शब्दकल्पद्रुमः/प्रतापनः

पृष्ठ ३/२५३

प्रतापनः, पुं, (प्रतापयतीति । प्र + तप् + णिच् + ल्युः ।) नरकविशेषः । इति शब्दरत्नावली ॥ स च कुम्भीपाकः । इति श्रीभागवतम् ॥ (क्लेश- दायके, त्रि । यथा, सुश्रुते उत्तरतन्त्रे ३९ अध्याये । “रुद्रकोपाग्निसम्भूतः सर्व्वभूतप्रतापनः ॥”) प्रतापसः, पुं, (प्रतापं चक्षुस्तेजः स्यति नाशय- तीति । सो + कः ।) शुक्लार्कवृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । ८१ ॥ (यथा, भावप्रकाशे । “श्वेतार्को गणरूपः स्यान्मन्दारो वसुकोऽपि च । श्वेतपुष्पो सदापुष्पः सबालार्कः प्रतापसः ॥” प्रकृष्टस्तापसश्च ॥) प्रतारकः, त्रि, (प्रतारयतोति । प्र + तॄ + णिच् + ण्वुल् ।) वञ्चकः । धूर्त्तः । यथा । यो यस्य प्रतारकः स तस्याध्यापकः ॥ (यथा च ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे २७ अध्याये । “शश्वन्नास्तीति वादी यो मिथ्यावादी प्रतारकः । देवद्वेषी गुरुद्वेषी स गोहत्यां लभेद्ध्रुवम् ॥”) प्रतारणं, क्ली, (प्र + तॄ + णिच् + भावे ल्युट् ।) प्रतारणा । तत्पर्य्यायः । वञ्चनम् २ व्यलीकम् ३ अभिसन्धानम् ४ । इति हेमचन्द्रः । ३ । ४३ ॥ (यथा, राजतरङ्गिण्याम् । १ । १५७ । “सूदे दामोदरीये यत्तस्यासीत् स्वकृतं पुरम् । सेतुना तेन तत्रैच्छत् कर्त्तुं सोऽम्भःप्रता- रणम् ॥”) प्रतारणा, स्त्री, (प्र + तॄ + णिच् + युच् । टाप् ।) बञ्चना । यथा, -- “यदीच्छसि वशीकर्त्तुं जगदेकेन कर्म्मणा । उपास्यतां कलौ कल्पलता देवी प्रतारणा ॥” इत्युद्भटः ॥ प्रतारितः, त्रि, (प्र + तॄ + णिच् + क्त ।) कृत- प्रतारणः । तत्पर्य्यायः । व्यंसितः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ प्रति, व्य, (प्रथते इति । प्रथ विख्यातौ + बाहु- लकात् इति ।) विंशत्युपसर्गान्तर्गतपञ्चदशो- पसर्गः । वोपदेवेनास्य गिसंज्ञा कृता । अस्यार्थाः । प्रतिनिधिः । मुख्यसदृशः । यथा प्रद्युम्नः केश- वात् प्रति ॥ वीप्सा । प्याप्तुमिच्छा । यथा वृक्षं वृक्षं प्रति सिञ्चति ॥ लक्षणम् । चिह्नम् । यथा वृक्षं प्रति विद्योतते विद्युत् ॥ इत्थम्भूताख्यानम् । कथञ्चित् प्रकारमापन्नं इत्थम्भूतं तस्याख्यानम् । यथा साधुर्विप्रो मातरं प्रति ॥ भागः । स्वीक्रिय- माणोऽशः । यथा हरं प्रति हलाहलम् ॥ प्रतिदानम् । गृहीतस्य प्रतिदानम् । यथा भक्तेः प्रत्यमृतं शम्भोः । तिलेभ्यः प्रति माषान् यच्छति । तिलान् गृहीत्वा माषान् ददातीत्यर्थः ॥ स्तोकम् । अल्पम् । यथा । शाकप्रति सूपप्रति । क्षेपः । निश्चयः । इत्यमरभरतमेदिनीकाराः ॥ व्यावृत्तिः । प्रशस्तिः । विरोधः । समाधिः । इति मुग्धबोध- टीकायां दुर्गादासः ॥ अभिमुख्यम् । स्वभावः । इति शब्दरत्नावली ॥ प्रतिकः, त्रि, कार्षापणेन क्रीतः । “कार्षापणाट्टि- ठन् वक्तव्यः प्रतिरादेशश्च वा ।” ५ । १ । २५ ।

इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या टिठन् । कार्षापणिकः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ प्रतिकर्म्म, [न्] क्ली, (प्रत्यङ्गं प्रतिख्यातं वा कर्म्म । शाकपार्थिवादिवत् समासः ।) प्रसा- धनम् । वेशः । इत्यमरः । २ । ६ । ९९ ॥ (यथा, माघे । ५ । २७ । “आस्तीर्णतल्परचितावसथः क्षणेन वेश्याजनः कृतनवप्रतिकर्म्मकाम्यः ॥” प्रतीकारः । यथा, महाभारते । ४ । ५६ । १८ । “उषिताः स्मो वने वासं प्रतिकर्म्मचिकीर्षवः । कोपं नार्हसि नः कर्त्तुं सदा समरदुर्ज्जय ! ॥” अङ्गसंस्कारः । इति क्वचिदमरे । २ । ६ । १२१ ॥) प्रतिकायः, पुं, (प्रतिगतः कायो यत्र ।) शर- ब्यम् । प्रतिरूपकम् । इति जटाधरः ॥ प्रतिकारः, पुं, (प्रति + कृ + घञ् ।) प्रतीकारः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, रघुः । ८ । ४० । “प्रतिकारविधानमायुषः सति शेषे हि फलाय कल्पते ॥”) प्रतिकाशः, त्रि, (प्रति + काश + घञ् ।) प्रती- काशः । इत्यमरटीकायां भानुदीक्षितः ॥ प्रतिकासः, त्रि, (प्रति + कास + घञ् ।) प्रती- काशः । इत्यमरटीकायां रमानाथः ॥ प्रतिकूपः, पुं, (प्रतिरूपः कूपः ।) परिखा । इति हारावली । १७४ ॥ प्रतिकूलं, त्रि, (प्रतीपं कूलादिति ।) अननुकूलम् । विपक्षः । तत्पर्य्यायः । प्रसव्यम् २ अपसव्यम् ३ अपष्ठु ४ । प्रतीपम् । इत्यमरः । ३ । १ । ८४ ॥ (यथा, मनुः । ९ । २७५ । “राज्ञः कोषापहर्त्तॄंश्च प्रतिकूलेषु च स्थितान् । घातयेद्विविधैर्द्दण्डैररीणाञ्चोपजापकान् ॥”) प्रतिकृतिः, स्त्री, (प्रकृष्टा कृतिः ।) प्रतिमा । इत्य- मरः । २ । १० । ३६ ॥ प्रतिनिधिः । (यथा, रघुः । ८ । ९२ । “तेनाष्टौ परिगमिताः समाः कथञ्चित् बालत्वादवितथसूनृतेन सूनोः । सादृश्यप्रतिकृतिदर्शनैः प्रियायाः स्वप्नेषु क्षणिकसमागमोत्सवैश्च ॥” प्रति + कृ + भावे क्तिन् ।) प्रतिकारः । इति मेदिनी । ते, २१० ॥ (यथा, हरिवंशे । २५७ । २३ । “शृणुध्वं देवताः सर्व्वाः शत्रुप्रतिकृतिं पराम् । अवध्या दानवाः सर्व्वे ऋते शङ्करमव्ययम् ॥”) प्रतिकृष्टं, त्रि, (प्रति कृष्यते स्मेति । प्रति + कृष् + क्तः ।) गर्ह्यम् । द्विरावृत्त्याकर्षितम् । इति मेदिनी । टे, ६४ ॥ प्रतिक्षणं, व्य, (क्षणं क्षणं प्रति ।) पौनःपुन्यम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, कुमारे । ५ । १० । “प्रतिक्षणं सा कृतरोमविक्रियां व्रताय मौञ्जीं त्रिगुणां बभार याम् । अकारि तत्पूर्ब्बनिबद्धया तया सरागमस्या रशनागुणास्पदम् ॥”) प्रतिक्षयः, पुं, (प्रतिक्षिणोति हिनस्ति विपक्षा- दीनिति । प्रति + क्षि + अच् ।) रक्षकः । इति शब्दरत्नावली ॥

प्रतिक्षिप्तः, त्रि, (प्रतिक्षिप्यते स्मेति । प्रति + क्षिप + क्तः ।) वारितः । प्रेषितः । इति मेदिनी । ते, २०५ ॥ अधिक्षिप्तः । इत्यमरः । ३ । १ । ४२ ॥ “द्बे कृताधिक्षेपे । स्पर्द्धया पर- गुणं प्रति दुर्व्वचनमधिक्षेपः अधिक्षिप्यते स्म अधिक्षिप्तः क्तः एवं प्रतिक्षिप्तः । कस्यचित् शौर्य्यादिकं प्रति स्पर्द्धमानेन दुर्व्वचनमधिक्षेपः स यस्य कृतः सोऽधिक्षिप्तः । इति मुकुटोऽपि । केचित्तु । द्वे प्रेषिते । आहूय प्रेषितो यस्तु प्रतिक्षिप्तः स उच्यते । इति कृष्णदासः । इत्याहुः ।” इति भरतः ॥ प्रतिगतं, क्ली, (प्रतिमुखं गतं गमनम् ।) पक्षि- गतिविशेषः । यथा, -- “गतागतप्रतिगतसम्पताद्याश्च पक्षिणाम् । गतिभेदाः पक्षिगृहं कुलायो नीडमस्त्रियाम् ॥” इति जटाघरः ॥ (प्रति + गम + कर्त्तरि क्तः । प्रतियाते, त्रि ॥) प्रतिग्रहः, पुं, (प्रतिग्रहणमिति । प्रति + ग्रह + “ग्रहवृदृनिश्चिगमश्च ।” ३ । ३ । ५८ । इति भावे अप् ।) स्वीकरणम् । सैन्यपृष्ठम् । (प्रति- गृह्णाति निष्ठीवनादिकमिति । प्रति + ग्रह + “विभाषा ग्रहः ।” ३ । १ । १४३ । इति पक्षे अच् ।) पतद्ग्रहः । (प्रतिगृह्यते इति । प्रति + ग्रह + अप् ।) द्विजेभ्यो विधिवद्देयम् । तद्- ग्रहः । ग्रहभेदः । इति मेदिनी । हे, ३१ ॥ * ॥ ब्राह्मणस्यार्थः प्रतिग्रहार्ज्जितः । यथा, -- “प्रतिग्रहार्जिता विप्रे क्षत्त्रिये शस्त्रनिर्जिताः । वैश्ये न्यायार्जिताश्चार्थाः शूद्रे शुश्रूषयार्जिताः ॥” अयाचितप्रतिग्रहे दोषाभावो यथा, -- “अयाचितोपपन्ने तु नास्ति दोषः प्रतिग्रहे । अमृतं तं विदुर्द्देवास्तस्मात्तन्नैव निर्णुदेत् ॥ * ॥ गुरुभृत्यांश्चोज्जिहीर्षुरर्च्चिष्यन् देवतातिथीन् । सर्व्वतः प्रतिगृह्णीयात् न तु तृप्येत् स्वयं ततः ॥ साधुतः प्रतिगृह्णीयादथवासाधुतो द्विजः । गुणवानल्पदोषश्च निर्गुणो हि निमज्जति ॥ एवं तस्करवृत्त्या वा कृत्वा भरणमात्मनः । कुर्य्याद्विशुद्धिं परतः प्रायश्चित्तं द्विजोत्तमः ॥” इति गारुडे २१५ अध्यायः ॥ * ॥ तीर्थे प्रतिग्रहनिषेधो यथा, -- “सुवर्णमथ युक्तात्मा तथैवान्यप्रतिग्रहम् । स्वकार्य्ये पितृकार्य्ये वा देवताभ्यर्च्चनेऽपि वा ॥ निष्फलं तस्य तत्तीर्थं यावत्तद्धनमश्नुते । अतस्तीर्थे न गृह्णीयात् पुण्येष्वायतनेषु च ॥” इति कौर्म्मे ३३ अध्यायः ॥ * ॥ राजादितः प्रतिग्रहनिषेधो यथा, -- “न राज्ञः प्रतिगृह्णीयान्न शूद्रपतितादपि । न चान्यस्मादशक्तश्च निन्दितान् वर्जयेद- बुधः ॥” इति कौर्म्मे उपविभागे १५ अध्यायः ॥ * ॥ विद्यारहितस्य प्रतिग्रहनिषेधो यथा, -- “हेम भूमिं तिलान् गाश्च अविद्वानाददाति यः । भस्मीभवति सोऽह्नाय दातुः स्यान्निष्फलञ्च तत् ॥

पृष्ठ ३/२५४

तस्मादविद्वान्नादद्यादल्पशोऽपि प्रतिग्रहम् । विषमन्त्रापरिज्ञानी विषेणाल्पेन नश्यति ॥” * ॥ गर्हितप्रतिग्रहादिर्यथा, -- “हस्तिकृष्णाजिनाद्यास्तु गर्हिता ये प्रतिग्रहाः । सद्विप्रास्तान्न गृह्णीयुर्गृह्णन्तस्तु पतन्ति ते ॥ कृष्णाजिनप्रतिग्राही हयानां शुक्रविक्रयी । नवश्राद्धस्य भोक्ता च न भूयः पुरुषो भवेत् ॥” * ॥ आपदि गर्हितप्रतिग्रहकर्त्तव्यता यथा, -- “प्रोक्तप्रतिग्रहाभावे प्रोक्तायां बृहदापदि । विप्रोऽश्नन् प्रतिगृह्णन् वा यतस्ततोऽपि नाघभाक् ॥ गुर्व्वादिपोष्यवर्गार्थं देवाद्यर्थञ्च सर्व्वशः । प्रत्यादद्याद्द्विजो यस्तु भृत्यर्थमात्मनोपि च ॥ दधिक्षीराज्यमांसानि गन्धपुष्पाम्बुमत्स्यकान् । शय्याशनासनं शाकं प्रत्याख्येयं न कर्हिचित् ॥ अपि दुष्कृतकर्म्मभ्यः समादद्यादयाचितम् । पतितेभ्यस्तथान्येभ्यः प्रतिग्राह्यमसंशयम् ॥” * ॥ प्रतिग्रहीतुं शक्तस्य लभ्यमानपरित्यागेन स्वर्गो भवति । यथा, -- “शक्तः प्रतिग्रहीतुं यो वेदवृत्तः सुसंयतः । लभ्यमानं न गृह्णाति स्वर्गस्तस्य सुनिश्चितम् ॥ * ॥ प्रतिग्रहमृणं वापि याचितं यो न यच्छति । तत्कोटिगुणितग्रस्तो मृतो दासत्वमृच्छति ॥ * ॥ दाता च न स्मरेद्दानं प्रतिग्राही न याचते । तावुभौ नरकं यातौ दाता चैव प्रतिग्रही ॥ * ॥ वदन्ति कवयः केचिद्दानप्रतिग्रहौ प्रति । प्रत्यक्षं लिङ्गमेवेह दातृयाचकयोर्ब्बलम् ॥ दातृहस्तो भवेदूर्द्ध्वमधस्तिष्ठेत् प्रतिग्रही । यद्दानं प्रतिगृह्णीयात् प्रतिग्राही ब्रजत्यधः ॥” * ॥ प्रतिग्रहप्रकारो यथा, -- “भूमेः प्रतिग्रहं कुर्य्याद्भूमिं कृत्वा प्रदक्षिणम् । करे गृह्य तथा कन्यां दासदास्यौ तथा द्विजाः ॥ करं हि हृदि विन्यस्य धर्म्म्यो ज्ञेयः प्रतिग्रहः । आरुह्य च गजस्योक्तः कर्णे चाश्वस्य कीर्त्तितः ॥ तथा चैकशफानाञ्च सर्व्वेषामविशेषतः । प्रतिगृह्णीत गां शृङ्गे पुच्छे कृष्णाजिनं तथा ॥ आरण्याः पशवः सर्व्वे ग्राह्याः पुच्छे विचक्षणैः । प्रतिग्रहमथोष्ट्रस्य आरुह्यैव तु पादुके ॥ ईशायान्तु रथो ग्राह्यश्च्छत्रे दण्डन्तु धारयेत् । द्रुमाणामथ सर्व्वेषां मूले न्यस्तकरो भवेत् ॥ आयुधानि समादाय तथा भूष्य विभूषणम् । धर्म्मध्वजौ तथा स्पृष्ट्वा प्रविश्य च तथा गृहम् ॥ अवतीर्य्य तु सर्व्वाणि जलस्थानानि चैव हि । उपविश्य च शय्यायां स्पर्शयित्वा करेण वा ॥ द्रव्याण्यन्यान्यथादाय स्पृष्ट्वा वा ब्राह्मणं पठेत् । कन्यादाने न तु पठेद्द्रव्याणि च पृथक् पृथक् ॥ प्रतिग्रहा द्विजश्रेष्ठ तत्रैवान्तर्भवन्ति ते । द्रव्याणामथ सर्व्वेषां द्रव्यसंश्रयणान्नरः ॥ वाचयेज्जलमादाय करेण च प्रतिग्रहम् । प्रतिग्रहस्य यो धर्म्मं न जानाति द्विजो विधिम् ॥ स द्रव्यस्तैन्यसंयुक्तो नरकं प्रतिपद्यते । अथापि हि प्रवक्ष्यामि विधिं सर्व्वं विशेष- णात् ॥ * ॥

वाजिप्रदानेन प्रतिग्रहे वा दातृग्रहीत्रोरपि येन पुण्यम् । स्वर्गं प्रजायेत शृणुध्वमेतत् गृहीतयोर्वै विधिवद्द्विजेन्द्र ॥ कुर्य्यादसौ पञ्चदिनानि पूर्ब्बं पञ्चोपचारैर्युतविष्णुपूजाम् । कुष्माण्डमन्त्रैर्घृतदुग्धहोमं यद्ग्राम इत्यादि मरुत्त्वतीयम् ॥ सोङ्कारपूर्ब्बादिभिरन्वितं तं प्रत्येकमष्टौ जुहुयाद्द्विजेन्द्रः । सूर्य्येण मन्त्रेण च तद्वदष्टौ षष्ट्या प्रयुक्तं त्रिशतं जुहोति ॥ कुर्य्याच्च गायत्त्रिजपं सहस्रं पश्चात् प्रगृह्यं तुरगं द्विजाग्र्यः । तद्वत्तथात्मानमयं नयेद्धि दातापि चैतद्व्रतमाविदध्यात् ॥ द्बिजाग्र्यवत् प्राक्तनपापशुद्ध्यै द्बावप्यमू सूर्य्यजनं लभेताम् ॥” इति बृहत्पाराशरे । ४ । ८ । अध्यायः ॥ * ॥ अपि च । विष्णुधर्म्मोत्तरे । “बीजानां मुष्टिमादाय रत्नान्यादाय सर्व्वतः । वस्त्रं दशान्तमादद्यात् परिधाय तथा पुनः ॥ आरुह्योपानहौ चैव यानमारुह्य पादुके । प्रतिग्रहीता सावित्रीं सर्व्वत्रैव प्रकीर्त्तयेत् ॥ ततस्तु सार्द्धं द्रव्येण तस्य द्रव्यस्य दैवतम् । समापयेत्ततः पश्चात् कामस्तुत्या प्रतिग्रहम् ॥ विधिं धर्म्म्यमथो ज्ञात्वा यस्तु कुर्य्यात् प्रतिग्रहम् । दात्रा सह तरत्येव नानादुर्गाण्यसौ द्विजः ॥” ब्रह्मपुराणे । “ब्राह्मणः प्रतिगृह्णीयात् वृत्त्यर्थं साधुतस्तथा । अव्यश्वमपि मातङ्गतिललौहांश्च वर्ज्जयेत् ॥ कृष्णाजिनतिलग्राही न भूयः पुरुषो भवेत् ॥ शय्यालङ्कारवस्त्रादि प्रतिगृह्य मृतस्य च । नरकान्न निवर्त्तन्ते धेनुं तिलमयीं तथा ॥” तथा । “ब्रह्महत्या सुरापानमपि स्तेयं तरिष्यति । आतुराद्यद्गृहीतन्तु तत् कथं वै तरिष्यति ॥” एतदादिद्रव्यदानं प्रतिग्रहीतुर्दोषजनकम् ॥ * ॥ एतदनिच्छवे विद्यादिरहितत्वेनासमर्थाय च दातुरपि दोषजनकमाह दक्षः । “न केवलं हि तद्याति शेषमस्य च नश्यति ।” तद्दत्तद्रव्यम् । अतएव याज्ञवल्क्यः । “विद्यातपोभ्यां हीनेन न तु ग्राह्यः प्रतिग्रहः । ग्रह्णन् प्रदातारमधो नयत्यात्मानमेव च ॥” अधो नरकम् ॥ * ॥ एतद्दानप्रतिग्रहोत्तरमुक्त- तपोजपादिभिरात्मतरणक्षमाय स्वेच्छया प्रति- गृह्णते दानं न दोषाय इत्याह विष्णुः । “एतानि प्रतिगृह्णाति स्वेच्छयाभ्यर्थितो न तु । तस्मै दाने न दोषोऽस्ति यस्त्वात्मानन्तु तारयेत् ॥” तारणप्रकारमाह हारीतः । “मणिवासोगवादीनां प्रतिग्रहे सावित्र्यष्टसहस्रं जपेत् ॥” * ॥ देवलः ।

“प्रतिग्रहं समर्थो हि कृत्वा विप्रो यथाविधि । निस्तारयति दातारमात्मानञ्च स्वतेजसा ॥” स्कान्दे । “वेदाङ्गपारगो विप्रो यदि कुर्य्यात् प्रतिग्रहम् । न स पापेन लिप्येत पद्मपत्रमिवाम्भसा ॥” महाभारते । “तीर्थे न प्रतिगृह्णीयात् पुण्येष्वायतनेषु च । निमित्तेषु च सर्व्वेषु न प्रमत्तो भवेन्नरः ॥” प्रतिग्रहसमर्थस्य तदकरणे फलाधिक्यं यथा । याज्ञवल्क्यः । “प्रतिग्रहसमर्थो हि नादत्ते यः प्रतिग्रहम् । ये लोका दानशीलानां स तानाप्नोति पुष्क- लान् ॥” अपवादमाह स एव । “कुशाः शाकं पयो मत्स्या गन्धाः पुष्पं दधि क्षितिः । मांसं शय्यासनं धानाः प्रत्याख्येयं न वारि च ॥” अन्यच्च । “शय्यां गृहान् कुशान् गन्धानपः पुष्पं मणीन् दधि । मत्स्यान् धानाः पयो मांसं शाकञ्चैव न निर्णुदेत् ॥” मणीन् विषादिनिवारकान् । “एधोदकं फलं मूलमन्नमभ्युद्धृतञ्च यत् ॥” अभ्युद्धृतमभ्यर्थ्य दत्तम् । “सर्व्वतः प्रतिगृह्णीयात् मध्वथोभयदक्षिणाम् ॥” किमिति न प्रत्याख्येयमित्याह मनुः । “अयाचिताहृतं ग्राह्यमपि दुष्कृतकर्म्मणः । अन्यत्र कुलटाषण्डपतितेभ्यस्तथा द्विषः ॥” प्रतिग्रहमात्रे प्रयोगसारे । “प्रतिग्रहं न गृह्णीयादात्मभोगविधित्सया । देवतातिथिपूजार्थं यत्नाद्धनमुपार्ज्जयेत् ॥” अङ्गिराः । “कुटुम्बार्थे द्बिजः शूद्रात् प्रतिगृह्णीत याचितम् । क्रत्वर्थमात्मने चैव न हि याचेत कर्हिचित् ॥” यज्ञार्थं याचने निन्दामाह याज्ञवल्क्यः । “चाण्डालो जायते यज्ञकरणाच्छूद्रभिक्षितात् ॥” इति शुद्धितत्त्वम् ॥ प्रतिग्राहः, पुं, (प्रतिगृह्णाति निष्ठीवनादिकमिति प्रति + ग्रह् + “विभाषा ग्रहः ।” ३ । १ । १४३ । इति णः ।) पतद्ग्रहः । इत्यमरः । २ । ६ । १३९ ॥ (प्रति + ग्रह् + भावे घञ् ।) प्रतिग्रहणञ्च ॥ प्रतिघः, पुं, (पतिहन्त्यनेनेति । प्रति + हन् + डः । न्यङ्क्वादित्वात् कुत्वम् ।) क्रोधः । इत्यमरः । १ । ७ । २६ ॥ (यथा, माघे । १५ । ५३ । “प्रतिघः कुतोऽपि समुपेत्य नरपतिगणं समाश्रयत् ॥” प्रतिहननमिति ।) प्रतिघातः । इति मेदिनी । घे, १० ॥ मूर्च्छा । इति शब्दरत्नावली ॥ प्रतिघातनं, क्ली, (प्रति + हन् + णिच् + भावे ल्पुट् ।) मारणम् । इत्यमरः । २ । ८ । ११४ ॥ प्रतिघ्नं, क्ली, (प्रतिहन्त्यस्मिन्निति । प्रति + हन् + घञर्थे कः ।) अङ्गम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥

पृष्ठ ३/२५५

प्रतिच्छन्दः, [स्] क्ली, (छन्दोऽभिप्रायः । प्रति- गतं छन्दः इति प्रादिसमासः ।) प्रतिरूपम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (अकारान्तोऽपि दृश्यते । यया, राजतरङ्गिण्याम् । ३ । ७७ । “रक्षःशिरःप्रतिच्छन्दैः स्थिरप्रणतिसूचकः । सनाथशिखरान् प्रादात् तस्मै रक्षःपति- र्ध्वजान् ॥”) प्रतिच्छाया, स्त्री, (प्रतिगता छायामिति ।) प्रतिकृतिः । मूर्त्तिसदृशमृच्छिलादिनिर्म्मितप्रतिरूपम् । इत्य- मरभरतौ ॥ (यथा, हरिवंशे । १५१ । ३० । “माययास्य प्रतिच्छाया दृश्यते हि नटालये । देहार्द्धेन तु कौरव्य ! सिषेवे च प्रभावतीम् ॥”) प्रतिजङ्घा, स्त्री, (प्रतिगता जङ्घाम् ।) अग्रजङ्घा । इति हेमचन्द्रः । ३ । ६१५ ॥ प्रतिजल्पः, पुं, (प्रतिगतो जल्पम् ।) वाक्यविशेषः । यथा, -- “दुस्त्यजद्वन्द्वभावेऽस्मिन् प्राप्तिर्नार्हत्यनुद्धतम् । दूतसम्माननेनोक्तं यत्र स प्रतिजल्पकः ॥” इत्युज्ज्वलनीलमणिः ॥ प्रतिजागरः, पुं, (प्रतिजागरणमिति । प्रति + जागृ + घञ् । “जाग्रोऽवीति ।” ७ । ३ । ८५ । इति गुणः ।) प्रत्यवेक्षणम् । तत्पर्य्यायः । अवेक्षा २ । इत्यमरः । ३ । २ । २८ ॥ जागर- प्रतिनिधिः प्रतिजागरः । द्वे गृहमवेक्षस्व इत्यादिनियोगस्य इति रायमुकुटः ॥ प्रतिजिह्वा, स्त्री, (प्रतिरूपा जिह्वा ।) तालु- मूलस्थक्षुद्रजिह्वा । आल्जिव इति भाषा । तत्पर्य्यायः । प्रतिजिह्विका २ माध्वी ३ रसन- काकुः ४ अलिजिह्विका ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ प्रतिजिह्विका, स्त्री, (प्रतिजिह्वा + स्वार्थे कन् । टापि अत इत्वम् ।) प्रतिजिह्वा । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ प्रतिज्ञा, स्त्री, (प्रतिज्ञायते इति । प्रति + ज्ञा + “आतश्चोपसर्गे ।” ३ । ३ । १०६ । इति अङ् । टाप् ।) कर्त्तव्यत्वप्रकारकज्ञानानुकूलव्यापारः । इत्यनुमितिगादाधरी ॥ साध्यनिर्द्देशः । इति गोतमसूत्रम् ॥ साध्याभिधायिका वाक् । इति व्यवहारतत्त्वम् ॥ तत्पर्य्यायः । आम् २ प्रति- ज्ञानम् ३ अङ्गीकारः ४ पतिश्रवः ५ ॐ ६ समाधिः ७ संवित् ८ आगूः ९ आश्रवः १० संश्रवः ११ नियमः १२ अभ्युपगमः १३ वाढम् १४ आत्मा १५ । इति शब्दरत्नावली ॥ सन्धा १६ सङ्गरः १७ संश्रावः १८ उररीकारः १९ श्रवः २० । इति जटाधरः ॥ * ॥ (यथा, गो० रामायणे । २ । ११० । ४ । “पूर्ब्बन्तु रामस्तमिहानुयुज्य श्रुत्वा च वाक्यं भरतस्य तस्य । चिकीर्षमाणो रघुनन्दनस्तां पितुः प्रतिज्ञां स बभूव तूष्णीम् ॥”) प्रतिज्ञारोधो न कर्त्तव्यः । यथा, -- “त्वयास्य दैत्याधिपते वाच्यं साम यतो फलम् । प्रतिज्ञा नावरोद्धव्या स्वल्पकेऽपि च वस्तुनि ॥” इत्यग्निपुराणम् ॥

प्रतिज्ञातं, त्रि, (प्रतिज्ञायते स्मेति । प्रति + ज्ञा + क्तः ।) अङ्गीकृतम् । इत्यमरः । ३ । २ । १०८ ॥ (यथा, मनुः । ८ । १३९ । “ऋणे देये प्रतिज्ञाते पञ्चकं शतमर्हति । अपह्रवे तद्द्विगुणं तन्मनोरनुशासनम् ॥”) प्रतिज्ञानं, क्ली, (प्रति + ज्ञा + ल्युट् ।) प्रतिज्ञा । इत्यमरः । १ । ५ । ५ ॥ प्रतिज्ञेयः, पुं, (प्रतिजानात्यनेनेति । प्रति + ज्ञा + यव ।) स्तुतिपाठकः । इति भूरिप्रयोगः ॥ (प्रति- ज्ञातुं शक्यः ।) प्रतिज्ञातव्ये, त्रि ॥ प्रतितालः, पुं, (प्रतिगतस्तालम् ।) तालविशेषः । यथा, सङ्गीतदामोदरे । “कान्तारः समराख्यश्च वैकुण्ठो वाञ्छितस्तथा । कथिताः शङ्करेणैव चत्वारः प्रतितालकाः ॥ कान्तारो यथा, -- कान्तारः प्रतितालस्तु चन्द्रक्रीडे द्रुतद्वयम् । दशाक्षरपदेनायं शृङ्गारे वर्त्तते रसे ॥ १ ॥ समराख्यो यथा, -- लघुद्रुतौ लघुश्चान्ते नृपताल उदाहृतः । रुद्रसंख्याक्षरपदः समरे वीरके रसे ॥ २ ॥ वैकुण्ठो यथा, -- रुद्रत्रयस्तु वैकुण्ठे प्रतिताले समीरितः । अर्कसंख्याक्षरैः पादो हास्ये त्रिपुटतालके ॥ ३ ॥ वाञ्छितो यथा, -- वाञ्छितस्तृतीये ताले लघुरेको द्रुतस्तथा । त्रयोदशाक्षरैर्युक्तो रसेऽद्भुते प्रकीर्त्तितः ॥” ४ ॥ प्रतिताली, स्त्री, (प्रतिगता तालमिति । गौरादि- त्वात् ङीष् ।) तालकोद्घाटनयन्त्रम् । इति हेमचन्द्रः ॥ चावि इति भाषा ॥ प्रतिदानं, क्ली, (प्रतिकृत्य दानं पतिरूपं दानं वा ।) विनिमयः । न्यस्तार्पणम् । इत्यमरः । २ । ९ । ८१ ॥ प्रतिदारणं, क्ली, (प्रतिदार्य्यतेऽस्मिन्निति । प्रति + दॄ + णिच् + आधारे ल्युट् ।) युद्धम् । इति शब्दमाला ॥ प्रतिदिनं, क्ली, दिनं दिनं प्रति । प्रत्यहम् । यथा, “ततः प्रतिदिनं वेला वर्द्धते त्रिपलात्मिका ॥” इति सत्कृत्यमुक्तावली ॥ प्रतिदिवा, [न्] पुं, (प्रतिदीव्यतीति । प्रति + दिव + “कनिन् युवृषितक्षिराजिधन्विद्युप्रति- दिवः ।” उणा० १ । १५६ । इति कनिन् ।) सूर्य्यः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ प्रतिदिनञ्च ॥ प्रतिदीवा, [न्] पुं, (प्रतिदिवन् । पृषोदरादित्वात् साधुः ।) सूर्य्यः । इति शब्दरत्नावली ॥ प्रतिदेयं, त्रि, (प्रति + दा + यत् ।) क्रीतद्रव्यस्य दुष्क्रीतबुद्ध्या परावृत्य दानम् । यथा, -- “क्रीत्वा मूल्येन यः पण्यं दुष्क्रीतं मन्यते क्रयी । विक्रेतुः प्रतिदेयन्तत्तस्मिन्नेवाह्न्यविक्षतम् ॥” इति मिताक्षरा ॥ प्रतिध्वनिः, पुं, (प्रतिरूपो ध्वनिरिति ।) प्रति- नादः । गुस्रन् इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । प्रति- शब्दः २ प्रतिश्रुत् ३ प्रतिध्वानम् ४ । इति

शब्दरत्नावली ॥ (यथा, नैषधे । १९ । १० । “वदनकुहरेष्वध्येतॄणामयं तदुदञ्चति श्रुतिपदमयस्तेषामेव प्रतिध्वनिरध्वनि ॥”) प्रतिध्वानं, क्ली, (प्रतिध्वननमिति । प्रति + ध्वन + घञ् ।) प्रतिध्वनिः । इत्यमरः । १ । ६ । २५ ॥ प्रतिनप्ता, [ऋ] पुं, (प्रतिरूपो नप्ता नप्तुः सदृश इत्यर्थः ।) प्रपौत्त्रः । इति हेमचन्द्रः ॥ प्रतिनवं, त्रि, (प्रतिगतं नवं नवतामिति ।) नूतनम् । इति जटाधरः ॥ (यथा, मेघदूते । ३८ । “पश्चादुच्चैर्भुजतरुवनं मण्डलेनाभिलीनः सान्ध्यं तेजः प्रतिनवजवापुष्परक्तं दधानः ॥”) प्रतिनिधिः, पुं, (प्रतिनिधीयते सदृशीक्रयते इति । प्रति + नि + धा + “उपसर्गे धोः किः ।” ३ । ३ । ९२ । इति किः ।) प्रतिमा । इत्यमरः । २ । १० । ३६ ॥ सदृशः । (यथा, रघौ । १ । ८१ । “सुतां तदीयां सुरभेः कृत्वा प्रतिनिधिं शुचिः । आराधय सपत्नीकः प्रीता कामदुघा हि सा ॥”) तस्य विवेचनं यथा । “अत्यन्तासामर्थेषु स्कन्द- पुराणम् । ‘पुत्त्रं वा विनयोपेतं भगिनीं भ्रातरं तथा । एषामभाव एवान्यं ब्राह्मणं विनियोजयेत् ॥’ गरुडपुराणे । ‘भार्य्या भर्त्तृव्रतं कुर्य्यात् भार्य्यायाश्च पतिस्तथा । असामर्थ्ये तयोस्ताभ्यां व्रतभङ्गो न जायते ॥’ वराहपुराणे । ‘पितृमातृपतिभ्रातृश्वश्रूगुर्व्वादिभूभुजाम् । अदृष्टार्थमुपोषित्वा स्वयञ्च फलभागभवेत् ॥’ अत्रैव विषये कात्यायनः । ‘दक्षिणा नात्र कर्त्तव्या शुश्रूषा विहिता च या ।’ ननु प्रतिनिधौ ममेह शर्म्माद्यङ्गमन्त्रस्थफलं कुत्रान्वेति चेत् प्रधान एव । तथा च शारी- रिकभाष्ये श्रुतिः । ‘यां वै काञ्चनयज्ञऋत्विज आशिषमाशासते यजमानायैव तामाशासते इति होवाच इति ।’ ब्राह्मणसर्व्वस्वे तु यज- मानायेत्यादौ यजमानस्यैव सेतिं पाठे विशेषः । तथा च सरलायां सूत्रम् । ‘यां वै काञ्चनयज्ञ- ऋत्विगाशिषमाशास्ते सा यजमानस्यैवेति ।’ ऋत्विग्यजमानपदे प्रतिनिधिप्रधानपरे आका- ङ्क्षितत्वादिति । अतएव प्रतिनिधिपुत्त्रादिनाप्या- यान्तु नः पितर इत्यादिवदनूह एव पठ्यते वाक्यस्य काल्पनिकत्वात्तत्र न तथेति ॥ * ॥ अत्र प्रतिनिधिप्रसङ्गेन स्मृत्यनुसारात् किञ्चि- ल्लिख्यते । कालमाधवीये । ‘काम्ये प्रतिनिधिर्नास्ति नित्यनैमित्तिके हि सः । काम्येषूपक्रमादूर्द्ध्वमन्ये प्रतिनिधिं विदुः ॥’ अस्यार्थस्तु माधवाचार्य्येणाभिहितः । यथा नित्यनैमित्तिकं प्रतिनिधिनाप्युपक्रम्य कारयेत् । काम्यन्तु स्वसामर्थ्यं परीक्ष्य स्वयमेव उपक्रम्य कुर्य्यात् । असामर्थ्ये तु उपक्रमादूर्द्ध्वं प्रतिनिधि- नापि तत्कारयेत् । एतच्च काम्यं श्रौतपरम् । काम्यस्मार्त्तन्तु अन्यद्बाराप्युपक्रम्य कुर्य्यात् । तथा च पराशरभाष्ये शातातपः ।

पृष्ठ ३/२५६

‘श्रौतं कर्म्म स्वयं कुर्य्यादन्योऽपि स्मार्त्तमाचरेत् । अशक्तौ श्रौतमप्यन्यः कुर्य्यादाचारमन्ततः ॥’ अन्ततः उपक्रमात् परतः । अन्यथा नित्य- नैमित्तिकमात्रपरत्वे श्रौतस्मार्त्तभेदेनोपादानं व्यर्थं स्यात्तयोरविशेषादेव प्रतिनिधिलाभात् । अतएव भारतपाठादौ तथा समाचारः ॥ * ॥ स्मृत्यर्थसारे । ‘नाभावस्य प्रतिनिधिरभावान्तरमिष्यते ।’ सजातीयमप्यभावान्तरमभावस्य प्रतिनिधि- र्नेष्यते । भावस्तु कदाचित् । यथोपवासादौ- ब्राह्मणभोजनादि । ‘नापि प्रतिनिधातव्यं निषिद्धं वस्तु कुत्रचित् । श्रोत्रियाणामभोज्यञ्च यद्द्रव्यं तदशेषतः । ग्राह्यं प्रतिनिधित्वेन होमकार्य्ये न कुत्रचित् ॥ द्रव्यं वैकल्पिकं किञ्चिद्यत्र सङ्कल्पितं भवेत् । तदलाभे सदृग्ग्राह्यं न तु वैकल्पिकान्तरम् ॥ उपात्ते तु प्रतिनिधौ मुख्यार्थो लभ्यते यदि । तत्र मुख्यमनादृत्य गौणेनैव समापयेत् ॥ संस्काराणामयोग्योऽपि मुख्य एव हि गृह्यते । न तु संस्कारयोग्योऽन्यो गृह्यते प्रतिरूपकः ॥ मुख्ये कार्य्यासमर्थे तु लब्धेऽप्येतस्य नादरः । प्रतिरूपमुपादाय शक्तमेवोपयुज्यते ॥ काष्ठै रूपैस्तथा पर्णैः क्षीरैः पुष्पैः फलैस्तथा । गन्धै रसैः सदृग्ग्राह्यं सर्व्वालाभे परं परम् ॥ ग्राम्याणान्तु भवेद्ग्राम्यमारण्यानामरण्यजम् । यवाभावे तु गोधूमास्तथा वेणुयवादयः ॥ हविष्ये गोघृतं ग्राह्यं तदलाभे तु माहिषम् । आजं वा तदलाभे तु साक्षात्तैलं प्रयुज्यते ॥ तैलाभावे ग्रहीतव्यं तैलजं तिलसम्भवम् ॥’ तैलजं तिलसम्भवं तैलभृष्टतिलपिष्टम् । ‘तदभावे तु सस्नेहं कौसुम्भं सर्षपोद्भवम् ॥ वृक्षस्नेहोऽथ वा ग्राह्यः पूर्ब्बाभावे परः परः । तदभावे गवादीनां क्रमात् क्षीरं विधीयते ॥ तदलाभे दधि ग्राह्यमलाभे तिल इष्यते । यत्र मुख्यं दधि क्षीरं तत्रापि तदलाभतः ॥ अजादेः क्षीरदध्यादि तदलाभे तु गोघृतम् । मुख्यासन्नोऽथवा ग्राह्यः कार्य्यकारणसन्ततौ ॥ अतएव घृताभावे पूर्ब्बं दधि ततः पयः ॥’ तथा । ‘सर्व्वत्र गौणकालेषु कर्म्मचोदितमाचरेत् । प्रायश्चित्तं वाहृतिभिर्हुत्वा कर्म्म समाचरेत् ॥’ मात्स्ये । ‘घृतं न लभ्यते यत्र शुष्कक्षीरेण होमयेत् । क्षीरस्य च दधि ज्ञेयं मधुनश्च गुडो भवेत् ॥’ आयुर्व्वेदेऽपि । ‘मधु यत्र न विद्येत तत्र जीर्णगुडो भवेत् ॥’ पैठीनसिः । ‘काण्डमूलपर्णपुष्पफलप्ररोहरस- गन्धादीनां सादृश्येन प्रतिनिधिं कुर्य्यात् । सर्व्वा लाभे यवः प्रतिनिधिर्भवति ।’ काण्डं नालं प्ररोहोऽङ्कुरः । ‘सर्व्वालाभे यव’ इति कल्पतरुः ॥ अवयव इति नारायणोपाध्यायाः ॥ शान्ति- दीपिकायां नारदीयपञ्चरात्रम् ।

‘अभावे चैव धातूनां हरितालं प्रशस्यते । बीजानामप्यलाभे तु यव एको विधीयते ॥ ओषधीनामलाभे तु सहदेवा प्रशस्यते । रत्नानामप्यलाभे तु मुक्ताफलमनुत्तमम् ॥ लौहानामप्यलाभे तु हेमपात्रं प्रकल्पयेत् ।’ लौहानां तैजसमात्राणाम् । न्यायप्राप्तप्रति- निधिमधिकृत्य जैमिनिः । ‘न देवताग्निशब्दक्रियाणामिति ।’ अस्यार्थः । देवताया अग्नेश्च आहवनीयादेः शब्दस्य मन्त्रस्य क्रियायाः प्रजाद्यदृष्टार्थकर्म्मणश्चादृष्ट- मात्रार्थकत्वेन आरादुपकारकत्वान्न प्रति- निधिः । व्रीह्यादीनान्तु सन्निपत्योपकारकाणां पुरोडाशसाधनं दृष्टमेव प्रयोजनमिति तत्र प्रतिनिधिरुचित इत्युक्तम् ।” इत्येकादशी- तत्त्वम् ॥ * ॥ “आरब्धकार्त्तिकादिस्नाने तु व्याध्यादिनासामर्थ्ये पुत्त्रादिभिः प्रतिनिधिना कारयितव्यं नानुकल्पविधिना नित्यस्नान एव तद्विधानादिति ।” इति मलमासतत्त्वम् ॥ * ॥ स्वयंकरणासामर्थ्ये अन्यद्बारा । यथा, -- “दक्षः । ‘स्वयं होमे फलं यच्च तदन्येन न जायते । ऋत्विक् पुत्त्रो गुरुर्भ्राता भागिनेयोऽथ विट्- पतिः । एभिरेव हुतं यत्तु तद्धुतं स्वयमेव हि ॥’ विट्पतिर्ज्जामाता । एवञ्च ऋत्विगादीतरत्र फलन्यूनता ॥ * ॥ अत्राशौचाशङ्कया बोधन- दिनात् पूर्ब्बं शुचितत्कालजीवित्वरूपाधिकारा- भावेऽपि यद्वरणादिकं क्रियते तत् कर्म्मकाले तस्य नारदोक्तस्वयं प्रवर्त्तनवत् प्रवर्त्तनाय न तु तदार्नीं प्रतिनिधीयते । अथवा । ‘निःक्षिप्याग्निं स्वदारेषु परिकल्प्यर्त्विजन्तथा । प्रवसेत् कार्य्यवान् विप्रो वृथैव न चिरं वसेत् ॥’ इति छन्दोगपरिशिष्टवदन्यत्रापि प्रतिनिधी- यते । एवं वरणं विनापि क्वचिद्यदि ऋत्विक् प्रवर्त्तते तथापि तत्कर्म्मसिद्धिः । दक्षिणा च तस्मै शुचिकाले दातव्येति । तथा च नारदः । ‘ऋत्विक् च त्रिविधो दृष्टः पूर्ब्बैर्जुष्टः स्वयंकृतः । यदृच्छया वा यः कुर्य्यादार्त्विज्यं प्रीतिपूर्ब्बकम् ॥’ यदृच्छया स्वेच्छया ।” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ प्रतिपः, पुं, (प्रतिपाति पालयतीति । प्रति + पा + कः ।) शान्तनुराजपिता । इति शब्द- रत्नावली ॥ प्रतिपक्षः, पुं, (प्रतिकूलः पक्ष इति प्रादि- समासः ।) शत्रुः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ३९२ । (यथा, मृच्छकटिके १० अङ्के । “अन्योन्यं प्रतिपक्षसंहतिमिमां लोकस्थितिं बोधय- न्नेष क्रीडति कूपयन्त्रघटिकान्यायप्रसक्तो विधिः ॥”) सादृश्यम् । यथा, -- “प्रतिबन्धिप्रतिनिधिप्रतिपक्षविडम्बकाः ।” इति काव्यचन्द्रिका ॥ प्रतिवादी च ॥

प्रतिपत्, [द्] स्त्री, (प्रतिपद्यते उपक्रम्यते- ऽनयेति । प्रति + पद् + करणे क्विप् ।) द्रगड- वाद्यम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ बुद्धिः । तिथि- विशेषः । तत्पर्य्यायः । पक्षतिः २ । इत्यमरः । १ । ४ । १ ॥ सा च चन्द्रस्य प्रथमकलाक्रियारूपा । वृद्धिरूपा चेत् शुक्ला १ एकाङ्कबोधिता । ह्रास- रूपा चेत् कृष्णा १७ सप्तदशाङ्कबोधिता ॥ * ॥ तस्या व्यवस्था यथा । “सा च कृष्णा द्वितीया- युक्ता ग्राह्या प्रतिपत् सद्वितीया स्यादित्याप- स्तम्बीयात् । शुक्ला अमावास्यायुता ग्राह्या । प्रतिपदाप्यमावास्येति वचनात् । त्रिसन्ध्यव्यापि- नीत्वे तु सर्व्वत्र न युग्मादरः । तथा च परा- शरः । ‘त्रिसन्ध्यव्यापिनी या तु सैव पूज्या सदा तिथिः । न तत्र युग्मादरणमन्यत्र हरिवासरात् ॥’ * ॥ कृष्णापि उपवासे द्वितीयायुता न ग्राह्या । तथा च वृद्धवशिष्ठः । ‘द्वितीया पञ्चमी वेधाद्दशमी च त्रयोदशी । चतुर्द्दशी चोपवासे हन्युः पूर्ब्बोत्तरे तिथी ॥’ द्वितीया वेधात् योगात् प्रतिपत्तृतीये हन्तीत्यर्थः । एवमन्यत्र । अत्रोपवासपरेण विशेषविधानात् आपस्तम्बीयसामान्यवचनस्य सङ्कोचः ॥ * ॥ कार्त्तिकशुक्लप्रतिपदमधिकृत्य बलिं प्रति भग- वद्वाक्यम् । ‘वीर ! प्रतिपदा नाम तव भावी महोत्सवः । अत्र त्वां नरशाद्र्दूल ! हृष्टाः पुष्टाः स्वलङ्कृताः । पुष्पदीपप्रदानेन पूजयिष्यन्ति मानवाः ॥’ तत्र मन्त्रः । ‘बलिराज ! नमस्तुभ्यं विराचनसुत प्रभो । भविष्येन्द्र सुराराते पूजेयं प्रतिगृह्यताम् ॥’ प्रतिपदा प्रतिपत्तिथ्या । अत्र प्रतिपदि । ब्रह्म पुराणे तु बलिराजेतिमन्त्रस्य पूर्ब्बम् । ‘मन्त्रेणानेन राजेन्द्र ! समन्त्री सपुरोहितः ।’ इत्यर्द्धम् ॥ पश्चादपि । ‘एवं पूजां नृपः कृत्वा रात्रौ जागरणं ततः ।’ इत्यक्तमिति ॥ पुनर्ब्रह्मपुराणे । ‘शङ्करश्च पुरा द्यूतं ससर्ज सुमनोहरम् । कार्त्तिके शुक्लपक्षे च प्रथमेऽहनि भूपते ! ॥ जितश्च शङ्करस्तत्र जयं लेभे च पार्व्वती । अतोऽर्थाच्छङ्करोदुःखी नित्यं गौरी सुखोषिता ॥ तस्मात् द्यूतं प्रकर्त्तव्यं प्रभाते तत्र मानवैः । तस्मिन् द्यूते जयो यस्य तस्य संवत्सरः शुभः ॥ पराजयो विरुद्धश्च लब्धनाशकरो भवेत् ॥’ द्यूतञ्चाप्राणिभिः क्रीडनम् । यथा मनुः । ‘अप्राणिभियत् क्रियते तल्लोके द्यूतमुच्यते ॥’ * ॥ तत्तिथिमधिकृत्य भविष्योत्तरे । ‘यो यो यादृशभावेन तिष्ठत्यस्यां युधिष्ठिर ! । हर्षदैन्यादिना तेन तस्य वर्षं प्रयाति हि ॥’ तथा । ‘महापुण्या तिथिरियं बलिराज्यप्रवर्द्धिनी ।

पृष्ठ ३/२५७

स्नानं दानं शतगुणं कार्त्तिकेऽस्यां तिथौ भवेत् ॥’ प्रतिपद्रोहिणीयोगो यथा । भविष्ये । ‘रोहिण्या प्रतिपद्युक्ता मार्गे मासि सितेतरा । गङ्गायां यदि लभ्येत सूर्य्यग्रहशतैः समा ॥’ * ॥ तस्याः संज्ञा नन्दा । तत्राभ्यङ्गनिषेधो यथा, -- ‘नन्दासु नाभ्यङ्गमुपाचरेच्च क्षौरञ्च रिक्तासु जयासु मांसम् । पूर्णासु योषित् परिवर्ज्जनीया भद्रासु सर्व्वाणि समाचरेच्च ॥’ * ॥ नन्दादिक्रममाह ज्योतिषे । ‘नन्दा भद्रा जया रिक्ता पूर्णा प्रतिपदः क्रमात् ॥’ प्रतिपदादिपञ्चदशतिथिषु पञ्चदशद्रव्यभक्षण- निषेधमाह स्मृतिः । ‘कुष्माण्डे चार्थहानिः स्यात् बृहत्यां न स्मरे- द्धरिम् । बहुशत्रुः पटोले स्याद्धनहानिश्च मूलके ॥ कलङ्की चायते विल्वे तिर्य्यग्योनिश्च निम्बके । ताले शरीरनाशः स्यान्नारिकेले च मूर्खता ॥ तुम्बी गोमांसतुल्या स्यात् कलम्बी गोवधात्मिका । शिम्बी पापकरी प्रोक्ता पूतिका ब्रह्मघातिका ॥ वार्त्ताकौ सुतहानिः स्याच्चिररोगी च माषके । महापापकरं मांसं प्रतिपदादिषु वर्ज्जयेत् ॥’ * ॥ तत्र क्षौरनिषेधो यथा । क्षौरं विशाखाप्रति- पत्सु वर्ज्यम् ।” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ * ॥ तत्र जातफलम् । “मणिकनकविभूषासंयुतश्चारुकान्ति- र्निजकुलकमलोद्धाटमार्त्तण्डविम्बः । प्रतिपदि शशिपूर्णो लब्धजन्मा प्रतापी भवति विमलवेशश्चारुकेशः प्रजेशः ॥” इति कोष्ठीप्रदीपः ॥ * ॥ सा अग्नेर्ज्जन्मतिथिः । यथा, -- महातपा उवाच । “विष्णोर्विभूतिमाहात्म्यं कथितं ते प्रसङ्गतः । तिथीनां शृणु महात्म्यं कथ्यमानं मया नृप ! ॥ इत्थम्भूतो महानग्निर्ब्रह्मक्रोधोद्भवो महान् । उवाच देवं ब्रह्माणं तिथिर्मे दीयतां प्रभो ! । यस्यामहं समस्तस्य जगतः ख्यातिमाप्नुयाम् ॥ ब्रह्मोवाच । देवानामथ यक्षाणां गन्धर्व्वाणाञ्च सत्तम् ! । आदौ प्रतिपदा येन त्वमुत्पन्नोऽसि पावक ! ॥ त्वत्पदात् प्रातिपदिकं संभविष्यन्ति देवताः । अतस्ते प्रतिपन्नाम तिथिरेषा भविष्यति ॥ तस्यां तिथौ हविष्येण प्राजापत्येन मूर्त्तिना । होष्यन्ति तेषां प्रीताः स्युः पितरः सर्व्वदेवताः ॥ चतुर्विधानि भूतानि मनुष्याः पशवोऽसुराः । देवाः सर्व्वे सगन्धर्व्वाः प्रीताः स्युस्तर्पिते त्वयि ॥ यश्चोपवासं कुर्व्वीत त्वद्भक्तः प्रतिपद्दिने । क्षाराशनो वा वर्त्तेत शृणु तस्य फलं महत् ॥ चतुर्युगानि षट्त्रिंशत्त्वल्लोकेशो महीयते । तेजस्वी रूपसम्पन्नो द्रव्यवान् जायते नरः ॥ इह जन्मन्यसौ राजा स्वर्गलोके महीयते । तूष्णीम्बभूव सोऽप्यग्निर्ब्रह्मदत्ताश्रयं ययौ ॥

य इदं शृणुयान्नित्यं प्रातरुत्थाय मानवः । अग्नेर्जन्म स पापेभ्यो मुच्यते नात्र संशयः ॥” इति वराहपुराणे महातपोपाख्याने अग्न्युत्- पत्तिनामाध्यायः ॥ * ॥ प्रतिपदि चन्द्रदर्शन- कारणम् । यथा, ज्योतिषे । “अमावस्याघटीशोध्या षष्ट्याहर्मानसंयुता । सूर्य्यराहुघटीभ्यश्चेदधिका दृश्यते शशी ॥” प्रतिपत्तिः, स्त्री, (प्रतिपदनमिति । प्रति + पद् + क्तिन् ।) प्रवृत्तिः । (यथा, कुमारे । ५ । ४२ । “मनस्विनीनां प्रतिपत्तिरीदृशी ॥”) प्रागल्भ्यम् । गौरवम् । (यथा, युक्तिकल्पतरौ चारलक्षणे । “सुभक्तो राजसु तथा कार्य्याणां प्रतिपत्तिमान् ॥”) संप्राप्तिः । (यथा, रघुः । १ । १ । “वागार्थाविव संपृक्तौ वागर्थप्रतिपत्तये । जगतः पितरौ वन्दे पार्व्वतीपरमेश्वरौ ॥”) प्रबोधः । (यथा, भागवते । ३ । ६ । १४ । “चक्षुषांशेन रूपाणां प्रतिपत्तिर्यतो भवेत् ॥”) पदप्राप्तिः । इति मेदिनी । ते, २०९ ॥ मीमां- सकमते फलशून्यकर्म्माङ्गम् । यथा । देव- तोद्देशेन यागादौ त्यक्तहविरादेरग्नौ निःक्षेपः । पूजितप्रतिमादेर्जले विसर्जनमित्यादि । श्राद्धादौ सर्व्वशेषाङ्गकर्म्म यथा । प्रतिपत्तिरूपकर्म्माङ्ग एव प्रतिपाद्याभावे तन्निवृत्तिः । इति तिथ्यादि- तत्त्वम् ॥ * ॥ निर्व्वाहिताङ्गकद्रव्यकरणकाङ्गत्वं प्रतिपत्तिरूपकर्म्माङ्गत्वम् । प्रतिपत्तिकर्म्म उत्तरा क्रिया । यत्र एकेन द्रव्येण कर्म्म- द्वयं निर्व्वाह्यते तत्र उत्तरं कर्म्म प्रतिपत्तिकर्म्म । तन्निर्व्वाहकञ्च प्रतिपाद्यम् । इति तट्टीकायां काशीरामवाचस्पतिः ॥ * ॥ अथ प्रतिपत्त्यधि- करणम् । शकृन्निरस्यति लोहितं निर- स्यति गुदेनोपयजति सर्व्वं जुहोति । इत्य- ग्नीसोमीयपशौ श्रूयते । शकृन्निरस्यतीति दृष्टा- न्तार्थम् । यथा पशोरुदरवर्त्तिशकृत् त्यजति तथा लोहितमपि त्यजति । अन्यत्र पशोः शीर्षमांसोपक्रमेण होमः । अत्र तु गुदमांसोप- क्रमेणेति । तत्र च यज्ञशेषमृत्विग्भ्यो ददातीति परिभाषया मांसस्योत्तरा प्रतिपत्तिः प्राप्ता । अत्र सर्व्वहवनेन प्रतिपत्त्यभावात् कर्म्मवैगुण्यं स्यादिति । अत्र सिद्धान्तः । यदिकारादुपपत्ति- रिति । यदि प्रतिपाद्यं स्यात् तदा प्रतिपत्ति- रङ्गमित्यर्थः । इति रामकृष्णीयाघिकरण- कौमुदी ॥ * ॥ अपि च । “उपांशुयाजद्रव्येण शेषकार्य्यं भवेन्न वा । भवेद्धविर्भ्यः सर्व्वेभ्य इत्युक्त्या प्रापितत्वतः ॥ उक्ताज्यद्रव्यशेषस्तु भाव्युपस्तरणादिकृत् । अतो न प्रतिपत्त्यर्हः शेषकार्य्यं ततः कथम् ॥” इति माधवीयाधिकरणमालायाम् ५ पादे प्रथ- माधिकरणम् ॥ प्रतिपत्तिपटहः, पुं, (प्रतिपत्तये पटहः ।) वाद्य- विशेषः । नागरा इति भाषा । तत्पर्य्यार्यः । लम्पापटहः २ । इति हारावली ॥

प्रतिपत्तूर्य्यं, क्ली, (प्रतिपदे संविदे तूर्य्यम् ।) द्रगडवाद्यम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ प्रतिपत्रफला, स्त्री, (प्रतिपत्रं फलमस्याः ।) क्षुद्र- कारवेल्ली । इति राजनिर्घण्टः ॥ प्रतिपन्नं, त्रि, (प्रतिपद्यते स्मेति । प्रति + पद् + क्तः ।) अवगतम् । इत्यमरः । ३ । २ । १०८ ॥ (यथा, कुमारे । ४ । ३३ । “प्रमदाः पतिवर्त्मगा इति प्रतिपन्नं हि विचेतनैरपि ॥”) अङ्गीकृतम् । इति मेदिनी । ने, १९४ ॥ विक्रान्तः । इति हेमचन्द्रः ॥ प्रतिपर्णशिफा, स्त्री, (प्रतिपर्णं शिफा जटा अस्याः ।) द्रवन्ती । इति राजनिर्घण्टः ॥ प्रतिपादकः, त्रि, (प्रतिपादयतीति । प्रति + पद् + णिच् + ण्वुल् ।) प्रतिपत्तिजनकः । बोधकः । (यथा, सर्व्वदर्शनसंग्रहे पूर्णप्रज्ञदर्शने । “ननु सजातीयविजातीयस्वगतनानात्वशून्यं ब्रह्मतत्त्व- मिति प्रतिपादकेषु वेदान्तेषु जागरूकेषु कथ- मशेषगुणत्वमिति ॥”) यथा च । प्रतिपाद्यप्रति- पादकभावश्च सम्बन्धः । इति दिनकरी ॥ प्रतिपादनं, क्ली, (प्रति + पद् + णिच् + भावे ल्युट् ।) दानम् । प्रतिपत्तिः । बोधनम् । इति मेदिनी । ने, २३९ ॥ (निष्पादनम् । यथा, महाभारते । १२ । १४१ । १४ । “त्रेता विमोक्षसमये द्वापरप्रतिपादने ॥”) प्रतिपालकः, त्रि, (प्रति + पा + णिच् + ण्वुल् ।) पालनकर्त्ता । प्रतिपालयतीति प्रतिपूर्ब्ब- ञ्यन्तपाधातोर्णकप्रत्ययनिष्पन्नः ॥ प्रतिपालनं, क्ली, (प्रति + पा + णिच् + भावे ल्युट् ।) रक्षणम् । पोषणम् । यथा । “कुन्त्या प्रसूतस्य कर्णस्य राधाप्रतिपालनात् राधेयत्वं सङ्गच्छते ।” इति दुर्गादासः ॥ प्रतिपाल्यं, त्रि, (प्रति + पा + णिच् + कर्म्मणि यत् ।) प्रतिपालनीयम् । प्रतिपालितव्यम् । प्रतिपूर्व्वञ्यन्तपालरक्षण इत्यस्मात् कर्म्मणि यप्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ (यथा, महाभारते । १३ । ४५ । २ । “या पुत्त्रकस्य ऋद्धस्य प्रतिपाल्या तदा भवेत् । अथचेन्नाहरेत् शुल्कं क्रीता शुक्लप्रदस्य सा ॥”) प्रतिप्रसवः, पुं, (प्रति प्रतिषिद्धं प्रसूते इति । प्रति + प्र + सू + अप् ।) निषिद्धस्य पुनर्विधा- नम् । यथा, प्रायश्चित्ततत्त्वे । “रविशुक्रदिने चैव द्वादश्यां श्राद्धवासरे । इत्यादिना निषिद्धस्य तिलतर्पणस्य तीर्थेतरत्र प्रतिप्रसवमाह स्मृतिः । अयने विषुवे चैव संक्रान्त्यां ग्रहणेषु च ॥” प्रतिप्रसूतः, त्रि, (प्रतिप्रसूते स्मेति । प्रति + प्र + सू + क्तः ।) प्रतिप्रसवविशिष्टः । इति मल- मासतत्त्वम् ॥ पुनःसम्भावितः । यथा, -- “उक्तानि प्रतिसिद्धानि पुनःसम्भावितानि च । सापेक्षनिरपेक्षाणि मीमांस्यानीह कोविदैः ॥” इति सत्कृत्यमुक्तावली ॥

पृष्ठ ३/२५८

प्रतिफलं, क्ली, (प्रतिफलतीति । प्रति + फल् + अच् ।) प्रतिविम्बम् । यथा, -- “प्रतिफलमवलोक्य स्वीयमिन्दोः कलायां हरशिरसि परस्या वासमाशङ्कमाना ॥” इति रसमञ्जरी ॥ तुल्यफलम् । फलं फलञ्च ॥ प्रतिफलनं, क्ली, (प्रति + फल् + ल्युट् ।) प्रति- विम्बम् । यथा, -- “न विम्बं त्वद्विम्बप्रतिफलनलाभादरुणितं तुलामध्यारोढुं कथमपि न लज्जेत कलया ॥” इत्यानन्दलहरी । ६२ ॥ प्रतिफलितं, त्रि, (प्रति + फल् + क्त ।) प्रति- विम्बितम् । यथा, -- “मोहातीतो विशुद्धो मुनिमिरभिहितो मोह- संक्रान्तमूर्त्तिः साक्षी स्वान्ते तदुत्थे प्रतिफलितवपुः -- ॥” इत्यादि मुक्तिवादगादाधरी ॥ प्रतिफुल्लकः, त्रि, (प्रतिफुल्लति विकसतीति । प्रति + फुल्ल + ण्वुल् ।) प्रफुल्लः । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ प्रतिबद्धः, त्रि, प्रतिबन्धविशिष्टः । प्रतिपूर्ब्बबन्ध- धातोः कर्म्मणि क्तप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ प्रतिबध्यः, त्रि, (प्रति + बन्ध + यत् ।) पतिबन्ध- नीयः । प्रतिबन्धार्हः । यथा । वस्तुतो हेतु- मन्निष्ठाभावप्रतियोगितावच्छेदकत्वप्रकारिता- शून्यज्ञानवृत्तिप्रकारितानवच्छेद्यत्वेनैव प्रति- बध्यत्वं निवेश्यमिति व्याप्त्यनुगमजागदीशी ॥ प्रतिबन्धः, पुं, (प्रति + बन्ध + घञ् ।) कार्य्यप्रति धातः । तत्पर्य्यायः । प्रतिष्टम्भः २ । इत्यमरः । ३ । २ । २७ ॥ (यथा, रघौ । ८ । ८० । “स तपःप्रतिबन्धमन्युना प्रमुखाविष्कृतचारुविभ्रमाम् । अशपद्भव मानुषीति तां शमवेलाप्रलयोर्म्मिणा भुवि ॥”) प्रतिबन्धकः, पुं, (प्रतिबध्नातीति । प्रति + बन्ध + ण्वुल् ।) विटपः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ प्रति- रोधके, त्रि ॥ (यथा, राजतरङ्गिण्याम् । ३ । १९९ । “त्यागिनो निष्कलङ्कस्य को दोषोऽस्य महीपतेः । ममापुण्यन्तु तन्निन्द्यं यच्छेयःप्रतिबन्धकम् ॥”) प्रतिबन्धिः, पुं, (प्रतिबध्नात्यनेनेति । प्रति + बन्ध + इन् ।) अनिष्टान्तरप्रसञ्जकं वाक्यम् । प्रतिबन्धः । यथा । प्रतिबन्धेरनुत्तरत्वादाहेति विशेषव्याप्तिजागदीशी ॥ प्रतिबलः, त्रि, (प्रतिगतं बलमस्य ।) समर्थः । शक्तः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (प्रतिरूपं बलमस्य ।) तुल्यबलः ॥ (यथा, महाभारते । १ । १५४ । ८ । “नायं प्रतिबलो भीरु ! राक्षसापसदो मम । सोढुं युधि परिस्पन्दमथवा सर्व्वराक्षसाः ॥”) प्रतिभयं, त्रि, (प्रतिगतं भयं यत्र ।) भयङ्करम् । इत्यमरः । १ । ७ । २० ॥ (यथा, रामायणे । ६ । ९० । ३५ ।

“दिशश्च प्रदिशश्चैव बभूवुः शरसङ्कुलाः । तमसा पिहितं सर्व्वमासीत् प्रतिभयं महत् ॥”) भये, क्ली । इति मेदिनी । ये, १२२ ॥ प्रतिभा, स्त्री, (प्रतिभाति शोभते इति । प्रति + भा + कः । टाप् ।) बुद्धिः । इति हेमचन्द्रः ॥ प्रत्युत्पन्नमतित्वम् । इति प्रतिभान्वितशब्द- टीकायां भरतः ॥ नवनवोन्मेषशालिनी प्रज्ञा । यथाह, रुद्रः । “प्रज्ञा नवनवोन्मेषशालिनी प्रतिभा मता ॥” (यथा च, महाभारते । १२ । २५९ । १ । “सूक्ष्मं साधु समुद्दिष्टं नियतं ब्रह्मलक्षणम् । प्रतिभा त्वस्ति मे काचित् तां ब्रूयामनुमानतः ॥” प्रतिभायते इति । प्रति + भा + “आतश्चोप- सर्गे ।” ३ । ३ । १०६ । इति अङ् ।) दीप्तिश्च ॥ प्रतिभान्वितः, त्रि, (प्रतिभया अन्वितः ।) प्रगल्भः । प्रत्युत्पन्नमतियुक्तः । इत्यमरः । ३ । १ । २५ ॥ प्रतिभामुखः, त्रि, (प्रतिभान्वितं मुखमस्य ।) प्रगल्भः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ७ ॥ प्रतिभावान्, [त्] त्रि, (प्रतिभा विद्यतेऽस्य । प्रतिभा + मतुप् । मस्य वः ।) प्रतिभान्वितः । प्रागल्भ्ययुक्तः । प्रतिभाशब्दादस्त्यर्थे वतुप्रत्य- येन निष्पन्नः ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । ४ । ३२ । “आगच्छन्तीञ्च सायन्तां कुमारसचिवो हठात् । अग्रहीदथ साप्येनमवोचत् प्रतिभावती ॥”) प्रतिभाहानिः, स्त्री, (प्रतिभाया हानिः ।) बुद्धि- नाशः । इति शब्दमाला ॥ प्रतिभूः, पुं, (प्रतिरूपः प्रतिनिधिर्वा भवतीति । प्रति + भू + “भुवः संज्ञान्तरयोः ।” ३ । २ । १७९ । इति क्विप् । “धनिकाधमर्णयोरन्तरे यस्ति- ष्ठति विश्वासार्थं स प्रतिभूः ।” इति सिद्धान्त- कौमुदी ॥) लग्नकः । इत्यमरः । २ । १० । ४४ ॥ जामिन् इति पारस्यभाषा ॥ (यथा, प्रद्युम्न- विजये । १ अङ्के । “यश्चैकः प्रतिभूः फलेषु कृतिनां यज्ञेषु यज्ञेश्वरो विघ्नस्तोमतमःसमूहतपनः सोऽयं स्वयं श्रीहरिः ॥”) तस्य कर्त्तव्यत्वं यथा, -- “सभापतेः कर्त्तव्यमाह कात्यायनः । ‘अथ चेत् प्रतिभूर्नास्ति वादयोग्यस्तु वादिनोः । स रक्षितो दिनस्यान्ते दद्याद्भृत्याय वेतनम् ॥’ प्रतिभवति तत्कार्य्ये तद्वद्भवतीति प्रतिभूर्लग्नकः । वादयोग्यः विवादफलस्य साधितधनादिदानस्य दण्डदानस्य च क्षमः । वादिनोः भाषावादिनः उत्तरवादिनश्च । तथा च याज्ञवल्क्यः । ‘उभयोः प्रतिभूर्ग्राह्यः समर्थः कार्य्यनिर्णये । प्रतिभुवस्त्वभावे च राज्ञा संज्ञपनं तयोः ॥’ राज्ञा संज्ञपनं दण्डतुल्याधिकरणम् । निर्णयस्य कार्य्ये धनादिदाने राजदन्तादित्वात् कार्य्य- शब्दस्य पूर्ब्बनिपातः । भृत्यस्तद्रक्षको राज- नियुक्तः ।” इति व्यवहारतत्त्वम् ॥ प्रतिमः, त्रि, (प्रतिमातीति । प्रति + मा + “आत- श्चोपसर्गे ।” ३ । १ । १३६ । इति कः ।)

उत्तरपदस्थे सदृशवाचकः । यथा, -- “स्युरुत्तरपदे प्रख्यः प्रकारः प्रतिमो निभः ॥” इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, रामायणे । २ । ४० । १३ । “आयसं हृदयं नूनं राममातुरसंशयम् । यद्देवगर्भप्रतिमे वनं याति न भिद्यते ॥”) प्रतिमा, स्त्री, (प्रतिमीयते इति । प्रति + मा + अङ् । टाप् ।) अनुकृतिः । गजदन्तस्य वन्धः । इति मेदिनी । मे, ४८ ॥ (प्रतिविम्बम् । यथा, रघुः । ७ । ६४ । “निमीलितानामिव पङ्कजानां मध्ये स्फुरन्तं प्रतिमाशशाङ्कम् ॥” तथा च कुमारे । ७ । ३६ । “आत्मानमासक्तगणोपनीते खड्गे निषक्तप्रतिमं ददर्श ॥” प्रतिमीयते अनयेति करणे अङ् ।) मूर्त्ति- सदृशमृच्छिलादिनिर्म्मितप्रतिरूपकम् । तत्- पर्य्यायः । प्रतिमानम् २ प्रतिविम्बम् ३ प्रति- यातना ४ प्रतिच्छाया ५ प्रतिकृतिः ६ अर्च्चा ७ प्रति- निधिः ८ । इत्यमरः । २ । १० । ३६ ॥ प्रतिच्छन्दः ९ प्रतिकायः १० प्रतिरूपम् ११ । इति हेम- चन्द्रः ॥ * ॥ (यथा, महाभारते । १ । १७२ । २७ । “गिरिपृष्ठे तु सा तस्मिन् स्थिता स्वसितलोचना । विभ्राजमाना शुशुभे प्रतिमेव हिरण्मयी ॥”) देवप्रतिमाघटनप्रमाणादि यथा, -- “विष्णोस्तावत् प्रवक्ष्यामि यादृग्रूपं प्रशस्यते । शङ्खचक्रधरं शान्तं पद्महस्तं गदाधरम् ॥ छत्राकारं शिरस्तस्य कम्बुग्रीवं शुभेक्षणम् । तुङ्गनासं शुक्तिकर्णं प्रशान्तोरुभुजक्रमम् ॥ क्वचिदष्टभुजं विद्याच्चतुर्भुजमथापि वा । द्विभुजं वापि कर्त्तव्यं भवनेषु पुरोधसा ॥” * ॥ देयमष्टभुजस्यास्य यथास्थानं निबोध मे । खड्गो गदा शरः पद्मं देयं दक्षिणतो हरेः । धनुश्च खेटकञ्चैव शङ्खचक्रे च वामतः ॥ * ॥ चतुर्भुजस्य वक्ष्यामि यथैवायुधसंस्थितिः । दक्षिणेन गदां पद्मं वासुदेवस्य कारयेत् ॥ वामतः शङ्खचक्रे च कर्त्तव्ये भूतिमिच्छता । कृष्णावतारे तु गदा वामहस्ते प्रशस्यते ॥ यथेच्छया शङ्खचक्रमुपरिष्टात् प्रकल्पयेत् । अधस्तात् पृथिवी तस्य कर्त्तव्या पादमध्यतः । दक्षिणे प्रणतं तद्वत् गरुत्मन्तं निवेशयेत् । वामतस्तु भवेल्लक्ष्मीः पद्महस्ता सुशोभना । गरुत्मानग्रतो वापि संस्थाप्यो भूतिमिच्छता ॥ श्रीश्च पुष्टिश्च कर्त्तव्ये पार्श्वयोः पद्मसंयुते । तोरणञ्चोपरिष्टाच्च विद्याधरसमन्वितम् ॥ देवदुन्दुभिसंयुक्तं गन्धर्व्वमिथुनान्वितम् । पत्रवल्लीसमोपेतं सिंहव्यालसमन्वितम् । तथा कल्पलतोपेतं स्तुवद्भिरमरेश्वरैः । एवंविधो भवेद्बिष्णुस्त्रिभागेनास्य पीठिका ॥ नवतालप्रमाणास्तु देवदानवकिन्नराः । अतःपरं प्रवक्ष्यामि मानोन्मानं विशेषतः ॥ * ॥ जालान्तरप्रविष्टानां भानूनां यद्रजः स्फुटम् ।

पृष्ठ ३/२५९

त्र्यसरेणुः स विज्ञेयो वालाग्रन्तैरथाष्टभिः ॥ तदष्टकेन लिख्या तु यूका लिख्याष्टकैर्मता । यवो यूकाष्टकं तद्वदष्टभिस्तैस्तदङ्गुलम् ॥ स्वकीयाङ्गुलमानेन मुखं स्याद्द्वादशाङ्गुलम् । मुखमानेन कर्त्तव्या सर्व्वावयवकल्पना ॥ * ॥ सौवर्णी राजती वापि ताम्री रत्नमयी शुभा । शैलदारुमयी वापि लौहसीसमयी तथा ॥ रीतिका धातुयुक्ता वा ताम्रकांस्यमयी तथा । शुभदारुमयी वापि देवतार्च्चा प्रशस्यते ॥ * ॥ अङ्गुष्ठपर्व्वादारभ्य वितस्तिर्यावदेव तु । गृहेषु प्रतिमा कार्य्या नाधिका शस्यते बुधैः ॥ आषोडशात्तु प्रासादे कर्त्तव्या नाधिका ततः । मध्यमेन कनिष्ठा तु कार्य्या वित्तानुसारतः ॥ द्वारोच्छ्रायस्य यन्मानमष्टधा तन्तु कारयेत् । भागद्वयेन प्रतिमा त्रिभागीकृत्य तत् पुनः ॥ पीठिका भागतः कार्य्या नातिनीचा न चोच्छ्रिता । प्रतिमामुखमानेन नव भागान् प्रकल्पयेत् ॥ चतुरङ्गुला भवेद्ग्रीवा भागेन हृदयं पुनः । नाभिस्तस्मादधः कार्य्या भागेनैकेन शोभिता ॥ निम्नत्वे विस्तरत्वे च अङ्गुलं परिकीर्त्तितम् ॥ नाभेरधस्तथा मेढ्रं भागेनैकेन कल्पयेत् । त्रिभागमायतावूरू जानुनी चतुरङ्गुले ॥ जङ्घे द्विभागे विख्याते पादौ तु चतुरङ्गुलौ । चतुर्द्दशाङ्गुलस्तद्वन्मौलिरस्य प्रकीर्त्तितः ॥ ऊर्द्धमानमिदं प्रोक्तं पृथुत्वञ्च निबोधत । सर्व्वावयवमानेषु विस्तरं शृणुत द्विजाः ॥ * ॥ चतुरङ्गुलं ललाटं स्यादूर्द्ध्वं नासा तथैव च । द्विरङ्गुलं हनु ज्ञेयमोष्ठश्चाङ्गुलसम्मितः ॥ अष्टाङ्गुलं ललाटन्तु तावन्मात्रे भ्रुवौ मते । अर्द्धाङ्गुला भ्रुवोर्लेखा मध्ये धनुरिवानता ॥ उन्नताग्रा भवेत् पार्श्वे श्लक्ष्णा तीक्ष्णा प्रशस्यते । अक्षिणी द्व्यङ्गुलायमि तदर्द्धञ्चैव विस्तरे ॥ उन्नतोदरमध्ये तु रक्तान्ते शुभलक्षणे । तारका च त्रिभागेन दृष्टिः स्यात् पञ्चभागिकी ॥ द्बिरङ्गुलं भ्रुवोर्मध्यं नासामूलमथाङ्गुलम् । नासाग्रविस्तरं तद्वत् पुटद्वयमथानतम् ॥ नासापुटविलं तद्वदर्द्धाङ्गुलमुदाहृतम् । कपोले द्व्यङ्गुले तद्वत् कर्णमूलाद्विनिर्गते ॥ हन्वग्रमण्डलं तद्वद्विस्तारो द्ब्यङ्गुलो भवेत् । अर्द्धाङ्गुला भ्रुवो राजी मृणालसदृशी समा ॥ अर्द्धाङ्गुलः समस्तद्वदुत्तरोष्ठस्तु विस्तरे । निष्पावसदृशं तद्वन्नासापुटदलम्भवेत् ॥ सृक्कणी ज्योतिस्तुल्ये च कर्णमूलात् षडङ्गुले । कर्णौ तु भ्रूसमौ ज्ञेयावूर्द्ध्वन्तु चतुरङ्गुलौ ॥ द्व्यङ्गुलौ कर्णपाशौ तु मात्रामेकान्तु विस्तृतौ । कर्णयोरुपरिष्टाच्च मस्तकं द्वादशाङ्गुलम् । ललाटं पृष्ठतोऽर्द्धेन प्रोक्तमष्टादशाङ्गुलम् । षट्त्रिंशदङ्गुलश्चास्य परिणाहः शिरोगतः ॥ सकेशनिचयश्चास्य द्विचत्वारिंशदङ्गुलः । केशान्ताद्धनुके तद्वदङ्गुलानि तु षोडश ॥ ग्रीवामध्यपरीणाहश्चतुर्विंशतिरङ्गुलः ।

अष्टाङ्गुला भवेद्ग्रीवा पृथुत्वेन विशिष्यते ॥ स्तनग्रीवान्तरं प्रोक्तमेकतालं स्वयम्भुवा । स्तनयोरन्तरं तद्बद्द्वादशाङ्गुलमिष्यते ॥ स्तनयोर्मण्डलं तद्वद्द्व्यङ्गुलं परिकीर्त्तितम् । चूचुके मण्डलस्यान्तर्यवमात्रे उभे स्मृते ॥ द्वितालञ्चापि विस्ताराद्वक्षःस्थलमुदाहृतम् । कक्षे षडङ्गुले प्रोक्ते बाहुमूलस्तनान्तरे ॥ चतुर्द्दशाङ्गुलौ पादावङ्गुष्ठस्तु त्रिरङ्गुलः । पञ्चाङ्गुलपरीणाहमङ्गुष्ठाग्रं तथोन्नतम् ॥ अङ्गुष्ठकसमा तद्वदायामे स्यात् प्रदेशिनी । तस्याः षोडशभागेन हीयते मध्यमाङ्गुली ॥ अनामिकाष्टभागेन कनिष्ठा चापि हीयते । पर्व्वत्रयेण चाङ्गुल्यो गुल्फौ द्व्यङ्गुष्ठकौ मतौ ॥ पार्ष्णिर्द्व्यङ्गुलमात्रा तु कलयोच्चा प्रकीर्त्तिता । द्विपर्व्वाङ्गुष्ठकः प्रोक्तः परीणाहश्च द्व्यङ्गुलः ॥ प्रदेशिनीपरीणाहस्त्र्यङ्गुलः समुदाहृतः । अन्यासामष्टभागेन हीयते क्रमशो द्विजाः ॥ अङ्गुलेनोच्छ्रयः कार्य्यः अङ्गुष्ठस्य विशेषतः । तदर्द्धेन तु शेषाणामङ्गुलीनान्तथोच्छ्रयः ॥ जङ्घाग्रे परिणाहस्तु अङ्गुलानि चतुर्द्दश । जङ्घामध्ये परीणाहस्तथैवाष्टादशाङ्गुलः ॥ जानुमध्ये परीणाह एकविंशतिरङ्गुलः । जानूच्छ्रायोऽङ्गुलः प्रोक्तो मण्डलं त्र्यङ्गुलं पुनः ॥ ऊरुमध्ये परीणाहश्चाष्टाविंशतिकाङ्गुलः । एकत्रिंशोपरिष्टाच्च वृषणौ त्र्यङ्गुलौ पुनः ॥ त्र्यङ्गुलञ्च तथा मेढ्रं परीणाहे षडङ्गुलम् । मणिबन्धोदयां विद्यात् केशरेखां तथैव च ॥ मणिकोषपरीणाहश्चतुरङ्गुल इष्यते । विस्तारेण भवेत्तद्वत् कटिरष्टादशाङ्गुला । द्वाविंशतिस्तथा स्त्रीणां स्तनौ च द्वादशाङ्गुलौ ॥ नाभिमध्ये परीणाहो द्विचत्वारिंशदङ्गुलः । पुरतः पञ्चपञ्चाशत् कट्याश्चैव तु वेष्टनम् ॥ कक्षयोरुपरिष्टात्तु स्कन्धौ प्रोक्तौ षडङ्गुलौ । अष्टाङ्गुलाञ्च विस्तारे ग्रीवाञ्चैव तु निर्द्दिशेत् ॥ परीणाहे तथा ग्रीवां कला द्वादश निर्द्दिशेत् । आयामो भुजयोस्तद्वद्द्विचत्वारिंशदङ्गुलः ॥ कार्य्यन्तु बाहुशिखरं प्रमाणे षोडशाङ्गुलम् । ऊर्द्ध्वं यद्बाहुपर्व्वान्तं विद्यादष्टादशाङ्गुलम् ॥ तथैकाङ्गुलहीनन्तु द्वितीयं पर्व्वमुच्यते । बाहुमध्ये परीणाहो भवेदष्टादशाङ्गुलः ॥ षोडशोक्तः प्रबाहुस्तु षट्कलोग्रकरो मतः । सप्ताङ्गुलं करतलं पञ्चमध्याङ्गुली मता ॥ अनामिका मध्यमायाः सप्तभागेन हीयते । तस्यास्तु पञ्चभागेन कनिष्ठा परिहीयते ॥ मध्यमायास्तु हीना वै पञ्चभागेन तर्ज्जनी । अङ्गुष्ठतर्ज्जनीमूलादधः प्रोक्तस्तु तत्समः ॥ अङ्गुष्ठपरिणाहस्तु विज्ञेयश्चतुरङ्गुलः । शेषाणामङ्गुलीनान्तु भागो भागेन हीयते ॥ मध्यमामध्यपर्व्वन्तु अङ्गुलद्वयमायतम् । यवो यवस्तु सर्व्वासां तस्यां तस्यां प्रहीयते ॥ अङ्गुष्ठपर्व्वमध्यन्तु तर्ज्जन्या सदृशं भवेत् । यवद्वयाधिकं तद्वदग्रपर्व्वमुदाहृतम् ॥

पर्व्वार्द्धेन नखान् विद्यादङ्गलीषु समन्ततः । स्निग्धं श्लक्ष्णं प्रकुर्व्वीत ईषद्रक्तं तथाग्रजम् ॥ निम्नपृष्टं भवेन्मध्ये पार्श्वतः कलयोच्छ्रितम् । तथैव केशपर्य्यन्तः स्कन्धोपरि दशाङ्गुलः ॥ स्त्रियः कार्य्यास्तु तद्विज्ञैस्तनोरुजघनाधिकाः । चतुर्द्दशाङ्गलायाममुदरं तासु निर्द्दिशेत् ॥ नानाभरणसम्पन्नाः किञ्चित्श्लक्ष्णभुजास्ततः । किञ्चिद्दीर्घं भवेद्बक्त्रमलकावलिरुत्तमा ॥ नासा ग्रीवा ललाटञ्च निर्द्दिष्टाश्चतुरङ्गुलाः । अर्द्धार्द्धाङ्गुलिविस्तारः शस्यतेऽधरपल्लवः ॥ अधिकं नेत्रयुग्मन्तु चतुर्भागेन निर्द्दिशेत् । ग्रीवाबलिश्च कर्त्तव्या किञ्चिदर्द्धाङ्गुलोच्छ्रया ॥ एवं नारीषु सर्व्वासु देवानां प्रतिमासु च । नवतालमिदं प्रोक्तं लक्षणं पापनाशनम् ॥ * ॥ अतः परं प्रवक्ष्यामि देवाकारान् विशेषतः । दशतालः स्मृतो रामो बलिर्वैरोचनिस्तथा ॥ वराहो नरसिंहश्च सप्ततालश्च वामनः । मत्स्यकूर्म्मौ तु निर्द्दिष्टौ यथाशोभं स्वयम्भुवा ॥ अतः परं प्रवक्ष्यामि रुद्राद्याकारमुत्तमम् । आपीनोरुभुजस्कन्धस्तप्तकाञ्चनसप्रभः ॥ शुक्लार्करश्मिसंघातचन्द्राङ्कितजटो विभुः । जटासुकुटधारी च द्विरष्टवत्सराकृतिः ॥ बाहुवारणहस्ताभो वृत्तजङ्घोरुमण्डलः । ऊर्द्धकेशस्तु कर्त्तव्यो दीर्घायतविलोचनः ॥ व्याघ्रचर्म्मपरीधानः कटिसूत्रत्रयान्वितः । हारकेयूरसम्पन्नो भुजङ्गाभरणस्तथा ॥ बाहवश्चापि कर्त्तव्या नानाभरणभूषिताः । पीनोरुगण्डफलकः कुण्डलाभ्यामलङ्कृतः ॥ आजानुलम्बबाहुश्च सौम्यमूर्त्तिः सुशोभनः । खेटकं वामहस्ते तु खड्गञ्चैष तु दक्षिणे ॥ शक्तिं दण्डं त्रिशूलञ्च दक्षिणे तु निवेशयेत् । कपालं वामपार्श्वे तु नागं खट्टाङ्गमेव च ॥ एकश्च वरदो हस्तस्तथाक्षवलयोऽपरः । वैशाखन्तानकं कृत्वा नृत्याभिनयसंस्थितः ॥ नृत्ये दशभुजः कार्य्यो गजासुरवधे तथा । तथा त्रिपुरदाहे च बाहवः षोडशैव तु ॥ शङ्खञ्चक्रं गदा शार्ङ्गं घण्टा तत्राधिका भवेत् । तथा धनुः पिनाकञ्च शरो विष्णुमयस्तथा ॥ चतुर्भुजोऽष्टबाहुर्व्वा ज्ञानयोगेश्वरो मतः । तीक्ष्णनासाग्रदशनः करालवदनो महान् ॥ भैरवः शस्यते लोके प्रत्यायतनसंस्थितः । न मूलायतने कार्य्यो भैरवस्तु भयङ्करः ॥ नारसिंहो वराहो वा तथान्येऽपि भयङ्कराः । न हीना नाधिकाङ्गा च कर्त्तव्या देवता क्वचित् ॥ स्वामिनं घातयेन्न्यूना करालवदना तथा । अधिका शिल्पिनं हन्यात् कृशा चैवार्थनाशिनी ॥ कृशोदरी तु दुर्भिक्षं निर्म्मांसा धननाशिनी । वक्रनासा तु दुःखाय संक्षिप्ताङ्गी भयङ्करी ॥ चिपिटा दुःखशोकाय अनेत्रा नेत्रनाशिनी । दुःखदा हीनवक्त्रा तु पाणिपादकृशा तथा ॥ हीनाङ्गा हीनजङ्घा च भ्रमोन्मादकरी नृणाम् । वक्रवक्त्रा च राजानं कटिहीना च या भवेत् ॥

पृष्ठ ३/२६०

पाणिपादविहीनायां जायते मरको महान् । जङ्घाजानुविहीना च शत्रुकल्याणकारिणी ॥ पुत्त्रमित्रविनाशाय हीना वक्षःस्थलैस्तु या । सम्पूर्णावयवा या तु आयुर्लक्ष्मीप्रदा सदा । एवं लक्षणमासाद्य कर्त्तव्यः परमेश्वरः ॥ * ॥ स्तूयमानः सुरैः सर्व्वैः समन्ताद्दर्शयेद्भवम् । शक्रेण नन्दिना चैव महाकालेन शङ्करम् ॥ प्रणता लोकपालाश्च पार्श्वे तु गणनायकाः । नृत्यद्भृङ्गिरिटिश्चैव भूतवेतालसंवृतः । सर्व्वे हृष्टाश्च कर्त्तव्याः स्तुवन्तः परमेश्वरम् ॥ गन्धर्व्वविद्याधरकिन्नराणा- मथाप्सरोगुह्यकनायकानाम् । गणैरनेकैः शतशो महेन्द्र- मुनिप्रवीरैरभिनन्द्यमानम् ॥ धृताक्षसूत्रैः शतशः प्रबाल- पुष्पोपहारप्रचयं ददद्भिः । संस्तूयमानं भगवन्तमीड्यं नेत्रत्रयेणामरमर्त्यपूज्यम् ॥ * ॥ सूत उवाच । अधुना संप्रवक्ष्यामि अर्द्धनारीश्वरं परम् । अर्द्धेन देवदेवस्य नारीरूपं सुशोभनम् ॥ ईशार्द्धे तु जटाभारो बालेन्दुकलया युतः । उमार्द्धे तु प्रदातव्यौ सीमन्ततिलकावुभौ ॥ वासुकिं दक्षिणे कर्णे वामे कुण्डलमादिशेत् । बालिका चोपरिष्टात्तु कपालं दक्षिणे करे ॥ त्रिशूलं वापि कर्त्तव्यं देवदेवस्य शूलिनः । वामतो दर्पणं दद्यादुत्पलं वा विशेषतः ॥ वामबाहुश्च कर्त्तव्यः केयूरबलयान्वितः । उपवीतञ्च कर्त्तव्यं मणिमुक्तामयन्तथा ॥ स्तनभारमथार्द्धे तु वामे पीनं प्रकल्पयेत् । हारार्द्धमुज्ज्वलं कुर्य्यात् श्रोण्यर्द्धन्तु तथैव च ॥ लिङ्गार्द्धमूर्द्ध्वं कर्त्तव्यं व्याघ्राजिनकृताम्बरम् । वामे लम्बपरीधानं कटिसूत्रत्रयान्वितम् ॥ नानारत्नसमोपेतं दक्षिणं भुजगान्वितम् । देवस्य दक्षिणं पादं पद्मोपरिसमास्थितम् ॥ किञ्चिदूर्द्ध्वन्तथा वामं भूषितं नूपुरेण च । रत्नैर्विभूषितान् कुर्य्यादङ्गुलीष्वङ्गुलीयकान् ॥ सालक्तकं तथा पादं पार्व्वत्या दर्शयेत् सदा । अर्द्धनारीश्वरस्येदं रूपमस्मिन्नुदाहृतम् ॥ * ॥ उमामहेश्वरस्यापि लक्षणं शृणुत द्विजाः । संस्थानन्तु तयोर्वक्ष्ये लीलाललितविभ्रमम् ॥ चतुर्भुजं द्विबाहुं वा जटाभारेन्दुभूषितम् । लोचनत्रयसंयुक्तमुमैकस्कन्धपाणिनम् ॥ दक्षिणेनोल्वणं शूलं वामं कुचभरं करम् । द्वीपिचर्म्मपरीधानं नानारत्नोपशोभितम् ॥ सुप्रतिष्ठं सुवेशञ्च तथार्द्धेन्दुहुताशनम् । वामे तु संस्थिता देवी तस्योरौ बाहुगूहिता ॥ शिरोभूषणसंयुक्तैरलकैर्ललितानना । सबालिका कर्णवती ललाटतिलकोज्ज्वला ॥ मणिकुण्डलसंयुक्ता कर्णिकाभरणा क्वचित् । हारकेयूरबहुला हरवक्त्रावलोकिनी ॥ वामांशं देवदेवस्य स्पृशन्ती लीलया क्वचित् ।

दक्षिणन्तु बहिः कृत्वा बाहुं दक्षिणतोऽथवा ॥ स्कन्धे वा दक्षिणे कुक्षौ स्पृशत्यङ्गुलिजैः क्वचित् । वामे च दर्पणं दद्यादुत्पलं वा सुशोभनम् ॥ कटिसूत्रत्रयञ्चैव नितम्बे स्यात् प्रलम्बकम् । जया च विजया चैव कार्त्तिकेयविनायकौ ॥ पार्श्वयोर्द्दर्शयेत्तत्र सतोरणमगुह्यकम् । मालाविद्याधरांस्तत्र बीणावानप्सरोगणः । एतद्रूपमुमेशस्य कर्त्तव्यं भूतिमिच्छता ॥ * ॥ शिवनारायणं वक्ष्ये सर्व्वपापप्रणाशनम् । वामार्द्धे माधवं कुर्य्याद्दक्षिणे शूलपाणिनम् ॥ बाहुद्वयञ्च कृष्णस्य मणिकेयूरभूषितम् । शङ्खचक्रधरं शान्तमारक्ताङ्गुलिविभ्रमम् ॥ चक्रस्थाने गदाञ्चापि पाणौ दद्यादधस्तले । शङ्खञ्चैवेतरे दद्याद्भूत्यर्थं भूषणोज्ज्वलम् ॥ पीतवस्त्रपरीधानं चरणं मणिभूषितम् । दक्षिणार्द्धे जटाभारमर्द्धेन्दुकृतलक्षणम् ॥ भुजङ्गहारवलयं वरदं दक्षिणं करम् । द्वितीयञ्चापि कुर्व्वीत त्रिशूलवरघारिणम् ॥ व्यालोपवीतसंयुक्तं कट्यर्द्धं कृत्तिवाससम् । मणिरत्नैश्च संयुक्तपादं नागविभूषितम् । शिवनारायस्यैवं कल्पयेद्रूपमुत्तमम् ॥ * ॥ महावराहं वक्ष्यामि पद्महस्तं गदाधरम् । तीक्ष्णदंष्ट्राग्रघोरास्यं मेदिनीवामकुर्परम् ॥ दंष्ट्राग्रेणोद्धृतां दान्तां धरणीमुत्पलान्विताम् विस्मयोत्फुल्लनयनामुपरिष्टात् प्रकल्पयेत् ॥ दक्षिणं कटिसंस्थन्तु करन्तस्य प्रकल्पयेत् । कूर्म्मोपरि तथा पादमेकं नागेन्द्रमूर्द्धनि । संस्तूयमानं लोकेशैः समन्तात् परिकल्पयेत् ॥ * ॥ नारसिंहञ्च कर्त्तव्यं भुजाष्टकसमन्वितम् । रौद्रसिंहासनं तद्वद्विदारितमुखेक्षणम् ॥ स्तब्धपीनशटाकीर्णं दारयन्तं दितेः सुतम् । विनिर्गतान्त्रजालञ्च दानवं परिकल्पयेत् ॥ वमन्तं रुधिरोद्गारं भ्रुकुटीकुटिलेक्षणम् । युध्यमानञ्च कर्त्तव्यं क्वचित् करणबन्धनैः ॥ परिश्रान्तेन दैत्येन तर्ज्यमानं मुहुर्मुहुः । दैत्यं प्रदर्शयेत्तत्र खड्गखेटकधारिणम् । स्तूयमानं तथा विष्णुं दर्शयेदमराधिपैः ॥ * ॥ तथा त्रिविक्रमं वक्ष्ये ब्रह्माण्डाक्रमणोल्वणम् । वामपार्श्वे तथा राहुमुपरिष्टात् प्रकल्पयेत् ॥ अघस्ताद्वामनं तावत् कल्पयेत् सकमण्डलुम् । दक्षिणे छत्रिकां विद्यान्मुखं दीनं प्रदर्शयेत् । भृङ्गारधारिणं तद्वद्बलिन्तस्यैव पार्श्वतः ॥ बन्धनञ्चापि कुर्व्वन्तं गरुडन्तस्य दर्शयेत् ॥ * ॥ मत्स्यरूपं तथा मात्स्यं कौर्म्मं कूर्म्माकृतिं न्यसेत् । एवं रूपस्तु भगवान् कार्य्यो नारायणो हरिः ॥ * ॥ ब्रह्मा कमण्डलुधरः कर्त्तव्यः स चतुर्मुखः ॥ हंसारूढः क्वचित् कार्य्यः क्वचिच्च कमलासनः । वर्णेन पद्मगर्भाभश्चतुर्ब्बाहुः शुभेक्षणः ॥ कमण्डलुं वामकरे स्रुचं हस्ते च दक्षिणे । वामे दण्डधरं तद्वत् स्रुचञ्चापि प्रदर्शयेत् ॥ मुनिभिर्द्देवगन्धर्व्वैः स्तूयमानं समन्ततः । कुर्व्वाणमिव लोकांस्त्रीन् शुक्लाम्बरधरं विभुम् ॥

मृगचर्म्मधरञ्चापि दिव्ययज्ञोपवीतिनम् । आज्यस्थालीं न्यसेत् पार्श्वे वेदांश्च चतुरः पुनः ॥ वामपार्श्वे तु सावित्री दक्षिणे च सरस्वती । अग्रे च ऋषयस्तद्वत् कार्य्याः पैतामहे पदे ॥ * ॥ कार्त्तिकेयं प्रवक्ष्यामि तरुणादित्यसन्निभम् । कमलोदरवर्णाभं सुकुमारं कुमारकम् ॥ गेण्डुकैश्चीरकैर्युक्तं मयूरवरवाहनम् । स्थानीयखेटनगरे भुजान् द्वादश कल्पयेत् ॥ चतुर्भुजः कर्व्वटे स्याद्वने ग्रामे द्विबाहुकः ॥ शक्तिः पाशस्तथा खड्गः शरः शूलन्तथैव च । वरदश्चैव हस्तः स्यादथवाभयदो भवेत् ॥ एते दक्षिणतो ज्ञेयाः केयूरकटकोज्ज्वलाः । धनुः पताका मुष्टिश्च तर्ज्जनी च प्रसारिता ॥ खेटकं ताम्रचूडश्च वामहस्ते प्रशस्यते । द्विभुजस्य करे शक्तिर्वामे स्यात् कुक्कुटोऽपरे ॥ चतुर्भुजे शक्तिपाशौ वामतो दक्षिणे त्वसिः । वरदोऽभयदो वापि दक्षिणः स्यात् तुरीयकः ॥ * ॥ विनायकं प्रवक्ष्यामि गजवक्त्रं त्रिलोचनम् । लम्बोदरं चतुर्ब्बाहुं व्यालयज्ञोपवीतिनम् ॥ स्वस्तिकर्णं बृहच्छुण्डमेकदंष्ट्रं पृथूदरम् । स्वं दन्तं दक्षिणकरे उत्पलञ्च तथापरे ॥ लड्डूकं परशुञ्चैव वामतः परिकल्पयेत् । बृहत्संक्षिप्तगमनं पीनस्कन्धाङ्घ्रिपाणिनम् । युक्तं बुद्धिकुबुद्धिभ्यामधस्तान्मूषिकान्वितम् ॥ * ॥ कात्यायन्याः प्रवक्ष्यामि रूपं दशभुजन्तथा । त्रयाणामपि देवानामनुकारानुकारिणीम् ॥ जटाजूटसमायुक्तामर्द्धेन्दुकृतशेखराम् । लोचनत्रयसंयुक्तां पूर्णेन्दुसदृशाननाम् ॥ अतसीपुष्पवर्णाभां सुप्रतिष्ठां सुलोचनाम् । नवयौवनसम्पन्नां सर्व्वाभरणभूषिताम् ॥ सुचारुदशनां तद्वत् पीनोन्नतपयोधराम् । त्रिभङ्गस्थानसंस्थानां महिषासुरमर्द्दिनीम् ॥ त्रिशूलं दक्षिणे दद्यात् खड्गञ्चक्रन्तथैव च । तीक्ष्णबाणं तथा शक्तिं दक्षिणे सन्निवेशयेत् ॥ खेटकं पूर्णचापञ्च पाशमङ्कुशमेव च । घण्टां वा परशुं वापि वामतः सन्निवेशयेत् ॥ अधस्तान्महिषं तद्वद्विशिरंस्कं प्रदर्शयेत् । शिरश्छेदोद्भवं तद्वद्दानवं खड्गपाणिनम् ॥ हृदि शूलेन् निर्भिन्नं निर्य्यदन्त्रविभूषितम् । रक्तरक्तीकृताङ्गञ्च रक्तविष्फुरितेक्षणम् ॥ वेष्टितं नागपाशेन भ्रुकुटीभीषणाननम् । सपाशवामहस्तेन धृतकेशञ्च दुर्गया ॥ वमद्रुधिरवक्त्रञ्च देव्याः सिंहं प्रदर्शयेत् । देव्यास्तु दक्षिणं पादं समं सिंहोपरिस्थितम् ॥ किञ्चिदूर्द्ध्वं तथा वाममङ्गुष्ठं महिषोपरि । स्तूयसानञ्च तद्रूपममरैः सन्निवेशयेत् ॥ * ॥ इदानीं सुरराजस्य रूपं वक्ष्ये विशेषतः । सहस्रनयनं देवं मत्तवारणसंस्थितम् ॥ पृथूरुवक्षोवदनं सिंहस्कन्धं महाभुजम् । किरीटकुण्डलधरं पीवरोरुभुजेक्षणम् ॥ वज्रोपलधरं तद्वन्नानाभरणभूषितम् । पूजितं देवगन्धर्व्वैरप्सरोगणसंस्तुतम् ॥

पृष्ठ ३/२६१

छत्रचामरघारिण्यौ स्त्रियौ पार्श्वेतु कारयेत् । सिंहासनगतं वापि गन्धर्व्वगणसंयुतम् ॥ इन्द्राणीं वामतस्तस्य कुर्य्यादुत्पलधारिणीम् ॥ सूत उवाच । प्रभाकरस्य प्रतिमामिदानीं शृणुत द्विजाः । रथस्थं कारयेद्देवं पद्महस्तं सुलोचनम् ॥ सप्ताश्वञ्चैकचक्रञ्च रथन्तस्य प्रकल्पयेत् । मुकुटेन विचित्रेण पद्मगर्भसमप्रभम् ॥ नानाभरणभूषाढ्यं भुजाभ्यां धृतपुस्करम् । स्कन्धस्थे पुष्करे ते तु लीलयैव धृते सदा ॥ चोलकच्छन्नवपुषं क्वचिच्चित्रेषु दर्शयेत् । वस्त्रयुग्मसमोपेतं चरणौ तेजसावृतौ ॥ प्रतीहारौ च कर्त्तव्यौ पार्श्वयोर्दण्डपिङ्गलौ । कर्त्तव्यौ खड्गहस्तौ च पार्श्वयोः पुरुषावुभौ ॥ लेखनीकृतहस्तञ्च पार्श्वे धातारमव्ययम् । नानादेवगणैर्युक्तमेवं कुर्य्याद्दिवाकरम् ॥ अरुणः सारथिस्तस्य पद्मिनीपत्रसन्निभः । अश्वौ च बलिसुग्रीवावन्तस्थौ तस्य पार्श्वयोः ॥ भुजङ्गरश्मिभिर्बद्धाः सप्ताश्वा रश्मिसंयुताः । पद्मस्थं वा हयस्थं वा पद्महस्तं प्रकल्पयेत् ॥ * ॥ अग्नेस्तु लक्षणं वक्ष्ये सर्व्वकामफलप्रदम् । दीप्तं सुवर्णवपुषमर्द्धचन्द्रासनस्थितम् ॥ बालार्कसदृशन्तस्य वसनञ्चापि दर्शयेत् । यज्ञोपवीतिनं देवं लम्बकूर्च्चधरन्तथा ॥ कमण्डलुं वामकरे दक्षिणे त्वक्षसूत्रकम् । ज्वालावितानसं युक्तमजवाहनमुज्ज्वलम् । कुण्डस्थञ्चापि कुर्व्वीत मूर्द्ध्नि सप्तशिखान्वितम् ॥ * तथा यमं प्रवक्ष्यामि दण्डपाशधरं विभुम् । महामहिषमारूढं कृष्णाञ्जनचयोपमम् ॥ सिंहासनगतञ्चापि दीप्ताग्निसमलोचनम् । महिषं चित्रगुप्तञ्च करालान् किङ्करांस्तथा ॥ समन्ताद्दर्शयेत्तस्य सौम्यासौम्यांस्तथा सुरान् ॥ राक्षसेन्द्रं तथा वक्ष्ये लोकपालञ्च नैरृ तम् । नरारूढं महाकायं रक्षोभिर्ब्बहुभिर्वृतम् ॥ खड्गहस्तं महानीलं कज्जलाचलसन्निभम् । नरयुक्तविमानस्थं पीताम्बरविभूषितम् ॥ * ॥ वरुणञ्च प्रवक्ष्यामि पाशहस्तं महाबलम् । शङ्खस्फटिकवर्णाभं हारकेयूरसंवृतम् ॥ मृगाधिरूढं वरदं पताकाध्वजसंयुतम् । भूषणावगतं शान्तं किरीटवरधारिणम् ॥ * ॥ वायुरूपं प्रवक्ष्यामि धूम्रञ्च मृगवाहनम् । चित्राम्बरधरं शान्तं युवानं कुञ्चितभ्रुवम् । मृगाधिरूढं वरदं पताकाध्वजसंयुतम् ॥ * ॥ कुवेरञ्च प्रवक्ष्यामि कुण्डलाभ्यामलङ्कृतम् । हारकेयूररचितं सिताम्बरधरं सदा ॥ गदाधरञ्च कर्त्तव्यं वरदं मुकुटान्वितम् । नरयुक्तविमानस्थं मेषस्थं वापि कारयेत् ॥ वर्खेन पीतवर्णेन गुह्यकैः परिवारितम् । महोदरं महाकायं ऋद्ध्यष्टकसमन्वितम् ॥ गुह्यकैर्बहुभिर्युक्तं धनव्यग्रकरैस्तथा ॥ * ॥ तथैवेशं प्रवक्ष्यामि धवलं धवलेक्षणम् । त्रिशूलपाणिनं देवं त्र्यक्षं वृषगतं विभुम् ॥ * ॥

मातॄणां लक्षणं वक्ष्ये यथावदनुपूर्ब्बशः । ब्रह्माणी ब्रह्मसदृशी चतुर्वक्त्रा चतुर्भुजा । हंसाधिरूढा कर्त्तव्या साक्षसूत्रकमण्डलुः ॥ * ॥ महेश्वरस्य रूपेण तथा माहेश्वरी मता । जटामुकुटसंयुक्ता वृषस्था चन्द्रशेखरा । कपालशूलखट्वाङ्गवरदाथ चतुर्भुजा ॥ * ॥ कुमाररूपा कौमारी मयूरवरवाहना । रक्तवस्त्रधरा तद्वच्छूलशक्तिधरा तथा ॥ हारकेयूरसम्पन्ना कृकवाकुधरा तथा ॥ * ॥ वैष्णवी विष्णुसदृशी गरुत्मति समास्थिता । चतुर्बाहुश्च वरदा शङ्खचक्रगदाधरा । सिंहासनगता वापि बालकेन समन्विता ॥ * ॥ वाराहीञ्च प्रवक्ष्यामि महिषोपरिसंस्थिताम् । वराहसदृशीं देवीं घण्टाचामरधारिणीम् । गदाचक्रधरान्तद्वद्दानवेन्द्रविनाशिनीम् ॥ * ॥ इन्द्राणीमिन्द्रसदृशीं वज्रशूलगदाघराम् । गजासनगतान्देवीं लोचनैर्बहुभिर्वृताम् । तप्तकाञ्चनबर्णाभां सर्व्वाभरणभूषिताम् ॥ * ॥ तीक्ष्णखड्गधरान्तद्वद्वक्ष्ये योगीश्वरीमिमाम् । दीर्घजिह्वामूर्द्ध्वकेशीमस्थिखण्डैश्च मण्डिताम् । दंष्ट्राकरालवदनां कुर्य्याच्चैव कृशोदरीम् ॥ * ॥ कपालमालिनीं देवीं मुण्डमालाविभूषिताम् । कपालं वामहस्ते तु मांसशोणितपूरितम् ॥ सकेशन्तु शिरो न्यस्य शस्त्रिका दक्षिणे तथा । गृध्रस्था वायसस्था वा निर्म्मांसा विगतोदरी । करालवदना तद्वत् कर्त्तव्या सा त्रिलोचना ॥ * ॥ चामुण्डा बद्धघण्टा च द्बीपिचर्म्मधरा शिवा । दिग्वासा कालिका तद्वद्रासभस्था कपालिनी ॥ सुरक्तपुष्पाभरणा वर्द्धनी ध्वजसंयुता । विनायकञ्च कुर्व्वीत मातॄणामन्तिके सदा ॥ वीरेश्वरश्च भगवान् वृषारूढो जटाधरः । वीणाहस्तस्त्रिशूली च मातॄणामग्रतो भवेत् ॥ * ॥ श्रियन्देवीं प्रवक्ष्यामि नवे वयसि संस्थिताम् । सुयौवनां पीनगण्डां रक्तोष्ठीं कुञ्चितभ्रुवम् ॥ पीनोन्नतस्तनतटां मणिकुण्डलधारिणीम् । सुमण्डलं मुखं तस्याः शिरः सीमन्तभूषितम् ॥ पद्मस्वस्तिकशङ्खैर्वा भूषितां कुन्तलालकैः । कञ्चुकाबद्धगात्रौ च हारभूषौ पयोधरौ ॥ नागहस्तोपमौ बाहू केयूरकटकोज्ज्वलौ । पद्मं हस्ते च दातव्यं श्रीफलं दक्षिणे करे ॥ मेखलाभरणान्तद्बत्तप्तकाञ्चनसुप्रभाम् । नानाभरणसम्पन्नां शोभनाम्बरधारिणीम् । पार्श्वे तस्याः स्त्रियः कार्य्याश्चामरव्यग्रपाणयः पद्मासनोपविष्टान्तु पद्मसिंहासनस्थिताम् ॥ करिभ्यां स्नाप्यमाना सा भृङ्गाराभ्यामनेकशः । प्रतिपालयन्तौ करिणौ भृङ्गाराभ्यां तथापरौ ॥ स्तूयमाना च लोकेशैस्तथा गन्धर्व्वगुह्यकैः ॥ * ॥ तथैव यक्षिणी कार्य्या सिद्धासुरनिषेविता । पार्श्वयोः कलसौ तस्यास्तोरणे देवदानवाः ॥ नागाश्चैव तु कर्त्तव्याः खड्गखेटकधारिणः । अधस्तात्प्रकृतिस्तेषां नाभेरूर्द्धञ्च पौरुषी ॥ फणाश्च मूर्द्धि कर्त्तव्या द्बिजिह्वा बहवः समाः ।

पिशाचा राक्षसाश्चैव भूतवेतालजातयः ॥ निर्मांसाश्चैव ते सर्व्वे रौद्रा विकृतरूपिणः । क्षेत्रपालश्च फर्त्तव्यो जटिलो विकृताननः ॥ दिग्वासा जटिलस्तद्बत् श्वगोमायुनिषेवितः । कपालं वामहस्ते तु शिरः केशसमावृतम् । दक्षिणे शस्त्रिकां दद्यादसुरक्षयकारिणीम् ॥ * ॥ अथातः संप्रवक्ष्यामि द्विभुजं कुसुमायुधम् । पार्श्वे चाश्वमुखं तस्य मकरध्वजसंयुतम् ॥ दक्षिणे पुष्पबाणञ्च वामे पुष्पमयं धनुः । प्रीतिः स्याद्दक्षिणे तस्य भोजनोपस्करान्विता ॥ रतिस्तु वामपार्श्वे च शयनोपस्करान्विता । पटश्च पटहश्चैव खरः कामातुरस्तथा ॥ पार्श्वतो जलवापी च वनं नन्दनमेव च । सुशोभनश्च कर्त्तव्यो भगवान् कुसुमायुधः ॥ संस्थानमीषद्रक्तं स्याद्विस्मयं विश्वनेत्रकम् । एतदुद्देशतः प्रोक्तं प्रतिंमालक्षणं मया ॥ विस्तरेण न शक्नोति बृहस्पतिरपि द्विजाः ॥” इति मत्स्यपुराणे देवार्च्चानुकीर्त्तने प्रतिमा- लक्षणं नाम २३२ । २३३ । २३४ । २३५ अध्यायाः ॥ * ॥ सा द्बिविधा । स्थापनरूपा स्वयं व्यक्तरूपा च । यथा, -- श्रीसदाशिव उवाच । “शृणु देवि ! प्रवक्ष्यामि तदंशावसथं हरेः । स्थापनञ्च स्वयं व्यक्तं द्विविधं तत् प्रकीर्त्तितम् ॥ शिलामृद्दारुलौहाद्यैः कृत्वा प्रतिकृतिं हरेः । श्रौतस्मार्त्तागमैः प्रोक्ता क्रियासंस्थापना हि तत ॥ तत्स्थापनमिति प्रोक्तं स्वयं व्यक्तं हि मे शृणु । यस्मिंस्तु निहितो विष्णुः स्वयमेव नृणां भुवि ॥ पाषाणदार्व्वोरात्मेशः स्वयं व्यक्तं हि तत् स्मृतम् । स्वयं व्यक्ते स्थापने वा पूजयेन्मधुसूदनम् ॥ देवतानां महर्षीणामर्च्चनार्थं सनातनः । स्वयमेव जगन्नाथः सान्निध्यं याति केशवः ॥ यस्य यद्विग्रहे भाग्यं तदेवाविरभूद्भुवि । तदेव पूजयेन्नित्यन्तस्मिन्नेव रमेत् सदा ॥ श्रियोऽङ्कशायी देवेशो विधेरर्च्च्यः शुभानने ! । स एवेक्ष्वाकुनाथानां तपसाविरभूद्भुवि ॥ मयापि काश्यां संपूज्यो माधवः कलुषापहः । दक्षिणोदधितीरे तु नीलाद्रौ पुरुषोत्तमे ॥ दारुरूपी जगन्नाथो ब्रह्मणा स्थापितः स्वयम् । स एव पूज्यः सर्व्वेषां लोकानां स्वलु पार्व्वति ! ॥ नरनारायणः साक्षात् पूज्यो वदरिकाश्रमे । गदाधरो गयायान्तु प्रयागे माधवस्तथा ॥ माधवो विधिवत् पूज्यो गङ्गासागरसङ्गमे । कपालमोचने तीर्थे कलिङ्गेऽर्च्च्यो हरिस्तथा ॥ विष्णुश्च बहिरङ्गे तु भीममूर्त्तिः शिवे यतः । द्वारकायां वासुदेवः कुरुक्षेत्रे रणेश्वरः ॥ नारायणो व्यङ्कटाद्रौ पूज्यो नित्यं सनातनः । स्वयं श्रीभगवान् कृष्णो धाम्नि वृन्दावने शुभे ॥ गोविन्दः केशवो नन्दयशोदानन्दनो विभुः । पूज्यो मदनगोपालगोवर्द्धनधरादिकः ॥ चतुरशीतिके क्रोशे ब्रह्माण्डातीतके शिवे ! ।

पृष्ठ ३/२६२

कलिन्दनन्दिनीतीरे महाप्रलयवर्ज्जिते ॥ सदैव कार्ष्णैरभ्यर्च्यः श्रीगोपीजनवल्लभः । यत्र यत्र हरेरर्च्चा स्वयं व्यक्ता शुभानने ! ॥ स्थानं तीर्थं तथा क्षेत्रं यज्ञदानमहोत्सवम् । संकीर्त्तनं सर्व्वभक्तिस्तथा कार्ष्णादिकं जनम् ॥ कायेन मनसा वाचा भक्त्या देवि ! पुनः पुनः । तत्र तत्र समागम्य रमेऽहं संव्यवस्थितः ॥ नाष्टाङ्गयोगजं ज्ञानमर्च्चायां विन्दते नृणाम् । चक्षुषोर्विषयं प्राप्य ददाति फलमीप्सितम् ॥ सर्व्वावस्थासु सौरभ्यमर्च्चायां लभते नरः । अङ्गानामपि सान्निध्यं सर्व्वदा पृथिवीतले ॥ जम्बुद्वीपे महापुण्ये वर्षे वै भारते शुभे । अर्च्चायां सन्निधिर्विष्णोर्नेतरेषु कदाचन ॥ तस्माद्वै भारतं वर्षं मुनिभिस्त्रिदशैरपि । सेवितं सततं सुम्रु ! तपोयज्ञक्रियादिभिः ॥ भारतेऽस्मिन् महावर्षे नित्यं सन्निहितो हरिः । इन्द्रद्युम्ने तथा कौर्म्मे सिंहाद्रौ वदरीवने ॥ काश्यां प्रयागे सोमे च शालग्रामाचले तथा । नारायणाचले सोमे वराहे वामनाश्रमे । एवमाद्याः स्वयं व्यक्ताः सर्व्वकामफलप्रदाः ॥ स्वयमेव हि सान्निध्यं यस्मिन् याति जनार्द्दनः । तस्मिन्नेव स्वयं व्यक्तं वसन्ति मुनयः शुभाः ॥ महाभागवतश्रेष्ठो विधिना स्थाप्य केशवम् । मन्त्रेण कुर्य्यात् सान्निध्यं स्थापनं तद्विशिष्यते ॥ न तु शाक्तादिभिः कार्य्यं मुकुन्दस्थापनादिकम् । श्रीहरेरर्च्चनं कर्म्म यात्रोत्सवमथाध्वरम् ॥ यत्किञ्चिद्वैष्णवैः कार्य्यमपरं मन्दिरादिकम् । ध्रुवं विष्णुर्न गृह्णाति कृतमेतद्बहिर्मुखैः ॥” इति पाद्मोत्तरखण्डे ७३ अध्यायः ॥ * ॥ भगवत्याः प्रतिमाराधनविधिर्यथा, -- ब्रह्मोवाच । “शृणु तस्याः सुराध्यक्ष ! आराधनविधिं परम् । यथा सा तोषिता पूर्ब्बं शङ्कराद्यैः फलेप्सुभिः ॥ कर्म्मयज्ञेन देवेश ! तथा त्वमपि पूजय ॥ शम्भुः पूजयते देवीं मन्त्रशक्तिमयीं शुभाम् । अक्षमालाकरो नित्यं तेनासौ विभुरीश्वरः ॥ अहं शैलमयीं देवीं यजामि सुरसत्तम ! । तेन ब्रह्मत्वमेवेदं मया प्राप्तं सुदुर्लभम् ॥ इन्द्रनीलमयीं देवीं विष्णुरर्च्चयते सदा । विष्णुत्वं प्राप्तवांस्तेन अद्भुतैकं सनातनम् ॥ देवीं हेममयीं कान्तां धनदोऽर्च्चयते सदा । तेनासौ धनदो देवो धनेशत्वमवाप्तवान् ॥ विश्वेदेवा महात्मानो रौप्यां देवीं मनोहराम् । यजन्ति विधिवद्भक्त्या तेन विश्वत्वमाप्नुयुः ॥ वायुः पूजयते भक्त्या देवीं पित्तलसम्भवाम् । वायुत्वं तेन तत् प्राप्तमनौपम्यं गुणावहम् ॥ वसवः कांसिकां देवीं पूजयन्ते विधानतः । प्राप्नवन्तो महात्मानो वसुत्वं सुमहोदयम् ॥ अश्विनौ पार्थिवीं देवीं पूजयन्तौ विधानतः । तेन तावश्विनौ देवौ दिव्यदेहं गतावुभौ ॥ स्फाटिकां शोभनां देवीं वरुणोऽर्च्चयते सदा । वरुणत्वं हि संप्राप्तं तेन ऋद्ध्या समन्वितम् ॥

देवीमन्नमयीं पुण्यामग्निर्यजति भावितः । अग्नित्वं प्राप्तवांस्तेन तेजोरूपसमन्वितम् । ताम्रां देवीं सदाकालं भक्त्या देवो दिवाकरः । अर्च्चते तत्र सम्प्राप्तं तेन सूर्य्यत्वमुत्तमम् ॥ मुक्ताशैलमयीं देवीं सोमः पूजयते सदा । तेन सोमोऽपि संप्राप्तः सोमत्वं सततोज्ज्घलम् ॥ प्रवालकमयीं देवीं यजन्ते पन्नगोत्तमाः । तेन नागास्तु भोगाढ्याः प्रयान्त्येते परं पदम् ॥ कृष्णायसमयीं देवीं पूजयन्त्यसुरोत्तमाः । राक्षसाश्च महात्मानस्तेन तेऽमितविक्रमाः ॥ त्रपुसीसमयीं देवीं पिशाचाः पूजयन्ति ताम् । तेन ऋद्धिबलोपेताः प्रयान्ति परमं पदम् ॥ त्रैलोहिकां सदा देवीं यजन्ते गुह्यकादयः । तेन भोगबलोपेताः प्रयान्तीश्वरमन्दिरम् ॥ वज्रलौहमयीं देवीं यजन्ते मातरः सदा । मातृत्वं प्राप्य ताः सर्व्वाः प्रयान्ति परमं पदम् ॥ एवं देवाः सगन्धर्व्वाः पिशाचोरगराक्षसाः । पूजयन्ते सदाकालं चर्च्चिकां सुरनायिकाम् ॥ तथा त्वमपि देवेन्द्र ! यदीच्छसि परां गतिम् । शिवां मणिमयीं पूज्य लभसे मनसेप्सितान् ॥ कामान् सुरवराध्यक्ष ! कामिकैः पूजिता सदा । ददाति सर्व्वलोकानां चिन्तामणिर्यथा शिवा ॥” अपि च । “हेमताम्ना च मृद्बार्क्षी शैलाचित्रायसापि वा । शक्तिशूले स्थिता देवी सर्व्वकामफलप्रदा ॥ यो यस्य आयुधः प्रोक्तस्तस्मिंस्तां प्रतिपूजयेत् । देवी शक्त्यर्च्चिता पुंसां कामायुःसुतसौख्यदा ॥ शूले संपूजिता वत्स ! सर्व्वं भवति पूजितम् । वार्क्षीं वा शैलजां वापि रत्नधातुमयीमपि ॥ विधिना शास्त्रदृष्टेन दशवाहुत्रिलोचनाम् । कारयेद्भक्तिमान् यस्तु देवीं शास्त्रविशारदः ॥” स्थापनविधिर्यथा, -- “सर्व्वशैलेष्टकाष्ठोत्थं गृहं वास्तुविभाजितम् । वलभीमण्डपं वत्स ! तासान्तु स्थापने शुभम् ॥ गन्धनैवेद्यधूपेन बलिमाल्यविभूषणैः । अधिवासनपूर्ब्बास्तु स्थापनीयास्तु तद्विदैः ॥ वेदध्वनिमहाघोषैः स्त्रीसङ्गीतोपशोभितम् । कर्त्तव्यं स्थापनं तासां बहुवादित्रनादितम् ॥ रात्रौ जागरणं तत्र देव्याः पूजार्थवृद्धये । सर्व्वलक्षणसम्पूर्णं सर्व्वोपकरणान्वितम् ॥ वापीकूपतडागादिवाटिकावनशोभितम् । वेश्यातूर्य्योपसम्पन्नं ध्वजच्छत्रविभूषितम् ॥ घण्टादर्पणदीपादि देयं द्रव्यं निरूपितम् । घण्टिका तत्र षष्ट्यादि दिनसंख्यार्थसिद्धये ॥ कर्त्तव्या एकमेकं वा यथाकालपरिच्छिदे । अनेन विधिना यस्तु मातरः स्थापयेन्नरः । इहात्र पूजनीयस्तु मृतो याति परां गतिम् ॥” इति देवीपुराणे मातृप्रतिष्ठामहाभाग्यम् ॥ * ॥ अल्पबुद्धीनां प्रतिमासु देवत्वं यथा, -- “अग्नौ क्रियावतां देवो हृदि देवो मनीषि- णाम् । प्रतिमा स्वल्पबुद्धीनां ज्ञानिनां सर्व्वतो हरिः ॥”

अपि च । “अग्नौ क्रियावतामस्मि हृदि चाहं मनीषिणाम् । प्रतिमा स्वल्पबुद्धीनां ज्ञानिनामस्मि सर्व्वतः ॥ * ॥ प्रतिमां लक्षणवतीं यः कुर्य्याच्चैव मानवः । केशवस्य परं लोकमक्षयं प्रतिपद्यते ॥ षष्टिवर्षसहस्राणां सहस्राणि महामुने ! ॥ क्रीडते देववत्तत्र अप्सरोभिः सकिन्नरैः ॥ यः स्थापयेद्धरेरर्च्चां सुप्रशस्ते निवेशने । पुरुषः कृतकृत्यत्वान्नैनञ्च मरणं नयेत् ॥ * ॥ संस्थाप्य प्रतिमां विष्णोर्हेमरूप्यसुशैलजाम् । रत्नजां रैतिकीं वापि बहिस्तीर्थे गृहेऽपि वा ॥ महास्नानेन गोविन्दं सम्यक् संस्नाप्य मानवः । यं यं कामयते कामं तं तं प्राप्नोत्यसंशयम् ॥” इत्यग्निपुराणम् ॥ प्रतिमानं, क्ली, (प्रतिमीयतेऽनेनेति । प्रति + मि मा वा + ल्युट् ।) प्रतिविम्वम् । वाहित्थस्याधोभागः । इत्यमरः । २ । १० । ३६, २ । ८ । ३९ । “अस्य वाहित्थस्याधोभागो दन्तयोर्मध्यं प्रतिमान- मुच्यते प्रतिमीयते अनेन प्रतिमानं डु मिञ न क्षेपे अनट्मिम्योरिति ङा । प्रतिमानं प्रति- च्छाया गजदन्तान्तरालयोरिति रुद्रः ।” इति भरतः ॥ (यथा, महाभारते । ८ । २८ । २९ । “प्रतिमानेषु कुम्भषु दन्तवेष्टेषु चापरे । निगृहीता भृशं नागाः प्रासतोमर- शक्तिभिः ॥” हस्तिललाटदेशः । इति महाभारतटीकायां नीलकण्ठः । ६ । ४५ । २७ ॥ * ॥ सादृश्यम् । यथा, ऋग्वेदे । १ । ३२ । ७ । “वृष्णो वध्रिः प्रतिमानं बुभूषन् । पुरुत्रा वृत्रो अशयद्व्यस्तः ॥” “प्रतिमानं सादृश्यम् ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥ प्रतिनिधिः । यथा, ऋग्वेदे । ६ । १८ । १२ । “नास्य शत्रुर्न प्रतिमानमस्ति ।” “प्रतिमानं प्रतिनिधिर्नास्ति ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥ * ॥ दृष्टान्तम् । यथा, भागवते । ७ । ४ । ३५ । “यं साधुगाथासदसि रिपवोऽपि सुरा नृप ! । प्रतिमानं प्रकुर्व्वन्ति किमुतान्ये भवादृशाः ॥” तथा च महाभारते । ९ । २ । ३६ । “उग्रायुधश्च विक्रान्तः प्रतिमानं धनुष्मताम् ॥” धान्यादिपरिमाणनिर्द्धारार्थप्रस्थद्रोणादिकम् । यथा, याज्ञवल्क्ये । २ । १०० । “तुलाधारणविद्वद्भिरभियुक्तस्तुलाश्रितः । प्रतिमानसमीभूतो रेखां कृत्वावतारितः ॥” मनुसंहितायान्तु । ८ । ४०३ । श्लोके प्रतीमानं इत्येव दृश्यते ॥) प्रतिमार्गकः, पुं, (प्रतिदिशं मार्गो गमनपन्था यस्य । कप् ।) पुरविशेषः । यथा, -- “व्योमचारिपुरं शौभमुद्रङ्कः प्रतिमार्गकः ॥” इति जटाधरः ॥ “हरिश्चन्द्रपुरं शौभमुद्रङ्कः प्रतिमार्गकः ॥” इति त्रिकाण्डशेषश्च ॥

पृष्ठ ३/२६३

प्रतिमुक्तः, त्रि, (प्रतिमुच्यते स्मेति । प्रति + मुच् + क्तः ।) परिहितवस्त्रादिः । इत्यमरः । २ । ८ । ६५ ॥ (परित्यक्तः । यथा, रघुः । ४ । ४३ । “गृहीतप्रतिमुक्तस्य स धर्म्मविजयी नृपः । श्रियं महेन्द्रनाथस्य जहार न तु मेदिनीम् ॥” बद्धः । यथा, भागवते । ३ । १८ । १० । “न मृत्युपाशैः प्रतिमुक्तस्य वीरा विकत्थनं तव गृह्णन्त्यभद्र ॥” प्रतिनिवृत्तः । विच्युतः । यथा, मार्कण्डेये । १५ । १ । “नरकात् प्रतिमुक्तस्तु कृमिः पतितयाजकः ॥” प्रत्यर्पितः । यथा, रघुः । १६ । ५९ । “तद्बध्नतीभिर्मदरागशोभां विलोचनेषु प्रतिमुक्तमासाम् ॥”) प्रतियत्नः, पुं, (प्रतियत्यते इति । प्रति + यत् प्रयत्ने + “यजयाचयतरिच्छप्रच्छरक्षो नङ् ।” ३ । ३ । ९० । इति नङ् ।) लिप्सा । वाञ्छा । उप- ग्रहः । वन्दी । इत्यमरः । ३ । ३ । १०६ ॥ निग्रहादिः । सतो गुणान्तराधानम् । इति भरतः ॥ संस्कारः । इति स्वामी ॥ (यथा, माघे । ३ । ५४ । “सुगन्धितामप्रतियत्नपूर्ब्बां विभ्रन्ति यत्र प्रमदाय पुंसाम् ॥” “यत्र पुरि न प्रतियत्नः संस्कारः पूर्ब्बो यस्या- स्ताम् ।” इति तट्टीकायां मल्लिनाथः ॥) ग्रह- णादिः । इति रामाश्रमः ॥ प्रतिग्रहः । इति मुकुटः ॥ “प्रतियत्नस्तु संस्कारलिप्सोपग्रहणेषु च ॥” इति मेदिनी । ने, १९६ ॥ रचना । इति जटाधरः ॥ प्रयत्नवति, त्रि । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ प्रतियातना, स्त्री, (प्रतियात्यते अनया इति । प्रति + यत् + णिच् + “ण्यासश्रन्थो युच् ।” ३ । ३ । १०७ । इति युच् ।) प्रतिमा । इत्य- मरः । २ । १० । ३६ ॥ (यथा, माघे । ३ । ३४ । “अनिर्व्विदा या विदधे विधात्रा पृथ्वी पृथिव्या प्रतियातनेव ॥”) तुल्ययातना च ॥ प्रतियोगः, पुं, प्रतियुज्यत इति । प्रति + युज् + भावे घञ् ।) विरोधः । (पुनरुद्योगः । यथा, भागवते । ४ । १० । २२ । “इति ब्रुवंश्चित्ररथः स्वसारथिं यत्तः परेषां प्रतियोगशङ्कितः । शुश्राव शब्दं जलधेरिवेरितं नभस्वतो दिक्षु रजोऽन्वदृश्यत ॥” “प्रतियोगः पुनरुद्योगः ।” इति तट्टीकायां श्रीधरस्वामी ॥) प्रतियोगी, [न्] त्रि, (प्रतिरूपं युज्यते इति । प्रति + युज् + घिनुण् ।) विरोधी । यथा, -- “साध्यवत्प्रतियोगिकान्योन्याभावासामानाधि- करण्यम् । इति चिन्तामणिः ॥ सत्प्रतिपक्षः । यथा, -- “प्रतियोगिनं दृष्ट्वा प्रतियोगी निवर्त्तते ।” इति प्राचीनकारिका ॥

प्रतिरम्भः, पुं, (प्रति + लम्भ + भावे घञ् । लस्य रः ।) प्रतिलम्भः । इति द्विरूपकोषः ॥ प्रतिरूपं, क्ली, (प्रतिगतं प्रतिकृतं वा रूपमिति प्रादिसमासः ।) प्रतिमा । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, भागवते । ७ । १० । २१ । “भवान् मे खल् भक्तानां सर्व्वेषां प्रतिरूप- धृक् ॥” त्रि, प्रतिगतं रूपमस्य । अनुरूपः । यथा, महाभारते । १ । १०२ । ६१ । “आत्मनः प्रतिरूपोऽसौ लब्धः पतिरिति स्थिते । बिचित्रवीर्य्यं कल्याण्यौ पूजयामासतुः शुभे ॥” दानवविशेषे, पुं । यथा, महाभारते । १२ । २२७ । ५१ । “विश्वजित् प्रतिरूपश्च वृषाण्डो विष्करो मधुः ॥”) प्रतिरूपकं, क्ली, (प्रतिरूप + स्वार्थे कन् ।) प्रति- विम्बम् । इति जटाधरः ॥ (यथा, महाभारते । १२ । ५९ । ४९ । “अग्निदैर्गरदैश्चैव प्रतिरूपककारकैः । श्रेणीमुख्योपजापेन वीरुधश्छेदनेन च ॥”) प्रतिरोधः, पुं, (प्रतिरुध्यते अनेनेति । प्रति + रुध् + करणे घञ् ।) तिरस्कारः । इति व्युत्- थानशब्दटीकायां भरतः ॥ (प्रति + रुध् + कर्त्तरि अच् ।) सत्प्रतिपक्षः । यथा । पक्ष- साध्यसाधनाप्रसिद्धिस्वरूपा सिद्धिवाधप्रतिरो- धानां निरासः । इति सव्यभिचारशिरोमणिः ॥ प्रतिरोधकः, पुं, (प्रतिरुणद्धि प्रतिरुध्य चौर्य्यं करो- तीति । प्रति + रुध् + ण्वुल् ।) चोरः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ४५ ॥ प्रतिरोधी, [न्] पुं, (प्रतिरुणद्धीति । प्रति + रुध् + णिनिः । प्रतिरोधस्तिरस्कारोऽस्त्यस्येति वा । प्रतिरोध + इनिः ।) चौरः । इत्यमरः । २ । १० । २५ ॥ प्रतिलम्भः, पुं, (प्रति + लम्भ + भावे घञ् ।) लाभः । तत्पर्य्यायः । लम्भनम् २ । इति हेम- चन्द्रः ॥ यथा, श्रीहर्षः । “नैव नः प्रियतमोभयथासौ यद्यमुं न वृणुते वृणुते वा । एकतो हि धिगमूमगुणज्ञा- मन्यतः कथमदःप्रतिलम्भः ॥” प्रतिलोमः, त्रि, (प्रतिगतं लोम आनुकूल्यं यस्मा- दिति । “अच् प्रत्यन्ववपूर्ब्बात्सामलोम्नः ।” ५ । ४ । ७५ । इति समासान्तोऽच्प्रत्ययः ।) वामः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, हरिवंशे । १२७ । १४ । “बहूनि प्रतिलोमानि पुरा स कृतवान् मयि । कृष्णो नारद ! सोढानि भ्रातेतिस्म मयानध ! ॥”) विलोमः । यथा, -- “तावुभावप्यसंस्कार्य्याविति धर्म्मो व्यवस्थितः । वैगुण्याज्जन्मनः पूर्ब्ब उत्तरः प्रतिलोमतः ॥” इति मानवे । ९ । ६८ ॥ प्रतिलोमजः, त्रि, (प्रतिलोमात् जायते इति । प्रति- लोम + जन् + डः ।) प्रतिलोमजातः । उत्तम- वर्णायां अधमवर्णाज्जातः । यथा, --

“संकीर्णयोनयो ये तु प्रतिलोमानुलोमजाः । अन्योन्यव्यतिषक्ताश्च तान् प्रवक्ष्याम्यशेषतः ॥” इति मानवे १० अध्याये ॥ प्रतिवचः, [स्] क्ली, (प्रतिरूपं वचः ।) प्रत्युत्त- रम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, देवीभागवते । १ । ११ । ५४ । “सोमः शक्रवचः श्रुत्वा किञ्चित् क्रोधसमाकुलः । भङ्ग्या प्रतिवचः प्राह शक्रदूतं तदा शशी ॥”) प्रतिवचनं, क्ली, (प्रतिरूपं वचनम् ।) प्रतिवाक्यम् । उत्तरम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, कला- विलासे । २ । ९ । “न ददाति प्रतिवचनं विक्रयकाले शठो बणिग् मौनी । निक्षेपपाणिपुरुषं दृष्ट्वा सम्भाषणं कुरुते ॥” प्रतिनिर्द्देशः । इति निरुक्तम् । ६ । ३ । ६ ॥) प्रतिवसथः, पुं, (प्रतिवसत्यस्मिन्निति । प्रति + वस् + बाहुलकात् अथ ।) ग्रामः । इति हेम- चन्द्रः । ४ । २७ ॥ प्रतिवाक्, [च्] स्त्री, (प्रतिरूपा वाक् ।) उत्त- रम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, महा- भारते । ५ । ७२ । ७१ । “लाङ्गुलचालनं क्ष्वेडा प्रतिवाचो विवर्त्तनम् । दन्तदर्शनमारावस्ततो युद्धं प्रवर्त्तत ॥”) प्रतिवाक्यं, क्ली, (प्रतिरूपं वाक्यम् ।) उत्तरम् । इत्यमरः । १ । ६ । १० ॥ प्रतिवाणिः, स्त्री, (प्रतिरूपा वाणिः ।) प्रत्युक्तिः । प्रत्युत्तरम् । इति भूरिप्रयोगः ॥ प्रतिवादी, [न्] त्रि, (प्रतिवादोऽस्यास्तीति इनिः । यद्वा, प्रतिकूलं वदतीति । प्रति + वद् + णिनिः ।) प्रतिपक्षः । यथा, -- “यदा त्वेवंविधः पक्षः कल्पितः पूर्ब्बवादिना । दद्यात्तत्पक्षसम्बन्धं प्रतिवादी तदोत्तरम् ॥” इति व्यवहारतत्त्वे बृहस्पतिवचनम् ॥ प्रतिवासरः, पुं, (प्रतिगतो वासरम् ।) प्रति- दिनम् । तद्दिनम् । इति हारावली । १६९ ॥ (क्ली, वासरं वासरं प्रतीति समासे । प्रति- दिनम् । यथा, राजतरङ्गिण्याम् । २ । १२७ । “भूतेशबर्द्धमानेशविजयेशानपश्यतः । नियमो राजकार्य्येषु तस्याभूत् प्रतिवासरम् ॥”) प्रतिवासी, [न्] त्रि, (प्रत्यासन्नं वसतीति । प्रति + वस् + णिनिः ।) आसन्नगृही । निकट- स्थायी । पडसि इति भाषा । प्रतिवसतीति ग्रहादित्वाण्णिन्प्रत्ययनिष्पन्नः ॥ प्रतिविम्बं, क्ली, (प्रतिरूपं विम्बमिति । “कुगति- प्रादयः ।” २ । २ । १८ । इति समासः ।) प्रतिमा । प्रतिच्छाया । इत्यमरः । २ । १० । ३६ ॥ (यथा, पञ्चदश्याम् । १ । १५ । “चिदानन्दमयब्रह्मप्रतिबिम्बसमन्विता । तमोरजःसत्त्वगुणा प्रकृतिर्द्विविधा च सा ॥”) प्रतिविषा, स्त्री, (प्रतीपं विषं यस्याः ।) अति- विषा । इत्यमरः । २ । ४ । ९९ ॥ आतैस इति भाषा ॥ (यथा, सुश्रुते उत्तरतन्त्रे । ४० अः ।

पृष्ठ ३/२६४

“महौषधं प्रतिविषा मुस्तं चेत्यामपाचनाः ॥” अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “विषा त्वतिविषा विश्वा शृङ्गी प्रतिविषारुणा । शुक्लकन्दा चोपविषा भङ्गरा धुणवल्लभा ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥) प्रतिविष्णु, क्ली, विष्णुं विष्णुं प्रति । इति मुग्धबोध- व्याकरणम् ॥ प्रतिविष्णुकः, पुं, (प्रतिगतो विष्णुर्यस्मिन्निति । प्रति- विष्णुर्मुचुकुन्दो नृपतिः । तन्नाम्ना कायति प्रका- शते इति । कै + कः ।) मुचुकुन्दवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (पर्य्यायोऽस्य यथा, -- “मुचुकुन्दः क्षत्त्रवृक्षश्चित्रकः प्रतिविष्णुकः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) प्रतिवेशः, पुं, (प्रत्यासनो वेशो निवेशः । प्रति- विशत्यत्रेति आधारे घञ् वा ।) प्रतिवासिगृहम् । आसन्नगृहिणां गृहम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (त्रि, आसन्नवर्त्ती । यथा, ऋग्वेदे । १० । ६६ । १३ । “क्षेत्रस्य पतिं प्रतिवेशमीमहे ।” “प्रतिवेशं समीपे वर्त्तमानम् ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥) प्रतिवेशवासी, [न्] त्रि, (प्रतिवेशे वसतीति । वस् + णिनिः ।) प्रतिवासी । यथा, -- “नो जाने प्रतिवेशवासिनि गुरोः किं भावि सम्भावितम् ।” इत्यलङ्कारकौस्तुभम् ॥ प्रतिवेशी, [न्] त्रि, (प्रतिवेश आसन्नवर्त्तिगृह- मस्यास्तीति । इनिः ।) प्रतिवासी । इति शब्द- रत्नावली ॥ (यथा, मृच्छकटिके ३ अङ्के । “दृष्ट्वा प्रभातसमये प्रतिवेशिवर्गो दोषांश्च मे वदति कर्म्मणि कौशलञ्च ॥”) प्रतिशासनं, क्ली, (प्रति + शास् + भावे ल्युट् ।) आहूय भृत्यादीनां कार्य्ये प्रेरणम् । इत्यमरः ॥ प्रतिशिष्टं, त्रि, (प्रतिगतं शिष्टमवशिष्टम् ।) प्रत्याख्यातम् । (प्रति + शास् + क्तः ।) प्रेषि- तम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ प्रतिश्या, स्त्री, (प्रतिश्यायते इति । प्रति + श्यैङ गतौ + “आतश्चोपसर्गे ।” ३ । १ । १३६ । इति कः । टाप् ।) प्रतिश्यायः । इति शब्दरत्नावली ॥ प्रतिश्यायः, पुं, (प्रतिक्षणं श्यायते इति । प्रति + श्यै + “श्याद्वधास्रुसंम्व्रतीणेति ।” ३ । १ । १४१ । इति णः ।) पीनसरोगः । इत्यमरः । २ । ६ । ५१ ॥ (यथा, सुश्रुते सूत्रस्थाने ४५ अध्याये । “पार्श्वशूले प्रतिश्याये वातरोगे गलग्रहे ॥” अस्य सकारणलक्षणं सम्प्राप्तिश्च यथा, -- “सन्धारणाजीर्णरजोऽतिभाष्य- क्रोधर्त्तुवैषम्यशिरोऽभितापैः । प्रजागरातिस्वपनाम्बुशीतै- रवश्यया मैथुनवाष्पधूमैः ॥ संस्त्यानदोषे शिरसि प्रवृद्धो वायुः प्रतिश्यायमुदीरयेत्तु । घ्राणार्त्तितोदैः श्वयथुर्जलाभः स्रावोऽनिलात् सस्वनमूर्द्ध्वरोगः ॥

नासाग्रपाकज्वरवक्त्रशोष- तृष्णोष्णपीतस्रवणानि पित्तात् । कासारुचिस्रावनयनप्रसेकाः कफाद्गुरुः स्रोतसि चापि कण्डूः ॥ सर्व्वाणि रूपाणि तु सन्निपातात् स्युः पीनसे तीव्ररुजेऽतिदुःखे । सर्व्वोऽतिवृद्धोऽहितभोजनात्तु दुष्टप्रतिश्याय उपेक्षितः स्यात् ॥” इति चरके चिकित्सास्थाने षड्विंशेऽध्याये ॥) प्रतिश्रयः, पुं, (प्रतिश्रीयते अस्मिन्निति । प्रति + श्रि + आधारे अच् ।) यज्ञशाला । इति जटा- धरः ॥ सभा । आश्रयः । इति मेदिनी । ये, १२२ ॥ ओकः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, महाभारते । १ । १६६ । ४ । “स सम्यक् पूजयित्वा तं विप्रं विप्रषभस्तदा । ददौ प्रतिश्रयन्तस्मै सदा सर्व्वातिथिव्रतः ॥” निवासः । यथा, मनौ । १० । ५१ । “चण्डालश्वपचानान्तु बहिर्ग्रामात् प्रतिश्रयः ॥” “प्रतिश्रयो निवासः ।” इति मेधातिथिः ॥) प्रतिश्रवः, पुं, (प्रति + श्रु + “ऋदोरप् ।” ३ । ३ । ५७ । इति अप् ।) अङ्गीकारः । इत्यमरः ॥ (यथा, राजतरङ्गिण्याम् । ३ । ४२४ । “इति सोऽभीष्टसंप्राप्तौ कारयित्वा प्रतिश्रवम् । दूरमुत्क्रान्तमर्य्यादः सङ्गमं तमयाचत ॥”) प्रतिश्रुत्, स्त्री, (प्रतिरूपं श्रूयते इति । प्रति + श्रु + सम्पदादित्वात् क्विप् ।) प्रतिध्वनिः । इत्य- मरः । १ । ६ । २५ ॥ (यथा, रघौ । १३ । ४० । “यस्यायमन्तर्हितसौधभाजः प्रसक्तसङ्गीतमृदङ्गधोषः । वियद्गतः पुष्पकचन्द्रशालाः क्षणं प्रतिश्रुन्मुखराः करोति ॥”) प्रतिश्रुतः, त्रि, (प्रतिश्रूयते स्मेति । प्रति + श्रु + क्तः ।) अङ्गीकृतः । इत्यमरः । ३ । २ । १०९ ॥ प्रतिषिद्धः, त्रि, (प्रति + सिध् + क्तः ।) प्रतिषेध- विषयः । निषिद्धः । यथा । अप्रतिषिद्धमनुमतं भवतीति दत्तकचन्द्रिका ॥ (यथा च, -- “सर्व्वर्त्तुषु दिवास्वापः प्रतिषिद्धोऽन्यत्र ग्रीष्मात् ॥” इति सुश्रुते शारीरस्थाने चतुर्थेऽध्याये ॥) प्रतिषेद्धा, [ऋ] त्रि, (प्रति + सिध् + तृच् ।) प्रतिषेधकर्त्ता । तत्पर्य्यायः । माशब्दिकः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, महाभारते । १ । १८१ । १० । “यदा तु प्रतिषेद्धारं पापो न लभते क्वचित् । तिष्ठन्ति बहवो लोकास्तदा पापेषु कर्म्मसु ॥”) प्रतिषेधः, पुं, (प्रति + सिध् + भावे + घञ् ।) निषेधः । यथा, मलमासतत्त्वे । “प्राधान्यन्तु विधेर्यत्र प्रतिषेधेऽप्रधानता । पर्य्युदासः स विज्ञेयो यत्रोत्तरपदेन नञ् ॥” प्रतिषेधकः, त्रि, (प्रतिषेधतीति प्रति + सिध् + ण्वुल् ।) प्रतिषेधकर्त्ता । यथा अग्निपुराणे । “षष्टिवर्षसहस्राणां सहस्राणि वसेद्दिवि । योऽनुमन्तापि भवति निरये प्रतिषेधकः ॥”

प्रतिष्कः, पुं, (प्रतिष्कन्दति प्रतिगच्छतीति । प्रति + स्कन्द + बाहुलकात् डः ।) दूतः । इति शब्दरत्नावली ॥ प्रतिष्कशः, पुं, (प्रतिकशतीति । प्रति + कश् + अच् । बाहुलकात् सुट् ।) सहायः । वार्त्ता- हरः । पुरोगः । इति मेदिनी । शे, ३६ ॥ प्रतिष्कषः, पुं, (प्रतिकष्यतेऽनेनेति । प्रति + कष् हिसांयाम् + अच् । बाहुलकात् सुट् ।) चर्म्म- रज्जुः । इति जटाधरः ॥ प्रतिष्कसः, पुं, (प्रतिकसति प्रतिगच्छतीति । प्रति + कस् + अच् । सुट् ।) चरः । इत्रि शब्दरत्नावली ॥ प्रतिष्टम्भः, पुं, (प्रतिष्टम्भनमिति । प्रति + स्तन्भ + भावे घञ् । षत्वम् ।) प्रतिबन्धः । इत्यमरः । ३ । २ । २७ ॥ (यथा, रघौ । २ । ३२ । “बाहुप्रतिष्टम्भविवृद्धमन्यु- रभ्यर्णमागस्कृतमस्पृशद्भिः ॥”) प्रतिष्ठः, पुं, (प्रतिष्ठा अस्यास्तीति । अच् ।) सुपार्श्वनामकवृत्तार्हत्पिता । इति हेमचन्द्रः । १ । ३६ ॥ प्रतिष्ठायुक्ते, त्रि ॥ (यथा, महा- भारते । ५ । ४६ । ३० । “आत्मैव स्थानं मम जन्म चात्मा ओतप्रोतोऽहमजरः प्रतिष्ठः ॥) प्रतिष्ठा, स्त्री, (प्रतितिष्ठतीति । प्रति + स्था + “आतश्चोपसर्गे ।” ३ । ३ । १०६ । इति भावादौ अङ् । टाप् ।) गौरवः । (यथा, कथासरित्- सागरे । २ । ६९ । “किञ्च व्याकरणं लोके प्रतिष्ठां प्रापयिष्यति ॥”) क्षितिः । स्थानम् । (यथा, रघुः । १६ । ३५ । “वेदिप्रतिष्ठान् वितताध्वराणां यूपानपश्यच्छतशो रघूणाम् ॥” आश्रयः । यथा, मार्कण्डेये । ८४ । १० । “गौरी त्वमेव शशिमौलिकृतप्रतिष्ठा ॥”) यागनिष्पत्तिः । चतुरक्षरपद्यम् । इति मेदिनी । ते, १३ ॥ * ॥ (स्थितिः । यथा, हरिवंशे । २८ । ३७ । “य इदं च्यावनं स्थानात्प्रतिष्ठाञ्च शतक्रतोः । शृणुयाद्धारयेद्वापि न स दौरात्म्यमाप्नुयात् ॥” शरीरम् । यथा, ऋग्वेदे । १० । ७३ । ६ । “साकं प्रतिष्ठा हृद्या जघंथ ॥”) संस्कारविशेषः । (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ३८६ । “पूजा विना प्रतिष्ठां नास्ति न मन्त्रं विना प्रतिष्ठा च । तदुभयविप्रतिपन्नः पश्यतु गीर्व्वाणपाषाणम् ॥”) तद्दिनादि यथा, -- मत्स्यपुराणे । “चैत्रे वा फाल्गुने वापि ज्यैष्ठे वा माधवे तथा । समयः सर्व्वदेवानां प्रतिष्ठा शुभदा भवेत् ॥ प्राप्य पक्षं शुभं शुक्लमतीते चोत्तरायणे । पञ्चमी च द्वितीया च तृतीया सप्तमी तथा ॥ दशमी पौर्णमासी च तथा श्रेष्ठा त्रयोदशी । आसु प्रतिष्ठा विधिवत् कृता बहुफला भवेत् ॥ *

पृष्ठ ३/२६५

प्रतिष्ठा सर्व्वदेवानां केशवस्य विशेषतः । उतरायणमापन्ने शुक्लपक्षे शुभे दिने ॥ कृष्णपक्षे च पञ्चम्यामष्टम्याञ्चैव शस्यते ॥’ * ॥ भुजबलभीमे । ‘युगादावयने पुण्ये कर्त्तव्यं विषुवद्वये । चन्द्रसूर्य्यग्रहे वापि दिने पुण्येऽथ पर्व्वसु ॥ या तिथिर्यस्य देवस्य तस्यां वा तस्य कीर्त्तिता । गृह्यागमविशेषेण प्रतिष्ठा मुक्तिदायिनी ॥’ * ॥ पद्मपुराणे । ‘प्रतिपद्धनदस्योक्ता पवित्रारोपणे तिथिः । श्रिया देव्या द्वितीया तु तिथीनामुत्तमा स्मृता ॥ तृतीया तु भवान्याश्च चतुर्थी तत्सुतस्य च । पञ्चमी सोमराजस्य षष्ठी प्रोक्ता गुहस्य च ॥ सप्तमी भास्करस्योक्ता दुर्गायाश्चाष्टमी तथा । मातॄणां नवमी प्रोक्ता दशमी वासुकेस्तथा ॥ एकादशी ऋषीणाञ्च द्वादशी चक्रपाणिनः । त्रयोदशी त्वनङ्गस्य शिवस्योक्ता चतुर्द्दशी । मम चैव मुनिश्रेष्ठ ! पौर्णमासी तिथिः स्मृता ॥’ कल्पतरौ देवीपुराणम् । ‘महिषासुरहन्त्र्याश्च प्रतिष्ठा दक्षिणायने । यस्य देवस्य यः कालः प्रतिष्ठाध्वजरोपणे ॥ गर्त्तापूरशिलान्यासे शुभदस्तस्य पूजितः ॥’ यस्य देवस्य प्रतिष्ठाध्वजरोपणे यः कालः शुभद- स्तस्य गर्त्तापूरशिलान्यासे गृहारम्भे स कालः पूजित इत्यर्थः ॥ * ॥ प्रतिष्ठासमुच्चये । ‘माघे वा फालगुने वापि चैत्रवैशाखयोरपि । ज्यैष्ठाषाढकयोर्वापि प्रतिष्ठा शुभदा भवेत् ॥’ * ॥ भविष्ये । ‘सोमो वृहस्पतिश्चैव शुक्रश्चैव बुधस्तथा । एते सौम्यग्रहाः प्रोक्ताः प्रतिष्ठा यज्ञकर्म्मणि ॥ मत्स्यपुराणम् । ‘आषाढे द्वे तथा मूलमुत्तरात्रयमेव च । ज्येष्ठाश्रवणरोहिण्यः पूर्ब्बभाद्रपदस्तथा ॥ हस्ताश्विनी रेवती च पुष्या मृगशिरस्तथा । अनुराधा तथा स्वाती प्रतिष्ठादौ प्रशस्यते ॥’ दीपिकायाम् । ‘प्राजेशवासवकरादितिभाश्विनीषु पौष्णामरेज्यशशिभेषु तथोत्तरेषु । कर्त्तुः शुभे शशिनि केन्द्रगते च जीवे कार्य्या हरेः शुभतिथौ विधिवत् प्रतिष्ठा ॥ प्राजेशादयः । रोहिणीज्येष्ठाहस्तापुनर्व्वस्वश्वि- नीरेवतीपुष्यामृगशिरौत्तरफल्गुन्युत्तराषाढो- त्तरभाद्रपन्नक्षत्राणि ॥ * ॥ सर्व्वमङ्गलादृष्टान्ते देवीपुराणम् । ‘यथा द्वादशमे जीवे अष्टमे वाथ भास्करे । प्रतिष्ठा कारिता विष्णोर्महाभयकरी मता ॥’ कल्पतरौ देवीपुराणम् । ‘चतुर्व्वर्णैस्तथा विष्णुः प्रतिष्ठाप्यः सुखार्थिभिः ।’ प्रतिष्ठा ब्राह्मणद्वारैव कर्त्तव्या । ‘कर्त्तुमिच्छति यः पुण्यं मम मूर्त्तिप्रतिष्ठया ॥ अन्वेषणीयस्त्वाचार्य्यस्तेन लक्षणसंयुतः ॥ ब्राह्मणः सर्व्ववर्णानां पञ्चरात्रविशारदः ।

ब्राह्मणानामलाभे तु क्षत्त्रियो वैश्यशूद्रयोः ॥ क्षत्त्रियाणामलाभे तु वैश्यः शूद्रस्य कल्पितः । कदाचिदपि शूद्रस्तु न च कार्य्यार्थमर्हति ॥’ * ॥ बृहन्नारदीये । ‘प्रणमेच्छूद्रसंस्पृष्टं लिङ्गं वा हरिमेव वा । स सर्व्वयातनाभोगी यावदाहूतसंप्लवम् ॥’ यावदाहूतसंप्लवं प्रलयपर्य्यन्तम् ॥ तथा । ‘स्त्रीणामनुपनीतानां शूद्राणाञ्च जनेश्वर ! । स्पर्शने नाधिकारोऽस्ति विष्णौ वा शङ्करेऽपि वा ॥’ * ॥ प्रतिष्ठाप्रकारस्तु मत्स्यपुराणादावुक्तः । तद- सम्भवे विद्याकरवाजपेयिप्रभृतिसम्मतो भवि- ष्याद्युक्तः । यथा भविष्यपुराणम् । ‘स्नपनादि यथाशक्ति कृत्वा तन्मूलमन्त्रकम् । विन्यसेद्धृदयाम्भोजे प्रतिमासु कृता भवेत् ॥’ आदिपदात् पूजोत्सवहोमादि महाकपिल- पञ्चरात्रोक्तकर्म्म च कर्त्तव्यम् । तद्यथा, -- ‘सपुष्पं सकुशं पाणिं न्यसेद्देवस्य मस्तके । पञ्चवारं जपेन्मूलमष्टोत्तरशतोत्तरम् ॥ ततो मूलेन मूर्द्धादिपीठान्तं संस्पृशेदिति । तत्त्वन्यासं लिपिन्यासं मन्त्रन्यासञ्च विन्यसेत् ॥ पूजाञ्च महतीं कुर्य्यात् स्वमन्त्रोक्तां यथाविधि । प्राणप्रतिष्ठामन्त्रेण प्राणस्थापनमाचरेत् ॥’ लिपिन्यासस्तु मातृकान्यासः । उक्तञ्च । ‘जपादौ सर्व्वमन्त्राणां विन्यसेन्न लिपिं विना । कृतं तन्निष्फलं विद्यात्तस्मात् पूर्ब्बं लिपिं न्यसेत् ॥ कादिमतेऽपि । ‘मातृकायाः षडङ्गञ्च मातृकान्यासमेव च । सर्व्वासां प्रथमं कृत्वा पश्चात्तन्त्रोदितं न्यसेत् ॥ एतद्वचनाच्च मातृकान्यासः पूर्ब्बं पश्चात्तत्त्व- न्यासः ॥’ क्रमदीपिकायामप्येवं क्रमः । मन्त्रन्यासश्च तत्त- न्मन्त्रविशेषोक्तपदवर्णन्यासः । तदभावे मूल- मन्त्रेण शिरसि हस्तन्यासः । तत्त्वन्यासस्तु विष्णुविषयक एव । न्यासप्रमाणानि सारदाक्रम- दीपिकोक्तान्यनुसन्धेयानि ॥ * ॥ प्राणप्रतिष्ठा- मन्त्रस्तु सारदात्रयोविंशतिपटलोक्तः । यथा, -- ‘पाशाङ्कुशपुटाशक्तिर्वाणीबिन्दुविभूषितः । याद्याः सप्त सकारान्ता व्योमसत्येन्दुसंयुतम् ॥ समन्ते हंसमन्त्रः स्यात्ततोमुष्यपदं भवेत् । प्राणा इति वदेत् पश्चात् इह प्राणास्ततः परम् ॥ अमुष्य जीव च इह स्थितोऽमुष्यपदं भवेत् । सर्व्वेन्द्रियाण्यमुष्यान्ते वाङ्मनश्चक्षुरन्ततः ॥ श्रोत्रघ्राणपदे प्राणा इहागत्य सुखं चिरम् । तिष्ठन्त्वग्निवधूरन्ते प्राणमन्त्रोऽयमीरितः ॥ प्रत्यमुष्यपदात् पूर्ब्बं पाशाद्यानि प्रयोजयेत् । प्रयोगेषु समाख्यातः प्राणमन्त्रो मनीषिभिः ॥’ पाशाङ्कुशपुटाशक्तिरित्यनेन प्रथमं पाशवीजं आं ततः शक्तिबीजं ह्रीं ततोऽङ्कुशबीजं क्रों वाणी यकारः बिन्दुविभूषितो यं । याद्याः सप्त सकारान्ताः उद्धृतयकारानुवादेन सप्त तद्भिन्नं बीजं पूर्ब्बं पृथगुद्धारस्तु सप्तानामपि

सबिन्दुताख्यापनाय । अङ्कुशवाय्वनलावनि- वरुणबीजानीत्युक्तम् । अत्र वायुवीजस्यैकत्वं बीजत्वेन सर्व्वेषां सबिन्दुत्वं व्यक्तम् । राघयभट्टो- ऽप्येवम् । अन्यस्तु वाणीविन्दुविभूषिता इति पठित्वा नादविन्दुविभूषिता इति व्याख्यातं याद्या इत्यस्य विशेषणं वदति । व्योम हकारः सत्य ओकारः इन्दुर्विन्दुः तेन हों । अतएव पाशाङ्कुशान्तरितशक्तिमनोः परस्तादुच्चार्य्य यादिवसुवर्णगुणं सहंसमिति प्रपञ्चसारप्रति- पाद्यगुणमित्यनेन होमिति पद्मपादाचार्य्यैर्व्या- ख्यातम् । अग्निवधूः स्वाहा । तेनायं मन्त्रः । आं ह्रीं क्रों यं रं लं वं शं षं सं हों हं सः अमुष्य प्राणा इह प्राणाः आमित्यादि अमुष्य जीव इह स्थितः आमित्यादि अमुष्य सर्व्वेन्द्रि- याणि आमित्यादि अमुष्य वाङ्मनश्चक्षुश्रोत्र- घ्राणप्राणा इहागत्य सुखं चिरं तिष्ठन्तु स्वाहा । अमुष्य इति षष्ठ्यन्तदेवतानामोपलक्षणम् । ‘अदःपदं हि यद्रूपं यत्र मन्त्रे हि दृश्यते । अमुष्याभिधानं तद्रूपं तत्र स्थाने नियोजयेत् ॥’ इति नारदीयात् ॥ वशिष्ठसंहितायाम् । ‘हृदि हस्तं सन्निधाय प्राणस्थापनमाचरेत् ॥’ * ॥ प्रागुक्तभविष्यपुराणवचनेन तन्मूलमन्त्रकं तत्तद्- देवतामन्त्रकं स च वैदिकस्तान्त्रिकश्च । ‘ओङ्कारादिसमायुक्तं नमस्कारान्तकीर्त्तितम् । स्वनाम सर्व्वसत्त्वानां मन्त्र इत्यभिधीयते ॥’ ब्रह्मपुराणे । ‘ओङ्कारादिनमोऽन्तेन चतुर्थ्यन्ततत्तद्देवतानाम- रूपो वा ।” कालिकापुराणे । ‘प्रतिमायाः कपोलौ द्वौ स्पृष्ट्वा दक्षिणपाणिना । तथैव हृदयेऽङ्गुष्ठं दत्त्वा शश्वच्च मन्त्रवित् ॥ एभिर्मन्त्रैः प्रतिष्ठान्तु हृदयेऽपि समाचरेत् । अस्यै प्राणाः प्रतिष्ठन्तु अस्यै प्राणाः क्षरन्तु च । अस्यै देवत्वसंख्यायै स्वाहेति यजुरीरयन् ॥ अङ्गमन्त्रैरङ्गिमन्त्रैर्वैदिकैरित्यनेन च । प्राणप्रतिष्ठां सर्व्वत्र प्रतिमासु समाचरेत् ॥’ अङ्गमन्त्रैः अङ्गन्यासमन्त्रैः । अङ्गिमन्त्रैः मूल- मन्त्रैः वैदिकैर्मनोज्योतिरित्यादिभिः ॥ * ॥ स्नपनात् पूर्ब्बं बल्मीकमृत्तिकादिभिस्तिसृभिः क्षालनमाह हयशीर्षपञ्चरात्रम् । ‘वल्मीकमृत्तिकाभिस्तु गोमयेन स्वभस्मना । क्षालयेच्छिल्पिसंस्पर्शदोषाणामुपशान्तये ॥ स्नापयेद्गन्धतोयेन शुद्धवत्या तु देशिकः ॥ नमस्तेऽस्तु सुरेशानि प्रणीते विश्वकर्म्मणा । प्रभाविताशेषजगद्धात्रि ! तुभ्यं नमो नमः ॥ त्वयि संपूजयामीशे नारायणमनामयम् । रहिता शिल्पिदोषैस्त्वमृद्धियुक्ता सदा भव ॥’ * ॥ तेन यथाशक्ति स्नपनादिपूर्ब्बकप्रतिमाहृदये तन्मूलमन्त्रविन्यासेन देवताया विशेषसन्निधिः प्रतिष्ठेति । राघवभट्टधृतमहाकपिलपञ्चरात्रे- ऽपि ।

पृष्ठ ३/२६६

‘प्रतिष्ठाशब्दसंसिद्धिः प्रतिपूर्ब्बाच्च तिष्ठतेः । बह्वर्थत्वान्निपातानां संस्कारादौ प्रतेः स्थितिः ॥ अर्थस्तदयमेतस्य गीयते शाब्दिकैर्जनैः । विशेषसन्निधिर्या तु क्रियते व्यापकस्य तु ॥ सन्मूर्त्तौ भावनामन्त्रैः प्रतिष्ठा साभिधीयते ॥’ * ॥ स्वभस्मना गोमयभस्मना । ‘अष्टोत्तरं पलशतं स्नाने देयञ्च सर्व्वदा ॥’ पलमाह मनुः । ‘पञ्चकृष्णलको माषस्ते सुवर्णस्तु षोडश ।’ पलं सुवर्णाश्चत्वारः । तेनाष्टरक्तिकाधिक- लौकिकमाषद्बयाधिकतोलकत्रयेण पलं भवति एवंविधाष्टोत्तरपलशतेन लौकिकषष्ट्यांधकशत- त्रयतोलका इति । एवं वल्मीकमृदादिक्षालने गायत्त्र्या वल्मीकमृदा स्नापयेत् । तत्रापि अष्टोत्तरशतपलं शूलपाणिलिखितन्यायात् । गायत्त्र्या मूलमन्त्रेण वा गन्धोदकस्नाने शुद्धवत्या एतोन्विन्द्रमित्यादि ऋक्त्रयात्मिकया देशिको गुरुर्यजमानो वा विज्ञः नमोऽस्तु इत्यादिमन्त्रौ देवतान्तरे च तत्तद्देवतानामोहः । शिवलिङ्ग- स्याप्यर्च्चात्वात् स्त्रीलिङ्गमविरुद्धम् ॥ * ॥ यमः । ‘कृत्वा देवकुलं सर्व्वं प्रतिष्ठाप्य च देवताम् । विधाय विविधं चित्रं तल्लोकं विन्दते ध्रुवम् ॥’ नारसिंहे । ‘प्रतिमां लक्षणोपेतां नरसिंहस्य कारयेत् । सर्व्वपापानि सन्त्यज्य स तु विष्णुपुरं व्रजेत् ॥ प्रतिष्ठा नरसिंहस्य यः करोति यथाविधि । निष्कामो नरशार्द्दूल ! देहबन्धात् प्रमुच्यते । सकामो नरसिंहस्य पुरं प्राप्य प्रमोदते ॥ विधिवत् स्थापयेद्यस्तु कारयित्वा जनार्द्दनम् । न जातु निर्गमस्तस्य विष्णुलोकात् कथञ्चन ॥’ माधवमानसोल्लासे । ‘देवस्य प्रमितायान्तु यावन्तः परमाणवः । तावद्वर्षसहस्राणि स्वर्गलोके महीयते ॥’ राजमार्त्तण्डे । ‘पुत्त्रोत्पत्तौ सदा श्राद्धमन्नप्राशनिके तथा । चूडाकार्य्ये व्रते चैव नाम्नि पुंसवनेऽपि च ॥ पाणिग्रहे प्रतिष्ठायां प्रवेशे नववेश्मनः । एतद्वृद्धिकरं नाम गृहस्थस्य विधीयते ॥’ सूत उवाच । ‘कलौ चैकाहसाध्येन प्रतिष्ठां मन्त्रवित्तवान् । मध्यमेनाधमेनापि प्रकुर्य्यात्तान्त्रिकैर्मतैः ॥’ तथा । ‘नित्यं निर्व्वर्त्य मतिमान् कुर्य्यादभ्युदयं ततः । विप्रान् संपूजयित्वाथ ततो यागपुरं व्रजेत् ॥ गणेशग्रहदिक्पालान् प्रतिकुम्भेषु पूजयेत् । स्थण्डिल विधिवद्विर्ष्णु परिवारगणं यजेत् ॥ स्नापयेत् प्रथमं देवं तोयैः पञ्चविधैरपि । पञ्चामृतैः पञ्चगव्यैः पञ्चमृत्पिण्डकैरपि ॥ तिलतैलैश्च स्नेहैश्च कषायैरपि सत्तमाः । पञ्चपुष्पोदकैर्वाथ त्रिपत्रैरपि सत्तमाः ॥ तुलसीकुन्दमालूरपत्राण्याहुस्त्रिपत्रकम् । चम्पकाम्रशमीपद्मकरवीरञ्च पञ्चमम् ॥

मृत्तिका करिदन्तस्य पर्व्वताश्वखुरस्य च । कुशवल्मीकसम्भूतं मृदां पञ्चकमीरितम् ॥ * ॥ गोमूत्रं गोमयं क्षीरं दधि सर्पिः कुशोदकम् । कुर्य्यात् प्राणप्रतिष्ठाञ्च होमं कुर्य्याद्यथाविधि । दक्षिणां विधिवद्दद्यात् पूर्णार्थं तदनन्तरम् ॥’ इति भविष्यपुराणे तृतीयभागे ९ अध्यायः ॥ * ॥ ‘चतुरङ्गुलविस्तारा दीर्घा हस्तद्वयावधि । पताका लोकपालानां दशानां परिकीर्त्तिताः । पञ्चहस्ताश्च वै दण्डाः पताकानां प्रकीर्त्तिताः ॥’ ज्योतिषे । ‘दुग्धं सशर्करञ्चैव धृतं दधि तथा मधु । पञ्चामृतमिदं प्रोक्तं विधेयं सर्व्वकर्म्मसु ॥’ * ॥ प्रतिष्ठानन्तरं मात्स्ये । ‘ततः सहस्रं विप्राणामष्टोत्तरशतन्तथा । भोजयेच्च यथाशक्त्या पञ्चाशद्वाथ विंशतिम् ॥’ षोडशोपचाराः आसनमित्यादि । दशोप- चाराः पाद्यादि । पञ्चोपचारा गन्धादि । ‘सर्व्वोपचारवस्तूनामलाभे भावनैव हि । निर्म्मलेनोदकेनानुपूर्णतेत्याह नारदः ॥’ * ॥ नारसिंहे । ‘स्नाने वस्त्रे च नैवेद्ये दद्यादाचमनीयकम् ॥’ कालिकापुराणम् । ‘यद्दीयते च देवेभ्यो गन्धपुष्पादिकं तथा । अर्घ्यपात्रस्थितैस्तोयैरभिषिच्य तमुत्सृजेत् ॥’ देवीपुराणम् । ‘होमो ग्रहादिपूजायां शतमष्टोत्तरं भवेत् । अष्टाविंशतिरष्टौ वा यथाशक्ति विधीयते ॥’ कात्यायनः । ‘आज्यं द्रव्यमनादेशे जुहोतिषु विधीयते ॥’ अत्र नीराजनमाह पूजारत्नाकरे देवीपुराणम् । ‘शङ्खभेर्य्यादिनिनदैर्जयशब्दैश्च पुष्कलैः । यावतो दिवसान् वीर ! देव्या नीराजनं कृतम् । तावत्कल्पसहस्राणि स्वर्गलोके महीयते ॥ भक्त्या पिष्टप्रदीपाद्यैश्चूताश्वत्थादिपल्लवैः । ओषधीभिश्च मेध्याभिः सर्व्वबीजैर्यवादिभिः ॥ नवम्यां पर्व्वकालेषु यात्राकाले विशेषतः । यः कुर्य्याच्छ्रद्धया वीर ! देव्या नीराजनं नरः । यस्तु कुर्य्यात् प्रदीपेन सूर्य्यलोकं स गच्छति ॥’ पर्व्वकाल उत्सवकालः । देव्या इति स्त्रीत्वम- विवक्षितं वहुशो निबन्धकारैर्व्याख्यातत्वात् आचाराच्च ॥ * ॥ अथ प्रतिष्ठितमूर्त्तौ कदा- चित् पूजाभावेन महाकपिलपञ्चरात्रम् । ‘एकाहपूजाविहतौ कुर्य्याद्द्विगुणमर्च्चनम् । त्रिरात्रे च महापूजा संप्रोक्षणमतः परम् ॥ मासादूर्द्धमनेकाहपूजा यदि विहन्यते । प्रतिष्ठैवेष्यते कैश्चित् कैश्चित् संप्रोक्षणक्रमः ॥’ संप्रोक्षणं ॐ देवस्य त्वेत्यादिना । ‘गवां रसैश्च संस्नाप्य दर्भतोयैर्विशोध्य च । प्रोक्षयेत् प्रोक्षणीतोयैर्मूलेनाष्टोत्तरं शतम् ॥ सपुष्पं सकुशं पाणिं न्यसेद्देवस्य मस्तके । पञ्चवारं जपेन्मूलमष्टोत्तरशतोत्तरम् ॥ ततो मूलेन मूर्द्धादिपीठान्तं संस्पृशेदिति ।

तत्त्वन्यासं लिपिन्यासं मन्त्रन्यासञ्च विन्यसेत् ॥ प्राणप्रतिष्ठामन्त्रेण प्राणस्थापनमाचरेत् । पूजाञ्च महतीं कुर्य्यात् स्वत्रन्त्रोक्तां यथाविधि । यागहोमादिषु प्रायः संक्षेपोऽयं विधिः स्मृतः ॥’ अस्पृश्यस्पर्शने तु बौधायनः । तासां द्रव्यवत् कृतशौचानां देवार्च्चानां भूयः प्रतिष्ठापयेत् । तासामस्पृश्यस्पर्शानाम् । प्रकृतिद्रव्यस्य ताम्रादे- र्यथेष्टशौचं कृत्त्वा पुनः प्रतिष्ठां कारयेदिति रत्नाकरः । तदा पूज्यत्वमित्याहू रत्नाकरा- दयः ॥ * ॥ आदित्यपुराणे । ‘खण्डिते स्फुटिते दग्धे भ्राजमानविवर्जिते । योगहीने पशुस्पृष्टे पतिते दुष्टभूमिषु ॥ अन्यमन्त्रार्च्चिते चैव पतितस्पर्शदूषिते । दशस्वेतेषु नो चक्रुः सन्निधानं दिवौकसः ॥ इति सर्व्वगतो विष्णुः परिभाषाञ्चकार ह ॥’ उपचारद्रव्याणि सारदातिलके । ‘पाद्यं श्यामाकदूर्व्वाब्जविष्णुक्रान्ताभिरिष्यते ।’ तद्युक्तजलमिति शेषः । ‘गन्धपुष्पाक्षतयवकुशाग्रतिलसर्षपैः । सदूर्व्वैः सर्व्वदेवानामर्ध्यमेतदुदीरितम् ॥ जातीलवङ्गकक्कोलैर्जलमाचमनीयकम् । आज्यं दधिमधून्मिश्रं मधुपर्कं निवेदयेत् ॥ कात्यायनः । ‘मधुपर्कं दधिमधुघृतसर्षपसहितं कांस्ये कांस्येन ।’ गन्धश्चन्दनकर्पूरकालागुरुभिरीरितः । पुष्पाणि देवदेयानि । ‘गुग्गुल्वगुरूशीरशर्करामधुचन्दनैः । धूपयेदाज्यसंमिश्रैर्नीचैर्देवस्य देशिकः । तत्र तत्र जलं दद्यादुपचारान्तरान्तरे ॥’ अत्र वृद्धिहोमौ त्वनावश्यकौ यथाशक्ति इत्य- भिधानात् ॥ * ॥ तथा चाल्पधनानां यज्ञ- मण्डपेन विनापि पूजामाह विष्णुधर्म्मोत्तर- प्रथमकाण्डम् । ‘पूजा कार्य्या बहिर्वेद्यां श्रद्धया भृगुमन्दन ! । न त्वल्पदक्षिणैर्यज्ञैर्यजेदिह कदाचन ॥ विष्णुं देवनिकायस्थं यथाश्रद्धमरिन्दम ! । तपसा पूजयेन्नित्यं तस्मादल्पधनो नरः ॥” * ॥ यद्येकाहे देवप्रतिष्ठावास्तुयागगृहोत्सर्गास्तदा तन्त्रेण वृद्धिश्राद्धं कुर्य्यात् । गणशः क्रियमाणे त्वितिवचनात् ॥ * ॥ तथा एकस्मिन्नपि अग्नौ होमद्वयं विघेयम् । एकाग्नावनेकहोमकरण- पक्षे तन्त्रेण परिसमूहनादिकमाह गोभिलः । गणेष्वेकं परिसमूहनमिध्मो वर्हिःपर्य्युक्षण- माज्यभागाविति ॥ * ॥ पूजादिकन्तु प्रत्येकमेव । ब्रह्मपुराणे । देवानां प्रतिमा यत्र घृताभ्यङ्गक्षमा भवत् । पलानि तस्यै देयानि श्रद्धया पञ्चविंशतिः ॥ अष्टोत्तरशतपलं स्नाने देयञ्च सर्व्वदा ॥’ नारसिंहे । यवगोधूमजैश्चूर्णैरुद्बर्त्योष्णेन वारिणा । प्रक्षाल्य देवदेवेशं वारुणं लोकमाप्नुयात् ॥

पृष्ठ ३/२६७

पादपीठन्तु यो दद्यात् विल्वपत्रनिघर्षणम् । उष्णाम्बुना च प्रक्षाल्य सर्व्वपापैः प्रमुच्यते ॥” इति प्रतिष्ठातत्त्वम् ॥ * ॥ प्रकारान्तरं गारुडे ४८ अध्याये मत्स्यपुराणे च द्रष्टव्यम् ॥ प्रतिष्ठानं, क्ली, (प्रतितिष्ठत्यत्रेति । प्रति + स्था + अधिकरणे ल्युट् ।) नगरविशेषः । विठोर इति ख्यातः । तत्र पुरूरवा राजचक्रवर्त्ती आसीत् । इति महाभारतम् ॥ (यथा, देवी- भागवते । १ । १३ । १-२ । “सुद्युम्ने तु दिवं याते राज्यं चक्रे पुरूरवाः । सगुणश्च सुरूपश्च प्रजारञ्जनतत्परः ॥ प्रतिष्ठाने पुरेंरम्ये राज्यं सर्व्वनमस्कृतम् । चकार सर्व्वधर्म्मज्ञः प्रजारक्षणतत्परः ॥” इदं हि गङ्गातीरस्थम् । यथा, हरिवंशे । २६ । ४७ -- ४८ । “एवं प्रभावो राजासीदैलस्तु पुरुषोत्तमः । देशे पुण्यतमे चैव महर्षिभिरभिष्टुते । राज्यं स कारयामास प्रयागे पृथिवीपतिः । उत्तरे जाह्नवीतीरे प्रतिष्ठाने महायशाः ॥”) प्रतिष्ठितः, त्रि, (प्रतिष्ठा जातास्येति । तारका- दित्वात् इतच् ।) प्रतिष्ठायुक्तः । (यथा, देवी- भागवते । ३ । ६ । ७३ । “सदुद्भूतस्त्वहङ्कारस्तेनाहं कारणं शिवा । अहङ्कारश्च मे कार्य्यं त्रिगुणोऽसौ प्रतिष्ठितः ॥”) गौरवान्वितः । यथा, -- “प्रतिष्ठितानाञ्चाकीर्त्तिर्मरणादतिरिच्यते ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते गणेशखण्डे ३४ अध्यायः ॥ निष्पन्नयागः । संस्कृतः । इति प्रतिष्ठाशब्दार्थ- प्रतिसरः, पु, (प्रतिसरतीति । प्रति + सृ + अच् ।) मन्त्रभेदः । माल्यम् । कङ्कणम् । ब्रणशुद्धिः । चमूपृष्ठम् । इति मेदिनी । रे, २७६ ॥ प्रातः- कालः । इति शब्दमाला ॥ प्रतिसरः, पुं क्ली, (प्रतिसरतीति । प्रति + सृ + अच् ।) मण्डलम् । आरक्षम् । करसूत्रम् । नियोज्ये, त्रि । इति मेदिनी । रे, २७६ ॥ प्रतिसर्गः, पुं, (प्रतिरूपः सर्गः ।) ब्रह्मणः सृष्ट्य- नन्तरं दक्षादीनां सृष्टिः । स च पुराणपञ्च- लक्षणान्तर्गतलक्षणविशेषः । यथा, -- ऋषय ऊचुः । “आदिसर्गस्त्वया सूत ! कथितो विस्तरेण च । प्रतिसर्गश्च ये येषामधिपास्तान् वदस्व नः ॥ सूत उवाच । यदाभिषिक्तः सकलाधिराज्ये पृथुर्धरित्र्यामधिपो बभूव । तदौषधीनामधिपञ्चकार यज्ञव्रतानां तपसाञ्च सोमम् ॥ नक्षत्रताराद्विजवृक्षगुल्म- लतावितानस्य च रुक्मगर्भः । अपामधीशं वरुणं धनानां राज्ञां प्रभुं वैश्रवणञ्च तद्वत् ॥

विष्णुं रवीणामधिपं वसूना- मग्निञ्च लोकाधिपतिञ्चकार । प्रजापतीनामधिपञ्च दक्षं चकारं शक्रं मरुतामधीशम् ॥ दैत्याधिपानामथ दानवानां प्रह्लादमीशञ्च यमं पितॄणाम् । पिशाचरक्षःपशुभूतयक्ष- वेतालराजन्त्वथ शूलपाणिम् ॥ प्रालेयशैलञ्च पतिं गिरीणा- मीशं समुद्रं ससरिन्नदानाम् । गन्धर्व्वविद्याधरकिन्नराणा- मीशं पुनश्चित्ररथञ्चकार ॥ नागाधिपं वासुकिमुग्रवीर्य्यं सर्पाधिपं तक्षकमादिदेश । दिग्वारणानामधिपञ्चकार गजेन्द्रमैरावतनामधेयम् ॥ सुपर्णमीशं पततामथाश्व- राजानमुच्चैःश्रवसञ्चकार । सिंहं मृगाणां वृषभं गवाञ्च प्लक्षं पुनः सर्व्ववनस्पतीनाम् ॥ पितामहः पूर्ब्बमथाभ्यषिञ्च- देतान् पुनः पूर्ब्बदिगाधिनाथान् । पूर्ब्बेण दिक्पालमथाभ्यषिञ्च- न्नाम्ना सुधर्म्माणमरातिकेतुम् ॥ ततोऽधिपन्दक्षिणतश्चकार सर्व्वेश्वरं शङ्खपदाभिधानम् । सकेतुमन्तं दिगधीशमीश- ञ्चकार पश्चाद्भुवनाण्डगर्भः ॥ हिरण्यरीमाणमुदग्दिगीशं प्रजापतिं मेरुसुतञ्चकार । अद्यापि कुर्व्वन्ति दिशामधीशाः शब्दं वहन्तस्तु भुबोऽभिरक्षाम् ॥ चतुर्भिरेभिः पृथुनामधेयो नृपोऽभिषिक्तः प्रथमं पृथिव्याम् । मन्वन्तरे चापि गते त एव वैवस्वतञ्चक्रुरिमं पृथिव्याम् ॥ गतेऽन्तरे चाक्षुषनामधेये वैवस्वताख्ये च पुनः प्रवृत्ते । प्रजापतिः सोऽस्य चराचरस्य बभूव सूर्य्यान्वयवंशचिह्नः ॥” इति मात्स्ये आधिपत्यसेचनं मन्वन्तराधिपत्यं नाम ८ अध्यायः ॥ * ॥ अपि च । मार्कण्डेय उवाच । “वाराहोऽयं श्रुतः सर्गो वराहाधिष्ठितो यतः । प्रतिसर्गः स्मृतः सोवै दक्षाद्यैर्यः कृतः पृथक् ॥ रुद्रो विराड् मनुर्दक्षो मरीच्याद्यास्तु मानसाः । यं यं सर्गं पृथक् चक्रुः प्रतिसर्गः स स स्मृतः ॥ विराट्सुतोऽसृजद्वंश्यान् मनून् यैर्विततं जगत् । मनुः सप्त मनून् सृष्ट्वा चकार बहुशः प्रजाः ॥ प्रजाः सिसृक्षुः स मनुर्योऽसौ स्वायम्भुवाह्वयः । असृजत् प्रथमं षड्वै मनून् षडपरान् सुतान् ॥ स्वारोचिषश्चोत्तमिश्च तामसो रैवतस्तथा ।

चाक्षुषश्च महातेजा विवस्वान् परतस्तथा ॥ यक्षरक्षःपिशाचांश्च नागगन्धर्व्वकिन्नरान् । विद्याधरानप्सरसः सिद्धान् भूतगणान् बहून् ॥ मेघान् सविद्युतो वृक्षान् लतागुल्मतृणादिकान् । मत्स्यान् पशूं श्च कीटांश्च जलजान् स्थलजां- स्तथा ॥ एतादृशानि सर्व्वा मनुः स्वायम्भुवः सुतैः । सहितः ससृजे सोऽस्य प्रतिसर्गः प्रकीर्त्तितः ॥ अन्ये षण्मनवो ये वै तेऽपि स्वे स्वेऽन्तरेऽन्तरे । प्रतिसर्गं स्वयं कृत्वा प्राप्नुवन्ति चराचरम् ॥ यज्ञस्य संभृतं यज्ञान् यूपं प्राग्वंशमेव च । धर्म्माधर्म्मौ गुणान् सर्व्वान् वराहः सृष्टवान् पुरा ॥ सुतान् बहून् समुत्पाद्य दक्षो देवर्षिसत्तमान् । महर्षीन् सोमपार्दींश्च बहून् पितृगणांस्तथा ॥ सृष्टिं प्रवर्त्तयामास प्रतिसर्गोऽस्य स स्मृतः । अजायन्त मुखाद्विप्राःक्षत्त्रिया बाहुयुग्मतः ॥ ऊर्व्वोर्व्वैश्याः पदः शूद्राश्चतुर्वेदाश्चतुर्मुखात् । ब्रह्मणः प्रतिसर्गोऽयं ब्राह्मः सर्गस्ततः स्मृतः ॥ मरीचेः कश्यपो जातः कश्यपात् सकलं जगत् । देवा दैत्या दानवाश्च तस्य सर्गः प्रकीर्त्तितः ॥ अत्रेर्नेत्रादभूच्चन्द्रश्चन्द्रवंशस्ततोऽभवत् । तेन सर्व्वं जगद्व्याप्तं सोमसर्गः प्रकीर्त्तितः ॥ अथर्व्वाङ्गिरसी कृत्वा पुत्त्राश्च बहुशोऽपरे । मन्त्रयन्त्रादयो ये वै ते सर्व्वेऽङ्गिरसः स्मृताः ॥ आज्यपाख्याः पुलस्त्यस्य पुत्त्राश्चान्ये च राक्षसाः । प्रतिसर्गाः पुलस्त्यस्य बलवीर्य्यसमन्विताः ॥ काद्रवेया गजा अश्वाः प्रजा बहुतरास्तथा । ससृजे पुलहेनैष सर्गस्तस्य प्रकीर्त्तितः ॥ क्रतोः पुत्त्रा वालिखिल्लाः सर्व्वज्ञा भूरितेजसः । अष्टाशीतिसहस्राणि ज्वलद्भास्करसन्निभाः ॥ प्रचेतसः सुताः सर्व्वे ये वै प्राचेतसाः स्मृताः । षडशीतिसहस्राणि पावकोपमतेजसः ॥ सुकालिनो वशिष्ठस्य पुत्त्राश्चान्येऽथ योगिनः । आरुन्धतेयाः पञ्चाशद्वाशिष्ठः सर्ग उच्यते भृगोश्च भार्गवा जाता ये वै दैत्यपुरोधसः । कवयस्ते महाप्राज्ञास्तैर्व्याप्तमखिलं जगत् ॥ नारदात्तारका जाता विमानानि तथैव च । प्रश्नोत्तरास्तथैवान्ये नृत्यं गीतञ्च कौतुकम् ॥ एते दक्षमरीच्याद्याः कृतदारान् बहून् सुतान् उत्पाद्योत्पाद्य पृथिवीं दिवञ्च समपूरयन् ॥ तेषां सुतेभ्यश्च सुतास्तत्सुतेभ्यः परे सुताः । समुत्पन्नाः प्रवर्त्तन्ते येऽद्यापि भुवनेषु वै ॥ विष्णोस्तु चक्षुषः सूर्य्यो मनसश्चन्द्रमाः स्मृतः । श्रोत्राद्वायुः समुद्भूतो मुखादग्निरजायत ॥ प्रतिसर्गो ह्ययं विष्णोस्तथा चापि दिशो दश । सृष्ट्यर्थञ्चन्द्रमाः पश्चादत्रिनेत्रादवातरत् ॥ भास्करः कश्यपाज्जातो भार्य्ययास्य समर्च्चितः । रुद्राश्च बहवो जाता भूतग्रामाश्चतुर्व्विधाः ॥ श्ववराहोष्ट्ररूपाश्च प्लवगोमायुगोमुखाः । ऋक्षमार्जारवदनाः सिंहव्याध्रमुखाः परे ॥

पृष्ठ ३/२६८

नानाशस्त्रधराः सर्व्वे नानारूपा महाबलाः । एष वः प्रतिसर्गोऽपि कथितो द्बिजसत्तमाः ॥” इति कालिकापुराणे २६ अध्यायः ॥ प्रतिसव्यं, त्रि, (गतिगतं सव्यं वाममिति ।) प्रति- कूलम् । इति जटाधरः ॥ प्रतिसान्धानिकः, पुं, (प्रतिसन्धानं प्रयोजनमस्येति । प्रतिसन्धान + ठक् ।) मागधः । स्तुतिपाठकः । इति शम्दरत्नावली ॥ प्रतिसीरा, स्त्री, (प्रतिसिनोति प्रतिबध्नातीति । प्रति + सि + “शुसिचिमिञां दीर्घश्च ।” उणा० २ । २५ । इति क्रन् दीर्घश्च । ततष्टाप् ।) यवनिका । व्यवधायकपटः । इत्यमरः । २ । ६ । १२० ॥ प्रतिसूर्य्यः, पुं, (प्रतिरूपः सूर्य्य इति प्रादि- समासः ।) कृकलासः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, सुश्रुते । कल्पस्थानेऽष्टमाध्याये । “प्रतिसूर्य्यः पिङ्गभासो बहुवर्णो महाशिराः ॥” उपसूर्य्यकमण्डलम् । यथा, बृहत्संहितायाम् । ३७ । २ । “प्रतिसूर्य्यानां माला दस्युभयातङ्कनृपहन्त्री ॥”) प्रतिसूर्य्यकः, पुं, (प्रतिसूर्य्य + स्वार्थे कन् ।) कृक- लासः । (यथा, उत्तररामचरिते द्वितीयेऽङ्के । “सीमानः प्रदरोदरेषु विलसत्स्वल्पाम्भसो या स्वयं तृष्यद्भिः प्रतिसूर्य्यकैरजगरस्वेदद्रवः पीयते ॥” तद्दष्टस्य चिकित्सा सुश्रुते कल्पस्थाने ८ अध्याये उक्ता । यथा, -- “प्रतिसूर्य्यकदष्टानां सर्पदष्टवदाचरेत् ॥”) उपसूर्य्यकमण्डलम् । इति विश्वः ॥ (अस्य शुभा- शुभलक्षणम् । यथा, बृहत्संहितायाम् । ३७ । १-३ । “प्रतिसूर्य्यकः प्रशस्तो दिवसकृदृतुवर्णसप्रभः स्निग्धः । वैदूर्य्यनिभः स्वच्छः शुक्लश्च क्षेमसौभिक्षः ॥ पीतो व्याधिं जनय- त्यशोकरूपश्च शस्त्रकोपाय । प्रतिसूर्य्याणां माला दस्युभयातङ्कनृपहन्त्री ॥ दिवसकृतः प्रतिसूर्य्यो जलकृदुदग्दक्षिणे स्थितोऽनिलकृत् । उभयस्थः सलिलभयं नृपमुपरि निहन्त्यधो जनहा ॥”) प्रतिसृष्टः, त्रि, (प्रति + सृज् + कर्म्मणि क्तः ।) प्रेषितः । प्रत्याख्यातः । इति मेदिनी । टे, ६५ ॥ दत्तः । इति धरणिः ॥ प्रतिसोमा, स्त्री, (प्रतिरूपः सोमः सोमवल्ली यस्याः ।) महिषवल्ली । इति राजनिर्घण्टः ॥ प्रतिस्पर्द्धा, स्त्री, (प्रति + स्पर्द्ध + भावे अङ् ।) प्रतिकक्षा । स्पर्द्धा । इति शब्दरत्नावली ॥ प्रतिहतः, त्रि, (प्रतिहन्यते स्मेति । प्रति + हन् + क्तः ।) द्विष्टः । प्रतिस्खलितः । रुद्धः । इति । मेदिनी । ते, २०५ ॥ निराशः । यथा, --

“मनोहतः प्रतिहतः प्रतिबद्धो हतश्च सः ॥” इति मुद्राङ्कितामरकोषे पाठः । ३ । १ । ४१ ॥ प्रतिहस्तकः, पुं, (प्रतिरूपः हस्तोऽवलम्बनरूपो यस्य । कप् ।) प्रतिनिधिः । यथा, -- “आश्रितानां भृतौ स्वामिसेवायां धर्म्मसेवने । पुत्त्रस्योत्पादने चैव न सन्ति प्रतिहस्तकाः ॥” इति हितोपदेशे नीतिशास्त्रे सुहृद्भेदो नाम द्वितीयकथासंग्रहः परिच्छेदः ॥ प्रतिहारः, पुं, (प्रतिविषयं प्रत्येकं वा हरति स्वामिसमीपमानयतीति । प्रति + हृ + अण् ।) द्वारपालः (यथा, देवीभागवते । १ । १७ । ३० । “ज्ञातो हि प्रतिहारेण ज्ञानी कश्चिद् द्विजो- त्तमः ॥” प्रति + हृ + आधारे घञ् ।) द्वारः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, रघौ । ६ । २० । “ततो नृपाणां श्रुतवृत्तवंशा पुंवत्प्रगल्भा प्रतिहाररक्षी । प्राक्सन्निकर्षं मगधेश्वरस्य नीत्वा कुमारीमवदत् सुनन्दा ॥” प्रतिरूपं हरतीति । हृ + अण् ।) माया- कारः । इत्यमरटीकायां भरतः । २ । १० । ११ ॥ (परमेष्ठिनः पुत्त्रः । यथा, विष्णु पुराणे । २ । १ । ३७ । “परमेष्ठी ततस्तस्मात् प्रतिहारस्तदन्वथः ॥”) प्रतिहारकः, पुं, (प्रतिरूपं हरतीति । हृ + एवुल् ।) मायाकारः । इत्यमरटीकायां भरतः । २ । १० । ११ ॥ प्रतिहासः, पुं, (प्रतिरूपो हासो यस्य ।) कर- वीरः । इत्यमरः । २ । ४ । ७६ ॥ हासकम्प्रति हास्यञ्च ॥ प्रतीकः, पुं, (प्रतीयते प्रत्येति वा इति । प्रति + इ + अलीकादयश्चेति ईकन्प्रत्ययेन साधुः ।) एकदेशः । अङ्गम् । (यथा, ऋग्वेदे । ७ । ३६ । १ । “वि सानुना पृथिवी सस्र उर्व्वी पृथु प्रतीक मध्येधे अग्निः ॥” “तथाग्निः पृथु विस्तीर्णं प्रतीकं पृथिव्या अव- यवम् ॥” इति तद्भाष्ये सायनः ॥) स्वाङ्गवाद्य- निषेधो यथा, कौर्म्मे १५ अध्याये । “न स्वाङ्गनखवाद्यं वै कुर्य्यान्नाञ्जलिना पिबेत् ॥” अपि च, लक्ष्मीचरित्रे । “स्वाङ्गे पीठे च वाद्यं हरति धनपतेः केशव- स्यापि लक्ष्मीम् ॥” प्रतिकूले, त्रि । इत्यमरः । १ । ६ । ७० ॥ विलोमः । इति मेदिनी । के, ११२ ॥ प्रतीकारः, पुं, (प्रतिकरणमिति । प्रति + कृ + घञ् । उपसर्गस्येति पक्षे दीर्घः ।) कृतापकारस्य प्रत्यपकारः । तत्पर्य्यायः । वैरशुद्धिः २ वैर- निर्यातनम् ३ । इत्यमरः । २ । ८ । ११० ॥ (यथा, देवीभागवते । ३ । २५ । ३ । “दुर्गया तौ हतौ संख्ये नापराधो ममात्र बै । अवश्यम्भाविभावेषु प्रतीकारो न विद्यते ॥”) चिकित्सा । इति शब्दमाला ॥

प्रतीकाशः, पुं, (प्रतिकाशते इति । प्रति + काश् + घञ् । उपसर्गस्य दीर्घः ।) उपमा । इत्यमरः । २ । १० । ३८ ॥ (यथा, महाभारते । १ । १५४ । ३२ । “अद्य त्वां भगिनी रक्षः कृष्यमाणं मयासकृत् । द्रक्ष्यत्यद्रिप्रतीकाशं सिंहेनेव महाद्विपम् ॥”) प्रतीक्षा, स्त्री, (प्रति + ईक्ष + अङ् ।) प्रती- क्षणम् । अपेक्षा । प्रतिपूर्ब्बेक्षधातोर्भावे अप्र- त्ययेन निष्पन्नः ॥ (यथा, महाभारते । ८ । ४० । ५२ । “मित्रप्रतीक्षया शल्य धार्त्तराष्ट्रस्य चोभयोः । अपवादतितिक्षाभिस्त्रिभिरेतैर्हि जीवसि ॥”) प्रतीक्ष्यः, त्रि, (प्रतीक्ष्यते इति । प्रति + ईक्ष + एयत् ।) पूज्यः । इत्यमरः । ३ । १ । ५ ॥ (यथा, रघौ । ५ । १४ । “भक्तिः प्रतीक्ष्येषु फुलोचिता ते पूर्ब्बान् महाभाग ! तयातिशेषे । व्यतीतकालस्त्वहमभ्युपेतः त्वामर्थिभावादिति मे विषादः ॥”) प्रतीक्षणीयः ॥ (यथा, माघे । २ । १०८ । “प्रतीक्ष्यं तत्प्रतीक्षायै प्रतिष्वस्रे प्रतिश्रुतम् ॥”) प्रतीची, स्त्री, (प्रतिदिनान्तं प्रतिदिनान्ते इत्यर्थः अञ्चति सूर्य्यमिति । अञ्चु गतिपूजनयोः + “ऋत्विग्दधृक्स्रग्दिगुष्णिगञ्चुयुजिक्रुञ्चाञ्च ।” ३ । २ । ५९ । इति क्विन् अन्लोपो दीर्घश्च । “उगितश्च ।” ४ । १ । ६ । इति ङीप् ।) पश्चिम- दिक् । इत्यमरः । १ । ३ । १ ॥ (यथा, महा- भारते । ४ । ४१ । १८ । “येनासौ व्यजयत् कृत्स्नां प्रतीचीं दिशमाहवे । कलापो ह्येष तस्यासीन्माद्रीपुत्त्रस्य धीमतः ॥” त्रि, पश्चिमाभिमुखी । यथा, ऋग्बेदे । १ । ९२ । ९ “विश्वानि देवी भुवनाभिचक्ष्या प्रतीची चक्षुरुर्विया वि भाति । विश्वं जीवं चरसे बोधयन्ती विश्वस्य वाचमविदन् मनायोः ॥” “भुवना भुवनानि भूतजातान्यभिचक्ष्याभि- प्रकाश्य प्रकाशवन्ति कृत्वानन्तरं प्रतीची प्रत्यङ्- मुखी सती ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥ प्रति- निवृत्तमुखी । यथा, ऋग्वेदे । १ । १२४ । ७ । “अभ्रातेव पुंस एति प्रतीची गर्त्तारुगिव सनये धनानाम् ॥” “अभ्रातेव भ्रातृरहितेव पुंसः पित्रादीन् प्रतीची स्वकीयस्थानात् प्रतिनिवृत्तमुखी ।” इति तद्- भाष्ये सायनः ॥) प्रतीचीनं, त्रि, (प्रतीचि भवम् । प्रत्यच् + “विभाषाञ्चेरदिक् स्त्रियाम् ।” ५ । ४ । ८ । इति खः । अल्लोपो दीर्घश्च ।) प्रत्यक् । प्रतीच्यां भवः । इति हेमचन्द्रः । २ । ८२ ॥ (पराङ मुखम् । यथा, ऋग्वेदे । ३ । ५५ । ८ । “शूरस्येव युध्यतो अन्तमस्य प्रतीचीनं ददृशे विश्वमायत् ॥” “विश्वं भूतजातं प्रतीचीनं पराङ् मुखं ददृशे ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥)

पृष्ठ ३/२६९

प्रतीच्यः, त्रि, प्रतीच्यां भवः । प्रतीचीशब्दाद्भवार्थ- ष्ण्यप्रत्ययनिष्पन्नः ॥ पश्चिमदिग्जातः । (यथा, महाभारते । २ । ३२ । १२ । “रामठान् हारहूणांश्च प्रतीच्याश्चैव ये नृपाः । तान् सर्व्वान् स्ववशे चक्रे शासनादेव पाण्डवः ॥”) प्रतीतः, त्रि, (प्रतीयते स्म प्रत्येकमगाद्वेति । प्रति + इण् + कर्म्मणि कर्त्तरि वा क्तः ।) ख्यातः । इत्यमरः । ३ । १ । ९ ॥ (यथा, रामायणे । २ । ८ । १० । “प्राप्तां वसुमतीं प्रीतिं प्रतीतां हतविद्विषम् । उपस्थास्यसि कौशल्यां दासीवत्त्वं कृता- ञ्जलिः ॥”) सादरः । ज्ञातः । हृष्टः । इति मेदिनी । ते, १२५ ॥ (पुं, विश्वेदेवानामन्यतमः । यथा, महा- भारते । १३ । ९१ । ३२ । “अनुकर्म्मा प्रतीतश्च प्रदाताथांशुमांस्तथा ॥”) प्रतीतिः, स्त्री, (प्रति + इण् + भावे क्तिन् ।) ज्ञानम् । इति जटाधरः ॥ (यथा, भाषापरि- च्छेदे । ११४ । “अन्योन्याभावतो नास्य चरितार्थत्वमुच्यते । अस्मात् पृथगिदं नेति प्रतीतिहि विलक्षणा ॥”) ख्यातिः । आदरः । हर्षः । इति प्रतीतशब्दार्थ- दर्शनात् ॥ प्रतीपं, त्रि, (प्रतिकूला आपो यस्मिन् । “ऋक्- पूरब्धूःपथामानक्षे ।” ५ । ४ । ७४ । इति अप्रत्ययः । “द्व्यन्तरुपसर्गेभ्योऽप ईत् ।” ६ । ३ । ९३ । इति ईत् ।) प्रतिकूलम् । इति हेम- चन्द्रः । ६ । १०१ ॥ (यथा, भागवते । ३ । १ । १४ । “क एनमत्रोपजुहाव जिह्मं दास्याः सुतं यद्बलिनैव पुष्टः । तस्मिन् प्रतीपः परकृत्य आस्ते निर्व्वास्यतामाशु पुराच्छ्वसानः ॥” क्ली, अर्थालङ्कारभेदः । तस्य लक्षणादिवं साहित्यदर्पणे १० परिच्छेदे उक्तम् । यथा, -- “प्रसिद्धस्योपमानस्योपमेयत्वप्रकल्पनम् । निष्फलत्वाभिधानं वा प्रतीपमिति कथ्यते ॥ क्रमेण उदाहरणं यथा, -- यत्त्वन्नेत्रसमानकान्तिसलिले मग्नं तदिन्दीवरं मेघैरन्तरितं प्रिये ! तव मुखच्छायानुकारी शशी । येऽपि त्वद्गमनानुकूलगतयस्ते राजहंसा गता- स्तत्सादृश्यविनोदमात्रमपि मे दैवेन न क्षन्यते ॥ तद्वक्त्रं यदि मुद्रिता शशिकथा हा हेम सा चेद्द्युति- स्तच्चक्षुर्यदि हारितं कुवलयैस्तच्चेत् स्मितं का सुधा । धिक्कन्दर्पधनुर्भ्रुवौ यदि च ते किंवा बहु ब्रूमहे यत्सत्यं पुनरुक्तवस्तुविमुखः सर्गक्रमो वेधसः ॥ अत्र वक्त्रादिभिरेव चन्द्रादीनां शोभातिवह- नात् तेषां निष्फलत्वम् । उक्त्वा चात्यन्तमुत्कर्षमत्युत्कृष्टस्य वस्तुनः । कल्पितेऽप्युपमानत्वे प्रतीपं केचिदूचिरे ॥

यथा, -- अहमेव गुरुः सुदारुणाना- मिति हालाहल ! तात ! मास्म दृप्यः । ननु सन्ति भवादृशानि भूयो भुवनेऽस्मिन् वचनानि दुर्ज्जनानाम् ॥ अत्र प्रथमपादे उत्कर्षातिशय उक्तः । तदनुक्तौ तु नायमलङ्कारः ॥”) प्रतीपः, पुं, चन्द्रवंशीय ऋक्षराजपुत्त्रः । शान्तनु- राजपिता च । इति पुराणं शब्दरत्नावली च ॥ (यथा, महाभारते । १ । ९७ । २० । “प्रतीपः शान्तनुं पुत्त्रं यौवनस्थं ततोऽन्वशात् ॥” एतस्य विवरणं तत्रैवाध्याये विस्तरशो द्रष्टव्यम् ॥) प्रतीपदर्शिनी, स्त्री, (प्रतीपं प्रतिकूलं वामं वा पश्यतीति । दृश् + णिनिः । ङीप् ।) स्त्रीमा- त्रम् । इत्यमरः । २ । ६ । २ ॥ प्रतीरं, क्ली, (प्रतीरयति जलगतिकर्म्मसमाप्तिं नयतीति । प्र + तीर कर्म्मसमाप्तौ + कः ।) तटम् । इत्यमरः । १ । १० । ७ ॥ प्रतीवापः, पुं, (प्रत्युप्यते प्रक्षिप्यते अथवा निषि- च्यतेऽस्मिन्निति । प्रति + वप निषेकादौ + घञ् ।) गलितस्य स्वर्णादेर्द्रव्यान्तरेणावचूर्णनम् । इति स्वामी ॥ न्यसनम् । निःक्षेपणमिति यावत् । इति सुभूतिः ॥ उपद्रवः । इति मुकुटः ॥ “आवापस्तु प्रतीवापो मारीरीतिरुपद्रवः ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ इत्यातञ्चनशब्दटीकायां भरतः ॥ पानीयौषध- विशेषः । यथा, -- “उषकादि प्रतीवापं पिबेत् संशमनाय वै ॥” इति विद्रधिचिकित्सायां चक्रपाणिदत्तः ॥ (यथा च सुश्रुते सूत्रस्थाने । ४३ अध्याये । “मदनफलमज्जक्वाथं वा पिप्पल्यादि प्रतीवापं तच्चूर्णं वा निम्बरूपिका कषाययोरन्यतरेण सन्त- र्पणं कफजव्याधिहरम् ॥”) प्रतीवेशः, पुं, (प्रतिविश्यते इति । प्रति + विश् + घञ् । उपसर्गस्य दीर्घः ।) प्रतिवेशः । इति शब्दरत्नावली ॥ प्रतीवेशी, [न्] स्त्री, (प्रतीवेशोऽस्यास्तीति । प्रतिवेश + “अत इनिठनौ ।” ५ । २ । ११५ । इति इनिः ।) प्रतिवेशी । इति शब्दरत्नावली ॥ प्रतीहारः, पुं, (प्रतिह्रियते अत्रेति । प्रति + हृ + घञ । उपसर्गस्य दीर्घः ।) द्वारः । (प्रतिहर- त्यनेनेति । करणे घञ् ।) द्वारपालः । इत्य- मरः । २ । ८ । ६ ॥ तस्य लक्षणम् । यथा, -- “इङ्गिताकारतत्त्वज्ञो बलवान् प्रियदर्शनः । अप्रमादी सदा दक्षः प्रतीहारः स उच्यते ॥” इति चाणक्यसंग्रहः ॥ अपि च । मात्स्ये १८९ अध्यायः । “प्रांशुः सुरूपो दक्षश्च प्रियवादी न चोद्धतः । चित्तग्राहश्च सर्व्वेषां प्रतीहारो विधीयते ॥” सन्धिविशेषः । यथा, हारावली । “मयास्योपकृतं पूर्ब्बमयञ्चोपकरिष्यति । इति यः क्रियते सन्धिः प्रतीहारः स उच्यते ॥”

प्रतीहारी, [न्] त्रि, (प्रतिहरति स्वामिसमीपे सर्व्वविषयमिति । प्रति + हृ + णिनिः । उप- सर्गस्य दीर्घः । यद्बा, प्रतीहारो रक्षणीयत्वेना- स्यास्तीति । इनिः ।) द्वारी । द्वारार्थकप्रती- हारशब्दादस्त्यर्थे इन्प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ प्रतीहारी, स्त्री, (प्रतीहारोऽस्या अस्तीति । अच् । गौरादित्वात् ङीष् ।) द्वाःस्थिता । इति मेदिनी । रे, २८० ॥ प्रतीहासः, पुं, (प्रतिरूपो हासोऽस्य । उपसर्गस्य दीर्घः ।) करवीरः । इत्यमरः । २ । ४ । ७६ ॥ प्रतुदः, पुं, (प्रतुदतीति । प्र + तुद् + कः ।) गृध्रादिः । आदिना श्येनः । कङ्कः । काकः । द्रोणकाकः । उलूकः । मयूरः । इति राज- निर्घण्टः ॥ अस्यमांसगुणाः । “लावाद्या विष्किरो वर्गः प्रतुदा जाङ्गला मृगाः । लघवः शीतमधुराः कषायाश्च हिता नृणाम् ॥” इति राजवल्लभः ॥ (यथा च चरके सूत्रस्थाने सप्तविंशाध्याये । “शतपत्रो भृङ्गराजः कोयष्टी जीवजीवकः । कैरातः कोकिलोऽत्यूहो गोपापत्रः प्रियात्मजः ॥ लट्वा लट्वाषको वभ्रुर्वटहा डिण्डिमानकः । जटी दुन्दुभिवाक्कावलोहपृष्ठकुलिङ्गकाः ॥ कपोतशुक्लशारङ्गश्चिरिटीककुयष्टिकाः । शारिकाकलविङ्कश्च चटकोऽङ्गारचूडकः ॥ पारावतः पाण्डविक इत्युक्ताः प्रतुदा द्विजाः ॥” यथा च सुश्रुते सूत्रस्थाने ४६ अध्याये । “कपोतपारावतभृङ्गराजपरभृतकोयष्टिककुलिङ्ग- गृहकुलिङ्गगोक्षोडकडिण्डिमानकशतपत्रकमा- तृनिन्दकभेदाशिशुकसारिकावल्गुलीगिरिशाल- ह्वालदूषकसुगृहीखञ्जरीटकहारीतदात्यूहप्रभृ- तयः प्रतुदाः ॥”) प्रतोदः, पुं, (प्रतुद्यतेऽनेनेति । प्र + तुद् + करणे घञ् ।) अश्वादिताडनदण्डः । चावुक् इति भाषा । तत्पर्य्यायः । प्राजनम् २ प्रवयणम् ३ तोत्रम् ४ तोदनम् ५ । इति जटाधरः ॥ (यथा, महाभारते । २ । ५४ । ८ । “प्रकालयेद्दिशः सर्व्वाः प्रतोदेनेव सारथिः । प्रत्यमित्रश्रियं दीप्तां जिघृक्षुर्भरतर्षभ ! ॥”) प्रतोली, स्त्री, (प्रतुल्यते परिमीयते इति । प्र + तुल् परिमाणे + घञ् । गौरादित्वात् ङीष् ।) रथ्या । इत्यमरः । २ । २ । ३ ॥ (यथा, रामा- यणे । २ । ८० । १८ । “बहुपांशुचयाश्चापि परिखापरिवारिताः । तत्रेन्द्रनीलप्रतिमाः प्रतोलीवरशोभिताः ॥”) अभ्यन्तरमार्गः । नाछ इति ख्याते । कुली इति च ख्याते । हट्टादिमध्यनिर्म्मिते पथीति साञ्जः । दुर्गनगरद्वारे इति केचित् । इति तट्टीकायां भरतः ॥ प्रत्तं, त्रि, (प्रदीयते स्मेति । प्र + दा + क्तः । “अच उपसर्गात् तः ।” ७ । ४ । ४७ । इति तादेशः ।) दत्तम् । इति मुग्धबोधव्याक- रणम् ॥

पृष्ठ ३/२७०

प्रत्नः, त्रि, (प्र + “नश्च पुराणे प्रात् ।” इति चकारात् त्नप् ।) पुरातनः । इत्यमरः । ३ । १ । ७७ ॥ (यथा, भागवते । ५ । २० । ५ । “प्रत्नस्य विष्णो रूपं यत् सत्यस्यर्त्तस्य ब्रह्मणः । अमृतस्य च मृत्योश्च सूर्य्यमात्मानमीमहि ॥”) प्रत्यक् [च्] त्रि, (प्रत्यञ्चतीति । प्रति + अनच् + क्विन् ।) पश्चिमदिक् । पश्चिमदेशः । (यथा, मनुः । २ । २१ । “हिमवद्विन्ध्ययोर्मध्यं यत् प्राग्विनशनादपि । प्रत्यगेव प्रयागाच्च मध्यदेशः प्रकीर्त्तितः ॥”) पश्चिमकालः । इति मेदिनी । चे, १६ ॥ (व्य, प्रतीच्यां दिशि प्रतीच्या दिशः प्रतीची दिग्वा एवं देशे काले च । “दिक्शब्देभ्यः सप्तमी- पश्चमीप्रथमाभ्यो दिक्देशकालेष्वस्तातिः ।” ५ । ३ । २७ । इति अस्तातिः । “अञ्चेर्लुक् ।” ५ । ३ । ३० । इति अस्तातेर्लुक् । “लुक् तद्धितलुकि ।” १ । २ । ४९ । इति लुक् । दिक्- देशकाले । इति मेदिनी । चे, १६ ॥ प्रति- लोमम् । यथा, भागवते । ४ । २२ । ३७ । “यः क्षेत्रवित्तपतया हृदि विष्वगाविः प्रत्यक् चकास्ति भगवांस्तमवेहि सोऽस्मि ॥” प्रतिकूलम् । यथा, महाभारते । ५ । ८४ । ६ । “प्रत्यगूहुर्महानद्यः प्राङ्मुखाः सिन्धुसत्तमाः । विपरीता दिशः सर्व्वा न प्राज्ञायत किञ्चन ॥”) प्रत्यक्पर्णी, स्त्री, (प्रत्यञ्चि पर्णानि अस्याः । पाककर्णेति ङीष् ।) अपामार्गः । इत्यमरः । २ । ४ । ८९ ॥ (अस्याः पर्य्यायो यथा, भाव- प्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे १ भागे । “रक्तोऽन्यो वशिरो वृत्तफलो धामार्गवोऽपि च । प्रत्यक्पर्णी केशपर्णी कथिता कपिपिप्पली ॥”) द्रवन्ती । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अस्याः पर्य्यायो यथा, भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे । “द्रवन्ती सावरी चित्रा प्रत्यक्पर्ण्यर्कपर्ण्यपि । चित्रोपचित्रान्यग्रोधी प्रत्यक्श्रेर्ण्याखुकर्ण्यपि ॥” प्रत्यक्पुष्पी, स्त्री, (प्रत्यञ्चि पुष्पाण्यस्याः । पाक- कर्णेति ङीष् ।) अपामार्गः । इत्यमरः । २ । ८४ । ८ ॥ (यथा, सुश्रुते । १ । ४३ । “प्रत्यक्पुष्पीसदापुष्पीनिम्बकषायाणामन्यतमेना- लोड्य मधुसैन्धवयुक्तां मात्रां पाययित्वा वामयेत् ॥” पर्य्यायान्तरमस्याः । यथा, -- “स्थलमञ्जर्य्यपामार्गः प्रत्यक्पुप्पी मयूरकः । क्षारमध्यस्त्वधोघण्टा शिखरी खरमञ्जरी ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) प्रत्यक्श्रेणी, स्त्री, (प्रतीची श्रेणी यस्याः । समा- सान्तविधेरनित्यत्वात् न कप् ।) दन्तीवृक्षः । मूषिकपर्णी । इत्यमरः । २ । ४ । ८८ ॥ (अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “प्रत्यक्श्रेणी द्रवन्ती च पुत्त्रश्रेण्याखुपर्णिका । वृषपर्ण्याखुपर्णी च मूषिका काञ्जिपत्रिका ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) प्रत्यक्षं, त्रि, (प्रतिगतमक्षि इन्द्रियं यत्र । समासे अच् । यद्वा, प्रत्यक्षमस्त्यस्येति । अर्श आदि-

त्वात् अच् ।) इन्द्रियग्राह्यम् । तत्पर्य्यायः । ऐन्द्रियकम् २ । इत्यमरः । ३ । १ । ७९ ॥ (यथा, ब्रह्मवैवर्त्ते । २ । १ । ५२ । “यत्पादपद्मनखरदृष्टये चात्मशुद्धये । न च दृष्टञ्च स्वप्नेऽपि प्रत्यक्षस्यापि का कथा ॥”) अनुभवविशेषः । तत् षड्विधम् । घ्राणजम् १ रासनम् २ श्रावणम् ३ चाक्षुषम् ४ स्पार्श- नम् ५ मानसम् ६ । निर्व्विकल्पकसविकल्पक- भेदेन प्रत्येकं द्विविधम् । निर्व्विकल्पकन्तु अती- न्द्रियम् । सविकल्पकं मनोग्राह्यम् । षड्विध- प्रत्यक्षे आश्रयस्य महत्त्वं कारणम् । इन्द्रियं करणम् । विषयेण सह इन्द्रियसन्निकर्षः । अस्य व्यापारः । यथा, भाषापरिच्छेदे । “घ्राणजादिप्रभेदेन प्रत्यक्षं षड्विधं मतम् । घ्राणस्य गोचरो गन्धो गन्धत्वादिरपि स्मृतः । तथा रसो रसज्ञायास्तथा शब्दोऽपि च श्रुतेः ॥ उद्भूतरूपं नयनस्य गोचरो द्रव्याणि तद्वन्ति पृथक्त्वसंख्ये । विभागसंयोगपरापरत्व- स्नेहद्रवत्वं परिमाणयुक्तम् ॥ क्रियां जातिं योग्यवृत्तिं समवायञ्च तादृशम् । गृह्णाति चक्षुःसम्बन्धादालोकोद्भूतरूपयोः ॥ उद्भूतस्पर्शवद्द्रव्यं गोचरः सोऽपि च त्वचः । रूपान्यच्चक्षुषो योग्यं रूपमत्रापि कारणम् ॥ द्रव्याध्यक्षे त्वचो योगो मनसा ज्ञानकारणम् । मनोग्राह्यं सुखं दुःखमिच्छा द्बेषोमतिः कृतिः ॥ ज्ञानं यन्निर्व्विकल्पाख्यं तदतीन्द्रियमिष्यते । महत्त्वं षड्विधे हेतुरिन्द्रियं करणं मतम् ॥ विषयेन्द्रियसम्बन्धो व्यापारः सोऽपि षड्विधः ॥” (यथा, विद्वन्मोदतरङ्गिण्याम् । “देवानर्च्चय सञ्चय प्रतिदिनं पुण्यानि जन्मा- न्तरे भोगाय प्रयतो महाक्रतुविधौ स्वर्गाय हिंसां कुरु । इत्थं वञ्चकवञ्चनोत्पथगता बुद्धिस्तदेया- चिरा- दप्रत्यक्षपदार्थसार्थरहितं पन्थानमारोहतु ॥” व्य, अक्षि अक्षि प्रतीति वीप्सायां यथार्थत्वेन समासः । अक्ष्णोराभिमुख्यमित्यर्थे । “लक्षणे- नाभिप्रती आभिमुख्ये ।” २ । १ । १४ । इत्य- व्ययीभावः । “अव्ययीभावे शरत्प्रभृतिभ्यः ।” ५ । ४ । १०७ । इत्यत्र “प्रतिपरसमनुभ्यो- ऽक्ष्णः ।” इति टच् । इन्द्रियलक्षणम् । अप- रोक्षम् । यथा, मनुः । ९ । ५२ । “फलन्त्वनभिसन्धाय क्षेत्रिणां बीजिनान्तथा । प्रत्यक्षं क्षेत्रिणामर्थो बीजाद्योनिर्गरीयसी ॥”) प्रत्यक्षदर्शनं, त्रि, (प्रत्यक्षं पश्यतीति । प्रत्यक्ष + दृश् + ल्युः । प्रत्यक्षं दर्शनं यस्येति वा ।) साक्षी । इति शब्दमाला ॥ (क्ली, प्रत्यक्षं दर्श- नम् । यथा, महाभारते । ३ । ५७ । ३६ । “प्रत्यक्षदर्शनं यज्ञे गतिञ्चानुत्तमां शुभाम् । नैषधाय ददौ शक्रः प्रीयमाणः शचीपतिः ॥”)

प्रत्यक्षवादी, [न्] पुं, (प्रत्यक्षमेव प्रमाणत्वेन वदतीति । वद् + णिनिः ।) बौद्धः । नाप्रत्यक्षं प्रमाणमिति तन्मतम् ॥ (प्रत्यक्षं वदति यस्तत्र, त्रि ॥) प्रत्यक्षी, [न्] त्रि, (प्रत्यक्षमस्त्यस्येति । प्रत्यक्ष + इनिः ।) व्यक्तदृष्टार्थः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ प्रत्यगाशापतिः, पुं, (प्रत्यगाशायाः पश्चिमस्या दिशः अधिपतिः ।) वरुणः । इति हलायुधः ॥ प्रत्यग्रः, त्रि, (प्रतिगतमग्रं श्रेष्ठं प्रथमदर्शनं वास्येति ।) नूतनः । इत्यमरः । ३ । १ । ७७ ॥ (यथा, महाभारते । ८ । ३८ । १८ । “दासीनां निष्ककण्ठीनां मागधीनां शतं तथा । प्रत्यग्रवयसां दद्यां यो मे ब्रूयाद्धनञ्जयम् ॥”) शोधितः । इति जटाधरः ॥ (पुं, उपरिचरस्य वसोः पुत्त्राणामन्यतमः । यथा, भागवते । ९ । २२ । ६ । “वसुस्तस्योपरिचरो बृहद्रथमुखास्ततः । कुशाम्बमत्स्यप्रत्यग्राश्चेदिपाद्याश्च चेदिपाः ॥”) प्रत्यग्रथः, पुं, (प्रतीचां रथ इव ।) अहिच्छत्र- देशः । इति हेमचन्द्रः । ४ । २६ ॥ प्रत्यङ्, [ञ्च्] त्रि, (प्रत्यञ्चतीति । प्रति + अनच् + क्विन् ।) पश्चिमदिक् । पश्चिमदेशः । पश्चिम- कालः । प्रतिषूर्ब्बाञ्चधातोः कर्त्तरि विचप्रत्ययेन निष्पन्नः । इति व्याकरणम् ॥ (यथा, शतपथ- ब्राह्मणे । १२ । ८ । २ । ३५ । “ऋतवः सर्व्वे पराञ्चः सर्व्वे प्रत्यञ्चः ॥” प्रतिगतः । अभिमुखः । यथा, ऋग्वेदे । १ । ५० । ५ । “प्रत्यङ्देवानां विशः प्रत्यङ्ङुदेषि मानुषान् । प्रत्यङ् विश्वं स्वर्दृशे ॥” “हे सूर्य्य त्वं देवानां विशो मरुन्नामकान् देवान् । मरुतो वै देवानां विश इति श्रुत्य- न्तरात् । तान् मरुत्संज्ञकान् देवान् प्रत्यङ्ङु- देषि । तान् प्रतिगच्छन्नुदयं प्राप्नोषि । तेषा- मभिमुखं यथा भवति तथेत्यर्थः । तथा मानु- षान् मनुष्यान् प्रत्यङ्ङुदेषि । तेऽपि यथास्म- दभिमुखमेव सूर्य्य उदतीति मन्यन्ते । तथा विश्वं व्याप्तं स्वः स्वर्लोकं दृशे द्रष्टुं प्रत्यङ्ङु- देषि । यथा स्वर्लोकवासिनो जनाः सर्व्वेऽपि स्वस्वाभिमुख्येन सूर्य्यं पश्यन्तीति ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥ अन्तर्यामी । इति श्रीधर- स्वामी ॥ यथा, भागवते । ६ । ९ । २० । “प्रत्यञ्चमादिपुरुषमुपतस्थुः समाहिताः ॥”) प्रत्यङ्गं, क्ली, (प्रतिगतमङ्गमिति ।) अवयव- विशेषः । यथा, शब्दचन्द्रिकायाम् । “प्रत्यङ्गं कर्णनासाक्षिलिङ्गाङ्गानिकरादिकम् ॥” (यथा, रामायणे । २ । ७४ । १४ । “अङ्गप्रत्यङ्गजः पुत्त्रो हृदयाच्चापि जायते । तस्मात् प्रियतरो मातुः प्रिया एव तुबान्धवाः ॥” “अतः परं प्रत्यङ्गानि वक्ष्यन्ते । मस्तकोदर- पृष्ठनाभिललाटनासाचिवुकवस्तिग्रीवा इत्येता एकैकाः । कर्णनेत्रनासाभ्रूशङ्खांसगण्डकक्षस्तन- वृषपार्श्वस्फिग्जानुबाहूरुप्रभृतयो द्वे द्बे विंशति-

पृष्ठ ३/२७१

रङ्गुलयः । स्रोतांसि च वक्ष्यमाणानि । एष- प्रत्यङ्गविभाग उक्तः ॥” इति सुश्रुते शारीर- स्थाने पञ्चमेऽध्याये ॥ अप्रधानम् । यथा, निरुक्ते । ७ । १ । ५ । “एक आत्मा बहुधा स्तूयते एकस्यात्मनोऽन्ये देवाः प्रत्यङ्गानि भवन्त्यपि ॥” अङ्गं अङ्गं प्रति । यथा, गीतगोविन्दे । ११ । ११ । “ध्वान्तं नीलनिचोलचारुसुदृशां प्रत्यङ्गमालि- ङ्गति ॥” तथा च मनुः । ८ । २०८ । “यस्मिन् कर्म्मणि यास्तु स्युरुक्ताः प्रत्यङ्ग- दक्षिणाः । स एव ता आददीत भजेरन् सर्व्व एव वा ॥” नृपविशेषे, पुं, । यथा, महाभारते । १ । १ । २३५ । “महापुराणसम्भाव्यः प्रत्यङ्गः परहा श्रुतिः । एते चान्ये च राजानः शतशोऽथ सहस्रशः । श्रूयन्तेऽयुतशश्चान्ये संख्याताश्चैव पद्मशः ॥”) प्रत्यङ्गिरा, स्त्री, देवीविशेषः । तस्या ध्यानम् । यथा, -- “शवोपरिसमासीनां रक्ताम्बरतनुच्छदाम् । सर्व्वाभरणसंयुक्तां गुञ्जाहारविभूषिताम् ॥ षोडशाब्दाञ्च युवतीं पीनोन्नतपयोधराम् । कपालकर्त्तृकाहस्तां परमानन्दरूपिणीम् । वामदक्षिणयोगेन ध्यायेन्मन्त्रविदुत्तमाम् ॥” इति प्रत्यङ्गिरास्तोत्रान्तर्गतम् ॥ प्रत्यनीकः, पुं, (प्रतिगतः अनीकं युद्धमिति ।) शत्रुः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ३९२ ॥ (प्रति- पक्षः । विरोधी । यथा, महाभारते । ७ । १० । ३६ । “यस्य यन्ता हृषीकेशो योद्धा यस्य धनञ्जयः । रथस्य तस्य कः संख्ये प्रत्यनीको भवेद्रथः ॥” यथा च सुश्रुते सूत्रस्थाने ४६ अध्याये । “अतीवायतयामास्तु क्षपा येष्वृतुषु स्मृताः । तेषु तत्प्रत्यनीकाढ्यं भुञ्जीतप्रातरेव तु ॥” क्ली, प्रतिपक्षसैन्यम् । यथा, भगवद्गीतायाम् । ११ । ३२ । “ऋतेऽपि त्वां न भविष्यन्ति सर्व्वे येऽवस्थिताः प्रत्यनीकेषु योधाः ॥” अलङ्कारविशेषः । यदुक्तं काव्यप्रकाशे । “प्रतिपक्षमशक्तेन प्रतिकर्त्तुं तिरष्क्रिया । या तदीयस्य तत्स्तुत्यै प्रत्यनीकं तदुच्यते ॥” उदाहरणं यथा, -- “त्वं विनिर्ज्जितमनोभवरूपः सा च सुन्दर ! भवत्यनुरक्ता । पञ्चभिर्युगपदेव शरैस्तां तापयत्यनुशयादिव कामः ॥”) प्रत्यन्तः, पुं, (प्रतिगतोऽन्तमिति । अत्यादयः क्रान्ताद्यर्थे । इति समासः ।) म्लेच्छदेशः । इत्य- मरः । २ । १ । ७ ॥ (प्रान्तदुर्गम् । यथा, रघुः । ४ । २६ । “स गुप्तमूलप्रत्यन्तः शुद्धपार्ष्णिरयान्वितः । षड्विधं बलमादाय प्रतस्थे दिग्जिगीषया ॥”

“गुप्तौ मूलं स्वनिवासस्थानं प्रत्यन्तः प्राप्तदुर्गञ्च येन सः ।” इति तट्टीकायां मल्लिनाथः ॥ तद्देशजाते, त्रि ॥ यथा, वराहसंहितायाम् । ४ । २१ । “प्रत्यन्तान् कुनृपांश्च हन्त्युडुपतिः शृङ्गे कुजेना- हते ॥”) सन्निकृष्टे च त्रि ॥ प्रत्यन्तपर्व्वतः, पुं, (प्रत्यन्तः सन्निकृष्टः पर्व्वतः ।) महापर्व्वतसमीपवर्त्तिक्षुद्रपर्व्वतः । इत्यमरः । २ । ३ । ७ ॥ प्रत्यभियोगः, पुं, (प्रतिरूपोऽभियोगः ।) प्रत्यप- राधः । यथा, -- “अभियोगमनिस्तीर्य्य नैनं प्रत्यभियोजयेत् । अभियुक्तञ्च नान्येन नोक्तं विप्रकृतिं नयेत् ॥” “अभियुज्यत इति अभियोगोऽपराधस्तमभियोग- मनिस्तीर्य्यापहृत्यैनमभियोक्तारं न प्रत्यभियोज- येदपराधेन न संयोजयेत् । यद्यपि प्रत्यभि- स्कन्दनं प्रत्यभियोगरूपन्तथापि स्वापराधपरि- हारात्मकत्वान्नास्य प्रतिषेधस्य विषयः । अतः स्वाभियोगानुपमर्द्दनरूपस्य प्रत्यभियोगस्यायं निषेधः ।” इति मिताक्षरा ॥ प्रत्यभिवादः, पुं, (प्रति + अभि + वद् + णिच् + भावे घञ् ।) अभिवाद्यस्य गुरोराशीर्व्वच- नम् । इति गोयीचन्द्रः ॥ प्रत्यभिवादनं, पुं, (प्रति + अभि + वद् + णिच् + भावे ल्युट् ।) अभिवाद्यस्य गुरोराशीर्वचनम् । इति गोयीचन्द्रः ॥ प्रत्ययः, पुं, (प्रति + इण् + भावकरणादौ यथा- यथं अच् ।) अधीनः । शपथः । ज्ञानम् । (यथा, गारुडे २३६ अध्याये । “जाग्रत्संस्कारसम्भूतः प्रत्ययो विषयान्वितः ॥”) विश्वासः । (यथा, कुमारे । ४ । ४५ । “इत्थं रतेः किमपि भूतमदृश्यरूपं मन्दीचकार मरणव्यवसायबुद्धिम् । तत्प्रत्ययाच्च कुसुमायुधबन्धुरेना- माश्वासयत् सुचरितार्थपदैर्वचोभिः ॥”) हेतुः । (यथा, रघुः । १० । ३ । “अतिष्ठत् प्रत्ययापेक्षसन्ततिः स चिरं नृपः ॥”) रन्ध्रम् । शब्दः । इत्यमरः । ३ । ३ । १४७ ॥ प्रथितत्वम् । आचारः । इति मेदिनी । ये, ८९ ॥ निश्चयः । (यथा, मनुः । ८ । २५३ । “यदि संशय एव स्यात् लिङ्गानामपि दर्शने । साक्षिप्रत्यय एव स्यात् सीमावादविनिर्नयः ॥”) स्वादुः । इति हेमचन्द्रः ॥ प्रकृत्युत्तरजायमानः । वोपदेवेनास्य त्यसंज्ञा कृता । प्रत्याययन्तीति सुप्तिङ्कृत्तद्धिताः प्रत्ययाः । इति संक्षिप्तसार- व्याकरणम् ॥ (यथा, रघुः । ११ । ५६ । “ता नराधिपसुता नृपात्मजै- स्ते च ताभिरगमन् कृतार्थताम् । सोऽभवद्वरबधूसमागमः प्रत्ययप्रकृतियोगसन्निभः ॥”) सहकारी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥

प्रत्ययकारिणी, स्त्री, (प्रत्ययस्य विश्वासस्य कारिणी ।) मुद्रा । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ मोहर इति पारस्यभाषा ॥ प्रत्ययितः, त्रि, (प्रत्ययो विश्वासः सञ्जातोऽस्येति । प्रत्यय + “तदस्य सञ्जातं तारकादिभ्य इतच् ।” ५ । २ । ३६ । इति इतच् ।) आप्तः । विश्वस्तः । इत्यमरः । २ । ८ । १३ ॥ (यथा, कथासरित्- सागरे । १५ । ६८ । “तत् श्रुत्वा व्यसृजद्राजा सोऽथ प्रत्ययितान् द्विजान् ॥”) प्रत्यर्थी, [न्] त्रि, (प्रतिशोधं प्रतिकूलं वा अर्थ- यते इति । प्रति + अर्थ + णिनिः ।) शत्रुः । इत्यमरः । २ । ८ । ११ ॥ (यथा, साहित्य- दर्पणे । ३ परिच्छेदे । “नेत्रे खञ्जनगञ्जने सरसिजप्रत्यर्थि पाणिद्वयं वक्षोजौ करिकुम्भविभ्रमकरीमत्युन्नतिं गच्छतः ॥”) पुं, प्रतिवादी । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, मनुः । ८ । ७९ । “सभान्तः साक्षिणः प्राप्तानर्थिप्रत्यर्थिसन्निधौ । प्राड्विवाकोऽनुयुञ्जीत विधिनानेन सान्त्व- यन् ॥”) अर्थिप्रतिपक्षः । यथा, -- “प्रत्यर्थिनोऽग्रगतो लेख्यं यथावेदितमर्थिना । समामासतदर्द्धाहर्नामजात्यादिचिह्नितम् ॥” “अर्थ्यत इत्यर्थः साध्यः । सोऽस्यास्तीत्यर्थी । तत्प्रतिपक्षः प्रत्यर्थी ।” इति मिताक्षरा ॥ प्रत्यर्पितं, त्रि, (प्रति + ऋ + णिच् + क्तः ।) प्रति- दत्तम् । यथा । “अर्थव्यवहारोऽपि एकस्मिन् वत्सरे यत्संख्याकं यद्द्रव्यं यतो येन गृहीतं प्रत्यर्पितञ्चेति । पुनरन्यस्मिन् वत्सरे तद्द्रव्यं तत्संख्याकं ततस्तेन गृहीतं याच्यमानोऽपि यदि ब्रूयात् सत्यं गृहीतं प्रत्यर्पितञ्चेति वत्स- रान्तरे गृहीतं प्रत्यर्पितञ्च नास्मिन् वत्सर इत्युपयुज्यते ।” इति मिताक्षरा ॥ प्रत्यवसानं, क्ली, (प्रति + अव + सो + ल्युट् ।) भोजनम् । इति हेमचन्द्रः । ३ । ८७ ॥ (पर्य्यायान्तरमस्य यथा, -- “जग्धिः प्रत्यवसानञ्च भक्षणं भोजनाशने ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) प्रत्यवसितं, त्रि, (प्रति + अव + सो + क्तः ।) भक्षि- तम् । इत्यमरः । ३ । २ । ११० ॥ प्रत्यवस्कन्दः, पुं, (प्रति + अव + स्कन्द + घञ् ।) चतुर्व्विधोत्तरान्तर्गतोत्तरविशेषः ॥ प्रत्यवस्कन्दनं, क्ली, (प्रति + अव + स्कन्द + ल्युट् ।) चतुर्व्विधोत्तरान्तर्गतोत्तरविशेषः । यथा, -- “प्रत्यवस्कन्दनं नाम सत्यं गृहीतं प्रतिदत्तं प्रतिग्रहलब्धमिति वा । यथाह नारदः । अर्थिना लेखितो योऽर्थः प्रत्यर्थी यदि तन्तथा । प्रपद्य कारणं ब्रूयात् प्रत्यवस्कन्दनं स्मृतम् ॥” इति मिताक्षरा ॥

पृष्ठ ३/२७२

अपि च । “अर्थिनाभिहितो योऽर्थः प्रत्यर्थी यदि तन्तथा । प्रपद्य कारणं ब्रूयात् प्रत्यवस्कन्दनं हि तत् ॥” इति व्यवहारतत्त्वे बृहस्पतिवचनम् ॥ प्रत्यवस्थाता, [ऋ] त्रि, (प्रतिपक्षतया अव- तिष्ठते इति । प्रति + अव + स्था + तृच् ।) शत्रुः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ३९२ ॥ प्रत्यवायः, पुं, (प्रत्यवाय्यते इति । प्रति + अव + अय गतौ + घञ् ।) पापम् । दुरदृष्टम् । यथा, “क्षयं केचिदुपात्तस्य दुरितस्य प्रचक्षते । अनुत्पत्तिं तथा चान्ये प्रत्यवायस्य मन्वते ॥” इत्येकादशीतत्त्वे जावालवचनम् ॥ प्रत्यश्मा, [न्] पुं, (प्रतिरूपः अश्मा ।) गैरि- कम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ प्रत्यहं, व्य, (अहः अहः प्रति । “नपुंसकादन्य- तरस्याम् ।” ५ । ४ । १०९ । इति टच् ।) प्रतिदिनम् । यथा, कुमारसम्भवे । “गिरिशमुपचचार प्रत्यहं सा सुकेशी ॥” प्रत्याकारः, पुं, (प्रतिरूपः खड्गेन सदृश आकारो यस्य ।) खड्गकोपः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ४४७ ॥ खाप् इति भाषा ॥ प्रत्याख्यातः, त्रि, (प्रति + आ + ख्या + क्तः ।) दूरीकृतः । तत्पर्य्यायः । प्रत्यादिष्टः २ निरस्तः ३ निराकृतः ४ निकृतः ५ विप्रकृतः ६ । इत्य- मरः । ३ । १ । ४० ॥ क्वचित् पुस्तके प्रत्यादिष्टेत्यादि- श्लोकमेकमधिकं दृश्यते तत्राद्यचतुष्कं प्रत्या- दिष्टे । परचतुष्कं तिरस्कृते । इति तट्टीकासार- सुन्दरी ॥ (यथा, महाभारते । १ । १५६ । ८ । “वीरेणाहं तथानेन त्वया वापि यशस्विनि ! । प्रत्याख्याता न जीवामि सत्यमेतद्ब्रवीमि ते ॥”) प्रत्याख्यानं, क्ली, (प्रति + आ + ख्या + भावे ल्युट् ।) निराकरणम् । तत्पर्य्यायः । निर- सनम् २ प्रत्यादेशः ३ निराकृतिः ४ । इत्य- मरः । ३ । २ । ३१ ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ६१ । ७२ । “प्रत्याख्यानादहं मृत्युं त्वञ्च पापमवाप्स्यसि ॥”) प्रत्यागमः, पुं, (प्रत्यागमनमिति । प्रति + आ + गम् + अप् ।) प्रत्यागमनम् । फिरे आसा इति भाषा ॥ यथा, -- “तीर्थयात्रासमारम्भे तीर्थप्रत्यागमेषु च ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ (यथा, हरिवंशे भविष्यपर्व्वणि । ३९ । २४ । “किमर्थं ब्रूहि विप्रेन्द्र ! अस्मिन् प्रत्यागमो हि वः ॥”) प्रत्यादिष्टः, त्रि, (प्रत्यादिश्यते स्मेति । प्रति + आ + दिश् + क्तः ।) प्रत्यादेशविशिष्टः । तत्- पर्य्यायः । निरस्तः २ प्रत्याख्यातः ३ निराकृतः ४ निकृतः ५ विप्रकृतः ६ । इत्यमरः । ३ । १ । ४० ॥ प्रत्यादेशः, पुं, (प्रत्यादेशनमिति । प्रति + आ + दिश् + घञ् ।) निराकरणम् । प्रत्याख्यानम् । इत्यमरः । ३ । २ । ३१ ॥ (यथा, मेघदूते । ९६ । “प्रत्यादेशादपि च मधुनो विस्मृतभ्रूविला- सम् ॥”

प्रसङ्गनिवारणम् । इति कुल्लूकभट्टः ॥ यथा, मनुः । ८ । ३३४ । “येन येन यथाङ्गेन स्तेनो नृषु विचेष्टते । तत्तदेव हरेत्तस्य प्रत्यादेशाय पार्थिवः ॥”) भक्तं प्रति देवानामादेशश्च ॥ प्रत्याध्मानः, पुं, (प्रतिगतमाध्मानमीषत्-शब्दो यत्र ।) वातव्याधिविशेषः । तस्य लक्षणमाह । “विमुक्तपार्श्वहृदयं तदेवामाशयोत्थितम् । प्रत्याध्मानं विजानीयात् कफव्याकुलितानिलम् ॥” विमुक्तपार्श्वहृदयं पार्श्वे हृदये विहाय जातं तदेवाध्मानम् । कफव्याकुलितानिलं कफेनाव- रुद्धवातम् ॥ * ॥ अथ तस्य चिकित्सा । “प्रत्याध्माने समुत्पन्ने कुर्य्यात् वमनलङ्घने । दीपनादि नियुञ्जीत पूर्ब्बवद्वस्तिकर्म्म च ॥” इति भावप्रकाशः ॥ प्रत्यालीढं, क्ली, (प्रति + आ + लिह + क्तः ।) धन्विनां पादसंस्थानविशेषः । तत्रोर्द्धस्य वाम- पादप्रसारे दक्षिणपादसङ्कोचः । इत्यमर- टीकायां भरतः ॥ धन्विनामवस्थानविशेषः । यथा, -- “स्यात् प्रत्यालीढमालीढं समं पादं तथापरम् । वैशाखं मण्डलञ्चेति धन्विनां स्थानपञ्चकम् ॥ स्याद्दक्षपादसङ्कोचात् वामपादप्रसारणात् । प्रत्यालीढमिति प्रोक्तमालीढं तद्विपर्य्यर्यात् ॥ तुल्यं पादयुगं यत्र समपादमुदाहृतम् । वितस्त्यन्तरितं पादयुगं वैशाखमुच्यते । मण्डलाकारपादाभ्यां मण्डलं स्थानमीरितम् ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा च यादवः । “स्थानानि धन्विनां पञ्च तत्र वैशाखमस्त्रियाम् । वितस्त्यन्तरगौ पादौ मण्डलं तोरणाकृती ॥ समानौ स्यात् समपदमालीढं पदमग्रतः । दक्षिणं वाममाकुञ्च्य प्रत्यालीढं विपर्य्ययः ॥”) अशिते, त्रि । इति मेदिनी । ढे, १२ ॥ प्रत्याशा, स्त्री, (प्रति किञ्चित् वस्तु लक्षीकृत्य आ समन्तात् अश्नुते व्याप्नोतीति । प्रति + आ + अश् + अच् । ततष्टाप् ।) आकाङ्क्षा । यथा, शान्तिशतके । “मूढोऽन्यत्र मरीचिकासु पशुवत् प्रत्याशया घावति ॥” प्रत्यासन्नः, त्रि, (प्रति + आ + सद् + क्तः ।) निकटवर्त्ती । इति जटाधरः ॥ (यथा, प्रबोध- चन्द्रोदये २ अङ्के । “आर्य्य ! प्रत्यासन्नो महाराजः । तत्प्रत्त्युद्गम- नेन संभाव्यतामार्य्येण ॥”) प्रत्यासरः, पुं, (प्रत्यास्रियते इति । प्रति + आ + सृ + “ऋदोरप् ।” ३ । ३ । ५७ । इत्यप् ।) सैन्यपृष्ठः । इति शब्दरत्नावली ॥ प्रत्यासारः, पुं, (प्रत्यास्रियते इति । प्रति + आ + सृ + घञ् ।) व्यूहस्य पश्चाद्भागः । व्यूहस्य पश्चाद्ब्यूहान्तरम् । तत्पर्य्यायः । व्यूहपार्ष्णिः २ । इत्यमरभरतौ ॥

प्रत्याहरणं, क्ली, (प्रति + आ + हृ + भावे ल्युट् ।) प्रत्याहारः । इति शब्दरत्नावली ॥ प्रत्याहारः, पुं, (प्रति + आ + हृ + भावे घञ् ।) स्वस्वविषयेभ्य इन्द्रियाकर्षणम् । तत्पर्य्यायः । उपादानम् २ । इत्यमरः ॥ प्रत्याहरणम् ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ स च योगाङ्गविशेषः । यथा, “प्रत्याहारश्च तर्कश्च प्राणायामस्तृतीयकः । समाधिर्धारणं ध्यानं षडङ्गो योगसंग्रहः ॥” इति तट्टीकायां भरतः ॥ प्रत्याहारमाह । “शब्दादिष्वनुरक्तानि निगृह्याक्षाणि योगवित् । कुर्य्याच्चित्तान्तकारीणि प्रत्याहारपरायणः ॥” इति विष्णुपुराणे ६ अंशे ७ अध्यायः ॥ अपि च । “इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यः समाहृत्य स्थितो हि सः । मनसा सह बुद्ध्या च प्रत्याहारेषु संस्थितः ॥” इति गारुडे २४० अध्यायः ॥ (यथा च पातञ्जले साधनपादे । “यमनियमासनप्राणायामप्रत्याहारधारणा- ध्यानसमाधयोऽष्टावङ्गानि ॥” २९ ॥ “स्वस्वविषयसंप्रयोगाभावे चित्तस्वरूपानुकार इन्द्रियाणां प्रत्याहारः ॥” ५४ ॥) अल्पेन बहूनां ग्रहणम् । यथा, अच् इति द्व्यक्षरेण सर्व्वस्वराणां ग्रहणम् । इति भरतः ॥ प्रत्युक्तिः, स्त्री, (प्रतिवचनमिति । प्रति + वच् + भावे क्तिन् । प्रतिरूपा उक्तिरिति वा ।) प्रत्यु- त्तरम् । इति शब्दरत्नावली ॥ प्रत्युत, व्य, (प्रति च उत च इति द्वन्द्रः ।) वैप- रीत्यम् । यथा । बुधादिवाक्यं तु न नियामकं प्रमाणाभावात् प्रत्युत फलश्रुतेर्गुणफलबोधक- मिति । इति तिथ्यादितत्त्वे जन्माष्टमीप्रकरणम् ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ९५ । २० । “विहिताकरणात् पुंभिरसद्भिः क्रियते तु यः । संयमो मुक्तये सोऽन्ते प्रत्युताधोगतिप्रदः ॥”) प्रत्युत्क्रमः, पुं, (प्रत्युत्क्रमणमिति । प्रति + उत् + क्रम् + घञ् ।) प्रघानप्रयोजनानुकूलप्रयो- जनानुष्ठानम् । तत्पर्य्यायः । प्रयोगार्थः २ । इत्यमरः ॥ प्रकृष्टयोगः । इति केचित् । प्रकृष्ट- यद्धार्थमुपक्रमः प्रयोगः तद्वाच्यः । इति केचित् । प्रयोगो युद्धं तदभिधेय इति केचित् । प्रत्युत्- क्रमो युद्धार्थ इति भागुरिः । युद्धार्थं प्रथमा- क्रान्तिः । इत्यपरे । कर्म्मारम्भे प्रथमयुक्तिः प्रयोगः । इत्यपरे ॥ इति भरतः ॥ प्रत्युत्क्रान्तिः, स्त्री, (प्रति + उत् + क्रम् + क्तिन् ।) प्रत्युत्क्रमः । इत्यमरटीकायां क्षीरस्वामी ॥ प्रत्युत्तरं, क्ली, (प्रतिरूपमुत्तरम् ।) उत्तरं प्रति उत्तरम् । यथा । ममेयं भूमिः क्रमागतत्वात् इति वाद्युक्ते ममेयं भूमिर्दशवर्षोपभुज्यमान- त्वात् इति प्रत्युत्तरम् । इति व्यवहारतत्त्वम् ॥ प्रत्युत्थानं, क्ली, (प्रत्युत्थीयते इति । प्रति + उत् + स्था + ल्युट् ।) अभ्युत्थानम् । गात्रोत्थानम् । यथा, --

पृष्ठ ३/२७३

“दीव्यन्तमक्षैस्तत्रापि प्रियया चोद्धवेन च । पूजितः परया भक्त्या प्रत्युत्थानासनादिभिः ॥” इति श्रीभागवते । १० । ६९ । २० ॥ प्रत्युत्पन्नः, त्रि, (प्रति + उत् + पद् + क्तः ।) उत्पत्तिविशिष्टः । प्रत्युत्पूर्ब्बपद्धातोः कर्त्तरि क्तप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ प्रत्युत्पन्नमतिः, त्रि, (प्रत्युपन्ना मतिर्यस्य ।) सूक्ष्म- बुद्धियुक्तः । तत्पर्य्यायः । कुशाग्रीयमतिः २ सूक्ष्मदर्शी ३ तत्कालधीः ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ प्रतिभान्वितः । इति जटाधरः ॥ (यथा, -- “प्रत्युत्पन्नमतिर्धीमान् व्यवसायी विशारदः । सत्यधर्म्मपरो यश्च स भिषक्पाद उच्यते ॥” इति सुश्रुते सूत्रस्थाने ३४ अध्यायः ॥) प्रत्युद्गमनीयं, क्ली, (प्रति + उत् + गम् + अनी- यर् ।) घौतांशुकद्वयम् । इति मेदिनी । ये, १३४ ॥ (यथा, कुमारे । ७ । ११ । “सा मङ्गलस्नानविशुद्धगात्री गृहीतप्रत्युद्गमनीयवस्त्रा ॥” क्वचित् पत्युद्गमनीयवस्त्रा इत्यपि पाटः ॥) समुपस्थानयोग्ये पूजनीये च, त्रि । इति शब्द- रत्नावली ॥ प्रत्युद्गमः, पुं, (प्रति + उत् + गम् + अप् ।) प्रत्यु- त्थानम् । यथा, स्राहित्यदर्पणे तृतीयपार- च्छेदे । ७३ । “एकत्रासनसंस्थितिः परिहृता प्रत्युद्गमाद्- दूरतः ॥” प्रत्युद्गमनं, क्ली, (प्रति + उत् + गम् + ल्युट् ।) प्रत्युत्थानम् । (यथा, प्रबोधचन्द्रोदये २ अङ्के । “आर्य्य ! प्रत्यासन्नो महाराजः । तत्प्रत्युद्गम- नेन संभाव्यतामार्य्येण ॥”) प्रत्युषः, पुं, (प्रतोषति विनाशयति अन्धकार- मिति । प्रति + उष् दाहे + “इगुपधज्ञेति ।” ३ । १ । १३६ । इति कः ।) प्रत्यूषः । प्रातः । इत्यमरटीकायां मथुरेशः ॥ (यथा, पञ्चतन्त्रे । १ । २१२ । “प्रत्युषे च स्वगृहमभ्युपेत्य द्बारदेशस्थितोऽपि विविधपौरकृत्योत्सुकतया तामाहेति ॥”) प्रत्युषः, [स्] क्ली, (प्रत्योषति नाशयत्यन्धकार- मिति । प्रति + उष् + “उषः कित् ।” उणा० ४ । २३३ । इति असिः । स च कित् ।) प्रत्यूषः । इत्यमरः । १ । ४ । २ ॥ यथा, भरत- धृतसूर्य्यशतके । “याति व्यक्तिं पुरस्तादरुणकिसलये प्रत्युषः- पारिजातः ॥” प्रत्यूषः, पुं, (प्रत्यूषति रुजति कामुकानिति । प्रति + ऊष् रोगे + कः ।) प्रभातम् । इत्य- मरः । १ । ४ । २ ॥ (यथा, मेघदूते । ३३ । “दीर्घीकुर्व्वन् पटुमदकलं कूजितं सारसानां प्रत्यूषेषु स्फुटितकमलामोदमैत्रीकषायः ॥”) सूर्य्यः । इति शब्दरत्नावली ॥ वसुभेदः । इति जटाधरः ॥ (यथा, विष्णुपुराणे । १ । १५ । १११ । “वसवोऽष्टौ समाख्यातास्तेषां वक्ष्यामि विस्तरम् ।

आपो ध्रुवश्च सोमश्च धरश्चैवानिलोऽनलः । प्रत्यूषश्च प्रभावश्च वसवो नामभिः स्मृताः ॥”) प्रत्यूषः, [स्] क्ली, (प्रति + ऊष् + असिः ।) प्रभातम् । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (यथा, सुश्रुते । १ । २१ । “प्रत्यूषस्यपराह्णे तु जीर्णेऽन्ने च प्रकुप्यति ॥”) प्रत्यूहः, पुं, (प्रत्यूहनमिति । प्रति + ऊह् + घञ् ।) विघ्नः । इत्यमरः । ३ । २ । १९ ॥ (यथा, मार्कण्डेये । १६ । ५५ । “भर्त्तृशुश्रूषणादेव मया प्राप्तं महत् फलम् । सर्व्वकामफलावाप्त्या प्रत्यूहाः परिवर्त्तिताः ॥”) प्रत्येकं, क्ली, एकं एकं प्रति । यथा, कर्पू राख्य- स्तोत्रे । “प्रत्येकं वा द्वयं वा त्रयमपि च परं बीज- मत्यन्तगुह्यम् ॥” (यथा च कुमारे । २ । ३१ । “एवं यदात्थ भगवन्नामृष्टं नः परैः पदम् । प्रत्येकं विनियुक्तात्मा कथं न ज्ञास्यसि प्रभो ! ॥”) प्रथ, क प्रक्षेपे । ख्यातौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०-पर०-सक०-अक०-च सेट् ।) रेफयुक्तः । क, प्राथयति । इति दुर्गादासः ॥ प्रथ, म ष ङ ख्यातौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-अक०-सेट् ।) रेफयुक्तः । म, प्रथ- यति । ष, प्रथा । ङ, प्रथते गुणी प्रसिद्धः स्यादित्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ प्रथमः, त्रि, (प्रथते प्रसिद्धो भवतीति । प्रथ् + “प्रथेरमच् ।” उणा० ५ । ६८ । इति अमच् ।) प्रधानम् । (यथा, रघुः । १० । ६७ । “राम इत्यभिरामेण वपुषा तस्य चोदितः । नामधेयं गुरुश्चक्रे जगत्प्रथममङ्गलम् ॥”) आदिमः । तत्पर्य्यायः । आदिः २ पूर्ब्बः ३ पौरस्त्यः ४ आद्यः ५ । इत्यमरः ॥ अग्रिमः ६ इति जटाघरः ॥ प्राक् ७ । इत्यव्ययवर्गे अमरः ॥ (यथा, विष्णुपुराणे । १ । ११ । ५२ । “बाह्यार्थानखिलांश्चित्तं त्याजयेत्प्रथमं नरः ॥”) प्रथा, स्त्री, (प्रथ् + “षिद्भिदादिभ्योऽड् ।” ३ । ३ । १०४ । इत्यङ् । ततष्टाप् ।) ख्यातिः । इत्यमरः । ३ । २ । ९ ॥ (यथा, राजतरङ्गिण्याम् । १ । १२ । “या प्रथामगमन्नैति सापि वाच्यप्रकाशने ॥”) प्रथितः, त्रि, (प्रथ् + क्तः ।) ख्यातः । इत्यमरः । ३ । १ । ९ ॥ (यथा, रघुः । ९ । ७६ । “तेनावतीर्य्य तुरगात् प्रथितान्वयेन पृष्टान्वयः स जलकुम्भनिषण्णदेहः ॥” स्वारोचिषमनोः पुत्त्रे, पुं । यथा, हरिवंशे । ७ । १४ । “हविध्रः सुकृतिर्ज्योतिरापो मूर्त्तिरयः स्मृतः । प्रथितश्च नभस्यश्च नभ ऊर्ज्जस्तथैव च । स्वारोचिषस्य पुत्त्रास्ते मनोस्तात ! महात्मनः ॥”) प्रथितिः, स्त्री, (प्रथ् + “पदिप्रथिभ्यां नित् ।” उणां ४ । १८२ । इति तिः । स च नित् ।) ख्यातिः । प्रथधातोर्भावे क्तिप्रत्ययेन निष्पन्ना । इति व्याकरणम् ॥

प्रथिमा, [न्] पुं, (पृथोर्भावः । “पृष्वादिभ्य इम- निज्वा ।” ५ । १ । १२२ । इति इमनिच् । “ऋतो- हलादेर्लघोः ।” ६ । ४ । १६१ । इति रः । “टेः ।” ६ । ४ । १५५ । इति टेर्लोपः ।) पृथोर्भावः । पृथुत्वम् । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ यथा, -- “प्रथिमानन्दधानेन घनेन जघनेन सा ॥” इति भट्टिः । ४ । १७ ॥ त्रि, अतिशयेन पृथुः । पृथुशब्दादतिशयार्थे इमन्प्रत्ययेन निष्पन्नः । इति व्याकरणम् ॥ प्रथिमिनी, स्त्री, (प्रथिमास्त्यस्या इति । प्रथिमन् + “संज्ञायां मन्माभ्याम् ।” ५ । २ । १३७ । इति इनिः ।) प्रथिमयुक्तस्त्री । इति सिद्धान्त- कौमुदी ॥ प्रथिष्ठः, त्रि, अतिशयेन पृथुः । (पृथु + इष्ठन् ।) अतिबृहत् । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ प्रथुकः, पुं, पृथूकः । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ प्रदः, त्रि, प्रकर्षेण ददाति यः । (प्र + दा + कः ।) प्रदाता । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ (कर्म्मण्युप- पदे तु “प्रे दाज्ञः ।” ३ । २ । ६ । इति कः । यथा, मनुः । ४ । २३२ । “यानशय्याप्रदो भार्य्यामैश्वर्य्यमभयप्रदः ॥”) प्रदक्षिणं, क्ली, पुं, (प्रगतं दक्षिणमिति । “तिष्ठद्गु- प्रभृतीनि च ।” २ । १ । १७ । इति समासः ।) दक्षिणावर्त्तेन देवादिकमुद्दिश्य भ्रमणम् । यथा, “एकं देव्यां रवौ सप्त त्रीणि कुर्य्याद्बिनायके । चत्वारि केशवे कुर्य्यात् शिवे चार्द्धप्रदक्षिणम् ॥” इति कर्म्मलोचनम् ॥ सर्व्वदेवतातुष्टिदप्रदक्षिणं यथा, -- “प्रसार्य्य दक्षिणं हस्तं स्वयं नम्रशिराः पुनः । दक्षिणं दर्शयन् पार्श्वं मनसापि च दक्षिणः ॥ सकृत्त्रिर्व्वा वेष्टयेत्ता देव्याः प्रीतिः प्रजायते । स च प्रदक्षिणो ज्ञेयः सर्व्वदेवौधतुष्टिदः ॥ सर्व्वान् कामान् समामाद्य पश्चान्मोक्षमवा- प्नुयात् ॥ मनसापि च यो दद्याद्देव्यै भक्त्या प्रदक्षिणम् । प्रदक्षिणाद्यमगृहे नरकाणि न पश्यति ॥” इति कालिकापुराणे ७० अध्यायः ॥ * ॥ अपि च । तन्त्रसारे । “दक्षिणाद्वायवीं गत्वा दिशं तस्याश्च शाम्भवीम् ततश्च दक्षिणां गत्वा नमस्कारस्त्रिकोणवत् ॥ अर्द्धचन्द्रं महेशस्य पृष्ठतश्च समारितम् । शिवप्रदक्षिणे मन्त्री अर्द्धचन्द्रक्रमेण तु ॥ सव्यासव्यक्रमेणैव सोमसूत्रं न लङ्घयेत् ॥” सोमसूत्रं जलनिःसरणस्थानम् । “प्रसार्य्य दक्षिणं हस्तं स्वयं नम्रशिराः पुनः । दर्शयेद्दक्षिणं पार्श्बं मनसापि च दक्षिणः ॥ त्रिधा च वेष्टयेत् सम्यक् देवतायाः प्रदक्षिणम् ॥ एकहस्तप्रणामश्च एकं वापि प्रदक्षिणम् । अकाले दर्शनं विष्णोर्हन्ति पुण्यं पुराकृतम् ॥” (समर्थे, त्रि । यथा, रामायणे । ३ । ४३ । ५१ । “प्रदक्षिणेनातिबलेन पक्षिणा जटायुषा बुद्धिमता च लक्ष्मण ! ॥” “प्रदक्षिणेन समर्थेन ।” इति तट्टीकायां रामा- नुजः ॥)