शब्दकल्पद्रुमः/क

पृष्ठ २/००१

शब्दकल्पद्रुमः । द्वितीयकाण्डम् । क, ककारः । (वर्णस्य स्वरूपग्रहणाय कारः ।) स तु व्यञ्जनप्रथमवर्णः । अस्योच्चारणस्थानं कण्ठः । इति व्याकरणम् ॥ (तंथा चोक्तम् “तुल्यास्य प्रयत्नं सवर्णं” । १ । १ । ९ । सिद्धान्तकौमुद्याम् । “अकुहविसर्जनीयानाङ्कण्ठः” ॥ इति ॥ * ॥) (वङ्गीयभाषायां) तस्य लेखनप्रकारो यथा, -- “वामरेखा भवेद्ब्रह्मा विष्णुर्द्दक्षिणरेखिका । अधोरेखा भवेद्रुद्रो मात्रा साक्षात् सरस्वती ॥ कुण्डली चाङ्कुशाकारा मध्यशून्यं सदाशिवः । कदम्बगोलकाकारं ककारं भावयेत् सुधीः” ॥ इति वर्णोद्धारतन्त्रम् ॥ * ॥ तस्य नामानि यथा, -- “कः क्रोधीशो महाकाली कामदेवप्रकाशकः । कपाली तेजसः शान्तिर्वासुदेवो जयानलः ॥ चक्री प्रजापतिः सृष्टिर्दक्षस्कन्धो विशाम्पतिः । अनन्तः पार्थवो विन्दुस्तापिनी परमात्मकः ॥ वर्गाद्यश्च मुखी ब्रह्मा सखाद्योऽम्भः शिवो जलम् । माहेश्वरी तुला पुष्प मङ्गलश्चरणं करः ॥ नित्या कामेश्वरी मुख्यः कामरूपो गजेन्द्रकः । श्रीपुरं रमणो रङ्गकुसुमा परमात्मकः” ॥ इति तन्त्रशास्त्रम् ॥ “अधुना संप्रवक्ष्यामि ककारतत्त्वमुत्तमम् । रहस्यं परमाश्चर्य्यं त्रैलोक्यानाञ्च संशृणु ॥ वामरेखा भवेद्ब्रह्मा विष्णुर्द्दक्षिणरेखिका । अधोरेखा भवेद्रुद्रो मात्रा साक्षात् सरस्वती ॥ कुण्डली अङ्कुशाकारा मध्ये शून्यः सदाशिवः । जवायावकसंकाशा वामरेखा वरानने ! ॥ शरच्चन्द्रप्रतीकाशा दक्षरेखा च मूर्त्तिमान् । अधोरेखा वरारोहे ! महामरकतद्युतिः ॥ शङ्खकुन्दसमा कीर्त्तिर्म्मात्रा साक्षात् सरस्वती । कुण्डली अङ्कुशा या तु कोटिविद्युल्लताकृतिः ॥ कोटिचन्द्रप्रतीकाशो मध्ये शून्यः सदाशिवः । शून्यगर्ष्मे स्थिता काली कैवल्यपददायिनी ॥ ककाराज्जायते सर्व्वं कामं कैवल्यमेव च । अर्थश्च जायते देवि ! तथा धर्म्मश्च नान्यथा ॥ ककारः सर्व्ववर्णानां मूलप्रकृतिरेव च ।

ककारः कामदा कामरूपिणी स्फुरदव्यया ॥ कामनीया महेशानि ! स्वयं प्रकृतिसुन्दरी । माता सा सर्व्वदेवानां कैवल्यपददायिनी ॥ ऊर्द्ध्वकोणे स्थिता कामा ब्रह्मशक्तिरितीरिता । वामकोणे स्थिता ज्येष्ठा विष्णुशक्तिरितीरिता ॥ दक्षकोणे स्थिता विन्दू रौद्री संहाररूपिणी । ज्ञानात्मा स तु चार्व्वङ्गि ! कलाचतुष्टयात्मकः ॥ इच्छाशक्तिर्भवेद्ब्रह्मा विष्णुश्च ज्ञानशक्तिमान् । क्रियाशक्तिर्भवेद्रुद्रः सर्व्वे प्रकृतिमूर्त्तिमान् ॥ आत्मविद्या शिवस्तत्र सदा मन्त्रः प्रतिष्ठितः । आसनं त्रिपुरादेव्याः ककारं पञ्चदैवतम् ॥ ईश्वरो यस्तु देवेशि ! त्रिकोणे तस्य संस्थितिः । त्रिकोणमेतत् कथितं योनिमण्डलमुत्तमम् ॥ केवलं प्रपदे यस्याः कामिनी सा प्रकीर्त्तिता । ॐ जवायावकसिन्दूरसदृशीं कामिनीं परम् ॥ चतुर्भुजां त्रिनेत्राञ्च बाहुवल्लीविराजिताम् । कदम्बकोरकाकारस्तनद्वयविभूषिताम् ॥ रत्नकङ्कणकेयूरमङ्गदैरुपशोभिताम् । रत्नहारैः पुष्पहारैः शोभितां परमेश्वरीम् ॥ एवं हि कामिनीं ध्यात्वा ककारं दशधा जपेत् । प्रफुल्लञ्च ततो ध्यात्वा जपस्य फलभाग्भवेत् ॥ एतत्ते कथितं देवि ! ककारतत्त्वमुत्तमम्” ॥ इति कामधेनुतन्त्रम् ॥ (अनुबन्धविशेषः । यथाह कविकल्पद्रुमः । “कश्चुरादिः किस्तु वा” । एतेन गणत् क संख्याने गणयति कथत् क वाक्यप्रबन्धे कथयति इत्यादि स्यात् ॥) कं, क्ली, (कायति शब्दो निर्गच्छति यतः यस्मिन् सतीत्यर्थः सजिह्ववदनस्य शिरोऽन्तर्वर्त्तित्वात् । यद्वा कायति वर्णात्मकं ध्वन्यात्मकं वा शब्दं करोति जीवः यस्मिन् सतीति यावत् ॥ कै शब्दे “अन्येभ्योऽपि दृश्यते” डः । ३ । २ । १०१ ।) शिरः ॥ (यथा, तन्त्रसारे । “द्वाभ्यामोष्ठौ द्विरुन्मृज्य चैकेन क्षालयेत्करम् । मुख-घ्राण-नेत्र-श्रोत्र-नाभ्युरस्कं भुजौ क्रमात्” ॥ अत्र कं शिरः इति तट्टीका ॥ कायति शब्दा- यते स्रोतोवेगेनालोडनेन वेति यावत् ।) जलम् ॥

(यथा, भागवते ६ । १ ४२ । “सूर्य्योऽग्निः खं मरुद्गावः सोमः सन्ध्याहनीदिशः । कं कुः कालो धर्म्म इति ह्येते दैह्यस्य साक्षिणः” ॥ कायन्ति आनन्दोत्सवध्वनिं कुर्व्वन्ति यस्मिन् समा- गते उपस्थिते इत्यर्थः गृहिण इति शेषः । आ- नन्दध्वनेस्तु सुखानुवर्त्तित्वात् ।) सुखम् । इति मेदिनी ॥ (यथा, छान्द्योग्योपनिषदि । ४ । १० । ५ । “प्राणो ब्रह्मकं ब्रह्म खं ब्रह्मेति स होवाच विजा- नाम्यहं यत् प्राणो ब्रह्म कञ्च तु खञ्च न विजा- नामीति ते होचुर्यद् वाव कं तदेव खं यदेव खं तदेव कमिति प्राणञ्च हास्मै तदाकाशञ्चोचुः” ॥ “तमेवमुक्तवन्तं ब्रह्मचारिणं ते ह्यग्नयः ऊचुः । यद्वाव यदेव वयं कमवोचाम तदेव खमाकाशम् इत्येवं खेन विशेष्यमाणं कं विषयेन्द्रियसंयोग- जातसुखान्निवर्त्तितं स्यान्नीलेनेव विशेष्यमाण- मुत्पलं रक्तादिभ्यः ॥ यदेव खमाकाशमवोचाम तदेव च कं सुखमिति जानोहि एवञ्च सुखेन विशेष्यमाणं खं भौतिकादचेतनात् खान्निवर्त्तितं स्यान्नीलोत्पलवदेव” ॥ इति भाष्यम् ॥ कचते दी- प्यते मस्तकोपरि शोभते इति भावः । यद्वा कच्यते बध्यते संयम्यते कराभ्याम् । कच् बन्धने डः ।) केशः ॥ इति धरणी ॥ कः, पुं, (कचति दीप्यते स्वेन ज्योतिषा ज्योति- र्म्मयत्वात् कच् + ड ।) ब्रह्मा (यथा, भागवते । ३ । १२ । ५१ । “एवं युक्तकृतस्तस्य दैवं चावेक्षतस्तदा । कस्य रूपमभूद् द्वेधा यत्कायमभिचक्षते” ॥) विष्णुः । (यथा महाभारते । १३ । विष्णोः सहस्र- नामकथने । १४९ । ९१ । “एको नैकः सवः कः किं यत् तत्पदमनुत्तमम्” ॥ प्रजापतिः । यथा भागवते । ८ । ५ । ३९ । “खेभ्यश्च छन्दांस्यृषयो मेढ्रतः कः प्रसीदतां नः स महाविभूतिः” ॥) दक्षः । (यथा भागवते । ९ । १० । १० ॥ “जघ्नेऽद्भुतैणवपुषाऽश्रमतोऽपकृष्टो

पृष्ठ २/००२

:मारीचमाशु विशिखेन यथा कमुग्रः” ॥) कामदेवः ॥ अग्निः ॥ वायुः ॥ यमः ॥ सूर्य्यः ॥ आत्मा ॥ राजा ॥ ग्रन्थिः ॥ मयूरः ॥ इति मेदिनी ॥ मनः ॥ शरीरम् ॥ कालः ॥ धनम् ॥ शब्दः ॥ इत्यनेकार्थ- कोषः ॥ प्रकाशः ॥ इत्येकाक्षरकोषः ॥ कः, त्रि, सर्व्वनाम । इति विश्वः । के कि इति भाषा ॥ (यथा विष्णुपुराणे । १ । १७ । २० । “तमृते परमात्मानं तात ! कः केन शास्यते” ॥) कंशः, पुं क्ली, कंसः ॥ पानपात्रम् । इत्यमरटीका ॥ कंसं, क्ली पुं, (कामयति काम्यते वा अनेन पातुमितिशेषः । “वृतॄवदिहनिकमीति” सः । उणां । ३ । ६२ ।) मद्यादिपानपात्रम् । तत्पर्य्यायः । पानभाजनम् २ । इत्यमरः ॥ २ । ९ । ३२ । कंशम् ३ । कांस्यम् ४ । इति तट्टीका । तैजसद्रव्यम् । स्वर्णरजतादिनिर्म्मितपात्रमात्रम् । मानविशेषः तत्तु आढकपरिमाणम् । इति मेदिनी ॥ (चतुः षष्टिपलात्मकाढकरूपम् ॥ यथा भावप्रकाशे । “शरावोऽष्टपलं तद्वज्ज्ञेयमत्र विचक्षणैः । शरावाभ्यां भवेत् प्रस्थश्चतुः प्रस्थैस्तथाढकः । भाजनं कांसपात्रञ्च चतुःषष्टिपलश्चसः” ॥ ताम्रवङ्गमिश्रितधातुविशेषः । काँसा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । कांस्यम् २ । कंसास्थि ३ । ताम्रार्द्धम् ४ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (वर्तुलाकारयज्ञिय- पात्रभेदः । यथा शतपथब्राह्मणे । १४ । ९ । ३ । १ । “औडुम्बरे कंसे चमसे वा” ।) कंसः, पुं, (कामयति पित्रादिबन्धुवर्गान् अभिभूय पापात्मकं राज्यविषयादिभोगं यः । कम् + सः । यद्वा कंस्ते शास्ति शत्रून् कंस शासने इत्यस्मात् सः ।) विष्णुद्वेष्ट्रसुरविशेषः । इति हेमचन्द्रः ॥ स तु मथुरादेशराजा । यदुवंशीयोग्रसेनराज- पुत्त्रः । श्रीकृष्णमातुलः । तेन बधः प्राप्तः । (एतद्विवरणं भागवते । १० । ४४ अध्याये विशे- षेण दृष्टव्यम् ॥ कंसनामकारणं हरिवंशे यथा, “कस्य त्वमिति यच्चाहं त्वयोक्तो मत्तकाशिनि । कंसस्तस्माद्रिपुध्वंसी तव पुत्त्रो भविष्यति” ॥ अतएव कंसधातुनिष्पन्नत्वमेव प्रशस्यते ॥) कंसकं, क्ली, (काम्यतेऽनेन चक्षुर्दृष्ट्यादिकमिति- शेषः । कम् + सः । ततो जातौ संज्ञायां वा कन् ।) चक्षुरौषधधातुविशेषः । स तु हीराकसीप्रभेदः । तत्पर्य्यायः । पुष्पकासीसम् २ । नयनौषधम् ३ । इति हेमचन्द्रः ॥ कंसकारः, पुं, स्त्री, (कंसं तन्मयपात्रादिकं करोति यः । कंस + कृ + “कर्म्मण्यण्” । ३ । २ । १ । केचित्तु तालव्यशकारमिच्छन्त्यत्र ।) जातिविशेषः । काँ- सारि इति भाषा ॥ तस्योत्पत्तिर्यथा । “वैश्यायां ब्राह्मणाज्जातः अम्बष्ठो गान्धिको बणिक् । कंसकारशङ्खकारौ ब्राह्मणात् सम्बभूवतुः” ॥ इति ष्टहद्धर्म्मपुराणम् ॥ अपि च । “विश्वकर्म्मा च शूद्रायां वीर्य्याधानं चकार सः । ततो बभूवुः पुत्त्राश्च षडेते शिल्पकारिणः ॥ मालाकरः कर्म्मकारः शङ्खकारः कुविन्दकः । कुम्भकारः कंसकारः षडेते शिल्पिनो नराः” ॥

इति ब्रह्मवैवर्त्तपुराणम् ॥ कंसजित्, पुं, (कंसं जयति जितवान् वा कंस + जि + कर्त्तरि क्विप् ।) श्रीकृष्णः । इति हलायुधः ॥ कंसवती, स्त्री, (कंसः शासनशक्तिरस्त्यस्याः । कंस + मतुप् मस्य वत्वम् । यद्वा कंसः भ्रातृत्वेनास्त्यस्याः ।) कंसभगिनी । सा उग्रसेनसुता । वसुदेवानुजपत्नी च । (यथा भागवते । ९ । २४ । २५ । “कंसा कंसवती कङ्का शूरभू राष्ट्रपालिका । उग्रसेनदुहितरो वसुदेवानुजस्त्रियः” ॥) कंसहा, [न्] पुं, (कंसं हन्ति हतवान् वा । कंस + हन् + क्विप् ।) विष्णुः । इति हेमचन्द्रः ॥ कंसा, स्त्री, (कंस + टाप् ।) कंसभगिनी । सा उग्र- सेनसुता । वसुदेवानुजपत्नी च । (यथा भागवते । ९ । २४ । २५ । “कंसा कंसवती कङ्का शूरभू राष्ट्रपालिका । उग्रसेनदुहितरो वसुदेवानुजस्त्रियः” ॥) कंसारातिः, पुं, (कंसस्य अरातिः ।) विष्णुः । इत्य- मरः ॥ १ । १ । २१ ॥ कंसारिः, पुं, (कंसस्य अरिः शत्रुः ।) श्रीकृष्णः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा राजतरङ्गिणो । १ । ५९ । “साहायकार्थमाहूतो जरासन्धेन बन्धुना । समं रुरोध कंसारेर्मथुरां पृथुभिर्ब्बलैः” ॥) कंसास्थि, क्ली, (कंसस्य अस्थि । अस्थि रूपमित्यर्थः ।) कांस्यधातुः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कंसोद्भवा, स्त्री, (कंसात् तैजसधातुविशेषसम्बन्धात् उद्भवति या । यद्वा कंसायाः निर्झरिण्या उद्भवा कंसायां उद्भवो यस्या वा । कंस + उत् + भू + अच् । कंस इव शुभ्रत्वात् उद्भवतीति केचित् ।) सुगन्धिमृत्तिकाविशेषः । तत्पर्य्यायः । आढकी २ तुवरी ३ काक्षी ४ मृदाह्वया ५ सौराष्ट्री ६ पा- र्व्वती ७ कालिका ८ पर्पटी ९ सती १० । इति हेमचन्द्रः ॥ कक इ ङ व्रजने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-- आत्मं--सकं--सेट् ।) इ कर्म्मणि कङ्क्यते । ङ कङ्कते । इति दुर्गादासः ॥ कक ङ इच्छायां । गर्व्वे । चापले । इति कवि- कल्पद्रुमः ॥ (भ्वां--आत्मं--सकं--अकं--च--सेट् ।) इच्छेह तृष्णा । चापलं चञ्चलीभावः । ङ ककते काकः । सतृष्णश्चञ्चलो वा स्यादित्यर्थः । गर्व्वः कैश्चिन्न पठ्यते । इति दुर्गादासः ॥ ककन्दः, पुं, (कको गर्ब्बश्चापल्यं वा भवत्यस्मात् । कक + अन्दच् । यद्वा ककं गर्व्वं चापल्यं तृष्णां वा ददातीति । कक् + दा + डः ।) स्वर्णः । इत्यु- णादिकोषः ॥ ककुञ्जलः, पुं स्त्री, (कं जलं कूजयति आह्वयते या- चते इति यावत् । क + कूज् + अलच् । पृषोद- रादित्वात् नुम् ह्रस्वश्च ।) चातकपक्षी । इति राजवल्लभः ॥ ककुत्, [द्] स्त्री, (कं सुखं कावयति गृहस्थस्य औ- न्नत्यं प्रापयतीति यावत् । वृषाणां हि ककुत् गृहस्थस्य सुखलक्षणमिति भावः । ककुद्धीनवृष- पालने दरिद्रता इति सरणात् । क + कु +

णिच्र् + पृषोदरादित्वात् ह्रस्वः तुगागमश्च ।) वृ षाङ्गविशेषः । षाँडेर झुँट् इति भाषा । (यथा, अथर्व्ववेदे । ६ । ८६ । ३ । “सम्राडस्य सुरामों ककुन् मनुष्याणाम् । देवानामर्द्धभागसि त्वणको वृषो भव” ॥ स्कन्धभागः ॥ यथा, भागवते ५ । २५ । ७ । “ध्यायमानः सुरा- सुरोरगसिद्धगन्धर्व्वविद्याधरमुनिगणैरनवरतमद- मुदितविकृतविह्वललोचनः सुललितमुखरिकामृ- तेनाप्यायमानः स्वपार्षदविवुधयूथपपतीनपरिम्ला- नरागनवतुलसिकामोदमध्वासवेन माद्यन्मधुकर- व्रातमधुरगीतश्रियं वैजयन्तीं स्वां वनमालां नील- वासा एककुण्डलो हलककुदि कृतसुभगसुन्दरभुजो भगवान् माहेन्द्रो वारणेन्द्र इव काञ्चनीं कक्षामु- दारलीलो बिभर्त्ति” ॥) ध्वजः । वरः । इति मेदिनी ॥ (यथा, ऋग्वेदे । ८ । ४४ । १६ । “अग्निर्मूर्द्धादिवः ककुत्पतिः पृथिव्या अयम्” ॥) ककुत्स्थः, पुं, (वृषरूपधरस्य देवेन्द्रस्य ककुदि तिष्ठति यः सः । ककुत् + स्था + कः ।) सूर्य्यवंशीयराजवि- शेषः । स तु अयोध्याधिपतिः । (पुरञ्जयनामायं ।) शशादराजपुत्त्रः । इक्ष्वाकुराजपौत्त्रश्च ॥ (येन चासौ ककुत्स्थनामासीत् तत्कथा हरिवंशे ऐलोत्पत्तौ । ११ । १९--२० ॥ “शशादस्य तु दायादः ककुत्स्थो नाम वीर्य्यवान् । इन्द्रस्य वृषभूतस्य ककुत्स्थोऽजयतासुरान् ॥ पूर्ब्बं देवासुरे युद्धे ककुत्स्थस्तेन सः स्मृतः । अनेनास्तु ककुत्स्थस्य पृथुरानेनसः स्मृतः” ॥ तथा च महाभारते १ । १ । २२९ । “पुरुः कुरुर्यदुः शूरो विश्वगश्वो महाद्युतिः । अणुहो युवनाश्वश्च ककुत्स्थो विक्रमी रघुः” ॥) स्कन्धदेशस्थिते त्रि ॥) ककुदः, पुं क्ली, (कं सुखं उत्कर्षं वा कौति प्रकाश- यति धातूनामनेकार्थत्वात् कुधातुरत्र प्रकाशनार्थः अन्तर्ण्यन्तार्थश्च । कु + क्विप् तुक् च पृषोदरादि- त्वात् तस्य दः । यद्वा कस्य सुखस्य शरीरस्य वा कुं भूभिं मूलं आकरमिति यावत् ददातीति । ककु + दा + कः । यद्वा “ककुदस्यावस्थायां लोपः” । ५ । ४ । १४६ । अर्द्धर्च्चादि-पां । २ । ४ । ३१ ।) प्राधा- न्यम् । (यथा अथर्व्ववेदे । १० । १० । १९ । “ऊर्द्ध्वो विन्दुरुदचरद् ब्रह्मणः ककुदादधि” । रघुश्च । ६ । ७१ ॥ “इक्षाकुवंश्यः ककुदं नृपाणां ककुत्स्थ इत्याहितलक्षणोऽभूत् । काकुत्स्थशब्दं यत उन्नतेच्छाः श्लाघ्यं दधत्युत्तरकोशलेन्द्राः” ॥) राजचिह्नम् । तत्तु श्वेतच्छत्रादि । (यथा रघुः । ३ । ७० । “अथ स विषयव्यावृत्तात्मा यथाविधि सूनवे नृपतिककुदं दत्त्वा यूने सितातपवारणम्” ॥) वृषाङ्गम् । झुँट इति भाषा । इत्यमरः ॥ ३ । ३ । ९१ ॥ (यथा महाभारते । १३ । १४ । २३६-२३९ । “वृषरूपधरं साक्षात् क्षीरोदमिव सागरम् । कृष्णपुच्छं महाकायं मधुपिङ्गललोचनम् ॥

पृष्ठ २/००३

:वज्रसारमयैः शृङ्गैर्निष्टप्तकनकप्रभैः । सुतीक्ष्णैर्मृदुरक्ताग्रैरुत्किरन्तमिवावनिम् ॥ जाम्वूनदेन दाम्ना च सर्व्वतः समलङ्कृतम् । सुवक्त्रखुरनासञ्च सुकर्णं सुकटीतटम् ॥ सुपार्श्वं विपुलस्कन्धं सुरूपं चारुदर्शनम् । ककुदं तस्य चाभाति स्कन्धमापूर्य्य धिष्ठितम्” ॥) पर्ब्बताग्रभागः । इति अमरटीकायां स्वामी ॥ ककुद्मान् [त्] पुं, (ककुदस्यास्तीति । मतुप् इति “मादुपधायाश्च मतो र्वो यवादिभ्यः” । ८ । २ । ९ । न मस्य वकारत्वम् ।) वृषः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, कुमारे । १ । ५६ । “तुषारसंघातशिलाः खुराग्रैः समुल्लिखन् दर्पकलः ककुद्मान्” ॥) पर्व्वतः । इत्यमरटीकायां स्वामी ॥ (यथा, विष्णुपुराणे २ । ४ । २७ । “ककुद्मान् पर्ब्बतबरः सरिन्नामानि मे शृणु” ॥) ऋषभौषधम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ अत्र क्वचिदप- वादविषयेऽप्युत्सर्गोऽभिनिविशते इति न्यायात् वतुप्राप्तौ मतुप्रत्ययः ॥ इति मुग्धबोधमतम् ॥ (ऊर्म्मिः । यथा, यजुर्व्वेदे । ९ । ६ । “ऊर्म्मिः प्रतूर्त्तिः ककुद्मान्” ॥) ककुद्मती, स्त्री, (ककुदिव वृषस्कन्धवत् अतिशयितो मांसपिण्डः अस्त्यस्याम् । मुतुप् । यवादित्वात् न मस्य वत्वं स्त्रियां ङीप् ।) कटिः । इत्यमरः ॥ २ । ६ । ७४ । पाछा इति भाषा ॥ ककुन्दरं, क्ली, (कस्य शरीरस्य कुं भूमिं नितम्बस्थलवि- शेषं दृणातीति । ककु + दॄ + खच् मुम्च ।) कुकु- न्दरम् । नितम्बस्थकूपकद्वयम् । इत्यमरटीकायां रमानाथः राजनिर्घण्टश्च ॥ (यथाह, याज्ञवल्क्यः । ३ । ९६ । “कनीनिके चाक्षिकूटे शस्कुलीकर्णपत्रकौ । कर्णौ शङ्खौ भ्रुवौ दन्तवेष्टावोष्ठौ ककुन्दरे” ॥ “सकृद्विभक्तश्चतुरस्रः ककुन्दरविभागशोभी रथाङ्गाकारसंस्थितश्च नितम्बभागः” । इति दशकुमारे ॥) ककुप्, [भ्] स्त्री, (कं वातं स्कुभ्नाति विस्तारयति या । स्कुभ इति सौत्रः । क्विप् । पृषोदरादित्वात् सलोपः ।) दिक् । इत्यमरः ॥ १ । ३ । १ । प्रवेणी । शोभा । चम्पकमाजा । इति मेदिनी ॥ शास्त्रम् । इति विश्वः ॥ ककुभ्, स्त्री, (कं सुखं आनन्दं स्कुभ्नाति विस्तारयति या पृषोदरादित्वात् सलोपः ।) रागिणीविशेषः । तस्या नामान्तरम् । कुहुः । तस्या लक्षणम् । “पीतं वसाना वसनं सुकेशी वने रुदन्ती पिकनाददूना । विलोकयन्ती ककुभोऽतिभीता मूर्त्तिः प्रदिष्टा ककुभस्तथेयम्” ॥ इति सङ्गीतदामोदरः ॥ (दिक् । यथा, मागवते । २ । ७ । २५ । “वक्षःस्थलस्पर्शरुग्नमहेन्द्रवाहदन्तैर्विडम्बितककु- ब्जुष ऊढहासम्” ॥ दक्षकन्या । सैव घर्म्मपत्नी । गथा तत्रैव । ६ । ६ । ४ ।

“भानुर्लम्बा ककुब् जामिर्विश्वा साध्या मरुत्वती” ॥) ककुभः, पुं, (कस्य वातस्य कुः भूमिः स्थानं प्रकाश- रूपविशेष इति यावत् भात्यस्मात् । ककु + भा + कः । यद्वा कं वातं स्कुभ्नाति विस्तारयति । क + स्कुम्भ + कः + पृषोदरादित्वात् सलोपः ॥) अर्ज्जु- नवृक्षः । (यथा, चक्रपाणिदत्तकृतसंग्रहे ॥ “गोधूमककुभचूर्णं छागपयोगव्यसर्पिषा पक्वम् । मधुशर्करासमेतं समयति हृद्रोगमुद्धतं पुंसाम् ॥ मूलं नागबलायास्तु चूर्णं दुग्धेन पाययेत् । हृद्रोगश्वासकासघ्नं ककुभस्य च वल्कलम् ॥ रसायनं परं बल्यं वातजिन्मासयोजितम् । संवत्सरप्रयोगेन जीवेत् वर्षशतं नरः” ॥) वीणाङ्गम् । तत्पर्य्यायः । प्रसेवकः २ । इत्यमरः ॥ १ । ७ । ७ ॥ वीणाप्रान्तवक्रकाष्ठम् । दण्डाधःशब्द- गाम्भीर्य्यार्थंदारुमयं भाण्डं यच्चर्म्मणाच्छाद्य दीयते तत्रेत्यन्ये । वीणास्थितालावुफले इत्यपरे । इति भरतः ॥ रागविशेषः । इति मेदिनी ॥ (शिवः । यथा महाभारते १३ । शिवसहस्रनाम- कीर्त्तने १७ । १३० । “हर्य्यक्षः ककुभो वज्री शतजिह्वः सहस्रपात्” ॥) ककुभा, स्त्री, (केन आदित्येन कुत्सितानि भानिनक्ष- त्राण्यस्याम् । टावन्तोऽपीति कश्चित् तन्न । व्यधि- करणबहुब्रीहिप्रसङ्गात् ।) दिक् । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ (केन सूर्य्येण दिनप्रकाशेनेति भावः कुत्सिता भाति । भा दीप्तौ । इति धातोः सुपीति कः । भिदाद्यङ् वा । रात्रावेवास्या माधुर्य्यस्या- धिक्यमिति तात्पर्य्यार्थः ।) रागिणीविशेषः । इति हलायुधः ॥ ककुभादनी, स्त्री, (ककुभः अर्ज्जुन इव अद्यतेऽसौ तुल्य- गुणत्वात् । ककुभ + अद् + कर्म्मणि ल्युट् + स्त्रियां ङीप् ।) नलीनामगन्धद्रव्यम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ कक्क हासे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां--परं--अकं-- सेट् ।) कोपधः । कक्कति । इति दुर्गादासः ॥ कक्कोलः, पुं क्ली, (ककते गच्छति दिशि प्रकाशते इत्यर्थः ततः क्विप् कक्कोलति संस्त्यायति कुल- धातोर्ज्वलादित्वात् णः । कक्चासौ कोलश्चेति । “पूगकक्कोलकर्पूरलवङ्गसुमनःफलैरित्युक्तेः” ।) सुगन्धिद्रव्यविशेषः । काँकला इति भाषा । अस्य गुणाः । कटुत्वम् । हृद्यत्वम् । सुगन्धित्वम् । कफ- वातनाशित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ (यथा रामा- यणे ३ काण्डे । “वनानि च सुरम्याणि कक्कोलानां त्वचस्य च” ॥) कक्कोलकं, क्ली, (कक्कोलस्य + इदमर्थे स्वार्थे वा कन् । शाल्मलिद्वीपान्तर्गतसप्तमवर्षपर्ब्बतः । तद्विचरणं विष्णुपुराणे २ अंशे ४ अध्याये द्रष्टव्यम्” ॥) गन्धद्रव्यविशेषः । काँकला इति ख्यातम् । तत्पर्य्यायः कोलकम् २ कोषफलम् ३ । इत्यमरः ॥ कृत- फलम् ४ कटुकफलम् ५ द्वेष्यम् ६ स्थूलमरिचम् ७ कक्कोलम् ८ माधवोचितम् ९ कालम् १० कटफलम् ११ मरिचम् १२ । अस्य गुणाः । कटुत्वम् । तिक्तत्वम् । उष्णत्वम् । वक्त्रजाड्यहर- त्वम् । दीपनत्वम् । पाचनत्वम् । रुचिकारित्वम् ।

कफवातरोगनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ (“कक्कोलकं लवङ्गञ्च तिक्तं कटुकफापहम् । लघुतृष्णापहं वक्त्रक्लेददौर्गन्ध्यनाशनम्” ॥ इति सुश्रुतः ॥) कक्ख हासे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां--परं--अकं-- सेट् ।) कोपधः । कक्खति । इति दुर्गादासः ॥ कक्खटः, त्रि, (कक्खति हसति यः ॥ प्रफुल्लमुखो जनः । इति व्युत्पत्त्यर्थः । अन्यस्तु रूढ्यर्थः । कक्ख अटन् । अथवा कक्खं प्रसन्नभावं अटति अद्दयति कर्कशान्तर्वृत्तित्वात् कक्ख + अट् + अच् । यदा कठिण्यां वर्त्तते तदा कक्खति कृष्ट्या प्रकाशयति वर्णान् । अन्तर्णिजर्थः ।) कठिनः । इत्यमरः ॥ कक्खटपत्रकः, पुं, (कक्खटानि प्रकाशान्वितानि पत्राणि यस्य । कप् ।) वृक्षविशेषः । पाट इति भाषा । तत्पर्य्यायः । पट्टः २ वाजशलः ३ शाणिः ४ चिमः ५ । इति शब्दमाला ॥ कक्खटी, स्त्री, (कक्खति भूकर्षणेन प्रकाशयति वर्णान् । अत्राप्यन्तर्णिच् शकादिभ्योऽटन् गौरा- दित्वात् ङीष् ।) खटिका । खडी इति भाषा । तत्पर्य्यायः । वर्णलेखा २ कठिनी ३ खटी ४ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कक्षः, पुं, (कषतीति । कष् हिंसायां “वृतॄवदि- हनिकमिकषिभ्यः सः” । उणां ३ । ६२ । इति सः ।) बाहुमूलम् । इत्यमरः । २ । ६ । ७९ ॥ काँक् वगल् इति च भाषा ॥ (यथा, महाभारते ४ । ६ । १ । “वदर्य्यरूपान् प्रतिगृह्य काञ्चना- नक्षान् स कक्षे परिरभ्य वाससा” ॥) तृणम् । वीरुत् । इत्यमरः ॥ ३ । ३ । २१८ । (यथा, मनुः ७ । ११० । “यथोद्धरति निर्द्दाता कक्षं धान्यञ्च रक्षति” ॥ “यथा क्षेत्रे धान्यतृणादिकयोः सहोत्पन्नयोरपि धान्यानि लवनकर्त्ता रक्षति तृणादिकञ्चोद्धरति” । इति तट्टीकायां कुल्लूकभट्टः ॥) शुष्कतृणम् । इति धरणी ॥ (यथा, माधः । २ । ४२ । “प्रक्षिप्योदर्च्चिषं कक्षे शेरते तेऽभिमारुतम्” ॥) कच्छः । (यथा महाभारते । १ । वारणावतागमने । १४६ । २२ ॥ “कक्षघ्नः शिशिरघ्नश्च महाकक्षे विलौकसः । न दहेदिति चात्मानं यो रक्षति स जीवति” ॥ विलौकसो महाकक्षे वृहत्कच्छे इत्यर्थः ॥) शुष्क- वनम् । पापम् । इति हेमचन्द्रः ॥ अरण्यम् । इति रुद्रः ॥ (यथा महाभारते १ । खाण्डवदहन- पर्ब्बणि । २३१ । ३ । “अयमग्निर्दहन् कक्षमित आयाति भीषणः” ॥) भित्तिः । पार्श्वः । इति भरतधृताजयः ॥ (यथा, रामायणे । ५ । ५ । २५ । “तस्य वानरसिंहस्य क्रममाणस्य सागरम् । कक्षान्तरगतो वायुर्जीमूत इव गर्ज्जति” ॥) कक्षरुहा, स्त्री, (कक्षे कच्छे जलप्राये रोहति इति । कक्ष + रुह + क । अस्या अनूपजातत्वात् तथा- त्वम् ।) नागरमुस्ता । इति राजनिर्घण्टः ॥

पृष्ठ २/००४

कक्षा, स्त्री, (कष-हिंसादौ + सः टाप् च ।) हस्ति- रज्जुः । काञ्ची । गेहप्रकोष्ठकः । (यथा, भागवते ३ । १५ । २७ । “तस्मिन्नतीत्य मुनयः सडसज्जमानाः कक्षाः समानवयसावथ सप्तमायाम्” ॥) भित्तिः । साम्यम् । रथभागः । अन्तरीयपश्चिमा- ञ्चलम् । परिधानवस्त्रस्य पृष्ठतो निहिताञ्चलम् । उद्ग्राहिणी । इति हेमचन्द्रः ॥ (काछा कोँचा आँचल् इत्यादि भाषा ॥ यथाह योगियाज्ञवल्क्यः । “परिधानात् वहिः कक्षा निबद्धा ह्यासुरी भवेत्” ॥) “वामे पृष्ठे तथा नाभौ कक्षात्रयमुदाहृतम् । एभिः कक्षैः परीधत्ते यो विप्रः स शुचिः स्मृतः” ॥ इति स्मृतिः ॥ स्पर्द्धापदम् । इति मेदिनी रुद्रश्च ॥ कक्ष्या । हस्ति- मध्यदेशब्न्धनरज्जुः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ क्षुद्ररोगविशेषः । तस्य लक्षणं यथा, -- “बाहुपार्श्वांसकक्षेषु कृष्णस्फोटां सवेदनाम् । पित्तप्रकोपसम्मूतां कक्षामित्यभिनिर्दिशेत्” ॥ इति माधवकरः ॥ तच्चिकित्सा यथा, -- “कक्षाञ्च गन्धनाम्नीञ्च चिकित्सति चिकित्सकः । पैत्तिकस्य विसर्पस्य क्रियया पूर्ब्बमुक्तया” ॥ इति भावप्रकाशः ॥ कक्षापटः, पुं, (कक्षाकारः हस्तिरज्जुतुल्यः पटोव- स्त्रम् ।) कौपीनम् । इति हलायुधः ॥ (कक्षायाः गृहप्रकोष्ठकस्य पटः इति विग्रहे गृहभित्तिस्थ- पटः ॥) कक्षावान्, [त्] पुं, (कक्षा सर्व्ववस्तुनि साम्यं सा विद्यते यस्य । कक्षा + मतुप् मस्य वः ।) मुनि- विशेषः । इति हेमचन्द्रः ॥ कक्षावेक्षकः, पुं, (कक्षायाः अवेक्षकः यद्वा कक्षां वनोपवनादिकं राजान्तःपुरं वा अवेक्षते इति । अव + ईक्ष् + ण्वुल् ।) शुद्धान्तपालः । उद्यान- पालः । रङ्गाजीवः । कविः । षिड्गः । द्वाःस्थः । इति मेदिनी ॥ कक्षोत्था, स्त्री, (कक्षात् जलप्रायदेशात् उत्तिष्ठति जायते या । कक्ष + उत् + स्था + कः टाप् च ।) भद्रमुस्ता । इति राजनिर्घण्टः ॥ कक्ष्यं, क्ली, (कक्षायै साम्याय भवम् । कक्षा + यत् ।) एषणिकास्थकटोरा । इति मिताक्षरा । निक्तिरं वाटी इति भाषा ॥ (त्रि, कक्षपूरकः । यथा, ऋग्वेदे ५ । ४४ । ११ । “श्येन आसामदितिः कक्ष्यो मदो- विश्ववारस्य यजतस्य मायिनः” ॥) कक्ष्या, स्त्री, (कक्षे भवा । कक्ष + शरीरावयवात् + यत् टाप् च ।) कक्षरज्जुः । काछदडी इति ख्याता । चर्म्मरज्जुः । इत्यन्ये । इति भरतः ॥ गजमध्यबन्धनचर्म्मरज्जुः । इति सारसुन्दरी ॥ तत्- पय्यार्यः । चूषा २ वरत्रा ३ । इत्यमरः ॥ २ । ८ । ४२ । वूषा ४ दृष्या ५ दूष्या ६ कक्षा ७ । इति तट्टीका । हर्म्म्यादिप्रकोष्ठः । राजगृहादेर्वेष्टनावच्छिन्नो देशः । (महल इति भाषा । यथा रामायणे । २ । २० । ११ ।

“प्रविश्य प्रथमां कक्ष्यां द्वितीयायां ददर्श सः । ब्राह्मणान् वेदसम्पन्नान् वृद्धान् राज्ञाभिसत्कृतान्” ॥) काञ्ची । इत्यमरः ॥ ३ । ३ । १५७ । अन्तर्गृहमिति सुभूतिः ॥ (यथा, कुमारे ७ । ७० । “क्रान्तानि पूर्ब्बं कमलासनेन कक्ष्यान्तराण्यद्रिपतेर्विवेश” ॥) सादृश्यम् । उद्योगः । वृहतिका । उत्तरीय- वस्त्रम् । इति हेमचन्द्रः ॥ गुञ्जा । इति शब्द- रत्नावली ॥ कख ए म हासे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं -अकं-सेट् ।) एदित् घटादिः इति वोपदेवः । पाणिनीमते तु एदित्वं न तेन अकखीत् अका खीत् इति स्यात् ।) म कखयति ए अकखीत् । इति दुर्गादासः ॥ कख्या, स्त्री, (कखति हसतीव प्रकाशते शोभते । कख् + यत् + स्त्रियां टाप् ।) कक्षा । हर्म्म्यादि- प्रकोष्ठः । इति शब्दरत्नावलो ॥ कग म ए क्रियासु । क्रियामात्रे । इति कविकल्प- द्रुमः ॥ (भ्वां-परं-सकं-अकं च-सेट् । घटादि एदित् इति वोपदेवः । नैदित् इति पाणिनिः । अकगीत् अकागीत् ॥) तेन म कगयति । ए अकगीत् । क्रियामात्रे । कगति लोकः गच्छती- त्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ कङ्कः, पुं, (कङ्कते उद्गच्छति इति । ककि गतौ । कक् + अच् + इदित्वान्नुम् ।) पक्षिविशेषः । काँक् इति भाषा । तत्पर्य्यायः । लोहपृष्ठः २ । इत्यमरः २ । ५ । १६ ॥ सदंशवदनः ३ खरः ४ रणालङ्करणः ५ क्रूरः ६ आमिषप्रियः ७ । इति राजनिर्घण्टः ॥ अरिष्टः ८ कालपुष्टः ९ किंशारुः १० लोहपृष्टकः ११ । इति जटाधरः ॥ दीर्घपादः १२ दीर्घपात् १३ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा भागवते ३ । १० । २३ । “कङ्कगृध्रवटश्येनभासभासकवर्हिणः” ।) यमः । छद्मद्विजः । इति मेदिनी ॥ युधिष्ठिरराजः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, महाभारते । ४ । ६ । १४ । “शृण्वन्तु मे जानपदाः समागताः कङ्को यथाहं विषये प्रभुस्तथा” ॥ शाल्मलिद्वीपान्तर्गतपञ्चमवर्षपर्ब्बतः । तद्विव- रणं विष्णुपुराणे २ अंशे ४ अध्याये द्रष्टव्यम् । क्षत्त्रियः । इति शब्दमाला ॥ कंसासुरभ्राता । स तु उग्रसेनपुत्त्रः । (यथा, भागवते ९ । २४ । २४ । “कंसः सुनामा न्यग्रोधः कङ्कः शङ्कुः सुहूस्तथा” ॥) महाराजचूतः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कङ्कटः, पुं, (कं देहं कटति आवृणोतीति । क + कट + अच् । अथवा-ककि लौल्ये इति कङ्कते क्षणेन नाशतां याति अचिरस्थायित्वात् ककि + अटन् ।) (कवचः । इत्युणादिकोषः ॥ प्रतिसंस्कृतेनामरश्च ॥ (यथा, रघुः । ७ । ५९ । “सर्व्वायुधैः कङ्कटभेदि- भिश्च” ॥) कङ्कटकः, पुं, (कङ्कट + स्वार्थे कन् ।) सन्नाहः । इत्यमरः । २ । ८ । ६४ । साँजोया इति भाषा ॥ कङ्कणं क्ली, (कं शुभं कणतीति । क + कण शब्दे + कर्त्तरि अच्-पृषोदरादित्वात् णत्वम् ।) स्वन्यम-

ख्यातहस्ताभरणम् । तत्पर्य्यायः । करभूषणम् २ ॥ इत्यमरः २ । ६ । १०८ ॥ कौशुकम् ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, भागवते ६ । १६ । ३० । “मृणालगौरं सितिवाससं स्फुरत् किरीटकेयूरकटित्रकङ्कणम्” ॥) हस्तसूत्रम् । मण्डनम् । शेखरम् । इति विश्वः ॥ कङ्कणी, स्त्री, (ककि गतौ घञ् कङ्कः तस्मिन् अणति- अण शब्दे ततः अच् गौरादित्वात् ङीष् । शक- ग्ध्वादिवत् सन्धिः । यद्वा कं सुखं कणति इति कण + पचाद्यच् ।) किङ्किणी । क्षुद्रघण्टिका । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ कङ्कणीका, स्त्री, (चङ्कण्यते पुनः पुनः कणति । कण- शब्दे अस्माद् यङ्लुगन्तात् “चङ्किणः कङ्कण च” ॥ ४ । १८ । उणां इति ईकन् धातोः कङ्कणा- देशश्च ।) क्षुद्रघण्टिका । इति सिद्धान्तकौमुद्या- मुणादिवृत्तिः ॥ कङ्कतं, क्ली, (कङ्कते शिरोमलं प्राप्नोतीति । ककि गतौ + अतच् ।) कङ्कतिका । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ चिरुणी इति ख्यातम् ॥ कङ्कतः, पुं, (कङ्कते भूमिं भित्त्वा उद्गच्छति झटिति नाशं गच्छति वा । ककि गतौ इति धातोः अतच् ।) वृक्षः । इत्युणादिकोषः ॥ (केशप्रसाघनी कङ्कती । चिरुणीइति भाषा । यथा, अथर्व्ववेदे १४ । २ । ६८ । “कृत्रिमः कङ्कतः शतदन्य एषः । अपास्याः केश्यं मलमपशीर्षण्यम् लिखात्” ॥ अल्पविष- प्राणिविशेषः । यथा, ऋग्वेदे । १ । १९१ । १ । “कङ्कतो नकङ्कतोऽथो सतीनकङ्कतः” ॥) कङ्कतिका, स्त्री, (कङ्कते मूर्द्धजेन सम्बन्धं गर्च्छतीति । ककिगतौ बाहुलकादतच् । गौरादित्वात् ङीष् स्वार्थे कन् केण इति ह्रस्वः । यद्वा कस्य शिरसो- ऽङ्काः । शकग्ध्वादित्वात् सन्धिः । कङ्केषु अतति ततः क्वुन् । तत इत्वं टाप् च ।) केशप्रसाधनार्थ- काष्ठादिनिर्म्मितद्रव्यम् । चिरुणी काँकुइ इत्यादि भाषा । तत्पर्य्यायः । प्रसाधनी २ । इत्यमरः । २ । १९० ॥ कङ्कती ३ कङ्कतम् ४ प्रसाधनम् ५ । इति तट्टीका । केशमार्जनम् ६ । इति जटाधरः ॥ फली ७ फलिक्त ८ फलिः ९ । इति शब्दरत्नावली ॥ अस्य गुणाः । धूलीजन्तुमलकण्डुशिरोरोगनाशि- त्वम् । कान्तिकेशवृद्धिकेशप्रसन्नताकारित्वञ्च । इति राजवल्लभः । नागबला । इति वैद्यकम् ॥ कङ्कती, स्त्री, (कङ्कते शिरोरुहं प्राप्नोति । ककि गतौ + बाहुलकादतच् गौरादित्वात् ङीष् ।) कङ्कतिका । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ कङ्कत्रोटः, पुं, (कङ्कात् पक्षिविशेषात् आत्मानं त्राति । कङ्क + त्रा + अटन् पृषोदरादित्वात् साधुः । यद्वा कङ्कवत् त्रोटयति कङ्क + त्रुट् + णिच् + कर्त्तर्य्यच् ।) मत्स्यविशेषः । काँकिला इति भाषा । तत्पर्य्यायः । जलव्यधः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कङ्कत्रोटिः, पुं, (कङ्कस्य त्रोटिरिव त्रोटिश्चञ्चुर्यस्य ।) मत्स्यविशेषः । काँकिला इति भाषा । तत्पर्य्यायः । जजसूचिः २ । इति जटाधरः ॥

पृष्ठ २/००५

कङ्कपत्रः, पुं, (कङ्कस्य पक्षिविशेषस्य पत्रमेव पत्रं पक्षो यस्य ।) बाणविशेषः । इति हलायुधः ॥ (यथा रामाथणे ६ । २८ । ४ । “विव्यधुर्घोररूपास्ते कङ्कपत्रैरजिह्मगैः” ॥ कङ्कस्य पक्षिविशेषस्य पत्रम् । यथा, “नखप्रभाभूषितकङ्कपत्त्रे” ॥ रघुः २ । ३१ ॥) कङ्कमाला, स्त्री, (कङ्कं चापल्यं करचाञ्चल्यं मलते धारयति । ककि चापल्ये + घञ् । कङ्क + मल धृतौ । मलधातोः उपपदे कर्म्मण्यण् टाप् च ।) करतालीवाद्यम् । इति शब्दरत्नावली ॥ कङ्कमुखुः, पुं, (कङ्कस्य मुखमिव मुखंयस्य ।) सन्दंशः । इति हेमचन्द्रः ॥ साँडाशि इति भाषा । (क्ली, नाल्योद्धरणार्थः यन्त्रभेदः । स तु अस्थिविनष्ट- शल्योद्धरणार्थमुपदिश्यते ॥) अस्य प्रशंसा यथा, “निर्व्वर्त्तते साध्ववगाहने च शल्यं प्रगृह्योद्धरते च यस्मात् । यन्त्रेष्वतः कङ्कमुखं प्रधानं स्थानेषु सर्व्वेष्वविकारि चैव” ॥ सुश्रुतो ॥ (त्रि, यथा रामायणे ६ । ७९ । ६९ ॥ “व्याघ्र-सिंहमुखान् बाणान् काककङ्कमुखानपि” ॥) कङ्करं, क्ली, (कं जलं कीर्य्यतेऽत्र । कं + कॄ आधारे अप् ।) तक्रम् । इति हेमचन्द्रः ॥ कङ्करः, त्रि, (कं सुखं किरति क्षिपतीति । कं + कॄ + अच् ।) कुत्सितः । इति हेमचन्द्रः ॥ कङ्करोलः, पुं, (कङ्क इव लोलः लस्य रः ।) निको- चकष्टक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ काँकरोल इति ख्याता लता च ॥ कङ्कलोड्यं, क्ली, (कङ्क इव लोड्यते आलोड्यते । इति कङ्क + लोड् + ण्यत् ।) अङ्कलोड्यम् । चटिञ्चिता चिञ्चोडमूल इति च भाषा । अस्य गुणाः । गुरु- त्वम् । अजीर्णकारित्वम् । शीतलत्वञ्च । इति कश्चिद्राजवल्लभः ॥ कङ्कशत्रुः, पुं, (कङ्कस्य शत्रुः । पृश्निपर्ण्यास्तु कङ्क- नाशकत्वमाहुः अत अस्य तथात्वम् ।) पृश्नि- पर्णी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ कङ्कशायः, पुं, (कङ्क इव शेते । शीङ् + णः ।) कुक्कुरः । इति शब्दमाला ॥ कङ्का, स्त्री, (कङ्कते चापल्यं गच्छति या पित्रा- द्यादरवशात् । ककि + अच् ।) उग्रसेनराजकन्या । सा तु वसुदेवानुजपत्नी । (यथा, श्रीमागवते । ९ । २४ । २५ । “कंसा कंसवती कङ्का शूरभू राष्ट्रपालिका । उग्रसेनदुहितरो वसुदेवानुजस्त्रियः” ॥) गोशीर्षचन्दनम् । तद्यथा । “गोशीर्षं चन्दनं कृष्णताम्रमुत्पलगन्धिकम् । कङ्का” इत्यादि शब्दमाला ॥ कङ्कालः, पुं, (कं सुखं शिरो वा कालयति क्षिप- तीति कं + कालि + अच् ।) शरीरास्थि । इत्य- मरः । २ । ६ । ६९ ॥ समुदितशरीरास्थिसंषात- स्त्वङ्मांसरहितः । इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । करङ्कः २ अस्थिपञ्जरः ३ । इति वैद्यकम् ॥ (यथा, सुन्दोपसुन्दोपाख्याने २ । २४ । “अस्थिकङ्काल-

सङ्कीर्णा भूर्बभूव” ॥) कङ्कालमाली, [न्] पुं, (कङ्कालानां माला अस्ति अस्य व्रीह्यादित्वादिनिः ।) महादेवः । इति शब्द- रत्नावली ॥ कङ्कुः, पुं, (कङ्कते औद्धत्यं लौल्यं वा प्राप्नोतीति । ककि गतौ + उन् ।) उग्रसेनपुत्त्रः । स तु कंसा- सुरभ्राता । (यथा, श्रीभागवते ९ । २४ । २४ ॥ (“कंसः सुनामा न्यग्रोधः कङ्कः कङ्कुः सुहूस्तथा” ॥) क्वचित् शङ्कुरितिपाठः ।) कङ्गुतृणम् । इति द्वि- रूपकोषः ॥ कङ्कुष्ठं, क्ली, (कङ्कुस्तृणविशेषः तस्य समीपे तिष्ठति । कङ्कु + स्था + क + षत्वम् ।) पर्ब्बतीयमृत्तिकावि- शेषः । तत्पर्य्यायः । कालकुष्टम् २ विरङ्गम् ३ रङ्गदायकम् ४ रेचकम् ५ पुलकम् ६ शोधकम् ७ कालपालकम् ८ । तद्द्विधा रजताभं स्वर्णाभञ्च । अस्य गुणाः । कटुत्वम् । उष्णत्वम् । कफवातव्रण- शूलनाशित्वम् । रेचकत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपिच । “पीतप्रभं गुरु स्निग्धं श्रेष्ठं कङ्कुष्ठमादिमम् । श्यामं पीतं लघु त्यक्तसत्त्वं नेष्टं हि रेणुकम्” ॥ (इदञ्च हिमालयशिखरे जायते । यदुक्तं-- “हिमवत् पादशिखरे कङ्कुष्ठमुपजायते । तत्रैकं नालिकाख्यं स्यात्तदन्य द्रेणुकं स्मृतम्” ॥ “कङ्कुष्ठं रेचनं तिक्तं कटूष्णं वर्णकारकम् । कृमिशोथोदराध्मानगुल्मानाह कथापहम्” ॥) कङ्केरुः, पुं, (कङ्कते भक्षणाय लौल्यं गच्छति । ककि + एरुः ।) काकविशेषः । तत्पर्य्यायः । द्वारबलि- भुक् २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कङ्केलिः, पुं, (कं सुखं तस्मै केलिः यत्र ।) अशोक- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कङ्केल्लः, पुं, (ककि + एल्लप्रत्ययः ।) वास्तूकम् । इति शब्दमाला ॥ कङ्केल्लिः, पुं, (कङ्क + बाहुलकात् एलिः पृषोदरादि- त्वात् लश्च ।) अशोकवृक्षः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कङ्खं, क्ली, (कं सुखं खलत्यनेन । खल + बाहुलकात् डः ।) भोगः । इति शब्दमाला ॥ (कं + खं । ब्रह्म । यथा छान्द्योगोपनिषदि ४ । १० । ५ । “प्राणो ब्रह्म कं ब्रह्म खं ब्रह्मेति सहोवाच विजानाम्यहं यत्प्राणो ब्रह्म कञ्चतु खञ्च न विजाना- मीति ते होचुर्यदेव कं तदेव खं यदेव खं तदेवक- मिति प्राणश्च हास्मै तदाकाशञ्चोचुः” ॥) कङ्गुः, स्त्री, (कं सुखं अङ्गति अङ्गयति वा अगि गतौ + ण्यन्तादस्मात् मृगष्वादित्वात् कुः शक- न्ध्वादित्वात् अकारस्य लोपश्च ।) पीततण्डुला । काङ्गनि इति भाषा । तत्पर्य्यायः । प्रियङ्गुः २ । इत्यमरः ॥ २ । ९ । २० । कङ्गूः ३ प्रियङ्गः ४ । इति तट्टीका ॥ (तथाचोक्तम् । “स्त्रियां कङ्गुप्रियङ्गू द्वे कृष्णरक्तसितास्तथा । पीता चतुर्व्विधा कङ्गुस्तासां पीतां वरा स्मृता” ॥) कङ्गुका, स्त्री, (कं सुखं अङ्गयति प्रापयति ज्ञापयति वा । अगि गतौ ण्यन्तान् मृगय्वादित्वात् कुः इदित्वात् नुम् शकन्ध्वादित्वात् अलोपे सन्धिः ।

स्वार्थे कन् ततष्टाप् ।) कङ्गुः । अस्य गुणाः । धातुशोषणत्वम् । पित्तश्लेष्मनाशित्वम् । रूक्षत्वम् । वायुवर्द्धकत्वम् । पुष्टिकारित्वम् । गुरुत्वम् । भग्न- सन्धानकारित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ कङ्गुनी, स्त्री, (कंग्वा नीयते कङ्गुशब्देन ज्ञायते इत्यर्थः । कङ्ग + नी + बाहुलकात् कर्म्मणि डः । गौरादित्वात् ङीष् ।) धान्यविशेषः । काड्गनि इति भाषा । तत्पर्य्यायः । प्रियङ्गुः २ कङ्गुः ३ चीनकः ४ पीततण्डुलः ५ अत्यन्तसुकुमारः ६ । अस्या गुणाः । मधुरत्वम् । रुचिकारित्वम् । कषायत्वम् । स्वादुत्वम् । शीतलत्वम् । वातकारि- त्वम् । पित्तदाहनाशित्वम् । रूक्षत्वम् । भग्नास्थि- बन्धकारित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ कङ्गुनीपत्रा, स्त्री, (कङ्गुन्याः पत्रमिव पत्रमस्याः ।) पण्यान्धातृणम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ कङ्गुलः, पुं, (कङ्गु लाति गृह्णाति अनेन कङ्गु + ला + बाहुलकात् घञर्थे करणे कः ।) पाणिः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ कच रवे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां--परं--अकं-- सेट् ।) कचति । रवः शब्दः । इति दुर्गादासः ॥ कच इ बन्धे । त्विषि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-- परं बन्धे सकं दीप्तौ अकं--इदित्--सेट् ।) इ कञ्चति । इति दुर्गादासः ॥ कच ङ बन्धे । त्विषि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-- आत्मं बन्धे सकं दीप्तौ अकं--सेट् ।) ङ कञ्चते कचते । त्विट् दीप्तिः । इति दुर्गादासः ॥ कचः, पुं, (कचते शोभते शिरसीति । कच् + पचा- द्यच् । कच्यते बध्यते इति कच बन्धे + कर्म्मणि अप् वा ।) केशः । इत्यमरः ॥ २ । ६ । ९५ ॥ (यथा, महाभारते १ । १२८ । १९ ॥) “कचेषु च निगृह्यैतान् निविहत्य बलाद्बली । चकर्ष क्रोशतो भूमौ घृष्टजानुशिरोंसकान्” ॥) वृहस्पतिपुत्त्रः । (कचते दीप्यते तपस्तेजसेति कच् + दीप्तौ + पचाद्यच् । पुरा किल सुरासुर- संग्रामे असुराणां यानेव देवा निजघ्नस्तांश्चासुर- गुरुरुशनाः सञ्जीवनीविद्यया पुनर्जीवयामास । सुरगुरुर्वृहस्पतिः पुनस्तद्विद्यानभिज्ञतया सुरान् रणनिहतान् जीवयितुं न शशाक । तद्दर्शनभीता देवा गुरुपुत्रं कचमुपागम्य अर्थ्यामिर्वाग्मिः सन्तोष्य तं सञ्जीवनीलाभाय शुक्रसकाशं प्रेरया- मासुः । कचो ऽपि सुरकार्य्यसिद्धये गुरुत्वेनाङ्गी कृत्य नितरां भक्त्या परिचर्य्यया च काव्यं परितो- षयन् ब्रह्मचर्य्यमालम्ब्याधीतवान् । क्रूरप्रकृतयो दैत्याः खलु कचाभिसन्धिं विज्ञाय तं वारद्वयं निहत्यापि यदा पूर्णकामा नासन् तदा भूयोऽपि तन्मांसादिकं लवशः कृत्वा शुक्रमेव सुरयासह भोजयामासुः शुक्रस्तु स्वदुहितुर्देवयान्याः सस्नेह- निर्ब्बन्धांतिशयेन स्वोदरगतं कचं सञ्जीवनीविद्यां प्रदायाजीवयत् । ततः प्राप्तजीवः कृतार्थश्च कचो- ऽतीवहृष्टचित्तया देवयान्या पतित्वेन अनुरुद्धो- ऽपि सम्बन्धानुरोधात् नैव स्वीचकार । सुतरां क्रोधपरतन्त्रया तया निष्फलविद्यो भवेत्यभि-

पृष्ठ २/००६

:शप्तस्तेनापि त्वमपि क्षत्त्रियभार्य्या भविष्यसीति शप्ता देवयानी ॥ एतद्विवरणं सविस्तरं महाभार- तीयसम्भवपर्ब्बणि १ । ७६ अध्याये दर्शनीयम् ॥) बन्धः । शुष्कव्रणः । इति मेदिनी ॥ मेघः । इति शब्दमाला ॥ कचङ्गनं, क्ली, (कचस्य जनकोलाहलरवस्य अङ्गनम् । शकन्ध्वादित्वात् सन्धिः ।) विक्रयस्थानम् । तत्प- र्य्यायः । निर्म्मुटः २ पण्याजिरम् ३ । इति त्रि- काण्डशेषः ॥ कचङ्गलः, पुं, (कच्यते रुध्यते वेलया अथवा कचते आत्मानं वेलाभूमिं न लङ्घयतीति यावत् बाहुल- कात् अङ्गलच् ।) समुद्रः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कचपं, क्ली, (कचते शोमते । “उषिकटिदलिकचि- खजिभ्यः कपन्” इति उणां । ३ । १४२ । कच + कपन् ।) तृणम् । शाकपत्रम् । इत्युणादिकोषः ॥ कचपक्षः, पुं, (कचानां केशानां पक्षः समूहः ।) केशसमूहः । इत्यमरः ॥ २ । ६ । ९८ ॥ कचपाशः, पुं, (कचानां केशानां पाशः । समूहः ।) केशसमूहः । इत्यमरः ॥ २ । ६ । ९८ ॥ कचमालः, पुं, (कचं कचवत् वर्णं मलते धारयतीति । कच + मल् + कर्म्मण्यण् ।) धूमः । इति हारा- वली ॥ खतमाल इति च पाठः ॥ कचरिपुफला, स्त्री, (कचस्य रिपुः फलमस्याः ।) शमीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कचहस्तः, पुं, (कचानां हस्तः समूहः ।) केशसमूहः । इत्यमरः ॥ २ । ६ । ९८ ॥ कचा, स्त्री, (कच्यते रुध्यते लौहशृङ्खलादिभिरिति यद्वा कचते शोभते राजगृहे इति ।) कच + अच् + टाप् ।) हस्तिनी इति मेदिनी ॥ शोभा । इति शब्दरत्नावली ॥ कचाकु, त्रि, (कच इव अकति वक्रं गच्छति । अक + उन् ।) दुराधर्षम् । दुःशीलम् । इति मेदिनी ॥ कचाकुः, पुं, (कच इव कचनिर्म्मितवेणीवत् अकति कौटिल्यं यथा तथा गच्छतीति अक + उन् ।) सर्पः । इति मेदिनी ॥ कचाटुरः, पुं, (कचवदटति मेघवत् शून्ये विहर तीति । कच + अट् + उरच् ।) पक्षिविशेषः । डाक् इति भाषा । तत्पर्य्यायः । शितिकण्ठः २ दात्यूहः ३ काकमद्गुः ४ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कचामोदं, क्ली, (कचं आमोदयतीति-आ-मुद्-णिच्- अच् ।) बालकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ बाला इति भाषा । कचुः, स्त्री, (कचते शोभते । कच् + उन् ।) कच्ची । स्वनामख्यातगुल्मः । इति पुराणम् ॥ मूलशाक- विशेषः । यथा, -- “कदली दाडिमी धान्यं हरिद्रा माणकं कचुः । विल्वोऽशोको जयन्ती च विज्ञेया नवपत्रिका” ॥ इति तिथ्यादितत्त्वे दुर्गोत्सवतत्त्वम् ॥ कच्चटं, क्ली, (कु कुत्सितं चटतीति । चट् + अच् । बाहुलकात् कोः कत् । कुत्सितम् ।) जलपिप्पली । इति वैद्यकम् ॥ कच्चरं, त्रि, (कु कुत्सितं चरतीति । कु + चर +

अच् कोः कदादेशः । अथवा चरेष्टः ।) मलिनम् । इत्यमरः ॥ ३ । १ । ५५ । कुत्सितम् । इति मेदिनी ॥ कच्चरं, क्ली, (कु कुत्सितं चर्य्यते आचर्य्यते यत् यद्वा केन जलेन चर्य्यते व्यवह्रियते यत् पृषोदरादि- त्वात् चकारस्य द्वित्वम् ।) तक्रं । इति मेदिनी ॥ कच्चित्, व्य, (कच्च चिच्च अनयोः समाहारः । कोः कदादेशः । अथबा काम्यते इति कद् चीयते निश्चीयते यस्मात् । कम + विच् । चि + क्विप् ततः पृषोदरादित्वात् मस्य दकारत्वम् ।) काम- प्रवेदनम् । इष्टपरिप्रश्नः । इत्यमरः । ३ । ४ । १ । यथा, “कच्चित् जीवति मे तातः” ॥ (तथा, रघुः । ५ । ५ । “आपद्यते न व्ययमन्तरायैः कच्चिन्महर्षे स्त्रिविधं तपस्तत्” ॥) कच्छः, पुं, (केन जलेन छृणाति दीप्यते छाद्यते वा, उच्छृदिर दीप्तिदेवनयोः छृद् वा अन्येष्वपि इति डः । कं जलं क्व्यति परिछिनत्ति इति वा, छो छेदने + आतोऽनुपेति कः” । ३ । २ । ३ । इति कः ।) अनूपप्रायस्थानम् । इत्यमरः । २ । १ । १० । काछाड् इति भाषा । (यथा, किराते १२ । ५४ । “कच्छान्ते सुरसरितो निधाय सेना- मन्वीतः स कतिपयैः किरातवर्य्यैः” ॥) सिन्धूनां सरसाञ्च प्रान्तभागः । इति मधुः ॥ जलाशयप्रान्तदेशः । इति रमानाथः । नदी- पर्ब्बतादिसमीपम् । इति साञ्जः ॥ (यथा महा- भारते । १ सम्भवपर्ब्बणि शाकुन्तले ७० । १६ । “नदीकच्छोद्भवं कान्तमुच्छ्रितध्वजसन्निभम्” ॥) तुन्नवृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । १२८ तुँद् इति भाषा । परिधानाञ्चलम् । इत्यमरमेदिनोकरौ ॥ काछा कोँचा कँड्सी इतिभाषा । शेषस्य पर्य्यायः । कक्षाः २ कच्छा ३ कच्छोटिका ४ । इति हेम- चन्द्रः ॥ कच्छटिका ५ कच्छाटिका ६ । इति शब्दरत्नावली ॥ नौकाङ्गम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (देशविशेषः । यथोक्तञ्च । “गणेश्वरात् पूर्ब्बभागे समुद्रादुत्तरे शिंवे । कच्छदेशः समाख्यातस्तन्त्रे श्रीशक्तिसङ्गमे” ॥) कच्छः, त्रि, (केन जलेन छृणाति दीप्यते इति । छृद् + बाहुलकात् डः ।) जलप्रान्तः । इति नानार्थे अमरः ॥ कच्छटिका, स्त्री, (कच्छं कच्छस्थलं अटति प्राप्नोति शकग्ध्वादित्वात् अलोपे सन्धिः । अट् अच् संज्ञायां कन् अत इत्वं च । यद्वा कच्छेन पश्चाद्भागस्थवस्त्रा- ञ्चलविशेषेण अट्यते प्राप्यते ज्ञायते वा अट् कर्म्मणि अप् । ततः कन् इत्वं च ।) कच्छः । इति शब्दरत्नावली । काछा इति भाषा ॥ कच्छपः, पुं, (कच्छं आत्मनो मुखसम्पुटं पाति स हि किञ्चिद्दृष्ट्वा शरीरे एव मुखसम्पुटं प्रवेशयति सम्पुटे हि कच्छशब्दः प्रसिद्धः । यद्वा कच्छे अनूप- देशे पाति आत्मानं रक्षतीति । कच्छ + पा + कर्त्तरि डः ।) स्वनामख्यातजलजन्तुः । काछिम् इति भाषा । तत्पर्य्यायः । कूर्म्मः २ कमठः ३ । इत्यमरः ॥ १ । १० । २१ । गूढाङ्गः ४ धरणीधरः ५ कच्छेष्टः ६ पल्वलावासः ७ कठिनपृष्ठकः ८ । पञ्चसुप्तः ९

क्रोडाङ्गः १० । इति शब्दरत्नावली ॥ पञ्चनखः ११ गुह्यः १२ पीवरः १३ जलगुल्मः १४ । इति जटाधरः । अस्य मांसगुणाः । वातहरत्वम् । शुक्रवृद्धिकारित्वम् । चक्षुर्हित- त्वम् । बलवर्द्धनत्वम् । मेधास्मृतिकारित्वम् । पथ्यत्वम् । शोथदोषनाशित्वञ्च । तस्य चर्म्म पित्त- नाशकम् । पादः कफहारकः । अण्डं स्वादु वाजी- करञ्च ॥ (अवतारविशेषः । यथाभागवते ८ । ७ । १० । “सुरासुरेन्द्रैर्भुजवीर्य्यवेपितं परिभ्रमन्तं गिरिमङ्गपृष्ठतः । बिभ्रत्तदावर्त्तनमादिकच्छपो मेनेऽङ्गकण्डूयनमप्रमेयः” ॥) नन्दीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः । कुवेरस्य निधि- विशेषः । मल्लस्य बन्धविशेषः । इति मेदिनी ॥ मदिरायन्त्रविशेषः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (ऋषि- विशेषः स तु विश्वामित्रपुत्त्रः ॥ यथा हरिवंशे २७ । ४७--५० ॥ “विश्वामित्रस्य पुत्त्रास्तु देवराजादयः स्मृताः । विख्यातास्त्रिषु लोकेषु तेषां नामानि मे शृणु ॥ देवश्रवाः कतिश्चैव यस्मात् कात्यायनाः स्मृताः । शालावत्यां हिरण्याक्षो जज्ञे रेणौ तु रेणुमान् ॥ साङ्कतिर्गालवश्चैव मुद्गलश्चेति विश्रुताः । मधुच्छन्दादयश्चैव देवलश्च तथाष्टकः ॥ कच्छपः पूरितश्चैव विश्वामित्रस्य वै सुताः । तेषां ख्यातानि गोत्राणिकौशिकानां महात्मनां” ॥ नागविशेषः । यथा महाभारते १ । १२३ । ६८ । “कर्क्कोटकोऽथ सर्पश्च वासुकिश्च मुजङ्गमः । कच्छपश्चाथ कुण्डश्च तक्षकश्च महोरगः” ॥) कच्छपिका, स्त्री, (कच्छेन पातीति कच्छ + पा + डः + स्वार्थे कन् । अत इत्वं टाप् च । कफ- वाताभ्यां जातानि कच्छप इव पञ्च षट् वा दारु- णानि उन्नतानि यस्यां संज्ञायां कन् टापि इत्वं च ।) क्षुद्ररोगविशेषः । तस्य लक्षणम् ! “ग्रथिता पञ्च वा षड्वा दारुणाः कच्छपोन्नताः । कफानिलाभ्यां पिडका ज्ञेयाः कच्छपिका बुधैः” ॥ प्रमेहोपेक्षया जातदशपिडकान्तर्गतपिडकावि- शेषः । तस्य लक्षणम् । “सदाहा कूर्म्मसंस्थाना ज्ञेया कच्छपिका बुधैः” । इति सुश्रुतः ॥ (“अवगाढार्त्तिनिस्तोदा महावास्तुपरिग्रहा । श्लक्ष्णा कच्छपपृष्ठाभा पिडका कच्छपी मता” ॥ इति चरकः ॥ चिकित्सा तु कच्छपीशब्दे द्रष्टव्याः ॥) कच्छपी, स्त्री, (कच्छं कच्छेन वा पाति । पा + सुपीति कः । ३ । २ । ४ । अथवा कच्छेन पिबति । अत्र तु गापोष्टक् न पिबतेः सुराशीध्योरिति वचनात् जातेरिति ङीष् । ४ । १ । ६३ ।) कूर्म्मी । तत्- पर्य्यायः । डुलिः २ दुलिः ३ कमठी ४ । वीणा- विशेषः । सा तु सरस्वतीवीणा । इत्यमरः ॥ ३ । ३ । १३१ । क्षुद्ररोगविशेषः । इति मेदिनी । कच्छपिकारोगः । तच्चिकित्सा यथा, “कच्छपीं स्वेदयेत् पूर्ब्बं तत एमिः प्रलेपयेत् । कल्कीकृतैर्निशाकुष्ठसितातालकदारुमिः ॥

पृष्ठ २/००७

:तां पक्वां साधयेच्छीघ्रं भिषगव्रणचिकित्सया” ॥ इति भावप्रकाशः ॥ कच्छरुहा, स्त्री, (कच्छे रोहति या । कच्छ + रुह् + इगुपधेति कः । ३ । १ । १३५ । स्त्रियां टाप् च ।) दूर्व्वा । इति जटाधरः ॥ कच्छां, स्त्री, (कचं पश्चात्प्रदेशं छादयतीति । छद् + णिच् + डः पृषोदरादित्वात् ह्रस्वः । टाप् च । कचश्छाद्यतेऽनया वा ।) परिधानापराञ्चलम् । इति हेमचन्द्रः ॥ चीरिका । झिँझी पोका इति भाषा । वाराही । इति मेदिनी ॥ कच्छाटिका, स्त्री, (कच्छ एव बाहुलकात् अटन् ततः स्वार्थे कन् टाप् च ।) कच्छटिका । इति शब्दरत्नावली ॥ कच्छुः, स्त्री, (कर्षति देहं । कष हिंसायां + “कषच्छ- श्चेति” १ । ८६ । उणां ऊ छान्तादेशश्च ।) पृषोदरा- दित्वात् वा ह्रस्वः । रोगविशेषः । तस्य लक्षणम् । “सूक्ष्मा बह्व्यः पिडकाः स्राववत्यः पामेत्युक्ता कण्डूमत्यः सदाहाः । सैव स्फोटैस्तीव्रदाहैरुपेता ज्ञेया पाण्योः कच्छुरुग्रास्फिचोश्च” ॥ इति निदानम् ॥ तच्चिकित्सा यथा । “अर्कपत्ररसे पक्वं हरिद्राकल्कसंयुतम् । नाशयेत् सार्षपं तैलं पामाकच्छुविचर्च्चिकाम्” ॥ इति अर्कतैलम् ॥ १ ॥ “मनःशिलालं कासीसं गन्धाश्मा सिन्धुजन्म च । स्वर्णक्षीरी शिलाभेदी शुण्ठी कुष्ठञ्च मागधी ॥ लाङ्गलीरवींरश्च दद्रुघ्नः कृमिहानलः । दन्ती निम्बदलञ्चैभिः पृथक् कर्षमितैर्भिषक् ॥ कल्कीकृतैः पचेत्तैलं कटुप्रस्थद्वयोन्मितम् । अर्कसीहुण्डदुग्धेन पृथक् पलमितेन च ॥ गोमूत्रस्याढकेनापि शनैर्मृद्वग्निना पचेत् । अभ्यङ्गेन हरेदेतत् कच्छुदुःसाध्यतामपि ॥ पामानञ्च तथा कण्डूं त्वग्व्याधिवधिरामयान् । कच्छुराक्षसनामेदं तैलं हारीतभाषितम्” ॥ कच्छुराक्षसनाम तैलम् ॥ २ ॥ इति भावप्रकाशः ॥ (“अवल्गुजं कासमर्दं चक्रमर्दं निशायुतम् । माणिमन्थेन तुल्यांशं मस्तुकाञ्जिकपेषितम् । कच्छुं कण्डूं जयन्त्युग्रां सिद्धत्रयप्रयोगराट् ॥ कोमलं सिंहास्यदलं सनिशं सुरभिजलेन पिष्टम् । दिवसत्रयेण नियतं क्षपयति कच्छुं विलेपनतः । हरिद्राकल्कसंयुक्तं गोमूत्रस्य पलद्वयम् । पिबेन्नरः कामचारी कच्छुपामाविनाशनम् ॥ शोथपाण्ड्वामयहरी गुल्ममेहकफापहा । कच्छुपामाहरी चैव पथ्या गोमूत्रसाधिता ॥ * ॥ स्वरसेऽपि च दूर्व्वायाः पचेत्तैलं चतुर्गुणम् । कच्छुर्विचर्चिका-पामा अभ्यङ्गादेव नाशयेत्” ॥ इति दूर्व्वाद्यं तैलम् ॥ * ॥ “सोमराजी हरिद्रे द्वे सर्षपारग्वधं गदम् । करञ्जवीजैडगजं गर्भं दत्त्वा विपाचयेत् ॥ तैलं सर्षपसम्भूतं नाडीदुष्टव्रणापहम् । अनेनाशु प्रणश्यन्ति कुष्ठान्यष्टादशैव तु ॥ नीलिकापि पुरोव्यङ्गगम्भीरं वातशोणितम् ।

कण्डूकच्छप्रशमनं कच्छुपामा विनाशनम्” ॥ इति सोमराजीतैलम् ॥ * ॥ इति चक्रपाणिकृतसंग्रहः ॥) कच्छुघ्नी, स्त्री, (कच्छुं हन्ति या । कछु + हन् + टक् + ङीप् ।) पटोलः । हपुषाभेदः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कच्छुरः, त्रि, (कच्छरस्त्यस्य । “कच्छ्वा ह्रस्वत्व- ञ्चेति” रः । ह्रस्वश्च । पां । ५ । २ । १०७ । वार्त्तिके ।) कच्छुरोगयुक्तः । खोसरोगी इति भाषा । तत्- पर्य्यायः । पामनः २ । इत्यमरः ॥ २ । ६ । ५८ पुंश्चलः । इति मेदिनी ॥ कच्छुरा, स्त्रो, (कच्छुं कण्डूरोगं राति ददातीति । आत इति कः । टाप् च । पृषोदरादित्वात् ह्रस्वः पूर्ब्बस्य । यद्वा कच्छूः साध्यत्वेनास्ति अस्यां ह्रस्व- श्चेति केषाञ्चिन्मतम् ।) शूकशिम्बी । शटी । दुरा- लभा । इति मेदिनी ॥ यवासः । इति राज- निर्घण्टः ॥ ग्राहिणीवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ क्षी रुइ इति भाषा ॥ कच्छूः, स्त्री, (कषति हिनस्ति देहं “कषेश्छश्च” । इति ऊः । १ । ८६ । उणां ।) रोगविशेषः । खोस् पाँच्डा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । पाम २ पामा ३ विचर्च्चिका ४ । इत्यमरः ॥ २ । ६ । ५६ ॥ कच्छूमती, स्त्री, (कच्छूःसाधनत्वेनास्त्यस्यां अस्त्यर्थेमतुप् ततो ङीप् ।) शूकशिम्बी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ कच्छोटिका, स्त्री, (कच्छ + अटन् वा कन् । अत इत्वं टाप् च । पृषोदरादित्वात् ओकारादेशः ।) कच्छः । इति हेमचन्द्रः । काछा इति भाषा ॥ कच्छोरं, क्ली, (केन शिरसा शरीरेण वा छुर्य्यते लिप्यते इति । क + छुर लेपे + कर्म्मणि घञ् ।) शटी । इति रत्नमाला ॥ कञ्ची, स्त्री, (कचते दीप्यते शोभते । कच् उन् । ततः कचुशब्दात् ङीप् ।) कन्दविशेषः । कचु इति ख्याता । तत्पर्य्यायः । वितण्डा २ । इति जटा- धरः ॥ अस्या गुणाः । भेदकत्वम् । गुरुत्वम् । कटुत्वम् । आमवायुपित्तकारित्वम् । पिच्छिल- त्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ (“कञ्ची सरा गुरुः सामवातकृत् कटुपित्तला” ॥ इति वैद्यकद्रव्यगुणे ॥) कच्चु इति हिन्दीभाषा ॥ “महिषासुरयुद्धेषु कच्चीरूपासि सुव्रते । मम विघ्नविनाशाय पूजां गृह्ण प्रसीद मे” ॥ इति शारदीयदुर्गार्च्चापद्धतिः ॥ कज, इ रुहे । जन्मनि । सौत्रधातुरयम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ इ कञ्जारः । रुहो जन्म । कृद्धोः कभावे इति भावे कः । इति दुर्गादासः ॥ कजं, क्ली, (के जले जायते जातं वा । जन + कर्त्तरि + डः ।) कमलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ कज्जलं, क्ली, (कु कुत्सितं जलं यस्मात् शुभ्रमपि जलं संयोगात् स्ववर्णत्वं नयतीति यावत् यद्वा कुत्सितं ऊर्द्ध्वगं चक्षुषोर्जलं दूरीभूतं भवत्यस्मात् । कोः कदादेशः ।) अञ्जनम् । इति हेमचन्द्रः ॥ काजल इति भाषा । तत्पर्य्यायः । लोचकः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (“ततः साकारयद्भूरि चेटीभिः कुण्डकस्थितम् ।

कस्तूरिकादिसंयुक्तं कज्जलं तैलमिश्रितम्” ॥ इति कथासरित्सागरे । ४ । ४७ ॥ तथा, भाग- वते ६ । २ । २७ । “धिङ्मां विगर्हितं सद्भिर्दुष्कृतं कुलकज्जलम्” ॥) कज्जलः, पुं, (कत् कुत्सितं यथा तथा जालयति आच्छादयति आतपादिकं । यद्वा कुत्सितमपि लतागुल्मादिकञ्चेति यावत् जालयति जीवयति वर्षणेनेतिशेषः । कु + जल् + णिच् अच् ततो ह्रस्वः ।) मेघः । इति शब्दमाला ॥ कज्जलध्वजः, पुं, (कज्जलं ध्वज इव यस्य ।) दीपः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कज्जलरोचकः, पुं, क्ली, (कज्जलं रोचयति । दीपेनो- द्भासयति । कज्जल + रुच् + णिच् ततोऽच् स्वार्थे कन् । ण्वुल् वा ।) दीपाधारः । पिलसुज् देरको इत्यादि भाषा । तत्पर्य्योयः । कौमुदीवृक्षः २ दीपवृक्षः ३ शिखातरुः ४ दीपध्वजः ५ । इति जटाधरः ॥ ज्योत्स्नावृक्षः ६ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कज्जली, स्त्री, (कु कुत्सितं जलति जीवतीति । जल + टक् ङीप् च कोः कत् । यद्वा कुत्सितं रोगयुक्तम् जालयति आरोग्यं नयति । जल + णिच् + अच् गौरादित्वात् ङीष् ह्रस्वश्च । यद्वा कज्जलमिवाच- रतीति कद् + जल् + क्विप् + अच् ङीष् च ।) मत्स्यविशेषः । तत्पर्य्यायः । कज्जला २ अनन्ता ३ इति शब्दरत्नावली ॥ मिश्रितरसगन्धकम् । (यथा “गन्धकेन रसं प्राज्ञः सुदृढं मर्द्दयेद्भिषक् । कज्जलाभो यथा सूतो विहाय घनचापलम् ॥ दृश्यतेऽसौ तदा ज्ञेयो मूर्च्छितो रसकोविदैः । असौ रोगचयं हन्यादनुपानस्य योगतः” ॥ इति वैद्यकरसेन्द्रसारसंग्रहः ॥) कज्वलं क्ली, (कं ऊर्द्ध्वगतं चक्षुषोर्जलं चक्षुरोगविशेषं ज्वालयति शोषयति नाशयतीति यावत् । ज्वल् + णिच् + अच् ह्रस्वश्च ।) कज्जलम् । इति त्रि- काण्डशेषः ॥ कञ्चटं, क्ली, (कञ्चते दीप्यते लतादामादिभिः शोभते इति भावः । कचि + अटच् ।) जलजशाकविशेषः । काँचडादाम इति भाषा । तत्पर्य्यायः । जलभूः २ लाङ्गली ३ । इति शब्दचन्द्रिका ॥ शारदी ४ तोयपिप्पली ५ शकुलादनी ६ । इति रत्नमाला जलतण्डुलीयम् ७ । इति भावप्रकाशः ॥ तस्य गुणाः । श्लेष्मकारित्वम् । धारकत्वम् । हिमत्वम् । पित्तरक्त- नाशित्वम् । लघुत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ अपि च । तिक्तत्वम् । वायुहरत्वञ्च । इति भावप्रकाशः ॥ कञ्चडः, पुं, (कञ्चते वघ्नाति मध्यगतं मनुष्यादि- जीवम् । कचि धातोरडन् बाहुलकात् इदित्वान्नुम् । कञ्चते शोभते वा ।) कञ्चटप्रभेदः । तत्पर्य्यायः । कञ्चटः २ काचः ३ चक्रमर्द्दः ४ अम्बपः ५ । इति शब्दचन्द्रिका ॥ कञ्चारः, पुं, (कचेर्भावे घञ् कञ्चं प्रकाशं तं ऋच्छति प्राप्नोतीति ऋ + कर्म्मण्यण् । अथवा कं पृथ्वीं चा- रयति चालयति यद्वा कं जलं चारयति निज- रश्मिभिरितिशेषः । कचि + णिच् अच् । कर्म्मणि उपपदे अण् वा ।) सूर्य्यः । इति जटाधरः ॥

पृष्ठ २/००८

कञ्चिका, स्ती, (कञ्चते वेणौ प्रकाशते । कचि + ण्वुल् स्त्रियां टाप् इत्वञ्च ।) वेणुशाखा । कञ्ची इति भाषा । तत्पर्य्यायः । कुञ्चिका २ धृष्णुः ३ । इति शब्दचन्द्रिका ॥ क्षुद्रस्फोटः । इति वैद्यकम् ॥ कञ्चुकः, पुं, (कञ्चते आपुच्छात् सफणमुखपर्य्यन्तं अभितो दीप्यते प्रकाशते शोभते वा कञ्चते आवृणोति शत्रुनिक्षिप्तास्त्रादिनिवारणाय । कचि + बाहुलकादुकन् ।) सर्पत्वक् । सापेर खोलोस इति भाषा । तत्पर्य्यायः । निर्म्मोकः २ । (यथा पञ्चतन्त्रे । १ । ६९ । “भोगिनः कञ्चुकाविष्टाः कुटिला क्रूरचेष्टिताः । सुदुष्टा मन्त्रसाध्याश्च राजानः पन्नगा इव” ॥) भटादेश्चोलाकृतिसन्नाहः । साँजोया इति भाषा । तत्पर्य्यायः । वारबाणः २ वाणवारः ३ । इत्य- मरभरतौ ॥ (तथा हि रामायणे ६ । ९९ । २३ । “कञ्चुकोष्णीषिणस्तत्र वेत्रकर्कशपाणयः । उत्सारयन्तः सहसा समन्तात्परिचक्रमुः” ॥) चोलकम् । काँचलि इति भाषा । तत्पर्य्यायः । चोलः २ कञ्चुलिका ३ कूर्पासकः ४ अङ्गिका ५ । वर्द्धापकगृहीताङ्गस्थितवस्त्रम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथाऽमरुशतके ८१ । “सख्यः किं करवाणि यान्ति शतधा यत् कञ्चुके सन्धयः” ॥) वस्त्रम् । इत्युणादिकोषः ॥ (यथा भागवते ८ । ७१५ । “देवांश्च तच्छ्वासशिखाहतप्रभान् धूम्राम्बरस्नग्वरकञ्चुकाननान्” ॥) कञ्चुकालुः, पुं, (कञ्चुकोऽस्त्यस्य । कञ्चुक + आलुच् ।) सर्पः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ कञ्चुकी, [न्] पुं, (कञ्चुकोऽस्यास्तीति । कञ्चुक + अस्त्यर्थे इनिः ।) महल्लरक्षकः । अन्तःपुराध्यक्षः । स तु वहिःसञ्चरन्तीनां पुरस्त्रीणां प्रेक्षकपुरुषान्तर- वारणाय राज्ञा स्त्र्यागारे यो वेत्रधरो नियुक्तः । तत्पर्य्यायः । सौविदल्लः २ स्थापत्यः ३ सौविदः ४ । इत्यमरः ॥ २ । ८ । ८ ॥ (यथा रत्नावलीनाटिकायां २ अङ्के । “नष्टं वर्षवरैर्मनुष्यगणनाभावादपास्य त्रपा- मन्तःकञ्चुकिकञ्चुकस्य विशति त्रासादयं वामनः” ॥ अस्य लक्षणमुक्तं भरतेन । “अन्तःपुरचरो वृद्धो विप्रो गुणगणान्वितः । सर्व्वकार्य्यार्थकुशलः कञ्चुकीत्यभिधोयते” ॥) यवः । चणकः । सर्पः । इति राजनिर्घण्टः ॥ षिङ्गः । जोङ्गकद्रुमः । इति मेदिनी ॥ कञ्चुकी, स्त्री, (कञ्चयति शरीरकान्त्यादिकं प्रका- शयति रोगादिकमुपशमयति वा । कञ्च णिच् बाहुलकादुकन् गौरादित्वात् ङीष् जातिवाच- कत्वात् ङीप् वा ।) औषधिभेदः । इति मेदिनी ॥ क्षीरीशवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ कञ्चुलिका, स्त्री, (कञ्चते हृदयाद्यङ्गान्यावृणोतीति । कचि + उलच् + स्वार्थे कन् गौरादित्वात् ङीष् ह्रस्वः । टाप् च ।) कञ्चकः । स्त्रीणामङ्गरक्षिणी । इति हेमचन्द्रः ॥ काँचुलि इति भाषा ॥ (यथा अमरुशतके । २३ । “त्वं मुग्धाक्षि विनैव-

कञ्चुलिकया धत्से मनोहारिणीम् ।) कञ्जं, क्ली, (कम् क्षीरोदधौ जायते सागरस्यापि जलमयत्वात् तद्वति इति सूच्यते । कम् जले जातम् । जनेः कर्त्तरि डः ।) अमृतम् । पद्मम् । इति मेदिनी ॥ (यथा, भागवते । ८ । ६ । ३ । “विरिञ्चो भगवान् दृष्ट्वा सह शर्व्वेण तां तनुम् । स्वच्छामरकतश्यामां कञ्जगर्भारुणेक्षणाम्” ॥) कञ्जः, पुं, (कम् के जले शिरसि च जायते । जनेर्डः ।) ब्रह्मा । केशः । इति मेदिनी ॥ कञ्जकः, पुं, (कञ्जते मनुष्यवत् प्रायेणोच्चारयितुं शक्नीतीति । कजि + कर्त्तरि ण्वुल् ।) पक्षिविशेषः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ मयना इति भाषा ॥ कञ्जजः, पुं, (कञ्जात् विष्णोर्नाभिपद्मात् जातः । जन + कर्त्तरि डः ।) ब्रह्मा । इति शब्दरत्नावली ॥ कञ्जनः, पुं, (कं सुखं जनयतीति । कम् + जनि + अण् ।) कन्दर्पः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पक्षिवि- शेषः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ मयना इति भाषा ॥ कञ्जरः, पुं, (कं जलं एकार्णवस्थसलिलं जरयति शोषयति । कम् जृणाति रश्मिभिराकर्षति । कजि + अरन् ।) ब्रह्मा । सूर्य्यः । उदरम् । हस्ती । इत्युणादिकोषः ॥ कञ्जलः, पुं, (कञ्जते उपदिष्टविषयं पठितुं शक्नोति । कजि + कलच् ।) मदनपक्षी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ मयना इति भाषा ॥ कञ्जारः, पुं, (कम् जलं भुक्तरसादिकं जारयति । कम् + जलं जारयति शोषयति रश्मिभिः । कम् एकार्ण- वस्थप्रलयसलिलं जारयति योगबलेन लापयति । कं जलं जारयति शोषयति शुण्डेनेतिशेषः । कम् + जॄ + णिच् + अण् । यद्वा “कञ्जिमृजिभ्यां चित्” । इति आरन् । ऊणां ३ । १३७ ।) जठ- रम् । सूर्य्यः । विरिञ्चिः । वारणः । मुनिः । इति मेदिनी ॥ (मयूरः । व्यञ्जनम् । इत्युणादिकोषः ॥ ४ । १३७ ॥ कम् जलं सागरं जारयति शोष- यति गण्डूषीकृत्य योगबलेन इति विग्रहे अग- स्त्यमुनिः ॥) कञ्जिका, स्त्री, (कञ्जते तरसा भूमिं भित्त्वा उत्प- द्यते । कजि + कर्त्तरि + ण्वुल् + टाप् इत्वञ्च ।) ब्राह्मणयष्टिकावृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ वा- मन्हाटी इति भाषा ॥ कट गत्यां । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां--परं--सकं-- सेट् ।) कटति । इति दुर्गादासः ॥ कट इ गत्यां । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां--परं--सकं-- सेट्--इदित् । इ-कण्ट्यते । इति दुर्गादासः ॥ कट ई गत्यां । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-सकं- सेट् । कटति अकटीत् अकाटीत् चकाट । ई कट्टः इति दुर्गादासः ॥ कट ए वृतौ । वृषि । वृतिरावरणम् । वृट् वर्षणम् । (भ्वां-परं-सकं-अकं च सेट् ।) कटति । एदित् अकटीत् चकाट ।) ए अकटीत् पटो गात्रम् । कटति मेघः । इति दुर्गादासः ॥ कटः, पुं, (कटति मदवारि वर्षति यः । कट वर्षणे-कर्त्तर्य्यच् ।) हस्तिगण्डस्थलम् । “कण्डूय-

मानेन कटं कदाचित् वन्यद्विपेनोन्मथिता त्वगस्य” । इति रघुः” । २ । ३७ ।) कटिदेशः तत्पार्श्वश्च । किलिञ्जकः । इत्यमरः ॥ माँदुर्दर्मा इत्यादि भाषा । काशादिरचितरज्जुः येन कुसूलं वेष्ट्यते । कुसूलञ्च मरायि इति टीकान्तरम् ॥ तृणरचितटाटी इतिख्यात इत्यन्ये । इति तट्टी- कायां भरतः ॥ (यथा भागवते । १ । ३ । १८ । “चतुर्द्दशं नारसिंहं बिभ्रद्दैत्येन्द्रमूर्ज्जितम् । ददार करजैर्वक्षस्येरकां कटकृद्यथा” ॥) अतिशयः । शरः । समयः । इति मेदिनी ॥ तृणम् । इति धरणी ॥ (यथा मनु २ । २०४ । “गोऽश्वोष्ट्रयानप्रासादस्रस्तरेषु कटेषु च । आसीत गुरुणा सार्द्धं शिलाफलकनौषु च” ॥ “कटेषु तृणादिनिर्म्मितेषु” इति कुल्लूकभट्टः ॥) शवः । शवरथः । ओषधी । श्मशानम् । इति हेम- चन्द्रः ॥ तक्षितकाष्ठम् । तक्ता इति भाषा । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, -- रामायणे । २ । ५६ । २१ । “तां निष्ठितां बद्धकटां दृष्ट्वा रामः सुदर्शनाम् । सुश्रूषमाणमेकाग्रमिदं वचनमब्रवीत्” ॥ “बद्धकटां बद्धकवाटाम्” इति तट्टीका ॥ स्वनाम- प्रसिद्धराक्षसः । यथा, -- रामायणे । ५ । १२ । १३ । “शुकनासस्य वक्रस्य कटस्य विकटस्य च । रक्षसो लोमहर्षस्य दंष्ट्रालह्रस्वकर्णयोः” ॥) कटः, त्रि, (कटयति प्रकाशयति क्रियामितिशेषः । कट्- + णिच् + अच् ।) क्रियाकारः । इति हेमचन्द्रः ॥ कटकः, पुं, क्ली, (कटति वर्षति अस्मिन् मेघ इति । अथवा कट्यते निर्गम्यते अस्मात् निर्झरिण्या- दिभिः “कृञादिभ्यः संज्ञायां वुन्” । ५ । ३५ । उणां इति वुन् ।) पर्ब्बतमध्यभागः । तत्पर्य्यायः । नितम्बः २ । इत्यमरः ॥ २ । ३ । ५ ॥ मेखला ३ इति भरतः ॥ (यथा रघुः । १६ । ३१ । “मार्गै- षिणी सा कटकान्तरेषु वैन्ध्येषु सेना बहुधा विभिन्ना” ॥) वलयः । चक्रम् । इत्यमरः ॥ २ । ६ । १०७ । हस्तिदन्तमण्डनम् । सामुद्रलवणम् । राजधानी । इति मेदिनी ॥ नगरी । इति शब्दरत्नावली ॥ सेना । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा हितोपदेशे १ । ३३२ । “स च दिग्विजयक्र- मेणागत्य चन्द्रभागानदीतीरे समावेशितकटको वर्त्तते” ॥) सानुः । पर्ब्बतस्य समभूभागः । इति विश्वः ॥ (“गिरिकूटेषु दुर्गेषु नानाजनपदेषु च । जनाकीर्णेषु देशेषु कटकेषु परेषु च” ॥ इति महाभारतम् ४ । २४ । १२ ।) कटकी, [न्] पुं, (कटकोऽस्त्यस्य अस्त्यर्थे इनिः ।) पर्ब्बतः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कटकोलः, पुं, (कटति वर्षति स्रवति इति । कट् + अच् । कटस्य निष्ठीवनरूपजलस्य कोलः घनीभावो यत्र । कुल संस्त्याने अधिकरणे घञ् ।) निष्ठी- वनपात्रम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पिक्दानी इति भाषा ॥

पृष्ठ २/००९

:(“स्यादाचामनकः प्रोण्ठः कटकोलः पतद्ग्रहः” ।) कटखादकं, त्रि, (कटं तृणादिकं सर्व्वमपि खादति इत्यर्थः । कट् + खाद् + ण्वुल् । सर्व्वभक्षम् ।) खादकम् । भक्षकम् । इति मेदिनी ॥ कटखादकः, पुं, (कटस्य आवरणस्य खं मध्यस्थित- च्छिद्रं अत्ति । कट + ख + अद् + ण्वुल् ।) काच- कलसः । काकः । जम्बूकः । इति मेदिनी ॥ (कटं शवं खादतीति व्युत्पत्त्या शवखादके त्रि ।) कटङ्कटः, पुं, (कटं शवं कटति ज्वालया आवृणो- तीति । कट + कट् + बाहुलकात् खच् ।) अग्निः । यथा, -- “कटङ्कटाय भीमाय नमः पञ्चपलाय च । अघोरघोररूपाय घोरघोरतराय च” ॥ इति वह्निपुराणे अग्निस्तवनामाध्यायः ॥ कटङ्कटेरी, स्त्री, (कटङ्कटं वह्निजं सुवर्णं तत्कान्ति- मितिशेषः ईरयति प्रापयति ज्ञापयति वात्मानं सुवर्णकान्तितुल्यपीतवर्णत्वात् । कटङ्कट + ईर गतौ + अण् । ङीप् गौरादित्वात् ङीष् वा ।) हरिद्रा । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ दारुहरिद्रा । इति रत्नमाला ॥ कटप्रूः, पुं, (कटे श्मशाने प्रवते । कटं कटेन वा प्रवते । प्रुङ् गतौ क्विप् निपातनात् दीर्घः । पां । ३ । २ । १७ । “क्विव्वचिप्रच्छिश्रिस्रुद्रुप्रुज्वां दीर्घोऽसम्प्रसा- रणञ्च” ।) उणां २ । ५७ ।) महादेवः । राक्षसः । विद्याधरः । अक्षदेवनः । इति मेदिनी । कीटः । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ कटभङ्गः पुं, (कटानां शस्यानां ओषधीनामिति- यावत् हस्तेन भङ्गः च्छेदनम् । कटस्य सैन्यसंघस्य भङ्गः यस्मात् हेतोः सैन्यभङ्गस्तु राजमरणहेतु- रेव ।) शस्यानां हस्तच्छेदः । हात दिया शस्य छेडा कुडन इत्यादि भाषा । नृपात्ययः । राजवि- नाशः । इति मेदिनी ॥ कटभी, स्त्री, (कटवद् भाति । कट + भा + डः । गौ- रादित्वात् ङीष् ।) ज्योतिष्मती लता । इत्यमरः । २ । ४ । १५० ॥ नया फटिकी इति भाषा । अप- राजिता । वृक्षभेदः । तत्पर्य्यायः । नाभिका २ शौण्डी ३ पाटली ४ किणिही ५ मधुरेणुः ६ क्षुद्रश्यामा ७ कैडर्य्यः ८ श्यामला ९ । अस्या गुणाः । कटुत्वम् । उष्णत्वम् । गुल्मविषाध्मानशूलदोष- नाशित्वम् । वातकफाजीर्णरोगशमताकारित्वम् । श्वेता चेत् गुणयुक्तत्वञ्च । “तत्फलं तद्गुणं ज्ञेयं विशेषात् कफशुक्रकृत्” । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा भावप्रकाशे । “कटभी तु प्रमेहार्शोनाडीव्रणविषक्रिमीन् । हन्त्युष्णा कफकुष्ठघ्नी कटुरुष्णा च कीर्त्तिता” ॥) वृक्षभेदः । काँटाशिरीष इति ख्यतः । इति रत्नमाला ॥ कटमालिनी, स्त्री, (कटानां किण्वाद्योषधीनां माला साधनत्वेनास्ति अस्याः अस्त्यर्थेइनिः ततो ङीप् । मदिरामादकतायास्तु किण्वाद्योषधीगणप्रभव- त्वात् । “मद्यादौ किण्वशक्तिवत्” । इति चार्व्वाक- दर्शनं १ अध्यायः ।) मदिरा । इति शब्दभाला ॥

कटम्बः, पुं, (कटतीति “कृकदिकडिकटिभ्योऽम्बच्” । उणां । ४ । ८२ । इति अम्बच् धातूनामनेकार्थत्वात् अत्र वादनेऽपि ।) वाद्यभेदः । (कट्यते आव्रियते शत्रुरनेनेति करणे अम्बच् ।) बाणः । इत्युणा- दिकोषः ॥ कटम्बरा, स्त्री, (कटं गुणातिशयम् वृणोति धार- यतीति । वृ + अच् + टाप् च ।) कटुकी । इत्य- मरः । २ । ४ । ८५ ॥ कटम्भरा इति च पाठः ॥ कटम्भरः, पुं, (कटं गुणातिशयं बिभर्त्ति । भृ + धा- रणपोषणयोः संज्ञायां भृतॄवृजिधारिसहितपि- दमीति खच् मुम् च पां ३ । २ । ४६ ।) श्योना- कवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कटभीवृक्षः । इति वैद्यकम् ॥ कटम्भरा, स्त्री, (कटं बिभर्त्ति या । भृ + खच् मुम् टाप्च ।) राजबला । इत्यमरः । २ । ४ । १५३ ॥ प्रसारणी । गन्धभादालिया इति भाषा । रो- हिणी । कटकी इति भाषा । हस्तिनी । कलम्बिका । गोला । वर्षाभूः । मूर्ब्बा । इति मेदिनी ॥ कटव्रणः, पुं, (कटः उत्कटो व्रणो युद्धकण्डुरस्य ।) भीमसेनः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कटशर्करा, स्त्री, (कटः नलः मिष्टरसत्वात् शर्करेव यस्याः ।) गाङ्गेष्टीलता । इति हारावली ॥ नाटा इति ख्याता । कटाकुः पुं, (कटति कृच्छ्रेण जीविकां निर्व्वाहयति ॥ कट् कृच्छ्रजीवने “कटिकषिभ्यां काकुः” उणां ३ । ७७ । इति काकुः ।) पक्षी । इति सिद्धान्तकौमु- द्यामुणादिवृत्तिः ॥ कटाक्षः, पुं, (कटावतिशयितौ अक्षिणी यत्र । कट + अक्षिन् + षच् । यद्वा कटं गण्डं अक्षति व्या- प्नोति । अक्षु व्याप्तौ + अच् कर्म्मण्यण् वा ।) अपा- ङ्गदर्शनम् । आड्चके देखन इति भाषा । इत्य- मरः । २ । ६ । ९४ ॥ (यथा, मेघदूते ३७ । “आमो- क्ष्यन्ति त्वयि मधुकरश्रेणिदीर्घान् कटाक्षान्” ॥) कटायनं, क्ली, (कटस्य स्वनामख्यातासनस्य अयनं उत्पत्तिस्थानम् ।) वीरणम् । इति शब्दरत्नावली ॥ कटारः, पुं, (कटं कन्दर्पमदं ऋच्छति । कट + ऋ + अण् ।) नागरः । कामी । इति शब्दमाला । कटाहः, पुं, (कटं उत्तापादिकं आहन्ति निवारय- तीति । कट् + आ + हन् + ड ।) कूर्म्मकर्परः ॥ द्वीपप्रभेदः । (कटं कटुगन्धादिकं आहन्ति तैला- दिकटुगन्धः आहन्यतेऽत्र वा ।) तैलादिपाकपा- त्रम् । (कटं शत्रुं आहन्त्यसौ जायमानविषाणा- ग्रमहिषीशावकः । इति मेदिनी ॥ (कटः पापी आहन्यतेयत्र ।) नरकः । इति हारावली ॥ कर्व्वूरः । इति जटाधरः ॥ कूपः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा सिद्धान्तकौमुद्याम् । ५ । १ । ५२ । “प्रस्थं सम्भवति प्रास्थिकः कटाहः” ॥) कटिः, पुं, स्त्री, (कट्यते वस्त्रादिना व्रियतेऽसौ सर्व्व- धातुभ्य इन् इति कट् + इन् ।) शरीरावयव- विशेषः । काँकालि इति भाषा । तत्पर्य्यायः । कटः २ श्रोणिफलकं ३ श्रोणी ४ ककुद्मती ५ । इत्यमरः । २ । ६ । ७४ ॥ श्रोणिफलम् ६ कटी ७ श्रोणिः ८ ।

इति तट्टीका ॥ कलत्रम् ९ कटीरम् १० काञ्ची- पदम् ११ । इति हेमचन्द्रः । करभः १२ । इति जटाधरः ॥ अत्र पूर्ब्बद्वयं कटिपार्श्वः । इति भरतः ॥ (यथा, भागवते । ३ । १५ । २० । “येषां वृहत् कटितटाः स्मितशोभिमुख्यः” । कृष्णात्मनां न रज आदधुरुत्स्मयाद्यैः” ॥) कटित्रं, क्ली, (कटिं त्रायते इति । कटि + त्रै + कः ।) रसना । कटिवस्त्रम् । कटिवर्म्म । इति मेदिनी- करहेमचन्द्रु ॥ (यथा भागवते । ६ । १६ । ३० । “मृणालगौरं शितिवाससं स्फुरत्- किरीटकेयूरकटित्रकङ्कणम्” ।) कटिप्रोथः, पुं, (प्रोथतीति प्रोथृ + पर्य्याप्तौ पुंसीति घः । कट्याः प्रोथः मांसपिण्डः ।) कटिदेशस्थमांस- पिण्डम् । गुदपुला पोदेर पेलो इति भाषा । तत्पर्य्यायः । स्फिक् २ । इत्यमरः । २ । ६ । ३५ ॥ पूलकः ३ कटीप्रोथः ४ । इति रभसः ॥ कटिः ५ प्रोथः ६ । इति केचित् ॥ पूलः ७ । इति भरतः ॥ कटिरोहकः, पुं, (कटिं हस्तिपश्चाद्भागं रोहतीति । कटि + रुह् + ण्वुल् ।) हस्तिपश्चाद्भागरोहकः । इति शब्दमाला ॥ कटिल्लकः, पुं, (कटति लतायां प्रकाशते उत्पद्यते वा । कट + बाहुलकादिल्लप्रत्ययः । ततः स्वार्थेकन् ।) कारवेल्लः । इत्यमरः । करला इति भाषा ॥ कटिशीर्षकः, पुं, (कटिः शीर्षमिव । संज्ञायां कन् ।) कटिदेशः । इति हलायुधः ॥ कटिशूलः, पुं, (कटिस्थः शूलः शूलरोगः ।) कटि- देशस्थशूलरोगः । तस्यौषधं यथा । “रजनीकदलीक्षारलेपः सिध्मविनाशनः । कुष्ठस्य भागमेकन्तु पथ्याभागद्वयं तथा ॥ उष्णोदकेन संपीत्वा कटिशूलविनाशनम्” । इति गारुडे १८८ अध्यायः ॥ (“गुडूच्यारग्बधश्चैव क्वाथमेषां विपाचयेत् । शुण्ठीचूर्णेन संयुक्तं पिबेज्जङ्घाकटिग्रहे” ॥ इति शार्ङ्गधरः ॥) कटिशृङ्खला, स्त्री, (कट्यां धार्य्या शृङ्खला । यद्वा कट्याः शृङ्खला ।) चितिका । कटिधार्य्यक्षुद्र- घण्टिका । इति हारावली ॥ कटिसूत्रं, क्ली, (कट्यां धार्य्यं सूत्रम् । शाकपार्थिवा- दित्वात् मध्यपदलोपः ।) कट्यलङ्कारविशेषः । इति हलायुधः । चन्द्रहार गोट् इत्यादि भाषा ॥ (यथा, भागवते । ५ । ३ । ४ । “स्फुटकिरण प्रवरमणिमयमुकुटकुण्डलकटककटिसूत्रहारकेयूर नूपुराद्यङ्गभूषणविभूषितमृत्विक्सदस्यगृहपतयो- ऽधना इव” ॥) कटी, [न्] पुं, (कटः गण्डस्थलं प्राशस्त्येनास्यास्तीति अस्त्यर्थे इनिः ।) हस्ती । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कटी, स्त्री (कट्यतेः कटुरसेषु गृह्यतेऽसौ । कट्यते आव्रियते वस्त्रादिना । सर्व्वधातुभ्यैन् । कटात् श्रोणिवचन इति गौरादिषु पाठाद् वा ङीष् । पां ४ । १ । ४१ ।) पिप्पली । श्रोणिदेशः । [इति मेदिनी ॥ (यथा, महाभारते । १ । वकबधपर्ब्बणि १६४ । २७ ।

पृष्ठ २/०१०

:“सव्येन च कटीदेशे गृह्य वाससि पाण्डवः । तद्रक्षो द्विगुणं चक्रे रुवन्तं भैरवं रवम्” ॥) कटीतलः, पुं, (कट्यां तलमास्पदमस्य । अस्य कटि- देशे धारणप्रसिद्धेस्तथात्वम् ।) न्युब्जखङ्गः । इति त्रिकाण्डशेषः । वाँका खाँडा इति भाषा ॥ कटीरं, क्ली, (कट्यते आव्रियतेऽसौ वाससेतिशेषः । कट् + “कॄशॄपॄकटिपटिशौटीभ्यः ईरन्” । उणां । ४ । ३० ॥ इति ईरन् ।) कटिः । इति हेमचन्द्रः ॥ कटीरः, पुं, (कट्यते आव्रियतेऽसौ अथवा कद्यते गम्यते अनेन । कर्म्मणि करणे वा ईरन् । उणां । ४ । ३० ।) जघनम् । कन्दरः । इत्युणादिकोषः ॥ कटिः । इति जटाधरः ॥ कटीरकः, पुं, (कटीर एव स्वार्थे संज्ञायां वा कन् ।) नितम्बः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कटु, क्ली, (कटति सदाचारमावृणोतीति । कट् + उन् ।) अकार्य्यम् । इत्यमरः । ३ । ३ । ३५ ॥ दूषणम् । इति विश्वः ॥ कटुः, पुं, (कटति तीक्ष्णतया रसनां मुखं वा आवृणो- ति यद्वा कटति वर्षति चक्षुर्मुखनासादिभ्यो जलं स्रावयतीति । कट् + उन् । “कटिवटिभ्यां च” । उणां । १ । ९ ।) सविशेषः इत्यमरः । १ । ५ । ९ । झाल इति भाषा ॥ अस्य गुणाः कण्ठजदोषशोथमन्दाग्नि- श्वित्ररोगनाशित्वम् । अस्य बहुसेवने क्षयदातृ- त्वम् । वीर्य्यबलापहत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च । आरोग्यपित्ताग्निवायुकारित्वम् । कृमि कण्डुविषरोगस्तनदुग्धमेदःस्थौल्यनाशित्वम् । लघु- त्वम् । अतिशयभक्षणे श्रमस्थैर्य्यतालुशोषातिदा- हकारित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ (तथा चोक्तम् । भावप्रकाशे । “कटूरूक्षः स्तन्यमेदःश्लेष्मकण्डूविषापहः । वातपित्तकृदाग्नेयः शोषी पाचनरोचकृत्” ॥ अस्य लक्षणं यथाह वाभटः ॥ “उद्वेजयति जिह्वाग्रं कुर्व्वंश्चिमिचिमां कटुः । स्रावयत्यक्षिना सास्यं कपोलौ दहतीव च” ॥ गुणकर्म्माणि च यथा, तत्रैव । “कटुर्गलामयोदर्द्दकुष्ठालसकशोफजित् । व्रणावसादनः स्नेहमेदःक्लेदोपशोषणः ॥ दीपनः पाचनो रुच्यः शोषणोऽन्नस्य कर्षणः । छिनत्ति बन्धान् स्रोतांसि विवृणोति कफापहः ॥ कुरुते सोऽतियोगेन तृष्णां शुक्रबलक्षयम् । मूर्च्छामाकुञ्चनं कम्पं कटीपृष्ठादिषु व्यथाम्” ॥ * ॥ कटुको रसो वक्त्रं शोधयति अग्निं दीपयति, भुक्तं शोधयति, घ्राणमास्रावयति, चक्षुर्विरेचयति, स्फुटोकरोतीन्द्रियाणि अलसकश्वयथूपचयोदर्द्धा- भिष्यन्द-स्नेह-श्वेद-क्लेदमलानुपहन्ति, रोचयत्य- शनं, कण्डूर्विनाशयति, व्रणानवसादयति, क्रिमीन् हिनन्ति, मांसं विलिखति, शोणितसङ्घातं भि- नत्ति, बन्धाच्छिनत्ति, मार्गान् विवृणोति, श्लेष्माणं शमयति, लघुरुष्णो रूक्षश्च ॥ स एवंगुणोऽप्येक- एवात्यर्थमुपयुज्यमानो विपाकप्रभावात् पौंस्त्व- मुपहन्ति, रसवीर्य्यप्रभावान्मोहयति, ग्लापयति, सादयति, कर्षयति, मूर्च्छयति, नमयति, तमयति,

भ्रमयति, कण्ठं परिदहति शरीरतापमुपजन- यति, बलं क्षिणोति, तृष्णां जनयति, वाष्वग्निबाहु- ल्याद् भ्रम-मद-दवथु-कम्प-तोद-भेदैश्चरण-भुज- पार्श्व-पृष्ठप्रभृतिषु मारुतजान् विकारानुपजन- यति ॥ इति चरकः ॥) चम्पकवृक्षः । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ चीनकर्पूरः । पटोलः । कट्वीलता । इति राजनिर्घण्टः ॥ कटुः, स्त्री, (कट्यते कटुत्वेनास्वाद्यते इति । कट् + उ ।) कटुकी । इत्यमरः ॥ प्रियङ्गुवृक्षः । रा- जिका । इति विश्वमेदिन्यौ ॥ कटुः, त्रि, (कटति परलक्ष्मीदर्शनेन कृपणतां गच्छ- तीति । कट् + उः ।) मत्सरः । तीक्ष्णः । इत्यमरः । ३ । ३ । ३५ ॥ (यथा, महाभारते १ । पौष्यपर्ब्बणि ३ । ५५ । “क्षारतिक्तकटुरूक्षैस्तीक्ष्णविपाकै- श्चक्षुष्युपहतोऽन्धो बभूव” ।) कटुरसयुक्तः । (यथा, भागवते । ३ । २६ । ४२ । “कषायो मधुरस्तिक्तः कठ्वम्ल इति नैकधा । भौतिकानां विकारेण रस एको विभिद्यते” ॥) सुगन्धिः । इति मेदिनी ॥ (यथा, रघुः । ५ । ४८ । “सप्तच्छदक्षीरकटुप्रवाह- मसह्यमाघ्राय मदं तदीयम्” ॥) अप्रियः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, रघुः ६ । ८५ “इति समगुणयोगप्रीतयस्त त्र पौराः श्रवणकटु नृपाणामेकवाक्यं विवब्रुः” ॥) दुर्गन्धः । इत्यमरटीकायां स्वामी ॥ कटुकं, क्ली, (कटुकानां कटुरसानां त्रयं कटोः संज्ञायां कन् ।) त्रिकटु । इति मेदिनी ॥ तत्तु शुण्ठी पिप्पली मरिचञ्च ॥ (कटु एव । स्वार्थे कन् । इति विग्रहे वाच्यलिङ्गं । अप्रियम् । यथा, महा- भारते । २ । अनुद्यूतपर्ब्बणि ७७ । १६ । “दुर्य्योधनश्च कर्णश्च कटुकान्यभ्यभाषताम् । इति सर्व्वमिदं राजन्नाकुल प्रतिभाति मे” ॥) कटुकः, पुं, (कटुरेव कटुकः स्वार्थे कन् ।) कटुरसः । (यथा, सुश्रुते “यो जिह्व्यग्रं बाधते उद्वेगं जनयति शिरो गृह्णीते नासिकाञ्च स्रावयति स कटुको रसः” ॥) पटीलः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुगन्धि- तृणम् । इति शब्दरत्नावली ॥ कुटजवृक्षः । अर्क- वृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ राजसर्षपः । इति हारावली ॥ कटुकन्दः, पुं, (कटुः कन्दोमूलमस्य ।) शिग्रुवृक्षः । आर्द्रकम् । लशुनम् । इति मेदिनी ॥ कटुकफलं, क्ली, (कटुकं फलमस्य ।) कक्कोलकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ कटुका, स्त्री, (कटु + संज्ञायां कन् । स्त्रियां टाप् ।) क्षुद्रचञ्चवृक्षः । वृक्षविशेषः । कट्की इति माषा । तत्पर्य्यायः । जननी २ तिक्ता ३ रोहिणी ४ तिक्त रोहिणी ५ चक्राङ्गी ६ मत्स्यपित्ता ७ वकुला ८ । शकुलादनी ९ सादनी १० शतपर्ब्बा ११ द्विजाङ्गी १२ मलभेदिनी १३ अशोकरोहिणी १४ कृष्णा १५ कृष्णभेदी १६ महौषधी १७ कट्वी १८ अञ्जनी १९ काण्डरुहा २० कटुः २१ कटुरो- हिणी २२ केदारकटुका २३ अरिष्टा २४ पा-

मघ्नी २५ । इति राजनिर्घण्टः ॥ कटम्बरा २६ कटुम्भरा २७ अशोका २८ । इत्यमरः तट्टीका च ॥ (अस्य गुणाः । “कटुका कटुका पाके तिक्ता रूक्षा हिमा लघुः । भेदिनी दीपनी हृद्या कफपित्तज्वरापहा । प्रमेहश्वासकासास्रदाहकुष्ठकृमिप्रणुत्” ॥ इति शब्दार्थचिन्तामणिधृतवैद्यकवचनम् ॥) अतिकटुत्वम् । तिक्तत्वम् । शीतत्वम् । पित्तरक्त- दाहबलाशारोचकश्वासज्वरनाशित्वम् । रुचिका- रित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः । सारकत्वम् । रूक्ष- त्वम् । कफनाशित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ ताम्बूली । इति शब्दचन्द्रिका ॥ कुलिकवृक्षः । इति रत्न- माला ॥ कटुकालावुः पुं, (कटुका अलावुः ।) कटुतुम्बी । इति रत्नमाला ॥ तित्लाउ इति भाषा ॥ कटुकी, स्त्री, (कटु + स्वार्थे कन् । गौरादित्वात् ङीष् ।) कटुका । इति मेदिनीशब्दरत्नावल्यौ । कट्की इति भाषा ॥ (अस्या गुणाः । “कटुकी तु सरा रूक्षा कफपित्तज्वरापहा” । इति वैद्यकद्रव्यगुणग्रन्थे ॥ “कठ्वी तु कटुका पाके तिक्ता रूक्षा हिमा लघुः । भेदिनी दीपनी हृद्या कफपित्तज्वरापहा । प्रमेहश्वासकासास्रदाहकुष्ठक्रिमिप्रणुत्” ॥ इति भावप्रकाशः ॥) कटुकीटकः, पुं, (कटुः तीक्ष्णः दंशनेन दुःखप्रदत्वात् कीटः । ततः स्वार्थेकन् ।) मशकः । इति जटाधरः ॥ कटुक्वाणः, पुं, (कटुः कर्कशः क्वाणः क्वणनं शब्दो यस्य ।) टिट्टिभपक्षी । इति हेमचन्द्रः ॥ कटुग्रन्थि, क्ली, (कटुस्तीव्रो ग्रन्थिर्मूलमस्य ।) पिप्प- लीमूलम् । शुण्ठी । इति राजनिर्घण्टः ॥ कटुचातुर्जातकं, क्ली, (चतुर्भ्यो जातकं ततः स्वार्थे अण् ततः कर्म्मधारयः ।) एलात्वक्पत्रकमरिचा- त्मकचतुष्कम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ कटुच्छदः, पुं, (कटुश्छदः पत्रं यस्य ।) तगरवृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ कटुतिक्तकः, पुं, (कटुश्चासौ तिक्तश्चेति । अल्पार्थे कन् ।) शणवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ भूनिम्बः । इति वैद्यकम् ॥ कटुतिक्तका, स्त्री, (विपाके कटुः स्वादे तिक्ता । स्वार्थे कन् । अत इत्वम् ॥) कटुतुम्बी । इति शब्दरत्नावलो ॥ कटुतुण्डी, स्त्री, (कटु तीव्रं तुण्डमस्याः ।) लताप्रभेदः । कटुतराइ इतिख्याता । तत्पर्य्यायः । तिक्ततुण्डी २ तिक्ताख्या ३ कटुका ४ कटुतुण्डिका ५ विषा ६ ॥ अस्या गुणाः । कटुत्वम् । तिक्तत्वम् । कफ- वान्तिविषारोचकरक्तपित्तनाशित्वम् । सदा पथ्य- त्वम् । रेचनत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ कटुतुम्बी, स्त्री, (कटुश्चासौ तुम्बी चेति ।) लता- विशेषः । तित्लाउ इति भाषा । तत्पर्य्यायः । इक्ष्वाकुः २ । इत्यमरः । २ । ४ । १५६ ॥ कटुका- लावुः ३ नृपात्मजा ४ । इति रत्नमाला ॥ कटुति- क्तिका ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ कदुफला ६

पृष्ठ २/०११

:तुम्बिनी ७ कटुतुम्बिनी ८ वृहत्फला ९ राजपुत्त्री १० तिक्तवीजा ११ तुम्बिका १२ ॥ अस्या गुणाः । कटुत्वम् । तीक्ष्णत्वम् । वान्तिकारित्वम् । श्वास- वातकासशोथव्रणशूकविषनाशित्वम् । शोधन- त्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ पाण्डुकृमिकफवाय- नाशित्वम् । लघुपाकित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ (“कटुतुम्बी हिमा हृद्या पित्तकासविषापहा । तिक्ता कटुर्विपाके च वातपित्तज्वरान्तकृत्” ॥) कटुत्रयं, क्ली, (कटूनां कटुरसानां त्रयम् ।) त्रिकटु । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अस्य गुणाः । “त्रयं त्रिक- टुकं जयेत् । स्थौल्याग्नि-सदन-श्वास-कास-श्लीपद- पीनसान्” ॥ इति वाभटः ॥) कटुदला, स्त्री, (कटु दलं पत्रं यस्याः ।) कर्कटी । इति राजनिर्घण्टः । काँकुड इति भाषा ॥ कटुनिष्पावः पुं, (कटुश्चासौ निष्पावश्चेति ।) नदी- निष्पावधान्यम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ कटुपत्रः, पुं, (कटु तीव्रं पत्रं यस्य ।) पर्पटः । सिता- र्जकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कटुपत्रिका, स्त्री, (कटु पत्रं यस्याः । ततः कप् । अत इत्वं टाप् च ।) कारीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कटुफलः, पुं, (कटु फलं यस्य । अस्य पत्रस्यतिक्तत्वेपि फले कटुपाकत्वात् ।) पटोलः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कटुफला, स्त्री, (कटु फलं यस्याः ।) श्रीवल्लीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कटुभङ्गः, पुं, (कटुः एकैकदेशभङ्गश्च यस्य ।) शुण्ठी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कटुभद्रं क्ली, (कठ्वपि भद्रं सेवनेन हितजनकम् ।) शुण्ठी । इति राजनिर्घण्टः ॥ आर्द्रकम् । इति केचित् ॥ कटुमञ्जरिका, स्त्री, (कटुः तीक्ष्णा मञ्जरी अस्ति अस्याः । अच् गौरादित्वात् ङीष् संज्ञायां कन् टाप् पूर्ब्बह्रस्वत्वञ्च ।) अपामार्गः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कटुमोदं, क्ली, (कटुरेव मोदः गन्धो यस्य तत् ।) जवादिनामसुगन्धिद्रव्यम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ कटुरं, क्ली, (कटति मन्थनेन रसान्तरं गुणान्तरं वा वर्षतीति । कट + उरन् । यद्वा कट्यते प्रकट्यते मन्थनात् रसान्तरेण गुणान्तरेण च प्रकाश्यते इति ।) तक्रम् । इति जटाधरः ॥ कट्वरं इत्यपि पाठः ॥ कटुरवः, पुं, (कटुः कर्कशो रवः ध्वनिर्यस्य ।) मण्डूकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कटुरोहिणी, स्त्री, (कटुश्चासौ कठ्वी चासौ वा रो- हिणी चेति । केचित्तु कटुः सती रोहतीति + रुह + णिनिः ततो ङीप् ।) कटुकी । इत्यमरः । २ । ४ । ४५ ॥ कटुवार्त्ताकी, स्त्री, (कटुः कठ्वी वार्त्ताकी ।) श्वेत- कण्टकारी । इति राजनिर्घण्टः ॥ कटुवीजा, स्त्री, (कटु वीजं यस्याः ।) पिप्पली । इति राजनिर्घण्टः ॥ कटुशृङ्गालं क्ली, (कटूनां शृङ्गाय प्राधान्याय अलति पर्य्याप्नोतीति । अल् + अच् ।) गौरसुवर्णशा- कम् । इति राजनिर्घण्टः ॥

कटुस्नेहः, पुं, (कटुः तीक्ष्णः स्नेहः रसविशेषो यस्य ।) सर्षपः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ गौरसर्षपः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कटूत्कटं, क्ली, (कटुषु उत्कटम् ।) आर्द्रकम् । इति रत्नमाला ॥ कटूत्कटकं, क्ली, (कटुषु उत्कटम् । ततः संज्ञायां कन् ।) शुण्ठी । इति राजनिर्घण्टः ॥ कटोरं, क्ली, (कट्यते वृष्यते निषिच्यते वा भक्ष्यद्रव्यं यत्र । कट + अधिकरणे ओलच् । रलयोरैक्यात् लस्य रत्वम् ।) पात्रविशेषः । कटोरा इति भाषा । यथा, -- मेरुतन्त्रे पञ्चमप्रकाशः ॥ * ॥ “मृत्कर्पटे संयुतकाचकूप्यां दत्त्वा मुखं लोहपलोहसूत्रैः । निष्कासितो धूमरसस्तु तस्य सौगन्धिकैः काचकटोरके यः” ॥ किञ्च । “रम्यान्नं देवकीदत्तं पात्रे काञ्चननिर्म्मिते । कटोराणां चतुःषष्टिः पात्रस्योभयतः स्थिता” ॥ इति जैमिनिभारते आश्वमेधिके पर्ब्बणि ९ अध्यायः ॥ कटोरा, स्त्री, (कट्यते वृष्यते दीयते स्थाप्यते वा भक्ष्यद्रव्यादिकमस्याम् । कट + ओलच् । लस्य रत्वम् ।) स्वनामख्यातपात्रम् । इति ब्रह्मवैवर्त्त- पुराणम् । वाटि इति भाषा ॥ कटोलः, पुं, (कटति सदाचारं मिष्टाद्यन्नरसञ्च आवृ- णोतीति । “कपिगतिगण्डिकटिपटिभ्य ओ- लच्” । उणां १ । ६७ । इति ओलच् ।) चण्डालः । इत्वुणादिकोषः ॥ कटुरसः । इति सिद्धान्तकौमु- द्यामुणादिवृत्तिः ॥ कटोलवीणा, स्त्री, (कटोलस्य चाण्डालस्य वीणा वाद्ययन्त्रविशेषः ।) वीणाविशेषः । इति शब्द- रत्नावली । केन्दुडा इति ख्याता ॥ कट्फलः, पुं, (कटति कटुतया अन्यरसमावृणो- तीति । कट् + क्विप् । कट् फलं यस्य सः ।) स्वनाम ख्यातफलवृक्षविशेषः । कायफल इति भाषा । तत्पर्य्यायः । श्रीपर्णिका २ कुमुदिका ३ कुम्भी ४ कैटर्य्यः ५ । इत्यमरः २ । ४ । ४० ॥ सोमवल्कः ६ ६ सोमवृक्षः ७ रोहिणी ८ । इति रत्नमाला ॥ कृष्णगर्भः ९ प्रचेतसी १० भद्रावती ११ महा- कुम्भी १२ रामसेनकः १३ कुमुदा १४ उग्रगन्धः १५ भद्रा १६ रञ्जनकः १७ लघुकाश्मर्य्यः १८ श्री- पर्णी १९ काफलः २० परुषः २१ कुमुदी २२ । इति शब्दरत्नावली ॥ अपि च । “कट्फलः सोमवल्कश्च कैटर्य्यः कुम्भिकापि च । श्रीपर्णिका कुमुदिका भद्रा भद्रवतीति च ॥ कट्फलस्तुवरस्तिक्तः कटुर्व्वातकफज्वरान् । हन्ति श्वासप्रमेहार्शःकासकण्ठामयारुचीः” ॥ इति भावप्रकाशः ॥ अस्य गुणाः । कटुत्वम् । उष्णत्वम् । कासश्वासज्वरोग्रदाहनाशित्वम् । रुचि- कारित्वम् । मुखरोगशमप्रदत्वञ्च । इति राजनि- र्घण्टः ॥ कफरोगनाशित्वम् । इति राजवल्लभः ॥ (“कट्फलः कफरोगघ्नः कासश्वासज्वरापहः” ॥ इति वैद्यकद्रव्यगुणः ॥)

कट्फला, स्त्री, (कटति इति । कट् + क्विप् तदेव फल- मस्याः ।) गम्भारीवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ वृ- हती । काकमाची । देवदाली । वार्त्ताकी । मृगे- र्व्वारुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कट्वङ्गः, पुं, (कटु अङ्गमस्य ।) श्योनाकवृक्षः । इत्य- मरः । २ । ४ । ५६ ॥ कटूनि उग्राणि वीर्य्यव्यञ्जकानि अङ्गानि यस्य ।) दिलीपराजः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कट्वरं, क्ली, (कटति वर्षति रसान्तरम् । “छित्वर- च्छत्वरधीवरपीवरमीवरचीवरतीवरनीवरगह्वर- कट्वरसंयद्वराः” उणां ३ । १ । इति कट् + ष्वरच् । निपातनात् साधु ।) दधिसरः । इति रत्नमाला ॥ व्यञ्जनम् । इत्युणादिकोषः ॥ तक्रम् । यथा । “दध्नः ससारकस्यात्र तक्रं कट्वरमुच्यते” । इति चक्रपाणिकृतसंग्रहे ॥ (“सुवर्च्चिका-नागर-कुष्ठ-मूर्व्वा लाक्षा-निशा-लोहितयष्टिकाभिः । तलं जवरे षडगुणतक्रसिद्ध- मभ्यञ्जनाच्छीतविदाहनुत् स्यात्” ॥ इति षट्कठ्वरं तैलम् ॥) कट्वी, स्त्री, (कट्यते कटुरसतया स्वाद्यते अनुभूयते वा । कट् + उन् । ततः स्त्रियां ङीप् । वोतो- गुणवचनादिति ङीष् वा । पां । ४ । १ । ४४ ।) कटुका । लताविशेषः । तत्पर्य्यायः । कटुकवल्ली २ सुकाष्ठा ३ काष्ठवल्लिका ४ सुवल्ली ५ महावल्ली ६ पशुमोहनिका ७ कटुः ८ ॥ अस्या गुणाः । मधु- रत्वम् । शीतत्वम् । कफश्वासनानाज्वरहारित्वम् । रुचिकारित्वम् । राजयक्ष्मनिवारणत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ (कटुकाशब्देऽस्या गणादयो व्या- ख्याताः ॥) कठ इ कि आध्याने । उत्कण्ठापूर्ब्बकस्मरणे इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां--पक्षे भ्वां--परं--सकं--सेट्-- इदित् ।) इ कर्म्मणि कण्ठ्यते । कि कण्ठयति । आध्यानं स्मृ म औत्क्ये इत्यत्र व्याख्यातम् । इति दुर्गादासः ॥ कठ तङ्कने । तङ्कनं दुःखेन जीवनम् । इति कवि- कल्पद्रुमः ॥ (भ्वां--परं--अकं--सेट् ।) कठति दीनः । इति दुर्गादासः ॥ कठ इ ङ आध्याने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-- आत्मं--सकं--सेट्--इदित् ।) इ कर्म्मणि कण्ठ्यते । ङ कर्त्तरि कण्ठते । “रेवारोधसि वेतसीतरुतले चेतः समुत्कण्ठते” । इति दुर्गादासः ॥ कठः, पुं, (कठेन प्रोक्तमधीते यः । कठशाखां अभि- जानाति वा “कठचरकात् लुक्” । इति लुक् । ४ । ३ । १०७ ।) मुनिविशेषः । कठशाखाध्ययनकर्त्ता कठशाखाज्ञः । (यथा महाभारते । १ । पौलमे ८ । २४ । “उद्दालकः कठश्चैव श्वेतश्चैव महायशाः” ॥ ऋग्भेदः । स्वरः । (“कठो मुनौ तदाख्यातवेदाध्येतृज्ञयोः स्वरे” ।) इति हेमचन्द्रः ॥ ब्राह्मणः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (उपनिषद्विशेषः । यदुक्तं मुक्तिकोपनिषदि ।

पृष्ठ २/०१२

:“ईशा-केन-कठ-प्रश्न-मुण्ड-माण्डक्य-तित्तिरि” ॥) कठमर्द्दः, पुं, (कठं कष्टजीवनं मृद्गातीति । कठ मृद् + अण् ।) शिवः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कठरः, त्रि, (कठ + अरन् ।) कठिनः । इति जटाधरः ॥ कठशाखा, स्त्री, (यजुर्वेदान्तर्गता कठेन प्रोक्ता शाखा ।) यजुर्व्वेदस्य शाखाविशेषः । एतद्विवरणं वेदशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ कठाहकः, पुं, (कठं कठिनमाहन्तीति । आ + हन् + डः । कठाहः तादृशं कं शिरो यस्य ।) दात्यूह- पक्षी । इति शब्दरत्नावली ॥ कठिञ्जरः, पुं, (कठिं कठिनं जरयति । जॄष् वयो- हानौ तस्मात् अण् । पृषोदरादित्वात् साधुः । यद्वा जॄ + णिच् + बाहुलकात् + खच् मुम् च ।) तुलसीवृक्षः । तत्पर्य्यायः । पर्णासः २ कुठेरकः ३ । इत्यमरः । २ । ४ । ७९ ॥ (“लोणिका-जातुकपर्णि का-पत्तूर-जीवक-सुवर्च्चला-कुरुवक-कठिञ्जर-कुन्त- लिका-कुरण्टिकाप्रभृतीनि” ॥ इति सुश्रुते द्रष्ट- व्यम् ॥) कठिनं, त्रि, (कठ् + इनन् । उणादिमते तु इनच् । “बहुलमन्यत्रापि” । उणां । २ । ४ । ९ ।) कठरम् । तत्पर्य्यायः । कक्खटम् २ क्रूरम् ३ कठोरम् ४ निष्ठुरम् ५ दृढम् ६ जठरम् ७ मू- र्त्तिमत् ८ मूर्त्तम् ९ । इत्यमरः । ३ । १ । ७६ ॥ खक्खटम् १० कठोलम् ११ जरठम् १२ । इति तट्टीका ॥ कर्करम् १३ कठरम् १४ । इति जटा- धरः ॥ काठरम् १५ कमठायितम् १६ । इति शब्दरत्नावली ॥ स्तब्धम् । इति मेदिनी ॥ (“उन्मूलयंश्च कठिनान् नृपान् वायुरिव द्रुमान्” । कथासरित्सागरे १९ । ८९ ॥ तथा कुमारे ४ । ५ । “न विदीर्य्ये कठिनाः खलु स्त्रियः” ॥ अपि च “भक्ष्यांश्चातिकठिनान् दन्तरोगी विव- र्जयेत्” । सुश्रुते ॥) कठिनं, क्ली, स्त्री, (कठ् + “बहुलमत्रापि” । उणां २ । ४९ । इति इनच् ।) स्थाली । इति मे- दिनीशब्दरत्नावल्यौ ॥ कठिनपृष्ठकः, पुं, (कठिनं पृष्ठकमस्य । पृष्ठ स्वार्थे सज्ञायां वा कन् ।) कच्छपः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कठिना, स्त्री, (कठ + इनच् । स्त्रियां टाप् ।) गुड- शर्करा । इति विश्वमेदिन्यौ ॥ कठिनिका, स्त्री, (कठ् + इनच् + गौरादित्वात् ङीष् स्वार्थे कन् । टापि ह्रस्वश्च ।) कठिनी । इति हारावली । खडी इति भाषा ॥ कठिनी, स्त्री, (कठिन + गौरादित्वात् ङीष् ।) खडिका । इति मेदिनी । खडी इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । पाकशुक्ला २ अमिलाधातुः ३ कक्- खटी ४ खटी ५ खडी ६ वर्णलेखिका ७ । इति रत्नमाला ॥ धातूपलः ८ कठिनिका ९ । इति हारावली ॥ (तथा च हितोपदेशे १ । १८ । “गुणिगणगणनारम्भे न पतति कठिनी सस- म्भ्रमाद् यस्य । तेनाम्बा यदि सुतिनी वद बन्ध्या कोदृशी नाम” ॥) कठिल्लः, पुं, (कठति भोजने दुःखं उद्वेगं वा जन-

यति । अतीवतिक्तत्वात् तथात्वं । कठ शोके इति धातोर्बाहुलकादिल्लप्रत्ययः ।) कारवेल्लः । इत्युणा- दिकोषः । करला इति भाषा ॥ (वाभटे शाकव- र्गाणां मध्ये गणितम् ॥ यथा, -- “कठिल्लं केम्बुकं शीतं स कोषातक कर्कशम् । तिक्तं पाके कटुग्राहि वातलं कफपित्तजित्” ॥) कठिल्लकः, पुं, (कठिल्ल + स्वार्थे कन् ।) कारवेल्लः । पुनर्णवा । तुलसी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कठी, स्त्री, (कठेन प्रोक्तमधीते या शाखाध्येतृ- वाचित्वेन जातित्वात् ङीष् । कठप्रोक्तमधीयाना इत्यर्थः ।) ब्राह्मणी । इति जटाधरः ॥ कठेरः, पुं, (कठति कृच्छ्रेण जीवति जीविकां निर्व्वा- हयति । “पतिकठिकुठिगडिगुडिदंशिभ्यएरक्” । उणां । १ । ५९ इति एरक् ।) कृच्छ्रजीवी । दरिद्रः । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ कठोरः, त्रि, (कठति पारुष्यमाचरति । “कठिरकि- भ्यामोरन्” उणां १ । ६५ । इतिकठ + ओरन् ॥) कठिनः । इत्यमरः । ३ । १ । ७६ ॥ (यथा, भागवते ३ । १९ । १५ । “प्रवृद्धरोषः स कठोरसुष्टिना नदन् प्रहत्यान्तरधीयतासुरः” ॥ दारुणः । तथाहि भागवते । ५ । १३ । ३ । “कठोरदंशैर्मशकैरुपद्रुतः” ॥ अतिविस्तृतः । तत्रैव ६ । १२ । २ । “युगान्ताग्निकठोरजिह्वं” ॥ पूर्णः । तथाहि । “स तप्तकार्त्तस्वरभास्वराम्बरः कठोरताराधिपलाच्छनच्छविः” । इति माघः । १ । २० ॥ “कठोरताराधिपस्य पूर्णेन्दोः” इति तट्टीकायां मल्लिनाथः ॥) कठोलः, त्रि, (कठ + ओलच् “कपिगतिगण्डिकटि- पटिभ्य ओलच्” उणां । १ । ६७ ।) कठोरः । इत्य- मरटीकायां नीलकण्ठः ॥ कड इ ङ ञ दर्पे । हर्षे इत्यर्थः । इति कविकल्प- द्रुमटीकायां दुर्गादासः । (भ्वां--आत्मं--अकं--सेट्-- पक्षे उभं--इदित् ।) इ कर्म्मणि कण्ड्यते । ञ कण्डति कण्डते । ङ कण्डते जनो हृष्टः स्यादि- त्यर्थः । अयमात्मनेपदीत्थन्ये । कदाचित् परस्मैप- दार्थो ञकारः । अनेकार्थत्वात् तुषापनयने च । (भ्वां--आत्मं--सकं ।) “कण्डते तण्डुलं लोकः” । इति दुर्गादासः ॥ कड श अदने । दर्पे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां-- परं--सकं--दर्पे अकं--सेट् ।) श कडती कडन्ती । प्राञ्चस्तु वेदे तूच्चारणभेदार्थं भ्वादावप्येवं पठन्ति । तथा च । “कड मद इति धातुः पठ्यते भूतुदाद्योः कडति कडति रूपं तुल्यमेव द्वयोः स्यात् । तदु- भयगणपाठे किं फलं नेति वाच्यं स्वरक्वत इह भेदः शप्शयोरस्ति यस्मात्” इति । स्वरकृत इति उदात्तानुदात्तस्वरितविरिब्धसंज्ञकचतुर्व्विधस्वरकृत इत्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ कड इ क भेदे । रक्षणे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां--परं--सकं--सेट्--इदित् ।) इ कण्डयति । इति दुगादासः ॥

कडः, त्रि, (कडति माद्यतीति । कड मदे + पचा- द्यच् ।) मूर्खः । इति हलायुधः ॥ कडकं, क्ली, (कड्यते अद्यते इति । कड अदने + अच् संज्ञायां कन् । कर्म्मणि अप् स्वार्थे संज्ञायां वा कन् ।) लवणविशेषः । करकच् इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । सामुद्रम् २ त्रिकूटम् ३ । इति रत्नमाला ॥ अस्य गुणः सामुद्रशब्देद्रष्टव्यः ॥ कडङ्गः, पुं, (कडं मादकताशक्तिं गमयति जनयति वा कडात् गमेर्डः । अन्तर्भूतो ण्यन्तोवा ।) सुरा- विशेषः । इत्युणादिकोषः ॥ कडङ्गरः, पुं, (कडात् भक्षणीयतण्डुलादेः सकाशात् ग्रियते क्षिप्यते दूरीक्रियते इति भावः । कड + गिरतेः कर्म्मणि खच् । यद्वा कडं भक्षणीयं शस्यादि गिरति उद्गिरति आत्मनः सकाशात् । गॄ + अच् ।) वुषं इत्यमरः । २ । ९ । २२ । आग्डा इति भाषा ॥ (“नीवारपाकादि कडङ्गरीयै- रामृश्यते जानपदैर्न कच्चित्” । इति रघुः । ५ । ९ ॥ कडङ्गरं वुषम् अर्हन्तीति कडङ्गरीया इति तट्टीकायां मल्लिनाथः ॥) कडत्रं, क्ली, (गड्यते सिच्यतेऽत्र जलादिकम् । गड + ज्रत्रन् गडेरादेश्च कः ।) पात्रविशेषः । इति उणादिकोषः ॥ (गड्यते सिच्यतेऽनेन । गड + सेचने “गडेरादेश्च कः” उणाम् । ३ । १०६ । इति अत्रन् प्रत्ययः डलयोरेकत्वस्मरणात् कलत्रम् ॥ कडम्बः, पुं, (कड + “कृकदिकडिकटिभ्योऽम्बच्” उणाम् । ४ । ८२ । इति कडधातोरम्बच्प्रत्ययः ।) शाकनाडिका । डाँटा इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । कलम्बः २ । इत्यमरः । २ । ९ । ३५ ॥ कोणम् । प्रान्तभागः । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ (कलम्बशब्दे विशेषो ज्ञेयः ॥) कडम्बी, स्त्री, (कडम्बः कलम्बो भूयसा विद्यते अस्याः । इति अर्शआदित्वात् अच् ततः गौरा- दित्वात् ङीष् ।) कलम्बीशाकम् । इति शब्द- रत्नावली ॥ (कलम्बीशब्दे गुणादयोऽस्या वक्तव्याः ॥) कडारः, पुं, (गड । सेचने इति + “गडेः कड् च” । उणाम् । ३ । १३५ । इति आरन् कडादेशश्च धातोः ।) पिङ्गलवर्णः । तद्वर्णयुक्ते त्रि । इत्यमरः । १ । ५ । १६ ॥ (यथा माघः । ५ । ३ । “सविव्युरम्बरविकाशि चमूसमुत्थं पृथ्वीरजः करभकण्ठकडारमाशाः” ॥) कडारस्तृणवह्निवत् इत्यन्ये इति भरतः ॥ दासः । इति मेदिनी ॥ कडितुलः, पुं, (कट्यां तुला तोलनं ग्रहणं यस्य पृषो- दरादित्यात् टस्य डः ।) खड्गः । इति शब्द- रत्नावली ॥ कड्ड कार्कश्ये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां--परं--अकं-- सेट् ।) टवर्गतृतीयोपधः । क्विपि संयोगान्तलोपे कड् । कड्डति पद्ममृणालं कर्क्कशं स्यादित्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ कण ॠ आर्त्तस्वरे । इति कविकल्पद्रमः ॥ (भ्वां--

पृष्ठ २/०१३

:परं--अकं--सेट् ।) ॠ अचीकणत् अचकाणत् । कणति भीतः । इति दुर्गादासः ॥ कण, म गतौ । इति कविकल्पद्रुमः । (भ्वां--परं-- सक्--सेट्--घटादि ।) म कणयति । इति दुर्गा- दासः ॥ कण, क निमीलने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-- परं--सकं--सेट् ।) निमीलनं पक्ष्मावरणम् । क काणयति चक्षुः पक्ष्मभिरावृतं स्यादित्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ कणः, पुं, (कणति अतिसूक्ष्मत्वं गच्छति । कण + पचाद्यच् ।) अतिसूक्ष्मः । (“आनन्दाश्रुकणान् पिबन्ति शकुना निःशङ्कमङ्केशयाः” । इति शान्तिशतकम् ५ ॥) धान्यांशः । इत्यमरः । ३ । १ । ६२ ॥ (यथा, मनुः । ११ । ९२ । “कणान् वा भक्षयेदब्दं पिन्याकं वा सकृन्निशि” ॥) तस्य स्त्रीलिङ्गे कणी कणिका । वनजीरकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कणगुग्गुलुः, पुं, (कणश्चासौ गुग्गुलुश्चेति ।) गुग्गुलु- प्रभेदः । तत्पर्य्यायः । गन्धराजः २ स्वर्णकर्णः ३ सुवर्णः ४ कनकः ५ वंशपीतः ६ सुरभिः ७ पलङ्कषः ८ ॥ अस्य गुणाः । कटुत्वम् । उष्णत्वम् । सुगन्धित्वम् । वातशूलगुल्मोदराध्मानकफनाशि- त्वम् । रसायनत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ कणजीरः, पुं, (कणश्चासौ जीरश्चेति नित्यकर्म्मधा- रयः ।) श्वेतजीरकः । इति राजनिर्घण्टः । (श्वेत- जीरकशब्देऽस्य गुणा ज्ञेयाः ॥) कणजीरकं, क्ली, (कणं क्षुद्रं जीरकम् । कणजीर + स्वार्थे कन् ।) क्षुद्रजीरकम् । तत्पर्य्यायः । हृद्य- गन्धि २ सुगन्धम् ३ । इति रत्नमाला शब्द- चन्द्रिका च ॥ कणभक्षकः, पुं, (कणान् भक्षयति भक्षति वा । कण + भक्ष + ण्वुल् ।) भारिटपक्षी । इति राज- निर्घण्टः ॥ कणलाभः, पुं, (कणानां लाभो यस्मात् सः । पेषण- साधनयन्त्रविशेषः स सादृश्येनास्त्यस्य । अर्श- आदिभ्यः अच् ।) आवर्त्तः । इति त्रिकाण्डशेषः । जलेर घूर्णा इति भाषा ॥ कणा, स्त्री, (कण + स्त्रियां टाप् ।) जीरकम् । कुम्भी- रमक्षिका । पिप्पली । इति मेदिनी ॥ (“द्राक्षां कणां पञ्चमूलं तृणाख्यञ्च पचेज्जले । तेन क्षीरं शृतं शीतं पिबेत् समधुशर्करम्” ॥ इति पित्तकासचिकित्सायां वाभटेनोक्तम् ॥) श्वेतजीरकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (“कणा स्या- द्दीर्घजीरकः” ॥ इति भाबप्रकाशः ॥ * ॥) अल्पम् । यथा, -- “कदलीफलमध्यस्थं कणामात्रमपक्वकम्” । इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ कणाटीनः, पुं, (कणाय अटतीति । कण + अट + इनन् दीर्घत्वञ्च पृषोदरादित्वात् ।) खञ्जनपक्षी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कणाटीरः, पुं, (कणाय अटति । कण + अट + ईरन् ।) खञ्जनपक्षी । इति शब्दरत्नावली ॥

कणाटीरकः, पुं, (कणाटीर + स्वार्थे कन् ।) खञ्जन- पक्षी । इति शब्दरत्नावली ॥ कणादः, पुं, (कणं अत्ति भक्षयति । कण अद + कर्म्मणि उपपदे अण् ।) स्वनामख्यातमुनिविशेषः । तत्पर्य्यायः । काश्यपः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ स च वैशेषिकदर्शनकर्त्ता । स्वर्णकारः । कलादो रुक्मकारक इत्यमरोपरि कणाद इत्यपि पाठः । इति सारसुन्दरी ॥ कणिकः, पुं, (कणैव इति स्वार्थे कन् अत इत्वम् ।) कणा । शत्रुः । नीराजनविधिः । इति सारस्वतः ॥ शुष्कगोधूमचूर्णम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (कणा विद्यतेऽस्य अस्त्यर्थे ठन् । स्वार्थे ठन् वा । “नाभे- रभूत् स्वकणिकाद् वटवन्महाब्जं” इति भाग- वतम् । ७ । ९ । ३३ ॥ धृतराष्ट्रमन्त्रिविशेषः । यथा महाभारते । १ । सम्भवपर्ब्बणि १४१ । २ । “तत आहूय मन्त्रज्ञं राजशास्त्रार्थवित्तमम् । कणिकं मन्त्रिणां श्रेष्ठं धृतराष्ट्रोऽब्रवीद्वचः” ॥) कणिका, स्त्री, (कणाः सन्त्यस्याः । “अत इनठनाविति ठन्” ५ । २ । ११५ । कणति स्थूलरूपात् क्रमशो गच्छति अत्यन्तसूक्ष्मतां प्राप्नोति इत्यर्थः । पचा- द्यच् स्वार्थे कन् अत इत्वं टाप् च ।) अत्यन्त- सूक्ष्मवस्तु । अग्निमन्थवृक्षः । इति मेदिनी ॥ कणा । तण्डुलविशेषः । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ (जलादीनां सूक्ष्मांशः । यथा, मेघदूते ९९ । “तामुत्थाप्य स्वजलकणिकाशीतलेनानिलेन प्रत्याश्वस्तां सममभिनवैर्जालकै र्मालतीनाम्” ॥) कणितं, क्ली, (कण आर्त्तनादे + भावे क्तः ।) पीडि- तानां शब्दः । इति हेमचन्द्रः ॥ कणिशं, क्ली, (कणो विद्यतेऽस्य इति इनिः तं श्यति । कणि + शो + कः । यद्वा कणिनः शेरतेऽस्मिन् । कणिन् + शी + डः । कणाः सन्त्यस्य इत्यमरटीका कृत् ।) शस्यमञ्जरी । इत्यमरः । २ । ९ ॥ २१ । धान्यादिर शिष इति भाषा ॥ कणी, स्त्री, (कण + स्त्रियां ङीप् गौरादित्वात् ङीष् वा ।) कणिका । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ कणीकं, त्रि, (कण + ईकन् ।) अल्पम् । इत्युणादि- कोषः ॥ कणीयः, [स्] त्रि, (कण + ईयसुन् ।) अत्यल्पम् । इत्यमरः ॥ कनिष्ठम् । इति तट्टीका ॥ (यथा हठ- योगदीपिकायां । २ । १२ । “कणीयसि भवेत् स्वेदः कम्पो भवति मध्यमे” ॥) कणेरः पुं, (कण + एरप्रत्ययः ।) कर्णिकारवृक्षः । इत्युणादिकोषः ॥ कणेरा, स्त्री, (कण + एरष्टाप् च ।) वेश्या । हस्तिनी । इत्युणादिकोषः ॥ कणेरुः स्त्री, (कण + एरु ।) वेश्या । करिणी । कर्णि- कारवृक्षे पुं । इति मेदिनी ॥ कण्टकः, पुं, क्ली, (कण्टति इति कटि ण्वुल् । अर्द्धार्च्चादि पां २ । ४ । ३१ ।) क्षुद्रशत्रुः । (यथा विष्णुपुराणे १ । १९ । ३१ । “प्रह्लादः कथ्यतां सम्यक् तथा कण्टकशोधने” ॥) मत्स्याद्यस्थि । नैयायिकादि- दोषोक्तिः । रोमाञ्चः । द्रुमाङ्गम् । इति मेदिनी ॥

काँटा इति भाषा ॥ (तथा चोक्तं चाणक्यशतके २२ । “उपकारगृहीतेन शत्रुणा शत्रुमुद्धरेत् । पादलग्नं करस्थेन कण्टकेनेव कण्टकम्” ॥) केन्द्रम् । इति दीपिका ॥ कण्टकः, पुं, (कटि + ण्वुल् ।) सूच्यग्रम् । क्षुद्रशत्रुः । (यथा, मनुः । ९ । २५२ । “सम्यङ्निविष्टदेशश्च कृतदुर्गश्च शास्त्रतः । कण्टकोद्धरणे नित्यमातिष्ठेद्यत्नमुत्तमम्” ॥) लोमहर्षः । इत्यमरः ३ । ५ । ३२ ॥ कर्म्मस्थानम् । दोषः । इति जटाधरः ॥ मकरः । इति विश्वः ॥ वेणुः । इति हेमचन्द्रः ॥ (लोकोपद्रवकारी । यथा, भागवते । ३ । १८ । २३ । “अन्वेषन्नप्रतिरथो लोकानटति कण्टकः” ॥) कण्टकद्रुमः, पुं, (कण्टकप्रधानो द्रुमः । कण्टकेना- चितोद्रुमो वा ।) शाल्मलिवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ (यथा मृच्छकटिके । १४० । ४ । “किं कुलेनोपदिष्टेन शीलमेवात्र कारणम् । भवन्ति नितरां स्फीताः सुक्षेत्रे कण्टकद्रुमाः” ॥ “दैतेयचन्दनवने जातोऽयं कण्टकद्रुमः” । इति भागवतम् । ७ । ५ । १७ ॥ शाल्मलीशब्दे विशेषोऽस्य ज्ञेयः ॥) कण्टकप्रावृता, स्त्री, (कण्टकैः प्रावृता व्याप्ता । कण्टक + प्र + आ + वृ + कर्म्मणि क्त + टाप् ।) गृहकन्या । इति राजनिर्घण्टः । घृतकुमारी इति भाषा ॥ कण्टकफलः पुं, (कण्टकैराचितं व्याप्तं फलं यस्य । शाकपार्थिवादिवत् मध्यपदलोपी समासः ।) पनसवृक्षः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ गोक्षुर- वृक्षः । इति रत्नमाला ॥ (अस्य गुणादयः कण्टा- फलशब्दे ज्ञेयाः ॥) कण्टकवृन्ताकी, स्त्री, (कण्टकाचिता वृन्ताकी । शाकपार्थिवादित्वात् मध्यपदलोपश्च ।) वार्त्ताकी । इति राजनिर्घण्टः ॥ कण्टकश्रेणी, स्त्री, (कण्टकानां श्रेणिर्यत्र । श्रेणी यस्यां वा ।) कण्टकारी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ कण्टकागारः, पुं, (कण्टका आगारो यस्य । यद्वा कण्टकं आगिरति । आ + गॄ + अच् ।) सरट- जन्तुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कण्टकाढ्यः, पुं, (कण्टकैराढ्यः ।) कुब्जकवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कण्टकारिका, स्त्री, (कण्टकान् इयर्त्ति ऋच्छति वा कण्टक + ऋ + कर्त्तरि + ण्वुल् । स्त्रियां टाप् इत्वं च । यद्वा कण्टकं ऋच्छति + ऋ कर्म्मण्यण् ततः कन् च ततः प्राग्वत् । तत्फले तु अणि कृते हरीतक्यादित्वात् लुक् ।) स्वनामख्यातक्षुद्रवृक्षः । तत्पर्य्यायः । निदिग्धिका २ स्पृशो ३ व्याघ्रो ४ वृहती ५ प्रचोदनी ६ कुली ७ क्षुद्रा ८ दुष्पर्शा ९ राष्ट्रिका १० । इत्यमरः ॥ अनाक्रान्ता ११ भण्टाकी १२ सिंही १३ धावनिका १४ । इति रत्नमाला ॥ कण्टकारी १५ कण्टकिनी १६ दुष्प- धर्षिणी १७ निदिग्धा १८ धावनी १९ क्षुद्र- कण्टिका २० बहुकण्टा २१ क्षुद्रफला २२ कण्टा-

पृष्ठ २/०१४

:लिका २३ चित्रफला २४ । अस्या गुणाः । कटु- त्वम् । उष्णत्वम् । दीपनत्वम् । श्वास-काश-प्रति- श्याय-दोष-कफ-वात-ज्वर-नाशित्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ तृष्णानाशित्वम् । इति राजवल्लभः ॥ तस्याः फलगुणाः । पित्तकफकण्डूकुष्ठकृमिनाशि- त्वम् । लधुत्वम् । उष्णत्वम् । कटुत्वम् । तिक्तत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टराजवल्लभौ ॥ (“मुस्तामृतामलक्यश्च नागरं कण्टकारिका । कणाचूर्णान्वितः क्वाथस्तथा मधुसमन्वितः । एकाहिकं वा वेलाद्यं ज्वरजातं व्यपोहति” ॥ इति हारीतः ॥ * ॥ अस्या विशेषश्च कण्टकारी- शब्दे ज्ञातव्यः ॥) कण्टकारी, स्त्री, (कण्टकं ऋच्छति । कण्टक + ऋ + अण् + ङीप् च ।) कण्टकारिकावृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ शाल्मलीवृक्षः । इति जटाधरः ॥ विकङ्कतवृक्षः । इति शब्दरत्नावली वँइचि इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायगुणाः । “कण्टकारी तु दुष्पर्शा क्षुद्रा व्याध्री निदिग्धिका । कण्टालिका कण्टकिनी धावनी वृहती तथा” ॥ उमे च वृहत्यौ । यदाह शाश्वतः ॥ “क्षुद्रायां क्षुद्रभण्टाक्यां वृहतीति निगद्यते । श्वेता क्षुद्रा चन्द्रहासा लक्ष्मणा क्षेत्रदूतिका ॥ गर्भदा चन्द्रभा चन्द्रा चन्द्रपुष्पा प्रियङ्करी । कण्टकारी सरा तिक्ता कटुका दीपनी लघुः ॥ रूक्षोष्णा पाचनी कासश्वासज्वरकफानिलान् । निहन्ति पीनसं पार्श्वपीडाकृमिकृदामयान् ॥ तयोः फलं कटुरसे पाके च कटुकं भवेत् । शुक्रस्य रेचनं भेदि तिक्तं पित्ताग्निकृल्लघु ॥ हन्यात् कफमरुत्कण्डूकाशमेदकृमिज्वरान् । तद्वत् प्रोक्ता सिता क्षुद्रा विशेषाद्गर्भकारिणी” ॥ इति भावप्रकाशः ॥ (शब्दार्थचिन्तामणिधृत- वैद्यकम् । यथा “कण्टकारी कण्टकिनी तथा स्वादुश्च शुक्रला । चक्षुष्या क्षतशोथघ्नी ग्राहिणी ज्वरदाहनुत् । दोषत्रयहरी लघ्वी ग्रहण्यर्शोऽतिसारजित्” ॥ “कण्टकार्य्यमृताभार्गी नागरेन्द्रयवासकम् । भूनिम्बं चन्दनं मुस्तं पटोलं कटुरोहिणी ॥ कषायं पाययेदेतत् पित्तश्लेष्मज्वरापहम् । दाहतृष्णारुचिच्छर्द्दिकासहृत् पार्श्वशूलनुत्” ॥ इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहः ॥ “कण्टकारीतुलां नीरद्रोणे पक्त्वा कषायकम् । पादशेषं गृहीत्वा च तस्मिंश्चूर्णानि दापयेत् ॥ पृथक् पलांशान्येतानि गुडूचीचव्यचित्रकाः । मुस्तं कर्कटशृङ्गी च त्र्यूषणं धन्वयासकम् ॥ भार्गी रास्ना शठीचैव शर्करा पलविशतिः । प्रत्येकञ्च पलान्यष्टौ प्रदद्यात् घृततैलयोः ॥ पक्त्वा लेहत्वमानीय शीते मधुपलाष्टकम् । चतुष्पलं तु गाक्षीर्य्याः पिप्पलीनां चतुष्पलम् ॥ क्षिप्त्वा निदध्यात् सुदृढे मृण्मये भाजने शुभे । लेहोऽयं हन्ति हिक्कार्त्तिश्वासकासानशेषतः” ॥ कण्टकार्य्यवलेहः ॥ * ॥ इति च शार्ङ्गधरः ॥) कण्टकालः, पुं, (कण्टकैः कण्टकाकीर्णफलैः अलति

शोभते । कण्टक + अल् + अच् । कण्टं कण्डका- कारं फलं कालयति वा । कल् + अण् ।) पनस- वृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ कण्टकालुकः, पुं, (कण्टकैरलति पर्य्याप्नोति कण्टंका- लयति वा कण्टक + अल् + उकञ् ।) यवासवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यवास-शब्देऽस्य गुणादयो बोद्धव्याः ॥) कण्टकाशनः, पुं, (कण्टकं अश्नातीति । कण्टक + अश ग् भोजने + कर्त्तरि + ल्युः ।) उष्ट्रः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कण्टकाष्ठीलः, पुं, (कण्टकः अष्टीलेव यस्य ।) मत्स्य- विशेषः । तत्पर्य्यायः । कुलिशम् २ । इति त्रिका- ण्डशेषः ॥ कण्डकिनी, स्त्री, (कण्डकाः सन्त्यस्याः । इनिः । ईप् च ।) वार्त्ताकी । शोणझिण्टी । मधुखर्ज्जुरी । इति राजनिर्घण्टः ॥ कण्टकिफलः, पुं, (कण्टकि कण्टकयुक्तं फलं यस्य ।) वृक्षविशेषः । काँटाल इति भाषा । तत्पर्य्यायः । पनसः २ । इत्यमरः । २ । ४ । ६१ ॥ पलसः ३ कण्टकीफलः ४ कण्टकफलः ५ । इति तट्टीका ॥ महासर्जः ६ फलिनः ७ फलवृक्षकः ८ स्थूलः ९ कण्टाफलः १० मूलफलदः ११ अपुष्पफलदः १२ पूतफलः १३ चम्पकोषः १४ चम्पालुः १५ रसालः १६ मृदङ्गफलः १७ पानसः १८ । इति शब्द- रत्नावली ॥ अस्य गुणाः कण्टाफलशब्दे पनस- शब्दे च द्रष्टव्याः ॥ समष्ठिलवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ कण्टकिलः, पुं, (कण्टकोऽस्त्यस्य । कण्टक + अस्त्यर्थे इलच् ।) वंशविशेषः । इति शब्दचन्द्रिका । वेडु- वाँश इति भाषा ॥ कण्टकिलता, स्त्री, (कण्टकिनी चासौ लता चेति ।) त्रपुषी । इति राजनिर्घण्टः । शसा इति भाषा ॥ (त्रपुषीशब्दे विशेषोऽस्या द्रष्टव्यः ॥) कण्टकी, [न्] पुं, (कण्टकोऽस्त्यस्य अस्त्यर्थे इनिः ।) मत्स्यः । इति शब्दरत्नावली ॥ खदिरवृक्षः । इति शब्दमाला ॥ मदनवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ गो- क्षुरवृक्षः । वंशः । वदरवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, महाभारते १ । शाकुन्तले ७० । ७ । “नापुष्पः पादपः कश्चिन्नाफलो नापि कण्टकी” ॥) कण्टकी, स्त्री, (कण्टक + अर्श आदित्वात् अच् गौ- रादित्वात् ङीष् ।) वार्त्ताकीविशेषः । काँटा वेगुन् इति भाषा । अस्या गुणा । कटुत्वम् । तिक्तत्वम् । उष्णत्वम् । रक्तपित्तप्रकोपणत्वम् । कण्डूकच्छु- हरत्वम् । दोषलत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ कण्टकीद्रुमः, पुं, (कण्टकी द्रुमः । पृषोदरा- दित्वात् दीर्घः ।) खदिरवृक्षः । इति रत्न- माला ॥ (खदिरशब्दे विशेषो वक्तव्यः ॥ कण्डकी एव द्रुमः । वार्त्ताकीवृक्षः ॥) कण्टकीफलः, पुं, (कण्टकि कण्टकाचितं फलमस्य । पृषोदरात् साधुः ।) कण्टकिफलः । इत्यमर- टीकायां भरतः ॥ काँटाल इति भाषा ॥ कण्टकुरण्टः, पुं, (कण्टः कण्टकप्रधानः कुरण्टः ।)

झिण्टी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (झिण्टीशब्देऽस्य विशेषो ज्ञेयः ॥) कण्टतनुः, स्त्री, (कण्टा कण्टकान्विता तनुर्यस्याः ।) वृहती इति राजनिर्घण्टः ॥ (एषा हि तिक्त- कटुका । इति वैद्यकद्रव्यगुणः ॥) कण्टदला, स्त्री, (कण्टं कण्टकाचितं दलं यस्याः । शाकपार्थिवादित्वात् मध्यपदलोपः ।) केतकी । इति राजनिर्घण्टः ॥ कण्टपत्रः, पुं, (कण्टं कण्टकान्वितं पत्रं यस्य ।) विक- ङ्कतवृक्षः । इति शब्दमाला । वँइचि इति भाषा ॥ कण्टपत्रफला, स्त्री, (कण्टं कण्टकान्वितं पत्रं फलञ्च यस्याः । कण्डकान्विते पत्रफलेऽस्य वा ।) ब्रह्मदण्डी- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कण्टपादः, पुं, (कण्टः कण्टकान्वितः पादो मूलं यस्य ।) विकङ्कतवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कण्ठफलः, पुं, (कण्टं कण्टकान्वितं फलं यस्य ।) क्षुद्र- गोक्षुरः । पनसः । धुस्तूरः । लताकरञ्जः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तेजःफलः । एरण्डः । इति केचित् ॥ कण्टफला, स्त्री, (कण्टं कण्टकाकीर्णं फलं यस्याः ।) देवदालीलता । इति राजनिर्घण्टः ॥ (देवदाली- शब्दे ऽस्या गुणादयो ज्ञेयाः ॥) कण्टलः, पुं, (कण्टः अस्त्यस्य । मत्वर्थे अलच् । यद्वा कण्टेन कण्टकेन अलति पर्य्याप्नोति शोभते वा । कण्ट + अल् + अच् । शकन्ध्वादिवत् अस्य लोपः ।) वृक्षविशेषः । वावला इति भाषा । तत्पर्य्यायः । वावलः २ स्वर्णपुष्पः ३ सूक्ष्मपत्रः ४ । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ कण्टवल्ली, स्त्री, (कण्टा कण्टकान्विता वल्ली ।) श्रीवल्लीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कण्टवृक्षः, पुं, (कण्टप्रधानः कण्टकमयः कण्टक- बहुलो वा वृक्षः । मध्यपदलोपी ।) तेजःफलवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कण्टाफलः, पुं, (कटि + भावे + अप् । कण्टा कण्टक- मयवेष्टनं तदुपलक्षितं फलमस्य ।) पनसवृक्षः । इति शब्दमाला । काँटाल इति भाषा ॥ अस्य पक्वफलगुणाः । सुमधुरत्वम् । रक्तबर्द्धकत्वम् । स्निग्धत्वम् । शीतलत्वम् । दुर्ज्जरत्वम् । वायु- पित्तनाशित्वम् । श्लेष्मशुक्रबलप्रदत्वञ्च । इति राज- वल्लभः ॥ पिच्छिलत्वम् । गुरुत्वम् । हृद्यत्वम् । भ्रमदाहविशोषनाशित्वम् । रुचिकारित्वम् । ग्राहित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ तद्वीज- गुणाः । रक्तपित्तनाशित्वम् । स्वादुत्वम् । फल- तुल्यगुणत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ ईषत् कषा- यत्वम् । मधुरत्वम् । रुचिवायुवृद्धिकारित्वम् । गुरुत्वम् । त्वग्दोषतत्फलविकारनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्डः ॥ * ॥ तस्यापक्वस्य गुणाः । कषा- यत्वम् । स्वादुत्वम् । वायुकारित्वम् । इति राज- वल्लभः ॥ शीतलत्वञ्च ॥ * ॥ घृतयुक्तस्य तस्य गुणाः स्निग्धत्वम् । हृद्यत्वम् । बलप्रदत्वम् । छर्दिनाशि- त्वम् । अचक्षुष्यत्वम् । शुक्रकारित्वम् । वातपित्त- नाशित्वञ्च ॥ तन्मज्जगुणाः । शुक्रकारित्वम् । वात- पित्तकफनाशित्वम् च ॥ विशेषात् पनसं वर्ज्यं

पृष्ठ २/०१५

:गुल्मिभिर्मन्दवह्निभिः ॥ इति राजनिर्घण्टः ॥ (अन्यत्सर्व्वं पनसशब्दे द्रष्टव्यम् ॥) कण्टार्त्तगला, स्त्री, (कण्टा कण्टयुक्ता आर्त्तगला ॥ आर्त्तः क्षीणः गलदेशो यस्याः ।) नीलझिण्टी । इति राजनिर्घण्टः । (नीलझीण्टीशब्देऽस्य गुणा- दयो ज्ञेयाः ॥) कण्टालुः, पुं, (कण्टाय कण्टकाय अलति पर्य्याप्नोति । कण्ड + अल् + उन् ।) वंशः । वृहती । वार्त्ताकी । वर्व्वूरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कण्टाह्वयं, क्ली, (कण्टं कण्डकमाह्वयते स्पर्द्धते । कण्ट + आ + ह्वे + कः ।) पद्मकन्दः । इत्ति रा- जनिर्घण्टः ॥ कण्टी, [न्] पुं, (कण्टः कण्टकः अस्त्यस्य । अस्त्यर्थे इनिः ।) कलायः अपामार्गः । खदिरः । गो- क्षुरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कण्ठः, पुं, (कठि + अच् + इदित्वात् नुम् ।) मदन- वृक्षः । इति मेदिनी ॥ होमकुण्डाद्वहिरङ्गुलि- परिमितस्थानम् । यथा, -- “खाताद्वाह्येऽङ्गुलः कण्ठः सर्व्वकुण्डेष्वयं विधिः” ॥ इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ (कण्शब्द “कणेष्ठः” । इति ठः । उणं १ । १०५ ।) ग्रीवापुरोभागः ॥ तत्पर्य्यायः । गलः २ । इत्यमरः । २ । ६ । ८८ ॥ (यथा, शाकुन्तले । १ म अङ्के । “विकचसरसिजायाः स्तोकनिर्मुक्तकण्ठं निजमिवकमलिन्याः कर्क्कशंवृन्तजालम्” ॥) अत्र विशुद्धनामषोडशदलपद्ममस्ति । यथा, -- “तदूर्द्ध्वन्तु विशुद्धाख्यं दलषोडशपङ्कजम् । स्वरैः षोडशभिर्युक्तं धूमवर्णैर्महाप्रभम् ॥ विशुद्धपद्ममाख्यातमाकाशाख्यं महाद्भुतम्” ॥ इति गौतमतन्त्रम् ॥ निकटः । ध्वनिः । इति मेदिनी ॥ कण्ठकूणिका, स्त्री, (कण्ठ इव कण्ठध्वनिरिव कूण- यतीति । कण्ठ + कूण् + ण्वुल् । टापि अत इत्वं च वीणायाः कण्ठतुल्यस्पष्टध्वनिरितिप्रसिद्धेः ।) वीणा । इति हेमचन्द्रः ॥ कण्ठतलासिका, स्त्री, (कण्ठतले अश्वानां कण्ठदेशे आस्ते इति । कण्ठ + आस + ण्वुल् + टापि अत इत्वं च ।) अश्वग्रीवावेष्टकरज्जुचर्म्मादि । इति शब्दमाला ॥ कण्ठनीडकः, पुं, (कण्ठे निकटस्थे नीडे शत्रून् दृष्ट्वा कायति शब्दायते । कण्ठ + कै + कः । यद्वा कण्ठे प्रासादवृक्षादीनां शिरोभागे नीडं यस्य + कप् ।) चिल्लपक्षी । इति त्रिकाण्डशेषः । चिल् इति भाषा ॥ कण्ठनीलकः, पुं, (कण्ठं धारकस्य कण्ठादिकमूर्द्ध्व- स्थानं नीलयति स्वशिखाकज्जलेन नीलवर्णं करो- तीति । कण्ठ + नील् + णिच् + ण्वुल् । अथवा कण्ठे शिखाग्रभागे नीलवर्णोऽस्य कप् ।) उल्का । इति शब्दमाला । मसाल इति भाषा ॥ कण्ठपाशकः, पुं, (कण्ठे पाश इव कायति प्रकाशते । कण्ठपाश + कै + कः ।) हस्तिगलवेष्टकरज्जः । इति शब्दमाला ॥

कण्ठभूषा, स्त्री, (भूष्यतेऽनया इति भूषा । कण्ठस्य भूषा ।) ग्रीवालङ्कारः । तत्पर्य्यायः । ग्रैवेयकम् २ । इत्यमरः । २ । ६ । १०४ ॥ ग्रैवेयम् ३ ग्रैवम् ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ रुचकः ५ निष्कम् ६ । इति जटाधरः ॥ कण्ठमणिः, पुं, (कण्ठे कण्ठस्थले धारणीयो मणिः । कण्ठस्य मणिर्वा ।) गलदेशधारणीयमणिः । तत्- पर्य्यायः । काकलम् २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कण्ठ्यः, त्रि, (कण्ठे + भवः । शरीरावयवत्वात् यत् । ६ । १ । २१३ ।) कण्ठोद्भवशब्दादिः । इति व्या- करणम् ॥ “अकुहविसर्ज्जनीयानां कण्ठः” । पां । १ । १ । ९ वार्त्तिके ॥) कण्ठाग्निः, पुं, (कण्ठे कण्ठाभ्यन्तरे अग्निः पाचन- रूपाग्निर्यस्य ।) पक्षी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कण्ठालः, पुं, (कठि + आलच् ।) शूरणः । युद्धम् । नौका । खनित्रम् । इति विश्वः ॥ क्रमेलकः । गोणीप्रभेदः । इति मेदिनी ॥ कण्ठाला, स्त्री, (कटि + आलच् + टाप् ।) जालगो- णीका । इति त्रिकाण्डशेषो मेदिनी च ॥ कण्ठिका, स्त्री, (कण्ठो भूष्यतयास्त्यस्याः । कण्ठ + ठन् टाप् च । यद्वा कण्ठयति कण्ठं भूषयति या । कठि + णिच् + ण्वुल् + टाप् अत इत्वञ्च ।) कण्ठाभरणम् । इति हेमचन्द्रः ॥ एकनरी कण्ठी इति भाषा ॥ कण्ठी, स्त्री, (कण्ठ + अल्पार्थे ङीप् ।) अश्व कण्ठ- वेष्टनरज्जुचर्म्मादि । इति शब्दमाला ॥ गलः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ कण्ठीरवः, पुं, (कण्ठ्यां रवो यस्य ।) सिंहः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पारावतः । इति राजनिर्घण्टः ॥ मत्तहस्ती । इति सारस्वतः ॥ कण्ठीरवी, स्त्री, (कण्ठीरव + गौरादित्वात् जातौ वा ङीष् ।) वासकवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कण्ठेकालः, पुं, (कण्ठे + कालः क्षीरोदमन्थनोद्भव- विषपाननिदर्शनरूपनीलवर्णो यस्य । सप्तम्या अ- लुक् ।) महादेवः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (कण्ठे जीवानां कण्ठदेशे कालः कालस्वरूपेण वर्त्तते । यद्वा कण्ठदेशपर्य्यन्तं आक्रम्य तमःप्रधाना माया अस्त्यस्य । परमात्मनः मायाशवलितत्रिपादत्वात् तथात्वम् । एष सर्व्वज्ञः सर्व्वान्तर्यामीश्वरः । एत- स्मात् पादत्रयादन्यत् तुरीयं निष्कलं निरुपा- धिकं शिवपादमस्ति ॥ यथा, माण्डुक्योपनिषदि । “सर्व्वं ह्येतद्ब्रह्मायमात्मा ब्रह्म सोऽयमात्मा चतुष्पात्” ॥ २ ॥ “जागरितस्थानो वहिःप्रज्ञः सप्ताङ्ग एकोनविं- शतिमुखः स्थूलभुक् वैश्वानरः प्रथमः पादः” ॥ ३ ॥ “स्वप्नस्थानोऽन्तःप्रज्ञः सप्ताङ्ग एकोनविंशति- मुखः प्रविविक्तभुक् तैजसो द्वितीयः पादः” ॥ ४ ॥ “यत्र सुप्तो न कञ्चन कामं कामयते न कञ्चन स्वप्नं पश्यति तत्सुषुप्तम् । सुषुप्तस्थान एकीभूतः प्रज्ञानघन एवानन्दमयो ह्यानन्दभूक् चेतोमुखः प्राज्ञस्तृतीयः पादः” ॥ ५ ॥

“एष सर्व्वेश्वरः एष सर्व्वज्ञ एषोऽन्तर्याम्येष- योनिः सर्व्वस्य प्रभावाप्ययो हि भूतानाम्” ॥ ६ ॥ “नान्तः प्रज्ञं न वहिःप्रज्ञं नोभयतः प्रज्ञं न प्रज्ञानघनं न प्रज्ञं नाप्राज्ञमदृष्टमव्यवहार्य्यम- ग्राह्यमलक्षणमचिन्त्यमव्यपदेश्यमेकात्मप्रत्ययसारं प्रपञ्चोपशमं शान्तं शिवमद्वैतं चतुर्थंमन्यन्ते स आत्मा स विज्ञेयः” ॥ ७ ॥) कण्डनं, क्ली, (कडि + भावे ल्युट ।) उदूखलादिना तण्डुलादेर्निर्मलीकरणं । इति हेमचन्द्रः । काँडान इति भाषा ॥ कण्डनी, स्त्री, (कण्ड्यते तुषादिरपनीयतेऽनया । कडि + करणे ल्युट् । ङीप्च ।) उदूखलम् । इति त्रि- काण्डशेषः ॥ (यथा, मनुः । ३ । ६८ । “पञ्चसूना गृहस्थस्य चुल्लीपेषण्युपस्करम् । कण्डनीचोदकुम्भश्च बध्यते यास्तुवाहयन्” ॥) कण्डरा, स्त्री, (कडि + अरन् टापच् ।) महास्रायुः । महानाडी । इति हेमचन्द्रः ॥ (“महत्थः स्रायवः प्रोक्ताः कण्डरास्तास्तु षोडश । प्रसारणाकुञ्चनयोर्दृष्टं तासां प्रयोजनम् ॥ चतस्रो हस्तयोस्तासां तावत्यः पादयोः स्मृताः । ग्रीवायामपि तावत्यस्तावत्यः पृष्ठसङ्गताः” ॥ “तत्र पादहस्तगतानां कण्डराणां नखाः प्ररोहाः ग्रीवानिबन्धनानामधोभागगतानां प्ररोहा मेढ्रः पृष्ठनिबन्धनां प्ररोहो नितम्बमूर्द्धोरुवक्षोऽक्ष- स्तनपिण्डाः” ॥ इति भावप्रकाशः ॥ “तलं प्रत्यङ्गुलीनां याः कण्डरा बाहुपृष्ठतः । बाह्वोः कर्म्मक्षयकरी विश्वचीति हि सोच्यते” ॥ इति च सुश्रुतः ॥) कण्डुः, स्त्री, (कण्डते शरीरं माद्यति अस्मात् उष्णशोणितत्वात् । यद्वा कण्डयति कण्डुयुक्तं करोति शरीरम् । कडि + मदे । “मृगष्वादयश्च” । उणां १ । ३८ । इति कुः ।) कण्डूः । इति राय- मुकुटः ॥ (पुं ऋषिविशेषः । (यथा, विष्णुपुराणे १ । १५ । ११ । “कण्डुर्नाम मुनिः पूर्ब्बमासीद् वेदविदां वरः । सुरम्ये गोमतीतीरे स तेपे परमं तपः” ॥ तद्विवरणं तत्रैव १ मांशे १५ अध्याये द्रष्टव्यम् ।) कण्डुरः, पुं, (कण्डूं राति ददातीति । “आतोनुपसर्गे कः” । ३ । २ । ३ । पृषोदरादित्वात् ह्रस्वः ।) कारवेल्ललता । कुन्दरतृणम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ कण्डुरा, स्त्री, कण्डुं राति । कण्डू + रा + कः । ह्रस्वश्च । ततष्टाप् ।) कपिकच्छुः । अत्यम्लपर्णी । इति राज निर्घण्टः ॥ (शूकशिम्बीशब्दे विशेषोऽस्य वक्तव्यः ॥ कण्डूः, स्त्री (कण्डूय + सम्पदादित्वात् क्विप् अलोप- यलोपौ ।) रोगविशेषः । चुल्कनि खोस् इत्यादि भाषा । (यथा, भागवते । २ । ७ । १३ । “षष्ठेन कच्छपवपुर्विदधार गोत्रं निद्राक्षणोऽद्रिपरिवर्त्त कषाण कःण्डू” ॥) तत्पर्य्यायः । खर्ज्जुः २ कण्डूया ३ । इत्यमरः । २ । ६ । ५३ ॥ कण्डूति ४ । इति तट्टीका ॥ कण्टूय नम् ५ । इति राजनिर्घण्डः ॥ तच्चिकित्सा यथा, --

पृष्ठ २/०१६

:“दूर्ब्बानिशायुतो लेपः कण्डूपामविनाशनः । कृमिदद्रुहरश्चैव शीतपित्तापहः स्मृतः ॥ १ ॥ हरिद्रायाः पलान्यष्टौ षट्पलं हविषस्तथा । क्षीराढकेन संयुक्तं खण्डस्यार्द्धशतं तथा ॥ पचेन्मृद्वग्निना वैद्यो भाजने मृण्मये दृढे । त्रिकटुत्रिजातकञ्चैव कृमिघ्नं त्रिवृता तथा ॥ त्रिफला केशरं मुस्तं लौहं प्रति पलं पलम् । संचूर्ण्य प्रक्षिपेत्तत्र कर्षमेकन्तु भक्षयेत् ॥ कण्डूविष्फोटदद्रूणां नाशनं परमौषधम् । प्रतप्तकाञ्चनाभासो देहो भवति नान्यथा ॥ शीतपित्तोदर्द्दकोठान् सप्ताहादेव नाशयेत् । हरिद्रानामतः खण्डः कण्डूनां परमौषधम्” ॥ इति हरिद्राखण्डः ॥ २ ॥ “अमृतवृषपटोलं मुस्तकं सप्तपर्ण खदिरमसितवेत्रं निम्बपत्रं हरिद्रे । विविधविषविसर्पान् कुष्ठविष्फोटकण्डू रपनयति मसूरीं शीतपित्तं ज्वरञ्च” ॥ इति अमृतादि ॥ ३ ॥ इति भैषज्यरत्नावली ॥ (“द्विधा ते कोठपिडका कण्डू गण्डान् प्रकुर्व्वते” । इति वाभटः ॥ * ॥ “चन्दननलदकृतमालनक्त- मालनिम्बकुटजसर्षपमधूकदारुहरिद्रामुस्तानीति दशेमानि कण्डूघ्नानि भवन्ति” ॥ इति चरकः ॥) कण्डूकरी, स्त्री, (कण्डूं करोति इति । कण्डू + कृ + टः । स्त्रियां ङीप् ।) शूकशिम्बीवृक्षः । इति शब्द चन्द्रिका ॥ कण्डूघ्नः, पुं, (कण्डूं हन्ति । कण्डू + हन् + टक् ।) आरग्वधः । गौरसर्षपः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कण्डूतिः, स्त्री, (कण्डय + भावे क्तिन् । अलोपय- लोपौ ।) कण्डूः । इति भरतहलायुधौ ॥ चुल्कनि इति भाषा ॥ (“राज्ञ्या वप्यटदेव्याः स निर्दयैः सुर- तोत्सोत्वैः । खण्डयामासकण्डूतिम् साप्यस्यार्थे- षणां धनैः” ॥ इति राजतरङ्गिण्याम् । ५ । २८६ ॥) कण्डूयनं, क्ली, (कण्डूय + भावे ल्युट् ।) कण्डूः । इति हलायुधः ॥ (यथा, भागवते । ७ । ९ । ४५ । “यन्मैथनादि गृहमेधिसुखं हि तुच्छं कण्डूयनेन करयोरिव दुःखदुःखम्” ॥) कण्डूया, स्त्री, (कण्डू + “कण्ड्वादिभ्योयक्” ३ । ३ । १०२ । अप्रत्ययात् स्त्रित्वात् टाप् च ।) कण्डूः । इत्यमरः । २ । ६ । ५३ ॥ कण्डूरा, स्त्री, (कण्डूं राति । कण्डू + रा + कः । टाप् ।) वृक्षविशेषः । आलकुशी इति भाषा । तत्पर्य्यायः । आत्मगुप्ता २ जडा ३ अव्यण्डा ४ प्रावृषायणी ५ ऋष्यप्रोक्ता ६ शूकशिम्बिः ७ कपिकच्छः ८ मर्कटी ९ । इत्यमरः । २ । ४ । ६ ॥ अजहा १० अव्यण्डा ११ कण्डूरा १२ शूकशिम्बी १३ शूक- शिम्बा १४ कपिकच्छुः १५ । इति तट्टीका ॥ ऋ- षभः १६ स्वगुप्ता १७ । इति रत्नकोषः ॥ कण्डूलः पुं, (कण्डू + अस्त्यर्थे + लच् । कण्डूतिकारक- त्वात् तथात्वम् ।) शूरणः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कण्डूयुक्ते त्रि ॥ कण्डोलः, पुं, (कडि + बाहुलकात् ओलच् ।) नल- वंशादिरचितधान्यादिस्थापनपात्रम् । डोल् इति

भाषा । तत्पर्य्यायः । पिटः २ । इत्यमरः । २ । ९ । २६ ॥ पिटकः ३ पेटकः ४ । इति भरतः ॥ उष्ट्रः । इत्युणादिकोषः ॥ कण्डोलकः, पुं, (कडि + बाहुलकादोलच् । स्वार्थे- कन् ।) कण्डोलः । इति हेमचन्द्रः ॥ कण्डोलवीणा, स्त्री (कण्डोल इव वीणा । कण्डोलस्य वीणा वा ।) चण्डालवीणा । केँद्डा इति ख्याता । तत्पर्य्यायः । चाण्डालिका २ चण्डालवल्लकी ३ । इत्यमरः । २ । १० । ३२ ॥ चण्डालिका ४ कटोलवीणा ५ । इति भरतः ॥ कण्डोली, स्त्री, (कण्डोलस्तदाकारोऽस्त्यस्याः । अर्श आदित्वात् अच् + गौरादित्वात् ङीष् ।) कण्डो लवीणा । इतिशब्दरत्नावली ॥ कण्ड्वोघः, पुं, (कण्डूनामोघः संघोयस्मात् शूककीट- स्पर्शे कण्डूबहुलत्वमिति प्रसिद्धेस्तथात्वम् ।) शूक कीटः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ शूयापोका इति भाषा ॥ कण्वं, क्ली, (कण्यते अपोद्यते इति । कण् + क्वन् ।) पापम् । इति मेदिनी ॥ कण्वः, पुं, (कण् + क्वन् ।) मुनिविशेषः । इति मेदिनी ॥ स तु पुरुवंशजाताप्रतिरथनामक्षत्त्रिय- पुत्त्रः । यथा, -- “सुमतिर्ध्रुवोऽप्रतिरथः कण्वोऽप्रतिरथात्मजः । तस्य मेधातिथिस्तस्मात् प्रस्कण्वाद्या द्विजातयः” ॥ इति श्रीभागवते । ९ । २० । ६ ॥ (अपर ऋषिभेदः । अनेनैव मुनिशार्दूलेन यजुर्व्वेदीयकाण्वशाखा प्र- णीता । यथा, यजुर्व्वेदे १७ । ७४ । “यामस्य कण्वोऽदुहत् प्रपीनां सहस्रधारां पयसा महीं गाम्” ॥ तथा, भागवते च १२ । ६ । ७४ । “यजुर्भिरकरोच्छाखा दशपञ्चशतैर्विभुः । जगृहुर्वाजसन्न्यस्ताः काण्वमाध्यन्दिनादयः” ॥ अयन्तु कश्यपवंशोद्भवः शकुन्तलायाः प्रतिपालक पिता । यथा, महाभारते १ । शाकुन्तले । ७० । ३० । “महर्षिं काश्यपं द्रष्टुमथ कण्वं तपोधनम्” ॥ एतस्य सविस्तरन्तु तत्रैव ७१ अध्याये द्रष्टव्यम् । अयमेव गोत्रप्रवर्त्तकः । ऋग्वेदे १ । ४४--५० सूक्तेषु ऋषिगोत्रप्रवर्त्तक कण्ववृत्तान्तमवध्येयम् ॥ कण्व इत्यस्यार्थः कण्वः सुखमयः तत्त्वविद्याप्र- भावात् नत्वयं संसारजन्यसुखमयः नहि तत्त्व- ज्ञानिनां क्वचित् संसारासक्तिः अविद्याधर्म्मा- भावादिति नीलकण्ठः । विद्या क्रियाकुशलः मेधावी च । इति ऋग्वेदभाष्यकृद्दयानन्दः ॥ स्वनामाख्याततीर्थविशेषः । यथा, महाभारते । ३ । ८२ । ४४ । “कण्वाश्रमं ततो गच्छेत् श्रीजुष्टं लोकपूजितम् । धर्म्मारण्यं हि तत्पुण्यमाद्यञ्च भरतर्षभ !” ॥) कतः, पुं, मुनिविशेषः । इत्युणादिकोषः ॥ (अयन्तु विश्वामित्रपुत्त्रानामेकतमः । कं जलं शुद्धं तनोति कं + तन + ड ।) कतकवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ कतकः, पुं, (तक् + हासे + बाहुलकाद्घः । कस्य

जलस्य तकः हासः प्रकाशः प्रसाद इति यावत् अस्मात् ।) वृक्षविशेषः । निर्म्मली इति भाषा । तत्पर्य्यायः । अम्बुप्रसुदः २ कतः ३ तिक्तफलः ४ रुच्यः ५ छेदनीयः ६ गुच्छफलः ७ कतफलः ८ ति- क्तमरिचः ९ ॥ अस्य गुणाः । कटुत्वम् । तिक्तत्वम् । उष्णत्वम् । चक्षुर्हितत्वम् । रुचिकारित्वम् । कृमि- दोषशू लदोषनाशित्वच्च । तस्य वीजं अम्बुप्रसाद- नम् । इतिराजनिर्घण्टः ॥ (यथा, मनुः । ६ । ६७ । “फलं कतकवृक्षस्य यद्यप्यम्बुप्रसादकम् । न नामग्रहणादेव तस्य वारिप्रसीदति” ॥ “पयः प्रसादि कतकङ्कतकं तत्फलञ्च तद् । कतकस्य फलं नेत्र्यं जलनिर्म्मलता करम् । वातश्लेष्महरं शीतं मधरं तुवरं गुरु” ॥ इति भावप्रकाशः ॥) कतफलः पुं, (कं जलं तनोति प्रसन्नं सम्पादयति । क + तन् + ड । तादृशं फलमस्य ।) कतकवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कतमालः, पुं, (तम + घञ् ह्रस्वः । कस्य जलस्य तमाय शोषणाय अलति पर्य्याप्नोति । क + तम + अल् + अच् ।) अग्निः । इति शब्दमाला ॥ कचमालः खतमालश्च पाठः ॥ कति, त्रि, (का सङ्ख्या किं परिमाणं वा एषां “किमः सङ्ख्यापरिमाणे डति” ५ । २ । ४१ । इति डति ।) कियत्परिमाणम् । इति व्याकरणम् ॥ कत इति भाषा । (यथा, अथर्व्ववेदे १० । २ । ४ । “कति देवाः कतमे त आसन् य उरोग्रीवाश्चिक्युः पुरुषस्य कतिस्तनौ व्यदधुः कः कफोडौ कति- स्कन्धान् कतिपृष्टी रचिन्वन्” ॥ पुं । विश्वामि- त्रस्य पुत्त्राणामेकतमः । यद्वंशोद्भूत सूत्रकृत् कात्यायनर्षिः ॥) कतिपयः, त्रि, (किम् + डति कति अयक् पुकच् ।) कति । इति व्याकरणम् । कतकगुलि इति भाषा । (यथा, मेघदूते २५ । “सम्पत्स्यन्ते कतिपयदिनस्थायिहंसादशार्णाः” ॥) कत्तृणं, क्ली, (कद् कुत्सितं तृणं इति । अत्र कद् स्वार्थे कोः कदादेशः “तृण च जातौ” । ६ । ३ । १०३ ।) सुगन्धितृणविशेषः । रामकर्पूर इति ख्यातम् । तत्पर्य्यायः । पौरम् २ सौगन्धिकम् ३ ध्याम ४ देव- जग्धकम् ५ रौहिषम् ६ । इत्यमरः । २ । ४ । १६६ ॥ सुगन्धम् ७ तृणशीतम् ८ सुशीतलम् ९ । इति रत्नमाला ॥ रोहिषतृणम् १० कात्तृणम् ११ भूति १२ भूतिकम् २३ श्यामकम् १४ ध्यामकम् १५ पूति १६ मुद्गलम् १७ देवदग्धकम् १८ । अस्य गुणाः । कटुत्वम् । तिक्तत्वम् । कफशस्त्र- शल्यादिदोषबालग्रहविनाशित्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ (तुबरत्वम् । हृत्कण्ठव्याधिपित्तास्र- शूलकासज्वरनाशित्वञ्च । इति भावप्रकाशः ॥) पृश्निः । इति मेदिनी ॥ चाकुलिया इति भाषा । कत्तोयं, क्ली (कु कुत्सितं तोयं यत्र ।) मद्यम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कत्थ, ङ श्लाघे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां--आत्मं-- सकं--सेट् । क्वचित् अकं च ।) दन्त्यवर्गाद्यापधः ।

पृष्ठ २/०१७

:श्लाघः प्रशंसा । ङ कत्थते गुणिनं गुणी । इति दुर्गादासः ॥ कत्र, त् क शैथिल्ये । इति कातकल्पद्रुसः ॥ (चुरां-- परं--अकं--सेट् ।) कत्रयति कत्रापयति । इति दुर्गादासः ॥ कत्सवरं, क्ली, (कद् वैकल्ये + स । कत्सः विह्वलता तया व्रियते शिर एवान्तःकरणस्थानं स्कन्धस्य शिरो- ऽन्तवर्त्तित्वात् तथात्वम् । कत्स + वृ + अप् ।) स्कन्धः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ कथ, त् क वाक्यप्रबन्धे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-- पर--सकं--सेट् ।) कथयति । इति दुर्गादासः ॥ (“हन्त ! ते कथयिष्यामि सेतिहासं पुरातनम्” । इति भागवतम् ॥) कथं व्य, कथम् । किंप्रकारम् । इति व्याकरणम् ॥ (यथा, मनः ५ । २ । “कथं मृत्युः प्रभवति वेदशास्त्रविदां प्रंभो” ! ॥) कथकः, त्रि, (कथयति यः । कथ + कर्त्तरि ण्वुल् ।) वक्ता । कथोपजीवी । नाटकवर्णनकर्त्ता । तत्प- र्य्यायः । एकनटः २ कथाप्राणः ३ । इति शब्द- रत्नावली ॥ (यथा महाभारते १ । २१५ । ३ । “कथकाश्चापरे राजन् श्रमणाश्च वनौकसः” ॥ ग्रन्थकर्तृविशेषः । (यथा, अनुमानचिन्तामणिः । “वाद्युक्तसाध्यनियमच्युतोऽपि कथकैरुपाधि- रुद्भाव्यः” ॥) कथङ्कथिकः, त्रि, (कथं कथमिति प्रष्टृत्वेनास्त्यस्य इति । कथंकथं + बाहुलकात् ठन् ततष्टिलोपः ।) प्रष्टा । प्रश्नकर्त्ता । इति त्रिकाण्डशेषभूरिप्रयोगौ ॥ कथङ्कथिकता, स्त्री, (कथङ्कथिक + भावे तल् ।) पृच्छा । प्रश्नः । इति हेमचन्द्रः ॥ कथनं, क्ली, (कथ्यते इति । कथत्क वाक्यप्रबन्धे । भावे + ल्युट् ।) कथा । इति हलायुधः ॥ कहन इति भाषा । (यथा पञ्चतन्त्रे १ । १३ । “मिथ्याक्रमकथनं कूटतुलामानम्” ॥) कथम्, व्य, (कस्मिन् प्रकारे इति प्रकारार्थे + “किमश्चेति” । ५ । ३ । २५ । थमुः कादेशश्च ।) हर्षः । गर्हा । प्रकारार्थः । सम्भ्रमः । प्रश्नः । सम्भावना । इति मेदिनी ॥ (यथा शाकुन्तले १ अङ्के “कथमिदानीमात्मानं निवेदयामि कथं वा आत्मापहारं करोमि” ॥) कथा, स्त्री, (क्रथ + “चितिपूजिकथिकुम्बिचर्च्चि- श्चेति” । ३ । ३ । १०५ । अङ् । टाप् च ।) प्रबन्धकल्पना । इत्यमरः । १ । ६ । ६ । प्रबन्धेन कल्पना अथव प्रबन्धस्य अभिधेयस्य कल्पना स्वयं रचना इति सारसुन्दरी ॥ “प्रवन्धस्य कल्पना रचना बह्वनृतास्तोकसत्या” । इति भरतः ॥ “प्रबन्धकल्पनां स्तोकसत्यां प्राज्ञाः कथां विदुः । परम्पराश्रया या स्यात् सा मताख्यायिका क्वचित्” ॥ इति कोलाहलाचार्य्यः ॥ (“नैयायिकमते हि नानावक्तृकपूर्ब्बपक्षसिद्धान्तवान् वाक्यसन्दर्भः” । यया, मनुः । ३ । २३१ । “यद्यद्रोचेत विप्रेभ्यस्तत्तद्दद्यादमत्सरः । ब्रह्मोद्याश्च कथाः कुर्य्यात्पितणामेतदीप्सितम्” ॥

वार्त्ता । वाक्यम् । यथा, रघुः । ८ । ४३ । “अभितप्तमयोऽपि मार्द्दवं भजते कैव कथा शरीरिषु” ॥ विवरणम् । यथा, रामायणे । १ । ८ । ६ । “सनत्कुमारो भगवान् पुरा कथितवान् कथाम् । भविष्यं विदुषां मध्ये तव पुत्त्रसमुद्भवम्” ॥) कथाप्रसङ्गः, त्रि, (कथायां प्रसङ्गो यस्य ।) ज- ल्पाकः । इति शब्दरत्नावली (“तेन सह नाना- कथाप्रसङ्गेनावस्थितः” ॥ इति हितोपदेशः ॥) वातूलः । विषवैद्यः । इति मेदिनी । (किराता- र्ज्जुनीये । १ । २४ । “कथाप्रसङ्गेन जनैरुदाहृता- दनुस्मृताऽखण्डलसूनुविक्रमः” ॥ वार्त्ता । गोष्ठी- वचनम् । उक्तञ्च कथासरित्सागरे २२ । १८१ । “मिथः कथाप्रसङ्गेन विवादं किल चक्रतुः” ॥) कथाप्राणः, त्रि, (कथया प्राणिति जीवति कथां श्राव- यित्वैव जीवनोपायं करोतीत्यर्थः । प्र + अण् + अच् । यद्वा कथायां प्राणाः जीवनोपायाः यस्य ।) कथकः । स तु नाटकवक्ता । इति शब्दरत्नावली ॥ कथितः, त्रि, (कथ्यतेऽसौ । कथ + कर्म्मणि + क्तः ।) उक्तः । (यथा, श्रीभागवतम् । १० । १ । १ । “कथितो वंशविस्तारो भवता सोमसूर्य्ययोः” ॥ कथ + भावे क्तः । कथनम् । यथा रघुः । ११ । १० । “पूब्बवृत्तकथितैः पुराविदः सानुजः पितृसखस्य राघवः” ॥) कद, इ रोदन । आह्वाने । वैक्लव्ये । इति कविकल्प- द्रुमः ॥ (भ्वां--परं--सकं अकं च--सेट्--इदित् ।) इ कर्म्मणि कन्द्यते । इति दुर्गादासः ॥ कद, ष म ङ वैक्लव्ये । विह्वलीमावे । इति कविकल्प- द्रुमः । (भ्वादिं--आत्मं--अकं--सेट्--घटादि ।) ष कदा । म कदयति । ङ कदते । इति दुर्गादासः ॥ कदः, पुं, (कं जलं ददाति । क + दा + क ।) मेघः । इति शब्दरत्नावली ॥ कदकः, पुं, (कदः मेघ इव कायति प्रकाशते उपरि- भागे । कद् + कै + क ।) वितानम् । इति हेम- चन्द्रः ॥ चाँदोया इति भाषा ॥ कदक्षरं, क्ली, (कुत्सितं अक्षरं । कोः कदादेशः ।) कुत्सितवर्णः ॥ कदध्वा, [न्] पुं, (कुत्सितोऽध्वा । कुगतीति समासः । कोः कत् तत्पुरुषेचेति कदादेशः ।) निन्दितपथः । तत्पर्य्यायः । व्यध्वः २ दुरध्वः ३ विपथः ४ कापथः ५ । इत्यमरः २ । १ । १६ ॥ कदनं, क्ली, (कदयति दुःखं वैक्लव्यं वा प्राप्नोत्यनेन कद्यते दुःखंप्राप्यतेऽनेन वा । कद् + णिच् + करणे ल्युट् । घटादित्वात् न वृद्धिः । कद्यते इति भावे ल्युट् । कद्यते आहन्यते विह्वलीक्रियते निहन्यते वा यत्र । अधिकरणे णिच् ल्युट् यद्वा कद्यते म्रियते यत्र ।) पापम् । (यथा, भागवते ७ । ९ । १६ । “त्रस्तोऽस्म्यहं कृपणवत्सल ! दुःसहोग्र- संसारचक्रकदनात् ग्रसतां प्रणीतः” ॥) मर्द्दः । (यथा, रामायणे । ६ । २८ । २० । “क्रोधेन कदनं चक्रे वानराणां युयुत्सताम्” ॥) युद्धम् । इति मेदिनी ॥ (यथा, भागवते । ७ । २ । १३ ।

“इति ते भर्तृनिर्द्देशमादाय शिरसादृताः । तथा प्रजानां कदनं विदधुः कदनप्रियाः” ॥) मारणम् । इति भूरिप्रयोगः जटाधरश्च ॥ कदन्नं क्ली, (कुत्सितं अन्नं । कोः कदादेशश्च ।) कुत्सि- तान्नम् । इति व्याकरणम् ॥ (यथा, भागवते । ५ । ९ । ८ । “मिष्टं कदन्नं वा अभ्यवहरति परं नेन्द्रियप्रीतिनिमित्तम्” ॥ “हविर्विना हरिर्याति विना पीठेन माधवः । कदन्नैः पुण्डरीकाक्षः प्रहारेण धनञ्जयः” ॥ इत्युद्भटः ॥) कदम्बं, क्ली, (“कृकदिकडिकटिभ्योऽम्बच्” । उणां । ४ । ८२ । इति कद् + अम्बच् ।) निकुरम्बम् । समूहः । इति मेदिनी ॥ कदम्बः, पुं, (कद्यते दर्शनात् विरहिणां चित्तवैक्लव्यं जायतेऽनेन । कद् + करणे अम्बच् ।) वृक्षविशेषः । कदम् इति भाषा । तत्पर्य्यायः । नीपः २ प्रियकः ३ हलिप्रियः ४ । इत्यमरः । २ । ४ । ८९ ॥ कादम्बः ५ । इति तट्टीका ॥ षट्पदेष्टः ६ प्रावृषेण्यः ७ हरि- प्रियः ८ । इति रत्नमाला ॥ वृत्तपुष्पः ९ भुरभिः १० ललनाप्रियः ११ कादम्बर्य्यः १२ सीधुपुष्पः १३ महाढ्यः १४ कर्णपूरकः १५ । अस्य गुणाः । तिक्तत्वम् । कटुत्वम् । कषायत्वम् । वातपित्त- कफार्तिनाशित्वम् । शीतलत्वम् । शुक्रबर्द्धनत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा भावप्रकाशे । “कदम्बो मधुरः शीतो कषायो लवणो गुरुः । सरो विष्टम्भकृद्रूक्षः कफस्तन्यानिलप्रदः” ॥ तथा च सुश्रुतः । “गरदोषहरनीपं प्राचीनामलकं तथा” ॥) अत्र नीपहलिप्रियौ धाराकदम्बवाचिनावपि कदम्बसाम्यात् पठितौ । यथा साञ्जः ॥ “नीपो महाकदम्बः स्याद्धाराकदम्ब इत्यपि । द्वितीयोऽल्पप्रसरश्च वृत्तपुष्पः कदम्बकः” ॥ इत्यस्य भेदः । तथा रत्नेऽपि । हारिद्रस्तु रजो बलः । यथामरटीकायां भरतः ॥ “धुलीकदम्बका धारा कदम्बः षट्पदप्रियः ॥ वृत्तपुष्पः केशराढ्यः प्रावृषेण्यः कदम्बकः । नीपो महाकदम्बोऽपि तथा बहुफलो मतः” ॥ (यथा, -- साहित्यदर्पणम् । “यः कौमारहरः स एव हि वरस्ता एव चैत्रक्षपास्ते चोन्मीलि- तमालतीसुरभयः प्रौढाः कदम्बानिलाः” ॥ कविभिस्तु प्रायशो वर्षाकाले एव अस्य वर्णनं क्रियते । माघे रैवतकपर्व्वतवर्णने द्रष्टव्यम् ॥ * ॥) सर्षपः । इति मेदिनी ॥ देवताडकतृणम् । इति रत्नमाला ॥ (कं प्रजापत्यधिष्ठातृकं औपस्थेन्द्रियं दमयति इति व्युत्पत्त्या जितेन्द्रियतत्त्वज्ञानी । कदं कदनं विनाशं वाति गच्छति प्रलये इति शेषः । इति व्यत्पत्त्या जगत् । यथा, -- “स एव सौम्य नित्यं राजते मूले विश्व कदम्बस्य परमो वै पुरुष आत्मा” ॥ इति श्रुतौ ॥) कदम्बकं, क्ली, (कदम्ब + संज्ञायां कन् ।) समूहः । इत्यमरग २ । ५ । ४० ॥ (यथा, शाकुन्तले २ अङ्के । “गाहन्तां महिषा निपानसलिलं शृङ्गै- मुहूस्ताडितं छायाबद्धकदम्बकं मृगकुलं रोम- न्थमभ्यस्यतु” ॥)