कुमारसम्भवम् - मल्लिनाथः/त्रयोदशः सर्गः
| ← द्वादशः सर्गः | कुमारसम्भवम् - मल्लिनाथः त्रयोदशः सर्गः कालिदासः |
चतुर्दशः सर्गः → |
प्रस्थानकालोचितचारुवेषः स स्वर्गिवर्गैरनुगम्यमानः ।
{१.त्रिलोक.}
अन्वयः-- ततः स कुमारः प्रस्थानकालोचितचारुवेषः स्वर्गिवर्गैः अनुगम्यमानः (सन्) नतेन शिरसा त्रैलोक्यभर्तुः पादौ प्रणनाम ।
सीo- प्रस्थानेति । ततोऽनन्तरं स कुमारः कार्तिकेयः प्रस्थानकाल उचितो योग्यश्चारुश्व वेषो यस्य । तथा स्वर्गिवर्गैरिन्द्रादिदेवगणैरनुगम्यमानः सन् । नतेन शिरसा त्रैलोक्यभर्तुः शिवस्य पादौ प्रणनाम नमश्चक्रे । `उपसर्गादसमासेऽपि' इति णत्वम् ।। १३.१ ।।
इत्याशिषा तं प्रणमन्तमीशो मूर्धन्युपाघ्राय मुदाभ्यनन्दत् ।। १३.२ ।।
अन्वयः- प्रणमन्तं तम् ईशो मुदा मूर्ध्नि उपाघ्राय `हे वीर ! हे वत्स ! समरे इन्द्रशत्रुं जहि, अमरेशपदं स्थिरत्वं नय' इति आशिषा अभ्यनन्दत् ।
सीo-- जहीति । प्रणमन्तं नमस्कुर्वन्तं तं कुमारमीशो हरो मुदा प्रीत्या मूर्धन्युपाघ्राय गन्धमुपादाय `हे वीर, हे वत्स, समरे युधीन्द्रशत्रुंतारकं जहि मारय । अथामरेशपदमिन्द्रपदं स्वर्गं स्थिरत्वं स्थैर्यं नय प्रापय' । उभयत्राप्याशिषि लोट् । इत्येवंभूतयाशिषाशीर्वादेनाभ्यनन्ददस्तौषीत् ।। १३.२ ।।
तस्याः प्रमोदाश्रुपयः (३)प्रवृष्टिस्तस्याभवद्वीरवराभिषेकः ।। १३.३ ।।
{२.युगं सः,युगाय.३.प्रपूरः,प्रवर्षः.}
अन्वयः- (सः) प्रह्वीभवन् नम्रतरेण मूर्ध्ना स्वमातुः अङ्घ्रियुगं नमश्चकार । तस्याः प्रमोदाऽश्रुपयः प्रवृष्टिः तस्य वीरवराऽभिषेकः अभवत् ।
सीo- प्रह्वीति । स कुमारः प्रह्वीभवन्नम्रीभवन्सन्नम्रतरेण मूर्ध्ना । अत्र प्रह्वीभवन्नित्यनेनैव मूर्ध्नो नम्रत्वे सिद्धे पुनर्विशेषणोपादानं सामान्यतोऽन्येषामङ्गानां नम्रत्वोक्त्यपेक्षया मूर्ध्नि क्रियातिशयद्योतनार्थम् । पुनरुपादानेन तरब्ग्रहणलिङ्गाच्च । स्वमातुरङ्घ्रियुगं चरणद्वन्द्वं नमश्चकार । तस्याः पार्वत्याः सम्बन्धीनि यानि प्रमोदाश्रुपयांसि तेषां प्रवृष्टिर्वर्षणं तस्य कुमारस्य वीरेषु वरस्य श्रेयसः । सेनापतेरित्यर्थः । तस्याभिषेक इव योऽभिषेकः सोऽभवत् । तस्य यादृगभिषेको भवति स मात्रश्रुपयोवृष्टिराशिश्चरणनखपर्यन्तं प्लावयन्त्यभूदिति भावः ।। १३.३ ।।
शिरस्युपाघ्राय जगाद शत्रुं जित्वा (३)कृतार्थीकुरु वीरसूं माम् ।। १३.४ ।।
{१.महाद्रेः.२.आश्लिष्टगात्रम्.३.कृतार्थां कुरु.}
अन्वयः- सुतवत्सला सा तम् अङ्कम् आरोप्य गाढम् आश्लिष्य शिरसि उपाघ्राय `(हे वत्स ! त्वम्) शत्रुं जित्वा वीरसूं मां कृतार्थीकुरु' (इति) जगाद ।
सीo- तमिति । सुते पुत्रे वत्सला कृपावती सा हिमाद्रेः सुता पार्वती तं पुत्रम् । अस्य ल्यबन्तत्रयेण सम्बन्धो विधेयः । अङ्कमुत्सङ्गम् । `अङ्को रुपकभेदाङ्गचिह्ने रेखाजिभूषणे । रुपकाण्डान्तिकोत्सङ्गस्थानेऽङ्कं पापदुःखयोः' इति मेदिनी । आरोप्य संस्थाप्य । तथा गाढं दृढं यथा तथा । `प्रगाढः कृच्छ्रदृढयोः' इति मेदिनी । प्रेति त्रित्वसंघातनिवेशनायैव । एवं विना तदलाभात् । आश्लिष्यालिङ्ग्य । तथा शिरस्युपाघ्राय च । `हे वत्स, त्वं शत्रुं तारकं जित्वा वीरं सूते सा वीरसूस्तथोक्तां मां कृतार्थीकुरु' इति जगाद । एवंविधे महति कार्ये भवता प्रतिपादिते सति त्रैलोक्यप्रसृतिशीलेन यशसा धवलीकृतं सत् `एष यदीयः पुत्रः सा कृतार्थैव' इति वर्णयिष्यतीत्यतो मत्कृतार्थत्वं सिद्धमेवेति भावः ।। १३.४ ।।
आपृच्छ्य भक्त्या गिरिजागिरीशौ ततः प्रतस्थेऽभिदिवं कुमारः ।। १३.५ ।।
{४.दैतेय.५.समरोद्धुरः सः.}
अन्वयः-ततः उद्दामदैत्येशविपत्तिहेतुः समरोस्सवस्य श्रद्धालुचेताः कुमारे भक्त्या गिरिजागिरीशौ आपृच्छ्य दिवम् अभिप्रतस्थे ।
सीo- उद्दामेति । ततोऽनन्तरमुद्दाम उद्भटो यो दैत्येशस्तारकस्तस्य विपत्तिर्मृत्युस्तस्याः हेतुः कारणम् । तत्कर्तेत्यर्थः । तथा समरोत्सवस्य संग्रामरूपस्योत्सवस्य `मह उद्धव उत्सवः' इत्यमरः । इयं कर्मणि षष्ठी । सम्बन्धमात्रविवक्षितत्वात् इह षष्ठ्यन्तस्य वृत्तिगतेनापि श्रद्धाशब्देन नित्यसम्बन्धवशात्सम्बन्धं कृत्वा कृद्योगलक्षणा षठी समर्थनीया । केचित्तु `समरोत्सवे सः' इति विषयलक्षणसप्तम्यन्तत्वमङ्गीकृत्य पठन्ति । तत्रापि समासवृतिगतस्य श्रद्धालुशब्दस्य सम्बन्धो दुर्घट इत्यलम् । श्रद्धालु भक्तिशीलं चेतो यस्य । सङ्ग्रामश्रद्धाधायक इत्यर्थः । एवंभूतः कुमारो भक्त्या भक्तिपूर्वकं गिरिजागिरीशौ पितरावापृच्छ्य । मया गम्यत इत्युक्त्वेत्यर्थः । दिवमभि प्रतस्थे चचाल । `समवप्रे'- त्यात्मनेपदम् ।। १३.५ ।।
प्रदक्षिणीकृत्य (१)च नाकनाथपूर्वाः समस्तास्तमथानुजग्मुः(२) ।। १३.६ ।।
{१.सुरेशमुख्याः सुराः.२.अभिजग्मुः.}
अन्वयः-- ततो नाकनाथपूर्वाः समस्ताः त्रिदिवौकसोऽपि महेशं देवं गिरिजां देवीं च प्रणम्य अथ प्रदक्षिणीकृत्य तम् अनुययुः ।
सीo- देवमिति । ततोऽनन्तरम् । नाकनाथपूर्वा इन्द्रप्रमुखाः समस्तास्त्रिदिवौकसो देवा अपि पूर्वोक्तकुमारप्रस्थानसमुच्चायकोऽपिशब्दः `अपि सम्भावनाप्रश्नाशङ्कागर्हासमुच्चये' इति विश्वः । महेशं देवं गिरीजां देवीं च प्रणम्य । अथ प्रदक्षिणौ परिक्रमणवशात्सव्यभागस्थौ कृत्वेत्यर्थः । `ऊर्यादिच्विडाचश्च' इति गतिसंज्ञकतया `कुगतिप्रादयः' इति समासत्वात् `समासेऽनञ्पूर्वे-' इति क्त्वो ल्यबादेशः । कुमारमनु पश्चाज्जग्मुरित्यर्थः ।। १३.६ ।।
(३)नभो बभासे (४)परितो विकीर्णं दिवापि नक्षत्रगणैरिवोग्रैः ।। १३.७ ।।
{१.सरोषैः.२.मण्डलभासुरैः.३.ततः.४.हरितोऽवकाशः.}
अन्वयः- अथ व्रजद्भिः स्फुरत्प्रभाभासुरमण्डलैः तैः अशेषैः त्रिदशैः विकीर्णं नभो दिवा अपि उग्रैः नक्षत्रगणैः विकीर्णम् इव परितो बभासे ।
सीo- अथेति । अथानन्तरं व्रजद्भिर्गच्छद्भिरत एव स्फुरत्प्रसरत्प्रभायाः कान्त्याः सम्बन्धि भासुरं दीप्यमानं मण्डलं चक्रवालं येषाम् । `चक्रवालं तु मण्डलम्' इत्यमरः । तैरशेषेः संपूर्वणैस्त्रिदशैर्देवैर्विकीर्णं व्याप्तं नभोऽन्तरिक्षं दिवापि दिनेऽपि । उग्रैर्भासुरैर्नक्षत्रगणैर्विकीर्णमिव । बभासे भासुरत्वरुपसाधारणधर्मेण त्रिदशविकिरणविशिष्टे नभसि नक्षत्रविकिरणविशिष्टत्वोत्प्रेक्षणादुत्प्रेक्षालङ्कारः । ननु `उग्रः शूद्रासुते क्षत्राद्रुदे पुंसि त्रिषूत्कटे' इति कोशोक्त्योत्कटवाचिनोऽप्युग्रशब्दस्य कथं भासुरवाचकतेति चेत्, सत्यम् । अत्रोत्कट्यम् केनचिद्वर्मेण विवक्षितं न तु तेजसैव । कान्त्या तापेन वा सौन्दर्यादिना वोत्कटोऽधिक इत्यर्थप्रणयनात्प्रकृते समाधेयम् ।। १३.७ ।।
नक्षत्रताराग्रहमण्डलानामिव (६)त्रियामारमणो नभोन्ते(७) ।। १३.८ ।।
{५.अधिककान्तकान्तः.६.दयितः.७.अन्तः.}
अन्वयः- नभोऽन्ते व्रजतां सुराणां मध्ये कुमारः नक्षत्रताराग्रहमण्डलानां मध्ये त्रियामारमण इव रराज ।
सीo- रराजेति । नभोऽन्तेऽन्तरिक्षमध्ये व्रजतां तेषां सुराणां मध्ये कुमारः कार्त्तिकेयः । अग्रेऽपि नभोन्त इत्यस्य सम्बन्धः कार्यः । नक्षत्राण्यश्विन्यादीनि, ताराः सप्तविंशतिव्यतिरिक्ताः ग्रहाः सूर्यादयो नव तेषां मण्डलानां गोलानां मध्ये त्रियामारमणश्चन्द्र इव रराज । यतोऽधिककान्त्या कान्तो मनोहरः । नक्षत्राणां मध्ये यथा चन्द्र एव शोभते तथा देवानां मध्ये कुमार एव शुशुभ इत्यर्थः । पूर्णोपमालंकारः ।। १३.८ ।।
उत्तीर्य नक्षत्रपथं (१)मुहूर्तात्प्रपेदिरे लोक(२) मथात्मनीनम् ।। १३.९ ।।
{१.मुहूर्तम्.२.अथो मुनीनाम्.}
अन्वयः- अथ पुलोमपुत्रीदयितादयः ते गिरीशगौरीतनयेन सार्धं मुहूर्तात् नक्षत्रपथम् उत्तीर्य आत्मनीनं लोकं प्रपेदिरे ।
सीo- गिरीशेति । अथ पुलोमपुत्री शची तस्या दयित इन्द्रः स आदिर्येषां तथाभूतास्ते देवा गिरीशगौरीतनयेन ननु गिरीशगौर्योरेकतरेम सिद्धिरिति चेत्, सत्यम् । उभयगतवीर्याश्रयीभूतत्वेन कुमारवीर्याधिक्यस्य द्योतनार्थमुभयोर्ग्रहणमिति समाधातव्यम् । सार्धं मुहूर्तात्क्षणमात्रेणैव नक्षत्रपथमाकाशमुत्तीर्योल्लङ्ध्यात्मनीनमात्मने हितम् । `तस्मै हितम्' इत्यधिकारस्थेन `आत्मन्विश्वजने-' त्यादिना खः । तथाभूतं लोकं स्वर्गं प्रपेदिरे प्रापुः । `लोकस्तु भुवने जने' इत्यमरः ।। १३.९ ।।
सद्यः प्रवेष्टुं न विषेहिरे (३)तं क्षणं व्यलम्बन्त सुराः (४)समग्राः ।। १३.१० ।।
{३.तत्.४.समस्ताः.}
अन्वयः- ते समग्राः सुरा महासुरत्रासवशंवदत्वात् चिरकालदृष्टं तं स्वर्गलोकं सद्यः प्रवेष्टुं न विषेहिरे, तत् व्यलम्बन्त !
सीo- ते इति । समग्राः सुरा महासुरात्तारकाद्यस्त्रासो भयं तस्य वशंवदत्वादधीनत्वाद्धेतोः चिरकालेन बहुसमयेन दृष्टं तं स्वर्गलोकं सद्यः सहसा प्रवेष्टुं न विषेहिरे न शेकुः । किंतु क्षणं व्यलम्बन्त । कालं चिक्षिपुरित्यर्थः । अन्योऽपि समये स्वगृहेऽपि सद्यः प्रवेष्टुं न शक्नोति किंतु विलम्बते तद्वदिति भावः ।। १३.१० ।।
इत्थं (४)सुरास्तत्क्षणमेव भीताः स्वर्गं प्रवेष्टुं कलहं वितेनुः ।। १३.११ ।।
{१.पुरोडतत्तत्वम्.२.नव.३.पुरःसरत्वम्.४.द्विषा तेन कृते स्ववश्ये स्वर्गे,द्विषा तेन हता मिथस्ते स्वर्गे.}
अन्वयः- तत्क्षणम् एव भीताः स्वर्गं प्रवेष्टुं त्वं पुरो भव, अहं पुरो न भवामि, अहं पुरोगो न अस्मि, त्वं पुरःसरः (भव), इत्थं कलहं वितेनुः ।
सीo- पुर इति । तत्क्षणम् । `कालाध्वनोः-' इति द्वितीया । प्रवेशसमय इत्यर्थः । भीता अतस्तारकावस्थानशङ्क्या सभयाः सुराः स्वर्गं प्रवेष्टुम् `त्वं पुरोऽग्रे भव । अहं पुरो न भवामि, किं तु त्वमेव भव । अहं पुरोगो नास्मि न भवामि । त्वं पुरः सरो भव' इत्थमेवंभूतं कलहं विग्रहं वितेनुः । चक्रुरित्यर्थः । अस्मीत्यहमर्थकमव्ययम् । सर्वेषां त्रिधाभूततया न कोऽप्यन्तः प्रवेष्टुं शशाक । किंतु तत्रैव कलहायमानास्तस्थुरिति भावः ।। १३.११ ।।
दधुः कुमारस्य मुखारविन्दे दृष्टिं द्विषत्साध्वस (७)कातरान्ताम् ।। १३.१२ ।।
{५.सुरत्वरा.६.सुविस्मरेविलोचनस्य,सुविस्मरेविलोचनान्तः.७.कामरास्ते,कामरान्ते.}
अन्वयः- सुरालयालोकनकौतुकेन शुचिस्मेरबिलोचनाः ते द्विषत्साध्वसकातराऽन्तां दृष्टिं मुदा कुमारस्य मुखाऽरविन्दे दधुः ।
सीo- सुरालयेति । सुरालयस्य स्वर्गस्य यदालोकनं तेन यत्कौतुकमानन्दस्तेन निमित्तेन शुचीनि शुद्धानि स्मेराणि समन्दहासानि च विलोचनानि येषां तथाभूतास्ते देवा द्विषत्साध्वसेन तारकशत्रुभयेन कातरान्तां भीतप्रान्ताम् । भयचिह्नतरलत्वादियुतामित्यर्थः । तथाभूतां दृष्टिं नेत्रं मुदा प्रीत्या । प्रसादेनेति यावत् । उपलक्षिते कुमारस्य मुखारविन्दे वदनकमले दधुः । दुर्धटप्रवेशोपायोपदेशापेक्षयेति भावः । कुमारो बालोऽपि सन् न भीत इति मुदेति विशेषणेन व्यज्यते ।। १३.१२ ।।
स तारकापात(३)मपेक्षमाणो रणप्रवीरो (४)हि सुरानवोचत् ।। १३.१३ ।।
{१.उश्चरित;उच्छुरित.२.निविष्टः.३.अवेक्षणः.४.अभि.}
अन्वयः- ततो रणप्रवीरः तारकापातम् अपेक्षमाणः पुरतो भविष्णुः स कुमारः सहेलहासच्छुरिताननेन्दुः हि सुरान् अवोचत् ।
सीo-- सहेलेति । ततो दृष्टिपातानन्तरं रणे प्रकृष्टं वीरोऽत एव तारकस्यापातं युद्धार्थमागमनमपेक्षते सोऽपेक्षमाणः । प्रतीच्छन्नित्यर्थः । अत एव पुरतोऽग्रतो भविष्णुः स कुमारः कार्त्तिकेयः सहेलः सक्रीडो यो हासस्तेन छुरिताननेन्दुर्मिश्रितमुखचन्द्रः सन् । किंचिद्विहस्येत्यर्थः । हि निश्चितम् । सुरानवोचज्जगाद ।। १३.१३ ।।
अत्रैव मे दृक्पथमेतु शत्रुर्महासुरो (५)वः खलु (६)दृष्टपूर्वः ।। १३.१४ ।।
{५.यः.६.कालदृष्टः.}
अन्वयः-- `हे स्त्रिदिवौकसः !' अद्य भीत्या अलं (किन्तु) अमी भवन्तः सद्यः स्वर्गं प्रविशन्तु । सद्यः दृष्टपूर्वः वः शत्रुः महामुरः अत्र एव मे दृक्पथम् एतु ।
सीo-- भीत्येति । भो त्रिदिवौकसो देवाः, अद्य संप्रति भीत्या भयेनालम् । न भेतव्यमित्यर्थः । किं त्वमी भवन्त सद्यः सहसैव स्वर्गं प्रविशन्तु । स्वर्गप्रवेशे भयहेतुको विलम्बो न विधेय इति तात्पर्यम् । सद्यः सपदि । तत्क्षणमित्यर्थः । अथ रोषादाह-पूर्वं दृष्टो दृष्टपूर्वः । `राजदन्तादिषु' इति प्राक्प्रयोगार्हस्य पूर्वशब्दस्य परः प्रयोगः । संभवानुरोधाद्भवद्भिरिति लभ्यते । ननु व इत्यनेनैव सिद्धिरिति चेन्न । `नलोके-'ति षष्ठीनिषेधात् । तथा वो युष्माकं शत्रुर्द्वेष्टा महासुरस्तारकोऽत्रैव स्वर्गं एव मे मम दृक्पथं दृग्गोचरत्वमेतु प्राप्नोतु । दृक्पथमिति । `ऋक्पूरब्धूः-' इति समासान्तोऽप्रत्ययः ।। १३.१४ ।।
इहैव तच्छोणितपानकेलिमह्नाय कुर्वन्तु शरा ममैते ।। १३.१५ ।।
{१.स्वर्गैकलक्ष्मी.२.यस्य बलातिचण्डम्.}
अन्वयः-- स्वर्लोकलक्ष्मीकचकर्षणाय चण्डं यस्य दोर्मण्डलं वल्गति । तच्छोणितपानकेलिम् एते मम शराः अह्नाय इह एव कुर्वन्तु ।
सीo- स्वर्लोकेति । स्वर्लोकस्य लक्ष्म्याः कचाः केशास्तेषां कर्षणाय । लक्ष्मीकेशानां हरणं कर्तुमित्यर्थः । `तुमर्थात्' इति चतुर्थी । चण्डं प्रचण्डं यस्य तारकस्य दोर्मण्डलं वल्गति चलति । तस्य तारकस्य यच्छोणितं रुधिरं तस्य पानं तदेव केलिः क्रीडा तां कर्मभूतामेते मम शरा अह्नाय झटिति । `द्राग्झटित्यञ्जसाह्नाय' इत्यमरः । इहैव कुर्वन्तु । तं विनाशयन्त्वित्यर्थः ।। १३.१५ ।।
(४)स्वर्लोकलक्ष्म्या विपदावहारेः (५)शिरो हरन्ती दिशन्तान्मुदं(६) वः ।। १३.१६ ।।
{३.सुमहाप्रसारा.४.लक्ष्मीः.५.सहारिशिरः,सहारेः शिरः.६.दिशतां मुखम्.}
अन्वयः- अहतप्रचारा प्रभावसारा सुमहःप्रसारा स्वर्लोकलक्ष्म्या विपदावहा (तथा) अरेः शिरो हरन्ती असौ मम शक्तिः वो मुदं दिशतात् ।
सीo-- शक्तिरिति । अहतप्रचाराविध्नितगतिः । तथा प्रभावः सामर्थ्यं स एव सारो यस्याः । सुतरां महसस्तेजसः प्रसारो मण्डलं यस्याः । अति तेजस्विनीत्यर्थः । स्वर्लोकलक्ष्म्या या विपदा तस्या अवहा । सुखदेत्यर्थः । तथारेः प्रतिकूलस्य शिरः शिर्षं हरन्ती । असौ मम शक्तिरायुधं वो युष्माकं मुदं प्रीतिं दिशताद्दत्तात् । आशिषि लोट् ।। १३.१६ ।।
सर्वं (८)शुचिस्मेरमुखारविन्दं गीर्वाणवृन्दं (९)वचसा ननन्द ।। १३.१७ ।।
{७.बद्धोत्सवमानसस्य.८.सविस्मेर.९.ननन्द.}
अन्वयः- दैत्यवधाय यद्धोत्सुकमानसस्य अन्धकाऽरातिसुतस्य इति वचसा सर्वं गीर्वाणवृन्दं शुचिस्मेरमुखाऽरविन्दं (सत्) ननन्द ।
सीo- इतीति । देत्यवधाय दैत्यवधं कर्तुं युद्ध उत्सुकमानसस्योत्कण्ठितचेतसोऽन्धकारातिसुतस्य शिवपुत्रस्य कुमारस्य सम्बन्धिना । इति पूर्वोक्तेन वचसा सर्वं गीर्वाणवृन्दं देवसमूहः शुचि शुद्धं स्मेरं समन्दहासं मुखारबिन्दं मुखकमलं यस्य तथाभूतं सन् ननन्द जहर्ष ।। १३.१७ ।।
तस्योत्तरीयेण निजाम्बरेण (३)निरुञ्छनचारु चकार शक्रः ।। १३.१८ ।।
{१.सान्द्रप्रमोदः.२.संलग्न.३.निर्मञ्छनम्,निरूहणम्,निरुञ्छनम्.}
अन्वयः- सान्द्रप्रमोदात् पुलकोपगूढः सर्वाऽङ्गसंफुल्लसहस्रनेत्रः शक्रः तस्य उत्तरीयेण निजाऽम्बरेण निरुञ्छनं चारु चकार ।
सीo- सान्द्रेति । सान्द्रप्रमोदाद्धनानन्दाद्धेतोः पुलकै रोमाञ्चैरुपगूढ आश्लिष्टः । `पुलकः कृमिभेदेऽश्मभेदे च मणिदोषके । रोमाञ्चे हरिताले गजात्तपिण्डे च गन्धके । इति मेदिनी । तथा सर्वेष्वङ्गेषु संफुल्लानि सहस्रनेत्राणि यस्य । यतः । सहस्राक्षस्तथाभूतः शक्र इन्द्रस्तस्य कुमारस्योत्तरीयेण संव्यानेन । संव्यानमुत्तरीयं स्यात्' इत्यमरः । तथा निजाम्बरेण निरुञ्छनं परिवर्तनं चारु चकार । भ्रातृभावायान्योन्यवस्त्रग्रहणं चक्रतुरित्यर्थः । तदुक्तं मेदिन्याम्- `निरुञ्छनं बन्धुतायै वाससः परिवर्तनम्' इति । लोकेऽपि भ्रातृतायै परस्योष्णिग्बन्धनव्यवहारस्तद्वदत्रापीति अनुशासने सामान्यतो वासोग्रहणेन प्रकृत उत्तरीयग्रहणं सङ्गच्छते । लोकव्यवहारस्तु संप्रदायसिद्धः । उष्णिहि विशेषश्रैष्ठ्योपलम्भ एव व्यवहारमूलमिति मन्तव्यम् ।। १३.१८ ।।
(६)अथो अचुम्बद्विधिरादिवृद्धः षडाननं षट्सु (७)शिरःसु (८)चित्रम् ।। १३.१९ ।।
{४.परिप्लवाक्षैः.५.प्रमोदः.६.क्रमाच्चुचुम्बे.७.मुखेषु.८.हर्षात्.}
अन्वयः- अथो आदिवृद्धः विधिः घनप्रमोदाऽश्रुतरङ्गिताक्षैः प्रचुरप्रसादैः चतुर्भिः मुखैः षट्सु शिरःसु षडाननं अचुम्बत् चित्रम् ।
सीo- घनेति । अथो अनन्तरमाद्ययोर्हरिहरयोर्वृद्धो महान्विधिर्ब्रह्मा । घनः सान्द्रः । `घनं स्यात्कांस्यतालादिवाद्यमध्यमवृत्ययोः । ना मुस्तादौ घनाद्येषु विस्तारे लोहमुद्गरे । त्रिषु सान्द्रे च दृष्टार्थ' इति मेदिनी । यः प्रमोदो हर्षस्तेन निमित्तेन यदश्रु नेत्रपयस्तेन तरङ्गितानि संजाततरङ्गाणि तारकादिभ्य इतच् । अक्षीणि नेत्राणि येषां तैः । हर्षवशादुद्गताश्रुभिरित्यर्थः । तथा प्रचुरप्रसादैरधिकप्रपन्नतायुक्तैश्चतुर्भिर्मुखैः षट्षु शिरःसु षडाननं कुमारम् अचुम्बदस्पृशत् । इति चित्रं विस्मयः । चतुर्भिर्मुखैः षण्णां मुखानां यौगपद्येन स्पर्शासम्भवात् । परिहारस्तु प्रत्येकं षट्सु चतुर्भिश्चुम्बनेन सन्धेयः ।। १३.१९ ।।
आनन्दयन्वीर ! जयेति वाचा गन्धर्वविद्याधरसिद्धसङ्घाः ।। १३.२० ।।
{१.सुसाधुः.}
अन्वयः- गन्धर्वविधाघरसिद्धसङ्घाः तं त्रिपुराऽसुराऽरेः कुमारं मुदा `साधु साधु' इति अभितः प्रशस्य `हे वीर ! (त्वम्) जय' इति वाचा आनन्दयन् ।
सीo- तमिति । गन्धर्वा देवगायकाः, विद्याधराः, सिद्धाश्च देवविशेषाः, एषां सङ्घाः समुदायाः कर्तारः तं त्रिपुरासुरस्यारेः शिवस्य कुमारं पुत्रं मुदा प्रीत्या निमित्तेन साधुसाध्वित्यभितः संमुखत्वेन प्रशस्य स्तुत्वा `हे वीर, त्वं जय शत्रोः सकाशाज्जयं प्राप्नुहि' इत्येवंभूतया वाचानन्दयन्नानन्दितमकुर्वन् ।। १३.२० ।।
(४)निरुञ्छनं (५)चक्रुरथोत्तरीयैश्चामीकरीयैर्निजवल्कलैश्च ।। १३.२१ ।।
{२.तस्य वचो वरार्थम्.३.समभ्यनन्दन्,तदध्यनन्दन्.४.निर्मञ्छनम्,निमञ्छनम्.५.नववल्कः.}
अन्वयः-- नारदाद्या दिव्यर्षयः शत्रुविजेष्यमाणं तम् अभ्यनन्दन्, अथ चामीकरीयैः उत्तरीयैः निजवल्कलैश्च निरुञ्छनं चक्रुः ।
सीo- दिव्यर्षय इति । नारदाद्या नारदप्रमुखा दिव्या दिवि भवा ऋषयः । `द्युप्रागपागुदक्-' इति यत् । शत्रुं तांरकं विजेष्यमाणं जेष्यन्तं तं कुमारमभ्यनन्दंस्तुष्टुवुः किल । अथानन्तरं चामीकरीयैः सौवर्णेरुत्तरोयैर्वस्त्रैः । तथा निजवल्कलैश्च निरुञ्छनं बन्धुतायै वासः परिवर्तनं चक्रुः निरुञ्छनं पूर्वमेव निर्णीतम् ।। १३.२१ ।।
उत्सेहिरे स्वर्गमनन्तशक्ते(२) र्गन्तुं वनं यूथपतेरिवेभाः ।। १३.२२ ।।
{१.उत्यजन्तः.२.अनन्तशक्यै.}
अन्वयः-- ततः अनन्तशक्तेः शक्तिधरस्य तस्य अवष्टम्भतः साध्वसम् उत्सृजन्तः सुराः अनन्तशक्तेः यूथपतेः (अवष्टम्भतः) इभा वनम् इव स्वर्गं गन्तुम् उत्सेहिरे ।
सीo- तत इति । ततोऽनन्तरं शक्तिरायुधविशेषस्तां धरतीति तथोक्तस्य तस्य कुमारस्य । `शक्तिरस्त्रान्तरे शौर्ये उत्साहादौ बले स्त्रियाम्' इति मेदिनी । अवष्टम्भत आश्रयतः । `अवष्टम्भः सुवर्णे च स्तम्भप्रारम्भयोरपि' इति मेदिनी । अत्र स्तम्भशब्देनाश्रयो लक्षितः । स्तम्भस्याश्रयमिति तत्त्वात् । साध्वसं भयम् । `भीतिर्भीः साध्वसं भयम्' इत्यमरः । उत्सृजन्तः सुरा देवाः । अनन्तशक्तेरपारशौर्यस्य यूथपतेर्गजराजस्यावष्टम्भत इभा गजा वनमिव । स्वर्गं गन्तुं प्रवेष्टुमुत्सेहिर उत्साहं चक्रुः । अनन्तशक्तेरिति विशेषणं कुमारेऽपि योजनीयम् ।। १३.२२ ।।
सुरा निरीयुस्त्रिपुरं दिधक्षोरिव स्मरारेः प्रमथः समन्तात् ।। १३.२३ ।।
{३.अभिपृष्ठे.४.जयम्.}
अन्वयः- अथ सुराः पुरन्दराऽरातिवधं चिकीर्षोः गिरिजासुतस्य अभिपृष्ठं त्रिपुरं दिधक्षोः स्मराऽरेः (अभिपृष्ठम्) प्रमथा इव समन्तात् निरीयुः ।
सीo- अथेति । अथोत्साहानान्तरं सुराः पुरंदरस्योन्द्रस्यारातेस्तारकस्य वधं मृत्युं चिकीर्षोः कर्तुमिच्छोर्गिरिजासुतस्य कुमारस्याभिपृष्ठं पृष्ठसंमुखं त्रिपुरं दैत्यं दिधक्षोर्दग्धुमिच्छोः `दह भस्मकरणे' इति धातोरिच्छार्थे सनि `सन्यङोः' इति द्वित्वे `सनाशंसभिक्ष उः' इत्युप्रत्ययः । स्मरारेः शिवस्याभिपृष्ठं प्रमथा इव स्थिताः समन्तान्निरीयुर्निर्जग्मुः । अन्तर्विविशुरित्यर्थः ।। १३.२३ ।।
प्रपेदिरे पिञ्जरवारिपूरां स्वर्गौकसः स्वर्गधुनीं पुरस्तात् ।। १३.२४ ।।
{१.सुराङ्गणानाम्.}
अन्वयः- स्वर्गौकसः पुरस्तात् जलकेलिभाजां सुराऽङ्गनानां संततं प्रक्षालितैः अङ्गरागैः पिञ्जरवारिपूरां स्वर्गधुनीं प्रपेदिरे ।
सीo-- सुराङ्गनानामिति । स्वर्गैकसो देवाः पुरस्तादग्रे जलकेलिभाजां जलक्रीडासक्तानां सुराङ्गनानामप्सरसां सन्ततं निरन्तरं प्रक्षलितैरङ्गरागैः कुङ्कुमादिरचितैः पिञ्जरवारिपूरां पीतजलप्रवाहां स्वर्गधुनीं मन्दाकिनीं प्रपेदिरे प्रापुः । सुराङ्गणानामिति `कुमति च' इति णत्वम् ।। १३.२४ ।।
आप्लावयन्तीं मुहुरालबालश्रेणिं(४) तरूणां (५)निजतीरजानाम् ।। १३.२५ ।।
{२.विहारलीलाम्.३.भीमवराहयूथैः.४.श्रेणीः श्रेणीम्.५.गुरुतीरजानाम्.}
अन्वयः- (स्वर्गौकसः) वारिविहारभाजां दिग्दन्तिकां कराहतैः भीमतरैः तरङ्गैः निजतीरभाजां तरूणाम् आलवालश्रेणीं मुहुः आप्लावयन्तीम् (स्वर्गधुनींप्रपेदिरे) ।
सीo- दिग्दन्तीनामिति । किंभूतां स्वर्गधुनीम् । वारिणि विहारभाजां क्रीडतां दिग्दन्तिनामैरावतादीनां करैः शुण्डादण्डैः । `करो वर्षोपले पाणौ रश्मौ प्रत्ययशुण्डयोः' इति मेदिनी । आहतैस्ताडितैरत एव भीमतरैरतिशयभयानकैस्तरङ्गैः कल्लोलैः कृत्वा निजतीरजानामात्मीयतटोत्पन्नानां तरूणां वृक्षाणां सम्बन्धिनीमालवालानां मूलस्थलीनां श्रेणिम् । `श्रेणिः स्त्रीपुंसयोः पङ्क्तौ समाने शिल्पिसंहतौ' । इति मेदिनी । मुहुर्वारंवारम् । `मुहुः पुनः पुनः शश्वत्' इत्यमरः । आप्लावयन्तीं सेचयन्तीम् ।। १३.२५ ।।
माणिक्यगर्भाभि(३)रुपाहिताभिः प्रकीर्णतीरां वरवेदिकाभिः ।। १३.२६ ।।
{१.लालालसामिः.२.हिरण्यहसाभिरुतीभिः,हिरण्यजाभिः,सिकताभिः.३.उपोहिताभिः.}
अन्वयः- (स्वर्गौकसः) लीलारसाभिः सुरकन्यकाभिः हिरण्मयोभिः सिकतार्भिः माणिक्यगर्भाभिः उपाहिताभिः उच्चैः वरवेदिकाभिः प्रकीर्णतीराम् (स्वर्गधुनीं प्रपेदिरे) ।
सीo- लीलेति । पुनः किंभूताम् । लीलायां क्रीडायां रसः प्रीतिर्यासां ताभिः सुराणां कन्यकाभिः पुत्रीभिः । तथा हिरण्मयीभिः सौवर्णीभिः सिकताभिवार्लुकाभिः तथा माणिक्यगर्भाभिर्मणिखचितमध्याभिः तथोपाहिताभिर्निर्मिताभिः न त्वकृत्रिमाभिः । तथोच्चैर्महतीभिर्वराः श्रेयस्यो या वेदिकास्ताभिश्च प्रकीर्णतीरां व्याप्तसैकताम् ।। १३.२६ ।।
चामीकरीयैः कमलैर्विनिद्रैश्च्युतैः परागैः (५)परिपिङ्गतोयाम् ।। १३.२७ ।।
{४.अवकीर्णेः.५.परिपिञ्जतोयाम्.}
अन्वयः- (स्वर्गौकसः) सौरभ्यलुब्धभ्रमरोपगीतैः हिरण्यहंसावलिकेलिलोलैः चामीकरीयैः विनिद्रैः कमलैः च्युतैः परागैः परिपिङ्गतोयाम् (स्वर्गधुनीं प्रपेदिरे) ।
सीo- सौरभ्येति । पुनः किंभूताम् । सौरभ्ये सौगन्ध्ये लुब्धा लम्पटा ये भ्रमरा द्विरेफास्तैरुपगीतैः मुखरितैरित्यर्थः । हिरण्यस्य सुवर्णस्य ये हंसा मरालास्तेषामावलयः पङ्क्तयस्तासां केलिः क्रीडा तया निमित्तेन लोलैश्चञ्चलैश्चामीकरीयैः सौवर्णैर्विनिद्रैर्विदलितैः कमलैरुपलक्षिताम् । अत एव च्युतैः कमलेभ्यो भ्रष्टैः परागैः सुमनोरजोभिः । `परागः सुमनोरजः' इत्यमरः । परिपिङ्गं परितः पीतं तोयं जलं यस्यास्तथोक्ताम् ।। १३.२७ ।।
(३)अभ्यूर्मिराजिप्रतिबिम्बिताभिर्मुदं दिशन्तीं व्रजतां जनानाम् ।। १३.२८ ।।
{१.तीरे स्थिताभिः.२.पुरकन्यकाभिः.३.अभ्यूर्मिराजी,अत्यूर्मिराजि.}
अन्वयः- (स्वर्गौकसः) द्रष्टुं कुतूहलात् उपागताभिः तीरस्थितभिः (अत एव) अभ्यूर्मिराजिप्रतिबिम्बिताभिः सुरसुन्दरीभिः व्रजतां जनानां मुदं दिशन्तीम् (स्वर्गधुनीं प्रपेदिरे) ।
सीo-- कुतूहलादिति । द्रष्टुं कुतूहलात्कौतुकात् । आनन्दादिति यवत् । उपागताभिरागताभिः अत एव तीरस्थिताभिः । अत एवाभ्यूर्मिराजि । ऊर्मिराजावित्यभ्यूर्मिराजि तरङ्गमध्ये प्रतिबिम्बिताभिः सुरसुन्दरीभिर्देवाङ्गनाभिर्निमित्तेन व्रजतां गच्छतामपि जनानां मुदं दिशन्तीं ददतीम् । एकासामप्यप्सरसां प्रतिबिम्बवशादनेकधादृश्यमानत्वाद्युक्ता प्रीतिजनकतेति भावः ।। १३.२८ ।।
(६)अदर्शयत्सादरमद्रिपुत्रीमहेशपुत्राय (७)ततः पुरोगः ।। १२.२९ ।।
{४.शक्रः.५.सद्यः.६.आशंसयन्सादरमद्रिपुत्रीमहेशपुत्राय पुरः पुरोगाः.७.पुरः.}
अन्वयः- शक्रः चिरकालदृष्टां तां सुरदीर्घिकां विलोक्य सद्यो ननन्द, ततः अद्रिपुत्रीमहेशपुत्राय सादरं पुरोगः (सन्) अदर्शयत् ।
सीo- ननन्देति । शक्र इन्द्रश्चिरकालेन बहुकालेन दृष्टां तां सुरदीर्घिकां मन्दाकिनीं विलोक्य सद्यो झटिति ननन्द जहर्ष । अतिरमणीयं वस्तु चिरकालदृष्टं सद्बहुप्रीतिजनकं भवतीति भावः । ततोऽनन्तरमद्रिपुत्रीमहेशयोः पुत्राय कुमाराय सादरं यथा तथा पुरोगः सन्नदर्शयत् ।। १३.२९ ।।
अपूर्वदृष्टा(३)मवलोकमानः (४)सविस्मयः स्मेरविलोचनोऽभूत् ।। १३.३० ।।
{१.स कार्त्तिकेयः पुरतः परीतो वियच्चरैर्लोलतरैस्तरंगैः.२.पुरोजः.३.इव लोकमानः.४.सविस्मय.}
अन्वयः- समस्तैः सुरैः परीतः कार्त्तिकेयः अदृष्टपूर्वां तां सुरनिम्नगां पुरतः अवलोकमानः (सन्) सविस्मयः स्मेरविलोचनः अभूत् ।
सीo- स इति । समस्तैः सुरैः परीतो व्याप्तः स कार्त्तिकेयः कुमारः । अपूर्वदृष्टाम् । अधुनैव दृष्टामित्यर्थः । तां सुरनिम्नगां पुरतोऽग्रेऽवलोकमानः सन्सविस्मयः साश्चर्यः स्मेरविलोचनः समन्दहासनेत्रचाभूत् ।। १३.३० ।।
गीर्वाणवृन्दैः (६)प्रणुतां प्रणुत्य नम्रेण मूर्ध्ना (७)मुदितो ववन्दे ।। १३.३१ ।।
{५.रत्नकिरीट.६.प्रणताम्.७.नमितः,प्रणतः.}
अन्वयः-- भक्तिपरः कुमारः गीर्वाणवृन्दैः प्रणुतां तत्र उपेत्य किरीटकोटिन्यस्ताऽञ्जलिः (सन्) प्रणुत्य मुदुतः नम्रण मूर्ध्ना ववन्दे ।
सीo-- उपेत्येति । भक्तिपरो भक्तिप्रवणः कुमारः कार्त्तिकेयो गीर्वाणवृन्दैर्देवसमूहैः प्रणुतां प्रकर्षेण स्तुताम् । `णु स्तुतौ' इति धातोः कर्मणि क्तः । तां मन्दाकिनीं तत्रोपेत्य । तत्समीपं गत्वेत्यर्थः । किरीटकोटौ मुकुटाग्रे । `कोटिः स्त्री धनुषोऽग्रेऽस्त्रौ' इति मेदिनी । अत्राग्रशब्दस्य धनुःशब्दोपलक्षिततया सर्वेषामग्रवाचकत्वं बोध्यम् । न्यस्तोऽञ्जलिर्येन तथाभूतः सन् । प्रणुत्येडयित्वा मुदितो मुमुदे । इदं कृदन्तरुपं क्रियापदम् । तथा नम्रेण मूर्ध्ना शिरसा ववन्दे नमश्चक्रे ।। १३.३१ ।।
कपोलपालिश्रमवारिहारी भेजे गुहं (२)तं सरितः समीरः ।। १३.३२ ।।
{१.प्रपाटित.२.सरितः.}
अन्वयः- प्रणर्तितस्मेरसरोजराजिः परीरम्भमिलन्महोर्मिः कपोलपालिश्रमवारिहारी सरितः समीरः तं पुरः गुहं भेजे ।
सीo- प्रणर्तितेति । प्रणर्तिता कम्पिता स्मेरसरोजानां विकसितकमलानां राजिर्माला येन । अनेन सौगन्ध्योक्तिः । तथा परीरम्भेणाश्लेषेण मिलन्ति आत्मनि मिश्रीभवन्तो महोर्मयो यस्य । अनेन शैत्योक्तिः । कपोलपाल्याः । कपोलरूपलताग्रस्येत्यर्थः । `पालिः कर्णे लताग्रेऽश्रौ' इति विश्वः । श्रमेण यद्वारि स्वेदस्तस्य हारी । अनेन मान्द्योक्तिः । अन्यथा श्रमहृतेरसम्भवः । एवंभूतः सरितो मन्दाकिन्याः समीरः पवनः पुरोऽग्रे स्थितं तं गुहं स्वामिकार्त्तिकेयम् । यद्वा । पुरोऽग्रे भेजे सिषेवे ।। १३.३२ ।।
विभिन्नभग्नोद्(५)धृतशालसङ्घं प्रेक्षांचकार स्मरशत्रुसूनुः ।। १३.३३ ।।
{३.जपात्.४.वज्रभूतः.५.उन्नतशाखि.}
अन्वयः- ततो व्रजन् स्मरशत्रुसूनुः पुरस्तात् विभिन्नभानोद्धृतशालसङ्घं नन्दननामधेयं जम्भजितो लीलावनं प्रेक्षाञ्चकार ।
सीo- तत इति । ततो गङ्गावलोकनानन्तरं व्रजंश्चलन्स्मरशत्रुसूनुः कुमारः पुरस्तादग्रे विभिन्नो विदारितः । बाणैः शतरन्ध्रीकृत इति तात्पर्यार्थः । तथा भग्न आमर्दितो मूलं विनोपर्येव शतशकलीकृत उद्धृत उत्पाटितश्च शालसङ्घो यस्य तत् । `शालो हाले मत्स्यभेदे शालौकस्तत्प्रभेदयोः । शालद्रुस्कन्धशाखायां शालेति परिकीर्तिता ।।' इति मेदिनी । नन्दननामधेयं नन्दनसंज्ञकम् । `नन्दनं वनम् ।' इत्यमरः जम्भजित इन्द्रस्य लीलावनमुपवनं प्रेक्षांचकार ददर्श । इजादेश्चेत्याम्'।। १३.३३ ।।
इत्थं विचिन्त्यारुणलोचनोऽभूद् भ्रुभङ्गदुष्प्रेक्ष्यमुखः(२) (३)स कोपात् ।। १३.३४ ।।
{१.एव.२.दुष्प्रेक्षमुखः.३.च.}
अन्वयः- स एतत् बलस्य द्विषतो वनं सुरद्विषा एवम् उपप्लुतम् (अत एव) गतश्रि इत्यं विचित्त्य कोपात् अरुणलोचनः भ्रूभङ्गदुष्प्रेक्ष्यमुखः अभूत् ।
सीo- सुरद्विषेति । स कुमारः । एतत्पुरोवर्ति बलस्य द्विषत इन्द्रस्य । अत्र `नलोके-' त्यादिना षष्ठीनिषेधेऽपि `द्विषः शतुर्वा' इति विकल्पात्षष्ठी । वनमुपवनं सुरद्विषा तारकेणैव न केनापि । यथा तारकेणोपद्रुतं तथा न केनापीत्यवधारणार्थमेवकारेण ध्वन्यते । `एवः प्रकारोपमयोरङ्गीकाराऽवधारणे' । इति विश्वः । अभितः सर्वतः । उपप्लुतमुपद्रुतमत एव गतिश्रि नष्टशोभमित्थं विचिन्त्य कोपादरुणे लोचने यस्य तथा भ्रूभङ्गेन दुष्प्रेक्ष्यं दुर्दशं मुखं यस्य तथोक्तश्चाभूत, महतां सति स्वस्मिन्परदुःखं महादुःखावहं भवतीति भावः ।। १३.३४ ।।
विध्वस्त(५)सौधप्रचयां (६)कुमारो विश्वैकसाराममरावतीं सः ।। १३.३५ ।।
{४.असंचरी.५.सौख्यप्रचयाम्.६.प्रमृष्टविश्वौकसाराम्,प्रमृष्टवस्त्वेकसाराम्.}
अन्वयः- स कुमारः निर्लूनलीलोपवनां दुःसञ्चरीभूतविमानमार्गां विध्वस्तसौधप्रचयां विश्वैकसाराम् अमरावतीम् अपश्यत् ।
सीo- निर्लूनेति । स कुमारः कार्त्तिकेयः निर्लूनानि कर्तितानि लीलायाः क्रीडाया उपवनानि यस्याम् । तथा दुःखेन संचरः संवारो येषु तथाभूता विमानमार्गा विमानसंचारपथा यस्याम् । तथा विध्वस्ताः खण्डिताः । स्फोटिता इति यावत् । सौधप्रचया राजसदनसमूहा यस्याम् । `सौधोऽस्त्री राजसदनम्' इत्यमरः । तथा विश्वस्मिन्नेकैव सारां तत्त्वभूतां ताममरावतीमिन्द्रपुरीमपश्यत् । `नगरी त्वमरावती' इत्यमरः ।।१३.३५ ।।
नारीमवीरामिव तामवेक्ष्य (३)स वाढमन्तः करुणापरोऽभूत् ।। १३.३६ ।।
{१.गर्भश्रियम्,२.वैरिपराभिभूताम्.३.सगाढम्,सवाष्पम्.}
अन्वयः- स वैरिवराऽभिभूतां गतश्रियं सुदीनां दशाम् अभितो दधानाम् अवीरा नारीम् इव ताम् अवेक्ष्य बाढम् अन्तःकरुणापरः अभूत् ।
सीo- गतश्रियमिति । स कुमारः वैरिवरेण तारकेणाभिभूतां पूर्वोक्तविधिना पराभूताम् । पराभवोऽत्र विध्वंसनक्रियानुकूलो व्यापारो ग्राह्यः । अत एव गतश्रितं भ्रष्टशोभाम् । अत एव सुतरां दीनानां कृपणाम् । अनुकम्प्यामिति यावत् । दशामवस्थामभितो दधानाम् । अथ एवावीरां नपुंसकभर्तृकां नारीमिव स्थितां ताममरावतीमवेक्ष्यान्तर्मनसि बाढं बहु यथातथा करुणायां पर आसक्तोऽभूत् ।। १३.३६ ।।
तथाविधां तां (५)स विवेश पश्यन्सुरैः सुराधीश्वरराजधानीम् ।। १३.३७ ।।
{४.तस्यां विषष्णः.५.च.}
अन्वयः-- दुश्चेष्टिते देवरिपौ सरोषः (तथा) तस्य समराय उत्कः अविषण्णः स तथाविधां तां सुराऽधीश्वरराजधानीं पश्यन् (सन्) सुरैः (सह) विवेश ।
सीo- दुश्चेष्टित इति । दुश्चेष्टिते दुष्कर्मणि देवरिपौ तारके विषये सरोषः । सक्रोधः । तथा तस्य तत्कर्तृकाय समराय समरं युद्धं कर्तुमुत्कश्च तथाविषण्णोऽनलसः स कुमारः तथाविधां पूर्वोक्तप्रकारां तां सुराधीश्वरस्येन्द्रस्य राजधानीं पुरीं पश्यन्सन् विवेश । तदन्तरिति शेषः ।। १३.३७ ।।
महाहिनिर्मोकपिनद्धजालाः (८)स वीक्ष्य तस्यां विषसाद सद्यः ।। १३.३८ ।।
{६.दैत्येन्द्रदन्तावलः,दैतेयदन्तावल.७.क्षुण्णान्तर.८.संवीक्ष्य.}
अन्वयः-- दैतेयदन्त्यावलिदन्तघातैः क्षुण्णाऽन्तराः महाहिनिर्मोकिपिनद्धजालाः स्फाटिकहर्म्यपङ्क्ती वीक्ष्य स तस्यां विषसाद ।
सीo- दैतेयेति । दैतेयानां दैत्यानां दन्त्याबलिर्गजावलिस्तस्यास्तत्कर्तृका ये दन्तघाता रदनताडितानि तैः क्षुण्णान्तराः क्षोदितमध्या अत एव महाहीनां महासर्पाणां निर्मोकाः कञ्चुकाः । `समौ कञ्चुकनिर्मोकौ' इत्यमरः । तैः पिनद्धानि जालानि सौधजालानि यासु ताः स्फाटिकहर्म्यपङ्क्तीः स्फटिकनिर्मितसौधनिचयान्वीक्ष्य स सद्यस्तस्यां विषसाद । खिद्यति स्मेत्यर्थः `सद्यः सपदि तत्क्षणे' इत्यमरः ।। १३.३८ ।।
अथ युग्मेनाह-
हिरण्यहंसव्रजवर्जितानां (१)विदीर्णवैढूर्यमहाशिलानाम् ।। १३.३९ ।।
आविर्भवद्वालतृणाञ्चितानां(२) तदीयलीलागृहदीर्घिकाणाम् ।
{१.तदीय.२.तृणावृतानाम्.३.सुदुर्दशाम्.४.विरोधिजां ताम्.}
अथ युग्मेनाह-
अन्वयः- स उत्कीर्णचामीकरपङ्कजानां दिग्दन्तिदानद्रवदूषितानां हिरण्यहंसव्रजवर्जितानां विदीर्णवैदूर्यमहाशिलानाम् ।। १३.३९ ।। आविर्भवद्वालतृराणाऽञ्चितानां तदीयलीलागृहदीर्घिकाणां विरोधिजातां दुर्दशां वीक्ष्य विषादवैलक्ष्यभरं बभार ।
सीo- उत्कीर्णेति । आविर्भवदिति च । स कुमारः । उत्कीर्णान्युत्खनितानि चामीकरस्य सुवर्णस्य पङ्कजानि कमलानि यासाम् । उत्खनितसुवर्णकमलानामित्यर्थः । तथा दिग्दन्तिनामैरावतादीनां दानाः खण्डनाः तज्जेतारस्तारकगजाः । कर्तरि ल्युट् । तेषां द्रवो मदजलं तेन दूषितानां म्लानीकृतानाम् । तारककुम्भीन्द्रमदकलुषीकृतजलानामित्यर्थः । हिरण्यप्रचुरा ये हंसास्तेषां व्रजेन वर्जितानां रहितानाम् । दैत्योपद्रवादिति भावः । तथा विदीर्णाः स्फोटिता वैढूर्याणां रत्नविशेषाणां महत्यः शिला यासाम् । तथाविर्भवन्त्युदयमानानि कानि बालतृणानि शष्पाणि तैरञ्चितानां व्याप्तानाम् । तदीया ऐन्द्र्यो या लीलार्थं गृहदीर्घिका गृहवापिकास्तासां सम्बन्धिनीम् । विरोधिभ्योऽरिभ्यो जातां दुर्दशां दुष्टावस्थां वीक्ष्य विषादवैलक्ष्ययोः खेदलज्जयोर्भरम् । वह्व्यौ विषादलज्जा इत्यर्थः । बभार दुर्दशादर्शनजनितकरुणाबीजं दुःखं मयि सत्यपि सुदुर्दशेति लज्जाहेतुरित्यर्थः ।। १३.३९-१३.४० ।।
निन्ये सुरेन्द्रेण पुरोगतेन स वैजयन्ताभिधमात्मसौधम् ।। १३.४१ ।।
{१.हेमभित्तिम्,गेहभित्ति.}
अन्वयः-- स सुरेन्द्रेण पुरोगतेन (सता) तद्दन्तिदन्तक्षतहेमभित्ति सुतन्तुजालाकुलरत्नजालं वैजयन्ताऽभिधम् आत्मसौधं निन्ये ।
सीo- तद्दन्तीति । स कुमारः । सुरेन्द्रेणेन्द्रेण पुरोगतेनाग्रण्या सता तस्य तारकस्य दन्तिनां गजानां दन्तैः क्षुण्णा हैम्यो भित्तयः कुड्यानि यस्मिन्यस्य वा । सुतन्तवो लूतानां शोभनानि सूत्राणि तेषां जालेनाकुलं व्याकुलं रत्नजालं रत्नसमूहो यस्मिन् तथा वैजयन्ताभिधं वैजयन्तसंज्ञकम् । `स्यात्प्रसादो वैजयन्तः' इत्यमरः । आत्मसौधं स्वराजसदनं निन्ये प्रापितः । कर्मणि लिट् ।। १३.४१ ।।
स (२)प्राविशत्तं विविधाश्मरश्मिच्छिन्नेन सोपानपथेन सौधम् ।। १३.४२ ।।
{२.तद्विविधात्मरश्मिच्छन्नेन,तं विविधेन रत्नाच्छन्नेन.}
अन्वयः- स विबुधेश्वरेण निर्दिष्टवर्त्मा, समग्रैः सुरैः अनुगम्यमानः (सन्) विविधाऽश्मरश्मिच्छिन्नेन सोपानपथेन तं सौधं प्राविशत् ।
सीo- निर्दिष्टेति । स कुमारः । विवुधेश्वरेणेन्द्रण कर्त्रा । निर्दिष्टवर्त्मेतो गमनं विधेयमित्युक्तिपूर्वकप्रदर्शितमार्गः तथा समग्रैः सुरैर्देवैरनुगम्यमानोऽऽनुस्त्रियमाणः सन् । विविधा अनेकवर्णा येऽश्मानो रत्नानि तेषां रश्मिभिः किरणैश्छिन्नेन भिन्नेन रहितेनेति यावत् । तारककृतसोपानखचितरत्नोत्पाटनादिति भावः । सोपानपथेनारोहणमार्गेण । `आरोहणं स्यात्सोपानम्' इत्यमरः । तं सौधं प्राविशत् ।। १३.४२ ।।
दिव्यैः (४)कृतस्वस्त्ययनं मुनीन्द्रैरन्तः(५)प्रविष्टप्रमदं प्रपेदे ।। १३.४३ ।।
{१.तोरणान्तम्,तोरणाङ्कम्.२.सुपारिजात.३.स्रजाढ्यम्.४.कृतस्वस्त्ययनः.५.कुमारः,प्रविश्य.}
अन्वयः-- सः निसर्गकल्पद्रुमतोरणं परिजातप्रसवस्रगाढ्यं दिव्यैः मुनीन्द्रैः कृतस्वस्त्ययनम् अन्तःप्रविष्टप्रमदं तं प्रपेदे ।
सीo- निसर्गेति । स कुमारः । निसर्गेण स्वभावेन । अनायासेनेति यावत् । `निसर्गः शीलसर्गयोः' इति विश्वः । कल्पद्रुमा एव तोरणानि यत्र । तथा पारिजातस्य देववृक्षविशेषस्य प्रसवानां पत्रपुष्पाणां स्त्रजा मालयाढ्यम् युक्तम् । पूजनार्थंमनेकपत्रपुष्पसहितमित्त्यर्थः । तथा दिव्यैः स्वर्गीयमुनीन्द्रैः कश्यपादिभिः कृतस्वस्त्ययनं विहितस्वस्तिवाचनम् । तथान्तःप्रविष्टा मध्यं प्रविश्य स्थिताः प्रमदाः स्त्रियो यत्र तं सौधं प्रपेदे प्राप ।। १३.४३ ।।
प्रदक्षिणीकृत्य कृताञ्जलिः (६)सन्षङ्भिः शिरोभिः (७)स नतैर्ववन्दे ।। १३.४४ ।।
{६.सः.७.विनतैः.}
अन्वयः-- स सुराऽसुराणां कुलादिवृद्धस्य कश्यपस्य महर्षेः पादौ प्रदक्षिणीकृत्य कृताऽञ्जलिः (सन्) नतैः षङ्भिः शिरोभिः ववन्दे किल ।
सीo- पादाविति । स कुमारः । सुरासुराणां देवदैत्यानां कुल आदि वृद्धस्य कश्यपस्य महर्षेः पादौ चरणौ कर्मभूतौ । प्रदक्षिणीकृत्य कृताञ्जलिः सन् । नतैः षङ्भिः शिरोभिर्ववन्दे नमश्चक्रे । किलेत्यैतिह्ये ।। १३.४४ ।।
मुनेः कलत्रस्य च तस्य भक्त्या प्रह्वीभवञ्शैलसुतातनूजः ।। १३.४५ ।।
अन्वयः- स शैलसुतातनूजः भक्त्या प्रह्वीभवन्, तस्य मुनेः कलत्रस्य देवमातुः जगदेकवन्द्यौ पादौ तथैव कामं प्रणनाम ।
सीo- स इति । स शैलसुतातनूजः पार्वतीनन्दनो भक्त्या निमित्तेन प्रह्वीभवन्नम्रीभवन्सन् । मुनेश्च तस्य कलत्रस्य पत्न्याश्च देवानां मातुर्जनन्या अदितेः । जगत एकवन्द्यौ केवलनमस्करणीयौ पादौ तथैव मुनिनमस्कारप्रकारेणैव कामं यथायोग्यं प्रणनाम नमश्चक्रे ।। १३.४५ ।।
(२)तया (३)यया नैकजगज्जिगीषुं जेता मृधे तारकमुग्रवीर्यम्(४) ।। १३.४६ ।।
{१.द्वे.२.यथा तथा.३.अनया,यथा.४.उग्रवीर्यः.}
अन्वयः- स कश्यपः सा सुराणां जननी (च) द्वौ तं तया आशिषा एधयामासतुः यया उग्रवीर्यं नैकजगज्जिगीषुं तारकं मृधे जेता ।
सीo- स इति । स कश्यपो मुनिः सा सुराणां जनन्यदितिः, एतौ द्वौ तं कुमारं तयाशिषाशीर्वादेनैधयामासतुर्वर्धयतः स्म । ययाऽऽशिषा निमित्तेनोग्रवीर्यमत एव नैकजगन्त्यनेकजगन्ति । त्रीणि जगन्तीत्यर्थः । जिगीषुं जेतुमिच्छुम् । `न लोके'- ति षष्ठीनिषेधः । तारकं दैत्यं मृधे सङ्गरे जेता । जेष्यतीत्यर्थः । कर्तरि लुट् ।। १३.४६ ।।
पादौ ववन्दे (८)पतिदेवतास्तमाशीर्वचोभिः (९)पुनरभ्यनन्दन् ।। १३.४७ ।।
{५.तद्दर्शनार्थम्.६.स देवतानाम्.७.अदितेः सुतानाम्.८.विनयेन ताः.९.गुहम्.}
अन्वयः-- (सः) स्वदर्शनाऽर्थम् समुपेयुषीणांम्, अदितिश्रितानां सुदेवतानां पादौ ववन्दे (अथ च) पतिदेवताः, (ताः) आशीर्ववोभिः पुनः तम् अभ्यनन्दन् ।
सीo- स्वेति । स कुमारः स्वदर्शनार्थं स्वावलोकनार्थं समुपेयुषीणां प्राप्नुवतीनाम् । तथादिति देवमातरं श्रितानाम् । देवमातुराश्रयेण जीवन्तीनामित्यर्थः । शभनाः सौभाग्यवत्यो देवतास्तासां पादौ चरणौ ववन्दे प्रणनाम । अथ च पतिरेव देवता यासां ताः पतिव्रतास्ता देवता आशीर्वचोभिः `त्वं जय' इत्यादिभिः । पुनस्तं कुमारमभ्यनन्दन् । अस्तुवतेत्यर्थः ।। १३.४७ ।।
नमश्चकार स्मरशत्रुसूनुस्तमाशिषा सा (३)समुपाचरच्च ।। १३.४८ ।।
{१.शची.२.अत्र.३.समुपाचचार.}
अन्वयः- ततो नाम एषः स्मरशत्रुसूनुः विबुधाऽधिभर्तुः कलत्रं पुलोमपुत्रीं शचीं नमश्चकार । सा आशिषा तं समुपाचरत् च ।
सीo- पुलोमपुत्रीमिति । ततोऽनन्तरम् । नामेति योग्यताप्रतिपादकमव्ययम् । अव्ययानामनेकार्थत्वात् । ततश्च प्रणामकर्तृत्वयोग्य इत्यर्थः । न च पुलोमपुत्र्या एव प्रणामार्हत्वविवक्षाया विशेषणता स्यादिति वाच्यम् । विबुधाधिभर्तृसम्बन्धोद्घाटनेनैव ध्वनितत्वात् । एष स्मरशत्रुसूनुः कुमारो विबुधानां देवानामधिभर्तुरिन्द्रस्य कलत्रं स्त्रीभूतां शचीं शचीसंज्ञिकां पुलोमपुत्रीं नमश्चकार । अथ च सेन्द्राण्याशिषाशोर्वादेन तं कुमारं समुपाचरत् । अवर्धयदित्यर्थः ।। १३.४८ ।।
उपेत्य भक्त्या (७)नमते महेशपुत्राय(८) तस्मै ददुराशिषः (९)प्राक् ।। १३.४९ ।।
{४.अदितिप्राग्रमुखाः समेताः,अदितीन्द्रप्रमदासमेताः,अदितीन्द्रप्रमुखाः समेताः.५.सः,तम्.६.मातृकाः.७.नमति.८.स्म शर्वपुत्राय.९.ताः.}
अन्वयः-- अथ घनप्रमोदाः समेताः ता अदितीन्द्रप्रमदाः सप्त मातरः भक्त्या उपेत्य नमते तस्मै महेशपुत्राय अशिषः प्राक् ददुः ।
सीo-- अथेति । अथानन्तरं घनप्रमोदाः कुमारावलोकनादिति भावः । अत एव समेता एकत्रभूतास्ता अदितीन्द्रस्य कश्यपस्य प्रमदाः स्त्रियः सप्तमातरो ब्राह्मीप्रभृतयो भक्त्या निमित्तेनोपेत्य समीपमागत्य नमते नमस्कुर्वते तस्मै महेशपुत्राय कुमाराय तारकविजयसाधनाय आशिष आशीर्बादान्प्रङ्नमस्कारात्पूर्वमेव ददुः ।। १३.४९ ।।
आनन्दकल्लोलितमानसं (३)तं (४)समभ्यषिञ्चन्पृतनाधिपत्ये ।। १३.५० ।।
{१.मुदमादधानाः.२.अत्र.३.ते.४.तमभ्यषिञ्चन्.}
अन्वयः- अथ मुदं दधानाः महेन्द्रमुख्याः सर्वेऽपि त्रिदिवौकसः आनन्दकल्लोलितमानसं तं पृतनाऽऽधिपत्ये समभ्यषिञ्चन् ।
सीo- समिति । अथानन्तरं मुदं दधानाः महेन्द्रमुख्या इन्द्रप्रभृतयः सर्वेऽपि त्रिदिवौकसो देवा आनन्देन भावितारकयुद्धकर्तृत्वजन्मना कल्लोलितं तरङ्गितं मानसं सर एव मानसं चेतो यस्य तम् । महानन्दमित्यर्थः । तं कुमारं पृतनाधिपत्ये सैनापत्ये समभ्यषिञ्चन्नभिषिक्तमकुर्वन् ।। १३.५० ।।
कृतरिपुविजयाशः प्राप्तयुद्धावकाशः ।
अजनि हरसुतेनानन्तवीर्येण तेना-
अन्वयः- अनन्तवीर्येण अनूनाम् अखिलविबुधचमूनां लक्ष्मीं प्राप्य तेन हरसुतेन सकलविबुधलोकः स्त्रस्तनिःशेषशोकः कृतरिपुविजयाशः प्राप्तयुद्धाऽवकाशः अजनि ।
सीo- सकलेति । अनन्तवीर्येणापारपराक्रमेणात एवानूनां महतीमखिला या विबुधचम्वो देवसेनास्तासां लक्ष्मीं वैभवं प्राप्य स्थितेन तेन हरसुतेन । हरसुतसाहाय्येनेत्यर्थः । सकलविबुधलोकः समस्तवृन्दारकनिचयः । स्रस्ता ध्वस्ताः । नष्टा इति यावत् । निःशेषाः समग्राः शोका यस्य तथा कृता रिपोस्तारकस्य विजय आशा येन तथा प्राप्तो युद्धायावकाशोऽऽवसरो येन । तथाभूतश्चाजनि जातः । कुण्ठितवीर्याणां सवीर्यंसाहाय्यकमेव कार्यसिद्धिहेतुर्भवतीति भावः । मालिनीवृत्तमेतत् । लक्षणं तु पूर्वमेवोक्तम् ।। १३.५१ ।।
सीतारामकविविरचितया संजीविनीसमाख्यया व्याख्यया समेतः श्रीकालिदासकृतौ