उणादिकोशः/चतुर्थपादः-४
| ← तृतीयपादः-३ | उणादिकोशः चतुर्थपादः-४ [[लेखकः :|]] |
पञ्चमपादः-५ → |
अथ चतुर्थपादारम्भः
-------------
1.वातप्रमीः।।1।।
1.वात इव प्रमिणोति प्रक्षिपतीति वातप्रमीः त्र्प्रतिशीघ्रगामी हरिणविशेषो वा। पुैलि्लिङ्ग एवायं शब्द। वातप्रमीन् मृगान्। ङौ तु---वातप्रमी। त्र्प्रमि---वातप्रमीम्।
बाहुलकात्--उश्यते काम्यतेऽसौ उशी वाच्छा,तत्कुशला नरा त्र्प्रस्मिन् सन्तीति `उशीनरो' देशः। अत्र बहुलवचनादेव सम्प्रसारणम्।।
2.ऋतन्यञ्जिवन्यञ्ज्यर्पिमद्यत्यङ्गिकुयुकृशिभ्यः कत्निच्यतुजलिजिष्णुजिष्ठजिसन्स्यनिथिन्नुल्यसासानुकः।।2।।
रत्निः। तन्यतुः। अञ्जलिः। वनिष्णुः। अञ्जिष्ठः। अर्पिसः। मत्स्यः। त्र्प्रतिथि-। अङ्गुलिः। कवसः। यवासः। कृशानुः।।2।।
2.एभ्यो द्वादश धातुभ्यः कत्निजादयो द्वादशः प्रत्यया यथासंख्यं भवन्ति। ऋच्छति गच्छतीति रत्निः बद्धमुष्टिहस्तो वा। प्रसृताङ्गुलिररत्निः। तनुः यतुच्। तनोति विस्तृणोतीति तन्यतुः वायू रात्रिर्वा। त्र्प्रञ्जू-अलिच्। अनक्ति व्यक्तं करोतीति त्र्प्रञ्जलिः संयुतौ करौ वा। वनु---रात्रिर्वा। त्र्प्रञ्जू-अलिच्। अनक्ति व्यक्तं करोतीति त्र्प्रञ्जलिः संयुतौ करौ वा। वनु---इष्णुच्। वनोति याचतेऽसौ वनिष्णुः त्र्प्रपानवायुर्वा। त्र्प्रञ्जू-इष्ठच्। त्र्प्रनक्ति प्रकटयति पदार्थानिति त्र्प्रञ्जिष्ठः सूर्यो वा। अर्पि---इसत्। त्र्प्रर्पयतीति त्र्प्रर्पिसः अग्रमांसं वा।[मदिस्यन्।] माद्यति हृष्यतीति मत्स्यः मीनो वा। त्र्प्रत-इथिन्। त्र्प्रतति निरन्तरं गच्छति भ्रमतीति त्र्प्रतिथिः त्र्प्रकस्मादागतः सज्जनो वा। न विद्यते नियता तिथिरस्येति व्युत्पत्त्यन्तरम्। स्त्रियां कृदिकारादक्तिन इति ङीष्---`त्र्प्रतिथी'स्त्री। त्र्प्रङ्गि---उलि। त्र्प्रङ्गति चेष्टतेऽनेन सः त्र्प्रङ्गुलिः करशाखा वा। कु-त्र्प्रस। कौति वा कवत इति कवसः कण्टकजातिर्वा। अच इति पाठान्तरम्। तदा कवत इति कवचम्[यु----त्र्प्रास।]यौति मिश्रयतीति यवासः कण्कटवृक्षभेदो वा वा[कृश---त्र्प्रानुक्।] कृशति तनूकरोतीति कृशानुः अग्निर्वा।।
3.श्रः कान्।।3।।
शर्करा।।3।।
3.श्रृणातीति शर्करा खण्डविकारो मृद्विकारो वा।।
4.पुषः कित्।।4।।
पुष्करम्।।4।।
4.पुष्णातीति पुष्करम् त्र्प्रन्तरिक्षं कमलमुदकं वा।।
5.कलँश्च।।5।।
पुष्कलम्।।5।।
5.`पुष' धातोः कलनपि। पुष्यतीति पुष्कलम् पूर्णं वा।।
6.गमेरिनिः।।6।।
गमी।।6।।
6.गमिष्यतीति गमी पथिको वा। भविष्यति गम्यादयः[3।3।3] इति कालनियमः।।
7.आङि णित्।।7।।
त्र्प्रागामी।।7।।
7.णित्वाद् वृद्धिः। त्र्प्रागमिष्यतीति त्र्प्रागामी।।
8.भुवश्च।।8।।
भावो।।8।।
8.इनिः णित्। भविष्यतीति भावी।
9.प्र स्थः।।9।।
प्रस्थायो।।9।।
9.इनिः णित्। णित्वाद्युक्। प्रत्थातुमिच्छतीतिप्रस्थायी गन्तुमनाः।।
10.परमे कित्।।10।।
परमेष्ठी।।10।।
10.परमे उत्ततमे व्यवहारे तिष्टतीति परमेष्ठी सर्वेषां पितामह ईश्वरो वा। सप्तम्या त्र्प्रलुक् षत्वं च।।
11.मन्थः।।11।।
मन्थाः। मन्थानौ।।11।।
11.इनिः कित् कित्त्वान्नलोपः। मन्थयति विलोडयतीति मन्थाः। मथिन् शब्दस्य सर्वनामस्थान त्र्प्रात्वम्। मत्थानौ,मन्थानः दध्यादि मन्थनदण्डो वज्रो वायुर्वा।।
12.पतः स्थ च।।12।।
पन्थाः।।12।।
12.पतन्तिर गच्छन्ति यत्र स पनथाः मार्गः। पन्थानौ। पूर्ववदात्वम्। `पथे गतौ' इत्यस्माद्धातोः पचाद्यचि कृते पथऋ पथौ पथाः इत्यदन्तोऽपि दृश्यते।
13.खजेराकः।।13।।
खजाकः।।13।।
13.खजति मथ्नातीति खजाकः पक्षिः, खजाका दर्विर्वा।
बहुलवचनात् मन्द्यते स्तूयन्ते तानि मन्दाकानि स्रोतांसि वा। तान्यस्याः सन्तीति `मन्दाकिनी' नदीभेदः।।
14.वलाकादयश्च।।14।।
वलाका। शलाका। पताका।।14।।
14.वलते संवृणोत्यसौ वलाका वकपङ्क्तिः कामिनी,वलाको वकपक्षी वा। मन्यते जानाति सा मनाका हस्तिनी वा। पुनातीति पवाकाः। यां शलन्ति गच्छन्तीति शलाका अञ्जनयष्टिका वा। पटति गच्छतीति पटाकः पक्षी वा। पत्यते ज्ञायतेऽसौ पताका ध्वजा वा।।
15.पिनाकादयश्च।।15।।
पिनाकः। तडाकः।।15।।
15.पाति रक्षतीति पिनाकः त्रिशूलं धातुर्वा। ताडयत्याहन्तीति तडाका प्रभा वा।
बहुलवचनात्---त्र्प्रागप्रत्यये सति तडागः इत्यपि सिद्धं भवति। भन्दतेऽसी मदाकः कल्याणम्। श्यायति प्राप्नोतीति श्यामाकः ब्रीहिभेदो वा। `समा' इति प्रसिद्धः। मुगागमो निपातनम्। न भाति प्रकाशत इति नभाकम् मेघयुतमाकाशं वा। यं पिनष्टि सम्यक् चूर्णयति स पिण्याकः तिलकल्को वा। धातोः पकारस्य धत्वं युगागमश्च। वर्तते येन स वार्त्ताकः,वार्त्ताको वा `वनभण्टा' इति प्रसिद्धा। धातोर्वृद्धिः। गुवति पुरीषमुत्सृजतीति गुवाकः पूगीफलं वा। कुटादित्वाद् गुणाभावः।।
16.कषिदूषिम्यामीकन्।।16।।
कषीका। दूषीका।।16।।
16.कषति हिनस्तीति कषीका पक्षिजातिर्वा। दूपयतीति दूषीका नेत्रमलं वा।।
17.अनिहृषिभ्यां किच्च।।17।।
अनाकम्। हृषीकम्।।17।।
17.अनिति जीवयतीति त्र्प्रनीकम् विरुद्धं सैन्यं वा। हृष्यति तुष्टो भवतीति येन तत् हृषीकम् ज्ञानेनित्यं वा।।
18.चङ्कणः कङ्कण च।।18।।
कङ्कणीका।।18।।
18.यड्लुगन्तात् `कण' धातोरीकन् कङ्गणादेशश्च। पुनः पुनः कणति शब्दयतीति कङ्कणीका वाद्यसाधनविशेषो वा `घरियार' इति प्रसिद्धः। किङ्किणीका क्षुद्रघण्टिका । बहुलवचनात् सिद्धम्।।
19.शॄपॄवृजां द्वे रुक् चाभ्यासस्य।।19।।
शर्शरीकः। पर्परीकः। वर्वरीकः।।19।।
19.श्रृणाति हिस्तीति शर्शरीकः हिंसकः। पिपर्ति पालयतीति पर्परीकः सूर्य्यो का। वृणोति स्वीकरोतीति वर्वरीकः कुटिलकेशो जनो वा।।
20.फर्फरीकादयश्च।।20।।
फर्फरीकम्। दर्दरीकम्। तिन्तिडीकः। चञ्चरीकः। मर्मरीकः। कर्करीकम्। पृण्डरीकः।।20।।20.स्फुरति चेतनो भवतीति फर्फरीकम् पत्रादिसहितः शाखाग्रन्थिर्वा। ईकन्प्रत्यये धातोः फर्फरादेशः। दृणातीति दर्दरीकम् वादित्रं वा। करोति कार्याणि येन तत् कर्करीकम् शरीरं वा। `कर्करीका' गलन्तिका `कलशी' इति प्रसिद्धा। अत्रोभयत्र धातोर्द्वित्वमभ्यासस्य रूक् च। तिम्यत्यार्द्रीकरोतीति तिन्तिडीकः वृक्षजातिर्वा। मकारस्य डाकोऽभ्यासस्य नुट् च। चरति गच्छति भक्षयति वा स चञ्चरीकः भ्रमरो वा। अभ्यासस्य नुम्। म्रियतेऽसौ मर्मरीकः हीनजनो वा। पुणति शुभकर्माचरतीति पुण्डरीकम् श्वेताम्भोजं सितपत्रं भेषजं व्याघ्रोऽग्निर्वा।।
21.ईषेः किद्ध्रस्वश्च।।21।।
इषोका।।21।।
21.कित्वाद् गुणाभावः। ईषते गच्छतीति इषीका मुञ्जादिशलाका वा।।
22.ऋजेश्च।।22।।
ऋजीकः।।22।।
22.कित्। त्र्प्रर्जति गच्छतीति ऋजीकः उपहतो वा कित्वाद् गुणनिषेधः।।
23.सर्तेर्नुम् च।।23।।
सृणीका।।23।।
23.सरति प्राप्नोतीति सृणीका लाला वा,ष्ठीवनभेदः `लार' इति प्रसिद्धम्।।
24.मृडः कीकच् कङ्गणौ।।24।।
मृडीकः। मृडङ्कणः।।24।।
24.मृडति सुखयतीति मृडीकः सुखदाता। मृडङ्कणः बालो वा।।
बहुलवचनात्---कायति शब्दयतीति कङ्कणः करभूषणं वा।।
25.अलीकादयश्च।।25।।
त्र्प्रलीकम्। व्यलीकम्। वलीकम्।।।25।।
25.कीकन्प्रत्ययान्ता त्र्प्रमी निपात्यन्ते। त्र्प्रलति वारयतीति त्र्प्रलोकम् मिथ्या वा। विपूर्वाद् व्यलीकम् अप्रियं खेदो वा। वलते संवृणोत्यनेन तत् वलीकम् गृहच्छादनसामग्री वा। अन्येऽपि,वलते संवृतो भवतीति वल्मीकम् छिद्रमृषिभेदो घा। तस्यापत्यं `वाल्मीकिः'मुडागमः। वहतीति वाहीकः गौरश्वो वा धातोर्वृद्धिः। सुष्ठु प्रैतीति सुप्रतीकः त्र्प्रग्निर्वा। धातोस्तुट् चः।।
26.कॄतॄभ्यामीषन्।।26।।
करीषः। तरीषः।।26।।
26.कीर्यते विक्षिप्यते स करीषः शुष्कगोमयं वा। तरति येन स तरीषः नौका वा।।
27.शॄपॄभ्यां किञ्च।।27।।
शिरीषः। पुरीषम्।।27।।
27.शृणाति हिस्तीति शिरीषः वृक्षभेदो वा। पिपर्ति तत् पुरीषम् शकृद्वा।।
28.अर्जेर्ऋज च।।28।।
ऋजीषम्।।28।।
28.अर्जति सञ्चितो भवति यस्मात्तत् ऋजीषम् पिष्टपचनं वा`तवा' इति प्रसिद्धम्।।
29.अम्बरीषः।।29।।
29.अम्बते शब्दयतीति त्र्प्रम्बरीषः त्र्प्राकाशः स्वेदनी वा `भाड़' इति प्रसिद्धम्।।
30.कॄशृपृकटिपटिशौटिभ्य ईरन्।।30।।
करीरः। शरीरम्। परीरम्। कटीरः। पटीरः। शौटीरः।।30।।
30.किरतीति करीरः वृक्षभेदो वशाङ्कुरो वा। शीर्य्यते हिंस्यत इति शरीरम् प्राणिकायो वा। पूर्यतेऽनेनेति परीस्म् फलं वा। कठ्यत त्र्प्राव्रियतेऽसौ कटीरः कुटी जघनदेशो वा। पटति गच्छतीति पटीरः कन्दुकः कामश्चन्दनवृक्षो वा। शौटति गर्वं करोतीति शौटीरः त्यागी वीरो वा। ब्राह्मणादित्वात् ष्यञ्---`शौटीर्य्यम्' वैराग्यम्। बहुलवचनात्---हिण्डत इतस्ततो गच्छतीति हिण्डीरः समुद्रफेनो दाडिमो वा। किर्मिरतूणीरजम्बीरकुम्भीरकुटीरादयोऽपीरन्प्रत्ययान्ता बाहुलकादेव बोद्धव्याः।।
31.वशेः किच्च।।31।।
उशोरम्।।31।।
31.उश्यते काम्यते तद् उशीरम् वीरणमूलं वा। `खसखस' इति प्रसिद्धम्।।
32.कशेर्मुट् च।।32।।
कश्मीरः।।32।।
32.ईरनित्येव। कष्टे गच्छति शास्ति वाऽसौ कश्मीरः देशभेदो वा।।
33.कृञ् उच्च।।33।।
कुरीरम्।।33।।
33.क्रियते तत् कुरीरम् मथुनं वा। कपिलकादित्वाल्लत्वे कुलीरः जलजन्तुभेदो वा।।
34.घसेः किच्च।।34।।
क्षीरम्।।34।।
34.त्र्प्रद्यते भक्ष्यते यत्तत् क्षीरं दुग्धं वा।।
35.गभीरगम्भीरौ।।35।।
35.`गम' धातोर्मकारस्यभकार एकस्मिन् पक्षे नुमागमश्च। गम्यते प्राप्यते ज्ञायते वा स गभीरः;[गम्भीरः] शान्तो महाशयो वा। विशेष्यलिङ्गावेतौ शब्दौ।।
36.विषाविहा।।36।।
।।36।।
36.विशेषेण स्यति कर्मान्तं करोतीति विषा बुद्धिर्वा। विशेषेण जहाति त्यजति दुःखमिति विहा सुखलोको वा। स्वभावादनयोरव्ययत्वम्।।
37.पच एलिमच्।।37।।
पचेलिमः।।37।।
37.पचति पदार्थानिति पचेलिमः त्र्प्रग्निः सूर्यो वा। यस्तु `पच' धातोः सामान्यवार्त्तिकेन कृत्यार्थे केलिमज् विधीयते स भावे कर्मणि कर्मकर्त्तरि वेति भेदः।।
38.शीङो धुक्लक्बलञ्बालनः।।38।।
शीधु। शलम्। शैवलः। शेवालम्; शेपालः।।38।।
38.शेते येन तत् शीधु मद्यं वा। शीलं स्वभावः। शैवलम्; शेवालम्---बाहुलकात् प्रत्ययवकारस्य प्रकारः---शेपालम् जलनील्या नामान्येतानि। उदके लतारूपमुत्पन्नं `सेवार' इति प्रसिद्धम्।।
39.मृकणिभ्यामूकौकणौ।।39।।
मरूकः। काणूकः।।39।।
39.म्रियते असौ मरूकः मृगो वा। कणति शब्दयतीति काणूकः काको वा।
40.वलेरूकः।।40।।
वलूकः।।40।।
40.वलते संवृणोतीति वलूकः पक्षी कमलमूलं वा।।
41.उलूकादयश्च।।41।।
उलूकः। वावदूकः। भल्लूक-। शम्बूकः।।41।।
41.ऊकप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते। वलतेऽसौ उलूकः पक्षिभेदो वा। धातोः सम्प्रसारण्। भृशं वक्तीति वावदूकः वक्ता। यङ्लुगन्तादूकः। [शमयतीति शम्बूकः]जलशुक्तिर्वा। धातोर्बुक्। बाहुलकादुकप्रत्यये शम्बुकः इत्यपि सिद्धम्। भल्लते परितो भाषतेऽसौ भल्लूकः ऋक्षो वा। बाहुलकाद् ह्रस्वे भल्लुकः इत्यपि। तथा भलतेऽसौ भालूकः स एव। महतीति मधूकः वृक्षभेदो वा। तथा एलूकजम्बूकबन्धूकवास्तूकादयोऽप्यत्रैव द्रष्टव्याः।।
42.शलिमण्डिभ्यामूकण्।।42।।
शालूकम्। मण्डूकः।।42।।
42.शल्यते प्राप्यते यत्तत् शालूकम् मूलद्रव्यं वा। मणडति शोभतेऽसौ मण्डूकः भेको जलजन्तुर्वा।।
43.नियो मिः।।43।।
नेमिः।।43।।
43.नयतीति नेमिः चक्रावयवो वा।
बाहुलकात्---याति कार्याणि प्रापयतीति यामिः। आदेर्जत्वं जामिः स्वसा कुलस्त्री वा।।
44.अर्त्तेरुच्च।।44।।
ऊर्मिः।।44।।
44.ऋच्छति गच्छतीति ऊर्मिः जलतरङ्गो वा।।
45.भुवः कित्।।45।।
भूमिः।।45।।
45.भवन्ति पदार्था अस्यामिति भूमिः उत्पत्तिस्थानम्।र त्र्प्रल्पा भूमिः भिमिका। कृदिकारादिति ङीष् `भूमी'।।
46.अश्नोतेरशच्।।46।।
रश्मिः।।46।।
46.त्र्प्रश्नुते व्याप्नोतीति रश्मिः किरणो रज्जुर्वा।।
47.दल्मिः।।47।।
47.दलति येन विदृणातीति दल्मिः सूर्यकिरण उत्तमायुधं वा।।
48.वीज्याज्वरिभ्यो निः।।48।।
वेणिः। ज्यानिः। जूर्णिः।।48।।
48.वीयते क्षिप्यते स वेणिः केशविन्यासो वा। निपातनाण्णत्वम्। जिनाति वयोहीनो भवतीति ज्यानिः क्षतिर्वा। ज्वरति रोगी भवतीति जूर्णिः स्त्रीरोगो वा।
बाहुलकात्---क्षौति शब्दयतीति क्षोणिः। डीष्---`क्षोणी' भूमिर्वा। क्रीणातीति क्रेणिः; क्रेणी।।
49.सृषृषिभ्यां कित्।।49।।
सृणिः। वृष्णिः।।49।।
49.सरति गच्छतीति सृणिः त्र्प्रङ्कुशं वा। वर्षतीति वृष्णिः क्षत्रियो वैश्यो वा।।
50.अङ्गेर्नलोपश्च।।50।।
त्र्प्रग्निः।।50।।
50.त्र्प्रङ्गति गच्छति प्राप्नोति जानाति वा स त्र्प्रग्निः वह्निः प्रसिद्धो वा।।
51.वहिश्रिश्रुयुद्रुग्लाहात्वरिभ्यो नित्।।51।।
वह्निः। श्रेणिः। श्रोणिः। योनिः। द्रोणिः। ग्लानिः। हानिः। तूर्णिः।।51।।
51.वहतीति वह्निः त्र्प्रग्निर्वा। श्रयति सेवतेऽसौ श्रेणिः पङ्क्तिर्वा। निपूर्वात् निश्रेणी अधिरोहणी वा। श्रृणोतीति श्रोणिः कटिप्रदेशो वा। यौति संयोजयति पृथक् करोति वा स योनिः कारणमुपस्थेन्द्रियं वा। द्रवन्ति गच्छन्ति यत्र स द्रोणिः सेचनी देशविशेषो वा। ग्लायति यस्मिन् स ग्लानिः दौर्बल्यं दौर्मनस्यं वा। हीयते जहाति वा स हानिः त्र्प्रपचयो वा। प्रहाणिः परिहाणिः। कृत्यचः[8।4। 29]इति णत्वम्। त्वरति सम्यग्भ्रमतीति तूर्णिः मनो वा।।
बहुलवचनात्---शेतेऽसौ शिनिः क्षत्रियो वा। धातोर्ह्रस्वत्वं च। म्लायतीति म्तानिः त्र्प्रानन्दक्षयो वा।।
52.घृणिपृश्निपार्ष्णिचूर्णिभूर्णयः।।52।।
52.जिघर्ति क्षरति दीप्यते वा स घृणिः किरणो वा। स्पृशति संयुक्तो भवतीति पृश्निः अल्पशरीरो वा। धातोः सलोपः। पर्षति सिञ्चतीति पार्ष्णिः पादतलं वा। धातोर्वृद्धिः। चरति गच्छति भक्षयति चूर्णयति प्रेरयतीति वा चूर्णिः विवरणं वा। विभर्ति धऱति सर्वमिति भूर्णिः पृथिवी वा।
बाहुलकात्---धुरति शब्दयतीति धूर्णिः।।
53.वृदृभ्यां विन्।।53।।
वर्विः। दर्विः।।53।।
53.वृणोतीति वर्विः भक्षको वा। दृणाति यया सा दर्विः सूपचालनपात्रं वा। ङीप्---`दर्वी'।।
54.जॄशॄस्तॄजागृभ्यः क्विन्।।54।।
जीर्विः। शीर्विः। स्तीर्विः। जागृविः।।54।।
54.जीर्य्यतीति जीर्विः पशुर्वा। श्रृणातीति शीर्विः। स्तृणोत्याच्छादयतीति स्तीर्विः त्र्प्रध्वर्युर्वा। जागर्तीति जागृविः नृपतिर्वा।।
55.दिवो द्वे दीर्घश्चाभ्यासस्य।।55।।
दीदिविः।।55।।
55.दीव्यतीति दीदिविः सुखमन्नं वा। क्विन् प्रत्ययन्य बाहुलकादेवेत्नञ्ज्ञालोपौ न भवतः।।
56.ककृविघृष्विछविस्थविकिकीदिवि।।56।।
56.करोति येन स कृविः तन्तुवायद्रव्यं वा। घर्षति सिञ्चतीति घृष्विः वराहो वा। छ्यति सूक्ष्मं करोतीति छविः दीप्तिर्वा। धातोर्ह्रस्वत्वं च। तिष्ठतीति स्यविः तन्तुवायो वा। त्र्प्रत्रापि ह्रस्वः। किकिना शब्देन दीव्यतीति `किकिदीविः' चाषो वा `नीलकण्ठ'इति प्रसिद्धः। किकीदिविः। किकिदिविः। किकिदीवः। किकिदिवः। किकीदीविः इति पञ्चभेदा बहुलवचनादेव मन्त्वयाः।।
57.पातेर्डतिः।।57।।
पतिः।।57।।
57.पाति रक्षतीति पतिः स्वामी वा।।
58.शकेर्ऋतिन्।।58।।
शकृत्।।58।।
58.शक्नोतीति शकृत्[मलो वा]।
बाहुलकात्---यजतीति यकृत् कालखण्डं वा। धातोर्जकारस्य ककारः।।
59.अमेरतिः।।59।।
अमतिः।।59।।
59.त्र्प्रमति गच्छतीति त्र्प्रमतिः कालो वा।।
बाहुलकात्---व्रतमाचरतीति व्रततिः विस्तरो `व्रतती' लता वा। मालयति गन्धं धारयतीति मालती;मालतिः सुमना वा `चमेली' इति प्रसिद्धा। स्थापयति धर्म्ममिति स्थपतिः वाग्मी यज्ञकर्ता वा। ण्यन्तस्य `स्था'धातोः पुकि सति ह्रस्वत्वम्।।
60.वहिवस्यर्त्तिभ्यश्चित्।।60।।
वहतिः। वसतिः। अरतिः।।60।।
60.वहति प्रापयति पदार्थान् प्राप्नोति वेति वहतिः पवनो वा। वसन्ति श्त्रेति वसतिः वसती वा गृहं रात्रिर्वा। ऋच्छति गच्छतीति त्र्प्ररतिः क्रोधो वा।।
बाहुलकात्--त्र्प्रलति भूषयति समर्थो वा भवति स त्र्प्रलतिः गीतमात्रिका वा।।
61.अञ्चेः को वा।।61।।
त्र्प्रङ्कतिः। अञ्चतिः।।61।।
61.त्र्प्रञ्चति गच्छति पूजयति वा स त्र्प्रङ्कतिः; त्र्प्रञ्चतिः वायुर्वा।।
62.हन्तेरंह च।।62।।
त्र्प्रंहतिः।।62।।
62.अतिः। हन्त्यननेति त्र्प्रंहतिः दानं वा।।
63.रमेर्नित्।।63।।
रमतिः।।63।।
63.रमन्तेऽस्मिन् स रमतिः कालः कामो वा।।
64.सूडः क्रिः।।64।।
सूरिः।।64।।
64.सूते प्राणिनः प्रसवति समर्थयतीति सूरिः पण्डितो वा। स्त्रियां-----`सूरी'।।
65.अदिशदिभूशुभिभ्यः क्रिन्।।65।।
अद्रि। शद्रिः। भूरिः। शुभ्रिः।।65।।
65.योऽत्ति त्र्प्रदन्ति यत्रेति वा स त्र्प्रद्रिः पर्वतो मेघो वृक्षः सूर्यो वा। शीयते शातयतीति शद्रिः शर्करा वा। भवतीति भूरिः बहुसुवर्णं वा। भूरि प्रयोजनमस्य स `भौरिकः' कनकाध्यक्षो वा। शोभतेऽसौ शुभ्रिः चतुर्वैदविद् ब्रह्मा वा।।
66.वङ्क्रयादयश्च।।66।।
वङ्क्रिः। वप्रिः। त्र्प्रंह्रिः तन्द्रिः। भेरिः।।66।।
66.वङ्कतेऽसौ वङ्क्रिः वाद्यभेदो गृहदारु वा। वपन्ति यस्मिन् स वप्रिः क्षेत्रं वा। सम्प्रसारणाभावो बाहुलकात्। अंहयति भाषतेऽसौ त्र्प्रंह्रिः पादो वा `तन्दिः' सौत्रो धातुः। तन्दति क्लिश्नातीति तन्द्रि मोहो वा। स्त्रियां `तन्द्री'। विभेति येन स भेरिः वाद्यविशेषो वा। `भेरी' वा।।
67.राशदिभ्यां त्रिप्।।67।।
रात्रिः। शत्रिः।।67।।
67.राति सुखं ददातीति रात्रिः प्रसिद्धा वा। शीयते छिनत्तीति शत्रिः हस्ती वा।।
68.अदेस्त्रिनिश्च।।68।।
अत्रीः त्र्प्रत्रिः।।68।।
68.चात् त्रिप्। त्र्प्रत्ति भक्षयतीति त्र्प्रत्रीः त्र्प्रत्रिणौ पापं वा। त्र्प्रत्रिः मुनिभेदो वा,तस्यापत्यम्`आत्रेयः'।।
69.पतेरत्रिन्।।69।।
पतत्रिः।।69।।
69.पततीति पतत्रिः पक्षी वा। पतत्रयः। पक्षवाचकात्पतत्रशब्दान्मत्वर्थ इनिः। पतत्री। पतत्रिणौ।।
70.मृकणिभ्यामीचिः।।70।।
मरीचिः। कणीचिः।।70।।
70.म्रियतेऽसौ मरीचिः दीप्तिर्महर्षिर्वा। कणति शब्दयतीति कणीचिः पत्रादियुक्ता शाखा शब्दो वा।।
71.श्वयतेश्चित्।।71।।
श्वयीचिः।।71।।
71.श्वयति गच्छति वर्धते वा स श्वयीचिः व्याधिर्वा।।
72.वेञो डिच्च।।72।।
वीचिः।।72।।
72.वयति तन्तून् सन्तनोतीति वीचिः तरङ्गो वा। डित्त्वाट्टिलोपः।।
73.ऋहनिभ्यामूषन्।।73।।
अरूषः। हनूषः।।73।।
73.ऋच्छति गच्छतीति त्र्प्ररूष सूर्यो वा। हन्तीति हनूषः दस्युः।।
74.पुरः कुषन्।।74।।
पुरुषः पूरुषः।।74।।
74.पुरत्यग्रं गच्छतीति पुरुषः पुमान्। त्र्प्रन्येषामपि दृश्यते[6। 3। 137]इति दीर्घे पूरुषः वा।।
75.पॄनहिकलिभ्य उषच्।।75।।
परुषः। नहुषः। कलुषम्।।75।।
75.पिपर्तीति परुषम् निष्ठुरं वचो वा। नह्यति बघ्नातीति नह्रषः राजर्षिः सर्पविशेषो वा। कलते शब्दयतीति कलुषम् पापम्।।
76.पीयेरूषन्।।76।।
पीयूषम्;पेयूषम्।।76।।
76.पीयति पीयते वा तत् पीयूषम्;पेयूषम् नूतनं पयोऽमृतं वा सप्तरात्रप्रसूतायाः क्षीरम।
बहुलवचनात्---त्र्प्रङ्कवते लक्षयतीति त्र्प्रङ्कूषः नकूलो वा।।
77.मस्जेर्नुम् च।।77।।
मञ्जूषा।।77।।
77.धातोर्नुम्। स चाचोऽन्त्यात्परः। जश्त्वश्चुत्वे। मज्जति शुद्धो भवतीति मञ्जूषाा काष्ठमयं द्रव्यं वा।।
78.गण्डेश्च।।78।।
गण्डूषः[गण्डूषा]।।78।।
78.गण्डति वदनावयवं दिशतीति गूण्डूषः जलादिना पूर्णं मुखं `कुल्ला' इति प्रसिद्धम्।।
79.अर्त्तेररु।।79।।
अररुः।।79।।
79.ऋच्छति प्राप्नोति येन तत् त्र्प्रररुः त्र्प्रायुधं वा।।
80.कुटः किश्च।।80।।
कुटरुः।।80।।
80.कुटतीतिः कुटरुः वस्त्रगृहं वा।।
81.शकादिभ्योऽटन्।।81।।
शकटः। कङ्कटः। देवटः। करटः।।81।।
81.शक्नोतीति शकटः शकटं यानविशेष ऋषिर्वा, यस्मापत्यं `शाकटायनः'। वृणोतीति वरटः कीटभेदो वरटा हंसयोषिद्वा। कङ्कते गच्छतीति कङ्कटः कवचो वा। सरति प्रसरतीति सरटः कृकलासो वा `गिरगिट'इति प्रसिद्धः। देवते व्यवहरतीति देवटः शिल्पी वा। कम्पते येन स कपटः माया वा। धातोर्नलोपः। `कर्कमर्कर्पाः' सौत्रा धातवः। कर्कतीति कर्कटः जलजन्तुभेदो वा। मर्कतीति मर्कटः वानरो वा। स्त्रियां गौरादित्वान् ङीष्---`मर्कटी'। कर्पतीति कर्पटः छिन्नं पुराणं वस्त्रं वा। पर्पति गच्छतीति पर्पटः ऊषरभूमिर्वा। कखति हसतीति कक्खटम् कठिनं वा। कुगागमः। चपति सान्त्वयतीति येन स चपेटः; चर्पटो वा प्रसृताङ्गुलिर्हस्तो वा। एकत्र प्रत्ययादेरेत्वमपरत्र रेफागमश्च। मयते प्राप्नोति यं स मयटः प्रासादो वा। किरति विक्षिपतीति करटः काको वा एवमन्येऽपि शब्दा अटन्प्रत्ययान्ता यथाप्रयोगं साध्याः।।
82.कृकदिकडिकटिभ्योऽम्बच्।।82।।
करम्बम्। कदम्बः। कडम्बः। कटम्बः।।82।।
82.करोतीति करम्बम् व्यामिश्रम्। कदतीति कदम्बः वृक्षभेदो वा। कडत्यावृणोतीति कडम्बः त्र्प्रग्रभागो वा। कटतीति कटम्बः वादित्रं वा।।
83.कदेर्णित् पक्षिणि।।83।।
कादम्बः।।83।।
83.कदति विकलो भवतीति कादम्बः पक्षिभेदो वा `वक' इति प्रसिद्धः।।
84.कलिकर्द्योरमः।।84।।
कलमः। कर्दमः।।84।।
84.कलते सङ्ख्यातीति कलमः शलिभेदो वा। कर्दति कुत्सितं शब्दयतीति कर्दमः पापं वा।।
85.कुणिपुल्योः किन्दच्।।85।।
कुणिन्दः। पुलिन्दः।।85।।
85.कुण्यते शब्द्यतेऽसौ कुणिन्दः शब्दो वा। पोलति महान् भवतीति पुलिन्दः शवरश्चाण्डालभेदो वा।
बाहुलकात्---त्र्प्रलतिर भूषयतीति त्र्प्रलिन्दः गृहैकदेशो वा। प्रज्ञादित्वादणि `त्र्प्रालिन्दः' इत्यपि सिद्धम्।।
86.कुपेर्वा वश्च।।86।।
कुविन्दः; कुपिन्दः।।86।।
86.कुप्यति क्रुद्धो भवति स कुविन्दः; कुपिन्दः तन्तुवायो वा।।
87.नो षञ्जेर्घथिन्।।87।।
निषङ्गथिः।।87।।
87.नितरां सजतकि सङ्गं करोतीति निषङ्गथिः त्र्प्रालिङ्गको वा। धित्वात् कुत्वम्।।
88.उद्यर्त्तेश्चित्।।88।।
उदरथिः।।88।।
88.उदृच्छन्त्यूर्ध्वं गच्छन्त्यापोऽस्मिन् स उदरथिः समुद्रो वा।।
89.सर्त्तेर्णिच्च।।89।।
सारथिः।।89।।
89.सारयतीति नियमेन चालयतीति सारथिः नियन्ता वा त्र्प्रत्र णेलोपो, णित्वाद्वृद्धिः।।
90.खर्जिपिञ्जादिभ्य ऊरोलचौ।।90।।
खर्जूरः। कर्पूरः। धुस्तूरः। वल्लूरम्। पिञ्जूलम्। लाङ्गूलम्।।90।।
90.खर्ज्यादिभ्य ऊरः-----खर्जति मार्जयतीति खर्जूरः वृक्षभेदो रजतं वा। स्त्रियां गौरादित्वान् ङीष्----`खर्जूरी'। कल्पते समर्थो भवतीति कर्पूरः सुगन्धिद्रव्यं वा। बाहुलकादत्रत्वाभावः। धुनोति कम्पयतीति `घुस्तूरः' कनकाह्वयः `धतूरा' इति प्रसिद्धः। वल्लते संवृणोतीति वल्लूरम् शुष्कमांसं वा। शालयति गमयतीति शालूरः मण्डको वा। मल्लते धरतीति मल्लूरः। कस्ते गच्छति प्राप्नोति शास्ति वा स कस्तूरः। स्त्रियां---`कस्तूरी' प्रसिद्धा,सुगन्धिभेदः।
पिञ्जादिभ्य ऊलः----पिङ्क्ते वर्णयतीति पिञ्जूलम् कुशवर्तिर्वा। कञ्चते दीप्यतेऽसौ कञ्चूलः स्त्रीगात्राभरणं वा। लङ्गति गच्छतीति लाङ्गूलम् पुच्छं वा। धातोर्वृद्धिः। ताम्यति काङ्क्षति यत्तत् ताम्बूलम् इति प्रसिद्धम्। धातोर्बुक् दीर्घत्वं च। श्रृणाति हिनस्तीति शार्दूलः व्याघ्रो वा। धातोर्दुक् वृद्धिश्च। दुनोत्युपतापयतीति दुकूलम् स्त्रिया त्र्प्रधोवस्त्रम्। धातोः कुक्। कुस्यति श्लिष्यतीति कुसूलः धान्यपात्रं वा।।
91.कुवश्चट् दीर्घश्च।।91।।
कूची।।91।।
91.कौति शब्दयतीति कूचः स्तनं हस्ती वा। स्त्रियां---`कूची' चित्रलेखनी।।
92.समीणः।।92।।
समीचः;समीची।।92।।
92.सम्यगेति गच्छतीति समीचः समुद्रो वा। समीची हरिणी।।
93.प्तिवेष्टेरू च।।93।।
सूचः। सूची।।93।।
93.इव्भागस्य टेरू त्र्प्रादेशः। सीव्यति येन स सूचः दर्भाङ्कुरो वा।। सूची इति प्रसिद्धा।।
94.शमेर्वन्।।94।।
शवः।।94।।
94.शाम्यतीति शंवः मुसलस्य लोहमुखं वा। `शामी' इति प्रसिद्धः।।
95.उल्वादयश्च।।95।।
उल्वम्। शुल्वम्।।95।।
95.वन्प्रत्ययान्ता नीपाताः। उच्यति समवैतीति उल्वः गर्भो वा। चकारस्य लत्वं गुणाभावश्च। शोचतीति शुल्वम् ताम्रं वा। पूर्ववत् सर्वम्। नयति प्रापयतीति शुभगुणानिति निंवः वृक्षभेदो वा। वीयते काम्यते तत् विंवम् मण्डलमोपधिविशेषो वा। श्रत्रोभयत्र `नी वी' धातोर्नुमागमो ह्रस्वत्वं च। स्त्रियां गौरादित्वात्---`विंवी'। विंवफलमिवोष्ठौ यस्याः सा `विंवोष्ठी'कन्या। दघाति धान्यहेतुर्भवतीति धन्वम् धनुर्वा।तद्योगाद् धन्वी जनः। जमति भक्षयतीति जंवःपङ्को वा।।
96.स्थः स्तोऽम्बजवकौ।।96।।
स्तम्बः। स्तवकः।।96।।
96.त्र्प्रम्वच् त्र्प्रवक इत्येतौ प्रत्यौ। तिष्ठतीति स्तम्बः शाखाशून्यो ब्रीह्यादेर्गुच्छो वा। स्तवकः पुष्पगुच्छो वा।।
97.शाशपिभ्यां ददनौ।।97।।
शादः। शब्दः।।97।।
97.श्यति सूक्ष्मं करोतीति शादः कर्दमो बालतृणं वा। शप्यत त्र्प्राहूयतेऽनेन स शब्दो नादः। पस्य बः
98.अब्दादश्च।।98।।
अब्दः। कुन्दः।।98।।
98.ददन्प्रत्ययान्ता निपाताः। त्र्प्रवति रक्षणादिकं करोतीति त्र्प्रव्दः संवत्सरोऽवसरो मेघो वा। कौति शब्दयतीति कुन्दः पुष्पजातिर्वा। धातोर्नुम्। वृणोतीति वृन्दम् समूहो वा। नुम् गुणाभावश्च। कनति दीप्यतेऽसौ कन्दः सस्यमूलं सूकरो वा। तुदति व्यथतीति तुन्दः स्थूलमुदरं वा। `तुन्दी' स्थूलोदरी। धातोर्नुम्।।
99.वलिमलितनिभ्यः कयन्।।99।।
वलयम्। मलयः। तनयम्।।99।।
99.वलते संवृणोतीति वलयः करभूषणं वा। मलते धरतीति मलयः पर्वतो वा। तनोतिर सुखमित तनयः पुत्रो वा।
बाहुलकात्---त्र्प्रामयति पीडयतीति त्र्प्रामयः रोगो वा।।
100.वृह्रोः षुग्दुकौ च।।100।।
वृषयः। हृदयम्।।100।।
100.वृणोतीति वृषयः त्र्प्राश्रयो वा। षुक्। हरति विषयानिति हृदयम्
101.मीपीभ्यां रुः।।101।।
मेरुः। पेरुः।।101।।
101.मिनोति प्रक्षिपतीति मेरु सुमेरुः पर्वतो वा। पीयते पिबतीति वा पेरुः त्र्प्रादित्यो वा।
बाहुलकात् पिबतीति पारुः । स एव।।
102.जत्व्रादयश्च।।102।।
[जत्रु;जत्रुणी। अश्रु; त्र्प्रश्रुणी]।।102।।
102.जायते तत् जत्रु स्कन्धसन्धिर्वा। नस्य तः। जत्रुणी। जत्रुणी। शेतेऽसौ शिग्रुः शोभाञ्जनस्तरुः `सहिंजना' इति प्रसिद्धः शाकं वा मनुष्यविशेषो वा। तत्र शिग्रोरपत्यं `शैग्रवः'। विशेषेण तनोतीति वितद्रुः नदी वा। नकारस्य दः। कवतेऽसौ कद्रुः वर्णभेदो वा। वस्य दः। त्र्प्रस्यति प्रक्षिपति जलमिति त्र्प्रस्रुः। बहुलवचनात् शकारभेदे---त्र्प्रश्रुः नेत्रजलं वा।।
103.रुशातिभ्यां क्रुन्।।103।।
रुरुः। शत्रुः।।103।।
103.रौति शब्दं करोतीति रुरुः मृगभेदो वा। शीयते शातयतीति शत्रुः प्रज्ञादित्वादण्-`शात्रव' वैरी।।
104.जनिदाच्युसृवृमदिषमिनमिभृञ्भ्य इत्वन्त्वन्त्नण्क्निन्शक्स्यढडटोटचः।।104।।
जनित्वः। दात्वः। च्यौत्नः। सृणिः। वृशः। मत्स्यः। षण्ढः। नटः। भरटः।।104।।
104.जायते जनयति वा स जनित्वः मातापितरौ वा। यो ददाति यत्रः वा स दात्वः यज्ञकर्म वा। च्यवते गच्छतीति च्यौत्नम् बलं वा। सरतीति सृणिः चन्द्रोऽङ्कुशो वा। वृणोतीति वृशः ओषधिर्वा। माद्यतीति मत्स्यः मीनो वा। स्त्रियां---`मत्सी;मत्स्या'। समतीति षण्ढः, त्र्प्रकृतदारो वा। नमतीति नटः वशावरोहीति प्रसिद्धः। डित्वाट्टिलोपः। बिभर्त्तीति भरटः कुलालो वा।।
105.अन्थेऽपि दृश्यन्ते।।105।।
पेत्वम्।।105।।
105.इत्वनादय इति शेषः। पीयते यत् पेत्वम् त्र्प्रमृतं वा। कच्यते बध्यतेऽसौ कच्छः शाकमूलं वा। सरतीति सरटः वायुर्वा। ध्यायते तद् ध्यात्वम् चिन्ता वा। जुहोतीति हौत्नः यजमानो वा। लूयतेऽसौ लूनिः व्रीहिर्वा। इत्यादि।।
106.कुसेरुम्भोमेदेताः।।106।।
कुसुम्भम्। कुसुमम्। कुसीदम्। कुसितः।।106।।
106.कुस्यति श्लिष्यतीति कुसुम्भम् महारजनं वा। कुसुमम् पुष्पं वा। कुसीदम् वृद्धिजीविका वा। कुसितः देशो वा।।
107.सानंसिवर्णसिपर्णसितण्डुलाङ्कुशचषालेल्वलपल्वलधिष्णयशल्याः।।107।।
107.सनोति ददाति सन्यते वा स सानसिः हिरण्यं वा। असिप्रत्यय उपधावृद्धिश्च। वृणोतीति वर्णसिः जलं वा। धातोर्नुक्। पिपर्तीति पर्णसिः जलगृहं वा। पूर्ववत्सर्वम्। तण्डति ताडयति ताड्यते वा स तण्डुलः तुषरहितो ब्रीहिर्वा। उलच्। अङ्कते लक्षयतियेन स त्र्प्रङ्कुशः शस्त्रभेदो वा। उशच्। चषति भक्षयतीति चषालः यूपकङ्कणं वा। इलति स्वपितीति इल्वलः नक्षत्रविशेषो वा। पलति गच्छतीति पल्वलम् त्र्प्रलसरो वा। त्र्प्रत्रोभयत्र व्रलच् गुणाभावच्। धुष्णोति प्रगल्भो भवतीति धिष्ण्यः स्थानमृक्षोऽग्निरालयो वा। ऋकारस्येकारो वा ण्यप्रत्ययश्च। शलति गच्छतीति शल्यम् शस्त्रविशेषो बाणाग्रभागो वा।।
108.मूशक्यबिभ्यः क्लः।।108।।
मूलम्। शक्लः। अम्ब्लः। अम्लः।।108।।
108.मवते बध्नातीति मूलम् इति प्रसिद्धम्। शक्नोतीति शक्लः प्रियंवदो वा। अम्बते शब्दं करोतीति त्र्प्रम्ब्ल।
बाहुलकात्--त्र्प्रमति गच्छतीति त्र्प्रम्लः रसविशेषो वा।।
109.माछाशसिभ्यो वः।।109।।
माया। छाया। सस्यम्।।109।।
109.मात्यन्तर्भवतीति माया छलं मिथ्याजालो वा। छयति प्रकाशमिति छाया प्रकाशावरणमुत्कोचकप्रतिविम्बो वा। शस्यते यत्तत् सस्यम् क्षेत्रपक्वमन्नं गुणो वा।
बाहुलकात्---त्र्प्रनिति जीवयतीति त्र्प्रन्यः इतरो वा।।
110.सुनोतेः।।110।।
सव्यम्।।110।।
110.सुनोत्यभिषवतीति सव्यम् वामभागो वा।।
111.जनेर्यक्।।111।।
जन्यम्;जाया।।111।।
111.या जायते यस्यां वा सा जाया पत्नी। ये विभाषा[6।4। 43] इति व्यवस्थितविभाषया पत्न्यां जाया नित्यमात्वमन्यत्र...जन्यम् निर्विदो युद्धं वा।।
112.अध्न्यादयश्च।।112।।
अध्न्या। [सन्ध्या]। कन्या। बन्ध्या ।।112।।
112.यगन्ता निपाताः यो न हन्यते न हन्तीति वा स त्र्प्रघ्न्यः प्रजापालको वा। धातोरूपधालोपो हस्य घत्वं च। `त्र्प्रध्न्या' गौर्वा। सन्दधाति यस्यां वेलायां सा सन्ध्या सायङ्कालः प्रतिज्ञा वा। त्र्प्रातो लोपः। सम्यग् ध्यायन्ति परं ब्रह्म यस्यां सा सन्ध्या,इति तु स्त्रियां क्तिन्नित्यधिकारे त्र्प्रातश्चोपसर्गे[3। 3। 106]इत्यङ्। कन्यते दीप्यते काम्यते गच्छति वा सा कन्या कुमारी वा। बध्यतेऽसौ बन्ध्या त्र्प्रप्रसूता वा।
कौति शब्दयतीति कुड्यम् भित्तिर्वा। धातोर्डुक्। मन्यते येन तत् मध्यम् द्वयोरन्तरालं वा। नस्य धः। उह्यते यत्तद् ब्रह्यत् मनुष्यविशेषो वा। त्र्प्रहति व्याप्नोतीति त्र्प्रहल्या रात्रिर्वा। त्र्प्रहर्लीयतेऽस्यामिति व्युत्पत्यन्तरम्। पूर्वत् धातोरलुगागमः। ऋषति गच्छतीति ऋष्यः मृगभेदो वा। कष्टे गच्छति शास्ति वा स कश्यः मद्यं वा। इत्यादि।।
113.स्नामदिपद्यर्तिपॄशकिभ्यो वनिप्।।113।।
स्नावा। मद्वा। पद्वा। त्र्प्रर्वा। पर्वा। शक्वा;। शक्वरी।।113।।
113.स्नाति शुच्यतीति स्नावा रसिको वा। स्वावानौ। स्नावानः। माद्यतीति मद्वा कल्याणदातेश्वरो वा। पद्यन्ते यत्र स पद्वा पन्था वा। ऋच्छतीति त्र्प्रर्वा त्र्प्रश्वो निन्द्यो वा। पिपर्तीति पर्व ग्रन्थिर्वा। शक्नोतीति शक्वा हस्ती वा। स्त्रियां ङीब्रेफौ--शक्वरी नदी छन्दोभेदो वा।।
114.शीङ्क्रुंशिरुहिजिक्षिसृधृभ्यः क्वनिप्।।114।।
शीवा। क्रुश्वा। रुह्वा। जित्वा। क्षित्वा। सृत्वा। धृत्वा।।114।।
114.शेतेऽसौ शीवा अजगरो वा। क्रोशतीति क्रुश्वा श्रृगालो वा। रोहति वीजादुत्पद्यत इति रुह्वा वृक्षो वा। जयतीति जित्वा जयशीलः। क्षयति नाशयति क्षियति निवसति गच्छति वा स क्षित्वा वायुर्वा। सरतीति सृत्वा प्रजापतिर्वा। धारयतीति धृत्वा व्यापको जगदीश्वरो वा। स्त्रियां--जित्वरी इत्यादि बोध्यम्।।
115.ध्याप्योः सम्प्रसारणं च।।115।।
धीवा। पीवा।।115।।
115.ध्यायतीति धीवा कर्मकारो वा। स्त्रियां---धीवरी मत्स्याधानं पात्रम्। प्यायते वर्द्धतेऽसौपीवा स्थूलो वा। पीवरी तरुणी।।
116.अदेर्ध च।।116।।
अध्वा।।116।।
116.त्र्प्रत्ति भक्षयतीति त्र्प्रध्वा मार्गो वा।।
117.प्रईरशदोस्तुट् च।।117।।
प्रेर्त्वा। प्रशत्त्वा। प्रेर्त्वरी। प्रशत्त्वरी।।117।।
117.प्रेर्तेऽसौ प्रेर्त्वा सागरो वा। प्रेर्त्वरी। प्रशीयतेऽसौ प्रशत्वा समुद्रो वा। प्रशत्वरी नदी।।
118.सर्वधातुभ्य इन्।।118।।
पचिः। तुण्डिः। वलिः। वटिः। मणिः। वल्हिः। यजिः। गण्डिः। तडिः। ध्राडिः। काशिः। वाशिः घटिः;घटी। यतिः। केलिः। मसिः। कोटिः। जटिः। कटिः। हलिः। हेलिः। पणिः। कलिः[नन्दिः]।।118।।
118.पचचि येन स पचिः त्र्प्रग्निर्वा। तुण्डति छिनत्तीति तुण्डिः। वलते संवृणोतीति वलिः महाराजो वा। वाटयति ग्रथ्नाति स वटिः विभाजको वा। मणति शब्दयतीति मणिः बहुमूल्यः पाषाणो । प्रशंसितो मणिर्मणिकः। तदेव`माणिक्यम्'। वल्हते प्रधानो भवतीति वल्हिः वल्हिका नाम क्षत्रिया जनपदो वा। यजतीति यजिः सङ्गन्ता होता वा। गण्डति स गण्डिः वदनैकदेशो वा। ताडयतीति तडिः पीडकः। ध्राडते विशेषेण हिनस्तीति ध्राडिः पुष्पचयो वा। काश्यते दीप्यतेऽसौ काशिः देशभेदो वा। तद्देशान्तर्गतत्वाद्वाराणसी नगरी काशिः काशी। तस्य देशस्य राजा `काश्यः'। वाश्यते शब्दयतीति वाशिः काष्ठभेदिनी वा। घटतेऽसौ घटिः;घटी। यततेऽसौ यतिः नियमधारी संन्यासी वा। केलतिर चलति यस्यां सा केलिः क्रीडा वा। मस्यति परिणमते=मसिः मसी पात्राञ्जनं वा। कुटतीति कोटिः सङ्ख्यावरणमग्रभागो वा। बाहुकाद् गुणः। जटति सङ्घातं करोतीति जटिः जटाधारी वा। कटतीति कटिः कटी शरीरमध्यं वा। हलति येन विलिखतीति हलिः कृषीवलः कृषिसाधनं वा। हेलति रविरुद्धंर बहु भाषत इति हेलिः प्रहेलिः। यः पणायति व्यवहरति सपणिः विपणिः वणिजां वीथी वा। कलन्ते स्पर्द्धमाना भाषन्ते यत्र स कलिः कलहो विग्रहो वा। नन्दति यत्रेति यत्रेति नन्दिः वृद्धिर्वा। इत्यादीन्यनेकान्युदाहरणानि सन्ति।।
119.हृपिषिरुहिवृतिविदिछिदिकीर्त्तिभ्यश्च।।119।।
हरिः। पेषिः। रोहिः। वर्त्तिः । वेदि। छेदिः। कीर्त्तिः।।119।।
119.हरतीति हरिः सर्पो मण्डूकोऽश्वः सिंहः सूर्यो वा। इगुपधात् कित् इति वक्ष्यते तद्बाधनार्थ पिष्यादीनां ग्रहणम् तत्र हि कित्वाद् गुणनिषेधः प्राप्तः स न स्यात्। पिनष्टि येन स पेषिः वज्रो वा। रोहतीति रोहिः व्रतो वा। वर्त्तते सा वर्त्तिः दीपोपकरणं वा। विद्यते या सा वेदिः यज्ञभूमिर्वा। छिनत्तीति छेदिः वर्धकिश्छेत्ता वा। कीर्त्यते संशब्द्यते सा कीर्त्तिः पुण्यं यशो वा।।
120.इगुपधात् कित्।।120।।
कृषिः। ऋषिः। रुचिः शुचिः। लिपिः।।120।।
120.कृष्यते विलेख्यतेर सा कृषिः `खेती' इति प्रसिद्धा। ऋषति गच्छति प्राप्नोति जानाति वा स ऋषिः मन्त्रार्थद्रष्टा वा। रुच्यते सा रुचिः दीप्तिर्वा। शुच्यतीति शुचिः शुद्धिर्वा। लिम्पतीति लिपिः लेखो वा। बाहुलकात् वत्वे लिविः इत्यपि। लिविंकरोतीति `लिविकरः'लिप्यर्थ एव। तूलते निष्कर्षतीति तूलिः;तूली कूर्चिका रदध्यादिना सह पक्वः क्षीरविकारो वा।।
121.भ्रमेः सम्प्रसारणञ्च।।121।।
भुमिः;भ्रमिः।।121।।
121.भ्राम्यतीति भृमिः वायुर्वा। बाहुलकात् भ्रमिः इत्यपि सिद्धम्।।
122.क्रमितमिशतिस्तम्भामत इच्च।।122।।
क्रिमिः;कृमिः। तिमिः। शितिः। स्तिभिः।।122।।
122.क्राम्यति पादान् विक्षिपतीति क्रिमिः क्षुद्रजन्तुर्वा। सम्प्रसारणानुवृत्तेः कृमिः इत्यपि। ताम्यत्याकाङ्क्षतीति तिमिः मत्स्यभेदो वा। शथिस्तम्भौ सौत्रो घातू। शितिः कृष्णः शुकलो वा। स्तभ्नातीति स्तिभिः समुद्रो वा।।
123.मनेरुच्च।।123।।
मुनिः।।123।।
123.किदित्येव। मन्यते जानातीति मुनिः मननशीलः। मुनिरियं ब्राह्मणी। बह्वादित्वान् मुनी। मुनेर्भावः कर्म वा `मौनम्'।।
124.वर्णेर्बलिश्चाहिरण्ये।।124।।
बलिः।।124।।
124.वर्णिःर सौत्रो धातुः। वर्णयति स बलिः राजकरः सत्कारसामग्री शीराङ्गं वा। हिरण्ये तु वर्णिः सुवर्णम्।।
125.वसिवपियजिराजिव्रजिदिहनिवाशिवादिवारिभ्य इञ्।।125।।
वासिः। वापिः। याजिः। राजिः। व्राजिः। सादिः। निघातिः। वाशिः। वादिः। वारिः।।125।।
125.वस्त त्र्प्राच्छादयति वसति वा स वासिः छेदनवस्तु वा। वपन्ति यत्रेति वापिः वापी वा जलाशयभेदो वा। यजतीति याजिः यष्टा वा। राजते दीप्यतेऽसौ राजिः राजी पङ्क्तिर्वा। `राजीवं' पद्मम्। व्रजतीति व्राजिः वायुसमूहो वा। सोदतीति सादिः सारयिर्वा। हन्ति यया सा घातिः। `निघाति' र्लौहघाता धारा। वाश्यते शब्दयतीति वाशिः अग्निर्वा। वादयति व्यक्तमुच्चारयति स वादिः विद्वान् वा। वारयति निवारयतीति वारिः गजबन्धनी श्रृङ्खला वा। जले नुपुसकम्--वारि।
बाहुलकात्-हरतीति हरिः पथिकसंसृतिर्वा। `सप्रहारिः' योद्धा। खटति. काङ्क्षतीति खाटिः शुष्कव्रणस्थानं वा।।
126.नहो भश्च।।125।।
नाभिः।।126।।
126.नह्यति दुष्टं नाडीर्वा बघ्नातीति नाभिः क्षत्रियः प्राण्यङ्गं वा। नाभी--ङीष्।।
127.कृषेर्वृद्धिश्छन्दसि।।127।।
कार्षिः।।127।।
127.कर्षत्याकर्षतीति कार्षिः त्र्प्रग्निर्वा। लोके तु---`कृषिः'।।
128.श्रः शकुनौ।।128।।
शारिः। शारिका।।128।।
128.श्रृणाति हिनस्तीति शारिः पक्षी । स्त्री --शारिका। शुकशारिकमिति पक्षर एकवद्भावः। शारीन् हन्तीति शारिका वा। शकुनेरन्यत्र शरिः हिंस्रः। कपिलकादित्वाल्लत्वम्---शलिः त्र्प्रपिशमिर्मुनिविशेषस्तस्यापत्यमापिशलिः। बाह्वादित्वादिञ्।।
129.कृञ उदीचां कारुपु।।129।।
कारिः।।129।।
129.करोतीति कारिः शिल्पी। शिल्पिनोऽन्यत्र---करिः।।
130.जनिघसिभ्यामिण्।।130।।
जनिः। घासिः।।130।।
130.जायतेऽसौ जनिः जननं वा। घसति भक्षयती घासिः त्र्प्रग्निर्वा।
बाहुलकात्---शल्यते प्राप्यतेऽसौ शालिः व्रीहयो वा। पलति गच्छतीति पालिः। खड्गादेरग्रभागो वा। प्रत्ययान्तरकरणं स्वरार्थम्।।
131.अज्यतिभ्यां च।।131।।
आजिः। आतिः।।131।।
131.त्र्प्रजन्तिः क्षिपन्ति शस्त्रादिकं यत्र स त्र्प्राजिः संग्रामो वा। अतति निरन्तरं गच्छतीति त्र्प्रातिः तित्तिरभेदो वा। शोभना त्र्प्राती "स्वाती" नक्षत्रम्।।
132.पादे च।।132।।
पदाजिः। पदातिः।।132।।
132.पद्भ्यामजत्यतति वा. स पदाजिः। पदातिः पद्गः। पादस्य पदाज्ज्यातिo [6। 350] इति सूत्रेण पदादेशः।।
133.अशिषणाय्योरुडायलुकौ च।।133।।
राशिः। पाणिः।।133।।
133.त्र्प्रशेरुट् पणायतेरायलुक् । त्र्प्रश्नुते व्याप्नोतीति राशिः समूहो वा। पणायति व्यवहरति येन स पाणिः हस्तो वा।।
134.वातेर्डिच्च।।134।।
विः।।134।।
134.वाति वायुवद्गच्छतीति विः पक्षी वा। डित्वादाकार लोपः। त्र्प्रटन्ति वयोऽस्यामिति त्र्प्रटविः नगरी। पदस्य विः `पदवी'।।
135.प्रे हरतेः कूपे।।135।।
प्रहिः।।135।।
135.इण्--डित्। प्रहरति जलमस्मात् स प्रहिः कूपो वा। कूपादन्यत्र----हरिः।।
136.नौ व्यो यलोपः पूर्वस्य च दीर्घः।।136।।
नोविः।।136।।
136.पूर्वस्योपसर्गस्य दीर्घः। निवीयते संव्रियते सा नीवः; नीवी मूलधनं दुकूलबन्धनं वा।।
137.समाने ख्य- स चोदात्तः।।137।।
सखा।।137।।
137.समानं ख्यातीति सखा; सखायौ;सखायः मित्रं सहायो वा।।
138.आङि श्रिहनिभ्यां ह्रस्वश्च।।138।।
अश्रिः। अहि:।।138।।
138.त्र्प्राश्रयति तत्रेति त्र्प्रश्रिः कोणो वा। त्र्प्राहन्तीति त्र्प्रहिः मेघः सर्पो वा। त्र्प्रत्राङुपसर्गस्यैव ह्रस्वत्वम्।।
139.अच इः।।139।।
रविः। कविः। पविः। त्र्प्ररिः। त्र्प्रलिः।।139।।
139.त्र्प्रजन्ताद्धातोरिः प्रत्ययः। लुनाति छिनत्तीति लविः छेदको लोहो वा। पुनातीति पविः वज्रं हीरकं वा। तरति येन स तरिः वस्त्रादिस्थापनभाण्डं वाः। स्त्रियीं--तरी। रौतिति रविः सूर्यो वा। कौति शब्दयत्युपदिशति स कविः मेधावी विद्वान् क्रान्तदर्शनो वा। स्त्रियां कवी। ऋच्छति प्राप्नोति परपदार्थानिति त्र्प्ररिः शत्रुर्वा। कपिलकादित्वाल्लत्वे---त्र्प्रलिः भ्रमरो वा। नत्वेनातिक्रामतीति नखयति तस्मात् नखिः। सूचयतीति सूचिः; इत्यादि।।
140.खनिकष्यज्यसिवसिवनिसनिध्वनिग्रन्थिचरिभ्यश्च।।140।।
खनिः। कषिः। त्र्प्रजिः। असिः। वसिः। वनिः। सनिः। ध्वनिः। ग्रन्थिः। चरिः।।140।।
140.खनति येन खन्यते यत्रेति वा स खनिः धनस्थानं वा। बाहुलकाद्दीर्घत्वे खानिः इत्यपि। कषति हिनस्नीति कषिः हिसको वा। त्र्प्रनक्ति व्यनक्ति कार्यमिति त्र्प्रजिः प्रेषणकर्ता। ङीष्---`अञ्जी' मङ्गलार्थः। त्र्प्रस्यति क्षिपत्यनेनेति त्र्प्रसिः खड्गो वा। वस्त त्र्प्राच्छादयत्यनेनेति वसिः वस्त्रं वा। वनति संभजतीति वनिः त्र्प्रग्निर्वा। धान्यवनिर्धान्यराशिः। वन्यते याच्यत इति वनिः,तं वनिं याचनमिच्छतीति वनीयति,तदन्ताण्ण्वुल्---`वनीयकः' प्रार्थकः। सनोति ददातीति सनिः त्र्प्रध्येषणं वा। ध्वन्यते उञ्चार्यते स ध्वनिः शब्दो वा। यं ग्रथ्नाति समुदेति स ग्रन्थिः पर्व। चरतीति चरिः पशुर्वा।।
141.वृतेश्छन्दसि।।141।।
वर्तिः।।141।।
141.वर्त्तते तत्र येन वा स वर्त्तिः योगक्रिया साधनद्रव्यं मार्गो वा।।
142.भुजेः किच्च।।142।।
भुजिः।।142।।
142.भुनक्ति पालयति भक्षयति वा सः भुजिः अग्निर्वा।
143.कॄगॄशॄपॄकुटिभिदिछिदिभ्यश्च।।143।।
किरिः। गिरिः। शिरिः। पुरिः। कुटिः। भिदिः। छिदिः।।143।।
143.किदिति वर्तते। किरतीति किरिः वराहो वा। गिरति गृणाति वा स गिरिः गोत्रमक्षिरोगः पर्वतो मेघो वा। श्रृणातीति शिरिः हन्ता। शिपर्त्तीति पुरिः नगरं नदी वा। कुटतीति कुटीः कुटी शाला वा। भिनत्ति येन स भिदिः वज्रं वा। छिंनत्त्यनेन स छिदिः परशुर्वा।
बहुलचनात्---तरति प्लवतेऽसौ तित्तिरिः पक्षिभेदो वा। `तृ' धातोरिः प्रत्ययः स च कित् सन्वत्कार्यमभ्यासस्य तुगागमश्च।।
144.कुण्ठिकम्प्योर्नलोपश्च।।144।।
कुठिः। कपिः।।144।।
144.कुण्ठति गतिं प्रतिहन्तीति कुठिः पर्वतो वृक्षो वा। कम्पतेऽमौ कपिः वानरो वर्णभेदो वा। कपिवर्णमस्यास्तीति `कपिशः' कपिलवर्णः। लोमादिपाठादत्र मत्वर्थीयः शप्रत्ययः।।
145.सर्वधातुभ्यो मनिन्।।145।।
कर्म। चर्म। भस्म। जन्म। शर्म। हेम। श्लेष्मा। तर्म। स्थाम। दाम। छद्म। सुत्रामा।।145।।
145.क्रियते तत् कर्म क्रिया वा। त्र्प्रर्द्धर्चादित्वादुभयलिङ्गः कर्मशब्दः----कर्माणं कुरुते शुभम्। चरति गच्छति येन तत् चर्म प्रसिद्धम्। भसितं दीपितमिति यत्तद् भस्म। जायते यत्र तत् जन्म उत्पतिः। श्लिषतीति श्लेष्मा कफोद्भावो वा। श्लेष्माऽस्यास्तीति पामादित्वान्मत्वर्थे नः प्रत्ययः----`श्लेष्मणः'। सिध्मादित्वात्---`श्लेष्मलः'। तरतीति तर्म यूपाग्रं वा, तर्मणी, तर्माणि। तिष्ठति येन तत् स्थाम बलं वा। स्थामनी। ददातीति दाम स्रग्वा। छादयतीति छद्म माया वा। इस्मन्o[6। 4। 97] इति ह्रस्वत्वम्। सुष्ठु त्रायत इति सुत्रामा। ओषति दहतीति उष्म। त्र्प्रन्येषामपिo[6। 3। 135] इति दीर्घे--ऊष्मा ग्रीष्मर्त्तुर्वाष्पो वा।।
146.बृंहेर्नोऽच्च।।146।।
ब्रह्म।।146।।
146.र्बृहति बर्धते तद् ब्रह्म ईश्वरो वेदस्तत्वं तपो वा।।
147.अशिशकिभ्यां छन्दसि।।147।।
अश्मा। शक्मा।।147।।
147.अश्नात्यश्नुते व्याप्नोति वा स त्र्प्रश्मा मेघः पाषाणो वा। भाषायामपि दृश्यते---त्र्प्रश्मानं दृषदं मन्ये। शक्नोतीति शक्मा सूर्यो वा।।
148.हृभृधृसृस्तॄश्रृभ्य इमनिच्।।148।।
हरिमा। भरिमा। धरिमा। रसरिमा। स्तरिमा। शरिमा।।148।।
148.छन्दसीति वर्तते। हरति स हरिमा कालो वा। भर्तु योग्यो भरिमा कुटुम्बं वा। ध्रियत इति धरिमा रूपं वा। सरतीति सरिमा वायुर्वा। स्तीर्यत आच्छाद्यत इति स्तरिमा तल्पं वा। श्रृणातीति शरिमा प्रसरवो वा।।
149.जनिमृङ्भ्यामिनन्।।149।।
जनिमा। मरिमा।।149।।
149.छन्दसीत्यनुवर्तते । जायत इति जनिमा जन्म। म्रियत इति मरिमा मृत्युः।।
150.वेञः सर्वत्र।।150।।
वेमा।।150।।
150.वयति वस्त्राणि येन वेमा तन्तुवायदण्डः वस्त्रनिर्माणसामग्री वा। सर्वत्र वचनाच्छन्दसीति निवृत्तम्।।
151.नामन्सीमन्व्योमन्रोमन्लोमन्पाप्मन्ध्यामन्।।151।।
151.सप्तामी मनिनन्ता निपात्यन्ते। म्नायतेऽभ्यस्यते येन तत् नाम संज्ञा। स्वार्थे वार्तिकेन घेयट्। नामैव `नामधेयम्'। सिनोति बघ्नातीति सीमा त्र्प्रवधिर्वा। व्ययति संवृणोतीति व्योम अन्तरिक्षं वा। रौति शब्दयतीति रोम। लूयते छिद्यते तत् लोम गात्रकेशा वा। पिबतीति पाप्मा किल्विषं वा। घातोः पुक्। ध्यायते स ध्यामा परिमाणं तेजो वा।
बाहुलकात्---यक्षयति पूजयतीति यक्ष्मा राजरोगो वा। सुवति प्रेरयतीति सोमा चन्द्रो वा। हूयतेऽसौ होमा आहुतिर्वा। दधाति यद्यत्र वेति धाम स्थानं तेजो वा।।
152.मिथुने मनिः।।152।।
सुशर्मा। सुधर्मा।।152।।
152.यत्रोपसर्गो धातुक्रियया सम्बद्धस्तन् मिथुनम्,तस्मिन् सत्युक्तेभ्यो वक्ष्यमाणोभ्यश्च धातुभ्यो मनिः प्रत्ययः स्यान्नतु मनिन्। स्वरभेदार्थो नियमः। सुष्ठु श्रृणातीति सुशर्म्मा राजविशेषो वा। सुधरतीति सुधर्मा इत्यादि।।
153.सातिभ्यां मनिन्मनिणौ।।153।।
साम। आत्मा।।153।।
153.स्यति कर्माणि समापयतीति साम वेदभेदो वा। त्र्प्रतति निरन्तरं कर्मफलानि प्राप्नोति वा स त्र्प्रात्मा। त्र्प्रात्मने हितम्`त्र्प्रात्मनीनम्'।।
154.हनिमशिभ्यां सिकन्।।154।।
हंसिका। मक्षिका।।154।।
154.हन्तीति हंसिका हंसस्त्री वा। मशति शब्दयतीति रोषं करोति वा सा मक्षिका प्रसिद्धा जातिर्वा।।
155.कोररन्।।155।।
कवरः।।155।।
155.कौत्युपदिशथीति कबरः पाठको वा। केशविन्यासः`कबरी'। त्र्प्रन्यत्र `कवरा' कन्या पाठिकेत्यर्थः।।
156.गिरः उडच्।।156।।
गरुडः।।156।।
156.गिरति निगलतीति गरुडः पक्षिभेदो वा।।
157.इन्देः कमिन्नलोपश्च।।157।।
इदम्।।157।।
157.इन्दति परमैश्वर्यहेतुर्भवतीति इदम् प्रत्यक्षविषयबोधकः सर्वांनामसंज्ञको वा।।
158.कायतेर्डिमिः।।158।।
किम्।।158।।
158.कायति शब्दयतीति किम् प्रश्नाद्यर्थे वा।।
159.सर्वधातुभ्यः ष्ट्रन्।।159।।
वस्त्रम्। अस्त्रम्। छत्रम्।।159।।
159.वस्त त्र्प्राच्छाद्यत इति वस्त्रम्। त्र्प्रस्यति क्षिपतीति त्र्प्रस्त्रम्। छादयति धर्मादिकमपवारयतीति छत्रम् इति प्रसिद्धम्। इस्मन्त्रन्o[6। 4। 97] इतिसूत्रेण ह्रस्वादेशः। पतति यो गच्छति येन वा तत् पत्रम् वाहनं वा। राजतेऽसौ पाष्ट्रः राष्ट्रं राज्यं देशो वा जातिविशेषो वा। त्र्प्रन्येऽपि---गच्छत्यनया सा गन्त्री महच्छकटं वा। पिबत्यनेन तत् पात्रम्। पाति रक्षतीति पात्रः सज्जनो वा। दशति यया सा दंष्ट्रा दन्तो वा इत्यादि।।
160.भ्रस्जिगमिनमिहनिविश्यशां वृद्धिश्च।।160।।
भ्राष्ट्रः। गान्त्रम्। नान्त्रम्। हान्त्रम्। वेष्ट्रम्। आष्ट्रम्।।160।।
160.पुज्जति यत्रेति भ्राष्ट्रः त्र्प्रम्बरीषो वा। गच्छति येन तत् गान्त्रम् शकटं वा। नमति येन तत् नान्त्रम् स्तोत्रं वा। हन्यते तत् हान्त्रम् मरणं वा। विशन्ति यत्रेति वेष्ट्रम् लोको वा। त्र्प्रश्नुते व्याप्नोतीति त्र्प्राष्ट्रम् त्र्प्राकाशो वा।।
161.दिवेर्द्युच्च।।161।।
द्यौत्रम्।।161।।
161.वृद्धिरित्यनुवर्त्तते। दीव्यति द्योतते प्रकाशते तद् द्यौत्रम्।।
162.उषिखनिभ्यां कित्।।162।।
उष्ट्रः। खात्रम्।।162।।
162.ओषति दहतीति उष्ट्रः पशुजातिभेदो वा। खन्यते तत् खात्रम् खनित्रं जलाधारविशेषो वा। जनसनखनांo[6। 4। 42] इत्यात्वम्।।
163.सिविमुच्योष्टेरू च।।163।।
सूत्रम्। मत्रम्।।163।।
163.सीव्यति येन यदर्थं बध्नाति वा तत् सूत्रम् तन्तुः शास्त्रैकदेशो वा। मुच्यते यत्तत् मूत्रम् प्रस्रावो वा।।
164.अमिचिमिशसिभ्यः क्रः।।164।।
अन्त्रम्। चित्रम्। मित्रम्। शस्त्रम्।।164।।
164.त्र्प्रमति जानाति प्राप्नोति येन तत् त्र्प्रन्त्रम् उदरनाडी वा। चीयते तत् चित्रम् चित्रा नक्षत्रं वा,चैत्रो मासः। मिनोति मान्यं करोतीति मित्रम् सुहृद्वा। नित्यन्नपुंसकम्,क्वचित् पुंल्लिङ्गो वा---`शन्नो मित्रः' इत्यादिषु। त्र्प्रयम्मित्रम्। इयम्---मित्रम्। शोभनानि मित्राण्यस्याः सन्तीति `सुमित्रा' तस्या त्र्प्रपत्यं `सौमित्रिः'। वाह्वादित्वादिञ्। शंसति हिनस्तीति येन तत् शस्त्रम् त्र्प्रायुधं वा।।
165.पुवो ह्रस्वश्च।।165।।
पुत्रः।।165।।
165.पुनाति पवित्रं करोतीति पुत्रः त्र्प्रात्मजो वा।।
166.स्त्यायतेर्ड्रट्।।166।।
स्त्री।।166।।
166.स्त्यायति शब्दयति गुणान् गृह्णाति वा सा स्त्री प्रसिद्धा भार्य्या वा।।
167.गुधृवीपचिवचियमिसदिक्षदिभ्यः स्त्रः।।167।।
गोत्रम्;गोत्रा। धर्त्रम्। वेत्रम्। पक्त्रम्। वक्त्रम्। यन्त्रम्। सत्रम्। क्षत्रम्।।167।।
167.गवते शब्द्यत इति गोत्रम् नाम वंशो वा। गोत्रा पृथिवी धरतीति धर्त्रम् गृहं वा। वेति गच्छतीति वेत्रम् लताविशेषो वा। पचति येन यत्र वा तत् पक्त्रम् गार्हपत्यं वा। वक्ति येन तद् वक्त्रम् मुखं वा। यच्छति उपरमति येन तद् यन्त्रम् कलाविशेषो वा। सीदन्ति यत्रेति सत्रम् यज्ञो वा। सतः सत्पुरुषान् त्रायते तत् सत्रमिति व्युत्पत्त्यन्तरम्। `क्षद' सौत्रो धातुः। क्षदति रक्षतीति क्षत्रम् वर्णभेदो वा। क्षतात्त्रायत इत्यपि।।
168.हुयामाश्रुभसिभ्यस्त्रन्।।168।।
होत्रम्। यात्रा। मात्रा। श्रोत्रम्। भस्त्रा।।168।।
168.हूयत इति होत्रम् होमः। ययाति इति यात्रा गमनं वा। मातीति मात्रा मानं भूषणं वा। श्रूयतेऽनेन तत् श्रोत्रम् करणं वा। बिभस्ति दीप्यते यया सा भस्त्रा त्र्प्रग्निज्वलनी वा।।
169.गमेरा च।।169।।
गात्रम्।।169।।
169.गच्छति चेष्टतेऽनेनेति गात्रम् त्र्प्रवयवः शीररं वा।।
170.दादिभ्यश्छन्दसि।।170।।
दात्रम्। पात्रम्।।170।।
170.दाति लुनाति तत् दात्रम् धान्यादिछेदनसाधनं वा। पिबत्यनेनेति पात्रम् योग्यो भाजनं वा। पूर्वत्रापि `पात्रम्' इति साधितम्, तत्र प्रत्ययस्य षित्वात् पात्री ब्राह्मणीत्यपि साधितम्। क्षयति नश्यति निवासहेतुर्भवतीति क्षेत्रम् केदारः कलत्रं वा। एवमन्येऽपि शब्दा द्रष्टव्याः।।
171.भूवादिगॄभ्यो णित्रन्।।171।।
भावित्रम्। वादित्रम्। गारित्रम्।।171।।
171.भवतीति भावित्रम् लोकत्रयी वा। वाद्यते तद् वादित्रम् तूर्यादिर्वा। गीर्य्यते भक्ष्यते तद् गारित्रम् त्र्प्रोदनो वा।।
172.चरेर्वृत्ते।।172।।
चारित्रम्।।172।।
172.चरतीति चारित्रम् वृत्तान्तं समाचारो वा। इत्रच्प्रत्यये `चरित्रं' सुशीलम्।।
173.अशित्रादिभ्य इत्रोत्रौ।।173।।
अशित्रम्। वहित्रम्। धरित्री। त्रोत्रम्। वरुत्रम्।।173।।
173.त्र्प्रश्यादिभ्य इत्रः। त्र्प्रश्नुते व्याप्नोतीति त्र्प्रशित्रम् चरुर्वा। कटतीति कटित्रम् कवचभेदो बा। वहति येन तद् वहित्रम् वाहनं वा। बध्नातीति बधित्रम् कामो वा। धरतीति धरित्री पृथिवी वा। त्रादिभ्य उत्रः। त्रायते येन तत् त्रोत्रम् प्रहारो वा। लुनाति छिनत्ति येन तत् लोत्रम् चोरचिह्नं वा। वृणोतीति वरुत्रम् प्रावरणं वा।।
174.अमेर्द्विषति चित्।।174।।
त्र्प्रमित्रः।।174।।
174.शत्रौ वाच्येऽमेरित्रः। त्र्प्रमति गच्छतीति त्र्प्रमित्रः शत्रुः।।
175.आः समिण्निकषिभ्याम्।।175।।
समया। निकषा।।175।।
175.समेतीति समया। निकषति हिनस्तीति निकषा। समीपवाचकौ वा। स्वरादिपाठादनयोरव्ययत्वम्।
बाहुलकाद्-दीव्यति दिवा दिनं वा। दुष्यतीति दोषा रात्रिर्वा। अनयोरपि तत्रैव पाठादव्ययत्वम्। स्वदते स्वादुक्रियते या सा स्वधा न्यायेनैश्वर्यक्रियां तृप्तिर्वा। धातोर्दस्य धः।।
176.चितेः कणः कश्च।।176।।
चिक्कणम्।।176।।
176.चेतति जानाति येन तत् चिक्कणम् स्निग्धं वा।।
177.सूचेः स्मन्।।177।।
सूक्ष्मम्।।177।।
177.सूचयति पैशुन्यं करोतीति सूक्ष्मम् त्र्प्रत्यल्पं वा।।
178.पातेर्डुम्सुन्।।178।।
पुमान्।।178।।
178.पाति रक्षतीति पुमान्; पुमांसौ; पुमांसः। त्र्प्रसुङादिकार्य्यम्। शोभनः पुमान् यस्याः सा `सुपुंसी'। त्र्प्रसुङ्, उगितत्वान् ङीप्।।
179.रुंचिभुजिभ्यां किष्यन्।।179।।
रुचिष्यम्। भुजिष्यः।।179।।
179.रोचते तत् रुचिष्यम् इष्टं वा। भुनक्तीति भुजिष्यः दासो वा।।
180.वसेस्तिः।।180।।
वस्तिः।।180।।
180.वस्त त्र्प्राच्छादयति सा वस्तिः वसनस्य दशाः कोणी नाभेरघोभागो वा।
बाहुलकात्---शास्ति शिक्षत इति शास्तिः राजदण्डो वा। यजतीति यष्टिः;यष्टी वा काष्ठदण्डो वा। त्र्प्रस्यते क्षिप्यते या सा त्र्प्रस्तिः। त्र्प्रगं वृक्षमस्यत्युत्पाटयति स त्र्प्रगस्तिः मुनिर्वा। तस्यापत्यम् `त्र्प्रागस्त्यः'। शकन्ध्वादित्वादत्र पररूपम्। पुलं महत्वमसते गच्छति प्राप्नोतीति पुलस्तिः ऋषिर्वा। तस्यापत्यं `पौलस्त्यः'। गभमन्धकारमस्यतीति गभस्तिः किरणो वा। दूयते परितापयतीति दूतिः;दूती वा, इतस्ततः समाचारज्ञापिका स्त्री वा।।
181.सावसेः।।181।।
स्वस्ति।।181।।
181.सुष्ठु त्र्प्रस्ति वर्त्तत इति स्वस्ति कल्याणं वा। बहुलवचनाद्भूभाव निषेधः स्वरादित्वादव्ययत्वं च।।
182.वौ तसेः।।182।।
वितस्तिः।।182।।
182.विशेषेण तस्यत्युपक्षिपति वा सा वितस्तिः द्वादशाङ्गुलं परिमाणं वा।।
183.पदिप्रथिभ्यां नित्।।183।।
पत्तिः। प्रथितिः।।183।।
183.पद्यते गच्छत्यसौ पत्तिः पुरुषो वा। प्रथ्यते या सा प्रथितिः प्रख्यातिर्वा। तितुत्रo[7। 2। 9] इति सूत्रेऽग्रहादीनामिति वार्तिकेनेट्।।
184.दृणातेर्ह्रस्वः।।184।।
दृतिः।।184।।
184.दीर्यतेऽसौ दृतिः चर्ममयं पात्रं वा।।
185.कॄतॄकृपिभ्यः कीटन्।।185।।
किरीटम्। तिरीटम्। कृपीटम्।।185।।
185.किरति विक्षिपतीति किरीटम् मुकुटं शिरोवेष्टनं वा। तरतीति तिरीटम् शिरोवेष्टनं लोघ्रो वा। कल्पतेऽसौ कृपीटम् कुक्षिरुदकं वा। बाहुलकादत्र लत्वाभावः।।
186.रुचिवचिकुचिकुटिभ्यः कितच्।।186।।
रुचितम्। उचितम्। कुचितम्। कुटितम्।।।186।।
186.रोचते तत् रुचिरम् मिष्टं वा। वक्तुं योग्यं उचितम् योग्यं वा। कोचति शब्दतारं करोतीति कुचितम् परिमितं वा। कुटतीति कुटितम् कुटिलं वा।।
187.कुटिकुषिभ्यां क्मलन्।।187।।
कुड्मलम्। कुष्मलम्।।187।।
187.कुठतीति कुड्मलम् मुकुलम् `फूलती हुई कली'इति प्रसिद्धम्। कुष्णाति निष्कर्षतीति कुष्मलम् पर्णं वा।।
188.कुषेर्लश्च।।188।।
कुल्मलम्।।188।।
188.कुष्णातीति कुल्मलम् पापं वा।।
189.सर्वधातुभ्योऽसुन्।।189।।
चेतः।। सरः। सदः।।189।।
189.वर्चते दीप्यतेऽसौ वर्चः तेजः पुरीषां वा। रक्षतीति रक्षः पालको दुष्टो वा। प्रज्ञादित्वादणि स एव`राक्षसः'। रुणद्धि येन स रोधः तटो वा। चेतति जानाति येन तत् चेतः चित्तं वा। सरन्ति गच्छन्त्यापो यत्र तत् `सरः' तडागो वा। स्त्रीत्वविवक्षायां गौरादित्वान् `सरसी' महासरो वा। `सरस्वान्' समुद्रः। सरो विज्ञानमुदकं वा विद्यतेऽस्यां सा `सरस्वती' वाक् नदी वा। रोदतीति रोदः। गौरादित्वाद् `रोदसी' द्यावापृथिव्यौ वा। वेति गच्छतीति वयः कालकृताऽवस्था वा। अथवा वेति खादतीति वयः; वय एव `वायसः' काकः प्रज्ञादित्वादण्। सीदन्त्यत्रेति सदः सभा वा। एति प्राप्नोतीति त्र्प्रयः लोहं वा। त्र्प्रयः कामयतेऽसौ `त्र्प्रयस्कान्तः' चुम्बकमणिः। त्र्प्रनिति जीवति येनेति `त्र्परनः' त्र्प्रोदनं पक्वान्नं वा। त्र्प्रनो महत्सम्पद्यते यत्र तद् `महानसम्' पाकस्थान्। समासान्तष्टच्। ताम्यति काङ्क्षति येन तत् तमः गुणः क्लेशो रात्रिरन्धकारो वा। तमशब्दोऽच् प्रत्ययान्तोऽदन्तोऽपि तत् `तमः' गुणः क्लेशो रात्रिरन्धकारो वा। तमशब्दोऽच् प्रत्ययान्तोऽदन्तोऽपि दृश्यते। महति पूजयति पूज्यो भवति वेति महः महद् वा,महसी,महांसि। त्र्प्रच्प्रत्ययेऽकारान्तोऽपि। सहते यत्रेति सहः वलं मार्गशीर्षो वा। सहसा बलेन सह प्रवर्त्तते स `साहसिकः' दस्युर्दुष्टकर्मा वा। सहो बलं विद्यते यत्रेति `सहस्यः' पौषो मासः। तपति दुःखीभवति तप्यते समर्थो वा भवति येन तत् तपः धर्मसेवनं माघमासो वा। तपति साधु`तपस्यः' फाल्गुनो मासः। ग्रीष्मेऽकारान्तस्तपशब्दः। मिमीते येन स माः;मासः व इत्यादि।।
190.रपेरत एच्च।।190।।
रेपः।।190।।
190.रप्यत उच्यति इति रेपः त्र्प्रवद्यं वचो वा।।
बहुलवचनादन्यत्रापि--पीयते तत् पयः उदकं दुग्धं वा। पयोऽस्या अस्तीति `पयस्विनी' गौः। `पयस्वी' तडागः। विनिः। धातोरीत्वम्। पुनर्नुणे स्तययादेशः।।
191.अशेर्देवने युट् च।।191।।
यशः।।191।।
191.त्र्प्रश्यते दीव्यते क्रीडादि क्रियते येन तत् यशः कीर्तिर्वा।।
192.उब्जेर्बले बलोपश्च।।192।।
ओजः।।192।।
192.उब्जति कोमलो भवतीति त्र्प्रोजः पराक्रमो वा। त्र्प्रोजसा वर्त्तते इति `त्र्प्रौजसिकः' ठक्।।
193.श्वेःर सम्प्रसारणं च।।193।।
शवः।।193।।
193.श्वयति गच्छतीति शवः मृतकशरीरं वा।
बाहुलकात्---वहति यत् इति,ऊधः गवादेर्दुग्धस्थां वा। धातोः सम्प्रसारणे कृते दीर्घत्वं धकारश्चान्तादेशः। घट इवोधो यस्याः सा `घटोध्नी; कुण्डोध्नी' गौर्महिषी वा।।
194.श्रयतेः स्वाङ्गे शिरः किच्च।।194।।
शिरः।।194।।
194.श्रीयत त्र्प्राश्रीयते तत् शिरः मस्तकम्। शिरसी; शिरांसि।।
195.अर्त्तेरुच्च।।195।।
उरः।।195।।
195.स्वाङ्ग इत्यनुवर्त्तते। ऋच्छति प्राप्नोति येन तत् उरः हृदयस्थानं वा। पिच्छिादित्वादिलच्। बहूरोऽस्यास्तीति `उरसिलः'।।
196.व्याधौ शुट् च।।196।।
त्र्प्रर्शः।।196।।
196.ऋच्छति प्राप्नोति दुखं येन तत् त्र्प्रर्शः गुदोरगो वा। त्र्प्रर्शोऽस्यास्तीति `अर्शसः' पुमान्। त्र्प्रर्श त्र्प्रादिo[5।2।127] इत्यच्।।
197.उदके नुट् च।।197।।
अर्णः।।197।।
197.त्र्प्रर्तेरित्येव। ऋच्छति गच्छतीति त्र्प्रर्णः जलम्। त्र्प्रर्णोऽस्मिन्नस्तीति `त्र्प्रर्णवः' समुद्रः। व प्रत्यये सलोपः।।
198.इण आगसि।।198।।
एनः।।198।।
198.ईयते प्राप्यते दुःखमनेन तद् एनः पापं वा।।
199.रिचेर्धने घिच्च।।199।।
रेक्णः।।199।।
199.रिणक्ति व्ययं करोति यत् तत् रेक्णः सुवर्णां वा। धित्वात्कुत्वम्।।
200.चायतेरन्ने ह्रस्वश्च।।200।।
चनः।।200।।
200.चायते पूज्यतेऽनेन तत् चनः भक्तम्। प्रत्ययस्य नुडागमे सति यलोपो ह्रस्वश्च।।
201.वृङ्शीङ्भ्यां रूपस्वाङ्गयोः पुट् च।।201।।
वर्पः। शेपः।।201।।
201.व्रियते स्वीक्रियते तत् वर्पः रूपम्। शेते येन तत् शेषः शिङ्गेन्द्रियं वा। अकारान्तोऽपि मेढ्रवाची शेपशब्दो दृश्यते शुनः इव शेषोऽस्य स `शुनः शेप' मुनिः। षष्ठ्या त्र्प्रलुक्।
बाहुलकात्---वर्णव्यत्यये वर्फः;शेफः इत्यपि सिद्धम्।।
202.स्रुरीभ्यां तुट् च।।202।।
स्रोतः। रेतः।।202।।
202.स्रवति चलतीति स्रोतः स्वतो जलक्षरणं वा। रीयते स्रवतीति रेतः वीर्यं वा।।
203.पातेर्बले जुट् च।।203।।
पाजः।।203।।
203.पाति रक्षतीति पाजः बलं वा।।
204.उदके थुट् च।।204।।
पाथः।।204।।
204.पातेरेव। पातीति पाथः जलम्।।
205.अन्ने च।।205।।
पाथः।।205।।
205.थुट्। पाति रक्षतीति पाथः भक्तम्।।
206.अदेर्नुम् धौ च।।206।।
त्र्प्रन्धः।।206।।
206.अन्न इत्यनुवर्त्तते। त्र्प्रद्यते भक्ष्यते तद् त्र्प्रन्धः त्र्प्रन्नमोदनो वा।।
207.स्कन्देश्च स्वाङ्गे।।207।।
स्कन्धः।।207।।
207.स्कन्दते गच्छति चेष्टते सुष्यति वा येन तत् स्कन्धः बाहुमूलं वृक्षावयवो वा। दकारान्तोऽप्ययम्।।
208.आपः कर्माख्यायां ह्रस्वो नुट् च वा।।208।।
अप्नः;त्र्प्रपः। आपः।।208।।
208.त्र्प्राप्यते सुखं येन तत् त्र्प्रप्नः;त्र्प्रपः त्र्प्रपत्यं सुकर्म वा। ह्नस्वास्यपि विकल्पे---त्र्प्राप इत्यपि भवति। त्र्प्रापोभिर्मार्जनमित्यादि सत्प्रयोगदर्शनात्।।
209.रूपे जुट् च।।209।।
त्र्प्रब्जः।।209।।
209.त्र्प्राप इत्येव। आप्यते यत् तद् त्र्प्रब्जः रूपम्। त्र्प्रद्भ्यो जात इति निर्वचने त्र्प्रब्जः कमलं वा।।
210.उदके नुम्भौ च।।210।।
अम्भः।।210।।
210.त्र्प्राप इत्येव। त्र्प्राप्यते तत् त्र्प्रम्भः उदकम्। त्र्प्रम्भसा वर्त्तते इति `त्र्प्राम्भसिकः' मत्स्यः।।
211.नहेर्दिवि भश्च।।211।।
नभः।।211।।
211.नह्यति धर्म बध्नातीति नभः मेघधूल्यादियुक्त त्र्प्राकाशः श्रावणमासो वा। नभोऽस्मिन् शुद्धमस्तीति `नभस्यः' भाद्रो मासः।।
212.इण आगोऽप धे च।।212।।
आगः।।212।।
212.ईयते प्राप्यते ज्ञायते वा तत् त्र्प्रागः त्र्प्रपराधो दण्डो वा।।
213.अमेर्हुक् च।।213।।
त्र्प्रंहः।।213।।
213.त्र्प्रमन्ति प्राप्नुवन्ति दुःखं येन तत् त्र्प्रंहः पापं वा।।
214.रमेश्च।।214।।
रंहः।।214।।
214.चात् हुक्। रमते येन तत् रंहः वेगो वा।।
215.देशेऽह च।।215।।
रहः।।215।।
215.चाद्रमेरसुन्। रमन्तेऽस्मिन्निति रहः एकान्तो विश्वास देशो वा। रह एकान्ते भवं `रहस्यम्' वेदान्तं वा। देशादन्यत्र रहः त्र्प्रव्ययं शब्दान्तरं वास्ति। रहो मैथुनसमयस्तत्र भवं `रहस्यम्' मैथुनम्। दिगादित्वाद्यत्।।
216.अञ्च्यञ्जियुजिभृजिभ्यः। कुश्च।।216।।
अङ्कः। अङ्गः। योगः। भर्गः।।216।।
216.अञ्चति गच्छति येन तत् त्र्प्रङ्कः सङ्ख्याद्योतं चिह्नं वा। अनक्ति व्यक्तीकरोतीति त्र्प्रङ्गः पक्षी वाः। त्र्प्रवयवेऽङ्गशब्दोऽदन्तः। युज्यतेः स योगः समाधिः कालो वा। भर्जति पक्वं भवतीति भर्गः प्रजापतिः तेजो वा।
बाहुलकात्---उच्यते यत्र तत् त्र्प्रोकः स्थानं वा। न्यङ्ववादित्वात् कुत्मव्।।
217.भूरञ्जिभ्यां कित्।।217।।
भुवः। रजः।।217।।
217.भवन्ति यस्मिन्निति भुवः त्र्प्रन्तरिक्षं वा। रजति तत् रजः लोकः सूक्ष्मधूलिः स्त्रीपुष्पं गुणो वा।। त्र्प्रकारान्तश्च।।
218.वसेर्णित्।।218।।
वासः।।218।।
218.वस्त त्र्प्राच्छादयति शरीरादिकमनेन तत् वासः वस्त्रं वा। त्र्प्रसुनो णिद्वद्भावाद् वृद्धिः।।
219.चन्देरादेश्च छः।।219।।
छन्दः।।219।।
219.चन्दति हृष्यति येन दीप्यते वा तत् छन्दः गायत्र्यादि कपटमिच्छाऽभिप्रायो वशो वा। छन्दानुवृत्तिः,इत्यादिप्रयोगदर्शनादकारान्तोऽप्ययं शब्द इत मन्तव्यम्।।
220.पचिवचिभ्यां सुट् च।।220।।
पक्षः। वक्षः।।220।।
220.पचतीति पक्षः पूर्वोत्तरपक्षौ वा। वक्ति येन तद् वक्षः हृदयं वा।।
221.वहिहाधाञ्भ्यश्छन्दसि।।221।।
वक्षाः। हासाः। धासाः।।221।।
221.सुट्। वहति भारमिति वक्षाः अनड्वान् वा। हीयते हीनो भवतीति हासाः चन्द्रमा वा। दधातीति धासाः पर्वतो वा।।
222.इणश्चासिः।।222।।
अयाः।।222।।
222.एति प्राप्नोतीति त्र्प्रयाः त्र्प्रग्निर्वा। स्वरादिपाठादव्ययम्। त्र्प्रत एव दीर्घादिरासिः प्रत्ययः।।
223.मिथुनेऽसिः।।223।।
सुपयाः। सुयशाः।।223।।
223.यत्रोपसर्गो धातुक्रियया संयुक्तस्तन्मिथुनम्,तत्र सति येभ्यो धातुभ्योऽसुन् विधीयते तेभ्यः सर्वेभ्योऽसिरेव स्यात्। स्वरभेदार्थ सूत्रमिदम्। सुपयाः। सुतपाः। सुपेशाः। न्योजाः। सुजवाः। सुस्रोताः, इत्यादयो द्रष्टव्याः।।
224.नञि हन एह च।।224।।
अनेहाः।।224।।
224.न हन्यते विच्छिन्नो न भवतीति त्र्प्रनेहाः कालो वा। अनेहसौ, त्र्प्रनेहसः।।
225.विधाञो वेध च।।225।।
वेधाः।।225।।
225.विशेषेण दधातीति वेधाः; वेधसौ; वेधसम् विद्वान् विधाता जगदीश्वरो वा।।
226.नुवो धुट् च।।226।।
नोधाः।।226।।
226.नौति स्तौति नूयते स्तूयते वा स नोधाः ऋषिर्वा।।
227.गतिकारकोपपदयोः पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वञ्च।।227।।
सुतपाः। जातवेदाः।।227।।
227.गतिकारकोपपदाद्धातोरसिः प्रत्ययो भवति,तस्मिन् सति गतिकारकोपपदयोः पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। उत्तरपदप्रकृतिस्वरस्यापवादः। सुतपाः। सुतेजाः सुवक्षाः। कारके-उग्रतेजाः। हिरण्यरेताः। जातवेदाः। सर्ववेदाः। बिश्ववेदाः। वृद्धेभ्यः श्रृणोतीति वृद्धशवाः। विष्टर त्र्प्रासने श्रृणोतीति विष्टरशवाः,इत्यादि।।
228.चन्द्रे मो डित्।।228।।
चन्द्रमा।।228।।
228.चन्द्रमानन्दं मिमीतेऽसौ चन्द्रमाः सोमो वा। चन्द्रमसौ। चन्द्रमसः।।
229.वयसि धाञः।।229।।
वयोधाः।।229।।
229.वयो दधातीति वयोधाः तरुणो वा।।
230.पयसि च।।230।।
पयोधाः।।230।।
230.धाञ इत्येव। पयो दधातीति पयोधाः समुद्रो वा मेघविशेषः स्तनो वा।।
231.पुरसि च।।231।।
पुरोधाः।।231।।
231.धाञ इत्येव। पुरोऽग्रे यजमानं दघातीति पुरोधाः पुरोहितो वा।।
232.पुरूरवाः।।232।।
232.पुरु बहु रौत्युपदिशति ब्रवीति वा स पुरूरवाः राजर्षिर्वा।।
233.चक्षेर्बहुलं शिच्च।।233।।
नृचक्षाः।।233।।
233.विशेषेण चष्टेऽसौ विचक्षाः उपाध्यायो वा। नृन् चष्टे पश्यति ल्याति वा स नृचक्षाः ईश्वरो दुष्टो वा। शित्त्वाभावपक्षे-त्र्प्राचष्टेऽसौ त्र्प्राख्याः प्रख्याः प्रजापतिर्वा।।
234.उषः किच्च।।234।।
उषः।।234।।
234.त्र्प्रसिः। त्र्प्रोषति दहतीति उषः कर्णछिद्रं पर्वतभेदः। स्त्रियां सूर्योदयात् प्राक् प्रभातप्रकाशः उषा वा। उषः काले बुध्यते इति `उषर्बुधः' त्र्प्रग्निर्बालः संयमी वा। कप्रत्ययान्ताट्टापि कृते उषा रात्रिरित्यपि भवति।।
235.दमेरुनसिः।।235।।
दमुनाः।।235।।
235.दाम्यत्युपशमयतीति दमुनाः त्र्प्रग्निर्वा।।
236.अङ्गेरसिः।।236।।
त्र्प्रङ्गिराः।।236।।
236.त्र्प्रङ्गति प्राप्नोति जानाति वा स त्र्प्रङ्गिराः ईश्वरोऽग्निर्ऋषिभेदो वा। तस्यापत्यम्`त्र्प्राङ्गिरसः' त्र्प्रसिप्रत्ययस्य रुडागमः।।
237.सर्त्तेरप्पूर्वादसिः।।237।।
त्र्प्रप्सराः।।237।।
237.त्र्प्रप्सरति विरुद्धं गच्छतीति त्र्प्रप्सराः। उपसर्गान्तलोपः। अथवाऽप्सु जलेषु प्राणेषु वा सरन्तीति त्र्प्रप्सरसः किरणा वा। त्र्प्रथवा न प्सान्ति भक्षयन्ति रक्षां कुर्वन्तीति त्र्प्रप्सरसः प्रत्ययस्य रुट्। नित्यबहुवचनान्तः स्त्रीलिङ्गश्च।।
238.विदिभुजिभ्यां विश्वेऽसिः।।238।।
विश्ववेदाः। विश्वभोजाः।।238।।
238.विश्वं सर्वं वेत्ति जानातीति विश्ववेदाः जगदीश्वरो वा। विश्वे विद्यते विश्वं वा विन्दति स विश्ववेदाः अग्निर्वा। विश्वं भुनक्ति प्रलयसमये कारणरूपेण स्वात्मनि स्थापयति वा विश्वं पालयतीति विश्वभोजाः ईश्वरो राजा वा।।
239.वशेः कनसिः।।239।।
उशनाः।।239।।
इत्युणादिषु चतुर्थः पादः।।4।।
239.वष्टि कामयते स उशनाः शुक्रवारो वा। सम्प्रसारणादिकार्यम्।।
इत्युणादिव्याख्यायां वैदिकलौदिककोषे चतुर्थः पादः।।4।।
-------------------------------