महाभारतम्
चतुर्थपर्व
महाभारतम्-04-विराटपर्व-035
वेदव्यासः

महाभारतस्य पर्वाणि

सुशर्मणा युद्धे विराटस्य ग्रहणम् ।। 1 ।। भीमेन युधिष्ठिरचोदनया विराटस्य मोचनपूर्वकं सुशर्मणो बन्धनम् ।। 2 ।। युधिष्ठिरेण करुणया सुशर्मणो विमोक्षणम् ।। 3 ।।

वैशंपायन उवाच।	4-35-1x
तमसाऽभिप्लुते लोके रजसा चैव भारत। व्यतिष्ठन्त मुहूर्तं ते व्यूढानीकाः प्रहारिणम् ।। 1 ।।	4-35-1a 4-35-1b
ततोऽन्धकारं प्रणुदन्नुदतिष्ठन्निशाकरः। कुर्वाणो विमलां रात्रिं दर्शयन्क्षत्रियान्रणे ।। 2 ।।	4-35-2a 4-35-2b
ततः प्रकाशमासाद्य पुनर्युद्धमवर्तत। घोररूपं तदा तेषामवेक्ष्य तु परस्परम् ।। 3 ।।	4-35-3a 4-35-3b
तथैव तेषां तुमुलानि तानि क्रुद्धानि चान्योन्यमभिद्रवन्ति। गदासिपट्टैश्च परश्वथैश्च प्रासैश्च तीक्ष्णाग्रसुधौतधारैः ।। 4 ।।	4-35-4a 4-35-4b
बलं तु मात्स्यस्य बलेन राजा सर्वं त्रिगर्ताधिपतिः सुशर्मा। प्रमथ्य जित्वा च निपीड्य मत्स्यान्विराटमोजस्विनमभ्यधावत् ।। 5 ।।	4-35-5a 4-35-5b
मत्ताविव वृषौ तौ तु गजाविव मदोद्धतौ । सिंहाविव गजग्राहौ शक्रवृत्राविवोद्धतौ ।। 6 ।।	4-35-6a 4-35-6b
उभौ तुल्यबलोत्साहावुभौ तुल्यपराक्रमौ। उभौ तुल्यास्रविक्षेपावुभौ युद्धविशारदौ ।। 7 ।।	4-35-7a 4-35-7b
तौ निहत्य पृथग्धुर्यानुभयोः पार्ष्णिसारथी । आस्तां तुल्यधनुर्ग्राहौ कृष्णकंसाविवोद्धतौ ।। 8 ।।	4-35-8a 4-35-8b
ततः सुशर्मा त्रैगर्तः सह भ्रात्रा सुवर्मणा। अभ्यद्रवन्मत्स्यराजं रथव्रातेन सर्वशः ।। 9 ।।	4-35-9a 4-35-9b
ततो रथाभ्यां प्रस्कन्द्य भ्रातरौ क्षत्रियर्षभौ। गदापाणी सुसंरब्धौ समभ्यद्रवतां जवात् ।। 10 ।।	4-35-10a 4-35-10b
सुशर्मा परवीरघ्नो बलवान्वीर्यवान्गदी। विरथं मत्स्यराजानं जीवग्राहमथाग्रहीत् ।। 11 ।।	4-35-11a 4-35-11b
तमुन्मथ्य सुशर्मा तु युवतीमिव कामुकः। स्यन्दनं स्वं समारोप्य प्रययौ भीमविक्रमः ।। 12 ।।	4-35-12a 4-35-12b
तस्मिन्गृहीते विरथे विराटे बलवत्तरे। बलं सर्वं विभग्नं तन्निरुत्साहं निराशकम् ।। 13 ।।	4-35-13a 4-35-13b
प्राद्रवन्त भयान्मात्स्यास्त्रिगर्तैरर्दिता रणे । विदिक्षुः दिक्षु सर्वासु पलायन्ति च यान्ति च ।। 14 ।।	4-35-14a 4-35-14b
तेषु विद्रांव्यमाणेषु कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः। अभ्यभाषत धर्मात्मा भिमसेनमरिन्दमम् ।। 15 ।।	4-35-15a 4-35-15b
मात्स्यराजस्त्रिगर्तेन परामृष्टः सुशर्मणा। तं मोक्षय महाबाही मा गमद्द्विषतां वशम् ।। 16 ।।	4-35-16a 4-35-16b
भीमसेनः महाबाहो गृहीतं तु सुशर्मणा। त्रायस्व मोचय क्षिप्रमस्मत्प्रीतिकरं नृपम् ।। 17 ।।	4-35-17a 4-35-17b
उषिताः स्म सुखं सर्वे सर्वकामैः सुपूजिताः। भीमसेन त्वया कार्या तस्य वातस्य निष्कृतिः ।। 18 ।।	4-35-18a 4-35-18b
वैशंपायन उवाच।	4-35-19x
तं तथावादिनं तत्र भीमसेनो महाबलः। अभ्यभाषत दुर्धर्षो रणमध्ये युधिष्ठिरम् ।। 19 ।।	4-35-19a 4-35-19b
अहमेनं परित्रास्ये शासनात्तव पार्थिव। पश्येदं सुमहत्कर्म युध्यतो मम शत्रुभिः ।। 20 ।।	4-35-20a 4-35-20b
स्वबाहुबलमाश्रित्य परेषामसमं रणे। एकान्तमाश्रितो राजंस्तिष्ठ त्वं भ्रातृभिः सह ।। 21 ।।	4-35-21a 4-35-21b
अयं वृक्षो महाशाखो गिरिमात्रो वनस्पतिः। अहमेनं समारुज्य पोथयिष्यामि शात्रवान् ।। 22 ।।	4-35-22a 4-35-22b
वैशंपायन उवाच।	4-35-23x
तं मत्तमिव मातङ्गं वीक्षमाणं वनस्पतिम्। अब्रवीद्भ्रातरं वीरं धर्मराजो युधिष्ठिरः ।। 23 ।।	4-35-23a 4-35-23b
भीम मा साहसं कार्षीस्तिष्ठत्वेष वनस्पतिः ।। 24 ।।	4-35-24a
मा त्वां वृक्षेण कर्माणि कुर्वन्तमतिमानुषम् । जनाः समवबुध्येरन्भीमोऽयमिति भारत ।। 25 ।।	4-35-25a 4-35-25b
मा ग्रहीस्त्वमिमं वृक्षं सिंहनादं च मा नद। कर्मणा सिंहनादेन विज्ञास्यन्ति जना ध्रुवम् ।। 26 ।।	4-35-26a 4-35-26b
इमं वृक्षं गृहीत्वा त्वं नेमां सेनामभिद्रव । वृक्षं च त्वां रुजन्तं वै विज्ञास्यति जनो ध्रुवं ।। 27 ।।	4-35-27a 4-35-27b
अन्यदेवायुधं गृह्य प्रतिपद्यस्व मानुषम्। चापं वा यदि वा शक्तिं निस्त्रिंशं वा परश्वथम् ।। 28 ।।	4-35-28a 4-35-28b
यदेव मानुषं भीम भवेदन्यैरलक्षितम् । तदेवायुधमादाय मोचयाशु महीतिम् ।। 29 ।।	4-35-29a 4-35-29b
यमौ च चक्ररक्षौ ते भवितारौ महाबलौ। व्यायच्छतस्ते समरे मत्स्यराजं परीप्स्रतः ।। 30 ।।	4-35-30a 4-35-30b
वैशंपायन उवाच।	4-35-31x
भ्रातुर्वचनमादाय भीमो वृक्षं विसृज्य च। चापमादाय संप्राप्तो रथमास्थाय पाण्डवः ।। 31 ।।	4-35-31a 4-35-31b
व्यमुञ्चच्छरवर्षाणि सतोय इव तोयदः । तं भीमो भीमकर्माणं शुशर्माणमथाऽऽद्रवत् ।। 32 ।।	4-35-32a 4-35-32b
विराटमभिवीक्ष्यैनं तिष्ठितिष्ठेति चावदत् ।। 33 ।।	4-35-33a
सुशर्मा चिन्तयामास कालान्तकयमोपमम् । तिष्ठतिष्ठेति भाषन्तं पृष्ठतो रथपुङ्गवः ।। 34 ।।	4-35-34a 4-35-34b
पश्यतां सुमहत्कर्म महद्युद्धमुपस्थितम् । परावृत्तो धनुर्गृह्य सुशर्मा भ्रातृभिः सह ।। 35 ।।	4-35-35a 4-35-35b
निमेषान्तरमात्रेण भीमसेनेन ते रथाः । रथानां च गजानां च वाजिनां च ससादिनां ।। 36 ।।	4-35-36a 4-35-36b
सहस्रशतसंघाताः शूराणामुग्रधन्विनाम् । पातिता भीमसेनेन विराटस्य समीपतः ।। 37 ।।	4-35-37a 4-35-37b
पत्तयो निहतास्तेषां गदां गृह्य महात्मना ।। 38 ।।	4-35-38a
तद्दृष्ट्वा तादृशं युद्धं सुशर्मा युद्धदुर्मदः। चिन्तयामास मनसा किं शेषं हि बलस्य मे ।। 39 ।।	4-35-39a 4-35-39b
अपरो दृश्यते सैन्ये पुरा मग्नो महाबले। आकर्णपूर्णेन तदा धनुषा प्रत्यदृश्यत ।। 40 ।।	4-35-40a 4-35-40b
सुशर्मा सायकांस्तीक्ष्णान्क्षिपते च पुनःपुनः ।। 41 ।।	4-35-41a
ततः समस्तास्ते सर्वे तुरगानभ्यचोदयन्। दिव्यमस्त्रं विकुर्वाणास्त्रिगर्तान्प्रत्यमर्षणाः ।। 42 ।।	4-35-42a 4-35-42b
तान्निवृत्तरथान्दृष्ट्वा पाण्डवास्तां महाचमूम् । वैराटिः परमक्रुद्धो युयुधे परमाद्भुतम् ।। 43 ।।	4-35-43a 4-35-43b
त्रिगर्ताः समभिक्रम्य अयुध्यन्त जयैषिणः। तान्भीमसेनः संक्रुद्धः सर्वशस्त्रभृतांवरः । वैराटिः परमक्रुद्धो युयुधे परमाद्भुतम् ।। 44 ।।	4-35-44a 4-35-44b 4-35-44c
सहस्रं प्राहिणीद्राजा कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः। नकुलश्चापि सप्तैव शतानि प्राहिणोच्छरैः ।। 45 ।।	4-35-45a 4-35-45b
शतानि त्रीणि शूराणां सहदेवः प्रतापवान् । युधिष्ठिरसमादिष्टो निजघ्ने पुरुषर्षभः ।। 46 ।।	4-35-46a 4-35-46b
प्रविश्य महतीं सेनां त्रिगर्तानां महाबलः । क्षोभयन्सर्वभूतानि सिंहः क्षुद्रमृगानिव ।। 47 ।।	4-35-47a 4-35-47b
ततो युधिष्ठिरो राजा त्वरमाणो महाबलः। अभिद्रुत्य सुशर्माणं शरैरभ्यहनद्धृशम् ।। 48 ।।	4-35-48a 4-35-48b
सुशर्माऽपि सुसंक्रुद्धस्त्वराणो युधिष्ठिरम् । अविध्यद्दशभिर्बाणैश्चतुर्भिश्चतुरो हयान् ।। 49 ।।	4-35-49a 4-35-49b
ततो राजन्क्षिप्रकारी कुन्तीऽपुत्रो वृकोदरः। समासाद्य सुशर्माणमश्वांस्तस्य न्यपातयत् ।। 50 ।।	4-35-50a 4-35-50b
पृष्ठगोषौ च तस्याथ हत्वा परमसायकैः। अथास्य सारथिं क्रुद्धो रथोपस्थादपतयत् ।। 51 ।।	4-35-51a 4-35-51b
चक्ररक्षस्तु शूरश्च शोणाश्वो नाम नामतः। स भयाद्विरथं दृष्ट्वा त्रैगर्तं व्याजहात्तदा ।। 52 ।।	4-35-52a 4-35-52b
ततो विराटः प्रस्कन्द्य रथादथ सुशर्मणः। गदामस्य परामृश्य तमेवाभ्यहनद्बली ।। 53 ।।	4-35-53a 4-35-53b
स चचार गदापाणिर्वृद्धोऽपि तरुणो यथा ।। 54 ।।	4-35-54a
भीमस्तु भीमसंकाशो रथात्प्रस्कन्द्य वीर्यवान् । उत्प्लुत्य गत्वा वेगेन तद्रथे विनिपत्य च। सुशर्मणः शिरोऽगुह्णात्पुनराश्वास्य युध्यतः ।। 55 ।।	4-35-55a 4-35-55b 4-35-55c
अग्राद्गिरेर्विनिक्षिप्य सिंहः क्षुद्रमृगं यथा। ऊर्ध्वमुत्प्लृत्य मार्जार आखोर्यद्वच्छिरो रुषा ।। 56 ।।	4-35-56a 4-35-56b
समुद्यम्य तु रोषात्तं निष्पिपेष महीतले। यदा मूर्ध्नि महाबाहुः प्राहरद्विलपिष्यतः ।। 57 ।।	4-35-57a 4-35-57b
तस्य जानु ददौ भीमो जघ्ने चैनमरत्निना । स मोहमगमद्राजा प्रहारवरपीडितः।। 58 ।।	4-35-58a 4-35-58b
तस्मिन्वीरे गृहीते तु त्रिगर्तानां महारथे। अभज्यत बलं सर्वं त्रिगर्तानां भयातुरम् ।। 59 ।।	4-35-59a 4-35-59b
निवृत्य गास्ततः सर्वाः पाण्डुपुत्रा महारथाः। अवजित्य सुशर्माणं धनं चादाय सर्वशः ।। 60 ।।	4-35-60a 4-35-60b
स्वबाहुबलसंपन्ना ह्रीनिषेवा यतव्रताः। विराटस्य महात्मानः परिक्लेशविनाशनाः। स्थिताः समक्षं ते सर्वे त्वथ भीमोऽभ्यभाषत ।। 61 ।।	4-35-61a 4-35-61b 4-35-61c
नायं पापसमाचारो मत्तो जीवितुमर्हति। किंनु शक्यं मया कर्तुं यद्राजा सततं घृणी । गले गृहीत्वा राजानमानीय विवशं वशम् ।। 62 ।।	4-35-62a 4-35-62b 4-35-62c
तत एनं विचेष्टन्तं बद्ध्वा पार्थो वृकोदरः। रथमारोपयामास विसंज्ञं पांसुगुण्ठितम् ।। 63 ।।	4-35-63a 4-35-63b
अभ्येत्य रणमध्यस्थमभ्यगच्छद्युधिष्ठिरम् । दर्शयामास भीमस्तु सुशर्माणं नराधिपम् ।। 64 ।।	4-35-64a 4-35-64b
प्रोवाच पुरुषव्याघ्रो भीममाहवशोभिनम् । तं राजा प्राहसद्दृष्ट्वा मुच्यतां वै नराधमः ।। 65 ।।	4-35-65a 4-35-65b
एवमुक्तोऽब्रवीद्भीमः सुशर्माणं महाबलम् । जीवितुं चेच्छसे मूढ हेतुं मे गदतः शृणु ।। 66 ।।	4-35-66a 4-35-66b
दासोस्मीति त्वया वाच्यं संसत्सु च सभासु च । एवं ते जीवितं दद्यामेष युद्धजितो विधिः ।। 67 ।।	4-35-67a 4-35-67b
तमुवाच ततो ज्येष्ठो भ्राता सप्रणयं वचः। मुञ्चमुञ्चाधमाचारं प्रमाणं यदि ते वयम् ।। 68 ।।	4-35-68a 4-35-68b
दासभावं गतो ह्येष विराटस्य महीपतेः। अदासो गच्छ मुक्तोसि मैवं कार्षीः कदाचन ।। 69 ।।	4-35-69a 4-35-69b
एवमुक्ते तु सव्रीडः सुशर्माऽसीदधोमुखः । स मुक्तोऽभ्येत्य राजानमभिवाद्य प्रतस्थिवान् ।। 70 ।।	4-35-70a 4-35-70b
विसृज्य तु सुशर्माणं पाण्डवास्ते हतद्विषः । स्वबाहुबलसंपन्ना हीनिषेवा यतव्रताः । संग्रामशिरसो मध्ये तां रात्रिं सुखिनोऽवसन् ।। 71 ।।	4-35-71a 4-35-71b 4-35-71c
।। श्रीमन्महाभारते विराटपर्वणि गोग्रहणपर्वणि पञ्चत्रिंशोऽध्यायः ।। 35 ।।

[सम्पाद्यताम्]

4-35-2 नन्दयन्क्षत्रियानिति थo पाठः ।। 2 ।।

विराटपर्व-034

पुटाग्रे अल्लिखितम्।

विराटपर्व-036