सुभाषितानि
[१]सुभाषितानि
- द्राक्षा म्लानमुखी जाता शर्करा न च पण्डिता ।
- सुभाशित रसं दृष्ट्वा सुधा भीता दिवंगता ॥
- सर्वतीर्थमयी माता सर्वदेवमय: पिता ।
- मातरं पितरं तस्मात् सर्वयत्नेन पूजयेत् ॥ १
- माता शत्रुः पिता वैरी येन बालो न पाठित: ।
- न शोभते सभामध्ये हंसमध्ये बको यथा ॥ २
- नास्ति लोभसमो व्याधि: नास्ति क्रोधसमो रिपु:
- नास्ति दारिद्रयवद् दु:खं नास्ति ज्ञानात्परं सुखम्. ३
- भोजनांते च किं पेयम्।
- जयंत: कस्य वै सुत:।
- कथं विष्णुपदं प्रोक्तम्।
- तक्रं शक्रस्य दुर्लभम्। ४
- कस्तूरी जायते कस्मात्।
- को हन्ति करीणां शतम्।
- किं कुर्यात् कातरो युद्धे।
- मृगात् सिंह: पलायते। ५
- केशवं पतितं दृष्ट्वा द्रोणो हर्षं उपागत:।
- कौरवा: रूदन्ति हा हा केशव केशव। ६
- द्वन्द्वोहम् द्विगुरपिचाहम्।
- मद्गेहे नित्य अव्ययीभाव:।
- तत्पुरुष कर्मधारय।
- येनाहम् स्याम् बहुव्रीही। ७
- पुरा कविनां गणनाप्रसंगे कनिष्ठिकाधिष्ठितकालिदास: ।
- अद्यापि तत्तुल्यकवेरभावात् अनामिका सार्थवती बभूव । ९
- सत्यं ब्रूयात् प्रियं ब्रूयात् न ब्रूयात् सत्यमप्रियं ।
- प्रियं च नानृतं ब्रूयात् एष धर्मस्सनातनः ॥ १०
- दानेन पाणिर्नतु कंकणेन ।
- स्नानेन शुद्धिर्नतु चन्दनेन ।
- मानेन तृप्तिर्नतु भोजनेन ।
- ज्ञानेन युक्तिर्नतु मंडनेन ॥ ११
- संसारविषवृक्षस्य द्वे फले ह्यमृतोपमे ।
- सुभाषितरसास्वाद: संगति: सुजनै: सह ॥ १२
- गगनम् गगनाकारं सागरः सागरोपमः।
- रामरावणयोर्युद्धमं रामरावणयोरिव॥ १३
- निन्दन्तु नीतिनिपुणाः यदि वा स्तुवन्तु
- लक्ष्मीः समाविशतु गच्छतु वा यथेष्टम्।
- अद्यैव वा मरणमस्तु युगान्तरे वा
- न्याय्यात्पथः प्रविचलन्ति पदं न धीराः॥ १४
- — भर्तृहरेः नीतिशतकम्
- अपि स्वर्णमयी लङ्का न मे लक्ष्मण रोचते।
- जननी जन्मभूमिश्च स्वर्गादपि गरीयसी॥ १५
- सत्यं माता पिता ज्ञानं धर्मॊ भ्राता दया सखा ।
- शांति: पत्नी क्षमा पुत्र षडॆतॆ मम बांधवा:॥ १६
- कस्तूरी जायते कस्मात्? कॊ हंति करिणां कुलम्? ।
- किम् कुर्यात् कातरॊ युध्दे? म्रुगात् सिंहः पलायते ॥ १७
- पिपीलिकार्जितं धान्यम् मक्षिका संचितं मधु।
- लुब्धेन संचितं द्रव्यम् समूलं हि विनश्यति॥ १८
- अन्नदानं परं दानं विद्यादनमतः परम्।
- अन्नेन क्षणिका तृप्तिः यावज्जीवं च विद्यया॥१९॥
- गच्छत्पिपीलिका याति योजनानां शतान्यपि।
- अगच्छन् वैनतेयोऽपि पदमेकं न गच्छति॥२०॥
- चिता प्रज्वलितां द्रष्ट्वा वैद्यो विस्मयागतः।
- नाहं गतो न मे भ्राता कस्येदं हस्तलाघवम्॥२१॥
- काकतालीयवत् प्राप्तं दृष्ट्वापि निधिमग्रतः।
- न स्वयं दैवमादत्ते पुरुषार्थमपेक्षते॥२२॥
- मुखं प्रसन्नं विमला च दृष्टिः कथानुरागो मधुरा च वाणी।
- स्नेहोधिकः सभ्रमदर्शनञ्च सदानुरक्तस्य जनस्य लक्ष्म॥२३॥
- यथा धेनुसहस्रेषु वत्सो गच्छति मातरम्।
- तथा गुरुगता विद्या शुश्रूषयाधिगच्छति॥२४॥
- ददतु ददतु गालीं गालिवन्तो भवन्तः, वयमिह तदभावाद् गालिदानेऽप्यशक्ताः।
- जगति विदितमेतद् दीयते विद्यमानं नहि शशकविषाणं कोऽपि कस्मै ददाति॥२५॥
- अनुद्वेगकरं वाक्यं सत्यं प्रियहितं च यत्।
- स्वाध्यायाभ्यसनं चैव वाङ्मयं तप उच्यते॥२६॥
- अयम् निजः परॊ वॆति गणना लघुचॆतसाम्।
- उदारचरितानाम् तु वसुधैव कुटुम्बकम्॥
- उध्यनमैनॆव सिध्यन्ति कर्याणि न मनोरथै:।
- न हि सुप्तस्य सिंहस्य प्रविशन्ति मुखॆ मृगाः॥
- न कश्चिदपि जानाति किं कस्य श्वो भविष्यति।
- अतः श्वः करणीयानि कुर्यादध्यैव बुद्धिमान्॥
- सदयं हृदयं यस्य भाषितं सत्यभूषितम्।
- कायः परहितॆ यस्य कलिस्तस्य करोति किम्॥
- अचार्यात् पादमादत्तॆ पादं शिष्यः स्वमॆधया।
- पादं सब्रह्मचारिभ्यः पादं कालक्रमॆणच॥
- अमंत्रमक्षरं नास्ति नास्ति मूलमनौषधम् ।
- अयोग्यः पुरुषो नास्ति योजकस्तत्र दुर्लभ:॥
- असमयकथितं परमेश्वरस्यनीतिवाक्यमपि वृथाभवते।
- कालानुसृत्यं मूर्खस्य संभाषनमपि सम्मान प्राप्यते॥
- आकाशात् पतितं तॊयं यथा गच्छति सागरम् ।
- सर्वदॆवनमस्कारः कॆशवं प्रतिगच्छति ॥
- विद्या ददाति विनयं विनयाद्याति पात्रताम् ।
- पात्रत्वाद्धनमाप्नॊति धनात् धर्मं ततस्सुखम् ॥
- प्रियवाक्यप्रदानॆन सर्वॆ तुष्यन्ति जन्तवः ।
- तस्मात्तदॆव वक्तव्यं वचनॆ का दरिद्रता ॥
- स्वगृहॆ पूज्यतॆ मूर्खः स्वग्रामॆ पूज्यतॆ प्रभुः ।
- स्वराष्ट्रॆ पूज्यतॆ राजा विद्वान् सर्वत्र पूज्यतॆ ॥
- विदॆशॆषु धनं विद्या व्यसनॆषु धनं मतिः ।
- परलॊकॆ धनं धर्मः शीलं सर्वत्र वै धनम् ॥
- नास्ति विद्यासमं चक्षुर्नास्ति सत्यसमं तपः ।
- नास्ति रागसमं दुःखं नास्ति त्यागसमं सुखम् ॥
- क्षणशः कणशश्चैव विद्यामर्थं च साधयॆत् ।
- क्षणत्यागॆ कुतॊ विद्या ? कणत्यागॆ कुतॊ धनम् ॥
- ज्ञानॆन पाणिर्नतु कङ्कणॆन स्नानॆन शुद्धिर्नतु चन्दनॆन ।
- मानॆन तृप्तिर्नतु भॊजनॆन ज्ञानॆन मुक्तिर्नतु मुण्डनॆन ॥
- आकाशात् पतितं तॊयं यथा गच्छति सागरम् ।
- सर्वदॆवनमस्कारः कॆशवं प्रतिगच्छति ॥
- विद्या ददाति विनयं विनयाद्याति पात्रताम् ।
- पात्रत्वाद्धनमाप्नॊति धनात् धर्मं ततस्सुखम् ॥
- प्रियवाक्यप्रदानॆन सर्वॆ तुष्यन्ति जन्तवः ।
- तस्मात्तदॆव वक्तव्यं वचनॆ का दरिद्रता ॥
- स्वगृहॆ पूज्यतॆ मूर्खः स्वग्रामॆ पूज्यतॆ प्रभुः ।
- स्वराष्ट्रॆ पूज्यतॆ राजा विद्वान् सर्वत्र पूज्यतॆ ॥
- विदॆशॆषु धनं विद्या व्यसनॆषु धनं मतिः ।
- परलॊकॆ धनं धर्मः शीलं सर्वत्र वै धनम् ॥
- नास्ति विद्यासमं चक्षुर्नास्ति सत्यसमं तपः ।
- नास्ति रागसमं दुःखं नास्ति त्यागसमं सुखम् ॥
- क्षणशः कणशश्चैव विद्यामर्थं च साधयॆत् ।
- क्षणत्यागॆ कुतॊ विद्या ? कणत्यागॆ कुतॊ धनम् ॥
- ज्ञानॆन पाणिर्नतु कङ्कणॆन स्नानॆन शुद्धिर्नतु चन्दनॆन ।
- मानॆन तृप्तिर्नतु भॊजनॆन ज्ञानॆन मुक्तिर्नतु मुण्डनॆन ॥
- वैद्यराज नमस्तुभ्यं यमराज सहोदर:।
- यम: हरति प्राणं वैद्य: प्राणं धनं च॥
- चितां प्रज्वलितां दृष्ट्वा वैद्यो विस्मयागत।
- नाहं गत: नमे भ्राता कस्यैद हस्तालाघवं॥
- गते शोको न कर्तव्यो भविष्यं नैव चिंतयेत्।
- वर्तमानेन कालेन वर्तयंति विचक्षणाः॥
- कर्ता कारयिता चैव। प्रेरकश्चानुमोदकः॥
- सुकृते दुःश्कृते चैव। चत्वारः समभागिनः॥
- यावदस्ति त्रयीलोके चतुर्मख मुखोद्भवा।
- यावद्वा रामचरितं वाल्मीकिकविचित्रितम्॥
- क्षरन्त्यमृतधारा वा यावद् व्यासस्य सूक्तयः।
- वाग्देव्या वरपुत्रस्य कालिदासस्य वागिरः॥
- तावदेषा देवभाषा देवी स्थास्यसि भूतले।
- यावच्च वंशोस्त्यार्याणां तावदेषा ध्रुवं ध्रुवा॥
- क्रोधो हर्षस्च दर्पस्च ह्रीस्तंभो मान्यमानिता:।
- यमर्थान्नापकर्षंति स वै पण्डित उच्यते॥
- नाना शास्त्रं पठेन्लोके नाना दैवत्पुजिनम्।
- आत्मज्ञान विना पार्थ सर्व कर्म निरर्थकम्॥
- परात्मानमेकं जगत्बीजमाध्यं निरीहं निराकारमोँकारवेद्यं।
- यतो जायते पाल्यते येन विश्वं नमीशं भजे लीयते यत्र विश्वं॥
- न भुमिर्न चापो न वाहिणीर्न वायु: न चाकाशमास्ते न निन्द्रा न तन्द्रा:।
- न शीतं नचोष्णं न देशो न भेषो: न यस्यास्ति मुर्ति: त्रिमुर्तिं तमीडे॥
- नमस्ते नमस्ते विभोविश्वमुर्ते नमस्ते नमस्ते सच्चिदानंदकीर्ते।
- नमस्ते नमस्ते तपोयोगगम्य नमस्ते नमस्ते श्रुतीज्ञानवंद्य॥
- यदचेतनोऽपि पादैः स्पृष्टः प्रज्वलति सवितुरिनकान्तः ।
- तत् तेजस्वी पुरुषः परकृतनिकृतिं कथं सहते ॥६५॥
- आज्ञा कीर्तिः पालनं ब्राह्मणानां दानं भोगो मित्रसंरक्षणं च ।
- येषामेते षड् गुणा न प्रवृत्ताः कोऽर्थस् तेषां पार्थिवोपाश्रयेण ॥६६॥
- व्यालं बालमृणालतन्तुभिरसौ रोध्दुं समुज्जृम्भतॆ
- भेत्तुं वज्रमणीञ् शिरीषकुसुमप्रान्तेन संनह्यतॆ ।
- माधुर्यं मधुबिन्दुना रचयितुं क्षाराम्बुधेरीहते
- नेतुं वाञ्छति यः सतां पथि खलान् सूक्तैः सुधास्यन्दिभिः ॥६७॥
- स्वयत्तमेकान्तहितं विधात्रा विनिर्मितं छादमनज्ञतायाः ।
- विशेषतः सर्वविदां समाजे विभूषणं मौनमपण्डितानाम् ॥६८॥
- उद्भासिताखिलखलस्य विशृङ्खलस्य
- प्राग्जातविस्मृतनिजाधमकर्मवृत्तेः ।
- दैवादवाप्तविभवस्य गुणद्विषोऽस्य्
- नीचस्य गोचरगतैः सुखमास्यतॆ कैः ॥६९॥
- विद्या नाम नरस्य रूपमधिकं प्रच्छन्नगुप्तं धनं
- विद्या भोगकरी यशः सुखकरी विद्या गुरूणां गुरुः ।
- विद्या बन्धुजनो विदेशगमने विद्या प्रं देवता
- विद्या राजासु पूज्यते न हि धनं विद्याविहीनः पशुः ॥७०॥
- दाक्षिण्यं स्वजने दया परजने शाठ्यं जने दुर्जने
- प्रीतिः साधुजने स्मयः खलजने विद्वज्जने आर्जवम् ।
- शौर्यं शत्रुजने क्षमा गुरुजने नारीजने धूर्तता
- ये चैवं पुरुषाः कलासु कुशलास् तेष्वेव लोकस्थितिः ॥७१॥
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहः
[सम्पाद्यताम्]- [श्लोकाः १ - १० ]
- चूडॊत्तंसित्चारुचन्द्रकलिकाचञ्चच्छिखाभास्वरॊ
- लीलादग्धविलॊलकामशलभः श्रॆयॊदशाग्रॆ स्फुरन् ।
- अन्तःस्फूर्जद्पारमॊहतिमिरप्राग्मारमुच्छॆदयंश्
- चॆतः सद्मनि यॊगिनां विजयतॆ ज्नाप्रदीपॊ हरः ॥१॥
- कृशः काणः खञ्जः श्रवणरहितः पुक्छविकलॊ
- व्र्णी पूयक्लिन्नः कृमिकुलशतैरावृततनुः ।
- क्षुधाक्षामॊ जीर्णः पिठरककपालार्पितगलः
- शुनीमन्वॆति श्वा हतमपि च हन्त्यॆव मदनः ॥२॥
- प्राणाधातान् निवृत्तिः परधनहरणॆ संयमः स्त्यवाक्यं
- कालॆ शक्त्या प्रदानं युवतिजनकथमूकभावः परॆषाम् ।
- तृष्णस्रॊतॊविभंगॊ गुरुषु च विनयः स्रर्वभूतानुकम्पा
- सामान्यः स्रर्वशास्त्रॆष्वनुपहतविधिः श्रॆयसामॆष पन्थाः ॥३॥
- बॊद्वारॊ मत्सरग्रस्ताः प्रभवः स्मयदूषिताः ।
- अबॊधॊपहताश् चान्यॆ जीर्णमङ्गॆ सुभाषितम॥४॥
- यदा किंचिज्नॊहं गज इव मदान्धः समभवं
- तदा सर्वग्नॊस्मीत्यभवदवलिप्तं मम मनः ।
- यदा किंचित् किंचिद् बुधजनसकाशादवगतं
- तदा मूर्खॊस्मीति ज्वर इव मदॊ मॆ व्यपगतः॥५॥
- यदासीदज्ञानं स्मरतिमिरसंस्कारजनितं
- तदा द्ष्टं नारीमयमिदमशॆषं जगदपि ।
- इदानीमस्माकं पटुतरविवॆकाञ्जनजुषां
- सभीभूता द्ष्टिस् त्रिभुवनमपि ब्रह्म तनुतॆ ॥६॥
- शुभ्रं सद्म सविभ्रमा युवतयः श्वॆतातपत्रॊज्ज्वला
- लक्ष्मीरित्यनुभूयतॆ स्थिरमिव स्फीतॆ शुभॆ कर्मणि ।
- विच्छिन्नॆ नितरामनङ्गकलहत्रीटत्तन्तुकं
- मुत्ताजालमिव प्रयाति झटिति भ्रश्यद्शॊ द्श्य्ताम् ॥७॥
- अज्ञः सुखमाराध्यः सुखतरमाराध्यतॆ विशॆषज्ञः ।
- ज्ञानलवदुर्विदग्धं ब्रह्मापि नरं न रञ्जयति ॥८॥
- प्रसह्य मणिमुद्वरॆन् मकरवक्रदंष्ट्राङ्कुरात्
- समुद्रमपि संतरॆत् प्रचलदूर्मिमालाकुलम्।
- भुजंगमपि कॊपितं शिरसि पुष्पवद धारयॆन्
- न तु प्रतिनिविष्टमूर्खजनचितमाराधयॆत् ॥९॥
- शशी दिवसधूसरॊ गलितयौवना कामिनी
- सरॊ विगतवारिजंं मुखमनक्षरं स्वाक्ऱुतॆः ।
- प्रभुर्धनपरायणः सततदुर्गतः सज्ज्नॊ
- न्ऱुपाङ्गणगतः खलॊ मनसि सप्त शल्यानि मॆ ॥१०॥
- राजन् दुधुक्षसि यदि क्षितिधॆनुमॆनां तॆनाद्य वत्समिव् लॊकमिमं पुषाण् ।
- तस्मिंश् च् सम्यगनिशं परिपॊष्यमाणॆ नानाफलैः फलति कल्प्लतॆव भूमिः ॥५८॥
- स्त्यानृता च परुषा प्रियवादिनी च हिंस्रा दयालुरपि चार्थपरा वदान्या ।
- नित्यव्यया प्रचुरनित्यधनागमा च वाराङ्ग्नॆव नृपनीतिरनॆकरुपा ॥५९॥
- न कश्चिच् चण्डकॊपानामात्मीयॊ नाम भूभुजाम।
- हॊतारमपि जुह्वन्तं स्पृष्टॊ दहति पावकः ॥६०॥
- अकरुणत्वम्कार्ण्विग्रहः परधनापहृतिः परयॊषितः
- स्वजनबन्धुजनॆष्वसहिष्णुता प्रकृतिसिद्व्मिदं हि दुरात्मनाम् ॥६१॥
- आरम्भगुर्वी क्षयिणी क्र्मॆण् लध्वी पुरा वृद्विमती च पश्चात् ।
- दिनस्य् पूर्वार्धपरार्धभिन्ना छायॆव मैत्री खलसज्जनानाम् ॥६२॥
- भवन्ति नम्रास् तरवः फलॊद्गमैर्नवाम्बुभिर्भूरिविलम्बिनॊ धनाः ।
- अनुद्वताः सत्पुरुषाः समृद्धिभिः स्वभाव् एवैष परॊपकारिणाम् ॥६३॥
- पद्माकरं दिनकरॊ विकचं करॊति
- चन्द्रॊ विकाशयति कैरवचक्रवालम् ।
- नाभ्यर्थितॊ जलधरॊऽपि जलं ददाति
- सन्तः स्वयं पराहितॆषु कृताभियॊगाः ॥६४॥
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
[सम्पाद्यताम्]- ↑ give the tree