शब्दकल्पद्रुमः/ए

ए

ए एकारः । स तु एकादशस्वरवर्णः । अस्योच्चारण-

स्थानंतालुकण्ठश्च । (यदुक्तं सिद्धान्तकौमुद्याम् ।

“एदैतोः कण्ठतालु” । तथाच शिक्षायाम् ।

“एऐ तुकण्ठतालव्यावो औ कण्ठोष्ठजौ स्मृतौ” ॥)

स दीर्घः प्लुतश्च भवति । इति व्याकरणम् ॥ (उदा-

त्तानुदात्तस्वरितभेदात् त्रिविधोऽपि प्रत्येकं पुनर-

नुनासिकाननुनासिकभेदात् षड्विधएव ॥)

“एकारं परमं दिव्यं ब्रह्मविष्णुशिवात्मकम् ।

रञ्जिनीकुसुमप्रख्यं पञ्चदेवमयं सदा ॥

पञ्चप्राणात्मकं वर्णं तथा विन्दुत्रयात्मकम् ।

चतुर्व्वर्गप्रदं देचि स्वयं परमकुण्डली” ॥

इति कामधेनुतन्त्रं ॥ (वङ्गीयभाषायां) अस्य लेख-

नप्रकारो यथा ।

“कुञ्चिता वामतो रेखा दक्षकोणायता त्वधः ।

पुनर्व्वामगता सैव तासु वह्नीशवायवः” ॥

इति वर्णोद्धारतन्त्रम् ॥ * ॥ अस्य नामानि यथा ।

“एकारो वास्तवः शक्तिर्झिण्टी सोष्ठो भगं मरुत् ।

सूक्ष्मा भूतोऽर्द्धकेशी च ज्योत्स्ना श्रद्धा प्रमर्द्दनः ।

भयं ज्ञानं कृषा धीरा जङ्घा सर्व्वसमुद्भवः ।

वह्विर्विष्णुर्भगवती कुण्डली मोहिनी वसः ॥

योषिदाधारशक्तिश्च त्रिकोणा ईशसंज्ञकः ।

सन्धिरेकादशी भद्रा पद्मनाभः कुलाचलः” ॥

इति तन्त्रशास्त्रम् ॥ * ॥ अन्यच्च ।

“एकारो वामगण्डान्तः शक्तिर्झिण्टी भगन्तथा ।

माक्षवीजञ्च विजया ओष्ठ एकादशस्वरः” ॥

इति वीजवर्णाभिधानम् ॥ (मातृकान्यासेऽस्य

ओष्ठस्थाने न्यस्यतया ओष्ठशब्देनाप्यभिधानम् ।

भातृकान्यासमन्त्रो यथा, --

“ऐं नम ओष्ठे ऐं नमोऽधरे” ॥ इति । अनु-

बन्धविशेषः । तेन लुङि सिचि अवृद्धिः स्यात् ।

यथाह कविकल्पद्रुमे ॥

“ऌरङ्वानिर्वाथ एः सिचि ।

अवृद्धिः ऐर्यजादिः स्यात्” ॥

एतेन कटे वर्षावर्णयोरित्यस्य लुङि अकटीदिति

स्यात् ॥)

ए, व्य, स्मृतिः । असूया । अनुकम्पा । आमन्त्रणम् ।

आह्वानम् । इति मेदिनी ॥

एः, पुं, (एति प्राप्नोति सर्व्वंविश्वमिति । इण् + अच् ।

“सर्व्वं विष्णुमयं जगत्” इति वाक्यादस्य तथा-

त्वम् ॥) विष्णुः । इत्येकाक्षरकोषः ॥

एकं त्रि, (एतीति । इण गतौ । “इण्भीकापा-

शल्यतिमर्च्चिभ्यः कन्” ॥ ३ । ४३ । इत्युणादिसूत्रेण

कन् ।) मुख्यम् । अन्यत् । केवलम् । इत्यमरः ॥

(“त्वमेको ह्यस्य सर्व्वस्य विधानस्य स्वयम्भुवः” ।

इति मनौ १ । ३ । “अजामेकां लोहितशुक्लकृष्णाम्”

इति श्रुतिः ॥ “एकातपत्रं जगतः प्रभुत्वम्” । इति

रघुवंशे २ । ४७ । “ममात्र भावैकरसं मनः स्थिरम्”

इति कुमारे ५ । ८२ ॥) आदिसंख्या । इति मेदिनी ।

अथैकवाचकानि । परमात्मा १ विधुः २ क्षितिः

३ गणेशदन्तः ४ शुक्रचक्षुः ५ । इति कविकल्प-

लता ॥ अग्निः ६ सूर्य्यः ७ देवराजः ८ यमः ९ ।

इति महाभारते वनपर्ब्ब ॥ (सर्व्वनामशब्दोऽयम् ।

तथा च सिद्धान्तकौमुद्यां “सर्व्वादयश्च पञ्चत्रिं-

शत्” इत्युक्त्वा “त्यद्-तद्-यद् एतद्-इदम्-अदस्

पृष्ठ १/२९१

एक-द्वि-युष्मद्-अस्मद्-भवत्-किम्” इत्युक्तवान् । यथा शाकुन्तले २ अङ्के । “विश्रान्तेन भवता ममाप्येकस्मिन् कर्म्मणि सहायेन भवितव्यम्” । पुं, स्वनामख्यात ऐलवंशीयो नृपतिभेदः । यथा, भागवते ९ । १५ । २ । ‘श्रुतायोर्वसुमान् पुत्रः सत्यायोश्च श्रुतं जयः । रयस्य सुतएकश्च जयस्य तनयोऽमितः’ ॥ परमेश्वरः । विष्णुः । यथा विष्णुसंहितायाम् । “एको नैकः सवः कः किम्” । “परमार्थतः सजा- तीयविजातीयस्वगतभेदराहित्यादेकः” । इति भाष्यम् । घटे घटान्तरात् भेदः सजातीयभेदः । घटे पटात् भेदः विजातीयभेदः । घटे कपाला- देर्भेदः स्वगतभेदः ॥) एककः त्रि, (“एकादाकिनिच्चासहाये” । ५ । ३ । ५२ । इत्यत्र चकारात् पक्षे कन् ।) असहायः । एकला इति भाषा । तत्पर्य्यायः । एकः २ एकाकी ३ । इत्यमरः ॥ (“महानप्येकको वृक्षः सर्व्वतः सुप्रतिष्ठितः । प्रसह्यैव हि वातेन शक्यो धर्षयितुं यतः” ॥ इति पञ्चतन्त्रे ३ । ५२ । ॥ तथा नैषधे । २ । ३६ । “विधिरेककचक्रचारिणम् किमु निर्म्मित्सति मान्मथं रथम्” ॥) एककुण्डलः पुं, (एकं कुण्डलं यस्य ।) बलरामः । कुवेरः । इति मेदिनी ॥ एकगुरुः, पुं, (एको गुरुर्यस्य ।) सतीर्थः । इत्यमरः ॥ एकगुरुर शिष्य इति भाषा ॥ एकचक्रं, क्ली, (एकं चक्रं यस्य ।) पुरीविशेषः । तत्प- र्य्यायः । हरिगृहम् २ शुम्भपुरी ३ । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ सूर्य्यरथः । त्रि, असहायचारी । यथा, ऋग्वेदे १ । १६४ । २ । “सप्त युञ्जन्ति रथमेकचक्र- मेकोऽश्वो वहति सप्तनामा । त्रिनाभिचक्रमजरमनर्व्वं यत्रेमा विश्वा भुवनाधितस्थुः” ॥ अत्र भाष्यकृता यद्व्याख्यातन्तदाह । “एकचक्रमेकरथाङ्गोपेतम् । यद्यपि त्रीणि चक्राणि तथापि तेषामेकरूपत्वादेकचक्रमित्युच्यते रथं रंहणस्वभावं भुर्य्यस्य सम्बन्धिनं सप्तै- तत्संङ्ख्यका अश्वा युञ्जन्ति अनुबध्नन्ति वहन्त्य- होरात्रनिर्वाहाय । किं वस्तुतः सप्त नेत्याह । एकोऽश्वः सप्तनामा । एक एव सप्ताभिधानः सप्तधा नमनप्रकारो वा एक एव वायुः सप्तरूपं धृत्वा वहतीत्यर्थः । वाष्वधीनत्वादन्तरीक्षसञ्चारस्य एकचक्रमित्युक्तम् । कीदृशन्तदित्यत आह । त्रिनाभि बलयत्रयमध्यस्थितनाभिस्थानीयच्छिद्र- त्रयोपेतम् । अंजरममरणधर्म्माकम् । अनर्व्वम- शिथिलं पुनस्तदेव विशेष्यते । यत्र यस्मिंश्चक्रे इमा विश्वा भुवना इमानि प्रसिद्धानि सर्व्वाणि भूतजातान्यधि आश्रित्य तस्थुस्तिष्ठन्ति । यद्वा एकचक्रमेकचारिणमसाहाय्येन सञ्चरन्तं रथ- मादित्यं सप्त युञ्जन्ति सर्पणस्वभावाः सप्तसंख्या वा रश्मयः सप्तप्रकारकार्य्या असाधारणाः पर-

स्परविलक्षणाः षडृतवः एकः साधारण इत्येवं- रूपा यद्वा मासद्वयात्मकाः षट् अपरोऽधि- मासात्मक एक इत्येवं सप्तर्त्तवो युञ्जन्ति एतस्य कार्य्यं निर्व्वहन्तीत्यर्थः । स चैकोऽसहायोऽश्वो ल्यापनशील आदित्यः सप्तनामा सप्तरसानां सन्नमयितारो रश्मयो यस्य तादृशः । सप्तर्षि- भिः स्तूयमानो वादित्यो वहति धारयति भ्रम- तीत्यर्थः । किं भूतम् । त्रिनाभि चक्रम् । त्रयो नाभिस्थानीयाः सन्ध्यासम्बद्धा वा एव ऋतवो यस्य तत्तादृशम् । के ते ग्रीष्मवर्षाहेमन्ताख्याः यद्वा भूतभविष्यद्वर्त्तमानाख्यास्त्रयः कालास्त्रिना- भयः । तद्विशिष्टं चक्रं चक्रवत् पुनः पुनः परिभ्रममाणं संवत्सराख्यचक्रमजरममरणम् । न हि कदाचिदपि कालो म्रियते अनादिनिधनः कालः इति स्मृतेः । अनर्व्वमप्रतिहतम् । ईदृशं संवत्सराख्यं चक्रं नानाकालावयवोपेतमयमादित्यः पुनः पुनरावर्त्तयति संवत्सरादर्वाचीनानां तत्रै- वान्तर्भावात् युगादीनां तदावृत्तिसाध्यात् संवत्- सरस्य चक्रत्वेन रूपणम् । पुनः कीदृशं तत् । यत्र यस्मिंश्चक्रे इमा विश्वा भुवना इमानि सर्व्वाणि भूतान्यधितस्थुः आश्रित्य तिष्ठन्ति कालाधी- नत्वात् सर्व्वस्याः स्थितेः । ईदृशस्य कालस्य का- रणभूतपरमेश्वरपरिज्ञानेन मोक्षसद्भावात् ज्ञान- मोक्षाक्षरप्रशंसा च” ॥ नृपाद्वयविशिष्टम् । एक- राजविशिष्टम् । यथा, भागवते । ३ । १ । २० । “इत्थं व्रजन् भारतमेव वर्षं कालेन यावत् गतवान् प्रभासम् । तावच्छशास क्षितिमेकचक्रा- मेकातपत्रामजितेन पार्थः” ॥ पुं, असुरभेदः । यथा, हरिवंशे ३ । ८४ । “एकचक्रो महाबाहुस्तारकश्च महाबलः” । अयं हि प्रतिविन्ध्य इति नाम्ना प्रसिद्धः । यथा । महाभारते १ । सम्भवपर्ब्बण्यंशावतरणे ६७ । २२ । “एकचक्र इवि ख्यात आसीद्यस्तु महासुरः । प्रतिविन्ध्य इति ख्यातो बभूव प्रथितः क्षितौ” ॥ स्त्री, स्वनामख्याता पुरी । अत्रस्थो भीमसेनो महाबलं वकनामानमसुरं हतवान् ॥ यथा, -- महाभारते । १ । अंशावतारपर्ब्बणि भारतसूत्रे । ६१ । २६-२८ । “ते तत्र नियता कालम् कञ्चिदूषुर्नरर्षभाः । मात्रा सहैकचक्रायां ब्राह्मणस्य निवेशने ॥ तत्राससाद क्षुधितं पुरुषादं वृकोदरः । भीमसेनो महाबाहुर्व्वकं नाम महाबलम् ॥ तञ्चापि पुरुषव्याघ्रो बाहुवीर्य्येण पाण्डवः । निहत्य तरसा वीरो नागरान् पर्य्यसान्त्वयत्” ॥) एकचरः, पुं, (एकश्चरति यः । चर + पचाद्यच् ।) हिंस्रपशुविशेषः । गण्डार इति भाषा । तत्प- र्य्यायः । वार्द्धीनसः २ गणोत्साहः ३ गण्डकः ४ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (सर्पादिः । यथा, मनुः । ५ । १७ । “न भक्षयेदेकचरानज्ञातांश्च मृगद्विजान्” । “ये एकाकिनः प्रायेण चरन्ति सर्पादयम्तानेक-

चरान्” । इति तट्टीकायां कुल्लुकभट्टः ॥ (त्रि, एकाकिचारी । यूथभ्रष्टः । यथा, “अयमेकचरो- ऽभिवर्त्तते माम्” । इति किराते । १३ । ३ । “एकचरो यूथादपेतः” । इति तट्टीका ॥) एकचारी, [न्] पुं, (एकः सन् चरतीति । चर् + णिनि ।) बुद्धसहचारी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (एकचारिणि, त्रि ॥) एकजटा, स्त्री, (एका जटा यस्याः । “एषैवैकजटा ख्याता यस्मात्तस्या जटाधिका’ । इति श्रवणात् । यद्वा एका मुख्या जटा यस्याः । “खंलिखन्तीं जटामेकां बिभ्रतीं शिरसा स्वयम्” । इति च श्रवणात्तथात्वम् ।) उग्रतारा । तस्या आविर्भावो यथा, -- “सर्व्वे सुरगणाः सेन्द्रास्ततो गत्वा हिमाचलम् । गङ्गावतारनिकटे महामायां प्रतुष्टुवुः ॥ अनेकसंस्तुता देवी तदा सर्व्वामरोत्करैः । मातङ्गवनितामूर्त्तिर्भूत्वा देवानपृच्छत ॥ युष्माभिरमरैरत्र स्तूयते का च भाविनी । किमर्थमागता यूयं मातङ्गस्याश्रमं प्रति ॥ एवं ब्रुवन्त्या मातङ्ग्यास्तस्यास्तु कायकोषतः । समुद्भूताब्रवीद्देवी मां स्तुवन्ति सुरा इति ॥ शुम्भो निशुम्भो ह्यसुरौ बाधेते सकलान् सुरान् । तस्मात्तयोर्ब्बधायाहं स्तूयेऽद्य सकलैः सुरैः ॥ विनिःसृतायां देव्यान्तु मातङ्ग्याः कायतस्तदा । भिन्नाञ्जननिभा कृष्णा साभूत् गौरी क्षणादपि ॥ कालिकाख्याभवत् सापि हिमाचलकृताश्रया । तामुग्रतारामृषयो वदन्तीह मनीषिणः ॥ उग्रादपि भयात् त्राति यस्माद्भक्तान् सदाम्बिका । एतस्याः प्रथमं वीजं कथितं तन्त्रमेव च ॥ एषैवैकजटा ख्याता यस्मात्तस्या जटाधिका । शृणुतं चिन्तनं चास्याः सम्यक् वेतालभैरवौ ॥ यथा ध्यात्वा महादेवीं भक्तः प्राप्नोत्यभीप्सितम् । चतुर्भुजां कृष्णवर्णां मुण्डमालाविभूषिताम् ॥ खङ्गं दक्षिणपाणिभ्यां बिभ्रतीन्दीवरं त्वधः । कर्त्रीञ्च खर्परञ्चैव क्रमाद्वामेन बिभ्रतीम् ॥ खं लिखन्तीं जटामेकां बिभ्रतीं शिरसा स्वयम् । मुण्डामालाधरां शीर्षे ग्रीवायामपि सर्व्वदा ॥ वक्षसा नागहारन्तु बिभ्रतीं रक्तलोचनाम् । कृष्णवस्त्रधरां कट्यां व्याघ्राजिनसमन्विताम् ॥ वामपादं शवहृदि संस्थाप्य दक्षिणं पदम् । विन्यस्य सिंहपृष्ठे तु लेलिहानासवं स्वयम् ॥ साट्टहासमहाघोरा रावयुक्तातिभीषणा । चिन्त्योग्रतारा सततं भक्तिमद्भिः सुखेप्सुभिः ॥ * ॥ एतस्याः संप्रवक्ष्यामि या अष्टौ योगिनीस्तु ताः । महाकाल्यथ रुद्राणी उग्रा भीमा तथैव च ॥ घोरा च भ्रामरी चैव महारात्रिश्च सप्तमी । भैरवी चाष्टमी प्रोक्ता योगिनीस्ताः प्रपूजयेत्” ॥ इति कालिकापुराणे ६१ अध्यायः ॥ एकजन्मा, [न्] पुं, (एकं मुख्यं जन्म यस्य । दिक्- पालांशसम्भूतत्वादस्य तथात्वम् ।) राजा । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (एकं न द्वितीयं जन्म यस्य इत्यर्थे । शूद्रः । तस्य अद्विजत्वात् तथात्वम् ।)

पृष्ठ १/२९२

एकतमः, त्रि, (एक + “एकाच्च प्राचाम्” । ५ । ३ । ९४ । इति डतमच् ।) बहूनां मध्ये एकः । इति व्याकरणम् ॥ (यथा महाभारते आदिपर्ब्बणि । “अस्त्राणि वा शरीरं वा ब्रह्मन्नेकतमं वृणु” ॥) एकतरः, त्रि, (एक + “एकाच्च प्राचाम्” । ५ । ३ । ९४ । इति डतरच् ।) द्वयोर्म्मध्ये एकः । इति व्याकरणम् । भिन्नः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (यदाह कात्यायनः । “यदि ह्येकतरो ह्येषां स्त्रीधनं भक्षयेद्बलात्” ॥) एकता, स्त्री, (एकस्य भावः । एक + तल् + टाप् ।) एकत्वम् । ऐक्यम् । इति व्याकरणम् ॥ (यथा, रामायणे ६६ । १३ । “वह्वीरपि मतीर्गत्वा मन्त्रिणो मन्त्रनिर्णये । पुनर्यत्रैकतां प्राप्ताः स मन्त्रो मध्यमः स्मृतः” ॥) एकतानः, त्रि, (एकेन भावरसेन तन्यते विस्तीर्य्यते इति । तन इञ विस्तारे । कर्म्मण्यण् ।) एकाग्रः । एकविषयासक्तचित्तः । इत्यमरः ॥ (यथा भाग- वते ७ । ९ । ८ । “ब्रह्मादयः सुरगणा मुनयोऽथ सिद्धाः सत्त्वैकतानमतयो वचसां प्रवाहैः । नाराधितुं पुरुगुणैरधुनापि पिप्रुः किं तोष्टुमर्हति स मे हरिरुग्रजातेः” ॥ एकस्तानो विस्तृतिर्यस्येति ।) एकताले पुं । इत्य- मरटीकायां स्वामी ॥ एकतालः, पुं, (एकस्तुल्यस्तालो मानं यत्र ।) सम- न्वितलयः । नृत्यगीतवाद्यानां साम्यं यत्र । सम- ताल इति यस्याख्या । इत्यमरमरतौ ॥ (सङ्गीत- शास्त्रे खनामख्यातः तालभेदः । त्रि, एकताल- वृक्षसमन्वितः । यथा रघौ १५ । २३ । “एकताल इवोत्पातपवनप्रेरितो गिरिः” ॥) एकतीर्थी, [न्] पुं, (एकं समं तीर्थमाश्रमो यस्य ।) सतीर्थः । गुरुभाइ इति भाषा ॥ (“एकतीर्थी एकाश्रमी” इति मिताक्षरा ॥) एकत्र, व्य, (एक + त्रल् ।) एकस्मिन् । इति व्याक- रणम् ॥ एकसङ्गे इति भाषा । (एकत्र निर्णीतः शास्त्रार्थो बाधकं विनान्यत्रापि प्रयुज्यते” । इति दुर्गादासः । यथा मनुः । ५ । १३६ । “एका लिङ्गे गुदे तिस्रस्तथैकत्र करे दश । उभयोः सप्त दातष्या मृदः शुद्धिमभीप्सता” ॥) एकदंष्ट्रः, पुं, (एका द्रंष्ट्रा यस्य । परशुरामेणैक- दन्तस्य उत्पाटनात् तथात्वम् ।) गणेशः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (अस्य परशुरामकृतदन्तोत्पाट- नकथा एकदन्तशब्दे द्रष्टव्या ॥) एकदन्तः, पुं, (एको दन्तो यस्य ।) गणेशः । इत्यमरः ॥ (परशुरामकृतगणेशदन्तोत्पाटनकथा ब्रह्मवैवर्त्ते उक्ता । एकदा रहसि स्थितयोः शिवा- शिवयोर्द्वारपालत्वमङ्गीकृतं गजाननेन । एतस्मिन्न- न्तरे परशुरामः शिवं द्रुष्टुमागतः । शिव- दर्शनव्याकुलस्यान्तर्जिगमिषोर्द्वाररोधे कृते गण- पतिना सह तस्य तुमुलं युद्धमभवत् । परशु- रामक्षिप्तेन परशुना च गजाननस्य एको दन्तः भग्नः । तदा प्रभृत्येव एकदन्तोऽसौ कथ्यते ॥)

एकदा, व्य, (एक + “सर्व्वैकान्यकिंयत्तदः काले दा” । ५ । ३ । १५ । इति दा ।) एकस्मिन् काले । तत्पर्य्यायः । युगपत् २ । इत्यमरः ॥ (यथा भागवते ६ । ३ । २९ । “जिह्वा न वक्ति मगवद्गुणनामधेयं चेतश्च न स्मरति चच्चरणारविन्दम् । कृष्णाय नो नमति यच्छिर एकदापि तानानयध्वमसतोऽकृतविष्णुकृत्यान्” ॥) एकदृक्, [श्] पुं, (एकं सर्व्वमभिन्नं पश्यति यः । एकादृश् + क्विप् ।) महादेवः । (एका दृक् यस्य । रामबाणमोक्षणेन नष्टे एकचक्षुषि काकस्य तथात्वम् ।) काकः । काणे त्रि । इति हेमचन्द्रः ॥ (एकमेव सर्व्वं ब्रह्मत्वेन पश्यति यः इति व्युत्पत्त्या तत्त्ववेत्ता । ब्रह्मज्ञानी ॥ एकमेव पक्षं पश्यतीत्यर्थे एकपक्षाश्रयी ॥) एकदेहः, पुं, (एकः मुख्यो देहो यस्य । ग्रहेषु सौम्यत्वादस्य तथात्वम् ।) बुधग्रहः । इति त्रि- काण्डशेषः ॥ (एको मेदरक्तादीनां साम्यात् तुल्यो देहः शरीरं यत्र । गोत्रम् । वंशः । यथा, हरिवंशे ४६ अध्याये । “बहूनि विप्र गोत्राणि मुनीनां भावितात्मनाम् । एकदेहानि तिष्ठन्ति विभक्तानि विना प्रजाः” ॥ दम्पती । “अस्थिभिरस्थीनि मांसैर्मांसानि त्वचा त्वचमिति श्रुतेः” । तथा, -- “शरीरार्द्धं स्मृता जाया पुण्यापुण्यफले समा” । इति स्मृत्युक्तेश्च जायापत्योरेकदेहत्वम्” ॥) एकधा, व्य, (एक + “एकाद्धोध्यमुञ” । ४ । २ । ४ ॥ इति धा ।) एकप्रकारम् । इति व्याकरणम् ॥ (यथा महाभारते अनुगीतापर्ब्बणि १४ । ४२ । ६० । “सर्व्ववित् सर्व्वभूतेषु विन्दत्यात्मानमात्मनि । एकधा बहुधा चैव विकुर्व्वाणस्ततस्ततः” ॥) एकधुरः, त्रि, (एका धूः । ॠक्पूरब्धूःपथामानक्षे” । ५ । ४ । ७४ । इति अः समासान्तः ।) एकभार- वाहकगवादिः । एकपिठा गरु इति भाषा । तत्प- र्य्यायः । एकधुरीणः २ एकधुरावहः ३ । इत्यमरः ॥ (यथा, पाणिनिः । ४ । ४ । ७९ । “एकधुरान्नुक्” ।) एकधुरावहः, त्रि, (वहतीति वहः । वह् + अच् । एकधुरायाः वहः ।) एकधुरः । इत्यमरः ॥ एकधुरीणः, त्रि, (एकधुरां वहति यः । “एकधुरान्नुक् च” । ४ । ४ । ७९ । चकारेण स्वस्यानुकर्षणसाम- र्थ्यात् पक्षे श्रवणम् ॥) एकधुरः । एकभारवोढा । इत्यमरः ॥ एकस्य रथस्य लाङ्गलादेर्व्वा धुरं वहति यः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ एकनटः, पुं, (एको मुख्यो नटः ।) मुख्यनटः । तत्प- र्य्यायः । कथकः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कथा- प्राणः ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ एकपक्षः, त्रि, (एकः पक्षो यस्य ।) सहायः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (एकः पक्षः इति विग्रहे । अद्वितीयः पक्षः ॥ यथा, रघौ १४ । ३४ । “इत्येकपक्षाश्रयविक्लवत्वात् आसीत् स दोलाचलचित्तवृत्तिः ॥) एकपत्नी, स्त्री, (एकोऽद्वितीयः पतिर्यस्याः इति

विग्रहे “नित्यं सपत्न्यादिषु” इति एकपतिशब्दस्य नकारान्तादेशे “ऋन्नेभ्य” इति ङीप् ।) पति- व्रता । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, मेघदूते । १० ॥ “ताञ्चावश्यं दिवसगणनातत्परामेकपत्नीम्” ॥ एकः समानः पतिर्यस्या इति विग्रहे । सपत्नी । यथा मनुः । ९ । १८५ । “सर्व्वासामेकपत्नीनामेका चेत् पुत्त्रिणी भवेत् । सर्व्वास्तास्तेन पुत्त्रेण प्राह पुत्त्रवतीर्मनुः” ॥) एकपत्रिका, स्त्री, (एकं गन्धवत्त्वात् श्रेष्ठं पत्रं यस्याः ।) गन्धपत्रवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ एकपदं, क्ली, (एकं पदं पदमात्रोच्चारणकालो यस्मिन् ।) तत्कालः । इति मेदिनी ॥ (तत्पर्य्यायः । तत्क्षणम् १ इति विश्वः । यथा, रघुः ८ । ४८ । “कथमेकपदे निरागसं जनमाभाष्यमिमं न मन्यसे” ॥ “एकपदे तत्क्षणे । स्यात् तत्क्षणे एकपदमिति विश्वः” । इति तट्टीका ॥ एकं प्रशस्तं पदं स्थानम् । “पदं व्यवसितित्राणस्थानलक्ष्याङ्घ्रिवस्तुषु” इत्यमरोक्ते- स्तथात्वम् । वैकुण्ठम् । सुप्तिङन्तरूपपदम् । यथा माघे २ । ९५ । “निहन्त्यरीनेकपदे य उदात्तः स्वरानिव” ॥ एकं श्रेष्ठं पदं कोष्ठरूपपूजास्थानम् । वास्तुमण्डल- स्थमेककोष्ठात्मकस्थानम् । यथा, वास्तुयागतत्त्वधृत- देवीपुराणम् । “इन्द्रश्चेन्द्रात्मजश्चोभावेकैकपदसंस्थितौ” ॥) एकपदः, पुं, (एकं पदं पदविन्यासो यस्मिन् ।) शृङ्गार- बन्धविशेषः । तस्य लक्षणम् । पादमेकं हृदि स्थाप्य द्वितीयं स्कन्धसंस्थितम् । स्तनौ धृत्वा रमेत् कामी बन्धस्त्वेकपदः स्मृतः” ॥ इति रतिमञ्जरी ॥ (वास्तयागमण्डलैककोष्ठपूज- नीयो देवभेदः । यथा वास्तुयागतत्त्वधृतदेवी- पुराणवचनम् । “भृगुश्चैकपदो ज्ञेयः” । इति । एकं पदं चरणं यस्य इति विग्रहे वाच्यलिङ्गः । एकपदविशिष्टः । यथा भागवते १ । १६ । २० । “पादैर्न्यूनं शोचसि मैकपाद- मात्मानं वा वृषलैर्भोक्ष्यमाणम्” ॥ एकेन पदा चरन् वृषरूपधरो धर्म्मो गोरूपधरां पृथ्वीं रुदतीं दृष्ट्वोवाच । हे भद्रे ! पादैर्न्यूनं एक- पादं मां तथा शूद्रैर्भोक्ष्यमाणमात्मानं वा शोचसि किम् । इति तट्टीका ॥) एकपदी, स्त्री, (एकः पादो यस्याम् । कुम्भपदीषु चेति निपातः । यद्वा संख्यासु पूर्ब्बस्येति पादस्या- न्तलोपः । पादोऽन्यतरस्यामिति ङीप् ॥ स्वाङ्गा- च्चेति ङीष् वा । पादः पत् ।) पन्थाः । इत्यमरः ॥ एकपर्णिका, स्त्री, (एकपर्णा + कन् । तपःसाधनार्थं पार्ब्बत्याः पत्रमात्रभक्षणात् तथात्वम् ।) दुर्गा । देवीपुराणे देवीनिरुक्तं नाम ४५ अध्यायः ॥ “अपर्णाशा निराहारा एकाशी एकपर्णिका । पाटला पाटलाहारा देवी लोकेषु गीयते” ॥ एकपात्, [द्] पुं, (एकः पादो यस्य । संख्यासु पूर्ब्ब- स्येति अन्त्यलोपः ।) शिवः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (रुद्रः । यथा, महाभारते सम्भवपर्ब्बणि १ । १२३ । ६५ ।

पृष्ठ १/२९३

:“अजैकपादहिव्रध्रः पिनाकी च परन्तपः” ॥ विष्णुः । यथा, विष्णुसंहितायाम् । “चतुरात्मा चतुर्भावश्चतुर्व्वेदविदेकपात्” ॥ एकः पादो यस्य इति विग्रहे वाच्यलिङ्गः ॥) एकपिङ्गः, पुं, (एकं पिङ्गं पिङ्गलवर्णं नेत्रं यस्य ।) कुवेरः । इत्यमरः ॥ (कुवेरस्य पिङ्गनेत्रकथा उक्ता काशीखण्डे । यथा, -- “प्रसार्य्य नयने पूर्ब्बमुमामेव व्यलोकयत् । शम्भोः समीपे का योषिदेषा सर्व्वाङ्गसुन्दरी ॥ अनया किं तपस्तप्तं ममापि तपसोऽधिकम् । अहो रूपमहो प्रेम सौभाग्यश्रीरहो भृशम् । क्रूरदृग्वीक्षते यावत् पुनः पुनरिदं वदन् । तावत् प्रस्फोटितं नेत्रं वामं वामविलोकनात् ॥ अथ देव्यब्रवीद्देवं किमसौ दुष्टतापसः । असकृद्दक्षिणेनाक्ष्णा पुनर्मामेष पश्यति ॥ असूयमानो मे रूपं प्रेमसौभाग्यसम्पदः । इति देवीगिरं श्रुत्वा प्रहस्य प्राह तां प्रभुः ॥ उमे ! त्वदीयपुत्रोऽयं न च क्रूरेण चक्षुषा । संपश्यते तपोलक्ष्मीं तव किन्त्वधिवर्णयन् ॥ इति देवीं समाभाष्य तमीशः पुनरब्रवीत् । वरं ददामि ते वत्स ! तपसानेन तोषितः ॥ निधीनामधिनाथस्त्वं गुह्यकानां भवेश्वरः । यक्षाणां किन्नराणाञ्च राजा राज्ञाञ्च सुव्रत ! ॥ पतिः पुण्यजनानाञ्च सर्व्वेषां धनदो भव । मया सख्यञ्च ते नित्यं वत्स्यामि च तवान्तिके ॥ अलकां निकषामित्र ! तव प्रीतिं विवर्द्धयन् । आगच्छ पादयोरस्याः पत ते जननी त्वियम् ॥ इति दत्त्वा वरान् देवः पुनराह शिवः शिवाम् । प्रसादं कुरु देवेशि ! तपस्विन्यङ्गजे तव । देव्युवाच । वत्स ! ते निर्म्मला भक्तिर्भवे भवतु सर्व्वदा । भवैकपिङ्गो नेत्रेण वामेन स्फुटितेन च ॥ देवदत्तास्तु ये तुभ्यं वराः सन्तु तथैव ते । कुवेरो भव नाम्ना त्वं मम रूपेर्ष्यया सुत” ॥) एकपिङ्गलः, पुं, (एकं पिङ्गलं नेत्रं यस्य ।) कुवेरः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (अस्य पिङ्गलनेत्रकथा एकपिङ्गशब्दे द्रष्टव्या ॥) एकभक्तव्रतं, क्ली, (एकं भक्तं भोजनं यत्र तत् व्रतम् ।) रात्रिभोजनाभावविशिष्टदिवाभोजनम् । तथा च स्कन्दपुराणे । “दिनार्द्धसमयेऽतीते भुज्यते नियमेन यत् । एकभक्तमिति प्रोक्तं रात्रौ तन्न कदाचन” ॥ (अस्य व्रतस्य नियमफलादिकञ्चोक्तं विष्णुधर्म्मो- त्तरे । तद्यथा, -- “चैत्रं विष्णुपरो मासमेकभक्तेन यः क्षिपेत् । सुवर्णमणिमुक्ताढ्यं गार्हस्थ्यं समवाप्नुयात् ॥ अहिंस्रः सर्व्वभूतेषु वासुदेवपरायणः । नमोऽस्तु वासुदेवायेत्यहश्चाष्टशतं जपेत् ॥ अतिरात्रस्य यज्ञस्य ततः फलमवाप्नुयात् । यस्तु संवत्सरं पूर्णमेकभक्तो भवेन्नरः ॥ अहिंस्रः सर्ष्वभूतेषु वासुदेवपरायणः । नमोऽस्तु वासुदेवायेत्यहश्चाष्टशतं जपेत् ॥

पौण्डरीकस्य यज्ञस्य ततः फलमवाप्नुयात् । दशवर्षसहस्राणि स्वर्गलोके महीयते ॥ तत्क्षयादिह चागत्य माहात्म्यं प्रतिपद्यते” ॥ इति ॥) एकमूला, स्त्री, (एकं मूलं यस्याः ।) शालपर्णी । अतसी । इति वैद्यकम् ॥ (एकमेव मूलं यस्य इति विग्रहे एकमूलविशिष्टे, त्रि ॥) एकयष्टिका, स्त्री, (एका यष्टिरिव ।) हारविशेषः । एकनरि हार इति भाषा । तत्पर्य्यायः । एका- वली २ । इत्यमरः ॥ एकरजः, पुं, (रज्यते इति रजः । एको मुख्यो रजः । रञ्जनद्रव्यम् ।) भृङ्गराजवृक्षः । इति जटाधरः ॥ (भृङ्गराजशब्देऽस्य गुणादयो बोद्धव्याः ॥) एकलः, त्रि, (एक + ला + क ।) एक की । इति पद्यावली ॥ एकला इति भाषा । (यथा भागवते ५ । ७ । १० । “तस्मिन् वाव किल स एकलः पुल- हाश्रमोपवने विविधकुसुमकिसलयतुलसिकाम्बुभिः कन्दमूलफलोपहारैश्च समीहमानो भगवत आ- राधनं विविक्तौपरतविषयाभिलाष उपभृतोप- शमः परां निर्वृतिमाप” ॥) एकलिङ्गं, क्ली, (एकं लिङ्गं यस्य ।) स्थानविशेषः । तथा च आगमे । “पञ्चक्रोशान्तरे यत्र न लिङ्गान्तरमीक्ष्यते । तदेकलिङ्गमाख्यातं तत्र सिद्धिरनुत्तमा” ॥ एकलिङ्गः, पुं, (एकं लिङ्गं पिङ्गलनेत्ररूपं चिह्नं यस्य सः ।) कुवेरः । इति शब्दरत्नावली ॥ (पिङ्गलनेत्र- कथा एकपिङ्गशब्दे द्रष्टव्या ॥) एकवर्णी, स्त्री, (एकमेव शब्दं वर्णयति या । एक + वर्ण + अच् । गौरादित्वात् ङीष् ।) वाद्यभेदः । तत्पर्य्यायः । करताली २ कङ्कमाला ३ कलङ्कषा ४ इति शब्दरत्नावली ॥ एकवर्षिका, स्त्री, (एको वर्षो यस्याः । कः । इत्वम् ।) । एकहायनी गौः । इति हेमचन्द्रः ॥ एकवत्सरेर वक्ना इति भाषा ॥ एकवादः, पुं, (एकोऽभिन्नस्वरो वादः वाद्यम् । डिण्डिम इति एकरूपवाद्यत्वादस्य तथात्वम् ।) डिण्डिमवाद्यम् । इति शब्दरत्नावली ॥ एकविंशतिः, स्त्री, (एकाधिका विंशतिः ।) एका- धिकविंशतिसंख्या । एकुश इति भाषा । यथा । मनुः ५ । ३५ । “नियुक्तस्तु यथान्यायं यो मांसं नात्त्यलोलुपः । सप्रेत्य पशुतां याति सम्भवानेकविंशतिम्” ॥ एकवीरः पुं, वृक्षभेदः । तत्पर्य्यायः । महावीरः २ सकृद्वीरः ३ सुवीरकः ४ । अस्य गुणाः । मदका- रित्वम् । अत्युष्णत्वम् । कटुत्वम् । तोदवातनाशि- त्वम् । चटुलीकटिपृष्ठादिचलपक्षाभिघातहारि त्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ (त्रि, एकः अद्वितीयो वीरः । वीरवरः । प्रशस्तवीर्य्यशाली । यथा भागवते ३ । १ । ४० । “अहो पृथापि ध्रियतेऽर्भकार्थे राजर्षिवर्य्येण विनापि तेन । यस्त्वेकवीरोऽधिरथो विजिग्ये धनुर्द्वितीयः ककुभश्चतस्रः” ॥)

एकवृक्षः, पुं, (एको वृक्षो यस्मिन् ।) स्थानभदः । “चतुःक्रोशान्तरे यत्र न वृक्षान्तरमीक्ष्यते । एकवृक्षः स विज्ञेयः” । इति आगमः ॥ (एकोऽद्वि- तीयो वृक्षः इति विग्रहे एकस्मिन् वृक्षे । यथा सारमञ्जरी । “एकवृक्षः पञ्चनौका भवति” । एको वृक्ष इति पाठान्तरम् ॥) एकशफः, पुं, (एकः शफः खुरो यस्य । अखण्ड- खुरत्वात् तथात्वम् ।) घोटकः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ एकखुरजन्तुमात्रम् । यथा । “खरोऽश्वोऽश्वतरो गौरः शरभश्चमरी तथा । एते चैकशफाः क्षत्तः शृणु पञ्चनखान् पशून्” ॥ इति श्रीभागवतम् ॥ ३ । १० । २२ ॥ (अस्य दुग्ध- दधि-मूत्र-मांसादिगुणा अश्वशब्दे ऐकशफशब्दे च ज्ञातव्याः ॥) एकशृङ्गः, पुं, (एकं शृङ्गं यस्य ।) विष्णुः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (स्वायम्भुवमन्वन्तरे अकालप्रलयात् मत्स्यरूपधरस्यास्य शृङ्गे मनोर्नौर्बद्धा । तत्कथा यथा कालिकापुराणे ३२ अध्याये । “स्वायम्भुवस्तदा मत्स्यं हरिं सस्मार वै तदा । ततो जलानामुपरि सशृङ्ग इव पर्ब्बतः ॥ उद्दीप्तश्चैकशृङ्गेण विष्णुर्मत्स्यस्वरूपधृक् । आगतस्तत्र न चिरात् यत्रास्ते समनुर्हरिः” ॥ विस्तृतिस्तु आकालिकशब्दे द्रष्टव्या ।) एकशृङ्ग- युक्तपशुमात्रम् ॥ (पितृगणभेदः । यथा, महा- भारते २ । ११ । ४१-४३ । “पितॄणाञ्च गणान् विद्धि सप्त वै पुरुषर्षभ ! । मूर्त्तिमन्तो हि चत्वारस्त्रयश्चाप्यशरीरिणः ॥ वैराजाश्च महाभागा अग्निस्वात्ताश्च भारत । गार्हपत्या नाकचराः पितरो लोकविश्रुताः ॥ सोमपा एकशृङ्गाश्च चतुर्व्वेदाः कलास्तथा । एते चतुर्षु वर्णेषु पूज्यन्ते पितरो नृप” ॥) एकषष्टिः, स्त्री, (एकाधिका षष्टिः ।) संख्यासंख्येय- विशेषः । इत्यमरः ॥ ६१ एकषट्टि इति भाषा । (यथा भागवते ६ । ६ । ३० । “सुता दनोरेकषष्टिस्तेषां प्राधानिकान् शृणु” ।) एकसर्गः, त्रि, (एकस्मिन् विषये सर्गो निश्चयो यस्य ।) एकाग्रः । इत्यमरः ॥ एकसूत्रः, पुं, (एकं सूत्रं यस्य । एकसूत्रेण वादनात् तथात्वम् ।) डमरुवाद्यम् । इति शब्दरत्नावली ॥ एकहायनी, स्त्री, (एकः हायनो यस्याः । “दामहाय- नान्ताच्च” । ४ । १ । २६ । इति ङीष् ।) एक- वर्षीयगवी । एकवत्सरेर वाच्छुर इति भाषा । तत्पर्य्यायः । एकाब्दा २ । इत्यमरः ॥ (पुंसि प्रमाणं यथा, मनुः ११ । १३६ । “वासो दद्याद्धयं हत्वा पञ्च नीलान् वृषान् गजम् । अजमेषावनड्वाहं खरं हत्वैकहायनम्” ॥ “अश्वं हत्वा वस्त्रं दद्यात् हस्तिनं हत्वा पञ्च नीलान् वृषभान् दद्यात् प्रत्येकं छागमेषौ हत्वा वृषभं दद्यात् गर्द्दभं हत्वा एकवर्षं वत्सं दद्यात्” इति कुल्लुकभट्टः ॥) एका, स्त्री, (एक + टाप् ।) दुर्गा । यथा । “एका गुणार्था त्रैलोक्ये तस्मादेका स उच्यते” ।

पृष्ठ १/२९४

:देवी सा परमार्थेति वदन्ते भिन्नदर्शिनः ॥ इति” । “एका सा तु पृथक्त्वेन विना सर्व्वत्र विश्रुता । यथा तु व्यज्यते वर्णैर्विचित्रैः स्फटिको मणिः ॥ तथा गुणवशाद्देवी नानाभावेषु वर्ण्यते” ॥ इति च देवीपुराणे देवीनिरुक्तं नाम ४५ अध्यायः ॥ (अद्वितीया । यथा, मार्कण्डेये ९० । ७ । “एकैवाहं जगत्यत्र द्वितीया का ममापरा” । “अजामेकां लोहितशुक्लकृष्णां” । इति श्रुतिः ॥ एकैव । स्त्री । यथा भट्टिः १ । १४ । “प्रासोष्ट शत्रुघ्नमुदारुचेष्टम् एका सुमित्रा सह लक्ष्मणेन” ॥) एकाकी, [न्] त्रि, (एक + “एकादाकिनिच्चास- हाये” । आकिनिच् ।) सहायरहितः । अस- हायः । एकला इति भाषा । तत्पर्य्यायः । एकः २ एकक ३ । इत्यमरः ॥ एकलः ४ । इति शब्द- रत्नावली ॥ (यथा मनुः । ४ । २५८ । “एकाकी चिन्तयेन्नित्यं विविक्ते हितमात्मनः । एकाकी चिन्तयानो हि परं श्रेयोऽधिगच्छति” ॥) एकाक्षः, पुं, (एकमक्षि यस्य । सक्थ्यक्ष्णोः साङ्गात् षच् ।) काकः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (काकस्य यथा एकनेत्रत्वं जातम् । तत् पाद्मे भरतस्यायोध्यां प्रतिनिवृत्त्यनन्तरमुक्तम् । तद्यथा, -- “राघवश्चित्रकूटाद्रौ सानुजोऽरमत स्त्रिया । कदाचिदङ्के वैदेह्या निद्राणे रघुनन्दने ॥ ऐन्द्रः काकः समागम्य जानकीं वीक्ष्य कामुकः । विददार नखैस्तीक्ष्णैः पीनोन्नतपयोधरम् ॥ तत् दृष्ट्वा राघवः क्रुद्धः कुशं जग्राह पाणिना । ब्राह्मेणास्त्रेण संयोज्य चिक्षेप धाङ्क्षमारणे ॥ तत् दृष्ट्वा घोरसङ्काशं ज्वलत्कालानलोपमम् । दृष्ट्वा काकः प्रदुद्राव निनदन् दारुणस्वनम् ॥ वायसस्त्रिषु लोकेषु बभ्राम भयपीडितः । यत्र यत्र ययौ काकः शरणार्थी च वायसः ॥ तत्र तत्र तदस्त्रं तु प्रविवेश भयावहम् । ब्रह्माणमिन्द्रं रुद्रं मां शरणार्थी जगाम सः ॥ तत् दृष्ट्वा वायसं भीतं देवता न ररक्षिम । न शक्ताः स्म वयं त्रातुं राघवास्त्राद्भयङ्करात् ॥ इत्यब्रूम महादेवा अन्यथास्त्रं दहेच्च नः । पुनश्चागात् विधिं काको दयया विधिराह तम् ॥ भो भो बलिभुजां श्रेष्ठ तमेव शरणं व्रज । स एव रक्षकः श्रीशः शरणागतवत्सलः ॥ इत्युक्तः सोऽथ बलिभुक् ब्रह्मणा रघुनन्दनम् । उपेत्य सहसा भूमौ निपपात भयातुरः ॥ प्राणसंशयमापन्नं दृष्ट्वा सीता तु वायसम् । त्राहि त्राहीति भर्त्तारमुवाच दयिता विभुम् ॥ तच्छिरः पादयोस्तस्य युयुजे चाथ जानकी । तमुत्थाप्य करेणाथ कृपापीयूषसागरः । ररक्षामौ निजास्त्राय तदेकाक्षि ददौ तदा ॥ वावसोऽपि मुहुर्नत्वा सीतायै राघवाय च । स्वर्लोकं प्रययौ हृष्टो राघवेणाभिपालितः” ॥) एकनेत्रविशिष्टे काणे त्रि ॥ एकाग्रः, त्रि, (एकं एकस्मिन् वा अग्रं पुरोगतं ज्ञेय- मस्य ।) अनन्यचित्तः । तत्पर्य्यायः । एकतानः २

अनन्यवृत्तिः ३ एकायनः ४ एकसर्गः ५ एकाग्य्रः ६ एकायनगतः ७ । इत्यमरः ॥ (यथा, मनुः । १ । १ । “मनुमेकाग्रमासीनमभिगम्य महर्षयः” । “एकाग्रं विषयान्तराव्याक्षिप्तचित्तम्” । इति कुल्लुकभट्टः । तथा भागवते ८ । १६ । ३ । “मनश्चैकाग्रया बुद्ध्या भगवत्यखिलात्मनि । वासुदेवे समाधाय चचार ह परव्रतम्” ॥ तथा गीतायाम् ६ । १२ । “तत्रैकाग्रं मनः कृत्वा यतचित्तेन्द्रियक्रियः । उपविश्यासाने युञ्ज्याद्योगमात्मविशुद्धये” ॥ “एकाग्रं विक्षेपरहितं मनः कृत्वा” । इति स्वामि- टीका ।) अनाकुलः । इति मेदिनी ॥ एकाग्र्यः, त्रि, (एकं अग्र्यं अस्य ।) एकाग्रः । इत्यमरः ॥ एकाङ्गं, क्ली (एकं सुन्दरमङ्गं यस्य । एकं सुन्दर- मङ्गं भवत्यस्माद्वा ।) चन्दनम् । इति हारावली ॥ (एकमद्वितीयमङ्गम् । एकस्मिन्नपि अङ्गे । यथा, महाभारते १३ । दानधर्म्मकथने । ८२ । २१ । “माननामहमिच्छामि भवत्यः सततं शुभाः । अप्येकाङ्गेऽप्यधोवस्तुमिच्छामि च सुकुत्सिते” ॥ एकं श्रेष्ठमङ्गमिति विग्रहे मस्तकम् । अस्य पर्य्याये उत्तमाङ्गशब्ददर्शनात् ॥) एकाङ्गः, पुं, (एकं सुन्दरम् अङ्गं यस्य । सौम्यत्वादस्य तथात्वम् ।) बुधग्रहः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ एकादश, [न्] त्रि, (एकाधिका दश ।) संख्या- विशेषः । ११ एगार इति भाषा । तद्वाचकौ । रुद्रः १ दुर्य्योधनसेनापतिः २ । इति कविकल्प- द्रुमः ॥ (यथा मनुः २ । ३६ । “गर्भादेकादशे राज्ञो गर्भाच्च द्वादशे विशः” ॥) एकादशी, स्त्री, (एकादशानां पूरणी । एकादश + डडन्तात् ङीप् ।) तिथिविशेषः । सा तु शुक्लपक्षे सूर्य्यमण्डलात् चन्द्रमण्डलस्य निर्गमरूपैकादश- कलाक्रियारूपा । कृष्णपक्षे सूर्य्यमण्डले चन्द्रमण्ड- लस्य प्रवेशरूपैकादशकलाक्रियारूपा । तत्पर्य्यायः । हरिवासरम् २ । हरिदिनम् ३ । इति स्मृतिः ॥ तत्र जातफलम् । “क्रोधोत्कटः क्लेशसहः सुभाषी यागादिकर्त्ता स्वजनैकभर्त्ता । महामतिर्देवगुरुप्रियः स्या- देकादशीजो मनुजोऽतिहृष्टः” ॥ इति कोष्टीप्रदीपः ॥ * ॥ तत्र उपवासविधिः । पारणदिने द्वादशीलाभे सर्व्वएव पूर्णां त्यक्त्वा खण्डामुपवसेयुः । तदलाभे गृही प्रर्ब्बां तनन्यः परां-विधवापि उपवसेत् । पूर्णा तु । “उदयात् प्राक् यदा विप्र मुहूर्त्तद्वयसंयुता । संपूर्णैकादशी ज्ञेया तत्रैवोपवसेद् गृही” ॥ इति गारुडोक्ता ॥ यदा तु पूर्ब्बदिने दशम्या पर- दिने द्वादश्या युक्तैकादशी तदा उत्तरामुपोष्य द्वादश्यां पारणं कुर्य्यात् । परदिने द्वादश्यनिर्गमे त्रयोदश्यामपि । यदा तु सूर्य्योदयानन्तरं दशमी- युतैकादशी अथ च परदिने न निःसरति तदा तां विहाय द्वादशीमुपवसेत् । यदा तु सूर्य्योदय- प्राक्कालीनदशमीविद्धैकादशी परदिने च न निः-

सरति तदा तामुपवसेत् । यदा तद्विधा सती परदिनेऽपि निःसरति तत्परदिने च द्वादशी तदा तां विहाय खण्डामुपोष्य द्वादश्यां पारयेत् । यदा तूभयदिने तद्विधैकादशी परदिने च न द्वादशी तदा षष्टिदण्डात्मिकां विद्धामुपोष्य परदिने द्वादश्याद्यपादमुत्तीर्य्य पारयेत् । वैष्णवस्तु तत्रापि शुक्लपक्षे परामुपोष्य त्रयोदश्यां पारयेत् । सर्व्व- स्यां कृष्णैकादश्यां वैष्णवानां सपुत्त्राणां गृहस्था- नामप्युपवासो नित्यः । ब्राह्मणस्य विशेषतो नित्यः । वैष्णवेतरेषां तादृशानां हरिशयनमध्य- वर्त्तिनीषु कृष्णैकादशीषु उपवासो नित्यः । अ- पुत्त्रवतां गृहिणान्तु सर्व्वास्वेव नित्याधिकारः । काम्योपवासे त्वविशेषेणैव सर्व्वेषामधिकारः । नित्योपवासे रविशुक्रादिदोषो नास्ति । अष्टाब्दा- दधिको मर्त्योऽपूर्णाशीतिवत्सरो नित्याधिकारो । विधावानान्तु सर्व्वास्वेव नित्याधिकारः तत्र मल- मासादिदोषो नास्ति । इत्येकादशीतत्त्वोक्त- व्यवस्था ॥ * ॥ अथ हरिभक्तिविलासोक्तैकादशीव्यवस्था लिख्यते । तत्रादौ उपवासपूर्ब्बदिनकृत्यम् । “प्रातःस्नानादिकं कृत्वा सुवेशो धौतवस्त्रकः । व्रतं संकल्प्य कुर्व्वीत वैष्णवैश्च महोत्सवम्” ॥ इति कारिका ॥ संकल्पमन्त्रः । “दशमीदिनमारभ्य करिष्येऽहं व्रतं तव । त्रिदिनं देवदेवेश निर्व्विघ्नं कुरु केशव” ॥ * ॥ तत्र रुक्माङ्गदराजवाक्यं नारदीये । “प्रातर्हरिदिनं लोकास्तिष्ठध्वं चैकभोजनाः । अक्षारलवणाः सर्व्वे हविष्यान्ननिषेविनः ॥ अवनीतल्पशयनाः प्रियासङ्गविवर्ज्जिताः । स्मरध्वं देवमीशानं पुराणं पुरुषोत्तमम्” ॥ * ॥ अथान्यनियमाः । स्कान्दे । “कांस्यं मांस्यं मसूरञ्च क्षौद्रं चानृतभाषणम् । पुनर्भोजनमायासं दशम्यां परिवर्ज्जयेत्” ॥ पारणदिनोक्तनिषिद्धद्रव्याण्यत्रापि निषिद्धानि ॥ * ॥ ततो व्रतस्य नित्यत्वमाह कण्वः । “एकादश्यामुपवसेन्न कदाचिदतिक्रमेत्” । आग्नेयञ्च । “उपोष्यैकादशीं राजन् यावदायुःप्रवृत्तिभिः” ॥ * ॥ भोजननिषेधो नारदीये पाद्मोत्तरखण्डे च । “रटन्तीह पुराणानि भूयोभूयो वरानने ! । न भोक्तव्यं न भोक्तव्यं संप्राप्ते हरिवासरे” ॥ पक्षद्वयेऽपि नित्यत्वम् । विष्णुरहस्यम् । “शुक्ले वा यदि वा कृष्णे विष्णुपूजनतत्परः । एकादश्यां न भुञ्जीत पक्षयोरुभयोरपि” ॥ * ॥ संक्रान्त्यादावपि नित्यत्वम् । कात्यायनः । “संक्रान्तौ रविवारे वा यदा चैकादशी भवेत् । उपोष्या सा महापुण्या सर्व्वपापहरातिथिः” ॥ * ॥ उपवासदिने श्राद्धनिषेधः । पाद्मोत्तरखण्डे । “एकादश्यान्तु प्राप्तायां मातापित्रोर्मृतेऽहनि । द्वादश्यां तत्प्रदातव्यं नोपवासदिने क्वचित्” ॥ * ॥ अथ अधिकारिणः । पाद्मोत्तरखण्डे । “वर्णानामाश्रमाणाञ्च स्त्रीणाञ्च वरवर्णिनि ।

पृष्ठ १/२९५

:एकादश्युपवासस्तु कर्त्तव्यो नात्र संशयः” ॥ कात्यायनस्मृतौ च । “अष्टवर्षाधिको मर्त्यो ह्यपूर्णाशीतिवत्सरः । एकादश्यामुपवसेत् पक्षयोरुभयोरपि” ॥ * ॥ अशक्तौ प्रतिनिधिः । वायुपुराणे । “उपवासे त्वशक्तस्य आहिताग्नेरथापि वा । पुत्त्रान् वा कारयेदन्यान् ब्राह्मणान् वापि कारयेत् ॥ अथवा विप्रमुख्येभ्यो दानं दद्यात् स्वशक्तितः । उपवासन्तु कुर्व्वाणः पुण्यं शतगुणं भवेत्” ॥ मार्कण्डेयपुराणे च । “एकभक्तेन नक्तेन बालवृद्धातुरः क्षिपेत् । पयोमूलफलैर्व्वापि न निर्द्वादशिको भवेत्” ॥ * ॥ अनुकल्पापवादः । गरुडपुराणे । “मच्छयने मदुत्थाने मत्पार्श्वपरिवर्त्तने । फलमूलजलाहारी हृदि शल्यं ममार्पयेत्” ॥ * ॥ एकादशीमाहात्म्यम् । तत्त्वसागरे । “एकादशीसमं किञ्चित् पावनं न च विद्यते । स्वर्गमोक्षप्रदा ह्येषा राज्यपुत्त्रप्रदायिनी” ॥ गारुडे च । “एकादशीव्रतं भक्त्या यः करोति नरः सदा । स विष्णुलोकं व्रजति याति विष्णोः सरूपताम्” ॥ * ॥ उपवासदिननिर्णयः । सौरधर्म्मोत्तरे । “एकादशीमुपवसेत् द्वादशीमथवा पुनः । विमिश्रां वापि कुर्व्वीत न दशम्या युतां क्वचित्” ॥ * ॥ विद्धोपवासदोषमाह वशिष्ठः । “दशम्येकादशी यत्र तत्र नोपवसेद्बुधः । अपत्यानि विनश्यन्ति स्वर्गलोकं न गच्छति” ॥ * ॥ द्वादश्युपवासफलम् । स्कान्दे । “ऊर्द्ध्वं हरिदिनं न स्यात् द्वादशीं ग्राहयेत्ततः । द्वादश्यामुपवासोऽत्र त्रयोदश्यान्तु पारणम् ॥ एवं कुर्व्वन् नरो भक्त्या विष्णुसायुज्यमाप्नुयात् । अन्यथा कुरुते यस्तु स याति नरकं ध्रुवम्” ॥ * ॥ सपूर्णालक्षणेन विद्धालक्षणम् । भविष्यपुराणे । “आदित्योदयवेलायाः प्राङ्मुहूर्त्तद्वयान्विता । एकादशी च संपूर्णा विद्धान्या परिकीर्त्तिता” ॥ * ॥ अरुणोदयविद्धापरित्यागमाह कण्वः । “अरुणोदयवेलायां दशमीसंयुता यदि । अत्रोपोष्या द्वादशी स्यात् त्रयोदश्यान्तु पारणं” ॥ वेधश्चतुर्विधः । ब्रह्मवैवर्त्ते । “अरुणोदयवेधः स्यात् सार्द्धन्तु घटिकात्रयम् । अतिवेधो द्विघटिकः प्रभासन्दर्शनाद्रवेः ॥ महावेधोऽपि तत्रैव दृश्यतेऽर्को न दृश्यते । तुरीयस्तत्र विहितो योगः सूर्य्योदये बुधैः” ॥ * ॥ अरुणोदयविद्धोपवासदोषः । पाद्मे । “अरुणोदयकाले तु वेधं दृष्ट्वा चतुर्व्विधम् । मद्दिनं ये प्रकुर्व्वन्ति यावदाहूतनारकाः” ॥ * ॥ शुद्धाविशेषपरित्यांगः । गारुडे । सम्पूर्णैकादशी यत्र प्रभाते पुनरेव सा । वैष्णवी च त्रयोदश्यां घटिकैकापि दृश्यते ॥ गृहस्थोऽपि परां कुर्य्यात् पूर्ब्बां नोपवसेत्तदा” ॥ * ॥ अथाष्टमहाद्वादशीनां विशेषतो निरूपणम् । यथा, ब्रह्मवैवर्त्ते ।

“उन्मीलनी वञ्जुली च त्रिस्पृशा पक्षवर्द्धिनी । जया च विजया चैव जयन्ती पापनाशिनी ॥ द्वादश्योऽष्टौ महापुण्याः सर्व्वपापहरा द्विज । तिथियोगेन जायन्ते चतस्रश्चापरास्तथा ॥ नक्षत्रयोगाच्च बलात् पापं प्रशमयन्ति ताः” ॥ * ॥ अथोन्मीलनी । यथा ब्रह्मवैवर्त्ते । “एकादशी च संपूर्णा वर्द्धते पुनरेव सा । द्वादशी च न वर्द्धेत कथितोन्मीलनी च सा” ॥ पद्मपुराणे ॥ “सर्व्वत्रैकादशी कार्य्या द्वादशीमिश्रिता नरैः । प्रातर्भवतु वा मा वा यतो नित्यमुपोषणम्” ॥ * ॥ अथ वञ्जुली । ब्रह्मवैवर्त्ते । “द्वादश्येव विवर्द्धेत नचैवैकादशी यदा । वञ्जुलीति भृगुश्रेष्ठ ! कथिता पापनाशिनी” ॥ भागवतादितन्त्रे । “संपूर्णैकादशी त्याज्या परतो द्वादशी यदि । उपोष्या द्वादशी शुद्धा द्वादश्यामेव पारणम्” ॥ * ॥ अथ त्रिस्पृशा । ब्रह्मवैवर्त्तपुराणे । “अरुणोदय आद्या स्यात् द्वादशी सकलं दिनम् । अन्ते त्रयोदशी प्रातस्त्रिस्पृशा सा हरेः प्रिया” ॥ नारदीये । “एकादशी द्वादशी च रात्रिशेषे त्रयोदशी । त्रिस्पृशा नाम सा प्रोक्ता ब्रह्महत्यां व्यपोहति” ॥ अथ पक्षवर्द्धिनी । ब्रह्मवैवर्त्ते । “दर्शश्च पौर्णमासी च संपूर्णा वर्द्धते यदि । द्वितीयेऽह्नि द्विजश्रेष्ठ सा भवेत् पक्षवर्द्धिनी” ॥ * ॥ ब्रह्मवैवर्त्ते । “कुहूराके यदा वृद्धिं प्रयाते पक्षवर्द्धिनी । विहायैकादशीं तत्र द्वादशीं समुपोषयेत्” ॥ * ॥ अथ जयादिः । ब्रह्मवैवर्त्ते । “पुष्यश्रवणपुष्याद्यरोहिणीसंयुतास्तु ताः । उपोषिताः समफला द्वादश्योऽष्टौ पृथक् पृथक्” ॥ अथोपवासदिनकृत्यम् । देवलः । “गृहीत्वौडुम्बरं पात्रं वारिपूर्णमुदङ्मुखः । उपवासन्तु गृह्णीयाद्यद्वा संकल्पयेद्बुधः” ॥ तत्र सङ्कल्पमन्त्रः । “एकादश्यां निराहारः स्थित्वाहमपरेऽहनि । भोक्ष्यामि पुण्डरीकाक्ष शरणं मे भवाच्युत” ॥ * ॥ पुष्पाञ्जलित्रयदानं मन्त्रपूतजलपानञ्चाह मार्क- ण्डेयः । “अष्टाक्षरेण मन्त्रेण त्रिजप्तेनाभिमन्त्रितम् । उपवासफलं प्रेप्सुः पिबेत्तोयं समाहितः ॥ देवार्च्चनं ततः कृत्वा पुष्पाञ्जलिमथापि वा । संकल्पमन्त्रमुच्चार्य्य देवाय विनिवेदयेत्” ॥ * ॥ संकल्पादौ विशेषः । नारदीये । “पूर्ब्बायाः सङ्गदोषेणैकादश्याः स्नानपूजने । वर्ज्जयन्ति नराः पूर्ब्बान् यामांश्च चतुरो द्विज ॥ तदूर्द्ध्वं स्नानपूजादि कर्त्तव्यं तदुपोषितैः । न दिवा शुद्धिमाप्नोति तदा रात्रौ विधीयते ॥ दिनकार्य्यमशेषञ्च कर्त्तव्यं शर्व्वरीमुखे” ॥ * ॥ पूजाजागरणविधिः । ब्राह्मे । “एकादश्यामुभौ पक्षौ निराहारः समाहितः ।

स्नात्वा सम्यग्विधानेन धौतवासा जितेन्द्रियः ॥ संपूज्य विधिवद्विष्णुं श्रद्धायातिसमाहितः । पुष्पैर्गन्धैस्तथा धूपैर्दीपैन वेद्यकैः परैः ॥ उपहारैर्ब्बहुविधैर्जपहोमप्रदक्षिणैः । स्तौत्रैर्नानाविधैर्नृत्यगीतवाद्यैर्मनोरमैः ॥ एवं संपूज्य विधिवद्रात्रौ कुर्य्यात् प्रजागरम्” ॥ * ॥ अथ जागरणलक्षणम् । स्कान्दे । “शृणु नारद वक्ष्यामि जागरस्य तु लक्षणम् । येन विज्ञातमात्रेण दुर्लभो न जनार्द्दनः ॥ गीतं वाद्यञ्च नृत्यञ्च पुराणपठनन्तथा । धूपं दीपञ्च नैवेद्यं पुष्पगन्धानुलेपनम् ॥ फलमर्घ्यञ्च श्रद्धा च दानमिन्द्रियनिग्रहः । सत्यान्वितं विनिद्रञ्च मुदायुक्तं क्रियान्वितम् ॥ साश्चर्य्यञ्चैव सोत्साहं पापालस्यादिवर्ज्जितम् । प्रदक्षिणाभिः संयुक्तं नमस्कारपुरःसरम् ॥ नीराजनसमायुक्तमनिर्व्विण्णेन चेतसा । यामे यामे महाभागे कुर्य्यादारात्रिकं हरेः ॥ एतैर्गुणैः समायुक्तं कुर्य्याज्जागरणं हरेः’ ॥ * ॥ अथ पारणदिनकृत्यम् । कात्यायनः । “प्रातः स्नात्वा हरिं पूज्य उपवासं समर्पयेत् । पारणन्तु ततः कुर्य्यात् व्रतसिद्ध्यै हरिं स्मरन्” ॥ तत्र समर्पणमन्त्रः । “अज्ञानतिमिरान्धस्य व्रतेनानेन केशव । प्रसीद सुमुखो नाथ ज्ञानदृष्टिप्रदो भव” ॥ * ॥ अथ पारणे द्वादशीलङ्घने दोषः । स्कान्दे । “पारणाहनि संप्राप्ते द्वादशीं यो व्यतिक्रमेत् । त्रयोदश्यान्तु भुञ्जानः शतजन्मानि नारकी” ॥ * ॥ अथ द्वादश्यत्यल्पत्वे कृत्यसमाधानम् । देवीरहस्ये । “अल्पा चेद्द्वादशी कुर्य्यात् नित्यकर्म्मारुणोदये । अत्यल्पा चेन्निशीथोऽर्द्धमामध्याह्निकमेव तत्” ॥ * ॥ अथ सङ्कटे पारणसमाधानम् । कात्यायनः । “मन्त्रं जपित्वा हरये निवेद्योपोषणं व्रती । अद्भिस्तु पारणं कुर्य्यात् सङ्कटे विषमे सति” ॥ * ॥ अथ हरिवासरकालपारणानिषेधः । विष्णुधर्म्मो- त्तरे । “द्वादश्याः प्रथमः पादो ह्ररिवासरसंज्ञकः । तमतिक्रम्य कुर्व्वीत पारणं विष्णुतत्परः” ॥ * ॥ अथ द्वादशीदिने वर्ज्जनीयानि । स्कान्दे । “क्षौद्रं मांसं सुरां तैलं व्यायामं क्रोधमैथुने । परान्नं कांस्यताम्बूले लोभं निर्म्माल्यलङ्घनम् ॥ द्वादश्यां द्वादशैतानि वैष्णवः परिवर्ज्जयेत्” ॥ अपि च । वितथभाषणम् । प्रवासः । दिवास्वप्नः । अञ्जनम् । शिलापिष्टम् । मसूरम् । द्यूतम् । हिंसा । चणकम् । कोरदूषकम् । औषधम् । एतानि पुराणान्तरोक्तान्यपि वर्ज्जनीयानि ॥ * ॥ इति श्रीहरिभक्तिविलासोक्तैकादशीव्यवस्था समाप्ता ॥ * ॥ अथे पश्चिमदेशप्रसिद्धनानापुराणोक्तषड्विंशत्ये- कादशीनामानि लिख्यन्ते । अग्रहायणस्य कृष्णैका- दशी उत्पन्ना १ शुक्ला मोक्षा २ । पौषस्य कृष्णैकादशी सफला ३ शुक्ला पुत्त्रदा ४ । माघस्य कृष्णकादशी षट्तिला ५ शुक्ला जया ६ । फाल्गु- नस्य कृष्णैकादशी विजया ७ शुक्ला आमर्दकी ८ ।

पृष्ठ १/२९६

:चैत्रस्य कृष्णैकादशी पापमोचनी ९ शुक्ला का- मदा १० । वैशाखस्य कृष्णैकादशी वरूथिनी ११ शुक्ला मोहनी १२ । ज्यैष्ठस्य कृष्णैकादशी अपरा १३ शुक्ला निर्जला १४ । आषाढस्य कृष्णैकादशी योगिनी १५ शुक्ला पद्मा १६ । श्रावणस्य कृष्णै- कादशी कामिका १७ शुक्ला पुत्त्रदा १८ । भाद्रस्य कृष्णैकादशी अजा १९ शुक्ला वामना २० । आश्विनस्य कृष्णैकादशी इन्दिरा २१ शुक्ला पापा- ङ्कुशा २२ । कार्त्तिकस्य कृष्णैकादशी रमा २३ शुक्ला प्रबोधिनी २४ । मलमासस्य शुक्लैकादशी सुमद्रा २५ कृष्णा कमला २६ ॥ * ॥ इत्येकादशी- प्रकरणं समाप्तम् ॥ (संख्याविशेषः । एगार इति भाषा । यथा महाभारते ६ । १६ । २१ । “एकादशी धार्त्तराष्ट्री कौरवाणां महाचमूः” ॥) एकाद्गविंशतिः, त्रि, (एकेन न विंशतिः । एकादि- श्चैकस्य चादुक्” । ६ । ३ । ७६ । इत्यनेन सिद्धम् ।) एकोनविंशतिः १९ । इति व्याकरणम् ॥ एकानंशा, स्त्री, (एको न अंशो यस्याः ।) पार्ब्बती । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (इयं हि यशोदागर्भसम्भवा । यदुक्तं हरिवंशे । ५९ । १४ -- ४७ । “देवक्यजनयत् विष्णुं यशोदा तां तु कन्यकाम्” । “विद्धि चैनामथोत्पन्नां अंशाद्देवीं प्रजापतेः । एकानंशां योगकलां रक्षार्थं केशवस्य तु” ॥) एकान्तं, क्ली, (एकस्मिन्नेव अन्तः समाप्तिर्यस्य ।) अत्य- न्तम् । तत्पर्य्यायः । अतिशयः २ भरः ३ अतिवेलम् ४ भृशम् ५ अत्यर्थम् ६ अतिमात्रम् ७ उद्गाढम् ८ निर्भरम् ९ तीव्रम् १० नितान्तम् ११ गाढम् १२ वाढम् १३ दृढम् १४ । (यथा माघे २ । ८३ । “तेजः क्षमा वा नैकान्तं कालज्ञस्य महीपतेः” ॥ तद्वति, त्रि । यथा कुमारे १ । ३६ । “नागेन्द्रहस्तास्त्वचि कर्कशत्वा- देकान्तशैत्यात् कदलीविशेषाः” ॥ तथा भागवते । १ । ४ । ४ । तस्य पुत्त्रो महायोगी समदृङ्निर्विकल्पकः । एकान्तमतिरुन्निद्रो गूढो मूढ इवेयते” ॥) भेद्यगामिनि त्रि । इत्यमरः ॥ (सर्व्वत्र यदवधारे- णोच्यते स एकान्तः ॥ यथा “तृवृद्विरेचयति मद- नफलं वामयतीति” ॥ इत्युत्तरतन्त्रे ६५ अध्याये सुश्रुतेनोक्तम् ॥) निर्ज्जनम् ॥ (यथा हितोपदेशे विग्रहे । १५ । “अथ केनापि शस्यरक्षकेण धूसर- कम्बलकृततनुत्राणेन धनुःकाण्डं सज्जीकृत्यावनत- कायेन एकान्ते स्थितम्” ॥) एकान्ती [न्] (एकान्तमस्त्यस्य । एकान्त + इनि ।) विष्णुभक्तविशेषः । यथा, गारुडे १३१ अध्याये । “एकान्तेनाममो विष्णुर्यस्मादेषां परायणः । तस्मादेकान्तिनः प्रोक्तास्तद्भागवतचेतसः ॥ प्रियाणामपि सर्व्वेषां देवदेवस्य स प्रियः । आपत्म्वपि तदा यस्य भक्तिरव्यभिचारिणी” ॥ एकान्नः, त्रि, (एकं एककालपक्वं अन्नं यत्र ।) एक- भक्तः । यथा । काशीखण्डे । “ऊर्ज्जे यवान्नमश्नीयादेकान्नमथवा पुनः । वृन्ताकं शूरणञ्चैव शूकशिम्बीञ्च वर्ज्जयेत्” ॥

इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ एकं अविभक्तमन्नंयस्य इति व्युत्पत्त्या एकपाकावस्थितः । अविभक्तः । यथा, “एकपाकेन वसतां पितृदेवद्विजार्च्चनम् । एकं भवेद्विभक्तानां तदेव स्याद्गृहे गृहे” ॥ इति प्रायश्चित्ततत्त्वधृतवृहस्पतिवचनम् ॥ एकान्नविंशति, त्रि, (एकेन न विंशतिः । “एका- दिश्चैकस्य चादुक्” । ६३ । ७६ । नञो विंशत्या समासे कृते एकशब्देन सह तृतीयेति योग- विभागात् समासः । अनुनासिकविकल्पः ।) एकोनविंशतिः १९ । इति व्याकरणम् ॥ एकाब्दा, स्त्री, (एकोऽब्दो यस्याः सा ।) एकहायनी । एकवत्सरवयस्कगवी । इत्यमरः ॥ एकायनः, त्रि, (एकं अयनं विषयो यस्य ।) एकाग्रः । एकविषयासक्तचित्तः । इत्यमरः । (यथा छान्दोग्यो- पनिषदि । ७ । ४ । २ । तानि हतानि संकल्पैका- यनानि सङ्कल्पात्मकानि संकल्पे प्रतिष्ठितानि” । एकमयनं गतिर्यत्र । एकामात्रगमनयोग्यः । यदुक्तं महाभारते ३ । १४६ । ६६ । “अनेनैव पथा मा वै गच्छेदिति विचार्य्य सः । आस्त एकायने मार्गे कदलीषण्डमण्डिते” ॥) एकायनगतः त्रि, (एकायनं गतः प्राप्तः । एकस्मिन्न- यने गतं ज्ञानमस्येति वा ।) एकाग्रः । इत्यमरः ॥ एकावली, स्त्री, (एका श्रेष्ठा आवली माला ।) एक- यष्टिका । इत्यमरः ॥ एकनर हार इति भाषा । (अलङ्कारविशेषः । तल्लक्षणादिकमुक्तं साहित्य- दर्पणे १० परिच्छदे । १०१ । यथा, -- “पूर्ब्बं पूर्ब्बं प्रति विशेषणत्वेन परं परम् । स्थाप्यतेऽपोह्यते वा चेत्स्यात्तदैकावली द्विधा” ॥ क्रमेणोदाहरणम् । तत्रैव । “सरो विकसिताम्भोजमम्भोजं भृङ्गसङ्गतम् । भृङ्गा यत्र ससङ्गीताः सङ्गीतं सस्मरोदयम्” ॥ “न तज्जलं यन्न सुचारुपङ्कजं न पङ्कजं तद्यदलीनषट्पदम् । न षट्पदोऽसौ न जुगुञ्ज यः कलं न गुञ्जितं तन्न जहार यन्मनः” ॥ भट्टिः । २ । १९ ॥ क्वचिद्विशेष्यमपि यथोत्तरं वि- शेषणतया स्थापितमपोहितञ्च दृश्यते । यथा, -- “वाप्यो भवन्ति विमलाः स्फुटन्ति कमलानि वापीषु । कमलेषु पतन्त्यलयः करोति सङ्गीतमलिषु पदम्” ॥ एवमपोहनेऽपि ॥) एकाश्रितगुणः, पुं, (एकस्मिन् पदार्थे आश्रितोगुणः ।) एकवृत्तिधर्म्मः । तद्यथा । रूपम् १ रसः २ गन्धः ३ स्पर्शः ४ एकत्वम् ५ एकपृथक्त्वम् ६ परिमाणम् ७ परत्वम् ८ अपरत्वम् ९ बुद्धिः १० सुखम् ११ दुःखम् १२ इच्छा १३ द्वेषः १४ यत्नः १५ गुरुत्वम् १६ द्रवत्वम् १७ स्नेहः १८ संस्कारः १९ अदृष्टम् २० शब्दः २१ । इति सिद्धान्त- मुक्तावली ॥ ९० ॥ एकाष्ठीलः, पुं, (एकमस्थि लाति । ला + क । सुषामादित्वात् षत्वं दीर्घत्वञ्च ।) वकवृक्षः । इति कश्चिदमरः ॥ एकाष्ठीला, स्त्री, (एकाष्ठील + टाप् ।) वकवृक्षः ।

इत्यमरः ॥ पाठा । इति राजनिर्घण्टः ॥ आक्नादि इति भाषा । (अस्याः पर्य्याया यथा ॥ “अम्बष्ठाम्बष्ठकी पाठा कुचेला पापचेलिका । एकाष्ठीला वरा तिक्ता प्राचीनौका शिवावुका” ॥ इति वैद्यकरत्नमाला ॥) एकाहः, पुं, (एकमहः । “उत्तमैकाभ्याञ्च” । ५ । ४ । ९० इत्यनेन सिद्धम् ।) एकदिनम् । इति व्याक- रणम् ॥ (यथा, मनुः ५ । ५९ । “अर्व्वाक् सञ्चयनादस्थ्नां त्र्यहमेकाहमेव च” ॥) एकाहारः, पुं, (एकः न द्वितीय आहारः ।) एक- दिनवृत्त्येकवारभोजनम् । यथा । “एकाहारः सदा कार्य्यो न द्वितीयः कदाचन । पर्थ्यङ्कशायिनी नारी विधवा पातयेत् पतिम्” ॥ इति शुद्धितत्त्वधृतस्मृतिः ॥ एकीयः, त्रि, (एकस्मिन् तिष्ठतीति । एक + छ ।) एकपक्षः । सहायः । सहभावी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ एकोद्दिष्टं, क्ली, (एकः प्रेत एव उद्दिष्टो यत्र ।) प्रेतो- द्देश्यकश्राद्धम् । यथा । गोभिलः अथैकोद्दिष्ट- मेकं पवित्रमेकोऽर्घ्यः एकः पिण्डो नावाहनं नाग्नौ- करणं नात्र विश्वे देवाः स्वदितमिति तृप्तिप्रश्नः सुस्वदितमिति प्रत्युत्तरम् । उपतिष्ठतामित्यक्षय्य- स्थाने अभिरम्यतामिति विसर्गोऽभिरतोऽस्मीति प्रतिवचनमेतत् प्रेतश्राद्धमिति ॥ * ॥ एतत् प्रेत- श्राद्धमित्युपसंहारात् एकं प्रेतमुद्दिश्य यद्दीयते श्राद्धं तदेकोद्दिष्टमिति वैदिकप्रयोगाधीनं यौगिकम् । अतएव प्रतिसांवत्सरिकस्य नैको- द्दिष्टत्वं किन्त्वेकोद्दिष्टविधिकत्वं अत्रार्घ्यैक्याद्द्विद- लरूपसङ्केतितपवित्रैक्यप्राप्तौ एकं पवित्रमिति पुनरभिधानसार्थकत्वाय तदवयवैकदलपरम् । अत्र नावाहनं नाग्नौ करणमिति निषेधयोः पौर्ब्बा- पर्य्यादग्नौ करणपूर्ब्बकालीनं प्रधानसम्बन्धि श्राद्ध- सूत्रोद्दिष्टं श्राद्धार्थावाहनमेव निषिध्यते न त्व- प्रधानसम्बन्धि पितृयज्ञवदित्यतिदेशप्राप्तं पिण्डा- र्थावाहनमिति । एतेन पिण्डार्थावाहननिषेधो मैथिलोक्तो हेयः । अत्राग्नौ करणनिषेधेन हुत- शेषस्यालाभे हुतशेषं दत्त्वा पात्रमालभ्य जपति पृथिवीत्यादि स्वाहा इत्यन्तसूत्रोक्तपात्रालम्भन- स्यापि बाधः । आनन्तर्य्याभावात् अमृतमिति मन्त्रलिङ्गविरोधाच्च । स्वदितमिति तृप्तिप्रश्न इति तृप्ताः स्थ इति तृप्तिप्रश्ने स्वदितमिति प्रश्नः । कुशमयब्राह्मणपक्षे तु प्रतिवचनानुपपत्त्या प्रश्न- स्यापि निवृत्तिः । अक्षय्यशब्दस्थाने उपतिष्ठता- मिति प्रयोगः अत्रोपतिष्ठतामित्यनेन अन्नादिक- मित्यस्यान्वये अस्त्वित्यस्य अन्वयानुपपत्त्या तस्या- प्यप्रयोगः । अतएव पितृदयितायामन्नादिकमुप- तिष्ठतामिति लिखितम् । अभिरम्यतामिति वाजे वाजे इति स्थाने अभिरम्यतामित्यनेन विसर्जन- मिति । एतदिति पूर्ब्बोक्तेतिकर्त्तव्यताकश्राद्धमि- त्यर्थः । प्रेतश्राद्धं प्रेतस्य श्राद्धं न तु पार्ब्बणविकृति- त्वेन प्राप्तपितृलोकरूपपितुः श्राद्धं अकृतसपि- ण्डीकरणस्य तथाविधपितृत्वाभावात् । अतएवै- तन्न्यायमूलकमेवाश्वलायनगृह्यपरिशिष्टेऽपि पितृ-

पृष्ठ १/२९७

:शब्दं न युञ्जीत पितृहा चोपजायते इत्युक्तम् । अतएव विष्णुना प्रेतस्य नामगोत्राभ्यां दत्ताक्ष- य्योदकेषु इत्यत्र प्रेतनामगोत्राभ्यामित्यनेन प्रेत- स्येत्युक्तं न तु सम्बन्धिन इत्युक्तम् । ततश्च मन्त्रे प्राप्तपितृलोकोपाधिकएव पितृपदस्थाने प्रेत- पदोहो न तु अग्निस्वात्ताद्युपाधिके एवमभिलाप- वाक्येऽपि सम्बन्धित्वेन नोल्लेखः किन्तु प्रेतत्वेन असम्बन्धिनोऽपि मठच्छात्रादेरपि प्रेतश्राद्धाधि- कारित्वात् । सांवत्सरिकश्राद्धे एकोद्दिष्टविकृ- तीभूतेऽपि प्राप्तपितृलोकोपाधिकपितृपदवन्मन्त्रे अभिलापे च सम्बन्धिबोधकपितृत्वेनैवोल्लेखः । एवञ्च देवताभ्यः पितृभ्यश्च इत्यत्र न प्रेतपदोहः पितृपदस्य दिव्यपितृपरत्वात् । एवं नैकवचनोहो- ऽपि तथा मधु द्यौरस्तु नः पिता इत्यस्य द्यौः स्वर्गः पिता पितेव सर्व्वस्याधिगम्यत्वात् मध्वस्तु मधु- मयी भवत्विति भाष्यव्याखाने द्यौरिति पितेति पदयोः सामानाधिकरण्यं प्रतीयते अत्र च द्युत्व- पितृत्वयोर्भेदेऽपि सामानाधिकरण्येनाभेदावगमात् दिवः पितृसाधर्म्म्यप्राप्तिरिति पितृपदं पितृ- तुल्यपरं न तु जनकपर प्राप्तपितृलोकपरं वेति । तेनात्र मन्त्रे पितेत्येव वक्तव्यं न तु प्रेतपदोहः । न वा पितृशब्दं न युञ्जीत इत्यनेन निषेधः । एव- मामावेति मन्त्रे पितरा इत्यत्र नोहः । एवं वृद्धि- श्राद्धेऽप्येतेषु नान्दीमुखविशेषणं न देयमेवेति । अन्यत्र सर्व्वत्रोत्सर्गवाक्ये मन्त्रे च पितृपदप्रयोग- निषेधात् प्रेतपदोहः कार्य्यः । विष्णुः । एकवन्म- न्त्रानूहेत एकोद्दिष्टे इति एकवत् एकवचनवत् यथा स्यात्तथोहेत यथा पवित्र स्थो वैष्णव्यावित्यत्र पवित्रासि वैष्णवीति एवं विष्णोर्मनसा पूते स्थ इत्यत्रापि पूतमसीति । अत्र पितरो मादयध्वं यथाभाग मा वृषायध्वं इति मन्त्रे अत्र प्रेत- मादयस्व यथाभाग मावृषायस्व इत्यूत्त्यम् । अमी मदन्तः पितर इत्यत्र अमी मदत् प्रेतं इति । वृषायिषत इत्यत्र वृषायिष्टेति । एत पितर इति पिण्डार्थावाहनमन्त्रे एहि प्रेत इति । सौम्यास इत्यत्र सौम्येति । दत्तास्मभ्यमित्यत्र देह्यस्मभ्य- मिति । नियच्छत इत्यत्र नियच्छेति । नमो व इत्यादिमन्त्रेषु पितर इति स्थानचतुष्टये प्रेते- त्यूह्यम् । एवं व इत्यत्र ते इति । आशीःप्रार्थने येभ्य इत्यत्र यस्मै इति । तेषामित्यत्र तस्येत्यूह्यम् । एतद्वः पितर इत्यत्र तु प्रेता इति विकृतावूहो न तु बहुवचनस्य । एतद्वः पितरो वास इति जल्पन् पृथक् पृथक् इति ब्रह्मपुराणेन प्रकृता- वेव पार्ब्बणे पित्रादिषु प्रत्येकमेतद्वः पितर इति बहुवचनान्तमन्त्रप्रयोगात् अत्रानर्थक्येन तद्वि- कृतावेकोद्दिष्टेऽप्यसमवेतार्थबहुवचनस्यैव युक्त- त्वात् । ततश्च प्रकृतौ समवेतार्थस्यैव विकृतावूहः । सांवत्सरिके त्वेकवचनस्यैवोहो न तु पितृपदस्य तत्र प्राप्तपितृलोकत्वेन तस्यैव युक्तत्वात् । स्मृतिः । “प्रेतश्राद्धे यदुच्छिष्टं ग्रहे पर्य्युषितञ्च यत् । दम्पत्योर्भुक्तशेषञ्च न भुञ्जीत कदाचन” ॥ उच्छिष्टं पाकपात्रे अवशिष्टम् । ग्रहे उपरागे

पर्य्युषितं स्थितम् । दम्पत्योराश्रमस्वामिनोर्भोजना- नन्तरं पाकस्थाल्यामवशिष्टमिति श्राद्धचिन्ता- मणिः ॥ यत्तु देवलवचनम् । “एकोद्दिष्टस्य शेषन्तु ब्राह्मणेभ्यः समुत्सृजेत् । पश्चात् स्वयञ्च भुञ्जीत पुनर्मङ्गलभोजनम्” ॥ इति । तस्यैकोद्दिष्टशेषं ब्राह्मणेभ्यः समुत्सृजेत् न त्ववशेषयेत् पुनर्मङ्गलभोजनं पाकान्तरकृतान्नं भुञ्जीतेत्यन्वय इति ॥ * ॥ तत्करणकालो यथा । ब्रह्मपुराणम् । “पूर्ब्बाह्णे मातृकं श्राद्धमपराह्णे तु पैत्रिकम् । एकोद्दिष्टन्तु मध्याह्ने प्रातर्वृद्धिनिमित्तकम्” ॥ मध्याह्ने तु विशेषमाह कालमाधवीये व्यासः । “कुतपप्रथमे भागे एकोद्दिष्टमुपक्रमेत् । आवर्त्तनसमीपे वा तत्रैव नियतात्मवान्” ॥ आवर्त्तनं पश्चिमदिगवस्थितच्छायायाः पूर्ब्बदिग्- गमनारम्भकालः । तत्समीपे कुतपशेषदण्डे । यदाह गोतमः । “आरभ्य कुतपे श्राद्धं कुर्य्यादारौहिणं बुधः । विधिज्ञो विधिमास्थाय रौहिणन्तु न लङ्घयेत्” । तेन पूर्ब्बदिवसीयकुतपरौहिणयोस्तत्तत्तिथेर्लाभे परत्र कुतपमात्रलाभे शुक्लपक्षेऽपि पूर्ब्बदिने एकोद्दिष्टं उभयप्राप्त्यनुरोधात् । पूर्ब्बदिने कुत- पालाभे परत्र तल्लाभे कृष्णपक्षऽपि परदिनएव समाप्तिकालादारम्भकालस्य बलवत्त्वात् । तथा च बौधायनः । “यो यस्य विहितः कालः कर्म्मणस्तदुपक्रमे । तिथिर्याभिमता सा तु कार्य्या नोपक्रमोज्झिता” ॥ उभयत्र कुतपमात्रालाभे शुक्लपक्षेऽपि पूर्ब्बदिने समाप्तिकालानुरोधात् पूर्ब्बदिने रौहिणालाभे परत्र सप्तममुहूर्त्तलाभे कृष्णपक्षेऽपि परदिने मध्याह्नानुरोधात् । इति श्राद्धतत्त्वम् ॥ * ॥ एकोद्दिष्टविधिकसांवत्सरिकश्राद्धम् । यथा, -- “एकोद्दिष्टं पुरावश्यं तद्विशेषं वदे शृणु” । प्रथमं निमन्त्रणं पादप्रक्षालनं आसनं अद्य अमुक- गोत्रस्य मत्पितुरमुकदेवशर्म्मणः प्रतिसांवत्- सरिकमेकोद्दिष्टं श्राद्धं सिद्धान्नेन युष्मास्वहं करिष्ये श्राद्धकरणानुज्ञापनम् । आसनं अर्घ्यः । गन्धादि- दानं नित्यश्राद्धम् । अन्नसङ्कल्पनं जप्यं निवीती उत्तराभिमुखीभूयातिथिश्राद्धं कुर्य्यात् । ततस्तृप्तिं ज्ञात्वा दक्षिणाभिमुखो वामोपवीती उच्छिष्ट- समीपे ये अग्निदग्धा इति अन्नविकिरणम् । ॐ अमुकगोत्र मत्पितरमुकदेवशर्म्मन् एतत्ते जल- मवने निक्ष्व ये चात्र त्वामनुयांश्च त्वमनु तसै ते स्वधा । इति रेखोपरि दक्षिणामुखवारिधारादा- नम् । इति गारुडे २२३ अध्यायः ॥ एकोशिका, स्त्री, (एका मुख्या उशिका कमनीया ।) वृक्षविशेषः । इति रत्नमाला ॥ आक्नादि इति भाषा ॥ एज, ऋ ङ दीप्तौ इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वादिं- आत्मं-अकं-सेट् ।) ऋ मा भवान् एजिजत् । ङ एजते । इति दुर्गादासः । एज, ऋ कम्पे । इति कविकल्पद्रुमः । (भ्वादिं-परं-सकं सेट् ।) ऋ मा भवान् एजजित् । एजति वायुना

वृक्षा । इति दुर्गादासः ॥ एठ, ङ बाधने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वादिं-आत्मं सकं-सेट् ।) बाधनं विहतिः । ङ एठते वत्सरं लोकः । इति दुर्गादासः ॥ एडः, त्रि, (इलति । इल स्वप्ने । अच् । डलयो- रैक्यम् । यद्वा आ सर्व्वतः ईड्यते । ईड स्तुतौ । घञ् ।) वधिरः । इत्यमरः ॥ (मेषः । यथाह कात्यायनः । “श्वैडवराहेषूदधारा प्राचीदं विष्णुः” ॥) एडकः, पुंः (एड + स्वार्थे कन् । यद्वा इलति एलयति वा इल + ण्वुल् ।) मेषः । इत्यमरः ॥ वनच्छगलः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ एडका, स्त्री, (एडकस्य स्त्री । अजादित्वात् टाप् । क्षिपकादित्वान्नेत्वम् ।) मेषी । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ एडगजः, पुं, (एडो मेष एव गजो यस्य भञ्जकत्वात् ।) चक्रमर्द्दकः । इत्यमरः ॥ चाकुन्दिया इति भाषा । अस्य गुणाः । वायुकफकुष्ठत्वग्दोषगुल्मोदर- रोगार्शोनाशित्वम् । कटुत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ (पर्य्यायाः यथा, -- “चक्रमर्द्दः प्रपुन्नाटो दद्रुघ्नो मेषलोचनः । पद्माटः स्यादेडगजश्चक्री पुन्नाट इत्यपि” ॥ इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे । गुणाश्चास्य चक्रमर्द्दशब्दे ज्ञेयाः ॥ व्यवहारो यथा, -- “सलोमशः सैडगजः करब्जः” । इति चरके सूत्रस्थाने तृतीयेऽध्याये ॥) एडमूकः, त्रि, (एडो वधिरो मूकश्च ।) वधिरः मूकश्च । वक्तुं श्रोतुमशिक्षितः । वाक्श्रुतिवर्जितः । इत्य- मरः ॥ शठः । इति मेदिनी ॥ एडुकं, क्ली, (ईड + उलूकादयश्चेति ४ । ४१ । उणा- दिसूत्रेण साधु । निपातनात् ह्रस्वम् ।) एडूकम् । इति भरतो द्विरूपकोषश्च ॥ एडूकं, क्ली, (ईड्यते इति । “उलूकादयश्च” ४ । ४१ । उणादिसूत्रेण साधु ।) अन्तर्न्यस्तकीकसकुड्यम् । इत्यमरः ॥ कीकसमिव कीकसं यत् कुड्यम् छिटा- वेडा इति ख्यातमित्यन्ये । इति सारसुन्दरी ॥ कीकसमस्थि एतत् काष्ठादिकठिनद्रव्योपलक्षणं कीकसमिव कीकसं किलिञ्जादीति मधुः ॥ “मध्यसंस्थापितास्थ्यादि कुड्यमेडूकमुच्यते” । इति माधवः ॥ (यथा महाभारते वनपर्ब्बणि । “एडूकचिह्ना पृथिवी न देवगृहभूषिता” ॥ अस्य शब्दस्य पुंस्त्वमपि दृश्यते महाभारते ३ । १९० । ६३ । यथा, -- “एडूकान् पूजयिष्यन्ति वर्जयिष्यन्ति देवताः । शूद्राः परिचरिष्यन्ति न द्विजान् युगसंक्षये” ॥) एडोकं, क्ली, एडूकम् । इति भरतधृतद्विरूपकोषः ॥ एणः, पुं स्त्री, (एति द्रतं गच्छतीति । इ + बाहुल- कात् णः ।) हरिणः । इति राजनिर्घण्टः ॥ मृग- विशेषः । इत्यमरः ॥ अस्य मांसगुणाः । कषा- यत्वम् । मधुरत्वम् पित्तरक्तकफज्वरनाशित्वम् । संग्राहित्वम् । रोचनत्वम् । हृद्यत्वम् । बलकारि-

पृष्ठ १/२९८

:त्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ (यथा मनुः ३ । २६९ । “अष्टावेणस्य मांसेन रौरवेण नवैव तु” ॥ अस्य लक्षणं यथा ॥ “एणः कृष्णः प्रकीर्त्तितः” । इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे २ भागे ॥) एणकः, पुं, (एण + स्वार्थे कन् ।) एणः । इति शब्द रत्नावली ॥ एणतिलकः, पुं, (एणो मृगस्तिलकमिव यस्य । चन्द्रस्य मृगाङ्कत्वात्तथात्वम् ।) चन्द्रः । इति हारावली ॥ एणभृत्, पुं, (एणं बिभर्त्तीति । एण + भृ + क्विप् ।) चन्द्रः । इति हेमचन्द्रः ॥ एतं, त्रि, (आ + इण् + क्त ।) आगतम् । इति मेदिनी ॥ कर्व्वूरवर्णयुक्तम् । इत्यमरः ॥ (स्त्रियां एनी एता । पाणिनिः ४ । १ । ३९ ॥) एतः, पुं, (आ सम्यक् एति गच्छतीति । आ + इण् + क्त ।) मृगः । इति शब्दरत्नावली ॥ कर्व्वूरवर्णः । इति मेदिनी ॥ एतद्, त्रि, (इण् + “एतेस्तुट् च” इति उणादि- सूत्रेण १ । १३२ । अतोऽदि स्यात्तस्य तुडागमः ।) पुरोवर्त्तिवाचकसर्व्वनामशब्दः । इति व्याकरणम् ॥ एइ इति भाषा । (“एते वयममी दाराः कन्येयं कुलजीवितम्” । इति कुमारे ६ । ६३ ॥ “एतान् महाराज विशेष- धर्म्मान्” । इति शुद्धितत्त्वम् । उक्तस्य पश्चादुक्तौ “द्वितीयाटौस्मेनः” २ । ४ । ३४ । इति एणादेशः स्यात् । यथा “य एनामाश्रमधर्म्मे नियङ्क्ते” । इति शाकुन्तले प्रथमाङ्के ॥) एतनः, पुं, (आङ् + इ + तन ।) निश्वासः । इति हेमचन्द्रः ॥ एतर्हि, व्य, (इदम् + “इदमोर्हिल्” । ५ । ३ । १६ । इति र्हिल् ततो “एतेतौ रथोः” ५ । ३ । ४ । इति एतादेशः ।) एतस्मिन् काले । सम्प्रति । इत्यमरः ॥ (यथा भागवते १ । १७ । ४२ । “स एष एतर्ह्यध्यास्त आसनं पार्थिवोचितम्” ॥) एतशः, पुं, (इण् + “इणस्तशन्तशसुनौ” ३ । १४९ । इति उणादिसूत्रेण तशन् ।) ब्राह्मणः । इत्यु- णादिकोषः ॥ एतशाः, [स्] पुं, (इण् + “इणस्तशन्तशसुनौ” ३ । १४९ इति उणादिसूत्रेण तशसुन् ।) ब्राह्मणः । इत्युणादिकोषः ॥ एतावत्, त्रि, (एतद् + “यत्तदेतेभ्यः परिमाणे वतुप्” । ५ । २ । ३९ । इति परिमाणे वतुप् । (एतत्परि- माणम् । इति व्याकरणम् ॥ (यथा रघुः २ । ५१ । “एतावदुक्त्वा विरते मृगेन्द्रे प्रतिस्वनेनास्य गुहागतेन” ॥) एध, ङ, वृद्धौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वादिं- आत्मं-अकं-सेट् ।) ङ एधते । इति दुर्गादासः ॥ (यथा मनुः ४ । १७० । “हिंसारतश्च यो नित्यं नेहासौ सुखमेधते” ॥) एधः, पुं, (इध्यतेऽनेनाग्निः । इन्ध + “हलश्च” ३ । ३ । १२१ । इति करणे घञ् । अवोदैधौद्मप्रश्रथ- हिमश्रथा” इति घञि नलोपो गुणश्च निपा- तितः ॥) इन्धनम् । इत्यमरः ॥ जालानि काठ इति भाषा । (यथा रघौ ९ । ८१

“एधान् हुताशनवतः स मुनिर्ययाचे” ॥) एधः, [स्] क्ली, (एध् + असुन् ।) इन्धनम् । इत्य- मरः ॥ (यथा गीतायाम् । ४ । ३७ । “यथैधांसि समिद्धोऽग्निर्भस्मसात् कुरुतेऽर्ज्जुनः” ॥) एधतुः, त्रि, (एध् वृद्धौ “एधिवह्योश्चतुः” १ । ७९ उणादिसूत्रेण चतुः ।) वर्द्धितम् । वृद्धियुक्तम् । इति शब्दरत्नावली ॥ एधतुः, पुं, (एध + “एधिवह्योश्चतुः” । १ । ७९ । उणादिः चतुः ।) पुरुषः । अग्निः । इति मेदिनी ॥ एधितः, त्रि, (एध वृद्धौ + क्त ।) बर्द्धितः । वृद्धि- प्राप्तः । इत्यमरः ॥ एनः, [स्] क्ली, (एति गच्छति प्रायश्चित्तेन । इण् आगसीत्यसुन् नुडागमश्च ।) पापम् । अपराधः । इति मेदिनी ॥ निन्दा । इति शब्दरत्नावली ॥ (“एनोनिवृत्तेन्द्रियवृत्तिरेनम् जगाद भूयो जगदेकनाथः ॥ इति रघुः । ५ । २३ ॥) एरका, स्त्री, तृणविशेषः । तत्पर्य्यायः । गुन्द्रमूला २ शिम्बी ३ गुन्द्रा ४ शरी ५ । यथा भागवते १ । ३ । १८ । “चतुर्द्दशं नारसिंहं बिभ्रद् दैत्येन्द्रमूर्ज्जितम् । ददार करजैर्वक्षस्येरकां कटकृद् यथा” ॥) अस्या गुणाः । हिमत्वम् । शुक्रवृद्धिकारित्वम् । चक्षुर्हितत्वम् । वातकोपनत्वम् । मूत्रकृच्छ्राश्मरी- दाहपित्तशोणितनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा वैद्यके, “एरका शिशिरा वृष्या चक्षुष्या वातकोपिनी । मूत्रकृच्छ्राश्मरीदाहपित्तशोणितनाशिनी” ॥ एषा यत्र व्यवह्रियते तद्यथा, -- “निर्व्वापणः स्याज्जलमेरका च” । इति चरके सूत्रस्थाने तृतीयेऽध्याये ॥ “एरका होग्गलः” । इति चरकस्य शिवदासीयटीका ॥) एरङ्गः, पुं, (एरति सम्यक् भ्रमति यः । आ + ईर- गतौ कम्पने + अङ्गच् ।) मत्स्यभेदः । रङ्गा इति ख्यातः । अस्य गुणाः । मधुरत्वम् । स्निग्धत्वम् । विष्टम्भित्वम् । शीतलत्वम् । गुरुत्वञ्च । इति भाव- प्रकाशः ॥ एरण्डः पुं, (एरयति वायुम् । आ + ईर गतौ कम्पने च + बाहुलकात् अण्डच् ।) वृक्षविशेषः । भेरेण्डा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । व्याघ्रपुच्छः २ गन्धर्व्व- हस्तकः ३ उरुवूकः ४ रुवूकः ५ चित्रकः ६ चञ्चुः ७ पञ्चाङ्गुलः ८ मण्डः ९ वर्द्धमानः १० व्यडम्बकः ११ । इत्यमरः ॥ उरुवुकः १२ रुवुकः १३ रूवुकः १४ रुवकः १५ वुकः १६ अमण्डः १७ आमण्डः १८ व्यडम्बनः १९ । इति तट्टीकायां भरतः ॥ कान्तः २० तरुणः २१ शुक्लः २२ वातारिः २३ दीर्घपत्रकः २४ । इति राजनिर्घण्टः ॥ अस्य तैलस्य गुणाः । मधुरत्वम् । गुरुत्वम् । अतिश्लेष्म- वर्द्धनत्वम् । वातरक्तगुल्महृद्रोगजीर्णज्वरनाशि- त्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ अपि च । कृमिदोष- सकलाङ्गशूलकुष्ठनाशित्वम् । स्वादुत्वम् । रसाय- नोत्तमत्वम् । पित्तप्रकोपनत्वम् । अतिदीपनत्वम् ।

आमवातनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अस्य भेदकत्वगुणोऽप्यस्ति ॥ श्वेतैरण्डगुणाः । कटुत्वम् । तिक्तत्वम् । उष्णत्वम् । कफार्त्तिज्वरवायुकासना- शित्वम् । रसार्हत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अस्य मूलगुणाः । शूलवायुकफनाशित्वम् । शुक्रकारित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ (शुक्लरक्तैरण्डयोः पर्य्यायगुणा यथा, -- “शुक्ल एरण्ड आमण्डुश्चित्रो गन्धर्व्वहस्तकः । पञ्चाङ्गुलो वर्द्धमानो दीर्घदण्डोऽप्यदण्डकः । वातारिस्तरुणश्चापि रुवूकश्च निगद्यते ॥ रक्तोऽपरो रुवुकः स्यादुरुवूको रुवूस्तथा । व्याघ्रपुच्छश्च वातारिश्चञ्चुरुत्तानपत्रकः ॥ एरण्डयुग्मं मधुरमुष्णं गुरु विनाशयेत् । शूलशोथकटीवस्तिशिरःपीडोदरज्वरान् ॥ व्रध्नश्वासकफानाहकासकुष्ठाममारुतान् । एरण्डपत्रं वातघ्नं कफक्रिमिविनाशनम् ॥ मूत्रकृच्छ्रहरञ्चापि पित्तरक्तप्रकोपनम् । वातार्य्यग्रदलं गुल्मं वस्तिशूलहरं परम् ॥ कफवातक्रिमीन् हन्ति वृद्धिं सप्तविधामपि । एरण्डफलमत्युष्णं गुल्मशूलानिलापहम् ॥ यकृत्प्लीहोदरार्शोघ्नं कटुकं दीपनं परम् । तद्वन्मज्जा च विड्भेदी वातश्लेष्मोदरापहः” ॥ इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥ “सतिक्तोषणमेरण्डतैलं स्वादु सरं गुरु । व्रध्नगुल्मानिलकफानुदरं विषमज्वरम् ॥ रुक्शोफौ च कटीगुह्यकुष्ठपृष्ठाश्रयाञ्जयेत् । तीक्ष्णोष्णं पिच्छिलं विस्रं रक्तैरण्डोद्भवन्त्विति” ॥ इति शार्ङ्गधरस्य पूर्ब्बखण्डे चतुर्थेऽध्याये ॥ “एरण्डतैलं मधुरमुष्णं तीक्ष्णं दीपनं कटुकषा- यानुरसं सूक्ष्मं स्रोतोविशोधनं त्वच्यं वृष्यं मधुर- विपाकं वयःस्थापनं योनिशुक्रविशोधनमारो- ग्यमेधाकान्तिस्मृतिबलकरं वातकफहरमधोमाग- दोषहरञ्च” ॥ इति सुश्रुते सूत्रस्थाने पञ्चचत्वारिंशत्तमेऽध्याये ॥) एरण्डकः, पुं, (एरण्ड + स्वार्थे कन् ।) एरण्डवृक्षः । इति भरतो द्विरूपकोषश्च ॥ (एरण्डशब्देऽस्य विशेषो ज्ञेयः ॥) एरण्डजं, त्रि, (एरण्डात् एरण्ड्वृक्षात् जायते इति । एरण्ड + जन् + ड ।) एरण्डवृक्षजातम् । तत्तैलं स्नेहमध्ये श्रेष्ठविरेचकम् । यथा । “चूर्णमध्ये त्रिवृत्चूर्णं स्वोरसे कारवेल्लकम् । स्नेहेष्वेरण्डजं तैलं फलेष्वेव हरीतकी” ॥ इति वाभटः ॥ (“एरण्डजं घनञ्चापि स्वादुमेव मृदु स्मृतम् । हृद्वस्तिजङ्घाकट्यूरुशूलानाहविबन्धनुत् ॥ आनाहाष्ठीलवान्तासृक्प्लीहोदावर्त्तशूलिनाम् । वातपित्तविकाराणां विदध्याच्च प्रशान्तये । तीक्ष्णोष्णं पिच्छिलं विस्रं रक्तैरण्डसमुद्भवम्” ॥ इति प्रथमस्थाने अष्टमेऽध्याये हारीतेनोक्तम् ॥) एरण्डपत्रिका, स्त्री, (एरण्डस्य पत्रमिव पत्रमस्याः ।) दन्तीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ एरण्डफला, स्त्री, (एरण्डस्य फलमिव फलमस्याः ।)

पृष्ठ १/२९९

:दन्तीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अस्याः पर्य्याया यथा, -- “लघुदन्ती विशल्या च स्यादुदुम्बरपर्ण्यपि । तथैरण्डफला शीघ्रा श्येनघण्टा घुणप्रिया ! वाराहाङ्गी च कथिता निकुम्भश्च मकूलकः” ॥ इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) एरण्डा, स्त्री, (आ + ईर् + बाहुलकात् अण्डच् + टाप् ।) पिप्पली । इति शब्दचन्द्रिका ॥ एर्व्वारुः, पुं, (एरणमिति । आ + ईर् + सम्पदादि- त्वात् क्विप् । एरं वृणोति वारयति वा । वृञ् + बाहुलकात् उण् ।) कर्कटीभेदः । तत्पर्य्यायः । व्यालपत्रा २ लोमशा ३ स्थूला ४ तोयफला ५ हस्तिदन्तफला ६ कर्कटी ७ । अस्य गुणाः । पित्त- हरत्वम् । सुशीतलत्वम् । मधुरत्वम् । मूत्रामय- घ्नत्वम् । रुचिप्रदत्वम् । सन्तापमूर्च्छापहरत्वम् तृप्तिदातृत्वम् । अतिसेवितश्चेत् वातप्रकोपका- रित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ (“एर्व्वारुकं स्वादु शीतं सक्षारं कफवातकृत् । नातिपित्तकरं रुच्यं दीपनं दाहनाशनम्” ॥ इति प्रथमस्थाने दशमेऽध्याये हारीतेनोक्तम् ॥ “त्रपुषैर्व्वारुकं स्वादु गुरु विष्टम्भि शीतलम् । एर्व्वारुकञ्च सम्पक्वं दाहतृष्णाक्लमार्त्तिनुत्” ॥ इति सूत्रस्थाने सप्तविंशेऽध्याये चरकेणोक्तम् ॥) एलकः, त्रि, (एलति विग्रहादिस्थले आत्मानं क्षिप- तीति इल् + ण्वुल् ।) मेषः । इति राजनिर्घण्टः ॥ एलङ्गः, पुं, (एरङ्गः + रस्य लः ।) मत्स्यभेदः । रायकडा इति भाषा । रायखाँडा एलाङ्गा इत्यपि ख्यातः । अस्य गुणाः । मधुरत्वम् । वृष्यत्वम् । संग्राहित्वम् । कफवातनाशित्वम् । मेधाग्निपुष्टिकारित्वम् । शी- तलत्वम् । गुरुत्वम् । श्लेष्मप्रसादनत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा वैद्यकचक्रपाणिकृतद्रव्यगुणे मांसवर्गाधिकारे ॥ “एलङ्गः स्निग्धो मधुरो गुरुविष्टम्भिशीतलः” ॥) एलबालु, क्ली, (एलतीति । इल प्रेरणे पचाद्यच् । टाप् । एलेव बलते । बल प्राणने । बाहुलकात् उण् । ङयापोरिति ह्रस्वः ।) एलबालुकम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (यत्र व्यवह्रियते तद्यथा, रोध्रा- दिगणे ॥ “सैलबालु परिपेलवमोचाः” ॥ इति वाभटे सूत्रस्थाने पञ्चदशेऽध्याये ॥) एलबालुकं, क्ली, (एलबालु + स्वार्थे कन् ।) सुगन्धि- द्रव्यविशेषः । लालुका इति ख्यातम् । तत्पर्य्यायः । ऐलेयम् २ सुगन्धि ३ हरिबालुकम् ४ बालुकम् ५ इत्यमरः ॥ हरिवासुकम् ६ । इति तट्टीका ॥ आलु- कम् ७ एल्वबालुकं ८ कपित्थत्वक् ९ गन्धत्वक् १० कुष्ठगन्धि ११ । अस्य गुणाः । अत्युग्रत्वम् । कषा- यत्वम् । कफवातमूर्च्छातिज्वरदाहनाशित्वम् । परमरुचिकारित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ कक्कोलसदृशं कुष्ठगन्धि ॥ अस्य पर्य्यायगुणाः ॥ “एलबालुकमैलेयं सुगन्धि हरिबालुकम् । ऐलबालुकमेलालु कपित्थं पत्रमीरितम् ॥ एल्वालु कटुकं पाके कषायं शीतल लघु ।

हन्ति कण्डूव्रणच्छर्द्दितृट्कासारुचिहृद्रुजः ॥ बलासविषपित्तास्रकुष्ठमूत्रगदक्रिमीन्” । इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) एलविलः, पुं, ऐलविलः । कुवेरः । इत्यमरटीका ॥ एला, स्त्री, (इल् + अच् + टाप् ।) फलवृक्षविशेषः । एलाचि इति भाषा । तत्पर्य्यायः । बहुलगन्धा २ ऐन्द्री ३ द्राविडी ४ कपोतपर्णी ५ बाला ६ बल- वती ७ हिमा ८ चन्द्रिका ९ सागरगामिनी १० गन्धालीगर्भः ११ एलीका १२ कायस्था १३ । इति राजनिर्घण्टः ॥ सा द्विविधा सूक्ष्मा । गुजराटी एलाचि इति भाषा । स्थूला च । वड एलाचि इति भाषा । आद्यायाः पर्य्यायः । उपकुञ्चिका १ तुत्था २ कोरङ्गी ३ त्रिपुटा ४ त्रुटिः ५ । इत्यमरः ॥ वयस्था ६ तीक्ष्णगन्धा ७ सूक्ष्मैला ८ त्रिपुटी ९ । इति रत्नमाला ॥ द्वितीयायाः पर्य्यायः । पृथ्वीका २ चन्द्रबाला ३ निष्कुटिः ४ बहुला ५ । इत्यमरः ॥ स्थूला ६ मालेया ७ ताडका- फलम् ८ । इति रत्नमाला ॥ एलाद्वयगुणाः । शीतलत्वम् । तिक्तत्वम् । उष्णत्वम् । सुगन्धित्वम् । पित्तरोगकफनाशित्वम् । हृद्रोगकारित्वम् । मला- र्त्तिवान्तिपुंस्त्वघ्नत्वम् । स्थविरस्य गुणाढ्यत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपिच । शूलकोष्ठबद्ध- तृष्णाच्छर्द्दिवायुनाशित्वम् । इति राजवल्लभः ॥ सूक्ष्मैलाविशेषगुणाः । कफश्वासकासार्शोमूत्र- कृच्छ्रनाशित्वम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (“एला स्थूला च बहुला पृथ्वीका त्रिपुटापि च” । इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) एलापत्रः, पुं, (एलापत्रमिवाकारोऽस्त्यस्य । अर्शआदेरच् ।) नागभेदः । इति जटाधरः ॥ (यथा महाभारते आस्तीके पर्ब्बणि १ । ३५ । ६ । “नागस्तथा पिञ्जरक एलापत्रोऽथ वामनः” ॥) एलापर्णी, स्त्री, (एलाया इव पर्णमस्याः । “पाक- कर्णेति” । ४ । १ । ६४ । ङीष् ।) वृक्षविशेषः । काँटा आमरुली एलानी इति च भाषा । तत्- र्य्यायः । सुवहा २ रास्ना ३ युक्तरसा ४ । इत्य- मरः ॥ एलीका, स्त्री, (आ + इल् + ईकन् + टाप् ।) सूक्ष्मैला । इति राजनिर्घण्टः ॥ (द्राविडीशब्देऽस्या गुणा- दयो ज्ञातव्याः ॥) एव, व्य, (अयनमिति । इण् + “इणशीभ्यां वन्” । १ । ५२ । उणादिः वन् ।) अवधारणम् । यथा । त्वमेव जानासि । तत्पर्य्यायः । एवम् २ तु ३ पुनः ४ वा ५ । इत्यमरः ॥ व ६ च ७ । इति सुभूतिः ॥ सादृश्यम् । इति भरतः । नियोगः । वाक्यपूरणम् । चारनियोगः । विनिग्रहः । इति मेदिनी ॥ (अनि- योगः । यथा “अद्येव” इति मुग्धबोधव्याकरणम् । एवकारस्त्रिविधः । विशेष्यसङ्गतः विशेषेण- सङ्गतः क्रियासङ्गतश्चेति । तत्र विशेष्यसङ्ग- तस्य एवकारस्य अन्ययोगव्यवच्छेदोऽर्थः । पार्थ- एव धनुर्द्ध्वर इत्यादौ विशेषणे धनुर्द्ध्वरे पार्था- न्ययोगव्यवच्छेदाबोधात् । धनुर्द्ध्वरपदस्य उत्कृष्ट- धनुर्द्ध्वरे लाक्षणिकत्वात् तथैव तात्पर्य्यात् ।

पार्थान्ययोगस्तादात्म्यम् । विशेषणसङ्गतस्य एव- कारस्य अयोगव्यवच्छेदोऽर्थः । शङ्खः पाण्डुर- एव इत्यादौ विशेष्ये शङ्खे पाण्डुरत्वायोग- व्यवच्छेदबोधात् । क्रियासङ्गतस्य एवकारस्य चात्यन्तायोगव्यवच्छेदोऽर्थः । सम्भवाभिप्रायके नीलं सरोजं भवत्येव इत्यादौ अन्वयितावच्छेदक- सरोजत्वसामानाधिकरण्येन सरोजनीलभवन- कर्त्तृत्वात्यन्तायोगव्यवच्छेदबोधादिति सम्प्रदायः ॥) गमनकर्त्तरि त्रि । इति सिद्धान्तकौमुदी (यथा ऋग्वेदे ६ । ५१ । २ । “ऋजुमर्तेषु वृजिन च पश्यन्नभिचष्टे सूरो अर्य एवान्” ॥ अश्वे पुं, यथा, ऋग्वेदे । १ । १५८ । ३ । “उप वामवः शरणम् गमेयं शूरो नाज्म पतयद्भिरेवः” ॥ “एवैरश्वैः” इति भाष्यम् । गमने क्ली । यथा, ऋग्वेदे १ । १२९ । ३ । “एवेन सद्यः पर्य्येति पार्थिवम्” । “एवेन गमनेन” । इति । भाष्यम् ॥) एवं, व्य, साम्यम् । सादृश्यम् । यथा । अग्निरेवं विप्रः । अग्निरिवेत्यर्थः । तत्पर्य्यायः । वत् २ वा ३ यथा ४ तथा ५ इव ६ । वत्स्थाने व इति केचित् पठन्ति । अयं प्रकारः । (यथा, कुमारे । ६ । ८४ । “एवंवादिनि देवर्षौ पार्श्वे पितुरधोमुखी” ॥) तत्पर्य्यायः । इत्थम् २ । अवधारणम् । इत्यमरः ॥ यथा । एवमेतत् । अस्य पर्य्यायः एवशब्दे लि- खितः । अङ्गीकारः । अर्थप्रश्नः । परकृतिः । पृच्छा । इति मेदिनी ॥ एष ऋ ङ गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ भ्वादिं- आत्मं-सकं-सेट् ।) ऋ मा भवान् एषिषत् । ङ एषते । इति दुर्गादासः । (यथा, भागवते ३ । १४ । ४५ । “स वै वत भ्रष्टमतिस्तवैषते यः कर्म्मणां पारमपारकर्म्मणाम्” ॥) एषः, पुं, पुरोवर्त्तिपुरुषः । एतद्शब्दस्य पुंलिङ्गे प्रथमैकवचने रूपमिदम् ॥ एषणः, पुं, (इष् + ल्यु ।) लौहमयबाणः । इति हलायुधः ॥ (यथा, भागवते ७ । ९ । ३९ । “कामातुरं हर्षशोकभयैषणार्त्तं तस्मै कथं तव पतिं विमृ शमि दीनः” ॥) एषणिका, स्त्री, (इष्यतेऽनया । इष् गतौ + ल्युट् + स्वार्थे कन् ततो टाप् इत्वञ्च ।) स्वर्णकारादीनां तुला । निक्ति इति भाषा । तत्पर्य्यायः । नाराची २ । इत्यमरः ॥ एषणी, स्त्री, (इष्यते अनया, इष् + ल्युट् + ङीष् ।) व्रणमार्गानुसारिणी । वेलकार इति भाषा । तुलाभेदः । इति मेदिनी ॥ निक्ति इति भाषा ॥ एषा, स्त्री, (इषु श वाञ्छे + टाप् ।) इच्छा । इति जटाधरः ॥ एतद्शब्दस्य स्त्रीलिङ्गेऽपि रूपमिदम् ॥

पृष्ठ १/३००

ऐ ऐ ऐकारः । स तु द्वादशस्वरवर्णः । अस्योच्चारण- स्थानं तालु कण्ठश्च । (“एदैतोः कण्ठतालु” इ- त्युक्तः । तथाच शिक्षायाम् । “ए ऐ तु कण्ठ- तालव्यावोऔ कण्ठौष्ठजौ स्मृतौ” ॥) स च ह्रस्वो न भवति । (द्विमात्रत्वात् दीर्घस्त्रिमात्र- त्वात् प्लुतश्च भवति । उदात्तानुदात्तस्वरितभेदै- स्त्रिविधोऽपि पुनः प्रत्येकमनुनासिकाननुनासिक- भेदाभ्यां षड्विध एव ॥) “ऐकारं परमं दिव्यं महाकुण्डलिनी स्वयम् । कोटिचन्द्रप्रतीकाशं पञ्चप्राणमयं सदा ॥ ब्रह्मविष्णुमयं वर्णं तथा रुद्रमयं प्रिये । सदाशिवमयं वर्णं विन्दुत्रयसमन्वितम्” ॥ इति कामधेनुतन्त्रम् ॥ (वङ्गीयभाषायाम्) तस्य लेखनप्रकारो यथा, -- “एकाररूपमध्ये तु किञ्चिद्दक्षे तदोर्द्ध्वतः । चन्द्रेन्द्रभानवस्तासु मात्रा शक्तिः क्रमात् स्मृताः ॥ त्रिधा शक्तिमयी पूर्ब्बा दुर्गा वाणी सरस्वती” । इति वर्णोद्धारतन्त्रम् ॥ * ॥ तन्नामानि यथा, -- “ऐर्लज्जा भौतिकः कान्ता वायवी मोहिनी विभुः । दक्षा दामोदरप्रज्ञोऽधरो विकृतमुख्यपि ॥ क्षमात्मको जगद्योनिः परः परनिबोधकृत् । ज्ञानामृता कपर्द्दिश्रीः पीठेशोऽग्निः समातृकः ॥ त्रिपुरा लोहिता राज्ञी वाग्भवो भौतिकासनः । महेश्वरो द्वादशी च विमलश्च सरस्वती ॥ कामकोटो वामजानुरंशुमान् विजयो जटा” । इति तन्त्रशास्त्रम् ॥ दन्तान्तः । योनिः । इति वीजवर्णाभिधानम् ॥ (अनुबन्धविशेषः । यथाह कविकल्पद्रुमः । (“ऐर्यजादिः स्यादोर्निष्ठातन औरनिट्” । एतेन यजादिगणीयत्वात् “ऐ वसौ निवासे इत्यस्य लिटिप्रभृतिषु सम्प्रसारणे कृते उवास इत्यादयो भवेयुः” ॥ मातृकान्यासे अधरे न्यस्यतया तदाख्ययाप्यभिधानम् । मातृकान्यास- मन्त्रो यथा । “एं नम ओष्ठे ऐं नमोऽधरे” ॥ इति ॥) ऐ, व्य, (एतीति । आ + इण् + विच् ।) आह्वानम् । स्मरणम् । आमन्त्रणम् । इति मेदिनी ॥ ऐः पुं, (एति प्राप्नोति सर्व्वम् । आङ् + इण् + विच् ।) महेश्वरः । इति एकाक्षरकोषः ॥ ऐकागारिकः, त्रि, (एकमसहायमगारं प्रयोजनमस्य । “ऐकागारिकट् चौरे” ५ । १ । ११३ इति इकट् वृद्धिश्च निपातनात् ।) चौरः । इत्यमरः । एका- गारवासी ॥ ऐकाहिकं, त्रि, (एकाहे भवम् । एकाह + ठक् ।) एकाहनिष्पन्नम् । एकदिनान्तरभवम् । इति वैद्य- कम् ॥ (वैद्यकगोपालकृष्णकविभूषणकृतकषाय- संग्रहे दास्यादिपाचने यथा । “भूतोत्थं विषमं त्रिदोषजजनितञ्चैकाहिकं द्व्याहिकम् ॥ “काकजङ्घा बला श्यामा ब्रह्मदण्डी कृताञ्जलिः । पृश्निपर्णी त्वपामार्गस्तथा भृङ्गराजोऽष्टमः ॥ एषामन्यतमं मूलं पुष्येणोद्धृत्य यत्नतः । रक्तसूत्रेण संवेष्ट्य बद्धमैकाहिकं जयेत्” ॥ इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहे ज्वराधिकारे ॥) एकाहभवम् । यथा, -- “ऐकाहिकं द्वितीयस्थं तृतीयकचतुर्थकम्” ।

इत्यादि माहेश्वरकवचम् ॥ ऐकाहिकज्वरः, पुं, (ऐकाहिक एकाहभवो ज्वरः ।) एकदिनान्तरागतज्वरः । तस्यौषधं यथा, -- “पीतं वृश्चिकमूलन्तु पर्य्युषितजलेन वै । सार्द्धं विनाशयेद्दाहं ज्वरञ्च परमेश्वर ! ॥ शिखायाञ्चैव तद्बद्धं भवेदैकाहिकादिनुत् । एतत् सकाञ्जिकं पीतं रक्तकुष्ठज्वरादिनुत् ॥ वास्योदकेन पीतं तत् वृहद्विषहरं भवेत्” । इति गारुडे १९३ अध्यायः ॥ (“ऐकाहिको द्याहिकश्च स्त्र्याहिकश्च तथापरः” । “मुस्तामृतामलक्यश्च नागरं कण्टकारिका । कणाचूर्णान्वितः क्वाथस्तथा मधुसमन्वितः ॥ ऐकाहिकं वा वेलाद्यं ज्वरजातं व्यपोहति । वानरेन्द्रमुखं दिव्यं तरुणादित्यतेजसम् ॥ ज्वरमैकाहिकं घोरं तत्क्षणादेव नश्यति । वानराकृतिमालिख्य खटिकाभिः पुनः शृणु ॥ गन्धपुष्पाक्षतैर्धूपैरर्च्चयेद्भिषजां वरः” । मन्त्रो यथा, ॐ हां ह्रीं श्रीं सुग्रीवाय महाबलपराक्रमाय सूर्य्यपुत्त्राय अमिततेजसे ऐकाहिक-द्व्याहिक- त्र्याहिक-चातुर्थिक-महाज्वर-भूतज्वर-भयज्वर- शोकज्वर-क्रोधज्वर-वेलाज्वर-प्रभृतिज्वराणां बन्ध बन्ध ह्रां ह्रीं ह्रूं फट् स्वाहा । इति हारीते चि- कित्सास्थाने । २ अध्याये ॥) ऐक्यं, क्ली, (एक + भावे ष्यञ् ।) एकस्य भावः । एकता । एकत्वम् । एकीभावः । यथा । शारदा- याम् । “गुरोर्ल्लब्ध्वा पुनर्व्विद्यामष्टकृत्वो जपेत् सुधीः । गुरुविद्यादेवतानामैक्यं सम्भावयन् धिया ॥ प्रणमेद्दण्डवद्भूमौ गुरुं तं देवतात्मकम्” । इति दीक्षातत्त्वम् ॥ ऐक्षवं, त्रि, (इक्षोर्विकारः । इक्षु + अण् ।) इक्षु- विकारः । इक्षुसम्बन्धिगुडादि । इति स्मृतिः ॥ (अस्य गुणादय इक्षुशब्दे ज्ञातव्याः ॥) ऐक्षवं, क्ली, (इक्षोर्भवम् । इक्षु + अण् ।) इक्षुभव- गुडादि । यथा, -- “कदली लवणी धात्री फलान्यगुडमैक्षवम् । अतैलपक्वं मुनयो हविष्यान्नं विदुर्ब्बुधाः” ॥ इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ इक्षुगुडादिगुणा इक्षुशब्दे ज्ञातव्याः ॥) ऐङ्गुदं, क्ली, (इङ्गुद्या इदम् । “प्लक्षादिभ्योऽण्” ४ । ३ । १६४ । विधानसामर्थ्यान्नाणो लुक् ।) इङ्गु- दीवृक्षस्य फलम् । इत्यमरः ॥ (“स्निग्धोष्णं तिक्तमधुरं वातश्लेष्मघ्नमैङ्गुदम्” ॥ इति सूत्रस्थाने । ४६ अ । सुश्रुतेनोक्तम् ॥) ऐडुकं, क्ली, (एडुक एव । स्वार्थे अण् ।) एडूकम् । इति भरतो द्विरूपकोषश्च ॥ ऐणं, त्रि, (एणस्य इदम् । एण + अण् ।) एणस्य चर्म्मादि । इत्यमरः ॥ ऐणिकः, त्रि, (एणं मृगं हन्तीति । एण + ठक् ।) एणहन्ता । इति व्याकरणम् ॥ ऐणेयं, त्रि, (एण्या इदम् । एणी + ढञ् ।) एण्या-

श्चर्म्मादि । इत्यमरः ॥ स्त्रीणां रतिबन्धविशेषः । इति हेमचन्द्रः ॥ ऐतिह्यं, क्ली, (इतिह उपदेशपारम्पर्य्यम् । तदेव । इतिह “अनन्तावसथेतिहभेषजाञ् ञ्यः” । ५ । ४ । २३ । इति स्वार्थे ञ्यः ।) पारम्पर्य्योपदेशः । तत्पर्य्यायः । इतिह । इत्यमरः ॥ (यथा रामायणे । ५ । ८७ । २३ । “ऐतिह्यमनुमानञ्च प्रत्यक्षमपि चागमम् । ये हि सम्यक् परीक्षन्ते कुतस्तेषामबुद्धिता” ॥ “ऐतिह्यं नाम आप्तोपदेशो वेदादिः” । इति विमानस्थाने । ८ अ । चरकेणोक्तम् ॥) ऐन्दवं, क्ली, (इन्दुर्देवता यस्य । इन्दु + अण् ।) मृग- शिरोनक्षत्रम् । इति ज्योतिषम् ॥ यथा । मात्स्ये । “अश्विनी रेवती मूलमुत्तरत्रयमैन्दवम् । स्वाती हस्तानुराधा च गृहारम्भे प्रशस्यते” ॥ ऐन्दवं मृगशिरः । इति मठप्रतिष्ठातत्त्वम् ॥ (इन्दोश्चन्द्रस्य इदम् । चन्द्रसम्बन्धिनि, त्रि । यथा, मनुः ११ । १२५ । “सङ्करापात्रकृत्यासु मासं शोधनमैन्दवम् । मलिनीकरणीयेषु तप्तः स्याद्यावकैस्त्र्यहम्” ॥) ऐन्दवी, स्त्री, (ऐन्दव + ङीप् ।) सोमराजी । इति वैद्यकम् ॥ ऐन्द्रं, क्ली, (इन्द्रो देवता यस्य । इन्द्र + अण् ।) ज्येष्ठा- नक्षत्रम् । इति जटाधरः ॥ मूलविशेषः । वन आदा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । वनार्द्रका २ वनजा ३ अरण्यजार्द्रका ४ । अस्य गुणाः । कटु- त्वम् । अम्लत्वम् । रुचिबलाग्निकारित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ (इन्द्रस्य इदम् ।) इन्द्रसम्बन्धिनि त्रि । (यथा मनुः ५ । ९३ । “न राज्ञामघदोषोऽस्ति व्रतिनां न च सत्रिणाम् । ऐन्द्रं स्थानमुपासीना ब्रह्मभूता हि ते सदा” ॥ “ऐन्द्रंस्थानं राज्याभिषेकाख्यं आधिपत्यकारणम्” इति तट्टीकायां कुल्लूकभट्टः ॥ तथा रघुः २ । ५० । “महीतलस्पर्शनमात्रभिन्न- मृद्धं हि राज्यं पदमैन्द्रमाहुः” ॥ “ऐन्द्रमम्बु सुपात्रस्थमविपन्नं सदा पिबेत्” ॥ इति वाभटे सूत्रे । ५ अ ॥) (इन्द्रस्यापत्यं पुमान् ।) बालिवानरे (अर्ज्जुने जयन्ते च पुं ॥ जलविशेषः ।) ऐन्द्रजालिकः, पुं, (इन्द्रजालेन दीव्यतीति । इन्द्रजाल + ठक् ।) इन्द्रजालकारकः । तत्पर्य्यायः । प्रती- हारकः २ मायाकारकः ३ कौसुतिकः ४ मायावी ५ व्यंसकः ६ मायी ७ मायिकः ८ । इति जटा- धरः ॥ ऐन्द्रलुप्तिकः, त्रि, केशघ्नरोगविशिष्टः । टेको इति भाषा । तत्पर्य्यायः । खल्लीटः २ खलतिः ३ । इति भूरिप्रयोगः ॥ ऐन्द्रिः, पुं, (इन्द्रस्यापत्यं पुमान् । इन्द्र + इञ् ।) जयन्तनामा इन्द्रपुत्त्रः । काकः । इति मेदिनी ॥ (“ऐन्द्रिः किल नखैस्तस्याः विददार स्तनौ द्विजः” । इति रघुवंशे । १२ । २२ ॥) बालिनामवानराजः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अर्ज्जुनः । इति हेमचन्द्रः ॥

पृष्ठ १/३०१

ऐन्द्रियकं, त्रि, (इन्द्रियेणानुभूयते । इन्द्रिय + वुञ् ।) प्रत्यक्षम् । इन्द्रियग्राह्यम् । इत्यमरः ॥ (व्याधिविशेषः । यथा, -- “मिथ्याभियोगहीनेभ्यो यो व्याधिरुपजायते । शब्दादीनां स विज्ञेयो व्याधिरैन्द्रियको बुधैः ॥ वेदनानामशान्तानामित्येते हेतवः स्मृताः । सुखहेतुर्मतस्त्वेकः समयोगः सुदुर्ल्लभः ॥ नेन्द्रियाणि न चैवार्थाः सुखदुःखस्य हेतवः । हेतुस्तु सुखदुःखस्य योगो दृष्टश्चतुर्व्विधः ॥ सन्तीन्द्रियाणि सन्त्यर्था योगो न च न चास्ति रुक् । न सुखं कारणं तस्मात् योगएव चतुर्व्विधः ॥ नात्मेन्द्रियमनोबुद्धिगोचरं कर्म्म वा विना । सुखं दुःखं यथा यच्च बोद्धव्यं तत्तथोच्यते ॥ स्पर्शनेन्द्रियसंस्पर्शः स्पर्शो मानस एव च । द्विविधः सुखदुःखानां वेदनानां प्रवर्त्तकः । इच्छा द्वेषात्मिका तृष्णा सुखदुःखात् प्रवर्त्तते ॥ तृष्णा च सुखदुःखानां कारणं पुनरुच्यते । उपादत्ते हि सा भावान् वेदनाश्रयसंज्ञकान् ॥ स्पृश्यते नानुपादाने न स्पृष्टो वेत्ति वेदनाः । वेदनानामधिष्ठानं मनो देहश्च सेन्द्रियः ॥ केशलोमनखाग्रान्नमलद्रवगुणैर्विना” । इति चरके शारीरे १ अः ॥) ऐन्द्री, स्त्री, (इन्द्रस्य शक्रस्य इयम् । इन्द्र + “तस्ये- दम्” । ४ । ३ । १२० । इत्यण् । टिडृएति । ४ । १ । १५ । ङीप् ।) शची । (यथा, मार्कण्डेये ८८ । २० । “वज्रहस्ता तथैवैन्द्री गजराजोपरि स्थिता” । इन्द्रस्य योगैश्वर्य्यशालिनो महादेवस्य पत्नी ।) दुर्गा । इति शब्दरत्नावली ॥ अलक्ष्मीः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ इन्द्रवारुणी । इति रत्नमाला ॥ राखाल शसा इति भाषा । पूर्ब्बा दिक् । इत्य- मरटीकायां रमानाथः ॥ एला । इति राज- निर्घण्टः ॥ एलाचि इति भाषा । “यष्ट्याह्वमैन्द्री नलिनानि दूर्ब्बा” । इति सूत्रे ३ अध्याये । चरकेणोक्तम् ॥) ऐभी, स्त्री, (इभ इत्याख्यास्त्यस्याः । इभ + “प्रज्ञा- दिभ्यश्च” । ५ । ४ । ३८ । इति अण् + ङीप् ।) हस्तिघोषा लता । इति राजनिर्घण्टः ॥ ऐरावणः, पुं, (इरया जलेन वणति शब्दायते इति । इरा + वण + पचाद्यच् । तत इरावणएव स्वार्थे प्रज्ञाद्यण् ५ । ४ । ३८ । यद्वा इरा सुरा वनमु- दकं यस्मिन् । पूर्ब्बपदादिति ८ । ४ । ३ । णत्वम् । तत्र भवः । इरावण + अण् ।) ऐरावतहस्ती इत्य- मरः ॥ यथा, महाभारते १ । १८ । ४१ । “श्वेतैर्दन्तैश्चतुर्भिस्तु महाकायस्ततःपरम् । ऐरावणो महानागोऽभवद्वज्रभृता धृतः” ॥) ऐरावतं, क्ली, (इरा जलानि सन्त्यस्मिन् । इरा + मतुप् । इरावान् मेघः । तत्र भवः । इत्यण् । जल- वति मेघे सूर्य्यकरपतनादस्योत्पत्तेस्तथात्वम् ॥) इन्द्रस्य ऋजुदीर्घधनुः । इति मेदिनी ॥ रामधनुक् इति भाषा ॥ ऐरावतः, पुं, (इरा जलानि विद्यतेऽस्मिन् । मतुप् । इरावान् समुद्रः । तत्र भवः इति । इरावत् + अण् ।

समुद्रमथनोत्थितत्वादस्य तथात्वम् । यद्वा इरा- वत्या विद्युत अयं तस्येदमित्यण् ४ । ३ । १२० ।) इन्द्रहस्ती । स तु शुक्लवर्णः चतुर्द्दन्तः समुद्र- मथनोत्थितः पूर्ब्बदिग्गजश्च । तत्पर्य्यायः । अभ्र- मातङ्गः २ ऐरावणः ३ अभ्रमुवल्लभः ४ । इत्य- मरः ॥ श्वेतहस्ती ५ चतुर्द्दन्तः ६ मल्लनागः ७ इन्द्रकुञ्जरः ८ हस्तिमल्लः ९ सदादानः १० । इति जटाधरः ॥ सुदामा ११ श्वेतकुञ्जरः १२ गजाग्रणीः १३ नागमल्लः १४ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, कुमारे । ३ । २२ ॥ (“ऐरावतास्फालनकर्कशेन” । “प्रावृषेण्यं पयोवाहं विद्युदैरावताविव” । इति रघौ । १ । ३६ ॥) नागरङ्गः । लकुचवृक्षः । नागभेदः । इति मेदिनी ॥ (“ऐरावतं दन्तशठमम्लं शोणितपित्तकृत्” । इति सूत्रे । ४६ अः । सुश्रुतेनोक्तम् ॥) (इरावत्या नद्याः सन्निकृष्टो देशः । इरावती + अण् । यथा, महा- भारते ३ । १६२ । ३३ । “बभूव परमाश्वानामैरावतपथे यथा” ॥) ऐरावती, स्त्री, (इरा जलानि विद्यन्तेऽस्य इरावान् मेघस्तस्य इयं । इरावत् + “तस्येदम्” । ४ । ३ । १२० । इति अण् + ङीप् ।) विद्युत् । विद्युद्विशेषः इति मेदिनी ॥ ऐरावतभार्य्या । इत्यरारटीकायां स्वामी ॥ वटपत्रीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पञ्चालदेशीयनदीविशेषः । अधुना रावी इति ख्याता ॥ (उत्तरमार्गे नक्षत्रविशेषाणां संज्ञाभेदः यथा । “पुष्याश्लेषा तथादित्या वीथी चैरावती स्मृता” ॥) ऐरिणं, क्ली, (इरिणे उषरभूमौ भवम् । इरिण + अण् ।) पांशवलवणम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (पांशुलवणेऽस्य विवरणं ज्ञेयम् ॥) ऐरेयं, क्ली, (इरा + ढक् ।) मद्यम् । इरा एव ऐरेयं स्वार्थे ष्णेयप्रत्यये वृद्धिः ॥ (यत्रास्य व्यवहार- स्तद्यथा, -- “ऋतेऽप्यूर्द्धमधश्चैवमैरेयाम्लसुरासतैः” । इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहे विद्रध्यधिकारे ॥) ऐलः, पुं, (इलाया अपत्यं पुमान् । इला + अण् ।) इलापुत्त्रः । स तु चन्द्रवंशीयो राजा पुरूरवाः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा महाभारते । १ । ७५ । १७ । “पुरूरवास्ततो विद्वानिलायां समपद्यत । सावै तस्याभवन्माता पिता चैवेति नः श्रुतम्” ॥ “षट् सुता जज्ञिरेऽथैलादायुर्द्धीमानमावसुः” ॥ २४ ॥ ऐलबालुकं, क्ली, (एलबालुकमेव । स्वार्थे अण् ।) एल- बालुकम् । इति शब्दरत्नावली ॥ ऐलविलः, पुं, (इलविलाया अपत्यं पुमान् । इल- विल + अण् ।) इलविलापुत्त्रः । स तु कुवेरः । इत्यमरः ॥ तस्य रूपान्तराणि । ऐडविडः । ऐड- विलः । एलबिलः ॥ ऐलेयं, क्ली, एलबालुकनामगन्धद्रव्यम् । इत्यमरः ॥ (एलबालुकशब्देऽस्य विशेषो ज्ञातव्यः ॥) (पुं, इलाया अपत्यम् । इला + ढक् । मङ्गलः । भौमः । पुरूरवाः ॥) ऐशानी, स्त्री, (ईशानस्य महादेवस्य इयम् । ईशान

+ “तस्येदम्” । ४ । ३ । १२० । इति अण् + ङीप् ।) ईशानकोणः । इति जटाधरः ॥ (‘ऐ- शानीक्रमतो रेखा” इति स्मृतिः । “ऐशान्यां मरणं ध्रुवं निगदितं दिग्लक्षणं खञ्जने” । इति तिथितत्त्वम् ॥) ऐशिकः, त्रि, (ईशस्य अयम् । ईश + ईकण् ।) ईश्वरसम्बन्धी । ईश्वरेर इति भाषा ॥ ऐशी त्रि, (ईशस्य ईश्वरस्य च इयम् । ईश + ईश्वर + अण् + ङीप् ।) ईश्वर- सम्बन्धी । ईश्वरेर इति भाषा ॥ ऐश्वरी त्री, (ईशस्य ईश्वरस्य च इयम् । ईश + ईश्वर + अण् + ङीप् ।) ईश्वर- सम्बन्धी । ईश्वरेर इति भाषा ॥ ऐश्वर्य्यं, क्ली, (ईश्वरस्य भावः । ईश्वर + ष्यञ् ।) ईश्वरधर्म्मः । तत्पर्य्यायः । विभूतिः २ भूतिः ३ । स चाष्टविधो यथा । अणिमा १ लघिमा २ प्राप्तिः ३ प्राकाम्यम् ४ महिमा ५ ईशित्वम् ६ वशित्वम् ७ कामावशायिता ८ । इत्यमरः ॥ (“ऐश्वर्य्यस्य समग्रस्य वीर्य्यस्य यशसः श्रियः । ज्ञानवैराग्ययोश्चैव षण्णां भग इतीङ्गना” ॥ इति पुराणम् । “ऐश्वर्य्यमपि बुद्धिधर्म्मः यतो- ऽणिमादिप्रादुर्भावः” । इति वाचस्पतिमिश्रः । सम्पत्तिः । प्रभुत्वम् । नियन्तृत्वम् । यथा रघुवंशे । १२ । ६९ ॥ “तस्मै निशाचरैश्वर्य्यं प्रतिशुश्राव राघवः” ॥) इति ॥) ऐश्वर्य्यकर्म्मा, [न्] पुं, (ऐश्वर्य्यं कर्म्म यस्य ।) ईश्वर- सम्बन्धिकर्म्मयुक्तः । तत्पर्य्यायः । इरज्यति १ प- त्यते २ क्षयति ३ राजति ४ । इति चत्वार ऐश्वर्य्यकर्म्माणः । इति वेदनिर्घण्टौ २ अध्यायः ॥ ऐषमः, [स्] व्य, (अस्मिन् वत्सरे इति । “सद्यःपरु- त्परार्य्यैषमः” ५ । ३ । २२ । इति इदम इश् सम- सन्प्रत्ययश्च संवत्सरे निपात्यते ।) वर्त्तमानवत्सरः । इत्यमरः ॥ ऐषमस्तनः, त्रि, (ऐषमोभवः । “ऐषमोह्यःश्वसो- ऽन्यतरस्यां” । ४ । २ । १०५ । इति शैषिकेष्वर्थेषु पक्षे ट्युल् तुट् च ।) ऐषमःसम्बन्धी । एइ वत्सरेर इति भाषा । इति पाणिनिः ॥ ७ । २ । १०५ ॥ ऐषमस्त्यः, त्रि, (ऐषमोभवः । ऐषमस् + ऐषमो- ह्यसिति पक्षे त्यप्) ऐषमस्तनः इति पाणिनिः ॥ ऐहिकं, त्रि, (इह + ढञ् ।) इह भवम् । इहकालेर इति भाषा । इति व्याकरणम् ॥ (यथा भागवते ५ । १४ । ३२ । “क्वचिद्द्रुमवदैहिकार्थेषु रंस्यन् यथा वानरः सुतदारवत्सलो व्यवायक्षणः” ॥) ओ ओ ओकारः । स तु त्रयोदशस्वरवर्णः । अस्यो- च्चारणस्थानं ओष्ठः कण्ठश्च । (“ओदौतोः कण्ठौ- ष्ठम्” इत्युक्तेः । तथा च शिक्षायामुक्तम् । “ए ऐ तु कण्ठतालव्यावोऔ कण्ठौष्ठजौ स्मृतौ” ॥) स तु ह्रस्वो न भवति । दीर्घः प्लुतश्च भवति । (प्रत्येकं उदात्तानुदात्तस्वरितभेदैस्त्रिविधोऽपि अनुनासिकाननुनासिकभेदाभ्यां षड्विधः । एतेन द्वादशविध एव निर्णीतः ।)

पृष्ठ १/३०२

:“ओकारं चञ्चलापाङ्गि ! पञ्चदेवमयं सदा । रक्तविद्युल्लताकारं त्रिगुणात्मानमीश्वरम् ॥ पञ्चप्राणमयं वर्णं नमामि देवमातरम् । एतद्वर्णं महेशानि स्वयं परमकुण्डली” ॥ इति कामधेनुतन्त्रम् ॥ (वङ्गीयभाषायां) तस्य लेखनप्रकारो यथा, -- “वामतः कुण्डली भूत्वा दक्षान्मध्ये तु कुञ्चिता । किञ्चिद्दक्षगता या तु कुञ्चिता वामतस्त्वधः ॥ ब्रह्मेशविष्णवस्तासु मात्रा तु ब्रह्मरूपिणी । शक्तिश्च परमा सैव ध्यानमस्य प्रवक्ष्यते” ॥ इति वर्णोद्धारतन्त्रम् ॥ * ॥ तस्य नामानि यथा, -- “ओकारः सत्यपीयूषौ पश्चिमास्यः श्रुतिः स्थिरा । सद्योजातो वासुदेवो गायत्री दीर्घजङ्घकः । आप्यायनी चोर्द्ध्वदन्तो लक्ष्मीर्वाणी मुखी द्विजः ॥ उद्देश्यदर्शकस्तीव्रः कैलासो वसुधाक्षरः । प्रणवांशो ब्रह्मसूत्रमजेशः सर्व्वमड्गला ॥ त्रयोदशी दीर्घनासा रतिनाथो दिगम्बरा । त्रैलोक्यविजया प्रक्षा प्रीतिवीजादिकर्षिणी” ॥ इति तन्त्रशास्त्रम् ॥ (अनुबन्धविशेषः । यथाह कविकल्पद्रुमे । “ऐर्यजादिः स्यादोर्निष्ठातन और- निट्” ॥ तेन ओ दी क्षये इत्यस्मात् कृतायां निष्ठायां दीनं दीनवत् इति स्यात् ॥ मातृकान्यासे ऊर्द्ध्वदन्तपङ्क्तौ न्यस्यतया तदाख्ययाप्यभिधानम् । मातृकान्यासमन्त्रो यथा, -- “ॐ नम ऊर्द्ध्वदन्तपङ्क्तौ औं नमऽधोदन्तपङ्क्तौ” ॥) ओ, व्य, सम्बोधनम् । आह्वानम् । स्मरणम् । अनु- कम्पा । इति मेदिनी ॥ ॐ, व्य, ओम् । प्रणवः । इति वेदागमौ ॥ ओः, पुं, व्रह्मा । इत्येकाक्षरकोषः ॥ ओकं, क्ली, (उचेरिगुपधलक्षणे के गुणः कुत्वञ्च “ओक उचः के” । ७ । ३ । ६ । ४ । इति निपा- त्यते ।) गृहम् । आश्रयः । इत्यमरटीकायां भर- तादयः ॥ (पुं । पक्षी । वृषलः ॥) ओकः, [स्] क्ली, (उच्यते समवैति अस्मिन् । उच + असुन् । गुणः । न्यङ्क्वादित्वात् कुत्वम् ॥) आश्रयः । गृहम् । इत्यमरः ॥ (“जलौका अथ भल्लके” । इति अमरकोषः । तथा विष्णुपुराणम् १ । ६ । ३७ । “सप्तर्षीणान्तु यत स्थानं स्मृतं तद्वै वनौकसाम्” ॥) ओकणः, पुं, केशकीटः । इति शब्दरत्नावली ॥ उकुण् इति भाषा ॥ ओकणिः, पुं, यूकः । इति शब्दरत्नावली ॥ उकुण् इति भाषा ॥ ओकुलः, पुं, (उच् + उलच । निपातनात् सिद्धम् ।) गोधूमकृततप्तापक्वः । अस्य गुणाः । गुरुत्वम् । वृष्यत्वम् । मधुरत्वम् । बलकारित्वम् । रक्तवा- तापहत्वम् । स्निग्धत्वम् । हृद्यत्वम् । मदविव- र्द्धनत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ ओकोदनी, स्त्री, (ओकः मस्तकरूपाश्रयस्थानमदनं भक्ष्यं यस्याः ।) यूकः । इति शब्दरत्नावली ॥ ओक्कणी, स्त्री, (ओच् + कण् + अच् + ङीप् ।) ओ- कणः । इति शब्दरत्नावली ॥ उकुण् इति भाषा ॥ ओख, ऋ, शोषणे । भूषणे । सामर्थ्ये । निवारणे ।

इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वादिं-अकं-सकं च परं- सेट् ।) ऋ मा भवान् ओचिखत् । अत्र द्वित्वात् प्राक् प्राप्तो ह्रस्व ऋदित्त्वान्न स्यात् । शोषः स्नेह- रहितीभावः । ओखति पङ्क आतपात् । अल- मर्थो भूषणं सामर्थ्यं वारणञ्च । इति दुर्गादासः ॥ ओघः, पुं, (उच् समवाये + घञ् । पृषोदरादित्वात् साधुः ।) द्रुतनृत्यगीतवाद्यम् । समूहः । इत्यमरः ॥ जलवेगः । (यथा कुमारे ४ । ४४ । “रविपीतजला तपात्यये पुनरोघेन हि युज्यते नदी” ॥) परम्परा । उपदेशः । इति मेदिनी ॥ ओङ्कारः, पुं, (ओम् + कारप्रत्ययः ।) प्रणवः । इत्यमरः ॥ (यथाह स्मृतिः । “ओङ्कारः पूर्ब्बमुच्चार्य्यस्ततो वेदमधीयते” । “ओङ्कारश्चाथशब्दश्च द्वावेतौ ब्रह्मणः पुरा । कण्ठं भित्त्वा विनिर्ज्जातौ तस्मान्माङ्गलिकावुभौ” । इति व्याकरणटीकायां दुर्गादासः । “प्राणायामैस्त्रिभिः पूतस्तत ओङ्कारमर्हति” ॥ इति मनुः । २ । ७५ ॥ अत्राह आवस्तम्बः, “ओङ्कारः स्वर्गद्वारं तद्ब्रह्म अध्येष्यमाण एत- दापि प्रतिपद्येत विकथां चान्यां कृत्वा एवं लौ- किक्या वाचा व्यावर्त्तते” । लौकिक्या वाचा व्याव- र्त्तते तया मिश्रितं न भवतीत्यर्थः ॥) ओङ्कारा, स्त्री, बुद्धशक्तिविशेषः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ ओज त्क, बले । तेजसि । इति कविकल्पद्रमः ॥ (अदन्तचुरां-परं-अकं-सेट् ।) मा भवान् ओजि- जत् । इति दुर्गादासः ॥ ओजः, [स्] क्ली, (उब्जत्यनेन । उब्ज आर्जवे उब्जेर्बले “बलोपञ्च” ४ । १९१ । उणादिः असुन् । बलोपश्च । गुणः ।) दीप्तिः । अवष्टम्भः । प्रकाशः । बलम् । इति मेदिनी ॥ (यथा रघौ २ । ५४ । “रुद्रौजसा तु प्रहृतं त्वयास्याम्” । यथा च मा- नवे १ । १९ । “तेषामिदन्तु सप्तानां पुरुषाणां महौजसाम्” ॥) प्रथमतृतीयपञ्चमसप्तमनवमैकादशराशयः । इति ज्योविषम् ॥ गौडी रीतिः काव्यगुणः । तस्य लक्षणम् । बहुसमाससंयुक्तवर्णपदाडम्बरः । यथा, “ओजःप्रसादमाधुर्य्यगुणत्रितयभेदतः । गौडवैदर्भपञ्चालीरीतयः परिकीर्त्तिताः ॥ ओजः समासभूयस्त्वं मांसलं पदडम्बरम्” । तस्योदाहरणम् यथा, -- “गङ्गोत्तुङ्गतरङ्गसङ्गतजटाजूटाग्रजाग्रत्फणि- स्फुर्जत्स्फुत्कृतिभीतिसम्भृतचमत्कारस्फुरत्सम्भ्रमा । आनन्दामृतवापिकां विदधती चित्तं गिरीशप्रभो- स्त्वां पायान्नवसङ्गमे भगवती लज्जावती पार्ब्बती” ॥ इति काव्यचन्द्रिका ॥ * ॥ रसादिसप्तधातुसार- भागजधातुविशेषः । तस्य गुणाः । सर्व्वशरीरस्थि- तत्वम् । स्निग्धत्वम् । शीतलत्वम् । स्थिरत्वम् । शुक्लवर्णत्वम् । कफात्मकत्वम् । शरीरस्य बलपुष्टि- कारित्वञ्च ॥ “हृदि तिष्ठति यच्छुद्धं रक्तमीषत् सपीतकम् । ओजः शरीरे संजातं तन्नाशान्नाशमृच्छति ॥ भ्रमरैः फलपुष्पेभ्यो यथा संभ्रियते मधु ।

तद्वदोजः शरीरेभ्यो धातुः संभ्रियते नृणाम्” ॥ इति वैद्यकम् ॥ ओजोऽदन्तोऽपि । इति भरतः ॥ “हृदयं चेतनास्थानमोजसश्चाश्रयं मतम्” । इति पूर्ब्बखण्डे । ५ अ । शार्ड्गधरेणोक्तम् ॥ “तत्परस्यौजसः स्थानं तत्र चैतन्यसंग्रहः” ॥ “ओजोवहाः शरीरे वा विधम्यन्ते समन्ततः । येनौजसा वर्त्तयन्ति प्रीणिताः सर्व्वदेहिनः ॥ यदृते सर्व्वभूतानां जीवितं नावतिष्ठते । यत्सारमादौ गर्भस्य योऽसौ गर्भरसाद्रसः ॥ संवर्त्तमानं हृदयं समाविशति यत्पुरा । यस्य नाशान्न नाशोऽस्ति धारि यद्धदयाश्रितम् ॥ यच्छरीरबलं देहः प्राणा यत्र प्रतिष्ठिताः । तत्फला विविधा वाताः फलन्तीति महाफलाः ॥ ध्मानाद्धमन्यः स्रवणात् स्रोतांसि सरणात्सिराः ॥ तन्महत्ता महामूलास्तच्चौजः परिरक्षता । परिहार्य्या विशेषेण मनसा दुःखहेतवः ॥ हृद्यं यत्स्याद्यदौजस्यं स्रोतसां यत्प्रसादजम् । तत्तत्सेव्यं प्रयत्नेन प्रशमो ज्ञानमेव च” ॥ इति सूत्रस्थाने त्रिंशेऽध्याये चरकेणोक्तम् ॥ “गुरु शीतं मृदु श्लक्ष्णं बहुलं मधुरं स्थिरम् । प्रसन्नं पिच्छिलं स्निग्धं ओजो दशगुणं तथा” ॥ मद्यसेवनतोऽस्य ये गुणा नश्यन्ति तद्यथा ॥ “गुरुत्वं लाघवाच्छैत्यं चौष्ण्यमम्लस्वभावतः । माधुर्य्यं मार्द्दवं तैक्ष्ण्यात् प्रसादञ्चाशुभावनात् ॥ रौक्ष्यात् स्नेहं व्यवायित्वात् स्थिरत्वं श्लक्ष्णतामपि । विकासिभावात् पैच्छिल्यं वैशद्यं सान्द्रतान्तथा ॥ सौक्ष्म्यान्मद्यं विहन्त्येवमोजसः स्वगुणैर्गुणान्” । “रसधात्वादिमार्गाणां सत्त्ववद्ध्वीन्द्रियात्मनाम् । प्रधानस्यौजसश्चैव हृदयस्थानमुच्यते” ॥ “नैवं विघातं जनयेन्मद्यं पैष्टिकमोजसः । विकाश-रूक्ष-विशदा गुणास्तत्र हि नोल्वणाः” ॥ इति च चरके चिकित्सास्थाने । १२ अः ॥ “ओजः सोमात्मकं स्निग्धं शुक्लं शीतंस्थिरं सरम् । विविक्तं मृदु मृत्स्नञ्च प्राणायतनमुत्तमम् ॥ देहस्यावयवस्तेन व्याप्तो भवति देहिनाम् । तदभावाच्च शीर्य्यन्ते शरीराणि शरीरिणाम् ॥ अभिघातात् क्षयात्कोपाच्छोकाद्ध्यानाच्छ्रयात् क्षुधः । ओजः संक्षीयते ह्येभ्यो धातुग्रहणनिःसृतम् । तेजः समीरितं तस्माद्विभ्रंशयति देहिनः” ॥ इति सूत्रस्थाने । १५ अः । सुश्रुतेनोक्तम् ॥) ओडवः, पुं, पञ्चस्वरयुक्तरागः । स तु ऋ-प-वर्ज्जितः । ष-ग-म-ध-नि-युक्तः । यथा मल्लारादयः । इति सं- गीतदामोदरः ॥ (यदुक्तं संगीतरत्नाकरे स्वरा- ध्याये जातिप्रकरणे । “वान्ति यान्त्युडवोऽत्रेति व्योमोक्तमुडवं बुधैः । पञ्चमं तच्च भूतेषु पञ्चसंख्या तदुद्भवा । ओडवी सास्ति येषाञ्च स्वरास्तेत्वोडवा मताः” ॥ “औडवा मताः” इति क्वचित् पाठः ॥ “उडवः नक्षत्राणि वान्ति यान्ति यस्मिन् इत्युडवं व्योम, तच्च भूतेषु पञ्चमम् । तेन पञ्चसङ्ख्या लक्ष्यन्ते । औडवी सङ्ख्या विद्यते येषां स्वराणां ते औडवाः पञ्चस्वराः” इत्यादिसिंहभूपालटीका ॥)

पृष्ठ १/३०३

ओडिका, स्त्री, धान्यविशेषः । उडि धान इति भाषा । तत्पर्य्यायः । ओडी २ नीवारः ३ । इति रत्नमाला ॥ अस्या गुणाः । शोषणत्वम् । रूक्षत्वम् । कफवायुवर्द्धकत्वम् । पित्तनाशित्वञ्च । इति राज- वल्लभः ॥ ओडी, स्त्री, ओडिकाधान्यम् । इति रत्नमाला ॥ (नीवारशब्देऽस्या विवरणं ज्ञातव्यम् ॥) ओड्रः पुं, (आ ईषदुनत्ति । उन्दी + स्फायितञ्चीति रक् । बाहुलकात् दस्य डत्वम् ।) जवापुष्पवृक्षः । देशविशेषः । उडिस्या इति ख्यातः । तत्र बहु- वचनान्तः । इति मेदिनी ॥ (तद्देशवासिनि, त्रि । यथा, मनुः १० । ४४ । “पौण्ड्रकाश्चौड्रद्रविडाः काम्बोजा जवनाः शकाः” । “पौण्ड्रादिदेशोद्भवाः क्षत्रियाः सन्तः क्रियालो- पादिना शूद्रत्वमापन्नाः” । इति तट्टीकायां कुल्लुकभट्टः ॥) ओड्रपुष्पं, क्ली, (ओड्रं पुष्पम् ।) जवा । इत्यमरः ॥ वृद्धास्तु “ओड्रपुष्पशब्देन तथा जवाशब्देन ओड्रवृक्षः ओड्रस्य पुष्पञ्चोच्यते” इत्याहुः । वृक्षे व्युत्पत्तिर्यथा । ओड्रं पुष्पमस्य इति । “ओड्रः स्यादोड्रपुष्पञ्च जवाथ हयमारकः” । इति रायमुकुटः ॥ “ओड्रपुष्पकुसुमप्रियेऽम्बिके” । इति हरानन्दः ॥ इत्यमरटीकायां भरतः ॥ ओड्राख्या, स्त्री, (ओड्रमाख्या यस्याः ।) जवापुष्प- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ ओण, ऋ अपसारणे । दूरीकरणे ॥ इति कविकल्प- द्रुमः ॥ (भ्वादिं-परं-सकं-सेट् ।) अपसारणमप- नयनम् । मा भवान् ओणिनत् । ओणति धनम् चौरः । इति दुर्गादासः ॥ ओतुः, पुं स्त्री, (अवति गृहमाखुभ्यः । अव रक्षणे + “सितनिगमिमसिसच्यवीति” १ । ७० । उणादिः तुन् । “ज्वरत्वरेति” ६ । ४ । २० । ऊट् ततो गुणः ।) विडालः । इत्यमरः । (यथा मुग्ध- बोधे । “स्थूलोतुः । स्थूलौतुः ॥) ओदनः, पुं क्ली, (उन्द + “उन्देर्नलोपश्च” इति २ । ७६ । उणादिः युच् + नलोपश्च ।) अन्नम् । भक्तम् । इत्यमरः ॥ भात इति भाषा । (यथा मनुः । ८ । ३२९ । “अन्येषाञ्चैवमादीनां मद्यानामोदनस्य च” ॥ “ओदनः क्षालितः स्विन्नः प्रस्रुतो विशदो लघुः । भृष्टतण्डुलजोऽत्यर्थमन्यथा स्याद्गुरुश्च सः” ॥ इति वैद्यकचक्रपाणिकृतद्रव्यगुणे मद्यादिवर्गे ॥ “ओदनस्तैः शृतो द्विस्त्रिः प्रयोक्तव्यो यथायथम् । दोषदूष्यादिबलतो ज्वरघ्नः क्वाथसाधितः” ॥ इति बाभटे चिकित्सास्थाने । १ अध्याये ॥ अस्य पर्य्यायञ्चाह भावप्रकाशकारः ॥ “भक्तमन्नं तथान्धश्च क्वचिकूरञ्च कीर्त्तितम् । ओदनोऽस्त्री स्त्रियां भिस्मा दीदिविः पुंसि भा- षितः” ॥ अस्य विवरणान्तरञ्चान्नशब्दे ज्ञेयम् ॥) ओदनाह्वा, स्त्री, (ओदनस्याह्वा इव आह्वा यस्याः ।) महासमङ्गा । इति राजनिर्घण्टः ॥

ओदनिका, स्त्री, महासमङ्गा । बला । इति राज- निर्घण्टः ॥ ओदनी, स्त्री, (ओदन इवाचरति । ओदन + क्विप् + ङीष् ।) बला । इति मेदिनी ॥ वेलेडा इति भाषा । (बलाशब्देऽस्या गुणादथो ज्ञातव्याः ॥) ओम्, व्य, (अवति रक्षति इति । “अवतेष्टिलो- पश्च” । १ । १४१ । उणादिः मन् टिलोपश्च । ज्वर- त्वरेत्यूट् ६ । ४ । २० ॥ ततो गुणः ।) प्रणवः । स तु अकारोकारमकारवर्णत्रयात्मकः । तथा च उक्तम् । “अकारो विष्णुरुद्दिष्ट उकारस्तु महेश्वरः । मकारेणोच्यते ब्रह्मा प्रणवेन त्रयो मताः ॥ (“यथा पर्णं पलाशस्य शङ्कुनैकेन धार्य्यते । तथा जगदिदं सर्व्वमोङ्कारेणैव धार्य्यते” ॥ इति याज्ञवल्क्यः । तथा, मनुः । २ । ७६ । “अकारञ्चाप्युकारञ्च मकारञ्च प्रजापतिः । वेदत्रयात् निरदुहत् भूर्भुवस्वरिति त्रिधा” ॥ “ओङ्कारश्चाथशब्दश्च द्वावेतौ ब्रह्मणः पुरा । कण्ठं भित्त्वा विनिर्यातौ तस्मात् माङ्गलिकावुभौ” ॥ इति दुर्गादासः । योगी याज्ञवल्क्यश्च । “सिद्धानाञ्चैव सर्व्वेषां वेदवेदान्तयोस्तथा । अन्येषामपि शास्त्राणां निष्ठाऽथोङ्कार उच्यते ॥ प्रणवाद्या यतो वेदा प्रणवे पर्य्यवस्थिताः । वाङ्मयं प्रणवः सर्व्वं तस्मात् प्रणवमभ्यसेत्” ॥) अनुमतिः । इति विश्वः ॥ उपक्रमः । अङ्गीकारः । (यथा, भागवते ११ । ४ । १५ । “ओमित्यादेशमास्थाय नत्वा तं सुरवन्दिनः । उर्व्वशीमप्सरःश्रेष्ठां पुरःस्कृत्य दिवं ययुः” ॥) अपाकृतिः । मङ्गलम् । इति मेदिनी ॥ ओम्, क्ली, ब्रह्मणो नामविशेषः । यथा, -- “ॐ तत्सदिति निर्द्देशो ब्रह्मणस्त्रिविधः स्मृतः । ब्राह्मणाश्चैव वेदाश्च यज्ञाश्च विहिताः पुरा ॥ तस्मादोमित्युदाहृत्य यज्ञदानतपःक्रियाः । प्रवर्त्तन्ते विधानोक्ताः सततं ब्रह्मवादिनाम्” ॥ इति श्रीभगवद्गीतायां १७ अध्यायः ॥ ओलं त्रि, (आङ् + उन्द + क । पृषोदरादित्वात् साधु ।) आर्द्रम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ भिजा इति भाषा ॥ ओलः, पुं, स्वनामख्यातमूलविशेषः । शूरणः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (अस्य पर्य्यायो यथा ॥ “शूरणः कन्द ओलश्च कन्दलोऽर्शोघ्न इत्यपि” । गुणा अस्य शूरणशब्दे ज्ञेयाः ॥) ओलज, इ, क्षेपणे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वादिं- परं-सकं-सेट् ।) अन्तस्थतृतीययुक्तः । इ ओलञ्ज्यते धूलिर्वायुना । इति दुर्गादासः ॥ ओलड, इ कि उत्क्षेपे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (वा चुरां-उमं-सकं-सेट् ।) अन्तस्थतृतीयोपधः । इ ओलण्ड्यते । कि ओलण्डयति ओलण्डति तण्डुलं लोकः । कर्पूरमोलण्डयतीति दर्शनात् । इति दुर्गादासः ॥ ओल्लः, पुं, ओलः । तत्पर्य्यायः । शूरणः २ कन्दः ३ अर्शोघ्नः ४ चित्रदण्डकः ५ । इति रत्नमाला ॥

अस्य गुणाः । अग्निदीपनत्वम् । रुचिकारित्वम् । कफनाशित्वम् । विशदत्वम् । लघुत्वम् । अर्शो- रोगपथ्यत्वञ्च । ग्राम्यकन्दस्तु दोषलः ॥ इति राज- वल्लभः ॥ ओषः, पुं, (उष + दाहे घञ् ।) दाहः । तत्पर्य्यायः । प्रोषः २ । इत्यमरः ॥ प्लोषः ३ । इति भरतः ॥ (पित्तविकाराश्चत्वारिंशदत ऊर्द्ध्वं व्याख्यास्यन्ते । यथा ओषश्च प्लोषश्च इत्यादि । चरके सूत्रे । २० अः ॥) ओषणः, पुं, (उष + ल्युट् ।) कटुरसः । इति हेम- चन्द्रः ॥ झाल इति भाषा ॥ ओषणी, स्त्री, (ओषण + ङीष् ।) शाकविशेषः । पुड्याति इति भाषा । अस्या गुणः । कफवायु- नाशित्वम् । इति राजवल्लभः ॥ ओषधिः, स्त्री, (ओषो धीयतेऽत्र । ओष + धा + कि ।) फलपाकान्तवृक्षादिः । कदली धान्यमि- त्यादिः । इत्यमरः ॥ (यदाह मनुः । १ । ४६ । “उद्भिज्जाः स्थावरा ज्ञेया वीजकाण्डाप्ररोहिणः । ओषध्यः फलपाकान्ताः बहुपुष्पफलोपगाः” ॥ तथा, कुमारे १ । १० । “भवन्ति यत्रौषधयो रजन्याम्” । तथा ७ । १ “अथौषधीनामधिपस्य वृद्धौ” । “ओषधयः प्रशुष्यन्ति गवादीनां पयां- सिच । इति हारीते प्रथमस्थाने ॥ ४ अध्याये ॥ “ओषधीर्नामरूपाभ्यां जानते ह्यजपा वने । अविपाश्चैव गोपाश्च ये चान्ये वनवासिनः ॥ न नामज्ञानमात्रेण रूपज्ञानेन वा पुनः । ओषधीनाम्पराम्प्राप्तिं कश्चिद्वेदितुमर्हति ॥ योगविन्नामरूपज्ञस्तासां तत्त्वविदुच्यते । किं पुनर्यो विजानीयादोषधीः सर्व्वथा भिषक् ॥ योगमासान्तु यो विद्याद्देशकालोपपादितम् । पुरुषं पुरुषं वीक्ष्य स विज्ञेयो भिषक्तमः” ॥ इति चरके सूत्रस्याने ॥ १ अध्याये ॥) ओषधिप्रस्थः, पुं, (ओषधिबहुलं प्रस्थं यत्र । ओषधी- नामाकरत्वात् हिमालयस्य तथात्वम् ।) हिमाल- यस्य नगरम् । (यथा, कुमारे ६ । ३३ । “तत्प्रयातौषधिप्रस्थं सिद्धये हिमवत्पुरम्” । तत्रैव ६ । ३६ । “आसेदुरोषधिप्रस्थम्” इति ।) तथा, -- कालिकापुराणे ४१ अंध्यायः । “एतस्मिन्नन्तरे शम्भुः शिप्रं त्यक्त्वा तदा सरः । गङ्गावतारमगमद्धिमवत्प्रस्थमुत्तमम् ॥ यत्र गङ्गा निपतिता पुरा ब्रह्मपुरात् सृता । ओषधिप्रस्थनगरस्यादूरे सानुरुत्तमः ॥ तत्र भर्गः स्वमात्मानमक्षरं परमात्परम् । एकाग्रं चिन्तयामास भगवान् वृषभध्वजः” ॥ ओषधी, स्त्री, (ओषधि + ङीप् ।) ओषधिः । इति भरतः ॥ (फलपाकान्तवृक्षः । स च कदली- धान्यादिः । यथाह मनुः । १ । ४६ । “उद्भिज्जाः स्थावराः सर्व्वे वीजकाण्डप्ररोहिणः । ओषध्यः फलपाकान्ताः बहुपुष्पफलोपगाः” ॥ ओषधिशब्देऽस्या विवृतिर्ज्ञेया ॥) ओषधीपतिः, पुं, (ओषधीनां पतिः ।) चन्द्रः । इति हेमचन्द्रः ॥ (कर्पूरं । चन्द्रसंज्ञत्वादस्य तथात्वम् ॥)

पृष्ठ १/३०४

ओषधीशः, पुं, (ओषधीनामीशः) चन्द्रः । कर्पूरम् । इत्यमरः ॥ (यथा, हरिवंशे ४६ । ८ । “ओषधीशः क्रियायोनिरम्भोयोनिरनुष्णभाक्” ॥) ओष्ठः, पुं, (उष्यते दह्यते उष्णाहारेणेति । उष दाहे + “उषिकुषीति” । २ । ४ । थन् ॥) दन्ताच्छादकावयवः । उपर ठोँट इति भाषा । तत्पर्य्यायः । रदनच्छदः २ दशनवासः ३ । इत्य- मरः ॥ दन्तवासः ४ दन्तवस्त्रम् ५ रदच्छदः ६ इति राजनिर्घण्टः ॥ तस्य द्विवचने ओष्ठौ ओष्ठा- धराविति यावत् ॥ (यथा, ऋग्वेदे । २ । ३९ । ६ । “ओष्ठाविव मध्वास्ने वदन्ता स्तनाविव पिप्यतं जीवसे नः” । तथा मनुः । ८ । २८२ । “अवनिष्ठीवतो दर्पाद्द्वारोष्ठौ च्छेदयेन्नृपः” ॥ तथा, कुमारे ३ । ६७ । “उमामुखे विम्बफलाधरोष्ठे व्यापारयामास विलोचनानि” ॥) ओष्ठपुष्पः, पुं, (ओष्ठ इव पुष्पं यस्य ।) बन्धूकपुष्प- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ ओष्ठरोगः, पुं, (ओष्ठस्य रोगः ।) आस्यरोगान्त- र्गतोष्ठभवव्याधिः । स च वातपित्तकफसन्निपात- रक्तमांसमेदोऽभिघातजत्वेनाष्टविधः । तेषां यथा- क्रमं लक्षणानि यथा, -- “कर्कशौ परुषौ स्तब्धौ संप्राप्तानिलवेदनौ । दाल्येते परिपाट्येते ओष्ठौ मारुतकोपतः ॥ चीयेते पिडकाभिश्च सरुजाभिः समन्ततः । सदाहपाकपिडकौ पीताभासौ च पित्ततः ॥ सवर्णाभिस्तु चीयेते पिडकाभिरवेदनौ । भवतस्तु कफादोष्ठौ पिच्छिलौ शीतलौ गुरू ॥ सकृत् कृष्णौ सकृत् पीतौ सकृत् श्वेतौ तथैव च । सन्निपातेन विज्ञेयावनेकपिडकाचितौ ॥ खर्ज्जूरफलवर्णाभिः पिडकाभिर्निपीडितौ । रक्तोपसृष्टौ रुधिरं स्रवतः शोणितप्रभौ ॥ गुरू स्थूलौ मांसदुष्टौ मांसपिण्डवदुन्नतौ । जन्तवश्चात्र मूर्च्छन्ति नरस्योभयतो मुखात् ॥ सर्पिर्मण्डप्रतीकाशौ मेदसा कण्डुरौ गुरू । स्वच्छं स्फटिकसङ्काशमास्रावं स्रवतो भृशम् ॥ तयोर्व्रणो न संरोहेन्मृदुत्वञ्च न गच्छति । ओष्ठौ पर्य्यवदीर्य्येते पाट्येते चाभिघाततः” ॥ इति निदानम् ॥ (“ओष्ठौ च स्फुटितौ यस्य वातिवाहेन वातिकात् । तस्य सर्पिर्म्रक्षणञ्च ओष्ठदारणवारणे ॥ सदाहञ्च भवेत्सौख्यं पैत्तिकं तं विनिर्द्दिशेत् । मधुना नवनीतेन ओष्ठयोर्म्रक्षणं मतम् । लेपनञ्चौष्ठरोगेषु शर्करासहितं दधि । सरक्तमोष्ठरोगञ्च दृष्ट्वा रक्तावसेचनम् ॥ धवार्ज्जुनकदम्बानां प्रलेपः स्यात् सुखावहः” ॥ इति हारीते चिकित्सिते । २५ अध्याये ॥ चिकित्सा यथा ॥ “तत्र खण्डौष्ठ इत्युक्तो वातेनोष्ठो द्विधा कृतः ॥ ओष्ठकोपे तु पवनात् स्तब्धावोष्ठौ महारुजौ । दाल्येते परिपाट्येते परुषासितकर्क्कशौ ॥ पित्तात्तीक्ष्णासहौ पीतौ सर्षपाकृतिभिश्चितौ ।

पिटिकाभिर्महाक्लेदावाशुपाकौ कफात्पुनः ॥ शीतासहौ गुरू शूनौ सवर्णपिटिकाचितौ । सन्निपातादनेकाभौ दुर्गन्धास्रावपिच्छलौ ॥ अकस्मात् म्लानसंशूनरुजौ विषमपाकिनौ । रक्तोपसृष्टौ रुधिरं स्रवतः शोणितप्रभौ ॥ खर्ज्जूरसदृशञ्चात्र क्षीणे रक्तेऽर्व्वुदं भवेत् । मांसपिण्डोपमौ मांसात्स्यातां मूच्छत्क्रमीक्रमात् ॥ तैलाभश्वयथुक्लेदौ सकण्ड्वौ मेदसा मृदु । क्षतजाववदीर्य्येते पाट्येते चासकृत्पुनः ॥ ग्रथितौ च पुनः स्यातां कण्डूलौ दशनच्छदौ । जलवुद्वुदवद्वातकफादोष्ठे जलार्व्वुदम्” ॥ इति वाभटे उत्तरस्थाने । २१ अध्याये ॥ “खण्डोष्ठस्य विलिख्यान्तौ स्यूत्वा व्रणवदाचरेत् । यष्टी-ज्योतिष्मती-रोध्र-श्रावणी-सारिवोत्पलैः ॥ पटोल्या काकमाच्या च तैलमभ्यञ्जनं पचेत् । नस्यञ्च तैलं वातघ्नमधुरस्कन्धसाधितम् ॥ महास्नेहेन वातौष्ठे सिद्धे नाक्तः पिचुर्हितः । देवधूपमधूच्छिष्टगुग्गुल्वमरदारुभिः ॥ यट्याह्वचूर्णयुक्तेन तेनैव प्रतिसारणम् । नाड्योष्ठं स्वेदयेद्दुग्धसिद्धैरेरण्डपल्लवैः ॥ खण्डोष्ठंविहितं नस्यं तस्य मूर्द्ध्नि च तर्पणम् । पित्ताभिघातजावोष्टौ जलौकोभिरुपाचरेत् ॥ रोध्रसर्जरसक्षौद्रमधुकैः प्रतिसारणम् । गुडूची यष्टिपत्तङ्गसिद्धमभ्यञ्जने घृतम् ॥ पित्तविद्रधिवच्चात्र क्रियाशोणितजेऽपि च । इदमेव भवेत्कार्य्यं कर्म्मौष्ठे तु कफोत्तरे ॥ पाठाक्षारमधुव्योषैर्हतास्रे प्रतिसारणम् । धूमनावनगण्डूषाः प्रयोज्याश्च कफच्छिदः ॥ खिन्नं भिन्नं विमेदस्कं दहेन्मेदोजमग्निना । प्रियङ्गुरोध्रत्रिफलामाक्षिकैः प्रतिसारयेत् ॥ सक्षौद्राघर्षणम् तीक्ष्णा भिन्नशुद्धे जलार्व्वुदे । अवगाढेऽतिवृद्धे वा क्षारोऽग्निर्वा प्रतिक्रिया” ॥ इति च वाभटे उत्तरस्थाने ॥ २२ अध्याये ॥ चिकित्सादिविवृतिस्तुमुखरोगशब्दे द्रष्टव्या ॥) ओष्ठी, स्त्री, (ओष्ठ इवाचरति पक्वावस्थायाम् । ओष्ठ + क्विप् । ततोऽच् + ङीप् च ।) विम्बफलम् । इति रत्नमाला ॥ तेलाकुचा इति भाषा ॥ ओष्ठोपमफला, स्त्री, (ओष्ठोपमानि ओष्टसदृशानि फलानि यस्याः ।) विम्बिका । इति जटाधरः ॥ (तेलाकुचा इति भाषा ॥) औ औ, औकारः । स तु चतुर्द्दशस्वरवर्णः । अस्योच्चारण- स्थानं ओष्ठः कण्ठश्च । (ओदौतोः कण्ठौष्ठम्” । इत्युक्तेः । तथा च शिक्षायाम् । “एऐ तु कण्ठ-तालव्यावोऔ कण्ठौष्ठजौ स्मृतौ” ।) स दीर्घः प्लुतश्च भवति न ह्रस्वः ॥ (प्रत्येकमुदा- त्तानुदात्तस्वरितभेदात् त्रिविधोऽपि पुनरनु- नासिकाननुनासिकभेदात् षड्विध एतेन द्वादश- विध एव ।) “रक्तविद्युल्लताकारं औकारं कुण्डली स्वयम् ।

अत्र ब्रह्मादयः सर्व्वे तिष्ठन्ति सततं प्रिये ॥ पञ्चप्राणमयं वर्णं सदाशिवमयं सदा । सदा ईश्वरसंयुक्तं चतुर्व्वर्गप्रदायकम्” ॥ इति कामधेनुतन्त्रम् ॥ (वङ्गभाषायां) तस्य लेखनप्रकारो यथा, -- “ओकारमध्यदक्षेतु गता तूर्द्ध्वगतायता । किञ्चित् सा वामतो वक्रा तासु ब्रह्मेशविष्णवः ॥ शक्तिमध्यगता रेखा ध्यानमस्य प्रचक्ष्यते” । इति वर्णोद्धारतन्त्रम् ॥ * ॥ अस्य नामानि यथा, “औकारः शक्तिको नादस्तेजसो वामजङ्घकः । मनुरर्द्धग्रहेशश्च शङ्कुकणः सदाशिवः ॥ अधोदन्तञ्च कण्ठौष्ठौ सङ्कर्षणः सरस्वती । आज्ञा चोर्द्ध्वमुखी शान्तो व्यापिनी प्रकृतः पयः ॥ अनन्ता ज्वालिनी व्योमा चतुर्द्दशी रतिप्रियः । नेत्रमात्मकर्षिणो च ज्वालामालिनिका भृगुः” ॥ इति तन्त्रशास्त्रम् ॥ शेषदशनः । सत्यान्तः । इति वीजवर्णाभिधानम् ॥ (मातृकान्यासेऽधो- दन्तपङ्क्तौ न्यस्यतया तच्छब्देनाप्यभिधानम् । मातृकान्यासमन्त्रो यथा, -- ओं नम ऊर्द्ध्वदन्तपङ्क्तौ औं नमोऽधोदन्तपङ्क्तौ” ॥ अनुबन्धविशेषः । यदुक्तं कविकल्पद्रुमे । “ओर्नि- ष्ठातन औरनिट्” । तेन दृशि रौ प्रेक्षणे इत्यस्य ऌटि कृते द्रक्ष्यति इति स्यात् ॥) औ, व्य, आह्वानम् । सम्बोधनम् । इति मेदिनी ॥ विरोधः । निर्णयः । इति शब्दरत्नावली ॥ (गण- भेदः । स च चादिः । इति पाणिनिः । १ । ४ । ५७ ॥) औँ, व्य, शूद्राणां प्रणवः । यथा, -- “चतुर्द्दशस्वरो योऽसौ सेतुरौकारसंज्ञितः । स चानुस्वारनादाभ्यां शुद्राणां सेतुरुच्यते” ॥ इति तन्त्रसारधृतकालिकापुराणम् ॥ औः, पुं, अनन्तः । इत्येकाक्षरकोषः ॥ निस्वनः । इति मेदिनी ॥ औः, स्त्री, विश्वम्भरा । इति मेदिनी ॥ औक्षकं, क्ली, उक्ष्णां समूहः । (“गोत्रोक्षोष्ट्रो- रभ्रेति” । ४ । २ । ३९ ॥ वुञ् ।) वृषसमूहः । इत्य- मरः ॥ एँडे गरुर पाल इति भाषा ॥ औख्यं, त्रि, (उखायां निष्पन्नं, उखा + यत् + स्वार्थे + ष्यञ् ।) स्थालीपक्वान्नादि ॥ उखायां निष्पन्नम् इत्यर्थे ष्ण्यप्रत्ययः ॥ औचिती, स्त्री, (उचितस्य भावः । ब्राह्मणादित्वात् व्यञ् + ङीष् । “हलस्तद्धितस्य” । ६ । ४ । १५० । इति यलोपः ॥) औचित्यम् । इति लिङ्गादिसंग्रहे अमरः ॥ (“सामर्थ्यमौचिती देशः कालो व्यक्तिः स्वरादयः” । इति साहित्यदर्पणम् ॥) औचित्यं क्ली, (उचित + ष्यञ् ।) उचितस्य भावः । उपयुक्तता । योग्यत्वम् । इत्यमरः ॥ (यथा साहित्यदर्पणे ३ य परिच्छेदे । “एता अपि यथौचित्यादुत्तमाधममध्यमाः” ॥) औडवः, पुं, (औड्वी संख्या विद्यते यस्य स औडवः । यद्वा ओडव एव + स्वार्थे अण् ।) ओडवस्वरः । स च रागस्य जातिविशेषः । पञ्चस्वरमिश्रित-

पृष्ठ १/३०५

:रागरागिण्य इति यावत् । यथा, -- “औडवः पञ्चभिः प्रोक्तः स्वरैः षड्भिस्तु षाडवः । सम्पूर्णा सप्तभिः प्रोक्ता रागजातिस्त्रिधा मता” ॥ इति सङ्गीतरत्नाकरः ॥ अपि च । सम्पूर्णस्वराः ष ऋ ग म प ध नि ॥ षाडवस्वराः निषादो- ञ्झिताः ष ऋ ग म प ध ॥ ओडवस्वराः ऋ-प- वर्जिताः ष ग म ध नि ॥ सम्पूर्णरागाः सप्तभिः स्वरैर्यथा । नटवसन्तादयः । षाडवरागाः षड्भिः स्वरैर्यथा । सैरिन्ध्रीप्रभृतयः । ओडवरागाः पञ्चभिः स्वरैर्यथा मल्लारादयः । इति सङ्गीत- दामोदरः ॥ (तथा च संङ्गीतरत्नाकरे स्वराध्याये जातिप्रकरणे । ५३ -- ५४ ॥ “वान्ति यान्त्युडवोऽत्रेति व्योमोक्तमुडवं बुधैः । पञ्चमं तच्च भूतेषु पञ्चसंख्या तदुद्भवा ॥ ओडवी सास्ति येषाञ्च स्वरास्ते त्वोडवा मताः । ते संजाता यत्र गीते तदौडवितमुच्यते ॥ तत्सम्बन्धादौडवञ्च पञ्चस्वरमिद विदुः” । “क्रमादल्पाल्पतरते षाडवौडवकारिणोः” ॥) औडुम्बरं, क्ली, कुष्ठरोगविशेषः । इति मेदिनी ॥ तस्य लक्षणम् । “रुग्दाहरागकण्डूभिः परीतं रोमपिञ्जरम् । उडुम्बरफलाभासं कुष्ठमौडुम्बरं वदेत्” ॥ इति निदानम् ॥ ताम्रम् । इति जटाधरः ॥ ताम्रपात्रादौ त्रि ॥ (उडुम्बरस्य विकारः । उडुम्बर + अण् । उडुम्बरपात्रम् । यज्ञाङ्गवृक्षविकारः । यथाह देवलः । “गृहीत्वौडुम्बरं पात्रं वारिपूर्णमुदङ्मखः” ॥) औडुम्बरः, पुं, चतुर्द्दशयमान्तर्गतयमविशेषः । इति मेदिनी ॥ मुनिविशेषः । यथा, -- “वैखानसा बालिखिल्यौडुम्बराः फेनपा वने । न्यासे कुटीचकः पूर्ब्बं बह्वोदो हंसनिष्क्रियौ” ॥ इति श्रीभागवते ३ । १२ । ४३ । “औडुम्बराः प्रातरुत्थाय यां दिशं प्रथमं पश्यन्ति तत आहृतैः फलादिभिर्जीवन्तः” । इति तट्टीकायां स्वामी ॥ औत्कर्ष्यं, क्ली, (उत्कर्षस्य भावः । उत्कर्ष + ष्यञ् ।) उत्कर्षता ॥ औत्तानपादिः, पुं, (उत्तानपादस्यापत्यम् पुमान् । उत्तानपाद + इञ् ।) ध्रुवः । इत्यमरः ॥ स तु उत्तानपादराजपुत्त्रः । स्वायम्भुवमनुपौत्त्रः । (यथा भागवते । ४ । १० । ३० । “औत्तानपादे भगवांस्तव शार्ङ्गधन्वा देवः क्षिणोत्ववनतार्त्तिहरो विपक्षान् ॥ उत्तानपादात् सुरुच्यां जात उत्तमः । इति महा- भारतम् ॥) ग्रहाणामुपरिस्थितनिश्चलतारा च ॥ औत्सर्गिकः, त्रि, (सामान्यविधिरुत्सर्गस्तस्य भावः । उत्सर्ग + ठञ् ।) सामान्यत्वम् । इति स्मार्त्ताः ॥ औत्सुक्यं, क्ली, (उत्सुकस्य भावः । उत्सुक + ष्यञ् ।) उत्कण्ठा । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा रत्नावली । “औत्सुक्त्येन कृतत्वरा सहभुवा व्यावर्त्तमाना ह्रिया” ॥ “रथचरणसमाह्वस्तावदौत्सुक्यनुन्ना” । इति माघे ११ । २६ । तथा मेघदूते पूर्ब्बमेघे ॥ ५ ॥ “इत्यौत्सुक्यादपरिगणयन् गुह्यकस्तं ययाचे” ।

व्यभिचारिभावभेदः । यथा साहित्यदर्पणे ३ । १३७ । “औत्सुक्योन्माद- शङ्काः स्मृतिमतिसहिता व्याधिसन्त्रासलज्जाः” ॥ तल्लक्षणं तत्रैव ३ । १५६ । “इष्टानवाप्तेरौत्सुक्यं कालक्षेपासहिष्णुता । चित्तताप-त्वरा-स्वेद-दीर्घनिश्वसितादिकृत्” ॥ उदाहरणं यथा तत्रैव । “यः कौमारहरः स एव हि वरस्ता एव चैत्रक्षपां- स्तेचोन्मीलितभालतीसुरभयः प्रौढाःकदम्बानिलाः । सा चैवास्मि तथापि तत्र सुरतव्यापारलीलाविधौ रेवारोधसि वेतसीतरुतले चेतः समुत्कण्ठते” ॥ इच्छा । यथा, तत्त्वकौमुद्याम् । “औत्सुक्यमिच्छा सा च इष्यमाणप्राप्तौ निवर्त्तते इष्यमाणश्च स्वार्थ इष्टलक्षणत्वात् फलस्य” ॥) औदनिकः, त्रि, (ओदनं शिल्पमस्य । ओदन + ठञ् ।) सूपकारः । इत्यमरः ॥ औदरिकः, त्रि, (उदरे प्रसितः । उदर + ठक् ।) विजिगीषाविवर्ज्जितः । उदरमात्रपूरकः । पेटुक इति भाषा । तत्पर्य्यायः । आद्यूनः २ । इत्यमरः ॥ (यथा किराते । ११ । ५ श्लोकस्य टीकायां मल्लिनाथः । “अतएवाद्यून औदरिकः । आद्यूनः स्यादौदरिके विदिगोषाविवर्ज्जिते । इत्यमरः” ॥) “विजिगीषाव्यवहारः कश्चित् प्रकर्षो वा आल- स्यात् तेन विहीनो यः केवलमुदराधीनः” । इति भरतः ॥ “स्वोदरपूरणाशक्तिनिमित्तकनिन्दात्या- गेच्छा विजिगीषा तया रहितः” । इति रमानाथः ॥ औदश्वितं, क्ली, (उदश्वित् + “उदश्वितोऽन्यत्तर- स्याम्” । ४ । २ । १९ । इति पक्षे अण् ।) अर्द्ध- जलयुक्तघोलं । इति हेमचन्द्रः ॥ (उदश्विच्छब्दे ऽस्य विशेषो ज्ञातव्यः ॥) औदश्वित्कं, क्ली, (उदश्विति संस्कृतम् । “उदश्वितो- ऽन्यतरस्याम् ४ । २ । १९ इति ठक् । “इसुसुक्ता- न्तात् कः” । ७ । ३ । ५१ । इति ठस्य कः ।) अर्द्ध- जलमिश्रितघोलम् । इति हेमचन्द्रः ॥ औदार्य्यं, क्ली, (उदारस्य भावः । उदार + ष्यञ् ।) उदारता । इति हेमचन्द्रः ॥ (वाग्गुणभेदः । यथा किराते १ । ३ ॥ “स सौष्ठवौदार्य्यविशेषशा- लिनोम्” इति “औदार्य्यं अर्थसम्पत्तिः” इति मल्लिनाथः ॥ सात्त्विको नायकगुणभेदः । यथा साहित्यदर्पणे ३ । ५८ । “शोभा विलासो माधुर्य्यं गाम्भीर्य्यं धैर्य्यतेजसी । ललितौदार्य्यमित्यष्टौ सत्त्वजाः पौरुषा गुणाः” ॥ तल्लक्षणं यथा तत्रैव ३ । ६३ । “दानं सप्रियभाषणमौदार्य्यं शत्रुमित्रयोः समता” ॥ नायिकालङ्कारभेदः । यथा, तत्रैव ३ । ९४ । “यौवने सत्त्वजास्तासामष्टाविंशतिसंख्यकाः । अलङ्कारास्तत्र भावहावहेलास्त्रयोऽङ्गजाः” ॥ शोभा कान्तिश्च दीप्तिश्च माधुर्य्यञ्च प्रगल्भता । औदार्य्यं धैर्य्यमित्येते सप्तैव स्युरयत्नजाः” ॥ तल्लक्षणं यथा तत्रैव ३ । १०३ । “औदार्य्यं विनयः सदा” ॥ अस्य उदाहरणं यथा तत्रैव ।

“न ब्रूते परुषां गिरं वितनुते न भ्रूयुगं भङ्गुरं नोत्तंसंक्षिपति क्षितौ श्रवणतः सा मेस्फुटेऽप्यागसि कान्ता गर्भगृहे गवाक्षविवरव्यापारिताक्ष्या वहिः सख्या वक्त्रमभिप्रयच्छति परं पर्य्यश्रुणी लोचने” ॥ मनसो वृत्तिभेदः । यथा पञ्चदशी । १५ । ३ । “शान्ता धोरास्तथा मूढा मनसो वृत्तयस्त्रिधा । वैराग्यं क्षान्तिरौदार्य्यमित्याद्या घोरवृत्तयः” ॥) औदास्यं क्ली, (उदास + ष्यञ् ।) उदासस्य भावः । वैराग्यम् । अनुरागादिशून्यता । यथा । “औदास्यसंविदवलम्बितशून्यमुद्रा- मस्मिन् दृशोः पतिततामवलोक्य भैम्याः” । इत्यादि नैषधम् ॥ “क्षौणीविलिखनहेतोर्वयमपि कुब्जाः किमौदास्यम्” । इति पद्यावली ॥ औद्दालकं, क्ली, (उद्दालेन कीटेन सञ्चितम् । उद्दाल- + अण् + संज्ञायां कन् ।) वल्मीककारिकीट- निर्म्मितमधु । तस्य गुणाः । कषायत्वम् । उष्णत्वम् । कटुत्वम् । कुष्ठविषरोगनाशित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ (अथौद्दालकस्य लक्षणं गुणाश्च यथा । “प्रायो वल्मीकमध्यस्थाः कपिलाः स्वल्पकीटकाः । कुर्व्वन्ति कपिलं स्वल्पं तत् स्यादौद्दालकं मधु ॥ औद्दालकं रुचिकरं स्वर्य्यं कुष्ठविषापहम् । कषायमुष्णमम्लञ्च कटुपाकञ्च पित्तकृत्” ॥ इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे द्वितीये भागे ॥ तीर्थविशेषः । यदुक्तं महाभारते ३ । ८४ । १५१ । “औद्द्वालकं महाराज तीर्थं मुनिनिषेवितम् । तत्राभिषेकं कृत्वा वै सर्व्वपापैः प्रमुच्यते” ॥ औद्धत्यं, क्ली, (उद्धत + ष्यञ् ।) उद्धतस्य भावः । यथा । “असूयान्यगुणर्द्धीनामौद्धत्यादराहिष्णुता । भ्रूभङ्गदोषसंघोषरक्ताक्षिवैकृतादिकृत्” ॥ इति साहित्यदर्पणे ३ परिच्छेदः ॥ औद्भिज्जं, क्ली, (उद्भिद् + जन + ड + स्वार्थे अण् ।) पांशवलवणं । इति राजनिर्घण्टः ॥ औद्भिदं, क्ली, (उद्भिद + स्वार्थेऽण् ।) साम्भरि- लवणम् । अस्य गुणाः । (यथा सुश्रुते । सूत्रस्थाने ४६ अः ॥ “लघु तीक्ष्णोष्णमुत्क्लेदि सूष्णं वातानुलोमनम् । सुतिक्तं कटुसंस्कारं विद्याल्लवणमौद्भिदम्” ॥) तीक्ष्णत्वम् । उत्क्लेदकारित्वम् । क्षारयुक्तत्वम् । कटुत्वम् । तिक्तत्वम् । कोष्ठबद्धतानाहशूलनाशि- त्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ (अस्य पर्य्यायो गुणाश्च यथा -- “औद्भिदं पांशुलवणं यज्जातं भूमितः स्वयंः क्षारं गुरु कटु स्निग्धं शीतलं वातनाशनम्” ॥ इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे । १ भागे ॥ “सतिक्तकटुकक्षारं तीक्ष्णमुत्क्लेदि चौद्भिदम्” । इति वाभटे सूत्रस्थाने । ६ अ ॥) उद्भिदो जातं जलम् । तस्य गुणाः । मधुरत्वम् । पित्तशमनत्वम् । अविदाहित्वम् । इति राज- वल्लभः ॥ (“औद्भिदं पित्तशमनं मधुरं न विदाहि च” ॥ इति वैद्यकचकपाणिकृतहव्यगुणे पाणीयवर्गे ॥

पृष्ठ १/३०६

:अस्य व्याख्यायां शिवदासेनोक्तं यथा । “औद्भिदं निम्नप्रदेशादूर्द्ध्वमुत्तिष्ठज्जलम्” ॥ उद्भिदो जातं द्रव्यादि । यथा ॥ “तत् नस्त्रिविधं ज्ञेयं जाङ्गलौद्भिदपार्थिवम्” । “भौममौषधमुद्दिष्टमौद्भिदन्तु चतुर्व्विधम् । वनस्पतिर्वीरुधश्च वानस्पत्यस्तथौषधिः” ॥ “मूलत्मक्सारनिर्यासनाडस्वरसपल्लवाः । क्षाराः क्षीरं फलं पुष्पं भस्मतैलानि कण्टकाः ॥ पत्राणि शुद्धाः कन्दाश्च प्ररोहश्चौद्भिदो गणः” । इति चरके सूत्रस्थाने । १ अः ॥) औद्वाहिकं, क्ली, (उद्वाहसमये लब्धम् । उद्वाह + ठञ् ।) भार्य्याप्राप्तिकाले लब्धं भार्य्याधनम् । इति दायभागः ॥ तत् भ्रातृभिरविभाज्यम् । यथा । “पितृद्रव्याविनाशेन यदन्यत् स्वयमर्ज्जयेत् । मैत्रमौद्वाहिकञ्चैव दायादानां न तद्भवेत् ॥ इति याज्ञवल्क्यः ॥ (यथा च मनुः । ९ । २०६ । “विद्याधनन्तु यद्यस्य तत्तस्यैव धनं भवेत् । मैत्रमौद्वाहिकञ्चैव माधुपर्किकमेव च” ॥) औपगवः, पुं, उपगोरपत्यम् । इति भरतः ॥ उप समीपे गौर्य्यस्य इति उपगुर्गोपः । लक्षणया तत्पुरोहिते उपगुशब्दः । यथा हारीतः । “यं वर्णं याजयेद् यस्तु स तद्वर्णत्वमाप्नुयात् सद्योवर्षेण वर्षैश्चेत्वेवमेवाब्रवीद्भृगुः” ॥ * ॥ तथाच लक्षणया ब्राह्मण उपगुपदवाच्यः । तस्यापत्य- भौपगवः । इति श्रीभागवतटीकायां स्वामी । (उपगोरिदमिति व्युत्पत्त्या उपगुसम्बन्धिनि, त्रि- उपगु + “तस्येदम्” । ४ । ३ । १२० । इत्यण् ॥) औपगवकं, क्ली, (औपगवानां समूहः । “गोत्रोक्षो- ष्ट्रेति” । ४ । २ । ३९ । वुञ् ।) औपगवसमूहः । इत्यमरः ॥ औपग्रस्तिकः, पुं, (उपग्रस्तं ग्रासकालं भूतः । उप- ग्रस्त + “तमधीष्टो भृतो भूतो भावी” । ५ । १ । इति ठञ् ।) राहुग्रस्तश्चन्द्रः सूर्य्यश्च । इति शब्द- रत्नावली ॥ औपनिधिकं, क्ली, (उपनिधि + स्वार्थ ठञ् ।) उपनिधिः । प्रीत्या भोगार्थमथितद्रव्यम् । इति स्मृतिः ॥ औपम्यं, क्ली, (उपमैव । चतुर्वर्णादित्वात् स्वार्थे ष्यञ् ।) सादृश्यम् । तत्पर्य्यायः । अनुकारः २ अनुंहारः ३ । साम्यम् ४ तुला ५ उपमा ६ कक्षः ७ उपमानम् ८ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, हितोपदेशे १ । ७३ ॥ “प्राणा यथात्मनोऽभीष्टा भूतानामपि ते तथा । आत्मौपम्येन भूतानां दयां कुर्व्वन्ति साधवः” ॥ “औपम्यं नाम यदन्येनान्यस्य सादृश्यमधिकृत्य प्रकाशनम् । यथा दण्डेन दण्डकस्य धनुषा धानु- ष्कस्येष्वासेनारोग्यदस्येति” । इति विमानस्थाने । ८ अध्याये ॥ चरकेणोक्तम् ॥) औपयिकः, त्रि, (उपायेन सञ्जातः । उपाय + ठक् + ह्रस्वश्च ।) न्याय्यः । उपयुक्तः । इत्यमरः ॥ (यथा, महाभारते विदुरागमनपर्ब्बणि १ । २०५ । १२ । “एतत्तव महाराज तेषु पुत्त्रेषु चैव ह । वृत्तमौपयिकं मन्ये भीष्मेण सह मारत” ! ॥

तथा रामायणे २ । ५४ । ३९ । “वासमौपयिकं मन्ये तव राम महाबल” । स्त्रियां तु ङीप् । यथा महाभारते वैवाहिक- पर्ब्बणि १ । १९४ । ११ । “न वैश्यशूद्रौपयिकीः कथास्ता न च द्विजानां कथयन्ति वीराः” ॥ स्वार्थे विनयादिभ्यष्ठक्प्रत्यये कृते उपायएव औप- यिंकम् । यथा भारविः, ३५ । “शिवमौपयिकं गरीयसीम्” इति ॥ औपरोधिकः, पुं, (उपरोधः प्रयोजनभस्य । उपरोध + ठक् ।) पीलुदण्डः । तत्पर्य्यायः । पैलवः २ । इति हेमचन्द्रः ॥ उपरोधसम्बन्धिनि त्रि ॥ औपवस्तं, क्ली, (उपवस्त + प्रज्ञाद्यण् ।) उपवासः । इति हेमचन्द्रः ॥ औपसर्गिकः, पुं, (उपसर्ग + ठक् ।) सन्निपातरोग- विशेषः । तस्य लक्षणम् । यथा, -- “कफोऽनुलोमवातेन यदि पित्तानुगो भवेत् । स्वेदशैत्यादिभिर्जुष्टस्तदा भवति मानवः ॥ प्रतिलोमः पुनस्तेन स्वास्थ्यमायाति तत्क्षणात् । औपसर्गिक एवान्यः सन्निपात उदाहृतः” ॥ इति वैद्यकम् ॥ उपसर्गसम्बन्धिनि त्रि ॥ (“तत्रौपसर्गिको यः पूर्ब्बोत्पन्नंव्याधिं जघन्यकाल- जातो व्याधिरुपसृजति स तन्मूलएवोपद्रव- संज्ञः” । इति सुश्रुते सूत्रस्थाने । ३५ अध्याये ॥ “प्रसङ्गात् गात्रसंस्पर्शान्निश्वासात् सहभोजनात् । सहशय्यासनाच्चापि वस्त्रमाल्यानुलेपनात् ॥ कुष्ठं ज्वरश्च शोषश्च नेत्राभिष्यन्द एव च । औपसर्गिकरोगाश्च संक्रामन्ति नरान्नरम्” ॥ इति च सुश्रुते निदानस्थाने । ५ अध्याये ॥ माधवसंग्रहस्य व्याख्यायां कुष्ठाधिकारे यथा । “औपसर्गिकरोगा इति औपसर्गिकाः पापरोगा- दयो भूतोपसर्गजाः संक्रामन्ति आविशन्ति” ॥) औपस्थ्यं, क्ली, (उपस्थाद्भवम् । उपस्थ + ष्यञ् ।) उप- स्थेन्द्रियसुखम् । इति श्रीभागवतम् ॥ (यथा, तत्रैव ७ । ६ । १३ । “औपस्थ्यजैह्व्यं बहु मन्यमानः कथं विरज्येत दुरन्तमोहः” ॥) औमीनं, त्रि, (उमानां भवनं क्षेत्रं वा । “विभाषा- तिलमाषोमेति” । ५ । २ । ४ । पक्षे खञ् ।) उम्यम् । उमाक्षेत्रम् । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ मसिनार क्षेत इति भाषा ॥ औरगं, क्ली, (उरगस्य इदम् । उरग + अण् ।) अश्ले- षानक्षत्रम् । इति जटाधरः । सर्पसम्बन्धिनि त्रि ॥ औरभ्रः, पुं, (उरभ्रस्य मेषस्य इदम् । उरभ्र + अण् ।) कम्बलः । तत्पर्य्यायः । उर्णायुः २ आविकः ३ रल्लकः ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ (मेषमांसम् । यथा मनुः । ३ । २६८ । “द्वौ मासौ मत्स्यमांसेन त्रीन् मासान् हारिणेन तु । औरभ्रेणाथ चतुरः शाकुनेनाथ पञ्च वै” ॥ मेषदुग्धम् । यथा, -- “औरभ्रं मधुरं रूक्षमुष्णं वातकफापहम् । न शस्तं रक्तपित्तानां वातिकानां हितं भवेत्” ॥

इति हारीते प्रथमस्थाने । ८ अध्याये ॥ धन्वन्तरिं प्रति प्रश्नकारकः ऋषिभेदः । यथा सुश्रुते सूत्रस्थाने १ । “अथ खलु भगवन्तममर- बरमृषिगणपरिवृतमाश्रमस्थं काशीराजं दिवो- दासं धन्वन्तरिमौपधेनववैतरणौरभ्रपौष्कलावत- करवीर्य्यगोपुररक्षितसुश्रुतप्रभृतय ऊचुः” ॥) औरभ्रकं, क्ली, (उरभ्राणां समूहः । उरभ्र + “गो- त्रोक्षोष्ट्रोरभ्रेति” । ४ । २ । ३९ । वुञ् ।) मेष- समूहः । इत्यमरः ॥ भेडार पाल इति भाषा ॥ औरसः, पुं स्त्री, (उरसा निर्म्मितः । उरस् अण् ।) स्वजातपुत्त्रः । तत्पर्य्यायः । औरस्यः २ । इत्य- मरः ॥ उरस्यः ३ । इति तट्टीका ॥ द्वादशविध- पुत्त्रान्तर्गतश्रेष्ठपुत्त्रोऽयम् । स तु सवर्णायां भा- र्य्यायां म्वयं जनितः । यथा । “सवर्णायां संस्कृतायां स्वयमुत्पादितमौरसं विद्यात्” । इति बौधायनः ॥ (तथा मनुः । ९ । १६६ । “स्वे क्षेत्रे संस्कृतायान्तु स्वयमुत्पादयेद्धि यम् । तमौरसं विजानीयात् पुत्त्रं प्रथमकल्पितम्” ॥) “औरसो धर्म्मपत्नीजः” इत्यादि याज्ञवल्क्यः ॥ २ । १३१ ॥ औरस्यः, पुं स्त्री, (उरसो भवः । उरस् + यत् । ततः स्वार्थेऽण् ।) औरसपुत्त्रः । इत्यमरः ॥ (क्ली, उरसो वक्षस उत्पन्नम् । वक्षोभवम् । यथा शि- क्षायाम् । १६ । “हकारं पञ्चमैर्युक्तमन्तःस्थाभिश्च संयुतम्” । औरस्यं तं विजानीयात् कण्ठ्यमाहुरसंयुतम्” ॥) और्द्ध्वदेहिकं, त्रि, (ऊर्द्ध्वदेहाय भवम् । ऊर्द्ध्वदेह + ठञ् ।) मृतार्थं तदहर्दानम् । इत्यमरः ॥ यदह्नि मृतस्तदहःप्रभृति सपिण्डीकरणात् पूर्ब्बं प्रेत- तृप्तिहेतुकं यत् पिण्डादिदानं तत् । इति भरतः ॥ (पुत्त्रदाराद्यवश्यभर्त्तव्यपीडनेन यत्पारलौकिक- धर्म्मबुद्ध्या दानादि करोति तस्य दातुर्जीवतो मृतस्य च तद्दानं दुःखफलं भवति । यथा मनुः ११ । १० । “वृत्यानामुपरोधेन यत्करोत्यौर्द्ध्वदेहिकम् । तद्भवत्यसुखोदर्कं जीवतश्च मृतस्य च” ॥ तथा रामायणे २ । ७७ । ३ । “दासीर्दासांश्च यानानि वेश्मानि सुमहान्ति च । ब्राह्मणेभ्यो ददौ पुत्रो राज्ञस्तस्यौर्द्ध्वदेहिकम्” ॥ (और्द्ध्वदैहिकम् इत्यपि स्यात् ॥) और्द्ध्वश्रोतसिकः, त्रिं, (ऊर्द्ध्वश्रोतस् + ठञ् ।) शैवः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (और्द्ध्वस्रोतसिकः । इत्यपि स्यात् ॥) और्व्वं, क्ली, (उर्व्व्यां भवम् । उर्व्वी + अण् ।) पांश- वलवणम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ और्व्वः, पुं, (और्व्वात् भृगुवंशीयात् ऋषेर्जातः । और्व्व + अण् । और्व्वर्षिक्रोधजत्वात्तथात्वम् ।) वाड- वानलः । इत्यमरः ॥ स तु भूगोलस्य दक्षिण- सीमा । तत्र सर्व्वे नरकाः दैत्याश्च वसन्ति । इति सिद्धान्तशिरोमणिः ॥ स्वनामख्यातो भृगुवंशीय- ऋषिभेदः । तज्जन्मादिकथा, महाभारते चैत्ररथ- पर्ब्बणि १७९ अध्याये । उक्ता । यथा, --

पृष्ठ १/३०७

:“ततो भहीतलं तात क्षत्रियेण यदृच्छया । खनताधिगतं वित्तं केनचिद्भृगुवेश्मनि ॥ तद्वित्तं ददृशुः सर्व्वे समेताः क्षत्रियर्षभाः । अवमन्य ततः क्रोधाद्भृगंस्ताश्छरणागतान् ॥ निजर्घ्नः परमेष्वासाः सर्व्वांस्तान्निशितैः शरैः । आगर्भादवकृन्तन्तश्चेरुः सर्व्वां वन्धसुराम् ॥ तत उच्छिद्यमानेषु भृगुष्वेवं भयात्तदा । भृगुपत्न्यो गिरिं दुर्गं हिमवन्तं प्रपेदिरे ॥ तासामन्यतमा गर्भं भयाद्दध्रे महौजसम् । ऊरुणैकेन वामोरुर्भर्त्तुः कुलविवृद्धये ॥ तद्गर्भमुपलभ्याशु ब्राह्मणी या भयार्द्दिता । गत्वैका कथयामास क्षत्रियाणामुपह्वरे ॥ ततस्ते क्षत्रिया जग्मुस्तं गर्भं हन्तुमुद्यताः । ददृशुर्ब्राह्मणीं तेऽथ दीप्यमानां स्वतेजसा” ॥ “अथ गर्भः स भित्त्वोरु ब्राह्मण्या निर्जगाम ह । मुष्णन् दृष्टीः क्षत्रियानां मध्याह्नैव भास्करः ॥ ततश्चक्षुर्विहीनास्ते गिरिदुर्गेषु बभ्रमुः” ॥ अयमौर्व्वस्तु पितृबधामषात् क्षत्रियबधे कृत- प्रतिज्ञ उग्रे तपसि वर्त्तमानः पितृभिर्निवारितः । ततो वृथाप्रतिज्ञो नाहं भवितुमुत्सहे इति जातशङ्कः अमोघत्वाच्च क्रोधवह्वेः पितॄनुक्तवान् । यथा तत्रैव १८१ अध्याये । “यश्चायं मन्युजो मेऽग्निर्लोकानादातुमिच्छति । दहेदेष च मामेव निगृहीतः स्वतेजसा ॥ भबताञ्च विजानामि सर्व्वलोकहितेप्सुताम् । तस्माद्विधध्वं यच्छ्रेयो लोकानां मम चेश्वराः ॥ पितर ऊचुः । य एष मन्युजस्तेऽग्निर्लोकानादातुमिच्छति । अप्सु तं मुञ्च भद्रन्ते लोका ह्यप्सु प्रतिष्ठिताः ॥ आपोमयाः सर्व्वरसाः सर्व्वमापोमयं जगत् । तस्मादप्सु विमुञ्चेमं क्रोधाग्निं द्विजसत्तम ॥ अयं तिष्ठतु ते विप्र यदिच्छसि महोदधौ ॥ मन्युजोऽग्निर्दहन्नापो लोका ह्यापोमयाः स्मृताः ॥ एवं प्रतिज्ञा सत्येयं तवानघ भविष्यति । नचैवं समरा लोका गमिष्यन्ति पराभवम् ॥ वशिष्ठ उवाच । ततश्च क्रोधजं तात और्व्वोऽग्निं वरुणालये । उत्ससर्ज्ज स चैवाप उपयुङ्क्ते महोदधौ ॥ महद्धयशिरो भूत्वा यत्तद्वेदविदो विदुः” ॥) (उर्व्वस्यापत्यम् ।) पञ्चप्रवरान्तर्गतमुनिविशेषः । इति पुराणम् ॥ और्व्वशेयः, पु, (उर्व्वश्याः अपत्यम् । उर्व्वशी + ढक् ।) अगस्त्यमुनिः । इति हेमचन्द्रः ॥ (अस्य जन्मकथा पुराणेषूक्ता यथा, “तयोरादित्ययोः सत्रे दृष्ट्वापसरसमुर्व्वशीम् । रेतश्चस्कन्द तत् कुम्भे न्यपतद्वाशतीवरे ॥ तेनैव तु मुहूर्त्तेन वीर्य्यवन्तौ तपस्विनौ । अगस्त्यश्च वशिष्ठश्च द्वावृषी संबभूवतुः” ॥ उर्व्वशीगर्भजाताः पुरूरवसः सप्त पुत्राः । तत्कथा हरिवंशे २५ अध्याये द्रष्टव्या ॥) औलूकं, क्ली, (उलूकानां समूहः । अञ् ।) उलूक- समूहः । इति जटाधरः ॥ पेचार झाँक् इति भाषा ॥

औलूक्यः, पुं, (उलूकस्य मुनेरपत्यं पुमान् । उलूक + गर्गादित्वात् यञ् ।) वैशेषिकः । वैशेषिकदर्शन- वेत्ता । इति हेमचन्द्रः ॥ (अयं खलु कणाद- इत्याख्यया प्रसिद्धः ॥) औशीरं, क्ली, (उश्यते । वश् + ईरन् । प्रज्ञाद्यण् । ५ । ४३९ । यद्वा उशीरस्येदं “तस्येदम्” । ४ । ३ । १२० । इत्यण् ।) शयनासनम् । इत्यमरः ॥ शयनं स्वापः शय्या वा आसनं पीठादि । शय- नासनं समुदिवमिति स्वामी । पृथगिति सुभूतिः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (यथा, महाभारते राज- धर्म्मानुशासनपर्ब्बणि १२ । ६० । ३१ । “छत्रं वेष्टनमौशीरमुपानद्व्यजनानि च । यातयामानि देयानि शूद्राय परिचारिणे” ॥) उशीरजम् । चामरम् । दण्डः । इति हेमचन्द्रः ॥ औशीरः, पुं, (उशीरस्यायम् । उशीर + अण् ।) चामरदण्डः । इत्यमरः ॥ औषणं, क्ली, (उषण + भावार्थे अण् ।) कटुरसः । उषणं मरीचं तस्य भावः ॥ औषधं, क्ली, (ओषधेरिदम् । ओषधिरेव वा “ओ- षधेरजातौ” ५ । ४ । ३७ । इत्यण् ।) रोगनाशकद्रव्यं । ओषधिभवं भवार्थे ष्णप्रत्ययः । तत्पर्य्यायः । भेष- जम् २ भैषज्यम् ३ अगदः ४ जायुः ५ । इत्यमरः ॥ जैत्रम् ६ आयुर्योगः ७ गदारातिः ८ अमृतम् ९ आयुर्द्रव्यम् १० । इति वैद्यकम् ॥ (“शोधनं शमनञ्चेति समासादौषधं द्विधा । शरीरजानां दोषाणां क्रमेण परमौषधम् ॥ वस्तिर्विरेको वमनं तथा तैलं घृतं मधु । धीर्धैर्य्यात्मादिविज्ञानं मनोदोषौषधम्परम्” ॥ इति वाभटे सूत्रस्थाने । १ अध्याये ॥ “धन्वसाधारणे देशे समे सन्मृत्तिके शुचौ । श्मशानचैत्यायतनश्वभ्रबल्मीकवर्ज्जिते ॥ मृदौ प्रदक्षिणजले कुशरोहिषसंस्मृते । अफालकृष्टेऽनाक्रान्ते पादपैर्बलवत्तरैः ॥ शस्यते भेषजं जातं युक्तवर्णरसादिभिः । जन्त्वदग्धं दवादग्धमविदग्धञ्च वैकृतैः ॥ भूतैश्छायातपाम्राद्यैर्यथाकालञ्च सेवितम् । अवगाढमहामूलमुदीचीं दिशमाश्रितम् ॥ अथ कल्याणचरितः श्राद्धः शुचिरुपोषितः । गृह्णीयादौषधं सुस्थं स्थितं काले च कल्पयेत् ॥ सक्षीरं तदसम्पत्तावनतिक्रान्तवत्सरम् । ऋते गुडघृतक्षौद्रधान्यकृष्णाविडङ्गतः” ॥ इति तत्रैव कल्पस्थाने । ६ अध्याये ॥ “यथाविधं यथाशस्त्रं यथाग्निरशनिर्यथा । तथौषधमविज्ञातं विज्ञातममृतं यथा ॥ औषधं ह्यनभिज्ञातं नामरूपगुणैस्त्रिभिः । विज्ञातमपि दुर्य्युक्तमनर्थायोपपद्यते ॥ योगादपि विषं तीक्ष्णमुत्तमं भेषजं भवेत् । भेषजं वापि दुर्य्युक्तं तीक्ष्णं सम्पद्यते विषम् ॥ तस्मान्न भिषजा युक्तं युक्तिवाह्येन भेषजम् । धीमता किञ्चिदादेयं जीवितारोग्यकाङ्क्षिणा ॥ कुर्य्यान्निपतितो मूर्द्ध्नि सशेषं वासवाशनिः । सशेषमातुरं कुर्य्यान्नत्वज्ञमतमौषधम् ॥

तदेव युक्तं भैषज्यं यदारोग्याय कल्पते । स एव भिषजां श्रेष्ठो रोगेभ्यो यः प्रमोचयेत्” ॥ इति चरके सूत्रस्थाने । १ अध्याये ॥ “करणं पुनर्भेषजम् । भेषजं नाम तद्यदुपकर- णायोपकल्पते भिषजो धातुसाम्याभिनिर्वृर्त्तौ प्रयतमानस्य विशेषतश्चोपायात्तेभ्यः तद्द्विविधं व्यापाश्रयभेदात् । दैवव्यपाश्रयं युक्तिव्यपाश्रयञ्च । तत्र दैवव्यपाश्रयं मन्त्रौषधमणिमङ्गलबल्युपहार- होमनियमप्रायश्चित्तोपवासस्वस्त्ययनप्रणिपातग- मनादि । युक्तिव्यपाश्रयं संशोधनोपशमने चेष्टाश्च दृष्टफलाः एतच्चैव भेषजमङ्गभेदादपि द्विविधं । द्रव्यभूतमद्रव्यभूतञ्च । तत्र यद्द्रव्यभूतं तदुपायाभि- प्लुतम् । उपायो नाम भयदर्शन-विस्मापन-क्षोभ- ण-हर्षण-भर्त्सन-बध-बन्ध-स्वप्न-संवाहनादिरमूर्त्तो भावः यथोक्ताः सिद्ध्युपायाश्च । यत्तु द्रव्यभूतं तद्वमनादिषु योगमुपैति । तस्यापीयं परीक्षा इदमेवं प्रकृत्या एवंगुणमेवं प्रभावमस्मिन् देशे जातमस्मिन्नृतौ एवं गृहीत- मेवं निहितमेवमुपस्कृतमनया मात्रया युक्तमस्मिन् ऋतौ एवंविधस्य पुरुषस्यैतावन्तन्दोषमपकर्षयति उपशमयति वा अन्यदपि चैवंविधं भेषजमभूच्चा- नेनानेन वा विशेषेण युक्तमिति” । इति च तत्रव विमानस्थाने ८ अध्याये ॥ पर्य्यायानाह चरकश्चिकित्सास्थाने । १ अः । “चिकित्सितं व्याधिहरं पथ्यं साधनमौषधम् । प्रायश्चित्तं प्रशमनं प्रकृतिस्थापनं हितम् ॥ विद्याद्भेषजनामानि भेषजं द्विविधञ्च तत् । स्वस्थस्यौजस्करं किञ्चित्किञ्चिदार्त्तस्य रोगनुत् ॥ अभेषजञ्च द्विविधं बाधनं सानुबाधनम्” । तथा, सुश्रुते सूत्रस्थाने ३७ अध्याये यथा, -- “श्वतभ्रशर्कराश्मविषमवल्मीकश्मशानाद्यतनदे- वतायतनसिकताभिरनुपहतामनूषरामभङ्गुराम- दूरादेकां स्निग्धां प्ररोहवतीं मृद्वीं स्थिरां समां कृष्णां गौरीं लोहितां वा भूमिमौषधार्थं परी- क्षेत तस्यां जातमपि कृमि-विष-शस्त्रातप-पवन- दहन-तोयसम्बाध-मार्गैरनुपहतमेकरसं पुष्टं पृथ्व- वगाढमूलमुदीच्यां चौषधमाददीतेत्यौषधभूमिप- रीक्षाविशेषसामान्यं ॥ विशेषस्तु । तत्राश्मवती स्थिरा गुर्व्वी श्यामा कृष्णा वा स्थूलवृक्षशस्यप्राया स्वगुणभूयिष्ठा ॥ स्निग्धा शीतला सन्नोदकास्निग्धशस्यतृणकोमलवृ- क्षप्राया शुक्लाम्बुगुणभूयिष्ठा ॥ नानावर्णा लघ्वश्म- वती प्रविरलाल्पपाण्डुवृक्षप्ररोहाग्निगुणभूयिष्ठा ॥ रूक्षा भस्मरासभवर्णा तनुरूक्षकोटराल्परसवृक्ष- प्रायाऽनिलगुणभूयिष्ठा ॥ मृद्वी समा श्वभ्रवत्यव्यक्त- रसजला सर्व्वतोऽसारवृक्षा महापर्ब्बतवृक्ष- प्राया श्यामा चाकाशगुणभूयिष्ठा ॥ तत्र केचिदाहुराचार्य्याः । प्रावृट्-वर्षा-शर- द्धेमन्त-वसन्त-ग्रीष्मेषु यथासङ्ख्यं मूल-पत्र-त्वक्- क्षीरसार-फलान्यांददीतेति तत्तु न सम्यक् कस्मात् सौम्याग्नेयत्वाज्जगतः । सौम्यान्यौषधानि सौम्येषु ऋतुषु आददीताग्नेयान्याग्नेयेष्वेवमव्यापन्नगुणानि

पृष्ठ १/३०८

:भवन्ति ॥ सौम्यान्यौषधानि सौम्येषु ऋतुषु मृही- तानि सोमगुणभूयिष्ठायां भूमौ जातान्यति- मधुरखिग्वशीतानि जायन्ते । एतेन शेषं व्या- ख्यातम् ॥ तत्र पृथिव्यम्बुगुणभूयिष्ठायां भूमौ जातानि विरेचनद्रव्याण्याददीताग्न्याकाशमारुतगुणभूयि- ष्ठायां वमनद्रव्याणि । उभयगुणभूयिष्ठायामुभयतो भागानि । आकाशगुणभूयिष्ठायां संशमनान्येवं बलवत्तराणि भवन्ति । सर्व्वाण्येव चाभिनवान्यन्यत्र मधु-घृत-गुड-पिप्पली-विडङ्गेभ्यः । सर्व्वाण्येव स- क्षीराणि वीर्य्यवन्ति तेषामसम्पत्तावनतिक्रान्त- संवत्सराण्याददीतेति” ॥) नानारोगहरौषधादिर्यथा । रुद्र उवाच । “एवं धन्वन्तरिर्विष्णुः सुश्रुतादीनुवाच ह । हरिः पुनर्हरायाह नानारोगान् रुगर्द्दनान्” ॥ हरिरुवाच । सर्व्वज्वरेषु प्रथमं कार्य्यं शङ्कर ! लङ्घनम् । क्वथितोदकपानञ्च तथा निर्व्वातसेवनम् ॥ अग्निस्वेदो ज्वरास्त्वेवं नाशमायान्ति हीश्वर ! । वातज्वरहरः क्वाथो गुडूच्या मुस्तकेन च ॥ दुरालभयैव कृतं पित्तज्वरहरं शृणु । शुण्ठीपर्पटमुस्तैश्च बालकोशीरचन्दनैः ॥ साज्यः क्वाथः श्लेष्मजन्तु सशुण्ठिः सदुरालभः । सबालकः सर्व्वज्वरं सशुण्ठिः सहपर्पटः ॥ किराततिक्तकैर्वापि गुडूचीशुण्ठितिक्तकैः । पित्तज्वरहरः स्याच्च शृण्वन्यं योगमुत्तमम् ॥ वालकोशीरपाठाभिः कण्टकारिकमुस्तकैः । ज्वरनुच्च कृतक्वाथस्तथा वै सुरदारुणा ॥ धन्याकनिम्बमुस्तानां समधुः स च शङ्कर ! । पटोलपत्रयुक्तश्च गुडूचीत्रिफलायुतः ॥ पीतोऽखिलज्वरहरः क्षुधाकृद्वातनुत्त्विदम् । हरीतकीपिप्पलीनामामलीचित्रकोद्भवम् ॥ चूर्णं जलञ्च क्वथितं धन्याकोशीरपर्पटैः । आमलक्या गुडूच्या च मधुयुक्तं सचन्दनम् ॥ समस्तज्वरनुत् स्याच्च सन्निपातहरं शृणु । हरिद्रानिम्बत्रिफलामुस्तकैर्देवदारुणा ॥ कषायं कटुरोहिण्या सपटोलं सपत्रकम् । त्रिदोषज्वरनुत् स्याच्च पीतन्तु क्वथितं जलम् ॥ कण्टकारिनागरेण गुडूच्या पुष्करेण च । जग्ध्वा नागबलाचूर्णं श्वासकासादिनुद्भवेत् ॥ कफवातज्वरे देयं जलमुष्णं पिपासिने । मण्डो वा मुद्गयूषं वा शाल्यन्नं वाथ यूषवत् ॥ ज्वरार्त्तमानुषे देयं ज्वरहानिस्तदा भवेत् । विश्वपर्पटकोशीरघनचन्दनसाधितम् ॥ दद्यात् सुशीतलं वारि तृट्छर्दिज्वरदाहनुत् । विल्वादिपञ्चमूलस्य क्वाथः स्याद्वातिके ज्वरे ॥ पाचनं पिप्पलीमूलं गुडूचीविश्वभेषजम् । वातज्वरे त्वयं क्वाथो दत्तः शान्तिकरः परः ॥ पित्तज्वरनुत् समधुः क्वाथः पर्पटनिम्बयोः । विधाने क्रियमाणेऽपि यस्य संज्ञा न जायते ॥ पादयोस्तु ललाटे वा दहेल्लोहशलाकया । तिक्ता पाठा पटोलश्च विशाला त्रिफला त्रिवृत् ॥

सक्षीरो भेदनः क्वाथः सर्व्वज्वरविशोधनः” ॥ इति गारुडे १७९ अध्यायः ॥ * ॥ भगवानुवाच । “सप्तरात्रात् प्रजायन्ते खल्वीटस्य कचाः शुभाः । दग्धहस्तिदन्तलेपात् साजाक्षीररसाञ्जनात् ॥ भृङ्गराजरसेनैव चतुर्भागेण साधितम् । केशवृद्धिकरं तैलं गुञ्जाचूर्णान्वितेन च ॥ एला मांसी कुष्ठमुरायुक्तमभ्यङ्गतः शिव ! । गुञ्जाफलं ममाप्यैव लेपनं चेन्द्रलुप्तनुत् ॥ आम्रास्थिचूर्णलेपाद्धि केशाः सूक्ष्मा भवन्ति वै । बद्धमूला घना दीर्घाः स्निग्धाः स्युर्नोत्पतन्ति च ॥ विडङ्गगन्धपाषाणसाधितं तैलमुत्तमम् । सचतुर्गुणगोमूत्रं समनःशिलमेव च ॥ शिरोऽभ्यङ्गाच्छिरोजन्मयूकालिख्याक्षयं नयेत् । नवदग्धशङ्खचूर्णघृष्टसीसकलेपिताः ॥ कचाः श्लक्ष्णा महाकृष्णा भवन्ति वृषभध्वज ! । भृङ्गराजं लोहचूर्णं त्रिफला वीजपूरकम् ॥ नीली च करवीरञ्च गुडमेतैः समैः शृतम् । पलितानीह कृष्णानि कुर्य्याल्लेपान्महौषधम् ॥ आम्रास्थिमज्जा त्रिफला नीली च भृङ्गराजकम् ॥ जीर्णं पक्वलौहचूर्णं काञ्जिकं कृष्णकेशकृत् ॥ चक्रमर्दकवीजानि कुष्ठमेरण्डमूलकम् । अत्युष्णकांञ्जिकं पिष्ट्वा लेपान्मस्तकरोगनुत् ॥ सैन्धवञ्च वचा हिङ्गु कुष्ठं नागेश्वरं तथा । शतपुष्पा देवदारु एभिस्तैलन्तु साधितम् ॥ गोपुरीषरसेनैव चतुर्भागेण संयुतम् । तत्कर्णभरणाद्रुद्र ! कर्णशूलं क्षयं नयेत् ॥ मेषमूत्रसैन्धवाभ्यां कर्णयोर्भरणात् शिव ! । कर्णयोः पूतिनाशः स्यात् कृमिस्रावादिकस्य च ॥ मालतीपुष्पदलयो रसेन भरणात् तथा । गोजलेनैव पूरेण कर्णस्रावो विनश्यति ॥ कुष्ठमाषमरीचानि तगरं मधु पिप्पली । अपामार्गोऽश्वगन्धा च वृहती सितसर्षपाः ॥ यवास्तिलाः सैन्धवञ्च पादिकोद्वर्त्तनं शुभम् । लिङ्गबाहुस्तनानाञ्च कर्णयोरृद्धिकृद्भवेत् ॥ कटुतैलं भल्लातकं वृहतीफलदाडिमम् । वल्कलैः साधितं लिप्तं लिङ्गं तेन विवर्द्धते” ॥ इति गारुडे १८० अध्यायः ॥ * ॥ हरिरुवाच । “शोभाञ्जनपत्ररसं मधुयुक्तं हि चक्षुषोः । भरणाद्रोगहरणं भवेन्नास्त्यत्र संशयः ॥ अशीतितिलपुष्पाणि जात्याश्च कुसुमानि च । भया निम्बामला शुण्ठी पिप्पली तण्डुलीयकम् ॥ छायाशुष्कां वटिं कुर्य्यात् पिष्ट्वा तण्डुलवारिणा । मधुना सह सा चाक्ष्णोरञ्जनात्तिमिरादिनुत् ॥ विभीतकास्थिमज्जा तु शङ्खनाभिर्मनःशिला । निम्बपत्रमरीचानि अजामूत्रेण पेषयेत् ॥ पुष्पं रात्र्यन्धतां हन्ति तिमिरं पटलं तथा । चतुर्भांगाणि शङ्खस्य तदर्द्धेन मनःशिला ॥ सैन्धवञ्च तदर्द्धेन एतत् पिष्टोदकेन तु । छायाशुष्कान्तु वटिकां कृत्वा नयनमञ्जयेत् ॥ तिमिरं पटलं हन्ति पिटकस्य महौषधम् ।

त्रिकटु त्रिफला चैव करञ्जस्य फलानि च ॥ सैन्धवं रजनी द्वे च भृङ्गराजरसेन हि । पिष्ट्वा तदञ्जनादेव तिमिरादिविनाशनम् ॥ अटरूषकमूलन्तु काञ्जिकापिष्टमेव च । तेनाक्षिभूरिलेपाच्च चक्षुःशूलं विनश्यति ॥ सतक्रं वदरीमूलं पीतमक्षिव्यथां हरेत् । सैन्धवं कटुतैलञ्च अपामार्गस्य मूलकम् ॥ क्षीरकाञ्जिकसंघृष्टं ताम्रपात्रे च तेन च । अञ्जनात् पिटकस्यैव नाशो भवति शङ्कर ! ॥ विल्वनीलीकारमूलं पिष्टमश्वजलेन च । अनेनाञ्जितमात्रेण नश्यन्ति तिमिराणि हि । पिप्पलीकतकञ्चैव हरिद्रामलकं वचा । खदिरपिष्टवर्त्तिश्च अञ्जनं नेत्ररोगनुत् ॥ नीरपूर्णमुखो धौति वृहद्घातेन योऽक्षिणी । प्रभाते नेत्ररोगैश्च नित्यं सर्व्वैः प्रमुच्यते ॥ शुक्लैरण्डस्य मूलेन पत्रेणापि प्रसाधितम् । छागदुग्धं सेकयुक्तं चक्षुषोर्वातरोगनुत् ॥ चन्दनं सैन्धवं वृद्धपलाशश्च हरीतकी । पटोलकुसुमं नीली चक्रिका हरतेऽञ्जनात् ॥ गञ्जामूलं छागमूत्रघृष्टं तिमिरनुच्च तत् । रौप्यताम्रसुवर्णानां हस्तघृष्टं शलाकया ॥ घृतं तद्वमनं रुद्र ! कामलाव्याधिनाशनम् । घोषाफलमथाघ्रातं पीतं कामलनाशनम् ॥ दूर्व्वादाडिमपुष्पन्तु अलक्तकहरीतकी । नासाशिंरारक्तनुत् स्यान्नस्याद्वै स्वरसेन हि ॥ सुपिष्टं जिङ्गिनीमूलं तद्रसेन वृषध्वज ! । नस्यदानाद्विनश्येत नासार्शो नीललोहित ! ॥ गव्यं घृतं सर्ज्जरसं रुद्र ! धन्याकसैन्धवम् । धुस्तूरकं गैरिकञ्च एतैः साधितसिक्थकम् ॥ सतैलं व्रणनुत् स्याच्च स्फुटितोच्चटितोधरे । जातीपत्रञ्च चर्व्वित्वा विधृतं मुखरोगनुत् ॥ भक्ष्यात् केशरवीजस्य दन्ताः स्युश्चलिताः स्थिराः मुस्तकं कुष्ठमेला च यष्टीमधुकबालुकम् ॥ धन्याकमेतददनान्मुखदुर्गन्धनुत् हर ! । कषायं कटुकं वापि तिक्तं वै तस्य भक्षणात् ॥ तैलयुक्तस्य नित्यं स्यात् मुखदुर्गन्धताक्षयः । दन्तव्रणानि सर्व्वाणि क्षयं गच्छन्त्यनेन तु ॥ काञ्जिकस्य सतैलस्य गण्डूषकवलास्थितिः । ताम्बूलचूर्णदग्धस्य मुखस्य व्याधिनुच्छिव ! ॥ परित्यक्तः श्लेष्मगणः शुण्ठीचर्वणतो यथा । मातुलुङ्गदलान्येला यष्टीमधु च पिप्पली ॥ जातीपत्रमथैषाञ्च चूर्णं लीढं तथा कृतम् । शेफालिकाजटायाश्च चर्वणं गलगुण्ठिनुत् ॥ नासाशिरारक्तकर्षान्नश्येत् शङ्कर ! जिह्विका । रसः शिरीषवीजानां हलदस्य चतुर्गुणः ॥ तेन पक्वेन भूतेश ! नस्यं मस्तकरोगनुत् । गलरोगा विनश्यन्ति नस्यमात्रेण तत्क्षणात् ॥ दन्तकीटविनाशः स्यात् गुञ्जामूलस्य चर्व्वणात् । काकजङ्घा स्नुही नीली कषायाम्रकमूलकम् ॥ दन्ताक्रान्तं दन्तजांश्च क्रिमीन्नाशयते शिव ! । घृतं कर्कटपादेन दुग्धोन्मिश्रेण साधितम् ॥ तेन चाभ्यङ्गिता दन्ताः कुर्य्युः कटकटान्नहि ।

पृष्ठ १/३०९

:लिप्ताः कर्कटपादेन केवलेनाथ वा द्विजाः ॥ त्रिसप्ताहं वारिपिष्टा ज्योतिष्मत्याः फलस्य हि । मज्जाभया च शुक्रस्य लेपादङ्गकलङ्कनुत् ॥ लोध्रकुङ्कुममञ्जिष्ठा लोहकालीयकानि च । यवतण्डु लमेतैश्च यष्टीमधुसमन्वितैः ॥ वारिपिष्टैर्वक्त्रलेपः स्त्रीणां शोभनवक्त्रकृत् । द्विभागच्छागदुग्धेन तैलप्रस्तन्तु साधितम् ॥ रक्तचन्दनमञ्जिष्ठालाक्षाणां कर्षकेण वा । यष्टीमधुकुङ्कुमाभ्यां सप्ताहान्मुखकान्तिकृंत् ॥ शुण्ठी च पिप्पलीचूर्णं गुडूची कण्ठकारिका । एभिश्च क्वथितं वारि पीतञ्चाग्निं करोति वै ॥ वातशूलक्षयञ्चैव सुरयक्षमखेश्वर ! । करञ्जपर्पटोशीरं वृंहती कटुरोहिणी ॥ गोक्षुरं क्वथितं त्वेभिर्वारि पीतं श्रमापहम् । दाहपित्तज्वरं शोषं मूर्च्छाञ्चैव क्षयं नयेत् ॥ मध्वाज्यपिप्पलीचूर्णं क्वथितं क्षीरसंयुतम् । पीतं हृद्रोगकासस्य विषमज्वरनुद्भवेत् ॥ क्वाथौषधीनां सर्व्वासां कर्षार्द्धं ग्राह्यमेव च । क्योऽनुरूपतो ज्ञेयो विशेषो वृषभध्वज ! ॥ दुग्धं पीतन्तु संयुक्तं गोपुरीषरसेन च । विषमज्वरनुत् स्याच्च काकजंघारसस्तथा ॥ सशुण्ठीक्वथितं क्षीरमजाया ज्वरनुद्भवेत् । यष्टीमधु मुस्तकञ्च सैन्धवं वृहतीफलम् ॥ एतैर्नस्यप्रदानाच्च निद्रा स्यात् पुरुषस्य च । मरीचमधुशुण्ठीनां नस्यान्निद्रा भवेच्छिव ! ॥ मूलन्तु काकजङ्घाया निद्राकृत् स्यात् शिरःस्थितम् । सिद्धं तैलं काञ्जिकेन तथा सर्ज्जरसेन च ॥ शीतोदकसमायुक्तं लेपात् सन्तापनाशनम् । शोणितज्वरदाहेभ्यो जातसन्तापनुत्तथा ॥ शूकशैवालमन्थाश्च शुण्ठीपाषाणभेदकम् । शोभाञ्जनं गोक्षुरं वा वरुणच्छदमेव च ॥ शोभाञ्जनस्य मूलञ्च एतैः क्वथितवारि च । दत्त्वा हिङ्गु यवक्षारं पीतं वातविनाशनम् ॥ पिप्पली पिप्पलीमूलं तथा भल्लातकं शिव ! । वार्य्येतैः क्वथितं पीतं वरशूलापसारकृत् ॥ अश्वगन्धामूलकाभ्यां सिद्धा वल्मीकमृत्तिका । एतया मर्द्दनात् रुद्र ! उरुस्तम्भः प्रशाम्यति ॥ वृहतीकस्य वै मूलं संपिष्टमुदकेन च । पीतं झिज्झिनिवातस्य विपाटनकृदेव च ॥ पीतं तक्रेण मूलं च आर्द्रस्य तगरस्य च । हरेत् झिज्झिनिवातं वै वृक्षमिन्द्राशनिर्यथा ॥ अस्थिसंहारमेकेन भक्तेन सह खादितम् । पीतं मांसरसेनापि वातनुच्चास्थिभङ्गहृत् ॥ घृतलिप्तं शक्तुकञ्च छागक्षीरेण संयुतम् । तल्लेपात् पादयोर्न्नश्येत् सन्तापो नात्र संशयः ॥ मध्वाज्यं सैन्धवं सिक्थं गुडगैरिकगुग्गुलैः । ससर्ज्जरसः स्फुटितः कोमलोऽङिघ्रश्च लेपनात् ॥ कटुतैलेन लिप्तो व विध्रमाग्नौ प्रतापितः । मृत्तिकाखादितः पादः समः स्याद्वृषभध्वज ! ॥ सर्ज्जरसः सिक्थकञ्च जीरकञ्च हरीतकी । तत्साधितघृताभ्यङ्गो ह्यग्निदग्धव्यथापनुत् ॥ तिलतैलञ्चाग्निदग्धयवभस्मसमन्वितम् ।

अग्निदग्धं व्रणं नश्येद्बहुशः कृतलेपतः ॥ नवनीतं माहिषञ्च दुग्धपिष्टतिलानि च । भल्लातकव्रणं नश्येत् हृच्छल्यं तस्य लेपतः ॥ शरपुङ्खा लज्जालुका पाठा चैषान्तु मूलकम् । जलपिष्टं तस्य लेपात् शस्त्राघातः प्रशाम्यति ॥ मूलञ्च काकजङ्घायास्त्रिरात्रेणैव शेषतः । पाकपूतिवेदनाञ्च हन्ति वै रोहिते व्रणे ॥ सजलं तिलतैलञ्च अपामार्गस्य मूलकम् । तत्सेकदानान्नश्येत प्रहारोद्भववेदना ॥ अभया सैन्धवं शुण्ठिरेतत् पिष्ट्वोदकेन तु । भक्षयित्वा ह्यजीर्णस्य नाशो भवति शङ्कर ! ॥ कटिबद्धं निम्बमूलमक्षिशूलहरं भवेत् । शणमूलं सताम्बूलं पीतमिन्द्रियकम्पहृत् ॥ अन्नसिद्धं हरिद्रा च श्वेतसर्षपमूलकम् । वीजानि मङ्गलदिने एषामुद्वर्त्तनं समम् ॥ सप्तरात्रप्रयोगेण शुभदेहकरं भवेत् । श्वेतापराजितापत्रं निम्बपत्ररसेन तु ॥ नस्यदानात् डाकिनीनां मातॄणां ब्रह्मरक्षसाम् । मोक्षः स्यान्मधुसारेण नस्याच्च वृषभध्वज ! ॥ मूलं श्वेतजयन्त्याश्च पुष्यर्क्षे तु समाहृतम् । श्वेतापराजितार्कस्य तथा चित्रस्य मूलकम् ॥ कृत्वा तु वटिकां नारी तिलकेन वशी भवेत् ॥ पिप्पली लोहचूर्णन्तु शुण्ठिश्चामलकानि च । समानि रुद्र ! जानीयात् सैन्धवं मधु शर्करा ॥ उदुम्बरप्रमाणेन सप्ताहं भक्षणात् समम् । पुमांश्च बलवान् स्याच्च जीवेद्वर्षशतद्वयम् ॥ ॐ ठ ठ ठ इति । सर्व्ववश्यप्रयोगेषु प्रयुक्तः सर्व्वकामकृत् ॥ संगृह्य वृक्षात् काकस्य निलयं प्रदहेच्च तत् । चिताग्नौ भस्म तच्छत्रोर्दत्तं शिरसि शङ्कर ! ॥ तमुच्चाटयते रुद्र ! शृणु तं योगमुत्तमम् । निक्षिप्तञ्च पुरीषं वै वनमूषिकचर्म्मणि ॥ कट्यां तन्तु निबद्धं वै कुर्य्यान्मलनिरोधनम् । कृष्णकाकस्य रक्तेन यस्य नाम प्रलिख्यते ॥ चूतदलेऽमेध्यमध्ये ततो निक्षिप्यते हर ! । स खाद्यते काकवृन्दैर्नारी पुरुष एव वा ॥ शर्क्करा मध्वजाक्षीरं तिलगोक्षुरकं समम् । पाण्डुत्वं नाशयेद्रुद्र ! आस्वादितमिदं हर ! ॥ उलूककृष्णकाकस्य चिल्लस्याथ समिच्छतस् । रुधिरेण समायुक्तं ययोर्नाम्ना च हूयते ॥ तयोर्द्वयोर्महावैरं भवेन्नास्त्यत्र संशयः । भावितं ऋक्षदुग्धेन रोहितस्य शशस्य च ॥ मांसं तत्साधितं तैलं तदभ्यङ्गश्च रोगनुत् । चन्दनोदकनस्यात्तु रोमोत्थानं भवेत् पुनः ॥ हस्ते लाङ्गलिकाकन्दं गृहीतं तेन लेपितम् । शरीरं येन स पुमान् बुद्धेर्दर्पं व्यपोहति ॥ पराक्रमेण युक्तस्य शूरस्य पुरुषस्य हि । वर्त्तिर्य्यस्य पुरीषेण कृतगर्भा तु भाविता ॥ मयूररुधिरेणैव जीवमाहरते शिव ! । ज्वरितानां भुजङ्गानां विलस्थानामपीश्वर ! ॥ देहश्चिताग्नौ दग्धस्तु सर्पस्याजगरस्य हि । तद्भस्म सम्मखे क्षिप्तं शत्रूणां भङ्गकृद्भवेत् ॥

मन्त्रेणानेन तत् क्षिप्तं महाभङ्गकरं रिपोः । ॐ ठ ठ ठ ठाही ठाही ठाही स्वाहा । ॐ उदरः पाही पाही स्वाहा ॥ सुदर्शनाया मूलन्तु पुष्यर्क्षे तु समाहृतम् । निःक्षिप्तं गृहमध्ये तु भुजङ्गा वर्जयन्ति तम् ॥ मार्ज्जारपललं विष्ठा हरितालञ्च भावितम् । छागमूत्रेण तल्लिप्तो मूषिको मूषिकान् हरेत् ॥ युक्तो हि मन्दिरे रुद्र ! नात्र कार्य्या विचारणा । त्रिफलार्ज्जुनपुष्पाणि भल्लातकशिरीषकम् ॥ लाक्षा सर्ज्जरसश्चैव विडङ्गश्चैव गुग्गुलुः । एतैर्धूपो मक्षिकाणां मशकानां विनाशनः” ॥ इति गारुडे १८१ अध्यायः ॥ * ॥ हरिरुवाच । “ब्रह्मदण्डी वचा कुष्ठं प्रियङ्गुर्नागकेशरम् । दद्यात्ताम्बूलसंयुक्तं स्त्रीणां मन्त्रेण तद्वशम् ॥ ॐ नारायणायेति स्वाहा । ताम्बूलं यस्य दीयेत स वशी स्यात् समन्त्रतः । ॐ हरि हरि स्वाहा ॥ गोदन्तहरितालञ्च संयुक्तं काकजिह्वया । चूर्णं कृत्वा यस्य शिरे दीयते स वशी भवेत् ॥ श्वेतसर्षपनिर्म्माल्यं यद्गृहे तद्विचालकृत् । वैभीतकं शाखोटकं मूलं पत्रञ्च संयुतम् ॥ स्थाप्यते यद्गृहद्वारे तत्र वै कलहो भवेत् ॥ खञ्जरीटस्य मांसन्तु मधुना सह पेषयेत् । ऋतुकाले योनिलेपात् पुरुषो दासतामियात् ॥ अगुरु गुग्गुलुञ्चैव नीलोत्पलसमन्वितम् । गुडेन धूपयित्वा तु राजद्वारे प्रियो भवेत् ॥ श्वेतापराजितामूलं पिष्टं रोचनया युतम् । यं पश्येत्तिलकेनैव वशी कुर्य्यान्नृपालये ॥ काकजिह्वा वचा कुष्ठं निम्बपत्रं सकुङ्कुमम् । आत्मरक्तं सभावेयं वशी भवति मानवः ॥ आरण्यस्य विडालस्य गृहीत्वा रुधिरं शुभम् । करञ्जतैले तद्भाव्य रुद्राग्नेः कञ्ज्वलं ततः ॥ पातयेत् पद्मसूत्रेण अदृश्यः स्यात् तदञ्जनात् ॥ ॐ नमः खड्गवज्रपाणये महायक्षसेनापतये स्वाहा । ॐ वक्र ह्रीं ह्रीं वरसंयुक्ता त्वरिता विद्या ॐ मातश्चौरं स्तम्भय स्वाहा । सहस्रं परिजप्या तु विद्येयं चौरवारिणी । महासुगन्धिकामूलं शुक्रं स्तम्भेत् क्रटौ स्थितम् ॥ ॐ नमः सर्व्वसत्त्वेभ्यो नमः सिद्धिं कुरु कुरु स्वाहा । सप्ताभिमन्त्रितं कृत्वा करवीरस्य पुष्पकम् । स्त्रीणामग्रे भ्रामयेच्च क्षणाद्वै सा वशा भवेत् ॥ ब्रह्मदण्डी वचा पत्रं मधुना सह पेषयेत् । अङ्गलेपाच्च वनिता नान्यं भर्त्तारमिच्छति ॥ पुत्त्रदण्डीशिफा वक्त्रे क्षिप्ता शुक्रस्य स्तम्भनम् । मूलं जयन्त्या वक्त्रस्थं व्यवहारे जयप्रदम् ॥ अपराजिताशिफां दद्यान्नीलोत्पलसमन्विताम् । ताम्बूलेन प्रदानाच्च वशीकरणमुत्तमम् ॥ रोचनानागपुष्पाणि विल्वपुष्पं प्रियङ्गवः । कुङ्कुमं चन्दनञ्चैव तिलकेन जगद्वशेत् ॥ ॐ ह्राँ गौरि देवि सौभाग्यं पुत्त्रवश्यादि देहि मे ।

पृष्ठ १/३१०

:ॐ ह्रीँ लक्ष्मि ! देहि सौभाग्यं सर्व्वत्रैलोक्यमोहनम् ॥ दुरालभा वचा कुष्ठं कुङ्कुमञ्च शतावरी । तिलतैलेन संयुक्तं योनिलेपाद्वशो नरः ॥ निम्बकाष्ठस्य धूपेन धूपयित्वा भगं स्त्रियाः । मुभगा स्यात् सा च रुद्र ! पतिर्दासो भविष्यति ॥ माहिषं नवनीतञ्च कुष्ठञ्च मधुयष्टिका । सौभाग्यं भगलेपाच्च पतिर्दासो भवेत्तदा ॥ मधुयष्टिञ्च तैर्दद्याद्गोक्षीरं कण्टकारिका । एतानि समभागानि पिबेदुष्णेन वारिणा ॥ चतुर्भागावशेषेण गर्भसम्भवमुत्तमम् ॥ मातुलुङ्गस्य वीजानि क्षीरेण सह भावयेत् ॥ तत्पीत्वा लभते गर्भं नात्र कार्य्या विचारणा । मातुलुङ्गस्य वीजानि मूलान्येरण्डकस्य च ॥ घृतेन सह संयोज्य पाययेत् पुत्त्रकाङ्क्षिणीम् । अश्वगन्धाघृतं दुग्धं क्वथितं पुत्त्रकारकम् ॥ पलाशस्य तु वीजानि क्षौद्रेण सह पेषयेत् । रजस्वला तु पीत्वा स्यात् पुष्पगर्भविवर्ज्जिता” ॥ इति गारुडे १८२ अध्यायः ॥ * ॥ हरिरुवाच । “हरितालं यवक्षारं पत्राङ्गं रक्तचन्दनम् । जाती हिङ्गुलकं लाक्षा पक्वतैलेन पेषयेत् ॥ हरीतकीकषायेन घृष्ट्वा दन्तान् प्रलेपयेत् । दन्ताः स्युर्लोहिताः पुंसः श्वेता रुद्र ! न संशयः ॥ मूलकं स्वेदमग्नौ तु रसं तस्य प्रपेषयेत् । कर्णयोः पूरणात्तेन कर्णस्रावो विनश्यति ॥ अर्कपत्रं गृहीत्वा तु मन्दाग्नौ तापयेच्छनैः । निष्पीड्य पूरयेत् कर्णौ कर्णशूलं विनश्यति ॥ प्रियड्गुमधुकाम्बष्ठाधातक्युत्पलपक्तिभिः । मञ्जिष्ठालोध्रलाक्षाभिः कपित्थस्य रसेन च ॥ पचेत्तैलं तथा शुष्कक्षारो हिङ्गु महौषधम् । शतपुष्पा वचा कुष्ठं दारु शिग्रु रसायनम् ॥ सौवच्चलं यवक्षारं तथा सर्ज्जिकसैन्धवम् । भुजग्रान्थ विडं मुस्तं मधुयुक्तं चतुर्गुणम् ॥ मातुलुङ्गरसस्तद्वत् कदल्याश्च रसो हि तैः । पक्वतैलं हरेदाशु स्रावादींश्च न संशयः ॥ कर्णयोः कृमिनाशः स्यात् कटुतैलस्य पूरणात् । हरिद्रा निम्वपत्राणि पिप्पल्यो मरिचानि च ॥ विडङ्गं भद्रमुस्तञ्च सप्तमं विश्वभेषजम् । गोमूत्रेण च पिष्ट्वैव कृत्वा च वटिकां हर ! ॥ अजीणहृद्भवेच्चैका द्वयं विष्टम्भिकापहम् । पटलं मधुना हन्ति गोमूत्रेण तथार्व्वुदम् ॥ एषा च शङ्करी वर्त्तिः सर्व्वनेत्रामयापहा” । इति गारुडे १८३ अध्यायः ॥ * ॥ हरिरुवाच । “वचा मांसी च विल्वञ्च तगरं पद्मकेशरम् । नागपुष्पं प्रियङ्गुञ्च समभागानि चूर्णयेत् ॥ अनेनाधूपितो मर्त्त्यः कामवद्विचरेन्महीम् । कर्पूरं देवदारुञ्च मधुना सह योजयेत् ॥ लिङ्कलेपाच्च तेनैव वशीकुर्य्यात् स्त्रियं किल । मैथुनं पुरुषो गच्छत् गृह्णीयात् स्वकमिन्द्रियम् ॥ वामहस्तन वामञ्च हस्तं यस्याः स्त्रिया लिपेत् । आलिप्ता स्त्री वशं याति नान्यं पुरुषमिच्छति ॥

ओम् रक्तचासुण्डे अमुकं मे वशमानय वशमानय ह्रीँ ह्रौँ ह्रः फट् । इमं जप्त्वायुतं मन्त्रं तिलकेन च शङ्कर ! । गोरचनासंयुतेन स्वरक्तेन वशीभवेत् ॥ सैन्धवं कृष्णलवणं सौवीरं मत्स्यपित्तकम् । मधु सर्पिः सितायुक्तं स्त्रीणां तद्भगलेपनम् ॥ यः पुमान् मैथुनं गच्छेत् नान्यां नारीं गमिष्यति ॥ शङ्खपुष्पी वचा मांसी सोमराजी च फल्गुकम् ॥ माहिषं नवनीतञ्च गाढीकरणमुत्तमम् । सनालानि च पद्मानि क्षीरेणाज्येन पेषयेत् ॥ गुटिकां शोषितां कृत्वा नारी योन्यां प्रवेशयेत् । दशवारं प्रसूतापि पुनः कन्या भविष्यति ॥ सर्षपाश्च वचा चैव मदनस्य फलानि च । मार्जारविष्ठाधुस्तूरःस्त्रीकेशेन समन्वितः ॥ चातुर्थकहरो धूपो डाकिनीञ्वरनाशनः । अर्ज्जुनस्य तु पुष्पाणि भल्लातकविडङ्गके ॥ ह्रीवेरकं सर्जरसं सौवीरं सर्षपास्तथा । सर्पयूकामक्षिकाणां धूपो मशकनाशनः ॥ भूलतायाश्च चूर्णेन स्तम्भः स्यात् योनिपूरणात् । तेन लेपयतो योनौ भगस्तम्भश्च जायते” ॥ इति गारुडे १८४ अध्यायः ॥ * ॥ हरिरुवाच । “साञ्जनञ्च घृतं क्षौद्रं लवणं ताम्रभाजने । घृष्टं पयःसमायुक्तं चक्षुःशूलहरं परम् ॥ हरितकी वचा कुष्ठं पिप्पल्यो मरिचानि च । विभीलकस्य वीजानि हरितालं मनःशिला ॥ सर्व्वाक्षिरोगान्नश्येयुरजाक्षीरसमन्विताः । तत्क्षणात् पुष्पनाशः स्यात् मालतीकुमुमाञ्जनात् ॥ विडङ्गं सैन्धवं कुष्ठं व्योषं हिङ्गु मनःशिला । कासे श्वासे च हिक्कायां लिह्यात् क्षौद्रं घृतप्लुतम् ॥ पिप्पलीत्रिफलाचूर्णं मधुना लेहयेन्नरः । नश्यते पीनसः कासः श्वासश्च बलवत्तरः ॥ समूलचित्रकं भस्म पिप्पलीचूर्णकं हरेत् । कासं श्वासञ्च हिक्काञ्च मधुमिश्रं वृषध्वज ! ॥ नीलोत्पलं शर्करा च मधुकं पद्मकं समम् । तण्डुलोदकसंमिश्रं प्रशमेद्रक्त्वविक्रियाम् ॥ शुण्ठी च शर्करा चैव तथा क्षौद्रेण संयुता । कोकिलस्वरएव स्यात् गुलिकाभक्षमात्रतः ॥ हरितालं शङ्खचूर्णं कदलीदलभस्मना । एतद्द्रव्येण चोद्वर्त्त्य लोमशातनमुत्तमम् ॥ लवणं हरितालञ्च तण्डुल्याश्च फलानि च । लाक्षारससमायुक्तं लोमशातनमुत्तमम् ॥ सुधा च हरितालञ्च शङ्खश्चैव मनःशिला । सैन्धवेन सहैकत्र छागमूत्रेण पेषयेत् ॥ तत्क्षणोद्वर्त्तनादेव लोमशातनमुत्तमम् । शङ्खमामलकीपत्रं धातक्याः कुसुमानि च ॥ पिष्ट्वा तत् पयसा सार्द्धं सप्ताहं धारयेन्मुखे । स्निग्धाः श्वेताश्च दन्ताश्च भवन्ति विमलप्रभाः” ॥ इति गारुडे १८५ अध्यायः ॥ * ॥ हरिरुवाच । “शरद्ग्रीष्मवसन्तेषु प्रायशो दधि गर्हितम् । हेमन्ते शिशिरे चैव वर्षासु दधि शस्यते ॥

भुक्ते त शर्करा पीता नवनीतेन बुद्धिकृत् । गुडस्य तु पुराणस्य पलमेकन्तु भक्षयेत् ॥ प्रत्यहं वर्षमेकन्तु निरन्तरमथो हर ! । स्त्रीसहस्रञ्च गच्छेच्च पुमान् बलयुतो हर ! ॥ कुष्ठं सुचूर्णितं कृत्वा घृतमाक्षिकसंयुतम् । भक्षणात् स्वप्नवेलायां बलीपलितनाशनम् ॥ अतसीमाषगोधूमं चूर्णं कृत्वा च पिप्पलीम् । घृतेन लेपयेद्गात्रमेभिः सार्द्धं विचक्षणः ॥ कन्दर्पसदृशो मर्त्त्यो भवते नित्यभक्षणात् । यवास्तिला अश्वगन्धा मुषला शरला गुडम् ॥ एभिश्च वटिकां जग्ध्वा तरुणो बलवान् भवेत् । हिङ्गु सौवर्च्चलं शुण्ठीं पीत्वा तु क्वथितोदकैः ॥ परिणामाख्यशूलञ्च अजीर्णञ्चैव नश्यति ॥ धातकीं सोमराजीञ्च मधुना सह पेषयेत् । दुर्ब्बलश्च भवेत् स्थूलो नात्र कार्य्या विचारणा । शर्करामधुसंयुक्तं नवनीतं बली लिहेत् ॥ क्षीराशी च क्षयी पुष्टिमेवाज्यैरतुलां लभेत् ॥ कुलीरचूर्णं सक्षीरं पीतञ्च क्षयरोगनुत् । भल्लातकं विडङ्गञ्च यवक्षारञ्च सैन्धवम् । मनःशिला शङ्खचूर्णं तैलपक्वं तथैव च ॥ लोमानि शातयत्येव नात्र कार्य्या विचारणा ॥ मालूरस्य रसं गृह्य जलौकां तत्र पेषयेत् । हस्तौ तु लेपयेत्तेन अग्निस्तम्भनमुत्तमम् ॥ शाल्मलीरसमादाय खरमूत्रे निधाय तम् । अग्न्यागारे क्षिपेत्तेन अग्निस्तम्भनमुत्तमम् ॥ वायसी-उदरं गृह्य मण्डूकवसया सह । गुटिकां कारयेत्तेन ततोऽग्नौ प्रक्षिपेद्वशी । एवमेतत् प्रयोगेण अग्निस्तम्भनमुत्तमम् ॥ मुण्डीतकवचायुक्तं मरीचं नागरं तथा । चर्व्वित्वा च इमं सद्यो जिह्वया ज्वलनं लिहेत् ॥ गोरोचनाभृङ्गराजं चूर्णीकृत्य घृतं समम् । दिव्याम्भसस्तु स्तम्भः स्यात् मन्त्रेणानेन वै तथा ॥ ॐ ह्यं अग्निस्तम्भनं कुरु । ॐ नमो भगवते जलं स्तम्भय स्तम्भय संस संस केक केक चर चर । जलस्तम्भनमन्त्रोऽयं जलं स्तम्भयते शिव ! ॥ गृध्रास्थि च गवास्थि च मृतनिर्माल्यमेव च । अरेर्यो निखनेत् द्वारे पञ्चत्वमुपयाति सः ॥ ब्रह्मदण्डी तु पुष्पेण खाने पाने वशीकरा ॥ यष्टीमधुपलैकेन पक्वमुष्णोदकं पिबेत् । विष्टम्भिकाञ्च हृच्छूलं हरत्येव महेश्वर ! ॥ ॐ ह्रः जः । मन्त्रोऽयं हरते रुद्र ! सर्पवृश्चिकजं विषम् । पिप्पली नवनीतञ्च शृङ्गवेरञ्च सैन्धवम् ॥ मरीचं दधि कुष्ठञ्च नस्ये पाने विषं हरेत् । त्रिफलार्द्रककुष्ठञ्च चन्दनं घृतसंयुतम् ॥ एतत्पानाच्च लेपाच्च विषनाशो भवेच्छिव ! । पारावतस्य चाक्षीणि हरितालं मनःशिला ॥ एष योगो विषं हन्ति वैनतेय इवोरगान् ॥ सैन्धवं त्र्युषणं चूर्णं दधिमध्वाज्यसंयुतम् । वृश्चिकस्य विषं हन्ति लेपोऽयं वृषभध्वज ! । ब्रह्मदण्डीतिलान् क्वाथ्य चूर्णं त्रिकटुकं पिबेत् । नाशयेद्रुद्र ! गुल्मानि निरोधं रक्तमेव च ॥

पृष्ठ १/३११

:पीत्वा क्षीरं क्षौद्रयुतं नाशयेधृदसृग्रुजम् ॥ अटरूषकमूलेन भगं नाभिञ्च लेपयेत् । सुखं प्रसूयते नारी नात्र कार्य्या विचारणा ॥ शर्करा मधुसंयुक्ता पीता तण्डु लवारिणा । रक्तातिसारशमनं भवतीति वृषध्वज ! ” ॥ इति गारुडे १८६ अध्यायः ॥ * ॥ हरिरुवाच । “मरीचं शृङ्गवेरञ्च कुटजत्वचमेव च । पानाच्च ग्रहणी नश्येत् शशाङ्ककृतशेखर ! ॥ पिप्पलीं पिप्पलीमूलं मरीचं तगरं वचाम् । देवदारुरसं पाठां क्षीरेण सह पेषयेत् ॥ अनेनैव प्रयोगेण अतीसारो विनश्यति ॥ मरीचतिलपुष्पाभ्यामञ्जनं कामलापहम् । हरीतकीसमगुडा मधुना सह योजिता । विरेचनकरी रुद्र ! मवतीति न संशयः ॥ त्रिफला चित्रकं चित्रं तथा कटुकरोहिणी ऊरुस्तम्भहरो ह्येष उत्तमन्तु विरेचनम् ॥ हरीतकीं शृङ्गवेरं देवदारु च चन्दनम् । क्वाथयेच्छागदुग्धेन अपामार्गस्य मूलकम् ॥ जङ्घाशूलमूरुस्तम्भं सप्तरात्रेण नाशयेत् ॥ नाटाञ्च शृङ्गवेरञ्च सूक्ष्मचूर्णानि कारयेत् ॥ गुग्गुलं गुडतुल्यञ्च गुलिकामुपयुज्य तु । वायुं स्नायुगतञ्चैव अग्निमान्द्यञ्च नाशयेत् ॥ शङ्खपुष्पी तु पुष्येण समुद्धृत्य सपत्रिकाम् । समूलीं छागदुग्धेन अपस्मारहरां पिबेत् ॥ अश्वगन्धाभये चैव उदकेन समं पिबेत् । रक्तपित्तं विनश्येत नात्र कार्य्या विचारणा ॥ हरीतकीकुष्ठचूर्णं कृत्वा आस्यञ्च पूरयेत् । शीतं पीत्वाथ पानीयं सर्व्वच्छर्द्दिनिवारणम् ॥ गुड्ची पद्मकारिष्टं धन्याकं रक्तचन्दनम् । पित्तश्लेष्मज्वरच्छर्द्दिदाहतृष्णाघ्नमग्निकृत् ॥ ॐ ह्रूँ नम इति । श्रोत्रे बद्ध्वा शङ्खपुष्पीं ज्वरं मन्त्रेण वै हरेत् । ॐ जम्भनि स्तम्भनि विमोहय सर्व्वव्याधीन् मे वज्रेण ठ ठ सर्व्वव्याधीन् मे वज्रेण फट् । इति ॥ पुष्पमष्टशतं जप्त्वा हस्ते दत्त्वाथ न स्पृशेत् । चातुर्थको ज्वरो रुद्र ! अन्ये चैव ज्वरास्तथा ॥ जम्बूफलं हरिद्रा च सर्पस्यैव च कञ्चुकम् । स्वर्व्वज्वराणां धूपोऽयं हर ! चातुर्थकस्य च ॥ करवीरं भृङ्गपत्रं लवणं कुष्ठकर्कटम् । चतुर्गुणेन मूत्रेण पचेत्तैलं हरेच्च तत् ॥ पामां विचर्च्चिकां कुष्ठमभ्यङ्गाद्धि व्रणानि वै ॥ पिप्पलीमधुपानाच्च तथा मधुरभोजनात् ॥ प्लीहा विनश्यते रुद्र ! तथा शूरणसेवनात् ॥ पिप्पलीञ्च हरिद्राञ्च गोमूत्रेण समन्विताम् ॥ प्रक्षिपेच्च गुदद्वारे अर्शांसि विनिवारयेत् । अजादुग्धमार्द्रकञ्च पीतं प्लीहापहं भवेत् ॥ सैन्धवञ्च विडङ्गानि सोमराजी तु सर्षपाः । रजनी द्वे विषाञ्चैव गोमूत्रेण च पेषयेत् ॥ कुष्ठनाशश्च तत्क्षेपान्निम्बपत्रादनात्तथा” ॥ इति गारुडे १८७ अध्यायः ॥ * ॥ हरिरुवाच ।

“रजनीकदलीक्षारलेपः सिध्मविनाशनः । कुष्ठस्य भागमेकन्तु पथ्याभागद्वयं तथा ॥ उष्णोदकेन संपीत्वा कटिशूलविनाशनम् । अभया नवनीतञ्च शर्करा पिप्पलीयुतम् ॥ पानादर्शोहरं स्याच्च नात्र कार्य्या विचारणा । अटरूषकपत्रेण घृतं मृद्वग्निना पचेत् ॥ चूर्णं कृत्वा तु लेपोऽयं अर्शोरोगहरः परः । गुग्गुलुं त्रिफलायुक्तं पीत्वा नश्येत् भगन्दरम् ॥ अजाजीं शृङ्गवेरञ्च दधिमण्डेन पाययेत् । लवणेन तु संयुक्तं मूत्रकृच्छ्रविनाशनम् ॥ यवक्षारः शर्करा च मूत्रकृच्छ्रविनाशनम् ॥ चिताग्निः खञ्जरीटस्य विष्ठा फेनो हयस्य च । शोभाञ्जनं चासनेत्रं नर एतैस्तु धूपितः । अदृश्यस्त्रिदशैः सव्वैः किं पुनर्मानवैः शिव ! ॥ तिलतैलं यवान्दग्ध्वा मसिं कृत्वा तु लेपयेत् । तेनैव सह तैलेन अग्निदग्धः सुखी भवेत् ॥ लज्जालुः शरपुंखा च लेपः साज्यो हराग्निहा । पञ्चाङ्गं कनकं गृह्य श्लक्ष्णचूर्णन्तु कारयेत् ॥ दुग्धं धूपं तत्र दत्त्वा तत्क्षणात् पतते ध्रुवम् । ॐ नमो भगवते छिन्द छिन्द ज्वरस्य शिरः प्रज्वलितपरशुपाणिपुरुषाय फट् । करे बद्ध्वा तु निर्गुण्ड्या मूलं ज्वरहरं ततः । मूलञ्च श्वेतगुञ्जायाः कृत्वा तत् सप्तखण्डकम् ॥ हस्ते बद्धं नाशयेच्च अर्शांस्येव न संशयः ॥ विष्णुक्रान्ताजमूत्रेण चौरव्याघ्रादिरक्षणम् । ब्रह्मदण्ड्यास्तु मूलेन सर्व्वकर्म्माणि कारयेत् ॥ त्रिफलायास्तु चूर्णन्तु साज्यं कुष्ठं विनाशयेत् ॥ आज्यं पुनर्णवाविल्वैः पिप्पलीभिश्च साधितम् । हरेत् हिक्काश्वासकासं पीतं स्त्रीणाञ्च गर्भकृत् ॥ भक्षयेच्चैवमादीनि पयसाज्येन पाचितम् । घृतशर्करया युक्तं शुक्रं स्यादक्षयं ततः ॥ विडङ्गं मधुकं पाठां मांसीं सर्ज्जरसन्तथा । हरिद्रां त्रिफलाञ्चैव अपामार्गं मनःशिलाम् ॥ उडुम्बरं धातकीपुष्पं तिलतैलेन पेषयेत् । योनिं लिङ्गञ्च मृक्षेत स्त्रीपुंसोः स्यात् प्रियं मिथः ॥ पुनर्णवामृता दूर्व्वा कनकं चेन्द्रवारुणी । वीजेनैषां जातिकाया रसेन रसमर्दनम् ॥ कृत्वा धमेच्च मूषायां रसमारणमीरितम् ॥ मध्वाज्यसहितं दुग्धं बलीपलितनाशनम् ॥ मध्वाज्यं गुडताम्रञ्च करेणामाक्षिकं रसम् । धमनाच्च भवेद्रौप्यं सुवर्णकरणं शृणु ॥ पीतं धुस्तूरपुष्पञ्च सीसकस्य पलं मतम् । पाठा लाङ्गलशाखा च मूलमावर्त्तनाद्भवेत् ॥ तैलं धुस्तूरवृक्षस्य तेन दीपं प्रदापयेत् । समाधावुपविष्टन्तु गगनस्थो न पश्यति ॥ रात्रौ च सार्षपं तैलं कर्णं खद्योतसम्भवम् । तद्दीपः प्रज्वलेत् सम्यक् अग्निज्वालाकलापवत् ॥ कुञ्जरस्य मदार्त्तस्य स्वयं नेत्रे शिवाञ्जयेत् । संग्रामं जयते सोऽपि महाशूरश्च जायते ॥ दन्तं दुण्डुभसर्पस्य मुखे संगृह्य वै क्षिपेत् । तिष्ठते जलमध्ये तु निर्विकल्पं स्थले यथा ॥ कुम्भीरनेत्रदंष्ट्राणि सास्थीनि रुधिरं तथा ।

वशातैलसमायुक्तमेकत्र तन्नियोजयेत् ॥ आत्मानं म्रक्षयेत्तेन जले तिष्ठेद्दिनत्रयम् । कुम्भीरकस्य नेत्राणि हृदयं कच्छपस्य च ॥ मूषकस्य वशास्थीनि शिशुमारवशा तथा । एतान्येकत्र संस्थानि जले तिष्ठेत् यथा गृहे ॥ लोहचूर्णं तक्रपीतं पाण्डुरोगहरं भवेत् । तण्डुलीयकगोक्षुरमूलं पीतं पयोऽन्वितम् ॥ कामलादिहरं प्रोक्तं मुखरोगहरं तथा । जातीमूलं तक्रपीतं कोलिमूलन्तु जीर्णकृत् ॥ सतक्रकाशमूलं वा वाकुचीमूलमेव वा । काञ्जिकेन च वाकुच्या मूलं वै दन्तरोगनुत् ॥ अथेन्द्रवारुणीमूलं वारिपीतं विषादिहृत् । बला चातिबला यष्टी शर्करा मधुसंयुता ॥ बन्ध्यागभकरं पीतं नात्र कार्य्या विचारणा ॥ श्वेतापराजितामूलं पिप्पलीशुण्ठिसंयुतम् । परिपिष्टं शिरोलेपात् शिरःशूलविनाशनम् । शिरोरोगहरं लेपात् गुञ्जामूलं सकाञ्जिकम् ॥ निर्गुण्डिकाशिफां पीत्वा गण्डमालाविनाशनम् । केतकीपत्रजं क्षारं गुडेन सह भक्षयेत् ॥ तक्रेण शरपुङ्खां वा पीत्वा प्लीहां विनाशयेत् ॥ मातुलुङ्गस्य निर्यासं गुडाज्येन समन्वितम् । वातपित्तजशूलानि हन्ति वै पानयोगतः । शुण्ठीं सौवर्च्चलं हिङ्गु पीत्वा हृदयरोगनुत्” ॥ इति गारुडे १८८ अध्यायः ॥ * ॥ हरिरुवाच । ॐ गं गणपतये स्वाहेति । “अयं गणपतेर्मन्त्रो धनविद्याप्रदायकः । इममष्टसहस्रञ्च जप्त्वा बद्ध्वा शिखान्ततः ॥ व्यवहारे जयः स्याच्च शतं जाप्यान्नृणां प्रियः । तिलानान्तु घृताक्तानां कृष्णानां रुद्र ! होमयेत् ॥ अष्टोत्तरसहस्रन्तु राजा वश्यस्त्रिभिर्दिनैः । अष्टम्याञ्च चतुर्दश्यामुपोष्याभ्यर्च्य विघ्नराट् ॥ तिलाक्षतानां जुहुयादष्टोत्तरसहस्रकम् । अपराजितः स्याद्युद्धे च अथ चेदुद्यमे शिव ! ॥ जप्त्वा चाष्टसहस्रन्तु ततश्चाष्टशतेन ह । शिखां बद्ध्वा राजकुले व्यवहारे जयो भवेत् ॥ ह्रीकारं सविसर्गञ्च प्रातःसूर्य्यससद्युतिम् । स्त्रीणां ललाटे विन्यस्य वश्यतां नयते ध्रुवम् ॥ तथैव नासामुरसि ध्यातश्चैवोपकारकृत् । सुसमाहितचित्तेन न्यस्तन्तु प्रमदालये ॥ सकामां कामिनीं कुर्य्यात् स्खलन्मदजलाकुलाम् । यस्तु जुहुयादयुतं शुचिः प्रयतमानसः ॥ दृष्टिमात्रे सदा तस्य वशमायान्ति योषितः ॥ मनःशिला पत्रकञ्च सगोरोचनकुङ्कुमम् ॥ एभिः कृते च तिलके सदा स्त्री वशतामियात् ॥ सहदेवो भृङ्गराजः सितापराजिता वचा । तेनैव तिलकं कृत्वा त्रैलोक्यं वशतां नयेत् । गोरोचना मीनपित्तमाभ्याञ्च कृतवर्त्तिकाम् ॥ यः पुमांस्तिलकं कुर्य्याद्वामहस्तकनिष्ठया । स करोति वशं सर्व्वं त्रैलोक्यं नात्र संशयः ॥ गोरोचना महादेव ! ऋतुशोणितभाविता । ततो या कृततिलका सा नारी यं निरीक्षते ॥

पृष्ठ १/३१२

:तञ्च शर्व्व ! वशं कुर्य्यान्नात्र कार्य्या विचारणा । नागेश्वरञ्च शैलेयं त्वक्पत्रञ्च हरीतकी ॥ चन्दनं कुष्ठसूक्ष्मैला रक्तशालिसमन्विता । एतैर्धूपो वशकरः स्मरबाण इवेश्वर ! ॥ रतिकाले महादेव ! पार्ब्बतीप्रिय ! शङ्कर ! । निजशुक्रं गृहीत्वा तु वामहस्तेन यः पुमान् ॥ कामिनीचरणं वामं लिम्पेत् स स्यात् स्त्रियाः प्रियः । सैन्धवञ्च महादेव । पारावतमलं मधु ॥ एभिर्लिप्तन्तु लिङ्ग वै कामिनीवशकृद्भवेत् । पुष्पाणि पञ्चरक्तानि गृहीत्वा यानि कानि च ॥ तण्डुलञ्च प्रियङ्गञ्च पेषयेदेकयोगतः । अनेन लिप्तलिङ्गस्य कामिनीवशतामियात् ॥ हयलाला च मञ्जिष्ठा मालतीकुसुमानि च । श्वेतसर्षपाण्येतैश्च लिप्तलिङ्गः स्त्रियाः प्रियः ॥ मूलन्तु काकजङ्घाया दुग्धपीतन्तु शोषनुत् । अश्वगन्धानागबलागुडमांसनिषेविणाम् ॥ रूपं भवेत् यथा तद्वन्नवयौवनचारिणाम् ॥ लौहचूर्णसमायुक्तं त्रिफलाचूर्णमेव वा । मधुना खादितं रुद्र ! परिणामाख्यशूलनुत् ॥ क्वथितोदकपानन्तु शम्बूकाक्षारकं तथा । मृगशृङ्गं ह्यग्निदग्धं गव्याज्येन समन्वितम् । पीतं हृत्पृष्ठशूलानां भवेन्नाशकरं शिव ! ॥ हिङ्गु सौवर्च्चलं रुद्र ! वृषध्वज ! महौषधम् । एभिस्तु क्वथितं वारि पीतं वै सर्व्वशूलनुत् ॥ अपामार्गस्य वै मूलं सामुद्रलवणान्वितम् । आस्वादितमजीर्णस्य शूलस्य स्याद्विमर्द्दकम् ॥ वटरोहाङ्कुरो रुद्र ! तण्डलोदकघर्षितः । पीतः सतक्रोऽतीसारं क्षयं नयति शङ्कर ! ॥ अङ्कोठमूलं कर्षार्द्धं पिष्टं तण्डुलवारिणा । सर्व्वातिसारग्रहणीं पीतं हरति भूतप ! ॥ मरीचशुण्ठिकुटजत्वक्चूर्णन्तु गुडान्वितम् । क्रमात्तद्द्विगुणं पीतं ग्रहणीव्याधिनाशनम् ॥ श्वेनापराजितामूलं हरिद्रासिक्थतण्डुलम् । अपामार्गत्रिकटुकमेषान्तु वटिकां शिव ! । विसूचिकामहाव्याधिं हरत्येव न संशयः ॥ त्रिफला त्रिकटुश्चव शिलाजतु हरीतकी । एकैकमेषां चूर्णन्तु मधुना च विमिश्रितम् । पीतं सर्व्वप्रमेहन्तु क्षयं नयति शङ्कर ! ॥ अर्कक्षीरं प्रस्थमेकं तिलतैलं तथैव च । मनःशिला मरीचानां सिन्दूरस्य पलं पलम् ॥ चूर्णं कृत्वा ताम्रपात्रे त्वातपे शोषयेत्ततः । पीतं स्नुहीगतं दुग्धं सैन्धवं शूलनुद्भवेत् ॥ त्रिकटुत्रिफलायुक्तं पलाशाष्टकसैन्धवम् । मनःशिला निम्बपत्रं जातीपुष्पमजापयः ॥ तन्मूत्रं शङ्खनाभिञ्च चन्दनं घर्षयेत्ततः । एभिश्च वटिकां कृत्वा अक्षिणी चाञ्जयेत्ततः ॥ नश्यते पटलं काचं पुष्पञ्च तिमिरादिकम् ॥ विभीतकस्य वै चूर्णं समधु श्वासनाशनम् ॥ पिप्पलीत्रिफलाचूर्णं मधुसैन्धवसंयुतम् । सर्व्वरोगज्वरश्वासशोषपीनसहृद्भवेत् ॥ देवदारोश्च वै चृर्णं अजामूत्रेण भावयेत् । एकविंशति वै वारमक्षिणी तेन चाञ्जयेत् ॥

रात्र्यन्धता पटलता नश्येदिति विनिश्चयः । पिप्पली केतकं रुद्र ! हरिद्रामलकं वचा ॥ सर्व्वाक्षिरोगा नश्येयुः सक्षीरादञ्जनात्ततः ॥ काकजङ्घाशिग्रुमूले मुखेन विधृते शिव ! । चर्व्वित्वा दन्तरोगाणां विनाशो हि भवेद्धर” ! ॥ इति गारुडे १८९ अध्यायः ॥ * ॥ हरिरुवाच । “पीतं सारं गुडूच्याश्च मधुना च प्रमेहनुत् । पीतं गोहालियामूलं तिलदध्याज्यसंयुतम् ॥ निरुद्धमूत्रं क्वथितं प्रवर्त्तयति शङ्कर ! । तथा हिक्कां हरेत् पीता सौवर्च्चलयुता मुरा ॥ गोरक्षकर्क्कटीमूलं पिष्टं वास्योदकेन च । पीतं दिनत्रयेणैव नाशयेत् दन्तशर्क्कराम् ॥ पिष्टं वै मालतीमूलं ग्रीष्मकाले समाहृतम् । साधितं छागदुग्धेन पीतं शर्क्करयान्वितम् ॥ हरेन्मूत्रनिरोधञ्च हरेद्वै पाण्डुशर्क्कराम् ॥ द्विजयष्ट्याश्च वै मूलं पिष्टं तण्डुलवारिणा । गण्डमालां हरेल्लेपात् कुरुण्डगलगण्डकम् ॥ रसाञ्जनहरीतक्याश्चूर्णं तेनैव गुण्डनात् । नश्येद्वै पुरुषव्याधिं नात्र कार्य्या विचारणा ॥ करवीरमूललेपात् लेपात् पूगफलस्य च । पुंव्याधिर्नश्यते रुद्र ! योगमन्यं वदाम्यहम् ॥ दन्तीमूलं हरिद्रा च चित्रकं तस्य लेपनात् । भगन्दरविनाशः स्यादन्ययोगं वदाम्यहम् ॥ जलौकाजग्धरक्तन्तु भगन्दरमुमापते ! ॥ त्रिफलाजलघृष्टञ्च मार्जारास्थिविलेपितम् । ततो न प्रसवेत् रुद्र ! नात्र कार्य्या विचारणा ॥ हरिद्रा त्वेकवारन्तु स्नुहीक्षीरेण भाविता । झटित्यर्शो निपतति तल्लेपात् वृषभध्वज ! ॥ घोषाफलं सैन्धवञ्च तल्लिप्तार्शः पतेत्तथा । गव्याज्यं साधितं पीतं पलाशक्षारवारिणा ॥ त्रिगुणेन त्रिकटुकमर्शांसि क्षययेच्छिव ! । विल्वस्य च फलं दग्धं रक्तार्शसो विनाशनम् ॥ जग्ध्वा कृष्णतिलान्येव नवनीतयुतानि च । यवक्षारं शुण्ठिचूर्णं युक्तं तुल्यघृतान्वितम् ॥ लीढमग्निं करोत्येष प्रत्युषे वृषभध्वज ! । शुण्ठ्या च क्वथितं वारि पीतञ्चाग्निं करोति वै ॥ हरीतकी सैन्धवञ्च चित्रकं रुद्र ! पिप्पली । चूर्णमुष्णोदकेनैषां पीतञ्चातिक्षुधाकरम् ॥ साज्यं शूकरभांसं वै पीतं चातिक्षुधाकरम्” ॥ इति गारुडे १९० अध्यायः ॥ * ॥ हरिरुवाच । “हस्तिकर्णस्य वै मूलं गृहीत्वा चूर्णयेद्धर ! । सर्व्वरोगविनिर्मुक्तं चूर्णं पलशतं शिव ! ॥ सक्षीरं भक्षितं कुर्य्यात् सप्ताहेन वृषध्वज ! । नरं श्रुतिधरं शूरं मृगेन्द्रगतिविक्रमम् ॥ पद्मगौरप्रतीकाशं युक्तं दशशतायुषा । षोडशाब्दाकृतिं रुद्र ! सततं दुग्धभोजनम् ॥ मधुसर्पिःसमायुक्तं जग्धमायुस्करं भवेत् । तज्जग्धं मधुना सार्द्धं दशवर्षसहस्रिणम् ॥ कुर्य्यान्नरं श्रुतिधरं प्रमद्राजनवल्लभम् । दध्रा नित्यं भक्षितन्तु वज्रदेहकरं शिव ! ॥

कृष्णकेशसमायुक्तं नरं वर्षसहस्रिणम् । तच्च काञ्जिकसंयुक्तं नरं कुर्य्याच्च भक्षितम् ॥ शतशर्षं दिव्यदेहं बलीपलितवर्जितम् । जग्धं त्रिफलया युक्तं चक्षुष्मन्तं करोति वै ॥ अन्धः पश्येत्तु चूर्णस्य साज्यस्यैव तु भक्षणात् । महिषक्षीरसंयुक्तं तल्लेपः कृष्णकेशकृत् ॥ खल्लीटस्य च वै केशा भवन्ति वृषभध्वज ! । तैलयुक्तेन चूर्णेन बलीपलितवर्जितम् ॥ तदुद्वर्त्तनमात्रेण सर्व्वरोगैः प्रमुच्यते । सच्छागक्षीरचूर्णेन दृष्टिः षण्मासतोऽञ्जनात् ॥ पलाशस्य तु वीजानि श्रावणे वितुषाणि च । गृहीत्वा नवनीतेन तेषां चूर्णन्तु भक्षयेत् ॥ कर्षार्द्धमेव कुल्माषं नत्वा नित्यं हरिं प्रभुम् । यष्टिं पुराणधान्यं स्यादम्बुवर्ज्जं वृषध्वज ! ॥ जीवेद्वर्षसहस्राणि बलीपलितवर्जितः ॥ भृङ्गराजस्य वै चूर्णं पुष्यर्क्षे तु समाहृतम् । विडालपदमात्रन्तु ससौवीरञ्च भक्षयेत् । मासमात्रप्रयोगेण बलीपलितवर्जितः ॥ शतानि पञ्च जीवेच्च नवनागबलो भवेत् । भवेत् श्रुतिधरो रुद्र ! पुष्यर्क्षेचैव भक्षयेत्” ॥ इति गारुडे १९१ अध्यायः ॥ * ॥ हरिरुवाच । “निर्व्रणः स्यात् पूयहीनः प्रहारो घृतपूरितः । अपामार्गस्य वै मूलं हस्ताभ्याञ्च विमर्द्दयेत् ॥ तद्रसेन प्रहारस्य रक्तस्रावो न पूरणात् । रुद्र ! लाङ्गलिकामूलं हिज्जलस्य तथैव च ॥ तेन व्रणमुखं लिप्तं शल्यो निःसरति व्रणात् । चिरकालप्रविष्टोऽपि तेन मार्गेण शङ्कर ! ॥ दध्ना माहिषेण युक्तं जग्धं कोद्रवभक्तकम् । कङ्गुमूलस्य वै चूर्णं दत्तं नाडीव्रणापहम् ॥ ब्रह्मयष्टिफलं पिष्टं वारिणा तेन लेपतः । तेन घृष्टं रक्तदोषः प्रणश्यति न संशयः ॥ यवभस्म विडङ्गञ्च गन्धपाषाणमेव च । शुण्ठिरेषाञ्चैव चूर्णं भावितं रुधिरेण वै । कृकलाशस्य तल्लिप्तं अर्व्वुदं विद्रवेच्छिव ! ॥ शोभाञ्जनस्य वीजानि अतसीमसिना सह । गोरसन्तु प्रपिष्ट्वान्यत् ग्रन्थिकं नाशयेद्धि वै ॥ श्वेतापराजितामूलं पिष्ट तण्डुलवारिणा । तेन नस्यप्रदानात् स्याद्भूतवृन्दस्य विद्रवः ॥ अगस्त्यपुष्पनस्यो वै समरीचश्च भूतहृत् ॥ भुजङ्गवर्म्म वै हिङ्गु निम्बपत्राणि वै यवाः । गौरसर्षप एभिः स्याल्लेपो भूतहरः कृतः ॥ गौरोचना मरीचानि पिप्पली सैन्धवं मधु । अञ्जनं कृतमेभिः स्यात् ग्रहभूतहरं शिव ! ॥ गुग्गुलूलूकपुच्छाभ्यां धूपो ग्रहहरः कृतः । चातुर्थिकज्वरैर्मुक्तः कृष्णवस्त्राबगुण्ठितः” ॥ इति गारुडे १९२ अध्यायः ॥ * ॥ हरिरुवाच । “श्वेतापराजितापुष्परसेनाक्ष्णोश्च पूरणे । पटलं नाशमायाति ह्येतदुत्तममौषधम् ॥ मूलं गोक्षुरकस्यैव चर्व्वित्वा नीललोहित ! । दन्तकीटव्यथां नश्येदन्धासुरविमर्द्दन ! ॥

पृष्ठ १/३१३

::नारी पुष्पदिने पीत्वा गोक्षीरेणोपवासतः ॥ श्वेतार्कस्य तु वै मूलं तस्यास्तद्गुल्मशूलनुत् ॥ श्वेतार्कमूलं विधिना गृहीतं पूर्ब्बसंस्थितम् । ऋतुशुद्धा च ललना कटौ बद्ध्वा नरोऽथ वा । नारी पुत्त्रंहि लभते सुरते वृषभध्वज ! । हस्तबद्धं पलाशस्य अपामार्गस्य वा हर ! । मूलं सर्व्वज्वरहरं भूतप्रेतादिनुद्भवेत् ॥ पीतं वृश्चिकमूलन्तु पर्य्युषितजलेन वै । सार्द्धं विनाशयेद्दाहज्वरञ्च परमेश्वर ! । शिखायाञ्चैव तद्बद्धं भवेदेकाहिकादिनुत् ॥ एतत् सकाञ्जिकं पीतं रक्तकुष्ठज्वरादिनुत् । वास्योदकेन पीतं तद्वृहद्विषहरं भवेत् ॥ यस्य लज्जालुकामूलं दीयते बहुवेतसा । सार्द्धं स वै वशं याति पुमान् स्त्री वा न संशयः ॥ पिष्ट्वा गव्यघृतेनैव पाठामूलं पिबेत्तु यः । गरं विषं तस्य नश्येन्नात्र कार्य्या विचारणा ॥ वास्योदकयुतं मूलं शिरीषस्य यथा तथा । रक्तचित्रकमूलस्य शमनं भरणाद्धर ! ॥ कर्णयोः कामलाव्याधिविनाशः स्यान्न संशयः ॥ श्वेतकोकिलाक्षमूलं छागीक्षीरेण संयुतम् । त्रिसप्ताहेन वै पीतं क्षयरोगं क्षयं नयेत् । नारिकेलस्य वै पुष्पं छागीक्षीरेण संयुतम् । पिबेच्च त्रिविधस्तस्य रक्तवातो विनश्यति ॥ कुर्य्यात् सुदर्शनामूलं आदित्ये तु समाहृतम् । कण्ठबद्धं त्र्याहिकादिग्रहभूतविनाशनम् ॥ पुष्ये धवलगुञ्जाया गृहीतं मूलमुत्तमम् । मुखे तु निहितं रुद्र ! हरेत् गरविषं बहु ॥ हस्ते बद्धं काण्डनुच्च कण्ठबद्धं ग्रहादिनुत्” ॥ इति गारुडे १९३ अध्यायः ॥ * ॥ हरिरुवाच । “अपराजिताया मूलञ्च गोमूत्रेण समन्वितम् । पीतञ्चापि हरत्येव गण्डमालां न संशयः ॥ तथेन्द्रवारुणीमूलं विधिना पीतमीश्वर ! । जिङ्गिन्येरण्डकं रुद्र ! शूकशिम्बीसमन्वितम् ॥ शीतोदकञ्च तन्नस्यो बाहुग्रीवाव्यथां हरेत् ॥ माहिषं नवनीतञ्च अश्वगन्धा च पिप्पली । वचा कुष्ठं त्वयं लेपो लिङ्गश्रोत्रस्तनर्द्धिकृत् ॥ कुष्ठनागबलाचूर्णं नवनीतसमन्वितम् । तल्लेपो युवतीनाञ्च कुर्य्यान्मनोहरं स्तनम् ॥ विटपेन्द्रवारुणीमूलं यस्य नाम्ना सुदूरतः । निक्षिप्यते समुत्पाट्य तस्य प्लीहा विनश्यति ॥ पुनर्णवायाः शुक्लाया मूलं तण्डुलवारिणा । पीतं विद्रधि नश्येच्च नात्र कार्य्या विचारणा ॥ कदली यवक्षारन्तु पानीयेन प्रसाधितम् । तदास्वादनान्नश्यन्ति उदरव्याधयोऽखिलाः ॥ वदरीकारवीमूलं गुडाज्येन समन्वितम् । अग्निना साधितं जग्ध्वा कृमीन् सर्व्वान् हरेत् शिव ! । नित्यं निम्बदलानाञ्च चूर्णमामलकस्य च । प्रत्यूषे भक्षयेच्चैव तस्य कुष्ठं विनश्यति ॥ हरीतकी विडङ्गञ्च हरिद्रा सितसर्षपाः । सोमराजस्य वीजानि करञ्जस्य च सैन्धवम् । गोमूत्रपिष्टान्येतानि कुष्ठरोगहराणि च ॥

एकश्च त्रिफलाभागस्तथा भागद्वयं शिव ! । सोमराजस्य वीजानां जग्धं पथ्या च दद्रुनुत् ॥ अम्बुतक्रं सगोमूत्रं क्वथितं लवणान्वितम् । कांस्यघृष्टं खरं लेपात् कुष्ठदद्रुविनाशनम् ॥ हरिद्रा हरितालञ्च दूर्व्वागोमूत्रसैन्धवम् । अयं लेपो हन्ति दद्रु पामानं वै गरं तथा ॥ सोमराजस्य वीजानि नवनीतयुतानि च । मधुनास्वादितानि स्युः शुक्लकुष्ठहराणि वै । तक्रानुपानतो रुद्र ! नात्र कार्य्या विचारणा ॥ सितापराजितामूलं वर्त्तितं वास्यवारिणा । तल्लेपो रुद्र ! मासेन शुक्लकुष्ठविनाशनः ॥ माहिषं नवनीतञ्च सिन्दूरञ्च मरीचकम् । पामा विलेपिता नश्येद्बहुलापि वृषध्वज ! ॥ विशुष्कगम्भारिमूलं पक्वक्षीरेण संयुतम् । भक्षितं शुक्लपित्तस्य विनाशकरमीश्वर ! ॥ मूलकस्य च वीजानि अपमार्गरसेन वै । पिष्टानि तेन लेपेन सिह्लिका रुद्र ! नश्यति ॥ कदलीक्षारसंयुक्ता हरिद्रा सिह्लिकापहा । रम्भापामार्गयोः क्षार एकस्तैलविमिश्रितः ॥ तदभ्यङ्गान्महादेव ! सद्यः सिध्म विनश्यति । कुष्माण्डनालक्षारस्तु सगोमूत्रश्च तत्त्वचः ॥ जलपिष्टा हरिद्रा च सिद्धा मन्दानलेन हि । माहिषेण पुरीषेण वेष्टिता वृषभध्वज ! ॥ अस्या उद्वर्त्तनं कुर्य्यादङ्गगौरत्वमीश्वर ! । तिलसर्षपसंयुक्तं हरिद्राद्वयकुष्ठकम् ॥ तेनोद्वर्त्तितदेहः स्यादुज्ज्वलः सुरभिः पुमान् । मनोहरश्चानुदिनं दूर्व्वाणां काकजङ्घया ॥ अर्ज्जुनस्य तु पुष्पाणि जम्बुपत्रयुतानि च । सलोध्राणि च तल्लेपो देहदुर्गन्धतां हरेत् ॥ मन्दोष्णलोध्रनीरं वै चूर्णन्तु कनकस्य च । तेनोद्वर्त्तितदेहस्य हरेद्ग्रीष्मप्रसारिकाम् ॥ त्वग्दोषश्चैव देवेन्द्र ! घर्म्मदोषश्च नश्यति । काकजङ्घोद्वर्त्तनञ्च अङ्गरागकरं भवेत् ॥ यष्टीमधु शर्करा च वासकस्य रसो मधु । एतत् पीतं रक्तपित्तकामलापाण्डुरोगनुत् ॥ रक्तपित्तं हरेत् पीतो वासकस्य रसो मधु । स्वापकाले तोयपानात् पीनसं प्रहितं हरेत् ॥ विभीतकस्य वै चूर्णं पिप्पलीसैन्धवस्य च । पीतं सकाञ्जिकं हन्ति स्वरभेदं महेश्वर ! ॥ चूर्णमामलकस्यैव पीतं शूलहरं परम् ॥ मनःशिला बलामूलं काकपर्णञ्च गुग्गुलुम् । जातीपत्रं कोलिपत्रं तथा चैव मनःशिला । एभिश्चैव कृता वर्त्तिर्वदराग्नौ महेश्वर ! ॥ धूमपानं काशहरं नात्र कार्य्या विचारणा ॥ त्रिफलापिप्पलीचूर्णं भक्षितं मधुना युतम् ॥ भोजनादौ हि समधु पिपासां त्वरितं हरेत् । विल्वमूलञ्च समधु गुडूचीक्वथितं जलम् ॥ पीतं हरेच्च त्रिविधं छर्दि वै नात्र संशयः । पीतादूर्व्वा छर्दिनुत् स्यात् पिष्टा तण्डुलवारिणा” ॥ इति गारुडे १९४ अध्यायः ॥ * ॥ हरिरुवाच । “पुनर्णवाया मूलञ्च श्वेतं पुष्ये समाहृतम् ।

वारिपीतं तस्य पार्श्वे भवनेषु न पन्नगाः ॥ तार्क्षं मूर्त्तिं वहेद्यो वै भल्लूकदन्तनिर्मिताम् । स पन्नगैर्न दश्येत यावज्जीवं वृषध्वज ! ॥ पिबेद्गरुडमूलं यः पुष्यर्क्षे रुद्र ! वारिणा । तस्मिन्नपास्तदशना नागाः स्युर्नात्र संशयः ॥ पुष्ये लज्जालुकामूले हस्तबद्धे तु पन्नगान् । गृह्णीयाल्लेपतो वापि नात्र कार्य्या विचारणा ॥ पुष्ये श्वेतार्कमूलञ्च पीतं शीतेन वारिणा । नश्येत दन्तकविषं करवीरादिजं विषम् ॥ महाकालस्य वै मूलं पिष्टं तत् काञ्जिकेन वै । वोड्रमण्डलिकानाञ्चतल्लेपो हरते विषम् ॥ तण्डुलीयकमूलञ्च पिष्टं तण्डलवारिणा । घृतेन सह पीतन्तु हरेत् सर्पविषाणि च ॥ नीली लज्जालुकामूलं पिष्टं तण्डुलवारिणा । पीत्वा दद्दष्टकविषं नश्येदेकेन चोभयोः ॥ कुष्माण्डकफलरसः सगुडः सहशर्करः । पीतः सदुग्धो मोहन्तु तद्दष्टस्य विषस्य वै ॥ तथा काद्रवभूतस्य मोहस्य हर एव च । यष्टीमधुसमायुक्ता पीता च सितशर्करा ॥ सदुग्धा च त्रिरात्रेण मूषाविषहरा भवेत् ॥ चुम्बुकत्रयपानाच्च वांरिणः शीतलस्य वै । ताम्बूलजग्धरोमाञ्च मुखलाला विनश्यति ॥ घृतं सशर्करं पीत्वा मद्यपानमदो न वै । कृष्णाङ्कोठस्य मूलेन पीतम्त्क्वथितं जलम् । ततो नश्येद्दारुविषं त्रिरात्रेण महेश्वर ! ॥ उष्णं गव्यघृतं पीतं सैन्धवेन समन्वितम् । नाशयेत्तन्महादेव ! वेदनां वृश्चिकोद्भवाम् ॥ कुसुम्भं कुङ्कुमञ्चैव हरितालं मनःशिला । करञ्जपिशितञ्चैव अर्ककीटञ्च शाल्मली ॥ विषं नॄणां विनश्येत एतेषां भक्षणाच्छिव ! । दीपतैलप्रदानाच्च दंशे वृश्चिकजे शिव ! ॥ खर्ज्जुरकविषं नश्येत्तदा वै नात्र संशयः । दंशस्थानं वृश्चिकस्य रुद्र ! गुग्गुलुधूपितम् ॥ विषं नश्येत्ततो रुद्र ! तात्र कार्य्या विचारणा ॥ अङ्कोठपत्रधूपेन नश्येन्मषिकजं विषम् ॥ नागेश्वरमरीचानि शुण्ठी तगरपादिका । नश्येन्मधुमक्षिकाया एतेषां लेपतो विषम् ॥ शतपुष्पा सैन्धवञ्च साज्यं वा तेन लेपतः । शिरीषस्य च वीजं वै सितक्षीरेण घर्षितम् ॥ तल्लेपेन महादेव ! नश्येदुन्दुरुजं विषम् ॥ ज्वलिताग्निना विसेकी तथा दर्द्दुरजं विषम् ॥ धुस्तूरकरसोन्मिश्रं क्षीराज्यगुडपानतः । शूनां विषं विनश्येत शशाङ्ककृतशेखर ! ॥ वटनिम्बशमीनाञ्चवल्कलैः क्वथितं जलम् । तत्सेकान्नखदन्तानां नश्येद्व विषवेदनाम् ॥ देवदारु हरिद्रा च गैरिकस्य च लेपनात् । नागेश्वरं हरिद्रे द्वे मञ्जिष्ठा देवदारुकम् । एभिर्लेपाद्विनश्येत लूताविषमुमापते” ! ॥ इति गारुडे १९५ अध्यायः ॥ * ॥ हरिरुवाच । “एकं पुनर्णवामूलं अपामार्गस्य वा शिव ! । सरसं योनिविक्षिप्तं बराङ्गस्य व्यथां हरेत् ॥

पृष्ठ १/३१४

:प्रसूतिवेदनाञ्चैव तरुणीनां व्यथा हरेत् ॥ मूमिकुष्माण्डमूलं वै शालितण्डुलवारिणा । सप्ताहं दुग्धपीतं स्यात् स्त्रीणां बहुपयस्करम् ॥ रुद्रेन्द्रवारुणीमूललेपात् स्त्रीस्तनवेदना । नश्येत् घृतविपक्वा च कार्य्यावश्यं तु पालिका । मक्षिता सा महेशान ! योनिशूलं विनाशयेत् ॥ प्रलेपिता कारवेल्लमूलेनैव विनिर्गता । योनिः प्रवेशमायाति नात्र कार्य्या विचारणा ॥ नीलीपटोलमूलानि साज्यानि तिलवारिणा ॥ पिष्टान्येषां प्रलेपो वै ज्वालागर्द्दभरोगनुत् ॥ पाठामूलं रुद्र ! पीतं पिष्टं तण्डुलवारिणा । पापरोगहरं स्याच्च कुष्ठपानन्तथैव च ॥ वास्योदकञ्च समधु पीतमन्तर्गतस्य वै । पापरोगस्य सन्तापनिवृत्तिं कुरुते शिव ! ॥ कदलीमेकुचं पीतं पिष्ट्वा तण्डुलवारिणा । स्त्रीणाञ्चैव महादेव ! रक्तस्रावं हि वारयेत् ॥ घृततुल्या रुद्र ! लाक्षा पीता क्षीरेण वै सह । प्रदरं हरते रोगं नात्र कार्य्या विचारणा ॥ द्विजयष्टीत्रिकटुकं चूर्णं पीतं हरेच्छिव ! । तिलक्वाथेन संयुक्तं रक्तगुल्मं स्त्रिया हर ! ॥ कुसुमस्य निबद्धञ्च तरुणीनां महेश्वर ! । रक्तोत्पलस्य वै कन्दं शर्करातिलसंयुतम् ॥ पीतं सशर्करं स्त्रीणां धारयेत् गर्भपातनम् । रक्तस्रावस्य नाशः स्यात् शीतोदकनिषेवनात् ॥ पीतन्तु काञ्जिकं रुद्र ! क्वथितं शरपुंखया । हिङ्गुसैन्धवसंयुक्तं शीघ्रं स्त्रीणां प्रसूतिकृत् ॥ मातुलुङ्गस्य वै मूलं कटिबद्धं प्रसूतिकृत् । अपामार्गस्य वै मूलं योनिस्थञ्च प्रसूतिकृत् ॥ अपामार्गस्य वै मूले गर्भवत्यास्तु नामतः । उत्पाट्यमाने सकले पुत्त्रः स्यादन्यथा सुता ॥ अपामार्गस्य वै मूले नारीणां शिरसि स्थिते । गर्भशूलं विनश्येत नात्र कार्य्या विचारणा ॥ कर्पूरमदनफलमधुकैः पूरितः शिव ! । योनिः शुभा स्याद्वृद्धाया युवत्याः किं पुनर्हर ! ॥ यस्य बालस्य तिलकः कृतो गोरोचनाख्यया । शर्कराकुष्ठपानञ्च दत्तं स स्याच्च निर्भयः ॥ विषभूतग्रहादिभ्यो व्याधिभ्यो बालकः शिव ! । शङ्खनाभिवचाकुष्ठलोहानां धारणं सदा ॥ बालानामुपसर्गेभ्यो रुद्र ! रक्षाकरं भवेत् । पलाशचूर्णं समधु गव्याज्यामलकान्वितम् ॥ सविडङ्गं पीतमात्रं नरं कुर्य्यान्महामतिम् । मासैकेन महादेव ! जरामरणवर्ज्जितम् ॥ पलाशवीजं सघृतं तिलमध्वन्वितं समम् । सप्ताहं भक्षितं रुद्र ! जरां नयति संक्षयम् ॥ रुद्रामलकचूर्णं वै मधुतैलघृतान्वितम् । जग्ध्वा मांसं युवा स्याच्च नरो वागीश्वरो भवेत् ॥ शिवामलकचूर्णं वै मधुना उदकेन वा । वलानि कुर्य्यान्नासायाः प्रत्यूषे भक्षितं शिव ! ॥ कुष्ठचूर्णं साठ्यमधु प्रातर्जग्ध्वा मवेन्नरः । साक्षात् सुरभिदेहो वै जीवेद्वर्षसहस्रकम् ॥ माषस्य बिदलान्येव वितुषाणि महेश्वर ! । घृतमावितशुष्काणि मयसा साधितानि वै ॥

शर्कराज्यपयोभिश्च भक्षयित्वा च कामयेत् । स्त्रीणां शतं महादेव ! तत्क्षणान्नात्र संशयः ॥ रसश्चैरण्डतैलेन गन्धकेन शुभो भवेत् । त्रिफलोदकसंघृष्टो बलकृद्भक्षणाद्भवेत् ॥ दुग्धं वितुषमार्षञ्च शिम्बीवीजैश्च साधितम् । अपामार्गस्य तैलेन पीतं स्त्रीशतकामकृत्” ॥ इति गारुडे १९६ अध्यायः ॥ * ॥ हरिरुवाच । “या गौर्द्वेष्टि स्वकं वत्सं तस्या देयं स्वकं पयः । लवणेन समायुक्तं तस्या वत्सः प्रियो भवेत् ॥ शुनोऽस्थि कण्ठबद्धं हि महिषीणां गवान्तथा । कृमिजालं पातयति सकलं नात्र संशयः ॥ गोजङ्गलाभिपातः स्यात् गुञ्जामूलस्य भक्षणात् । वरुणफलस्य रसं करेण मथितं शिव ! ॥ चतुष्पादद्विपदयोः कृमिजालं निपातयेत् । व्रणञ्च शमयेद्रुद्र ! यवानां पूरणात्तथा ॥ गजमूत्रस्य वै पानं गोमहिष्युपसर्गनुत् । समसूरं शालिवीजं पीतं तक्रेण घर्षितम् ॥ क्षीरं गोमहिषस्यैव गोः पुंसश्च हितं भवेत् । पत्रञ्च शरपुंङ्खाया दत्तं सलवणं शिव ! ॥ वारिस्फोटं हयानाञ्च वेशराणां विनाशयेत् । अश्वाश्च सुन्दरच्छाया भवन्ति च न संशयः ॥ गृहकुमारीपत्रं वै दत्तं सलवणं हर ! । तुरङ्गमवेशराणां कण्डुनुत् स्याद्दशाहतः” ॥ इति गारुडे १९७ अध्यायः ॥ * ॥ हरिरुवाच । “चित्रकस्याष्टभागानि शूरणस्य च षोडश । शुण्ठ्याश्चत्वारि भागानि मरीचानां द्वयं तथा ॥ पिप्पली पिप्पलीमूलं विडङ्गानां चतुष्टयम् । अष्टौ मुषलीभागाश्च त्रिफलायाश्चतुष्टयम् ॥ द्विगुणेन गुडेनैषां मोदकानि हि कारयेत् । तद्भक्षणमजीर्णं हि पाण्डुरोगञ्च कामलाम् ॥ अतिश्रोणि च मन्दाग्निं प्लीहाद्यञ्च निवारयेत् । विल्वाग्निमन्थश्योनाकपाटलापारिभद्रकम् ॥ प्रसारण्यश्वगन्धा च वृहती कण्टकारिका । बला चातिबला रास्ना श्वदंष्ट्रा च पुनर्णवा ॥ एरण्डशारिवा पर्णी गुडूची कपिकच्छरा । एषां दशपलान् भागान् क्वाथयेत् सलिलेऽमले ॥ तेन पादावशेषेण तैलपात्रे विपाचयेत् । आजं वा यदि वा गव्यं क्षीरं दत्त्वा चतुर्गुणम् ॥ शतावरीरसञ्चैव तैलतुल्यं प्रदापयेत् । द्रव्याणि यानि पेष्याणि तानि वक्ष्यामि तच्छणु ॥ शतपुष्पा देवदारु बला पर्णी वचागुरु । कुष्ठं मांसी सैन्धवञ्च पलमेकं पुनर्णवा ॥ पाने नस्ये तथाभ्यङ्गे तैलमेतत् प्रदापयेत् । हृच्छूलं पार्श्वशूलञ्च गण्डमालाञ्च नाशयेत् ॥ अपस्मारं वातरक्तमायुष्मांश्च पुमान् भवेत् । गर्ठ्भमश्वतरी विन्द्यात् किं पुनर्मानुषी शिव ! ॥ अश्वानां वातभग्नानां कुञ्जराणां नृणां तथा । तैलमेतत् प्रयोक्तव्यं सर्व्ववातविकारिणाम् ॥ हिङ्गु तुम्बुरु शुण्ठ्या च साध्यं तैलन्तु सार्षपम् । एतद्धि पूरणं श्रेष्ठं कर्णशूलापहं परम् ॥

शुष्कमूलकशुण्ठीनां क्षारो हिङ्गुलनागरम् । शुष्कं चतुर्गुणं दद्यात्तैलमेतैर्विपाचयेत् ॥ वाधिर्य्यं कर्णशूलञ्च पूयस्रावश्च कर्णयोः । क्रमयश्च विनश्यन्ति तैलस्यास्य प्रपूरणात् ॥ शुष्कमूलकशुण्ठीनां क्षारो हिङ्गुलनागरम् । शतपुष्पी वचा कुष्ठं दारु शिग्रु रसाञ्जनम् ॥ सौवर्च्चलं यवक्षारं सामुद्रं सैन्धवं तथा । भुजग्रन्थि विडं मुस्तं मधु शुक्लं चतुर्गुणम् ॥ मातुलुङ्गरसञ्चैव कदलीरसमेव च । तैलमेभिर्विपक्तव्यं कर्णशूलापहं परम् ॥ व्याधिजः कर्णनादश्च पूयस्रावश्च दारुणः । पूरणादस्य तैलस्य क्रमयः कर्णयोः खिलाः ॥ क्षिप्रं विनाशमायान्ति शशाङ्ककृतशेखर ! । क्षारतैलमिदं श्रेष्ठं मुखदन्तामयापहम् ॥ चन्दनं कुङ्कुमं मांसी कर्पूरो जातिपत्रिका । जातीकक्कोलपूगानां लवङ्गस्य फलानि च ॥ अगुरूशीरकस्तुर्य्यः कुष्ठं तगरनालिका । गोरोचना प्रियङ्गुश्च चोलो दमनकं नखम् ॥ सरलः सप्तपर्णश्च लाक्षा चामलकी तथा । कर्पूरकः पद्मकञ्च एतैस्तैलं प्रसाधितम् ॥ प्रस्वेदमलदौर्गन्ध्यकण्डुकुष्ठहरं परम् । पुमान्युवा स्यात्शुक्राढ्यः स्त्रीणां चात्यन्तदुर्ल्लभः । स्त्रीशतं गच्छते रुद्र ! बन्ध्यापि लभते सुतम् ॥ यमानी चित्रकं धान्यं त्र्युषणं जीरकं तथा । सौवर्च्चलं विडं वच्यं पिप्पलीमूलराजिकम् । एभिः पचेत् घृतप्रस्थं जलप्रस्थाष्टसंयुतम् ॥ मर्म्मार्शोगुल्मश्वयथुं हन्ति वह्निं करोति वै ॥ मरीचं त्रिवृतं कुष्ठं हरितालं मनःशिला । देवदारुहरिद्रे द्वे कुष्ठं मांसी च चन्दनम् । विशाला करवीरञ्च अर्कक्षीरं शकृद्रसम् ॥ एषाञ्च कार्षिको भागो विषस्यार्द्धपलं भवेत् । प्रस्थं कटुकतैलस्य गोमूत्रेऽष्टगुणे पचेत् ॥ मृत्पात्रे लौहपात्रे वा शनैर्मृद्वग्निना पचेत् । पामा विचर्च्चिका चैव दद्रुविष्फोटकानि च ॥ अभ्यङ्गेन प्रणश्यन्ति कोमलत्वञ्च जायते । प्रसूतान्यपि श्वित्राणि तैलनानेन म्रक्षयेत् ॥ चिरोत्थितमपि श्वित्रं विवर्णं तत्क्षणाद्भवेत् । पटोलपत्रं कटुका मञ्जिष्ठा शारिवा निशा ॥ जाती शमी निम्बपत्रं मधुकं क्वथितं घृतम् । एभिर्लेपात् स्युररुजो व्रणा वै स्राविणः शिव ! ॥ शङ्खपुष्पी वचा सोमा ब्राह्मी ब्रह्मसुवर्च्चला । अभया च गुडूची च अटरूषकवाकुची ॥ एतैरक्षसमैर्भागैर्घृतप्रस्थं विपाचयेत् ॥ कण्टकार्य्या रसं प्रस्थं क्षीरप्रस्थसमन्वितम् । एतद्ब्राह्मीघृतं नाम स्मृतिमेधाकरं परम् ॥ अग्निजिह्वा वचा वासा पिप्पली मधु सैन्धवम् । सप्तरात्रप्रयोगेण किन्नरैः सह गीयते ॥ अपामार्गो गुडूची च कुष्ठं शतावरी वचा । शङ्खपुष्प्यभया साज्यं विडङ्गं भक्षितं समम् । त्रिभिर्दिनैर्नरं कुर्य्याद्ग्रन्थाष्टशतधारिणम् ॥ अद्भिर्वा पयसाज्येन मासमेकन्तु सेविता । वचा कुर्य्यान्नरं प्राज्ञं श्रुतिधारणसंयुतम् ॥

पृष्ठ १/३१५

:चन्द्रसूर्य्यग्रहे पीतं पलमेकं पयोऽन्वितम् । वचायास्तत्क्षणं कुर्य्यात् महाप्रज्ञान्वितं नरम् ॥ भूनिम्बनिम्बत्रिफलापर्पटैञ्च शृतं जलम् । पटोलीमुस्तकाभ्याञ्च वासकेन च नाशयेत् । विस्फोटकानि व्यक्तानि नात्र कार्य्या विचारणा । कतकस्य फलं शङ्खं सैन्धवं त्र्युषणं वचा ॥ फेनो रसाञ्जनं क्षौद्रं विडङ्गानि मनःशिला । एषां वर्त्तिर्हन्ति काचं तिमिरं पटलं तथा ॥ प्रस्थे द्वे गण्डमालानां क्वाथयेद्द्रोणम्रम्भसाम् । चतुर्भागावशेषेण तैलप्रस्थं विपाचयेत् ॥ काञ्जिकस्याढकं दत्त्वा पिष्टान्येतानि दापयेत् । पुनर्णवा गोक्षुरकं सैन्धवं युषणं वचा ॥ सरलं सुरदारुश्च मञ्जिष्ठा कण्ठकारिका । नस्यपानाद्धरत्येव कर्णशूलं हनुग्रहम् ॥ वाधिर्य्यं सर्व्वरोगांश्च अभ्यङ्गाच्च महेश्वर ! ॥ पलद्वयं सैन्धवञ्च शुण्ठी चित्रकपञ्चकम् । पञ्चप्रस्थं त्वारनालं तैलप्रस्थं पचेत्ततः । ग्रहगृह्यस्वरप्लीहसर्व्ववातविकारनुत् ॥ उदुम्बरं वटप्लक्षं जम्बुद्वयमथार्ज्जुनम् । पिप्पलञ्च कदम्बञ्च पलाशं लोध्रतिन्दुकम् ॥ मधुकमाम्रसर्जञ्च वदरं पद्मकेशरम् । शिरीषवीजं कतकमेतत्क्वाथेन साधितम् । तैलं हन्ति व्रणाल्लेपाच्चिरकालभवानपि” ॥ इति गारुडे १९८ अध्यायः ॥ * ॥ हरिरुवाच । “पाठा द्वे रजनी कुष्ठमश्वगन्धाजमोदकम् । वचा त्रिकटुकञ्चैव लवणं चूर्णमुत्तमम् ॥ ब्राह्मीरसे भावितञ्च सर्पिर्मधुसमन्वितम् । सप्ताहं भक्षितं कुर्य्यान्मदैश्वर्य्यं मतिं पराम् ॥ सिद्धार्थकवचाहिङ्गुकरञ्जं देवदारु च । मञ्जिष्ठा त्रिफला श्वेता शिंरीषो रजनीद्वयम् ॥ प्रियङ्गुनिम्बत्रिकटु गोमूत्रेणावघर्षितम् । नस्यमालेपनञ्चैव स्नानमुद्वर्त्तनं तथा ॥ अपस्मारविषोन्मादशोषालक्ष्मीज्वरापहम् । भूतेभ्यश्च भयं हन्ति राजद्वारे च शासनम् ॥ निम्बकुष्ठे हरिद्रे द्वे शिग्रु सर्षपजस्तरुः । देवदारु पटोलञ्च धान्यं तक्रेण घर्षितम् ॥ देहं तलाक्तगात्रं वै अनेनोद्वर्त्तयेत्ततः । पामाः कुष्ठानि नश्येयुः कण्डुं पिटकसक्थिकीम् ॥ सामुद्रं सैन्धवं क्षारो राजिका लवणं विडम् । कटुलोहरजः कीटं त्रिवृत् शूरणकं समम् ॥ दधिगोमूत्रपयसा मन्दपावकपाचितम् । एतच्चाग्निबलं चूर्णं पिबेदुष्णेन वारिणा ॥ जीर्णे जीर्णे च भुञ्जीत मासादिघृतभोजनम् । नाभिशूलं मूत्रशूलं गुल्मप्लीहभवञ्च यत् । सर्व्वशूलहरं चूर्णं जठरानलदीपनम् । परिणामसमुत्थस्य शूलस्य च हितं परम् ॥ अभयामलकं द्राक्षा पिप्पली कण्टकारिका । शृङ्गं पुनर्णवा शुण्ठी जग्ध्वा काशं निहन्ति वै ॥ अभयामलकं द्राक्षा पाठा चैव विभीतकम् । शर्क्करा च समञ्चैव जग्धं ज्वरहरं भवेत् ॥ त्रिफला वदरं द्राक्षा पिप्पली च विरेचकृत् ।

हरीतकी सोष्णनीरा लवणञ्च विरेचकृत् ॥ कूर्म्ममत्स्याखुमहिषगोशृगालाश्च वानराः । विडालवर्हिकाकाश्च वराहोलूककुक्कुटाः ॥ हंस एषाञ्च विण्मूत्रं मांसं वा रोमशोणितम् । धूपं दद्यात् ज्वरार्त्तेभ्य उन्मत्तेभ्यश्च शान्तये ॥ अपस्माराभिभूतेभ्यो ग्रहार्त्तेभ्यश्च शान्तये । एतान्यौषधजातानि कथितानि महेश्वर ! ॥ निहन्ति यानि रोगाणि वृक्षमिन्द्राशनिर्यथा । औषधे भगवान् विष्णुः स्मृतोऽसौ रोगनुद्भवेत् ॥ ध्यातोऽर्च्चितः स्तुतो वापि नात्र कार्य्याविचारणा” ॥ इति गारुडे १९९ अध्यायः ॥ (विष्णुः । यथा महाभारते । विष्णोः सहस्रनाम- कीर्त्तने । १३ । १४९ । ४४ । “अमृतांशूद्भवो भानुः शशविन्दुः सुरेश्वरः । औषधं जगतः सेतुः सत्यधर्म्मः पराक्रमः” ॥) औषरं, क्ली, (उषरे भवं । उषर + अण् ।) पांशव- लवणम् । अयस्कान्तभेदः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (पांशवलवणशब्देऽस्य गुणादिकं ज्ञेयम् ॥) औषरकं, क्ली, (औषर + स्वार्थे कन् ।) मृत्तिका- लवणम् । खारी लूण इति भाषा । तत्पर्य्यायः । सार्व्वगुणम् २ सर्व्वसंसर्गलवणम् ३ उषरकम् ४ साम्बरम् ५ बहुलवणम् ६ मेलकलवणम् ७ मिश्रम् ८ । अस्य गुणाः । कटुत्वम् । क्षारत्वम् । तिक्तत्वम् । वातकफनाशित्वम् । विदाहित्वम् । पित्तमलबन्धमूत्रसंशोषकारित्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ औष्ट्रकं, क्ली, (उष्ट्राणां समूहः । उष्ट्रस्य विकारः अवयवो वा । उष्ट्र + “गोत्रोक्षोष्ट्रोरभ्रेति” । ४ । २ । ३९ । वुञ् ।) उष्ट्रसमूहः । इत्यमरः ॥ उटेर पाल इति भाषा । (उष्ट्रदुग्धार्थे यथा ॥ वाभटे सूत्रस्थाने । ५ अ ॥ “ईषद्रूक्षोष्णलवणमौष्ट्रकं दीपनं लघु । शस्तं वातकफानाहक्रिमिशोफोदरार्शसाम्” ॥) औष्म्यं, क्ली, (उष्मन् + ष्यञ् ।) उष्मणो भावः । उष्णता ॥ (यथा रघुः । १७ । ३३ । “पूर्ब्बराजवियोगौष्म्यं कृत्स्नस्य जगतो हृतम्” ॥) अं अं अंकारः । स तु अनुस्वारः । तन्त्रमते पञ्चदश- स्वरवर्णः । (स तु पाणिन्यादिमते अयोगवाह एव “अयोगवाहा विज्ञेया आश्रयस्थानभागिनः” । इत्यक्तेः । नस्ति योगः अक्षरसमाम्नायसूत्रेषु येषां ते अयोगास्तथापि वाहयन्ति णत्वषत्वकार्य्यं नि- र्व्वाहयन्तीति वाहाः अयोगाश्च ते वाहाश्चेति अयोगवाहा अनुस्वारविसर्गजिह्वामूलीयोपाध्मा- नीया इत्यर्थः ।) विन्दुमात्रानुनासिकवर्णोऽयं अकार उच्चारणार्थः । वोपदेवेनास्य नुरिति संज्ञा कृता । स तु नकार- मकारस्थानेऽपि भवति ॥ * ॥ “नुवीपूर्ब्बेण संबद्धौ मून्यौ तु परगामिनौ । चत्वारोऽयोगवाहाख्या णत्वकर्म्मण्यचो मताः” ॥ इति दुर्गादासः ॥ * ॥

“अंकारं विन्दुसंयुक्तं पीतविद्युत्समप्रभम् । पञ्चप्राणात्मकं वर्णं ब्रह्मादिदेवतामयम् ॥ सर्व्वज्ञानमयं वर्णं विन्दुत्रयसमन्वितम्” ॥ इति कामधेनुतन्त्रम् ॥ (वङ्गीयभाषायाम् ।) तस्य लेखनप्रकारो यथा । “अकाररूपशीर्षे तु दक्षिणे विन्दुरूपिणी । ब्रक्ष्मा विष्णुश्च रुद्रश्च क्रमशस्तासु तिष्ठति ॥ या तु विन्दुमयी रेखा सैवाद्या शक्तिरीरिता” ॥ इति वर्णोद्धारतन्त्रम् ॥ * ॥ अस्य नामानि यथा । “अंकारश्चक्षुषो दन्तो घटिका समगुह्यकः । प्रद्युम्नः श्रीमुखी प्रीतिर्वीजयोनिर्वृषध्वजः ॥ परं शशी प्रमाणीशः सोमविन्दुः कलानिधिः । अक्रूरश्चेतना नादपूर्णा दुःखहरः शिवः ॥ शिवः शम्भुर्नरेशश्च सुखदुःखप्रवर्त्तकः । पूर्णिमा रेवती शुद्धः कन्याचरवियद्रविः ॥ अमृताकर्षिणी शून्यं विचित्रा व्योमरूपिणी । केदारो रात्रिनाशश्च कुब्जिका चैव वुद्वुदः” ॥ इति तन्त्रशास्त्रम् ॥ अं, क्ली, परं ब्रह्म । इत्येकाक्षरकोषः ॥ (महेश्वरः । यदुक्तम् महाभारते १३ । १७ । १२६ । “विन्दुर्विसर्गः सुमुखः शरः सर्व्वायुधः सहः” ॥) अः अः अःकारः स च विसर्गः । द्विविन्दुमात्रकण्ठ्यवणा- ऽयं अकार उच्चारणार्थः । तन्त्रमते स च षोडश- स्वरवर्णः । (पाणिन्यादिमते अयं अयोगवाहएव । अयोगवाहस्य व्युत्पत्तिस्तु अनुस्वारशब्दे द्रष्टव्या ।) वोपदेवेनास्य विरिति संज्ञा कृता । स तु सका- ररकारयोः स्थानेऽपि भवति ॥ * ॥ “अःकारं परमेशानि ! विसर्गसहितं सदा । अःकारं परमेशानि ! रक्तविद्युत्प्रभामयम् ॥ पञ्चदेवमयो वर्णः पञ्चप्राणमयः सदा । सर्व्वज्ञानमयो वर्ण आत्मादितत्त्वसंयुतः ॥ विन्दुत्रयमयो वर्णः शक्तित्रयमयः सदा । किशोरवयसाः सर्व्वे गीतवाद्यादितत्पराः ॥ शिवस्य युवती एताः स्वयं कुण्डली मूर्त्तिमान्” ॥ इति कामधेनुतन्त्रम् ॥ (वङ्गीयभाषायां) तस्य लेखनप्रकारो यथा । “अकाररूपदक्षे तु द्विविन्दुरध ऊर्द्ध्वतः । ब्रह्मेशविष्णवस्तासु मात्रा शक्तिः समीरिता ॥ विन्दुद्वयान्विता रेखा सैवाद्या शक्तिरीरिता” ॥ इति वर्णोद्धारतन्त्रम् ॥ * ॥ अस्य नामानि यथा । “अः कण्ठको महासेनः कालापूर्णामृता हरिः । इच्छा भद्रा गणेशश्च रतिर्विद्यामुखी सुखम् ॥ द्विविन्दुरसना सोमोऽनिरुद्धो दुःखसूचकः । द्विजिह्वः कुण्डलं वक्त्रं सर्गः शक्तिर्निशाकरः सुन्दरी सुयशानन्ता गणनाथो महेश्वरः” ॥ इति तन्त्रशास्त्रम् ॥ अः, पुं, महेश्वरः । इत्येकाक्षरकोषः ॥ (यदुक्तम्, -- महाभारते १३ । १७ । १२६ । “विन्दुर्विसर्गः सुमुखः शरः सर्व्वायुधः सहः” ॥)