स्कान्दशारीरकः

स्कान्दशारीरकः [[लेखकः :|]] १९३८

Barcode : 5990010121732 Title - The Skandasaririka Author - K sambasiva Shastri Language - sansk। Pages - 270 Publication Year - 1941 Barcode EAN.UCC-13 ||| s€61 61273? TRIP AND BUM SA N S K RIT S D RIES No. CXXXVII. Sri Githodayamatari MHo. XXII. THE SKANDASARRAKA with commentary EDITED BY K. S A M B A $1 A S A STR Crator of he Depabase fe he Phaeton Orict Xen Prisatra. PUBLISHED UNDER THE AUTHORITY OF THE GOVERNMENT OF E5 EFGHINGS Eg MAHARAJA OF TRAVANCORE, PRIVANDRUG: PANDED BY EglsUPERINTENDEN, GOVERNMENT PRESS, I938. An Right Roerved.) अनन्तशयनसंस्कृतग्रन्थावलिः अन्थाङ्कः ११७. औचित्रोदयमञ्जरी ग्रन्थाङ • कान्दशारीरक!। सव्याख्यम् । पौरस्त्यनन्थप्रकाशनकार्याध्यक्षेण के. साम्बशिवशाक्षिणा संशोविल । अनन्तशयने महोक्षतमहामहिमश्रीचिश्रावतारमहाराजशासनेन राजकीयक्षुद्रणयन्त्रालये तदध्यक्षेण मुद्रयित्वा प्रकाशितम् । खम्बा ३ . केरल १८ ई.

-)

==e '१

A ॥ श्रीः ॥ ॥ * श्रीमूलावनिपालमौलिमणिना समितीरित्र

• श्रीमूलात्मजानिस्तथा सहजया लक्ष्म्या च सम्भावितः । ॐ

t; स्वातिज्योतिरिवादितः समुदितश्चित्रवरः स्वयं जा ; मार्ताण्डाग्रसरो विराजति महारजः स रभाभिधः ॥ *

भास्वद्वर्णमणिः प्रवालशूला झुलूबहारिणी

• श्रीमद्वश्विवसुन्धरानवयशोराशिप्रकाशानि

त्मिका । * उत्फुलत्सुकृतिप्रसाधनभृतामोदोन्नदडिण्डिमा 2 श्रीचित्रोदयमञ्जरी सुमनसां सर्वस्वमुज्नृम्भताम् । ] । के. साम्बशिवशास्त्री .

।

-

= == ========== The publication of this work, Skandakीriraka, is a rate ornament to the Sricitrodayamanjari Sanskrit Series since its very existence has not till now been known or even heard of anywhere. Besides, it refects great credit on the land of Kerala that such a rare and valuable mannscript treasured in the Library of H. H. The Maha Raja of Travancore is being published for the first time. The work is of immonse help t; one and all in so far as it serves as a sure and safe guide to , and Karl of misfortunes which are foretold with certainty from the various marks noticeable here and there on the human body. The Science of Astrology is believed to have been frst created and then revealed by God Skanda for the beneft of the world at large and the present work which conforms to the principles of that Science is fittingly termed Sknda १irakkann, the word स्कान्दं meaning, revealed by God Skanda and शारीरङ, that, which aids to the clear understanding of the is system otherwise of prognostication styled Rekhवstra by the as corpoal evidenced marks by . the The follo- work ing verse : धर्माधर्मपरीपाको लेखाभिर्युज्यते नृणाम् । इति प्रकाशितास्तासां लक्षणं प्रविविच्यते ॥ (पृष्ठम् १.) the results of the good and,evil actions of huthan beings are indicated in two ways in Astrology, first, by the lustrous planets in the horizon and secondly, by the corporal marks which are the indications of the internal system. The present work belongs to the latter classification. This fact is fully explained in the following passage in the commentary:

• तत्र प्रथमं बाह्मज्योतिर्मयर्यादिग्रहरूपेण परिणतस्य सुकृतदुष्कृतांशस्य

ततविषादिलक्षणं फखं विदधतः सूचयतश्च तारतम्येन स्थितस्य विशेषसिद्धियोति शास्त्रेण विभज्य पूर्वखण्डे प्रदर्शितास्माभिः । सम्प्रख्याध्यात्मिकज्योतिर्मयरेखाविरूपेण परिणतस्य सुकृतदुष्कृतांशस्य तत्सद्विद्युद्विलक्षणं फलं तथैव विदधतः सूचयस तार लॅम्यने स्थितस्य सूचयतो विशेषसिद्धिरस्मिन् खण्डे उंयोतिश्शास्त्रेण तथैव फलं अवश्यंते ।" (५ *) 9 From the above passage it is also evident that there is a-Khanda preceding the portion in this wor which has yet to be searched out, and special attention is being devoted to collect and publish that Khanda also. The use of the plural in the word लेखभिः in the passage ‘लेखशब्दथोपकक्षकोऽन्येषामच्यविनाभावसम्बवतां सामान्यतोऽनुभूयमाः गनां प्रेक्ष्यप्रेक्षकंतटस्थचेष्टांग संस्य’ बेर्णस्य च प्रेक्षकगतस्येति त्रऽउग्रम् ।" पृ० ३). as including also the varieties thereof . is thus° justified. The prognostication from the actions and positions of the standars-by which also deserve equal importance according to the Science of Astrology is dealt with in detail in the last 'Adhyyya. This work comprises 8 chapters dealing with the following topics (१) (1) सीणैरेकक्षणम् (4) स्थानानां स्थानविशेषनियताश क्षेत्राणां वर्णानां च तणम् । (५) प्रतिनियंतरेखक्षण । (५) मुखगतरेखाणां निलेश्वतमांगांनच ठेक्षणम् । () कण्ठाववरगतानां लक्षणानि फडं च । (७). विप्रकीर्णरेखालक्षण । (८) तट 'rkhete is no internal evidence either in the original or १n the commentary disdlosing the name of the author or commentator. It is not possible to ascertain whether the orginal and the commentary are the works of a single author orbfdifferent persons. But from the following issige in the commentary, bbbr=o%5aीerfcss Agagळेcacht' optळे solar@t» cिhoosed ®2002bber biomunocuo &mbasize=o&ltho©b%u• it may be inferred that the commentator was a giveof Kerala well-versed in ancient Malayalam literature. The Grd, पूर्वखण्डे प्रदर्डिमाभिः ॥ (२८) furnish to additional information except that the p+e€dit Khada'also has been sommehted upon in detail by the faile commentator. A reference to the Parvakhanda, it is: will firhizh more valuable tnformation: I am really gratifiet work ' This edition is based on the following manuscripts 1 & 2. Manuscripts of H. H.The Maha Raja's Palace Granthappura. 3. Msof Brahma£r Brahmadattn Namprip pad, Kudallar. 4. Ms%f Brahmafrl Vayskara Museu, Kottayam. 5. Msof Brahmakri Narधैyapan Namparippad. Mahkovil Illamimaliyolapparambu, Vaikom of these, the first four less. are complete while the last is incomplete. The Ms. appear to beab out 300 years old. Trivandram, 26 9-1113. } K. SAMBASIVASASTR. कज्योतिर्मयरेखाविरूपेण परिणसस्य सुकृतदुष्कृतांशस्य तत्तदिष्टादिलक्षणं फड तथव विदधतः सूचयतश्च तारतम्येन स्थितस्य तथैव फलं सुखयतो वि शेषसिद्धिरस्मिन् खण्डे ज्योतिःशास्त्रेण प्रवश्यंते" (पृ० २.) अतः पूर्वोऽपि कश्चन खण्डो निबद्धो व्याख्यातति ज्ञायते, योऽधु नापे प्रतीक्ष्यते. सवहणाय प्रकाशनाय नः। ‘लेखाशब्दश्चोपलक्षकोऽन्येषामप्यविनाभावसम्बन्धवतां सामान्यतेऽतु भूयमानानां प्रेक्ष्य प्रेक्षकतटस्थ-वैश्वानां श्वासस्य वर्णस्य च प्रेक्षकगतस्येति द्रष्टव्यम् इति विवरणात् प्राचुर्यात्लेखाशब्दस्य बहुवचनस्य चोपादानंःश्लोकेभसङ्गच्छते । तटस्थचेष्टादीनि चाष्टमेऽन्येऽध्याये' वक्ष्यन्ते । अत्र भवन्त्यष्टाध्यायाः। ते च १. संज्ञा २. सीर्णरेखाळणः ३. स्थानानां स्थानविशेषनियतानां रेलणां, तद्वर्णानां च - क्षणम् १. प्रतिनियतरेखालक्षणम् ५. मुखगतरेखाणां निम्नोन्नतभागानां लक्षणम् ६. कण्ठादर्वाग्गतानां लक्षणममिती ०, विप्रकीर्णरेखाङ्क्षणम् ८. तटस्थवेधादिक्क्षणम् इडिं विषषतो विभतः। अस्य चैवंमहनीयस्य शास्त्रस्य निबन्भा, व्याख्याता,जक इतिलविश• नाग न-मन्भमपि प्रसीदन्त्युपायाः। मूलव्याख्ये किमॅक्रप्रभवे .उताहो शिव भभवे ? इत्यपि विवेक्तुमकृतानुग्रहास्तत इतो निमिषामः । परन्तु कवि त्रिविक्र-- eiopolarious a+£l»→ clobalogex.4$919 ching°c® ? Onbser Dommucoma.epasa१obocom इति प्रकल कैरीमाश्रयन् व्याख्याता स्यात् सम्भवेत् अधिल् केरल दीयः। ‘पूर्वखण्डे प्रदर्शितास्माभिः' (पृ० २) इति वचनात् पूर्वखण्डस्याप्ये भिर्याख्या कृत्यतो नाचिकं शक्याभ्यूहस् । पूर्वखण्डे तु सम्पादिते तदनु गुणमन्यदन्यच्च विचारणीयमवशिष्यते । सर्वथा सुदुर्लभमिदं शास्त्रं प्रसाध्य धन्यमात्मानं मन्ये । अस्य प्रसाधनावलम्बभूता मातृकाः प्रथमे – महोन्नतमहामहिमश्रीमहाराजघ्रन्थशालीये । तृतीयतुरीये यथाक्रमं ब्रन्नश्री कूटयर् ब्रह्मदत्तनम्पूरिप्पाडुस्वामिका, कोट्टयं ब्रह्मश्री वय स्करसूस्वामिका च । पञ्चमी वैकं तलियोलप्परम्पु मालविलिङ अक्ष- श्रीनारायणस्वामिका च । आस्वन्यवउँ समग्राश्चतस्रः । सर्वे अपि प्रायत्रि- शतवत्सरीपर्युषिताः। अनन्तशयनम् के. साम्बशिषशास्त्र २६-९-११२.J विषयः , ष्ठ• तत्सन्निधे स्थितायास्तादृश्याः कृष्णायाः लक्षणं फलं च २२ नेत्रान्तात् कर्णान्तं त्रिशिखाभिव्याप्नुवत्या भारत्याः २२, २३ अधरोष्ठाधःप्रदेशे चापाकारेण स्थिताया ध्रुवोरुपरि ललाटमभिव्याप्य स्थितायाः गतेः । तदूर्धादेशस्थायाः सूक्ष्मायाः ललाटमध्ये पर्यन्तभागद्वयं यावदविच्छेदेन तिष्ठन्याः धनिष्ठायाः २४ कण्ठमूलादारभ्य कष्ठमध्यसिरापर्यन्तं कम्घ्वाकारेण स्थितायाः कम्ब्वाः तत्रैव तदुपरिस्थितायाः कारणाख्यायाः कर्णगतायाः कर्णविद्रेखायाः कर्णपृष्ठे तदधोभागादुपक्रम्य रोमशस्थलं व्याप्नुवत्याः भार्गव्याः कर्णयोः पार्श्ववर्द्धिन्यास्ताम्रनिभाया धन्यायाः , अधरोष्ठगताया मध्ये विद्युद्वर्णायाः वारुण्याः , २५, २६ रुक्मकाठकायाः फण्ठं व्याप्य तिष्ठन्त्या श्यामवर्णाया ११ । २७ हारस्थानगता रेखासु प्रोन्मुल्या महादेव्याः हृदये वर्तुलाकारेण परिवर्त्तमानाया रक्तवर्णीया D दोनॅलयोः पक्षानेषु निन्नायाः मूले स्वर्णाः कराया रक्ममालिकायाः बाहुमध्यगतसन्ध्यन्तर्वर्जुिन्या वारिण्याः 9 ) २८ नामेिं परितः प्रवृद्धया योन्याख्यायाः पृष्ठम् २९ नाभेरधस्ताद्वर्तमानायाः शिखरत्रयवत्याः प्रज्ञायाः लक्षण फलं च ऊर्वोः परिस्फुरन्या मन्दायाः जान्वोर्धत्ताकारेण विद्यमानाया महाप्रभायाः जङ्गलमारभ्य पार्षिणपर्यन्तं प्रवृत्ताया वेता- लिकायाः ११ ११ नखयोर्नूलभागे सिरान्तर्निगूढे वर्तमानाया रोधनिकायाः ३१ कण्ठमूलगताया रोमचतुष्टयप्रमाणाया मञ्जुलायाः लाटे शिरोरोमसन्धौ चतुरङ्गुलप्रमाणेन वर्धमानाया वैद्युतायाः नाभेरूध्वै चतुरङ्गुं गत्वध्वदरप्रदेशे निगू ढाया व्रताल्यायाः पार्षिणभागे जङ्गपर्यन्तं प्रदेशाङ्गुलपरिमाणेन प्रवृत्ताया मदाघूर्णायाः ३२ माहोः कटकस्थाने बहुरोमाचिताया वर्तुला कारेण स्थितायाः गतप्रज्ञायाः पावाङीष्बामूलान्तं स्थितायाश्चञ्चलायाः , ,, कण्ठमताया रोमकूपिकायाः नयनान्तसस्थताया रक्तवर्णीयाः पुलिन्ददृशः ,, लगढीमध्यदेशमारभ्य मस्तकपर्यन्तं क्रमेणोन्न तिरूपेण दृश्यमानायाः क्रमाख्यायाः क्रमोपान्ते स्फुरन्या नीलवर्णीयाः कषायः । ३४ रूलाठे रोमसन्धौ पन्चवर्णाकारेण शोभमानाया 9 } ३३ १) विषयः गुष्ठम् करमध्यगतनिम्नभागामिकाया विशिष्टाङ्कसहिताया धमयाः लक्षणं फलं च ३४ }} ११ ३६ ११ १ पाणिमूलान्मध्यमाङ्गुलिं गच्छन्त्याः धनप्रदायाः । ३५ आत्मरेखाया वामभागादारभ्याविच्छेदेन कनि- ष्ठिकां प्राप्नुवत्या गोदायाः हस्तपादतलयोरामरेखायाः पृथक्त्वेनावस्थि ताया गन्ज्याः तर्जनीमध्यपर्वगाया महोत्पातायाः चिबुकाग्रावारभ्याधराधःप्रदेशपर्यन्तं स्थितायाः सुनिनाया रेखाया हारस्थानेऽल्पतरायाः परिवेषाकृतेर्विद्युतो , , कण्ठे नानावर्णानां रेखामयानां मण्डलानां मध्ये दीर्घगामिन्या गलप्रदायाः २७ स्तनयोरन्तरा वर्तमानायाः निम्नकृतेगृहप्रदायाः , ३७, ३८ नाभितः परे भागे ज्वलन्त्याः शिखात्रयोपेताया धूमवश्याः ३८ कनिष्ठिकामूले करभाषादारभ्य तलाभिमुखं तिर्थक् प्रवृत्ता या मयाः तत्रैव सन्धिरेखाया उपरि महीरेखाया अधस्तात् तथैव प्रसरन्या हृङ्गतसत्वदायाः मध्यमाया अधोभागे प्रतिपद्यन्द्वद्वर्त्तमानाया आहारास्यायाः आहाररेखाया अधस्तर्जन्यनामिकयोरन्तरा अस्प ठाकृतेः मन्दोष्णदायाः १० पृष्ठं ४ ० ४१ ११ ४२ १) अर्पिकावद् मध्यमामध्यपर्वावृत्य शृङ्कलाकारेण स्थिताया राजीरेखायाः लक्षणं फलं मणिबन्धादारभ्य तलमध्येनानामिकामध्यपर्वान्तं गताया गोमत्याः तथैव प्रवृत्स्यानापिकामान्तं गच्छन्त्या धनिलया , मध्यमाञ्जगताया निलायाः तर्जन्यम्रगाया वर्तुलाकृतेर्देव्याः अनामिकामूलपर्वणः किञ्चिदुपरि वृत्ताकारमा श्रित्य स्थितायाः शतह्रदायाः सन्धिरेखाया अधोऽनामिकामूलादारभ्य करतल भिमुखं प्रवृचाया निष्ठायाः आत्मरंखासम्बन्धेतया करतलमूलस्थशङ्कमत्स्य . योरन्यतरसन्निवेशवतीं रेखामाश्रित्योर्वाभि मुखं प्रवृत्ताया धात्र्याः करतलमूलादारभ्यानामिकामूलान्तं गच्छन्त्या। ४३ ४४ करभस्थानमुपक्रम्य कनिष्ठिकां सन्निदधत्याः प्रिय व्रतायाः १) मणिबन्धादुद्भ्य मध्यमौन्मुख्येन सरन्याः सूक्ष्मा कृतेधेनुकायाः करतलमूलवारभ्य तर्जनीमूलं गच्छन्या रोहिष्याः , ४५-४९ वृताकारेण तर्जनीमध्यपर्वस्थाया गुल्मिन्याः । ५० गुलिमन्या ऊध्र्वं प्रसरन्त्या अरुणायाः शुचिमन्या अधःस्थिताया रेखापञ्चकारिमकाय वार कुण्डकायाः तर्जन्यधःपर्वगतायाः स्माकृतेर्हस्तायाः, ५१ गुर्हिमनीस्थाने स्थितस्य निन्नाकारस्य महिष्ठस्य । । विषयः पृष्ठम्. 9 ११ ११ १ तर्जन्यूर्वपर्वगतायाः कपिलकृतेः लक्षणं फलं च ६० तर्जनीमध्यपर्वण ऊध्यांशे प्रखतस्य कृतस्य तर्जनीमध्यपर्वणोऽयंशे स्थिताया विष्णु ६१ तर्जनीमूलपर्वण्यनेकरेखाभिरुपोद्वलिता या युग्माकृतेः वरिष्ठायाः मध्यमामूलपर्वगतायाः स्मृतेः स्मृतेरूर्वसंस्थिताया ऊह्यः अङ्गुष्ठमूलस्थायाः कपिलायाः अछुष्ठमध्यपर्वस्थायाः कामवलिकायाः अङ्गुष्ठस्य मूर्धनि स्थितायाः कन्दल्याः केलिकायाः अङ्गुष्ठपर्वसन्ध्यंशभूतया रेखया सन्नताया युक्तायाः मध्यमायां रेखान्तरसंयुताया वृतिरेखयाः ६४ मध्यमाया अन्तराळखण्डार्चमार्गमाश्रित्य तिष्ठभ्या आश्रयपावन्याः कनिष्ठिकामध्यपर्वस्थिताया मेदुरायाः , कनिष्ठिकाम्लपर्वस्थाया रात्रेः ६५ कनिष्ठिकोर्वपर्वस्थाया अत्युच्चायाः कनिष्ठिकोत्तरांशस्याधःस्थितायाः कमठ ११ ११ ११ ११ ११ }} कनिष्ठिकाया उपरि बन्धनीश्लेषेण यवा कृतेिमुपगताया अमरुकायाः विषयः, पृष्ठ. अनामिकाया मूलपर्वणि स्थिताया कृष्णाकृतेः मराळनेत्रिकायाः लक्षणं फलं च ६१ तदूर्ववर्तिन्या गोव्याः तदूर्वस्थिताया वृत्तायाः ६७ चिवुकसन्घौ अधराधप्रदेशगताया लम्ब पयोधरायाः कनिष्ठिकानामिकयोरन्तरा तलाभिमुखं प्रवृत्ताया ११ ११ ६८ तादृश्याः पृथुतरायाः पतिरेखायाः तर्जनीमध्यमामध्ये स्थितस्य क्लेशस्य हस्ततस्य पृष्ठतः स्थितस्य पाशस्य करतलाधःस्थिताया बलरेखायाः & २ पादतलस्थस्य मदस्य ११ पादतलेऽनामिकां गच्छन्त्या अलसायाः ११ तृतीयोऽध्यायः । ललाटपर्यन्तरोमसन्ड्रौ वर्तमानस्य रजस , ७० लादमध्यस्थस्य सत्त्वस्य ७ १ शुल्ताद्वन्द्वमध्ये स्थितस्य तमसे नयनबहिगळकायां स्थितस्य मोहस्य नयनस्यान्तर्वर्धमानस्य परिक्लेशस्य चक्षुर्नाळकायामन्तः तारकां पारितश्च वर्त ११ ११ मानस्य क्षयस्थ 9D 2B तारकाधस्तात् स्थितस्य कफस्य हनुप्रदेशे स्फुरन्माः पाणिप्रदायाः ७२ १ पृष्ठ तत्रेव धवळाकारतया स्थितायाः पाणिहतेः लक्षणं फलं च ७२ त्रिकोणाकारेण वर्णविन्यासेन स्थितायाः कोट्याः , कपोलतलयोरेकत्र वा स्थितंस्यात्रोटनस्य ७२, ७३ कपोलतः चिबुकं गच्छन्त्या अम्बिन्याः , ७३ चिवुकतः कपोलयोरूर्वमुखं गच्छन्त्या कध्र्वायाः ,, चिबुके दन्तेषु वा स्थिताया धूसराकृतेः कादम्बर्याः , ७४ कर्णमूलादारभ्य कण्ठनाळान्तं प्रसरन्त्या मेखलायाः । कण्ठनाळादारभ्य स्तनद्वयपर्यन्तं गतायाः शेणाकृतेर्लक्षाप्रवृत्तेः स्तनयोरन्तरा खितायाः कपिलाकृतेर्यतिकृते , नाभेरधो धवलाकृतिमत्यास्तारुण्यद्रमिळायाः ७५ जघनस्थलीमधिकृत्य स्थितायाः सत्याः ७६ स्त्रीणासुरःस्थले वर्तमानाया असत्याः उसमानस्य ललाटस्य च सन्धौ स्थितायाः 9b ७ 9) कौशिक्याः । सर्वदा प्रस्विन्नगात्राणां पुरुषाणां मूर्धसु नियतया ज्येष्ठायाः , ७८ ११ बरिष्ठगुणभूषणाकारतया स्थिताया गरिष्ठायाः , तत्सनिधिर्वोन्याश्चन्द्रमण्डलायाः शिरोगताया' गन्धावलेः करतलमूलप्रदेशे विद्यमानायाः पृष्ठापरपर्यायया ७९ मागध्याः 9 9B तदुपान्तस्थांया ईख्यायाः करतलमध्यभागस्थस्य कलहलस्य ‘फलाख्ये अंवयवाविशेषे स्थितायाः कृताञ्जकायाः , हृदयदेशे स्थितया यौषायाः उरसस्थिळायः कामिन्याः ८० इस्ला ८२ 99 वामपादाङ्गुष्ठाघस्थाया दास्थायाः लक्षणं फलं ८१ च तदञ्जष्ठसन्निधिवार्जुिन्या बालिकायाः पादमध्यतलस्थायाः शाकटयिन्याः पार्षिणलक्ष्ताियाः शङ्कः अङ्गुष्ठादेकाङ्गुलं गच्छत आत्रोटनस्य ८३ तवाधारभागे स्थितायाः पृष्ठायाः प्रतिष्ठारेखास्थिताया धियः पाष्णिमूलस्थायाः कन्दोः पादगामिन्याः कागणेः पाष्णिभागस्थायाः छिदः प्रपदस्थायाः श्यामेकायाः अठोपरि स्थिताया बोणिकायाः जङ्घातः प्रपदान्तं गताया मालायाः जान्वस्थिस्थितस्य तपसो जान्वोरुपरिस्थाया मन्दारवञ्चिकायाः ८४ ८६ जान्वरन्यतरथाया महागजायाः ८७ ८८ तदूर्घस्थायास्तर्प्रेक्षायाः त्वचं व्याप्य स्फुरन्या विशुद्धाकृतेः शालिकायाः , मागधीं जित्वोर्वेगामिन्या देविकायाः दक्षिणस्तनस्थायाः कवेः } } ८९ चतुर्थोऽध्यायः । वामकरतत्रस्थानामिकामूलस्थायाः कोर्परायाः , तकरतलतर्जनीगतायाः करिण्याः दीघाकारसंस्थिताया मेहायाः फरतरुमूछतोऽङ्गुष्ठनखपर्यन्तं स्थिताय रोहिकायाः , अङ्गुष्ठोपरिस्थायाः कविन्तुरायाः D , ९१ D ११ ९२ ११ ११ ११ ११ ९३ ११ }} ११ पृष्ठम् अङ्गुष्ठाधःस्थाया बालहृद्यया लक्षणं फलं च ९१ तद्रेखाधःस्थाया वसुनेक्षायाः सर्वासामासां रेखाणां मध्ये वर्तमानाया रोहेण्याः, सर्वसन्धिस्थायाश्चेतसायाः अङ्गुष्ठपर्वस्थाया धनेः कचिदंशे विच्छेदयुक्तस्य चिच्छेदस्य , तदुपान्तस्थाया यवक्या तत्सनिधिर्वार्चिःया रक्तवर्णीया रागबधिरायाः , अधःस्थितिमाप्नुवत्या मदयन्यः अङ्गुष्ठबन्धशया मनोरमायाः अङ्गुष्ठबन्धयुक्ताया हेमवत्याः अङ्गुष्ठमूलाया रतेः तस्या अधःस्थिताया इयायाः वसुध्न्याः तलबहिर्भागस्थस्य रेमविस्रसः ९४ अङ्गुष्ठवमभागस्थाय गजद्यायाः तर्जनीमूकपर्वस्थाया धरणेः पर्बनिम्नभागस्थस्य मेचकस्य मध्यपर्वस्थाया मोचिकायाः ९५ आद्यपर्वस्थाया' मुचेः आद्यपर्वगतायाः पाथीभमुखस्थायाश्वासिक्न्याः , तत्समीपस्थायाः सुरुचेः मध्यपर्वबन्धस्थायाः पाटीरेखायाः तद्बन्धस्यान्तरा स्थिताया छटेः ९६ अंन्स्यपर्वस्थायास्तण्डः तन्मध्यस्थायाः प्रियङ्गव्याः तदधःस्थितया ज्योत्स्न्याः तस्या एव स्थूलकृतेः हताशायाः ९७ ११ ११ ११ ११ ११ १ 9B १३ विषयः. पृष्ठम् ९७ १ । १७ } ८ 9 तर्जनीमूलरोमसन्धिस्थाया देवद्विषो लक्षणं फलं च तदधःस्थायाः कपर्देः तर्जनीgष्ठभागस्थाया अपराजितायाः , तर्जनीमूलस्थाया दुग्धायाः तर्जनीमूल एव परिवृत्या वर्तमानाया मुग्धायाः , परिवृतुिं विनैव स्थितायाः सोमैः पुरुषाणां तर्जनीमूलादारभ्य रोमसन्धिपर्यन्तं सरन्त्याः स्थूलमूर्तेरमुकायाः मध्यमामूलगामिन्याः कोपंरस्थितेः मध्यमाञ्चपर्वगळायाः ह्मेन्दिभियः आद्यपर्वमध्यस्थायाः लथायाः पर्वोन्यस्थिताया गुव्र्याः मध्यपर्वस्थाया दमनयाः मध्यपर्वान्त्यांशस्थितायाः पाशबन्धिन्याः , अन्त्यपर्वाद्यांशस्थिताया लुतायाः अन्त्यपर्वमध्यस्थायाः प्रियालिकायाः पन्त्यांशस्थाया देव्याः मध्यमामध्यबन्धस्थाया महापूर्वायाः अनामिकामूळे: आद्यर्वबन्धन्या देविकायाः , तदूर्वस्थायाः परिवीर्णयाः तदूर्वभागस्थायाः परिचेः अनामिकामूलमिस्थाया वर्तुळायाः . अनामिकायपर्वस्थायाः सिंहिकायाः : , सिंहिकोर्वगामिनो मनोः तदुपरिस्थाया यविष्ठायाः तदूर्वसम्भिन्या भूतेः 0B ७ ७ D , १०१ १७ ) १३ ११ १ ११ अनामिकान्त्यपर्वस्थाया अधिकाया रूक्षणं फलं च १०२ अनामिकान्त्यपर्वमध्यस्थायाः, मण्ड्ल्या, . कनिष्ठिकथाया दण्डिन्याः निधिंकृामूलादूर्धगताया रुतायाः कनिष्ठिकामूलाद् दक्षिणे स्त्रिात गच्छन्त्या वास्तोष्पतेः १० २ कनिष्ठिकास्थमध्यमरेश्चोध्र्वगतस्य वेडस्य, कनिष्ठिकोर्वेगतायाः पतेः कनिष्ठिकामध्यटॅबन्धुर्गःमासे १ ३॥ ११ ११ r {}

Aशक

१०४ १: १) } १०५ फनिट्झिनुपर्धायाः औदृल्याः . नखपर्यन्तगस्य रोहितस्य नखबहिःस्थायाः कम्बोः तदधःस्थायाः सिरायाः कनिष्ठिकोर्डपर्वबहिःस्थितया नीलायू: . .. कनिष्ठिकामध्यपर्नस्टेरेक्ष्यैक्यं गतायाः ११ १०६ 9 १ ११ ११ e कनिष्ठिकूधपूर्वश्चाया लामयाः तदधःस्थिताया मातुलायाः कनिष्टिकापरिसरायं.माधव्याः, , तदधःस्याया ,रुक्मुकुञ्जिकायाः वधःशया,महृिष्टाः तदधस्थाया रोहिष्ठाद्याः करभस्थाने क्रमेण संदिष्टः भीमनिङ्गला. भुमेया धेनुक़दो विंशानुरेखाः बाभकरंतल आमेरेखाम्ले स्थित्यः,कड़ेिखयाः अबुद्धलगता वीरहङ्काफ़ियूक्लोिलेक्षु 9 १०७ ११ १०८ १० e. b ११ कनिष्ठाभिमुखं गच्छन्त्याः कृष्णगोधिकायाः लक्षणं फलं च १०९ वत उपरिस्थाया महामनोः अङ्गुष्ठमध्यरेखासम्बन्धं विनैव तदन्तर्गतायाः चरूष्ण्यः तत्स्त्रविधिवर्धिन्याः परुष्ण्याः ११ कटस्थानस्थितायाः प्रहस्तिकायाः अङ्गुष्ठमूलादारभ्य बाहुभूपर्यन्वं विविधाकारेण प्रसृतानां तडिद्यथात्रेयान्तानां शतसक्थानां रेखाणां फसुखेन कक्षणकथनम् ११०-११४ बाहुमूलमाश्रित्य स्थिताया महाद्युतेः लक्षणं फलें । ११ तत्रैव बाहुमूलकुहरे स्थिताया लक्ष्मरेखायाः , , तादृश्या दीर्घिकायाः तदधःस्थाया धर्मसंस्थिताख्यायाः गहुमूलमारभ्य कटिपर्यन्तं गतान रेखाणां फलमुखेन लक्षणकथनम् ११६-११८ काधीषवे इव जान्वोः परिवृत्य स्थिताया ऋक्षणं फलं चे ११८ तत आरभ्य गुल्फपर्यन्तं स्थितानां प्रथनादि संज्ञितानां द्विषतरेखाणां फळमुखेन लक्षणकथैनम् ११८-१२५ फमठप्रदेशादधोऽवोगतानासुजसंज्ञितानपावनां रेलाणां लक्षणं फलं च १२५ पादाङ्गुष्ठकुञ्चिहस्तान तिसृणां रेलणां , पदतकगतानां बशरेखाणां ११६ दक्षिणपादतलमारभ्य ईलाटपर्यन्तं, व्रतं आरभ्य तक्षागहखकनिष्ठिकापर्यन्तं च स्थितानां रेखाविशेषाणां फलविशेषप्रतिपादनादि १९७-१३१ । J पृष्ठम् विषयः पञ्चमोऽध्यायः । १ ११ दक्षिणचक्षुषः ललाटस्थलमभिमुखीकृत्य गन्तुं प्रवृत्ताया ऊध्र्वमुख्या लक्षणं फलं च १३१ ' तस्या उपरि स्थिताया भूसंबन्धाया मिश्रा ख्यायाः भूमध्यात् फाळसन्धिं गताया भूमध्याख्यायाः १२५ भ्रूमध्यादुद्धताया युग्माख्यायाः नासासन्धं प्रवृत्तायाः प्रव १३६ तदुपान्तस्थायाः स्वामिरेखायाः तत्सनिधिवर्जिन्या अम्लुटायाः दक्षिणङ्भागोपरिस्थस्य घरस्य १३० फालशिरोरोमसन्भिस्थस्य कर्मठाख्यस्य निम्नभागस्य , तत्रैव षड्भी रेखाभिर्युकाया अब्न्वितायाः , १३८ ललाटे रेखान्तरैरेस्टुष्टाया बिन्दुमत्याः भूमध्यान्मुकिमार्ग गच्छन्त्या अनाविलायाः " + वामधूसचिवैर्वामनयनकटाक्षसन्निधिं गताया ज्योतिष्मत्याः १३९ वामझुसलिधिस्थस्य मतिमदाख्यस्य निन्नभागस्य , , तदुपरिस्थायाः प्रदेशिन्याः तत्सन्निधिस्थायास्त्रय्याः १४० ठळटे वामझुव वामझुमध्यादुद्धतायाश्च वामझुव उपरि मीनसंस्थानाया निम्नाकृतेर्मानद्याः » नासान्तपयेन्तगताया इच्छायाः कलाटमध्यादधोयुमं सुतायाः भूमध्योन्नतो ध्र्वमुख्या युवया कृपायाः }} ५ ३ १४१ ११ १६ है। १) 9 } 9 विषयः, ५४, क्याटे वामझुव उपरि तिष्ठंन्याश्रयाः कुक्षणं फलं च १७१ वामभुव उपरिस्थस्यस्फुटार्तीयस्य निन्नभागस्य ५ १५२ दक्षिणध्रुव उपरि कटाक्षपर्यन्तगताया धन्ययाः , दक्षिणभंघ उपरिस्थायाः कान्तेः १४ ३ भृङ्गालसन्ध्योर्मध्यस्थायाः प्रोत्ररयाः नासान्ते शंसनिधिस्यायाः , मासाश्रुसन्निवेरुपरिस्थायाः , १११ नासोर्वभागे लगाधोदेशे'चञ्चर्तम्याः, बामधूसजिघिस्थायातदपाक्रान्तिकस्थायाश्च शुभदायाः दक्षिणध्रुव उपरिस्थाया दात्रिकायाः बामझुमध्यादुपरिस्थायाः प्रेष्ठायाः १४५ तत उपरि फल्सम्बर्तमानाथ'गणिकाथाः ; मध्यभूमिमधिव्याप्य वामझुवर्जयरिस्थाया इंटरसन्नतैः । फाळगतस्य वर्णविशेषस्य कलाटस्थबिन्दुजालस्य आर्टस् ११६ हनौ नासिकाया मूमैचंस्थेितथा विश्वथाः लक्षणंफलंघ , निम्नाकारेण क्षुषि स्थिरीथाश्रुखाधितथा रेखात्रय्याः तारामण्डलमध्यस्थाया अध्रुवायाः १४७ चक्षुगलकानुबद्धयाअधिवेथाः अधरङ्गताया गदितायाः इनौ स्थितायाः विनष्टः इनुगतस्य पिटकस्य तादृशस्य कृष्णवर्णस्य ' १४९ तदधःस्थाया महिल्ख्यायाः प्रोत्रपाः "A कपोलसंकया गः ' ११ } ८६

१७८ } १७ विषयः } ११ }} अत्रैव कल्माषवर्णस्य गङोः लक्षणं फडं च १५०. कपोळनासे व्याप्य तिष्ठन्त्याः संस्कृतेः कपोलस्थाया ललितायाः १५१ नासारन्ध्रादारभ्य नेत्रान्तं गच्छन्त्याः कल्याण्याः , नासालादारभ्य कर्णमूलं सरन्याः कर्णिकायाः , , चिबुकादानेत्रं वर्तमानाया व्याप्यवृत्तेः १५२ नासाधोभागगतानां परुषाख्यानां तादृशीनां रमणीयाख्यानां १५३ नासाप्सुखानां धन्याख्यानां शिप्रमध्यस्थाया धवलाकृतेः समुन्नत्याः शिप्रपार्श्वस्थयोर्मधुरस्फुटयोः उत्तरोष्ठगताया मलिष्ठायाः अधरोष्ठगतायाः प्रेष्ठायाः कपोलचिबुकसालिधिस्थाया धृवाकृतेः कर्णमूले स्फुरन्त्याः समुन्नतेः }} }} १५४

9 जिह्ममूलमारभ्य तदन्तं गच्छन्स्या नाड्याः ४ १५६ तत्पार्श्वस्थाया अभिनयाः तस्या बहुविस्तराख्यामापनायाः जिह्मगतायाः प्रकाशाख्यायाः १५९ जिज्ञास्थितस्य सिताख्यस्य समुद्रतभागस्य का १६ सर्वत्र स्थिताया ऊर्धर्वरेखायाः » पादतलस्थायां १६१ आत्मरेखासमुद्भूतायाः पाणिगताया की » । नासान्ताललाटान्तम् ऋज्वाकारेण गच्छन्त्या १६२ १ १) १! विषयः पृष्ठम्, १७५ तत्रैव बहुवर्णाङ्गया बहुशाखासमन्वितायाश्च कर्माषायाः लक्षणं फलं च तत्रैव पीताकाराया उमायाः तत्रैव रेखाद्वन्द्वेन संश्लिष्टायाः कृष्णवर्णीया 99 १७६ १७७ 9 १७९ कण्ठदेश एव कोहितवर्णाभस्य स्वल्पाल्यस्यो -" न्नतत्वस्य तत्र स्थिताया धवलाकृतेर्धबलाल्याया गङोः ,, कण्ठदेशस्थकृष्णाकारगडोः कण्ठवामभागस्थाया धृवरेखायाः कण्ठस्थायाः वृत्ताकृतेः कपालायाः दूर्वाकारायाः प्रसृतायाः बहुरेखासङ्गतायाः प्रदीप्तायाः छिन्नप्रायाः प्रसुतायाः परुषकेशयुक्तानां खराख्यानां पुंसां फलम् वक्रमृदुस्पर्शकेशयुक्तानां मृदुसंज्ञितानां , नातिदीर्घधूसरकेशानां जर्जरकषयुक्तानां भस्माकारपरागसहितमूर्ती युक्तानां 99 १८० १८१ ११ १८२ १८३ ५१ ११ १८४ दीर्घकेशयुक्तानां मूर्छि मांसलतायुक्तानां तन्तुरूपकेशयुक्तानां शिरसि स्थितायाः समुन्नतेः लक्षणं फलं च १८६ कण्ठस्थायाः सूक्ष्मकृतः कण्ठगतायाः सधमयाः ११ तद्वतस्वच्छमूलाकाररेखायाः ११ पृष्ठम्, १८७ ११ १८८ जुण्ठगताया मेधायाः लक्षणं फलं च मदच्युतयुप्रभितेः दक्षिणस्तनपरि वर्णभेदयुक्तस्य पुंसः फलम् वामस्तनोपरि वर्णभेदयुक्तस्य दक्षिणस्तनोपरि वर्णद्वययुक्तस्य उरोमध्ये पिटकयुक्तस्य ११ ११ १९ १५ १) ११ 99 १। 9 ११ ११ वक्षसि कृष्णवर्णयुक्तस्य वक्षःपृष्ठभागे कृष्णरेखायुक्तस्य सप्तमोऽध्यायः। हृदयस्य तत्पृष्ठस्य च लक्षणम् १९३ तादृशहृदयगतायाः कण्डूतिसंश्रयायाः लक्षणं फलं च १९१ हृदयपृष्ठगतानां दीपिकानां तद्तस्य निम्नभागस्य १९५ रोमकूपेषु रोमयुक्तस्य पुंसः हृद्यतत्पृष्ठयो रेखाद्वययुक्तस्य तयोः पृथुज्रोमयुक्तस्य तयोरेव स्थितायाः सरस्वत्याः लक्षणं फलं च १९६ उदरतत्पृष्ठयोर्लक्षणं तद्युक्तस्य च' वलीत्रयादन्यरेखायुक्तस्य रेखान्यूनतायुक्तस्य उदरगतरेखास्वन्यतमरेखाच्छेवयुक्तस्य ,, १९७ नाभिमुखदूर्वं गच्छन्त्या मदतृम्भिण्याः , नाभेरूर्जगतस्य बुद्धिकृदाख्यस्य निम्नभागस्य लक्षणं फलं च , नाभेरुपरिगताया गङोः नाभेरूर्व चतुरङ्गुलं गताया गडोः आवर्तत्रयलिष्टनाभियुक्तास्य हृदयसम्बन्विधूसराकारविकारयुक्तस्य 9 १ 9B ११ १९८ 9B ११ २० ३ ११ ११ ११ ११ १ ११ निजवणेपेतवलित्रययुक्तस्य पृष्ठगामिवलित्रययुक्तस्य नाभिपार्थं पाण्ड्वाकारविकारयुक्तस्य नाभेरूर्वाधोभागगतविकारयुक्तस्य २०४ नाभेरधस्ताद्तरेखायुक्तस्य नाभिपार्श्वगतविकारयुक्तस्य २०५ ऊरुमूलप्राग्भागस्थितपिटकयुक्तस्य नाभिपृष्ठभागस्थाया विरलाया लक्षणं फलं च ; बहुमूलस्थायाः साध्व्याः २०६ बाहुमध्यगतसन्धेरूध्देशस्थवर्णरूपविकारत्रय युक्तस्य फलम् २०७ तत्र रेखात्रयरूपविकारयुक्तस्य बाहुसन्धेरुपरिदेशस्थस्य गडोः लक्षणं फलं च २०८ तदेशे बिन्दुयुक्तानां २०९ तत्रैव स्थितानां नीलवर्णानां बिन्दूनां , लक्षणं फलं च तत्सन्धिपश्चन्नगादर्वाग्गतानां सिराणां फलम् २१ तत्रैव मन्नरेखाणां २११ मुखगतानां सिराणां चिबुकस्थस्य स्फुटसिराबन्धस्य लक्षण फलं च २१२ गण्डस्थस्य गङोः गलगतस्य पृथुद्रोहाख्यस्य वर्णविशेषस्य , गलगतानां स्फुटानां सिराणां फलम् वक्षःस्थानां , १ तत्राघोगतरेखाणां ११ ११ ११ 9 ११ } कटिन्बधस्थानां , ११ २२ विषयः, पृष्ठम् । जघनस्थानां ( स्फुटानां सिराणां फलम् लिङ्गस्थानां २१३ 99 पायुस्थानां १) ११

} २१४ D पृष्ठगतानां ततोऽधोगतानां , ततोऽप्यधोगतानां , दक्षिणबाहुगतानां । वामबाहुगतानां , करतलोलेरुगतानां । जानुगतानां । तत्सन्धिगतानां । ११ ११ ११ १ पादतलगतानां , अङ्गुलिगतानां , नाडीनां परिवेषाकार ललाटसन्धिस्थायाः परिधृतेः २१५ १ ११ पृष्ठपृष्ठस्थायाः । १) १) २१६ ऊरुगतायाः १ ११ १ } जानुपृष्ठगतायाः का जब्बोपरिगतायाः , अष्टमोऽध्यायः । प्रेक्ष्यस्य लक्षणं फलं च २१७-२२२ ५ }} २२२ टथस्य २२३ २ विषयः पृष्ठम्. लक्षणानि २२१ २२५. कार्यविषये तटस्थादिगतानि D २२६ ११ मरणविषये स्वाप्नानि ११

२२७,२२८

२२९ २२० उपसंहारः सव्याख्ये स्कान्दशारीरिके दुःखपर्यायेष्टानिष्टायफळे तारतम्येन विधाने सुर्यादिग्रहरूपेण शारीर रेखदिरूपेण च बाह्याध्यात्मभेदेनांशभेदवशात् प्रत्यक्षतया प्रविभज्य परि ते , अतश्चदित्यादिग्रहाणां बाह्यानामाध्यात्मिकानां च शारीररेखा दीनां सुकृतदुष्कृतांशत्वाद् वह्यंशस्य धूमस्येव वहत्यनुमापकत्वं सुकृतदुष्कृ तानुमापकत्वमविरुद्धम् . तथा तत्परिपाकानुमापकत्वमपि तत्र विशिष्टस्य वि शिष्टानुमापकत्ववदविरुद्धम् । तत्रै च सिद्धस्यानुमापकत्वम् । तथात्रापि सूर्या दीनां लेखादीनां च प्रत्यक्षता इत्यभिप्रायेण। तथाच तत्र यथा न सिद्धमात्र स्यानुमापकत्वं किन्तु व्याप्तोऽयं धूम इत्येवमाकारेण सिद्धस्यैव, तथात्रापि विशेषतः सिद्धिपेक्ष्यतेअयं सुयत्र वर्तमानोऽदः फढं चयति, अयं वृह स्पतिरत्र वर्तमानोऽदः, इयं च लेखात्र वर्तमानादःइदं च “सनरूपमदः इत्येवमाकारेण । न चास्यां लोकमात्रस्य शक्तिःयथा बनुमाने । तस्माद् वि- शेषसिद्धौ यत्यते । तत्र प्रथमं बाह्यज्योतिर्मयसुर्यादिग्रहरूपेण परिणतस्य सु- कृतदुष्कृतांशस्य तत्तदिष्टादिलक्षणं फलं विदधतः सूचयतश्च तारतम्येन स्थि तस्य विशेषसिद्धेिज्योतिश्शास्त्रेण विभज्य पूर्वखण्डे प्रदर्शितास्माभिः । सम्प्र त्याध्यात्मिकज्योतिर्मयरेखादिरूपेण परिणतस्य सुकृतदुष्कृतांशस्य तत्तदिष्टा दिलक्षणं फर्नु तथैव विदधतः सूचयतश्च तारतम्येन स्थितस्य तथैव फलं च यतो विशेषसिद्धिरस्मिन् खण्डे ज्योतिःशास्त्रेण प्रदश्र्यतेऽस्माभिरित्यनुसन्धेयः सम्बन्धः । तत्रास्य खण्डस्य विषयविशेषोऽनेन श्लोकेन प्रदर्शर्यते । तथाचाय मर्यः-- नृणां धर्माधर्मपरिपाकः सुकृतदुष्कृतापरपर्यायपुण्यापुण्यपरिपाको लेखाभिः प्रत्यक्षाभिः सुकृताधंशभूताभिः तत्परिणामविशेषरूपाभिर्वक्ष्यमाण प्रकारेण विशेषतः सिद्धाभिर्युज्यते प्रकाश्यते यतःअतः कारणात् तासां लक्षणं प्रविविच्यते विभज्य प्रदर्शयेते । तासां लक्षणानि प्रत्येकं फलविशेषकथ नेन सह प्रदर्यन्ते । ननु किं भवतां रेखादीनां सुकृतदुष्कृततत्परिपाकानु मापकत्वपरिज्ञाने कारणं यज्ज्ञाने लोकमात्रस्याशक्तिः, तदुच्यते – इति १. ‘त्र सि' ग. पा: २. 'ति । अनुमापयति अयं’ ध. पाठः. ‘थं च ३• स्वसन्नरू' ग. पाठः. ४. ‘स्व' ख, ‘स्वधन” है. पाठः. ५. 'लं तवैव वि, ‘स्य '६• तयैव फलं सूचयतो वि', ७, 'द्धिरस्मिन् खण्डे ज्योतिः , ८. ‘ण प्र', ९. ‘णं विभज्य पूर्वखण्दोऽ', १०. ‘कृतं प', ११. ‘स्वं’ ग. पाठः, प्रथमोऽध्यायः । प्रकाशिता इति । एवं सुकृतादिव्यापितया प्रकाशिताः विधात्रा इत्यतः कारणादित्यर्थः । एतदुक्तं भवति-- एतासां लेखनामाध्यामिकीनां वक्ष्य माणलक्षणलक्ष्यमाणानां यत्राभिव्यक्तिस्तत्र सुखादिफलं दृश्यते । अनन्तरं यत्रानभिव्यक्तिस्तत्र न । फलाभावे च नाभिव्यक्तिः इत्यन्वयव्यतिरेकौ तत्र मत्परिज्ञाने कारणम् । अत्र चशक्तिलकमात्रस्य । अमिसिद्धे साधनभूतधूमस्य व्याप्तत्वपरिज्ञानवदिति । तथाच रेखस्वरूपं विषयः सामान्येन सिद्धः इति सिद्धम् । फलं च तत्स्वरूपपरिज्ञानेनेष्टानिष्प्राप्तिपरिः हारप्रवृत्तिसिद्धिः । अभ्युद्यादि च साधारणे पूर्वखण्डेनेत्यारम्भसिद्धिः । लेखाशब्दश्चोपलक्षकोऽन्येषामप्यविनाभावसम्बन्धवतां सामान्यतोऽनुभूयम- नानां प्रेक्ष्यभैक्षकतटस्थचेष्टानां श्वसस्य वर्णस्य च प्रेक्षकगतस्येति द्रष्टव्यं, षट्कलक्षणस्योत्तरत्र प्रतिपादयिष्यमाणत्वात् ।। २ । तत्र तावत् संज्ञा: कथ्यन्ते, तदवलम्बनेनैव लक्षणकथनस्यार्थवत्त्वात् । तत्र – मण्डला वर्तुला संज्ञा वासन्ती पिङ्गला स्मृता शेफालिका हेमन्तिका धाँरिण हेमसप्रभा ॥ ३ ॥ महाजवा दैवगतिः कान्तिः कृष्णा च भारती । मानुष्यगा गतिः सूक्ष्म धनेष्टा कम्बुकारणे ॥ ४ ॥ कर्णत्विज् भार्गवी धन्या वारुणी रुक्मकण्ठिका । मधुव्रता महादेवी योगिनी रुक्सलिका ॥ ५॥ वारिणी रोधनी योनिः प्रज्ञा मन्दा महप्रभा । बैतालिका रोधनिका मञ्जुला *वैद्युतीव्रते ॥ ६॥ मदाघूर्णगतिप्रज्ञे चञ्चला रोमकूपिका । पुलिन्ददृक् क्रमा कप्ता हरी धर्मा धनप्रदा ॥ ७ ॥ गोदा गन्त्री महोत्पाता देवा विद्युद्ळग्रह। प्रहणदा धूमवल्ली सही हृङ्गतसत्वद ॥ ८ ! १. ‘घोरणमवग' क. पाठः. ३. ‘खायाः स्त्र', ३. ‘धरणी' ग. पाठः ४. ‘वै', • ५ . 'शोधिनि' थ. पाठः .

• 'बैद्युत' इति व्याख्यासम्मतः पाठः सव्याख्ये स्कान्दशारीरिके

हारा मन्दोष्णदा राजी गोमती धनिलानिले। देवी शतहदा मिष्ठा धात्री गोपी प्रियङ्गला ॥ ९ धेनुका रोहिणी चुल्मिन्यरुणा वीरकण्टका । ह्स्ता महिष्ठांगुर्विण्यौ माधवी हेमवेत्रिका ॥ १० ॥ तिः कण्डू' कनिष्ठा सौराराङ्केि धन्वनी राग [न्तिका () । इन्द्रिा पुत्रिका कन्धुः कमला कामहस्तिका ॥ ११ ॥ रतिप्रह्वा हेमवल्ली पत् पवित्रतनुः कृता । रुक्मप्रभा भवित्री गौः काळहत् कुलाविष्णुगीः ॥ १२ ॥ वरिष्ठा स्मृतिरूच्या स्यात् कपिला कमलिक । कन्दली केलिका युक्ता वृत्तिराश्रयपावनी ॥ १३ ॥ मेहरा रात्रिरत्युच्च कमठध्वस्तिरामिला । मरालनेत्रिका गनी वृत्तालम्बपयोधरे ॥ १४ ॥ महामनिपातिक्लेशौ पाशधालौ मदालसे । रजः सर्वे तमो मोहः परिक्लेशः क्षयः कफः ॥ ११ ॥ पाणिहृदाः णिगलिः कोटिरानोदनंमतम् । लपिनी चोध्र्बसंज्ञा च कादम्बर्येषि मेंखला. ॥ १६ ॥ लाक्षाचियैति तरूषयरश्छिाः सतहि । असती कौशिकी ज्येष्ठा गरिष्ठा चन्द्रमण्डला. ॥ १० ॥ गधवलिमधीस्यात् कोलाहलकृताञ्जिके । यो कादमिड़यथ वृथा. बालिका शाकट्ठार्पिणी ॥१८॥ शङ्करात्रोक्तं पूष्या कीः कः कामपिशि।, श्यामि घोम्णिका . माळा तपो मनवस्ति॥, १९ ॥ महागाजा तरुभेक्षा शालिका दैविका कविः । कोर्परा करिणी मेहा हिका. कस्तुि ॥ २० ॥ • ‘त्री' क. पाठः. २. ‘ष’ न. पाठः प्रथमेऽध्यायः ।। बालहृद्य वसुभेक्षा रोहिणी चेतसा धनिः। यवक्या रागयघिरा मदयन्ती मनोरमा ।। २१ ॥ हेमावती रातिी क्सुन्नी रोमविघ्नुः । वजाह्वया तु धरणी भेचको मोचिका डाचिः ॥ २२ / असिघ्नी सुरुचिः पाटी छुटिस्तण्डूः प्रियङ्गवी। ज्योत्स्ली हताशा देवद्विट् कपर्दिरपराजिता ॥ २३ ३ दुग्धा मुग्धा परा सोर्भिरङका कोर्परास्थितिः। कर्मन्दधीः लथा कुर्वा मना पशन्धनी ॥ २४ ।। लूता प्रियापलिका देवी महापूर्वा च देविका । परिस्तीर्णं च परिधिर्वर्तुला सिंहिका मनुः ॥ २५ हैं। याविष्टा भूतिरधिका मण्डली चङनी रुता । वास्तोष्ठषतिः केशगण्डः पतिः षडुरनन्तकः ॥ २६ ॥ श्रीवल्ली रोहिता कम्बुः सेरा नीरा च वर्तुला। मातुलानी माधवी च महिष्ठा रुक्मकण्ठिका ॥ २७ ॥ रोहिष्ठा धेनुका वार्ता वृत्तिरीशा लंघुः स्मृता । = वार्तालिका बालुका च मानवी शोधिका परा ॥ ॥ शिञ्जिता मधुरा रक्ता गारिश्वा मञ्जुगोणिका । धैर्यवृत्तिः परित्राता त्यक्तवृत्तिीणर्जटा ॥ २९ ॥ मन्महेला कविः कनकर्तलोहितलक्षणाः । दन्लसा करस्पर्शः पलण्डु पिप्पलाशनः ॥ ३० ॥ काश्मीरगन्धलोमानि रुचिरांवर्तपिण्डनम् । मांसानां लोहितश्लेष्मा मारिष्टः काञ्चनोर्मिका ॥ ३६ ॥ सरद्भवः सरित् सिन्धुः समरुद्द महामणी । महवं महिता कृष्णा जयन्ती कृष्णगोधिका । ॐ ॥ मंहमनुश्च रुष्णी च परुष्णी स्लिधभातवित्। असिनी बालबन्धी च मधुः पाणिररक्तकः ॥ ३३ ॥ १ ‘मैं' घ. पाठः २. 'ती', ३. ‘कं ’ ग, पाठः, प्रथमोऽध्यायः । पापं प्रकारः सैन्धुष्कं मतिरारोग्यकुण्डला । शेवधिः कटकं रोधिर्गङ्गा सेतुस्तथान्यगा ॥ ४६ ॥ रोचिष्मती महादेवी हारा हृद्यानि पञ्च तत् । तिस्रस्तु परितः प्रोत ओता मण्डलिनीरसः ॥ ४७ ॥ कुक्षिरेताः प्रजानां वै सर्वासां योषितां नहि । अधस्तात् तिस्र एता स्युर्वीसंज्ञस्तु याः पुरः ॥ ४८ ॥ तासु चोध्र्वमुखः प्रोता दश स्युः पारिभद्रकाः। ऋज्वी वलिर्महाराजी सजुवाणी महोत्पला ॥ ४९ ॥ कीर्तिः कस्राभृथसन्नाह। पीवरीलहिते तथा । ततस्तु पश्चाद् याः प्रोक्तो जघनस्थलसंवृताः॥ ५० ॥ एताः पञ्चदश स्युस्ता रोहितायम्बिनीषुणः। माधुर्यवत्यनन्ता च प्रसादः प्रणयैः क्रतुः ॥ ५१ ॥ सङ्कल्पः परिषेकश्च मधुमालै रविप्रभा । ऐरावतिल्लौमबर्हिः साधुयाना प्रियङ्गुका ॥ ५२ ॥ तदन्तः कल्पिते कश्चिद्रोमवह्निर्मह(न् वपुः । ततस्तु पश्चात् तत्रोष्णं शैत्यं गन्धश्च सारतः ।। १३ ।। धृषणस्थानगाः पञ्च परितः धकेलोहितौ । अवरोधो महीष्ठश्च मेदोवृत्तिः स्वयं ध्रुचः ॥ ५४ ॥ ऊरुगा वर्णभागाश्च वृत्तभागाश्च कापिलाः। जान्वोरघोषाः प्रथनं जर्घयोर्वर्तुलत्वकम् ॥ १५॥ पाणिभागगताः पाशबन्धाकारास्रयोदश । रेतसी ज्योतिषाबाधा मालाकम्बुकटीरकौ ॥ ५६ ॥ विच्छिन्ना पूतना शुद्ध रतिः कायस्तथापरः। वेत्रयष्टिः कुरङ्गी च कम्बुकण्ठी रतिप्रिया ॥ ५७ ॥ १ ‘या’, २. ‘का’ ग. पाठः. ३. ‘य’ क. ध. पाठः४. ‘प ग. पाटः५. ‘तस्तथा ’ घ. पाठः ६० ‘वः, ७. ९६ लेयर', ८. ‘ल्प' ग. पाठः ९. ‘त' घ. पाठः१०. ‘जघनयो’ ग. पाठः . सव्याख्ये स्कान्दशारीरके ‘अङ्गुल्योरुभयोः प्रह्वभाव एव यथोचितम् । तदन्तर्बहिरेवोर्वे कल्पते कल्पसंक्षयः ॥ ५८ ॥ नखनां प्रोन्नतस्वं यत् तन्नाम मणिकण्ठिकम् । रोमस्थली बुधैरता तदन्तस्रोटनं रुतम् ॥ १९॥ तदन्तरेव घानां त्रयोदश विभागतः। मत्स्यः बाङ्गस्ततश्चक्रे वज्ठं पशं ध्वजस्तथा ॥ ६० ॥ आम्लान्तादेकरूपा नाडिका लक्ष्मचिद्वयोः। वर्तुलं मण्डलाकारं यमा प्राप्तिश्च माधवी ॥ ६१ ॥ महाधनुः प्रयुक्तिश्च धनिष्ठावासवर्तिनी । विरुद्ध धनितामार्गप्रचयः कविरोधिनी ॥ ६२ ॥ स्वाराइविचा तथाचार्येखिवलीलक्षणा स्फुटा । फलान्तरालगाः प्रोक्ता ओताः प्रोतास्तु नादृताः। ६३॥ मध्यगास्तु विशेषेण लोमपर्यन्तमागताः । नालिनी वेधियुक्त[ च सुखा वक्रमनुयुता ॥ ६४ ॥ वज्र्यास्तु पश्च संक्षोभी रेवतो रणिका रुता । वैदिक्यः क्रमशः प्रोक्ताः कपोलतलयोर्डयोः॥ ६५ ॥ मांसी मरणहेतुश्च ऋफ्रिका वैद्युता धनुः । मन्दानुलोमवैक्लब्यविरुद्धश्चिबुकान्तरे ॥ ६६ ॥ अधरोष्ठगतो नाभिः कुण्डाकार उदाहृतः । तस्मिश्च विप्तुतः प्रोतो घण्डिकावर्णभेदकः ॥ ६७ ॥ उत्तरोष्ठे तु जेवालिः श्मश्रुगः पञ्चपर्वतैः। स्वयंभूररुणः क्लीबः स्वयमार्यः प्रतंत्रिकः ।। ६८ ।। नेत्रान्तगाः स्वयंभळ्या इडावपी महारुणाः। सिरावृत्तिं परौष्माणः पयोंबन्धुर्जुवोरतः१ धः)॥६९॥ मध्ये तु मध्यमा जिह्वा पवित्रं स्वयसृष्प!। माधुर्यं स्वर्गता धन्वी महेरा नेत्रवान् हनुः ॥ ७० ॥ १‘महातनुः' . खपाठः . क . ध. . ‘’ . , ३. ‘तः' ग• पा. २फघपाठः . ‘श' ख. घ. पाठः . ५. ‘यो' ग, घ. पाठः प्रचीयेऽध्यसे । मकरः कर्कटा भौरूिशलं वृत्तधनुष्मकः । हरिद्रा पैङ्गल रोड ६epभा सगर यू ऐका ॥ ७१ ॥ होनास पुरन्ध्रें। य३ि४ स:रमेद्रक। तानिन ने च या बहुरन्तरथस्थिता ॥ ७२ ॥ पनिरन्त्रकरी उधोत्ल जिह्वा पारङ्गत:णि च । आसवासवसंसेव न्यूनधृतररुन्तुदः ॥ ७३ ॥ महाज्योतिथी। सैद्धवद्युत्प्रभा मइlते कनने (?)। विरोचिर्धरुतसिद्धिर्भद्रिक १ जीवगन्ध नी ॥ ७४ ॥ है।स्तन वृषगन्धा स्याएँमा वसुपर्वगः। वसुः श्रेष्ठतमः प्रोक्तः सन्धिराद्यास्तु पृष्ठतः ॥ ७५॥ गृहो प्रथमः प्रतोदः स्याद्द्यावर्तः परभृतः। महानदी पुरन्धुः प्राग् वृत्तिः कन्या कठोरगीः ॥ ७६ ॥ कठोरागात्मना सा नित्यानन्दः स्वयंमयैः। मन्दगरि भ्त्रलोमा च वरिष्ठः स्वात्मविक्रियः ॥ ७७ ॥ अस्थिब्रुक मेला कामधन्धन कमठाकृतिः। मनोज्ञा वेतसजला कामधेनुः स्वयंचल! ॥ ७८ ॥ मनोज्ञधीरविपीष्मः स्वयमन्धः सँमांसलः । इच्छाद्युतिः प्रेष्ठग ५ नीचा जानुमती जनिः ॥ ७९ ॥ आनुमानिकसंसिद्धिरिन्द्रलेला करोटिका। धन्न वालुकया वीथिः सौचािश्चिन्नपटी तथा ॥ ४० ॥ मार्ताण्डगर्भ कालाख्या कम्रसूनुः क' ह्या । माधवी ज्योत्स्नका प्रोक्ता रोचिष्ठमपि सैन्धवी ॥८१॥ इन्न।युध धेनुगर्भा वारुणी सैन्धवं पुनः। कक्षालयः तु प्रोक् तु निषेध्य कथ्यते पुनः ॥ ८२ ॥ १ ‘म' क, ख, घ. पाठः. २. 'ध' क. ध, . ‘ख’ ख. पाठः. २. 'ध्' क, ख. घ. पाठः४• ‘टी' क. ध. पाठः ५. ‘ति घ. पाठ . १. 'व' , , ग• ष. अE, ७ '’’ ग, पाठः८, ‘ता' व, पा5:. सव्याख्ये स्कान्दशारीरके वृत्ताकारा महोच्याणा वृत्तसन्धिस्तदन्तरा । ज्योतिष्मती वीथिका च पाण्डुगर्भा धरा पुनः ॥ ८३ ॥ रोतिकर्मणी ज्येष्ठा स्वरुचिः पाकवृत्तिका । मझषमा मागधजला सीमन्तिन्यपि कर्करी ॥ ८४॥ पंबिनी नागिनी चेति शचिनी चित्रिणी तथा। रेखा लेखानुगा गौरी गार्सेनी कामनौयिका ॥ ८५॥ स्वर्मागधी रत्नगान्धिः र्पलगन्धिः पैलस्वभः । आनृधाकगसामाश्च वृषलोहितका पुनः ॥ ८१ ॥ अभ्यागत यवानिका रेखा योता स्वयंवसुः। देवता मन्दचरिता वाकबधित शिशुः॥ ८७॥ कोपैराधः परिधिका स्वयमूश्च मुहुर्मही । काश्मीरगान्धिर्मत्स्याभा मांसगन्धिररुन्तुदैः ॥ ८८ ॥ सर्यभाषादेवभाषे:नदी सिन्धुरवाहिनी। शर्मणी वृक्षानिधि मॅग्वृत्तिरधिका परा ॥ ८९॥ विहङ्गमः काचित् पुष्टी रक्तपुष्पस्तु दन्तुरः। मरु प्रयोगसाधीयान विष्णुकर्मा महोदधिः ॥९०॥ लक्ष्मीकः कान्तकस्रोरुर्महाप्रपदमस्तकः । ऊध्र्वासजानुरुद्वाहुर्दीर्घाङ्गुलिरमोघगीः ॥९१॥ महामतिर्महोरस्को मध्यनम्रः स्वयंदृढः । आनम्रता नितम्बस्य स्त्रीणां तु जठरं मृदु ॥ ९२ ॥ आर्मेध्यं वर्तते किञ्चित् क्रीडासुरतवर्ति तत् । यज्वाहेयः कर्मचिहो वसुविट्कारुरुधुहा ॥ ९३ ॥ १. 'णि', ' ३. 'मि' घ. पाठः . ३. ‘नी’ क. ख. घ. पाठः . ४, ५. फ, ३. ‘यकगा च सामा च द्यु ', ७ ‘स्त्री, ८, ‘तनकबन्धिका था ' पाठः . १. 'का' . १• ‘मै' ग. पाठः१२. ‘मत्स्याभा ख. पाठः अ. घ., ‘मत्स्यदोंक. पाठः. १२. 'यू', १३. “प्रवृति' . घ. पाठ :, १४ ‘यस्य व' क . ध. प. पाठः१५. ‘ह' के घ. पाठः ,-१६ - ‘प्र' क स्त्र. ग. पाक। प्रथमोऽध्यायः । वसुभद्रा रोमनीवी महिष्ठा कृत्रिमप्रभा । सिंहाप्रलोमा माहेमा ह्रस्वरोमा बहिष्करः ॥ ९४ ॥ उद्वेर्भिणी लम्बकण्ठी वर्तुलान्तंस्तटस्थगा । महामहिमसङ्काशदीपिताङ्गी तु गर्भिणी ॥ ९५ ॥ पृष्टा रक्तकचा भोगा भोगलिप्सुर्नरेन्द्रधीः । मन्दं हया मन्दगतिर्मन्दसश्वरपादका ॥ ९६ ॥ हेमप्रिया हेमनिभा स्वर्गतिः साधुसंयुता । । रोचिष्मती कम्बुकविः शर्वृत्तमुखदर्जना ॥ ९७ ॥ दन्तोद्भदस्तनी साधु नम्रवका मुखच्छविः । स्वरोचिः प्रयुवझा च विस्तृतास्यांविरोधिनी ॥ ९८ ॥ सस्यनिर्गतिसम्पद्भिः प्रांशुलम्बितकण्टका । वसुभिः कुसंछिन्ना नेत्रप्लोषणाजिह्मगीः ॥ ९९ ॥ हनुप्रिया जीर्णशिखा गभं भन्नमनन्त्वच । चर्बी मन्दवाघाला हरिद्रा प्रेमबन्धिनी ॥ १०० ॥ अहासभितपूर्वाह्णकवितोत्तंसिनी शुभा । वीणाभिगतसंत्रासा हेमलम्बोदरप्रिया ॥ १०१ ॥ स्वयंशयाना मन्दाभा णां त्वेतद्धि लॐणम् । कविश्वा कामसन्दोश्री चारणा भिक्षुवल्लरी ॥ १०२ ॥ सामवाहा महामेघा केशलोमसु वर्तते । रक्तारुणाङ्गी शुभ्राक्षी सुलेखनविलेखिनी ॥ १०३ ॥ मातुःप्रिया हासबन्धसन्धुक्षितमनोभवा । प्रचरगतसंत्रासा महाविद्युत्प्रभावती ॥ १०४ ॥ आकर्णपूरा कर्णोत्थश्रवणालसगामिनी। मनुसङ्कल्पसंभाविरुद्धा गति शीलिनी ॥ १०५ ॥ १. *qगर्भि ', ३. ‘त, ३ ‘हा', ४• ‘तिः’ घ. पाठ . ५. ‘त’, ६. ‘या' ग. पाठः. ७. ‘स’ घ. पाठः८. ‘पा’ क. ख ध. पाठः, १. ‘मैं ’ क, ख. ’क्ष’ ग, पाठः१०. ‘ध्मवान्’ क. ख. पाठः. सव्याख्ये स्कान्दशारीरके रङ्गहा संस्पृहणीय.भलषयुत । गतः। अग्रश्नवृत्तवमाग्रपादसङ्गीततर्जनी ॥ १०६ ॥ वामा वामायुध नृणां युञ्जनिं विधाय । स्वप्रभnचेद्धवभत्सा रोचिष्कृतपरिच्छ ! १०७॥ विद्योतमना नेमूभा जलभृकुतिरञ्जन । सुशीला त्यक्तसर्वाशा बैशा वर्तुलकण्टकाः॥ १०८॥ स्फुरत्प्रभैङ्गितधनुर्मे जुखाग(त१मितप्रभम् । सीमाकृतविनभैदो महोष्माभरवीपः १०९ ॥ आकर्णकृतचित्तथं व्यावृत्तास्यः प्रकल्पित । ऊर्ध्वरेखाग्रसंलग्नरेखात्रयसस्सस्म ॥ ११० ॥ ऊरुप्रभः प्रणुदक्षः कृमिविध्वंसतस्परः । एरण्डदर्शनौत्सुक्यसिद्धमन्त्रभाववत् भ १११ ॥ अनयैषधसीधी रतिप्रियमहौषधः । न्दिरार्थी स्वभावकृतधीस्त्यक्तकिः ॥ ११२ ॥ क्तप्रियः स्वर्णकण्ठः कृतमझोलेन्यभूषितः । तस्यः प्रग्धूतशिरा व्यायद्वकपिलानल ॥ ११३ ॥ वचनः सम्यश्च कृतस्थिगि तजङलस्य + स्याद् वीरव्राडितः । ११४ ॥ होर्स्कः पाणिवेषधृतचेतन।ङ्गकः । धीवृत्ताशेफः प्रधाघोषस्मघावहः । ११५ ॥ गठबन्धी कुक्षिस्थः सरयू से धनैिनशितैः। ज्ञेशः प्राणभीवर्डस्तृवैविरुद्ध कोडग:न ॥११६॥ प्रथमोऽध्भयः । १३ घोषवान् स्वर्गान्धी पुष्पमाल्या बिरुद्धगतिरीशित। व्यायामंधिषणैः प्राज्ञः स्वयं विद्युतकण्टकः ॥ ११७ ॥ मलाप हा त्यक्तगादिः स्वच्छध रक्तंनेत्रवान् । अरुणाङ्गसिराबन्धः कुशलः कमलाप्रियः ॥ । ११८ ॥ लिग्धा स्फुटः । वेलानिवृत्तसर्वस्वः प्रहेबितः प्राधियां वदेत् ॥ ११९ ॥ अहीकः प्रज्ज्वलवणू रक्तसर्वस्वदैहिकः। इरसर्वस्वसम्भासः प्रेमलोभैः कृताश्वहा ॥ १२० ॥ अपृचलश्चित्रधर्तुः प्रपैदाचूितधूलिकः लभूयिष्ठसुनखः कृतसर्वाङ्गलक्षणः ।। १२१ ॥ अपारोमा विबुधः कृतज्ञः कृतजीवनः अशेवाधिर्मन्दहासः स्वप्रियप्रेमबन्धनः ॥ १२२ ॥ अर्धप्रियः क्लेशसहः कृतसर्वस्वजीवनः। अमालिन्यविधैिः स्वच्छश्छायापहनाधृक्पदः ॥ १२३ ॥ अमानुष्यगतिः ऋणो विनेन्द्रितकथोऽबुधः। अप्(क?क्षपाती विद्यानामनर्थेप्रसक्रियः ।। १२४ ॥ विशिष्ट स्वायुधवत् स्वयंह 'रः कृताङ्गकः । जानूद्भदनविश्लेषविवृत्तगताङ्कः ॥ १२५ ।। एकानुयायी गतभीः प्रणवेन मन्दभाषणः । अवश थक्तमधुर वयेहत् कामोहिनी ॥ १२६ ॥ १ १. ‘का’ ग. पाठः२. ‘म’ क. ख., “‘में” ग. पाठः३. ‘र्ण’ . पाठः ४. 'प्र’ ख. ग. पाठः५. ‘ओं’ .घ. पाठ: . ३. ईर:' ख. ग. पाठः७. षत्रिघ. पाठः . ८. ति' ख., 'त' घ. पाठः१. ‘महाः ‘व' क. द. पाठः १०. “‘स्व” क., ‘ण्ड' ख. पाठःA१.. विदच्छच्छाय' द्व. घ. पाठः१२. भविदःख, ग. पाठः १३‘की’ क. ख. पाठः१४. ‘बर्म, १५ ‘वै' घ, पाठ, ११ सव्याख्ये स्कन्दशारीरके सर्वप्राज्ञमहाणिश्च मनुकल्पसमुद्भवा । अवश्यरन्धी सत्कल्या विमुक्तारंतिरस्त्रियः ॥ १२७ ॥ केशगन्धी बालुकया मुक्तसष्ठंचसङ्गता। पैराभवित्रीवैरिण्यः कंपिलाभिविमर्शिनी ॥ १२८॥ प्रतिरोधो व्यूहयिः सर्वदृष्टिविरोधिका । अनन्तरत्ती बालिश्या विष्णुकण्ठी कपिज्वला ॥ १२९॥ प्रतिपत्पीठसम्बन्धनिसर्गपरिचारिकाः । व्याभिचारी परिन्यूनपरिपक्षा' प्रतकः १३०॥ धृत्तिवश्यक साध्यपटु प्रीतिवश्यः प्रिया गडुः। उदुम्बरोष्ठयामलकी दन्तवासा वसुस्तनी ॥ १३१ ॥ अवुन्नतस्तनी नग्नस्तनी कुम्भस्तनी स्तनी । विपुंच्छटा बीरर्चरा सानुगायतैमूर्धजा T ॥ १३२ ॥ अयमाणलहरी तुल्यविद्योतिताङ्कया। अचिरप्रेमनिपुणपरिकल्पितवेंत्सला ॥ १३३ ॥ संचीतकादिसंसक्तगडुवर्तिः परा हरी । इन्द्रिरासृतिरत्री च महनीयममोदिका ॥ १३४ ॥ स्वरुष्णी सिद्धिलवकी मालिर्सी धारणी विभुः। मायावती कालहतिः सिन्दूरप्रियदर्शिका ॥ १३५॥ अयस्कान्तगतिः शीघप्रेयोगातिररिष्टदा। विभागदायिनी भाषा कम्बुकण्ठी स्वयंगता ॥ १३६ ॥ ११ १. ग२. ' ग.‘. पाठः, ३. ‘भ ‘’ ख. पाठः 'भव, त्रचयं गता' घ अ' ग, पाठः४. 'ल', ५. ‘मुद्रियः ।', ६. 'अधि ।' क, ख, ग, पाठः, ७ ‘य’ ख. पाठः, ८, ‘वं ' ग. पाठः९. ‘त' क, ख. ग. पाठ , १०, 'दि' ग पाठ . ११. ‘पणेि, १२. ‘वाससा ' क, ख. घ. पाठः१३. ‘यु' ग, पाठ, १४, 'तिं', ५५, ‘, १६. 'ता' घ. पाठः , प्रथमोऽध्यायः ।। १५ वयस्यारतिरथं च महापुष्पफ़ेदायिनी । अनोगतिरनीशाख्या वर्तुलावर्तनांभिका ॥ १३७ ॥ नवप्रिया प्रेमरतिर्वेहायासप्रिया पुनः। मांसगन्धी रोहितदा प्रसक्तिः प्राणवाहिका ॥ १३८ ॥ ऊहनीया जलसाहिः सूत्रगन्धसहिष्णुता । हेतुकार्यगतिः सूक्ष्मा यावकादिंग्रभानुगा ।। १३९ ॥ तृष्णानुगा सनो नाम मनुः कण्डुशिरोधरः । महोत्पलनिभः शान्तः सेवावृत्तिरमन्दभाः। १४० ॥ वक्रोक्तिस्तज्ज्ञसंभाषा विरुद्धाव्यभिचारिका । वैतृष्ण्यं क्लेशहानिश्च डुण्डुभप्रतिमाकृतिः ।। १४१ ॥ विद्योतमानसंस्पृष्टविलोचनविदूषकः । कापसvतिसंसक्तविछपावकरजितः ॥ १४२ ।। कपोलतलसंसिक्तकृष्णाम्रातकरजिता । अयोमयी लगतिर्मनुर्धान्यगतिस्फुरः ॥ १४३ ॥ रोमन्थशृत्तिता च स्याद्योवृत्तिररुन्तुदः । आयसी गरुडोपेता रोचिष्मत्यपि कर्करी ॥ १४४ ॥ विशोधनी मार्जनी च महउँक्लफणावृता । आस्तीर्णशूलगणिकांनुभयैप्रतिमाकृतिः ! १४५ ॥ वेतसानुगतिश्चैव सोमभाः सवितृप्रभः । अश्यामः कपिलः पिङ्गो रक्तधर्मा रविप्रियः ॥ १४६ ॥ १. ‘फलप्रदा', २. ‘भ' क. ख. घ. पाठः. ३. ‘एव ' स्व. घ. पाठः ४. 'तिरसं ' क. ख., ‘रतिरसं ’ घ. पाठः . ५ ‘वस्था दयावृ,६. ‘रो' ष. पठ: . ७. ‘वृक्णफलत्रता' ग., रुफध. पाठः . ८. ‘रुणग' , , गपाठ २. ‘ता ' ख घ. पाठः। १०. ‘व घ. पाठः १६ सव्याख्ये स्कान्दशारीरिके वास्तोष्पति^जतगी(कारभुवंप्रभः। A) केराका मन्दाह्वया मन्दगतिर्भन्दधीर्मन्दसुस्वरः ॥ १४७ ॥ आधिष्ठानगतश्रीसत्कण्ठन।लोॐथतः परः। आलिशायप्रियः प्रेम। सङ्गीतकनिवचकः ॥ १४८॥ इति स्कान्दशाररके संशाध्यायो न।म प्रथमः ॥ अथ द्वितीयोऽध्य।यः । एवं तावत् खरूपसिद्धयर्थं सर्वासां रेखाणां संज्ञास्तास्ताः वेंकटादि लक्षणानां च यथासम्भवमुक्वा स्वरूपं तावत् प्रदर्यते । तत्रैतर्वानर्थसं. क्षेपः । प्रेक्षकस्तावत् प्रथमं स्वं नियममाचरन् सर्व ऐ६ लक्षणं तटस्थलक्षणं चावलोक्य स्खहृदयेऽवधार्य स्वमात्मानं नित्याद्धपरमेश्वरैकरूपतया सं. कल्प्य ततो वदेत् । तत्र को नियमः कश्च प्रेक्षकः कश्च तटस्थः कः प्रेक्ष्यः तलक्षणं च किम् इति चेत् । अत्रोच्यते-यः खलु नियमवान् श्वसा।६ पशिलिननिपुणः प्रत्यक्षादश्रमणादेषु कुशलः पुराणेतिहासादेषु च सत्य सङ्कल्पः सर्वसाधारणदयः संसिद्धपरमेश्वरज्ञानः परितुष्टहृदय? योऽविशेषो विद्वान् समारावेतगुरुपादावासस्कान्दशारीरकरहस्थः, स प्रेक्षकः । तविय मश्च सः, यः खल्वपररात्र उत्थाय संशोघेतपादहृदयमस्तकादिरूपरीक्षित विश्वस्तप्राणायामसजनितमूलाधारागतनासारन्ध्रपुटविनेस्सृतवायुविशेषाव- गमपुरस्सरं कृततेत्तविषयप्रवृत्तिः ज्ञापितसर्वप्रवृत्तेश्च ईश्वरथ रवीभलषितः। तटस्थश्च सः, यः प्रेक्षकस्थं दृष्टिगोचरं गतः । तत्रै दृष्टिगेर्वैरंगतत्वेन १. ', २. प्रभुः' । ग पाठः३. ’ घ• पाठः ‘जगती के 'व: ‘क्षि ४. . पाठः५ ‘पा४ ‘पावकः ख• १' ग. ६. ‘य: प्र ख, पाठः. ७. पिटकादिक. ध. धपाठः. ४. ‘बदर्थ',१. ‘कवि’ ग. पाठः१०. 'खा " . इस. ग. पाठः. . ‘सः ऐ' क. ध. पा5ः१२. ’अ’, १३. 'त्र', . ११ १४, ‘रं' क. ख. . पाठ, द्वितीयोऽध्यायः । १७ न सर्वेषां तटस्थत, किन्तु समयासिद्धानमेव । कोऽपं समयः i यस्तेन संक्लन्नः । स द्विविधः । तत्कालिको नित्यश्च । तत्र तात्कालिकः – यदाकदाचिद् यंकञ्चिद् यैःकश्चित् पृच्छति यकिञ्विदात्मानं प्रति वा स तात्कालिकः । स च देशविशेचायतः । देशश्चन्मना सङ्कल्पितः । अन्यथा सः, यो नियमेनात्मनाधिष्ठिते देशे यःकश्चिदागत्य पृच्छति, तत्र तं प्रति वदनाय कल्पितः । पुनरपि द्विविधः । एकार्धशरपातं जङ्गमानां तटस्थता- कल्पने देशं परिकस्य तत्र तदन्तर्गतानां तटस्थतामवधारयेत् । जङ्गमाश्चात्र मनुष्याः मनुष्यविषयत्वात् प्रश्नस्य । यदि जङ्गमविषयत्वं प्रश्नस्य, ततः जङ्गमानामपि तटस्थता । कचित् पुनर्मनुष्यविषयेऽपि जङ्गमानां तटस्थता जङ्गममात्रविषये च मनुष्याणाम् । क्वचित् स्थावराणामपि प्राणभाजां वृक्षादीनाम्। कचिदें भित्यादीनामपि । शरपातश्च द्विविधः । धनुषः प्रयु क्तस्य शरस्य पातः स एकाधं शरमात्रस्य च पातः सोऽप्येकार्थ इति । तत्रायुञ्जते तावत् शरमात्रस्य पात इत्यवधारणीये म् । तत्रापि स्थावराणां तटस्थत्वे वीरेण धनुषः प्रयुक्तस्य शरपातः । इति । जन्मनि तु पृष्ठे पक्ष्या दीनामपि तटस्थता । एवं तटस्थसहः। प्रेक्ष्यश्च सः । ः व्याधितो वा कार्यगामी पुत्री वा यद्यदिच्छन् ज्ञातुं शुद्धान्तःकरणः परिपकमानसः पश्च तापादिर्ना हृदयगतसकलचिन्तनीयवस्तुसर्वस्वः स्वाकारेङ्गितादिव्यञ्जितः तत्तद्भावः दैवज्ञदर्शनसमुत्सुकहृदयः मार्गे तत्तद्विषये तं पृच्छन् क्रमाद् दैवज्ञमन्दिरमभ्यागतः तत्र च तं दृष्ट्वा प्रसन्नहृदयस्ततो हर्षितनिजपरिवारः स्वयं च प्रसन्नदृष्टिः । स एवम्भूतः प्रेक्ष्यो नाम नच न इत्यविवादसिद्धम्। तत्र भागा अवगन्तव्याः – यत्र स तिष्ठति तस्य ज्ञेयत्वाद् दश दिशः उ- ततो निन्नऽ इति । तत्र यद्येकस्मिन् भागे क्षणमात्रं स्थितिं विना सञ्च रति प्रेक्ष्यः, तचैकं लक्षणमिति पृथगवगन्तव्यम् । तस्य च फलं यस्तद्विधयः तस्य चञ्चलतं । यदि प्रेक्ष्यापेक्षया कश्चित् पृच्छक आगच्छति तत्रापीयमेव वार्ता । विशेषेस्तु समीरणसमीक्षाप्रधानेन कविना समाहितेन तत्र वक्तव्यं फलजातम् । लक्षणान्तराणि तु तत्रोपकरणभूतानि । इति ॥ १. 'ता तावत् कि ’, २. "प्तः सः । स ' ग. पाठः. ३. यः पु' क. ख. च, प|ठः. ४. 'दादिभ्याद। , ५. 'यः' घ. पाठः६. 'sांतरे’ क. ध. पाठः७. 'यश्वव्या', ८. 'ना सकलकथनवि', ९. ‘गें तद्वैि' , १०, 'ता । प्रे', ११. 'षः किन्तु समीक्षा' ग. पाठt. १८ सध्याख्ये स्कान्दशारीरके तत्र प्रथमं मध्डलालक्षणं इयते - – ललाटमध्यगा कृष्णाकारा वृत्त भरिच्छ हैं । मध्यस्थहीनवर्णा च सा स्यादुलमगामिनी ।। १॥ इति । या खलु ललाटमध्ये वृत्ताकारपरिच्छदा कृष्णाकारोत्तमगा मिनी रेखा सा मण्डलेति शेषः । ललाटस्थलं प्रादेशम?त्रपरिमितेन दण्डेन परिमायं दर्धितः वृत्ततश्च ययाकयाचिद् रज्ज्वा तदायत्ते परिमाणे जाते ज्ञाते च या ललाटमध्यगा मध्यतलं प्राप्ता कृष्णवर्णं उत्तमगामिनी, उत्तमं नाम प्रह्मरन्धं तं गन्तुं शलिं यस्याः सा । अस्याश्चोत्तमगामिनीत्यनेन फल- मप्युक्तम् । योऽनया लेखयाङ्कितः स उत्तमो भवतीति । उत्तमत्वं च स्वकुलोत्तमत्वं धर्मेणार्थेन कामेन मोक्षेण वा । जनशक्त्येति वा केचित् । इति ॥ १ ॥ ततोऽधःस्थिता रेखा वर्तुल इत्यभय तल्लक्षणमाह – मन्दाकारं च त्रिलकं य स्मारयति तद्विदम् । तस्यास्तु सुभगो विद्धश् रम्यः सर्वजनप्रियः ।। २ ॥ इति । या तु मन्दाकारमस्फुटाकारं तिलकं स्खदर्शने सति तद्विदां स्मारयति तस्याः कारणात् रम्यः रमणीयवेषः सुभगः सौभाग्यवान् ऐश्व यदिसम्पन्नः सर्वजनप्रियः क्रमाद् भवति तद्वान् नर इत्यर्थः । अत्रापि लक्षणेनैव फलसिद्धियोंतिता इत्यवगन्तव्यम् ।। २ ॥ संज्ञाया लक्षणम ह नासासजातरेखा या दीपनी योतितप्रभा । पूर्वाधारतया भवति प्रोताकारा पृथग् जने ।। ३ ॥ या दीपनी दीपनशीला नेत्रयोरित्यध्याहर्तव्यम् । भुवोरिति वा । धोतितप्रभा द्योतिता प्रभा यया । प्रभेति प्रभाकारा नासोच्यते । सा द्योतिता यया इति विग्रहः । पूर्वाधारीत)या पूर्वोक्ताया वर्तुलाख्याया रेखया आ धारतया पृथग् भाति जने सा संज्ञेति शेषः । अत्र संज्ञापदेन फलमुक्तं, विशेषतः संज्ञावान् भवति तद्वान् नर इति ॥ ३ ॥ १. 'णाद्', २ ‘प्य’ घ. पाठः द्वितीयोऽध्यायः ।। १९ ध्रुवोरुपरि या रेखा कुत्रचित् कुहचिच्च वा । विभाति तस्याः सर्वायुर्वासन्तीलक्षणं पुनः ॥ ४ ॥ पुनर्वासन्तीलक्षणमुच्यत इत्यर्थः । (प्रथमञ्चस्यां नयः।?) या ध्रुवो रुपरि एकत्र उभयत्र वा विभाति सा वासन्ती, तस्याः सखीयुः फलम् , इत्येवं फलं लक्षणं चनेनैवोक्तं साक्षादिति द्रष्टव्यम् । लक्षणप्रतिज्ञा फलप्रतिज्ञाया अपि उपलक्षणत्वेन योजनीया । अन्यथाप्रतिज्ञातकथन प्रसङ्गात् । एवं यत्र यत्रैकत्र प्रतिज्ञा तत्र प्रतिज्ञान्तरमप्यध्याहर्तव्यम् । सिद्धाया एवोपलक्षणत्वेन योजनं वा । अत्र वासन्तीति नामग्रहणेन रेखायाः कालसम्बन्धप्रयायनेनायुर्लक्षणत्वमुक्तमिति हृदयम् ॥ ४ ॥ या वै कपिलवर्णं स्यान्नासापुटमनुत्तरम् । गन्तुं प्रवृत तां विद्यात् पिङ्गलेति शुभस्थितिम् ॥५॥ अनुत्तरं खलु नासापुटंन उत्तरं यस्य नास्ति उन्नततरं तदनुत्तरम् , एवम्भूतं नासापुटं गन्तुं प्रवृत्ता गमनाय किञ्चिदुन्मुखी कपिलाकारा या रेखा तां पिङ्गलेति विदुः । शुभस्थितिं च तामभिदधाति दैवज्ञः इति पि ङ्गलालक्षणवाक्यस्यार्थः । अत्र भूमध्यादारभ्य नासापुटपर्यन्तमुन्नतस्थलेन वा नासामध्यरूपेण मार्गेणो(प ? भ)यथागतेन वा निम्नेन स्थलेन स्फुट मागता शुभस्थितिं मङ्गलैः सह तत्र तत्र तद्वतः पुरुषस्यावस्थिति सूचयतीति भावः ॥ ५ ॥ स्टुताया रक्षणमाहे हनुबदेशवर्तिनी सुसङ्गतलाशता । करेण सङ्गतिं पुनः करोति जीविताधधि ॥ ६ ॥ इति । अत्र येत्युपश्लेषः सब्रहकृतः इनुप्रदेशं, इनुर्नाम नयनाधः प्रदेश उन्नतरूपः, तमागतः तत्र वर्तितुं शलं यस्या इति वार्थः । सुसङ्गतय समागता सुसङ्गता नाम नयनाधोभागगता या रेखा विकाररूपिणी न फल सुचनी तया सङ्गता । शेषेण फलकथनम् । करेण हार्यद्रव्येण सङ्गतिं करोति अभिलषणीयद्रव्यं प्रापयतीत्यर्थः । अस्यास्तु रेखायाः स्मृतेति नामकरणं जातिस्मरत्वदायित्वमस्य सूचयतीति ॥ ६ ॥ १. भिवदति ख. पाठः२. 'है या इ' ग. घ. , ‘३ सा है' क. पाठः २७ सव्याख्ये स्कान्दशारीरके या कपोलतले साक्षाद् विद्योतितमुखाकृतिः । विभाति रेखा सततं चतुरङ्गुलं(दी) घेतः ॥ ७ ॥ अनेन शेफालिकाया लक्षणमुच्यते । संज्ञा शेफालिकापुष्पसवर्ण त्वात् । कपोलतले चतुरङ्गुलपरिमिता रेखा शेफालिका नाम । तस्याः फलं विद्योतितमुखकृतित्वम् । विद्योतितं मुखम् आकारश्च यया इति ॥७॥ हेमन्तिकलक्ष गम|ह चिबुके रोमसंस्थाने रेखात्रयविदूषिता । या वर्तते नित्यमेव तस्या हेमन्तसंहृतिः ॥ ८॥ चिबुकेषु रोमस्थानेषु रेखात्रयविदूषिता परितो रेखात्रयेण विदूषिता विस्पष्टीकृतेति यावत् । नित्यं वर्तते या रेखा चिबुकादूर्धर्वमुख्यधरोष्ठपर्यन्तं तस्य निमित्तभूतया हेमन्तसंहृतिः फलं भविष्यति । हेमन्तकाले मरणं भविष्यतीति यावत् । अत्र हेमन्तकाले मरणोक्यैव हेमन्तस्य विशेषोक्त्य भावाज्जन्मानन्तरं यो हेमन्तः संजायते तत्र मरणं, हेमन्ताक्षरसंख्यातसंवत्सरे वा इत्युक्तं भवति ॥ ८ ॥ धारिण्या लक्षणमाह – श्मश्रुण्यधंगता या तु वर्तुलाकारसंस्थितिः। नासां धारयतीवास्ते धारिणीं तां विदुर्युधाः ॥९॥ इमश्रूणि नासाया अधोभागपर्यस्तांनि । बहुवचनं स्थलभेदविवक्ष यैव । नासपुटयोरधोभागौ गण्डाधोभागश्च इति तान् प्रदेशानभिसंबध्य वर्तुलाकारसंस्थितिः वर्तुलाकारेण वृत्ताकारेण संस्थितिः संस्थानं यस्याः सा तथा । नासिकां धारयतीवस्ते पुरुषे नासिकामियं धारयतीवास्ते स्थितिं करोति तां धारिणीं विदुः। अत्र फलं द्योतितम् । परमधर्महेतु अस्याः भूतायाः आयुर्धारकवमस्ति । अतितरामुज्नृम्भते तद्वत आयुरिति ।। ९॥ भावः पश्चप्रधानत्वाद् वर्णानां हेमसप्रभा । १. ‘लसंयता ॥' क. पाठः२. 'धर्वेमध’ घ. पाठः . ‘, ‘ ३ या’ ४. त क. पाठः ५. ‘ता' ख, ग, घ. पाठः . द्वितीयोऽध्यायः । २१ अनेनार्थेन लक्षणमुक्तम् । वर्णानां पञ्चसंख्याप्रधानत्वाद् यो भावं एकत्र सौ हेमसप्रभा नाम रेखा । फलमाहोत्तरेण अस्या एकसुखस्थायः आम्मिचषः फलं भवेथ् ॥ १०॥ अस्या उक्तलक्षणायाः कान्तिपोषः क्रमेणें क्रमेण भविष्यति फलं यथैकसुखस्थता भवेत् एकस्य पुरुषस्य निमुखस्थितः भवेत् । एकस्मि नेव मुखे स्थिता इति वार्थः ।। १० ॥ महाजवाधरोष्ठस्याप्यधस्तादेकवर्छ। एतलक्षणम् । अधरोष्ठस्याधस्तादेकांशे वर्तुलकारा ओताकृतेः प्रो ताकृतिर्वा या रेखा अस्या नाम महाजवेति । फलं चोच्यते - दुर्गान्धिः पलगन्धिर्वा महापुरुषदूषकः ॥ ११ ॥ इति । फलत्रयमेतत् । अंशकत्रयं तस्या विद्यते, यथासम्भवं तरफ लम् ॥ ११ ॥ देवगतेर्लक्षणमाह विकारावस्थिता रेखा विद्यते सर्वजन्तुषु । नयनाधःप्रदेशेषु तस्याः पश्चाद् बिदु धरा ॥ १२॥ इति । अत्रायमर्थः – सर्वेषां जन्तूनां नयनाधःप्रदेशेषु विकारभुता काचिद् रेखा विद्यते । ततः पश्चत् ततोऽव्यवहितानन्तरं या तां परां पश्चाद्भविनीं दैवगतिं विदुः । अस्याः फलं च नामत एवोक्तम् । दैवमेव सर्वपुरुषार्थसाधकमेतेषां येषामेषा विद्यत इत्यवगन्तव्यम् । तत्र च विशेषः । यावन्नयनदीघ्र गत्वा यदि परिसमाप्येत ततः फङसाकल्यं, वै- कल्यं तु विच्छेद इति । स्त्रीणां तुं व्यवहितस्य तृतीयस्य इनुप्रदेशसन्धौ जायमानस्य रेखालक्षणस्य फलमेतत् । नाथस्य नयनसन्निहितस्येति ॥१२॥ । ' १. 'वः प्रोक्तः सा' क. पाठ . २. ‘रा' ङ. न. ६. ५ः ३. ३ ९ फलं भविष्यति ए' , ४. ‘देवतग' क. पाठः५ 'म् । अ' क. . १. ठ: . ६. ‘तब्बव' क. पाठः सख्यास्ये स्कान्दशारीरके कान्तेर्लक्षणमाह – नासापर्यन्तभागातु नेत्रान्तं यावदिष्यते । तस्यास्तु मध्यगामिन्याः फलं कान्तिर्महोदयः॥ १३॥ अत्रैव इनुप्रदेशादुपरि स्वमध्यगताया नासापर्यन्तभागमारभ्य नेत्रा न्तावधि वर्तमानायाः शिखराभ्युपेतायाः कारेतसंज्ञायाः फलं महोदयः महानुदयः, स एव कान्तिरित्युच्यते । अत्र महोदयशब्देन कर्मसमृद्धिरपि। विवक्षिता, अन्यथा श्रेयोरूपस्य महोदयस्यैवासिद्धेः । तदनेनैतदुक्तम् प्रथम एव वयसि कर्मजातमर्जुतिष्ठंस्तत्तद्वयसि तत्तदुचितां क्रियां कुर्वंस्त स्मिन्नेव जन्मनि स्वाभिलषितं श्रेयो लभत इति ॥ १३ ॥ मृणालक्षणमह सन्निधौ वर्तते या तु स्वेच्छापरिकरस्त्रुतिः। तस्याः फलं लक्षणं च तदन्तः कल्पिताधरे ॥ १४ ॥ या स्वेच्छापरिकरस्मृतिः स्वेच्छया परिकरेषु स्मृतिः स्मरणम् इति फलविषयेऽर्थः । स्वेच्छा च परिकरश्च स्वेच्छापरिकरौ ताभ्यां स्मृतिः स्मरणं यया इति वा । स्वेच्छापरिकरस्मरणं च स्मारयितृत्वमिति लक्षणपक्षेऽर्थः । एवंरूपैवंफला च या सन्निधौ स्थिता नासापर्यन्तमाभ्यानेत्रान्तं वा क्व चिद् विच्छेदना वा सा कृष्णा । अनेन च लक्षणं फलं चोक्तम् । अस्या विषयभेदमाह - कल्पिताधरे कल्पिताधरोष्ठे प्रशस्ताधरे पुरुवे । तदेतळ क्षणं नान्यत्रेति । अधरस्य च प्रशस्त त्वं प्राकटघमात्रं न प्रसिद्धिः । प्रा कटयं च डुण्डुभवर्णतादिरूपेणेत्यवगन्तव्यम् ॥ १४ ॥ भारतलक्षणमाह नेत्रान्तात् त्रिशिखा या तु कर्णान्तं प्रसरेत् पुनः। इयमावर्तगर्तायैर्घिकारैरुपलक्षिता ॥ १५॥ एवंभूता भारतीसंज्ञेत्यध्याहारःकयौं ? णन्त) नेत्रा(न्तं ? न्ता) १. ' ख. ग. . . ख' 'महपाB २‘रि म’ पाठः ३. सुधेयं तत्त' क. . पादः ४. ‘णाया छ' ध. पाठः द्वितीयोऽध्यायः । या त्रिशिखाभिव्याप्नोति आवर्तगतधैः । आवत नाम शृङ्कलबन्धः, गर्तश्च वर्तुलता, आदिशब्देन विवर्णता, तैः सहिता । अत्र फलं विह्वलाप्रतिहत- नानारूपफललभसम्पत्समृद्धिहेतुभूतसकलगुणसंपन्न वा(न्त्र १ प्र सर इति संज्ञयैव सिध्यतीति पृथङ् नोक्तम् ॥ १५ ॥ अधरोष्ठाधरे भागे चयाकारा तु या निजम् । रूपमन्तर्मुखीकृत्य रेखा निष्ठति सोतर ॥ १६ ॥ इत्यनेन मानुष्यगाया लक्षणफ्रच्युते । अयमर्थः –या अधरोष्ठाधर प्रदेशे अधरोष्ठादधश्रदेशे चापाकारा निऊं रूपं प्रत्यन्तैर्मुखं कृत्वा तिष्ठति सोत्तरकालभाविनी रेखा मानुष्यगेति यावत् । मानुष्यं नाम मनुष्यायुरु- च्यते । तद् गच्छतीति मानुष्यगा इति संज्ञार्थः । तदनेन शतायुष्ट्वंमनया रेखया पुरुषस्य द्योत्यत इति ॥ १६ ॥ गतेर्लक्षणमाह भुवोरुपरि तत्स्थानं व्यानति निजजननी । या ललाटसभिख्थाद स्थित ला गनिरुच्यते ।। १७॥ (इति ।) या निजं स्थानं ललाटाख्यमभिव्याध नदेख् निजदर्तनी तत स्तामभिव्याप्नोति सा गतिः गत्यभिधान रेखा । व्याप्नोतीत्यस्यायमर्थः नहि जातु कश्चिदनया रेखया ध्रुवोरुपरिभागं गतयासङ्गतेऽविच्छिन्नया दृष्टं, तथापि व्याप्तिरपेक्षि(तं? ता । अन्यथा न शतायुर्वेसिद्धिरिति ॥१० सूक्ष्मा तदूर्वदेशस्था सापि व्याप्नोति तत्स्थलम् । निजा तु वर्तनी सैव सापि पूर्वायुरीरयेत् ।। १८॥ या पुनस्तद्र्वदेशे व्याप्नोति तत्रस्था सा पूर्वोक्तमेवासुफलमीये दिति द्योतयति, सा तु सूक्ष्माभिधाना । अत्र सूक्ष्मेति संज्ञयैतदाह विच्छेदोऽत्र विशेषतः परीक्षणीयः । यदि विच्छेदः कचिद् दृश्येत, न तस्य पूर्वोक्तायुस्सिद्धिरिति ॥ १८ ॥ १. 'तैराव' ख. ग. पाठः २. 'थे: अ' क पाठः . ३. “ज', ४. 'न्तं मुखं’ घ. पाठः५. ‘य , ६. ‘स्त’, ७ ‘ना सा रे' क. पाठः८. ‘ति तस्या' ख., ‘ति अस्य' घ पाठः, ९. ‘य' क. पाठः१०. ‘र्ति', ११. ‘येद् यो' ख. ग. पाठः . १२. 'श्यते न' क. पाठः २९ सव्याख्ये स्कान्दशारीरके तदन्तर्वर्तनी भूयो व्याप्य पर्यन्तयोर्दयोः । तिष्ठन्ती सा धनिष्ठ। स्यालक्ष्मीसम्थत्करीं विदुः॥१९॥ या पुनस्तदन्तर्वर्तनी तदन्तर्भगदेशवर्तनी तदन्तर्भगदेश एव वर्तनी माग यस्या इति विग्रहः । अन्तःशब्देन तदूर्वभाग एवोच्यते । ललाटमध्यप्रदेशत्वात् तप्रयोगः । मध्यविषयश्चन्तःशब्दो दृश्यते । भाग देशशब्दौ त्वेकदेशविषयतया योज्यौ । तदनेनैतदुक्तं भवति –या ललाट मध्यगा पर्यन्तयोर्दूयोर्भागयोर्यावद् गत्वा मध्येऽविच्छेदेन तिष्ठति सा धनिष्ठा नाम । अस्याः फलं विभूतिः संपत्समृद्धयादि । इति ॥ १९ ॥ कम्बुरेखालक्षणमाह-- कण्ठनालं गता या तु कम्ब्वाकारा तु मूलतः । सैच कम्बुरिति प्रोक्ता तदूर्वेस्था तु कारणम् ॥२०॥ चतुर्थेन पादेन कारणरेखायाः । अयमनयोरर्थः- या खलु कण्ठ- नालं गता कण्ठमूलादारभ्य कण्ठमध्यस्थायाः सिरायाः सान्निधिं यावद् वर्तते सा वृत्ततः कम्ब्वाकारा नाम । मूलतस्तु कम्ब्वाकारा नायामतश्चसा कवुरिति प्रोक्ता । तदूर्ध्वदेशस्था कण्ठमध्यभागगता न उपरि वर्तमाना कारणसंज्ञा इति ॥ २० ॥ अनयोः फलम् । अव्यक्तिर्याचदेतस्या जीवमाप्नोति पुष्करम्। शुणित्वं च भवेदस्थः क्षयं यावन्मनषिणाम् ॥२१ ॥ अस्यार्थः-- एतस्याः प्रकृतायाः कम्बुरेखाया यावन्तं कालं गत्वा अव्यक्तिः, तावन्तं कालं तद्वानसौ नरो जीवमाप्नोति न जीवविच्छिन्नो भ- बति, प्राणवानिति यावत् । इति कञ्चरेखाफलम् । अस्याः कारणभूताया यावत् क्षयो भवति, तावन्मनीषिणां गुणित्वं वर्तते अविच्छिन्नं भवति । उत्तरकालं तु विच्छिन्नं भवेदिति कारणरेखाफलम् । मनीषिणामित्यनेनैत दाह -- मनीषिणामेव विदुषामेवैषा सम्भवति नान्येषाम् । अतश्च विदुषा मेष लक्षणमिति ॥ २१ ॥ १. 'पृतन्ततः' ख., ‘वृतत्तत' ग. पाठ . २, ‘ष’ क. पाठः द्वितीयोऽध्यायः।। २५ कीत्विडरेखलक्षणमाह अविच्छिन्नं तु ताटङ्कणोंत्पलमुखैः शुभैः । यस्य कर्णं प्रशंसन्ति सोऽयं विद्वद्वनो भवेत् ॥ २२ ॥ (इति ।) यस्य खलु कर्ण लोकाः प्रशंसन्ति कर्णमुद्दिश्य प्रशंसां कुर्वन्ति ताटङ्कणंपलमुखैः शुभैः लक्षणैरलङ्कारैर्वा तस्य कर्णत्विड् विद्यत इतेि कल्पयितुं शक्यम् । सा पुनर्यस्य विद्यते स विद्वद्धनो भवेत् । विद्वांस एव धनं यस्य स विद्वद्धनः । तेभ्यः सर्वदा सम्पद् भवतीत्यभिप्रायः । अत्र यस्य ताटकादिभिः कर्णं प्रशंसन्ति लोकाः तस्य कर्णत्विड् रेखा इति लक्षणं, तद्वान् विद्वद्धनं भवेदिति फलमिति द्रष्टव्यस् ॥ २२ ॥ भर्गच्या लक्षणमाह - भार्गवी परिषन्मध्या कणेषुष्ठगता पुनः । रोमस्थलं च व्याप्नोति सैवातीव शुभप्रदा ॥ २३ ॥ (इति । कर्णपृष्ठास्थिता कर्णादधोभागस्था मूत्वा रोमदेशस्थलं या व्याप्नोति सा परिषन्मध्या भार्गवी नाम रेखा । फलांशे परिषच्छब्दः । सा परिषन्मध्यात् सर्वशुभप्रदा भवति । परिषन्मध्यभावित्वं सर्वशुभानुभवितृत्वं च स्वाश्रयस्य पुरुषस्य, ददाति तस्मै ददातीत्यर्थः ॥ २३ ॥ धन्या ताम्रनिभा शुभ्रा कर्णयोः पार्श्ववर्तिनी । तथा सर्वमवाप्नोति विद्वांश्चापि भविष्यति ।। २४॥ धन्या नाम कर्णयोः पार्श्ववर्तिनी रेखा । । कर्णपार्श्वस्थलं तु तद्य त्रासम्भावितो रोमसम्भवः । अत्र वर्तितुं शीलं यस्याः सा धन्या नान्यत्र सा वर्तते । तया सर्वमवाप्नोति पुरुषः फलं, किञ्च कालान्तरे विद्रुश्च भ विष्यति । जन्मान्तरे वाव्यभिचारेण ॥ २४ ॥ वारुण्या लक्षणमुच्यते अधरोष्ठगता या तु विद्युदणपि भाविनी । मध्यतः पार्श्वयोः कृष्णा वर्णाकृतिरुदीरिता ॥ २५॥ (इति ) वारुणी वर्णाकृतिरुदीरितेति सम्बन्धः । वर्णाकृतिर्वर्णकारः वर्णसंस्थानमिति यावत् । कीदृग्भूतेत्युच्यते-मध्ये विद्युद्विभा विद्युत्प्रभा खर्णश्यामाकारेत्यर्थः । पार्श्वयोः कृष्णा। जर्जराकारेत्यर्थः ॥ २५ ॥ १. ‘भं' क. पाठः २६ सव्याख्ये स्कान्दशाररिके अस्याः फलमाह प्रवृत्तिनिमित्तं च द्योतयन् संज्ञायाः मदिरामधुमत्तः स्यात् परशक्तिरतः स्वयम् । ऊध्वपुण्ड्प्रदाता च स्वयमाचारतत्परः ॥ २६ ॥ इति । मदिरामधुमत्तः मदिराख्येन मधुना मत्तः दृप्तः निर्दुश स्वभावतया तेन दर्पवान् । परशक्तिरतः केवलं शक्तिरत इत्यर्थः । ऊध्र्व पुण्ड्प्रदाता च सर्वेषामूर्ध्वपुण्ड्रोपदेष्टा स्यात् । भस्मनेति शेषः । स्वयमा चारतत्परश्च स्वयमाचारः शक्तिमार्गविहित आचारः । तत्परः तदनुष्ठानपर इत्यर्थः ॥ २६ ॥ रुक्मकष्ठिकायाः फलं लक्षणं चाह व्यावृत्तनेत्रः प्रांशुः स्याद् यत्रैव च मरुत्स्थितिः । पादयोर्निम्नदेशस्था प्रादेशाङ्गुलिमूर्ध्वगा २७ ॥ ॥ इति । व्यावृत्तनेत्रः नेत्रविषयत्वेन प्राप्तेभ्यः सर्वेभ्य इति शेषः । प्रशुः प्राङ्मुखी दृष्टिर्यस्य स प्रांशुः । कुत्र प्रांशुत्वमित्यपेक्षायामाहयत्र मरुत्थितिरिति । यत्र मरुतां वायूनां स्थितिस्तत्रेत्यर्थः । एतत् फलम् । पादयोर्निनदेशस्था यो यो निन्नो देशः पादयोस्तत्र तत्र स्थिता । भाविनी प्रादेशाञ्जलिम् । भाविनी भावयन्तीत्यर्थः । प्रादेशस्य सम्बन्धी(नी) या अङ्गुलिः प्रदेशाञ्जलिः । प्रादेशो नाम हस्तचतुर्यो भागः तां भावयन्तीति यावत् । भाविनीत्यध्याहारः । व्यवहितदनुषङ्गो वा । ऊध्र्वगा ऊर्ध्वमुखी त्यर्थः । तदनेन रेखाया ऊर्ध्वभागस्य पृथुत्वमुक्तम् । नाम च रूढ्या ॥२७॥ मधुव्रता कण्ठगता परीता इयामतः स्वयम् । आचारसौष्ठवं तत्र विदधाति न संशयः ॥ २८ ॥ या खलु कण्ठगता श्यामतः श्यामवर्णेन परीता व्याप्ता कण्ठे च व्यासेत्यर्थात् सिच्यति । तदनेनैतदुक्कुं या कण्ठे सर्वत्र व्याप्ता श्यामवर्णा प्रसरति सैषा मधुव्रता नाम । अस्याः फङ –तत्र तस्मिन् पुरुषे सौष्ठव मकसौन्दर्यविज्ञानशिल्पादिसैौन्दर्यमेतत् सर्वमपि विदधातीति भावः । मधै व्रतसंज्ञया श्यामवर्णत्वं द्योतितस् ॥ २८ ॥ १. 'तात' श. ग• ध. पाठः२. 'सी’ ग. ध. पाठः, द्वितीयोऽध्यायः । २७ महादेव्या लक्षणमाह या हारस्थानरेखासु प्रोन्मुखी परिवर्तते। अमया कान्तिमाप्नोति पुरुषः पुष्कलां ध्रुवम् ॥ २९॥ (इति ) अस्ति खलु महात्मनां पुरुषाणां हारस्थानरेखासु या हारस्थाने रेखाः प्रसिद्धा वक्ष्यमाणलक्षणाः तासु प्रोन्मुखी प्रकर्षेणोध्र्चमुखी परिवर्तते परितः सर्वतो वर्तते । ऊर्धर्वमुखत्वज्ञाने कारणं सूच्यग्रवदूर्वभागस्य तनुत । एषा कान्तिं फलं विदधाति । तत्रापि न तन्मात्रम् , अपितु पुष्कलां सक लोमङ्गोपाङ्गोपेताम् । तत्राङ्गान्यलङ्काराः उपाङ्गानि भूषणानीति विभागः । न पुनरेतावत्वम् । किन्तु ध्रुवां नियामचञ्चलामिति यावत् । बाल्यादारभ्या थवा जन्मनः प्रभृति यावन्मृतिपर्यन्तं गच्छतीति वाक्यार्थः ॥ २९ ॥ योगिनीलक्षणमुच्यते हृदये वर्तुलकरा रक्तवर्णा क्कचित् क्षत । रेखा महसु विज्ञता योग शलस्वदायिनी ॥ ३० ॥ (इति ।) महसु प्रसिद्धमहत्पु सनकादिषु अस्तीति प्रसिद्ध पुराणा दिषु । या इदये वर्तुलाकारा वर्तुल आकारो यस्यः। आकारोऽङ्गविन्यासः । रक्तवर्णं रक्तो वर्णाऽस्याः नान्यः कश्चित् । कचित् क्षता विच्छिन्ना । असौ योगशीलत्वदायिनी स्वाश्रयस्य पुरुषस्य स्त्रिया वा योगशीलत्वं योगाभ्यास शीलत्वं ददाति । इत्ययमस्याः स्वभावः ॥ ३० ॥ रुक्ममालिकाया लक्षणमाह दोर्गुलयोः पश्चसन्धिनिम्ना नैवात्र सङ्गता । श्यामाकारा पृथुः स्वर्णाकारा तु तलमूलतः ॥ ३१ ॥ (इति) मूलतः स्वर्णाकारा मूले काञ्चनप्रभा काञ्चनरेखा दोनॅलयो र्वर्तेत । असौ च पञ्चसन्धिनिम्ना पवसङ्कयाकेषु सन्धिषु पञ्चस्थानेष्विति यावत् । तर्हि सा नैवात्र सङ्गता । सङ्गता नाम काचिद्रेखा । तस्याः फलमत्र । • ‘न्ति' स्ख., 'पिंत वि' ध. पाठः २. ‘लङ्ग’ क. ध. पाठः. ३. ‘स्याः वर्तुलाया आकार इवाकारो यस्याः । आ' इ. ख. ग. पा5ः. ४. ‘णं यस्याः, ५. 'वं च द' क. पाठः. १. 'सौ प' घ. पाठः, २८ सव्याख्ये स्कान्दशारीरके नास्तीत्यर्थः । तस्या विभूतिभङ्गोऽनल्पः फळस्, अस्यास्तु न सा, प्रत्युत विभूतिरेव इति भावः । दोर्मलयोः रेखामात्रमपि शुभदम् । अथवा रेखा स्थानवर्णस्यापि शुभफलदायित्वम् । औन्नत्यादेश्च । तत्र काचिदुक्तप्रकारा वर्तेते मूले च वर्तेत तदुक्तं फलं भवेदिति वाक्यार्थः । पृथुः स्वतः पृथुतमा सर्वत एकरूपा | श्यामाकारा श्यामवर्णा । अनेन विशेषणद्वयेन सङ्गतायाः स्वरूपकीर्तनम् ॥ ३१ ॥ बाहुमध्यगतो योऽयं सन्धिः सन्धानभङ्करः। तदन्तर्वर्तिनी काचिद् रेखा सा वारिणी मता ॥ ३२ ॥ (इति।) सर्वेषां हि प्रत्यक्षभूतः स्थूलतमः कश्चित् सन्धिः बाहुमध्य गता विद्यते । तत्र या रेखा अविच्छिन्नवर्तिनी दृश्यते सा वारिणी नाम ॥ ३२ ॥ तस्याः फलमुच्यते वज़ानुकारी सततं प्रस्फुटन्नुक्तमूर्धजः । युद्धे जहाति सर्वांस्तान स्वप्राणानरिसन्निधौ ॥ ३३॥ इति । अयमसौ बारिणीसक्तः पुरुषः अरिसन्निधौ सर्वांस्तान् स्वार्छन् जहाति । सर्वास्यजति । सर्वानित्यनेन स्वसम्बन्धिनामपीति लक्ष्यते । प्र स्फुटमुक्तमूर्धजः प्रस्फुटन्तः मुक्ताश्च मूर्धजाः केशाः यस्येति विग्रहः । अनेन तलक्षणमुक्तम् । यः प्रस्फुटमुक्तमूर्धजो युद्धे चरति सोऽनया सङ्गतः पुरुष इति । तथागतं ज्ञात्वनेन लक्षणेन भूपादिभिस्तत्रेरणाय प्रेरितव्यमिति सिद्धस् ॥ ३३ ॥ रोधिह्लक्षणमाह यस्यास्ति करसंसर्गे स्फोटः स्वेदश्च युद्धगः । सर्वानपि निरोद्धुं स प्रयतेत न संशयैः॥ ३४ ॥ इति । रोधिकाफलम् । यस्य खलु पाणिभ्यां परस्परसंसर्गे स्फोट प्रस्वेदश्च स युद्धगः युद्धभूमिं गतः सवन्नरान् स्वसहायभूतानपि निरोधं शठं प्रतिगन्तुं प्रवृत्तानिति शेषः । प्रयतेत प्रयत्नं करोति । स्वयमतिशयेन भीत इत्यर्थः । पाणिभ्यां संसर्ग आमीयाभ्याम् । आत्मीयान्यदीयाभ्यां वा । अनेन रोचिकावतः पुरुषस्यैतद्युक्षणमुक्तम् ॥ ३४ ॥ १. ‘त च मू ' घ. पाठः२, ३• 'Fत्रान् ', ४ 'न' ग, घ. पाठः ५. ‘थः । य' घ. पाठः. द्वितीयोऽध्यायः ।। २९ रोधिकायास्तुच्यते नाभेरुपरि सा प्रोक्ता बलीनां अध्य ऊध्र्वगा । विभाति विपुलाङ्गाङ्गसङ्गता मधुराकृतेिः ॥ ३५ ॥ (इति) मधुराकृतिः मधुरवर्णा स्निग्धप्रियवर्गेति यावत् । वलीनां मध्ये वलीनां मध्यप्रदेशेन सहोर्वगामिनी या विभाति सा रोधिका भोक्ता इति वाक्यार्थः ॥ ३५ ॥ योनिस्तु नाभिं परितः प्रवृत्ता या तनुस्थितिः । तया बिभाति लोकोऽयं विद्यांश्च परिकीर्यते ॥ ३६॥ एतद्योनिलक्षणम् । या हि नाभिं पारेितः नाभेः परितः सर्वतः तनुस्थितिरस्थिभूतस्थितिः अनुमेयमात्रप्रायरूपा तिष्ठति सा योनिः । तया सवों लोक विभाति विभूतिभिर्भाति फलभूतैः। विद्वांश्च परिकीर्यते । विद्वत्ताँ च फलं भविष्यतीत्यर्थः । [*अज्ञाङ्गशब्देनाङ्गोपाङ्गन्युच्यन्ते । तत्राञ्जानीत्यन्तर्गताः अप्रत्यक्षाः प्रायशो रेखाः । उपाङ्गानि तु स्फुटाः ।। बहिर्भूता इत्यवगन्तव्यम् । अस्याश्च ता उभयप्रकारा अपि न भिद्येरन् । शिखरैवाद् इति]॥ ३६ ।। प्रह्लक्षणमाह नाभेरधस्ताद् विपुला त्रिशिखा प्रज्वलत्तनुः। विदधाति महीमस्य भ्रष्टादपि पुनः पुनः ॥ ३७ ॥ (इति ।) या नाभेरधस्ताद् विपुला पृथुलाङ्गी त्रिशिखा शिखरत्रय सम्पन्न रेखाँ सा प्रज्ञा शब्द्यते । तस्याः फलम् –एषा येषामत्यन्तमन्तरङ्ग भूता परिस्फुरति तेषां पुनः पुनर्जुष्टामपि भूमिं तेभ्यः शक्त्यादिभ्य आदाय विदधाति । पुनःपुनरित्यनेन लक्षणस्य दृढत्वमुक्तम् । प्रज्ञया हि सर्वो लोको व्यवहरति इति हि लौकिकभाषा । तदयमत्र भावः । अनया रेखया सम्पन्नानां शास्त्रार्थादिपरिचय प्राचुर्येण भविष्यति । तत्र च तत्फलावाप्तिः इहलोक सम्बन्धिनी चै परलोकसम्बन्धिनी च । तत्र इहलोकसम्बन्धिन्युक्ता साक्षाद् अन्या त्वर्थसिद्धा इत्यवगन्तव्यम् ॥ ३७ ॥ १. 'तिः मधुरव' श्च पाद: २ ’तः ॥ ॐ च पाठः. ३• ‘रा', '. ' प्र' ख. पाठ . ५. ‘च । त क. ङ. पाठः. --

---

• वळयान्तर्गतो भाग: पूर्वछोकान्वयति भाति । सव्याख्ये स्कान्दशारीरके

सन्दा प्रभावती लक्ष्णा वयोरूर्वोः स्फुरतनुः। शिखाभिर्बहुभिः शिछि)ष्टा मान्यूमस्य परि [स्फुरेत् ॥ ३८ ॥ अनेन मन्दाफललक्षणे कथ्येते । या खलु द्वयोरूर्वोः प्रभावती ब हीमि प्रभाभिर्विचित्रतरा विचित्रवर्णेति यावत् । श्लक्ष्णा सर्शने सति लिखा सा यस्य बहुशिखा परिस्फुरति मन्दाह्वया रेखा । एषा विद्यते तस्य मान्बं सर्वक्रियासु परिस्फुरति इति ।। ३८ ।। महाप्रभलक्षणमाह - जान्वोद्धृतपरिस्फूर्तिदक्षिणेन विशेषतः । महाप्रभेति सद्भिस्तु सती सा परिकीर्यते ।। ३९ ॥ (इति ।) या खलु पुंसां महाप्रभाणां जन्वोर्विशेषतो दक्षिणे वृक् परिस्फूर्तिः तिर्यग्दक्षिणतः वृत्ताकारस्य परिस्फूर्तिः एषा महाप्रभा सद्भिः परिकीर्यते । अस्याः फलं सती सेति । सा सती, पुण्यफलं ददातीति यावत् । अनेनैतेषां महाप्रभाणां महाप्रभारेखसम्पन्नानां पुरुषाणां पुण्य कर्मत्वं संपद्यत इति ॥ ३९ ॥ वैतालिकलक्षणमाह जगतः कङस्पर्शः कृष्णवर्णः पृथुः स्फुरन । आपार्श्विणदीर्घः सुतरां बेताली परिकल्प्यते ॥ ४० ॥ (इति ।) बङगतः उभयजमूलादारभ्य पार्षिणपर्यन्तं प्राप्य दीर्घकारेण स्थितः कटुसर्शः स्प सति खरः स्फुरनू सिरामात्रतया क्वचित् । स्फुरन् , कुतः, पृथुत्वात् । वर्णतस्तु कृष्णः । असौ वेतांलीति परिशब्द्यते । ॥ ४० ॥ फलमाह -- सोष्मा प्रज्वलिताङ्गः स्यात् त्वग्दोषी कटुभाषणः। अल्पव्ययो व्यासरोसा झुडुपाः स्फुरन्नखः ॥ ४१ ॥ इति । सोष्मा ऊष्मप्रधानः प्रज्वलिताङ्गः कान्तिमान् त्वग्दोषी आयस्त्वग्दोषव्याधिप्रधानः कटुभाषणः तीक्ष्णतया बहुभाषी । स्फुटार्थमन्यत् ॥ ४१ ॥ १, २, ३, वै, ’. ‘ति श' क. पाठ•. द्वितीयोऽध्यायः।। ३१ रोधानेिकलक्षणमाह नखयोर्दूलभागे तु सिरान्तब्रवर्तिनी। [अल्पेतरं वहुफलं सङ्कल्पं सा प्रयच्छति]॥७२॥ (इति ।) सा रोधनिका या प्रधानभूत्योरङ्गुल्योयं नखौ तयोर्मुले सिरान्तर्मुठवर्तिनी । या तत्रत्या सिरा तस्या अन्तर्निम्नभागे गूढवर्तिनी गूढतया वर्तते सा रोधैनिका । फलं सङ्कल्पं सा प्रयच्छति इति । सा सङ्कल्पं प्रयच्छति । न तन्मात्रम्, अपितु अल्पेतरमनल्पमित्यर्थः । कीदृशं, यह बहूनि फलानि यस्मिन् यस्मिन्नुद्देश्यतया सन्ति तमित्यर्थः ॥ ४२ ॥ सुप्रसन्नमुखः कम्बुकण्ठः प्रोज्ज्वलदीधितिः । चतुरोमा पृथुतमः कण्ठमूलं गतो नखः ॥ ४३ ॥ अनेन मञ्जुलालक्षणं प्रदर्यंते फलं च । रोमचतुष्टयप्रमाणः। अत एव पृथुतमः कण्ठमूलगतः नखः खनर्जितः खेनाकाशेन वर्जितः यो निम्न भाग इति शेषः । सा मञ्जुला । पूर्वार्धेन फलम् । अनया समपन्नः कम्बू कण्ठः कम्बुसमानकण्ठः श्रोज्ज्वलदीधितिर्भवति । कम्बँसमानकण्ठे प्रो- ज्ज्वला दीवितिर्यस्येति कण्ठशोभफच्मुक्तम् । शिंष्ठं स्पष्टम् ॥ ४३ ॥ वैद्युताळक्षयं वक्ति ललाटोमसन्धौ तु दीर्घिकाव(न्) स्वयं स्थिता । शक्तिप्रत्युक्तिनिपुणः कविः शान्तः स्वयं प्रभुः॥४४॥ इति । फलम् । अयमत्रार्थः- ललाटे रोमसन्धौ ललाटे या रोम सन्धिः शिरोरोमसन्धिः संसर्गस्थानम् , अत्र दीर्घिकाकारे चतुरङ ठपरिमिता या रेखा वर्तते सा वैद्युत नाम । अनया पुरुषः उक्तिवैचित्र्यतत्परः कविः स्वयं शान्तः विवेकी च भवति इति । ऊध्र्वाज्ज्वल्यं च धर्मोऽत्र स्फुटः विद्युद्वर्णता च भवति इति नामतोऽर्थः ॥ ४४ ॥ शतलक्षणमाह - कुक्षिभूगे स्वूयंगृहो बह्वशाखासमुद्रतः। स्वकर्मानन्तनैपुण्यं व्रतसंज्ञा प्रयच्छति ॥ ४५॥ १. धिका’ ग. पाठः. २. ‘कण्ठस, ३. 'स्बुकण्ठे समान प्रो', ' 'शेषं प' क. पाठः५. 'त', 3. ‘ते’ क . ख. ग. पाठ, ७. 'ता' थ, पाठ . ३२ सव्याख्ये स्कान्दशारीरके (इति ।) व्रतसंज्ञा रेखा कर्मसु सर्वेषु पुण्यपापादिषु मिथेषु च शिल्पादिषु भनन्दमपरिमेयं नैपुण्यं प्रयच्छति । किं तलक्षणमित्यत आह कुक्षिभागगतः नाभिदेशाचतुरङ्गुलं दूरं गत्वा ऊध्वदरदेशे गतः स्वयं गूढः वलिसम्बन्धादिति शेषः । सङ्करादिति वा (पाठ)?) एवंभूतो यो निम्नभागः स व्रतमित्युच्यते । व्रतसंज्ञा रेखेति यावत् । अत्र व्रतादिचरत्वमनया सम्पन्नस्य पुरुषस्य भवति इति नामतोऽर्थः । सच फलेऽन्तर्भवति ।। ४५ ॥ मदघूर्णा पाॐिणभागे प्रदेशाद्वलसन्तता । अस्याः प्रयत्नसञ्चारी विच्छिन्नः स्वजनैरपि ।। ४६ ॥ सा मदाघूर्ण या खलु पार्षिणभागे जयपर्यन्तं प्रादेशाङ्कलेन परिमाणेन परिमिता तत एव सन्तता अविच्छिन्ना । अस्याः फलं - प्रयत्नसारित्वं कर्मविशेषपरिज्ञानं फलपरिज्ञानं च विना प्रयत्नेन प्रवृत्तिः स्वजनैर्विच्छेदश्च अत्र फलद्वयम् । स्वैः पुत्रादिभिः लोकैश्च वर्जनम् । आत्मना तद्वर्जनं च इति वाक्यार्थः । नामतस्तु मदाघूर्णया मदपरचशया सह संसर्गः। मद सम्बन्धस्तु तस्या मदिरावशात् इति ॥ ४६ ॥ गतप्रज्ञा भक्ष्णमाह हस्तयोर्वङ्करोमत्वं वर्तुलाकारता तथा । कटकस्थानसञ्चारी गतप्रज्ञेति कथ्यते ॥ ४७ ॥ (इति ।) यस्य खलु बाह्वोर्बहूनि रोमाणि तथा वर्तुळाकारता च वृत्तखंहितत्वं च तस्य कटकस्थानसबरी कटकाख्याभरणविशेषो यत्र नि बध्यते तन्निवन्धस्थाने सधारी तत्र वर्तमान इति यावत् । यो निम्नभाग इति शेषः । सा गतप्रज्ञा । फलं तस्याः शास्त्राभ्यासादिना प्राप्तप्रज्ञस्य तद् भृश एव इति नामतः सिद्धं भवति इति पृथङ् नोच्यत इति भावः ।। ४७ ।। चवळालक्षणमाह अङ्गुलीषु नितान्ता या साम्लान्तमवापिता । केनाप्युत्तमयोगेन चञ्चला साधुवस्थितिः ॥ ४८ ॥ (इति ।) सा चञ्चला या केनाप्युत्तमेन योगेनाङ्गुलीषु पादाङ्गुली ष्विति यावत् । आमूलान्तं मूलादारभ्यान्तपर्यन्तमवापिता प्रापिता । अवे ऽिध्यायः ३.३ स्म परीपण शिखरस्संतुलनमुक्तम् । स चञ्चला एक्स्झ रे च । अस्याः फलमाह--साधुसरिभक्तिः । अधुक्षस्थिलिरिति पदचे अतिरिश्वनिर्भिः । अनया सम्पः पुमानमस्थिरंस्थितिः सर्वत्र इत्युक्तेः भकिन खोज्देन-परिचय उच्यते: उसभते न किशिपुः पुः ॥ ४८॥ रेशविकलक्षजं कथयति – रोमकूपाः पृथुतरा विद्यते यस्य संसदि। सभाप्रकोषस्लस्य स्याद्रेख कण्ठगता रुरुः ॥ ४९ ॥ यस्य खलु पुंसः स्रिया वा रोमकूपाः पृथुतरा भवन्ति पृथुक्तमूल देशा भवन्तीत्यर्थः । तस्य संसदि सभायां सभाभकोपः समास्थितवनप्रकोषः वियते’ ध्रुवमेवानुभूयते । सा रेखा पुनः केयपेक्षायमाह रेखा कण्ठरौता रुसिति मूर्छम पुरुषवयसंविन्यासभेदः । या कश्यस्यिता के सा पुना रेवेति ॥ 88 ॥ युळि लक्ष्मह नयलन्तहस्थिता धन्या रक्तवणो विचक्षणा । प्रतोदसंस्थितैस्तस्याः प्रतोदः फलमुच्यते ॥ १० ॥ या नयनान्तसंस्थिता नयनान्तः कटाक्षः तत्र संस्थिता’धम्या वि शिष्टतरा रक्तवर्णी रक्तनिभा विचक्षण विचक्षणवदतितराची रेख| सा पुलिन्दक् । तस्याः प्रतोदातित्वमस्ति । प्रतेः नाम कश्चन शिक्षार्थी द एशत्रुअनः, तदाकृतिः तस्य आकृतिरिवाकृतिर्यस्याः सा तथा । थितिरिति वा पाठः । प्रतोदस्य संस्थितिः संस्थानं तद्वत् संस्मनं क्षमाइत तदा विग्रहः । प्रतोदस्तम्याः फलम् । अनया सम्प्स्चे निर न्तो भवन्तीति भावः । पुलिन्दाः किर(ताः तेषामेषा प्राचुर्येण वियत इतिः पुलिन्ददृद्. नाम ॥ ५० ॥ क्रमलक्षणमाह क्रमे क्रमे धृतिः स्यात् क्रमयुक्तन्नृणामिह । स तु प्रवृत्तिसम्पन्नो मस्तकस्थः प्रशस्यते ॥ ११ ॥ १ *त' क, ख. ग. पाटः, २. 'विशेषः पु ', ३. ‘काया ल' क. पाठः. ४. 'स्थि’ क, ख. घ. पा: . ५ ‘चल' क. ख. ग. (: , ६. ‘ते तस्या. ख. पाठः७. “श्ननिग्’ ख. ग. . 'न्ननि’ घ. पाठः

३४ सव्याख्ये स्कान्दशारीरके यो मस्तकस्थः क्रमेणोन्नतो भागः प्रशस्यते संवैरेव लोकैस्तज्यैः प्र शस्यते आद्रियते प्रवृत्तिसम्पन्नः क्रमेण क्रमेणोद्भवेन प्रवृत्स्या सम्पन्नः संव- चिंतः य एवम्भूत उन्नतो भागः मस्तकस्थः छलाटोर्वभागस्थः मध्यदेश- मारभ्य स क्रम उच्यते । क्रमो नामलक्षणमुच्यत इत्यर्थः । तत्फलं पूर्वार्ध कथितम् । तस्यायमर्थः - क्रमे क्रमे पदे पदे प्रवृत्तिः शुभाशुभव्यामिश्राः प्रवृत्तयः । जातावेकवचन। एकयापि प्रवृत्या विना स पुरुषः कञ्चित् कालं । नाधितिष्ठति । किञ्चिदपि वस्तुं न तूष्णीमवस्थानं करोतीति भावः॥ ५१ ॥ कमालक्षणमुच्यते अतीव सुभगाकारा नलाऋमिरथोच्यते । फलं प्रवृत्तिः सर्वासु क्रियासु प्रविचक्षणैः ॥ ९२ ॥ अयमर्थः—अतीव सुभगकरा सुभगतरेत्यर्थः । शोभनाकृतिः नीला कारा नीलवर्णा या रेखा पूर्वोक्तसन्निधावित्यर्थः ' (सा) कमालक्षणसंज्ञाता । वस्तुतश्च तस्याः फलं सर्वासु क्रियासु विचक्षणैः सह निरन्तरप्रवृत्तिः । विचक्षणा विद्वांसः । तैः साकम् । अनया रेखया सम्पन्नः पुमान् निरन्तरं प्रवर्तते । कुत्रेति । सर्वासु क्रियासु शुभाशुभव्याभिश्रलक्षणासु इति ॥५२॥ हरीलक्षणमाह रोम सन्धौ ललाटे यः पुरुषः पञ्चवर्णवान् । विन्यासभेदः स हरो मूर्छना तत् प्रशस्यते ॥ ५३ ॥ ललाटे रोमसन्धौ रोम्णां सन्धौ सन्धिदेशे । अरोमविशिष्टस्थले नेति शेषः । पुरुषः दर्शने सति पुरुषत्वेन प्रतीयमानः । पञ्चवर्णवान् । प्रशंसायां मतुप्प्रत्ययः । प्रसिद्धाः पञ्चवर्णाः यस्य सन्ति । असौ विन्यासभेदः हरीतिं कथ्यते । अस्याः फलं मूर्वता तत् प्रशस्यत' इति । तत् तत्र तस्मिन् पुरुषे प्रशस्यत इत्यर्थः । न मूर्छता च दूषणं भवतीति यावत् ॥ ५३ ॥ धर्मझ माह - विशिष्टफोटसंभिन्नः करभध्यगतस्तु यः । निन्नदेशः पृथुफलः स धर्मा परिकल्प्यते ॥ ५४ ॥ १. 'गतरे' क. क. ८ : २, रिमूख ग पाठ: ३. ‘ति । अ' क. पाठः. द्वितीयोऽध्यायः । ३५ करमध्यगतो निम्नभागः विशिष्टस्फोटसंभिन्नः विशिठेन स्फोटेन स्फु ट्यत इति स्फोटः चिहं तेन संभिन्नैः सहिः । तस्य विशिष्टत्वं नाम वृहं त्वम् । पृथुफलः पृथूनि फलानि यस्य स तादृशः धर्मेति कथ्यते । धर्म इति वा पाठः अत्र पृथुफल इत्यनेन यानि यान्यभीप्सिताँनि फलान्येतस्य पुरुषस्य तानि तानि भवन्त्येव इति फलमुक्तम् ॥ ५४ ॥ तले पाणिगते यस्य मूलारभ्य मध्यगा। रेख प्रवर्तते सा तु धमन ददिी मम ॥ ५१ ॥ यस्य खलु पुंसः तले स्थले पाणिगते पाणिसम्बन्धिनि । पाणिनीम हस्तस्य पञ्चशाखस्य प्रादेशमात्रपरिमितो देशः । तत्सम्बन्धिनी मूलाद- रभ्य मध्यगा मध्यमां गच्छन्ती रेखा प्रवर्तते या सा तस्य धनानां दायिनी मत। धनानामभीप्सितानां विशिष्टानामर्थानां दाथिनी विशिष्टार्थदात्रीत्यर्थः। धनदेत्यत्र नाम। धैनमुदेति वा पाठः । नाम्नैव फलमुक्तमिति पृथङ् नो च्यत इति भावः ।। ५५ ॥ वामभागादुपक्रम्य गच्छन्ती तु कनिष्ठिकाम् । आत्मनः प्रद्युन तां तु गोमाहुस्सु स्प्रदम् ॥ २६ ॥ आत्मरेखाया (यात्रायैमभिदारभ्य ?) वामभागादारभ्येति । अत्राय मभिप्रायः – आत्मरेखां संस्पृश्य मध्ये विच्छेदाभावेन विना तेन भागेन गच्छन्ती कनिष्ठिकामिति । या सेल्यध्याहारः। तां गोदामाहुस्तर्थलां च १ स्तु तमदाम् ) इत्यनेन गोदालक्षणं फलं चोक्तमिति भावः ।। ५६ ॥ गन्त्री तु पादतलयोर्हस्तयोश्च पृथक् कृता । तस्यास्तु नित्यगमनमर्थानां च पृथक् स्थितिः ॥ ५७ ॥ या खलु पादतलयोः । अत्रात्मन इत्यध्याहारः । आत्मनः आत्म रेखायाः पृथक् स्थिता असंस्पर्शान स्थिता हस्ततलयोश्च । तस्यास्तु फलं । १. ‘नः । त',२. 'हम्फलः, ३. ‘तान्ये” क. पाठः . ४. नी ध । ध. पाठः . ५. ‘ता । अभीष्टविशिष्टार्थदायीति भावः। ध' क. पाठः१. 'नयानय’ घ. पाठः. ७. ‘यद्भिरार ' ग. पाठः.

• इत उपरि ग. पाठो छः ।

=

= = = ३६ सव्यख्यें स्कान्दशरीरके नित्यंगभनम् । अर्थानामित्यत्रापि सम्बध्यते अर्थानां पृथस्यातिश्च । अयमर्थः -- पादतलयोरात्मरेखया असंस्पगैन वर्तते इंततलयोश्च सा मंत्री । उभयत्रापि तुशब्दौ फलद्वयस्योभयत्रापि क्रमेण सम्बन्धं त यतः । पादतलयोगेन्नीरेखायाः अर्थानां नित्यंगम्नं फलम् । इस्ततलयोश्च तस्याः अर्थानां पृथक स्थितिः इति ॥ ४७ ॥ महोत्पातालक्षणमाह – मंहोत्पाता प्रसूतिर्या तर्जनीमध्यपर्वगा । 5भयोश्श्रेद् बहुतरमनर्थं प्रविधास्पति ॥ ५८ ॥ या तर्जनीमध्यपर्वगा वृत्तपरिक्षमा अन्येन केनचिङ्का मिश्रुका ऋतकरा रेखा सा महोत्सात नम । नमसल एव लसिद्धि छ - न्तरं दीयताह - उभयोश्चद् -हस्तद्वयमध्ययनेग ।न्तया तालिमा बहुतरोऽनर्थःसञ्जायते इति । महोत्पातो न्समसलथापातिशक्तिः,भैः । तत्परिथाको वा । अनेनैतदुक्तं भवति –अनया सम्पन्नस्य पुरुषस्य स्म चिन्महापातकादि जायेत । कस्यचन तत्फलं भवेत् । कस्यचन पुनर्महान् । सीगऽनय जायेत । सर्वपापसमुचितें विशेहेतुश्च तस्या न्यूनतान्यूनते पौष्कल्यं’चेति भावः ॥ ५८ ॥ चिवुकथा समारभ्य धराशरथिम्।। थुप्रैर्तिर्मुनिम्नस्था दीर्घमायुः प्रदास्यति ॥ ५९ ॥ या चिबुकात् चिबुकं प्रदेशांदत्यर्थः । संभभ्यंअषर संस्थिता । अधरप्रदेशस्य योऽधरः • क्षत्रियतः सः तरिकालस्थिता मूर्तिः पृथुरहियस्याः ’सा । वर्तिशब्देझतिर्यते सुम्निस्था न तिनमा स्लोभनं -स्थितिर्यस्याः सा तत् रेखा..तस्याः फलं ममरदास्यति । कर्तृत्वप्रचलो-इएपणेि इत्यनख़र्चेस,॥ ५९॥ विशुक्रणमाह हारभगे परिन्यून परिवेषकृतिर्युवा । "रा स्तनोपरि वरा विभूतिं तस्य दास्यति ॥ ६० ॥ - - - - - - - १. ‘कः झ. पP: २. ‘त’ घ. पट . द्वितायोऽध्यायः ।। ३७ अयमर्थः-हारभागे हारस्थाने परिन्यूना बह्वल्पा । अतितरामल्पत श्मीः । परिवेशतिः परिवेषस्याकृतिरिवाकृतिर्यस्याः सा । परिवेषो नाम सूर्यचन्द्रमण्डलयोः परितः मेघरश्मिसम्बन्धवशाज्जायमानः कश्चित् तेजो- विकारविशेषः श्यामपीतरक्ताकारस्तद्वदाभासमानेत्यर्थः । भुवा नित्या । सैषा विद्युन्नम । तस्याः फलं विभूतिं तस्य दास्यतीति । या यमाश्रयते स पुरुषस्तच्छब्देंनोक्तः । स वा । तस्मै सा विभूतिं प्रदास्यति । वयो- "अंतिान्तं विभूतिं तस्य दास्यत इत्यर्थः । 'षष्ठी तुर्येणें । अत्रापि पूर्ववद् ज्ञषेकं कर्तुलोपचारः । सर्वत्राप्यैवं द्रष्टव्यम् ॥ ६० ॥ मण्डलानि दिचिणेि रेखाक़राणि यस्य वै । कण्ठे विभान्ति तस्यैषा कण्ठका दीधलेखिन् ॥ ६१ ॥ यस्य खलु पुंसः रेखाकाराणि रेखामयानि विचित्राणि नानावर्णानि मण्डानिवृत्तानि कण्ठे विभान्ति, तस्य तत्र कण्ठे दीर्घगा दीर्घ गच्छन्ती लिनीसन्ध्रप्टेसनं ज्ञापकं शीलं यस्याः रेखायाऽव्ययीः सिध्यति । सैषा नमस्ते श्यत इति ज्ञः ॥ ६१ ॥ "A फलमाह - अर्कतिसम्भोगसम्बिझा विहारास्तत्र सुप्रभाः.} क्रम्यते नियतं तत्र दुःखान्यपि च तत्र वै ५२ ॥ तिशयेन ‘थः सम्भोगः ‘स्रक्चन्दनवनितादीनामनुभवः । तेन संनिभशीविहाराः क्रीधर्विशेषाः । सुप्रमाः शमनप्रमाः । तत्र तद्वति पुरुवे यचलैि "चा/ आयते सदैवभ्रभृति मयन्तीत्यर्थः । नियतं निस्यदेत्यर्थः । अनुपकलान्तरमप्याह -- दुःखान्यंषि च तत्र वै इति । तत्र दुः- पनि ध भवन्ति। वै ईव ऑसिंछौ ।"अनुभूयन्ते दुःखान्यनुष किनीयं५४२ ॥ स्तनयीरन्तरा निम्ममूर्तराषा गृहप्रदा । था स्तनमेरन्तरा निम रेखा सा कुहूम-।:निः तिराकृतिर्यस्याः सा । स्तनयोरन्तरा वर्तमाना गुइदा लभ्यते । ३८.डलमा , सब्याख्ये स्कान्दशरीरके वस्यः गृहाण्यपि प्रदीयन्ते तथा सट्टतयानथा ॥ ६३ ॥ सद्वृत्तं वर्तुलाकारं यस्यास्तया गृहाण्यपि प्रदीयन्ते । असम्भावि तान्यपि सद्मनि भवन्तीत्यर्थः ॥६३ ॥ छुशुभा स्याद् धूमवल्लीव त्रिशिखा ज्वलन्ती नाभितः परे । तस्याः कस्राणि रूपाणि दीर्घमायुश्च भूतिकृत् ॥ ६४॥ अनया धूमवीलक्षणमुध्यते सपदया कारिकया । या शुभा ना मितः परे भागे ज्वलन्ती जाज्वल्यमाना । त्रिशिखा शिखत्रयोपेता भ वति, तस्याः फलमुच्यते इति शेषः । कस्राणि रूपाणि शोभावहानि - पाणि । भूतिकृद् दीर्घमायुश्च इति । एवं चपदेन स्थानेन सह फलं लक्षणं चोक्तमिति सर्वमनाकुलं च ॥ ६४ ॥ मही कनिष्ठिकाकमूले व्यधधनं धिन स्थिता । तया वियामथाप्नोति सामीबन्धवर्जनात् ॥ ६५ ॥ अयमर्थः--कनिष्ठिकामूले व्यवधानं विना साक्षादेव वर्तते, कनि ष्ठिकासविधौ व्यवधानप्रतियोगित्वं कनिष्ठिकायां एव यन्निषिध्यते तया पुमान् विद्यामवाप्नोति । ननु सर्वेषामेव स्त्रीपुरुषाणां तस्याः सम्भवोऽस्ति, न विवा दृश्यते कापि । अतो न तत्फलत्वं विद्यायाः । अत आह – सामनबन्धवर्जनादिति । सामग्री नाम कारणसमाहारः । समवाय्यसमवा यिनिमित्तकारणत्रयमिति यावत् । तैस्या बन्धः प्रतिबन्धः । तद्वर्जनात् । तस्याभावाद्धेतोरित्यर्थः । अयमत्राभिप्रायः—वियोरेखायां महीसंज्ञायां स त्यामपि विद्यफलं नोत्पद्यते तेषां, येषां तदाधाररेखा गुर्वनुवृत्तिरेखा च न स्फुटं प्रतिभासेते । भाग्यरेखा च नानुगुणा । नैतावन्मात्रेण तस्या वि ओफलत्वाभावः । सहकारिसमवधाने हि सर्वेषां फलहेतुत्वं दृष्टम् । सह कारित्वं च उपादानं प्रति निमित्तासमवायिनोः कारणयोः। अतो न कश्चिद् दोष इति । अनेन श्लोकेन महीलक्षणं तत्फी चोक्तम् । ?a= तीर्थess yogicळे 0&ms caीd£azooss® % boooooooooosso60 oneusaood fosopoleocॐ ot peacobaccode Bagm@’ । ६५ ॥ १. 'नि ग, वेयं ' प्रायः २. 'अ' क. ख. पाठः = + " = = द्वितीयोऽध्यायः । ३९ तन्तिकस्था निम्नाझी या क्ष हृङ्गतम।। तया जायामवाप्नोति तावत्यश्च प्रियाः पुनः ॥ ६६ ॥ या वा तस्याः प्रकृताया विघोरेखाया अन्तिके नित्यमेव वर्तते सा हृद्गतसत्त्वदा नाम । तया पुरुषो जायामवाप्नोति । जाया च पतिम् । अनेन सा जायरेखेत्युक्तं भवति । तावत्यः पुनः प्रियाः यावत्यस्तङ्गताः। इतरा रेखा इति शेषः । प्रियाशब्देन च विशेषविवक्षा जायाशब्दपर्या यत्वमात्रमेवाभिप्रेतम् । जाया इति यावत् । अत्र सन्धिरेखाया उपरीति मन्तव्यं श्लोके । एवञ्चैतदुक्तं भवति –या विद्योरेखाया अधः सन्धिरे खाया उपरि वर्तन्ते रेखास्ताः प्रत्येकं जायासम्भवं सूचयन्ति । जायाश ब्दश्चात्र परिणीतिविषयः परिचितविषयो वा । न यदाकदाचित् सम्भोग मात्रपरिहीतां नीव्यक्तिमात्रमाचष्टे इति । नामावयवांर्थस्तु हृद्गतं सत्वं हृद्गतं बलम् । मनोबलमिति यावत् । तद् ददातीति हृदतसत्त्वदा जायेति यावत् । जायाय हि सत्यां मनोबलं भवति प्रत्युत्पन्तद्वारेण पुत्राद्युत्पत्ति । द्वारेण वेति । gerom cop_s 2aoठीbs us°6 g°mmuncoaueous sooळे 4bo somebod तीndha28 66608ी¢010ठhubo &o?! $8» ॥ ६६ ॥ आहारालक्षणमाह मध्यमाया अधो या तु चन्द्राकारा तु वर्तते । साहार फलमस्यास्तु सदेजपरिग्रहः ॥ ६७ ॥ या तु मध्यमाया अधोभागे, व्यवधानं विनेत्यत्राप्यनुसन्धेयम् । नित्यमेव परिवर्तते साहारा : आहारेति छेदः । यद्यध्याहारेतिच्छेदायात्र न योगस्तथाप्याहरतीत्याहारा इत्यवयवार्थबलदेवमवगन्तव्यम् । यदि वा हरैवाहारा इति व्याख्यातव्यम् । चन्द्राकारा प्रतिपच्चन्द्राकारेत्यर्थः । अस्याः फलं सर्वराजपरिग्रहः। सवै राजभिः परिग्रहः परितः सर्वतः शय नासनभोजनादौ आदरादुपादानमिति यावत् । अयमत्राभिसन्धिः- हारा रेखाया एकदेशोऽपि यदि कस्यचिद् भवेत् तर्हि तस्य राजसेवया वृत्तिः । फलं तु रेखसाकल्ये सकलं भवति । वैकल्ये तु विकलम् । स्त्रीणां तु = - - - - - - - - - - - - - - १. 'त ' वें पाठः यचेषा तर्हि सर्वराजपरिग्रहः इत्यत्र सर्वबा राजपरिग्रहः। जगुस्सरं स्वभर्तृपस्त्रिद्द इत्येवार्थः । तत्र च स्वभर्तुविशेषेो भवति प्रभवं चेति । ano»f=2g26s Opgg@ a®as agoslo. onlmogoal ७ons ¢8°cobaboळ 828at God 600 mucausoooss c©d• ®layamoaxobal postboo. ow:do 890" m°aisou's 26000@ &oploypo passp० ॥ मन्वोष्णदाचक्ष्णमाह मन्दकुंणदा तु त्वद्धो वर्तते’ मन्दगामिनी। मान्यमेव फलं तस्य धर्मादप्रच्युनिस्तथा ।। ६८ ।। तदधः तस्या हारारेखाया अधः । मन्दगामिनी. मन्दगतिर्मन्द स्थितीिरेते’ यावत् । अस्पष्ठेयर्थः । तस्याः फलं माम्खं’ प्रवृन्निमान्द्ये, न बुद्धिमान्वम् । यद्यपि बुद्धिपुरस्सरत्वं प्रवृत्तेस्तथापि विंचारजनिताय’ बुद्धौ विक्रासयुक्तायामपिं सत्यां गुर्वादिभयाद् भाविर्विश्नशङ्कया“च प्रवृत्त्यभाव दर्शनाद् बुर्छिमान्यं हूिँनाम प्रवृचिमान्चं घटते । अतोऽत्र प्रधूभिगन्धैर्मखः क्षितं, धर्मादप्रच्युतिश्च फलम् । धर्मशब्दः पुरुषार्थान्तरेभेटणार्थ अनया सम्पन्नः पुमान् पुरुषार्थेषु अन्यतमें तिष्ठतीत्यर्थः । नामतश्च फला न्तरं मन्दमुष्णं मन्दोष्णं, तद् ददातीति मन्दोष्णदा। यत्खञ्च सरोष्णं वस्तु तत् स्पर्धे सत्यस्य पुरुषस्य मन्दोष्णं भवति । किञ्च निंदाची उ घ्यावेदनादिश्च गास्य बहुतरं भवति प्रस्वेदादिश्चेत्यवगन्तव्यम् । 2Greps an0c06s fobeg©o° albcmplab6coossessman chkbonesdaya assascotbal cosmos cooooooso \ cळे g©good 2pop003 30auoegenomroj°. bgcom° $y° %porm a{cmboog@g z«b%Goal 200201&a-06al 2650auoucc० anoogoal. apeal paramD० १%ogosfo p¢a°c॥ ६८॥ राज्ञी तु मध्यमान्ध्यपर्वग योभनांकृतिः। ऊर्मिकाकृतिरङ्गानां निग्धता सत्फलं भवें ॥ ६९ ॥ राजी- इ,ध्यमाया वध्यपर्वणि .श्च ळाकारा परिवृत्ताः सीमनातें विभबया अफ्रकृतिः उर्मिकाङ्गुलीयकम्, ५o@hoo. तदाकृतिः तस्या आकृतिरिवाकृतिर्यस्याः स तथा iतत्साम्यं अद्भुर्विष्टर्नामवस्था १, *gg®०. ’ क, ख, पाठः Iतीयोऽध्यायः । ४१ नम् । तस्याः फलं सर्वाङ्गानां स्निग्धता । यावती हैयङ्गवस्पर्धा स्निग्धतानुभूयते तावती पुंसोऽनया सम्पन्नस्य स्पर्श इति । @pass 6x°oLo=6०4an नामार्थस्तु राजिशब्देनेदमुक्तं - सपदरभागगता का- चित् पदवी राजी । सात्यन्तं स्निग्ध । तत्साम्यादेयमपि तच्छब्देनोक्तेति। o0=2ag/20pagdioacळे ause५० ०20 fooG•8bel ७०613 %b0booklacbq@ ॥ ६९ ॥ . गोमतोलक्षणमाह अनामिकामध्यपर्वगामिनी मध्यवेदिनं । अयुक्ता सन्धिगतया शब्दविवं ददाति सा ॥ ७० ॥ अनामिकामध्यपर्वगाभेनी अनामिकाया मध्यपर्व गन्तुं शीलं यस्याः सा तथाविधा। मध्यवेदिनी मध्यमेव वेदिः अलङ्कृतस्थळम् । एवम्भूता गोमती । तस्याः शब्दवित्वं फलं , यदि सन्धिरेखया सा न संयुक्ता भवेत् । अन्यथा मिश्रकर्मणां फलमिव मिश्रप्रवृत्तिता भवेदिति । तस्याः सन्धिरेखया व्यवधाने रेखाचतुष्टयभागदीश्वपेक्षितः । तन्न्यून तायां फलस्यापि तद्वद्भावं इति द्रष्टव्यम् । ७p02/o= Goopson obs b!o¥msp0° 26rammuooleockmba ps :a 22a० bpaboups ®s (eo02bbs occ०|dolb002bb8ag ॥ धनिलालक्षणमाह-- धनिला गोमतीस्थानादुपर्युपरि निम्नगा । फलं तस्य ऊर्वमुखी यशो व्यासं भवेदिति ॥ ७१ ॥ गोमत्या उपरि तत्स्थानाद्वा उपरि निम्नगा ऊध्र्वमुखी या रेखा सा धनिला । तस्याः फलमिति एवंप्रकारम् । कथमित्याह – व्याप्तं यशो भवेत् । व्याप्तशब्देन सापेक्षेण सर्वेणेत्यपेक्षितम् । धनव्याप्तेिश्चत्र फल मिति नामशब्देन चितम् । ume=ccupal@locaxober 2sty mDoeconobo Osses ] composs Googorops० 6alchoo' . ap/m° ®peopogoalso cb &a_legarखें ॥ ७१ ॥ निलालक्षणमाह मध्यमाग्रगता रेख यश आयुः श्रियो गुणान् । ददात्यूर्वमुखी पार्श्वमुखी दोषान् प्रदास्यति ॥ ७२ ॥ १. ‘य’ ख. पाठः ४२ सव्याख्ये स्कान्दशारीरके अयमत्रार्थः-मध्यम या अग्रे कचिद् रेखा भवेत् । सा शुभं फलं प्रदास्यति । यद्युर्यमुखी पुनः सा तदा यशः । तन्मात्रमयुः तथा विधां श्रियं परिमिताम् । गुणान् । ये गुणा इति लोकप्रसिद्धस्तनित्यर्थः। यदि पार्श्वमुखी सा भवेत् तर्हि दोषान् प्रदास्यति । पार्श्वमुखत्वे दोषफल सिद्धेश्चिरकालापेक्षा विधते । अन्यत्र सा नास्तीति विशेषः । निला नाम बीजरोहः । तस्या ऊर्ध्वमुखीत्वं स्वभावः ततोऽत्रापि तत्प्रवृत्तिः । 18 begypo®o@c» &J€s GolmMJ©oo0a० co@oblem $2 as balabas' parenag©200.24०@g° falseca०c1e0€bo ॥ ७२ ॥ तर्जन्यग्रप्रतिष्ठा या वर्तुलस्थितिरग्रणीः। विदग्धेषु भवेत् सोऽयं तद्धन त्मरतिः प्रियः ॥ ७३ ॥ तर्जन्यग्रप्रतिष्ठा तर्जन्यग्रे नेम्नतया स्थितेर्यस्याः सा तर्जन्यग्र प्रतिष्ठेत्युच्यते । यैवंविधा सा देवीत्युच्यते । वृत्तस्थितिर्युताकारेण स्थितिः स्थानं यस्याः । फलं तद्वान् पुरुषो विदग्धेष्वग्रगण्यः स्यात् । किञ्च भस्मरतिरात्मन्येव रतिर्यस्य सः । प्रियः सर्वप्रिय इत्यर्थः । ६eof=o sag®o\a»cdoped a glso 46०€a_ /06el a]goo\eft| fcboo ! ॥ ७३ ॥ शतह्रदलक्षणमाह अनामिकामूलपर्व प्रतितिष्ठति नित्यदा। आवृणोति च सा नित्यं वैरमेव प्रदास्यति ॥ ७४ ॥ या खल्वनामिकामूलपर्व प्रतितिष्ठति अधितिष्ठति मध्ये प्रकृष्टनिम्न भागस्था स तथाविधा शतहदा नाम । वैरमेव सा प्रदास्यति फलम् । किञ्च यन्नित्यं फलमन्यतः सिद्धं तदावृणोति तत् तिरस्करोति । नित्यदा। महिष्ठमन्यन्नित्यं च फलं ददाति सहकार्यन्तरसन्निधाने । स च सहकारी वाग्वैव । सा च पूर्वोक्ता । नित्यफलावरणं च सहकार्यन्तरसन्निधानव शात् । स च सहकार्यनन्तरोक्ता देवीरेखेत्यूह्यम् । नामतश्च वैरस्रवर्तकत्वं तन्निवर्तकत्वं च फलं वतो निरूढस्वभावतया वाप्रतिहतशक्तित्वं स्वभर्तुः प्रतिवेदयति । ८०oss-ecologs edhood 20b द्वितीयोऽध्यायः । ४३ munelood pood avoog o_I6boo _106a agoved bळoo ७४ ।। ॥ ९ = निष्ठालक्षणं फलपुरस्सरमाह कनिष्ठिकामूलसन्धिमतिक्रम्य प्रवतेते । अनामिकामूलदेशादाचारस्थितिमाप्नुयात् ॥ ७५।। कनिष्ठिकाया मूले सन्धिरेखा विद्यजाययोरधः, ततः पश्चात् या तामतेक्रम्य आ अनामिकदेशात् काचिद् रेखा यदि प्रवर्तते तर्हि सा (प्रति? नि)ष्ठा । अनया खलु प्रतितिष्ठति चिरं पुरुषः इत्यभप्रेत्य फलमाह दीर्घमायुरवाप्नोतेि नांत्र संशयश्च भवतीति स्थितिशब्देनाह । अत्रायं भावः-सन्धिरेखाया अधोभागे करतलमभिमुखीकृत्यानामिकामूलदेशाद् यदि प्रवर्तेत तर्हि स च जीवी तया रेखया भवेत् । तत्र च रेखापौष्कल्या पैौष्कल्याभ्यां फलोनतानते न शङ्कनीये इति । पृ=feason tabass numblood oba 40as noose foosmo emonsco° xmlc€eaks ०५०ीd €ss bosoulsobo 40600God\6o®f\ ©2€o&od communomo sau१५mo° ॥ ७५ ॥ धात्रीलक्षणमाह – मूलं करतलस्योक्त्वा शङ्लक्ष्म स्वयं पुनः । अधितिष्ठति या तस्या विभूतिरभिमोहनी ॥ ७६ ॥ या करतलमूलगता यदि शब्दलक्ष्म भवेत् तर्हि तदधितिष्ठति सा धात्री। तस्याः सकाशादभिमोहनी विभूतिर्भवति अभिमोहनी आभिमुख्येन दर्शने सत्येव स्वामिनो मोहमुत्पादयति यादृशी विभूतिस्तादृशी भवेत् । मूलं करतलस्योक्त्वेत्यनेन फलान्तरं वक्तव्यम् । तदयमर्थः-उक्तिशब्दो व्यापारमात्रवाची । करतलम मूलमुक्त्वा व्यापृत्य । सर्वदा स्थितिश्च भवतीति शेषः । यदि वा करतलस्य मूलमुक्त्वा व्यापृत्य या काचिद् रेखौ तदधितिष्ठति, तेन तद्गतं शङ्लक्ष्म प्रवर्तयित्वा तदधितिष्ठतीत्येवार्थः सम्पद्यते । सर्वथा नान्वयः । अयमत्रार्थः-करतलमूले आत्मरेखासम्ब न्धितया शलो म यो वा यदि भवति, तच्च काचिद् रेखा अधितिष्ठति १. ‘संशयश्च नत्र भ', २. ‘त’, २३ . 'ख' घ, था: सव्याख्ये स्कान्दशारीरके ४४ मध्यमाया मूलत एकाङलपर्यन्तं यावद् व्याप्य सहस्रशाखा भवति, तर्हि समृद्धविभूतिः सम्पत्समृद्धः चरितार्थ एव पुरुषः रोदिति । एवं धात्री लक्षणं फलं चोक्तम् bp=epop€o&a]&s ps&oro (socpoop 26,6pmDo c» ]b% @ess 2onoxob$26roocb ८००%0®6€b0bugOpc% 800pgoautos muoa2mulथ op00 unomenopa० and० (eloembo coloud.Geos#o Goa ॥ ७६ ॥

मूलदेशादुपारभ्य यस्याः संवृतिरिष्यते अन्नामिकामूलदेशं यावद् गोपी विशेष्टदा ॥ ७७ ॥ या खलु करतलमूलदेशादुपारभ्य करतलमूलदेशं किञ्चिद् गत्वा तदा रभ्य दृढमूलतया सम्भूयानामिकामूलदेशं यावत् संसरति, (सा गोपी ) य स्याश्च तासी संसृतिरिष्यते । संसृतिशब्दः प्रवृत्तिवाची । शोभाहेतुतया लोकैः आर्येते । शोभाहेतुत्वं च प्रसिद्धम् अनामिकामूलगताया रेखाओं दीर्घभू तायाः धवलतरे करतले मूलादारभ्य यस्यांकस्यांचिद् रेखायां प्रवृत्तायां दृश्य मानायामतिरमणीयमेदं करतलमिति व्यवहारदर्शनात् । वेद्वत्परिषत्सु लोके च यैवंविधा यतश्च, अतस्तस्याः सन्निधानाद् विशिष्टानि फलानि अस्य पुरु षस्य भवन्ति स्त्रिया वेत्याह विशिष्टदेत्यन्येन पदेन तादृशं फलमुपलक्ष्यते । तत् सूचयत्येषेत्यर्थः । नामतस्तु राजादिभयविरहो अपि फलान्तरं सुचिम् । ६cope=2alamunob»pse botoelop6sea-o bec¢6002bbeas seal pages mn &oaj ७७॥ प्रियव्रतालभूमाह प्रियव्रता मागधी स्यात् करभस्थानसङ्गताः। अफ रेखास्तासु सर्वासु सन्निधत्ते कनिष्ठिकाम् ॥७८॥ याः खलु करमस्थानसङ्गता रेखास्तासु सर्वासु या कनिष्ठिकां सचि धन्ते सा निषत्रता । सन्नधानं नाम यावत् सम्भवति तावदेव । न चात्य न्तदिव्यं विवक्षितं, कनिष्ठया विरो धादत्यन्ताव्यवधानस्य । अस्याः फलं १. 'या ध' घ. पाठः द्वितीयोऽध्यायः। ४५ नामत एवोक्तमिति नोच्यते । तपोधमीदि एतद्वतः प्रियं भवतीति । माग धीति । मगधो नाम धर्मपूर्वसंस्कारः तस्सम्बन्धिनी मागधी । तदेकारभूते त्यर्थः । मगधशब्दस्य च धर्मपूर्वसंस्काराभिधायकथं योगाचारमतसिद्धम् । _o@O=&opeolars q!I€lubcommon - ass60Imo tooch ms&a109० a]n® {o©c0s00&2:०o 2nicoos muon m\2< $c€e©2® $ £o&am soul ॥ ७८ ॥ धेनुकालक्षणमाह या स्यात् करतले सूक्ष्ममध्यमा मध्यमोन्मुखी । धेनुका सा परिमितं फलमादाय दीयते ॥ ७९ ॥ यस्याः खलु सूक्ष्ममध्ये सूक्ष्मेक्षिकया निरीक्षणे सति सम्यङ् मध्य स्थले करतलस्य वृत्तिर्भवति । विशेषश्च या मध्ययोन्मुखी तथावे सप सा धेनुका परिगदिता । परिभतं फलं तया ६॥यते लोकस्य । अयमर्थः धेनुकासम्पन्नः पुरुषो न कस्मैचिदपि कस्यैचिद् वा पूर्ण फलं ददाते किन्तु किञ्चित्स्वेव ददाति किन्तु ददाति चेति । लक्षणाभिप्रायस्त्वेवं –या कर- तलमध्यमध्यगता मध्यमां प्रत्युन्सुखीव तिष्ठति रेखाकृतिः सा धेनुकेति । subnodb=pamboo'boळू \m® @s p£i©ogs •Talpण spen०० mgeogbooo 20py०2 =p - i ' am cop ] ॥ ७९ ।। रोहिणीलक्षणमाह । रोहिणी नित्यसम्भूतिर्नित्यवृद्धिसमन्विता । तर्जनीमूलमाप्नोति तद्भता स्वायुषः फल१ ॥८०॥ या तर्जनीमूलमाप्नोति, (यै ? सै)वंभूता रोहिणी । कीदृशी तर्जनी मूलं प्राप्नोतीत्यत आह –नित्यसम्भूतेरित्यादि । नित्यं सम्भूतिः सम्भवो यस्याः सा नेत्यसम्भूतिः नित्यं नियमेन किञ्चित् किञ्चिदुद्भवो यस्या विद्यत एव, यथा कर्म । यथाहि नस्य पुरुषस्यायुर्निदानभूतं कर्म प्रति दिवसोपचीयमानं कर्म संस्कारादिना तज्जन्मकृतधर्मरूपं तदायुःकाणे भवति, तथा तज्जन्मायुस्खचकमपि रेखरूपं प्रतिदिवसोपचीयमानम्। तद भिप्रायेण नित्यसम्भूतिरित्युक्ता । सा नित्यवृद्धिसमन्विता च । अस्यार्थः यतो नित्योद्भूतित्वं तस्या अत एव नित्यवृद्धिसमन्विता च । उद्भूति ४६ सव्याख्ये स्कान्दशारीरके वृद्ध्यरविनाभावात् । ननु उद्भूतिर्यत्र यत्र तत्र तत्र वृद्धिरिते नियमो नास्ति उत्पत्यनन्तरमेव मृते व्यभिचारात् । नैतत् समञ्जसम् । तत्राप्युत्प त्रिकाले यावद् वस्तु तन्न तावन्मरणकाले । ननु न प्रतीयत इति चेदेवं न । यदा योनिद्वारान्निस्सार्यते वाढून, तदा तत्परिमितत्वं जन्तुशरीरस्य सिद्धे न तावत्परिमाणं स्तनपानसमये । जरायुपरिवृतस्याध्यस्त्येव ताव परिमाणं यावत् पुनर्योनिद्वारा प्रवेशयेतुमशक्यम् । इति तावदनुभवसे द्धम् । तस्माद् यत्र यत्रोद्भूतिस्तत्र तत्र वृद्धः समनन्तरसमये सम्भविष्य तीति व्यासेर येव । यत्तु पुनरुक्तं जन्मानन्तरमेव मृते व्यभिचार इति तदपे परिपोषविषयमेव न वृद्धिमात्रविषयम् । ननु मृत्यनन्तरमेव जाते व्यभिचार इति चेतं तत्रापि शरीरवृद्धिमात्रस्य सम्भवात् । जीवेन विना न पोष इति चेत् अस्तु, तथापि बृइणमस्त्येव । तदपि वृद्धचषरपये यामेत्यास्ताम् । ईशी सा तर्जनी।प्नोति । प्रथ्यनन्तरं तद्दता च तस्य तर्जन्यो गता च समवेता च । एवम्भूता या रेखा सा रोहिणी रोहणस्व भावा । फलमाह-स्वायुषः फलमिति । स्वायुषः पुरुषस्य फलम् । सामान्य वचनमेतत् । स्वयमेव फलजातमित्यर्थः । प्रयच्छतीति शेषः । नन्वशुभ पलमये प्रयच्छतीति धूमः । अयमभिप्रायः—करतलमूलमध्यादारभ्य क्रमेण क्रमेणोत्पतिं पुनः पुनर्लब्ध्वा प्रत्युत्पत्ति वृद्धिं च लब्ध्वा तर्जनीं या प्राप्नोति । पुनस्तर्जनीं गता तत्समवेता तिष्ठति । तत्र यद्यविच्छेदाद् यावत् तर्ज न्यन्तगमनं ततश्शतायुः स्यात् । तत्र यदि विच्छेदस्तहैिं स विच्छेदः परि मेयः । अन्यथा कस्मिन् वयसि तध्वंस इते विज्ञानायोगात् । ननु परि मेयत्वेऽयं केन प्रमाणेन परिमेयतेति । अत्र ब्रूमः । सर्वत्रापि रेखास्व- रूपं परिमेये, परिमाणसाधनं च गजरोम । तच्च वालगतम् । तचैकैक मेकैकसंवत्सरज्ञापकम् । तच्च नायामतः प्रमाणम् । अपितु विस्तारत इत्यस्मस्थितिः । अतोऽत्रापि गजरोम्णा रोहिणीं परिमायायुःफलं निर्दि शेत् । तथाच यत्र यत्र विच्छेदः परिस्फुटस्ततुं तत्र नायुर्भङ्गः । यत्र तु मध्ये खण्डाभावः । खण्डो नामोभयतच्छिन्नो वस्तुविशेषः । अतोऽत्रा- प्युभयतश्छिन्नो रेखाभागो यत्र न विद्यते तत्रायुर्मङ्गः सुवचनः । यावन्ति च यत्संख्याकानि रोमाणि परिमाणे क्रियमाणे भवन्ति विच्छेदस्थले गतानि, १. 'न्न रे' ङ. पाठः. द्वितीयोऽध्यायः । ४७ तवतो वत्सरान् जीवेत् । यदि खण्डस्तत्र इष्पेत दृश्येत च तदाष मृत्युः । सोऽपि यावन्ति गजरोमाणि प्रमाणभूतानि यत्र यत्र भवन्ति तावतस्तावतो वत्सरान् गत्वेति वेदितयम् । 6515mu062 b• so o° that so 23° &opaplantosmoosoon Gosugg22s० । एवं स्थिते यदि तर्जन्यन्तं गमेष्यति रेखा अविच्छेदेन तदा शतायुः। यथैकोनं त दैकोनशतायुः यद्येकोने विच्छेदमात्रं तदापमृत्युः। एवं प्रथमसंवत्सरपर्यन्त- मनुसन्धेयम् । प्रथमदिवसपर्यन्तं च प्रथमनाडिकापर्यन्तं च । ननु वत्सरा ज्ञायेरन् । दिवसा न ज्ञायेरन् नाडिकाश्च । प्रमाणाभावाच्छक्यभावाच प्रेक्षकाणाम् । अत्र ब्रूमः । सूक्ष्मेक्षिकया तावद् रेखस्वरूपस्य नित्यपरे चितस्य निरीक्षणे सतेि दिवसा ज्ञायेरन् नाडिकाश्च । ततोऽप्यधिकपरि चये सति रेखोद्भूतिवृद्धिभ्यां सूक्ष्मेण विच्छेदेन च। यदि ततो न ज्ञा येरन् , तत्र प्रमाणं भवन्ति स्वचेष्टादयः । कथामेति चेद् । एते, स्वचेष्टा तटस्थचेष्टा प्रेक्ष्यचेष्टा च इति त्रिविधा चेष्टt । तत्राद्य – यदवस्थः स्वयं यां च चेषु कुरुते तदवस्थां तत्प्रवृत्तिं च प्रेक्ष्यस्यादिशेत् ।

• यदवस्थः स्वयं चेष्टा स्वस्य यादृश्यपि स्फुट ।

तदवस्थां तां च चेष्टमादिशेत् प्रेक्ष्यगोचरे ।” इति सिद्धमुनिः । तत्रायुर्विषये स्वयं यदि स्वपन् प्रेक्ष्यागमनसमये तत्र तत्प्रेक्ष्यस्य सृतिं विद्यात् । आदिशेच ताम् । यदि भुञ्जानस्तर्हि रोग विवृद्धिमादिशेत्, तदवस्थायां स्वयं रोगी । अथ स नीरोगस्तर्हि रोग त्पत्तिमादिशेत् । यदि भुजिष्यन् रोगी भविष्यति । यदि स्वयं कर्तु- भिच्छन् रोगावसाने मरणमेष्यति विंशतिदिनार्धम् । अथ ।वेषयं बुभूषुः प्रेक्षकःमृत एवेति वदेत् । अथ संबुभूषुर्दैत्राणि दिनान्यतीत्य मृतिमे ध्यति । अय विषयं भुञ्जानस्तस्मिन्नेव दिने मृतिमेष्यति रोगी चेत् । एवं यद्यदवस्थः स्वयं यद्यच्चेष्टश्च तां तामवस्थां तां तां चेष्टां च प्रेक्ष्यस् वेदेत् । चेष्टाशब्देन प्रवृत्तिरुच्यते फलपक्षे । लक्षणपक्षे तु प्रवृत्तिमात्रं शयनासनगमनाद्यपि कर्णमलापहरणायुषि यद्यत् केचित् प्रवृतिमात्रं तत् सर्वमेव । अथ तटस्थचेष्टः कथ्यन्ते । समे तले नियतेन्द्रियमनस्कः ४८ सव्याख्ये स्कान्दशारीरके प्रशान्तवर्णविन्यासध्याक्तिराचान्तः स्वस्थान्तःकरणो विविक्तदेशव।सी चरि तनियमव्रतः प्रातरुत्थायेश्वरं हृदयकमलस्थं सञ्चिन्त्य सन्तर्पिताविद्वज्जनः प्रेक्षको निर्दयत्वादिदोषरहितः शोभनाकारस्तस्य च स्वयं सुखेनावस्थितः। सन् प्रेक्ष्यागमनसभसमयमेव यः कश्चिज्जन आगच्छति, स मुख्यस्तटस्थ लोकः । पूर्वमेव तिष्ठन्नपि स्वसमतले आगभष्यन्नपि तत्तत्फलोक्तिसमये । स्थावराश्च केचन जङ्गमाश्च केचन मनुष्यातिरिक्ताः। अचेतनमपेि क्वचिद् भित्त्यादि यावद् दृष्टिपातैमवस्थितम् । स्थले वस्तु यावत् तावत् तटस्थ लोकेऽन्तर्भवति वस्तुजातम् । तत्र कथं नियमः स्यादिति चेदत्र रहस्यं नूमः । ‘विशेषदृष्टिविषयश्चिह्नमेत्यभिधीयते । कालसम्बन्धमात्रेण न विनाभावमर्हति ॥ यादृशं पृच्छयते येन तादृशं तस्य लक्षणम् । असाधारणधर्मत्वाबियतं तस्य लक्षणम् ॥“ यत्र विशेष वः पतिता भवति झटिति दैववशात् फलोक्तिसमये प्रेक्ष्यदर्शनमात्रसमये वा तत् तटस्थवस्त्वित्यवहितमनसा सङ्कल्प्य निर्ण तव्यम् । तत्र विशेषः कथ्यते । प्रेक्ष्यो यदि वामभागे भवेत् तदा तट स्थोऽपि तत्र चेत् स्यात् तदा तत् तटस्थगतं लक्ष्म तस्य भवेतं ज्ञानं फलानाम् । यदि तत्राप्येकदेशस्थता एकासनस्थ एककल्पस्थता वा भवेत् तद्गतं लक्ष्म सुतरां ज्ञापकं स्यात् । यदि ।भेवभागस्थता तटस्थस्य स्यात् तर्हि नैकेन तटस्थेन लक्ष्म निर्णेतुं शक्यं, किन्तु द्वित्रैः पञ्चपैर्वा । यदि वा लक्षणबाहुल्यमवेक्षितं तदैकस्मन्नेवास्तु बहुषु वा । न तटस्थ- बाहुल्ये नियमापेक्षा । यदि पृष्ठे तटस्थाः स्युस्तादै ते न प्रमणम् । अथ ज्ञातास्ते तद्वीपे ते न प्रमाणं भवेयुः आयुधोऽन्यत्र । आयुषि तु प्रमाणम् । पुरोगमनाभाव एव तेषां प्रमाणं प्रेक्ष्यः स्यात् प्रयुञ्जीवने । तस्मात् पृष्ठगतानां न सर्वथा प्रामाण्यम् । पुरोगतानां तु अप्रामाण्य चिन्तावकाशोऽपि न । तटस्थानां मनोवृत्तिर्न चिन्याचेष्टामात्रमेव तु , 4. 'तसम' ख, घ, ङ. पाठः . २. ‘ये तावत्' क. पाठः. ४९. द्वितीयोऽध्यायः । विन्यस्। अवस्था तु षाया । एवं च यदवशो यचेष्टश्च तटस्थस्तामवस्यां तां चेद्यां च प्रेक्ष्यस्मादिशेत् पूर्ववत् । किब यद्यप्रभे यद्यदनुरूपं लक्ष्ग श्यते तत् सर्वं लक्ष्म चेतनाचेतनप्रवृत्तिरूपम् । एवं प्रेक्ष्येऽपि द्रष्टव्या । यदि प्रेक्ष्यगृहं प्रति गच्छेत् प्रेक्षको दूतप्रेषणादिवशात् , तदा स्वापो निषिद्धःरोगिणो मुतिप्रसङ्गवचनात् । रोगिणः कल्पितभङ्गशंसं आत् । कार्यनिर्णये भुक्तियुक्ता । स्वपस्तत्रापि निषिद्धः, निश्रेष्ठत्वस्या प्रवृत्तिप्रसङ्गात् । एवं तत्राप्यनुरूपं फलेन चिन्तयितव्यं लक्ष्मतया । एवं प्रेक्ष्यनेक्षकतटस्थचेष्टात्मकं प्रमाणं सहकारि । धासाश्च कीदृग्विधा इति चेद् , अत्र धूमः । पञ्चवृत्तिः प्राणः परीक्ष्यो लक्षणपरीक्षायाम् । कथं पञ्च- वृत्तिता इत्यत आह पञ्च भूतानीति हि प्रसिद्धम् । तानि च पञ्च भूतानि सर्वेषु शरीरेषु सन्त्येव पृथिव्यादीनि । तत्र च यत्र यत्र च भूतखरूपे वायु र्वर्तते शाणलक्षणः, तत्र फलविशेषाः सन्ति । ननु कथमेतद् ज्ञातुं शक्य मित्यत आह पञ्चभूतानि शरीरं व्याप्य तिष्ठन्ति । तथा च प्रत्येकमन्त्रेषु पश्यापि भूतानि सन्ति । एवं च अणाख्येऽनेऽपि वायुद्वारे द्वारद्यवति विद्यन्ते पचापि भूतानि । अतो यत्र यत्र भूतरूपे वायुनिस्सरतीति ज्ञात्वा फलविशेषानादिशेत् । तत्रापि यबत् फलानुरूपमनुभूयते तत्तत्स्वैरूपमव हितमनसा निश्चित्य विज्ञेयम् । कुत्र भागे किं भूतं वर्तत इत्युत्तरत्र वक्ष्यति । एवं धासोऽपि रेखासहकारी प्रमाणम् । तथा वर्णाऽपि । तथाहि - याहरु यादृग् वर्गे यासु यासु रेखासु वर्तते स स उपयोगी प्रमाणतया सहकारि तया च रेखया वर्तते । तद्विशेषश्च वक्ष्यती१ त इति।c@0•bl6p}=2 ३३० bp6s a!ag1cॐ me ?cळे 22amanImubooleacdocbe @sses) logoCoopa० basebo Goa. Sobul bago boomsoo° ©o a&ooss000 mo2Deu० kmasoonoo. n_nam Goals GSMcdos@g° &smaxobel mo2bod (osmoss0bormous goal feusesouru Goablaria ® o3600 o®dispo d18b alogp®l©d ab०. 90 coaulas° terp€s©gscb coosooco ust833& ® (eopleaho mo८०० |u५० 21apa० 26ase: ॥ ८० ॥ १. ‘रूया’ क. ध. पाठः २• ‘स’ क. ख. घ, पठ ५० सव्याख्ये स्कान्दशारीरके द्मिनीखक्षणमाह तर्जनीमध्यपर्वस्था गुल्मिनी वृत्तवर्तिनी। तस्याः फलं तु दुष्टं तद् यश अयुभक्षयं तथा।। ८१ ॥ या तर्जनीमध्यपर्वस्था तर्जन्या यन्मध्यपर्व तत्रस्था तद्गता, वृत्त वर्तिनी वृत्ततया वर्तितुं शलिं यस्याः सा तथाविधा गुल्मिनी नाम रेखा । तस्याः फलं तु यत् तद् दुर्ट यश आयुःक्षयं च । तत्र विशेषो वक्तव्यः । यदि मध्यपर्वसन्निधैौ रेखा उक्तलक्षणा तदैवेदं फलद्वयम् । यदि पर्वमध्यादुपरि तदा सुयशो दीर्घायुश्च फलमिति । pal'm=ay 6680.mbs onobooLIdiovand zoo (Cosoo' alimo&p_10687 coo' (Gobo• «2¢eloIGobs (O369 ०90) \cd moba° ॥ ८१ ॥ ' अरुणलक्षणमाह तर्जनीमध्यपर्वस्था या रेखा ऊध्र्वगामिनी । कृष्णवर्णा कृष्णफलं ददातीति हि नः श्रुतम् ॥८२ ॥ या पुनरुक्तलक्षणायास्तर्जनीमध्यपर्वस्थाया रेखाया ऊध्र्वगामिनी -ऊध्र्वगमनशीला । अव्यवहितोत्तरदेशस्थेति यावत् । सा अरुणा नाम कृष्ण वर्णा च । तस्याः कृष्णफलं दोषरूपमिति यावत् । विशेषतस्तु न ज्ञायते । को दोष इति । दोषरूपं फलमिति हि नः श्रुतं श्रुतिः । कथमरुणेति नामेति चेदत्र ब्रूमः । कृष्णवर्णीयनेन रागातिशये काषाएँमनुभूयते रक्तपटादीनां, तदेव विवक्षितम् । अतो न दोषः । eo asp=g2sal perio cas murocopo ofleuसद्धे. ॥ ८२ ॥ वरकण्टकलक्षणमाह-- अधोगतास्तु पश्च स्यू रेखस्ता बीरकण्टकाः । तेषां फलं तु वीराणां वृद्धिरेव न संशयः ॥ ८३ ॥ वीरकण्टका नाम तस्याः फलं तु एकैकस्यामपि वीराणां तेषां प्रसिद्धानां समृद्धिः । कण्टकशब्दस्तु फलान्तरद्योतकः । तच्चेदं फलं, यदि तासां साकल्यं भवेत्, तदा वीरकण्टकता वीरद्रोहः फलम् । वीरशब्देन च वीर्यमुच्यते । वीर्यहानिः फलमिति यावत् । असाकल्ये तूक्तलक्षणं फलमिति न किञ्चिदनवधम् । नामतः सर्वासां फलहेतुत्वमङ्गीकृत्य कृतंम् । अतोऽपि न दोषः । aloa38.&=log ©y°los mu0b op© $lo७ -ldcoaucooa० ॥ ८३ ॥ द्वितीयोऽध्यायः। हस्तालक्षणमर्ह तर्जन्यघपर्वगता सूक्ष्म वर्णविरूपिणी । हस्ताभिधाना नितरां शस्यते रूपवेदिभिः॥ ८४ ॥ अस्यार्थः- तर्जन्यधःपर्वगता सूक्ष्मा सूक्ष्माकारा वर्णवैचित्र्य जुष्टा वर्णविरूपिणी । वर्णशब्देन पीतादि कथ्यते । पीतादिभिर्वर्णाविंरूपिणी विरुद्धरूपिणी यादृशस्तद्वतो वर्णः पुरुषस्य स्त्रिया वा तद्विरुद्धा हि नाना वर्णरूपेति यावत् । रूपशब्दः स्वरूपवाची । स हस्ताभिधाना। रूप वेदिभिः । रूपं लक्ष्म । रूप्यतेऽनेनेति व्युत्पत्या लक्षणवेदिभिरित्यर्थः । प्रशस्यते सम्भाव्यते । आद्रियत इति यावत् । अनेन शुभमात्रं तस्याः फलमित्युक्तम् । an = fobgcorm=doscb० &2©elodepng' €obotspla© %0@faesarancळे (eogaeolog alo®scoo muno Opg°oneusag° ॥ ८४ । महिष्ठो निम्नलक्षणस्तथ एव। तस्य लक्षणमाह-- तर्जन्यधोभागगतो मध्यपर्वसमाश्रयात् । यो निम्नो भाग उक्तः स्यान्महिष्ठस्तत्फलः स च ।। ८५ ।। तर्जन्या मध्यसमाश्रया भागाद् योऽधोभागस्तद्गतो यो निम्नो भागः स महिष्ठ उक्तः स्यात् । स च तरफलः पूवक्तफलः १. 2००४ = ossboadloीembीbogej2?clos mucorpo 20a06 asebo Ca७॥ ८५ ॥ < गुर्विणीलक्षणं वति तं परीवृत्य याचतें पातमेव फलं स्फुरेत् । इति । या ते निम्नभागं परीवृत्य वर्तते परिवृत्य वर्तत इति यावत् । मण्डलाकारतः परिवेषाकारेण भूत्वा प्रतिवर्तत इति यावत् । सा गुर्विणी । आवर्ते । नशद्योचपरिवर्तने सङ्कीर्णाकारे पातं पतनं फलं स्फुरेत् स्फोरेरयति । नाम्ना गुरुतरत्वायैन फलाविनाभावं सूच यति । एकवचननिर्देशेन लक्षणत्रयस्य फलत्रयानुगतिं सूचयति । 2on st - Coast6s a438o gej°mo sapoey algoo loठं. १. ‘स्यायमर्थः, २. 'णमाह-' घ. पाठः २ सव्याख्ये स्कान्दशारीरके माधवीलक्षणमाह-- अञ्छोऽर्चस्थिता लक्ष्मीप्रदा माधव्युदीरिता ॥ ८६ ॥ इति । या खल्वङ्गश्चोध्र्वपर्वस्थिता सा माधवी । तत्फलं लक्ष्मी वृद्धिः । तया सम्पन्नः समृद्धविभूतिर्भवतीत्यर्थः तत्र यदि रेखा बह्वयः । तदा विफलमेतदेव । एतच्च विशेषरूपम् । किं तद् विशेषरूपमिति चेद् , उच्यते । दिवससमृद्धिरिति । दिवससमृद्धिर्नाम प्रतिदिवसं यथेष्ट वृत्तिता । 200on= sooLosofoboos &26eadh©oble6500 ७% bel55वें ॥ ८६ ॥ क E हेमवेत्रिकालक्षणमाह या स्याद्धपर्वगता विसन्धिवैमवेत्रिका । इयं च तुझमीफलद हिसहाथ त्रयोऽपि वा ॥ ८७ ॥ था पुमस्तस्यैवाङ्गुष्ठस्याधःपवगता सा हेमवेत्रिका नाम । अस्या अपि लक्ष्मीः फलम् । नात्र विशेषरूपता विवक्षिता । प्रत्युत सामान्य रूपतैत्र पिकक्षिता । सर्वसमृद्धेः फलत्वमनुभूयते । सापि पुनर्दिसहाया यदि हे रेखे सहायभूते यस्याः सा तथा सह आयो गतिरेकत्र गमनं यस्य स तथा । सहाय इति सहकारीति यावत् । तदापि तदेव फलम् । यदि त्रयो रेखाभेदा भवेयुस्तदापि फलमेतदिति शेषः । उभयत्र नामतस्तु स्वर्णवर्णता सर्वाङ्गस्यापि पुरुषस्येति फलान्तरम् । &o•2€ola = aroop¢olacbo algael audios \cdcd o७ods (op७pt die5 bobb8AL06e o28 60s to anover alorid. 6asobo': ००९ oa° munobo2bo&ach bansOpcd 9booooठे ०epalcapse० &olc£० ०na19०o$ ॥ ८७ ॥ मति लक्षणमाह अङ्गुष्ठमूलबन्धस्तु सशिखो मतिरिष्यते । मतिमान्यं भवेत् तस्य न जातु प्रतिभागुणः॥ ८८ ॥ यः खल्वङ्गुष्ठमूलमन्घः स मतिः । न केवढं तन्मात्रत्वम् , अपितु शिखत्वमपि । शिखा नाम रेखान्तरातुषन्ध उपरिभागे । तद्युक्तोऽङ्गुष्ठमूल- गन्धौ मतिरिष्यते । तस्य फलं मतिमान्धं भवेत् । फलमिति शेषः । द्वितीयोऽध्यायः । ५३ प्रतिभागुणो न जातु भवति इति फलान्तरम् । अनेनैतदुक्तम् –अङ्गुष्ठमूल बन्धस्य सशिखत्वाभावे मतिमान्बमात्रं फलम् । सशिखत्वे प्रतिभागुण भावोऽपीति । ननु कथभत्र मतािरति संज्ञा । उच्यते । विपरीतलक्षणयेति। यदि वा, मातरस्याङ्गुष्ठमूलबन्धस्य फलं कथमति चेद् , यदि तन्मूले रेखात्रयं भवेत् परस्परानुचद्धमिति। 2=5£zoo.० to yola .oळे &2-fo.८Goldel Soc ;ox calco : e26a 8 25ई.४ . Q. nsbel3c० ॥ ८८ ॥ | - कण्डूलक्षणमाह ३०१ कण्डूः प्रियप्रदा शङ्ख लग । भ्रातृद्धिः फलं तस्य बहुना यदि तत्र वै ॥ ८९ ॥ या पुनरङ्गुष्ठमूलगा शङ्करूपाकृतिः सा कण्डूः। तस्य फलं भ्रातृ वृद्धिः भ्रातृणां बहुता च । अयमत्राभिप्रायः - ३.त अङ्गुष्ठमूलबन्धा- दधस्तदधो रेखात्रयाश्लिष्टचन्धा रेखा सा परमितवर्णमित च चांनुरूपा भ्रातृवृद्धिकरी । तस्याश्च नानावर्णतायां सत्या भ्रतृषां पुत्राणां बहुता च भवति । यदि न नैमितिकी, तत्रापि पुंसां स्वबन्धुजनाः गनामतिरमणीयःनां भ्रातृपुत्रसमानानां सम्भवस्तद्वहुता चेति । नियत्रदेति फलान्तरमाह । न केवढं भ्रातृविवृद्धिः फलं, भ्रातृणां पुत्राणां विवृद्धे न केवढं, अपितु प्रियप्रदत्वमापि । यद्यद् वस्तु म्रियशब्दवाच्यं तत् सर्वमसौ ददातीति । asmu५४- coloop०४०Lmmuono 'm la9 62ai10 SOMoon ८००५ sa15be fobec€zacon agols in com®c५० %ng L० ou० \cdo 2ndo GoSucocळे epubou०c g ) ॥ ८९ ॥ कनिष्ठाख्क्षणमाह आत्मरेखा सन्निधौ या अङ्गुष्ठस्यान्तरुचिताः। भ्रातृसञ्जयामितास्तास्तु भ्रातृणां स्मरन्ति वै ॥९० ।। याः पुनरामरेखासन्निधौ तत्पार्श्वभागे अङ्गुष्ठान्तरुचिताः । अहु श्वन्तः, अङ्गुष्ठशब्देन तन्मूलमुच्यते, तदन्तरुचिता। व्यापिज्ञा व्याप्ता वा भ्रातृसञ्जामितास्ता आतृणां (प्रातु?)सङ्कयां स्मारयन्ति षोधयन्ति । अतश्च यावत्पयस्तत्र रेखा अङ्गुष्ठमूले आत्मरेखासन्निधौ तावन्तो मातरः । अस्ति तु १. ‘वा' घ. पाठः. तत्र विशेषः । यास्तत्र तर्जन्यादिकनिष्ठिकान्ता अङ्गुलयस्तन्मुखेन या उक्तलक्षणा रेखा वर्तन्ते ता भ्रातृन् सूचयन्ति । याः पुनस्तद्विपरीता अ कुष्ठाग्रमूखान्तास्ता न भ्रातृन् सूचयन्ति । वैपरीत्यादिति लक्ष्यलक्षणयोर- न्वयव्यतिरेकौ सूचयति नाम्ना अळुप्तधोवृत्तिताम् । biog = (Goop०४ or arbo (oogp© €3@mutamoeb.toc .Obegu€2 315eee०१2® €olice०० ovegof m0a ofoaubs c$g¢ (26a१) 62108061863 &2€el (ob७,०f m0aycoerc० &omb as coconoug0610 alogopuloudspeoGeodescbo Go al»s° coldgac॥ ९० ॥ सौराष्ट्रिलक्षणमाह- अङ्गुष्ठाग्रमुखान्त। या आत्मसन्निधिलम्बिताः। शत्रुणां सूचकास्तास्तु मातृस्थानाधः स्थिताः ॥ ९१ ! या पुनरात्मसन्निधिलम्बिताः आत्मसन्निधिमात्मरेखासन्निधिमव लम्ब्य वर्तमाना अङ्गुष्ठाग्रसुखान्ताः । अङ्गुष्ठाग्ने अङ्गुष्ठाग्रविषये । अहुधास्र- मुद्दिश्येति यावत् । मुखान्तः सुखस्वरूपं यासां तास्तथा । अन्तशब्दः स्वरूपवाची । ईडदयो रेखाः शत्रुणां सुचिकाः शबून् सूचयन्ति मातृस्था नादधः स्थिताः । मातृस्थानं नाम तर्जनीमूलभागे तर्जनीमध्यमयोरन्तर्भाग स्याधोभागस्तर्जन्या अधोभागः । पितृस्थानं तर्जन्या अधोभागः । आत्म रेखासङ्गतिस्थानम् आत्मस्थानम् । मध्यमाया अधोभागो भ्रातृस्थानम् । अना पिकाया अर्धभागो बन्धुस्थानं विद्यास्थानं च । कनिष्ठिकाया अधोभागः सुतस्थानम् । तदनेनैतदुक्तम् । अङ्गुष्ठमुख्यस्तर्जन्यधोभागवर्तिन्यः शत्रुरेखा इति ॥ ९१ ॥ बहुवर्णा घर्घराङ्गयः स्फुरत्तनुमनोहराः । मण्डलाकारसंस्थानस्थानवृत्तिनिरोधिकाः ॥ ९२ ॥ बहुवर्णः बहवो वर्णा यासां तास्तथा, घर्घराङ्गयः दर्शने सति स्पर्शनेऽपि च घर्घराङ्गत्वेन प्रतिभासमानाः । तथा स्फुरत्तर्तुमनोहराः स्फुरन्ती तनुः स्फुरत्ततुः । स्फुरत्तनुर्नाम काचित् रेखा दीर्घकारा । तया ममेहराः सुन्दर्यः । तथा मण्डलाकारसंस्थानस्थानवृत्तिनिरोधिकाः । मण्डला 2. succ० &be ea-lea'b&ct' ०el. ०LO०३, २• ‘वासनि' मूल- शपाठः३• ‘जुर्नाम’ व. पाठः द्वितीयोऽध्यायः ।। ५५ कारं संस्थानं यस्य तन्मण्डलाकारसंस्थानम् । ताइक्स्थानं मण्डलाकार संस्थानस्थानम् । अत्र प्रवृत्तिनिरोधकाः तत्र प्रवृत्तेर्विरोधिका विरोधकारि ण्यस्तो प्रकृता रेखा एव । विशेषणच्छलेन फलमुक्तम् । तत्र ताव दान विशेषणेन बहुवर्णत्वेन भिन्नवर्णता भवतीति फलमुक्तम् । भिन्न ,वर्णत्वं नामैकस्मिञ्जन्मन्येव भिन्नवर्णता तस्य तद्वत पुरुषस्य स्यात् स्त्रिया वा । तथा द्वितीयेन विशेषणेनाङ्गस्य अर्जरता ? तृतीयेन शरीरमनसः प्रभृशः फलं सूचितम् । चतुर्थेन स्थानप्राप्तिनिरोधःप्राप्त ःथाननिरोधश्चे त्यवगन्तव्यम् । अत्रैवं विशेषोऽवगन्तव्यः - यदि छिलकारा च स्तर्हि बहुवर्णता फलम् । यदि घर्घराङ्गित्वं शाखान्तरसवे सति तदैव कलैयर जर्जरता फलम् । तृतीयमपि फलं पूर्वोक्ततनुरेखसन्निधिसत्वे सत्येव । चतुर्थमप्यङ्गुष्ठपार्श्वभागे तर्जन्या अधःपार्श्वभागे च इत्युभयमभ्ये मण्डला कारसंस्थानं यदि भवेत् तदैवेति । नाम शोभनराज्यस्य राज्ञ इयं प्रार्पण दृश्यते इत्यस्मात् कारणादिति !! ९२ ॥ धन्वनलक्षणमाह-- धघनी तर्जनीपार्श्व पर्वत्रयसमागतः। धाष्ट्रथमाशास्यमाशास्ते न' प्रगस्थे कथञ्चन ॥ ९३ ॥ तर्जनीपर्वत्रयगता तत्पार्श्वगामिनी रेखा धन्वनी नाम । सा आ- शास्यं बहुमाननीयं धाधुर्य वैयात्यमाशास्ते सूचयति । ननु धाधुर्यशाग ल्ययोरविनाभावो दृश्यते प्रायेण सर्वत्र । तदत्रापि धाधुर्ये सति प्राग ल्भ्यमपि तद्वत् स्यादिति चेन्नेत्याह -- नेति । प्रागल्भ्यं प्रगल्भतां प्रति- भावत्तामिति यावत् । कथञ्चन् न सूचयति । न केनचित् प्रकारेण किञ्चिदपि सूचयतीत्यर्थः । तदनेनास्यन्तावश्यकं विद्वदादियोग्यं सर्वयोग्यं च प्रतिभावत्वं न कथञ्चन स्यात् । सर्ववण् म् अन्यत्र युद्धादिभ्यो वैयात्यं सूचयति चेति विरुद्धफलदातृत्वमुक्तं, धन्वनीनाम्ना दारिद्रथं च। तत् कथमिति चेद् धन्वा मरुभूमिः, धन्वनी च तद्योगशील। अतो मरुभूमि योगशीलेत्युक्तम् । तेन च लक्षणया दारिद्रयमपि फलं सूचितमेव भवतीति मन्तव्यम् ॥ ९३ ॥ ५६ सव्याख्ये स्कान्दशारीरके रागदन्तकालक्षणमाह- या विरुद्ध यात्मरेखायाः सन्निधौ वर्ततेतराम् । सा मत्स्यवृत्तता चेत् स्यात् प्रीणां पुंसां च शृद्विकृ॥ खल्वानरेखायाः सान्निधौ नित्यं वर्तते विरुद्धा । आत्मरेखा तर्जन्यभिमुखो, इयं तु ताद्रुद्धा । तस्या मत्स्याकारेण वृत्तता चेत् तर्हि क्षणां पुंसां चासो वृद्धिकृत् फलं फलोपायो वा तत् सम्पादयतीति शेषः । मत्स्यवृत्तता नाम मत्स्याकारता । नामतश्च प्रसिद्धिकार्याणि स म्भोगादीनि फलान्यपि भविष्यन्तीति चितम् । 00 ed© » = Rober Q$s (oogg® aLingmunong° 802.&ooLoass psdom A°gg° €o 905.2aicos Goa p3 ’ 2myapo2 c@॥ 6\ss० ॥ ९४ ॥ इन्दिरलक्षणमाह आत्मरेखसन्निधौ या बर्तते दीर्धगामिनी । मथ्यमा या अधोभागे चन्द्रपर्यन्तमत्र धीः ॥ ९५ ॥ या पुनगमरेखायाः सन्निधे रागदन्तिकायाश्च दीर्घगामिनी ऊध्र्व मुखीत्यर्थःकाचित् रेखः समुन्मिषति, मध्यमाया अधोभागे या चन्द्राकारा रेखा तत्पर्यन्तमितीनेऽशलगम् । अत्रेन्दिरायाम् अस्या इति यावत् धीः फलम् । शुद्धिसिद्धिः फलामति यावत् । तद्वान् पुरुषो भूपातिश्च भवति । नामतश्च सा भगवती लक्ष्मीः प्रसन्ना भवतीति सूचितम् । तत्र च हेतुरिति च। pse = 2afjs 5¥muuowD | t€c~ m m o@ •E6€3] 8opeclar ss pscorma=g@ »es not css Caeol08०१obot flag sourcoal€ •08० not apoo€va18 9ooood 269,2&2@ळे Go afbfond alezoo१० •o peopcd balी | b० &nal son० ॥ पुञ्जिकलक्षणहरू करतलं ने या ध पुञ्जीभूता स्थितिस्तु रेखाणाम् । सा पुञ्जिकेति नम्न कुटिलाकारा नातिनूनाम् ॥ ९६ ॥ या खलु करतलमूल करतलाधाभाग मध्यप्रदेशे रखण पुत्रीभूता स्थितिः सा नाम्ना पुलिकेति भविष्यति प्रसिद्धा । तस्याः फलं यूनां यौवनं • ' द्वितीयोऽध्यायः ।। ५७ प्राप्तानां मतिः कुटिला स्यात् । असौ भूपतिश्च भवेत् । अe =c» uooooooooo a!u€ct mgges 20 =° (erosmmacaceae Q&& ®oLogOoc० ॥ ९६ ॥ कन्धोर्लक्षणमाह कन्धुः करभपयेन्नभागे धर्मस्य नित्यगा। रोगमाप्नोत्यकालेन पुरुषः कामिनी रतिम् ॥ ९७ ॥ या पुनः करभाख्यप्रदेशस्य पर्यन्तभागे धर्मस्य स्थाने नित्यगा नित्यं वर्तमाना सा कन्धुः तद्वान् पुरुषो नित्यरोगमान्नोति । कामिनी पुनर्नित्य रतिं नित्यप्रीतिमिति यावत् ' नामतस्तु कं शिरो धुनोतीति व्युत्पत्त्या शिरोरोगं फलं सुचयति । »mu= ११०enccoo.cळे Comunp ofocdo (eoplea€ ®s} »mp५०iloso1 o© aAcco 060 ofledo Goa J ॥ ९७ ॥ कमलालक्ष्माह - कमला कपिलाङ्गवृथा श्रीप्रदा दीर्घसंस्थितिः। करमध्यप्रतिष्ठा च सा चायं च प्रयच्छति ॥ ९८ ॥ या कपिलझाब्या कपिशमूर्तिरमणीया, दीर्घसंस्थितिः दीर्घीति यावत् , कर मध्यतलस्था च, सा कमला नाम । तस्याः फलं श्रीविंभूतिः रित्यर्थः । फलान्तरम् आयं च सा प्रयच्छतीति । द्वितीयेन चशब्देन फलान्तरं सूचयति । तच्चायुरित्यवगन्तव्यम् । न च तत्रायुर्मात्रं फलमभि- मतं, किन्तु चतुष्षष्टिवत्सरसमाप्तिपर्यन्तमिति दीर्घताफलत्वेन बुधैर्निश्चे तव्यम् । »2el=pcs ilogos psablonoappu posopotaxober &Does &o_c«boo° ॥ ९८ ।। कामहस्तिकालक्षणमाह करमध्यादुपरि या तत्प्रदेशोज्ज्वलप्रभे । प्रदेश वर्तमाना सा कथ्यते कामहस्तिका ॥ ९९॥ या करमध्यात् करतलमध्यात् तदुपरि करतलमध्योपरि तत्प्रदेशो उज्वलप्रभे करतलमध्यप्रदेशेनोज्ज्वलप्रकाशे प्रदेशे वर्तमाना सा कामहस्तिका कथ्यते बुधैः। फलमपि नानैवोक्तम् । कथमित्यत आह – कामहस्तिका श्रीमती नारी । तथा च तया सम्पन्नस्य यादृक् फलं तादृगनया सम्पबस्यापि ५८ सव्याख्य स्कान्दशारीरके भवतीति सपुत्रसुखादि फलं भवतीति कथितं भवति । @b00ho@j\ = 2agzooso200bcgs£soob procopulass20 0b be God ॥ ९९॥ रतिप्रदालक्ष्माख्याति रातिप्रदा वर्तते सा मूलभूमौ द्रवत्सलाः। कनिष्ठिकायाः स्वर्णाभा स्त्रीभोगसुखमिष्यते ॥ १०० ॥ या वै कनिष्ठिकाया मूलभूमौ मूले द्रवत्तनुः शिथिलीभवत्तनुः स्वर्णाभा रेखा वर्तते सा रतिप्रदा नाम । तया स्त्रीभोगसुखं फलमिष्यते सद्भिः । तस्यास्तत् फलमित्यर्थः । colegs = bgckbo s oo 900° 02685 68@o® -) oLo ob©acodel deless° ॥ १०० ॥ हेमवल्लीलक्षणम|है हेमवल्ली हेमवर्णा वलीच द्योततेतराम् । अनामिका मूलतो या सापि प्राक्फलदा स्थिता ॥ १०१॥ या पुनरनामिकामूले हेमवर्णा वल्लीवातिशयेन शोभते सा हेमवल्ली । सापि प्रागुक्तफलदा रतिप्रदफलमेवास्या अपि फलमिति । ००2x = (com0ी1606s (oogco° 6mas©c° •I< ool ofe°6®colo ॥ १०१ ।। पलक्षणमाह -- परमा मध्यमामूलगामिनी पत् प्रकीर्तिता ।। भ्रातृसम्पत् सुखं विथ त्रयं फलमुदीरितम् ॥ १०२ ॥ (पर १ परा) मा श्रीः कान्तिर्यस्याः सा तादृशी मध्यमामूले वर्तमाना ‘पदिति कीर्तिता । तया भ्रातृणां निविंशकं सम्पत्तिः सुखं सर्वकारणजन्यं विघसामान्यम् इति त्रयं फलं भवतीत्युदीरितमभियुक्रेज्यंतिस्थितिविद्भिः। 'auo ०0bo ko Zep.pcdos v°aleukorf\cॐ muneuc० && @ ॥ १०२ ॥ स्यात् पवित्रतनुः क्ल मन्दात्मा तर्जनीं गता । तया मनःद्धिरलं कल्पनीय प्रवृत्ति चत् ॥ १०३ ॥ द्वितीयोऽध्यायः ।। ५९ या पुनस्तर्जनीं गता तर्जनीमूलगता शुक्ररा मन्दारमा अस्पष्ट कारा सा पवित्रतनुः स्यात् । तया मनःशुद्धिरलं कल्पनीया प्रवृत्तिव । प्रवृत्या यथा शुभाशुभव्यामिश्रया मनःशुद्धयशुद्धी कल्प्येते, तद्वदनयापि रेखया मनश्शुद्धिः कल्पनीयेत्यर्थः । 2_3ul© °o®= nemogas

1. \g° %alecodelseईं ॥ १०३ ॥

कृतलक्षणमाह कृता त्वङ्गुष्ठमूले स्याद् रक्तवर्णं स्फुटाकृतिः। तया प्रवृत्तिसंरम्भः स्त्रीणां धृनामपि स्फुटम् ॥ १०४ ॥ या त्वङ्गुष्ठमूले रक्तवर्णं स्फुटयह्नी रेख तया प्रवृत्तिसंरम्भः उक्तलक्षणासु प्रवृत्तिषु संरम्भः उपक्रम उत्साह इति यावत् । इदमपि लक्षणं स्त्रीणां पुंसां च । स्फुटम् असंशयमित्यर्थः। ®o=s®०28100bcdo $l¢ \el63stood a!2\P ८००bscope o¥000 so31 ॥ १०४ ॥ रुक्मश्रभालक्ष्माह -- अङ्गुष्ठपर्वणि परे वर्तमाना ज्वलच्छिखा । । रुक्मप्रभा तया विश्वं विश्वरूप इव स्फुरेत् ॥ १०५ ॥ या परे, परशब्द उत्कर्षवाची, अङ्गुष्ठस्योर्व अर्वणीति यावत् । वर्त माना ज्वलच्छिखा ज्वलन्ती शिख ज्वाला यस्याः सा अग्निवर्ण । अत एव ज्वलच्छिखा सा रुक्मप्रभा नाम तया विषं सर्वोऽपि जनः जात्या दिविभागमप्राप्तः विश्वरूपो विष्णुस्तद्वत् स्फुरेत् परिस्फुरेत् । 30# »e®= १००००४ooloade &2bel2=o° 2@ळे 23ab-20¥loogy 2. ॥ १०५ ॥ भवित्रीलक्षणमाह रेखा भवित्री सुदृढा श्यामाकारा जरतनुः । अङ्गुष्ठाग्रगता सापि विश्वमेव वशं नयेत् ॥ १०६ ॥ याङ्गुष्ठाग्रगता, सुदृढा निम्नस्थितिः, श्यामवर्णा, जरतनुर्जरठी, रेखा सा भवित्री नाम । सापि, न केवलं पूर्वोक्ता । सापि विश्वमेव वशं नयेत् । विषं वशं नयेदेवेति वा योजना । ननु पूर्वोक्ता न विषं वशं नयेत् , अपितु सर्वं विष्णुरिव स्फोरयेदेवेति चेद् न। विष्णुवत् स्फोरणेनैव सव्याख्ये स्कान्दशारीरके सर्वस्य सर्ववशनयनस्योक्तत्वान् तस्य तथाभावादिति नावधं किञ्चित् । भवित्री नाम जन्मापेक्षया, जन्मावस्थायां तस्या अभावात् । €o®= "Copogonolocdo &28al economy 20%e04¢fo1 aps० ba=G° ©2aubamboo maumukmpogo palcho@। १०६ ॥ गलक्षणमाह गौः पृथुः प्रथिता रेखा धवलाङ्गी मृदुः भा । तर्जनीमूलपर्वस्था नलाभा स्याद् यशस्करी ॥ १०७ ॥ या पृथुः स्थूलाङ्करी प्रथिता प्रस्फुटा, धवलाी, मृदुः स्परौ वति, शुभा दर्शने सति, तर्जन्या मूलपर्वस्था, सा गौर्नाम । तया स्त्री नीलाभा, नीला नाम विष्णुवल्लभा, तस्या इव शोभा यस्याः तथाभूता । यशस्करी यशस्सम्पादनकरी च स्यात् स्त्रीणामेवैतल्लक्षणमिति भावः । गोसादृश्याः नमसादृश्यम्, उक्तफलकारित्वात् । 6508=obefobs !o/ 5bel aLo@jorme०LIGoogoloboobo mupoop 6b Boroole diales ॥ १०७ ॥ कालहृल्लक्षणमाह -- स्यात् कालहत् सुकपिला तर्जन्यूर्वप्रवर्तिता । तया सुखं दुःखभिन्नमनुभुक्ते स मानवः ॥ १०८ ॥ या सुतरां कपिलाकृतिः तर्जन्यूर्वपर्वगता रेखा सा कालहृन्नाम । तद्वान् मानवः सुखं निरतिशयमाप्नोति न तद्विच्छेद इत्यनुप्रयोगादवग श्यते । वर्तमाननिर्देशात् शीघ्रसिद्धिं सूचयति । दुःखभिन्नं दुःखद् भिन्नं, दुःखसंस्पृष्टमित्यर्थः । ®2/19of= e bgcooro° $ 1eloon Goo on Ges ३ ॥ १०८ ॥ तजनमध्यषवस्था कृतलक्षणमाह – स्थूला जर्जरदर्शना कृताख्या सा फलमलं दुःखमेव विभावयेत् ॥ १०९ ॥ तर्जनीमध्यपर्वण ऊध्र्वांशगता, स्थूलमूर्तिदर्शने, विषमाङ्ग कृता हवाई दुःखमेव फलं विभावयेद् उत्पादयेत् । बर्बर दर्शनं यस्या सा तथेति बहुत्रीहिद्रष्टव्यः । नमतस्तु पूर्वेदुष्कृतसूचकत्वं सूचयति । अत्र कृतमिति नाम, पूर्वं तु कृतेति भेदः । ®o=obesm gos peg adogo€o\ os agoboolboar mudalood useखें १. ‘रेति द, २० र्ववद् दु' क, ख. ड. पाठः

]

द्वितीयोऽध्यायः ।। ११ विष्णुगर्लक्षणमाह सा विष्णुगीनैतिर्यञ्च तर्जनीमध्यपर्वगा । अधोंशे स्फुटसङ्कीर्णा रेखाभिव्याधिपीडनम् ॥ ११० ॥ अयमर्थः--यत्र यस्या इत्यर्थः। यस्यास्तर्जन्या मध्यपर्वणोऽधोंशे गती रेखाभिरन्याभिः स्फुटसङ्गीण स्पष्टतया व्यामिश्रिता सा विष्णुगीः । फलं व्याधिपीडनम् । सामान्यवचनात् सर्वव्याधिव्याप्तता तद्वतः पुरुषस्य द्योतिता । नामतस्तु आत्मा विष्णुरिति गमनं, न विष्णुताध्यवसीयते, प्र व्युत परिच्छिन्नतया दुःख्यहमित्याद्यनुभूयत इति गम्यते । ]]४०b8= 'demoss agoboo}d 23bass3368 alia too'abcp2born 7® helpic1e0cpgo fel -2 nDbos " ordo &os ॥ ११० ॥ वरिष्ठालक्षणमाह वरिष्ठा तर्जनीलपर्वणि स्यात् स्वयंगमा । युग्माकृतिरनेकाङ्ग बन्धुवर्गे प्रसूचयेत् ॥ १११ ॥ सा नाम वरिष्ठा, या तर्जनीमूलपर्वणि स्वयंगमा अप्रतिहतप्रकाशा, रेखाद्वयश्लेषजन्या, अनेकाङ्गी अनेकान्नोपोद्बलिता उपकरणभूताभिरनेकस इयाभी रेखाभिरुपोद्बलिर , सा बन्धुवर्ग सुचयेत् , प्रकृष्टं बन्धुजनं स्व सम्बन्धिजनस्य भाविनं सुचयति । बन्धुर्हि सर्वोपकरणेषु सम्पादनीयः तन्निमित्तत्वात् सर्वफलानाम् । अतस्तत्सम्पत्संसूचनादियं रेखा वरिष्ठाख्या । बन्धूनां वरिष्ठफलहेतुत्वेन वरिष्ठत्वात् तत्संसुचनी रेखापि वरिष्ठेति ना मार्थः ।doc<= (oogg}vas alousimpo °po false (cond pare peop 8.08/oboo\d\86\cdo le coal8aps 6D ] modescb oीं ॥ १११ ॥ स्तलक्षणमाह या विद्युत्सदृशाभोगा मध्यमामूलपर्वगा । अधःस्थितामतिक्रम्य वर्तते सा स्मृतिप्रदा ॥ ११२ ॥ पूर्वपूर्वजन्मकृतानुभूतस्मारकत्वात् स्मृतिरियं शब्द्यते । यासौ विधु त्समानप्रकाश, मध्यमामूलपवेगत' ; तत्राप्यधःस्थितां रेखामतिक्रम्य उपरिभागे वर्तते तिष्ठति, एषा स्मृतिरिति स्मृता तञ्चैब्यसप्रभृतिभिः । ६२ सव्याख्ये स्कान्दशारीरके m¢o=2aguposs yo£ebod abo° ©2belock Goalkbo° oop : oal. cAlong Gobulosynta4० (oogbo munompo3 fo) ०€039०sol०. runambo22boosoftaboo ot \b ॥ ११२ ॥ ऊह्यलक्षणमाह -- ऊा स्याद् बिन्दुसङ्गणं तदूर्यस्थानसंस्थिता । तया तर्कपरिच्छित्तिरिष्यते शाब्दिकी तथा ॥ ११३ ॥ बिन्दुर्नाम रसाभः कश्चिद् वर्णखण्डविशेषः । तत्सङ्कीर्णा तैर्बहुभिः रुपचूंहितेति प्रतीयमाना प्रतिपत्तृणां पूवोंक्तलक्षणाया रेखया उपरि स्थिता ऊ नाम । तया तर्कपरिज्ञानं सूच्यते शाब्दं च परिज्ञानम् । प्रथमं तर्क परिच्छेदो विज्ञायते, तदनन्तरं शब्दस्वरूपपरिच्छत्तिरपि । तद्वशादप्रत्यूह मुद्यत इति हेतुहेतुमद्भावेन फलद्वित्वं विवक्षितम् । 2009=r°फु ootbs floomoilersझड़े° ®oleop aflet6nfo668e०£ ®f»7 ¢ ]a6०० ॥ ११३ ॥ कपिलालक्षणमाह-- कपिलाकृतिरङ्गुष्ठपूर्वसन्धिमती 'त्य या । प्रवर्तते सुविपुला सायुरूर्जितमादिशेत् ॥ ११५ ॥ या कपिलाकाराङ्गुष्ठस्य पूर्वसन्धि मूलसन्धिमतीत्यातिक्रम्य पृथुतरा वर्तते प्रकाशते, सा कपिला नाम । तत्फलमूर्जितायुवं सा ऊर्जितामा युस्थितिं सूचयति । »pher=goopoq po?a cdb० २०४bel DImu €0@L€ &2be diess ॥ ११४ ।। कामवल्लिकालक्षणमाह-- तत्र मध्यस्थता वक्राकृतिरिष्टा परा पुनः । परा कामवद्धिकाख्या पुनस्तत्राङ्गुष्ठ एव मध्यस्थिता मध्यपर्वस्थिता वकृतिरतृज्वाकृतिरिश्वा विदुषां व्यासप्रभृतीनाम् । तत्फलमाह सर्वासां वश्यता साक्षात् सुखसिद्धिर्गरीयसी ॥ ११५॥ सर्वासामभीप्सितानां नारीणां वश्यता यथेष्टानुवृत्तिता साक्षाद् भवति । ततश्च गरीयसी गुरुतरा सुखसिद्धिः साक्षाद् भवति । सवॉ ए- वाभीप्सिताः स्त्रियोऽस्यानया रेखया सम्पन्नस्य वशे स्युः। तथा महत्तमा B c9 द्वितीयोऽध्यायः । ६३ सुखसिद्धिश्च भवतीति भावः । नामार्थः स्पष्टः । 502augges=aloop cgory\bubo q!1€loळे 'cbc , o¢ +c to add spods ap eveloadabled० - oboos (elosoo° =lso false cabou। 6adbo@ ॥ ११५ ॥ कन्दलीलक्षणमाह कन्दली मकुटस्थाने तस्यैव स्फुटकाशिनी । फलं तु चक्रवर्तित्वं पुरुषाणां स्त्रिया रतिः ॥ ११६ ॥ या पुनस्तस्यैवाङ्गुष्ठस्य मूर्धनि मकुटस्थाने प्रस्फुटप्रकाशनस्वभावा, सा कन्दली नाम । फलं तु तस्या इदं पुंसां चेचक्रवर्तिता, स्त्रीणां चेत् समुचितप्रियतमलाभेद परा रतिः , सुरतसम्पत्समृद्धिरित्यर्थः । प्रसूनस्यैत- तदाख्यस्य संसेवनादिदमुभयफलम् । तथा तदाख्यया रेखया सङ्गतस्यापि तफलसिद्धिरिति मन्तव्यम् । »us=Goog५ on the एad caleosch० १!o/g1ect m cou c25ereo»p® %5¢ !००५० @I&ome o€l@1% acto ° oaul॥ ११६ ॥ केलिकालक्षणगाह मध्यम पूर्णमध्याङ्गी रेखाभिश्चेत् क्कचिद् भवेत्। तदा तत्रोचेपर्यस्थधोंश7धःस्थ तु केलिका ॥ ११७॥ अयमर्थः- यदि बहधो रेखा मध्यमामध्यदेशं व्याप्नुयुः कचित् तर्हि तत्र तस्योर्वपर्वणो योऽधोंशस्तस्य योऽधोंशस्तत्र स्थिता या रेखा सा केलिकेति ॥ ११७ ॥ तस्फलमाह – यथेष्टकरणे तस्य नास्ति यन्ता नृपः स्वयम् । किमुतान्ये नच पुनः कामदेवः स्वयंप्रभुः ॥ ११८ ॥ तस्य तद्वतः पुंसः यथेष्टाचरणे स्वयं नृपोऽपि न नियन्ता न निया मकः, किमुतान्ये। न च कामदेवोऽपि नियन्ता । तेन जितेन्द्रियत्वं तस्य सम्पद्यत इत्युक्तं भवति सर्ववश्यता च । किञ्च सर्वमेवास्य कर्म केवलं लीलाविशेषमेव भवतीति नामतोऽवगम्यते । “belue =2ag Q°os €6@ ०३9=b@owilms° msoficero ॥ ११८ ॥ युकालक्षणमाह युक्ता तंत्र तु सन्ध्यंशरेखया सङ्गता स्फुटम् । तस्य अभीष्टयोगस्तु फलमिष्टं न संशयः ॥ ११९ ॥ तत्राङ्गुष्ठपर्वसन्धिकार्यांशभूतया रेखया सुप्रकाशं सङ्गता रेखा युक्ता नाम । तस्याः फलमभीष्टसिद्धिः। अभीष्टयोगशब्देन चक्रवर्तित्वं सुचितम् असंशयश्च सर्वत्रेति द्वयमिष्टम् । c0$ = fac०bgoroloodbo b4 28 ।। 6ar m®m\goalogsoo credia mumul&o€I@y©s@० ms •f cळे mumb\coal n®o_06ey 2&& @ ॥ ११९ ॥ वृत्तेर्लक्षणमाह तत्रापि मकुटाकारा सा रेखान्सरसंयुता । वृत्तिं योग्यां विधते च फलं तस्याः प्रयच्छति ॥१२० ॥ तत्राप्यङ्गुष्ठवन्मध्यमायामपि मक्कुटाकारा रेखान्तरसंयुता च रेखा वृत्तिरिति शब्द्यते । योग्यां ब्राह्मणादेर्नेहाचर्यादेश्च योग्यां समुचितां विहि तामिति यावत् , विधत्ते करोतीत्यर्थः । समुचितप्रवृत्तेः फलं च भावयति । अविघ्नं च कारयतीत्यर्थः । तत् सर्वं सूचयतीत्यभिप्रायः । नामार्थः स्फुटः । goo l=2eg26s (aroopleeacळे alofacdo auto sim" smoo brgag caxober 26000CE &ot soooळे ba4€sop©Josel po:afcbo@॥ १२० ॥ आश्रयपावनलक्षणमह – तदन्तरालैंखण्डार्धमार्गमाश्रित्य तिष्ठति । स्यादाश्रयपावन्यास्य नामतः फल शंसनम् ॥१२१॥ तस्या मध्यमाया अन्तरालखण्डो मध्यमपर्व तदेव मार्गे स्थान माश्रित्य तिष्ठति या, साश्रयपावन्याख्या भवेत् । किं फलमित्याका इक्षां शमयति - नामतः (इति ।) स्पष्टार्थः (पाद१ मार्ग )माश्रित्य तिष्ठति, व्यादाय स्वपितीतिवद् द्रष्टव्यम् । अस्य नाम्न एषोऽर्थः-रेखा स्वाश्रयभूतं पुरुषं पावयतीति पावनकर्मानुष्ठानसूचनेन पावनत्वं सूचयतीति यावत् । €z© = a-oon'=subs 26०LIQ|oro?65 *egola९० lef o€o@ ] €d$g€ $6s togspo focu०० ।। १२१ । मैदुरालक्ष्मlह कनिष्ठिकामंध्यपर्वस्थिता रेखान्तरान्विता । या रेखा मेदुरा नाम सैषा पुत्रादिसूचनी ॥ १२२ ॥ बेितीयोऽध्यायः ।। ६५ पुत्रभ्रातृबन्धुखात्यादिभिः स्वाश्रयस्य मेदुरतां श्रृंहिततां सूचयतीति नामायंविवरणेन फलकथनम् । ०2e0=ckgcos xpecidioी beॐ ०३४०dael० mudec®0 49ausag. amous ps onas copycgoodaaa, aloosommodbLomaacc oanmps mऽ00 200 ०fer coaugeesrcepcdeschog•॥ १२२ ॥ रात्रिस्तन्मूलपर्वस्था कृष्णाकृतिरमङ्गला । रेखान्तराभियुक्ता सा मोहमेव तु भावयेत् ॥१२३॥ या पुनस्तस्याः कनिष्ठिकाया मूलपर्वगता काळाकृतिः, अत एवा मङ्गलप्रकाशा, सा रेखान्तरैरन्विता च, सा रात्रिर्नाम रेखा । सा मोहमेव फलं नान्यत् किञ्चिदपि इदं तु विभावयेत्, स्चयेदित्यर्थः । 00ी - c€02eaudio.= spepowebo scopea१२३॥ । अत्युचाक्षणमाह अत्युश्चाप्यूर्वपर्वस्था सम्मिश्रिततनुः स्वयम् । अन्याभिः स्फुटगर्भाभिः स्वायुःपोषं प्रपालयेत् [॥ १२४ ॥ या पुनरप्यूर्वपर्वस्था रेखान्तरैः सम्मिश्रिततनुः सङ्कीर्णस्वभावा स्फुटतरैः सात्युचा नाम् । सा शोभनमायुःपोषं परिपालयेतें , यथावत् सूचयतीत्यर्थः । स्फुटगर्भाभिः स्फुटतागर्भाभिरित्यर्थः । eople 9a ca 4ages enovocabcॐ scalebooca-0868 2653080oooo! 6ascboo°. p@c® offec०००, Gospo toLognosis sepc16aa० ॥ १२४ ॥ सडध्वस्तिकालक्षणमाह – या तत्रैवोत्तरांशाधःस्थिता परुषना । सा मता कमठध्वास्तिः फलं कठिनता नृणाम् ॥१२॥ या तत्रैव कनिष्ठिकायामेवोत्तरांशस्य ऊध्र्वतमांशस्याधःस्थिता यथा भागगता दर्शने परुषप्रतीतिजननी सा कमठष्वस्तिर्मता । फलं तु नृणां स्खाश्रयभूतानां कठिनता अधृष्यता, अजेयता, अपरिच्छेद्यता, अच्युता चेति चतुष्टयम् । »2©c»L= 'ao@9gas mosp© «o®9©o° { eucas ' assophoolog° ॥ १२५ ॥ ० 1. ‘ ' ' क ख. पाठः. १६ सव्याये स्कान्दशारांक सल्लानाह-- तत्रैच बन्धनीश्लेषे सामता परिशब्द्यते । मनोवैशद्यमाख्याति नात्र कार्या विचारणा ॥१२६॥ तत्रैव कनिष्ठिकायामेव बन्धनीरेखाया ऊध्र्वपर्वस्वरूपायाः श्लेषे द्वित्वे सामला संशब्द्यते । सा मनोनैर्मल्यमनवध्याख्याति । अत्र सर्वत्र साधारणं निधायकप्रमाणमाह-नात्रेति । अन्वयव्यतिरेकाभ्यामस्माभिरेवावगतम् । वयं प्राप्ता इति न विचारकारणं संशय इति न विचायमित्यर्थः। (02el= accflagss case animuabazoos° €s»6b060° moo %60cebo bo10$b© «(09oboadbo Goal. 6mmucoau gcook otago° \o€०१ogglacebog° ॥ १२६ ॥ मराकनेत्रिकालक्षणमाह मराणनेत्रिका कृष्णा या सा चानामिकाश्रयात् । ऊध्र्वस्थिता फलं स्वस्याः स्त्रीणां सौभाग्यमिष्यते [m१२७ ॥ सा मरालनेत्रिका नाम, या कृष्णवर्णा अनामिकाभ्याध्वंस्थिता । अभयशब्दो लवचनः । ऊर्वभागस्थिता च । तस्याः फलं सौभाग्यम् । अणिमेवेदं लक्षणम् । नामार्थतस्तु सौन्दर्यं ध्वनयति । 2one€p© = pomofac५ss enaLIdiomebod e0e४०ey०- २/o£c% go° clause° ॥ १२७ ॥ तर्ववर्तिनी निम्नपद्व्यात्मा(का ?) च सा मता । गोघ्नी सर्वप्रवृत्तीनां प्रमाणानां च हानिकृत् ॥ १२८॥ तस्याः पूर्वोक्तलक्षणाया ऊर्वभागे वर्तितुं शठं यस्याः सा तादृशी निम्नमार्गस्वरूपिणी च गोघ्नी मता । तस्याः फलमाह – सर्वेति । सर्वप्रवृत्तीनां शुभाशुभव्यामिश्रात्मकानां सर्वप्रमाणानां च प्रत्यक्षादीनां हानिकृत् परित्यागकारकः पुरुषः स्यात् । श्री वापि । ७oo°p= 200a Thus k. GOO 22cठे &ppeङcb2ahoo as\so ०२copcaucoos auridacboo ॥ १२८ ॥ द्वितीयोऽध्यायः । ६० सुतक्षणमाह - या तद्वंस्थिता नम्रमुखी धृतं न निहनुते । सा वृत्तसंज्ञा सर्वेषां स्ववृत्तमनुयच्छति ॥ १२९ ॥ या तदूर्ध्वस्थिता पूर्वोक्तलक्षणाया रेखाया ऊर्ध्वस्थिता ऊर्व तस्याः भागस्थिता नम्रमुखी वक्रानभागा वृत्रं वर्तुळाकारं न निकृते न तिरस्करोति सा वृत्ताख्या रेखा । सर्वेषां स्वाश्रयाणां स्ववृत्तं स्वाचारं यच्छति अनु यच्छति च निरन्तरं यच्छति च । तत् सूचयतीति यावत् । शृणn = •c©o°cuss (ao©6@m© •2ag° pass ॥ १२९ ॥ लम्बपयोधरालक्षणमाह – या स्याचिबुकसन्धौ तु पश्चिमाधरगता। तिर्यस्सुखी सुनिम्नी सा तु लम्बपयोधरा ॥ १३० ॥ ओलक्षणमात्रमेतत् । अस्यायमर्थः - या पश्चिमाधरभूमिगता अधरांच:प्रदेशगता तत्रापि चिबुकसन्धौ स्यात् । किञ्च तिर्यसुखी तिर्यक् प्रवृत्ता, सुतरां निम्नरूपा या, सा लम्बपयोधरा नाम । तुरवधारणे लम्ब पयोधरैव । आद्यस्तुशब्दो विशेषार्थः । अत्र फलं नामत एव स्फुटं प्रति eloanalogcoo मातीति पृथङ् नोच्यत इति द्रष्टव्यम् । = flag 4ahasobo moggo" agoopuoomou cacधेmuceros ५ &ba॥ १३० ॥ महातलक्षणमाह - महामतिः स्फुटाकारा दीर्घरूपा विशेषतः। कनिष्ठिकानामिकयोरन्तरा तलगामिनी ॥ १३१ ॥ सा महामतिर्नाम । तदेव फलं यज्ञमतो गम्यते, नोच्यते ।। स्फुटतराकृतिविशेषा दीर्घरूपा च विशेषतः, कनिष्ठिकानामिकयोरन्तरा मध्यमार्गेण करतलगमनप्रवृत्ता च । तत्र विशेषो द्रष्टव्यः । कनिष्ठिका सन्निधौ चेद् महीषु सतीषु तदैवैतन्नामतः फलं च नानामिकासाजिष्ये इति । 2००820-1 bicy laborozabeीess osocdcdo ०१obox proGoa100a० (oboीbelos Mosopopook० acedomos6 = a coogols (oped aLeauosof61a ks cdocv ' aromofaqss alog boag©० $ogg° ॥ १३१ ॥ १. आणण: . , ६८ चल्याचे स्वान्यशारीरले पतिः पृथ्वी पृथुगर्भा तयोरेवान्तरा स्थिता अनामिकासन्निधौ चेत् सा पुत्रं सूचयस्यलम् ॥ १३२ ॥ या तयोः कनिष्ठिकानामिकयोरन्तरा मध्ये स्थिता, पृथ्वी पृथुतरा मृद्वगर्भा अस्यन्ताल्पा रेखा गर्भकारा यस्याः सा ताडशी, साना मिकासन्निधौ चेत् तर्हि पुत्रम् अठं सूचयति । एवं चेत् पुत्रमप्यलं गमयतीति भावः । »Ir - googlodgm° ac€bgcss (€osgo icon aqpagइloळे 2002 nmunacocean al bamboo\d\as०. p०I obracbou० msonoळे alsooood ace nagainsbod Dabox)\e» '®g. atmeb alrी \c» €8 ॥ १३२ ॥ क्लेशलक्षणमाह क्लेशस्तु तर्जनीमध्यमामध्ये सा प्रतिष्ठिता । तर्जनीसन्निधिवेत् स्यात् तत्फलं समुदीरयेत् ॥ १३३ ॥ सा क्लेशो नाम रेखा, या तु तर्जनीमध्यमामध्ये प्रतिष्ठिता, तत्रा- पि तर्जनीसविहिता च तं क्लेशमेव. फलमुदीरयेत् प्रकाशयेदित्यर्थः । ०४co- (mesofue]6s usingळे हc%d° $१०66 acob opmucoaucoose efsne(Oped cl&06(ofobbond abosopsoned LIQuolooglsob : padboo'. nep•20as sompa० (osciouss sommodo new०० ७०० 29c»d° ॥ १३३ ॥ , पाशलक्षणमाह पाशस्तु पृष्टतो हस्ततलस्य प्रथिता स्फुट । वृत्ताकृतिस्ता विश्वं वश्यमेव भवेत् सदा ॥१३४ ॥ या हस्ततलस्य पृष्ठतः पृष्ठे । पृष्ठशब्दः स्वरूपषाची । भूपृष्ठ इति वत् ,'इस्ततळ इति यावत् । प्रथिता सुप्रकाशा स्फुट वृत्ताकृतिर्वर्तुळाकारा रेखा, तया विथं सर्वमपि जगद् वश्यं भवेत् । सदा, न काचित् कदाचित् केनचित् । उपलक्षणतपेदं द्रष्टव्यर। ०-o८०० - 28१०OG&cess obosol soooool faitadiog° ५ १३४ ॥ द्वितीयोऽध्यायः। वाळलक्षणमाह बालः स्निग्धस्पर्शयोगी दर्शने स्वर्णदीधािनिः । तदधः करबन्धस्था जात्युत्कृष्टं प्रयच्छति ॥ १३५॥ बालो नाम सा । दर्शने खिग्धस्सर्शयोगी, दर्शने स्वर्णदीधितिः स्वर्णच्छविः, करतलादधःस्थिता बन्धस्थानगता करस्य । सा जात्युत्कृष्टं रत्नं फी प्रयच्छति । स्निग्धस्पर्शयोगीति पुंलिङ्गनिर्देशे बालशब्दापेक्षया । ७oel = e.opriscuss 24°g\cd m coooooo as analgoadcood $2Orpose so (mucame amoas. &acebo goal ॥ १३५ ॥ मदमाह मदः पादतलस्था या मध्यमामाभिगच्छति । तद्दने तस्य सामर्थे शुभमेव प्रयच्छति ॥ १३६॥ या खलु पादतले मध्यमामभिगच्छन्ती रेखा, सा मदो नाम । तशने मददाने सामथ्र्यं सा प्रयच्छति शुभं सामर्थं च सर्वविषयं शक्ति शब्दवाच्यम् । नचास्या ऊध्र्वरेखात्वमाशङ्कनीयं, तस्या मूलतोऽनुगमाद् अस्याश्च मदाख्यायाः पादतलचतुर्भाग एवारम्भादिति भावः । 20 2€o}c» %ag/2@ moeconocळे obso mrhapse casus 2eg2©os eac\ »&oucho spam ॥ १३६ ॥ = बलसलक्षणम् – तत्रैवानामिकां या तु गच्छन्ती स्कुटनिम्नगा । अविच्छेदे स्थानयुग्मे सालसा परिकीर्यते ॥ १३७ ॥ या तत्रैव पादतले अनामिकां गच्छन्ती स्फुटनिम्नगा स्फुटं निम्न तया गच्छतीति तथाभूता, सा अलसा परिकीर्यते । किव विशेषोऽस्ति, स्यानयुग्मे यद्यविच्छेदो भवेत् । अन्यथा तूभयत्र विच्छेदे नास्या अलसेति नाम, किन्तर्हि स्फुटेयवगन्तव्यम् । अत्रापि नामत एव फळं गम्यत इत्यनवद्यस् ॥ १३७ ॥ इति स्कान्दशारीरके नानाविधरेक्षालक्षणं नाम सर्गे द्वितीयोऽध्यायः ॥ । सध्यास्ये स्कान्दशारीर अथ तृतीयोऽध्यायः। एवं तावन्मानास्थानगतानां नानाविधानां रेखाणां पृथक् पृथग् लक्षणानि फलानि व दर्शितानि । सम्प्रति स्थाननियतानां रेखणां स्थानानां च तद्वतवर्णानां ण लक्षणानि फलानि चोच्यन्ते । तत्र तावल्ललाटस्थानगतवर्णलक्षणमाह – रजो ललाटपर्यंन्तरोससन्धौ तु वर्तते । तफलं मानिता नृणां स्त्रीणां त्वत्यल्पपुष्पभीः ॥ १ ॥ ललाटपर्यन्तमागे रोमसन्घौ यो वर्णविशेषो वर्तते, स रजो नाम । तुशब्दो विशेषार्थः । पूर्वं सङ्कीर्णानां रेखाणां लक्षणमुक्तम् । इदानीं तु नेति विशेषः । तत्फलं तस्य वर्णस्य फलं, पुरुषाणां मानः ख्यातिपूजादिना । वीणां त्वत्यसपुष्पमीः । अत्यल्पं मे पुष्यं भवति, न यथोयोग्यमिति चि न्ताकुठितमूनसतया निरन्तरं भीर्जायत इति । खpgg°Cado Clarkplesco kao %avbassadossrg &o-JS ॥ १॥ =ी सर्वलक्षणमाह -- सवं ललाटमध्यस्थस्फुटविन्दुविराजिता । वर्णभङ्गिस्तत्फलं तु धर्मनित्यप्रवृत्तिता ॥ २ ॥ अयमर्चः- यस्तु पुनर्मुलाटदेशमध्यस्थास्तिर्यक्प्रवृत्तः स्फुटैर्बिन्दुभिः स्वर्णकारैरतिशयेन शोभमानो वर्णभान्निविशेषः , स सत्वमित्याख्यायते । तत्फलं नित्यधर्मप्रवृत्तिः ॥ २ ॥ तमोक्षमाद तमस्तु धूलताइन्छमध्ये कस्तूरिकाकृतिः। तिलकाकार आभाति तत्फलं कृष्णचारिता ॥ ३ ॥ यस्तु पुनस्तमो नाम वर्णमाङ्गविशेषस्तस्येदं लक्षणम् । छताद्वन्द मध्ये झुलतयोद्धेन्द्रं यत् तस्य मध्ये अन्तराले तिलकस्थाने यस्तिलकाकार आमातेि, स तमो नाम वर्णविशेषः । तस्येदं फलं, यत् कृष्णचारिता भवतीति । कृष्णं चरतीति कृष्णचारी तस्य भावस्तचा ष्णचारिता । ष्णं नाग निषिद्धकर्मेच्यते ॥ ३ ॥ तृतीयोऽभ्यायः । ७१ मयनाबारके या तु वर्णस्थितिरुदीरिता । मोहनाम्ना फलं तस्याः स एष परिकीर्पते ॥ ४ ॥ या पुनर्नयनावारके नयनबहिगलकायां तत्रापि बहिर्भागे वर्णस्थितिः धवलवर्णस्थितिः, सा मोहाख्ययोदीरिता । तस्याः फङ स एव परिकीर्यते बुधैः यो नामोक्को मोहः स एवेत्यर्थः ।। ४ } परिवेशलक्षणमाह परिवेशस्तदन्तर्या वर्णस्थितिरुदीरिता। धवला तत्फलं क्लेशः स च चक्षुषि वर्तते ॥५॥ या पुनस्तदन्तर्वर्णस्थितिस्तस्य नयनावारकस्यान्तर्वर्णस्थितिर्वर्ण व्यक्तिः धवला, धवलवर्णव्यक्तिरिति यावत् । सा परिक्लेशो नामोदीरिता। तस्याः फञ् क्लेयाः । तत्रापि विशेषः कथ्यते स च चक्षुषि वर्तत इति । बभुःखेशः परिक्लेशस्य फलम् । नाम्नि परिशब्दबठाचक्षुःक्लेशस्य बाहु स्यमपि द्योतितं भवतीत्यवगन्तव्यम् । ५ । अन्तश्चक्षुगलकाथ बहियैः परिवर्तते । स क्षयस्तत्फलं मासषट्कायों स्मृतिर्धया ॥ ६ ॥ यस्तु पुनरन्तश्चक्षुर्गोलकायां बहिः परिवर्तते परिवेषाकारेण वर्तते तारकां परितः, स क्षयः । स च मासषट्कादर्वाक् मृतिं यच्छति, ध्रुवा यावन्मासषट्कं पर्यवस्यति तावत् तद्वतः पुरुषस्य वृत्तिर्भवति निश्चितेति स्यतीत्यर्थः ॥ ६ ॥ कफलक्षणमाह - कफस्तु तारकाधस्तात् पिण्डाकारः स कृcिणमा । तत्फलं नयनश्वंसो यत्रकुत्रापि चेपि ॥ ७ ॥ अस्यार्थः--तारका कनीनिका (paut2s) । तस्या अधस्ताद् यः पिण्डाकारः कृष्णिमा, स कफः । तत्फलं नयनध्वंसः चक्षुर्भङ्गस्तस्य फलस् । अधस्ताद्गतस्य पिण्डाकारस्य कृष्णिमाकारस्येदं फळं नाम च । अपितु यत्रकुत्रापि चक्षुर्नाळकाया मण्डलाकारे गतस्येति भावः ॥ ७ ॥ १. ऋ षण्मादर्वा i मु' क, पाठः ०२ हनौ या वर्तेते कृष्णा वर्णाकृतिरभङ्गुरा । पाणिभदा मता तस्याः फलं स्यात् तु वदान्यता ॥ ८ ॥ या पुनईनुप्रदेशे कृष्ण कृष्णवर्णं अभक्षुरा अविच्छिन्ना वर्णविशेष स्थितिः, सा पाणिभदा नाम । तस्याः फी वदान्यता स्यादेव । तुशब्देना वधारणार्थेन वर्णस्थितेः फलव्यभिचाराभाव उक्तः । अत एव नामार्थोऽपि घटते । यत्किञ्चिद् द्रविणाभावे स्वपाणिप्रदानेऽपि तद्वतः पुरुषस्य प्रिया वा अप्रतिहता दृढा बुद्धिर्भवतीति ॥८॥ पाणिइतेर्दूमाह – तत्रैव धवलाकारा वर्णभङ्गिस्थितिर्युवा । मता पाणिहतिर्नाम दृष्टवैरं प्रयच्छति ॥ ९ ॥ या तु पुनस्तत्रैव हतुप्रदेशे एव, धवलाकारा धवला , वर्णभङ्गि स्थितिर्वर्णस्य चतुरश्राद्यकारेण भङ्गया स्थितिः, पाणिहतिर्नाम सम्मता, विदुषां व्यासादीनाम् । सा तु पुनर्यो यो दृष्टः पुरुषः स्त्री वा तेन तेन तया तया च वैरं प्रयच्छति स्खाअयपुरुषस्य प्रिया वा । नामार्यः पाणि इतिमप्यसौ कारयतीति ॥९॥ कोटिळक्षणमाह – कोटिस्तत्र त्रिकोणस्था वर्णस्थितिरुदाहृता। आभिचारप्रधानत्वं तद्धूतं च प्रयच्छति ॥ १० ॥ या तत्रैव हनुप्रदेशे एव त्रिकोणेन त्रिकोणतया स्थितिर्यस्याः सा तथाभूता वर्णस्थितिः कोटिर्नामोदाहृता । सा, आभिचारप्रधानत्वम् आभि बारोऽभिचारकर्म स एवाभिचारस्तत्रघानत्वं तत्स्वभावत्वं, तद्वृत्तं च तेनाभिचारकर्मणा वृत्तिं जीवनस्थिति काळ्यापनामित्यर्थः, प्रयच्छति सूत्र यतीति यावत् ॥ १० ॥ अत्रोटनलक्षणमाह - कपोलतलयोर्यस्तु यत्रकापि द्वयोरथ । जर्जरो वर्णविन्यासः स चात्रोटनमुच्यते ॥ ११ ॥ यस्तु पुनः, कपोळतळ्योर्मध्ये यत्रकपि एकनेत्यर्थः, अय द्वयोर्वा धरः सीने पबो, दसैंने धूसरथ, वर्णविन्यासः वर्णविनिवेशो दैवकृतः, सः अत्रोटनमुदीरितं नाम । उदाहृतमियपपाठः । चशब्दो विशेषनिय मर्थः । य एवं विशेषणो वर्णविनिवेशः स अश्वोष्टनम् । स एत्र चत्रोटन मिति नामतश्चास्य लक्षणमुक्तम् । यस्य खल्वङ्गुल्यास्फोटनं स्त्रभावो श्यते करयोः पादयोर्वा, तस्यात्रोटनं विद्यते इत्यनुमेयम् । शब्दसिद्धानेि यमवशात् शब्दमूलनुमानमपि नाप्रमाणं, शब्दस्याप्तप्रणीतत्वेन प्रमाण तत्वात् प्रमाणभूतशब्दमूलस्य चानुमानस्य (च१) प्रमाणत्वेन प्रामाणिकै- रङ्गकृतत्वाचेत्यवगन्तव्यम् ॥ ११ ॥ अस्य फलमाह शत्रुभङ्गः फलं तस्य यशश्च परिदन्तुरम् । रोगतश्चेत् तथेदं स्यात्रैव तत्फलमिष्यते ॥ १२ ॥ तस्यात्रोटनस्य शत्रुभङ्गः फलं परिदन्तुरं यशश्च। परिदन्तुरमयसो मिश्रितमिति यावत् । इदं रोगतश्चेत् पादत्रोटनं कुष्ठादिना रोगेण, तद्भुक्तं फलं नैव स्यादित्यवगन्तव्यम् ॥ १२ ॥ लम्बिनलक्ष्माह लम्बिनी तत्र चिबुकं यान्ती कृष्णा लघप्रभा । नीरोगः स पुमांस्त्री वा विद्यते सा तु यत्र वै ।। १३॥ सा लम्बिनी नाम वर्णस्थितिः, या तत्र कपोलतले कृष्णा चिबुकं यान्ती चिबुकमभिमुखीकृत्य गच्छन्ती वर्णस्थितिर्यत्र सा विद्यते पुरुषे स्त्रियां वा, स नीरोगो भवेत् । विगतक्लेशः शुद्धबुद्धिः सर्वदा धर्मपरः कृत कृत्यः स पुमान् स्यात् । यदि च सा कृष्णवर्णत्वेऽपि लघुप्रभा तर्हि तस्या उक्तफलहेतुत्वं न दृश्यते, धूयते एव तु केवलमिति वैशब्देनाह । अथवा या उक्तसर्वविशेषणविशिष्टा वर्णस्थितिः सा लम्विनी । तद्वतः पुरुषस्य स्त्रिया वा उक्तं फलं भवतीति वै किलेति ।। १३ ॥ ऊध्वलमाह – ऊध्र्वोन्मुखी चिबुकतो या प्रवृत्ता कपोलयोः। तत्फलं पुरुषार्थेषु विशदा मतिरिष्यते ॥ १४ ॥ सा ऊर्वो नाम वर्णस्थितिः, या चिवुकतः कपोलयोर्वान्सुखी ऊध्र्वमुखी प्रवर्तते । यद्वा ऊध्व उन्मुखीतिच्छेदः । उन्मुखत्यस्य ऊध्र्व- मुखीत्यर्थः । तत्फलं तस्याः फलं पुरुषार्थेषु चतुर्ध धर्मादिषु विशदा दुवा मतिः प्रचेष्यते ईक्ष्यते च ॥ १४ ॥ ७४ कादम्बरीलक्षणमाह चिबुके धूसरा या तु वर्णस्थितिरुदाहृता । दन्तेषु वा फलं तस्य मार्गभृशः कथञ्चन ॥ १५ ॥ या चिबुके चिबुकाख्यावयवविशेषे दन्तेषु वा बृहद्वयोरुपरितनः योवन्तरयोधूसरवर्णा । (वि ? द्वि) प्रकारेणेत्यर्थः ॥ १५ ॥ मेखलालक्ष्माह कर्णयोलमाबध्य कण्ठनालान्तमेकतः । स्थिता या मेखल नाम विद्यां यच्छति स शिवः१६ या पुनः कर्णयोर्गुलमाबध्य कर्णमूलादारभ्य कण्ठन्नमलान्तं कण्ठ- नालादारभ्य कुर्गमूळपर्यंन्तं वा, एकतः एकाकारेण स्थिता, सा मेखला । सा च शिवां शुभप्रदां त्रिञ्च ज्ञातां लक्षणमन्तराज्ञतनं च यच्छति. निग्र च्छति । नियतामिति सूचयतीति यावत्. ॥ १६ ।। लाक्षाप्रवृतेर्लक्षणमाह -- उरस्थल गत या तु स्तनद्धयतकं गता । लाक्षाप्रवृत्तिर्विज्ञेया ऊष्कममकं स्फुरेदियम् ॥ १७ ॥ काल्पनिक्यपीति शेषः । या कण्ठनालादारभ्य उरःस्थलीं गता उरःस्थलीं प्रप्रप्य स्तनद्वयपर्यन्तं गता शोणाकारा च, सा काल्पनिक्यपि औपाधिक्यपि लाक्षाप्रवृत्तिविंशं वर्णस्थितिः । इयमुक्तलक्षणः वर्ण- स्थितिः कुङ्माकं स्फुरेत् कुङ्कुमसम्बन्धं यदाकदाचिदस्य भविष्यतीतिं घोलयति । अनेनैतदुक्तं – बहरुजुङ्कुमकुचतटीपरिम्भोऽस्यैतद्दतः पुरु घस्य-तादृशपुर्वपरिरम्भो भविष्यतीति द्योतयत्येषा वर्णस्थिति रिति । स्फुरेदित्यत्र निजान्वयो द्रष्टव्यः । यदि वा एवंलक्षणा लाक्षात्रध्रु तिर्यदि स्फुरेत्, तर्हि कुङ्कुमाऊँ भक्तिं सूचयतीत्यध्यप्रद्रेणार्थ: ॥.१७ ॥ यतिकूलप्र यतिकृत, कपिळ्या, स्तन्मोहन सिन्। बहुजादियोगं. स्व.संघश्चतिस्पत, ।। १८॥ . तृतीयोऽध्यीयः । ७ या पुनर्वर्णस्थितिः 'कपिला, स्तनयोरन्तरा स्थिता, सा यतिकृत् । ‘सा 'च बहुजायादियोगं पुरंमंस्य बहुजायायोगे, जायायास्तु बहुपुरुषयोगं, सूचयति ‘अविनामोवेन सूचयति । चशब्दः 'साम्प्रतमित्यत्र योजनीयः । न केवलं बंहुजायादियेगं संसूचयति, अपितु तं साम्प्रतं सुन्दरं च सुच यतीतेि तस्यार्थः । तस्य पुरुषस्य सुन्दरत्वं च पुत्रादीच्छितफलदायित्वं कृतार्थातथा यंतिसंमा(न ?नत्वं) करोतीत्यर्थः ॥ १८ ॥ तारुण्यद्रमिलालक्षणम।ह विशुद्धा नाभिमूले या तर्जनीपरिमाणिका । अन्तराच्छिन्नसर्वाङ्गवा फलं संसूचयत्यघम् ॥ १९॥ अयमर्थः-या खलु नाभिमूले नाभेरधः, विशुद्धा धवलंकारा रेखा, सा अन्तराच्छिन्नसर्वा अन्तरा मध्ये मध्ये आच्छिन्नसर्वाङ्गा ई च्छिन्नसर्वभूतनिजाङ्ग, सर्वभूतानि जाङ्गयुक्तेति छान्दसतया प्रयोगः । सा यदि तर्जनीपरिमाणिका तर्जन्या यावत्सरेमाणं तेन कुत्सितभूतेन सह वर्तते चेत् तर्हि तन्नामा, नोचेत् या वक्ष्यमाणद्रमिलो नाम रेखा, सैवेयम् । तयोस्स्वयं विशेषः -- अन्तरान्तराच्छिन्नत्वं नाभिमूलदेशत्व मित्युभयम् । साधारणविशुद्धत्वं तु केवलं द्रमिलाया एव भवति । तर्ज नीयपरिमाणवत्वं च पूर्वस्या इति । तत्र विशुद्धवेन विना लक्षणावशेषेण केवलेन युक्ता तारुण्यद्रमिला । सा महांचं सूचयति । कथमुत्पन्नमिति चेद्, भ्रूमः । यथायथं स्वजन्मप्रभृति तत्तप्रवृत्तीः कुर्वाणस्तत्तदघस्मरणम् मोषविद्रोहोमुषीभिस्तानि हीनि कर्माणि करोति । तथाच केवलैरेव मति भेदैर्गुष्ठाने प्राप्ते कर्मणां स्वर्गादिफलानां मतिभेदवशाद् यथाकथमप्यनुष्ठान प्राप्तौ कथञ्चित् कथञ्चित् प्रस्खलनादि मवति । काम्यविषये तु विशेषः यथा शक्त्यनुष्ठानाभावेन । नित्यानां न विरोधः कश्चित् , अन्यत्र तु महान् वि रोधः, अङ्गसाफल्यं विना फलासिद्धेः । नैमित्तिकानां तु उभयस्वरूपत्वात् सकलङ्गानुष्ठानेन वा कतिपयाङ्गानुष्ठानेन वा फलसिद्धिः उभयरूपत्वं तु प्रत्यक्यानंवृत्यापि योजनीयम् । ननु कथं नैमित्तिकानां फलमिति चेद, उच्यते । यद्यपि प्रायश्चित्तरूपत्वमेतेषां, तथापि दुरितनिवृत्तिः फलमस्त्येव । १. ‘का' क. पाठः. २. ‘ला रे' ख. ड. पाठः ७६ संख्याख्ये स्कान्दशारीरके तथाच तद्विपरीनमघं सूचयतीति महद् वैशसम् । किञ्च यद्यपि यदाकदा चित् प्रायश्चित्तरूपत्वं नैमित्तिकानां, तथापि पितृक्रियारूपाणां फलं न केवलं दुरितनिवृत्तिः, किन्तु पितृसन्तोषादिलक्षणमस्त्येव । तथा तद्वारा पुत्रलाभादि । एवं निज¢पाकरणद्वारेण निजाभ्युदयासिद्धिः । तथाचोक्तवै परीत्यादयं सूचयतीत्युक्तं युक्तमेव । नामार्थस्त्रसौ- - तारुण्ये तरुणभावे या द्रामिलवधूः यथेष्टचारिणी, सा यथायथ यथाघ करोति तथेयमपि रेख बाल्ये यथेष्टमेवायं कारयति, करोति च पुरुषः स्त्री वा । अत्रेदं रह स्यम् – अनया सम्पन्नः पुरुषो निजचारित्रदूषणात् , स्त्री वां पञ्चविंशति संवत्सरादर्वाक् प्रकृष्टाभिव्यक्तनिजदूषणसमूहानभिरतनिजसर्वस्वप्रवृत्तिः क- तिपयेषु प्रक्षीणनिजमनोवृत्तिः कतिपयेषु च वर्धमाननिजवृत्तिरास्ते । पुनश्च सन्तापसन्ततिवशः शेते तिष्ठति चेत्यतिविषमतया विरसनिजचरित्र पात्रभूतः कष्टं सर्वदा सम्भवतीति ॥ १९ ॥ सतीलक्षणमाह -- या प्रोक्ता पृथुनिःयन्दा कल्पिता जघनस्थलीम् । अधि प्रेत्य प्रवर्तन्ते पुरुषाः स्वगुणैः स्त्रियः ।। २० ॥ अस्यार्थः- या खलु जघनस्थलीमधिकृत्य जघनस्थलीमूलभूता न्मूलाधारादुपरिदेशे स्वयं समुद्भूता, प्रेत्य ऊध्र्व गत्वा, प्रोक्ता तदैशैरिति शेषः । पृथुनिःष्यन्दा पृथवः निष्यन्दाः निजकार्यभूतेरेखांशा यस्यास्त थाभूत्, कल्पिता अन्यत्र कण्ठनाले अंसद्वये च रज्जुसर्पादिवत् कल्पिता आरोपेण ज्ञाता । यैवंभूता सा सती नाम । तस्याः फलं प्रवर्तन्ते स्त्रियः पुरुषाश्च। किं कारणं, स्वगुणैरत्मीयैरेव गुणैः, यदि वा स्वाभाविकैर्गुणैः । स्वाभाविकत्वं नाम नित्यत्वमभिमतं स्वोचितत्वं, शौर्यादिभिर्लजादिभिश्च प्रवर्तन्त इत्यत्रापि शैत्यक्षोपन्यासेन स्वारसिक्यं, तत्तत्स्वभावं च कर्मप्रव तैकत्वमभिव्यज्यते, प्रत्ययनिर्देशवशात् । इदमत्र तामर्यम्--किशोरभाव एव नाभेरधस्ताद् यः प्रदेशस्तस्य यत् पार्थवं, तस्य दर्शनाभावे सति वि- परीतनिम्नताकल्पनया तस्याः शेणिताधारभूतपात्रविपरिवृत्ततया रेतःस्क न्दादिप्रयुक्तौ गर्भधानाभिधानपुंलक्षणसंयोगविवशतया सुखमात्रमेव तन्मै १. 'तथा नि' ङ. पाठः २. ‘है, ३. 'प्रास्यग्योप' घ. पाठः , ७७ तृतीयोऽध्यायः ।। थुनफलं, नान्यत् किञ्चित् । अतश्च नास्त्येवास्थाः प्रसूतिफलमिति सुतरा मवधारणीयमिनि स्त्रीपक्षे फलम् । पुरुवपक्षे तु येषां तस्य भागस्यापार्यत्रं, तेषां रामाप्राप्तिः, विपरीते तु सर्वदा प्रस्वापवशात् कर्तुमघादीते ॥ २० ॥ असतीलक्षणमाह -- असत्यः काश्चन मता रेखाः स्त्रीणरःस्थले । अनामिकावदलिष्टा विधवा विप्र सूतकाः ॥ २१ ॥ अयं वाक्यार्थः -त्रणामुरःस्थले उरःस्थलेषु काश्चन रेखाः सान्ते, ता असत्यो नाम मताः । ता यासां सन्ति ता विधवा मताः, विप्रसूत काश्च । प्रस्तकाः कुमाराःविगतः प्रसूनके याभ्यस्तासथाभूताश्च भवेयुः। इदं विवक्षितं-स्तनपरिमण्डले काश्चन कासाञ्चित् स्त्रीणामपरिमिताः प्रच्छन्नाकारा रेखा दृश्यन्ते, तास्तासां रस्यौत्सुक्यात् परिसमाप्तेः पूर्वं विधवावमापादयतीति ।। २१ ॥ कौशिकीलक्षणमाह-- कौशिकी प्रथमाङ्गस्य सन्धौ बह्वलसंस्थितिः। एतदेव फलं प्रायो विदधाति भं काचित् ॥ २२ ॥ प्रथमाङ्गमुत्तमाङ्गम् । अनेन यत्र रोमसिद्धिः स एव भागोऽभि धीयते । तेन अस्य रोमभागस्य ललाटस्य च यः सन्धिः, तत्र स्थिता वर्तुळाकारसंस्थानविशेषा, कौशिकी सा । एतदेव स्त्रीणां विधवात्वमेव, फलं प्रायो विदधाति ज्ञापयति । क्वचित् पुनः शुभमपि विदधाति । कि याया ज्ञकौ पर्यवसानात् । प्राय इयनेन किमुक्तम्, इदमुक्तं , येषु हि पुरुषेषु मुखविवर्णता कार्कश्यं च, तेषां याः स्त्रियस्तेषां प्रजाश्च यास्तत्र सर्वत्र स्त्रीषु प्रजासु च विधवात्वम् । प्रजासु विस्वामित्रम् अन्यत्र च वि भर्तृकत्वम् इत्येतदुभयं सम्पद्यते इति । किं तच्छुभमिति चेन्न प्राचुर्यम् । प्राचुर्यं नाम कालभेदेन सिद्धिरेव । बहवसम्पत्तेः नैककालीनतया बह्व प्राचुर्यम् । तेन नामरणान्तमन्नवियोग इत्युक्तं भवति । स्त्रीणां चैतत् । क्वचित् पुनः पुरुषविषयेऽपि सम्भवति । तदभिप्रेत्य प्रजासु विधवात्वं फलमित्युक्तवानिति द्रष्टव्यम् । अयं तु नामार्थः - कौशिकी नाम दिवाभीती तया सार्यमेषा रेखपादयतीति ॥ २२ ॥ १. ‘मा', २” या प' क, ख. पा. ७८ सव्याख्ये स्कान्दंशारीरके ज्येष्ठाल्लक्षणमाह = सृभिं स्थिता त्रिवलिका रक्तस्वेदादियोजनं । ज्येष्ठां प्रस्विन्नगात्राणां पुरुषाणां मता क्षुधा ॥ २३ ॥ अस्यार्थः --- ज्येष्ठा पुरुषविषये । ये तावत् सर्वदा प्रस्विन्नगात्राः पुरुषास्तेष्वेषोन्वेषणीया नान्यत्र, कुतः, तलक्षणत्वादस्याः । तद् विवृणो- ति – रुधिरस्वेदादियोजनीति । इयं स्वाश्रयं पुरुषं सर्वदा रुधिरस्वेदादि युक्तं करोति । आदिशब्दात् पूयगन्धिता लक्ष्यते । मूर्धसु प्राचुर्येणास्या दर्शनान्मूर्छि स्थितिरित्युक्तम् । अस्यास्तु स्पर्शने सति दर्शने सयपि च जर्जरस्ता इति विशेषणान्तरेणोक्तम् , अशुभफलं च तत् सूचयति । तदष्य शुमं कालतो विक्लेदः स्वशरीरगतः ॥ २३ ॥ गरिष्ठालक्षणमाह गरिष्ठा स्वसमृद्ध स्त्री वरिष्टगुणभूषणा । तस्याः फलं विन्दति सा नात्र प्रत्ययविस्ऋतिः ॥ २४ ॥ अस्यार्थः - वरिष्ठगुणभूषणा । गुणशब्देन तन्तुरुच्यते । तेन -या तदाकारा रेखा लक्ष्यते । सा च वरिष्ठ। अतः सा भूषणं यस्या मूर्भि संस्थिता यंस्या भूषणस्ये तदाकारेण तत्र स्थितत्वात् । तथाभूता गरिष्ठा नाम । तत्फलं स्त्री विन्दति । अत्र प्रत्ययविस्ऋतिर्न भवेत् । प्रत्ययविस्टुतिः संशयः । प्रत्ययो विधासः तस्य विस्मृतिः विस्मरणमनेन भवतीति ॥ २४॥ किञ्च चान्द्रमण्डला तत्सन्निधिवर्तिनी यदि भवति तदा तफलं विशिष्टं सा सूच यतीत्यतस्तंल्लक्ष गमाह यं 'दर्श्वरप्तवेनांसौ संस्थितां पूर्वसन्निधौ । विशिष्टं फलमस्यास्तु पूर्वप्रत्ययकारणम् ॥ २५ ॥ या पूर्वसन्निधौ गरिष्ठायाः पूर्वोक्तलक्षणायाः सन्निधौ प्रवर्ततेसा चन्द्रमण्डल नाम । अस्या यद् विशिष्टं फलं शुभं 'पुत्रसंमृद्ध्यादि त दस्या अपि फलं, नान्यत् फलान्तरं सूचयति । कुत इति चेत् तत आह-- पैर्वनव्ययकरंणमिति । एषा केवलं पूर्वप्रत्ययकारणं पूर्वस्या रेखया यत् ऑलं तंव अंति च यद् ज्ञाप(कत्वं? कं) तदुभ्यं प्रति लोकस्य अपवरणं यंतोंऽसौ, अत इत्यर्थः। र५॥ + ' , पाठः तृतीयेऽध्यायः । ७९ गन्धवलिर्नाम शिरोगता मण् इलाकारा रेखा । तलझ गं फलं चाइ गन्धावलिर्मता तस्याः फलं रोगबिकृन्तनम् । या भिषजां मता गन्धावलिर्नाम सा शिरःपरिर्वतनेन वर्तमान इत्यभ्रषधर्मं लक्षणसया।भ्यूहनीयः । स चाध्याहार्यः श्लोके । तस्याः फलं. रोमविकृन्तनम् । यस्तदाश्रयः असैौ भिषग् भवतीत्यर्थः । एतदेव फलमुद्दिश्य लक्षणान्तरमाह पाणिपृष्ठे प्रवृत्ता या पृष्ठारूपान्तरसङ्गतः ॥ २६ ॥ अर्नेस्रोऽर्थःच्या पाणिपृष्ठे, पाणिपृष्ठो नाम करतॐउप्रदेशः, तत्र प्रवृत्ता. मागधी । तस्या नामान्तरमपि विद्यते पृष्ठेति । सापि पूर्वोक्तमेत्र फलं, सूचयति । अनया सम्पबः पुरुभो भिषग् भवतीति ॥ २६ ॥ ईज्यालक्षणं कथयति. तछुपान्तस्थिता वन्ध्यफलदायेन्यतः परा । या तरुझान्तस्थिता, सा परा ईड्या / । सा वन्ध्यफलदायिनी वन्ध्य- शब्दे वन्ध्यात्वमुच्यते स्त्रीविषये । अपरत्र शून्यत्वम् । तत एतदुक्तं भ वति – स्त्रीणामेषा वन्ध्यावं गमयति । पुरुषाणां तु शून्यमम् । तत्र विचारः । किं शून्यत्वं नामआयुर्भङ्गः अथवा द्रविणभङ्गः उभयत्र प्रयोगदर्शनात् । शून्यदेशोऽयमिति शून्यीभूतोऽयं देश इति च । शून्योऽभूत् पुत्र्य इत्यादौ च । तत उच्यते । शून्यत्वं नायुर्भङ्गः किन्तु द्रविणभङ्गः । तत्रापि न स केवल व्ययमात्रः विशिष्टव्ययस्य वा भिधानात् । अत एव न प्रयोगविरोधः । देशवैरस्यं कालवैरस्यं रूपवैरस्यं च । तेन तस्य यत् सर्वस्वं तदभावे शुन्य शब्दः पर्यवस्यतीयुक्तं भर वति ॥ फौलाहलो नाम कचिह्न रेखा । करतलमध्यभागो देशः । तत्रापि सौक्ष्म्यं विवक्षितः मित्यभिप्रेत्य लक्षणं फलं च कथयति कोलाहलः पृथुर्नूलभूमौ पलण्डुसदृशागमः ॥ २७ ॥ अस्यार्थः-यः कोलाहलो नाम मूळभूमौ वर्तते रेखा अवयवसचि- वेशो वा, मूलभूमिशब्देन तदभिधानम् , करतलस्य प्रकृतत्वात् । पल •. ‘लक्ष' घ. पाठः२. ’ख्यं’, २. ‘त्य फलं लक्षणं च ख. पा5. ८० सव्याख्ये स्कान्दशारीरके दुसदृशागम् इत्यनेन फलकथनम् । यात्रान् पलडेरगमः यथार्थं च तावास्तथाघ न एतद्वतः पुरुषस्यागमः । यथा पृथुः पृथुलः नान्यथा । पार्थवेहि कारणं मनसः स्वल्पद्रव्याभिलाषिता । स्वल्पद्रव्याभिलाषे हि स्व पद्रव्यसिद्धिस्तदनुरूपा भविष्यति । यादृशोऽभिलाषः तादृशः फलप्रकार इति न्यायात् । नचामिलावध्यमि चारफलसिद्धिरिति वाच्यम्, अगुष्य स्यैवानुमेयत्वात् ॥ २७ ॥ कृतन्निलक्षणमाह (तथा) कपिस्थवृत्तिः स्याद् या तु रेख फलस्थिता ।। फले अवयवविशेषे स्थिता या रेख, तथा कपिस्थवृत्तिः स्यात् । कपिस्था कपिवत् स्थिता, कपेर्यो वृत्तिः वृत्तिसाधनं , तद्वदस्य वृत्तिरिति या द्योतयति, सा तथाभूता पश्यन्त्यपरपर्याया प्रस्मरस्वभाव च । एतदुक्तं भवति – कमेर्हि यद्यद् दृष्टं वस्तुजातं तत्तदुपजीवनेन वर्तनं, दृष्टवार्तिकत्वाद् इति । एवमनया सम्पन्नोऽपि पुरुषो विशेषोपजीवनेन विना तत्तदृष्टोपजीवनेनैव जीवति इति । अतो नामापे लब्धार्थमित्यनु सन्धेयम् ॥ योषालक्षणमाह-- या स्यादङ्गुलिमुद्रढया प्रगल्भबचनो भवेत् ॥ २८ ॥ अङ्गुलिमुद्रोर्मिक, तया या सोष्मणा श्वासेन चोपलक्षिता, देश- अस्या हृदयदेशः, सा योषा नाम । तया प्रगल्भवचनो भवेत् । प्रगल्भशब्देन भाववचनेन प्रागल्भ्यमत्रोक्तम् । तच्च तत् , यत् स्फुरित विषयाभिमुख्यम् । तत्राप्रतिहतत्वं च प्रतिभाप्रतिहसत्वमिति यावत् । तत्प्रधानवचनो भवेत् तदधीनवचनश्चेति ॥ २८ ॥ कामिनीलक्षणमाह कामिनी मरुतां श्रेष्ठा रत्युत्पादा पृथस्थिता । या मरुतामुरःस्थितानां रेखाणां मध्ये श्रेष्ठा हाराधभस्थिता च, सा कामिनी । तफलमाह – रत्युत्पादा पृथस्थितेति । उत्पादशब्दः स्वरूपवचनः । रतेरपृथस्थितेत्यर्थः । अत्र नामद्वयेन जीवाचकेन सीधानत्वं लक्षणस्योक्तम् । पूर्वत्र वचनबलात् तु पुरुषोऽपि लक्ष्यते । तृतीयोऽध्यायः । ८१ छचूणच्यार्यभूतोऽसाधारणधर्मं लक्षणं, तेन च लक्ष्यं लक्ष्यते, न शब्देन । तथापि शब्दस्य धर्मान्तर्भूतत्वात्, तस्य च तदर्थत्वात् ; यत् तेनापि प्रतीयते तदपि लक्षणान्तर्भूतमेव । यदि वा उपलक्षकमात्रत्वा छब्दस्य न दोषः । अथेति । अवयवविशेषगतानां रेखाणां ऋक्षणान्यधुनोच्यन्त । इत्यर्थः तले पादस्य खस्था सा चमस्याह्नश्वसन्निधौ । कीर्ति धर्मादिजनितां कीर्तिमन्तं सुतं तथा ॥ २९ ॥ या वामस्य पादस्य तले अङ्गुष्ठसन्निधौ अङ्गुष्ठस्याधप्रदेशे या बन्धनी रेखा तस्या अव्यवहिताधप्रदेशे स्थिता द्वास्था नाम । तया सम्पन्नः पुरुषः कीर्तिमान् जायते । स्वकीर्तिपरिपोषार्ते प्राक कीर्तिमन्तं सृतमपि लभते । ननु स्वकीर्तिपरिपोषाएँ प्राक् की कीर्तिमन्तं क्षुतं ठभते, कीर्याभासवत्वस्यैव तत्र सम्भावनात् । अत्रोच्यते । भाविवृत्त्या तदुपदेशात् , दर्शपूर्णमासयाजी पुत्रोऽस्य भवितेतिवत् । किञ्च शुभा शुभे अपि प्रगुणतरफले लभते । तत्र शुभस्य तारतम्यमकुंभस्य तारतम्य- मपि विद्यत एव । तथा पक्षद्वयेऽपि रेखातारतम्यं विद्यते । निमित्ततार- तम्याभावे नैमित्तिकतारतम्यस्यापि वक्तुमशक्यत्स्यात् । किञ्च तार तम्यस्वरूपमप्यभिधीयते । चतुरङ्गुलपरिमाणे रेखायाः फलचतुष्टयं भ वति । फलद्वये अङ्गुलद्वयपारिमाणम् । परिमाणमप्येकं फलैकवेः त्रिवे त्रित्वमिति ॥ २९ ॥ बलझालक्षणमाह थालिका स्वच्छवर्णाभा कचिद् विवस्थिता ततः॥ ३०॥ ततस्तस्य सन्निधौ, प्रकृतस्याङ्गुष्ठस्य सन्निधौ पूर्वोक्तरेखाया यावदे काङ्गुलपरिमाणं गत्वा या स्थिता, तया आलिकासंज्ञया पूर्वेकमेव फलं लभते । यदि विल्वास्थिता । विल्वं नाम अवयवसंस्थानविशेषाभि- ध्यङ्गणं रूपान्तरम् । तच्च रूपं केनचिदपि विशेषेण प्रयोगतो वा च

सः = सः =

= १. 'य' ध. पाठः २. ‘पुरुषम' ख पापाः :. ३. 'य' ध. पाठः ४. 'पुरुषमध. पा:- ५. 'प्यभिधीयते चतुरळपार्मिणमशुभ' क. ध. पाठ. 1[ ८२ सब्ख्ये स्कान्दशारीरके अत्याज्यम् । यद्युपाधिना औषधेन वा छेदादिना वा , न त्याज्यं तर्येव ततिस्थता फलसाचिका भवति नान्यथा । बिल्वकारे कृष्णवर्ण- विशेषे रेखायाः स्थितिः प्रलोभविषयं फलं सूचयति ॥ ३० ॥ शकटायिनीलक्षणमाह पोलंस्यं मध्यतले या गता प्राप्तासनो भवेत् । या पुनः पादस मध्यतलं प्राप्ता प्राप्तासनो भवेत् तथा पुरुषः । एतदुक्तं भवति -- पादस्य मध्ये काचिद् रेखा समुन्मिषेत् । तर्हि तया स पुरुषः सर्वस्वसम्पन्नो भवति । धनधान्यसमृद्धिमांश्च भवति । सा कथंभूतेति चेद् वक्तव्यं नान्तरात्मनीति । नान्तरात्मनि रूप प्रकाशिका एषा, अपितु ययोर्वरेखा अन्तरात्मनि रूपप्रकाशिका, तद् दियमपि पादतलमध्ये स्थिता विपरीततया विभूत्यादिकं सूचयत्यवि बारेणेत्यवगन्तव्यम् । अपरा शाकटायिनी, तल्लक्षणमाह – विद्रुमप्रभया युक्ता महद्भिः सेव्यते बुधैः ॥ ३१ ॥ या पुनर्वित्रुमस्रमयोपेता विशिष्टकान्तिमती रेख, तया महाराज्यं लभते पुरुषः । स्त्री चेत् तन्महिषी भवति । शाकटायनो नाम सः, यः पूर्वं मात्रा गर्भसमये निजरुचिव्यपनोदनाय तत्तदभिरुचिव्यपेक्षय च भक्षितः शाकपुजः प्रचुरमेदुरः , स शाकटः । सोऽयनं यस्य गर्भ- पात्रस्य तस्मादुपनेयं शाकटायिनी । तदुत्पन्नत्वं चास्या निमित्तमात्र तयोपचर्यत इत्यवगन्तव्यम् ॥ ३१ ॥ रोच्यते रक्षणम्- शङ्करावपनं पुंसः पाणिमूलस्थितः भवेत् ।। या पार्षिणमूलस्थिता पाणिमूलसन्निधौ पादतले स्थिता, तया पंख आवपनं भवेत् पूर्वप्रवृत्तिविच्छेदो भवेत् । पूर्वप्रवृत्तिश्च सा, या कचित् । कचिदिङ्गितादीभिर्युज्यतेऽस्यात्र धीरिति सा पूर्वप्रवृत्तिः । अनया सम्प- बस्य विच्छिन्ना भवति । आवपनं नाम यद्यपि सम्पादैनं, बीजावापादौ तथा दर्शनात्, तथाप्यावपनस्यात्र शङ्गशब्दसमभिव्याहारात्, प्रसिद्धार्थ- समभिव्याहारेणाप्रसिद्धार्थं बोधनमि’ति न्यायाग्छेद एवाभिधीयते । तस्य तदर्थकत्वमेव यतो युक्तम् । अन्यथा निगमप्रामाण्यभङ्गप्रसङ्गात् । 4. ‘ल ’ क. प5. २. 'त' ग ड. ax. तृतीयोऽध्यायः । अत्रोटनलक्षणमाह आत्रोदनं परं पुंसामनालस्यं प्रयच्छति ॥ ३२ ॥ विपरीतलक्षणया नामाभिधानम् । या पुनः केशग्रन्थ्या परिमाणे क्रियमाणे अङ्गुष्ठादारभ्यैकाङ्गुलं गत्वा काचन रेखा प्रवर्तते, सात्रोटनम् । तया पुरुषोऽनालस्यवान् भवति । तत्र प्राक्तनमालस्यं किमिति प्रश्ने एव । मुत्तरकथनम् । यस्य लक्षणं परीक्ष्यते प्रेक्षणपुरस्सरंतस्य रोम उपादेयम् । नतस्तदुपादाय तेन केशग्रन्थि कृत्वा परिमाणे क्रियमाणे यदि तस्य वेप खुर्जायते तर्हि वात रोगः तस्यालस्यं पूर्वकृतं स्मारयति । यदि वा रोगा न्तरं तस्य पूर्वकृतं सर्वं तस्यालस्यशब्दाभिधेयं भवति । कारणान्तरनिमित्तं चेदालस्यं, तत्राप्युपायोऽयमवधेयः । कथम् । यत्र यत्र सीमालक्षणेषु पादस्सरौ वा हस्तस्पश वा नयनपातो वा स्यावरादिषु चेतनानधिष्ठितेषु दृश्यमानेषु तेभ्योऽन्यत्र भवति, तत्स्वभाव आलस्यकारणमिति वक्तव्यम् । किञ्च चेतनाधिष्ठितेषु वृत्तान्तमात्रवशत् कारणता गम्यते इत्यनुसन्धेयम् ॥ १४लक्षणमह पृष्टा प्रतिष्ठिता भूमौ पूर्वस्याः सङ्गलाषरा। अस्यार्थः - या पूर्वस्याः पूर्वोक्तलक्षणाया भूमौ आधरभागे स्थिता प्रतिष्ठितेत्यस्यार्थःसा पृष्ठा । सा सङ्कलाधरा । फलकथनमेतत् । सकुलं, संशब्देन सम्यक्त्वं लक्ष्यते । सम्यगधरेत्यर्थः । गुणपूर्णाधरवर्तिनीनां रे खाणां यत् फलं यावच, तत् सर्वमत्रैव सम्पद्यते इति सम्यशब्दार्थः । सोऽत्र संशब्देनाभिधीयते । पूर्णगुणगणाधरा । तद्वानस्य लक्षणस्याश्रयो भवति तद्वती तरुणी वा । अथवा संकुलाधरत्वं नाम रतिव्रणादिना व्याप जोधरत्वम्। तेन रत्यौत्सुक्यं सुतरामस्य सम्पद्यते इत्युक्तं भवति । औप्रियत्वं च । स्त्रीपक्षेऽपि योजनीयः । धियो लक्षणमाह - धीः प्रसिद्धास्थिता तस्याः काशनं फलमुच्यते॥३३॥ या प्रतिष्ठा नाम रेखा, तस्यां स्थिता या सा धीः । तस्याः फर्के काञ्चनं, काञ्चनलाभः। काञ्चनशब्देन स्तुतिविषयं धनमुच्यते । तरिमद्धि भवतीति । तत्र भावोऽयं द्रष्टव्यः । यदि काञ्चनलिप्सा विषयविशेषे तस्य ८४ सध्याख्ये स्कान्दशारीरके भवति तर्हि तलभ्येत । किञ्च काञ्चनशब्देन सर्वमेवास्याभिलषितं वक्त- व्यम् । तत् सर्वं सिध्यतीत्यर्थः ॥ ३३ ॥ कन्दोलक्षणमाह कन्धुर्नाम मनुष्याणां तस्करत्वप्रयोजिका । पार्जिणमूलप्रदेशे तु चतुरङ्गुलमायता ॥ । ३४ ॥ । यो मनुष्याणां पुरुषाणां स्त्रीणां च पाण्र्यन्तर्भागे, स एव पादतलस्य मूलदेशः ऊध्र्वदेशे शाखादर्शनात् । वृक्षादीनां चूर्वदेशे शाखा दृश्यन्ते । ततः शालावतः पादतलवस्तुनः पार्यन्तर्भागो मूलदेश इवाभाति । तत स्तथोक्तम् । तत्र स्थिता रेखा कन्दुर्नाम । तत्र विशेषोऽपि विद्यते । तमाह- चतुरङ्गुलमायतेति । चतुरङ्गुलप्रमाणेन मित मतेत्यस्यार्थः । फलकथनपूर्वकं विशिनष्टि – तस्करत्वप्रयोजिकेति । तस्करत्वं चोरत्वं, तत् प्रयोजयतीति तथा, चोरो भवतीति यावत् । अभिहितं किंविषयं चौर्य मुच्यते इति चेत् , पुरुषाणां तावद् यद्विषया प्रथभाभिरुचिस्तद्विषयं चौर्यम् । तथाहि दृश्यते लोके । अतो न प्रमाणान्तरगवेषणावकाशः । एवमेव स्त्रीणाम् । नामाथोंऽप्यनेनैव लन्धः ॥ ३४ ॥ कगणलक्षणं कथयति कागणिर्जितकन्दर्पो भवेत् ी निजभाषणात् । लक्षणं तु तले पादगामिनी जर्जरस्थितिः ॥ ३६॥ अस्यार्थः– पादगामिनी या जर्जरस्थितिः जर्जराकारतया स्थितिः तले भवति, पादतले दोषादन्यत्र यः परुषरवः, रा जर्जरस्थितिः स्मरविकारो रतिविकारश्च, सा कागणिनीम । तया स्त्री जितमन्मथा भवति । किं रुपादथवा स्वप्रवृत्या, किं वा मदनचेष्टया, किं वान्येन केनचित् । तदाह - निजभाषणादिति । तत एव कारणात् , न तदुचि- तेन कारणान्तरेण, अनेनैवासम्बन्धेनेति । अयं तु नामार्थः- का गणिका धारयोषिदिति या मन्यते, सा तथाभूता स्त्री कागणिः । तद्योतितेय- मपि कागणिरिति ॥ ३५ ॥ २. 'भेदद' झ. पाठः ८५ क्षिविक्षणमाह तृतीयोऽध्यायः ।। छिदिः प्ररोहपर्यन्ता पार्थीिणभागे क्वचित् स्थिता । या पार्षिणभागे क्वचित् स्थिता, सा छिदिः । तत्र पार्षिणभागे यदस्थि तस्मिन् स्थितैषा एकाडुलिपर्वपरिमाणम् । सर्वत्र च परिमाणानुक्तौ तावत्परिमणमित्यभ्यूहनीयम् । तया पुरुष उक्तफलभाग् भवति । प्ररो इशब्देन सर्वाण्यकुराण्यभिधीयन्ते । अङ्कुराणां सामान्यस्य विशेषवाचि त्वाद् विशेषोऽत्र पर्यवस्यति । पर्यवसानं च फलविशेषे । तच कामिनां सम्भवति, रतिप्ररोहादौ भवति । अकुरश्च द्विधा प्रयुज्यमानो मुल्ये . ऽमुख्ये च प्रयुक्तश्च दृश्यते इति न किञ्चिदस्ति वक्तव्यम् । अपरा इयामिक, तल्लक्षणं फल चाह - मामकनः श्रेष्ठ इति वदेत् पुरुषमञ्जसा । यः श्रेष्ठः पुरुष ++स्नमुद्दिश्य वदन्ति हि ॥ ३६ ॥ प्रपदस्था इति । या प्रपदस्था रेखा पीतवर्णा च. तस्याः फलं श्यामिका(?) । या श्रेष्ठ पुरुषमुद्दिश्य मामकीनः प्रेष्ठ इति वदेत् । तथाहि लोके दृश्यते इति प्रमाणमाह उत्तरार्धेन ॥ ३६ ॥ बोणिकालक्षणमाह (घोणिका स) तयाया स्यादङ४ोपरि संस्थिता ।। ३७॥ या अङ्गुष्ठोपरि संस्थिता समावर्तनमाख्याति अस्यार्थः । औपा- धिकत्वं च व्यावर्यते । सा घोणिका / । तया आया स्यात्, आया आभीक्ष्ण्येन प्राप्तुं गन्तुं योग्या योषिद् भवति । अनया सम्पन्नानां न जातु योषिदलाभो भवति । यदिवा, आया निधिः, प्राप्यभूमिरिति या वत् । ननु प्राप्यभूमिरन्यापि विद्यते यो निधिमान् मागस्तस्मादन्यत्रापि प्र वृत्तिदर्शनात् पुंसाम् । सत्यं, साप्(स्तुभि ? स्त्विति) गृह्यतां लक्ष्यपक्ष विशेषेषु ॥ ३७ ॥ मालालक्षणमाह जङ्गता तु या माला प्रपद्रस्थानसङ्गता । मालाधूनां प्रशस्तः स्यात् सिरा बा स्थूलसङ्गता ॥ ३८॥ न = सः । १. अफ, २. 'न्य’ घ. पाठः . ३. ‘व' . ख. क. पा. ८६ सव्याख्ये स्कान्थशरीरके अस्य योजना - या जगता रेखणां माला प्रपदस्थानान्तं गत्वा प्रसरविच्छेदमकृत्वा स्थिता, तया मालाभृतां वरिष्ठः स्यात् । माला भृतामस्य प्राधान्यमिति सिध्यति । सिरा वा तथा गता यदि भवति, त थाप्येतत् फलं भवति । के मालाभृतः । उच्यते । परिणेता, लौकिक- देवः वैदिकदेवश्च । नन्वेते मालाभृतः, कथं तर्हि वरिष्ठत्वं भवति । एतेषु वरिष्ठस्य देवत्वान्मनुष्याणां न देवत्वम्। देवश्च मालामृत्सु वरिष्ठ इति यद्यपि स्थितिः, तथाप्ययमर्थो लभ्यते मालाभृतां वरिष्ठ इत्यनेन । अयं देवशब्दाभिधेयः स्यादित्यर्थस्य विवक्षितत्वात् । देवशब्दाभिधेयः स्या दित्यस्याप्ययमर्थः – अयं राजा स्यादिति । राज्ञोऽपि लोकपालांशत्वेन देवशब्दाभिधेयत्वात् । तथाच स्मृतिरिमर्मा भाषते ।। ३८ ॥ तपोलक्षणमाह – जान्वस्थिसंस्थिता साक्षात् तपःफलमवापयेत् । । या जान्वोः स्त्रीपुरुषसामान्येन कपालास्थ्य उपरि संस्थिता त पीठं कृत्वा तद्धारतया तिष्ठति, सा तपो नाम। इह जन्मनि तपःकरणा भावेऽपि तपःफलं प्रापयेत् । तपस्साध्यं यत् फलं महदतीव दुर्लभं च, त दिइ जन्मन्येव सिध्यत्यस्य पुंसः ॥ यावत् केवलमेवास्य पुंसः सिध्यत्यकालतैः ॥ ३९ ॥ अस्यार्थः- यावत् फलं केवछमेव, (विपरीतफलमेव?विपरीत फलमिश्रतां विना स्थितं, तदकालतोऽचिरेणास्य पुंसः सिध्यति । तच्च फलं विशिष्टदेशकालोपभोग्यमप्यस्मिन् जन्मनि सिध्यति ॥ ३९ ॥ मन्दारवल्लिकालक्षणं कथयति कथासौरभ्यशाली स्यादू यस्मिन् मन्दारवालिका । मद्युतिमानपि प्रोक्तकर्मणि प्रविचारवान् ॥ ४० ॥ यस्मिन् जान्वोरुपरिभागे जानोरन्यतरस्योपरिभागे द्वयोर्वोपरिभाग पोर्मन्दारहिका संस्थिता, स पुरुषः कयासौरभ्यशाली भवति । कथासौ रभ्यं कयाफलमिति त्रिवर्गव्युत्पत्तिस्तुरीयस्खरूपपरिज्ञानं वा, तद्युक्तो भव- ति । न केवलमेतदेव फलं, फलान्तरमप्यस्तीत्युत्तराधैनाह ॥ ४० ॥ १. ‘उमणाप', २. ‘हः। य' क. पाठ, --- - ~ = •

=== तृतीयोऽध्यायः । ८७ महागजालक्षणमाह – जान्वोरन्यतरे कृष्णा मलिष्ठा मलभुमिका । दक्षिणे तु विशेषोऽत्र फलभावी गतो भवेत् ॥४१॥ या जान्वोरन्यतरे । भागशब्दोऽत्र साधःपदोपलक्षितोऽत्र१)ष्या हर्तव्यः । अन्यतरे भागे अधःस्थिता, कृष्ण वर्णतो, मलिष्ठा मले स्थिता । मलं नाम स्वेदसम्पर्कः तस्मिन् सत्यभिव्यक्ता मलभूमिका विशेषतः पूय गन्धापादनी सा महागजा । तया पुरुओो गतो भवेत् । अपगतो भवेदि त्यर्थः । स्तैन्यादिनेत्यध्याहर्तव्यम् । दक्षिणभागे तु फलविशेषनिश्चयः। तत्र न संशयकारणमस्ति । वामे तु स्त्रीणां चेन्न संशयः । तत्र कृष्णशब्दो यः सम्भावितस्त्वाच दोषस्तन्मात्रमभिदधाति । यश्च मलशब्दः स खेद मात्रमभ्यासयति भूमिकशन्दोऽपि । अनया सम्पन्नयाः स्त्रियः स्नानादि वैयायं विगतं सूचयति । किञ्च वष्टिपातोऽपि विशेषतोऽपेक्ष्यत इति । नामार्थस्तु महान् गजः सर्वेषु गजेषु दोषं पश्यति मदातिरेकात् , सः अति शयितोऽनया इति ॥ ४१ ॥ तरुनेलक्षणं कथयति – तरुप्रेक्षा तरुसमं पुमांसं कथयेद् ध्रुवम् । विशेषस्तत्र पश्यन्त्या युक्तश्चेत् संशयः स्फुटम् ॥४२॥ एषोऽर्थः - या तध्र्वभागे मेघवर्णं सप्तप्रकारविशेष, सा रेखा तर्प्रेक्षा । तरुवत्, यथा ततः शाखाभिरुपेतो महाँन मेघ इवाभाति, तद्वदियमपि तज्ज्ञेः प्रेक्ष्यते इति तथा । नाम्ना चत्र लक्षणसिद्धिः । सा पुनः पुमांसं तरुसमं दीर्घकारविशेषादाकारान्तरविशेषाद् वा सूचयति । या पुनः पश्यन्ती नाम वायुमरणिः, तया युक्तचेत् स पुरुषस्तर्हि ध्रुवं तत् च येत् । यदि तया न युक्तस्तर्हि स्फुटं संशयो भवति । अनेन विपक्षे बाध कथनात् पूवॉक्तलक्षणं इढीकृतम् । एतदुक्तं भवति – तरुनेक्षासमन्वितः पुरुषश्चतुर्द (शमे ?शे) वत्सरे गते पश्चात् पूर्णकायो विलुम्भितसन्धिसन्ध्यङ्ग विगृम्भितः विवृतैनेत्रास्यललाटस्थः धूसरकेशः सम्यगनधीतसकलविया स्थानस्तरुव श्येत । तत्र विशेषः । वृक्षाणां चैतन्यं न स्सीकृतम् । एतेषां तु स्पष्टमपि न कार्यक्षमम् । अर्थक्रिया हि बुद्धिकार्यमिति ।। ७२ ॥ १. पिता' इ. पाशः २. 'हाने' क. ख. ङ . २. ‘ति । समद ', २. 'त' घ. पाठ ८८ सव्याख्ये कान्यशारीरके शालिकालक्षणं कथयति – विशुद्ध त्वचि सबी मयूखैरपि निश्चिता । फलं प्रयच्छति शुभं स्त्रीणामूरुविनृम्भितम् ॥ ४३ ॥ ऊरुकार्यम् । सा शालिका । फलपक्षगतमन्यत् ॥ ४३ ॥ हैं वहालक्षणमाह – दैविका मागधीमध्थे प्रही मधुराकृतिः। पुरुषः स्यात् तया साध्वी सदाचारपरा भवेत् ॥४४॥ एषोऽर्थः- या मागधीमध्ये पूर्वोक्तलक्षणफलाया मागध्या मागधी संज्ञाया मध्ये, तां जित्वर्वगामिनी प्रह्माजी पार्श्वयोरन्यतरस्मिन् प्री भूताङ्गी, सा दैविका । तया पुरुषो भथुराकृतिः स्यात् । यश्चतुर्दशसंव सरावधिः कालभागस्तत उपरीत्यध्याहर्तव्यम् । स्त्री चेत् साध्वी, सर्वा भिगम्या, न पतिव्रता । तथात्वे उत्तरविशेषणानन्वयात् । तत्र श्वसदाचार परेति छेदः समायाति । अर्थस्य तदर्थत्वात् । यः सन् आचारः सता माचारो वा तस्मात् परा अन्या तदसम्बद्धेति यावत् । ततोऽसदाचार परेति छेदः सिध्यति फलवशात् । नच सदाचारपरेति वक्तुं युज्यते परशब्देन तात्पर्यमभिधाय, तदा साध्वीशब्दस्य विशेष्यत्वापातात् । तथाच पदान्तरं विशेषणं स्यात् । नच तद् युज्यते, पौनरुक्स्यापातात् । तस्मादुक्त एवार्थः । नामार्थः - या दैविकी प्रवृत्तिः तादृशी रेखेयं सम्प- यते । उक्तफलाननुष्ठाने प्रत्यवायापादनाद् इति रहस्यम् ॥ ४४ ॥ कवेर्लक्षणमाह दक्षिणे वर्तुलाकारसंस्थाना चेतसि स्फुटम् । दुःखममापादयेन्नान्यत् कविः सर्वफलं तथा ॥ ४५ ॥ अस्पार्थः- या दक्षिणे स्तने वर्तुलाकारसंस्थाना, वर्तुलः आकारः यस्याः स्थानम्, आकार आकृतिः तस्याः संस्थानं वर्तुलं, वलयाकारसंस्था नविशेषाभिव्यङ्गया, षड् वलयाकरा अस्याः, सा कविः । सा चेतसि दुःखमापादयेद्) नान्यत् । अन्यैच्छब्देन सर्व कार्यमुज्यते, न प्रतियोगि १. 'णमाह -' घ. प: २. 'वि' ख. घ. इ. पाट . ३. ‘भ्यशब्दे’ घ. . चतुर्थोऽध्यायः । तं सुखमात्रम् । किञ्च ययेतत् फलं सम्पादयेत् फलान्तरमपि सम्पाद- येदित्याह – सर्वफलं तथा । कवित्वमित्यर्थः । तेन सर्वफल सिद्धेर्वर्ण धिक्यमर्थलाभादिति लिष्टम् ॥ ४५॥ इति स्कान्दशारीरके तृतीयोऽध्यायः ॥ अथ चतुर्थोऽध्यायः । एवं तवच्छरीरावयवेष्वनियतगतानां रेखादीनां लक्षणमुक्त्वा सम्प्रति नियत गतानमैव तेयो लक्षणमाह दी वेंज्ञाश्ययेन । तत्र तावद् वामकरतलगता रेखा कु श्यन्ते - रालक्षणमाह--- न्यूनान्यूनाधिकत्वेन दृश्यते या मनीषिणाम् । अनामिकामूलभूमौ परिस्तीर्ण प्रशस्यते ॥ १ ॥ या अनामिकामूलभूमौ मनीषिणां वामकरतले न्यूनान्यूनाधिकत्वेन परिस्तीर्णा दृश्यते तया तद्वन् पुरुषः प्रशस्यते प्रशस्ति प्राप्नोति । प्रशस्तिश्च द्विधा । बद्धाश्रयत्वेनाबद्धाश्रयत्वेन च । तत्र यद्धः कुटुम्बभर् णदिलक्षणः । तदाश्रयत्वेन तिष्ठन्नेव प्रशस्ति प्राप्नोति । तेन धर्मादिना करणभूतेनेत्यर्थसिद्धम् । एतचत्र विवक्षितम् । अपरस्तु स्खविधया पर्यट नादिना । स च व्यवहारलक्षणः । स नात्र विवक्ष्यते । अनेन कोर्परा- ऋक्षणमुक्तं फडं च । नामार्थस्तु- का पर्याप्तिरस्या अन्या न कापि इति । अयमप्यर्थः फलानुगुण एव ॥ १ ॥ करिणीलक्षणमाह करिणी मदिराभोगा यथा गच्छति तर्जनीम्। या प्रशस्ति दोषगूढां विदधाति न संशयः ॥ २ ॥ या तर्जनीं गच्छति तसिन्यैव करतले, सा करिणी नाम । यथा खलु करिणी गजवधूर्मदिराभोगा मदिराया आभीक्ष्ण्येन भोगैः अनुभवो यस्याः, सा तथाविधा सतो वक्रतया गच्छति । अन्यमन्यमुद्देशमुद्दिश्येव, तथेयमप्यनामिकां मध्यमां कनिष्ठिकां वा गच्छति इति मन्दप्रत्ययमुत्पा १. ‘णाश्रयः । त ' ड. पाठः२. ‘ग’ क. घ. पा, सव्याख्ये स्कान्दशारीरके दयन्ती तर्जनीं सरति । सा दोषगूढां दोषो गूढो यस्यां तां तथाविधां प्रशस्ति विदधात्येव, नात्र संशयकारणमस्ति । अतो न संशय इत्यर्थः ॥ २ ॥ अध्यमां गच्छति पुनर्या दीर्घकारसंस्थिता । तया फलमनन्तं सा कथं यच्छति मध्यमम् ॥ ३ ॥ या पुनर्दर्शीकारसंस्थिता दर्य आकारे सम्यस्थितिः संस्थानं यस्याः । इदं विवक्षितं मूलमारभ्याविच्छेदेन मध्यमां मध्यमापर्यन्तं या गता, सा फलमनन्तं मध्यमं वा तया कीणं यच्छति । तत्रानन्त शब्दैनैतदाह- यादृशं भोगमनुभोक्तुं पुरुषरूचिस्तादृशं भोगं यच्छस्य साविति । मध्यमशब्देनाप्येतदाह - - यादृशं भोगमनुभोक्तुं श्रद्धायां विद्यमानायामपि न शक्तिमेऽस्तीति भोगः कथमप्यस्य सम्पयत इति । तयेत्येतदह- या पूर्वाभिलाषात् प्राप्तव्या तयेति । कीत्येति । कीर्तिर्नाम न यशः, किन्तु किंवदन्तीमूला कापि विश्रुतिः । अनेन मेहलक्षण मुक्तम् । नामार्थस्त्वयम् -- हा मे कथं कीर्तिः स्यादिति यः पूर्वाभि- शषस्तं द्योतयतीति ॥ ३ ॥ छोहिकालक्षणमाह प्रसिद्धिर्या शब्दमूला शास्त्रीया वा स्वतःस्थिता ।। अस्यार्थः - या करतलमूलमारभ्याङ्गुष्ठनखपर्यन्तं गच्छति विच्छे देन च न युज्यते, तया या प्रसिद्धिः शब्दसूला शब्दशास्राभ्यासजनिता, सा लभ्यते । यदि वा, शास्त्रीया शास्त्रान्तराभ्यासजनिता सा लभ्यते । कोऽत्र नियमहेतुरिति चेत् तदाह - स्वतःस्थितेति । स्वतःस्थितिर्नाम वर्णान्तरासंक्रान्तिः । यः करतले वर्णः स एव चेद् रेखायामपि, तर्हि सा रेखा स्वतःस्थिता । अन्यवेदैौपाधिकी सा, इत्यन्यो ज्ञेयः परो विभागः । यत्र लक्षणमभ्यू फलमात्रमुक्तम् । फलं च लोहिकायाः समुचितमेव । ननु लक्षणाकथने कथं प्रयोजनम् । शृण । लेहिकानाम फलमात्रस्य उक्षणं कथयति । अस्यार्थः लोहिका लेहकारिणी । लोहोऽङ्गुष्ठमुद्रा विशेषः । स च वर्णन्त(२१रा संक्रमणम् । तद्धेतुभूता रेखा इत्यन ना नैव लक्ष्यलाभो भवतीति तास। - चतुर्थोऽध्यायः । २ ने करिदन्तुरालक्षणमाह अङ्गुष्ठोपरि संस्थानं यस्या वक्राङ्गहृद्यता ॥ ४॥ अयमर्थः- यस्याः खल्वङ्गुष्ठोपरि नखसान्निधे यावत्सिद्धत्वकप र्यन्तं गतिः, सा करिदन्तुरा नाम । तस्याः फलमुक्तं विशदम् । नाम र्थस्तु तस्या लक्षणान्तरमीछे । करिवदसों दन्तुरा उन्नतदन्तसमानरेखाद्वय पेता, सा करिदन्तुरा नाम । अस्मिन् पक्षे फलमप्यनेनैवोक्तम् । किं तदिति चे, यन्नामप्रतीतं दन्तद्योन्नतत्वेन दन्तुरत्वम् : दशमवयस आरभ्य परस्तात् तुरीयद्वयोपरि (?, वर्तमानादवी स्थितौ । रेखद्वयं वा काचित् । नामाय न भिन्नमिव्यूहापोहपटुमतिभिरभ्यूह्यम् ॥ ४ ॥ बाखड्यालक्षणं कथयति यालहृद्या तस्य पृष्ठे तदधस्था प्रियप्रभुः। या अङ्गुष्ठस्य पृष्ठे तदधःस्था तस्याः पूर्वोक्तलक्षणफलाया अधःस्था अधःस्थिता सा बालह्या नाम । तत्फलं प्रियप्रसरिति । प्रिय प्रसुः प्रसूति र्यस्य स तथा । एवम्भूतो भवति पुरुषः स्त्री वा । प्रसूतिः कस्य चेत् स्वजायाया इति सिध्यति । यदि व, यत् प्रियं वस्तु तस्य प्रभुः प्रसवः जन्मेति यावत् । तद्युक्तो भवति स्त्री धा पुरुषो था इति वाक्यार्थः ! बालवत् सदा हृयश्च भवति सर्वस्य स पुरुषः श्री वा इति नामार्थः । (वसुनेक्षालक्षणमाह-) वस्त्रप्रेक्षा वसुमती तदधः स्थितिसङ्गता ॥ ५ ॥ इति तदुत्तरलक्षणम् । या तदधः तस्याः प्रकृतरेखाया अधः स्थिता सा वसुनेक्षा । वसुमत्त्वं, स्थितिः स्थानं तसङ्गतत्वं च फलं च यति। अतो विशेषणानुपपत्तिर्न भवतीति ॥ ५ ॥ (राहिणीलक्षणमाह- रोहिणी सर्वेमध्यस्था श्रियमायुश्च यच्छति । या तत्सर्वमध्यस्था सा रोहिणी श्रियं मध्यमपरिमाणाश्च वायुश्च तावत् प्रयच्छति । नात्र परः प्रमाणम् । १. 'यं प्रसूतिः. ष, 'या प्रसूति ख. पाठः . ९२ झम्बास्ने रकान्यशारीरले (चेतसालक्षणमाह-) चेतसा सर्वसन्धिस्था धान्यमायुश्च दापयेत् ॥ ६ ॥ या सर्वसन्धिः तस्या अभिगता सा चेतसा धान्यसमृद्धिं फलमा युश्च पुरुषंकारेण दापयेत् । कियदिति चेद् , दापयेदिति संवत्सरप्रमाणं यावत् । चेतसः करणत्वं द्योतयितुं करणवाचिपदप्रयोगः॥ ६॥ भनेर्लक्षणमाह घनिरङ्गुष्ठपर्वस्था यवसंज्ञा फलं कृषिः। याकुष्ठपर्वस्था यवरेखा सा धनिः। तत्सम्पन्नस्य कृषिः परिपूर्णा भविष्यति पूर्णता चेत् लक्षणस्य नान्यथा ॥ क्वचिद् विच्छेदयुक्तश्चेत् क्वचिदेव फलोदयः ॥७॥ इति विच्छेदलक्षणम् । स एव यवः क्वचिदंशे विच्छेदयुको यदि भवति तर्हि क्वचित् कायविशेषे फळजाभः न सर्वदा इति सम्वुन्धः ॥ ७ ॥ यवक्याल्लक्ष्यमाह यचया तदुपान्तस्था वैद्यत्तिकरी नृणाम् । या पुनः तत्सन्निधिवर्तिनी, सा यवक्या नृणां क्षीणां पुरुषाणां य विशां या वृत्तिधृतिसाधनं तत्सम्पादिका ॥ रागबधिरालक्षणमाह रक्ता या रागवधिरा विरहं सा प्रयच्छति ॥८॥ या तत्र रक्का रेखा तत्सन्निधिवर्तनी, स रामचघिरा नाम । फळे स्वप्रियविरहं प्रयच्छति । नित्यशः शयनेऽपि विरहं सहित नियमेन ददाति सम्भोगसारस्यावनुपया ॥ ८ ॥ (मदयन्तीक्ष्णमाह-) मदयन्ती कारणेन विना मद्यति ध्रुवम् । तदधभस्थितिमाप्नोति विच्छेदेन विनापि सा ॥९॥ या तस्या अधःक्षितिमाप्नोति विच्छेदवियुका न सा कारणेन विना मदयति मोदयति चेति फलम् ॥ ९॥ १. ‘षप्र' क. ध. पाठ चतुर्मेऽध्यायः। अनारमालक्षणमाह – मनोरमा सधुक्लेशस्तयाभिक्रियते स्फुटम् । याङ्गुष्ठबन्धे स्फुटं प्रकाशते सा मनोरमा । तया मधुक्लेशः क्रियते । मधुर्वसन्तः तेन क्लेशस्तथोक्तः । वसन्तकृतः कामसन्ताप इत्यर्थः । अत्र तात्यये – ततद्वसन्तकाले नित्यभोगयुक्तस्यापि पुंसः सुचिरं कामसन्तापो भवतीति ॥ हेमावतीलक्षणं कथयति तद्वन्धयुक् पृथुः श्रीमान् निन्नभागस्तथा कुतः॥१०॥ यः पुनस्तद्वन्धयुक् तस्याङ्गुष्ठस्य यो बन्धः आदिशन्थिः स च पृथुः तत्सम्बन्धिवे सति पृः स्थूलः श्रीमान् आकारश्रीमधुरः, यो निम्नभागः कृतः सिचः, स हेमावती नाम । तस्य तद्वतः पुरुषस्य तथा भवति । तथा शब्दो यथार्थवाचकः । तथ्यवाचक इति यावत् । यत् तथ्यं वस्तु तद् भवति, न तं कदाचित् कोऽपि वञ्चयतीत्यर्यः। नामार्थस्तु हेमन्नधानत्वं नान्यत् किविदिति ॥ १० ॥ (तिलक्षणमाह - रातिरङ्गुष्ठमूलस्थ। या अङ्गुष्ठमूलथा अङ्गुष्ठमूलसन्धिबन्धनरेखासम्बद्धा सा रतिः । सैव फलं सर्वत्र (सैच १) भवति तस्य पुरुषस्य ॥ ह्यलक्षणमाह - हृद्य तस्याः स्थिता त्वधः । तस्या या अधस्थिता सा इद्य । तस्यैव हस्तस्य अङ्गुष्ठस्य वा सम्बन्धिन्याः सन्धिबन्धनरेखाया अधःस्थिता इत्यर्थात् सिद्धम् । सा हृद्या नामनुरूपं फलं ददाति । यो यो दृश्यते या या वा यद्यद् वा तत् सर्व मस्य हृखं भवति, य एतद्वान् पुरुषः स्त्री वा । उपाधिवशात् तु कञ्चित् कालमहृद्यता भवति ॥ सुनीलक्षणमाह – वसुभ्नी तच्छिदिः प्रता 1. ‘णमाह – त' घ. पाठः ९४ सख्यास्ये कान्यशारीरके या तच्छिदिस्तस्या उक्कलक्षणाया रेखायाः छिदिः छेदनं सा वसुमी । तस्याः फलं सैव प्रोक्ता । प्रोक्तं प्रवचनमित्यर्थः । यदि वा, उक्तिरित्यध्याहारःतत्र वसुनीति विशेषणं च सम्बध्यते । या। तदुत मुक्तिः प्रोक्ता प्रयत्नेनोक्ता, सा वसुनी भवति, वसुहन्त्री भवतीत्यर्थः । (रोमविस्रसुलक्षणमाह--) तथाधो रोमविस्त्रसुः ॥११॥ रोम्णां वित्रंसनं शीलमनया सम्पन्नस्य पुरुषस्य स्त्रिया वेति । तथा इति फलमप्युक्तम् । अत्राधशब्देन तळबहिर्भागोऽभिधीयते । तेन रोमसन्धिरिति यावत् । ११ ॥ गजाळ्यालक्षणमाह गजाह्वथा तु याऽवामभागस्थिता स्वयम्। या स्वयं स्वस्य वामहस्तस्य अङ्गुष्ठवामभागस्थिता सा गजाह्वया । फलमप्यनेनैवोक्तम् । गजवदाढ्योऽभिधानमनया सम्पन्नस्य भवति । तु - शब्दो विशेषार्थः संज्ञाध्यायगतः । को विशेष इति चेत् तदुच्यते । अङ् शाद् गतो लक्षणप्रकारविचारः सम्प्रति तर्जनीं गच्छतीति । (धरणिलक्षणमाह-- धरणिस्तर्जनीमूलपर्यगा मितभाषिणी ॥ १२ ॥ अस्यार्थः - - या तर्जनीमूढपर्वगा तर्जनीमूलगतं यत् पर्व तस्मिन् गर्छतीति तया, सा धरणिः । फडमाद् - मितभाषिणीति तया युक्ता स्त्री मितभाषिणी भवतीत्यर्थः । पुरुषपक्षे तु धरणिरेव फळम् ॥ १२॥ मेचकलक्षणमाह ++++++++ मेचकः पर्धेमध्यगः । लक्ष्मीबृद्धिस्तथा सिद्ध ++++++++॥ १३ ॥ यस्तन्मध्ये पूर्वपुर्व तद्तो यो निम्नभागः कचिद् भवति केषाञ्चित्, स मेचकः । तस्य फलं तृतीयपादेन कथयति-लक्ष्मीवृद्धिस्तथा सिद्धेति । प्रथमं पैठितव्यासौ । तथा लक्ष्मीवृद्धिः सिद्धा । येन येन प्रकारेण ठक्ष्मीवृद्धयर्थं प्रवर्तते तथा तथा सा सिध्यतीति भावः । नाम तु वर्ण वशात् ॥ १३ ॥ १. जर पर्व' क, ख. क. पा. २. ‘चरित' ष. पाडः ९५ चतुर्थोऽध्यायः । मोचिकलक्षणमाह – मोचिका मध्यपर्वस्था यन्धनात् स विमुच्य या मध्यपर्वस्था तस्या एव, सा मोचिका । फळं स बन्धनाद् विमुच्यते । बन्धनं नाम चौर्यादिक्कृतम् । रेखाया आकारविशेषस्त्वयम् ऊध्र्वाधोमुख एक, अपरस्तु तन्मध्ये पूर्वाभिमुख इत्ययं प्रकारः । आयपर्वगता या स्यान्मुचिस्तस्याः फलं शिवम् ।। या आधपर्वगता पार्थाभिमुखी रेखा, सा मुचिः । तस्याः फलं शिषम् । अनयोः परस्परसम्बन्धः सम्बन्धनीयः । १४ ।। असिक्नीलक्षणमाह-- आद्यपर्यगता या स्यात् पूर्वाभिमुखसंस्थिता। आयुभक्षयं तत्र विद्यदष्टाविंशे तु वत्सरे ॥ १६॥ या तस्या एखाद्यपर्वगता पार्थाभिमुखसंस्थिता च । पाश्र्वाभिमुख संस्थितं संस्थानं स्थितिर्यस्यास्तथाभूता असिक्नी । तद्वति पुरुषे आयुःक्षयं विद्यात् । तत्राद्यपर्वात्यन्तसान्निधिगतेयं रेवेत्यनुसन्धेयम् । नाभार्थः असिनिमित्तंमियं सृतिं मरणं द्योतयतीति ॥ १५ ॥ सुरुचलेक्षणमाह सुरुचिस्तछुपस्थानसंस्थिता कण्टकस्पृशा । नयैव स्थितिमापन्ना तदेव फलमीरयेत् ॥ १६ ॥ या पुनस्तरसमीपस्थानसंस्थिता, तथैव पाश्र्वाभिमुख्येनैव स्थिति मापन, तथा कण्टकस्पृशा कण्टकवत् स्पृशः स्पश यस्यास्तथाभूता, सा सुरुचिर्दर्शने । तदेव फलमायुःक्षयं तत्रापि विद्यत् ॥ १६ ॥ पाटीलक्षणमाह – यो मध्यपर्वषन्घः स्यात् तत्र योगे तु सा भवेत्। फलक्षश्चर्यसन्धिः स्यात् अस्यार्थः--यो नध्यपर्वबन्धः तत्र यदि रोगो भवेत् तर्हि स एव सा भवेत् । तस्याः पाटीसंज्ञा । रेखायाः फलं सन्धिः। विप्रतिपत्तौ पूर्वं सत्यां १ ‘ त्तं तयनं सृतिं म' ङ, ‘तं तमयनं म' ख, पाठ सव्याख्ये स्कान्दशार शत्रुवशात् स्वयमक्षीणे च शत्रुः स्वयमागत्य प्रणिपतेत् । तदनन्तरं सन्धिश्च भविष्यति । पाटो नाम सन्धिः, तद्वान् पाटी इति नामार्थः । टिः कृच्छात् तदन्तरा ॥ १७ ॥ लुटिलक्षणमेतत् । या तदन्तरा तस्य प्रकृतस्य बन्धस्य अन्तरा मध्ये, वर्तत इति शेषः । सा लुटिः । अत्र फलं कृच्छादियुक्तम् । कृच्छा भवति । कृच्छूमतीति कृच्छात् तद्वान् पुरुषः कृच्छुभोक्ता भवति । कृच्छं नाम प्रतिसंवत्सरमनर्थः संसाराद् , नित्यं तद्भोक्ता भवति । ननु प्रति दिनमित्युक्ते किमर्थ नित्यमुक्तम् । नैतद् विशेषात् , संवत्सरमित्येवोक्तं न सर्वदेति । अतो विशिनष्टि नित्यमिति । अत्रापि न सर्वदेत्यर्थः । अपितु प्रतिदिनमित्येवार्थः ॥ १७ ॥ तण्डोर्लक्षणमाह तण्डुः स्यादन्यपर्वस्था सोध्र्वमुघपरा पुनः । या अपरा तण्डुः सैवम्भूता या ऊध्र्वपर्वस्था ऊध्र्वमुखी च । फल मस्यामूर्वसुखत्वं कार्यचिन्तायामपि क्रीडायां च । तद्वान् पुरुष ऊध्र्वमुखो भवति । तण्डुशब्देन नन्दी कथ्यते । तस्य नन्दिनः मुखाभिघातवशात् तत्प्रयोगार्थं शिक्षितस्य तथादृष्टेरपि शिक्षिनत्वाद्ध्र्वमुखत्वं युक्तमेव तद्वदस्यापि सर्वदा स्यादयुक्ततैथाभावस्येति । प्रियङ्गवीलक्षणमाह - प्रियङ्गवी तु मध्यस्था फलं सम्यविवर्धनम् ॥१८॥ तत्रापि मध्यस्था प्रियङ्गवी । फलं सम्यविवर्धनम् । सम्यविव धैनं नाम सङ्कल्पितसमृद्धिः ॥ १८ ॥ ज्योत्स्नीलक्षणमाह ज्योत्स्नी प्रियङ्गवीन्यूना फलं तस्याः परिग्रहः। या प्रियङ्गवीन्यूना प्रियङ्गव्यघःप्रवृत्ता रेखा सा ज्योत्स्नी । तस्याः फलं परिग्रहः। परिग्रहो विवाहः, असम्भाव्यविवाहस्यापि तैटफलं भवती त्यर्थः । ५. 'दापि । अ', २. ‘पि स ' घ. पाठः३. ‘न्त ख. पाठः. ४. ‘तद् भव’ क, ख, ई, पट. चतुर्थोऽध्यायः ।। ९७ हताशलक्षणमाह -- ज्योत्स्नस्थूलमरा सो।वै पुत्रनाशं फलं वदेत् ॥ १९॥ या पुनर्योत्स्नी ऊर्वं वर्तते ततः स्थूलतरा च सा हताशा । तस्याः फलं पुत्रनाशः । पूर्वसिद्धस्यापि पुत्रस्य रोगं विना झटियेव विनाशो भवेत् । औपादिककारणं च रुधिरवमनं भवेत् ॥ १९ ॥ देवद्विलक्षणमाह – तन्मूलरोमसन्धिस्था देवडिडिति कथ्यते । या तस्यास्तर्जन्य मूले यो रोमसन्धिस्तस्या सा देवद्विट् । फलं नाम्नैव गम्यते । कथमिति । उच्यते । देवानसौ प्रतिदिनं तद्वान् पुरुषो देष्टि । ततो देवद्विश्वं भविष्यतीति । कपदैर्लक्षणमाह कपर्दिस्तदधस्था स्याद् भार्याभङ्गः फलं भवेत् [।। २० ॥ तस्याः पूर्वोक्तलक्षणफलाया अधःस्था अधःस्थिता कपर्दिः स्यात् । फलं भार्याभङ्गः ॥ २० ॥ अपराजितालक्षणं कथयति धृष्टभगस्थिता तस्याः पुत्रनाशं व्रजेद् ध्रुवम् ।। या तस्या एव तर्जन्याः पृष्ठभागे ऊध्र्वमुखी स्थिता रेख, सा अप राजिता । फलं पुत्रनाशं व्रजेत् । अपराजितत्वं पराजितत्वादन्यदपराजितवं, विरुद्धत्वादिति नामार्थः । दुग्धलक्षणमाह दुग्धाप्रशस्ता मूलस्था क्षिप्रमेव चुनिं वदेत् ॥ २१ ॥ या तर्जन्या मूलस्था अधोमुखी चः सा दुग्धा। फलं शीघ्रमेव मृतिं वदेदिति ॥ २१ ॥ मुग्धालक्षणं कथयति तत्रैव परिवेषेण वर्तते या पर मता । १. ‘नम् । ' ध. पाठः. ८ सव्याख्ये स्कान्दशारीरके या तत्रैव तर्जनीमूल एव परिवेषेण परिवृत्या वर्तते सा मुग्धा । फी मतेति । श्री चेदेव मता भवति । पुरुषपक्षे तस्य बुद्धिर्मता भवतीत्यर्थः बुद्धयभेदात् पुरुषस्य ॥ सोमैर्लक्षणं कथयति – सोर्भिस्तत्रैव विद्य स्यात् या तत्रैवैकदेशेन वर्तते परिवेषं विना, सा सोर्मिः । बृहितरूपेति नामार्थः । तस्याः फलमतिस्पष्टम् । असुकालक्षणमाह – प्रस्फुट स्थूलयष्टिका । २२ ॥ पुरुषविषयैवेयं रेखा । या स्थूलयष्टिका स्थूलमूर्तिः तत्रस्था रोम सन्धिपर्यन्तं गच्छति च सा अमुका । या यस्य स्त्री तन्नामास्या नाम । नान्यन्नामान्तरमस्ति । अनया सम्पन्नो धीरो भवति च ॥ २२ ॥ र्षरस्थितेर्लक्षणं कथयति कोर्परस्थितिरत्युच्च मध्यमामूलगामिनी । या मध्यमामूलगामिनी दीर्घदीर्घ, सा रेखा कोर्परस्थितिः । तस्याः फलं नानैव लभ्यते । तेंदुःखस्य नित्यदा कोर्परस्थितिरित्यर्थः । कर्मेन्दिधीलक्षणमाह कर्मेन्दिधीः परा प्रोक्ता याद्यपर्यगता पुनः ॥ २३ ॥ या पुनर्मध्यमाञ्चषर्वगता वैिवृद्धिशीलेयर्थः, परा समुकुट, सा कर्मेन्दिधीः । स्त्रीविषयेयम् । फलं नाम्ना सिध्यति । कर्मेन्दिनि परिव्राजके वीरभिलाषोऽस्या भवतीति ॥ २३ ॥ श्रधालक्षणमाह – लथाद्यमध्यपवेस्था पार्श्वमुख्यपराजयम् । याचपर्वमध्यस्था रेखा सा श्लथा अपराजयं फलं सूचयति । (गुवळ्क्षणमाह -~) गुर्वी प्रमथना ज्ञेया तत्रैवान्यस्थिता पुनः ॥ २४॥ १. 'द' क. पाठः• २. ‘णमाह - क. पाठः ३. ‘मी दीर्घ’ घ. पाठः. ५. ‘सुध’ इ. पाठः५. 'धी घ. पाठ. == = = = = - - -

हि = अत्र । चतुर्थोऽध्यायः ।। ९९ या तत्रैव पर्वण्यन्यस्थिता सा गुर्वीं । तस्याः फलं प्रमथना भवेत् । स्त्रियाः स्वभर्ता जारो वा तत्प्रमथनं सुरतादिना द्वेषेण वा । करोतीति २४ ॥ ॥ दमनालक्षणमाह-- दमना मध्यपर्वस्था तत्राप्याद्यस्थिता शुचिः । या मध्यपर्वस्था तत्राप्याद्यांशस्थिता, सा दमना नाम । तया पुरुषः श्री वा शुद्धो भवति । तदन्त्यांशस्थिता नित् कथित पाशबन्धिनी ॥ २५॥ या पुनर्मध्यषवन्यांशस्थिता, सा पाशबन्धिनी । तया पुरुषो बद्धः कथितो भवेत् ॥ २५ ॥ तालक्षणमाह – लूतान्यपर्वसंस्थाना विशेषाधिगालिः फलम् । या अन्त्यपद्यांशस्थिता सा लूता । विशेषाधिगतिरस्याः फलम् । विशेषज्ञतेति यावत् । प्रियालकालक्षणमाह प्रियालिका मध्यपर्वस्थिता सर्वप्रिया भवेत् ॥ २६॥ या अन्त्यपर्वमध्यस्थिता सा प्रियालिका । साधारणं फलम् ॥ २६ ॥ देवीलक्षणमाह – देवी तदन्यसंस्थामा फलं तस्याः कञ्चित् स्थितिः । या तत्रैव पर्वण्यन्यांशस्थिता सा देवी । रूपं च द्योतनात्मकम् । अस्याः कचित् स्थितिः कचित् कचित् स्थितिः, न नित्यमेकत्रैवा फलं बस्थानंचलस्थितिरिति यावत् । महापूर्वालक्षणमाह मध्यमामध्यबन्धस्था महापूर्वां प्रशस्यते ।। २७ ॥ १. 'श्री वा पुरुषो वा’ ख. पा४ . २. 'तिः न' स्व. घ. पाठः ७ ७ सठयाख्ये स्कान्दशारीरके या मध्यमामध्यबन्धस्था मध्यमाया यो मध्यबन्धः, तत्सन्निधि स्थिता उपरि वर्तमाना (सा) महापूर्वा । तया प्रशस्यते पुरुषः । कथमिति । महान् पूर्वश्च । तत्र महाशब्दोऽव्ययरूपः समस्यते । महत्त्वमाचारतः पूर्वत्वमाद्यत्वं विद्यातः । स्त्रीविषये स्वप्रवृत्या तदुभयं विज्ञायते । स्वप्रवृ तिध स्वकमितृपरिचरणं साध्व्याः । वेश्यायास्तु रतिस्तदुपकरणसम्पादनं च । संज्ञाध्यायगतश्चशब्दो विशेषद्योतनार्थः ॥ २७ ॥ देविकालक्षणमाह - देविकानामिकाबुले बन्धंनी संस्यूतिच्छिदिः। या अनामिकामूले तदाद्यपर्वषन्धंनी सन्निधौ स्थिता सा देविकौ । तत् फलं तस्याः संसृतिच्छिदिः संसारच्छेदः, मुक्तिसिद्धिरिति यावत् । (परिस्तीर्णलक्षणमाह --) परिस्तीर्णा तदूर्वेस्था फलमस्या पुनः सृतिः ॥ २८॥ या पुनस्तद्र्वस्था सा परिस्तीर्णा । फलमस्याः खति संसारबन्धः, भूयो भूयो बन्ध इति यावत् ॥ २८ ॥ परिधेर्लक्षणमाह परिधिः कर्मसंसिद्धौ निमित्तं सा तदूर्वभाक् । या तदूर्वभाक् सा परिधिः कर्मसंसिद्धौ निमित्तं नित्यनैमित्तिक कर्मादिकारिणी । तत् सूचयतीत्यर्थः । नाम्नैतदाह-परिधिः परिवेषः, स यथा मण्डलं परिवेष्टय स्थितस्तथा इयमपि मध्यमां परिवध्य स्थितेति । तत्र चशब्दः फलान्तरं समुच्चिनोति कचिन्भुक्तिः स्यादिति । यदिवा वर्तुला चेत्युत्तरत्रान्वयः । अन्या काचिद् वर्तुला इयमपीति समुच्चयार्थस्तदा । तल्लक्षणमाह - अनामिकामूलभूमौ वर्तुला संस्थिता स्वयम् । फलं तु सचिवायत्सा कार्यसिद्धिर्न संशयः ॥ २९॥ अनामिकामूलभूमौ या संस्थिता सा वर्तुळा । स्वयं या पूर्वोक्ता सैवेत्यर्थः । तस्याः फलममात्यायत्ता कार्यसिद्धिरिति । किञ्च . यथेषा १, १ ‘न्धि', २. ‘का । फ' क, ख, पाठः

---

---

चतुर्थोऽध्यायः । १०१

कार्यसिद्धिः स्वसम्बन्धिनी भवति स्वस्यामात्यतान्यं प्रति वक्तव्या अस्यां रेखायां सत्यामिति द्रष्टव्यम् । सिंहिकालक्षणमाह – सिंहिकानामिकायस्थ विशेषो मध्यसंस्थितौ । फलमस्याः प्रविजयः प्रघादः सभूभृताम् ॥ ३० ॥ या पुनरनामिकाद्यस्था अनामिकाया । आधपर्वणि स्थिता मध्यस्थितौ। च विशेषःसा सिंहिका । तस्याः फलं सर्वभूभृतां प्रविजयःब्राह्मणानां प्रवादः प्रकृष्टो वादस्त त्वनिर्णयप्रयोजन इत्यर्थः । यदिवा, सर्वे च भूभृतश्च सर्वभूभृतः तेषामुभयेषां क्रमेण फलकथनम् । भूभृतां प्रविजयः सर्वेषां प्रवाद इति । यदिवा, भूभृच्छब्दो ब्राह्मणवाची । तदा प्रवादः फलम् । विशेषणं तु प्रविजयः । प्रकृष्टो विजयो यस्मिन् प्रवादे इति । अर्थत्रयमप्यत्र विवक्षितं द्रष्टव्यम् ॥ ३० ॥ मनोर्लक्षणमाह मनु स्तद्ध्र्व गोमी यो निम्नभागः प्रशस्यते ॥ ३१ ॥ तस्याः सिंहिकाया ऊर्वगामी यो निम्नभागः स मनुः । तस्याः फलं प्रशस्यत इति । मन्त्राभ्यासवशात् प्रशस्यत इत्यर्थः । ३१ ॥ यविना तदुपरि । तल्लक्षणमाह यविष्टा तूपरि श्रेष्ठा तत्फलं लभतेऽचिरात् । या तस्यः उपरि वर्तते, सा यविष्ठा । तस्याः फलं पूर्वोक्तलक्षणया मनुरेखायः (फलम् । अनया) युक्ता श्रेष्ठा स्त्री अचिरात् फलं लभते । यच नया सम्पन्नः स मन्त्रसिद्ध इति योजना । श्रुतिस्तदूर्वसम्भिन्ना नाम्नैव फलमीरितम् ॥ ३२ ॥ या तस्याः प्रकृताया ऊध्र्वदेशेन सम्भिन्ना सहिता, सा भूतिः । तस्याः फलं नाम्नैवेरितम् ॥ ३२ ॥ (- - - - - - - - • 'भागी य’ = : . २. ‘ण’ , ३. ‘या युक्तात् प्रे' घ. पाठः . १०२ सव्याख्ये स्कान्दशारीरके अधिकालक्षणमाह-- अनामिकान्यपदस्था विशेषज्ञस्य साधिका । यानामिकान्यपर्वस्था तत्राप्याद्यांशस्था सा अधिका विशेषज्ञस्य भवेत् । तेन तद्युक्तो विशेषज्ञो भवेदित्युक्तं भवति । मण्डलीलक्षणमाह – अनामिकान्त्यपवेस्था मण्डलीसंज्ञयान्विता । नस्याः फलं तर्कशास्त्रनिष्ठा तकॅभियोधनम् ॥ ३३ ॥ या पुनरनामिकान्यपर्वमध्यस्था इति मध्यमपदलोपी समासः । सा मण्डलीसंज्ञयान्विता । संज्ञयान्वितेति पदद्वयेन तादृशाकारवत्वमिति चोत यति । तस्याः फलं तर्कशास्त्रपरिचयः तर्काभियोधनं वा विषयभेदेनोभयं वा । अत्र कोमोऽनुसन्धेयः ॥ ३३ ॥ दण्डिनौलक्षणमाह कनिष्टिकामूलभ्मौ या पर्यन्तमुपाश्रयेत्। तां दण्डिनीं विदुस्तस्याः फलं नयपरिग्रहः ॥ ३४॥ या कनिष्ठिकामूलभूमौ वर्तते पर्यन्तभागं यावत् गत्वा वर्तते च, सा दण्डिनी । तस्याः फलं नयपरिग्रहः। नीयन्तेऽनेनार्थाः कोशमिति नयः। षडादिप्रकारस्तच्छास्त्रसिद्धः । तत्परिग्रहः । यदिवा, नयेनार्थस्य परिग्रहः स्वीकारः । किञ्च नयपरिग्रहस विशेषोऽपि विद्यते इति चेद् , अयमिति ब्रूमः--य उपायान्तरेण विना श्रद्धावतस्तत्परिग्रहः । नच कर्म न त्यक्तुं युक्तम्, अत उपायान्तरेण विना इति न समजसमिति वाच्यम् । तस्या निवार्यत्वादिति ॥ ३४ ॥ तालक्षणमाह-- रुता कनिष्ठिकामूलादूर्वं गच्छति या पुनः। फलं तस्या वामभागे विजय शत्रुसङ्करात् ॥ ३५ ॥ अस्यार्थः - या। कनिष्ठिकामूलाद् वामभागे तैस्या ऊर्थं गच्छति, सा कृता । तस्याः फलं शत्रुसङ्कराद् विजयः। नय सङ्गरादित्येव वक्त १. क' ख. पाठः. २. ‘भ' ध, पाठः चतुर्थोऽध्यायः । १०३ व्यमिति वाच्यम् । क्रीडामञ्जरस्यापि विद्यमानत्वात् । तदाइ - शत्रुस रादिति । नच विजयमात्रं, तप्रसिद्धिचेति नामाणैः ॥ ३५॥ बास्तोष्पतिलक्षणमाह-- अपूर्वनिलयायी सा वास्तोष्पतिरुदीर्यते । दक्षिणस्था ततः शनिफल कर्भगामिनी ॥ ३६ ॥ अयमर्थः- या तस्या एव कनिष्ठिकाया सूलदक्षिणभागे स्थिता ऊर्भगामिनी च तत्रोर्वं गच्छन्ती च, सा वास्तोष्पतिः । अपूर्वनिलयस- पात्तिः प्रयोजनम् । अनया सम्पन्नोऽपूर्वनिलयनमसंशयं करोति । कर्म गामिनीत्यनेनापि फलान्तरसुक्तम् । किमिति चेत् , कर्मगमनमस्य खभाव इति । तथा च कर्मप्राप्तिस्खभाववादस्यापूर्वनिलयसम्पादनमञ्जसा सम्पद्यत इति तफलवचनोपायभूतोऽयं फळवचनप्रकार इति न विकल्पेन फलवनं प्रवृत्रिस्वभावता वा, अफलत्वात् ॥ ३६ ॥ केशगण्डलक्षणमाह – अत्रैव मध्यमा प्रोक्ता के शगण्डेन तत्फलम् ॥ ३७ ॥ जैत्रैव कनिष्ठिकायामेव या मध्यमा रेखा मूलादूर्वं गच्छन्ती सै केशगण्डेन केशगण्डशब्देनाभिधीयते । तत्फलं केशगण्ड एव फलम् । केशशब्देन शिर उच्यते । तस्मिन् गण्डो नित्यसिद्धो गङः क्रमवृद्धिमान् भवतीति । इदमत्र विवक्षितं – यस्तद्वान् पुरुषः, अस्य पितृविरोधो भवति, पितुश्च कार्यविरोध इति ।। ३७ ।। पतिस्तत्रैव वाभस्था फलं तत्रैव सङ्गतिः । तत्रैव कनिष्ठिकायामेव या तत्र ऊध्र्वभागे गच्छति, सा पतिः। फलं सङ्गतिः सतः पुरुषस्य गतिः प्राप्तिः । तत्रैवेयवधारणविशेषात् सङ्गतिः सती गतिवेदन्यत्र भवति, नात्रेति । लेशलक्षणमाह कनिष्ठिकामध्यापर्यंबन्ध्रस्थे । क्लेश उच्यते । फलं पद्भर्विशुद्धो वा संज्ञाध्याये तथा फलम् ॥ ३८॥ १. तत्र ण ऊर्थ' इ. पाठः. २. ‘त' क. घ . ड. पाठः . ३. 'स केश - अ

=

= == गड' ख. पाठ.

• ‘सन्निनौ"ति मूलपा १०४ सख्यास्ये स्कान्दशारीरके

या पुनः कनिष्ठिकामध्यपर्वबन्धस्था रेखा सा क्लेश उच्यते । तस्याः फलं पहुर्भवतीति । अत एव फलं पकॅरिति संज्ञाध्याये कथितं, न संज्ञा। नच संज्ञाध्याये संज्ञां विना फलकथनमयुक्तमिति युक्तम् । कवेः स्या तन्त्र्यात् ॥ ३८ ॥ अनन्तकलक्षणमाह – अनन्तकः पर्वमध्ये निम्न भागः प्रकीर्तितः। फलं तस्याग्निसम्बन्धः क्कचित् तैलादिसन्निधौ ॥३९॥ यः कनिष्ठिकामध्यपर्वको निम्नभागः सोऽनन्तकः । तस्य फलमग्नि सम्बन्धः । तत्रापि विशेषमाह - केचित् तैलादिसन्निधाविति । काचित् तैलादिसन्निधौ योऽग्निस्तस्सम्बन्ध इत्यर्थः । सम्बन्धश्च न सम्बन्धमात्रं, किन्तु दाहपर्यवसान इति ॥ ३९ ॥ श्रीवल्लीलक्षणमाह कनिष्ठिकाम्रपर्वस्था श्रीवल्ली शस्यते मृदुः। फलं तस्याः कृमिद्रोह औमस्वमपि तद् गु ॥ ४० ॥ अस्यार्थः - या कनिष्ठिकांग्रपर्वस्था पार्थाभिमुखी रेखा, सा श्री वल्ली शस्यते । तस्याः फलं कृभिद्रोहः । अन्ते पादसम्बन्धिनो व्रणात् कृमयः सखायेरन् । किञ्च श्रीमत्वं च भवति । श्रीमत्वं च न कान्तिमत्त्वम् । प्रत्युत तद्विपरीतम् । तत्र विशेषोऽपि । किं तदिति । तद् गुरु । गौरवेण निर्व इति । कथञ्चिन्निर्वयेव । अत्रायं क्रमः -- प्रथमं तावद् विभूतिः स्वच्छतया सम्पद्यते । ततः क्लेशा आविर्भवेयुः । ततश्च पादे कश्चिद् व्रणो जायेत, ततः कृमयःततोऽन्तर्विभूतिश्च क्रमात् कथञ्चिन्निव्यानुवृत्य भवतीति त्रिसप्ततिवत्सरमायुर्गच्छतीति ॥ ४० ॥ रोहितं नखपर्यन्ते रोहिताङ्गारयुर् भवेत् ॥ ४१ ॥ यखपर्यन्ते रोहितं रक्तं, तद् रोहितमित्यभिधीयते । तद्वान् पुरुषो रोहिताङ्गस्युर् भवेत् । रोहितेन अङ्गरेण च तस्य सम्बन्धो भवेत् । १. 'केवळस्वा' क. थ. पाठ . २. ‘छ । य।' ङ. पाठः३. ‘काया अप्र' क. पाठः४. ‘ता’ ध. इ. पाठः. गतुर्थोऽध्यायः ।। १०५ कदाचिद् रोहितवमनं भवति । कदाचिदङ्गारसम्बन्धश्च । कदा कदेति चेद् रोहितसंख्य इति अङ्गारसंख्य इति च वयसि वदामः। नखर्पर्यन्त शब्देनेदमाह– नखस्य यः पर्यन्तो भागः अवधिभागः अवसानभूमिः । तत्राध इत्यपि सिध्यति । रेखारूपं चेदं रोहितमित्यपि द्रष्टव्यम् ॥ ४१ ॥ कुम्बोर्लक्षणमाह – कम्मुर्नखबहिर्भस्था स्यात् फलं भ्श्वसविहिंसनम्। या नखबहिःस्था रेखा, सा कम्बुः । तस्याः | फलं श्वसविहिंसनं । आसनिरोध इत्यर्थः। खिरालक्षणमाह - सिरा तु तद्धस्था स्याद् वर्तुलाकारसंस्थितिः । फलं तस्याः सिरारोगः किञ्चिदभ्येत्यशंसनम् ॥४२ ॥ या तदधःस्था तस्याः प्रकृतोक्तलक्षणफलाया अधस्था अधोगामिनी वर्तुळाकारा च, सा सिरा । तस्याः फलं सिरारोगः । किञ्च अभ्येत्यर्शसनं | ॥ ४२ ॥ नीरालक्षणमाह -- ऊध्र्वपर्ययहि स्थाना शाखाद्वयसमन्विता । नरा तु कथ्यते सद्भिरायुर्वर्धनकारिणी ॥ ४३ ॥ अस्यार्थः- या कनिष्ठिकोर्वपर्वबहिःस्थानगता रेखा, सा नीरा तस्याः फलं स्मयविशदत्वादुपेक्ष्यस् ॥ ४३ ॥ श्ववर्तुललक्षणमाह तन्मध्यपर्वसङ्गानात् फलमिष्टमवाप्नुने(?)। नाभ सन्धिः प्रकृष्टः स्यादिति चाप्यपरं मतम् ॥४४॥ या पुनर्मध्यपर्वसङ्गना भवति पूर्वोक्तलक्ष्णफलाया एव रेखाया मध्यपर्वसम्प्रतिपया भवति, सा श्ववर्तुला । सम्प्रतिपत्तिश्च ऐक्यम् । वस्याः फलं स्फुटतरत्वात् सतां प्रकाशत एव । मध्यपर्वगतायास्तु पृथग्भावे फळ अप्युक्तं पृथग् भवति ॥ ४४ ॥ १०६ सव्याख्ये स्कान्दशारीरके लामलक्षणम् - तदधोवर्तिनी लामेति कीर्तयेत् ॥४५॥ लामा माला या कनिष्ठिकाया अधःपर्वणि स्थिता, सा लामा । अत्रापि शाखा इसमन्वितत्वमध्याहर्तव्यम् , अनुषजनीयं वा । तत्र फलं मालां लामेति कीर्तयेदिति । यथोपलब्धभाषी अयथोपलब्धभाषी च भवेत् । नामार्थोऽप्य नेनैवोक्तः । किञ्च अत्रापि पूर्वसम्बन्ध आकाह्वयते ॥ ४५ ॥ मातुलानीलक्षणमाह तुलानी स्यादधस्तिष्ठेत् तस्या एव त्वधभस्थिता । या तस्या एवाधःस्थिता सा मातुलानी । मेति पूर्वस्मादनुषज्यते, मध्यप्रदीपिकान्यायेन स्थितत्वात् । तस्याः फलमधस्तिष्ठेदिति । पुरुषः सर्व त्राधास्तिष्ठेत् । न कदाचिदुचस्थलमधिरोइतीति । माधवीलक्षणमाह-- कनिष्टिकापरिसरे मधुलाभः फलं भवेत् ।। ४६ ॥ या कनिष्ठिकापरिसरे वर्तते, तत्रापि पार्श्वतोऽधःस्थिता, तस्या मधु लाभः फलम् । मधुर्नाम न मधु । एतदुक्तं भवति-यथाशक्ति पुण्यकर्मा नुष्ठानवशादस्मिन्वेव जन्मनि वसन्ते श्रुतिः स्यादिति ॥ ४६ ॥ रुक्मकाण्ठेकालक्षणमाह क्रमादैहिकभोगानां भुक्तिः स्यात् तद्धस्थया । या तदधःस्था, सा मुक्कण्ठेिका । ऐहिकभोगानां क्रमाद् मुक्तिः स्यादिति फलम् । सम्प्रति महिष्ठालक्षणमाह तदधस्था न संस्थानान्मध्यमायुर्भवेन्नरः ॥ ४७ ॥ या तदधःस्था सा महिष्ठा । पीठवन्महनीयं स्थानं स्थितिर्यस्याः सा तथ। फलमाह-न संस्थानाद् भवति । न संस्थानातौं भवति । संस्थानं खस्थानम् । किब मध्यमायुश्च भवति । किञ्च मध्यमायुर्वेऽपि नं मध्यम मध्ययुर्भवति । मध्यमोत्तमायुर्भवतीति रहस्यम् ॥ ४७ ॥ रोहिष्ठालक्षणगाह रोहिष्ठा घनानिष्ठा स्यात् तद्धस्थानसङ्गता । १, १ ‘णि क. पाठl. ३. ३ त' ख, पाठः चतुर्थोऽध्यायः । १०७ या तदधःस्थानसङ्गता, तद्वतः पुरुषस्य धननिष्ठा स्यादिति । धेनुकाद्य विंशतिरेखास्तदधःस्थानगतायाः सीमारेखाया अधः कोर्पराख्ये भागवि. शेष इव विशेषाक्ष्याः तद्वदत्रापि द्रष्टव्याः । तासां फलानि लक्षणानि च यथाक्रमं क यन्ते । फलावशेषे तु विशेषकथनं भवति । धेनुकायाः क्रमेण स्युर्यावत् सन्धि गताः पुनः ॥ ४८ ॥ लक्षणमेतत् । यावत् सन्धि या गताः करभे स्थानविशेषक्रमेण गता, या एवम्भूतास्तास्तथानामयुक्ताः कथ्यन्ते । तत्र यस्याः स्थाने या नास्ति, तत्फलवैकल्यमनुसन्धेयम् । स्थानविशेषपरिज्ञाने कारणं किमिति चेत् | क्रम इति ब्रूमः । क्रमस्य सर्वासामभावे न ज्ञापकत्वमिति चेत्, न । ऊहापोहपटेः सर्वथा क्रमो विशेषावगमहेतुरिति ॥ ४८ ।। श्रीभङ्गो मतिमान्यं च प्रशस्तिस्तपसां गतिः। धैवतेऽत्यभिलाषश्च मन्दधीत्वं मत्प्रभः ॥४९ ॥ अत्युष्णभोजी सिंहस्थः स्वरुचिदैलूनिःस्पृहः। गण्डस्थलचिरूपत्वं सोमभक्षः क्रतुढेणी ॥ १० ॥ मन्दजिह्न क्रमोष्मा च मिथ्याभाषी मदोद्धतः। लवणेक्षुरिति प्रोक्तुं फलजातं यथाक्रमम् ॥ ६१ ॥ . कानिचित् फलानि पुरुषपरतयोक्तानि, कानिचिदन्यतया इयव गन्तव्यम् ॥ ४९-५१ ॥ अस्ति वामकरतळे आरमरेखया मूले काचिद् रेखा कविसंज्ञा । तरफलमाइ -- विशेषाघगमाभावाद् वीरहत्था भवेद् ध्रुवम् । अस्यार्थः - कविरेखायुक्तस्य ध्रुवं वीरत्या भवेत् । कुतः, विशे घावगमाभावाद् विशेषज्ञानाभावात् । इदमत्र तात्पर्यम् – अनय! सम्पन्नः कविर्भवति । प्रतिभानवान् भवतीति यावत् । केवलं तद्वानेव भवति, न प्रज्ञावान् । ततश्च विवेकाभावाद् वीरहत्या काचिद् भवेत् । क्षत्रविषयेयम् । यदि कचिदन्याविषयत्वं, फलान्तरं कल्पनीयम् । किं तदिति चेत्, न तदेवेति ब्रूमः, तत्र सहकारित्वमिति । १. ‘स्वमुरुषा' क. ध. पाठः• २. 'ॐ' क. पाठ . ३. 'क' घ. पeB, . भरितं श्रो.क. पा. = - - १०८ सव्याख्ये मकान्वशारीरकै अङ्गुष्ठमूळगतानां बहुरेखाणां -- लक्षणमाह आत्मभागास्थिता यास्तु तासां लक्षणकथनम् ॥५॥ याः पुनरङ्गुष्ठमूलागतास्ताः पञ्चविंशतिरेखास्तर्जन्याभिमुख्येन स्थिताः, तासां ठक्षणकथनं फटम् ॥ ५२ ॥ किं लक्षणकथनमिति चैत्। तदुच्यते -- आपो() अद्भवतः पुंसः सौन्दर्यात् स्वर्गाधिक्कृतिः स्वर्गस्य धिक्कृतिर्बिक्कारो यस्य स तथा । घेदनिन्कयूनां च वेदः सर्वनिन्दको युवौ च तथा, तेषाम् । स्वन्नपात्रमहोदरे ॥ ५३ ॥ स्वस्रपात्रमहोदधु च अयं निन्दां करोति । शोभनमन्नपानं, मह उत्सवः, उदरं च कुक्षिः, एतेषां निन्दां करोति ॥ ५३ ॥ देवस्य स्वयागादेः साध्यसाधनभावस्येत्यर्थः । देवस्यापि विशेषतः। विशेषतो देवस्यापि । य आत्मीयादन्यस्तस्येत्यर्थः। कचित् पुम्भावयुक्तस्य वीरस्येति यावत्। कचिदिति युद्धभूमिमाह । जन्मनो मरणस्य च॥ ५४ ॥ विज्ञानानां प्रमाणानां शास्त्राणां च स्वयं प्रभोः । दारियस्य फलानां च श्रियस्तोमस्य समूहस्येत्यर्थः । थाग्विदाम् ॥ ५५ ॥ वाचस्पतिप्रभृतीनामित्यर्थः ॥ ५५ ॥ एवं पञ्चविंशतिरैस्त्राणां संज्ञार्थस्फुटत्वं सिद्धं कृत्वा फलान्युक्तानि च्छणानि च । अत्रईमरेक्षाया: सन्निधिमारम्यानुष्ठबन्धपर्यन्तं प्रत्येकं स्थितास्ताः पूर्वोकसंज्ञावस्य इति १. ‘सुन्दर्या स्व' क. ङ. पाठः २, ‘ग a’ ड. पाठ, ३. ‘वेदस्या' ख. पाठः, चतुर्थोऽध्यायः ।। १०९ लक्षणं प्रस्येकं योजनीयम् । क्रमश्चात्र सहकार्यन्तरहितः प्रमाणम् । कस्याश्चिद भावेऽपि शिश्नां फलनिर्णये इत्युक्ता दिक् सर्वत्रापि चेयमस्मिन् प्रकारेऽनुसन्धेया ॥ कृष्णगोभिकलक्षणमाह- या कनि(ञ्चिकां ? ४) समुद्दिश्य स्वात्मनो गच्छति [ स्फुटम् । फलं तस्याः पुत्रताप कचिद् गच्छति शं तनोः ॥ ५६ ॥ या पुनः कनिष्ठिकां समुद्दिश्य स्वात्मनो गच्छति स्मरेखायाः सकाशाद् गच्छति, सा कृष्णगोधिका । कृष्णत्वे सति गमने पर्याप्त अधिका च । तस्याः फलं पुत्रतापः पुत्रविषये तापः पुत्रनिमत्तं वा । काचित् तनोः शं च गच्छति । कचिदित्यवस्यविशेषमाह ।। ५६ ॥ महामनलक्षणमाह = तत्रोपरि स्थिता साक्षान्महामनुरुदीर्यते । तंस्याः फलं मन्त्रसिद्धिः स च मुक्कों प्रसाधनम् ॥५७ ॥ या पूर्वोक्तलक्षणफलाया रेखाया उपरि स्थिता, सा महामनुः । तस्याः फलं मन्त्रसिद्धिः मन्त्रलाभः । यदि वा, मन्त्रेण सिद्धिः सिद्धत्व प्राप्तिः । स च मन्त्रः सुक्तिविषये प्रसाधनमलङ्कारः । यद्वा मुक्तेः साधनं तत्वे न वैकल्यमिति प्रर्यः ॥ ५७ ॥ यशीलक्षणमाह-- अङ्गुष्ठान्तर्गता गत्य मध्यसम्यन्धवार्जिता । बहुरेखासमावेशसङ्गता शूलरोगकृत् ॥ १८ ॥ या पुनर्गत्या गमनेन मध्यसम्बन्धवर्जिता, मध्यशब्देन मध्यमस्था रेखा लक्ष्यते, तया यः सम्बन्धः, तेन वर्जिता शून्या, बहुरेखासमा- वेशसहिता च, सा चरुणी । तस्याः फलं शूलरोगकृद् भवेत् पुरुषः इवि । शूलेन रोग बाधः । अनपराद्धस्य पुंसः तत्कर्ता भवति तद्वान् पुरुषः । यदि वा श्लाघ्यो व्याधिः शूलरोगःतत्कर्ता भवति तद्वान् पुरुष इति ॥ ५८ ॥ १. ‘ने कति पए ,१. ‘स्थानवि' क. ङ, पाठः, ११ सध्याचे स्कान्दारीरके पुनरपि तत्सन्निधिवर्तिन्याः इष्णीसंशाया लक्षणमाह- तत्सन्निधौ वर्तते या तदधस्ताद् विशेषतः । तस्याः फलं कठोरस्वं सर्वजन्तुषु भूयसा ॥ ५९ । अस्यार्थःच्या तत्सन्निधौ वर्तते विशेषतस्तदधः स्थिता च, सा परुष्णी । तस्याः फलं कठोरत्वम् । कथमिति, भूयसा बाहुल्येन । किंविषयमिति बेत्, तदाह-सर्वजन्तुष्विति । न जीवशून्येषु ॥ ५९ ॥ केषाञ्चित् पुनर्जावशून्येष्वपि कटोरवं कथमिति तस्य लक्षणमाइ- कटकस्थानसंस्थाना परा तद्वत् प्रहस्लिक । तथा तद्वदित्यर्थः । या कटकस्थानसंस्थाना तस्या एतत् जलं कठोरवर् । अजीनेषु जीवेष्वपि निरन्तरं स्पष्टमेतदित्यर्थः । इमं देशमारभ्य या बाहुमूलैपर्यन्ता- शत रेखास्तासां करतलमूलमारभ्य स्थि- तानां पृथस्थितानाम् , अपृथस्थितानां च, स्वस्तिकरूपेण स्थितानां न, चकरूपेण स्थितानांमत्स्यरूपेण स्थितानांवनरूपेण स्थितानां, बन्धरूपेण स्थितानां, सिराबन्ध मनुप्रविश्य स्थितानां , रोमभिस्तिरोदितानामतिरोहितानांकृष्णानां, रूपान्तरैरपि सम्मि लितानांसर्वासां लक्षणानि, क्रममनुड्य स्थितानां संज्ञक्रमेणोकतां च तदुपरि स्थिता तस्येवमाकारेणैवोक्तानि लक्षणानि । फलं प्रत्येकमुच्यते ॥ कोणण्डं ? एड)ललाटास्थिमन्थनं ललाटे यदस्थि, तस्य मन्थनं मथनं रोगादिना पडिनमिति यावत् । ठलकृन्तनम् ॥ ६० ॥ शुक्लस्य कृन्तनं, शुधैलस्य छेद इत्यर्थः ॥ ६० ॥ कफ़व्याधिः पृथुत्वं च लिङ्गस्या योनिपीडनात् । आ योनिपीडनाद् योनिपीडनं ग़ावत् तावलिङ्गस्य पृथक्। परिक्लेदः शर्मदा स्मरणादावपि रेतःस्नखननित्यश्रीः ॥ एयगन्धो लिट्टे करसौरभम् ॥ ६१ १. ‘खं त'. इ. पाठः३. ‘ह’ . पाड . ३. 'यस ध. क. पाडा, ४. ‘यवके' श.श. १११ चतुर्मेऽध्यायः । तत्रैवेति शेः ॥ ६१ ॥ प्रधानत्वं च बियानाम् प्रवृत्ताविति शेषः । आत्मसंस्कारशालिता । नित्यानित्यविवेकश्च धर्माधर्मा फलद्वयमि(ती१ )दें, तयोः प्रवृत्तिरित्यर्थः । मनीषिता ॥ ६२ ॥ करुण सर्वलोकेषु कृपा स्वास्माश्रिते जने । वरिष्ठता सभायां स्यात् सभा विद्वत्सभा, न स्थितजनसमूहमात्रम् । सर्वलोकस्य निन्द्यता ।। ६३॥ सर्वलोकस्येति कर्तरि षष्ठी । अयं सर्वलोकनिन्धो भवतीत्यर्थः । वाश्च पतित्वमाश्चर्यदर्शित्वं योगनिनृता । सर्वेश्वरे च भाक्तिश्च तीर्थस्नानं शिशोर्वधः ॥ ६४ ॥ पुण्यस्थलं च संवांसः श्रीबियामन्नभक्तता । तक्षकेषुस्नेहबन्धः तक्षका इ“वच तक्षकेषवः, ततलहषन्धः । मधुरेषु रुचिस्तथा ॥६५॥ द्रव्येष्विति शेषः ॥ ६५ ॥ तीर्थहा तथाघ्रादिफलेष्वपि मातिश्चिरम् । नित्यरोगः शरीरेषु नीरसेष्वपि रागिता ।। ६६ ॥ प्रसिद्धिः सुप्रभातं च सुप्रभातं नित्यसुदिनत्वमित्यर्थः । कर्कशत्वमनिरूनता । अङ्गानामनिम्नतेत्यर्थः। ११२ सध्याचे कान्दारीरके नित्यत्रीसेवना क्लेशः सेवाभावात् तथा पुनः ॥६७ मधुसेवा मद्यसेवेत्यर्थः । महाव्याधिः सारस्यं साधुतामतिः। बुद्धिदास इत्यर्थः । कचित् फलमहत्वं च आत्मनोऽपि विद्याफलादेर्महत्त्रमित्यर्थः । औषु निराशतेत्यर्थः।। विवेकिता ॥ ६८॥ आभासत्वं च कायस्य वयोनुरूपं शरीरं न स्यादित्यर्थः । पराधे चाप्ययुक्तता । यच्छरीरस्य पराधं नाभेरधःप्रदेशः पादान्तवतीं तस्यायुक्तता, प्व चैनायुक्तता अननुरूपता । हस्थाकारपरित्यागः पूर्व इस्वाकारो यः पुरुषस्तस्य तन्नावपरित्यागो भवेत् । अत्रकारो न धर्मःकिन्तु शरीरं धर्मि । तथा संहतिरैश्वरी ॥ ६९ ॥ ईश्वरस्थानत्रंश इत्यर्थः ॥६९॥ आमगन्धिधृत्कृतिः स्यात् स्पर्धिता च जने जने । जने बने स्पर्धिता च (यो) यः पुरतो दृश्यमानो जनस्तान् सर्वानुद्दिश्य स्पर्धिता भवेत् । विमानः सर्वलोकेषु सर्वलोकेषु विमानः विरुद्ध मानः। पूज्यता वन्दिवर्गयोः॥ ७० ॥ वन्दिजने समूहे च पूज्यतेत्यर्थः ॥ ७० ॥ १. ‘गः। ॐ' क. पाठः २. 'र्थःकिंच आ' क. ङ. पाठः ११३ चतुर्थोऽध्यायः । नास्तिक्यं दारनिःस्नेहः क्रौर्य त्वं, कूरहृदयत्वमिति यावत् । स्यात् सर्वगामिन } सर्वशब्देन अभिरुचितो विषयोऽभिधीयते । अहमत्यागो गृहत्याग आयुस्सTध्यं कृते फले ।। ७१ ॥ कृते फल इत्यर्थः ॥ ७१ ॥ षलपतनध्वनिश्रवणसमनन्तरं तदसहानतेत्यर्थः।। काबिद्रोहः कव्युपद्रवशीलः । शुरुषपरमेतत् । क्षयिष्णुफलसङ्गमः । क्षयिष्णुभिः फलैः सङ्गमः । आराददर्शनं विष्णोः दूरादप्यदर्शनमित्यर्थः ।। शिवछेषस्तथा पुनः॥ ७९ ! क्रयविक्रयशीलत्वं विक्रयित्वं क्रयार्जनम् । क्रयेणार्जनमित्यर्थः। धर्मस्थितिः परीपाकः हृदयच्छैलवैपरीत्यमित्यर्थः । मांसादृक्श्रद्धयान्धैितः ॥ ७३ ॥ त्रीविषये कुङ्कमश्रद्धयान्विंतः ॥ ७३॥ बाल्ये पतितमारोग्यं सुरुचित्वम् विषयशोभनवशात् । अनीशता । १. 'न ’ क. पाछ. २. 'मू' ङ. पाठः . ३., ४ न्वय:' क. इ, पट ११४ सव्याख्ये स्कान्दशारीरके मन्दता विषयद्वेषो वैराग्यं अनयोरुपायोपेयभाव इति न पौनरुक्त्यम् । सर्वमान्यता ॥ ७४ ॥ विदुषामविदुषां च चराचराणामप्ययं मान्यो भवति ॥ ७४ ॥ कटाक्षेण धिक्कारःसकलजनकृत इत्यर्थः । सम्यग्भाषायामविधेकिता । सम्यग्भाषणे यः कारणभूतो विवेकः तेन शून्यत इत्यर्थः । धृष्टत्वं कपिव नैराश्यं अवैदिकत्वमित्यर्थः । नखकुन्तनम् ॥ ७५ ॥ स्पष्टता सर्वदोषेषु विषयेषु च मानिता । भलाभः श्रद्धितेऽत्यर्थं अतिशयितेऽर्थे अद्धिते श्रद्धविषये कृते तस्मिन् तस्याळाभ इ मधुरद्रव्यसङ्गतिः ॥ ७६ ॥ मधुरद्रव्यलभ इत्यर्थः ॥ ७६ ॥ अरुच्ये विषये श्रद्धां बहूनामरुचिविषयो यो विषयस्तस्मिन् श्रद्धा इति । बहूनाकामसङ्गतिः। बहवो गुणा ऊना यस्याः सा स्त्री तथा । तां प्रति कामसङ्गतिः कामसम्बन्धः । मन्दप्रदीपवेश्मस्थापरद्रव्याभिलाषिता ॥ ७७ ॥ वसुस्नेहः वसु धनं तस्मिन् स्नेहः । तद्विषयो राग इत्यर्थः। प्रभुत्वं च सर्वविषयमित्यर्थः । फलजातमिदं क्रमात् । --- - १. ‘द से घ. पाठः चतुर्थोऽध्यायः । । ११५ इदं फळजातं क्रमादनुसन्धेयम् ॥ या बाहुमुदे यन्धनः रेख. स् ' 'ह गदा । तस्य लक्षणमाह या बाहुमूलमाश्रित्य तिष्ठने सा महाद्युतिः । चिकित्सालक्षणं नंस्थः फलमप्यनुशास्ति तत् ॥ ७८ ॥ या बाहुमूलमाश्रित्यारमानं प्रकाश्य तिष्ठति, महाद्युतिश्च सा, चि• फ़ित्सालक्षणं तस्याः फलम् । तदेवानुशास्तीति । लक्ष्यत इति लक्षणं. चिकित्सैव लक्षणं, चिकित्फलमित्यर्थः । ७८ ।। कामलक्षणमइ या तत्रैव परा बिच्छुर्लक्ष्मेति परिकीर्यते । या तत्रैव कुद्रे विष्णुः, सा लक्ष्मेति परिकीर्यते । तस्थः फलं परा भवः । यदि वा फलमन्थन् स्यात् पारम्पर्यस्य धीस्तथा ॥ ७॥ यदि वा अन्यत् फलं. किं तदिति, पारम्पर्यस्य विज्ञानम् । तथा पूर्वोक्तः पराभवोऽपीति ॥ ७९ ॥ दीर्घिकालक्षणम.हैं। दीर्घिका यात्रुङले या कुह्नरस्थािनिरीक्ष्यते । तस्याः फलस्रसँभाग्यमश्रीकत्वमिलि इथस् ॥ ८० ॥ या बाहुमूले कुइरस्थितिः कुहरभङ्गिः ईक्ष्यते, सा दीर्घिका । तस्याः फलमसौभाग्यम् असुभगत अधीकस्वम् अभूतिमत्वम् अकान्ति सत्त्वं च ॥ ८० ॥ मैसंस्थितकक्षामह - - तदधस्तात् पबित्राङ् लक्ष्मस्थितिरुदाहृता । तस्याः फलं चैवं तपोनिष्ठा स्त्रियः क्कचित् ॥ ८१ ।। अस्यार्थः-. या तस्य अधस्तत् पवित्राङ्गी पवित्रस्याङ्गमिवार्ड्स यस्याः सा तथाविधाकारसंस्थितिः, रेखेच्यर्थः । तस्याः फल कुत्सिन- वासस्त्वम् । स्त्रीणां चेत् तपोनिष्ठां व्रतचर्या ॥ ८१ ! -- -

---

--

---

१. ‘जाम ऊ' ड. पe:. ३. 'ऋता । झ. ड. :-ः. ११६ सव्याख्ये स्कान्दशारीरके इत आरभ्य कटिपर्यन्तं याः स्थिताः क्रमच रेखास्तासां तदुपरिस्थिता तस्संचे न्येवमाका ण लक्षणस्य सिद्धत्वात् फलान्युच्यन्ते । तत्र तावदशीतिसक्या रेखः तावन्ति च फलानि । नान्यनुकामति- श्श्वभक्षणं धभिस्तस्य भक्षणं भवेदित्यर्थः ।। पुरस्कारः सधैस्तस्य पुरस्करणं भवेत् । काञ्चनध्रुवसङ्गतिः ।। ८२ % काञ्चनसंस्कृतं धनं, तस्य ध्रुवा सङ्गतिः, पुनरत्यागो यथा मेव तथारूपा सङ्गतिरित्यर्थः ॥ ८२ ॥ मालिन्यं मदनध्वंस मदनेन ध्वंसः, स्वस्य मरणमित्यर्थः ।। कणशलः व्याधिविशेषः, न कथं शूलविध्वंसः । स्वरक्षयः । जिह्वाभेदः कफीन्या कफग्रन्थी राजयक्ष्मा । भांसगन्धः स्वरन्नतिः ॥ ८३ ॥ स्वरस्रावःअवचनक्षमतेति यावत् ॥ ८३ ॥ कफगण्डो गण्डलज्जा रतिमान्द्यमनिग्रहः । पुरुषपरमेतत् । विश्वासः शत्रुपक्षेऽपि मान्यहनिर्मतिभ्रमः ॥ ८५ ॥ निरन्तरमिति शेषः ॥ ८४ ॥ अलङ्काररुचित्वं च यानादिषु रुचिस्तथा । कचिदुन्मादवत्त्वं च त्यागिता सर्वसम्पदाम् ॥ ८५ ॥ अवेगित्वं विरागश्च नाव्यलिप्सा -- ० = == = - --= ----------- -

---

1. ‘ग’ घ. 18:. चतुर्थोऽध्यायः ।। ११७ नाध्यदर्शनलिप्सेत्यर्थः भयं कृतिः । झटितीत्यर्थः । कुमाररोदश्रवणे निर्गुणत्वं सुरवेषिता । दुःखित्वमविषयत्वं मानभङ्गः समिद्वतिः ॥ ८६ ॥ पलाशादिसमिद्रातिरित्यर्थः ॥ ८६ ॥ श्रमचयेमसङ्गत्वम् निरन्तरं सर्वेष्विति शेषः । अशुचित्वमलङ्किया । मानो दण्डस्तितिक्षा च कर्मशबल्यमन्तरा ॥ ८७ ॥ प्रणवः सर्ववेदेषु (?) नीrथस्नायित्वमीशिता । मन्वैभाषित्वमल्पज्ञभावः कस्राकृतिस्तथा ॥ ८८ ॥ तथा कना आकृतिरित्यर्थः ॥ ८८ ! शीघथायित्वमन्धत्वं पङ्गुत्वं नष्टकर्णता । निर्दन्तत्वमथ स्नेहः प्रचण्डत्यं निंजे जने ॥ ४९ ॥ रथक्त्वं प्रभुत्वं च मलिष्ठजनभाषणम् । वेदनिन्दा सुयज्ञत्वमधर्मरतिरित्यपि ॥ ९० ॥ तद्विषयस्त(या १ था) दुर्जनभाषणमिति । परस्फोटः मूलाधारचुटनमित्यर्थः । कचिद्धस्तिविहिंसनम् । अर्धद्रोह कृमिद्वोह पितरोगः शुभा गतिःi। ९१ ॥ नासाच्छेदः कर्णवेधः स्वारसिकादन्य इत्यर्थः । • १. 'भ' इ. पाठः. ३. 'न्द्र'. ३. ‘ध्रु:खबरें घ. पाठः ३. ९: १ र' ङ. पाठः ११८ सव्याख्ये स्कान्दशारीरके चिबुकछुटनं तथा । ललाटास्फोटसंहारौ +++ + + + + ॥ ९२ ।। तत्र ललाटास्फोटः घट्टनादिना, संहार आयुधेन मेभेदः , छेद इ त्यथैः ॥ ९२ ॥ रक्तश्रुतिः सिरबेधो नाडीसङ्गो न(च्छि ? सश्छि)दिः । स्वर्णस्तैन्यं सुरास्तैन्यं श्रुतस्तैन्यं शुभाहान्तिः ॥ ९३ ॥ शुभारम्भे तस्याहतिरित्यर्थः ॥ ९३ ॥ द्विजानां च बहिष्कारः द्विजैर्बहिष्कारो भवेत् । कर्तरि षष्ठी । मेहनं भोजनस्थि(ति। १ तौ) ॥९४॥ भोजनाय या स्थितिः सनियमा, तस्यां क्रियमाणायां सूत्रीकरणं भवति ॥ ९४ ॥ एवं कटिपर्यन्तगहन रेखाएँ बाहुभूलमारभ्य स्थितानां भूषणयोनिचकगतानां च वलित्रयाणां च लक्षणानि फलानि चक्रवा कटिदेश काचित् परिवृत्तिस्थिता रेखा तां लक्षयति फलं च कथयनि . जान्वोरघोषा रुचिरा स्पृहणीया प्रवर्तते । कटिस्थाने फलं तस्याः सौभाग्यमिह कथ्यते ॥ ९५ ॥ या कठिस्थाने कव्याख्ये स्थाने, काशीपद इति यावत् । तत्र रुचिरा सुभगाकारा परिवृत्य स्थिता रेखा, सा जान्वोः अघोषा नामतः । तस्याः फलमिह सौभाग्यं कथ्यते । इहेति सर्वप्रियत्वादिति विषयनि र्देशः ॥ ९५ ॥ तत आरभ्य गुरुफपर्यन्तं द्विशतं रेखास्तासां ददधस्तास्संत्येवमकारेणैव लक्षण सिदेः फलनि क्रमेण पठति सुखं विया मतिलेशः प्रणयः कारुवर्गयोः। कारुजने समूहे च परिचयः स्यादित्यर्थः । वामिता लोकवैचित्र्ये लोकवैलक्षण्ये विरुद्धतेति यावत् । १. 'ड, २. 'नि यो' ध. पाठ चतुथऽध्यायः। ११९ प्रत्यक्षक्षपणक्षम् ।। ९६ ।। यत् प्रत्यक्षे वस्तु तस्य विनाशने क्ष: धैर्यमित्यर्थः । ९६ ; क्षमागुण धृतिः अयं विशेषः । क्षमा नाम अपराधे विद्यमानेऽपि नेषु जनेष्वनि- बैदः । धैर्य च स्वतो धीरत्वम । गम्भीरयमिति यावत । + + - - कीर्द दश। शिल्पिश्यं कुशलन्यं च अयं विशेषः । शिल्पित्वं कासँवैचित्र्यं कुशलवे सर्ववैचित्र्यमिति । अन्द हलः त्रि जने ॥ ६७ !* रतिमान्यं हृष्टजने देवीपः शिलाप्लथः ! शिलाप्लवो नाम यत्र जलवति स्थले कूपतटाकादौ शिलः मनि तत्राप्लवपरः पुरुषो भवति । हैतिस् कर्मग्रंशन्निद्रोंहः ७८ । ? ५८ गोस्पृहा गौः कर्मानुगुणशब्दादिः । + + + + + - - - वृद्धसेवन) । यशदिकर्मनिरतं भावप्रधानो निर्देशः । यज्ञादिकर्मनिरतवमिन्यर्थः । श्रीध’’ अतः ' अधिकः ॥ ९९ ॥ एतानि क्रमेण फलान्येकस्यैव क्षणस्येत्यर्थः ॥ २९ ॥ स्वच्छन्दता परं प्रेम निःस्ने र्हस्वं तु विलय विलवो वैक्लव्यम् । अनलस्यममन्दुत्व अमन्दप्रवृत्तत्वमित्यर्थः । १. 'शाक्यं निवे' क. . शव्य स्बीव्रोह 6. :( . १२० सव्याख्ये स्कान्दशारीरके क्लेशानां चापि पात्रता ॥ १०० ॥ पात्रता नामाधारतामात्रम् । क्लेशा व्याधयः ॥ १०० ॥ किरीटयोगिता स्वास्थ्यं स्वस्थत्वम्, अन्याकुलतेति यावत् । त्रयीभक्तिः स्वरच्युतिः। स्वरच्युतिः पूर्वं स्वरवतस्तभृशः ।। मन्त्रादिनिरतत्वं च दीर्घायुवसनःस्पृहा ॥ १०१ ॥ अनः शकटः, तद्विषया स्पृहा ॥ १०१ ॥ रथनेमिस्वनौत्सुक्यं कर्क शार्थविवेचनम् । स्तत्वं बाणसंसर्गाः षाणवेध इत्यर्थः । निद्रापरवशत्थवत् ॥ १०२ ॥ अत्र निद्रापरवशत्वमपि फलम् । तद्वदन्यदपि फलमित्येकफढत्व मित्यर्थः ॥ १०२ ॥ सरोंजगन्धिता वक्त्रे मल्लिकागान्धिता तथा । वक्त्र इत्यत्राप्यनुषज्यते । कल्हारगन्धितोपस्थे धूसरत्वं निजाकृतेः ॥ १०३ ॥ निजशब्देन स्वाभाविकत्वमुच्यते ॥ १०३ ॥ अल्पायुर्यमसन्तोषः शिरोरोमविकृन्तनम् । समूलविकृन्तनमित्यर्थः कालस्तु वयसोऽन्यत्र सर्वत्रापि च तन्मितिः ॥ १०४ ॥ तन्मितिः तदवस्थायां यन्मितिः प्रमाणं प्रेक्ष्यलक्षणादि तत् काल- निगमकमित्यर्थः ॥ १०४ ॥ गलगण्डः कफापीड कफनिमित्ता आपीडा कफापीडा । आपीडा वयोविशेषाननुरूपा। कफपीडा मनोरथः । प्राप्तुमशक्यो मनःसङ्कल्पः मनोरयः । १. ‘प्रात्रापि त् , ३. ‘ते’ ध. पा. चतुर्थोऽध्यायः । १२१ स्वल्पज्ञता शास्रगातिः परिणामः कथादिभिः । स्वच्छन्दवृत्ताि धर्मः कोशभङ्गः निधिागो वा । भुवो हतिः ॥ १०५ ॥ अन्येनापहारः जलादिना वा ॥ १०५॥ राजपीडा वधोद्योगः प्राणिनां च विहिंसनम् । आत्रे रुचिः पकरुचिमसलिप्सा भयदुतिः ॥ १०६ ॥ भयेन द्रवणं घावनमित्यर्थः ॥ १०६ ॥ वैराग्यं ब्रह्महिंसा च लोलुपत्वमतन्द्रिता । सर्वाटकस्वमीशत्वं ष्विति शेषः । क्षीणामिति शेषः । जालवीरुचिः ॥ । १०७ ॥ सर्वेनिन्दा बङ्गभाषासम्मर्दः फणितिस्पृहा । स्वग्व्याधिर्गणिकासङ्गः पार्थिवत्वममोघधीः ॥ १०८ ॥ अकाळ इति शेषः । अलुब्धत्वमल्पसन्तोषधर्जनम् । दुरैवैः कपिलाश्नस्त्वं मालापरिमलस्पृहा ॥ १०९ ॥ अश्वस्पृहा गजेहा च मिथ्यभाषणमाद्रुता । वयोज्ञानं कालहानिः शीघ्रगन्धरतिस्तपः ॥ ११० ॥ मन्मज्ञा यतिस्पर्धा पाषण्डिगुणपूर्णता । पाषण्डिनां ये गुणाःतैः पूर्णतेत्यर्थः। यतिस्वापहृतिर्दण्डच्छेद कृष्णाजिनच्छिदः ॥ १११ ॥ मदो हर्यश्व १• 'सुनीश', २., ३. ‘धे’ च पाः । १२२ सर्वाख्ये स्कान्वशीरी किया, सन्तापः प्रभेदासङ्गवर्जनम् । हर्षातिरेक आलस्यं सीमाभङ्ग पृथक्क्रिया ॥ ११ ॥ पुत्रभङ्गः स्वयं निन्दा माननाशः पराजयः। स्वर्गनिन्दनं शीघ्रगामिता यालिकारुचिः ॥११३॥ द्युद्धरुचिः स्वराष्ट्रस्फूर्मिर्देशः कृमिरजगरः । पच्छिदिः। हस्तच्छिदि(स्वर्णमोष १)धोरभीः चोरैरात्मनो भङ्ग इत्यर्थः।। चीहलिस्प रतिः अप्सु रेतोनिषेक इत्यर्थः ॥११४॥ [॥ ११४ ॥ भूगतिर्निजखवाया गतिरजगवीगतिः । -भजगवी अजेत्यर्थः । महिषीणातिः महिष्याः कृष्णगोर्गतिरित्यर्थः । अभ्यूगतिः अभ्यूह्य नामाज्ञाती, तस्या गतिरिति । मेघदूझ तथा ॥ ११५ ॥ मेघदुइ मेघद्रोह, मेघनिमित्तवद्रोह इत्यर्थः ॥ ११५ ॥ पलाण्डुगन्धं आस्यस्य दुर्गन्धिरुचिता तथा ।। अद्धालुता परद्रव्ये वीर्यभङ्ग कूमिस्पृशा ॥ ११६ ॥ सक् स्पर्श तेन, कृमिदंरोनेति यावत् । वीर्यं नाम लिनं, तस्य कृमिदंलोन नश इत्यर्थः ॥ ११६ ॥ नरोगिता लोचनेषु पदाघातः अन्यस्य पदा आचातो भवेदित्यर्थः। अपराधे जाते कश्चिदेनं पदा सडयति । इदमत्र तात्पर्यं । १. 'q', २ ‘सी’, ‘ “ ’ ” ‘वगतिः ' .गयीति ।' , ५. ‘न्यः स्याम' क. पाठः १२३ चतुर्थोऽध्यायः ।। + + + +। मन्युरापनं इष्णं आत्मकर्तृकमिति शेषः।। - नीरोमस्वमतन्द्रिता ॥ ११७ ॥ मनःप्रचारः सर्वत्र कालुष्यं धर्मचारिता । पहस्या रथद्रोहः रथनिमित्तपीडेत्यर्थः । मन्युहानिः स्वयं स्खतिः ॥ ११८ ॥ स्वयमिति मैन्युहानिरेवेत्यर्थः ॥११८॥ अय्यावेशः क्रियायोगे स्ययमात्माविलङ्घनम् । चिन्ताकुलत्वं सन्तोषं धृत्यालस्यविहिंसनम् ।। ११९ ॥ उभयसम्मिश्रणमित्यर्थः ॥ ११९ ॥ स्वरुचिः आस्मन्नधिरित्यर्थः । आता रोगाः बाधका रोगा इत्यर्थः । मन्मासैर्विहिंसनम् । पक्षिणां विहिंसनमित्यर्थः । तद्ग्रहः पक्षिग्रह इत्यर्थः । क्षामिता स्मृत्यै सुयुः घातकसम्पर्क इत्यर्थः । पृथुरुवं गोदरिद्रता ॥ १२० ॥ अ(११वैदिकवमित्यर्थः । अनास्था च लोहितत्वं करादिषु । करतलादिष्वित्यर्थः । १. ‘मूख्युहा' ङ. पाठः , २. 'पाधु' घ. पाठ, ३. ‘तिः श्वईि, ५ ‘युः आ' धान पाठ ५. ‘म् वदि' ष., ‘म् अङ्गीकमि' इ. षष्ठ १२४ सव्याख्ये स्कान्दशरीरके प्रसन्नता मन्दमातिः शिरोरोगः क्रमच्युतिः ॥ १२१ ॥ कालागरुस्पर्शरागः क्षीबता कणवृत्तिता । एकाग्रत्वं सिरायाधः क्वचिदने सिराच्छेदो भवेदित्यर्थः । पैतृकेष्वप्यनिष्ठता ॥ १२२ ॥ यवीयसो स्मृतिः पत् कनिष्ठस्य स्मृतिस्तथा । पश्चाद्भविन्या रेखायाः कनिष्ठमृतिः फलमित्यर्थः । कनिष्ठभार्याविध्वंसः ++ + + + + + + ॥ १२३ ॥ तस्य या भार्या, तस्या मृतिरित्यर्थः ॥ १२३ ॥ यवीयस्तन्वृतिः पश्चात् तत्सुतस्तन्मृतिस्तथा । ततः तस्य कनिष्ठस्य सुतः । दन्तरोगः परस्पर्शः परस्य दन्ताधिष्ठानस्य स्पर्शः स्पर्शाख्यो व्याधिः । महोदरमहक्वतः ॥ १२४ ॥ महोदरमहत्त्वमित्यर्थः । प्रथमं महोदरं भवति प्रथमे वयसि । ततः पथन्मध्यमे वयसि तत्पूर्वभागे तन्महत्वं भवतीति ॥ १२४ ॥ + + + + + + + + 'चक्षरोगः पृथुश्रवाः। अवः श्रोत्रमें । श्रोत्रमेकं वा तस्य पृथु भवतीत्यर्थः । मस्तकस्थानसंस्थानं भज्यते तदू व्यसोरपि ॥ १२५ ॥ श्रीलस्य दुस्सहत्वं च कर्षणं चापि शनिग्मता। निस्सहः असहन इत्यर्थः । तथा भवति तद्वानित्यर्थः। क्रूरदृष्टित्वं फलज्ञातमिदं क्रमात् ॥ १२५ ॥ एतानि फलानि विशेषानुसन्धानेन सह क्रमोक्तसंज्ञानां रेखाणामनु सुन्धेयानि । तत्र पुनर्याः संज्ञाः स्थानविशेचैः सममौकारविशेयैश्च समे अपितास्तत्र स्थानविशेषाणामाकारविशेषाणां च वैक्त्रस्थानां भेदनियामक १. ‘मेकं वा त, १, 'खुस्महाभसहमिस्सयेः । त',. ३. 'आ' , पाठः आ. उस्था' क. क. पाठ, अतुर्योऽन्यः । ११५ त्वात् तासां नान्तर्भावो रेखाणासुक्तद्विशत इति शङ्का मा भूत् । कुतः, तन्न्यूनद्विशतत्वमेवावधारणीयं, न परिपूर्णद्विशतत्वम् । नच नैतद् युक्तमिति वाच्यम् । उत्सर्गापवादत्वात् स्थानविशेषकथनस्यारविशेषकथनस्य च। फलान्छूक्तानि तत्र सर्वत्राप्यनुसन्धेयानि । यत्र पुनः संज्ञाध्याय एव फल विशेषोऽपि कथितस्तत्र फळमपि नात्रस्थमन्वेषणीयम् । किन्तु अत्रस्थेनापि तुष्यतु इत्यभिप्रायोऽवगन्तव्यः ॥ १२६ ॥ अना वामपापाणिंगतास्तिस्रो रेखास्तासां लक्षणफलान्याह तिस्रस्तु पश्चात् संचून्ति पार्जिण यस्य फलानि तु। आयुः पुष्टं रातिश्चापि तादृशी धर्मसंहिता ॥ १२७ ॥ अस्यार्थः- यस्य वामपादाष्टिभागस्युस्तिस्रो रेखाः संयैन्ति शङ्गच्छन्ति, तस्य तानि त्रीणि फलानि । पुष्पायुः । पुषा रतिः सुरतम् । ताञ्शी परिपु घर्मसंहिता धर्मवार्ता । संज्ञाश्च क्रमेण पुनःशब्दोपरि वर्त माना एताखामियवगन्तव्यम् ॥ १२७ ।। डे पुनस्तद्घ’स्थाने स्पष्टरुपे विशेषतः । फलं तयोस्तु काथितं प्रत्येकं मरणं जनिः ॥ १२८ ॥ ये पुनस्तदवस्थिते द्वे रेखे, ते उत्तरसंज्ञाड्योपहिते । तयोः फलं प्रत्येकस्, उज्यत इति शेषः । श्रुतिः, जनिः । जन्मा(न)न्तरमेव मरण मेकस्याः, अन्यस्य मरणानन्तरमेव जनिः इति ॥ १२८ ॥ याः पुनः कमस्थितौ पम्प रेखा अळुलिपर्यन्तं वर्तमानाः, अधोऽधोन्यायेन ता उत्तरसंशपेताः । तासां फलान्युच्यन्ते गृहितवमसन्तोषः कामिता स्वल्पगृध्नुता । मनश्चलस्वमेतानि पञ्चकस्य स्थितानि तु ॥ १२९ ॥ रेखापनकस्य स्पितान्येवैतानि फलानीति ॥ १२९ ॥ अङ्गुष्ठाङ्गुलिमुद्रां या श्रयी तस्याः फलं क्रमात् । रोगेश्वघडुमानित्वं निश्चलत्वमथो चलम् ॥ १३० ॥ १. 'कवतयूत्र' ध. पाठ, २. ‘यु' क. ङ. पाठः. ३. ‘या , ४ ‘विता रे', ५ ‘या’ थ. पाठ १२९ सत्यार्षे स्कान्दशारीरकै अयो अय । अङ्गुष्ठाङलिसुद्धा । अङ्गुष्ठस्य चिडभूता या रेखाणां प्रयी, तस्याः फलानि क्रमादुच्यन्ते । रोगेष्वपहुमानित्वं रोगेषु जातेषु जायमानेषु वा जनिष्यमाणेषु वा अबहुमानित्वम् । शिष्टं स्पष्ठर ।संज्ञा मेयमस्याय्याः क्रमेणेति मन्तव्यम् ॥ १३० ॥ तलेषु वर्तुलाकारा भवन्त्यस्याः क्रमेण तु । फलानि दश तस्या(?)स्युरिति वाम उदीरणम् ॥१३१॥ तस्याः अस्याय्याः सम्बन्धीनि यानि पाइतलानि, तेषु दश रेखा । तठबहुत्वोक्तिः स्थानबहुत्वात् ॥ १३१ ॥ ताखो क्रमेण फलान्युच्यन्ते दयार्द्रत्वममन्द्रत्वं कुशलवं फलेप्सुता । मालिन्यनुष्णरोगश्च तिषः प्रजाकूपा ॥ १३९ ॥ महत्वं श्वणिता चेति फलानां द्शकं मतम् । सधार्यमेतत् । दशरेखाणां संज्ञश्च योजनीयाः। त्रयीसंज्ञानामुपरि वर्तमानाः क्रमेणानुलिसन्निधिमारभ्य पार्षिणपर्यन्तं गच्छन्स्यअ रेखाः । इति एवं, वामपाद उदरणं, वामपादभागे रेखाळणफलानभिति शेषः । सम्प्रति दक्षिणपादतलमारभ्य ललाटपर्यंतं स्मितान रेखदीनां तत्र कारभ्य तद्गहस्तकनिष्ठिकाप्रपर्यन्तं स्थितानां च अतिविस्पयन संज्ञा उफः संज्ञाभ्यांयझेषेण, (तेषां १ तास) क्रमेण फलान्युच्यन्ते – महत्वं मतिमान्यं च कोशवृद्धिः निषिवृद्धिर्व। हे क्षयः ॥ १३३ ॥ इनिमित्तमात्मनः क्षय इत्यर्थः ॥ १३३ ॥ वाणिज्यमपराभोगः पराया अन्यक्रियाः भोगः पराभोगस्तदभावः पराभोगः । १. ‘मात्रम' के पाठ ३. ‘येदि च', ३• ' भ्' ङ• पठ. १२ दुऽधमाः । लेशच्छेदः केशान छेदः सर्वक्लेशच्छेद इत्यर्थः। जलस्थितिः । मायमनु क्वचिदपि कस्यचिदपि केनचिदप्यनुच्छेद इत्यर्थः । प्राचण्यं सकले जने ॥ १३४ ॥ गुरुवतयोर्भक्तिः एकमेवेदं फटं, न द्वयम् । आराधनमतन्द्रिता । जडता सर्वरोगेषु मानित्वं वागनिथुरा ॥ १३५ ॥ बन्धुस्नेहस्तस्नेहस्तद्वोहस्तद्विहिंसनम् । सर्वत्र तच्छब्दो बन्धुपरामर्श । शत्रुणामनभिद्रोहस्तस्कारुण्यं तथा वधः ॥ १३६ ॥ तदोष इत्यर्थः । तच्छब्दोऽत्र सर्वत्र शत्रुपरामर्श ॥ १३६ ॥ आधुन्धुषु सस्नेहः भूयो भवेदिति शेषः । तर्डिस तद्धस्तथा । तन्माननं मनोज्ञवं मानिवर्गेष्वनिष्ट्रस् ॥ १३७ ॥ अनिष्ठरत्वमित्यर्थः ॥ १३७ ॥ स्पर्धा बन्धुषु वृद्धेषु वृद्धसङ्गः क्षयिष्णुता । जरठत्वं बाल्य एव पिशाचत्वं न जाकृतेः ॥ १३८॥ पिशाचसमानत्वमित्यर्थः ॥ १३८ ॥ पैङ्गल्यं केशबन्धस्य रोम्णामाचा स्वभम् । रोम्णामित्यत्र धियामिति केचित् पठन्ति । तत्र धियां पैङ्गल्यं रजः प्रधानवमिति व्याख्येयस् । -- - - क. . • ‘’ ध. पाठः। सख्यास्ये स्कान्दारीरके १२८ जर्जरवं त्वचधापि मांसलस्यं कब्बिये॥१३९॥ जघने वीरकाठिन्यं वीराणां यत् काठिन्यं गुणसूतं, तदत्र भपेदेत्यर्थः । अत्र तु दोष इत्यवसेयम् । लिङ्गसूर्गुणशालिता। उष्णमुष्णगुणः तच्छालिता तयुक्तत्वम् । दुर्भगत्वमतो हेतोः काठिन्यं लक्षणे तथा ॥ १४० ॥ लक्षणं लिङ्ग, तत्र काठिन्यमित्यर्थः ।। १४० ॥ लिङ्गमाल ++++छद्माला तथा परम् । परमित्यव्ययम् । परेत्यर्थः । तत्रापि मालाशब्दो गङवाचक । तीर्थोपमत्वं दौश्शील्यं माधुर्यमाविवेकिता ॥१४१॥ दृढत्वं परमौदार्यं कुलशेखरता तथा । वीणारुचिज्ञस्यरुचिर्वाश्रद्धा मतिभ्रमः ॥ १४२ ॥ नित्यप्रमोदः सौहार्दमहृष्टेष्वापि जन्तुषु । नानायुद्धेषु सम्मोह क्रियास्वपि विकत्थैनम् ॥१७॥ नित्यं, (न) यदाकदाचिदित्यर्थः । क्रियासु क्रियमाणासु करतलोत्ताल करणेन परान् परिहसतीत्यर्थः ॥ १४३ ॥ महागजेषु संस्पर्धा महागजेष्वपि संस्पर्धा करोतीत्यर्थः। धीराणां चाभिकथनम् ॥ १४४ ॥ स्वस्वैभूमिपरिलेपः सूपस्थस्य निषेवणम् । मुखचुम्बनादि तच्चूषणादि । १. ‘ते’ ध. पाठः २, 'स्थ' ख. पाठः १२९ पंतुर्थोऽध्यायः । कस्रकण्ठीपरिष्वङ्गो वृद्धाया औपरिष्टकम् ॥ १४५ ॥ बालासम्भेद आशास्यसेवा शुद्धोपसेवनम् । जले सम्भूत्रणं साक्षाद् विष्ठायाश्च प्रग्रहनम् ॥ १४६ ॥ भोजनसमयादाविति शेषः ॥ १४६ ॥ रेतसः कर्मविस्त्रंसः कर्ममध्ये तयो विस्रसः सुन्दस्मरणादिना । खरस्पर्शः स्त्रियः क्रमात् । श्रीविषये क्रमात् स खरस्पर्शी भवति । खरस्पर्शत्वं नाम तीक्ष्णेक्षिता । उष्णभोजिवमानृण्यं शीतभोजित्वमन्तरा ॥ १४७ ।। अन्तरा विविक्ते दितिरित्यर्थः ॥ १४७ ॥ मालाकरणमुचैवं वियाभिः केशवर्धनम् । क्लेशो वातः । धर्मे विवर्धमाने संस्था मरणमित्यर्थः । क्कचित् साक्षात्रैयङ्गवमधुस्पृहा ॥ १४८ ॥ कचिदैयङ्गवस्पुहा कचित् साक्षान्मधुस्पृहा इति योज्यम् ॥ १४८॥ कीर्तिः श्रीचैनमोहश्च स्वल्पलाभः परेप्सुता । परदर्शनेप्सुत्वमित्यर्थः । इन्दिरा स्वस्तिकत्थानं स्वस्तिकोस्थानं कण्ठे पाणिद्वयमुध्योत्थानम् ॥ - मरणं शतसंहृतिः ॥ १४९ ॥ मॅलावेष्टनमाभोगः सर्वविषयेषु मनस्कार इत्यर्थः । कपूरस्ररभिद्युतिः । कर्मीरसुरभिशोभा कपॅरसुरभिद्युतिः ॥ मलिश्चत्वं सुंदुस्पर्शः सिंहध्वस्ति + + + + ॥ १५० ॥ सुगनिमित्तं भरणमित्यर्थः ॥ १५० ॥ १. 'वू' ड. पठ . १. 'म' घ. ड. ५८ .. ३. “मदप' क, ख, १८ + =

= सव्याख्ये स्कान्दार + + ++ तथा साक्षा(च्छ्व)वस्तिमरणक्षमाः । शुना ध्वस्तिः । ध्वस्तिर्मरणं क्षमा च तथोक्ता । रतिर्मुःखमसन्तोषस्तत्र कामित्वविक्लर धः ॥ १५१ ॥ कामित्वनिमित्तं यो विक्लवो भवति स इत्यर्थः ॥ १५१ ॥ सौहार्दे वृषयुक्तेषु वृषो मदनोन्मादः । कार्कश्यामितरे जने । स्वल्पबुद्धिः पृथुद्रोह कृष्णताङ्गः ++++ ॥ १५२ ॥ तालुस्थाने कृष्णः पिप्लुरित्यर्थः ॥ १५२ ॥ ++++ भाकारः आकारः शुभः स्यात् । काधनत्याग एव च । काञ्चनस त्याग एव भवति । न क्वचिदार्जनमित्यर्थः । पश्चात्कृतिः स्वधर्मस्य भयं सर्वत्र शङ्कितम् ॥१५३॥ मत्तहस्तिभृघोः स्पर्शः यो मत्तो हस्ती तस्य ध्रुवोः स्पर्शः भीतिं विना । कारुगन्धः+ +++ । कारोर्यो गन्धो व्यापारजनितः पूया समः । पूत्याभास इत्यर्थः । तद्भन्ध इत्यर्थः । ++++++++ स्वल्पलोमा बृहत्कटिः ॥ १५४ ॥ मांसरुचिः स्वन्नरुचिः सितपक्षः++++। सितः पक्षो यस्य स तथा शुक्लपक्षजन्मानित्यर्थः । शुभग्रहयुतंस्थाने पुरुषपरमेतत् । मित्राणां सङ्गमस्तथा ॥ १५६ ॥ मित्राणां तथा सङ्गमः । अत्र तथा तथेतीतिकर्तव्यतकवदं उच्यते । कालविषाकाङ्का निरस्यते ॥ १५५ ॥ १. ‘क’, २. 'या तथा स’ घ. पाठः चतुर्थोऽध्यायः। १२१ दन्तभङ्गः कचच्छेदो लिङ्गच्छेदः कृमिडुह्य।। वृहा द्रोहः । कृमयः प्रसिद्धाः । वसनं कृष्णवस्त्राणां प्रियं स्यान्मारपीडनम् ॥ ११६ ॥ कृष्णवस्त्राणां वसनं प्रियं स्यान्मारपीडनं च प्रियं स्यादित्यर्थः ॥ १५६ ॥ उत्तरीयान्तसंस्पर्श उत्तरीयान्तस्य यः संस्पर्शः तेन युक्तः । पुरुषपरमेतत् । प्रियवदी जने जने । अन्तरीयान्तसंस्पर्श अन्तरीयं वसनत्रश्नम् । निजायुभक्षपणक्षमः ॥ ११७ ॥ पुरुषस्तथा भत्रतीत्यर्थः ॥ १५७ ॥ मालाविक्रयकर्ता च सैरन्धी स्यात् तथाङ्गना । एकस्या एव रेखया विषयभेदेन फलद्वयमेतत् ॥ माधुर्यं निःस्पृहे ++ विशालत्वं धियस्तथा ॥ १९८ ॥ कनता विशदत्वं च शरीरे नखसंस्थितौ । क्रमेणाधिकरणपूरणम् । शरीरे पूर्व नखेडुत्तरमिति ॥ मान्यपूजा कथायोगः कयायां जनेषु सत्यां तच्छूवणलिप्सैया तत्र गच्छत्यसावित्यर्थः । केशोण्डुकपरिभ्रमः ।। १५९ ॥ तर्जन्यादिना नयनपीडायां क्रियमाणायां नयनपक्ष्मसु यः केश पिण्डावभासः प्रसिद्धः स केशोण्डुकः । तत्परिभ्रमशीलो भवेत् तद्वान् पुरुष इत्ययेः ॥ १५९ ॥ नीलाश्मनि स्थितिस्तत्र साक्षा(इप १ )भोगः साक्षादनावरणेन अन्नाद्युपभोग इत्यर्थः । परमार्थबुद्धिरित्यर्थः । - - - १. "प्सा स्रा । त' .। डः , १३२ सव्याख्ये स्कान्दशारीरके क्लिष्टभोजी तथान्नाद्यभोक्ता अन्नं च तदात्रं चेत्यन्नाघं तन्नोक्ता, तदुचिमानित्यर्थः । ऋषिरुदारता ॥१६०॥ माहात्म्यं प्रणयः स्त्रीषु विषयः स्फुरितो भवेत् । विषयशब्देन उच्यते इथो विषयः प्रकाशितो भवेदित्यर्थः। सधैरिति घूर्णनं नेत्रयोश्चापि सर्वदा सन्धिसङ्गतिः ॥ १६१ ॥ सन्धिसङ्गतिः, सन्धिव्यापारवत्तेत्यर्थः ॥ १६१ ॥ धावने सूत्रसंक्लेद पटानां चापि कृन्तनम् । । पुरीषलेहनं स्त्रीणां परिपाकः पतग्रहः ॥ १६२ ॥ पततां परिग्रह इत्यर्थः ॥ १६२ ॥ मानुष्यं जन्म लभते पुनश्स्यतिरधाप्यते । कृष्णलोमा ताम्रनखः कृष्णगण्डः कचग्रही॥१६३॥ एतानि पुरुषपराणि फलवचनानि ॥ १६३ ॥ कृत्यत्यागः पृथुद्रोह ये पृथुशरीराः पुरुषास्तेषां द्रोहः। सर्वव्यापारसंयातिः । युद्धस्पृहा रजोवत्वं कालशङ्का कथाङ्गिता ॥ १६४ ॥ निन्दाहृता मधुप्रेप्सा कपिलः सङ्गवान् नरः। यस्तत्पुङ्गवान् नः स कपिलः स्यादित्यर्थः । वेत्रहस्तः शिद्रोही कृमिभस्मानुलेपनः ॥ १६५ ॥ सर्वदा घट्टितशिरा मूले स्याद्धस्तसम्पदः। हस्तसम्पदो यः मूले स्यात् । हस्तसम्पन्नम इस्तः ॥ कर्णरोगः कफापीडा कृती जयपरायणः ॥ १६६ ॥ अत्र पुल्लिङ्गान्ताः प्रथ(म? मावचनप्रकाराः पुरुषपरा अन्ये तु णपराः क्रियापराति योज्यम् ॥ १६६ ॥ १. ‘हः' घ. पाठः२, ‘एड' क. ख. क, पाठः. १३३ चतुओंऽध्यायः । उत्तब्धरोमा उत्तग्धानि उज्जुम्भितानि रोमाणि यस्य स तथा । पुरुषपरम् । साक्षाद्धीः कल्याण नित्यदा कल्याणसिद्धिरित्यर्थः । विषयस्पृहा । विषयः स्रक्चन्दनादि ॥ स्थलेष्वभिष्टवं प्राप्य मोदते च निरन्तरम् ॥ १६७ ॥ अस्पष्टवाक् पृथुद्रोहः थुशरीरैः पुरुषेरस्य द्रोहः कृतो भवेदिति शेषः । परिमाणरतिस्तथा । रेलभिलाषः शत्रुणां विजये अत्राप्यभिलाषशब्दो योज्यः। देशाधिक्कृतिः॥१६८॥ देशविशेषधिक्कार इत्यर्थः । १६८ । मान्यमायुष्मता दृष्टी दर्शने सतीत्यर्थः। क्वाचिदेव विशालता । महिनो दर्शने प्रेसा तद्वान् पुरुषो लक्ष्यते । तद्दर्शनप्रेप्सेत्यर्थः । महत्वे दर्शनस्थितिः ॥ १६९ ॥ यन्महत्वं नाम गुणस्तस्मिन् दर्शनस्थितिः । चक्षुषोः स्थितिरित्यर्थः।। यत्र यानि फलानि क्रमेणानुक्रान्तानेि दक्षिणपादतलमारभ्य तकनिष्ठिकाग्न पर्यन्तं स्थितानि तानि तथा योज्यानि । नन्वत्र फलकथने न्यूनत्वमस्ति । यावत्यो यावत्सङ्कयाः संज्ञाः संज्ञाध्याये रेखाः कथितास्तावन्ति फलानि वक्तव्यानि । नच तावन्युक्तानि फलानि । अतः पूर्वापरविरोधः प्रतिज्ञा विरोधश्च । नैतद् युक्तम् । अविचार्य भणितत्वात् । कथं विचारः । एव १. 'न' ङ. पाठः १४ सम्याज्ये स्कान्दशारीरके मिति भूमः । यत्र संज्ञयैव फललाभस्तासां रेखाणां फलानि न योज्यान्यु- तानि । ततोऽपि यदि न परिपूर्तिस्तर्हि यत्र संज्ञया फलानि प्रतीयन्ते तानि क्रमेणोक्तफळयोजने कृते यत्र फलासिद्धिः तत्र योजनीयानि । तत्र वि- शेषोऽपि । अनुक्तफलासु रेखासु फलानां योजनस्यावश्यकर्तव्यत्वं विशेषः। तस्मात् तत्र योजनीयानि । इति शिवम् ॥ १६९ ॥ इति स्कान्दशारीरके प्रतिनियतावगतरेखा लक्षणं नाम चतुर्थोऽध्यायः ॥ अथ पञ्चमोऽध्यायः । एवं तावत् पूर्वोकानां संज्ञानामुपजीवनेन साधारणान्यसाधारणानि च सीपुरुषाणां लक्षणानि प्रतिपादितानि प्रत्याख्यातानि च । इदानीं तदनुपजीवनेन संज्ञान्तरैः शमं लक्ष - गानि कथ्यन्ते । तत्र तावल्ललाटस्थानगता ऊध्र्वमुख्यः काधन रेखाः सन्ति । तासां क्रमेण लक्षणानि प्रदर्यन्ते संज्ञाभिः समं सव्येतराध्युपान्ते या ललाटस्थलगामिनी। ऊध्र्वमुख्यङ्गलाषी स्यान्मस्तकस्यापि भेदनम् ॥ १ ॥ सूचयतीति शेषः । अयमर्थः- या सव्येतराक्ष्युपान्ते दक्षिणस्य चक्षुष। कटाक्षपर्यन्ते ललाटस्थलगामिनी ललाटस्थलमभिमुखीकृत्य गन्तुं प्रवृत्ता ललाटस्थलमियं गमिष्यतीति बुद्धिमुत्पादयन्ती रेखा, सा ऊर्ध्वमुखी नाम । फलं त्वङ्गलावीत्यनेनोच्यते । अदलाबी वीरः । अनया सम्पन्नः पुरुषः वीरः स्यादिति । फलान्तरं मस्तकस्यापि भेदनमिति । मस्तकशब्देन शिरपुरोभाग उच्यते । तेन शिखाया अधो ललाटादुपरि यो भागस्तत्र नित्यव्यया जायेतेत्युक्तं भवति ॥ १ ॥ तद्रुपान्तगतां रेखां लक्षयति था तत्रैव स्फुटाकारा शाखायुगलसङ्गता । मिश्राच्या समपि सततं दुःखमालस्यमाचरेत् ॥ २ ॥ १• 'नि प्र' ख. पाठः२. 'डग' इ. पाठ; १३५ पशमोऽध्यायः । अस्यार्थः - या तत्रैव तत्सन्निधावुपरि भूसम्बन्ध स्फुटाकारा मूलफुप्रदेश प्रखायुगलसङ्गता अङ्गुलद्वयं गत्वा पुनः शाखाइयोप लक्षिता भागद्वये, सा मिश्राख्या । सापि सततं दुःखमाचरेत् । आस्त्रय तीत्यर्थः । आलस्यमपि । सातत्यं तत्राप्यनुषज्यते । आलस्यं नामाङ्गलेशः न शरीरभेदः । नच दुःखमात्रं, व्यतिरेकेणापि दर्शनादिति ॥ २ ॥ भूमध्यात् फालसन्धौ या प्रतिष्ठां लभते गता । भूमध्या सापि गदिता नीरोगत्वं प्रचारयेत् ॥ ३ ॥ या पुनर्जुमध्याद्द्रता फाळसन्घौ प्रतिष्ठां लभते गमनपरिसमार्सि गच्छति, सा भूमध्येति गदिता । नीरोगत्वं निर्गतरोगभावं, प्रचारयेत् । प्रवर्तयतीत्यर्थः । स्वाश्रयं पुरुषं तथाविधं सूचयतीति यावत् । अत्र पुं ध्यशब्देन दक्षिणाया ध्रुवो मयैप्रदेश उच्यते, न ध्रुवोर्मध्यं न वामध्यं च । सव्येतराधिशब्देन दक्षिणस्य चक्षुषस्तत्सम्बन्धाया भुवभ उलि साविध्यादित्यलर ।। ३ ॥ तदुपान्तगतां रेख लक्षयति तत्रैव या स्फुटाकारा रेखा गच्छति युग्मथुः । पुमाख्या सततं नीरोगत्वं प्रचारयेत् ॥ सापि ४ ॥ या तत्रैव भूमध्य एव, स्फुटाकारा स्फुटप्रकटस्टैप्रदेश गच्छति । अत्र तस्मादेव भूमध्यादियथं योज्यः । युग्मयुक्, शाखायुग्मयगित्यर्यः, शाखाद्वयोपचूंहिता, भागद्वयोपलक्षितेति यावत् , या युग्माख्या । युग्मा ल्येति नाम संशब्दिता। सततं नीरोगत्वं प्रचारयेत् । सुगमम् । अत्रैतद् द्रष्टव्यम् । दक्षिणभूमध्यादुद्गच्छन्ती काचन रेखा कचित् पुरुषविशेषे रौक्ष्यते । स क इति चेद् योगिपक्षगत इति ब्रूमः । तेषामेव नीरोगत्वस्य सा द्यातत्येन दर्शना(त् । उ)पलक्ष(क)ीजं किमिति चेच्छृणु । यस्य । विद्यते रेखा, स पुरुषो योगाभ्यासनिजस्वभावो मध्ये मध्ये तर्जन्या यया कयापि भङ्गथा दक्षिणभूमध्यं स्पृशति । ततः स्पनेन डिजेन दैवसिद्धेन तां रेखां लक्षयेत् विजानीयात् । नचान्यत्र कचित् पुरुषविशेषविषये इय पाठः १. ध्यदे'. ख. ३. पाठः ः 'चर्य' घ. . ३- '५' उ. घ, ठ:, १३५ सज्झये कान्यशारीरके माशङ्कनीयापि । न च लक्षणं तत्र व्यभिचरति । अत एवोक्तं प्रचारयेदिति । किर्च, नीरोगत्वस्य सातत्येन प्रचरणमन्यत्र न सम्भवति । अतोऽप्येव मवसेयम् । न च श्रुत्यादिवदेतद्वाक्यस्याप्रामाण्यमाशङ्कनीयं शात्रवा- दिति ॥ ४ ॥ दक्षिणधूमुलभूमौ नासासग्धौ प्रधर्तते । प्रवर्तनाख्या धूवल्लीमधिगम्यानुगा भता ॥ ५॥ दक्षिणाया भुवो मूलभूमौ नासायाः सन्धौ या प्रवर्तते, सा प्रवर्तना संज्ञा रेखा । प्रवृत्तिं तस्या विशिनष्टि-ध्रुवीमधिगम्य प्राप्य तामतु गच्छन्ती मता । फलं तस्या नामतः सूत्रितमिति न पृथगुक्तम् । तेनैतदुक्तं अषति–अनया सम्पन्नः पुरुषः स्वयं स्वामितया नियन्ता भवति । न कदा चिन्नियम्यतासृच्छतीति ॥ ५ ॥ स्वामिलक्षणमाह तदुपान्ते प्रवर्तेत यदि काचित् स्फुटाकृतिः। तया सम्प्राप्यते विश्वस्वामिता निर्मलाकृतिः ॥ ६॥ अयमर्थः- तदुपान्ते तस्याः प्रवर्तनारेखाया उपान्ते सन्निधौ यदि काचिद् रेखा प्रवर्तेत तर्हि तया स्फुटाकारत ?)या उपप्रवर्तनाख्यया च, अर्थात् पुरुषेण विधस्वामिता, यद् यत् सम्भाव्यं तत्सर्वंस्वामितेति यावत् , सम्प्राप्यते । निर्मलाकारविशेषा किन्तु सा भविष्यति । एतदुक्तं भवति - अनया सम्पन्नः पुरुषः विधखामितां लभते । विश्र्च नाम च यद्यत् स्खस्म्य (भूतयोग्यं ? योग्यभूतं) वस्तु तत्सर्वस्वामितामवाप्नोति । न च सकलमितां लभत इति युक्तं वक्तुम्, असम्भवात् । अतश्च सार्वभीमादेर्विश्वभूस्खामिति बेर्योग्यत्वात् तस्वामितामप्यसौ स्चयतीति न काचिदनुपपत्तिरिति । अत्र नामानुक्तावपि उपान्तशब्दबलात् कार्यबलाच्च उपप्रवर्तनेति नामोहनी यम् । कार्यं च, विश्वस्वामितायां सिद्धायां नियमनलक्षणमप्रत्यूहमुपलभ्ये तेति ॥ ६ ॥ अधुना तत्सन्निधिगतिं रेखां लक्षयति - तसन्निधौ प्रवर्तेत (या १ यदि वाविस्फुठाकृतैिः । अस्फुटा सा प्रबिधेया माधुर्यं वचसीरयेत् ॥ ७ ॥ १, 'दिशति' क. , पञ्चमोऽध्यायः । १२७ यदि तत्सन्निधौ उपप्रवर्तनासन्निधौ यापि कापि रेखा प्रवर्तेत, तर्हि सा अस्फुटाकृतिरस्रष्टाकारा भवन्ती अस्फुटेति नाम लभते । फल च वचसि माधुर्यं, वाघ्ज्घधुर्यमिति यावत् । ईयेत्) करोति, आसूत्रय तीत्यर्थः ॥ ७ ॥ तत्र कश्चिन्निरूनो भागो विद्यते, तल्लक्षणमाह नाम च कथयति – निम्नस्तु भागो धीराख्यो यदि तत्र प्रकल्पयेत् ।। धैर्यमेव प्रवक्तारं कुर्यादपि नरं विभुम् ॥ ८ ॥ एषा योजना–यदि सव्येतुरङ्भागोपरि निम्नो भागो लभ्येत, तर्हि तस्य धीर इति नाम, धैर्याख्यं गुणं तत्र सूचयति । किञ्च तं स्वाश्रय भूतं नरं प्रवक्तारं सूचयति । प्रवक्तृशब्देन व्याख्यातोच्यते शास्त्रादीनाम् । किचसर्वकार्यसमर्थं च तं सूचयति । अहो महत्येषेति भावः ॥ ८ ॥ तत्रोपरि रोमसन्धावपि कश्चन निम्न भागो विद्यते कस्यचित् । तल्लक्षणमाह निम्नश्च भागो यस्यास्ति कर्मठो नाम शस्यते। तेन धर्मेषु निरतः प्रकृष्टश्च शुणैर्मतः ॥९॥ अयमर्थः--रोमसन्धौ फालशिरोरोम्णां सन्धौ यदि कश्चिन्निम्नो भागो भवेत्, तर्हि स प्रशस्यते पुरुषः । अपिच यस्य स कर्मठो नाम निम्नभागोऽस्त फालदेशे, स धर्मेषु निरतः स्यात् । गुणैश्च प्रकृष्टो मतः उत्कृष्टः प्रसिद्धः स्यात् । के ते गुणाः के च ते धर्मः इति चेदुच्यते । तपः क्षान्तिस्तितिक्षा शमो दम उपरतिः सर्वकृपा श्रद्धा चेति (गुणाः) । धर्मास्तु देवताराधनादयः काम्या दृष्टफलाः, अदृष्टफळाश्च नित्याग्निहो श्रादयः ॥ ९ ॥ अत्रैव फडे लक्षणान्तरं कथयति लक्ष्यान्तरप्रकाशमाय - दीर्घकारो निम्नभागः कर्मठाख्यां लभेत यः । । सोऽपि पूर्वोक्तमादेश्यात् फलान्तरमुदीरयेत् ॥ १०॥ अयमाशयः-– - कर्मठाख्यस्य पूर्वोक्तस्याधस्ताद् दीर्घकारो निम्न भागः, सोऽपि पूर्वोक्तं फलमीरयेत् , सुचयेदिति यावत् । यः कर्मठाख्यां लभते, असावपि कर्मठनामेत्यर्थः । आदेश्यात् फलान्तरं च । आदेयं १. 'णतम्त्रं सू', २ ‘न्तः प्र' घ. पाठः १३८ सव्याख्ये स्कान्दशारीरके हे फलं मोक्षलक्षणं, तस्मात् फलात् फलान्तरं भोगलक्षणं, तच्च चय तीति । अत्रायमाशयो द्रष्टव्यः-योऽयं कर्मठो नाम निम्नभागःअस्मिन् वर्णविशेषोऽपि नियत एव फलचीने सहकुरी भवति । कथं नियम इति चेदं, दूर्वानिभ इति चेत् को दोषः । अस्त्विति ब्रूमः । तथापि नियमा न्तरमपेक्षितम् । तत्र च प्रयोजको हेतुः पीतमिश्रतैव दूर्वानिभतायः।। तस्मादनवद्यम् ॥ १० ॥ किश्चास्मिन्नेव फलद्वये रेखान्तरमपि प्रमाणम् । तल्लक्षणमाह नाम च तस्य कथयति तत्रैव मिश्र षभिर्या रेखा रेखाभिरञ्चित । तया संसूच्यते पूर्वमुक्तं फलकदम्बकम् ॥ ११ ॥ या तत्रैव निम्नभागे समनन्तरोक्ते षड्भी रेखाभिर्मिश्रा रेखा, सा अखितं नाम । तयापि पूर्वोक्तं फलकदम्बकं संसूच्यते । किं तत् फलक दम्बकमिति चेद् , उच्यते । यद्यप्युक्तं, तथापि विभज्य प्रदर्शयामैः । भोगो मोक्षः सर्वधर्मेषु निरतत्वं चेति ॥ ११ ॥ अनाविला बिन्दुमती रेखा कृष्णफलप्रदा । ध्रुवा मिता च विदुषां विज्ञेया कान्तिदायिनी ॥ १२ ॥ एषा योजना - ललाटदेश एव या अनाविला रेखान्तरैरस्पृष्टा रेखा, सा विन्दुमतीसंज्ञोक्ता । सा कृष्णफलप्रदा च। कृष्णशब्देन सृष्णभ क्तिर्लक्ष्यते । सा कथं ज्ञेयेति चेदत्रोत्तरं--विदुषां ध्रुवा मिता विज्ञेयेति सम्बन्धः, भूपरिमाणेन मिता परिमिता सा विद्वद्भिर्विज्ञेया । यावती धैस्ता यती बिन्दुमती रेखा तदनुगामिनी च । अतस्तस्यां सूक्ष्मेक्षिकायां सत्यामनाविला रेखान्तरैरस्पृष्टा सा परिस्फुरतीति । फलान्तरमप्याह कान्तिदायिनी । कान्तिर्नाम प्रतिक्षणं प्रतिदिवसं च प्रतिनवत्वबुद्धिजननी कचिदाकारव्यक्तिमनोहरतापरपर्याया । अनया सम्पन्नः पुरुषस्तामपि ल अत इत्युक्तं भवति ॥ १९ ॥ अनाविला नाम रेखा कंचिद् गच्छति वर्तनीम् । तस्यापि ध्रुवसंसिद्धिः फलमिष्टमवाप्नुयात् ॥ १३ ॥ १. ‘चकेन स' घ. पाठः , २. ‘त् को’ ख., ‘त् दूर्वनिभव इ' घ. पाठः३: ‘यमिति’ ख. ड. पाठः, ४. ‘यास्तावेद', ५, ६. ‘का', ७. ‘मः। सभी ध. पाठः पञ्चमोऽध्यायः । १३१ या (पुनरनाविला नाम ?) रेखा वर्तनीं ध्रुवोर्मध्यादुदतां वर्तनीं मुक्तिमार्गे गच्छति स्पृशति, सा अनाविला नाम रेखा । तया सम्पन्नस्य भुवसंसिद्धिः ध्रुवस्य फलस्य संसिद्धिःनित्यस्य मोक्षाख्यस्य फलस्य सम्यक् सिद्धिरित्यर्थः । एवमनाविलारेखायाः फलनियम उक्तः । अनिय ममङ्गीकृत्याह— यदि सा कचिद् भूमध्यादुद्रुतां रेखामेकदेश एव स्पृशति, तर्हटं फलमात्रमा ? अवाप्नुयात् प्राप्नोति पुरुष इत्यर्थः ।। १३ ॥ एवं हवद् वानेदरचूसन्न धनुर्दिने नां रे जो निम्नभःग:नां च लक्षणानि प्रदा- तनेि १ अधुन , दनुन्नभवदीनां रेड " भगनां च लटुनःन प्रददन्ते क्रमेण । तत्र व ३. झुसन्निधिवने र न =स्वक्षः गतां च लक्षयति-- वामधूसन्निधिगतां मदुपान्तगतामपि। आहुज्र्योतिष्मनीं तस्याः फलं नामनुगं भवेत् ॥ १४ ॥ वामध्सन्निधिगता या, तत्रापि वामनयनकटाक्षसान्निधिगता च तां ज्योतिष्मतमाहुः । तस्याः फलं नामानुगं भवेत् । नामशब्देन नाम्नोऽर्थ उच्यते । तस्मिन्नवगते सति तदनु पश्चादत्रगम्यत इतेि तन्नमनुगमुच्यते । एतदुक्तं भवति-ज्योतिष्मस्वं हि ज्योतिष्मतीशब्दो धुने सतेि अवगम्यत इति ॥ १४ ॥ तत्रैव वामब्रुसन्निधे कश्चन निम्नो भागोऽस्ति, तं लक्षयति धामधूसन्निधौ कश्चिन्निन्नो भगः प्रवर्तते । मतिमान् नाम तस्यास्य फलं बुद्धिविहिंसनम् ॥ १५॥ यो वामसन्निधौ, अपाङ्गस्योपरिप्रदेश इति यावत्, कश्चिन्निग्नो भागः प्रवर्तते, वर्तत इत्यर्थः । नित्यं तिष्ठतीति यावत् । कश्चिच्छब्देन अनियताकारता लक्ष्यते । तस्य मतिमानिति नाम । फलं तु बुद्धिविहिंसनं बुद्धिग्रंशः । अस्येति, पुरुषस्येत्यर्थः । यदि कस्याश्चिद् योषितस्तत्सम्भवः प्रत्युततर्हि बुद्धिविवर्धनमित्यस्येत्यस्य फलम् ॥ १५ ॥ तस्योपरि प्रदेशिन्या स्फुटाकृत्याङ्गपूर्णाय। । फलमिष्टमवाप्नोति पुष्टिं च लभते नरः ॥ १६॥ १. ‘पगतां' ख. पाठः२. ‘तीं प्राहुःक. ख . ड. पाठः . ३. 'स्वस्य' ख. पाठः १५० सव्याख्ये स्कान्दशारीरके तस्य निम्नभागस्योपरि, सचिधावित्यर्थः । स्फुटकृयाङ्गपूर्णया । स्फुटया आकृत्या अद्वै पूर्णी या, सा तथाविधा । सर्वत्र स्फुटाकृतिपूर्णाति यावत् । आकृतिशब्दोऽवयवसंस्थानवचनः, अङ्गशब्दर्थं स्वरूपवचन इत्यपुनरुक्तिः । प्रदेशिनीति तस्य नाम । तत्फलं विष्टलाभः । इष्टशब्देन चोपेक्षावृद्धिविषयोऽपि लक्ष्यते । इष्टमात्रं फलं प्राप्नोति । पुष्टिमपि नरो लभते। पुष्टिशब्दः सार्वत्रिक पुष्टिमाचष्टे । एतदुक्तं भवति--यद्यदिष्टशब्देनाभि- धेयम्(अनिष्टशब्देनाभिधेयं च?) वस्तु, तत् सर्वं लभते । प्रदेशिन्या रेखया।। यदि शाखाद्वयं तस्या जायेत, यदि न शामैकापि, तधृतैव पुष्टिः फल मिति ॥ १६ ॥ शाखात्रययुता तस्याः सन्निधौ काचिदिष्यते । त्रयीति नास गदितं बहु(योगः ?लाभःफलं भवेत् ॥१७॥ अस्यार्थः – तस्याः प्रदेशिन्याः सन्निधौ शाखात्रययुता काचिदि- व्यते रेखा, तर्हि तस्या नाम त्रयीति । फलं बहुलाभः बहूनां बन्धूनां, यदि वा, येषां लाभ इष्टतमस्तेषां बहूनां, लाभ इयुक्तं भवति ॥ १७ ॥ तत्रैव सन्निधौ कापि रेखा आखाड्यान्विता । स्त्रीणां तु युग्मस्मृतिं सा कथयेत् खातिभेदिनी ॥ १८ ॥ तत्रैव ललाट एव वामभुव उपरि, सान्निधौ उक्तलक्षणाया रेखयाः काप्यनिर्देश्यवर्णविशेषा, शाखाद्वयान्विता, तिभेदिनी नाम। तया स्त्रीणां युग्मतिः फलं सूच्यते । युग्मशब्देन मिथुनमुच्यते । नामतश्च फलान्तरं, सूतिः सूयत इति सवनकर्म, तद्भदश्च फलं भविष्यतीति । अत्रापि शाखा इयाभावे नोक्तफलनियम इत्यवगन्तव्यम् 3 १८ ॥ भ्रूमध्यादुन्नता या सा रेखा चातुर्यसङ्गता । फलं तस्याः कफद्रोहो मरणं च ततः फलम् ॥ १९॥ या प्रकृतवामझुमध्यादुद्गता, सा चातुर्यसङ्गता नाम रेखा । तया लोकः कफोहमाप्नोति, ततो हेतोर्मरणं च फटस्, आप्नोतीत्यनुषज्यते। अयं भावः- उक्तरेखायाः कफरोगः फलमिति नास्ति विवादःकिन्तु १. 'श्च रू', २. ‘वै बस्तु लं' क. पाठः. ( - - - - --- --- ---

---

---

---

-- - --- पञ्चमोऽध्यायः । १४१ यदि कफरोगो द्वादशवरसरादारभ्य तन्तुवदनुस्यूतो वर्तते तर्हि ततो हेतो भैर्णं च फलं भविष्यतीति ॥ १९ ॥ मानदा मीनसंस्थाना निम्नता तद्ध्रुवः स्फुरेत् । उपरि प्रचयाघासिः फलमिष्टं बुधात्मता ॥ २०॥ अयमः—या खलु निम्नता भुवःअकृतवामझुव उपरि मीनसंस्थाना मीनस्य संस्थानमिव संस्थानमवयवविनिवेशो यस्याः सा तथाविधा मानदा नाम । तस्याः फलं प्रचयावाप्तिः प्रचयस्य प्रसिद्धेरवाप्तिःधास्मता च खुध आरमा मनो यस्य । बुधशब्देन बोधनखभावता कथ्यते । तेन सर्व- वेदितृ नित्यं मनः परिस्फुरेदिति ॥ २० ! नासान्तपर्यन्तगता स्फुरद्धूसरसङ्गनिः । अभीष्टफलदानेच्छा व्याहन्येत ततः परम् ॥ २१ ॥ अयमर्थः- या खलु नासान्ताख्ये पर्यन्ते ललाटप्रदेशे वर्तमाना, स्फुरद्धूसरसङ्गतिः स्फुरन्ती धूसरा सती गतिर्यस्याः । गतिशब्देनोर्ववर्तन मभिधीयते । सतीति तस्याविच्छेदोऽभिधीयते, धूसरशब्देन दर्शनपारुष्यम् । स्फुरच्छब्देन नित्याभिव्यक्तिः । तस्या नामेच्छेति । फलमाह--अभीष्ट- फलदानेति । अभीष्टे फले विषयभूते दानक्रिया यस्याः सा तथा । तेन यद्यदभीष्टं तत्तदस्यापि फलम् । फलान्तरमाह- ततो व्याहन्येत परमिति । यदात्मन इतर वस्तुजातं तत् सर्वं व्याहन्येत विनष्टं भवति । विनाशो नाम रेखाया इच्छाश्रयभूतात् पुरुषादन्येषां न्यूनतैव ॥ २१ ॥ कृपा नाम रेखा, मध्याद् भूमध्यस युक्त ललाटस्य समुद्रता । अधोमुखी कृपा प्रोक्त कृपैव फलमिष्यते ॥ २२ ॥ ललाटस्य मध्यादधोमुखी उद्गता मध्योन्नतया ऊध्र्वमुख्या युक्ता चेत्, तर्हि सा कृपाख्या प्रोक्ता । फलं च कृपैव । तद्वतां पुंसां महती सर्वलोकेषु कृपा जायेतेति भावः ।। २२ ॥ चतुश्शाखयुता प्रोक्ता विद्यानर्थक्यसङ्गता । _फलान्तरं च तत्र स्यात् पादवृद्धिः क्रमाद् भवेत् ॥ २३ ॥ १. ‘णफ' थ. पाठः . २. ' वै' ३. पाठ . ३. 'तमान ' प. पाठः . - - "-- " " - य ल =

=

=

= १४१ सव्याख्ये स्कान्दशारीरके (यदि१)ललाट एंवं वामझुव उपरि चतुशाखायुतां यदि रेखा भवेत, तर्हि सा प्रोक्ता नाम । तस्याः फलं विद्यानर्थक्यसन्नतेति । द्या स्वत एव विद्यनर्थक्यसङ्गता स्थिता । विद्यनर्थक्यं नाम विद्याकार्यफळा- नाप्तिः फलं च चतुर्वर्गव्युत्पत्तिः परमपुरुषार्थलाभश्च । तदुभयमनया सम्पन्नस्य पुरुषस्य जाड्यादिवशादप्रतिमानत्रशच नोत्पद्यत इति । किञ्च, तत्र तद्विषये फलान्तरं स्यात् । एतद् विवृणोति-पादवृद्धिः । पादो नाम जङ्गप्रदेशादधस्तात्प्रदेश विशेषः । तस्य क्रमाद् वृद्धिः दिवसक्रमेण वृद्धः वृद्धिर्नाम यथाकालं यथावयश्च या पादविवृद्धिः स्थिता सर्वाङ्गवृद्धिसाधा- रण्येन, तासुझऊथ व्यवस्थिता यथाकथञ्चित् प्रवृत्ता विवृद्धरित्यवग न्तव्यम् ॥ २३ ॥ निम्नश्च भागो दर्शिकारो वामभुष उपर्यपि विद्यते केषाञ्चित् । तल्लक्षणं तत्फलं चाद माम्ना साथै - जर्जरङ्गः स्फुटाकारो दीर्घ। पीतस्तथा मतः। निम्नस्तु भागस्तेनापि फलमायुष्यमृच्छति ॥ २४ ॥ अयमर्थः-- या वामझुव उपरि निम्नो भागो, दीप, जर्जराङ्गः दशैने सति परुषः, स स्फुटो नाम । स पीतवर्णश्च । तेन सम्पन्नः पुरुष आयुष्यमृच्छति । अयं भावो विभागेन द्रष्टव्यः-- द्वौ निम्नभागौ विधेते । यदि दीर्घता, तत्रैको जर्जराङ्गः स्फुटनामा, अपरस्तु पीतो मतनामा । तयोः फलभेदोऽपि विद्यते । तत्राद्यस्य आयुष्यं फलम्, आयुःसाधकं कर्मेत्यर्थः। परस्य फलकथनम् ऋच्छतीति, गच्छतीत्यर्थः । गमनमात्रमेवात्र पदार्थ विव क्षितं मन्यामहे । गमनं चाकारणाद् यदृच्छया देशावशेषानुद्देशेन यद् भवति तद् विवक्षितमिति ॥ २४ ॥ एवं तावद् धूसन्निधिवर्तिनीनां लक्ष ठगतानां रेखाणां निम्नभागानां च लक्षणानि प्रदर्णितानि । अधुना तत्रैवोन्नतभागानां लक्षणानि संज्ञाभिः समं प्रदर्शयेन्ते फलानि च सव्येतरभुवस्तूवें प्रोन्नतिः प्रेक्ष्यते यदि कटाक्षपर्यन्तगता धन्यया द्युतिमाप्नुयात् ॥ २५ ॥ तुशब्दः प्रकरणविशेषद्योतनार्थः । यदि दक्षिणध्रुव उपरिदेशे कटा झुपर्यन्तगता, प्रोन्नतिः प्रकृष्टा उन्नतिः आमना प्रेक्ष्यते, तर्हि सा धन्या १. ‘ता रेखा यदि भ' ङ. पाठः पञ्चमोऽध्यायः ।। १४३ नाम कथ्यते । तया मृतिमाप्नुयात् पुरुषः 'विशेषवचनाभावन स्त्रीपुरुष साधारण्यं विवक्षितं गम्यते ॥ २५ ॥ फालसन्धों तु विज्ञेय कान्सिनमननेब्रुव । तया विश्वं वशे कुर्यात् स्त्री वा सा पुरुष थथा ॥ २६ ॥ अयमर्थः-दक्षिणध्रसन्निधौ फालसन्धौ, दक्षिणध्रुव उपरि फाल- सन्धाविति यावत् । या उन्नतिर्गमदरस्थ शरीरविनाशपर्यन्तं स्थितस्वाद् ध्रुवा च, सा कान्तिर्नाम । तस्याः फलं विश्वं वशे कुर्यात् स्त्री, यथा पुरुषः । वाशब्दः स्त्रीसामान्यवाचिनः शब्दस्य सहायत्वेन स्थितः स्त्रीसामान्यस्यापि सववशीकरणक्षमयैगनवारयति : तेन स्रीपुरुषयोरु भयोरपि एषोन्नतिः सर्ववशीकरणं फलं सूचयेदित्युक्तं भवति ॥ २६ ॥ तत्र मध्यगता या तु प्रोन्नतिर्युधबननी । तया विश्वस्य विषः सर्वस्यापि फलस्य 'धा : २७ ॥ धूळसन्ध्योर्मध्ये तु या प्रीतिः प्रकृष्टा उन्नतिः त्रीहिपरिमाणो न्नतिरिति यावत् । धृववर्तनी भुवा वर्तनी पदवी सा । यम्याः तथोक्ता तया विश्वस्य लोकस्य विढेपः स्यात् यदिवा सर्वस्यापि फलस्य विक्षेपः स्यात् । एतदुक्तं भवति – फालधूसन्ध्योर्मध्ये यदि काचित् स्थिरपदवी प्रोन्नतिः स्यात् , तहिं तया तद्वति पुरुषे सर्वस्यापि लोकस्य विद्धः स्यात् । अथवा, अस्य पुरुषस्य सर्वस्मिन्नपि फले विद्वेषः स्यात् । द्वेषशब्देनपेक्षापि सीता । तस्या अपि द्वेषसमानत्वादत्र । तथाहि - सवलाकस्य कञ्चित् पुरुषविशेषं प्रति देखे जाते न किञ्चिदपि फलं तस्य सिध्यति । प्रत्युत विपरीतं तु फलमनिष्टं सिध्यति च । उपेक्षायां तु सयां न फलं किञ्चित् सिध्यतीत्येतावन्मात्रं न विपरीतफलसिद्धिरित्यस्ति विशेष इति चेदुपेक्षाया विपरीतफलहेतुत्वाभावे ऽपीष्टफलनिरोधकवस्य दूषयुज्या समा- नत्वादिति सर्वमनकुलस् ।। २७ ॥ नासान्ते धूनिकटे या प्रोन्नातिष्ठं: वनेनी ः तया नीरोगताप्रप्तिर्विश्वं चापि यो भवेत् ॥ २८ ॥ यदि नासान्ते पुंसांनंधो, नासाधुसन्निधाविति यावत् । भुवद्वर्तनी श्रोतुतिर्भवेत्, तर्हि तया नरोिगता प्राप्तिः, विघं चापि यो भवेत् । अपि १४४ संव्याख्ये स्कान्दशारीरके शब्दः सहार्थे । नीरोगताप्राप्त्या सह विवें वशे भवेत् । वश्यं वशे भवे दिति वा पाठः ।। २८ ।। तत्रोपरि दृढा चेत् स्यादुन्नतिर्जजराकृतिः। तयो त्वग्दुष्टतास्य स्यात् कुष्टो वा भस्मकोऽथवा ॥२९॥ यदि तत्रोपरि नासाभ्रसन्निधेरुपरि दृढा उन्नतिः स्यात् , दृढत्वं नामा चञ्चलत्वं, नित्यत्वमिति यावत् । जर्जराकृतिः कल्माषवर्णेत्यर्थः । तया अस्य तद्वतः पुरुषस्य त्वग्दुष्टता स्यात् । त्वचि दुष्टता स्यादित्यर्थः । दुष्टता नाम येन केनचिद् दोषेण बाधकत्वमनारूढेन । अथवा कुष्ठः स्यात् । तेन त्वग्दोषविशेषरूपेण बाधकत्वमुपारूढेन चाधः स्यादित्युक्तं भवति । अथवा भस्मको व्याधिः स्यात् । भस्मको नामौदय व्याधिः । तेन दुष्टता स्यात् । दुष्टता च बाध्यतात्र विवक्षिता ॥ २९ ॥ नासोर्वभागे यदि वा प्रोन्नति६ढवर्तनी । ललाटाद्धरे भागे नामोक्तेषु यथातथम् ॥ ३० ॥ नासोध्र्वभागे नासाया ऊर्वदेशे लछटादधोदेशे दृढवर्तनी दृढभूमिः काचित् प्रोन्नतिः स्यात् तर्हि पूर्वोक्तमेव फलं स्यादित्यध्याहारः । फलते रनुषङ्गो वा । उक्तेषु प्रोन्नत्याख्येषु लक्षणेषु नाम यथातथमूह्यमर्यानुसारेण स्थानानुसारेण च ॥ ३० ॥ एवं दक्षिणधूसन्निधिवर्तिनीनां प्रोन्नतीनां नसोपरि वर्तिन्याश्च संज्ञाफलाभ्यां सह लक्षणानि प्रदर्शितानि । वामभ्रसन्निधिवर्तिनीना सम्प्रत्याह वासधूसन्निधौ या तु तदपाङ्गान्तिकस्थिता । प्रोन्नति€ढभूमिर्नाम्नायं सा शुभदा भवेत् ॥ ३१ ॥ अयमर्थः - वामधूसन्निधिवर्तिनी तदपाङ्गान्तिकस्थिर च या श्रोत्रतिर्नाम्ना दृढभूमिरिति प्रसिद्धा शास्त्रेषु, सा शुभदा भवेत् । यद्य च्छुभशब्दाभिधेयं, तत् सर्वमियं ददातीत्यर्थः ॥ ३१ ॥ तत्रैवोपरिस्थिनां लक्षयति या तत्रैवोपरिस्थानलाभशृच्छति पुत्रिकाम् । लम्भयत्यचिरादेव नाम्ना सा द्वात्रिका मता ॥ ३२ ॥ पञ्चमोऽध्यायः । १४५ या दक्षिणभंत्र उपरि तदपाङ्गस्याप्यूर्धदेशे स्थानलाभं स्थिति मृच्छति गच्छति, सा दात्रिका नाम । तया अचिरादेव पुत्रिकां लभते । तत्राचिरादित्यनेन विवाहानन्तरं संवत्सरत्रयपरिपूर्तेर्वाक् पुत्रिकापणं बाये तेति भावः ॥ ३२ ॥ झुमध्यादुपरि श्रेष्ठा सन्निधौ जर्जराकृतिः। तया विश्वं वशे कुर्याद् रोगाविष्टो स्मृतिं लभेत् ॥ ३३ ॥ अयमर्थः-- यदि वामभ्रूमध्यादुपरि सन्निधौ काचिदुन्नतिः स्यात्, तर्हि सा श्रेष्ठा नाम । तया विषं वशे कुरुते । रोगाविष्टः प्रधानभूतैर्बहके रोगैः कुष्ठभगन्दरादिमिर्बलादन्तःप्रविधैराविष्टः ग्रस्तः, मृतिं लभेत् । अचिः रादेव मृतिं लभेदिति पूर्वस्मादनुषङ्गः ॥ ३३ ॥ तदुपये काचिदुन्नतेः पणप्रमाणा विद्यते केव: तल्लक्षणमाह फालसन्धौ तु भूमध्यादुपरि श्रेष्ठतोऽप्युत । फलमायुरवाप्नोति प्रोन्नत्या गणिकाख्यया ॥ ३४ ॥ तदुपरि पूर्वोक्ताया उपरिष्टात् फालसन्धो तु यदि काचिदुन्नतिः प्रेष्ठगुणवत्वाच्च तस्या उपरिस्थितत्वं सम्भाव्यते । प्रेष्ठगुणो नाम स्थूलदी र्घत्वमत एकदेशस्योपरिस्थत्वाभावेऽप्येकदेशान्तरस्य उपरिस्थत्वं सम्भा व्यत एव । तया दीर्घमायुरवाप्नोति । गणिकेति तस्या नाम ॥ ३४ ॥ आयामाविस्तारयुता प्रोन्नतिबृढसङ्गतिः । मध्यभूमिमधिव्याप्य फलं सायुः प्रयच्छति ॥ ३५॥ अयमर्थः-मध्यभूमिमधिव्याप्य मध्यस्थलं वामभुव उपरि स्थित्वा (पि ?धि)व्याप्य गत्वा आयामविस्ताराभ्यां युता या प्रोन्नतिः, सा दृढसङ्ग तिर्नाम । तयाप्यायुरवाप्नोति दीर्घम् । अत्र विशेषः –स्पष्टदृष्टत्वे ललाटस्य सिद्धेऽप्युक्तलक्षणामुन्नतिं विना न स्पष्टदृष्टता विशेषतो भवेत् । स्पष्ट दृष्टताया अभावे च दीर्घमायुर्वक्तव्यं प्रेक्षणवशात् प्रेक्षकेण । अतः सष्ट दृष्टताळाभायोक्तलक्षणा प्रोक्षतिरपेक्षितव्या। अतस्तस्या आयुर्विशेषसूचकत्व- मिति ॥ ३५ ॥ १. ‘स्थत्वेऽधिध्या ' इ. पा४. २. 'डे लक्षणोन्द' ध. पा. ११६ सव्याख्ये स्कान्दशारीरके पीतं रागः श्यामता कृष्णता च प्रोश्चद्भानुः शुक्ल एको गुणश्च । श्रेयान् फाले यस्य तस्यास्य नित्यं देवो भार्या सद्गुरुश्चापि वश्यः॥ ३६॥ अनेन पूर्वप्रकृतलक्षणजातं परिसमाप्य वर्णलक्षणं फलं चोच्यते । अयमर्थः-यस्य काले पीतं, रागःदयामता श्यामः, कृष्णता कृष्णः, प्रोद्य झानुः प्रकर्षेण उद्यन्तः भानवः शोभा यस्य स तथा । सर्वसाधारणोऽयं विशेषणवाचकः शब्दः । शुक्लो गुणश्चएकः अन्यैरसंस्पृष्टः । अन्ये च मि लिताः । तस्य देवो राजा भार्या च (सद्गुरुश्च) वश्यः वशे स्थितः । एतदुक्तं भवति - एते मिलिता वा गुणाः, एको वा शुक्लो गुणः सर्वेषा मपेक्षितव्यस्तदोक्तं फलं च भवेत् । मिलितगुणयोगस्य योग इति नाम । एकशुक्लगुणयोगस्य एक इति नाम इयेकशब्दन द्योतितम् ॥ ३६ ॥ यिन्दुजालं कश्चिद् दृष्टं लक्ष्मीं सूचयति ध्रुवम् । तच जालमिति ख्यातं शास्त्रेषु गुणसूचकम् ॥ ३७ ॥ यच्च पुनः कचित् केषाञ्चिल्ललाटस्थले बिन्दुजालं पीतवर्ण वष्टं वयते, तच्श्मीं सूचयति, भाविनीं विभूतिमस्य सूचयतीत्यर्थः । गुण स्यापि रुचकं तत् । गुणो नाम गर्भाधानशक्तिबीजं सन्ततिहेतुर्गुण उच्यते । तस्यापि सुचकम् । तस्य नाम (बिन्द्वि १ जालमिति ॥ ३७ ॥ हनौ मूलप्रदेशे या नासिकायाः स्थिता कृतिः। तया विषं बशो कुर्याद् विश्वाख्यां चापि तां विदुः [॥ ३८ ॥ या पुनर्हनौ हनुप्रदेशे चक्षुषोऽधस्ताद्भागो हनुर्नामतत्र, नासिके काया मूळभूमिसन्निहिते च कृतिः कर्षणं च, सा विषं वशे कुर्यात् । तस्य विश्ववीकारशक्तिं सूचयेदित्यर्थः । विश्वेति च नाम तस्याः ॥ ३८ ॥ भूगता चापि निन्नाझी रेखाणां तु त्रयी तु या । तया मातृभूतिीया भूरित्येव च नाम तत् ॥ ३९ ॥ या पुनर्रस्थिता भुवमनुगता निम्ना च रेखाणां त्रया, त्रयाणां समाहारत्रयी, तया मातृग्रुतिज्ञेया सा मातृमृतिं सूचयेत् । तस्या भूरित्येव १. 'कित्वं सू' क. पाठः पञ्चमोऽध्यायः । १४७ नाम । तदित्यस्याव्ययस्य तस्या इत्यर्थः । चशब्दोऽवधारणार्थः । अयोग व्यावृत्त्यर्थं चावधारणम् । तुशब्दद्वयं विशेषातिशयद्योतनार्थम् ॥ ३९ ॥ तारामण्डलमध्यस्था परिवेषायते तु या । अध्रुवा सा कृतिः प्रोक्ता वस्सरान्मरणं स्फुरेत् ॥ ४० ॥ स्फोरयेदित्यर्थः । आ वत्सराद् वत्सरपरिपूर्तेः प्राङ् मरणं स्फोरयेत् । या ताराख्यस्य मण्डलस्य परिवृषायते, अनुवा च अनित्या च कृतिः रेखा सा अध्रुवा नाम। तस्याः फलं वत्सरपरिपूर्तेः प्राङ् मरणम् ॥ ४० ॥ चक्षुगलकथद्धा चन्द(नलिछन ? नाकार)सङ्करः । यस्तेन चानुबद्धेद सुचवेल् सा स्वर्ति तथा X ४१ ॥ या पुनमथुगलकयानुबद्धा आवद्धा नाम रेखा, सा तथा मूर्ति सुचयेत् । यथा पूर्वोक्ता तथेत्यर्थः किचयश्चन्दनाकारसङ्करः । चन्दनाकारः चन्दनलवस्याकार इवाकारो यस्य स तथाविधः । वर्णसङ्करः शुक्लश्यामादि वर्णसङ्करः सङ्करशब्दाभिवेयः । चन्दनलवश्चानुलिप्तस्रस्त उच्यते उपमान- वेन, नान्यः । तेन च यानुबद्धा सापि मृतिं सूचयेत् । अत्र वत्सरत्रयाद वह मरणनिश्चयः । वत्सरपरिपूर्तेः प्रागुक्तः सन्दिग्धेव ॥ ४१ ॥ याधरश्रृंगता सम्यक् स्फुरन्ती गदिता त्रयी । द्वयी वा फलमस्यास्तु लक्ष्मीवृद्धिस्तदन्यथा ॥ ४२ ॥ या पुनरधरसँगता रेखाणां त्रयी द्वयी वा, तयोर्गदितेति नाम । तयोः फलं-त्रय्या लक्ष्मीवृद्धि, दुय्यास्तत्कलमन्यथा अवृद्धिः प्रत्युत नाशश्च । तत्र केषाञ्चिद् द्वय्येव विद्यते, केषाञ्चित् त्रय्यपीति विभागाभिप्रायेणैव- सुक्तस् ॥ ४२ ॥ हनाडूचे मुखी या तु रेखा पीताकृतिः स्फुटा। तया विश्वविनशी स्याद् विनष्टिरिति सा मता ।। ४३॥ या इनौ ऊध्र्वमुखी पीताकृती रेखा, सा विनष्टिर्नाम । तया विश्वविनाशी स्यात् पुरुषः । विश्वविनाशेन सह वर्तमानः स्यात् । विषं १. ‘सम्बद्ध प' क. ङ. ध पाठः. १९८ सख्यास्ये स्कान्दशारीरके नाम आत्मार्जितद्रव्यजातमुच्यते । स्यादेतत् । किमत्रार्जितस्यार्जितस्य विनाश उच्यते, अथवा आर्जनव्यापारानन्तरं तत्रापि क्रमेणाक्रमेण वा । न तावदाद्यः। आर्जितस्यार्जितस्य विनाश इत्युक्ते विरोधात् । एकस्या र्जितस्य विनाशहेतुर्यत्कर्म तस्मिन् सत्युत्तरार्जनप्रवृत्तेरसम्भवात् । प्रति अन्धकसद्भावे कार्यस्यानुत्पत्तेः । नापि द्वितीयः । आर्जनसमसमय एव यो विनाशाभावहेतुस्तस्योत्तरकालेऽपि सम्भवेन क्रमेणाक्रमेण वा विना- श्रस्यानुपपत्तेः इति । नैतत् सारम् । उभयथापि विनाशसम्भवात् । कर्म वैौचित्यात् । किञ्च यावत् प्रकारजातं सम्भाव्यते आर्जने विनाशे च तावत् प्रकारजातं तद्धेतुकर्मण्यपि विद्यते वैचित्र्यात् । तच्च सुर नरतिर्यगादिसुखदुःखवैौचिश्यदर्शनात् सुखसंवेद्यमिति नास्ति दोषः ॥४३॥ हनौ स्यात् पिटको यर्हि नित्यसिद्धतया तया । दीर्घरोगस्तु कमलानियपात्रतया तथा ।। ४४ ।। वैरिभङ्गो नित्यभोगी न स्यादपि चिरादयम् । योषितां रसवैरूप्या दिति बी प्रमा हनौ ॥ ४९ ॥ इतुप्रदेशे नित्यसिद्धतया नित्यतया यर्हि यदि कश्चित् पिटको भवति गङः भवेत् , तदा दीर्घरोगी स्यात् । यदि यथाकथञ्चित् कश्चिद् रोगो भवेत् तदा स दीर्घकालं नोच्छघेत । किञ्च (कियत् ) तद्दीर्घत्वमिति चेद्, यावत् फलान्तरसिद्धिस्तावदिति ब्रूमः । अनेन फलान्तरसिद्धिपर्य न्तत्वं दर्धित्वमित्यर्थ उक्तो भवति किञ्च कमलानित्यपात्रता तथा स्यात्। कमलाया नित्यपात्रं, पात्रनित्यत्वं नाम फलान्तरसिद्धिपर्यन्तत्वमत्रापि द्रष्ट व्यम् । फलान्तरं च योषिद्भोगकृत्वम् । तत्रापि नित्यत्वं द्रष्टव्यम् । कमला नित्यपात्रतयेति तृतीया सहायें । नित्यसिद्धतयति प्रकृत्या तृतीया । अयं वैरिभङ्गश्च चिरात्रं स्यात् । अस्य तु न भावरूपफलत्वम् । तेन कमला पात्रत्वस्यानन्तरं योषिलोगकृत्वं फलवेनेक्तम् । वैरिभङ्गश्च वैरिणां भङ्गः न वैरिभिरस्य भक्तः । एतदुक्तं भवति-इनुगतः पिटको यावज्जन्मसिद्ध १. ‘नसमय' घ. पाठः एचमोऽध्यायः । १९ कस्याचिद् भवेच्चेत्, तर्हि स नित्यरोगी स्यात् । रोगो वियच्चेत् श्रमान् भवेत्। तत्र विशेषः-- स्वयं प्रवृतिं विना दैववशादेव प्रमत्ता, वैरिद्रोहश्च सर्वदा वर्तेत । श्रीमत्ताया अपि यद्यनियत नित्यं श्रीभोगकृत् स्यात् । तथा च क्रमेणैतत् सर्वं फलजातं स्यात् । तस्यास्ति ? स्य) सर्वस्य फळजातस्य पिटकदीने इदयपरिस्फूर्तेर्मही बहुतरा फलप्रमा स्यादिति ॥ ४४, ४५॥ कृष्णिमा यदि तत्र स्याद् विच्छेदः सन्ततर्भवेत् । श्रियो वा विच्युतिः साक्षात् स्वसुतान्तिकविक्षयः ॥ ४६ ॥ अयमर्थः- तत्र हनौ यदि कृष्णिमा स्यात् कृष्णवर्णः स्यादित्यर्थे. तर्हि सन्ततेर्विच्छेदो भवेत् । किचश्रियो विच्युतिश्च । श्रियः लक्ष्म्याः सकाशादस्य विच्युतिः विधैः । तकटाक्षपाताभावेन विभूतिविभङ्गः स्यादित्यर्थः । किञ्च, स्वसुतान्तिके विध्यश्च । आत्मनः सुताया अन्तिक इति व्याख्येयं न सुतस्येति ॥ ४६ ॥ तद्धस्तात् पुनर्यस्य प्रोन्नतिर्वहुवर्तनी । महिला नाम तद्धेतोधृतिमाप्नोति विस्तृताम् ॥४७॥ यस्य पुनस्तदधस्तात् तस्य हनुप्रदेशस्य अधस्तादधःप्रदेश इत्यर्थः, बहुवर्तनी बहुमारीं प्रोन्नतिर्दश्यते, तस्य विस्तृता पुत्रपोत्रभार्यादिमरणस हिता, सृतिः स्यात् । एतदुक्तं भवति – हनुप्रदेशदधस्तादु या महिला नाम प्रोन्नतिर्दश्यते कुहचित् पुण्यवति बहुपापे पुरुषे त्रीशरीरे वा तस्य प्रथमं पुण्यफलत् िपुत्रपौत्रभायादिलक्षणादनुनादनुभूयमानाचव्यवधनेन तत्सर्वविनाशः प्रोन्मिषतीति ॥ ४७ ॥ गडुः कपोलसंलग्न धवलाकृतिराजिता । धृतिमेव स्वपुत्राणां स्वधनस्यापि सूत्रयेत् ॥ ४८ ॥ अस्यार्यः- या कपोलतलयोर्गङ पिटकापरपर्याया येषां केषाञ्चिद वमतमतीनां स्त्रीपुरुषाणां दृश्यते सा धृतिं स्वपुत्राणां चयेत् , स्वधनस्यापि । अत्र श्रुतिशब्दो यद्यपि न धननाशे साक्षाद् वर्तते, तथापि प्राणिनाशे यो नाशो विशेषणतयानुवर्ततेऽस्य सर्वत्रानुगमोऽस्त्येवेत न किञ्चित् । अत्र षषुळाकारत्वेन विशेषणेनान्यस्मात् कृष्णधाम्नः पिटकाविशेषो १५० सव्याल्ये स्कान्दशारीरके जायेतेति । ततश्च भस्करादीनां ये तालुमूले पिटकाः कृष्णघामानः सम्भाव्यन्ते, श्यन्ते च सुकभागे ततोऽपि व्यावृत्तिसिद्धिः। अब्जितेति कपोलतलेन स्पष्टमस्सष्टं वा यथा संसक्ता भवति तथा दृश्यमानेत्यर्थः॥ ४८ ॥ अत्रैव कश्चिद् गहुः , कल्माषवणः केषाञ्चिदस्ति । वल्लक्षणं फलं च नाम्ना सह कृपयति गङकल्माषवर्णघ्नीरोमा स्यात् प्रशस्यते । स्त्रीणां विरागहेतुश्च सुवृष्युत्पादकश्च सः ।। ४९॥ अत्र व्युत्पादक इति पाठे सुव्युत्पादकः स इति पठितव्यम् । यदि कपोलतल एव कल्माषवर्णः गडुः स्यात् स नरोमा । पूर्वोक्तायास्तु गवरतो विशेषः। नाम च कल्माषवर्ण इति । फलं प्रशस्यत इति । फला न्तरं – त्रीणां विरागहेतुरिति । हेतुशब्देन कर्मतोक्ता । कर्मणो हि हेतुत्वं प्रसिद्धम् । अत एव हि कारकत्वम् । सुव्युत्पादक इति । सुवृत्तिशब्देन मुह्यचिहेतुः पुत्र उच्यते । सुवृत्तिरिति शोभना वृत्तिः समाचार इति यावत् । तेन हि धर्माख्येन पुत्र उत्पद्यते । अतः सुवृत्तिशब्देन पुत्र उप्यते । तसु ! दु त्पादक इति फलद्वयम् । आडं तु फलं व्यापि, फलद्वयं तु काचित् स्थिरमस्थिरं च दृश्यते ।। ४९ ॥ अत्रैव रेखाः काश्चन दृश्यन्ते, तासां लक्षणं नाम्ना फलं च कथयति । तत्र कचि नमस्रकोलयोरुभयत्र व्याप्य तिष्ठन्ती दृश्यते, तलक्षणनामफलानि कथयति नासाकपोलयोर्या तु संस्कृतिद्वंश्यते नृणाम् । रेखा तया जगत् सर्वं शठभागे प्रतिष्ठति ॥ ५० ॥ अस्यार्थः-- या नासाकपोलयोरुभयत्र, ते सम्बध्येत्यर्थः , कपोल नासे व्याप्य या रेखा दृश्यते केषाञ्चित्, तेषां संस्कृतिसंज्ञया तया सर्वमेव गच्छष्ठभागे भवेत् । एतदुकं भवति– कचित् कपोलनासे व्याप्य तिष्ठन्ती संस्कृतिर्नाम रेखा सम्भवति । तया तेषां सर्वमपि जगच्छत्रुत्वे सूच्येत । तत्र कपोलतलयोर्नासापुटद्वहिर्भागे च रक्तबिन्द्वाकाराणि चिह्नानि निहंतुकानि सहेतुकानि वा स्युः । तत्रैषा रेखा उक्तफलायोक्तलक्षणा ससुलुसतीति ॥ ५० ॥ अत्रैव नयनोन्मुश्ती काचन रेखा ससुत्रसति, तां लक्षयत संज्ञानाम फलकथनपूर्वकं— १. वै श’ इ, ‘पा. – २. ‘वै' ङ. , पाठः पञ्चमोऽध्यायः ।। १५१ या चक्षुरुन्मुखी विद्यां कपालस्था प्रयच्छति । ललिता थािदिता साक्षाच्छूियमायुश्च वर्धयेत् ॥ २१ ॥ या पुनः कपोलस्या रेखा, सा विद्यां प्रयच्छति । कीदृशीति । चक्षुरुन्मुखी चक्षुः प्रति शिर उद्धृत्य गच्छन्तीव भासमाना । नाम्ना च ललितेति विदिता विज्ञाता । कि, श्रियमायुश्च वर्धयेत् इयमायुधश्रियो Qद्धिमपि सूचयति , न केवलं विद्यां प्रयच्छति । एतदुक्तं भवति- एखाद्या रेखा पूर्वमविद्यमानां विद्यां प्रयच्छति भाविनीं सूचयति, आयुः श्रियं च पूर्वसद्धे अपि वर्धयति, तयोर्भविवर्धनं सूचयतीति फलनामलक्षणकथनं सिद्धम् ॥ ५१ क.चित् पुनर्नासापुटादारभ्य नयनार ' च्छदे। तां संज्ञफलकथनपूर्वकं लक्षयति या पुनर्नासिकारन्ध्रादारभ्य नेत्रयोः । अन्तं गच्छति कल्य तां विदुस्तत्फलामपि ॥ ५२ ॥ या पुनर्नासिकारन्ध्रद्वारादारभ्य नेत्रयोरन्यतरस्यान्तं गच्छति, नासिकारंन्भ्रद्वारशब्देन नासिकाँरन्ध्रसन्निधिरुच्यते, तस्मादेकस्मादारभ्यैकं नयनान्तमुभयस्मादुभयं वा गच्छति, तां कल्याणीं विदुः । तत्फलां च तत् कल्याणं फटं यस्याः सा तथोक्ता, तादृशीं च विदुः। अयं भावः यदि नासिकापुटयोरेकस्मादारम्यैकं नयनान्तं काचिद् रेखा गच्छति, उभयस्मादुभयं वा रेखाइ, तर्हि तयो रेखयोस्तस्याश्च रेखायाः कल्या- णीति नाम । ततः पुरुषस्य स्त्रिया वा कल्यणमेव च फलमिति ॥५२॥ या पुनस्तस्मादेष नासाबूद्यादारभ्य कर्णनूलद्रवै गच्छति, तत्फी छक्षणं च कुथ यति संज्ञां च - या नसालमारभ्य कर्णौ तु गच्छति । कर्णिकेति प्रसिद्धा सा श्रियमायुश्च सूचयेत् ॥१३ ॥ या पुनर्गीसामूलं कर्णं च व्याप्यांविच्छेदेन तिष्ठति खा कर्णिकेति शत्रप्रसिद्धा । सा पूर्व श्रियं स्चयेत् पश्चदायुश्च । इदं तात्पर्य कर्णिकाख्या रेखा आयुःपूर्वभागभाविनीं श्रियं सूचयेत् , उत्तरकाळभावि १. ६. २. भति । आयुः' ख. पाठः १. 'कास ’ झ पाठः . ४. ‘द्वारदाद ' ऊ. प. . १५२ सख्यास्ये कान्यशारीरके चायुः । तदा न धेनूशतोऽप्यनुवर्तते । अनेन आयुः श्रीवेति - फछ इयमेककालमिति कृत्वा केषाञ्चित् व्याभिचारकयनमनवकाशम् ॥ ५३ ॥ या पुनश्चिबुकस्थलादरभ्यानेत्रं वर्तते रेख, त पूर्वप्रकारेण लक्षयति या पुनश्चिबुकं नेत्रसन्धि चापि व्यवस्थिता। व्याप्यैव सा व्याप्यवृत्तिः प्रसिद्धिः फलमीर्यते ॥५४॥ अस्यार्थः – या चिवुकनेत्रयोरन्तरा सन्धिद्वयं च व्याप्य तिष्ठति व्याप्यैव च तिष्ठति, सा व्याप्यवृत्तिर्नाम । सा स्वधर्मिभूतस्य पुरुषस प्रसिद्धिं सूचयेत् । फलान्तरमाह – ईर्यत इति । ईर्यते प्रेर्यत इत्यर्थः । इदमत्र तात्पर्यम्--अनया सम्पन्नस्य पुरुषस्य प्रसिद्धिरतीव स्यात् । न केवलं सैव, किन्तु तदैव कस्यचित् प्रेष्यता च स्यात् । न च प्रेष्यता गुरुप्रेष्यता-येनादोषः स्यात् , अपितु राजादिनेष्यतैव । यदि वा निकृष्ट प्रेष्यता । तेन प्रशस्तिमूलबहुगुणवत्व, प्रेष्यतामूलबहुदोषवत्वं चोभयमेकदैव स्यादिति ॥ ५४ ॥ शिप्रगताः परुषाश्च रेखाः सवास्तथा वृतिः स्यात् तु। लवणादिलेयनिष्ठाः क्रूराः स्वरूपाकृतिप्रधानास्ते ॥५५॥ याः पुनः शिप्रगताः, शिनं नाम नासाधोभागैः तत्रस्थाःपरुषाः स्पर्धे सति, रेखाः स्युः सर्वाः । यद्येवं तथा सति अचिरान्मृतिः स्यात् पुरुषस्य । तुरवधारणे । एवं क्षीणाम् । पुरुषाणां बेत् फलविशेषमाह लवणादिलेह्मनिष्ठा इत्यादिना । लवणग्रहणेनाम्लतत्परता लक्ष्यते । तदनेन यद्यम्लं लेद्यवस्तु मस्त्वादि तन्निष्ठा इत्युक्तं भवति । किञ्च कूराश्च ते भवन्ति । किञ्च स्वल्पाकृतिप्रधानाश्च भवन्ति । स्वयैव सुतरामल्पैव आकृ तिस्तेषां, सैव प्रधानं तेषां नान्या वियाद्य भाववृत्तयः । तेन स्वल्पाकृति- प्रधाना इत्युक्तम् । स्वल्पा आकृतिः प्रधानं येषामिति विग्रहः । इदमत्र तं-स्त्रीणां पुरुषाणां च शिप्रस्था रेखाः कचित् कचिद्यन्ते । ताश्च परुद्भः श्लक्ष्याश्च परुषश्लक्ष्णाश्च । तत्र परुषाश्चेत्, तत्रापि क्षीणां चेदाचं फ़लम् । पुरुषाणां चेदवशिष्टं फलजातमिति । तासां न रेखाणां परुषा इति नामेति द्रष्टव्यं परुषशब्दस्य विशेषेणसमर्पकत्वेऽपि ॥ ५५ ॥ १. ‘अस्थः, त' क. पाठः. २. ‘षडक्ष्णाश्च । तत्र, ३. 'षष्ठ' च पाठः• पञ्चमोऽध्यायः । १५३ इदानीं श्लक्ष्णानां रेखाणां तद्गतानामपि लक्षणमाह लक्ष्णश्च रमणीयाख्याः कामिन्यः स्युः स्त्रियस्तथा । पुरुषाश्चेद् युतास्ताभिः कामिनः स्युर्न संशयः ॥ ५६ ॥ इक्ष्णाश्चेत् ता रेखाः, तत्रापि स्त्रीणां चेत् , ताः कामिन्यः स्युः, रमणीयाख्याभिस्ताभी रेखाभिः । कामिन्य इत्यनेन कामभोगरत्या विशि श्रुतादिरुच्येते कामिन इत्यनेनापि । उभयग्रहणेन जायापतित्वयोगे औषु रुषयोरुभयोरपि एतळझणवत्वे परस्परास्थाबन्धः चितः । पुरुषाश्चेत् ताभिर्युताः कामिनः स्युः । अस्य लक्षणस्योभयत्रैकत्वाय पुरुषगतत्वेऽपि रमणीयाख्यत्वं द्रष्टव्यं रेखणाम् । न संशय इत्यनेन तद् द्रढयति ॥ ५६ ॥ तत्र नासानुस्खा यास्तु द्वित्रा रेखाः समुझताः । तास्तु धन्या इति प्रोक्ताः फलमासां धनोद्भवः ॥५७॥ याः पुनर्नासासुखाः, नासायां मुखानि यासां तास्तथोक्ताः । द्वित्राय द्वित्रिसह्या रेखाः समुद्रतास्ता धन्या इति प्रोक्ताः । धन्या इति संज्ञां प्रत्येकं विधीयमानां सर्वजनहद्येषु स्मारयन्त्यो धनलाभसमुद्भवहेतुभूता स्तन्मात्रहेतुभूतामेत्यर्थः ॥५७॥ किया, अत्र वर्णविशेषसंस्पृष्टाः समुन्नतभागाश्च विद्यन्ते । तत्फलादि कथयति मध्ये शिप्रस्य चेत् साक्षाचुन्नतिर्यचलाकृतिः। विशिष्टमर्थजातं सा प्रयच्छति चुने जाने ॥५८ ॥ यदि शिप्रवेशे मध्यस्याने घलाकृतिः काचित् समुन्नतिर्भवेत्। तत्र धवळाकृतिरिति नाम च विशेषेणं च । फलमर्यसमुद्भवः ॥ ५८॥ तत्रैव भागयोर्यदि समुन्नतौ भागौ सम्भवतस्तयोर्बक्षणादि दर्शयति - पार्श्वयोर्यदि तौ भागौ तादृशौ मधुरस्फुटौ। स्यातां चेद् दीर्घनिद्रा स्यान्मूत्रितं च भवेन्निशि ॥१९॥ तत्रैव शिप्रदेणे या समुन्नतिर्मध्यगतोक्ता, तत्पार्श्वयोर्यदि चेत् तौ भागौ तादृशं समुन्नतौ सम्भवतस्तर्हि तौ नामतो मधुरस्फुटौ । मधुरो दक्षिणभागः। स्फुटो वामभागः । तयोर्दक्षिणस्य दीर्घनिद्रा फाळ । दीर्घ १. विष्ट ख. पाठ. २. 'तिः संभवे' क. ख. घ. . ३. 'र्षे च' क. ङ. पाठः १५४ सच्चे स्कान्दशारीरके निद्रा दीर्घनिद्रा, न श्रुतिः । निद्राया दीर्घत्वं नाम ताडनेऽप अप्रषोध कारित्वम् । वामस्य निशि सूत्रितं फलम् । निशि स्वापे सूत्रितम् । अज्ञात्वा निजकर्तव्यं यदृच्छयैव मूत्रणादि भवतीति ॥ ५९ ॥ उत्तरोष्ठगता या तु समुन्नतिरुदाहृता । तस्याः संज्ञा मलिटेति फलं वदनगन्धित ॥ ६० ॥ अस्यार्थः- उत्तरोष्ठगता काचित् समुन्नतिः स्याचेत् , या उदा इत ऊर्वमातेव भाति, वदनकुहरादुदानीते व भातीत्यर्थः, तस्याः संज्ञा मलिष्ठेति सुगमम् । फलमाह – वदनगन्धितेति । गन्धिता वदनस्य गन्धयुक्ता, दुर्गन्धितेति यावत् ॥ १० ॥ अधरोष्ठगता या तु समुन्नतिरुदीक्ष्यते । मेठेति नाम तस्यास्तु फलं कृमिविहिंसनम् ॥ ६१ ॥ या पुनरधरोष्ठगता समुन्नतिः उदीक्ष्यते । अनेनैतदुक्तम् – भोष्ठ स्फुधा तचादाम्यं प्रायेण भजमानापि समुन्नतिर्निरीक्षितव्येति । तस्याः प्रेष्ठेति नाम । फलं कृमिविहिंसनं - कृमिभिः प्राणिभिर्विहिंसनं विगूढतया हिंसनम् । एतदुक्तं भवति –यस्य श्रेष्ठा नाम समुन्नतिस्तं तां वा तत्र तत्र गूढतया स्थित्वा कृमयो विहिंसति । कृमिशब्देन च सर्पव्यतिरिक्त स्तादृशः सर्वैः प्राणिसमूहेऽभिधेयः ॥ ६१ ॥ यदि कपोलखुिकखन्निधौ समुन्नतिस्तां लक्षयति – चिवुकस्य कपोलस्य सन्धि काचिद् ध्रुखाकृतिः । समुतिरलंकुर्यात् फलमायुःक्षथस्तद् ॥ ६२॥ यदि कपोलचिवुकसन्निधौ काचित् समुन्नतिः सन्धिबन्ध नाकारे ससुव्रता स्यात्, तर्हि सा धृवाकृतिर्नाम । तस्याः फलं तदा आयुःक्षयः । एतदुक्तं भवति - धृवाकृतिः समुन्नतिर्यस्य खलु भवति, अनित्यत्वादियं यदा च भवति तदा अखन्दिग्धैवास्य मृतिर्वाच्येति भागद्वयेऽपि समानेय मिति द्रष्टव्यम् ॥ ६२ ॥ भाविनी यस्य संसिद्धिः स्फुरन्ती तस्य कर्णयोः। मूलतः प्रादुरुद्भूता रेखा चाव्यथधानतः ॥६३ ॥ १. 'तिः समुद्वीक्ष्यते सम्यशुद्धीयते । म ' क , अ, ड. पाठ पञ्चमोऽध्यायः १५५ एषोऽर्थः यस्य भाविनी संसिद्धिः सम्यग्भूतस्य फलस्य सिद्धिः मुक्तिरिति यावत् , तस्य कणेयनूलतः समुद्धता स्फुरन्ती सम्भवत् अत्रापि समुन्नतिरिति द्रष्टव्यम् । किञ्च लक्षणान्तरमप्यस्तीत्याह चाव्यवधानत इति । अस्याः समुतेरव्यवधाः नतां रखा च तस्य सम्भ विष्यति, यस्य भाविन संसिद्धिरित्य र्थः । एतदुक्तं भवति - फलानि विविधानि । तेषु दृष्टस्य न सम्यक्त्वं तावद् दर्शनेनैवानित्यताया इढत्वात् । दर्शनं हि करणजन्यं नित्यत्वं व्याप्नोति खस्य विषयस्य च । अतो दर्शनाद् दृष्टफलस्य सम्यक्त्वं नास्तीत्यवगम्यते स्वर्गस्यापि न सम्यक्वं, जन्यत्वेनानित्यत्वात् उपचयापचयादि धर्म वत्वेन च । यद्यपि स्वर्गस्य निरतिशयप्रीतिस्वेन उपचयादिधर्मवत्वं नास्ति, तथापि तदेवासिद्धम् । कर्मसाध्यत्वे, कर्मण उपचयापचयादिधर्मवत्वात् तत्साध्यस्यापि तथाप्रसङ्गात् । ननु मूर्तद्रव्यस्यैवोपचयापचयादिधर्मवत्वं इष्टं लोके । सत्यम् । तथाप्युपचयापचयादिशब्देन तारतम्यभेदा एवोच्यन्त इति न किञ्चिदेतत् । तस्मात् सम्यग्भूतफलत्वं मुक्ते पारिराशिष्यते । नतु तस्या अपि साध्यत्वादनित्यत्वेन न सम्यक्त्वम् । न । साध्यत्वस्यैवासिद्धेः न च कर्मणा ज्ञानेन वोभाभ्यां वा साध्यो मोक्ष इति वाच्यम् । कर्मणोऽनि त्यत्वादिलक्षणस्यान्यत्र विनियुक्तत्वात् । किञ्च नित्यमुक्तस्यात्मनः अमुक्तो ऽहमिति भ्रमनिवृत्तिरेव चात्र मोक्षः । अतो मोक्षः साध्य इव, न साध्यः अतो न कर्मणा साध्यत्वम् । नापि ज्ञानेन, ज्ञानस्य साधकत्वाभावात्, बोधकत्वस्यैव भावात् । बोधकत्वेन च न किञ्चित् साध्यं स्यात् । किन्तु किञ्चिन्निवृत्तमेव स्यात् । अतो न ज्ञानेन साध्यो मोक्षः । नाप्युभाभ्याम्, तदनु (स्था ? स्था)नात् । वस्मान्नोपवर्गः साध्य इत्यनित्यत्वाभावेन सम्यक्त्वासेद्धिरिति ॥ ६३ इति छान्दशारौरके पञ्चमोऽध्यायः १. दिया न्न घ, युः, अथ षष्ठोऽध्यायः । एवं तावन्मुखगतानां रेखाणां निम्नोन्नतभागानां च लक्षणानि सह संज्ञाफलाभ्यां कथितानि । अधुना तदन्तर्गतानां रेखानिम्नभागादीनां लक्षणादि दर्शयत्युतरेण या जिह्वामूलमारभ्य तदन्तं परिवर्तते नाडीसंज्ञा तया विद्वान् शास्त्राणां शस्यते तथा ॥ १ ॥ या जिहालमारभ्य जिह्वाया नाळादेवारभ्य उत्थाय तस्या अन्तं यावत् परिवर्तते पारिन्यूना गच्छति, तया तद्वान् पुरुषो विद्वान् जायते । नच विद्वच्छब्दो रूढः किन्तु यौगिक इत्याह - शास्त्राणामिति । बहुवच नेन नासवकशास्त्रवेदी, अपि तु बहूनि शास्त्राणि विजानातीति दर्शयति । किय छस्यते चासौ पुरुषः । यथैषा योषितां स्यात्, तदा तासामुक्तलक्षण मर्तुसम्बन्ध इत्यवगन्तव्यम् । नाडीति चास्या नामेति पृथग् योजना ॥ १॥ पार्श्वयोर्यदि तस्याश्चेद् रेखाद्वयमुदीक्ष्यते । अभिनेति तु तत् प्रोक्तं वर्णसङ्कर इष्यते ॥ २ ॥ अस्यार्थः- तस्याः पार्श्वयोर्यदि चेद् , रेखाद्वयमुदीक्ष्यते, तत् तर्हि अमिन्वेति प्रोक्तम् । वर्णसङ्करः फलम् ॥ २॥ शाखासहस्त्रं यदि चेत् तस्याः स्याद् बहुविस्तरम्। बहुभाषी ततः स स्यात् पुरुषः स्त्री बहुप्रजा ॥ ३ ॥ यदि तस्या एव रेखायाः शाखासहत्रं स्यात्, तर्हि बहुविस्तरं नाम । अत्र विस्तरशब्दो यद्यपि शब्दप्रपञ्चवचनः, तथापि अर्थविस्तारमेव वक्ति । तेन यौगिकमेतदाम घटते । सहस्रशब्दश्च बहुत्वमात्रवचनः सह स्राधिकमपि सकणविशेषं वक्ति । तत्फलं पुरुषस्य षहुभाषिता । स्त्रीणां तु बहुश्रजत्वम् । यद्यप्यत्र पृथक् फर्मुक्तं, तथाप्युभयत्रोभयमवगन्तव्यमिति रहस्यम् । किञ्च तहैिं फलमेदकथनस्य प्रयोजनम् । उच्यते । रहस्या न्तरमप्यत्रास्ति । प्रजाशब्देन प्रजनयत्यनेनेति स्युपया ययोन्यन्त इंदशाङ्गुरं गत्वा चतुरङ्गुलं वा गत्वा अङ्गुल्या स्पर्शनयं रेतोविसर्गद्वारतया 4. ‘ख’ ख. ४:. षष्ठोऽध्यायः } १५७ लितं बीजभूतं रक्तवर्ण च, तदुच्यते । तत्र कथं बहुत्वमिति चेदुच्यते । बहुत्वं नाम पृथुत्वम् । तथाच पृथुत्वेनोत्पादनंव्यापारेऽपि सुरताख्ये तद्वैर्तिनीनां स्त्रीणां भोगपारवश्यात् क्षिप्रं क्षिप्रमेव रति (वच्छ ? वि छि )त्तिः क्षित्रं क्षिप्रमेव रत्यारम्भश्च । तत्रापि पृथुलिङ्गपुरुषसम्बन्धे विशेषतस्तथा स्यात् । लिङ्गविघट्टनेन हि तस्य योन्यन्तर्गतुवस्तुनश्चलने सति समधिगता परमनिर्छतिरिति स्त्रीणां मनसि कोऽयं विकारः प्रोज्नृम्भमाणः पुरुषान् सुखयति । स एव हि लोके स्त्रीणां सौ- भाग्यमित्युच्यते बहिः कमनीयताकारेण परिणममानः । किच, तंत्र्यु त्वाभावे पुरुषाणां लिङ्गविघट्टनासत्वेन विकारो नोज्नृम्भते । अतः स्व निधृतिमात्रमेव फलिष्यति । न त्रीनिधृतिसाहित्याभावेन परमा निधृतिः । उभयनिर्युतिसाहित्ये द्युभयोर्मनसि परमा निधृतिः प्रोज्नृम्भते । अतस्त यूथुत्वाभावे दौर्भाग्यमभ्यस्यते स्त्रीणां पुरुवैः । अतस्तत्पृथुत्वमावश्यकं बीजगतं, नरी जगत() पृथुत्वेन पुरुषाणां स्त्रीणां च भोगसुखसम्भवात् । ततः सौभाग्यं तासां चेत् तर्हि पुरुषाणां तत् कुत इति विवक्षितव्यमिति चेदत्र ब्रूमः । तत्रापि लिङ्गगतं गुणसाकल्यमिति । किं तदिति चेद् ब्रूमः । बीजपात्रं तावन्मूलाधारादधःस्थितं लिङ्गाधारतया स्थितं च उपयुक्तसर्वरस ख़ारसम्भारभारपात्रं सम्भाव्यम् । पुनरुष्णः लिटो शीरः स्विन्नो विक्लेद विशर्णिः प्रस्वेदनः प्रतिक्षणश्रोज्नृम्भणविक्लित्रः प्रतिक्षणविच्छेदनविच्छिन्नश्च पुरुषकेतु मे (९) सम्भाव्यते । पार्रवं चापेक्ष्यते । तत्र विशेषोऽस्ति । चतुर्धा योषितश्चतुर्धा पुरुषाश्च । कल्याण्यः कमनीयाः प्रस्वेदना वार्ति. क्यश्च । पुरुषाश्च गन्धका लोलटाः परुषा धवलाङ्गश्च । तुत्र कल्याणीनां मांसलोऽपरोमा, पृथुर्बहुविस्तारभाक् , दीर्घविस्तृतयोनिर्वबग्नसनख भावस्तद्वामकरतलपरिमितसुषिरो ऋक्षणभागः । तासां तेनानेन.लक्षण भागेन योन्याख्येन यथावत् संयोगयोग्यो गन्धकाख्यानां पुरुषाणां पुरुषध्वजः । याः पुनः कमनीयाख्याः स्त्रियो जानुलम्बिकेशपाशःलध्य , शीदीर्घस्वपपृथ्वगुलिमनोहरा रक्तोन्नतनखशोभाः पृथुशुकाः नरोिम जाः, तद्वामेतरस्वल्पदण्डाःअदृश्यमानास्थिबन्धास्ताशतत्सन्धिबन्धाः . ‘ना' ख, क. पाठः२. ‘वृत्तीनां' ख., ‘यकीनां' ड. पाठः. ३. ‘पि कोऽपि वि' ख. क. , ‘पि कोपितो वि' ध. पाठ . ४. ‘हि त्रीणां लकैः चौ', ५. ‘तद्धरषु' थ. पाठ्: २. ‘की’ क. पाठ । १५८ सव्याख्यै स्कान्दशारीरके नित्यमुकुलायमानकुन्तलावलीमण्डैिताननाः दीर्घबाहुपाशाःतदङ्गुलीषु स्पर्श सुखमुद्भावयत्सु भूयो भूयस्तनिम्नानुभूयमानया स्त्रिग्धतया समं परिरम्भं बाहुपाशसमुछसपुलकमुकुलतया पुरुषमनोविकारमनभ्यस्तानुभवत्वेऽप्युपाः दयन्यःकुमारभावेऽपि प्रोद्भासमानस्तनमुकुलाः विशेषतो सुखबाहुमूल स्तनकरतलजघनपृष्ठांसोरुजङ्घापादतलेषु अट्ठीषु चैं पाणिपादयोः स्निग्धा- ङ्घः, सुखिग्धकृष्णमनोहरतरदृष्टिपाताःनित्यस्मेराधरदेशाश्च । तासां स्ववद नकुहरविवरसमानः स्निग्धमांसलमसृणः, खचितस्त्रिग्धरोमप्रचुरः, प्रस्निग्ध स्पर्शःप्रस्वेदनश्च, विस्तारभूमागःसमुन्नतो, नाभिदेशमारभ्य प्रज्वद्धित निजोपान्तः, कनकवर्णा जघनदेशः । तासां लोलटैः पुरुपैरालिङ्गनादौ रत्युपचारै योग्यता । तद्विनेन च सुरतसमये समस्तगुणभाजनतया परम परमा निधृतिश्च भवेत् । तासां तेषां च संयोगे यथाबुद्धिव्यवस्थं यथेच्छं च रतिविच्छेदः । प्रस्वेदनाः पुनरनवरतप्रस्वेदयुक्ताः सर्वाङ्गषुविशेषतश्च योनिदेशे, बाह्याभ्यन्तरयोर्भागयोषीहुमूलयोरूरुमूलयोर्नासाधोदेशे, किं- बहुना ललाटादन्यत्र सर्वत्र पुरुषसम्बन्धमात्रावस्थायां विशेषतश्च रत्यव- स्थायां प्रस्वेदनाः प्रस्विन्नशरीराः । तासां परुवैः पुत्रैः सम्बन्धयोग्यता । तथा सति च तासामुक्तदोषनिराकरणमपि यथाकथञ्चित् स्यात् । सर्वथा तैरेव तासां सम्बन्धः । अन्यथा तासां कदाचिदपि न परिपूर्तिः स्यादिति तैः सम्बन्धोऽवश्यकर्तव्यः । वार्तिकीनां पुनः सर्वप्रवृत्तिशीलँनां, निरन्तरं पापप्रवृत्तियुक्तानां च प्रतिपुरुषचउबुद्धीनां, कुत्रापे रतिमलभमानानामप रिपूरणवशात् सर्वदों दग्धदन्दह्यमानहृदयानां, योनिदेशे प्रस्विन्नगात्र- यष्टीनांसर्वदा संक्षुषमनोवृत्तीनां, समरसिकजनप्रद्वेषिणीनां नाभिदेशा दारभ्यीजधनं निन्नशरीरस्थितीनां, सुमनोहरसुन्दरवर्णविशेषाभिव्यञ्जकशरी रविनिवेश्रयुक्तानां, धवलाद्धेरेव पुरुवैः सम्बन्धयोग्यता । तदैव तासां सम्भो गपरिपूरणात् । यद्येवं, तर्हि ते पुरुषाः कीदृशाः । श्रुमः। ये सुरभिद्रव्यवस्तु लम्पटमनसःस्वच्छकान्तयो, मांसलगात्राः, पृथुदीर्धगात्राश्च स्फुरितसुखदो मॅला, अल्परोमयुक्ताः, दर्शनश्रवणस्सर्शनादिसमुदीयमानसन्ततसमाद्रीकृतं १. 'वि' ख. विज' थ. पाठः. २. ‘म्भवा बा', ३. ‘पपाद' क. पाठः ५ याख. पाठः. ५. ‘र' ख. पाठः , ६. ‘लनाव नि' ङ. पाठः , २. ‘था, 4, ‘भ्य चघनान्तनि' क. पाठः ९. 'तनिजलि' ख. पाठः षष्ठोऽध्यायः । १५९ लिङ्गावृतयः प्रायशः सर्शनादौ सर्वस्त्रीणां समार्दीकृतनिजळिङ्गसन्निधिपद देशाश्च, ते गन्धकाः । ये पुनः सुविशदनखदन्तपाणिपादः प्रथिततराः परिवृत्तनेत्रेचाराः । चिरपरिचयलब्धचारुरगाः कथितकथामधुराश्च वोलटास्ते ॥ ये पुनः स्वर्गेऽपि निःस्पृहाः खरस्सीवस्तुन्यपि निःस्पृहाः, रमणी- यासु भीष्वप्यविरताः, स्वदारनिःस्पृहाय, सर्वास्वपि कापिनीषु सक्तास्त दनभिमताः, खरनीरागविषयास्तास्वसक्ताः, पृथुजःशुष्कगात्राः पृथुछ नयनाः, पृथुरोमभाजः स्वल्पळलाटा, जर्जरायमाणकर्णमूलास्ते परुषाः । ये पुनः शुभदर्शनाः, अन्तर्नरसाः मळिनगात्रनिःस्पृहःस्वच्छगात्रमधुर कंपुरुडरागाःमधुरवचनाः, निर्देशः , खानविमुखास्ते धवलाङ्गाः पुरुषाः । एतासां योषितामेतैः पुरुवैः सम्बन्धो गुणगणपूर्णता नाम । एताभिश्च स्त्रीभिर्यथायोगं सम्बन्धः । पुरुषाणामपि गुणसाकल्यं, यलिङ्गगतं गुण साकल्यमित्युक्तम् । तथाच प्रजनयत्यनेनेति व्युत्पत्या पुरुषठिङ्गमपि प्रजाशब्दोक्तम् । तत्र बहुशब्देन गुणसाकल्यमेवोक्तम् । सीपक्षे गुणसा कल्यं पृथुत्वं च । पुरुषपक्षे पृथुत्वं नात्यन्तमपेक्षितम् । किञ्च, कसा ञ्चित् स्त्रीणामन्तर्दन्दह्यमानमाराननांबहुलकृमिकण्डूयमानयोनिभा- गानांतदन्तरुदीपितकामकण्डूतीनांपृथुश्चित्रैः पुरुवैः सह सम्बन्धेऽपि परिवर्तमानेतलिङ्गविघट्टने सति कण्डूतिविगमनात् सुखलाभो भवति इति पृथुत्वमपेक्षितमेव वा कुहचिदिति बहुप्रजत्वमुक्तं युक्तम् । बहुभा पित्वं चोभयत्रेति व्याख्यातम् ॥ ३ ॥ स्फुटास्तु रेखा जिह्वायां भागधापि समुन्नतः। रागितां सूचयन्त्येव प्रकाशाख्याः सितश्च सः ॥ ४ ॥ याः पुनर्जिह्यां प्रकाशाच्या रेखाः, किं तलक्षणमिति चेदाह याः स्म फुटाकारास्ताः प्रकाशाख्याः । यः सर्वतो भागः स सिताख्यः । 1. ‘पि स्पृ' ख. पछः २. "वि' ङ. पाठ . ३. ‘मकुटरू ’ घ. पाठः. ४. ‘’’ क. घ पाठ १६ सव्याख्ये स्कान्दशारीरके ता रेखः स सिताख्यो भागश्च पुरुषाणां स्त्रीणां च यथाक्रमं रागितां स्चयन्ति । यदि त्रीणां रेखाः प्रकाशाख्याश्च न केवलं, समुन्नतो भागः सिताख्यःतर्हि रागितां सूचयन्येव । यदि च पुरुषाणां समुन्नतो भागः सिताख्यश्च न केवलं, प्रकाशाख्या रेखा एव, तर्हि सूचयन्त्येव रागिता मिति लक्षणद्वयसम्बन्धे फलावधारणाय एवकार इति ॥ ४ ॥ तत्रैव चोध्र्वरेखायाः सम्भवो यदि नान्यतः। वचनेनैव जीवन्ति ब्रामणाश्चेत् पृथक् पृथक् ॥ ५॥ जिह्वयामेव चेदूर्वरेखायाः सम्भवः सत्ता, नान्यतः पाणिपादत लयोर्ललाटे च, तर्हि वचनेनैव ते जीवन्ति नायैधृतिसाधनैः किञ्चन कृ त्यमस्ति, यदि ते शाखणाः । यदि ते पृथग् ब्राह्मण्यात्, तर्हि फळमपि पृथगन्यदेव ॥५॥ किं तदिति चेद् उच्यते पालनं क्रयवृत्तिर्वा बिजसेवनमित्यदः। यदात्मनः स्वतः सिद्धं तदेव फलमिष्यते ॥ ६ ॥ सुगमम् । वाशब्दश्चयैः ॥ ६ ॥ सर्वत्रापि वैदूर्वरेखा तर्हि किं फलमिति चेदत्र ब्रूम इत्याह - यद्यन्मनसन्निहितमिष्टं वा बुद्धिगोचरः । तत् सर्वं सततं सिध्येदिति शङ्करशासनम् ॥ ७ ॥ यथुर्वरेखा सर्वत्र, स्यादित्यध्याहारः, तर्हि ततः पुरुषस्य स्त्रिया वा यद्यन्मनःसविहितं बुध्युपारूढं, यचेतन्मम सम्पद्यते तर्हि सुखी भवि व्यामीति, तत् सततं सिध्येत् । यखेटं न बुध्युपारूढंतदपि सततं सिध्येतुं। यच धीगोचरः षियः गोचरः विषयः तदपि सततं सिध्येत् । एतदुक्तं भवति -त्रिविधोऽस्ति विषयः प्रेख्यातः । कश्चिन्नित्यध्यातत्वाद् वृद्धि सन्निहितो भवति, सर्वदा स कालापेक्षां विना सिध्येत् । कश्चिदिष्टः सोऽपि तयैव सिध्येतुं कदाचिदप्यज्ञातः । कश्चित् धीगोचरः ज्ञातमात्रः सोऽपि तथैव सिध्येत् । यदि सिद्धे सति पुरुषाणां स्त्रीणां वा इष्टाप्तिमनिष्ठपरि हरं वा कुर्यात् , साधनं चेत् , साध्यं चेत् , सुखं दुःखनिवृत्तिर्वा स्या दिति । नात्र वर्षनियमोऽपीत्यवगन्तव्यर ॥ ७ ॥ २. ‘व । एत' द. पाठः२. 'प्रारूपः क' ख. ङ. पाठः . ३. ‘ति का', ४ . षष्ठेऽध्यायः । ११ यदि सा पादतलगा साम्राज्यं ङ्चयेद्ध्रुवम् । रेखात्रयोपभङ्गं चेन्निरूद7 मूलोऽयैसौ ॥ ८ ॥ सा ऊध्र्वरेखा पादतलगा भवेत् , तत्रापि रेखात्रयोपषद्धा रेखा त्रयेण उपबद्धा सूळेऽनुबद्ध, मूलतः मूले निरूढा निरूढगुणमूला असौ बेत् स्यात्, तर्हि साम्राज्यं सूचयेत् । किञ्च न केवलं सुचनमात्रं, किन्तु दृढं सूचयति । एतदुक्तं भवति – मूळतो रेखात्रयेणें पादतलमूलादेवारम्य रेखात्रयेण प्रेक्षकस्य दक्षिणभागगतन रेखाद्वयेन वानभागगतया चैकया रेखया इति श्रयेणानुबद्धा स्वयं च मूलते निरूढा पादतळगता ऊर्च पुरस्सरा रेखा साम्राज्यं दृढं सूचयति यदि तद्योग्यः क्षत्रियवेत् । ब्रह्म णादीनां तु तत्तज्जन्मयोग्यं विशिष्टं फलमभिमतं च सूचयतीति । यदि पुन मध्यमां यावद् गच्छति, या पादतळमध्यगता निम्ना काचित् सन्निवेश वृत्तिः ततः पथादारब्धा, आरम्भेऽपि मूलभूत गुणत्रयमवलम्ब्य प्रारम्षा, तर्हि साम्राज्यायोग्यानामपि साम्राज्यं दृढं सूचयतीत्यवगन्तव्यम् ॥८॥ था वा पाणिगता स स्यादस्मरेबासमुद्भवा । सा लोकं परसूई च स्थूलदेन्मध्यगं गता ॥ ९ ॥ अयमर्थः- पाणिगता पाणितलगता आत्मरेखासमुद्भवा मध्यम गता ष सा ऊर्ध्वरेखा । सापि परपूर्व लोकं परलोकं लोकादिलक्षणां सिद्धिमिति यावत् , सूचयति । किञ्च न केवढं परलोकासिद्धिं सूचयति, अपि तु इहलोकसिद्धं च । इदमत्राकृतम्--आत्मरेखामूळादेवारभ्य काचित् पाणितठगता रेखा मध्यमां यावद् गच्छेत् , तर्हि सा लोकृद्भयमस्य भावीति सूचयति । ननु लोकद्वयमभ्य सर्वथा भावीति किमित्येषा सूचयति । उच्यते । लोकशब्देन लोकभोग्यं विशिष्टतरं फलजातमभिधीयते । तथाच न कोऽपि विरोधः प्रादुर्भवेत् । तत्र कथमुभयलोकसिद्धिरिति चेद्, ब्रुमः। यथाकालमायुर्लक्षणानुसारेण इहलोकफळानुभवः । तदनन्तरं प्राप्ते काले पारलौकिकविशिष्टनिरतिशयसुखसंसिद्धिः । तत्र न कालनियमः, कर्मफलत्ये शनफलत्वे च यथाकर्म फलसम्भवात् ज्ञानफळस्य नित्यत्वाच । ननु 1. ‘, ९. ‘ण ऍ' के पा: . ए। १६२ सव्याख्ये स्कान्दशारीरके भोक्षमप्येषा । चयति चेत् किमिति मोक्षसुचनाय रेखान्तरसुदीरितम् अत्र धूमः । इयं कर्मज्ञानफलयोः सुचनेन साधारणत्वेन समुद्रता । रेस्लान्तरं तु मोक्षफलस्य सुचनैऽसाधारणं लिङ्गमिति नोभयेर्वैयर्थमिति कः शङ्ककलङ्कवकाशः ॥ ९ ॥ या नासान्तमवष्टभ्य ललाटान्तमुक्षुत्वतः । गच्छत्येषा परं लोकमूर्ध्वरेखा तु शंसति ॥ १० ॥ या पुनर्नासान्तमवलम्ब्य ललाटान्तमृजुवतः ऋजुत्वेन उपलधिता गच्छति, ललाटस्यैवान्तमेषा ऊध्र्वरेखा, न तु परं लोकं मोक्षलक्षणं शंसति, सूचयतीत्यर्थः । इदमपरं मोक्षलक्षणमित्यभ्युवयत्वेन न वैययशश्न कार्यों इत्यवगन्तव्यम् ॥ १० ॥ एवं तावत् प्रमत् स्थलान्तरगतानमूर्वरेखाणां लक्षणतन्नतविशेषफलानि वर्णि तानि । अधुना प्रकृतामेव जिद्दतलगतरेखालक्षणादिचिन्तामनुवर्तमानस्तन्नतां काश्चनरेख अक्षयति काश्चनारूया दृढा मूले रेखा पृथुलसंस्थितिः । सया (सर्च)समृद्धिः स्यान्नाग्रं सा गच्छति ध्रुवम् ॥ ११ ॥ अस्यार्थाः -- या पुनर्मुले डढा पृथुला च यार्घजिह्वाग्रमागच्छन्ती रेखा, सा काञ्चना नाम । तया स्त्रीपुरुषाणां सर्वसमृद्धिः स्यात् । सर्व शब्देनैतदाह-जीवद्धनमजीवद्धनं चेत्युभयसधनम् । तत्राजीवद्धनं यत् काञ्चनादि तत् सुलभं सम्पाद्यम् । जीवद्धनं तु पथादि यथाकथञ्चि दपेक्षया प्रवृत्त्यनुसारेण भवति, न सुलभसम्पाद्यमिति । या वा पृथुलसं . स्थितिः पृथुतरा . संस्थितिः सम्यक् स्थितिरखगाढता यस्यास्तादृशी रेखा सापि एतदेव फलं प्रयच्छति । तस्या अपि नासाग्रगत्वाभावो लक्षणविशे. षणतयावगन्तव्य इति । यदि वा, पृथुलसंस्थितिरिति पूर्वोक्तरेखाया एव विशेषणम् । नामगर्भतया रेखान्तरळ्थणमित्यवगन्तव्यम् ॥ ११ ॥ । पार्श्वयोः संस्थिता या तु जिह्वाग्रे वर्तते कृतिः। तया विश्वरूयया विश्वनाशहेतुः स्वयं भवेत् ॥ १२ ॥ १. 'मैवैषा सू' च, १ठः. २. .‘वेन सा' क. पाGः . ३. ‘नो रे', , 'ष वि' श्, षाड्, षष्ठोऽध्यायः ।। १६३ या पुनर्जिह्वायाः पार्श्वभागयोः संस्थिता सम्यग् विगाछ स्थिता भने यौ। परिवर्तते सा विधाख्या रेखा । तया सयों लोकः स्वयं विश्व नायडेतुः स्यात् । अयं भावः-- यदि जिहाने तस्यः पाथेमागयोर्विगाह्य स्थिता काचिद् रेखा समुछति, तर्हि तस्या विधति नाम । न नित्येयं रेखा, किन्तु यस्य कस्यचिद् यदाकदाचिदिवं भवत्येव । तदा सा स्वस्य विनाशहेतुतां सूचयेत् । विधशन्देन स्वकुटुमुच्यते । तस्य नाशहेतुता । नाशो नाम षह्नर्यपात्रता । तद्धेतृतां स्त्रयति कथनितेि चेत्, या खलु स्वयं कलङ्कदिना, स्वनाशादिना, स्वबुद्धिर्मुश्चदेना। , स्त्रपरदेशगमना. दिना, स्वमरणादिना च स्वकुलानर्थपात्रत सम्मवैति सैवात्र तद्धेतुता भिमता अभिहिता च। तामेषा रेखा सूचयति । १२ १, तसन्निधौ पुनय तु वर्तते परिचंनिका । पार्श्वयोः संस्थिता तस्याः फलं युद्धे पराजयः ॥ १३ ॥ या पुनः पार्श्वयोः संस्थिता सा परिवर्तिका नाम । यदि तत्स निधौ वर्तते, तत्रैव तथा भवेत् । तदा तस्याः फलं युद्धे पराजयो नाम या या प्रतिरारभ्यते तस्यां तस्यां वीर्यक्षयः । तया च वीर्यनाशात् पळा " यनादि भवति । तदपि परांजयशब्देनोच्यते । अत्र युद्धे पराजय इत्युक्ते रयमर्थः- क्षत्रियं प्रतीयमुक्तिः । क्षत्रियस्य चायुधप्रहरणगजवाजिरथः पदातिचतुरङ्गश्वेतच्छत्रचामरादिलखितं कलहाभिधेयं कर्म युद्धमित्युच्यते । तस्माद्धे पलायनादि बहिर्भूतं तदन्तर्गतमेव च वीर्थक्षयशब्दाभिधेयं दीनत्वं पराजयशब्देनोच्यते इत्येवं सिद्धम् । यद्यपि चैपा रेखा द्विजात्यादीना मपि सम्भवेन्न चैतत् फर्नु सम्भवति, तथापि तेश्रां युङब्देन कळहमात्रं लधणीयर । तस्मिन् पराजयश्च पराजयशब्दैनभिधेय इति व्याख्ये- यम् ॥ १३ ॥ तत्र त्रिकोण(क)गता माहिमानमुदीरयेत्। या पुनस्तत्र जिह्वायां त्रिकोणतया गता रेखा, सा स्वाश्रयस्य भाविनं महिमानमुदीरयेत् स्चयेत् । अत्र त्रिकोणगतेत्यत्र त्रिकोणाधि १. यावति व' घ. पाठः . २. ‘तुत्रयत', ३ . ‘सैङपाठः. 'वेह ' . , शायनश' ख. पा४: ५, ‘प' ध. पाठः ६। ‘धनय' य. ३ पार्कः , १६४ सव्याख्ये स्कन्दशाररिके गतेति पठितव्यम् । त्रिकोणेतयाषिगतेति च व्याख्येयम् । धषिगतिः अपि उपरि गति । पूर्वोक्तयोरग्नगतयो रेखयोरिति शेषः । या मध्ये पार्श्वगा रेखा सापि वियोतनीं प्रभाम् ॥१४॥ अयमर्थः- या पुनर्जिह्या मध्येन पार्श्वगा नाम्ना अचंतय, सा विपोतनीं बिभाव्यमानां च प्रभां भायिनीं सूचयेत् ॥ १४ ॥ अत्र विशेषमाह – विंशद्वत्सरमारभ्य यावत् पञ्चाशतं गता । प्रभा संजायते पुंसां पार्श्वगाया यतः स्फुरेत् ॥ १५ ॥ यतो हेतोः पार्श्वगाख्या रेखा स्फुरेत् स्फुरति, ततः कारणात् पुंसां विंशद्वसरपर्यन्तं वय आरभ्य पञ्चाशद्वत्सरपर्यन्तं महती प्रभा विद्योतनी सजायते । इदमत्र तात्पर्यम् – पार्श्वगाख्यया रेखया यस्य हि जिह्मा विरा जते । नतु पार्श्वगाख्याया रेखायाः सतामात्रेण कथं जिह्वायाः शोभा स जायते । उच्यते । न सत्तामात्राच्छोभा समुल्लसति, किन्तु रेखाससुळास हेतु(?)कर्मवशच । तथाचु रेखासम्भवाब्जिह्वशोभा सजायते । जिह्व शोमा चापरिमितगुणगणनिबखविपुनिदंषवाक्प्रसरठाभः, तेन च प्रमा सखायत इति रेखंया प्रभा सखायत इत्युक्तिंरांविरुद्धा ॥ १५॥ एवं जिहागता रेखा लक्षणफलाभ्या नाम्ना च विचार्य दताधिष्ठानरता वि ऊध्र्वन्तप्रतिष्ठायां पङ्किमध्ये स्फुरेद्धि था। सा पिङ्गला तया बिभ्धं द्विष्टमेव भवेद् ध्रुवम् ॥ १६ ॥ या ऊध्र्वदन्तपङ्किप्रतिष्ठायांप्रतितिष्ठति अस्मिन्निति प्रतिष्ठा अघि ज्ञानं तस्य, तत्रापि विशेषः पक्तिमध्ये या हि स्फुरेत् , सा पिन्ना नाम । तया विषं जगद् द्विष्टं भवेत् । आत्मना अकारणमेव तत् स्थलं भवेदि त्यर्थः । कस्त्याग इति चेद् यो जगद्विषय त्रुच्यते । जगतः सकाशात्र किञ्चिदपि प्रयोजनं सिध्येत् । अपेक्ष्यते च । प्रत्युत दुःखं भवेदपि । नद्या दुःखनिवृत्तिः कदाचिदपि सम्भवेदस्य पुरुषस्य जगतः सकाशात् । अत उक्तं जगद् द्विष्टं भवेदिति ॥ १६ ॥ १. ‘णगत ' क. ध. . १. 'खिलवि ' क, घ. पाठः. २. 'खायाः न , - , 'सिवैि' ध. पाठः ५, 'इयुच्य' क. पा: षष्ठोऽध्याद { १६५ विड, पुरोभागगतौ दैन्तौ छेदमश्नुवतो यादि । स्त्रसितौ नाम तौ द्वान बुभङ्कः फढं भवेत् ॥ १७ ॥ यौ खलु वदनपुरोभागगतैौ रन्तौ, वैौ छिन्नौ यदि स्यातांतर्हि पुन्नभनः फलं भवेत् । तयोः व्रसितौ इति च नाम । १७ ।i तत्रापि विशेषमाह-- दक्षदन्ताग्रभेदे तु सम्मृद्धिः स्य!दू धुवा नृणाम् । पुत्रभङ्गोऽपरच्छेद इति तक बिशेयधीः ॥ १८ ॥ कार्येति शेषः । तुविंशेऽवगन्तव्यः । दक्षिणदन्ताप्रभेदे समृद्धिः सम्यशुद्धिः शरीरसुखेन सह स्वकुल्सुखसम्भवः । तां विशिनष्टि - ध्रुवेति । ध्रुवा स्थिरा, न कथञ्चिदपि केन्नापि कारणेन कदाचिदपि बाध्या, स्वाभा विकत्वात् । नृणांन पुरुषाख्यनिर्विशेषाणां शीणां वा । किन्तु सर्वेषाम् । अपरच्छेदे तु अपरदन्ताग्रच्छेदे तु पुत्रभङ्गः, तत्रापि नृणाम् । विशेषः क इति चेद्, अयमिति ब्रूमः - नाएयभङ्गः, किन्तु पुत्रसङ्गः। अतो महा- नय्मनयं दुःखम्रादुर्भावहेतुरिति सूचति ॥ १८ ॥ यो वा तन्मूलघातः स्यात् सोऽपि दुःखं सुसूचयेत्। यदि केवल एष स्यादिति चापि विशेषधीः ॥ १९॥ यम तन्मूलघातस्तयोर्दन्तयोरन्यतरस्य मूलेनैष घातः प्रभुशः सोऽपि दुःखं सुसूचयेत्, न व्यभिचरति । यदि स केवळ एव स्यात् स मूलघातः केवल एव एक एव यदि स्यात् तीक्तं फलं भवेत्, नान्यथा, व्यभिचारात् । व्यभिचारे लक्षणत्वाभावात् । लक्षणं श्वसधारणो धर्मः । स च व्यभिचारे न स(म्मा?झ)वं लभेत । अतः कैवल्यं विशेषणम् । इति चापि विशेषधीरिति पूर्वविशेषधीसमुच्चयाय । अस्य केवळ इति नाम विशेषणं च ॥ १९ ॥ यो वा तत्रैव दन्तानसुपरि स्वल्पनिभाक् । दन्तः सोऽपि परां प्रीतिं सूचययमलत्मनाम् ॥ २०॥ १. ‘य’ ख. पा:, २. 'यमथों' क . ख ग , घ, पा६. ३. ‘लभते’ • पtळ• १६६ सख्यास्वे कान्दशारीरके यश्च दन्तानां दन्तपतेरुपरि अल्पो दन्तः, स परां प्रीतिं भाविनीं सूचयति । न नृणां, किन्तु अमलात्मनां विशिष्टानां नृणामिति । तत्रैवेत्यस्य व्याख्या दन्तानामुपरीति । दन्तानामित्यनेन व्यक्तिवाचिना बहुवचनेन समुद्दिसमूहसम्बन्धवशात् समूहे ठक्ष्यत इति पक्लेशपरीत्ययं लभ्यते । स्वल्पमूर्तिमागित्यनेनैतदुक्तं - योऽयं पृथुस्तण्डुलस्तञ्चतुर्भागपरिमाणो दन्तः न न्यूनोऽधिकवेति । अयमभिप्रायः—कुर्वदन्तपयुपरिभागे भयो। भागाः वाभो दक्षिणो मुच्यमश्च । तत्र यदि वामे स्वल्पो दन्तः समुति ष्ठति, तर्हि स्त्रीणामेव स परां भाविनीं प्रीतिं सूचयति न पुरुषाणाम् । यदि पुरुषाणां तथा स्यात्, तर्हि निरतिशया दुःखसम्पतिरेव स्यात् । यदि स्त्रीणां दक्षिणभागे स स्यात्, तर्हि सोऽपि निरतिशयां दुःखसम्पत्तिमेव स्वपेत् , न परां प्रीतिम् । मध्यमे चेत् स्त्रीणां पुरुषाणां मान्यदेव रोगु विकं फटुं सूचयेत् । प्रीतिशब्देन चात्र प्रतिकारणभूता सम्पदेवोच्यते । तथाच निरतिशयदुःखसम्पत्तिरपि तदेतुभूता दुर्गन्धिरेखोच्यते ॥ २० ॥ या वा संसर्गशन्या स्था रेखाधिष्ठानसङ्गता । तया मान्यारूयया धर्मः प्रतिष्ठां लभतेऽचिरात् ॥ २१ ॥ या पुनस्तत्राधिष्ठाने संसर्ग लभते दन्तैः संसर्गशून्या , या मा न्याख्या । तया धर्मः अचिरात् प्रतिष्ठां लभते । अयमर्थः---यदि दन्ताधिः श्वान ऊर्वभागस्यदन्तैः संसर्गशून्या काचिद् रेखा भवेत्, तर्हि ष्ठा मान्येति प्रसिद्धा भवेत् । तस्यां च सिद्धयां धर्मो डब्धप्रतिष्ठो भवेत् । तेनैतदुक्तं भवति--अन्मप्रभृति पुरुषशरीरवदियमपि रेखा क्रमेणोज्नृम्भमाणा स्वयं यथा यथा वर्धते तया तथा धर्मे बुद्धिरपि अधर्माद् व्यावर्तमानक्रमेणा उपलवपत्रकुसुमफर्डतद्तविशेषा(ति ? दि)पेण स्थावशरीरवत् चुखुद बुदादिरूपेण जङ्गमशरीरवच प्रोज्नृम्भते । तथा च बुद्धेः श्रोज्जूम्भणवशाद् बुद्धिवेद्योऽपि धर्मः सैङ्गतिकर्तव्य(त)दिभिरुपकरणैः स्वनुष्ठानेनोपचीय मानः प्रतिष्ठां सुस्थिरतां फळेपर्यन्ततां गच्छतीति ॥ २१ ॥ एवं दन्तवघ्नगत रेखादिति लयित्वा सम्प्रस्यधोधिडानगतां रीति १. ‘ता', ९. ‘वतु', 4. ‘ते । य’ इ• पाङ, झ. ‘वसद्’ च . लखज़ के, पाठः , ५. ’खातिकर्त' ष.,'सान' छ, छ, या, ९ १६७ २ षष्ठेऽध्यायः । या वाधोधिष्ठानगतां रेखया सुविधायने । संशारूपया मिलितया साङति। सुन्दरी मना ॥ २२॥ या वेति श्लोकपूणर् । या १धोधिष्ठानगता मिलिता रेखा सा संज्ञा नाम । तया या आकृतिः सुविभाव्यते ! आकूतिः सुन्दरी मता सुन्दरी आकृतिरिति तज्ज्ञेर्विज्ञाता । अत्र तृतीयान्तं पदजातं रेखाविषयं, प्रथमान्तं तु फलविषयमिति विभागोऽडमुन्धेयः । तदुक्तं भवति या अधोषिष्ठानगता मिठिता संज्ञाख्या रेखा, या कविविरतिशयसैौन्दर्य विशिष्टामाकृतिं भाविनीं सूचयति । कदेति चेऽङईश्वत्सरादुपरि चतुर्दश दिनमतीत्य यद् दिनं तस्मिस्तन्निरीधनं कर्तब्धम् । तद्दिवस एव च तत्सम्भवः । ततस्तस्मिन् दिवसे भाविनीं तद्विसदरभ्य वर्धनाय प्रवृत्तां सप्तदशवर्षमारभ्यापरणान्तं प्रभूतामेव स्थितां विशेषतश्चचमतया षत्रिंशद्वत्सरपर्यन्तं मध्यमतया च चतुष्पदृष्टपर्यलमधमाया च तच्छिष्टवर्षपर्यन्तं मरणपर्यन्तं च स्थितामिति । अत्र मिलितां रेखान्तरेण, न रेखाभिर्न रेखाभ्याम् । दीर्घता चास्या रेखाया अधिष्ठानरीतिः यावद् गच्छति तावत् स्थितिरित्यवगन्तव्यम् ॥ २२ ॥ पात्र प्रथितसंश्लेषा रेखाभिर्बहुविस्तरा । सा लावण्यं यभतरं दूषयेत् सुग्दरी मता ॥ २३ ॥ या पुनर्वहीभी रेखाभिः पृथुसंश्लेषा बहुविस्तरा व सा विशिष्टतरं लावण्यं सूचयति । एतदुक्तं भवति - अत्राबोधिष्ठाने प्रथितसंश्लेषा रेखान्तरैः सम्मेलने प्रयितः संश्लेषो विदितो यस्याः , सा तथाभूता । अत एव बहुविस्तरा बहुविस्तारपरिमाणा च या रेखा, सा शुभतरं ठावण्यं सूचयति । शुभतरामित्यनेनैतदाह - सर्व प्रियजातं सुखरूपत्वात् सुख साधनत्वाद् वा प्रियं भवति । तथाच लावण्यमपि प्रियत्वात् स्वयं सुखरूपं वा सुखसाधनं वावश्यमङ्गीकतैव्यम् । तत्र न सुखरूपत्वं लावण्यस्य । अतः सुखहेतुत्वमेष्टव्यम् । ततः सुखहेतुभूतं ठावण्यामिति । अस्याश्च रेखायाः सुन्दरीति नाम। इयं तावत् स्फुटमवगन्तव्या । तथाहि अघोषिठाने दन्तचतुष्टयादधस्तादोठं पाणिना विवृतं कृत्वा पाद्भागे २. त्या रे' . ध. पाठः. १६८ सव्यायै स्कान्वशरीर निरीक्षणे रेखान्तरैर्मिलिता तत एव पृथुला पीताकारा च सुन्दरी यया श्येत तथा पश्येत् । एवं निरीक्षणे कृते सा यथोक्तलक्ष्णा परिफुरेत् । परिस्फुरितायां च तस्यां तत्फलमपि परिस्फुरतीति । एवमयं क्रमः सर्वत्रा वगन्तव्यः ॥ २३ ॥ यानैषोऽर्वसुखासङ्गा निस्त्वक् शाखाद्वयान्विता । तया मनोरथानां तु सिद्धिः सज्जनभाषिता ॥ २४॥ या पुनर्नैवाधोधिष्ठाने ऊध्र्वसुखसन्न ऊध्र्वभूते सुखे, आसन्नो यस्याः सा तथा । तेन अग्रश्रवणत्वमधोभागस्थरेखाया उक्तं भवति । शाखाद्वयान्विता च पार्श्वयोः शाखाद्वययोगश्चात्र रेखाया अपेक्ष्यते । शाखाकारेण स्थितेन रेखाद्वयेन संयुक्ता च (या १ ये)यं निस्य नाम । अनया वर्वेषां मनोरथानां सिद्धिर्वकया । इयं सर्वमनोरथसिद्धिं यूखयेत् । मनोरथशन्देन चिरप्रार्थितान्यलब्धान्यन्यलब्धानि च । तत एव भाग्य हीनोऽहमितः पुनरेतलाभो मम न भवेदिति परिसन्तप्तचिलैरनुदिनमनुक्षणं चाशंसितानि फलान्तराणि निवृत्तभद्मनि निवृतसन्नानि कचिदप्यस्सृष्ठानि कथ्यन्ते । सर्वेषां च तेषामनया सिद्धिर्षोभः संसूच्यते, ये अनया सम्पन्नस्य पूरो मनसि विपरिवर्तन्ते इत्याशयः ॥ २४ ॥ पा सुषिस्तत्र बायेन शकारेण विभाव्यते । मालिना नाम स प्रोक्ता फलं तद्भाव उच्यते ॥ २५॥ या पुनरत्र यावेनाकारेण सुषिः सम्भाव्यते कल्प्यते, सा मलिनेति श्रोता विदितजनैः । तस्याः फलं तद्भावः तस्य मलिनस्य भावः मालिन्यमिति यावत् षा । नाम कः, येन सुषिरमवगम्येत इति चेद्उच्यते । यः कृष्णाकारः अधिष्ठानभागेऽवगम्यते, दन्तानां च सृष्णाग्रता निघर्षणादौ च संस्कारे क्रियमाणेऽपि या अस्वच्छता, (या च१) परस्परं दन्तानामाधिष्ठानै कतया एकबातीयत्वे सिद्धेऽपि निम्नोन्नतिभ्यां यो विशेषो लक्ष्यते, तैरेतैः। कारणैः सुषिर्विभाव्यत इति ॥ २५॥ या वा गङ स्थिता तन्न कृष्णाकारा भुवाकृतिः । तया दुर्वचनत्वं तत् सूच्यते खरभाषिता ॥ २६ ॥ षष्ठोऽध्यायः । या पुनस्तत्राचोदन्ताधिष्ठानप्रदेशे स्थिता कृष्णाकारा कृष्णवर्णा। ध्रुवकृतिः ध्रुवा स्थिरा आकृतिरवयवसन्निवेशे यस्याः सा तथाभूता गङः । तया तद् दुर्वचनत्वं सुच्यते । तच्छब्देनैतदाह-यष्वणे सति हृदयं विदीर्येत तदुच्यते । किं नामसावित्याह- खरभाषितेति । तस्याः खरभावितेति नामेत्यर्थः ॥ २६ ॥ एवं तावद् वदनकुङ्कगतानां रेखाणां निम्नन्नतभगानां च नमशक्षणफलानि प्रदर्शितानि । इदानीं जिगोलकाया ऊधःक शलयोर्गदाम निलनि नां रेखासीनौ लक्ष णानि प्रदर्शयति ऊध्र्वस्थानकपाले या लम्बमाना गजुरे स्थिता । तया विश्वं वशे तस्य भवेदिति विनिश्चितिः ॥ २७ ॥ अयमर्थः-या जिह्मगोलकाया ऊध्वेस्थानकपाले ऊध्र्वं स्थानं स्थितिर्यस्य तादृशे कपाले या गता स्थिता गदुर्लन्घमनां तया अस्य पुरुषस्य तद्वतः विषं वशे भवेत् । विश्वशब्दार्थः पूवोंक्त इति न क्षित्रिः यते । वशे भवेदिति कोऽर्थ इति चेद्, न स्वातन्त्र्यमत्र तस्य पुरुषस्य विधं प्रति विवक्षिते, किन्तु अस्वातन्त्र्यनिवृत्तिः । लम्त्रमनेन नाम च ॥ २७॥ तत्रैव या कृष्णवर्णा वेणी रेखा प्रशस्यते । तया सुकेशः पुरुषः स्त्री वा स्यादिति निश्चिनिः ॥ २८ ॥ या तत्रैव जिह्मगोलकोबैकभाले कृष्णवर्ण, सा वेणी नाम । प्रशस्यते च सा । तया पुरुषः सुकेशः स्यात् । सु शोभनाः केश अस्येति तया । स्त्री अपि तथा स्यात् । अयमर्थः-वेणीरेखाया गन्धमात्रमाऐ जिद्धागोळको ध्र्वभागे यस्यास्ति, तस्य सुमनोहराः सुमनोयोग्याः स्निग्धाः शुद्धा बद्धाः निम्बवीव घनषनायमानमूलदेश मालतीव विचघळप्रतिकलितभ्रमदापि चार्वङ्गः प्रस्फुरितमूलदेश आताम्राग्रा वक्रा हृद्याश्च (केशा भवन्ति । तत्र तेषामेतेषां केशानां भवनमेकोनविंशतिवसरमारम्य निस्सन्दिग्धं भवति । आयश्रो द्वादशवत्सरमारभ्य भवति । एकोनपञ्चाशद्वत्सरपर्यन्तं च तत्स्पिति रिति द्रष्टव्यम् ॥ २८ ॥

---

---

---

- -- १. 'वि' ध. पाठः२. 'न' का. क. पाठः। १७० सव्याख्ये स्कान्दक्षारीरके तत्रैव मतिरेषा चेत् स्वर्णाभा सच्छिलावया । तया सर्वो हि लोकोऽस्य प्रियं कुर्यान्न संशयः ॥ २९ ॥ या पुनस्तत्रैव जिह्वागलकोष्कपाले स्वर्णाभा, पीतवर्णा इति यावत् । सच्छिखाद्या सत् स्थिरं शिखाद्वयं यस्यास्तादृशी रेखा मति रेखा । तया अस्य पुरुषस्य सर्वो लोकः प्रियं कुर्यातें नात्र संशयः । एत दुक्तं भवति – यस्य खलु जिहपरिगोलकध्र्वकपाले मतिरेखा सखुलसति, तस्य सर्वो लोकः प्रियं कुर्यात् । केनेति चेद् उच्यते । मतिर्नाम मनु उच्यते, तज्ज्ञापिका रेख। तया च सर्वस्य लोकस्य प्रियकरणे मनसो हेतुत्वं निधीयते । मनसश्च न साक्षादुक्त.फलहेतुत्वं, किन्तु खकार्योत्पादनद्वारे पैव । स्वकार्यं च वाक्प्रवृत्तिः । सा च न सामान्याकारा, किन्तु विशे- पाकारा । विशेषोऽपि माधुर्यसत्यवगाम्भीयप्रतिहतत्वदयाफलकत्वविशेष धमपहुँदितवम् । एवम्भूतेन विशेषाकारेणोपलक्षिता। वाणी सर्व लोकं मति रेखावतः पुरुषस्य प्रियङ्करं कुर्याद् इति ॥ २९ ॥ या वा तत्रैव नम्राख्या रेखात्रयसुसङ्गता । तया सर्वे सुखं लब्ध्वा तस्मादेव समेधते ।। ३० ॥ अयमर्थः - या तत्रैव जिह्वोपरिगोलकभागे रेखात्रयसुसङ्गता रे - खत्रयेण एकस्मिन् भागे रेखद्येन दक्षिणे, अपरत्र वामे एकेन सुसङ्गता सुश्लिष्ट रेखा सा नमाख्या । र्या सर्वो लोकस्तस्मादेव पुरुषात् सुखं लब्ध्वा समेधते सम्यग् वर्धते । यैषां खङ नमाख्या रेख तया ते पुरुषा स्तेभ्योऽन्ये तेभ्य एव सुखं लब्ध्वा वर्धन्ते । कथमिति चेद् धूमः । एषा रेखा सुखं सूचयति । सुखे च जाते मनसि कस्या अपि व्यथाया अभा- धात् यथायाम शोषहेतुत्वात् तदभावे च वर्धनकारणसमुज्जूम्भणा बग्नरेखया सम्पन्नः सर्वे लोकं सुखं लम्भयित्वा वर्धयन्तीति ॥ ३० ॥ यत् तत्र पिटकद्वन्द्वं संज्ञासंज्ञितमानतम् । तया सर्वोऽपि लोकः स्याद् दुःखी रे खभिधा तु सा॥ ३१॥ १ ‘सर्वः नि,' १२. ‘त तद्वतो लोकः ना' कः ख. ड, पाठः ३. ‘कातले' ख. ५. पर. ५, 'ध', , ‘य ख' क. 'यैषा खछ' घ. पाठ, . नै' ख., 'द' क. पाठः षष्ठोऽध्यायः} १०१ अयमर्थः- तत्र यतत् पिटकद्वन्द्वं संज्ञासंज्ञितं सा रेखाभिधा । तया सर्वो लोको दुःखी स्यात् । यद्यनतं चेत् पित्रकद्वन्द्वं वक्रयं च कारतस्तर्हि एतत् पिटकद्वन्द्वं संज्ञासंज्ञितमपि रेखाभिधा भवेत् सा रेखाभि धास्मिन् भवेत्, इदं पिटकद्वन्द्वे रेखख्यं भवेदित्यर्थः । अन्यथा वक्र- रुपत्वाभावे इदं संज्ञासंज्ञितम् । तत्र वक्ररूपयेक रेखस्परवे सर्वलोक दुःखित्वं फलं स्वनिमित्तं सवों लोको दुःखी स्यादेति तद्वतः पुरुषस्य फळकयनम् । संज्ञासंज्ञितवे पुनर्वक्ररूपत्वाभावेन यदि स्यानुख्यत्वं तदा फलान्तरम् । किं तदिति चेत् । सर्वो लोकः सुखी स्यादिति द्रष्ट व्यम् । तदनुक्तमिति चेद्, न । संज्ञाशब्देन चोक्तवान् । कथम् । संज्ञा नाम चेतना, चैतन्यवधे च सुखसंसिद्धिः! चैतन्यस्य बलपरासयोयस्यात्रा मिषेयत्वात् । बलस्य च सुखहेतुत्वात् । अतः सुखित्वं फलं नासूत्रितम् इति ॥ ३१ ॥ एवं जितेपरिगल जगतनां रेखाणमुन्नतभ, ५ न च रक्षदि दर्शतम् । तत्रैव निम्नदेशडलानि विना संज्ञाभिर्लक्षणैरेव समं दर्शयति – निम्नता तत्र कृष्णाभा स्फुध्येदू बहुवर्तनीः। या तत्र कृष्णाभा निम्नता सा बीवंर्तनीः सूचयेत् । एतदुक्तं भवति तत्र यदि कृष्णो भागः निम्नो भवेत्, तर्हि तद्वानसौ पुमान् की वा बहुमाणं भवेत्, मार्गशब्देन विषया उच्यन्ते, बहुविषयवासी भवेदित्यर्थः । किच मार्गशब्देन दर्शनमागऽयुज्यत । बहुदलूनगामी भवेदिति तदाधैः ॥ पीताभा यदि सैव स्यात् पित गी भवेदसौ॥ ३२ ॥ सा निम्नता पीताभा यदि स्यात् । तीसौ गुरुः पितरोगी भवेत् । कुत आरम्येति चेत् , सप्तवर्षावसाने यः प्रथमे मामस्तंस्मादार स्येत्यर्थः सिध्यति इति ॥ ३२ ॥ परुषस्प यदि स्यात् साकं फढविरोधिनाम् । सूचयत्यन्तरा छिन्न। अलकलं च सा शुभः ।। ३३ ॥ यदि सा तत्र निम्नता परुषस्पर्णं पूर्वोक्तया साकं स्यात्, तैर्वसौ फलविरोषितां सूचयति । यद्यन्त छिन्ना सा भवेत् तर्हि पुनरन्त १. 'वदप्ययौ' ख. ४:. १७२ सव्याख्ये स्कान्दशारीरके कालं च सा सूचयति । पुनश्शब्देनैतदाह -- पूर्वं भुक्तभोगस्य तदन- न्तरमन्तकालं च सा सूचयति । छिन्नन्तरत्वे मैध्ये मध्ये समुन्नतभागेन छिन्नत्वे सतीत्यवगन्तव्यम् ॥ ३३ ॥ एवं निम्नभागा . सफलं लक्षिता । इदानीं कण्ठगतानt चिबुकाधोभागगतानां च रेखदीनां लक्षणादि दर्शयति । स्फुट या कण्ठगा रेख चिबुकं त्वधिगच्छति । अधिगन्त्रीति विज्ञेया फलं नारकसंश्रयः ॥ ३४ ॥ अयमर्थः - कण्ठगता या रेखा मूलादेवारभ्य चिबुकपर्यन्तं ग च्छति, स्फुटा सा अधिगन्त्रीति प्रशस्ता शनेषु । किं तत्फलमिति चेत्, तदाह – फलं नारकसंश्रय इति । नारका नरकयोग्या दुष्टाः पुरुषा स्तंतसंश्रयस्तथोक्तः । एतदुक्तं भवति – कण्ठनालादारभ्य काचिद् रेखा चिवुकपर्यन्तं गच्छति । तर्हि तस्य दुष्टा एवाश्रया भवेयुरिति ॥ ३४ ॥ किञ्च यस्तत्र निम्नभागः स्यात् सुवर्णाभः सुरोत्तमः। तद् स पुरुषः प्रोक्तः फालचन्द्रवशाद् यथा ॥ ३५॥ यस्तत्र चिबुकदेशे निभ्नो भागः सुवर्णाभस्तेन तदाश्रयस्य पुरु षस्य सुवर्णभाख्येन निम्नभागेन सुरोत्तमत्वं स्यात् । यया फाळचन्द्र वशात् । फाले हि यस्य चन्द्ररेखा स्फुटतरा प्रादुर्भवेत् तस्य साम्राज्यं स्यादिति हि स्थितम् । तद्वदस्यापि पुरुषस्य तत् साम्राज्यं स्यात् , यत् युरोत्तमोपभोग्यम् ॥ ३५॥ यत्र तत्र स्फुटं किञ्चिद्धेघन्वेंसमप्रभम् । निम्मस्वं तदपि स्वच्छ वास। सूत्रयति ध्रुवम् ॥ ३६ ॥ यत्र तत्र चिबुके स्फुटतरमर्धचन्द्र(सम)प्रभं चन्द्रार्षप्रभया समप्रभं किञ्चित् स्वपनिम्नवं, तत् स्वकं वासोऽस्य स्त्रपति सूक्ष्मतरम् । एतदुकं भवति चन्द्रार्धसमप्रभमर्धचन्द्राकारनिम्नत्वं स्वच्छसूक्ष्मसूक्षुधवलतर- पप्रंसुर्ण त्रयतीति ॥ ३६ ॥ १. 'स्त एख संभ' के . पाठः . २. 'गदाङ्गतिप्र' स्व. घ. पाठ षष्ठोऽध्याबः । १०१ किञ्च-- यच्च वर्तुलसङ्काशं निम्बं तत्र दृश्यते । तदपि मोलद्भङ्गिमधुरां पटसम्पदम् ॥ ३७ को यच पुनस्तत्रैव दृश्यते वर्तुळसळवं वृत्ताकारं दृश्यते, तत्र प्रोच्च ठझगिधुरा पटसम्पत् प्रकर्षेण उच्चलन्नीभिर्गीर्भिर्मधुरा पटसम्पत् । एतत् प्रमाणसिद्धर । अतो न प्रष्टव्यमिति भावः ।। ३७ ॐ किञ्च -- "" रेषाङ्कल्पमत्र स्य यदि यत्न' परो भवेत्। निबिडं नाम तत् प्रोक्तं मरणं तत्र कथ्यते ॥ ३८ ॥ । अत्र चिबुके यदि रेखबाहुल्यं स्यात्, तर्हि तन्निधिर्ड नाम कथ्यते । तत्फलं परो यत्नः । परः अनिर्देश्यः यलः क्लेशः स्यात् । क इति धे, उक्तप्रायमपि प्रकटतया भूमः । यः खलु व्याधिः परमपुरुर्यविरोधी स एण हि परशब्दाभिधेयः, पराग्दस्य सर्वोत्कर्षवायित्वात् । तस्य च तादृशस्य सर्वातिशायित्वात् । अतः स एवात्र व्याधिविवक्षितः । स च रागादिरेव नान्यःभतयाविधत्वात् । । तस्य च तथाविधत्वात् । न च रागादौ व्याधिशब्दस्याग्नयेगादयोग इते , तथापि तस्य तदर्थत्वो पपत्तेः । यथा गङ्गायां घोष इमाझे तीरे गन्नाशब्दस्य वृद्धप्रयोगा भावेऽपि गङ्गाशस्य तीरा(एँ१र्थत्वम् ), एवं व्याधिशब्दस्य रागदौ। प्रयोगाभावेऽपि व्याधिना कार्येण कारणठणंया ? सोऽभिधेयः स्यात् । रागकार्थत्वं । न्याधिजातस्य सिद्धर । यथादि कश्चित् सशुल्कान् सकर टकान् मत्स्यान् खादन् रागवशात् तत एकंदैव कण्टकादिभी उभमानः पटुंतापं करोति अहो विवेकहीनोऽहं सृतोऽहं दुःस्यहं किं करोमि न जान इति प्रवदन् व्याधीनामेकायतनो रागाद्विशादेव बोभूयते, एवम् अन्यत्र देवशत् । यथा कश्चिोरोऽविवेकितया करस्साम्चित् प्रदेशात् याणं वस्तुसर्वस्त्रमानीय गतस्तसायकैर्दर्शनमाशङ्कमानः स्वसहायभूतेः कैबिव् विशतिपत्तौ सजतायां दर्शयामस्वां सर्वथा, नास्माकमेतत् प्रयोषनं पश्यामः। अन्यथा दैवं दर्शयिष्यति । यद्येवं नेच्छति, तर्हि त्वमेव सर्व मानतं वस्तुजातमादाय तपुरतो गच्छ इत्युक्ते तद्भक्तिमसहमानः १. ‘गतवा' क, पा: १. ‘तदेव' क. पाठः३. ' वा' , पाठः १g उष्णवे न्यशरीरं, अकुर्वाणश्च तद्विषयं द्वैवं ठभते, द्वेषेण च किमपि कर्तुमशक्तौ सत्यां तैश्च स्वयं निदर्शिते विशेषतो वः सञ्जायते, तथापि ‘किमपि स्वयमशक्ते कर्तुं परितापं बहुतरं लभते, ततश्च परमव्याभ्यावृतः तैरर्बद्धोऽप्यहतो सृतिं स्वय माप्नोति, एवं रागद्वेषयोः सकळव्याधिनिदानभूतत्वाद् व्याधिशब्दाभिधेयता लक्ष्णया । अतः परो यल इत्यनेन स उक्तः । किञ्च परमो यनश्च रागादिरेव । यलस्य परमत्वं नाम फलोकवेः । रागाथाभिधानस्यैव यत्नस्य फलोत्कर्षः । रागादिवशात् सर्वप्रयत्नानां प्रोद्भवात् । अतो यद्यत् कर्मफळे तत् रागादिफलम् । न च फलानि कर्मजन्यानेि नत्यानि दृष्टानि सर्वं येन अनया सहेतुत्वं स्यात् , किन्तु जन्यान्येव । अतो जन्यफळय रागादिः प्रवर्तयति इति दुःखहेतुत्वमेव रागादेः, सर्वफलहेतुत्वं चेति । स पः प्रयत्नः व्याधिरूपश्च । यदि वा कुष्ठभगन्दरादिः । अतोऽपि न दोषः। तस्य पस्रयत्नत्वात् । सर्वव्याधीनां मध्ये स हि परः श्रेष्ठःयलरूपश्च, यलहेतुत्वात् । यतो हि तद्विषयो महान् दृश्यते लोके तदपनोदनाय । यदि वा परमयलशब्देनाधिकतरः प्रयत्न एवोच्यते । तदनेन साहसिकः स्यात् पुरुष इत्युक्तं भवति । ननु कथमुक्तेष्वेषु फलेषु व्याख्यानविकल्पेन प्रदर्धितेषु वा लक्षणानुगतिर्घटते, विरोधात् । उच्यते । यद्यपि प्रातीतिको विरोधोऽस्ति, तथापि नैषां फलानां रागादीनां विरोधो विचारपदवीसुपारोढम र्हति । कार्यकारणभावेन व्यवस्थितत्वादिति न किञ्चिदवयम् ॥ ३८ ॥ था। कण्ठे पुटिकाकारा कर्णमूलसमुन्नत । अधोमुखी प्रयत्नाख्या तथा त्वग्दोष उच्यते ॥ ३९ ॥ या खलु कष्ठे कर्णमूलात् समुद्रता पुटिकाकारा रेखान्तरसम्मेलनेन पुटिकाकारद्यावभासा सा प्रयत्नाख्या रेखा; तया त्वग्दोषाख्यं कुष्ठाख्यं फलं भवति इतीष्यते विद्वद्भिः । अधोमुखिल्वमप्यस्या विशेषणम् । किन्तु तस्य प्रायिकत्वमेवेति मन्तव्यम् । यदि रेखान्तरसम्मिलिता प्रायशोऽधो सुखी कर्णमूल्ससुद्धता रेशा सम्भवेत्, तर्हि तस्य पुंसः स्त्रिया वा कालान्तरे वन्दोषो भविष्यतीत्रवसेयम् । कः कालविशेष इति चेद् , यः स्वप्ने भूयो भूयो विकारसम्भवेन पश्चात् परितापवशाद् दग्धहृदयस्य कोऽपि कोऽपि विकार प्रादुर्भवेत्, स काठविशेषं सूचयतीत्यर्थः ॥ ३९ ॥ १. 'पि इ' ः अछ, । ' षष्ठोऽध्यायः । १७५ था वा तत्रैव वृसस्था बहुशाखासमन्विता प्रवृत्ता नाम सा' प्रोक्ता तया कुक्षिरुगिष्यते ॥ ४० ॥ या तत्रैव कण्ठे बहुशाखासमन्विता बह्वभिः शाखाभिपेता, वृत्तस्था वर्तुलसंस्थानविशेषस्थिता, सा प्रवृत्त नाम । तया कुधिरुक् फलं भवति इतीष्यते । पूर्वोक्तायाः सन्निधौ वर्तुलाकारा वीभिः शाखाभिरूप लक्षिता उपचूंहिता च सा यदि स्यात्, तर्हि कुक्षिरोगं सूचयति । कुक्षिः रोगश्च बहुविधः । स नात्र विशेषित इति ॥ ४० ॥ या तत्र बहुधणी बहुशाखासमन्विता । कल्माषाख्या तु विज्ञेया सा गुरुस्वं प्रयच्छति ॥ ४१॥ अयमर्थः - या तत्रैव बहुवर्णाङ्गी घइवो वर्ण आकारविशेषा यस्याङ्गस्य सह वर्तत इति तथा । बहुशाखासमन्विता इति व्याख्यातम् । कल्माषाख्या सा ज्ञेया । फलमाह- सा गुरुत्वं प्रयच्छतीति । गुरुत्वं गम्भीरत्वं पीनत्वं च । न वक्रत्वमभिमतम् ॥ ४१ ॥ किया. या तन्न कण्ठदेशे सा पीताकारा प्रवर्तते । उमेति नाम तस्यास्तु फलं पर्याप्तिरिष्यते ॥ ४२ ॥ या तत्र कण्ठदेशे पीताकारा पीतवर्णा रेखा प्रवर्तते, सा उमेति नाम । तस्याः फलं पर्याप्तिः । पर्याप्तिर्नाम तत्तदभीष्टफलसंसिद्धिः । तत्रापि विशेषोऽस्ति, फलपरमकाष्ठाविशेषसमुद्रता ये भावविशेषाः प्रभवन्ति, तर सर्वसम्पत्तिरिति ॥४२ ॥ या कृष्णवर्णा संश्लिष्टा रेखाद्वन्द्वेन सा धृतिः। यमादि सूचयेन् सा तु प्रतिष्ठां चापि तस्य वै ।। ४३ ॥ या कृष्णवर्णं तत्र कण्ठदेशे रेखा रेखाद्वलेन संछिद्य च, सा यमादि योगाङ्ग सुचयेत् प्रतिष्ठां च । किं तद् यमादीति चेद्, ब्रूमः । यमः नियमासनप्राणायामप्रत्याहारधारणाध्यानसमाधयः । (समाधि)श्चित्तनिरोधः। कल्याणचिन्ता चक्षुरादीन्द्रियनिमीलनम् आत्मानं प्रति चित्तखास्थ्यमिले तत् । प्रतिष्ठा इहलोकफलसिद्धिः । सा च सुखपर्यन्ता इतेि ॥ ४३॥ १७६ सव्याख्ये कान्दशरीर यच्च लोहितवर्णाभं किञ्चिदुन्नतमाश्रयात् । स्वभावतः परिभ्रष्टं तत्फलं स्थानानिह्नवः ॥ ४४ ॥ यच पुनस्तत्रैव कण्ठदेशे लोहितवर्णाभं छोहिता वर्णाभा यस्य तया भूतम् । किञ्चित् स्वल्पम् । आश्रयात् स्वभावतः परिभ्रष्टं, स्वस्याश्रय सूतादस्त इति यावत् । स्वभावतः परिभ्रष्टं कथितं तदुन्नतम् । उन्नतत्वं यदि भवेत्, तर्हि तत् स्वपनाम । तेन स्थानभृशं फलं च भवेत् । एतदुक्तं भवति - यदि कण्ठे किञ्चिदुन्नतत्वं लोहितवर्णप्रकाशं, तर्हि तेन स्वल्पनाम्ना स्थानभृशो भवेत् । स्थानं नाम तद् , यचिरकालस्थितिविषय भूतर आस्थाबन्धविषयभूतं च । यत्र चावस्थानकाले तत एव कारणात् कष्टकचोरादिभ्यः परित्राणाय यत्तो भवति षन्तुः, यनाभावेन चापरित्राते तस्मिन् षटुषु अनर्थपरम्पराधिगमेषु भूयो भूयो मनः परितप्तं भवेत्। यस्य च केनापि कारणेन परिक्षतौ सत्यामात्मनोऽपि परिक्षतिद्वंद्वारा सम्मा व्यते, तदेतत् सर्वं स्थानशब्देनाभिधीयते । तस्य स्थानस्य अंशः परिक्षयः। एतदाह-यथा यथा परिक्षये जाते पुनरुत्पत्तिर्ने सम्भाव्यते, तथा तथा परिधयोऽभिनेतः, न कथञ्चित् परिक्षयमात्रस् । तन्मात्रेण स्थानस्य आधा भावाद् इति ॥ ४४॥ या गडुः कण्ठदेशस्था धवलाकृतिरीक्ष्यते । सा नाम्ना धवला भोक्ता कदर्यवं भविष्यति ॥ ४५॥ या पुनस्तत्र कण्ठदेशे घवलाकारा काचिद् गङरीक्ष्यते, सा धवलेति भोक्ता। तया लोकः कदर्यो भवेत् । कदर्यः स्वोदरमात्रपूतो भवेत् । एतदुक्तं भवति--यथेषोक्तलक्षणा रेखा भवेत् , तर्हि तदाश्रयः पुरुषः कदर्यो भवेत् । कदर्यशब्देनैतदाह- सर्वं प्रयोजनजातं स्वार्थमेव समर्पयति, नान्यार्थं किञ्चिदपि समर्पयति । यधन्यार्थं किञ्चित् सपर्पयति तर्हि स्वार्थ मेव तत् पर्यवस्यति । यदि तथा न पर्यवस्यति तत् , तर्हि शोचंति पश्चादिति सर्वदा दुरवस्थः स स्यादिति ॥ ४५ ॥ १. शयं फ' क. ध. पाः. २. ‘हैिं स्व', १• ‘भविष्यति स्थानभ्रषाः प', & . 'चयन्ति ध. पाठः . । १७७ षष्ठोऽध्यायः कचिद् गहु स्थविष्ठा चेत् कृष्णाकारा च सा पुनः । मतिभी समाख्याति भृशश्चापि मतेस्तथा ॥ ४६ ॥ यदि तत्र कण्ठदेशे एव कृष्णाकारा काचिद् गः स्यात् , सा स्थविष्ठा चेत् स्थूलतमा चेत्, तर्हि मतिभी समाख्याति सा मतेर्मी मनोव्यापारस्य भक्तं, तेन विचारजन्याया बुद्धेस्तफलस्य प्रवृत्तेश्च भक्तं समाख्याति । मतेज़ेशभ फलं भवेत् । कीदृश इति चेद् मरुमरीचिकादिषु जळभ्रमवत्, शुक्तिकादिषु रजतादिभ्रमवद्, एकचन्द्रादौ द्वित्वादिभ्रमवच बोध्योऽयमित्येतादृशोऽयं सम्पद्यत इति ॥ ४६ ॥ या कण्ठयामभागे च रेखा निम्नतरो भुवा । परिस्फुरन्तं सा नूनं सूचयेत् प्रतिभागतम् ॥ ४७ ॥ या पुनः कण्ठस्य वामभागे निम्नतरा रेखा ध्रुवा च, सा प्रतिभागतं सकळविषयप्रातिभानगतं कञ्चिद् विशेषं चयति । विशेषमित्यध्याहारः । एतदुक्तं भवति - यथेषु रेखा कण्ठमगता निम्न अगाधतरा ध्रुवा स्यात्, तर्हि सा प्रतिभागता काचिद् व्यक्तिरपि स्यात् । सा च हृदये परिस्फुरन्तीं यां काश्चन शब्दार्थप्रतिभानलक्षणां स्फुरणसंविन्मयीं प्रतिभां च सूचयति । तावता च पर्यवसानात्र फलान्तरसंवित्तिः फलिष्यतीति । चैत्र धैवेति नाम ॥ ४७ ॥ किञ्च, गुणानां शब्दगन्धादेर्वेत्ता भवति सः () पुमान् । यस्य कण्ठे कपालाख्या वृत्ताकारा प्रशस्यते ।। ४८ ॥ यस्य खलु कण्ठे कपालाख्या कपालसंज्ञा रेखा वृत्ताकारा केरक पालपरिमाणा प्रशस्यते प्रकर्षेण विज्ञायते, सर्वलोकैरैभ्यस्यत इति यावत् , तस्य पुंसः गुणाः शब्दादयो विज्ञायेरन् गन्धादयश्च । यद्यपि शब्दादय इत्यनेनैव तार्किकपरिगणितानां चतुविंशतिगुणानां ग्रहणं शक्यते, तथापि शब्दादय इत्युक्ते गन्धान्तान ग्रहणं मा भूदिति शब्दगन्धादेरित्युक्तम् । गुणानां पृथग्ग्रहणं किमर्थमिति चेदत्र ब्रूमः । गुणशब्देन वीर्यशौर्यप्रतापा दीनां ग्रहणम् । ननु गुणग्रहणेनैव वीर्यशौर्यादीनां शब्दादीनां च ग्रहणं १. 'क' घ. पाठः. २. ‘अतः धु' क., ‘त’ ख. पट. ३. 'रस्म क इति चेत् तस्य', ४. ‘नां शब्द' घ. पाठ.. १७८ सव्याख्ये स्कान्दशारीरके कर्तुं शक्यमेव । किमर्थं पृथक् शब्दादेरिति ग्रहणम् । उच्यते । सत्वं, गुणग्रहणेनैव सर्वेषां गुणानां ग्रहणं शक्यमेव'। तथापि विजातीयत्वं शौर्यादीनां शब्दादीनां च । अतः शब्दादेः पृथग् ग्रहणम् । तर्हि किमर्च शौर्यादीनामिति नोक्तम् । अन्यत्र शरीरप्रकरणे गुणानामित्युक्ते तेषामेव बुद्धिपदारोहणमिति ब्रूमः । यदि वा, गुणानामिति सामान्येन सर्वेषामुपा दानम् । विशेषोपादानं पुनः शब्दगन्धादेरिति । तदुपलक्षणं शौर्यादेरपि इति न दोर्चः । के ते शौर्यादयः । किञ्च तेषां स्वरूपमिति चेद् ब्रूमः । वीयंशयप्रतापभाग्यौज्ज्वल्यकान्तिकमनीयतालक्षणाः । वीर्य नामाप्रतिहता शक्तिः । शौर्यं नाम समसमत्ववितृम्भणी नवनवोन्मेषा तद्विशेषता काचः दपरा शक्तिः । प्रतापश्च श्रवण एव भयजनकत्वम् । भाग्यं च सद्यः स्मरण एव समीहितसिद्धिपात्रता। भौज्ज्वल्यं दर्शनसमय एवाद्भुतविषयता योज्यता । कान्तिः कञ्चित् काठं गत्वा पुनरद्भुतधीविषयता । कमनी यता मनोहरता इत्येवं विभागः। के ते शब्दादय इति चेत् शब्दादय श्चतुर्विंशतिगुणाः । तेषां सर्वेषां गुणानां पात्रं भवेत् । ज्ञातेत्युक्त्यापि तसाधतैवोक्ता । ज्ञात्वा सम्पादनं विना कार्यान्तराभावात् । न च ज्ञानमेव प्रयोजनमिति वक्तुं युक्तम्, अपुरुषार्थत्वाद् ज्ञानस्य । ननु ज्ञानस्यापि पुरुषार्थसाधनत्वात् पुरुषार्थत्वम् । सत्यम् । अत एव गुणज्ञानस्य गुण पात्रतापर्यवसानेन फलपर्यन्तता समभिहिता इति न दोषः । ननु वीर्य शौर्यादिगुणनां पात्रत्वेनास्तु फलपर्यन्तता । तज्ज्ञानस्य शब्दादिगुणानां ज्ञानेन न किमपि स्यात् । नैतत् सारस् । शब्दादीनां ज्ञानेन मूततन्मा घाणां ज्ञातत्वेन द्रव्याणामपि नवानां ज्ञातत्वादात्मनोऽपि नवद्रव्यान्तर्भावा दात्मातिरिक्तसर्वपदार्थानां ज्ञातत्वेनामनश्च ज्ञातवेन ज्ञानस्य च प्रयन- उग्यस्य च सिद्धत्वेन परमानन्दवाप्यादि फलं सुखसिद्धमिति । यदि वा शब्दादीनां गुणानां ग्रहणमुपच्क्षणं द्रव्यादिपदार्थषट्कपरिज्ञानस्य । कथ मिति जे शब्दादयो गुणा द्रव्याण्याश्रयन्तः क्रमेण स्वाश्रयभूतानि द्रव्याणि बापयन्तः द्रव्यातिरिक्तं पदार्थपञ्चकमपि द्रव्यस्थाः द्रव्यलक्षणाद्वारा तत्स बन्धात् तदितरपदार्थजातमपि लक्षयन्ति । अतः पदार्थषट्कपरिज्ञानने सर्वधरप्रखादादात्यन्तिकी दुःखनिवृत्तिः पुरुषार्थभूता सम्भवतीति । षष्ठोऽध्यायः १७९ न काचिद् दोषक डा । यदि वा शब्दादीनां ग्रहणेन सर्वविषयपरिज्ञानं सिद्धं भवति । अतः शब्दादिशानस्य विषयोपभोगसाधनत्वात् तस्य च पुरुषार्थत्वात् स एवेह फलत्वेनाभिमत इति नास्ति दोष इति । न चात्र व्याख्यानविकल्पेन लक्षणस्य व्यभिचरदोष आशङ्कनीयः । व्याख्यान विकल्पोक्तानां फलानां कार्यकारणभावेन व्यवस्थितत्वात् । यदि वा विरो धाभावात् विकल्पो न व्यभिचारमावहति । समुचयेऽपि न दोष इत्यनु न्धेयम् ॥ ४८॥ दूर्वाकारा तु या तत्र प्रसृता प्रोष्र्यगामिनी । तया मन्दः प्रभृतः स्यात् पुरुषः कामिनी तथा ॥ ४९ ॥ तत्र कण्ठे दूर्वाकरा दूर्वाश्यामा प्रोर्वगामिनी प्रकर्षेण सम्यङ् मूलतया ऊर्वगामिनी यदि वा प्रज्छादितमूला ऊर्वगामिनी इत्युभयविवे ये रेखे ते स्त्रीपुरुषयोर्मन्दप्रवृचित्वलक्षणं फडं स्चयतः । तत्र दूर्वाकारा सम्यङ्ळ प्रसृतेति प्रसिद्ध पुरुषाणां मन्दप्रवृत्तिय्क्षणं फलं सूचयति । या पुनर्दूर्वाकारा प्रच्छादितळ प्रसृता नाम सा स्त्रीणाम् । कामिनी शब्देन कामिनीनामेवैषा सम्भवेदिति स्वयति । प्रमृतपदग्रहणं च नाम प्रदर्शनापेति । मन्दक्षवृत्तित्वं च न सर्वत्र व्याप्तं मान्यं दर्शयति किन्तु कचिदेव गतम् । यत्र हि प्रवृत्तानामप्रतिहततया स्खलनिर्घडत पेक्ष्यते तत्र चिरकालापेक्षा स्यात् । यत्र पुनः कालनियमाभावेन निर्वाद्यता मात्रमपेक्ष्यते तत्र न मन्दप्रवृत्ताि । किन्तु स्वतो मन्दप्रवृत्तिता भवत्येव । विशेषमात्रं तु भविष्यति इति ॥ ४९ ॥ या तत्रैव निम्नानां भागानां सहचुकिः खयुक्तमेव फलं सूचयेदित्या या तत्र बहुरेखाणां सङ्गति। संविभाव्यते । प्रदीप्त नाम धिया तया सम्पत् समृद्धिवत् ॥१० ॥ या तत्रैव कण्ठदेशे पीनां रेखाणां सङ्गतिः सम्यङ्मेलनप्राप्तिः मंविभाव्यते विज्ञायते सा प्रदीप्ता नाम । तया सम्पत् फडं विज्ञायते समृद्धिवत् । समृद्धिर्नाम दिवसोपभोग्यं द्रव्यजातम् । तस्यैव शरीरसमृद्धि हेतुत्वात् । ततश्च दृष्टफळवात् तद्वदियं सम्पदपि भवेत् । या स्वकुलोप भोग्या स्थिरा यशस्करी सकलफलोपभोगसाधनतामेयात् सेयमविच्छिन्न १८० सव्याख्ये कान्दशारीरिके प्रवाहा प्रवर्धते । अत एव च दृष्टफळापि भवतीति सशुद्धिसाम्यमस्त्येव । संविभाव्यत इयत्र सामित्यस्योपसर्गस्यायमर्थः-कण्ठदेशे चीनां रेखाणां संहतिर्न देशविशेषनियता । किन्तु यत्र कुत्रापि भवेत् पृष्ठे पार्श्वयोः पुरतो वा । तत्रापि कणादिषु विशेषतोऽन्वेषणीया । स्वत एव दुर्गमवात् । अतः सम्यग् बुद्धथा पर्यालोच्य संहतिस्वरुपं निर्णय फलं वक्तव्यम् । तथा च तत्सम्यग्विभावनं विना तदुक्तिर्न युक्ता । अतः प्रयत्नं क्रियमाणे या सम्यग् विभाव्यते सा उक्तं फलं सूचयतीति ॥ ५० ॥ किञ्च तत्र छिन्नाः काश्चन रेखाः स्युः। तासां ठक्षणमाह— छिन्नाः स्युः काश्चन स्मृताः प्रजावृद्धिं मनःस्थिताम्। सूचयन्ति स्वजातिं च स्वस्थानन्दस्वभावताम् ॥६१॥ याः काश्चन छिन्नः छिन्नाग्रा रेखास्ताः प्रसृताः । ता यदि स्युस्तर्हि प्रजावृद्धिं सूचयन्ति स्वस्थानन्दस्वभावतां च । स्वस्थ आनन्द स्वभावभ स एवेति तथा तस्य भावः स्वस्थानन्दस्वभावता । तां च सूचयन्ति । स्वजातिं च सूचयन्ति । का स्वजातिरिति चेद् ब्रूमः । या या स्वभावभूता स्त्रीपुरुषाणां प्रकृतिविशेषसमेधिता यत्तच्छूद्धालुता तामपि सूचयन्ति । सर्वस्यास्य फलत्रयस्य विशेषणं मनःस्थितामिति । मनःस्थितां प्रजावृद्धेि मनःस्थितां स्वस्थानन्दस्वभावतां च। मनस्थितत्वं नाम स्वत एव बुध्युपारूढता । एतदुक्तं भवति – यदि प्रसृता नाम रेखाः स्युः कण्ठ उळठणास्तर्हि तेषां प्रजावृद्धिरस्येव भविष्यति वा । प्रजाश्चदश्च सन्ततिमात्रे वर्तते । तत्रापि विशेषोऽवगन्तव्यः । येषां स्त्रीद्वारा सन्तति वृद्धिः श्रिय एव सन्तातिशब्दाभिधेयास्तेषाम् । येषां पुनः पुरुषद्वारा तेषां ते सन्ततिशब्दाभिधेयाः । अथ उभयथा सन्तातिशब्दोऽभिधेयः तस्य वृद्धिः स्वमरणात् प्राक् शाखोपशाखाभेदेन नानाविधस्वर । एवमात्मिकां पूजा वृद्धिं सूचयन्ति । स्वजातिं च उक्तरूपाम् । स्वस्यानन्दस्वभावता च सर्वेषु जन्तुषु स्थावरषङ्गमात्मकेषु यथायथमनुकम्पास्वभावता अङ्गुषस्वभा वृत या अनुपेक्षास्वभावता च । तथाचैवंस्वभावत्वे सिद्धे स्वस्थता तावत् ससुहृम्भते । सकळेन्द्रियाणां स्ववशगतत्वात् । तथाषानन्दस्वभावता विषयेभ्यो व्यावृत्तस्वभावत्वाद् विषयनिमित्तं दुःखसम्बन्धाभावात् । नन्वे वमपि सुखस्वभावता न घटते, धर्मवात् तस्याः । न । परमप्रेमास्पद व १. ‘न्ति एतदुकं इ' क. पाठः. षष्ठोऽध्यायः । १८१ तिक्तेन तत्मुखावगतताया अनुमेयत्वात् । किञ्च सुखमहमस्वाप्सर्’ इति परामर्शः सुप्तोत्थितस्य धयते । तेन सुतौ सुखानुभवोऽस्तीति । गम्यते न च तत्र कर्मभूतानां विषयाणां सुखानुभवहेतुभूतानां सम्भवोऽस्ति । अतः सुखमेकमेवानुभूयते । नच तत्र करणान्तरमपि मनसोऽतिरिक्तमस्ति । मनसश्चेन्द्रियसहायसम्पदैव सह स्वातिरिक्तानुपखाधनत्वम् । किञ्च तदपि भावेन्द्रियैः सदैव स्वप्रकृतौ लीनमेव । अतो मनसोऽपि तदाभावः। अतः स्वप्रकाशानुभावगम्यतैव सुषुप्तिसुखस्य । तथा च न कर्मतेति चेत् मास्तु। तथापि ‘मामहं जानामी' ति जाग्रप्रत्ययवदस्तु प्रत्ययः । विशेषस्वस्ति । तस्य सविकल्पकत्वात् शब्दसंलिष्टता । अस्य तु सुषुप्तिसुखानुभवस्य न तथाविधत्वम् । करणजन्यत्वाभावात् । करणजन्यं विज्ञानं प्रत्यक्षादिशब्द वाच्यं भवति । इदं तु न करणजन्यम् । तदानीं करणाभावात् । किन्तु स्वस्वरूपमेव । अत आनन्दस्वरूपता सिद्धा । तां च सूचयतीति । अत्र फलत्रयं समुचयेन योज्यं कुहचित् । ये तावद् विषयेष्वनास्थाबन्धाः, देवतादिषु च विशेषतः सक्ताः, उपभोग्यवस्तुनि मधुराजादौ किञ्चिदनु रक्तमनसस्ते तैरेतैरुक्तैः फलैः सङ्गता भविष्यन्तीति तत्र समुच्चयेन फलानां सुचनम् । इतरत्र तु विकल्पेन । कथमिति चेत् कचिद् राजादौ स्वजातिं सूचयन्ति । येषां पुनः प्रजाः श्रद्धयापेक्षकसन्निधिसम्मुखीकरणमागमनं चानुवर्तन्ते तेषामुक्तलक्षणा रेखा बहुप्रजत्वं सूचयन्तीति भावः ॥ ५१ ॥ एवं कण्ठगतानां रेखादीनां लक्षणादि दर्शयित्व कण्ठाधेयभूतशिरोगतानां लक्षणानि वर्धयति । तत्र तावत् केशानामुच्यते – केशास्तु परुषा येषां ते खरा इति कीर्तितः। येषां तावत् परुषाः केशास्ते खरा नाम । येषां च खराः केशास्ते खराः रामानः कूरमनख इति कीर्तिताः । अतस्तथा विज्ञेया इति । येषां वनं मृदुस्पर्धा मृदवस्ते स्मृता बुधैः ॥ ५२॥ येषां पुनर्वक्रः वक्राकाराः मृदुस्पर्शाः सर्घने सति मृदवः केशाः ते बुधैर्देवगैQदवः गूढात्मानः स्मृताः अवगताः । अतस्तथावगन्तव्या । साम्प्रतिकैरित्यर्थः ॥ ५२ ॥ १८२ सव्याख्ये स्कान्दशारीरके येष धूसरवणोस्तु दीर्घस्तुङ्गा खा मतिः। प्रवृत्तिश्च तथा तेषां विरुद्धेव स्खतिस्तथा ॥ ५३ ॥ येषां पुनर्दीघ नातिदीर्घ धूसरास्तुङ्गाः केशास्तेषां खरा मतिः प्रवृत्तिः स्यूतिश्च । एतदुक्तं भवति - मतिस्तृतिभ्यां हि लोके सर्वेषां प्रवृत्तिर्दश्यते सर्वविषयेषु । तत्र स्मृतिर्जन्मान्तरानुभवजन्या । मतिस्तु प्रमाणजन्या। तत्र प्रथमं सर्वविषयेषु प्रमाणजन्येऽनुभवे सति मनसि कोऽपि विवेकः प्रादुर्भवति । तं च विवेकं रागादिभिः प्रेरयति । रागादिना च प्रेरिते विवेके ततः परिपोषं च गम्यमाने स्मृतिबोवकहेतुसम्पादना जन्मान्तरानुभवजनिता स्मृतिरुपजायत इत्येवं मतिस्मृतिभ्यां क्रमेण जाताभ्यामिष्टानिष्टसाधनप्रवृत्चिनवृत्ती । तद् यथा जातमात्र एव बाळः प्रथमं मात्रादिबोधेऽपि जाते प्रमाणवशात् पधात् क्षुद्रागादिश्रेरिततया विवेके च सजते तत्पश्चात् परिपोषं च गम्यमाने जन्मान्तरानुभव जनितां कामपि स्तनपानादिस्मृतिमनुभवति । ततश्च तत्र प्रवर्तते। अन्यथा कथं तत्र प्रवृत्तिः स्यात् । अबुद्धस्याप्रवृत्तेरेखोचितत्वात् । तथैव दृष्टत्वात् । धमात्रेणान्यत्रापि प्रवृत्तिप्रसङ्गात् । तस्मादेवं मतिस्मृतिभ्यां तत्र बाछ- प्रवृत्तिः । तथा च तरिम द्धौ मतिस्मृतिभ्यामिष्टानिष्टसाधनप्रवृत्तिनिवृत्ती सिद्ध उक्ते । एवं चौक्तलक्षणकेशसम्बन्धवतां मतिखरत्वं, ततः स्ऋतिखरत्वं, ततश्च प्रवृत्तिखरत्वं च स्यात् । किं तत् खरत्वमिति चेद् धूमः अनुचितत्वमिति । अनुचितत्वं च विषयवैपरीत्यम् । तच्च न सकल पुरुषव्यापीति फलाभां त्रैविध्यमुपपन्नम् । यद्यपि प्रवृत्तिखरत्वमेवात्र फल त्वेन वक्तव्यं, कार्यखरत्वं हेतुखरत्वं विना न घटते यतः, तथापि कार्यखर त्वदासीय हेतुखरत्वाभिधानमिति न हेतुखरत्वाभिधानवैयर्रदोषः ॥५३॥ जर्जरास्तु कचाः स्रक्ष्माः फलं सुखं महत् तु तत् । सूचयन्त्येव रामाणां विपरीतं तु तन्नरे ॥ ५४ ॥ धर्मराकाराः सूक्ष्मात् कचाः स्त्रीणां तर्हि दुःखं फलं सूचयन्ति । विशेषश्च—केवलपेर्जराश्चेत् तर्हि दुःखमात्रं, सुक्ष्मत्वं जर्जरवं चोभयं स ३ षष्ठोऽध्यायः । १८३ चितं चेत् तर्हि तन्महत् । कालतो महत् । न देशतो वस्तुतम, असम्भ- वात् । देणोपभोग्यं हि 'यद् वस्तु तद् देशतोऽवच्छिन्नं भवेत् । यच मूर्छ तद् वस्तुतोऽवच्छिन्नं स्यात् । न चोभयं दुःखे सम्भवति । देयोपभोग्य त्वाभावादमूर्तत्वाच । अतः काळतो महत् । तेन यावन्वृतिम्तावद् दुःख- मनुवर्तत इत्युक्तं भवति । एवं स्त्रीणामुक्तलक्षणकचानां फर्मुक्ता पुरु षाणांतलक्षणवतां?) तलक्षणकचानां फलमाह - विपरीतं तु तन्नरे इति । नराणां तु तत्फलं विपरीतम् । प्रत्युत सुखं सम्पद्यत इति ॥५४॥ भस्माकाराः परागास्तु यस्य मूर्धनि संस्कृष्टाः । तस्य नेत्ररुगत्यन्तं भवेदिति विनिश्चितिः ॥ ११ ॥ यस्य खलु पुंसः मूर्धनि भस्मवर्णः पांसवः स्फुटयः सम्पद्यन्ते । स्फुटत्वं नाम विशीर्णता । विशीर्णत्वे चायं विशेषः-कण्डूयनावस्थायां पूतिमयो यथा गन्धो भवति तथा चेत् कण्डूतिं स करोतीत्ययं विशेषः । तर्हि तस्य नेत्ररुग् भवति । ननु कथं तत्र निश्चितिः। उच्यते । अन्वय व्यतिरेकाभ्यां श्लेष्मयुजां पुरुषाणां कण्डूतिपांसुमन्ति शिरांसि दृश्यन्ते । तेषां च नेत्ररोगः स्फुटं दृश्यते । अतोऽन्वयव्यतिरेकाभ्यां तन्नियय इति । नेत्ररोगः कीदृश इति चेद् । उच्यते । तारायाश्चन्द्राकारायाः परिवे पाकारेण कापि रेखा समुछसति । सा च द्रोणकुसुमसदृशी बहुशाखोपपन्न च । शाखाः कीडश्य इति चेदुच्यते । मण्डलकारा काचित् प्रथमतः समुद्वसति । तद्बहिरे(खा१ का) ततोऽपि बहिरन्या ततोऽपि बहिरन्या इति तासां परस्परानुबन्धश्च भवेत् । परस्परानुबन्धो नाम कोणचतुष्टये दिक् चतुष्टये च प्रोतरेखासम्बन्ध इत्येवमेको रोगः । अपरश्चन्दनविभूतिखण्ड सन्निभः पर्युषितौदननिभश्च कोऽपि समुन्नताकारः । स नयनान्तं व्या- नोति । तेन च तिरोभूतं भवति नयनमण्डलम् । गोलका च विशकलित सिरामण्डळा सम्पद्यते । तथाच रूपदर्शनासमर्थं भवति चक्षुरिति भावः ॥ ५५ ॥ किञ्च पृथवो यहुशाखश्च केशाः सन्ति कचिज्जने । तस्य मृत्युः सन्निधरो जङ्गल धड्रोमका ॥ १६ ॥ , ‘निं सदा स्फु' ख. पा: - १८४ सव्याख्ये स्कान्दशारीरके अयमर्थः-केशाः क्कचिज्जने पृथवः प्रसिद्धरोमचतुष्टयपरिमितास्त दर्धपरिमिता वा बहुशाखाः किञ्चिदङ्कुरितद्वित्रिशीखोपपन्नाः सन्ति । तं जनं मृत्युः सन्निधत्ते । सविधानं च तद् यत् षत्रिंशद्वत्सरपर्यन्तायुष्क त्वम् । किञ्च लक्षणान्तरमप्यत्रास्ति यद् रोमावृतजबत्वम् । अस्यार्थः आवृता अङ्गीकृता रोमका रोमपतिर्यया तथाभूता । तेन रोमकम्बलस्रमा वृतेयुक्तं भवति । तं च जनं मृत्युः सन्निधत्ते । यस्य जब रोमकम्बलास मावृता इति योज्यम् ॥ ५६ ॥ अपरं च – यस्य केश। दीर्घतां वै गता नैव च वक्रताम् । तस्य स्यात् परुषा वाचां धृतिर्नातिमनोहरा ॥ ९७ ॥ यस्य खलु पुंसः केशा दीर्घतामेव गता, न वक्रतां, तस्य परुषा वाचां वृत्तिः स्यात् । किञ्च अयुक्ता च । ततो नातिमनोहरा स्यात् सर्व पुरुषाणाम् । नापि मध्यमानाम् । युक्तियुक्ता हि वाक् सज्जनमनोनुरजनी भवतीति हि प्रसिद्धम् । तस्मात् तदभावान्न सज्जनमनोनुरजनीति ॥ किञ्च – यस्य मांसलता मूध्नि विद्यते तस्य निम्नता । उन्नतस्वं तथा सिद्धं प्रमेहः सङ्गतो भवेत् ॥५८॥ यस्य मूर्धिन मांसलता निम्नता उन्नतत्वं च विद्यते तस्य प्रमेहः सङ्गतो भवेत् निरन्तरानुबद्धो भवेत् ॥ ५८ ॥ यस्य केशास्तन्तुरूपा उद्ग्रा रक्तकम्बलाः। कारास्तस्य भवेद् दोषस्तनौ बुद्धौ तु किं पुनः ॥ ५९॥ यस्य पुनः केशास्तन्तुवन्निहिता इव भान्ति उदश्राध उद्भताग्राः ऊध्र्वमुखाग्रा इति यावत् । रक्तकम्बळाकाराः । तस्य दोषस्तनौ भवेत् , किमुच्यते बुधैौ। बुद्धिकार्यत्वात् सर्वप्रवृत्तीनाम् । कोऽस्य दोषः कारण दोषेणैव विज्ञायते । अतः किमु वक्तव्यं तनौ दोधे सति बुद्धौ दोषे ऽस्तीति । तस्मात् सर्वथा तथाविधलक्षणवतां दुष्टता अस्पृश्या तज्जन्मा परिहाय भवेदिति भावः ॥ ५९ ॥ षष्ठोऽध्यायः । १८५ किञ्च यस्य बुद्धिविकारस्य हेतुः काचित् समुन्नतिः । शिरसि प्राप्तकल्याणः स पुमान् भवति ध्रुवम् ॥ ६०॥ यस्य खलु पुंसः सर्वजनबुद्धिविकारहेतुः कापि समुन्नतिः शिरसि भवेत् तस्य यदा सा प्रवर्तते तदैव वेगेन प्राप्तकल्याणता स्यात् । प्रातं कल्याणं येन तस्य भावः प्राप्तकल्याणता । कल्याणं स तदैव प्राप्नोती त्यर्थः । नित्यानित्या च समुन्नतिर्दश्यते शिरोगता । तत्र नित्या चेत् तर्हि स पुमान् कालेन प्राप्तकल्याणो भवेत् । यद्यनित्या तर्हि यदा सा समुन्नतिस्तदैव वेगेन कल्याण प्राप्नोति । यथव्याधिमूलः समुन्नतिविशेष स्तर्हि । अन्यथा व्याधिविशेषमूलवे समुन्नतेर्न किञ्चित् फलम् । यदि वा व्याधिरेव श्रोज्नृम्भते इति सभभवति ना फलम्। समुन्नतिश्च न गहुरूपा सम्भवन्त्यत्र विवक्षिता । किन्तु चतुरश्रपरिमाण त्रिकोणपरिमाणा दण्डा- कारा वा कपोतपक्षपरिमाण वा काकपक्षपरिमाणा वा गिलिगिलिपक्ष परिमाणा वा। तेष्वेतेषु पक्षेषु तर्णताप्यपेक्ष्यत इत्यवगन्तव्यम् । कल्याणं च न सामान्यमत्र विवक्षितम् । येनाविशेषविवक्षया करयाण विशेष्वन्यतमोऽत्र फलं स्यात् । किन्तु विशेषविवक्षया । कल्याण विशेषः स क इति चेद् उच्यते । कल्याणं हि शुभम् । शुभं च सर्वस्माच्छुभजाता यदधिकं तत् तच्छब्देनाभिधातुं योग्यम् । अधिकं ष सर्वस्माच्छुभानिरुपाधिकसुखजनक:। तच्च पुत्रजन्मैव । ननु कथं पुत्र जन्मनो निरुपाधिकसुखहेतुत्वेन परमशुभत्वं वक्तव्यं स्याद् । उच्यते । निरुपाधिकत्वादेव तज्जन्यसुखस्य । अन्यजन्यसुखस्य सोपाधिकत्वाच । नतु भिन्नरुचीनां लोकानां यद्यदभिमतं तत् तस्य सुखहेतुः । अतस्तदेव शुभतममिति चेत् । सत्यम् । तथापि सर्वेषां पुत्रजन्मन्यविवाद एव निरति शयसुखहेतुत्वे । किञ्च परलोकादिहेतुत्वेनापि पुत्रजन्मनः सुखहेतुत्वम् । अतोऽपि तदेव शुभतमम् । किञ्च यदि प्रियासुखप्रसवादेः सुखहेतुत्व मुच्यते तदापि न दोषः । प्रियासुखप्रसवस्य निरतिशयसुखहेतुत्वाभा वात् । तस्मात् पुत्रजन्मैव कल्याणशब्देनाभिधीयते इति ॥ ६० ॥ एवं तावत् कुण्डुपरिभागगतानां रेखासमुन्मत्यादीनां लक्षणानि प्रदर्शितानि । इदानीं कष्ठगतानां तेषां लक्षणादि दिदर्शयिषुरह - कण्ठे या पृथुला पीताकारा शखाद्वयान्विता । समुन्नतिः स्फटतरा तया स च लभेत शम् ॥ ६१ ॥ १८६ सव्याख्ये स्कान्दशारीरके या पुनः कण्ठगता पृथुला शाखाद्वयान्विता पीताकारा समुन्नतिः तया सर्वो लोकः शं लभेत । शं नाम न वैषयिकं शे किन्तु, कर्मजनितम् । तच्च देशकालादिवस्त्वपेक्षया भवति । न क(र)णोत्तरदिति ॥ ६१ ॥ किया या तत्र क ण्ठ१ ण्ठे) रोमाणि व्याप्य तिष्ठति सूक्ष्मकृत् । तया सखों हि लोकः स्यात् काणः क्लीषानुसार्यपि ॥ ६२॥ यस्य पुनः कण्ठे काचिद् रेखा रोमाणि व्याप्य तिष्ठति सा सुक्ष्म कृत्रम । तया सर्वो लोकः काणः स्यात् । किचे सः क्लीबानुसार्यपि स्यात् । क्लीबं नामोत्पादनाक्षमं वस्तु । तदनुसार्यपि पुरुषः स्यात् । एत दुक्तं भवति -- समग्रता यद्यस्या उक्तलक्षणायाः स्यात् तद्भुक्तं फलमपि भवेदिति ॥ ६२ ॥ सधर्मा सा यदि भवेज्जर्जरा तनुरप्यसौ। तया मृतिं लभेल्लोकः प्रशस्तश्च ध्रुवं भवेत् ॥ ६३ ॥ या खलु कण्ठगता बर्बराकृतिः सूक्ष्माग्रा रेखा सा सधम नाम । तया लोकः मृतिं लभेत् । लोकः प्रशस्तश्च भवेत् । ननु कुतः प्रमाणादेत निर्णयः । न तावदन्वयव्यतिरेकाभ्यां तदवगम्यते, तयोरदर्शनात् । नापि प्रमाणान्तरात् , तस्यासम्भवा । उच्यते । अन्वयव्यतिरेकौ तावत् प्रमा णमेव । तयोरेवास्मिन् विषये प्रमाणत्वात् । ततश्च न प्रमाणान्तरगवेषणा (न?)वकाशोऽस्ति । एतेन पक्षान्तरमथि निरस्तं वेदितव्यम् ॥६३॥ निम्न भागो यदि भवेद् रेखामात्राकृतिः स्फुटा । न सम्यग् विदितं यत् तत् साम्राज्यं तु ध्रुवं भवेत् ॥ ६४॥ या पुनः कण्ठगता स्वच्छसुद्धाकारा स्वच्छ च मृद्वाकारा चेति तथा रेखा यदि भवेत् , तर्हि सास्य पुंसस्तत् फलं सूचयेत् । यत्र सम्यग् विदितं न सम्यक् प्रथितं फलम् , अमङ्गलमिति यावत् , तद् भवेत् । यदि सा रेखा निम्नो मागः स्फुटाकृतिश्च भवेत्, स्फुटखा आकृतिराकारो यस्याः सा तथा, तथैतदेवममङ्गलाख्यं फलं भवेत् । यद्येतदेवं न स्यात् तर्हि फल विशेषं दर्शयति - साम्राज्यं तदा ध्रुवं भवेत् । भवेद् ध्रुवमिति वा यो षष्ठोऽध्यायः । १८७ जना । तदा निश्चयार्थी ध्रुवशब्दः । पक्षान्तरे तु नियार्थः । अत्र स्फुटा कारेति नामेत्यवगन्तव्यम् । ननु कथं साम्राज्यं फलमस्या रेखाया उच्यते । सामान्येन साम्राज्ययोग्यताज्ञाः सर्वत्राभावात् । नैतद् युक्तम् । साम्राज्यस्य यल्लक्षणं तद् यद्यन्यत्र ब्राह्मणादावपि स्यात् तर्हि तत्रापि तत् स्यात् । लक्षणस्य बलवत्वात् । किं तद् बलवत्वमिति चेदत्र धूमः । लक्ष्यव्यापक त्वमिति । ननु तदेवासिद्धमिति चेद् न । व्यापकत्वं विना लक्षणस्य ठक्ष णत्वस्याभावात् । ननु मास्तु लक्षणस्य लक्षणत्वम् । नैतदपि समञ्जसम् । आप्तवचनविरोधात् । आप्तवचनं हि शास्त्रम् । तस्मिथ समर्थितमेतत् । अतो लक्षणत्वमङ्गीकर्तव्यमेव । लक्षणत्वे च सिद्धे तस्य व्यापकत्वात् । अतश्चोक्तचोद्यानवकाशः । यदिवा, साम्राज्यशब्देन क्षत्रियादन्यत्र तदभीष्टं स्थानविशेषमात्रमभिधीयते । यदि दृश्येत तत् , तदा तु लक्षणस्य न दोषः व्याप्तिश्च ॥ ६४ ॥ किञ्च, या प्रभित्तिः कण्ठगता वर्तुला मांसलस्पृशा । तया मेधाख्यया सम्यग् ध्रुवं जानाति च्छिद्रकम् ॥ ६१॥ अयमर्थः-या कण्ठगता मांसलस्टशा प्रभित्तिः प्रभेदः वर्तुला वर्तुलसंस्थानविशेषा सा मेधा नाम । तया सम्यक पदच्छिद्रज्ञो भवेत् । पुरुषः । ध्रुवमसंशयमित्यर्थः । ६५॥ किञ्च, प्रभिसिरधिका चेत स्याद् दीर्घकारा मद्युत । सहैव भागशेषेण तत्तदासौ सुखी भवेत् ॥६६॥ यदि पुनः प्रभित्तिः प्रभेदः पूर्वोक्तलक्षणाया अधिका चेत् स्याद् दीर्घकारा च, यदि च मदश्च्युताख्येन भागविशेषेण सह स्याद् संहिता च स्यात् तत्तर्हि स पुमान् सुखी भवेत् नित्यसुखी स्यादित्यर्थः ॥ ६६ ॥ एवं तावद् भूयोऽर्षि कण्ठगतानां रेखाणां लक्षणादीनि दर्शितानि । सम्प्रयुःस्थल गतानि रेखादीनि तल्लक्षणं च कथयति – उरस्थलं विशालं स्यान्नातिकर्कशमांसलम् । तत्र मध्ये तु यो भगो निंन्नः स्यात् तेन रोगवान् ॥ ६७॥ १८८ सव्याख्ये स्कान्दशारीरके यन्नातिकर्कशमांसलं विशालं स्यात् कर्कशत्वं मांसलवं चोभयं समग्नं न युक्तं, किन्तूभयं किञ्चित् किञ्चिदपेक्षितम् , एवम्भूतं विशालं वक्षः वक्षःशन्दवाच्यं भवेत् , तत्र यो मध्यदेशे निम्न भागः स न युक्तः रोग वत्त्वापादकत्वात् । यथयं निम्नो भागः स्यान्मध्यगतः तर्हि असौ रोगवान् स्यादेव इति नियतमेतत् फळम् । ननु वक्षशब्देन कः प्रदेशोऽभिधीयते । उच्यते । स्तनादुपरि कण्ठादधस्तात् प्रदेशः । ननु तर्हि मध्ये निम्नभागो दुर्वारः स्यात् । तथाच तत्कृतो दोषोऽपि तथा स्यात् । नैतद्युक्तं, मध्य शब्देनात्र श्लोके कण्ठधिष्ण्यभूतास्ॉोऽधस्तात् चतुरङ्गुलं गत्वा यो मध्य भागः स उपते यतः, अतो न दोषः कोऽपि समापतति । ननु तर्हि तस्य भागर या कथं मध्यशब्दवाच्यत्वं, डित्थादिशब्दवत् स्यादिते चेन्न तथा सातेि लोकप्रसिद्धिविरोधात् । लोके हि (न १) मध्यादिशब्दो न डित्यादि शब्दवद् यदृच्छया प्रयुज्यते । अपितु गवादिशब्दवत् पाचकादिशब्दवद्वा ऽर्थयोगादेव प्रयुज्यते इति । नैतत् सारम् । अत्राप्यर्थवत्तया मध्यशब्द प्रयोगोपपत्तेः । तथाहि - द्विधा हि मध्यशब्दप्रयोगः । भागचतुष्टयस्य यो मध्यम देशः स एकः प्रकारःभागद्वयस्य यो मध्यमः प्रदेशः स एक, इति । तदत्रापि भागद्वयस्य पूर्वाधरभागयोर्यो मध्यस्थो देशः स मध्य शब्देनोच्यत इति न कोऽपि दोषः । यदि वा, कण्ठाचतुरङ्गुलं गत्वा स्तन मध्याचतुरङ्गुलमुपरि च गत्वा यो मध्यदेशः तस्य स्तनद्वयपार्श्वयोरप्युभयतो गत्वा चतुरङ्गुलं मध्यदेशत्वमस्येव इति न काचिद् दोषक्षतिः ॥ ६७ ॥ दक्षस्तनस्योपरिसन्निवेशे वर्णप्रभेदः ऊचन स्फुरेद् वा । तत्र चित्रं महदेव भूयः स्यादेव नास्त्यत्र विचारयोगः ॥ ६८ ॥ - अयमर्थः-दक्षिणो यः स्तनस्तस्योपरिसन्निवेशे उपरिभागे कश्चिद् वर्णाश्रमेदो वर्णविशेषः नीलादेष्वन्यतम इति यावत् । कचन पुंसि स्फुरेद् या स्फुचेत्, तर्हि अत्र पुंसि भूयो भूयो भहदेव चित्रमाश्चर्यकर्म स्यादेव । नतु क्वचित् स्यात् क्वचिन्न स्यादिति चेन्मन्यसे अत्राह – नैवात्र विचारयोगः । अत्र अस्मिन्नर्थे विचारयोगः विचारसम्भवः नैव स्यादिति । १. 'तरसा रो’ ध. पाठः षष्ठोऽध्यायः । १८९ अयं भावः-यस्य यस्य पुंसः स्त्रिया वा दक्षस्तनपरि कोऽपे वर्णविकार- स्तस्य तस्याश्चर्यवत् कर्म भवति भूतं च भविष्यति च । यथा भगवता नारायणस्य श्रीलक्ष्माख्यवर्णविकारयुक्तरस्य । यथा वा भावयनः कल्कि रूपस्य तस्यैव । तस्मादधुनापि तथैव भवितव्यम् । नन्वेकवैतदर्शनेन कथं सर्वथा तरकल्पना चुक वक्तुम् । अत्र धूमः । एकस्मिन् विष्णौ तल्लक्षण दर्शने सर्वातिशायि विचित्रं कर्म इट्टम् । तस्मादन्यत्रापि वैचित्र्यमात्रयुक् कर्म भविष्यतीति वक्तुं युक्तम् । न केवलं विष्णं तचम तथाविधं च कर्म दृश्यते, किन्तु अन्यत्रापि दृश्यते । बहुषु च प्रदेशेषु दृश्यते । तस्माद् युक्तमुक्तमिति ॥६८ ॥ वामस्तनस्योपरिसन्निवेशे वर्णप्रभेदो यदि दृश्यते चेत् । तत्र भूयः सकलं विचित्रं नश्येत नास्तिक्याधिय खयं च ॥ ६९ ॥ अस्यार्थः--वामस्तनस्योपरिदेशे यद्ययमुक्तविधो वर्णविकारो दृश्येत चेत् तर्हि अत्रास्मिन् पुरुषे भूयो भूयः पुनः पुनर्विचित्रं महत् कर्म नश्येत । किञ्च नास्तिक्यधीः स्वयं जायते । ततो हेतोः स्त्रयमपि पुरुषो नश्येत् । अत्रापि नास्त्यत्र विचारयोग इत्येतदनुषजनीयम् ॥ ६९ ॥ किञ्च, यदि वर्णप्रभेदस्य सम्बन्धी कोऽपि तत्परः । वर्णभेदः प्रदृश्येत तर्हि श्रीशालिता भवेत् ॥ । ७० ॥ एषोऽर्थः- यः कोऽपे दक्षस्तनस्योपारे वर्णविकारस्तत्सम्बन्धी कोऽपि वर्णविकारः स्याचेत्, (तर्हि ?) स च तत्परः तस्मात् प्रकृतात् परः अन्यः, तर्हि श्रीशालिता भवेत् श्रीमानसौ पुरुषः स्यात् । यदि दक्ष स्तनस्योपरि यो वर्णविकारस्तसम्बन्धी तद्विपरीतः कोऽपि वर्णविकारः स्याच्चेत् तर्हि प्रवृद्धसम्पदयं पुरुषः स्त्री वा स्यादिति तात्पर्यम् ॥ ७० ॥ वर्णद्वयस्य सम्बन्धे तेन दुष्टः पुमान् भवेत् । स्त्रीणां तु नैतदेवं स्याद् विपरीतार्थसम्भवात् ॥७१॥ अयमर्थः- वर्णद्वयस्य यदि सम्बन्धो भवेदाधेन वर्णेन दक्षस्तनो परिभागे पूर्वोदितेन तेन, तर्हि पुरुषस्य दुष्टता भवेत् । स्त्रीणां चेदेतदेवं न १९० सव्याख्ये स्कान्दशारीरके स्याद् , यत् पुरुषाणां तलक्षणस्य फलत्वेनेदितम् । कुतः । विपरीतार्थ सम्भवात् । दुष्टतालक्षणो योऽर्थः तस्य विपरीतो योऽदुष्टतालक्षणोऽर्थस्तस्य सम्भवात् । शुद्धतालक्षणस्यार्थस्य सम्भवादिति यावत् । एतदुक्तं भवति दक्षिणस्तनस्योपरि वर्णत्रयसन्निवेशो यदि भवेत् पुरुषाणां तर्हि महापातक दोषाणां सम्बन्धः स्यात् । तेषु वान्यतमसम्बन्धो नियतः । स्त्रीणां तु नैत देवम् । कथमिति चेद् दक्षस्तनस्योपरि वर्णत्रयसम्बन्धे शुद्धिरेव स्यात् । कीदृशी सेति चेद् , महापातकसम्बन्धव्यावर्तनप्रदर्शिनीति ब्रूमः । तस्मात् तत्र वर्णत्रयसम्बन्धः पुरुषाणां दोषसुचनाय । स्त्रीणां तु न, प्रत्युत तद्वि परीतसुचनायेति ॥ ७१॥ मध्ये पिटकसम्बन्धः पुरुषाणां शुभावहः। स्त्रीणां तु कनकस्पर्धा तद्धस्तु प्रमापकः ॥ ७२॥ अयमर्थः-पुरुषाणामुरोमध्ये यदि कश्चित् पिटकसम्बन्धः सम्भवेत् । तर्हि स शुभावहः । स्त्रीणां तु स नियमेन कनकाय स्पर्धते । कनकोद्भवं प्रतिषशति । कनकशब्देन कुष्याकुप्ययमुच्यते । तदुद्भवं नियमेन प्रति बभ्रति । पुरुषाणां तु यद् यदिष्टं हितं च तत् सर्वं सम्मोदयति । तद्धि सुखम् । तस्मात् पुरुषाणां तत्सम्पात्तिर्युक्ता । स्त्रीणां तु न युक्ता । शुभा शुभफलहेतुत्वादिति । तदधस्तु प्रमापकः । मरणसूचक इत्यर्थः । नन्वेत दपि लक्षणं पुरुषगतं प्रतीयते । न च पुरुषमात्रस्यैतछक्षणम् । अन्यत्रापि दर्शनादिति । सत्यम् । (न) पुरुषमात्रस्यैतलक्षणम् । किन्तु स्त्रीणामपि । तर्हि को विशेष इति वक्तव्यम् । अत्र वदामः। तदधस्तात् स्थितत्वेऽपि पार्श्वयोः शाखायं स्वरूपभूतमपेक्षते । न केवलं तदेव, अपितु विशेषा न्तरमपि । तत् किमिति चेद् ब्रूमः । यदंसद्वयेऽपि पिटकद्वयसम्बन्धित्वं तदेवेति । यदि वा प्रमापक इत्यस्यार्थान्तरं - प्रमापको ज्ञापक इति । तत्राध्याहारश्च कर्तव्यः । स च बलात् सिध्यति सर्वस्यापीति । न च सर्व ज्ञतात्र विवक्षिता । अपितु प्रायिकी सर्वज्ञता । तेन यत्र यत्र बुद्धिप्रवेशाय यत्यते तत्र तत्र प्रसृतबुद्धितया शूटिति तद्विषं(यं १)यावबोधः स्फुटतरं गृ म्भते प्रतिमादिलक्षणैः । न च इटियुपया झटिति विनाशः । प्रमोष १. ‘म्पद्यते । क पाठः षष्ठोऽध्यायः । १९१ गन्धासहत्वात् तत्पुरुषाढे । तथा चैतलक्षणवतां पुरुषाणां स्त्रीणां च तद्वतीनां विवक्षितविशेषवंत्वे ज्ञानलाभः सर्वविषयः प्रायेण भवति । मरणं च भवत्यचिरेण । ननु तत्राचिरकालशब्देन कियत्पर्यन्तं वयो गत्वा मरण मादिश्य (ते ।) अत्र ब्रूमः । यावत् तप्रतिभादिलक्षणो (दो? विशेषः सर्व विषयः परमकाष्ठां गत्वा स्खकार्यभूतां गुणगणविवेचनमयीं कीर्तिमातनोति तावदायुःस्थितिः । तस्यां च कीर्तिलाभसन्तुष्टै जातमात्रायां मरणमादिश्यत इति ॥ ७२ ॥ यस्य हारायरेखा(तु १ या) विच्छित्तिः परिलक्ष्यते। स्थानत्रये तस्य मृत्युर्नित्यसन्निहितो ध्रुवम् ॥ ७३ ॥ यस्य खलु पुंसो हाराख्यरेखा (तु १ याः) त्रयो भङ्गः स्फुरेयुः स्फुरन्ति न तस्य मृत्युर्नित्यसन्निहितः । अत्र न किञ्चित् संशयकारणमस्ति । एतदुक्तं भवति-हारेखणामविन्छेदपरिवृत्ततात्यन्तमपेक्षते । तत्र यदि त्रयो मङ्गः सम्भवेयुश्यन्ते वा तर्हि स नियतरोगी भवेत् । नियतरोगिणां पुरुषाणा मायुर्नित्यसन्दिग्धम् । तदिदमुक्तं नित्यसन्निहितो मृत्युरिति । केषाश्चित् पुनरेतासां रेखाणां प्रयो भङ्गः सम्भवेयुः। किं तल्लक्षणमिति चेच्छृणु, वदामः । यत् तासामेव रेखाणां कण्ठसन्निधौ निम्नत्वं वक्षसि चानिरुत्वम् एतदेव तलक्षणम् । तथाच येषामेतलक्षणं दृश्यते हाराख्यरेखाभङ्गस्चकं येषां च तद् भक्त्रयं दृश्यते तेषां सर्वेषां नित्यरोगितया तद्भङ्गाशङ्कया तदायुर्भङ्गभयाच्च तत्साधनाय नित्यप्रयत्नः कार्यः । अन्यथा मतिमान्निरपि पुरुवैस्त्यक्तमेवायुर्भवेदिति ॥ ७३ ॥ यस्य कृष्णमुरः साक्षाद् धवलाकारयोगिनः । तस्य यतो भवेद्रूपमिति ब्रूयात् प्रसाधने ॥७४॥ एषा योजना-–यस्य खलु पुंसः साक्षाद्वलाकारस्य वधः कृष्यं तस्य शुद्ध प्रति अल्पं भवेदितेि वचनं ब्रूयात् । कदेति चेदाह –प्रसाधन इति । प्रसाधने गर्भाधाने पृच्छयमान इत्यर्थः । ननु किं तदल्पं भवेद् । उच्यते । अत्र हि गर्भाधानं पृष्टम् । उत्तरख चनं च शुक्कुविषयं तदाधातुः । तथाच शुक्प्रयोज्यं यद् वस्तु गर्भरूपं पुंलक्षणं प्रष्टुः समीहितं तदेवल्प मित्युत्तरवादिना वक्तुं युक्तम् । अतस्तदेवोक्तमनाल्पमिति । न चान्य 1. ‘स्येवं व' ङ पाठः. १९२ सव्याख्ये स्कान्दशारीरके दाशङ्कनीयम् । प्रश्नोत्तरयोधेयाधिकरण्यप्रसङ्गात् । किञ्च शुक्लस्यैवाल्प (त्व)मत्रोक्तं, तथापि तत्कार्यभूतस्य गमें वस्तुनोऽल्पत्वं सिध्येत् । किं तदल्पत्वमिति चेदाभासत्वमिति ब्रूमः । आमासत्वं चाकार्यकरत्वम् । नन्वकार्यकरत्वाभासत्वे जनित्वा मातापित्रोर्मरणात् प्रागेव स्वनाशेन भाव्य मित्येव नियमः, न जन्मनः प्रागिति, न च जन्मानन्तरमिति च, न च जातमात्र इति च । तस्मादयोगः विवक्षितसिद्धयभावात् । न । आभास त्वस्य तावन्मात्रेणासिद्धे । आभासत्वं हि अकार्यकरत्वमिति सर्वसिद्धम् । कार्यं चात्र गर्भसम्पात्रं पित्रादिविषयं बह्वस्ति । प्रथमं तावद् गमें सम्जाते काप्यपरिमिता प्रीतिः सञ्जायते, तदनन्तरं तत्परिपूर्णतया । ततो जन्मा नन्तरं पुत्रमुखदर्शनादिनिमित्तम् । ततस्तत्क्रमणादिनिमित्तम् । एवं बहु कार्यता । तदेतेषु नामकरणात् प्राक्तनेषु कार्येषु गर्भजन्ममात्रव्यतिरिक्तेषु अन्यतमभूतं यत् कार्यं तदेकमपि न भवितुं युक्तमित्येतदाभासत्वमभिमतम्। एवं च न विवक्षितासिद्धिरिति ॥ ७४ ॥ यस्य वक्षघुष्टमगे कृइण रेणुः समुझता । समुद्धृताख्यस्तस्य स्यात् सर्वत्रापि पराजयः ॥७५॥ अयमर्थः- यस्य खलु पुंसः पृष्ठे उरःप्रतियोगिभागे थाः ससु दाता रेखास्तास्सछद्रता इत्यवगन्तव्याः । तत्फलं यत्र यत्र तत्प्रवृत्तिस्तद्वतः पुरुषस्य तस्य तत्र सर्वत्रापि पराजयः । स्त्रीणां तु एतल्लक्षणं विपरीतं फलं सूचयति । तत्र कश्चिद् विशेषोऽवगन्तव्यः । ऊर्ध्वगामिन्यः अघोर गामिन्यश्च रेखः सम्भवेयुः । तत्रोर्वगामिन्यवेत् तर्हि न पराजयः स्यात् । अधोगाभिन्यश्चेत् तद्युक्तं फलं नियतमेव । स्त्रीपक्षे तु अधोगामिन्यः शुभं सूचयन्ति । ऊध्र्वगामिन्यस्तु विशेषशुभजातं सूचयन्तीति । ननु कथं सर्वस्यापि प्रवृत्तिविषयस्य फलं पराजयः स्यात् । या जयार्थं प्रवृत्तिस्तस्या एव पराजयः फलमेतद्रेखावतां स्यानन्येषामन्यत्रेति । सत्यं, तस्यापि प्रवृत्तिः फलाय हि क्रियते । तंथा च तदसिद्धौ ’ पराजय एवेति तदुक्ते युक्त्ता न वक्तुं युक्तेति समज्जसम् ॥ ७५ ॥ इति स्कान्दशीरके षष्ठोऽध्यायः। १९३ अथ सप्तमोऽध्यायः।। वर्तमानर्धपर्यन्तेष्वधिन्यादिषु योजयेत् । वारांतिथीश्च तां सङ्गयां गुणये व पृथक् क्रमात् । द्वाभ्यां त्रिभिचतुर्भिश्च सप्तषट्कष्टभिः क्रमात् । निश्शेषहरणेष्वेषु त्रिषु यात्रा न शोभना ॥ आदिशून्ये महपीडा मध्यशून्ये महद् भयम् । अन्त्यशून्ये महद्धानिन्निशून्ये मरणं भवेत् ।। त्रिस्थानं शून्यरहितं सर्वत्र विजयी भवेत् । बर्तमानश्नपर्यन्तं जन्मधीद् गुणयेद् बुधः । चतुर्भिर्गुणयेत् सङ्ख्यां कुप्रतिपदादितः । तिथयस्तत्र संयोज्या वाराः सूर्यादयस्तथा । विभजेन्नवभिः शेषेः फलं तत्र समादिशेत् । तापं कान्तिं मूर्ति लक्ष्मीं श्रियं चौख्यं यशः कलिम् । बहुचिन्तां क्रमान्नृणां ब्रूयादत्र दिने दिने । लमा वैनाशिकक्षेत्रसंस्थिते गुलिकेऽर्कजे । भैमष्ठेऽथवा युक्ते तद्दशान्ते सुतिं वदेत् । पञ्चाङ्गघटिकायुक्ता योषयेद् राशिनाडिकास् । संयोज्य गुलिकस्यापि नाडिकार्कविभाजिता ॥ शेषराश्यष्टमाधीशदशान्ते मरणं वदेत् । (१) एवं तावत् कण्:ादपगतानामन्तर्बहिर्भागगतनां च रेखदीनां लक्षणानि दर्शि तानि । स्तनोर्वमतानां लक्षणानि तस्कल नि च सर्वशुरू भि प्रायशो मत्वा तदर्वा तानां लक्षणादीनि (द, दर्भपुः प्रथमं हून छपौर्लङ्ग गादि दर्शयति, तन्नतानां च तदेव हृदयं प्रोक्तं यत् तत् (पृष्ठ ? प)समस्थिति तत्पृष्ठं च तदेव स्याद् दृजु स्थिरमायतम् ॥ १ ॥ अयमर्थः- यत् पझसमस्थिति पश्तून समा स्थितिरवयवसंस्थिति रवयवसंस्थानं यस्य तत् तथाभूतम् । हृदयं तद्विद्भिः प्रोक्तम् । पझसाम्यं 2A १९७ व्यासे स्कान्दशारीरके च गुणैः कोमलत्वमनोहरस्वस्रिग्धस्वास्यैः वृचारेण च । न च स्निग्ध त्वं तैलादौ साधु, अतस्तत्साम्यमत्रापेक्षितव्यमिति युक्तं वक्तुम् । याव न्मात्रं पद्मगतं स्निग्धत्वं तसैवात्रापेक्षितत्वा Iत् । यच्च स्थिरमायतसृजु स्रिग्धत्वं तदेव च तद्धं नान्यत् । एतलक्षणमुत्तमहृदयभागतपृष्ठयोः । मध्यमानां तु गुणैकदेशयोगो हृदयतत्पृष्ठयोः । अधमानां तु हृदय तत्पृष्ठयोरुदीरितलक्षणगन्धोऽपि नास्त्येवेति । तद्गतरेखादिलक्षणमाह तरुता पृथुला वृत्तस्थितः कण्डूतिसंश्रया । तया सर्वोऽपि लोकः स्याद् वशे वश्यस्तु भीतिकृत् ॥ अस्यार्थः- तसिन् हृदये पृथ्वाकारा वृत्तसंस्थितिः कण्डूतिसंश्रया नाम । कण्डूतिसमाश्रयत्वं विशेषणं च न नाममात्रम् । तया रेखया सर्वां लोको वशे भवेत् । यदि कोऽपि वश्यो भवेत् तर्हि स भीतिकृत् स्यात् । वशम वनस्य वश्यत्वस्य च को विशेष इति चेद् उच्यते । स्वत एव यद् वशेभवनमिष्टकारित्वं तद् वशीभवनं विवक्षितम् । यत्र प्रवृत्तिवशाद् व भवनमिष्टकारित्वं च तद् वश्यत्वमिति । तत्र यदि कम्श्चिद् वश्यो भवेत् तर्हि स नित्यं भीतिकृत् स्यात् । कयम् । नन्वयं मम सर्वमेव पुरुषायें साधयितुं समर्थः । तस्मादयं वश्यो नु स्यात् किं वा नेति भयपरवश हदयतया सुखं न कदाचिल्लभेतेति ॥ २ ॥ तष्ठे लक्षणवर्णाः स्युस्तिस्त्रः काश्चन दीपिकाः । ताभिरन्तो भवेन्नूनं निजवस्तुसमाश्रयः ॥ ३ ॥ तस्य इद्यस्य यत् पृष्ठं तत्र याः श्लक्ष्णाः शोभनवर्णास्तिस्रः काश्चन रेखाः ता दीपिका इत्युक्ताः । ताभिः सर्वस्यापि निजवस्तुनः अन्तो विनाशः स्यात् । नात्र संशयकारणमस्ति । नतु सर्वस्यापि निज वस्तुनोऽन्तमेताः कथं सूचयन्ति । देहादेरपि निजवस्तुत्वात् , तस्य च मोक्ष एव विनाशात् । मोक्षञ्चेत् स्यात् तर्हि इष्टसिद्धिरेव पिता स्यात् । नैतद् युक्तम् । निजशब्दस्यात्र सकुचितवृत्तित्वात् । तत् कियद् वस्तु तेनोच्यत इति वक्तव्यम् । उच्यते । तदभिमततरं पुत्रव्यतिरिक्तं प्रिया वस्वादि वस्तु तदेव निजवस्तुशब्देनोच्यते । तथाच न कोऽपि प्रसन्न आपततीति ॥ ३ ॥ 'सप्तमोऽध्यायः। १९५ निम्नस्तु पृष्ठभागश्चेत् प्रसिद्धिं सूचयत्यसौ । शुणलोपश्च तत्र स्याद् यदि कण्डूतिसम्भवः ॥ ४ ॥ अस्यार्थः- तत्र पृष्ठे यदि कश्चिन्निग्नो भागः स्यात् तसै प्रसिद्धि सूचयति भाविनीम् । प्रसिद्धिश्च गुणस्यातिरेव । तथाच न दोषानुषकः । एषा सूचयतीत्युक्तं भवति । किन्तु तत्र निने भागे यदि कण्डूतिसम्भवस्तर्हि गुणलोपश्च स्यात् । कस्य गुणस्य लोप इति चेत्, उच्यते । न वीर्यशैौर्यादेः किन्तु शमादेः। शमादिइच शमो दमस्तितिक्षा इत्येतत्रयम् । तस्य लोपः स्यात् । लोपो नाम तिरोभावः । तिरोभावश्च वासनासहितया अविद्यया अदर्शनम् । तत्र चित्लब्याक्षेपाद् भवति । तेन चित्तव्याक्षेप एव शुणलोप इत्यभिधीयते इति ॥ ४ ॥ रोमाणि रोमकूपेषु तत्र स्युर्यदि तस्य वै। अपत्यभङ्गो विज्ञेयस्तत्पुत्राणां त्वधीरता ॥ ५ ॥ अयमर्थः-- तत्र रोमकूपेषु रोमाणि यदि स्युस्तर्धपत्यभन्न विलेय स्तत्रभङ्ग वा । सर्वथा हृद्यतत्पृष्ठयो रोमकूपेषु रोमसम्भवः अपल " विनाशहेतुः ॥ ५ ॥ किञ्च तत्रैव यदि संश्लेषौ रेखाद्वयसमुद्भवः । सृतिरेव भवेत् तस्य द्वात्रिंशदक्षराधः ॥ ६ ॥ अयमर्थः-- तत्र हृदयतत्पृष्ठयो रेखाद्वयसमुद्भवः रेखायजन्य- कश्चित् संश्लेषो भवेत् तर्हि द्वात्रिंशत्सरादर्वाक् शुतिर्भवेत् ॥ ६॥ किञ्च दीर्घतराणि स्यू रोमाणि पृथुलान्यपि। तर्हि तत्रैव मरणं कर्मणि सञ्चरेत् ॥ ७ i यत्र एषोऽर्थः--तत्र हृदयतत्पृष्ठयोः पृथुलानि दीर्घतराणि च रोमाणि यत् स्युस्तर्हि तस्य पुंसो यत्र यदा कर्मसु प्रवृत्तिर्भवेत् निरन्तरं तत् कर्म कुर्वन् भवति, स्वयं तत्र तदा मरणं भवति । ननु तत्रापि विशेषो न नियतो निर्धारित इति चेदत्र ब्रुमः। एतावन्मात्रस्यैवेदं लक्षणमिति ॥ ७ ॥ १९६ सव्याख्ये स्कान्दशारीरके तत्र यद्युर्वशाखा स्यात् काचिद् रेखा सरस्वती । तयायं पण्डितः शोक्तः स्वकर्मनिरतश्च सः ॥ ८ ॥ तत्रैव इदयतपृष्ठयोर्यपूर्वशाखा ऊर्धशिखा काचिद् रेखा सम्म वेत् तर्हि सा सरस्वतीसंज्ञा । तया सोऽयं पुरुषः पण्डितः स्यात् स्वकर्म निरतश्च खस्य ब्राह्मणादेः कर्मणि नित्याग्निहोत्रादौ सन्ध्योपासनाव च निरतः तत्पर इति ॥ ८ ॥ एवं हृदयतत्पृष्ठयोर्लक्षणमुक्तम् । तद्रतरेखादिलक्षणं फलं च । सम्प्रयुवरगतानां रेखाणां निन्दादिभागानां च लक्षणादि दर्शयति उदरं तद् विदुः सर्वे यज्ञिरूभं स्वत एव तु । तत्पृष्टभागः श्रद्धेयो मृदुत्थक् शुद्धधीर्भवेत् ॥ ९॥ यत् स्वत एव निनं सर्वतस्तदुदरं विदुः । तत्पृष्ठभागश्च सः यो सूद्ववक् । अत एव श्रद्धेयः सुभगः । एवम्भूतं यस्योदरं यस्य च तादृक् पृष्ठभागः स शुद्धधीर्भवेत् । धीशुिद्धिस्तस्य सुतरां भवतीत्यर्थः । ९ ।। रेखात्रयं समुल्लंड्य रेखान्तरमनन्तरम् । दृश्येत यदि तस्य स्थाद् रोगभूयस्त्वमञ्जसा ॥ १० ॥ उदगतानां वलीसंज्ञानां रेखाणां यत् त्रयं लोकसिद्धं तस्मादन्य व्यवधानेन रेखान्तरं यदि दृश्येत तर्जुब्जसा रोगभूयस्त्वं स्यात् । आजस्यं नाम विना कायक्लेशादिकारणं तत्समुद्भवः । भूयस्त्वं च सकलव्याधि संम्पकैः ॥ १० ॥ न्यूनतं चेदलक्ष्मीवान् स्याच्चेदपि विरोधतः । लक्ष्मीर्यदि भवेत् तर्हि मलिनाभुवसङ्गतिः ॥ ११ ॥ एषा योजना-प्रेखाणां न्यूनता चेत् स्यात् सर्वत्रावमतिः । अत्रापि रेखात्रयाद् न्यूनता चेत् स्यात् तर्घळक्ष्मीवान् भवेत् । लक्ष्मीवतः पुरुषा वैन्यो भवेत् । यदि वा विरोधतः स्यादपि विरोधेन सह उक्ष्मीः स्याद् थी । तत्र पंदि स्यात् तर्हि मलिना अध्रुवसङ्गतिश्च । अध्रुवा सङ्गतिः समुद्भवो यस्याः सा तथा । एतदुक्तं भवति -रेखात्रयात् न्यूनरेखता यदि भवति तद्धलक्ष्मीः इटिति समुज्नृम्भते । तस्या विरोधतः विरोधेन रुदमीः स्याचेत् तर्हि मलिना स्यात् अप्रबुद्धगतिश्च । ननु विरोधेन भवनमविरोधेनालक्ष्मीभवनं चेदुभयं विरुध्यते । न । क्रमेण कालभेदेना विरोधात् । यदि न्यूनता तविरोधेनाळश्मीरेव स्यात् । स्वतः विरोधेन लक्ष्मीर्यवि भवति, कालान्तरे तर्हि मलिनत्वादिदोषो भवेदिति तासां यदि च्छिद्रयोगः कृष्णं तस्य भवेद् ध्रुवम् । तस्य लक्ष्मर्जिनश्यति ॥ १२ अस्यर्यः- तासामुदरगतरेखाणां छिद्रयोगो यदि भवेन् , छिन्न इछेदः तपोगः । तास्वन्यतमाया अपि रेखाया यदि कचिच्छेदः विच्छेद स्तर्हि तस्य कृष्णं भवेत् । कृष्णं नाम दोषमात्रं तद्योगः । सर्वासां चेदे तु का कथा । सर्वथा दोषो भवेदिति । यथैकापि न वेद् रेखा तर्हि सुतरा मनर्थपात्रीभवेत् । सर्वथा दोषभयाज्जीवनं सन्दिग्धं लभते स पुमानिति क्वचित् प्रवर्धते सापि या रेखा सदसृम्भिणी नमै रूध्वमुखी साक्षात् तथा शान्ति लभेत सः ॥ १३॥ अस्यार्थः - यस्य या नाभेरूर्वमुखी नाभिमुखादूर्वं गच्छन्ती काचिद् रेखा समुन्मिषति सा (मद) लुम्भिणी नाम । सा वर्धते च क्रमेण वयसा सार्व, क्षीयते च तथा तेन सार्धम् । तया स पुरुषः शान्ति समेत शान्तिर्नाम शमः । न च कर्मानुसारेण ज्ञानाभहेतुः कश्चिन्मनोविकारः एतदुकं भवति - नाभेरूध्वं गच्छन्ती दयानुप्रवेशार्थमिव या रेखा वर्धते धीयते च वयसा समं सा कालपरिपाकवशात् कर्मभिरुत्पद्यमानं शमं ज्ञान बेतुं सूचयतीति । १३ नांदेहध्यै निम्नभ। योऽसन्निहिततद्धिक स वृद्धिकृदिति प्रोक्तमेह शृद्धिं लभेत ना ॥ १४ यो नाभेरूर्व निम्नभागः स वृद्धिकृदिति प्रोक्तः । तेन तस्य थु8 षस्य वृद्धिर्भवति । वृद्धिर्नाम किंसम्बन्धिनीति चेद् मः । लोकस्य हैि नानाविधो बुद्धिवृत्तिभेदः । कस्यचिदर्थगतःकस्यचित् कामगतः, कस्थ चिन्मोश्वगतःकस्यचिदौदासीन्यगतःकस्यचित् तत्प्रच्युतिगतः । तत्र यस्य यदभिरुचिः यस्मै च प्रवृत्तिस्तवृद्धिरिति सिध्यति । नन्वनिटेऽपि अवृविर्दश्यते यथा राजाज्ञया स्खशत्रुपातादौ । एवं च १९८ सव्याख्ये स्कान्दारीर स्यात् । न तत्र तस्याः प्रवृत्याभासत्वात् । सम्यग्भूता हि प्रवृत्तिरत्र वि वक्ष्यते । नेयं सम्यग्भूता । तस्मादज्ञानपूर्विकायाः प्रवृत्तेराभासरूपतया न विनियोजकत्वम् । सम्यग्भूतायास्तु विवेकमूलत्वादनाभासत्वात् तद्विषयतया प्रवृत्तिविषयस्य पुरुषार्थरूपत्वमिति सा च्यते तद्विद्भिर्वा इति नास्ति दोचः । किञ्च नाभेरुपरि निम्नभागाद्धिरुक् विपरीतः पिटककूप उन्नतो भागो यदि दृश्येत तर्हि पूर्वोक्तात् फलादपि हिरुग् अन्यत् फलं भवेत् । किं तदन्यदिति चेद् ब्रूमः । वृद्धिर्हि पूर्वं फलत्वेनोक्ता । तद्विप वयमत्र रीतस्य फलस्य नाशरूपत्वं वक्तव्यम् । नाशश्च न मुख्यः । अतो मुख्यम श्रीकत्वफलं भवेदिति ॥ १४ ॥ गडुर्नाभेरुपरिणा श्रियं हन्ति निजामिकाम् । शाखा च तत्र यथैका सुतरां हन्ति पूरुषम् ॥ १५ ॥ अयमर्थः-नाभेरुपरिगता या गडुः सा श्रियं हन्ति । कीदृशीमिति चेदाह - निजामिकां स्वात्मस्वरूपिणीं निजजीवनहेतुभूताम् । वृत्तिक कीमिति यावत् । तत्र शाखा चेत् स्यादेका तर्हि सुतरां पूर्वं पुरुषं इन्ति । एतदुक्तं भवति - केवला गडुर्नाभेरूर्वगता स्वजीवनकरीं वृत्तिं हन्ति । तत्र शाखा चैका सम्भवेत् तर्हि प्राणापहारिणी भवतीति । कियद् वयो गत्वा प्राणापहारित्वं तस्याः इति चेद् धूमः । यदास्थ्नां सन्धिबन्धः शिथिलीभवति । शिथिलीभावश्वतंत्रोटनाख्येन रवेण । तत्समुपेन निवेद्यते । तदा तावद् वयो गत्वा चेति ॥ १५ ॥ स्वच्छन्दं व्रतंते तस्य लक्ष्मीर्जाया च रम्यधीः। चतुरङ्लुग्वें तु गत्वा यस्य गजुर्भवेत् ॥ १६ ॥ अस्त्रार्थ- यस्य खलु पुंसश्चतुरङ्गुडं नाभेरूर्व गता गङर्भवति, तस्य आया स्वच्छन्दं वर्तते रम्यधीमी भवति । जाया रम्यधीर्भवति । स्खयं च रम्यधीर्भवति, स्वस्य रम्या धीश्च भवति । ततश्च लक्ष्मीः स्वच्छन्दं वर्तते । लक्ष्मीरपि यथातथं तनिर्यकारिणी भवति इति ॥ १६ ।। आबतैस्त्रिभिरालिकैः सुखी भवाति नित्यदा । यदि तत्र अयश्च्छेदा दुखी भवाति नित्यदा ॥ १७ ॥ सप्तमोऽध्यायः ।। १९९ अयं भावः -शुभिर्यदि त्रिभिराश्टिकैः परस्परानुषदैः प्रथममेक, ततोऽनन्तरमेवःततोऽनन्तरमेक इत्युत्तरोत्तरं दर्शनपथं गतैरावतैः, सु सुखी भवति । यदि तत्र तेष्वावतेषु एकैकस्मिन्नयनयश्च्छेदा भवेयुस्तर्हि नित्यदा दुःखी भवति । किंकारणं तत् सुखं किंकारणं तद् दुःखमिति चेदत्र वदामः । यद्धि सुखकारणं सर्वसिद्धं यच्च दुःखकारणं तदुभयनिक मित्वमुभयम् ।। १७ ।। किञ्च सर्वो हृदयसम्बन्धी जर्जराकारभार यदि । तर्हि बुखं भवेद् भूरि न चेत् कुवलनुश्तरम् ॥ १७ ॥ अस्यार्थः -- हृदयसम्बन्धी हृदयाश्रयः सव विकारः जर्जराकार भाग् यदि धूसराकारभाग् यदि भवेत् तर्हि दुःखं भूरि भवेत् । सर्वशब्दे नैतदाह -नैकॅस्य विकारस्य विकारद्वयस्य विकारत्रयस्य वा जपेराकार तायामेतत् फलं भवेत् । सर्वविकारस्य तद्भावे सत्येव तत् फलं भवेदिति । दुःखं भूरीत्यत्रापि अयं भावः -- यदि शरीरी भवति तर्हि यावच्छरीरनि- वृति दुःखानुवृत्तिरस्त्येव । तथाहि - लोके सर्वस्यापि जन्तोः सुखप्रेप्सा जायते । अन्यथा हि प्रेप्सा नोपपद्यते । प्राप्ते प्रेप्सानुपपत्तेः। प्रेप्सा हि प्राप्तुमिच्छा । सा चपाते विषये भवति । अतो नित्यमप्रासत्वमेव सुर खस्य । ननु नित्यमप्राप्तत्वं सुखस्यास्तु । नैतावता नित्यदुःखानुवृचिः शक्या कल्पयितुर । सुखाभावस्यादुःखरूपत्वात् । दुःखस्य सुखाभावा दन्यत्वाच । न । तथापि सुखाभावे दुःखस्य प्रसः प्रवृत्तिर्वा शक्या क ल्पयितुं जलाभावे दहनस्येव । तथाच प्रसरप्रवृत्योः सम्भूखे दुःखप्रवृत्तिः र्यथाकथञ्चिद् भवेदेव । दुःखवासनाया नित्यसिद्धत्वात् । वासनायां च सत्यां तद्वदोधहेतौ जाते प्रसरप्रभृत्योश्च सम्भवे दुःखं भवति कर्यरूपम् । तद्वदोषहेतुर्नास्त्यत्रेति चेन्न । विषयेन्द्रियादेः सम्भवात् । अतः सुखभावे सर्वदा दुःखं भवत्येव । सुखाभावश्च सर्वदा नित्यप्रेप्सान्यथानुपपरया सिद्धः । ननु नित्यनैप्सान्यथानुपपत्त्या सुखस्य निरन्तरसत्वाभावो न साधयितुं शक्यते । प्रेप्सायाः प्राप्तेऽपि दर्शनात् । द्विविधा हि प्रेप्सा । काचिदप्राप्तविषया । यथा नगरस्थस्य देवदत्तस्य ग्रामविषया । कचित् -- - - - - - - - - - - - - - - - - - --- - -

---

- १. ‘नेदमाह' स्व. ङ पाठः १०० सव्याख्ये स्कान्दशरीरकेi प्राप्तविषया । यथा कण्ठगतविस्मृतव । एवञ्च सति प्रतेऽपि मुखे प्रेप्सा सम्भवति । निवृत्तिप्रयोजनकात् । यथा खलु चैत्रः स्वकण्ठगतं चामीकरं भ्रान्त्या विस्मारितः सन् अहो मे कण्ठगतधामीकरो नष्टः । हा सन्तप्तोऽहम् । कथमहं लभेय इति स्वकण्ठगतमेव चामीक पुनः पुनः प्रेप्सते । एवं पुरुषः सर्वोऽपि सुखं प्रेप्सते नित्यप्राप्तमपि अत्रा सभ्रमवशात् । अतः सुखप्रेप्सा न सुखाभावं सूचयति । तथाच नित्यं सुखाभावसिद्धे सुतरां दुःखानुवृत्तिर्न शक्या कल्पयितुम् । नैतद् युतम् । सत्यं, प्रातेऽपि प्रेप्सा सम्भवति । तथाप्यप्राप्तभ्रमनिवृत्तीच्छालक्षणा प्रेप्सा युज्यते । सैव सुखमेप्सा । सापि नित्यं सुखभावं भ्रान्त्या बोधयति । तथापि सुखभावः सिद्धः कालत्रयसम्बन्धी प्राळ मोक्षात् । तथाच दुः खानुवृत्तिः शक्या कल्पयितुम् । किञ्च सर्वदा लोके दुःखजिहासोपावर्तते । जिह्वसा च प्राप्त एव भवति । जिहासा हि हातुमिच्छा। हानं च प्राप्त एव भवति । अतः सर्वदा च जिहासोपावर्तते । अतः सर्वदा दुःखातु वृत्तिरस्त्येव । नन्वभ्रातेऽपि जिहासा दृश्यते । यथा अन्या स्वमचरलग्न फणिनं प्रति । अतः अभावेऽपि जिहासादर्शनादश्नास्तेऽपि दुःखे तत्सम्भ वाच दुःखजिहासया नित्यदुःखानुवृत्तिः कल्पयितुं शक्यते । नैतदपि युक्तम्। अप्राप्तत्वे दुःखस्य प्राप्तभ्रमनिवृत्यर्थं येच्या तस्या एव जिहासा- रूपत्वात् । तथाच तयैव दुःखानुवृत्तिः सिध्यति । एवं नित्यं दुःखमनुव र्तते । अतो नैतद् दुदुःखमात्रं फलम् । तद्यावृत्यर्थं विशिनष्टि ॐ भूरीति । सुखं विकारः जर्जराकारयेत् स्यात् तर्हि दुःखं भूरि भवेत् । न दुःखमात्रम् । तस्य नित्यानुवृत्तत्वात् । नतु निलं दुःखं नानुवर्तते । सुषुप्ते तद भावात् । न च सुषुप्ते सुखस्याप्यभावात् तत्र दुःखस्याप्राप्तत्वात् तत्रा भावो न दोषायेति वाच्यम् । तत्र सुखस्य भावात् । तत एव च दुःखस्य प्राप्तकालत्वात् । ननु सुषुप्ते सुखमपि नास्त्येव । विषयेन्द्रिया भावात् । न तावत् सुषुप्ते विषयोऽस्ति । आत्माद्वैतस्यैव तत्र विद्यमान त्वात् । नापीन्द्रियाणि सुषुप्ते सन्ति । सकलेन्द्रियोपरतिरूपत्वात् सुश्रुतेः । जाग्रत्काले हि शब्दादिविषयेषु व्याप्तानामिन्द्रियाणां तब्यापारजनितश्र मापनोदनार्थं स्वकारणे परमास्मनि अन्तःकरणाविद्याद्वारेण लयः सुषुप्ति रिति हि तद्भक्षणं वदन्ति । सुखस्य च विषयेन्द्रियजन्यत्वमियमः । अत सप्तमोऽध्यायः । २०१ स्तत्र सुखाभाव एव । नतु न नियमः, विषयेन्द्रियसम्बन्धं विनापि दुःखा भावलक्षणस्य सुखस्य विद्यमानत्वात् । मोक्षदृष्णस्य सुखस्य च यद्यपि विषमानता तथापि तस्य सुखरूपत्वे वादिविप्रतिपत्तिसम्भवात् तन्न- धर्मः । तत्र च व्यभिचारं न वदामः । केवलं सुषुप्ते तं वदामः । अतः सुषुप्ते सुवस्या(स्य ? प्य)भावाद् दुःखस्याप्राप्तकालवात् । तत्र भावो न दोषायेति चेन्न । सुषुप्ते सुखस्य भाव । यय विषयेन्द्रियजन्यं सुखं दृष्टं, विषयेन्द्रियाणि च सुषुप्ते न सन्ति । तथापि वैषयिकस्य मुखस्य विषयेन्द्रियजन्यत्वनियमः । अनित्यत्वात् । नित्यःय पुनरात्मसुखस्य तद भावात् सुषुप्तेऽपि सम्भवोऽस्ति । किञ्च सुखमहमस्वाप्समित्युत्थितस्य परामर्शन्यथानुपपत्यपि सुषुप्ते सुखं कल्प्यते । तथाहि -परामर्श नाम प्रत्यभिज्ञानात्मकमनुसन्धानम् । स च तद्वैपवादेव संस्कारमपेक्ष्य प्रवर्तते । संस्कारश्च पूर्वानुभवः । न च पूर्वमिन्द्रियादिजन्यः कचहनुमत्रः सञ्जातः। अत आत्मरूपोऽनुभव एव मुखानुभवः। स च न योधयितुं शक्यो यु क्तिभिः । उक्तप्रकारेणार्थापत्तिप्रमाणसिद्धत्वात् । तथाच सुषुप्ते सुखसिद्धौ दुःखस्यापि प्राप्तकाठत्वात् तदप्यस्त्येव तदा । ननु सुषुप्त आत्मसुखस्यैव सम्भवः । तदात्मनः स्वरूपमेव । न च दुःखमात्मनः स्वरूपम् । अनित्य त्वात् । अतो न तस्य तदा सम्भवः । न च विषयेन्द्रियादिजन्यं सम्म वति सुखवत् । तस्मात् तत्र दुःखस्य प्राप्तकालत्वान्नानुवृत्तिः शक्या कल्पयितुम् । नैतचतुरश्रम् । विषयेन्द्रियजन्यस्य दुःखस्य स्थूलरूपस्य तदा भावेऽपि सूक्ष्मरूपस्य दुःखस्य तदाप्यनुवृत्तिरस्त्येव । अन्यया सुषुप्तिसुखस्य मोक्षरूपत्वप्रसङ्गात् दुःखानुषङ्गभावेन निरतिशयसुखत्वात् । किञ्च मुषु- तिसुखस्यात्मरूपत्वेऽपि दुःखानुअतोऽस्येव । अन्यथा पुष्पॅप्तिरेव मोक्षः स्यात् । न च तथा केशञ्चिदभ्युपगमः । नापि कस्यचित् । तत् कस्य हेतोस्तत् । सुखस्य दुःखानुषङ्गदेव । कथं तत्र दुःश्वस्थितिरिति चेत् स्ख कारणाविति ब्रूमः । स्वकारणं च संस्काररूपं तिष्ठति । अत एव हि। उत्थितः सन् पुनः संसरति । ननु यदि कारणोद्भूतं सुषुप्ते दुःखं पूर्व काळवदस्ति तर्हि सुखमपि तथा स्यात् । किमित्यामस्वरुपता तस्याभ्युप गम्यते । उच्यते । बहठत्वात् सुखस्य । बहलमुखं चात्मरूपमेव तदा १. ‘स’ क. पाठः. 2. २०२ सव्याख्ये स्कान्वशरीके सम्भवति । सुखकारणाभावात् । सूक्ष्मरूपं तु सुखं विषयेन्द्रियजन्यं तदापि कारणरूपेणानुवर्तत एव । तत् तु न व्यक्तं दुः खषत् । अन्यत् तु यक्तमेव । प्रकाशरूपात्मस्वरूपत्वात् । अतः स्वोपादानकारणानुवृत्तिद्वारेण दूषयिकं सुखं नित्यतयात्मरूपसुखं चेत्युभयमनुवर्तते सुषुप्ते । तयाच दुः खस्य सर्वथा प्राप्तकालत्वात् तदनुवृत्तिरस्ति । नन्वेवमपि मोक्षे दुःख प्रसन्नात् त्वदुक्तमरमणीयम् । तथाहि - यद्यस्मरूपसुखसम्भवेन दुःखस्य प्राप्तकालतया सुषुप्ते दुःख।नुवृत्चिः कल्प्य(ते) तर्हि मोक्षेऽपि तत्सम्भवेन तदनुवृतिः कस्येत । सत्यम् । अत एव हि मोक्षे वादिविप्रतिपत्तिदर्शना दित्यस्माभिरुक्तम् । वैषयिकस्यापि सुखस्य कारणानुवृत्तिद्वारेण सुषुप्तावनु वृत्तिरस्तीति च । अतो वैषयिकस्यापि सुखस्य सुषुप्तावनुवृत्तिस्तत्र दुःखं साधयति इत्येवं वैषयिकं सुखं दुःखं च सर्वदानुवर्तत इत्यङ्गीकारे न् कोऽपि दोषः । नन्वेवमपि मूर्चायां तदभावः । स्वरूपसुखस्य वैषयिक- सुखस्य च वत्रभावेनाप्राप्तकालवाद् दुःखस्य । नैतद् युक्तम् । सत्यं, स्वरूपसुखं मूच्छयां नास्त्येव । यदि स्यात् तर्हि अनुभूयेत । बहछतया -परामृश्येत च प्रबोधानन्तरम् । न च परामृश्यते । अतो नानुभूयते । त- थाच नास्येवेत्यत्र न काचिद।शङ्का । तथापि वैषयिकं सुखं कारणात्मना तत्रास्पेव सूक्ष्मरूपम् । अतश्च नानुभूयते । न परामृश्यते च । विषये न्द्रियाभावात् । ततश्व दुःखस्यापि प्राप्तकालतया सूर्यायामनुवृत्तिरस्ति । एवं सुखदुःखयोः सर्वदानुवृत्तिः । तथाच वैषयिकसुख दुखमात्रमष्य स्फुटं सर्वदानुवर्तते । तत्र कदाचित् स्वकारणोपचये सति सुखं प्रवर्धते, कदाचित् स्वकारणोपचयै दुःखम् । नन्वस्त्वेवं तथापि सुखदुःखयोः सहानुकृतिरुक्ता न युक्ता वक्तुर । विरोधात् सहावस्थान(प्य?)स्य तयोः न युक्तमेतत् । अनुभवे सति हि विरोधः प्रादुर्भवेत् । अनुभवप्रयुक्तवा- दत्र विरोधस्य । अनुभवप्रयुक्तत्वं चानुभवगतवात् । द्विविधो हि विरोधः सत्ताप्रयुक्तोऽनुभवप्रयुक्तश्च । तत्र सत्चाप्रयुक्तो यथा द्वयो →व्ययोस्तमःप्रकाशयोरेकाश्रयत्वप्रसङ्ग। प्रकाशप्रयुक्तो यथा एकाश्रययोद्भ नाज्ञानयोर्धर्माधर्मयोर्वा । तत्र सर्वत्र स्वभावप्रयुक्तत्वं समानम् । तदेवं स्थितेः एकागगतयोः सुखदुःखयोः स्वते विरोधेऽपि तस्य प्रकाशप्रयुक्त तयैव स्फुटतायाः सम्भवात् । तस्याश्च कदाचित् स्वस्वकारणोपचय एवो सप्तमोऽध्यायः । २०३ भयोर्विद्यमानत्वात् न तय सहानुवृत्तिविरोधः। किञ्च कचिदुभयोः कार णोपचयसम्भवेन तयोः सहृनुवृत्तिईष्टा च लोके । अतोऽपि न दोषः । तस्मात् सुखपात्रस्य नित्यानुवृत्तित्वेन तस्य तल्लक्षणकछत्वाभावात् तथाव र्तनार्थं भूरीति विशेषणं प्रयुक्तम्। भूरित्वं च सकलसुखहासनातिरोधायकत्वं दुःखस्येति खिदम् । न चेदेवं लक्षणं तर्हि सुखमनुतरं भवेत् । अत्रापि पूर्वोक्ता योजना विशेषणविषयेऽनुसन्धेया ॥१८ ॥ किञ्च – बलित्रयं यदि स्वच्छं पृष्टमप्यनुयर्तते । निस्यसिद्धतया स्त्रीणां सौभाग्यं तत् प्रशस्यते ॥ १९ ॥ यत् स्त्रीपुरुषयोः साधारणं वलित्रयं तद् यदि स्वच्छं निजवर्णापेतं पृष्ठमपि नित्यसिद्धतया करणभूतैया, वासनाकारेणेति यावत् , पृष्ठमप्यनु वर्तते अनुगच्छति, तर्हि क्षीणां तत् प्रसिद्धं सौभाग्यं स्यात् । किञ्च न केवलं भवनमात्रं, प्रशस्यते । तत् प्रकर्षेण शस्यते इतस्ततस्तघ्नै लकैः शस्यमानं स्यादित्यर्थः ॥ १९॥ पुरुषपक्षे तु - श्रीशालिता भवेत् साक्षात् परतश्रु स्वयं स्थितिः । विशेषश्च भवेत् तत्र कचिद् गत्वा महषतः ॥ २० ॥ अयमर्थः-- यदि पुरुषाणां वलित्रयं भवेत् तत् पृष्ठगामि च तर्हि श्रीशालिता भवेत् । न तन्मात्रं, किन्तु विशेषस भवेत् । को विशेष इति चेदाङ- कचिद् गत्वा सा मद्दती भवेत् कञ्चित् कालं गत्वा तस्य। वृद्धिश्च भवेत् । तत्रैवं योजना- तत्र श्रीशप्तलितायां विशेषश्च भवेत् । कुतः, केचिद् गत्वा महत्तः । कचित् कालं गत्वा श्रियो महत्त्वसम्भ वादित्यर्थः । एतत् साक्षात् फलस् । फलान्तरमप्यस्तीत्याही - परतस्तु स्वयं स्थितिरिति । परतः परेण कारणान्तरेण रेखारूपेण सम्बन्धे सति स्वयं स्थितिश्च भवति स्वयं स्वस्यात्मनः स्थितिः सूर्येणावसानम्, आयुर्भ झ्शवादिनिमित्तं भयमुत्सृज्य निश्चलतयावस्थानमिति यावत् ॥ २० ॥ पार्श्वयोर्नाभिदेशस्य पाण्डिमा यदि वर्तते । तेनायुषो मध्यभागे लक्ष्मीभङ्गो ध्रुवं भवेत् ।। २१ ।। १, 'ततय' क. ध. पाठ , ३. 'हु - इति । के छ, पक्ष २२४ सम्यास्ये एकान्वशीक अस्यार्थः-नाभेः पार्श्वयोर्यदि पाण्ीकारो विकारो वर्तते इ चिद् वा कश्चित्, तर्हि आयुर्लक्षणादिवशाद् यावदायुरखगतं तन्मध्यभाने लक्ष्मीमनो भवेद् ध्रुवमेतत् । नात्र संशयकारणमस्तीति ॥ २१ ॥ ऊध्र्वाधोभागयोर्य€ि ब्रह्महन्ता भवेन्नरः। नारी तु भर्तृहन्त्री स्यादित्येषापि दृढा स्थितिः ॥ २२॥ यदि नाभेरूध्द्याधोभागयोः पूर्वोक्तो विकारः कचिद् वा कधि भवेत् , तर्हि नरो ब्रहन्ता भवेत् । नारी चेद् भर्तृहन्त्री स्यात् । एषार्षेि स्थितईदैव यथा पूर्वका तद्वत् । स्थितिशग्दोऽर्थसन्निवेशवाषकः । एो ऽप्यर्थसन्निवेशो दृढ इत्यर्थः । यदि वा स्थितिशब्दो नियमवाचकः । सर्वथाप्यविरुद्धमेतद् वचनम् ॥ २२ ॥ किञ्च - नाभेरधस्तात् पझाभा रेखद्युतिर्यदीक्ष्यते । अचिराष्ट्रियमाप्नोति पुत्रसम्पद्मैप्यसौ ॥ २३ ! एषोऽर्घः-नाभेरधस्तात् तनोर्यः प्रदेशस्तत्र पद्माकारा यदि रेखा वृत्तिः रेखावर्तनमीक्ष्येत, तर्णसौ श्री वा पुमान् वा अचिराच्छूियमानोति । श्रीशब्दः कान्तिविभूत्योः साधारणोऽत्र प्रयुक्तः । किञ्च न केवलमेताव न्मात्रं फलं किन्तु फलान्तरमपीत्याह - पुत्रसम्पदमपीति । पुत्रसम्पत् पुत्रसमृद्धिः, बहुपुत्रतेति यावत् । अत्र विचारः - किं फलद्वयं युगपद् भुज्यते अथवा (क्रमेण)। यदि (न?) युगपत् तन्न सम्भवति । भेदाभाव सङ्गात् । श्रीशब्दो द्युभयसाधारण इत्युक्तम् । तथाच विभूतिरपि । श्रीश ब्दवाच्यायःपुत्रसम्पदश्च विभूत्यन्तर्भावः। अतो वितिफललाभ एव पुत्र सम्पदोऽपि लाभात् पृथफलत्वं तस्या न सिध्यति । यदि क्रमेण, तर्हि पृथक् फलव सिध्यत् । तर्हि कालविभागो वाच्यः सच नोक्त इत्यस्ति दोष इति पक्ष• द्वयेऽपि न साधुता गम्यते । अत्रोच्यते । युगपदिदं फलद्वयं भुज्यते । तत्र यद्यपि विभूत्यन्तर्भवः पुत्रसम्पदस्तथापि श्रीशब्देन कान्तिपरिग्रहस्यापि विद्यमान नत्वात् फलमेदोऽप्यस्येव । यदि वा, बित्तिपरिग्रहेऽपि दोषो नास्त्येव । विभूतिशब्देन द्रविणस्यैवाभिधानादिति सम्पत्सामान्यस्याभिधानम् । तर्हि १. मिसोंथ. पाठ1. के. ‘य' ३. य ख. पाठः , सप्तमोऽध्याय। २०५ फलभेदाभावो भवेत् लेखे । न च तया । तस्मान्न दोषः । किम क्रम- पक्षेऽपि काकभेदाकथनाद् दोषो न भत्रेति । कालभेदस्यार्थसिद्धत्वात् । तथाहि - प्रथमं तावच्छूशब्दवाच्ये फलेऽक्षुभूते पश्यात् पुत्रसमद् भ वतीति क्रमोऽस्त्येव । क्रमेण फळानुभवस्यापि सिद्धत्वात् क्रमाकथननिमित्तो दोषो न प्रादुर्भवति । यदि वा, कालविशेषेऽत्र विवक्षित एव । क इति चेदेकोनत्रिंशद्वत्सरपर्यन्तं श्रीलक्षणं फलम् । तत आरभ्यैकोनपञ्चाशद्वत्सरा पर्यन्तमपरम् । तेनैतदुक्तं भवति - पुरुषछन्दो बहुपुत्रानुभवजनितः कोऽपि सम्मोद उच्यते । तथाच न कोऽपि विरोध उच्यते इति ।। २३ ॥ तस्यार्थसन्निधेः य :हैं कडये -:कृत्रिर्भश्च। आकरः कचरा शF¥ . £' स्फुटं मिथः ॥ २४ ॥ अस्यार्थः - नाभिपार्श्वयोर्यलक्षणमुक्तं तसन्निधौ कुलवंताकारः क श्चिद् विकारो भवेत् , तर्हि तमाशालीप्रिय विोऽस्य प्रिया भवेयुः। स्फुट मेतन्नात्र विचारकारणमस्ति इति ॥ २४ ॥ अरं च पार्श्वयोरूरुमूलस्थ प्रभागस्थितथ६दि । विकारः ऽपि मनसि भवेत्लल च ॥ २५ ॥ अस्यार्थः- ऊरुमूलाग्भागस्थितयोर्नाभिपार्श्वयोर्यदि कोऽपि वि कारः प्रादुर्भवेत् पिटकादिलक्षणः, तहैिं तथा तेन प्रकारेण मनस्युन्मत्तता स्यात् , मनस्युन्मत्ततालक्षणो विकारः स्यादित्यर्थः । ननूर्वभागयोर्न नाभिपार्श्वभागता युक्ता कल्पयितुम् । मूलशब्दस्रयोगेणोरूध्र्वभागस्य विशेघिनत्वात् । नैष दोषः । पार्श्वशब्दस्य उक्षणया स्वसम्बन्धिप्रदेशवाच कत्वाभ्युपगमात् । ऊरुमूलभागशब्दस्य च तत्वाभ्युपगमात् । एवचैतदुक्तं भवति - ऊरुमूळचतुरङ्गुलमुपरि यः पिटकादिठक्ष्णो व्रिकारस्तस्यैतत् लम् । चतुरङ्खसुपरि गत्वा यः प्रदेशस्तस्य नाभिपार्श्वस्त्रमप्युपपद्यते इति न किञ्चिदवद्यम् ।। २५ ।। अपरं च – तत्पृष्टभागे रेखा देद् वर्तते संस्फुटकृतिः । बिरला नाम सण श्रोत तय: बिषं दधे भवेथ् ॥ २६ ॥ - 'मात्र म' ध. पाउ. २. ‘वे।लक्ष' घ. के. प.ठः, २. ‘रजत' घ. माइ २०६ सध्याख्ये स्कान्दशारीरके तत्पृष्ठभागे नामिपृष्ठभागे संस्फुटाकृती रेखा वर्तते चेत्, तर्हि सा विरला नाम प्रोक्ता । तया सर्वस्य विधं वशे भवेत् ।वशे भवनं च न स न्यग्भूतं तद् विवक्षितंप्रौढोक्तिमात्रत्वादेतद्वचनस्य, अपितु प्रदोषरहितता मात्रम् । अन्यथा सर्वस्यापि सर्ववशे भवने सिद्धे न किञ्चित् फलान्तरमपे क्षितं स्यात् । अस्य लोकोत्तरफलत्वादिति द्रष्टव्यम् ॥ २६॥ एवं तावदबहुनाभिदेशादुपरि तस्मादर्वा जघनदुररि च ये रेखदयः स्थिताः सूचन- हेतवस्तेषां लक्षणापि दर्शितम् । अधुना भुजयोः स्थितानां तेन तद् दर्शयति बाहुमूले विज्ञेया स्फुटा सा ध समुन्नतिः । नीचता नीचतां यच्छेदिति साधारण स्थितिः ॥ २७ ॥ अयमर्थः-बाहुमूले कापि समुन्नतिः स्फुटाकरा साध्वी प्रविज्ञेया । नचिना निम्नता यदि तत्र भवेत्, तर्हि सा नीचतां यच्छेत् स्वाश्रये - चयतीति यावत् । तस्मातीचतामिति चेद् वर्णव्यतिरिक्तात् सर्वस्मादिति जुमः । एतदुक्तं भवति – बाहुमूले यदि कापि समुन्नतिः सम्भवेत् सा निषमाश्रयं(न) नीचतरं सूचयति प्रत्युत समुन्नतमेव सूचयति । सापि समुन्न तिर्बाहुमूलगता स्वाभाविकी नावमन्विष्यते(?) अपितु यापि कापि भवस्वौ पाविकी स्वाभाविकी वा । तत्र यदि लियामेषा समुन्नतिर्भवेत् , सा च स्वाभाविकी, तर्हि राजमहिषी सा भूयात् विद्वन्महिषी वा । यदि पुरु , तर्हि स राजपुरुषो विद्वत्पुरुषो वा भवेत् । यदि वोभयत्रोभयं नो चेत् स्यात्, तर्हि निम्नतैव बाहुमूले सम्भवनीया । नो चेत् समुन्नया स- मुञ्चतिः फलं भवेत् । ननु यद्येवं, किमिति तर्हि समुन्नतबाहुमूलानां स्त्रीणां पुरुषाणां चोक्तं फलं न दृश्यते, दर्शनेऽपि कचिद् दृश्यते न सर्वत्र। अतो नैतलक्षणमुक्तफलस्यं । अत्रोच्यते । लक्षणमेवेदमुक्तफलस्य । कथम् । यदि स्वाभाविकी समुन्नतिस्तत्रैवोक्तं फलं स्यात् । नो चेत् तद्दौपाधिकी समुन्नतिः । तंथाच तदनुरूपा समुन्नतिरेवे फळम् । तथात्र राजमहिषीखा देनं फलता युक्ता, न राजपुरुषत्वादेश्व, किं तर्हि, अमित्रस्यैव फठत्वं युक्तम् । तच्च येन केनचिद् यत्किश्चिद्विशेषंदपि सिध्यति । अतो न दृश्यत इत्युक्तमयुतमेव । दर्शनस्य भिन्नकारत्वात् । किञ्च सम्मतिरपि बहुधा 1. ‘था सर्वव' ध. पाठः. २. ‘स्त्रीणामें' ख. ६ पाठः३. ‘षणा' , इ. पा:, सम्भवति । तद् यथा- यदि साधाद् राजमहिषी न भवति राजपुरुषे वा न भवति, तर्हि राजपुरुषमहिषी राज्ञः पुरुषो वा भवितुं युज्पते । एवमपि समुत्कर्षेऽवश्यं भवत्येव । एवं चैवमवधारणीयं - यथाकथा- ञ्चिद् येन केनापि प्रकारेण यस्मात् कस्माचित् प्रायशः समुदा याचोक भवत्येव यरि बाहुमूले समुन्नतिरिति । यद्येवमुन्नतिर्नास्ति तर्हि नीचतैव परिशिष्यते । तर्हि तदाश्रयस्य नीचतापि उक्तप्रतिकूलयुक्तमि रनुसन्धेया। तथाहि दृश्यते लोके । निम्नबाहुमूढाः स्त्रियः पुरुषाश्च निमर्म दुर्गतदन्दह्यमानहृदया दृश्यतेतच्च समुकर्षे सति न भवतीति । तस्मा- नीचषाहुश्लानामनुकर्ष एवेति स्थिर । ननु बाहुमूलठूयसाधारणमिदं लक्षणं किं वा नेति विवक्षायामाह – इति साधारण स्थितिरिति । इति एवम्भकरा अस्माभिरुक्तेयं स्थितिः नियमः । धारणी उभयबाहुमूल साधारण श्रीपुरुषसधरणी च, न पृथग् लक्षणमिति भावः ॥ २७ ॥ सन्धि २धादृ वेदे दक्षिणस्य प्रयो मताः । विकाराः स्फ ऍतत्रादिनिभातैवरतोदिता ॥ २८ ॥ एवं षाहुद्वयमूलस्य साधारणं लक्षणमुक्त्वा सम्प्रति विभागेन बाहोर्लक्ष्णं भक्तुकामः प्रथमं तावद् दक्षिणबाहुलश्चणमाह अनेन । दक्षिणस्य बाहोः सन्धिबन्धान्मध्यगतसन्धेरुर्वेदेशे त्रयो विकारा मताः । कीदग्विधास्ते, तदाह- स्वर्णताम्रादिनिभा इति । एक स्वर्णनिभः अपरस्ताम्रनिभः । अन्यो रजतानिभः । किमेतैः फलमित्याकाङ्कयामाह तैरेतैवरतोदिता इति ।) वीरता भवति फलम् । नन्वत्रैकेनैव विकारेणैतत् फलं भवति । किं वा विकाराणां त्रयेण। उच्यते । विकारत्रयेणैतत् फलं भवति । आभासतस्तु एकेनैव फलं भविष्यति । फलस्य भासत मसाकल्यम् । अत्र च नैते रेखापाःकिन्तु वर्णविकार एवेव गन्तव्यम् ॥ २८ ॥ इदानीं भैरूपाणां लक्षणमह~ रेखारूपास्त्रयः प्रोक्ता अविच्छेदेन सङ्गताः। वृत्तमप्यनुरुन्धनास्तैः प्रशस्तो भवेन्नरः ॥ २९ ॥ १. 'ज' घ, पादः २०८ सब्बाल्ये स्कान्दशारीरके अयमर्थः- रेखारूपा अपि विकारात्रयः भुविच्छेदेन संर्गताः अविच्छिनेनानुवृताकारेण सङ्गताः, बाहुनेति शेषः । वृत्तमप्यनुबन्धानाः वृत्तं वर्तुलाकारमनुरुन्धाना अनुसन्दधानाः प्रोक्ताः फलाविनाभावनियमात्। तजैौरादरेणोक्ताः। तत्फलं नियतं महत् सम्भवति । किं तदिति . तदाह – तैः प्रशस्तो भवेन्नर इति । नरस्तैः प्रशस्तो भवेत् । अत्रापि रेखासाकल्येन फलसाकल्पं, रेखाणां न्यूनतायां फलन्यूनता चावश्यमनु सन्धेया । प्रशस्तिर्नाम केति चेदुच्यते । एतेषां त्रयाणां रेखाविकाराणां यवेकत्र सम्भवस्तर्हि स पुरुषो यस्मवृत्तावभिनिविष्टो भवति स तमवृत्या प्रशस्तो भवति । तत्र तत्प्रवृत्या यत् फळं जायते तस्य फलस्य सिद्धिरत्र प्रशस्तिरभिधीयते , न प्रशस्तिमात्रम् । न तभवृत्या प्रवृत्तिनिधय इति ॥ नित्यसिद्धो गङस्तत्र धनसम्स्प्रवृत्तिकृत् । भनित्यश्चेदू बहुवचो द्विश्वैकरथे श्रियं यशः ।। ३०॥ अस्यार्थः-- तत्र बाहोः सन्धेरुपरिदेशे नित्यासिद्धो गङ्र्गण्डः धनसम्पत्प्रवृत्तिकृत् । धनं इविणं काञ्चनादि सम्पद् धान्यजातं तयोरुभयोः प्रवृत्तिः सम्यगुत्पतिः । तां करोति । तदर्थं पुरुषं प्रवर्तयतीति यावत् । तेन तलमवृतिं पुरुषस्य सूचयतीत्युक्तं भवति । स एव च गडुरनित्य मेत् तदा(स १ स्य) वयो बहु भवेत् । गचालतां सूचयतीति यावत् । तत्रापि गङद्वित्वं यदि भवेदेकस्वं वा पक्षद्वये फलमाह - द्विवैकत्वे श्रियं यशः । इति तत्र द्वित्वे श्रियं सूचयति एकवे यश्वः । तेन गङयं श्रियं चयति एको गहुर्यशश्चेत्युक्तं भवति । नन्वेकस्य गईोर्नित्यत्वे अनित्यत्वे च फलमुक्तम् । तत् कथम् एको गहुरंशः सूचयतीति । किन्य विरुद्धं चैतत् फडं धनसम्पअवृत्तिर्बहुवचस्त्वं च पूर्वमुक्तं, तद्वि रुद्धं यश इति । नहि धनसम्पत्प्रवृत्तिर्वहुवचो वा यो भवति फलं पश इति चेत् तन्न । फलस्य फलान्तरकल्पनायामनवस्थापातात् । अतो विरुद्धमिति । सत्यम् । तथापि भेदोऽस्त्येव । तथाहि - धनतम्पत्प्रवृ तिर्बहुवचश्च किञ्चिद् यश आपादयत्येव । नचैतावता पृथगवक्तव्यता । कारणान्तरेणापि यशस्सम्भवात् । कारणान्तरं विद्यादि सम्भवत्येवेति न १. ‘कमा' ख. क. पाठः• २. वे ब' , पाठः किञ्चिदनुपपन्नम् । न च वित्वे श्रीफळस्य एकत्रपवोक्तेन धनसम्पत् प्रवृ त्यादिफलेन गतार्थत्वं विरोधश्चेति वाच्यम् । अत्र श्रीशब्देन निरतिशयका न्तेरभिधानर । अतोऽपि न तत्रापि दोषः समस्तीति ॥ ३० ॥ ब्रहस्यां सूचयन्ति बिन्द्वस्तत्र (काश्च ? केच) न । अङ्गनाः खेदयन्त्येथ पुरुषापायशङ्कया ॥ ३१ ॥ अयमर्थः – (यदि १) तत्रैव पूर्वत्कृते देशे यदि केचन बिन्द वस्ते स्युस्तर्हि पुरुषाणां ब्रह्महत्यां सूचयन्ति । स्त्रीणां चेत् ता अञ्जना शब्दाभिधेयाः पुरुषापायशङ्कया स्खभर्तृभूतानां पुरुषाणां बाधशङ्कया खेद येयुः । तदानीं वा खेदयन्ति । खेदहेतुं सूचयन्तीति यावत् । ननु के ते बिन्दवःकीदृग्विधाश्च, फियप्रदेशगताश्च । अत्रोच्यते । ये तत्र सिक तापरिमाणाः स्खणीकारा गहुसन्धिमूलयोरन्तरालदेशे अन्तर्बहिः सर्वतः कावन)ीजानीव डोहमये पात्रे प्रक्षिप्तानि भासन्ते, ते विन्दय एवं विधायच एतावदेशप्रसृताश्च । नन्वेतद्दर्शने किं मानम् । शृणु. वदामः । बुधवारे पञ्चम्यां वा तिथौ पौर्णमास्यां वा प्रातरेव कृतनियमः सन् प्रेक्षकः खाभिमुखं खसविधमागतस्य प्रेक्ष्यस्य तटस्थैश्च सङ्गतस्य खयमासन मदवा स्खयमेव स्थितस्य पञ्चदञ्जनतैळमध्वादिना द्रव्येण सप्तवारमभ्युक्ष्य गजवालरोम्णा तलपञ्चकेन वा संशोध्य सुवर्णनिकषेण ततस्त्वपरिज्ञानवद् बिन्दुजालमप्यवगच्छतीत्ययमुषायक्रमः ॥ ३१ ॥ नीलास्तु बिन्द्वस्तत्र रक्तं भूरि धुपस्थिति । सूचयन्त्येव रामाणां पुरुषाणां तु तान्निजम् ॥ ३२ ॥ अस्यार्थः – तत्रैव यदि नील बिन्दवः स्युस्तर्हि णां चेद् भूरि भुवास्थिति च ध्रुवा स्थितिर्यस्य तथाभूतम् । भुवत्वं नामात्र रक्तस्य गर्भा- त्पादनेऽप्यभीष्टपुरुषसङ्गमेऽपि भवितुंसित्वम् । एवं स्त्रीणां फलम् । पुरुषाणां तु यत् तत्र निजं शुक्कलक्षणं वीर्यं तत् तथाविधं सूचयन्तीति । रेखस्त्वधोगता द्वित्राः पुरुषाणां प्रियंवदाः। स्त्रीणां तु शलिमेवैताः प्रथयन्ति न संशयः॥ ३३ ॥ एषा योजना – तत्राधोगताः अधोमुखं गतं गमनं यासां तास्तथा भूताः पुरुषाणां चेत् प्रियंवदाः । यत् तत् तेषां प्रियं तच्छंसन्ति । णां २१ सव्याख्ये स्कान्दशरीरके चेडीलमेव ताः प्रथयन्ति । शीलं प्रथयन्त्येव अत्र न संशयकारणमस्ति । इदं तात्पर्ये – सन्धिदोनॅलयोरन्यतराभिमुख्येन याः स्थिता रेखास्ताः पुरुषाणां प्रियंवदाः यदा यदा खयं विज्ञायन्ते, तदा तदा प्रियं सन्निहितं सूचयन्ति । यदि नित्यं खयं विज्ञायन्ते तर्हि नित्यं प्रियमपि सन्निहितं सूचयन्ति । यदि कदाचित् विज्ञायेरन् तहिं कदाचित् सन्निहितं प्रियं भयेयुरित्येवमवधारणीयम् । स्त्रीपक्षेऽपि यदि कदाचिन्नित्यदा वा ता विज्ञायेरन् , तर्हि कदाचिन्नित्यदा वा शलिं शोभनमेव सूचयन्ति, न शील मात्रं, शोम()स्यैव शीलस्यैतलक्षणत्वात् । नच रेखाणामविज्ञप्तौ त्री- पुरुषपक्ष योन्यतिरेकोऽवगन्तव्य इति वाच्यम् । अन्वयमात्रस्यैव लक्षणत्वात्। नचान्वयमत्रलक्षणेनाप्युक्तेनान्वयरूपेण व्यतिरेकस्यापि सिद्धत्वात् व्यति रेकोऽपि तेन लक्षणेन लक्षणीय इति युक्तं वक्तुए । व्यतिरेकस्याप्यत्र भावान्तररूपत्वात् । यदि व्यतिरेकस्य व्यतिरेकमात्रता स्यात् तद्धेन्वः योक्त्या सिद्धिः स्यात् । तसिद्धौ च फलव्यतिरेकोऽपि सिध्येत् । नचैतत् सर्वमुपपवते व्यतिरेकस्य भावान्तरत्वपक्ष इति ।। ३३ ॥ एवं तावद् बाहुसन्धिमूलयोरन्तरालगतानां रेखादीनां लक्षणयुक्वा सम्प्रति सन्धिबहिर्भागस्य तदुपरिभागस्य सम्बन्धिनो ये विकरा रेखादिरूपास्तान् लक्ष स्फुरन्यः काश्चन सिराः सूचयन्त्येव तन्निजम् । सुखं दुःखं च यन्नियं निजोपक्षयकारणम् ॥ ३४ ॥ अस्यार्थः- सन्धिपथब्रगे तळादर्वाक् स्थिते काश्चन सिराः स्फु रेयुः, तास्तद्विजं सुखं दुःखं च नित्यं सूचयेयुः । यदुभयं निजोपक्षयकारणं निषस्यामीयस्य' उपक्ष्यस्य अपक्षयस्य कारणम् । निजे हि सुखदुःखे जन्तोः कर्माधीनतया जन्मनः । पुण्यपापामकं हि विशिष्टं कर्म जन्तूनां जन्म प्रयोजयति । पुण्यपापे च निरन्तरं स्वस्वकार्यभूते सुखदुःखे प्रयो बयतः । अतश्च यावच्छरीरपातं शरीरकारणभूतयोः पुण्यपापयोर्विद्यमानत्वात् तत्कार्यभूतयोः सुखदुःखयोरपि यावच्छरीपातमवस्थितिरस्त्येवेति निजत्वं सुखदुःखयोः । नचैवं सति नित्यं सुखदुःखे चयन्तीत्येतदयुक्तमिति वाच्यम् । स्वतः सुखदुखयोर्नित्यत्वेऽपि अभिव्यक्त्यनभिव्यक्तिभ्यामनित्य त्यपतेः । एवं च सति निजं यत् सुखं दुःखं च तन्नित्यं चयन्ती युक्तं युक्तमेव । नित्यं तदाग्निव्याक्तं सूचयन्तीत्यस्यैवार्थस्य लाभात् । ग स्त्ववें, तथापि निज्ञोपक्षयकारणत्वं कथं सुखदुःखयोः । नहि सुख दुःखाभ्यामुभाभ्यामन्येन वा कश्चित् कचिदपक्षयो दृश्यते । यदि दृश्येना पक्षये दृश्यते, तथापि न सुखेनापक्षयः क्कचिद् दृश्यते । सुखम्य वृद्धि हेतुत्वात् । सुखितो हि परिपुष्यो दृश्यते । तस्मान्निज्ञोपक्षयकारणमित्युक्त- मयुक्तम् । अत्रोच्यते । सुखं हि वैषयिकस्य । तत एव ण जन्यस्य दुःखा नुषङ्गोऽस्त्येव । अनित्यताभयं च तत्र स्यात् । अतस्ताभ्यामुभाभ्यां धीपथं गताभ्यां सुखाभिनिवेशवशा निरन्तरं चिन्स्यमानायां निर्गुष्टनि खिलविद्यादिदुःखातारमनातुबद्धमिव शरीरमपक्षीयेत । तस्मादपक्षयः कारणमिति युक्तमिति भावः ॥ ३४ ! सिरा मग्नाः कथाश्चित् स्युः सुखायैव स्फुटं तदा । मनोन्मनस्तथैवायुः क्षपयन्ति न संशयः ॥ ३५ ॥ अस्यार्थः - ता एव रेखा ममात् सुखायैव भवन्ति, सुखस्वना यैव भवन्तीत्यर्थः । ममतायां द्वयी गतिः । तत्र कथञ्चिन्मग्नतायां सु खायैव स्युः । स्फुटमग्नतायां तु सुखाय च स्युर्मुःखाय चेति योज्यम् । भग्नोन्मग्नता तु अत्यन्तमयुक्तेत्याह – मनोन्मभा इति । तथैव मग्नोन्मग्ना इत्येकः पथः । तत्र तथाविधा रेखाः सिरालक्षण आयुः क्षपयन्ति आयुःक्षयं सन्निधिवर्तिनं सूचयन्ति, नात्र संशयकारणमस्तीति । ननु विरुद्धे चेल्लक्षणान्तरं स्यात् , का तत्र सम्भावना । उच्यते । उत्सर्गापवादन्याय स्तत्र स्यात् । यदि वा, प्रबलस्य बाधकत्वं दुर्बलस्य च चाध्यत्वमिति मात्रायन्याय इति न किञ्चिदनुपपन्नम् ॥ ३५ ॥ किया मुखे सिराः स्फुटाः साक्षान्निस्यमायुभक्षयं वदैव । अस्फुटाश्चेन्महत् कर्म लभते नात्र संशयः॥ ३६॥ यदि मुखे सिरा अतिeफुखाः प्रवैिच्छिन्नाभ, तर्हि नित्यं नित्यस्थि तमाध्यमिति यावत् , प्रमाणान्तरेणेति शेषः । प्रमाणान्तरं च रेखादि । अस्फुटघेन्महत् कर्म लभते तद्वान् पुरुष इत्यर्थः । नित्यशः महति कर्मणि १. ‘न्यतमेन' ख. घ. ड. पाठः२. 'ति' इ. पाठः या + । = २१२ सव्याख्ये स्कान्दशारीरके प्रवृत्तिः स्यादिति भावः । नात्र संशयकारणमास्ते । सिराशब्देन रेला श्चोच्यन्ते । मुखशब्देनापि चिबुकप्रदेशादि तत्स्थानं लला(टाय? टं च ॥ ३६ ॥ सिराबन्धः स्फुटः स्याच्चेचिबुके वातिको भवेत्। अस्पार्थः – यदि चिबुके स्फुटः सिराबन्धो भवेत् सिराबन्धः सिराः प्रन्थिः, तर्हि स वातिको भवेत् । अति क्लिष्टवातप्रधान इत्यर्थः । अत्रेदं रहस्यं - न प्रत्यक्षेण ज्ञातुं शक्यते सिराग्रन्थिः, किन्तु अङ्गुल्या चिबु काधःप्रदेशे कठिनं स्पृश्यमाने विशेषतोऽवगम्येत, न चक्षुषा निरीक्ष्यमाणे सामान्यतोऽपि । तस्मादङ्गुल्या स्पर्शनं कृत्वा स्पर्धेन पश्येदिति ॥ गण्डे गडुः स्पर्शगम्यः स्वर्गतिं साधु संवदेत् ॥ ३७॥ यः पुनश्चक्षुषा वयो गण्डगडुः सोऽपि स्पर्शगम्यः स्वर्गतिं संवदेत् । साधु अर्शयमित्यर्थः ॥ ३७ ॥ गलगण्डः पृथुद्रोहे नात्र संशयकारणंम् । पृथुद्रोहो नाम गलगतः कश्चिद् वर्णविशेषः । स च स्वकरतल परिमाणः वर्णद्वयवां । तन्निमित्तं गलगण्डो भवति । गलगण्डो गळ पिटकः । गले स्टेंट सिरः स्युश्चेट् फलमेतद्विनिश्चयेत् ॥३८॥ किब, एतफलविनिश्चये कारणान्तरमस्ति । गले स्फुटाः सिराः स्युश्चेद् एतत्फलं विनिश्चयेदिति ॥ ३८ ॥ वक्षःस्थले स्युर्न स्यादिति विनिश्चयः। तथा चेत् तथा वक्षस्थले स्फुटाः सिराः स्युरेत् तर्हि न स्याद् गळगण्डः । वक्षःस्थले स्फुटसिराथन्धस्य मुख्यत्वात् । ‘कठिनं वक्षः पौषमि' ति हि स्त्रर । काठिन्यं च स्फुटेरेखबन्धाद् भवति इति ॥ स्तनयोः स्फुटतद्वै भर्जुनसङ्गतिर्नहि ॥ ३९ ॥ एषा योजना-स्तनयोः स्फुटः सिराश्चेत् स्युस्तर्हि त्रीणां द् भर्तुसङ्गतिर्नहि, पुरुषाणां चेत् स्त्रीसङ्गतिर्न । सङ्गतिः सम्भोगः, सम्पूर्णा भोग इत्यर्थः ॥ ३९ ॥ १. विराः फुटाचे स्युः फ' ङ. पाठः तथाविधाः स्युरुदरे समूलं नाशमाप्नुयात् । उदरे तथाविधाः स्फुटाः सिराश्चेत् स्युः तर्हि समूलं नाशर । मूढशब्देन स्वपुत्रकलत्राद्यभिधीयते । तन्नाशेन सह नाशमाप्नुयात् था ओतीत्यर्थः । कटिबन्धे तथा चेत् स्युः पुत्राया नाशमाप्नुयुः॥४०॥ कटिबन्धः काथीपदम् । तत्र यदि तथाविधः सिराः स्युस्तर्हि पुत्राश्च नाशमाप्नुयुः ॥ ४० ॥ जघने प्राणविध्वंसः अस्यार्थः- प्राणः प्राणनाथा प्राणशब्देनोपचाराद् , भार्याविध्वंस इत्यर्थः । लिहू मैथुनसङ्गतिः । ळिजे चेत् प्रतिदिनं मैथुनलाभः । किव चित्रिणी नाम या नायिका तत्रियत्वं च । अतोऽपि नित्यमैथुनलासः इति ॥ पायौ शरीरविध्वंसः कफव्याधिप्रपीडनत ॥ ४१ ॥ कफव्याधिप्रपीडनाद्धेतोः शरीरविध्वंसो भवेदिते । श्लेष्मणः पाय्वा निस्सरणं ग ॥ ४१ ॥ पृष्ठे चेत् कफविध्वंसः सर्वप्राणिविनाशकः । पृष्ठे चेत् स्युस्तथाभूताः सिराम, तर्हि कफविध्वंसो भवेत् । कफेन विध्वंसः। सर्वप्राणिसमाश्रयश्च ॥ उपरिभागे पृष्ठत्योजोमध्यमे प्रवाह ततोऽधस्तात् पितुर्याधिः सन्तापश्च प्रिये जने ॥४२॥ ऊध्र्वभागादधस्ताच्चेत् तथाभूताः सिरास्तहैिं (पितुर्याद्विः) कळत्र- जने च नाशो भवेत् , अनस्येत्यर्थः ॥ ४२ ॥ ततोऽधस्ताद् वातरोगः ततोऽधस्ताचेत् स्युस्तर्हि वातरोगः । महती वातपीडा स्यात् । कृत्रिमं सुरतं तथा । इतेि फलवचनम् । १. ने प्रियमात्रजने' ख, इ. पाठः ९१४ सव्याख्ये स्कान्दशारीरके , दक्षिणे बालै पूर्वार्धे पराधे च फलभेदेन कथयति सिराभेदम् – पूर्वार्धे दक्षिणे बाहौ सिराश्चेत् तादृश यदि । उत्तरार्धे तथा चेत् स्युः क्षयिष्णुत्वं निजेऽर्थके ॥४३॥ दक्षिणे पाहैौ पूर्वार्षे चेत् स्युस्तथा सिराः । फलं सपष्टम्। परार्षे चेत् तत्रापि स्पष्टम् ॥ ४३ ॥ बामषा(हूभौ१ हौ) तथा न स्यात् कार्यसिद्धिरिति [स्फुटम् । वामबाहौ पूर्वार्धे नेत् स्यात् तथ । फळविशदत्वादुपेक्ष्यते । परार्धे तु महामोह अपस्मारो भवेद् ध्रुवम् ॥ ४४ ॥ यदि वामषाहोः परायै सिराः स्फुटाः स्युस्तर्हि कामानुबन्धो ध्रुवं भवेत् ॥ ४४ ॥ उकं च फलम् , ऊर्वोः करतले तुल्यं ' ... ... ... । करतल इति करतलयोरित्यर्थः । ऊर्षेः करतलयोश्च यथोक्तं फलं । भवत्येवेत्यर्थः । जान्वोरपि महाज्ञत्वं जान्वोः स्फुटः सिराबन्धो यदि भवेत् फलमुक्तं विशदम् ॥ तत्सन्धौ मरणं भवेत् ॥ ४५ ॥ जान्वोः पृष्ठे बान्वोः सन्धौ यदि भवेत् , तत्र सकरः स्यात् । ॐक्तं च फलं भवेत् ॥ ४५ ॥ जङ्गायां कूरचर्या स्यान्मतिमान्यं तु विक्लवः । तत्र जलयोर्यदि पुयवैः सिराबन्धा भवेयुःफलत्रयं भवेत् ॥ पादयोस्तलयोः स्युध्न्मोहः कान्तिरनादरः ॥ ४६ ॥ जळत्रयम् ।। ४६ ॥ तत्राहुलीषु सिराबन्धाः शून्यताप्रदा इत्याह अङ्गुलीषु सिराबन्धाः न्यतां दापयान्ति हि । स्फुटया इति शेषः । । १. ‘व’ . . . पाठः , २. ‘क' क. पाठः . कखघ ९ तस्मात् सूक्ष्मासिरायन्धाः शोभन्ते प(ये१ ष)षर्मसु ।। प्राय इति शेषः । सिराबन्धोपसंहारवयम् ॥ ४७ ॥ नाडीनां परिवृत्तिश्च वज्य देहे मनीषिणाम् । न्यत्वं सर्वेषियानां परिवृत्तिं निसूचयेत् ॥ ४८ ॥ एकस्मिन् शरीरे द्वासप्ततिसहत्रं नाड्यः । तत्र प्रधानाः द्वासप्तति सञ्जयाः। ताभिरेताभिः प्राधान्याप्राधान्येन व्यवस्थिताभिः मूलाधारादुत्तिष्ठन् जाठरजातवेदस्सहायभूतो वायुः सञ्चरति । य एष प्राणादिशब्दभाग् भवति याभिश्च सञ्चरणयत् । तासामेतासां नाडीनां परिवृत्तः परिवेषाकारः मनी विण शरीरेषु वज्र्यो । यत एषा सर्वविद्यानां शून्यत्वं सूचयति अत इत्यर्थः ॥ ४८ ॥ किञ्च ललाटे तावत् -- परिवृत्तिः परिस्तीर्णं केशसन्धौ न शस्यते अल्पायुष्यं फलं चेषा सूचयेन्नहि संशयः ॥ ४९ ॥ या लछटसन्धौ परिस्तीर्णा वृत्ताकारा । स्वरूपकथनमेतत् नामार्थः विवरणरूपं च परितो वृत्तिरिति । सैषा न शस्यते नाद्रियते ऽल्पायुश्वं सूचयतीति । कस्मिन् काल इति चेद्, देहेन सप्तधा कृत्वा यस्मिलंचे तन्नमाक्षरं प्रथमं भवति तस्मिन्नंशे यो राशिः प्रक्ळतः स किंसञ्जयः तत्सन्नये वयसि मरणं लभेतेति भावः ।। ४९ ॥ श्रीधापृष्ठे वयोनाशः स्वस्तिकाकारता यदि । संशतिरत्र कार्या स्यान्नैव साख्याभिचारतः ॥ ५० ॥ ग्रीवापृष्ठे पृष्ठोर्ध्वभागे नाडीपरिवृत्तिर्यदि भवेत्, तत्र स्वस्तिका कारता च, तर्हि वयोनाशो भवेदचिरात् कालपरिमाणाभावच्छिन्नं शरीरं तस्य नाशो भवेत् । कस्मिन् वयसि । वयःपरिमाणे वयसीति ब्रूमः । अत्र संशीतिर्न कार्या । कुतः, अव्यभिचारतः । व्यभिचारस्यादृष्टत्वा दित्यर्थः ॥ ५० ॥ पृष्टपृष्ठे भाकारसूचिका परिवृत्तिका । नैव स्यात् कृमिदष्टत्वसम्भावनपरिश्रयात् ॥ ११ ॥ १. ‘त' ङ. पाठः . २११ सव्याख्ये स्कान्दशारीरके पृष्ठपूछेपि परिवृत्तिका नैव शुभकारिका स्यत् । कुतः, कृमिदष्टत्व सम्भावनपरिश्रयात् । कृमिः सर्पः तद्दष्टत्वमस्य नूनं भवतीति सम्भावनं तर्क, तसपरिश्रयात् तदस्तिंकारादित्यर्थः कार्यात् सापि न शोभते ॥५१॥ उदरेऽपि न शोभन्ते परिवृत्तिपरिग्रहः । यतः कालाध्वनोर्भङ्गः शरैरन्यैश्च तादृशैः ॥ । ५२ ।। थस्यार्थः – उदरेऽपि परिवृत्तिपरिग्रहाः परिवृत्तीनां परिग्रहाः न शोभन्ते, । यतः शरैर्भङ्गो भवेत् । तादृशैरन्यैर्वा । नाभेरधस्ताद् यदि परि वृत्तिर्नूनं तच्छरपातभग्नो भवेत् , अन्यभङ्गो वा । एवं पार्श्वयोः स्तनमध्ये च । सर्वथा यावन्मरणं न साक्षात् सम्पद्यते तावद् येन केनापि भन्न ऽवश्यंभावी ॥ ५२ ॥ ऊचेत् परिवृत्तिः स्यात् संशीतिर्शनगोचरे । अत्रापि नहि सन्देहः प्रमाणानिध्याद् भवेद् ॥ ५३ ॥ यपूर्वाः परिवृत्तिः स्यात् तर्हि ज्ञानविषयेषु संशयो भवति न निधिविः स्यात् । कुतः, यतोऽत्र न संशयः । कुतःप्रमाणानिश्चयात् , प्रमापेन निश्चयाभावादित्यर्थः ॥ ५३ ॥ जानुपृष्ठे च नैवेयं शोभते कार्रगामिनाम् । कार्यविघ्नकरत्वात् तद्धोष एष प्रगण्यताम् ॥ ५४ ॥ जानुपृष्ठेऽपि परिवृत्तिर्न शोभते कार्यमुद्विवय गच्छतां, कुतः तद्विन्न करत्वात् कार्यं प्रति विन्नहेतुत्वात् विज्ञचिकात्वादित्यर्थः । अत एष घोषः परिवृत्तिः शब्दो गण्यतां न परिवृत्तिः ॥ ५४ ॥ जङ्कोपरि ततो ज्ञेया नैव सा परिवर्तिका । मन्दता तत्र विज्ञेया तस्मात् तां परिवर्जयेत् ॥ १५३॥ जबयेरुपरिस्थले परिवर्तिका नैव शोभते । मन्दत्वसूचकत्वात् । मन्दस्वं च न बुद्धिमान्द्यमात्रम् अपितु सकलेन्द्रियमान्यमिति भावः । तस्मात् तां परिवर्तिकां परिवर्जयेत् । नैव सा शोभते इत्यर्थः । किञ्च यद्यपि मस्तके कचिच्छुभाव्यभिचारिणी परिवृत्तिर्दश्यते तथाप्यव्यभिचार १. 'हिं, २. ‘तथा सा' ङ. पाठः . अष्टमोऽध्यायः । २१७ हेतुरन्यः क इति चेत् परिवृत्तेर्विद्यमानाया दक्षिणेन भागेन परिवर्तनम् । वामेन चेद् विरुद्धमेव । किञ्च तत्रापि दक्षिणेन परिवर्त(मा ?)नमात्रं न शुभसुचनहेतुः, किन्तु लक्षणान्तरमेव । किञ्च तत्रित्वादिकं वा । त्रित्वे साम्राज्यं, द्वित्वे स्वर्गादिसिद्धिः गीतादिसन्मानं चेति । तस्मान्न सम्यक्वं तस्या इत्यवसेयस् ॥ ५५६ ॥ इति स्कान्दशारीरके विप्रकीर्णलक्षणकथनं नाम सप्तमोऽध्यायः ॥ अथाष्टमोऽध्यायः । एवं तावद् रेखादीनां लक्षणानि प्रपञ्चयित्वा तस्फलानि चोपवर्षे तदुपकारिणां तटस्यवैश्वादीनां लक्षणानि फलानि च प्रपञ्चयति अष्टमेनाध्यायेन । तत्र तावत् प्रेक्ष्य लक्षणान्यभिदधति -- पादे पादं समाधाय तिष्ठेद् यदि नरः स्वयम् । आयुराप्यै भवेत् तत्र कार्या न स्याद् विचारणा ॥१॥ अस्यार्थः- प्रेक्ष्यस्तावत् स्वयं पादे पादं समाधाय तिष्ठेत् स्थितिं करोति, तर्हि आयुराप्यै भवेत् नात्र संशयकारणम् । दक्षिणमिति रह स्यम् ॥ १ ॥ किञ्च-- वामश्चेत् तदधःस्थः स्थान्मृतिः सन्देहमृच्छति । तत्र विचारसमये वामः अधश्चेत् स्यान्धृतिः सन्देहभृच्छति, स न्देहं प्राप्नोतीत्यर्थः । कस्याधस्तादिति चेत् पीठस्येति सिध्यति ॥ अपरं पादमुद्धृत्य पादे स्थापयति स्वयम् ॥ २॥ अस्यार्थः – अन्यस्य पादं स्वयमुद्धृत्य स्वस्य वामपादे स्थापयति चेन्वृतिर्युवा ॥ २ ॥ किञ्च -- उचस्थं पादमाहृत्य पादे स्थापयति ध्रुवा । यदि पूर्वम् उपस्थं पादं, तदा निजे पादै पूर्वमन्यथा आहत्य १, ‘वे अ' ङ. पाठ 2D २१८ सव्याख्ये स्कान्दशारीरके स्थापयित्वा स्थापयति चेत् तदा मृतिर्युवा । अत्रेदं रहस्यम् – अन्य दर्शनपारिहारायेति (रहस्याम् ॥१) किञ्च-- निजे पादे समुद्धृत्य वामं स्थापयति ध्रुवम् ॥ ३ ॥ तथा निजे पादे निजदक्षिणे पादे, पूर्वमन्यथास्थितम् अधःस्थितं वामं पादं दक्षिणे पादे स्थापयति चेत् तदापि ध्रुवा स्थितिः । यथा वामविषयस्य दक्षिणोक्तमार्गस्य करणे स्थितिः फलं तद्वदपि शब्दार्थः॥ फ़िश निर्गमे मूलरोगस्य यदर्शःसंज्ञितं भवेत् । अर्शःसंज्ञितम् अर्श इति संज्ञा यस्य तस्य मूलभूतस्य रोगस्य निर्गमे प्रेक्षणदशायां जायमाने मरणं ध्रुवं भवेदिति वदेत् । अत्र संशयो नास्ति । किञ्च - रुधिरस्रावसंसिद्धौ मरणं समुदीरयेत् ॥ ४ ॥ यदि रुधिरस्रावसंसिद्धिः नवसु द्वारेष्वन्यतमेन द्वारेण यदि रुधिरं स्रवति प्रेक्षणसमये, तदापि मरणमुदीरयेत् ॥ ४ ॥ किञ्च घाणद्वारं पिधायोचैर्यदि तिष्ठेत तत्र सा । यदि घ्राणद्वारमङ्गुल्यादिना पिधाय तिष्ठेत तत्रापि सा भवेत् । तत्रापि मरणं न शङ्कनीयम् । इदमत्र तात्पर्यं - दक्षिणेन करेण यदि पिधानं करोति तत्रैव मृतिः । तत्र वामस्पर्शी यदि दक्षिणस्य तर्हि न । अन्येन केनचिद् यदि पिधत्ते वामकरस्थेन तत्रापि नेति ॥ किञ्च – स्वररोधः पिधानेन कण्ठस्य स्यान्न संशयः ॥ ५ ॥ यदि कण्ठस्य पिधानेन स्वररोधो भवेत् तत्र न संशयःप्राणसंयमः स्यादेवेति ॥ ५ ॥ द्धि पादयोस्तलयो स्याच्चेद् योगः क्रीडापुरस्सरः। तत्रापि द्युतिमादिश्य यदि हस्तस्पृशा ततः ॥ ६ ॥

1. अष्टमोऽध्यायः । २१९

पादयोरें तले तयोर्यदि योगः स्यात् क्रीडापुरस्सरः, तत्र विशे षोऽपि यदि भविष्यति, को विशेष इति चेद् अयमिति धूमः, यदि हस्त स्कृशा । योगस्येति शेषः । तर्हति तत इत्यस्यार्थः ॥ ६ ॥ हस्तस्पलैः श्रोत्रस्तुशा करेणापि नासा संयम्यते यदि । तदापि मरणं विद्यान्नात्र कार्या विचारणा ॥ ७ ॥ अस्यार्थः - श्रोत्रस्पृशा करेण एकेनैवं करेण श्रोत्रं स्पृष्ट्वा तत् स्पृशन्नेव नासां पिदधाति, तत्रापि मरणं विद्यात् । नात्र संशयकारणमस्ति । किञ्च -- किञ्च - पृथुले लोचने साक्षाद्धस्ताभ्यां पिदधाति चेत् । तत्रापि मरणं विद्यात् कचिद्धस्तेन विस्तृतिः ॥ ४॥ अस्यर्थः - यदि पृथुतरे लोचने हस्तद्वयेन पिदधाति तत्र मरणं विधात् । व्यत्यस्येति रहस्यम् । विशेषश्च तुरीयेण पादेन कथ्यते ॥ ८॥ किञ्च विशेषावगतिः स्याचेच्छ्वासस्य मरणं वदेत् । यदि श्वासस्य विशेषावगतिः प्रेक्ष्यगतस्य, तदापि मरणं वदेत् । मूत्रयन् पृच्छति पुरः शकृन्मुञ्चन् न संशयः॥ ९॥ यदि सूत्रयन् पृच्छति शकृन्मुखंथ, तत्रोभयत्र मरणं वदेत् ॥९॥ बिवासाः पृच्छति पुरो मैथुनान्नाशमृच्छति । किंवर्णः पृच्छति ततो मरणं प्राप्नुयाचिरम् ॥ १० ॥ अज्ञातवणं इयर्थः । चिरमित्यनेनैतदाह - रेखाभिः सन्निहिते मरणेऽवगतेऽपि त्रीणि संवत्सरचतुष्टयानि स्थित्वा मृतिमचिरेण ‘गुच्छति ॥ १० ॥ मधुरं वस्तु क्षुद्धेश्चेत् भुजान इत्यर्थः । - ---

---

1. ‘ श्र' घ. पाइः २२० सव्याख्ये स्कान्दशारीरके प्रेक्ष्यत्वं झटिति व्रजेद् । शैटितीत्यस्य झटितीत्येवार्थः । पदद्वयमतिशयद्योतनार्थम् । तत्रापि मरणं विद्यादिति शेषः । जरठा दृश्यते पृष्ठे मरणं संशयाद् वदेत् ॥ ११ ॥ जरठाकृतिः स्त्री, सा यदि दृश्यते पृष्ठे, तत्र संशयेन मरणमादि शेत् ॥ ११ ॥ कं उपदेशो यदि भवेन्मध्ये कस्यचन ध्रुवम् । यदि प्रेक्षणदशायां मध्ये पृष्टमर्थं कस्यचन सम्बन्धिनः कस्मै चने त्यर्थः तत्रापि ध्रुवं मरणम् ॥ वदन्ति चेद् भीषिकया केचित् तत्र च पृच्छति । दैवज्ञान् तदपि प्रोक्तं मरणं नात्र संशयः ॥ १२ ॥ अस्यार्थः-- केचिद् भीषिकया, भियोऽनुकारो भीषिका तया, केचिद् वदन्ति त्वमल्पायुरियादि तदा यदि दैवज्ञान् पृच्छति प्रेक्ष्यः, तत्र मरणमादिशेत् ॥ १२ ॥ कि बद्धहस्तस्तु पृष्ठे तं निक्षिप्य यदि पृच्छति । परेण वापरेणास्य मरणं समुदीरयेत् ॥ १३ ॥ पूर्वं बद्धहस्तं घर्डं हस्तं पूर्वेण परेण वा ऊध्र्वदिशा वा अधो दिशा वा द्वारेण यदि पृष्ठतो निक्षिपेत् तदैव यदि पृच्छति ततः संयम मादिशेत् ॥ १३ ॥ किञ्च परोक्तमर्थं निध्यायन् भेदं चापि फलं वदन् । मरणायैव स भवेत् सद्यो नात्र विचार्यता ॥ १४ ॥ अस्यार्थः-- यदि परोक्तमर्थं निध्यायन् परेण केनचित् कस्मि धिदथै उक्ते तं निध्यायन् च वदन् यदि पृच्छति व्याकुलहृदयतया फलं १. 'भुञ्जानो झटि' घ, छ, पाठः अष्टमोऽध्यायः । २२१ तर्हि तत्र मरणमादिशेत् । तत्र विशेषः -यदि भूमिस्वामी प्रष्टा भवेत्। तत्रैवैतत् नान्यथेति ॥ १४ ॥ किंच स्वस्तिकं समभिष्ट्रय तथा कृत्वा च पृच्छतः। नास्त्यायुरिति सन्दिश्यान्नात्र कार्या विचारणा ॥ १५॥ अस्यार्थः – स्वस्तिकम् आसनविशेषः । स्वस्तिकं कृत्वा स्वस्तिकं समभिभूय स्थितः यदि पृच्छति तत्रापि मरणमादिशेत् ॥ १५॥ किंच – धूमस्थो यदि पूच्छयेत ध्रुवं तत्र न संशयः । अस्यार्थः-धूमस्थः स्वयं प्रेक्षको यदि पृच्छयेत, धूमस्यं प्रेक्षकं यदि पृच्छति, तत्रापि मरणमादिशेत् । न संशयकारणमस्ति ॥ -- कृमिदर्शनसन्दृष्टौ मरणं नात्र संशयः ॥ १६ ॥ कृमिः सपदिः तस्य दर्शनं चक्षुस्तङौ सत्यां तद्दर्शने सति यदि पृच्छयेत तत्रापि मरणम् ॥ १६ ॥ किंच- डुण्डुभादेः समीपस्थे बर्तने पृच्छति ध्रुवम् ॥ १७ ॥ काले चापेक्षा इत्यर्थः ॥ १७ ॥ अयमादिशब्दार्थः मार्जारः भ्श्व दिवाभीतो देवदोषी पृथुश्रव्राः। दर्शिका श्रोत्रनिष्पेषं त एते दर्शनेऽशुभाः ॥ १८ ॥ किंच . - तिष्ठन्नुल्लङ्गथ पादं स्वमेकं पृच्छति तत्र च । यदि तिष्ठन् स्वं पादमेकमुद्धृत्य यदि पृच्छति तत्रापि मरणम् ॥ क्षुषं लिखन् पृच्छति चेत् पादेनाङ्गलिनाथवा ॥ १९ ॥ पादेन भुवं लिखन् यदि पृच्छति तत्र मरणम् । यद्यदङ्गठिना करा टुलिना तत्रापि ॥ १९ ॥ ३१३ सव्याख्ये:कान्दशरीरके पादंस्थेन च हस्तस्थान्न च स्यादिति निश्चितः । यदि पादस्थेन केनचिद् वस्तुना हस्तस्थाद् वा कस्माचिद् व स्तुनः, तर्हि न स्यात् नैव स्यादिति निश्चयः । एवमेव प्रेक्ष्यचेष्टा अन्या अपि विनिर्दिशेद् । औचित्येन समीक्ष्याथो धीमानूहपरायणः ॥ २० ॥ एवमेवान्या अपि प्रेक्ष्यचेष्टाः प्रेक्षणदशावर्तिनीः श्रीमान् सम्यगौ चित्येन निरीक्ष्य ऊहपरायणः फलानि वदेत् । अयमर्थः - मरणेषु प्रश्न विषयेषु तेजोभागो विरुद्धः बाधक आयुषः प्रष्टव्यस्य । अतस्ता गथाः सवष्टा विरुद्धाः बाधिका आयुषः तेजोभागश्च दक्षिणः ऊध्र्व भागश्च । वामस्त्वनुगुणः । स च सोमभागः । तत्स्थास्तु चेष्टाः सर्वा अस्यायुधपरिपोषिकाः। अतस्त न विरुद्धा अधोभागस्थिताश्च । किञ्च यानि वस्तूनि दर्शने सत्यशुभावहानि तद्दर्शनानि तच्चेष्टाश्चायुर्भङ्गसूचकानि । यानि तदन्यानि शुभावहानि तद्दर्शनानि चेष्टाश्च नायुर्मङ्गसूचकानि । किञ्च-सत्तायां पृच्छद्यमानायां तदनुरूपा चेष्टा तां साधयति । अननु रूपा तां नाशयति । अवेक्षानवेक्षाविषयश्च पादयोर्निष्क्षेपेण ज्ञातुं शक्यते । इष्टं प्रष्टुमुपक्रमे दक्षिणं पुरतो निक्षिपति । अनिष्टं प्रथुसुपक्रमे वाम मिति ॥ २० ॥ एवं प्रेक्ष्यलक्षणान्युक्त्वा सम्प्रति प्रेक्षकलक्षणन्याई यद्वस्थः स्वयं तां तामवस्थां समुदीरयेत् । अॅस्पार्थः-ः स्वयं प्रेक्षकः सुखी चेत् तदा सुखावस्थां समुदी रयेत् प्रथे कृते पश्चात् फलत्वेन । यदि दुःखी तर्हि दुःखवस्थां ससु दीरयेत् । यच नृक्कं तदेवास्य बहूदिति विनिश्चितिः ॥ २१ ॥ यथात्मना प्रेक्षकेण भुक्तमुपभुक्तं तस्मिन् दिवसे ततोऽन्यादिवसे च तंद्दस्स वदेत् । किमर्थमिति चेद् विनिश्चितिः यस्मादेवं विनिश्चिति विंशसो भवेत् तस्मादित्यर्थः । इदमत्र तापर्यं - यदात्मना विशिोष भोगयोग्यं वस्तु उपभुक्तं तदस्मै प्रेक्ष्याय त्वयास्मिनइनि अतीते दिवसे वोषसुक्तमिति वदेत् । नात्र संशयकारणमस्ति ॥ २१ ॥ लक्षणानि प्रोक्तानि प्रेक्ष्ये यानि गतानि तु । वैपरीत्येन तान्यत्र जनयेयुः परां विदम् ॥ २२ ॥ यानि पुनः प्रेक्ष्यगतानि लक्षणानि पुरोक्तानि तान्यत्र प्रेक्षकेऽपि वैपरीत्येन नीतानि वैपरीत्यं प्राप्तानि परां विदं तत्तदनुरूपं विज्ञानं जनयेयु रिति । एतदुक्तं भवति - प्रेक्ष्यस्य दक्षिणभागगताः प्रेक्षकस्य वामभाग- गताः । प्रेक्ष्यस्य वामभागगताः प्रेक्षकस्य दक्षिणभागगताः नेयाः । तत स्तथा फलसम्बन्ध इत्यवगन्तव्यम् ॥ २२ ॥ एवं प्रेक्षकलक्षणान्युक्त्वा तटस्थलक्षणान्याह -- आकाशहस्तः साक्षी चेन्मरणं तत्र विन्दति । आत्महस्तः स चेत् स्यात् तत्संशयो भवाति ध्रुवम् ॥ साक्षी तटस्थः आकाशहस्तः पुनरतो यदि भवेत् मरणं तत्र प्रथा विन्दति । यद्यमहस्तः तत्र न ॥ २३ ॥ किञ्च-- ऊर्वं पश्यति साक्षी चेदाग्निस्थश्चेदपि ध्रुवम् । दक्षिणस्थस्तथा पृच्छेत् त्रयं मरणकारणम् ।। २४ ॥ साक्षी ऊर्वं पश्यति चेदूर्वदिगभीक्षणं करोति चेद् अभिस्य दाक्षणादक्स्थत् तटस्थः तदेतत् त्रयं मरणसूचकमित्यवगन्तव्यम्॥ २४॥ जीवद्वस्तुविनिभेदः स्थावरस्यापि कृन्तनम् । यदि जीवद्वस्तुविनिर्मेदं करोति तटस्थः स्थावरकृन्तनं च तदुभयं मरणलक्षणम् ॥ किञ्च-- रोमोत्खातस्तथा प्रष्टुस्तटस्थस्यापि लक्षणम् ! । २५ ॥ तटस्थस्य प्रमुखं रोमोत्खातः ळक्षणं मरणळक्षणम् ॥ २५ ॥ एवं प्रेक्ष्यस्य प्रेक्षकस्य तटस्थस्य च मरणलक्षणानि तत्सम्बन्धीयुतानि । अत्रान्तरे लाग्छनान्युच्यन्ते । तथाहि से फले स्वयं धात्रा प्रत्ययाय प्रकल्पितम् । उक्ते तु कथने चास्य विश्वासाय वदेदू बुधः ॥ २६ ॥ सव्याख्ये स्कान्दशारौरके स्वयं धात्रा क्यते फले कर्मानुरूप्येण तप्रकाशनाय रेखाः कृत्वा तदनन्तरं तत्फलानि रचयित्वा तमरण्याय तास्मिन् फले प्रत्ययाय प्रत्ययो त्पादनाय लाञ्छनं प्रकल्पितम् । जातावेकवचनम् । लाञ्छनानि प्रकलिप तानेि । उक्ते तु फले तद्विधासाय फलकथनस्य याथार्थनिश्चयाय बुधः तत एव हेतोर्वदेत् लब्छनजातमिति ॥ २६ ॥ fी तलाञ्छनजातमिति चेत् तदुच्यते क्रियाविशेषः स्वच्छन्दचारित्रं वस्तुभञ्जनम् । क्रियाविशेषः प्रवृतिशेषः । स्वच्छन्दचारित्रं चरित्रमेव चारित्रं स्वच्छन्दं चास्त्रिं स्वच्छन्दचरित्रम् । यथेष्टचरणमिति यावत् । वस्तुभ ऊनं वस्तुनः अत्यन्तोपयोगिवस्तुन इत्यर्थः । विशेषावगतिः साक्षात् कस्यचिद्वस्तुनस्तथा ॥ २७ ॥ कस्यचिदिति । आकारविशेषविशिष्टस्येत्यर्थः ॥ २७ ॥ एवं यत्प्रेक्षणायां स्याहं स्वदृग्विषयतां गतम् । तत्फलानुभवे तस्य तल्लाञ्छनमुदाहृतम् ॥ २८ ॥ एवमादि यद्यद् रेखादिलक्षणपरीक्षणे क्रियमाणे फलकथने वा यद्यत् स्खद्यग्विषयतां गतं तत्सम्बन्धितया सम्बन्धश्च यदा आत्मनो दृष्टि पातस्तद्विषये तदा तस्यापि दृष्टिपातः तज्जनित इत्यर्थः । तत् सर्व छाच्छ नमुदाहृतं तदात्मना कथ्यमानफलप्राप्तावित्यवसेयम् ॥ २८ ॥ एवं मरणविषयाणि प्रेक्ष्यप्रेक्षकतटस्थलक्षणान्युक्स्व। तत्फलानि चोक्खा जन्म विषये तान्याह - प्रेक्ष्यस्य निर्गतिः साक्षात् प्रवृत्तिं समुदीरयेत् । तटस्थस्यापि च तदा खस्यापि च तथैव सः ॥ २९ ॥ सष्टार्थः । अत्रापि लाग्छनं वक्तव्यम् । लाञ्छनं च सम समयोभयदंष्टिपात इत्युक्तम् । एवं सर्वत्रापि फले लाञ्छनं वक्तध्यमेव ॥ वस्तुनोऽन्यस्य जननं समुद्व उतान्यथा ॥ ३० ॥ उत अपि । अन्यस्याचेतनस्येत्यर्थः । अन्यथेति । चिन्ताकुलचेत् प्रेक्ष्यो वा प्रेक्षकः साक्ष्यपि, खयं तत्र प्रसूतिसमये यो रोगशूलनिमित्तं द्विजाय दिनानि तप्येत इत्यर्थः ॥ ३० ॥ , डि तथा दि’ , पाठ, अष्टमोऽध्यायः। २२५ कि वसुदृष्टिस्त्रिभिर्वास्यात् कृता तत्र न संशयः मरणं स्यात् तु गर्भिण्या वस्तुनस्तु न चास्ति तत् ॥३१॥ यदि भैक्ष्येण प्रेक्षकेण तटस्थेन वा धनदृष्टिस्तदा कृता स्यात् तदा मरणं गर्भिण्याः । वस्तुनस्तु तन्मरणं न ।। ३१ ॥ किञ्च छेद स्थाचरसंज्ञानां सरणं दीपयेद् ध्रुवम् । यदि स्थावरसंज्ञानां प्रश्नसमये छेदो भवेत् तदा तस्य वस्तुनो मरणं विषादिति ॥ स्वस्थता यदि धीस्थानां तदा स्यचिरसंस्थितिः ॥ ३२ ॥ धीस्थानां बुद्धिस्थितानां प्रेक्षकस्य पुत्रादीनां यदि स्वस्थता तर्हि गर्भिण्यास्तदन्तर्गतवस्तुनश्च चिरस्थितिमीरयेत् ॥ ३२ ॥ धेनुदश यदि भवेत् तदापि स्यान्न संशयः। यदि धेनोः पशोः दशं दर्शनं भवेत् तत्रापि सा भवेत् सा चिर स्थितिर्भवेदित्यर्थः । किञ्च – दैवजेन फले पृष्ठे वक्तव्यं तद् विशेषतः। अन्यथा हानिरेव स्यात् तत्र मानं स्वयंप्रभा ॥ ३३ ॥ येन केनचित् पृष्ठे फले दैवजेन तद् वक्तव्यं विशेषतः, इदं भवति इदं न भवतीति वा, अमिन् काले भवति अस्मिन् काले न भवतीति वा, एतत् सफलमेतदफलमिति च, इदमिदानीं कार्यमिदमिदानीं न कार्यमिति च । अन्यथा हानिः स्यात् , लोकप्रच्युतिः स्यादित्यर्थः । तत्र मानं कि मिति चेत् सर्वत्राप्रतिहतं सर्वविषयगा(मी १ मि)च तदाह – स्वयंप्रभेति । खस्य आत्मनो दैवज्ञस्य नित्यसिद्धपरमेश्वराणान्निध्यवशात् समुन्मिषति प्रतिभा इति ॥ ३३ ॥ जन्मविषये लक्षणान्युक्स्य तवथादिगतानि सम्प्रति कार्यविषये तान्याह- पूर्णकुम्भश्चन्द्रदृष्टिश्चकोरस्य च दर्शनम् । कृकलासस्य सन्दृष्टिमालिन्या अपि दर्शनम् ॥ ३४ ॥ 2a २२६ सम्यास्ये स्कान्दशारीरके दीपसन्धुक्षिताकाशदर्शनं वह्निदर्शनम् । विशिष्टविग्रदृष्टिश्च राज्ञो दशनमुच्यते ॥ ३५ ॥ बासे मार्जारसन्हष्टिः पृष्ठे च सुतदर्शनम् ॥ ३६ ॥ श्रुतं कासः । दर्शनं भवणं, दर्शनं चेन्न कार्यसिद्धिः । पृष्ठेऽपि बिशेः कोण इति वक्तव्यम् ॥ ३६ ॥ गजानां दर्शनं चापि गाजिनीनामशोभनम् । वीराणां चापि सन्दृष्टिर्धनस्यापि निदर्शनम् ॥ ३७ ॥ प्रत्यायनमित्यर्थः ।। ३७ ॥ मिथुनस्यापि सन्दृष्टि प्रत्यक्षे च ॐधा गतिः। न्यत्वं कथयेत् तेषां फलानामिति शंसनम् ॥ ३८ ॥ एतानि प्रेक्ष्यश्रेधकतटस्थानां लक्षणानि कार्यविषये ।। ३८ ॥ अयं तु नियमः - उज्ज्वलं वस्तु दृश्येत तत्रैव नियमो भवेत् । विपरीतस्य सन्दृष्टे न कार्यंलमिरिष्यते ॥ ३९ ॥ उज्ज्वलं वस्तु कान्तिभद्रं वस्तु । कार्यविषारे धकेन यते, तथैव तस्य कार्यस्य नियमो भवेत् । विपरीतस्य सन्तौ अनुज्ज्वलवस्तु सन्दर्यं न कार्यसिद्धिर्निपेतव्या, विपरीतसिद्धिरेव निश्चेतव्या । एवं विपरीतलक्षणान्ययुक्तानि ॥ ३९ ॥ किञ्च यात्राविषये तान्याह यात्रायां पृच्छयमनायां तस्याः कार्योन्मुखत्वतः । उक्तान्येव भवन्त्यत्र नान्यानि प्रकृतिं ययुः ॥ ४० ॥ यात्रायाः कार्योन्मुखत्वात् तलक्षणान्येव, तचक्षणानि । नान्यानि प्रकृतिं स्वभावं प्राप्नुयुः । ययुरियस्व यायुरित्यर्थः ॥ ४० ॥ किञ्च मरणविषये स्वाप्नानि लक्षणान्युच्यन्ते शैवलिङ्गविभेदस्तु स्वाप्नः स्वसृतिमावहेत् । अस्यार्थः--यदि ज्ञाप्त मैगलितविभेदः स्यात्, तर्हि सः स्वगृति मावहेत् , स्वस्य आत्मन इष्टस्यात्मीयस्य वा सृतिं योतयति ॥ १. ‘क्षुधा' क.‘मुदा’ ख. ग. पाठः अष्टमोऽध्यायः । २२७ ज्योतिषां परिवृत्तिश्च प्रभोः कस्यचन ध्रुवम् ॥ ४१ ॥ ज्योतिषामादित्यादीनामन्यतमस्य परिवृत्तिः परितो वर्तनांकाचे त्रैलोक्यगोलकोपरिवर्तनेन यावत् स्थानंतदर्जुनं प्रभोः कस्यचन मूर्ति योतयति ॥ ४१ ॥ वसुदृष्टिः प्रियाध्वंसंपूर्णत्वे किञ्च तत्फलम्। धनस्य स्वप्ने वर्शनमपि । यदि पूर्णत्वं तर्हि प्रियासूतिं योतयति । किंव अस्पृष्टयोषितः पुंसो रेतसां सरणं तथा । वसुलब्धि योतथाति नात्र कार्या विचारणा ॥ ४२ ॥ अप्राप्तयोषितः पुंसः बहुरेतःस्खलनं स्वप्नगतं वसुललिँध घोतयति । प्राप्तयोषितः पुंसोऽपि तत् तथैवेति.पूर्वं किमुतेत्याशयः ॥ ४२ ॥ किञ्च - दन्त भेदो निजानर्थं द्योतयेत् स्वर्भगस्तथा । वायोऽपि दन्तभेदोऽनर्थं योतयति । छेदश्च सुतविध्वंसं स्त्रीणां चेदिति निश्चितिः ॥ ४३ ॥ द्योतयतीति शेषः ॥ ४३ ॥ किञ्च -- अद्भुताकारता यस्य स्युर्नस्य स इहान्यथा । फलाभावं कथयति ह्यनर्थे वा स्वतः स्फुटम् ॥ ४४ ॥ सष्टार्थमेतत् ॥ ४४ ॥ एवं स्वाप्नमपि फलमुकम् । एवं तवद् रेखाणां तदन्तर्गतानां संरादौन च प्रेक्ष्यप्रेक्षकतटस्थचेष्टाग (च) लक्षणफलान्युकानि । सम्प्रति रेलोपयोगिनां श्वासप्रश्वरवि शेषाणां लक्षणफळानि कथयति । तत्र तावच्छ्वासस्वरूपस्थितिमाह अर्के कुजे च काव्ये च देवोऽवासगतो भवेत् । इतरेष्वितरस्थः स्यादिति स्वभाविकी स्थितिः ।। ४५ ॥ सव्याख्ये स्कान्दशारीरके अवामगात इति पदच्छेदः । द्वितीयाध्यायेनीकप्रकारेण श्वासपरीक्षां कुर्वत एवं वायुर्भवेत् । तत्र तस्य स्वाभाविकी स्थितिरियम् इति विशेष कथनाय पातनिकोपन्यासः ॥ ४५ ॥ विशेषमाह ऊध्र्वभागस्थितो यर्हि तत्र कार्यं न चर्यताम् । अधोभागस्थितो यर्हि तत्र कार्यं प्रचर्यतम् ॥ ४६ ॥ अयमर्थः-यस्मिन् दिवसे यस्मिन् वारे वायुस्थितिः सञ्चरणरूपिणी तत्र ऊध्र्वभागगतो यर्हि यदि, तर्हि कार्य कर्तव्यमर्थं न चर्यतां न चरेदित्यर्थः । यथधोभागगतस्तर्हि घर्थतां, तकार्याय प्रवर्तयेदित्यर्थः । तत उपरि चेत् तदापि कुर्यात् प्रवृत्तिम् । तत्र साक्षादधःस्थितौ सि, प्रवर्तयेत् । तदुपरिस्थितौ चिकित्सायै इत्यर्थः ॥ ४६ ॥ क्रीडार्थं च तटाकादि(कार्य)सम्पादनाय च । एवं यानि सुकुमाराणि कर्माणि तत्र सर्वत्र प्रवृतूिं कुर्यात् । तदु परिस्थितौ धनलाभाय । तदुपरिस्थितौ बन्धुसम्पादनायेयेवं द्रष्टव्यम् ॥ उभयोः पुट्योश्चेद् स्याद् यात्रा कार्या न तत्र हि ॥४७॥ स्पर्धोऽर्थः ॥ ४७ ॥ यदि तत्रापि बाहुल्यं स्वस्थाने नहि वारणा । उभयोर्वायुस्थितावपि, तसिन् दिवसे स्वस्थानभूते बाहुल्यं नेत् । तर्हि यात्रावारणा नास्ति हि, तत्र मरणादेरसम्भावितत्वादिति । पुत्रन्मनि तु पृष्ठे स्याद् वायुर्दक्षिणभागगः ॥ ४८ ॥ पृष्ठे पृच्छेयमाने वायुर्दक्षिणभागगो यदि शस्यते तर्हि, नात्रास्ति ऍस्वस्य विनिवारणा तर्हि, शस्यते भद्रं भवति । कुतः । यतः पुंस्त्वस्यात्र विनिवारणां नास्ति इत्यर्थः । वामगतस्वे तु स्त्रीत्वमवसेयम् । किञ्च यदि पुरुषः पृच्छति, दक्षिणे च भागे सिवा पृच्छति, तद्भागं स्पृशति च, एतत् सकलं पूर्ण चेत् , ततः पुरुष इत्यवसेयम् । एतेन एतदेव लक्षणं विपरीततया स्त्रीपक्षेऽपि योजनीयम् । असैमने तु उभयत्रापि पक्षद्वयेन स्थितिः इति तार्यम् ॥ ४८ ॥ १. ‘तौ अत्र सि' क. ध. पाठः२. ‘खामध्ये तु' क. ध. ड, पाठः अष्टमोऽध्यायः ।। २२९ अनायुष्मसन्तोषं छिन्नः शंसति सन्मरुत् । अस्यार्थः- सत्परीक्षितो मरुद् वायुः अनायुष्ट्वं शंसति असन्तोषं च । तत्र विसरणे सन्तोषम् । विसरणं वि(न)कीर्णता । विप्रकीर्णतायोगेषु अल्पायुवम् । किञ्च यदि श्वसः परं रूपमाश्रित्य विनिवर्तयेत् तत्रापि मरणं भविष्यति । अविच्छेदेन वायुर्बहिर्निर्गत्य दूस्तादिकं रूपं स्पृष्ट्वा पुनर्यदि शून्यत्वमागच्छति ततोऽपि मरणं विद्यादिति तात्पर्यम् ॥ एवं प्रेक्ष्यलक्षणमुपक्रम्य धासपर्यन्तं सर्वाणि ळक्षणानि रेखोपयो गितया । रेखाभिर्यत्सख्यानि आयुरादीनि यत्कालानि चावगम्यन्ते तान्येव तत्संख्यानि तावत्कालानि एतान्यपि सहकारिभूतानि गमयन्ति न पृथक्स ल्यानि पृथक्काष्ठानि । कचित् पुनर्यदि पृथक्सङ्ख्यानि पृथक्कालानि च फलानि द्योतयन्तीति तथा कल्प्यन्ते, तर्हि तत्र सङ्ख्याकालनियमे प्रमाणम् च्यते । तथाहि--कथने वा प्रेक्षणे वा क्रियमाणे तत्र सङ्करक्षेत् तर्हि प्रेक्षकस्य मनसि वाचि वा यज्झटिति चकास्ति ततो हेतोस्तां सङ्ख्यां कलं वा स्फुटमसंशयं प्रत्यूहं चाभिदधीत । यदि न सङ्करस्तर्हि यत्सख्या अङ्गुलयः प्रथमं प्रेक्ष्यमुखा डास्तसख्यं दशकमतीतम् । तत्र च य- त्सङ्ख्या जनाः पञ्चकोपरि तत्सङ्ख्या अतीताः। पञ्चके (स?) प्रायेण स एव प्रेक्ष्यः । प्रमाणं कथमिति चेत्, स एव कचित् कश्चिद् गणनां मनसा क रोति । तथाच दूरस्थो हि वस्तूनि पश्यति । ततस्तत्सर्वगणनायां क्रियमाणायां द्विगुणने सति पञ्चकसख्या सिध्यति । इत्यायुर्वत्सरसख्या सिध्यति ) अयं तु प्रकारोऽन्यत्रापि प्रसङ्गमृच्छति । सख्यानियमः कालनियमविशेषश्च प्रायशस्त्वेक एवायम् । तत्र फलविशेषनियमे सख्यानियमस्तत्रस्पैरेव अनैरवगन्तव्यः । न चेच्छक्यतेतहदं रहस्यं-यावती(पि)ः कालकछनाडि काख्या(भिः) आत्मना सह प्रष्टुः संवादःता एव नाडिकाः प्रमाणम् । यदि नाडिका एकापि न सिद्धा, तेनैव फलस्यापि अपूर्णसंख्याखमवसेयं । यथा भासता फळानां तत्र तु विशेषः कालविशेषसख्यानियमः स्वसख्यानि यमम दैवज्ञेन न संवक्तव्यः । यदि निर्बन्धः, तर्हि प्रमाणं संवादे काळकळाः । यदि वा तत्र यानि धवलवस्तूनि दृष्टानि तानि प्रमाणमिति ॥ सम्प्रति वर्णलक्षणमाह वर्णाः पञ्चप्रकारस्तु शरीरे विनिवर्यते ॥ ४९ ॥ २३ सव्याख्ये स्कान्दशारीरके अस्यार्थः - पञ्चप्रकारो हि वर्णाः सकलशरीरे विनिवर्यंते निषि ध्यते । कुतः, अस्पायुष्वापादकत्वात् ॥ ४९ ॥ • रेखानुरूपतास्य स्यान्नियभश्च तदान्तिके ॥ ५० ॥ अस्य वर्णस्य रेखानुरूपता स्यात्, रेखानुरूप्यं भवतु । ताश्च निय तवर्णः। अतस्तदन्तिके वर्णस्यापि नियमः। अतो वर्णा रेखानुरूपः प्रमाणं रेखासहकारी च नान्यः । रेखाश्च त्रिवर्णश्चतुर्वणी एकवर्णा द्विवर्ण वा। ततब यस्या यस्या रेखया यो यो वणों विहितः स स युक्तो नान्यः । रेखाणां च सर्वासां सामर्थ्येऽपि न पश्यवर्णता । यदि पञ्चवर्णता, तर्हि मरणमावेदयन्ति मरणसंख्ये वत्सरे इति = ५० ॥ अधुना प्रत्ययाय लग्नं वक्तुमुपायमाह-- यत्र स्थित्वा स्वयं पृच्छेत् खयं प्रेक्ष्य इत्यर्थः दूतो वा ॥ सोऽयं लग्न उदाहृतः । यदि वा यत्र तद्दृष्टि सोऽयं लग्न उदाहृतः ॥ ५१ ॥ स्त्रस्य प्रेक्षक दृष्टिपातेन सह तद्बहिः तस्य प्रेक्ष्यस्य दूतस्य वा इञ्चिरित्यर्थः । किञ्च यस्तदा प्रक्षानन्तरं विशिष्टः पुरुष आगच्छति, तं प्रति तजक्षत्रं वा तदस्य नक्षत्रमित्युदीरयेत् । यदि वा, तदा यो वर्णा दृश्यते ततः पूर्वमदृष्टस्तथळे खागमनसमये मार्गे दृष्टश्चमना तद्व्रण यो राशिः सोऽयं लुप्त उदाहृतः । तत्रैव च स्थले ये वर्णा यस्यां यस्यां दिशि स्थि तास्तैः शुभाशुभग्रहाणां स्थितिरवगन्तव्या । यदि वा, शरीरं सप्तधा कृत्वा पुनीदशधा कृत्वा तस्य नक्षत्रे यदंशे तिष्ठति गणने सति, तदज्ञाने स शति वा कथिते सति, स लग्न उदाहृतः। नवधा कृत्वा यत्र स्पृशति यद्ध र्भय, तद्धर्मस्य ग्रहस्य तत्र स्थितिः इति ज्ञात्वा पुनरन्पविज्ञानमपि ल• भेत । अंशकाविज्ञप्तिस्तु तत्रैव देशविशेषस्थितिविज्ञानवशादवगन्तव्येति ॥ तस्माद् यद्द्यिनिष्टप्राप्तिपरिहारयोरुपायज्ञानं विनाशक्यत्वात् तज्ज्ञापनाय रेखा दिलक्षणानां कथनेऽस्माभिर्यत्नः क्रियत इत्युक्तं, तदिदानीं सिद्धमित्युपसंहरति रेत्राणां विविधानां या देहस्थितिरनन्तरा । प्रकाशिता विधात्रा सा अस्माभिः काथिता भृशम् ॥ ५२ ॥ भटमोऽध्यायः । या विविधानां रेखाणां स्थिनिरुपायभूत इष्टानिष्टप्राप्तपरिहारा पायभूतानां देहगा स्थितिः प्रकाशिता परमकारुणितेन स्वयं विधात्रा, खा अस्माभिः भृशं लक्षणादिकथनेन विचारणे(न) च सह कथिता इति विवर ॥ ५२ ॥ छन्दोभङ्गो बिभेदः समासस्यापि संयतिः ; नात्र प्रकरणीयो दोषः केनापि हेतुना । मा व्याख्यातुः कञ्चित् कश्चिदिति हेतुः स्वयं स्थितः अन्योऽपि हेतुरत्रास्ति लक्षणानां निरोधनम् । वैचित्रयं फलमत्रापि यदुक्तं लक्षणैर्न तत् । आचारादेव संसिध्येत् तस्मात् तस्मै नमो नमः । इति स्कान्दश प्रेक्ष्यावर्णनं नाम अष्टमोऽध्ययः । निरूप्य बस्तुसर्वस्वं यत् स्फुरेत् तद् वदेदिह प्रमाणं वृत्तिरेवात्र न प्रसधादिसम्भवः । IS IT OF S A N S K RII PUBLIC A ON 5 IF 0 R SA L + Bs. AB. P . भक्तिमञ्जरी Bhaktimanjari (Stuti) by E. H. Svati Sri am arma Maharaja. 1 0 0 स्यानन्दूरपुरवर्णनप्रबन्धः Syanandurapuravanana prabandha (Kavya) by H. H. Svati Sri Rama Varma Maharja, with the commentary Sundar of Rajaraja Varma Koil Tampuran. | 2 0 0 | rivandrum Saanskrit Series No1–वैखम् Daiva (Vyakarana) by Deva with Puruakara of Krapallakukamuni (out of stoc). 0 0 No. 2-–अभिनवकौस्तुभमालादक्षिणामूर्तिस्तवौ, Abhi . navakaustubhamala and Daksina murtistara by Krsnallakukanuni (०ut ¢j stoc). ( 0 ? 0 | No. 8–नलाभ्युदयः Nalabhyudaya _(Kavya) by, Vamam Bhatta Bags (second ection). ( 0 ? 0 | No. 4--शिवलीलार्णवः Sivalilarnata (Kavya) by Nilakapta Diksitua (Qu ¢j soc). 2 0 0 | No. 5–व्यक्तिविवेक Vyaktiviveka (Alankara) by Mahiua-Bhatta with commnuentry (out ¢j stock). 2 12 0 No. 6–दुर्घटवृत्तिः Durghatartti (Vyakarupt) by Sarapadeva (out 4 stock). 2 0 0 Do 7-अलतत्वप्रकाशिका Brahmatattapraka. sika (Vedanta) by Sadfivendrasana vati (out of stock). | 24 0 No 8- प्रद्युम्नाभ्युदयम् Pradyumnabhyudaya (Mataka) by Ravi Varma Bhupa (out f«j•8) 1 0 0 ES. AS. MB Mo: 9–विरूपाक्षपश्चाशिका virupaksapan0asika (Vedanta) by Virupaksantha with the commentary of Vidycakra. vartin (out f stoc). 0 8 0 No. 10–मातङ्गीला Matangalila (Gajalaksana) ( 0 8 0 No. 11-तपतीसंवरणम् Tapatisamvarana (Nataka) by Kulasekhara Varma with the commentary of Sivarma (०ut of stoc). ( 24 0 No. 12-–परमार्थसारम् Paramarthasara (Vedanta) by Adees with the commentary of Raghavीnanda (ot of stock). ( 0 8 0 No. 13सुभद्राधनञ्जयम् Subhadradhananjaya (Nछtaka) by Kulafekhara Varma with the commentary of Sivarama out of stoc). 2 0 0 | No. 14–ीतिसारः Nitisana (Niti) by Kamandaka, with the commentary of Sankarङrya out of stoc). 3 8 0 No. 15-स्वप्नवासवदत्तम् Swapnavasavadatta (Nataka)by Bhasa (second edition). 1 8 0 No. 16-प्रतिज्ञायौगन्धरायणम् Prathijnayaugandha- rayana (Nataka) by Bhasa (out of stoc). 1 8 0 No. 17 -पञ्चरात्रम् Panuaratha Nataka) , by Bhasa (out of stoc). 1 0 0 | No. 18–नारायणीयम् Narayaniya (Stuti) by Marayapa Bhatta with thhe comment ary of Dekanangalaya (4 0 0 'eecond ediox). No. 19. -मानमेयोद्यः Manameyodaya Mimams४) by Narayana Bhatta and Naryana Pandita (out of soc). 1 4 C No. 20 -अविमारकम् A vimanaka (Nataka) by Bhasa (out of stoc). 1 8 0 | No. 21 बालचरितम् Balabarita (Nataka) by Bhasa (ot of etod) 10 0

Rs. AS, P. No. 22 –मध्यमव्यायोग दूतवाक्यदूतघटोत्कच-कर्णभारो रुभङ्गानि Madhyamayyayoga-Duta- vakya-Mutaghatokkana-Karna bhara and Urubhanga (Nataka) by Bhasa (out ¢f stoc). 1 8 0 No. 28. -नानार्थार्णवसंक्षेपः Nanarthanavasam ksepa (Koka) by Kesavasmin (Part I1st and 2nd Kndas (out of &b%). 1 140 No. 24-जानकीपरिणयः Janakiparinaya (Kavya) by Cakra Kavi (out j sto%). 1 0 0 | No. 25. -काणादासिद्धान्तचन्द्रिका Kanadasiddhanta- 0andrika (Nyaya) by Gangadhara suri (out of sted. 0 12 0 No. 23 Bhasa (out ¢f stoc). 0 12 0 No. 27. -कुमारसम्भवः Kumarasambhava (Kavya) by Kalidasa with the two comment aries, Prakasika of Arupagirinatha and Vivarana of Narayana Pandita (Part I, 1st and 2nd Sargas ) of j stel). 1 12 0 No. 28. –वैखानसधर्मप्रश्नः Vaikhanasadhamaps sna (Dharmashtra) by Vikhanas of j stock)- ( 0 8 0 No. 29. -नानार्थार्णवसंक्षेपः Nanarthanavasam - ksepa (Koka) by Kesavasvdmin 24 0 No-vastuvidya (Kilpa) (०° , %j 30-वास्तुविद्य soc). 0 12 0 No31 ; Nanathanarasam - ksepa (Koka) by Kesavasvmin (Part III4th, 5th and 6th' Kapdas). 1 0 0 No. B4 -कुमारसम्भवः Kumarasambhava(Kavya) by Kalidasa with the two comments aries, Prakasika of Arunagainstha and Vivarana of Narayana Pandita Part II, Brd, 4th an 5th Shrgas) (०ut ¢t se) | १ ४ ८ । , Rs. As. P. No. 33–यायधसंग्रहः amauoasangraha (Vyakarana) with the commentary bpaprabha of Narayana (or of stock). 0 ४ NoB4-अधिवर्वणः Manidapana (Nygya) by RjacadEmpimakhin. 1 40 No. B5–मणिसारः NanisaPa (Nyzya) by $Gop . 1 8 0 No. 3B -कुमारसम्भवः Kumarasambhava (Kavya) by Kalidasa with the two comment aries, Prakasikॐ of Arunngirinatha and vivarana of Narayana Pandita "ti, b, b ha a Emp$5. 3 0 0 | No. 37 -आशौचाष्टकम् Asau0astaka (Sm¢ti ) by Vararudi with commentary. 0 4 0 | No. B8 -नामलिङ्गानुशासनम् Namalinjanusasana (Kosa) by Amarasimha with the com• mentary Trkasarvasva of Vandya ghatiya Sarv६nanda (Part I, 1st Kanda). 2 0 0 | No, 8५--चारुचम् Gaudatta (Nataka) by Bhasa (०u of st0%). 0 12 0 | No. 40–अलङ्कार्धम् Alankarasutra by Rajnaka Ruyyaka with the Alaharasarvasva of Mankhuka and its commentary by Samudrabadha (eacond edition). 2 8 0 | No. 41 -अध्यत्मपटल Adhyatmapatala (Ve danta) by Apastamba with Vivarana of Sri Shikara-BhagavatPada (out of stc). 0 4 0 | No. 42 –प्रविमप्रचारकम् Pestimalataka by Bhase (०# ¢f stoc). 1 8 0 No43. . -Namalinganusasana (KoE) by Amarasimha ith the two ommentaries, Amarakoodghatana of Karasv in ' and Trksgava of andyaghatriya Savananda (Part II, + &nd Kanda, 1-6 vargas). | 2 8 0 No. 44तखम् 'antiasuddha by Bhattaraka Vedottama (out of stock). ( 0 4 0 । BG. 18. P. No. 45 –प्रपञ्चहृदयम् Prapanoahdaya, 1 0 0 No. 46 परिभाषावृतिः' Paribhasatti (yy- karana) by Nilakanta Drkbita. 0 ४ 0 No. 47 =सिद्धान्तसिद्धजनम् Siddhantasiddhanjana (Vedanta) by K¢p&nanda Sarasvati (Part I.) 1 12 0 No. 48-लिखन्ताखिखाञ्जनम् Do, Do. (Part H). | 2 0 0 | No. 49. -ोलदीपिक Goladipika (Jyotisa) by % arame$vara. ( 0 4 । No. 50. –रसार्णवसुधाकरः Rasamavasudhakara (Alankara) by Singa Bhop&la. 8 0 ( । No. 51. -नामलिङ्गानुशासनम् antinganusana (Koka) by Amarasimha with the two commentaries, Amarakobodghakhana of K¢Irasvउँin and TIksavasva of Vandyaghatya Sarvananda (Part III, &nd Kanda, 7-10 vargas: | ? 0 0 No. 52 –Namalinjanusasana (Koka) by Amarasimha with the com mentary Tikasarvasva of Vandya ghatiye Sarvananda (Part IV, 3rd X¢. 1 8 0 No. 53 -शाब्दविटपःSabdanirnaya (Vedanta) by Prakasatmaystindra. 0 12 0 MNo. 5 –स्टसिद्धिन्यायविचारः sphotasiddhi . nyayarioara (Vyakarana). 0 4 0 No. 55 -मतविलासप्रहसनम् attarilasaprahasaja (Nataka) by Mahendravikrama varman. (out of stoc). 0 8 0 No. 56–मनुष्यालयचन्नि unusyalayana ndrika (Silpa) (out of sock) 0 8 0 No57. . –घुवीरचरितम् , Raghurira0arita (Kavya). 1 + 0 oसिद्धान्तसिद्धनम् Siddhantasiddhanujana . 5 (Vedanta) by Krsnananda Sarasvati (Part II). | 2 0 ? | RE. A8. P. No59नागानन्दसू Nagananda (Nazaka) by Harsadeva with the commentary Vimarin of Sivarama (out of stoc). | 3 4 0 । No. 6 –: Laghustuti by Laghubhattraka लोith the commentary of Raghakhanda 0 8 0 No. 61 -सिद्धान्तसिद्धञ्जनम् Siddhantasiddhanjana (Vedanta) by K¢spananda Sarasvat (Part IV). 1 4 0 No. 62 –सर्वमतसंग्रहः Savamatasangraha. (out gj stoc). 0 8 0 | No. 68–किरातार्जुनीयम् Kiratajuniya (Kavya) by.Bharay with the commentary , Sa . bdarthadipika of Citrabhann (1, 2 and 8 Sargas). " 2 & 0 | Mo. 64-मेघसन्देशः Meghasandesa by Kalidasa with the commentary Pradipa of Dakipavartantha. 0 12 0 No. 65–मयमतम् Iayamata (Kalpa) by May muni (ot 4 stoc). ( 3 4 0 No. 68. –महार्थमञ्जरी Maharthamanjari (Darkana) with the commentary Parimala of Mahevarananda. ( 24 0 | No . 67 –तन्त्रसमुच्चयः 'Tantrasamu00aye (Tantra) by Narayana with the commentar Vimrfini of Saikara (Part 1-6 Patals) (out of stoc). ’ 3 4 0 | No. 68. , attaprakasa (Agama) by , Sri Bhojadeva with the commentary 13tparyadipik® of Sri Kumara1 120 No. 63. - ईशानशिवगुरुदेवपद्धतिः_Isanasiaguru- devapaddhati(Tantra)by Itanativa gurudevamibrs Part I, Samanya 1 ४ 0 No. 70–आर्यमन्जुश्रीमूलकल्पः Aryamanjurimula kalpa (Part I). ४ ४ १ BS. AS. P. No. 1 –:¥antrasamuccaya(Tantra) by Marayana, with the commentary Vimargin of Sahaara (Part II, --i2 Patales) (०ut of stock. 3 8 0 No. 72–शानशिवगुरुदेवपद्धतिः Isanasivaguru devapaddhati (Tantra) by Isanakira guruderamifra (Part II. Mantrapada). 4 0 0 | No. 78-ईश्वरप्रातिपरिप्रकाशः Iswarapratipatti- prakasa (Vedanta) by Madhusudana sarasvati. 0 4 0 No. 74. -याज्ञवल्क्यः Yajnavalkyasmti with the commentary Balakrida of ViévaripScarya (Part I Acara and Vyavahara Adhyay&s). 3 40 No75–शिल्परत्नम् । Silparatna (Silpa), by Srl kumara (Part I). 2 12 0 No. 76. –आर्यमञ्जुश्रीसूलकल्पः Aryamanjustimula kalpa (Part II). | 3 0 0 | No. 77 -शानशिवगुरुदेवपद्धतिः Isanasivaguru- 1-30 Patales). 8 0 0 No. 78-आश्वलायनगृह्यसूत्रम् Aswalayanaghya sutra with the commentary Anavilk of Haradattacarya. 2 6 0 No. 19-अर्थशास्त्रम् Arthasastra of Kautalya with commentary by Alahamahopadhyya '. Ganapati Sastri (Part I, 1 &:2 Adhikarapas). 8 12 0 No. 80. –अर्थशास्त्रम् Do. Do. (Part II, 8–7 Adhikarapas). 4 0 0 No. 81. –याज्ञवल्क्यस्मृतिःYajnavalkyasmti with the onmmentary Balakrida of Vi rdpacrya (Part II. Prayasdit 2 0 0 No. 82–अर्थशास्त्रम् Arthasastra of Kautalya with commentary by Mahamahopहै dhyaya T. Ganapati Shashi (Part II, 3-15 Adhikarabs. 8 4 0 . PS, AB. P. No83. ईशानशिवगुरुदेवपद्धतिः Isanasivacuu- Sivagurudevamikra (Part IV, Kriy- pada 31-64 Patalवs and Yogapada). 8 8 0 No 84 लकल्पः Anyamanjustimula kalpa (Part III). 2 0 0 No 85. –विष्णुसंहिता Visnusamhita (antra). 2 8 0 . 88--एतचरितम् Bharata0arita (K®vya) by Krsnakavi. 1 8 0 -आ‘ No8 -सङ्गीतसमयसतरः Sangitasamayasara (Sahg|ta) of SahgItakara Par£v• deva. 1 2 0 No. 88. – काव्यप्रकाशः Kavyaprakasa (Alankara) of Mammatabhatta with the two com mentaries, Sampradayaprakasini of Sri Vidyaakaavartin and Sahi tyacऍdamani of Bhattagopala (Part I, 1-5 Ullasas). ( B 0 0 | No. 89. –स्वसिद्धिः Sphotasiddhi (Vyakarana) by Bharatamiéra. 0 8 0 No, 90–ीतश्लोकवैकलॅिम् |imamsasloka varthika with the commentary Karika of Sucaritamikra (Part I). 28 0 No. 91. -लाणाम् Eenas9sta of Varahamihir ७rya with the Vivarana of Rudra. B 0 0 N 92. Rasopanisat, 2 0 0 No 98वेदान्तपरिभाषा edantaparibhasa (Vedanta) of DharmadhvarIndra with the commentary Prakaika of Pedddlksita. 1 8 0 No. 3+–वदेशी Brihaddesi (Sahgity of Natadgamuni. (18 0 No35-णर्दपि Ranadipika,(Jyotia) of Kumkagapaka. ( 0 4 0 | ES, AS P. No. 36-हक्संहिता Rksamhita with the Bhagya of Skandasv&min and the commentary of Venkatamadhavईrya (Part I, the 1st Adhyya in the 1st Ataka). 1 8 *0 No. 97. –नारदीयमनुसंहिता,Naradiyamanasamhita (Sm¢ti) with the Bhya of Bhavasv£min. 2 0.0 No. 98-शिल्परत्नम् Silparatna (Silpa) by Sri . kumईra._(Part II ) 2 & 0 No. 99. -मीमांसान्छोकवार्चिकम् Mimamsasloka . varthika (Mimosa) with the com . mentary Ka6ika of Sucaritamitra (Part II). 2 0 0 No. 100-–काव्यप्रकाराः Kavyaprakasa (Alankara) of Mammatabhatta with the two com mentaries, Sampradayaptakaiht of Sridyबैcakravardin and 8ahitya oddamani of Bhatagop&la. (Part II, 6-i0 Ulass. 3 0 0 No. 101-आर्यभटीयम् 4.bhatiya (Jyotia) of Aryabhat carya, with the Bhaya of Nilakanthasomasuivan (a0 . Gapitapkda). 2 . 80 No102-थतिळम् Dattila (Sadgita) of Dattailar muni( 0 40 No. 108 --हंससन्देशः Hamsasandesa (Vedanta) with commnentary. 0 8 0 No. 104 –साम्बपञ्चाशिका Sambapanoasika . (Stuti) with commentary. 1 = 0 No105–निधिप्रदीपः Nidhipradipa of Siddha. frikanthapambhu. 0 40 No. 106. –प्रक्रियासर्वास्वम् Pakiyasagasa २ - (Vyakarana) of Sri Narayana Bhatta with commentary (Part I.) 1 ० ० Es. MAS. P. No. 107. -काव्यरस Kayaratna (Kavya) of Arhaddasa 0 12 0 No. 108-बाढमार्ताण्डविजयम् Balammarytanda ijaya (Nataka) of Devajakavi. 1 8 ० No. 109 -न्यायसारः Nyayasara with the commentary of Vasudevascri. I 8 0 No. 110–आर्यभटीयम् Aryabhatiya (Jyotis) of Aryabhatkcty१ with the Bhasya of Nilakanthasomasubvan.(Part II. Kalakriy&pda) 1 0 0 No. 111- हृदयप्रियः Hridayapriye (Vaidyaka) by Parame£vara, 3 0 0 No. 112. -चेलोपाख्यानम् अमिलोपाख्यानं च । Ku0elopakhyana and Ajamilo pakhyana (Saiguta) by H. E. Svdi Sc Rama Varma Maharaja. 0 4 0 No. 118-सक्तकृतयः -Sanjitaktis (Gna) of E. H. Swati Sri Rama Varma Maharaja. 1 0 0 No. 114 -साहित्यमीमांसा Sahityamimamsa (Alankara) 1 0 6 No115. --संहिता Rksamhita (with the Bhya of Skandasvछmin and the commentary of Venkatamdha vFry) (Part I 2nd Adhyबेya in the Ist Astaka.) 1 8 0 No. 118-याज्यपदीयम् Yakyapadiya (Vyakarana) with the commentary Prakrpaka• pradata by Helaraja Son of Bhuthiraja. (Part I. 1 8 B, 43, P• No. 117 –सरस्वतीकण्ठाभरणम् Sarasvatikanta bharana (Vy६karapa) by Bhojadeva with the commentary of Sri Nar yapa Dapdantha. (Part I. 1 8 0 No. 118. -बालरामभरतम् Balaramabharata (Nahya) by Balarma Varma Vanci Mah&raja 2 8 0 No. 118 -विवेकमार्ताण्डः Vivekamarthanda (Vedanta) of Visvardpadeva 0 8.0 No. 120–शौनकीयम् Sammakiya. (Smri) 0•8 0 No. 121–चैलानसागमः Vaikhanasagama (Tantra) of Marici. 2 0 0 No. 122--प्रबोधचन्द्रोदयम् Prabodha0androdaya (Nataka) by K¢spamikrayadi with the commentary Natace bbarana of Sr Govindam¢ta. bhagaven. 2 * 0 No. 128–सामविजयोदयः Sangramajayo. daya(Jyotia)• 2 0 0 No. 124-हरमेखला Haramekhala (Vaidyaka) of Mahuka with commentary (Part I chapters 2, 3 && !) 1 8 0 No. 125—कसन्देशः Kokasandesa (Kavy by Vishntr&ta. 0 8 0 No. 126–करणपद्धतिः Karanapaddhati (Jyotiते 0 + 0 No. 127 -सरस्वतीकण्ठाभरणम् Saraswatikanta- bharana (Vyakarana) by Bhojadeva with the commentar of Sri Narayana Dandanatha. (Part II) 1 8 0 No. 128-भृङ्गसन्देशः Bhringasandesa (Kavya) by Vasudeva, 0 6 0 No. 129. -ईससन्देशः Hamskaandesa (Kavye) 04 0 Es. AS P. 0 8 0 xb. 150–महानयप्रकाशः Mahanayaprakasa , (Yedenta) by Abhinavaguptacarya. No. 181-घृतार्चिकम् rttayarthika. 1 8 0 (OChandas by Ramappivada. No. 182–तन्त्रोपायानम् 'Tanthopakhyana 06 0 (K&vya) No. 188-उदयवर्मचरितम् Udayavarmadata. 0 0 4 No. 184–योगंथविक्य Yogayajnavalky १ 4 No135. –सर्वदर्शनकौमुदी Savadarsanalkaumudi by Madhavasarasvati. 1 0 0 No186-हरमेखलं Haramekhalia of Mahuka with commentary (Part II Chapter 5 ) 0 0 No. 18 -- स्कान्दंशारीरंकN Skandasariraka with commentatry. •2 = 0 Apply to: The Bulbeiteident, Government Press, firahdrufi.