श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् - भागः २

by विखनोमुनिः

श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् - भागः २ विखनोमुनिः १९९७

श्री भगवद्विखनोमुनिप्रणी द्वितीयं सम्पुटम् श्री श्रीनिवासमखिवेदान्तदेशिकैः विरचितया श्रीसूत्रतात्पर्यचिन्तामण्याख्यया व्याख्या समलङ्कृतम् १५ आकुलमत्रा श्री रॉ. पार्थसारथिभट्टाचा: संशोधितम् तिरुमल तिरुपति देवस्थानम्, तिरुपति 1997 E TED BY: [ 4] ७ 4; igits reserved. FऽtEditor T.T.D, Religious Pubictions Series No. 495 0ples: 1,000

Price : Fs. 45|- 1967 1997 V.K.R. Winayak, 1.4.5, Pौ07e : 230210 5-9-33, Ba318erbagh R. P} ! ी

)

}.5 " " श

५७ 4

4R१ -३६ ६ 74e prष्टsert , publicator ? ? tu५० 190tures is { re अथ शिः खण्डः अथ वर्षवर्धनम् ॥ १ ॥ अथेत्यादि । अथ-नामकरणानन्तरम् । आयुष्यवर्षा वर्धन्तेऽनेनेति वर्षवर्धनम् । संस्काराणां मध्ये पठितवात् अकरणे प्रायश्चित्तविधानाचेदं नित्यम् । दारकस्य जन्मनक्षतं यद्वत्यं सास्य देवता प्रधाना भवति ॥ २ दारास्येत्यादि । दारकस्य कुमारस्य । जन्मनक्षतं पद्देवत्यं कृतिकासु जातस्यामि:-रोहिण्यां जातस्य प्रजापतिः इत्यादि ! इतरे अंग देवताः । स्वजन्मनक्षत्राधिपतो देवाः ब्राह्मणाश्च पूजनीयाः । स्मृतिः– “सर्वे: वजन्मदिवसे स्रातैर्मगल्कारिभिः । गुरुदेवाश्च भिाश्च पूजनीयः अयलतः ॥ स्वनक्षत्रश्च पितरस्तथा देवाः प्रजापतिः । प्रतिसंवत्सरं यात्कर्तव्यश्च महोत्सवः । । इतेि आयुष्याभिवृद्धयर्थमश्वमेधफलावातेश्च कर्तव्यम् । तस्मादाधारं हुत्वा तदादि देवतानक्षत्राणि च जुहुयात्।। ३ ।। 'अग्रये कृत्तिकाभ्यः – प्रजापतये रोहियै - सोमाय मृग शीर्षाय- रुद्राय आद्रयै . अदित्यै पुनर्वसुभ्यां – बृहस्पतये तिष्याय - सर्षेभ्यः आश्रेक्षाभ्यः - पितृभ्यो मघाभ्यः - अर्यम्णे फल्गुनीभ्यां - भगाय फल्गुनीभ्यां - सवित्रे हस्ताय – त्वष्टे चित्रायै - वायवे निष्टथायै - इन्द्राभ्यिां विशाखाभ्यां – विाय अनूगधेभ्यः - इन्द्राय ज्येष्ठायै - प्रजापतये मूलाय - अद्भयः अपादाभ्यः - विश्रेभ्यो देवेभ्यः अषाढाभ्यः - ब्रह्मणे अभिजिते ४७४ श्रीश्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [तृतीय प्रश्नं विष्णवे श्रोणायै-वसुभ्यः श्रविष्ठाभ्यः-वरणाय भिषजे-अज ए पदे प्रोष्ठपदेभ्यः-अहिर्बुध्न्यै प्रोष्ठपदेभ्यः - पूर्ण-रेवत्यै– अश्विभ्यां अश्वयुग्भ्यां - यमाय अपभरणीभ्यः स्वाहा । व्याहृतिः ॥ ४ ॥ होमप्रकारः कथमित्याकांक्षायामाह अग्रय इत्यादि अपभरणीभ्य स्मृतिः- 'सौरै मासे ििथनीं चेन् चान्द्रमासस्तु गृह्यते । [ । तिथिः पूर्वा तु कर्तव्या जन्मनक्षत्रमन्नत एकसंज्ञौ यदा मासौ न्यांतां संवत्सरे कचित्। तसाद्ये पितृकार्याणि दैवकार्याणि चोत्तरे' । इति कर्तव्यानीत्यवयः । संग्रहे- ‘यस्मिन् मासे नक्षत्रं तिथिर्वा संभवेद्यदि । ज्यिं पूर्वे तु कर्तव्यं जन्मश्चमपरे तथा '॥ इति व्याघ्रपादः- ‘यस्मिन् राशिगते सूर्ये विपतिरुपपद्यते । तेषां तत्रैव कर्तव्यः पिंडदानोदकक्रियाः' । इति इति श्रीमकौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदात्राचार्यवर्येण श्रीनिवासास्यज्वना विचिते श्रीवैखानससूत्रन्थाल्याने नापर्येचिन्तामणौ तृतीयप्रश्ने विंशः खण्: अथ एकत्रिंशः खण्डः आर्षभं वैरवणमग्रीषोमीयं वैष्णव धातादि मूलहोमं यद्वेधादि कूश्माण्डोममासावित्रतवन्धाद् जुहोति । १ ।। आर्षभमित्यादि । ऋषभपद्धतिमात्रद्वयसंग्रहार्थमार्षभमियुक्तम् । यद्देवाः, देवेभ्य आदित्येभ्यः-ा जीवनाम्या, विश्रेभ्यो. देवेभ्धः-ऋतेन द्यावापृथिव, द्यावापृथिवीभ्यां सरस्वत्यै-इन्द्राभी मित्रावरुणौ, इन्द्रामीमित्रावरुण सोमघातृबृहस्पतिभ्यः–सजातशैतान्, अझये जातवेदसे, यद्वाचा यन्मनसा, अये गार्हपत्याय-येन वितः ज्योतिषे, थल्कुसीदं, अझये-यन्मयि माता, अन्नये गार्हपत्यायपय-यदा पिपेष, अग्ये--यदन्तरिक्ष, अग्ये गार्हप्या, यदाशसा, अग्रये गार्हपत्याय-अतिक्रामा,ि अझये–विते देवाः, अये गार्हपत्याय-दिवि जाताः, अद्यः शुश्धनीभ्यः--यदापो नक्त, अग्यो हिरण्य कर्णाभ्यः -इमं मे वरुण, तत्वयामि, अरुणाय-त्वं नो अग्ने, सत्वं नो नो अने, सीक्रुणभ्यां-स्मने, अये अयसे। यदीच्यं, अमीन्द्राभ्यां-यद्धताभ्य, उग्रं पश्याराष्ट्रभृश्धामप्सरोभ्यां उग्रं पश्ये राष्ट्रभृत्, उमं पश्याराष्ट्रभृश्धां-अवते, उदुत्तमं, इमं मे वरुण तत्वाया,ि वरुणाय-त्वं नो अग्ने, सत्वं नो अने, अमीवरुणाभ्यां--संकुछको, निर्यक्ष्मं, दुशैसानु-देवेभ्यः संवर्चसा पयसा, त्वष्ट्र-आयुष्ट विश्वतः, आये आयुर्दा अने, आयुर्दायाश्मे -इमग्न आयुषे, अग्रीवरुणादिििवश्वभ्यो देवेभ्यः-अझ आ,ि अग्ने पवस्व, अमिः ऋषिः पवमानः, अझये पवमानाय अग्ने जातान्, सहसा जातान्, अये जातवेदसे - अने यो नेऽभितः, देवेभ्यः-योभां द्वेष्टि, यो अस्मभ्यं, अये जातवेदसे. शेते. ब्रह्मणे 1. अत्र आदित्येभ्यः देवेभ्य इदं न मम' इत्यादि उद्देश्यत्यागबोधकं वचनं प्रयोक्तव्यं न वेति विचारः पञ्चदशखण्डे १४ पुटे द्रष्टव्यः । ४७६ श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [तृतीय प्रश्न उदेषां, . अझये –पुनर्भनः, अझये वैश्वानराव । एवं यद्देवादिकूश्मांडहोमं जुहुयात् । 'यद्देवादेवहेळनं यदीच्यन्तृणमहं, बभूव आयुष्ट विश्वतो दध'दित्येतैराज्यं जुहुत बैश्वानराय प्रवेिदयाम इत्युपतिष्ठत यदर्वाचीनमेनो भ्रूणहत्यायास्तस्मान्मोक्ष्यध्वे । इतीत्यादि केचिदच्छिद्रपाठोक्तमपि कुर्वन्ति । भूः- ‘यद्देवादि चतुस्यूतैः जुहुयादाज्यमन्वहम् । वैश्वानरायेतेि जपन्नुपतिष्ठत पावकम्' । इति यद्देवाः, आदित्येभ्यः- देवा जीवनं, अझये गार्हपयाय-ऋतेन द्यावापृथिवीभ्यां सरस्वत्यै– सजातशैसात् जातवेदसे - यद्वाचा, अये गाई पत्याय-यद्धस्ताभ्यां, अदीव्यन्नृणे यन्मयि मातादयः उक्ताः । अत्र बोधायनः । समित्पाणिर्यजमानाय लोकेऽवस्थाय (१) वैश्वानराम प्रतिवेदयाम ' इति द्वादशर्वेन सूक्तनोपस्थाययन्मया मनसा वाचा कृतमेनः कदाचन । सर्वस्मान्मेलिंतो मोधि त्वं हि वेत्थ यथातथै. स्वाहे। ति समिधमभ्थाधाय वरं ददाति ' इति । आसा वित्रबतबन्धात् जुहोति । सावित्रतबन्धात् उपनयनपर्यन्तं । जन्ममासे जन्मनक्षत्रे जुहुयादित्यर्थः । अल बोधायनः - 'अथ संवत्सरे षट्सु षट्सु मासेषु, चतुषु मासेषु, ऋतौ ऋतै, मासि मासि वा कुमारस्य जन्मनक्षत्रे कुर्यादि' ति । 'उपनीतस्य च तत्र तत्र ऋतसूक्तानि ।। २ ।। उपनीतस्येत्यादि । उपनयननक्षत्रस्य च द्वितीयजन्म (नक्षत्र) त्वात् यस्मिन् नक्षत्रे ऋतसूक्तानि भवन्ति तत्र तब (उपनीतस्य) कुर्थादित्यर्थः । वेदरुखातस्य यदद्धि विवाहो भवति मासिके चाकेि वाह्नि तमिन्, गत् खिय आहुः पारंपर्यागतं शिष्टाचारै तत् करोति । ३ ।। वेदस्रातस्येत्यादि । वेदस्रातस्य – समावृत्तस्य । यदद्धि - सभा वचैतदिवसे विवाहो भवति । तस्मिन् नक्षत्रे गृहस्थस्य, भासिके धार्षिके वा 1. उपनीतस्य समावर्तनपर्यन्तं, उपनयनक्षत्रे तत्कालन्नतसूक्तानि पूर्व हुत्वा पूर्ववत् कूश्माणडहोमान्तं जुहुयात् इति ग्रन्थाक्षरभुद्रितकोशी टिप्पणी । एकविंशः खण्:] श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् मासे मासे संवत्सरे वा । अद्वि-न सत्रै ! तस्म् ि । यतः स्त्रिय इत्यादि । स्त्रियः पारम्पर्यागतं विष्टाचारं अमाहुः, तं कुर्यात् । कुलवृद्धाः स्त्रियः यदाहुः तदपि तत्तत्काले कुर्यादिति भावः । 'यू एव लौकिक: त एव वैदिकाः ' । इति येनाय पितरं याता न वासाः पिताभहाः । तेन याथात् सतां मार्गः तेन च्छन् न िरप्यति'।। इति स्मृति चिष्टाचारविषये बोधायनः – 'पत्यकालाद्भनात् दक्षिणेन हिमवन्त मुदक्पारियात्रमेतदार्यावर्त तस्मिन् य आचारः सः प्रमाणम् । गंगायमुनयोरन्तर मित्येके । अथाप्य भलन्निो गाधामुदाहरिन्त । पश्चासिन्धुर्विधरणी सूर्यग्योदयनं पुनः । यावत् कृष्णा विधावन्ति तावद्धि ब्रह्मवर्चसम् ' || इति मतुः – ‘धर्मे जिज्ञासमानान् प्रमाणे प्रथमं श्रुतेि । द्वितीयं धर्मशास्त्रञ्च तृतीयं लोकसंकाहः । आसमुद्रातु वै पूर्धमासमुद्रातु दक्षिणात् । सरस्वतीष्टषद्वत्योः देवनद्येोर्यन्तरम् तं देवनिर्मितं देशमायावर्त प्रचक्षते । तस्मन् देशे य आचारः पारंप्र्यक्रमागतः । वर्णानां सान्तरालानां सदाचारस्स उच्यते कुरुक्षेत्रञ्च मत्स्याश्च पाञ्चालाश्शूट्सेनका एष ब्रह्मविदेशो वै ब्रह्मावतीदनन्तरम् । कृष्णसारस्तु चरति मृगो यत्र स्वभावतः । स ज्ञेयो यज्ञियो देशो म्लेच्छदेशस्क्तः परम् । एतान् िवज्ञाय देशांस्तु संश्रयेरन् द्विजातयः ' । इति ॐ स्मृत्यन्तरे– श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिरहितम् तथाऽगिष्टोमादियज्ञानामाधान्नक्षत्र ऋषान्ते करोति ॥ ४ ।। तथेत्यादि । तथा पूर्वोक्तप्रकारेण । आधाननक्षत्रे सर्वयज्ञानां आधान नक्षत्र एव कुर्यात् । आवश्यकत्वाभिप्रायेणैवमुक्तम् । नित्यत्वाभि प्रायेण वर्धान्ते इत्युक्तं इति न पैौनरुक्यम् । तदेवं वर्तमानस्य थद्यष्टमासाधिकाशीतिवर्षाणि रविवर्षेणाधि कान्यधिगच्छेयुः स दृष्टसहस्रचन्द्रो भवति ।। ५ ।। तदेवमित्यादि । तत्-क्ष्यमाणब्रह्मशरीरत्कारणात् । एवं उक्त प्रकारेण । वर्तमानस्य-प्रवर्तयत: । अष्टमासेत्यादि मासशब्दविवरणं सिद्धान्तशिरोमणौ । मस्यन्ते परिमीयन्ते स्वकाला वृद्धिहानितः । मासा एते सुता नाम शतं तिसिमन्विताः । वसन्त्युषन्तो वर्षेषु प्रस्तावेषु चतुर्विधाः । ऋषिरित्येरमरणे (?) वर्षत्वं तेषु तेन च' । इति स्मृत्यन्तरे – |तृतीय प्रश्न

शुझादिशन्तः सावनशिता दिनैः ।

चान्द्रः एकराझौ रविर्यावत्कालं मासस्स भास्कर चान्द्रसावनौराणां मासानां च प्रभेदतः । चन्द्रावनसौराः स्युः त्रयस्संक्स अपि' । इति 'चान्दोऽपि शुकपक्षादिः कृष्णादिति च द्विधा । शुकृपक्षादिकं मांसं नांगीकुर्वन्ति केचन' । इति 'ग वार्धषिके भृत्ये प्रेतकृत्येऽनुमासिके । सर्वदानानेि होमाश्च साने'मासेि कीर्तिताः ।। श्रौतस्मार्तानि कर्माणि मासोक्तानि व्रतानि च । तिलदानादिदानानि चान्द्रे मासे बदन्ति हि । । एकविंशः खण्डः } चतुर्विंशत्युत्तराणि शतत्रमदिनानि च ! नाक्षत्रवत्सरः प्रोक्तः आयुये प्रशस्यते' । इति ज्यौतिषे – 'सौरो मासो विवाहादौ यज्ञादी सांयन्ः स्मृतः । आदिके िपतृकायें च चन्द्रो मासः प्रशस्यते । । इति ब्रह्मसिद्धान्ते – 'सौरेणाब्दस्तु मानेन यथा भवति भार्गव । सावने तु तथा मासे दिनषट्कं न पूर्वेते ॥ दिनरालाश्च ते राम प्रोक्तस्संवत्सरेण षट् । सैौरसंवत्सरस्यान्ते मानेन शशिजेन च । पिसामहः--- श्रीभारतेः– सत्यव्रतः- एकोन्स्वष्टियुक्तशतत्रयश्निानि च । तावत्परिमितः कालो गुरोर्मासस्तु वत्सरः । बृहस्पतिः – एकादशातिरिच्यन्ते दिनानि भृगुनन्दन । वर्षद्वये साष्टमासे तस्मान्मासोऽतिरिच्यते ॥ स चाधिमासकः प्रोक्तः काम्यकर्मसु गर्हित एकोद्दिष्ट विवाहादौ ऋणादौ सौरसावनौ । सदैव तृित्यादौ मासश्चान्द्रमसः स्मृतः ? ॥ इति 'दैवे कर्मणि पिव्ये च चान्द्रो मासः प्रशस्यते ? । इति पञ्चमे पञ्चमे वर्षे द्वै मासावधिमासौ । एकोद्दिष्ट विवाहादावृणादैौ सौरसावौ । सदैव पितृकार्यादौ मासान्द्रमसः स्मृतः ॥ इति 'विवाहवतयज्ञेषु सौरमासः प्रशस्यते । पार्वणे त्वष्टकाश्राद्धे चान्द्रमिष्टं तत्राऽब्दिः ' । इति ‘रवेरप्युदये मान् चान्द्र यात्पितृकर्मणि । यज्ञे साथनमित्याहुः रका सर्वत्रतादिषु' । इि ज्यौतिषं- स्मृत्यन्तरे – शातातपः- ज्यौतिषे- श्री श्रीनिवासमखिकृत-ात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [तृतीथ प्रश्ने 'द्वाशिमासदिवसाः पोडशाथ घटीतयम् । विनाड्यः पञ्चपञ्चाशत् कालोऽयं त्वधिमासकः । द्वात्रिंशद्विगतैर्मासैः दिनैप्पोडशभिस्तथा घटिकानां चतुष्केण पतत्येकोऽधिमासकः' ॥ इति ‘सृष्ठः कारणभूतौ तैौ सूर्याचन्द्रमसौ मिथ । तयोर्गतिवशात्कालः सर्वदा परिवर्तते । ऊध्र्वप्रदेशवतीं च मन्दगामी दिवाकरः । अध प्रदेशवर्ती च शीघ्रगामी निशाकरः । तयोर्गतिवशाद्देशे मंडलस्य रवेश्धः । व्यवस्थितमानं स्यात्सकलं शशिमंडलम् ॥ इति यमिन् मासे न संक्रान्तिः संक्राप्तिद्वयमेव वा । संसपहस्ती मासौ सर्वकर्मसु निन्दितौ । पर्वद्वयं संक्रमयोदि स्यात् पर्वान्तरे संक्रमणद्वयञ्च । संसर्पकांहस्पतिमाससंज्ञौ सूर्येन्दुगया त्वधिमाससंज्ञौ ॥ इति मासेषु द्वादशादित्याः तपन्ते हि यथाक्रमम्। नपुंसकोऽधिके मासः मंडल तपते रवेः ! इति 'मंडलान्तर्गतः पापो फलनाशकृत् । यज्ञानां नैतैर्थातुधानाचैस्समाक्रान्तो विनाशकैः । मलिम्चैसाक्रान्तः सूर्यसंक्रातिवर्जितः । मलिग्लुचं विजानीयात् गर्हितं सर्वकर्मसु ? ॥ इति ‘कन्यागतेऽथ वा सूर्ये वृश्चिके वाऽथ धन्वनि । मकरे चाऽथ भीने या नाधिमासो विधीयते ? ॥ इति ब्रह्मसिद्धान्ते - 'अमावास्यापरिच्छिन्नो मासस्यात् ब्राह्मणस्य तु । संक्रान्तिपौर्णमासीभ्यां तथै नृपवैश्ययोः' । इति एकविशः खण्डः । अगस्त्यः .. 'नष्टन्ट्र्वा यदा भध्ये द्वे संक्रान्तः यदा भवेत् । अंहस्पतिस्तथाऽऽछः स्यात् संसः परतस्तथा । । इति सत्यवतः- 'राशिद्वयं यत्र मासे संक्रमेत दिवाकरः । नधिालो भवेदेषः मलमासम्तु केवलम्' । इति श्रीधरः .. 'अभा च पूर्णिमा चैव यन्मासै युगलं भवेत् । यमिन् न दृश्यते वाऽपि चैौलकर्मादि वर्जयेत् । द्वितीयर्णिमायुक्त विषमासं वन्ति हि । पूर्णिमा च न दृश्येत मलमासः प्रकीर्तित । एकमार्स द्वये पूर्णे दर्शयैकट्य संमवे। अभिज्वालेति ब्रिस्याता सर्वकर्मविनाशिार्नः । ॐहस्पतिरवन्तीषु संयुपैः कोसलेषु च । अधिमासस्तु पांचाले अन्यत्र तु न देयभाक्' । इति ‘अशीतिवर्षाणीत्यादि । अष्टमासाधिकत्र्यशीविणाणि सौरमासेन, अधिकानीत्युक्तत्वात् ! सौरमानेन यदा अष्टमासयुक्तवर्षत्रयाविकाशीतिवर्षाणि अधिगच्छेयुः भवति । तदा (चान्द्रमोन्) दृष्टसहस्रचन्द्रो भवति । अस्मिन् पक्षे (सौरपक्षे) सासचतुष्टयाधिकदर्शनं भवति । तमेनं क्रियायुक्तं पुण्यकृत्तमं ब्रह्मशरीरमित्याचक्षते ।। ६ ।। तमेनमेत्यादि । उक्तप्रकारेण वर्तमानमेनम् । क्रियायुक्तं वर्षवर्धन क्रियायुक्तं ब्रह्मशरीरमित्याचक्षते । यद्धा – सहस्रचन्द्रजीविनं क्रियायुतं ब्रक्षविदा समानशरीरमियाचक्षते । 1. चान्द्रमेानरीत्या तु अप्टमासावकाशीतिवर्येषु दृष्टसहस्रचन्द्री भवति । तथा हि :- अप्टमासाष्क्रिाशीतिवषाणां माससंख्याक्रमेण अष्टाधिक्रषष्टधुपेतनवशातं (९७८) इन्दवो जायन्ते । 'पंचमे पंतमे वर्षे द्वौ मासौ अधिमासकौ' इति वचनात् द्वात्रिंशदधिकामासास्सन्ति । तावन्त: इन्दवः जायन्ते । आहत्य सहस्रमिन्दव भवन्ति । इति ४२ श्री श्रीनिवासक्षखिकृत-तात्मर्थचिन्तामणिसहितम् मृष्टान्नदाता तरुणोऽमिहोत्री वेदान्तन् िचन्द्रसहस्रदश । मासोपवासी च पतित्रता च षड्जीवलोके मम वन्दनीया:!! इति भगवतीक्तम् । यद्वा क्रियायुः -शताभिषेकक्रियायुक्तम् । [तृतीय प्रश्न तसामान्दीमुखं कृत्वा शुक्लपक्षे शुद्धेऽहनि पूछे पूर्ववत् हुत्वा तथैव ‘कपिल इवे'ति वृद्धस्य, वृद्धाया वा वढ़न् अक्षतोदकादीन् मून्ध्र्यादध्यात् । ७ ।। तस्मादित्यादि । तस्मात् वैष्णवत्वसंभवात् हेतोः । ‘न चलति निजवर्णधर्मतो यः सम्मतिरात्मसुहृद्विपक्षपक्षे .। न हरति न च इति विञ्चिदुचै सितमनसं तमवेहि विष्णुभक्तम्' ।। इति विष्णुपुराणस्मरणात् स्वकर्मानुष्ठानाद्धि वैष्णत्वसंभवः । आस्फोटयन्ति पितरः प्रनृत्यन्ति पितामहाः । वैष्णो नः कुले जातः स नस्सन्तारयिष्यति । इत्यादिना पुत्रादीनां वैष्णवस्यसंभवेन पितृपितामहादीनामुत्तरणस्मरणाश्च तस्मा दित्युक्तम् । नान्दीमुखै कृत्वा । अष्टादशसंस्कारेषु वर्षवर्धन्यानन्तर्भावात् पृथपेन् नान्दीमुखग्रहणम् ! शुकुण्क्षे शुद्धेऽहनीत्यादि | उदगयने आपूर्य गाणपक्षे पुण्ये ब्राह्मणानन्नेन परिवेष्य पुण्याहं स्वस्तिमृद्धिमिति वाचयित्वा औपासनामावाघारं हुत्वा । पूर्ववत् नामकरणक् स्विष्टकारान्तं हुत्वा पञ्च वारुणं प्राजापत्यं विष्टाकारञ्च हुत्या पूर्ववत् अक्षतोदकार्दूीन् पाणिभ्यां गृहीत्वा 'कपिल इवे' ति मन्त्रेण वृद्धस्य वृद्धाया वदन् अक्षतोदकपुष्पादीन् मूत्रं आदद्धयात् ॥ ४४ देवलः श्री श्रीनिवासमत्रिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् अनुद्दिश्य फलं तत् स्यात् ब्राह्मणाय तु नित्यकम् । तु पापस्य शान्त्यर्थं दीयते विदुषां करे ! नैमित्तिकं तदुद्दिष्ट दानैसद्भिरनुष्ठितम् । अत्यविजयैश्वर्यस्वर्गार्थे यत्प्रदीयते । [तृतीय प्रश्न द्वानं तत्काम्यमाल्यात ऋषिभिः धर्भचिन्तकैः । ईश्वरीणनार्थे यत् ब्रह्मवित्सु प्रदीयते । चेतसा भक्तियुक्तन दानं तद्विमलं शुभम् । । इति 'द्वहेतु पङनुष्ठानं पडंगं डिपाकयुक् । चतुष्प्रकारं त्रिविधं त्रिनाशं दानमुच्यते ।। नाल्यत्वं न बहुत्वं वा दानस्याभ्युद्यावहम् । श्रद्धाश्रद्धे च दानानां वृद्धिक्षयकरे हिते ! ॥ इति द्विहेतु । कामश्च क्रीलाहर्षभयानि च । अनुष्ठानदिानानि यडेतानि प्रचक्षते । पातेभ्योदीयते नियमनपेक्ष्य प्रयोजनम् । केवलं धर्मबुद्धया यत् धर्मदानं तदुच्यते ॥ प्रयोजनमपेक्ष्यैव यत्प्रसंगात् प्रदीयते । तदर्थदानमित्याहु हैतुकं फलहेतुकम् ॥ स्रीपानमृगयाक्षाणां प्रसंगात् यत्प्रदीयते । अनर्हेषु च रागेण कामदानं तदुच्यते ॥ संसदि त्रीलया वाऽथों अर्थिभ्यो वा प्रयाचेितः । प्रदीयते च यद्दानं श्रीलादानमिति स्मृतम् । दृष्ट प्रयाणे श्रुत्वा वा हर्षाद्यत् प्रयच्छति । हर्षद्दानमिति प्राहुः दानं तद्धर्मचिन्तकाः । रक्तभ्यश्चाप्यरिक्तभ्धो क्श्वतंठुलभृष्टभाक् । अधूपनि फलानि बालेभ्यो मद्ददानि च । आक्रोशनार्थ हिंसानां प्रतीकाशथ यद्भवेत् । दीयते तापकर्तृभ्यो भयदानं तदुच्यते । दाता प्रतिगृहीता वा श्रद्धा देयञ्च धयुक् । देशकालौ च दानानाभंमान्येतानि षड्दुिः । अपापरोगी धर्मात्मा दित्सुरत्र्यसनः शुचिः । '४ ५ . शैौचं शुद्धिर्महाप्रीतिर्थिनां दर्शन तथा । सत्कृतिश्चानसूया च दानश्रद्धेत्युदाहृताः । यज्ञ दुर्लभं द्रव्यं यस्मिन् कालेऽपि वा पुनः । दानाह्रै देशकालौ तौ स्यातां श्रेष्ठौ न चान्यथा । अवस्था देशकालानां पदान्नेोश्च संपदः । हीनं वापि भवेच्छेछं श्रेष्ठ वाप्यन्यथा भवेत् । इति षडंगम्। टुप्फलं निष्फलं हीने तुष्यं विपुलमक्ष्यम् । पड़िपाकयुद्दिष्ट डेतानि विपाककम् । नातिकस्तेनहिंखेभ्यः चोराय पतिताय च । पिशुनभ्रूणहूर्तृभ्यः अदतं दुष्पलं भवेत् । महृष्यफलं दाने श्रद्धया परिवर्जितम् । परबाधाकृतं दानं िस्थतमप्यूनतां व्रजेत् । यथोक्तमपि यद्दतं चितेन कलुषेन तु । तु संकल्पदोषेण दाने सुल्यफलं भवेत् ।। युक्तांगैः सकलैः अ:ि दानं स्याद्विपुलोदयम्' । अनुक्रोशवशाद्दत्तं दानमक्षय्यतां व्रजेत् ।। 1. षडङ्गषु प्रतिगृहीतृदेवयो: िववरणं न दतम् । ४८६ न: श्री श्रीनिवासमदिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम्

• नवोत्तमान्,ि चत्वारि मध्यमानि विधानतः ।

अधमनि विशेषाणि विविधस्वमिदं नुिः । अनं विद्यावधूीणां भूमझा(?) अहतिनः । दद्यादाच्छादनं वासः परिभोगैौषधानि च । उपापेभ्यदानानि छत्रपात्रासनानि च । दीपकाष्ठलादीनि चरमं बहुवार्षिकम् ? ।। बहुत्वादर्थजातानां संपल्या शेषेषु नेप्यते । अधमान्यवशिष्टानि सबैदानान्यतो विदुः । नामसानां फलं भुङ्क्त. तत्वे मानवस्सदा । वर्णसंकरभावेन वार्धक्रे यदि वा पुनः । बाल्ये वा दासभावे वा नात्र कार्या विचक्षणा ।। इति एकस्मिन्नप्यतिक्रान्ते दिन दानविवर्जिते । दस्युभिर्मुपितेनेव प्रतिग्राहकयाचकौ ति विनाशुम् बृहस्पति - 'अतोऽयं सात्विकं दानमुंदपूर्वन्तु शान्तिकम् । आशिषा पौष्टिक विद्यात् त्रिविधं दानलक्षम् ॥ इति

• येन येन हेि भावेन यद्यद्दामं प्रयच्छति ।

तेन तेन हेि भावेन शोति प्रतिपूजनम् । । इति नारदः – ' आतिथ्यं वैश्वदेवश्च इष्टमित्यभिधीयते । पुष्करिण्यस्तथा वाप्यो देवतायतनानि च । अन्नमदानञ्चारामाः पूतमित्यभिधीयते ? । इि मातापित्रोश्च यद्दत्ते भ्रातृस्वसृक्षुताक्षु च । जाक्षात्मन्नेषु यदं सोऽनिन्द्यस्वर्गसंक्रमः । 1. पुर्वपित्तदेवल्लवचने 'चतुष्प्रकारमित्यस्य विवरणं दत्तमं । (तृतीय प्रश्नं छागलेयः - शातातपः स्मृत्यन्तरे - शतास्तपः – दुर्भि अथार्थमभिगच्छन्ति तेभ्यो वृत्तं महाफलम्,' ! इति ‘प्रख्यापनं प्रार्य धनं प्रश्पूर्वं प्रतिग्रहः । याजनाध्ययने बादः षडिो वेदविक्रयः ! | इि 'प्रश्पूर्वन्तु यो दद्यात् ब्राह्मणाय प्रतिग्रहम् । स पूर्वं नरकं यनेि ब्राक्षणातदनन्तरम्' । इति 'भविष्यत्यनेदानं वर्तमाने तु संक्रमे । अतीते व व्यतीपाते अन्येषु च यथेच्छया' । इति 'कुर्यात्सदाऽयने मध्ये िवषुवत्यां विधूति । बुद्धवसिष्ठः- 'वृषवृश्चिककुंभेषु सिंहे चैव यथा ि । तद्विष्णुपदं नाम विष्टादधिकं फलम् | कन्यायां मिथुने मासे (मीने?) धनुप्यपि ग्वेर्पतिः । घडशीतिमुग्धः प्रोक्ताः षडशीतिगुणाः फलैः' । इति याशवल्क्यः -- 'शतमिन्दुक्षये'दानं महरून्तु रक्षिये । विकृवे उतसाहवे व्यतीपातै लनन्नकम्' निष्ठ । ४७ ४ ८ भारद्वाजः – श्री श्रीनिवासभखिकृत-तात्यर्थचिन्तामणिसहितम् [न्तीय प्रश्न 'अश्रोत्रियः श्रेत्रियो वा अपालं पात्रमेव वा । विमब्रुवेो वा विो वा ग्रहणे दानमद'ि । इति गोदासीकन्यकाचैव निष्ठन्नव प्रयोजयेत् । वाल केशे तथा इस्तं न्यस्य हस्ते जलं क्षिपेत्। कर्णेऽर्ज पशवस्य ग्राह्या पुच्छे विचक्षणै: '॥ गृहीयान्महिषं श्रृंगे खरं वै पृष्ठभागतः ।

• व्यतीपाते वैधृतौ च दत्तमक्षयकृतद्भवेत्' । इति

मेपः कन्या धनुर्मनौ मिथुनञ्चति संक्रमाः । द्वादशात्र क्रमद्विद्यात् अयने दक्षिणोत्तरे । चत्वारोनन्तदा विष्णुपदास्युर्दक्षिणोत्तरे । विषुवे तत्परे द्रौ तु चत्कारस्तदनन्तरः । षडशीतिमुखाः प्रोक्ताः त्रिंशात्पृर्वास्नु कर्कटे । नाडिका मकरे तु स्युः पुण्या विंशनिरन्नराः । चतुप्र्वनन्नरादून् प्राक् च पोङश घोडश । संक्रमेषु च पुष्याः स्युः संक्रान्त्यां वियुवाह्वयोः । दश ग्राक् दश पत्रैव पुण्याः स्युः षडशीतिषु ॥ पष्टिर्नाडयोह्यतीतायु पुण्यदा इति कीर्तिताः । संक्रमेऽहन्यहः कृतं पुण्यं खानादिकर्मयु । अर्वाङ्क निशि तथा निशाचेत्(?) भवेदावर्तनात्परः । कालं पुरातनस्याह्नः उर्वञ्चेदुत्तरेऽहनि ।। आवर्तनादधः कालात् निशीथसमये यदि । पूर्वोत्तराहतियं पुध्यमाहुर्मनीषिण ॥ एकविंशः क्षण्४:] ब्राह – स्मृत्यन्तरे – वृद्धगाग्र्यः - पूर्वस्मिन्नट्टि कुर्वीत झागदारदि भर : ; स्रायाद् श्राद्भश्च दानञ्च विदथ्यात् संक्रमेष्वपि । सदा मध्ये वापगमे कुयात् सामादेकं नरः । विष्णुपद्यायेप्वत्र रुानवानादिकं कृतम् । सहक्षगुणमुद्दिष्ट वडशीतिमुखेषु च । विषुवत्यने लक्षगुण कोटिगु भवेत् । तत्तत्संक्रन्तिपूर्वेषु तद्देवायनेष्वपि । मकरस्यायनेऽप्याौ कालः क्षानादिनेिश्धयः । राहुदर्शनसंक्रान्तिविषुवात्ययवृद्धिषु । स्रानं नैमित्किं ज्ञेयं रसत्रावपि न दुष्यति । ग्रहणेोद्वाहसंक्रन्तियात्रार्तिमसवेषु च । वानं नैमितिकं ज्ञेथे रात्रावपि तदिष्यते ॥ इति पुत्रजन्मनि यज्ञे च विषुवे संक्रमे रवेः । राहोश्च दर्शने सानं प्रशस्तं नान्यथा निशि ' ः इति ‘उपक्रमे लक्षगुणं अहणे चन्द्रसूर्ययोः । पुण्यं कोटिगुणं मध्ये मूर्तकाले(?) त्वनन्तकम्' ॥ इति 'कार्मुकन्तु परित्यज्य झषं संक्रमते रविः । प्रदोषे वाऽर्धराले व लानं दानं परेऽहनि' । इति 'यदाऽस्तमयवेलायां मऋगं याति भास्करः । प्रदोषे वाऽर्धरात्र वा नानं दानं परेऽहनि । ॥ इति ४९० स्मत्यन्त्रे – ग्रन्थान्तरे श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [तृतीय प्रश्ने अर्धरले तदूर्धे वा संक्रान्तै दक्षिणायने । पूर्वमेव दिन ग्राहं यावन्नेोदयते रवि ' । इति 'मन्दा मन्दाकिनी ध्वांक्षी धोरा चैव महोदरी । राक्षसी िमश्रिका प्रेोक्ता संकान्तिस्सप्तधा नृप । मंदाऽऽवरेषु(?) विज्ञेया वृद्धौ मंदाविनी तथा । क्षेिप ध्वांक्षीति जानीयात् उग्रे घोरा प्रकीर्तिता । चैरैर्महोदरी ज्ञेया क्रूरैः ऋझैश्च राक्षसी । मिश्रिता चैव विज्ञेया मित्रैः ऋझैश्ध संक्रमे । क्रमेण घटिवा होतास्तत्पुण्यं पारमार्थिकम् ।। 'प्रत्यूषे कर्कटे भानुः प्रदोषे मकरं यदि । संक्रमेत् पष्टिनाङयस्तु पुण्याः पूर्वोत्तराः स्मृताः ॥ इति संक्रमस्तु निशीथे स्यात् पञ्यामाः पूर्वपश्चिमाः । संक्रान्तिकालेो विज्ञेयस्तत्र दानादिकं चरेत् । संक्रान्तिसमयः सूक्ष्मो दुइँथः शितेक्षणैः । तधोगादप्यधश्चोर्वे त्रिंशन्नाड्यः पवित्रकाः ।। तिथीनामन्तिमो भागः तिथिकर्मसु पूजितः । ऋक्षाणां पूर्वभागः स्यात् ऋक्षकर्मसु पूजित ॥ इति अश्वमेधफलावाप्यै वर्षवर्धनमेिति विज्ञायते ॥ १३ ॥ अश्वमेधेत्यादि । एकविंशतिपर्यन्तानामुतारकत्वसूचनार्थमश्वमेधफल प्रहणम् पुत्रोत्पतिविपत्तिभ्यां नापरं सुखदुःखयोः । ब्रह्महत्याश्वमेधाभ्यां नापरं पाएपुण्ययोः । । वचनात् एकविंशः खण्डू:] श्रीचैन्नाभसगृह्यसूत्रम् ४९१ अश्वमेधविषये-बोधायनः ! 'दश पूर्वान् दशाफ्रान् आत्मानचैक शितिकं पुनाति; तेषां पुत्रपौत्राः षष्टिर्वर्षसहस्राणि स्वर्गे लोके महीयन्ते इति । अथ गृह्मपरिशिष्टोक्तमप्यत्र लेिस्यते । यथा - 'शताभिषेकं पूढेि पुथ्याहं द्विजभोजनम् । स्थंडिलं चतुरश्र वै यैः अरद्वियान्वितम् ।! कृत्वा पद्धे विलिख्यात्र लाजपुण्याक्षतैर्युतम् । सैौवर्णान् मृण्मयांस्ताम्रान् राजतान्वा चतुर्देिशम् । मध्ये च विन्यसेत्कुंभान् वारपूर्णान् सचस्रकान् । गन्धपुष्पस्वर्णरतपवित्राण्येषु निक्षिपेत् ।। मध्यादावाहयेतेषु ब्रझणञ्च प्रजापतिम् । परमेष्ठिने हिरण्यगर्भ चतुर्मुखं चतुर्दशम् । आसने पाद्यमाचार्म नमोन्तैनमभिर्ददेत् ।

• आो हिरण्य पवमानैः संप्रेक्ष्य सानमाचरेत् :

बस्राभरणपुण्याचैः नैवेद्यन्तैः समच् च । आधारान्ते तु नक्षत्रहोममप्यार्थभादिना ॥ हुत्वा तन्नामभन्तैश्च मूलहोमं पुनर्हनेत् । चरुणा 'ऽऽयुष्ट-आयुर्दै त्याज्येन ब्रह्मसूक्ततः । प्राजापत्यं तथा ब्राक्षं वैष्णवं विष्णुसूक्तकम् । 'अग्ने नयेति सूक्तञ्च क्डूचापि सतन्त्रकम् ।। अष्टादशर्चमन्तं तु तथा पुरुषसूक्तकम् । मृगाराख्यं तृतीयं स्यात् ‘अग्नेर्मन्व' इतीरितः । “यावामिन्द्रे'ति चत्वारः सानुषंगाश्चतुर्थकाः । येोवामिन्द्रे 'तेि चैवाष्टौ तादृशः एव पञ्चमः ।। '४९ श्री श्रीनिवाससखिकृत-तास्यचिन्तामशिसहितम् तनूस्तयेति पूर्वेषां चतुर्णामनुक्ज्यते । द्वित्सु च चतुष्पालु पशुण्वित्युभयत्र च । वैश्वानरो न ऊत्ये' तेि सूक्तमट्ममष्टमः । तान्छौ धृतान्नेन हुनेत्पपाप्नुक्तये । स्थालीपाकाज्यभागन्तेऽौ पवित्रादिकैर्गणैः । प्ताहान्ते वृतान्नेन हुत्वा तु सवनत्रयम् ॥ ौनी ब्रती हविष्याशी पूर्णधा चतुष्पथे । द्देिम' इति चावेक्ष्य प्रास्यं नेक्षेषिां दिशि ॥ उपस्थाय 'सहसे ' ित दक्षिणात्रैर्द्धिजार्चनम् । मुच्यते सर्वपापेभ्यो भहतः पातकादपि ।। गणहोभविधिस्त्वेष कूश्मांडस्तु प्रवक्ष्यते । अमायां पूर्णमास्यां वा केशश्मश्रूणि वापयेत् । षण्मासञ्च चतुर्वेिशद्द्वादशाष्टौ त्र्यहन्तु वा । ब्रह्मचारी हविष्याशी:स्थालीपाकोक्तवचरुम् ।। आधारकाज्यभागान्तेभूर्भुवस्युक्रोमिति । हुत्वा तत्सविरिथाज्यं यद्देवाद्यनुवाककान् । यद्देवाधा अच्छिद्रोक्ता श्रीन् 'सिंहे व्याघ्र ' इतेि चतस्रश्धरुराहुतिः । समित्पाणिवैश्वानरायेत्युपस्थाय तु दक्षिणे । समिदमौ निधायानूयाजमित्यादि पूर्ववत् ॥ 1. उस्तरः - सप्तमः इति भाव । [तृतीय प्रश्न एकविशः खण्ड:} श्रीषामसगृह्यसूत्रम् था त्रिषवणं कुर्यात् सर्वपष: ममुच्यते : कूमांडगणहोमान्तु कुर्याद्वै देोपशान्तये । सकृतथा दशाब्दं वा हुत्वा ऋषभबेरया: । आीषोमीयं वैष्णन् धातादीन् मूलोमकम् । यद्ददानेनयादींश्च ब्रह्मणे अजापतये । परमेष्ठिने हिरण्यगर्भाय मूलहोमं पुनहुनेत । वरुणयुष्ट आयुर्वेत्याज्येन ऋासूक्ततः । हुत्वाऽग्नेः कलशानाश्च पूर्ववद्विष्टरे स्थितम् । कृत्वा वृद्धं तथा बृद्धां कर्ता वै सुसमाहितः । सकृदादाय हस्ताभ्यां वृद्धस्य कपिलेति च । पनकंति च वृद्धायाः मन्त्रलिगं समुन्नग्रन् । आयुष्ट आयुद इत्याभ्यां शुद्धोदैरभिषिच्य च । पुनश्च / या सुमन्धा दैः प्रधानकलोदकैः । अभिषिच्यावशिष्याथ यः प्राचीत्यादिभिस्तनः । पतः अभिषिच्यैव बम् विप्राय दापयेत् ।। वस्त्राभरणगन्धाचैरलंकृयोद्वयादिभिः । आदित्थं समुपस्थाय कुर्याद्राज्यावलोकनम् । स्वर्णादिपात्रे सवृते सयुवर्णे स्वक्राकृतिम् । पश्येदायुस्सीयुक्ता तद्दद्यात् ब्राह्मणाय वै । ४६३ ४९४ अ श्रीतिवासमखिकु-तात्पॐन्तिामणिसहितम् [तृतीय प्रश्नं ('अक्षतोदकपुष्पगन्धान् प्राणिभ्याभदाय वृद्धस्य छाया वा वदन् देहांगसन्धैौ शरसि च क्षिपेत् । कविल इवेत्यादिवदन्नित्यर्थः । श्रीपक्षे धर्मसंधा धर्भशारीरिणी भवेते बदेत् । अश्राििच्यावलोकनं कृत्वा सर्वा इष्टदेवता तद्भश्मालयदेवता नारायणाद्यास्तस्रावाहिता वा। विष्णुवै सर्वा देवता ' इति श्रुतेः सर्वदेवमयं विष्णुमेव आसनाचैः विशेषेणार्चयेत् । कलात्रं बलेिः। यद्वा बलिशब्द उपहारपरः । अपूोपदंशष्टाद्वैस्समाहितानन्नेन ब्राह्मणांस्तर्पयेत् । भोजनान्ते दक्षिणाञ्च दद्यात् । विवाहवत् ग्रामप्रदक्षिणं कृत्वा प्रदक्षिणस्य

• प्राचीरेवती मधुमतीरापस्स्रवन्तु शुकाः ता म आपशिवाम्सन्तु दुष्कृतं

सबैदेवांश्च विष्णु वाऽभ्यर्चयित्वा निवेद्य च । ोजयेद्विप्रसाहरु यथेष्टं दक्षिणां ददेत् ।। ग्रामं प्रदक्षिणीकृत्य विवाह इव मन्त्रतः । सायं गोम्यसलिसे स्थंडिले प्रागुदङ्यते । प्राची रेखा द्विपञ्चाशत् संख्यथा तत्र संलिखेत् । उदीचीश्च तथा रेखा द्वाविंशत्संख्यया लिखेत् | भध्ये वीथीस्तत्र हित्वा शिष्ट पदसहसके । प्रत्येकं शालिपिष्टेन पूर्णचन्द्राकृतीः पुनः । कृत्वा निधाय तन्मध्यें रजतं कृमेव वा । सोममावाह्य सर्वत्र तैः कुमुदपत्रकैः । राजतैश्चोपकरणै: पोडशैरुपचारकैः । अभ्यध्यै दक्षिणे तस्य रोहिणीगणमर्चयेत् ।। 1. ' अक्षनोदके 'त्यारभ्य 'इत्यादि जपः' इत्यन्तं कुण्डलितं वाकाजान एतत्खण्डे व्याख्यातपूर्वाणां सप्तमाष्टम्नवमसूत्राणां सारार्थप्रतिपादकमिति, यग्रf तत्रैव निवेशनीयम् । अथापि मातृकाभूतासकोशे अत्रैध विद्यमानत्वात् आज्याव लोकनानन्तरं सर्वदेवतापूजादिकथनात् आज्यावलोकनस्य तत्रानुक्तत्वाच्च यथा मातृकं अनन्वितमपि अत्रैव निवेशितम् । एकविंशः खण्ड वामे चानावृष्टिगणमभ्यच्र्याथ निवेश्येत् । बर्षवर्धनमयुक्तमश्वमेधफलप्रदम्' । इति वर्षवर्धनं शताभिषेकइयेकार्थावििते कैश्चिाख्यातम्-सत्यम्। पृथक्त्वेन प्रतिपादनात् पृथगेव गृह्मपरिशिष्ट उक्त्वात् 'वषेर्धनमित्यारभ्य उपसंहारे ‘दर्पवनमिति विज्ञायते' इत्युक्तवाच वर्षवर्धनमिति पृथन्त्र्यवहारः । इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गेन्दिाचार्यसूनुना वेदन्ताचार्यक्र्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्वन्याल्याने तात्यचिन्तामणौ तृतीयप्रशे एकविंशः खण्डः । ४९५ अथ षष्ठ आस्यन्नप्राशन ॥ १ ॥ अथेति । वर्षवर्धनानन्तरम् ! यद्वा पञ्चममासानन्तरम् मासति युग्ममासानामुपलक्षणम् । गृहः ‘षष्ठादियुग्ममासेषु अर्वाक् संवत्सराच्छिशो । अन्नस्य प्राशनं कुर्यान्मासं नक्षत्रमिष्यते । । इति ज्यौतिषे– ‘नवान्नाशन उद्वाहे नाम कृत्वा(?) मघाः शुभाः । नवाखै() धरुमैन्द्रौ विद्यारंभे तु रौद्रभम्। ॥ 'आदित्यतिष्यवधुसौम्यमघानिलाश्चि बृहस्पतिः – अथ द्वात्रिंशः खण्ड गाग्र्यः- षष्ठ बालान्नभोजनविौ दशमे विशुद्धे चित्रां() विहाय नवमीं तिथयशुभाः स्युः ॥ इति 'भुक्तौ स्वस्थाः शशी लग्नेप्यजमीनाल्यधोमुखाः । वर्जनीया नवानेतु खस्वजीवझौ शुभैौ' ॥ इति 'मृतौ कुजं स्मरे शुकं भुक्तौ यत्नेन वर्जयेत्। । फलपूर्णप्रसूतानां क्रमेणाग्रयणे हितः । मीनामेिषा अन्य नवभुक्तिवदिष्यते ? ॥ इति शुछपक्षे दिने शुद्धे त्त्राज्येनावारः ॥ २ ॥ शुकृपक्ष इत्यादि । शुद्धे दोषरहिते । यद्वा-युमभागे तत्र पूर्वोक्त गुणयुक्त ‘एनं कुमारमन्नप्राशनकर्मणा संस्करिष्यामि 'इति संकल्प्य आधारं हुत्वा । श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् ४९५७ धातादिमूलहोमं पूर्ववत् त्रिवृत्प्राशनम् ।। ३ ।। धातादीति । पूर्वजन् जातकर्मवत् । प्राइमुखं मंगलयुः कुमारं विष्टरमारोप्, ‘भूरपामिति पायसम्म प्राशयेत् ।। ४ ।। योगे येोगे तवस्तर'मित्याचमनं ददाति ।। ५ ।। आश्वलायनः । ‘षष्ठ मास्यन्नप्राशनमाजमन्नाद्यकामः तृतीये ब्रह्मवर्चस कामः घृतोदने तेजस्कामः दधिमधुघृतं (श्रम) मिश्रमत्रं प्राशयेत् ।' इति मार्कडेयः- 'देवतापुतस्तस्य धात्र्यु अलंकृतस्य दातव्यमत्रं पात्रेऽथ कांचने ।। मध्वाज्यकनकोपेतं पायवेत्पायसं तन्नः । तस्थाश्रतोऽथ विन्यस्य शिल्पभांडानि सर्वशः । शाणि चैव वस्त्राणि नतः पश्येतु लक्षणम् । प्रथमं यत्स्पृशेद्धालततो भाण्डं स्वयं तथा । जीविका तस्य वालय तेनैव तु भविष्यति' । इति अथ प्रवासागमनम् ॥ ६ ॥ अथेत्यादि । अथ अन्नप्राशनानन्तरम् । प्रधामागमनम्--बाल ग्रहादिदोषनिवारणार्थ तदधिपस्य स्कन्दस्य पूजामुद्दिश्य गत्वा आगमनम् । 'सेनानीनामहं स्कन्दः' इति भगवतैवोक्तत्वात् । 'एवं मातृगणाः प्रेक्ताः पुरुषाश्चैव थे श्रहाः । संबं स्कन्दग्रह्वा नाम ज्ञया नित्यं शारीरि:ि । तेषां प्रशमनं कुर्यात् लानं धूर्य तथा जपम् । बलिक्रमोपहारैश्च स्कन्दस्येच्या विशेषतः । एवमेवार्चितासवें प्रयच्छन्ति शुभं नृणाम् । श्री श्रीनिवासभखिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [तृतीय प्रश्न आयुदीर्घश्च राजेन्द्र! सम्यक् पूज्य नमस्कृताः' ।। ऊध्र्वन्तु षोडशद्वर्षात् ये भवन्ति ..... । तानहं संप्रवक्ष्यामि इत्यारभ्य सर्वायुक्तानि स्कन्दपूजारूपेण । पुष्पापूपदक्षिणादिसंभारान् कुमारश्च गृहीत्वा 'कनिक्र'दादिना आलयं गुट्टस्य गच्छेत् ।। ७ ।। पुष्पेत्यादि । कनिक्रदादिना । आदिशब्देन अतिरथबन्धुभिश्च सह गच्छे त्। प्रदक्षिणमचैनं प्रणामो गुहस्य ॥ ८ ॥ प्रदक्षिणमित्यादि । फलापूपतांबूलादीनि निवेद्य दक्षिणां दत्वा । तच्छिष्टन पुष्पादिना 'गुहस्य शेष' मिति तन्नाम ऊर्हित्वा यालमलंकृत्य शान्ति वाचयित्वा निवर्तयेत् ॥ ९ ॥ तच्छिष्टनेत्यादि । शान्तिशब्देन पुण्याहम् । यद्वा. शन्नो मिलादि । प्रोष्यागतं 'सोमस्य त्वा' इत्यंकमारोप्य 'आयुगे वर्चसे' इतेि पिता मू िजिघ्रति ।। १० ।। वृषभं नमस्कृत्य दक्षिणपाणेः सांगुष्ठमंगुलीगृहीत्वा कनिष्ठि कादि 'अन्निरायुष्मा' नित्यादिकैः विसर्जनम् ।। ११ ।। 'आयुष्ट विश्वतः -प्रतिष्ठ वायौ' इति दक्षिणादिकर्णयो जैपनम् ॥ १२ ।। उदङ्कसुखं ब्रह्मादिदेवानां गुरूणाञ्च प्रणामं कारयेत्। पादोदकं दत्वा ।। १३ ।। उदङ्मुखमित्यादि । गुरूणामित्यादि । बहुवचनं 5 5प्रम नपल्यः सोदरः पिनेः अत्रं च गुरवः स्मृतः । इत्युक्तानां ग्राहकम् । पित्रादीनां प्रणामं काश्यन् ! पादोदकं पित्रार्दीनां पादोदकं । ऋद्वा विोस्तद्भक्तानां वा । पिबेत्पादोदकं यस्तु वैष्णवानां माप वा । न तलाचमनं कुर्यात् यथा सोमे द्विजोत्तमः । विष्णोः पादोदकं देचि शिरसा धारयन् पिन् । यो नरो वसुधे! नित्थं स याति परमां गतिम्' । इति अथ पूर्ववद् सगुडभक्षस्यान्नस्य सपिंडैः श्रोत्रेिवैस्सह भोजनं स्वस्तिवाचकम् ॥ १४ ।। अथेत्यादि । पाठक्रमादर्थक्रमो बलीयानिति पुण्याहानन्तरं (स्वस्ति वाचनानन्तरं) भोजनम् । पिंडवर्धनमिति बिज्ञायते ।। १५ ।। पिंडवर्धनमित्यादि । प्रोप्यागतमित्यारभ्य पिंडवर्धनमिति केचिद्वदन्ति । अव्यवधानेनोक्तत्वात् पुण्याहं द्वजभोजनं च पिण्डनर्धनमिति केचित् । पिंडशब्देन शरीरभुच्यते । श्रीविष्णूपुराणे- 'पिंडः पृथग्यतः पुंसः शिरःपाण्थादिलक्षणः इति । समस्तदोषनिरसनद्वारा आयुष्यभिवृद्धिरिति यावत् । इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्थसूनुना वेदान्ताचार्यक्र्येण श्रीनिवासाख्ययज्वला विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तभणौ तृतीयपक्षे द्वाविंशः खण्डः । • • अथ वर्षे प्रथमे तृतीये वा चौलकम् ।। १ ।। अशेत्यादि । अथ पिंडवर्धनानन्तरम् । या शब्दः कालान्नरः बृहस्पति -- 'तृतीयाब्दे शिार्गर्भात् जन्मनो वा विशेषत । पञ्चमे सप्तमे चापि स्त्रियः पुंसो यथा मम । मिनि । शंखः- 'तृतीये वर्षे चूडाकर्म पञ्चमे वा' । इति बृहस्पति - ‘कृतं । क्षेरेिणैवाऽयुषो वृद्धिः कृतेन मम अशुभ समये चैव कृनमायुःक्षयाय च । नस्मान् सम्यक् परीक्ष्यैव कर्तव्यं क्षेोरमायुये । बुधैरायुष्यमित्युक्तं चूडाकर्मेति कैश्चन ' ! इति 'गर्भिण्यां मातरि शिशोः शैरं सूनोर्न कारयेत् । पष्टाब्दे पेोडशाब्दे च विवाहाब्दे तथैव च । अन्तर्बल्याञ्च जायायां क्षौरं कुवेन् विनश्यति । रात्रौ क्षौरं न कर्तव्यं न जल्पन्न प्रसञ्जयेत् । यद्यवश्यं प्रसक्तश्चद्रायु:कर्मेनि कीर्तयेत् । । कालान्तरपरत्वेन निषेधमाह सूनोर्मातरि गर्भिण्यां चूडाकर्म न कारयेत् । पञ्चाब्दात् प्रागश्रेोध्न्तु गर्भिध्यामपि वापयेत् ॥ शतभिषेकेऽप्येवं स्यात् कालो वेदत्रतेष्वपि । अशुभक्षं कृते क्षेौरे क्षिप्रै कुर्यात्युनः शुभाः ॥ इति त्रयोविः खण्ः! श्रीवंसनसगृह्यसूत्रम् गाग्यः - 'पुखचूडाकृौ माना यदि स गर्भिणी भवेत् । अरुण मृत्युमाप्नोनि नमात् श्रीरं विध्यम् । मेोदरमतं गृहस्पतिः – तत् सप्तमे चैोलम्प्यिते गर्भाद्वा चैलश्कं कुर्यात् न पष्ट न्मतः शिशोः ।। नाक्षत्रान् प्रथमे वर्षे तृतीये पञ्चमेऽपि वा । सप्तमे चौलकं कुर्याट्रिति काश्यषभावितम् । । इति चैौल सूनोर्मातरि गर्मन्यां पुरतादथ पञ्चमात स्यात् (!) ! चौलकं उत्तरायणे पक्ष आपूर्यमाणे पुषाम्न्याधारः ॥ २ ॥ उत्तरायण दत्यादि । उतायणपदेन शुभतिथैिवारनक्षत्रादयो गृक्षन्ते बृहस्पतिः- ‘शुकृपक्षे शुर्भ प्रोक्तं कृष्णपक्षे शुभैतरम् । अशुमोऽन्यविभागः स्यात् कृष्णे भागत्रये कृते । अन्त्यभागोऽपि सत्कर्मरते कद्रे शुभावह ' । इति वसिष्ठः-- 'द्वितीया च तृतीया च सप्तम पञ्चमी तथा । दशम्येकादशी चैव पूज्या तद्वत् त्रयोदशी । षष्ठद्यष्टमी चतुर्थी च भवमी च चतुर्दशी । प्रतिपत्पञ्चदश्यौ च निन्दिता वादी तथा ? ॥ अकिंभूमिपुत्राणामंशके दिवसेोद्वे । द्वेकाणकालहोरायां क्षौरं विपरिवर्जयेत् । । इति 'सोमवारः सिते पक्षे पूज्यः कृष्णे तु गर्हितः । बुधवारोऽशुभः पापहयुक्त धे भवेत् । ५०२ वसिष्ठः श्री श्रीनिवासमखिक्षुत-तात्पर्थचिन्तामणिसहितम् [तृतीय प्रश्ने अतगे च द्वयोर्योगे समीपस्याद्गुणान्वितः । पाफ्ग्रहाणां वरौ विप्राणान्तु शुझेो रकैः ॥ क्षत्रियाणां क्षासूनोः विदछूद्राणां शनेः शुभः । हृताश्चिनी वेिणुपैष्णश्रविष्ठादित्यपुष्यकाः । त्रीण्युतरणेि वायव्यरोहिणीवारुणास्तथा । क्षेौरे वृण्मध्यमाः प्रोक्ताः शेषा द्वादश गर्हिताः' । इति ‘। नैधनें जन्मनक्षत्रे वैनाशे चन्द्रमाष्टके विपकरे धे क्षौरं प्रत्यरेऽपि विवर्जयेत् ।। आद्यांशो निपदि त्याज्यः प्रत्यरे चरमोऽशुभः । बधे त्याज्यः तृतीयांशः शेषांशेष्वपि शोभनम् ।। जन्माष्टमे विधौ वाते क्षौरमायुःक्षयाय च । नस्मात् चन्द्राष्टमं कर्य सदा क्षौरकर्मणि । आकेकरश्च मत्स्यश्च बुधशुक्रेन्दुराशयः । क्षौरकर्मणि पूज्याः स्यु शेषात्याज्यस्वभावतः । व्याधिशोकदौ सिंहवृश्चिकै क्षौरकर्मणि । अतीव दुःखदो मेषः चापो राजभयप्रदः । कुंभः कुलविनाशाय कथितः झुस्कर्मणि । शुभैर्युक्ताः शुभैष्टा यद्यप्येते ग्रहाः शुभाः । शुमैर्युक्तोऽपि दृष्टोऽपि न शुभः कुंभट्टग्रहः ' इति । मूलहोमान्ने मंगलयुक्तमग्नेरपरस्यां कुमारमुपवेश्योत्तरे साक्षतं गोक्षकुच्छरावे गृहीत्वं माता ब्रह्मचारी वा धारयेत् ।। ३ ।। ५०३ मूलद्दोमेत्यादि । माता ब्रअचारी वा । 'मातृदेो भवे 'ि श्रुतेः माता । ब्रननिष्ठत्वात् ब्रह्मचारी ! 'शिो नामाप्ति ’ इति ग्रहणं क्षुरस्व ।। ४ ।। 'शिवानो भवथ ' इति शिलायां तीक्ष्णीकरणम् ।। ५ ।। “गोदानम्नकु' इति गवाद्दिक्षिणाकरणम् ! ६ । गोदानमित्यादि । गोदानमित्युक्तत्वात् आचार्गस्य वा अन्याय वा अंगत्वेन गवादिक्षिणादानम् । 'शोदाल विधायेति। श्रौते उक्तवान् देवा वापि केचिद्वदन्ति ! तदसत् । वर्देिदक्षिणाकरणमित्युक्तत्वात् । पित्रादिभ्थे। न कुर्यादिति भास्करेण व्याख्यातम् । तन्न । 'पितुश्शतगुणं दान। मित्युक्त त्वात्, यागादिषु दक्षिणापट्टियोग्यतासंभवात् पित्रादीनामपि कर्तुमुचितम् । 'आप उन्दन्तु' इत्यपां सेकं शिरसि ! ७ ॥ स्वधिते मैन'हि सीः' इति क्षुरं निधाय 'ऊध्र्वाग्रा ओपधीः इति येनावपम्' इति 'येन पूंषा' इति 'असावायुषा ' इति पूर्वादि प्रदक्षिणं दर्भ सरोमाणं छित्त्वा ‘ज्योक् च भूर्य दृशे' इति यूटां विभजेत्। ॥ ९ ॥ स्वधित इत्यादि । 'असावायुषा' इति मन्त्रे असावित्यत्र संबुद्धया कुमारस नामग्रहणम् । छिन्वा-छित्वा शरावे निदध्यात्। चूडामित्येकवचन निर्देशादेकाचूडा मुल्या । ऋषिक्रमेण स्वस्यैकार्षधार्षपार्षपश्वार्षसा (प) पञ्चुलां विमजेत् ।। १० ॥ अनुदितस्यैकाम् । ? ॥ ५०४ श्री श्रीनिवासभखिकृत-तात्पर्येचिन्तामणिसहितम् [तृतीय प्रश्न ऋषिक्रमेणेत्यादि । अन्न बोधायन । 'एकशिखो द्विशिखति शिखः पश्चशिवो वा यथैषां कुलधर्मः स्या । दिति । लौगाक्षिः- 'तृतीये वर्षेऽस्य भूयिष्ठां चूडां कारयेत् । दक्षिणतः कभुजा() वासिष्ठानां, वामतो भारद्वाजानां, उभयतोऽखिकश्यपानां, मुंडा भृगवः, पञ्चचूडा आंगिरसो वाजिमेके भंगलार्थशिखिनोऽन्ये यथाकुलधर्म बा? इति। अनुदितस्य द्वितीये जन्मन्यनुत्पन्नस्य । आश्वलायनः - 'प्रच्छिद्य प्रच्छिद्य प्रागग्रान् शमीपणैः सह भाले प्रयच्छति 'इदमहममुष्य' इत्युटुंवरदर्भयोले गोष्ट वा आच्छादयेद् ॥१२ इदमहमित्यादि । माता च तानादाय । अमुष्य गोविन्दशर्मणः पाप्मानमपगृह्णामि इत्यूहः । ‘कर्मण्यधिकृता ये च वैदिके ब्राह्मणादयः । तैश्च धार्यमिदं सूत्रं क्रियांगं तद्धि वै स्मृतम्' ।। इतिवत् (कैश्चित्) कर्मागत्वात्, उपनयनायूर्वमेव शिखा प्रतिपादिता। स्रातं चखादिनाऽलंकृत्य उपवेश्य दक्षिणे, पञ्च पश्चित्तादि धातादि पञ्च वारुणं मूलहोमै हुत्वा पुण्याहं कृत्वा नापितायान्नदानं, गावादिदक्षिणां गुरवे, सुराणां पूजनं तर्पणं ब्राह्मणानामन्नेन करोति॥१३ स्रातमित्यादि-भूलहोमं हुत्वा अन्तहोमं कुर्यात् । प्राणशरीरेन्द्रिय मनःपुरुषगतदोषनिवृत्यर्थमित्यवगम्यते । श्रुतिः । प्राणानामहमित्यमिः । तनु बा अहमिति वायुः । चक्षुषोऽहमित्यादित्यः । चन्द्रमा मनसः । इत्यन्यादय एव गन्धर्वा इत्यवगम्यमानत्वात् 'पठेऽन्नप्राशनं मासि चूडा कार्या यथाकुलम् । एवमेनशमं याति बीजगर्भसमुद्भवम् । । पतिशब्देन विादः । चात् न्नाः ि मल :ि वक्ष्यमाणत्वात् भहपूजाद्यपि कुर्वात ४ (64 .

ींद्र

| तृतीयप्रश्नः समाप्तः । अथ गर्भाधानादि चतुर्थे मामि, अथ गर्भाधानदाष्टमे मा विष्णुवलिः, अथ जातः व्याख्यास्यमः, छुल्ल्यां ऋथालं, यथ वान् सवन्, येते शतं, अथ दशमे द्वादशे चाऽह्नि, अथ नामकरणे, अथ घर्षवर्धनं, आर्यभं बैरव, अथ पछे माभ्यन्नप्राशनं, अथ वर्षे प्रथम त्रयोविंशतिः ॥ १५ ॥ ' इति श्रीमत्कौशिवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्तचार्यवर्येण श्रीनिवासाळययज्वना विचिते श्रीवैग्वानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ तुतीयप्रश्ने त्रयोविंशः खण्डः । द्वितीयः प्रश्न प्रथमः पटलः (प्रथमः खण्डः) ऋतुसंगमनवर्जम् । वर्जने संस्काराणां काचित् साद्यम्बकत्वं ऊह्यते । ऋतुसंगमनवत् निषेकजातकर्मोत्थानपारायण त्रनबन्धविसर्गाणाम् । 'जातकर्मोत्थानयोर्नान्दीमुख वर्जये 'दिति प्रायश्चिते वक्ष्यमाणत्वात् । नान्दीमुखमिति कर्मनाम । कालमाह-श्वः कर्तास्ीति । श्व परेद्युः कर्ताऽसि इति श्यात्वा संस्कारोद्दिष्टदिनापूर्वमिन्नेव दिने श्रोत्रियान् प्रायश्चित्तवेिदश्चाचार्यप्रमुखानाहू गंधाद्वैतानभ्यघ्यं कर्मावेद्य तैरनुज्ञातः तदुक्त कृच्छायाचरवा 'एतत्कर्म करिष्यामी' ित संकल्प्य कुर्यात् । गर्भाधानादि संस्कारादीनां पूर्वेद्युः नान्दी भवति । नन्दन्यस्मिन् देवाः पितरश्चेति नान्दीति संज्ञा भवति । तस्या मुखं प्रधानं सर्वे देवाः पितरश्ध, यस्य देवता भवन्ति तत् सर्व देवपितृदेवत्यं नान्दीमुखम् । किमिदमिति वैशद्यार्थ तस्य नामान्तरमाह--अभ्युट्य श्राद्धमिति। अभ्युदेति सन्तोषस्तेषामस्मादित्यभ्युदयम्। श्रद्धया क्रियत इति श्राद्धम्, तध तदित्यभ्युदयश्राद्धम्। पैतृकमप्यत्र सर्व दैधिकवत्करोति-शुभकर्मागभूतत्वात् । पूर्वेद्युः-नान्दीमुखदिनात्पूर्वस्मिन्नेव दिने। युमानित्यादि। विश्वेदेवार्थेद्वै पिता महाििपन्नर्थ -ब्राह्मणान्, एवं च चतुरः। पित्रर्थ मातुःपित्रर्थ द्वाविति केचित् । तथोक्तं प्रायश्चित्ते । अद्यत इत्य भक्षणार्हम् । तेनान्नेन नलिकरादिफलेन परिवेष्य । परिवेषणं वरणं, धातूनामनेकार्थत्वात् । अथ अपरेद्युः पूहेि तेषु खातेष्वागतेषु नान्दीमुखं करिष्य इति संकल्प्य विश्रेभ्यो देवेभ्यो जुष्टं पितृभ्यो जुष्ट िनर्वपामीति तण्डुलैरेव चरुं बहृन्मपृपदिकं च पाचयित्वा पूर्ववदाधारं हुत्वा अन्ते अग्रेः पश्चिमतो विश्रेषां देवानामुदगन्तमग्नेर्दक्षिणतः आगन्तं पितृणामिलां भूमिभ्युक्ष्य मंडलानि पात्रस्थानानि सर्वेषां चतुरश्राण्युपलेिप्य गोमयवारिणा उपलेपनं कृत्वा आसनानि पीठानि दर्भादींश्च यवैश्च ब्रीहिभिश्च निधाय तेष्वासनेषु प्राङ्मुखान् विधेदेवान् उदङ्मुखान् तृिनासयित्वा तेषां करेषु नादीमुखा विश्रेदेवाः प्रियन्तामिति विश्वेदेवानां नान्दीमुखाः पितरः यिन्तामिति पितृणाञ्च क्रमेण यवोदकं दबा आसीनान् विश्वेदेवान् पितृश्च पुष्पाचैः पुष्पगन्धाक्षताछैः यथोपपाद, यथासम्भवं पुष्पगन्धवस्त्राभरणाचैर श्रीवैखानसगृह्मसूत्रम् ५ लंकरोति । शुक्रबलिः-श्वेतान्नम् । शुकानि चत्वारि यत्र तत् चतुश्शुलम् । एतच्लुकृचतुष्टयं हस्तेनादाय कबलमात्रं गृहीत्वा अग्नेर्दक्षिणतः संमीपे पूर्ववत् प्रागन्तान्यष्टमण्डलान्युपलिप्यासनानि प्रत्येकमुतरा निधाय तेष्वन्यादि देवानाबाह्य तुथ्र्यन्तेन तत्तन्नान्ना अझये नमः इत्यादिना प्रत्येकम्भ्यध्यै बलिं ददाति । (इति प्रथमः खेड:) (अथ द्वितीयः खण्डः) अग्रये चतुश्शुझबलिं निवेदयामि इत्यादि चतुर्थन्तेन तत्तन्नान्ना बलिं चरुमन्नमपूपं पैष्टिकादिकं । आदिशब्देन व्यञ्जनफल सक्तवः । यथोपपादं निवेद्य आचमनं तांबूलञ्च दद्यात्। उदकपूरणार्थे कुंभमुदकुंभं. प्रक्षाल्य तन्तुना परिचेष्टय धारास्वित्वद्भिरापूर्य पाप्मन: यजमानस्य पापानामपहत्यै विनाशाय अश्वत्थादिकिसलयैस्सह पवितं कुशादिदर्भकूचेमाभरणं हिरण्ये सरलमंगुलीयादिकं कुंभे निदधाति । ततो राभ्यामावेष्टयान्नेः पूर्वस्यामन्यत्र वा धान्योपरि सुरक्षितं तं निदधाति । प्रतिसर-रक्षाबन्धनसूत्रम् । कुतपस्य श्वेतकं बलादेः दुकूलस्य श्वेतपट्टवस्त्रादेर्वा तलासंभवे कर्मासस्य वा सूत्राणि गृहीत्वा तै त्रिरावत्यं त्रिगुणीकृतैः उत्थादित त्रिवृतां प्रतिसरां कृत्वा तां हेमाद्रिपात्रे तंडुलो परेि पुष्पादिमंगलद्रव्याण्यपि तया सह संभृत्य – आधाय अग्मुिपसमाधाय पुहुयात् । अमिर्देवता यासामृचस्ताँ अग्देिवयाः । तथाऽन्यत्र ! पैतृकं पैतृकहोममुपवीती । सामान्यतः सामान्याकारेण अन्यादीनां नामभिः ताभ्योऽ भ्यादिभ्यो देवताभ्यो जुहोति । सर्वेषामाज्येनैव होमः कर्तव्यः । वैश्वदेवपतृक होभावाज्यचरुभ्यां कर्तव्यो । पात्रेषु भोजनभाजनेषु दैविकं पैतृकमित्याज्यं विभज्य अभिधायें उपस्तीर्य विश्वेदेवपात्रयोरन्नादिं सर्वं द्विर्दित्वा तथा देवशेषं बिश्वेदेवदत्तावशिष्टमन्नादिकं पितृभ्यः प्रागन्तमुदङ्मुखानां पात्रेषु पश्चिमादिप्रागन्तं यथा स्यात्तथा दत्वा तदनन्तरं विश्वेदेवादीनां दक्षिणपाणे. रंगुष्ठन तत्तत्पात्रेषु दत्तं च होमावशिष्टाद्य –चरुं स्पर्शयति । ततो नमस्कृत्य विश्वेदेवादीनभिन्द्य क्षीरेण दझा वा मिश्रित श्वेतमन्न ब्राह्मणान् विश्वेदेवादीनुक्तान् तथा अन्याद्यर्थमन्यान् ब्राह्मणानपि यथातृप्ति. भोजयेत् । अनुत्थितेभ्यः भोजनानन्तरं आचमनार्थमनुत्थितेभ्यः विश्वेदेवादिभ्यः सकाशात् ३ अनुमान् दक्षिणागिर्यथाशक्ति संभाश्च तैरनुज्ञातः तां असिरां अभिमृश्य पाणिना संम्पृश्य अभिमन्थ प्रसेिलर रक्षार्थे पुरुषस्य दक्षिणहस्ते स्त्रीणां वामहस्ते च प्तातेि । पूर्वं नान्दीमुखेभ्यः पितृभ्यस्वधा नमः इत्यादिभिर्मन्त्रैः पित्रादीनां विसर्जनम् । ते च स्वधाऽस्त्विति प्रतिदेयुः । ततः वेिश्वेभ्यो देवेभ्यः स्वाहा नमः इति विश्वेदेवविसर्जनञ्च कार्यम् । ते च स्वाहाऽस्त्विति प्रतिबूयुः । तेन मन्त्रवत्साधितेन कुंभंजलेन अपरेद्युः यजमानः स्राथात्- कर्मान्ते कौतुकं त्यक्ता स्रायात् । तन्मध्ये तद्विनाशे पृष्याहान्ते पूर्ववत् बन्धयेत्।। खानं नियतं-"पाप्मनो ऽहत्या' इति वचनात् । यद्वा-तट्टानीमेव'य सुगन्धा सा वर्णा इति कुंभजलेना भ्युक्षणं कुर्यात् । तथा श्रौते वक्ष्यते । इति प्रथमः पटलः (इति िद्वतीयः खंड) ५ अथ द्वितीयः पटल: (अथ तृतीयः खण्डः) अथ गर्भाधानादीत्यादि । सर्वा श्रमाणामादित्वादुपनयनस्य उद्देशक्रममुष्य आदावुपनयनोपदेशः । उपनीतयैव कर्माधिकार इति ज्ञापनार्थम् । गर्भाधानकालमारभ्य पञ्चमे वर्षे ब्रह्मवर्चसकामं पुत्रमुपन्यीत ब्राह्मणः । तथा अष्टमे नवमे च कामनाभेदे कुर्यात् । ततो विकल्पोक्तिः । सकामकामं वा गर्भाष्टम एवोपनयीत । 'अष्टमे ब्राह्मणमुपनयीत इति श्रुतिः । 'गायत्र्या ब्राह्मणमसृजत' इति गायच्या: प्रथमपादाक्षरसंख्ल्याकालः प्रतिपादितः । सप्तमे अष्टमाक्षरस्य संग्रहृदर्शनात् गर्भाधानाद्यष्टमे वर्षे इत्युक्तम्। सन्ते इति । बलाबलमविचिन्त्य कुर्यात्-श्रुत्युक्तत्वात् । अन्यत्र गुरुबलान्वित एव काले उपनयीत । तद्वत् क्षत्रियवैश्ययो । “ सप्तमे प्रह्मवर्चसकामष्टम् आयुष्कामं नवमे तेजस्कामं दशमे अन्नाद्यकाभमेकाड्शे इन्द्रियकामं द्वादशे पशुकामं त्रयोदशे मेधाकामं चतुर्दशे पुष्टिकामं पञ्चदशे भ्रातृव्यवन्तं घोडशे सर्वकाम । मित्यापस्तंबः । 'सप्तमे ब्राह्मणस्य नवमे राजन्यस्य एकादशे वैश्यस्य इति पैठीनसिः । पञ्चमे ब्राह्मणमुपनयीत. गर्भाष्टमे वा, राजन्यस् गर्भद्वादशे वैश्यस्य गर्भपोडशे वा ? इति गौतमः । 'पञ्चमे नवो वा ब्राह्मणस्य षष्ठ द्वादशे वा राजन्यस्य अष्टमे चतुर्दशे वा वैश्यस्व ? इत्यगिराः | मुख्यालासंभवे काला वधिमाह-आषोडशादित्यादिना । बाशब्दः गैौणत्वबोधनार्थः । अतीते -गौण श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् ५०९ कालस्याप्यतिक्रमे । पुनर्गर्भाधानादीति । पूर्वकृतमपि गर्भाधानादि चौलकान्तं हुत्वा यथाशक्ति हिष्यादिकं प्रायश्चित्तोत्कक्त् दत्वा ! (इति तृतीयः खंड:) (अथ चतुर्थ: वड:) ब्राह्मणादीनां सावित्रीप्राणायामन्याहृतिसमिदाधानानां पार्थक्यमित्थं द्रष्टव्यम् । ब्राह्मणस्य सावित्री- ऑभूर्भुवस्युवस्तत्सवितुर्वरेण्यं भग देबम्य धीमहि धियो यो नः प्रचोदयात् 'इति | प्राणायाम -'ओ भूभुवस् वस्तत्सवितुर्वरेण्यं भों देवस्य धीमहि धियो यो नः प्रचोदयात् । ओमापोयोती रसोऽमृतं ब्रह्म भूर्भुवस्सुवरोम्' इतेि । व्याहृतिः - ओों भूभुवसुत्रस्वाहा । इति । अष्टम्सिमिद्भिः, त्रिभिर्मन्त्रैः समिधामाधानम् । राजन्यस्य सावित्री- ऑभूर्भुवस्त त्सवितुर्वरेण्यं भग देवस्य धीमहि धियो यो नः प्रचोदयात् । प्राणायाम भूर्भवन्तसवितुर्वरेण्यं भर्गे देवस्य श्रीमहि धियो यो नः प्रचोदयात्, ओं तेजे ज्योत रसोऽमृतं ब्रह्म भूभुवम्सुक्रोम्' इतेि ! व्याहृति - ऑ भूर्भुवस्वाहा इति। समिदार्थानम्-चतसृभिस्समिद्भिः द्वाभ्यां मन्त्राभ्यां होम:। वैश्यस्य सावित्री, ओ भूतत्सवितुर्वरेणीयं भगों देवस्य धीमहेि धियो यो नः प्रचोदयात् ' इति । प्राणायामः –'अॅ भृतत्सवितुर्वरेण्यं भगों देवस्य धीमहि धियो यो नः ॐ एकेन मन्त्रेण होमः । इति द्वितीयः पटलः (इति चतुर्थः खण्डः) तृर्तयः पटलः । (अथ पञ्चमः खण्डः) प्रोष्ठपदेत्यादि । पूर्वस्मिन् खंडे उपनयनकालकथने ऋतुप्राशस्त्यमुक्ता इदानीमुचितक्षात्राप्याह । तत्र वसन्त। शुकृपक्षे कृष्णपक्षे वा आशम्या रिक्ताननध्याथतिथीन् विहाय अन्ये शुभतिथयः शुभबासराः शुभानि। प्रोष्ठपदादि नक्षत्राणि वा पुन्नामानि, शुभयोगः शुभकरणानि ज्योतिश्शास्त्र प्रोक्तानि गृह्णीयात् । दर्भादीनि । आदिशब्देन कूचैगोमयलाजापूप अरादिः यैरर्थम्तेऽपि गृह्यन्त ! आचान्नं – नृणां कृताचमनम् । मंगलयुक्तं शुभ्रमाल्याभरणादिोभनद्रव्यंग्लंकृतम् । आसयित्वा - आचार्यस्य दक्षिणभागे नेत्यामापन प्राङ्मुखमासयित्वा । आगुत्तराम्रो-प्रागौ द्वावुत्तराम्रो द्वै एकैकम्वोपरि निक्षिप्य तूष्णीं क्षुरमादाय तीक्ष्णीकृत्य । गोशकृद्युक्त इति । गोदा कृद्युतं शराब माता ब्रह्मचारी वा नोत्तरे धारयेत् । छेदनानन्रं : दर्भ ५१० श्रो श्रीनिवाझमखिकृत -तात्पर्यचिन्ताभणिसहिलम् शेषमपि तत्र निक्षिपति । सर्वत्र आगलाद्वपति । नाधो जात्रोः । कक्षादिं न पति । शरावभुदुबरमूले गोष्ट वा गृहयेत् । वपनं शिखां भुवै च वर्जयित्वा पादनखपर्यन्तं भवति । शात्वेत्यादि । नद्यादिषु सात्वा कृताचमनं पूर्वेद्यु सातेिन कुंभतोयेन लापयित्वा आचन्तं पुण्याहं वाचयित्वा कुमारःसह कृतभोजनं यजमानस्य दक्षिणपार्श्व आरयित्वा वस्त्रं ददातीत्यन्वय । ‘य आकृन्तन्' इति मन्त्रं वाचयित्वा अन्तःपुच्छ कौपीनं, धारयित्वा वभ्रभावेष्टयति । तथा मेखलां तन्मन्त्रं वाचयित्वा त्रिः परिवीय आर्षक्रमेण परिवेष्टय ग्रन्थि कृत्वा अग्रमुपगृहयति । उत्तरीय-संव्यानम् । 'फरीद' मन्त्रं परिहितवासोऽनुमन्त्र णार्थे बोधायनेनोक्तः । तत्तन्मन्त्रं वाचयित्वा यज्ञोपवीतदिधारणम् । कृष्णा जिनमुपवीतवत् धार्यम् । पूर्वमिव पवित्रमपि धारयति' (इति पञ्चमः खण्डः) (अथ षष्ठः खड:) ततः – आसन्न सुहृत सदस्येरनुज्ञातः पाहू कुमारस्य बाहू दक्षिणवामहस्तौ, स्वस्य दक्षिणोत्तराभ्यां पाणिभ्यामालभ्य संगृह्य उत्तरे स्वस्योत्तरे पार्श्व प्राङ्मुखो गुरुः प्राङ्मुखं कुमारमुपनयीत-समीपं नयेत् । विसर्जयति मन्त्रान्ते । आचारं—ब्रह्मचर्यधर्मान् शिक्ष्यति। हृदयं-हृदयस्पर्शनं हृदयदेशम्पर्शनम् । प्रशंसति - मंगलानि प्रयुक्त । आचारशिक्षणे यथामन्त्र लिंगं प्रत्युत्तरमपि वाचयति । असाविति संबुद्धया टोर्नामनिर्देशः । 'असाव पोशान' इत्युक्त-'अपोऽक्षामि तथा' इति प्रतिवचनम् । समिध आधेहि आदधामि । कर्म कुरु-कर्म करोमि । मा दिवा स्वप्सी:-न स्वपामि िदवा भैक्षाचर्य चर-भैक्षां चरमि। सदाऽरण्यात्समिध आह-आहरामि। उदकुंभश्चाहर आहरामि । आचार्याधीनो वेदमधीष्व- अध्येष्ये। मम हृदयं हृदयं तेऽस्तु तथाऽस्तु । मम चेितं चितेनान्वेहि-अनुगच्छामि । मम वाचमेकमना जुषस्व जुषे| बृहस्पतिस्त्वां नियुनक्त मह्यम् – तथाऽस्तु । मामेवानु संरभस्व । संरमे । मयि िवानि सन्तु ते – सन्तु । मयि सामीप्यमस्तु ते--अस्तु । मह्य वाक् नियच्छताम्-नियच्छामि । प्राणानां ग्रन्थिरसेि – अस्मि । स मा विस्रस: -- न विस्रसानि । सर्वत्र 'तथा करोमि इति वा प्रतिवचनम् । कनिष्ठाधंगुल्यग्राणां पर्यायेण-क्रमात ग्रहण, तथा विसर्जनञ्च । प्रदक्षिणमझेः प्रणामञ्च कारयित्वा श्रीवैखानसगृध्यसूत्रम् निवेशनम् । ‘राष्ट्रभृदसि ! इति कूर्च यथालिंगं दद्यात् । शनमिन्वित्यलापि आदित्यस्यैव प्रदक्षिणनमस्कारौ । शिष्यमभिसुश्वमासयनि । उत्तमांग-शिरः स्पृष्टा 'अधीहि भो। इति तेन प्रार्थितो गुरुः “अथाह सावित्री 'मिति शिंष्य मनुशाति, 'गणानां ? त्वेतेि गणमुख्यप्रणामः । दक्षिणकणें जप्त्वाऽध्यापयति । इति तृतीयः पटलः । (इति षष्ठः खण्डः) अथ चतुर्थः पटलः । (अथ सप्तमः खण्डः) सावित्रतबन्ध करिण्ये इति संकल्पः । मन्त्रलिंगात् सविता. देवता यस्य ऋतम् नत् सावित्रं - तच तदूतम् । ब्रह्मचारी जुहोति -मन्त्रलिंगात् । शिप्यं योजयेत् । आचार्य नियोजनानन्तरं यावत्समावर्तनं तावत्पर्यन्तं समिदाधानं करिष्ये इति संकल्प्य समिदाधानमारभते िशष्यः। साधावेन पणिना परिमार्जनम् । (इति सप्तमः खण्डः) (अथ अष्टमः खण्डः) अन्तहोमो हूयते इत्यादि । ब्रह्मचारी भवति । सावित्रतादृध्च 'मित्यादिभिरनन्तरावस्थाः धर्मे वक्ष्यन्ते । इति चतुर्थः पटलः । (इत्यष्टमः खंड:) अथ पञ्चमः पटलः । (अथ नबमः खण्डः) पारायणं – वेदाध्ययनं, तदर्थानि ब्रतानि पारायणव्रतानि । उपनयनादूर्वे चतुर्थे तत्रासंभवे पञ्चमे सप्तमे वा अहनि सावित्रब्रविसर्जनं प्राजापत्यत्रबन्धश्च कुर्यात् । पुन्नामनक्षत्राणि मृगशीर्ष मूलशतभिषगादीनि । 'ा प्राजापत्यं सकित्र त्रिरात्र 'मिति स्मृतिः (?) !-नद्यादि जलसमीपे गृहे गोशालायां वा गुरुः पूर्ववदुपनयनाग्राबाधारं कृत्वा अमेिं परिस्तीर्य धातादिपूर्व सावित्रतसूक्तभाज्येन हुत्वा । 'अग्ने ऋतधत’ इति पञ्चभिर्मन्त्रै समिद्रिहॉमः । आज्येन त्याहृतिहोमः । वस्रदण्डादीनीत्यादिशब्देन मेखलोपवीत कृष्णाजिनानि गृह्यन्ते । सावित्रतविसर्जनान्तरं प्राजापत्यत्रतबन्ध उच्यते. धातादि पूर्वमित्यादिना । धार्षिकं प्राजापत्यत्रतबन्धमित्यादि । व्रतबन्धकालादारभ्य आसंवत्सरमेव तद्व्रतकालः । 'प्राजापत्ये त्रिसंवत्सराद्रश्र्वे न तिष्ठ' िित धर्म वक्ष्यते । यद्यदृत्रतं पूर्वं वन्नाति काले तत्तद्व्रतं विसृज्य अन्यद्वितरद्वनन्तरं व्रतं बभ्राति । मर्वत्र होमं कृत्वा तत्तटुव्रतं बद्धा तत्तत्काण्ड्राभ्ययनं कृत्वा तदन्ते तद्व्रतं विसृश्य अन्यद् व्रतं बन्नीयादित्यर्थः । (इति नवमः खण्डः ५१२ श्री श्रीनिवासनखिकृत-तत्यर्थचिन्तामणिप्सहितम् (अथ दशमः स्वण्डः) अल खण्ड ऋतन्म:, क्रमात् सूक्तपाठन क्रमश्चोच्यते (इनि दशमः खण्डः) (अथैकादशः खण्डः) 'इति ऋताशयण विज्ञायते' इति सूत्रात् अस्य ब्राह्मव्रतविसर्गान्ते प्रोक्तस्य शुक्रियन्नतस्ख पारायणव्रतमर्यादात्वात् विलक्षण संस्कारपरिकर्मितत्वाञ्ध पृथगुपादानम् । रेफाथति-हिंसति । (इत्येकादशः खण्डः, (अथ द्वादशः खण्डः) वेदान् वेदौ वेदं धेत्यादि । वेदान् ऋग्यजु स्साममुखान, वेदावृथ्यजुी , वेदमृग्वेदं वा – स्वसूतं यद्वेदमूल स्वसूत्रेण सहितं स्वशाखामध्यापयति । अन्तराऽप्येवमिति । उपनयनमासाऽषाढ. मासयोर्मध्ये। अध्यापयितुकामः एवंप्रकारेण हुत्वाऽध्यापयेत् । अर्धाधिकृपञ्चमान् अर्धाधिकाष्ठान्वा मासान् तूष्णीं स्थित्वा आगामि पैौ३ मधे वा मासे उपा कर्मोक्ततिथिषु ग्रामाद्वहेिर्जलसमीपे उपाकर्मवत् होमं व्रतविसर्गश्च हुत्वा अश्याथान् विसृजेत् । अथ श्रावणे पौर्णमास्यामित्यादि । पूर्ववदाघारं हुत्वा अ िपरिस्तीये शिष्यं चापयित्वा पूर्बक्रतबन्धं धातादि पञ्चवारुणं मूलहोमं स्विष्टाकारान्तं जुहोति। अस्मिन्नेबास्रौ साविश्या पालाशादिसमिधां सन्ने जुहोसि । अध्ययनपारायणायेति । वेदाध्ययनपरिपूरणाय भवति श्रावणमुपाकर्म । इति पञ्चमः पटलः । । (इति द्वादशः खण्डः) अथ षष्टः पटलः । (अथ त्रयोदशः खण्डः) उदगयने- उत्तरायणे । आधारं हुत्वा-शकियत्रतबन्धवत् धातादिहोमः । वस्रावगुण्ठनं-वेष्टनं । 'इमं स्तोम' मिनि प्रधानो मन्त्रः । अमन्त्रवत् नापितवपनम् । शैताः स्वाभाविका उणः-अमितप्ताः, यथा शरीरस िहतं तथा िमश्रकृत्य तैः प्रेक्षयतीति यत्तदेतत् स्रातकं कर्म। पूर्व-यथापूर्व, 'इमै स्तोम'मिति प्रधानमाहुतिं हुत्वा आदित्यस्यो दयात् पूर्वं ब्राह्यत्र पूर्वबद्धं विसृज्य तदानीमेव शुक्रियव्रतबन्धसिगौ कुर्यात्, न षाण्मासिकं लैमासिकं व स्यादित्वेक्रे वन्ति । (इति त्रयोदशः खंड:) (अथ चतुर्दशः खंड;) आभरणादीनि कुंडलमणिहारांगुलीयकादीनि । आदिशब्देन पुष्पांजनदर्पणदंड्छन्नपादुकामेखलेोपवीतानिवाहनमधुपर्कादीनि ५ १३ संगृह्यन्ते । पूर्वबन्-उपनयनोक्तवत् । बरेण सुवर्णेन वेति । निस्स्वधनिकारयं विकल्पः । कृतान्-तत्तदाकृथा रचितान् । आच्छाद्य-पर्णेन प्रच्छाद्य । (इति चतुर्दशः खण्डः) (अथ पञ्चदशः खण्डः) धारयन् मेन पाणिना गृहुन् । ग्रन्था भरणोपरि स्रावयन् । काठमामुच्य-कण्ठे आवद्ध । (इति पञ्चदशः खण्डः) (अथ षोडशः खण्डः) कन्याः खातकस्य पादौ प्रक्षालयति । स वरः । तद्भस्तं कन्यामदस्य हस्तं । आददीत – गृह्णीयान् । कन्याप्रदात्रा दत्तं मधुकै रुातकः प्राक्षीयान् । आचण्याऽचामेत् – आचमनं कृत्वा पुनराधामेत् । भेर्नु बद्ध्वा सबलां गां अग्रतोऽवस्थाप्य धेनुमभिमृश्य विसर्जयति । तामाचार्यों गृह्णीयात् । इति निशेष इत्ये इत्यादि (इति षोडशः खण्डः) अथ सप्तदशः खण्डः) नष्टभ्योऽहीनान् । खातकव्रताङ्गं होमः । एवमपाणिग्रहणन्नित्यं सायं प्राप्तः होमः । बान्धवैः ज्ञातिभिस्सजातीयैव एकपंक्तयुपविधैः सह भोजनम् । धाम पष्टिकसहितं भोजनम् । (इति सप्तदशः खण्डः) (अथ अष्टादशः खण्डः) अथ प्राणामिहोत्रविधानम् । स्वयं ज्योतिः स्वयं प्रकाशः आत्मा . परमात्मा यजमानः, गष्टा भवति । सर्वत्र रूपणं ज्ञेयम् अस्य प्राणामिहोत्रस्य फल-प्रयोजनं, ओोमेि—िऑकारस्य परब्रह्मरूपिणः प्रणवस्या अर्थस्य इदमस्य वाचकमिति विज्ञानस्य अवाप्तिः प्राप्तिः । तदेवमित्यादि । तत् तस्मात्कारणात्। एवम्-अनेन प्रकारेण वान्धवैः सह भुकृता गच्छन्तं तीर्थयात्रार्थ त्रजन्तः शातकम् | ऋणत्रयान्मुक्तोऽनृणो यो द्विज: ब्रह्मपदं परब्रह्मस्वरुपिपदं स्थानमभ्येतेि अभिगच्छति । यः क्रमेण गर्भधानादिसंस्कः संस्कृत: ब्रह्मचारी भूत्रा घेतन्नान्यावरिया दारान् संगृह्य सन्तानं लब्ध्न् सोमयाजी भवति एानृणो ब्रह्मपदमभ्येति नान्यथेति सान्त्यवचनपूर्वमुक्ता मांलादिः वारयेत् । दारसंग्रहणार्थ रुन्धेत्। वीप्सा परिसमाप्तौ। इति षष्ठः पटल: (इत्यष्टादशः खंड:) इति द्वितीयः प्रश्न बाह्या श्रीवाजपेयीयभाष्यसंग्रहः- तृतीय प्रश्न: प्रथम: पटल; (प्रथमः खण्डः) अथातः पाणिग्रहणम् । अतः-यतः ऋणत्रयापकरणं विवाहसंस्कारेणैव साध्यं पूर्वं चोदितं--अत इत्यर्थः । धर्मे एवमुक्तम् । 'अन्यथै पुत्रार्थञ्च ब्राह्मणादिषु चतुर्ष पूर्वालाभे परेण ब्राह्मणो विवाहं कुर्यात् । आयुरादिष्वसत्पुत्रा जायन्ते । तस्मादासुरेण गान्धर्वेण वा विवाहे कृते चान्द्रायणं चरित्वा अग्रिमाधाय ब्राह्म त्रयशिद्वैष्णवं सावित्रीमाग्नेयं शैतमावत्यै हुत्वा ब्राह्मादिष्वेकेन पुनर्विवाहं कुर्यात् । आयुराद्विगुणं गान्धवें गन्धर्वाद्विगुणं राक्षसे राक्षसाद्विगुणं पैशाचे प्रायश्चितं करोति । आसुरादैः शतैः क्षत्रियवैश्यौ विवाहं कुर्याताम् ! पूर्वेषामभावे परेण । 'ब्राह्मणेना सुरगान्धवौं च ििवना फर्तव्यत्येिके । होमं हुत्वा राक्षसपैशाचौ वेत्यपरे। इत्यादि । आर्षादि विवाहेषु पर्वभेदेन फलतारतम्यमाह 'यस्मात् त्रीन् पूर्वा' नित्यादिना युक्रमेण । सर्वत्र 'आत्मान'मिति संबद्धयते । पावयेत्-तारयेत्, स्वर्गस्थान् कुर्यादित्यर्थः । इति प्रथमः पटलः (इति प्रथमः खडः) अथ द्वितीयः पटल: (अथ द्वितीयः खण्डः) मतुस्सपिंडानित्यादि । पुरुषस्य सपिंडता षष्ठपुरुषावधिः कन्यायाः त्रिपुरुषावधि रिति सूत्रकारः । सपिंडव्यतिरिक्ता असपिंडा:! लक्षणसंपन्नां सामुद्रिकशास्रोक्तशुभचिद्वैर्युक्ताम्। ननि कामिति वयोवाथोच्यते अष्टवर्षा-नववर्षा वेति। तदलाभे गौरीं वा अनाप्तार्तवां दशवर्षामेकादशवर्षा वा कन्यकां बयित्वा। ब्राह्मविधानेन विवाहकालात् प्रागेव शुभे मुद्दतें अलंकृत्य पुण्याहं वाचयित्वा ब्राह्मणसन्निधौ इदमित्थमिति परस्परयुभय वादिनै संभाप्य देवदत्पुत्राय भार्गवोत्राय यज्ञदत्तशर्मणे वराय इमां कन्यकां दास्यामीति कन्यापिता-यज्ञदत्तसुतां काश्यपगोत्रां श्रीदेवीनान्नीमिमां कन्यां वृणे मम पुत्रायेति वरपिता च अंगुलीयकं पुष्पमालिकां वा दद्यात् । पञ्चाहेषु-प्रात स्संगादिभेदेन पञ्चधा विभक्त शुभ समये ! परिशुद्धयै-पावनार्थं वधूगृहेभूतं महान्तमोदनं सपिंडे; कंन्याप्तुिः ज्ञातिभिः सह एकपंक्तयां वरपिता भुञ्जीत । यस्मादित्यादि । यस्मात् स वंशः पूतो भवति तस्मात् भोजनमुक्तम् । कनेिकदादि श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् ५१५ नेत्यादि । आसन्ने मुहूर्ते वस्राभरणगन्धमाल्याचैरलंकृतो बरः वाहनं रथमश्च गज मान्दोलिकां वा श्रलंकृत्य समावर्तनोक्तमन्त्रैः अध्यारुढो बान्धवैः सह पुण्यपण्यांग नादिभिक्षुिदण्डकदलीक्रमुकनारिकैलादिशोभनद्रव्यमारिणीभिश्च सह मंगलगीत वाद्योषणपुरस्सरं कनिक्रदादिवेदवादनसमन्वितः कन्यागृहं गच्छेत् । आगतं वरं कन्याप्रदः प्राङ्मुखमासयित्वा समावर्तनोक्तवत् मधुपर्कमाचमनान्तं कृत्वा कन्यादानं करिष्य इति संकल्प्य यस्राभरणादिना यथाशक्तयलंकृतां कल्यामुन्नतासनस्थां प्रत्यङ्मुखीं कारयेत् । वस्तां कन्यामीक्षित्वा-समीक्ष्य कन्थया स्वयमीक्ष्यमाणः प्रतिवीक्षितस्सन् आसीत । गुरुणा आचार्येण अभिमुखे कृते आघारे कृते सतेि उदकेन तां कन्यामाहरते–प्रतिगृहाति । कन्यामदः उदङ्मुखः प्राङ्मुखाय वराय प्रत्यङ्मुखीं कन्यां तोयधारापुरस्सरं ददाति । 'केशवशर्मणो नप्त्रे नाराणशर्मणः पौत्राय माधवशर्मणः पुत्राय भारद्वाजगोत्राय गोविन्दार्मणे क्राथ-विष्णुशर्मणो नष्टीं मधुसूदनशर्मणः पैौत्रीं त्रिविक्रमशर्मणः मम पुत्रः भार्गवोतीं श्रीदेवीनाम्रीं कन्यां सालंकारां धर्मप्रजासंपत्त्यर्थं ब्रह्मतृप्यै ददामि ? इत्येवं :िकृत्वः उच्चार्ये साक्षतहिरण्य तोयधारां वरस्य हस्ते दद्यात् । स वरः 'अजातिः स्य ' मित्युदकधारापुरस्सरं कन्यां प्रतिगृह्णाति । दानफलसिद्धयर्थ यथाशक्ति दक्षिणाञ्च ददामि इत्येतद्विधानं बाह्मदैवप्राजापत्यानामेव । आर्षादिविवाहेषु प्रकारान्तरमाह, वस्रगन्धाभरण दीनीति । आदिशब्देन पुष्पदामाक्षतकदलीनारिकेलादिमंगलद्रव्याणि गृह्यन्ते । पात्रेष्वेतानि संभृत्य पुण्यपण्यांगनादिभिर्वाहयित्वा कन्यागृहं बान्धवैस्सहितो गत्वा अन्तः प्रविश्य मधुपर्क गृहीत्वा पूर्वधन्योन्याभिवीक्षणं च कृत्वा 'तेज आयु' रिति वस्त्रादिना तामलंकृत्य प्रजापतिस्सोममित्या भरणमंगलसूत्रादिकमारोप्य पूर्ववत् हरणम् (इतेि द्वितीयः खण्डः) (अथ तृतीयः स्खण्डः) ततः सहस्रालाया वध्वा इत्यादि । एवं कृत्वा वरो वध्वा उत्तरतस्तिष्ठन् समाबर्तनकालधृतमेखलाजिने विसृज्य आचाब द्वितीययज्ञेो पवीतं धृत्वा। ततः, अनन्तरं जाथापती शानं कुर्यातम् । अवगाहनलाने कर्तुमशक्याधेत उभयोर्मन्वानम् । आत्मना सह लातायाः नश्वाः । यत्र ५१६ श्री श्रीनिवासमञ्चिक्षुत-लात्पथंचिन्दाणिलतिभ् गुरुणा कृताधारीऽिितष्ठति तामशिालामायय आसने प्राङ्मुखं यथा, तथा आसयित्व । ततः अ िपरिश्ती जुहुयान् ! स्पर्शयति । स्पर्शनं वरः कारयति। पाणिग्रहणं विसर्जनमाचमनञ्च ! अझलिमभिवा तस्था भ्राता अञ्जलले लाजाना पूरयेत् । 'तस्याः संदर्यो लाजानावपर्तीत्येकं समामनन्ती' त्यपतवचनात्। तदभावे अन्येन योनिबन्धुना पूरयेत् । पुनरभिधाये तदजलिं स्वपाणिभ्यां गृहीत्वा लाजांजलिना उत्तरपार्श्वतो जुहो,ि कनिद्रव्यत्वाद! पुरोडाशावत्सर्वत्र चर्वादिकठिनहोमद्रव्याणां पार्श्वत ए डोमः | आज्याद्रियाणभग्रतो होमः । अन्न पक्षान्तरमाह प्रत्यङ्मुख ? इत्यादि । {{इतेि तृतीयः खंइ:) (अथ चतुर्थः स्वण्डः) अगिप्रदक्षिणं जायाप्योः । त्रिपथ लाजहीमः । ततो मूलहोमः । पुनः रिस्तीयै । गृहप्रवेशोमं संकल्प्य पुनः पथेिचनम् । उक्तहोमकरणम् । अथ सप्तपढ्क्रमणम् । अग्नेरपरस्यां प्रस्तादपरत: प्रेक्ष्य, अम्लो न्यमसंस्पृष्टान् दर्भानातीयोंदगप्रान् सप्त बर्हिषो वत्वा सह, वरः दक्षिणेन पादेन तान् बर्हिषः पर्यायेण पश्चिमदिपूर्वान्तमाक्रन्थ एकैकस्योपरि पादं विक्षिप्यासप्तमं, बर्हित्वा निवर्तेत । ततः आसित्वा आसीनाथा हृदयमाभिमृशति । पुण्याहं स्वतिघोषेण वाचयित्वा-पुण्याहमन्त्रान्तर्गतद्रविणोदादिमन्त्राणां घोषो ध्वनिः तेन सह। अरुन्धतीत्यादिमन्त्रैः स्तोमारोधणन् । चत्वारि स्तोमानि-अक्षतपुष्पटूर्वाकुर गन्धानां समूहः स्तोमः । आरोपणं-क्षेपणम् । इति पाणिग्रहणम् । इति शब्दः, िक्रयारिसमाप्तौ । पाणिग्रहणं स्तोमारोपणान्तमेवेति । पक्षान्तरं ध्रुवदर्श नान्तमिति। गार्हस्थ्यं धर्म-धर्मोक्तमनुतिष्ठतीति विज्ञायते । इति द्वितीयः पटलः, (इति चतुर्थः खण्डः) अथ तृतीयः पटलः । (अथ पञ्चमः खण्डः)। अथ चतुर्थीवासः । चतस्य रात्रिषु वासोऽलेति चतुर्थीवासः । वैवाहिकमश्मिरण्थादी समारोप्य तममेिं वधूञ्च सह आदाय वशे वधूगृहात्स्वगृहमासतं चेत् तं प्रविशति-नो चेत् वधूगृह एव चतुर्थीवाससंकल्पः कर्तव्यः। प्राच्यामधे वास्तुविहिते गृहभागे औपासनकुिं कृत्वा पूवुढलेखनादीनि कृत्वा तत्र अ िसमादधीत ! तदुक्तं प्रायश्चिते । वा इति कटभुच्यते । आसीनः संकल्धयति । 'अत्राहं पल्या सह त्रिरात आचर्येण श्रावस्वानसगृह्यसूत्रम् ५१७ अनन्धितावितरेतरं निषीदताम् । उदिते नक्षत्रे गृहान् निर्गत्य प्राचीं दिशं गत्वा तामुपस्थाय ततः चन्द्र सप्तर्षीन् कृतिकादिनक्षत्राणि अरुन्धतीश्च ध्रुवश्च स्वयं दृष्टः पीञ्च दर्शयित्वा दंपती उपतिष्ठयानान् । श्रपणं - पचनम् । अभिधा, घृतेन । अग्मुिपसमाधाय- रिसमूह्म, जुहूमुपता चरुं द्विचदाय'हव्यवाह मिति पुरोनुवाक्यामनुट्टत्य 'स्विष्टमप्तिमिति मन्त्रेण यजेत । श्रोलियमाचार्थादिक तर्पयित्वा भोजयित्वा तस्मै ऋषभं वत्सतरं पुण्याहोक्तदान्मन्त्रैः दद्यात् । अनृण:- ऋणाद्विमुक्तः । इति तृतीवः वृटल: (इतेि पञ्चमः खण्डः) । अथ चतुर्थः पटलः । (अथ षष्टः स्वाड:) । स्थालीपाक आग्नेयः । पत्न्यासह नित्योपासनमारध्ये तेन यावज्जीवं यक्ष्ये 'इति संकल्पकारः । नित्यं, सायं प्रातः। अमिहोत्रहविषा अन्येनेति वा वाशब्दार्थः । हस्तेन पालो जुहुयात्। अग्न्यन्तरसंसर्ग इति । गृहृदाहान्यादि संगृह्यते । अनुपाते - उत्सन्न बा । कृच्ळू-प्राजापत्यं पाद्कृच्ळू वा । 'औषासने अजन्ने वर्तमाने त्र्यहे होमे ििच्छन्ने पतिरेक्रोपवासं कृत्वा तत्पुनराधानं करोति । सद्योऽमुगते क्षि यहाभ्यन्तरे अ िट्याला तद्भस्म 'अग्रे ते येोनि'रिति समिधमारोप्य 'उद्भबु ध्यस्वे 'ति लौकिकामौ समेिधं निधाय पूर्ववत् प्रायश्चित्तं हुत्वा नित्यं जुहुयात्। अनुगते घ्यहे अतीते अन्येनाग्निापि संसगे पली प्राजापत्यं पादकृच्छं वा पतिरेकोपवासंकृत्वा पुनराधानं कुर्यात् इति सूत्रम् । यवकृते स्थालीपाके अमावनुगते पुनर्विवाहः कर्तव्यः । उदक्या-रजस्वला ! अशुचिरस्पृश्य शुनकशूद्रादिः । आदिशब्देन सूतिकादि । 'अनालंभुक्या अग्यः स्पृष्टा नश्येयुः' इत्यादिना श्रौतप्रायश्चिते वक्ष्यते । वियोगे पक्षस्य “ पक्षमवासे । (अथ सप्तमः खण्डः)। पचन, छुल्यादिः । तस्मिन् । आवसष्टये-गृहे तिष्ठतीत्याधसत्य:- औपासना:ि । तत्र वा । वैश्वदेवार्थं गृहीतं चरुमोदनं अभिषायै चतुर्धा विभज्य विश्धदेवदेवताप्रधानत्वात् वैश्वदेवम् ! 'अग्रये' इत्यादि व्यहृत्यान्तहोमो गृहदेवताभ्यो बलिहरणादिकं देवयज्ञः । पितृभ्यो दक्षिणान्तं श्री श्रीनिवासमखिकृत-सास्पर्यचिन्तामणिसहितम् पश्चिमान् वा बलेिहरणे प्राचीनावीती दद्यात् । अयं पितृयज्ञ । तत उपवीती अप उपस्पृशेत् । भुवंगै -द्वारबन्धस्य अन्धः स्थितयोः दक्षिणोत्तरपट्टिकयो रधिदेवौ । कुत्स्याः हसन्धाः ! पक्षयोः मृत्पिङयोः । पेषण्यां शिलायां, तत्पुत्रि कायां पेषण्योरुभयोरिति । हुतशेषं घेोद्धा विभज्य मन्त्रोक्तानां प्रत्येकमेकीकृत्य बा निर्वपति । बलेिकाले सर्वत्र पूर्वमुदकं ततो बलिं पुनरुदकश्च दद्यात् । आचम्य, पूर्ववत् परिषेचनम् । भूणुकामा-वर्धिष्णुः । भर्तयशक्तौ प्रवसति वा रात्रौ दिवा च होमं विना अमन्त्रकं तत्तत् स्थाने बलिं दद्यात् । तदुक्तं प्रायश्चित्ते । 'शन्नावमन्त्रकं बहिरणं पली वा करोति । इति । अयं भूतयज्ञः । वैश्वदेवकाले प्राप्तमतिथिभन्नादिना शक्तच॥ तर्पयेदिति मनुष्ययज्ञः । अल विशेष । रात्रौ विवाहश्चेत् अकृत्वा अन्तहोमं अमिं विना वश्वा सह वरो वधूगृहं प्रविश्य पूर्ववत् चतुर्थीव्रतं संकल्प्य चन्द्रादिदर्शनं कृत्वा तदानी मेव पूर्ववत् स्थालीपाकादीन् कुर्यात् । दिा विवाहश्चदन्तहोमं कृत्वा वैवाहिकं कर्म परिसमाप्य तस्यामेव रञ्याम िवध्वा सह आदाय चतुर्थीनतं संकल्प्य ध्रुवदर्शनान्तं कृत्वा पश्चादाधारं हुत्वा आग्नेयस्थालीपाकादीन् कुर्यात् । अपररात्र्यां विवाहश्रेत् तदा वैवाहिकं कर्म परिसमाप्य तदानीमेव चतुर्थी ब्रनं संकल्प्य आग्नेयस्थालीपाकादीन् कुर्यात् । प्रागुदयाचेदिदं परेऽहनि रात्र्यां चतुर्थीबासादिकं कर्तव्यम् । अथवा चतुर्थेऽहन्येव रात्र्यां स्थालीपाकादीन् कुर्यात् । इति तृतीयः पटलः (इति सप्तमः खण्डः) अथ चतुर्थः पटल: (अथ अष्टमः स्खण्डः) तदेवं यथेोतं चतुर्थीव्रतं; तस्मात् । हविष्यं क्षारलवणवमोदनम् । चतुर्थीवासोत्कचमदिशायिनैौ च स्याताम्। अलंकृत्य पर्ती स्वयं चालंकृत्य प्राच्यामुदीच्यां वा चतुर्थी ” वासास्तरणे उपवेश्य-शाययित्वा । उपगच्छेत् – समीपं गच्छेत् । 'युप्रजा म्त्वाये 'त्यादिना मतान्तरेण उपरामनादिकमुच्यते । (इति अष्टमः खण्डः) (अथ नवमः खण्डः) उक्तौ निषेकः संस्कारः । अथ त्रिरात्रमित्यादि । निषेकानन्तरं यदा आर्तवं पश्यति तदा भक्ष्वासाः स्यात्। धौतवस्त्रादि न धग्येत् । शानादीनि वर्जयेत् । आदिशब्देन तैलाभ्यञ्जन्दन्तधावनभूविलेखन पृष्ठम्:श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् - भागः २.pdf/४९

श्री भगवद्भिखनोमुनिग्रणीतं द्वितीयं सम्पुटम् श्री श्रीनिवासमखिवेदान्तदेशिकैः विरचितथा श्रीसूत्रतात्पर्यचिन्तामण्याख्यया व्याख्यया समलङ्कृतम् आकुलमन्ना श्री रॉ. पार्थसारथिभट्टाचार्यः संशोधितम् तिरुमल तिरुपति देवस्थानम्, तिरुपति । 1997 ॐ All rights reserved. Re-print

1967

1997

{ १५ । !.............……**********. } cussior artd ८0pष्टrt urguruarts. ]] अथ वर्षवर्धनम् । १ ।। अथेत्यादि । अथ-नामकरणानन्तरम् । आयुष्यवर्षा कर्धन्तेऽनेनेति वर्षवर्धनम् | संस्काराणां मध्ये पठितवात् अकरणे प्रायश्चित्तविधानाचेद नित्यम् । दारकस्य जन्मनक्षत्रं यद्वेवत्यं सास्य देवता प्रवाना भवति ॥ २ कृतिकासु जातस्या:ि-रोहिण्यां जातस्य प्रजापतिः इत्यादि । इतरे अग देवताः ! स्वजन्मनक्षत्राफियो देवाः ब्राहणाश्च पूजनीयाः ! गुरुदेवाश्च प्रिाश्च पूजनीयाः प्रयलः । वनक्षत्रञ्च पितरस्तथा देवाः प्रजापतिः । प्रतिसंवत्सरं यक्षात्कर्तव्यश्च भहोत्सवः । इति आयुष्याभिवृद्धयर्थमश्वमेधफलावासेश्च कर्तव्यम् । तस्मादाधारं हुत्वा तदादि देवतानक्षत्राणि च मुहुयात्।। ३ ।। अग्ये कृचिकाम्पः-प्रजापतवे रोहियै - सोमाय भृग शीर्षाय - रुद्राय आद्रयै - दियै पुनर्वसुभ्यां – वृहस्पतये तिष्याय - सर्वेभ्यः आश्रेभ्यः – पितृभ्यो मधाभ्य - अर्यम् फागुनीम्यां - भगाय फागुनीभ्यां - सविले इस्ताय – त्वष्टे अनूगषेभ्यः – इन्द्राय ज्येष्ठायै - प्रजापतये मृलाय - अधः अषाढाभ्यः - विश्रेभ्यो देवेभ्यः अपाडाभ्यः - ब्रह्मणे अभिजिते

• ७४ श्रीश्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [तृतीय प्रश्न

विष्ये श्रोणायै-सुभ्यः श्रविष्टभ्यः-वरुणाय शतभिषजे-अज एक पदं प्रोष्ठपदेभ्यः-अहिर्बुध्न्यै प्रोष्ठपदेभ्यः-पूणे-रेवत्यै-अधिभ्यां अथयुग्भ्यां - यमाय अपभरणीभ्यः स्वाहा । व्याहृतिः ॥ ४ ॥ होमप्रकाः कथमित्याकांक्षायाम्ह अग्रय इत्यादि अपमरणीभ्य स्मृतिः – यन्न 'सैौरे मासे ििधनों चैन चान्द्रमासस्तु गृह्यते । ििथः पूर्वा तु कर्तया जन्मनक्षत्रमन्ततः । एकसंौ यदा मासौ स्यातां संवत्सरे कचित् । ता पितृकार्याणि दैवकार्याणि चोत्तरे' । इति कर्तश्यानत्रयः । संव्हे- ‘यस्मिन् मासे निक्षतं तिश्चिर्या संभवेद्यदि । पियं पूर्वे तु कर्तत्र्यं बन्भर्श्वभरे तथा ॥ इति व्याप्रपादः- ‘यस्मिन् राशिगते सूर्वे विपतिरुपपद्यते । तेषां तत्रैव कर्तव्यः पिंडदानोटकक्रियः' । इति इति श्रीमौशिकर्ययेन गोविन्ाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्ये, श्रीनिवासाख्ययज्वना विरतेि श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने नात्र्यन्तिामणौ तृतीयप्रश्ने विंशः खट्टः '

अथ एकत्रिंशः खण्डः झार्षभं वैरवणमग्रीषोमीयं दैष्णव धातादि भून्होमं यद्दधादि आर्यभमित्यादि । ऋषभदधतिमन्त्रद्वयसंग्राहार्थमार्पभमित्युक्तम् । यद्देबा, देवेभ्य आदित्येभ्यः-देव जीवनकाभ्या, विश्रेभ्यो देवेभ्यः-ऋतेन द्यावापृथिवी, द्यावापृथिवीभ्यां सस्वयै-इन्द्रायी मित्रावरुणै, इन्द्रामित्रावरुण सोभधातृबृहस्पतिभ्यः-सजातसँसात्, अये जातवेदसे, यद्वाचा यन्मनसा. अग्ये गार्हपत्याय-येन त्रितः ज्योतिषे, यकुसीदं, अन्नवे- -मयि माता, अये गार्हपत्यायष्य-यदा पिपे, अष्टये-यन्तरिक्ष, आये गाईपयाय, यदाशप्ता, अझये गार्हपत्याय-अतिक्राम,ि अझये-तेि दैवः, झये गार्हपयाय-दिवि जाता, अश्यः शुन्धनीयः--यदापेो नक्त, अश्वो हिरण्य वर्णाभ्यः- इमं मे क्रुण, तत्काया,ि वरुणाय-त्वं नो अने, सत्वं नो नो अने, अझील्णाभ्यां-जूमने, अगये अयसे । यदीयं, अमीन्द्राभ्यां-यद्धताभ्यां, ऊ श्याराष्ट्रभूद्रामप्सरोथ्या उग्रं पश्ये राष्ट्रभृन्, उग्रं फक्ष्याराष्टमृद्धां-अवते, उदुम, इमं मे क्रुण, तत्वायामि, वरुणाय-वं नो अग्ने, सत्वं नो अग्ने, अमीवरुणाभ्थ-संकुयुको निर्यक्ष्मं, दुशैसानु-देवेभ्यः संवर्चसा पयसा, स्रष्ट-आयुष्ट विश्वतः, आये आयुर्दा अग्ने, आयुर्दायामये-इमल आयुषे, अझीवरुणदिििवधभ्यो देवेभ्यः-अन्न आ,ि अनेपवस्, अ:ि ऋ:ि पवमान, अमये पवमानाय अग्ने जातान्, सहसा जातान्, अझवे जातवेदसे-अग्ने यो नोऽभित, अझये वृन्न-ओझे यो, झये-यो नश्शात्, उषोमृिभ्यां यो नस्सलः, देवेभ्यः-यो मां द्वेष्टि, यो असभ्यं, माये जातवेदसे ।-सैशितं, ब्रह्मणे

1. अत्र आदित्येभ्यः देवेभ्, इदं न म' इत्यादि उद्देश्यायागोधकं वचनं प्रयोक्तव्यं न वेति विचारः पञ्चदशखण्डे १४० पुढे द्रष्टव्यः । ४७६ श्री श्रीनिवासमधिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् तृतप प्रश्न जुहुयात् | ' यद्देशादेकहेळनं यदीच्यन्तृणम्हं, बभूव आयुष्ट विश्वतो द६'दित्येतैराज्यं जुहुत वैश्वानराय प्रतिवेदाम इथुपितष्ठत यदर्शनमेनो भ्रूणहत्यासान्भोक्ष्यत्रे'इतीत्यादि केचिदच्छिद्रपाठोक्तमपि कुर्वन्ति । भूः- ‘यद्देवादि चतुस्सूचै; जुहुयादाज्यमन्वहम् । यद्देवः, आदित्येभ्यः- देवा जीवनं, अग्वे गार्हपत्य-ऋतेन द्यावापृथिवीभ्यां सरस्वत्यै-सजादशैवात् जातवेदसे-यद्वाचा, अग्ये माई फ्याय-यद्धस्ताभ्यां, अदीव्यन्नृणं यन्मयि मातादयः उक्ताः। कत्र बोधायनः । समित्याणिर्यजमानाय लोकेऽक्शाय () वैश्वानराय प्रतिपेद्राम' इति द्वादशचें सूक्तनोपथाय'यन्मया मनसा वाचा कृतमेन: कदाचन । सर्वस्मान्मेतिो मोधि चें हि बेत्थ यथातथै स्वाहे' ित समिधमभ्याधाय बरं ददाति'इति । आमा वित्रतन्भ्रात् जुहोति । आसवित्रतवन्धात् उपनयनपर्यन्तं । जम्ममासे जन्मनक्षत्रे जुहुयादित्यर्थः । अत्र बोधायनः- ‘अथ संवत्सरे धद ट्यू मासेषु, चतुषु मासेषु, ऋतै ऋतौ, भासि मासि वा कुमारस्य जन्मनक्षत्रे 'उपनीतस्य च तत्र तत्र तसूक्तानि ॥ १ ॥ उपनीतस्येत्यादि । उपनयनक्षत्रस्य च द्वितीयजन्म (नक्षत्र) यात् वमिन् नक्षत्रे व्रतसूक्तानि भवन्ति तत्र तन (उपनीतस्य) कुर्यादित्यर्थः । वेदातस्य यदहि विवाहो भवति मासिके वाकेि याि तसिन्, गन् त्रिय आहुः पारंपर्यागतं शिष्टाचारं तत् करोति ॥ ३ ॥ वेद्शातस्येत्यादि । वेइलातस्य-मावृत्य । यद-िसम 1, तपनीतस्य सनाबर्तनपर्यन्तं, उपनमनक्षत्रे तत्कालतमूषतानि पूर्व हुधा पूर्ववत् कूश्माणहोमान्तं जुहुयात् इति न्याक्षरमुनिकोवी टिप्पणी । एकिव: स: श्रीगीतानाशनम् मासे मासे संवत्सरे वा । अहि-न रात्रौ ! तसिम् ! यतः स्त्रिय इत्यादि । स्त्रियः पाश्म्पर्थागतं क्षिाचरं यमाहुः, तं कुर्यात् । कुलद्धाः स्त्रियः यदाहुः लदपि तत्तःकाले कुर्यदिति भावः । 'य एव लौकिः त एव तेन यायात् सतां मार्गः न गच्छन् प्यिति'| इति स्मृतेः चिष्टाचारविषये चौधायनः-'प्रत्यकालकाद्भनात् दक्षिणेन हिमवन्त मुदक्पायिात्रमेतार्या तस्मिन् य आचारः सः प्रमाणम् । गंगायमुनयोरन्तर मित्येके । अथाप्यत्र भनिो गाधामुदाहनि । 'श्चासिन्धुर्विधर्णः सूर्यस्योदयनं पुनः । यावत् कृष्णा विधान्ति तावद्धि ब्रह्मक्स म्' । इति मतुः-- ‘वमै जिज्ञासमानानां प्रमाणे प्रथमं श्रुतेि । तीयं धर्मशास्त्रञ्च तृतीयं लोकसंकाहः । आसमुद्रातु वै पूर्वमासमुद्रातु दक्षिणात् । हिमवद्विन्ध्ययोर्मध्ये आर्यावर्त प्रचक्षते । सस्वनीदृषद्वत्यः देवनद्योर्यदन्तरम् । तं बर्मित देशमार्यावर्त प्रचक्षते । तमिन् देशे व आचारः पारंपर्यक्रमागतः । ४७५ कुरुक्षेत्रश्च त्याश्च पाञ्चालाश्शूरसेनाः । एष ब्रह्मर्षिदेशो वै ब्रह्मावर्तादनन्तरम् । धृष्णसारस्तु चरति मृगो यत्र स्वभावतः । स ज्ञेयो यज्ञेिवो देशो म्लेच्छंदेशस्वतः परम् । एतान् विशाय देशांस्तु संश्रयेरन् द्विजातयः' । इति । Y तथेत्यादि । तथा पूर्वोक्तप्रकारेण । आधाननक्षत्रे स्यानां आधान नप्त एव कुर्यात् । आवश्यकछुभिप्रायेणैवमुक्ताम् । नियवाभि प्रायेण वर्षान्ते इत्युक्तं इति न पैनरुधम् । तदेवं वर्तमानस्य यद्याप्ताधिकाशीतिवर्षाणि रविर्षेणाधि कान्पवेिगच्छेयुः स दृष्टसहस्रचन्द्रो भवति ।। ५ ।। तदेवमित्यादि । तत् -क्ष्यमाणब्रह्मशरीरत्कारणात् । एवं उक्तः प्रकारेण । वर्तमानस्य-प्रवर्तयः । अष्टमासेत्यादि भासशब्दविवरण सिद्धान्तशिरोमौ। मासा एते सुता नाम शतं तिथिसमन्विताः । वसन्यूषन्तो वर्षेषु प्रस्तावेषु चतुर्विधाः । ऋििरवेरगरणे() वर्षवं तेषु तेन च' । इति विवर्षादीनां लक्षणे गर्गः ।

चान्द्रः शुकादिशन्तः सावनशिता दिनैः ।

एकराशौ निर्यावत्कालं भासस भास्कर चान्द्रसवनसैौराणां भासानां च प्रभेदतः । चान्द्रसावनसौराः स्युः त्रयस्संवत्सरा अपि' । इति स्मृत्यन्तरे– ‘चान्दोऽपि शुक्रुश्चादिः कृष्णाविति च द्विधा । शुझक्षादिकं मांसं नांगीकुर्वन्ति. केचन' । इति स्मृत्यन्तरे- 'गमें वाधुषके भृत्ये प्रेतकृत्येऽनुमासिके । सर्वदानानि होमश्च सायने मासेि कीर्तिताः । श्रौतस्मार्तानि कर्माणि मासोक्तानि ब्रतानि च । तिस्रदानाद्विदानानि चान्द्रे मासे वदन्ति हेि । पितामहः- श्रीभारतेः– नाक्षत्रवसः प्रोक्तः आयुये प्रशस्यते। ! इति ज्यौतिषे – 'सैरो मासो विवाहादै यज्ञादो सवनः स्मृत । आदिके तृकायें च चान्द्रो मासः माझ्यते । ! इति श्रह्मशिरान्ते-- 'सौरणाब्दस्तु मानेन यथः भवति भार्ग । सावने तु तथा मासे निषट्कं न पूर्वते ॥ दिनरात्राश्च ते राम प्रोक्तस्संवत्सरेण ट् । सैौरसंवत्सरस्वान्ते मानेन शशिनेन च ॥ एकाङ्क्षातिरिच्यन्ते दिनानि भृगुनन्दन । वर्षद्वये साष्टमासे तस्मान्मासोऽतिरिच्यते । सत्यव्रतः– तावत्परिमितः कालो गुरोर्मासस्तु वसरः । बृहस्पति – एकद्दिष्ट विवाहादौ कणादौ सौरसाक् । सदैव पैतृकृयदौ मासश्चान्द्रमसः स्मृतः' । इति

• देवे कर्मणि पित्र्ये च चान्द्रो मासः प्रश्रयते । । इति

‘पञ्चमे पञ्चमे वर्षे ौ मासावधिमासौ । सदैव पितृकार्यादै मासश्चान्द्रमसः स्मृतः ॥ इति ‘वािहतयज्ञेषु सौरमासः प्रशस्यते । ‘खेरभ्युदये मानं चान्द्र सापितृकर्मणि । यज्ञे सापनमित्याहुः राका सर्वनादिषु' । इि ४७९ स्मृशन्तरे– श्री निदसखिकृत-भीत्यचिन्तामिणहितम् [तृतीय प्रश्ने दिनाड़यः पञ्चपञ्चाशत् कदोऽयं त्वधिाप्तकः । ‘मष्टः कारणभूतै सौ सूर्याचन्द्रमौ मिथः । ऊर्थप्रदेशतीं च मन्दगामी दिवाकरः । अध प्रदेशवतीं च शीघ्रगामी निशाकरः । व्यवस्थितमानं स्यात्सकलं शशिमंडलम्' । इति धन् िमासे न संक्रान्तिः संक्रान्तियमेव वा । पर्वद्वयं संक्रमयोर्यदि स्यात् पवन्तरे संक्रमणढूयश्च । मासेषु द्वादशादित्यः तपन्ते हि यथाक्रमम्। नपुंसकोऽघिके मासः मंडळं पते रवेः ॥ इति शाततपः- :मंडलान्तर्गः पापो वज्ञान फल्नाशकृत् । नैतैयातुधानाचैस्समाक्रान्तो विनाशकैः । मलिम्चैस्समाक्रान्तः सूर्यसंकातिवर्जितः । मल्लुि विजानीयात् गर्हितं सर्वकर्मसु ' । इति यौतिषं- ‘कन्यागतेऽथ वा सूर्ये कृश्चिकं वाऽथ धन्वनि । मरे ऽध मनेि बा नधिमासो विधीयते । । इति ब्रह्मसिद्धान्ते - 'अमावास्यापरिच्छिन्नो मासस्थात् ब्राह्मणस्य तु । संक्रान्तिौर्णमासीभ्यां तथैव नृपवैश्ययोः' । इति “: एशिः सः श्रीर्वतानाहुर्मुकम्। अगस्त्यः- 'नष्ट-टूर्वी या मध्ये द्वे संक्रान्तः श्रा भवं । सट्यकतः-- श्रीधरः “ 'राशिद्वयं यत्र मासे संक्रमेन दि#ः । 'अमा च पूर्णिमा मैत्र द्वितीयपूर्णिमायुक्त पिासं वदन्ति हि । , मासे बुलं भवेत् । अग्रज्वालेति त्रिंश्ल्यात सर्वकर्मविनाशिनी । 'अंहस्पतिरवन्तीषु संसर्पः कोसलेषु च । अधिमासस्तु पंचाले अम्ल तु न द्वेषभक्' । इति अशीतिवर्षाणीत्यादि । अष्टमासधिकत्र्यविणणि सौरमासेन, अधिकानीत्युक्तवान् । सौरमानेन यदा अष्टमासयुक्तवर्षत्रयाविकाशतिवर्षाणि अधिगच्छेयुः भवति । तदा (चान्द्रमोन्) दृष्टसद्दश्चन्द्रो भवति । असिन् पक्षे (ौरवक्षे) मासचतुष्टयाधिदर्शनं भवति । तमेनं क्रियायुतं पुण्यकृत्तमं ब्रह्मश्रीरमित्याचक्षते ॥ ६ ॥ तमेनमित्यादि । उक्तप्रकारेण वर्तमानमैनम् । क्रियायुतं वर्षवर्धन क्रियायुक्तं ब्रह्मशरीरमित्याचक्षते। द्वा . सहस्रचन्द्रजीविनं क्रियायुक्तं ब्रह्मविदा समानशरीरमित्याचक्षते । 1. बान्द्रमानरीत्या तु अप्टनात्ताधिकाशीतिवर्षेपु प्टस चन्द्रः भवति । तया हि :- अप्टमागाधिकाशीतिवर्षाणां मारसंख्याक्रमेण अष्टाधिकपष्टधुपेतनषशतं (९७८) इन्दनो जायन्ते । 'पंचभे पंग्रम् वर्ष द्वौ मासौ अधिमासकौ' इति वचनात्। द्वात्रिंशदधिकमाभास्टन्ति । तावन्तः इन्दवः जायन्ते । आहत्य सहस्रमिन्दनः ४१ श्री ओोदिवासमक्षिकृत-तास्यचिन्तामणिसहितम् मृष्टान्नदाता त्रूणोऽभिहोती इति भगवोक्तम् । यद्वा क्रियायुक्तः-शताभिपेकक्रियायुक्तम् तृतीय प्रश्नः तस्राक्षान्दीमुखं कृत्वा क्षपक्षे शुद्धेऽहिन पूछे पूर्ववद् हुत्वा तथैव ‘कपिल इवे'ति वृद्धस्य, द्वापा व वढ्न् अक्षतोट्कादीन् मृन्ध्यदध्यात् ॥ ७ ॥ तस्रादित्यादि । खात् वैष्णवत्वसंभवात् हेतोः । 'न क्लतिं निजवर्णधर्मतो यः सम्मतिरात्मसुहृद्विपक्षपक्षे । सितमनसं तमवेहेि विणुभक्तम् । इति विष्णुपुराणमरणात् स्वकर्मानुष्ठानाद्धि वैणत्यसंभः । आस्फोटयन्ति पितरः ग्रनृत्यन्ति पितामहाः । वैष्णो नः कुले जातः स नस्सन्तारयिष्यति । इत्यादिना पुस्रादीनां वैणवत्वंसंभवेन पितृपितामहादीनामुत्तरणमरणाञ्च तत्मा दित्युक्तम् । नान्दीमुखं कृत्वा । अष्टादशसंस्कारेषु वर्षवर्धनस्यानन्तर्भावात् पृथकृन् नान्दमुखग्रहणम् । शुक्रुपये शुद्धेऽहनीत्यादि । उदाग्ने आपूर्य माणपक्षे पुष्ये ब्राह्मणानन्नेन परिग्यि पुण्याहं स्वस्तिमृद्धिमिति वाचयित्वा औपासनाग्राधारं दुखा। पूर्ववत् नामकरणव स्वष्टकारान्तं हुत्वा पञ्च बाणं प्राजापत्यं विष्टाकाश्च हुला पूर्ववत् अश्तोट्कादीन् पाणिभ्यां गृहीत्वा 'कपिल इवे' ित मन्त्रेण वृद्धस्म दृद्धाया वदन् अक्षतोदकपुष्पाद्दीन मृत्रं आदद्धयात् ॥ झुर्दिश्य फलं तत् स्यात् ब्राह्मणाय तु नित्त्रकम् । यत् पाशाय शान्यर्थ दीक्ते दुिषां करे ॥ ईश्रीणनार्थ यत् ब्रह्मवित्सु प्रदीयते । चेतसा भक्तियुक्तन द्वानं तद्विमलं शुभम् '| इति श्रद्धाश्रद्धे च दानानां वृद्धिक्ष्यकरे हिते' । इति द्विहेतु । धर्मश्चार्थश्च कामश्च ब्रीलाहर्षभयानि च । अनुष्ठानन्दिानानि षडेतानि प्रचक्षते । पतेभ्योदीयते नियमनपेक्ष्य प्रयोजनम् । केवलं धर्मबुद्धया यत् धर्मदानं तदुच्यते ॥ प्रयोजनमपेक्ष्यैव यन्त्रसंगात् प्रदीयते । तदधदानभियाहुः हैतुकं फलहेतुकम् ॥ स्रीपानमृगयाक्षाणां प्रसंगात् ग्रांदीयते । अहँधु च रागेण कामदानं तदुच्यते । संसदि ब्रीलया वाऽथ अर्थिभ्यो वा प्रयातिः । प्रदीयते च यद्दानं ब्रीलादानमिित स्मृतम् | दृष्टा प्रयाणे श्रुत्वा वा हर्षाद्यत् प्रयच्छति । ईदानमिति प्राहुः दानं तद्भर्मन्तिकाः । आक्रोशनार्थे इंसानां प्रतीकाराय यद्भवेत् । दीयते ताश्कर्तृभ्यो भयदानं तदुच्यते । देशकालौ च दानाभामान्येतानि पदुिः ॥ | क्यत्र दुर्लभं द्रयं धन् िकालेऽपि वा पुनः । दानाह देशकालौ तौ स्यातां श्रेष्ठौ न चान्या । हीन नापि भवेच्ठं श्रेष्ठ वाप्यन्यथा भवेत् । इति षष्टम्' दुष्फलं निष्कलं हीनं तुल्यं विपुलमक्ष्यम् । पड़िपाकयुद्दिष्ट पडेतानि विपाककम् । पिशुनश्रूणहर्तृभ्यः प्रदई दुष्फलं भवेत् । महत्प्णफलं दानं श्रद्धया परिवर्तितम्। घरबाधाकृतं दानं स्थितमप्नतां व्रजेत् । यथोक्तमपि यद्दत्तं वितेन कलुषेन तु। तृ संकल्पोषेण दां तुल्यफलं भवेत् । युक्तांगैः सकलैः षड़मिः दानं याद्विपुलोदयम् । अनुक्रोशवशाहृतं दानमक्षय्यतां व्रजेत् । ३. ऽङ्गषु प्रतिगृहीतृत्योः िववर न दतम् । ४८६ बृहस्पति – मनु -- नारद – स. दद्यादाच्छादनं क्षप्तः परिभोगैौषधानि च । दानानेि मध्यमानीति मध्यमद्रयदाननः | अधम्न्यवशिष्टानि सर्वदानन्यतो विदुः । नामानां फलं भुइसे. तत्वं नक्सा । कन्निध्यतिक्रान्ते दिन दानश्चिर्जिते । ‘अतोऽयं सात्विकं दानमुंदपूर्वन्तु शान्तिकम् । आशिषा पौष्टिकं विद्यात् त्रिविधं दानलक्ष्म् ' । इति 'श्रेन येन हे भावेन यद्याने प्रयच्छति । तेन तेन हि भावेन प्राप्तोतिं प्रतिपूजनम्' । इति 'आथ्यिं वैश्वदेव दृष्टमित्यभिधीयते । शुष्करिण्यस्तथा वाप्यो देवतायतनानि च । अन्नदानवाशमाः पूर्तमित्यभिपीयते । । इन तता , वॉपातदेववचनं 'नतृष्प्रकारमित्यस्य विवरणं नदत्तम् । 2 छागसेयः- शतासः-- स्मृतान्तरे – शातातपः- । । अननं दुहितुदानं भोट्वें सक्षयम् । ' ' +५ अथार्थमभिाञ्छन्ति तेभ्यो दरं महाफलम्' । इति 'प्रल्यापनं प्राश्यै धनं प्रश्पूर्वं प्रतिग्रह । 'प्रश्नपूर्वन्तु वो छान् नाहणाय प्रतिश्रहम् । स पूर्वं नरकं यानि क्षणस्ट्टन्तरम्' । इि 'मविष्यत्यनेनानं वर्तमाने तु संक्रमे । अनीते च मनीपाते अन्येषु च यथेच्छया! :इति 'कुर्यात्सदाऽयने मये विषुवत्यां विवृवति । दृषतिाः “ ‘वृश्चिक्कुंभेषु सिंहे वै यथा रविः। तद्विशुपदं नान विषुवादधिकं फलम् । ऋन्यायां मिथुने मासे (मीन:) धनुप्वपि ग्वेर्गतिः । षडशीतिमुखः प्रमाः पडशीतिगुणाः फलै;' । इि याज्ञवत्वयः-- 'शतमिन्दुक्षये दानं महान् रक्षिये । विधुवे असाह' यीपाने लनकम्' िन । ४ श्रो श्रीनिवासमपिकृ-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् कऽ पाक्सवें आक्षा पुच्छे विचक्षणैः'। गृहीयान्महिषं श्रृंगे खरं वै पृभागतः । ऐाः कन्या धनुर्मानौ नथुनश्चति संक्रमः । चत्वारेन्ढा विष्णुदास्यूक्षिणोतरे । संक्रमेषु च पुथाः स्युः संक्रान्त्यां वियुवाहयोः। दश प्राङ् दश पञ्च पुण्याः युः पडलानेिषु । तृी प्रश्न अर्वाङ् नििश तथा शिाचेत्() भवेनावर्तनत्यः। कालं पुरातनम्द्रः सर्वञ्चेदुत्तरेऽहनि । आवर्तनद्धः कालात् निशीथसमये यदि। पराशरः- बाहो- स्मृत्यन्तरे – वृद्धगार्थः - सदा मध्ये वापगमे कुर्वन् क्षानादिकं भूः । विष्णुमाहयेष्वत्र शानदानादिकं कुन् ! राहुदर्शनसंक्रतिषुिनात्यवृद्धिषु । स्रानं नैमित्तिकं ज्ञेयं रक्षावपि न दुष्यते । ग्रहणोद्वाहसंक्रन्सियात्राप्रिसवेषु च। स्रानै नैमित्किं ज्ञेयं रात्रावपि तदिष्यते' । इति पुत्रजन्मनि यज्ञे च विषुवे संक्रमे रत्रे । ४४ ‘उपक्रमे लक्ष्गुणै ग्रहणे चन्द्रसूर्ययो । पुण्यं कोटिगुणं मध्ये मूर्तकाले (!) बनन्तकम्' । इतेि ‘कार्नुकन्तु परित्यज्य शवं संक्रमते रविः । प्रदोषे वाऽरात्रे वा रुझानं दानं परेऽहनि ? ॥ इति 'यदाऽतमयवेलायां मकरं यति भास्करः । प्रद्रोषे वाऽरात्रि वा कान् दानं परेऽहनि ' । इति स्थत्यन्तरे – ग्रन्थान्तरे । 'अर्धरात्रे तदूर्ध वा संक्रान्तौ दक्षिणायने । पूर्वमेव नेि माझं यावोड़यते रविः' ! त्रि 'मन्दा मन्दाकिनी वांक्षी धोरा चैव सहोदरी । मंदाऽऽश्रेषु() विज्ञेया वृद्वौ मंदाकिनी तथा । ििन वक्षत जानीयात् उझे घोश प्रकीर्तिता । चरैर्महोदरी ज्ञेया झोः ऋक्षेश्च राक्षसौ { मिश्रिा चैव विज्ञेया शैिः ऋद्वैश्च इंक्रमे । द्विचतुःपञ्चसप्ताष्टनवद्वादश एक्च । क्रमेण घटिका छेतायुष्यं पारमार्थिकम् । ‘प्रत्यू कॅटे भानुः प्रदोषे मकरं यदि । संक्रमेत् पष्टिनाङयस्तु पुष्यः पूर्वोत्तराः स्मृताः । इति संक्रमस्तु िनशीथे स्यातू घडामाः पूर्वपश्चिमाः । संकान्तकालो विज्ञेयतत्र दानादिकं चरेत्। संक्रान्तिसमयः सूक्ष्मो ज्ञेयः शितेशनैः । नहोगादप्यधश्चोग् शिलाञ्यः पत्रिकाः । तिथीनामन्तिमो भाग; तििथकर्मयु पूजितः। ऋक्षण पूर्वभागः स्यात् ऋझकर्मसु पूजित' । इति अश्वमेधफलावाध्यै वर्षवर्धनमिति ज्ञायते ॥ १३ ॥ अश्वमेधेत्यादि । एकविंशतिपन्तानामुत्तारकवसूचनार्थमश्वमेधफल पुखोत्पिविभ्यािं नापरं सुखदुःखयोः। ब्रझहयाश्वमेधाभ्यां नापरं पापपुण्योः ' । इति वचनातू अश्वमेधविषये-बोधायनः । 'दश पूर्वन् दशापरान् आत्मानौक विंशतिकं पुनात; तेषां पुत्रपौत्राः षष्टिवर्षसहस्राणि स्वर्गे लोके महीयन्ते इति । अथ गृझपरिशिष्टोकमप्यल लिख्यते । यथा - शतभिषेकं पूर्वाहे पुष्याहं द्वयोजनम् । कृत्वा पद्धं लिस्यान्न लाजयुष्पाक्षतैथुतम् । सौवर्णान् मृण्मयांताग्रान् राजतान्वा चतुर्देिशम् । मध्ये न क्यसेकुंभान् वरिपूर्णान् सक्स्रकान् । मध्यादावाहयेतेषु ब्रह्माणञ्च प्रजापतिम् । परमेष्ठिनं हिण्यगर्भ खुर्मुखं सुर्दिशम् ॥ आसन् पाद्यमाचामं नमोन्तैर्नामभिर्वदेत् । ‘आपो हिरण्य वमानैः संप्रोक्ष्य ज्ञानमाचरेत् । श्वाभरणपुष्पाडै; नैवेद्यन्तैः समथ्र्यै च । आधारान्ते तु नक्षत्रहीनमथ्यार्धभादिना ॥ हुत् तन्नान्मन्त्रैश्च मूल्होम पुनहुँनेत् । क्रुणा 'ऽयुष्ट-अयुर्दे त्याज्येन ब्रह्मसूक्ततः । प्राजापत्यं तथा ब्राझं वैष्णवं विष्णुसूक्तका । 'अग्ने नयेति सूक्तश्च षट्टचापि सतन्त्रकम् । मृगारास्यं तृतीयं स्यात् ‘अग्नेर्मन्व' इतीरितः | 'यावमिन्द्रेति चत्वारः सानुषंगाश्चतुर्थकाः । 'योवामिन्द्रे' ित चैवाद्वै तादृशा एव पञ्चम ॥ ४९१ ४९ः 1. श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यविन्रामसिहितम् [तृतीय प्रश्न तनूतयेति पूर्वेशं चतुर्णान्क्षुषज्यते । द्विश्लु च पतुप्पल् पशुष्क्युिभयत्र च । वैश्वानरो न ज्ये' ित सूक्तमष्टममष्टमः । एतान्छौ घृतम्नेन हुनेत्यापनुत्तये । झाहान्ते घृतान्नेन हुन तु सवनत्रयम् ॥ भैनी व्रती विव्याशी पूर्णपात्रं चतुष्पथे। सिंहेम इति चावेष्टय प्रास्यं नक्षेद्विषां दशि । उपखाय 'सह ति दक्षिणालैबिार्चनम् । मुच्यते सर्वपापेभ्यो महतः पातादपि ।। गोमिविधस्वेष कूश्मांडस्तु प्रवक्ष्यते । अमायां पूर्णमास्थां वा केशश्मश्रूणि वापयेत् ॥ षण्मासश्च तुर्दशद्भादशाष्टौ यहन्तु वा। ब्रह्मचारी हविष्याशी थालीपाकोक्तचरुम् ॥ आघारकाज्यभागन्ते भूर्भुवस्सुवरोमिति हुवा तन्मििरवाज्यं यद्देवाद्यनुवाकान् । अग्रेग्यान्ने अंगिरश्च पुनरून सहेति च । समिद्रौ निधायानूआजमित्यादि पूर्ववत् । स्तरः-सप्तमः इति भावः । -- -- यट्वाग्नेनयादींश्च ब्रह्मणे पजापतये । परमेष्ठिने हिंगण्यगर्भाय मूलहोमं पुनर्तुनेत् ॥ प्राजापत्यं तथा ब्राप्त वैष्णवं विगुसूक्तकम् । हुवाऽग्नेः कलशानाञ्च पूर्ववद्विष्टरे स्थितम् । कृत्वा वृद्धं नथा वृद्ध कर्ता वै सुसमाहितः । दृवक्षतयुग्धांबुपुष्पाण्यादाय मूर्धनि । यकृदादाय हस्ताभ्यां वृट्रय कलेितेि ३ ।। पृमश्च 'या युगम्य ईं, प्रधानकलशोदकैः । पतः अभिषिच्यैव वस्त्र विमाय दापयेन । आदित्यं समुपस्थाय कुर्यादाज्यावलोकनम् । स्वर्णादिपत्रे सघृते सयुवः स्वकाकृतिम् । पश्येदायुरसक्षुक्ता तद्दद्यात् ब्राक्षणाय वै ९३ देहांगप्तो शसि च क्षिपेत् । कल वेत्यादिवदग्यिर्थः । स्त्रीपक्षे धर्मसंधा धर्मशरीरिणी भवेति वदेत् । अथाभिषिच्यावलोकनं कृत्वा सर्वा इष्टदेवताः तझालयदेवता नारायणाद्यालावहिता का। ‘वेणुवै सर्वा देवता’ इति श्रुनेः सर्वदमयं दिणुमेव आसनाचैः विशेषेणार्चयेत् । कक्ला बलिः। या भेजानान्ते दक्षिणाञ्च दद्यात् । विवाहद् ग्रामप्रदक्षिणं कृना दक्षिणस्य आचरेवती मधुक्तःपरस्रवन्तु शुक्रः ता ? आशिास्सन्तु दुष्कृतं 'सर्वदेवश्च विणु ऽभ्यर्चयित् वेिद्य च । भोजयेद्विप्राह यथेष्ट दक्षिणां ददै । ग्रामं दक्षिणीकृत्य विा इव मन्त्रः । प्राची रेखा द्विपञ्चाशत् संख्या व लिखेत् । उदीचीश्च तथा रेखा द्वाविंशत्संख्या लिखेन्। हाय प्रत्येकं शाििष्टन पूर्णचन्द्राकृतीः पुनः । कृत्वा निधाय तन्मध्यें जतं कूर्वमेव वा । दक्षिणे स्य रोहिणी गाणमर्चयेत् । |. 'अक्षांदले 'त्यारभ्य 'इयादि जपः' इत्यन्तं कुष्ङसितं वाक्प्रान एतस्पर्ड याख्यातपूर्वाणां सप्तगाश्मश्ममूत्राणां सारार्पप्रतिपादकमिति, यद्य*ि लोकनानन्तरं सर्वदेवतापूजदिकथनाद् आज्यावलोकनस्य नेत्रानूक्नल्वाडन यथा मातृकं अनन्त्रितमपि अत्रैव निवेशितम् । वाये चानावृष्टिगणमभ्यच्यथ निवेदयेत् । क्र्षवर्धनं शताभिषेक इत्येकार्थाविति विद्यालयातम्-सत्यम्। पृथक्त्वेन वर्षवर्धनमिति विज्ञायते' इत्युक्तवाच वर्षवर्धनमिित पृथव्यवहारः । इति श्रीमकैशिकवंश्येन गोविन्दाचष्ट्रसूनुना दन्तकार्यवयेंग श्रीनिवामाख्यऽबना विरचिते श्रीकैखानससूत्रव्याख्याने नापचिन्तामौ तृतीयमझे एकिवंशः खण्डः । }, ९५ बृहस्पितः-- वार्यः-- अथ षष्ठ मास्यन्नाशनम् ॥ १ ॥ अथेति । बर्षवर्धमानन्तरम् । यद्वा पञ्चममासान्तरम् । षष्ठ भासतेि युग्ममासानामुपलक्षणम् । मृह्यः- ‘षष्ठदियुमासेषु अर्वाक् संसाच्छिशो । अन्नस्य प्राशनं कुर्यान्मासं नक्षत्रमिष्यते ? ॥ इति ज्यौतिषे- ‘नवान्नाशन उद्वाहे नाम कृत्वा(?) मधाः शुभाः । अथ द्वाविंशः खण्डः - हुत्वा । - । बालचन्नभोजनविौ दशमे विशुद्धे चित्र () विहाय नवीं श्रियाशुभाः यु ॥ इति 'भुक्तौ स्वस्॥ः शशी लग्नेथ्थजमीनाल्यधोमुखाः । वर्जनीया नवान्नेतु खस्यजीझौ शुभैौ' । इति 'मृतौ कुलं मरे शुकं भुक्तौ यत्नेन वर्जयेत् । फलपूर्णमभूतानां क्रमेणाप्रयणे हिताः । शुकपक्षे दिने शुद्धे तत्राज्येनापारः ॥ २ ॥ शुकृपक्ष इत्यादि । शुद्धे दोषरतेि । यद्वा-शुभागे तव पूर्वोक्त गुणयुळे 'एन कुमारमन्नप्राशनकर्मणा संस्करिष्यामि इति संकल्य आषारं धातादिमृलोमं पूर्वस्त त्रिकुन्माशनम् ॥ ३ ॥ धातादीनि । पूर्ववत् जानकर्मवत् । प्राङ्मुखं मंगलखु कुमारं विटरमागेप्य, ‘भृरपामिति पायसमलं प्राशयेत् ।। ४ ।।

• योगं योगं तवस्तर'मित्याचमनं ददाति ।। ५ ।।

आश्वलायनः । 'शष्ठ मास्मन्नप्राशनमाजमन्नाद्यकामः तृतीये ब्रह्मचर्चस कामः घृतोद तेजम्कामः दधिमधुवृनं (अम) मित्रम प्राशयेत् ।' इति मार्कडेयः- 'देवतायुरतस्तस्य धाञ्छुत्संपातस्य च । अलङ्कतस्य दातव्यमन्न पतेऽथ कांचन । शखणि नै वस्त्राणि नः पश्येतु लक्षणम् । जीविका तस्य बालस्य तेनैव तु भविष्यति' । इति ४९७ अथ प्रवासागमनम् ! ६ ।। अथेत्यादि । अथ अन्नप्राशनानन्तरन् । प्रवासागमनम्--बाल प्रहादिोषनिवारणार्थ तदधिपस्य कस्व पूजामुद्दिश्य गत्वा आगमनम् । सेनानीनामहं स्कन्दः' इति भगवनोक्तत्वात् । 'एवं मातृगणाः प्रोक्ताः पुरुशधव वे ग्रहाः । तेषां प्रशमनं कुर्यात् यानं धूपं तथा जयम् ॥ बालक्रमोपहाँश्च स्कन्दश्येच्या शेिषतः । एवमेवार्चितान्सर्वे प्रबच्छन्ति शुभं नृणाम् । ४९४ श्री श्रीनिवासमतिकृत-तात्रायंचिन्तामणिसहितम् [दृतीय प्रबने अकुर्दीर्वञ्च राजेन्द्र! सम्यक् पूज्य नमस्कृताः'।। ऊध्र्वन्तु फेडशाद्वपत्ये भब्रन्ति झ्यारभ्य सर्वाण्युक्तानि स्कदपुजारूपेण ; पुष्पापृपदक्षिणादिसंभारान् कुमारश्च गृहीत्वा ‘कनिक्र'दादिना अालयं गुहस्य गच्छेत् ॥ ७ ॥ पुष्येत्यादि । कनिक्रदादिना । आशिब्देन प्रतिरश्वबन्धुमिश्र सह गच्छेत् । प्रदक्षिणमर्चनं प्रणामी गुहस्य ॥ ८ ॥ प्रदक्षिणमित्यादि । फलपूतांबूलादीनि निवेद्य दक्षिणां दत्वा । तच्छिष्टन पुष्पादिना 'गुहस्य शेप' मिति तन्नाम उद्दित्वा यालमलंकृत्य शान्ति वाचयित्वा निवर्तयेत् ॥ ९ ॥ तच्छिष्टनेत्यादि । शान्तिशब्देन पुण्याहम् । यद्वा. शो मित्रादि । प्रोव्यागतं 'सोमस्य त्वा' इत्यंकमारोप्य 'आयुषे वर्चसे' इति पिता मृ िजिघ्रति ॥१ वृषभं नमस्कृत्य दक्षिणपाणेः सांगुष्ठमंगुलीगृहीत्वा कनिष्टिः कादि'अविरायुष्मा' नित्यादिकैः विसर्जनम् ॥ ११ ॥ आयुष्ट विश्वतः-प्रतिष्ठ वायौ' इति दक्षिणादिकर्णयोः जेपनम् ॥ १२ ॥ उदछुखं ब्रह्मादिदेवानां गुरूणाञ्च प्रणामं कारयेत्। पादोदकं दत्वां ।। १३ उदमुखमित्यादि । गुरुणामित्यादि। बहुवचने-

वार “ 5: इत्युमान ग्रहकम्। त्रिीन् प्रामं कारयेन्। पादोदकं क्रिादीनां पदोदकं । गङ्गा विोक्तद्भक्तानां वः । 5 'पिबेत्पादोदकं यम् वैष्णान्तं मपि वा । न तत्राचमनं कुर्यात् यथा मे द्विजोत्तमः । विष्णोः पादेोड़कं देवि शिरसा धारयन् पिबन् । यो नरो क्षुध: नित्यं स याते परमां गतिम्' । इति अथ पूर्ववत् सगुङभश्स्याभस्य सपिंडैः श्रोत्रियैस्सह भोजनं खतिवादनम् ।। १४ ॥ अथेत्यादि । पाठक्रमादर्थको लीयाििर्त पुण्याहानन्तरं (यति वाचनानन्तरं) भोजनम् । पिंडपर्धनमिति विज्ञायते ।। १५ ।। डिवथैनमित्यादि । गोप्यागतमित्यरश्ध पिंडवर्धनमिति केचिदूति । अव्यवधानेनोक्तवात् पुण्याहं द्वज्ञमेोधनं च पिण्डन्नर्वनति केचित् । पिंडशब्देन शरीरमुच्यते । श्रीविष्णुपुराणे- 'पिंड: पृथतः पुंसः शिरःपण्यादिलक्षणः इति । समस्तदोवनिरसनद्वारा अठुष्याभिवृद्धिरिति यावत् । इति श्रीमत्कौशकश्येन गोविदाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यक्ग श्रीनिवासाख्यज्वनां विरचिते श्रीवैखानससूत्रत्यास्थाने तात्र्यक्तिमझै तृतीयभन्ने विंशः खण्डः । /** ] अथ वर्षे प्रथमं तृतीये वा चैलकम् }' ? ; अथेत्यादि । अथ िर्किनानन्तरम्। । बृहस्पतिः-- 'तृतीयाब्दं शोभत् जन्मनो वा विोपतः । पन्मै सप्तमे व ित्रिः पुंसो यथा म' नि । शंखः- तृतीये वीं चूआर्म पञ्चमे ।' । ति बृहस्पतिः- 'ौरेणैवाप्युषो वृद्धिः कृतेन स्मये कृते । अशुभे समये चैव कृतमायुःायाय च । गर्भिण्यां मातरि शिशोः क्षरं सूनोर्न कारयेत्। अन्तर्वत्याञ्च जायायां शैरं कुर्वन् निश्यति। अद्यवश्यं प्रसक्तश्चायु:कर्मोन कीर्तत्' । कालान्तरपत्वेन निषेधमाह पञ्चाज्जात् प्राथेश्र्वन्तु गर्मभ्यामपि वापयेत् ॥ शताभिषेक्रेऽप्येवं स्यात् कालो वेदत्रतेष्विप । अशुभ कृते क्षौरं क्षि कुर्यायुनः शुझे' । इति गग्र्यः - 'पुलचूडाकृतै माता यदि सा गर्भिणी भवेत् । दामोदरम्लं खेतन् सप्तमे चैलमप्यते । तृतीयेऽब्दे नियंझो पञ्चमे चोतायणे । गर्भाद्वा चैौलकं कुर्यान् न पठे जन्मतः शिशोः । ५० १ नाक्षतान् प्रथमे वर्षे तृतीये पञ्चमेऽ िवा । सप्तमे चौल्कं कुर्यािित काश्यपभनिम्' । इति चैलं सूनोर्भासरैि गर्मस्यां पुरताथ पञ्चमान् स्यात् (?)। चौरकं उत्तरायणे पक्ष आपूर्यमाणे पुन्नाम्न्याधाः ॥ २ ॥ उत्तरायण त्यादि । उत्तरुणपद्धेन शुभविारनक्षवादशे गृशन्ते । हस्पतिः “ 'शुक्लपक्षे शुभं प्रेतं कृष्णपक्षे शुभेत्रम् । अशुभोऽन्यभिागः स्यात् कृष्णे भागन्नये कृते । अन्यभागोऽपि सत्कर्मरते चन्द्रे शुभावहः' । इति वसिष्ठः-- 'द्वितीय व तृतीया च सप्तमी पञ्चमीं तथा । दृशम्येकादशी चैव पूज्या तद्र त्रयोदशी । वguष्टमी चतुर्थी च वी च चतुर्दशी । प्रतिपत्पञ्चदश्यौ च निन्दिता द्वादशी तथा । । अर्काॉर्कभूपुित्राणामंशके दिक्सेदये । द्वेक्षणकालोरायां क्षौरं विरिक्र्जयेत् । । इति बृहस्पतिः-- *सोमवारः सिते पक्षे पूज्यः कृथ् तु गर्हित । वृधवारोऽशुभः पापम्हयुक्त युधे भवेत् । ५०२ वसिष्ठः- श्री श्रीनिवासभखिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् तृतीय प्रश्ने अतगे च द्रयेर्योगे समीक्स्याद्गुणान्वितः । पापग्रहाणां दातौ िवप्राणान्तु शुझे रवेः। क्षत्रियाणां क्षमासूनोः विठ्ठलूद्राणं शनेः शुभः । हृतश्चिनी विष्णुपैष्णश्रविष्ठदित्यपुष्यकाः ॥ सौम्यः िचत्रेति व झैौरे हुक्तमा नव तारकाः। शैरे प्रमध्यमः प्रोक्ताः शेषा द्वादश गर्हितः' । इति ‘नैधने जन्मन्क्षते चैनाशे चन्द्रमाष्टके । विफक्तरे वधे क्षौरं प्रवरेऽपि विवेत् । आद्यांशो विपदि त्याज्यः प्रत्यरे चरमोऽशुभः । वधे याज्यः तृतीयांशः शेषांशेष्वपि शोभनम् ।। जन्माष्टमे विौ याते औरमायुःक्षयाय च । तस्मात् अद्राष्टमं वयं सर्वदा औरकर्मणि । आकेकश्च मल्यश्च बुधशुकेन्दुराशयः । ौरकर्मणि पूज्यः स्युः शेषास्याज्यास्वभवतः ॥ व्याधिशोकप्रौ सिंहवृश्चिकै क्षौरकर्मणि । अतीव दुःख्दो मेषः पापो राजभयप्रदः । कुंभः कुलविनाशाय कथितः क्षुत्कर्मणि । शुभैर्युक्तः शुभैष्ट यद्यप्येते ग्रहाः शुभाः । शुभैर्युक्तोऽपि दृष्टोऽपि न शुभः कुंभट्टअहः' । इति । मृलोमान्ने मंगल्यूक्तमानेरपरस्य कुमारमुपवेश्योचरे साक्षतं गोशकृच्छावे गृहीत्वा मातः ब्रह्मचारी वा धारयेत् ॥ ३ ॥ • । श्रुतेः मात् । ननिष्ठावान् ब्रह्मचारी शिवेो नामसि ' इति ग्रहणं क्षुरम्य ! ४ { 'शिवनी भवथ' इन् िशिलायां तीक्ष्णीकरणम् ॥ ५ !! ोदान्मुनतु' इ िगवादिणिाकरणम् ।। ६ । गोदानमित्यादि । गोदानमित्युक्तत्वात् अयस्य वा अन्य वा अंगत्वेन गादिदक्षिणादानम् । 'गोदान् येवायेति' श्रौते उक्तवान् छदेवा ५०३ न कुर्यािित भास्करेण त्याख्यातम् । तन्न । 'पितुश्शान्गुणं दान' मिथुक्त त्वात्, यागादिषु दक्षिणाग्रिहोग्यतासंभवात् पित्रादीनामपि कर्तुमुवितम् आय उन्दन्तु' इत्थपां सेकं शिरसि ॥ ७ ॥ 'ओएषे ब्रायस्वैनं इनि पाक्षताङ्कुग्दर्भ ग्रागुत्तराग्रौ मस्तके स्थापयेत् ।। ८ ॥ स्वधेिते मैन"द्दि'सीः। इति श्रुरं निधाय ‘ऊध्र्वाग्रा ओषधीः इति 'येनावपत्' इति येन पृष्ठा' इति 'असावायुषा' इति पूर्वादि प्रदक्षिणं दर्भ सरोमाणां छित्वा 'ज्यो , छ भूर्ये नृशे ' इति चूडाँ विभजेत् ॥ ९ ॥ स्वधित इत्यादि । ‘असाधायुक्षा' इते मन्त्रे असावित्यत्र संबुद्धया कुमारस्य नामग्रहणम् । छित्वा-छित्वा शरावे निदध्यात् । वृमित्येकवचन निर्देशादेकाचूडा मुख्या । विभजेत् ।। १ ।। अनुदितस्यैका ॥ ११ ॥ ५०४ श्री श्रीनिवासमयिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [तृनीय प्रश्ने ऋषिक्रमेणेत्यादि । अन्न बोधायन । 'एकशिखो द्विशिखणि शिरः पञ्चशिग्ये वा यथैषां कुलधर्मः स्या' दिति । लॉगाक्षिः– ‘तृतीचे वर्षेऽस्य भूष्ठिां चूढां कारयेत् । दक्षिणतः कमुज () वासिष्ठानां, वमतो भारद्वाजानं, उभयतोऽङ्गिश्यानां, मुंडा भूगः, पञ्चूहा आंगिरसो बाजिमेके मंगलार्थििखनोऽये यथाकुलधर्म वा इति। अनुदितस्य द्विीये जन्म्यमुत्पन्नस्य । आश्वलायनः–‘प्रच्छिद्य प्रच्छिद्य प्रागान् शमीपणैः सह मात्रे प्रश्छति इति । इदमहमपुष्य'इत्युदुरदर्भयोले गोष्ट वा आच्छादयेत्॥१२ इदमहमित्यादि । माता च तानादाय । अमुष्य गोविन्शर्मणः कर्मष्यकृिता ये च दैकेि ब्राह्मणादव तैश्च धार्यमिदं सूत्रं क्रियांगे तद्धि वै स्मृतम् ॥ इतिवत् (कैश्चित्) कर्मागत्वात्, उपनयनायूर्वमेव शिखा प्रतिपादिता। खातं वस्रादिनाऽलंकृत्य उपवेश्य दक्षिणे, पञ्च पवित्तादि धातादि पञ्च वारुणं मृलहोमं हुत्वा पुण्याहं कृत्वा नापेतायान्नदानं, गवादिविणां गुरवे, सुराणां पूजनं तर्पणं ब्राह्मणानामन्नेन करोति॥१३ स्वातमित्यादि-मूहने हुवा अन्होमं कुर्यात्। प्राणशरीरेद्रिय मनःपुरुगतदोनिवृत्त्यर्थत्क्विगम्यते। श्रुतिः । प्राणानामहमित्य:ि । तनु वा अहमिति वायुः। चक्षुषोऽहमित्यानित्यः । चन्द्रमा मनसः'इत्यम्थाद्य एव 'वशेऽन्नप्राशनं मासेि मूडा कार्या यथाकुलम् । एवमेनश्रुमं याति बीजगर्मसमुद्भवम्' ।। ! ! न ' न ' ५ः

• ा'ि

३ः नाम वक्ष्यमाणत्वाद हपूजाछाप कुन् । व-:ि7 ो 7 अथ गर्भाधानाद चतुर्थे मा, अथ गर्भाधानाष्टमे मा,ि अ विष्णुवलिः, अथ जानः मध्यास्याम्यमः क्षुल्ल्यां पालं, अथ वान् 3श्र मर्पयथैनं, आर्थभं वैरवण, अथ पट्टे भाग्यन्नप्राशनं, ४ वर्षे प्रये वयोविंशतिः ॥ १५ ॥ इति श्रीमौशिक्यंशेन गोविन्दाचार्यपूनुनः बेदान्चार्ययेण वितेि श्रीवैमानसाव्याल्गाने तावचिन्तामणौ तृीयप्रक्षे त्रयोविंशः खण्ः । त: प्रथमः पटलः (प्रथमः खाड;) भनवजम् । कने संस्काराणां ब्रबन्धविसर्गाणाम् । 'जतकॉस्थानयोर्नान्दीमुखं वे 'दिति प्रायश्चित्ते ब्रक्ष्यमाणवात् । नान्दीमुखमिति कर्मनाम् । कालमाह-श्वः कर्नामीति । श्रः परंछुः कर्ताऽसि इति यावा संस्कारोद्दिष्टदिनापूर्वमिन्नेव दिने श्रेत्रियाम् प्रायश्चित्तविश्वाचार्वप्रमुखानाहूय गंधाद्वैतानभ्यन्यं कर्मावेद्य तैरनुज्ञातः तदुक्त कृच्छाष्याचरित्वा 'एतत्कर्म करिष्यामी ति संकल्प्य कुीत् । गमधानानि संस्कारादीनां पूर्वेद्युः नान्दी भवति । नन्दन्यस्मिन् देवः पितरश्चेति नान्दीति संज्ञा भवनि। तस्य मुखं प्रधानं सर्वे देवाः तिरश्च, स्थ देवता भवन्ति तत् सर्व देवपितृदेवत्यं नादीमुखम्। किमिदमिित वैशद्यार्थं तस्य नामान्तरमाह-अभ्युद्ग श्रद्धमिति। अभ्युदेति सन्तोषस्तेषाभमादित्यभ्युदयम्। श्रद्धया क्रियत इति श्रद्धम्, तव त्यिभ्युद्वश्चाद्धम् । पैतृकम्प्यत्र स दैकिंवत्रोोते-शुभकर्मागभूतवान्। महाििपत्रणे द्वौ-ब्राह्मणान्, एवं च क्रः । पन्नर्थे मातुःपिन्नर्थ द्वाविति केचित् । तथोक्तं प्रायश्चिते | अद्यत इत्यतं भक्षणाम् । तेनान्नेन नालिकादिफलेन परिवेष्य ! परिवेषणे बरणे, घातूनामनेकार्थत्वात् । अथ अपरेद्युः पूर्वा तेषु शातेष्वागतेषु नादीमुखं करिष्य इति संकल्ल्य विश्रेभ्यो देवेभ्यो जुटं पितृभ्यो जुष्ट निर्वपामीति तण्डुलैरेव चरुं बह्वन्नमपृपादिकं च पाचयित्वा पूर्ववदाधारं हुत्वा अन्ते भोः पश्चिमो विधेषां देवानामुदानमग्नेर्दक्षिणतः प्रागन्तं पितृणमिल भूमिभ्युक्ष्य मंडलानि पात्रस्थानानि सर्वेषां चतुरश्राण्युलिप्य गोगयवारिणा उपलेपनं कृत्वा आसनानि पीठानि दर्भादींश्च यवैश्च त्रीििमश्च निवाय तेष्वासनेषु प्राङ्मुखान् वेिदेवान् उदङ्मुखान् तृिनासयित्वा तेषां करेषु नान्दमुत्वा विश्वेदेवाः पियन्तामिति विवेदेवानां नान्दीमुखाः पितरः प्रियन्तमिति पितृणाश्च क्रमेण योदकं दत्वा आसीनान् विश्वेदेवान् पितृध पुष्पाचैः पुष्पाश्चाक्षायैः यथोपपादं, यथासम्भवं पुष्पगन्धवस्राभरणार्थर श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् ५०७ करोति । शुङ्गवलिः-श्वेतान्नम् ! शुझानि चत्वारि यत्र तत् चतुशुङ्कम् । एतच्छुकुचतुष्टयं हस्तेनादाय कबलमात्रं गृहीत्वा अनेदक्षिणतः संमीपे पूर्ववत् प्रागन्तान्यष्टमण्डलान्युलिप्यासनानि प्रत्येकमुत्तरार्थे निधाय तेष्वन्यादि देवानावाह्य चतुथ्यन्तेन तन्नान्ना अत्रे नमः इत्यादिना प्रत्येकमभ्यच्र्य बलिं ददाति । (इति प्रथमः खंड:) (अथ द्वितीयः खण्डः) अझये चतुश्शुझबलेिं निवेदयामि इत्यादि चतुथ्र्यन्तेन तत्तन्नाम्रा लिं चरुनन्नमपूपं पैष्टिकादिकं । आदिशाब्देन व्यञ्जनफल सक्तबः । यथोपपादं निवेद्य आचमनं तांबूलञ्च दद्यात्। उदकपूरणाथै कुंभमुदकुंभं, प्रक्षाल्य तन्तुना परिवेष्टय धारावित्यद्भिरपूर्य पाप्मनः यजमानस्य पानामपहृत्यै विनाशाय अत्थादिविसलवैसह पवित्रं कुशादिदर्भकूर्चमाभरणं हिरण्यं सरलमंगुलीयादिकं कुंभे निदधाति । ततो वस्त्राभ्यामावेष्टवानेः पूर्वस्यामन्यत्र वा धान्योपरि सुरक्षितं तं निदधाति । प्रतिसरा-रक्षाबन्धनलम् । कुतपस्य श्वेतकं बलादेः दुकूलय श्वेतपट्टक्लादेव तत्रासंभवे कपासस्य वा सूत्राणि गृहीत्वा तै त्रिरावत्यै विगुणीकृतै: उत्पादितां त्रिवृतां प्रतिसरां कृत्वा तां हेमादिपात्रे तंडुलो परि पुष्पादिमंगलद्रव्याण्यपि तया सह संभृत्य-आधाय अमिमुपसमाधाय पुहुयात् । अग्ढेिवता यासागृचतां अनिदेवयाः । तथाऽन्यत्र । पैतृकं पैतृकहोममुपवीती । सामान्यत: सामान्याकारेण अभ्यादीनां नाम;ि ताभ्योऽ म्यादिभ्यो देवताभ्यो जुहोति । सर्वेषामाज्येनैव होमः कर्तव्यः । वैश्वदेवैपैतृक् होमावाज्यचरुभ्यां कर्तव्यौ । पात्रेषु भोजनमाजनेषु दैविक पैतृकमित्याज्यं विभज्य अभिधायै उपती विश्वेदेवालयोरन्नादि सर्वं द्विर्दिवा तथा देशेषं विश्वेदेवदत्तावशिष्टमन्नादिकं पितृभ्यः प्रागन्तमुदङ्मुखानां पात्रेषु पश्चिमादिमागन्तं यथा स्यात्तथा दत्वा तदनन्तरं विश्वेदेवादीनां दक्षिणपाणे रंगुष्ठन तत्तत्पात्रेषु दत्तं च होमाशिष्टाछन् -चरुं स्पर्शयति । ततो नमस्कृत्य विश्वेदेवादीनभिवन्द्य क्षीरेण दशा वा मिश्रितं श्वेतमन्ने ब्राक्षणान्। विश्वेदेवादीनुक्तान् तथा अन्याद्यर्थमन्यान् ब्राह्मणानपि यथाति भोजयेत् । अनुथितेभ्यः भोजनानन्तरं आचमनार्थमथितेभ्यः िवश्वेदेवादियः सकाशात् । ५७४ भनुमान्य दक्षिणाथिाशक्ति संक्षा तैरनुशातः तां प्रसिरां अभृिश्य पाणिना श्री श्रीशिक्षासमगिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहित झाहैि। पूर्वं नन्दीमुखेभ्यः पिछुभ्यम्बध नः इयादिभिमन्तैः पित्रादीनां प्तम्

• ३

५५ नश्चक्रसातेिन भजलेन अपरे; बजाः क्षयात्-कर्मान्ते कौतुकं त्यक्ता लावा । तन्मध्ये तद्विनाशे पुण्याहान्ते पूर्ववत् भ्रयेन्। हानं िनयतं-‘पाप्मनो ऽपहत्या'इति वचनाद्। यद्वा-दानीमेव'या सुगन्धा रसा वर्णा इति कुंभजलेना भूयुक्षणं कुर्यात् । तथा श्रौते दश्यते । इति प्रथमः पटल: (ति िद्वतीय: खंड;) अथ द्वतीयः पटः (थ् तृतीयः खण्डः अथ गर्भाधानादीयादि। सर्वा श्रमाणामादित्वादुपश्यनस्य उद्देशक्रममुलंय अदावुपनयनोपदेशः । उप्लीतस्यैव कर्माधिकार इति ज्ञापनार्थम्। गर्भाधानकालमारभ्य पञ्चमे वर्षे जह्मवर्चसकामं पुत्रमुपनयीत आझणः। तथा अष्टमे नवमे च कामनाभेदे कुर्यात् । ततो किपोक्तिः । सकान्मकामं वा गर्भाष्ठम् एवोपनीत। ‘अष्टमे ब्राह्मणमुपनयीत । इति श्रुतिः ! गायत्र्या ब्राक्षणममृजत'इति गमञ्याः प्रथमपादाक्षरसंख्याकाल प्रतिपादितः। सप्तमे अष्टमाक्षरय संहदर्शनात् गर्भाधानाद्यष्टमे क इयुसम्। वसन्ते ति। बलाबलमिवचिन्त्य कुर्यात्- श्रुयुक्तत्वात् । आया गुरुनरान्ति एव काले उपनयति । तद्वत् क्षत्रियवैश्ययोः । ‘सप्तमे ब्रह्मवर्चसकामष्टम आयुष्कामं नवमे तेजश्कामं दशमे अन्नाद्यकाममेकाशे इन्द्रियकामं द्वादशे पशुकामं त्रयोदशे मेघाकामं क्लुईशे पुष्टिकामं पञ्चदशे भ्रातृव्यवन्तं बोडशे सर्वकाम । िमित्याफ्नः । ‘सप्तमे ब्राह्मणस्य नवमे राजन्यस्य एकादशे वैश्यस्य इति पैठनः । पञ्चमे ब्राह्मणमुवनयीत. गर्भाथ् वा, राजन्यस्य गष्टादशे, वैश्यस्य गभेोटु वा: इति गौतमः । 'पञ्चमे नको बा ब्राह्मणाय पछे द्वादशे राजन्यस्य अष्टमे चतुर्दशे वा वैश्यस् 'इत्यगिाः । मुल्यकालासंभवे काल वधिमाह-आषोडशदित्यादिना । इसब्दः गौणत्वबोधनार्थः । अतीते-गैण ५०९ कालस्याप्यित्क्रमे । पुनर्गर्भाधानदीति । पूर्वकृतमपि गर्भाधानादि चैलकान्तं हुत्वा यथाशक्ति हिरण्ादिकं प्रायश्चिोक्तक् दत्वा । (इति तृतीयः खंड:) (अथ चतुर्थः खड:) ब्राह्मणानां सावित्रीप्राणायामन्याहृतिसमदाधनानां पार्थक्यभिलं द्रष्टयम् । ब्राङ्गणस्य सावित्री- ऑभूर्भुक्भ्युवस्तत्सवितुर्वरेण्यं भग देवन् श्रीमहि धियो यो नः प्रचोदयात् 'इति । प्रायाधान -'अॅ भूर्भुवस्यु वनसतुिंदेयं भग देश्य धीमिह िधयो यो नः प्रचोदयात् । ओमापोज्योती रसोऽमृतं ब्रह्म भूभुवस्वरोम्' इति । व्याहृतिः- अॅ भूर्भुवसुवस्वाहा' इति । अष्टाभिस्ममिद्भिः, ित्रभिर्मन्त्रैः समिवामाधानम् । राजन्यस्य सावित्री- ऑभूर्भुवस् सन्विरेण्यं भग देवस्य धीमहि धियो यो नः प्रचोदयात् । प्राणायामः - ऑ। भूर्भुवस्तत्सवितुरेष्यं भगों देवस्य धीमहि धियो यो नः प्रचोदयात्, ओं तेजो ॐोती रसोऽमृनं ब्रह्म भूर्भुवमुवरोम्' इति । व्याहृतिः-' ॐ भूर्भबस्वाहा इति । समिदाधानम्-चतसृभिसमिद्भिः द्वाभ्यां मन्त्राभ्यां होमः। वैश्यस्य सावित्री, ओं भूतत्सवितुर्वरेणीयं भर्गो देवस्य धीमहि धियो यो नः प्रचोदयात्' ति । प्राणायाम –“ॐ भूस्तत्सवितुर्वरेर भगों देवस्य धीमहि धियो यो न प्रचोदयात् । व्याहृतिः .. अॅों भूम्वाहा : इति । समिद्राधानम् - एकयैव समिधा राकेन मन्त्रेण होमः । इति द्वितीयः पटलः (इनि चतुर्थः खण्ड ) तृतीयः पटलः। (अथ पञ्चमः खण्डः) प्रोष्ठपदेत्यादि । पूर्वस्मिन् खंडे पनयनकालकथनं ऋतुप्राशम्यमुक्ता इनानमुचिंतनक्षाखाप्याह । तत्र बस्न्सँ शुक्रुपक्षे कृष्णपक्षं वा आदशम्त्रा रिक्ताननध्यायनिीन् विहाय अन्ये शुभतिथयः शुभवासाः शुभान। प्रोष्ठपदाई नक्षत्राणि वा पुन्नामानि, शुभयोगः शुभकरणनि ज्यन्दिशालं प्रोक्तानि गृीयात् । दर्भादति । आदिशब्देन कूगोमयलाजापूप क्षुराष्टिः यैरर्थम्तेऽपि गृह्यन्ते । आचान्तं-तृष्ण कृताचमनम् । मंगयुक्त शुभ्रमाल्याभःणादिशोभन्द्रव्यंग्लंकृतम् । आत्मविा - आचार्यस्य दक्षिणमागे नैवयामामनं प्राङ्मुखमासवित्वा । प्रागुक्तराम्रो-प्रागग्रौ द्रावुत्तराम्रो द्वै एकैकयोपरि निक्षिप्य तूर्णा झुरमादाय तीश्णीकृत्य। गोशकृयुक्त इति । गोश कृद्युतं शरात्रं माता ब्रह्मचारी वा नन्योत्तरे धारयेत् । छेदनानन्तरं धिं दर्भ ५१० श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यचिन्तमणिसहितम् शेषमपि तत्र नििक्षपति । सर्वत्र आगलाष्ट्रपित । नाधो जान्नेः । कक्षदि न अति । शुशमुदुश्मूले गोष्ठ वा गृहयेत। वपनं शिखां भुबै च दक्विा पादनखपर्यन्तं भवति। खात्रेत्यादि । नद्यदिषु ज्ञात्वा कृताचमनं पूर्वेद्यु साधितेन कुंभतोयेन स्रापत्विा आचान्तं पुण्याहं वाचयत्वा कुमौःसह कृतमोजन यजमानस्य दक्षिणपश्च आसयित्वा इस्त्रं ददातीत्यवयः । ‘य आकृतन्' ति मन्त्रं वाचयित्वा अन्तःपुच्छ कौपीनं धारयिा वस्मावेष्टयति । तथा मेखलां तन्मन्त्रं वाचयित्वा त्रैः परवीय आर्षक्रमेण परिवेष्टय ग्रंथि कृत्वा अमुपगृहयति । उत्रीय-संब्यानम् । ‘परीद' मन्त्रं परिहितवासोऽनुमन् पाथे बोधावनेनोक्तः । तत्तन्मन्त्रं वाचयित्वा यज्ञोपवीताधिारणम् । कृष्ण जिनमुफीतवत् बार्यम् । पूर्वमिव पवित्रमपि धारयति' (इति पद्यमः खण्डः) (अथ षष्ठः खंड:) ततः-आसन्ने भुतें सदस्यैरनुभातः बाहू कुमारस्य वाहू दक्षिणवामहौ, स्वस्य दक्षिणोत्तराभ्यां पाणिभ्यामालभ्य संगृह उत्तरे स्योत्तरे पार्श्व गङ्मुस्रो गुः प्राङ्मुवं कुमारमुपनीत-समीपं नयेत्। विसर्जयति मन्त्रान्ते; आचारं-ब्रह्मचर्यधर्मन् शिक्षति। हृदयं-हृद्रयस्फीनं हृदयदेशपर्शनम् । प्रशंसति-मंगलनि प्रयुते । आचारिशक्षणे यथामन्त्रः लिंगं प्रयुक्तरमिप वाचवित । असावित संबुद्धया टोर्नामनिर्देशः । ‘असाक् पेशान' इत्युक्त –‘ओोऽक्षमि तथ? इति प्रतिवचनम् । समिध आधेहि आदवामि । कर्म कुरु-कर्म करोमि । मा विा स्वस:- दाििदवा अहरामि । आचार्याधीनो दमीथ्व-अध्येष्ये । मम हृदयं हृदयं तेऽस्तु तथाऽस्तु । मम चित् चित्तेनात्रेहि-अनुगच्छामि । मम दाचमेकमना जुषस् जुषे। बृहस्पितस्यां न्युनतु मह्यम्-तथाऽस्तु । ममेवनु संरभस्व । संरभे। भयि वितानि सन्तु ते-सन्तु । मयि समीप्यमस्तु ते--अस्तु। मां दाक् नियच्छतम्-नियच्छामि । प्राणनां ग्रन्थिरसि-अमि । स म विस्रस:- न विसाम। सर्वत्र 'तथा करोमि इति वा प्रतिवक्नम् । कनिष्ठाद्यगुल्यग्राणां पर्यावेज-क्रांतू ग्रहण, तथा सिर्जन । दक्षिणमः प्राञ्च कारियत्वा 1. श्रीवैक्षानसमृह्यसूत्रम् ५११ निवेशनम् । 'राष्ट्रभृदसि ? इति कूर्च यथालिं दद्यात् । शामिन्त्यित्रापि आदित्ययैव प्रदक्षिणनमस्कारौ । शिष्यमभिमुखमासयति । उत्तमांग-शिर पृष्टा ‘अधीहि भो' इति तेन प्रार्थितो गुरुः 'अथाह सावित्री। मिति शिष्य मनुशाति, ‘गणानां ! त्वेतं गंणमुस्थप्रणामः । दक्षिणकणें जप्त्वाऽश्यायः । इति तृतीः पेटल; । (इति षष्ठः खण्डः) अथ चतुर्थ: पटलः । (अथ सप्तमः साङः) यान्क्रितवन् करियें इति संकल्पः । मन्त्रलिंगत सविता. देवता यस्य ऋतन् तत् सावित्रं – तच तद्वतम् । ब्रह्मचारी जुहोति-मश्रलिंगात् । शिष्यं योजयेत् ! आचार्य नियोजनान्तरं यावत्समावर्तनं तावत्पर्यन्तं समिदधानं करिष्वे इति संकल्ल्य समिदाधानमारभते शिष्यः। साधावेन पणिना परिमार्जनम् । (इति सप्तमः खण्डः) (अथ अष्टमः खण्डः) अन्तहोमो हूयते इत्यादि । ब्रह्मचारी भवति । सान्निता । मत्यादिभिरनन्तरावस्था में वक्ष्यन्ते । इति चतुर्थः पटलः । (इत्यष्टमः खंड;) अथ पञ्चमः पटल; । (अथ नवमः खण्डः) पादायणं – वेदाध्ययनं, तदर्थानि व्रतानि पारायणन्नतानि । उपनयन्सर्वे चतुर्थे तत्रासंभवे पञ्चमे सप्तमे बा अहनि सावित्रनविसर्जनं प्राजाप्यनबन्धञ्च कुर्यात् । पुलाननक्षत्राणि मृगशीर्ष मूलशतभिषगादीनि । 'प प्राजापत्यं सात्रिं त्रिरात्र'निति स्मृतिः(?) । नद्यादि जलसमीपे गृहे गोशालावांबा गुरुः पूर्ववदुपनयनामावाघारं कृत्वा अ िपरितीर्य धातादिपूर्व सावित्रब्रसूक्तमाज्येन हुत्वा । 'अग्ने तपत 'इति पञ्चभिर्मन्त्रै समिद्भिहॉमः। आज्येन व्याहृतिहोमः ! बस्दण्डादीनीत्यादिशब्देन मेस्वलोपवीत कृष्णाजिनानि गृह्यन्ते । सावित्राविसर्जनान्तरं प्राजाफ्यन्तयन्ध उच्यते, धातादि पूर्वमित्यादिना । वापॅिकं प्राजापत्यऋतबन्धमित्यादि । ऋतबन्धकालादारभ्य सिंवत्सरमेव तद्भकालः । 'प्राजापत्ये त्रिसंवत्सराष्ट्र न तिष्ठ 'िित धर्म वक्ष्यते । यद्यद्व्रतं पूर्वं भ्राति काले तत्तद्व्रतं विसृज्य अभ्यन्तिरदनन्तरं ब्रः धात। सर्वत्र होमं कृत्वा तत्तं बू तलकाडायनं कृत्वा तन्ते नद्व्रतं विमृश्य अन्यटू ऋतं बन्नीयादित्यर्थः । (इनि नवमः म्बद्धः । ! । ५१२ श्री श्रीनिवासमखिष्कृत-तात्पर्येचिन्तामणिसहितम् (अथ दृशमः चण्डः) अक्ष खण्डे ऋक्रमः, क्रमात् सूक्तपाठ (अयैकादशः खण्डः) इति ब्रतारायणं विज्ञायते' ति सूक्षात् अस्य वाहन्नतबिसगन्ते प्रोक्तस्य शुक्रियत्र:य पारयन्नतावादात्वात् लक्षण संक्षारपिरर्मितत्वाव पृथ्णुपादान्म् । रेफायति-हिंसति; (त्येकादशः खण्ड) (अथ द्वादशः स्वण्ड;) द्वान् वै वेद स्वाद । वेदान् ऋग्यजु स्साम्मुखान्, वेदावृयजुर्वी, बेमृवेदं वा-श्तं यद्रमूलं छेदपूर्व स्वमूत्रेण सहितं स्वाखामध्वापयति । अन्तऽग्वेदमिित। उपनयनमाऽषादृ.

. अर्वालिष्ठावा मासान् तृथ्णीं श्लिा अगाभ पौ३ भाधे श मासे उप कोंततिषुि ग्रानादूहेिलसमीपे उपाकर्मवत् होमं ऋविसर्गश्च हुला अध्यायान् विजेत् । अथ श्रावणे पैर्णमास्यामित्यादि । पूर्वदाधारं हुवा शिं परेिती शिष्यं चाग्विा पूर्वन्नतवन्धं थादि पञ्चाश मूल्होनं स्विष्टाकाराः जुहोति। वेदाध्ययनपरिपूणाय भवति श्रावणमुपकर्म। इति पञ्चमः पृलः । (इति द्वादशः खण्ड;) अथ g; पटल; | (अथ त्रयेोदशः खण्डः) उगने- उत्तराधणे । आषारं हुत्वा-ट्त्रिसन्धवत् धादिोम ोम' िमनि प्रधानो मन्त्रः । अन्ववत् नापितपनम् । शीतः स्वाभाविकाः उष्णा-श्रमितताः, यथा शरीरस्य िहतं तथा श्रीकृत्य तै; प्रेक्ष्यतीति यदेतत् शातकं कर्म। पूर्व-यथापूर्व, इमं स्तोम' ति प्रथानमाहुतिं हुत्वा आदित्स्य गात् पूर्वं ब्राहाननं पूर्वबढं विसृज्य तदानीमेव शुक्रियद्रवन्धसिगै कुर्यात्. न षण्मासिक मासिक व खात्मैि द्रति। (इति त्रयोदशःखंड) (अथ तुर्दश: खंड:) आभरणादीनि कुंडलमणिहारांगुलीयकादनि । आदिशब्देन पुणांजनदर्पणदंड्छलपादुकामेलोपवीतनिवाहनमधुपर्कादीनि ५२ तं शलाटुग्लप्सं तरुणाग्रे कुशांकुरञ्च शलल्या सह दर्भण त्रिरात्रद्धय ग्रन्थि कृत्वा तं गृहीत्वा तथा दक्षिणे अग्नेरपरस्यामासीनायाः सीमन्ते कशपाशे ऊध्र्वाग्रे स्थापयित्वा, पुश्तदि-पूर्ववदुरभिमर्शनम् । सामान्यतः पुण्याहे सिद्धे पुनर्वचनं नियमार्थम्, सर्वत्र गर्भसंस्कारेषु तत्तदन्ते पुण्याहं कर्तव्यमिति। । (इति द्वादशः खण्डः) (अथ त्रयोदशः विण्डः) अथ विष्णुबलिः ! 'गभं माम्यष्टये विष्णुबलिं कुर्याछाथाविधि। इति भगन्च्छास्रवचनात् अष्टमे मास्येव अयं संस्कारो बेिहिनः । विलक्षणोऽयं संस्कार त्रिग्वनश्सूत्रिणाम् । नालं विकल्पः काल इष्टः । गर्भरक्षणार्थमयं संस्कार उद्दिष्टः । रक्षणन्तु गर्भण्यशिशोः ज्ञानोदयमाल एव णवत्वसंपादनम् । भगवच्छास्त्रे विशेषेो द्रष्टव्य । दर्भासनेषु उत्क्रान्तं केशवादिनामभिरवाहनादि । पुष्पगन्धादैः पोडशोपचारः नतन्नाम्ना प्रणवादिनमोन्तेनार्चनम् । देवाय निवेद्य, धृताऽप्लुतं पायसं जुहुयात् । चनुग्दादिसंबन्धिभिादिभिर्मन्त्रैः वैगाँवैः सहस्रशीर्षाद्यः, नमोन्तैर्ना दात पीं आशयतीति संप्रदाय: । एते गर्भसंस्काराः लौकिकामाचौपासनाभैौ वा कर्तन्या , 'पितुरोपामनाभाबित्येके ' इति वचनात् । इतेि चतुर्थ: पटल य श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् =****

अथ पञ्चमः पटल: (अथ चन्तर्दशः ग्वण्ड:) अथ जातकम् । अरिष्टागारं मृतिकागृहम् । यथा ज्योतिश्शास्त्र उक्त तथा कल्पयित्वा ऋषोति गोभिर्वासिनं कृत्वा तिलपरौ प्रक्ष्मैिः धूपयित्वा गर्भिणीं तत्र प्रवेशयेत् । तद्भाः प्रसवविधाचैपत्रादीन् सम्यक् जानमानाः स्त्रियः परिगृह्य भृनकेन वृत्वा गानां संवाहयेयुः । संवाहनं-भरणम् । हृदय बन्धे –वावन्धम् । शूलेन प्रसववेदनया युक्त, सशूले जघने-नाभेरध:- मदेशे, प्रजायते .. प्रसूयते इति निश्चिनुयात् । गर्भसंगे – लगने सति । शिल्या - लिन, सुक्नला – रुचका । यथालाभमेकामोषधिं. अथ वा गद्य:ारं वा आदाय निपीड्या अवघृथ्य योनौ निक्षिपेत् । पिंडीतकेन मल्केन वा श्रीवै अहिकृत्या – सर्पकंचुकेन वा योनि धूपयेत्

..) तृद्धिं प्राप्नुयात् । तूर्य- - वाद्यविशेषः । पुत्रोत्सवज्ञापनार्थं तूर्यशवः । ततः शानं, दानादि च । एनं कुमारं जबतकर्मणा संस्करिष्यामीति संकल्पः । औपासनभरण्यां निर्हस्तीति । अमिरथ्यां मिपि वा समारोप्य पूर्वेक्ट्स गोलेण ब्रह्मचारिणा वा नित्यहोमं स्थतेि ! (इति चतुर्दशः खण्डः) (अथ पञ्चदशः खण्डः) छुल्यां-हन्तिकायां लौकिकाझाबझिं प्रज्वाल्य तदुपरि कपालं भिन्नघटस्याधरार्धमारोप्य– निधाय, वृषभाक्षता कृतैः कवलैः कपाले क्षितैः जातकामेिं कल्पयेत् । अनेनानैिव कुमारस्य धूपं दद्यात् । अरिष्टागारद्वारदक्षिणमागे भूम्यां प्रेक्ष्योलिस्य तममेिं निधाय ज्वालाधूमादिवर्जिते कणरूपिणि श्रौ आधारं विना द: परिस्तीर्य, कणाः -भिन्नतंडुलाः सर्पाः, तैः संसृष्टः, उतैर्मन्त्रैः पाणिना जुहुयात् । ब्राह्मीधृतं वपापथ्यादिभिः कार्यम् । पयः स्तन्यमुच्यते । सुवर्णमंगुलीयकं वा ! घृतं ब्राष्ट्रीघृतं केवलतं वा । नित्यमिति । सायं प्रातः होमः घृतप्रशानोच्यते । मातुरुपस्थः .. उत्संगः । माता स्तनौ प्रक्षाल्य मन्त्रावृत्त्या स्तनै दक्षिणादि पाययेत् । औपासननिर्हरणे मतान्तरमाह-घृतप्राशनान्तमित्यादि । तृतीय इत्यादि । जातकदिनादारभ्त्रे त्यर्थः । शयनादिकमित्यादिशब्देन वस्रतल्पादिकमुच्यते । यथाहं शुद्धिविधीयते। (इति पञ्चदशः खण्डः) (अथ षोडशः खण्ड ) अथ वास्तुसवनम् । अरिष्टागारादिवस्तुनः शुद्धयर्थे वास्तुसवनमुच्यते । नवे वास्तुयुषिते निवासार्थं गृहीते, तथा सूतक्रप्रेतकयोरन्ते; सूतके सूतिकापतिः, प्रेतके कत्रदयः अनुभाविनः सर्वे ज्ञातयः केशश्मश्रुवपने यथोक्तं कारयित्वा मृण्मयानि भाण्डानि घटादीनि पुराणानि चिरन्तनानि कृतपचनानि त्यक्ता नवानि संगृह्य अन्यानितरान्। परिच्छदान् वस्रशयनादीन् यथोक्तं धर्मोक्तप्रकारेण शोधयित्वा . भूमियज्ञेन संस्कृत्य नवे गृहे अरिष्टागारादौ वा निवसेत् । नूतनगृहप्रवेशे औपासनाझा वन्यत लौकिकामौ होमः कर्तव्यः । वास्तोप्पतये द्वे आहुती प्रधाने । भूमिय श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् ज्ञायेति भूमिदेवत्यं-यज्ञदैवतं प्रसेदयै इति यज्ञदेवयम् । मेदिन्यादिपञ्चमन्त्राश्च भूमिदेवत्याः । दर्भपूलो दस्तक्स्समूहो वा, तेना िअहमग्ने अि गृहामीतेि गृहीत्वा आदाय ऐन्द्रात् भुवंगात्पूर्वद्वारदक्षिणपट्टिकामारभ्य वास्तुनो गृहादेः कुड्यस्य भितेलादध:प्रदेशात् बहिः गृहस्य भागे अन्त: मध्यप्रदेशे च वामप्रदक्षिणं प्रेतके, प्रदक्षिणं सूतकादौ यथास्थात्तथा परीत्य गत्वा शन दर्भपूलं विसृजेत् । पर्यकिरणमार्गेण गच्छन् पुण्याहृपात्रोदकेन पुण्याहजलं सर्वत्र प्रेोक्ष्य अवशिष्टजलेन बहिर्वास्तुनश्च प्रोक्षयेत् । अनेनैव प्रकारेण अदक्षिणं पश्चिमद्वारादारभ्य पैतृके (प्रेतक) पर्यमिकरणम्रोक्षणे स्याताम् । (इति षोडश खण्डः) (अथ सप्तदशः खण्डः) *ये ते शत । ' िमयादि अत्र संग्रहः । चत्वारो मन्त्रा वरुणदेव्याः । द्वैौ वैश्वदेवौ । षद्र वैष्णवः । प्रथमौ द्वावेवेति मतान्तरम् | द्वै रुद्रदेवत्यौ । द्वै ब्राहौ । द्वैौ कौबेरौ । त्रयः अमीोमीयाः । चत्वारो बार्हस्पत्याः। त्रयोदशैन्द्राः । द्वैौ याभ्यौ ! त्रयो मैत्राः । तथा भूमियज्ञः देवत्यादयः (त्रयोदशसंख्यापतिानि दैक्यानि) इति पञ्चाशत्संख्याकमन्त्रवन्तः । त्रयोदशत्वेन भिन्नानां दैवयानां पृथक् पृथक् व्याह्मतेच्तुष्टयवृद्धया व्याहृतीनां द्विपञ्चाशत् भवति । आहत्य स्वाहन्ता मन्त्राः पञ्चाशत् व्याहृतयश्च तथा विधाः द्विपञ्चाशदिति द्युत्तरशतमाहुतयो वास्तुसन्स्येति सिद्धयति । तथा विष्णुदेक्या मन्त्राः धडेबेति स्वमतञ्च साधितं भवति । इति पञ्चमः पटलः । (इति सप्तदशः खण्डः) अथ षष्ठः पटल; (अथ अष्टादशः खण्डः) अथ दशमे द्वादशे वाऽि इत्यादि । प्रसूतिकालादारभ्येत्यर्थः । तथा हरणमित्यादि विशेषः प्रायश्चित्त सूत्रे द्रष्टव्यः । यदि दृशमेऽहन्युत्थानं तदा वास्तुहोमं हुत्वा तस्मिन्नेवामी उत्थानहोमश्च कुर्यात् । 'दशमेऽहनि जातकामिरण्यां समिधेि वा समारोप्य तमेवामि भथिऽऽधाय वास्तुहोमोत्थानहोमौ' हुत्वा अमेिं समारोप्याप्रमादं निदधाती?ति सूखम् । (इति अष्टादशः खण्डः) श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् ५२३ (अथ एकोनविंशः स्वण्डः) स्त्रीपुंसवभेदेन एफार्मणि नियोग निषेधार्थ वा शब्दः । अशुचिर्निषेधहेतुः ! अत्रैव – 'दशम्यां द्वादश्यामपर रात्रौ मासे पूर्णेऽष्टादशेहनि वेति । श्रीविष्णुपुराणे(?) । 'जननाद्दशरात्रे वृते शतरात्रे संवत्सरे बा नामकरण : मिनि केचित् । इत्याद्युक्ताले । आसीनम्-- दक्षिणत आसीनस्य पूर्ववत्-गर्भाथानवत् त्रिवृत्प्राशनम् : दीपान्तमित्यादि । दीर्घक्षरमन्ते यस्य तत् दीर्धान्तम् ।। क्तवतू निंठेत्युक्तनिष्ठाप्रत्ययः अभितोऽन्ते वा यस्य तत् अभिनिष्ठान्नम् । वोपो चर्गचतुर्थक्षा: – स्वादिः तदस्यास्तीति घोषवद्वर्णमादावन्तरे मट्टे च नत् घोपवनाद्यन्परम् । अन्तस्था यरलयास्तेषामेकः द्वयोः स्थानयोः अििष्ठनः स्थापितः अन्तस्थाल्यवण यस्तित् द्विः प्रतिष्ठितान्नस्थम् । मृष्टमन्याक्षरयुक्तमक्षरं वर्ण पदं वाकचैकदेशः स्वरः उदात्तादिरकारादिस्वराक्षरो वा यस्मिंस्तत् सृष्टाक्षरपदम्वरं द्रौ चणक्षरौ यस्मिंस्तद्दिवर्णमित्यादि । वेत्युपलक्षणम् | स्रियास्वसमारं नाम भवति । नदर्ह नाम कुर्यादिति । यद्देवतादिनाम तस्याहं गोत्रनामयुतं नाम कुर्यात् । द्र नामनी इत्यादि । यस्मिन् नक्षत्रे कुमारो जातः तन्नक्षत्रेण कृतं नाम रहस्यमकशं भवति । अग्न्याधानात् परं आहिता:ि सोमयाजी वाजपेयथार्जी इथादि स्वकर्मज्ञापकं प्रकाशनाम भवति । मम नाम प्रथममिति कृतं व्यवहारनाम भारद्वाजः आत्रेय इत्यादि गोत्रनाम, आश्चिनः श्वन इत्यादि नक्षत्रनाम च भवति । देवानां नाम श्रटं. मनुष्यनाम मध्यमं नदीवृक्षादिनाम अधमं भवति । (इति एकोनविंशः खंड;) (अथ विंशः खण्डः) अथ वर्षवर्धनम् । कुमारस्य जन्मनक्षत्रं यद्देवत्यं तदादि देवताश्च नक्षत्राणि च तानि तदादिदेवतानक्षत्राणि देवतानक्षत्रमन्त्रान् जुहुयात् । (इति दिशः खण्डः) ( अथ एकविंशः खण्डः) वर्षवने नक्षत्रहोमानन्तरं आर्षभादिोमान् कूश्मांडोमञ्च हुत्वा अन्तहोमं कुर्यात् । एवं पसिंवत्सरं जन्ममासे जन्मनक्षले उपनयने आसावित्रीब्रतबन्धाज्जुहोतेि । . उपनीतस्य तदादि आसमाक्र्तनं प्रतिसंवत्सरं तत्तद्भतबन्धविसर्गकाले उपनयननक्षत्रे तात्कालेिकव्रतसूक्तानि श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् हुत्वा पूर्ववत् कूश्माण्डहोमान्तं जुहुयात् । वेदक्षतकस्य यदहि विवाहो भवति नदादि मासिकेऽ,ि स्थालीपाकपिंडपितृयज्ञमासिश्राद्धादौ वार्षिकेऽ,ि पाकयज्ञ हविर्यज्ञादिसंस्थाहोमान्ते च कृशाण्डहोमान्तं जुहुयात् । यथा ज्ञातकादुपनयना द्विवाहादृध्र्वं करोति तथा अभिष्टोमादियज्ञान्ते यमिन्नक्षत्रे अम्याधानादि करोति तस्मिन् नक्षत्रे वर्षन्ते पूर्ववत् कूरुमण्डहोमान्तं वर्षवर्धने करोति । शताभिषेकः । अष्टमासाधिकेत्यादि । अष्टमासाधिकाशीतिवर्षाणां माससंख्या क्रमेण अष्टाधिकषष्टयुपेतनवशतमिदो भवन्ति । 'पञ्चमे पञ्चमे वर्षे द्वौ मासा चधिका 'विति तदवधौ द्वात्रिंशदधिकमासा जायन्ते । तावन्त इन्दश्च भवति ।. अतम्स दृष्टसहस्राचन्द्रो भवति । तं पुण्यंक्रियायुक्तं ब्रह्मशरीरं ब्राक्षवलसमिद्धशरीरं बुक्ते ब्रह्मवादिनः । सदारस्यायं संस्कार उचित इति युक्तम् । वृद्धस्य वृद्धाया वेति । वाशब्दस्य समुचयार्थकत्वे विधुरस्य विधवायाश्च वर्षवर्धनं न संगच्छते । सर्वदेवता इत्यादि । सर्वदेवता ब्रह्माद्या आबाह्य पुष्पगन्धादैः बलिना च अचैन ब्राह्मणानां सहस्रश्चान्नेन यथेष्ट तर्पणश्च कुर्यात् । सभावर्तनोक्तवत् रथं गजमश्च वा दंपती आरोप्य ग्रामं प्रदक्षिणं नीत्वा सार्यकाले अग्नेरुत्तरतः तंडुलैः चतुरश्रे चतुर्हस्तं स्थण्डिलं कृत्वा गोधूमादिपिष्टन सहस्रसंख्याकचन्द्ररूपवृत्तकबलानि कृत्वा स्थण्डिलोपरि नववस्राण्यास्तीर्य तत्र असंकुलं निधाय तेषु सोममावाह्य कुमुदादि दलैः चेतगन्धाक्षतैः पूजनं कुर्यात् । सोमस्य दक्षिणे रोहिणीगणं वामपार्धे अनावृष्टिगणञ्च पूजयति ! सहस्रश इति । द्विजसहसाय रजतादिानं कुर्यात् । अश्वमेधफलावाहिः फलम् । ब्रझशरीरी अश्वमेधफलभाकू भवतीति वेदानु शासनम् । (इति एकविंशः खण्डः) (अथ द्वाविंशः खण्हः) अन्नप्राशनम्। जातस्य षष्ठ तत्संभवे प्रायश्चित्तोक्तवत् अष्टमे दशमे द्वादशे वा मासि । अथ प्रवासागमनम् । गुहस्य आलयं यदि समीपे नाति कूचें गुहं स्वगृह एव आवाह्य तथैवार्चनप्रणामादि कुर्यात् । प्रोक्ष्यागतमिति कवित्पाठः । ब्रशादिदेवाः सन्ध्योपस्थानोक्ता गृझन्ते । अथ पिंडवर्धनम् । पूर्वक्त्-विाहोक्तवत्। सर्पिडैः ओत्रियैरेकपङ्क्यु प् श्रीवैखानसमुह्मसूत्रम् विष्टस कुमारभोजनं कुर्यात् । प्रवासागमनपिण्डवर्धनयोः होमो नास्ति । अनुपदिष्टत्वात्, अन्नप्राशनान्तर्भूतत्वेनोपदिष्टत्वाच । यदि होमः चिकीर्षित तर्हि कालान्तरे वा क्रियतां तदा अन्नप्राशनोक्तवत् धाताद्विमूलहोमः । (इति द्वाविंशः खण्डः) (अथ त्रयोविंशः खण्डः) अथ चौलकम् । नपितायान्नदानं गुवे गवादिदक्षिणा देवानां पूजनं ब्राह्मणानामन्नेन तर्पणमिित यथासंभवं सर्वेषु संस्कारेषु नियमेन विधीयते । इति षष्ठः पटलः (इति त्रयोविंशः खण्डः) । पृष्ठम्:श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् - भागः २.pdf/९८ अथ प्रथमः खण्डः अथातः स्थालीपाकम् । अथ आग्नेयस्थालीपाकानन्तरम् । अतः आग्नेयस्थालीपाकस्य पूर्ववृत्त त्वात् । आग्नेयस्थालीपाकेनामिसिद्धिरिति कृत्वा तस्य पूर्ववृत्तत्वेनातश्शब्दः । अतश्शब्दं विहाय केचित्पठन्ति । तदसत् । तस्य हेतुरूपत्वात् अत्यन्त व्यवहितत्वादथशब्दस्य प्रयोजनाभावाच अतश्शब्दः । अत्र श्रुतिः । 'सन्ौ यजेत सन्धिमभितो यजेत ' इति । सूक्ष्मत्वात्सन्धिकालय सन्धेर्विषय उच्यते । सामीप्यविषयं प्राहुः पूर्वेणाप्यपरेण च' । इति गोभिलः -‘पक्षान्तं उपवस्तव्याः पक्षादयो वा यष्टव्यः, यज्ञपार्श्वः पर; पाद पक्षादेः प्रथमाख्यः कालः पार्वणयोगस्य' । इत्यादि वद्धशातातपः-- 'पर्वणे यश्चतुर्थाश.आद्याः प्रतिपदखायः । योगकालस्स विज्ञेयः प्रातरुक्तो मनीषिभिः । आवर्तनं यदा सन्धिः पर्वप्रतिपदोर्भवेत् । तदहर्याग इष्येत परतश्रेत्परेऽहनि। अथ चतुर्थः प्रश् औसाक्षिः- तमिन्नहनेि यष्टव्यं पूर्वेद्युतदुपक्रमः । आवर्तनात्परस्सन्धियैदि तस्मिनुक्रमः । (यागः) पेरेद्युरित्येष पर्वद्वयविनिश्चयः' ॥ इति ‘पूर्वाहं वाऽथ मध्याहे यदि पर्व समाप्यते । उपोष्य तव पूर्वेद्युः तदहर्याग इष्यते । श्री श्रीनिवासमखिकृत-सात्पर्यचिन्तामणिसहितम् . [चतुर्थ प्रश्ने अपराहेऽथ वा रात्रौ यदि पर्व समाप्यते । उोप्य तस्मिन्नहनि श्रेोभूते याग इष्यते ? ॥ इति शातातपः– 'पूर्वाले मध्यमे चापि यदि पर्व समाप्यते । तदोपवासः पूर्वेद्युस्तदहर्याग इष्यते । प्रतिपत्पञ्चदश्योस्तु दिनपर्वदिनार्धत:() । न्यूनं चेच चतुर्थामागू नो चेत् परेऽहनि ! ।। इति कात्यायनः ‘न यष्टव्यं चतुर्थेऽशे यागैः प्रतिपदः कचित् । रक्षांसि तद्विलुपन्ति श्रतिरेषा सनातनी ॥ संधिश्चेत्संगवादूर्व प्राक्चेदान्तनाद्रवेः । पैौर्णमासीति विज्ञेया सद्यस्कालविधौ तिथिः ।। आदित्येऽस्तमिते चन्द्रः प्रतीच्यामुनियाचदा ! प्रतिपद्यनिवृत्तः स्यात्पञ्चदश्यां यजेत्तदा । प्रतिपद्याविष्टायां यदि चेष्टिस्समाप्यते । पुनः प्रणीय कृत्स्नेष्टिः कर्तव्या यागवित्तमैः ! ॥ इति प्रतिप्रसवमाह वृद्धशा तपः । 'सन्धिर्यद्यपराडे स्याद्यागः प्रातः परेऽहनि । कुर्वाणः प्रतिपद्भागे चतुर्थेऽपि न दुष्यति ? ॥ इति बोथायनः– ‘द्वितीया त्रिभुहूर्ता चेत् प्रतिपद्यापराह्निकी । अन्वाधानं चतुर्दश्यां परतस्सोमदर्शनात्' । इति इदं कात्यायनादिविषयम् ! प्रथमस्थालीपांकस्यारंभकालः स्मृत्यन्तरे दर्शित पाकयज्ञस्य चारंभमन्वरंभणमेव च। । पैौर्णमायां यजेयूर्व दंशे तु न कथंचन । मैौट्यादिमासदोषे तु पौर्णमास्यां यजेत्कथम् । दृशेऽपि वा यजेत्यूर्वं पौर्णमासीमामपि ।। ५२८४ [ प्रथमः खण्डः] श्रीर्वतानसगृह्यसूत्रम् ५२९ अतिकालन्तरारंभे यजमानश्च पापकृत् । आयुः श्रियं यशो हन्यात् तस्मातै नात्यतिक्रमेत् ।। आग्नेयस्थालीपाकादूर्व शेषहोमायूर्व पर्वसंभवेऽपि स्थालीपाकः कार्यः ।

• यदा हि शेषमध्ये तु पर्वण्युत्पतिते सति ।

तस्मिन्नपि च कर्तव्यः स्थालीपाको यथाविधि ।। तत्र यद्यप्यमावास्या विवाहस्याप्यनन्तरम् । यदि वा पौर्णमासी स्यात् स्थालीपाकक्रिया मता ! ॥ इति शेषहोमात्परं दर्शश्चत् प्रथमं पौर्णमासीं यजेत् । पश्चात् दर्शस्थालीपाकः । स्मृत्यन्तरे – “पाकयज्ञस्य चारंभमन्वारंभणमेव च । पैौर्णमास्यां यजेत्पूर्वं दशै तु न कथञ्चन ! ॥ इति यावद्दर्श तावत् ौर्णमासीस्थालीपाकस्य कालत्वात् पौर्णमासीस्थालीपाकं कृत्वा दार्शिकमुक्तकाले कुर्यात् । गौतमः–“पौर्णमासेोपक्रमो दर्शपूर्णमासौ, दर्शश्चत् पूर्णमासेनेष्टाऽथ तत्कुर्यात् । अकुर्वन् पौर्णमासीमाकांक्षेदित्येके । प्रतिपदि पौर्णमासीममामपि सह न यजेतेति केचित् । 'दऽपि यजेते 'ति वचनात् ' इति । प्रतिपदि पूर्णमासस्थालीपाकं कृत्वा अन्तरं दार्शिकञ्च कुर्यात् । उपरागोऽधिमासो वा यत्र प्रथमपर्वणि । नाहरेत्प्रथमामिटिं संभवे(संमूढे) गुरुशुक्रयोः । स्थालीपाकक्रियां कुर्याद्विवाहादुत्तरायणे । पितृमासचतुष्केषु यदि कुर्यात् विनश्यति । आदर्शदर्शपूर्णेष्टयोः अन्निहोत्रस्य चादिकम्। प्रतिष्ठापनकर्माणि मलमासे विसर्जयेत् ॥ उपाकर्म च हव्यञ्च कव्यं पञ्चोत्सवं तथा । उत्तरे नियतः कुर्यान्मलमासे विसर्जयेत् | इति ५३० श्री श्रीनिवासमखिकृत्-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् काठकगृो – 'सोमथागदिकर्माणि नित्यान्यपि मलिम्लुचे । तथा आयणाधानचातुर्मास्यादिकान्यपि । महालयष्ठक्राश्राद्धान्युपाकर्मादिकर्म यत् स्पष्टभासविशेषास्यान् विशेषाद्वर्जयेन्मले ' । इति पैठीनसिः-- 'संक्रान्तिरहिते मासे कुर्यादयणं न च ॥ इति ज्योतिः पितामहः-‘षष्टया तु दिवसैर्मासः कथितो वादरायणैः । पूर्वार्धन्तु परित्यज्य कर्तव्थास्तूत्तरे क्रियाः । आद्यो मलिम्लुचो ज्ञेयो द्वितीयः प्राकृतस्मृतः ॥ इति पैठीनसिः – 'श्रौतसातक्रियास्सर्वा द्वादशे मासेि कीर्तिता त्रयोदशे तु सर्वास्ता निष्फला इति कीर्तिताः ॥ तस्मात् त्रयोदशे मासे कुर्यात्ता न कथञ्चन ॥ इति तस्मात् मलमासे स्थालीपाको न कर्तव्य इति केचित्-सत्यम् ।

• आषाढेप्यधिके मासि संक्रान्तिग्रहणे तथा ।

अन्वारंभ मकुवत समनन्तरपर्वणि ' । इति विष्णुयामले - 'गुरावस्तंगते शुक्रे बाल्ये वा वार्धकेऽपि वा । न दोषाय भवेत् नित्यं स्थालीपाकं समाचरेत् । । इति चन्द्रसूर्यग्रहे लाने श्राद्धं दान जपादिकम् । कार्याणि मलमासेऽपि नित्यं नैमित्तिकं तथा । । नित्यनैमितिक्रे कुर्यात् प्रयतस्मन् मलिन्लुचे । असूया नाम य मासा न तेषु मम सम्मता ।। ऋतनाव यज्ञानामारंभश्च समापनम् । अनल्यगनिकं नित्यं कुर्यात्रैमितिकं तथा ? ॥ इति स्मृत्यन्त्रे – 'अधिमा तु शुक्रस्य गुरोश्चास्तमयेऽपि च । नित्यनैमितिक्र कुर्यात् काम्यं कर्म विवर्जयेत् । । । [चतुर्थ प्रशनै प्रथमः खपड:] श्रीवैखानसंगृह्यसूत्रम् ५३१ इत्यादिवचनैः स्थालीपाकः कार्यः । ननु –‘उपरागोऽधिमासो वा ? इत्यादिवचनानां व्यर्थता स्यादिति चेत् - न ! यस्मिन् काले विरोधीऽति ज्यौतिषागमयोः द्वयोः । ज्यैतिोक्तविधानेन श्रुतिचोदितमाचरेत् । । इति श्रेौतपराणि ! स्थालीपाकस्य दोषाभावस्मरणा । वचनात् िनषेधवचनानि 'अहंस्पतिरवन्तीषु संसः कोसलेषु च । अधिमासस्तु पाञ्चाले अन्यत्र न स दोषभाक् । । इत्यधिमासस्य देशान्तरविषयत्वात् न भासदोष । श्रावणमासादिषु क्बिाहश्चेत् स्थालीपाकक्रियां कुर्याद्विबाहादुत्तरायणे। इति क्वनात् श्रावणादीन् विहाय उत्तरायणे कर्तव्य । अल – “अतिकालान्तरारंभे यजमानश्च पाधकृत् 'नित्यानि हाफ्यन्ननस्वी भवति । इत्यादिवचनैः महान् दोष ! अत: 'उपरागोऽधिमासी वा ? इति वचनानि न सर्वसम्मतानि, किन्तु देशान्तरविषयाणि । यद्वा । 'नाहरेत्प्रथमा मिष्टि ? मित्युक्तत्वात् इष्टद्युपक्रमपराणि । न तु सार्तपराणि । अवषट्कारहोमांश्च पर्व चाग्रयणं तथा । मलमासेऽपि कर्तव्यं काम्या इष्टस्तु वर्जयेत् । ॥ इति स्मृत्यन्तरे- ‘। संवत्सरोक्तकालव्यतिक्रमे दिवसे कचित् आगमि पर्वणः पूर्वं स्थालीपाकं समाचरेत् । अर्हस्पतिमासाधिमासादयस्तथा ! ।। शुक्रे चास्तंगते जीवे बाल्ये वा वार्धकेऽपि वा । न दोषाय भवेत् सर्वे कर्तव्यं विचिोदितम् ? ॥ 'आषाढेऽप्यधिके मास ? इत्यादीनि वचनानि प्रारब्धस्थालीपाकविषया ीति केचिद्वदन्ति । तत्सत् । 'प्रारब्धे तु द्वितीयादावुक्तदोषो न विद्यत इति ५३२ श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रश्न वचनात् द्वितीयादै विवादाभावात् मन्दबुद्धिविषयाणि(४) । अतः समनन्तर पर्वणि स्थालीपाकः कार्य । अग्नेः पश्चिमततिष्ठन् प्राङ्मुखः प्राणायामं धारयति ।। २ ।। तिष्ठन् । ‘प्रायज्ञसंस्थानात् न तिष्ठद्धोमो विद्यते । इति बोधायनवचनात् उपविशन्नित्यर्थ । यद्वा । *ष्ठा गतिनिवृत्यो ' .. इति 'गत्यर्था बुद्ययर्था'इति व्यापारान्तरराहित्यमर्थः । ‘यन्मनसं ध्यायति तद्वाचा वदति तत् कर्मणा करोति 'इति श्रुतेः । प्राणायामं धारयति 'यस्यानिहोत्रमदर्शपूर्णमास ' मित्यादिश्रुतेः, प्रथमयज्ञत्वात् गौरवाभिप्रायेण प्राणायाम उक्तः । नात्र विद्युद्वेष्टीं । एकविंशतीध्मान् संगृह्य दर्भद्वमुक्भुवप्रणीताज्यस्थाली (चरुस्थाली) रमेरुत्तरे अवाङ्मुखं सन्न्यस्य ‘उद्धर' इत्यग्मुिद्धायेंन्धनै एकविंशतीध्मान् सङ्गृह्य । तन् परिधीन् द्वावाधारसमिधे एकमन् याजं पञ्चदशेधमान् दण सन्नह्य परिस्तरणबर्हिषः पवित्रं प्रेक्षणकूर्वाक्षतादीन् दर्भदवमुक्त्रुवप्रणीताज्यस्थाली: अग्नेरुत्तरे दर्देष्वाश्रुखान् द्वन्द्रं न्यस्य ‘उद्धर' इत्यप्तिमुद्धार्य । धार्यान्निविषये भस्माद्यपोहनं-कुण्डे चेत्प्रज्वलनं समिध्या रोपितछेत्तत्रारोप्य इन्धनम् । वेदि परिमृज्य प्रागाद्युत्तरान्तं दर्भानास्तीर्य इध्मादीनशि कुण्डश्च भोक्षयति ॥ ४ ॥ प्रणीतामासाद्य प्रवित्रं निधायाद्भिः पूरयित पृथिव्यापो गृहीष्या' मीति ।। ५ ।। वेदि परिमृज्य । अदितेऽनुमन्यस्वेत्यादिभिः कृचेन परिमृज्य दक्षिणादिप्रदक्षिणम् । अत्रायं क्रमः । ब्रह्मवरणानन्तरं प्रोक्षाणीपात्रमादाय पृथिव्यापेो गृही प्यामीनि साक्षतमद्भिरापृथै. वसूनां पवित्रमिति पवित्रेणोत्यूय ब्रह्माणमामन्त्र्य प्रेक्ष श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् ५३३ यज्ञमिति तेनोक्तः इमाबर्हिषो विरुस्य प्रेक्ष्य प्णिोस्तूपेऽसीत्यादिभिः प्रागाद्यु तरान्तं परिती प्रणीतामासाद्य पवितं निधाय असूनां पवित्रमित्यारभ्थ प्रणयनपर्यन्तमाघारोक्तप्रकारेण कुर्यात् । पूर्ववदुत्पूयोत्तरे निधाय आज्यस्थालीं गृहीत्वा पूर्ववदाज्यं संस्कृत्य. चतुर्थीौवदाग्नेयै चरुं स्थाल्यां पक्त्वा अग्रि (प)ि समूह्म देवस्य त्वे' ति दर्वीभादाय प्रक्षाल्य उत्तरा निधाय परिषिच्य इध्मान् गृहीत्वा आज्यमनक्ति ।। ६ ।। एकमनुयाजभपोह्य त्रीन् परिधीनाधारै च पूर्ववभिधाय शेषान् पश्वदेशेध्यान् प्राणायामेन:स्रौ क्षिपति । ७ ।। एकमित्यादि । आघारौ आधास्समिौ पूर्वन-आचारविधानोक्तवत्। प्राणायामेनेति । अॅ स्वाहेति केचित् । क्षिपतीत्युक्तत्वात् ओमिति केचित् । आज्येनाधारौं संस्राव्य हुत्वा 'अन्नये स्वाहा-सोमाय खाहा'इति जुहोतेि ।। ८ ।। अथ अग्रये सोमाय स्वाहा इत्याज्यभागानन्तरं 'युक्तो बद्दे) त्यति मुखाहुतीः जुहुयात्-न जुहुयाद्वा । अनुक्तत्वात । दव्य चरुं गृहीन्वा अभिधायें अवदानं गृहीत्वा ‘अग्रये खाहा- मये स्विष्टकृते स्वाहा' इति हुन्वा अत्रानुयाजमग्नौ प्रक्षिष्य प्राजापन्यं जयान् व्याहृतीश्च 'पाहि नो अग्र एनसे”–‘पाहिनो िवश्व वेदसे । - 'यज्ञे पाहेि !-- 'सर्वे पाहेि' - 'काभावकीर्णः' – ‘कामा भिदुग्ध’-‘संमा'-'समुद्रा' िदति ख्रिष्टाकारश्च जुहोति ॥९॥ दव्यां चरुं गृहीत्वा-दन्र्यामुषस्तीर्य द्विरदाय सकृदभिघार्य अझये स्वाहेति जुहोति । अवदानशब्दसामथ्र्यात् चतुरवतं सिद्धम् । अवदानलक्षणे श्रौते - 'अंगुष्ठपर्वमाखाणि दैवत-यवदानानि । तेभ्यः स्थवीयांसेि सैविष्ट कृतानि ।। इति । पुनरपि दव्यमुपनीर्य सकृद्ददाय द्विरभिधार्य ‘अझये ५३४ श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [चतुर्थ प्रश्ने स्विष्टकृते स्वाहा ' इति हुत्व । अत्रानुयजमग्रौ प्रक्षिप्येत्युक्तत्वात् तूष्णी मित्यर्थः । अन्यत् स्पष्टम् । परिच्यि प्रणिधेि चालयति ।। १० ।। परिषिच्येति। ‘अदितेऽन्वमस्था' इत्यादिभिः । 'अक्षिनमसी'त्यारभ्थ 'तन्तुं तन्वन्’ इत्यन्तं पूर्ववकुर्यात् । भमाऽलिप्यात्मानं प्रेक्ष्य अग् िवैश्वानरयूतेनोपस्थाय प्राणा यामेन दर्भाश्चतुर्दिशमुत्थाप्य अद्भिः प्रेक्ष्य द्वावपोह्य अन्यान् ‘आप्या यन्ता' मिति जुहोति ।। ११ ।। द्वावपि गृहीत्वा अद्भिः प्रोक्ष्य “अये स्वाहा-सीमाय खाहे' ित हुत्वा त्रीन् परिधीनाधारसमिधौ च जुहुयात् ॥ १२ ॥ प्रेक्षणमुपस्थानञ्च कर्तव्यम् । उपस्थानानन्तरं पिरतरणपिरिधपिरहारादेः कर्तुभ युक्तत्वात् । 'पाठक्रमादर्थक्रमो बलीयान् इति न्यायात्, समीचीनार्थस्य स्वीकार्यत्वनियमाच । धार्य कर्तुमशक्तः सििध स्वात्मभ्यरण्यां पा समारोपयेदिति विज्ञायते ।। १३ ।। धार्यमित्यादि । वाशब्दो विकल्पांर्थः । इति श्रीमौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताच"** श्रीनिवासाख्यज्वना विरिचतै श्रीवैखानसातव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ चतुर्थक्षे प्रथमः खण्ठः । स्थान्यां च पक्ता नवेन ताडुलेन केनापि जुहोलेि ।। १ ।। अग्रधान्यागमे । श्रौते च ! “ओषधीनामप्रश्न यभेते' तेि । ‘तयाऽनिष्ट्र नबान्ने नाश्नाति । (न नवान्नानाभःआति) इति ! 'ओषधीनामप्रपकेन यजेत इत्यनेन आग्रयणात्पूर्व नृत्नधान्यभक्षणं न कर्तव्यमित्यभिप्रायेणाप्रपाकशब्दः । अप्रथणेनेष्टा भक्षयेत् । अकरणे स्वपराभवमाह श्रुति । ‘यावतीर्दै प्रजा ओपधीनाम्हुतानामाक्षन् । ताः परमवन् । आग्रयणं भवति । हुताद्याय यजमानस्यापराभवा ? चेति । आग्रयणश्च मलमासे न कर्तव्यम् । पविष्टायणाधनचातुर्मास्याद्रिकान्यपि । न कार्याणि स्वकालय शुद्धस्य द्वयसंभवात् । इति प्रतिप्रसवश्च । पुराणधान्यशून्यत्वे क्षुट्टाधे समुपस्थिते । श्येमाकैर्मलमासेऽपि कृत्वाऽऽग्रयणमातुः । नवं कृत्वा यथाकालं व्रीह्याग्रयणमाचरेत् ' ।! इति आग्रयणे देवताभ्यः खाल्यां चरुं पकृा इत्यादि । (अझये जुष्ट निर्बपामीत्यादि।) नवेन तण्डुलेन पकनापि जुहोति । ‘नवेन तण्डुलेन पकेनापि इत्यनेन सर्वावस्थास्वपि कर्तव्यता सूच्यते । तथा च श्रौते । ‘अपि वा पौर्णमायाम्यावस्थायां वा आग्रयणेष्टिमन्वायातयेत् (अपि वा न्वैरेव !) अपि चा पौर्णमास्यामावास्यां वा यजेत्। अपि वा भवैरमिहोत्रं जुहुयात्' इत्यारभ्य ‘चतुरो वा ब्राक्षगान् भोजयेत् अनिटेऽप्याग्रयणे ऋाण हुतं भवति । । इति अग्ये स्वाहा-इन्द्राग्भ्यिास्वाहा -विश्वेभ्यो देवेभ्यः खाक्षा सोमाय स्वाहा-द्यावापृथिवीभ्या'स्वाहा - अके स्विष्टकृते स्वाहा-इति ५३६ श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [चतुर्थ प्रश्ने जुहोति। ‘शतायुधाय' 'ये चत्वारः' इति पितृभ्यः, सोपवीती-'ग्रीष्मो हेमन्तः'-'इदुवत्सराय'-'भद्रां नश्श्रेय;'इतेि, 'आयुष्पा' इत्यादिभिः त्रिभिः व्याहृत्यन्तं हुत्वा दक्षिणे धरण्यां पितृभ्यो धलिदानम् ॥ २ ॥ अभये-इन्द्राभ्यिां -विधेभ्यो देवेभ्य:-सोमाय-द्यावापृथिवीभ्यामिति प्रधानदेवताः ! अत्रायं क्रमः । पत्न्या सह प्राणानायम्य आग्रयणेन यक्ष्ये' इति संकल्प्य आधारं हुत्वा जुह्वामुपस्तीर्य अमये स्वाहेत्यादि अमये स्विष्टकृते स्वाहेति च हुवा, प्राचीनावीती ‘शतायुधाय-ये चत्वार' इति हुत्वा पितृभ्य स्वाहा इत्यन्तं हुत्वा ! उपवीती . ग्रीष्मो हेमन्तः-इदुवत्सराय-भद्रां नश्श्रेय -इति, आयुष्प इत्यादिभिः त्रिभिराज्येन व्याहृत्यन्तं हुत्वा धरण्यां भूमौ पितृभ्यो बलिदानम्। िपतृभ्यो नम इति वलिं दद्यात् । 'आप्यायता मिति तालैरास्यमभिपूपऽऽचभ्य शिटैरन्त वैशे 'परमेष्यसी 'नि विकिरति ॥ ३ ॥ तण्डुलैः नवतण्डुलैः । वैशे प्रधानवंशे । तदेवं शालीनयायावरादिवृत्यन्तरमाश्रित्य गार्हस्थ्यं धर्म मनुतिष्ठतीति विज्ञायते ॥ ४ ॥ तत्-स्वपराभवनिवृतिकारणात् । 'कृताप्रयसंस्करास्सन्तो विगतकल्मषाः । नवाग्रयणपूजारिभ्यच्यः पितृदेवताः ॥ इति दोषनिवृत्तिकारणाद्वा। एवम् उक्तप्रकारेण । शालीनयायावरादि वृश्यन्तरमाश्रित्येत्यादि । उञ्छवृतिनापि कर्तव्यमित्यभिप्रायेणोक्तम् । इति श्रीमत्कौशिकवेश्येन गोविदाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासस्यज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रल्याल्याने तात्पर्यचिन्तामणौ चतुर्थप्रक्षे द्वितीयः खण्डः । अथ तृतीयः खण्डः अथ आमथणान्तरम् । अन्नसंस्कारत्वादिति भावः । माधप्रोष्ठपदयोरपरपक्षे अष्टम्यामष्टकां कुर्यात् ।। २ ।। सप्तम्यां नवम्यां त्रयोदश्यां वा ॥ ३ ॥ कालनिर्णयमहं सप्तम्यामित्यादि । वाशब्दः कालान्तरपरः । स्मृत्यन्तरे - कृष्णाष्टम्यां तथा माघे ज्येष्ठसहितां तथा । सावशिष्टाष्टकायां तु प्रेतकार्य विशेषतः । सप्तम्यां च नक्क्यां च माधे कृष्णे विशेषतः । पितृणां प्रीतिदं श्राद्धं तस्ातिस्र उदाहृताः । कुंभे दिनेश्वरे मसि कृष्णपक्षे परं तथा । त्रिस्रोष्टकेति शंसन्ति पितरः कव्यकाँक्षिणः ।। इति बृहस्पतिः – ‘कन्यायां भास्करे मासि नभस्ये च त्रयोदशी । पितृमे सहिता चैव() पितृणां दत्तमक्षयम्।। बृहन्मनुः– 'नभस्यस्यापरः पक्षः यत्र कन्यां व्रजेद्रवि । स महालयसंज्ञस्यात् गजच्छायाह्नयस्तथा ' । इति कुत्सः– ‘उत्तराहस्तचित्तासु कन्यायां भास्वति स्थिते । कृष्णपक्षे गजच्छाया समानः पितृकर्मसु । यदेन्दुः पितृदेवत्ये हंसंधैव करे स्थितः । गजच्छायाह्वयः प्रोक्तः पितृणां दत्तमक्ष्यम्' ॥ इति बृहन्मनुः– ‘आषाढीमवधिं कृत्वा पञ्चमीं पक्षमाश्रिताः । कांक्षन्ति पितरः कृिष्टा अन्नमप्यन्वहं जलम्? ॥ इति ५३०४ श्री श्रीनिवासमतिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [चतुर्थ प्रश्न जातुकर्णः – 'नैयोगिकी तिथिषः पक्षो बै पञ्चमः स्मृतः । तस्मिन् हुतं हविर्द पितृणामक्ष्यं भवेत्' । इति आदित्यपुराणे:–“सुदुष्कृतो यमः तान् पितृश्श्चापि यमालयात् । विसर्जयति मानुष्ये कृत्वा शून्यं स्वकं पुरम्। क्षुधार्ताः कीर्तयन्तश्च दुष्कृतञ्च स्वकं कृतम् । कांक्षन्ति पुत्रपौतेभ्यः पायसं मधुसंयुतम् । तस्मात्तांस्तत्र विधिना तर्पयेत्पायसेन तु । मध्वाज्यतिलमिश्रेण तथा शीतेन चाम्भसा । भिक्षमात्रेण यः प्राणान् सन्धारयतेि वा स्वयम् । यावत्संवर्धयेद्देहं प्रत्यहचात्मविकयात् । श्राद्धं तेनापि कर्तव्यं तैयैः सुसचितैः । पुत्रानायुस्तथाऽरोग्यमैश्वर्यमतुलं तथा । प्राप्तोति पञ्चमे दत्वा श्राद्धं कामांश्च पुष्कूलान् । “आषाढीमबधिं कृत्वा यः पक्षः पञ्चमो भवेत् । तल श्राद्धं प्रकुर्वीत कन्यास्थोऽर्को भवेन्न वा' । इति काणांजनिः– ‘हस्त ऋक्षे दिनकरे प्रेतराजानुशासनात् । तावत्येतपुरी शून्या यावद्वृश्चिकदर्शनम्' । इति जाबालिः – “आगतेऽपि रवौ कन्यां श्राद्धं कुर्वीत सर्वदा । आषाढ्याः पञ्चमः पक्षः प्रशस्तः पितृकर्मसु ' । इति सिंहमासान्ते कारुणजितिः– ‘आदौ मध्ये तथाऽन्ते वा यत्र कन्यां रविजेत्। । स पक्षः पञ्चमः पूज्यः श्राद्धषोडशकं प्रति ॥ इति तृतीयः खण्:] श्रीपंखानसगृह्यसूत्रम् बृहन्मनुः- 'मध्ये वा यदि वाऽप्यन्ते यत्र कन्यां रविजेत् । । स पक्षः सकलः पूज्यः श्रद्धं तत्र विधीयते ? ! इति जातुकणिः – ‘आषाढीमवधिं कृत्वा यः स्वात्पक्षस्तु पञ्चमः । श्राद्धकालस्स विज्ञेयः कन्यां गच्छतु वा रविः ! ॥ इति आदित्यपुराणे – 'आषाढीभवधिं कृत्वा पञ्चमो भवेत् । यःपक्षः श्राद्धन्तु तत्र कुर्वीत कन्यां गच्छतु वा न वा । । इतेि प्रशस्तकालतिक्रमे दोषमाह काष्णजनिः

• प्रेतांस्तु चैव हिंसन्ति इञ्चमं यो व्यतिक्रमेत् ।

तस्मान्नतिक्रमेद्विद्वान् पञ्चमे पैतृकं विधिम्' । इति सुमन्तुः– 'कल्थारौ महाराज थावतिष्ठद्विभावसु । तस्मात्तावद्भवेद्देयं वृश्चिकं यावदागतः ॥ येऽयं दीपावली राजन् ल्याता पञ्चदशी भुवि । तस्यां दद्यान्न चेद्दतं पितृणां वै महालये? ॥ इति पुराणान्तरे – ‘कन्यागते सवितरेि पितरो यान्ति वै सुतान् । शून्या प्रेतपुरी सर्वा याबद्घवृश्चिकदर्शनम् । ततो वृश्चिकसंप्राप्तौ निराशाः पितरो गताः । पुनः स्वभवनं यान्ति शापं दत्वा सुदारुणम् ! ॥ इति भग पञ्चपक्षस्य अधिमासत्रे सप्तमः पक्ष एव श्राद्धकालः । नभो वाऽथ नभस्यो वा यदा मासेो द्विधा भवेत् । सप्तमः पितृपक्षः स्यादन्यत्रैव तु पञ्चमः । । इति ज्योतिः पराशरः-'अकें नभस्थे कन्यास्थे श्राद्धपक्षः प्रकीर्तितः । सिनीवालीमतिक्रम्य यदा कन्यां ब्रजेद्रविः । तदा कालस्य वृद्धत्वात् अतीत्यैव पितृकिया । ि ५३९ ५४० श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यविग्तामणिसहितम् [चतुर्थ प्रश्ने भृशुः– 'एकराशिस्थिते सूर्यो यदा दर्शद्वयं भवेत् । हव्यकव्यक्रियाहन्दा तदां ज्ञेयोऽधिमासकः । वृद्धिश्राद्धं तथा सोमम्याधेयं महालयम् । राजाभिषेक कथञ्छ नै कुर्याद्भानुलंधितः ? ॥ इति ज्योतिः िपस्माः –“पष्टया तु दिवसैर्मासः कथितो वादरायणैः । पूर्वार्धन्तु परित्यज्य कर्तव्यास्तूतरे क्रियाः' । इति स एम -- 'यातुधानप्रियो मासः कन्याकों जायते यदा । पिच्यं दैवं तदा कर्म उत्तरे मासि युज्यते ? ॥ इतेि स एव – ‘कन्याराशिगते भानावसंक्रान्तो यदा भवेत्। । पित्र्यं दैवं तथा कर्म तुलास्थे कर्तुरक्षयम् ॥ इति मौसभः– ‘अथापरपक्षे श्राद्धं पितृभ्यो दद्यात् । पञ्चभ्यादि दृशन्तम् अष्टम्यादि – दशम्यादि-सर्वस्मिन्' ॥ इति मार्कण्डेयः- 'उत्तरादयनाद्राजन् श्रेष्ठं स्याद्दक्षिणायनम् । याम्यायनाञ्छतुर्मासं तत्र सुझे तु केशवे । प्रोष्ठपद्याः परः पक्षः तत्रापि च विशेषतः । पञ्चम्यूध्वं दिनानि स्युशन्तानि दशैव तु । मघायुक्ता तु तत्रापि शस्ता राजन् स्रयोदशी ।। इति ब्रह्माण्डे– 'नमस्ये कृष्णपक्षे तु श्राद्धं कुर्याद्दिने दिने । भिागहीनपक्षे वा भिागे त्वधै. एव वा । । पैठीतसिः–“ अपरपक्षस्य पञ्चम्यां पुत्रकामो यजेत, षष्ठयां पशुकामः, सप्तम्या मृद्धिकामोऽष्टभ्यामन्नाद्यकामो, नवम्यां ब्रह्मवर्चसकामे, दशभ्यां सर्वकामः, एकादश्यां धनकामो, द्वादश्यां क्षेत्रकामस्त्रयोदश्यां यज्ञकामश्चतुर्दश्यां युद्धे हतानां सर्वकामोऽमावास्यायाम् । दत्वा हुत्वा न मैथुनं व्रजेत् । य एवं विद्वान् तृतीयः खण्ड:] नः पितृन् यजते वसवो रुद्रा आदित्याश्च प्रीयन्ते । पितरो नाम वसवः, रुद्राः पितामहाः, आदित्याः प्रपितामहाः तेभ्यो दत्तमिहाक्षयं भवति' इति । कृष्णपक्षे दशभ्यादि वर्जयित्वा त्रयोदशीम् । श्राद्धे प्रशस्तातिथयो यथेता न तथेतरा ; } ॥ इति श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् क्षः मृताद्देऽहरहर्दशे श्राद्धं यञ्च महालधे । तन्नित्यमुदितं सद्भिर्नित्यवत्तद्विधान्तः ॥ प्रेतश्राद्धं सपिण्डत्वं संक्रान्तिग्रहणेषु च । संवत्सरोदकुंभञ्च वृद्धेिश्राद्धं निमित्ततः । तिथ्यादिषु च यच्छूाद्धं मन्वादिषु युगादिषु । अलभ्येषु च योगेषु तत्काम्यं समुदाहृतम् ? ॥ इति कालादों, देवलः-'न नन्दाक्षु भृगोवरे भरण्याञ्च त्रिजन्मसु । रेवत्याश्च-मघायाश्च कुर्यादापरपक्षिकम् ? ॥ इति नन्दायां भार्गवदिने चतुर्दश्यां त्रिजन्मः । एषु श्राद्धं न कुर्वीत गृही पुत्रधनक्षयात्'।। इति इदं वचनद्वयमपि महालयश्राद्धव्यतिरिक्तविषयम् । काष्णजनिः - ‘नभस्यस्यापरे पक्षे पितृकार्य दिने दिने । नैव नन्दादिक्ज्यै स्यानैव वज्र्या चतुर्दशी ? ॥ इति गौतमः– ‘सूये कन्यागते श्राद्धं यो न कुर्याद्गृहाश्रमी । धनं पुत्राः कुतस्त्वस्य पितृनिश्वासर्पीडया ' ॥ इति काष्णर्माजनि:– “सूर्वे कन्यामितकान्ते िपतरो दैवतैस्सह । निश्वस्य प्रतिगच्छन्ति शापं दत्वाऽतिदारुणम् ।। अमांपाते भरण्याञ्च द्वादश्यां पक्षमध्यके । न तिथिर्न च नक्षत्रं कुर्यादेवाविचारयन्' । इति ५४१ ५४२ श्री श्रीनिवासमखिकृत-ात्पर्यचिन्तामणिसहितम् सार्य पूर्वेद्युः स्वाध्यायाचाश्वतः शुचीन् असगोत्रान् ब्राह्मणा नाहूयाम्पूिज्य युग्मान् द्यवरान् विश्वेदेवार्थे, ऋथवंशान् पित्रर्थे च स्मृत्थन्तरे- सायमित्यादि । अत्र बोधायनः । 'अथाष्टकाहोमः । तैप्ये मास्य परपक्षस्याष्टम्यां क्रियेत । एवं माजे, एवं फाल्गुने । यदि विहृतो यूछु वै समस्त उपरिष्टान्माध्यः पौर्णमास्या अपरपक्षम् सप्तम्यामष्टम्यां नक्म्यामिति. क्रियेत । अपि वा अष्टम्यामेव । धिः करिष्यामीति ब्राह्मणान् निमन्त्रयेत । योनिगोत्र श्रुतवृत्तसंपश्चानसंबन्धानित्येके । कंमे संबन्धानपि श्रुतवृत्तसंपन्नान् । श्रुतवृत्तयो हि स्वंवानिधित(१) इत्युपदिशन्ति' । इति ब्राह्मणस्य कुलं ग्राह्य न वेदात्संपदः क्रमात् । कन्यादाने पितृश्राद्धे न विद्या तत्र कारणम् । । इति समानञ्च सगोत्रञ्च विधुरं ब्रह्मचारिणम् । देवार्थ बरयेद्विप पिलर्थे वरयेन्न तु ? ॥ इति माज्ञवल्क्यः 'पती आता च भगिनी दैौहित्रो दुहितुः पति । अत्यासन्नमतिक्रम्य मुनेर्दत्तन्तु निष्फलम् ? ॥ इति 'स्वसीयक्रविाजामातृयाच्यश्वशुरमातुलाः । त्रिणाचिकेतदौहित्रशिष्यसंबन्धिबान्धवाः । [चतुर्थ प्रश्न पितृमातृपस्चैव ब्राङ्गणाः श्राद्धसंपदः । तदलामे तु सद्वृत्तान् गृहस्थानपि भोजयेत्' । इति च ‘सन्निकृष्ट द्विजं यस्तु युक्तजातिं प्रियंवदम् । मूर्ख चा पंडितं वापि वृत्तहीनमपि द्विजः । निरेंकारेण यद्भुक्तं सशाखेण () च भारत । दुसत्मना च यदुभुक्तं तद्भागं रक्षसां विदुः । तृतीयः खण्ड:] ५४३ आज्याहुतिं विना चैव यकिञ्चित् पविष्यते । दुराचारैश्च यद्भुक्तं तद्भागं रक्षसां विदुः । भोजयेन्न नरो विद्वान् दारिद्युभिहतं तथा । सन्निकृष्टमतिक्रम्य श्रीलियाय प्रयच्छति । स तेन कर्मणा वापि दहत्यासप्तमे कुलम्' । इतेि भानुशासनिके – 'स्वाध्यायनिष्ठात्रषयो ज्ञाननिष्ठास्तथै च । तपोनिष्ठाश्ध बोद्धव्याः कर्मनिष्ठाश्च भारत ।। कळ्यानि ज्ञाननिष्ठेभ्यः प्रतिष्ठाप्यानि भारत! । तत्र ये ब्राह्मणः केचिन्न च निन्दन्ति ये परान् । ये तु निन्दन्ति जल्पेषु न तांन्नाद्धेषु भोजयेत् । ब्रह्मणाििवो राजन् हन्तारः पुिरुषं कुलम्(*) || वैखानसानां वचनमृषीणां श्रयते यथा । दूरादेव परीक्षेत बाह्मणान् वेदपारगान् । यिा वा यदि व द्वेष्याः तेषु तच्छूद्धमावपेत् । यस्सहस्र सहस्राणां भोजयेदनृचां नरः । एतस्मान्मन्त्रवत्यूतः सर्वमर्हति भारत! । काणाः कुब्जाश्च स्वछाश्च दरिद्रा व्याधितास्तथा । सर्वे श्राद्धे नियोक्तव्या वेदास्या आहिताभयः ।। भ्रातृन् वा भोजयेच्छूद्धे पुतं वापि बहुश्रुतम् । आत्मानं वा नियुञ्जीत न वि वेदवर्जितम् । भ्रातृद्वयं पितृसुतावेकस्मिन् श्राद्धकर्मणि । पाद्यस्थानस्य पार्थक्यात् दोषस्सोऽपि न विद्यते । । इति श्रीभारते - ‘एवं िह यश्चतुर्वेदी शलधृष्टस्सकृद्वित । शीलवृत्तसमायुक्तो गायत्रीमायको वर । । ५४४ श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [चतुर्थे प्रश्न : यो जपेत्परमां देवीं गायत्रीं वेदमातरम् । न सीदेत् प्रतिगृह्यानः पृथिवीश्च ससागराम्' । इति आहूयाभिपूज्य-प्राङ्मुखानभिपूज्य । युग्मानिति– ‘नांदीमुखे वसुस्सत्यः अष्टक्यां कालकामुकौ । मासेि श्राद्धे जवानन्दौ पार्वणे तु धुरूरुची । सापिंडचे तु ऋतुर्दक्षेो विश्वेदेवा दशामरा ' ॥ इति बोधायनः– ‘ौ देवौ त्रीन् पित्रर्थे तु एकैकमुभयत्र वा । भोजयेत्सुसमृद्धोऽपि न प्रसज्मेत विस्तरे ॥ सक्रिया देशकालौ च शैौचं ब्राह्मणसंपदः । पचैतान् बिस्तरो हन्ति तस्मातान् परिवर्जयेत् ' ॥ इति सूखे चकारेण विष्णुवरणम् - ३. ये विप्रा लोभमोहाच विष्णु श्राद्धे विना कृतम् । त्रयस्ते नरकं यान्ति दाता भोक्ता तथा पिता ? ॥ इति यद्वा चकारः वर्गद्वयपर स्मृत्यन्तरे– ‘वर्गद्वयं समुद्दिश्य श्राद्धमाद्यन्तदैविकम् । कुर्यात्पार्वणभार्गेण नो चेद्दोषो महान् भवेत्' । इति श्रीभागवते सप्तमश्कन्धे पञ्चदशे कुर्यादापरपक्षीयं मासि प्रोष्ठपदे द्विजः । श्राद्धं पिोर्यदा दत्तं तद्वन्धूनाञ्च वित्तवान् ' । इति द्वयोरेकैकं वा निमन्त्रयेत् इति । बोधायनः - ‘उरसः पितरस्तस्य वामतश्च पितामहाः । दक्षिणतः मर्पितामहः पृष्ठतः पिंडतर्ककाः' । इति अपरेद्युरपराद्धे देशे शुचावधायैौपासनाशिं (ग्नौ) चैश्वदेवाघारं हुत्वा स्थालीं संक्षाल्य ‘विश्वेभ्यो देवेभ्यो जुष्ट, पितृभ्यो जुष्टं निर्वपामि' इनि स्थाल्यां तण्डुलान् निर्वाप्य सतिलं चरुमपूपान्यपि पवेत् ॥ ५ ॥ तृतीय खण्४:! श्रीवसानसगृह्यसूत्रम् अपरेद्युरित्यादि । अपराले , यस्यामस्तं रचियति पितरस्तामुपासते । सा तृिभ्यो यतो दत्ता अपराह्यः स्वयंभुवा !! इति अपराह्यः पितृणां 'इति श्रुतिः ।

• सायंतन्यपरत्र चेन्मृततिथिः सैचाब्दिक मासिके

ग्राह्या सा द्वापराद्धयोर्यदि सदा यत्राधिका सा मता । तुल्या चेदुभयापराह्मसमये पूर्वात् न चेत् तद्भयो पूर्वे त्रिमूहूर्तगऽस्तसमये नो चेत्परैवोचिता । श्रीणाहो ब्राह्मणानामििथमुनिगणैरस्तमाने गतेक कर्तव्यं श्राद्धकालं नृपनघटिका वैश्यनाडोधिक्रेटौ । शूद्राणामर्कनाड्यः कुतपरक्गिते संगवे चेतरेषां इत्थं पूर्वेद्युरामं सकलमुनिमतं धार्धणश्चापराहे' । इति स्मृत्यन्तरे – 'खर्वो दर्पस्तथा हिंसः ििवधं तिथिलक्षणम् । सर्वदणै परौ कायौ हिंस्रस्यात्पूर्घकालिकी । स्थात् षष्टिघटिका पूर्वा परेद्युग्मुिहूर्तका । पूर्वेद्युस्तत्र कर्तव्यं संपूर्णा वा ब्रतादिषु । अपराह्यस्यान्तिमोंऽशो य: पादन्यूनमुहूर्तकः । तत्र श्राद्धनिषेधस्यात् चतुर्थप्रहराबित । । इति चतुर्थे प्रहरे प्राप्त यः श्राद्धं कुरुते नरः । आसुरं तद्भवेच्छूद्धं दाता च नरके द्रजेत् ।। आमश्राद्धन्तु पूर्वीछे एकोद्दिष्टन्तु मध्यमे । पार्वणञ्चापरले तु प्रावृद्धिनिमित्तकम् ।। दैवे पूर्वाहके कुर्यादपराहे तु पैतृकम् । मनुष्याणान्तु मध्याहे प्रदद्यादुपपतितः ।। मः (69 ५४५ ५४६ श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [चतुर्थ प्रश्ने लंधितश्चावलीढश्च कालपूर्वञ्च यत्कृतम् रजस्वलाभिमृष्टश्च तद्भागं रक्षसां विदुः' ॥ इति 'अभ्यस्तमयवेलायां कलामात्रापि या तिथिः । सैव पित्राब्दिकश्राद्धे नेता पुत्रहानिदा।। ॥ इति देवलः– 'सायाह्नव्यापिनी या तु पार्वणी सा उदाहृता । । करः– ‘एकमुद्दिश्य यच्छ्राद्धमेकोद्दिष्ट प्रकीर्तितम् । तीनुद्दिश्य तु यतद्धि पर्वणं मुनयो विदुः ॥ वृद्वै षष्णाडिका ग्राह्याः क्षये तिस्रः समे चतुः । अतिक्षये तु संप्राप्त कलामात्रपरिग्रहः' । इति व्यासः– ‘कुतपथमे भागे एकोद्दिष्टमुपक्रमेत् । आवर्तनसमीपे वा तलैव नियतात्मवान् । ॥ इति गौतमः – 'आरभ्य कुतये श्राद्धं कुर्यादारौहिणं बुधः । विधिज्ञो विधिमास्थाय रौहिणन्तु न लंघयेत् । मुहूर्तात्कुतपादूर्व यन्मुहूर्तचतुष्टयम् । मुहूर्तपञ्चकं हेतत् स्वधाभवनमिष्यते ? ॥ इतेि ननुः– ‘रात्रौ श्राद्धं न कुर्वीत राक्षसी कीर्तिता हि सा । सन्ध्ययोरुभयोश्चैव सूर्ये चैवाचिरोदिते ? ॥ इति शातातपः 'रात्रौ श्राद्धं न कुर्वीत राहोरन्यत्र दर्शनात् । सूर्योदयमुहूर्ते च संध्ययोरुभयोस्तथा । प्रातः काले तु न श्राद्धं प्रकुर्वीत द्विजोत्तमः । नैमित्तिकेषु श्राद्धेषु न कालनियमः स्मृतः' ॥ इति भविष्यपुराणे – 'प्रविश्य भानुः स्वां छायां शंकुवद्यत्र तिष्ठति । स कालः कुतपो नाम मन्दीभूतस्य संज्ञया ? ॥ इति तृतीयः खण्डः] श्रीवैखानसगृह्मसूत्रम् नारदः-- 'मध्याह्वात् त्रिमुहूर्तन्तु यदा चरतेि भास्करः । स कालः कुतपे नाम पितृणां दत्तमक्षयम्' । इति शिबराधवसंवादे-'गृहादिव्यतिरिक्तस्य (?) प्रक्रमे कुतपः स्मृतः । कुतपादपि का पूर्वादावृत्तौ कुतपे सति ? । इति स्मृत्यन्तरे – 'कु यत्र गोपतिगोंभिस्तपत्येकत्वमाश्रितः । स कालः कुतपो नाम िपतृणां दत्तमक्षयम् ॥ दिवसस्याष्टमे भागे यदा मन्दायते रविः । स कालः कुतपेो नाम पितृणां दत्तमक्षयम्' ।। मध्याहः खड्गमांसञ्च तथा नेपालकंबलः । रौप्यं दर्भौतिला गाव: दौहित्रश्चाष्टमः स्मृतः । अष्टावेते यतस्तस्मात् कुतपाः इति विश्रुताः' । इति 'लीणेि श्राद्धे पवित्राणि दौहिंखः कुतपतिलाः । त्रीणेि चात्र प्रशंसन्ति शौचमक्रोधमत्वराम्' । इति स्मृत्यन्तरे– 'महालये गयथाश्राद्धे मातापित्रोमृतेऽहनि । उपोष्यैव च पूर्वेद्युः तृिणामनृणो भवेत् । मातापिलोग्ताहे तु पूर्वेद्युम्समुपोषितः । त्रिरात्रं ब्रह्मचारी स्यात् पितृणामनृणो भवेत्' । इति मलमासादिविषये-काठकगृह्यः सोमथागादिकर्माणि नित्यान्यपि मलिम्लुचे । षष्टीष्टयाग्रयणाधानचातुर्मास्यादिकानि च । । महालयाष्टकाश्राद्ध उपाकर्मादिकर्म यत् । स्पष्टमासविशेषाख्या विशेषाद्वर्जयेन्मले ।। गभे बाधुर्षिके भृत्ये श्राद्धकर्मणेि मासेिके । सपिंडीकरणे नित्ये नाधिमासं विवर्जयेत् ? ॥ इति ५४ श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यचिन्तामजिसहितम् [चतुर्थ प्रश्ने गभस्तिः– 'एकोद्दिष्टन्तु यच्छूद्धं तन्नमितिकमुच्यते । न कार्य पूर्वमासे तु कालाधिक्येऽपि धर्मतः' । इति अवषट्कारहोमश्च पर्व चाग्रयणं तथा भलमासेऽपि कर्तव्यं काम्या इष्टर्विवर्जयेत् ? ॥ इति पौठीनसि:- . '। मलमासमृतानान्तु यच्छूद्ध प्रतिबत्सरम् मलमासे तु कर्तव्यं नान्येषान्तु कदाचन । । शुद्धमांसमृतानामपि 'आब्दिकं प्रथमं थत् स्यात् तत्कुर्वीत मलिम्लुचे ' ॥ इति हारीतः– 'असंक्रान्तै तु कर्तव्यमाद्विकं प्रथमं द्विजैः' । इति लघुहारीतः– ‘प्रत्यब्दं द्वादेशे मासे कुर्यात् पिंडोदकक्रियाः । कचिहूयोदशेऽपि स्यादा मुक्ता तु वत्सरम्' । इति सत्यव्रतः– 'वर्षे वर्षे तु यच्छूद्धं मातापित्रोर्मतेऽहनि । मलमासेऽपि कर्तव्यं व्याघ्रस्य वचने वथा ॥ वर्षे वर्षे तु यच्छूद्धं तत्कुर्वीत मलिलुचे। कुंर्यात्तत्र प्रमीतानां अन्येषामुत्तरत्र तु' । इति पौठीनसिः – '। भलमासमृतानां तु यच्छूद्ध प्रतिवत्सरम् मलमासे तु कर्तव्यं अन्येषां तु कदाचन ॥ पूर्वेद्युरपरेद्युश्च वर्जयेत् स्रीनिषेवणम् । व्यवायी रेतसो गतें मंज्जयत्यात्मनः स्तृिन्'।। इति स्मृत्यन्तरे- ‘नित्यनैमितिके कुर्यात्प्रयतस्सन् मलिग्लुचे । तीर्थस्रानं गजच्छाया प्रेतश्राद्धं तथैव च । कन्याकुंभगते सूर्ये कृष्णपक्षे विशेषत ! ! इति नारदः- 'यस्यां तिथौ मृतिर्जाता तस्यामेवाद्विकं चरेत् । तिथिनक्षत्रवारेषु तिथेिरेव बलीयसी ।

श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम्

पित्रोमूततिथिं ज्ञात्वा यो न कुर्यासधाऽऽब्दिकम् । पापश्यैष्ठयम्वाप्नोति पितृहा चोपजायते । यथा देशसमाचारं तथैवध्दिमाचरेत् । चंशाचारमातिक्रम्य तच्छाद्धं नाशयेत्कुलम्' । इति ५४९ वृद्धहारीतः– 'सूताकादौ यदा श्राद्धं भूतकान्ते यथा भवेत् । तथा चैकादशीश्राद्धं द्वादश्यामेव कारयेत् ' । इति हारीत:- 'पित्रोः श्राद्धं न कुवन एकादश्यां द्विजोत्तमः । द्वादश्यां तत् प्रकुर्वीत नोपासनेि कचित्' । इति पराशरः-- 'एकादश्यां न भुञ्जीत पक्षयोरुभयोरपि । अनेन विधिवाक्येन तत्र श्राद्धे परेऽहनि । । इति शोधायनः – 'आदिश्राद्धं हरेदेने यदि स्यात् तन्न कारवेत् । पिंडमेकं भदायाऽथ द्वादश्यां श्राद्धमाचरेत् ॥ इति अंग्रािः – 'एकादशाहे यदि शुक्रवारो रोहिण्यथाप्युतरफल्गुनी वा । प्रेताय दद्यादथ पिंडमेकं श्राद्धं तु दद्यादपरेद्युरेव' । इति उशनाः – 'नित्यश्राद्धं न कुचत संप्राप्ते हरिवासरे । अपरेऽहनि तन्त्रेण श्राद्धद्वितयमाचरेत् ।। आद्यश्राद्धं विष्णुदिने यदि कुर्याद्विमोहितः । कर्ता प्रतिगृहीता च उभौ नरकामिनौ । । इत्यादिस्मृतिभ्यः हरिदिने प्राप्तमादिकमपि द्वादश्यामेव कर्तव्यमिति चेत संयम् । देवलः- 'आदिके समनुप्राप्ते एकादश्यां द्विजोत्तमः । भुत्रीयैद्भुक्तशेषान्ने नारकी म्याटुपोषणे' । इनि ५५० श्री श्रीनिवासमलिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [चतुर्थ प्रश्न कात्यायनः – 'मातापित्रोः क्षये प्राप्ते भवेढेकादशी यदा । अभ्यच् पितृदेवांश्च आत्रेिपितृसेवितम् । पितरस्तस्य तृप्यन्ति कामितञ्च प्रसिद्धयति ॥ इति बृहस्पतिः - 'आब्दिकाहे तु भुञ्जीयादुपवासदिनं प्रति । अन्यत्रोपोषणं कुर्यादाघ्राय पितृसेवितम् । उपवासे यथा नित्यः श्राद्धं नैमित्तिकं भवेत् । उपवासं तदा कुर्यादाघ्राय पितृसेवितम्' । इति ब्रह्माण्डे 'उपवासदिनं प्राप्य यदा भवति नारद । पितृश्राद्धमथान्यञ्च यथा कार्येन्तु तच्छूणु । व्रतभंगे महत्पापं भुक्तशेषन्तु भोजयेत् । शेषमन्ने कुलेष्टभ्यो भोक्तव्यञ्च तथैव तत् । तैवमेतत्कर्तव्यं तच्छुणुष्व मयोदितम्। सर्वमत्रं समुद्धत्य दक्षिणेन करेण च ॥ प्राणाम्रणं कुर्वीत व्रतभंगेऽन्यथा भवेत् । अकृतेन मुनिश्रेष्ठ प्राणघ्राणेन यो नरः ॥ श्राद्धलेोषः कृतस्तेन मातृहा पितृहा भवेत् । एवं ज्ञात्वा च विद्वद्भिः श्राद्धं कमान्न कारयेत् ॥ इति किञ्-ौतमः- ‘आदित्येऽहनि संक्रान्तावसितैकादशीषु च । व्यतीपाते कृते श्राद्धे पुनी नोपवसेद्गृही।' इति वृद्धवसिष्ठः '। आदित्यवरे संन्तावसितैकादशीषु च व्यतीपाते कृते श्राद्धे पुत्री नोफक्सेट्गृहीं ? ॥ इति 'द्वैौ तेिभ्यन्तावेकवारे यमिन् स स्मद्दिनक्षयः । तस्मिन् खानं जपो होमो नोफ्वासो गृहाश्रये । आधेयमेव तन्नैव प्राशितं नैवाभाशिम् ॥ ) इति तृतीयः मण्ड:] मृहस्पति मरीहिः --- पराशरः– मरीचिः- मासश्च प्रििवज्ञातं तद्दर्श स्यान्मृतानि यद्वा मासो न विज्ञानो विज्ञातं दिनमेव हि । ..... तदा मार्गशिरोमसेि माझे बा मिं भवेत् । दिनमासौ न विज्ञातौ मरणस्य था पुनः । प्रश्वानदिनमौ तु ग्राहौ पूर्वोपाया दिशा' ॥ इति 'श्राद्धविझे समुत्पन्ने अविज्ञाते मृतेऽहनि । क्दश्यान्तु कर्तव्यं कृष्णपक्षे विशेषतः । । इति मासाङ्गाने दिनाज्ञाने कुर्यादाक्षादमाघयोः । मृताद्दे दिनाज़ाने मासाने च तत्कुहूः' । कृष्णा चैकादशी ग्राह्या त्शाने तूभयोरपि । प्रवासमासविौ ग्राझावेकैकशस्तयोः । अज्ञानानन्तरो न्यायः सर्वाज्ञानं यदा भवेत् । श्रवणाहे तथा कुर्यात् तन्मासेन्दुक्ष्येऽपि च ॥ इति ‘देशान्तरगते प्रेते प्रमादाकालचोदिते । देहशनुमाझे या तििथेनैव विद्यते ॥ कृष्णाष्टमी त्वमावास्या कृपणा चैकादशी च या । उदकं पिंडदानश्च नवश्राद्धश्च कारयेत्' । इति 'श्रद्धश्नेि समुत्पत्रे चाविशते मृतेऽहनि । कुर्यादन्नेन कृष्णायामेकादश्यां विधुक्षये । अपद्यवैि च नाभेन(१) तन्मासे हरिवासरे । कृष्णे विदुक्षये वाथ अष्टम्यां वापि कारयेत् । ज्ञानिोऽज्ञानिने वपि मूर्खः पंडित एव वा । मृताहं समतिक्रम्य चंडालः कोटिजन्मसु' ॥ इति ५२ श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [चतुर्थ प्रश्न स्मृतिसारसमुच्चये-'ग्रहणे तु द्वितीयेऽह्नि ऋतुदोषे तु पंचमे । मृतके तु त्रयोदश्यां () जात एकादशेऽहनि ।। उपवासे परदिने आर्तवे पञ्चमेऽहनि । सूतके (मृतके?) तु ववोदश्यां(४) वृद्धावेकादशेऽहनि । ग्रहास्तगित आदित्ये यथा श्राद्धं परेऽहनि' । इति गोभिलः – “ दश प्रत्यादिकं श्राद्धे त्वन्तरा मृतसूतके । सूतकानन्तरे कुर्यात्तन्मासीन्दुक्षयेऽपि वा । पितृणां नल पूर्वेप पितुश्च वमनं यदि । ननेि चोपवासश्च प्तुिः श्राद्धं परेऽहनि ! ॥ इति व्यासः – 'नाद्यात्सूर्यग्रहात्पूर्वमहि सायं झशिग्रहात् । ग्रहणे चैव नाश्नीयात् खात्वाऽश्नीयाश्च मुक्तयोः । अमुक्तयोरस्तगयोः अद्याद्दृष्टा परेऽहनि । मुक्त शशिनि भुञ्जीत यदि न स्यान्महानिशा ' । इति वसिष्ठः– ‘ग्रस्तोदये विधोः पूर्व नाहभोजनमाचरेत् । । सूर्यग्रहे तु नाश्नीयात्पूर्व यामचतुष्टयम् । चन्द्रग्रहे तु यामांस्रीन् बालवृद्धातुरैर्विना ? ॥ इति व्यासः-- * अपराद्धे न मया मध्याहे न तु संगवे । भुञ्जीत संगवे चेल्यात् न पूर्वं भुक्तिमाचरेत्' । इति गोभिल – ‘देशेन() विग्रहे पित्रोः प्रत्याब्दिक उपस्थिते । अन्नेनासंभवे हेम्ना कुर्यादामेन वा सुतः ? ॥ इति गौतमः 'अपुत्रा तु यदा भार्या संप्राप्ते भर्तुराब्दिके । रजस्वला भवेद्या तु तत्कुर्यात्पञ्चमेऽहनि ।। शुद्धा भर्तुश्चतुर्थेऽहिं स्राता नारी रजस्वला । दैवे कर्मणि पित्र्ये च पञ्चमेऽहनि शुद्धयति । उशनाः - जमदग्नि: श्राद्धीयेऽहनि संप्राप्ते यस्य भार्या रजस्वला । पञ्चमेऽहनि तस्कुर्यान्न कुवासन्तेऽहनि । इति 'अनमिक: प्रवासी च यस्य भार्या जरूश्ला । सिद्धान्गेन न कुवंत आमत्य विधीयते ? ! इति

• भवेत्तस्य सावित्री दारावअह् एव वा ।

श्राद्धज्ञः श्रद्धया श्राद्धे श्राद्धकाले यथाविधि । श्रृंलेन वाऽशृतेनापि न कुर्यापिलुः श्रुतः' । इति कात्यायनः - * आपद्यनौ तीर्थे च प्रवासे पुरुजन्मनि । आमश्राद्धं प्रकुर्वीत भावरजसि संक्रमे । । इति उशनाः– “आपद्यनन्नै तीर्थे च प्रवासे पुत्रजन्मनि । आभश्राद्धं द्विजो दद्यात् शूद्रो दद्यात्सदैव हि ' । इति व्याप्रपाद: 'आर्तवे देशकालानां विश्वे समुपस्थिते । अमश्राद्धं द्विजः कुर्यात् शूद्रः कुर्यात्सदैव हि ' ॥ इति अखण्डादश - 'अनसिकः प्रवासी च यस्य भार्या रजस्वला । आमश्राद्धं द्विजः कुर्यात् शूद्रः कुर्यात्सदैव हि' । इति प्रचेताः– स्त्री शूद्रः पतिश्चैव जातकर्मणि चाप्यथ । आमश्राद्धं तथा कुर्याद्विधिना पार्वणेन तु' । इति शातातपः- ‘मध्याह्नात्परतो यस्तु कुतपस्समुदाहृतः । आमात्रेण तदैव तृिण दत्तमक्षयम्' । इति मरीविः- * आवाहने स्वधाकरे मन्त्रा उत्राः विसर्जने । अन्यकर्मण्यनूढास्युः आमश्राद्धविधेिस्मृत' ' । इति यथा-आवाहने पितृन् हविर्षे अत्तवे? इत्यत्र आमे इत्यूहः (१) स्वधाकारे... इत्यत्र अभद्रल्यायेत्यूहः । विसर्जने तृप्ताःस्थ ) इत्य तर्पयन्तु इत्यूहः () अन्यत्रत्यूहः) नेोहः () ५४ भी श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [चतुर्थ प्रश्ने ग्यासः– ‘आमादन्नु कौन्तेय दद्यादन्न चतुर्गुणम् । शुद्धान्ने तु विधिर्यस्यात् आमश्राद्धेप्यसौं विधिः । आवाहनादि सर्वं स्यापिंडदानञ्च भारत । दुधाधव द्विजातिभ्यः शृतं वा यदि वाऽश्रुतम् । तेनाग्नौ करणं कुर्यात् पिंडांस्तेनैव निर्वपेत् ।। इति षशिन्मते – 'आमश्राद्धं यदा कुर्यात् पिंडदानं कथं भवेत्। । गृहपाकात्समुद्धृत्य स्तुभिः पायसेन वा' । इति मार्कण्डेयः – ‘सर्वे श्राद्धं तथा कुर्यात् शूद्रेणाप्येवमेव तु । मन्त्रवर्जन्तु शूद्रस्य सर्वकामो विधीयते ? । इति वायुपुराणे – 'न पकं भोजयेद्विप्रान् सच्छूद्रोऽपि कदाचन । भोजने त्वन्नतां पापं तस्यापि अभवेत्सताम् । । इति व्यामः-- ‘संस्कृतायान्तु शूद्रायां ब्रह्मवीर्यसमुद्भवः। स्वकर्मनिरतचैव सच्छूद्रः परिकीर्तित : | इति स्मृत्यन्तरे– ‘नैकः श्राद्धद्वयं कुर्यादेकस्मन्नेव बासरे । नैमित्तिकन्यनेकेषां निमित्तानाश्च संक्रमे ।। नैमितिकानि तुल्यत्वात् दैवतैरपि सर्वशः । नित्यमकियोश्चोदकुंभमासिकयोरपि । दार्शिकस्य युगादेश्च दर्शिकालभ्ययोगयोः । दर्शिकय च मन्वादेः संपाते श्राद्धकर्मणि । प्रसंगादितरस्यापि सिंधोरुत्तरमाचरेत् । नित्यस्य चोदकुंभस्य नित्यमासिकयोरपि । नित्यस्य चाब्दिकस्यापि दर्शमासिकयोरपि । कुाद्याट्कियोश्चापि मन्वाद्यादिकयोरपि । तृतीयः खण्डः] नः श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् प्रत्याब्दिकस्य चालभ्ययोगेऽपि विहितस्य च । संपाते देवताभेदात् श्राद्धयुग्मं समाचरेत् । देशे शुचौ – शुचिदेश हृत्तिश्च गोमयेनोपलेपयेत् । दक्षिणावणचैव प्रयत्नेनोपपादयेत् ॥ अवकाशेषु वासेषु जलस्थानेषु चैव हेि । विविक्तेषु च तुष्यन्ति दतेन पितरस्तथा ।। इति शुचिवमध्वरं देवा जुषन्ते । 'शुचीवो हव्या मरुतश्शुचीना 'मित्यादि तिलानवविरेतन्न नानावर्णान् समन्ततः । अशुद्धं तृियज्ञेषु तिलैः शुद्धयति शोभनै ! ॥ इति आधायौपासनाग्ि गर्य – “सरौिपासनेऽनमिः सर्वाधानी च लैकेि ' । इति स्मृत्यन्सरे – 'सीमन्तोन्नयनं पिंड सवनं पार्वणं तथा । औपासनामावेतानि न कुर्यालौकिकानले । यदि कुर्यालौकिकाौ पुनः कर्म समाचरेत् । मातापित्रोमृताहस्तु कार्यौपासनामिना । मातामहीनामप्येवमन्येषां लौकिकामिना । अपुत्रस्य पितृव्यस्य आतृणामग्रजन्मनाम् । मातामहस्य भार्थाथाः श्राद्धं पितृवदाचरेत्। अमायान्तु क्षयो यस्य प्रेतपक्षेऽथवा पुनः । पार्वणं तस्य कर्तव्यं नैकोद्दिष्ट कदाचन । पुत्रः पौलः प्रपौत्रश्च दौहिलो दुहिता स्नुषा ॥ ५५ ५५६ श्री श्रीनिराक्षमखिकृत-तात्पर्यन्तिमाँपलहितस् [ चतुर्थ प्रश्ने दंती च क्रमादेते श्राद्धं कुर्युत्रिपूरुषम् । साग्किा बहवः पुत्रा यदि ज्येष्ठश्चनक्षिकः । ज्येष्ठनैव तु कर्तव्यं कनिष्ठोऽौ जुहोस्थ' ॥ इति विज्ञानेश्वरः – ‘आपाद्य सहृपिंडत्वौरस विधिवत्सुतः । कुर्वीत दर्शवच्छूद्धं मातापित्रोतेऽहनेि ' । इति हारीतः - 'जीवत्पिता तु कुर्वीत भातुः श्राद्धं मृतेऽहनि । पितामवादिभिस्सार्ध कुर्यात्यार्षणमार्गप्तः ? ॥ इतेि शातातपः-- 'नान्दीमुखेऽष्टकाश्राद्धे गयायाश्च मृतेऽहनि । पितामवादिभिस्सर्धमामश्राद्धं समाचरेत् । पितुरेव पितुः कुर्यान्मतुरेख मृतेऽहन् ि। यदि कुर्यात्सफ्नीकं तच्छूद्धमधुरालयम् ।। मातुर्मुताहे त्रिादीन् भोजयेद्यदि नाशयेत् । तथैव तन्मृताहे तु न पूज्या मातरः स्मृताः । मातुः क्षयनेि आते पितरं तत्र पूजयेत्। अपूजिते तु पितरि माला पुण्यं न गृह्यते । । तात्पर्यदर्शने– 'अष्टकासु च वृद्धौ च गयायाञ्च मृतेऽहनि । मातुः श्राद्धं पृथक्कुर्यादन्यत्र पतिना सह ' । इति होमभोजनपिंडदानानां प्राधान्यं एवमुक्तम् संग्रहे – 'पिंडहौ परित्यज्य संकल्पं कुरुते यदि । सन्ततेश्च विनाशाय संपदो हरणाय च ? ॥ इति ग्रन्थान्तरे – 'होमश्च पिंडदानश्च तथा ब्राक्षणतर्पणम् । श्राद्धशब्दाभिधेयं स्यादन्यन्न स्रौपचारेिकम् । । इति ब्राह्मणभोजनं प्रधानं पिंडहोमावंगी

• अंगानि पितृयज्ञस्य यदा कर्तु न शकुयात् ।

संकल्पश्राद्धमेवासौ कुर्यादध्र्यादिवर्जितम् । श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् आवाहनाझेौकरणे स्वधानियनं तथा । विकिरं पिंडदानञ्च संकल्पे पञ्च वर्जयेत् ॥ इति चंद्रिकायाम् – 'अंगानि पितृयज्ञस्य यदा कतुं न शकुयात्। । स तदा याचयेद्विमान् सकला सिद्धिरस्त्विति । संकल्पन्तु यदा कुर्यान्न कुर्यात्पात्रपूरणम् । आवाहनाशैौकरणे पिंडांश्चापि न वापयेत् । । इति स्मृत्यन्तरे– ‘श्राद्धानुकल्पं यः कुयात् जात्यवस्थाद्यपेक्षया । श्राद्धांशं सर्वमानोति पितृयज्ञफलं नरः' । इति ऋद्धा मूलफलैः श्राद्धं विदधीत प्रवक्षतः । सर्वकर्मविहीनं वा होहे)मश्राद्धं अकल्पयेत् । कस्याश्चिदप्यवस्थायां श्राद्धकर्म न लुप्यते ॥ पित्रोताहे संकल्पश्राद्धं कुर्याद्यदि द्वज । संततेस्तु विनाशाय संपदो हरणाय च ' । इति पुराणे- 'या तु पिंडक्रिया तत्र ब्राह्मणानान्तु भोजनम् । यजमानस्य पूर्वेषां सन्तुर्गच्छति नान्यथा' ॥ इति गोभिल – “दशे रविग्रहे पित्रोः प्रयाब्दिक उपस्थिते । अन्ने त्वसंभवे हैन्ना कुर्यादामेन वा सुतः । संक्रमेऽब्रद्विजाभावे प्रवासे पुत्रजन्मनि । हेमश्राद्धं संग्रहे च द्विजश्श्राद्धं समाचरेत् । आमश्राद्धं यदा दद्यात् पिंडनिर्वापणं कथम्। गृहादाहृय पकान्ने पिंडांस्तेनैव कारयेत् । यदा दद्याशु विप्रेभ्यः श्रुतं वा यदि वा श्रुतम् । तेनाप्रैौकरणं कुर्यात् पिंडांस्तेनैव निर्वपेतं । ५५७ ५५४ प्रचेताः– उशनाः – न्य स्मृत्यन्तरे श्री श्रीनिवासमविकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् अश्रद्धयाखयो यो मामापदि ब्रह्मराट् चयः ! । संकल्पयेतु थच्छ्राद्धं तच्छूद्धं नैव पार्वणम् ॥ औपासनास्रौ कर्तव्यं यदौ लौकिके कृतम् । तत्कर्म विधिवद्भूयः कुर्यादिति बृहस्पतिः । ग्रात्रे भगिन्यै पुत्राय स्वामिने मातुलाय च । मित्राय गुरवे श्राद्धमेकोद्दिष्ट न पार्वणम्' । इति 'एकोद्दिष्ट यतेर्नाति त्रिदंङग्रहणादिह । सपिंडीकरणस्थाने पार्वणन्तुं विधीयते । दशे क्षयाह आप्ने श्राद्धकर्म कथं भवेत् । क्षयादिकं तथा कुर्यात् दाशिंकं तदनन्तरम्' । इति 'नीबारमाषमुद्भाश्च गोधूमाः शालयस्तथा । यज्ञाश्च सर्षपाश्चैव सर्वशूकं प्रशस्यते । पायसं पललचैव क्षौद्रमिक्षुरसं शुभम् । उर्वारुकोरली च पटोली कारपत्रिका । कदली कंटकी पन्थः त्रिविधा पिचुलिका । कारुर्की द्रोणपुष्पी च तंडुली चक्रवर्तिका ।। श्राद्धे तानि मुख्यानि तथा प्ररुचिराणि च ॥ कूश्माण्डं महिषीक्षीरै माण्डक्यो राजसर्षपाः । चणका राजमाषाश्च न ग्राह्याः श्राद्धकर्मणि । । 'कर चेतवृन्ताकं कूश्माण्डं रक्तनालकम् । डफलचैव अलाबुश्च चवाफलम् ।। घृतं तैलमसुरं राजमाषकम् ॥ [चतुर्थ प्रश्नं तृतीयः खण्डः] श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् कोद्रवोद्दालकाश्चैव कुलुत्थाश्च तथैव च । कोद्रवाश्च िवशेषेण वज्र्यास्युः श्राद्धकर्मणि ' ॥ इति ब्रह्मवैवर्ते – 'कोशातकीञ्च कूश्मांडं कारवलीं सपीतकम् । उर्वारुकं मसीरश्च श्राद्धे दत्ते क्ष्यं भवेत् । ॥ इति मनुः-- “यत्किञ्चिन्मधुसर्पिभ्य प्रदद्यात् श्राद्धभोजने । अक्षय्यममृतचैव गयाश्राद्धसमं स्मृतम्' । इति गोभिल - 'परकीयप्रदेशेषु श्राद्धं कुर्यातु मूढधीः । तद्गृहस्वामेिपितृभिः हन्यते श्राद्धकर्म तत्' । इति मार्कडेयः- 'गृहामिधिषु () देवानां यतीनां ब्रह्मचारिणाम् । पितृषाको न कर्तव्य; पृथक्डिान् न निर्वपेत् ।। विष्णवे कल्पितञ्चाले दद्याद्भक्तभ्य एव च । वैश्वदेदं ततः कुर्यात् श्राद्धकर्मणि ... ... 1 ।।

• • --- 'चान्द्रायणसहस्रन्तु यः चरेत्कायशोधनम् ।

विष्णोर्निवेद्य यो भुङ्क्त तुल्यं तदुभयोः फलम् ।। अश्वमेधसहस्रस्य वाजपेयशतस्य च । तत्फलं समवामेति स विण्भोः पदमाप्युयात्' । इति श्रुतिरपि - 'विष्णुनात्तमश्नन्ति बिष्णुना पीतं पिबन्ति विष्णुना घातं जिघ्रन्ति विष्णुना सितं रसयन्ति तस्माद्विांसो विष्णूपहृतं भक्षयेयुः ? ॥ इति अथ प्रयोगक्रमः । एवंगुणविशेषणविशिष्टायां पुण्यतिथौ पितृपितामह प्रपितामहज्ञातिवर्गाणां मातृपितामहीप्रपितामहीज्ञातिवर्गपतीनां मातामहमातुः पितामहमातुःप्रपितामहानां मातामहीमातुःपिंतामट्टीमातुःपितामहीनां कारुण्यानां गोत्राणां शर्मणां वसुरुद्रादित्यस्वरूपाणां अष्टकाश्रद्धं विश्वदेवपूर्वं विप्वन्तमन्नेन हविषा पार्वणविधानेन अद्य करिष्ये इति संकल्प्य विधेदेौ द्वौ वीन् पितृन्। विष्णुछ घृत्वा पादप्रक्षालनादि कुर्यात् ।

५५९ ५६० श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् वितस्तिमात्रं देवानामुत्तरे चतुरश्रकम् । प्रादेशमण्डलं पिध्ये तयोर्मध्ये षडंगुलम्'।। इति विश्रेषां देवानां पाद्यस्थाने इदमासनमिदमर्चनमित्यादि । एवं पितृणाम् । विश्वदेवाः स्वागतमिदं वः पाद्यम् । एवं पितृणाम् । विष्णोश्च । आदित्यादि मुखः पादैौ प्रक्षाल्य * पादाग्रे पितरं विद्यात् पादमध्ये पितामहम् । प्रपितामहं यादमूले पादौ यक्षालयेत्क्रमात् । । पादप्रक्षालनानन्तरं गुल्फद्वयोरपि । 'पितृणां नरकं घोरं रोमसंसक्तवारिणा । आज्यं गोमयसंयुक्तं पादयोलेपयेद्विजः । आपस्तंबेन कर्तव्यं, वर्जयेदाश्वलायनः । गोशकृत्सर्पिषा युक्तं पादयोर्लपयेद्विजः । पितरस्तस्य कल्पान्ते अमृतेनाभिषेचिता ' । इति अन्यत्र – 'गोशकृद्दीयते सर्पिलेपयित्वा द्विजाधम । पितरस्य कल्पान्तं कालसूत्रे पतन्ति च ' । इति अतः-ोभयादिलेपनमापस्तम्बादिविषयम् । 'सपवित्रेण हस्तेन विप्रपादाभिषेचनम् । यथा शस्त्रहतो वृत्रः तथैव िपतृदेवताः'(?) ।। कर्तुराचमनात्थूर्व भोक्कुराचमनं यदि । श्वानमूत्रसमं तोयमित्येवं मनुरब्रवीत् । देवकार्ये तु संप्राप्ते मंडले पश्चिमात्तः । आचामेदुत्तरे विप्रः पैतृके विचिोदिते । चतुर्थ प्रश्न तृतीयः खण्डः] श्रीवैखानस सूत्रम् पादप्रक्षालनस्थानादाचामेद्यम....दिशि । वेदित्यब्रवीदृषिः ।। तस्मादुत्तरतो विद्वान् आचामेद्विजसत्तमः । अमृतेन कृतं तेन संपूतश्च भविष्यति । मंडलात्पुरतोदेबाः पितरस्तु तथेत्रे । कर्ता कूींत चैशान्ये श्राद्धेष्वाधमनक्रियाम् । पृथिव्यां यानि तीर्थानि तानि तिष्ठन्ति सागरे । सागराणि च तीर्थानि पादे विप्रस्य दक्षिणे । ५६१ विभपादोदकक्रुिन्ना यावतिष्ठति मेदिनी । तावत्पुष्करपर्णेन पिबन्ति पितरो जलम् ।। पादशौचमनभ्यगं तिल्हीनन्तु तर्पणम् । पुनः कीर्तनसंयुक्तं तत्यं निष्फलं भवेत्' । इति स्मृतौ – ‘वर्जयेतिलकं फले श्राद्धकाले विशेषतः । तिर्यबाप्यूर्वपुंडु वा धारयेतु प्रयत्नतः । । इति अपेतवीते त्यौटुंबरशाखया भोजनस्थानानि संमाज्योंलिख्य अपहता असुरा रक्षांसी' ति प्रोक्ष्य अमेदक्षिणस्यां नांदीमुखवत् मंडलान्युपलिप्य ('अस्त्वासन मित्यासनानि) सदर्भतिलेष्वासनेष्वासयित्वा ॥ ६ ॥ याशवत्वयः- 'पादप्रक्षालन दत्वा विष्टराथै कुशानपि । आवाहयेदनुज्ञातो निश्चेदेवास ' इत्युचा ॥ बस्राचैरलंकृत्य ब्राह्मणान्, प्रत्यङ्मुखान् विश्वेदेवान् उदगन्तं पुष्पाथैः, पितृभुदङ्मुखान् प्रागन्तै गन्धादैः पूजयति ॥ ७ ॥ ५६२ श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यश्चिन्तामणिसहितम् (चतुर्थ प्रश्नं वस्त्राभावे यिा न स्युः दानयज्ञादिकाः क्रियाः । तस्माद्वस्राणि देयानि श्राद्धकाले विशेषतः ' । इति वखलक्षणञ्चोक्तम् अहतं सदा शुकं वासो दद्यान्मनोहरम् । तन्मूल्यं चोपवीतं वा तन्मूल्यं वा स्वशक्तितः' । इति सौवर्णराजतांभोजमणिपात्राण्यथापि वा । अध्यथै संस्कारोत्येव शुचिफत्रपुटादि बा । यथैरन्वबकीयथ भोजने सपवित्रकम् । शन्नो देव्या पयः क्षिप्त्वा 'योऽसी 'ति यवांस्तथा । 'या दिव्या'इति मन्त्रेण हस्तेष्वध्यै निवेदयेत्' । इति आवाहनानन्तरमासनं 'अस्वासन 'मिति । आसनानन्तरमध्यैदानम् ।। दत्वोदकं गन्धमाल्यं धूपदानं सदीपकम् । अपवित्रकरो गन्धैः गन्धद्वारेति पूजयेत् । पवित्रैः ग्रन्थिसंयुतैः अयै यस्तु प्रदापयेत् । आसुरं भवति श्राद्धं पितृणां नोपतिष्ठति । अत्र क्रमः – अध्यसाधनानन्तरमावाहनमासनमध्ये ‘युवा सुवासा । इति वस्त्र ‘अर्चत प्राचैतेयचैनं ‘आयनेत इति पुष्पं 'गन्धाद्वारा' िमित गन्धे ‘धूरसी 'ति धूपं ‘उद्दीप्यस्वे' ति दीश्च दद्यात् । ‘स्वधा नम' इत्युक्ता तेषां करे तिलोदकं दत्वा 'प्रामोतु भवान्’ इति ब्रूयात् ।। ८ ।। स्रधा नम इत्यादि । 'स्वधा नम: इति पितृणां ‘स्वाहा . नम' इति विश्वषां देवानामिति विवेकः । ओओं तथा प्राप्तवानि ? इति प्रतियुः ।। ९.।। ओमित्यादि । ‘सकलारानैः स्वर्चितमस्त्विति' वदेत् । । तृतीयःखण्ड: श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् शातातपः- 'सोपवीतं करे कृत्वा यदि वा अनुलेपनम् । अधो विष्वगया तु(?) प्रेतश्रद्धानुलेपनम् ।। पितृभ्यः स्थानमसीति न्युक्ज्य पात्रं ततोऽन्ततः । गन्धैश्च पत्रपुष्पैश्च धूपदीपैश्च सत्तमाः । कसोभिभूषणैचैव यथाशक्ति प्रदापयेत् ।। 'उशन्तस्त्वा' इति पितृणामावाहनम् । गन्धानन्तरं पुष्पम् । विष्णेो देवदेव जगन्नाथ शंखचक्रगदाधर । अत्रागच्छ िवो िवष्णे श्राद्धरक्षणहेतवे । । इति श्रद्धसंरक्षकश्रीमहाविष्णुमावाहयामीति । अन्यत्सर्वं विश्वेदेववत् । स्मृत्थन्तरे– ‘कदलीमधुक्रब पलाशं पारिभद्रकम् । कुट अक्षपन्नञ्च तृिणां दत्तमक्षयम् ।। फ्नसान्ने नारिकेलं कदलीपूगमेव च । उखिना कचिपत्रेण भुक्ता चान्द्रायणं लभेत् ॥ करकर्पटके चैव आयसे ताम्रभाजने । हिरण्यमलपले च भुक्ता चान्द्रायणं चरेत्' । इति

• अग्रौ होमं करिष्यामी । स्युक्त 'कुरुष्व ” इति तैरनुज्ञातः

अप्रिं परिषिच्य 'विश्वे देवस्य-विश्वे अद्य - प्रजापते न त्वत् - सुभूस्खयै भूः-सन्ते पयांसेि-सोम यास्ते'इति रौद्रं ब्राक्षं वैष्णवं ध्याहृत्यन्तं देवानां सपिंडीकरणंवत पितृणामप्याज्येन हुत्वा ‘हव्यं कव्य ' मेित्याभिघार्थे पक्षेन अपूपमि' ण जुहोति ॥ १० ॥ अन्नावेित्यादि ।

• अपसव्ये स्वनुज्ञातः सव्येनैव तु होमयेत् ।

अपसव्यं पुनचैव पितृपात्रेषु निक्षिपेत् । । ४ श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यचिन्तामभिसहितम् [चतुर्थ प्रश्न गृहः– 'अशक्तौ परिषिच्यैव वैश्वदेवं सपतृकम् । पूर्ववद्वा पितृणाश्च अश्वेत्यादिभिस्त्रिभिः ॥ इति सपिडीकरणवत् पितृणामप्याज्येन हुत्वा अत्रायं क्रमः। वैश्वदेक् होमानन्तरं प्राचीनावीती ‘बीतिहोत्र' मिति समिधौटुंबरीं कव्यमाविद्धय दग्ध्वा 'देवस्य त्वा सवितुः । इति दर्वीमादाय प्रक्षाल्य दक्षिणाग्रे निधाय ‘घृतं विहरामि इत्यादि । पृथिवीगतान् तृित्यािदिना आवहनजुष्टाकारौ समिदुल्केन द्विधा द्रहनं 'चित्पतिस्त्वा' इतेि संपातान्तं कृत्वा तिस्रस्समिध आधाय 'इमा मे अ!इति तिलादिभिरभ्यच्यै ‘अझय कव्यवाहनाय-सोमाय पितृमते - यमाय चाङ्गिरस्पतये स्वधा नमः' इत्युत्तरदक्षिणयोः मध्ये च हुत्वा 'एते य इह पितरः – उशन्तस्वा - सा नो ददातु' इत्युचः पितृदेवत्याः हुत्वा पृथिवीगतेभ्यः पितृभ्यः - अन्तरिक्षगतेभ्यः पितामहेभ्यः -दिविगतेभ्यः प्रपितामहेभ्यः स्वधा नमः स्वाहा । इति हुत्वा इच्यै-कव्यमित्यभिधायै 'विधेभ्यो देवेभ्यो हव्यं – िपतृभ्यः कव्य' मभिधारयामीत्यभिघार्य हव्येन विश्वेदेवस्येत्यादि हुवा, कल्येन ‘एते य इह पितरः' इत्यादिहोमं कुर्यात् । आज्यचरुभ्यां पूर्वं हुवा सौकर्यार्थे पश्चात् पितृभ्यो यजेदिति केचित् ।

• अग्रेः सोमयमाभ्याञ्च कृत्वा पायसमादितः ।

हविर्धानेन विधिवत् सन्तर्पयेत्पतृन् । पश्चात् एकेषां न यमायेति याजुषाणां त्रये स्मृतम् एक इत्यन्यदृष्टत्वान्न द्वयं सूत्रकूजितम्' । इति आनुशासनिके 'निवाफ्नेन भगवन् भृशं खिद्यामहे वयम् । प्रसादं कुरु नो देव श्रेयो नस्संविधीयताम् । इति तेषां वचः श्रुत्वा स्वयंभूरिदमब्रवीत् । विषये पार्श्वतो वह्निः युष्मच्छेयो विधास्यति । अग्दिधाहेितास्रस्य भोक्ष्यामस्समुपस्थिते । जरयिष्यथ चाप्यन्न मया सार्द्ध न संशयः । तृतीयः खण्डः श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् आदित्यः-- एतच्छूत्वा तु पितरस्ततस्ते विज्वरा भवन् । तत्तस्मात्कारणादग्नेः प्रभागो दीयते नृप । निवापी चापूिर्वे वै निवृते भरतर्षभ । न ब्रह्मराक्षसास्ते वै निवापं घर्षयन्युत । रक्षांसि नाभिवर्तन्ते स्थिते देवि विभावसौ । सोमायापि च कर्तव्यं तथा पितृमतेति च' । इति मुपाकृत्य पशुबन्धक्त संज्ञप्य उन्नखिद्य वासुद्धृत्य पकग्रा तया 'वह षा' मिति होमश्चामनन्ति ॥ ११ ॥ गामुपाकृत्येत्यादि । इये त्वे ति बर्हिषी आदायेत्युपक्रम्य ‘इन्द्राग्-ि भ्यां वा जुष्ट'मित्यत्र ‘पितृभ्यो जुष्टभुणाकरो' भीयूहः। पशुबन्धवत् इत्युक्तत्वात् उकरणादि पाहोमान्तं पशुबन्धोक्तात् कर्तव्यम् । तत्र 'जात 'दीर्घकालं ब्रह्मचर्य धारणञ्च कमण्डलेोः । गोत्रान्मातृपिण्डाच विवाहो गोवधस्तथा । ५६५ इति वचनात् अपूपमेव तत्स्थाने जुहुयात् । ‘मधुधामोश्चोदनायां तोयपिष्ट प्रतिनिधी स्वाता। िित पूर्वमेवोक्तत्वाच। इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्थसूनुना वेदान्तचार्यवर्येण श्रीनिवासस्यज्यना िवरिचते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्र्यचिन्तामणौ चतुर्थमश्ले तृतीयः खण्डः। था । अथ चतुः खण्डः

1. 0 -

दक्षिणपश्चिमेऽग्नेः एकोद्दिष्टवन्निर्वापस्थानम् ॥ १ ॥ दक्षिणपश्चिमेति । नैऋत्यां यजमानस्य दक्षिणतः सिकताभिरुदक् प्रागपरमरतिमात्रं वितस्त्या दक्षिणभागेोन्नतं स्थानं कल्पयेत् । बोधायनः । दक्षिणाग्रान् दर्भान् संस्तीर्य तेष्वन्नशेषैः पिण्डान् ददातीति । स्मृत्यन्तरे - ' केशभस्तुषागरकीटकास्थिसमाकुलम्। भवेन्महीतलं यस्मात् बर्हिषस्तरणं ततः' । इति महालये गयाश्राद्धे मातापित्रोभूतेऽहनि । कृतोद्वाहोऽपि कुर्वीत पिण्डनिर्वापणं युतः' । इति सुवासिनीमृताहे तु ब्राह्मणैस्सह भोजयेत् । सुवासिन्याः प्रदातव्यमर्चनञ्चाप्यंमन्त्रकम्' । इति तद्दक्षिणास्यामवटोपकल्पय 'उद्धन्यमान 'मिति दर्भस्त्रिभिः दक्षिणान्तं सकृदुलिखेत् ॥ २ ॥ गायत्र्या प्रेक्ष्य स्थाने 'निहन्मि सर्व'मिति दक्षिणाग्रान युमानुढुंबरपत्रदर्भान् तिलैरास्णाति ॥ ३ ॥ स्थाने पिंडनिर्वापस्थाने । । 'पोषाय त्वा' इति सकूचक्षितं पावमुदकेनापूर्य 'पितरो मे प्रसीदन्तु” इति प्रणम्य ‘आम आगच्छन्तु' इति पितृनावाह्य दक्षिणा भिमुखोऽभ्यर्चयति ॥ ४ ॥ पितृन् इति ! ज्ञातिवगैपलीपर्यन्तान् । 'आमावाजस्य’ इति पात्रं प्रमाज्ये 'अन्निरिन्द्रा' इति चरुं निर्वपति ॥ ५ ॥ F7 पाणिभ्यां 'अयभोदन 'इति 'पितृभ्यः पितामहेभ्यः प्रपितामहेभ्यः ज्ञातिवर्गेभ्यः पितृपलीभ्यः पितामहपत्नीभ्यः प्रपितामहपत्नीभ्यो ५६७ दभेणेत्यादि । अयमोदन इत्यारभ्य पितृभ्यो गोत्रेभ्यः शर्मभ्यो बसुरूपेभ्यः पिंड निर्धपामीत्यादि । एवं पितामहादिभ्यो दद्यात् । एई अतुःपिलादिभ्यः पिडदानं केचिद्वदन् ि ॥ ७ ॥ अञ्जन दन्तधावन दधिसतुमधुव्यञ्जमेक्षुवदीफलान्यपयेत् । शूषेणाच्छद्योपरि पुष्पतिलाश्तदर्भान् न्यसेत् ॥ ९ ॥ 'ऊर्ज वहन्ती'रिति पिंड परितः स्राव्योदकं दत्वा ‘अमूर्तीनां इति तत्पात्रेणावटं पूरयति ॥ १० ॥ ननु –‘संकल्पासनयोः षष्ठी िद्वतीयाऽऽाहने तथा । संपदाने चतुर्थी स्यात् शेषः संबुद्धयः स्मृतः । । इत्यनेन पितृभ्य इति चतुथ्र्या पितृण भोतृत्वमवगम्यते । अमूर्तीनां तेषां भोक्तत्वं क्षनदन्तधावनादिकं मन्त्राश्च कथसुपपद्यन्ते इति चेत्-सत्यम् । ‘कार्याश्चोपहुताश्चैव आज्यपः सैकतः स्मृतः । वैराजः बर्हिषधै अभिष्वात्त! अमूर्तयः । । इति स्मृतेः मूर्तिमन्तः पितृगणाश्चत्वारः अमूर्तिमन्तलयः इत्यवगम्यते। हरिवंशे, सप्तत थजतां श्रेष्ठ! स्वर्गे पितृगणाः स्मृताः । चत्वारो मूर्तिमन्तस्ते लव एषाममूर्तयः ॥ तेषां विसर्ग लोकञ्च कीर्तयिष्यामि तान् शृणु । लोकास्सनातना नाम यत्र तिष्ठन्ति भास्वराः । श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यबिन्सामनिसहितम् [चतुर्ष प्रश्ने अमूर्तयः पितृगणाः ते वै पुत्राः प्रजापतेः । विराजस्य तु युत्रास्ते वैराज इति विश्रुताः ॥ यजन्ति तान् देवगणाः विधिदृष्टन. कर्मणा । एतस्मात् पितरस्तात योगिनां योगक्षेनाः । आप्याययन्ति ते पूर्व सोमं योगबलेन वै । त्रय एते मया प्रोक्ताः चतुरोऽन्यान् निबोध मे । तान् वक्ष्यामि द्विजश्रेष्ठ! मूर्तिमन्तो हि ते श्रुताः । उत्पन्नाश्च स्वधायां ये कल्यादाश्च कृतेः सुताः । रलका नाम पितरो वसिष्ठस्य प्रजापतेः । पितरो देवलोकेषु ज्योतिर्भागेषु भास्कराः ॥ सर्वकामसमृद्धेषु द्विजांस्तान् भावयन्त्युत । एतेषां मानसी कन्या गौर्नाम दिवि विश्रुता । दत्ता सनत्कुमारेण शुकस्य महिषी प्रिया । एकंश्रृंगेति विख्याता भृगूणां कुलवनिी ॥ मरीचिर्भगवान् लोकान् समावृत्य सुसंस्थितः । तत्रैतेऽङ्गिरसः पुत्राः श्राद्वैः संवर्धिताः किल ॥ उपहूतास्सुतास्ते वै पितरो भास्वरा दिवि । तान् क्षत्रियगणांस्तात भावयन्ति फलार्थिनः ॥ एतेषां मानसी कन्या यशोदा नाम विश्रुता । पक्षी सा विश्वमहतः स्नुषा वै वृद्धशर्मणः । राजर्षेर्जननी चैव दिलीपस्य भहात्मनः । यज्ञयज्ञे पुरा गीत गाथाचैव महर्षिभिः ॥ यदा देवयुगे तात! वाजिमेधे महात्मनः । अप्रैौ जन्म तथा दृष्टा शांड़िल्यस्य महात्मनः । चतुर्थः खण्डः] राजा वरो दिलीपस्तु तथा दृष्टो महर्षिभिः । सत्यवन्तं भहात्मानं तेऽांपे स्वर्गजितो नराः । ये चाश्वमेधावभृथे सह तेन दिवं गतः । सुधन्वा नम पितरः कर्दमस्य प्रजापतेः । समुत्पक्षस्य पुलहादुत्पन्नाः कामस्य ते । ते लोकेषु दिवा यान्ति कामधेनुविहंगमाः । एता अन्ये गणाः श्राद्धे भावयन्ति फलार्थिनम् । एतेषां मानसी'कन्या विरजा भाम विश्रुता । ययातिजननी साध्वी पक्षी सा नहुषस्य च । सकल नाभ पितरः कर्दमस्य प्रजापतेः । हैरण्यगर्मस्य सुतः शूद्रास्तान् हावयन्त्युत ।। इति मोक्षधर्मे नारदीये – वैशंपायनः ‘कस्य चित्वथ कालस्य नारदः परमेष्ठिजः । दैवं कृत्वा यथान्यायं पिञ्यं चक्रे ततः परम् । ततस्तद्वचनं(?) आह ज्येष्ठो धर्मात्मजः प्रभुः । इज्यते च द्विजवर! दैवे पित्र्ये च कल्पिते । त्वया मतिमतां श्रेष्ठ तन्मे शंस यथा तथा । 72 ततस्तद्भावितो नित्यं यजे वैकुंठमव्ययम् । तस्माध प्रसृतः पूर्वं ब्रह्मा लोकपितामहः ॥ ममैव पितरं प्रीतः परमेष्ठिमजीजनत् । अहं संकल्पजः पुत्रः सस्य प्रथमकल्पितः । यजाम्यहं पितृन् सन्धौ नारायणविधौ कृते । एवं स एव भगवान् पिता माता पितामहः । ५६९ ५५० श्री श्रीनिवासभखिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [चतुर्थे प्रश्ने इज्यते पितृयज्ञेषु मया नित्यं जगत्पतिः । श्रुश्चिाप्यवना? देवः पुत्रा हि पितरोऽयजन् । बेदश्रुतिः प्रणष्टा च पुनरध्यापिना सुतैः । ननस्ते मन्दाः पुत्राः पितृणामिनि वैदिकम् । नूनं पुरैतद्विदितं युवयोर्भावितात्मनोः । पुत्राश्ध पितरश्चैव परस्परमपूजयन्' । इत्युक्तम् । 'लीन पिंडान् यस्य वै पृथ्व्यां पूर्वं दत्वा कुशानिति । कथं नु पिंडसंज्ञान्तु निरो लेभिरे पुनः । । नरनारायणौः– 'इमां तु धरणीं पूर्वं नष्टां सागरमेखलाम् । गोविन्द उज्जहाराशु वाराहं रुपमास्थितः । स्थापयित्वा तु धरणं स्वस्थाने पुरुषोत्तमः । जलकर्दमलेिप्तांगो टोककार्यार्थमुद्यतः । प्राप्ते चाह्निककालेऽस्मिन् मध्यंदिनगते रवौ । दंष्ट्रविलभान् मृपिडान् विधूय सहसा प्रभुः । भ्थापयामास वै पृथ्यां कुशानास्तीर्य नारद । स तेष्वात्मानमुद्दिश्य 'पियं चक्रे यथाविधि । संकल्पयित्वा मृपिंडान् स्वेनैव विधिना प्रभुः । आत्मगात्रेोष्णसंभूतैः स्नेहगतिलैरपि । पोश्थापसव्येनैवेशं (?) प्राङ्मुखः कृतवान् स्वयम् । मर्यादास्थापनार्थञ्च ततो वचनमब्रवीत् । वषाकपिः अहं हि पितरः सूक्ष्ममुद्यतो लोककृत् स्वयम् । नस्य चिन्तयतन्सद्यः पितृकार्यविधिं परम् । दंष्टाभ्यां प्रविनिर्याता मृपिंडां दक्षिणां िदशम्। आश्रिता धरणीं पीड्य तस्मिन् पितर एव ते ।। श्रीवैखानसगृह्मसूत्रम् यः भवन्ति पितरो लोके मया सृष्टास्सनातनाः । पिता पितामहश्चैव तथैव प्रपितामहः । अहमेवात्र विज्ञेथत्रिषु पिंडेषु संस्थितः । नास्ति मन्त्रोपि यः कश्चित् को वाऽभ्यच्यों मया भवेत् । अहमेव पिता लोके अहमेव पितामहः ॥ तिामहपिता चैव अहमेवात्र कारणम् । इत्येवमुक्ता वधनं देवदेवो वृषाक:ि । वराहवपुषा विप! दत्वा डिान् सविस्तरम् । आत्मानं पूजयित्वैव तत्रैवादर्शनं गतः । एतदर्थं शुभं तेऽपि पितरः पिंडसंज्ञिताः । लभन्ते सततं पूजां वृषाकपिवो यथा । ये यजन्ति पितृन् भक्तया गुरुदेवातिथींस्तथा । गाश्धेन द्विजमुख्याद्य पितरं मातरं तथा । कर्मणा मनसा वाचा विष्णुमेव यजन्ति ते । अन्तर्गतस्स भगवान् सर्वसत्त्वशरीरगः । ईश्वरस्सर्वभूतानामीश्वरः मुखदुःखयोः । महान् महात्मा सर्वात्मा नारायण इति श्रुतिः ? ! इति अतः पिंडमूर्तिधराणां पूजार्थे पिंडप्रदानम् । तत्र पित्रादिस्वरूपेण नारायण एव ध्येयः । पिंडमदानेन पितृणां तृप्तिर्भवत्येव । चरुशेपेणान्यैश्चान्नावपूपोपदंशैः पूर्ववद्ब्राह्मणान् यथातृप्ति भोजयेत् ।। ११ ।। तेषु तृषु पितस्तुप्ता भवन्ति ।। १२ ।। चरुशेषेणेत्यादि । पृथिव्यंशत्वादन्नेनोक्तम् । यद्वा--'अन्नं ब्रक्षेति व्यजानात् ? इति श्रुतिः । ५७२ श्री ोनितासमखिकृत -तात्पर्यचिन्तामणिसहिसम् किंच- 'क्युरुद्रादित्यसुताः िपतरः श्राद्धदेवता । प्रणयन्ति मनुष्याणां पितृन श्राद्धेन तर्पिताः । । इति याज्ञवल्क्यस्मरणात वसवः पितरो ज्ञेया रुद्रा ज्ञेयाः पितामहाः । प्रपितामहास्तथाऽऽदित्याः श्रुतिरेषा मनातनी। । इति देवलस्मरणात् [चतुर्थ प्रश्न अत्र - भविष्यत्पुराणे 'अनिरुद्धः स्वयं देवः प्रद्युम्नस्तु पिना स्मृतः । संकर्षणस्तज्जनको वासुदेवस्तु तपिता । । इति 'वसून वदन्ति हि पितृन् रुद्रांश्चैव पितामहान् । प्रपितामहांस्तथाऽऽदित्यान् श्रुतिरपा सनातनी । । इति च स्मरणात् संकर्षणप्रद्युम्नवासुदेवरूपेण वा वसुरुद्रादित्यरूपेण वा वरण कर्तव्यमिति सन्देहे– संकणादिरूपेणेतेि पृर्ध: पक्ष । अत्र हेतुः--

• पर्व नाराधनमेव मत्वा 'यायन् हरिं यज्ञपुमांसमीशम् ।

जपंश्च िवष्णेर्नुकमित्ययान्ते सर्वेषु '। यज्ञेष्वपि हनि दोपान् उने वचनेन देवतान्तरराहित्येन कर्नु । अत्रोच्यते - युक्तत्वादिनि 'यद्वै किञ्च मनुरवद्भक्तद्वेषजम्' इति श्रुते वेदाद्युपनिबन्धत्वात् प्राधान्यन्तु मनोः स्मृतम् । मन्वर्थविपरीता तु या स्मृनिस्सा न शस्यते । यः कश्चित् कस्यचिद्धर्मो मनुना संप्रकीर्तितः । स सर्वोऽभिहितो वेदे भर्वज्ञानमयो हि सः' ।। न्यादिस्मृतेश्च अतिप्रशस्तायां मनुस्मृौ धम्बादिरूपेण वग्णस्योक्तत्वात् तथैव चतुर्थः खण्डः ] श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् नाम गोत्रं पितृणान्तु आफ्कं हव्यकव्ययोः। नाममन्त्रास्तथादेशा ? भावान्तरगतानपि । प्राणिनः प्रीणयन्त्येते तदाहारत्वमागतान् । देो यदि पिता जात: शुभकर्मनियोगतः । तस्यान्नममृतं भूत्वा दिव्यत्वेऽप्यनुगच्छति । देवत्वे भोगरूपेण पशुत्वेऽपि तृणं भवेत् । । श्राद्धानां ४ वायुरूपेण कल्यत्वेऽप्यनुतिष्ठति । पाकं ? भवति यक्षत्वे राक्षसत्वे तथाऽऽमिषम् ॥ गन्धर्वत्वे यथायोगं भेतत्वे तु तिौदनम् । मनुष्यत्वेऽन्नपानादि नानाभोगरसं भवेत् । । इति मत्स्यपुराणवचनात् । ‘तथाऽन्ये पूजितास्बर्ग ये चान्ये नरकैौकसः । ये च तिर्यक्तमापन्ना ये च भूतादिसंस्थिताः । तान् समान् यजमानोऽत्रैः श्राद्धं कुर्वन् यथाविधि । समाप्यायते वत्स येन येन श्रृणुष्व तत् । अन्नप्रकिरणं यतु मनुष्यैः क्रियते भुवि । तेन तृप्तिमुपायान्ति ये पिशाचत्वमागता । यदंबु स्नानक्खेोत्थं भूमौ पतति पुत्रक । तेन ते कुरुतां ? प्राप्तास्तेषां तृप्तिः प्रजायते । यास्तु बद्धांबुकणिकाः पतन्ति धरणीतले । ताभिराप्यायनं तेषां ये देवत्वं कुले गताः । उटुधृतेषु च िपंडेषु याश्चात्र कणेिका भुवि । ये चादन्ताः कुले जाताः क्रियाहीना ह्यसंस्कृताः । ५७३ ५७४ श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [वतुर्थ अश्न गृहन्ति ते विकिरसं जैयन्ति तिलाशिनः । भुक्ताऽऽचान्यतां यच जलं यचांसेिचन ! ब्राह्मणानां तथैवान्ये तेन नृतिं यान्ति वै । तेनानकं कुले तत्र तत्तद्योन्यन्तरं गतः । मयान्त्याप्यायनं वत्स युभ्थक् श्राद्धक्रियावताम् । । इति भाण्डेय स्मरणान्, 'मनुष्याधिकारकं शास्र 'मिति परब्रह्मभूतानां अनि रुद्रादीनां कर्मण्यधिकाराभावान्, अधिकारसंभवे सति 'आब्रह्मर्तवपर्यन्तं जगदन्व्य वथिताः । प्राणिनः कर्मजाननसंसारवशबर्लिनः ।। इतिं कर्मवश्यतासंभवान् , ; ~. सदाचारेण देवत्वमृत्विञ्च तथैव हि । प्राप्नुवन्ति कुयोनित्यं मनुष्वास्तद्विपर्यये' ।। इति संवर्तस्मरणात् फलान्तरमातिसंभवात्, आदित्या मरुत्म्माथ्या रुद्रा वस्वश्च कह्वयः । पितरो ये च लोकानां स्रष्टारश्च सुरोत्तमाः । गन्धर्वाप्सरचैव रूपं विष्णोर्महात्मनः ) ।। इति भगवद्विभूतिभूतवस्वादिरूपेण वरणे क्रियमाणेऽपि 'श्रुतिस्मृतिर्ममैवाज्ञा यस्तामुलुट्य वर्तते । आज्ञाच्छेदी मम द्रोही मद्भक्तोऽपि न चैष्णवः । । इति भगवद्वचनानुसारेण भगवत्प्रीतिसंभवात्, अद्वारकत्वेन क्रणे श्रौतस्मार्त सूत्रादीनां वैयथ्र्यप्रसंगाच वस्वादिरूपेणैव वरणं कर्तु युक्तम् । किश्च–“अऔौ हुतेन देवस्थाः स्वर्गस्था विप्रोजने । धर्मस्थाः पिंडदानेन नारका विकिरेण तु । दक्षिणाचैर्मनुष्यस्था असुरा भूभिोजनात् । । श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् ५७५ इत्यादिवचनबलेनं, वासुदेवादिरूपेण क्रियमाणेऽपि उत्कृष्टफलाभावाच्च स्वादि रूपेणैव बरणे युक्तमित्यवगम्यते । आवाहनञ्च 'दक्षिणाः पितरः इति श्रुतेः दक्षिणतः आकाशादावाहयेत । बोधायः । ‘दक्षिणेना िदक्षिणाग्रान् दर्भानास्तीर्य तेष्क्झशेवैः पिंडे दद्यात् इति । 'पिण्डनिर्धाफ केचित् विस्तारादेव कुर्वते' । इति मनु सोमाधारः पितृगाणी योगाधारश्च चन्द्रमाः । श्राद्धे योगिनियोगस्तु तस्माद्भूपाल ! शस्यते ' ।। इति सोमप्रीत्यर्थमोषधिदेवत्यवता शूपेणाच्छादनम् । गायत्र्या प्रोक्ष्य पात्राणि द: पूर्व परितरेत् । रिषिचेद्देवसक्तिः प्रसुवेति समन्त्रकम् ? ।। इति याज्ञवल्क्यः – 'दत्वात्रं *पृथिवी पाख'मिति पात्राभिमन्त्रणम् । कृत्वे'दं विणु' 'रित्यन्ने द्विजांगुष्ठं निवेशयेत्' । इति ‘विष्णो हव्यं रक्षग्वे' युक्ता नामपुरस्सरम् । निर्दिश्य हव्यं कल्यमिति दद्यादेवं समुचरे ।। विश्वदेवा इदभन्ने सपरिकरं परिविष्ट परिवेक्ष्यमाणं ब्राह्मणस्त्वाहवनीयार्थे गयेयं भूः गदाधरो भोक्ता अतं ब्रह्म अहञ्च ब्रह्म भोक्ता च ब्रक्ष सौवर्ण पात्रमक्षय वटच्छाये विश्वभ्यो देवेभ्य अमृतस्वरूपं आतृप्तर्दत्तं दास्यमानं हव्यं स्वाहा नमः । पितृपितामहप्रपितामहेभ्यः इदमन्ने क्यमित्यूह । 'गयायां श्रीविष्णुपादे दत्तम् '। इत्युक्ता सन्त्यजेदनं सतिलाक्षतवारिभिः । 'गयायां विष्णुपादे च दतमस्त्वितिं चाहं वै । ' चेहेति' च.'ये देवा! जपित्वा चोत्तरान् जपेत् । अमूर्तीनां समूतीनां पितृणां दीप्ततेजसाम् । नमस्यामि सदा तेषां ध्यानिनां योगचक्षुषाम् । इन्द्रादीनाश्च पितरो दक्षमारीचयस्तथा । ५७६ हरिवं शे– श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [चतुर्थ प्रश्न पितरस्सप्त ऋषीणाञ्च तान् नमस्यामि कामदान् । मन्वादीनां जनितृश्च सर्वलोकनमस्कृतान् । तान् नमस्यामि नित्यालैः पितृणाञ्च समृद्धये । नक्षत्राणां ग्रहाणाञ्च वाय्वमिपितरश्च ये । नमो द्यावापृथिव्योश्च नमस्येऽहं कृताञ्जलिः । देवर्षीणां संजनितृन् सर्वलोकनमस्कृतान् ॥ मांधातून् सर्वलोकानां नमस्येऽहं पितामहान्। प्रजापतेर्गवां वहेः सोमाय च यमाय च ।। योगीश्वरेभ्यश्च सदा नमस्येऽहं कुताञ्जलिः । नमः पितृगणेभ्यश्च श्राद्धाद्या ये च कीर्तितः । स्वयंभुवे नमस्येऽहं ब्रह्मणे योगचक्षुषे । एतदुक्तश्च सप्तर्च देवर्षिगणसेवितम् । पित्र्यश्च परमं ह्येतत् श्रीमद्रक्षेोन्नमेव च । एतेन विधिना युक्तः श्रीमान् भूयाद्धराधिपः । सप्तर्चश्च जपेधस्तु नित्यमेवं समाहितः । सप्तद्वीपसमुद्रायां पृथिव्यामेकराट् भवेत्' । इति ‘। राजते रजितं वाऽपि पितृणां पात्रमुच्यते रजतस्य कथा वाऽपि दर्शनं दानमच्युत । आनन्त्यमक्षयं स्वर्ये राजतं दानमुच्यते । । पितृणां तेन दानेन सत्पुत्रास्तारयन्युत । राजते हि स्वधा दुग्धा पात्रेऽस्मिन् पितृभिः पुरा । अक्षयार्थ म्ही यस्मादस्मिन् दते ततोऽक्षयम् । कृष्णाजिनस्य सान्निध्यं दर्शनं दानमुच्यते । राक्षो ब्रह्मवर्चस्यं पुत्रान् पौत्रांश्च तारयेत् ॥ इति चतुर्थ खण्ड:] 73 श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् पापापहं पावनीयमश्वमेधफलं लभेत् । मन्तं तस्मादहं वक्ष्ये अमृतं ब्रह्मसमितम् ।

• देवताभ्यः पितृभ्यश्च महायोगेिभ्य एव च ।

नमस्वधायै स्वाहायै नित्यमेव नमो नमः' ।। आद्येऽवसाने श्राद्धस्य त्रिरावृतं जपेत्सदा । अश्वमेधफलं ह्येतत् द्वजैस्सत्कृत्य पूजितम् ॥ पिंडनिर्वापणे चापि जपेदेवं समाहितः । पित्रः क्षिप्रमायान्ति राक्षसाः अद्रवन्ति च । पिञ्थस्तु त्रिषु लोकेषु मन्त्रोऽयं तास्यत्युत ।

• गयायां धर्मिष्ठे च सदसि ब्रक्षणस्तथा ।

गयाशीर्षे वटे चैव पितृणां दत्तमक्षयम्' । ‘सप्त व्याधा दशार्णेषु मृगाः कालाञ्जने गिरौ । चकवाकाश्शरद्वीपे हंसास्सरसेि मानसे । येऽस्मिन् जाताः कुरुक्षेत्रे ब्राह्मणा वेदपारगाः । प्रस्थिता दीर्घमध्वानं यूयं तेभ्योऽवसीदथ' ॥ 'अमूर्तीनां समूतीनां । ‘चतुभ्यैश्च चतुभ्यश्च ? 'ब्रह्मार्पणं ब्रह्महविः । यज्ञेश्वरो हृल्यसमस्तकव्य भोक्ताऽन्ययात्मा प्रभुरीश्वरोऽत्र । तत्सन्निधानादपयान्ति सूछो रक्षांस्यशेषाण्यसुराश्च सर्वे । । एवं विशिष्टदिबसे विश्वान् देवान् पितृन् प्रति । अत्वित्यनुअहं प्राप्येत् व्याहरेत तथाऽऽस्त्विति । ५७० – -- श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [चतुर्थ प्रश्ने बाभ्यतान् भुञ्जानान् ऋचः पैतृकाः श्रावयेत् ।। १३ ।। वाग्यतान् – मौनिनः । । सौतमः – 'यावदुष्णं भवत्यन्ने याक्ङ्भुञ्जन्ति वाग्यताः । तावद्रक्षन्ति पितरो यावन्नेोक्ता हर्गुिणाः ' । इतेि 'अमिशेषं हविष्यञ्च दद्याद्क्रोधनोऽत्वरः । आतृप्तः सपवित्राणि जप्त्वा पूर्वजपं (४) तथा ' । इि 'स्वाध्याय श्रावयेषिञ्ये धर्मशास्त्राणि चैवहि । आस्थानानीतिहासांश्च पुराणान्यविलानि च । हर्षयेद्ब्राह्मणांस्तुष्टान् भोजनाच्छादनासनैः ? ॥ इति हविर्यविररात्राय यञ्चानन्याय कल्पते । पितृभ्यो विधिवद्दत्तं तत् प्रवक्ष्याभ्यशेषतः । तिलैत्रीहियवैर्माधैरद्भिमूलप्लेन वा । दतेन मासं तृप्यन्ति वििधवपितरो नृणाम् । द्वौ मासौ मत्स्यमांसेन क्रीन् मासान् हारिणेन तु । औरश्रेणाथ चतुरः शाकुनेनाथ पञ्च तु ईशानविष्णुकमलासनकार्तिकेय वह्निलार्करजनीशाणेश्वराणाम् । कौश्चामरेन्द्रकलशोद्भवकश्यपानां पादान् नमामि सततं पितृमुक्तिहेतून् । आपोशनं ततो दत्वाऽमृतमस्त्विति सो वदेत । .... ... ... श्रद्धायामिति पञ्चभिः । प्राणाहुतीः पञ्च च हावयेत् । सव्याहृति सगायति मधु वातां इति घ्यूचा । जप्त्वा यथासुखं वाच्यं भुञ्जीरंस्तेऽपि वाग्यताः ।। स्मृत्यन्तरे- घण्मासांश्छागमांसेन पार्षतेन च सप्त वै । अष्टावैणेयमांसेन रवेण नवैब तु । दशमासांस्तु तृप्यन्ति बराहमहिार्मियैः । शशकूर्मयोस्तु भासेन मासानेकादशैव तु । संवत्सरं तु मध्येन पयसा पायसेन वा । म्य मासेन तृप्तिद्वादशवार्षिकी । कालशाकं महाशल्काः खड्गलोहामिषे भधु । आनन्त्याथैव कल्पन्ते मुन्यन्नानि च सर्वश । यत्किञ्चिन्मधुना मिश्र प्रदद्यातु त्रयोदशीम् । । तदप्यक्षयमेव स्वाद्वर्षासु च मघासु च ' । इति 'नालमापातवेज्जातु न कुंप्येन्नानृतं वदेत् । न पादेन स्पृशेदनं न चैतद्धूनयेत् ।। असें गमयति प्रेतान् कोपोऽरीमनृतं शुनः । पादस्पर्शस्तु रक्षांसि दुष्कृतीनब्धूनम् । चण्डालश्च वराहश्च कुक्कुट: श्धा तथैव च । रजस्वला च षण्डश्च नक्षेरन्नक्षतो द्विजान् ।। होमे प्रदाने भोज्ये च यदेभिरभिीक्ष्यते । दैवे कर्मणि पित्र्त्रे वा तद्वच्छत्ययथातथम् । प्राणेन सूकरो हन्ति यक्षवातेन कुक्कुटः । खो वा यदि वा काणः दातुः प्रेप्येोऽथवा भवेत् । हीनातिरिक्तगात्रो वा तमप्यन्येत्ततः ? ॥ इति षण्डादीनां लक्षणमाह व्यासः

• न जुहोत्युचिते काले न साति न ददाति च ।

पितृदेवाचैनाद्वीन: स एण्डः परिकीर्तित ।। ५७९ ५४० श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यविन्सामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रश्ने ॐभा जपते यश्च तप्यते च तपस्तथा न परन्नार्थ इत्युक्तस्स मार्जारः प्रकीर्तितः ।। विभवे सतेि नैवाथै ददाति न जुहोतेि च । तमाहुराखं तस्याले भुक्ता कृच्छेण शोधनम् । समागतानां यस्सभ्यः पक्षपातं समाश्रयेत् । तमाहुः कुक्कुटं देवास्तस्याप्यलं विगर्हितम् । स्वधर्मे यस्समुत्सृज्य परधर्म समाश्रयेत्। । अनापदि स द्विद्भिः प्रतेितः परिकीर्तितः ।। देवत्यागी पितृत्यागी गुरूणाश्चाप्यपूजकः । गोब्राष्झणीवधकृदपविद्धः प्रकीर्तितः । आशाकरस्य (?) दाता च दातुश्ध प्रतिषेधकः । शरणागतं थस्त्यजतेि स चण्डालः प्रकीर्तितः ।। अभोज्यान्ना इमे धुंडा मार्जारोप्याखुकुक्कुटौ । पतिताश्चापविद्धाश्च कण्डाला अधमाश्च ये । । पक्षषंडादयश्चतुर्दशभेदभिन्ना इति माधवीये उक्तम् । वसुः– ‘पिंडेभ्यस्त्वल्पिकां मालां समादायानुपूयेश । तानेव विमानासीनान् विधिवत्पूर्वमाशयेत्' । इति तृतेषु तेषु संपृच्छेद पात्रे प्रगृह्य च । तृप्तास्थ ' इति, ते प्राहुः ‘तृप्ताः स्म ! इति वै पृथक् । उच्छिष्टभाग्भ्योऽक्षे दीयताम्' इति यजमानेनोक्तः यजमानकुले जाता दासा दास्योऽन्नकांक्षिणः । ते सर्वे तृप्तिमायान्तु मया दत्तेन भूतले । । ति पितृस्यानीयः किंचिदुच्छिष्ट भूमौ निक्षिपेत् । अनन्तरभुत्तरपोशनम् । ८४ उच्छिष्ट संशोध्य तत्रान् विकिरेत् ।। १४ ।। उच्छिष्टमित्यादि । अशोभ्य शोध्य बोच्छिष्ट नत्रान्ने चिक्रिरेत्कनान् । असोमपाश्च ये देवा यज्ञभागविवर्जिना: । तेषामन्न प्रदाम्यामि विविरं वैश्वदेर्विकम् ।। असंस्कृतप्रमीता ये त्यागिन्यो याः कुलस्थिः । दास्यामि तेभ्यो विकिरमन्ने नाभ्यश्च पैतृकम् ।। असंशयो भवेद्विप्णुर्मीक्षसाधनमन्यथम् । पितृणाञ्च दरं श्रेष्ठ विकिरान्नश्च वैष्णवम्'। एवमन्ने विकीर्यावुतिलदर्भक्षितस्थले ।

• येऽमिदग्न्ने ? तेि नच्छेषं पिंडं दद्यातिलांबु च । ।

जातुकणि पात्राणि चालयेच्छाद्धे स्वयं शिष्योऽथवा सुतः । न त्रीभिर्न च बालैश्च नासजाया कथञ्चन ! ! विष्टरे पाद्यदाने च विकिरे पिंडदानक्रे । नर्पणे त्यागकाले च षट्स्नाचमनमिप्यते । !) इति आचान्तेभ्यो मृग्ववासं निवेध रजतं तिलं सुवर्ण था दक्षिणां पशुकांस्ययानदासशयनासनादीनि परिच्छदांश्च यथाशक्ति ददानि।।१५ आचान्तेभ्य इत्यादि । हस्तशुद्धिं ततः कुर्यात्कुशं दत्वा प्रयलतः । गोत्रशेषन्तु कुनत ? विश्वेदेवानुपूर्वकम् । हस्तशुद्धौ करे दद्यात् सति साक्षतं जलम् । सन्दर्भानक्षतान् दत्वाऽसाढ़ोत्रं वर्धतामिति । स्वस्ति बो वर्धत गोत्रमिति दथुश्च तेऽक्षतान् । स्वन्तीति ब्रूहीत्युक्ते तु ते चापि स्वस्ति चास्त्विति । ५ २ श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यन्तिामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रश्म भक्षा दानमिदं श्राद्धमक्षय्यं चास्त्विति क्रमात् । आट्ट स्वधां वाचयिध्ये वाच्यतामिति च झुवन् । अध्यैपात्राणि चेत्तानि () पाद्यस्थाने जलं स्रवेत् । 'ऋच त्वे 'त्यादिना चान्ते पितरस्तु 'स्वधोच्यताम् । । 'अस्तु स्वधे 'ति प्रत्याहुः देवाश्च पितरस्तथा । दीयतामिति ? ते प्राहुर्मन्त्रमेतद्वयं पुंनः । दक्षिणाः पन्त्विति ते पान्तु ते दक्षिणा इतेि । मुरवबासान्तरं रजतं तिलं सुवर्णमित्यादि दद्यात् । मोधायनः – 'सुवर्णहिरण्यपात्रवरूलोहभूमिभाण्डैः गोश्वाजाविकतिदासत्रीहि यवमाषतिलदण्डोपानच्छलकमंडलुयानासमळायनोपधानैः सर्वोपकरणैः यथेोपपादं संपूज्ये ? तेि । अन्नशेषं तेभ्यो दर्शयित्वा यथोक्तः करणीयः ॥ १६ ।। आचमनोच्छिष्टशोधलोत्थापनविर्जनादन्यद्विश्वेदेवपूर्वमाचरतिा अन्यथा रक्षांस्यपहरेयुः ॥ १८ ॥ विश्वेदेवपूर्वमित्यादि । छागलेयः- “पिशाचा राक्षसा यक्षा भूता नानाविधास्तथा । विमलुम्पन्ति सहसा श्राद्धमारक्षवर्जितम् । तत्ालना विहिता विश्वेदेवाः स्वयंभुवा । इति पुराणे. 'दक्षस्य दुहिता साध्वी विश्वा नाम प्रकीर्तिता । तस्याः पुत्रा महात्मानो विश्वेदेवा इति श्रुताः । ऋतुः ‘सदेवं भोजयेच्छूद्धे तत्पूर्वञ्च प्रवर्तयेत्। अन्यथा वलुपन्ति सदेवासुरराक्षसाः'? इति मन: - विवस्मृ ३ण श्रुतिः- 'अवैि देवानामवमो विष्णुः परम्नदृतरण सर्वा अन्या देवनाः इति ब्राह्मणाम् । 'रि प्रथमो देवतानाम् संयातनामुत्तमो विष्णुरासीत इत्यादि । अनो विश्वेदेबपूर्व विष्टान्तमेब कर्तव्यम् । दैवं ,ि पितृकार्यस्य पूर्वाध्याग्नं स्मृतम् । धामारक्षभूतन्तु दैवं पूर्वं नियोजयन् । तम् इष्टश्राद्धे क्रतुदक्षसंज्ञिौ वैश्वदेविकौ । नान्दीमुखे सत्यवः काभ्धे तु धुरिरोचनौ । युग्राद्रौ चैव पावणे समुदाहौ । नैमितिक कालकामात्रेवं सर्वत्र कीर्तत !! निषेककाले सोमे च भीमन्तोन्नयने तथा । ज्ञेयं पुंसवने श्राद्धे क्रिांगे वृद्धिकृन्कृतम् । कर्मागमिष्टिश्राद्धमिनि कश्चिदुक्तम् ! आदित्यपुराणे विशेोप – नथा चैव क्रतुर्दक्षम्यवस्विष्टषु कीर्तितौ । नित्यनान्दीभुरवश्राद्धे बसुसत्यौ च पैतृकं । नवान्नलभने देवौ कालकामैौ सदेवौ । अपि कन्यागते सूर्वे श्राद्धे तु धुरिरोचनै ॥ पुरूरवाद्रवौ चैव पार्वणे समुदाहृतौ । दर्शश्राद्धन्तु यत्प्रोक्तं पार्वणं तत्प्रकीर्तितम् । एकोद्दिष्टन्तु यच्छूद्धं तत्रैमित्तिकमुच्यते' । इति , ५४४ दः । । श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् ननः पितृप्रार्थनप्रतिचन । 'दक्षिणां दिशमाकांक्षन् याचेतेमान् वरान् पितृन् । दातारो नोऽभिवर्धन्तां वेदास्सन्ततिरेव च । । इति अन्यत्र ‘श्रद्धा च नो भा व्यगमत् बहुदेयञ्च नोऽस्तु । अन्नश्च नो ब्रह भवेदतिर्थश्ध लभेमहि । याचितारश्च नस्सन्तु मा च याविप्म कश्चन' ! इति प्रार्थनम् दातारो वोऽभिवर्धन्तां वेदास्सन्ततिरेव वः । श्रद्धा च वो मा न्यगमत् बहुदेयश्च वोऽस्तु । अन्नञ्च वो बहु भवेदतिींश्च लभध्वम् । याचितारश्च वस्सन्तु माच याचध्वं कञ्चन' ।। इत्यादि प्रतिवचनम् । तेभ्यो लठवा नमस्कृत्य जप्त्वा मन्त्रबिमौ पुनः । 'अष्टावष्टवन्येषु ििणयेषु' 'अमिरायुष्मानित्यादि। तो मन्त्राक्षतान् [चतुर्थ प्रश्न नमो ः िपतरः' इति पितृनमिवन्द्य पिंडानुद्वासयेत् ।। १९ ॥

• पिण्डानुद्वासयेत् इति ।

मनुः-- ‘पतित्रता धर्मफली पतिपूजनतत्परा : मध्यमन्तु ततः पिंडमद्यात्सम्यक् श्रुतार्थिनी ।। आयुमन्तं सुतं सूते यशेोमेधासमन्वितम् । धनवन्तं प्रजावन्तं सात्विकं धार्मिक तथा ' । इति स्मृत्यन्तरे– ‘समें पत्न्यै प्रदद्याच पार्वणे मध्यपिंडकम् । अन्यदेशागता यत्र रोगिणी गर्भिणी तथा । तपिंड जीर्णवृषभः छागो वा भोतुमर्हति ॥ इति चन्द्रिकायाम् – 'प्रदद्यान्मध्यमं पिंडं पत्यै भर्ता विशेषत । न दद्याद्रातृपत्नीनामेष धर्मम्सनातन । । पंत्र वंस्वान्भ स्मृत्यन्तरे – नाश्नीयान्मध्यम पिंडं 74

'उत्तिष्ठत ' इत्युत्थाप्य ' परेर तिर ? इति प्रवासयति ॥ २० ।। परेतेत्यादि । ' परेते 'नेि प्रबास्यथ च आसीमान्तमनुव्रजेत् । रिश्यपि विशेषत:। ; इति पित्भुक्त पितृजीर्णमित्युपजुह्वा हुत्वाऽन्तहोमान्तेऽझिमालये (स्वस्थाने) प्रतिष्ठाप्य पञ्चमहायज्ञम् करोति ।। २१ ।। अमेिं 'प्रजायते नत्व'दिति गत्वा प्रणम्य च । यदन्तरिक्ष' िमेत्युक्ता 'ये समाना'इति ब्रुवन् । अमौ क्षिप्त्वा पिंडदर्भानन्तहोमथाचरेत् ' । इति मध्यमपिङ्प्राशनं प्राजपत्यत्वादुक्तम् ? ।

• वायसैः सेविते पिण्डे शुना शूद्रेण दूषिते ।

पुनः कर्म कुर्वीत आवृत्तस्य ! विपर्यये । । इतेि. अंगिराः – ‘ण्डिं काकादिपक्षिभ्यो जन्तुरन्यः स्पृशेद्यदि । कृच्छूत्रयं चरित्वा तु पुनः पिंडञ्च निपेत्' । इति शंखलिखितौ – 'बलिं बलिभुजो यन्न प्रदत्त नैव भुञ्जते । नैव तृप्ताः प्रयास्यन्ति पितरस्तत्र सानुगाः ? ॥ इति निक्षिपेच शुचौ देने वालेभ्यो निवेदयेत् । । इति 'पथमो वारुणो ज्ञेयः प्रजापतिरथापर । तृतीयोऽ:ि स्मृतः डेि एष पिंडवेिस्मृितः' । इति ५४६ श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [चतुर्थ प्रश्ने अमिमालय इत्यादि उच्छेषणन्तु ततिष्ठद्यावद्विषा विसर्जितः । ततो गृहबलिं कुर्यादिति धर्मो व्यवस्थितः' ॥ इति काष्णजनिः । '। यदा श्राद्धं पितृभ्यस्तु दातुमिच्छति मानव वैश्वदेवं ततः कुर्यान्निवृते श्राद्धकर्मणेि' । इति ब्रह्माण्डे 'पितृन् सन्तप्र्य विधिवङलिं श्राद्धं समाचरेत् । वैश्वदेवं ततः कुर्यात्पश्चाद्राह्मणभोजनम् । दर्श तिलोदकं पूर्वं पश्चादद्यान्महालये ! आदिके मासिके नैव परेऽहनि तिलोदकम् ॥ दशे तिलोदकं पूर्वं पश्चाच्छ्राद्धं समाचरेत् । तिलोदकन्तु पूर्वं स्यादामश्राद्धं ततश्चरेत् ' ॥ इति 'यदेवं तर्पयत्यद्रिः पितृन् खात्वा द्विजोत्तमः । तेनैव सर्वमामेति पितृयज्ञक्रियाफलम् ' । इति स्मृत्यन्तरे- ‘वृद्धावादौ क्षये चान्ते दशे मध्ये महालये । आचान्तेष्वपि कुर्वीत वैश्वदेवं चतुर्विधम् ॥ दस्सप्तमभूतेन मन्त्रयुतं तथाऽक्षयम् । सैौवर्णेन च पात्रेण ताम्ररौप्यमयेन च । औटुंबरेण खङ्गेन पितृणां दत्तमक्षयम् । विना रौप्यसुवर्णेन विना ताम्रमयैस्तथा । विना दर्भश्च मन्त्रैश्च पितणां नोपतिष्ठते । वामभागे तिला आह्मा मुक्तहस्तस्तु दक्षिणः । यदुद्धृत्य ििवज्ञेत तिलान् संश्रियन् जलैः’ ॥ इति उशनाः- ‘ये तु पाणितले श्लिष्टा रोमकूपेषु ये स्थिता । तैतिलैस्तर्पणं कुर्वन् पितृहा च भवेन्नरः । चतुर्थ: पड़ } श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् ५४७ पितृन् भक्षया लैिः कृष्णैः स्वसूोक्तविधाननः । । इति प्रदीपिकायाम्- 'यथा योधसहतेषु राजा गच्छनि धार्मिकः । एवं तिलजलं दतं जलं पित्र्येषु गच्छति । । कात्यायनः-- ‘तिलाभावे जलं दद्यात्सुवर्णरजतान्वितम् । तदभावे निश्चेित दर्मन्त्रेण वाऽथतः । । इति हारीतः-- ‘वसित्वा वसनं शुष्कं स्थले वै स्तीर्णबर्हिषि । तस्नुि तर्पणं कुर्यान्न थाले तु कदाचन । पन्नाद्वा जलमादाय शुभे पात्रान्तरे क्षिपेत् । जलपूर्णेऽथ वा गर्ते न स्थले तु विकर्हिषि । । केशभस्मतुषांगारकंटकथिसमाकुलम् । भवेन्महीतलं यस्मात् बर्हिषां स्तरणं ततः ? ॥ इति विष्णुः-- 'यन्नाशुचिस्थलं वा स्यादुदके देवताः पितृन् । तर्पयेत्तु यथाकाममप्यु सर्व प्रतििष्ठतम् । याजुषास्सामगः पूर्वं मध्ये कुर्युस्तु बहवृवा अथर्वाणस्तु श्राद्धान्ते वैश्वदेवमिति स्थितिः' ।। पितामह :- 'हेमरौप्यमयं पावं ताम्रकांस्यमयं शुभम् । पितृणां तपणे पात्रं मृध्मयन्तु परित्यजेत् ॥ राजते मनसा यान्ति सुवर्णे हस्तनिर्गतम् । मुहूर्तेन तु तात्रेण आससे न तिलोदकम् । व्याप्तः– 'एकैकमजलिं देवा द्वौ द्वैौ तु सनकादयः । अर्हन्ति पितरस्त्रींलीन् वियञ्चैकैकमंजलेिम्' ॥ इति इदं मातृवर्गव्यितरिक्तविषयम् । झालंकायमः = 'मातृणामंजलीन् दद्यादन्यासामेकमंजलिम् । सपल्याचार्यपक्षीनां द्वौ द्वै दबाजलमंजली ' । इति ५० ,' बृहस्पति ि संग्रहः - - अंगिराः– 'श्री श्रीनिवासमग्विकृत - तात्पयंचिन्तामणिसहितम् तिलैयैस्तर्पणं कुर्यात्मातृणन्तु धातुकः' । इनि तिलैयैस्तर्पणं कुर्यात्स मातृपितृधतुिक ? ! इति स्प्तम्यां रविवारे च गृहे () जन्मदिने तथा । भृत्यथुनकलत्रार्थ न कुर्यातिलतपणम् ।। |ातृथं: प्रटन अकै शुक्लयोदश्यां सप्तम्यां निशि संयोः । नर्पणं तिलसंयुक्त नज्जलं हधिरं स्मृतम् ॥ प्रात:काले च सायाहे रात्रौ चोभयसंध्ययोः । मृदा खानं पिंडदानं न कुर्यालितर्पणम्' । इति 'भरण्थां मानुवारे च कृतिकायां मघासु च । मृदालानं पिंडदानं न कुर्यातिलतर्पणम्' । इति ‘दर्शश्राद्धं गयाश्राद्धे श्रद्धश्चापि तिलोदकम् । न जीवपितृकः कुर्यातिलैः कृष्णैश्च तर्पणम् ॥ इति ‘कृतोद्वाहोपनयनो वर्ष वर्षाधमेव वा । पार्वणन्तु न कुर्वीत कुर्थाच्छूद्धमपिंडकम् । विवाहे चोपनयने चौले सति यथाक्रमम् । बर्ष तदर्धमर्धञ्च नेत्येके तिलतर्पणम् । निमन्त्रयेत यवरान् सम्यविप्रान् यथोदितान् । निमन्त्रितो द्विजः पित्र्ये नियतात्मा भवेतं स । । न च छन्दांस्यधीयत यस्य श्राद्धे विभावयेत् । निमन्त्रितान् हि पितरः उपतिष्ठन्ति तान् द्विजान् । रत्नावल्याम् याज्ञवल्क्यः- असिष्ठः- - मार्कण्डेयः अंगिराः – श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् वायुभूताश्च गच्छन्ति उपासीनानुपासते । ब्राह्मणन्तु मुख्यं कृत्वा देवाः पितृगणैम्सह । तदन्नमुपयुञ्जीरन् नस्मातं .... .... ।। “तिथिवारसमायोगे निषेधे य उदाहृत । ऋषिभिस्तर्पणे नित्ये निमित्त न तु बाधते । उपरागे पितुः श्राद्धे घातेऽमायाञ्च संक्रमे । निषिद्धेऽपि हेि सर्वत्र तिलैस्तर्पणमाचरेत् । रुखात्वा तर समागत्य शुचौ देशे कुशासने । श्राद्धाङ्गतर्पणं कुर्यात्तस्सन्ध्यां समाचरेत् । श्राद्धे यावन्त उद्दिष्टाः मात्स्याने तु तर्पयेत् ? ! इति ‘यः तर्पयेपितृन् प्रातः श्राद्धं कृत्वा परेऽहनि । पितरस्तस्य तृप्यन्ति न चेकिश्यन्ति वै भृशम् ।। सन्धाय विधिवद्रुत्वा कर्मान्ते विसृजेयुन । प्रायश्चित्ताहुर्तीरेवाऽथाश्च वा जुहुयादपि । अनकिस्य विप्रस्य हस्तेऽौ करणं स्मृतम् ॥ इति 'हस्ते हुतं यदाऽीयात् ब्राह्मणो ज्ञानदुर्लभ । नष्टं भवति तच्छूद्धमिति शातातपोऽब्रवीत् । । इति 'श्राद्धं भुक्ता परं श्राद्धं यस्तु भुञ्जीत मूढधी । पतन्ति पितरस्तस्य लुप्तपिंडोदककिया: * ॥ इति “आमश्राद्धं गृहीत्वा . अन्नश्राद्धेषु भुञ्जते । पतन्ति पितरस्तस्य रौरवे चातिसंकटे । ५४९ ५९० श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् ! दतुर्थ प्रश्न प्रदक्षिणमनुव्रज्य भुञ्जीत पितृसेवितम् । ब्रह्मचारी वसेत्तान्तु रजनीं ब्राह्मणैस्सह । भ्रसभंगो न कर्तव्यो भोक्तव्यं पितृसेवितम् । तस्माच तद्दिने शेषमाभ्रातथ्यं न दोषकृत् । श्रुतिः -- 'अवधेयमेव तत्रैव प्राशितं नैवाप्राशित / मिति । व्यासः - 'तांबूल दन्तकाष्ठश्च तँलाभ्यग क्षुरं तथा । स्यौषधषरान्नञ्च श्राद्धकृत् सप्त वर्जयेत् ।। पुनभोजनमध्वानं माराध्ययनमैथुनम् । दानं प्रतिग्रहं होमं श्राद्धभोक्ताऽष्ट वर्जयेत् । निमन्त्रितस्तु यः श्राद्धे वृषल्या सह मोदते । दातुर्यद् दुष्कृतं किञ्चित् तत्सर्वं प्रतिपद्यते । श्राद्धं भुक्ता तदुच्छिष्टं श्वशद्वेभ्यः प्रयच्छति । स मूढो नरकं यात कालसूत्रमवाशिराः' । इति पराशरः- 'अन्नेन वा तथाऽन्यैर्वा शाकमूलफलादिभिः । तस्मात्सर्वप्रयत्नेन श्राद्धं कुर्यान्महालये' । इति स्मृत्यन्तरे – ‘तृणानि च गवे दद्यात् पिंडान्वाऽथापि निर्वपेत् । तिलोदकैः पितृन्वाऽथ तर्पयेन्नानपूर्वकम् । अग्निा वा दहेत्कक्षे श्राद्धकाले समागते । तसिंश्धोपवसेदनुजीवेद्वा ? श्राद्धसंहिताम्' ॥ इति बोधायनः-- *अथवा श्राद्धमन्त्राश्वाऽधीयीत न त्वेवानष्टकस्यादिति' । 'द्रव्यब्राह्मणसंपत्तावन्नश्राद्धेऽनुमासिके । संक्सरविमोके च न कुर्यातिलतर्पणम् ।। इति स्मृत्यन्तरे– ‘दशकृत्वः पिबेदापो गायत्र्या श्राद्धभुक् द्वजः । ततस्सन्ध्यामुपासीत शुद्धयते तदनन्तरम् ॥ श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् प्राणायामत्रयं कृत्वा प्रणवेनाभिमन्य षट् । पवेि वै ? ततः सन्ध्यां शुद्धः स्याच्छूद्धभोजनात् । निमन्त्रितो जपेद्धेोलं नियुक्तस्तु निििगणे । विमुक्तो बामदेवाय श्राद्धभोक्ता न दोषभाक्' । इति दरिद्रो ममेयमष्टकेति कक्षमग्रेिना दाहबेत् ।। २२ ॥ श्रोत्रियाय पानीयं वा दद्यादिति विज्ञायते ।। २३ ।। दरिद्रेत्यादि । इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासारययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्यास्थाने तात्पर्यचिन्तामणौ चतुर्थमन्ने चतुर्थः खण्डः । ५९१ ! . इद सूत्रद्वय न व्याख्यातम् । ‘कक्षं—लतागुल्मं’ इति ग्रन्थाक्षरकोशः टिप्पणी । अथ पञ्चमः खण्डः अथातोऽमावास्यायां पिंडपितृयज्ञे यजेत । अथ-कभप्रप्ताष्टकानन्तरं । अतः-चंडालत्वनिवृतिद्वारा सन्ततिवृद्धि दर्शश्राद्धमतिक्रम्य यो भुक्ते स नराधमः । चंडालत्वमवाप्ोति नवजन्मानि पञ्च च । । इति कात्यायनः – ‘दशे ज्ञात्वा पितृभ्यस्तु दद्यात् कृष्णतिलोदकम् । अन्नश्च विधिबद्दद्यात्सन्ततिस्तेन वर्धते ' । इति याखवल्यः ‘न निर्वपति यः श्राद्धं प्रमीतपितृको द्विज । इन्दुक्षये भासिमासि प्रायश्चित्तीयते द्विजः' । इति वाप्तथथे - दर्शपूर्णमासप्रकरणे - 'ते देवा अब्रुवन् अमा नो अद्य वक्षुर्वसति यो नः प्रायत्स ! दितेि । यजुषि--'इन्द्रो वृत्रहृत्वा परां पराक्तभगच्छत् ' इत्यारभ्थ. 'सोऽमावास्यां प्रत्यागच्छत्तं देवा अभिसमभिगच्छन्तामा वै नोऽद्य वधु वसतीतीन्द्रो हि देवानां बसु तद्मावास्याया अमावास्यत्वम्' इति 'अमा वसुं नैच्छदस्य रात्र्यामित्यमावास्या। इतेि । स्वाग्रे नागरखंडे-'आश्रितैौ तावमावास्यां पश्यतस्थुसमागतौ । ५ ८ बृहद्वसिष्ठः - 'अमा नाम रवेः रश्मिस्सहस्रप्रमुखा स्मृता । यस्याश्च तेजसा सूर्यः प्रोक्तस्रलोक्यदीपकः । तस्मिन् बसति येनेन्दुमावास्या ततस्मृता' । इति श्रीविष्णुपुराणे –‘कलाद्वावशिष्टस्तु प्रविष्टस्सूर्यमण्डलम् । अमाख्यरश्मौ वेिशति अमावास्या ततस्मृता । । इति पञ्चमः खण्ड:] ब्रह्माण्डे – ५९३ 'अमा नाम रवे रमिः चन्द्रलोकं प्रकीर्तिता । तस्मात्सेऽमी नसेत्स्यां अमावान्या ततः स्मृता । । इति स्कान्ये – 'अमा सोमांशभागेन् (?) देवि प्रोक्ता महाकला । कलावशिष्ट निष्क्रान्तः प्रविष्टस्सूर्यमंडलम् । अमायां विशते यस्याममावास्यां ततस्मृता । ! इति पुराणे 'राका चानुमतिचैव पौर्णमासी द्विधा स्मृता । सिनीवाली कुंडूचैव अमावास्या द्विधैवतु' । इति वृद्धवसिष्ठः 'राका चानुमतिश्चैव पौर्णमासीद्भयं विदुः । राका संपूर्णचन्द्रा स्यात् कलोनाऽनुमतिस्मृता ।। पौर्णमासी देिवा दृष्ट शशिन्यनुमतिः स्मृता । राका स्यातु ततस्तस्मिन् सैव राकेति कीर्यते ? ॥ इति ब्रह्माण्डं ‘यस्ात्तामनुमन्यन्ते पितरो दैवतैस्सह । तस्मादनुमतिर्नाम पूर्णिया मथमा स्मृता । अत्यथै राजते यस्यां पूर्णिमायां निशाकरः । रंजना ... ... द्यस्य राकेति कवयो विदुः । दृष्टचन्द्रामभावास्यां सेिनीवाली प्रचक्षते । एतामेव कुङ्कमाहुः नष्टचन्द्रां महर्षय ' ! इति मात्स्यं – ‘कलाक्षये व्यतिक्रान्ते दिवा पूर्णा परस्परम्। । चन्द्रादित्यौ कलापूर्णो पूर्णत्वात् पूर्णिमा स्मृता । ॥ इति भविष्योत्तरे– ‘पूर्णमासी महाराज सोमस्य दयिता ििथः । पूर्णो मासो भवेदमात् पौर्णमासी ततः स्मृता' । इति कालनिर्णये– ‘अनुमत्याश्च राकायाः सिनीवाश्याः कुहोर्मता । एतासां द्विलवः कालः कुहू रात्र्या कुहूः स्मृता । ५९४ श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यचिन्तालणिसहितम् [चतुर्थ प्रश्नं लध्वक्षश्चतुर्भागः त्रुटिरित्यभिधीयते । खुटिद्वयं लवः प्रोक्तः निमिधस्तु लवद्वयम् । कूहेति कोकिलेनोक्तो यावत्कालस्समाप्यते । तत्कालसंज्ञिका चैषा अमावास्या कुहूस्मृता । इत्येष सन्धिना .. कालो यो द्विविधः स्मृत ' । इति पूर्वेऽहनेि 'अपां मेध्य' मिति समूलं बर्हिराहृत्य सकृदेवाऽ च्छिद्य सकृदाच्छिन्नबर्हिषस्समाहरति ॥ २ ॥ पूर्वोऽहनीत्यादि । मनुः-- 'समूलस्तु भवेद्दः िपतृणा श्राद्धकर्मणि । मूलेन लोकान् जयति शक्रस्य च महात्मनः ॥ हरिता वै सपुञ्जीलाः पुष्टिलिग्धास्समाः शुभाः । लिमात्रमाणास्युः पितृतीथेन संस्कृताः ।। अच्छिन्नग्रा ह्यशुष्काग्रा इस्वचैव प्रमाणतः । कुता इति विज्ञेयातैस्तु श्राद्धं समाचरेत् ' ॥ इति अमायाचैव न छिन्द्यात् कुशांश्च समिधस्तथा । सविावस्थिते सोमे हिंसायां ब्रह्महा भवेत्' । इति जाबालिः 'कुशान् काशांश्च पुष्पाणि गवार्थश्च तृणादिकम् । निषिद्धे चापि गृह्णीयात्मावास्याऽहनि द्विजः । ॥ इति कात्यायनः । मासे नभस्यमावास्या तस्यां दर्भाधयो मत । अयातयामास्ते दर्भ नियोज्याश्च पुनः पुन ? ॥ इति उपोष्य चोभूतेऽपराहे आझिं प्रणम्य प्राचीनावीती अध्वर्युः दक्षिणाग्नेः दक्षिणपश्चिमस्यां चरुस्थाल्याज्यस्थाली मुक् भुवेध्ममेक्षणे डापात्रस्फयशूर्योलूखलमुखलादिपात्राण्येकैकशः प्रयुञ्जीत ।। ३ ।। व पञ्चमःखण्: श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् अश्राद्धेति स्मृत्यन्तरे– ‘अपराह्यन्वितावापि अधिवृक्षयुताप वा । अदृष्टन्दुरमावास्या पितृयज्ञे तु चोदिता ' । इति संकर्षणकांडे– ‘यदि पञ्चदशी पूर्वमपराङ्त्समाप्यते । । पूर्वेयुः दृष्टचन्द्रेऽप कार्य प्राह ट्टिक्रमम्' । इत स्मृत्यन्तरे – 'मध्याहृव्यापिनी आक्षा एकोद्दिष्टतिथेिर्भवेत्। । अपराङ्थापिनी आह्या पार्वणे सा तिथिर्भवेत् । घटकैकाऽप्यमावास्या नषराष्ट्राता यदि । भूतविद्वैव सा ग्राह्य दैवे किये च कर्मणि । । इति कात्यायनः-- 'सिनीवाल्यपराहे चेत् स्मृताऽऽपस्तंबसामिनाम् । सायाई ििवाडी चेत्सा बोधायनकायोः' । इति हारीतः- 'अपराहः पितृणान्तु याऽपराह्यानुयायिनी । सा ग्राह्या पतृकार्ये तु न पूर्वालानुयायिनी' । इति मरीचिः - ‘द्वापराह्मव्यापिनी चेदब्दिकस्य यदा तिथिः । महती यत्र तस्मिंस्तां प्रशंसन्ति महर्षयः । ॥ इति स्मृतिसरगौ– ‘सायन्तन्युत्तरा स्याचेत् पूर्वविद्धाऽपराकिी । साधन्तनी चा पक्षे स्यात् परविद्धा प्रशस्यते ॥ दशैश्च पूर्णमासश्च पितुः सांवत्सरं दिनम् । पूर्वद्धिमकुर्वाणो नरकं प्रतिपद्यते ? ॥ इति नारदादिवचनं अपराहद्वयस्यापित्वाभावे सायं विमुहूर्तव्यापितिथि मणपरम् । 'अहह्यस्तमनवेलायां कलामात्रापि या तिथिः । सैव प्रत्यादिक्रे ज्ञेया नापरा पुत्रहानिदा । । इति वचनं काण्वादिविषयम् । ५९६ श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिरहितम् [चतुर्थ प्रश्ने 'चतुर्थे हरे प्राप्त थः श्राद्धं कुरुते. नरः । आसुरं तद्भवेच्छूद्धं दाता च नरकं ब्रजेत् । । इति यमवच् आलस्यादिना अपराह्नातिक्रमपरम् । व्यासः – 'पराह्नातिक्रमं कुर्युदखेः पूर्वं यथाविधेि '(१) ॥ इति 'संध्याराश्योर्न कर्तव्यं श्राद्धं खलु विचक्षणैः' । इति व्याघ्रपादः – 'विधिज्ञः श्रद्धयोपेतं सम्यक् पात्रे नियोजकः । रात्रेरन्यत्र कुर्वाणः प्राप्नुयाच्छूाद्धकृत्फलम् ।। स्मृत्थन्तरे – 'सा तिथिस्तदहोरात्रं यस्यामस्तमियाद्रविः । इति नारदः-- 'फिल्यं मूले तिथेः प्रोक्तं शास्त्रज्ञेः कालकोदैि । तथैव देवकार्येषु तिथेरन्यं प्रशस्यते ? ॥ इति स्मृतिसरणौ – “पारणे मरणे चैव तिथिस्तात्कालेिकी मता । कियेऽतमयवेलायां स्पृष्टा पूर्णा निगद्यते । कथञ्चिदव सायंकाले श्राद्धकरणमपि-- न च नतं श्राद्धं कुर्वीत आरब्धे च भोजनपरिसभाफ्नात्' इत्यापस्तंबवचनात् मृताहातिक्रमे चण्डालत्वा पतेश्च रात्रौ प्रथमयामे प्रत्याब्दिकश्रद्धं कर्तव्यमिति ग्रन्थान्तरेषु ग्रन्थकरैः समर्थितम् । त्रिमुहूर्तन्यूनत्वे गोभिः - 'विमुहूर्ता न तद्ग्राह्या परेव कुतपे हेि सा । कुर्वीत कुतपे श्राद्धं सायाह्वयापिनी न चेत् | मासिकैकोद्दिष्टषु मध्याह्नत्यानिी तिथिः ग्राह्या । प्रथमं मध्याह्नव्यापिनी प्राझा । द्वयोर्मध्याह्वयापित्वे यत्राधिका सा ग्राह्या । उभयत्राभावे पूर्वविद्धा ग्राह्या । (खर्वादिविषयकवचनं सर्वत्र समानम्)

• एकमुद्दिश्य यच्छूद्धं देहीनं विधीयते ।

एकोद्दिष्टन्तु तत्प्रेोक्त मध्याहे तत्प्रकीर्तितम्' ।। इति व्यासस्मरणात् । एतञ्च सपिंडीकरणात् प्राक्तनैकोद्दिष्टविषयम् । पञ्चमः खण्डः } मध्याह्नव्यापिनी ग्राह्या एकोद्दिष्ट तिथिर्भवेत् । अपराह्मव्यापिनी ग्राह्या पार्वणं पा तिथिर्भवत् । । देवल – 'पूर्वीडे दैविकं कर्म अपराहे तु पैतृकम् । एकोद्देिष्टन्तु मध्याहे अतवृद्धिनिमित्तकम् '।। इत्यादिक्चनान्यत्र अनुसन्धेयानि । पूर्वीले चैव मध्याहे अपराद्धे च दैनिकम् । एकोर्दिष्ट पार्वणञ्च वृद्धिश्राद्धं नथाऽऽमिकम् ? ॥ इति अभ्याधानवृद्धिश्राद्धमकिम् । किंश्च-– खर्वा बृद्धिक्षयरहिता अपराह्मद्धये समा । दर्प वृद्धिपक्षे अपराह्मये समा । हिंस्रा क्षयपक्षे अपराहद्वये समा ।

• ख दर्प तथा हिंस्रा ििव तिथिलक्षणम् ।

खर्वदपों परौ कार्यो हिंसा स्यात्पूर्वकालिकी ' । इति यतिविषये - 'एकोद्दिष्ट यतेर्नास्ति विङग्रहादिह । सडिीकरणाभावात् पार्वणन्तु विधीयते । अतस्तेन कर्तव्यं पार्वणं तु मृतेऽहनि । । इति अपराह्मद्वयव्यापिन्यभावास्या यदा भवेत् । तत्राल्पत्वमहत्शाभ्यां निर्णयः पितृकर्मणि ॥ अपराह्मट्टयध्यापी यदि दशैस्तिथिक्षये । आहिताग्नेः सिनीवाली निरम्यादेः कुहूर्मता । साम्येऽपि च कुज्ञेया वेदवेदांगवेदिभिः ! इति झाष्गजिनिः – 'सिनीवाली नैिर्थाहा संकैिः पितृकर्मणेि ।

• ाथ

दृष्टचन्दा सिनीवाली नष्टचन्द्र कुहूर्मता । सिनीवाली कुहूचैव झुयुक्त पितृकर्मणि । ' त निवाली तु मा ज्ञेया पैतृकार्येषु निष्फला' ॥ इति वचनं निराभ्वादिविषयम् । वाजसनथिश्यतिरिक्तविायं वा । प्रचेताः- 'भूतविद्धाममावास्यां मोहादज्ञानतोऽपि वा । ३ गौतमः- ‘पूर्वाहे चेत्प्रितपदो भूतं सायम्। यदि । आरभ्य कुलपे श्राद्धं रोहिणतु न लधयेत् ।। भूतविद्धा त्वभावास्या प्रतिपमिश्रिता च या । तयोश्च पितृकृत्येषु ग्राह्या कुतपञ्जालिका ॥ इति एवं कुतपकालत्याप्तदशग्रहणस्रणात् न साधन्तनग्रहणम् । प्रचेताः– ‘स्यातां चेत् यदि मध्याहात् श्राद्धं तत्र कथं भवेत् । तिथिक्षये सिनीवाली ििवृद्धौ कुहूर्मता। साम्येऽपि च कुहूया वेदवेदांगपारगैः ॥ इति मध्याहात् परतः कुहूः िसनीवाली चस्यातां वेदपराहे ितिथक्ष्ये िसनीवाली ग्राझा। सभे वृद्धे वा भवेतां यदि तदा कुहूः:ग्राह्यत्यर्थः । उभयपराखव्याप्यभावे कुतपकालिका ग्राह्य।। हारीतः- ‘भूतविद्वा त्वमावास्या प्रनिपमिश्रिता च या । पिश्ये कर्मणि विद्वद्भिविा कुतपकालिकी' ॥ इति एवं च ‘अपराह्नः पितृणा'मित्युपतिशिष्टापराह्न एव श्राद्धम् । तथा जागलिः- ‘पूर्वाहे चेदमावास्या नापराद्धे भवेद्यदि । प्रतिपद्यपि कर्तव्यं श्राद्धं श्रद्धविदो िवदुः ॥ इतेि अपराह्मद्वयव्यात्विाभावे पूर्वदिनं प्राह्मम् । जाबालिः – ‘प्रतिपद्यप्यमावास्या नापराद्धाता यदि । पूर्वविद्वैव कर्तव्या पित्र्ये कर्मणि सर्वदा ।। इति क्वनं कात्यायनबोधायनादिविषयम् । पञ्चमः तण्ड: } बोधायनः – :धटिकैकाऽप्थमावास्या नापह्नगा यदि । भूतविद्वैव सा अक्षा दैवे पश्ये च कर्मणेि ' । इति कात्यायनः । चतुर्दशदिनान्ते तु चतुधिटिका यदि । अमाभूते च कर्तव्यं श्राद्धं वाजसनेयिभिः' ॥ इति श्रीश्वरः - 'सा तिथिसिमुहूर्ता स्यात्पूर्वमस्तभयाद्रवे । वृद्धौ षण्णाडिकाः तत्र क्षये तिन्नास्समे चतुः' । इति अमावास्यायां पिंडपितृयज्ञ यजेतेति सूत्रकारैरुक्तम् । इदं च पिंडमूर्तिधारिणां पितृणां यजनम्, ‘अहमेवात्र विज्ञेवः त्रिषु डेिषु संस्थितः'इति भगवद्वचनात्। भगवद्यजनम् । एतदष्टकायां प्रपंचितम् । अत्र अमावास्यामित्यनेन उदयकाल स्थायां वा अपराह्मगताशं वा यदाकदाचिदमावास्यायां बा (?) । यदाकदाचिदिति वक्तुमयुक्तम् अनुक्तत्वात् । उदयकालस्थायमिति चेत्, तदथ्युक्तम् । 'पूर्वाहे दैविकं कर्म इत्यादिस्मृतेः 'अपराहः पितृणा । िित श्रुतेश्च । अतः विहितकाल अपराह्न एव कर्तव्यम् । अन्यथा 'अकाले कृतमकृतम्' इति ,

• अकाले चेत्कृतं कर्म कालं प्राप्य पुनः क्रिया ।

कलातीतं तु यः कुर्यादकृतं तद्विनिर्दिशेत् । इति च अकृतवद्भवेत् । श्रौतसूत्रे च– 'अत्रोपवसथेऽमावास्यायामपराहेऽधिवृक्षसूर्ये बा पिंडपितृयज्ञेन यजेत ? इति । ननु दर्शश्राद्धं डिपितृयज्ञश्चान्वाधानदिने उत दिनान्तरे वा इत्यत्राह त्रीण्येकवासरे कुर्यादिति प्राहुर्मनीषिणः । कचिपूर्वदिने तानेि कचिदेवोत्तरत्र तु ॥ दर्शश्राद्धपिंडपितृयज्ञान्दाधानमनि एकवासरे कुर्यात् । कपूिर्वदिन एव कुर्यात्, कचिदुत्तरदिन एव कुर्यादिति महर्षयः प्राहुः । तथाहि-यदा वा मध्याहे ६० ० श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितस्' [चतुर्थं प्रश्ने ततः पूर्वं चा दर्शप्रतिपत्संद्धिः तदा सन्धिदिनात्पूर्वस्मिन् दिवसेऽन्वाधानं तत्रैवामावास्याया अपराह्मव्यापित्वात्तत्रैव दर्शश्राद्धपिंडपितृयज्ञाविति त्रयाणामेकदिन करणीयत्वम् । यदा वा मध्याह्लादुपरि अमावास्यामतिपत्सन्धिः तदा अमावास्याया पूर्वेद्युरपराहान्यात्विाभावे परेद्युरपरालव्यात्विात् पूर्वः परेद्युरन्वा धानविधानात् त्रयाणामेकोत्तरदिनत्वम् । दिनत्रयमेकदेनत्वं() यदा मध्याहा दुपयेमावास्याप्रतिपत्संद्धिः तदा अमावास्याया दिनद्वयम् । या ओषधिवृद्धौ साम्ये च सर्वेषां परेद्युरेव श्राद्धविधानात् परेद्युरन्वाधानविधानात् परेद्युरेव पिंडपितृयज्ञ विधानात् त्रयाणामेकोत्तरदिनत्वमेकदिनत्वम् । यदाऽऽमावास्थाप्रतिपत्सद्धिः मध्याह्मदुपरि तिथिक्षीणतया दिनद्वयेऽप्यपराह्यस्पर्शित्वं तदा सर्वेषां परेद्यु श्राद्धविधानात् परेद्युरेव पिंडपितृयज्ञविधानात् प्रतिपदि चन्द्रादर्शने परेद्युरन्वा धानात् त्रयाणामेकोत्तरदिनत्वम् । यदा मध्याहादुपरि अमावास्याप्रतिपत्सन्धिः अमावास्या दिनद्वयेऽप्यपराद्धव्यापिनी तिथिरपि क्षयाभिनी तदा अमिद्वयवतां सिनीवाल्यां दर्शश्राद्धविधानम् । तथा च पितृयज्ञावृतो दर्शश्राद्धे पिंडान् विनिक्षिपेत् । पितृयज्ञस्य कालस्तु दर्शश्राद्धे भवेदिति । । इति वचनात् दर्शश्राद्धदिन एव पितृयज्ञः । तत्र प्रतिपदि चन्द्रादर्शने सिनीवाल्यामेवान्वाधानमिति त्रयाणामेकपूर्वदिनत्वम्। (यदाऽमावास्याप्रतिपत्संन्धिः मध्याहादुपर्यमावास्या च दिनद्वयेऽप्यपराहस्पर्शनतिथिक्षयगामिनी तदा मंतिपदि चन्द्रादर्शनादन्याधानं सिनीवाल्थम् । तथा पितृभ्यः श्राद्धं पिंडपितृयज्ञश्च सिनीवाल्यामेवेति पूर्वेकदिनत्वम्() !) अभिन्नथे दर्शश्राद्धपिंडपितृयज्ञान्वाघांन वचनान्येव प्रमाणानि । स्मृत्यस्तरे– ‘अपराह्मन्विता वाप अधिवृक्षयुतापि वा । । अदृष्टन्दुरमावास्या पितृयज्ञे तु चोदिता ॥ वर्धमानाममावास्यां लक्षयेदपरेऽहनि । यामांस्त्रीनधिकान्वापि पितृयज्ञप्रदो भवेत् ? ॥ इति श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् 76 ६०१ संकर्षणकाण्डे- 'यदि पञ्चदशी पूर्वमपरह्माल्ममाप्यते । पूर्वेष्टः दृष्टचन्द्रऽपि कार्य माह पितृकतुम् ' ॥ दक्षिणपश्चिमस्याम् – नैऋत्यम् । आदिशब्देन तण्डुलशोधनदि. पात्राणि गृध्न्ते । 'यदेकमेक संभरेत् पितृदेवत्यानि स्युः' इति श्रुतेः एकैकशः आसादनम् । अपहृता असुरा ? इति वेदि परिमृज्य 'आणत पितरः ' इति दक्षिणाग् िसकृदाच्छिन्नबर्हिषा परिस्तृणाति ।। ४ ।। पितृभ्यो जुष्टं निर्वपामी' ति स्थालीं सपवित्रां व्रीहिभिरा पूर्य तेनैवाभिभृश्य तथैव तान् शर्षे निरुप्याभिमृशेत् ॥ ५ ॥ अन्वाहार्यस्य दक्षिणस्यां पश्चिमस्यां वोत्तरपश्चिमग्रीवं कृष्णाजि नास्तीर्य ऊध्र्वमुलूखलं मुसलञ्चं संस्थाप्य व्रीहीन् प्रक्षिप्य पत्न्या अवघातं कृत्वा विवेचनवर्ज पराबापं सकृत्करोति ।। ६ ।। विवेचनवर्ज-वायुना तुषनिरसनवर्जम् । शूपेण तुषनिरसनं कुर्यात् । अध्वर्युः स्याल्यां तंडुलानद्भिः सकृत्परिपूाव्यान्वाहार्ये जीव तण्डुलमखिलं चरं श्रपयेत् ।। ७ ।। परिष्ाव्य-प्रक्षाल्य । जीवतंडुलं -कणादिसहितम् । अस्विन्न-यव गूद्रवरहितम् । दक्षिणतः स्थालीं मेक्षणञ्च दर्मेष्वासाद्य अनुत्पूतसर्पिषा पकमभि घार्य 'शुन्धन्तां पितरः' इति वेद्याः परितः कूर्वेनापस्स्रावयेत् ।। ८ ।। सोपवीती दक्षिणामाविध्मान् हुत्वामेक्षणेन चरुमभिघार्यावदाय 'अये कव्यवाहनाय स्वधा ननः स्वाहा- 'सोमाय पितृमते स्वधा नम स्वाहा –‘यमाय चांगिरस्पतये स्वधा नमः स्याहा 'इति जुहोति । ९ ।। दक्षिणाग्राविल्यदि । दक्षिणाग्रानिति केचिद्वदन्ति । तदयुक्तम् । उपवीतीत्युपक्रान्तत्वात् । इध्मानिति सामान्येनोक्तत्वात्, पञ्चदशेक्ष्मदारूणि वा, विकृतित्वात् सप्तदशेभ्रमदारूणि वा प्रणवेन प्रक्षिपेत् । पुनः प्राचीना ६०२ श्री श्रीनिवासभखिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [चतुर्थ प्रश्ने वीतीति केचिद्वदन्ति । अष्टकायां दक्षिणान्तत्वेन पितृतीथेनोक्तत्वाचाहुतित्रयमपि प्राचीनावीतिना कर्तव्यम् । मेक्षणेनेतेि । ध्रुवेण चरुमभिघार्य मेक्षणेनाक्दाय जुहोति । मेक्षणेन प्रत्येकं हुवा । तदशेः सधूममेकमुन्शुकमुट्टत्य 'अपयन्त्वसुरा' इनि पविमती वेद्यां सन्न्यस्य निधूमं तं विसृजेत् ।। १० । विसृजेत्। असुरनिरसनार्थम्, यद्वा 'निर्नतिप्रीणनार्थम् । 'एकोल्मुके नयन्ति । तद्धि नित्यै भागधेयम्' इति श्रुतिः । जीवपितृकस्त्वेतदन्तं कृत्वा विरमेत् । पितरि जीवति पिंडो न निर्वाप्य ? इति वचनात् । ‘आहो मात्कृत्वा विरमे । दित्यापस्तंबः । स्मृत्यन्तरे – 'पित्र्यं जीवतुिनै स्यादौ होमोऽपि पाक्षिक । येभ्यो वधि पिता तेभ्यो द्वाद्वैतानकर्मणि । । इति सुमन्तुः-- ‘न जीवत्पितृकः कुर्याच्छूद्धमझिमृते द्विजः । येभ्य एव पिता कुर्यातेभ्यः कुर्वीत योऽशिमान्' । इति भविष्यत्पुराणे- ‘प्रत्यक्षमर्चनं श्राद्धं न युक्त मनुरब्रवीत्। पिंडनिर्वापणचैव महापातकिभिः स्थितम्(१) ॥ इति यद्वा प्रकारान्तरेण वा कुर्यात् । अन्न प्रमाणम् पिवेष्टद्यां पितृयज्ञे च वृद्धौ मातुर्भूतेऽहनि । जीवपिताऽपि तीर्थेषु श्राद्धं कुर्यात्सपार्वणम् ॥ येभ्य एव पिता दद्यात् तेनैवोदश्य पार्वणम्' । इति महालये गयाश्राद्धे मातापित्रोतेऽहनि । कृतोद्वाहोऽपिं कुर्वीत पिंडनिर्वाणं सुतः ! ॥ इति इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्ययेण श्रीनिवासारल्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ चतुर्थप्रक्षे पञ्चमः खण्डः । यजमानः प्राचीनावीती दक्षिणपूर्वे स्येनैवोन्लेखनं कृभ्वा तत्राद्भिः प्रेक्ष्य स्फधं निधाय तस्मिन् ‘अग्र्योदकान्ते ' इत्युदकेन तर्पयित्वा पश्चिमे सकृदाच्छिन्नबर्हिषि तिन् पितामहान् प्रपितामहा नभ्यध्यै अवाचीनपाणिः ‘एतते तासौ ये चत्वामनु'इति प्रत्येक दक्षिणान्तान् पिडान् दद्यात् ।। १ । यजमानः इति। अत्र यजमानग्रहणमध्वर्युकृत्यसमाप्तिद्योतकम् । उदकेन तर्पयित्वा । त्रिभिरुदकेन तर्पयित्वा । सकृदाच्छिन्नबर्हिषि-सकृदाच्छिन्न बहिँप्यष्टकोक्तवत् पिंडनिर्वापस्थानं कृत्वा ‘सकृदाच्छिन्नमिति मन्त्रेण सकृदा च्छिन्नमास्तीर्य 'पोषाय त्वेत्यष्टकोक्तवदावाहनादि कृत्वा । एतते तत इत्यादि । 'एतते तत गोत्र शर्मन् वसुरूप ये च वामनु ये च तमनुगच्छन्ति तेभ्यश्चायं डिस्तसै ते स्वधा नम:इति । एवं पितामहप्रपितामहेभ्य:। ‘पित्रे गोलाय शर्मणे ये च तमनुगच्छन्ति तेभ्यश्चायं पिंड' इति केचित् । पिंडलक्षणम् -

• कपित्थफलमात्रन्तु पिंडं दद्यातु पार्वणे ।

नालिकेरप्रमाणेन एकोद्दिष्टे सपिंडने । धात्रीफलप्रमाणेन वृद्धिश्राद्धे महालये । अन्यश्राद्धेषु सर्वेषु कुकुटांडप्रमाणतः' । इति 'ऑक्ष्यत ताताः पितरः, खांक्ष्वत पि महाः, स्वांक्ष्यन प्रपितामहाः' इत्यभ्यंजनं 'एतानि वः पितर' इति कशिपूपन्नर्हणा ऽञ्जनं वापयेत् ॥ २ अक्षतेत्यादि । 'आंक्ष्व ताताः पितरः, पित: गोत्र शर्मन् वसुरुरूप अभ्यञ्जनमांक्ष्व' ! pवं पितामहमपितामहेभ्यः । एतानि यः इत्यादि। स्ववस्वत आदाय वासांसेि (बासाञ्चलन्तून्) दद्यात् । श्रुति । ‘दशां छिनति । ६०४ श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [चतुर्थ प्रश्ने हरणभाग हि पितरः । पितृनेव निरवद्यत इति । पञ्चाशद्वत्सरादूर्व वासां स्थाने स्वहस्तप्रकोष्ठरोमाणि भित्वा दद्यात् । श्रति । 'उत्तर आयुधि लोममिन्दीत । पितृणां खेतर्हि नेदीयः' इति । चकारेण तांबूल्दक्षिणादि । पूर्ववत् 'ऊर्ज वहन्तीः ' इति पिंडं परिषिच्य त्रिरुदकाञ्जलिं दत्वा तथैव पितृभिन्द्य प्रवासयति ॥ ३ ॥ पूर्ववत् । अष्टकावत् । उदकाञ्जलिं दत्वा । श्रुतिः । 'अपः परिविश्वति । मार्जयत्येवैनान् ! अथो तर्पयत्येव । तृप्यति प्रजया पशुभि 'ििते। प्रवासयति अष्टकावत् पिंडोद्धासनं ब्राह्मणभोजनञ्च कुर्यात् । 'प्रजापते न त्वत् ? इति गार्हपत्यं गत्वा ‘यदन्तरिक्ष'मित्यु प्रजापते न त्वत् इत्यादि । श्रुनिः प्राजापत्यमर्चा पुनरैति । यज्ञो वै प्रजापतिः । यज्ञेनैव सह पुनैरति । न प्रमायुको भवति ? इत्यादि । अनाहिताग्चैिवमौपासनाशैौ चरुं श्रपयित्वा जुहुयात् ।। ५ ।। विज्ञानेश्वरीये – 'आहितास्तुि जुहुयाद्दक्षिणासौ जुहोत्यथ । अनातिारौिपासनेऽन्यभावे द्विजेऽप्सु वा ।। इति औपासनस्य संस्कागभानात् 'यदन्तरिक्ष'मिति मन्त्रेण गाहै पत्यशब्दं विनैवोपस्थानं कुर्यात् ।। ६ ।। संस्काराभावात् – गार्हपत्यसंस्काराभावात् ।

• अपान्त्वौषधीना 'मिति मध्यमं पिंडं दत्वा ‘आधत्त पितर

इति पत्नीं प्राशयेत् ।। ७ ।। पन्नीं प्राशयेदिति । मध्यमं पिंडं इडापात्रे निक्षिप्य दत्वा पतीं प्राशयति । प्राजापत्यत्वान्मध्यमपिंडप्रदानम् । षष्ठः खण्ड:} श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् एषा पुमांसं जनयति ।। ८ ।। द्विपिता वेद्यजमानः तथैव पिड टुथा 'यन्मे माता' इत्येकस्मिन् पिडे तौ द्वावपि ध्यान् 'अत्र पितरो यथाभाग 'भिति प्रणमेव ॥ ९ ॥ द्वितेिति ऋश्यश्श्रृंगः - 'अपुत्रोऽहं प्रदास्यामि तुभ्यं कन्यां भानपि । पुत्रार्थी चेदिहीत्पन्नः स नैौ पुत्रो भवेदिति ? ॥ इति

• प्रथमत: श्रद्ध .... प्रदद्यात्पुत्रिकायुत: () ।

द्वितीयं तु पितुस्तस्याः तृतीयन्तु पितुस्सुतः ' । इति काऽर्णजनिः -- 'कुर्यान्मातामहश्राद्धं नियमात्युनिकयुतः ।। उभयोरपि संबंद्धः कुर्यात्स उभयोरपि । । इति मात्स्ये – ६०५ अथवा - ययैक एव पुत्रः तमन्यस्मैं अत्राय पुत्रार्थिने ददत् ममापिं पुत्राभावादेष उभयोः पुत्र इति दद्याचेत् तञ्जः (स?) 'उभयं दतपुत्रवत्' इि वचनात् उभयोः कुर्यात् । रुद्वाश्रेों वा(?) । यथाभागामित्यादि -एसद्धां तौ देवदत्तविष्णुदत्तशर्माणौ ये च युवामनु 'इति ऊहित्वा दद्यात् । 'श्राद्धन्तूभयवंशस्य कर्तव्यं द्विजभोजनम् । न जीवपितृकः कुर्याच्लाद्धे दशद्विचोदितम् ? ।। इति

• ये समाना ' इति मकृदाच्छिन्नभप्रै ठूत्या पात्राणि द्वन्द्व

माहरतीति विज्ञायते ।। १० ।। सकृदित्यादि । परितरणबर्हिषः पिंडस्थाने स्थिताश्धदर्भा होमा इत्यर्थः । ननु – अष्टकायां भासिश्राद्धे च होमपिंडप्रदानब्राह्मणभोजनादीनि प्रतिपादितानि । प्रधानभूतेऽमावास्यायां ब्राह्मणभोजनमनुक्ता पिंडहोमायुक्तौ । अनुक्तत्वात् अमावास्यायां श्राद्धाकरणे दोषो नास्तीति चेत्-सत्यम् । ‘त्रयो मूतििवहीना वै पिंडरूपधरास्समा 'इति पिंडरूपधराणां पूजा डिपितृयज्ञः इति ६०६ श्री श्रीनिवासमखिकृत-तापर्यचिन्तामणिसहितम् (चतुर्थ प्रश्ने डियूजाया भगवदाशधन्वेन भगवता प्रतिपादितत्वात् (तन एव चारिताथ्र्यात्) अत्र जीवपितृकविषये 'पितरि जीवति पिंडो न निर्वाप्य ? इति वक्ष्यमाणत्वात् जीवमाने तु पितर पूर्वेषामे ? निर्वपेत् । विप्रवद्वापि तं श्राद्धे स्वकं िपतरमाशयेत् । इति वचनाञ्च प्रत्यक्षेण ब्राह्मणभोजनमयुक्तमिति होमस्य प्राधानता । कृतोद्वाहोपनयो वर्ष वृषधमेव वा । पार्वणन्तु न कुर्वीत कुर्याच्छूद्धमपिंडकम् ॥ ' इति कृतोद्वाहादिविषये ब्राह्मणभोजनस्य प्रधानता। इतरेषां होमपिंडदानब्राक्षण भोजनानि । इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरिचते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तार्यचिन्तामणै चतुर्थप्रश्ने षष्ठः खण्डः मासिमास्यपरपक्षेऽन्यतमेऽहन्यजन्म ५५णनिमन्त्रणादि अथ पिंडपितृयज्ञानन्तरम् । श्रद्धया दीयत इति श्राद्धम् । प्रतिमासं कर्तव्यत्वान्मासिश्राद्धम् । तत्र हेतुमाहापस्तंब । 'सह देवमनुष्य अस्मिन् लोके पुरा बभूवुः, अथ देवः कर्मभिर्दिवं जमुरहीयन्त मनुष्याः । तेषां ये तथा कर्माण्यारभन्ते सह देवैर्बक्षणा चामुष्मिन् लोके भवति । अथैतन्मनुः श्रद्ध शब्दं कर्म प्रोवाच प्रजानिश्श्रेयसाय, तत्र िपतरो देवताः ब्राह्मणस्त्वाहवनीयार्थे , मासिमासि कार्यम्, अपरपक्षस्यापराह्नः श्रेयान् तथापरपक्षस्य जघन्यान्यहानि स्पष्वेवापरपक्षस्याहस्सु क्रियमाणेऽपि पितृन् प्रीणाती' ित । भनुः(?)- 'कुर्वन् प्रतिपदि श्राद्धं युरुपां लभते प्रजाम् । कन्यकान्तु द्वितीयायां तृतीयायान्तु वन्दिनम् ॥ पशून् क्षुद्रांश्चतुथ्र्यान्तु पञ्चम्यां शोभनां सुतान् । धृष्ठयां दृतं कृषिश्चापि सप्तम्यां लभते नरः । . अष्टम्यामपि बाणिज्यं लभते श्राद्धदो नरः । स्यान्नवम्थामेकखुरं दृशम्यां द्विखुरं बहु ॥ एकादश्यां तथा रूप्यं ब्रह्मवर्चस्विनस्सुतान् । द्वादश्यां जातरूपञ्च रजतं रूप्यमेव च । ज्ञाश्रेिष्ठ त्रयोदश्यां चतुर्दश्याश्च भूमजम्() । ीयन्ते पितरश्चास्य ये च शस्त्रेण वै हताः ।। पक्षाद्यादिषु निर्दिष्टान् विपुलान्मनसि मियान् । श्राद्धदः पञ्चदश्यान्तु सर्वान् कामानवाप्नुयात्' । इति नित्यत्वाभिप्रायेण मसिमासीति द्विरुक्तिः । ६०८ श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [चतुर्थे प्रश्ने अपरपक्षे इत्यादि ।

• न नन्दासु भृगोर्बारे रोहिण्यान्तु त्रिजन्मधु ।

भरण्याञ्च मधायाश्च कुर्यादापपक्षिकम् इत्यादिदोषरहिते दिने ब्राह्मणामन्त्रणादि सर्वमष्टकावकृत्वा । तथाऽऽज्यचरू हुत्वाऽन्न पिंडाथै पात्रे समवदाय ब्राह्मणान् भोजयित्वा 'नमो वः पितरो रसाय इति पिंड प्रथमं पितृभ्यः 'नमो वः पितरस्सोभ्यासः इति द्वितीयतृतीयौ पितामहप्रपितामहाभ्याम् ॥ ३॥ तथाऽऽज्य चरू हुत्वा। पिंडमाने िवशेषमाह। ब्राह्मणान् भोजयित्वा आचान्तेषु अष्टकावत् पिंडनिर्वाप्स्थानं कृत्वा तत्र पितृपितामहमपितामहादीन् मात्रादींश्चाभ्यच् षट्टपिंडान् कृत्वा ‘नमो वः पितरो रसाय 'पित गोत्राय शर्मणे सुरूपाय, एतत् पिंडं निर्वपामी' ति प्रथमपिंडं पितृभ्य । ‘नमो वः पितरस्सौग्यासः इति द्वितीयतृतीयौ पितामहाय (प्रपितामहाय) गोलायेत्यदै समानम् । एवं पितृभ्यः तत्पत्नीभ्यः पिंडानर्पयेदिति विशेषः ।। ४ ।। एवं पितृभ्य इति । एवं मातृपितामहीमपितामहीभ्यो दद्यात् । पितरि जीवति डिो न निर्वाश्यः ।। ५ ।। तमेवानादिना यथेष्ट तर्पयेत् ॥ ६ ॥ यस्मिन् दिने ज्ञातिभृतः तसिन् मासिमासि प्रेयतायैकं पिउँ निरूप्यैकं भोजयेत् ॥ ७ ॥ आसंवत्सरान्मांसिश्राद्धमष्टकाश्च न कुर्यात् ॥ ८ ॥ आसपिंडीकरणादित्येके ।। ९ ।। ज्ञातितः इति--अत्र ज्ञातिशब्देन ज्येष्ठः – मात्रादयः । बेवलः - 'संस्कार्यश्च पिता पुत्रैतिरश्च कनीयसा । मातुलश्चाप्यपुत्रश्च स्वतीयश्चारैर्मताः । समुच्चधे – 'उत्सन्नबान्धवं प्रेतं पिता भ्राता तथाऽग्रजः । जननी चापि संस्कुर्यान्महदेनेोऽन्यथा भवेत् ।। न मातृतो यैष्टयमति जन्मतो ज्यैष्टयमुच्यते । जन्मझैष्टचेन वा स्यान्न सुब्रह्मण्यासु च स्मृतः । यमयोश्चैव गर्मे तु जन्मतो ज्येष्ठता स्मृता ।। इति मरीचिः – 'गोलान्तरप्रविष्टानां दायमाशैौचमेव च । ज्ञात्त्विञ्च निवर्तन्ते तत्कुले सर्वमुच्यते ! । 'इति महागरुविषये- 'सूतकं द्वादशाहान्तं न कुर्याद्देवतार्चनम् । न कुर्यापितृकार्याणि दानं होमं जपं तथा । उत्पाद्य पुत्रं संस्कृत्य वेदमध्याप्य यः पिता । कुर्याद्वृतिश्च नष्ठऽसिन् द्वादशाहं महागुरौ ' ॥ स्रानचैव महादानं स्वाध्यायञ्चातिर्पणम् । प्रथमेऽब्दे न कर्तव्यं महागुरुनिपातने ।। प्रमीतौ पितरौ यस्य देहस्तस्याशुचिर्भवेत् । न दैवं नापि पित्र्यञ्च यावत्पूर्णो न वत्सरः' । इति विज्ञानेश्वरीये - 'भ्राता वा भ्रातृपुत्रो वा सपिंडः शिष्य एव च । सडिीकरणं कृत्वा कुर्यादभ्युदयं ततः । ॥ इतेि सर्वाभावे पिता वापि कुर्यादू आप्ताऽथवाऽग्रजः । गयायाश्च विशेषेण ज्यायानपि समाचरेत् । । इति 77 नासपिंडीकृते ते पितृकार्ये प्रवर्तते । सपिंडीकरणं कृया कुर्याच्छूद्धं शुभानि च ॥ सपिंडीकरणं यावत्तावत्सन्ध्यादि नेष्यते । तसोदरस्य पुत्रस्य न त्वन्यस्य सगोत्रिणः । ६०९ श्री श्रीनिवासमखिकृत-सात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [चतुर्थं प्रश्ने पिंडीकरणश्राद्धमकृत्वा शुभकर्मकृत् ध्रुवमाझेोति नरकं सपिंडानां मृतै क्रमात् ॥ द्वादशाहे त्रिपक्षे वा यदाऽर्वाक् वृद्धिरापतेत्' । इति भविष्यपुराणे – 'द्वादशेऽहनि पक्षे वा विपक्षे वा त्रिमसि वा । एकादशेऽपि वा मासे मंगले समुपस्थिते' । इति स्मृत्यन्तरे – 'एकादशाहमारभ्य यावदाषोडशद्दिनात् । सपिंडीकरणं कुर्यात्ततः सप्तदशेऽहनि ॥ एकादशे द्वादशेऽह्नि विपक्षे वा त्रिमासके । षष्ठ वैकादशेऽब्दे वा संपूर्णे वा शुभागममे । सपिंडीकरणस्येत्थमझै कालः प्रकीर्तिता ' । इति कात्यायनः– ‘अन्तरेणैव यो वृद्धिं मासिकान्यपकर्षति । स श्राद्धी नरके घोरे पितृभिस्सह मज्जति । अकृते प्रेतसंस्कारे न कुर्यादात्मनश्शुभम् । कुर्याच्चेदशुभं कर्म मुख्यकर्तुश्च सन्निधौ । वंशजानामसंस्कारे सूतकन्तु कथं भवेत् । । दशाहात्परतः शुद्धिः ज्ञातीनाञ्च विशेषतः । सपिंडीकरणात्पूर्व मसिकानि कृतान्यपि । पुनरप्यपकृष्यन्ते वृद्धयुत्तरनिषेधनात् । आनन्यात्कुलधर्माणां पुंसचैवायुषः क्षयात् अस्थिरत्वाच्छरीरस्य द्वादशाहः प्रशस्यते' । इति स्मृत्यन्तरे. 'सपिंडीकरणं कुर्यात् पित्रोरेको हि यस्सुतः आस्थिरत्वाच्छारीरस्य द्वादशाहः प्रशस्यते ॥ एकः पुत्रोऽग्मिांश्चैव कुर्वीत द्वादशेऽहनि । सपिंडीकरणश्राद्धं तयोरेक इति स्थितिः ।। ६१० सप्तमः खण्ड] श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् मासिकानान्तु सापेिंड्यात्पूर्वन्तु युगफ्कृतम् । प्रत्येकं पिंडदानन्तु अझैौ प्रेताहुतिस्सकृत् ॥ इति स्मृत्यन्तरे- 'एकोद्दिष्टस्य दिवसे सपिंडीकरणं विना । श्राद्ध कुर्थात् पितृकोधात् क्षयमाप्नोति सन्ततिः' ।। सायणीये – 'लैपश्किोन्षाण्मासे अनाब्दिकमथाचरेत् । एतषामेव कालं तु न पुनः करण भवत् । आद्य त्रैपक्षिकचैव ऊनधाupसिकं विना । मासिकानि पुनः कुर्यात् स्वे स्वे काले यथाविधि' । इति याज्ञवल्क्यः – 'अर्वाक् सपिंडीकरणं यस्य संवत्सराद्भवेत् । तस्याप्यन्नं सोदकं दद्याद्यावत्संवत्सरं द्विजः' । इति स्मृत्यन्तरे – 'एकोद्दिष्टं नवश्राद्धं श्राद्धान्यपि च शेोडश । एकस्मिन् दिवसे कुयादेकोद्दिष्टन्तु निष्फलम् । । इति पैठीनसि:- ‘पाण्मासिकाब्दिकश्राद्धेौ स्यातां पूर्वेद्युरेव ते । मासिकानि मृताहे स्युः दिवसे द्वादशेऽपि वा' । इति सत्यव्रतः – ‘अब्दसंबुधटं दधादन्नमाज्येन संयुतम् । संवत्सरे प्रवृद्धेऽपि प्रतिमासश्च भासिकम्' । इति गौतमः -- 'अथैवं पार्वणं श्राद्धं सोदकुंभमदर्शकम् । कुर्यात्प्रत्याब्दिकश्राद्धात्संकल्पविधिनाऽवहम्' । इति गोभिलः- 'द्वादशाहादिकालेषु प्रमादादकृतं यदि । सपिंडीकरणं कुर्यात् कालेष्वन्तरभाषुि । द्वादशाहप्रभृत्यस्य तृप्तये नान्नसंयुतम् । दद्यादहरहः कुंभं जलपूर्णन्तु वत्सरम्' । इति विज्ञानेश्वरीये - 'प्रेतलोके तु वसतिः नृणां वर्षन्तु कीर्तितम् । क्षुत्तृष्णे प्रत्यहं तत्र भवेतां भृगुनन्दन ' ! ॥ इति मार्कण्डेयः- अखण्डादर्श- स्मृत्यन्तरे– भूः ---- बृहस्पतिः– श्री श्रीनिवासनखिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [चतुर्थ प्रश्ने ‘यस्य संवत्सरादर्वाक् सपिंडीकरणं कृतम् । मासिकञ्चोदकुंभश्च देयं तस्यापि वत्सरम् ॥ श्रद्धानि क्रमशः कृत्वा सपिंडीकरणे कृते । प्रेतकार्याद्विमुक्तस्स स्वकर्मफलभाग्भवेत् ॥ मृतानामेव श्यानामेको यदि च दाहकः । एकस्मिन् दिवसे कुर्युदेकतन्त्रेण कारयेत् ।। समानडियोगानां सपिंडीकरणं सह । दैवं पित्र्यञ्च तन्त्रं स्यात् निमितं प्रतिपूरुषम् ॥ बहूनामेककर्तृणामेकवेज्दहुधा भवेत्। तत्रैकं पृचनं कुर्यादरेिको द्विजाः पृथक्' । इति 'असपिंडो यदि भवेत् तृतीये वस्थिसञ्चयः । एकोद्दिष्ट चतुर्थेऽह्नि मरणातु विशेषतः' । इति ‘सपिंडीकरणं यत् द्वादशेऽहि विधीयते । तत्पञ्चमदिने कुर्यादसपिंडे इति स्थितिः' ॥ इति 'समानोदकादिः कुर्वीत संस्कारं दशरात्रतः । दशाहान्तेन शुद्धिस्यादित्याह भगवान् भृगुः । गुरोः प्रेतस्य शिष्यस्तु पितृमेधं समाचरेत् । प्रेताहारैः समं तद्वद्दशरात्रेण शुद्धयति ? ॥ इतेि ‘अकृते प्राप्तकाले तु श्राद्धकालोऽत्र वक्ष्यते । कन्याकुंभगते भानौ कृष्णपक्षे विधीयते । सपिंडीकरणश्राद्धमुक्तकाले न चेत्कृतम् । रौद्रे हस्ते च रोहिण्यां मित्रमे वा समाचरेत्' । इति सपिंडीकरणं येन प्रमादादकृतं भवेत् अनूराधाद्वैहस्तेषु रोहिण्यां वा समाचरेत् । प्राजाफ्यैन्द्ररौद्रक्षण्युत्तमानि सपिंडने ।। इति सप्तमः खण्डः } गोभिलः – गाग्र्यः-- वसिष्ठः – ६१३ 'अनुक्तकालेष्वपितु व्युत्क्रमेण मृतावपि । आमेन वाऽथ सपिंडां हेम्ना वाऽथ प्रकल्पयेत्' । इति 'परोक्षे सूक्ष्मतः पश्येत्स्वजन्मतिवारम् । अन्येषां नातिदोषस्यात् प्रत्यक्षमणे नृणाम्' । इति

• चिता श्रविष्ट हस्ता च स्वाती श्रवणभश्चिभम् ।

मघा चेन्द्रश्च तिष्यश्च वृारुणं सोमदैवतम् । एकादशैते कथिताः प्रशस्ताः प्रेतकर्मणि । प्रेताधिपतिदेवत्वात् भणी कैश्चिदिष्यते । ज्येष्ठा च मंगलाभावात् संकटेषु तयोः क्रिया ॥ इति ‘आग्नेयमैत्रसार्याश्च त्रयं स्कां(न्दं च ?) मेिन्नभम् । ज्येष्ठा च भरणी चैव निन्दितास्तत्वदर्शिर्भि । एतत्सर्वमतिक्रान्ते तत्काले तु न दोषकृत् | नन्दायां भार्गवदिने चतुर्दश्यां त्रिजन्मसु । कुींत प्रेतकार्याणि कुलक्षयकराणि तु । वर्गोत्तमस्थिते चन्द्रे तथा बर्योत्तमोदये ॥ प्रेतकृत्या चिबज्र्याः स्युः नृणामन्विच्छतां युस्वम् । नक्षत्राण्युत्तमान्याहुरास्थितानि शुभैः । शुक्रवीक्षितराश्यादिकञ्च सर्व विगर्हितम् । सर्धदा शुक्रवारश्च गुरुवारश्च गर्हितः । चन्द्रचन्द्रजवारौ द्वौ वगै मध्यममीरितौ ! ॥ इनि प्रेतपूजा पितृपूजा भवेत् ।। १० ।। ननु-नित्ययोरष्टकामाश्रिाद्धयोः ईदृशाकाले कथमनुष्ठानिित शंकाया नैमितिक्रेन नित्यस्यापि सिद्धिरिति दर्शयति - प्रेतपूजेत्यादि. ६१४ श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [चतुर्थ प्रश्ने पितृन् प्रेतान्वोद्दिश्य पूजनं सर्वे श्राद्धं मवतीति ॥ ११ ॥ तत्र हेतुः- िपतृनित्यादि । पिंडपितृयज्ञः कर्तव्यः एवेति विज्ञायते ॥ १२ ॥ झांडिल्यः- ‘एकादशेऽह्नि कुर्वाणः पूर्वाहे सर्वमाचरेत् । सपिंडीकरणं मध्ये क्रमे पितृयज्ञताम् ॥ सपिंड्यन्तु विना पुत्रः पितृयज्ञ समाश्रयेत् । न पार्वणे नाभ्युद्यं कुर्वन्न लभते फलम् ।। एकादशाहे कुर्वीत द्वादश्य ... आमायत् । सपिंडीकरणं कृत्वा पितृयज्ञ समाचरेत् ॥ इतेि हारौतः– ‘अनप्तिस्तु यदा वीर भवेत्कुर्यात्तदा गृही । प्रेत स्याद्वादशाहे सपिंडनम् ? ॥ इति गोभिलः – 'सपिंडीकरणात् प्रेते पैतृकं पदमाथिते । आहिताग्नेः सिनीवाल्यां पितृयज्ञः प्रवर्तते । ॥ इति काणशनिः 'सपिंडीकरणं कुर्यात्पूर्वववाभिमान् द्विजः । परतो दशरात्रचेत् कुहू ... ब्दोपरि ततः ॥ इति अतः सपिंडीकरणमेकादशाहे कृत्वा पिंडपितृयज्ञः कर्तव्य एव । इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासायज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ चतुर्थप्रदने सप्तमः खण्डः माश्रिद्धेन अद्वारकत्रं } पितृदेवतम्यरूपिणः परमात्मनः

पुष्पोत्तरीशायैस्लैकुर्याiाम् ॥ २ ॥ चैज्यामित्यादि । शोधन्विा -गोमयादिभिः! वितानादिभिरलंकृत्य। अलंकुर्याताय्-अलंकृतौ भवतः । 'चैत्रकैरलंकारलंकृत्य' इति बोधायनः । भगवीद्विारा श्रीप्रजाधनधान्यादिसमृद्धधर्थे चैया यक्ष्ये! इति संकल्पः । आघारे कृते देवताभ्यः स्थाल्यां च श्रपयित्वा आज्येन ग्रीष्मो हेमन्तः-‘ऊर्ष मे पूर्यतां - ‘श्रिये जानः-वैष्णवञ्च हुत्वा साज्येन अरुणा 'मधुश्च स्वाहा, माधवश्च स्वाहा, शुक्रश्च स्वाहा, शुचिश्च स्वाहा, भश्व स्वाहा, नभस्यश्च स्वाहा, इषश्व स्वाहा, उजेश्च स्वाहा, ऋतुभ्यः स्वाहा, ऋतुदेवताभ्यः स्वाहा, ओषधीभ्यः स्वाहा, ओषधीशाय खाहा, श्रियै स्वाहा, श्रीपतये स्वाहा, विष्णवे खाहा ' इति जुहोति । ३ ।। आधारे कृते आधारान्ते । देवताभ्यः - भासदेवताभ्यः ऋतु देवताभ्यः ओषधीभ्यः ओषधीशाय श्रियैश्रीपतये, विष्णवे जुष्ट वैिपामीति स्थाल्यां चैत्रिकांतंडुलान् निर्वाप्य स्लीपाकवत् देवताभ्यः चरुं श्रपयित्वा उद्वास्य ‘ग्रीष्मो हेमन्तः-ऊर्ग से पूर्यताम्--श्रिये जातः-वैष्णवश्च हुत्वा मधुश्चेत्यादीन् साज्येन चक्ष्णा जुहुया । ६१६ श्री श्रीनिवासमधिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [चतुर्थं प्रश्नं अपरेणा िदेवीं श्रियं देवं श्रीपतिश्च प्राङ्मुखमभ्यच् हवि निवेदयति ।। ४ ।। अपरेणा–िअग्नेरपरस्याम् ! चकारात् भूढेवीं स्थण्डिले प्राङ्मुख मभ्यच् सकृसगौल्यादीनि िनवेदयति । अन्तहोमं हुत्वा चैश्याणि पकान्यन्नानि ब्राह्मणानन्नश्तेन भोजयित्वा सपिंडे र्युक्तो भुञ्जीत ॥ ५ ॥ इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्थसूनुना वेदान्तचार्थेवर्येण श्रीनिवासारल्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्यास्थाने तात्पर्यचिन्तामणौ ऋतुर्थप्रश्ने अष्टमः खण्डः । स्भुतिः - ट्यू 78 = =

द्वे द्वे चित्तादिनाराणां रिपूर्णेन्दुसंगमे । ५: - अन्यपान्यौ विमौ ज्ञेयौ फल्गुनश्च द्विभो मतः । शेष माला द्विा ज्ञेयाः कृत्तिकान्यिवस्थया ! ।। इतेि प्राग्यारण्याश्च जायन्ते पशवो यज्ञकारणात् ’ इति स्मृतेः 'रुद्रः शशूनामधिपतिः' इनि श्रुतेश्च पश्चादिश्छद्यर्थ आश्वयुज्य यक्ष्ये इति संकल्प्य गोमयेनालंकृत्य स्थंडिलं कृत्व औपासनाशावाधारं हुत्वा । अग्नेः प्राच्यां भवै देवमावाह्याभ्यध्यै तृणानि संभृत्थ गाः स्थापयति ।। ३ ।। प्राच्यां -स्थैडिले भयं देवमावाह्य । भवाय ! इति स्थाल्यां निर्वाप्य भ्रपणं कृत्वा अझै परिऐकं कुर्यात् ।। ४ ।। निर्वाप्य –“भवाय (देवाव) जुटं निर्वपमी'ति निर्वापः । 'भवाय-शर्वाय-ईशानाय - पशुपतये - उग्राय - रुद्राय भीमाय – महादेवाय स्वाहा । इति, ‘रुद्रमन्यं, व्यंबक 'मित्याज्य होमान्ते भेक्षणेन चरुमधदाय अभिार्यावदानं संगृह्य पूर्वक जुहुयात् ।। ५ ।। पुं श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [चतुर्थे प्रश्ने सपिंडीकरणश्राद्धमकृत्वा शुभकर्मकृत् । ध्रुवमाझेोति नरकं सपिंडानां मृतै क्रमात् ॥ द्वादशाहे त्रिपक्षे वा यदाऽर्वाक् वृद्धिरापतेत्' । इति भविष्यत्पुराणे – 'द्वादशेऽहनि पक्षे वा त्रिपक्षे वा त्रिमसि वा । एकादशेऽपि वा मासे मंगले समुपस्थिते' । इति स्मृत्यन्तरे– “एकादशाहृमारभ्य यावदाषोडशाद्दिनात् । सपिंडीकरणं कुर्यात्ततः सप्तदशेऽहनि ॥ एकादशे द्वादशेऽह्नि त्रिपक्षे वा त्रिमासकं । षष्ठ वैकादशेऽब्दे वा संपूर्णे वा शुभागममे । सपिंडीकरणस्येत्थमझै कालाः प्रकीर्तिता । । इति कात्यायनः– ‘अन्तरेणैव यो वृद्धिं मासिकान्यपकर्षति । स श्रद्धी नरके घोरे पितृभिस्सह मज्जति । अकृते प्रेतसंस्कारे न कुर्यादात्मनश्शुभम् । कुर्याच्चेदशुभं कर्म मुख्यकर्तुश्च सन्निधौ । वंशजानामसंस्कारे सूतकन्तु कथं मवेत् । दशाहात्परतः शुद्धिः ज्ञातीनाश्च विशेषतः । सपिंडीकरणात्पूर्वे मसिकानि कृतान्यपि । पुनरप्यपकृप्यन्ते कृद्धयुत्तरनिषेधनात् । आनन्यात्कुलधर्माणां पुंसाथैवायुषः क्षयात् । अस्थिरत्वाच्छरीरस्य द्वादशाहः प्रशस्यते ? ॥ इति स्मृत्यन्तरे – 'सपिंडीकरण कुर्यात् पित्रंॉरेको हि यस्युत । आस्थिरत्वाच्छारीरस्य द्वादशाहः प्रशस्यते । एकः पुत्रोऽग्मिांश्चैव कुर्वीत द्वादशेऽहनि । पिंडीकरणश्राद्धं तयोरेक इति स्थितिः । अथ दुशमः स्वप्डः अथाशौ नित्यहोमान्ते विष्णोर्नित्याचा सर्वदेवाव भवति।।१ 'विप्ल-व्याप्ता' विति धातोर्विष्णुशब्द उत्पाद्यते । 'अन्तर्बहेिश्च तत्सर्वं व्याप्य नारायणः स्थितः' इत्यादिश्रुतिभ्यश्च सर्वव्यापिनी विष्णो जगज्जन्मादिकारणस्य समस्तकल्याणगुणाकरस्य अवाप्तसमस्तकामस्य नित्यार्चनं प्रतिदिनं सायंप्रातरर्चन सर्वदेवार्चनं भवति । 'नारायणपरं ब्रह्म ' 'ब्रह्म देवानजनयत् ' 'ब्रह्म विश्वमिदं जगत् ? इत्यादिश्रुतयश्चात्रानुसन्धेया । 'अग्वैि देवानामचमो विष्णुः परमस्तदन्तरेण सर्वा अन्या देवताः' इतेि ब्राह्मणम् ॥ २ ॥ अन्निवै इत्यादि । पारमामिकोपनिषदि च –‘विष्णुस्सर्वेषामविपति रिति विष्णोस्सर्वदेवाधिपतित्वं श्रूयते । परो मा अस्येति व्युत्पन्नपरमशब्देन विष्णोः समाभ्यधिकराहित्यमुच्यते । तथोच्यते चेताश्वतरे –“तमीश्वराणां परमं महेश्वरं तं देवतानां परमञ्च दैवतम्! 'न तस्य कार्य करणञ्च विद्यते न तत्समश्चाभ्यधिकश्च दृश्यते । परस्य शक्तिर्विविधैव श्रयते स्वाभाविकी ज्ञानबलक्रिया च ' 'सकारणं करणाधिपाधिपो न चाऽस्य कश्चिजनिता न पाधिपः' 'एको ह वै नारायण आसीत् न प्रहा नेशानः' इत्यादि । विष्णो रर्चनञ्च ‘प्रवः पान्तमन्धसो धियायते मद्देशूराय विष्णवे चार्चतेत्यादि श्रुतिभ्यः विधीयते। अर्चनप्रकारश्च 'स वा एष पुरुषः पञ्चधा पञ्चात्मा ? इति वितन्यते । अस्य वैखानसस्य अर्चनस्यैव परमवैदिकत्वज्ञापनार्थ मूर्तिभेदेन पञ्चधा श्रूयमाणस्य श्रुतिसिद्धस्य विष्णोरेवार्चनं प्रतिपाद्यते । प्राधान्येन व्यूहविभवादीनां मूलभूत त्वद्विष्णोः तच्छब्देनैवात्र प्रतिपादनं युक्तम् । अनेन तान्त्रिकक्रमः व्युदस्यते । हृपुंडरीकमुकुलमुद्धृत्य प्रणवेन तु' इत्याद्युक्तान्तर्यागापेक्षया 'चक्षुषः प्रतिकरणान्मनसो हृदयस्य च । प्रीत्या संजायते भक्तिर्भक्तस्य सुलभो हरिः । । ६२० श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [ चतुर्थ प्रश्ने 'एषा तु मानसी पूज़ वेरपूजा विशिष्यते' ! इत्यादिवचनैः समृनीचैनं प्रस्तूयते । गृहं श्मशानं तव बिंशवर्जितं कथाविहीनाश्च गिरश्रिावारुताः । श्वसन् शो दास्यकृतं बिना वपुः वदन्ति हि त्वय्यनिवेदितं विषम् ? ॥ इत्यादिभिर्वचनैः भगवदर्चनरहितत्वे गुरुतरदोषश्च स्मर्यते । विष्णोः बिंब क्लप्तिमकारः श्रूयते यजुषि-'यतो वीरः कर्मण्यः सुदक्षेो युक्ताचा जायते देवकामः ? इति । तापनीयोपनिषदि श्रुतेरस्या अर्थः व्याख्यातः ! श्रुत्यर्थश्रेत्थम्। वीरशब्देन नृसिंहः प्रतिपाद्यते । यतो यस्मात् हिरण्यकशिपुसंहारकारणात् वीरः महाविष्णुः कर्मण्यः कर्माराध्यः । यद्वा-हिरण्यवधादिकर्मकृत् सुदक्षः सुतरां कर्मफलप्रदानं समर्थः देवकामः अखिललोकोजीवनार्थमर्चावतारादिषु स्वसमाराधनापेक्षया देवतात्कामः । युक्त ग्रावा श्रीवैखानसभगवच्छास्त्रशिल्पादि शास्राद्युक्तवत् शिलारूपी ज्ञायते । देवकामः लीलाविभूतै क्रीडाकामः इति वा । भारते – { सुरूपां प्रतिमां विष्णोः प्रसन्नवदनेक्षणाम् । कृत्वाऽऽमनः प्रीतिकरी सुवर्णरजतादिभिः । तामर्चयेत् तां प्रणमेत् तां जपेत् तां विचिन्तयेत् । विशत्यपास्तदोषस्तु तामेव ब्रह्मरूपिणीम् ' । इति तस्मात् गृहे परमं विष्णु प्रतिष्ठाप्य मायं प्रानहॅमान्तेऽर्चयति ॥३ षडंगुलादहीनं तटूपं कल्पयित्वा पूर्वपक्षे पुण्ये नक्षत्रे प्रतिष्ठां विन्यनिर्माणप्रकारमाह पडंगुलादित्यादिना । विस्तरस्तु मरीच्यादि संहितासु द्रष्टव्यः । यथा – श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् भूगुप्रोक्ते-यज्ञा- 'अत ऊध्वै प्रवक्ष्यामि अंगुलैर्मानलक्षणम् । धिकारे:- मानांगुलमथो मात्रदेहलव्धांगुलं विधा । परमाणुभिरष्टाभिः रथरेणुस्तथैव च । स्थरेष्वष्टगुणितं रोमाग्रञ्च तथैव च । रोमाष्टगुणितं लिल्या यूकं लेिस्याष्टकं तथा । यवं यूकाष्टगुणितमंगुलं स्याद्यबाष्टकम् ।। मानांगुलं स्यात् तत्पश्चात् पुरुषस्य समस्य तु । मध्यांगुल्या मध्यपर्वविपुलं दीर्वमेव वा । मात्रांगुलं तद्वेरस्य भागैजतन्तु ततु बा' ।। इत्यगुललक्षणम् 'मान माणमुन्मानं पांरमाणेोपमानकम् । लबमान तथा मान् लक्षयेत्संज्ञया तथा ।। मानं तत् प्रतिमायामं प्रमाणं तिर्यगीरितम् । धनं बहुलनीव्र स्यात् उन्भानेन च दृश्यते । यान्तरं खुपमानं हेि नीतेद्युपरमं तलम् । लंबभानश्च सूत्रस्य प्रतिमामेव कथ्यते '() ॥ इति षण्मानलक्षणम्, 'तालसंज्ञां क्रमाद्वक्ष्ये धर्माद्ये चांबरान्तकम् । उत्तमं दशतालेन ब्रह्मविष्णुमहेश्वरान् । श्रियं भूमिमुभां वाणीं ददातालेन मध्यमम् । इन्द्रार्कचन्द्ररुद्राद्या मुनयो वसवोऽश्विनौ ॥ वीशशैपि दुर्गाश्च ऋषयोऽथ गुहस्तथा । होनेन शुतालेन. काय अन्ये च पार्पदाः ।। 4 ६२१ श्र ऋ उत्तमं नवत्तालेन सिद्धविद्याधरादयः । मनुष्या अष्टतालेन् प्रेसाद्य रससंख्यया । सप्ततालेन बेताला पञ्चतालेन कुब्जकाः । वामनाश्च चतुस्तालैः त्रितालेनैव किन्नकराः । यूश्मांडास्तु द्वैितालेन कबन्धात्रैककेन च । प्रत्येकमेवमेतेषां त्रिधा स्यादुत्तमक्रमः । सर्दिशतिशतांगुल्यं मध्यमञ्चेति कीर्यते । कलानेिकशतांगुल्यमधमं परिपठयते । थवेन च लेिनैव मित्तमेन्द्गृ हार्चने ।। गृहाचर्चानां प्रतिमानां तु नान्यथा । बिमानञ्च गर्भश्च द्वाराधिष्ठान्नृपादकम् । हस्तमानञ्च तालश्च यजमानोदयेन च । मूलबेरांगुलं माने मान् मात्रांगुलं तथा ।। मानन्तु रुद्रभेदं स्यात् तद्वेदं बहुधा भवेत् । यजमानसमोर्तुगं नेत्रान्तं चास्यसीमकम् । हन्वन्तं बाहुसीमान्तं स्तनान्तं हृदयान्तकम् । सप्तमानमिदं ज्ञेयं यजमानवशादिह । । यन्मूलबेरादुरुमानमात्रप्रमाणमुक्त प्रतिमादितुगम् । तत्संख्यया चायशुभादिगोगे विधेयमयैः प्रतिभाविधाने ।। तदुत्सेधे पंक्तिपंक्तया भजेत्पञ्चषडादिकम् । भागैकं वर्धयेद्यावत् शुभायादिकसंभवम् । तन्मानं देवमानं स्यात् पादादुष्णीषसीम्मकम् । तुर्विवृद्धा हृत्वाऽष्टभं मुनिनेिशवसुप्रवेशै । शिष्टश्च योनिदिनवारदिन्व्य र्भ ध्वजहरिवृषभेभाः योनयस्ते शुभाः स्युः जन्नयुगलवेधत्वष्टनन्दाः शुभक्ष सितगुरुशशिबुधानां वामुख्यांशकारल्या द्वियव (?) शुभं स्यात् कर्तृजन्मदिसंख्या ? ॥ सूर्यारादिसंयुक्तं विशाखादि चतुश्चतुः । वियोगं मरणं नाशमभृतं योगमिष्यते । एवं हि शोभनार्थन्तु आयशान् सुयोजयेत् ॥ वसुभानुस्तदादायं नन्दनाडी व्ययं भवेत् । गणं नागञ्च वोनिस्यात् बटुभं ऋक्षमेव च । नन्द सप्त च वारः स्यात् वेदनन्दांशमंशकम् ध्वजो धूमोऽथ सिंहश्च श्वा वृषो गर्दो गजः । काकश्रेत्यष्ट योनिः स्यात् ध्कूजाद्याश्च शुभा मताः । तस्करो भुक्तिशक्ती च वित्तञ्चावनेिपालकः ! कीबो भीतिर्दरिद्रश्च प्रेष्य इत्यंशका नव । यन्मानैजतनक्षत्रं यक्षलं वृद्विदन्तु तत् । चतुर्भिः क्षपयेच्छेषं भांशकं तत्प्रकीर्तितम् । तत्फलं दशतैवृद्धि () बयस्ततु प्रकीर्तितम् । इति अयादिकञ्च ज्ञेयम् ।, ६२३ श्री श्रीनिवासमखिकृत-तास्पर्यचिन्तामणिसहितम् तत्रैव-प्रकीर्णेः--' अथ वक्ष्ये विशेषेण बेरलक्षणमुत्तमम्। । शैलजं रखजचैव धातुजे दारवं तथा । सृण्मयं स्यात्तथैवेत्थं पञ्चधा बेरमुच्यते । चतुर्विधन्तु शैलं स्यात् सप्तधा रलजं तथा । अष्टधा धातुजे प्रोक्तं दारु षोडशोच्यते । मृण्मयं द्विविधं प्रोक्तं क्रमालक्षणमुच्यते । [चतुर्थे प्रश्म् शैलज बेरमाख्यातं तस्य लक्षणमुच्यते । गोक्षीराभनिभा चैव शंखकुन्देन्दुसन्निभा । शिला श्रेता समाख्याता सा तु वश्य (साऽपवर्ग)मदायिका जपाकुसुमसंकाशा शिला शोणितसन्निभा । बन्धूक्पुष्पमतिमा जातिहिंगुलेिोपमा । शिला रक्ता समाख्याता जयदा लक्षणान्विता । पीता सुवर्णसदृशा रजनीचूर्णसन्निभा ।। शिला लक्षणसंयुक्ता धनधान्यसुखमदा । माषगुग्गुलसंकाशा तथा जंबूफलोपमा । भृगमुद्रसमाकारा मजावृद्धिकर स्मृता । शिला कृष्णा च सर्वेषां सर्वसिद्धिप्रदायिका ! विप्रक्षत्रियवैश्यानां शूद्राणाञ्च यथाविधि । श्वेता रक्ता तथा पौता कृष्णा चैव यथाक्रमम् । द्विजानाञ्च त्रिवर्णानां शिला रक्ता जयप्रदा । वेता मोक्षप्रदा प्रोक्ता ब्राह्मणानां विशेषतः । एतैस्तु ध्रुववेरन्तु कारयेद्यदि भक्तितः । माणिक्यञ्च प्रवालञ्च वैदूर्य स्फाटिकं तथा । । 79 मरकतं प्रवालञ्च नीलचैते तु रङ्गजाः । माणिक्यं श्रप्रदं प्रोक्तं वालं वश्यकारकम् । आकर्षकन्तु वैदूर्य स्फाटिकं पुत्रवृद्धिदम् । विद्वेषां मरकतं स्तभ्ने घुष्धरागकम् ; नीलन्तु रमणैः ? कायें राजानां फलं भवेत् । एतेषां कौनुकं कुर्थादन्येषां न विधीयते । हैमं रौप्य तथा ताम्र कांस्य चैवारफूटकम् । आयसं सीसक व लषु चेति च धातुजम् । हेमन्तु श्रीमदं मोक्तं रौप्ये राज्यप्रदायकम् । ताम्रं पुत्रसमृद्धयर्थ कांस्यं विद्वेषकारकम् । प्रोच्चाटने चारकूटमायसं क्षयकारणम् । सीसं नीरोगकरणं त्रपुरायुर्विनाशनम् ।। एवन्तु धातुजस्योक्तं तो दारुमुच्यते । देवदारुः शमीवृक्षः पिप्पलं चन्दनं तथा । असनं खदिरचैव वकुलं शंकिका तथा । मायूरपद्मान्धूकाः कर्णिकारस्तथैव च । तिन्दुकाजनिकश्चैव क्षमौटुंबरं तथा । ... . श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् • • • • • • • • • • • • • • एते वज्र्याश्च चत्वारो द्विजातिक्रमयोगतः ॥ मृण्मय द्विविधं प्रोक्तं पकापकं तथैव च । पकं नाशाकरश्चैव अपकं सर्वसिद्धिदम् ॥ इति बेरलक्षणम् । तत्रैव शिलासङ्ग्रहणभकारः शिलां प्राप्य शुभस्थाने वास्तुहोमं समाचरेत् । वैणवं पौरुषं सूतं श्रीभूसूक्तं तथैव च । • • • • ६२५ ६२६ श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [चतुर्थ प्रश्ने परिषेकं ततः कृत्वा कलशान् पञ्च विन्यसेत् । मृदन्धाक्षतजप्याश्च त्वौषध्युदकं तथा । संस्थाप्याभ्थच्यै पद्याचैः तत्तद्देवान् समर्चयेत् । अभिषिच्य शिलां तत्र मुद्द करणान्विते । अतो देवादिमन्त्रण शिलां छित्वा विचक्षणः । अधोभागं भुखं तत्र शिर ऊध्र्व अकल्पयेत् ।। मुखं पृष्ठ तथा घा पाश्चैव शिरस्तथा । लाञ्छयित्वा विधान ततस्तक्षणमाचरेत् । बाला च युवती वृद्धा ज्ञातव्या लक्षणैस्तथा । निग्वा मृदुतला चैव बाला क्षीरस्वरा तथा सुस्वरा क्रान्तिसंयुक्ता युवती सा शिला स्मृतः । अग्धिा ईरारूझक्षा वृद्धा सा निस्वरा शिला । बाला क्षयप्रदा प्रोक्ता युवती सर्वसिद्धिदा । कार्थनाशकरी वृद्धा ग्राह्या ज्ञात्वा शिला तथा । असेिना तक्षण कृत्वा शिलादोषांस्तु लक्षयत् । शिलां प्रलिप्य क्षीरेण सर्पिषा सीसगैरकैः । एकरात्रोतिशिलां संप्रक्षाल्यांभस ततः । शिलभदोषं परीक्ष्यैव कर्तव्यं वििधचोदतम् । रेखाबिन्दुकलंकास्तु शिलादोषाः प्रकीर्तिताः । भडलातु भवेद्यत्र तत्र गर्भ विनिर्दिशेत् ॥ सिते तु मंडले सर्पः रक्त तु कृकलसिका । पीते तु मंडले गोधा मंजिष्ठ ददुरो भवेत् ॥ कपिले मूषिकः प्रोक्तोऽसिते वर्णे तु वृश्चिकः । श्वेतरक्तविमिश्रे तु वृश्चिकः श्वेतरक्तकः । दशमः खण्डः } रक्तमिश्रे तु मंडूक ... .... मंडले भवेत् । दूिरवणे स्वद्योतः कापोते गृहोलिका । गुलबर्णे तु पायाणं निस्वशोभे जलं भवेत् । वर्जयेद्धर्मसंयुक्तां विमलैरचित तथा । विमलं हेमकांस्यास्यं लैौहास्यञ्च त्रिधा स्मृतम् । परीक्ष्यैवं प्रकर्तव्यमेवमेव प्रमाणतः ।।' इि घाक्षाधिकारेः- ‘अथ वक्ष्ये विशेषेण शिलासंग्रहलक्षणम् । भूमिजा बरेिजा चैव गिरिजा च त्रिधा भवेत् । । ऊध्र्धभागं सुखं प्रेोक्त अन्बलैवापरं स्मृतम् । स्त्रीपुंनपुंसकमिति ज्ञातव्यं ततिधा भवेत् । मासादकुड्यमाकारगोपुराद्याद्विचार्थक् कृतम् (१) ! नपुंसकेन कर्तव्यमिति शास्त्रस्य निश्चयः । प्रभापीठादिकं देव्यः कुर्यात् लीशिलया तथा । वेिणुरूपाणि सर्वाणि कुर्यात्पुंशिलया सदा । अन्योन्यसंकरे चैव महान् दोो भवेद्बुधाः । तस्मात्सर्वप्रयत्नेन शास्रोक्त तल कारयेत् ; ।। इति खिलेः – 'अन ऊध्र्व प्रवक्ष्यामि शिलासंग्रहणे विधिम्' । इत्यारभ्य 'हेमकूटश्च निषधो हिमवान् नीलपर्वतः । मन्दरो मान्यांचैव त्रिकूटो मलयाचलः । गन्धमादनमेरुरूच दशैते पर्वनाः स्मृताः । तेषु प्रतिमा आद्याः प्रशस्ताः परिकीर्तिताः ।। सह्मविंध्यमहेन्द्राश्ध कैलाश्च तथैव च । किकिन्धश्च तथा पञ् प्रशाम्ना गिरयः स्मृताः ।। शेषाः शैला इति प्रोक्ताः प्रतिमास्तेषु कारयेत् । श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिस्सहितम् [चतुर्थ प्र. गिरिजा भूमिजा चैव वारिजा च त्रिधा शिल । भूमिजानान्तु सर्वासामधस्तान्मुखमुच्यते । पर्वतोपरि जातानां मुखमूर्वमुदाहृतम् । तत्पा तु प्रजातानां तन्मुखे मुखमुच्यते । पदेषु तस्य जातानां पर्वतप्रेक्षणे भुखम् । पाषाणानां नदीजानां जलाग्मनो मुखम् । यतोऽति गौरवं तत्र ततः शिर उदाहृतम् । साकृतीनां शिलानान्तु दाकृतिरधशिरः । पूर्वग्रीवा तु जयदा शान्तिदा दक्षिणाऽनना ।। श्रीकरा पश्चिमग्रीचा शुभदा चोलरान्ना । कोणन्तु वर्जयेतत्र शिलासंग्रहणे सदा । उत्तमा भूमिजा प्रोक्ता मध्यमा गिरिजा स्मृता । अधमा वारिजा प्रोक्ता इतेि शास्रस्य निश्चयः ।। स्त्रीपुंनपुंसभेदेन विविधा तु शिला भवेत् । विशालां वर्णबहुलां स्त्रियं विद्याञ्च तां शिलाम् ।। एकवर्णा गुरुन्निग्धां विरैः ग्रन्धिभिर्विना । व्यक्तशब्दां घनाचैव तां विद्यात्पुंशिलामिति । शरावोदकसंररावां कृशां विद्यान्नपुंसकम् । नदीतीरे हृदतटे लवणोदाप्लुते स्थले । प्राममध्ये श्मशाने च शिला थाश्च चतुप्पथे । अमेभ्थभूमिगाश्चापि वर्जनीयाः शिलास्स्मृताः । प्रायशो विषवृक्षाश्च यत्र व्याघ्राहिसूकराः । सन्ति यन् िवने तत्र न ग्राह्यास्तु शिलाः स्मृताः ।। दशभः खण्डः] श्रान् वायुसूर्याग्भिर्दश्धाः क्रिरातगणदूषिताः । एताः शिला बर्निया भ्राह्याश्च श्रृणुन द्विजाः । वारुणी सा शिला ज्ञेयः प्रतिमा स्याञ्च वारुणी । निर्मिता शान्निदा ऋपि भवेन् या शुभदायिनी । उत्तरे तोयसंवीता पश्चिमे क्षीरवृक्षयुझ ; माहेन्द्री प्रतिमा सा तु पुष्टिदा गम्यभोगः । पलाशाः स्वदिग: फक्षा आमेर्यां दिशमागताः । भ्रमराश्च मयूराश्च दृश्यन्ते यन्न सन्नतम् ।। तोयमन्नर्गनं स्तोकं तामाग्य विनिर्देशोत् । आग्नेयी प्रतिमा प्रोक्ता आयुगोस्यपुष्टिदा ।। भहावृक्षाश्ध परितः पक्षिणेो मृगतृष्णिकाः ।। भारुंडाथैव ऋक्ष्यन्ते पांयुकूलकमाश्रिताः । मृगालाश्चैव दृश्यन्ते तथैव मृगपक्षिणः । अन्यैश्च बहुभिवृक्षेः जीमूतादिभिरावृता । भूमिसा वायवी प्रोक्ता हेया नत्र शिला गता । श्री श्रीनिवासम्मग्विकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितन् ब्राह्मणस्य भवेच्छु रक्ता भूः क्षत्रियस्य तु । वैश्यस्य पीता भूमेिस्तु कृष्णा शशूद्रस्य कीत्येते । तद्भूमिजा च तद्वर्णा वर्णानां प्रतिमा स्मृता । कुन्देन्दुक्षीरसदृशी शंखमुक्तानिभा तथा ।। ताराभा स्फटिकाभा च श्वतपद्भदलप्रभा । कुमुदाभा च या सा तु मृणालीसदृशप्रभा ।। ब्राह्मणस्य समाख्याता प्रतिमा वर्णतैः शुभा । वारुणी प्रतिमा नाम सर्वकामसुखप्रदा ।। एतेषु वर्णेषेत्क्तषु शुको विप्रस्य चोत्तमः । मध्यमैौ भध्यमः प्रोक्तः कृष्णस्त्वधम् अच्यते । फलञ्च तद्वदेव स्यात् उत्तमे मध्यमेऽधमे । येन बणेन देवेशाः कृते यत्र भवेत्ततः ।। जनस्तद्वर्णयुक्तस्तु बर्धते नात्र संशयः । बैदूर्यपद्मरागाभा रक्तोत्पलदलप्रभा । अव्जकुन्दुरुसंकाशा सिंदूरसदृशी तथा । दाडिमीपुष्पसदृशी कुसुंभसदृशप्रभा ।। एषा च रक्ता रक्ताभा क्षत्रिया वर्णतः स्मृता । माहेन्द्री नाम विज्ञेया नृपाणां प्रनिमेोत्तमा । पुप्यरागप्रभा चैव तथा मरकतप्रभा । हरिद्रा पीतवर्णाभा रोचनाभा तथैव च ।। षा पीला च पीताभा हारिद्रा वर्णतः स्मृता । आग्नेयी सा समुद्दिष्टा वैश्यानान्तु सुखप्रदा ।। कृष्ण रुक्षप्रभा चैव वायवीं तां विदुर्बुधाः । [चतुर्थ प्रपने F11 शिल्पे. श्रावधान म् लक्षणेन सुसंपूर्ण भिन्नाञ्चनवोपमा । रतैश्च विन्दुभिः कण विस्फुलिंगाछूता तथा । विस्फुलिंग व रक्ता च क्षत्रियाणां जयप्रदा । सेिरायान्तु स्वयं नश्येन् विवरे पुत्रनाशनम् । स्वजनो बर्तुले नश्येत् स्थापको ग्रथिभिस्तथा । स्फोटे हन्यात्तु करे निम्न हन्यान्नाधिपम्' । इति

• श्रेता रक्ता च पीता च कृष्णा चैव चतुर्विधा ।

गोक्षीरशंस्कुन्देन्दुमुक्तास्फटिकसन्निभा । मलिकाकुसुमप्रल्या श्रेन सप्तविधा भवेत्। । जपाकुसुमसंकाशा इन्द्रकोपसमप्रभा । जातिहिंगुलिकाकारा शशाक्तसमप्रभा । दाडिमीपुष्पसंकाशा वन्थूककुसुमप्रभा । स्त्यः सप्तविधा ज्ञेया जयदा लक्षणान्विता । सुवसट्टाकारा वर्षी () पुष्पसन्निभा । असनीपुष्पसंकाशा हरिद्रस्य तु वृणैवत् । कूणाण्डकुसुमप्रल्या कोरकुसुमप्रभा । आरग्वधसदृक्षा च पीता सिद्धा च सप्तधा । भूगमायूरकृष्णा च माषमाहिषवर्णवत् । राजावर्तनिभाकारा कृष्णमृत्स्रासमप्रभा ।। ६६१ श्री श्रीनिवासभखिकृत-तात्पर्यधिन्तामणिसहितम् [चतुर्थ प्रश्ने ........ गसमाभासा कृष्णशैल दश स्मृता । धेता रक्ता च पीता च विप्रादीनां क्रमात्तथा । सर्वकामार्थमोक्षांश्च दद्यात् सतमेव च । परेषां वा .................... { प्रतिलोमानुलोमानां जियोग्यन्तु गृह्यताम् । आचार्यः शिल्पिभिचैव वेसवरूधरावुभौ। शुक्कुमाल्यानुलिप्तांगौ पञ्चांगाभरणान्वितौ । .... ... ... ... ... ... || वातातपाभिद्रधचेत् संकीर्य क्षीरवारिणा । ... ... ... ... ... ... |} दुर्देशस्थं तथा चैव कर्मान्तरनियोजितम् । शर्कराव्यञ्च वकञ्च व्यंजरं(?) कृष्णसन्निभम् । रेखाबिन्दुकलंकादिदोषयुक्तञ्च वर्जयेत्। सूत्रपादवदाकारा रविरश्मिसमन्विता ।। वर्षपातवदाकारा रेखा वै त्रिविधा स्मृता । : जंबूफलसमाकारा घाराक्षसदृशोपमा । त्रिविधो निग्दुरुच्यते कृष्णलोहसमाकारा कृष्णभूयाससन्निभा? !! शिखिछिनिभाकाराः कलंकाश्च चतुर्विधाः । खजूरपत्रसंकाशा दूर्वास्तवनिभान्विताः । ............ संभूतपाद्वदायता । इक्षेोरअसमाकारा रेखः पञ्चविधः स्मृताः । शेखाभं हेमसदृशं काचलोहसमप्रभम् । दरिरूपाविधा प्रोक्ताः सर्वदोषभयावहाः ।। अन्यत्मा ..- • । तस्मात्सर्वप्रयत्नेनान्यता परिगृह्यताम् । प्रतिमा कृष्णशैली तु सितवण विशेषतः । श्यामल नीलवर्णा च दृर्वातंबाकृतिः शुभा । अन्याकृत्यशुभा ख्याता गोधान्यधननाशकृत् । कलकं रोगदं ज्ञेयं त्रासं राष्ट्रविनाशनम् । बन्धुपुत्रविनाशः स्यात्तदतस्तां परिवर्जयेत् । एवं परीक्ष्य बहुधा कारयेल्लक्षणान्वितम् । बाला व युवतिवृद्धा पुंरुीनापुंसक तथा ।। स्वरेणाकृतिभेदेन परिच्छेदविधिं शृणु । कंसध्वनिसमायुक्ता स्मृता बालशिला बुधैः । पर्णध्वनेिसमायुक्ता धुक्ती सा प्रकीर्तिता । वृत्तध्वनिसमायुक्ता या सा वृद्धशिला स्मृता ॥ धनध्वनिसमायुक्ता दीर्धा सा पुंशिला स्मृता । बालशब्दसमायुक्ता मी सा द्वादशकोणगा । अविश्वा झर्शरा रूक्षा स्क्रहीना नपुंसका । स्वैरेवं समाख्यातमधकृत्या भेद उच्यते । चतुरश्रञ्च पञ्चा स्रीशिला परिकीर्तिता । दशद्वादशकोणा वा षोडशश्रा समाश्रका ।। पुंलिंग सा समाख्याता वृत्ता स स्यान्नपुंसका । दशाश्रां द्वादशांश् चाल वृद्धाश्च वर्जयेत्' । इतेि 'अत ऊध्र्व भवक्ष्यामि मधूच्छिष्टक्रियाविधिम् । अयने चोत्तरे श्रेष्ठमभवा दक्षिणे चरेत् । ६३४ श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यथिन्तामणिसहितम् [चतुर्थ प्रश्ने कुंभकन्याकुलीरेषु धनुःककिंरविं विना । भसानन्यान् समाहृत्य शुभमृक्ष तथा हरत् ॥ यजमानगृहे वाऽथ आलये वा मनोरमे । अलंकृत्य वितानादैः कुंडमैौपासनं तथा । कृत्वा चमेिं प्रतिष्ठाप्य वैष्णवश्च मुहूयताम् । विष्णुसूक्तञ्च हुत्वा तु ब्राहं रौद्रं तथैव च । वीशशैषिकचक्राणां वेिझेशस्य च हूयताम् । तस्यामेर्दक्षिणे कुर्यात् ब्रीहिभिः स्थैडिलं तथा । तस्योपरि तथा वत्रं समास्तीर्य यथा शुभम् । पश्चिमे चक्रमूद्दिश्य उत्तरे शैषिकस्य च । प्राच्यां वीशेशकार्थञ्च विझेशार्थञ्च दक्षिणे । ऋक्रस्य व्रीहिभिश्चाधः स्थडिलान् कारयेद्बुधः । स्थंडिलोपरि प्राग कूचन् विन्यस्य मन्त्रवेित् । तथा जथादीनिन्द्रादीन् परितस्सम्यगर्चयेत् ।। विज्ञेशे संमपूज्यैव हििस्सन्निवेदयेत् । शोधितं तन्मधूच्छिष्टमादाय प्रणवेन तु ।। लौहृपात्रेषु सन्न्यस्य स्थङिलोपरि विन्यसेत् । 'इषे 'त्वेति च मन्त्रेण मधानां प्रकल्पयेत् । अक्षराण्यपि विन्यस्य पुण्याहमपि बावयेत् । मन्त्रभुधार्य समभ्यच्र्याभिमृश्य च । वैष्णवश्च ततो हुत्वा देवानन्यान् विसृज्य च । अमेिं विसृज्य पश्चातु यजमानस्य मूर्धनि। आदाय शंखधेौषेश्च साधैं तत्कर्ममंडपे । सन्न्यस्य शिल्पिने सम्यगभिपूज्य मनःप्रियम् ॥ दशमः खण्ड] अभ्यच्यं स्थपतेिं तत्र तस्मिन्नुपरि शाश्ववित् । स्थतिर्गुरुणा साथै कृत्वा तु प्रतिमां शुभाम् . शनैराक्षिप्य च मृदा संशोष्य बहेिरातपे । पद्वैबद्ध विधेना पुनरलिप्य शोष्य च । यजमानानुकूल पूर्ववद्धेोममाचरेत् । तथा लोहं समभ्यच् लेोहं पात्रेषु सन्न्यसेत् । जलतुल्यक्रमाद्राक्षावग्निा पाचयेत्सदा । युक्तया सेिक्तञ्च संसाव्य तस्मिन् गमै प्रतापयेत् । पुनस्सन्तप्तलोहेन अत्वस्वभिपूरयेत् । ततः प्रभाते कर्ता च शिल्पी च गुरुणा सह । शनैः मृद्वदनं कृत्वा दोषान् सम्यक् परीक्षयेत् । खंडादिस्फुटितैः देवैः दुष्ट सति पुनर्गुरुः । आलोच्य दोघमल्पञ्च दुर्ति लोहश्चरेत् । पूर्ववद्धेरमाहूय यथापूर्वं तथा चरेत्' । इति भानोपन्यासे यज्ञाधिकारे भृगुः – 'प्रबफलकां पश्चादुत्तवृक्षेण कारयेत् । संकल्प्य सुधिरं तद्वबिमानं तथा चरेत् । मध्यमध्य पुरोमध्ये पृष्ठमध्यञ्च पार्श्वयोः । श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् मध्य का बाबाझ्यश्च पाश्चभ्यः सूक्षाण्येकादश क्रमात् । मूर्धेि कंठास्योर्मध्ये वंशदंडस्य मध्यभे । गुदमध्येक्षयोर्मध्ये मध्यमध्यं विधीयते।.. मध्ये शिखामणेर्मौलेः मूझैि धूमध्यसंगमे । ६३५ ३६ श्री श्रीसिषासमखिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [षतुर्थ प्रश्मे लासिकायाश्च कंठस्य .... हृदयं ततः । कुक्षौ नाभौ तथा योनौ पार्श्वयोश्च प्रलंक्येत् ।। पुरभूस्पृशान्तं कुक्षिनासाग्रं पुरोनध्यं सुरोरुजम्() । पट्टान्नं विकलं मौलिमध्यमं ... ... ॥ पञ्चांगुलं ... ... गोलकं सयवं कला । सूत्रातु तनुमध्य स्यात् सूत्राद्धिकविगोलकम् ॥ ऊर्वोर्मध्यं द्विमात्रं स्यात् .. द्वहंभवेत् । नाभिमध्यं कलार्ध स्याधोनिमूलं द्विमात्रकम् ॥ मध्यमोरुद्विमात्रं स्यात् जान्वन्तं गोलकत्रयम् । जघा तु सुमाक्ष सात् ... .... नलकासूत्रतः पूर्वेऽगुष्ठा ह्यर्धमाक्षकम् । पुरोमध्यात् पुरीमध्यं सन्तारं रुद्वमात्रकम् ।। मैौलिमूत्रं कृकाटी च ककुद्धंशफिोरपि । पाण्योध मध्यमे सूतं पृष्ठमध्यं प्रवियेत् ।। मध्ये शिखाभौ मूत्रिं कर्णपात्यन्तरे तथा । ग्रीवा संज्ञानक्षधानां मध्ये गुल्फस्य मध्यमे । लंवितव्यं तथा पार्श्वमध्यगुरुचरैरजः । मुखपार्श्व तथा गंड ... ... वसूर्षिके । मंडलान्तप्रदेशे च मध्यं श्रेष्यन्तपार्धके। तथेोरुजानुर्जधानां मध्येंऽगुष्ठस्य भाझके ।। लबयेङ्गक्तवा यत्कर्णचाश्च तथैव च । तथा स्कन्धे चूचुकामस्य मध्यमे ॥ पादमध्ये प्रदेशिन्यां मध्यमे तु प्रवियेत् । बाहुकोर्परयोः पार्श्व याहुपाचे मर्लवयेत् । भवेत् । स्त्र म् अथात असूत्रं तच्छिखायां मणिमध्यमे । श्रूयंगमस्य मध्ये तु नालांश्ल्य तु मध्यमे ! कंठे च हृदये कुछौंौ नाभौ वोौ च पादयोः । मध्ये प्रबयेस्सूत्र कुक्षिनासाग्रसंस्पृशम् । सूत्रमामैलिट्टान्तं समयांगुलमीरितम् । हनुमध्यं यवाक्धिमाश्रमं परिचक्षते । हिकान्तं वेदमेवं स्यात् ऊर्वोर्मध्यं द्वियंगुलम् । नाभौ मनुयवं प्रोक्तं योनिमूलं द्विगुलम् ।। जंघान्तरन्तु नागाश्च नलकापूर्वतः क्रमात् : सार्धाष्टांगुलमेवं स्यात् अंगुष्ठाग्रा पुरो बुधः । तद्दधौगुलमेवं स्यात् मध्यसूत्रं मलंबयेत् । बाहोः पर्वन्तमेवं स्यात् पार्श्वसूत्रं अलंबयेत् । नाहुकोर्परयोः पाश्च तच्चूडामणिमध्यमे । भूस्तु कर्णपल्यौ च ग्रीवाजानु च जघयोः । गुल्फाच मध्यमे चैव मतिमान् संप्रलंघयेत् ।। मैलेिमूर्धकृकाटी च कुद्धंशस्तथैव च । स्फिक्पाणिशृष्ठमध्ये च परसूत्रं भलंबयेत् ।। शिरःाश्च वक्तूबाझे गुदबाझे च चूचुके । श्रोप्यूरुचानुलंधानां मध्यमूत्रं प्रलंचयेत् । तेषां पद्मदिीठे तु लंबान्यन्यानि तत्र वै । तत्तदंगञ्च संस्पृश्य युक्ता चैवं प्रकल्पयेत् । आसने दूर्धकाये च घष्ट्रसूर्व मध्यमादिकम् । ६३७ श्री श्रीनिवासमकिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् सूत्वान्ताद्वामजान्वन्तं ऊध्र्वकायार्धसम्मतम् । तदेव दक्षिणे जानुहीनान्त्यांगुलमेव च । अन्यदलाप्यनुक्त तत्सर्वे भानाधिकारवत् । तथैव कारयेद्विद्वान् भावे तच्छुभदर्शनम् । मूध्नः पाश्धे वामनेत्रे सिते वामपुटेऽधरे । हनै सव्यस्तनोरंसे(१) पाश्च नामेश्व दक्षिणे । वामोरुपाधे वामांघ्रिपाणिपाश्धे अलंबयेत् । आभंगसूत्रमित्युक्तं समभंगस्य चोच्यते ॥ भुखे पूर्ववदुद्देि स्तनपीठस्य वामके । नाभ्यूरुमध्यमे पाष्णिमध्यभे च पर्लबयेत् ॥ नाभिवामेऽथ वामोरुमध्ये पाष्प्र्यन्तरे तथा । लंबयेदतिभंगस्य शेषं पूर्ववदेव हि । सूत्रात् स्तनं त्रिमात्रं स्यात् सूत्राक्षाभिर्द्धियंगुलम् । सूरुलान्मालाधक जानु वेि.........दतिभंगके ।। वाममन्यत्र कर्तव्यं सूत्रान् विमस्य मुक्तितः । पीतांबरै तथा धाम्नांबरं चित्रांबरं तथा । दुकूलांबरमित्येव चत्वारो वांबराणि च । पीतांबरं जपाकारं .... धामांबरं .... ।। सपुष्यवेिचित्रे नानावर्ण दुकूलकम् ॥ इत्यादिना रूपकंल्पनमकारः संग्रहेणेोक्तः । पूर्वपक्षे इत्यादि । मासे तु फाल्गुने चैते ज्येष्ठ वैशाखतेष्ययोः । उत्तमं श्रावणे मध्य कार्तिकाश्श्वयुजोरपि ॥ श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् अधमं भाद्रपदे स्यात् इतरेषु क्लं यदि । मार्गशीर्षमाधौ ठूौ निन्दितैौ ब्रह्मणा पुरा । शेषेष्वपि च कर्तव्यं त्वरितेनेनि मे भतिः । शुकृपक्षे तथा कृष्णे विभागं व्यंशकं विना । रेवतीरोहिणीतिष्यशुभंषु तथैव च । चेित्राश्विनीशतभिषक्पुनर्वस्वैन्दवादिषु । कृत्तिका नवमी शास्ता दुर्गायाः कार्तिकेऽपि च । प्रतिष्ठा भाम्बतः शस्त रकै सिंहगते तथा ॥ फाल्गुनेोत्तरफल्गुन्यां श्रीप्रतिष्ठा प्रशस्यते । तथा श्रीभूप्रतिष्ठाया माधमासश्च शस्यते । श्रवणञ्चाश्युझासि मत्स्यादिस्थापनाविधौ । अनन्धकाणनक्षले काणे चापि शुभोज्ज्वले । लेिजम्मसु प्रतिष्ठा स्याच्छुभा च प्रोच्यते बुधैः । बुधवारांशकादींस्तु प्रशंसति विशेषतः । आयषष्ठाष्टमीपर्वरिक्तारिततिथिष्वपि । चरेषु करणेष्वेवं योगेष्वनुदितेषु च । ििवारक्षयोगादिदोषेष्वपि विवर्जयेत् । संसपहस्पती मासौ समदृष्टिश्च मन्त्रिणोः । मैौव्यवार्धकबाल्यादौ तयोरपि विशेधतः । प्रोक्ताः कार्तान्तिकैः शाखे ये दोषः कण्टकादयः । न्यपोद्वैव च तत्सर्वं राशैौ मूढादयो (४) स्थिरे । अध्यायुररिस्थे च चन्द्रे शुद्धेऽष्टमे ग्रहैः ॥ त्रिषडायगतैः पापैः केन्द्रकोणस्थितैः शुभैः । शुभैर्युक्तेऽथवा इष्ट कामशुक्रविवर्जिते । प्रतिष्ठां देवदेवस्य कुर्यात् पूर्वाह एव वै ' । इति श्रीवैखानसासूत्रम् अधमं भाद्रपदे स्यात् इतरेषु जलं यदि । मार्गशीर्षमाधौ द्वैौ निन्दितैौ ब्रह्मणा पुरा । शेषेष्वपि च कर्तव्यं त्वरितेनेनि मे मतिः । शुक्रुपक्षे तथा कृष्णे त्रिभार्ग यशकं विना । रेवतीरोहिणीतिष्यशुभधु तथैव च । चित्राश्विनीशानभिषक्पुनर्वस्वैन्दवादिषु । कृतिका नवमी शास्ता दुर्गायाः काकेिऽपि च । प्रतिष्ठा भास्वतः शस्ता स्कै सिंहगते तथा । फाल्गुनोत्तरफल्गुन्यां श्रीप्रतिष्ठा प्रशस्यते । तथा श्रीभूप्रतिष्ठाया माघमासश्च शस्यते । श्रवणञ्चाश्वयुद्धासि मत्स्यादिस्थापनाविधैौ । अन्धकाणनक्षले काणे चापि शुभोज्ज्वले । त्रिजन्मसु प्रतिष्ठा स्याच्छुभा च प्रोच्यते बुधैः । बुधवारांशकादींस्तु प्रशंसन्ति विशेषतः । आद्यषष्ठयष्टमीपर्वरिक्तरिक्ततिथिष्वपि । चरेषु करणेष्वेवं योगेष्वनुदितेषु च । तिथिवारक्षेधोगादिदोषेष्वपि विवर्जयेत् । मैौद्धयवार्धकबाल्यादौ तयोरपि विशेषतः । प्रेोक्ताः कातान्तिकैः शाखे ये दोषाः कण्टकादयः । व्यपोह्रैव च तत्सर्वं राशौ मूढादयो () स्थिरे । अव्ययायुररिस्थे च चन्द्रे शुद्धेऽष्टमे ग्रहैः । त्रेिषडायगतैः पपैः केन्द्रकोणस्थितैः शुभैः । शुभैर्युतेऽथवा दृष्ट कामशुक्रविवर्जिते । प्रतिष्ठां देवदेवस्य कुर्यात् पूर्वाह एव वै' । इतेि ६३९ दशम: झण्ड:] दिवा ते च प्रशस्यन्ते ... ... . .. ॥ काणे च विधौ लझे सिंहासनगतेऽपि वा । स्वर्ग: सुरेज्यो वा पक्षच्छिद्रं विनश्यति । केन्द्रगे तु यथा जीवे त्रिकोणे वाऽथवा भृगैौ । क्तिायाचैव ... ... ... ... ... ।। स्वर्गतुंगस्थे शुभग्रहनिरीक्षिते । तत्तद्ग्रहगतं दोषं नीयते कादकादयः । यथा शीर्षोंदये लझे शुक्रे जीक्युतेक्षिते । छमादायक्षेगे भानौ कोटिदोषं विनश्यति । पञ्चधा विभजेलमाथं भागं द्वितीयकम् । चतुर्थञ्च विना भार्ग शेषयोः शुभमाचरेत् ॥ आद्ये धनक्षयं यायात् द्वितीये मरणं भवेत् । तृतीये श्रियमाप्तोति चतुर्थे रोगपीडनम् ॥ पञ्चमे श्रियमाप्नोति षष्ठ शाखुभयं तथा । ........ रेरण महसंयुतः शशी केन्द्रगोऽयुपक्यखितो भवेत् । तमः दीपनाशितगृहान्धकारवत् । तृतीयायां परे विष्टिः सप्तम्यां पूर्वभागतः । एकादश्यां परे विष्टिः पूर्वभागन्तु पर्वणि ' । इति क्रियाधिकारेः-प्रतिष्ठाविधौ आचार्यलक्षणादिकमुच्यतेः–

• वैखानसेन सूखेण निषेकादिक्रियान्वितम् ।

वि स्वाध्यायसंयु केढ़तत्वार्थदर्शिनम् । ४१ ६४६ श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [चतुर्थं प्रश्ने सौम्ये जितेन्द्रियं शुद्धं विष्वाकाराशयं परम् । उहापोहविधानेन ध्वस्तसंशयमानसम् । पत्न्यपत्युतं शान्तं दानशीलञ्च धार्मिकम् । आचार्य देववत्यूज्य सर्वकार्थोपदेशकम् ।। आचार्य पूजयित्वा तु तेनोक्तं सर्वमाचरेत्' । इतेि 'तथैव गुणसंपन्नान् बरछेद्वत्विगचैकान् । बधिरान् कुलटानन्धान् कुष्टोन्मत्तादिरोगिणः ।। हीनांगामतिरिक्तांगान् शिपिविष्टाद्यलक्षणान् । पल्यफयाशिरहितान् अतिवृद्धातिबालकान् । विश्रूयान्न्यदीक्षांश्च वर्जयेत्प्रथमे क्षुधीः । सर्वलक्षणसंपन्नमेकं वै बरयेद्गुरुम् । स्थापकौ द्वै व कुंडानामध्वन् षट् तथाविधान् । एकन्तु वास्तुहोतारं छैौ तथा ब्रह्मसोमयोः । एक वै क्षापनार्थञ्च द्वै देवार्चन्कर्मणि । शेषकर्मार्थमेकन्तु वृणुयात् घोडशविजः' । इति गृह्यः- 'प्रतिष्ठादिवसात्पूर्वं तृतीये पञ्चमेऽपि व । सप्तमे नवमे सद्यः निशि शार्दूकुरार्पणम्' । इति अंकुरार्पणप्रकारश्च गृह्यपरिशिष्ट प्रतिपादितः । यथाः –“अथा कुरार्पणम् । चैौलोपनयनव्रतसमावर्तनपाणिग्रहणादीनां संस्काराणां पूर्ववदस्मिन् अयुग्मे दिवसे बान्धवान् पञ्चविधानाहूयामिपूज्य अंभ्यन्तरे गोमयेनोपलिप्य पञ्चबणैरलंकृत्य अद्विग्भ्युक्ष्य तंडुलैः व्रीहिभिर्वा द्वहस्तायतविस्तारोत्सेधं यथालाभोच्छायं वा स्थंडिलं कृत्वा सुवर्णरजताम्रमृण्मयान् वा यथा लाभं पालिकाः पञ्च गृह्णीयात् । पालिकासु ‘मेदिनी देवी' ति मृद्भिरापूर्य दूर्वाश् त्थपलैः कुशैस्तन्मूले बध्नीयात् । यवतिलमुद्वनिष्पक्सर्षपादिधान्यानि संगृह्य। स्थेडिलोपर्यास्तीर्य दर्भाग्रेण सूत्रेण नब्रपदानि कृत्वा ब्राक्ष प्रथमंद्वितीयमैन्द्र तृतीयं

श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम्

यान्यं चतुर्थे वारुणं पञ्चम् सौम्यं ज्ञात्वा तेषु पालिका 'ब्रा ज्ञाले’, ‘इन्द्रं प्रणयन्तं , 'दाधार'-'ये ते शत-“मिश्रवासः' इति क्रमेण स्थाप्य 'यमो आग्नेय्यां मोक्षणार्थं जलनरकं नश्यामर्चनार्थे चन्दन्धुलं पुष्पं वायव्यां तांबूल मक्षतमैशान्यां वाफार्थमंकुरांश्च संस्थाप्य कर्ता उदङ्मुख आसीनः आणानायभ्थ ब्रह्माणमिन्द्र थमं वरुणं कुवेर ! मावाहयामीति 'पाञ्चभैोंकिं फुलं रिवं सोम भावाहयामीति च आबाह्याभ्यर्चयेत् । ततः स्वजनाननुज्ञाप्य देयान् प्रणम्य अंकुरान् स्पृशन् ओषधिसूक्तं जप्त्वा पूर्ववृदभ्यच् हििनवेद्य पाद्यमाचमनश्च दत्त्वा 'इदं विष्णु' रिति अंकुरानुद्धृत्य 'विष्णोर्नुकं – 'ये जाताः – 'ब्रह्मज ज्ञा' नादीन् क्षपन् बापयित्वा वारुणमन्त्रण जलसेकं श्रुत्वा 'दिशां पतीन्’ इति नमस्कृत्य सैग्ये प्रागन्तमुक्तरान्तश्च संस्थाप्य देवेभ्यो बलिं दत्वा प्रतिदिनं सायं प्रातः द्विकालं त्रिकालं वा अर्चनादिकं. अंकुरोधनञ्च कृत्वा अपवृत्ते शुभे कर्मणेि अप्लु विमृजेत् ! सर्वकर्मणामादा कुस्मभ्युद्यनिमित्त'मिति । तस्मात् पूर्वं तृतीयेऽहनि औषासनाकुिंडं कृत्वा पूर्वबत् प्रोक्षणोछेखनादिकर्म कुर्यात् ।। ५ ।। द्वितीयस्यां बेद्यां षटत्रिंशदंशुलप्रमाणैः दर्भः कूर्चेन वा दिग्देवान् दक्षिणे ब्रह्माणमुत्तरे सोमश्च पुष्पाचैरम्यध्यै तथैवाऽधारं जुहोति । ६ ।। दद्भयः स्वाहे' त्र्यगहोमं अतो देवदींश्च हुत्वा पुरुषक्तं जपन् सुवर्णेनाक्ष्युन्मेषणं करोति ॥ ७ ॥ अक्ष्युन्मेषणमित्यादि । चतुरंगुलस्वर्णसूच्या दक्षिणाक्षिमोचनम् । अन्येन कुर्याच्छूीभूयोः तसूक्ताभ्यां पृथक् पृथक् । यत्र वैष्णवमत्रोक्तिः ततस्तन्मन्त्रतोऽनयोः । देवस्य पुरतो धान्यराशिं धेन्वादिकं न्यसेत् । ४४ श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् अ मध्ये यवनिकां चाक्षेिमोक्षान्ते तान् प्रदर्शयेत् । देवस्य दर्शयित्वा तान् आचार्याय प्रदापयेत्' । इति नद्यां तटाके जलपूर्णे पात्रे वा 'ये ते शता' धैः वस्राणि कुशांश्चास्तीये विष्णुक्तेन देवं प्राकृशिरः शययित्वा अधिवासयेत् ॥ ८ अधिवासयेत् –श्रीमूसूक्ताभ्यां श्रीभूम्यौ चाधिवासयेत् । द्वितीयदिवसे रुलात्वा रात्रौ पूर्ववदाघारं हुत्वा अष्टौ कलशाना हृत्य पञ्चगव्यधृतदधिक्षीराक्षतोदकफलोदककुशोदकरत्नोदकैः पूरयित्वा देवमभ्यच्ये 'वसोः पवित्रं –“अन्न आयाहि ' - 'इथे स्वोर्जत्वा'-- शो देवीः' - 'चत्वारि श्रृंगा'-'सोमो धेतुं’-‘चत्वारि वाक्। 'इदं विष्णुः' इति कलशैः स्रापयित्वा 'आपो हिरण्य पवमानैः। ‘न्धतोपैश्च स्रापयति । ९ ।। |चतुर्थ प्रश्न स्तुः स्वापकान् वृत्वा द्वौ वा होतारमेव च गृहांकणे प्रपां देवगृहे वापि प्रकल्पयेत् । तिानतोरणस्तंभवेष्टमुक्ताद्यलंकृते । मदोषान्तेऽक्षिकर्मान्ते कुंडे आधारमाचरेत् । देवं जलात्समादाय क्स्रोपर्यासयेत्ततः । मृत्तिकां गोमयं वापि न निशायां समाहरेत् ॥ न गोमूत्रं मदोषे च गृडीयाद्बुद्धिमान् नरः । गायत्र्या गृह्म गोमूत्रं ‘गन्धद्वारेति मोमयम् । 'आप्याय ? स्वेति च क्षीरं 'दघि क्राणे तेि वै दधि । 'शुझम 'सीत्याज्य 'मेिमा ओषधय' अक्षतम् ।। 'सोमं राजा' फलोदश्च 'देवस्ये' ति कुशोदकम् । कपिलायाः परं क्षीरं श्वेतायाः परमं दधि । रक्तायाः पूजितश्चाज्यं शेषौ शक्छकृष्णयोः । आज्यं दधि पया मृवं गोमयञ्च यथाक्रमम् । एकद्वित्रिचतुःपञ्चकुट्टपाः स्युर्यथाक्रमम् । । 'देवस्य पुरतो त्रीहेिवेधामीशान्यकोणतः । क्रमेण कलशान् स्थाप्य सकुशान् वस्छादितान् । तेषु कलशेषु शिवं सामवेदं यजुर्वेदं अर्थर्ववेदं कश्यपं सोमं मुनीन् विष्णु च आवाक्ष एकादशोपचारैरभ्यच्यं पुण्याहञ्जलेन प्रेक्ष्य ‘क्सोः पविज्ञे इत्यादिभिः मन्त्रैः स्रापयित्वा बिमाग्लादिभिः संशोध्य शुद्धोदकैरभिषिच्य स्रोत अग्नेरुत्तरस्यां व्रीहिभिर्वेदिं कृत्वा विष्टरं न्यस्य वस्राण्याती देवमारोप्य वस्त्राचैस्लंकृत्यार्चयति ।। १० ।। पुण्याहं कृत्वा स्वरितसूतेन तामभिमृश्य 'स्वस्तिदा विश स्पति । गिति प्रतिसर बद्धा पूर्वच देवं शायीत ।। ११ ।। पुण्याहमित्यादि । 'यद्वैष्णव मिति मन्त्रेण शायीत । 'अंडर्ज मुंडजञ्चैव वर्मजं रोमनं तथा । अंडजं पक्षिपिञ्छं स्यात् शाल्मल्यादिसमुद्रक्म् । मुंडजञ्चावेिकादीनां कृतं रोम्ना तु रोमजम् । व्याघ्रादिचर्मवल स्यात् चर्मजं क्षौमसंभवम् । वामनं तदलाभे तु पञ्चवस्राणि चातरेत् । एवं संस्तीर्य मन्त्रज्ञो ‘वेदाह' मिति च बुक् । । इत्यादि इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्ययेण श्रीनिवासाल्ययंज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्थाने तात्पर्यचिन्तामणी चतुर्थप्रश्ने दशमः खण्ड झालाबद्दीनं कुंभमुत्थूलैरधावैशपूर्व देश्स्य पार्थे निधाय प्रभवेनाभिमृश्य कूचक्षतसुवर्णरलानि प्रक्षिपेद् ! १ ॥ कालविहीनमित्यादि ।

• अस्थि र सिरा तन्तुः मांसं मृत्ला प्रकीर्तिता ।

शोणित स्क्तमृतत्र जलं मेदस्तथैव च । शुक्रश्च कूचैम्त्युिक्तं चर्म स्याद्वेष्टनांबरम् । सप्तधातव इत्येते कुंभेषु कलशेषु च । प्रतिमा माणमित्याहुः नारिकेलं शिरो भवेत् । एतेष्वेकं विहीनछेत् नास्ति तत्रास्य सन्निविः । । इति वचनात् कुंभालंकारान् अष्टमंगलपञ्चायुधकूर्मगजगरुडादिरूपाणि यथोक्तमकारेण कृत्वा कुंभे प्रक्षिपेत् । भृगुः-- 'देवस्य पुरतः कुंभं धान्यराश्युपरि न्यसेत्। । आद्रकन्तु चतु:मस्थं द्रोणन्तु चतुरङ्गकम् । पङ्द्रोणे भारमुद्दिष्ट धड्भारं राशिरुच्यते । 'यत्राष्टबुलितं मा माषाष्टतुलितं कणम् । कणाष्टतुलितं मानं मानैः स्वर्ण तथाऽष्टभिः । घणं सुवणैः शिद्भिः निष्कं शिल्पणं स्मृतम् । इति कुंभाधारधान्यराशिस्वरूपं कुंभक्षेपाईशातकुंभप्रतिमस्वरूपश्चोक्तम् । निष्कलं देवं हृद्यात् तदाधावे रुक्माभं रक्तनेत्रास्यपाणिपादं श्रीवत्सांकं चतुर्ज पीतांबरधरं शंखचक्रधरं सौम्यं सकलं ध्यात्वा भाः ध्यात्चेति । अन्न ततः अचाः ब्राझमासनमास्थाय उदङ्मुखः प्राणः

• आसन् स्वस्तिकं कुर्थात् दक्षिणं पादमूश्र्वनः ।

बामपादस्वश्चाथ सथ जान्तरे बुधः । अंगुझै ब्रे निगृह्य शिश् ६ वृषणावपि । पीड्यन्वै निवास्थः प्रदीप इव निश्चलः । किञ्चिदुन्नमितमुग्धो दन्तैः दन्तानसंस्पृशन नासाअस्थेक्षणश्चैवमासयेदासनं बुधः । प्राणानायम्य विधिना रेचयूरककुंभकै । बीजं तद्वदये न्यस्य प्रणवैरिप वेष्टयेत् । घलयञ्चाद्विवीजं स्यात् उकारं कुटिलं भवेत् । मकारं चैकनादान्तमेवं प्रणवमुच्यते । शुद्धस्फटिकसंकाशमधचन्द्रसमाकृति । ततो बारिणि कुंभस्थे ध्यायेद्वारुणमंडलम् । आदिबीनं सुसन्न्यस्य प्रणवैरपि वेष्टयेत् । आत्मसूतं ततो जप्वा पौरुषं सूक्तमेव च । नारायणानुवाकञ्च श्रीसूक्ते तथैव च ॥ i समाहितमना भूत्वा ध्यानं सम्यक् समाचरेत् । विषयेभ्यश्च सर्वेभ्यः प्रत्याहृत्येन्द्रियाणि च । काग्रश्च मनः कृत्वा ततः पश्येत् समाधिना पद्माकोशप्रतीकाशे विश्वस्यायतनं पृथैौ । हृदयेऽििशखामध्ये परमात्मा व्यवस्थितः । श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यचिन्ताभणिसहितम् अप्रमेयम्जे नित्यं सर्वाधारं सनातनम् । निर्गुणं निष्कलं शुद्धं परमात्मानमव्ययम् ॥ क्षीरे सलिले तैलं पुष्पे गन्धः फले रसः । कोष्ठऽमिरे सर्वत्र व्यापिनं पुरुषोत्तमम् । मनसा सकलं ध्यात्वा हृदये प्रामध्यमे 'यात्वैवात्र ततो मन्त्री तस्मात् कुंभजले हरिम् ।। सुवर्णवर्ण रक्तास्यनेत्रपाणिपदं तथा । शुकपिञ्छाग्बरधरं विप् तं मणवात्मकम् । शंखचक्रधरं देवं श्रीवत्सांकं चतुर्मुजम् । रात्परतरं देवं देव्यादिपरिवद्रणैः । घ्थात्वा स्वमनसः कुंभे सम्यगावाहयेद्गुरुः । सूच्यप्रतोदमात्रन्तु नास्ति द्रहितं काचित् । कुत आवासते देवः कुत उद्धास्यते पुनः । तस्मादावाहनं विष्णोरयुक्तमिति मन्यते । सर्वत्र ज्यापिनस्तस्य सर्वस्मात् परमात्मनः । अस्थ्धां संस्थितो रेिकत्र ज्वलितो यथा । तथा ध्यानेन भक्तस्य हृदि विष्णुः प्रकाशते । मन्त्रैरावाहिते बॅिवे स्खले कूचें जले तथा । भक्तानुकंपया स्थित्वा पूजां गृह्णाति केशवः । वदन्त्यावाहनं केचिद्धरेरादैित्यमण्डलात् । देवेन सह तकुंभे ध्यायेद्देश्यौ यथाविधि । [चतुर्थ प्रह ! 'नमः अवचू'इत्युक्ता कूर्वपाणिस्समाहितः । होताऽहमन्ते नाभोक्ता उचै'मनुष'इत्यपि । 'भूते भविष्य'तीत्यादिः 'भूर्भुवसुवरो'मिति । अन्ते बु प्राङ्भुखो भूत्वा मोनाजादिकान् पठेत् । अष्ट्र्युः प्रणवै श्रुत्वा ‘ाहे' ति समिधे हुनेत् । होताऽथ 'भारते' त्पन्ते नामास्य प्रवरोद्भवम् । संबुद्धयोक्ताऽथ 'देवेत्थे' त्यादिना जातवेदसम् । आवाहयेन्मन्त्रपाठक्रमाद्देवं श्रियं महीम् । अध्वर्युरपि तच्छूत्वा देवतावाहनं चरेत्' । इति आवाहनानन्तरं जुष्टाकारस्वाहाकारादिकं कृत्वा विष्णुसूक्तपुरुष सूक्तादीन् विष्ण्वादीनां मूलमन्तांश्च आज्येन साज्यचरुणा हुवा अष्टोत्तर शतमष्टाविंशतिमष्टौ वा चतुरावर्य जुहुयात् । देवमानीय गृहे वायव्यां देवायतने अग्रिशालायां वा अचपीठे र ६५० श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् इति प्रतिष्ठाप्य बिस्य भू#ि नाभौ पादं च 'सुववरिति; हृदये प्रध्वं विन्यस्थ 'इदं विष्णु रिति देवं ध्यायन् कुंभस्थमाधावं शक्तियुतं कूचेंनाढाय बिस्य मूझिं ‘विष्णुमावाहयामि' इति संभाव्य

• ावाहनं करोनि ।। ४ ।।

विधिनैवमा(आ)ाध्य हविर्निवेदयति ॥ ५ ॥ एवं श्रियं महीं रामकृष्णादीन् तत्तन्मूर्तिभिरावाह्य ििनैवाराधयेत् । [चतुर्थ प्रश्नं इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासास्थ्यज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रध्यात्याने तात्पर्यचिन्तामणौ तुर्थमश्च कादशः खण्डः ।

• / अथ नित्यार्चनम् ॥ १

अथ प्रतिष्ठानन्तरम् । प्रतिष्ठारहितबिंबस्य लोहतुल्यत्वात् । यद्वा झानसन्ध्योपासनानन्तरम् । नित्यार्चनं-प्रतिदिनमर्चनम् । । 'अतो देवा' इति देवं प्रणम्य निर्माज्यं व्यपोह्म उत्पूतैराधवैः व्याहृत्या वेदिं परिमृज्य पूर्ववद्देवं ध्यात्वा ॥ २ ॥ 'देवदक्षिण आसीनः कुर्यात्पूजां समाहितः' इत्यासित्वा ‘अतो देवादिभिः भड्भर्मन्त्रैः देवं प्रणम्य निर्माल्यं व्यपोह्य - पूर्वेद्युः समर्पितपुष्णादीनि व्यपोह । उत्पूतैराधावैः ‘इदमापशिवा इति वा 'देवो क्स्सदितेति वा उत्पवनम् । व्याहृत्या वेदिं -अर्चापीठं; परिमृज्य । पूर्ववत्-प्रतिष्ठोक्तवत् देवं ध्यात्वा । विाभावे हृदयकमले ध्यात्वा कर्तव्यम् । बिंबाभावे हृदाकाशे ध्यात्वैवं पूजनं सदा । उद्वासनञ्च कर्तव्यमन्तेऽशक्तवि:ि स्मृत ! इति वचनात् । यानप्रकारो यथा हृत्पुंडरीकमुकुलभुङ्कत्य प्रणवेन तु व्याहृत्या विकचं कृत्वा तलेन्द्रादिदिगीश्वरान् ॥ दलेष्वष्टषु संस्कृस्य द्वात्रिंशत्केसरेष्वतः । शेषान् देवान् समभ्यच्यै कर्णिकां प्रकृतिं स्मरेत् ॥ रश्मिमालावृतं ध्यात्वा तन्मध्ये रविमंडलम् । तन्मध्ये शशिबिश्च द्रवत्पीयूषशीतलम् । तस्य मध्यगतं ध्यायेतूिकोणे वह्निमण्डलम् तस्य मध्ये प्रभां ध्यायेन्निर्धरणं निष्कळां शुभाम् । नीवारशक्तवत्तन्वी पीताभा स्यात्तनूपमा । ६.३ } मीलिराइअस्कृित-तात्थ्यंदिन्तामभिरहितम् प्रभामध्यातं पीठं चतुरश् हिरण्मयम् ; नानामणिग:मालदुष्पेक्ष्यं तत्रैरपि । नस्य मध्यगतं ध्यायेन्नारायणमनामयम् । [ चतुर्थं प्रमं rवं पृथात्वा समावाह्य देवदेवं विशेषतः । भासनाद्युक्लाराशि मनसा तस्य भावयेत् ।। एषा तु मानसी पूजा बेरपूजा तु वक्ष्यते ' । इति भृगु । 'प्रतद्विष्णु 'रिति कुशपुष्पदर्भान्यतमेनासनं कल्पयित्वा 'त्रीणि पदा' इति पाद्य 'शन्नो देवी' रित्याचमनं दद्यात् ।। ३ ।। आसनमित्यादि – आमनकल्पनानन्तरं स्वागतादिकं कुर्यात् । सुमुखीकरणे यत्तत् समन्त्रं स्वागतं विदुः । मया कृतमिदं सर्वं क्षमस्वेति समन्त्रकम् । अनुमानमिति प्रेोकं सवादग्देवयाचनम् (?)? ! इति आचमनमिति –देवस्य दक्षिणे हस्ते दद्यात् । 'इपे त्वोर्जे त्वेति स्नापयित्वा 'विष्णोर्नुक ! मिति वस्वाभरणै ग्लंकरोति ।। ४ ।। बिंबोचिलेनाम्लादिना संशोध्य 'इषे त्वे' ति बेि सुवर्णे खानम् । पूर्ववत् पाद्याचमने दत्वा तद्विष्णोः परमं पद 'मिति पुष्पं 'तद्विप्रास' इति गन्धं ‘परो मात्रया' इति धूपं ‘विष्णोः कर्माणि ? इति दीपं त्रिर्देव' इत्यध्यै दत्वा पुनराचमनं ददाति ।। ५ ।। शास्त्रे.- भू िपूर्व सुसन्न्यस्य पादपीठे समन्ततः । कंठे तथा शंखचक्रे पुष्पं दद्यात्ममन्त्रकम्' । इति पद्मपुराणे - 'मलिकामालतीजातिपद्मपत्रैश्च चंपकैः । दिशः खण्ड:] तुलसीकरवीरैश्च पूजयेत्पुरुषोत्तमम् । निर्गन्यैरुअन्यैश्च सच्छिदैः जन्तुसंयुतैः । अन्यारामोद्भवैः देवायतनस्य समीपजैः। इति नििषद्धानि वर्जथिवा भगवच्छास्त्रोक्तपुष्वैरितैश्च पुजयेत् । तद्विप्रास इीत्यादि । विष्णुः-'यन्दमे कुमागुरुकरजातीफल्युतं मृगमदवमनुलेपनं दद्यादिति । स्मृतिः– 'ललाटे हृदि कण्ठे च उरस्यपि समन्त्रकम् । चन्दनायैस्सुगन्वयालेपनं गन्धविग्रहः ? ॥ इति पशे भालयेत्यादि । गुरुवारुगन्धादिद्रव्यैः धूपं दद्यात् । खिसे - 'शीतक्र्यािसकाकुस्थान्(१) क्रमवृद्धया चूिर्णितान्। यद्वेग शीततुल्येन घृतमिश्रे पुष्पयेत् ।। शीतादिनामा धूपोऽयं विष्णोराराधने परम्' । इति तन्तुभिः पद्मनालोयैः कापासैर्वाऽथ तन्तुभिः । कार्षासपिचुना चापि कारयित्वा सुवर्तकाम् । घृतेन वाऽथ तैलेन दीपं संदीप्य दर्शयेत् । समंत्रं देवपाश्धे यद्दीपविग्रह उच्यते । अष्टाकुलोच्छूयज्वालादीप उक्ष्म उच्यते । तदर्ध मध्यमो दीपस्तस्यार्धमवमं स्मृतम् । अथ मानांगुलोत्सेधा नित्याऽनिर्वाणदीपिका ॥ कपूराथैस्तु वर्ति वा स्नेहं वा गन्धवासितम् । कृत्वा संदीपयेद्दीपमुत्तमं तप्रियै हरेः ॥ आजेनाज्येन येो दीपः स भवेद्यक्षरक्षसाम् । भहिश्चाज्येन् यो दीप; सोऽसुधां भविष्यति । आविकाज्येन येो दी: स तु गान्धर्व उच्यते । नागविद्याधराणान्तु दीपो निर्वाससंभवः । वाक्षेस्नेहेन यो दीपः स पैशाच उदाहृतः । माप्याग्नेहदीपस्तु यः स भौतिक उच्यते । तस्मातू देवपूजायां दीपदाने विशेषत । गव्यं घृतश्च तैलं वा संग्राह्यमितरेष्वपि' । इति विर्देव इत्यादि कुशाभतिलसिद्धार्थतंडुलाक्षतसंयुतम् । यक्माधवीहितिलसर्षपाः अक्षताः स्मृताः । पञ्चांगं वा यथालाभं पात्रे क्षिप्त्वांऽबुपूरितम् । मन्त्रवद्दर्शन् विष्णोः प्रोक्षणं वाऽऽर्यविग्रहः । पृथक् पात्रेषु मूर्तीनामध्ये संयोजयेद्बुध । पञ्चस्वपि च पात्रेषु कुडु कुडुवं पृथक् । जलेन सकलं तुल्ये समभागे परस्परम् । मूर्तीनां पुरुषादीनां प्रागाद्येव च कल्पना । यस्यां दिश्यालयद्वारं तन्मूत्र्याश्चचैनाक्रमः । अक्षते तंडुलचैव अंबुना मिश्रितन्तु यत् ।। पञ्चांगमध्येमुद्दिष्ट विष्णोरन्यत्र पूजने । तंखुलत्रीहेिसंयोगः कीर्यतेऽच्युतमित्यपि । अर्थवद्दर्शयेद्वा तत् पुष्पन्द्वा समर्पयेत् ॥ इतेि तदस्य प्रिय'मिति विनिवेदयेत् ।। ६ ।। इदशः खण्डः] श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् शुद्धात्रं पयसधैव कृसरं गौल्यमेव च । यावकेन तु पञ्चैते देया मूर्तिक्रमेण तु । अलाभे सर्वमूर्तीनां शुद्धान्ने वा निवेदयेत् । पायसादीनि चत्वारि चतुर्मुर्तिविधानके ? ! इति ६५५ 'इदं विष्णु'रिति पानीयं तथाऽऽचमनं ‘विचक्रमे पृथिवी । मिति मुखवासश्च दत्वा द्वादशाष्टक्षराभ्यां पुष्पाणि ददाति ।। ७ ।। पानीयं – 'शीतं पर्युषितं तोयं गन्धैरप्यधिवासितम् । । दद्याद्यन्मन्त्रतः शुद्धं पानीयं नाम विग्रहः । । तथाऽऽवमनम्। स्पष्टम् । पुष्पाणि ददाति । पुष्पांजलेिविधेि 'प्रसवमानसो भूत्वा मन्त्रमष्टाक्षरं जपेत् । अष्टोत्तरशतं पुष्पाण्यादायांजलिना ददेत् ।। पुष्पाण्यादाय पाणिभ्यां गायत्रीं वैष्णवीं जपन् । भकया पुष्पाणि दत्वा च अष्टोत्तरशतं जपेत् ' । इति विचक्रमे पृथिवीमिति केवलं वाऽथ तांबूलं करैलादिभिर्युतम् । यट्पदद्यातु मन्त्रेण मुखवासं हि तं िवदुः ' । इति तं यज्ञपुरुषं ध्यायन् पुरुषसृतेन संस्तूय प्रणामं कुर्यात् ॥ ८॥ यज्ञेषु विहीनं तत् संपूर्ण भव'तीति श्रुतिः ।। ९ ।। द्विजातिरतन्द्रितो नित्यं गृहे देवायतने वा भंक्तया भगवन्त नारायणभर्चयेत् ।। १० ।। वद्विष्णोः परमं पदं गच्छ'तीति विज्ञायते ।। ११ ।। ६५६ तमित्यादि । 'पूजांन्ते स्तुििभर्मन्त्रैः देवांचानुमोदनम् । भक्तौ निहितया बुद्धया प्रोक्त उद्भासविग्रहः । इति पूजान्ते ध्यानवि:ि ॥ स्मृत्यन्तरे- ' भन्ने पुष्पं फलं तोयभंकुरान् बीजमेव वा । संगृझ विधिवद्भक्तचा ‘विष्णवे नम' इत्युत । द्विमिहमिति प्रोक्तं नमस्कारपुरस्सरम् । देवागारं तु संदृष्टा मनसा सुचिन्त्य वा । यन्न काप्यंजलिं कुर्यादेकविग्रहपूजनम् । मक्तानान्तु प्रयोक्तव्यो न तु स्थानानाविधौ । देशकालानुरूपैश्च द्रव्यैरपि विधानवित् । उपचारैश्च संख्यातैरनुरूपैश्च पूजयेत् ॥ दुर्लभे पूजनद्रव्ये तत्स्थाने कल्पयेज्जलम् । आलयाची गृहाच च उभयं श्रुतिचोदितम् । गृहार्चना गृहस्थेन गृहे काय विधानतः । सर्वे च वैदिकाचाराः सर्वे यज्ञास्तपसि च । विष्णुपूजाविधेभेदाः तत्कर्मफलदो हरिः' । इति गृह्यः-- 'द्रव्याभावे तु पुपैर्वा तदभावे जलेन वा । आभद्यपि च काले तु सर्व संकल्पयेद्विजः । । प्रणाममितेि । 'प्रणामस्स्यान्नमस्कारः स तु पञ्चविधः स्मृतः । मस्तिष्कं संपुटचैव मांगे दंडसंज्ञितम् । पंचांगं पञ्चमं प्राहुः एषां भेदः प्रकीत्येते । विचिन्त्य मनसा देवं मस्तकेंऽबलिसंयुतम् । शुभे। श्रीवैखानसगह्यसूत्रम् मस्तिष्कमेिति विज्ञेयः प्रणामः प्रथमः स्मृतः । तथा ध्यायन् हृदा देवं हृदयेऽञ्जलिसंयुतम् । क्रियमाणेो नमस्कारः सपुटः परिकीर्तितः । अंजलिं हृदये कृत्वा नतकायेन भक्तितः । क्रियते यो नमस्कारः प्रांगस्स उदाहृतः । दंडवत् शयनं भूमौ अंजलिं संपसार्य च । वंडनामा प्रणामस्स विचिन्त्य मनसां हरिम् । पादौ प्रसाथै जानुभ्यां ललाटेनावानें स्मृशेत् ।। पञ्चांगस्स नमस्कारः सपाणि स्वतिबन्धनम् । पाणेिं पृष्ठ समायोज्य व्यत्यस्य च तथांऽगुलीः । तद्धोभुखमानय्य कृतं स्वस्तिकबन्धनम् । पूजादावेव मस्तिष्कं संपुटं वा प्रयोजयेत् ॥ इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्थसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाल्यज्वना विरचिते श्रीवैखानससूलव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ चतुर्थप्रश्ने द्वादशः खण्डः । ६५७ अथेति । ग्रहकृतदोषामना शान्ति व्याख्यास्यामः । अथ त्रयोदशः खण्डः तस्मादात्मविरुद्व प्राप्त ग्रहान् सम्यक् पूजयति ।। ३ ।। ग्रहायतेत्यादि । 'ग्रहायता नरेंद्राणाष्ट्रच्छूयाः पतनानि च । ग्रहा गावे नरेन्द्राश्च ब्राह्मणाश्च विशेषतः । पूजितः पूजयन्येनं निर्दहन्त्यवमनितः । । इति वचनात् ग्रहायत्ता लोकयाना ! लोकयात्रा-छोकप्रवृतिः ग्रहाधीना । तसादित्यादि । आत्मविरुद्धे- जन्मक्षदिषु स्थितेषु ग्रहेषु ! तान् सम्यक्ष पूजयति । स्पष्टम् । आदित्यश्चन्द्रेऽारको बुधो बृहस्पतिः शुक्रः शनैश्चरो राहुः रक्तसितातिभ्क्तश्यामपीतसितासितकृष्णधूम्रवर्णाः ।। ५ ।। अनलाप्पतिगुहहरीन्द्रशचीप्रजापतिशेषयमाधिदेवत्याः ॥६॥ मध्याग्नेयदक्षिणैशान्योत्तरपूर्वपश्चिमनैतवायव्याश्रिताः ॥ ७॥ तस्मात् शुद्धे देशे मनोरमे गोमयेनोपलेि स्वे स्वे स्थाने शालेि त्रीहिभिः सिकताभिर्वा चतुरश्र वृत्तं तुझ्याकारं त्रिकोणमष्टाश्रमर्ध पन्द्राकारं वज्राकारं दंडाकृति ध्वजाकृतीति क्रमेण पीठाभ्युपकल्प्य ' श्रीवंसानसगृह्यसूत्रम् ६५९ तेषु कूचे निधाय तदक्षिणपाश् तदधिदेवनामुद्दिश्य पीठान्युपकल्प्य आहवनीयान्वाहार्यगार्हपत्यावसत्यgभ्यान् क्रमेणोपकल्प्य अग्रीन् साधयित्वाऽर्चयेद् ॥ ८ ॥ तस्मादित्यादि । शुद्ध देशे । 'चतुर्देिशं चतुर्हस्तं गोचर्मति प्रकीर्तित मिित परितेि देशे । शालिव्रीहिभिः अलाभे सिकताभिर्वा प्रागुदक् चतुस्सूलै नवपदं कृत्वा गव्ये चतुरश्रे आग्नेये वृतं दक्षिणे तुट्वाकारं ऐशान्ये त्रिकोणे, उत्तरे अष्टाश्र, पूर्वे अर्धचन्द्राकारं, पश्चिमे वज्राकारं, (यथा-दक्षिणोत्तरपार्श्वयोः अश्रिषट्कयुतं भूलाप्रये. अश्रिययुतमेवमष्टाश्र चक्राकारं 'अष्टाश्रिर्वज्र' इति श्रुतिः,) नैनग्ते दण्डाकारं वायव्ये ध्वजाकारमेवमादित्यादीनां क्रमेण पीठानि अत्र शौनकः - 'टेदिः प्रादेशमाक्षा स्यात् पञ्चांगुलमुन्नता । तस्यामावाहयेद्देवान् नाम्ना व्याहृतिभिः क्रमात् । अङ्गस्य दंडध्वजयोरर्धमात्रं हि विस्तरम् । तद्वर्णतंडुलैर्वापि कुर्यात्पठानि थखतः । । इति तेषु प्रत्येकं कूर्च दशगुलमात्रं निधाय दक्षिणभागे तदधिदेवमुद्दिश्य अधेिदेकार्थे तत्तदाकृतीनि सत्तप्रमाणानि पीठाश्युपकल्पयेत् । तथा अत्यधिदेवताश्च गृहाः - 'ईश्वरोमागुहा विष्णुः ब्रह्मा शक्रो यमस्तथा। । कलिंगश्चिन्गुप्तश्च ग्रहाणां देवाः क्रमात् ।। ग्रहाणामुत्तरे तेषां पीठान्यपि च कल्पयेत् । एषामप्यर्चन कुर्यात् सर्पिवसम्मतम् ' । इति अहवनीयेत्यादि । अशक्तस्य एककुंडे, अथ वा स्थैडिले । पंचानि कुंडपक्षे लौकिकामावेव । कुर्थात् श्रौतानि कर्माणि श्रौतेष्वेवाषुि त्रिषु । • गृशे गाणि कर्माणेि इतराणि तु पैौरुषे ' । इति ६. शौनकः T भ कानि संवपनाभिचारविषयवृद्रिकुक्तानि विा कुर्यादिति केचित् । शालाि . श्रः श्रीनिवासमखिकृत –तात्पयंभिन्तामणिसांक्षन् औपामनाप्तिः शालाश्चिरितो विद्वैरिित' । इति श्रमिन् विवाहः क्रियते सोऽभिः गृह्य इति स्मृतः । |

औपासनामिकुंडे व सर्वेषां ौकिंऽपि वा । औपासने लौकिक वा ग्रहोमो विधीयते ॥ चतृथं प्रश्न ताभिरौपासनेऽनभिः सर्वमेतानि (?) लौकिके' । इत्यादि । स्मृतिकारैः महाणां रूपकल्पनमुर्दिश्योक्तम् । नामकात् स्फाटिकात् रक्तचन्दनात् स्फाटिकादुभौ । गजनादयसस्सीसात् कांस्यात् कार्या ग्रहाः क्रमात् ।। सुवणे यापि ते लेल्या गन्धर्मण्डलकेऽपि वा । आवाहनोक्तदूपं कृत्वा यावा समर्चयेत् । । किरीटिनं पद्मकरं पगर्भसमद्युतिम् । मप्ताश्वरथसंयुक्तं द्विभुतं कलिंगदेशजम्' ।। काश्यपगोलं विश्वामेिवार्ष लिथुश्च्छन्दसं रक्तमाल्यांबरधरं रक्ताभरणं रक्तगन्धानुलेपनं रक्तव्वजपताकिनं किरीटहारकेयूरमुक्तामणिगणशोभितं सप्त रज्जुकमेकचर्क स्तं रथमारुह्य दिव्यं मे प्रदक्षिणीकुर्वाणं ग्रहमंडलमध्यगं त्रयोदशः खण्ड:] श्रीमैलानसगृह्यभूत्रम् सांगं सवाहनायुधपरिवारं चतुरश्रमंडले प्राङ्मुखे 'ऑभूर्भुवसुवः' 'आदित्य मावाहयामि; अधिदेवतामलमावाहयामि; प्रत्यधिदेवतामीश्वरमावाहयामि । । आसनपाआचमनपुष्पगन्धधूपदीपचैः चतुर्नामभिरर्चयेत् । दिभुजं साभयगदमात्रेयं सामृतं विधुम् । शान्तं नक्षत्रनाथञ्च रोहिणीबलभं प्रभुम् । ६६१ किरीटिन् गदाभय िद्विबाहुं यमुनादेशजमात्रेयगोलं आत्रेयार्षे धेनुछन्दसं श्वतमाल्यांबरधरं चेतगन्धानुलेपन श्रेताभरणभूषितं चेतछत्रध्वजपताकिनं मकुटकेयूरहारौक्तिकशोभितं श्रेतं रथमारुह्म दिव्यं मे प्रदक्षिणीकुर्वाणं महमंडले प्रविष्टं वृत्ताकारमेडले प्रतिष्ठित सांग सवाहनायुधपरिवारै प्रत्यङ्मुखमासीन भानेण्यां “ओमूर्भक्स्पुवः' 'सोममावाहयामि; अधिदेवतां वरुणमावाहयानि प्रत्यवेिदेवतांसुमाभावाहयामि । अंगारकस्यः- ‘रक्तसर्गबरलेपं गदाशत्यसिशूलिनम् । चतुर्मुने मेषगमं भारद्वाजे घरासुतम् । रक्तकाञ्चनसंकाशं रक्तकिञ्जल्कसन्निभम् । आवाहयामि भूपुत्रं महाबलसमन्वितम् । किरीटिनं विरक्त चतुर्भुजं शक्तिशूलगदाभयप िमेषगभवन्तीदेशज वसिष्ठोस्रजं जामद्भार्वे गायत्रीछन्दसं तिरक्तमाँल्यांबरधरं रिक्ताभरणे तिरक्तमाल्यानुलेपनं िवरक्तछन्नध्वजपताकिनं अष्टाधं काञ्चनं रथमारुश्च दिव्यं मेरुं.मदक्षिणीकुर्वाणं दक्षिणे दक्षिणाभिमुखं अहमंडले प्रविष्टं सां सवाहना युधपविारं तुटयाकामंडले 'ओं मूर्भुवस्सुकः ‘अंगारकमावाहयामि; अधि देवतां गुहूमावाहयामेि; प्रत्यधिदेवतां गुहभावाहयामि' क्षेत्रपििमति केचित् । बुधस्यः- ‘श्यामस्रगन्धक्साडां स्वर्णाभश्च चतुर्भुजम् । सङ्काशालाभयगडूमात्रेयं सिंहवाहनम् । ६६२ श्री श्रीनिवासमतिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [चतुर्थ प्रश्ने चाभ्पेयपुष्पसंकाशं विशुद्धकनकप्रभम् । आवाहयामि मुखं बुधे सैौम्यं महाप्रभुम्' ।। किरीटिनं श्यामवर्णे कर्णिकारसमद्युतिं चतुर्भुजं खड्गशूलगदाभयपाणिं सिंहस्थं मगधेशमात्रेयगोत्रं भारद्वाजा बृहतीछन्दसं श्याममाल्यांबरधरं श्यामगन्धानुलेपनं श्यामछत्रध्वजपताकिनं मकुटकेयूरहारौक्तिकमणिशोभितं अष्टा श्यामं रथमारुह्य दिव्यं मेरु प्रदक्षिष्टीकुर्वाणं ग्रहमंडले प्रविष्ट ऐशान्ये त्रिकोणाकारमंडले प्राङ्मुखमासीनं 'ओं भूर्भुवस्सुव ' 'बुमावाहयामि अधिदेवतां विष्णुमावाहयामेि; प्रत्यिधदेवतां विष्णुमावाहयामि । बृहस्पतेः- 'आंगीरसं देवगुरुं पीतस्रगन्धवाससम् । दंडिनं वरदं पीतं साक्षसूलकमंडलुम् । कुन्दपुष्पसमानाभं तप्तकाञ्चनसन्निभम् । आवाहयामि देवेड्यं प्रसन्नास्यं बृहस्पतिम् । किरीटिनं पीतवर्ण चतुर्मुजं दंडिनं वरदं साक्षसूलकमंडलं विन्य देशमांगिरसगोत्रजं वसिष्ठार्षमनुष्टुप्छन्दसं पीतमाल्यांबरधरं पीतगन्धानुलेपनं पीतछत्रध्वजपताकिनं भकुटकेयूरहारौक्तिकमणिशोभितं अष्टाश्च काञ्चन रथमारुह्य दिव्यं मेरुं प्रदक्षिणीकुर्वाणं ग्रहमंडले प्रविष्ट उत्तरे अष्टाश्रमंडले उदङ्मुखमासीनं 'ओं भूर्भुवस्सुवः' 'बृहस्पतिमावाहयामि' अधिदेवतां इन्द्रमाचायामि; अत्यधि देवतां ब्रह्माणमावाहयामि' । शुक्रस्यः - ‘शुक्र शुलतनु चेतवाढयं दैत्यमन्त्रिणम् । भार्गवं दंडवरट्कमंडल्वक्षसूत्रिणाम् । कुदपुष्पसमानाभ मुक्ताफलसमप्रभम् । आवाहयामि भनस शुकं दैत्यगुरुं प्रभुम् ? ॥ किरीटिनं चेतवर्ण चतुर्भुजं वरदं दंडिनं साक्षसूत्रकमंडलं कटकदेशजं भार्गवो भार्गवार्ष पंक्तिछन्दसं श्वतमाल्यांबरधरं श्वताभरणं श्वतगन्धानुलेपनं तछत्रध्वजपताकिन कुटकेयूरहारमौक्तिकमणिशोभितं दशाश्च श्रेनं रथमारुह्या दिव्यं मेरुं प्रदक्षिणीकुर्वाणं ग्रहणण्डले प्रविष्ट पूर्वभागे अर्धचन्द्राकृतिमंडले प्राङ्मुखमासीन् 'ओंभूर्मुक्स्सुन: 'भगवनं शुक्रमावाहयामि; अधिदेवतां शचीमावाहयाभि; प्रत्यधिदेवतां इक्रमावाहयाभि' शनैश्चरस्थः - 'इन्द्रनीलनिभं मन्दं काश्य ित्रिभूषणम् । प राहोः – श्रीडैद्धानसगृह्यसूत्रम् राध इन्द्रनीलमानाभं नीलोत्पलट्रलप्रभम् । आवाहयामि देबेड्यं सूर्यपुतं शनैश्चरम्' । किरीटिनमिन्द्रनीलश्रुतिं चतुर्भुज शूलचर्मधरं गृभ्रवाह बाणबाणासनधरं सौराष्ट्रदेशजं काश्यपगोत्रं शौनकार्ष गायत्रीछन्दसं कृष्णमाल्यांबरधरं कृष्णाभरणं कृष्णगन्धानुलेपनं कृष्0छत्रध्वजपताकिनं कुटकेयूरहारौक्तिकमणिशोभितं अष्टाश्धं नीलं रथमारुह्य दिव्यं मेरुं प्रदक्षिणीकुर्वाण प्रहृमंडले प्रविष्टं पश्चिमभागे वज्राकारमंडले प्रत्यङ्मुखमार्स ने 'ओं भुनस्सुव शनैश्चरभा वाहयामि : अधिदेवतां प्रजापतिमावाहयामि: प्रत्यधिदेवतां यममावाहयामि । ‘सैहिकेयं कलास्यं कॉट्टिनेयं तमोमयम् । खड़ाचर्मधरं भीमं नीलसिंहासने शिनम् । नीलजनसमानाभ नीलमेघसद्युतिम् । आवाहयामि वरदं राहुं शूलधरं प्रभुम् । किरीटिनं करालतू खड्गचर्मशूलधरं ददं नीलसिंहासने स्थितं पूर्व देशजं वासिष्ठगोतं गौतमाथै मनविष्ठन्दसं कृष्णमाल्यांबरधरं कृष्णाभरणं कृष्णगन्धानुलेपनं कृष्णछत्रध्वजपताकिनं कुटकेयुरहारमौक्तिकमणिशोभितं अष्टाश्च रथमारुह्यदियं मेरुं प्रदक्षिणीकुर्वाणं ग्रहमंडले प्रविष्ट नैन्यां (कृष्ण) दंडाकार ६४ केतोः – श्री श्रीनिवासस्पविकृत -तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् 'धूत्रं ट्विाहुं गदिनं विकृतास्यं शतात्मकम् । गृभ्रासनं नीलमेघमन्निभं ब्रह्मणः सुतम् ।। वरदं चिलनर्णञ्च महाबलसमन्वितम् । स्पष्टम् । किरीटिनं धूझवर्ण द्विवाहुं कृितालनं गृध्रासनं मध्यदेशजे जैमिनि गोत्रजं सनिछन्दसं कृष्णपिंगलमध्यांबरधरं कृष्णाभरणं कृष्णगन्धानुलेपनं कृष्णगिलछत्रध्वजपताकिनं भकुटकेयूरहास्मौक्तिकमणिशोभितं धूम्रारुणमष्टाश्च रथमारुह्य द्वितयं मेरुं प्रदक्षिणीकुर्वाणे ग्रहमंडले प्रविष्ट दायध्ये ध्दाकारभंडले दक्षिणाभिमुखमासीनं 'अॅ भूर्भुवस्सुः ' 'केतुमावाहयामेि; अधिदेवतां यममा ब्राहयामि: प्रत्यधिदेवतां चित्रगुप्तमावाहयामि ’ । आसनायैरुपचौरभ्यर्चयेत्। करवीरशंखपुप्पोन्पलनन्धाक्र्तचम्पकमल्लिकासितगिरेिकर्णिका कन्हारतापिंछपुष्पै: तद्वर्णवर्णपुष्पैः गन्धैः पूर्ववदभ्यध्यै शुद्वैदन पाथस गुडौदन दध्योदन गौलिक चित्रोदन कृसा माधौदन कौदनानि क्रमेण निवेदयेत् ।। ९ ।। [चतुर्थ प्रदने इति श्रीमन्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवण श्रीनिवासाल्यथज्वना विरचिते श्रीवैश्वानससूत्रव्थाल्यानं लात्वैचिन्तामणौ चतुर्थप्रश्नं लयोदशः खण्ड । अग्रिमेधः-'उवध्यत् - 'बृहस्प्रे अक्षयन् –‘शुक्रन्ते अन्य साविशनिक १४ ! त्रिष्धुना.मिस्यां #ः चरुणा आज्येन पक्ष तदधिपान्-अग्न्यादीन् । तदर्हण-तद्देवताहॅण युष्पादिनाऽभ्यच्यं । विमधुना-क्षीराज्यमधुभिः। अन्न शौनकः “ 'भमिदाज्यान्नहोमेधु संख्या पञ्चसहस्रकम् । अष्टोत्तरशतं वापि अष्टाविंशतिरेव वा । तेषामलाभे शुद्धा पालाश्यत्समिधोऽपि वा ? ॥ इति आहवनीये शशिशुक्रयोः अन्वाहायें अंगारकराङ्खोः गार्हपत्ये अतिकेन्वोः अश्मन्ध्ये गुरुबुधयोः सभ्ये सवितुरिति ।। २ । । ‘सभ्ये तु सवितुश्चन्द्रशुक्रयेः पूर्वकुंडके । दक्षिणौ राक्षुधरासुतयोर्गार्हपत्यके ।। भन्दकेश्वोरावसथ्ये बुधगुः ब्रामाद्यजेत् । । अनाहिताग्नेराधारादिप्रधानकर्मसु सभ्ये अधिकाराभावात् औपासना हवनीययोरत्यन्तमेदाभावात् औपासनस्य प्राधान्यमवगमयितुं अहिवनीयादि त्वेनोक्तम् । 'अ िदूतै- 'वे ते शतं – 'सुब्रह्मण्य :- ‘इदं विष्णुः -- इन्द्रं प्रणयन्तं--'गन्धद्वारां- 'ब्रह्म जज्ञानं- ‘शन्नो निधत्तां 'यमो दाधार' इत्यधिदेवेभ्यः आज्येन तत्तत्स्थाने जुहुयात् ॥ ३॥ ६६ श्री श्रीनिवासमखि कृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् । चतृथै प्रश्न अग् िदूतमित्यादि । तत्तत्स्थाने ; तत्तदर्थे तत्तत्कुंडेषु जुहुयात् । आज्यप्रहणं लमिदन्नहोमज्ञानार्थम् । शौनक '। प्रहाणामधिदेवानां सदेवानामपि क्रमात्। तेवां पृथक् पृथक् होभः समिद्वाज्यमेव च ! अशक्तो यदि सर्वेषां ग्रहाणामेव कारयेत्' । इति गृह्यः - एषां 'गैरीमिमाये' नेि 'क्षेत्रम्य पत् 'इत्यपि । विष्णी'श्ध 'ब्रह्म जज्ञानं । 'इन्द्रं वोऽथ' 'इमं 'यमः' ।। 'यते देवी' ित चित्रे' ति महदेवमनून् हुनेत् । ग्रहदेवाधिदेवानां होमं पूर्वोक्तसंख्यया । अक्तावेकवारं वा होतव्यं ग्रहदैवतम् । अंगारकस्य वा भूमि: 'भ्योना पृथिवी' नि तन्मनुः ॥ इति विष्णोर्नुकादीन् मिन्दाहुत्याश्रावितादीन् हुः । शुद्धोदनपायस गुडोदनाद्वैः पूर्वोक्तचरुभिः ब्राह्मणान् भोजयिन्वा र.धेनुमांदत्याय ध्यै बुधाय शुक्लं नासो बृहस्पतये हयं शुक्राय कृष्णां गां शनैश्चराय राहोः छर्ग केोग्यसदंडमित्यात्म विरुद्धानां तदर्ट दद्यात् ।। ४ ।। विष्णोर्नुकादीनित्यादि । नक्षत्रदैवतायै वरुणाय च हुत्वा विष्णोर्नु कादीन् मिन्दाहुत्याश्रावितादीन् नवाहुतश्च सर्वामिष्वपि जुहुधात् । अथ सर्वेष्वन्तहोमं हुत्वा पुण्याहं वाचयित्वा पापकृसरगौल्याचैः प्रधानैः पूर्वोक्तैः तत्तद्ग्रहदेवतास्वरूपान् मुख वासान्ते उक्तः द्वानैः सम्मानयेत् । तप्रकारमाह रक्तधेनुमित्यादिना । रक्त धेर्नु सयत्सामादित्याय, शंग् - शंखमणि सोमाय, तात्रं तुलामात्रमंगारकाय, हिरण्यं निष्कं निष्कार्ध चा बुधाय, शुक्लं सूक्ष्मं वस्त्रं बृहस्पतये, चेतयश् शुकाय, कृष्णां गां शनैश्चराय, राहोः कृष् छागं, केतोः पुरुषप्रमाणं चतुरंगुलनाहमायसं दंडम् | एन्ना दक्षिणा होमादिकर्तृभ्थेो दद्यात् । श्रीधंग्रान्सगृह्मसूत्रम् सर्वेषामलाभे सुपर्णम् || ५ ।। मपां यथोक्तानाभलाभे युवर्ण वा दद्यात् । जन्भकर्मादीनां काभ्य त्रिषयत्वात् । शौनकः– ‘कान्ये नैमिति चैव लोपश्चद्धन्ति तद्विदः' । इति ६६५७ येोजनीयम् । जन्म कम मांघातिक सामुदायिक चैनाशिकसंस्थेषु क्रिया जन्भकमेत्यादि । न्मकम् उन्मतो दशमं – सांघातिकं षोडशं मामुदायिकं अष्टादशी, वैमाक्षिकं नवोबिंशं द्वाविंशं वा । “वैनाशिकं तु कुर्वन्ति प्राणसंदेहं स्वाभश्रेश धनधायम्' ।। इत्यादि ज्योतिराम्रोक्तविरुद्धस्थानेषु ग्रहेषु थिनेषु, क्रियाका विरुद्धेषु उपनयनादिक्रियालाभस् विरुद्धेषु, यद्वा . जन्मक्षवक्रचारादिक्रियाविरुद्धषु वा 'आत्मनश्चानुकूल मप्तपञ्चत्रिवर्जिते । अरिक्तायां शुभे नारे पूर्वाङ्के शान्निमाचरेत् ॥ इति बोधायनः 'मासिमांस्यूतावृौ संवत्सरे संवत्सरे चन्द्रग्रहणे सूर्यग्रहणे वेिषुवे अयने जन्मनक्षत्रं शुभकर्माणेि प्रयुञ्जानः सर्वान् कामानवामोति इति । एतेः नवग्रहञ्जा दुःखा व्याधयः शान्ति यान्ति ॥ ७ ॥ एतेन -शान्तिकर्मणा । । ग्रहाः -विरुद्धग्रहसंभानि । दुःखाः राजो देवः प्राप्तकृच्छूणि मन:पीडा वा कार्याननुगृह्य वा () ! परिवेष स्कन्धापम्भारादयश्च भधयो ध्वरादयश्च । शान्तिं यान्ति । अन्यथा महत्तो दोषो भवति । ८ ।। विश्येषु अन्यकरणे दुःखधनक्षय व्याध्यादय: संभवेयुः । ग्रहपूजां पुरस्कृत्य सर्वक सभाभेदिति विज्ञायते ॥ ९ ॥ ग्रहपूजामित्यादि । शौनकः 3 चिन्तामणौ युष्टित्रकामो वा तथैवभिचरन् परान् । यस्य वस्तु यदा दुःस्थः स तं यत्नेन पूजवेत्' । इति 'एषा स्वस्त्ययनी शान्तरायुप्यं पुष्टिवर्धनम् । सदा दुःखविनाशाथै कर्तव्याऽहरहर्द्धिजैः ।। होमेन वा जपेनापि पूज्या द्वाभ्यां स्यशक्तितः । अशक्तो यदि सर्वे ग्रहाणामेव वा कवित् । सर्वणं वा जपं वापि कर्तव्यं श्रद्धया द्विजैः । तदशक्तौ तु जप्याटौ विदुषे भूसराय च । होमद्रव्याणि सर्वाणि दातव्यानति वै स्थितिः । दक्षिणश्च यथान्यायं शाक्तया दद्याद्विचक्षणः !! सर्वेषामपि वर्णानां शान्तिः कार्या द्विजोत्तमैः । काम्ये नैमितिके चापि सप्तम्याहृतिमिः पुनः । अन्या पुनः (?) समस्तानेि हुत्वा शेषं समापयेत् । अमत्या चेदिदं लोपे(?) मत्या चेक्षिप्फलं भवेत् । पुण्याहांबु मृत्पलुक्त्वक् पूर्णकुंभं सवस्त्रकम् । आधारिते युध्यसूक्त स्पृष्टान्ते झापयेतु तैः'() ॥ इति 'सूर्यस्यैवोत्तरे शंभुसुमां सोमस्य दक्षिणे । गुहमंगारकयैव दक्षिणस्य निवेशयेत् । चतुर्दशः खण्डः] सैम्यात्पश्चिमो विष्णु ब्रह्मा जीवस्य पूर्वतः । इन्द्रमैन्द्रयां तु शुक्रस्य मन्दस्याग्नेयो यभः । शाहोः पूर्वोक्रे कालं सर्वभूतभयावहम् ।

६६९ 'श्रृंतकामा इव िह देवा'इति 'हविर्देवानां प्रिय'मिति श्रूयमाणत्वाच अश्तद्रव्यत्वात् समिद्धोमे देवानां प्रीतिर्नास्तीति चेत् – सत्यम् । तत्पश्चादि विषयम् । समिद्धोमे तु ‘अथाप्यूचमुदाहरन्त यसमिधा या आहुती यो वेदेनेति समिधमेवापीति श्रद्दधाना आददन्मन्ये तव इदमिति नमस्तसै य आहुत्या अती चेदेनेति विद्ययैवाप्यति प्रतिः तदेत्पश्यन् ऋषिरुवाच आगोरुधाय गविषे क्षुषापदस्यं वाचतात्स्वदिथो मधुनश्चावोचते' ित । अग्रिहोत्रमन्ते च ‘तदस्तु तुभ्यमेिट्तं तज्जुषस्व यविष्ठय यदत्युपजुहावा यद्यत्रो(?) असति सर्व अतदस्तुते घृत मेत्यादि । अथातः स्थालीपाकं-अथ सति व्रीहि--अथाष्टका-दक्षिणपश्चिमे ऽग्नेः-अथातोऽमावास्यायां-यजमानः प्राचीनावीती-अथ श्राद्धं मासि मासि-अथ चैत्रीं-अथाऽश्वयुज-अथास्रौ-कालविहीनं-अथ नित्यार्चनं अथ प्रदशान्ति-तदधिपांस्तदद्देणेति चतुर्द॥ इति । इति चतुर्दशः खंड: इति श्रीमकौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यबर्येण श्रीनिवासास्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणैौ 1.चतुढेशः खण्डः ।। इति चतुर्थः प्रश्नः समाप्तः । श्रीवाजपेर्गीयभाष्यसंग्रहः-चतुर्थः प्रश्नः भथमः पटलः (प्रथभ; ड; अथ २ालीपाकम् । तिष्ठन् – आसीन प्राङ्मुखः । पल्या सह प्राणानायम्य त्रिबारम् ! ' थालीपामारप्स्ये –तेन यावज्जीवं यक्ष्ये त्रिंशतं वा वर्षाणि यक्ष्ये-जणों वा त्रिरमण करिष्ये । इतिवत् यथाशक्ति संकल्यः प्रथम एव । अन्यत्र “स्थालीपाकेन यक्ष्' । इत्येव संकल्पः । सर्वत्र पाकयज्ञेषु न 'विद्युद्भवष्ट'- अनुपदिष्टत्वात् । संभारानाह एकविंशतीध्मानिति । पालाशानाश्वत्थान्वा । एकविंशनीध्मान् सामूयाजपरिवीन् पूर्ववकृत्वा सन्नछ बा, दर्भन्-परितणानीन् सपविान् बट्टा दर्वी भेक्षणश्च झुक् जुहूफ्जुहू झुवञ्च प्रणीतापावमाज्यस्थालीं चरुस्थालीञ्च अनेरुत्तरतः दर्भपरि अवाङ्भुखमधोमुखं द्व संन्यस्य संभृत्य ! उद्धरति-अस्थग्मुिद्धार्थ कुंडादुद्धृत्यायतने निदध्यात् । अन्यत्रारोपितममेिं लैविकाशावारोप्य हुत्वा । तमस्मिन् मन्त्रेणोद्धृत्यायतने निवाय परेिसमृध पाणिना चेदिं चतुर्दिशां परिमृज्य तूणीं प्रागद्युत्तरान्तं दर्मानास्तीर्य झुवादीम् संभारानकुिंडश्च तूष्णीं प्रोक्षयति ! पात्राण्यूर्ववेलानि कृत्वा प्रणीतमासाद्य तस्यामक्षतान् पलिञ्च निधाय 'पृथिव्याप' इत्यद्भिः पूरयित्वा पूर्वक्त् 'देो वं इति विरुयूय अग्नेरुतरे निधाय आज्यस्थालीं गृहीत्वा तूष्मंगारं ज्यस्याििश्रत्य पूर्ववत् आधारोक्तवदाज्यं संस्कूयोदक्षुद्वान्य चरुंस्थालं गृहीत्वा चतुर्थीयन्मन्त्रेण प्रक्षाल्याधिश्रित्य 'अझये जुष्टं निर्वामी 'ति तडुलान् निर्वाप्य आग्यं चरुं पत्तोत्रत उद्वास्य अ िपरिसमू व्यस्तांगानेकीकृत्य दवमादाय प्रक्षाल्योत्तरा यथा स्यात् तथा निधायामेिं पूर्ववत् परिच्यि दृष्टानेकविंशतिं गृहीत्या मूलाग्राभ्यामाज्याभ्यञ्जन् करोति । अपोह्य-प्रज्ञानं निधाय । प्राणायामेन ओं मूः- ओ भुः ' इत्यादिना । . द्वमुपस्तं चरु तथा नव्र्या गृहीत्वा । अनूयाजमाौ प्रक्षिप्य पुनः प्रत्येकंदश चतुर्गही गृहीत्वा जुहामबदायोप स्तरणाभिधारणे कृत्वा स्विष्टाकारन्तं जुहुयात् । त्रीन् परिधीन् आधारमिौ च तूण जुहुयात्। औपासगतिकुंडधायै कमशक्तश्चन् पूर्ववसमि,ि वात्मा हृदयं-तस्मिन्- स्वात्मनि, ‘या ते अन्न ' इति मन्त्रण १णि पतष्य, तस्मा ६७१ भरण्यांवाऽमिं समारोपयेत् । । उपावरोहेत्यारोपितमग् िलौकिकाभाववरोप्यारणिं मथित्वा अमिमादाय नित्यमस्मिन्नौ पूर्ववत् जुहुयादिति विज्ञायते । (इति प्रथमवडः अथ द्वितीयः खंड:) सति– भवति । प्रीणाति () देहं विभतीति त्रै:ि । निरन्तरं वियन्ते तपस्विभिरिति नीवार । श्यामं बर्णमकति प्राप्रोतीति श्यामाकः । एतानि तृणधान्यानि । यूयन्ते -संबध्यन्ते महाजनैरिति यवाः - शतशकधान्यविशेषः । एषामन्यनमस्य यथतुं फलितस्य तत्तदृतावेव आग्रयणं कर्तव्यम् ! तत्तत्काले कर्तुमशक्तश्च यावच्छरदागमः तावदवस्थाप्य तत्कालधान्येन सह आग्रयणं कुर्यात् । 'यथा वर्षस्य तृप्तिरथ यजेत ? इति बह्वृचश्रुतेः । वर्षस्य तृप्तिः वर्षर्तुषरिसमप्तिः । नवैराग्रयणं कृत्वा नयात्रं भुञ्जीत । 'नयाऽनिष्ट्वा नवानं नाश्नानि 'इति श्रौते च निर्दिष्टम् । शरदि त्रीशाग्रयणं शिशिरे नीवाराभयणं वर्षासु श्यामाव अयणं भवति 'शरदि व्रीहि भिर्यजेत वसन्ते यबैर्यजेत वर्षासु यामाकं चरु निर्धपतीत्येकं 'यथर्तु वेणुप्रियं गुनीवारः श्यामाकवयजे 'दिति श्रौते उक्तम् । तस्मिन् आग्रयणे सति पत्न्य सह प्राणानायम्य ' आग्रयणेन यक्ष्ये तेन स्वर्ग लोकमाप्नवानि 'इति संकल्प्य पूर्ववदाधारमौपासनौ पत्रासादनञ्च कृत्वा 'प्रजास्थाली 'मिति स्थालीमभिमृश्य प्रक्षालेितांस्तंडुलान् “अये . इन्द्रग्भ्यिां - विश्वेभ्यो देवेभ्यः - सोमाय द्यावापृथिवीभ्यां ? जुष्ट निर्वपामीति प्रत्येकं निरुप्य वैश्वदे पथसि चरुं एवं देवताभ्यः स्थाल्याभाग्न्थस्थालीषाकवत् च पचेत् } आग्रयणे यद्येककालेिकं ततंडुलान् पृथक् स्थल्यामेकस्यां स्थाल्यां वा पला अवतीर्य नवेन नूतनेन तंडुलेन हस्तेन श्रुवेण वा प्रथमग्यादिभ्यः प्रत्येकं हुत्वा प्रत्येकं दव्य चरुं गृहीत्वा जुह्वामदायोपस्तरणाभिघारणे कृत्वा 'अग्ये स्वाहे' त्यादि जुहोति । पितृभ्यः सोपवीती व्याहृत्यन्तं हुत्वा अग्दक्षिणभागे धरण्यां वैश्वदेवोक्तवत्। पितृभ्यो बलिदानं कृत्वा ‘अप्यायन्ना 'मिति हुतशेरैस्तंडुलैः आस्यमात्मनो वक्तमभिपूर्य भक्षित्व आचम्य शिडैः भक्षणावशिष्टस्तंडुलै; अन्तर्वशे-गृहमध्यस्थ दारुणि, विकिरतिं विक्षिपति । शालीनादिवृक्त धर्ममन्यतममाश्रित्य तत्तद्धर्मानु सारी यथोचितं स्वधर्ममनुतिष्ठत। इति प्रथमः पटलः । (इति द्वितीयः खंड:) अथ द्वितीयः पटल: (अथ तृतीयः खेड :; माधौgदियः- उभयो रन्यतरस्मिन् वा । अष्टम्यामसंभवे सप्तम्यां नवम्यां त्रयोदश्यां वा । सायम् यद्दिने कर्तुमुद्योगः तद्दिनात् पूचुः-धूर्वस्मिन् दिवसे सायंकाले स्वयभेकभक्ताशी भूत्वा । शुचीन् -उभयल कुलशुद्धान् ! अभिपूज्य – अक्षालितपाणिपादान् अध्यादिनाऽभ्यच्यं प्रदक्षिणीकृत्य अभिवन्छ। । प्राणनायम्य प्राचीनावीती अस्मत् पितृपितामहपपितामहज्ञातिवर्भाणां गोत्राणां मातृपितामहीपतिामही ज्ञातिवर्गपत्नीनां मातामहमातुःपिासहमानुःपितामह मातुःज्ञानिगणां तत्पलीनां गोस्राणां कालकामुकुसंज्ञकानां विश्वेदेवानां विष्णोश्च अष्टके विधानेन विश्वेदेव पूर्वकं विष्टाबन्तमेवमुभयात्मकं अष्टकाश्राद्धं श्वः करिष्ये' इति संकल्प्य अप उपस्पृश्य, उपवीती । द्वावरान्तिौ त्रयोऽा अन्तिमाः इति द्वयवत्र्य वरशब्दौ व्याख्येयौ । एकैकस्य पितुः तीखीन् बरयेत् । अशक्तौ द्वय दैविकपैतृकयोः एकैकयैकं वा । इदलीक्रमुकनारिकेलादिफलानामन्यतमं दत्वा अष्टकाश्राद्धे विश्वेदेवार्थ पित्र भोक्ष्यतामिति क्रमेण वरणम् । सद्यश्चेत् दभेरेब बग्णम् । एवं ब्राह्मणान् वृत्वा गृह एव वासयेत्। दक्षिणोर्निवपः ! भोजनार्थे. बह्वन्नाप्यादिकं लै,िार्शौ पाचयेत् । पतुरश्र विश्वदेवार्थे वृतं त्रिर्थे तथाऽन्यन्मातामहार्थ, एवं त्रीण्यवटानि तालायतन्निानि दक्षिणापवगै खात्वोपलिप्यं अक्टेषु यथाक्रमं पाद्क्षालनं कुर्थात् । असयित्वा आचान्तान् वस्त्राद्वैरित्यादिशब्देन कुंडलांगुलीयकाद्याभरणानि गृह्यन्ते । प्राग दपरि पात्रमासाद्य सपवित्रे धात्रे 'शुन्नेो देवी : रिति द्विः जलं संसाध्याऽपूर्य अक्षतपुष्पदर्भसंधान् प्रक्षिप्य 'विश्वेदेवा स ' इति साक्षतदर्भपुष्पं प्रत्येकं शिरसि निधाय आवाह्य अष्टक ' विश्वेदेवाः यन्ता । मेिति तकरे यवोदकमध्यै दत्वा प्रत्येकं प्राप्तोतु भवानि िक यात् । 'ओओं तथा प्रामवानि ? इति ब्राह्मणाः प्रतिब्रयुः ! एव त्रिर्चने दक्षिणाश्रदपरि पात्रं संसाद्य सपवित्रे पात्रे 'शो देवी 'रिपि निःकृत्र: बलमापूर्य तिलगन्धदर्भान् निक्षिप्य सतिलदर्भ शिरसि निधाय 'उशन्तस्त्वा हवामह ! इत्यावाह्य 'आष्टक्याः पितरः स्वधा नम इत्युक्ता तेषां करे दक्षिणपाणैौ तिलोदकमध्यै दत्वा ‘माप्ती श्रीथैखानसगृथ्सूत्रम् तु भवा' िित कर्ता ब्रूयात् । पूक मतिवचनम् । एवं प्रत्येकमभ्यच् अझैौ होमं कुर्यात् । अमिं परिपिच्य देयादीनां-विश्वदेवादीनामाज्येन हुत्वा ! सपिंडी करणवदिति । 'अभये कव्यथाहनाये ' त्यादि 'दिवि तेभ्यः प्रपितामहेभ्य त्यन्तं प्रचीनावीती पिणिामप्याज्येन हुत्वा 'विधेभ्यः देवेभ्धे हन्यमभिघार याभी 'नि उत्तरे विधेभ्यो देवेभ्यः 'कन्यमभिघारयामीति चरुस्थल्यामभिधायै अपूपमिश्रेण-सापूपेन देवानां तृणाश्च पूर्ववत् जुहोति । गां धेनुमुपाकृत्य भवीकरणं कृत्वा शुवन्वत्- यथा पशुबन्धे 'यूयाग्रेण पुरन्'दिति सूत्रेण पशोः कार्मर्या शाखायामासज्य अप्रै ठुश्रुत पक्ता पक्का नया व्या होमञ्चामनन्ति केचित् । एवं कर्तुमशक्तश्चत् 'विश्रेभ्यः देवेभ्यः - िपतृथ्यम्त्वा जुष्टमुपाकरो मी'त्युपाकृय दपरिनि व 'इवोर्जे के 'त्युखिद्य अझैौ प्रक्षिप्य पकेनापूपेन 'वह वपा' मिति होयं कुर्यात् । इदमाहितान्यनाहेितामिभ्यां कर्तव्यम् । गवालंrस्य कलौ निषिद्धत्वादिति । धटिकावस्थायां ( ?) पलौतृकनिषेधात्: 'मधुधाम्नोश्चोदनायां तोयष्टिौ प्रतिनिधी गृह्णीया 'दिति सूत्रकारवचनाच । यदि जीवति पिता अष्टकाहोमा नैव .तला. । 'पितरि जीवति पिंडो न निर्वाप्यः' इति सूत्रात् (इति तृतीयः ग्डः ) (अथ चतुर्थ: खंड;) 'पिंडप्रदान करिष्य' इनि संकल्प्य दक्षिणा भिमुखः प्राचीनावीती दक्षिणपश्चिमेऽग्ने : - नैऋत्यां, एकोद्दिष्टवत् सिका भिरुदकुमागपरं अरतिमात्रं वितस्याय दक्षिणतो भागोन्नतं डिनिक्षेपणस्थानं तद्दक्षिणस्यां दिशि श्वभ्रं आदेशमात्रायामं निन्नं चोपकल्प्य समीपे कृत्वा। कूर्चेन त्रिभिः कृतेन पत्रेिण अक्षतेन सकूर्वाक्षां पात्रं मृन्मयं पर्णमथं बा उदकेना पूर्य । प्रणम्-त्रिः प्रणम्य । पितरः-‘पितरः पितामहाः प्रपितामहा 'इति यथालिंगमूहित्वा । साज्यं सतिलं तत्तद्भागं क्रमेण पिंडान् शिख्यण्डसमितान् कबलान् कृत्वा 'अयमोदन 'िित क्रमेणैकमेकं पिंडमादाय आत्मनः पूर्व ये मृताः तेभ्यः पितृभ्यः तपूर्वं ये मृतास्तेभ्यः पितामहेभ्थः तपूर्वे ये मृतास्तेभ्यः ६७४ श्री श्रोनिशाप्तमखिकृत-सात्पर्यचिन्ताप्णिसहितम् प्रपितामहेभ्यः तत्पूर्वं ये मृतास्तेभ्यः ज्ञातिवभ्यः 'पिंडं निर्वामी' ित दक्षिणान्तं पिंडानां निर्वाप-निक्षेपं करोति । एवं मातुःत्रिादिभ्यः तत्पलीभ्यञ्च अष्टौ डिान् कृत्वा पिंडस्थानादिकं सर्व पृथ्वेकत्र व कृत्वा तानावाह्य पिंडदानादिकं कुर्यािित केचिद्वदन्ति । अंजनं - नेत्रकsजलं, दन्तधावन् -- दनशोधनम्, स्फु-तप्ततंडुलचूर्णम् । ताब्य्-अमदक्षिणं सलिलमुदकाञ्जलिना गृहीत्वा, किञ्चित् संस्राव्य अवशिष्टं जलनाददेद्दद्यात् । एवं त्रिःकृत्वो दत्वा पात्रं - पिंडभाजनं प्रक्षाल्य तास्रोदकेनापूर्य अमूर्तीनामित्यवटं पूरयति । . आचभ्य चरुशेषेण होमाद्यवशिष्टन च अन्यैः लौकिकौ पाचिनैः अन्नाद्यपूप उपदंशाः शाकदिव्य धनानि तैः पूर्वं चल्शेषं िवश्वदेवानां सौवर्णेषु पात्रेषु द्विद्विः, पितृणां राजतेषु पात्रेषु सकृत्सकृत् दत्वा. अन्यदन्नाद्यञ्च तथा दत्वा अभिघार्य पूर्ववत्-नान्दी भुवोक्तवत् । श्रावयेत्--यथा ते शृणुयुः तथा उचैः पठेत् । अनुत्थितेभ्यः उच्छिष्टभुद्धृत्य श्वाद्यनुपहते द्वेशे दक्षिणस्याभट्टे विसृज्य गमयेन मंडलानि संशोध्य तत्र भोजनस्थाने सर्वल अन्न विकिरत् । आचमत्यादि । उच्छिष्ट शोधनमुच्छिष्टप लोद्रःणम् । उत्थापनमाचमनाथेदमनम् । विसर्जनमुद्रासनम् । तस्मात्- उक्तभ्यः इत्रत्सवै विश्वेदेवपूर्वमाचरेत् । तथा च - आचमनोच्छिष्ट शोधनोत्थापनविसर्जनानि पितृपूर्वमाचरेदिति फलति । 'नमो व' इत्यादि । पितृभिन्द्य पिंडस्थान् पितृनुद्धास्य 'अपान्चैषधीना' िमतेि अध्यमं पिंडं पत्न्यै दत्वा 'आधत्त पितर ' इति पलीं प्राश्यति । अपि वा सर्वान् पिंडानुद्वास्य जले प्रक्षिपेत् । अथ वा श्डालाद्यनुपहते देशे वायसेभ्यो बलिं दद्यात् । प्रवासयति - तल्लोकं गमयति । । अभिमालये इत्यादि । औपासनामेिं कुंडे अरण्यादौ । पञ्चमहायज्ञान् करोतीति । अनेन सर्वल पैतृकेषु तदन्त वा िनधाय एवं पञ्चमहायज्ञकरणमुक्तं भवति । अर्धाधानि आहिताग्नेः औपासनाग्नौ, सर्वाघानिनः लौकिकाग्ने वा अग्मिध्ये वा अग्राधैबमष्टका कर्तव्या । तथा लौकिकाग् िनिर्मन्थ्यमपि वा अन्नहोमान्ते विसृजेत् । होमं कर्तुमशक्तश्धत् होमं विना ब्राह्मणान् भोजयेत् । तत्राप्यशक्तश्चेत परुषाहारमन्नम् वा श्रोत्रियाय दद्यात् । अथ वा अष्टकति ब्राहणान् भोजयेत् । दरिद्रो निरर्थकचेत् ६७५ ममेयमष्टकेति पितृन् स्मृत्वा वनान्तं गत्वा तत्रस्थं कुंजलतागृहं-ऋक्ष, अमिना औपासनवहिना लौकिकाझिना वा दाहयेत् ! पानीयमिति – स्वादुशीतलं पानाई जलं वा कस्कादिकमापूर्य दद्यात्। इति द्वितीयः पटलः । (इति अथ तृतीयः पटल: (अथ पञ्चमः खंड:) अथातोऽमावास्यायामित्यादि। अथानन्तरम् । अत इति कालपरामर्शः । यः श्रौते अन्वाधानादिकमुक्त मतोऽमावास्यायाम् 'मासि पितृभ्यः क्रियत ? इति अमावास्यानियमैः पिंडैः माध्थो यज्ञः पिंडपितृयज्ञः कथं पिंडै: साध्यत इति चेत् 'तिस्रः आहुतीर्जुहोति ििनदधाति षट्संपद्यन्ते । इति श्रुतेः पिंडदानस्थापि हामतुल्यनिर्देशेन तस्यापि प्रधानत्वात् पिंडैः साध्य इति निरुच्यते ! स्वर्गफलार्थ पिंडपितृयज्ञ इति मीमांसकाः । भूत्रकारमतन्तु नित्य इत्येव । “पितृभ्य एतद्यज्ञ निक्रीय यजमानः प्रतनुते ? इत्यापस्तंचः । सर्वधा अमावास्यायां पिंडपितृयज्ञेन यजेत । तत् प्रकारमाह पूर्वेऽहनि चतुर्दश्याम्। उोणं जायापत्योरेकभक्ताशनं, अथ वा प्राग्येऽनशनं, अथ वा अग्नेः समीपे वासः शयनमुपेषणम् । तत्कृत्वा श्वभूते अमावास्यायामन्वाधानं कृत्वा अपराहे सायक्ले वा ‘अपराहे अधिवृक्षस्य वेति श्रौते निर्दिष्टत्वात् / मेिं दक्षिणामिनहितझिरौपासनामेिं प्रणम्य तूष्णीं नमस्कृत्य पत्न्या सह प्राणानायभ्य 'पिंडपितृयज्ञेन यक्ष्ये ’ इति संकल्प्य । मुसलादीत्यादिशब्देन कशिपूर्हणवासोऽभ्यञ्जनेदकुंभाः गृह्यन्ते । जीवत्तुिः न कशिप्वादिः, पिंडाभावात् ! पात्राण्येकैकशः अग्धाग्राणि प्रयुञ्जीत संभरति । * अपहता ? इति वेदिमधोमेखलां प्रदक्षिणं साधावेन पाणिना परिमृज्य परिस्तृणाति-प्रत्थदक्षिणाग्रे परिस्तृणाति । दक्षिणतः प्रागीषं व्रीहिंमच्छकटमवस्थितं कृत्वा स्थालीमेकपवित्रेणान्नर्धाय दक्षिणतः शक्टात 'पितृभ्यो निर्वपा मीति स्थालीं सपवित्रां - पत्रिान्तर्हितां व्रीहिभिापूर्य तेनैव मन्त्रेणाभिमृश्य यथा स्थाल्यां तथैव तान् व्रीहीन् ‘पितृभ्यो जुष्ट निर्वधा' मीति सपवित्रे शूपें निरुप्य तेनैवाभिमृशेत । अन्वाहार्यात् दक्षिणस्य पश्चिमस्यां वा उत्तरपश्चिमीचं कृष्णाजि नमास्तीर्य तस्योध उलवलं संस्थाप्य तमिन् त्रीीन् प्रक्षिप्य दक्षिणामाची ६७६ तिष्ठति पती, बहुपलीकश्रेत् ज्येष्ठा भार्या ! तया अवघातं मुसलेन कारयित्वा तान् शूर्प समादाय विवेचनं -क्तुिर्षीकरणं, तेन व यथा स्यात् तथा परावापं फलीकरण्मुचालन शूर्ये सकृत्करोतिं । अध्वर्युतान् तंडुलानादाय अद्रिः सकृत्। प्रक्षाल्य स्थायां “पितृभ्यो जुष्ट निर्वपः नीति निर्वाप्य अन्वाहार्ये अधिंश्याः स्विद्यते-स्रवति यवागूरिवेत्यनिलं च तथा श्रपयेत् । दक्षिाग्नेः दक्षिणतः दर्भानारतीयं चरुस्थाली मेक्षणं दृींश्च ध्वस्तृतेष्वासाद्य अवतीर्य संसाध असंस्कृतेनाऽज्येन - लौकिकान्येन पश् चहमभिघार्थ 'शुन्धन्तां पितरः' इति बेद्यः परितः अप्रदक्षिणं कूर्चेन पाणिन् यथालिंगं मन्त्रेण त्रैःकृत्वः अपः स्रावयेत् । सोपवीती दक्षिणाविभान् यथासंभवं समिधस्तूष्णीं हुलना प्राचीनावीती चरुमभिधा प्रत्येकमेवं गृहीत्वा 'अपे व्यवाहनाय स्वधानमः स्वा' हेत्यादि तिरुः आहुतीः प्रत्येकं चरुमवदाय जुहोति । तदग्नेर्दक्षिणाम्नेः सधूममेमन्यैरसंस्पृष्टमुल्मुकमलातमुद्धृत्य ‘अफ्यन्वसुराः ? इति पश्चिमस्यां वेद्यां सन्न्यस्य निधूम तभुल्मुकं निरस्येत् । (इति पञ्चमः खंड:) (अथ धष्ठः खंड:) एवं जीवदुितन्त्रमुक्ता इदानीं पिंडअदान्मुच्यते यजमान इत्यादिना । स्फयेनैव सकृदुछेखनं स्फयं आग्नेयाग्रे निधाय तस्मिन्

• ऊम्यदक्रान्त । इति प्रपितामहान्तैः त्रिभिर्मन्त्रैः सतिलजलेन क्रमेण तर्पयित्वा

स्फयस्य पश्चिमे सकृदाच्छिन्नहिंशस्तीयै तस्मिन् सकृदकाच्छिन्नबर्हिषि पित्रादीन् यथालिंगं ‘आम आगन्त्वि'ति मन्त्रेण पितरं गोत्रं शर्माणं वसुरूपमेवं गोत्रनाम्ना रुद्ररूपमादित्यरूपमित्यावाह्य आसनाचैरभ्यच्यै 'आमावाजस्ये ति पात्रं प्रक्षाल्य ‘अििरन्द्रे 'ति चरु. प्रक्षिप्य दण त्रिधा विभज्य साज्यतिलपिंडान् कृत्वा अवाचीनो दक्षिणपाणिः यस्य-सोऽवाचीनपाणिः, तथा भूत्वा पैतृकेण तीर्थेन 'एतते पिताऽसौ पितः केशवशर्मन् ये च त्वामनु, एसते पितामह नारायणशर्मन् ये च त्वामनु, एतते प्रपितामह माधवशर्मन् ये च त्वामनु' इति प्रत्येकं उधरन् ‘गोत्राय शर्मणे रूपाय पित्रे पिताम्हाय प्रपितामहाय ये ६५ डािन् दछात्। 'अश्वतः सानाः पितः प्रपितामहः 'अभ्यङ्गनमभ्गस्वतः ? इति िनश्चर्य थज्ञदत्तदर्भणे भिंत्र देवदत् शर्भधे पितामाहाय विष्णुदतशभगे प्रतिामहाव अभ्यंजन-तैलाभ्यञ्जने क्रमेण दत्वा *एतानि वः पितरः तिामहाः प्रपितामहा । ति वरुपाञ्चलत्राणि दला एतद्वः पितरः कशिपुरतोऽन्यत् । एतद्ध उहपबर्हणमतोऽन्यत् 'इत्येवं मन्त्रमूहिला क्रमेण फिादिभ्यः कशिपुं-तल्भुपकईणसुक्ष्धानलेो-वरुपेतानि प्रत्येकं दत्वा तूष्णीमभ्यञ्जनश्चार्पयेत् -दद्यात् । पूर्ववत्-अष्टकावत् 'ऊ वहन्ती' रिति प्रत्येकं परिषिच्य परितः स्राध्च त्रिरुदकाञ्जलिं दत्वा यथाऽष्टकायां तथैव नमो वः वितर' इति पितृमभिवन्छ 'उत्तिष्ठत तिर 'इति वासयति-उद्वासयति। यजमानो जीवति चेत् पिंडदान न कुर्यात् ! 'तिरेि जीवति पिंडो न निर्वप्य इति वचनात् । एवं क्षयाणामन्यतमे जीवति सति वा पिंडदानानुपपत्तिः स्यात् । त्रिनिदधा ' तीति श्रुतेः । अतो जीवयितुः इोमान्त एव ! अनातिाश्चित् अहितामिवत् औपासना स्थालीपकवाधारं हुत्वा स्थालीमाज्यस्थाली झुर्व मेक्षणश्च प्रयुज्य लौकिकतंडुलानादाय पितुभ्यो जुष्टमिति निर्वाप्यौपासनाॐौ दत्वा कशिष्वादींश्च दद्यात् । औपासनाग्नेः संस्कारमाबात्- आधानसंस्कार रहितत्वात् - विहायेति । ‘अग्मितसादेनसः प्रभुञ्चतु' इति औपासनाने रुप्रस्थानमन्त इति फलति । मध्यमपिंडमाहिताश्रेित् .इङपाले निधाय पत्यै ददाति । ‘आधत्त पितरः इति एत्नीं प्राशयेत् । पर्लीबाहुल्ये मध्यमं पिंडं प्रतिपलेि विभज्य यथाक्रमेण दद्यात् । तभा प्रदानमन्त्रस्य माशनमन्त्रस्य पावृत्तिर्भवति । द्विपिता वेदित्यादि । द्वै पितरौ-जनवगृहीतारी यस्य स द्विफ्तिा नेद्यजमानः तथैब त्रीन् डिान् कृत्वा एकैकं पिंडमादाय 'एतद्वां ततै पितरौ। देवदत्तथादतशर्माणैौ ये च युवामनु, शर्मभ्यां ये च शुवाम्नुगच्छन्ति तेभ्यश्चायं डिस्वधा नम । इति पितृपिंडं दत्वा, एवं पितामहप्रपितामहर्पिौ दत्वा, एकैकस्मिन् 'यन्मे माते' ति द्वावपि पितरौ पितामहप्रपितामहावपि थिात्वा ‘अत्र पितरो यथाभाग! मिति प्रणमेत् । “ये समाना ' इति सकृदाच्छिलं बर्हिस्स श्री श्रीनिवासमति कृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् समूह्य अद्भिः प्रोक्ष्य-अझैौ हुत्वः पात्राणि द्वन्द्वमाहरति-द्वे द्वे ममेत्य गृह्णीयात् । इति तृतीयः पटलः । (इति षष्ठः खंड:) अथ चतुर्थः पटलः (अथ सप्तमः खंड;) भसिश्राद्धेोत्रिकाल उच्यते

• मासिमासी ) त्यादि । अन्यतमे अमाबास्यायामितरेऽहनि नन्दाद्रावर्जिते तिथै।

भृग्यंगारकवर्जिते वारे अजन्मक्षे-जन्मथैवर्जिते, त्रिपादवर्जिते नक्षत्रे पत्न्यासह प्राणानायम्य 'मासिश्राद्धेन यक्ष्ये' इति संकल्प्य ब्राह्मणानामामन्त्रणं - वरणं । आदिशब्देन वैश्वदेवाघाश्चरुश्रपणहोमादयो गृह्यन्ते। आमन्त्रणादिसर्वमाष्टकावत् । एवं पितृभ्यस्तत्पलभ्य इत्यादि । 'नमो ो मा नरो राय ' इत्यादिना मन्त्रानूह्म तत्पलीभ्यः पिंडदान्म् । 'पितरि जीवन' त्यादि । 'मातरि जीवन्त्यां पिंडो न निर्वाप्यः, तुल्यधर्मत्वात् । यदि त्रयाणामन्यतमो जीवति तदापि िपंडो न निर्वाप्यः । 'त्रिनिदधाती ' ति श्रते ! योऽमृतः नं विहायान्येषां पिंडदान कंचिद्वदन्ति । यो जीवति तं पितरमेव तन्नाभादिना यथेष्ट तर्पयेत् । पिंडीकरणादूर्व त्रिपुरुषोद्देशनैव प्रतिसंवत्सरं तन्मत्णदिने अष्टावदाधारं विना आज्यचरुभ्यां विश्वभ्यो देवेभ्यः ‘विधे देवस्य-‘विक्षे चेति । पितृदेवत्यं, “अभये कव्य वाहनाये ।त्यादि। गृहस्थस्यौपासनामावितरेषां लौकिकाौ हुत्वा अष्टकावत् पिंडलयं दत्वा ब्राह्मणान् भोजयेत् । इदं मातापित्रोर्विषये, इतरेषां ज्ञातीनाम ज्ञातानाश्च सर्वलैकोद्दिष्ट न पार्वणम् । पितृव्यज्येष्ठभ्रात्रेो: त्रिपुरुषेोद्देशेन पिंढ दानादिकं केचिद्वदन्ति । आसंवत्सरादित्यादि । ज्ञातेर्मणदिनादारभ्य या वत्संवत्सरपरिसमाप्ति तावन्माश्रिाद्धमष्टकाश्च न कुर्यात् । आसपिंडीकरणादित्येके इति । यदा सपिंडीकरणात् प्रागेव भासे त्रिमासे पप्मासे वा अन्यत्र यदि स पिंडीकरणं कुर्यात् तदा आसपिंडीकरणान्मध्यपातिमासि श्राद्धमष्टकाञ्च न कुर्यात् । नं संवत्सरनियमः । संवत्सरादूर्वमपि देशकालद्रव्याद्यसंभवाद्यन्तरायेण यथकृते सपिंडीकरणे तथाऽऽप्यासपिंडीकरणं न कुर्यादित्येकंवदन्ति। । यस्मादकृते सपिंड: करणे कृता पितृपूजा प्रेतपूजा भवेत् –पितृणामपि प्रेतत्वं भवेदित्यर्थः । पितृन्दा प्रेतान्वा उद्दिश्य यत्पूजनं कृतं तत्सर्वं (निष्फल) भवतीति हेतोः मासिश्राद्धमष्टकाञ्च न कुर्यात् । पिंडपितृयज्ञः कर्तव्य एव । अकृतेपि पिंडीकग्णे आहेिनमिना " "

प प्राङ्मुखं तद्दक्षिणे तन्महिषीं नित्यागपनि श्रीमहालक्ष्मः प्राङ्मुीमावा आसनादैरुपचारैरभ्यघ्यै तचतमन्नाद्यमधुपञ्च पृथक् पात्र निक्षिप्य निवेदयति । पुरुषसूक्तन प्रणम्य स्तुवीत । चैत्रमाझे याकम् िनस्यानि फलति नानि सर्वाणि चैत्र्याणि, नै: सस्यैः पछान्यन्नानि अन् यज्ञे प्रस्तुत यावत्संख्याका देवता ज्ञातिभिर्युक्तः स्वयं भुञ्जीत । ( इत्यष्टमः खंड:) ३० (अथ नवमः खंड:) अथाश्वयुजीत्यादि । अग्नेः प्राच्यामित्यादि । अन्नेः प्राच्यां डुलै; स्थंडिलं वा वरुमान्तायै वोपरि भवं – पशुपतिं पश्चिमाभिमुखमावाह्यासमाछैरभ्यच् तृणादीनि गोग्रासाथै संभृत्य पानने वायव्यां गोष्ठ स्थापयति । चतृर्थत चल्थन्यां ‘भाथ जुष्ट निर्धपा' मीति तंडुलानां निर्वप्श्रपणादीनि कृचा उद्गुट्टाय परिषेकं कुर्यात् । लुबेभाज्यं क्रमेण हुवा आज्यहोमान्ते मेक्षणेन इल् चक्.जुङ्गामवदायाधिार्थ प्रत्येकमेबमबदानं संगृह्य जुहुयात् । अर्कफले देवाय - भवाय धरं हविनिवेद्य रौद्रमन्त्रैः संस्तूया नभ्योद्वास्य आज्यशेषेण-होमावशिष्ट स्थालीगतेन घृतेन तृणानि –यवसादीनि अभ्युक्ष्य किञ्चित् संसिच्य् गोभ्यः प्रदाय प्रत्येकं-कवल्लभा दत्या प्रदक्षिण नगस्कारौ करोती िविज्ञायते । एवमाहिताग्नेः अर्धाधायिनः औषासना सर्वाधाविनो निर्मन्ध्ये लौकिकान्नेौ वा पान्थूलाः कर्तश्याः ! इ िचतुर्थः पलः । (इनि स्वमः खंड:)

• श्रीनिवासग्नस्विकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम्

अथ पञ्चमः पटलः (अथ दशभ्; खड:) अथामावित्यदि । अध लानादिनित्यसर्वकर्मानुष्ठानानन्तरम् । अग्रौ तत्तदाश्रमोक्ताशौ नित्यहोमान्ते सर्वप्रायश्चित्तमैट्टिकामुष्मिकफलसिद्धयर्थ श्रीमन्नारायणस्य नित्याच विहितकर्तव्या प्रतिपाद्यते । या विष्णोर्नित्याचैना सा सर्वदेवार्चना भवतेि 'अमिर्वे देवाना'मिति श्रुतिः । “अ;ि-अवः कनीयान्, विष्णुः-श्रीमन्नारायणः परमः सर्वोत्तम इति तस्य अर्थः । तस्मात् तद्चनं कुर्यात् । स्यमन्येन वा पूजथतेि । षडंगुलादहीनमनूनं दशतालादि नवविधेष्वेक्रेन भानेन विष्णोः रूपमाकारं शास्रोक्तलक्षणं चतुर्विानिमूर्तीनां दशावताराणमन्येषां भगवन्मूतनां मध्ये अन्यतमं दिव्यमंगलविग्रहं श्रशास्राविरोधेन शिल्पशास्रोक्तविधिना कल्पयित्व. कारयित्वा उत्तरायणे दक्षिणायने या मार्गशीर्षमाघो हिाय अन्यस्मिन् मासे गुरौ शुक्र चाम्बरे दृश्यमाने शुल्लपक्षे रिक्तां ििथं विहाय शुभे तिथौ शुभवारे शुभे नक्षत्रे, पातवैधृत्यादिविवर्जिते योगे, विष्टिवर्जिने करणे, लक्षणयुक्त शुभे दिने शास्रज्ञान् उक्तलक्षणसंपन्नान् गोशविजः अष्टौ चतुर एकं वा वृत्वा प्रतिष्ठां कुर्यात् । यागशालां यथाविधि निर्माय सः दक्षिणस्सामौपासनामिकुंड कारयित्वा आr:ारं कुर्यात् । अभन्त्रकं शिल्पिना अक्षिमोचनं कारयित्वा वास्सुहोमं हुत्वा पर्यमपञ्चगव्याभ्यां बिंबं संशोध्य अंगोमं हुत्वा । अतोदेवादीत्यादि शब्देन श्रीदेवत्यं भूदेवत्यञ्च हुत्वा देवस्याग्रे सवत्सां गां बट्टा अस्थादहीनं क्षीराज्यदधिमधूनि स्वर्णादिपात्रेषु सस्वर्ण प्रत्येकं संगृह्य निधाय अष्टौ धान्यानि श्रीह्यादीनि राशीन् प्रत्येकं कृत्वा तत्तदधिदेवानावाह्याभ्यच् पुरुषसूक्तभुच्चरन् स्वर्णेन मंत्रणेन स्वर्णसूच्या अक्ष्युन्मेषणं कुर्यात् । प्रच्छन्नपटं हिाय, गवादिः दर्शनद्रव्याणि दर्शयित्वा अध्यर्थाियामविशालग्निां दुभद्रोणीमबटं पात्रं वा पञ्चगव्येनापूर्व ईशानमावाह्य पक्षमास्तीर्य विष्णुसूक्तन प्राक्शिरश्शाययेत् । तमुद्धृत्याभिषिच्य पत्रं संशोध्यं क्षीरेणापूर्य अथर्ववेदमानाश्च पूर्ववच्छाययेत्। तमुद्धृत्याभिषिच्य नद्यादिकं देवं नीत्वा तदसंभवे.सौवर्णादेपाले 'ये ते शताछै वरुणमन्तैः वरुणमन्यच् न बस्राणि तदुपरि कुशदर्भाश्वास्तीर्य तत्र विष्णुसूक्तन देवं पूर्वमौलिम्ध्र्वास्यं शाययेत् । प्रत्येकं दिनमर्धदिनं थामं मुहूर्त. या वास्ते अधि

पूर्य देवस्य दक्षिणभागे धान्रौ निधाय् दाभ्यामावेष्टय उशीरादिगन्यैर्वा सयित्वा मातृकाल्यासादि जप्त्वा ततः * आो ।' इत्यादिारुणमन्त्रैः जलाभि मृश्य ओंकारेण पुरुषसूक्तन श्रीभूसूक्ताभ्यश्चाभिभूय कुंभं स्पृष्टा कूचक्षत सुक्र्णानि झुवादनेि हिनेि खानि भग्ररागादीनि प्रक्षिपेत्-विष्णुगाय्ञ्या न्यसेत् । निष्कलमित्यादि । निष्कलं तैलोक्यमचिन्त्यं सञ्चिदानन्दस्वरूपिणं देवं परमात्मानं विष्णं हृत्पन्ने अर्कमंडले का ध्यात्वा समादाय तत्कुंसोदके लोवनान्ते, आस्यं रक्तव, पाण्योः पद्योश्च तले त यस्य तं रक्तास् नेत्क्षपाणिपादं श्रीवत्साख्यो रोमावर्तः -कालिमा वा दक्षिाrस्तनभागोपरि अंको लांछ तं श्रीवत्सांकं, चत्वारो भुजा थस् तं सुर्भुज, पीतं स्वर्णवर्णमेवरं वर्ख धारयमाणे पीतांबरं शंखचक्रधरं शैन्यं सोममियदर्शने ग्लानिः कर. चरणाचैः सहवर्तमानं सकलमेवं ध्यात्वा विष्णुमावाहयांसी ! त्याबाञ्चाभ्यध्यै प्रणमेत् । अपि वा तत्तत्कल्योक्तवत् कुर्यात् । एवं सुवर्णवर्णा रक्तास्य नेत्रपाणिपादां द्विभुजां पद्भाधरं श्रियं, श्यामवर्णा महीश्चावाह्याभ्यच् प्रणमेत् । ततोऽौ हौत्रशंसनं प्रधानहोमश्च । चतुरावत् हुत्वेत्यादि । चतुष्कृत्यो झुवा तत्तन्मन्त्रेणाष्टोत्तरशतं जुहुयात् । नाम्नेति । यस्य यन्नाम कैशो रामः कृष्ण इत्यादि तेन प्रणवादि स्वाहान्तेन नाम्ना साज्यं क्रुमष्टोत्तरशतं जुहुयात्। तथा तत्कल्पोक्तमन्त्रण समिदाज्यचरुभिः जुहुयात् । राशेिषं नयेत् । गृहे वामन्यां

• ा

दिशि ऐशान्य वा देवस्यायतनमालयं तस्मिन् देवायतने वा अहिोत्रगृहे या अर्चस्थाने अर्वा पीठं दारवाद्यासनं तस्मिन् अर्चापीठे ! रलमिति जात्येकजननम् । पूर्ववत् पद्मरागादिनगीन् तदलाभे प्रतिनिधिं सुवर्ण बा मध्यादि नवसु दिक्षु सुदृढे सन्यस्य तत्र देवस्य श्रीभूोश्च प्रतिष्ठापनं कृत्वा यथोक्तं व्याहृतेिन्यासमावाहनञ्च कुर्यात् । (इत्येकादशः खंड:) (अथ द्वादशः खंड) अथ नित्याचैनम् । सायं प्रातः नित्यहोमान्ते अतो देवा ? इति देवं अशुभ्य देवस्य दक्षिणपाश्च कूर्मासने समासीन प्राणानायम्य संकल्प्य मातृकान्यासं कृत्वा 'ब्रह्म ब्रह्मन्तरा ! त्मेति हृदयं सकृदेवानामयुधै ? रिति कवचं 'नारायणायेति दिक्कन्धनश्च कृत्वा 'सूर्योऽसि –‘चन्द्रो?ऽसीति मन्ताभ्यां नेत्रयोः प्रणवेन हृदये 'सुदर्शनं- 'रविा 'मिति हस्तयोर्दक्षिणवा मयोरभिमर्शनं कृत्वा आभुरण्यादिभिर्मन्तै करयोरंगुलिषु न्यासं कृत्वा ‘अन्तर स्मिन्नि ? त्यात्मानं ब्रह्माणं ध्यात्वा उपन्यासान्तराणि यथाशक्ति तत्तन्मन्त्रजपेन सार्वे कृत्वा अर्चनायारभेत । पूर्वेद्युस्समर्पितपुष्पाभादिकं पर्युतिं निर्भाल्यं उद्धृत्य अर्चापीठं साधावेन पाणिना संशोध्य माजैवित्वा पूर्ववत् रुक्माभमित्याद्वि रीत्या देवं ध्यात्वा कुझपुष्पादिपूजाद्रव्यैरन्यतमेन मन्त्रासनं कल्पयित्वा पाद प्रक्षालनाय जलं- पाद्ये स्तुलसीदल शंखेनादाथ पादयोः संस्राव्य पुनर्जलं गृहीत्वा आचमने मुखे दर्शयेत् । स्रापन तो वस्राभरणैरलंकारश्च । पूर्वक्दा चभमम् । पादे किरीटे कडे सर्वागेषु यथालाभे पुष्पाचैरलंकुर्यात् । गन्धं मलयादि ललाटोरस्थलभुजेष्बालेपयेत् । धूपं धूपार्थपरिमलद्रव्यैः परितो दद्यात् । दीपं साज्यवर्तिदीपितं पार्श्वयोर्दर्शयेत् ? अध्यर्थ जले साक्षस्तदूर्वादियुतभध्यै दक्षिणहस्ते दद्यात् युनावमनं दद्यात् | हविस्साज्यव्यञ्जनमोदनं पृथक् पाले प्रक्षिप्य परिस्च्यि निवेदयेत् । पानीयं स्वादुशीतर्क जलं निवेद्याचमनं दद्यात् । मुखवासं - काढ़िवासितं तांबूलं दत्वा द्वादशाष्टाक्षराभ्यां पुष्पाणि पादयो अर्पयेत् । तं-सत्यज्ञानानन्दादिलक्षणे, यज्ञपुरुषं 'अमूर्ताभ्याहुतिः प्रोक्ता । इत्याछमूर्तयजन्प्राप्यं यज्ञफलदातारं ध्यायन् ध्यानयोगेन साक्षात्कुर्वन् 'नियैश्वर्यो ६८३ भवे' ित मंगलानि प्रयुजान: पुरुपयुक्तन संस्तूय चैष्णवक्रमि; स्तोतं कृत्वा प्रणामं पञ्चविधं भगवच्छास्रोक्तः कुर्यात् । 'यज्ञेषु विहीनं तत्संपूर्ण 'मिति भगवत्समूर्तार्चनफलं श्रुनिवैदति । तस्मात् द्विजातिः ब्रह्मक्षत्रियवैश्याः नित्यं मायं प्रातः गृहे श्वगृहे अनेन विधिना विष्ण्वाराधनं कुर्युः । आलये आलयाचयामकुिर्वाणाः कुर्युः । नदा,ावनेन परं विप्णोः पदमपुनरावृतिकं आराधका गच्छेयुः | 'तद्राराधनेन संसारार्णवनिमस्रो जीवाश्मा परमात्मानं प्रविशनि 'इनिं भगवान मरीचिः (इति द्वादशः खण्डः) अथ षष्ठः पटल: (अथ प्रयोदशः खंड:) अथ ग्रहशान्तिम्-गृहन्तीति प्रहाः-लोकानां जनानां यात्रां प्रवृतिं स्वायत्तीकुर्वन्तीति तथोक्ताः । तस्मात् यस्मालोकयात्रा ग्रहायत्ता तस्मात्कारणात - आत्मविरुद्धे--विरोधे तत्परिहारार्थ ग्रहान् आदित्यादीन् वक्ष्यमाणान्-आत्मविरुद्धो यो ग्रहः-तं वा सम्यक् पूजयति । आह च योगीश्वरः ‘पूज्या ग्रहाश्चैव विधानतः, 'श्रीकामः शान्ति कामो वा प्रहृयज्ञ समाचरेत् । वृष्टयायु:पुष्टिकामेो वा तथैवाभिचरन्नपि !' इति शान्तिनिमित्तान्युक्ता ग्रहपूजायाः आवश्यकृत्वञ्च वदति ‘महाधीना नरेन्द्रणा मुच्छायाः पतनानि च । भावाभावी च जगस्तस्मात्पूज्यनमा ग्रहाः ।' इति । अयमर्थः । श्रीरिति-अभिलषिलसिद्धिः । शान्तिरभ्युदयशान्तिः ? वृष्टिः सस्यादि वृद्धार्थे वर्षणम् । आयुरपसृत्युञ्जयेन दीर्घकालयुग्जीवनम् । पुष्टिः- अनबद्य शरीरत्वम् । अभिचार: - अदृष्टोपायेन परपीडाजनञ्च ज्ञेयम् इति । अ आदित्य इत्यादि । अदितेरपत्यमादित्यः सूर्यः, चन्दयत्याहादयतीति चन्द्रः, अंगानि शरीराण्यारयतीति,'अथ वा अंगारवर्णत्वादंगारकः ! बुद्धयते सर्वमनेनेति बुधः, बृहतां वेदमन्त्राणां देवानां वा पतिः अधिगन्ता बृहस्पतिः, शुचं दुःखमसुराणां राति विनाशयति, अथ वा शुक्रवर्णत्वात् शुकः-शनैर्मन्तं चरतीति शनैश्चरः, रहयति स्थगयति चन्द्रसूर्यािित राहुः, वजवत् स्थिरं तिष्ठतीति केतुः । एते नव ग्रहाः । ग्रहाणां वर्णा 'उच्यन्ते रक्तत्यादिना । रज्यत इति रक्त कोकनदृकान्तिः, सिनोति भालिन्यमिलेि सितः मौक्तिकवर्णः, रागमतिक्रन्थ वर्तत इत्यतिरक्त वन्धृकपुष्कान्तिः, श्यामः-कर्णिकारपुष्पकान्तिः, पिबति .

नृप्त ! मः स्मन् इ दशे पेोडशस्तंभयुक्तां विपकिं चतुरश्रां यां वा कल्पयिन्वा गोम्येन भागः:शां नां लेपयित्वा तस्मिन्नुपछि स्थले यस्य थम् अहृस्वं यद्यत् स्थानमुक्तः तत्र तत्र जितेन तात्रेण वा अशक्तधेन् तंडुलैः शालिभिः व्रीहिभिः सिकताभिर्वा द्वादशांगुलायामविस्तारं चतुरंगलेन्नां वेदिं कृत्वा तत्र ग्रहानावाहयेत् । चतुरश्रमित्यादि । चनमः अश्रयः कोटयो यस्य तत् चतुरश्रम् । वर्तते परितः इति वृत्तम् । कुटति चतुरश्रय मध्ये अथ वा वृद्रवते च्छिद्यते सन्नम्यत इति च वुट्याकारं डमरुकाकृति । त्रीणि कोष्णानि यस्य तत्-त्रिकोणम् । अष्टावश्रयो यस्य तत् अष्टाश्रम् । चन्द्रस्थार्धमिवाकारः यस्य तदर्धचन्द्राकारम् । वत्रस्येवाकारो यस्य तत् वज्राकृति ! दडस्य लगुडस्येवाकारो यस्य तत् दंडाकृति । ध्वजस्थ थताकाया इवाकारो यस्य तत् ध्वजाकृति ! इति क्रमेण तेषां ग्रहाणां पीठ नामाकारः । एवंरुपाणि पीठानि कल्पयित्वा यथाशक्ति सुवर्णेन निष्क प्रमाणेन तत्तद्ग्रहरूपाणि प्रतिमारूपाणि कारयेत् । अशक्तश्चेत् तत्प्रमाणानि राजतप्रतिगारूपाणि वा कारयेत्। एवं अहाधिदेवानां प्रतिमारूपाणि च यथाशक्ति कारयित्वा तत्तत्स्थाने मंडलोपरि वस्त्रे तत्तत्प्रतिमां संस्थाप्य अर्चयेत् । अशक्तः पीठेषु प्रत्येकं कूर्व भाग धिाय तत्तद्दक्षिणपार्थे तत्तदधिदेवानां पीठानि तत्तद्हाकृतीनि, अथवा चतुरश्रणि कल्पयित्वाऽर्चयेत् । आहवनीये नाटि । तेइलक्षणादेकं भगवच्छास्त्रे द्रष्टव्यम् । अमीन् यथावििध कल्पियत्वा यजमानग्यामिररण्यारोभितश्चन् तामरणेिं लौकिकारणिं वा आदाय मथित्वा साधयेत् । तनः ग्रहाणां पूजनम् ! यजमानः पत्न्या सह स्वलंकृत्य प्राणा नाथम्य सर्वारिष्ठशान्यर्थ ग्रहयज्ञ करिष्ये 'इति संकल्प्य आचार्यादीन् एवं वरयेत् । एकं प्रधानमचार्य ग्रहपूजार्थमेकमधिदेवार्चनार्थमेकं मन्त्र जपार्थमेकं समिदाज्यचरूणां प्रत्येकं होमाथै त्रीन्, एकमेकं वा विभवानु सारेण बरयेत् ! तान् वल्गन्धमाल्यादिभिर्यथाशक्ति पूजयित्वा तत्तत्कर्मणि नियोजयेत् । अयं पूजाक्रमः । काश्यपगोतं कलिंगदेशमभथवरदकमलहस्तं सायुक्तरथस्थे रक्तवर्ण रक्तांबरं चिलखध्वजशोभितं मकुटाद्याभरणयुतं सपरिवाएँ प्राङ्मुखभादित्यं – 'आदित्यमाहुवामी ति ! आत्रेयगोत्रे यवनदेश क्षेतवर्ण श्रेतांवरचित्रध्वजशोभितं गदावरदाद्महस्त मकुटाद्याभरणयुतं दशाश्युक्तरथस्थं सपरिवारं पश्चिमाभिमुखं चन्द्र-'चन्द्रमावाहयामीति। भारद्वाजोत्रं विन्ध्यदेशं अतिरक्तवर्णमतिरक्तांबरचित्रध्वजशोभितं वरंदंशक्तिशूलादाहस्तं मकुटादिभूषणा न्वितं मेषाढं सपरिवारं दक्षिणाभिमुखमंगारकं - ‘अंगारकमावाहयामी' तेि । आत्रेयगो मगधदेशं श्यामवर्ण श्यामांबरचित्रध्वजशोभितं मकुटादिभूषणान्वितं वरददात्सङ्गचर्महस्तं सिंहृवाह समरिबारं उत्तराभुिखं बुधं-बुधमावाहयामीति। आंगीरसगोत् सिन्धुदेशं पतवर्ण पी:ांबविक्षध्वजशोभितं मकुटादिभूषणान्वितं दंडाक्षमालाकमंडळुवरदहस्तं सिंहवाहनं सपरिवारमुत्तराभिमुखं बृहस्पति बृहस्पतिःावाहयामीति। भार्गवोत्रं सिन्धुदेशं चेतश् चतांबरतिध्वजशोभितं मकुटादिभूषणान्वितं वरदाक्षसूत्रदंडकमंडलुहस्तं सिंहवाहनं सपरिवारं पूर्वाभिमुखं शुकं- शुक्रमावाहयामी' ति । काश्यपगोतमान्भ्रदेश'नीलवर्ण नीलांबरं चित्र वजशोभितं मकुटाद्याभरणान्वितं वरदाभयवाणधनुर्हस्तं गृभ्रवाहने सपरिवारं पश्चिमाभिमुतं शनैश्चरं-'शनैश्चरमावाहयामीति । वसिष्ठगोत्रमंबरदेशं कृष्णवर्ण कृष्णांवरचित्रध्वजशोभितं करालवदनं खड्गचर्मशूलवरदहतं नीलसिंहासनस्थं मकुटादिभूषणन्वितं सपरिवारं दक्षिणाभिमुखं राहुं - , राहुमावाहयामीतेि । जैमिनिगोत्रं मध्यदेशं नानावर्ण नानावर्णाबरचित्रवजशोभितं मकुटाद्याभरणादितं विकृतास्यं बरगदाहस्तं गृभ्राहनं सपरिवारं दक्षिणाभिमुखे केतुं ‘केतुमाह ६०४६ सिन्दूरवणं शक्तयन्यायुधधरं मेवास्दुमन्लं, झटकाः पाश्चरं मकरवाहनमप्पति ऐरावतारूढां शाच, शोणवर्ण पद्धाक्षनलयधरं वक्षुवं प्रजातिं तवर्ण फणाणि शोभितं शेषमावाहामीत्याद्यावाहन ! करवीरत्यादि । पश्च-कैरवबन्धूक -- --- =

---

पुप्रैगन्धैरित्यादि । अथवा बोधायनाद्विमनेन ा अर्चनं कुर्यात । शुद्धोदनेत्यादि। शुद्धं वेतालं शुौदनम्। पयसि पकम्झे यन् । गुडेन सह कमलं गुडैौदनम् । दध्ना पृक्तमन्नं दध्योदनध्। गुङक्षीरश्वां सह पृक्तमन्न गौलिकम् । चित्रे-नाना वर्णभन्ने चित्रौदनम्। तिलैः पकमन्ने कृलरम् । मपैसह पकमन्ने माषौदगम्। कणैः जीरकैः सह पकमत्रं कौदनम् इत्यन्नाने निवेदयेत् (इति श्रयोदशः संड;) (अथ चतुर्दशः खंड) अथेत्यादि । अर्कस्य सूर्यस्य भयेऽर्कः, पुण्यानि एत्राण्यस्येति- पालाशः, खदिरति (?) स्थिरं तिष्ठतीति थाद्विरः, अपकृष्टः अमार्गादित्यपामार्गः, अश्वरूपं वैश्वानरोऽत्र तिष्ठतीत्यश्वत्थः, उन्दनादुटुंबर शमयति दोषानिति शमी, दूरं वाति गच्छतीति () दूर्वा, कौ भूमौ शेत इति कुशम्, एतानीध्मानि अन्वर्थानि । त्रिम्धुरक्तानि-त्रयो मधुराः पदार्थाः शर्करामधुक्षीराणि तैरक्ताभिः नक्दुक्तभिस्समिद्भिः तत्तदुक्तन चरुणा आज्येन व प्रत्येकं यथाशक्ति जुहुयात् । पश्चाििवधानेन शान्ति कर्तुमशक्तः एकाशौ सभ्ये आदित्यादीनां होमं कुर्यात् । ग्रहाणामेवम् । अधिदेवानाञ्च विना समेिचरू केवलमाज्येन तत्तद्ग्रहाहुतिसंख्याहुतीः नतग्रहाणामौ जुहुयात् । तत्तदिध्मेष्वेकमेकमिमं होमापू होमान्ते वा यजमानेन पूर्णाहुत्यर्थ निर्दिश्य नेन होमः कार्यः । ततः सर्वप्रायश्चित्तार्थे तत्तौ मिन्दाहृत्याश्रावितादीन, आज्येन सकृत्सकृदंधुत्वा अन्तहोमं हुत्वा अमिरष्धादिष्वारोप्य रक्षेत्। पूर्वोक्तचरुभिः ब्राह्मणान् भोजयित्वा । आचार्यमृत्विजश्रेोद्दिष्टान् तैस्तैः ग्रहनिवेदितैरलैः अन्यान् शुद्धौदनेन च भोजयित्वा ततस्तैस्सह यजमानः तत्तद्ग्रहाँतैर्मत्रैः शुभषु आरभ्य कुर्यात ! एतेनेत्यादि ! दु:खा इति लिंगव्यत्ययः छान्दमः । अकृतग्रहशान्तिकस्य महत्तरो दोः अत्यन्तो दोषः दु:ब्रव्याध्यादिकं पापञ्च सम्पद्यते । यथा भगवच्छास्त्र शान्तिकल,प्थाले भगवान्मरीचिः । 'अद्भुन शान्तिः प्रभूनशतिः महाशान्तिः शान्तिः, शुद्धिरिति शान्तिः पञ्चधा भव नीत्यारभ्य 'आचार्यविजश्च बत्विा नववस्रोत्तरीयांगुलीयकाचैरलंकृत्य अग्-ि कुंडेध्वाधारं हुत्वा आदित्यगारक मन्द बुध सेित बृहस्पति चन्द्रेभ्यः प्रागाद्युः दगन्तं प्रदक्षिणं ध्यावाऽऽबाह्याभ्यच् अष्टाक्षरेणायुतं अष्टोत्तरशतं वा अभिमृश्य ग्रहशान्त्युक्तविधानेन तत्तद्देवत्यं चश्मभिदाज्यादिभिः नित्यनष्टोत्तरशतं हुत्वे यादि । अन्यत्र मरीचिः । 'द्विदैवावरणे प्राङ्कारादुत्तर पश्चिमाभिमुखें । रक्तवर्णः शुक्रांबरधरो द्विभुञ्जः पद्महस्तः सप्ताश्चाहनी ह्यध्वजो रेणुक्रा सुवर्चलापतिः खकाबीज; अधिोषधस्वस्सहस्रकिरणो मंडलावृतमैौलिः श्रावणे मासेि हस्तज्ञः अदित्य । आदित्यं भास्कारं सूर्य मार्नाडे विवस्वन्त । मिति । तद्दिीशस्य दक्षिणे पश्चिमाम्मुिखः श्चाभी रक्तांनाधरः द्विभुजः इक्षुचापभृत्। मंडलावृतमौलिः हिरण्मयोऽष्टाश्ववाहनः कुलीरध्वजो हंसरव रोहिणीश उत्तराभिमुग्वेो बन्धूकवणों नीलांवरधः इपिाणिः शरभध्वजः शुकजुष्टापनि अश्विनीजालः अश्ववाहनः शंग्बो नामाद्यक्षबीज: * अंगारकं वक्र रक्तं धराग्युत । मिति । तस्य पश्चिमे च उत्तरामिमुग्वः श्यामवण रक्तांबरधगे द्विभुजी रथवाहनः सिंहध्वजश्शरवरी नामाद्यक्षग्बीजम्सुशीलापतिश्श्रविष्टाजातो बुध बुधं श्यामं सीन्यं श्रविष्ठाज'ििन । पश्चिमे दिगीशम्य दक्षिणे प्राङ्मुग्वः पीताभ निष्यजातारापनिः नामाद्याक्षरजो बृहपतिः 'पीतंबर्ण गुरुं तप्यं बृहस्पति ६४ श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् काव्यं परिसर्पण 'मिति । उत्रे दिगीशस्य पश्चिमे दक्षिणामुखोऽञ्जनाम: द्विभुजः कुशचीरांबरधरो रेवतीजः कुमुद्रापतिः वाहध्वजवाहनः शंस्रवो नामद्यक्षरीजो मन्दः ‘सूर्यपुत्रं मन्दं रैक्यं शनैश्वर िमित । तत्प्राच्यां दक्षिणामुखः श्यामानो जपांबरधरो द्विभुजो नागचूलिकामस्तकः पाशायुधो मंडलावृतमौलिः सर्पध्वज वाहनः आक्षेषाजः जापतिः नामाद्यक्षवीजः राहुः 'राहुं दैतेयमुग्गेश ग्राहक ' िमति । प्राच्यां पश्चिमाभिमुखो धूमवर्णः श्रेतांबरधरो नारीश अन्यत्सर्वं राहोरिव केतुः ‘केतुं कृष्णवर्ण रौद्रं प्रकाशिन'मिति । यद्दिद्वारं तद्वार पाऽर्चयेत् । इति (इति चतुर्दशः खंड;) इति पष्ठः पटलः । (इति चतुर्दशः खंडः) इति पष्टः पटल; इति चतुर्थ: प्रश्नः प्रथा ५ अथ आहिताग्नेः पत्न्याः गृहस्थस्य स्त्रियः ध्रह्मचारिण: अनागेपिनकार्यस्य च दहनविधि व्याख्यास्यामः । अथ निषेकाचष्टादशसंस्कारकथनानन्तरम् । अहिताग्नेः-हविर्यज्ञ याजिनः स्वाध्यायपस्य च । अनेन सदाचारनिष्ठत्वमवगम्यते | पत्न्या आहिताग्नेः पन्याः – पत्नीशब्दार्थस्तत्र परिभाषिको गृह्यते, मुख्यत्वात् । गृहस्थस्य अनहिताग्नेः । ब्रह्मचारिणः उपनीतन्य अनारोपितकार्यस्य अनुपनीतस्य, चकाराधुिरविधवादीनामपि । दहनविधिं अप्तिसंस्कारविधिं । ठया । द्वाभ्यामुपसर्गाभ्यां अपेक्षितविस्तरसंकोचेो धेोतिर्ने । पन्थपेक्षया पूर्वमृतस्याद्विताग्नेः, आहिताग्नेः भूर्तुपेक्षया पूर्वमृताया तत्पत्न्याः, अनातिाग्नेः एवमेव गृहस्थस्य च । 3 अत्र विशेषः । 'एवंवृत्तां सवर्णा स्रां क्षितिः पूर्वमारिणीम् । दाहयित्वाऽग्निहोत्रेण यज्ञपात्रैश्च धर्मवित् । मनुः - ‘भार्ययै पूर्वमारेश्यै दत्वाऽीनन्यकर्मणि । पुनरक्रियां कुर्वान् पुनाधानमाचर 'दिति । याज्ञवल्क्यः– 'दाहयित्वाऽह्रिोत्रेण वियं कृत्वा पतिः । आहरेद्विधिवट्टागत् अत्रैवाविवयन् । वृद्धमनुः-- 'द्वितीयां वै तु यो भार्या दहेद्वैतानवह्निना जीवन्यां प्रथमायान्तु सुरापानसभं हि तत' इति । जैमिनिः-- 'आहिताश्चित् पूर्वमृतां ज्ञायां निर्मथ्येन दद्देन सान्नपनेन ६९०

विष्णुः मृतायामपि भार्यायां वैदिकान् न हि त्यजेत्। उपाधिनाऽपि तत्कर्म याबञ्जीवं समाचरे । दिति ।

• अन्ये कुशमर्या पलीं कृत्वा तु गृहमेथिनः ।

अमिहोत्रमुपासन्ते यावञ्जीवमनुव्रताः ।। नित्यान्निहोत्रं प्रेलायै न स्त्रियै दातुमर्हति । नाप्यादधीत पूर्वामित्वमिहोत्रं समाचरेत्। । इत्यादिवचनञ्जातम् । एतत्सर्वं जातकाििवषयम् । आधानादिकृतकनिष्ठाविषयं स्मृत्यन्तरे– स्मृत्यन्तरे श्री श्रीनिवासभस्क्रुित्-तात्पर्यविन्तामणिसहितम् ‘जाताकाौ विाहयेत् भार्याया मरणे सति । [पञ्चम प्रश्नं सर्वेण दाहश्चान्याशिः विाहे लौकिो भवेत् । तां वा दग्ध्वा लौकिक्रेन उद्वहेत्सततं हुनेत्' । इति 'पत्न्यरेका यदि मृता तां दग्ध्वा मार्तवह्निना । आदधीतान्यया साध्या चाधानं विधिना गृही ।। विवाह्याऽद्धते द्वाऽऽधानमेवास्ति तद्वयोः (?) 1; एकाकी वाऽदधीतान् िविवाहश्चेन्न सिद्धाति । नित्येष्टयाग्रयणावमिहोत्राग्वे समाचरेत्' । इति एवं च स्वस्माद्वा फल्यन्तराद्वा पूर्वभृतां भार्यामनहितारौिपासनामिना यथोक्तः वार्षिकैररिष्टः आयुगात्मीयं परीक्ष्य तृतीये पञ्चमे नवमे चाह्नि मुमूर्षः बान्धवान् पञ्चविधानाहूय पूर्वं प्रियं भाषित्वा एँहिकं संभो पारलौकिञ्चाऽऽत्मनो विभजेत् ।। २ ।। संभाद्रिः. तिवर्षाभ्यन्तरे वा शङ्गिः । अरिष्टः – दुर्निर्मितैः भरणांच्दैः । आत्मीयमाः सम्यक् परीक्ष्प! परीक्षाक्रमह सामन्नाक्षणे । 'अथ यः काभरोत पुनर्न प्रत्याञ्जायेयमितिं रात्रिं प्रपद्ये पुनर्भमयेो'भूम् । कन्यां शिखण्डिनीं पाशहस्तां श्रुव िकुमारिणीमादित्यः चक्षुषे बातः प्राणाय सोमो गन्धायाऽपः स्नेहाय मनोऽनुज्ञाय पृथिव्यै शरीरं सा हैनमुवाच मिन् संवत्सरे मरिष्यसि अस्मिन्नयने अस्मिन् ऋग्लै मिन् मासेऽन्निर्थमासे अस्मिन् द्वादशरात्रे अस्मिन् पड़ातेऽस्मिन् त्रिरात्रेऽस्मिन् द्वाद्धेऽभिन्नहोरालेऽस्मिन्नहनेि अस्यां रालौ अस्य वेलायाममिन् मुहूर्ते मरिष्यस्येहि स्वर्गं लोकं गच्छ देवलोकं या ब्रह्मलोकं वा लोकं वा विरोचमानस्तिष्ठ विरोवभग्नामेव हि योनिं प्रविश नाहं योनिं प्रवेक्ष्यामि भूतोत्तमाया जह्मणो दुहितुः संराग वखाया जायते क्रियते धीयते च रात्रिस्तु मा पुन्तु रा:िखमेतत्युटपान्न यत्पुराणमाकाशं तत्र मे स्थानं दुर्लपुनर्भवाय अथुनर्जन्मन एतावदेव राखेत्रे रात्रेतश्चइति । तथा-चन्द्रमा इचऽदित्या दृश्यन्ते रशनाभिस्विाभिमुस्था ये तच्छिद्रा वा रात्रे च्छायां पश्येतष्येवमेव िवद्यादित प्रक्षदर्शनानि । अथ स्वप्नानि पुरुषं कृष्णदन्तं पश्यति स एनं हन्त क्राह एनं हन्ति मर्कट एनं हन्ति आशुवायुरेनं मकर्पयेनं गिरति स्रादित्वा सन्नििित बिानि भक्षयति एकं पुंडरीकं भ्रास्थति स्वरैवैरायुको बाति कृष्णां धेनुभकृष्णवत्यां नलदली दक्षिणाभिमुखो वा () जियति सश्छेतेषां किञ्चिन् पश्येत् तनुबो वा यदा आनुशासभकेि–“लैर्षिकं द्विवार्षिकं वार्मिकं वा समुत्थितम् । वाण्यसि मासिकं वा सप्तरत्रिकमेव वा । सर्वांस्तदर्थान्वा विद्यात् तेषां चिह्मनि लक्षयेत् । पुरुषं हिरण्मयं यस्तु तिष्ठन्तं दक्षिणामुखम् । लक्षयेदुत्तरेणैव मृत्युलैवार्धको भवेत् । शुक्रमंडलमादित्यं रकं सम्यक् पश्यतः । ६९२ अग्यत्र – भी श्रीनिवासमक्षिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् संवत्सरयेनैव तस्य नृत्युं समादिशेत् । द्वितीयामात्मनः च्छायां छिद्र योऽमेिश्यति । भृत्युस्संवत्सरेणास्य जानीयात्क्षुचिक्षणः । विशिरस्कां यदा छायां पश्यन् पुरुषमात्मनः । जानीयादात्मनो मृत्यु प्मासेनेह बुद्धिमान् । कौं िपधाय हस्ताभ्यां शब्दं न शृणुते यिद । जानीयादात्मनो मृत्यु भासेनेह विचक्षणः । देवतायतनस्थाने सप्तरातेण धृत्युमाक् । [पञ्षभ प्रश्ने ततः प्राणान् स मुँचेत तमीशानमनुस्मरेत् ? ॥ इति 'अनिष्टानि तु वक्ष्यामेि विहितानि मनीषिभिः । संवत्सराद्विमोक्षस्तु संभवतु शरीरिणः । योऽरुन्धतीं न पश्येत दृष्टपूर्वी कदाचन । तथैव ध्रुवमित्याहुः पूर्वेद्धं दीप एव च । चण्डभासं दक्षिणतस्तेऽपि संवत्सरायुषः । परचक्षुषि चात्मानं ये न पश्यन्ति पार्थिव । आत्मच्छायां कृतीभूतां तेऽपि संवत्सरायुषः । अतिद्युतिरतिमा अप्रज्ञाचाद्युतिस्तथा । प्रकृतेर्विक्रियापतिः षण्मासे मृत्युलक्षणम् । शीष्र्या नाभिर्यथा () चकं च्छिद्रं सोभं प्रपश्यति । तथैव च सहस्रांशु सप्तरात्रेण मृत्युद्धः । शवगन्धमुपधाति सुरभिं प्राप्य यो नरः । देवनायनस्यस्तु पट्रात्रेण स मृत्यमक् । संज्ञक्षेपो निरुक्त्वं सद्योमृत्युनिदर्शनम् । एतादृशान्ग्रनिष्टानि विदित्वा मानवोत्तमः । निशि चानि चात्मानं योजयेत्परमात्मनि । अतीक्षमाणस्तं कालं यः कालः प्राकृतो भवेत् । । इति सिद्धनागजुनीये शिपले कालज्ञानप्रारः । रोचनैः कुंकुमैलक्षानापिकारकसंयुतैः । द्वादशारं लिखेत्यत्रं तद्विहिचैव तत्समम् । ोडशारं ततो वाद्ये मूलीजं दले दले । प्रथमस्य इले वर्ष मासाश्चैव अहिले । दिवसः घेोडशरे तु साप्यनाम च कर्णेके । ६६ यद्दले चाक्षरं लुतं तद् मृत्युर्न विद्यते । दर्षमासदिनं पश्येत तस्य नाभे (?) परस्य वा । दा वर्ण न लुप्त स्यात् तद्दिने म्रियते ध्रुवम् । वर्षद्वादशापर्यन्तं कालज्ञानं शिवोदितम्' । इति 'उव्य कालपुरुषोत्तम् संह विश्वमूर्ते कालाक्षकाय अन्तकालं प्रदर्शय प्रधानकालं प्रदर्शय स्वाहा । । अमुं मन्तं नित्यमष्टोत्तरसहस्र जप्वा पञ्चोपचारैः सप्तदिनपर्यन्तमनेनैव पूजयेत् । प्रत्ययो भवति । तथाऽन्यत्र मार्गशीर्षस्य कृष्णायां पञ्चम्यां नीरजं शुभम् । भूर्जपतं समानीय लाक्षाकुंकुमरोचनैः ॥ ६९४ - क्रमपूजां विधायाऽदौ पश्चाद्विद्यां समवैयेत् । ग्ड म ! शुभे पीठे विधृत्याथ तां विंधां पूजयेन्निशि ।। ग्रातः क्रमाचैनं भूयः कुर्यात् पूजां कुमारिका । साधकस्त्वेकवितेन पश्चाद्रिद्यां विलोकयेत् ।। वर्णाधिक्ये भवेद्राज्यं मात्राधिक्ये च संपदः । समत्वे सौख्चमारोग्यं हानिर्विन्दुविलोपनात् । मात्राहीने भवेचाधिः मरणं विन्दुनाशातः' ! इति

• हीं हूं म्लों मद्दापनयं रक्ष रक्ष माममृतोद्भवे म्लें ही श्रृं विच्छे विच्छे'

उत्तराभिमुखस्थो यो यदि जानाति दक्षिणाम् । दिङ्मूढस्त तदा ज्ञेयः सप्तमासान्न जीवति !! शुद्धं निर्मलमादित्यं विरवेिं () यदि पश्यति । नद्वषन्ते क्षयं यानि नान्यथा मैरवोदितम् । सिनं हरिनकृष्टं वा शूलं भानुमण्डलम् । यः पश्यति दाऽऽसै वै वर्षदृ न जीवति । विबिं जले दृष्ट संपूर्णे न मृतिः कचित् । मध्ये छिद्र दशाहेन तद्दिने धूमपुंकुले । अरुन्धनां श्रुतं मेोमछायात्रां वा महापथम् । यो न पश्यति निस्तेजः वर्षान्ते ध्रियते ध्रुवम् । सच्छिद्रे दृश्यते चन्द्र तद्वा रिवः । दर्पणे ि दृश्यते निष्प्रभो वापि अभ्यासै म्रियतेऽब्दतः । संपूर्णोपहते सूर्ये ... ... सो न दृश्यते ॥

मन् पक्षान् जायते मृत्युः कालज्ञाने शिोदितम् । भू; वा भस्तके वा स सप्तमासान् न जीवति । कर्दमे शंभुपुंजे २ा सप्तमासान् न जीवति । कृष्णरक्तानि श्वागि रक्तमाल्यानुलेपनम् : स्व येो लभतेऽकस्मान्न वमासान्ते न जीवति । भवझे वेष्टिलमात्मानं पश्येद्ब्दं न जीवति । अशिरस्कां यदा पश्येत् आत्मछायामथापि वा । सुकृष्णास्तारकाः पश्छेत् षण्मासान्ते न जीवतेि । स्वमे देहं स्वकं स्थूलं तैलाक्त वाऽथ पश्यति । भौतः क्रुद्धोऽथ वा नित्यं मासादूर्वं न जीवति । निशि चापं ततश्चोल्कां मेघेऽशििनदर्शनम् । यः पश्येन्नियते सोऽपि षण्मासाच्छंकरोदितम् । शंखवणें भूोर्मध्ये गुल्फयोर्मसन्धिषु । स्पन्दनं यस्य नैवाति मासादूर्ध न .जीवति । चक्षुषि श्रवसोर्नित्यं न श्रुणोत्यपि निश्चितम् । दीपगन्धं न जानाति वर्षादूर्व न जीवति ॥ विनाशं कुंकु प्रेत्कं पिशाचं दिल्पत्तनम् (?) । यदि पश्ययौ स्वझे दशाहान्सो न जीवति । ओष्ठयोधूसरवं वा शुष्कं वा तालुदेशके । स्कन्धौ वा भङ्गमायातौ घण्मासान्ते न जीवति । ६९६ श्रीं श्रीनिक्षाक्षमखिकृत-तापाचिन्तामणिरहिलम् भुञ्जतो यस्य वा नित्यं यूका वा मक्षिकादयः । यजन्ते भाथ वैरस्यात्(?) षण्मासान्ते न जीवति । कालज्ञानमिदं ज्ञात्वा तस्य कुचींत वञ्चनाम् । ब्रह्मविष्णुरुद्रभेदान् कालस्यांशत्रयं क्रमात् । ज्ञेयं जननमारभ्य मेरुन् शिवेरितम् । वर्षाण्येकादश ब्रह्मा शरीरं व्याप्य तिष्ठति । [पञ्वम प्रश्नं क्रमकाले नाभिपन्ने विष्णुकले हृदंबुजे । कंठाब्जे रुद्रकाले तु ज्ञात्वा कालस्य त्रश्नाम् कालसंकर्षणीं विद्यां ज्योतीरूपां जपेत्ततः । कालो विभुखसां याति लक्षजापे कृते सति । 'ओं ही में क्षां दां सम्मोहन चंडीं कालसंकर्षयै नमः एवं जपेत्। ‘कं स्वाहा हुनेत् कुञ्जिक जपेद्वाथ नवात्मकम् । पधिमाम्नाययुक्तस्य चेयं कालञ्चना । नाभितो ब्रह्मरन्ध्रान्तं सपभ्यां ज्योतिरूपिणीम् । प्रेोलसन्तीं जपेन्नियं मायां कालस्य कश्चनाम् ? ॥ ‘स्वकीयं असते योऽसौ चित् कालकलाकुलम् । प्रासान्तेन सरेकिञ्चित् कालस्तस्य करोति किम् पंक्षत्रेयेऽपि मेधावी वामतः क्षीणमारुतः । मासादौ वत्सरादौ वा पक्षादौ वा यथातथम् । । {ा अहोरात्रं ययैकं । यदि ते यदि भारुः । एवं कालेषु सर्वेषु मृत्युकालं विचारयेत्' । इति तत्सरस्यादेकाले तु सम्मते चोसरायणे अनन्तरं वहेद्वायुः दक्षिणे पञ्चनाडिकाः ।। तासव्ये तथा पञ्च शतायुश्चैोदयं भवेत् । घटेका छड़भवेद्यस्य तस्याशीतिरितीरितम् । घटिकास्सप्त यस्य स्यात् द्वेष्टयायुरिीरितम् । घटिकाष्टौ यदि चरेत् पञ्चाशतस्य निर्दिशेत् ।। विसाधैं वहेद्वामे पञ्चविंशतिवत्सरः । अहोरात्रं नरेद्वायुः द्रशाब्दं तस्य जीवितम् । दिनद्वये वहेद्वायुः षङ्कर्षाणेि स जीवति । चतुर्दिनन्तु यस्य स्यात् चतुरङदं स जीवति । पञ्चरात्रं वहेद्वायुः तस्यायुर्वत्सरस्रयम् । भवेत्पञ्चदशाहानि तस्यायुर्वत्सरो भवेत् । दिनानां शितिर्वामे षण्मासायुस्स जीवति । पञ्चविशतिहां चेत् मिासायुस्स कीर्तितः । षशिििदनान्यस्मिन् मासान्मरणं भवेत् । ६९८ श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [पञ्धम प्रश्ने सप्तविंशति चैवान्ये मासमेकं स जीवति। अष्टाविंशतिवारेऽभिन् भासा तस्य जीवितम् । एकोनत्रिंशदेकस्मिन् दशरात्रं स जीवनि । अहां त्रिंशद्वहेद्याभ्ये सप्ताहान्मरणं भवेत् । एकाहान्मरण याति त्रयस्त्रिंशद्ववेद्यदि । यदि प्रवर्तते () सैन्यं विततं प्राणिनां तथा । पञ्चाहे रात्रिचारेण त्रीण्यब्दानि स जीवति । ॥३ विंशद्दिनानि चैकेन व्हते यदि मारुतः । षण्मासं जीवितं तस्य पञ्चविंशे त्रिमासकम् । षशितै तु पक्षः त्याद्वहते यदि मारुतः । दशाहमेकोनत्रिंशत् त्रिंशत्पञ्चाहमुच्यते । एकत्रिंशे तु चत्वारि द्वात्रिंशे ििदनं भवेत् । त्रयस्त्रिंशद्दिनान्येकं मारुते जीवितं दिनम् । मकरायनादेवमादि सम्यगेतन्निरुपयेत् । पैौर्णमास्यां मदोषान्ते पश्चिमाभिमुखः स्थितः । छायामनिमिषः पश्येद्पादतलमस्तकम् । ग्रीवायां सोमबीजन्तु न्यसेत्स्वस्य कलामितम् । स्थित्वा निमील्य तटोमं पश्येच्छाधां स पश्यति श्रेता चेत्सक्ला छाया दीर्घ जीवति मानवः । कृष्णा त्रेोगसहेित; कृशा चेद्रोगपीडितः ।। विमुखं यदि पश्येतु मासं तस्य जीवितम् । अदृष्ट दक्षिणे हस्ते त्रिमासं तस्य जीवितम् । वामहस्ते तथाऽष्ट मासमेकं प्रकीर्तितम् । अर्धमासं समुद्दिष्टमट्टे दणेि पदे । पादे न दृष्ट वामे तु पञ्चाहं तस्य जीविलम् । अशीर्ष यदि पश्येत् दिनद्वयमुदीरितम् । सर्वागहीने दृष्ट तु ढूंडसदृशं दिनम् । सहस्रकिरणाछायामध्येवं लक्षयेद्बुधः । सूर्यबीजमावास्यासंगवञ्चात्र विद्यते । । रक्तं सूर्यथितं चन्द्रः भूत्रद्वरेण लक्षयेत् । रक्त च कार्यहानिः स्यात् सिते कार्यश्च सिद्धयति । कबुरेऽर्थक्षयं पीते हुन्थात् कृष्णे भबेदतः । नीले विदेशगमनं हरिते वा सुरेश्वरम् । एकधारा भवेत्सिद्धिः बहुधारा न सिद्धयति ॥ स्फुटिते भंगमायाति संथितो झज्ञपञ्जरे । जयः प्रदक्षिणावर्ते वामावतें भयं भवेत् । मूत्रं पुरीषं वाथुश्ध समतां यन्ति भूतले । तद्दिने विन्नसंपति; सप्ताहामग्णं भवेत् ? ॥ इति मार्कण्डेयः – *देवमार्ग ध्रुवं शुकं सोमे छायामरुन्धतीम् । थो न पश्यत्यगस्त्यं स न जीवेद्वत्सरात्परम् । । इत्यादि एवं लक्षणैः स्वमरणं परीक्ष्य । मुमूर्षः-मर्तुकामः ।

• जन्तोजतस्य मरणमवश्यंभावेि तत्त्वतः ।

नस्मान्मृत्योर्न भेतव्यं धर्मः कायों हितेच्छया। । इति मरणमाकांक्षन्। बान्धवान् पञ्चविधानाहूयेति । म्रातृभार्यास्वसृपतिस्नुषाजामातृवंशजाः । पञ्चसंबन्धिनो ज्ञेथाः सुखदुःखानुभाविनः' । इत्युक्ता श्री श्रीनिवासमभूित-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [पञ्चभ प्रश्र्ने पूर्वं प्रियमित्यादि ।

• द्वादशैौ प्रतिपद्येन् विभजन्नात्मनः पिता ।

समांशभागिनी माता पुत्राणां स्यान्मृते धचे | इति 'मनुः पुत्रेभ्यो दायं व्यभजत इति श्रुतेश्च पलीपुत्रादीनामुपभोगार्थ परोकार्थमात्मनश्च धनं विभजेत् । तेन धनेन ज्येष्ठ एव कुर्यात् । भरीचिः – 'अन्यैरनुमतिं कृत्वा ज्येष्ठनैव तु यत्कृतम् । द्रव्येण चाविभक्तन सँधरेव कृतं भवेत् । स्नेहेन चेत् पृथक्कुर्यात् मासिकादीनि चैव हेि । सपिंडता विभक्तानां कर्तव्या प्रतिपुत्रकम्' । इति इदं वचनमन्योन्यविरुद्धविषयम् । उपस्थितेऽहनि शुचौ प्रदेशे सिकतातले दर्भान् प्रागग्राना दक्षिणाग्रनित्येके ।। ४ ।। थिमाणं च तं दृष्टा कर्ता भूम्यां शुभस्थले । देवालये नदीतीरे गृहे नापि बन्स्पौ । आलिप्य दक्षिणाग्रेषु कुशेप्वेनं नेिवासयेत् । उत्तानं दक्षिणमीचं तमुद्दिश्य तु तान् ददेत् (?) ॥ इति तत्राऽसीत शयीत वा दक्षिणाशीर्षम् ।। ५ ।। योगेन देहत्यागे समर्थश्चेत् तत्राऽऽसीत ! अशक्तयेत् दक्षिणशी शयीत । अस्याध्वर्युः ‘शन्नो मित्र ? इति शान्तिमात्मनः कृत्वा' आयुषः ग्राण'मिति सुभूषः दक्षिणे कर्णे जपेत् 'संज्ञान'मिति वामे ॥ ६ ॥ अध्वर्युः--विहितः पुत्रादिः । अनेककर्तृसंभावनाफ्नाथै सामाम् वाचित्वेन अन्न अध्वर्युशब्दः प्रयुक्तः । 4 - अपद्भिश्ध पत्नी च गृदुजः कन्यकाक्षुतः । ौहित्रेो धनहारी च भ्राता तत्क्षुत्र एव च । पिता माता स्नुषा चेंव स्वसा तत्पुत्र एव च । स्पेंडस्लोदको ... ... मातुःसहोदरः । स्री च शिष्यत्विगाचाय, जामाता च सवापे च । उत्पन्नवन्धुरिक्थेन काग्येदनीपतिः) ! अत्र पुत्रिकापुत्र इत्यत्र पुचैिव ! भर्तृनियोगादेव देवरात - पिंडाद्वा उत्पन्नः – क्षेत्रजः । मातापितृभ्यां दतो - दत्तकः । क्रीतः - क्रय गृहीतः । धनक्षेत्राप्रिलोभेन पुत्रीकृतः-कृमिः । मातापितृभ्यां परित्यक्तोऽहं तव पुत्रो भवामीति स्वयमेवात्मदानेन पुत्रत्वं गतो दत्तः । मात्रा पित्रा च दोषादिवशात् त्यक्तोऽपविद्धः ! पत्नी - ब्राक्षादिचतुर्विधविवाहान्यतमेनोढा । गृहे प्रच्छन्नमुत्पन्नो - गूढल: ! एतेषां लक्षणमानुशासनिके । भीष्मः । आत्मा पुलस्तु विज्ञेयः प्रथमो बहुधा परे । स्वे क्षेत्रे संस्कृते यं तु पुत्रमुत्पादयेत्स्वयम् । प्तमौरसं विजानीयात् पुत्रं प्रथमकल्पितम् । अ िप्रजापतिश्चेष्टा वराय प्रतिपादितः । पुत्रिका स्यात् दुहितरि इंकल्पेनापि वा सुतः । तत्वे जातः प्रमीतस्य क्रीवस्य पतितस्य वा () { स्वधर्मेण नियुक्तः स पुलः क्षेत्रसम्मतः । माता पिता च दृछतां यमद्भिः पुत्रमपदि । ७२ श्रीनिवासमषिकृत-तात्पर्थचिन्तामणिसहितम् सुदृढं प्रीतिसंयुक्तौ विज्ञेथे दक्तिमः सुतः । द्वशन्तु प्रकुर्यार्थे गुणदोषविचक्षणम् । पुत्रे पुत्रगुणबुरुं विज्ञेयस्तु स कृत्रिमः । [पञ्श्वम प्रश्न स भवेद्गूढो नाम तस्य स्याद्यस्य तल्पगः । मातापितृभ्यामुत्ष्ट तयोरन्यतरेण वा । ये पुतं प्रतिगृह्णीयादपविद्धस्स उच्यते । पितृवेश्मनि कन्या तु धे पुत्रं जनयेद्रहः । कानीनं तं वदेन्नाम्ना वोढुः कन्यासमुद्भवः । या गर्भिणी संक्रियते ज्ञाताऽज्ञातापि वा सती ।। वोढुस्स गभो भवति सहोढ इति चोच्यते । क्रीणीयाद्यस्त्वपत्यार्थे मातापित्रोर्यमन्तिकात् ॥ स सुतस्तस्थ सदृशः क्रीतो नाम बुधैः स्मृतः । सा पिता च परित्यक्ता विधवा स्वेच्छयापि वा । उत्पादयेत्पुनर्भूत्वा स पौनर्भव उच्यते । मातापितृविहीनो वा त्यक्तो वा स्याद्कारणात् । आत्मानं स्पर्शयेद्यतु स्वयंदत्तस्स उच्यते । द्वादशैते परे प्राहुरेवं धर्मस्य पाठकाः । अत्मा पुत्रस्तु विज्ञेयस्तस्यानन्तरजश्च यः' । इति एवमुक्तप्रकारेण द्वादशचिषपुत्राभावे पन्येव कत्रीं पत्युः, पत्न्याश्च पतिः । 'पतिरेव क्रियाः कुर्यादपुत्रायाः मृतस्त्रियाः । एकभर्तृकपत्नीनामपुत्रा निधनं गता । अन्यस्याः पुत्रवत्वेऽपि कर्ता भतैव तत्र तु । पत्यभावे तु सापत्न्याः पुत्र एव नियुज्यते ॥ प्रमः खण्डः } अन्यत्र – गौतमः – श्रीवैखानसमृह्यसूत्रम् अन्योऽपि योऽपि (?) कुर्वीत मन्त्रवत्पेतृमेधिकम् । यद्यप्यकृतबुडः स्याद्यदि स्यासु निवत्सर । ! इति । धृतबूद्धस्तु कुवींत उदकं पिंडमेव च । स्वधाकारं न कुर्वीत वेदाचारं न कारयेत् । । 'अगृहीताक्षरः पुत्रः पितृसंस्कारमईति । अन्यैरुचारयेन्मन्त्रमिति शातातपोऽब्रवीत् ।। पितुः पुत्रेण कर्तव्याः पिंडदानोदकक्रियाः । अशक्तावमिदहनं शेषमन्यस्समापयेत् । अतः आद्धं सडिान्तं प्रत्यब्दं श्राद्धमेव च । मात्रादेः कार्यमन्येन स्वपापेतयैपि जीवति । न पुंखस्य पिता कुर्यात् नानुजस्य तथाऽग्रजः। स्नेहेन यदि वा कुर्यात्प्तपिंडीकरणं विना ! अन्याभावे पिता वापि कुर्वीतापि सडिताम् । ये दद्याच्छाद्धमन्यसै सत्स्वनन्तरकर्तृषु । व्यर्थ भवति तच्छूद्धं भवेच पितृघातुकः' । इति 'दाहृदानादिकं कर्म स्वकर्तव्यमकुर्वताम् । अयशेो वंशश्नाशश्च नरकश्च न संशय ७ शान्तिमित्यादि । प्रसंगाद सधैप्रायश्चित्तमुच्यते । कर्ता स्रात्वा आर्दवासः परिषप्रदक्षिणं कृत्वा अनुग्रहाथै यथाशक्ति सुवर्ण दत्वा मणग्यो त्थाय गोलस्य शर्मणः मम जन्मभ्यासात् जन्मप्रभृतेि एतत् क्षणपर्यन्तं मया कृतानां अज्ञानतः सकृत्कृतानामज्ञानतोऽभ्यस्तानां ज्ञानतस्सकृत्कृतानाम ज्ञानतोऽभ्यस्तानामज्ञानतो ज्ञान्तश्च चिरकालाभ्यस्तानां निरन्तराभ्यस्तानां प्रकाशकृतमहापातकचतुष्टयव्यतिरिक्तानां तत्समानां तदतिदिष्टानामुपपातकानां ०४ श्री ओनिवासमषिकृत-तात्पर्यविन्तामणिस्पहितम् [पञ्चम प्रश्नं संकलीकरणानां मलिनीकरणानां अपात्रीकरणानां जातिभ्रंशकरणां प्रकीर्गानां सर्वेषां पापानामपनोदनार्थं प्रायश्चित्तमुडियोपदिश्यतामिनि बिज्ञापयेत् । अशौ पुत्रादिः 'अस्मयितु' रिति वदेत् । ततो विधायकैरेवं वक्तवम् । विधायकाः कुशकुष्ठभपाणयः प्राकुखास्समुत्थाय अनुवादकमेवं वदेयुः । 'अहो विद्वन् विदुषाम्ग्रेसर ििहति विहितविधिशाक्प्रत्याग्नायरूपतिपदोक्तप्रायश्चित्तानु वादनतुशलं हे अनुवादक गोत्रादिविशिष्टन अनेन यज्ञभानेन विज्ञापितानां पापानां जन्मप्रभृति तत्क्षणपर्यन्तानां महापातकतत्समतदतिदिष्टव्यतिरिक्तानां अज्ञानतस्सकृत्कृतानामुपपातकानां करीीकरणानां मलिनीकरणानामपात्री करणानां जातिभ्रंशक्राणां प्रकीर्णकानां सर्वेषां पापानामेकमव्दमपनोदकं तदैव द्विगुणीकृतं अज्ञानोऽभ्यतानामुपपातकानामपनेट्कं सदेव त्रिगुणीकृतं ज्ञानतः सकृत्कृतानां तेषामपनोदकं तदेव थड्रगुणीकृतं ज्ञानतोऽभ्यस्तानां तेषामपनोदकं तदेव पञ्चगुणितं प्रकाशकृतव्थििरक्तानां तत्समतदििदष्टानां सर्वेषामेतेषां पापानामपनोदकं भवति । एतदेवाशेषसभणितिं प्रायश्चित्तमसै यजमानाय अनुक्द इति त्वां प्रेरयामः । एवमपि तमेवमनुवादं सविस्तरमुचैरुध्र्वबाहु त्रिवारमनुक्द' इति ! अनुवादकः 'तथे' युक्ता यजमानाभिमुखस्सन् त्रिवार मनुवदेत् । गोत्रादियुक्त यजमान् अशेषा एषा परिषत् त्वदीयां विज्ञापनां समाकार्ये त्वया समर्पितामिमां दक्षिणां यथेोक्तदक्षिणामिव स्वीकृत्य त्दुक्त निमित्तानामपनोदकं सर्वप्रायश्चित्तात्मकमेतत् नेिणीतं प्रायश्चित्तं तोपदिशेति विधायकमुखेन भाँ प्रेषितक्ती अहमप्युद्विशामि सत्रधानः समाकर्णय । गोलादिवििशष्टन क्या जन्माभ्यासात् जन्मप्रभृति एतत् क्षणपर्यन्तं त्वया कृतानां प्रकाशकृतमहापातकव्यतिरिक्तः नां महापातकातिद्विष्ट महापातकार्ति देशिकरूपातिपासकानां महापातकसमरूपाकानां संकरीकरणानां मलिनी करणानामपात्रीकरणानां जातिभ्रंशकरणां प्रकीर्णकानां सर्वेषां पापानाभपनोदकं पङ्गुणितं षडब्दं प्रायश्चित्तं भवति । एतत्प्रायश्चित्तं । प्राच्योदीच्यांगोदान शालाभिहोमसहितं संपूर्णमनुष्टयम् । त्वञ्च साक्षात् चर्यायां समर्थश्रेत् तथाकुरुः अशक्तचेत् प्रत्याझायान्वाऽऽचर । प्रत्याङ्गायाः कीदृशः इति चेत्, विध्युक्त श्रीरथैखानसगृह्यसूत्र य श्रेनुदानं तन्मूत्र्यदानं वा उपन्नासार्दिछं अयुन्गायत्रीजपः प्राणायामशासद्वयं तिलहोमसह द्वादशाधिकधान्यानं संहितामान्नवेदपारायणं द्वादशाक्षण भोजनं समुद्रगानदीशानमेवमादयः, एषु प्रत्यास्रायेषु तय शक्यप्रत्याङ्गायै: सर्व प्रायश्चित्तं प्राच्योदीच्यांग्गोदानशालान्निहोम्सहितं संपूर्ण कुरु, पूो भविष्यसि एतत्प्रायश्चित्तमधिकारानुगुणं भवति । क्ङ्गुणितषडङ्गदमुत्तमाधिकारिणः, मध्य माधिकारिणो द्विगुणभधमाधिकारिणविगुणम् । अस्मिन् प्रायश्चिते त्वया शक्यमत्यान्नायैः सम्यगनुष्ठिते सतेि गोत्रादिविशिष्टस्चं परिषत्सन्निधाचुम्य पापेभ्यो भुक्तो भूपाः ? इति वदेत् । 1 ोन्नादियुक्तः स यजमानः स्वेन प्रायश्चित्ते अनुष्ठिते सति परिषत्सन्निधौ विज्ञापितेभ्यः प्रकाशकृतमहापातक व्यतिरिक्तभ्यः महापातक्रातिदिष्टरूपेभ्यः महापाकित्रज्ञानिदेशिकरूपेभ्यः तत्सम रूपातकेभ्यः उपपातकेभ्यः संक्रीकरणेभ्यः मलिनीकरणेभ्योऽपात्रीकरणेभ्यो जातिभ्रंशकरणेभ्यः प्रकीर्षकेभ्यः सर्वेभ्यः पापेभ्यो मुक्तो भूयादिति भवन्तो बुन्वित्युक्त विधायकेन परिषदप्येकवाक्येन उडैः 'तथाऽस्तु' इति ब्रूयात् । ७ १५: रहस्यं यत्कृतं पापं पातकोपात्कम् । ब्रह्मया सुरापानं स्तेयं गुर्वगनागम तत्संसर्ग तथा कृत्वा साम्यवैवातिदिष्टकम्' । इत्थतिदिष्टम् घडब्देनैव शुद्धयेतु भनुष्यो वीतमत्सरः । महापातकंतुल्यानि पापान्युक्तानि यानि तु । अनुपातकसंज्ञानि तन्यूनमुपपातकम् ' । इत्युपपातकम् गुरूणामत्यधिक्षेपो वेदनिन्दा सुहृद्धधः । ब्रह्माहत्यासमं ज्ञेयमधीतस्य विनाशमम् ।। निषिद्धभक्षणै जैहूभुत्कर्षे च क्षेोऽनृतम् । जस्लामुखास्वादः सुरापानसभानि तु ।। श्री श्रीनिवासभखिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् निक्षेपस्य च सर्वं हि स्वर्णस्तेयसमं मतम् । सखिभार्याकुमारीषु स्वयोनि-न्त्यजासु च । सगोत्रासु सुतस्त्रीषु गुरुतल्पसमं स्मृतम्' । इत्यनुपातकानि गोवधो ब्रास्थता स्तेयमृणानाञ्चानपाकिया । अनाहितातिा पण्यक्रियः परिवेन्दनम् । ीशूद्रविट्क्षत्रवधेो निन्दितार्थोपजीवनम् । नातिक्यं ऋतलोपश्च सुतानाचैव विक्रयः । |पञ्चम प्रश्न पितृमातृपुतत्यागस्तथा चारामविक्रयः । कन्याया दूषणचैव पूरििवन्दक्यचनम् । कन्यामदानं तस्यैव कौटिल्यं ब्रतलोपनम् । आत्मनोऽथे क्रियारंभः भद्यपस्त्रीनिषेवणम् । स्वाध्यायामिgतत्यागो बान्धवत्याग एव च । इन्धनार्थे दुगच्छेदः स्रहिंसौषधजीवनम् । हिंस्रयन्त्रविधानत्र व्यसनान्यात्मविक्रयः । शद्रमेष्यं हीनसत्यं हीनयोनिनिषेवणम् । तथैवानाश्रमे वासः परान्नपरिपुष्टत । असच्छस्राधिाभनमाकरेष्वधिकारिता । भार्याया विक्रयश्चैषामेकैकमुपपातक ॥ इत्युपपातकानि 'अम्यारण्यपशूनाञ्च हिंसा मलेिनकारणम् । कृमिकीटबयोहत्या भयानुगतोजनम् । फलेक्षुकुसुमस्तेयमधैर्यश्च मलाबहम्' । इति मलिनीकरणानि आछिा ! असभ्यभाषणं शूद्रसेवनं ......। इयात्रीकणानि ब्राक्षणस्य रुलं कृत्वा प्रतिरक्षेयमद्ययोः । ज्यैष्टयं पुंसेि च मैथुन्थे जातिभ्रंशकरं स्मृनम् । इति जातिभ्रंशकराणि अन्यन्निमितं जातं यत् तत्प्रकीर्णकमुच्यते । ।। इति प्रकीर्णकानि अतिदिष्टषु सत्रेषु पादोन तद्रुतं स्मृतम् । पर्वेषामेव पापानां यत्प्रायश्चित्तमीरितम् ।। पादोनं तप्रदातव्यं ऋनं पापातिदेशयोः । अशीतिर्यस्य वणि वालो वाप्यूनषेोषशः ! प्रायश्चित्तार्धमर्हन्ति स्त्रियो रोगिण एव च' । ५४ अर्धमेय् भवेत्पुंसां तृतीयस्तत्र योषिताम् । लीधामर्थ प्रदातव् बालानां रोगिणां तथा । पादो बालेषु दातव्यः सर्वपापेष्वथं विधि ' । इति एवं सामान्येनाध्वर्युशब्देन संस्कर्तारमुक्ता तस्यात्मशान्तिञ्च प्रतिपाद्या नन्तरकृत्यमाह 'आयुषः माण ! मित्यादि जपेदिति । प्राप्ते प्रयाणकाले शुक्रुमहो मासाः षडुत्तरायणमग्रिज्येतिग्नेन पथा ब्रह्मपदमपुनरावृत्यभ्येति, धूमः कृष्णो रात्रिः मासाः षट् दक्षिणायनं चान्द्रमसमेतज्ज्योतिः प्राप्य निवर्तन इति गती चोभे विज्ञाय शान्ति ज्योतिष्मतीं जपति ।। ७ ।। श्री श्रीनिवासमधिकृस-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् प्राप्त इत्यादि । प्रथाणकाले – प्राणनिर्गमन्काले ! थकारेण ब्रह्मनिष्ठकृत्यं वदति । ब्रह्मनिष्ठश्चेत् 'ब्रह्मविदाप्तोति परम्' 'भगुवै वारुणि रित्यनुवाकैौ तस्य दक्षिणे कणें जपति । शुझमह इत्यादि । ननु -अर्चरादिमागेश्य ब्रह्मविद्विधयत्वात् आहितात्विमात्रेण ब्रह्मवित्वासंभवान् अर्चिरादिमास्य कथमन्न प्रतिपादनमिति चेत्- सत्यम् । 'अझयो बै क्री विद्या देक्यान: पन्थः गार्हपत्य 'मित्यादिना गार्हपत्याद्युपासनात् देवयानमार्गआश्रिवणात् । अमूर्ताऽमन्याहुतिः प्रोक्त समूतै बेरपूजनम् ' 'भानसी होम्पूजा च बेरपूजेति सा विधा इनि भगवतः त्रिविधोपासनप्रतिपादनात् । 'थसूत्राद्यन्तमध्येषु गीयते विष्णुरव्ययः' इति उपकमोपसंहारावभ्यासोऽपूर्वतां फलम् । [पञ्चम प्रश्नं इत्युक्मोपसंहारादिषु सूत्रखंडेषु 'नारायणपरायणो निन्द्वेो मुनिः' इति सदा अध्यात्मरो ध्यानयोगी नारायणं परं ब्रह्म पश्यन् धारणां धारयेदक्षरं परं ब्रक्षाओोतेि 'नारायणप्रं ब्रहेति श्रुति' रि,ि तथा 'अतीन्द्रियै सर्वजगट्टीज मशेषविशेषं नित्यानन्दममृतपानयत् सर्वदा तृप्तिपरं परंज्यो:िप्रवेशमिति विज्ञायते । इति चोक्तत्वात. 'यतो वा इमानि ' इत्यादिना जगत्कारणत्वेन प्रसिद्धं 'सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रहे ? त्यादि ब्रह्मस्वरुपशोधकवाक्यप्रतिपन्ने सत्यत्वा ििविशष्ट ‘नारायण परं ब्रसे' यादिवाक्यैः ‘परं ब्रह्म- परतत्व परंज्योतिः - परमात्मादिशब्दवाच्यं श्रीमन्नारायणमेव श्रवणमनननिदिध्या सनादिभिः श्रोतव्यत्वेन मन्तव्यत्वेन यातव्यत्वेन उपायत्वेन उपेयत्वेन च सूले प्रतिपादितत्वाच श्रीवैखानससूोक्तधर्मानुष्ठानात् ब्रह्माप्तिरनिवार्येति कृत्वा संकोचेनार्चिरादिमार्गः प्रतिपादितः । श्रीभाष्ये च विद्याशब्देन भगक्षराधन निरनि:शमिया सती वेद्यभूतपरमपुरुष:१धनस्वरूपा पूर्वकृतावसञ्चयजन्ति परमपुरुषार्मतिं विनाशयति ' इति । छान्दोग्ये ! 'तद्यथा पुष्करपलाश आो न शिष्यन्ते एवमेवंविदि पापं कर्म न हिन्यते । इत्युपक्रम्य 'अथ यदु चैवास्मिन् शब्यं कुर्वन्ति यदि द नार्चिषमेवाभिसंभवन्ति अचिोऽइरह आपूर्यमाण पक्षापूर्यमाणपक्षात् यान् षडुदङ्कनेि मासांस्तान् मासेभ्यः संवत्सरं संवत्सरादा दित्यमादित्याचन्द्रमसं चन्द्रमसँो बिछु तत्पुरुक्षेोऽमानवः स एतान् ब्र गमयति एष देवपथो अक्षपथः एतेन प्रतिपद्यमाना इमं मानवमावर्ते नवर्तन्ते इति । बृहदारण्यक्रः - 'ते य एवमेतद्विदुये चामी त्बरध्ये श्रद्रां सत्यमुपासते तेऽर्चिरभिसंभवन् िअपेिोऽहम्ह आधुर्यमाणपक्षमापूर्यमाणपक्षात् यान् षण्मा सानुदङ्ङादित्य एति मासेभ्यो देवलोके देवलोकदादित्यं आदित्याद्वैद्युतं वैधतात्पुरुषोऽमानवः स य ब्रह्मलोकान् गमयति ? इतेि तवैवान्यथा । यदा पुरुषोऽमलोकात् प्रैति स वायुलोकमागच्छति तसै स तत्र विजिहीर्षते यथा स्थचक्रस्य खडेन् स ऊष्माक्रमते स चन्द्रमसमागच्छति तलै स तत्र विजिहीपते यथा दुर्भ ख ; मित्यादि । कोषीतक्रिमः ! 'स एवं देवयानं पन्थानमापद्य अग्लिोकमागच्छति स्म वायुलोकं स वरुणलोकं स इन्द्रलोकं स प्रजापनिलोकं स ब्रह्मलोकं तस्य =ा एनस्य ब्रह्मलोकस्यारे हृदः मुहूर्ता ऐन्ये ष्टिहाः विरज्ञानदील्योवृक्षः सालज्यं संस्थानमपराजितमायतनं इन्द्रप्रजापती द्वारगेोषौ विभुप्रमितं विचक्षणाऽन्दी अमितैौजाः पर्यकः प्रिया च भानसी प्रतिरूपा च चाक्षुर्ची च पुष्पाण्यादायाबयौ वै च जगत्यंवाश्चांवाक्यबाश्चाप्स् रसोऽम्बया नद्यस्तमित्थं विनागच्छति तं ब्रह्माभिधाव्तममयशसा विरजां वायं नदीं मान्नवायं जिग्यती.) ति । तं पञ्चशतान्यप्सरसां प्रतिधावन्ति शतं मालाहताः शतमानहताः शतं . चूर्णहतः शतं वासोहस्ताः शतं वीणाहनाः तं ब्रह्मालंकारेणालकुर्वन्ति स ब्रह्मलोकालंकारेणालंकृतो ब्रक्ष विद्वान् ब्रौनैवाभिप्रैति स गच्छत्यागंवदं तन्मनसाऽत्येति तमृत्वा संप्रति श्री श्रीनिवासमलिकृत • तात्पर्यन्तिामणिसहितभू [प्रञ्च प्रश्ने विदो भजन्ति स आगच्छनि मुहूर्तान्येष्टिहान् तेऽस्मादपद्भवन्ति स आगच्छति विरजां नदीं तां मनसैवास्येति तसुकृतदुष्कृतं धुनुते तद्यथा प्रियाः शातय सुकृतभुपयन्त्यमिया दुष्कृतं तद्यथा रथेन धावयन् १थचक्रे पर्यवेक्षेत एष महोरात्रे पर्यवेक्षेत एवं सुकृन्दुष्कृते सर्वाणि च इंन्द्वानि स एष विसुकृतो विदुष्कृतो ब्रशविद्वान, ब्रौवाभिप्रैति ! स आगच्छति ल्यं वृक्ष तं ब्रक्षगन्धः प्रविशति स आगच्छति स्लज्ये संस्थानं तं ब्रह्मरसः प्रविशति स आगच्छत्थ पराजितमायतनं तं ब्रह्मतेजः प्रविशति स आगच्छतीन्द्रग्रजायती द्वारगोपी तावभाट्पद्रवतः स आगच्छनि विभुमि तं ब्रह्मयशः प्रविशतिं स आगच्छति विचक्षणामापन्दा बृहद्रथन्तरे सामनी पृीं पादौ शैतनौधसे वापरौ पादौ वैल्पवैराजे शाक्षरैषते श्रिी सा प्रज्ञयाहि विपश्यित स आगच्छत्यमितौजसं पयैकं स ग्राणः तस्य भूतं भविष्यश्च पूौ पादौ श्रीश्चराचरौ बृहद्रथन्तरे नानि श्मृ ऋनुरन्वार्तोऽभ्याब्टाद्योनेः संभूतो भार्यायै रेतः संवत्स्मरस्य, तेजो भूतस्यान्मा भृत्य त्वमात्माऽसि यस्त्वमसि सोऽहमस्मीति तमाह कोऽहमस्मीति प्राणेभ्यश्च तत्सत् अथ ट्वाश्ध प्राणाश्च क्षे तदेतधा वाचा अभिल्याद्दिथते सत्यमित्येतावत् इदं मत्रमिदं गवैमसंत्येवैनं तदाह तदेतत् श्लोकेनाभ्युक्तम् । 'यजूरः सामशिरा मेोमांशवः उपन्नरनुद्रीथः उपश्री-श्रीः उपहणं तस्मिन् भ्रह्माऽस्ते न् नमाह केन औंलाऽसेि नामान्याष्ट्रातति प्राणेनेति ब्रूयात् केनखीनामानीति वाचेति क्रन नपुंसकनामानीति मनसेति ! केन गन्धानिति घ्राणेनेति ब्रूयात् केन रूपाणीति चक्षुषेति केन शब्दानीति श्रेोत्रेणेति कंनान्नरसानीति जिह्वयेति केन कर्माणीति हस्ताभ्यामिति केन सुखदुःखे इति शरीरेणेति केनानन्द रतिं प्रजातिमित्युपस्थेनेतिं केनेत्या इति पादाभ्यामिति केन धियो विज्ञातव्यं कामानिति प्रज्ञयेति प्रब्रूयात् । नमाहापे वै खलु मे ह्मसाक्यं लोक इति

ु भासेभ्यः पितृलोकं पितृलोकादाकाशमाकाशाचन्द्रमसमेष मों राजा तद्देवा नाम तं देवा भक्षयन्ति तस्मिन् क्षात्पान्मुषित्वा अथैतमेवाश्वानं पुनर्नेि वर्तन्ते यथेतमाकाशमानाशाद्वायुं वायुर्भूत्वा धूमो भवति धूमो भूत्वा अ भवति अंध्र भूत्वा मेघो भवति मेघो भूत्वा प्रवर्षति त इह त्रीहियवा ओषधिवनस्पतयः तिलमाषा इति जायन्ते असैौ वै खलु दुनिंप्भपतरं ये अन्नमति येो रेतसिञ्चति तद्भय एव भवति । तद्य इह रमणीयचरणाः अभ्थाशो हैं यते गती वोमे विज्ञायेत्यादि । चकारात् यमलोकगामिनी गतिरपि ज्ञातव्यं इति स्मारयति । तभा छान्दोग्ये । ‘अथ ध इह निषिद्धकारिणो मृताः क्रूरैः किंकरैः निदय बद्धाः निशितशूलतप्तवालुकांगारकीर्णेन छायाजलरहितेन तमोवृतेन यममार्गेण नीयमानाः निर्देयं स्वकर्मानुरूपं यमेन चोदिताः रौर वादिषु बहुबाधामनुभूय अतो निवृत्ताः दुष्टचरणाः अभ्थाशोह यत् कपूल चरणाः कपूयां योनिमापद्येरन् श्वयोनिं वा सूकरयोनिं वा चण्डालयोनिं वा । अवैतयोः पथोर्न कतरेण पथा तानीमानेि क्षुद्राण्थसकृदावर्तनि भूतानि भवन्ति जायस्व प्रियस्वेत्येततृतीयं स्थानं तेनासौ लोको न संपूर्यते तस्मात् जुगुप्सेत इति । एवं तिस्रो गतीर्विज्ञाय शान्ति ज्योतिष्मतीं जपति । यममार्गगमन् निरसनार्थ ज्योतिर्जपः । दिवा च शुक्लपक्षश्च उत्तरायणमेव च । मुमूर्षतां प्रशस्तानि विपरीतन्तु गर्हितम् । । ७१२ श्री श्रीनिवासभज्ञिकृत-ाल्पयेद्दिन्तामणिसहितम् [पञ्च प्रश्न इतीदं वचनम्--तद्ब्रह्मविद्विषयम् । “उद्रयं तमसस्परी'ति ज्योतिष्मती । उद्वयं तमसस्परि ज्योतिः पश्यन्त उत्तरम् स्वं स्वं पश्यन्तमुत्तरम् । देवे उथन्नद्यमित्रमहः । उद्यन्नद्यविनो भज ! पितां पुत्रेभ्यो यथा । उद्यान्नद्यमित्रमहः । आरोहनुत्तरां दिशम् ’ इति ज्योतिष्मती संज्ञा । 'इमां ज्योतिष्मतीमुक्ता युक्तो योग बलेन च । स्वाभिप्रेतेन मार्गेण ततुं शक्तोल्युपासकः ? ! इति । अथवा ‘ज्योतिष्मतीं त्वासादयामि 1 इत्यस्य मन्त्रस्य नाम - तस्य बुद्धिप्रसादकत्वात्। इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेषु निरुद्वध क्रमेण धैठावसानिके पदलये निविष्टो नानाविधे स्वयंज्योतिषुि ब्रह्मण्यद्वितीये तद्योऽौ सोऽहमित्या अभ्यस्तयोगश्चत् समर्थो ब्रह्मविद्या पूर्वावस्थायोगबलेन देहात् मृत्यु() कामस्य संक्षेपेण तत्प्रकारमाह इन्द्रियाणीत्यादिना । 'श्रोत्रं त्वक् चक्षुर्वी जिक्षा नासिकाचेति पञ्चमः । याधूफ्स्यौ हस्तपादैौ वाक् चैव दशमी स्मृता । ज्ञानं कर्मेन्द्रियाॐते मनचैकादशं स्मृतम्' । इतीन्द्रियाणि ‘शब्दः स्फशों सेो रूपरसगं-धात्रेतीन्द्रियार्थकाः । वचनादानगत्यागमैथुनकानि च । विषयेभ्यश्च सर्वेभ्यः प्रयाह्वयेन्द्रियाणेि ६ । । इतीन्द्रिथार्थाः इति योग शास्त्रोक्तमार्गेण निद्यथ – प्रत्याहृत्य 'इन्द्रियाणां हि सर्वेषां यद्येकं क्षरतीन्द्रियम् । तनास्य क्षरति प्रज्ञा दृतेः पादादिवोदकम् । । इति

मनो बुद्रिहंकाराधन करणान्यमी । चतुर्दशकॉर्युक्तस् पूर्वोक्ताल्दादिन्सिह जायट्धस्थाथां त्यागसमये नि.ि: इति श्वित् व्यास्यातः । अयस्कान्नराथतेि 'ओमित्येकाक्षरम्. नः इति द्वे अक्षरे नारायणायेति पञ्चाक्षरणि, द्वै नारायणस्याष्टाक्षरं पद ! मित्याद्युक्तपदत्र अष्टाक्षरे निविष्टः अष्टाक्षरम्हामन्नर्थानुसंधान स्मरन्। पदन्येषु प्लुते निविष्टः इत्यर्थः । तल शेिषश्रवणान् ! यथा उपनिषद्वेि । अथ हैनं शैव्यम्सत्यकामः पप्रच्छ स को ह वै तद्भगन् मनुष्येषु प्रायणान्त मोंकारमभिध्यायीत कतमं वा न स तेन लोकं जयतीति । तस्मै स होबाच एतद्वै सत्यत्राम पश्चापरञ्च ब्रह्म यदोंकार: तस्माद्विनेतेनैवायतनेनैकतरमन्वेति । गम यद्येकमात्रमभिध्यार्थीत स तेनैब संवेदितस्तूर्णमेव जगत्यामभिसंपद्यते तमृचो मनुष्यलोकसुपनयन्ते स तत्र तसा ब्रह्मचर्येण श्रद्धया संपन्नो महेि मानमनुभवति । अथ यदि द्विमात्रेण मनसि संपद्यते सोऽन्तरिक्ष यजुर्भिरु न्नीयते स सोमलोके विभूतिमनुभूय पुनरावर्तते । यः पुनरेततेिमालेणैव ओभित्ये तेनैवाक्षरेण परं पुरुवमभिध्यायीन स तेजसेि सूर्ये संपन्नो यथा पादोदरस्त्वचा विनिमुच्यते एवं ह वै स पाप्मना विनिर्मुक्तः स सामरुिनीथते ब्रह्मलोकम् । स एतस्मात् जीवधनात् परात् परं पुरिशयं पुरुषमीक्षते तदेतौ श्रोकौ भवतः । तिस्रो मात्रा मृत्युमत्यः प्रयुक्ता अन्योन्यसक्ता अनविप्रयुक्ताः । क्रियासु बाक्षाभ्य न्तरमध्यमासु सम्यक् प्रयुक्तासु न कंपते ज्ञः । ऋभिरेतं यजुर्भिरन्तरिक्षे सामभिर्थतत्कवयो वेदयन्ते । तमोंकारेणैवायतनेनान्वेति विद्वान् यतच्छान्तम जरममृतमभयं पर ! चेति । किश्च । श्री श्रीनियस्मिखि कृत-तात्पर्शश्चिन्तामणिमतिम् ब्रह्मणे त्वा मह झिम् । नासत्वशेषत्वयोः भेदाभावात् । तथा अकारोऽनयाई नियम्यति संबन्धनयोः इबिन् प्रणवार्थानुसन्धानम् । ओमित्यात्मानं युञ्जीत' त् िश्रुतश्च 'सर्यकारणभूताय नागणा

1. [

[८ |" श्रम प्रश्नं ! यं प्रकारेण पदत्रये निविष्टः । अद्रा दत्रये निषेट इति पाठान्नर ब्रह्मागचेन वक्तव्यम् । पदत्रये – स्थानत्रये 'ॐभ्यधारे भुवनस्य मध्ये नाकम् पृष्ठ स्मृ ! ?ट: त निबिष्ट इत्ययं वोऽयः ! स्वयं योतिपि ब्रह्माण्यद्वितीथे । नारायणोपनिषदि। अथ पुरुषो ह वै नारायणोऽकामथन प्रजाम्जे येति । जायते । नारायणाद्रद्रो ज्ञायते । नारायणादिन्द्रो जायने । नारायणात् प्रजापतिः प्रजायते । नारायणाद्वादशादित्या रुद्रा सक्स्सर्वा देवतास्सर्वाणि च छन्दांसि । नारायणादेन समुत्पद्यन्ते । नारायणा-प्रवर्तन्ते । नारायणे प्रलीयन्ते । rतहाथेरगेिऽधीते । अथ नियो नारायण: । ब्रह्मा नागायणः । शिवश्च ६ १५ . नारायणः । शक्रश्च नारायणाः । कालः नायणः । दिशश्च नारायणः । विदिशश्च नारायणः । ऊश्र्वश्च नारायणः । अधश्च नारायणः । अन्तहेिश्ध नारायणः । नारायण एवेदं सर्वं युद्भूतं यच भव्यम् । निष्कलङ्को निरखानो निर्विकल्पो निराल्यातः शुद्धो द्वेव इको नारायणः । न द्वितीयोऽनि कश्चित् । य एवं नंद ' । इति । तथा बुद्धिं तु सारथिं कृत्वा मन:प्रह्वान् नरः । प्रयाति परमं पारं विष्ण्वास्थ पदमव्यम् । । एतद्वै नारायणस्योपनिषत् । अथ येो ह वै नारायणस्योपनिषदमधीते । अमृवश्व गच्छनि ' इति । इत्थं नानाविधे ब्रह्मरुदादिरुषे स्वयं ज्योनिषि स्वयं प्रकाशे ब्रह्मणि । 'यता वा इमानि भूतानि जायन्ते । येन जातानि जीवन् ि । यत्प्रयन्त्यभिसंविशन्ति । तद्विजिज्ञासस् ! तद्नहेम 'त्यादि वाक्यैः अखिलजगत्कारणभूते 'सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रद्धे । तिं स्वरुपशोधकवाक्यसिद्धे सत्यत्वादिविशिष्ट 'आनन्दो ब्रक्षे ! त्याद्विबोधिते निरतिशयानन्दस्वरूपे 'नाराः यणपर ब्रहे ' त्यादिवाक्यैरू *परं ब्रह्म – ५ परतत्व –“परं ज्योति - परमात्मा दिशब्दवाच्ये श्रीमन्नारयणे । तधोऽसौ सोऽहमित्यादि । 'योऽहं जीवात्मा-तद्ब्रह्म । योऽसौ परमात्मा –सोऽहम्' इति । 'त्वं वा अहममि भगवो देते अहं वै त्वममि भगवो देवते ! इति । योऽहं जीवात्मा सोऽहं तच्छरीरभूतः, योऽसौ परमात्मा स मच्छशरीरी इत्यर्थे सोऽहमित्यनुसन्धानम् । समादधीत-सन्दध्यात्। शेषशेभिावानुसन्धानं वा अत्र भाव्यम् । यस्मात् प्रयाणकाले बै ध्यायति तन्मय एव भक्त्यात्मेति ब्रह्मवादिनो वदन्ति । ९ ।। एवं योगमागेण जीवात्मपरमात्मनोस्संयोग उक्तः । शक्तस्य परमपदे अशक्तस्य क्षीराधिशयनादौ, तत्राप्यशक्तस्य अचवतारे श्रीवेंकटेशादिदिव्यमंगल किमहे च अन्तिमम्मृतिः आवश्यकी । तदेतत् प्रमाणयति--यस्मादित्यादिना ।

• १६

शौनकः श्री श्रीनिकासलखिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् 'न्निावाख्यं वा दुमापं शिष्वाकृष्टचेतसाम् । [पञ्धम प्रले अन्त्यकाले तमेवाऽथ स्मरन्मुक्ता कलेवरम् । यः प्रयाति त्यजन् देहं स याति परमां गतिम्' । इति श्रीगीतायाम् “ 'यं ये ििप स्मरन् भावं त्यजत्यन्ते कलेवरम् । तं तमेवैति कौन्तेय सदा तद्भावभावितः' । इति नारदः – 'अरुन्नष्टाक्षरं याति तद्विष्णोः परमं पदम् ॥ इति तदेवं दैवकृते प्रतिसंहारे गन्धात्मकं भूमेर्गुणमापः प्रथमं ग्रसन्ति ।। १० ।। तदेवमित्यादि । वक्ष्यमाणलक्षणेन पञ्चभूतलथादिरूपेण दैवकृते स्वकर्मणा कृते, यद्वा – परमात्मकृते सिंहारे, गन्धात्मकं भूमेर्गुणं प्रकृतिभूताः आपः प्रथमं प्रसन्ति । ततो निगन्धा भूमिः काठिन्यं त्यजति । प्रलयत्वाय कल्पते ! इति व्यासः - 'अस्तगन्धा ततो भू;ि' इति । तदाऽस्य भ्रमतीव शरीरं व्यावतिष्ठत ।। ११ ।। यदा देहः प्रलीकाठिन्यवान् भवेत् तृदाऽस्य प्रियमाणस्य शरीरं कयन्त्रे निधाय श्रमितमिव ध्यावतिष्ठत-व्याकुलमवतिष्ठत ! अपां गुणोद्रेकादिन्धिोऽभिः प्रविश्य प्राणायतनमर्माणि दारयभाडीमुखेभ्यो रसं दहति ॥ १२ ॥ अपामित्यादि । कारणभूतास्वप्लु कार्यभूते गुणे प्रलीने अपां गुणो द्वेकादिन्धितो – दंषितोऽभिः । दारयन्-ापेन भेदयन् नाडीसुखेभ्यो निस्सृतं रसं दहति । तदा दह्यमानमिव शरीरं मन्यते ॥ १३ ; श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् ततः कीलाल शुष्यक्ति ; ?४ ।। जलि हन्त् प्मणः । तन्नाशेन श्लेष्माधिष्ठित्स्वाशम्यवन्धो (मुक्तो?) भवति । मुक्तबन्धे श्लेष्मणि तेिन पहाम्रो पतिते स चान्निः अर्था मुक्तत्यादि । द्रह्मवम्वभावान् शाम्यति । स्वप्रकृतिं वायुमेत्य तत्रोपति (?) । वायुस्तिर्यगृध्र्वश्धचैव शरीरं व्यालोलयति ।। १६ ।। वायुरित्यदि । व्यालोलयति-व्याकुलयित । निरोधाभावादितश्रेतश्च धावति । तस्मान्मुह्यति ।। १७ तस्मादिति । मुह्यनेि - नष्टस्मृतिः मोहं गच्छति । तदा खैः खैः कर्मभिरुन्मुक्ताः पञ्च वायवो विसृजन्त्यात्मनः स्थितिम् ।। १८ ।। तदेत्यादि । विसृजन्ति - स्वस्थानाचलन्ति । परस्परं प्राणश्चापानश्च प्रतिहन्ये । ते । प्रयात्यूत्रं यदा प्रणलदाऽपानोऽप्यधस्तथा । यदा समानः कार्यामेिं सन्धुक्षयति पाचितुम् । तदा तत्पवमुक्तन्तु समादाय च धावति । व्यानो जन्तोस्तु तद्देशमापादतलमस्तकम् । उदानः प्राणसहितो निमेषोन्मेषकारकः । हृदि प्राणो गुदेऽपानः समानो नाभिसंस्थितः । उदानः कण्ठदेशस्थो व्यानस्सर्वशरीरगः । इति अभिनिष्क्रामन इयादि। अभिनिष्क्रामतः प्राणायोः व्यासः। ब्रअनार्डमुक्तः उदावहति - िनगर्मियति ! यथा दृतेमुखेन वायुः प्रविशि याणेो विश्वभे विहरन् जलूकावन् : पदान् त्क्रामति ।। २० ।। पट्टान्तरं विन्दन्नु मुखादिसप्तद्वारसन्धिषु 'खुरु खुरु' इति शब्दं कुर्वन विश्वं जीवात्मानमेवं विहरन्-विकृश्य हरन्, अलावत्, जलका-रक्तग्राहिणी क्षुद्रजन्तुविशेषः । तत् पदात्पदान्तरं बिन्दन् लभन्, उत्क्रामनि । ब्रह्माण्डे:- ‘प्रथमं स्मारकचैव िद्वतीयं प्रेतभाषणम् । तृतीयं चित्तविश्रेशः चतुर्थे श्वास ऊध्र्वगः । पञ्चमबोध्दृष्टिः स्यात् धष्ठ तु स्वरभेदनम् । नवमं स्विन्नगात्वं दृशमे मरणं भवेत् । । इति दशाक्रमः उच्यते । ननु - अशक्तस्थापि ब्रह्मविदः *शातचैका च हृदयस्य नाडद्यस्तासां मूर्धानमनिनिस्सृतैका ! तयोर्चमायन्नमृतत्वमेति विष्वङ्ङन्या निष्क्रमणे भवन्ति इति योगमार्गेण प्राणत्यागसामथ्याभावात् सुषुझया नाड्या उत्कमणासंभवात् ब्रह्ममाप्तिरपि न संभवतीति चेत्--न । 'तदोकोग्रज्वलनः तत्प्रकाशितद्वारः विद्यासामथ्र्यात् तच्छेवगत्यनुस्मृतियोगाच हार्दानुगृहीतश्शताधिक्या ? इति त्रेदान्तसूत्र व ब्रश्चिायाभश्यन् भगवच्छेषशेषिभावानुसन्धानसिद्धे अर्चिरादिगल्नुस्मृतियोगाच । दोकः-हृदयकमलस्याग्रे प्रज्वलति । तेन युशुझानाडीं जानानि ! नयोऽर्थमेतनि । श्रुतिः । ‘तस्यैतम्थ हृदयस्या प्रद्योतते । तेन मोनेनैष आत्मा निष्क्रमनि ! चक्षुषे वा मूक्ष्न वा अन्येभ्यो वा शरीरदेशेभ्यः । इति । ग्रन्थान्तरे :- 'अनन्ता रश्मयस्तस्य दीपवत्संस्मृता हृदि । सितासिताः कदुनीलाः कपिला मेचकाः स्थिताः । .... ... तेषां यो थित्वा सुमंडलम् । ब्रह्मलोक्रमतिक्रन्थ तेन याति परां गतिम् । यनस्यान्यद्रश्मिशसम्पूर्वमेति च संस्थितम् ' (?) । इति अतो ब्रक्षाविद्यानिष्टभ्य यदा मद्रा वा येन केन भार्गेण वा मृतन्य ब्रह्ममासिन्संभवत्येव । एतत्सर्वमस्माभिः केदान्तसूत्रभाप्यादिषु प्रपश्चितम् । 17 यभांधर्मादूध्र्वभागाऽधोभागौ च ज्ञानाज्ञाने सुखदुःखें च ईश्वर एवं गच्छता तेन की सह गच्छत इत्यत्राह धर्भाधर्मावित्यादि उर्वभागाऽधोभागौ च । धर्मणोभाग: :वर्गादिः, अधर्मेगाधेो भागः नरकादिः । यद्वा-ऊध्र्वभागो ब्राह्मणजन्मादिः – अधोभागो निकृष्टजात्यादिः । ज्ञानाने । ऊर्चभागं गताय ज्ञान्मधोभागं गनस्थाज्ञानम् । तथा सुखदुःखे च । एतत्सर्व ईश्वश्वशात् । 'एष एव साधु कर्म कारयति घमेभ्यो लोकेभ्यः उन्निनीषतेि * इत्यादि तेन सह आत्मना सह । प्रतिष्ठयाताम् – जवेन सहगच्छतः ।

• तेन देवशरीराणि सधामानि.प्रपद्यते ।

येनैकरूपाश्चाधस्तात् रश्मयो हि मृटुप्रभा । । इह कमॉपभोगाय तैस्संसरति सोऽवश ? ! इति ७२० तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् यद्रा - परमात्मना सह । श्रुतिः । ‘आज्ञेनाऽऽत्मना अन्वारुढः उत्पर्जन् या : तीति । ददाति यत्पार्थिव यत्करोति द्वा तपस्तप्यति यज्जुहोति। न तस्य नाशोऽस्ति न चापि तर्षे नान्यन्नदक्षति स एव कर्ता ।। इति । अत एव ‘सुकृतदुष्कृते चैव गच्छन्तमनुगच्छत' इत्युक्तम् । [पञ्चम प्रश्न इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासायञ्चना विरचिते श्रीवैखानसमूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामौ पञ्चमप्रश्ने प्रथम

• अथ द्वितीयः खण्डः

अथो वै िवगतभिलचेष्टं देहं मृतक)माज्ञाथ गेहाद्वह्निः शुचौ देशे चिनिस् 'गदिना चापयित्व आज्याभिषेचनं ग्राम्लंकरणं हिंपा पादकरोगुिॐ च बद्भीयात् ।। १ ।। निमेषविायुचेष्टारहितं दे मृताञ्जाय - मृतमिति ज्ञात्वा। तदनन्तरम् । स्याहुत्रियं कृत्वा हुने 'द्रह पा' दिकम् । विपुष्करे मृनं तद्वद्विष्यशकलं मुखे । न्यस्य पिष्टमयं कृत्या पृषङ्गितये (?) नृतः । होमं प्रतियुमं कुर्यात् तो 'ब्रह वा िित । भट्रे त्रियदनक्षत्रे भौमार्कशनिवारे ।। पुष्करत्रयोगे च पुिष्कर विलोचने () । अनरिक्षे च मरणे आशौचमरणे तथा । प्रत्येकञ्च ज्ञानमृौ (*) ििर्मः कृच्छेशुिद्धयनि ! ऊश्ॉच्छिष्ट अषेोच्छिष्ट निशायां मरणं तथा । स्रापयित्वा मुमूर्युश्च वात्वा कर्ताऽद्रवाससा । उत्क्रान्तिवैरिण्यै च द, दाननि चैव हि । प्रतऽपि कृत्वा तं तं शवधर्मण योजयत् । अत्युत्क्रान्तौ प्रवृत्तस्य युग्ोत्क्रमणसिद्धये । तुभ्यं संप्रददे धेनुमिमामुत्क्रान्तिसंसिनाम् । यमद्वारे, महाघोरे ता वैतरिणी, नदी । तां ततुं संप्रयच्छामि कृष्णां वैनरिणं तु गाम्' । इति ७२२ बशदानानि - भी श्रीनिवासमखिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसांहक्षम् 'गोभूतिलहिध्याज्यवाधान्यगुञ्जानि च । रैप्यं लवणमित्याहुः दादान्यान्यनुकमात् | गवामगेषु तिष्ठनि भुवनानि चतुर्दश ! थमात्तस्माच्छिवं मे स्यादिह लोके परत्र च ! सर्वसन्याश्रया मृभिर्चाद्देण समुद्धता । अन्पुण्यफलदा अतश्शान् िप्रयच्छ भे कामधेनुसमुभूतं सर्वक्रतुषु संस्थितम् । देवानामाज्यमाहारयतः शान्ति प्रयच्छ मे । मन्यं करो िदातामिह लोके परत्र च तस्मात्त्वमुच्यसे धान्यभतश्शन् िप्रयच्छ मे । न्था सानो प्रवरस्त्वमेक्षुरो गुडः ।

• * '

' ' + ' '

• * -

“ • ' • • • • • • . पितृप्रीतिकरस्त्वं हि रौप्य चन्द्रमसद्युते । शान्तिस्त्वद्दानी मे स्यादिह लोके परत्र च ।। तस्मादाय प्रदानेन शानिऽत्र परत्र च ।। निवर्तनमिना भूमिः द्रोणद्वयमिसातिलाः । निष्कलयै सुवर्ण म्यात् आज्यं प्रस्थचतुष्टयम् ।। पथ्चम प्रश्नं ७२ गुलं धष्टिपळचैव रौप्यं निष्कचतुष्टयम् । लवणं सार्धसारेि स्यात् दृशदानप्रमाणकम् । निवर्तनमिता भूमिः दश दण्डं निवर्तनम्' । इति मृते तूक्रान्तिदानश्च स्त्रीणां कर्णजएं तथा । अन्यत्सर्वे प्रकुर्वीत क्रमेणैट् वथाविधेि ! इति अथ प्रेनाधानमुच्यते । विच्छिन्नबहिश्चेत्पेतः 'थो अश्वत्थशमीगर्भ इत्यरणिं मथित्वा चरति । 'अश्वत्थाद्धव्यवाद्दान् ! इत्यरणी अभिमन्त्र्य ! अत्र आयुर्मयि ’ इत्यस्य लोपः ! अरणः पूर्वाछूते एव भवतः । आयतनानि कल्पयित्वा तूष्णीमुद्धत्य अत्रोक्ष्य, सर्वाधानिो लौकिकारणाव िमथित्वा निधाय तसिन्, अर्धधानिनः औपासने 'जातवेदो भुवनस्य रेतः – 'अयन्ते येोनि ।रिति द्वाभ्यां अरणी निष्टप्य गार्हपत्यस् (१) तस्मात् प्रेतसन्निधौ निधाय 'येऽस्यामयो जुहतो मॉसकामाः संकल्पयन्ते यजमानसम् । जानन्तु तस्मै हविषे सदिताय स्वर्ग लोकमिभम् 'शर्माण प्रेतं नय। त्विति अमेिं मन्थति। तत उपारो ! हेत्यविकारेणोपावरोहति । 'उपावरोह जातवेद अमुं स्वर्गाय लोकाय नय प्रजानन् । आयुः प्रजॉ रयिमस्मासु धेहि प्रेताडुतिश्चास्य जुषस्व स्वा' हेति बा उपावरोझ गार्हपत्यायतने निधाय तूष्णीं विहृत्य द्वादंशगृहीतेन क्षुचं पूरयित्वा आहवनीये तूष्णीं जुहुयात् । प्राचीनावीती । विश्वधान्यादि सर्वे तूर्णीं कृत्वा प्रागप्रैः दक्षिणाप्रैश्च परितीर्य दक्षिणेन गार्हपत्यं पात्राणि संभृत्य 'या धेनुर्भूतवत्सा परवत्सा इति योजिता तां धेनु प्राचीनावीती तूष्णीं दोन् ि । अप उपस्पृश्य दक्षिण उपविश्य परिविच्य गार्हपत्यादाहवनीयं धारां कृत्वा । अत्र 'धृष्टिर'सीत्यादि लुप्यते, अर्थाभावात् । शीते भस्मन्यधिश्रित्य अभिद्योत्य होमसंक्षालनं निनीय पुनरभिद्योत्य पर्येन्नेि कृत्वा दक्षिणत उद्वाय वेद्यां प्रतिष्ठाप्य अन्तिके कृत्वा ध्रुवमग्रिहोत्रहवणीश्चादाय निष्टप्य अहिोत्रहवीं सम्मृज्य । “ओमुन्नेण्या'मीत्यादि निवर्तते झुचि सकृदेव सर्व-तूष्णीमुीय अभिमृश्य समिधमधस्तात् लुग्दंड उपसंगृह्य अपरेण गार्हपत्यं कूर्च निधाय विहारस्य दक्षिणाझेरपि दक्षिणतः प्राङ्ङाहृत्य भयदेशे िनगृहोद्यम्य अपरेणा हवनीयं कूमुपसाद्य समिधमाश्वाय अप उपस्पृश्य सर्वे नूष्णीं जुहुयात् । लेपदि सर्वे तूष्णीं करोति । नोतरहुतिः । 'सोमाय पितृमते स्वधा नाः स्वा' हे पूर्वाहुतिं हुत्वा कूर्च उपसाद्य उत्तरतः कूर्च लेपं निसृज्य गाईपयं प्रतीक्ष्य 'अभये कव्यवाहनाय स्विष्टकृते स्वाहा' इत्युत्तराहुतिं हुत्वा झुचमुद्रः गृह्य उदीचीं ज्वालां विरतेिवलग्यति । लेमवमाठिं । कूर्च श्रुतं निधाय दक्षिणतः स्थढिले नीचा पाणिना लेपं विमार्टि । अप उपस्पृश्य । न भक्षयति । 'उच्छिष्टभाजो जिन्व 'इयादि 'समन् प्रीणीहि । इत्यन्तम् । उत्सेवनं न कुर्थात् । सर्वाषुि तूष्णीं जुहुयात् । न परिपिञ्चति । परितरणानि च भहरेयुः । ध्रुवादी प्रक्षाल्य । 'अपि प्रे ओझे स्वां तनुमुपयाट् धाब पृथिवी ऊर्जमस्मासु धेहि । इत्यन्निहोत्रस्थाल्यां बर्हिरका आहवनीये अनुप्रहरति ! सा अग्रिहोत्रस्य संस्थितिः । एवं मृतान्निहोतं कुर्यात् । यद्यप्रेिहोत्रकाले पूर्वस्या माहुयां हुतायां यजमानो म्रियेत शीते भस्मनि 'अये कल्यवाहनाय' इत्युत राहुतिं निीयं मृतामिहोत्रवत् 'अपि प्रे अम' इत्यन्तं कुर्यात् । अथवा नोत्तराहुतिम् । पितृभेघ एव प्रथमभृतां 'पेरे युवा स त्यूिचं पितृमेधात्पूर्व मुत्राहुतिस्थाने हुत्वा वैश्वदेवादि कुर्यात् । साऽभिहोत्रसमाप्ति । यथपरपक्षे म्रियते सुखममिहोत्रहवर्णीश्चादाय निष्टयेत्यन्तं कृत्वा उन्नयनकाले कृष्णपक्षस्य यावति शेषदिनानि तावति सायमर्षान्युन्नयनानि शरावस्थायां शुचि अन्य शराक्स्यायां प्रातरश्च गृहीत्वा 'अयर्वाक (?) समिध ? मित्यादि कृत्वा होमकाले तसम्स्त्रेण तत्तदाहुतीतथैव हुत्वा ‘कूर्च उपपादयति ' इत्यादि बर्हिःप्रहरणान्तं कृत्वा दर्शमप्यपकृप्य तत्स्थाने ‘अझये स्वाहा - ‘इन्द्राय स्वा' इतीन्द्रयाजिनः ‘महेन्द्राय स्वाहा' इति महेन्द्रयाजिनः पूर्णाहुतिं जुहुयात् । यदि नक्तं मृतस्तदपकृष्य भ्रातरन्निहोलाहुती सायं होमेन पृथगुलीय जुहुयात् । यदिष्टिमन्वारभ्य यजनीयेऽहनि मृतः तदा 'अमये स्वाहा विष्णवे स्वाहा - 'झीोमाभ्यां स्वाहा ' इत्याहुती जुहुयात् । अमावास्या यामप्येवम् । यदि मध्ये मृतः तूष्णीं निर्वापाद्युपचरेण प्रधानहवींषि श्रोत्रेतानसगृह्यसूत्रम् अनाहिताप्तिविषये :- यादयित्वा सबभ्थे हविभ्र्य: सभवदाय 'अमये - विष्णवे .. अमीषोमाभ्यां स्वा' हेत्येकाहुतिं जुहुयात् । असोमयाजी चेदग्रीोमीयवम् । एवमेव चातुर्मास्यपशुबन्धसोमेष्वपि । एवं अज्ञसूत्रोक्तन् पितृमेधविधिना अहिोत्रेण पितृमेधप्रथमाहुतिं “परे युवाँस ? मित्याहवनीये गार्हपत्ये दक्षिणाम्रौ सभ्याव सत्क्ष्योश्च जुहुयात् । 'तूष्णीमन्वाहार्ये' इनि भारद्वाजः । मरणात्पूर्वमेव कृतामिहोत्रश्चेत् 'पर युॉसं ? मिति होमेन सह दक्षिणाभिमुखः प्राचीनाीती औपामा िपरेिस्तीर्य नैश्वदेवं कुर्यात् ।

• अथ विच्छिन्नहिछेद्यजमानो मृतो यदि ।

प्राजापत्यं मासेि हीने षण्मासे त्वैन्दवं स्मृतम् ।। अब्दहीने तप्तकृच् प्राजापत्यं तथैन्दवम् । प्राजापत्यश्च यचान्द्रे तत्कृच्छे द्वयं स्मृतम् । वत्सरे वत्सरे चैव प्रजापत्यः क्डुच्यते । प्राजापयक्रियाशक्तौ घेतुं दद्यात्सदक्षिणाम् । नास्तिके द्विगुणे कृच्छू त्रिगुणन्वतिनातिके ।। अशक्तस्य सदाचारस्यार्ध कल्प्यं ममादतः । प्रायश्चित्तं चरित्वैवं दद्याद्द्रव्यश्च भौतिकम् । संकल्प्य यजमानायलने प्रेतं निधाय च । पश्चिमे गार्हपत्थस्य भन्थे.........न योजयेत् । नष्टाभिः श्रोत्रियान्नितु व्याह्वया निक्षिपेद्बुधः । कुण्डे वा स्थण्डिले वापि उपस्थाय ततः परम् ॥ 'जुष्टो दमूनां पयूह्य पर्युक्ष्याऽध्यं वेिलाप्य च । उत्पूतं द्वादशं गृह्य सुचि तूष्णीं हुनेत्तः । ७२५. श्री श्रीनिवास्लमथि कृल-तात्पर्थचिन्तामणिसहितम् अप्रेन्या 'अ हिच्य पूछैबुत्वा वैधटेवादिकं भवेत् । कालेऽनीते तिलैरेव वैश्वदेवं याम्यकम् ॥ पैतृकं व्याहृदिहोभश्धान्ते चेत्सर्धनिष्कृतिः । पञ्चगव्यैः कुशोदैश्च क्षालयेदशुचिः स्वयम् । अश्यारेतेि ब्रौ भविा विहरेत्ततः । आत्मारोपितवह्निश्चेत् लौकिकं शक्पाणिना ।। तथि अंगिरश्च *पुनरुजी ‘सहें ' ति च । ! पञ्चम प्रश्नं आरोपितारणेनांशे गृहीत्वा विधिनाऽरणिम् । मथित्वा पुनरादद्यात् प्रेताधानविधानतः ' । इति धनिष्ठायञ्चक्रमृती कांस्यसैौवर्णरजतक्रुरलान्य्भुक्रमात् । अथवा पञ्चरलानि कांस्यञ्च तिलसंयुतम् । 'उलुधियोगे ग्रामे वारमथोगे च वाटिकायाश्च । तिथिवारभयोगे गृहे त्वशुभं पुनः पतति । भद्रे सुतविनाशस्यात् दाराणां त्रिपदासु च । अंगारके सोदरस्थ गुरूणाञ्च गुरौ तथा । तिलतंडुलपिष्टेन लिरूपाणि च कारयेत् । रक्तवस्त्रेण चाच्छाद्य नवशूपर्योपरि क्षिपेत् । श्मशाने निक्षिपेच्छूपै चितोपरि निधाय च । पुनर्दहनमन्त्रेण सशूर्प दह्यते ततः ।

} श्र निम् _ _ १

।

अर्काकन्दुत्ररेषु मरणं शुभदं भवेत् । अपि नन्दाजथाभूपरिक्तालु मरणं यदि । ७२७ प्रेतकृत्यादयो वश्वः नृणामन्विच्छतां क्षुस्खम् ? ! इति प्राचीनावीती कर्ता कुर्थात् । स्मृतिसारसमुच्चय-‘ऋत्विगादिर्यथा कुर्याद्धेोमं श्राद्धक्रियां कचित् । उपश्ये कुलींत कर्तुः स्यादपसव्यकम् ? ॥ इति अत्र संस्कारस्त्रिविधः – पितृमेधेोऽहोरात्रमेश्वो ब्रह्ममेध इति । विधुरविध वादिनामेकचविधिरुत्तस्त्र निरुप्यते कर्ता स्रात्वा प्राणानाथम्य 'गोत्रादियुक्तमेनं पितृमेधविधिना ब्रह्ममेध विधिना वा संस्करिष्यामि । सेि प्राचीनावीती संकल्प्य, पूर्वे लाफ्नम् । गेहाद्वहिः शुचौ देशे इत्यदि स्पष्टम् । ततः कर्णजपादि । कर्णे जपेदाप्तवाक्यं मन्वादिभिरुदीरितम् । अनन्तरं मृतं द्वष्टा कन् रोदनवर्जितः । नमेतत्विवमोक्षार्थं कुर्याद्दाहादिकाः क्रियाः।। इति

• सर्भहतो वानूश्वे दक्षिणे दक्षिणोत्तरौ ।

कृत्वा जानुनि कर्तव्यमेतत्कर्म करोमि यत् । स्वभानसेन वाचा वा स तु संकल्प उच्यते । । इति संकल्पलक्षणञ्च ज्ञेयम् । एट विन्यून्य अद्रिश्नं कारयनि ' इत्यन्-म । भारद्वाजश्च । 'अथास्य दक्षिणेन हिारं परिश्रनं काश्मथुनग्वानि वापविा नलदेनालपति । नलदमालां शान्म प्रतिाः स्था पारः । दग्वा ग्रामाद्रहिः कुर्यात्सचेलवनं जले ' । इति

• यस्यो भोक्ता . कलइत्यहनि वासमा पादतो दशान्तमाच्छाद

यति ।। २ ।। तथैव शयनमभ्युक्ष्य 'गांगेया । इति शायीत ।। ३ ।। नैतदन्ये स्पृशनि ।। ४ ।। श्मशानं नीयने पश्चात् तनभ्संस्कृत्य यक्ष: ' । इति अनाहिताग्नेरित्यादि । अत्र सौंपक्षिगणने ।

• त्रीहयश्च बवाचैव गोधूमाश्चणकास्तथा ।

आढक्यश्चणकाचैव गणान्सप्ट्रः स्मृताः ॥ इति गृहाः - 'गृहे वाऽनाहिताग्रीनां मन्त्रस्रानम्लंकृतिः ? ! इति च ग्रीनादाय यज्ञभाण्डानि भवानि मृथ्मयानि घटारावा दीन्यौढुंबरणि समित्परिधिशाखापत्राभ्युदारधर्हिर्हिरण्यशकलतिलाक्षत दधेिमधुक्षीराञ्शदीनि संभृत्य उनरम्' पूर्वतस्तमान्न्यस्यति ।। ६ ।। हस्त्र

. इडापा मदन्तीश्च धृष्टिरांपदेशकौ (?) ! पात्र कूचद्वयं वेदमीक पात्रसंहतिः । । इतेि पात्राणि । चातुर्मास्याजी चेत् तानि च नवानि मृन्मयानि षट्शरावादीनीति सांभदित्यादि-एतान्यैोढुंबराणि। उत्तारः-उतार्यते अनेनेत्युक्तारः-आसन्दः । दीनीति-आदिशब्देन अत्रानुक्तान् संभारान् परशं पुष्पाण्प्रहृतं वासश्धति, नान् संभृत्य प्रेतस्योत्तरपूर्वस्यां न्यस्यित । रुतात्॥ऽध्युः पितृमेधविधिना अधिोत्रेण यथास्वमौ दक्षिणा मृखः प्राचीनावीती परन्तीये सतिलेनाक्षतेन वैश्वदैवं हुत्वा गृह देवनाश्यो लिं हरेत् || ७ साल्येत्यादि । अहुतश्चेत् मृतामिहोतं हुत्वा अनाहिताश्चित औपासने कृत्वा अमिषु पितृमेधेन विधिना अमिहोत्रेण यथास्वमस्रौ दक्षिणामुखः प्राचीना वीती परिस्तीर्याज्यं विलाप्योत्पूय झुई झुधश्च निष्टप्य सम्मृज्य जुहां गृहीत्वा 'परे युवाँस मित्यमिषु हुत्वा बैश्वदेवं जुहुयात् । ब्रह्ममेधचेत् अत्र 'होतूंश्च पितृमेधञ्च संसृज्य बिरुतर ' इति। सम्रडैः ‘चित्तिस्तु 'गित्यारभ्य 'आमासु नृणं धात्स्वाहं ? इत्यन्तं हुत्वा । एवं 'पृथिवी होता ' इत्थदिना सग्रहैर्हत्वा सतिलेनाक्षतेन तूणीौपासने वैश्वदेवं हुवा गृहदेवताभ्यो बॉलें हरेत् ।

तूष्णीं नतदिक्षु ।

७३० श्रो ओनिवासविकृत-तात्पर्यविन्तमणिस्सहितम् [पञ्चभ प्रश्न
शधस्य भारकाः सपिण्डः पञ्चसंबन्धिवर्ग या तदन्छे (वा)
समानौ द्वै चत्वारो वा ज्ञाता दर्भश्ज्जुसंनीना दर्भाग्बरधरः स्युः ! ८ ।।
पुत्राः त्रियष्टिकायोगेन अझीनसंकरं गृह्णीयुः ।। ९ ।।
शवस्य भारका इत्यादि । दरज्जुसंधीता इत्यादि । दर्भरज्जुना
कृतसंवीता: निवर्तिनः-ऋक्षतेजोरक्षणार्थम् । दर्भाबरधराः-दसहितैकांवरः।
आश्रलायनः । 'अन्वचोऽधोनिवीमा: प्रवृत्तशिखाः ज्येष्ठप्रथमाः कनिष्ठज
धन्या । इतेि ।
कुंभश्च पत्नी । १० ।।
कुंभश्चेति – पली अन्वा वा !
इतराण्थन्येऽनुनयन्ति ।। ११ ।।
पश्चादुत्तारेण 'मेरोरंह ' इति मृतकमुद्धृत्य यथाप्रवेशं गृहान्निर्गमय्य हरेयुः ।। १२ ।।
शाद्वाहृतं तिाकाष्ठमभावे मोक्ष्य बाहरेत्
प्रेतभूनं द्विजं शूद्रे निर्हरेन्न कदाचन ? ॥ इति
पश्चादित्यादि ! उत्तरेण - आन्धः । ब्रह्ममेधश्चेत् 'मेरोरंह' इति
भर्ना सन्' इत्यनुवाकेन श्रेोधूल्य ।
स्मृ:ि- . . 'औदुबर्यामथाऽसन्धां वहेर्वमुखं शवम् ।
न आमाभिमुखं नाधो नयेयुश्च सगोत्रजाः ।
वृद्धाः प्रेतस्य पुरतः स्त्रियो वृद्धाश्च पृष्ठतः ।
अधःकृतोत्तरीयास्युः प्रतिमुक्तशिरोरुहाः ।
गच्छेयुबन्धनाः पश्चात् कर्तुः प्रेतस्य चान्तरे ! ॥ इति
यस्याऽऽनयति शूद्रोऽ ितृणे काष्ठं हवींषि च ।
पेतत्वं हि सदा तम्य स चाधर्मेण लिप्यते । इति

म्

' यस्मः वृद्धमनुः – थ उत्तराभिमुखो राजा वैश्यः श्वान्मुखस्तथा । दक्षिणाभुिग्नः शूद्रः निईतव्यभ्प बान्धवैः ) ।। इति ‘कुर्युस्सपिंडास्ला संबन्धिनं वा शिप्या वा समाना णतो द्विजाः । । इति धीन् । इति त्रिवीथीरिपक्रमं दक्षिणान् मार्जयित्वा 'अहोभिरद्भिः इति दक्षिणस्यां (नॉ) उत्पृजनि ।। १३ ।। तथा अपम् ऋ* {{ः य ,""; । ७३१ विष्णु ब्रह्माणमिति पाठे !ण नमः ब्रहणे नमः दृश्मशानवासिने रुद्राथ नमः इति पूजां कुर्मान

• घूमशेत् ॥ १७ ॥

आधानेत्यादि । मृपिंडफूजादिकं विधुविधवादीनामपि कर्तश्यमिति ज्ञापयितुं द्भिक्तिः । धात्रे, अर्यम्णे, अशाय, मित्रा, वरुणाय त्वष्ट्र, इन्द्राग .

ति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाम्लयज्वना विचिते श्रीवैखानससूक्ष्याम्याने पूर्ववत्पूजनं मृत्पिडानाम् । १ ।। पूर्ववत् । यथावच । भृनकस्य चेलोपमार्जनैः सिग्तं 'वातास्ते वान्तु' इति :ि कृत्वा तथा इभानेक्षणमुद्धृत्य अनु यज्ञभाण्डै नयति ।। २ ।। मृतकस्येत्यादि । त्रिः कृत्वा ! तिरप्रदक्षिणे त्रिः प्रदक्षिणम् । इतरत्र सञ्थापसव्यमित्युक्त्वात् ! कनिष्ठप्रथमः पूर्व, पश्चात् ज्येष्ठप्रथमाः । एवं त्रिः कुर्यात् । अत्र नोधायनः | 'कनिष्ठप्रथमाः प्रकीर्णकेशाः श्रियसलैः परियन्ति लेिभिरुपदातयन्तः । एकमात्या एवं लियः । संयम्य केशान् , यथेतं लिः पुनः परियन्ति । इति । ‘विरपसलैरप्रदक्षिणं दक्षिणान् केशपक्षानु ग्रथ्य सध्यान् विश्वस्य दक्षिणानूरूनान्नाभः प्रदक्षिणं परीत्य' इति केचित्। सल्यानुग्रथ्य दक्षिणान्विमृश्य सब्यानूरुनामानाः अनभिधूवन्तः स्त्रियः यरियन्ति । इति भारद्वाजः । एवं सिरुवातं कृत्वा 'गेरोरं 'इति 'भर्ता स । निनि च मृतकमुद्रुत्य अनु– पश्चात् यज्ञभाण्डानि नयन्ति । मृत्पिडं चैष्णवं तेषामप्सु क्षिपति ।। ३ ।। ब्राह तत्रैव पिदधाति ।। ४ ।। रौद्रमादाय गच्छेत् ।। ५ ।। चितोद्देशं धनं नदीतीरं शिलोचयं वा प्रत्यादक्षिणतश्च प्रवणं भिन्नच्छिन्नमलवल्मीककेशकपालास्तुिषारांगारोपरेरिणपाषाण वृक्षमूलोद्देशान् वर्जयेत् तत्र चिताप्रमाणे कायमात्रायामं तदर्धविस्तारं गृहीत्वा पूर्ववत् शखया सहिरण्यया धा प्रमाउत्सर्जनमभ्युक्षणश्च ॥ ८ ॥ नतेत्यादि । 'अपे की तेत्याद्युत्सर्जनम् । ७३४ तिलनष्डुलानामपसव्यं मुष्टिभि: 'यमाय 'कालाय 'मृत्यव दहनपतये 'पितृभ्यः स्वधा नमः श्री श्रीनिवासमधिकृन्-त्रान्पर्वचिनाभषिापहित्यू तिलतंडुलानित्यादि । यमायेत्यदिषु त्रिषु पदेषु व्हनपतये पितृभ्यः इति प्रत्येकं संश्यते । 'यमाय दद्नपतये पितृभ्यः स्वधानमः । कालाय दहनपतयं पितृभ्यम्वधानम । मृत्यवे दहनपतये पितृभ्यस्वधानम ' इति भतास दक्षिणाग्रेः दर्भ: तत्रमाणेभस्ती कुं द्विनागेच्छूयं दक्षि णाग्राण्येधांसि चिनोति ।। ११ ।। दक्षिणप्रैरित्यादि । शंकु - शंकृन् धसां दाढागाश्यकाः पृदृढं निवाय दक्षिणाश्रागभधांसि विनोति। प्राचीनावीती परिश्तीर्य यथा :ौ जुझेोति ॥ १३ ॥ चितापूर्वमित्यादि । तपा ,िधाय चिायाः पृ य [पञ्चम प्रश्न अश्यं - - 'ट्रान्, 'यःाय - 'वरुणाय --'- .. 'ाम कु

• ाय - 'पृथिव्यै - 'अद्रयः - 'तेजसे – 'वायवे – ' ॐकाराय

अहंकाराय - 'युन्ये – 'इंग्वेिभ्यः - 'पुरुषाय - 'यूर्णय 5 -ः 'मेरंह श्रीत्रैगवानमगृह्यसूत्रम् शिवमित्यादि । 'मेरोरंहः – 'भर्ना सन्नि ' नि मन्त्राभ्यामुद्धारः ७३५ । समसु प्राणभागेषु अधाची पाणि: हिरण्यशकलानेि सप्त मधुनाऽक्तानि 'आ ओ ब्रह ' इति प्रत्यस्यति ।। १६ ।। सतेत्यादि । हिरण्यशकलापक्षेपणात्पूर्वं युवण गृहीत्वा 'सुवर्णे हस्ता दाद्दामा मृन्य श्रिये ब्रह्मणे तेजसे बलाय । अतैव नमिह वयै सुशेवा विश्वापृो अभिमातीर्जयेम । देवाय त्या सवितुः प्रसवेऽश्चिनोवहृभ्यां प्रतिगृह्णामि । राजा वा वरो नयतु देवि दक्षिणेऽग्रये हेिरण्यम् । तेनामृत बमझ्याम् । वयो दात्रे ! मयो मह्यभस्तु प्रतिगृहीत्रे । क इदं स्मा अदात् । कामः कामाय । कामो दाता । कामः प्रतिगृहीता । कमें समुद्रमाशि । कामेन त्वा प्रतिगृह्णामि । कमैतते । पृषा ते कभद्रक्षिणा । उत्तानस्त्वांगीरसः प्रतिगृद्धातु' इति प्रथमं संमृज्य, 'देवश्य त्या सवितुः प्रसवे' इत्यारभ्य 'राजा त्वा बरुणो नयतु देवि दक्षिणे सोमाय ब्राप्तः तेनामृतत्वमश्या ' िमित पूर्ववत् द्वितीयं संमृज्य, तृतीये 'देवस्य त्वा ' इत्यारम् 'देवि दक्षिणे रुद्राय गां तयाऽमृतत्वमश्या 'मित्यादि पूर्ववत् । चतुर्थे तु 'देवस्य त्वे ? त्यारभ्य देवि दक्षिणे वरुणायाश्च तेनामृतत्वमश्या 'मिति पूर्ववत् । पञ्चमे “देवस्य त्वे त्यारभ्य 'देवि दक्षिणे प्रजापतने पुरुषं तेनामृतत्वमश्या 'मित्यादि पूर्ववत् । षष्ठ 'देवस्य त्वे ' त्यारभ्य 'देवि दक्षिणे मनचे तत्पं तेनामृतत्वमश्या 'मिति पूर्वयत् । सप्तमे 'देवस्य वै ' त्यारभ्य 'देवि दक्षिणे त्वष्ट्रऽञ्जां तयाऽमृतत् भश्या 'मित्यादि पूर्ववत् । अष्टमे ‘देवस्य त्चे ! त्यारभ्य 'देवि दक्षिणे पूणेऽवेिं तेनामृतत्वमश्या 'मित्यादि पूर्ववत् । नवमे 'देवस्य त्वे त्यारभ्थ देवि दक्षिणे निया अश्वतरगर्दभौ ताभ्यामभृतत्वमश्यामित्यादि पूर्ववत् । दशमे 'देवस्ये । त्यारभ्य 'देवि दक्षिणे हिमवतो हस्तिनं तेनामृतत्वमश्या मित्यादि पूर्ववत् । एकादशे 'देवस्य त्वे' त्यारभ्य 'गन्धर्वाप्सराभ्यम्भ्रगलं करणे तानस्मृन्बमश्रा मन्यादि पूर्वबन् । द्वादशे 'बन्य व त्यारभ्य देवि दक्षिणे विश्वभ्थेो देवेभ्यो धायं नामृतत्वश्या 'मित्यादि पूर्ववत् । न्छे ! त्याभ्य 'देवि दक्षिणे ऊानायांगंग्सायाः आ थेो ? हे ! नि मतः = प्राणाष्टि म वैश्वानराय रथं आस्यत्राणचक्षुःश्रोत्रेषु मित्यादि वाक्यैश्च 'मानसीन आत्मा जनाला 'मित्यास्ये हिप्यशकलं निधाय आज्याक्तान् वृहस्पतिम् । चनुहतारं प्रदिशोऽनुक्लष्टम् ! बाव वीर्थे तपसाऽभ्चविन्दन् । अन्तः प्रविष्ट कर्तारमेनम्.; त्वष्टा रूपाणि विकुर्वन्तं विपश्चिम् । अमृतस्य प्राण ऋज्ञमेतम् । चतुतृिणामात्मानं ऋन्यं निविक्यः । अन्तः प्रविष्ट कर्तारमेतम् । देवानां बन्धु निहितं गुहासु । अभृतेन क्स्पृष्टः अज्ञमेतम् । चतुहॉतृणामात्मानं कवयो निचिक्युः : । इति त्रयंfः । 'आ ओ बह-*शतं नियुः परिवेद विश्धा विभ्रदाः । रिश्चम बृणानेि ! इन्द्रायात्मा निहित पञ्चहोता । अमृतं देवानामयुः प्रजानाम् । इन्द्रं राजानें सवितारमेनम् । वायोरात्मानं कवयो निचिक्युः । रश् िस्मनां भुवनं विभर्ति । अनिर्भिण तेन क्लप्तोऽ मृतेनाहमस्मि । इति कर्णयेद्विः । 'आ ओो वह-'सुवर्ण कोॐ रजसा परीवृतम् । देवानां वसुधानीं विराजम् ! अमृतत् पूर्णा तामु कलां विचक्षते । पार्दै ठ्ठोतुर्न किला ििरसे । नर्तवः पञ्चधीत लूप्ताः । उत वा पड्ढा मनसोत कलूप्ताः । नै पड्ढोतारमृतुभिः कल्पमानम् । ऋतस्य पदे कवयो निपान्ति । अन्: प्रविष्ट कलाग्मेतम् । अन्तश्चन्द्रमसेि मनस’ चरन्नम् । सहैव सन्तं न विजानन्ति देवाः । इन्द्रस्थrरमानै शतध वन्त ? मिति दक्षिणत्राणे । 'आ ओ वह-‘इन्द्रो राजा जगतो ध ईशे । सप्तहोता सप्तधा क्लिप्तः । भरेण तन्तुं परिपिच्यमानम् । अन्तरादित्ये भन्सा चरन्तम् । देवानों हृदयं ब्रह्मान् विन्दत् । ब्रौत ब्रमाण उज्जभार ! अर्कश्चोतन्तं सरिस्य मध्ये । आथ मित्रास परवः । मेहन्ति बहुल श्रियम् । बह्वश्वामिन्द्रोमतीम् । अच्युतां महुलॉ श्रियम्। स हरिर्वसुवित्तमः । पेरुरिन्द्राय पिन्वते । बहश्वामिन्द्रगोमतीम् । अच्युतां बहुलां श्रियम् | मामिन्द्रो नियच्छत् । शतै शता अस्य युक्ता हरीणाम् । अर्वाडावातु चसुभौश्मिद्रिः । प्रमहँमाणो बहुलां श्रियम् । रश्मिरिन्द्रम्सनिना मे नियच्छतु । धृतै झैली मधुमििन्द्रयम् । मय्ययमनि देधातु । हिरः पतंगः पटरी सुपर्णः । दिवि क्षयो नभमा य एति । स न इन्द्रः कामवरं ददातु । पञ्चारं चकं परिवर्तते पृथु । हिरण्यज्योतिस्सरिस्य मध्ये । अजसे ज्योतिर्नभसा सर्पदेति । स न इन्द्रः कामवरं ददातु । सप्त युञ्जन्ति इथमेकचक्रम् | को अक्षेो कहतेि सप्तनामा । त्रिनाभिचकमजरम नर्वम् । येनेमा विश्वा भुवनानि तस्थुः । भई पश्यन्त उपसेदुरग्रे । तपेो दीक्षामृषयस्मुवादिः । तत: क्षत्रं बलमोजश्च जात्म् । तदमै देवा अभिसन्न मन्तु । क्षेतं रश्मि भुञ्यमानम् ! अपां नेतारं भुवस्य गोपाम् । इन्द्र निविक्युः परमे व्योमन् । रोहिणीः पिंगल एकरूपाः ! क्षरन्तीः पिंगला एकपाः । शतै सहस्राणि मथुतानि नाव्यानाम् । अयं यज्ञश्वेतो रश्मिः । परिसर्वमिदं जगत् । प्रजां पशून् धनानि । अस्माकं ददातु । श्वती रश्मिः परिसर्वे बभूव । सुवर्महं पशून विश्वरूपान् । पतंगमक्तमसुरस्य मायया । हृदा पश्यन्ति मनसा मनीषिण । समुद्रे अन्तः कवयो विचक्षते । मरीचीनां पद्धमिच्छन्ति वेधसः । पतंगो. वाचं मनसा बिभर्ति । तां गन्धर्वोऽ क्छद्र अन्तः । तां द्योतमान स्वर्ष मनीषाम् । ऋतस्य पदे कवयो निपान्ति । ये ग्राम्याः पशवो विश्वरूपा । विरूपास्सन्तो बहुवैकरूपाः । अस्ति । अग्रे प्रमुमोसु देवः । प्रजापतिः प्रजया संविदानः । वीतैस्तुके स्तु । ७३४ युवमस्मा नियच्छतम् । प्र ज्ञपतिं तिम् ! ये ग्राम्या: पशवो विश्वरूपाः । विरूपाम्सन्तो बहुँधकरूपः । नेपाँ सप्तानामिह निरस्तु । रायस्पोषा रूपः । वायुन्न श्री श्रीनिवासमस्कृित-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [पञ्चम प्रश्न अग्रे प्रमुमोतु देः । प्रजापतिः प्रजया संविदानः । इडायें विश्वरूपः । विरुपान्तो बहुवैकरूपाः । तेषाँ सप्तानामिहन्तिस्तु । गाय येषाय सुजात्वाय युवीर्थाय । इन्द्रो राजा । इत्यनुवाकोषेण वामघ्राणे च सप्ताज्याकानि हिरयशकलानि प्रत्ययेत् ! अलाभे तत्राऽज्यबिन्दून् । तत्र श्रुतिः । 'अमेध्यं यन् पुरुषर्शीर्षममृतं खलु वै प्राणा अमृतं हिरण्यं प्राणेषु हिरण्याकलान् प्रत्यस्यति प्रतिष्ठामेवैनङ्गमथित्वा प्राणैस्संमर्थयति । इति । तथा अमृतं वा आज्यम् - 'प्राणो वा आज्यम्’ ‘ज्योर्वेि हिरण्यम् ' - 'अमृतं वै हिरण्यम्' इति । पुरुषाहुतिस्य प्रियतमे' ति । त्वदोषनिवारणार्थ मिदमुक्तम् । ५. . इति श्रीमकशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना दान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासास्वयञ्चना विरचितं श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणे पञ्चमप्रक्षे तृतीथः खष्ठः ।

तदास्यमित्यादि । ‘आ ओ हे' ित मन्त्रेण स्पर्शनम् । पृथिवी होना । द्यौरध्र्युः । रुद्रोऽीत् । बृहस्पतिरुपवा '। इति चत्वार्यासीदन्तानि चतुहॉलम् ।। ३ ।। तथा नातिकापुटयोर्दशहीनम् ।। ४ । 'चितिस्लुक् ! वित्तभाऽयम् ! वाग्वेदि । आधीतं बर्हिः । क्षिांशः वाक्यतिता प्राणो हविः । माभाऽध्वर्युः । इत्येतानि दा आसीदन्तानि दश तथा अक्ष्णोः पद्ढेोनम् ।। ६ ।। सूर्य ते चक्षुः । वातं प्राण । द्यां पृष्ठम् । अन्तरिक्षमात्मा । अंगैज्ञम् । पृथिवीं शरीरैः' इत्येतानि पडासीदन्तानि षडोनम्।। ७ तथा कर्थयोः पञ्चहोनम् ॥ ८ ॥ 'अहेिोता। अश्विनाऽध्वर्यु ! त्वयाऽीत् । मित्र उपवक्ता । इत्यास्तामासीदन्तानि पञ्होन्नम् ॥ ९ ॥ तथा क्रीकासु सप्तहोत्रम् ।। १० ।। 'महाहविहता । सत्यद्दविश्ध्वर्युः । अच्युपाजा अमीत् । । अच्युतगना उपवक्ता । अनाधृष्यश्चाप्रतिधृष्यश्च । यज्ञस्याभिगरं । अयास्य उदाता' इति सप्त आत्तासीदन्तानि सप्तहोत्रम् ॥ ११ ॥ 3 उत्तरेणेत्यादि । एकदर्भपत्रेिण प्रेक्षण: संस्कृत्य पाणि मृतक शाचिञ्चि प्रेक्ष्य दक्षिणपणिना दुवं जुहूपमृतं प्रशिक्षहरणं दर्भाश्चादाय गार्हपये निष्ठप्य दर्भाः वादीन् दर्शपूर्णमासदत् तूर्ण सम्भृश्य पुनः इम गृह्णाति । उतरेण प्रेक्षणी फायरेखायां त्वाि एपक्षेिण पुनराहारं नित्यू जुहाँ घृतं उपभृति दी धुवायां मधु झंरममिहोत्रह जुह्वां इत्यादि । तुजुद्दा - होमहमभ्यां धृतम् | अष्टावुपभृति ,ि उपभृति पृषद्वाज्यथान्याम् । अतुर्भुवा मधु । श्मन्निहोत्रहरुण्याम् । अपि । आध्यमव सर्वासु ॥ १५ ॥ यान्याऐवन्ति पात्राणि नानि संपूरयनि ॥ १६ ॥ यानि इत्यादि । दषु दक्षिणाव संसाद्य । अभ्युक्षेत्राणि पावणि अदावाचिनोति ॥ १७ ॥ अभ्युक्ष्येत्यादि । अधाविनीते ! भवामुखाने सादयति । तथा 'अन्न आयाहि ' इति जुह्वा घृतदानम् ॥ १८ ॥ नश्यादि । अक्ष्णोः घृतं दद्यात् (एसिाष्टर्वाधि !) 'इ' त्वो' त्वेत्युपभृता दधि देयम् ।। १९ ।। 'अभिर्मीले इनि ध्रुश्या मधु ।। २० ॥ श्रीवैखासगृह्यसूत्रम् 5नो देवी । त्यिग्निहोत्रबध्या क्षीरं ददाति ।! ९ ? ।। शन्नो दैवीत्यिादि ! 'अझ आया' इीयान्त्रिाणां द्विावृत्तिः । अत्र बोधायनः ! 'नाना चतुगृहीताभ्यामक्षणी हो ? तनि । अत्र धृनादि तानि तिलाक्षतादीनि तथा अपोह्य दर्शपूर्णमासानुयोज्यान्यसै तानीत्यादि । अलै - मृतकाद, वृक्ष्यमाणप्रकारेण दछात् । चनवतां पुनरप्याज्येन पूरणं कर्तव्यम् । आमे ‘वाजसनी । त्युपभृतं सन्ये ।। २४ ।।

• विश्' (दिधक्षुः) । इति श्रुधापुरसि ॥ २५ ॥

तत्रैव ‘अग्निमश्वत्थात्' इत्याणिमाम् ।। २६ ।।

• 'या ते काकुत्सुकृत।' इत्थग्निहोत्रहवाणीमास्वे ।। २७ ।।

आस्यत । मित्याज्यसुवैौ नासिकापुटयोः ।। २८ ॥ ऋारुणा' । वित्यज्यस्थाली कण्ठे ॥ २९ ॥ 'करा ! वेिति प्राशिवं त्विा वा कर्णयोः ।। ३० ।। मुहूराण' इत्युलूखलमुसलैौ हन्धोः ।। ३१ ।। 'हर्ष’ इति ग्रावाणकै दत्सु यदि तैौ स्याताम् ॥ ३९ ॥ पट्चम ’ इति कथालानि शिः:स्थाने ॥ ३३ ॥ तेनैव ललाटे एक कृपालम् ॥ ३४ ।। ‘विष्णोरराट' मिति प्रोच्य पिष्टसंयम (३) नीमृदरे ।। ३५ ।। विष्णोरित्यादि । दर्शपूर्णमासयोरुपयोगयोग्यानि पात्राणि 'अवैम् प्रेताय लोकाय वा' हैति (प्ततुं) जुहोनि । ३४ श्रौ श्रीनिवासअस्कृित- धर्यतिन्नामणिसहित अस्वे' िन साभा

ि

इम पृष्टः (प्रतियोः ॥ १९ ॥ कुंभं बंक्षणे यदि सन्न् [एञ्धभ प्रश्नं स्फयादीनि यज्ञपत्राणि 'इमाने चमस 'मिति निर्वपे दिन्यके ।। ४५ ।। स्यादीत्यादि । प्रकारेण 'माग्ने चम' िमित ए गथास्थानपयिन्या अवशिष्टानि प्रक्षेपण्यादीनि लौकिक ॥ ३७ ! निद्रक्ष्यात् । 'इमने चन्यं - 'सविता भैः' इति पाहूनी: । 'टुमनं चम - इन्द्र उक्थाम: 'इतिं उपभृतं सम्ये हन्ते। पठ्ठत् पृपाज्यघान मः चमसं 'अििकेंद्या' इत दक्षिणनासापुटे निष्टकं (?) कुत्रं - ‘इमगने चमसं सोमो दीक्षय ' इति वामनासापुटे अमिोक्षम्रावं टुममन् }द्रः

म् च म

इन्

[]

उन्म गं च वृष्णयोः .. 'इमभन्ने चमसं 'अंगिरसं विशिरश्मिभि'नि शिश्ने शाभ्यां इमभने चमसं 'मरुतस्सदोहविर्धानाभ्याम् आपः। प्रेक्षणीभिः' इति अहिा | गार्हपत्याद्धविराहणक्लप्त (?) पाद्मध्ये – 'इममने चमयं , 'अदिनद्या { इडापात्रं शिरःा - एवं सर्वत्र पूर्व ‘मिम चमस 'मित्युक्ता 'अभिर्यजु र्भि'रित्यादिवाक्यैरेकैकेनैकैकं पात्रं निधाय 'श्रेनुर्वहाणा 'मिनि पर्वत्र पूर्वमुक्ता विष्णुर्यज्ञेन । इयादिवाक्यैः लोहसंभारभांडानि 'विश्वे देवा ऊर्जा इत्यादिभिः घटनारावादीनि च वोर्मध्ये निक्षिपेत् चमसमुपस्थे 'अन्तरिक्षं पत्रेि । होत्यादिभिः शिरसेि प्रणीताऽप्रणयनञ्च निक्षि पेत् । अन्त्यवाक्ये अनवाश्वाक्यशेषाणां परिसमाप्ति । इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्तचायैवयेण श्रीनिवासाल्यज्वना विरचिते श्रीवैखानसव्याख्याने तात्पर्यन्तिामणौ पञ्चमप्रश्ने ऋतुर्थः स्वण्डः । अनाहिताग्नेः सुत्रादीनि 'धेनुर्वहाणा' भित्यादधीत ॥ १ ॥ रितेि नासिकापुटयोः धेनुर्बहाणां' 'इन्द्र उक्थामदैः’ ‘मित्रावरुणावाशिषा इति द्वाभ्थ दक्षिणेतरहतयोः जुहूप जुहू - 'नुर्वहाणां अंगिरसो विष्णयै रश्मिभिः' 'मरुतस्सदोहविर्भानाभ्यां ? इति पृथक् पृथगणी यथुरसि –‘धेनुर्व हाणां 'आपः प्रेक्षणीभिः । इति मुखे प्रेक्षणीं - 'धेनुर्वाणां 'ओ ।धयो विा ' इत्याज्यस्थाली ‘धेनुर्वाण ! 'अििनर्वेदा ! इति चरुस्थालं जघने 'धेनुर्वेहाणां ? 'सेोमो ईक्षया ! त्वष्टमेन' इनि वेद कूचें पृथक् । ... .... ... ... 'धेनुर्वहाणां । ‘विष्णुर्यज्ञेन ' 'इसव आज्येन ! इति द्वाभ्यां ........ गायनं “श्रेनुर्वहाणां ? 'आदित्या दक्षिणाभि' रित्याशैः अन्यदिति 'इमग्ने चमस' मिति कृताञ्जलिः पुरतः स्थित्वा प्रोक्ष्य कृष्णाजिनमादाय ऊध्र्वलोझा तेनाच्छादनं करोति । २।। 'इमभन्न । इत्यादि । ऐशान्यां स्थित्वा अंजलिं कृत्वा उपस्थाने कुर्यान् । कृष्णाजिनास्तरणमाहितामिविषयम् । आन्धवाः कनिष्ठप्रथमाः (त्रयः) त्रियस्पचें वा सिग्वातेन पूर्ववत् बान्धवा इत्यादि । आहिताम्लेरनाहिताग्नेश्च 'वातास्ते धान्स्वि । ति पूर्ववत् सेिम्वातोपवीजनम् । यस्मात्सिवातादे पथि सुखं यातीत्यामनन्ति ॥ ४ ॥ पली पुलस्सनाभिरन्यो वा समानो जलपूर्णकुंभमादाय शिरस्तः प्रसव्यै सिञ्चन् पर्येतेि ।। ५ ।। पत्नीत्यादि । शिरस्तः - शिर:प्रदेशादारभ्य । पृष्ठनोऽध्वर्युगस्थिः शिरस्थं पशुना व क्रिश्चित् भिनति।। ६ तां धारामनुमन्त्रयत् 'इमा श्रापी मधुमत्योऽस्मिंस्ते लेक द्वितीयं पयति मध्यो भिनत्ति i। ८ ।। तां धारमनुमन्यत 'इमा आो मधुमल्योऽन्तरिक्षे ते लोक तृतीयं पर्येति तत् उपरिष्टानिति ।। १० ।। तां धारमनुमन्त्रधने ‘इमा ॥षेो मधुमत्यस्खगें ते लोक उपदुह्यन्ता' मिति ।। ११ : ततः स कुंभं पृष्ठनः क्षिपति ।। १२ ।। यदि पूर्वतः क्षिपेत् न शर्मधे कुलस्येति ।। १३ ।। ताः कपालावशेषाः प्राणभ्यानेषु सर्वेषु 'भूः पृथिवी'मित्यपो नयति ।। १४ ।। प्राचीपुदीचीं वा निष्क्रम्य दिशं शिखी यज्ञोपवीती अप उपस्पृश्य प्राणायामं कृत्वा अद्र ओषधीः वनस्पति हिरण्यं वा आलभेत ।। १५ ।। गां ब्रह्मणान्वा ईश्वयित्वा 'देवस्य त्वा' इति शक्तया दक्षिणा मध्वर्युप्रभृतिभ्यो दद्यात् ॥ १६ ॥ गामित्यादि । अवाध्वर्युरामीः -परिचारकः (३) इत्यर्थः । उपद्रष्टा । असडिा चाहकादयः प्रभृतिशब्देनोच्यन्ते । अत्र वरं ददाति ।। १७ ।। अत्रेति । अत्र तस्मिन् काले । वरभध्वर्यवे ददाति । भारद्वाजः । ‘अव पली सौभद्रं वरं ददाति सहक्षपणमूल्यम् ’ इते । कात्यायनः । गौर्वाह्मणस्य क्रो आमो राजन्यस्य अश्वो वैश्यस्य वासांसि रथसह दुहितुर्मतः ७४६ इति () । अत्र अध्वर्युणा कर्तव्यं 'शो मित्र' इत्यारभ्य कर्णजपाज्याभिषेचना मिहोत्रहोमयंगुष्टवन्धनारण्यादिपात्रवयनान्तम् । संकल्पेो भृपिंडपूजा सिग्यान उदकुंभसेचनमभिदानमुपस्थानादि यजमानकृत्यम् । ननु – कर्णजपादिक मध्वर्युणा कथं कर्तु बुज्यत इति चेत - मत्यम् । 'त्रींस्त्रीन् पुरोडाशकलान् प्राचीनाचीनिनः पिंडदानमन्त्रैः यजमानपतृभ्यो निवपन्ती' िन श्रोंने उक्तत्वात्, अनान्येष्टयांमध्वर्युणा कर्तु युज्यते । श्रय अध्वर्युः अग्रीन् प्राज्वाल्य नियुञ्जीत ।। १८ ।। अथेति । अध्वर्युकृत्यपरिसमाप्तिद्योनार्थमथशदः । अमिप्रदाने कर्नारं नियुञ्जीत । (अप) सव्येन भुक्तशिखः प्राचीनावीती आग्नेश्यां “अशियैजुभिः, सविता । इनि संभाः, 'सेनेन्द्रस्य, 'धेना ' इति पत्नीभिराहवनीयं ददाति ।। १९ ।। सव्येनेत्यादि । सञ्येन प्राचीनावतेिनस्तेन निवीतेन मुक्तशिखः आग्नेय्यां चितायां । 'अमिर्यञ्ज:ि' 'सेनेन्द्र' स्येति संभारयजुर्भि: पली भिश्चाहवनीयं ददाति । ब्रह्ममेधश्रे ! ज्योतिष्मतीभिस्मह । एवं तत्तदप्ति भिस्तन्तन्मन्त्रैः ज्योतिष्मतीभिस्सह कुर्यात् । 'वाचस्पते विषे नामन्' इति ग्रहैः ‘घाचस्पते वाचो वीर्येण इत्थुतुभिः नैत्यामन्वाहार्यम् ॥ २० ॥ सोमस्सोमस्थ, 'वाचस्पतेऽछिट्रया वाचा' इति प्रहैर्वायव्यां दत्वा 'ब्राह्मण एकहीता' इति स्थित्वा हृदयं जपति ॥ २२ ॥ वाचस्पते इत्यादि । सभ्यावसथ्यौ यदि पुरस्ताच ददाति । शेषाधानी चेत् ‘अभिर्यजुर्भि: ‘सेनेन्द्र ' स्येति औपासनामिाहवनीयवत श्रीवैखानसगृह्मसूत्रम् दद्यात् । ब्रक्षमेश्वश्रेदैौपासनाग्नेरपि ज्योतिष्मतीभिर्दानम् । हृदयं जपति । हृदयानुसाकं जपति-'टुक्र्ण घर्म / मिति । आज्यानाभ्यां पाणिभ्यां परावृत्तसुखोंऽशुष्ठधन्धौ विमुख्य पादावुपलिंपति ।। २३ ।। आज्याक्ताभ्यमित्यादि । पृरावृत्तशुरुः प्रेत्मनिरीक्षमाणः । अंगुष्ठबन्धमोचनं प्रेक्षण समादधान (?) इति केवित् । ऐशान्यां कृताञ्जलिः 'अर्य धर्म । इत्युपतिष्ठत ॥ २४ ॥ ऐशान्यामित्यादि । ब्रह्ममेषश्चेत् 'सहसशीर्फ – ‘अभ्द्यश्च' इति द्वाभ्यामनु ३४७ अनाहिताग्नेः 'सुवर्ण धर्म' इत्युपस्थानम् । इतरेषां कपाल सन्तपनाशिना एकचैथा दहनमित्येके ॥ २५ ॥ अनहिताग्नेत्यिादि । तस्य वि... हविधा तदा जुहुयात् । पिष्टन वा । न जुहुयाद्वा । 'मयासाथम्यहे' ित द्वादशाहुतीराज्येन हुत्वा ‘हरिं हरन्त'मिति घृट्टचे ऋगन्ते प्रणवं शंसेत् । धितायाः पश्चिमत ........ तासु सिकलासु अयुग्भिरुदकुम्भः पूरयित्वा ‘आप्यायस्वमदिन्तमे' ित कर्तृप्रथमा ज्ञातयः प्रोक्षयेयु । 'संस्कारो ब्रह्मनिष्ठानां सदाचारवतामपि । ब्रह्ममेघोऽतिफलदो न सर्वेषां द्विजन्मनाम् । न सामान्ये श्मशाने स्यात् पुण्यक्षेत्रे चरित्यकं (?)। द्विजानामपवर्गार्थे तत्त्वतस्तत्वदर्शिभिः । ऋषिभिस्तपसो योगात् वेष्टितुं पुरुषोत्तमम् । होतंश्च ब्रह्ममेधश्च संसञ्य विक्षिप्तः ॥ अत्र प्रसंगात् ब्रह्ममेधः गृहापरिशिष्टोक्तः मदश्यते । यथा:विहितस्तु समासेन कन्नाभुतम: क्रतुः । पूर्ववत् पितृमेधस्वात विशेषस्तु प्रवक्ष्यते ।

• आयुषः प्राण' ब्रह्म ' भृगू दक्षिणे श्रवणे जपत् ।

संज्ञान ? मिति चान्यभि ततः क़ानादिकं चरेत् ।

• परे युवांम् ? भित्पन्ने वैश्वदेवस्य पूर्वतः ।

3द्धत्य 'मेरोरैहे ? नेि शमशानं पूर्ववन्नयेत् ।। चित्यां निधाय पली वत् 'सने ! त्युपनिपातयेत् । स्वर्णेन “देवस्य ? त्वेति हस्तसम्मार्जनं स्मृतम् ।। ग्र्वत्र 'आ ओो व । हेति हिस्यशकलान् न्यसेत् । आस्ये 'सुवर्ण ' मित्युचू 'ऋमिन्द्र ' मिति नेतयोः ।। कर्णयोः *शतमि ' न्विति स्वर्ण कास् (?) दक्षिणे । घाणे वामेऽपि चेन्द्रोरप्य (?) जुवाकस्य शेषतः । आस्यतंडुलदानादि कुर्यात्पात्रं नियोजयेत् । एकमेकैकवाक्येन समाप्यैवादितः पुनः । अनाहिनाभ्नेः “धेनु ' छेत्यमिरन्यैश्च निर्वपेत् । अन्त्यपात्रे तु शेषाणां पात्राणाञ्च समापनम् । कृताञ्जल्यादिकं कृत्वा अनिदानोक्तमन्लकान् ।। उक्ता ज्योतिष्मतीश्चापि तत्तदीन् किंयादिकम् । अयं घर्म ' स्य चान्ते वा 'सुवर्णे धर्म । मेव वा । यहस्रशीर्षा - * अद्य ' इति उपस्थाथानुमन्त्रयेत् । r * ब्राह्मण ( । कतेि वित्तेनाज्ये हृचेिर्हनेत् । पञ्चमः खण्ः] *सनसगृह्यसूत्रम् ‘प्रयासा' येति चाज्येन 'हरि' रित्यादिपट्टचम् । 'ान् ! (?) प्रणनं शंसेत् 'आप्यायस्त्रे ! ति कर्षयः () । उपस्थानं वारणादि 'ईथुष्ट' इयान्विधिः (?) । इति इतरेषाम् । नक्षपचारैविधुरविधादीनाम् । विधुरं विधवाचैव दहेदुत्तप्नाग्निा ' । इति द्ववसिष्ठः “ 'तुषामिना दहत्कन्यां श्रीहीणां यवकस्य वा । अथवोत्पनीयेन पालेनानलेन वा । पुनस्तद्वतृतीयेषु वह्निरुतपनः स्मृत । कपालमौ मक्षिप्त नप्तचैव तुषे क्षिपेत् । यावत्यिकं (?) कपालेनासिंभवः । नावत्कपालसंभूतः पावकः परिकीर्तितः ।। यमिन् देशे स्थितो हि स तान्यत्र मृतो यदे (?) । चः प्रविकृतः कार्यः पूर्णाहुतिस्थापः । देशान्तरथिते की दृग्देशथिलः सुतः । अग्मुित्पाद्य कर्तव्यं प्रेतकार्य द्विजोत्तमैः । भर्तुः सन्नयनादर्वाक् भार्याया मरणे सतेि । चिनाग्निा तु कर्तव्यं तस्यास्संस्कारकर्म हि । ॐ माता यदि मृता घटिकानन्तदं पिता । नृपोर्मग्णे प्राप्त दशाहाभ्यन्तरे यदि । ज्येष्ठनैव तु कर्तव्यं मातापित्रेोस् नानुतैः । । इि

बसिष्ठः .. श्रो श्रीनिवासमखिाप्त-तात्पर्थचिन्तामणिसहितम् [पञ्च प्रश्न 'ज्येष्ठ सन्निहिते चान्ते वर्तमाने क्रियान्तरे । पित्रः पुवण कर्तव्यं द्वितीयेनानुजेन वा' । इति शेयं लब्ध्वाधडेन निर्मभ्थ्यं तत्र कारयेत् । शेषालाभे तथा कुर्यात् अशेिषस्य वा पुनः । अप्सु प्राम्यति शेयं न्त अभिर्यम्तु मृदा (?) बुधैः " इति देवलः अप्रिसंस्करणशैव नाप्रच्छादनं तथा । झाने तिलोदकं कुर्यादूर्वमस्तमयाद्रवः । स्रात्वा गृहं विशेद्वशे रात्रौ चेद्दयाद्रधेः । । इति संग्रहे निवेषः प्रेतसंग्रह्णचैव नक्षप्रच्छादनं तथा । सानं तिोदकं रात्रौ पुनरेवावरेडूबुधः (?) । इदं क्चनं पितृभ्रातृमातादिव्यतिरिक्तविषयम् । बृहस्पतिः - 'मातापित्रोमृतिपादौ पुत्रैर्दाहादि कर्म च । प्राप्तकाले तु कर्तव्यं तिथ्यादि न तु दोषकृत्' । इति गायः - 'शुकाशुिभवाराश्च नन्दा चैव चतुर्दशी । उत्तरात्रधरोहृिश्यः पूर्णचन्द्रश्च जन्म च । एतेष्वपि च कर्तव्यं मातापेिस्रोर्विशेषतः ' । इति स्मृत्यन्तरः -- 'जन्मत्रयं सञ्चयने श्राद्धे च दहने गुरो । नैव दोवाहं प्रोक्तमन्येषामपि सर्वेधा । प्रत्यक्षमरणे त्रिोर्न पश्यतिथिवारभम् ' । इति संवतः 'सूतिका वा तु भत्र तु यदाऽनुमरणेोस्सुका । सद्यः शुद्धिमवामेोति भर्तुः पापापहारिणी ' । इि 'पुत्रस्त्वनुपनीतोऽपि पित्रोस्संस्कारमहंति ? । अन्योऽप्युचारयंन्मन्त्रान् तेन कर्माणि कारयेत् ।। माँ वृद्धगायः कर्तव्यमितरन्स कारयेदन्यथैव तु ॥ इति दक्षितोऽप्येकपुत्रस्तु मातापित्रोतिर्यदि । संस्कृय झालमागत्य यज्ञशेषं समाचरेत् ? ! इति ' ज्येष्ठस्य तु क्रतोर्मध्ये मातापित्रोतिर्यदि । दीक्षारूपं निधायाप्त संस्कुर्यापितरौ हि सः । गौ याश्त्रयादवक कर्तृवै वपनं भवेत् । अन्येषान्तु सपिंडानां श्रेभूते चपनक्रिया । श्रीवंस्रानसगृह्यसुत्रम् ५ . बहूनामेककार्याणामेकस्यापि यदच्यते सर्वेषां तद्भवेत्कार्यरेककायैहिला हेि ते ? ॥ इति ‘संस्कारैश्च पिता पुत्रः भ्रातरश्च कनीयसा । मातुलस्याप्यत्रस्य स्वहूथा अञ्च मताः (?) ! दहनादि सपिंडान्तं ब्रह्मचारी करोतेि वेत् । अन्यत्र मातापित्रोः स्यादुपनीय पुनः शुचिः ।। संकटान्ने न चाश्नीयात् न च तैः सह संवसेत् । मातामहं मातुलञ्च तत्पत्न्यौ कानपत्यके । त्रती संस्कुरुते यस्तु ऋतलोपं न तस्य हि ' । इति आश्वमेधिकेः– ‘देवालये सभामध्ये श्मशाने राजसन्निधौ। समन्त्रोच्चारणे कुर्याच्छूद्रदोषो न विद्यते ॥ इति 'मृताहे. केशवपनं दशाहे शेषवाफ्नम् । सन्निधाने सपिंडानां वप्नं स्याद् गुरेमृतौ ।। ७:५१ न्नीगाक्षिः मन् कात्यायनः - हारोतः - हेमाद्रौ -- * श्री श्रीनियन्तमयिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् | पञ्चम प्रश्न श्राद्धे च शाव (जा) र च शुभाः काला अशोभनाः । 'पर्नी पुत्रः स्नुया पेन्निः श्रातृतयुत्रका अपि । पितरौ च यदेकस्मिन् श्वासरे नथा । आद्यमेकादशे कुर्यात् त्रैपक्षे तु पिंडनाम् ॥ इति संन्कर्तुर्वेपनं नैव श्रदि कुर्यात् कुलक्षयः ॥ नि 'मृतावपि कनिष्ठानां ३पने न कदाचन । ! नि

• • योस्सह मृत्यै तु सह दाहादिकाः क्रियाः ।

प्राग्दाहादन्यनाशेऽपि नट्रर्वन्तु पृथक्रिया । कुर्यात्समानतन्त्रेण सांवत्सरिकमेव च ' । इनि

• अथानुमरणं पली सात्वा भन्न सहैव तु ।

पथस्तुरीयमासाद्य सिम्रातैरुपवीज्य च ।। नमस्कृत्वा तिाल्लढं भर्तारन्तु प्रसन्नः । प्रदक्षिणं प्रीत्याथ भर्तुर्दक्षिणमादिशेत् । इयं नारी । ति मन्त्रेण शाययेन्मातरं सुतः । पृथक् चितिं समारुह्य न वेिमा गन्तुमर्हति । नि प्रदक्षिणमुपस्थाने चरुक्रायं चिनिम्नथा । शंखः - { ज्येष्ठन यह ऋतंत्र्यं निमित्ताथै पृथक् भवन् ।

• +

'उद्भवुभ्धस्व ' ' त्रयस्त्रिंशत् । व्याहृत्या च समस्तया । ग्राहूत्या त्रिग्नाज्ञान महाव्याहृतिभिस्तथा । चतुहीतं थदा आहिनाग्रिप्यु म्रियन नस् प्रायश्चित्तम् । 'इमं मे घरुण तत्त्वाया । मीति द्वे चतुर्गहीने जुहुयान् । विषहते म्रियेत 'न मेक्षस्तु सपेभ्य । इति निमृभिश्धनुगृहीतनांऽयं जुहुयात् । पशुभ्यो म्रियेत 'अगावो अगन्द्रिो यज्वन् " इति द्वे चतुगृहीते जुहुयात । अनिहतः क्रियेत 'मूर्धनं दिव ' इति । दष्टिभ्यो म्रियेत 'दष्टाभ्यां भलिग्लू ? ििन द्वे चतुर्गुीते जुहुयात • • • • । • { • • मूत्र • • • • • • दावास्थिभस्मदेहानां म्पर्शनश्चेत् प्रमादनः । 'गव्यैः प्रक्षाल्य कृच्छूणां त्रितयञ्च समाचरेत्' । इति 'अपुलायाः पतिर्दद्यात् सपुत्राय न तु चित । भार्या वा दंपती दद्यात् भर्तृभायें परस्परम् । सकृन्म्रियन्ते बहवः कर्ता चैव तथापि च । मरणस्य क्रमेणैवमुदकादि समाचरेत् । मरणं क्रमशो दृष्टा मरणानुक्रमेण तु । समानमिदमुद्दिष्टमन्येषामग्रजं विना । ७५३ ७५४ श्री श्रोनिग्रासम्यग्विकृसू-तात्पर्यचन्तामणिसहितम् ये परेषां पैतृकोपरेि निर्युपरतें पित्रोः मातृश्राद्धं निवर्तयेत् । यस्य क्रशाटिालाजाना दशमेऽहन्यवापिताः । आशो नम्य कशेषु लीयते नात्र संशयः ।। जले, चतुष्पथे वापि महावृक्षम्य मन्निधौ । | पञ्चाग प्रश्नं (महैव च) मृतै पित्रेः पितृमेधक्रिया मह । उदकं पिंडदानश्च श्राद्धं कुर्यात् पृथक् पृथक् । सपिंडीकरणचैव सहैव पृथगेव वा ? ! इन संग्रहेः– 'मातुर्दशाहमध्ये तु पिता यस्य प्रमीयते । पैतृकन्तु यथाकालं पितुस्सबै समाययेत् । तता मातुस्लिपक्षादों शेयकर्म समाचरेत् । भानयेमे प्रभीतायामशुद्धे म्रियत पिता । पितुः शेषेण शुद्भिः सात् मातुः कुर्यातु पक्षिणीम् । त्रिाशौचस्य मध्ये तु मातुर्दशदिन पिंडानि दत्वा पितृशिलया सहोद्वासनं यावपित्राशौचं दद्याद्वा इति केचित् । उभयत्र स श्राद्धम् । यन् । - 'पत्न्याः पुत्रस्य तत्पुरुन्नतद्भातोस्तनयस्य च । स्नुषास्वस्त्रोश्च त्रिोश्च संघातमग्णं यदि । अर्वागब्दान्मातृपितृपूर्वं कर्म समाचरेत्' । इति देवलः 'पित्रोरुपरतो पुत्रः श्राद्धं कुर्याद्वयोरपि । अनुवृतै तु नान्येषां संघातमरणेऽपि च । । इति देव: पितरौ च यदेकस्मिन् प्रियेरन्वासरे तथा । आद्यमेकादशे कुर्यात् पिक्षे तु सपिंडताम्' । इति 'काहृमग्णे पित्रोरन्यस्यान्यदिने मृतैः । आशोचेतु व्यतिक्रान्ते अज्ञातक्रम्योस्तु वा ! पिोस्सह #ियैव स्यात् अहो द्विवचनेन तु ! अनुयानमृतौ पित्रोः एकशय्याचितिस्तथा । प्रत्येकमञ्जलाहेतोः() नाच्छादनादिकम् । एकदैवामिदानं स्थात् एकआणि तिलाञ्जलिः । अस्थिसञ्चयन्त्वे कं नवश्राद्धे पृथक् पृथक् । वृोत्सर्जनमेदश्च मासिकानां पृथक् क्रिया । सििडीकरणन्वेकं सुतस्सवै समाचरेत् । अन्वारोहे तु भव-नान्यैरस्थिसंपिंडत.() { सपिंडीकरणादूध्वै पितामह्यादिभिस्स ' । इति पतित्रता अन्यदिनेऽनुगछेछा स्री पतिं चित्यधिरोहणेन । दशाहो भर्तुरधस्य शुद्धयेत् श्राद्धद्वयं स्यात् पृथगेकाले' । इति अन्यक्ष 'पूर्वेद्युर्भूतभर्तारमनुयातुं यदीच्छति । भार्या चान्द्रायणं कुर्यात् न तत्र्युषितं भवेत् । वितै भन्ननुशयनमन्वारेणम्बुवन् । केचित् प्रज्वलिते हौ प्रवेशमपरे जगुः ।। अझप्रवेशनादूर्व पैतृमेधिकमन्त्रंकान् । कर्म मरन् पठेत्कर्ता तेन सा संस्कृता भवेत् । ०५: श्री श्रीनिवासमग्विकृत-तात्पथंचिन्तामणिसहितम् गर्भणी नानुयानव्या क्लादपि कदाचन । न विप्रा पनिट्रेन विनाग्नौ सास्थिके विशेन । । पञ्चम प्रश्म श्रपिंडं भर्तृपिंडेन संयोज्यं नरेव न । त्रिाििपंडे: संयोऽयमिति शाश्वभ्य निश्चयः । यिनामह्याद्रिभिवपि पुस्रवत्याः परं जगुः । जम्वलाऽपि भर्तारं नारी याऽनुमुमूर्वते । क्षात्वाऽन्यद्भखसंयुक्ता चितिं समधिरोहयेत् । । इति भगः 'या समारोहणे युक्ता अत्र चित्यं पतिकता । सा मृतेऽहनि संप्राप्ते पृथकू पिंडं समर्हति । इति उशनाः 'कवित्यां समारूढदंपत्योर्मरणे यदि । पृथक् श्राद्धं तयोः कुर्यान् ऊनाद्याश्च पृथक् पृषम् । मृतः भर्तरि या नारी आशैोचान्ते रजस्वला । श्राद्धशेषं प्रकुर्वीत ज्ञात्वा सूत्रं विमुश्चति । अन्वेतिं या तु भर्तारं सुवासिन्यवसायः(?) । गन्धपुष्पाद्यलंकारः तांबूलादि न दुष्यति । अन्तर्दशाहे प्रेतस्य पुनः प्रेतस्य संस्कृतै । तस्माच्छुद्धिः पूर्वशेषादेकोद्दिष्ट योदितम्' । इति शंखः 'आद्यश्राद्धमशुद्धेोऽपि कुर्यादेकादशेऽहनि । कर्तुस्तात्कालिकी शुद्धिरशुद्धः पुनरेव सः । असोन्नः सगोत्री वा यदि स्री यदि वा पुमान् । प्रथमेऽहनि यः कर्ता स दशाहं समामत् । इतीदं पु५॥५॥-विषयम् । गृह्यः - 'लोकामावितरोद्वाहं कृत्वा संमृष्टवह्निमान् । एसभार्यामृौ वह्नीन् विभङयान्न पृथक् पृथक् ।

• अमध्ये विचिथे स्वाहा ' हुत्वा भागै विनिर्दिशेत् ।

पूर्वस्या दक्षिणे भागमेितरस्यास्तथोत्तमम् । या तु श्यमृता भार्या तद्भागं विनियोजयेत् । पूर्वीपासन्कौ तु यस्योद्वहः परः कृतः । तयैकपत्नीविगमे कृत्स्थाग्निर्वेिनियुज्यते । ततस्तस्यां क्रियाथान्तु वृत्तायां वह्निसंगति: !। द्वन्योऽपि कुर्यादग्लिश्च पैतृकम् । दाहं विना शानि पुनश्च सर्व ज्येष्ठोऽपि कुर्यादनुजैः सपिंडनम् ॥ इदं पुत्रादिव्यतिरिक्तकृत्यम् । शाग्:- ‘कृतक्रियेऽपि पितरि दशाहं सुतकं भवेत् । मुल्यकर्ता विदेशस्थः काले काले श्रुतो यदि । लिवारि प्रकुर्वीत पिंडदानं विवर्जयेत् । अन्यो यदि दहेतभेतं पुलोच्छिष्टाच सोदरात् । दशमं वा हरेदंशं पञ्चमं सर्वमेव वा बहरिक्थस्य दशमल्परेिक्थभ्य पञ्चमम । अपुत्रपितृभार्यस्य सर्वमेव हरेन्नरः । अनिच्छन् दक्षिणां पूर्वमग्निं ते निधाय च ।

य पश्चाद्विच्छते रिक्थं गतं नेयं स वंचित:() ।

भो श्रोलिवासमनिकृत-तात्पथंचिन्त्यभिहितम् [पञ्चम प्रश्नं
विहिन्स्तू समासेन ऋतूनामुत्तमः क्रतुः ।
पूर्ववतः पितृमेधम्थात् क्षिस्तु प्रवक्ष्यते ।
संज्ञान ! मिति धान्यस्मिन् ततः सानादिकं चरेत् ।
'परे युबांग् ' मियन्ने वैश्वदेवस्य पूर्वत ।
'लैश्च पृथिवी चमिः 'सूर्य ते च महाहिवः ॥
उदृत्य 'मेरोरंहे 'ति श्मशानं पूर्ववन्नयेत् । ।
चित्यां निधाय पत्नी चेत् 'सने ! त्युपनिपातयेत् ।
स्वर्णेन “देवस्य ' त्वेतेि हस्तसम्मार्जनं स्मृतम् ।
सर्वत्र 'आ ओ व । हेति हिरण्यशकलान् न्यसेत् ।
आभ्ये 'सुवर्ण ' मियुक्त 'ब्रन्द्र' मिति नेलयो ॥
कणेयः: 'शतमि : न्विनि सुवर्ण कांस्य (?) दक्षिणे ।
ऋाणे धामेऽपि वेन्द्रोरप्य (:) नुवाकस्य शोधतः ।
आस्थतंडुलदानादि कुर्यात्पातं नियोजयेत् ।
'इम । नेति सर्वल । अग्यैिजुर्भ' रिति च क्रमात् ।।
एकमेकैकवाक्येन समाप्यैवादितः पुनः ।
अन्न
कृताञ्जल्यादिकं कृत्वा अमिदानेोक्तमन्वकान् ।
उक्ता ज्योतिष्मतीश्चापि तत्तदीन् क्रियादिकम् ।
'अयं धर्म ' स्य चान्ते वा सुवर्णे घर्म ' मेव वा ।
“महशीर्षा - ‘अञ्च । इति उपस्थायानुमन्त्रयेत् ।
एवं ‘ब्राक्षण ए' कति चित्तेनाज्यं हवेिईनेत्।

मृतं बालश्च विाञ्चानार्थ प्रिक्रमन् ।

सः कानेन शुद्धिः स्यात् .. ; श्रीनिवासाम्यज्वना विरचिते श्रीवैखानसमूत्रव्यात्याने तात्प्यन्तिामणौ पञ्चमश्न पञ्चमः खण्डः । सो (म उ) पवीती 'सन्स्वा सिञ्चामि ! इति शान्ति जप्त्वा उपतिष्ठेत । 'उद्वयं तमप' इत्यादित्यम्। अतोऽप्रदक्षिणमनीक्षमाणः ग्रामधर्मेण' अथेोgरा निवर्तेरन् ।। १ ।। सोपवीती इत्यादि । 'उद्भयं तमसः, “तरििश्चदर्शत इत्यादि त्यस्थिानम् । श्मशानान्निर्गच्छतो विजने दर्भरज्जु प्रसाथै एको 'मा ‘न पुनरवतरिष्याम' 'इत्यधस्तात् तुन्याः अयान्ति ।। ३ ।। विपृज्याऽन्येऽनुयाता गच्छन्ति । ४ । । तथैव विजने अपः प्रपद्यमानान् पूर्वोक्तां शाखां प्रसाथै स्यालो वा सपिंडी वा राजपुत्रो वा वारयेत् ॥ ५ ॥ प्रतिमन्त्रेण तोयधिं दक्षिणामुखाः (सवें) प्रकीर्णके॥ः प्रपद्येरन् । अप्सु मकृन्निमज्ज्योतीर्य आचम्य दक्षिणामुखाः प्राचीनावीतिो मुक्तशिखास्सर्वे सनाभयो दक्षिणाग्रेषु दषु उर्दूबरपणेषु तिलाक्ष्तेषु विरुदकाञ्जलिं तिलमिश्र प्रेतस्य गोवनामपूर्वमास्रावयेत् (?) ।। ६ ।। असावेतत उदक'मिति सव्योत्राभ्यां पाणिभ्यां ददते ।। ७॥ याज्ञवल्क्यः -- *कृतोदकान् समुत्तीर्णान् मृदुशाद्वलसंस्थितान् । भूतानक्देयुस्तान् इतिहासैः पुरातनैः । मानुष्ये कदलीतंभनिस्सारे सारभार्गणम् । करोति यः स समूो जलबुद्बुदसमेिं ॥ पञ्चधा संभृतः कायो यदि पञ्चत्वमागतं कर्मभिः स्वशरीरोत्थैः तत्र का परिदेवना । । अलैौ पुण्यलोकान् गच्छधित्यनुगृनां । इन संपाथ् निशोकः झाल्या कर्भ मत् । हारीतः स्मृत्यन्तरे – श्रीधरः--

अते न रोदितव्यं हि थिः कार्या यथोदिताः । । इनि ब्राझौरभ्यनुमानात् दोषा नश्यन्त्यसंशयः । । इति 'दिवै प्रेतकार्याणि झपरहेऽथिसञ्चयः । रालौ दग्ध्वा तु पिंडान्तं कुर्यात् तोदकक्रियाम्' । इति 'शुभेक्षणं तदा वज्र्ये सर्वे व्यविनाशदाः । रालौ न फुस्र्यात्तस्य संध्ययोरुभयोः क्रियाः । तीर्थस्राने व कृत्वा तल जलाञ्जलिं दद्यात् ।

• श्रियो यशो विपत्तौस्ख्यं रोगो नाशश्ध संपदः ।

अर्कवाराविाराणां पाषणस्थापने फलम् । । ७६. श्धे पाषाणे स्थाप्य प्रेतमावाह्य द्विरुद्धकाञ्जलिं दद्यात् । असँः इत्यत्र संबुद्धया नामंग्रहणम् । याज्ञवल्क्यः - ‘न वक्षचारिणः कुर्युरुदकं पिंडमेव च ? ॥ इति भभुः-- 'आदिष्टी नोदकं कुर्यादात्रतस्य समापनात् । समासे तूदकं कृत्वा त्रिरात्रभशुचिर्भवेत्' । इति अन्यत्र - *शक्पृष्टो यथा विप्रः विण्मूत्रं कुरुते यदि । श्रोत्राचमनमित्युक्त खानादाचमनं वरम्' । इति ७६६ विष्णुः– बृहस्पतिः – ‘भानुवारे भृगेोवरे मातापित्रोर्भूतेऽहनि । तिलैयैस्तपेण कुर्यात् स मातृपितृघातुक ' । इति रत्नावल्याम् – “तिथिकारसमाये.गे निषेथेो य उदाहृत ! ऋषिभिस्तपणे नित्ये निमिते न तु बाधते । ! इति संवतः “ ‘पूर्वाहे चापराहे व तोयमाशौचगामिभि । संस्कव बलिं दद्यात् स हेि भेतस्य बान्धवः । इति स्मृत्यन्तरे – 'नवनिर्दिक्सैर्दद्यात् नवपिंडान् समाहित । पारस्करः-- ऋश्याश्रृंगः - श्री श्रीनिवास्नलिकृत-तात्पर्यचिन्तामनिसहितम् पञ्चम प्रश्ने 'सायं प्रातद्विजातीनां पिंडानप्युदकं ततः । विंशतिं डिमुत्सृज्य नाशः शुचितामियात् ' । इति ‘तिलोदकांस्तथा पिंडान् नवश्राद्धानि यानि च । रात्रौ न कुर्यात्सन्ध्यायां यदि कुर्यान्निरर्थकम् ' । इति ‘गृहीत्वा प्रेतपाषाणं गच्छेद्देशविपर्यये । अपकृष्यापि कुर्वीत न त्वेतद्वशेषयेत् । । इति 'प्रथमेऽहनि यः पिंडस्तेन मूर्षा प्रजायते । चक्षुश्श्रोले नासिके च द्वितीयेऽहनि जायते । भुजौ वक्षस्तथा ग्रीवा तृतीयेऽहनि जायते । नाभिर्जानुगुदं लिंगं चतुर्थेऽहनि जायते । ऊरू तु पञ्चमे ज्ञेयौ षष्ठ मर्माणि निर्दिशेत् । सप्तमे तु सिरास्सर्वा जायन्ते नाऽत्र संशयः । अष्टमे तु ततः पिंडे सर्वरोमाण्थनन्तरम् । नवमे वीर्यसंपतिर्दशमे श्रुत्परेिक्षयः । अशौचान्ते ततः सम्यक् पिंडदाने समाप्यते' । इति गृहीत्वा लगुडं यात् सर्वदुष्टनिवारणात् । अद्यममृत्यादशाहं त्रुः शिले ! भव । श्रीवैखानसह्यसूत्रम्

• *

गृह्यः - इत्युक्ता प्रेतमावाह्य कृत्वाऽश्मनि पदं शनै 'रिति । यत्तत्र विथ इत्यादि । गृहे यत्कर्तव्यं शुद्धयादिकं तत् स्त्रियः कुर्वन्ति । यद्वा तत्काले यत्कर्तव्यं तकृत्यज्ञाः स्त्रियो यदाहुः तत् स्वयमेव कुर्युः । गोमयेन गृहं शोधयित्वोपलिप्य उल्क्रया त्रैिर्दग्ध्वा पुष्पति लाक्षतै: 'खस्यस्तु वो गृहाणां ? इति यस्मिन् देशे प्राणोत्क्रान्तिः तत्र च विकीर्य द्वारस्य निर्गमनदक्षिणभागे समनुलिप्य पुष्पाद्यवकीये अशम वहि हिरण्य गोमयोढुंबरफल तिलाक्षतानि निधाय धूपदीपादिना प्रतिगृह्णीयुः । निंबपौषद्रियेण सह तद्गृहवृद्धाः स्त्रियः प्रति गृह्णीयुः ! 'नव कदाचिदप्येवं मा भवतु इति प्रतिवदन्त्यः प्रतिगृह्णीयुः । याज्ञवल्क्यः- 'ति #श्रुत्य गच्छेयुः गृहं बालपुरस्सराः । वेिदश्य निंबपत्राणि नियत द्वारवेश्मनः' । इतेि यस्मिन् देशे प्राणोत्क्रान्तिः तत्र मत्स्यपुराणे:- 'क्षीरोदकाभ्यां संपूर्ण मृत्पात्रे वियति न्यसेत् । । रते तत्रैव तद्रक्षेत् आप्रदानाद्यथा स्मृतिः । ७६३ सर्वदाहोपशान्त्यर्थमध्वश्रमविनाशनम् । नमादाधेयमाकाशे दशरात्रं पयन्सदा ? ॥ इति 'द्वारम्य दक्षिणे कृत्वा उदग्द्वारं प्रपां ततः । देशनिग्नविस्तारं तत्र गतै विधाय च । नदृशि प्रेतवेदिं तत्र प्रेन उदङ्मुग्वः ॥ इति ध प्ठ्ठत्य धान्याक्षतं सतिलमालभ्य तो व िसुवर्ण गोमयश्च स्पृष्टा नत्र स्थित्वा अनासान् विसृज्य वृद्धा तदशमेत्यादि । तदश्म यथोक्त अपवेद्यां स्थापयित्वा तत्र प्रेतमावाह्य तिलैरभ्यच्यै 'गोल शर्मन् न गतले वासोदकं ददा'मीति त्रिर्दत्वा । श्रीधरः - * कामपाश् गृहद्वारे शिलास्तिस्रो निधाय च । नासु वश्वाणि संघीय सायं प्रातलिं ददेत् । 'द्वारभ्य दक्षिणे पाश् बहिः कुर्यादथावष्टम् । अंगिराः - 'बहिः कुंडे प्रदानं स्यात् कः स्यात्वा विधानतः । गन्धमाल्योदकेनाच्यै दद्याद्दष्ववाङ्मुखः' । इति विज्ञानेश्वरः - 'नदीकूलं ततो गत्वा शौचं कृत्वा यथार्थवत् । यत्रन्त्रं शोधयित्वाऽौ ततः लाने समाचरेत् । सचेलनु ततः झावा शुचिः प्रयतमानसः । पाषाणे तत आदाय विप्रो दद्याद्दशाञ्जलीन् ॥ ततः मानं पुनः कुर्याच्छावाशौचं प्रकारयेत्। । इति 'अप्सु सकृन्निमज्य त्रिरुदकाञ्जलिं दद्या' यिाश्वलायनः । स्मृत्यन्शरैः – 'श्राद्धमेकोत्तरं वृद्धया कर्तव्यन्तु दिनेदिने । आसनालीनान्तु द्विगुणे प्रत्यहं परे ॥ कोत्तरं यथाशक्ति भुकिं दद्याद्दिनेदिने दशमांशं शतं वापि सहस्र या समका देयं विप्रस्य तत्पुत्रैः यथालाभं यथाविधि) ? इति स्थत्यन्तरेः- गृहाः– अत्पण्डाक्शे – पराशरः श्रीधरः- 'पूर्वीडेि चापराद्धे च नीयमाशैौचगमिनाम् । संस्कदैव बलि: कार्थो न तु रात्रौ कदाचन ' ।। इति ' 'ायं प्रातः प्रदेयार्थ (४) मेकदेवागास्के । एकोत्तरप्रवृद्धा ऋा आदशाहं बलिस्तथा । नन्नाद्ये पञ्चपञ्चाशत् तृतीये पञ्चसप्रति केचिच्छताञ्जलीनाहुः तत्रैकाहविर्धनात् । दश वा पञ्चपञ्चाशत् पञ्चसप्तरेिव वा । शतं बांऽजलयस्तेषु शेष्विच्छा नियार्मिका । न धृद्विग्रहवात चेत् दद्यासिंडांस्तथा दश ' । इतेि एकैकोत्तरवृद्धा तु प्रत्यहं द्विजश्रेञ्जनम् । वर्णानामानुपूर्येण वर्णयन्यांप्रदानतः । जलं प्रेतस्य मध्याहे दद्याद्यावद्विशुद्धयते' । इति ‘ततो गृहं समावृत्य चरं कुर्यात्स्वयं तत । द्विः प्रक्षाल्य तु तद्भव्यं कर्तव्यं श्रपणं ततः । आदाय दक्षिणामांस्तु दर्भानातीर्य विन्यसेत् । कुटांडप्रमाणन्तु पिंडमित्यभिधीयते' । इति 'पिंडं प्रदीयते सा दर्भषु च गुलेन वा । पयसा फलमूलैश्च मिश्रित दक्षिणामुखः । प्रेताय गोत्रनामभ्यां प्रदद्यान्मुष्टिसम्मितम् । तूष्णीं प्रसेकं पुष्पञ्ध धूपं दीपं तथैव च । प्रेतपिंड बहिदद्याद्दर्भमन्त्रविवर्जितम्' । इति । ‘६मस्य दशपिंडाः स्युः क्षत्रिये द्वादश स्मृता । । वैश्ये पञ्चदश प्रोक्ताः शूद्रे त्रिंशत्प्रकीर्तिताः ! ॥ इति ७६५ ७६६ विष्णुः– बृहस्पतिः – ‘भानुवारे भृगेोवरे मातापित्रोर्भूतेऽहनि । तिलैयैस्तपेण कुर्यात् स मातृपितृघातुक ' । इति रत्नावल्याम् – “तिथिकारसमाये.गे निषेथेो य उदाहृत ! ऋषिभिस्तपणे नित्ये निमिते न तु बाधते । ! इति संवतः “ ‘पूर्वाहे चापराहे व तोयमाशौचगामिभि । संस्कव बलिं दद्यात् स हेि भेतस्य बान्धवः । इति स्मृत्यन्तरे – 'नवनिर्दिक्सैर्दद्यात् नवपिंडान् समाहित । पारस्करः-- ऋश्याश्रृंगः - श्री श्रीनिवास्नलिकृत-तात्पर्यचिन्तामनिसहितम् पञ्चम प्रश्ने 'सायं प्रातद्विजातीनां पिंडानप्युदकं ततः । विंशतिं डिमुत्सृज्य नाशः शुचितामियात् ' । इति ‘तिलोदकांस्तथा पिंडान् नवश्राद्धानि यानि च । रात्रौ न कुर्यात्सन्ध्यायां यदि कुर्यान्निरर्थकम् ' । इति ‘गृहीत्वा प्रेतपाषाणं गच्छेद्देशविपर्यये । अपकृष्यापि कुर्वीत न त्वेतद्वशेषयेत् । । इति 'प्रथमेऽहनि यः पिंडस्तेन मूर्षा प्रजायते । चक्षुश्श्रोले नासिके च द्वितीयेऽहनि जायते । भुजौ वक्षस्तथा ग्रीवा तृतीयेऽहनि जायते । नाभिर्जानुगुदं लिंगं चतुर्थेऽहनि जायते । ऊरू तु पञ्चमे ज्ञेयौ षष्ठ मर्माणि निर्दिशेत् । सप्तमे तु सिरास्सर्वा जायन्ते नाऽत्र संशयः । अष्टमे तु ततः पिंडे सर्वरोमाण्थनन्तरम् । नवमे वीर्यसंपतिर्दशमे श्रुत्परेिक्षयः । अशौचान्ते ततः सम्यक् पिंडदाने समाप्यते' । इति अगस्त्यः देवसः– ग. ग्यं: - – पिंडैशितिभिश्चैव भोक्त रूपं प्रकल्पत्रेन् उत्तरीयशिलापात्रकर्तृद्रव्यविपर्यये ! पूर्वदत्ताञ्जलीन् पिंडान् पुनरित्याह गौतमः ।। अष्टादेशादन्यदेशे प्रेतपिंड क्षिपेद्यद्रि । पूर्वदत्ताञ्जलीन् पिंडान् पुनरित्याह शाकल ' । इति ‘राजकार्यनियुक्तानां वैश्यानाञ्चातिपदिषु । पाषाणमुक्रेन्मध्ये बलिकर्म समापयेत् । । इनि लिविनाशे सति ततोऽन्या 'मायातु' मन्त्रेण निधाय कुंडे ! 'श्रमाय सोमं भुनुते ' ति मन्त्रा दाज्याहुतीलाँकि एव वह्नौ' । इति शिलान्तरे स्थापिते तु ऋष्टा नष्टा शिला यदि ।

• यमे वै 'ति मन्त्रेण नाञ्च न्यस्याथ तर्पयेत् ।

चेत् चण्डालादिभिः स्पृष्टः पिंडो यद्युपहन्यते । प्राजापत्यत्रयं कृत्वा पुनः पिंडं समाचरत् ।। प्रथमेऽहिं तृतीयेऽहेि पञ्चमे सप्तमेऽपि वा । नवमे एकादशे चैव पृष्ठावश्राद्धमुच्यते । नव सप्त विशां राज्ञां नवश्राद्धान्यनुक्रमात् । आद्यन्तयोर्वर्णयोस्तु पडित्याहुर्महर्षयः ॥ इति ‘तृतीमे पञ्चमे वाऽथ सप्तमे नवमे तथा । अहन्येकादशे चैव नवश्राद्धानि पञ्च वै ' । इति 'नन्दायां भार्गवदिने चतुर्दश्यां जिन्म यदि कुर्यान्नवश्राद्धं कुलक्षयकरं भवेत् । ७६७ ७६० ग्म: श्री श्रीनिवासमक्षिकृत-तात्पर्वचिन्तामणिक्षहितम् न त्रिजन्म नन्दायां चतुर्दश्याञ्च वह्निभे । यदि कुर्यालवश्राद्धं कर्ता यमपुरं व्रजेत्' । इति विधिरत्ने - * सप्तविंशतिभं चैव चतुर्विंशतिभं तथा । कर्तुश्च पुत्रदाराणां त्रिजन्मक्षदि वर्जयेत्' । इति सप्तर्मिां चतुर्विशमृझे दारविनाशनम् । पैौष्णमादित्यमैन्द्रा रोहिणी ति उत्तराः । आवहे पुरद्रेण (५) कर्नुर्मरणमत्र वै । गुरुक्रेन्दुसौम्यानां वास्वगाँदथे विना । मन्वार्ककुजवाराणां वारवर्गादयः शुभाः। पाषाणस्यापने श्रेष्ठा मन्दभौमार्कबासरः । उत्थापन (४) क्रियास्ते भातापित्रोर्गुरोश्शुभाः' । इति एवं नवश्राद्धपर्यन्तं कृत्वा । धान्याक्षतमित्यादि । याज्ञवल्क्यः– ‘क्दिश्य नियता द्वारि वेश्मनः । निंबपत्राणिं उआचम्याभ्यादि सलिलं गोमयं गौरसर्षपान् । अविशेयुसमालभ्य कृत्वाऽश्मनि पदं शनैः । ; इति तत्र स्थित्वा-द्वारे स्थित्वा । अनासन्नान्-ज्ञातिव्यतिरिक्तान् । लोक याखां-लोकप्रवृत्तिम् । यथा ‘जातस्य हि ध्रुवो मृत्युः ध्रुवं जन्म मृतस्य च । तस्मादपरिहार्येऽर्थे न त्वं शोचितुमर्हसी । यदि विधया । आसीरन्-प्राप्नुयुः (?) । यद्वा - लोकगतिम् । तदेवमहोत्त्रमुपोष्य प्रातः पूर्ववत्पथोपस्थाय चितास्थीन्थु पसंहृत्य पयसा आज्येन प्रक्षाल्य आकृति कृत्वा पुष्पादिभिरभ्यध्यै अन्नापूपायैः तूष्णीं निवेद्य एतेन विधिना आकृति दहेत् ॥ ११ ॥ [पञ्च प्रश्न षष्ठः सण्डु: } श्रीमरः देवमित्यादि । प्रथमेऽहनि कर्तव्यम्याद्यमासेिकस्य एकदशेऽहनि विधीयमानत्वात् तद्देवमहोगात्रमुपोष्येत्युपवासमात्रं विधीयते । पूर्ववत्पथा पूर्वं येन पथा श्मशानं गताः तेनैव था श्मशानं प्रत्युपस्थाथ-गत्वा । 'पुनर्दहनकर्म करिष्यामी' ित संकल्प्य । एतेन विधिना - एकर्चया । आकृति दहे ! गृष्टः–“अमात्त्व' िमति मन्त्रेऽयं पुनर्दहनकर्मणि इति । मन्त्रान्तरेण का इति कैश्चिाख्यातम् । यस्मात्कुलस्य भांगन्यधुत्रा च गतिर्भवति । १२ ।। अमन्त्रपूर्वदग्धानामंगवैकल्यशोधणम् । चंडालादिहतानाञ्च पुदर्दहनर्मिध्यते' । इति तद ितं चिन्तयित्वा सतंडुलं वखं । कांस्यं पानीयञ्च दद्यात् ।। ३ ।। सतंडुलमित्यनेन दीपसहितमुच्यते स एव नशप्रतिच्छन्दो (भी) ऽस्य भवति । १३ ।। स्मृत्यन्तरे– विप्राभावे सगोत्रायाऽौचिने वा विशेषतः । नवश्राद्धवद्भ्य ध्यै हुत्वा पिंडं प्रदाय च ' । इति नसप्रच्छादनं दद्यात् भोजनेन सह द्विजः । ससुवर्ण सोदकुंभं सवखं वेदपारगे। तथैव देयं तद्विपे तद्वितीयेहेि वापयेत् ॥ इति ‘वासस्तंडुलमृत्पात्रं कांस्यमुद्दीधनं घृतम् । दहनानन्तरं दद्यात् स तु नग्रपरिच्छदः । वासस्तंडुलमुदकुंभं प्रदीपं कांस्यभाजनम् । नभप्रच्छादनश्राद्धे ब्राक्षणाथ प्रदापयेत् । । इतेि ७६९ ७७० श्री श्रीनिवासभखिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [पञ्चम् प्रश्ने 'नवश्राद्धं नासिकञ्च यद्यदन्तरितं भवेत् । तदुत्रेण सन्दद्यात्सर्वाण्येकादशेऽहनि । इति नवश्राद्धे ब्राह्मणवरणादिक्रमेोद्दिष्टवदामेन कर्तव्यम् | 'श्रविणो आमं रक्षस्वे 'त्यूहः । इति श्रीमत्कौशकवश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यदर्येण श्रीनिवासास्यज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रध्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ पञ्चमप्रश्ने घष्ठः लण्डः अथ सप्तमः खण्डः स्रान्वा गुरवे पानीयार्थे शक्त या दक्षिणां दत्वा सायं प्रात त्रिरुदकाञ्जलेि दन्धु नित्यमेकैकं वर्धयित्वा तर्पयेत् ।। १ ।। स्रात्वेत्यादि । गुरवे - उपद्रष्ट । यद्वा गुरवे । पूर्वदपेो वासमा अदिाय अश्माप्लुत्याभ्यध्यै बलिं ददाति।॥२ पूर्ववदित्यादि .. पूर्ववन् – प्रथमद्देिवसवत् । तिलामलकहारिद्रादिभिः गृहद्वारशिलादि राप्य वासोदकेन अश्म अध्लुत्य । बलिं ददाति । बलेिशाब्देन पिंडश्चोपलक्षितम् । 'सायं प्रानः देयार्धमेकमेवापराहक ' ति वचनात् । 'दहनप्रभृत्यहिताग्ने 'रिल्युतत्र वक्ष्यमाणत्वात् आहिताग्नेः पुनर्देहनाद्येव आशौचोदकदानादिकम् । मरणदिनादारभ्यानाहिताग्नेः । दहनात्परमिति केचिद्वदन्ति । गन्छ। त्रिपक्षात्पूर्वतम्साझेः भवेत्संस्कारवासरान् । ऊर्चे मृतदिनेऽननेः सर्वाशयेव मृताहृतः' । इति जातूकणि: - 'ऊध्र्वे मृताहाद्यच्छाद्धं ित्रपक्षान्त उदाहृत । अधस्तु कारयेद्दाहात् आहिताग्नेद्विजन्मनः ॥ इति 'ऊ वै मृताहाद्यछ्द्धं मृताहाद्येव तद्भवेत् । अधस्तु कारयेद्दाहादाहिताग्नेजिन्मनः ॥ इति जलान्तमित्यनेन गृहद्वारि वासोदकमात्रमेव । न तिलोदकम् । ततः प्रभृत्येकभक्ता निरानन्दा अधश्शायिनो भवेयुः ॥ ४ ॥ तत इत्यादि ।

• २

स्मृत्यन्तरे :- श्री श्री:ि 'अनैजसे यात्रेषु कन्दमूलफलाशनः । संभोजनञ्च बन्धूनां कृतघ्यं प्रेतवेश्मनि । तैलाभ्यंगं न कुर्वीत अंगसंवाहन तथा ! आमदानञ्च सर्वेषां भयहं क्षानमेिध्यते । रात्रौ सुप्तञ्च सर्वेषां प्रत्येकं शुद्धभूतले । शयनं वापि कर्तव्यं समीपे प्रेतवेश्मनि ! ।। इति

मरीचि :- 'प्रथमेऽह्नि तृतीयेऽह्नि सप्तमे नवमे तथा । ज्ञातिभिस्सह भोक्तव्यमेतत्तेषु दुर्लभम् । । इति मातापिलोईतवासाः परिवत्सरं ब्रह्मचारिप्रतं चरेत् ।। ५ ।। यस्माचीर्णपितृब्रतो घंशं वृधेये ।। ६ ।। भातापेिोरेित्यादि । मातापितोर्मरणादिनादारभ्य संचत्सरपर्यन्तं हृतवासाः अनुल्बणक्रुः । उष्णोदकतैलाभ्यगन्धपुष्पमैथुनादिप्रतिषिद्धकर्म वर्जितः ब्रह्मचारित्रतं चरेत् । प्रीतौ पितरो यस्य देहस्तस्याशुचिर्भवेत् । न दैबं नपि पित्र्यञ्च यावत्यूण न वत्सरः ? ॥ इति क्चनात् स्रानचैव महादाने स्वाध्यायञ्चान्निपूजनम् । प्रथमेऽब्दे न कुर्वीत म्हागुरुनिपातने ? ॥ इतेि सत्यव्रतः – ‘मातापित्रोर्भूतौ प्राप्ते अर्वाक्संवत्सराद्यदि । मैथुनन्तु समासाद्य प्राजापत्यं समाचरेत् । यदि शुक्रोन्तसंयोगः कृच्ळू चान्द्रायणं चरेत् । आहितो यदि गर्मः स्यात् ब्रह्महत्यात्रतं चरेत्' । इत पतनः लण्: श्रीवैक्षानसगृह्यसूत्रम् 'पण्मासान् वर्जयेत् क्षौरं तैलतांबूलयोषितः । ज्येष्ठादीनां मृतौ प्राप्ते मातापित्रोस्तु वत्सरम्' । इति एतन्मर्वभकृत्सपिंडीकरणाविषयन् । कृते सपिंडीकरणे च पित्रोः न ब्रह्मचर्यं परिरक्षणीयम् । तद्रक्ष्णे चापि महत्फलं स्यात् निवर्तमे च स्वलने न दोषः' इति स्मत्यन्तरे :- 'सपिंडीकरणे यावत्तावद्द्धादि नेष्यते । तत्सोदरस्य पुत्रस्य न त्वन्यस्य सगोत्रिण ' । । इति संग्रहें:- 'अकृतप्रेतकार्ये तु न कुर्यादात्मनः शुभम् । कुर्यादेव शुभं कर्म मुल्यकर्तुश्च सन्निधौ । सपिंडीकरणश्राद्धभकृत्वा शुभकर्मकृत् । ध्रुवमामोति नरकं सर्पिडानां मृतौ क्रमात् । असर्पिडीकृते प्रते पितृत्वं नोपपद्यते । न च नैमित्तिकं काम्बमिष्टापूर्तादिकं न च । नित्यकर्माणेि कुलति स्मृत्युक्तानेि तथैव च । वंशजानामसंस्कारे त्वाशैौवन्तु कथं भवेत् । दशाहात्परतश्शुद्धिः ज्ञातीनाञ्च विशेषतः । गर्भादिाशनान्तानि प्राप्तकालं न लंघयेत् । ज्ञातीनां प्रेतकार्याणि अकुर्वन्नपि कारयेत् । ग्रात्रादीनां प्रमीतानां लयाणान्तु सपिंडनम् ।। कृत्वा तु मंगलं कार्य नेतरेषां कथञ्चन ? इति । 'सर्पिडीकरणात्पूर्वं शोभनं न विधीयते । यदि वेत्तत्कृतं कर्म कर्तुनशाय कल्पते । न कुर्यातिकार्याणि नित्यनैमितिकान्यपि ।। ७७३ 994 श्रींना वा भ्रातृपुत्रो वा सडिशिप्थ एव वा । सपिंडीकरणं कुर्यादिति ............! निश्राद्धानि शिष्टानि सङ्गिीकरणं तथा । अपकृष्यापि कुठन् कर्ता नान्दीमुखे द्विज ? ! इति गालवः– 'सपिंडीकरणामते पैतृकं पदमस्थितं । आहिताग्नेः सिनीवाल्यां पितृयज्ञः प्रवर्तते । नासपिण्डीकृते प्रेतं पितृकार्य प्रवर्तते । सपिंडीकरणं कृत्वा कुर्यात्पञ्थं शुभानि च ? ॥ इति क्ल्सरान्तसपिंडीकरणाभिप्रायेण परिवत्सरं ब्रह्मचारिन्नतं चरेदित्युक्तम् ! उत्तरत्र

• मासे तैलसंपर्कस्तृतीये वा मंगलयोगे भवतेि ! इतेि वक्ष्यमाणत्वात् स्मृमिति

पादितत्वाख सपिंडीकरणान्तमेव पितृव्रतम् । संग्रहे:- 'मातुर्दशाहृमध्ये तु पिता यस्य प्रमीयते । पैतृकन्तु यथाकालं पितुस्सर्वं समापयेत् । ततो मातुचिपक्षादै शेषकर्म समाचरेत्' । इति इदं न सर्वसम्मतम् । (अनुतुषविषये ?) । मातर्यग्रे प्रमीताथामशुद्धो म्रियते पिता । पितुः शेषेण शुद्धिः स्यान्मातुः कुर्यात्तु पक्षिणीम्' इति भातुदक्षिान्तरे चैव पितां मरणमाप्नुयात् । दहनादि क्रियां कुर्यात् वपनं नैव कारयेत् ।। प्रावस्राकृतोद्वाहः स्रातको गर्भिणीपतिः । इत्यादिवचनैः व्रतिनोऽपि विधीयमानत्वात् पूर्वमृताया मातुः संघातमरणे उतपनाक्षिविधानात् ‘मातुः कुर्यासु पक्षिणी'मिति पक्षिणीविधानात् हुस्मृति विरोधाच मातुर्वीक्षायां बयन (न) का विषयमिति कैचित् । याघ्र :- 'विदध्यादैौरसः तदभावे स पलीकः कुपदि यथाविधि । । इतेि घेवल: – 'एकाग्रमरणे पित्रोरन्यस्यान्वदिने मूतैः { पिछन् त्रिपक्षे स्याद्नुथानमृतिं विना लौगाक्षि; -- 'पितर्युपरते पिोर्मातुः श्राद्धस्य वर्तयत् । मातर्यपि च वृत्तायां तुिः श्रद्धं निवर्तयेत्' । इति हारीत :- 'दंपत्योस्सह मृत्यौ तु सह द्वाहादिकाः क्रिया । प्राग्दाहादन्यनाशे च तदूर्धन्तु पृथकूियाः । दंपत्योस्सह संस्कारे मृतानुवृतावपि । उदकादि सपिंडान्तं प्रेतकार्याणि यान्यपि ।। कुर्यात्समानतन्त्रेण सांवत्सरिकमेव च । हेमाद्रि :- सञ्चयस्तर्पणं गतं सपिंडीकरणं सह । पेिलोस्सहँव मात्रा न कर्तव्यन्तु सुतेन तु ॥ ज्येष्ठन सह कर्तव्यं (३) निमित्तार्थ पृथक् भवेत्' । इति “अश्वानुमरणे पक्षी श्वाचा भन्न सहैव तु । पथस्तुरीयमासाद्य सिग्वातैरुपवीज्य च ।। नमस्कृत्य चितारूढं भर्तारन्तु प्रसन्नतः । प्रदक्षिणं परीत्याश्च भर्तुर्दक्षिणमाविशेत् । 'इयं ना ? रीति मन्त्रेण शाययेन्मातरं सुतः । पृथकवेितिं समारुः न विमा गन्तु मर्हति ॥ भर्तुः संस्कारमेवास्याः संस्कारमपरे जगुः' । इति अंगिरः:- नारदः - संक्तः- प्रजापति: जोधायन: श्री श्रीनिवासमधिकृत - तात्पर्यन्निन्दामगिलहितम् [पञ्चम प्रश्न

रजस्वला ध्टुते ............! मृतानान्तु सडिानां काले बहुतिथे गते । एकोद्दिष्ट चतुर्थेऽहि तेषां पिंड पृथक् पृथक् । सपिंडीकरणं तेषां सह वा पृथगेव ब ।। हविरु दैवत्यं निर्वाश्चपञ्चोदपावकम् । यद्येक आदौ कुर्वीत नुन्लेणेत्याह कुंडिलः । मृतानामेकवंश्यानां काले बहुतिथे गते। तान् सर्वान् सह संस्कुर्यात् एकाद्वे पुनस्सुधीः ।। दैवं पित्र्यञ्च तन्त्रं स्यात् पृथक् पाको न विद्यते ।' इति 'दाहकम्याद्दशाहे तु (?) पितरौ चेद्देपुन । नैव तु शुद्धिः स्यात् क्रेिोस्तद्दिक्साद्भवेत्। ' । इति अन्तर्दशाहे चेत्कर्तुः पुनः प्रेतस्य संस्कृतिः । तस्माच्छुर्हिः पूर्वशेषात् एकोटिं यथोदितम् । । इति 'पूर्वकर्ता दशाहे तु पितरौ वेद्दहेत्पुन । पूर्वेण शुद्धिर्नेव स्यात् पित्रेोस्तविसाद्भवेत् ॥ इति 'आशौचे तु समुत्पन्ने पुत्रजन्म यदा भवेत् । कर्तुस्तात्कालिकी शुद्धिः पूर्वाशौचेन शुद्धयति । प्रारञ्धे प्रेतपिंडे तु मध्ये चेज्जननं भवेत् । तथैवाशैौचविंडांस्तु तेषां द्वाद्यथाविधि । ॥ इति 'उदकं पिंडदानश्च त्रियहं स्यात् त्रिवर्षत । दशाहं पिंडदानं स्यात् अष्टमाब्दात्परं स्थितम् । लन्त्रण देवाः पितरे निमित्तं अपूिरुषम् । तत्रैकवचनं कुर्यात्, हिंरक्षे द्विजाः पृथक्षु । पञ्चमाद्धत्सराद्वक् प्रमीतो यदि बालकः । नशमच्छादनचैव नवश्राद्धं तथैव च । अस्थिसञ्चयनचैव न कुर्यात्कल्पविजिः । । इति चतुर्थेऽहन्यस्सिश्चयनं कुर्यात् ।। ७ ।। अस्विसञ्चयने योो देवानां परिकीर्तितः । प्रेतीभूतं ततोद्दिश्य यश्शुचिं न करोति चेत् (४) १ देवतानान्तु यजनं तं शापम्यश्च देवताः । पूर्वं दग्धाः श्मशानेषु देवताः परिकीर्तित ' ।। इति पूर्वाहे शुमदः प्रेोको मध्या मध्यमः स्मृतः । अपराह्नव रात्रिञ्च वर्जयेत्सञ्चये बुधः । । इतेि श्रीवर :- अस्थिसञ्चयनं कार्यं पूर्वाद्धे तु शुभावहम् । मध्याहे मध्यनं प्रोक्तमपराहे विनाशनम् ।। चतुर्थे पञ्चमे चैव समे नवमे तथा । अस्थिसञ्चयनं कार्य वर्णानामनुपूर्वशः । । इति ७७४ पारस्यरः - विष्णू :- पराशरः- कात्यायनः-- भरद्वाजः – संग्रहे- श्री श्रीनिवासमक्षिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [पञ्चम प्रश्ने 'तुर्थेऽहनि विप्रस्य ष्ठ बै क्षत्रियस्य तु । अष्टमे नवमे चैव विधस्याद्वैश्यशयो; । । इति 'चतुर्थे पञ्चमे चैव सप्तमे नवमे तथा । अस्थिसञ्चयनं कार्यमिित विष्णुस्मृतौ स्मृतम्' । इति ‘चतुर्थेऽहनि कर्तव्यमस्थिश्चयनं नृप । ! इति 'अपरेद्युस्तृतीये वा चतुर्थे पञ्चमेऽपि वा । सप्तमे पञ्चमे वापि अस्थिसञ्चयनं भवेत् । । । इति “अपरेवुस्तृतीयस्यां पञ्चम्यां पूर्वंशौचिनः । शुद्धिरिति .... ... सूतिनां मृतिनाञ्च सा । सूतिनाममिदं हित्वा प्रेतस्य च सुतानपि । अन्तर्दशाहे दाहे तु शेषतः शुचयोऽखिलाः । बहिर्दशाहे दाहे तु दाहादि निदेनं समम् ।

• सप्तम्यां वा अस्थीनि सञ्चिन्वन्ति ? ।। इति ।

‘नन्दायां भार्गवेऽकें च चतुर्दश्यां त्रिजन्मसु । बृहस्पतै तथाऽश्रेषा पुष्ये हस्ते तथैव च । नास्थिसञ्चयनं कुर्यात् कुलक्षयकरं हि तत् । फल्गुनीद्वयमाणार्ड तथा प्रोष्ठपदद्वयम् ।

• नन्दायां भार्गवदिने चतुर्दश्यां त्रिजन्मसु ।

कुर्वतः प्रेतकायौणेि कुलक्षयकराणि तु । प्रेतकृत्या विज्र्याः स्युर्तृणामन्विच्छतां सुखम् । नक्षत्राप्युतान्याहुः आस्थितानि शुभहैः । शुक्रवीतिराश्यादि किञ्चित्सर्वं विगर्हितम् । सप्तमः खण्डः] श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् सर्वदा शुक्रवारश्च गुरुवारश्ध गर्हितः । चन्द्रचन्द्रवारौ द्वै व मध्यमीरिौ । गुरुशुकारशन्यर्कनन्दायाञ्च विजन्मसु । तदित्रिहस्तेषु पुण्ये नैकाशिसञ्चय ) । इति अथिसञ्चयनं कार्य जन्मस्रयविवर्जितम् । पूर्णायाञ्च विशेषेण नन्दायाश्च विवर्जयेत् ? ॥ इति ज्यौतिशे – 'रोहिण्यां वटुपञ्चके त्रिपदभे युग्मांभेि पैतृभे नन्दाकामचतुर्दशीभृगुशनि६माजार्कभद्रासु च त ७७९ तद्वंशक्षयदं भवेदिति तदा दानानि कुर्यात्सुधीः' । इति एवं चतुर्थेऽहनि 'चरं पुष्पं जलं क्षीरं कुंभश्च सविधानकम् । संभृत्यौदुबरी शाखामयुजोऽस्थीनेि विन्यते । । इति प्रचेताः - 'ततोऽलं पानमादाय संस्कृतं विधिवत्सुधी । गत्वा पितृनं तत्र पूजयेपितृदेवताः ।। क्षीरेणाभ्युक्ष्य चास्थीनि सतोयेनापसव्थया । याज्ञिकस्य तु वृक्षस्य शाखां संगृह्य सच्छदाम् । अस्थीन्युत्तरगात्रेभ्यः नवपभाण्डे निवेदयेत् ॥ गोत्रस्थ शर्मणः प्रेतस्य अस्थिसञ्चयनं कर्म करिष्या । मीति संकल्प्य क्षीरोसितेन (?) औदुबराखया शरीराण्यवोक्ष्य शेषे चैव यथाक्रमं त्र्यहानि त्रीणि प्रेतभूतस्तु() उत्तिष्ठति अयुभिरुदकुंभैरोक्षितमोक्ष्य श्मशानवासिभ्यो भूतेभ्यश्ध बलिं दत्वा अयुजः स्त्रियस्सञ्चिन्वन्ति नूनमृत्पात्रे अस्थीन्यदाय वरं दत्वा यीयवृक्षमूले पुष्यनद्यां समुद्रे वा क्षिपति ।' इति

• 44

श्री श्रीनिवासमष्कृित-तात्पर्यचिन्तामणिसहित्रम् [पञ्चम प्रश्ने अस्थिसञ्चभनं कृत्वा कुर्यात्तद्वस्म वेदिकाः ।। पिधानम् । । पस्तु कुर्याद्वै तत्र तत्र () स्थाप्य शिलात्रयम् । अक्षुलेिभ्योऽञ्जलीर्दद्याद्ग्रन्धपुष्पाक्षतानपि । तल डित्रयं देयं दक्षिणाक्षुशेषु तु ।। एकं श्माशानवासेिभ्यः प्रतायैव तु मध्यमम् । अदृष्टाश्च परं पिंडं प्रदछाडोदकाञ्जलीन् । दत्वाऽस्थीनि च गंगायां प्रक्षिपेद्भुवि वा क्षिपेत्' ।। सप्तमेऽहनि - वितां पिधाय ऐष्टिकमाकारं कृत्वा पुष्पनिल सप्तमेऽहनीत्यादि । सप्तमेऽहनि चितां विधायेत्युक्तत्वादिदमेव चिता

• चितास्थीनि समभ्युक्ष्य पिंडाकारं निधाय च ।

उपवीती दक्षिणस्यामावाह्याभ्यच्र्य यलतः । श्मशानवासिभूतेभ्यो बलेिं तांधूलकं ददेत् । पैष्ठिके प्रेतमावाह्य गन्धपुष्पसुधूपकैः । दीपाक्षतैरर्चयित्वाऽऽपूपलाजतिलादिभिः । बलिना च निवेद्याथ तांबूलञ्च प्रणम्य च । अथ प्रेतं समुद्रास्य मृत्पात्रेऽथि निधाय च । पुण्यनद्यां समुद्रे वा सास्थि भस्म विनिक्षिपेत् ।। यज्ञीयवृक्षमूले वा. खनेद्वापि कुशस्थले । अस्थिसञ्चयनं कृत्वा तथा चैवं समाचरेत् । नद्याद्यमन्निधानं तु काले वाऽन्यत्र निक्षिपेत् । ब्रह्मचार्येकभक्ताशी कृष्णाजिनकृनास् िच । य कृत्व प्रक्षाल्य पञ्चगव्यैः पुष्पाचैश्च पूजयेत् । धेर्नु दत्वा च विप्राय सुसंकलश्च समाहितः । 'आपो हि । ठेति च प्रेोक्ष्य मृत्पात्रेऽस्यि निधाय च । र सुवर्ण निक्षिप्य मृत्पात्रेण पिधाय च । 'बावदस्थि मनुष्याण गंगातीयेषु तिष्ठति । तावद्वर्षसहस्राणि स्वर्गलोके महीयते । प्रसीद वरदे देवि सर्वपापप्रणाशिनि ॥ अभुकस्य प्रयच्छाद्य गतिं पुण्याश्च शाश्वतीम् । अधमर्षणपूर्वञ्च धर्माय च नमाम्यहम् ' । इत्युतैकं निधायांसे भद्यां वा विनिमज्जयेत् 'दिवं गच्छेयुपस्थानमेवं तीर्थजले क्षिपेत्। । 'गंगे' तेि तीर्थे नं स्मृत्वा न्यसेत्तत्फलमाप्नुयात् ।। इतिं व्यासः-- 'यस्थास्थीनि मनुष्यस्य क्षिपेयुर्लवणांभसि । तावत्स्वर्गनिवासोऽति यावदिन्द्राश्चतुर्दश ।। यावदस्थि मनुष्याणां गंगातीये वसत्यपि । तावद्वर्षसहस्राणि दिव्यानि दिवि मोदते ! ॥ इति प्रचेताः– ‘वृक्षमूले शुचौ देशे पुण्यस्थाने निधापये दिति । अस्थसञ्चयनं भारद्वजेनोक्तम् ( - यथा। ‘अपरेद्युस्तृतीयस्यां पञ्चम्यां सप्तम्यां वा अस्थि सचिन्वन्ति । क्षीरोसिक्तनोदकुंभेनोढुंबरशखया पक्ता दधत् ७०२ भी श्रीनिवासमक्षिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [पञ्चम प्रश्न शरीराण्योक्षति 'इ' ते अमिन्धा । तेि । अत एांगारान् दक्षिणां नित्र्य मोक्षति । यहात् पुनर्किननं न स्यात् । सासव्ये(१) हस्ते नीललोहितसूत्राभ्यां मृतीफलमापद्ध साल्येन शाऽश्मानमास्थाय प्रथमा अगन्वीक्षमाणा अस्थी न्यादते 'उत्तिष्ठात ’ इति । दद्भिशिरसो वा । ‘इदन्त एक मिति द्वितीया 'पर अत एक ? मिति तृतीया पादपर्यन्तास्थीन्धादाय 'उत्तिष्ठ प्रेत ए' हीत्यु त्थापयेत् । अन्यत्सवै पूर्ववत् । चिताभस्मादिकं सर्वं पिधाथ ताकारं लिखित्वा शिलात्रये पूर्वोक्तोन् श्मशानवासिनः प्रेतसवींश्चाभ्यध्यै बलिं दत्वा विसर्जयेत् । यद्वा पैष्टिकाकारं कृत्वा तत्र करुयादिकं दत्वा उद्वासयेत् ? इतेि । दशमेऽहनि तीर्थस्य विसर्जनम् । उदकाप्लुतं तदश्म भूमौ तत्रैव तीर्थस्थाने पिधाय बलिस्थाने पायसं प्रस्थतंक्षुलैः पञ्च विभि मृत्पात्रैगृहीत्वा तेनैवाश्मना सह पिदध्यादिति विसर्जनम् ॥ ९ ॥ दशमेऽहनीत्यादि । इदं मातापितृविषयम् । यमः– ‘अर्वादशाहामित्रोस्तु कुहूर्यदि तदा भवेत् । द्विचन्दोषो नास्त्यत्र कर्तव्या च क्रिया युतैः । इति निरात्रात्पूर्वंवेिषयमिति केचित् । इलोकगौतम :- 'पित्रोराशौचमध्ये तु यदि दशैस्समापतेत् । ताक्देवोत्तरं तन्तं पर्यवस्येत्यूहात्परम् ॥ इति कालाव :- ‘दश दशाहमध्ये स्यादूध्चैतन्त्रं समापयेत् । । त्रिरावादुचरं पित्रोताविति विनिश्चयः' ॥ इति इदौरसविषयम् । दशाहमध्ये विधुसंक्षयश्चत् दद्युर्दशाहं तिलवारिडिम्। पुतीसुतो दक्सक औरसश्च शेषास्सुतास्तत्र समापयेयुः' इति स्मृत्यश्तरेः – 'प्रवृत्तशौचमध्ये तु यदि दर्शः प्रपद्यते । समाप्य चोदकं पिंडं तद्दिनेनैौरसः सुतः ? ॥ इति मातापेिस्रोतिभ#ौ दशाहे मध्यतोऽपि वा वनस्सतिगते सोमे शिष्टाहं पूर्ववत् क्षिपेत्' । इति ऋश्यन्गः – “आशौचमन्तरा दश यदि स्यात्सर्ववर्णिन । सभकिं प्रेततन्त्रस्य कुर्यादित्याह गौतमः ? ॥ इति पैठीनप्तिः – 'आचैर्देवे च (?) कर्तव्याः प्रेतपिंडोदकक्रिया । शैस्संक्रमणश्चापि दशाहान्तर्यद्वा भवेत् । तावदेवोत्तरं तन्त्रं समाप्यमिति केचन } समाप्य चोदकं डिं सान्मात्रं समाचरेत् ! चतुर्दशीमृतः कश्चित् ततः माझेोत्यमातिथेिः । डिोदकं दशाहान्तं तस्मिन्नेवाहनि क्षिपेत्' । इति त्मृत्यन्तरे– ‘इन्दुक्षये मृतिर्यस्य खिया वा पुरुषस्य वा । चन्द्रस्यादर्शनात्पूर्वं दशडिानि कारयेत्' । इति प्रचेताः-- 'मथमेऽहन्यमावास्य तत्वोदकलिं हरेत् । अथ वा तमभृत्येव जलपिडॉस्तु वापयेत् । चतुर्दशीमृतः कश्चित् ततः मामोत्यमातिथिः । तिलोदकं ततः पिंडास्समाप्या दशमेऽहनि । फिस्रोस्तु यावदाशौचं तावत्कुर्यादतन्द्रितः । ॥ इति उशनाः– ‘द्विचन्द्रदर्शनं यावद्वलिपिंडक्रिया भवेत् । द्विन्द्रदर्शने दोषो महानित्यवधायेताम् । त्यजेत्संक्रमणं भानोर्मध्यतः मतकार्यतः ) ।। इति घुणः पुच्छः– “फलमूलैश्च पयसा शकेल व गुडेन च । लिमिश्रन्तु दर्मेषु पिंडं दृहिणतः क्षिपेत् । ७४३ ७४४ श्रः क्षीनिजासमस्कृित-सात्पर्यवन्तामणिसहितम् [ानमेकोत्तग्वृद्धया तिलोद्रकं तीर्थशायां गृहे बालोदकं डिबलि प्रदानानि एकोतवृद्धवा ब्राह्मणोऽञ्जनानि अकृतानि नवश्रद्धानि च दत्वा दशमेऽहनि महाकुटुपशमनार्थे भूतबलिं दद्यात् : 'गोत्रस्य शर्मणः प्रेतस्य महाक्षुदुपशमनार्थं बलिदानं करिष्यामेि * इले संकल्प्य 'बलिं ददामि । इति दद्यात् । ‘आरवारे च सैरे च गुस्वारे च भाने ! गुरुशुक्रेन्दुसौम्यानां कारगर्योदयं विना । [पञ्चम प्रश्ने 'पाषाणस्थापने श्रेष्ठा मन्दर्भौमार्कवासराः । उत्थापने सौक्रीयाः मातापितेर्गुरोश्शुभाः ' । इति दशमेऽहृन्येवं पिंडलिदानानि कुर्थात् । उदकाप्लुतं तदश्मेत्यादि । गाग्र्यः-- 'प्राप्तकालमक्रिन्थ कुर्थाद्यदि वििकंयाम् । तस्यैव बारनक्षत्रतिथिराश्शकाख्यः (?) । इति स्मृत्यन्तरे – 'चतुर्थे पञ्चमे पिं सप्तमे नवमेऽपि वा । अश्मोत्थानं तथा कुत्तेषामन्यतमे च हि ? ॥ इति तीर्थस्थाने वासोदकतिलोद्वकदानानि कृत्वा 'गोत्रं मतमसात्पाषाण दमिन् कूचें उद्वासयामीत्युद्धास् तदम तत्रैवावटे विधाय 'अस्मद्रोत्रं वर्धता मिति तत्र ब्रहीनवकीर्य उपवीती भूत्वा अवटं पूरयेत् । बलिस्थाने पायसं प्रस्थतंडुलैः पकं त्रिभित्पलैः गृहीत्वा पूर्ववदुद्वास्य तेनैवाश्मना सह पिदध्यात् । अनन्तरं कूर्चमादाय तीर्थस्थानतः कृचेन सह जले विसर्जयेत् । स्मृत्यन्तरे :- 'अश्मानं प्रक्षिपेदप्सु सर्ववर्णेष्वयं विधिः । सप्तभमः अग्:) गाग्यं: श्रीवैखानसमृष्टसूत्रम् शिलोत्थानं न कुबीत कुर्वन् कुलविनाशन 'मिति । धर्मोदकं माथ्यै विप्रान् आप्यं त्रैव नृप्तये ! ! इति 'मापित्रोभूतिप्रासै पुत्रदाहादिकर्म च । धमंदक दीयता । ििन यजमान प्रार्थिास्वं 'धर्मोदकं ददामी'ते 'शुक्रादीनि तु () कारश्च नन्दा चैव चतुर्दशी । उत्तरात्रयरोहिण्यः पूर्णचन्द्रश्च जन्म च ।। पुतप्वपि च कर्तव्यं मातापित्रोविंशेतः । जन्मत्रये सञ्चयने भ्रातुश्च इहने गुरोः । मृतहे दावपनं दशाहे शेषबाधनम् । झाने च सूतके चैव दशाहे वपनं स्मृतम् । तिथिवारक्षयोगानामनपेक्षेपि गौतम यस्य केशाशिशेनात दशमेऽहन्यवापेिताः ।। आशौचं तस्य केशेषु लीयते नात्र संशयः । । इति 'दशाहेऽश्मानमुत्थाप्य शान्तिहोमं समाचरेत् । सर्वागौरकर्मान्न ज्ञातीनां वपनं भवेत्' । इति शान्तिहोमस्तु आश्रुतंबादिविषयः । ४५ सायेऽहन्युच्छिष्टपात्राण्युद्दीप्य तीर्थे विसृज्य स्रात्वा एका दणमेवोद्दिष्टमन्ये चान्वक्षते ।। १० ।। सायेऽहनीत्यादि । उद्दीप्य । तैजसानामुद्दीपनम् । यद्वा अत्यन्तो पहतानि दाहयेत्, तीथे वा विसृजेत् । लात्वा । ७:४६, श्री श्रीनिवासभख्रिकृत-प्ताश्पयचिन्तामणिरहितम् [पञ्चम प्रश्ने बेथलः – 'दशमेऽहनि संप्राप्त झानं ग्रामाङ्कहिर्भवेत्। । तत्र त्याज्यानि वासांसि केशश्मश्रुनखानि च । असमक्षे सपिंडानां जलानन्तु दाशमे' (१) । इति एकादश्यामित्यादि । अनेन ‘भूतेऽहनि तु कर्तव्यं प्रतिमासन्तु वत्सरम्' इत्याद्यमसिकस्य मृतेऽहनि कर्तुयुक्तत्वात् एकादशेऽहनि कर्तव्यम् । ‘आद्यमेकादशेऽहनि ' इतेि । अन्येऽ िमृतकर्तारः एकादश्यामेवाहन्याडु रित्यभिप्रायेणोक्तम् । वानप्रस्थस्य पत्न्याश्च गृहश्चद्दहनं कुर्यात् ।। ११ वान्प्रश्यस्येत्यादि । वानप्रस्थगृहस्थयोः संस्कारे भेदो नास्ति । स्मृत्यन्तरे:- 'मृते भसरि या नारी आशौचान्ते रजस्वला । श्राद्वशेषं प्रकुर्वोत ज्ञात्वा सूत्रं विमुञ्चति । इति तथाऽन्यत्र- 'अकृत्वा वपनं मूलः प्रेतकर्मणि वर्तते । तिलोदकं पिंडदाने श्राद्धचैव निरर्थकम् ।। इतेि इति श्रीमकौशिकवंश्येन गोविदाचार्यसूनुना द्वान्तचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रल्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणैौ पञ्चमश्ने सप्तमः खाड यो ह वै धर्माधर्मौं परित्यज्य दक्षिणे देवान् अदक्षिणे पितृन् समावेश्य सर्वमात्मनि पश्धन् पतिः आत्मयाजिनस्तस्य वेदोऽप्तिरिति ब्रह्मवादिनो वदन्ति । १ ॥ यो ह वा इत्यादि । ह वा इति प्रसिद्धवान्दशः ! यः स्वस्य दक्षिण भागे देवान् वामभागे पितृन् समारोप्य धर्माधर्मों परित्यज्य सर्वे परं ब्रह्म शरीरभूतं जगन्मय्येव प्रतिष्ठितमिति पश्यन् । 'अहं हरिस्सर्वमिदं जनार्दनो नान्यस्ततः कारणकार्यजातम् । ईदृश्वानो यस्य न नस्य भूयो भवेोद्भवा द्वगता भवन्ति । । इति वचनात् । असौ यतिः । अनेन परमहंसो लक्ष्यते । एकध्र्यवमात्मयज्ञ संकल्प्य आत्मानमात्मनि यो यजते स आत्माजी तस्य वेदोऽगिरिति ब्रह्मवादिनो वदन्ति । अनेन वेदस्रातक अवगम्यते (?) । तथा योगी देवसायुज्यकः परकायप्रवेशीत्येतेऽन्शयः ।। २ ।। तथेत्यादि । येोगी 'ज्ञानयोगेन सांख्यानां कर्मयोगेण योगिना मित्युक्तलक्षणः । देवसायुज्यकः – परब्रह्मसायुज्याथै योगनिरतः । परकाय प्रवेशी – योगशास्रविहितोग्नशात् जितपक्नः स्वेच्छानिर्गमनकुशलः स्वशरीरं विसृज्यान्यशरीरं प्राप्तः । तेऽप्यनमयः । औपासनाद्यमिन्तोऽपि पश्चादेवंविधास्सन्तो मृतश्रेत् तेषां शरीरमशिना न दहेदित्यर्थः । शरीरमेतेषां न स्पृश्य कारन्तरीकृत्य रज्जुभिर्बद्ध्वा समुद्रगां नदीं नीत्वा वालुकप्रदेशे श्वभ्रं खनति ।। ३ ।। तलासयित्वा वालुकैरेव पिदध्यात् ।। ४ ।। शरीरमित्यादि । न स्पृश्य तद्ग्रामवासी अन्यो वा पुत्रो वा वहनकाले न स्पृशन् बाकैिः काः धर्मोचैः तृणैरन्तरीकृत्य काष्ठतृणान्तरित }; श्री श्रीनिवासमस्ति-ात्पर्मचिन्तामणिसहितम् [पञ्चम प्रश्नं हो । अनाथानां क्झै। ये पन्ति द्विजातयः ॥ ८ ॥ तत्संस्कारकृती ये च ये च श्र:ट्टानि कुर्वते ।। ९ ।। भूतानान्तु शरीरै अङ्ग् विरिति स्मृतम् ।। ११ ।। तसान्पुण्यशरीगणि दछन् सद्यश्शुचिर्भवेत् ॥ १२ ॥ परदेशागतस्यापि स्टादशैवं विधीयते ।।१३।। इति विज्ञायते । दहनं विज्ञायते (४) । पराशरः- 'भिन्नबन्धुसुहृत्पुलधनधान्यगृहोञ्झितम् । अनार्थ ब्राह्मणं प्रेतं ये कहन्ति द्विजातय पदे पदे यज्ञफलमानुपून्यभिन्ति ते ' । इति प्रसंगात् धमें वक्ष्यमाणकुटीचकम्हूदकादीनामाहेिताभ्यनारहिताःीनां स्खननसस्करोऽन्न प्रतिपाद्यते । यथा; - 'सन्यासिनोऽनाहिताग्नेर्देहं मृतं पुत्रोऽन्यो वा तणैरन्तरीकृत्य शुद्धेः ब्राह्मणैः यन्त्रेण वा सतीय समुद्रगायां नद्यां तीरे वा सैकते देशे सृगालादिभिरस्पृश्यं यथा तथा अवटं खनति । गायत्र्या स्रापयित्वा तत्रावटे आसयित्वा शाययित्वा वा दक्षिणहस्ते. वैष्णवैर्मन्त्रैः त्रिदंड सन्न्यस्य सव्ये 'यदस्य पारे रजसः ? इति शिक्यमप्पवित्रमुदरे सावित्र्या भिक्षापात्रे गुझमदेशे 'भूमिभूमि' मिति काषायं मृद्ग्रहणीं कमंडलुञ्च सन्न्यस्य ु लंकृत्य शुद्ध दो निधाय लैक्नौ नदीनुपावहेत्यवरोप्य 'पवित्रन्त दानैकोधिादीन् नैव कुत् । नारदः –

उशनाः– नारायणबलिं वा यः कुर्यात् “नास्योदकक्रिया कार्था । यलेिौक्षिसश्चयः । नारायणबलिं दद्यात् संप्राप्ते द्वादशेऽहनि ? ॥ क्षति “एकोथिं न कुवींत सन्यासिनान्तु सर्वदा । प्राप्ते पार्वणस्तु विधीयते । सर्पिडीकरणे तेषां न कर्तव्यं तेन तु । उ; ‘ऋत्विजां दीक्षितानाश्च यज्ञकर्भ प्रकुर्वताम् । सोऽश्वमेधफले दाने विवाहे अज्ञे च संप्रामे राष्ट्रप्शित्रे । आपद्यपि च कष्टायां सथश्छौथे विधीयते । । इति सन्यासिनोऽप्याद्विकादि पुत्रः कुर्याद्यथाविधि । महालये तु यच्छूद्धे द्वादश्यां पार्वणेन तु' । इतेि इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यक्र्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूलव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामौ पञ्चमप्रक्षे अष्टमः खण्डः । प६३ अर्थेत्यादि । आद्दाक्षाः ! गृहस्थवत् होतृमेधादि किंधिना संस्काराः भावात् गौणदहनविधानाश्च आपहनम् ॥ स्रातको विधुरः कृतचौली दन्तातो वा कुमारः कुमारी च विधवा वीरविधवा अतविधवा मृतिका भूद्रगर्भिणी पतिशी निन्दिता घोरा यशोझी पुत्रघ्नी दीक्षितोज्झिता त्यक्तभर्तृका अनार्तवा पाषण्ड यूकबघेिरा मन्त्रवर्जिता पापबुद्धिः दुशीला स्त्री च दहनमेतेषावापा पातकश्चेति त्रयोऽपि । समावर्तनानन्तरं विवाहविरहेण मृतः । विधुरो मृतदारः पश्चादकृतविवाहः । प्रथमे तृतीये वा संसरे कृतचैौलः कुमारः । शिशुरादन्तजननादाचैौलाद्वाछकः स्मृतः । कुमारकस्तु िवज्ञेयः िशशुरामौक्षिन्धनात्' । इत जातन्तो वा । कुमारी च । विधवा -विगतभर्तृका । वीरंविधवा आत्रेयीति केचिद्वदन्ति । श्रुतविधवा -पुस्रवती सूतिका सधवाऽपि। अन्तर्दशाहे मृता । भूढगर्भिणी-गण सह मृता । पतिी - येन केन प्रकारेण भर्तृहंसका । निन्दिता - स्वदुर्गुणदशात्सर्वजननिन्दिता । धीरा विविधकरणेनापि कूरां । यशोऽनी-दुर्वतेन स्वकुलयोनाशिनी। पुत्रध्नी - कामक्रोधादिवशात् स्युत्रश्नी, यद्वा – स्वस्थ वा परीणां वा गर्भपातनमा ! (धर्मी-नित्यनैमित्तिकादिधर्मनाशिनी) दीक्षिता – पयै जीवति तच्छुश्रूषामकुर्वाण । तदनुज्ञां नैिव । भमः खण्:] भी लागसगृह्यसूत्रम्

• अफ्रातीर्थसेवा झऽभः मन्त्रसाधनम् ।

ऋग्न 'पत्यौ जीवति य नारी उपोष्य ब्रह्मचारिणः । आधुस्सा हरते भर्तुः सा नारी नरकं जेत् । ?!! इति स्थतिमारककर्माचरणात् दीक्षिता । उज्झिता - येन केनाप्य साऽनार्तवा तु विशेमा सक्षमैवहिष्कृता' । इत्युक्ता पाडा - वेदबाह्याचाररता । यद्वा ।

• अस्मादन्यं परत्वेन विन्तयाना अचेतनः ।

नारयणाज्जगन्नाश्ते वै याडिनः स्मृतां ? ॥ इति श्रीमन्नारायणव्यतिरिक्तदेवतान्तरपक्षः ! मृकघिरा आत्मनि संभावित दुःखादिकं-क्तुमसमर्था । मन्त्रवतिाः - पूर्वोक्ता मन्त्रक्संस्काररहिताः । थद्वा – आसुराहूढा अमन्त्रसंस्कृतगर्भजनिलाब्ध । पापबुद्धिः – यस्था बुद्धिः पाबुद्धिनिवेशा सा पप्बुद्धिः । दुशीला - दुराचारपरा । चकारात् पापंडादिपुरुषाश्च गृह्यन्ते । पुनरपि स्रीग्रहणेन पावंडादिोषदुष्टानां पुरुषाणां नियश्च संसर्गवशात् दोषदुष्टा इत्यभिप्रायेण युरपि स्रग्रहणम् । इत्येतेषां स्रातकादीनामापद्विधानमापदि क्रियमाणमन्त्रकदहनं चाचक्षेत । चकारात् उदकदानादिक्रियायामपि त्रिरात्राशौचविधानाद् ियथासंभवौध्वदैहिकं नारायण बलेिश्व कर्तव्यमितेि सूच्यते । स्नेहाद्विधुरादीनां शुणवतामपेि विधिवत्कृते न दोषः । गैौणेऽपि न दोषः । समन्तकापहनविधानप्रयोगः । तूष्णीं प्रेतं सापयित्वा अंगुष्ठौ पद्धा कलेणाच्छाद्य तूष्णीमाज्येन प्रमृय अभ्युक्ष्य उत्तरेण मैतमुद्धृत्य श्मशानं नीत्वा “अपेत वीते । यदि कृत्वा प्रेतं निधाय मृपिंडपूजादिकं कृत्वा तिां कृत्वा तत्र प्रेतमारोप्य हिरण्यशकलतिलतंडुलानि ‘आ ओव । हेत्यास्ये निधाम ७९२ श्री श्रीनिवासमक्षिकृत-तात्पर्यन्तिामणिसहितम् [पञ्चम प्रश्न कपालसन्तपनामेिं प्रज्वाल्य आज्थं विलाय्य परिस्तीये परिधिव्य आज्येन 'अंसात्त्वम । श्रीति व्याहृतीश्च हुत्वा ‘चातास्ते वान्वि' ति सिग्वातं कृत्वा इमा आप' इति कुंभे पूरीत्य धारामभिमन्त्र्य कपालावशेषोदकं 'भूः पृथिवी । मियास्ये दुवा कपालसन्तपनामिन 'अमात्म' ति साविया दग्ध्या न दत्वा चतुर्थेऽहन्थस्थीनेि चेित्वा नद्यादिषु निक्षिप्य दुशमेऽहनि वा जलपिंड. दानादिकं सर्वं कृन्वा ओडश श्राद्धानि परेद्युः दत्वा (3) नारायणबलिं सपिंडीकरणं वा यथायाम्यं इति कुर्यात् । एषु गुणवत्सु कुर्यात् । अयमेवेच्छाहनविधिः । तस्य ह वै तद्र विफलै मा भूदिति विशेषार्थौ यथा विभवानुरूपं दक्षिणां दत्वा तुल्यां काञ्चित्कन्यां तस्मै दापगित्वा तया सहोषितस्य यो वा इत्यादि । आत्मथाजी - प्राणाग्निहोत्रविधानेन आत्मयज्ञ मात्रयाजी । क्षानको - गुरुकुलानिवृत्तः । अप्रागृहवृत्तः - अकृतविाह स स्रातकः मृतदारश्चाप्राप्तपुनर्विवाहः अनपत्यः विधुरे, वा ध्रियेत तस्य स्रातकस्य विधुरस्य च । तद्रह्मशब्देन तपो लक्ष्यते । 'ऋतं तप ? इत्यादि श्रुतेः । ‘तपस्वभर्मवृतित्व' त्यिादिवचनाञ्च । पूर्वकृतं तपो विफलं मा भूदिति संस्कारकर्ता विभचानुरूपं यथाशक्ति दक्षिणां कन्यापित्रे “अस्यानाश्रमिणो विधिवक्ष्हनाधिकारसिद्धचर्थे इमां दक्षिणां गृहीत्वा भवत्कन्या दीयता । मिति प्रार्थनाथूर्वं दत्वा ! सोऽपि धर्मगौरवादंगीकरोति चेत् तुल्यां– समानजातीयां काश्वित्कन्यां-वल कुमारीं वा यथाविभवं तस्मै प्राप्तगृह्वृत्ताय भृताय कथापिता 'काश्यपगोत्रां यज्ञपदामिमां कन्यां गौतमगोत्राय थज्ञदत्तशर्मणे अतीताय अग्रिसिद्धयथै ददा ? मीति दापयित्वा तां तत्समीपे आसयित्वा सप्तपदक्रमान्तं विवाहसंस्कारक्रियां तूष्णीं संकल्पेन कारयित्वा तया सह विधिप्रामाण्यादुषितस्य प्रागृहवृत्तस्य सामथ्र्यात् शरीरं पूर्वोक्तविधिना समन्त्र केन पेितृमेधेन विधिना दाहयेत् । ५ १६ दत्दा तस्य तस्यामौ () नो चेत् कफलसन्तपन वा आज्यं विलाप्य व्याहृति एतुष्टयं हुत्वा ‘वातास्त इतेि सेिवातं 'इया आपः' इति कुंभधारामन्त्रणश्च कृत्वा भित्वा कुंभं कपालोदकं ‘भूः पृथिवी'मेिश्यास्ये दत्वा तेनानि सावित्र्या दहनं कुर्यात् । चतुर्थेऽहनि नद्यादावस्थीनि निक्षिपेत् । एष संस्कारः । यद्वा वक्ष्यमाणक् खनभसंस्कारं कुर्यात् । सूतिकां भूढगर्भिणीं पुंश्लीमार्तव एाडमूकबधिरां मन्त्र वर्जितां पापबुद्धिं दुशीलां त्रियं पुरुषं वा तूष्णीं दावाग्निा दहेन ।। ६ इत्यपद्दाख विज्ञायते ।। ७ ।। ऋतिकामित्यादि । पुनरप्येतासां पुरुषाणाश्च ग्रहणमत्रानुक्तान्यदोषयुक्त पुरुषं लियश्च संग्रहीतुम् । दावाग्निा -येन केनाप्यमिना । अनेन् -- देवलः- 'चंडालानिरमेध्यास्तिकाभिश्च कर्हिचेित् । पतिाििधताभिश्च न शिष्टग्रहणोचित ? }} इति एतन्मीन् विहाय लौकिकाग्निा दाहयेदिति सूचितम् । इति श्रीमौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पयन्तिामणैौ पश्धमप्रश्ने. नवमः स्वध्टः । अथ शमः खण्डः अथ अः अथेत्यादि । अवटाहेितकम् । अत्र 'क' शब्देन शिर उच्यते । उत्तमाङ्गस्य शिरसो ग्रहणात् शरीरं लक्ष्यते । अक्ट्रनिक्षेप इत्यर्थः । बालस्येत्यादि । ऊनविार्षिकस्य बालस्य भरणे शरीरं संस्राप्थालंकृत्य, वाससा, पवेण – कट्ट्यादिपत्रेण वा आच्छाद्य येन केनापेि पत्रेण वा साधारं नयतेि । तत्र श्मशाने दक्षिणोत्तरमवटं तत्प्रमाणं खनति ।। ३ ।। घृतक्षीराभ्यामवटमभ्युक्ष्य दक्षिणा तिलदर्भानवकीर्य तक्ष साधारमाधाय शावमाययमित्रैस्तिलाजैश्तैर्वा आस्यं पूरयित्वा पिधा योपरि धृतक्षीराभ्यासुक्षणं बलेिदानं वा कृत्वा गच्छेत् ॥ ४ ॥ वेलखंडकदलीनादिसहितम् । पूरयित्वा यमसूक्त यमगध वा गात्वा अवटे निधाय पिधाय गच्छेत्-श्वानार्थ गच्छेत् । नास्योदकदानं कुर्यात् ॥ ५ ॥ यह लिं क्षिपेदिति विज्ञायते ।। ६ ।। 'विर्षदुदक'मित्यादिपूर्वमुक्तम् । इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्यज्वना विचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्ताभौ पञ्चमझे दशमः खाड टुः अथेत्यादि । अदाह्यान् समन्त्रकं दग्धुभयोग्यान् । व्याख्यास्यामः विस्तरसंकोचाभ्यमित्यर्थः ! अमन्त्रकसमन्त्रकमेदेन विस्तरसंकोचैौ । न दाक्षोऽनुल्यो भवति ।। २ ।। नेत्यादि । अतुल्यः - वर्णतो वृत्तश्चासमानः । तुल्योऽपि पापरोमान्वितो रज्जुशस्त्रक्षिविभ्रमप्रतिषिद्धहतश्चा त्मघाती ब्राह्मणादिहीनइतोऽझिदण्थोऽप्सु मृतो ज्यालहस्तिपशुभत्तहतः खकिल्बिपाशनिभूतसंपातभृगुपनमहौघपरिसर्पणमहाध्वगमनप्रवासदुर्ग व्याध्युपेक्षा व्यर्थप्रायोपवेशनेषु मृतो न दाद्यो भवति ।। ३ ।। तुल्येोऽपीत्यादि । इत्युक्तरीत्या तुल्योऽपि पाप्रोग्रान्वितादिग्दाह्यः ।

त्रात्यानां यजनं कृत्वा परेषामन्यकर्म च । अभिचारमहीनश्च() त्रिभिः कृच्छैस्तु शुद्धयति । 'ब्रह्माहा च युरापी च स्तेयी च गुरुतल्पगः । महापाकिनथैव तत्संयोगी च पञ्चमः' । इत्युक्ताः या – महापारोगान्धितः । महापपरोगः कर्मविपा – शातातपः-- 'प्रायश्चित्तविहीनानां महापातकिनां नृणाम् । नरकान्ते भवेजन्म चिकितशरीरिणाम् ॥ प्रतिजन्म भवेचेषां विहृतः पापसूचनम् । प्रायश्चिते कृते वापि पश्चात्तापयुते पुनः । महापात्कजं हि सप्तजन्मसु जायते । उपवासोद्रवं पञ्च लीणि पापसमुद्भवम् ।। ५९६ श्री श्रीनिवासमरिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [पञ्चम प्रश्ने दुष्कर्मजा नृणां गः बान्ति चैव क्रमाच्छमम् । पूर्वजम्मकृतं पापं नरकस्य परिक्षये । बाधतें व्याधिरूपेण तस्य कुष्ठादिभिश्शमः ।। कुष्ठश्च राजयक्ष्मा च प्रमेही ग्रह्णी तथा । मृतकृच्छूश्मरीकासा असिारो भगन्दरः ।। बुष्टभ्रण गंडमाला पक्षतोदोऽक्षिनाशनम् । इत्येवमादयो रोगा महापापोद्भवाः स्मृतः । श्वासाजीर्णज्वरच्छर्देिश्रमोहगलग्रहाः ॥ रक्तार्बदविसर्गाचा उपक्षापोद्भवा गदाः । दन्तापवलेिकश्चिलवपुं:कंपविचर्चिकाः ।। चल्मीकुपुंडरीकाद्या रोगाः पापसमुद्भवाः । तथाऽशद्या नृणां रोगा अभिशापाद्भवन्ति हि । अन्ये च बहुधा रोगा जायन्ते दोषसंक:' । इति उपपातकादीनि प्रायश्चिते द्रष्टव्यानि । रज्जुहतः-रज्जुना उद्वन्धनं | शस्त्रहतः-क्षुरकाद्यायुधादिहतः, मुक्तममुक्त करमुतं यन् मुक्तश्चेति चतुर्विधशस्राणामन्यतमेन हृतः । विषहतः -स्थाक्रो जंगमः कृत्रि मश्चेति विविधषिाणामेकेन हृतः । स्थावरं, वत्सनाभा,ि जंगमं सपदि, कृत्रिम घृतमधुनोर्योगः करञ्जबूफलरसयोर्योग इत्यादि । विभ्रमइतः विदग्धनारीविलांसे तद्वशेन स्त्रीषु सक्तः तद्दोषादिना जातरोगो मृतः । प्रतिषिद्धहतः - चैौर्यपारदायैशस्रग्रहणादिप्रतिषिद्धकर्मभिः परैतः । यद्धा पैहिँसितः । आत्मघाती - यः आत्मानं रज्ज्वादिभिः जिह्वोत्पाटनादिभिर्वा स्वयमेव िप्रयते सः । स एव कारणान्तरादन्यैर्मारितश्रेत् प्रमादमरणे अत्यन्त दोषाभावाद्दाहो भवतीत्यर्थः । एकादशः खण्डः । कािि तस्याशौचं विधातव्यं कर्तव्या केंदकक्रिया' । इत्युक्तः। ब्राह्मणदिहीनहतः-द्राक्षणवैरन्य जातिभिश्च हत;{!)। अमिदग्धः-- गृहदाहादिवह्निना दग्धः ! अप्सु मृतः ! स्पृष्टम् । व्यालहतिपशुभतहतः सपेण गजेन्न पशुना च मृतः ! 'चतुष्पादः पशवः । इति श्रुतिः । भुक्तः पानेन । यद्भ-भूताबेशादिना भतः, तेन हत । स्वकिन्विषहतः स्वकिंबिषाणि पापानि ज्ञात्वा प्रायश्चित्त कर्तुमशक्तस्सन् मृतः | अशानि संपातमृतः- अशनिपातेन दग्धे मृतः । भूतसंपाहतः भूतावेशादिना मृतः । भृगुपत्नमृतः - भृगुफ्नं - पर्जनात्क्त– उपलक्षणाद्वृक्षादिभ्यः पतनश्च । महौषपरिसर्पधमृतः- महौषः– समुद्रः, तत्र भावादिमारुह्य तरणे अतिवेगवक्षु नद्यादिषु रिसर्पणे गमनं वा प्रमादात्तत्र मृतः । भाध्वगमनमृतः महाध्यिनि चोरव्याघ्रादिभूयिष्ठऽध्वनेि गमनसमये प्रादान्मृतः । प्रवासदुर्ग मृतः -मवासाय दुर्गे घेोरव्यालमृगतिपशुकंटकादिभिर्गन्तुमशक्ये मादा न्मृतः । व्याध्युपेक्षाप्रायोपवेशभृतः-व्याध्याद्युपेक्षार्थे, ज्याभ्युपेक्षावशातं व्यर्थ प्रायोपवेशेन भृतः । ईदृशो न दाक्षेो भवति । दाहशब्देन स्रानालंकरणानुगमन समन्त्रकदाहाविसञ्चयनोदपिंडश्राद्धदानादि प्रेतोपकारकाणामुपलक्षणम् । तान् दावाग्निा अमन्त्रकं दायित्व दशाहेऽतीते प्रायश्चित्तं कृत्वा नारायणबलिं कृत्वा(?) दाहः कर्तव्यः । मादमरणे यकिञ्चित् प्रायश्चित्तं कृत्वा तथैव विधिवदहनं कुर्यात् । अममा तु आपस्तंबः व्यापादयेद्य आत्मानं स्वयं योऽम्युदकादिभिः । विहितं तस्य नाशैौधं नापि कार्योदकक्रिया' । इति षटत्रिंशन्महे - 'गोब्राक्षणहतानाञ्च पतितानां तथैव च। । ऊध्र्वे संवत्सरात्कुर्यात्सर्वमेवौध्दैहिकम् ? ॥ इति व्याघ्रपादः- 'यस्तु रज्ज्वादिनाऽऽत्मानं व्यापादयति दुर्मति । दशवर्षककृच्छेण निष्कृतिस्तत्र कीर्तिता' । इति ७९४ अंगिराः -- स्मृश्यन्तरे:- मी श्रीनिवासमलिङ्गत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [पञ्चम प्रश्नं ‘ब्राझगात् क्षत्रियाद्वापि वैश्याद्वा शूद्रतोऽपि वा। । शश्वन्याधर्षणं कृत्वा स्वात्मानं धासयेद्यदि ! चंडालाधादिना दापि दंष्ट्रिण वा पितिः । तस्य पापविशुद्धार्थ प्राजापत्यशतत्रयम् । यदि कश्चित् प्रमादेन ध्रियतेऽभ्युदकादिभिः । प्राजापत्यातिकृच्लाभ्यां तप्तकृच्छून्येण च । तद्दिने तु यथोक्तं स्यादन्यमिन् द्विगुणं भवेत् । अस्थनि द्विगुणं प्रोक्तं पालाशे तु चतुर्गुणम्' । इति 'औौद्धयसाहसाभ्याञ्चत् तेषामावत्सरान्न हि। । दाहं पिंडोदकादीनि प्रायश्चित्तमथाचरेत् । यावत् षण्मासमित्यन्ये यावन्मासत्रयं परे । नाति प्रक्रियेत्याहुः प्रायश्चित्तमथाचरेत् । विद्याचैर्मरणेत्यावैः(?) अदिस्सपेण वा पतेत् । सह प्राणानशानेि: () श्रृंयुङन्धविधादिभिः । पाधेडिनोऽभिशस्तस्य महापातकिनस्तथा । विषादिभिमृतानाञ्च संस्कारो नैव विद्यते । यावत् षण्मासमित्यन्ये याबन्मासत्रयं परे । नाति प्रेतक्रियेत्याहुः प्रायश्चित्तमथाचरेत् । प्राजापत्याकृिच्छौ च तप्तकृच्छूत्रयं तथा । चान्द्रायणभतः कुर्यान्नारायणबलिं खुत ? । इदं ममादमरणे - अम्दमरणे विशेषः स्भृत्यन्तरे व्यासः-'नारायण समुद्दिश्य शिवं का यन्मदीयते । नस्य शुद्धिकरं कर्म तद्भवेन्मन्यथा । आत्मानं शस्रनिर्धातेि शूद्रवद्वाहयेद्विजम् । भस्मास्थीनि गृहीत्वा तु त्रिमाणामनुशासनात् । क्षीप्रक्षालनं कृत्वा तद्रस्थि प्रेतवद्दहेत् । पालाशधृन्तैस्तदूपं कृत्वा वा विधिवद्दहेत् ' । इति जलादुठन्धनाद्रष्टाः पत्रज्यान्नाशिकच्युत ? । भिपषत्न्याय () शस्रघातहताश्च ये । न वै ते प्रत्यवसितास्सर्वलोकबहिष्कृताः । चान्द्रायणेन शुद्धयन्ति तकृच्छूद्वयेन वा । बुद्धिपूर्वमृतानामिदं प्रायश्चित्तं समुचयेन चरित्ा तच्छरीरस्य सद्योदाहः कर्तव्य । षट्त्रंशन्मतेः – 'यानि कानि च पापानि गुरोर्गुरुतराणि च । कृच्छातिकृच्ळूचान्द्रन्तु साध्यन्ते मनुरब्रवीत् । अनिर्दिष्टेषु सर्वेषु शुद्धिश्धान्द्रायणेन वा । । इति 'कृच्छू चान्द्रायणे वादि सर्वपापप्रणाशन'मिति । अपमादे तु स एव अष्टौ कृच्छूणि वा कुर्यात् चान्द्रायणमथापि वा । दुर्भूतस्य विशुद्धयर्थ भगवान् वृद्धौतमः' । इति स एव ‘अथ कश्चित् प्रमादेन म्रियतेऽम्युदकादिभिः । चंडालाद्रजकाखैव व्याभ्रसपिदिना तथा । तस्य पापविशुद्धयर्थ नवकृच्छूण्यथाचरेत्' ।। इतेि ठ तथा अंदिराः अप्रमादे तु स्मृत्यन्तरेः स्मृत्यन्तरे लेन्यत्र – श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [पञ्चम प्रश्ने ‘प्रमादाम्रियते यस्तु भृग्वम्यनशनादिभिः । तस्य पापविशुद्धयर्थ कृच्छूषट्कं विधीयते ' । इति 'चंडालेनाग्निा वापि विद्युता ब्राह्मणेन वा । चोरेण दंष्ट्रिणा वपेि विषेण पशुनापि वा । जलेन भृगुपातेन गलस्योन्यनेन वा ।। प्रायोपवेशनेनापि यः पञ्चत्वमुपागतः । तस्य पापविशुद्धार्थ घमासं कृच्छूमाचरेत्' । इति 'चंडालादुदकात् सर्थात् ब्राह्मणाद्वैद्युतादपि । दंष्ट्रिभ्यश्ध धशुभ्यश्च मरणं पापकर्मणाम् । उदकं पिंडदानश्च प्रेतेभ्यो यत्पदीयते । नोतिष्ठति तत्सर्धमन्तरिक्षे विनश्यति । आत्मानं घातयेद्यो वै विषशास्रादिभिद्विजः । तस्य पापविशुद्धयर्थे प्राजफ्यातलयम् । जीवेत् कृच्छूण शुद्धयेत दत्वा गेोमिथुनलयम्' । इति 'विोद्वन्धनशस्राझिसर्थविप्रादिधातिते । चंडालादिहते चैव कृच्छू घाण्मासिकं स्मृतम्' । इति 'चंडालेनामिनावापि विद्युला ब्राह्मणादपि । पथि वा पशुना वृक्षात्पातेनोद्वन्धनेन वा ।। जले का भोजने वापि यः पञ्चत्वमुपागतः । तस्य पापविशुद्धयर्थ पर्णकृच्छं समाचरेत् । पटुंबरजापबिल्वपत्रकुशैौदकैः । प्रत्येकं मत्महाभ्यस्तैः पर्णकृच्छू उदाहृतः । पीत्वैतानि समस्तानि निरोपोषितश्शुचिः । काथयित्वा पिबेदश्चः पर्णकृच्छू समाचरेत्' । इति अपरा हरितः- सुमन्तुः- शासातसः - जन्म श्रृंगिदंष्ट्रि नखि व्याल क्वि विद्युञ्जलादिभिः । चंडलैवऽथ बोरैव निहतो यत्र कुत्रचित् । तस्य दाहादिकं कुर्याद्यस्मान्न पतितस्तु सः । । इति मनुष्य विाणां निहते भरणे सति । सद्य एव क्रियाः काय प्रिाणामनुशासनात् ॥ इति 'दुर्भूते सद्य एव स्यात्संस्कारो िह द्विजन्मनाम् । लध्वा कृच्ट्राणि विपेभ्य इति घर्मविदां मतम्' । इति 'भस्मास्थीनि गृहीत्वा तु विप्राणामनुशासनात्। । क्षीरमक्षालनं कृत्वा तदशि प्रेतवत् दहेत् ॥ पुनबिंधान्मन्त्रेण यथाविधि समाचरेत् । एवमेव विवेिं कुयौन् मरणे गर्हिते सति ' । इति शैलापितने चैव भक्ज्याऽनाशकेषु च । कथं शुद्धिर्विधातव्या शुद्धिरेषा विधीयते । प्राजापत्यद्वयेनैव तीर्थाभिगमनेन च । 'अधि(३)विद्युत्स्वयंथातचंडालबाझजैईताः । एक द्वि त्रिं चतुः पञ्च षडब्दैः शुद्धिमाप्नुयुः' । इति

• वृद्धः शैौचक्रियायुक्तः प्रत्याख्यातभिषक्षुक्रिय ।

आत्मानं घातयेद्यस्तु भृभ्यमिपतनांबुभिः । तस्य त्रिरात्रमाशौचं द्वितीये त्वथिसञ्चयः । तृतीये तृदकं दत्वा चतुथे श्राद्धमाचरेत् । विध्युक्तमरणे चापि सद्यस्संस्कारभर्हति । ! इति ४०२ व्यासः- श्री श्रीनिवासमन्निकृत-तापयचेि'tl०५[णसहितम् एवं प्रभादपृनानां बुद्धिपूर्धमृतानाञ्च सामान्येन संस्कारादिविधानात्। पाप्रोगन्निाशनिहतानां भूताष्टिस्य च बुद्धिपूर्वकमरणाभावात् रज्जु शरुलादिषु प्रामादिकामामादिकमरणसंभवाच प्रमादमरणे 'तद्दिने तु यथोक्तं स्वा'दित्युक्तप्रायश्चित्तं कृत्वा दाहः कर्तब्यः । अप्रमादे तु ‘सद्यः पञ्चगुण . गित्यादिकृत्वा दहेत् । आहितास्तु किञ्चित् प्रायश्चित्तं कृत्वा तदानीमेव दाहः कर्तन्यः । यद्याहिनाभिः मृतदारः कुशपत्न्यादिकल्पनया अझीनाधायामि होत्रं कृत्वा दद्वेत् । स्मृत्यन्तरे – 'अन्ये कुशभयों पर्ल कृत्वा तु गृहमेधिन । अहिोत्रमुपासन्ते यावज्जीक्मनुव्रताः' । इति 'एकाकी बाऽऽदधीतार्मीन् विवाहश्चेन्न सिद्धयति । नित्थेष्टयाग्रयणावमिहोत्रं कर्माणि नेतरत्' । इनेि वचनात् । पञ्चम प्रश्नं 'यज्ञो हि श्रेष्ठतमं कर्मे ' ,ि “एष खलु वा एतहीन्द्रः यो यजते इति श्रतेश्च आहिताझेरवश्यं दाहः कर्तव्य । लु चैतान प्रक्षिपेदप्यु आबसस्थ्यं चतुष्पथे । पात्राणि च दहेदौ यजमाने वृथामृतेः । इतीदं वचनं तत् ब्रह्महत्याद्यकृतप्रायश्चित्तविषयम् । अदन्तजननान्नाश्रिाचैोल्काद्वा इति ।। ४ ।। आदन्तजननादित्यादि । इन्तजन्नपर्यन्तं जातकाशैौ सत्यपि न दाक्षः । तं खनेत् । 'ऊनद्विवाकिं नालं निरुनेन्नोदकक्रिया । आश्मशानादनुव्रज्य इतरैः ज्ञातिभिर्तृतः । यमसूत्तं ततो गाथां जपद्विलौकिकाशिना' । इति परे युवांस मिति यमसूक्तम् । 'प्रका 'ति यमगाथा । भयपर्वतसंकाशो रौद्रकोपसमुद्भवः । कालो दण्डधरो देव वैवस्वत नमोऽस्तु ते ।। इत्यादयो यमगाथाश्च । नामकरणात प्राक् जातकम्तिमिप निखनेत्। जातकमेिं छिजेत् । गौतमः - 'नान्नः प्राक् द्वहनचैव नोदकञ्च शिशोः स्मृतम् ।

• यो निहन्ता पितृधर्मराजा वैवस्वतो दण्डधरश्च कालः ।

मेताधिपो दत्तानुसारी कृतान्तमेतद्दशक्रुञ्जपन्ति । स्मृत्यान्सरे – चेद्दाहादिकं संभवति । 'विदुदकं डि श्रद्धान्तै पञ्चमात्परम् । आह्य सडिीकरणं विना । शिशोस्संवत्सरादूर्वमुद्रकं पञ्चसप्ततिः । यत्रेोपनयनात्पूर्वं पितृदेवत्यकं भवेत् । आशौचं तििदनं तन्न मातापित्रोस्समं तथा । चतुर्थवर्षमारभ्य चौलाभावेऽप्यहः स्मृतम् । नात्रिवर्षस्य कर्तव्या बान्धवैरुदकक्रिया । आतदन्तस्य वा कुर्यात् नाझेि वापि कृते सति' ॥ ८० 'पञ्चमाद्वत्सरादर्वाकू ... त्रिरात्राडिमुद्रकं सटेंशं तर्पणं भवेत् ।। . ४०४ थी भीनिवासभकृित-तात्पर्यधिन्तामणिसहितस् [पञ्चभ अश्ले ... ... ... नवश्राद्धं तथैव च । अस्थिसञ्चयनशैव न कुर्यात् कल्क्वद्विजः' ॥ आसप्तमादित्यादि । यथा दारकस्य तथा कयायाः । तूष्णीं भूमौ यलिनिर्वापषत्येिके ।। ६ ।। भौमाक्षिः - स्मुस्यन्तरे – दशाहं डिदानं स्यादृष्टमब्दात्परं स्थितम् । कल्याबालकुमारेभ्यः त्र्यहं पिंडोदकं भत्रेत् । कुर्याद्दशाहमाशौचं वर्तते च न संशयः । दाहाद्येोदकं डिं पञ्चमाञ्द्रादि सञ्चयः । अमिना संस्कृतस्योक्ताः डिदानोदकक्रियाः । । इति 'तूष्णीमेवोदकं दद्यात् तूष्णीं संस्कारमेव च । सर्वेषां कृतचूडानां अन्यत्रापीच्छाया यश्' । इति 'ऊनद्विवर्षा वा कन्या कृतोद्वाहा भृता यदि । न्यस्याक्टे पुनर्भूौ दाझा क्षा इति केचन । त्रिवर्धात् प्राक् विवाहेऽपि मरणं आति कन्यका । निखनेद्वा क्षिपेद्धाऽपि पुग्मुस्संस्कारमर्हति । सपेंढीकरणं कुर्यात् न प्रागिति थमोदितम् । द्वादशद्वत्सरादर्वाक् पेोगंडमरणे सति । सपिंडीकरणं न स्यात् ऊध्यै कुर्यात्सपिंडनम्' । इति पेोगंडः – विकलांगः-वरमधातुरहितः । ‘अष्टभावशादूर्व गृहस्सन्नक्षवारिणोः । सपिंडीकरणं कुर्यात् नार्वामित्याह गौतमः । इति एकादशः खण्ड:} स्त्यन्तरे – जावालिः – श्रीवैश्वानसाझसूत्रम् स दग्धव्य उपेतश्चेत् अहिनाम्या वृतार्थवत् (:) । सपिंडान्तं सत्यधर्मोपलक्षणम्' । इति 'मूनं वालञ्च प्रिश्वानार्थं विमलुत्रजन् । द्विज; स्रानेन शुद्धयेत घृताग्प्रिाशनं विना । अनाथमनुपेतश्च प्रेतां कन्यामनुव्रजेत् । अनूचानं क्रतुश्रेष्ठं न प्राक्षीयात् घृतं द्विजः' । इति इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्तवार्थक्येण श्रीनिवासास्यज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ पञ्चमझे एकादशः खण्डः ।

• अधत्यादि । अथ अनन्तरम् । देशान्तरे समन्त्रकं संस्काररहितानां

मृतानामष्टशरीराणां दुर्मरणाििग्लब्धास्मिताममिताभाकृतिदहनम् अन्यथा अमृणस्येष्टापूर्त देवः पितरश्च नाश्चन्ति ॥ २ ॥ अन्यथेत्यादि । अन्यथा – अकरणे 'एष वा अनृणो यः पुत्री यज्वा ब्रक्षचारी वाऽऽसी स्थािश्रुिििसद्ध ऋणत्रयहितस्य । इष्टापूर्त इष्ट-धाग,ि पूतै-खातादि । हव्यकव्यादिकमपि देवाः पितरश्च नाश् न्ति । 'अकृते प्रेतसंस्कारे न कुर्यादात्मनः शुभमित्यादिवचनैः । इष्टापूर्ते निर्वक्त नारदः

• आतिथ्यं वैदेवश्च इष्टमित्यभिधीयते ।

पुष्करिण्यस्तथा वाप्यो देवतायतनानि च । अन्नमदान्धारामः पूर्तमित्यभिधीयते' । इति स्मृत्यन्तरे- ‘देशान्तरमृतानान्तु राजभिर्वा वृषादिभिः । तेषामंगं पलाशाचैः कृत्वा देहं दहेत्पुनः । शक्वत् प्रतिपतिश्च तेनामिस्पर्शनं विदुः' । इति यस्मात् कुलस्य मैगल्यायाऽऽकृतिदहनं विधीयते ।। ३ ।। तस्मान्मासे संवत्सरे वा काले पालाशशाखानां सपत्राणां षष्टयधिकशतत्रयै दर्भाश्च गृह्णाति ॥ ४ ॥ शुद्धे देशे गोमयेनोपलिप्य तिलाक्षतानवकीर्य यद्यहितान्निः कृष्णाजिनमास्तीर्य तत्राऽऽकृति तावतीं करोति । ५ ।। शुद्वे इत्यादि । ताक्तीं-शरीरमात्राम् । दर्भाः भवन्ति । ६ ।। त्रिंशत् उदरं विंशतिः बृपणे सीभ्याश्च सप्त शिश् श्रीणि ऊरू श जानुनी दश अंधे विंशतिः अंगुली(ल्येोर्द)द इति विन्यस्य पत्राणि मांसं सिरा रोमाणि च दमैं; कुत्वा अष्ट्रीया ।। ८ ।। शिर इत्यादि । याहू शतम् - बाहुद्वये पश्चात् पश्चाशत् । अंगुल यो(न्य)दश । करष्याभिप्रायेण द्विवचनम् । वृषणे सीवन्याश्च सप्त-वृषणे चत्वारि । सीक्यामपानोपिर प्रदेशे त्रीणि, एवं सप्त ! उरू शतं-पञ्चाशत् पञ्चाशदित्यर्थः । जानुनी दश-पञ्च पञ्च । जैघे विंशतिः-दश दश । अंगुलयो(ग्यो) ईश-पादद्वाभिप्रायेण िद्ववचनम्। रोमाणि च-नकारात् सप्तधातुमयत्वं सूचितम् । दः कृत्वा वक्षीयात् । तत्तत्माणैः दर्भः सह कृत्वा दर्गः बन्नीयात् । यद्वा-पलाशवृन्तालामे दव कृत्वा बन्धीयात्। तदेवमाकृतिं पुरुषस्य स्त्रिया वा कृत्वा तस्य तस्यामौ ध्याह -तीर्हत्वा पूर्ववत् दहति ॥ ९ ॥ तदेवमित्यादि । तस्य तस्याग्रौ आहितामिश्चेत् त्रेतििभः, अनहिता चेित् औपासनानि, ब्रह्मचारिविधुरादीनां कपालसन्तपनानि । पूर्ववत् समन्त्रकत्वेन पूर्वोक्तमकारेण दहति । तथा च उत्तर स्त्र –“यद्याहिताप्तिः प्रेषितो ग्रियते यां दिशमभिप्रस्थितः स्यात् तां दिशं बाला अििभस्तूष्णीं कक्ष दहेयुः । अपि वा आकृतिदहनं कुर्युः । तद्याख्यातम् । देशान्तरगतस्य मरणात् प्रत्यासन्नस्य वा पधिकृतेष्टिः कार्या । देशान्तरे मृतस्य शरीरं तैलोध्यामवधाय शकटेनाहरेयुः । निर्मन्थ्येन दध्वा वा कृष्णाजिने अथीन्युफ्नाहतेन वाससा अनुवेष्टय दीर्घवंशे प्रबद्धयानधो निदधानाः प्रयता मृन्मयात्रभोजिनः तमाहरेयुः । आमर्यादाय निधाय अीनाय पात्राणि तैस्सह श्मशानं नीत्वा इद्देयुः । अप्रमीतं ममीत इति स्वञ्जनात् श्रुत्वा प्राकृतिदहनादिपरिधानीयान्तं कर्म कुर्युः । यथागतः ततो जातकर्मोनयनादिरानान्तं कृत्वा पूर्वमेवोप यच्छेत । (जाय) तया अनाधाय पुनस्सोमेन यजेत । वात्येन शुनेि विज्ञायते ? इति । सूलान्तरे च- 'यद्येतस्मिन् कृते पुनरागच्छेत् तं घृतकुंभा दुदूमाझ जातकर्मप्रभृति द्वादशरातं तं चरित्वा तयैव जायया पूर्वभुक्तया पाणिग्रहणं विधीयते । तयैव अग्न्याधेयै कुवति । ब्रात्वेन पशुना यजेत । गिरिं गत्वा अये कामायेटिं निर्वपेत् ! ईप्सितैः क्रतुभिर्यजेल' इति । द्धमनुः– अभ्यत्र – भुगुः - शातातपः- भाकंडेयः- ‘जीवन् यदि समागच्छेत् धृतकुंभे नियोजयेत् । उद्धत्य ज्ञापयित्वाऽस्य जातकर्मादि कारयेत् ।। द्वादशाहं ऋतं तस्य विरास्रमथवाऽस्य तु । क्षात्वोद्वहेत तां भार्यामन्यां वा तदभावत । अझीनाधाय विधिवत् व्रात्यस्तोमेन वा यजेत् । त्यैन्द्राग्न पशुना गिरिं गत्वा च तत्र तु । इष्टिमायुमतीं कुर्यादसितांश्च क्रतूंस्ततः' । इति 'घृतकुंभे निधायैनं त्र्यहमेकहमेव वा । समुत्थाप्य शुभे लग्ने जातकर्मादि कारयेत्' । इति “निरतं कर्तुराशैौचं पुनर्दहनकर्मणेि । चितुस्त्रिदिनेनोक्त(१) आशौचाहे ततश्चरेत् ॥ इति ‘आशौचस्य च हासेऽपि पिंडान् दद्यात् दशैव तु । दशरात्रे व्यतीते तु पित्रोश्रेदौध्वदैहिकम् । पुत्रः कुर्यात्तु वऽऽौचं दशरात्रमिति स्मृतम्' । इति ‘संस्कृत्याौ दहेत्पश्चात् दशरात्रन्तु सूतकम् । इतरेधा तिरा स्यात् ज्ञातीनान्तु न सूतकम् । पा विना पितृभ्थान्येषां कारुण्यान्तं त्रिरात्रकम् । संवत्सरेऽप्यतिक्रान्ते यः कुर्यात् पैतृमेकिम्। मातापित्रोर्विनाऽन्येवामेकाहेन समाधयेत् । अर्वाकू दशाहादूध्र्वचेत् पुनस्संस्कारमर्हति । दशामुदकं पिंड पिोराकृतिकर्मणि । पित्रोरपि त्राि वा प्रागाशैौचग्रहे सति ? ॥ इति स्मृत्यन्तरे - ‘दग्ध्वाऽखि पिनेोः पुत्रस्तु दशाहं सूतकी भवेत्। । तयोः प्रतिकृतिं दग्ध्वा त्रिरात्रमशुचिर्भवेत् । पुत्रादिनाव कर्तव्यं पुनस्संस्कास्कर्मणि । मातामिवोर्दशाई स्यात् अस्विदाहे तथैव च' । इति पितरि ओतेि प्रेते फुस्रो देशान्तरं गतः । कृतक्रिये त्रिरात्रं स्मात् सद्यस्सञ्चय इप्यते ? }; इतीदं वचनं देशकालाद्यपेक्षया । शातुकर्णः -- *पितरि प्रोषिते यस्य न वार्ता नैव चागतिः । पञ्चदशाद्वर्षात् कृत्वा तत्पतिरूपकम् । कुर्यात्स्य च संस्कारं यथोक्तविधिना ततः । तदानीमेव सर्वाणि प्रेतकार्याणि चाचरेत् ' । इि संग्रहे - “चतुर्थेऽहनि विप्राणामस्थिसञ्चयनं भवेत्। । अस्थ्नां प्रतिकृतौ दाहे सद्यस्सञ्चय इष्यते । यदा पालाशवल्काचैः कृत्वा प्रतिकुतिं दहेत् । भस्माशिक्त् सञ्चिनुयात् सद्यो मन्त्रं जपेत् वा । स्मृत्यन्तरे – पैठीनसि:- औो श्रीभिाक्षमलिकृत-क्षात्पर्यचिन्तामणिसहितस् [पञ्चम प्रश्ने मरणादपृहीतस्व(१) त्रिरात्राच्छुद्धिरिष्यते । अकृताय च पुत्रस्य संपूर्णाशौचमेव हि । भागाशैचग्रहाभावे ज्ञातीनां त्रिदिनं समम् । प्राक् ग्रहेपि त्र्यहं कर्तुः अन्येषां तु न विथते । आशैौचस्य ग्रहे येषां पूर्वं नासीत् परिग्रहः । प्राक् गृहीणान्तु नैव स्यात् कर्तुरस्ति तथापि च । कर्ता चेतनयः पूर्वग्रही पूर्ण तोदितम् () { अन्तर्दशाहे दाहे तु पूर्वतः शुचयोऽविला । बहिर्दशाहे दाहे तु दाहादि ििदन समम् । न कुर्याचैौलझर्भादि विवाहान्तं तथैव च । ऋतंपनयनचैव सगो विद्धयसंस्कृते ! ॥ इति 'पितरि प्रेविते ते पुत्रो देशान्तरं गतं । कृतक्रिये त्रिरात्रं स्यात् दशाहभकृतक्रिये । अमीनपितृकः कुर्यादैौर्श्वदैहिकमादरात् । यदि कर्तुमशक्तश्रेत् आशौचं नियमन्वितः । आदशाहादथेोध्यै वा यदि कार्य पुनस्तथा । त्रिरात्रं समतिक्रम्य श्राद्धं कुर्थाद्यथाविधि । तस्य विरालमाशैौचमितरेषां न विद्यते । । इति ‘प्रेषितभ्रातृमरणे दत्तपिंडोदकक्रिये () । दशाहं सूतकं तत्र दशाहं त्रिपुत्रयोः । आतुर्देशान्तरमृौ षण्मासाद्वत्सरादधः । दशरात्रं त्रिालं स्यात् दशाहं दाहकस्य तु ।। देशान्तरे मृतिर्यत्र अग्रजानुजयोः श्रुतौ । षण्मासाद्वत्सरादर्वाकु दशाहं त्र्यहमाचरेत् । । इति स्मृत्यन्तरे – मरिचि .. भारद्वाजः- 'कृतोदके तु कृभ्भासात् पक्षिणी त्वधमिप्यत्रे । अधश्धतिदिनं प्राङ्मकृतोद्रे दाघेिक्झम् । ! इति 'गोत्रान्तरप्रविष्टानां दायमाशौचमेव च । ज्ञातित्वञ्च निवर्तन्ते तत्कुले संमुच्यते । दत्तस्य परिवेतृत्वं दायमाशौचमेव च। ज्ञातित्वश्च निवर्तन्ते तत्कुले सर्वमुच्यते । दत्तस्य परिवेतृत्बे दायमाशौचमेव च । । गृहीतगोत्रात्संग्रा श्रौतस्मार्तादिकं तथा ! ॥ इति 'मालैकया ििपतृकै भ्रातरावन्यशौचकैौ । एकाहं सूतके प्रोक्तं निरालं भृतके तयोः । अकपितृकानेकमातृकैौ तु परस्परम् । जन्मन्यहापि शुद्धबेतां मरणे तु त्रिरात्रतः ' । इति 'अतीतक्रालजयशौचमाचार्थादिषु नेप्यते । माताफिोर्विना भ्रातुरब्दादुपरि नेष्यते । श्वशुरयोश्च भगिन्याश्च मातुलान्याश्च मातुले पितो: स्वसरेि तद्वच पक्षिणी क्षेपथेन्निाम् । आशौचं पक्षिणीं रात्रिं भूता मातामही यदि । भातुले पक्षिणीं राहिं शिष्यविभ्वान्धवेषु च । अनुलोमाश्रितायास्तु भार्थायाः प्रसवे सृौ । तथाौरसपुत्रस्य समीपे त्रियहं शुचिः । व्याभिचारादिहीनेन जायेताथ मृतेऽथ वा । त्रिदिनं कर्तुरेव स्यात् सपिंडानान्तु नेदृशम् । तिीतिश्रुताचन्तर्दशाहे शेषतः शुचिः । श्रवणादिशाहान्तमिति यतदसांप्रतम् । ८४११ ६६ श्रीनिवासमविष्कृत-तात्पर्यहिस्सामणिसहितम् मातुस्सपल्ल्यां सायां यावत्संवत्सरात् त्र्यहम् स एव शौरसे पुले दृशुफ्नोते यदि त्वसौ । [पञ्चम प्रश्न पूर्वशैचेन या शुद्धिः सूतिनां भृतिनाश्च सा । सूतिकामश्मवद्धित्वा प्रेत्य च पिता सह ' । इति बहवसिष्ठः- 'अजस्तु यदानीन् नाट्यादनुजः कथम् । अग्रजानुमतः कुर्यान्निहोत्रं यथाविधि । स्वाशौचकालतस्त्वेव सूर्तिकजनकोऽदिः । शुद्धयेरन्नधयोगेऽपि न पूर्वाशैक्षशेषतः । मातापित्रोौ चैव जननेऽप्यौरसस्य च । स्वाशैौचापगमे चैव शुद्विस्मान्नान्यकालतः ! पितृव्थान्तरानेकान्(?) दध्वा पूर्वाधतः शुचिः । पितरौ चेद्दहेत्तत्र दशाहाच्छुद्धिरदिः () । अन्तर्दशाहे तत्क पुनः प्रेतस्य संस्कृतिः । तस्माच्छुद्धिः पूर्वशेषादेकोद्दिष्ट यथोदितम्' । इति हारीतः – ‘दाहकार्यद्वयं स्यात् कर्तुरैक्ये विशेषतः । पूर्वेणैव समाप्येत तोयं पिंडं द्वितीयकम्' । इति अंगिराः-- ‘दाहकस्त्वादशाहे तु शवदाहं चरेद्यदि । पूर्वेणैव विशुद्धस्यात् पित्रोस्तद्दिवसाद्भवेत्' । इति संवर्तः– *पूर्वकर्ता दशाहे तु पितरौ चेद्दहेत्युनः । पूर्वेण शुद्धेिनैव स्वात् पिोस्तद्दिवसाद्भवेत् । मात्राशौचस्य मध्ये तु पिता तत्वभृच्छति । पितुर्मरणमारभ्य पुत्राणां दशरात्रकम् । घस्ः स्मृत्यन्तरे . स्मृत्यन्तरे– ४१३ फित्राशौचस्य मध्ये तु यदि माता प्रमीयते । दशाहापैतृकादूर्वं मातुः कुर्यातु पक्षिणीम् ' । इति 'मृतं पतिमनुव्रज्य फली चेज्ज्वलनं गता । न तव पक्षिणीं कुर्यात् पैतृकादेव शुद्धयतेि' । इति 'पूर्वेण वा परेणापि पित्रोः शावेन हीतरत् । आशौचं शुद्धिमाझेोति न पित्रोः शामभ्यतः ॥ यत्र तूाहिता कन्या पितृगेहे प्रमीयते । पिोलिदिनम्न्येषामहरित्येक ऊरेि । पितृगेहादतोऽन्यत्र यदि कन्या प्रमीथते । पक्षिणी तल फिोः स्मान्नान्येषामिति निश्चयः । भगिनीनिलये भ्रातृमृतिश्चन्मृतकं तथा । भगिन्यास्त्रिदिनं प्रोक्तं न तु स्थाद्भगिनीपतेः । अथान्यत्र मृतो भ्राता भगिनी वा विपद्यते । एवं पित्रोर्भग्न्यिौ ये ये पिताभहयोस्तथा ।। ये मातामहोचैव भगिन्यौ तत्प्रजाश्च ये । मातुलस्यापि पुत्रस्य यत्न्यश्चैषां प्रजात्यथ । मातरश्चैव सर्वेषां पक्षिणी स्वगृहे व्यहम् । मातामहेच तत्त्यामाचार्येच ित्रवत्सरम् (त्ररात्रकम्)। ति 'अस्थिसञ्चयनादूर्व प्रमादेन हृतं यदि । अस्थिप्रतिकृतीकृत्य तद्देशान्मृदमाहरेत् । अस्थिवत्सञ्चयेद्विान् तद्देशे भस्म वा तत प्रमाणमथिवत्कृत्वा तन्मन्त्रन्तु जपेद्बुधः ।। जलप्रवाहे कूपे वा तीरेवाऽथ सरिद्वृते । अलैधे वाश्विनाशे तु तन्मन्वन्तु जपेद्बुधः' । इति श्री श्रीनिवासगतिकूत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [पञ्चम प्रश्न तथाऽन्यश् - 'अस्थिसश्चयनाट्ध् विच्छिन्ने तर्पणादिके । आरब्धे यदि पित्रोश्च पुनः संक्षिप्यते यहान् । मातापिोर्तुशाहं स्यात् थिदाहं तथैव च' । इति भरीलिः – 'ब्राह्मणेन न कर्तव्यं शूद्रस्य त्वौथ्वदैहिकम् । शूद्वेण ब्राष्टणम्यपि विना पारशवात् काचित् । अपरश्रेद्वर्ण ... पूर्ववर्णमुपस्पृशेत्' । इति विष्णुः - 'पूर्वं वाऽप्यपरं तत्र शावोक्तमाशौच ' ििते । योऽसवणैस्तु मूल्येन नीत्वा चैव दहेन्नरः । सूतकन्तु भवेत्तस्य प्रतजातिसमं तथा ' । इनि यदि निर्हरति प्रेतं प्रलोभाक्रान्तमानसः । दशाहेन द्विजः शुद्धयेद्वादशाहेन भूमिपः । अर्धमासेन वैश्यस्तु शूो मासेन शुद्धयति । । इति अनुगम्य शव बुद्धया नात्वा स्पृष्ट्र हुताशनम् । स:ि प्राश्य ततः सात्वा प्राणायामैर्विशुद्धयति ॥ इति याज्ञवल्क्यः-- *प्रवेशनादिकं कर्म प्रेतसंस्पर्शनामपि । इच्छतां तत्क्षणाच्छुद्धिः परेषां स्रानसंयमात्' । इति पराशरः- 'क्षत्रियं मृतमज्ञानात् ब्राह्मणो योऽनुगच्छति । एकाक्ष्मशुचिर्भूत्वा पञ्चगव्येन शुद्धयति ? ॥ इति लौगाक्षिः – 'वहनं दहनश्चापि प्रेतस्यापि च गर्भवान् । न कुर्यादुभयचास्र तिोः कुर्यादपि ऋती ' । इति विष्णुः-- ‘द्विजः शूद्रस्यानुगमनं कृत्वा लक्तीश्च समासाद्य गायया अष्टशतं जपेत् । प्रेतधूमं स्पृष्टा स्रायात् । घृतं प्राश्य विशुद्धयति ? इति । पराशरः-- 'ब्रह्मचारी गृहे येषां इयते च हुताशनः ।

• ाः

अनुमच्छेन्नीयमानं त्रिरात्रम्शुचि-वेत् ॥ त्रिरात्रे तु ततश्रीधे नदीं गत्वा समुद्राम् । प्राणायामत्रयं कृत्वा घृतं पाश्य विशुद्धयति । स्वाध्यायः क्रियते यत्व होमश्चोभयकालिकः ।

• शिल्पिनः कारुका वैश्या दास्यो दासाश्च नापिताः ।

राजानः श्रोत्यािचैव सद्यशौचाः प्रकीर्तिताः । सत्रतस्सञ्पूतश्ध आहिताभिश्च यो द्विजः । रराज्ञश्च सूतकं नाति यस्य चेच्छति पार्थिवः । उद्यतो निधने दाने आत विप्रो निमन्त्रितः । तथैव ऋषिभिर्छष्ट यथा कालेन शुद्धयति । । इति तथा – ‘नित्यभन्नदस्यापि कृच्छूचान्द्रायणादिषु । प्रवृत्तकृच्छूद्देमादै ब्राह्मणादींच मेोजने । गृहीतनियमस्यपि न स्यादन्यस्य कस्यचित् । निमन्त्रितेषु विशेषु भारब्धे श्राद्धकर्मणि ।। निमन्त्रितस्य विप्रस्य स्वाध्यायनिरतम्य च । देहे पितृषु तिष्ठत्यु नाशौच विद्यते कचित् । । इति अवाहितामिविधये अकृताभिद्वयसंसर्गविषये बौधायनः । ‘अध यद्यहितामिः द्वे भार्ये विन्देत प्राक् संयोगाम्रियेत स कथं तत्र कुर्यादिति । औपासनं संपस्तिीर्य आज्य विलाप्योत्यूय ठुक् लुवं निष्टप्य सम्भृज्य भुचि चतुर्गुहीतं गृहीत्वा समिद्वत्यौ परिश्रते पूर्णाहुतिं जुहोति । समितें संकल्पेथाः मिति मिन्दाहुती व्याहृतीश्च हुत्वा अथैनममेिं 'अयन्ते योनिर्चत्क्यि ' इति ८१६ गार्हपत्य एव जुहोति 'चित्स्'ि िित । अथ गार्हपत्ये सुवाहुतीर्जुहोति । 'ब्राह्मण एकहोते । ति दशभिः । अथ माचीनीतं कृत्वा अन्वाहार्यवचने जुहोति 'ये समानाः, ये सजातः' इति द्वाभ्याम् । अथान्वाहार्यपचन एवं ध्रुवाहुतिं जुहोति । “अये कव्यवाहनाय स्विष्टकृते स्वधा नमस्वाहे' ति । अथ यज्ञोपवीतं कृत्वा दशगृहीतेन सुचं. पूरयित्वा पुरुषसूतं मनसाऽनुष्टत्य आहवनीये जुहोति । अध सुवाहुतीर्जुहोति 'अझये वेिक्चिये स्वाहा' 'अग्ये ब्रलपतये स्वाहा' 'अझये पवमानाय स्वाहा' 'अझ्ये पाघकाय स्वाहा “अमये शुचये स्वाहा' 'अझये ज्योतिष्मते स्वाहा । 'अझये भूतपतये स्वाहा । “अभये पृथिकृते स्वाहा “अये ततुमते स्वाहा' 'अभये वैश्वानराय स्वाद्वे ? ित । अथ शुचि चतुर्गुहीतं गृहीत्वा मनस्वतीं जुहोति 'मनो ज्योतिर्जुषता मिति । अत ऊध्र्वे पैतृमेधिकं कर्म प्रतिपद्यते' इति । संवतः– 'आशौचे निर्गते कुर्यात् गृहं मार्जन्लेपनैः । सवासा जलाशय शुद्धयेत्पुण्याहाचनैः ॥ इति अथासः– 'संपूज्य गन्धयुष्पादैः ब्राह्मणांस्वस्ति वाचयेद । धर्मे कर्मणि संकल्पे संग्रामेऽतदर्शने ।। जयार्थेऽपि प्रतिष्ठादौ सर्वसंस्कारकर्मसु । शुद्धिकामः पुष्टिकामः श्रेयस्कामश्च नित्यशः' । इति पुण्याहवाचनं देवब्राह्मणस्य विधीयते । एतदेव निरोंकारं कुर्यात् क्षत्रियवैश्ययोः । मत्रदर्ज हि शूद्राणां कुर्यात्युध्याहमस्त्विति । 'स्वस्ती' ति वाचनव 'शुद्धिर त्विति वाचनम् ॥ इति वृषोत्सजनम् एवमेकादशेऽहि प्रातःकाले धात्वा पुण्याहं कृत्वा वृषोत्सर्जनं कुर्यात् ।

श्री मोनिशासशकृित्-तात्पर्यचिन्तामणिसहितस् [ पञ्भम प्रश्ने

श्रोबैखानसगृह्यसूत्रम् शखलिखितौ– तस्यैकादशहे तु यस्य वेोत्सृज्यते शृष्टः । शिाचत्वादिभुतीये स्वर्गलोकं स गच्छतेि' । इति साक्षालिः – 'एकादशाहे पाप्मासे पैतृके च तथैव च । वृोत्सर्ज प्रकुर्वीत परस्तादुक्तकालतः । शुक्रौढचादि दोषेऽपि कुर्यादेकादशेऽहन् ि । एकादशाहादन्यत्र प्रातःकाले तु यज्ञतः । वृधोत्सर्गे कृते यत्र मूढबाल्यादि दोषदम् । कार्तिक्यामथ चित्रायां वृषोत्सर्ग प्रबलतः' । इति श्रुषोत्सर्जनात्पूर्वं नवश्राद्धं कृत्वा वृषोत्सर्जनं कर्तव्यम् । संधहे:- 'एकादशेऽहिं संप्राप्त खानं पुण्याहवाचनम् । वृषोत्सर्गश्चाद्यश्राद्धं कुर्यात् पेोडशरौद्रकम्' । इति अनुत्सृष्टे दृषे नृणां मैतत्वं न विमुच्यते । एकादशेऽहि संमासे यस्य नोत्सृज्यते वृषः । पिशाचत्वे स्थिरै तस्य दतैः श्रद्धशतैरपि । । ताक्को()ऽन्यवृषोत्सर्गममावास्या गयस् िच । अष्टका च न कर्तश्या यावपितरैि जीवति ? ॥ एष्टव्या बहवः पुत्रा यद्येकोऽपि गयां ऋजेत् । यजेत वाऽश्वमेधेन नीलं वा.वृधमुत्सृजेत् । 'लोहितो यस्तु वणेन मुंखे पुच्छे च पाण्डरः । श्रेतः खुरवेिषाणाभ्यां स नीलो वृष उच्यते । स्वर्गकाभी वृषोत्सर्ग नान्दीमुखविधानतः । प्रेतार्थन्तु वृषोत्सर्गमेकेोद्दिष्टविधानतः । 103 तक्य ८४१७ जाआलिः- स्मृत्यन्तरे – गृह्यः – भी भीनिवाससिन्त-तात्यचिन्तामिणसहितम् [पञ्चम प्रश्न ब्राह्मणान् ओजयित्वाऽथ शक्तया दद्याश् दक्षिणाम् । शूलं चक्रमथान्यद्वा लाञ्छनं कारयेत्ततः । यस्य देवस्य यो भक्तस्तस्य चिहं समालिखेत्' । इति 'पतिव्रता सुशीला च पुत्रिणी सुभगा मृता । पूत्रादन्थेो यदा तस्याः श्राद्धकर्ता भवेद्यदि । तत्रैव वृषमुत्सृज्य पश्चात् श्राद्धं समाचरेत् । अपुत्रा तु यदा नारी नियते भर्तुरग्रतः । वृषोत्सर्गे न कर्तव्यः एका गौवयते तदा । पितुरुध् विधिं सम्यक् कृत्वा मातुश्च पुत्रकः । वृषमुत्सृज्य पश्चाद्धिं पित्रेोस्सह सपिंडनम् । पतिपुत्रवती नारी म्रियते चोभयामत । वृषे नोत्सृजते पुत्र इति यत्तदसांप्रतम् । जीवपुत्रेण कर्तव्यं सुतेन. मेलमुक्तये' । इति आश्वथुक्यूर्णमास्याश्च तथा वैशाख एव च । कृत्तिकायोगकार्तिक्यामिन्द्वर्कअहणे तथा । मेघसंक्रमणे चैव तुलासंक्रमणेऽपि च । कर्कटके च मकरे संक्रान्तौ च मृतेऽहनि । आषाढ्यामपि यलेन पितृभ्यो वृषभुत्सृजेत्' । इति

• वृषोत्सर्गविधिं वक्ष्ये येन प्रेतत्वमोचनम् ।

ज्ञात्वाऽथ वास्तुहोमान्ते प्रेतत्वस्म विमुक्तये । वृषोत्सर्ग करिष्यस्तु स्थालीपाकव्वारेत् । चरुं पक्ताऽऽज्यभागान्ते जुडा प चरुणा हुनेत् ॥ मदो भूत्रादिचतुर इहभृत्यादयश्नुः । महीमूघुरिति द्वाभ्यामनूयालदिगोयुगम् । प्रम श्रीदैखानसगृह्यसूथम् तुभ्यमग्रे च तिसृभिः कारयेतिः पदक्षिणम् । मूलहोमान्सहोसैौ च कृत्वा च वृषलाञ्छनम् ‘एतं युवान'मित्येनमभिमन्त्र्य वदेदिति । 'चतुस्सागरपर्यन्तं देवब्राक्षतिग्त्यजेः । । प्रोक्ष्योत्सृजेत् क्वां मध्ये ‘वां गाव’ इति च ब्रुवन् । अभिमन्त्र्य जपेद्रौद्रं वृषोत्सर्गविधिस्क्यम्' । इति अथ प्रयोगः । गोत्रत्य झर्मणः प्रेतस्य अद्य एकादशेऽहनि प्रेतत्व विमोचनार्थ वृषोत्सर्जनं करिष्यामि इति संकल्प्य आधारं कृत्वा घरुणा होमः । 'मयो भूर्वात अभिवा स्रा ऊर्जस्वीरोषधीराशिप्तां पीवस्वतीर्जीवधन्या पिकन्क्साय पद्धते रुद्र मृड स्वाहा –(रुद्रायेत्यादित्याग;) 'यास्सरूपा विरूप एकरूपा यासामििष्टय प्रामानेि वेद । या अंगिरसस्तपसेह ऋक्रस्ताभ्य पर्जन्यमहेिं शर्म यच्छ स्वाहा'-'या देवेषु तनुक्मैरयन्त यास सोमो बिश्चा रूपाणि वेद । ता अस्मभ्यं पयसा विमानाः प्रजावतीन्द्रिगोष्टरिरीहेि स्वाहा प्रजापतिर्मह्ममेतारराणो विचैर्देवैः पितृभिस्संविदानः । शिवास्सतीरुपनो गोष्ठमा करतासां वयं प्रजया सै सदेम स्वाहा'.-‘इह धृतिस्वाहा ' 'इह विधृतिस्वाहा 'इह रन्तिस्वाहा' 'इह रमतिस्वाहा' 'महीमूषु भतरें धुव्रतानामृतस्य फ्लीमवसे हुबेम। तुविक्षन्नामलरन्तीभुरूची' सुशर्माणमदितिं सुप्रणीति' स्वाहा सुस्रामाणं पृथिवीं द्यामनेहसै सुशर्माणमदिति सुप्रणीतिम् । दैवीं नार्वे स्वरित्रामनागसमस्रवन्तीमारुद्देमा स्वस्तये स्वाहा' । अत्र याज्यादिगोयुगम् । प्रभ्राजमानानॉ रद्राण स्थाने स्वतेजसा भानि । व्यंबदातानॉ रुद्राणां स्थाने स्वतेजसा भानि । बासुकिवैद्युनानां रुदाणां स्थाने स्वतेजसा भानि । रजता रुद्राणाँ स्थाने स्वतेजसा भानि । प्ररुषाणाँ रुद्रायाँ स्थाने स्वतेजसा भानि ।

श्यामान रुद्राणाँ स्थाने स्वतेजसा भानि । कपिलानां रुद्राण स्थाने स्वतेजसा भानि । अतिलोहितानाँ रुद्राणाँ स्थाने स्वतेजसा भानि । ऊध्र्वानौं रुद्राणां स्थाने स्थतेजमा भनि । अक्पन्ता रुद्रणों स्थाने स्वतेजसा भानि । वैद्युतानां णीन स्थाने स्वतेजसा भानि । ॐथक्दातीन रुद्राणीन् स्थाने स्वतेजसा भानि । वासुकि वैद्युतीनों रुद्राणीन स्थाने स्वतेजसा भन् ि । रजतानौं रुद्राणेनों स्थाने स्वतेजसा भानि । परुषाणां रुद्धार्मीनां स्थाने स्वतेजसाभानि । श्यामान रुद्राणीन स्थाने स्वतेजसा भानि । कपिलान रुद्राणीनां स्थाने स्वतेजसा भानि । स्वतेजसा भानि । अवपतन्तीन् रुदाभीन स्थाने स्वतेजसा भानि । वैद्युतीन रुद्राणीनौं स्थानेस्वतेजसा भानि ! इतेि स्त्रीलिंगवचनम् ॥ गोमेिथुनभलंत्य । ‘तुभ्यमग्रे घर्यक्षन्सूर्धा वहतुना सह । पुनः पतेिभ्यो जायांदा अझे प्रजया सह। पुनः पलीममिरदादायुषा सह वर्चसा । दीधयुरस्यायः पतिस्स जीव शरदश्तम् । श्वा उत त्वया वयं धारा उदन्या इव । अगिामहेमहि द्विषः । ‘आतिष्ठमश्मानम् निः प्रदक्षिणम्। मूलहोमान्तोमौ वृषलाव्छन। एतें युवानं परिवो ददामि तेन क्रीडन्तीश्वरत मियेण । मानश्शाप्त नुषा सुगा रायस्पोषेण समिषा मदेम । नमो महिमा उत चक्षुवे ते मरुतां पितस्तदहं गृणामेिं ! अनुमन्यस्व सुयजा यजाम जुष्ट देवानामिदमस्तु हळयम्' । इत्यादि । एनमभिमन्व्थ 'हे वृषभं पूर्वस्यां दिशि देवब्राह्मणसीमां परिहृत्य तत्रस्तृणादिकं भक्षयित्वा समुद्रजलै पीत्वा यथेष्टं विहर) । एवं दक्षिणपश्चिमोत्तरादि आपोहिष्ठायैः प्रोक्ष्य गवां मध्ये उत्सृजेत् । *त्वां गावो वृणत राज्याय त्वं हवन्त मरुतस्वकः ।, वष्मन् क्षत्रस्य ककुभि शिश्रियाणस्ततो न उम्रो विभजा वसूनि ? | मध्यस्वमनुमन्त्रयते । नमस्ते रुद्रमन्यद् उीत इवे नमः' इत्यादि जपेत् । इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्तचार्यक्येण श्रीनिक्सास्मयज्वना विरचिते श्रीवैखानससूक्ष्व्याख्याने तापर्यचिन्ताभौ पञ्चमप्रभे द्वादशः खण्हः । अथ त्रयोदशः खण्डः अथ एकोद्दिष्टं व्याख्यास्यामः ॥ १ ॥ अथेत्यादि । अथ -तर्पण लिपिंडदानदिसकलैध्वदैहिकानन्तरम् । एकोद्दिष्टम्-एकमुद्दिश्ययिभाणम् व्याख्यास्यामः-वितरसंकोचौ द्योततै नवं पुराणं मिश्रति त्रिविधं श्राद्धम् । तत्र नवश्राद्धदि नवम् । आद्यमासिकै कोटिं पुराणम् । मसिकं मिश्रम् । प्रायश्चित्तगौरवादयं विभागो गम्यते । हारीतः -- 'चान्द्रायणं नवश्राद्धे प्राजापत्यन्तु मासिके । एकाब्दतु पुराणे तु प्रायश्चितं विधीयते' । इति याज्ञवल्कधः– 'मृतेऽहनि तु कर्तव्यं प्रतिमासन्तु वसरम् । भवत्रातश्च:- ‘श्राद्धमेकादशेऽस्मिन् यदि चन्द्रस्तु रोहिणीम् । आवहेदुतराख्या सा तद्भवेद्वादशेऽइनि' । इति भुवेछेति जैमििनः () एकादश्यां द्वादश्यां वे' ति ोधायनः । स्मृश्यन्तरे – 'न तिथिर्न च नक्षतं न ग्रहो न च चन्द्रमाः । कुर्यादेवापदि श्राद्धमाधमेकादशेऽहनि' । इति आद्यश्राद्धमशुद्धोऽपि कुर्याद्वेकादशेऽहनि । कर्तुस्तात्कालेिकी शुद्धिरशुद्धः पुनरेव सः' । इति दशमे चाह्नि अनशनमत्यये गुरूणाम् ।। २ ।। दशमे इत्यादि । मातृपितृज्येष्ठम्रावाचार्यादीनां मरणे स्वकर्तृके दशमे चाहेि अनशनम् । -ात्पर्यचिन्तामणिशहितम् [पञ्चम प्रश्न पात्रलक्षणमाह विशु;ा इत्यादि । जन्म विद्या कर्म चेति क्षय: त्रिशब्दार्थः । एषु त्रिषु शुकाः शुिङ्काः । महामारते – 'येषां लीण्यवदातानि योनिर्विद्या च कर्म च । ते सेव्यस्तैस्समास्या हि शाखेभ्योऽपि गरीयसी । ! इति ‘अत्युष्णासघृतादादच्छिद्राचै३ वाससः । इति पथा लाभसन्तुष्टाः । धृएावन्तः -- घृप्रा-दया, तद्वन्तः । सकलेन्द्रियाः - करण दोषादिरहिताः ! मृक्तयोमिदोषाः-'रूीशुद्धिरर्थशुद्धिश्च यस्य नास्त्यपि धर्मवान् । स नरो नरकं याति शिरश्छेदे कुतो भिषक् । । इत्युक्तवदावश्यकमीशुद्धिरस्रोच्यते । ब्राह्मणः– अनेन् दशविधब्राह्मणा यथावर्णिताः गृह्यन्ते । पालमित्याभनन्ति । पतनातूथत इति पात्रम् । 'यत्र वृत्तमिमे चोभे तद्धि पात्रं प्रचक्षते' । इति एकस्रयः पञ्च सप्त नवैकादश व शाक्तथा निमन्त्रिता भवन्ति ।४ एक. इत्यादि --- वाशब्दो बिकल्पार्थः ।

• आद्यमासिकं एकश्चेत् भुक्त ब्राह्मात्स हीयते ।

तेनैकादशधा भित्वा भोजयेदाद्यमासिके' । इति अत्रिः-- ‘प्रेतार्थे सूतकान्ते तु भोजयेद्भाझणान् बहून् आद्यश्राद्धनिमिते तु एकमेकादशेऽहनि' । इति पद स्प एकादशदिने मृतकनिमित्तत्वान्नेमितिक्रमेकोद्दिष्टश्राट्टमभन्त्रकः भपक्षीग्न् । समन्तकं संस्कारं कृत्वा कक्ष्ममन्त्रकम् ।। ५ ।। एकादशदिन इत्यादि । 'कोद्दिष्ट द्विजः कुर्यान्मृतस्यैकादशेऽहनि । तत्र श्राद्धं न कुर्याचे पुनस्संस्कारमर्हति ॥ इति वसिष्s: -- 'यत्कृतं प्रेतमुद्दिश्य नवश्राद्धादिकं कचित् । अकृतं तद्विजानीयात् एकोटिं बिना कृतम् ॥ इनि

तस्मात्सपिंडीकरणवघ्दुन्मा श्राद्धमित्ये : ।। ६ ।। अन्नायं प्रयोगः – दशमेऽहनि रात्रावेकादशज्ञाझणान् एकं वा 'पितु गस्रस्य शर्मणः प्रेतस्य एकोद्दिष्टश्राद्धे भोक्ष्यामितिं निमन्त्र्यावसेत् । बोधा यनः । 'कीर्दिष्टष्वयुमान् ब्राक्षणानसंबद्धान् परेद्युः प्रातरेव निमन्त्रयीत । तस्य क्षुरकर्म भवति शानचेति । निमन्वितेऽध्वानं गते श्वानं पुनर्हत्वा () च वासं करोति यःझग्रामसूकरसंगमात्' इति । एवंगुणविशेषणविशिष्टायां पुण्यतिथै गोत्रस्य शर्मणः प्रेतत्वमोचनार्थं संकोद्दिष्टश्राद्धं करिष्यामीति संकल्प्य पुनरपि वरणं कृत्वा पादप्रक्षालनार्थमवटं कुर्यात् । विष्णुयामले- 'श्राद्धस्य चैककुंडं यद्वजपादेन लक्षणम् । सपिंडयस्य त्रिकुंडे स्यात् वृत्ताकारस्तु दक्षिणम् ॥ त्रिकोणं मध्यमं कुंडमुत्तरं चतुरश्रकम् । आयामं तस्य विस्तारं तदर्ध खननं भवेत् । यूनातिरेकं यः कुर्यात् स भवेत्पितृघातुकः' । इति 'उदक् खनेषु देवानां मध्ये तु पितृणां खनेत् । । दक्षिणे तु निमित्तस्य यकटानिस्नेत्क्रमात् । । ०२४ श्री श्रीनिवासभतृित-तात्पर्मचिन्ताक्षणिसहितम् चतुरश्चन्तु देवानामुक्रे पितृणां मध्ये वृई निमित्तस्य दक्षिणे त्रिकोण मेवं दक्षिणान्तं निस्ने 1 द्विति ।

• नान्तः प्रक्षालयेत्यौ दैवे पेये च कर्मणि ।

६३ [पञ्चम प्रश्न सपिंडीकरणादूर्वे कुंडप्रक्षालनं यदि । कुलक्षयकरचैव नरके पातयेदृक् । सर्पिडीकरणाद्वक् कुंडमेव विधीयते । एकोद्दिष्टसपिंडाभ्यामन्यश्राद्धे तु मोहतः । पादप्रक्षालनं कुंडे कुलक्षयकरं भवेत् । प्रांगणे मंडलं कुर्याद्देवानां चतुरश्रकम् । वेिततिमात्रं पिन्नर्थे दक्षिणे कर्तुलं भवेत् । । इति अन्न किोणं निमित्तयैकमेव निखनेत् कुंडनि निखनेच्छूद्धे येनकेनापि शकुना । आयसेन खनेचेतु निराशाः िपतरो गता ' । इति एवं त्रिकोणगते पादौ प्रक्षाल्याचम्य कृसरं तांबूलञ्च दत्वा अभ्यंगञ्च दत्वा रुानाय विसृजेत् । दर्भेण स्थाली द्धा 'प्रेताय जुटं निर्वपा' मीति तंडुलं निर्वाप्य लौकिकाम्रौ सतिलोदनमेवं कल्यं पाचयेत् । ततः कर्ता पादौ प्रक्षाल्याचम्य पितुः गोत्रस्य शर्मणः प्रेतत्य भरणदिनादारभ्य एकादशेऽहनि कर्तव्यमेकोद्दिष्टश्राद्धं करिष्ये' इति संकल्थ्य दक्षिणप्रवणे देशे थंडिलं कृत्वा तूणीमुल्ल्यिावेोक्ष्य दक्षिणतो दक्षिणग्रेषु दर्भेषु प्रेक्षणीपात्रमावाहनपात्रमाज्य स्थालीं दींमैौटुंधरसमिधं दर्भाश्ध एकैकशस्सादयित्वा एकपवित्रमादाय प्रोक्षणीपात्रे तूष्णीं न्यस्य जलेनापूर्य तूष्णीभुत्थूय इध्मादीन् प्रोक्ष्य दरप्रदक्षिणं परितीयै.आज्यस्खालीमादायाज्यं गृहीत्वा एकपवित्रेणोथूय दकं दर्शयित्वा पंत्रिमौ प्रक्षिप्य औौटुंबरीं समिधमौ क्षिप्त्वा तूष्णीं दर्वीमादाय धृतचर्वोः तूष्णी लिॉकी प्रणामं कुर्यात् ।

29

३

• {

!

• ६

.ि प्रागपरमलिमात्रं िवन्स्यायनं दक्षिणतो भोन्नतं स्थानं कल्पयन्। अकत्रिमं प्रेतो लोकमस्मै' इ,ि श्रीविषये 'प्रेत लोकमस्मै ' इति । ‘अपहृता असुरा’ इत्यारभ्थ 'यत्रास्य गनं मनः' इंत्वन्तेन मन्त्रधा उलिन्योद्धत्य 'उदीर तामवर उत्पर उन्मध्यमः प्रेतसौम्यः । असुं इयावृकं ऋतज्ञeसनोऽन्त् तो हवेषु' * इति जलेनाभ्युक्ष्य थथानं मंडलान्युपलिप्य अध्यैपात्रमादाय एकपलिं निक्षिप्य 'शो देवी रितेि जलेन पूरयित् 'लिोऽसि सोमदेवत्यो गोसवः प्रेनिर्मितः ! प्रलवद्भिः प्रत्रय एहि ' इति लिान् निक्षिप्य अध्यपाल इझे तिला । 'इमे गन्धाः ? 'इमानि पुष्पाणि ! इत्यभ्यच्ये 'उशन्तस्या हवामहे' इत्यारभ्थ 'प्रेतं हविषे अत्तवे? 'अयाहि मे सौम्य' इति तिलभेण 'गोत्रं शर्माणं प्रेतमावाहयामि' इत्यावाह्य 'अस्वासन मिल्यासनं 'या दिव्या: इत्यध्यै 'अर्चत 'तेत्यर्चनं *गन्धद्वारा 'मिति गन्धं “ आयनेते ? इति

• 'उदीरताघरोत्परोऽब्ध्यभा प्रेता सोभ्था । अमुं गेयायात्रकर्तज्ञा मानोऽवतु

प्रेता हवेषु' इति स्त्रीभ्गम् । ८२६ श्री श्रीनिवासभखित-तात्पर्छस्तिामणिसहितम् [पञ्चम प्रश्न पुष्पाणि, ‘धूर' सीति धूपं 'उद्दीप्य' स्वेति दीपं दत्वा सकलाराघनैस्वनि कुर्यात् । सापसव्यमियादि । पिंडथानं कल्पयित्वा निधायौढुंवरीं शाखां पूर्ववत् दर्भेणापसव्यं कृत्वा खननं तिलानामुक्षणमयुग्मानां दक्षिणा बर्हिधापुदुरपत्राणाश्वास्तरणम् ।।९।। निधायेत्यादि । पिंडस्थाने तूष्णीमौदुबरशाखथा संमृज्य अयुमोदुबर पत्रदर्भतिलास्तरणम् । तव सतिलाक्षतं पुष्पमेकं निधाय गोत्रनामादिना तस्यार्च नम् ।। १० ! तवेत्यादि । दर्भाद्यास्तृते देशे । ‘गोवं शर्भणं प्रेतमावाहयामि इयावाह्य तिलैरभ्यर्चयेत् अभिधार्य कव्यस्थालीं तिलोदनेन अंगुलाग्रेषु सूक्ष्मं पिंडं कृत्वा पचिवपाणिरचांगुजानुभ्यां भूमेिं पीडयनिर्वपति ॥ ११ ॥ अभिधायेंगादि । पिंडं कृत्वा 'गोत्र शर्मन् प्रेत इमं पिंडं निर्वपा म'नि निर्वपति । ततः शूपेणाच्छाद्योपरि तिलदर्भान् न्यस्य आचामति ॥ वस्रोत्तरीयाद दध्युपदंशवदरभृति भक्ष्यं मुखवासश्चापै मतिलाक्षनपवितमुदकुंभं निदध्यात् ।। १३ ॥ आपणाच्छाद्य डिमुपरिष्टात् सतिलाक्षतं पुष्पं दर्भण निद् 5यात् ।। १४ ।। तदीयं वत्रं कांस्याद्युपानच्छवश्व सर्वे निवेद्य तेभ्यो पिंडोषादि पात्रेषु तेषामभिधार्पयित्वा 'भुञ्जता मित्र्य गुष्ठभूलं गृहीत्वा मोजनं पूर्ववन् ।। १६ ।। पिंडशेपादीत्यादि । पूर्ववद । 'देक्सक्तिः अधुवे'ति प्रेोक्षणं परिपेकः, 'पृथिवी ते पात्रं 'इदं विष्णुइँचक्रमे? 'विष्णो अत्रं रक्षस्व गोत्र शर्मन् प्रेत, इदमन्न सपदिकरं तव तृवै तिष्ठतु' इति दत्वा अपोशनदानं भोजनम् । उच्छिष्टमपनीय बहिर्दक्षिणस्यामवटे प्रक्षिप्य सह पिडेन तज्जलं स्रावयेत् ।। १६ ।। वायसेभ्यो बलिदानम् ।। १८ ।। अथवा श्वचंडालानुपहते देशे विर्जनं पिंडस्य ॥ १९ ॥ श्येनकाकादीन् न वारयेत् ।। २० ।। यस्मात्तदूपाः पितर आगच्छन्ति ॥ २१ ॥ स्पूर्ववत् ।। २२ ।। एकोद्दिष्टमिति ।। २३ ।। एकोद्दिष्टमित्यादि । ब्राह्मणाभावे गृहाः- 'अशक्ती ब्राह्मणाभाचे....स्मिन् वा लौकिकानले । अभ्यच्य विभवद्धोमे द्वात्रिंशत्कबलाहुतीः । द्विवारं पुरुषसूक्तन'यते कृष्णे' ति वा पुनः । उदीर तेत्यष्टभिर्वा चतुर्वारं हुनेत वै । प्रेतोपकरणादीनेि ब्राह्मणाय निवेदयेत्' । इति पूर्ववत् तूष्णीमग्रिमुखादिकं कृत्वा प्रेताहुतिं हुत्वा पुरुषसूक्तचेत् द्ववारं, 'यते कृष्ण’ इति चेत् द्वात्रिंशत्, ' 'उदीरते त्यष्टभिश्चतुर्वारं हुत्वा उत्तरं परिचेित् । प्रयोगश्च । ब्राझणाभावात् एवंगुणविशेषणविशिष्टायां तिथैौ अमावेकोद्दिष्टश्राद्धं करिष्ये इति संकल्प्य 'एकोद्दिष्टश्राद्धे भोक्ष्यता' मित्यझेर्वरणं पादमक्षालानादिसर्वोपचारानमावेव कृत्वा द्वाविंशत्कबूलाहुतीत्विा ' परििषच्य पिंडप्रदानं कृत्वा उद्वासयेत् । अनन्तरं सात्वा जलादिकं स्पृशेत् ।

यथाशक्ति प्रद्धासु गोभूहेमादिकं तथा । अक्षय्यं वाचयित्वा तै: मगयैतान् प्रसाद्य च । भूक्तशेषमनुज्ञाप्य दायान्ताननुन्जेन्' । इति

• उपतिष्ठता' म्क्षन्थस्थाने विविसर्जने ।

अमिभ्यतामिित वदेत् ' तेऽभिस्तास्महे' । इत ब्रूयु 'भुजीतपितृसेति मियथैकोद्दिष्टविशेषे निषेधः भर्यते । नवश्राद्धेषु यच्छिष्टं गृहे पर्युतिञ्च यत् । दैत्योर्मुक्तशिष्टश्च न मुंजीत कदाचन ।। इति संग्रहे ' ' 'आशिषो द्विगुणा दर्भा: जपादि स्वस्तिवावनम् । पितृशब्दस्थ संबन्धः शवशब्द्रस्तथैव च । पाञ्चालंमोऽथ दाहश्ध (उपात्रञ्) उन्मुकेोलेखनादिकम् । तृप्तिक्षम्सविकर; शेषप्रक्षस्तथैव च । अष्टादशपदर्थाश्च प्रेतश्रद्धे िवसर्जयेत्' । इस इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासारख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने नात्र्यचिन्तामौ पञ्चमभन्ने त्रयोदशः खण्डः । अथेत्यादि । अथ एकोद्देिष्टानन्तरम् ? तदुदिने – मरणदिने। पिड निर्वापः-ब्राक्षणभोजनादिकनुपलक्ष्यते 'एकं पिंडं निरुप्यैकं भोजयेदिति मसि श्राद्धकरणे उक्तम् । अतापि 'पूर्ववदेकोद्दिष्ट'मित्युक्त्वाच । एतानि प्रेतश्राद्धनि प्रतिमासं सर्पिीकरणात्पूर्वं वा कर्तव्यानि । उक्तञ्च--- यमः– ‘अस्यैतानि न कुर्वन्ति एकोद्दिष्टानि घोडश । पिशाचत्वं स्थिरं तस्य दतै; श्राद्धशतैरपी'ति । पैठौनसिः– ‘षण्मासिकाकिश्राद्धे स्यातां पूर्वेद्युरेव ते । मासिकानि मृताहे स्युर्दिवसे द्वादशेऽपि वा' । इति व्यासः 'द्वादशाहे त्रिपक्षे च षण्णासे मासिकाब्दिके । श्रद्धानि घोडशैतानि संस्कृतानि मनीषिभिः? । प्रथमं द्वादशेऽहि स्यान्मास्यूने तूनमासिक'मिति ॥ इति गोभिलः ' अनषाण्मासिकं षष्ठ मासाधे झनमासिकम् । त्रैपक्षिकं त्रिपक्षे स्थानाब्दं द्वादशे तथा' । इति शर्णाजनिः-- 'ऊनान्यूनेषु मासेषु विषमाहेषु तानि वै । त्रैपक्षिकं त्रिपक्षे स्याद्विषमेषु दिनेषु तत् ' । इति गौतमः 'एकद्वित्रिदिनैरुने त्रिभागैरून एव वा । श्राद्धान्यूनाब्दिकादनि कुर्यादित्याह गौतमः' ॥ इति गालवः- 'विभिर्वा दिक्सैरूने एकेन िद्वतयेन वा । आद्यदिषु च मासेषु कुर्यादूनानि वै द्विजः' । इति ३८ सरयणीये – मरीचिः- 'लै पक्षकोनाप्यासे ऊनादिकमाचरेत् । । मासिकानि पुनः कुर्यात् स्वे तु काले यथा विधि ।। विपक्षादिषु कालेषु सपिंड यधिकीर्षति । अब्दावशिष्टमास्थानामपकों भवेत्तदा । एकोद्दिष्ट नवश्राद्धं श्राद्धान्यपि च क्षेोडश । एकस्मिन् दिक्से कुर्यादेकोद्दिष्टन्तु निष्फलम्' । इति 'मुल्यश्राद्धं मासिमाप्ति अपर्यतामृतुं प्रति () । द्वादशाहेन वा भोज्यं एकाङ्के द्वादशेऽथवा(?) । भासान्तर्गतकार्याणि त्-मासिकदिने चरेत् । एकादशेऽदि कुर्वाणस्सर्वचैकदिने चरेत् ? ! इति मासिकान्यप्येकोद्दिष्टदिक्से चेत् | आद्यमसिोनमासिकद्वितीयमाप्तिक लैपक्षिक तृतीयमासिक चतुर्थमासिक पञ्चममासिक आण्मासिकोनषाण्मासिक सप्तम मासिकाष्टमभासिक नवममासिक दशममासिकैकादशमासिकोनाब्दिकपर्यन्तानामे कोद्दिष्टवत् ब्राह्मणभोजनं होमं पिंडप्रदानञ्च समानतत्रेण कुर्यात् । “आद्य पृथकृतश्चापि पुनः कुर्यात्तु मासिके । मासिकानां द्विरावृति: पुनरित्याह गौतमः । हुतेऽौ तु पुन्चैकादशविमान् निमन्त्रयेत् ॥ इति याज्ञवल्क्यः - 'अर्वाक् सपिंडीकरणं थस्य संवत्सराद्भवेत् । तस्याप्यन्ने सोदकुंभं दद्यात्संवत्सरं द्विजे । । इति द्वादशाहःप्रभृत्यस्य तृप्तये चान्नसंयुतम् । दद्यादइरहः कुंभं जलपूर्णतु तत्परम्' । इति अथ यद्द्ध म् क्रलोकं तु वसतःि नृणां वर्षे प्रकीर्तितम् श्रुतृष्णे प्रत्यहं तस्य भवेतां भृगुनन्दन्' । इति मार्कडे:- 'यस्य संवत्सरादवक सपिंडीकरणं कृतम् । मासिकं सोदकुंभञ्च देयं तस्यापि वत्सरम्' । इति गौतमः– 'अथैनं पार्वणे श्राद्धं सोदकुंभमधर्मकम् () ! कुर्यात्प्रयाब्दिकश्राद्धात् संकल्पविधिनाऽन्वहम् । आव्हनामौ करणं स्वधानिनथने तथा । विकिरं डिदानञ्च संकल्पे रिवर्जयेत् ॥ इति मास् ८४३१ नृतीये वा मंगलयोगो भवति ।। ३ ।। तृतीय इत्यादि । मंगलम्-स्रक् चन्दनादयः । ‘कृते सपिंडीकरणे च पिोर्न ब्रह्मचर्य परिरक्षणीय'मिति वचनम् । भवतीति । वांशब्देन कालान्तरमपि गम्यते । यस्मादैकोद्दिष्टा त्रिमासः धण्मासो वत्सर इति चा प्रेताप्यायन कालः । तस्मातेषु कालेबिष्टकाले 'पितृस्थानगताय' इति क्रमण तिभिः पिंडै: तस्य पिंडस्यारोपणं संपिंडीकरणं कुर्यात् ।। ४ ।। यस्मादेकोद्दिष्टादित्यादि । वा-सपिंडीकरणस्य संवत्सरान्ते कर्तव्यस्य शरीरस्य अनित्यत्वाद्वा – ‘घस्मात्तपुरं प्रेतो द्वादशाहनि धीयते ? इनि वचना द्वा –‘संवत्सस्यतिमा वै द्वादशरात्रय' इति श्रुतेर्वा द्वादशाहादिकालेषु सर्पिढी करणे कर्तव्यमित्यभिप्रायेणोक्तम् । स्मृत्यन्सरेः- ‘एकादशे द्वादशेऽहि त्रिपक्षे वा त्रिमासिके । पछे वैकादशाब्दे वा मासे वापि शुभागमे ।। सपिंडीकरणं कुर्याद्देशकालांद्यपेक्षया । श्री श्रीनिवासमविभू-तात्पर्यन्तिामणिसहितम् स्रोधशेऽहि मासे वा त्रिपक्षे वा तृतीयके । दया डिप्रवेशनं कुर्याद्येन् लुप्त न जायते । एकादशदितिदिनं मासान्ते वापि यश्चरेत् । । न तारवारादिशुद्धिरन्यत्र तु विचारयेत् । साकिस्तु यदा कर्ता पुत्रो वाप्यमान् भवेत् । द्वादशाहे सदा कार्य सडिीकरणं पितुः । अन्येषामपि सर्वेषां द्वादशाहो विशिष्यते' । इति कष्णजनिः– 'सर्पिडीकरणं कुर्यात्पूर्ववचासिमान् द्विज । परते दशरात्राचेत् कुहूश्ब्दोपरि ततः () ।। एकादशाहमारभ्य यामाषोडशाद्दिनात् । पञ्चम एकोद्दिष्टस्य दिवसे सपिंडीकरणं विना । श्राद्धं कुर्यात् पितृक्रोधात्ल खलु नक्षहा भवेत् ' । इति बृहस्पतिः - 'द्वादशाहादिकालेषु सपिंडीकरणं न चेत् । तत्र प्रशस्तसमयं परिशोध्य समाचरेत्' ॥ इति प्रजापतिः – 'एकादशेऽहि विभाणां द्वादशेऽहनि या चरेत्। । आशौचान्ते भवेद्राज्ञां वैश्यानां तु सपिण्डनम् । । इति भविष्यत्पुराणे - 'द्वादशेऽहनि षष्ठ वा त्रिपक्षे वा त्रिमसि वा । एकादशेऽपि वा मासि मंगलं स्यादुपस्थितम्' । इति आनन्याकुलधर्माणां पुंसाचैवायुषः क्षयात् । अस्थिरत्याच्छरीरस्य द्वादशाहः प्रशस्थते । । इति हारीतः- 'या तु पूर्वमावास्या मृतौ स्याद्दशमी भवेत् । सपिंडीकरणं तस्यां कुर्यादेव सुतोऽग्रिमान्' । इति धः 'एकादशाहे कुर्वनि साकिस्तू पिंडनम्।

• ादशाहादिकालेषु यामिकोऽनकिोऽपि वा ।

द्वादशाहादिक्रमे ... ... । .... कौऽनभिर्यथा भवेत् । सपिंडीकरणं तस्य कार्य पक्षे तृसोटके । आशैचान्ते भवेद्राज्ञां वैश्यानाश्च सपिंडनम् । शूद्राणाश्च दाहे तत्कर्ता तत्कालत: शुचः' । इि मन्न्नव हि शूद्राणां द्वादशाहे सपिंडनम् । एकादशादिििदने एकाहस्य द्वितीयके । त्रयोदशेऽह्नि वा मासे लिपक्षे वा तृतीयके । घट्टेवैकादशे मासि वत्सरे वा शुभागमे । सपिंडीकरणं कुर्याद्येन लपि जायते । सर्पिडीकरणप्रेते पैतृकं पदमस्थिते । आहिताझेः सिनीवाल्यां तृियज्ञः प्रवर्तते । येष्ठपुत्रोऽनमिमांश्चेत् कनिष्ठस्त्वभिान् यदि । कनिष्ठ एव कुचन मातापित्रेोस्सपिंडनम्' ! इ:ि पैठौनसिः 'सपिंडीकरणं युलः पितुः कुर्वीत येोऽप्तिमान् । अनप्तिस्तु क्रियां नान्यामेकोद्दिष्टादृते कचित् । ज्येष्ठपुत्रोऽनमिमांस्यात् कनिष्ठस्त्वमिमान् भवेत् । ज्येछेनैव तु कर्तव्यं कनिष्ठोऽौ जुहोत्यथ' । इति तस्मात्-प्रेतत्वविमोचनकारणात् । प्रेतपिंडं गृहीत्वा त्रिधा विभज्य पितृस्थानगतायेति क्रमेण त्रिभिः पिंडैः तस्य पिंडस्यारोपणं कुर्यात् । अनेन सपिंडीकरणप्राधान्यमुक्तम् ४३४ श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [पञ्चम प्रश्न वैश्वदेवःऽधारं श्रपणं पूर्ववत् तिलोदनस्य ।। ५ ।। वैश्वदवाधारं इत्यादि । यूर्ववत्-अष्टकावत् । सपिडीकरणप्रयोगः । 'तुिः गोत्रस्य शर्मणः प्रेतस्य त्वविमुक्तिद्वारा क्वादिषुण्यलोकमाप्यथै ततृिपितामहप्रपितामहैः सह समानोदकक्रियासिद्धयर्थं पितामह प्रपितामहादीनां गोत्राणां शर्मणां चसुरुद्रादित्यरूपाणां पार्वणविधानेन पितुः गोत्रस्य शर्मणः एकोद्दिष्टविधानेन च एवमुभयात्मकं पिंडीकरणमन्नेन हविषा पार्वणविधानेन अद्य करिष्ये' इति संकल्ल्य पूर्वेद्युरेव विश्वेदेवार्थे द्वै पित्रर्थे बीन् निमित्तार्थमेकं विष्वर्थमेकमित्येवं वरयेत् । स्मृत्यन्तरे– 'पिंडीकरणे िवणु िनत्यमभ्यर्चयेजिः। सप्तकन्तु तदाख्यातं विना विष्णु कथं तथा । यत्किञ्चित्पार्वणश्राद्धं तत्र सर्वत्र वै द्विजः । यजेत विष्णुमित्येवं श्राद्धं सिद्धयतेि नान्यथा' । इति गृह्यः – “पितुर्मरणमारभ्य द्वादशे दिवसे सति । पितामहादिभिस्साधैं सपिंख्यस्य प्रसिद्धये ।। समानोदकभावस्य सिद्धयर्थञ्चापि तत्सुतैः । पितामहानाभन्येषां विधिना पार्वणेन तु ॥ स्वपितुः प्रेतभूतस्य एकोद्दिष्टविधानतः । इत्थश्च पार्वणैकोद्दिष्टाभ्यामुभयरूपकम् । सपिंडीकरणश्राद्धं पितृपूर्वमुदीरितम् । मेतपूर्वं वदन्त्येके तदसांप्रतमीरितम् । विश्वेदेवार्चनं कृत्वाऽधन्तरं पितृपूजनम् । एकोद्दिष्ट निद्धिन्तु यदस्यावहनादिक्रम् । तत्सर्पिडीकृते त्वेकोद्दिष्ट. समाचरेत्' । इति चतुर्दशः खण्डः] एवं विश्रेदेवानां नृिणामेकमेकं वा ब्राक्षणवरणे कुंडत्वये पूर्वक्त पादप्रक्षालनं कृत्वा आचम्य कृसरतांबूलादिकं अभ्धग दत्ना खानार्थ िवजेत्। ततो वैश्वदेवाघारं कृत्वा पूर्ववत् तिलोदनं कल्यमविद्धा पाचयित्वा स्रात्वा आगतान् आहूय पूर्ववत्पादैौ प्रक्षाल्याचम्य उक्तस्थानेष्वासयित्वा अष्टकाक्त क्श्विदेवयोः पितृणां विष्णोश्च अध्यवाहनादिकं एकोर्दिष्टवत् निमित्तस्य च पूजादिकं कुर्यात् । तत्र पितृशामध्यैकाले याशशल्क्यः - 'गन्धोदकतिलैर्युक्त कुर्यात्पालचतुष्टयम् । अध्यर्थं पितृपात्रेषु प्रेतपात्रं मसेचयेत् । 'ये समझना' इति द्वाभ्यां शेषं पूर्ववदाचरेत्' इति एवं निध्यैपालेषु प्रेतपात्रोदकं ‘ये समाना' इति किञ्चित् संयोज्य करणाध्र्यानि पूर्ववदभ्यध्यै होभमारभेत । (?) दत्वा अत्र स्मृति – ‘पेिस्रोस्सपिंडीकरणे पार्वणे च विशेषत । औपासनाौ होमः स्यात् अन्येषां लोकिके भवेत् । भातुस्सपंत्र्यास्साििडयं कुर्यादैौपासने यदि । पुनकिंवाहः कर्तव्यो ौलिके न तु वैदिके । फिलोस्सपिंडीकरणं कार्यौपासनेन तु । मातापित्रोर्वेनाऽन्येवां लौकेिकाठौ समाचरेत् ।। इति विश्वभ्यो देवेभ्यो जुष्टमिति क्रुं पितृभ्यो जुष्ट िित तिलोदनश्च पचेत् । दक्षिणत उद्धास्य छुल्याश्चदाधिश्रित्य दक्षिणत उद्वासयेत् । बैश्वदेवं हुत्वा प्राचीनावीती 'वीतेि होतं' इति समिधे कव्य माविद्धथ दग्ध्वा ‘पृथिवीगतान् ? 'अन्तरिक्षगतान्' दिविगता' निति पितृणामावाहनम् ॥ ६ ॥ जुष्टाकारादि संधापनान्तं कर्म कुर्याद् ।। ७ ।। वैश्वदेवमित्यादि । अौ होमं करिष्य इत्युक्ता 'कुरुष्वेति तैरनुज्ञातः अभिं परिषिच्य पूर्ववद्वैश्वदेवं पैतृकच हुत्वा प्रेतार्थ समिधं कव्यमाविद्धय दग्धा ४३६ श्री श्रीनिवासान्विभृत-तात्पर्यन्तिभणिसहितम् [पञ्चम प्रश्न 'वीतिहोत्रमित्यादि तूष्णीं कृत्वा पूर्ववग्डिं दत्वा शूपेणाच्छाद्य ब्राह्मणान् भोजयेन् । एकोद्दिष्टवत् प्रेतस्य होमं पिण्डं च दत्त्वा सर्वमुक्तमाचरेत् । ह्यः - 'नाझा होमं पितृभ्यश्च प्रेक्षाय चरुण हुने ' इतेि विशेष । अक्षतादिनाऽचयित्वा तिस्रः समिधः 'अश्वे क्षव्यवाहनाथ खधानस्वाहा । इत्युत्तरस्यां 'सोमाय पेिमते स्वधा नमस्स्वाहा' इति दक्षिणतः ‘यमाय चांविरस्पतये स्वधानस्वाह।। इति अध्ये चक्षुरसस्यमिति होमश्च ।। ८ ।। उन् पितृदेवत्था हुत्वा 'पृथिवीगतेभ्यः पितृभ्य ' 'अनरिक्षमतभ्यः पितामहेभ्यः' 'दिवि गनेभ्यः प्रपितामहेभ्यः' इति जुहुयान् ।। ९ ।। स्मृत्यन्तरे – 'अक्रमेण मृतानाञ्च सडिीकरणं यदि । यदि माता यदि तिा ... ... ...! चतुर्णा निर्वपेपिंडान् इति () डैियिोजयेत् ॥ इति सुमन्तुः– ‘त्रयाणामपि पिंडानामेकेनापि सपिंडने । पितृत्वमश्नुते शेत इतेि धर्मो व्यवस्थितः ।। इति इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदन्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासास्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूलव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ पञ्चमश्ने चतुर्देशः खष्टः । स्तीर्यार्चयित्वा पितृस्तत्स्थानात्प्रफुखत: तस्य च स्थानं कृ7; तथैव पूर्ववदित्यादि । पूर्ववत् - कोद्दिष्टवत् सिकताभिरुदक्प्रागपरभरनि मात्रं क्तिस्यायतं दक्षिणी भागोन्नतं स्थानं कल्पयित्वा तत् पिंडस्थाने | अर्च यित्वा - आवाह्याचैयित्वा ! तस्य च-प्रेतस्थ च । तथैव-त्रिादिवत् । प्रभुरतः पितृस्थानस्यैशान्ये नान्नाऽचयति'इत्युक्तत्वात् । न () मन्त्रः । 'आम् आगच्छ'विति भास्करादिभिरुक्तम् । 'आमा वाजस्ये ! ति पात्रं संक्षालयति ।। २ ।। तत्र 'अन्निरिन्द्रिा' इत्यरु निक्षिप्य सतिलं च चतुर्धा कृत्वा पिंडान् करोति ।। ३ ।। 'अयमोदन ! इति डिांस्त्रीन् प्रधानाम् निर्धपनि ।। ४ ॥ अथमोदन इत्यादि । लीन् प्रधानानेिनि–‘प्रथम ये मृताः इत्यादि वक्ष्यमाणत्वात् प्रेतपिंडस्य ज्ञातिवपिंडेन सह संयोजनासंभवात् प्रधानाः िपत्रादित्रय उद्दिश्यन्ते । पितामहे जीवति प्रपितामह प्रपितामह वृतिाम्ठ्ठानामेव पिंडदानम् । प्रपितामहाद्यः पित्रादिशब्दवाच्या भवन्तीति ज्ञापयितुं 'प्रथमं ये मृता । इत्यादि वक्ष्यते । प्रथमं ये भृनास्ते पितर उच्यन्ते ॥ ५ }} तत्पूर्वमृताः पितामहाः ।। ६ ।। तेषां पूर्वमृताः प्रपितामहाः ॥ ७ ॥ ४३८४ धी श्रीनिवालमधिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् तस्मात्तेषां चतुर्णाः पेिडनिर्वापः क्रमेण भवतेि ॥ ९ ॥ तमादित्यादि । उक्तञ्च चतुरो निर्वपेडिन् पूर्वं तेषु समापयेत् । ततः प्रभृति वै प्रेतः पितृसामान्यमश्नुते' । इति तस्मात् - 'लेपभाजश्चतुर्थाद्या' इत्यस्मात्कारणात् !! [पञ्चभ प्रश्न तस्य च स्थाने तथैव पडंमेकै निर्वाप्य ‘पितृस्थानगताय' इति तपिंडं त्रिधा कृत्वा पिडे डेि तदेकैकभागं निक्षिपति ॥ १० ॥ तस्य चेत्यादि । प्रेतस्य च स्थाने । तथैव-एकोद्दिष्टवत् । प्रेतबहु त्वेऽपि स्वानमेकमेव । अन्यथा चेदमवस्था स्यात्- अनुक्तत्वात्-योग्य तांसंभवाच स्थानमेकमेव ! पूर्ववत् शूर्पप्रच्छादनान्तं कृत्वा ब्राक्षणान् भोजयित्वा तेष्वाचान्तेषु 'पितुर्गेत्रस्य शर्मणः प्रतत्वविमुक्तिद्धारा वस्वादिपितृ लोकमायै तत्पितृपितामहप्रपितामहानां गोत्राणां शर्मणां वसुरुद्रादित्यरूपाणां पिंडैस्सह गोत्रस्य शर्मणः पितुः तस्य पिंडं संयोजयिष्ये' इति संकल्प्य पश्चात् तुिः वैतरणीनधुतरणार्थ वैतरणीगोदानं संकल्प्य गोदानं कुर्यात् । आसनादिभिः ब्राह्मणमभ्यच्ये उत्थानं (?) दक्षिणाग्रीवं तमुद्दिश्य तु गां त्यजेत् । यथा कथञ्चिन्नो मृत्युः भविष्यति जनार्दन । तन्तु कालं समुद्दिश्य दत्ता विप्राय गौर्मया । या वै वैतरणी प्रोक्ता पूयशोणितवाहिनी । तामुत्तारय मां देवि भूत्वा त्वं कामदोहिनी । विष्णुदेवा द्विजाः प्रोक्ता भूरिवापद्विनाशनाः । सदक्षिणा मया दत्ता तुभ्यं वैतरणी नमः । दता गोर्यस्य सार्पिञ्च स तां तरति नेतरः' । इति स्म । 3ाम तृपतामहमपितामहानामावाहनपात्रोदकैम्सह संयोजयेत । एवमेशान्यपात्राणि पादेष परिन्सिरान्ते पितृत्वं आप्तवान् तसाद्यत्नेनैनमुद्दिश्य पैट्कं कुर्यात् ॥ ११ ॥ यस्यादित्यादि । तस्मात्-सर्पिडीकरणात् तृिसमानत्वं प्राप्तवान् तत्सर्वं जलपिंडदानादि विना अन्य नाझा 'पितृभ्य’ इति तत्सर्वमित्यादि । डिसंयोजनादूर्व मेतशब्दं विहाय कुर्यात् । झातातपः- ‘न पृथक् पिंडदानन्तु तसादूर्व विधीयते । प्रेतानामिह सर्वेषां मन्त्रेण नियोजितः । थावन्तः पितृलोकाय पृथक् पिंडे नियोजिताः(३) । इति अत स्वर्गाधेयश्राद्धं केचिद्वदन्ति । अवाच्यामवटं स्थ(ण्डि)लवदायतावन्तं स्खनित्वा उदकुमेन ‘ऊर्ज वहन्ती रिति तर्पयित्वा मुखवासादिदक्षिणां दत्वा शर्षेणाच्छादयित्वा ८४० श्री श्रीनिवासमतिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [पञ्चम प्रश्न ब्राणानां तर्पणमनेन पूर्ववत् ।। १४ ।। अष्टकोक्तवत् तांबूलं दक्षिणादिकञ्च दत्वा विस्जेत् । “एव वोऽनुगतः प्रेतः पितृसामान्यमाप्तवान् । शिवं भवतु शेषाणां जायन्तां स्थिरजीविनः' ॥ इतिं संप्राप्यै पितृन् (मेतयुक्तान्) विसृजेत् डिसंयोजनादूर्वे चतुर्थो विनिवर्तते । इति वचनात् “एष पितृत्वं प्राप्त ' इति वचनाश्च । पितुः प्रपिता महान् विहाय स्वपितृपितामहप्रपितामहान् इत्येव कुयात् । यथैवैतत् (ख)वत्सो गवाश्वाजमद्दिवमंडलेषु यत्र भ्चन गतां मन्वेष्य तापेव तर्पणतेि तथैव यथाविधि दत्तजलपिडदानादि यत्र बा गतै तमेकानूद्दिश्य (वानुप्रविश्य) प्रीणयति ।। १५ ।। अन्न गोवत्सदृष्टान्तमुखेन पितृभ्यः कव्याभिकारं प्रतिपादयति, यथेत्यादिना । यथा धेनुसहस्रषु वत्सो विन्दति भातरम्' । इत्यादि तस्मात् प्रयत्नेन पैतृकं कुर्यात् ॥ १६ ॥ तस्मादित्यादि । ‘देवकार्यादपि मुने पितृकार्ये विशिष्यते । इति च नात् पैतृकं कुर्यात् । 'मास् नास्तिको भू'दिनि ब्राह्मणमिनि सपिंडीकरणम् ॥ १७ ॥ तस्मात् द्वितीये (तृतीये) धाद्धि तेभ्यस्त्रयाणां पिंडानां क्रमेण निर्वापणमष्टकां करोतीति विज्ञायते ।। १८ ।। तस्मादित्यादि ! तमात् - सपिंडीकरणात् । एतत्क्रमनिर्वापश्राद्धं, पार्वणवत् पितृपितामह प्रपितापहानित्येव कुर्यात् । अत्र कानि घन प्रकृतानि वचनानि । ‘सपिंडे दाहदिवसे जनैस्तद्ग्रामवासिभिः । श्वस्तो नैव गन्तलयं गतश्चेन्मरणं भवम्' । इतिं अन्य लौगाक्षिः- पैठीनसिः - ग्रन्थः । Tन्म '

कन्य

मातुस्सऐिंदीकरणं मातामक्षदिम्सिट्ट । पतिः कुर्यादप्तायाः ऋडैिम्माह योजनम् ।

झीभिर्वा पुलवत्यास्तु नयुनः पितृभिस्मह' । इति 'मातामहस्य गोत्रेण मातुः डिोदकक्रिया । कुर्वीत पुत्रिकापुत्र एवमाह प्रजापतिः ।। ब्राक्षादिषु विवाहेषु याची?)ढा कन्यका भवेत् । भर्तृगोत्रेण कर्तव्यास्तस्याः पिंडोदकक्रियाः । आसुरादिविवाहेषु पितृोवेण धर्मवित्' । इति 'अपुत्रायां मृताथान्तु पतिः कुर्यात्सपिंडनम् । श्वादिमेिस्सदैव स्यात् पुत्रवत्याः स्त्रिया भवेत् ॥ मार्जनादिषु सर्वेषु चतुर्थो विनिवर्तते' । इति देवलः । ‘पितृशव्दस्तु पितृसामान्यवाचकः । पितामहादिसंबन्धमन्न मन्त्रादिष्हयेत् । “अध्षस्थानमन्नन्तु तपूर्व महामुनिः । भुञ्जानानाभिमुल्येन पुण्यसूक्तानुकीर्तनम् । तदपिश्रवणे नाम तदप्योचिवान् मुनिः । ८४ श्री श्रीनिवासमधिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् | पञ्त्रम प्रश्न व्युत्क्रमेण हि सपिंख्यं कार्यमाचार्यसम्मतम् । तथाऽप्यूर्वस्य सापिंडथे कृतेऽस्य पुनराचरेत् | जीवपिता पितामा भातुः कुर्यात्सपिंडताम् । प्रमीततृिकः पिला तिाभक्षदि वा सुतः । मृते पितरे च यथा जीवेद्वाथ पितामहः । तेन देयाः लयः पिंडाः प्रपितामहपूर्वकाः ! पुत्रवत्याः स्त्रियाः पिंडं पितामहादिभिस्सह । अपुत्रोपितः पिंडं भर्तृपिडेन योजयेत् ' । इि वृहस्पतिः – 'मातर्यपि च बृत्तायां विद्यते च पितामही । प्रपितामहीपूर्वन्तु कार्यस्तत्राप्ययं विधिः । २.पितुः पितृकृत्येषु वेष्टकरो () न सिद्धयति । न जीवन्तमतिक्रम्य किञ्चिद्दद्यादिति स्मृतिः । सपिंडता विवाहानां(?) कर्तव् अतिपुलकम् ? ।। इति इदमन्योन्यविरुद्धविषयम् । जालुकणिः – ‘प्रेतत्वञ्च विनिस्तीर्ण आप्तः पितृगणन्नु स । च्यवते पितृलोकातु पृथक् पिंडनियोजित । ते त्वपुलैरदरिर्वा भ्रातृभिर्नेव डिकम् ।। पर्वविषयम् – 'नासपिण्डे कृते प्रेते पितृकार्य च कारयेत् । कृतेषु धनभिश्रेषु सपिंडीकरणं विना । लीपिंड भर्तृपिंडेन संयोज्य पुनरेव तत् । पित्रादिपिंडे संयोज्यमिति शास्त्रस्य निश्चयः । ।॥ इति पुत्रवतीविषये । अनुमरणे खपिंड भर्तृपिंडेन संयोज्य पुनर्वर्गत्रयस्यापि पिंडं त्रेधा कृत्य पितृवर्गेण मातृवर्गेण च योजपेत् । ‘संवत्सरे व्यतीते न्

ऋश्यदांगः - न् । देवलः-

ीणामेव तु यत्तस्मान्मातृश्राद्धं तदुच्यते । नाहीं (?) 'पिंडाध्यसंयोगे सुरापानसमं हि न ' । इनेि न कालनियमो ज्ञेयो न भैट् गुरुशुक्रयोः' । इति 'ीणामाधस्य वै भर्तुः यद्रोत्रं तेन निर्वपेत् । थदि त्वक्षनयोन्स्यिात्पनिम्न्यं समाश्रिता । नोत्रेण तदा देयं टुिं श्राद्धे तश्रेोदकम् । ॥ इति अन्न पात्रे समुद्धत्य सर्वस्य प्रकृतस्य च । देवतायतनं कृत्वा तत्र श्राद्धं प्रकल्पयेत् । प्राद्रौ तदन्नन्तु दद्याद्वा ब्रह्मचारिणे ' । इति 'महागुरुनिपाते तु प्रेतायै यथाविधि । कुर्यात्संवत्सरादर्वाक् कोधिं न पार्वणम् ' ॥ इति भहाः रुनिपातते । ४४३

• ४४

इदं अकृतसाहिीकरणविष्यम्

• फली चैव झुतो भ्राता मनुषर् .... द्यते ।

हारीस:- ी श्रीनिवाससखिकृत-तात्पर्यन्तिामणिसहितश्रु [पञ्धम्म प्रश्नं 'दंपत्योस्सह मृत्यौ तु सह दाहादिकाः क्रिया । उदकादि सपिंडान्तं प्रेनकार्याणि यान्यपि । कुर्यात्सभानमन्त्रेण सांवत्सरिकमेव च । प्रदक्षिणमुपस्थानं चरुकायें वितिस्तथा । सञ्चयस्तर्पणं र सपिंडीकरणं तथा । पित्रा सदैव माला च सपिंडेन सुतेन तु' । इति ‘ऋतुमत्स्वपि दारेषु विदेशस्थोऽप्यनभिकः । अन्नेनैवाब्दिकं कुर्यात् हेन्नाऽवाऽमेन वा कवित् । पित्रोः क्षयदिने यत् दि भार्या रजस्वला । अमेिं संधाय विधिवत् श्राद्धं कृत्वा विसर्जयेत् ' । इति स्मृत्यन्तरे – 'भासिकान्यादिकं पित्रोः अशुद्धोऽप्यौरसस्सुतः । कुर्यादेब तिथिमाप्तमिति शातातपोऽब्रवीत्' । इति वज्ञानश्वरः- 'आपाद्य सहडित्वमौरसो विधिवत्सुत । कुर्वीत दर्शवत् श्राद्धं मातापित्रोः क्षयेऽहनि ।। वर्षश्राद्धे तु संपाते पित्रोराशौचसंभवे । तदानीमशुचिर्न स्यात् कुर्याच्छूद्धं मृतेऽहनि । एकोद्विष्टं तथा भोक्तरभोज्यं शिष्टमोदनम् । चन्द्रसूर्योपरागे च शिष्टमन्त्रे च वर्जयेत् ॥ इतेि '. दशः पड़,] श्रीवंशानसशृसत्रम् अथाऽहिनाः- अथो वै वेितिानिलचे - पूर्ववत् पूजनं:- लितंडुलदधिमधुीराणां-अमाहिताः सोपवीती-रुात्वा गुरवे यो ह वा- अथापद्दाह्याः - अथाठाहेित - अथादह्यान् -- अथाकृति दहनं-अथैकोद्दिष्ट - अथ मासि मारि-पूर्ववधीन थाले पश्चदश । इति श्रीमौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदाताचार्यवर्येण श्रीनिवासाल्यज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्वव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ पञ्चभक्षे पञ्चदशः खण्डः । ४ ५ 1४३ . जीवितमल्पिित परोक्ष्य-छायापुरुषादिकं निरीक्ष्य, अपं निश्चित्य आसन्न काले निश्चितात् पूर्वस्मिन् तृतीये पञ्चमे नवमे चाहैि ! चशब्टो विकल्पार्थः । भुमू :-मृत्यु दुरतिक्रमं ज्ञात्वा 'कृतकृत्याः प्रतीक्षन्ते' इति न्यायेन मृत्यु प्रतीक्षमाणः, पञ्चप्रकारान् बान्धवान्-स्म न् पुत्रादीन् माताभहवंश्यान् श्वशुरसंबन्धिनः कन्याभ्राहककल्यादातृवंश्यान् बान्धवानाहूय, प्रथमं कुशल अक्षकि कृत्व, पश्चात् स्वशरीरस्थिञ्चि उतःा तेषां ‘सझिौ ऐहलौकिकं पुत्रादीनां संमोगाय अशनवसनाथे क्ल, तथा पारलौकिकं-स्वर्गादिसिद्धयर्थः मात्मनः श्राद्धार्थमुद्दिष्ट च, आत्मनः-स्वस्य सञ्चितं धनं विभजेत्-धनं तेषु तेषु यथाशास्र विभज्य छन् ! उपथित इयदि । सरणदिने संप्राप्त काले उतश्मश्रकेशः वेदशास्त्रविदः प्रायश्चित्तवेिदः शात्, श्रेत्रियान् ब्राह्मणान उक्तवान्धवांश्चाहूय तैरनुज्ञातः सर्वप्रायश्चित्तं यथाशक्ति चरित्वा ! शुचौ देश इयादि-दर्भान् आगमान् । तत्र यदि शक्तः असीत, अशक्तः शयीत । अथा ध्वर्युरित्यादि-अध्वर्युः पुत्रः श्राद्धकर्ता वा ! दक्षिणायनकाले शान्तिजपः । शक्तः स्वयं शान्तिं जपेत् । धर्माधर्मावित्यादि-ऊर्ध्वभावः स्वर्गः अधोभावो नरकः तावूर्वाधोभायौ, ज्ञानाज्ञाने, सुखदुःखे च । ईशते लोकानितीश्वरे विष्णुः, तद्वशात्तदनुग्रहनिग्रहवशात् तेन सह अनुगच्छेताम् । (इति प्रथमः खड:) (अथ द्वितीयः खड;) अथो वै इत्यादि । विगता त्यक्ता अग्लिानां प्राणवायूनां चेष्टा यस्मात्तं विगानिलचेष्ट देहम् । प्राम्यालंकरणं - स्वजनेषु पाईपर्याप्त मंडनादि कृत्वा। अहतेन नूतनवाससा - वत्रण । दशान्तं -दशा स्राश्वलं तस्यान्तमवसानं यथा स्यात्तथा अच्छादयति । तथैवेत्यादि । शयनं औदुबरीमासादीमहंतेन वाससऽऽच्छादयति । तूष्णीं शयनमभ्युक्ष्य । एतत् मेित्यादि । आदिशब्देन स्त्रीब्रह्मचार्यनारेपेिकार्यविधुरविधवा गृह्यन्ते । सर्वे ४४७ 3 उन्वाः - मूद्रांझानि ! अद्राय -. झाधान्कमेण संगृझ नम्यै शाभ्यां पश्चिमे गार्हपय प्राच्याहवनीयं दक्षिणेऽन्वाहार्थम् पञ्चाश्चित् आहवनीयस् पुरस्तात्सभ्याक्थ्यौ । अर्धधानी चैत् पूर्वस्वामैपासनर्मेि क्रमेण सन्यस्थ ! यज्ञभांडानि – अवस्कराणि झुवादीनि यान्ति ऐष्टिकानि पाशुकानि आमिहोत्किाणेि तानि । नवानि श्रटशरावादीनि - आदिशब्देन कुभचरुस्था लीतिलोदकुंभादीनि शृह्यन्ते । आज्यादीनीति-आदिशब्देन पालाशी शार्मी वा शाखां दर्भरजमृपिंड्त्रयपाषाणयोसुवर्णदक्षिणादीनि गृह्यन्ते । तान् संभारान् शवस्योत्तरतः अपेः पूर्वस्याञ्च निक्षिपति ! सात्वाऽन्वर्युरित्यादि । यद्यश्वर्युः पुत्रः तदा स लुप्तश्मश्रुकेशः शात्या प्राचीनावृीती 'इमं मे पितरं प्रेतं पितृमेध विधिना संस्करिष्यामी' ति संकल्पयेत्। अकृतनिश्रेत् श्रौतोक्तप्रायाश्चित्तविधिना अमिहोत्रविधानेन जुहुयात् । यथा – 'अमिहोत् होष्यामी' ति संकल्प्य दर्भण शवमभ्वारभ्य स्वायतने निधाय प्राचीनावीती अहितीं दोधि । दक्षि णाधे गार्हपत्ये शीते भस्मन्यधश्रिय दक्षिणत उद्वास्य सकृदेव सर्वे तूष्णीमुत्यू अधस्तात् समिधे धारयति । उपरि हेि देवेभ्यो धारयन् ि| विहारस्य दक्षिणत स्तूष्णीं प्राङ्कवति । स उपसाद्य समिधमादाय स तूष्णीं जुहुयात् । अि वा सोमाय पितृमते स्वाहा इति पूर्वामाहुतिं जुहुयात् । अये कव्यवाहनाय स्विष्टकृते स्वाहा इत्युक्तराम् । प्राश्नोत्सेचनपरिषेवनानि न विद्यन्ते । अपि प्रेरमय इत्यमिहोत्रस्थाल्य बर्हिरा आहवनीये अनुहति । यथाऽऽधानं तथैवमभिहोलं जुहुयात् ! औपासनामाविव परिषेचनव जुहुयात् । यथा स्वमित्यादि । स्वकीये । कृत-ौलको ब्राह्मचारी समावृतः गृहस्थोऽनाहेिताभिः वानप्रस्थो वा यो वा मृतस्य तस्याम्रौ नित्यहोमं तत्तदुक्तप्रकारेण हुनेत् । वैश्वदेवश्च संकल्प्य दक्षिणाभिमुखः परिस्तीये सतिलेनाक्षतेन-लिमित्रैस्तंडुलैः पूर्ववद्वैश्वदेवं हुवा बलिञ्च दद्यात् । रात्रौ मृतचेत् सायममिहोत्रं हुवा दिवा ४४४ श्री श्रीनिवासश्चसिकृत-तात्पर्यग्तिामणिसहितम् मरणलसिद्धार्थे प्राप्तमिहोत्रादींश्च कुर्यात् । तथ। कृष्णपक्षे भृतथेत् शु पक्षफलसिद्धार्थे कृष्णपक्षावशिष्टदिनान्यपकृष्य सायमातराहुतीनेत् । दशेष्टिश्च पूर्णाहुत्या कर्तव्या । तथा वक्ष्यते श्रौन्प्रायश्चिते । ‘यदि पूर्वपक्षे पूर्वस्यामा हुयां हुतायां यजनानो म्रियेत इक्षिणतो भस्मन्युतरामाहुति निमयेत् । परेयुवां समिति प्रथमामाहुतिं जुहुयात् ! यद्यपष्पक्षे शेषाण्यहानि यावत्पूर्वपक्षे संख्या नावन्ति पयसाऽ#िहोत्रं जुहुयुः । अमावास्या(या)भप्यपकृष्य पूर्णाहुत्या यजेयुः । यदि पूर्वपक्षे नकं. प्रतिकृष्य प्रातरहिोत्रं जुहुयुः परेिस्तरणानि च महरेयुः इति । यद्यश्वारब्वायष्टियां यजमानो धेित सेष्टिः पूर्णाहुत्या कर्तव्या । मध्ये मृतश्चत्तद्धविरादाय स्वाहाकारेण हुला समापयेत् ! तथा वक्ष्यते प्रायश्चिते । ‘यद्युपसधे पौर्णमास्याः पैतृमेधिकमेव मैवमपशहे अधिवृक्षसूत्रे यद्युपसथे अमावास्यायाः पूर्णाहुयैनं याजयेयुः । दिमध्ये विसंस्थितायामिष्टयां यजमानो म्रियेत सर्वेभ्यो हविभ्यैस्समयदाय सर्वा देवता अनुदुत्य स्वाहाकारेणेष्टा अक्षये विष्णवे अमीषोमाभ्यां स्वाहेति जुहुयात् । तथा चातुर्मास्वपशुबन्धसौत्रा मणिषु' इति ! यदि विच्छिन्नामितः तदा यजमानायतने प्रेतं निधाय गार्हपत्यायतने अ िमथित्वा 'यस्यामयो जुहतो मा 'मिति जप्त्वा गाईफ्ये निधाय तूष्णीं विह्मयाज्यं धुवेण सुच द्वादशकृत्वो गृहीत्वा तूष्णीं सर्वाषुि हुत्वा प्रेताधानोक्तवत् ‘जुष्टोदमूना’ इति अभुिपसमिन्थ्य सुचि चतुर्गुहीतमाज्यं गृहीत्वा सप्तत्याङ्कतीर्डत्वा प्रत्येकं ऋतुगृहीतं गृहीत्वा 'पूर्व देवाः –‘प्राणापानौ तथा हुत्वा वृक्षद्वयं, तथा 'अमेऽभ्यावन्–ि अग्रे अंगिरः-पुनरूर्जा-सह रथ्ये' ित तथा महाव्याहृतः तथा व्याहृतीश्च हुत्वा अग्रिहोत्रादिकं जुहुयात् । अरण्यारोपितार्मितश्चत् तूष्णीं मथित्वा गार्हपत्यादिषु हृिय ििधवढुत्वा तैर्दाहयेत् । आत्मारोपितश्चित् लौकिकामेिं गार्हपत्ये निधाय मेतस्य हस्ते समिधं दत्वा मन्त्रेणाबरोप्य तां समिधे गार्हपत्ये निधाय तूष्णीं विहृत्य पूर्व दुत्वा तैर्दाहयेत्। अरण्यारोपितोऽपि निष्टचेत् तद्विधिना नवारणं संगृह्य मथित्व गार्हपत्ये निधाय प्रेताधानाहुतीत्वा तूष्णीं विहूयमिहोत्रं हुत्वा तैर्दाहयेत् । दशान्तरमृतश्चेत् तस्य शरीरं तैलकं कृत्वा शकटादिना स्वग्रामं नीत्वा श्री सूत्र समन्तकं वा दग्धा कृष्णाजिनेनास्थीन्युपसंगृह्य बाससा वैणत्रामे अङ्का अनो भिराकृतिं कृत्वा तदििविधिना दाहयेत् । देशान्तरगते द्वादशवर्षेऽतीते वा तन्मध्ये मृतिवार्ताश्रवणे वा सोऽपि यां दिशं पतिं गतः तस्यां दिश्यवस्थितं कक्ष तदमिभिस्तूष्णीं दग्ध्वा विधिवतिलोदक कुर्यात् । अपि वा पलअश पणीकृति कृत्वा अििभर्दाहयेत् | अजज्ञे अौ शरीरे नष्ट पर्णाकृति कृत्वा अििभर्दाहयेत् । स्थिते शरीरे अग्निाशे पुनराधानं कृत्वा तैर्दाहयेत् । शरीरास्थ्यीनामभावे केवलं निलोदकादीन् कुर्यात् कृत्वा दद्वेदिति केचित् । तथा वक्ष्यतिं श्रौतपावश्चिते - 'यवाहिताि प्रोपितो म्रियेत यां दिशमभिप्रस्थितम्यात् तां दिशं गत्वाऽस्यापिभिन्नुष्णीं कक्षे दहेयुः । अपि वा आकृतिनहनं कुर्युः तवास्यातम् । देशान्तरगतस्य मरणा प्रत्यासन्नस्य पथिकृतेष्टिः कार्या ! देशान्तरमृतस्य शरीरं तैलद्रोण्यामवधाय शकटेनाहरेयुः । निर्मन्थेन दग्ध्वा कृष्णाजिनेन अस्थीन्युपनद्य अहतेन वाससा आवेष्टय दीर्घवंशे प्रबद्धय अनधेो निदधानाः मयता मृथ्भयमात्रभोजिनस्तभाह रेयुः । ग्राममर्थादायां निधाय धीनाहूय पात्राणि तैस्सह श्मशानं नीत्वा दहेयुः । प्रमीत इति स्वजनः श्रुत्वा आकृतिदहनादिपरिधानीयान्तं कर्म कुर्यु । यद्यागतः ती जातकर्मादिलानान्न कर्म कृत्वा पूर्वमेोपयच्छेत । अन्नीनाधाथ पुनस्सोमेन यजेत । व्रात्येन पशुनेति विज्ञायते । इति ! 'तूष्णीमन्वाहार्यपचने व श्रपयित्वा गार्हपत्ये मैत्रावरुणीमामिक्षां कुर्यात् । अन्वाहार्यपचने तूष्णी मुपचरितं चरुं श्रपयति ! गार्हपत्ये मैत्रावरुणीमामिक्षा 'मिति भारद्वाज । इत्यलम् । शवस्य भारका इत्यादि । भारका-वाहकाः । पञ्चसंबन्धिवर्ग अन्ये ब्राह्मणा वा । दर्भाबराः-दर्भ: कीलितान्यंवराणेि बस्राणि येषां ते । पुत्रा यथासंभवं त्रियष्टिकायोगेन-शिक्येन प्रत्येकं गार्हपत्यादीनीन् असंकुलं यथा तथा गृहीयुः । उत्तारेणेत्यादि । उत्तार – आसन्दी । यथाप्रवेशमिति यथा प्रतिनिवर्तने गृहं प्रविशेत्तथा तेनैव पथा गृहान्निर्गमध्य हरेयुः । अपक्रमं मध्ये पूर्वापरं दक्षिणन् (१) यथा स्यान् तथा उद्भरणमुत्तारः, अवनगणवनार: । एतेन-मेरोरंह ' इति मन्त्रेण ! तथैव - पूर्ववृत्. अकाची - दक्षिणा दिक् । हन्येन यथा ब्रह्मविष्णु तथा तिलाक्षतेोदकैः दक्षिणाभिमुखो भूवा अपमध्येन कयेन पैतृकेणान्नेन स्टं तमोगुणेश्वरभर्चयति । आभान्क्रमेणेत्यादि । ब्रह्माचा र्यादीनां स्वेऽो होमः ! धात्रादिहोमेषु रुद्रेभ्य: इत्यादीन् प्राचीनावीती कुर्यात् । एताः आहुतीः प्रत्येकं सुवेणाज्येन व्याहृत्यन्तं क्रमेण सर्वेष्वप्रिषु जुहुयात् (इति द्वितीयः खण्डः) इति प्रथमः पटलः ॥ अथ द्वितीयः पटल: (अथ तृतीयः खण्डः) पूर्ववदित्यादि । आवाहने विना मृपिंडानामर्चनं कृत्वा चरुस्थालीं भिद्यात् । चेलोपमार्जनैः । धृतश्स्यस्या चलेन वीजनमुपमार्जनम् । सिग्नातं – वीजनपवनम् । कनिष्ठभमुखैः सस्रीकैः ज्ञातिभिग्सह कर्ता वातास्ते वान्वितिं निः प्रदक्षिणं पञ्यापसव्यं कृत्वा । यथापूर्व तथा शवभारकाः श्मशानाभिमुखं यथा स्यात्तथा शवमुक्तरेण सहोदूत्य पश्चात् यज्ञभांडान् नयति । अग्रे च पूर्ववदेवामेिं नयन्ति । तेषां मृपिंडानां मध्ये वैष्णवं मृत्थिंडमप्सु क्षिपति । ब्राह्मपिंडं तत्रैव पिट्धाति-निस्वनेत् । प्रत्यक् दक्षिणतश्च प्रवणम् - नैऋत्यां प्रवणं गृह्णाति । पश्चिमतो दक्षिणतो परिपाट्या नि स्थलं गृह्णाति । चितचितपदेशान्विशिनष्टि भिन्नेत्यादिना – भित्रं -. स्वतो रेखाकारन्ध्रावितं, छिन्न-संगुरं, सुधिरं . स्वभावतः श्वश्रयुतं, मलम्-अमेध्यं वल्मीक्युतं केशरोमादियुतं भिन्नमृत्पात्रशकालादियुते मनुष्यभृगाद्यस्थिगर्भ धान्य त्वगन्वितं पुरातनोल्मुकान्वितं इरिण्ष रविशेपमथवा अप्ररुढतृणं, वृक्षाधस्थलं अन्यदहनोद्देशं प्रदेश इत्येतान् श्रुर्जयेत् । तत्र - शुद्धप्रदेशे । प्रमाउथै त्रिवीथी मिरपक्रमं दक्षिणान्तं सम्मार्जनं कृत्व, दक्षिणस्यां शाखाविसर्जनं तिलाक्षतै स्थलस्य प्रेक्षणञ्च कुर्यात् । कः – अवटानि । भागाक्गा - चतुरंगुलनिन्नं विस्तारश्च रखनति । शंकुमिति - खदिरादि दृढवृक्षजातं शंकुं । शंकूनि चत्वारि मूलं तीक्ष्णीकृत्य अझै वा चितायामविस्तरोच्छ्वाणि कृत्वा दिक्षु चितादाढर्यार्थ खनति । तत्र दक्षिणाग्राण्येधांसेि असंकुलमि चिनोति । आहिताग्र्यिदि मृत कृष्णाजिनास्तरणं क्रियेत । चितापूर्वमित्यादि । पूर्व -प्राग्भागे । अमीनन्यांश्ध

स्नस्त्र म् प्रय rि अमथे इत्यादिभिर्मन्त्रैः श्रुवेणाज्यं गृहीचा व्याङ्कयन्तं सर्वाषुि जुहुयात् । नाः प्रेक्षणपूर्वकं तिलान्यकी शस्य क्तिायामयत्न्यं कुर्यान् । अवतरणे दक्षिणशीर्ष शाययेयुः । महम्वित्यादि । सप्तसु वक्त्राणश्रेषु अवाचीन पाणिः दक्षिणानन्तपाणिः सप्तरिष्यशकलानि मधुठूतानि मंत्रेण निक्षिपति । आज्याक्तानि शकलानीन्वेके । हिरण्याकलाभावे ततिनिधिराज्यमिट्वः । (इति तृतीयः खण्ड;} (अथ चतुर्थ: दण्डः) अस्ये क्षिपेत्--अ ओी वहेति मन्त्रेणेति । चतुहोंत्रमिति पृधिर्वहोतासीदित्यादि ऋणां मन्त्राणां संज्ञा । तथा इशहोखें पढ़ोत्रं पञ्चहोत्रं सप्तहीनश्च निरुच्यते । तेषां तुॉादिमन्त्राणां विन्योग विशेषप्तत्तदंगस्पर्शने विधीयते । जघने इत्यादिना शवशरीरे यज्ञपात्रमक्षेप उच्यते । उत्तरेणेत्यादि । संस्कृत्य-पक्षेित्रेणेत्यू | मृतं-मैतं, पाल-दारु दावाणि अज्ञयालागि, विाच ओक्ष्य पात्राण्याहवनीये तथ्य ! अथ अनन्तरं । दर्शपूर्णमासम्--यथा दर्शपूर्णमासयोतथा -हृत् पलीसकाशे तूणीं गार्हपत्ये आज्यं विलाप्येत्यूय आज्यानेि सुवेण तुगृहीतनि गृहति । जुला घृत् चतुर्गुहीतं तथा उपभृति द,ि ध्रुवायां मधु, अभिहोनहायां क्षीरश्च प्रत्येकं चतुगृहीतं गृहीत्वा अथवा सर्वास्वायमेव वा । दक्षिणाग्रेषु दषु अपरेणेोत्करमासादयनि ! यानीत्यादि । आसेवनकति - जलवन्ति । तानि पास्राणि पृषदाज्येन चतुष्कृत्यः संपूरयति । इतरणि लिहितान्यन्यानि पात्राणि मोक्ष्य, अवचिनोति – अवाश्यासादयति । तथेत्यादि । यथा आज्यानि गृहाति तथा मन्त्रेण, घृतान्माज्यार्पणम् । सर्वत्र मन्त्रावृत्त्या नेत्रयोरेव घृतादीनां दानम् । तानीत्यादि । तानेि क्दैौ नििक्षप्तनि तिला क्षतादीनि यथा-पूर्व मन्त्रेण िविनिक्षतानि तथा अपसव्येन पाणिना अपोह्य दर्शपूर्णमासावसरे उप्युक्तानि विलयन्ति पात्राणि पृषदाज्येनापूरितानि प्रेता योपाहरति । यदीच्छेत् सोमयाजिनतन् भारद्वाजेोक्तवत् तदा अमिहोत्र ८५२ श्री श्रीनिवासमषिकृत-तात्पर्यधिन्तामणिसहितम् हवर्णां कृष्णाजिनं शम्यां दृषदुपले च विहाय अन्यानि धात्राणि नंतस्थाने निक्षिपेत् ‘अग्रे मृल' इतीत्यादि । फयं मन्त्रावृत्या करांगुलिसभं निदध्यात् । तथा सव्यकरांगुलेिसममुपभृतम् । नत्रैव-उरसेि । मन्त्रावृत्या अणिमुत् रामधारां मन्थञ्च ! अरणिम्ग्राग्रम् - शरीरात्रे अरण्येोस् यस्मिंस्तद्ग्राग्रम् । अनिहोत्रहवणीचाग्रायं िक्षपेत् । आस्यतामिति मन्त्रावृत्या आज्यसुवैौ नासेि कापुष्टयोः दक्षिणाग्रे क्षिपेत् । कर इतीति । प्राशिवपात्रमेकचेत् भित्वा द्विधा कृत्वा भन्त्रावृत्या कर्णयोर्निदध्यात् ! हन्वोः – सकपोलयोरुपरिभागयोः । मन्त्रावृत्या । ग्रामाणकौ यदि-स्थाताञ्चेत् मन्त्रावृत्या दत्सु ऊध्र्वाधरेषु दन्तेषु निदध्यात्। कपालानि- पुरोडाशकपालानि । शिरःस्थाने ललाटोपरितले देशे । तेनैव-षट्चम इति मन्त्रेणैव वैश्वदेविककपालश्च निदध्यात्। विष्णोर राष्टमित्यादि। उदरे -कुक्षौ । परझुं शूर्पञ्चैकं चेत् द्वधा कृत्वा मन्त्रावृत्त्या पाश्र्वयोनिंदध्यात्। अस्येत्यादि। यदि सन्नयेत्-यजमानो यदि सान्नाय्यं कुर्यात् सान्नाश्यकुंभं वैक्षणे-। मन्त्रावृत्या दृषदुपले च रुसंधै िनदध्यात् अंडयोः क्षिपेत् । इन्द्रत इत्यादि । उपावहरणीं-उन्नयनकालकू छित्त्वा भश्रावृत्या पादयोः क्षिपेत् । वेदं-कूर्चम्-चूलिकायां -शिखायाम् । तत्रैवेति । उपसादनी-तन्नामा कूचैशेिषः, तं पूर्वोक्तमन्त्रेण शिरस्थान एव निदध्यात् । एवमित्यादि । उतैर्मन्त्रैः उक्तानि पात्राणि उक्तस्थानेषु अग्रामं निक्षिप्य शिष्टानि शम्यादीनि चमसादीनि तथा लौकिकसंभारभाण्डानि प्रणयनपात्रादीनि मन्त्रावृत्य, अन्तरा सक्थिनी-ऊर्वोर्मध्ये निक्षिपेत् । स्फयादीनति । स्पष्टम् । इति द्वितीयः पटलः (इति चतुर्थः खण्डः) अथ तृतीयः पटलः (अथ पञ्चमः खण्ड;) अनाहितान्नेरेित्यादि । गृहस्थस्य वनस्थस्य वेति योज्यम् । आदधीत - मन्त्रावृत्या यथास्थानमित्यर्थः । इमग्र इत्यादि ! आहितामिविधा प्रक्रिया । स्फयादीनि यज्ञपात्राणि पूर्वोक्तानि इंमझे चमसमिति मन्त्रेण यथास्थानं निक्षिपेत् । प्रतिपात्रं मन्त्रावृत्ति केचिदिच्छन्ति । युगपदसंभवात् । पृष्ठतः इत्यादि । परशुना घटं किञ्चित् भेनांत-पृष्ठतो जलनिर्गमनार्थे किञ्चित् अल्परं योत्पद्येत तथा भिनति । ऋत्रिान्भ स्त्रम् ट्टनीि

ऋतुमुस्टय? इति च पूर्वमन्त्रनाभ ! सभ्यासःथ्यो । नमप्याहवनीयवचा। हृदयं - हृदयसंज्ञकमनुवाकं उपतिं । { "; {

ठान्याभि-श्रान् ि । ८४५ सुवर्ण धर्म । इत्युपस्थानं कुर्यान् ! अन्यदाहि-ान्निधन । भ्य न्य पत्न्या तैस्तैर्भन्त्रैः नद्रदेव दहनं कुर्यान् ! इनरेषाम् – ब्रह्मचारिधुिधिनानाम् । (अथ षष्ठः खण्ड;) स उीतौलझादि । अन्: - ३भानान् ! अनी क्षमाणाः - प्रेमिनि योज्यम् । तथैवेयादि । पूर्वोक्तां शाश्व - संभारहरण कालेोक्तामैौटुंबरी शारनाम् । प्रतिमन्त्रेणेत्यादि । न धुनरबनरिष्याम इति मन्त्रणेत्यर्थ । सनाभयः .. मपिंड: - कन्यः, प्रकीर्णकेशाः दक्षिणाभुग्वाः जलाशायं शेियुः । मनाभयः कनिष्ठप्रथम: जलपा नालायामस्तिारमव्यं स्वनित्वोपलिप्य तस्मिन् दौटुंबरपर्णादिकं पापाणं निभाप पेनमावाह्याभ्यच् तेषु दृक्षिणाग्रेषु ददुबन्पणेषु निलक्षतेषु :िकृत्यः पनिलमुट्काञ्जलिं अवटे जलांजलिं विसृजेत् । असावियादि । पित; काश्यप श्मन् पेन् दहनजनितापेो पशमनार्थमेतते उदके ददामीति जलं प्रत्येकं ट्दते । सर्वेचेयादि। आप्ताः सपिंडाः पञ्चसंवन्धिवर्गाश्च, मितांबराः कवस्त्रधराः-वाग्मुसा जलमादाय कनिष्ठः पूर्वा: यावन्तः गृहभायान्ति बन्धुपरिपालनाय तावन्त: वृद्धाः, कुलोनिो यदाहुः तत्कुर्वन्ति । गोभयेनेत्यादि । प्राणोक्रान्तिस्तत्र चेति । चकारादन्यत्र गृहान्तरालेषु च विकिरणमुच्यते ! द्वारदक्षिणनिर्गमनभागे तीर्थाट्टं नालायामम्तिारनिन्ने ४५४ दक्षिणाग्रे अवटे निधाय तत्र बहिः किममेिं श्रियमंगुलीयादि गोमय मुदुरपत्राणि तिलांश्चाक्षतांध प्रत्येकं निधाय -द्वारपाश् निक्षिप्य धूपदीप गृहद्वारमुपागतांस्तान् श्मशानाष्ट्रतिमिवृत्ताम् कन्नर्दन् वृद्धाः लियः अतेि गृहीीयुः – आदियेयुः । तदश्मेत्यादि । अवटस्थं सोढुंअरपणे पाषाणं पूर्व गृईीतवस्तोयेन पितः काश्यपगोत्र कैकशर्मन् प्रेतदइनजनित तापोपशागनाथं मेतते वासोदकं ददामीत्युक्ता पराव्य तद्व वेिज्यान्यपरिधाय आचम्य धान्यमक्षप्ताश्च निलैस्महालभ्य अनन्तरं हिँ सुवर्ण गोमयञ्च भूपृष्टा । अनास वृद्धपुरस्परम् । तदेवमित्यादि । प्रातः -प्रभाते ! क्षीराज्यान्नादिकं गृहीत्वा निवेद्य प्रताय श्मशानदेवाभ्यश्च निवेदन विहितम् । एतेन विधिना पूर्वोरेव दहनमन्त्रैः आकृ िदहेत । दहनं अस्मात्मीत्येकाच्येव । अपि वा अत्र तूष्णीमित्युत्तरेण संबद्ध सर्वमन्तकमेवकृतिदहनं श्मशानाग्निा दहेत् । तदभिरनुगतचेत् वक्ष्यमाणवत् 'अयं ते येनि' रेति द्रमनेि समिधमारोप्य तां सधिमुद्बुद्धास्वेति लैक्किाशैौ निधाय मञ्चाल्य परिषिच्य भोज्योतिस्याश्चाग्ने इति मिन्दाहुती व्याह्मीश्चाज्येन हुत्वा ततिलैर्दैश्वदेवं याग्यं पैतृकं व्याहृतीश्च प्रायश्चितं हुत्वा तदग्निा दहेत् । यदि मृतक आहितानिः सोमयाज्यग्रि चिद्वा स्यात् तमिस्थिसंचयनदिनान्तं सुरक्षितं रक्षेदिति केचित् । यस्मा दित्यादि । और्वदैहिकसंस्कास्करणेन ऐहिलैक पारलौकिकफलमुक्तं भवति । तदहनीत्यादि । द्वितीयदिने नमप्रच्छादनं करिष्ये इति संकल्प्य गोत्रनामा द्युवारणपूर्वकं तं प्रेतं ध्यात्वा श्वोत्रियं ब्राह्मणमाभन्य सतंडुलं बखं अन्तर्बहेि प्रावरणीयं नूननं वसं, कांश्वं - व स्टभोजनपात्रं पानीयं- पानार्ह कांस्यं पानपात्रञ्च दद्यात् । इमामद्विगुणदानमादशाहात्कर्तव्यम् । एकोतर वृद्धया आमदानानि कुर्यादिति केचित् । स एष इत्यादि । नाप्रतिच्छन्दः नादशाया रक्षणम् । बरुं प्रत्यक्षेण नश्क्ष णायालमिति प्रत्यक्षं लोके । तद्वत् तंडुलदि अभवतीति ज्ञेयम् । इति तृतीयः पटल: (इति षष्ठः खण्डः) । ४५५ पिंडस्थाप्युपलक्षणम् । गोत्राय शर्मणे श्रेय दहनजन्ति दुपाभार्थमेतपिंड इदामीति पिंड दत्वा बलिं ददाम.ति बलिं दद्यात् । जलान्तमित्यादि । जलान्तं पानीयान्तसू । मातापित्रेोरित्यादि । वाचावितम् - ऋगन्धमाझ्यमधुमांस भक्षणतांबूलचर्वणखीगमनोपानव्छत्रधारणादीन् वर्जयेत् । #ौतैलाभ्यञ्जन तांबूलचर्वणयोषितो वर्जयेदिति केचित् । पितृसमानानां ज्येष्ठानां मृते षण्मास वतम् । यस्मादित्यादि । चरितव्रतः कुलं वर्धयेत् । अथभतृतीयपञ्चमसप्तमनव मैकादशदिनेषु नवश्राद्धानि कुर्यात् । आहितामेः मनुझेऽहन्येव सर्वं कुर्यादिति केचित् । चतुर्थेऽहनीत्यादि । पुनर्दहनोक्तवत् संभारान् गृहीत्वा श्मशानं गत्वाऽभ्यच्र्य अस्थिसञ्चयनं कुर्यात् । उक्तं च भारद्वाजेन । 'अचजेति प्रतिमन्मधुमिरुदकंमैस्त्वोक्षितमवेक्ष्य अयुञ्जस्रियस्सञ्चिन्वन्ति । यस्याः पुनर्विजननं न स्यात् सा सटगे हस्ते नीललोहितवर्णाभ्यां सूखाभ्यां बृहती फलभाबद्धध सव्येन पदाऽश्मानमास्थाय सध्ये पाणिनां प्रथमाऽनन्वीक्षमाणा अस्थीनादते उतिष्ठति इति । दाशिरसो वा । तद्वाससि कुंमे वा निदधदाति इदन्त. एकमिति । द्वितीया अंक्षभ्यां बाहुभ्यां वा । परिहूत एकििते तृतीया । पाश्चभ्यां श्रोणिभ्यां वा। तृीवन ज्योतिवेति चतुर्थी ऊरुभ्यां जंघाभ्यां वा। संवेशन इति पञ्चमी पद्भयम् । एवमेवायुजाकक्षरं सुसछितं सञ्चिन्वन्ति । भस्ममिसमूह्म संहृत्य शरीराकृतिं कृत्वा शरीराण्यादायोतिष्ठति उष्ठिमेहति । शभ्यां पालामूले ४५६ वा कुंभं निश्धति' इति । मन्त्रसंहिताषाठे नात्यायमर्थः । प्राचीनावीनी कर्ता अमुष्य प्रेतभ्य शर्मण: संबन्धिनः अस्मिञ्चय करिष्ये इति संकल्प्थ क्षीरमिश्र णोदकेन 'यं ते अभिमन्याम - ये त्वमग्ने पमट्टः, शीतिके शीतिकावति, शंते धन्यन्या-शैते स्रबन्ती स्तभुवः' इति पञ्चभिर्मन्त्रै. औदुबर्या शाखयान्योक्ष्य विगतरजसः पञ्चखिय् आहूय नीललोहितवणभ्य सूत्राभ्यां बृहतीफलमाबद्भ बामेन पादेन धाषाणमास्थाय उतिष्ठान इति मन्त्रेण वामेन पाणिना दन्तेभ्यः शिरसो वा अस्थीन्यनिरीक्षमाणा अपरागेन वा गृहीत्वा वाससेि कुभे वा असिञ्झन् निदधाति । अतः द्वितीथाऽपि श्रोत् ितथैव इदन्त एकमिति मन्त्रेण स्कन्धाभ्यां बाहुभ्यां वा अस्थीन्थादाय तथा निदधाति । तथा तृतीया परऊतः इति पाश्चोभ्यां कटेिभ्यां वा ! चतुर्थी ऊरुभ्यां जधाभ्यां वा । पञ्चम संवेशनस्तनुव इति पादाम्यामस्थीन्धादाय कुंभे दधाति । एवं निःकृत्वः पञ्चकृत्वा वा कुर्युः । भस्मापि समूह्म तस्याकृति कृत्वा शरीरस्थीन्थादाय कुंभे निधाय उष्ठिझेहीति मन्त्रेणैका अस्थिकुस्मादाय पलाशवृक्षमूले व शमीवृक्षमूले वा निदध्यात् । अयं क्रमोऽनाहिताग्न्यादेव | अथ हविर्याजिनः प्रेतस्य तस्मिन्नहनेि श्रेो भूते वा समे देशे उद्धत्यावेोक्ष्य दक्षिणाग्रेषु दर्भेषु सहितान्यस्थीनि पिरिश्चय िसकताभिश्चात्र पृथिव्यास्त्वक्षित्यापामोषधीनां रसेन वर्गे लोके निक्सामि यज्ञशर्मन्निति नाम निर्दिश्यास्थीनि निपेत् । सोमयाजिनस्तु दहनाझेरंगारान् दक्षिणतो निर्वयै तिस्रो रात्रीरध्वर्युः चतुर्थेऽह्नि लमन्निमुपसमाधाय परिस्तीर्थे अग्नेः पश्चिमस्यां दक्षिणाग्रान् दर्भान् तेषु संस्तीर्य तेषु दक्षिणाग्रां इम्यां निधाय कृष्णाजिनश्च दक्षिणाग्रीवमास्तीर्य तदूध्वें दृषदमधाय सञ्चितान्यस्थति तत्र निक्षिप्य उपलासु संपेषयित्वा आज्यस्थाल्यां तचूर्णे निक्षिप्य अभिहोत्रहवण्या साथिचूर्णेनाज्येन 'अमात्मधि जात इत हुवा कृष्णाजिनं दृषदुपले ' तस्मिन्नेवाभैौ अमिहोलहवीं शम्यां चानुप्रहरेत् । यद्यचित् सोमयाजी तस्वामितिोऽस्थीन्येवं पेषयित्वा हुत्वा तस्योपरि शर्करमिलोंधैर्वा अन्निचयनं कुर्यात् । तथाच भारद्वाजः । 'अथातो हविर्याजीयं निवपनम् । यं कामयेतानन्तलोकः स्दिति समस्या उत्थितोऽबोक्षिते सिकतो पोझे पिरिचत वाग्यतो दहेत् । ‘अशनि कुंभान्तिर्नधानमनाहिताग्ने

7 यान्माि मन्

५; हा ! एके, एकादशेऽहनीति । वानप्रश्स्येति । वानप्रस्थो यद्याहिास्तिद्वदित्या दृहम् । (इति सप्तमः खण्डः) (अथ अष्टमः खण्डः) यो ह वा इत्यादि । धेो ब्रह्मचारी गृही वानप्रस्थो वा । आत्मानि पश्यन् -- परमपुरुषे श्रीमन्नारायणमात्मनि पश्यन् । वेदाशिः-ब्रह्ममेधः । तथेत्यादि । योगी-अष्टांगायोग्संपन्नः । देवसायुज्यकः परमपदे श्रीविष्णुसेवाभाग्याभिलाधी ! पकायात्रेशी -योगबलेन स्वेच्छया परशरीरेषु प्रवेषु शक्तः । एते त्रयोऽन्झयः । झदाहाः ! शरीरमेतेषामित्यादि । काष्ठरन्तरीकृत्येत्यादि । ततः ऋचा प्रत्यारोहेति शिक्ये निधाय रज्जभिर्वद्धा । नीत्वा -ब्राह्मणैः । नदीमियादि । नचा अभावे बदि वा दूरस्त्वे । पुण्यक्षेत्रे गोछे देवालयसमीपे पुण्यारष्ये अश्वत्थापुिण्यवृक्षमूले गिरिसमीपे का नयनम् । श्वभ्रं - उद्दाहुपुरुषमानं तदंडप्रमाणं वा झिं स्क्लति ! तत्र व्याहृत्या अवीक्ष्य शमीपत्राणि दर्भाश्च प्रणवेन दक्षिणाग्रमास्तीर्य तदवटपाश्च योगासनेन तमासयित्वा आपोहिष्ठादिभिर्गायत्र्य पुरुषसूक्तन वा अभिक्च्यि 'विण्णो हव्यं श्री श्रीनिवासभखिकृत- तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् रक्ष स्त्रेनि श्वभ्र आसयित्वा शाययित्वा वा इदं विष्णुरिति सर्वतो भाषाहीति त्रिदंड तस्य दक्षिणहस्ते निधाय स्योना पृथिवीति पवमान इम्यूचा च अप्पवित्रमास्ये िनधाथ प्रत्वा मुञ्चामीति मन्त्रेण वामहस्ते शिक्थं निश्चय कवित्थात्रसीस्चा क्षिापात्रं कटिस्थले निधाय प्रजापते नत्व (देतान्) इत्युचा सध्चे हस्ते कमंडळं निधध्यात् । परमहंसादीनां तद्वन्मन्त्रं जपेत् ! हंसश्शुचिषदिति तस्य हृदये जप्त्वा ब्रह्मज्ञानमिति तय मूर्धनं स्पृशन् अध्वा भूमिर्भूमिगादिति मूलाधारे जप्त्वा इदं विष्णुः लणि पदेति द्वाभ्यां मूझिं वाग्यतो भिद्येत । परी मात्रयेति लवणैरापूर्य धालुकैस्सिकताभिरव पिदध्यात् । यथा मृगालपक्षिशुनकाद्या न स्पृशेयुः तथा क्षिाय दृढीकुर्यात् । ततः पुरुषसूत्तेन वाऽभिमन्त्र्य अतो देवेति प्तुिं स्मरन् प्रणम्य अग्निाग्ने इति होतारमन्त्रयेत् । अथवा प्रणवैनैव सर्व कर्म समाचरेत् । तल देवताप्रतिष्ठामश्वत्थस्थापनं वा कुर्यात् । तदारभ्य द्वादशेऽह्नि वक्ष्यमाणवत् नारायणबलिं कुर्यात् । अत्रेति । गधाः – स्मृतयः । तेषामेवेत्यादि । धर्मतः-धर्मशास्त्रात् ।। इति चतुर्थ: पटल: (इति अष्टमः अथ पञ्चमः एटल; (अथ नवमः खण्डः) अथेत्यादि । आपट्टाक्षाः-पिदि दग्धुमहः ! लातक इत्यादि । विधुरः – मृतभार्यः । दन्तजातः – जातदन्तः । वीरविधवा – अनशनाद्रितचर्यानियत विधवा । असूलविधवा – अज्ञात सन्तनिर्विधवा । मूढगर्भिणी-व्यर्थग्भः । पतिभी- पतिहन्त्री ! निन्दिता स्नेच्छाचारिणी । अनार्तवा – स्त्रीधर्महीना ! पाषण्डेत्यादि वेदबाह्यमतानुगा वाग्विकला कर्णविकला श्रीमदष्टाक्षरादिमन्त्रजपहीना कलुषम:ि शीलहीना स्री । चकारात् पुरुषश्च तुल्यलक्षणः यथोक्तमन्त्रसंस्कारानर्हः । तेषां आपद्विधर्वक्ष्यते । यो वेत्यादि । तद्ब्रह्म-तत्तपःफलम् । विशेक्षार्थी-मृतस्य पुण्यलोकप्राप्तिमिच्छन्: स्वजनः कर्ता। द्रुमं विलक्षणं विवाहसंस्कारं निवत् पश्चात् पूर्वोक्तििधना गृहस्थ स्योक्तवत् दहनं कुर्यात् । दन्तजातस्येत्यादि । तन्नान्नौ। जातदन्तस्य कृतचैौलकस्य जातकाशौ भ्रातकस्य समावर्तनामैौ विधुरस्य कपालसन्तपनाौ व्याहतीक्षुत्वा विधवादीनां वक्ष्यमाणप्रायश्चित्तोत् दहनं भवन् ि ! इनि नवमः स्वण्डः) (अथ दशमः खण्डः) बालस्येत्यादि । केनापेि - स्वजनेन ज्ञातिना । साधारं - पत्रादिसहकृतम् । बृतेत्यादि । आस्यं पूरयित्वा - आ ओ चर्ति मन्त्रेण । ततः सुरक्षितै दृढीकुर्यादवष्टम् । (इति दशमः खण्डः) (अथ एकादशः खण्डः) न दाख इत्यांदे । अतुल्यः - असमान चारजातिः । तुल्योऽपीत्यादि । पापोगान्धिनः - पुराकृतपाफदोषात् कुष्ठाप स्मारादिरोगैरन्वितः । रज्जुः –पशः, शझमायुधं, विषं-क्ल्सनाभ्यादि । विभ्रमो भ्रान्ति, प्रतिगि गर्हितं तैर्हतो मृतः सोऽपि न दाः । ब्राक्षणादि शूद्रान्तैईतः हीनैः अनुलोमप्रतिोमादिभिश्चडालाद्वैर्हतश् न दाह्म: । अप्ति दश्वः-दावामिना गृहदाहाग्निा वैधुताझिना वा दृश्धः । जले मृतः, व्यालैः हतः, स्वकेिवैिः अशनिपातेन भूतै:-ब्रह्मराक्षसाछै, संपातेन भृगुपतनेन महाप्रवाहप्रवेशनेन महाध्वगमनेन देशान्तरगमनेन दुर्गमप्रदेशगमनेन, त्याध्युद्भवे चिकित्सायामस्यापृतत्वेन, व्यर्थमायोपवेशनेषु च संदषु मृतो न दाह्यः पूर्ववदवटे । आदन्तजननादित्यादि। खननमान्नमेव । आपञ्चमादित्यादि। नाभिः – आभद्दाक्षेोक्तवद्दनं कुर्यात् ! तूष्णीं भूमावित्यादि । शिशूनां दाङ्खानामदाह्यानाञ्च सर्वन्नाशौचान्ते द्वादशेऽईि वा नारायणकालं कुर्यात् । (इति एकादशः खण्डः) (अथ द्वादशः खण्ड) अथाकृदिहनम् । पूर्वोक्तानामापश्चाक्षानाम दावानां विषथमिदम् । तेषां शरीर िलध्वानि चेत् तानि शूद्वैर्वाहयित्वा तत् इोधानुरूपप्रायश्चित्तपूर्व दावामिना दाहयित्वा तदखिरिसंव पालाशपराकृति कृत्वा तस्य दहनं कार्यमित्याकृदिहनम् । अन्यथेत्यादि । आकृतिदहले अकृते । अस्य मृतस्य इष्ट-यागादिः । पूतै -अलमदानवापीकूपतटाकनिभणादिः । तै देवाः पितरश्च नाक्षन्ति । यस्मादियं मक्रिया मृतस्यानृण्यसंपादनाव मन्वादिभि: विधीयते तस्मात् धर्भर्मभिरिदमनुष्टयम् । तस्मादित्यांदे । कले -शुगे । तत्रास्थनीत्यादि । यालाशाशान्चांनामस्थ्यादिसान्यकथनभुखेन आकृतेः शरीरतादात्म्यं रूपयनि तत्रार्थनीत्यादिना । तदेवमित्यादि । आकृति कृत्वा पूर्ववत्पात्रचयनान्तं सर्वे तन्तं कृत्वा । तस्य तस्य 'ब्रह्मचारी गृहस्थो वानस्थ आहितामि' रेिति थान्तेऽग्न्यधिकारिणः पूर्वं प्रस्तुतेन तेषां तेषामुचितेनाग्निा प्रायश्चित्पुरस्सरं दहनं करोति । इति पञ्चमः पटलः (इति अथ षष्ठः पटल: (अथ क्योदशः खण्डः) अथैकोद्दिष्टमित्यादि । एकोद्दिष्ट – एकं पुरुमं स्त्रियं वा उद्दिश्य क्रियमाणे श्राद्धमेकोद्दिष्टम् । दशमे चाहीत्यादि । दहनादारभ्य आहिताग्नेः मरणादिनादारभ्येतरेषां अनशनं विहितम् चकारात् प्रथमेऽहन्यप्यनशनं विधीयते । दशमेऽहनि रात्रौ कर्ता प्राचीनावीती प्रेततृप्त्यर्थं श्वः एकोद्दिष्टश्राद्धं करिष्य इति संकल्प्य ब्राह्मणा नामन्त्रयेत् । शुिक्षा इत्यादि । श्राद्धे निमन्त्रणाहान् ब्राह्मणान् लक्षयति । त्रिशुक्ताः-येषां त्रीण्थक्दातानीत्युक्तवत् जन्मविद्याचरितैः शुद्धाः । कृशवृत्तयः अनावाः । घृणावन्तः - भूतदयापराः, सकलेन्द्रियः- अविकलांगा । मुक्तयोनिदोषाः – वंशद्वयपूतः । ब्राह्मणाः – श्रोत्रियाः । पात्रं - श्राद्धे निमन्त्रणायाः भवन्ति । एक इत्यादि । एकादि एकादशसंख्यापर्यन्तं यथा-- शक्ति ब्रह्मणा निमन्त्रयितव्याः श्राद्धे भोक्तम् । निमखिताः फलतांबूलादिानेन वृताः भवन्ति । तथा वृतान् स्वगृह एव वासयेत् । एकादशदिन इत्यादे । मृते मृता वा निमित्तमस्येति नैमितिकमिदं श्राद्धे –एकोद्दिष्टश्राद्ध, अमन्त्रकं होमादिभिर्मन्त्रसंस्करैः वर्जितं भोजनमालनिर्धत्र्यत्वादमन्त्रकमिति केचिदाहुः । तस्मादित्यादि । तन्न युक्तमिति समाधते । दहनादिसंस्कारान् मन्त्रैः निर्वत्यै तदनुषंगिसंस्कारान्तराममन्त्रकं कर्तु ३ न्याय्यम् । तस्मात् सर्पिडीकरणवत् पितृणामावाहन जुष्टाकार स्वाहाकारक् वैश्वदेवक पैतृकाधारं कृत्वा एको द्दिष्टश्राद्धं कुर्यात् । गृहस्येति । पूर्वक्त् । वास्तुहोभं हुत्वा गृहशुद्धिं कृत्वा मप्राप्त नवश्राद्धमामेन कृत्वा स्रात्वा मध्याहे प्राप्त श्राद्धं संकल्य्य आधारं हत्वा मनिलान् दृलान् स्याल्यां निवण्य कन्य पावन् ! पादप्रक्षालनार्थे किंगमा न्यू ब्राह्मणानानीय अवटे पादौ प्रक्षाल्य याई लग्न्य सेोऽलंकारादिभिरभ्यध्यै = { ५५ प्रत्येकं हस्ते तिलोदकं दद्यात् । ततः ऋौ होमं करिष्यामीति संकल्प्य पित्रे गोत्राय शर्मण इति गोनामाक्षुधायै स्वाहान्तमाज्यतिलेदनाभ्यां जुहुयात् । ततः दक्षिणलः पिंडस्थाने भिरुक्तलक्षणं कल्पयेत् । निधायेत्यादि । पूर्ववत्- अष्टकोक्तक्त् । तत्र सलाक्षतमित्यादि । सतिदर्भ प्रेतायत्वेत्याद्भि रापूर्य मतो मे प्रसीदविति प्रणम्य आम अगच्छत्वित्येकवचनान्तत्वेन मन्क्ष मूहेित्वा गोत्रमामादिना' द्वितीयान्तेनावाहनं षष्ठचन्तेनासनं चतुथ्र्यन्तेन लानादीनित्येवं तस्थानं प्रत्येकं कुर्यात् । अभिधार्येत्यादि । कळयस्थालीमभि धायै आमावाजस्येति पा प्रक्षाल्यः अििरन्द्रेति यात्रे तिौदनं प्रक्षिप्य अभिधा । ' तिलौदनेन – तेन लिौदनेन ! अथवा स्थाल्यां स्थितेनान्नेन पात्रान्तरनिक्षेपं विना सूक्ष्म पिंडं कृत्वा वामपादांगुष्ठजानुनी भूौ निधाय भूमेिं पीड्यन् गोत्रनामपूर्वकं चतुध्यन्तेन एष पिंड उपतिष्ठविति निर्वपति । वस्रो त्तरीयादीत्यादि । अर्पयेत् – गेोलनामदिना ! पिंडशेषादीत्यादि । चितेषु संभूतेषु च पदार्थेषु डिार्पणाद्नन्तरं शिष्ट यत् तत् सर्वम्, पात्रेषु तेषाम् निमन्त्रितानां ब्राझणानां भोजनपात्रेषु ! अर्पयित्वा –कृत्सकृत्वा अमदक्षिण भभ्यच् परिषिच्य पृथिवी ते पात्रमिति तलावं गृहीत्वा इदं विष्णुरिति मन्त्रान्ते प्रत्येकं ब्राह्मणस्य दणिपणेरंगुष्ठमूलं दक्षिणेन स्वेन पाणिना गृहीत्वा तदन् कव्यमिति स्पर्शयित्वा गोत्रनामपूर्वकं इदम सफरकरं सतिलपित्रानं सोदकुंभं सदक्षिणाकमुपतिष्ठबित्युक्ता यथेष्ट भोजयेत् । पूर्ववदित्यादि । तज्जलं-तदुदकुंभोदकम् । वायसेभ्यः इत्यादि । बलिदानं-पिंडदानम् । स्रावेत्यादि । कर्ता लाबा घेतमुक्तमित्याद्विना अन्तहोमं हुत्वा अप्रिं विस्मृज्य स्वस्तिवाचनादि कुर्यात् । चकारात् ज्ञातिभिस्सह भोजनमुच्यते । पूर्वबौपासन वैश्वदेवाचरणम् । (इति त्रयोदशः खण्डः ४९ श्री मोनिक्षतमविकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् (अथ चतुर्दशः खड:) अथेत्यादि ! मासि मसि । मासे मासे । मृतदिने तथा नमासिके लैपक्षिक ऊनषाध्भासिक ऊनादिके च आसंवत्स रान् पिंडनिर्वापः । मासे तैलसंपर्कः । लैलाभ्यंगः समतः । त्रिमासे वा यदि उद्देशः । मंगलयोगो भवति । मासात् त्रिमासाद्वा वक्ष्यमाणमेताप्यायन कालागलयोगो भवति । तदेव विक्रियते यस्मादित्यादिना । तस्मात् - प्रेता प्यायनकालमरणात् उक्तषु एकोद्दिष्टात्तृतीये षष्ठ संवत्सरे वा सपिंडीकरणं कुर्यात् ! वाशब्देन द्वादशाहसपिंडीकरणमुक्तं भवति । प्रेतपिंडस्य पूर्वमृतानां पिंडैः त्रिभिस्सह संयोजनमारोपणं सपिंडीकरणमिति शब्दार्थ । प्रेतस्य गोत्रस्य शर्मणः तपितृपितामहाप्रपितामहैः सह समानोदकसापिंडयसिद्धयर्थ प्रेतत् त्रिमुक्तिद्वारा बस्वादिपितृलोकावाप्यर्थञ्च तस्य गोत्रत्य शर्मणः एकोद्दिष्ट विधानेन तत्पितृपितामहप्रपितामहानां गोत्राणां शर्मणां वसुरुद्रादित्यरूपाणां पार्वणविधानेनैवमुभयात्मकं विश्वदेवपूर्वकं विष्ण्यन्तं सपिंडीकरणश्राद्धं श्वः करिष्य इति संकल्प्य पूर्वेद्युः द्वै विश्वेदेवाथै, लीन् पित्रर्थमेकं प्रेतार्थमेकं विष्णवर्थमामन्त्र्य स्वगृहे वासयित्वा, अपरेद्युरपरहे संकल्प्य, अमेिं संसाद्य निमन्त्रितानाहूय पाद्यमंडलानि खालोपलिप्य चतुरश्रगर्तमडले विश्वेदेवौ विष्णु, वृते गतमंडले पितृन् त्रिकोणगर्तमंडले प्रेतश्च । पाद्यं दत्वा पादौ प्रक्षाल्या चमनं दत्वा अमेः पश्चिमतः प्राङ्मुखौ विश्वेदेवौ दक्षिणत उदङ्मुखान् पितृन् दक्षिणाभिमुखं प्रेतमुत्तराभिमुख विष्णुश्व सांक्षततिलभेष्वासनेषु आसयित्वा विश्वेदेवानुदगन्तं पुष्पाचैः पितृन् आगन्तं गन्धाचैः एकोद्दिष्टवन्नेतं विश्वेदेवं वेिणुवाभ्यच्र्य अभिमुखे प्रत्येकमध्येपात्रं न्यस्य शन्नो देवीरित्यद्भिरापूर्य योऽसेि धान्यराजेो वा हत्यक्षतान् विश्वेदवपात्रयोः, तिलोऽसेि सोमदेवत्य इति तिलान् पितृपात्रेषु निक्षिप्य, विश्वेदेवक्त् विष्णुपाते कृत्वा मन्त्रान्ते विश्वेभ्यो देवेभ्यस्वाहेति तयोः करे यवोदकं पितृभ्यस्वधेति िपतृणां करे तिलोदकं प्रेताय् च तथा विष्णोश्च थवोदकभध्यै सर्वेवाश्च दद्यात् । वक्ष्यतिं प्रायश्चित्तसूत्रे । पूर्वेक्षुः द्वौ विश्वेदेवार्थ त्रीन् पित्रर्थमेकं प्रेतार्थे सपिंडीकरणश्राद्धे भोक्ष्यता मिति वरयित्वा स्वाहास्वधेति तेषां करे तिलोदकं दत्वे' ित । एवमभ्यच्र्य होमं ऋरियामोति संकल्प्य । वैश्वदेवाघागमत्यादि । भातापित्रोरोपासनाओं अन्येषा लैकि.ाझै वैश्वदेवाना हुत्वा अस्मिन्नेवामी श्वेभ्यो देवेभ्य ठेवमित्यादि । श्राभागं चरुमवदाय वैश्वदेवं हुन् । अष्टकावत् । अपि विश्वदेवस्य - शेि अछेति मन्त्राभ्यामाज्यक्रुभ्यां वैश्वदेवं हुत्वा । प्राचीनावीन्दीत्यादि । परन्य प्राचीनावीनी पैतृकाहुती होण्ये इति मंकथ्य नियादिना नूिन् पैतृकन मर्थन दक्षिणमणिधावावा. अन्यस्मिन् जलपले गोत्रपूर्वे प्रेममावाह्य नतः क्रमेण पितृभ्यः पत्रान्तरे प्रेताय चायं िनरुप्य तृप्याधिंद्रश्न अग्रत्तरदक्षिणयोः प्रत्येकमाज्यमधिश्रित्य अद्भास्य अग्ज्यिोतिर्द्धयेन समिदुल्कनाज्यं दग्ध्वा मिदीति तां दृश्ःवा उत्तानादीनि कृत्वा पैतृझमा ज्यभप्रदक्षिणं झुणाऽयमुक्तानं स्वस्यास्यां दक्षिणास्थां प्रणीतायाश्च सन्धाय चिन्पतित्वादिभिः त्रिभिरौ संवति । एवं जुष्टकारादिस्वपनान्तं कर्म कुर्यात् । अक्षताद्विनेत्यादि । आदिशब्देन तिलाक्षताज्यचरों गृह्यन्ते । अर्चयित्वा .. प्रत्येकमप्रदक्षिणम्ग्रमध्यमूलानि स्पर्श स्पर्शमधोभागे नीत्वा मध्ये च सन्दधाति । एवं औदुवरीतिः समिधः अचिंता अझये कन्यवाहनायेत्यादि मन्त्रैः भवेकं मोन् जुहुयात् । एता: आहुतयन्निरुः चक्षुधी आस्थञ्चा भवन्ति । मध्ये होमान्तरे ते य पितरः इत्यादिभिस्त्रिभिर्मन्त्रैः यथोक्त गोस्रना मभिः चतुथ्यन्तैः पैतृकेभाज्येन हुत्वा कव्यस्थालीमभिधायै इन्य तिलौदनं गृहीत्वाऽवदाथाभिधाये प्रत्येकं पूर्ववद्रोत्रनामपूर्वकं सोभाय पितृमते इत्यादि भिर्मन्त्रैर्छुत्वा। तथा प्रेतोद्दिष्टाज्यचरुभ्यां गैत्राय शर्मणे प्रेतायेति नामोचारणपूर्व स्वधानमस्वाहेति िजुहुयात् । (इति चतुर्दशः खण्डः) (अथपञ्चदशः खण्ड;) पूर्ववत्-अष्टऋावत् । अझे: नैऋत्यां यथोक्तस्थाने -- सिकतानिरुदक्प्रागपरमरलिमात्रै तिरस्यायतं दक्षिणतो भागेोन्नतं स्थानं कल्पयेदित्य कोद्दिष्टोक्तपिंडस्थाने । उडुधरपत्रदर्भान् अयुमान्। दक्षिणाग्रानास्तीयै सपविशतिल माचाहनपात्रं प्रत्येकं निधाय पेोवायत्वेत्यरापूर्य पितरो मे प्रसीदन्त्विति प्रणम् ०४६४ श्री श्रीनिवासमष्कृित-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् आम आगच्छन्तु िपतरः इत्येवं पितामहः प्रपितामहा इति नामभिर्विना मन्त्रं सन्नम्य तत्पात्रेष्वावाद्य गन्धाद्वैः पितृन् अर्चयित्वा तत्स्थानात् पुरतः प्रेतस्थानं एको दिष्टवत् कृत्वा तौटुंबरी शाखां दक्षिणाग्रां निधाय पूर्ववत् दण सापसव्यं खननं तिलदर्भदुद्रस्फत्रातरणञ्च कृत्वा सतिलक्षतं पुष्पमेकं निधाय सतिलाक्षतपवित्र मावाहनपातं निधाय पोषायत्वेत्यद्भिरापूर्य 'प्रेतो मे प्रसीद'विति प्रणम्य ' आम अगच्छतु प्रेतो देवयाना' िनल्चरन् गोवनामोचारणपूर्वकं प्रेतभावा. तथैव गन्धाचैरर्चयति । आमावाजस्येत्यादि पात्रं -पिंडपात्रम् । अयमोदन इत्यादि । अष्टकावत् प्रत्येकं डिं गृहीत्वा नामग्रहणं विना गोत्रेभ्यो रूपेभ्यः पितृभ्यः इमं पिंडं ददामीति । क्रमेण आद्यान्–प्रधानान् त्रीन् पिंडात् निर्वपति । तस्मातेषामित्यादि । चतुर्णा-उक्तपितृपितामह प्रपितामह ज्ञातिवर्गाणां पिंड निर्वापः क्रमेण अष्टकादिषु । नान्न सर्पिष्टीकरणे । प्रेतस्य तस्य चेत्यादि । च स्थाने च अयमेदन इत्युक्ता गोलनामपूर्वक एष पिंड उपतिष्ठत्वितेि चतुथ्यन्तेन पिंडमेकं निरुप्य । । पूर्ववदञ्जनादीनुभयन्न दद्यात् । तथा पूर्ववदुदकुंभं निधाय पानीयमाचमनं दत्वा ऊर्ज वहन्तरिति पिंडपात्रोदकं परितः संस्राव्योदकं दत्वा प्रत्येकं शर्वेणाच्छाद्योपरि युष्पत्लिाक्षतदर्भान् निधाय अभूर्तानामिित ततः पितृणामवटे तपालोदकं निनीय नमो वः तिर इति प्रणमेत् । उत्तेषु ब्रहाणभोजनपात्रेषु यथाभागं िपंडशेषमन्नापूदिकं सर्वं नििक्षप्याधिार्य परिषिध्य पृथिवी ते प्रास्त्रमिति पात्रं स्पृशन् भोक्तुः दक्षिणपाणेरंगुष्ठमूले गृहीत्वा कर्ता इदं विष्णुरिति मन्त्रान्ते विष्णो हव्यं रक्षस्वेति पावस्थमत्रं स्पर्शयित्वा विश्वेभ्यो देवेभ्य इद्भन्न सपरिकरं सतिलाधिानोदकुंभं सदक्षिणाकमुपतिष्ठविि वदेत् । ततः प्राचीनावीती अप्रदक्षिणं परिषिच्य पात्रं पूर्ववत् स्पृष्टा अपसव्येन विष्णो कव्यं रक्षस्वेति तदद्रं स्पर्शयित्वा पितृ पितामह प्रपितामहेभ्यः प्रेताय च दद्यात् । प्रेताय ददामीति वा दद्यात्। तथा हव्यिित पूर्ववत् विष्णवे चान्नदानं दत्वा यथेष्टं भोजयेत् । तत्र वाभ्यतान् भुञ्जानान् पैतृकः ऋचः आश्रावयेत् । तेषु तृतेषु पितरः तृप्ता भवन्ति । तथा वक्ष्यति सूत्रकारः । अनुत्थितेभ्यः सकाशादुच्छिष्टापनोदनात्पूर्वमथवा आचान्तेभ्य

-

पतृस्या यः पितृपिंडोपरि निधाय । तथा, ट्टिोग्रभागं नियर्पिडोपरि तृतीयभाग तृतीयपिंइं; संगच्छध्व'मिन् िभन्त्रेण प्रेतपिंडुम् वन् भागान् क्रमेण त्रिभि: #: पृष्टढं योजयति । नवा पितृस्थानगतायेति निवाहूनपात्रेोद्रकं गृहीश्वा न वदावाहन पालोदकं त्वत्पितृ पितामह प्रपितामहानामावाहनपात्रेोदकेन सह संयोजथिम्ये इत्युक्ता प्रेतावाहनपालस्थोदकमुद्भरिष्या गृहीत्व कमेण किंचिकिञ् िति वादिपात्रेषु समानीय आकूदिरिति मन्त्रेण आभाय संयोजयेत् । तथा पितृस्थानगनायेत्युचरन् प्रेतस्थिानं पितृपिंडस्थान संयोजयेत् । वक्ष्यति च प्रायश्चिते तथा मृत्रकार । युवायाः पन्थाः पिंडं भर्तृपंडेन पुत्रवत्याः पिंडं पितामह्यादीन् पिंडैः सह संयोजयेदिति काचिन् । यस्मादित्यादि । प्रेतस्य पितृत्वपालिभसंपादनामन्यकमिति हेतोः पतृकं परिवत्सरात्यूर्व यथा बेिधि कार्यमिति फलति । प्राप्तवान् -- प्राप्स्यति । तसर्वमित्यादि । जलपिंड दानादीत्यादिशब्देन आवाहनानादानादिकं समस्तं कर्म अस्य प्रेतस्य पेित्रा नमेोचारणं विना-विहाय पितृभ्यः पितामहेभ्यो गोत्रेभ्यो रूपेभ्य इत्येव आवहनादिपिंडसंयोजनान्तं कर्म कुर्यात्सपिंडीकरणे । अवाच्यामित्यादि । पिंडस्थानस्य दक्षिणस्यां दिशि-अवटं-श्व ! स्थलवत्-भूतलमिट् समवृत्तमायत मवनतं . विस्तृते निजं षड्गुलमा खनिवा तस्मिन्नवटे पूर्ववत् पार्नीयाथै निक्षिसेनोदकुंमजलेन ऊर्ज वहन्तीरिति तर्पयित्वा अवटमापूर्य एकोद्दिष्टवत् मुखवासादि दक्षिणां दत्वा । पिंडदेवताभ्ये निचेद्य, अन्यत्र निधाय प्रेोक्ष्य शूर्पमादाय तेनाच्छादयित्वा- पिंडान् पिधाय उपरेि पुष्पतिलदर्भाक्षतान् विन्यस्य नमो वः पितर' इति प्रणम्याचम्य इच्छिष्टभपनीय बहिर्दक्षिणायामवटे निक्षिप्य श्री श्रीनिवाशमविकृत-तात्पर्यबिन्तामणिसहित दिश्यात् । उथितेभ्यो ब्राक्षणेभ्यः कशुद्धनै जलं दत्वा ततः तांबूलादि दत्वा 'अस्तु तृप्तामावाजस्ये'ति विश्वेभ्यो देवेभ्यः स्वाहा पितृभ्यस्वधा इत्युक्ता प्रणम्य तिष्ठत इत्युत्थाप्य पेरेत पितरः इति तृिन् प्रासयेत् । पितृभुक्तमियादि। अनिर्णिमिवदिखाने ऊो भन्ौ । अन्तोः । तदन भरण्यादावारोप्य । पिंडानुद्वास्य सर्वमादाय नवजिले प्रक्षिप्य स्रात्वा । ब्राह्मणानामियादि-श्रोत्रियाणां, वििशष्य बहून् भोजयेत् । पूर्वक्त् स्वतिवाचनं पुण्याहं कृत्वा शैस्सह भुञ्जीत । यथैवैदित्यादि। गेोक्सदृष्टान्तेन वििधवद्दत्त जलपिंडादीनां पितृदेवार्यकक्मनेन सुछूपपिदतं भवित । इह लोके यं कश्चिदुद्दिश्य कृतमन्नादिानं लोकान्तरे रूपान्तरे वर्तमानं वसुलादयति निधिभिः रक्ष्यमाणं तमेव चेतूनं प्राप्य तै श्रीणयति । तस्माच्छाले प्रामाण्यबुद्धया पैतृकं कर्मावश्यं कार्यम् । तमादित्यादि । तस्मात्सपिंडीकरणदिनात् । इति अथ निषेकादिसंस्काराणां प्रायश्चित् व्याख्यास्यामः । १ ।। अथ– अपरसंस्कारानन्तरम् । प्रायश्चित्तम्- 'प्रायो दोष इन प्रोक्त श्वितं तस्य निवारणम्’ इति प्राक्तम् । स्रात्वेत्यादि । पुण्याहे । 'समानराहः पञ्च पुण्यानि नक्षत्राणं ति श्रुतिसिद्ध पुण्थाहे संस्कारान् संकल्प्य कुर्यात् । चतुर्दिशं चतुर्हस्तं गोचर्मेत्युक्तम् ।। ३ ।। गोचर्म,ात्रोपलिझे पूर्ववदन् िनिधाय ध्यात्वा अधार जुहुयात् ।। ४ ।। गोपमेत्यादि । गोचर्ममात्रोपलि । ‘चतुर्देिशं चतुर्हतं गोधर्म सर्वस्यादावाघारे क्रियालोपे विपर्यासे च व्याहृतं: महाव्या हृतीः गायत्रीं सावित्रीं मिन्दाहुती वैष्णवश्च द्विावत्यै हुत्वा पुनराधारं जुहोति ।। ५ ।। सर्चस्येत्यादि । ‘शिरो वा एतद्यङ्ग। स्येत्युत्तमांगत्वकथनादाघारस्य सर्वकर्मणामादित्वम् । क्रियालोपे-ज्ञानतोऽज्ञानतो वा म्रम िवमलम प्रदा शक्तिभिः क्रियाया अकरणं क्रियालोपः ! विपर्यासे - यथायोयं क्रमेणा करणे विपर्यासः । चकारो न्यूनातिरेकाद्द्यिोतकः । एतदाधाराहुतिमात्रपरम् । आवाहन जुष्टाकारस्वाहाकारादिषु लोषादौ महाव्याहृयादिः । प्रधान श्री श्रीनिवासमलिकृत-तात्पर्यछिन्नामणिसहितम् [परठ प्रश्न प्रधानत्याक्रिययान्तु सांगं तक्रियते पुनः । तदंगथाक्रियायान्तु नावृतिर्न च तक्रियाः । इति वचनात् । । स्थंडिले परस्तरणादिसंभरे च प्रमाणवर्जितं हीने दिाहुती सावित्रीं व्याहुतीश्च जुहूयात् ।। ६! ऋत्विजेोरभावे दक्षिणोत्तरयोः प्राग्ग्रं कूर्च निधाय असोमौ संकल्पशतेि ।। ७ ।। ०४६४ सर्वे युग्मं प्राध्यापुर्दश्यां : । अग्रमन्तश्च दैविकं करोति । ८ ।। सर्वमित्यादि । युग्मं – समम् । सकलमपि प्रागप्रमुदग् पांतरणा दिकम् – अन्तञ्च परिषेचनर्दिक्म् । सर्वभयुग्मं दक्षिणस्यां पश्चिमस्यां वा अग्रमन्तश्व पैतृके करोति । होमे न्यूने अनिरिक्त व पूर्णाहुती मिन्दाहुती जुहोति । १० । विशेपे अनुते सुवेण होतव्यम् । आज्यं हविः, व्याहृतीर्मन्त्रम् । प्रायश्चित्त अनुते वैण्वं प्रायश्चित्तम् ।। ११ ।। विशेष झ्यादि । विशेपे-पात्रविशेषे अनुले, सुवेण होतव्यम् । । होमद्रव्यविशेषे अनुत्ते आज्यं हविः तथा व्याहृतीर्मन्त्रः । अग्रावाज्ये चरौ वा होमे मक्षिका क्रिमि रोम पिपीलिकादिपतने तद्यपोह्य वर्हिषोद्दीप्य प्राजापत्यभग्नेयम् ॥ १२ ॥ अश्रावित्यादि । स्मृत्यन्तरे- 'मक्षिका कीट मार्जार एनंग क्रिम् िदर्दराः । मेध्यामेध्यं स्पृष्टान्तोऽपि नोच्छिष्टं मनुरब्रवीत्' । इति विश्व ! 'बालैकुलमार्जारैरन्नमुच्छिष्यते यदि । निरुद्भेदकैः प्रेोश् शुद्धयते नात्र संशयः' । इति श्रौत्रानस मूत्रम् श्रौते । 'गार्हपयद्भस्मादाय । इदं विशुचिकमे' नि वैणवच आहय नीयाद्वयनु ऋतेत् इति । परिस्तरणादि संभाणांदा भेद छेदे नाशे च तन् स्थाने संयोज्य भिदाहुनी द्विरावत् जुहुयात् ॥ १४ ॥ आघारे कृते तस्मिन्नौ समुत्पन्ने अहिं ध्यात्वा तद्भस्म । अयं नै निधायोज्ञ्चान्य परिषिच्य भनो ज्योतिः - 'अयाश्चान् । मिन्दाकृती सर्वहीभानामन्ते स्विष्टकृत्प्रभृत्यन्तहोमे हीने ट्रिगोर्नुकादि सिन्दाहुत्याश्रावितादीन् जुहोति ॥ १६ ॥ अल विशेषः ' आधारे कृते अन्तहेमे अकृते सति वर्षाधुण्वे सति निधाय वैष्णवं व्याहृतीश्च जुहुयात् । अनुक्तत्वादिदमेव प्रायश्चित्तम् । किश्च । ‘अज्ञातं' 'पुरुषसमिते' 'धत्यकले' ति श्रौते उक्तम्। प्रधानहोमा प्रामाि विष्णुसू वैष्णवश्च ब्राह रौदं तथैव च । पूर्णाहुती च मिंदाज्ये हुत्वा तत्कर्म पूर्ववत् ' । इति तथा – यदि प्रणीता स्कन्देन्, 'यत्पकत्रा मनसे' ित जुहुयात् यद्यावुपघाते 'पुनस्त्वाद्रित्ये' ित. समिधं निदद्वयात्। ऋविज्ञां मैक्ष्ये 'यद्विाँस' इति जुहुयात् इति । एवं अन्नविषये---- स्मृत्यन्तरे - 'कृतं द्रोणाधिकस्मान्ने कामश्वानोपघातितम् । केनेदं शुद्धयते चान्ने ब्राह्मणेभ्यो निवेदयेत्। ८४७० श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [षष्ठ प्रश्ने द्वात्रिंशत्प्रभृतिः प्रस्थं ततो द्विप्रथमाढकम् । ततो द्रोणधिकस्यान्ने शुद्धमेवेत्युदाहृतम् । काकश्वानोपविद्धन्तु गवाघ्रातं स्रेण च । स्वल्पमन्नं त्यजेद्विान् शुद्धं द्रोणाधिकन्तु तत् । ग्रासमुदृत्य तद्भोज्यं यच लालाहतं भवेत् । सुवर्णोदकमभ्युक्ष्य वह्निना चोपतापितम् ॥ हुताशनोफ्संस्पृष्टं सुवर्णे सलिलेन वा । विप्राणां ज्ञझावोषेण शुद्धिमाभोति तत् क्षणात् । इत्यादि वचनान्यत्यन्तापद्विषयाि कात्यायनः 'प्रवृत्तमन्यथा कुर्याद्यदि मोहात्कथञ्चन । यूतस्तदन्यथा भूत तत एव समापयत् ।। समाप्त यदि जानीयान्भयैतद्यथाकृतम् । तावदेव पुनः कुर्यान्नावृत्तिम्सर्वकर्मणाम् । यस्मिन् कर्मण्यपि कृते मनसस्यादलाधवम् । तावदेव पुनः कुर्याद्यावचुष्टिकरं भवेत्' ! इति स्मृत्यन्तरे. ‘अकाले चेत्कृतं कर्म कालं प्राप्य पुनः क्रिया । कालातीतन्तु यः कुर्यादकृतं तद्विनििर्दशेत्' । इति कात्यायनः– ‘मुस्थकाले यदावश्यं कर्म कर्तु न शक्यते । गैौणकालेऽपि कर्तव्यं गैौणोऽप्यत्रेदृशो भवेत् ॥ इति अन्यत्र '२ौ प्रहृपर्यन्तं दिवाकृयानि कारयेत् । ब्रह्मयज्ञश्च सौरञ्च क्जयित्वा विशेषतः' । इति स्मृत्यथसारे – 'उपाते तु प्रतिनिधौ मुख्यार्थो यदि लभ्यते । तत्र मुख्यमनादृत्य गौणेनैव समापयेत् ।

{{ य मन् गन्धैः रसैः सदृट् ग्राश्च पूर्वाभावे परं परम्' । इनि भारद्वाजः - 'अज्ञाता यदि वा मन्तास्स्वस्वगृशेषु चेतिाः । उपवातप्रमुख्यानां तेषां वै धारणे द्विजाः । केन प्रणवो वापि व्याङ्कतितिथन्तु वा । स्यातां विप्रादिवर्णेषु द्वावेतौ सर्वशाखिनम् ।। इति स्मृतिलावल्याम्--'मुख्यकालं समाश्रित्य गौणमप्यस्तु साधनम् । 'कालातीतानि कर्माणि प्राप्नुवन्त्युत्तराणि तु। कालातीतनि कृवैव क्टुित्यादुत्तराणि तु । अकृत्वातीतकर्माणि यः कुर्यादुत्तराणि तु । न च देवान् न च पितृन् न तु गच्छति मानुषान्' । इति इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दवासूनुना वेदान्ताचार्यक्र्येण श्रीनिवासस्यज्वना विरचिते श्रीवैखानससूक्षव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणैौ षष्ठमश्ने प्रथमः खण्डः । अथ

खण्डः

ऋतौ संगमनं निपेकमित्याहुः ॥ १ ॥ ऋतावित्यादि । केचििद्वदमेव गर्भाधानमिति वदिन्त। तन्न । इदमेव गर्भाधानञ्चत् अधृतगर्भायाः प्रतिमासमार्तवसंभवात् 'मानुर्गर्भविपत्स्वध'मित्या दिकं संभवति () । स्वभार्यायामृतुन्नातायां षोडशाहे संगमने हीने अग्रिमाधाय आधारं हुत्वा वैण्णवं ब्राह्म गैट्रमैन्द्रमाग्नेयं ‘दद्भयस्यहा' इत्येगोमं जयानभ्यानानान् राष्ट्रभृतो हुन्वा अन्नहो जुहोति ॥ २ ॥ स्रातामलंकृतां भार्या पूर्वद्वन्छेत् ॥ ३ ।। स्रातामित्यादि । पूर्ववत् । विष्णुर्योनिमिति मन्त्रेणेत्यर्थः । ऋतौ प्रथमे होमं जुहुयात् ।। ४ ।। अनावृतो संगमनं करोति ॥ ५ ॥ ननम्मा गभमाधाय पुत्रं जनयति ।। ६ ।। पुत्रेण पितरः श्रीना भवन्ति । ७ ।। तेनैव स्वर्ग गच्छन्ति ॥ ८ ॥ अत्र स्मृतिकाग: 'ऋतुलातां तु यो भार्या स्वस्थस्सन्नधिगच्छति । घोरायां ब्रहयायां तमः प्राप्तोयसंशयम्' । इति तथा:- 'अमिहोत्रफला वेदाः दत्तभुक्तफलं धनम् । तिपुत्रफलाद्वाराः शीलवृतफ़ल श्रुतम् ' । इति प्रथमर्तावेव होमः | आगर्भाधानात् प्रतििषद्धवर्जदिनेषु संगमनं करोति । 'यानुत्पादयते थानध्यापयते यानुपन्यते यान् याजयते' इत बोधायनवचनात्। इदं कर्मयोगनिष्ठादिव्यतिरिक्तविषयम् । अभ हनुः -

'वन्याष्टमे भवेदद वझमे तु भृ"अजः । एकादशे वीजननी सधस्व मिशनि ति । यस्य भायां पतित्रता पुत्रयी माझी स भव। --५

तस्मादित्यादि । दुष्टां-व्यभिचारदिभिः--यद्वर असाध्वीं - पापसमाचारां । 'नारीं त्यजेत् पुनशप्रसूतिक' मिल्यामुक्तरीत्या सह एकाहे पैतृकवत्कृते ६ तत्कार्यमशुभं भवति । १२ ।। यद्ध}

• १३

तथापि अत्र नान्दीमुखशब्लो होमाबारभ्य अभिषेचनपर्यन्तपः भभ्युष्यभाद्ध शब्दश्च ब्राह्मणभोजनपः । तथा च अये विवेकः--नन्दिीमुखे अभ्युदयश्राद्धे वा प्राचीनावीन दक्षिणामुखादिके पैतृकोक्तवत् कृते च तत्कार्यमशुभं भवति । तलात् पूर्वेद्युः दैविकवत् कुर्यात् ॥ १३ ॥ ौ विश्वेदेवौ चतुरः पितृन् ब्राहणान् वषित्वा 'नान्दी पूर्ववद्धोमं हुत्वा अन्ते ब्राह्मणान् भोजयेत् ॥ १४ ॥ 1. वन्ध्या अष्टमे अब्दे त्याज्यैत्यर्थः ! एवमूतरत्रापि । ७४ श्री मीनिवासमखिकृत-तात्पर्यविन्तामणिसहितम् द्वैौ विश्वेदेवावियादि । द्वैौ विश्वेदेौ । चतुरः प्तृिन् मात्र द्वै त्रिर्थे द्वौ – एवं चतुरः । कुर्यात् । भातातः ‘मातृश्राद्धन्तु पूर्व स्थापितृणां तदनन्तरम् । ततो मातामहानान्तु वृद्धिश्राद्धेधु दातृभिः' । इति मातामहाथै द्वैौ () नैमित्तिकै भूताहे च वृद्धिश्राद्धे तथैव च । मात्रादीनां पृथक् श्राद्धमन्यत्र पितृभिस्सह' । इति अष्टकोक्तवत् नान्दीमुखाः सत्यवgसंज्ञका विश्वेदेवाः प्रियन्तामिति दद्यात् । नान्दीमुखाः पितरः प्रियन्तामित्यत्र प्रपितामहपूर्वकमावाहनादिकं स्यात् । एवं मातृविषये प्रपितामहीपूर्वकम् । पित्रादीनामर्चनादिकमुपवीत्येव [षष्ठ प्रश्न उद्यतं वा ददाति (दवादिति) चित् ।। १५ ।। उद्यतमित्यादि । उद्यतं –होमभोजनाद्यथै संपादितम् । वा-अश क्तावापदि वा ब्राझणेभ्यो दद्यात् । अन्यथा नान्दीमुखे हीने चैष्णवं ब्राक्ष रौद्रं 'एते य इह पितरः 'उशन्तस्त्वा '-'सा नो ददातु' - 'पृथिवीपतेभ्यः' इत्यादि पित् देवत्या हुत्वा तथा नान्दीमूर्ख कृत्वा पुनः शुभकर्म कुर्यात् ।। १६ ।। अन्यथेत्यादि । नान्दीमुखे हीने– नान्दीमुखाकरणे, नान्दीमुखं कृत्वा-प्रधानकर्माकरणे वा प्राजापत्यत्रयं गां दक्षिणाञ्च दत्वा ब्राह्मणैरनुज्ञातः आश्रावितादि हुत्वा तु .... ... । .... .... कृत्वा चाभ्युदये पुनः । 'ई कृत्वा स्वस्त्ययनान्ते च कुर्याद्राक्षणभोजनम्' । इति जातकर्मेत्थानोः नान्दीमुखै वधेदित्येके ॥ १७ ॥ इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोन्दिाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यक्र्येण श्रीनिक्साल्वयज्वना विरचिते श्रीवैखानस्सूलव्याख्याने

। अथ तृतीयः खण्डः गर्भाधानकालातीते क्रियाहीने विपर्यासे च पूर्ववदापारान्ते सुवर्णेन गर्भवत्कृत्वा तस्याः कुक्षौ सन्न्यस्य दर्भेण धन्धयेत् ॥ १ ॥ गर्भाधानेत्यादि । तृतीयमासपर्यन्तो गर्भाधानसंस्कारकालः । मास हुन्धा पूर्ववद्वर्भाधानं कुर्यात् ।। २ । सुर्थगर्थमादाय ब्राह्मणेभ्यो दत्वा तान् भोजयनि ॥ ४ ।। पुंसवनसीमन्येोव गर्भाधानवत् प्रायश्चित्तं हुत्वा तों करोति। ५ अन्तः पुंदूपयुतं सुर्णगर्भ पुरुषसफेनोदरभभिमृशतीति विशेपः ॥ ६ ॥ विष्णुवत् हीने वैष्णवं विष्णुमूत् चतुराश्त्र्य हुत्वा विष्णु लौकिकाशौ गर्भसंस्कारान् करोति ॥८ ।। पितुरैपासनाप्रावित्येके ।। ९ ।। भर्तुर्मरणे नपिना भ्राता सपडो योनिवन्धुर्वा कुर्यात् ॥ १० ॥ भर्तुरित्यादि । अकृते गर्भसंस्कारे आघातरि मृते सति पुझेो भ्राता पिना वा तदर्भ संस्कर्तुमर्हति । सत्यवतः - 'स्री यदाऽऽकृतसीमन्ता . प्रसूयेत कथञ्चन । गृहीतपुषा विधिवद्भर्भ संस्कर्तुमर्हतेि' । इति । ारी वानपहा गर्भिण्था: प्रथम गर्भ कृता गर्भसंस्काराः तस्याः सवैगर्भागां यं यं गर्भ प्रसूयन्ते स सर्वन्संस्कृो भने 'दिति । इति श्रीमकौशिकवंशेन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्नाचार्यक्र्येण श्रीनिवासाल्यज्वना विरचने श्रीवैखानसूनव्याख्याने (6) ( ) ( 24 ४७ कुमारस्य कुमार्याश्च जनने सपिण्डानां दशाहपाशौचं विधीयते ॥१ पुरुषस्य सपिण्डता षष्ठपुरुषावधिः कन्यायाः विपुरुषावधि पुरुषस्येत्यादि । 'सपिंडा तु सर्वेषां गोत्दं स्प्तपूरुषे । समनोदकभावश्च जन्मनाम्रोरवेदनं । 'लेपमाजश्चतुर्थाद्याः पिवाद्याः पिंडुभागिनः । सप्तमः पिंडदस्तेषां सापिंच्यं सप्तपूरुषम्' । इति कूटस्थेन सह सप्तमपर्यन्तमित्यर्थः । जनन इत्युक्तात् न मरणेऽयं नेियमः 'मृतजाते पितर्युमं यस्या तत्कर्मणापरम् () । ज्ञातीनां सूतकं पूर्वमिति हारीतशासनम् । निर्देशं ज्ञातिमरणं श्रुत्वा पुत्रस्य जन्म च । सवासा जलमाप्लुत्य शुद्धो भवति मानवः । ‘कन्यकाजन्ने भ्रातृपितृतद्भातृतत्सुताः । पितामहश्च तद्राता शुद्धयन्ति दशरात्रतः । मनुः 'शुद्धयेद्विप्रो दशाहेन द्वादशाहेन भूमिप । वैश्यः पञ्चदशाहेन शूद्रो मासेन शुद्धयति ॥ हारीतः- 'दशाह् एव विमस्य सपिंडमरणे सति । झल्पान्तराणि कुर्वाणः कलौ व्यामोहविर्षी' ॥ चतुर्थः खण्ड;] अन्यत्र

ध्याघ्रः पंठीतसिः – अखंभाद – ‘मासत्रये विरालं स्यात् ण्मासे पिक्षणी भवेत् । व्यसनाधीनचित्तस्य पराधीनस्य त्यिशः । श्राद्धकर्मविहीनस्य भस्मान् सूतकं भवेत् ‘सूतकान्यदिने पुनभृतै तु क्सिं तयोः । प्रभते विगहाच्छुद्धिरत ऊर्च दशाहूतः'। ‘बाले मृते अपिंडानां सद्यः शौचं विधीयते । आमौीबन्धनाद्वः क्षत्रियस्यायुधग्रहात् । । अनुपेतोऽधि विप्रस्तु राजा चैवायुधग्रहः । अगृहीतप्रतोदस्तु वैश्यः शूद्रो विश्वयुक् । ग्यिन्ते यत्र यत्र स्याहाशैद यहमेव तु । एवं विकल्पतः शैचयवस्था देशसमझत;' ॥ उपनीते मृते विग्रे दशाहन्वषमुच्यते । गृहीतधनुषि प्रेते राजन्ये पीडशाहृतः । धृतप्रतोदे वैश्ये तु ते शितिरत्रयः । धृक्स्रद्वये शूद्वे प्रेते शिशिाश्च तत् । ‘तृणकाष्ठदिधातेन कुब्बेवाऽन्तरिते तथा । ३५ ४० भी श्रीनिवासमखिकृत - तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [षष्ठ प्रश्ने छायान्तः श्वपाकादः स्पष्ट स्रानं समाचरेत् । छत्वारेंज्ञात्पदादूर्व छाया दोषो न विद्यते । स्मत्यन्तरे- अतीते पक्षिणीकाले दशाहाभ्यन्तरे अतौ । दिवा वा यदि वा रात्रावेककालेन शुद्धति ॥ पूर्वस्यान्यदिने तत्रेत् दाहं पूर्वाघतः परम्। यहं पूर्वान्यामे च तत्प्रभातेऽथ वा यदि । मातृतः पितृतो येषु विहिता पुंयु पक्षिणी । न तत्पक्षमृतौ (?) सा स्यात् स्रानमालं विधीयते बोधायनः – ‘क्षत्रविट्शूद्रजातीया येस्युर्विप्रस्य बान्धवः । राजन्यवैश्योत्रैव हीनजाषुि बन्धुषु । स्वं स्त्रमाशैौचमेव स्यात् प्रसूतेषु मृतेषु च' ।। बृहस्पतिः- 'शुद्धयेद्विप्रे इशाहेन जन्महान्येोः स्वयोनिषु । सप्तपञ्चनिशाभिस्तु क्षत्रविट्शूद्योनिषु। सर्वेषामेव वर्णानामाशौचं कुर्युराह्वताः । तद्वर्णविधिदृषेन स्वमाशौचं स्वयोनिषुः ॥ ब्राह्यः-- *शावाशौचं प्रकुर्वन्ति शूद्रद्वर्णसंकरा । बाप्तबल्क्यः : 'उदक्याशैचिभिः झायात् संस्पृष्टतैरुपस्पृशेत् । अब्लिानि जपेचैव गायत्रीं मनसा सकृत् । । चंडालसूतिकाशावैः संस्पृष्टस्संस्पृशेद्यदि । प्रमादात्त आचम्य जप्यं कुर्यात्समाहितः । देवलः - संस्पृश्याशुचिसंस्पृष्टं द्वितीयं वापि मानवः । हस्तौ पादौ व तोयेन प्रक्षाल्या चम्यशुद्धयति । वृद्धशाक्षातपः- 'अशुचिं संस्पृशेदन्यमेक एव स दुष्यति । तत्पृष्टोऽन्यो न दुष्येत सर्वद्रव्येष्वयं विधिः' ॥ चतुर्थ: क्षण्ड:]] दैविकपैतृकाणि खाध्यापदान्प्रतिग्रहाणि च वर्जयति ॥३! सुमन्तुः – लाबालिः – संवतं:- बुहस्पतिः - मनुपराशारौ – संबर्तः– पिंडोदकक्रियावन्तो होमदानप्रतिग्रहम् । न कुर्याद्याक्दाशैौचं स्वाध्यायश्च सुरार्चनम् ' । इति 'दशरात्रेण शुद्धत वैश्वदेविवर्जितः । होमस्तत्र तु कर्तव्यः शुष्कान्नेन फलेन वा । पञ्चयज्ञविधानन्तु न कुर्यान्मृतिजन्मनोः' । इति 'सन्ध्यां पञ्चमहायज्ञान् न त्यजेत्स्मार्तकर्म च । तन्मध्ये हापयेदेषां दशाहान्ते पुनः क्रिया । स्मार्तकर्मपरित्यागो राहोरन्यत्र सूतके । श्रौते कर्मणि तत्कर्म झानतश्शुद्धिमाप्नुयात् । होममालवन्तु कुर्वीत शुष्कान्नेन फलेन वा । पञ्चयज्ञविधान्तु न कुर्यान्मृतिजन्मनेः' । इति ‘पोर्दशाहमासीत वैश्वदेविविर्जतः' । इति 'सूतके मृतके चैव अशक्तौ श्राद्धभोजने । प्रवासादि निमित्ते च 'मृतबन्धोर्दशाहानि कुलस्यान्नं न भुज्यते । दानं प्रतिग्रहो होमस्वाध्यायश्च निवर्तते । । इति ‘विप्रो दशाहभासीत दानाध्ययनवर्जित । अकालमृत्योः शान्त्यथै महादाने च रोगिणाम् । स्वस्थकाले त्विदं सर्वं सूतकं समुदाहृतम् । आपद्भतस्य विप्रस्य सूतकेऽपि न सूतकम्' ।। श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्येचिन्तामणिसहितम् [षष्ठ प्रश्न अंगिराः- 'आमं पूयति संस्करैः सम्यक् तेभ्यः प्रििसतम् । तस्माद्रामं गृहीतव्यं नान्नं स्तमृतान्तरे । कान्नधजै विप्रेभ्यो गोधनं क्षत्रियदिभिः । वैश्यासु सर्वधान्थानि शूद्रात् न कथञ्चन । अनूदकन्तु तत्सर्वं गन्धमाल्यविवर्जितम् । यथा चणेषु यत् दृटं प्रतिगृहीत वै द्विजः ॥ नाद्याच्छूद्राश्च पकान्नं विद्वानाशौचिनोऽपि च । आददीताऽऽममेवास्मात् अवृत्तावेकरात्रकम् । । इति 'तथैव सप्तमे भक्त भुक्तानि षडनश्ता । अश्वस्तनविधानेन हर्तव्यं हीनकर्मणाम्! ॥ इति अंगिराः ‘यतु क्षेत्रगतं धान्यं कूपवापीषु यज्लम् । अभोज्यादपि तद्भोज्यं यच गोषु गतं पयः ॥ आमं मांसं मधु धृतं दधि क्षीरमथोष्टयः (?) । गुडं तकं तथोदवित्(?) भोज्यान्येतानि नित्यशः ॥ इति कुमारे जातं जातकाौ प्रातहॉमे हीने व्याहृतीश्चतुरावत्यै हुत्वा सायं द्विगुणं सायं हीने तद्विणं पूर्ववदादशाहात् जुहोति । ४ अतीतेऽप्येवं जातकर्म कुर्यात् ॥ ५ ॥ जातकाग्री समुत्सन्ने तद्भस्मनि पूर्ववत्समिधमारोप्य लौकिकाऔौ निधाय प्रायश्चित्तं हुत्वा तथैव जुहुयात् ॥ ६ ॥ भथित्वा आधाय वास्तुहोमोत्थानहोमौ हुत्वा अन्नेि सभारोप्य अप्रमादं निदधाति ।। ७ ।। उत्थामस्य कालेऽतीते वैष्णवं ब्राह्म' रौद्रं प्रायश्चित्तं हुत्वा पूर्ववदुत्थानं कुर्यात् ।। ८ ।। चतुर्थः खण्डः] श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् नामकरथस्य वैष्णवं मृलोमं यद्देवादि दिग्देवत्यश्च हुत्वा इति श्रीमकैशिकवंश्येन गोल्दाचायैसूनुना वेदान्तचार्यक्र्येण श्रीनिवासाल्यज्वना विरचिते श्रीवैखानससूलव्याख्याने तात्पर्यन्तिामौ षष्पन्ने चतुर्थः खण्डः । अथ नक्षत्रहोमे हीने स्कन्द यमः इण्डः वत्यै नयग्रहदेवत्यं वैष्णवं प्रायश्चि अन्नप्राशाने कालेऽतीते बालेनैवात्रे भुक्ते च जातकास्रौ वैष्णवं ब्राह्ममाग्नेयमैन्द्रं सैौम्ये वार्हपत्यञ्च हुत्वा अष्टमे दशमे द्वादशे वा मासे अन्नप्राशनं ब्राह्मणभोजनञ्च कुर्यात् ॥ २ ॥ चौलके कालेऽतीते मन्त्रघ कृते च जातकाौ वैष्णवै मूलढोमं ब्राह्म वारुषमाग्नेयं रौद्रश्च हुत्वा यथाशक्ति सुवर्णपशुदानब्राह्मण भोजनानि कृत्वा चैौलकं कुर्यात् ।। ४ ।। इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन मेोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूलव्याख्याने

• अत्र खण्डे व्याख्याने ग्रन्थपातो दृश्यते । अथ निषेकादीनां सामान्यप्रायश्चितम् ।। १ ।।

अथेत्यादि । एकस्य वा दूयोर्वा सर्वेषाञ्च का प्रतिसंस्कारं सामान्य प्रायश्चित्तम् । विष्णोर्नुकादि भिन्दाहृत्याश्रावितादीन् द्विावन्र्य हुत्वा तत्तन्कर्म कुर्यादिति केचित् ।। २ ।। अथवाप्युपनयनं यावन् तावत्कालं गर्भाधानादि चौलकान्तेषु हीनेषु तन्त्रयित्वा एकहोमे कुर्याचे पिता चान्द्रायणं पुत्रः प्राजापत्यं चरित्वा ब्राह्मणभोजनसुवर्णपशुट्टानानि कृत्वा विष्णोर्नुकादि मिन्दा हुत्याश्रावितादीन् रौद्र मूलोमं वैष्णवश्च द्विगायत्र्य प्रत्येकं हुत्वा आदावन्ने च प्रत्येकं परिषेकं करोतीति विशेषः ।। ५ ।। आवादन्न इत्यादि । प्रत्येक-प्रतिसंस्कारमित्यर्थः । इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाल्यज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रक्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ पृष्ठप्रक्षे षष्ठः खण्डः ॥ अथ सप्तमः खण्डः ब्राह्मण्यां ब्राह्मणात् जातमात्रे ब्राह्मणस्य प्रथमं जन्म स्यात् ॥ १ उपनयनसंस्कारे द्वितीयं भवति ।। २ ।। द्वितीये जन्मन्याषायेः पिता सावित्री माता । द्वाभ्यां जन्मभ्यां द्विजो भवतेि ।। ३ ।। 'अष्टवर्ष ब्राक्षणमुपनीत’ इति श्रुतिः ॥ ४ ॥ तस्माद्भर्भाधानाद्यष्टमे वर्षे ब्राह्मणस्योपनयनं श्रेष्ठम् । तदसंभवे नभे दशमे वाप्याषोडशाः कुर्यात् ।। ५ ।। षोडशे वर्षेऽतीते पूर्वोक्तमुद्दालकप्रायश्चित्तं गर्भाधानादिसंस्का रश्च कृत्वा शुद्धे ब्राह्मणभोजनसुवर्णपशुदानानेि कुर्यात् ।। ६ । पिता चान्द्रायणं चरित्वा तस्य जानकाशिमाधाय आधारं हुत्वा मन्दाहुती पूर्णाहुती ब्राझं वैष्णवश्चाष्टात्मावत्यै हुत्वा पूर्व वदुपनयनं कुर्यात् ॥ ७ ॥ पेित्यादि । अष्टातं - अष्टोत्तरशतमित्यर्थः ! आवत् हुत्वा । इदमेव भूत्यस्तोभोपलक्षणम् । पितृभ्रातृ ज्ञाति सगोत्र मातुलादिषु यः शुचिर्विद्वानुपनयनं करोति ।। ८ ॥ अन्यथा भुलान्धकारौ तेन योजयति ॥ ९ ॥ अन्यथेत्यादि । अन्यथा -उक्तप्रकारसंस्कारविशेषाभावे ! मलान्ध - कारौ तेन कुमारेण योजयति । संस्कृत्य पुनस्संस्कारं कुर्यात् । प्रसंगात् पुत्रपरिग्रहविधिरुच्यते । । गृहः- 'यागक्रियदानेषु युक्तौ स्वपितरौ स्मृतौ । एकं न दद्यान्ने गृझान्न झी मननुज्ञया । गुरुं कृत्वाऽथ राजानं िनवेद्याहूय बान्धवान् !! तत्सन्निधौ सभामध्ये पुष्याहं द्वजभोजनम् । संभारांश्चापि संभृत्य आधारं विनिवृत्र्य च । निधाय धुमं मणिधिं दातारमुपगम्य च । पुलं मे देहीति वदेत् ददामीत्थह चेतर ' ।। प्रतिगृह्यामीति तदा वस्कुंडलभूषणैः । अलंकृत्याधारशेषं कृत्वा पार्क चरोरपि । यस्ला हुदा ते प्रगवमष *थौ त्व' मिल्याचा ।

४८४६ श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् चरं हुत्वा व्याहृतीश्च मूलहोमान्तहोमौ । कुमारं वस्त्रांगुलीयकुंडले गुरवे ददेत् ततो यद्यौरसेो जातः तुरीयांशकं भजेत् ? ॥ इति [षष्ठ प्रश्ने इति श्रीमत्कैशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासास्ययज्चसा विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणौ षष्ठप्रक्षे सप्तमः खण्डः ॥ समिद्भिर्जुहुपम् ।। १ । मन्वन् जपतेि ।। २ ।।

} य सावित्रीमधीत्य सन्ध्यामुपास्य वैष्णवान् सौरभन्त्रांश्च जपति ॥ ३ ॥ पुनस्सन्ध्यागमादनशनं कृत्वा सन्ध्यामुपासीतेत्येके ॥ ४ ।। युनरित्यादि । दिवोदितानि कर्माणि प्रमावादकृतानि वेत् । शर्वर्यः प्रथमे यामे तानि कुर्याद्यथाक्रमम्' । इति एवमेव रातौ क्रियमाणानि कर्माणि प्रातः। तर्पणे हीने द्विगुणे तर्पयति ॥ ५ ॥ तर्पण इत्यादि । प्रातस्तर्पयति। ‘ब्रह्मयज्ञश्च सौर वर्जयेििश सर्वदा' इति । अक्षयद्धविहीने गुरुपसूक्तपूर्व यजुस्संहितां स्वाध्यायं करोति ॥६ प्रातस्समिद्धोमे हीने सायं द्विगुणं सायं हीने प्रातद्विगुभम् ॥७ दिनतये खानादौ हीने पूर्ववत्स्रानजपः कृत्वा सौरभाग्नेयश्च हुत्वा समिद्भिर्जुहुयात् ॥ ८ ॥ श्रौ श्रीनिषत्समखिकृत-तात्पर्यविन्तामणिसहित म् दिनत्रये इत्यादि । इदं समेिदाधानाकरणे प्रायश्चित्तम् । सप्तरात्रं हीने नित्यकर्मण्यवीर्ष भवति । ९ ।। [षध्ठ प्रश्ने इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविदाचार्यसूनुना वेदान्ताचाथैवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरतेि श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने अथ अवकीर्णप्रायश्चित्तम् ॥ १ ॥ सप्तरात्रै स्रानसन्ध्योपासन स्वाध्याय समिद्धेोम भैक्षाचवर्षादिहीने मेखलोपवीताजिन दण्डधारणादि ब्रह्मचर्यविवर्जिते च पादकृच्छ्रमुप पासं वा कृत्वा अभिाधाय परिस्तीर्य परिषिच्य आज्येन 'पाहि नो अभ एनसे' - 'पाहि नो विश्वेदसे – 'य पाहि' .. 'सर्वे पाहि इति पहिचतसृभिः ‘कामावकीर्णः’ –‘कामाभिदुग्धः’-‘सम्मा समुद्रार्मिः' इति चतुर्गुहीभिः पुनरूज – 'सह रथ्या' - 'अतो देवाः' - 'इदं विष्णुः' इतेि जुहुयाद् । २ ।। सप्तरात्रमित्यादि । श्रुतिरपि ! 'विधाऽवकीणीं प्रविशति चतुछेत्याहु ब्रह्मवादिनः भरुः प्राणैरिन्दं बलेन धृहस्पतिं ब्रह्मवर्चसेन अमेिवेतरेण सर्वेण तस्यैतां प्रायश्चित्तं विदार' इत्यारभ्य 'वरो दक्षिणा वरेणैव वरं स्पृणात्यात्मा हेि वर' इत्यारभ्य 'वरो दक्षिणा वरेणैव वरं स्पृणात्यात्मा हेि वर' इत्यन्नम् । “अक्कीणीं तु कालेन गर्दभेन चतुष्पथे । पाकयज्ञविधानेन यजेत त्रिति दिशि । हुनौ िविधवोगानन्तश्च समेत्युचा । वातेन्द्रगुवहीनौ जुहुयात्सर्पिषाऽऽहुतीः । कामतो रेतसस्सेर्क ऋतस्थस्य द्विजन्मनः । ग्रक्रि' वतस्याहुः धर्मज्ञा ब्रझवादिनः । अन्:

मारुतं पुरुहूतश्च गुरुं पाक्कमेव च । श्री श्रीनिवासलखिकृत-शात्पर्यचिन्तामणिसहितम् तेभ्यो लब्धे मैक्षेण वर्तयन्नेककालकम् । उपस्पृशत्रिषवणं त्वब्देन स विशुद्धति ! ॥ इति इदमत्यन्तोपवासप्रायश्चित्तम् । तथा । [ [षष्ठ प्रश्ने ज्ञात्वा तमर्चयित्वा त्रिः पुनर्मामित्यूचं जपेत्’ ॥ इति पितृज्येष्ठयोरन्थेषामुच्छिष्टमोजने मधुमत्स्यमाससूतप्रेत६ श्राद्यभोज्यभोजने च पुनरुपनयनं करोति ।। ३ ।। इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यक्र्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तत्पर्यचिन्तामणैौ षष्ठप्रश्ने नयमः खण्डः । पादकृच्छूभुएवासं वा कृत्वा अग्रिमाधाय आधारान्ने व्याहृत्या पालाशसमिधेो हुत्वा आज्येन विष्णुक्तमिन्दाहुत्याऽश्रावितादीन् पूर्णाहुती व्याइतीश्च हुत्वा पूर्ववदपनयनं करोति । २ । पादेत्यादि । पालाशसमिधः - वतन्नः वपनमेखलाजिनदंडधारणत्रतमैक्षाचरणानि पुनस्संस्कारे वज्यै न्ते ॥ ३

वपनेत्यादि । पुनस्संस्कारे वज्र्यान्युच्यन्ते । अथवा सावित्रीमष्टशतमावत्यै अभिमृश्य तयैव धृतं ग्राझी गुरोरुच्छिष्टं वा भुञ्जीत ।। ५ ।। ततः पूतो भवतेि ।। ६ ।। तत् इति । इदमज्ञानविषयम् । इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यक्र्येण श्रीनिवासास्यज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रयाख्याने तात्पर्यचिन्ताभौ षष्ठप्रश्ने दशमः खण्डः । गे चू कालेऽतीते हीनेऽपि उपनयनाणि माधाय आधारान्ते तत्तद्भक्तं वैणवं चतुगवत्यै हुत्वा वेदवतानां बन्धं विसर्गश्च कुर्यात् ॥ १ ॥ उपाकर्मणि चतुर्वेदादिमन्खान् प्राक्षमा चक्षुत्क्र्क हुया उपाकर्म कुत ।। २ ।। उपाकर्मणीत्यादि । उपाकर्मणि - प्रथमोपाकर्मणि क्रियाहीने उपा: कर्मणि लेषे च । श्रावणहीमं हुत्वा अन्ते सावेिच्या सहक्षधिो जुहोति ।३।। श्रावणे चोपाकर्मवत् प्रायश्चित्तं विधीयते ॥ ४ ॥ श्रावणे चेत्यादि । श्रावणहोमान्ते परेद्युः सात्वा स्थलेि लौकिकाि परितीर्य परिषिच्य गायत्र्या सहस्रसमिधो जुहोति । गृह्यः– ‘वैष्णवं विष्णुसूक्तश्च पूर्णा मिन्दाहुती तथा । प्रायश्चितं श्रावणेोक्त बहुवर्षकृते हुनेत् । औत्सर्जनकहीनेऽपि उपाकर्मक्टुच्यते' । इति प्राजापत्यादिवेदत्रताभ्याचरन् वेदानधीधीत ॥ ५ ॥ अनधीयानस्सर्वकर्मबहिष्कार्यो भवनि ।। ६ ।। अन्धीयान इत्याद्वेि ।

• यशा दारुमयो ही यथा चर्ममयो मृगः ।

ब्राह्मणश्चानधीयानः ब्रयते नामधारकाः' । इति अशक्तोऽपि यत्किश्चिच्छाखामधीयीत ।। ७ ।। एकादशः खण्डः } समावर्तनं कृत्वा वाको ज्याहृत्वा अभावात्यभाषाणिग्रह्णा न्नित्यं जुहोतेि ॥ ८ ॥ समावर्तनक्रियाहीने पणिग्रहणे समावर्तनं कुवा धुनर्विवाई करोतेि ॥ ९ ॥ पुनर्विवाहे पूर्ववत्सर्वं कुर्यात् ॥ १० ॥ कृते चाष्ट्रायश त्विा ४६५ इति श्रीमत्कैशिकश्येन गोन्दिाचार्यसुना वेदान्ताचार्यक्र्येण साख्ययज्वना विरिचते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने ब्राह्मणो ब्राह्मणीं नग्निकां गौरीं वा कन्यां क्षत्रियः क्षत्रियां वैश्यो वैश्यां वरयेत् ॥ १ ॥ अष्टवर्षादादशमान्नाग्निका रजस्यप्राप्त दशवर्षादद्वादशाहौरी अथ द्वादशः अष्टवर्षादित्यादि ।

• पुनर्विवाहे दाने च कालापेक्षा न विद्यते

प्राप्त स्जसेि मनुः– ‘माझे द्वादशवर्षे यः कन्यां नैव प्रयच्छति । मासेि मासि रजस्तस्याः पिता पिबति शोणितम्' । इति अतः स्वकाले विवाहं कुर्यात् । समावर्तनं कृत्वा विवाहकालेऽतीते क्रियाहीनेऽप्युपनयनाया वाषारं हुत्वा ब्राह्म वैष्णवमाग्नेयं शतमावत्यै हुत्वा अभ्यर्थे पुत्रार्थश्च ब्राह्मादिषु चतुर्ष पूर्वालाभे परेण ब्राह्मणो विवाहं कुर्यात् ।। ३ ।। समावर्तनमित्यादि । विवाहकालेऽतीते-नमिका गैरीत्याद्युक्त कालेऽतीते, 'शिद्वर्षों दशाब्दा' मित्यादिकालेऽतीते च । आसुरादिष्धसत्पुलां जायन्ते ॥ ४ ॥ तस्मादासुरेण गान्धर्वेण विवाहे कृते चान्द्रायणं चरित्वा अग्निमाधाय ब्राह्म वयत्रिंशद्वैष्णवं सावित्रीभाग्नेयं शतमावत्यै हुत्वा ब्राह्मादिष्वेकेन पुनर्विवाहं कुर्यात् ।। ५ ।। स्मृतिः– 'सर्वोपायैरसाध्या स्यात्सुकन्या पुरुषस्य वा । चैौर्यादन्यैः कुमागै सा विवाह्या रहःस्थिता । पूर्व पिरश्रयस्तेषां पश्चाद्धर्मो विधीयते' । इति वचनात् । आसुगन् द्विगुणं गान्ध्र, गान्धवान् द्विगुणं क्षस, राक्षसाः द्विगुणं पैशाचे प्रायश्चित्तं करोति । ६ ।। करोति । आसुरेण गन्धर्वेण वा विवाहे कृते चान्द्रायणे चरित्व अभिमाधाय ब्राझं त्रयविंशद्वैष्णवं सावित्रीमिग्रेयं शतमावर्य हुवा। ‘त्रयशिान्तव' इति । वाक्षणेनासुरगान्धौ च विधिनः कर्तव्यावित्ये ।। ९ ।। होमं हुत्वा राक्षसपैशाचैौ वेत्यपरे ॥ १० ॥ अन्यथा कन्यागमनप्रायश्चित् करोति ।। ११ ।। अन्यथेत्यादि-कयागमनप्रायिश्चतं वक्ष्यमाणवत् कुर्यात्। इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दापासूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीविासाल्यज्वन् रिविते श्रीवैखानससूत्रल्यान्याने तात्पर्यचिन्तामणौ पश्ने द्वादशः खण्ड

७० अथ अत ऊध्वम् यदृशः खण्डः } रजःप्राप्तौ कन्यां विवाहे कृते कृच्छू चरित्वा अग्निमाधाय वैष्णपं सावित्रीं शतमावत्यै हुः । तां पुनर्विवाहं कुरुते ॥ १ ॥ । रजःप्राप्तात्यािदि । विवाहे कृते-विवाहापूर्वभुतरजसः कन्याथः विवाहे कृते, ज्ञानात्कृते कृच्छू प्राजापत्यञ्च कृत्वा वैष्णवहोमादिमायश्चितं कृत्वा विवाहः । अथवा कयापिता दोषभयात् स्वयमेव विवाहात्पूर्वं कृच्छू चत्विा प्रायश्चित्तं कृत्वा विवाहं कुरुते । इदं दशवदूर्वमिति केचित् । दशवर्षा भवेत्कन्या अत ऊध्र्वं रजस्वल’ इति वचनात् । अर्वामजी दर्शनेऽपि न दोषः ! 'द्वादशवर्षात्र' ति 'प्राप्त द्वादशवर्षे यः कन्यां वै न यच्छति । मासि भासि रजतस्याः पिता पिबति शोणितमिति ॥ }

• यस्तं विवाहयेत्कन्यां ब्राह्मणो मदमोहितः ।

असंभाप्यो ह्यपांडेयः स िवो वृषलीपितः' । इति इत्यादिवचनैर्जायते । ऊध्र्वन्तु कालादेतस्माद्वन्देत सदृशं पतिम् ।। अदीयमाना भर्तारमधिगच्छेद्यदि स्वयम् । नैनः किञ्चिद्वामोति न च ये साऽधिगच्छति । इति मनुस्मरणात्, ‘ऋतुत्रयमुपायैव कन्या कुर्यात्स्वयंवर'मित्युक्तत्वाच, रजोदर्शनात् प्रागदाने पित्रादेर्दोषः । तद्दोषशमनार्थं प्राजापत्यं चरिवा वैष्णवं शतमावत्येत्यादि कुर्यात् । विवाहात्परं विज्ञातचेत् दोषभीरुणा वरेण वा कर्तव्यम् । यद

परिश्राप्य पुण्याहुं कृत्वा श्रेोक्ष्धैः प्रोक्ष्य मिन्दङ्कत्याश्रावितादीन् ध्याहृतीश्च हुन्वा कर्म प्रवर्ते ।। २ ।। तक्रियापरिसमाप्तौ सा वधूरशुचिमेवति ।। ३ ।। तक्रियेत्यादि । क्रियापरिसमाप्तिः स्तोमारोपणान्त इति केचित्, कदर्शनानन्तरमिति अपरे । अत्र श्रौते –“यस्य ब्रत्येहन् पन्यनालंभुका स्यात् तामपरुद्धय यजेत अपरेण वेद्मुिद्ग यो विदधाति । तन्मन्त्रं यजमानस्तत्पुत्रो चा अभिवदेत् । अतीते त्र्य 'अमोहमी' येनामुश्यते । एवं प्रकान्तेषु हविर्थज्ञेषु यज्ञेष्टिप्रारंमे प्रथमे थस्य पत्यमाभुक् स्यात्। (तामपद्ध थजे) तस्मादेताििष्ट निर्वपेत् । आमेथमष्टाकपालमैन्द्रमेकादशू कमलं सौम्ये'धरु'मित्युक्तम् । ‘सभलवन्निकाव्य '-'इन्द्रं वो विश्वतस्परैि 'इन्द्रं नरः' - 'त्वं नस्सोम' .. 'याते धामानि' इति याज्यानुवाक्याः | दष्ट हविषेष्टा विभ्रष्टः । अम्याधेये यद्यनालंभुका प्रादीक्षणीयास्तथा मादर्थीत.! कालान्तरे पश्चाक्षेपरुद्धय यजेत । प्रारब्धायामन्वारंभणीयायां सा पैौर्णमा स्थन्ता भवति (अहुते) अमिहोले प्रारब्धेऽप्यपरुद्धय होतव्यम् । समाधाने सेमसंकल्पे च अनाभुका हविवपेिक्षेत । अौते त्र्यहे यातां पूर्ववदुपह्यते । दधे ब्रते तदहस्समाप्येत । अन्यद्दिनातीते त्र्यहे व्याख्यातम् । तथा प्रधग्र्ये तथोपवसथे याक्सैौथम्हस्समाप्येत । तस्मिन्नहनि मार्जालीये परिश्रते वसेत् । हविष्यन्नता स्यात् । यदि सृतिका अतीते दृशाहे सात्वा तामुपछ्यते । अनालंभुकया अयः स्पृष्टा नश्येयुः । युनरादधीत ! यद्येकं स्पृष्ट भथित्वा आयतने निधाय पवमानहवींषि निर्वपेत्?) । इति । स्मृत्यन्तरेः- ‘आधाने दीक्षणाया:प्राक् पली यद्यार्तवान्वता । ततः कालान्तरे कुर्याद्विसृज्य सकलं बुधः ।। ऊध्र्ववेदीक्षणीयायामपरुद्ध समापयेत् । प्राग्वा आरंमार्गीयाया यदि भार्या रजस्वला । ९ प्राक्तनं दशहेतुर्या (?) अहिी समापयेत् । प्रक्रान्तममिहोन्नादि यत्कर्म श्रुतिचोदितम् । आर्तवाभिप्लुताऽऽगारं हित्वा तल द्विजोत्तमः (?) । सोमिके तु पथ्र्यात्प्राक् यदि पली रजस्वला । समाप्य तदहः कर्म शेषन्तु विसृजेत्पुनः । सुत्येऽहथुपवसथ्येऽहि फली यदि रजस्वलः । अवगघमृथाकर्म कर्तव्यं तदशेषतः ।. सुत्येऽहनि निकास्था सा भवेन्मार्जारदेशके ।। शय्यायामितरेषु स्याद्भविष्यं धतभुज्यते । स्राने तदपि निर्दिष्ट गोमूत्रेणोष्णवारिणा । विमुच्य दीक्षारूपाणि शुद्धिं कृत्वाऽथ शाखतः । पुनर्नियुज्य विधिवत् पुण्याहं दापि वाचयेत् ।। सुत्येऽहनि प्रसूता चेत् पली. तत्रापरुद्धध ताम् । कुर्यात्तत्कर्म पुत्रो वा ब्रह्मचार्यथा तथा । तन्मन्त्रं यजमानस्तु जपेत्तत्र समाहितः । शिष्टं कर्मान्न कुर्वीत तस्यास्खानादनन्तरम् । ऐष्टिके पशुकार्यन्तु कर्मष्यवभृथे सदा। प्रक्रान्ते सार्तवार्ता चेत्तल सर्व समापयेत् ॥ होमे त्वाधानतः पश्चात् अपरोध्यान्यथा त्यजेत् । प्रारब्धत्वाद्नुक्रान्तव्यहात्तत्र हेि सा भवेत्। । युत्कालानुरोधेन सर्वत्रोपरमो भवेत् । बोधायनोक्तमुत्कर्ष नानुजानाति भाष्यकृत् । पञ्चमे हीति निन्धो नात्र श्रौतबलाद्भवेत् । ऋयोदशः खण्ड:} नष्ट तमाडुर्वेद्रांसः अन्याधेयं भवदुः । रजस्वला सूतिका वा श्रौतात्रिं मृशते यदि। इष्टमष्टाकपालेन कुर्यातु शुचयेऽन्नर्थे । इतीदं पार्हपत्यव्यतिरिक्तविषयम् । १०१ ज्येष्ठ तिष्ठत्यनुजेन विबाढ़े कृते एरिवेत्ता अनुः चान्द्रायणं चरित्वा परिवित्ति ज्येष्ठ विवाहं कारयिन्वा पूर्ववत्प्रायश्चित्तं हुन्धा पुनर्विवाई कुर्यात् ।। ४ ।। ज्येष्ठ इत्यादि । प्रायश्चितेऽनुते वैष्णवं प्रायश्चित्त' मेितिं पूर्वमुक्तत्वात् अन्न च 'प्राथधितं हुत्वा पुनर्विवाहं कुर्या' दिल्युक्तत्वास प्णवं शतमावर्य हुवा पुनर्विवाहं कुर्यात् । अन्यथा दारामिहोलसंयोगं कुरुते थेोऽग्रजे स्थिते । परिवेत्ता ल विज्ञेयः परिबितिस्तु पूर्वज: ! परिबितिः परिवेता तथैव परिदिकः । त्रयस्ते नरकं यान्ति ट्रातृयाजकपश्चमा ' । इति 'कृीबे देशान्तरस्थे च पतिते भिक्षुकऽपि वा । योगशास्राभियुते च न दोषः परिविन्दने' । इति शातातपः ‘पितृव्यपुन्नास्प न्नाः परपुवास्तथैव() च । दारामिहोत्रधर्मेषु न क्षेः परिवेदने' । इति कात्यायन: 'देशान्तरस्थीचैकवृषणानसहोदरान् । वेश्यतिसक्तपतितशूद्रतुल्यातेिरोगिणः । जडमूकान्धबधिरकुञ्जवमनरोडकान्। अतिवृद्धानभायांश्च कृषि ... ... ॥ ९०२ श्री श्रीनिवासमखिट्टकृत-क्षात्पर्यछिन्तामणिसहित [धष्ठ प्रश्ने मत्तोन्मत्तलड़क्रीनपतितानां द्विजन्मनाम् । नोद्वहो न च संस्कारो नाशौचं नोदकक्रिया । घनवृद्धिप्रसक्तांश्च कामतोऽकारिणस्तथा । कुंभकोन्मत्तचेोरांश्च पििवन्दन् न दुष्यति । । इति मत्तोन्मत्तषु केषु शयनस्थे निरिन्द्रिये । वस्तव्यमभिचेतेषु(?) संस्कार्यत्वं यथोचितम् । कुब्जवामनस्वन्नेषु गद्वदेषु खैलेषु च । थेोगशास्राभिसत्तेषु न दोषः वेिदने । पंडाश्धपतितस्तब्धजडगदपंगुषु । वर्तिनैष्ठिककुञ्जेषु न दोषः परिवेदने ।। रंभविवाहः कर्तव्यस्तदभावेऽर्कशाखथा । विवाहं मनुजाः कुरित्येवं मनुरब्रवीत्।। इति वृद्धवसिष्ठः - 'अजस्तु यदाऽनग्रािदध्यादनुजः कथम् । अग्रजानुमतेः कुर्यादमिहोतं यथाविधि' । इति पराशरः- ! द्वादशानेि तु वर्षाणि ज्याथान् धर्मार्थयोर्गत । न्याय्यः प्रतीक्षितुं भ्राला श्रूयमाणः पुनः पुनः' । इति स्मृत्यन्तरे- ‘उन्मत्तः किल्बिषी कुष्ठी पतितः क्रीन एव च । राजयक्ष्माऽमयावी च न न्याय्यस्यात्मतीक्षितुम् | धन्वार्धषेिकं राजसेवकं कर्षकं तथा । प्रेोतिश्च प्रतीक्षेत वर्षलयमपि त्वरन् । प्रेोषिते थद्यशृण्वानस्बब्दादेतत्समाचरेत् ? ॥ इति गौतमः– ‘पड़र्षिकं पक्ष श्रूयमाणाभिगमन' इति । इदं प्रेषिते वृद्ध अविद्यार्थश्रोषिते च वेदितव्यम् । भवति' इति । रेवलः– ‘ज्येष्ठायामसमूढायां कन्यायामुझतेऽनुजा। द्वौ कृौ पतिस्तु कन्यायः कृच्छू एव च। अतिकृच्छं भवेद्दातुः तुश्चान्द्रायणं भवेत्' । इति इति श्रीमत्कौशिकश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्तचाक्वेंग श्रीनिवासाल्यज्वना रितेि श्रीवैखानसूक्ष्याख्याने १०३ अथ चतुशः खण्डः x0 परदेशागते ज्येष्ठ द्वादशवर्षेऽतीते सृतस्येन आकृतिदहनादि कर्म कृत्वा प्राथश्चित्तं हुत्वा विवाहं कुरुते ।। १ ।। पन्देशागते इत्यादि । आकृतिदद्दनादिं कर्म कृत्वा-आकृति दहनादिकर्म अकृतं चेत् धृतकुंमे निक्षिप्ये'यादिकं पूर्वमेवोक्तम् । आकृति दहनादिकं द्वादशवर्षात्परं कर्तव्यम् । स्मृतिः- ‘यस्य न श्रूयते चात यावद्वादशवत्सरम् । कुशपुत्रकाहेन तस्य स्यादैर्धर्वदैहिकम् । पितुः पञ्चदशाद्वर्षात् दग्ध्वा तत्प्रतिरूपकम् । तदादीन्येव सर्वाणि शेषकर्माणि कारयेत्' । इति याज्ञवल्क्यः – 'यन्मासेि यदहर्यानं तन्मासेि तदहः क्रिया । माघमासस्य वा कुर्यादेकादश्यां सितेतरे' । इति तस्मिन् पुनरागते अनुजः पूर्ववत्प्रायश्चित्तं हुत्वा विवाह करोति ।। २ ।। तन्नित्यादि । इदं धर्मार्थयोः कृते गतस्य विषयम् । ब्रह्महत्याद्वैः पतिते ज्येष्ठ बान्धसन्निधौ वारिपूर्णघटत्यागे नैव तं त्यक्ता चान्द्रायण चरित्वा विवाहं कुरुते ॥ ३ ॥ ब्रह्महत्याथैरित्यादि । एवं निन्दितस्य सायाहे ग्रामाद्वहेिः प्राचीनावीती अदक्षिणं परीत्य पूर्ण घटं त्याजयित्वा तं त्यक्ता सर्वकर्मसु बहिष्कृत्य ‘चान्द्रायणं चरित्वा विवाहं कुरुते । मः-- 'तिस्योदकं कार्य सडैिन्धवैः सह । निन्दितेऽहनि सायाहे ज्ञात्यविशुरुसन्निधौ । याज्ञवल्क्यः- 'दुसी कुंभं बमिीमाक्षिनयेरन् ट्वान्भवः । ध कुर्युः । पालश्चास्य त्रिपर्थस्येयुः दासः कर्म करो वा अवकादमेध्मा मानीय दासीं घटं पूरयित्वा दक्षिणभुखा पदा विपर्यम् 'इमश्नुदकं करोमि इति नामग्राहं (करोति) तस्सवें अन्वाकमेरन् ! प्राचीनादीनिो भुतशिखा क्षिागुरो योनिसंबन्धाश्च विक्षिपेरन् । अप उपस्पृश्य ग्रामं प्रविशेयुः' इति । स तदा कृतपश्चात्तापक्षेत् तं कृतयश्ध नद्यादौ वाययित्वा पूर्णकुमेन सहानीय तं धवाहयेत् । जातकर्मादिसंस्करैस्संस्कृत्य समावर्तनं कृत्वा वैष्णवं शतभावयै विवाहयित्वा अनुजश्चान्द्रायणं कृत्वा विवाहयेत् । याज्ञवल्क्यः – “चरितनप्त आयाते नियेरन् नवं घटम् । जुगुप्सेरच्चाप्येनं संक्सेयुश्ध सर्वशः' । इि नूः --- प्रायश्चिते तु चरिते पूर्णकुंभमां नक्म् । तेनैव सार्ध प्राम्येयुस्खात्या पुण्ये जलाशये' । इति याज्ञवल्क्यः – 'पतितानामेव एव विधिः स्त्रीणा प्रकीर्तितः । वासो गृहान्तिके देयभन्न सस्सरक्षणम् ॥ नीचातिगमनं भर्तृहिंसनं गर्भपातनम् । विशेषपतनीयानि वीणामेतान्यपि ध्रुवम्' । इति 'यानि पुंप्तनीयानि क्षीणां तान्येव चैव हेि' इति गौतमः । अत्र ब्रह्महत्यादीनां प्रायश्चित्समुच्यते, यथा – ब्रह्मा द्वादश समाः कुटीं कृत्या वने वसेत् । भैक्षाश्यात्मविशुद्धयर्थ कृत्वा शचशिरोध्वजम् ॥ ५०६ श्री श्रीनिवासमधिकृत-तात्पर्येचिन्तामणिसहितम् [षष्ठ प्रश्न लक्ष्यं शस्त्रभृतां वा स्याद्विदुषां चेच्छयाऽऽत्मनः । प्रास्येदात्मानमौ वा समिद्धे तिरवाक्षुष्ठिराः ॥ यजेत वाऽश्वमेधेन स्वर्जिता गोसवेन् वा । अभिजिद्विश्वजिद्भयां वा निवृताऽभिधुतापि वा । अ१भ्याऽन्यतमं वेदं योजनानां शतं क्रजेत् । ब्रक्षहत्याफ्नोदाय मितभुङ्नयतेन्द्रियः । सर्वस्वं वेदविदुषे बाझणायोपपादयेत् । धनं वा जीवनाया गृहं वा सपरिच्छदम् ।। हविप्यभुश्चाऽनुसरेत् प्रतिस्रोतस्सरस्वतीम् । जपेद्वा नियताहारः त्रिं वेदस्य संहिताम् । कृतवापनो निवसेट् प्रामान्ते गोवजेऽपि वा । आश्रमे वृक्षमूले वा गोळाह्मणहिते रतः ।। ब्राह्मणार्थे गावार्थे वा सद्यः प्राणान् परित्यजेत् । मुच्यते ब्राह्महत्याया गोप्ता गोब्राह्मणस्य च । ऋयवरं प्रतिरोद्धा वा सर्वस्वमवजित्य वा । विप्रस्य तन्निमित्ते वा प्राणलाभे विभुच्यते ।ः एवं दृढव्रतो नित्यं ब्रह्मचारी समाहितः । समाझे द्वादशे वर्षे ब्रह्महत्यां व्यपोहति । शिष्टा वा भूमिदेवानां नरदेवसमागमे । स्वमेनोऽवभृथक्षाने हयमेधे विमुच्यते ॥ धर्मस्य ब्राह्मणो मूलमग्र राजन्य उच्यते । तस्मात्समागमे तेषामेनेो वेिल्थाप्य शुद्धयति ॥ ब्राक्षणम्संभवेनैव देवानामपि दैवतम् । प्रमाणचैव लोकस्य ब्रह्मात्रैव हि कारणम् । चतुर्दशः खण्डः } श्रोत्रैखानसगृह्यसूत्रम् तेषां वेदविदो ब्रूयुः अयोऽप्येनन्सुनिष्कृतिम् । सा तेषां पावनाय स्मात्पवित्रा विदुषां हेि वाक् । अतोऽन्यतममास्थाय विधि विप्रस्समाहितः । ब्रह्महत्याकृतं पापं व्यपोहत्यात्मवत्तया । हत्वा गर्भमज्ञितमेलदेव ऋत चरेत् । राजन्यवैश्यौ चेजानावात्रेयीमेव च स्त्रियम् ॥ उक्ता चैवानृतं साक्ष्ये तिरुद्धय गुरुं तथा । अपहृत्य च निक्षेपं कृत्वा च स्रीयुङ्कद्वधम् । इथे विशुद्धिरुदिता मध्याकामतो द्विजम् । कामतो ब्राह्मणवधे निष्कृतिर्न दिीयते । सुरां पीत्वा द्विो मोहादविण सुर पिवेत् । तया सकये निर्दधे मुच्यते कििल्बषात्तः । गोमूत्रमग्विणे वा दुिदकमेव वा । पयो घृतं वाऽऽमरणाद्रेोशङ्कसमेव वा । कणान्वा भक्षयेदब्दं पिण्याकं वा सकृन्निशि । सुरापानाप्नुत्यर्थ बालवासा जटी ध्वजी ॥ सुरां वै मलमन्नानां पाप्मा च मलमुच्यते । तस्माद्ब्राह्मणराजन्यौ वैश्यश्च न पुरां पियेत् । गैौडी पैष्ठी च माध्वी च विज्ञेया विविधा सुरा । यथैवैका तथा सर्वा न पातव्या द्विजोत्तमैः । तद्राह्मणेन नात्तव्यं देवानामश्वता हविः । अमेध्ये का पतेन्भक्तो वैदिकं वाप्युदाहरेत् । अकार्यमन्यत्कयद्वा द्राक्षो मदमोहितः ॥ ९०० पार्श श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [षष्ठ प्रश्नं यस्य कायगतं अक्ष स्टेनाप्न्य ते सकृत् । तस्य व्यपैति ब्राझऽयं शूद्भवश्च स गच्छति । एषा विचित्राऽभिहिता सुरापानस्य नेष्कृतिः'। अत ऊध्र्वं प्रवक्ष्यामि सुवर्णस्तेयनिष्कृतिम् । सुवर्णस्तेयमेिो राजानमभिगम्य तु । स्वकर्म स्याप्यन् ब्रूयात् 'मां भवाननुशा' िस्वति ॥ गृहीत्वा भुसलं राजा सकृद्धन्धातु तं स्वयम् । वधेन शुद्धयति स्तेनो ब्राह्मणस्तपसैव तु । तपसाऽनुत्युस्तु सुवर्णस्तेयजं मलम् । जीरवासा द्विजोऽरण्य वरंतु ब्रह्महा ऋतम् । एतैतैर्यपोहेत पापं स्तेयकृतं द्विजः । गुरुस्त्रीगमनीयन्तु व्रतैरेभिरधानुदेत् । गुरुतल्प्यभिमाप्यैनस्तप्त स्वप्यादयोभये । सूमी ज्वलन्तीं स्वश्लिष्येन्मृत्युना स विशुद्धयति । स्वयं वा शिक्षवृषणावृकृत्याधाय चाञ्जलौ । नैतीं दिशभातिष्ठेदानिपातादजिह्मग: ।। खट्टांगी चीरवासा व श्मश्रुलो विजने वने । प्राजापत्यं चरेत्कृच्छूमब्दमेकं समाहितः । चान्द्रायणं वा.त्रीन् मासानभ्यस्येन्नियतेन्द्रियः । हविष्येण यवाग्वा वा गुरुतल्पानुक्तये ।। तैर्जतैरपोहेयुर्महापातकिनो मलम् । उपपातकिनभ्स्वेवमेभिर्नानाविधैत्रेतै:' । इति दारुकाष्ठकपाषाणैःशखेणैवोद्धता बलात् । । व्यापादयति यो गां तु तस्य कृच्छू ग्रदापयेत् । चतुशः खण् मनुः---- औीवैखानसगृह्यसूत्रम् चरेत्सान्तपनं काष्ठ प्राजापत्यतु लैौष्टके । तप्तकृच्छून्तु पाधणे शखपातेऽकृिच्छूकम् । तप्तकृच्छे भवन्यष्टावतिकृच्छे श्रयोदश' । इति जातिभ्रंशकरं कर्म कृत्वाऽन्यतममिच्छया । चरेत्सान्तपनं कृच्छू माजाध्यमनिच्छया । संकरात्रवृत्याशु मासं शोधनमैन्दवम् । मलेिनीकरणीयेषु तप्तस्माद्यावकस्यहम् । तुरीयो ब्रह्महत्यायाः क्षत्रियस्य वधे स्मृतः । वैश्येऽष्टमांशो वृत्तस्थे शूद्रे ज्ञेयस्तु वोडशः । अकामतस्तु राजन्यं विनिपात्य द्विजोत्तमः । वृषभैकसहसा गा दद्यात्सुचरितक्रतः । वसन् दूरतरे मामात् वृक्षभूलनिकेतनः । एतदेव चरेद्ब्दं प्रायश्चित्तं द्विजोत्तमः । प्रभाप्य वैश्यं वृत्तस्थं दद्याचैकशतं गवाम् । एतदेव व्रतं कृत्लं षण्मासान् शूद्रहा चरेत् । वृषमैकादशा चापि दद्याद्विप्राय गास्सितः । चान्द्रायणं चरेत्सर्वानपकृष्टान्निहत्य तु । शूद्रोऽधिकारहीनोऽपि कालेनानेन शुद्धयति । मार्जारं नकुलं हत्वा चा मंडूकमेव च । पयः िपबतिरात्रं वा योजनं वाऽध्वनो व्रजेत्। उपस्पृशेत्सक्न्यां वा सूक्त वाऽब्दैवतं जपेत् । श्री भौनिवासमविकृत-तात्पर्यबिम्याभणिसहितम् [षष्ठ प्रश्नं अ िकाष्णयलीं दद्यात् सर्प हत्वा द्विजोत्तमः । पलालभारकं पंडे सैसकझैफमाधकम् । कृतकुंभं वराहे तु लिोमन्तु तितिरौ । शुकै द्वहायनं क्षसं क्रौञ्च हत्वा विहायनम् ।। हृत्वा हंसं बलयकाञ्च वकं बर्हिणमेव च । वानरं श्येनभासौ च स्पर्शयेद्भक्षणाय गाम्।। वासो दद्याद्धयं इत्वा पञ्च नीलान् वृषान् गजम् । क्रव्यादांस्तु मृगान् हत्वा घेतुं दद्यात्स्यस्विनीम् । अक्रव्यादान् वत्सतरीमुष्ट्र हत्वा तु कृष्लम् । जीनकार्मुकवस्तादीन् पृथक् दद्याद्विशुद्धये । तुर्णामपि वर्णानां नारीहत्वाऽनवस्थिताः । दानेन वनिर्णेकं सर्यादीनामशाकुवन् । एकैकशश्चरेत्कृच्छू द्विजः पापाफ्नुत्तये । अस्मितां तु सत्त्वानां सहस्रस्य प्रमापणे । पूर्णे चास्यनस्थ्नान्तु शूद्रहस्यात्रतं चरेत् । किञ्चिदेव तु विप्राय दद्यादस्मितां वधे । अनस्थ्नात्रैव हिंसायां प्राणायामेन शुद्धयति । फब्दानान्तु वृक्षाणां छेदने जप्यमृष्ठतम् । गुरुमकीलतानाञ्च पुपितानाञ्च वीरुधाम् ।। अलावजानां सत्वानां सजानाञ्च सर्वशः । फलभुष्योङ्गवानाञ्च घृतमाशो विशोधनम् ॥ कृष्टजानामेषधीनां आतानाश्च स्वयं वने । वृथाऽऽलंभेऽनुगच्छेद्वां दिनमेकं पयोव्रतः । बतुर्दशः खण्डः] एतै र्योह्य स्यात् एनो हिंसासमुद्भवम् । ज्ञानाज्ञानकृतं कृत्स्नं शृणुतानाद्यभक्षणे । अज्ञानाद्वारुणीं पीत्वा संस्कारेणैव शुद्धति । मतपूर्वमनिर्देश्यं प्राणान्तिकमिति स्थितिः । असुराभाजनस्॥ मद्यभाण्डस्तिास्तथा । पञ्चरात्रं विषेत्पीत्वा शंखपुष्यमितं पयः ॥ स्पृष्टा दत्वा च मदिरा विविक्प्रतिगृह्य च । शूद्रेोच्छिष्टञ्च पीत्वाऽ; कुशवारि येित्यूहम् । ब्राह्मणस्तु सुरापस्य ग्भ्रमाभाय सोमपः । प्राणानप्सु विराचम्य घृतं प्राश्य विशुद्धयति अज्ञानात्प्राश्य विण्मूत्रं सुरसंस्पृष्टमेव च । पृनभ्संस्कारमर्हन्ति त्रयो वर्णा द्विजातय । वपनं मेखल दण्डो मेक्षाचर्यं ऋतानि च । निर्वर्तन्ते द्विजातीनां पुनस्संस्कारकर्मणि । । स्तेयदोषापहर्तृणां ब्रतानां श्रूयतां विधिः । धान्यान्नधनौर्याणि कृत्वा कामाद्विोत्तमः । स्वजातीयगृहादेव कृच्छूब्देन विशुद्धयति । मनुष्याणान्तु हरणे स्त्रीणां क्षेत्रगृहंस्य च । कूपवापीजलानाञ्च शुद्धेश्चान्द्रायणं स्मृतम् । द्रव्याणामल्पसाराणां स्तेयं कृत्वाऽन्यवेश्मनः । चरेत्सान्तपन् छू तन्निर्यायामशुद्धये । भक्ष्यभोज्यापहरणे यानशय्यासनस्य च । पुष्पमूलफलानाञ्च पञ्चगव्यं विशोधनम् । ९१२ स्मृत्यन्तरे छी श्रीनिवासमखिकृस-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् चेलचर्मामिषाणाञ्च त्रिरात्रं स्यादभोजनम् । मणिमुक्तामवालानां ताम्रस्य रजतस्य च अय:कांस्योपलानाञ्च द्वादशाहं कृणान्नता । कार्पासकीटजोर्णानां शिफैकशफस्य च । पक्षिगन्धौषधीनाञ्च रज्ज्वाधव यहं पयः । एतैत्रेतैरपोहेत पापं स्तेयकृतं द्विजः । अगम्यागमनीयन्तु ब्रतैरेतैरपानुदत् । गुरुतल्पवतं कुर्याद्रेतस्सूिक्ता स्वयोनिषु । सख्युः पुत्रस्य च स्त्रीषु कुमारीष्वन्यजासु च । पैतृष्वसेयीं भगिनीं स्वस्रीयां मातुरेव तु । [षष्ठ प्रश्ने एतस्तिन्नस्तु भार्याथेनोपयच्छेत बुद्धिमान् । ज्ञातित्वेनानुपेयाताः पतति खुपयन्धः । अमानुषीषु पुरुष उदक्यायामयोनिषु । रेतस्सिक्ता जले चैव कृळू सान्तपनं चरेत् । (राज्ञीं प्रव्रजितां धात्रीं साध्वीं वर्णोत्तमामपि ।। कृच्छद्भयं प्रकुर्वीत सगोत्रामधिगम्य च । चंडालभेदश्वफ्चकपालवतधारिणाम् अकामा थाः स्त्रियो गत्वा परार्क ब्रतमाचरेत्) । मैथुनन्तु समासेव्य पुंसि योिित वा द्विजः । गोयानेऽप्सु दिवा चैव सवासाः खानमाचरेत्' । इति 'अष्टम्याश् चतुर्दश्यां द्विा पर्वणेि मैथुनम् । कृत्वा सचेलं ज्ञात्वा तु वारुणीञ्च जपेडुधः ।। चतुर्दशः क्षण्ड:] पराशरः श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् सपीश्च स्नुषाचैव भ्रातृजायां तथैव च। भातुलानी सगोत्रञ्च प्रजापत्यत्रयं चरेत् । गोद्वयं दक्षिणां दद्यात् शुद्धयते नात्र संशयः । विमाणां दक्षिणां दद्यात्पञ्चगोथुिनानि लु । गोगामी च विरात्रन्तु दद्याद्भां ब्राह्मणस्य तु ।। पशुवेश्यभिमने महेिष्थुष्ट्र कपिं तथा । ‘चण्डालीञ्च श्वपाकोश्च अनुगच्छतिं येो द्विज । सशिख वपनं कृत्वा प्राजापत्यत्रयं चरेत् । गोद्वयं दक्षिणां दद्याच्छुद्धिं पाराशरोऽअर्थीत् । 'क्षत्रियो ज्ञाथ वैश्यो वा पंडालीं यदि गच्छति । प्राजापत्यद्वयं कुर्याद्दद्याद्वेोमिथुनद्वयम् । । “घडालान्त्यस्त्रियो गत्वा भुक्ता च प्रतिगृह्य च । पतत्यज्ञानतो विप्रेो ज्ञानात्साम्यन्तु गच्छति। विपदुष्टां स्त्रियं भर्ता निरुन्ध्यादेकवेश्मनि । यपुंसः परदारेषु तचैनां चास्येद्रतम् । सा चेत्पुनः प्रदुष्येतु सदृशेनोपयन्त्रिता। कृच्छं चान्द्रायणचैव तदस्याः पावनं स्मृतम् ॥ ' इति संवर्त:- 'शाद्रान्तु ब्राह्मणो गत्वा मासं मसाधमेव वा । गोमूत्रयाक्काहारतिष्ठत्तत्पापमोक्षक:' ! बट्टत्रिंशन्मते – 'ब्राक्षणेो बन्धकीं गत्वा किञ्चिद्दद्याद्विजातये । राजन्थाद्धनुर्दद्यद्वैश्यां गत्वा तु चैलकम् । १९१३ ५१४ मनुः- श्री श्रीनिवासअस्रिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् शूद्रां गत्वा तु वै विप्रः उदकुंमं द्विजातये । दिवसोपेोधितो वा खाद्दद्याद्विमाय भोजनम् । अगम्यागमने यस्मात् भने द्विगुणं चरेत् । कैवर्तमेदभिलाश्च सैते त्वन्यजाः स्मृताः । एतासां गमनं कृत्वा चरेचान्द्रायणद्वयम् । ‘अभोज्यानान्तु भुक्तान्ने स्रीशूद्रोच्छिष्टमेव च । जग्ध्वा मांसमभक्ष्यञ्च सप्तरात्रं यवान् पिबेत् ।। शुक्तानि च कषायांश्च पीत्वा मेध्यान्यपि द्वजः । तावद्भक्त्यभयतो यावत्तन्न ऋजयध क्ङ्किराहखरोष्ट्राणां गोमायोः कपिकाकयोः । प्राश्य मूत्रपुरीषाणि द्विजश्चान्द्रायणं चरेत् । शुष्काणि भुक्ता मांसानि भौमानि कवकानि च । अज्ञातचैव सूनास्थमेतदेव व्रतं चरेत् । क्रव्यादसूक्रोष्ट्राणां कुटानाश्च भक्षणे । नरकाकखराणाञ्च तप्तकृच्छू विशोधनम् । मासिकाक्षन्तु योऽक्षीयादसमावर्तको द्विजः । स त्रीण्यहान्युपवसेदेकाहोदके वसेत् ।। ब्रह्मचारी तु योऽमीयान्मधु मांसं कथञ्चन । स कृत्वा प्राकृतं कृच्छू ब्रतशेषं समापयेत् ।। बिडालकाकास्थूच्छिष्ट जग्ध्वा धनकुलस्य च । अभोज्यमन्ने नातल्यमात्मनश्शुद्धिमिच्छता । अज्ञानभुक्तं तूतायै शोध्यं वाऽप्याशु शोधनैः । [षष्ठ प्रश्ने पराशरः - 'अज्ञानढुंजते विप्राः भूतके मृतकेऽपि वा । वैश् षञ्चसहस्रण त्रिसश्झेण क्षविभे । अथवा वामदेव्येन साझा चैक्रेन शुद्धयति । शुष्कालं गोरस केंहं शूद्रवेश्मन आगतम् । आपत्कालेषु बिमि भुक्तं शूद्भगृहे यदि । मनस्तापेन शुद्धयेत दुपदां वा जपेच्छतम् । दासनापितगोपालकुलमित्रार्थशीलेिनः । एते शूद्रषु भोज्यान्ना यश्धात्मानं निवेदयेत् । शूद्रकयासमुत्पन्नो ब्राझणेन तु संस्कृतः । संस्कारातु भवेद्दासः असंस्कारातु नास्तिः । क्षत्रियाच्छूद्रकन्याय सुतो जायेत नामतः । स गोपाल इति ज्ञेयो भोज्यो मैिर्न संशयः ।

• अमेध्यरेतोगोमांसचण्डालन्नमथापि वा ।

यदि भुक्तन्तु विप्रेण कृञ्छू चान्द्रायणं चरेत् । शूद्रोऽप्येवं तथा भुक्त प्राजापत्यं समाचरेत् । पञ्चगव्यं चरेच्छूद्रो ब्रह्मकूर्च पिवेद्विजः । एकद्वित्रिचतुर्गावो दद्याद्विपाद्यनुक्रमान् । शद्रान्ने सूतकान्नञ्च अभोज्यस्यान्नमेव च । शैकितप्रतिविद्धान्ने शूद्रोच्छिष्ट तथैव च । । यदि भुक्तं तु विप्रेण अज्ञानादापदोऽपि वा । ११५ ९१६ श्री श्रीनिवासभखिकृत-तात्पर्यविन्तामणिसहितम् ज्ञाबा समाचरेत्कृच्छू ब्रक्षकूर्चेन पावनम् । बालैकुलमार्जारैरन्नमुच्छेति यदा । तिलदर्भोंदकैः प्रोक्ष्य शुद्धते नात्र संशयः । 'पीयूषं चेतलशुनं वृन्ताकं फलगृञ्जनम् । पलांडु वृक्षनिर्यासं देवस्वकक्कानि च । आपत्काले तु विप्रेण भुक्तं शूद्भगृहे यदि । मनस्तापेन शुद्धयेत दुवां वा जपेच्छतम् ॥ ब्रहौदने च सोमे च सीमन्तोन्नयने तथा । जीवश्राद्धे नवश्राद्धे भुक्ता चान्द्रायणं चरेत् । [षष्ठ प्रश्न गणान्ने गणिकान्तश्च लोकेभ्यः परिकीर्तितम् । पूयं चिकित्सकस्यातं शुक्रश्च वृषलीपतेः । विष्ठा वार्धषिकस्थालं तस्मात्तं परिवर्जयेत्। तेषां त्वगशिरोमाणि भूते योऽछन्तु भक्षयेत् ।। अमत्याश्मथैतेषां भुक्ता तु त्रियहूं क्षिपेत् । मत्या कृत्वा सकृद्धापि प्राजापत्यं चरेद्विजः ? ॥ इति एवं ब्रझहत्यादि प्रायश्चितै पुनक्विाहश्चोक्तः । विवाहान्ते वधूगृहात् विाहाझिमौपासनं वधूव स्वगृहमानी योत्तरस्थां यथोते अमिकुंडे पूर्ववत् बर्हिपा खनित्वा प्रादेशमाखाः प्रागन्ताश्चोत्तरान्ताः तिस्रतिस्रो लेखाः सुछिखित्वा प्रोक्ष्य हिरण्य शकलं व्रीहीन्वा निधाय अ िनिदधाति ॥ ४ ॥ सोऽििर्नत्यो धार्यः । चतुर्थेऽहन्यग्नेयस्थालीपाकं वैश्वदेव कुर्यादित्येके ।। ५ ।। तुदशः खण्ड विवाहान्त इत्यादि । चतुर्थेऽहनि ! ध्रुवदर्शनात्परं कर्तुमशक्तस्य क्नुर्थेऽहन्यामेयस्थालीपाकं वैश्वदेवश्च कुर्यादिति केषाञ्चिन्मतम् । तुझेऽहि पर्वसंभवात् मुल्या वा । इति श्रीभत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचायैसूनुना वेदान्ताचावयेण श्रीनिवासायज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रधास्याने तात्पर्यचन्तामणौ षष्ठश् चतुर्दशः खण्डः ।

९१७

• • • • ५, अथ पञ्चदशः खण्डः

= = पाणिग्रहणप्रभृति गृहस्थोऽपि नित्यं खानं मन्ध्योपासनं अक्ष यज्ञश्च कृत्वा नित्यमग्न्याधानाद्विाद्दाग्रावौपासने परिस्तीर्य परिषिच्य सायं ग्रानत्रीहिभिरग्रिहोवदृषिा वा होमं जुहुणत् ॥ १ ॥ पाणिग्रहणेत्यादि । अग्न्याधानात्-यावदग्न्याधानं जुहोति । करणे अभ्युदयः अकरणे न दोषः । आवश्यकत्वेन पूर्वमनुक्तत्वात् । अनि होत्रहविषा वा - पयसा तंडुलैः यवैयैः होमो भवति । सायं होमे हीने प्रातः 'अगये स्वाहा '-' वश्वानराय स्वाहा' इति, प्रातहॉम ने साथं 'अग्ये स्वाहा' - 'पथिकृते स्वाहा । इति प्राय श्चित्ताहुर्तः त्वा पूर्व दात्र्यहाञ्जुहोति ।। २ ।। मायं हीने इत्यादि । प्रायश्चित्ताहुतीः– अनुक्तत्वादाज्येन प्राय चिताहुती इति केचित । अन्निहोत्रहविषा कंचित्कुर्वन्ति । 'अमये पथिकृते स्वाहा' इत्येकाहुतिरिति भास्करेणोक्तम् । 'अमये स्वाहा'-'पथिकृते स्वाहा ।--'अझये स्वाहा :- 'वैश्वानग्य स्वाहा' इति केचित् कुर्वन्ति । औपाने अजस्र वर्तमाने त्र्यहे होमे विच्छिन्ने पतिरेकोप सद्योऽ,गते क्षिप्रै ग,ाभ्यन्तरे अग् िध्यात्वा तद्भस्म 'अयन्ते ोनि'ििन समिधमारोय 'उद्बुद्धयस्व' इति लैौकिकाग्नौ समिधं निधाय पूर्ववत्प्रायश्चित्तं न्बा निन्यं जुहुयात् ।। ४ ।। अनुगते महेऽतीते अन्याग्निनापि संसर्गे च पत्नी प्राजापत्य पादकृन्छं वा परेिकोषमासं कृत्वा पुनराधानं कुर्यात् ॥ ५ ॥ इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवामाप्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूलव्याख्याने त्यचिन्तामणौ षgप्रक्षे पञ्चदशः खण्ड अथात् इत्यादि । अतः-'अझामयन्तरसंसर्गदिदोपैर्विच्छिले सति । अतः – ‘वीरहा वा एम् देवानां योऽग्मुिद्धाशते' इति श्रुतिः ! धाय पूर्ववदाघारं झुहुयात् ।। २ ।। गृहीत्वा पूर्णाहुती जुहोति ।। ३ ।। अििमत्यादि । आधारान्ते अमेिं परिषिच्य उत्तमाज्यमिति । अहविरेव तद्यदनुपूत' िमति श्रुतेः । ध्रुवेणादाय सुचि-जुहां धतुर्तृहीतं गृहीत्वा पूर्णाहुती जुहोति । आहुतिद्वयं पूर्णाहुतिः। तथा चतुर्गुहीतं गृहीत्वा 'तन्तुं तन्वन्'-'उद्बुध्यस्वाग्ने। 'वर्थात्रिंशत्तन्तवः' इति तन्मतीतिस्रः, 'अग्नेऽभ्यावर्तिन् ' .. 'अग्ने अंगिर ' - 'पुनरुजः – 'सदस्या । इत्यभ्यावर्तनीश्नः , 'मनी ज्योति' रिति मनस्वतीं, 'प्रजापने न त्वत् - 'प्रजापनिर्जयान्' इति प्राजापत्ये, 'अन्वभिरुषसां’ इत्यनुल्यां, 'अयाश्चाग्नेः' इति प्रायश्चि त्तीय ‘उद्वयं तमस’ इति ज्योतिष्मती, 'आयुर्दा अग्र' इत्थायुर्दा, मिन्दाहुती व्याहृतीश्च प्रत्ये चतुर्गहीतं गृहीत्वा पुनगधानै हुत्वा पूर्ववदैौपासनं जुहोति ॥ ४ ॥ तथेत्यादि । श्रौ मनं जुहोति ‘यदा सन्धीयते कलिः प्रायश्चित्पुरस्सरम् । सायमारभ्य जुहुयादाहुतीनां चतुष्टयम्' } इते वचनात् सायमारभ्य आहुतिचतुष्टयं जुहुयात् । ९२० श्री श्रीनिवासमविकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् [पञ्चम प्रश्न औपासनं धार्थ कर्तुमशक्तोऽधानं गमिष्यन्दापि 'श्रयन्ते योनि पित्यश्ध्यां समारोप्य पुनः 'जातवेद' इत्यहरहर्मथित्वा जुहुयात् ।।५।। अथवा ‘याते अग्ने' इत्यात्मनि 'उपाधरोह' इति समिि चा समारोऽथ तेनैव लौकिकश्झावबरोप्य जुहुयात् ।। ६ ।। समारोपणे कृते होमे विच्छिन्ने पूर्ववत् प्रायश्चित्तमाद्वादशाहा ज्जु होति ।। ७ ।। समारोपण इत्यादि । हीमे वेिच्छिन्ने – सायं होमे प्रातः 'अये वैश्वानराय स्वाहा' इति. प्रातर्हनेि सार्थे 'अम्ये पथिकृते स्वाहा' इति यावत्सु द्वितेष्वकृतं तावद्धारं सकृद्व जुहोति । इदभावश्यकम् । सकृदाज्येन हुत्वा सकृद्धा जुहोति (१) । एवं द्वादशाहपर्यन्तं भुहोति । सकृत्पक्षे ब्राह्मणाय द्रय म् । द्वादशाहे विच्छिन्ने पुनराधानं करोति । ८ ।। भासे विच्छिन्ने श्राजापत्यं, पाण्मासे चान्द्रायणं संवत्सरे प्राजापत्यं, तप्तकृच् चान्द्रायणं चरित्या तद्द्रव्यं ब्राह्मणेभ्यो दत्वा पुनराधानं कुर्यात् ।। ९ ।। अप्रैौ त्यते भ्रूणहा भंधनि ।। १० ।। असावित्यादि । द्वादशाहपर्यन्तप्रायश्चित प्रवासादिनिमित्तपरम्, आत्कालपरं चा ! स्मृतिः - 'प्रवासी चामिहोत्रञ्च द्विपञ्चाहश् सप्त वा । दातव्या होम एकाहे सायं प्रातः पृथक् पृथकू' । इति भरीच - 'शरीरापद्भवेद्यत्र भत्रेद्वाऽऽर्तिः प्रजायते । तथाऽन्यास्वपि वाऽपत्सु पक्षहोमो विधीयते' । इति भरद्वाजः –“याऽपरपक्षे सायं प्रातशतिभिरेनं पूर्वपक्षं नयेयुः दर्शश्च कुर्यादिष्वपि भधेत् () प्रधानदेवाः ।.चतुगृहीतान्येकैकस्यै देवतायै पुरोनुवा पः क्षुः {

आदित्य' इत्यादिश्रुतिः । पशि पर्वी झालीएकः :िः । एौपस त्या त्र महारङ्गान् करोति । ११ । पर्वणि पर्वणीत्यादि। प्रसिद्धः ‘यशामहोत्रमिणाश्रुिषुिप्रसिद्धः।

इति श्रीमौशिकर्वश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना बान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासास्यज्वन िवरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने अथ सप्तदशः खण्डः ब्रह्मयज्ञो देवयज्ञः पिठयज्ञो भूतयज्ञो मनुष्यश्चेति पञ्च महायज्ञाः ॥ १ ॥ सावित्रीपूर्व नित्यं 'इपं त्वोर्जत्वा' इति यथाकामं नैमित्तिके सावित्रीपूर्वैः द्वादशभूतैः 'अमिीले पुरोहितं- 'इपे त्वोर्जत्वा 'अर आय'ि-शून्नो देवी िित चतुर्वेदादिमन्त्रैव स्वाध्यायो पकेनान्नेन वैश्वदेवेन देवेभ्यो होमो देवयज्ञः । ३ ।। पितृभ्यो बलिईरयणं पितृयज्ञः ॥ ४ ॥ भूतेभ्यो बलिदानं भूतयज्ञः ।। ५ ।। अतिथिभ्योऽभ्यागतेभ्योऽन्नप्रदानं मनुष्यज्ञः ।। ६ ।। गृहस्थो यत्पर्क भुञ्जीत पकेन तेन भोक्ष्यन् अभोक्ष्यन्वापि स्वगृहे तखिन्नौपामनागौ लौकिकाग्रंौ व सायं प्रातर्वेश्वदेवं जुहुयात् ॥ ७ राखिावमन्तकै बलेिहरणं पत्नी धा करोति । ८ ।। एकाहे वैश्वदेवहीमे हीने 'मनो ज्योति' रिनि प्रायश्चित् हुत्वा वैश्वदेवं जुहुयात् ॥ ९ ।

• इति श्रीमत्कौशिकश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण

श्रीनिवासस्यजना विचिते श्रीवैखानसमूवव्याख्याने तात्पर्यचिन्तामणैौ षष्ठप्रक्षे सप्तदशः खण्डः ॥

• अस्थ खण्डस्य व्याख्यानं नोपलभ्यते । यहे होमे हीने (विछिन्न) 'तन्तुं तन्न् ' इत्यादिनन्तुम्ली

ध्णवं जुहुयात् ॥ १ ॥ द्वादशाहे अग्रावोपासने स्थालीपाकं कृत्वा . पूर्ववदनकीर्ण प्रायश्चित् जुहोनि ।। २ ।। द्वादशाह इत्यादि । गृहः- 'औषाग्नय द्विगुणं वैश्वदेवे रेडुधः' । इनि

• होमाद्रव्यं भ्राह्मणेभ्यो दत्वा ऋा यदि होमयेत् ।

वृष्टिप्राथमितं धान्यं त्रिप्रस्थममितं घृतम् । होमळून्यं वत्सरस्य भासादावेव होमयेत् । मासे मासे तु कृच्छू स्यात् षण्मासे द्विगुणं भवेत् ॥ त्रिगुणं नवमार्चमब्दादूर्व चतुर्गुणम् । मासार्धे कृच्छ्युमन्तु पञ्च कृच्छूणि वसरे । ब द्वितीयवर्षान्तं दशकृच्छ्राणि योजयेत् । ततस्तृतीयवर्षान्ते शिकृच्छ्रमुदीरितम् । ततः परेषामब्दानां प्रत्येकं दश उच्यते । ज्ञानतो द्विगुणं कल्प्यं नातिक्यानुिगुणं भवेत् । प्रमादाद्विगु वार्ध पादं वा गुणवर्तने । इतीदं प्रायश्चित्तमौपासनस्, द्विगुणं वैधदेवे । प्रवासेऽध्वनि पश्स्य गेहे च भोक्ष्यन् लौकिकाझाविन्धनाभावे भमापोख अंगारें, अंगाराभावे जले ा जुहोति ।। ३ ।। प्रवास इत्यादि । लौकिकाग्नौ जुहुयात् । १.२४ श्री श्रीनिवास्रमखिकृत-तात्पर्धचिन्तामणिसहितम् 3ान्नाभावे जलेनैव नैश्वदेवं कुर्यात् ॥ ४ ॥ पिष्ट प्रश्न प:ि – 'पकाभावे प्रकसे वा तंडुलानैौषर्थस्तु वा । पयो दधि घृतं चापि कन्दमूलफलानि हा । यो यजेद्देवयज्ञौ जलं वाऽपत्सु वा जयेत् ॥ इति 'वैदिके लौकिके वापि भुक्तच्छिष्ट जले स्थिते । वैश्वदेवं द्वजैः कायै पञ्चसूनाप्नुतये । । इि वैश्वदेवान्ते यत्नेनालिछिमभ्यागतश्च भोजयति ॥ ५ ।। वैश्वदेवान्त इत्यादि । अतिथ्यभ्यागतलक्षणं पूर्वमेवोक्तम् । तयोरागतोभोजले हीने धैश्वदेववत्प्रायश्चित्तं करोति । ६ ।। तयोरित्यादि । वैश्वदेववत्प्रायश्चित्तं – अतिथ्यभ्यागतोभेजने हीने 'मनो ज्योति 'िित प्रायश्चित्तं जुहोति ! यहे हीने तन्तुमतीः वैष्णवध जुहुयात् । अशक्तोऽप्य भिक्षां वा दत्वा भोजयेत् । पाणिग्रहणप्रभृतेि गृहस्थधर्माण्यनुतिष्ठत ॥ ७ ॥ चतुर्थीव्रतक्रियाहीने संगमने कृते चान्द्रायणं चरित्वा अग्रिमोपासनमाधाय वैष्णवं ब्राक्षमार्षमाग्नेयं बार्हस्पत्यश्च हुत्वा पुनश्चतुर्थीहोमं कुर्यात् ।। ८ ।। औपासने स्थालीपाकादीन् पाकयज्ञसंस्थान् जुहोति ॥ ९ ॥ इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोन्दािचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यन्तिामणैौ षष्ठप्रश्ने अष्टादशः खण्डः । अथातः पाकयज्ञसंस्थानां प्रायश्चित्तम् ।। १ ।। द्वाविशद्यज्ञेषु पञ्चमहायज्ञानुष्ठानं प्रथमो यज्ञः ॥ २ ॥ तस्य प्रायश्चित्तं पूर्वमेवीत म् ।। ३ ।। पर्वणि स्थालीपाकहोमे हीने पादकृच्छूमृपवासं च कृत्वा अग्रि प्रणम्य प्राणायामं कृत्वा अभिदवत्यं पथिकृद्दवत्यश्च स्थान्यां द्वैः चरू पक्ता अ िपरितीर्थ परिषिच्य आज्येन आग्नेयं सौम्यं स्विष्टाकारं मिन्दाहुती वैष्णवं व्याहृत्यन्तं हुत्वा पूर्ववत् स्थालीपाकं द्विगुणं जुहुयात् ।। ४ ।। पर्वणीत्यादि । द्वैो चरू - 'अझये जुष्टममये पथिकृतं जुष्ट'मिति । जुहूयात् - 'अझये स्वाहा ' - 'अमये पथिकृते स्वाहा' इति च जुहुयात् । गृह्यः- ‘स्थालीपाकविहीनन्तु बहूनामप्यितक्रमे। चान्द्रायणं चरित्वक् प्रायश्चित्तं विधीयते । सूत्रोक्तपङ्गुणं वापि कृत्वाऽभ्यासविधौ भवेत्' । सर्वाधानी अनश्चित् लौकिके कुर्यात् । दक्षिणाभात्येिकं । औपासनोत्तकर्माणि लौकिकामौ चरेबुधः' । इति वचनात् । पूर्ववदित्यादि - स्थालीपाकानाहुतिं द्विगुणं जुहुयात् । आग्रयणहोमे हीने नवान्ने भुक्ते पाद्कृञ्ळूमुपवासं वा कृत्वा स्थाल्यामैन्द्राग् िचरुं श्रषयित्वा पनाऽज्यमिश्रेण आग्नेयमैन्द्र वैश्वदेवं खिष्टाकारं पूर्णाहुती वैष्णवञ्च हुत्वा पूर्वदाग्रयणं कृत्वा ब्राह्मणान् भोजयित्वा नान्नं भुञ्जीत । ५ ॥ आग्रयणेत्यादि ।' थाल्यामैन्द्राग्नि च श्रपयित्वा - अन्यस्था ल्यामाग्रयणदेवताभ्यश्च पक्ता होमकाले आज्यमिश्रेण केन शिष्टवरुणा १२६ श्री श्रीनिवासभखिकृत-तात्पर्थचिन्तामणिसहितम् आझेयाद्युक्तहोमान् कुर्वीत ! खाल्यन्तरस्थमाग्रयणदेवताभ्यो जुहुयात्, पूर्ववदाग्रयणमित्युक्तत्वात् 'इत्युक्तामयणाशक्तौ वैश्वदेवावशेक्तिम् । ब्राह्मणेभ्योऽथ वा दत्वा नवान्ने भोजयेत्सदा । नवैरय्याद्यष्टहोमो नित्यहोममथापि वा । अतिप्तैौ बहूनान्तु प्रायश्चितन्तु षड्गुणम्' । इति यथोक्तङ्काले अष्टकाहोमं हुत्वा पितृभ्यः पिंडं निरुप्य ब्राक्ष णान् भोजयेत् ॥ ६ ॥ अथवा अष्टकेति ब्राह्मणान् भोजयेत् ॥ ७ ॥ उद्यतं वा ददाति ॥ ८ ॥ उद्यतं वेत्यादि । सव्यंजनभामं वा दद्यात् । देवतातिथिीनां शिशुदारोपकारकम् । स्वोद्दिष्टस्य च यत्तस्मात् कादामं विशिष्यते । इति स्तुतिपरम् । अष्टकाहीने वैश्वदेवपैतृकैौ द्वैौ चरू पक्त्वा आज्यपक्षाभ्यां वैश्वदेवं वैष्णवं रौद्रं याम्यं पैतृकहोमश्च त्रिरावत्यै हुत्वा अष्टकां [षष्ठ प्रश्ने अष्टकेत्यादि । होमं हुत्वा पिंड िनरुप्य ब्राक्षणान् भोजयेत्, इदमुत्तमम्। केवलं ब्राह्मणान् भोजयेत्, इदं मध्यमम् । उद्यतं दद्यात्, इदमधमम् । होमादिकं प्राचीनावीतिना कार्यम् । ब्रह्मतिक्रमे षड्गुणम् । इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविन्दाचार्यसूनुना वेदाताचार्यवर्येण श्रीनिवासाख्ययज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने तात्पर्यचिन्ताभणैौ षष्ठप्रश्ने एकोनविंशः खण्डः ।

• अत्र ग्रन्धपातो दृश्यते ! पिंडपितृयज्ञे मासिश्राद्धे च हीने अष्टकाव प्रायश्चित्

जुहोति ।। १ । चैत्रीयङ्गविहीने चरुं पक् आज्येन परुणा सौम्यं श्रीदेवत्यं विष्णुक्त मिन्दाहुत्याश्रावितादीन् हुत्वा पुर्वेषबैत्र्या यजेत ।। २ ।। आश्वयुजीयज्ञविहीने चरै पकृा आज्यचरुभ्यां रुद्रसूक्त मिन्दा इत्याश्रावितादीन् हुत्वा पूर्ववदाश्वयुज्या यजेत् ।। ३ ।। प्रातहॊमान्ते विष्णोर्नित्याने इीले मायं द्विगुणं, सायं नेि प्रातद्विगुणमर्चनं विनिवेदनश्च कुर्यात् ॥ ४ ॥ द्वादशाहेऽतीते पुरुषसूक्तविष्णुक्ताभ्यां हुत्वा पूर्ववदयध्यै पूर्ववदित्यादि । एककालं द्विकाॐ वा यथेष्टं स्यात् गृहाचैन 'मित्यत्रिः। अशक्तावेक कालयूजने कृतेऽप्यदोष इत्यर्थः । गृह्यः ‘सायं प्रातश्च िद्वगुणं द्वगुणं स्यात्मयोगतः। अर्वाक् च द्वादशाहात् अर्चाद्दीने अयं विधि । अतेि द्वादशाहे तु प्रायश्चित्तविधिस्त्वयम् । हुवा पुरुषसूक्तन वैष्णवं जुहुयात्क्रमात् ॥ विष्णुसूक्तनार्चयित्वा पूर्ववद्वै िनवेदयेत्। कुर्यादाब्वादेवमेव पुनः संस्थापनं तत । पुनः प्रतिष्ठा तत्र स्यात् अन्यत्र स्रपनं भवेत् । वैष्णवं पैरुवं सूतं श्रीसूक्त भूमिसूक्तकम् ॥ ९२८ कात्यायनः– प्रजापतिः - श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् हुत्वा विश्च बहुलं नैवेद्यञ्च समर्धयेत् । अधिासाक्षिमोौ च लन्यासविधिं विना । अन्यत्सर्वे पूर्ववस्थात् पुन:स्थापनकर्मणि' । इति 'पितृयज्ञात्यये चैव वैश्वदेवात्ययेऽपि च । अनिष्ठु नवयज्ञेन नवानप्राशने तथा । भोजने पिततान्नस्य चतुर्वैश्वानरो भवेत्'। इति ‘दर्शश्च पूर्णमासश्च लुत्वा चोभयमेव च। एकस्मिन् कृच्छूपादेन द्वयेोरधेन शोधनम् । हवियज्ञेष्वशक्तस्य लुप्तमप्येकमतिः । प्राजापत्येन शुद्धचेत पाकसंस्थाक्षु चैव हि। सन्ध्योपासनहानीं तु त्यिक्षानं विलोप्य च । इतःपरं दीक्षितीयतात्पर्यचिन्तामणिव्याख्यानं न लभ्यते । अथ निषेकादि, ऋतौ संगमनं, गर्भाधानकालेऽतीते, कुमारंस्य कुमार्याश्च, नक्षत्रहोमे हीने, अथ निषेकादीनां, ब्राह्मण्यां ब्राह्मणात्, उपनयनप्रभृति, अथात्रकीर्णप्रायश्चित्तं, अथातः पुनरुपनयनं, पारायण व्रतबन्धबेिसों, ब्राह्मणेो ब्राह्मणीं, रजःप्राप्तौ, परदेशं गते, पाणिग्रहण प्रभृति, अथातः पुनराधानं, ब्रह्मयज्ञो देवयज्ञः, यहे होमे विच्छिन्ने, अथातः पाकयज्ञसंस्थानां, पिंडपितृयज्ञे मासि श्राद्धे चेति विंशतिः ।।

• इति श्रीमत्कौशिकवंश्येन गोविदाचार्यसूनुना वेदान्ताचार्यक्र्येण

श्रीनिवासाल्यज्वना विरचिते श्रीवैखानससूत्रव्याख्याने [षप्ठप्रश्नं होमाले की वस्यां दिश्यासीनः कर्म करोति तन्मुिखमासीनः । सर्वश्या दायाधारे – अधारे अकृते ! क्रियापे – आधारांपिकायाः कस्याश्चिन्नि याया लोपे । विपक्षले – विपरीताचरणे ! माणवर्जिते - होने .. क्तदुक्त निद्रद्धात् । कूचविी संकल्प्य स्वयमेव तत्तन्मन्त्रोधास्णादिकं कृत्वा इत्यादौ सधैं बर्हिः, प्रत्येकं युग्मं -युगलं द्वौ द्वै चतुरश्चानुरं वा । परिस्तरण बर्हिः परिधीश्च, सर्वे परिमार्जनं परिषेचनं कुंडस्य संडिलस्य प्राच्यामुद्दीच्याश्च । वाशाळश्वाथे । अग्रम्-परितरणादीनां चर्हिां परिधीनाश्चामाणि । अन्तान् अदितेऽनुमन्यस्वेत्यादि मार्जनं, उद्भयमानम्यिाद्युलेखनञ्च । दैविक्रे यंतत्यैतृके वैपरीत्येनेत्युक्तं भवति। ब्रह्मसोमकूच उत्पन्नबिले प्रणिभित्रेि , बर्षिष्ठसमिधा समिधौ आधाराहुसी युक्तोवहाद्याहुतयश्च यथोक्त दैविकौतृकयोः समाना मान्तवन्तः, न वैपरीत्यम् । तेषां सर्वदा दैविकलेनैव निर्वाहात् । होमे न्यूनातिरिक्त चेति । होने - संख्याही तत्तदाहुतिप्रमाणादिहीने, संख्याधिके आहुतिप्रमाणाधिक्ये च । विशेषे अनुक्त-अनेन जुहुआदिति पात्रविशेषेऽनुते तत्र सुवेण होमः कर्तव्यः। हविप्यन्नादिद्रव्यविशेषेऽत्ते आज्यमेव होमदत्यम्। आज्यञ्च गव्यमाजमाविकं माहिषं वा घृतं, यथालाभम् । एतेषाञ्चालने शुद्धेन तैलेनाज्यमिश्रेण अज्ञेन बवावा ििष्टकेन क्षीरेण दवा तंडुलैः अन्येन वा अमिहोत्रहविषा श्रौतोतेन द्रव्येण । मन्त्रानुक्तौ व्याहृतिर्मन्त्रः । पिपीलिका दीति ।' आदिशब्देन स स्वेदजाः शलभादयश्च गृह्यन्ते । माजरादिमने श्री धीनिवास्मविकृत-तात्पर्यन्तिामणिसहितम् तत्पदानि – पादनिक्षेपणस्थानानि । परिस्तरणादिाहे - कात्स्येन दहे, यत्र कुत्रचिद्दाहे वा । भेदे – इतस्ततो व्यत्ययन चालिते । छेदे – कृते । नाशे सर्वनाशे, अलब्धे वा । तत्तत्स्थाने संयोज्य । सर्वनाशे पुनरन्यद्भगृहीत्वा उक्तस्थाने निदयात् । भेदादौ तदेव यथापूर्व निदध्यात । सर्वेषां होमानां यूनातिरेकक्रियोलीयविपर्यासादै अंतहोमप्रायश्चित्तोक्ताहुती; विष्णोर्नुकादिन्द्रिा हुत्याश्रक्तिादीन् हुत्वा व्याहृतर्महाव्याहृतः गायलीं. साबित्रीं मिन्दाहुती वैष्णवध चतुरावत् दोषगौरवे जुहुयात् । लाघवे सकृजुहुयात् । अथवा वैष्णवमिदंविष्णुरित्यक् मृचं जुहुया व्याहृतीश्च (इति प्रथमः खण्डः) । (अध द्वितीयः खण्डः) आहुः – केचिद्वदन्ति । सूत्रकारमतभन्यदिति पूर्वमेवोक्तछ । स्वभार्यायामित्यादि । चतुर्थेऽहनि उक्तहोमं कृत्वा गच्छेत् । चतुर्थेऽहन्यसंभवे षोडशसु त्रिषु एकस्थामृतुसंगमनं विधीयते ; . तत्राकरणे प्रायश्चित्तम् । पुत्रहीनायां-बन्ध्यायां, मृतप्रजायां वा । नान्यथा । पतिंत्रता फ्युः शुश्रूषा ऋतं यस्यास्त । साध्वी-साधुगुणा । सर्वां सिद्धिं-स्वर्गापवर्गाँ तस्मात् पुरुषार्थसाधनोद्दिष्टाम् । दुष्ट – अननुकूलाम्। दैविकेन सहैकाहे पैतृक वकृते च - दैविकेन कर्मणा सह ए६ हे संस्काराचरणदिन एर कृते। साधारण श्राद्धबुद्धया पैतृकवस्कृते च । पूर्वेद्युः-सं करणदिनत्यूर्वस्मिन् दिने । यद्यपर राठौ वा संस्कारकरणं, तदहि पूर्वाहे वा यथासमुदाचारं दैविकवत्कुंर्यात् । उद्यतं वा ददाति-आह्वर्णभोजनं कर्तुमशक्तः होमं हुवा, आमं दद्यात् । तस्राप्यशक्तौ होमं कृत्वा यसै कसैविद्राह्मणाय हेिरप्यं शरावपूर्णमोदनं वा दद्यात् । पूर्वेद्युरेवं कर्तुमशक्तः क्रन्वितः शक्तो वा सद्यः पृथगेव होमं हुत्वा ब्राह्मणभोजनार्थमामं िहरण्यं धा दद्यात् । एवैनान्दीमुखं कृत्वा तदानीमेच 'या सुगन्धा' दिना कुंभाद्भिरभिषेचनं प्रेक्षणे वा कृत्वा तसत्कर्मणि प्रवर्तेत । तथा श्रौते सूत्रकार । 'दूर्वाक्षतयुक्तोदकुंभं निधाय पूर्ववदैविकं पैतृकश्च हुत्वा तदानीमुदकुंभाद्वि' 'या सुगन्धा रसा' इति यजमानमभििषच्य पुण्याहं वाचयति । इति । :(इति द्वितीयः खण्डः) इति प्रथमः पटलः । अथ द्वितीयः पटल: (अथ तृतीयः रू६डः, गर्भवकृश-गर्भाकारं सुवर्णेन कारयित्वा कार्यान्ते सौवर्ण वस्तु ब्राह्मणेभ्यो दद्यात् । विष्णुवलिः कन्तव्य दत्यन्तावश्यकत्वं ज्ञायते । 'गये मास् ष्टमे विष्णुबलि कुर्याद्यथाविधि । द्रष्टयानि । 'यस्य मे श्रिय मित्यादि श्रुतयश्च तैरुपाता गाझाः । पूर्वपूर्वस्य गर्भाधानादेः कालातिपन्नस्य उत्तरोत्तरेण पुंसक्नादिना स्ह्याचरणं युक्तम् । तदसंभवे प्रसवकालापूर्वे वा कर्तव्यम् । तत्राप्यसंभवे जातकर्मादिभिस्सह गर्भ संस्काराः कर्तव्याः, 'गर्भाधानादि चैलकान्तेषु हीनेषु त्त्रयित्वा भकहोमे कुर्याचे दिथुतस्त्र वक्ष्यमाणत्वात् । पितुरोपासनौ-पितुरिति गर्भस्थशिशुभूि योच्यते । तन्द्रिता – शिशोः पितामह। ! योनिबन्धुः – शिशोः भात् पित्रादिः । अन्येषु संस्कर्तृषु * यजमानस्य फल अनेन कर्मणा संस्कारेप्य'. मीति संकल्पः । कमिन् प्रथमे गर्भ कृताः अकृताञ् संस्कागः प्रतिगर्भ कर्तव्या इति केचिद्वदन्ति । नैतत्साधु । (इति तृतीयः खण्डः) (अथ चतुर्थः स्रुण्ड;) आशैौचं विधीयते । श्रोत्रियस्थहितामेकाह माशैोचभनाहिताग्रश्रेोत्रियस्य त्मिन्येषां दशरात्रमिति केचिद्वदन्ति । चतुर्थे दशरात्रन् पञ्चमे ड़ाले सप्तमे पुंसूतकं नास्तीति पराशरः (४) । सन्ध्री पासनादीति । आदिशब्देन जपतर्पण ब्रह्मयज्ञ नित्यौपासन वैश्वदेवा गृह्यन्ते । स्वाध्यायो वेदाध्ययनमध्यापन, दान्मन्नदानादिकं तस्य प्रतिमहञ्च वर्जयति । याबदाशीच तावत् परित्यजेत् । ग्रहणे संग्राझे दानं कर्तव्यमिति केचित् । क्षानमन्त्रकं सदा कर्तव्यमेव । अमिहोत्राद्विनित्यहोमकार्यमन्येन असडेिन ब्रह्मचारिणा वा कारयेत ।. (इति चतुर्थः खण्डः) इत िद्वतीयः पटल । अथ तृतीयः १टल; (अथ पञ्चमः स्वण्ड) नक्षत्रहोमे होने इत्यादि । हीने कर्मणि प्रथमं प्रायश्चित्तहोमं हुत्वा अतिक्रान्तहोममुत्तरेणसह जुहुयात् । । दशमे द्वादशे वा मासे । पूर्वस्य उक्तस्यासंभवे अन्यस्मिन् शुमे मासे कुयादिति वाशब्दार्थः । (इति पञ्चमः खण्डः); (अथ षष्ठः खण्डः) सामान्यायश्चित्तम् ! मुख्यतया कर्नन्यविान् प्रायश्चित्तस्य पूर्वमुक्तमित्युक्तं भवति । सर्वेषां कालातीतसंस्काराणां इदं प्राय धितं समानमित्यर्थः । विष्णोर्नुकादीन् द्विवत्यै प्रत्येकं हुत्वा पूर्ववत्तत्कर्म कुर्यादिति केचित् । अथ वा इत्यादि । तत्र किल्पोऽप्यतीति वदति । उभ्यने यावता कालेन क्रियते तावता गर्भाधानादि चैोलकान्तेष्वेकादशः संस्कारेषु हीनेषु-अकृतेषु सत्सु तन्त्रयित्वा-उपनयनेन सह समुचित्य एकस्मिन्नेव उपनयनविहितप्रधानहोमे कालातीतानषुि कर्तृ शक्यत इति । चान्द्रायाम् । तच द्विविध यवभध्यचान्द्रायणं, पिप्पलेिमध्यचान्द्रायणमिलि ! तत्र प्रथमे यथा शुप्रतिपदमारभ्य शिस्यापरिमितैरेकैकशासवृद्धया पौर्णमास्यन्तमाहारं भुञ्जन् युनः कृष्णपक्षतिपदभारभ्य तद्वदेकैकआसहासेन चरन् अमावास्याया मनझन् वर्तेतेति । तथा द्वितीये प्रतिदिनं मध्याहे अष्टकबलान्, अथ वा नक्त दिवा च चतुरश्चतुरः, अथवा एकस्मिन् दिवसे चतुः परमितू द्वादश फ-लानश्नन् ब्रतं चरेदियुक्तरीतिः । प्रत्यहं मध्यंदिने हविष्यानष्टों पिंडान् भुक्ता यद्दतमाचरेतद्यचिान्द्रायणं, प्रतिदिनं प्राश्नुरः पिंडान् अस्तमिते आदित्ये चतुरः िपंडान् भुक्ता यचरति तच्छिशुचान्द्रायणं, प्रतिदिनं दिवैव त्रीन् पिंडान् प्राश्य नियतात्मा यचरति तद्वचिान्द्रायणमिति । एतेषां मध्ये यत्किं मपि वतं पिता चरति । प्राजापूयम्-कृच्छूविशेषः । तथा पञ्चआसैरेकभुक्तं द्वादशश्रासैर्नक्तं चतुर्वेिशयिासैरयाचितं एवाहमुपवास इति पराशरोक्तप्रकारेण वा अन्येन वा एकभक्तायाचितोपवासरूपेण चतुरहस्साध्य पादकृच्छूः । एवं त्रिगुणं प्राजापत्यं विदिनमेकभक्त ििद्दन नक्तं त्रिदिनमयाचितं त्रिदिनमुपवास इत्येतत् प्राजापत्यमित्यापस्तंबः । मनुश्च तथा वदति। तत्प्रजापत्यं कृच्छ्र पुत्रश्चरेत् । अशक्तो धेनुमाचार्याय दद्यात् । द्वादशसंख्याब्राह्मणभोजनमेकमन्न कृच्छूम् । विगुञ्जाभिस्तुलितं सुवर्णमिति तद्दानं सुवर्णकृच्छूम् । पशुः-सवत्सा गैः। एतानि दानानि यथाशक्ति दद्यात् । गर्भाधानादीन्- आदिशब्देन तत्तत्कर्मनाझा संकल्प्य आदिपरिषेकं, परिसमाप्तौ न्तपरिषेकं च कुर्यात् । आघारोऽन्तहोम चैको भवति । इति तृतीय: पूटलः (इति षष्ठः खण्डः)। १९३३ (अथ सप्तमः खण्डः) अथ चतुर्थः पटः ! मातुलादिषु-आदिशब्देन विद्वान् विधिज्ञश्चोच्यते । तेन योजयति - उपनीतं चटुं नाशयतीनि तान्पर्यम् । अन्यं ब्राक्षणम् – आचार्यलक्षणसंपन्ने भजेत । याधीत्यादि-यारिपस्मादिः, दुर्भिक्षं क्षामः। आदिशब्देन शजविरादयः । अन्यजातै-चंडालादै, यूने शट्रे तथा अनुलोम्प्रतिलोभादौ वा । समाश्रिते--तदन्नपानादिसंकरे स,ि ब्राह्मणाननुः ज्ञाप्य तैरुतं तदनुरूपकृछादिप्रायश्चित्तं चरित्वा, शुभूम्यादीन दत्वा आदिशब्देन यथानेोदनोदितानि तिलपात्रादीनि गृह्यन्ते । दानानि द्राक्ष शेभ्यः ! {इति स्तमः खण्डः (अथ अष्टमः खण्डः) अौ समिद्भिः जुहुयात् । उपनयनाौ विहीने-निमज्ज्य, शरीरार्ध निमज्य नारायणं ध्यायन् केशाचैनममिः दिणु स्मरणं कुर्वन् 'सुंबकाय स्वाहेति मन्त्रसमुचितेन | ऋतञ्च सत्यछे' त्यक्ष्मर्षण सूतेन पापापनोदनं कृत्वा वासः रिभाष आचम्य 'अतो देव'दिमन्त्रान् जपति । पुनस्सन्ध्यामात् । एक इति मतान्तरम् । प्रातस्सध्याहीने आमव्याङ्कात्, माभ्याक्षिकहीने आसन्ध्यागमात् सायंसन्थहीने परेद्युराग्रात्स्सन्ध्याग्मात् अनशन्भोजनं स्थित्वा. पूर्ववत्सात्वा अतीतां सन्ध्यामुपास्य तात्कालेिकीं सन्ध्यामुपासीतेति ! सन्ध्याकालेऽतीते पूर्ववत्सन्ध्यामुपास्य कालातिक्रमप्राय धत्ताथै चतुर्थमध्ये सव्याहृतिभिरभिमन्य निक्षिपेदित्येके । सर्पणहीने इति । काले काले वा परेघु द्विगुणतर्पणम् । प्रातस्समिद्धोमे इति । यथाहृतदिति स तत्रं सकृदेव कृत्वा मन्त्रावृत्या समिद्धोमं घोडशसमिद्भिः कुर्यात् । दिनद्वये सानादाविति । आदिशब्देन खानसन्ध्योपासनतर्पणन्नक्षयज्ञसमिद्धेोमेष्वन्यतमस्य सर्वस्य वा हीने चतुर्थेऽहनि पूर्ववत् हानजादिकं कृत्वा तद्मावुक्तप्रायश्चितं जुहुयात् । (इति अष्टमः खण्डः) (अथ नवमः खण्डः) पादकृच्छुम् । एकभक्तानक्कायावितानशनत्रतेन चतुर्दिनसाध्यं प्रायश्धितं प्राजापत्यकृच्छू, तस्य चतुर्थो भाग: पादकृच्छू तदशक्ती ९३४ एकदिनमनशनं वा । 'पाहिनो अम' इत्यदिहोमः प्रायश्चित्तार्थम् । एवं पञ्चदशरात्रं क्षानादैौ होने.द्विगुणं मासहीने चतुर्गुणं प्रतिमासं प्राजापत्कृच्छू चतुर्गुणादिवृद्धया अवकीर्णप्रायश्चित्तञ्च कुर्यात् । (इति नवमः खण्डः) इति अथ पञ्चमः पटल: (अथ दशमः खण्ड;) पुनरुपनयनप्रयोगो वक्ष्यते । वपनमेखलेत्यादि । अश्माधिरोहण क्स्रोतरीय यज्ञोपवीतधारण उपनथनाचार शिक्षण साविध्युपदेशाश्च वज्र्यन्ते (?) । मतान्तरमाह अंथचेति । अथवा अक्षौ । धृतं पाले संगृह्य उत्यूय पर्यमिं कृत्वा सावित्रीमष्टोत्तरशतमावत्यै जप्त्वा घृतं भक्षयेत् । तत्राप्यशक्तौ गुरोरच्छिष्ट वां भुञ्जीत । ततः शुद्धो भवति । उपन्यनसंस्कारवान् भवति । (इतेि दशमः खण्डः) (अथ एकादशः खण्डः) पारायणश्तेत्यादि । क्तानां बन्धो विसर्ग चैकः संस्कारः। चतुरावत्यै हुला - एवं प्रायश्चितं हुत्वा कालातीतानामकृ तानाञ्च वेदन्तानां बन्धं विसर्ग ऋतकांडाध्ययनश्च कुर्यात् । श्रावणहोममित्यादि । एवं प्रतिसंवत्सरमासमावर्तनात्कर्तव्यम् । त्रैवार्षिकमित्येके । ततः पश्चात् सहस्र सावित्रीजयः कार्यः (इति कादशः खण्डः) । (अथ द्वादशः खण्डः) तस्मादासुरेणेत्यादि । ब्राह्मणस्य असुराद्या आपकल्प भवति । ततः प्रायश्चित्तस्मृतिः, ब्राहादिष्वेकेन विधिना पुनर्विवाह स्मृतिश्ध। अन्यथेति । कन्यागमनप्रायश्धि मन्वादिभिरुत्तं सान्तपन्कृच्छू चरित्वा गोमूहिण्थादिदानानि. दत्वा पूर्वोक्तबाई यदिादित्यादिप्रायश्चितं हुत्वा विधिवद्विवाहं करोति । (इति द्वादशः खण्डः) इति पञ्चमः पटलः । अथ षष्ठः पटलः (अथ त्रयोदशः खण्ड) रजःप्राप्तौ-प्रसिकाया मथवा साक्षात् प्राप्तौ प्रलोभ्य तामाश्झाव अज्ञात्वा वा विवाहे निवृते, पश्चात् ततो ज्ञाने कृच्छ्च रणपूर्वकं प्रायश्चितं पुनविाहश्च । तक्रियापरिसमाप्ती सा वधूरशुचिर्भवतीति । तत्तन्वान्ते तां वधू पहिर्वेिक्हास्य बतुर्थेऽनि ऋतुषातया सह आझेयस्थालीपाक नियहोम वैश्वदेवान् यथाक्रमं कुर्यात् । ज्येष्ठ तिष्ठी त्यादि । ज्येष्ठ अकृतविवाहे पराशरमतेन अपरिगृहीतामिहोले अकृतसोमे का (इनि त्रयोदशः स्वग्:) (अथ चतु 2ा त्रिवर्धाश्च प्रतीक्षाकालः' इनि । अनने उन्कले अनुजस्य विवाहे निधिते तन्मासात्मागेकमिन् काले ऋामाननुमन्थ पूर्बध्दाकृनिदहनं पिंडीकरणान्त

{{ मावर्तनं कृत्वा विवाहं कुरुते ! भिमन् पुनरागते इति । उपgन्योक्तप्रायश्चितं विवाहश्च कारयित्वा नुजश्च भायश्चित्तपूर्क पुनर्विवाहं कुरुते । ब्रह्महत्याथै िित । आदिशाटतेन महापातकानि कुष्ठादिमहारेोगापस्मान्मन्दांगवैकल्थ अनुजः बान्धवसन्निौ ज्येष्ठनिष्टदोषान् निवेद्य तैरनुज्ञाः स्यं वारिपूर्ण ऋटमादाश्च स्वन्य ज्येष्ठस्य चान्तरे भूभ्यामुत्क्षप्य ज्येष्ठ त्यक्ता स्वयं विवाहं कुरुते । यदि येष्ठः कालान्तरे शुद्धो भवेत् तदा पूर्ववद्रयः प्रायश्चित्पूर्वं पुनस्संस्काराः कार्या: । विवाहान्ते इत्यादि। औपास नाझिमरण्यां समियात्मनि वा आरोप्य तमभिं वधूव होमकालात् प्रागेव स्वगृहमानीथ। 3ारां- इदमुपलक्षणम्। पूर्वम्यां वायत्र्यामन्यत्र वा उचिते देशे ोऽः::ि निरो धार्यः, थावञ्जीवं धारयितुं संरक्षितुं ९३६ श्री श्रीनिवासमखिकृत-मात्पर्यचिन्तामणिसहिनम् (अथ पञ्चदशः खण्डः) व्रीहिभिरमिहोत्रहविषा वा । श्रौते अमिहोत्र हवेिद्रव्याप्युक्तानि । 'क्षीरमाज्यं दधिं यवागूः अन्न तंडुलाः पिष्ट सोमरस इति । ऐतेष्वन्यतमेन होस इष्ट । साथं होमे हीने इत्यादि । साय होमे हीने तव्येण प्रातहॉमकाले अझये स्वाहा वैश्वानराय स्वाहा इति प्रायश्चित्ताहुती हुत्वा पूर्ववत् सायमाहुती जुहुयात् । प्रातहॉमे होने सायं होमकाले अझये स्वाहा पथिकृते स्वाहा इति प्रायश्चित्ताहुती हुत्वा प्रातराहुती जुहुयात् । इति षष्टः पटलः (इति पञ्चदशः खण्डः) अथ सप्तमः पटलः (अथ षोडशः खण्डः) पूर्ववत् । जातवेदो भुवनस्येति मस्रो ज्ञाप्यते । यधरण्यामारोपितोऽस्यमिः तं. अथ लौकिकारण्यां वा मथित्वा यद्वा व्याहृत्या श्रोत्रियागारात् स्वगृहाद्वा आनीय फन्या सह प्राणनाथम्य पुनराधानं करिप्य इति संक्रल्य आधारं जुहुयात् । पूर्णाहुतीत्यादि । मन्त्रपरेि भाषापूर्वमुक्ता । व्याहृतीश्च चतुष्कृत्वः! आज्यग्रहणं कृत्वैव होतथ्यम्। प्रत्येक मेित्युक्तः । एता एव पुनराधानाहुतयः पूर्णाहुयाद्यः । पूर्ववौपासनं-साथै होमपूर्व हुत्वाऽन्तहोमं जुहोति । औपासनं धार्थमित्यादि । यजमानः नित्य होमान्ते पाणिभ्यामरणी आदाय अमेरुपरि धारयन् अयन्ते योनिरिति प्रति तप्यामि तत्राहरेत् । होमकाले प्राप्त पुनस्तामरणिं प्राक्क्षीर्ष निधाय मथित्वा तममेिं प्राझे निधाय होमं जुहुयात् । अथवा - अरण्यारोपणाकरणे अशक्तस्तु 'याते अग्रे' इति स्वपाणी प्रतप्य तमूष्माणमाघ्राय आत्मनि स्वहृदये समारोप्य होमकाले तमग्मुिपावरोहेति लोकिकाग्रावरोध्यं जुहुयात् । आत्मारोपिताप्तिः यजमानः, नाप्सु निमज्जेत् । स्रीशूद्रादिसंभाषणपरिवेषणादीन् वर्जयेत् । अत एवं कर्तुमशक्तः आश्वत्थखादिरालाशानामन्यतमेष्वेकां साग्रां समिध मादाय उपावरोहेति यावदीपकृष्णवर्णा स्यात् तावत्सन्तप्यानि तत आरोपयेत्। लैविकास्रौ पूर्ववत् होमकाले समवरोप्य जुहुयात् । सूतकप्रेतकयोः ब्रझचारिणा स्वेन असपिंडेनान्येन वा. नित्यहोमः कार्यः । तदसंभवे आशौचान्ते मथितममेिं समिधे वा लौकिकाझाक्बरोप्य पूर्ववत्प्रायश्चित्तं द्वादशाहात्कृत्वा जुहोति । यद्यात्मन्यारोपितोऽनिः, आशौचान्ते पुनराधानमेव । भासे विच्छिन्ने इनः

सावित्रीपूर्वेः द्वादशसूकैः नाध्यायो ह्ययज्ञः नैतिकः । सावित्रीपूर्वे चतुर्वेदादिमन्त्रैः स्वाध्यायोंऽन्यः -यिः । किनैवान्नेन पितृभ्यो दिानं पितृयज्ञः। तथैव । अतििथभ्य इयादि । उपिस्थतेभ्यः भून्यज्ञः वैश्वदेवक्षाले अतिथिभ्योऽभ्यागतेभ्यः यथाशक्ति अन्नदानं तदल भिक्षाभाभ दीयते इति मनुष्यथज्ञः । रात्रावमन्त्रकमिति । समन्स्रकं होभं हुत्वा तूष्णीं बलिरणम् । ब्रह्मणे नमः इत्यादिना बलिदानम् । एी वा कुर्यात् । मानर्मात्रं वैश्वदेविित केचित् । (ति सभट्टशः खण्डः) (अथ अष्टादशः खण्डः) मासे वैश्वदेवे हीने प्राजापत्यं चरित्वा होमद्रव्यं ब्राह्मणेभ्यो दत्त्वा पूर्ववत् भ्थालीपाकमवकीर्णप्रायश्चित्तश्च कृत्वा वैश्वदेवं जुहोति । एवं घण्मासम् । षण्मासेऽतीते चान्द्रायणचरणपूर्वं पूर्वमुक्तं प्रायश्चितं चरेत् । एवमासंवत्सरम् । संवत्सरे हीने पूर्ववत्प्राजापत्य चान्द्रायण तप्रकृच्छ्राचरणं सर्वं कृत्वा वैश्वदेवं पूर्वोक्तक्त् कुर्यात् । मलिलेनाक्षतैर्वेश्वदेवं कुर्यात् परिधानीयवत् । प्रवासे इत्यादि-भवासादौ ब्राचारी गृहस्थो वानप्रस्थो वा हितास्निाहितभिर्विधुरो वा तदौ लौलिकामौ वा वैश्वदेवं जुहुयात् । जले चा जुहोतीति । अन्नेनैव । अमेः जलयोनित्वान् अन्नस्याभावे जले जलेन वैश्वदेवं कुर्यात् । वैश्वदेवान्ते यलनेति-नियमेन अतिथिपूजनाशक्तौ प्रायश्चित्तं कुर्यात् । चतुर्थीव्रतक्रिया-निषेकसंस्कारः । पुन् श्री श्रीनिवासमकृित-तात्पर्थचिन्तामणिसहितम् (अध एकोनविंशः वाड:) पर्वणि स्थालीपके हीने इत्यादि । भासे हने प्राजापत्यं षण्मासे चान्द्रायणं संवत्सरे तप्तकृच्छू चरित्वा पूर्ववत्प्रायश्चित्तं कुर्यात् । ब्राहाणान्-चतुः । उद्यतं-शरावपूर्णमन्नम् । आज्यकाभ्यां प्रथमाज्येन प्रायश्चितं हुत्वा पश्चातेन केन च प्रायश्चितमेव जुहुयात् । एवमाज्यचरुभ्यां आज्यमिश्रेण फलेन वा वैश्वदेवादिहोमांश्च यथोक्तं कुर्यात् । संवत्सरे हीन आमयणाष्टकयोः प्राजापत्यचरणं चरूपाकं प्रायश्चित्तहोमांश्च हुत्वा पुनः करणं विहितम् । एवं प्रसिंवत्सरं द्विगुणवृद्धया कर्तव्यमेव । (त्येकेोनविंशः खण्डः) (अथ विंशः खण्डः) डिपितृयज्ञे इत्यादि । षण्मासे हीने प्राजापत्यं संवत्सरे हीने प्राजापत्यद्वयमेवं द्विगुणवृद्धया प्रायश्चितं कृत्वा पूर्ववत् पिंड पितृयज्ञे मसिश्राद्धश्च कुर्यात् । चैत्रीयज्ञविहीने इत्यादि । संवत्सरेऽतीते मयब्दं द्विगुणवृद्धिस्सर्वतोः । एवं नित्यानां पाकयज्ञानामधूतानां प्रत्येकं प्रायश्चितं हुत्वा याकजीवं यजेत । द्वादशाहेऽतीते इति । एवं मासान्तं कर्तव्यम् । एवं द्विगुणादिवृद्धध संवत्सरान्तं, प्रायब्दञ्च प्रायश्चितं हुत्वा पूर्ववदभ्यध्यै निवेदयेत् । इत्यष्टमः पटलः (इनि शिः खण्डः) अथ प्रथमः स्वप्डः अथ मृतसंस्काप्रायश्चित्तम् ।। १ । जातकसंस्कारो मृतसंस्काश्चेति द्वै संस्करं भवाः ।। २ ।। जानकसंकारो िनषेकादि, मृतसंस्कारी हनादिः। मृतसंस्काः शरीरस्य दहनमित्याहुः ।। ४ ।। निर्दोषशरीराहुतिग्नेः यिनमा भवति । ५ ।। तया आहुल्या स मृतो देवलोकं गच्छति ।। ६ । गोवः पितुर्मातुश्च योनिवन्धुर्वा पुवस्य विादो मृतस्य शरीरं दाहयन् ि ।। ७ ।। पुत्र औरसः अन्यो इतकादिः भ्रातृपुला ऋा । भ्राता अनुझे ज्येष्ठो वा। मतुर्व थोविन्धुः । गुरुः-निषेकादिकृत् । शिग्योऽन्तेवासी ! ऋविक् यज्ञे आञ्यिं कुर्वाणः मातापितरौ दाहृथति । चा शाब्देो विकल्पार्थः । पत्न्याः - मृतस्य भार्यायाः । पतित्यिादि –पूर्ववत् । वियं मृतां साहयति । पुत्रस्य मृतस्य पिाद्यः दावन्ति । असगोत्रस्सगोो वा यो दाहृतः स व दशाहान्तं कर्म कुर्यात् । पिंडीकरणादीनि श्राद्धानि श्राद्धकर्ते कुर्यादिति केचित् । भृतस्य संस्कारे कृो संस्कर्तुः सर्वसम्पत्समृद्धिस्म । ८ । अन्यथा भ्रूणहत्याबाहोति । ९ ।। इन आरभ्य श्रीवाजपेयि भाप्य संग्रहो मुद्रायते ' ग निक्षिप्य 'पुणे तस्मादित्यादि । ब्रामेधेन - 'इमं तं ब्रह्ममेश्रेन विधिना संस्करि यामि’ इति संक्प्य 'ब्रह्मविदाझेोनि परम्' 'भृगुर्वे वारुणिः' इति दक्षि णादिकर्णयोः जप्वा । पूर्वप दानादिमई कृत्वा । सर्वत्र होमकाले विनि स्युगादिभिस्मः दशहलादिभि: जुहुयात्। । 'मेरोरंह' इत्युद्धरणकाले भन् यन् ध्रियमाण' इत्यनुवाकं जपेत् ! अनुमरणे भारद्वाजभतेन ‘इयं नारी । अङ्कः हस्ता 'दिति 'ट्रेत्य न्वा भवितु' नि च समासेन हृदय पाल्चक्षनकाले 'अभिर्यजुर्भि भूत शतं थुिन 'मिनि ५ तथा भा ९ त्रावृत्या करोनि । दहनकाले 'ज्योतिष्मती'मित्वनुवाकेन दहेत् । उपस्थानकाले जः मन्त्र या

प्रयासाय स्वाहा । इत्यनुवाकेन भ्राहुलीजुहुयात

ििन भृत्युसूक्तनानुशासनं कुर्यात् । “आप्यायस्व मदिन्म ' इनिं संगाहनं {यति । 'नरणिर्विश्वदर्शित ? इत्यादित्यभुपतिष्ठन् । 'युष्टत' इनि भानं कुर्यात । अन्यत्सवै पितृमेधवन् । पूर्वं पैतृमेधिकं समन्त्रकं सर्च कृत्वा पश्चादनेोक्तप्रकारेण ब्रह्ममेधविधानेन ब्रहनिष्ठमाहिताग्मिनातिाशिं त्रतचारिणं {

{ विान होश्च पितृमेश्व समृज्य विधत्तरः । ५४ १ फलभिपशनम् । दिक्षण तिग्रहः िनर्ग () । हृदये हिरण्यशकलान् संभारयजुर्भिः पात्रचयनं ज्योतिष्मतभिरुपोषणं नारायणाभ्यामुपभ्थानम् । ब्राह्मण एकहते' ति चानुभन्त्रणम् । 'चि सन्ताने' ति हविराडुतिः 'पयासाय

• ईयुष्ट' इति प्रथवगाहनमत ऊचै पैतृमेधिकम् । आयोदनभाशनान्तात् ए:

ऋत्याचक्षते । तां न साधारणे प्रयुञ्जीत ! नाऽनाचारद्विजानीनामेवं सन्ति ब्रह्ममेधः ? इति । अतैकेन विधानेन सर्वं कृत्वा । मनाहेिता,ि तदुपनयनानि ब्रह्मचारिणश्च दाहयेत् ।। ११ ।। अग्निर्थजुर्भिरित्यादि । अग्यिजुर्भिः-सेनेन्द्रस्य-बाघम्पत ि नान्- वाचस्पते वाचो वीर्येण – सोमसोमम् - वाचम्यतेऽच्छिद्रया वाचा दाहयति । अभिर्यजु:ि-संनेन्द्रस्येति द्वाभ्याम्भुवाकाभ्थामौपासनामिना गृह मनाहिताग्ञ्चि दाहयति । तदुपनयनाग्निा शचारिणं दाहयति । चकारात् निर्मन्येन कपालान्नपनान्निना वा विधुरं विधवाश्च सावित्र्या वा नाहयति । 'अस्मात्त्वभधि' – 'भूः पृथिवीं उच्छतु' - 'भुवोऽन्तरिक्षं ठतुं ' - 'युवर्देिवं गच्छतु' इति चतुर्मिलैरित्येके ! १२ ॥ अस्मादित्यादि । ऋतुर्मिन्त्रैः दाहृदित्यर्थ । अथ द्वितीयः खण्डः आहिताग्निानातिाभिश्च पूर्व पत्न्या भरणं वक्रीयाग्नेरर्ध मादाय तदग्निना तैर्मन्त्रैस्तां ढाहयित्वा अन्यामुपयम्य पुनरग्निभा दधीत । १ ।। आहिताग्रिरियाहि । गृहस्थो वानप्रस्थो वा स्वकीयाग्नरर्धमादाय। श्रनिं पूर्ववत् हुत्वा द्वेधा विभज्य.स्वस्यार्धमरण्यादी समारोप्य पन्था अर्धमा दाय । तैर्मन्त्रैः- यद्यहिलमिः, तस्येतैः तैर्मन्त्रैस्सप्तभिः तां दाहयेत् । यद्यनहितामि: तथोक्तमन्त्राभ्यां द्वाभ्यां दाहयेत । अत्र केचित् । आहितान्निः पूर्वमृतां पक्षीं श्रौताग्निा दाहयेत् पश्चामृतमाहितमेिं श्रौतैपासन वििभर्दछेदिति ! आहितात्रिः पूर्वमृतां पतिव्रतां पली वैतानिकामिभिर्दहेत् पश्चादृढां सतीं स्मार्ताग्निा दहेत्। यज्ञमुखे तन्मध्येऽपि निर्मन्येनाभिना दहेत् । पनीबाहुल्ये पूर्वमृतां कनीयसीं निर्मग्थ्येन दहेत् । भर्तुः पूर्वं मृतां ज्येष्ठा ममिहोत्रेण दहेत् पश्चान्मृतामौपासनग्निा दहेत् । एवमनाहिताग्रेः पूर्व मृताौपासनामिना पश्चान्मृतां निर्मभ्थ्येन लौकिन वा अमिना दहेत् । एवं तां दावित्वा सपिण्डीकरणान्तं कर्म कृत्वा अन्यां कन्यामुपयम्य पुनरग्नि भादधीत –पुनराधानं कुर्यात् । अशक्तश्चद्वोढुं सन्न्यसेत् । 'अनाश्रमी न तिष्ठते'ति वचनात् । अश्व स्वकीयमर्थममिमनुत्सृजन् नित्यमैपासनवैश्व देवादिकमेव तस्मिन् कुर्यात् । अन्ते च तेनाग्निा तं दहेत् इति केचित् । सहमरणे सहैकचिनायां दम्पती दाहयति ।। २ ।। सहेत्यादि । सहमरणे-एकस्मिन्नेव काले युगप-मरणे । पूर्वापरकाल मरणे विधिवत्कृताहादिकयोः पुनर्दहनकर्मणि वा । सह-तन्त्रेण दहनादि कुर्यात् । अपि वा सहमरणे – अनुमरणे । सह-तन्त्रेण । सर्वं कृत्वा । दाहकाले हिरण्यशकलास्यतण्डुलवदिांनादीन् । तिलोदकबलेिपिंडदान ना प्रच्छादन नवश्राद्ध ब्राह्मणामन्त्रणादेकं पृथक् पृथगेव कुर्यात् । द्वितीय खण्ड:} बोभयोः श्राद्धं सपिंडीकरणाहोमं प्रत्येकमावाहनादिकं कृत्वा पितामहादीनां पितामहादीनाञ्च पूर्ववपिण्डदानादिकं कृत्वा पृथगेव ब्राह्मणभोजनं कारियित्वा पितृपण्डं विधा विभज्य तपित्रादीनां पिणैः सह संयोध्य मातृपिण्हं पितृपिण्डेन कृतचेोलमनुपनीतं जातकाग्निना लौकिकाग्निना वा 'अस्मा जातदन्नस्य पितृमेधवद् तूष्णीं दहनं कुर्यात् ॥ ४ ॥ जातदन्तस्येत्यादि । पितृमथन् । जातकानि लौकिकामिना वा तन्त्रं कृत्वा नृथ्णीमन्त्रकं दहनं कुर्यात् । अजातदन्नं भूम्याभकटे पिदधाति । ५ ।। अजातेत्यादि । अजातदन्तं कुमारं कुमारीश्च पूर्वक्त् भूम्यामवटे अपेत वीते' ति संभृज्य चिनायां प्रेतमारोप्य ट्टिरण्यशकलतिलतण्डुलान्

• आ ओ;' हृथास्ये निदधाति ।। ६ ।।

अथबेत्यादि । अन्यान् -- अनार्तबवन्ध्यार्दनाद्दाह्यान् । शास्त्रया पालाश्या शम्या वा शाखया । समृज्य शाखां विस्मृज्य प्रेक्ष्य नत्र तिलान्। विकीर्य तत्र काष्ठानि चालयित्वा । तस्यां चितायां प्रेतमित्यादि । आज्यं 'असाच्वमधि' इति व्याहुतीश्च हुत्वा “वातास्ते वा न्त्रि' ित सिन्वातं कृन्वा 'इमा अपेो मधुमत्यः' इत्यादिभिरुदकुंभं परीत्य उत्क्षिप्य कपालशेोदकं 'भूः पृथिवी'मित्यास्ये दत्वा कपालान्तपनाग्निना हैं 'अमावमधेि ' इत्येझर्चा पात्रिया वा । } अप्यमित्यादि । अयमाधाह्यसंस्कारविधिः । एवं दहनं कृत्वा जात तृतकृतौलकानुपनीतानां कुमाराणां कुमारीणाञ्च पूर्ववत् तिलोदकादीन् दधा द्वादशाहे सपिंडीकरणस्थाने नारायणबलिं कुर्यात् । मृतदारस्य विधवायाश्चा नििन्दतायाः इतरां कृतिववाहूनामिनिन्दतानाश्च मिडीिकरणानं कुर्यात्। निन्दितानामावाह्यानाञ्च प्रायश्चिान्ते नारायणबलिं कृत्वा श्राद्धं कुर्यात् इति प्रथमः पटलः । । इति वाजपेयेि सप्तमश्नं (द्वितीयः कण्टुः प्रथमः पटल; । 1 शवे अन्याशौचयुक्त श्वकुक्कुटनिकारजस्वलाट्स्पृश्यस्पर्शने करोति ।। १ । अथ द्वितीयः पटल | शव इत्यादि । अन्याशौचं सूपकादि । प्रोक्षणैः- आपोहिष्ठायैर्मन्त्रैः प्रेक्ष्य कृच्छ्त्रयमेकं प्राजापत्यं वा चरित्वा । दाय काषायतयैः पञ्चगव्यैः कुशतोयैश्च प्रक्षाल्य आकृति कृत्वा तस्याग्नौ वैश्वदेवं याम्यं पैतृकं व्याहृतीश्च प्रायश्चित्तै हुन्वा विधिवदहनं कुयात् ।। २ ।। देशान्तर इत्यादि । अस्थीन्यादाय कृष्णाजिननावट् वैश्वग्रे बद्धा अनधेो निद्धानः स्वग्रामं नीत्वा ग्रामयदायां निधाय ; झापाश्तो: - अश्वथोढुंरक्षवटाम्रजंबूनां त्वचेो गृहीत्वा तोये प्रक्षिप्य भावितेन तोयेन । प्रक्षाल्थ तदस्थिभित्स्याकृतिं कृत्वा । / । 3 पक्षसा आज्येन प्रक्षाल्य आकृति कृत्वा पूर्ववत् प्रायश्चिदै हुत्वा समन्वकं दाहयने ।। ३ ।। अमन्त्रकमित्यादि । पूर्ववत् प्रायश्चित्तम् – तस्याशावियुक्तम् । तदस्नामप्यलाभे दशाहाद्ध्वै पालाशप: विधानेन आकृतिं कृत्वा प्रायश्चित्तान्ते तदग्निना दाहयेत् ।। ४ ।। कर्तुरेवाशौचं भवति ॥ ५ ॥ कर्तुरिित । न सिपण्डानाम् । ९४६ श्री श्रीनिवासभखिकृत-तात्पर्यछिन्तामणिसहितम् यहमित्यादि । चकारान् तिलोदकाद्यः । दशाहाट्ध्वै कृतास्थ्या कृतिदहनानां पलाशपर्णाकृतिदहनानाञ्च विषये पुत्राणां इदं बििनर्वापणादिकं भवतीति केचित् । दसपुत्रविषयमिति केचित् । क्वमिदं मातापित्रन्यविषयं ब्रूमः । तथा प्रथमेऽह्नि द्वादश द्वितीये त्रिंशत् तृतीये यत्रिंशतिलोदकानि भवन्ति । तथा त्रयश्चत्वाररूमयः पिण्डा बलयश्च स्युः । द्वितीयेऽहन्यस्थिसञ्चयनं चिताधिानम् । प्रथमेऽहि नमप्रच्छादनं पञ्च नवश्राद्धानि चतुर्थेऽहन्येवमेध षण्णवश्राद्धानि स्युः । तृतीयेऽहनि तीर्थविसर्जनं चतुर्थेऽहन्छेकोथिं पञ्चमेऽह्नि वा यथाकालं सपिंडीकरणं भवेत् । एवं त्रिरात्राशौचप कर्तव्यम्, अन्यत् पूर्ववत् । इदमनाहित्झेः । आहितामेः सर्वेल पुनस्संस्कारेऽपेि दशराश्वमेव । [गप्लभ प्रश्ने दशाहेऽतीने तदस्थिभिः पालान्पावा अकृतिं कृत्वा दहनं करोति ।। ७ सूतिकामित्यादि । दानाग्निवह्निः । तदस्थिभिः-कापायोथपञ्च गन्यकुशतोयैः प्रेक्ष्यानी: । अपि ब पालाषी आकृतिं कृत्वा पूर्ववद्देत् । अथ वा तदहन्येव काय:यतोयैः पञ्चगव्यैः कुशतोयैश्च क्षाप यित्वा पुण्याहं कृत्वा प्रोक्षणैः प्रोक्ष्य विधिवद्दनं कुर्यादिन्यके ।। ८ ।। अथवेत्यादि । तदहन्येष – रणदिन एव । काषायतोयैरित्यादि । स्रापयित्वा – प्रत्येकमभिषिच्य प्राजापत्यं चरित्वा विधिवद्दहनम् । इति वाजपेयीमे सप्तमश्ने (तृतीयः मण्ड;) ।

• () पुतोऽन्यो बन्धुर्वा चैद्यकुशलाभ्यां नाभ्युपस्थयोरन्तरे गर्म परिहरन्

हिरण्यगर्भ' इति झखगोल्पाटयति । १ ।। मगाभ-1 इत्यादि । वैद्यशल्याभ्यामिति पाठः । गर्भ परिहरन् यथा शः गर्भ न म्पृशति नथा । शखस्पर्शनात् गर्भस्थ मरणं पतितो भवनि ।। २ ।। जीवन्तमपत्यमुन्मुच्य स्रापयित्वा अढ़ाय धावी लोकमातर मभ्यये तस्य अभ्यां मातरं कल्पयति : ३ ।। जीवन्तमित्यादि । उन्मुच्य्-गर्भादुद्धत् । धात्री-भूदेवीम् । सा हि लोकमाता । तां पुष्पाचैरभ्यच् । तस्य कुमारस्य अन्यां मातरं वाप्ती इति श्रुत्वा निर्वणं कृत्वा तां स्रापयित्वा विधिवद्दइनं करोति । ४ ॥ प्रेताया इत्यादि । प्राणाय स्वाहेत्यादिभिः पञ्चभिमः । नित्रेण अक्षतं यथा स्यातथा कृत्वा (मृच्यादिना) स्रापयित्वा । पूर्ववत् । कुमारस्य जातकाशैौ पूर्ववत् जातकै कुर्यात् ।।५।। मृतकग्रेतकयोरेकाहसन्निणते तन्वयित्वा वास्तुहोमं' हुत्वा पृथगेवेोत्थानोभं पिण्डनिर्वापश्च करोति ! ६ ॥ सूतकेयादि । एकाहसन्निपाते-एकस्मिन् दिने प्राप्त । तन्त्रयित्वा सूतकमेतकाशौचनिवृत्त्यर्थ वास्तुहोमं करिष्यामि इति संकल्प्य एकमेव वास्तुहोमं हुवा पर्यमपञ्चगव्याभ्यां गृहादिकं शोधयेत् । पृथगेव कुमारस्योत्थानहोमं प्रेतायाः एकोद्दिष्टश्राद्धादिकं पिण्डनिर्वापञ्च करोति । श्री श्रीनिवासमखिकृत - तात्पर्थचिन्तामणिरहितम् ब्राह्मणाचैश्चण्डालान्त: अद्भिः सपेंग दष्ट्रिणा अशनिपातेन अग्निः पशुना वा पापमणे तस्याशैौचवातोदकम्पनाश्रुशवाणा ऽनुगमनदहनोदक चलिपिण्डदानादि कस्यचिन्नैब कुर्यात् ।। ७ ।। [ानम् प्रश्नं अश्रु-रोदनम् । भरणं - वहनम् । पिण्डः - सपिण्डीकरणा:ांगपिण्ड निक्षेपः । एनानि कर्तुः चान्द्रायणं तप्तकृच्छं प्रायश्चित्तं भवति । ८ ॥ एतानीत्यादि । पूर्वोक्तान्थाचादीनि भयादज्ञानान्मोहाद्वा यः करोति तस्य प्रायश्चित्तमुतं भवति । अतः कस्यचित् पापमृतस्य तानि निषिद्धानि । पापमृतस्य शरीरं दावाग्निा शूलैः दाहयित्वा दशाहेऽतीतं नारायणबलिं कुर्यात् ।। १ ।। पापमृतस्येत्यादि । शूद्रदहयित्वा – स्वयमपृशन्नन् । दशाहे ऽते उक्त प्रायश्चितं चरित्वा अन्ते सर्वप्रायश्चित्ताथै नारायणबलिं करोति । करणान्तं कुर्यादिति केचित् । अथचा पालाशपर आकृतिदहनं करोति ।। १० ।। जीवेत्कृच्छेण शुद्धोत दत्वा गोमिथुनं द्विज। । उक्था शवविष्ठायैः व्याघ्रसिंहयादिभिः । राजकन्याधशैलूषशुदंष्टिमृगैस्तथा । इत्यादि वचनैरुतं प्रायश्चित्तं थः पुत्रादिभिश्चरित्वा दाहः कार्यः । शवस्य दहनकालेऽतीने क्रियाहीने विपर्यासे च प्रेमकर्मणि सर्वत्र लैिरेव वैश्वदेवं यास्यं पैतृकं व्याहूनीश्च प्रायश्चित्तं जुहोति ॥ ११ शवस्य दहनार्थ होमे हुते तदावुन्पन्ने पूर्ववद् भस्म समेिध मारोप्न लौकिकाग्नौ निधाय प्रायश्चित्तं हुन्वा नेनानि दइनं कुयन् ।। १२ ।। शवस्येत्यादि । मनोज्योतिराश्चाझे मिन्दाहुती व्याहृतीश् आज्येन हुत्वा तिलैः वैश्वदेवाद्विकञ्च हुत्वा निमिना दहनं कुर्यात् । इनि बाजपेयीये सप्तमप्रश्ने (तुर्थः वङ;) इति द्वितीयः पटलः । अथ पञ्चमः खण्डः उपनयनादूध्वै ब्राह्मणस्य मरणे सपिण्डानां दशाहृमाझौचं विधीयते ॥ १ ॥ अथ तृतीयः पटलः। उपनयनादित्यादि । क्षत्रियस्य द्वादशाहं वैश्यस्य पञ्चदशाहम् । उपनीतस्य वा गर्भाधमस्य वा मरणे प्रयासन्नसपिण्डानां दशरात्रं, पञ्छमानां ड्रात्, षष्ठानां क्तूरात, सप्तमानां विरासमिति केचित् । दन्तजननादु त्र्यहं नाभकरणादृध्र्वमेकाई जलनाद्ध् सपिण्डानां विधीयने । जननाटूर्व नाज्ञः प्राक् सानान्ताशौचं, जननादृध्व भुत्थानात् प्राक् सद्यश्शौचम् स्त्रियाश्च मरणे विवाहादूध् दशाहमष्टवर्षादृश् न्यहं चैौलका ३ ।। स्त्रिया इत्यादि । वियः-दुहितुः क्र्वािहादूर्व मरणे भर्खसपिण्ड दीनां दशाहमाशौचम् । वाग्दत्तानामनूढानां भरणे स्वसपिण्डानां परसपिंडाना मपि त्रिरातम्, वाग्दत्तानामष्टवर्षादू भसपिंडानां त्रिरात्रमाशौचं विधीयते । चौलकादूर्व बाग्दतानां मरणे सपिंडानामेकाहमाशौचम् । चैौलकात्पूर्व चिया मरणे सपिंडानां सद्यशौचम् । पूर्वविदति पाठः । मातापित्रोर्भातृणाश्च सर्वत्र दशाहमेव । गर्मे मृते गर्मिण्या स्तन्मासतुल्यैरहोभिाशौचम् ।। ४ ।। मातापित्रोत्यिादि । मृतस्य मातापित्रोः सोदराणां च सर्वत्र दशरान् माशौचमिति केचित् । क्रीनाद्यनौरसपुत्राणां जनने मरणे च त्रिरात्रमाशौचम् । एनं मासतुल्यैरहोराशौचम् ! सप्तमसाधुि न्यास्मृतिकाशैौ भिीमत। भूतङ्क इत्यादि दिवसमते अन्यसूतकं प्राः सतेि पूर्वौवेन इतरस्यागन्तुकस्य औशैौवन्। न पूर्वतः शुद्धिः । न कुत्रापि मृतकवान् शाकाशौचनिवृतिः । शावा सूतकनिवृतिर्भवति । rतत्सर्वे तुल्यत्याभियम् | विक्मसंन्याषिये दीर्घका लिकापेक्षया स्वल्पस्य निवृ:ि । न स्वल्पापेक्षया दीर्घकालिकस्य निवृत्तिः । यदि स्क्ल्पे ऽपि पश्चाद्भाविदीघ नाधिकः म्यान् । तदा स्वरुपवशात् दीर्घस्याः निवृति । पश्चदिनाधिकादल्पादपिं द्रश्रान्नादेश्चोक्तस्तेऽधि।ौचान्यदिवसे पूर्णाशौचे प्राप्त सनि पूर्वस्मादुपरि द्वाच्छुद्धिर्भवेन् । पूर्णाशौचम्योत्तग्नोऽधिका शैौचान्त्यदिवसे तत्प्रभाते वा आने पूर्वाशौचेन शुट्टिम्याग्यिर्थः । इतरस्य प्राप्त अपरम्यैवाहोभिः शुद्धिर्भवति । ६ ।। अपग्स्यैव - झावयैवाहोभिः शृद्धिर्भवति । असपिण्डशवम्य नानालङ्कणे कृते यहं दिवसं वा, वहने कृते रुन्नान्वा दशग्राणायामान् कृत्वा नक्षत्रदर्शनान्पूर्वे ग्राभाद्वद्वि सीत ।। ७ ।। १च ! । ८ ५५२ श्री श्रीनिवासमक्षिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् असपिण्डशवस्येत्यादि । असपिण्डस्य सजातीयस्य विजातीयस्य वा ब्राह्मणस्य असगोक्षस्य प्रेतस्य हादिना खानालंकरणे श्वे सति आशौचं भवतेि इति शेषः नक्षत्वदर्शनात्पूर्व-यावन्नक्षत्रदर्शनम् नक्षत्र छू ग्रामं विशेत् । [सप्सम प्रश्नं राजावित्यादि । रात्रौ चेद्दहनवहनादिकरणं सूर्य दृष्टा ग्रामं प्रविशेदि त्युकं ज्ञेयम् । पश्चात् पञ्चगव्यमाशनमनुष्ठानादिकञ्च कुर्यात् । भृतिमादाय दहनकहनादिकर्तुः सचेलं खानमलं भवति । अन्यथा तद्ग्रामे प्रविष्ट शबभर्तुरेकाई, तद्गृहे प्रविष्ट त्र्यहं, अभ्यथेत्यादि । अन्यथा – एवभकृत्वा । शवभर्तुः – दाहकस्य । तद्गृहे -प्रेतगृहे । तत्र - आशैौचदुद्दे । अत्र विकल्पं केचिद्वदन्ति । अगत्या तद्वहे भुक्तवतः एकरालं अज्ञानाडूक्तवतः तदन्नशुद्धयवकिमाशौचमिति। आशीचिभिस्सह शयनादिभिस्सह सतां तावन्ति दिनान्यौशोच भवति । अस्थिसञ्चयनादर्वाकू ब्राह्मणस्य रुदित्वा स्रायात् । अन्तर्दशाहे वाचमनं कुर्यात्। क्षत्रियवैश्ययोरथिसञ्चयनादर्वाक् ब्राह्मणो रैति चेदेकरात्राशौचं पश्चात् सचेल ज्ञानम् । शविषये अस्थिसञ्चयनादर्वाक् शस्य स्पर्श सति त्रिरात्रमाशौ, तद्रहिते द्विरात्रं पश्चादेकराक्रमाशौचं भवति । हीनवर्णविषये रोदने अदाशौचमुक्तं तदेव भवति । इति वाजपेयीये सप्तमश्ने (पञ्चमः खण्डः) । प्राश्रीयात् ।। १ ।। ग्राश्रीया - हृदयेगमालम् । पुनः क्षात्वा शुद्धेो भवति । आत्मनः पितुर्मातुश्च योनिचुन्नःश्व मरणे विखाते सचेलान आत्मन इत्यादि । विज्ञाते--अन्नकुल वाऽन्यत् स्थितः पुत्रः श्रुत्वा भरणम् । ज्ञानं करोति -ानं कृत्वा तदादि दशाङ्काशौचमनुतिष्ठति । योनिबन्धुवियं व्यवस्था शेषा । मातृभ्रातुः मातृष्वश्ध मरणे श्रुते त्रिरात्रम् । श्वशुरयोर्मरणे तव । ऋत्विजः आचार्वस्याधार्थफल्या आचार्यसुतस्य शिष्यस्य गृहाप्तश्रेनियस् प तथा तिरालमाशौचम्। मातृष्घस्रादीनां प्राप्तरजसामेव त्रिरात्र त्यिन्ये। उभयत्र स्वादशैकमेवेति केचित् । लियः, मातामहत्य मातामक्षाः तामहृत्य पितामह्याः मातुर्मासुलस्य तत्पुन्दुहिः मातृष्वसुः क्षत्त्रदुहितोः प्तुिः पितृव्यस्य तत्फुन्दुहिस्रोः भ्रातुस्तत्पुन्दुहिलो; स्पुतणुपुत्रदुहितोः दुहितुस्तत्पुन दुहित्रोः स्युलदुहितुश्च मरणे शिष्याशैौचम् । पुरुषविषया पक्षिणी स्त्रियाः प्राप्तरजसक्ष! उभयत्रापि अतोऽर्वाक् सद्यश्शौचमेव! वियः, मातृसफल्था ऊढाया सप्तीसुतायाश् मरणे चैकरात्रम् । एकामवासिनः श्रोत्रियादेः सुहृदः मण्डलाधिपतेश्च मरणे एकरात्रमाशौचं भवति । अन्येषां योनिन्धूनां मरणे सवेलञ्चालमलं भवति । द्वितीयेऽहनेि पुनर्दहनप्रभृति तदश्मन्युदकं दत्वा दक्षिणा कूर्च निधाय तन्नाझा प्रेमावाह्य तैलमञ्जर्न क्षानं धासोदकं दत्वा पाद्याचमनगन्धपुष्पधूपदीपाताचमनैरभ्यच्र्य सायंग्रातर्वेलिं दत्षोदकं ददाति ॥ ३ ॥ श्रो वैखानसगृह्यसूत्रम् द्वितीयेऽहनीत्यादि । आहितामेरनाहिताग्न्यादेश्च । द्वितीयेऽहनि - दश्नदिनाद्वितीयेऽहनि ! अावाह्य . द्वितीयान्तेन नाझा । अभ्यच्यै प्रातर्वलौ हीने साथं द्विगुणं सायं हीने प्रातद्विगुणभेवभादशा बलिं दद्यात् ।। ५ ।। श्वकुक्कुटेत्यादि । अश्मनि नष्ट पुनरन्यमक्ष्मानं निधायानादीनि करोति । (श्वकुटसूतिकाचैः पिण्डभाण्डे स्पृष्ट वा पुनर्नवेन भाण्डेन अह श्रपणादिकं कुर्यात्) सप्तमेऽइनि नवे मृत्पात्रे चितास्थीन्यादाथ पुण्यनद्यां समुद्रे वा प्रक्षिपति ।। ६ ।। सप्तमेऽहनीत्यादि । विास्थीन्यादाय-पूर्वं सञ्चितानि अवशिष्टानि च संगृह्य वंशयष्टयां बढ़ा अनधो निदधानो नीत्वा । प्रक्षिपति-पूर्ववत्। संस्कृत्य अधमर्पणसूतं जपन् क्षिपित । पर्वाणि समुद्र गत्वा ‘रलाकर नमस्तु य' भिति प्रणम्य पिप्पलादसमुत्पन्न' इति मन्त्रावृत्या सप्तपाषाणान् समुद्र मध्ये प्रक्षिप्य 'सर्वस्लम श्रीमन् ? इत्यध्यै दत्वा अवगाह्य 'विश्वाची धृताची' चेति सात्वा पिप्पलादं तर्पयेत् । एवं कल्पान्तरोक्तवठ्ठा स्रात्वा क्षिपति । अन्तर्दशाहे अमावास्या यदि भवेत् तस्यामेव शेषान् बलीन् दत्वा बलिकर्म समापयनि ॥ ७ ।॥ अन्तरेित्यादि । दशाहअध्ये ! शेक्षान् – अवशिष्टान् । द्विचन्द्रदर्शने महान् दोषो भवेत् ।। ८ । द्विचन्द्रेत्यादि । द्वयोर्मासयोश्चन्द्रस्य दशनै द्विचन्द्रदर्शनम् । अयं मातापित्रोरन्यत्र विषयः । अपे वा ििदनादृ विषयः । ििदनादर्भागमावास्या चेतामतिक्रम्य कुर्यात् । दशमेऽहन्येकदा बलिं दत्वाऽानं विसृजेत् ॥ ९ ॥ दशम इत्यादि ! एकदा -प्रतर्बलिम् । इति वालपेयीये सप्तमश्ने (इति तृतीयः पटल;) षष्ठः खण्डः । जातदन्तस्य चैौलकात्पूर्व मरणे यहं भूमैौ तूष्णीं बलि (अथ चतुर्थः पटल)। जातद्ल्तस्येत्यादि। यहं-भरणादि त्र्यहं वीन् जलाञ्जलीन् दत्वा तूष्णीं भूमौ वििनर्वापणं कृत्वा नारायणबलिं कुर्यादित्येके । दहनप्रभृत्याहिताग्नेः मरणप्रभृत्यनाहिताग्नेः एकादशेऽइन्ये कोटिं कुर्यात् ॥ २ ॥ दहनेत्यादि । आहिताग्रेः तत्पत्न्याः , अनातिाग्रेः तत्पल्याश्च । एकोद्दिष्टनिमित्तश्राद्धे तन्नाझा 'प्रेतनिमित्तं धुंक्ष्वे 'ति ब्राह्मणं वरयित्वा 'प्रेताय स्वधा' इति पाणैौ तिलोदकं दत्वा होमं पिण्डदानश्च कृत्वा अत्रादि सकृत्सकृद्दत्वा भोजयेत् ॥३ ।। एकोद्दिष्टत्यादि । एकमुद्दिश्य क्रियते इत्येोद्दिष्टम् । एकोद्दिष्टकारणं श्राद्धमेकोद्दिष्टनिमित्ताद्धम् । तसिन्। तनिमितं प्रेततृप्यर्थ भुक्ष्वेति । ब्राह्मणं वरयित्वा आसयित्वाऽभ्यच्यै प्रत्येकमध्यैपात्रं संसाद्य तिलोकादि उद्यन्तं वा ददातीति केचित् ॥ ४॥ उद्यन्तमित्यादि। अशक्तः अन्नाभावे भेोकूभावे वा उद्यन्तमामं ददाति । भोजनार्थ द्विपस्थतंडुलैः पूर्ववक्तिलोदनं सापूपव्यञ्जनं पक्ता पात्रे प्रक्षिप्य प्रभूतेन सर्पिषोपसिच्य द्वात्रिंशत्कवलानि कृत्वा अमिमभ्यध्यै तस्मिन्नौ पुरुषसूक्तन 'उशन्तस्त्वा हवामहे' इति पितृसूतेन वा ‘यते कृष्णस्तकुन आतुतोद’ इति मन्त्रावृत्या वा जुहुयादित्येके । निमित्श्राद्धे मासेऽतीते हीने च प्राजापत्यं चरित्वा प्रायवित् हुत्वा पूर्ववदेकोटिं कुर्यात् ॥ ५ ॥ प्रायश्चित्तं कृत्वा संवत्सरान्तमेवं कुर्यात् । संवसरेऽतीते कुर्थात् । . 12 नदि सर्वं पूर्वव भेजयति ॥ ६ ॥ द्वादशे षष्ट तृतीये वा मासि शुभकार्ये प्राप्त द्वादशाहे या सपिण्डीकरणं कुर्यात् ।। ७ ।। द्वादश इयादि । द्वादशाहपिण्डीकरणपक्षे एकादशेऽङ्गन्ये एक द्दिष्ट कृत्वा सात्वा देशकालशक्यपेक्षय वः सपिंडीकरणं कुर्यात् । तदा तत्तत्कालविहितानि षष्टयधिशतत्रयमेकोद्दिष्टश्राद्धानि सोदकुंभानि प्रेततृप्यर्थ मपकृष्य कुर्यात् । ब्राह्मणेभ्यस्तावत्संप्याकान्याम्दान िइत्वा पुनः तत्काल विहितानि षोडशैकोद्दिष्टश्राद्धान्यप्प्य एकोद्दिष्टवढ़ाक्षणक्रणदि पिण्डदानान्तं भोजनान्तञ्च कर्माचरेत् । ततः दशाहे सपिण्डीकरणम् । पुनर्मासेिमासेि तनेि पुिरुषोद्देशेन श्राद्धं कर्यात् । इति वाजपेयीये सप्तमश्ने सप्तमः स्वः । अथ अष्टमः खण्डः पूर्वेद्युः द्वौ िवश्वेदेवाथै वीन् पिवर्थमे प्रेतार्थ ‘सपिण्डीकरण श्राद्धे भोक्ष्यता' मिति मयित्वा 'स्वाहा ' - 'स्वाधा' इति तेषां करे तिलोदकं दत्वा “पितृभ्यस्वाधा' इति पात्रं तिलोदकैः पूरयित्वा पितुनावाह्य तन्नाझा 'प्रेताय स्वधा' इत्यन्यपालं पूरयित्वा प्रेतमावाह्य तथ होमं हुन्धा पिण्डं निरुप्य विश्वेदेवाभ्यां द्विर्दित्वा पितृभ्यः प्रेताय सकृत्सकृद्दत्वा तान् भोजयते ।। १ ।। पूर्वेद्युरित्यादि । पूर्वेद्युः रात्रै ! त्रीन् िपत्र-पितामह पितामह वृद्धमपितामहाखग उद्दिष्टाः पितः । विष्ण्वर्थम्यमपि वरयेत् । वरयवा फलाििभर्वरणम् । इदं पूर्वरात्रिकृत्य । परेद्युः श्राद्धदिवसे पूर्ववत् सुप्रक्षा तिपाणिपादान् आसयित्वा ब्राह्मणान् अभ्यच्यै अर्यपात्रमासाद्य ‘विश्वेभ्यो देवेभ्यस्वाहा' इति तयोः करे योद्रकं, तथा 'पितामहेभ्यः प्रपितामहेभ्यो वृद्धतिामहेभ्यः स्वधा इति तेषां करे तिलोदकं' 'पेताय स्वधा' इति तत्करे अभ्यसापात्रातिलोदकं दत्वा अन्यसापानात् 'विष्णवे स्वाहा' इति तत्करे यवोट्कश्च दद्यात् । पितृभ्यस्खधा इत्यादि । पूर्वं प्रयोग उक्तः । पिण्डं निरुप्य-पितृणां प्रेतस्य च प्रत्येकं पिष्ठनिर्वापः। होमशिष्टदिकं विश्वेदेक् भोजनपात्रे द्वि:ि अन्येषां सकृद्ददाति । ततो भोजनम् । पितृपिण्डैः प्रेतपिण्डं समारोप्य पिढ्यावोदकैः प्रेतपाखोदकं पितृपिण्डैरित्यादि। मैतपिण्डं विधा कृत्वा तृिपिण्डैस्त्रिभिः क्रमेण समारोप्य– एकीकृत्य प्रेतपत्रस्थोदकं पितृपालेोदकैः संयोजयति । सपिण्डीकरणे हीने कृतं शुभकार्य विनश्यति ॥ ३ ॥ सपिडीकरण इत्यादि । हीने-अकूते सति । तं मन्दाहुल्याश्रतिादीन् हुन्या पुनः शुभकर्म कुर्यान् ॥ ४ ॥ नमादित्यादि। प्रायिश्चत्सुक्तम् । पिण्डीकरणं पूर्ववह िपण्डसंयो नान्नं कृत्वा ! पुनः. कृी शुभकर्म पुनः कुर्यात् । ९५९ यत्नेयदि । तमाः पूर्ववत् प्रायश्चित्तं कृत्वा | यत्ले नियमेन यथोक्तजलदान पिण्डनिर्वाप ब्राह्मणभोजनेषु श्रद्धया कृतेषु सर्वसम्पत्समृष्ट्रिः वंशविवर्धनश्च भवेदिति विज्ञायते ।। ७ ।। इति वाजपेयीय सप्तमश्न अष्टमः खण्डः । --********* -- गृहस्थस्यौपासने विच्छिन्ने यदि प्राणीत्क्रान्तिः वृद्धानुज्ञातस्तत्पुत्रः श्रोत्रियागारादमिमाहृत्य संस्कृतायांभुधेि व्याहुतीभिः संस्थाप्योपतिष्ठते। गृहस्थस्येत्यादि । प्रेताधानप्रकार उच्यते । आहिताग्रेरमाहिताः गृहस्थस्य धनस्थस्य वा अहिोलादिके होमे विच्छिन्ने-नटे । यदि मरणे भवेत् । बृद्वैरनु ज्ञा;-वृद्धाः प्रायश्चित्तनिर्देशकुशलाः तैरनुज्ञातः । पुत्रादिः पुनराधानोक्त प्रायश्चितं कृत्वा अरण्याद्यारोपेितं विधिना मथित्वा अथवा श्रोत्रियागाराद्वा अि माहृत्य। संस्कृतायां भूमौ आधारं विना व्याह्मीभिरि# संस्थाप्य उपतिष्ठत । जुष्टोदमूना मित्यथैनं परिसमूह्य परितीर्य पर्युस्य आज्यं विलप्यो त्यूय भुचि चतुगृहीतं गृहीत्वा सप्तव्याहृतीढुंत्वा पुनरपि पूर्ववत् गृही त्वा 'पूर्व देवाः 'प्राणापानौ' इति द्वाभ्यां 'मात्वा वृौ संवाधिष्टः 'मात्वा वृक्षौ संबाधेथां' इति द्वाभ्यां 'अग्नेऽभ्यावर्तिश् - 'अग्ने अंगिरः' इति द्वाभ्यां 'पुनरुज' 'सह रथ्या' इति द्वाभ्यां ‘अया श्राग्ने ‘ब्राह्मण एकहीता' इति द्वाभ्यां क्रमेण चतुर्गुहीतानि हुत्वा पुनश्चतुर्गुहीतं गृहीत्वा महाव्याहृतिभिश्च जुहुयात् ॥ २ ॥ जुष्टोदमूनामित्यादि । परितस्समूहूनं शोधनं - परिसमूहनम् । परि स्तीर्य-द; दक्षिणायैः पश्चिमात्रैश्च । पर्युक्षण-परिषेचनम् । सप्तकृत्व स्सव्याहृतिभिहॉमः । एकेन चतुगृहीतगृहीतेन सर्वत्र सप्तधा द्विधा च यथोक्त होमः कार्यः । महाव्याहृतिहोमानन्तरं सायं पूर्वममिहोतहोमादिकं जुहुयात् । एवमग्रिमुत्पाद्य पूर्वोक्तेन विधिना दहनं कुर्यादित्याह भगवान् विखनाः ॥ ३ ॥ इति वाजपेयीये सप्तमप्रश्ने (चतुर्थः पटल;) नवमः खण्डः । ॥ इति सप्तमः प्रश्रः ॥ - (अथ प्रथमः पटल;) । अथेत्यादि । कणः- आक्षणादयः। आभ्रमाः अझपरिप्रभृतयः । धर्मशब्दोऽत्र द्विधस्मार्तधर्मविषयः । तद्यथा – वर्णधर्म आश्रमधर्मो वर्णाश्रमधर्मो गुणधर्मो निमित्तधर्मस्साधारणधर्भवति । तत्र वर्णधर्म ब्राह्मणो नित्यं मद्ये वर्जयेदित्यादिः । आश्रमधर्मोऽमीन्धनभैक्षाच्यदिः । वर्णा

• • • • • • • • • -

गुणयुक्तस्य परिपालनादिः । निमित्तधर्मे विहिताकरण निषिद्धसेवननिमिदं प्राथश्चित्तम् । साधारणधर्मोऽहिंसा:ि । तं श्रु वक्ष्याम इति शेषः । यस्मात् ' ब्राह्मणेोऽस्य सुखमासी दित्यादि श्रुतिः ॥ २ ॥ ब्राह्मणेत्यादि । श्रुत्यर्थ व्याख्याति ब्राक्षणक्षत्रियवैश्यशूद्रा इति । अस्य ब्रह्मणः परमात्मनो विष्णोः मुखे जाताः ब्राह्मणाः । बाहोजताः क्षत्रियाः ऊर्वोर्जाता वैश्याः पादयोर्माताः शूद्रा इति चतुर्वेण भवन्ति । ट् कर्माणि भवन्ति ॥ ५ ॥ पूर्वेषाँ खयाणां निषेकाद्यास्संस्कारा विधीयन्ते।। ३ ।। तेषां द्विजन्मनां वेदाधिकारः || ४ |{ तेषामित्यादैि । वेदाधिकारः -वेदोक्तकर्मस्वधिकारः ।

• वियेत्यादि । उक्तानि नायेव । नान्यानि वाणेि ब्राक्षणमात्र

प्रम क्षत्रियस्य प्रजापालनदुष्टनिग्रहयुद्धानि । ७ ।। क्षवियस्येत्यादि । क्षत्रियस्योक्तानि त्रयो गुणवमः विलक्षणाः प्रजा वैश्यस्य पशुपाल्यकुर्सीद्वाणिज्यानि ।। ८ ।। वैश्यस्येत्यादि । पाशुपाल्यं – पशुपालनं, कुसीदं-वृद्धिजीवनम् वाझिज्यं - क्रयविक्रयन्यवहारः, एतानि त्रीणेि विलक्षणानि कर्माणि । शूद्रस्य द्विजन्मनां शुश्रूषा कृषिश्चैव।। ९ ।। क्षत्रियस्याद्यास्त्रयः || ११ वैश्यस्य द्वावेव ।। १२ तदाश्रमिणश्चत्वारो ब्रह्मचारी गृहस्थो वानप्रस्थो भिक्षुरिति ॥१३ इति वाजपेयीये अष्टम प्रश्ने प्रथमः खण्ड हायझं सायं प्रातस्सन्ध्योपासनसमिद्धेोम प कुर्वन् गुरोः पादान् थिते गुरौ स्थेयात् ॥ २ ॥ १६१ः आसीने शयाने व नियुक्तो वैल्वासनशयने कुर्यात् । ४ ॥ अनुक्तो यत्किञ्चित्कर्म नाचरेत् ॥ ५ ! अनुक्तोऽपि स्वाध्यायनित्यकर्माथ्याचरेत् ! ६ ; खापरेतस्कन्द स्त्रीदर्शनस्पर्शनमैथुन कामक्रोधलोभभेहमदमात्सर्ये हिंसादीनि वर्जयित्वा सदा शुश्रूयुर्युरोः प्रियहितकर्माति कुत ॥ ७ ॥ उष्णांडुलानेत्यादि । ब्रह्मचारिणो वज्र्यानि कर्माण्युष्धन्ते ! उणांधुना यदि स्राणात् पुनः शंतांबुभा क्षाने कृतं शुद्धयति । दग्धावनं -काठा दिना दन्तशोधनम् तथा दन्तधावणाद्वै कृतें खानेन शुद्धिः ज्ञेया । इयानच्छ : धारणे दिनुमन्यन्ते वृद्धाः । द्विा स्वापस्य पर्वणि ििशग्य वज्र्यार्च केचिदाहुः । प्रमादतः करणे वाला अष्टातगाक्षत्रीं जपेत् शुद्धयति । कामतोऽकामतो वा तस्कन्दर्भ वज्र्यम् । कामतश्धदवकीर्णप्रायश्चित्समकाम तचेत् स्रान्तः शद्धिः । स्त्रीणां रागो दर्शनं स्पर्शनश्च वर्जयेत् । यदि कुर्यात् प्राजापत्यं कृष्ळू चरेत् । मैथुनञ्च वर्जयेत् । यदि कुर्यात् अब्दछच्डू चरेत् । कामादयोऽरथः षट् धर्मशाग्रेषु नाशहेतुत्वेनोपदिष्टाः । हिंसा-भूतानां हनम् । आदिशब्देन स्तेयन्द्रिाभृताड्यो लक्ष्यन्ते । श्रीवैखानसधर्मसूत्रम् अद्वेषं वाचितानुकूलः प्रियं सत्यं वदनि ।। ८ ।। अतोऽप्यसत्यमयैि निन्दां नाचक्षीत ।। ९ ।। अत इत्यादि । अतः - श्रुष्णादिपीडितः । मधुमांसमत्स्यरस झुक्ताद्यभोज्यभोजनवज भैक्षाचरणं कृत्वा गुरुणा अनुज्ञातो भैक्षान्नमश्रीयत् ॥ १० ॥ मधुमांसेत्यादि । आदिशब्देन सूतकपेतकाद्यन्नानि पर्युषितोच्छिष्टकेश दृषेितादीनि गृह्यन्ते । यदि प्रमादात् भुञ्जीयात् प्राजाप्य चरित्वा मैौड़ीहोमेन शुद्धयति । अहोरात्रमुपोष्य पञ्चगव्यं माझ्य शुद्धयतीति केचित् । सूतकनब श्राद्धान्नभोजने त्रिरात्रभुपोष्य पञ्चगव्यं अश्य शुद्धयति । मौनन्नतेन अनिन्दि तानां ब्राक्षणानां गृहेषु भिक्षाचरणं कृत्वा भिक्षासंपादितम गुरवे निवेद्य तेनानुज्ञातः भेक्षान्ने सायं प्रात यथेष्टमीयात् । भुक्ता उच्छिष्टमवटे पिदध्यादिति केचित् । मैक्षाचरणमकृत्वा यद्येकाहभक्षीयात् गायत्र्यष्टशतं जपेत् । यद्यपोशनञ्चाकृत्वाऽक्षीयात् अष्टोत्तरशतं गायत्रीं जपेत् । गुरुवृद्धर्दीक्षितानामाख्यां न ब्रूयात् ॥ ११ ॥ गुरुवृद्धेत्यादि । गुरवः-मातृपेिक्षाचार्याः । वृद्धाः -ज्ञानेन वयसा कर्मणा वा अधिकाः । दीक्षितः-यज्वानः । तेषां नाम न ब्रूयात् । गुर्वभावे तत्पुत्रे च गुरुवत्कर्माचरति ॥ १२ ॥ गुर्बभाव इत्यादि। चकारात् तस्याप्यभावे तत्सन्तौ शिष्ये गुरुवत्क मंचतीति सूचितं भवति । इति वाजपेयीये अष्टमप्रश्ने (प्रथमः पटल:) द्वितीयः खण्डः । गायत्रो ब्राः प्राजापत्यी नैष्ठिक इति ।। २ ।। (अथ निीयः पटल:) गायत्र इत्यादि। गायत्रीमात्राभ्यबनपरो गायत्रः । द्रादि । क्षारलवणवर्जमन्नमक्षीयात् । ब्राचारी . ब्रह्मचर्यन्नििहलधर्माननुतिष्ठन् कन्त । ब्राक्षाः सर्वत्र ऋतादृध्र्वमनभिशस्तापतिानां गृहश्ाभां गृहेषु भैक्षावरणं वेद्ब्रतचरणश्च कृत्वा द्वादशसा विशतेिसमा वा गुरुकुले स्थित्वा वेदान् वेदौ वेद या सूत्रसहितमध्ययनं कृत्वा वास्थ्यानु सरणं कुर्यात् ॥ ४ ॥ ब्राह्म इत्यादि । अनभिशस्ताः – अनारोपितपातकाः । अपतिताः - अकृतपातकाः । गृहस्थाः -कुटुंबनः । तेषां गृहेषु सायंप्रात: भैक्षाचरणं प्राजाफ्यादिवेदव्रताचरणञ्च कुर्यात् । वेदान्-क्रीन् । बेद्वावृयजुी-बेद भृग्वेदमथ स्वसू-यद्वेदमूलं तद्वेद वा सूत्रसहितमध्ययनं कृत्वा ततः गार्हस्थ्यानु सरणं द्वितीयाश्रमस्त्रीकरणं कुर्थात् । प्राजापत्यः स्रात्वा नित्यकर्मब्रह्मचर्यशीलो नारायणपरायणो वेदवेदांगार्थान्विवार्य दारसंग्रणं करोति । ५ ॥ ९६६ श्रीवतानामधर्मसूत्र प्राजापत्य दूत्यादि । श्वा – समावृत्; ! विचार्थ – अर्थतोऽबगस्थ एश्चात दारसंग्रहणं करोति । प्राजापत्ये त्रिसंवत्सराद्ध् न तिष्ठदित्यूषयो वदन्ति । ६ ॥ प्रामापत्ये इत्यादि । समावर्तनानन्तरं दारसंअट्टणं विना त्रिसंवत्सरा ग्रतुकलाभिगामी प्राजापत्य इति केचित् । [अष्टम प्रले शीयावदात्मनो विप्रयोगः तावद्गुरुकुले स्थित्वा निवेदितभैक्षमेोजी भवति ॥ ७ }} ठत्र योगेश्वरः । गायत्रीं शिरसा सधैं जपेयाहृतिपूर्थिकम् । प्रतिप्रणवसंयुक्तां तिरयं प्राणसंयमः । प्राणांमायस्य संमोक्ष्य तृचेनाव्दैवतेन तु । जपन्नासीत सावित्रीं प्रत्यगातारकोदयात् । संध्यां आक् प्रातरेवं हि तिष्ठदार्यदर्शनात्। अभिकार्ये ततः कुर्यात्संध्ययोरुभयोरपि । ततोऽभिवादयेद्वद्धाणसाहमेिति ब्रुवन् । गुरुचैवाप्युपासीत स्वाध्यायाथै समाहित आहूतश्चाप्यधीयीत लब्धञ्चासै निवेदयेत् । हितं तस्माचरेन्नित्यं मनोवाक्कायकर्मभिः । कृतज्ञाद्रोहिमेधाविशुचिकल्पाक्सूयकाः । अध्याप्या धर्मतस्साधु शक्ताऽज्ञानवित्तदाः() { दण्डाजिनोपवीतानि मेखलाशैव धारयेत् । ब्राह्मणेषु चरेद्वैक्षनिन्छेष्वात्मवृतये । । ना कुनै विद्याः शक्तयाऽधीते िह योऽन्वहम् । करोति तृतिं कुर्याश्च पितृणां मधुसर्पिषा । ते तृप्तास्तर्पयन्येनं सर्वकामफलैः शुभैः । यं यं क्रतुमश्रीते च तस्य नृत्थाप्नुयात् फलम् ।। नैष्ठिको ब्रह्मचारी तु वसेदाचार्यसन्निधौ । तदभावेऽस्य तनये पत्न्यां वैश्वानरेऽपि वा । अनेन विधिना देहं साधयन् विजितेन्द्रियः । ब्रह्मलोकमवाझेोति न केहाजायते पुनः' । इत्यादि मधुमांसाञ्जनोच्छिष्ट शुक्तिस्रीमाणिहिंसगम् । स शुरुः यः क्रियाः कृत्वा वेदमसै प्रयच्छति । उपनीय ददैछेदमाचार्थस्स उदाहृतः । एकदेशमुपाध्याथः ऋत्विग्यज्ञकृदुच्यते । एते मान्या यथापूर्वमेभ्थे माता गरीयसी । श्री श्रीनिवासमखिकृत-तात्पर्यचिन्तामणिसहितम् शलेिवेदं ब्रह्मचर्य द्वादृशाऊदानि पञ्च वा । हृणान्तिकमित्येके केशान्तश्चैव षोडशे । आषोडशदाद्वाविंशाचतुर्विशाच वत्सरात् । ब्रह्माक्षशिां काल औपनायनिकः परः । अत ऊध्र्व पतन्त्येते सर्वधर्मबहिष्कृताः । मातुर्यदग्रे जायन्ते द्वितीयं मैविबन्धनात् । यज्ञानां तपसाचैव स देवांस्तर्पयेद्विजः । पितून् मधुताभ्याञ्च ऋचोऽधीते हि येोन्वहम् । यजूंषि शक्तितोऽधीते योऽन्वहं स धृतामृतैः । प्रीणाति देवानाज्येन मधुना च पितृस्तथा । स तु सौमधूतैदांस्तर्पयेधोऽन्वहं पठेत् ।। इति वाजपेयीये अष्टमप्रश्ने तृतीयः खण्डः । | अष्टम प्रश्न भिक्षम् ऋचारेणोऽतिथीन् वेदविदः 122 यथाई पूजयति ।। २ ।। अशक्तोऽप्यग्रंभिक्षां वा सोदकं दत्वा शेकै भुञ्जीत । दयामत्या श्रीवियाम् त्-ि वान्, श्राद्वैः पुतैश्च पितृन्, बलिना भूतान्, अन्नायैर्मनुष्यांश्च नित्यमर्चयेत् ॥ ३ ॥ ऋगलपेण भुक्तोऽनृणेो भवति । ४ ।। दारान् इत्यादि । गृहस्थस्सङश भार्या विन्देतानन्यपूर्वी यवीयसीम्। असमानभवैर्विवाहः । वै सप्तभात्पितृबन्धुभ्यः # पञ्चभान मातृबन्धुभ्यः 'अरोगिणीं भ्रातृमती' िमेति गौतमः । अत्र योगेश्वरः । 'कर्म सातं विवाहौ कुर्वीत प्रत्यहं गृही । दाक्कालाढूते वापि श्रौतं वैवाहिकाशिषु() { प्रातस्सन्ध्यामुपासीत् दन्तधावनपूर्वकम् ।। हुत्वाऽमीन् सूर्यदैवयान् जपेन्मन्यान् समाहितः । वेदार्थानधिगच्छेत शास्राणि विविधानि च । मस्त्रम १५ देवेभ्यश्ध हुनादन्नाच्छेधाद्भवलिं हरेत् । अन्न भूमी श्रचण्डालवायसेभ्यश्च निक्षिपेत् ।। अन्न पितृमनुष्येभ्यो द्वयमप्यन्वहं जलम् । धाश्थायं भूतनं कुर्यान्न पचेदन्नमात्भन ! वालम्बासिनीवृद्धगभियातुरकन्यका संभोज्यातिथिभृत्यांश्च दंपत्योश्शेधभोजगम् । अतेिरिवेन वर्णानां देये शक्तयानुपूर्वशः । ५:५ सत्कृत्य भिक्षवे भिक्षा दान्या सुव्रताय च । भोजयेञ्चागतान् काले सविसंबश्चिबान्धवान् । महोक्षे वा महाजे वा श्रोत्रियायेोपकल्पयेत् । । मक्रियान्वासनं स्वादु भोजने यूनृतं वचः ' । इत्यादि इति वाजपेयीये अष्टमप्रक्षे चतुर्थः खण्डः ॥ वातावृत्तिरित्यादि । कृथा गोरक्षेण वाणिज्येन च देहयायां नयेद त्युक्तं भवति । अयं गृही प्रातः कर्माणि यथेोक्तं निर्वत्र्य स्थिरांगे नीरुजं तृप्त थुन पण्डनर्जितं वृषभद्भयं हले आबद्भव घटिकाचतुष्टयं कर्षयित्वा तावृषभा बुन्मुच्य पुनरेवंभूतमनङ्कयमायोज्य चतस्रो धटिकाः कवियत्वा तावुन्मुच्य पुनरन्यैौ वाहयित्वा तथा कर्षयित्वा ततः ौ यथावकाशं विमृजेत् । अशक्तश्चत् प्रतियामं द्वैौ द्वैौ वा योजयेत् । एकं क्षुधित वृतिं हीनांगं व्याधितं की बली वर्न विप्रो न योजयेत् । एवं पराशरोक्तबल दिनार्ध कृ िकृत्वा गृहमागत्य ज्ञात्वा उक्तनित्यकर्माणि समाध्य चतुरस्त्रीन् द्वौ वा ब्राह्मणान् भोजयेत् । कृफिलं धान्यं समीकृत्य िवभज्य तस्मिन् राळूः षड्भागं देवानाचैकविंशतिकं भागं विपाशां विंशकेि भागं दत्वा शिष्ट वै स्वयं संरक्ष्व तेन कुटुंबरक्षण करोति । तथा गाः प्रस्थापयित्वा सायंप्रति संगमय सायं प्रातः ताभ्थ: क्षीरं संपाद्य दश्यादिना देवादीन् चङ्गादिस्तिर्पयन् यज्ञशिष्ट भुञ्जान आसीत् । गोरक्ष्यं-पशुपालनम् । तथा क्रयविक्रयजीवने वाणिज्यं, तेन जीवनं करोति । क्रयविक्रयक्रमे हालग्यधस्तूनि स्मृतिक्रारैरुच्यन्ते। तृणकाष्ठकभुकन्याहयमध्वाऽथ तैलसोमगुङलवणक्षीरदध्याज्यक्रजंबरादपाल कस्तूरिकादिगश्ध हेमरूप्यादिलोह अन्येषामप्रतिषिद्धानां क्रयिवक्रयौ कुटुंबषो५णार्थमेवानुमतै । न तु अक्रमलाभो १७२ शालीनवृत्तिः नियमैर्युतः पाकयौष्टिः अङ्गीनाधाग पक्षे पक्षे दर्शपूर्णमासयाजी चतुषु चतुषु मासेषु चातुर्मास्याजी षट्सु षट्सु भासेषु शुन्धयाजी अतिसंवत्सरं सोमयाजी च ।। ४ ।। थायाछरो हविर्यः सोमयश्च यजने याजयत्यधीनेऽध्यापयनि ददाति प्रतिगृह्णाति पट्कर्मनिरतो नित्यमग्रिपरिचरणमतिथिभ्योऽभ्या गतेभ्योऽन्नाद्यश्च कुले ॥ ५ ।। घोराचारिको नियमैर्युक्तो यजते न याजयत्यधीते नाध्यापयति ददानि न प्रतिगृह्णाति । उञ्छवृत्तिमुपजीवतेि । नारायणपरायणस्सायं. प्रतगन्निहोत्रं हुत्वा मार्गशीर्पश्येष्ठमापयेगरिधाराव्रतं वनौषधीभिगन्नि पश्चिरणं करोति । ६ ।। शालीनेत्यादि । क्रमान् त्रिभिस्मूत्रैः पूर्वोक्तचतुर्विधगृहस्थेषु शालीन वृत्यादित्रयाणां लक्षणमुच्यते । सर्वत्र कृषिगोरक्ष्वाणिज्ग्रोपजीवित्वं यथासंभव मनुवर्तते । अत्र शालीनवृत्तेः नियमयमादियुक्तनियकर्मानुष्ठानमात्रमुपदिश्यते । यागाक्रस्य षट्कर्मानुष्ठानन्। घोराचारिकस्य याजनाभ्यापनमनिग्रहाः निषिद्धयन्ते इति विशेषः । इति द्वाजपेयीचे अष्टमप्रश्ने पञ्चमः त्वष्टः । [अप्टम प्रश्ने 28 ४४ यास्यन् आहिताग्रिनहितागिश्च पापनमरण्यामारोप्य गृहे मथित्वा गृहस्थ इत्यादि । गृहान् -- गृहस्थाश्रमात् । आहिताििरत्यादि । आहिताग्रिधांधानी चेत् तदा औपासनामिस्थामारोप्य मथित्वा श्रमणकं सह तृतीयाश्रमं गच्छन् । श्रमणकामिकुण्डलक्षणमाधानविधिश्च वक्ष्यते । पूर्ववदित्यादि । वनं गत्वा तत् भने आहिताश्चित् तद्विधानेन पञ्धान् त्रतामन्वा पिरकल्य पूर्ववदझिं मिथत्वा आधाय नियमिहोत्रादिकं वक्ष्यमाणवत् श्रमणकहोमश्च जुहुयात् । अहिताभिरघथानी चेत् नदीपास नामिरायादावारोप्य मथित्वा श्रमणकं संसध्य तेन सह गच्छेत् । सर्वा धानी चेन् निर्भन्थ्येन श्रमणकाझिना च सह - तृतीयमाश्रमं गच्छेत् । गृहाद्वनं गच्छलनातािश् िऔपासन्ममप्यादावारोग्य गृहे - सनि कीयविधानेन अभिमाधाय संसाध्य आधारं हुत्वा श्रामणकहोमं हुत्वा अग्रिमुत्पाद्य अरण्यादावारोप्य तं श्रमणकाश्मिादा सफलीकः तृतीयमाश्रमं गच्छेत् । अनातिाश्चित् तत्र श्रामणकामिक्रुडे कृत्वा प्रोक्षणेोलेखनादि कर्म कुर्यात् । तृतीयामपि वेदिं परिमृज्य षडंगुलाप्रैर्दर्भग्रंथितं अधविधा कृत रज्जुवन्मूले बद्धं षट्टत्रिंशदंगुलप्रमाणं परितरणकूर्च कृत्वा मध्यवेधां परिस्तृणानि ।। ३ ।।

श्रम् श्रामणकमित्यादि । अभ्यामवै पूर्ववत् । यज्ञाय स्वाहा - यहदैवतांधपेभ्यो देवेभ्यस्वाहा इत्यन्तं हुन्या, न ? रोझा मध्यमा तन्पगिता पञ्चांशुलविारा चतुरंगुलोत्सेधा अधस्ता आचारे श्रमणकामग्रहणमात्रं विशेपः। इति वाजपेयीये सहितं कुंडं कृत्वा अधाय वनस्थो नित्यमोपासनवत् सायं प्रानगाहुती हुँत्वा महाध्याहृतिभिः श्राम्हांकामेिं जुहुयात् । श्रामणकाग्रेत्यादि । औपसनवत् – औपासनामवि तद्द्रव्येण सायं प्रातराहुतीर्तुवा सहाव्याहृीभिः श्रमणकामिं जुहुयात् । अपत्नीो दरशिभिनिना बन गच्छेत् ।। ६ ।। अष्टमश्ने षष्ठः खण्डः ।

ॐौटुंबर इयादि । अकृष्टफलाध्योपधिोनी-ांगलेनाष्ट्र व फलितानि अनुझेोडूौपीनां ब्रीह्यादीनि भुञ्जानः । मूलफलागी-मूलानि - भूलसूणादिभ्यक्रन्दानि, पलानि वन्यानि चूतनदादीनि अक्षाति तथेक्तिः । लवणेत्यादि । लवध सामुद्रा,ि हिंगु - मठं, लशुनं - गृञ्जनं, मधु शैौ, मत्स्यः - मीन, मांसंभानि, पृन्यन्नधान्यं-दुर्गन्धा-ा, आम्लादीनि च त्यजतीति तथोक्तः। यभुिञ्जीयात् चान्द्रायणं चरेदिति केचित् । धोपासनामि विना सर्वम िश्रामणक एव समारोप्य तं संसाध्य महाव्याहृत्या जुहोतीत्येकं । श्यामाकनीवादिभिर्लब्धैः स्वकीयानतिथींश्च पोषयिन्वा अग्रिहोत्र श्रामणकवैश्वदेवोभी नागायणपरायणः तपशीलो भवति । ५ ।। वैश् िइत्यादि । यां दिशं प्रथमं प्रेक्षते । नीवादिभिः – आदि शब्देन शास्त्रोक्ततृणधान्यादो लक्ष्यन्ते । स्वकीयान् – दारपुत्रादीन् । पैशमास्यां पुष्कलं भक्तमुत्सृज्य अन्यथा शेषान् मासानुपजीव्य तपः कुयोत् || ६ ।। वालिखिल्य इत्यादि । शुष्कलं भक्तमुत्सृज्य ! एतावता कालेन संपाद्य सवितं सर्वं तमिन् दिने उत्सृज्य, शेषान् मासान् – संवत्सरे शिष्टान फाल्गुनान्तान् मासान्, अन्यथा – उञ्छवृत्त्या उपजीव्य तपः कुर्यात् । अस्य सूर्य एवाग्निर्भवतीत्यामनन्ति । ७ ।। अस्येत्यादि । ये एवाग्निरित्यादि । तेषां पक्ष अन्निहोत्र श्रामणकवैश्वदेवादीन् मानसेन सूर्ये एव कुर्यात् । फेनपः उद्देडकः उन्मत्तको निरोधकः शीर्णपतितपत्राहारी चान्द्रायणबतं चरन् पृथिवीशायी नारायणं ध्यायन् । मोक्षमेव प्रार्थयते ।। ७ ।। फेनप इत्यादि । उहंडक इत्यादि लीणि फेनपस्य विशेषणान्यन्वर्थानि । फेनप-पि नित्यमणिरिचय विहिता ज्ञेया । मोक्ष्मेछ – न तु त्रिवीम् । सूत्रम् इति वाजपेयीये अष्टमपक्षे सप्तमः खण्डः । पुन् । लिका उञ्छवृत्तिक: मन्दंशनवृनिकाः कपोनवृत्तिका मृगचारिका पायडुपनाशिनः कालान्नाभंजिन: एक कालकाश्चतुष्कालिकाः कण्टक प्रतिमुखाः ऊध्र्वबाहुकाः (अधोपुग्दाः) एकपादथिनाश्चति विविधा चार भवन्तीति ज्ञिायते ॥ १ ॥ (अथ पञ्चमः पटल:) - बहुविधाः : - नानावारा अtrयाका भवनि । कालाशिकाः-कालेन सीदन्तीति, कालेकाले सीदन्तीति भोजनार्थं गच्छन्तीतःि भा कालशिकाः - उदण्डसंवृत्ताः उद्दण्डमान्मन्दमनमेव संवृतं चरितं येषां ते उद्दण्डसंवृताः । अश्मिन पाषाणोपयेव नान्यत्रोपकादौ कुट्टयंति प्रियवादि सर्व अवशन्तीत्यश्मकुट्टाः, अश्मानं पाषाविशेषं भक्षणार्थे कुट्टयन्न िवा । उदग्रमासन्न फलमशानं येषां ते उदफलिनः, उदमुन्नतं फलं मोक्षादिकं येषामिति वा । दन्ता वेोलूखलं येषां ते । दन्नोलूखलिकाः । अञ्छं भूम्यां (स्वयं) पतिधान्याहरणं वृतिर्वर्तनं येषां ते उञ्छवृत्तिका : । संदंशानं पदार्थानां खादनमेव वृत्येिषां ते संदनवृत्तिकः । कपोतस्येव वृतिर्येषां ते कृपोतवृत्तिकाः । भृगाणां चार इव संचारो येषां ते मृगचारिकाः ! हस्तेन पाणेिनैव फलं मूलं वा आदातुमाहर्तु शीलं येषां ते हस्तादायिनः । शैलेषु पर्वतेषु विद्यमानानि फलान्येव खादितुं शीलं येषां ते शैलफलखादिनः। अर्केण सूर्यकिरणैः दग्धानि शुष्काणि पकाने पर्णादीन्यझन्तीति अर्कदग्धाशिनः । स्विस्य पर्णादीन्यश्झन्तीति बैल्वाशिनः ! कुसुभानि पुष्पाण्यक्षन्तीति कुसुमा ७४ [

र ३ कालान्तरं कदाचिदपि भोजनं येषां ते कालान्तरभोजिन । एककालिकं नियमानुष्ठानादिकं येषां त एककालिकाः । तथा चतुष्कालिकाः । कंटकाना मुपरि शेरन् इति कंटकशायिनः । वीरासनं वीरशयनञ्च येषां ते वीरासन शायिनः, वीरासन एव शेरन्त इति वा । पञ्चाशीनां मध्ये शेरन्त इति पञ्चाग्निमध्यशायिनः । धूममेवाक्षन्तीति धूमाशिनः। पाषाणानामुपरिशेरते इति पाषाणशायिनः । अभ्य कशिनः-जाग्रत्स्वभावः । उदकुंभे वारिपूर्ण घटादौ वसन्तति उदकुंभवासिनः ! मौनिनः-3भाषमाण.: । चस्समुचये ! अवाचि – अध:कृतानि शिरांसि यैः ते अत्राञ्जछिासः । सूर्य ओलोक्यं तिष्ठन्तीति सूर्यप्रतिमुखाः – ऊध्र्वमुखा ! परिष्टात् प्रसारितकरा ऊध्र्व बाहुकाः । एकेन पादेन स्थितः एकपादस्थिताः तपश्चरन्तः, नित्यमग्रिहस्र प्रमणकवैश्वदेवानाचरन्तः सूर्यग्रयो वा मोक्षं प्रार्थयन्ति । इति वाजपेयीये (चतुर्थ: एटलः) अष्टमः खण्डः ।

{{ [ 7 था । यन्ते ।। २ ।। तवेत्यादि। प्रभृतिशब्देन विश्वामित्रादयो गृह्यन्ते । आश्रमविांन साधुवृतेषु ब्राक्षणगृहेषु वा अनुमन्यते । अष्टयु गृहेषु वक्ष्यमाणवत् भक्षं लब्ध्वा ततः अष्टौ मासान् कबलांश्चरन्ती भुञ्जाना, योगी . विपरमात्मनेरैक्यं तत्र मार्गे विमशन, तत्सत्यं यथावत् जानन्तति योगमार्गनत्वज्ञाम्यन्तो मोक्षमेव प्राश्रयन्ते । गृहेषु चान्येषु साधुवृत्तेषु भांसलणपर्युषितान्न वर्जयित्वा सप्तगारेषु भैक्षं कृत्वा मोक्षमेव प्रार्थयन्ते । बहूदका इत्यादि। वैणवान् दण्डान् यथेत्प्रमाणेना कृत्वा गोदाल घा कृतं जलानयनाय पात्रं, धातुना गैरिकादिना रक्त काषायधातुवत्रं तेषां ग्रहणेन धारणेन योऽपूर्वो बेषः तं बहून्तः । ब्रह्मर्षीणां वसिष्ठादीनां गृहेषु भैक्षं कृत्वा अन्यत्र पृर्ववत् । अथ त्रिदरीिडः करकिनः शिशिनः यात्रिणी यज्ञोपवीतिनः शिग्नः जलवेितृिणो भिक्षान्नोनिो बहूदका इति केचित् हंसा नाम ग्रामे चैकरात्रै नगरे यश्वरात्रं वसन्तस्तदुपरि न मन्तीं गोमृत्रगोमयाहारिणो वा मासोपवासिनो वा नित्यचान्द्रायण ऋतेिन नित्यमुत्थानमेव प्रार्थयन्ते ।। ४ ।। हंसा इत्यादि । तदुपरि-उक्तदिनेभ्यः ऊध्, चातुर्मास्यादन्यत्र एकत्र न वसन्तः तार्थयात्रां कुर्वन्तः । गोमूत्रं गोमयं वा आहारत्वेन पिबन्त । उत्थानम्--अन्य गमनमेव प्रार्थयन्ते । कृच्छादियुक्ताः करकिनो दण्डिनो मुण्डिनः उपवीतिनः जलपवित्रिणशिक्थिनो हंसा भवन्तीति केचित् । परमईसा इयादि । वृक्षकभूले-वृक्षाध:प्रदेशे शून्यागारे पूजारहित देवगृहे इमशाने वा सन्तः । साम्बराः वस्त्रधराः । दिगम्बराः-विवस्त्राः । न तेषां धर्माधमै सत्यानृते शुध्द्यशुध्द्यादिद्वैतम् ।। ६ ।। नतेषामित्यादि । शुद्धशुद्धयादीति । आदिपदेन सुखदुःखे उपादेयानुपादेये स्पृश्यास्पृष्टये चन्द्यावन्त्रे इत्यादि गृह्यते । सर्वसमास्सर्वात्मानः समलोष्टाश्मकाञ्चनः सर्ववर्णेषु भिक्षा चरणं कुर्वन्ति । ७ ॥ सर्वेत्यादि । सर्वे ब्राह्मणादि चण्डलान्तसर्व मेध्यामेष्या िस्तुजातं प्राणिजातश्च, सुखदुःखे शत्रुत्वमित्रत्वाद्यन्यत्समस्तञ्च समं येषां ते सर्वसमाः । सर्वसमात्माधिष्ठितज्ञानं येषां ते सर्वात्मानः भिन्नलोष्टकाञ्चनयोस्तुल्यदर्शनं येषां ते समलोष्टाश्मकाञ्चनाः । मोक्षप्रार्थनं तुल्यम् । मुण्डिनः कौपीनवाससः दण्डिनः त्यक्तोपवीताः ब्रह्मणि स्थिताः परमहंसा इति केचित् । परमहंसाः द्विविधा गाभ्यन्ते विवृत्रेधाचरः पूट्वाचाराश्रेति | तल वेदान्तवाक्यार्थश्रवणभन्ननिदिध्यासन्ता; योग्येभ्यो ब्राक्षणेभ्यो भिक्षां धरन्: अमानिस्वाद्यात्मगुणान् यत्नेनानुतिष्ठन्: ब्रह्मात्मैक्यज्ञानयोग्यान् शेिष्यान् बोधयन्तो मोक्षमेव प्रार्थयन्ते । गृढवेधाचागस्तु त्यक्तवैदिकलौकिकाचारपस्थिा : दृष्टष्ट सर्वारम्भवर्जिताः स्वभावभूनाभनित्वादिगुणा: जातरूपधरः यदृच्छप्राप्ताशन वसनायनादिभिस्सन्तुष्टाः जड़ेोन्मत्ताकृलयः प्राकूनजनैरलप्यवेषाचागः भे कॉक्षिणः ! अयं विभागः श्रुथादिषु चोपलभ्यते ।

स्पष्टम् !! तत्फलं सकामं निष्कामश्चेति द्विविधै भवतेि ।। ९ ।। मकामं नाम इह संपरे अभिवृद्धिं ज्ञात्वा पुत्रलाभाद्यभि कांक्षणमन्यन्स्वर्गफलादिकांक्षणं वा ।। १० ।। सकाममित्यादि ! ह-अस्मिन् लोके, संसारे-देहृयालायां । अभि वृद्धिः-उत्तरोत्तरवृद्रिः, तां ज्ञात्वा अपेक्ष्य । अभिकांक्षणमभिलाषः । अन्यत् न्यलं पुण्यलोकान्तरेषु स्वर्गादिफलांभाभिलापः । उभयमपि सकामम् । निष्कामं नाम किञ्चिदनाभिकक्ष्य यथाविहितानुष्ठानमिति ।। ११ तत्र निष्कामं द्विवेि भवति प्रवृत्तिनिवृतिश्चेतेि ।। १२ ।। प्रवृत्तिनम संसारमनादृत्य सांस्यज्ञानं समाश्रित्य प्राषाया सनप्रत्याहारध्यानधारणायुक्तो वायुज्यं कृत्वा अ:िभाथैश्वर्य प्रवृत्तिरित्यादि । अन्नादृत्य-संसारमसारमिति ज्ञात्वा तं त्यक्ता । सांख्यझानं – प्रकृतिपुरुषविवेकसाधनभूतं सन्ध्छास्रोक्तप्रक्रियाभूलं ज्ञानं समा श्रित्य झाणायामादिवारणान्नसाधनैः वायुज्यं यशीकरणं कृत्वा अणिमादि प्राषणम् । तदेव वृतेः फलं भवति । तत्पुनरपि तपःश्याञ्जन्मापकत्वात् याश्विबाहुरु पा गन्ते परमर्षयः ।। १४ ।। 7 ु भूत्रा शरीरं विहाय क्षेत्रऽयमात्मनोर्योगं कृत्वा नन्दूियं सर्व जगाच्छरीरिण: परमाननः श्रीमन्नारायणात् अन्यत् - सट्टन्नुप्रविष्ट चेतन भचेतनश्च वस्तु किञ्चित् नास्तीति ज्ञात्वा, संसारमनास्य-त्र आदरं भोग्यता वध्य श्रितक्षेखारामादयो लक्ष्यन्ते । जितेन्द्रियः -. इन्द्रियाः, भ्वायत्तीकृत्य । इन्द्रियजयोपथाः शाखेषुपिदिष्टाः ज्ञानव्याः । शरीरं विहाय - प्रकृति सम्बन्धं विहाय । क्षेत्रज्ञपरमात्मनोिित-क्षेत्रज्ञ क्षेत्रमित्यभिधीयते । एतची चेति तं प्राहुः क्षेत्रम् इति नदिः ।।' इत्युक्तः जीवात्मा । परमात्मा – 'क्षेत्रज्ञश्चापि मां ििद्ध मर्वक्षेत्रेषु भारत । इत्युक्त जगच्छरी श्रीमान् नारायणः । अत्र प्रमाणानि । 'द्र ब्रह्मणी दिनन्ये परा चैवापरा च ' श्रत

'

भूयः } निवृत्याचारभेदाद्धिं योगिनत्रिविधा भवन्ति, सारङ्गा काष्य निवृतित्यादि । यथा वसिष्ठ नदेव ज्ञानसंयुक्त सर्वकामविवर्जितम् । निवर्तकं भवेदेतद् अन्यभृत्युनिवर्तनन् ि । योगिनः-जीवात्मपरमामनोरैक्यं भावयन्नः । योगस्तायोपायः । । चतुर्विधः मन्त्रयोगो हठयोगो लययोगो योगश्चेति । नदुतं योगदीपिकायाम् ': प्राणापानयोर्योगः तथैव रजरेतसो; !)। सूर्याचन्द्रमसोयगो जीवात्मपरमात्मनोः । मन्यो हठी त्यो राजयोगी योगचतुष्टयम् । |कश्चतुष्टयो योग एक एवाभिधीयते ॥ इति । मन्त्रयोगो यथा- भूतशुद्विपूर्वकं केशवादिमातृकान्यामानन्नरं अष्ट क्षरादि नित्यमन्त्रजपो मन्त्रयोगः ! योगशाश् चोक्तम् 'इंकारेण वहियानि प्रकारेण विशयध । सहंसेति मन्त्रेऽयं भवे मन्त्रं जपति माम् । ९५ गुरुवाक्यात्सुथुझायां विपरीतो भवेन्नथः ! सोऽह मेोहमिति मेोतो मन्योमस्त उच्यते । ।। इति । इक्ष्योगो यथा:-नित्यं मन्स्रजपेन किञ्चिद्विशेषज्ञानं जायते, नेल पलाद जढ़ावभावं अ,ि असे हठयोगः । दुन् । हीन ग्रसते अडथं हठयोगस उच्यते । इत। लययोगो यगा :- जाडो लयं गते भन एकत्र तिष्ठति । ततो वायुश्लिो भवति । अयं लययोगः । तदुकं इट घेो प्रदीपिकायाम् जाड्ये तु प्रासमायाते वित्तं याति विलिप्ताम् । पबने स्थैर्यमायाते लययोगम्स उच्यते ? ॥ इति । राजयोगो यथा:-चित्ते परमात्मनि रक्त राजवदानन्दी यत्र तिष्ठति साधकस्स श्रोराजः । यथा योगशास्त्रे प्रासंमाप्यते सौख्यं स्वात्मानन्दं परंपदम् । अणिमादिपदं प्राप्तो राजयोगस्स उच्यते ।। इति । मन्वयोगोऽपि विविधः । वैदिकतान्त्रिकः श्रौतस्मार्तः नित्यो नैमित्तिकः सको निष्कामधेति । वैष्णवमन्त्रा वैदिकः । अन्ये तान्त्रिकः। श्रौतमक्रियोप योगिमन्त्राः श्रौताः। स्मार्तकर्मोपयोगिनः मार्ताः | सन्ध्यावन्दनादिषु गायत्र्यादयो मन्त्राः नित्यः । मृत्युञ्जय नामत्यादिमत्रा नैमित्तिकाः । श्रुतिचोदितधर्मानुष्ठान प्रक्र्तका मन्त्राः सकाभाः । फलाभिसन्धिरहित्येनानुष्ठीयमानाः निष्कामाः । केचित् ‘देवतागुरुमन्त्राणामैक्यता योग उच्यते । इति देवतागुरुमन्त्राणाम पृथग्भावं योगं मन्यन्ते । तस्मात् हठयोगदयायोऽपि भन्त्रयोग एवान्तर्भ न्तीति तेषां वादः । अन्ये त्वन्यथा स्वस्वमतं प्रशंसन्ति । मन्त्रनादिनः मन्त्र जपमात्रादेव पुरुषार्थः कृत्स्रः सिद्धयतीति । योगवादिनः प्राणायामादिना वायुवधेन सर्वार्थसििद्धरिति । ९०४६ एवंविधा योगिनः त्रिविधा भवन्ति । त एव सारंदिभेदेन व्यव द्दिश्यन्ते । सारं – क्षेत्रं तं गच्छन्तीतेि सारंग । । एक एव ऋषिः आश्रयो येवां ते एकाप्र्याः ! विविधसरणात् – दर्शनात् सिरकाः । अनिरोधका निरोधका मार्गगा विमार्गगाथेति चतुर्विधाः सारैगाः ।। २ ।। अनिरोधका इत्यादि । येषां प्राणायामादिनियमो नास्ति, तेऽनिरो धकाः । बायोनिरोधनं प्राणायामादि येषामस्ति ते निरोधकः । मार्गे सत्पथे गच्छन्तीति मार्गाः । तद्विरोधिनो विमार्गगाः । दूरा अद्ग्गा धूमध्या असंभक्ताः संभक्तावेत्येकाष्यः लक्षणम् अप्टभः प्रश्न दूरगः इत्यादि । दूरं पारंपयेण वैकुण्ठं गच्छन्तीति दूरगाः । दूरगमनं येषां नारतीयदूरगाः । श्रुवोर्मध्ये अन्तरात्मानं येऽनुभवन्ति ते भूमध्यगाः, न संभन्नन्ति संसरन्तीत्यसंभक्ताः । संभजन्ते सेवन्ते परमपुरुषमिति संभक्ता । नेत्यादि । विसरकानां गणने न शक्यम् । नव सारंगाः-सारः-क्षेत्रज्ञः-तै गच्छन्तीति साराः ।। ५ ।। तत्रेत्यादि । सारंगः स्वात्मान्नेोपासका इति यावत् । तेष्वनिरोधका अहं विष्णुरिति ध्यात्वा ये चरन्लि ।। ६ ।। तेष्वित्यादि । उक्तषु चतुर्विधसारंगभेदेषु अनिरोधकयोगिनामिदं तेषां प्राणायामादयो न संन्ति ।। ७ ।। तेषामित्यादि । मायावादिनां मतमालंब्य चरतामेतेषां प्राणायामादयो न सन्ति प्रयोजनाभावात्, अहं विष्णुरिति ज्ञानमात्रस्यैव मोक्षहेतुत्वात् । १८ येत्वित्यादि । योड्श्कलाः-प्राणायामादयोऽौ तद्वेदाश्चाझै कलाः यो7 शाश्वोत्का:! • तदभ्यासादेव मोक्षः तेन यानि परां गति 'मिति वसिष्ठस्मरणान् । य इत्यादि । 'अष्टसु साधनेषु नियमासने विहायान्ये षडुपायाः तैः गृह्यन्ते । तदनुष्ठानातिशयान्मोक्षमाप्तिः। ‘यान्ति मोक्षश्च शाश्वमिति वसिष्ठः । य इत्यादि । यमा दश क्षमाधृनिदयार्जनमिताहारौचानि ! इति दश ! नियभ्यः इति नेिया दश । देवाप्रदक्षिणमन्ध्योपासनादयो नियमा इति केचित् । तपस्सन्तोषान्क्यिामेश्वर पूजन सिद्धान्तश्रवणहीमति जपादयो () दश नियमा मि विश्वामित्रवसिौ । प्राणायामाद्युपयोगार्थः पादन्ध आनम् । तदनेकविधम् ! यावन्तो जीवराशयः नान्यासनानि ! तत्र चतुरशीतिः चतुष्षष्टिः द्वात्रिंशत् पेोडश अष्टौ पञ्च चत्वारि द्वे वेति योगशास्र दृष्टानि, दानि श्रेष्ठानि पूर्वस्मात्पूर्वक्षात्पराणीति थेोगविदो वदन्ति । स्वतिक गोमुस्व पाकि वीक सिंह मयूर कुक्कुट द्र कूर्भ मुक्तासनानि शस्यन्ते । भावन्मरीविनोक्तानि च शस्तनाणि । एतेषु स्वतिक पद्मक वीरक सिंहासनान्युत्तमानि । स्वस्तिक पद्मास तत्रापि श्रेष्ठ । तेषा मभ्यासात्सर्वव्याधिविनाशः सिद्धयति । यथोक्तरीत्या रेचकपूरककुंभकैः प्राण संयमः प्राणायामः ! प्राणे वायुः तस्यायामोऽवरोधनमिति शब्दार्थः । द्विविध पुनः प्राणायामः सगर्भऽगर्भ इति। सग जपध्यानरहितः, जपश्यानयुतोऽगमैः । अगर्भाच्छताधिकगुणेः सगर्भः । किश्च । लघुत्वशीघ्रगामित्वोत्साहस्त्रौष्ठसर्व रोगनाशबलतेजस्सुरूपधृतिमेघायुवत्वस्थिरत्वप्रसन्नत्यप:पापक्षयाश्च प्राणायामेन सिद्धयति । प्राणायामेन विण्मूत्रलेप्मणामल्पत्वं बहुभोजनसामथ्र्य चिरादुछा [अष्टमः प्रश्ने सनश्च जायते । प्रत्याद्दियते प्राणोऽनेनेति प्रत्याहारः । सोप्यान्तरादिभदाञ्च तुर्विधः । विषयगतानामिन्द्रियाणां बलादाहरणे वा प्रत्याहारः प्रथमः। यद्यत्पश्यति तत्सर्वममानमेिव पश्यतीति द्वीधः । शरीरिणां यानि नित्यानि विहितानि कर्माणि आत्मन्येव तेषामनुष्ठानं न करणान्तरैरेिति तृतीय: । पादांगुष्टगुल्फजंघा मध्यचितिद्वयमूलजानूरुद्वयमध्यपाशुभूलदेहमेढूनानिहृदयकंठकूपतालुमूलनासामूला क्षिद्वयमण्डल भ्रमभ्यलाटमस्तक्रेषु मर्मस्थानेषु स्थानात् स्थानान्तरं वायोस्समाकर्षणं चतुर्थः । अनेन प्रत्याहारेण निगृहीतानि मन:पूर्वकाणीन्द्रियाणि स्वर्गप्रापकाणि, विष्टानि नरकमाषकाणि । तस्मात् प्रत्याहारेणात्मानमुद्धरेत्। ध्यानम् । येयावस्थितवित्तस्य विसदृशप्रत्ययान्तरनिर्मुक्तः प्रत्ययप्रवाहो ध्यानं, तैलधारादविच्छिन्नस्रोतस्सन्ततिरूपं वा । तव द्विविधम् । सगुणे निर्गुणञ्चति । सगु पञ्चविधं निर्गुणमेकमेव । यथा:- हूमध्येऽष्टदलोपेनकन्दमध्यात्समुत्थिते द्वादशांगुलिनाले चतुरंगुलिमुखें प्राणायामैर्विकसितकेसरान्तिकर्णिके कमले वासुदेवं जगन्नाथं नारायणमनामयं चतुर्भुजं शंखचक्रगदाधरं किरीटहारकेयूशदि भूषणान्वित श्रीवत्सवक्षसं पूर्ण चन्द्रालनं पद्मपत्रनिभेक्षणं पदोदरदूलो शुद्धस्फटिकसंकाशं पीतवाससभच्युतं पद्मच्छविपाणिपादनलं परमात्मानं प्रभामयं पुरुषेोत्तमं सर्वभूतहृदि स्थितं देवेशे मनसाऽवलोक्य यत्सोऽहमिति ध्यानं तत्सगुणं प्रथमम् ।। हृत्पद्ममध्ये प्रकृत्यात्मककर्णिके अधैश्वर्यदलोपेते वेिद्याकेसरसंयुक्त ज्ञाननाले महत्कन्द प्राणायामैर्विकतेि :मले विश्वार्चिषं भहाबहिं ज्वलन्तं विश्वतोमुखं वैश्वानरं जगद्योनिं शिग्वानन्नान (?) मीश्वरं तापयन्नं स्वकं देहमापादतलमस्तकं निवा दीपकद्दीप्यमानं दृष्टा तस्य ग्विामध्ये परमात्मानमभ्यये नीलांबुदमध्ये विद्युन्लेखेव भास्वन्तं नीवारशूकवट्टपं पीना सर्वकारणं विज्ञाय सोऽहमिति यानं द्वितीयं सगुणम् ! ध्रुवोर्मध्येऽन्तरात्मानं तेजोरपं स्थाणुवन्मूर्धपर्यन्तं भध्यदेहात्समुत्थितं मनसा झालोक्य सोऽहमिन्येतत् ज्ञानं तृतीयं सगुणम् । यद्वा अष्टदलोपेते कर्णिकाकसरान्विते उन्निद्रहृद्यांभोजे सोममण्डलमध्ये भ्वात्मानमर्भाकारं भोक्कुरूपिणमन्यथे सुधारसं विमुञ्चद्भिः शशिरश्मिभिरावृतं मनसा !, शृ म सोऽइिित वानसुतर्म (सगुणम्) चतुर्थ सगुणम् । ऐीडादल. मान्पमात्मानं (तेनामृनेन संष्णै) अहमेव पूई अझ परमात्माऽऽथ इति ध्यानं पञ्चमं सगुणम् । अथवा मूर्यमण्डले आत्मानं सर्वजगात्प पुत्पं हैमल्पं ) हिरण्यश्मश्रुकेशनम्बं पासनस् रिसेवे ध्यायेन्पञ्चम् सगुणम् । ज्योतिर्मयं शुद्धं आकाशावत् सर्वगतं भृढमत्अच्छममलं नित्यमादिमध्यान्सरहितं स्थूलं मनाकारमस्पृश्यमचाक्षुषभरसमग्न्धमप्रमेयमनुत्तममानन्दमजरं :न्त्स कारणममृतमजमध्ययं दृश्याश्यमन्तस्थं बहेिडं सर्वतोमुखं सर्वतोट्टक् सर्वतः पादं सर्वस्पृक ब्रह्म ब्रह्ममयोऽिित वेदन् यत् तत् निर्गुणध्यानम् । धारणाः-सर्वत आहृत्य चित्तस्य स्थानवन्धेो धारणा । सा पञ्चविधा । हृदये दहराकाशे चाक्षाकाशधारणमाद्या ! पृथिव्याजोवावाऋाशेषु क्रमेण लकारवकारस्फयकारहकाराणां पञ्चवर्णानां धारणं द्वितीया । पृथिव्यादिपञ्चभूतेषु अनिरुद्धाच्युतसत्यपुरुषविष्वाद्यधिदैवानां धारण तृतीया । पादादिजानुपर्यन्तं पृथिवीस्थान, वायुं नीत्वा तत्र वर्णदेवसमन्वित पश्वघटिकाधारणं तत्पृथिवी जयाय । आजानः पायुपर्यन्तमप स्थानं, वायुं नीवा तत्र यथोक्त वर्षदेवश्रुतं वायु पञ्च घटिकाधारणं सर्वरोगप्रमोकाय | आपायोः हृद्रान्तै वह्निस्थानं, तत्र बृर्णदेवसहितं वायु धारयेत्पञ्चधांटकाकालं वजियाय ! आहून्मभ्थात् आवेोर्मध्ये घायुस्थान, तत्र तद्वर्णदेवश्रुतं वायुं पञ्चधटिका धारयेद्वायुजयाय । आभूमध्यान्तं आमूर्धान्तात् आकाशस्थानं, तत्र वर्णदेवयुतं वायुं पञ्चधटिका धास्येज्जीवन्मुक्तो भविष्यति । " समाधिः-जीवात्मपरमात्मनोः समतावस्था समाधि । 'थदखमात्रा निर्भासं () तिमितोदधिवत् स्थितम् । स्वरूपशून्यवद्धयानं तत्समाधि' रिति केचित् । एवं अष्टांगानव योगान् आत्मोज्जीवनाय कल्पयन्तो विमार्गगा योगिनः ध्येयं ध्यानयोगप्राप्यं परमपुरुषं अन्यथा कुर्वन्ति नास्तीति निधिम्बाना नश्यन्ति। इति वाजयेयीये (पञ्चमः पटल;) दशमः खण्द्रः । चतुर्थी पञ्चमी-चलप्येते अथ अथैकाष्यः ।। १ ।। कनाः एक इत्यादि । एक ए ऋषः मन्दः लक्ष्यभूतो गुरुव येषां ते एकाग्र्याः। तेषु ये दूरवाःस्नेपामये मार्गः ।। ३ ।। तेष्वित्यादि । पञ्चधा पूर्वमुक्तषु दृग्गाणां लक्षणं वक्तुमारभते । मार्गः मोक्षमार्गः । पिंग या नाडिका आदित्यमण्डलमनुप्रविश्य तवत्येन पुरुषेण संयुज्य ततश्चन्द्रमण्डलं नक्षत्येन पुरुपेण ततो विद्युतं तत्रत्येन पुरुषेण पुनः क्रमेण वैकुण्ठमायुज् यन्ति इनि ।। ४ ।। पिंगलेत्यादि । िपंगला- नाडीविशेषः । योगानुभवेन शरीरस्वरूपं ज्ञात्वा अष्टांगयोगयुक्तो योगी पूर्ववत्प्राणायामैरुद्धेोधितः पिंगलया नाड्या हृदया न्तस्थे सूर्यमण्डलमनुप्रविश्य तन्मण्डलस्थितेन तेजोरूपिणा पुरुषेण स्वात्मानं संयोज्य तः चान्द्रमस्या इङ्था नाड्या चन्द्रमण्डलं तालुमूलान्तगतमनुमविश्य तत्रस्थेनामृतमयेन पुरुषेण संयोज्य ततो वैणव्या सुषुप्तया नाड्या भूमध्यान्त गतं तटिन्मण्डलमनुप्रविश्य तत्रस्थेन पुरुषेण संयोज्य क्रमशः सचिदानन्द स्वरुपिणा भगवा परमपुरुषेण श्रीमन्नारायणेन संयोज्य विगतभये वैकुंठे लेोई सायुज्यमनुभवन्ति । ये अदूरगास्तेषामयं धर्मः । ५ ।। क्षेत्रज्ञपरमात्मनोर्योगं क्षेत्रज्ञद्वारेण कारयिन्या तंखैव समस्त विनाशं ध्यात्वा आकाशवत् सत्तामात्रोऽहमिति ध्यायन्ति ॥ ६ ॥ क्षेत्रज्ञपरमात्मनेोरित्यादि । तत्रैव – परमात्मन्येव । समस्तविनाश मिति । भूम्यन्तिरक्षस्वर्गादयः पृथिव्यादिभूतानि षडिन्द्रियाणि षद्दिश्याः घड् एकादाः सड़:] औवंशानलाहात्रम् बुद्धयः सुखदुःखे धर्माधर्मादि च । तस्य विनाशः-लयः । सतो भावस्सा तन्मात्रम् ! धूमध्यगः क्षेत्रहपरमात्मनोयेंगे सत्वरूपान्नद्वारेण भ्रमध्यं नन्वा पञ्चभ्योंऽगुष्ठादिभ्यः स्थानेभ्यः आकर्षगं पुनः पेिगलाद्वारेण निष्कभर्ण प्रलयान्तं क्षेत्रज्ञयोद्यान्नं वा कुर्वन्ति ।। ७ ।। भूमध्यगा इत्यादि । योग इति-योगे जाते इत्यर्थः । सत्वरूपो विष्णु म एवा:ि तस्य द्वारः सुधुन्ना नाडी तन्मुखेन पूर्वोक्तध्यानेन आधारे विकसिते प्रबुद्धकुंडलिनीमुक्तरंभ्रनिरोधेन सुषुङ्गया नाडिकया क्षेत्रज्ञमूर्ध्वमुत्कृष्य । पञ्भ्यों ऽगुछदिभ्यः स्थानेभ्य इति । पादांगुष्ठादिजानुपर्यन्तभाजान्वगुंदथर्यन्तमागु दाध्टद्यपर्यन्तमाहृदयाचाझ्मूलाश्मातालुमूलाद्भूमध्यपर्यन्तमेतानि पञ्च वायो स्थानानि । 'पञ्चवटिकापर्यन्तं उक्तषु स्थानेषु वायु ध्यात्वा थेोजपेत् । स दूत जयमवाप्य जीवन्मुक्तो भवे 'दित्युक्तत्वात् । तेभ्यः पञ्चम्योंऽगुष्ठादिस्थानेभ्यः खानात् स्थानान्तरं वायोराकर्षणं कृत्वा मध्यं नीत्वा पुनः पिंगलया गाड्या आकृष्टस्य वायोः निष्क्राम कुर्यात् । एवं प्रलयान्तं शरीरस्य नाशान्तं अथ क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोगान्तं वा कुर्वन्ति । ९९१ असंभक्ता नाम मनसा ध्यान कुर्वन्ति । ८ ।। तत्प्रतिपादनायामं श्रोत्रेण शृण्न्ति । ९ ।। चक्षुषा देवताऽऽकारं पश्यन्ति ।। १० ।। घ्राणेन गन्धमनुभवन्ति ॥ ११ ॥ पाणिना देवतां नमस्कुर्वन्ति ।। १२ ।। संभक्ता नाम ब्रह्मणस्सर्वव्यापकत्वात् युक्तभयुक्तं योऽसौ परमात्मा (तत्सर्वव्यापीह्या) तत्सर्वं व्याप्याऽकाशावतिष्ठति ।। १३ ।। संभक्त इत्यादि । युक्तं चेतन्मयुक्तमचेतनम् । परमात्मनः सर्व व्यापकत्वात् आकाशावत् चेतनाचेतनं सकलं वस्तु बहिरन्तश्च व्थाप्य तिष्ठति । तस्माद्ब्रह्मणोऽन्यं न कुत्रचिदात्मानं प्रतिपद्यतेऽसैौ ।। १४ ।। तत्र श्रुतक्षमाणानि द्रष्टव्यानि । भूमध्यगतस्यापि संशयभिप्रमाणमेवेत्युक्तम् ॥ १५ ॥ तसाद्ब्रह्मव्यतिरिक्तमन्योपपद्यते ॥ १६ ॥ विविधसरणाद्विविधदर्शनात् कुपथगामित्वात् विसरगाः ॥१७॥ पुग प्रजापतिरुपदेशगूहनार्थ विसरगपक्ष सृष्टवान् ॥ १८ ॥ तं दृष्टा मुनयोऽपि मोहं जग्मुः ॥ १९ ॥ किं पुनर्मनुष्याः ॥ २० ॥ विसरकाशून्महंकारयुक्तानां जन्मान्तरेषु मुक्तिः नासिन् जन्मनेि ।। २१ ॥ । आम केचिद्विमकास्तान्ति कायझेशाद, केचिन्मन्त्रजपाद, केचिद्येन केन ध्यानेन, केचिदक्षरेण, केचिद्वायुजयात् । अन्ये परमात्मना क्षेत्र संयोज्य ध्यायन्ति ॥ २३ ॥ एते परमात् संयोगमेघ नेच्छन्ति ।। २४ ।। केचिध्दृदिस्थ एव पुरुष इति वदन्ति ॥ २५ ॥ यथोक्तानुष्ठानं योगिित ज्ञात्वा भुक्तिमिच्छन्ति ॥ २७ ॥ एतेषां विसरकपशूनामकारयुक्तानां जन्मान्तरेषु मुक्तिन झिन् जन्मनि ॥ २८ ।। तसादसिन्नेव जन्मनि मोक्षकांक्षिणा विसरकपो सगुणे ब्रह्मणि बुद्धिं निवेश्य पश्चात् निर्गुणं ब्रह्माऽश्रित्य मोक्षे नित्यं यस कुर्थादिति विज्ञायते ॥ ३० ॥ अथ वर्णाश्रमधर्ममुपनीतो भक्षचरेिणश्चतुर्विधा दारान् संगृह्य। शृहस्थाश्यतुर्वेिधा गृहस्थस्सपलीकः दानप्रस्थास्सपलीका अपलीका बहुविधा अथ भिक्षुका मोक्षर्थिनो निवृत्याचारभेदादयैकाप्य ९९३ इति वाजपेयीये (षष्ठः पटल:) एकादशः खण्डः ॥ ।। इत्यष्टमः प्रश्ः । (धमें प्रथमः प्रश्नः) समाप्त अस्मिन्नेव मोक्षमावनकारमाहात्रेोपसंहारसूले सगुणे इत्यादि गुणे- साकारे ब्रह्मणि प्रथमं बुद्धिं निवेश्य तस्य दिव्यमंगलविग्रहं दृष्ट तद्वतमानसस्सन् एवं लक्षषं निराकारमल्यक्तं क्षति दूपं ध्यात्वा नित्यभा मोक्षमाप्ति थलमुद्योगं कुर्यात् । उपासने कुबति । तस्य योगिनः अस्मिन्नेब जन्मनि मोक्षः सिद्धयति । उपासनफलं किञ्चिदप्यनभिकांक्ष्य यथाविहेित वर्णाश्रमधर्मानुष्ठानफ्रः अष्टांगयोगरतः आत्ममुणैर्युक्तः प्रथमं प्रतिमासु शंख चक्रगदाधरं किरीटहारकेयूरादिसर्वभूषणभूषितं कौस्तुभोद्भासितोरस्कं श्रीवत्सां पूर्णचन्द्रनिभाननं पद्मपत्रनिभेक्षणं पद्मोदरििनोटं शुचिस्मितं शुद्धस्फटिक संकाशं पअच्छविपाणिपादतलं पीतवाससमच्युतमनामयानुपमेयं नारायणं जगन्नार्थ देवेशं विष्णु नित्यमभ्यर्चयंस्तन्मयो भूत्वा पश्चात् तदेव दिव्यरूपं मनसा ध्यायन् पश्चात् मनोधृतं तद्देव रूपं हृदयकमले ज्योतिर्मये शुद्धं सर्वगत द्वमत्यच्छममलं नित्यमादिमध्यान्तरहिँतं भूलं सूक्ष्ममनाकार मस्पृश्यमचाक्षुषमोंकारगम्यं गुणातीतमप्रमेयमनुत्तममानन्दमजरमव्यक्तमन्तर्बहिष्ठं सर्वतोमुखं सर्वदृक् सर्वतः पादमव्यकं सर्वस्पृगित्येवं शरीरपातान्तं परमात्म योगान्तं वा अहं परमानन्दस्वरुपी परं ब्रक्षाव्य इति ध्यार्थीत । स मुच्यते संसारबन्धात् । मुक्तो भवति । अयमर्थः - परमानन्दस्वरूपिणा ब्रह्मणा सह अत्यन्तावस्थानमेव मोक्षः इति । मतान्तराणि प्रत्याख्यातव्यानि । इति शम् । 125 0) (धर्मसूत्रे द्वितीयः प्रश्नः !) अथ वानप्रस्थस्य श्राभणकविधानम् । ? ! गृहस्थः सोमयाजी पुत्रं पौत्रश्च दृष्ट्रा तत्पुत्रादीन् गृहे संस्थाप्य मैौण्ड्यं कृत्वा प्राजापन्यं कृच्छं चरेत् ॥ २ ॥ गृहस्थस्सोमगाजीत्यादि । मौण्यं-यथोक्त आपनं कृत्वा पुष्ये िदने सदस्याननुज्ञाप्य तैरुतं प्राजाप्यं कृच्छं चरेत् । कृच्छूत्रयं केचिद्वदन्ति । 'वसन्ते शुकृपक्षे पुण्य पत्न्या सार्ध गृहात् वनाश्रमं यति ॥३॥ पूर्वमिन् दिवसे कृतानः संकल्प्य कुशोदकं पीत्वोपवासं कुर्यात् ॥ ४ ।। औपासनीमं कृन्वाऽ#ि 'अयन्ते योनि । रित्यरण्यामारोप येत् ॥ १५ ॥ औपासनहोममित्यादि । यद्यर्धाधानी अौ पूर्ववत् हुत्वा तममेिं अमन्ते योनि ! रितेि अरण्यां समारोपयेत् । दर्शपूर्णमासविधानेन दर्भादीन् संगृह्य पूर्ववत् परितरण कूचन् परिधीन् समिधो वेणुदण्डोपवीतकमण्डलु वल्कलादीन् सम्भरनि ॥६॥ दर्शपूर्णमासेयादि। 'देवये ' त्यधर्शमसिदं वा आदाय ‘यज्ञस्य धोषद' सीत्यभिमन्त्रयते गार्हपत्यं बोपतिष्ठत ! ‘प्रत्युष्ट ? मिति तस्मिन् नििक्षपति । 'प्रथमगात् ' 'उर्वन्तरिक्ष मे हीतेि चाहवनीयमभिप्रैति । ‘इह बर्हिरासद् ? इति वेदिं प्रत्यवेक्षते । यत्र बहिंदस्यन् भवति तां दिशमेत्य विष्णोः स्तूपोसेि ' इत्येकं स्तंबमुत्सृज्य ‘देवानां परिघूतम ! सीत्यन्यं | ‘पशूनां त्वा भागमुत्सृजामि । इति परिघूत्यैकं दर्भमुत्सृज्य श्रथम. वण्ऽ:} भवन्तः -असेि निधाय 'या जाता । इत्यभिमन्त्र्य 'आच्छेत्तात ’ इत्याच्छिन्न् सन्नम् मुष्टि ददाति () इत्येवं दर्भान् संगृद्धा तूर्ण विभ्रातुशुल्वं कृत्वा 'कृष्ण रूप' मिनि पालाशेन खादिरेण वा याज्ञिकैधैः "कविंशतिदारुभिक्ष्मं संगृह्य कृष्णोस्याखरेष्ठ' इति संनः पूषा त । नि प्रदक्षिणं प्रथ्नाति । एमिक्ष्मादीन् संगृद्ध पूर्ववत् कृतान् परितणकूर्चादीन् ! उपवीतं . तृतीयं यज्ञोपवीनम् । कमण्डलु - जलपात्रम् । वल्कलं - नरुत्ववस्वम् । आदिशब्देन मैग्वलेोक्त रीयकृष्णाजिनोपानन्छत्राधादयो गृह्यन्ते । सम्भरनि -दैविकवत् संभानि । पूर्वोतेन िवधिना अन्निकुण्डं कुर्यात् ॥ ७ ॥ पूर्वोक्तेन विधिना श्रामणकारिकुण्डं कुर्यात् । अपरस्मिन् दिवसे वैश्वानग्लेन अग्रिं मथित्वा प्रज्वाल्य 'अग् आयाहिँ' 'उपावरो ! इत्य िनिधाय पूर्ववद् श्रमणकान्थाः धारं जुहोति ।। ८ ।। वन् हुत्वा “आपेो- हेिरण्य - पवमानैः ? आत्मानं प्रोक्ष्य ब्रह्मदेवत्यं वैण्णवं पञ्चवारुणश्च प्रधानान् व्याहृत्यन्तं यजेत ॥ ९ ॥ स्पष्टम् । इति वाजपेयीये नवमझे भधमः खण्डः । अथं द्वितीयः खण्डः अग्नेः मनीच्यां द्वै कुशैौ पूर्वाग्रे न्यस्योध् अश्मानं निधाय 'तन्मवितुर्वरेण्यं' इति दक्षिणपादांगुष्ठाग्रेण अश्मानमधितिष्ठन् ॥ १ ॥ 'तेजो वत्मवस्मवितुः' इति वल्कलजिनं चीरं वा परिधाय पूर्वशन्मेखलादीन् त्रीण्युपवीतान्यत्तरीयं कृष्णाजिनश्चाददति ॥ २ ॥ आचम्य ‘खति वे' त्यमेिं प्रदक्षिण प्रणामश्च कृत्वा 'शन्नो देवी' िित स्वम् प्रेक्ष्य जपानभ्यातानान् राष्ट्रभृती व्याहृतीश्च हुन् । आज्यशेषं प्राणायामेन प्राश्नीयात् ।। ४ ।। 'योगं योगे ' इति द्विगावस्य 'शनमिन्नु शरद ' इति प्रणामं 'आगन्वा समगन्महि ' इति प्रदक्षिणञ्चाऽदित्यस्य कुर्वीत ।। ५ ।। 'राष्ट्रभृदसि' इत्पृध्र्याग्रे कूर्च गृह्णीयात् ।। ६ ।। 'ओं भूस्तत्सवितुः-'ओ भुवो भर्गे देवस्य-'ओ'सुवधियो यो नः' इति पच्छेो व्यतां, 'ओं भूर्भुवस्तत्सवितुः- ऑ" सुवधेियो योनः' इत्यर्धर्चशो व्यस्त,'ओंभूर्भुवस्सुवस्न्स वितुः' इति समस्ताश्च माविीं जप्त्वा वनाश्रमं प्रविश्य ब्रह्मचर्यत्र संकल्पयेत् ॥ ७॥ स्पृष्टम् इति वाजपेयये नवमप्रक्षे द्वितीयः खण्ड तत्पत्नी च तथा ब्रह्मचारिणी यात् ।। १ ।। स्वयमेवात्रिं प्रदक्षिणीकृत्य अन्येन प्राजापत्यै धातादिमिन्दा हुती विच्छिन्नमैन्द्रं वैश्वदेवं वैष्णवं ब्राझं विष्णोर्नुकान् िप्राजापत्य मृतं तद्वनबन्धश्च पुनः प्रयानान् हुत्वा प्राजापत्यत्र । बाति ॥ २।। --'यन्मे ग?'-'तरत्समन्दी' इति । तद्वृतवन्धं – 'प्रजापते न त्वत् -

• रयीणां पतिं ’ इति । एतावत्पर्यन्तं हुत्वा प्राजापत्यन्नतवन्धं करिष्यामीति

संकलथ्य पुनः प्रधानान् धात्रादिप्राजापववन्धमन्त्रान् 'ओ ऋनपते' इति मत्रान् ििर्डवा आज्येन व्याहृतीर्जुहुयात् । ी मे दण्डः ? इतेि द्वाभ्यां पञ्च मप्तनवान्यतः पर्वभिर्युक्त केयान्तायतं वाऽप्यभत्रं वैणवं द्विदण्ड माहरति ।। ३ ।। स्थित्वेत्यादि । पञ्चसप्तनवपर्वसु उत्तरोत्तरं वस्तु प्रशस्तम् । अलामे केवलमवक्र केशान्तायतं गृह्णीयात् ! द्विदण्डं -द्वावुक्तलक्षणैौ दण्डै सूत्रै रेकीकृत्य दछूद्वा गृह्णाति । ‘येन देवा' इति कमण्डलुमृद्ग्रहण्यौ पूर्ववदुपानच्छत्रे च शृह्यति ।। ४ अग्रीन् गार्हपत्यादांश्चोज्वाल्य मिट्टोत्रं हुत्वा आहवनीये प्राज्ञापत्यं विष्णुमुकश्च, सर्वत्र 'अश्वे स्वाहा'-'सोमाय स्वाहा । - विश्णवे खाहा' इति हुन्वा अग्नीनस्यामारोपयति ।। ५ ।। येनेत्यादि । अग्रीनित्यजस्रक्षे गार्हपत्यादीन् पृथगरण्योरारोपयेत् । नो चेत गार्हपत्यस्यारण्यारोपणम् ॥ ९९८ वनेऽौ विविते नदीतीरे व नाश्र प्रकल्प यथोक्तमग्रि कुण्डानि कुर्यात् ॥ ६ ॥ वन इत्यादि । आमाद्वहिरेव चनाश्रमकल्पनं विहितम् । आश्रमं तपोनिलयम् । [नवम प्रश्न पल्या सह अहीनादाय पात्रादिसम्भारयुक्तो वनाश्रमं समा श्यति ॥ ७ ॥ पत्न्या इत्यादि ! अमीनरण्यारोपितान् असंकरमादाय -स्वयमेव गृहीत्वा । पात्रादिसंभाराः-चुक् लुवादयो ज्ञपात्राणि । आदिशब्देन वक्ष्यमाण सुवर्णशकलार्थिवादयः । तान् संभारान् पल्या पुत्रादिना वा दाह यित्वा तैः पात्रादिसंभारयुक्तः । इति वाजपेयीये नवमप्रक्षे (प्रथमः पटल) तृतीयः खण्डः । अथ चतुः खण्डः अग्न्यायतन इत्यादि ! झिं मथिा निदध्यात् धन्यानेव पार्थिवान् वानस्पत्यान् वन्यानित्यादि ! श्यान् -- धन्भवान्, न प्राभ्यान् ! पार्थिवाः सिकतोषाखूत्ववल्मीकवादवराहोथनः पार्थः, तान् सप्तौोलान् । नान् प्रत्येक कुडुबं यथालाभं वा संगृह्य ! ऋानस्पत्यान्– अथोदं पाझा शमीवैकंतपुष्कपर्णमुञ्जकुलायानित्यष्टौं अनपतिभवान् प्रादेशमाता मय विताग्रान् कृमिलेपवर्जन् कैकं ततः पञ्चदश बा गृहीत्वा यथालाभं पर्वान्वा संगृह्य । कुलीरोद्वतां-कर्कटेन स्वनिलार्थ भूखननोऽष्टा मृन् तां मृदम् । पुराणान्-मासातीतान्।। ऊास्तुका-मेधस्य शृगन्तरालविता रोमसन्ततिः - ताम्, पृक्षाग्रं - सपलां प्लक्षशाखाम् ! सुगन्धितेजनं - क. तृणाग्रम् । सूर्यकान्तमश्मविशेषः ! एर्षा सम्भरणम् । वानप्रस्थान् ऋत्विजेो वृत्वा अग्नि मथित्वा गाईत्यादीं स्त्रेतानीन् पञ्चाग्नीन्या अग्न्याधानक्रमेणाधाय आहुती द्वे द्वे इत्बा निन्यं द्विका वन्यैरेव जुहोति ॥ ३ ॥ बानप्रस्थानित्यादि । ऋविो वानप्रस्थानेव वृणुयात् । आहती प्रातः 'सूर्यो। ज्योतिज्योतिरस्विाहा' इति हुवा, पश्चात् 'भूभुक्युवस्वाहे' ति उभयत्र जुहुयात् । एवमाहवनीये द्वे । गार्हपत्त्रे, 'अमये गृहपतये स्वाहा, विष्णवे श्रीवैखानसधर्मसूत्रम् [अष्टम प्रश्ने स्वाहे' ति द्वे । यदि सभ्धावसथ्यै. सभ्ये भूर्भुवसुस्वाहा' 'विष्णवं स्वाहे' ति द्वे, आवसथ्ये 'अझये अन्नपतये स्वाहा 'विष्णवे स्वाहे 'ति द्वे । एवमाहु द्वे द्वे ऋदानीं हुत्वा । द्विकालं - सायः प्रातः । नित्यधारणपक्षे वेहरणं विनान्यदनिहोत्रं कुर्यात् । विहरणपक्षे तु प्रागस्तमयात् प्रागुदयास अमिहोत्रं होष्यामीति संकल्थ्य 'युगार्हपत्य '-'उद्बुद्धयस्वे' तेि 'गार्हपत्य मुपस्थाये त्याद्विवक्ष्यमाणा:िहोत्रप्रकारेण कृत्वा वन्यैरेव जुहोति । नाश्रमी पुनिः स्रानशौचस्वाध्यायनोदानेज्योपवासोपस्थनिग्रह व्रतमौनानीति नियमान् दशैतान्, सत्यानृशंस्यार्जवक्षभादमग्रीति प्रसादमादैवाहिंसामाधुर्याणीति यमान् दशामूंश्च समाचाति ।। ५ ।। वनाश्रमीत्यादि । नानं-पूर्वोक्तं नित्यं नैमितिकश्च । शौच-बाह्य माभ्यन्तरश्च, मृज्जलाभ्यां बाह्य आत्मविद्यया आभ्यन्तरम् । स्वाध्यायः दुःखशमनम्, दुःस्वसहिष्णुत्वं वा । दानय्-अतिथिभ्योऽन्न वा अर्थिभ्यो यथा शक्ति धनदानं वा । इज्या, ब्रह्मयज्ञादि । उप सः-चान्द्रायणादि व्रताचरणम्। उपस्थनिग्रहः-इन्द्रियनिरोधः, व्रतं-ब्रह्मचर्यम्। मौनं – मूत्रपुरीषोत्सर्जन् दन्तधावन्वानाद्यनुष्ठानभोजनादिकालेषु, . अन्यत्र भाषणम् । एते नियमा दश उच्यन्ते । सत्यं - भूतहितं प्रिये यथार्थवचनम् । आनृशंस्यं अक्रूरता । आर्जवं - विदितेष्वविदितेषु वा मनोवाकायकर्मणां प्रवृतै वाप्येकरूपत्वम्। क्षमा-प्रियाभिपेषु सर्ववस्तुषु समता । दमः- आत्मदण्डः । श्रीतिः-यदृच्छालाभेन सन्तुष्टः । प्रसादः-सर्वावस्थासु प्रसन्नता । मार्दवं पेशलस्वभावः । अहिंसा - सर्वप्राणिषु अक्लेशजननम् । माधुर्य– मधुर वचन्वता । एते यमा दश । एतान् सर्वानाचरति । भक्तथा विष्णु ध्यायन् अन्निहोत्रश्रामणकान्निहोत्रै द्विकालं नेोत्सृजन् ग्राम्याशनं त्यक्ता वन्यौपधीभिः फलं भूलं शाकं वा नित्याशनं संकल्पेय ‘तिरोधा भूः' इत्याहृत्य अपराहे खर्य पत्नी वा इविष्यमस्रावितं पचति ।। ५ ।। नित्यानुष्ठानान्तरं वन्यौषधीन् निरोधमाश्चतुष्टाःाय । धि-विर्योग्य

{

इति वाजपेयीये भवाभश् चतुर्थः स्वष्टः । रातौ नाश्नीया ।। १ ।। अधस्तात् दर्भास्तृणानि पर्णानि च आस्तीर्य सुत्रतः शुनां पत्रीं विना एकश्शवीत ।। २ ।। साऽस्य शुश्रूयां करोति । ३ ।। सेत्यादि । शुश्रूषां . शरीरसंरक्षणाद्यमग्रिपरिचर्याश्च करोति । एनां नोपगच्छत् ॥ ४ ॥ मातृवत् निष्कामः प्रेक्षेतोध्र्वरेता जितेन्द्रियः ।। ५ ।। दर्शपूर्णमासौ चातुर्मास्यं नक्षतेष्टिमाग्रयणेष्टिश्च वनौषधीभिः पूर्ववद्यजेदनुक्रमात् ॥ ६ ॥ मूलैः फलैः पत्रैः पुरुच तत्तत्कालेन पधैः स्वयमेव संशीणै: प्राणं ग्रवर्तयन् उत्तरोत्तरेऽप्यधिकं तपस्संयोगं फलाद्वशिष्टमाचरेत्।। ७ अथा आहितानिः सवांनीन् अण्यामारोप्य सन्नस्संवाप मन्त्रैः पार्थिवान् वानस्पत्यांश्च सर्वान् समूह निर्भन्ध्य एतेन विधिना अग्न्याधेयविधानेन च मन्तैस्सर्वैः सभ्याग्न्यायतने श्रमणकान्-ि मधायाऽहरेत् ॥ ८ ॥ अथवेत्यादि । एवममिहोत्रं श्रामणकहोमश्च पृथक् कर्तुमशक्तचैत् आहिता:ि सर्गान् गार्हपत्यादीन् पृथक् एकस्य वा अरण्यां आरोप्य । सधैं: संधापमन्त्रैः - 'अग्नेर्मस्मासि ? - 'संज्ञानमसेि । ‘उदेह्यमे' 'थत्पृथिव्या : उत्समुद्रात् ' 'इत्यग्र आसी: “मदो देवीः' इत्येतैः श्रौतैः सप्तभिः सप्त पर्थिवान् । ‘अश्चोरूपं –‘ऊर्जः पृथिव्या' 'गायत्र्या ह्रियमाणस्य'-'याते सृष्टस्याग्रे:-'यते मृष्टस्य ।- 'यत्त तान्तस्य' - 'यत्पर्यपश्यात्'-'याते अग्ने ओजस्विी तनूः -- . श्रीवैखानसशृह्यसूत्रम् अपत्नीकश्च भिक्षुवदग्नौ हो हुन्या अध्यादिपात्राणि च स्पष्टम् । अपलीक इत्यादि। अपलकः-पला नि गन्तुमिच्छन् ! भिक्षुधः वक्ष्यमाणसन्यासेिवत् । अप्रै -श्रामण३ :ि पाद्य नमिन् पूर्ववत्रं हुन् । अकृनहोमी चेदमिहोत्रं हुत्वा अन्ते क्रमेण आत्मनि पूर्वकदाप्य । अश्यन् स्पष्टम् । तपसां श्रमणमेतन्भूलं तस्माद्विधानमेन िच श्रम क इति वाजपेयीचे भवमप्रश्त पञ्चमः स्वष्टः । अथ ष्ठः खण्डः . ६ अथेति उच्यत इति वाक्यशेषः । भप्तन्यू वृद्धोऽनन्थे विधुरो वा जन्ममृत्युजरादी विचिन्त्य योग,4ीं यदा स्यात् तदा, अथः। पुत्रे भार्या निक्षिप्य परमात् नि बुद्धि नवेश्य इनान्सन्न्यासं कुर्थात् ॥ २ ॥ सप्तत्यूर्धमित्यादि। सतिवत्सरादूर्व सन्यासस्य कालो हितः। अयं िनयमः कुटीचकहूदकविषयः । हंसानां यद्वेच्छा जायेत तदा । ‘यदहरेव विजेत् तनहरेव प्रजेत्' इति श्रुतेः । वृद्ध इति वयविषयो ज्ञानविषयो वा अःप य.-सन्तानहीनः । 'अपुलस्य निर्मास्त । ति वचनात् । विधुरः-मृत भार्यः । 'अनाश्रमी न तिष्ठ । दिति वचनात् । 'सर्वेषणाविनिर्मुक्तिः क्षमाधृति शौचसत्यसन्तो जान्वितः पुत्रमिसकलादिषु स्नेहवर्जितः जितेन्द्रियः ज्ञान भोगेषु निस्पृहः निर्ममो निरहंकारो निन्द्वः गतमत्सरो रागद्वेषकोघलोभ मेहमदमात्सर्यवर्जितः बहुश्रुतः अधीतवेदो अपकृत् कृतनियकर्मानुष्ठानः यथा शक्ति यन्नकृत् सर्वभूतद्वापरो नियमयमन्धित; सिद्धवैराग्यः एवंविधो ब्राह्मणः सन्यासी भवेत् । अन्यथा पापीयान् भवति ? इति वेदानुशासनम् ।। 1 जन्मे. त्यादि । आदिशब्देन व्याधिदुःखेन्द्रियवैकल्यादथे लक्ष्यन्ते । विचिन्त्य देहस्य स्वभावसिद्धानीति परामृश्य । योगार्थी यदा स्यात्-ब्रह्मचर्थादूर्ध बाल्ये यौवने वार्धकै वा, तदा सन्यासी स्यात् । अथ सफलीकः पुत्रे तदभावे ौबे दौहित्रे श्वशुरे वा भार्या िनक्षिप्य। वनादिगिार्हस्थ्यादित्यस्याप्युपलक्षणम् । 'एवं सर्वलक्षणसंपन्ने भिक्षुमाचार्यमाश्रयाश्रमवीकरणं कुर्यात्' इति गालवः । 'आचार्यवान् पुरुषो वेदे 'ति छन्दोगाः ! गुरुरपि संवत्सरं घमासं त्रिमासं या शिष्यं पीक्ष्य सुगुणान्विताय अनभिशस्ताय सशजाय उचितमुपदेशं ' स्त्र मुण्डिनो विधिना झाल्वा ग्रामाष्ट्राचे प्रजापन्यं चन्विा पूर्धाः संभृत्य त्रिवृतं प्राश्य उपवासं कृत्वा दिऽपग् प्रानस्तान्वा अग्रिहो मुष्टिन इयादि। शिबाष्ट्रव भयुक्त' चरना गा त्रान कुर्यात्। प्रामा अनधिकारी अपि वा कनेि वा अष्टश्राद्धानि कृत्वा सन्न्यसेदिति चिन् । देवर्षिदिव्य मनुष्यभूतपितृमात्रात्संज्ञान्यष्टश्राद्धानि । नत्र देवश्राद्धं ब्रह्म विष्णु महेश्वरा ऋश्रिाद्धे देवर्षि ब्रहर्य राजर्षयः, दिव्यश्राद्धे वायुरुद्रादित्याः, मनुप्यश्राद्धे सनकानन्दनसमानाः भूतश्राद्धं पृथिव्यादि पञ्च भून्नानि, वकारादिन्द्रि या;ि (?) प्रपितामह्यः, आमश्राद्ध, अमान्यान्मपरमात्मानः इत्येवं देवता भवन्ति । सर्वत्रोपवीी अक्षतैरवार्चयेन् । न तिलैः । सर्वत्र विश्वेदेवार्थे । ब्रह्माद्यानानां भयेकं द्वै द्वाधव ब्राह्मणैौ वरणीयैौ । एवं प्रतिश्राद्धं कुर्यात् । एकसिन दिने चेत् एकमेव िवश्वे देवस्थानं कुर्यात् । ब्राझणानामन्य प्रत्येक मुदगन्तमष्टमण्डलान्युपकल्प्य पादौ प्रक्षाल्यासयित्वाऽभ्यच्र्य हिर्गत्वा इन्द्रादि देवताः नमोन्तेन नन्नाऽभिवन्द्य अन्: प्रविश्य नारायण ध्यायन् यथेष्टं भेोजयेत् । नान्दीश्राद्धे पिंडमदानं करिष्य इति संकप्थ उपवीती भूम्यामुद. गन्तं आी लेखा उल्लिख्य दर्भानास्तथै देवर्षिस्थलेषु तूष्णीं जलमासिच्य पिलादिस्थले 'मार्जयन्तां मम पितरः । इति यथालिंग मन्त्रेणाक्षतेदकं दत्वा चतुथ्र्यन्तैः तन्नामभिः प्रतिवर्ग पिंडवयं दत्वा त्रिदिषु स्वगृह्योक्तमाश्रिाद्ध विधानेन पिंडत्रयं दद्यात् । शेपञ्च यश्चोक्त कुर्यात् । विदण्डं -त्रीन् वैणवान् १००६ श्रीवतान्सगृह्यसूत्रम् { नवम प्रश्नं दण्डानेकीकृत्य गोनालेन बद्धा मुद्रावितं कृत्वा, शिक्यं - शिक्षापाखधारण लौत्यप्पवित्रं श्लार्ड, मृद्ग्रहणीं-शौचा मृदान्यन्य गृहीतं पातं, भिक्षापात्रं-भिक्षाग्रहणार्थं पात्रम्, क्रात् उपवीताजिनोत्तरीयादिसंभारा लक्ष्यन्ते । विवृतं - पयोदधृितं समं गृहीतं, ताम् प्राश्याचम्य । परस्मिन् दिने पौर्णमास्यामुपवासमिति केचित् । त्रिवृताशनात्पूर्वं सत्क्रुभक्षणमेके वदन्ति । अशिोलमिन् ि। यद्यहिताझिनस्थः नत्रमिहोत्रं वक्ष्यमाणवत् जुहुयात् । यदि गृहस्थः तत्र हिारै प्रकल् नानाधाय पूर्ववत्कुंडे निधाय अपि वा स्वगृह एवं अन्निहोत्रादिकं जुहुयात् । अनहितामिश्चेत् पूर्ववदै पासनाशैौ होमं वनस्थश्चत् तदौ श्रामणकहोम वैश्वद्यञ्च जुहुयात् । यदा हितामिः त्रैश्वानरं द्वादशकपालं निर्वत् । दर्शपूर्णमासवत् सर्वं कृत्वा वैश्वानरेटिं कुर्यात् । सर्वस्वदक्षिणां प्राजापत्येष्टि कुर्यादित्येके । सायं सन्ध्यामुपास्य गार्हपत्यादिषु सन्न्यासहोगमेके वदन्ति। गार्हपत्याप्तात्राज्यं संस्कृत्य आहवनीये पूर्णाहुती पुरुपयूक्तश्च हुत्वा 'अन्नये-सोमाय -धुदाय – ध्रुवकरणाय परमात्मने -नागाः यणाय स्वाहा । इ,ि जुहोतेि ।। ४ ।। गार्हपत्याग्रावित्यादि । पुरुषसूक्तमिति । पुरुक्षसूक्त प्रयूचमाञ्यः चरुसमिद्भिर्जुहुयादित्येके । भुवि सुषेण चतुर्गुहीतं गृहीत्वा सर्वानिषु 'ओस्वाहा इति शुहुयात् ॥ १ ॥ सुवीत्यादि । जुहुयात्-प्रत्येकं गृहीत्वा जुहुयात्। ततोगार्हपत्यस्य पश्चात् आसीनः भाधा भगवन्तं नारायणं ध्यायन् गायत्रीं जपन् जागरणं कृचा आझे मुहूर्ते चोत्थाय गाहपत्ये त्दौ वा विरजोमं केचिद्रवन्ति । गार्हपत्ये प्रक्षिपतेि ॥ २ ! न्याय १ गृहस्थोऽनहिताभिरौपासने, वनस्थश्च श्रामणकाप्रैौ होमं हुत्वा पात्राणि प्रक्षिपेत् ।। ३ ।। गृहस्थ इत्यादि । विधुरश्चत् लैक्षिकास्रौ निर्मन्ये वा, ब्रह्मचारी चेदुपनयनौ लौकिकामौ वा । वैश्वानरटिं विहाय पौर्णमास्यामष्टम्यादिषु वा श्राद्धानि कृत्वा पूर्ववत्सर्वं कुर्यात् । पच्छोऽर्थवशेो व्यतां समस्ताश्च सावित्रीं जप्त्वा 'मिक्षाश्रर्भ प्रविशामि ? इति तं प्रविशति ।। ४ ।। अन्तर्वेद्यां स्थित्वा गार्हपत्यार्दूीन् 'याते अग्ने यङ्किया ? इति प्रत्येकं निराघ्राय 'भवतं नस्समनसैौ' इत्यात्मन्यारोपयेत् ॥ ५ ॥ अन्तर्वेद्यामित्यादि । यद्यहेितभिर्भिक्षुः अन्तर्वेद्यां गार्हपयाहवनीय योर्मध्ये स्थित्वा गार्हपत्यादीन् जाज्वल्यमानानामीत् क्रमशः उत्तेन मन्लेण पाणी प्राप्य प्रत्येकं निःकृत्वः आघ्राय आत्मन्यारोपयेत् । एवमनाहिताभ्था दयः तत्तदभिम् । भूर्भुवस्सुवस्सम्यग्नं मया इति त्रिरुपांशुचैव प्रेषमुक्त्वा दक्षिणहस्तेन सकृज्जलं पीत्वा आचम्य तथैवोक्त्वा त्रिर्जलाञ्जलेिं विसृजेत् ॥ ६ ॥ श्रीवंखानसगृह्यसूत्रम् भूरित्यदि । पश्चात् उपवीतादिसंभारान् गृहीत्वा नद्यादिजलाशयं गत्वा संभारान् तीरे विन्यस्य जलं प्रविश्य । ऊध्र्वबाहुसन् प्रेयं- ‘भूर्भुवो मन् उक्त्वा । जलं गृहीत्वाऽमिमन्त्र्य पीत्वा । तथैव-प्रेषमन्त्रमुता । मेखलां चत्वार्युपवीतान्येकं वोपवीतं कृष्णाजिनमृतरीयञ्च पूर्ववद्ददाति ॥ ७ ॥ मेखलामित्यादि । पूर्ववत्-उनयनोक्तवत् । आचार्यो वा गृहस्थो वा ददाति । सोऽपि तन्मात्रमुक्ता धारयेत् । इति वाजपेयीये नवमझे सप्तमः खण्डः।

• देवस्य त्वा – 'यो मे दण्डः, ' मखा भे' गोपाय' इति

त्रिभिस्त्रिदण्डं 'यदस्य पारे रजसः । इति क्यिं 'येन् देवाः पविलेग' इत्यप्पवितं ‘येन देवा ज्योतिषा : हाने कमण्डलुमृद्ग्रहण्यावा ददीत् । १ ।। दवस्यन्चेन्यादि । 'येन देवा' इति मन्त्रस्यावृतिः । गुरुणा गृहस्थेन वा दतं तत्तन्मन्त्रेोत्रारणपूर्वकं, स्वयमाददीत ! आचम्य षोडशप्राणायाम् कृत्वा सृह शतं वा सावित्रीं जप्त्वा तया भिक्षापान्नभलाबु दाचं मृन्मयं वा गृहाति ॥ ३ ॥ प्रणवाद्याभिः पृथक् पृथक् सप्तव्याहृतिभिः तयामीति देवेभ्यो जलेऽद्भिस्तयित्वा आधाभिश्यतमृभिः 'खधा' इति पितृभ्य स्तर्पयेत् ।। ४ ।। प्रणवाद्याभिरित्यादि । ॐ भूस्तयामि इति देवतर्षणक्रमः । ओं भूः स्वधा तर्पयामीति पितृतर्पणम् । उद्वर्य तमसः' इत्यादित्यमुपतिष्ठेत ॥ ५ ॥ जलाञ्जलिं विसृज्य अभयै सर्वभूतेभ्यो दद्यात् ।। ६ ।। अध्यात्मरतो यतिर्भिक्षाशी नियमयमांश्च समाचरन् संवते न्द्रियो ध्यानयोगेन परमात्मानमीक्षेत ॥ ७ ॥ अध्यात्मंरत इत्यादि । सन्यासिनां सर्वेषामयमेव धर्मः । इति वाजपेयीये नवमझे (तृतीयः पटल) अष्टमः खाडः । अथ नमः खण्ड

) धम्र्ये सदाचारम् ॥ १ ॥ निीती दक्षिणे गें यज्ञोपवीतं कृत्वोत्फुटिकमासीनः अहन्युदङ्मुखो रात्रौ दक्षिणामुखः तृणैरन्तरिते मूत्रपुरीौ विमृ निवीीत्यादि । उकुटिकमासीनः – ऊञ्जानुरासीनः । तृणैरन्तरिते देशे न केवलं भूम्याम् । नद्यां गोष्ठ पथि छायायां भस्मन्यप्सु कुशे दर्भ वा नाचरेत्॥३ नधां वेत्यादि । बा शब्दस्सर्वत्र संबद्धयते । गोविप्रोदकाभिवायवर्क तारेन्दूनषश्यन् कुर्यात् ।। ४ ।। वामहस्तेन लिंगं संगृहोत्थायोदकस्य पार्थे तथाऽऽसीनी ब्रह्मचारी गृहस्थोऽपि शिश्ने द्विः हस्तयोश्च द्वि:ि गुदे षट्कृत्वो मृदं दन्वोद्धृतैरेव जलैः शौचं कुर्यात् ॥ ५ ॥ वामहस्तेनेत्यादि । मृदं-मार्गदेवालयवल्मीकमूषिकोत्थवहिारसमीप बिलान्तस्थादिमृदं वालुकाश्च वर्जयित्वा अन्यत्र शुद्धां मृदं शौचार्थमादाय नदीतटाककूपानां पूर्वालामे परं जलाशयमभिगम्य तदुदकसमीपे आसीनः । द्वैरेव जैः- अन्तर्जले ौनिषेधात् । करं वामं दशकृत्वः कारावुभौ च तथा मृदाऽद्भिः प्रक्षा लयेन् ।। ६ ॥ वनस्थस्य भिक्षोथैतत् द्विगुणं भवति ॥ ७॥ रालौ यथोक्ताधे वा रेोविसर्गे मृतवच्छौचं कुर्यात् ॥ ८।। रेतसखिरित्येके ।। ९ ।। सोपवीती प्राङ्मुख उदरुमुखो वा अन्यत्रासित्वा मृदांबुना पूर्ववत्पादौ प्रक्षाल्याचम्य मन्त्रेणाचामति ॥ १० ॥ सोपवीतीत्यादि ! मन्त्रेण-आपः पुनन्विमित्रेण । इति वाजपेयीये नवमप्रश्ने नमः खण्डः । ब्राह्मणो हृदाभिः क्षत्रियः कंठगाभिः वैश्यस्तालुगाभिरद्भिरा मेत् ॥ १ आत्मानं भोक्ष्य प्रत्यर्कभपो विसृज्य अझै पर्येति ॥ २ ॥ आत्मानमित्यादि । प्रत्यर्कमो विसृज्य-जलमञ्जलिना गृहीत्वा गाय व्याभिमन्त्र्य आदित्याभिमुखमपो विसृज्य त्रिः 'असावादित्यो ब्रहे'ति सूर्य प्रदक्षिणं करोति । उदकस्यामेर्वामपार्थे प्राणानाम् प्रत्येक कागद सध्याति पूौ गायलीमन्ते सशिरस्कां विपेत् ।। ३ ।। त्रिरेकं वा प्राणायामं कृत्वा पूतः ॥ ५ ॥ शतं दशाष्टौ वा सावित्रीं जप्त्वा प्रातस्सन्ध्यामुपास्य नैशिक द्विजातिस्सन्ध्योपासनहीनश्शूद्रसमो भवति । ७ ।। ब्रह्मचारी खनाम संकीत्यभिवादयेत् 'अहं भो' इति ॥ ८ ॥ श्रोत्रे संस्पृश्य गुरोः पादं दक्षिणं दक्षिणेन पाणिना वामै चामेन व्यत्यस्य जान्वीरादमुपसंगृह्णन् आनतशीर्षेऽभिवादयति ॥९

• आयुष्मान् भव सौम्ये'न्मे शंसेत् ।। १० ।।

अनाशीर्वादी नाभिवन्द्यः ॥ ११ ॥ माता िपता गुरुर्विद्वांसश्च प्रत्यहमभिवादनीयः ॥ १२ ॥ स्पष्टम् । इति वाजपेयीये (चतुर्थः पटल;) दशमः खण्डः । --- **

• • -

१ ।। अन्य इत्यादि। विप्रेषणकाले प्रत्यगमान्तरञ्च अभिवन्दनं बान्धवविषये स्वविषये च समन्वेति । ध्वसा ज्येष्ठभार्या भगिनी ज्येष्ठा च मातृवत् पूजितव्धाः ॥ २ ॥ ज्येष्ठ इत्यादि । पितृत्यादिषु अज्येष्ठत्वादि न बन्दने प्रतिकालेि। कनिष्ठोऽपि पितृल्यादिः पूज्यः । 'वी पुंयोगे अभिवन्छे' ित गौतमः । ‘पति वयसः लियोऽभिवाद्या' इत्याफ्तं; । सर्वेषां माता श्रेयसी ॥ ३ ॥ गुरुः पिता च श्रेयान् ।। ४ ।। पाखियं युवतीभस्पृशन् भूमावाभिवादयेत् ॥ ५ ॥ परखियमित्यदि । भूमौ पाणी निधायाभिवादयेत् । ‘दशवर्षाधिक्रस्सखा पञ्चवर्धाधिकश्धारणः । त्रिवर्षाधिकः श्रोत्रियश्चाभिवाद्यः' इत्थापस्तंबः । ‘ज्ञाय माने विशेषे वृद्धतरायाभिवाद्य'मितेि । उन्नासनस्थं शुरुं नाभिवादयेदासनमा रुयाभिवादयेत् । विषमताय गुरवे नाभिवाद्यम् । अन्वारुह्याभिवादीत् । तत्र प्रत्युत्थायाभिवादनमित्यापस्तंबः । 'अशुचिं पादत्राणाधिरूढं शिरोवेष्टनयुक्त कर्मकारश्च नाभिवादयेत् । अप्रयतेन नाभिवाद्ये तथाऽप्रयताय चायतश्च न मत्यमिवदेत् । साष्टांगं प्रणमेद्धरिं गुरुजनानप्यायुमं स्पृशेत्। तत्कल्पानभिवादयेदविदेताचारांख्रिवर्षाधिकान् । मूर्खान् शीलनिराकृतानपि वयोवृद्धान् जयेयुरेत् भीतश्चेदिर साधु कुशळे पृच्छे नामोचरन् ॥ १०१४ श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् न्यूनं वा क्यसा कनिष्ठपितरं पीयुतं भातुलं तद्वच श्वशुरं यतिं घटिकया ज्येष्ठ निजभ्रातरम् । आचार्यान्वयवेदशास्त्रनिपुणं वृद्धेऽपि नित्यं नमेत् विप्रे प्रत्यभिवादनं प्रणमति स्वल्पेन क्षिप्ये सति । घन्धानां वन्दनादायुज्ञानबलारोग्यशुभानि भवन्ति । ६ ।। योपवीतमेखलाजिनद्ण्डान् परेण धृता न धारयेत् ॥ ७ ॥ उपाकृत्यानालस्यश्शुचिः प्रणवा वेदमधीयानोऽमावास्यायां पौर्णमास्यां चतुर्दश्योः प्रतिपदोष्टम्याश्च नाधीयीत ॥ ८ ॥ उपाकृत्येत्यादि । अष्टभ्योश्रेति । चकाराद्यनसंक्रमणमन्वादियुगादि प्रदोषकालशयनभोजनादिकालकाण्डोपकरणसमाफ्नादयो लक्ष्यन्ते । [नबम प्रऽन्. स्पष्टम् । नित्यजपे होमे च अनध्यायो नास्ति । ९ ।। मार्जारनकुलमण्डूकश्वसर्पगर्दभवराहपश्चादिष्धन्तरगतेषु अहो रात्रं, तकप्रेतकोशौचे तावत्कालं तिस्रोऽष्टकासु गुरौ प्रेते च त्रिरात्रमनध्यायस्यात् ॥ १० ॥ इति वाजपेयीये नवमश्ने एकादशः खण्ठः । १६ । } लपांसुचवें सूर्येन्दुराहुग्रहण च त्किाले धीर्षीत् ॥ २ ॥

सोमसूर्यग्रहे चैव तिरातं वेत्तदा' । इति मनुः। अत्र स्तिः स्मृतिषु वितरेण द्रष्टव्यः । पापीयान्त्यायुश्च भवेदिति योगीश्वरः । लैौकिकान्नौ समिधेो हुत्वा भिक्षा { मेक्षाश्रदं शुदै मौनी पौषे माघे वा मासे ग्रामार्जिलान्ते पूर्ववत् ऋतविसर्गहोमं हुत्वा खाध्यायन्सृज्य पक्षे शुझे वेदं कृष्णे वेदाङ्गश्च यावदन्तं समधीत्य गुरोर्दक्षिणां दत्वा समावर्ती स्यात् ।। ६ ।। पौषे इत्यादि । पक्षे शुक् इत्यादि । अनध्यायथिर्विहाय । इति वाजपेयीये मझे (पञ्चमः पटल:) द्वादशः खण्डः । अथ त्रयोदुः खण्ड मध्याह्न शुद्धे जले मृदाऽद्भिः पादौ हस्तौ च धावयित्वा आच म्यांगानि संशोध्य ‘आपः पुनातु' इति जले निमज्जेत् ॥ १ ॥ मध्याह्न इत्यादि । माध्यकिस्रानं संकल्थ्य आचम्य तिथ्यादिसंकीर्य पूर्वोक्तवजले निभजेत् । प्रणभ्य अघमर्षणं कृत्वा 'इदमापशिवा । इतेि स्रायात् ॥ २ ॥ आश्रमिणश्चत्वारः क्षान् नित्यमेवं पूर्वोक्तविधिना काम्यं नैमित्तिकश्च कुर्वन्ति ।। ३ ।। धौतवक्षेणाच्छाद्य पूर्ववदाचम्य प्रेक्ष्य आसीनस्तिष्ठन्वा कृतप्रा णायामः सावित्रीं जप्त्वा आदित्यमुपतिष्ठत ।। ४ ।। दक्षिणपाणिना तीथेन ब्राह्मण भूपत्यादीन् दैवेन नारायणादीन् पैतृक्षेण पित्रादीन् अद्भिस्तर्पयित्वा ब्रह्मयज्ञ करिष्यन् नित्य'मिपेत्वो . त्यादि यथाक्रमं यजुस्संहितामाद्याँ त्रीननुवाकान्ना खाध्यायं नैमिन्ति ऋतंश्च सत्य' वेत्यादि सूतानि चतुर्वेदादिमन्वान्वाऽप्यधीयीत ॥५ सर्वपदानामादिः ब्रह्मयज्ञः ।। ६ ।। तस्मादुपनयनप्रभृत्येव द्विजैः कर्तव्यः ।। ७ ।। नद्यां तीथे देवखाते सरसेि तटाके सामान्ये वा शानं कुर्यात् ।। ८ ।। नद्यात्यािदि । सानसामान्यस्य (थानविचारे) उत्तरोत्तरात्पूर्वपूर्वस्य आदरणीयवद्योतनार्थमयं क्रमः । इति वाजपेयीयै नवमप्रश्ने क्षयेदशः खण्डः । श्येत्यादि अथ चतुर्दशा कूपं त्तीरे लिः कुंभेनाभिश्वेित् ।। २ ।। कूप इत्यादि । कूफानकाले विाई कुंभजले कूपादुद्धृत्य हिः विक्षिप्य पश्चात् जलमुत्य कालान् । क्रू बोदकस्थाप्युपलक्षणम् । उच्छिष्टो नम्रो वा न स्रायात् ।। ३ ।। उच्छिष्ट इत्यादि । उच्छिष्टः - अकृतशौचाचभादिः । ! तथा न शयीत ।। ४ ।। आतुरीऽप्सु नाचगाहयेत् ।। ५ ।। आतुरस्य रुाने नैमित्तिके दशकृत् द्वादशकृत्वो वा मनातुरो जलेऽवगाश्च आचम्य स्पृशेत् ।। ६ ।। ततस् पूतो भवतेि ।। ७ ।। द्विकालं होमान्ते पादौ प्रक्षाल्याचम्य आसने प्राङ्मुखः प्रत्यङ्मुखो वा स्थित्वा चतुरश्रेोपलिझे मण्डले शुद्धं पात्रं न्यसेत् ॥ ८॥ 128 द्वौ पादावेकं वा भूमौ निधाय प्रसन्नः ‘ऋतन्त्वा सत्येन परि विश्वामि' इति साथै परिषिञ्चति, ‘सत्यन्त्वतें परेिषिञ्धाभि' इति प्रातः ॥ १० ॥ अमृतेोपस्तरणमसि इत्याधाचं धीत्वा विधिना प्राणाहुतीत्वा अन्नभनिन्दमश्चात् ।। ११ ।। १०१४ श्रीवैखानस भुक्ता 'अमृतापिधानमप्ति' इत्यपः पीत्वाऽऽचम्प आचा मेत् ॥ १२ ।। एकवासाः शयानस्तिष्ठन् अन्नानजपहोमी शुष्कपाद उदङ्मुखी वा नाश्ाति ।। १३ ।। भिन्नपात्रे अनं पर्युषितं शयनासनोत्सङ्गस्थे वा न भुञ्जीत ॥१४ अञ्जलिः । अयो न पिबेत् ।। १५ ।। अञ्जलिनेत्यादि । सोपानतिष्ठन् अकृताचमनः क्षिणाभिमुख आस्येन वा एकहस्तेन वा पात्रमुद्धृत्य वा न पिबेत् । उच्छिष्टाशुच्यशांविपतिनैः स्पृष्ट ऋतके प्रेतके चालश्च नाक्षी उच्छिष्टयादि । उच्छिष्ट-भुक्तशेषमन्ने भक्ष्यं वा । अशुचि अमेश्यम् । प्रमादादान प्रायश्चित्तमाचरेत् । इच्छिष्टोशुचीति पाठान्तरम्। इति वाजपेयीये नवमश् चतुर्दशः खण्डः । ५) तिलातृढधिलाजश्च गात्रौ न भक्ष्यम् ॥ १ ॥ लेित्यादि । अभक्ष्यसंग्रहभाह । अलं पर्युषितमाज्येन दशा वा युक्त भोज्यम् ॥ २ ॥ कृमिकीटशयुतं पजिग्धश्च भसादिभिः प्रेक्षितं शुद्धम् ||३ श्रकाकाद्युपहने बह्वने तस्मिन् पुरुषाशनमात्रं तवैवीट्रत्य व्य पोह्य ‘पवमानस्सुवनः' इति भसजलैः प्रेक्ष्य दल्कया स्पर्शयित्वा प्रसूते अन्तर्दशाहे गोक्षीरं सदैकशफौष्ट्रीणां पयश्च पलाण्डु कवकलशुनगृञ्जनविड्जमनुतं मत्स्यं मांसश्च वर्जनीयम् ॥ ५ ॥ यज्ञशिष्ट भांसं भक्षणीयम् || ६ ॥ उदक्या स्पृष्टं शूद्रानुलोमैः स्पृष्टं तेषामन्नश्च वर्जयेत् ।। ७ ।। स्वधर्मानुवर्तिनां शूद्रानुलोमानामाभं क्षुधितस्य संग्राह्यम् ॥८॥ सर्वेषां प्रतिलोमान्तगात्रात्यानामामं थकश्च क्षुधितोऽपि यलान्न गृह्णीयात् ।। ९ ।। तैः स्मृष्टिसंमिश्र पाकश्च सन्त्यजति || १० ।। नित्यं श्रुतिस्मृत्युदितं कर्म कुर्वन् मनोवाकायकर्मभिः शनैः धर्म समाचरतीति विज्ञायते ।। ११ ।। नित्यमित्यादि । मनोवाकायकर्मभिः – मानसमहिंसादिचिन्तनम्। वाचिकं . दाध्यन्तोत्रजपादि । कायिकं-भगवदाराधनम् । शनैः– क्रमेण अभ्यासेन । धर्म-उतं सदाचारं समाचरति । विध्यर्थोऽयं लकारः । १०३० तने प्रेक्ष्य, रालौ नीयात्, अथ संन्यासक्रम्, सूचिस्वेण, देवस्यत्वो, भ्रभ्यं सदाचारं, ब्राणेिो हृद्भाभिः, अन्ये बान्धवाः, तद्भार्याशुवयोः, मध्याद्धे जले, पारक्योदके मृत्पिण्डान्, तिलसतु लार्ज वनि पञ्चदश ।। इति वाजपेयीये नवभप्रझे (वष्टः पटल:) एञ्चदशः खण्डः । इतेि नवमः प्रश्न ।। २ ।। गृहस्थाश्रमी द्वे यज्ञोपर्वी पल्या शयीत ।। ३ ।। (धर्मसूत्रे तृतीय: प्रश्न:) चैणवं दग्डं कमण्डलुश्च धारय ।। १ आर्द्धपादः प्रत्यगुत्तरशिराश्च न स्वपिति ।। ४ ।। अद्रेत्यादि । चकारात् नोऽशुवि न स्वपिति । ऋतुरात्रिषु स्वभार्यामुपगच्छेद् ॥ ५ ॥ आदौ त्रिरात्रमृतुमतीगमनसहाऽसनशयनानि वर्जयेत् ॥ ६ ॥ परदारान् न गच्छेत् ।। ७ ।। पदारगमनादायुश्श्रीब्रह्मवर्चसं विनश्यति ॥ ८ ॥ भार्यया सह नाश्वानि ।। ९ ।। अश्क्षन्तीं तां नृम्भमाणां नमाश्च नाचलोकयेत् ।। १० ।। असत्यवादं वर्जयति ॥ ११ ॥ असत्यात्परं पापं सत्यात्परो धर्मश्च भाति ।। १२ ।। सर्वप्रणिहितोऽद्रोहेणैव जीवेत् ।। १३ ।। शुद्धार्थवान् कुलधान्यः कुंभीधान्योऽश्वस्तनिकों वा स्यात्।१४ शुद्धार्थवानियादि। शुढार्थवान्- अिनधकमिवित्तः। कुल तत्पिरतिाल्दारायबान् कुीपालः । अश्वतकिः - एकदिनमान्नपर्याप्तधान्यान् । द्विजातिः पिनतान्यज्ञानान् न पृशेत्।। उदयेऽस्तमये च यै नेक्षेत् ।। १६ ।। अ:ि- देवेत्यादि । देवोऽबीमाधौ भगवद्दिश्यमंगलिवग्रहः, देवालयाश्चि। पासनादिः । इति वाजपेयीयं दशमप्रश्न प्रथमः खण्डः । नकराजगुरुश्रेष्ठरोगिभाग्भृदन्नर्वानां पन्था घातार्कगमिभिः पन्थानः शुद्धवान् । १ । पत्स्यामनशायान्यदनानि नोपयुञ्जीत । ३ ॥ अन्योपयुक्तानि स्वभान्योधान्-लनाणि नैव श्राग्वेन् ! ' ।

देवगुरुक्षात्कदीक्षितगजगोश्रेष्ठानां छायां नाक्रामनि ।। १३ ।। १०२४ श्रीश्वानसहर्मसूत्रम् एकोऽध्वा न गच्छेत् ।। १७ ।। पक्षेत्रे चरन्तीं मां धयन्तं त्वञ्च न बारयेत् ।। १८ ।। नैवाचक्षीत ।। १९ ।। जीर्णमलवासा न स्यात् ।। २० ।। जीर्णेत्यादि ! ' न भवेच िवभवे जीर्णमरुवद्भासा सति' इति मनुः । इति वाजपेयीये दृशमप्रश्ने द्वितीयः खण्ड; । अत्रैः क्रीडां प्रेभधूमं बालानफश् वर्जयेतः ॥ १ ॥ नाधितिष्ठत् ।। २ ।। तोयैः शोधयेत् ।। ३ ।। तितान्त्यजभूखधार्मिकवैरिभिस्सार्धे न वसेत् ।। ४ ।। उच्छिष्ठोऽशुचिर्वा देवगोवि9ाग्रीनु न स्पृशेत् ।। ५ ।। मन्येत ।। ६ ।। न निन्देत् ।। ७ ।। सर्वभूतकुत्सां नाडनश् न कुर्वीत ।। ९ ।। गुरुणा यातापितृभ्यां तत्पित्राचैः भ्रातृपितृमातुलाचार्यविगाचैः विवादै नाचरेत् ।। १० ।। सर्वशुद्धिषु पुरुषस्यार्थशुद्धिः स्त्रीशुद्धिरभक्षुद्धिश्च श्रेष्ठतमा स्यात् । सर्वेत्यादि । अर्थशुद्धिः – अस्तेयादिना संपादितार्थेदत्वम् । स्त्री शुद्धिः – परदारामनादिरहित्यम् ! अन्नशुद्भिः - अभोज्यभोजनादिबेिरहः । द्रव्येषु रङ्गसौवर्णरजताश्मयान्यद्भिः शोधयति ॥ १२ ॥ अग्रौ वा स्पर्शयेत् ।। १३ ।। ताम्रस्रपुसीसायसाद्यान्याम्लवारिभिः दारुदन्तजातानि तक्षणात् धावनाद्वायज्ञपात्राणि दक्षिणपाणिना मार्जना झालनाद्वा संशोध्यानि॥ स्पष्टम् । इति वाजपेयीये दशमग्रश्ने तृतीयः खण्डः । [29 चर्ममयानि संहतानि वस्त्राणि शाकमूलफलानि च प्रोक्षयेत् ॥ १ धृतादीनि द्रच्याभ्युत्पूोल्क्रया दर्शयेद् ।। ३ ।। कौशेयाक्किान्यरुष्करैः, अंशुकपट्टानि श्रीफलैः, शंखशुक्ति गोगाणि सर्षपैः सारिभिः, मृन्मयानि पुनदहेन, गृहं मार्जनोप लेपनाप्सेकैः, भूमि खन्नाऽन्यभृत्यूग्णगोवासकारैः मार्जनादैश्च शेोधयेत् ।। ४ ।। गोतृप्तिकरं भूगतं तोयं दोषावहीनं सुपूतम् ॥ ५ ॥ वाक्शस्तै बारिनिष्क्तिमदृष्टम् ॥ ६ ॥ वागेित्यादि । वाचा शस्तं } ििक्त-रजकौतं वस्रमनामपि शुद्धम् । अदृष्ट सक वस्तु शुद्धम् । योषिदास्यं कारुहस्तः प्रसारितपण्यञ्च सर्वदा शुद्धम् ॥ ७ ।। शकुन्युच्छिष्टं फलमनिन्द्यम् ॥ ८ ॥ मशकमक्षिकादिलीनं तद्विशुपश्च न दूष्याणि ॥ ९ ॥ वाय्वग्रिसूर्यरश्मिभिः स्पृष्टं मेध्यम् ॥ १० ॥ आतुरे बाले पचनालये च शौचं न विचारणीयम् ।। ११ ।। आतुरेत्यादि । चकारात् उत्सवे तीर्थयात्रायां विवाहे ग्रामदाहे यागकाले च शौचं स्मृष्टिदोषादिकं न विचारणीयम् । यथाशक्ति स्यात् ॥ १२ ॥ ६

मयम् नाशुद्धिस्यात् ॥ १४ ॥ परस्येत्यादि । आचाममन् - पुनराचमनं कुर्वन् शुचिः स्यात् । अन्यत्र नानादेन शुचिः । अथ पञ्चमः स्वण्डः ५) वानप्रस्थे नित्यखाध्यायी शेध्मादीनमन्वर्थ, शाकमूलफलदी नशनार्थश्च शुचौ जातानाहरेत् ॥ १ ॥ अन्याधीनमन्योत्सृष्टमशुचौ जातं गोरस बर्जयेत् ॥ २ ॥ अन्वेत्यादि । कुशेध्मादीनां विशेषणम् । गोरसं-तकम् । धान्येत्यादि ! अहन्यहनि भोजनार्थादधिकं धान्यं धनं वा न चिनोति। वर्ख नाच्छादयेत् ! ५ ।। घत्वमित्यादि । वल्कलमेव सीत । मधूक्त तेयं मांसो पैट्टिकश्च गृति ॥ ६ ॥ मधूक्त इत्यादि । प्रतिनिधिं गृह्णीयात् । सर्वभूतेषु दयालुः समः क्षान्तः शुचिः निरयूयकः सुखे निस्पृहः मङ्गल्यवान् ईष्र्याकार्पण्यक्जेों मत्स्यदी दशकान् सीर कृष्टजातानि कन्दमूलफलाकादीनि च त्यजन् जटाश्मश्रुरोमनखानि धायन् त्रिकालस्रानी धाराशयः वन्यैरेव चरुपुरोडाशैर्निर्वपेत् ॥ ७ ॥ पलंड़ादीन् निर्यासं श्वेतवृन्ताकं सुनिषण्णकं श्रेष्मातकं व्रज कलिं छावाक शिशु भूस्तृणं कोविदारं मूलकन्दश्च वर्जयति ॥ ८ ॥ मुनेस्सर्वं मांसै गोमांसतुल्यम् ॥ ९ ॥ धान्याम्लं सुरासमं भवतेि ।। १० ।। पूर्वसश्चिताशनं पूर्वाणि वसनानि आश्वयुजे मासि त्यजति ॥ ११ पूर्वेत्यादि । पूर्वसाधितांस्त्यक्ता पुः पूर्ववसंगृह्णीयात् । अपलीको निराग्रादागेऽनकेनो वृक्षमूले वसन् धनस्थाश्रमेषु गृहस्थानां गृहधु वा भिक्षां भित्विा अभ्युपा शुद्ध पर्धे षयात्रा मात्रमनं भिक्षुछदश्रुति ॥ १३।। शरीरै गोषयन्नुत्तग्मुक्त तत्रं तपः कुयन् ।। १४ ।। ुम् | भिक्षुः स्नात्वा िनत्यं प्रणवेनऽत्मानं तर्पयेत् ॥ १ ॥ भिक्षुरेित्यादि । सात्वा –त्रिश्न-श्किलम् । भिक्षुभेदानां सर्वेष रुलादिविहितम् । तेनैव तं नमस्कुर्यात् । ? !! क्षन्ध्यामुपासीत् ।। ३ ।। अप्पत्रेिणेोत्ताभिरद्भिावामेत् ॥ ४ ।। काषायधारणं सर्वत्यागं मैथुनवर्जनभस्तैन्यादीनध्याचरेत् ।। ५ कापायेत्यादि । सर्वत्यागं-स्नानशौचभिक्षाध्यानवर्जम् | त्यागेऽप्या चरणीयान्येतान्धुच्यन्ते । असहायोऽनग्रिनिकेतनी निस्सञ्चयः सम्भानावमानसो िववाद क्रोधलोभमोहानृतवजौं ग्रामाद्वहिििवक्त मठे देवालये वृक्षमूले वा निवसेत् ।। ६ ।। चातुर्मास्यादन्यत्र एकाहादृध्र्वमेकस्मिन् देशे न वसेत् ॥ ७ ॥ वर्षाः शरचातुर्मास्यमेकत्रैव वसेत् ॥ ८ ॥ वर्षा इत्यादि । ‘प्रावृट्छरदृतू चातुर्मास्यम् । त्रिदण्डे . काषायप्पवित्रादिन् योजयित्वा कंठे वामहस्तेन धारयन् दक्षिणेन भिक्षापात्रं गृहीत्वा एककाले विप्राणां शुद्धानां गृहेषु वैश्वदेवान्ते भिक्षां चरेत् ॥ ९ ॥ श्रीवैखानसधभंसूत्र भूमीं वीक्ष्य जन्तून् परिहन् पदं न्यसेत् ।। १० ।। अधोमुख इत्यादि । नमिः विशेऽनवेक्ष् पृहांकणे प्तिन् भिक्षामाकांक्षेत् । ? ०३ १ । गोदोइनकालमात्रं तद् वा स्थित्वा व्रजेत् ।। १ ।। अलाभे अवमानेऽप्यविषादी लब्धे सम्मानेऽप्यसन्तोधी स्यात् ।। २ ।। दुर्त विलंवितं वा न गच्छेत् ।। ३ ।। क्षिाकालादन्यत्र कुरवेश्म न गन्च्ष म् ॥ ४ ॥ भिक्षितुं क्रोशादृधं न गच्छेत् । ५ ॥ भिक्षां परित्वा तोयपार्थे प्रक्षालितपाणिपादः आचम्य उदुत्प'मित्यादित्याय 'अतो देवा' इति विष्णवे ‘ऋक्षाजवानमिति ब्रह्मणे च भिक्षा दत्वा 'सर्वभूतेभ्य' इनि बलिं प्रक्षिपेत् ।। ६ ।। ग्रासान्वा अनीयात् ॥ ७ ।॥ वस्त्रपूतं जलं पीत्वा आचम्याचामनि ।। ९ ।। निन्दकोशौ न कुर्वीत । १० ॥ वैशचारित्रं तपः श्रुतं न वदेत् ।। १२ ॥. संगं त्यक्ता नियमयमी प्रियं सत्यं वदन् सर्वभूतस्याविरोधी समस्सदाध्यात्मरतो ध्यानयोगी नागायणं परं ब्रह्म पश्यन् धारणां धारयेत् ।। १३ ।। अक्षरं परं ब्रह्माझेोनि 'नारायणपरं प्रक्षे' ति श्रुतिः ।। १४ ।। अक्षरमित्यादि । 'ईशान्तज्ञान नित्याशः । ‘न कर्मणा । त्रिंशत्पूर्वान् शिदपान् शिश्च परतः पान् । १०३ ३ इति वाजपेयीये दशमले (ट्टनीयः पटल) सप्तमः खन्डः सन्यासिनोऽनहितामेर्देहं मृतं पुत्रोऽन्यो वा तृणैरन्तरीकृत्य शुद्वैः ब्राह्मणैः यन्त्रेण वा सभीग्र भद्रगायां नद्यां तीरे वा सैकते देशे सृगालादिभिरस्पृश्यं यथा, तथा अवट खनति ।। १ ।। गायत्र्या स्रापयित्वा तया अवटे तत्रासयित्वा शाययित्वा वा दक्षिणे हस्ते वैष्णवैर्मन्त्रैस्त्रिदण्डं मन्यस्य मन्ये 'थस्य पारे रजसः। इति शक्यमप्पवित्रं चोदरे सावित्र्या भिक्षापात्रं गुह्यप्रदेशे 'भूमिभूमि मिति काषायं मृद्ग्रहणीं कडलुश्च सन्न्यस्य पिदध्यात् ।। २ ।। तसिन् मृगालादिभिः स्पृष्ट तन्झर्ता पापीयान् भवति ॥ ३ ॥ आहिताग्नेः अग्नीनान्मन्यारोप्य सन्यासिनो मृतं देहं गायत्र्पा स्रापयित्वा पूर्ववत् वाहयित्वा शुद्धे देशे निधाय लौकिकाशैौ तदीन् 'उपावरो' हेयक्रोप्य 'पवित्रं ते' इति धृतक्षीरमास्ये प्रक्षिप्य पूर्वधत्। त्रिदण्डादीन्विन्यस्य ब्रह्ममेधेन पितृमेधेन वा आहिताग्रिमन्त्रैः तदग्ि तयोराशौचोदकलिपिण्डदानैकोद्दिष्टादीन् नैव कुर्यात् ॥ ५ ॥ नायणबलिं करोति ॥ ६ ॥ तद्वहनं खनित्वा पिधानं दहनं नारायणबलिं वा यः कुर्यात् सोऽश्वमेधफलं समाप्नुयात् ॥ ७ ॥ इति वाजपेयीये दशमप्रश्ने अष्टमः खण्डः नारायणादव सवार्थसिद्धिः' इति। ब्राह्मणाधेरैक्षतम्य आत्म घातिनः रज्जुशोदकाशनिदंष्ट्रिपशुपदिभिः सर्वपापमृतस्य अदाह्य नामन्येषां भिक्षेोश्च एकादशदिदृध्ॐ महापातकिन पञ्चानां द्वादश संवत्सादृश्यें सपिडीकाणस्थाने मृतकार्थमपरपक्षे द्वादश्यां श्रवणे सः करोति ।। २ ।। सर्वार्थसिद्धितिीति । श्रुतिषु त्रिज्ञायत इति शेषः । पूर्वेऽहनि द्वादश ब्राह्मणान् मिन्ये ।। ३ ।। अपरेऽहनि िवष्णोरालयार्थे नदीतीरे गृहे वा अग्न्यायतनं कृत्वा आश्वा जुहुया ॥ ४ ॥ अ िपरितीर्यान्नेिनश्च्य विष्टरे दर्मेषु तटूर्य सुवर्ण या संस्थाप्य पुरुई धान् ' ऑ भूः पुरुष मिलाः प्राशुछ देवं नारायण मावाह्य आसनपाद्याचमनानि दद्यात् ॥ ५ ॥ पुरुषसूक्तनापयित्वा 'नारायणाय विद्हे' इत्यष्टाक्षरमन्त्रेण वा वश्वोचूरीयाभरणावाचमन पुष्पग-धधूपदीपानाचमनैर्चयति ॥६ स्पष्टम् । अििमत्यादि । होमान्ते तर्पणं केचिदिच्छन्ति । तर्पणञ्च ‘प्रेताय केशवं तयामी' त्यादि । गुडाज्यफलयुतं याय हविर्वेिणुगायत्र्या देवेशाय निषेध् पादाचमनीयं सुखवा दद्यात् ।। ३ ।। अग्नेर्दक्षिणे दर्भघूत्तराग्रेषु दक्षिणाद्यर्चयित्वा 'नारायणाय सहस्रशीर्षाय –‘सहस्राक्षाय'-'सहस्रपादाय '-'परमपुरुषाय' परमात्मने । - 'पयोतिषे ? .. 'परब्रह्मणे ' - 'अव्यक्ताय ”–‘सर्व कारणाय – 'यझेश्वराय ! -- 'यज्ञात्मने ' – 'विश्वेभ्यो देवेभ्य – सर्वाभ्यो देवताभ्यः – 'साध्येभ्यः' इत्येतैर्नम इत्यन्तैः पायसं बलिं दत्वा आज्यमेभिर्जुहोति ।। ४ ।। अग्नेत्यिादि । मन्त्रेण तूष्णीं वा अर्चनादिकम्। नम इत्यन्तैरिति । पृथक् पृथक् नमहत्यन्तैर्नामभिरर्चनम्, बलिदानादिकं चतुभ्यन्तैः स्वाहान्तैश्च होमः। ब्राह्मणान् पादौ प्रक्षाल्याचम्य नववस्त्रोत्तरीयाभरणानि दत्वा पुष्पाचैः पूजयित्वा द्वादशभूतिं ध्यायन् उपदंश घृत गुडदधिफलयुक्तः घेतम भोजयित्वा यथाशक्ति सुवर्ण दक्षिणां ददाति । ५ ।। सहसशीर्षाचैः (पूजयित्वा) स्तुत्वा द्वादशनामभिः प्रणमेत ॥६॥ अन्तहोमं जुहोति ॥ ७ ॥ अभीष्टां परमां गतिं स गत्वा विष्णोर्लोके महीयते ।। ८ ।। स्पष्टम् । इति वाजपेयीये दशमझे (तृतीयः पटल) दशमः खण्डः । नामुत्पति नाम कृतिश्च {। १ ।।

ततोऽनुलोमादनुलोम्यां जातोऽन्नालः ।। ४ ।। प्रतिलोमान्प्रतिलोभ्यां जातो व्रात्यं भवति ।। ५ ।। ब्रह्मणेो मुखाद्भूताः ब्राह्मणः मान्यधश्च ! ६ ! भ्राह्मष्यामसगोत्रायां विधिना ममन्वकं गृहीतायां जातो बाक्षणः शुद्धेो भवेद ।। ७ ।। कृङश्च विप्रै द्वै निन्दितौ स्याताम् ।। ८ । तस्मादधी वाहुभ्यामुत्पन्नात् भूखिया क्षत्रियायां विधिनञ्जातः क्षत्रियः शुद्धः । ९ ।। तयोरविधिकं गूढोन्पन्नः अशुद्धो भोजान्यो नाभिषिच्यः ।। १० अपट्टबद्धो रङ्गस्सैनापत्यं करोति । ११ ।। शुद्धाभावे अपट्टभद्धो नृम् पायात् ।। १२ ।। अधस्ताद्रुभ्यामुत्पन्नात् वैश्यायां तथा वैश्यः शुद्धः ॥ १४ ॥ विधिव मणिकारोऽशुङ्कः । मणिमुक्तादिवेधशंखचलयकारी स्पष्टम् । इति वाजपेयीपे दशममक्ष एकादशः स्पष्ट: ॥ अथ पद्म्यामुत्पन्नान् शूद्रात् शूद्रायां न्यवेन शूद्रः शुद्धः ॥ १ ॥ जारान्मालवको निन्दितः शूद्रेऽश्वपालकोऽश्वतृणहारी च ।।२।। इत्येते चातुर्वर्णिकाः ।। ३ ।। तेषामेव संकरेणोत्पन्नास्सऽनुलोमाद्याः ।। ४ ।। छाष्ट्राणान् क्षत्रियकन्यायां जानस्मवणेऽनुलोमेषु मुख्यः ॥ ५॥ अस्य वृतिसाथर्व कर्म । अधातिरथसंवाहनमारोहणं राज्ञ सैनापत्यश्च, आयुर्वेदकृत्यं वा ।। ६ ।। गूढोत्पन्नः अभिषिक्ताग्ल्यः ॥ ७ ॥ अभिषिक्तचेत् नृपो भूयात् ।। ८ ।। (अष्टाङ्ग) आयुर्वेदं भूवतन्त्रं वा संपठेत् ।। ९ ।। तदुक्ताचारो दयायुक्तः, सत्यवादी तद्विधानेन सर्वप्राणिहितं कुर्यात् ॥ १ ज्योतिर्गणनादिकवृत्तिवा ॥ ११ ॥ विश्राद्वैश्यायामंबष्ठः ॥ १२ ॥ वा ।। १३ ।। } ॥ जारान्कुंभकाः ! १४ ।। कुलालवृत्तिनापितो नाभेरूध्वा च ॥ १५ ॥ क्षत्रिया वैश्यायां मद्गुः ॥ १६ ॥ श्रेष्टित्वं प्राप्तो महावर्माल्यश्च अश्वक्रयविक्रयी स्यान् ।। १९ ।। वैश्यवृत्तिः क्षात्रं इति वाजपेयीये दामन (चतुर्थः पटल) द्वादशः खण्डः । १०३९ कर्म

भद्रकालीपूजनचित्रकर्माङ्गविद्यातूर्योपणमर्दनवृत्तिः । २ ।। जारोत्पन्नो निषादः ।। ३ ।। शलारोहणादिधातनाकृत्यः ।। ८ ।। कठकाी वेतेि ।। १२ ।। तोऽनुलोमादनुलोमायां जानश्चान्तगलः ॥ १३ ॥ पितुर्भातुवां जाति वृत्ति भजेत ।। १४ ।। क्षत्रियाद्विप्रकन्यायां मन्वङ्जातस्मृतः ।। १५ ।। प्रतिलोमेषु मृग्योऽयं मन्त्रहीनोऽनुपनीती द्विजधर्महीनः ॥ १६ जारेण मन्त्रहीनजो रथकारो द्विजत्वहीनः शूद्रकृत्यः अश्वानां वैश्या ब्राह्मभ्था मागधः ॥ १९ ॥ द्वैरप्यभोज्यन्नः अस्मृश्यः सर्वहन्दी प्रेषणवृतिः ।। २० ।। गूढात् चक्री ।। २१ ।। लवभतैलविक्रेता स्मात् ॥ २२ ॥ १०४९ प्रशंसाझीर्तनान अथ चतुर्दशः खण्ड वैश्यान् नृपयामाधोवस्तन्तुवायः ।। १ ।। गूढाचारापुलिन्दः ।। ३ ।। कृतकां भ्राक्ष वा सुर हुन्धा पाचको विक्रीणानेि ।। ६ ।। चोरवृत्तात् वलयः ।। ७ ।। शूद्रान् बैश्यायां वैदेहकः ।। ९ ।। सविक्रयी । १० ।। चौर्यात् चाक्रिकः ।। ११ ।। लवणतैलपिण्याकजीवी ।। १२ ।। शूद्रात् ब्राह्मण्यां चण्डालः ।। १३ ।। सीसकालाथाभरणो वध्रबद्धकण्ठः कक्षे झारीयुक्तो यत स्तम्सश्चरत् सर्वकर्मबहिष्कृनः पूषाढ़े ग्रामादी वीथ्यामन्यत्रापि मला न्यपकृष्य हिपोहयति ।। १४ ।। ग्रामाद्दुरे बहिः स्वजातीयैः निवसेत् ।। १५ ।। प्रविशेचेत् राज्ञा वद्धयः ।। १७ ।। [ श्रीवैखानसधर्मसूत्रम् अन्तगलेन्यादि-पूर्वमेवोक्ताः नात्र विशेषः इति शेषः । क्षत्रियाया मृन्स्यबन्धुः ।। २२ ।। अम्पृश्यो झलहस्तो दारुकाः सुवर्णकारः अयस्काः कांस्य कारो वा ।। २१ ।। मत्स्यवन्धी ॥ २३ ॥ वैश्यायां समुद्र ।। २४ ।। समुद्रषण्यजीवं मत्स्यघाती च स्यात् ।। २५ ।। इति वाजपेयीये दशमश्ने चतुर्दशः खडः ।

• १ ।।

समुद्रषण्यभत्स्यजीवी समुद्रललंघन क्षत्रियायामधेोनापितः ।। ३ ।। वेणुवीणावादी ।। ६ ।। क्षत्रियायां कर्मकारः ।। ७ ।। वैदेहाद्विप्रायां चर्मकारः ।। ९ ।। नृयायां सूचिकः ।। ११ ।। ऋचीधेधनकृत्यवान् ॥ १२ ॥ आयोगवाद्विप्रायां ताम्रः ।। १३ ।। ताम्रजीची ॥ १४ ॥ खननर्जीवी ।। १६ ।। पुल्कसाद्विप्रायां रजकः ।। १९ ।। नावं प्रावयति ।। २ ।। वि षण्डालवः चिङ्कयुक्तो नित्यनिन्द्यः सर्वकर्मबहिष्कार्यो नगर्यादी जेत् ।। २२ ।। १०४५ घगधीनाहारो भिअपात्रभोजी श्चमांसभक्षी चर्मवारवाणवाणि तसान्कृिष्ट सुतं समुत्पन्ने पतितो नष्ट धोशान् नरकान् श्रजति || २५ ।। सत्त्री मरकैम्पशायकः पितृन्पावयित्वा शुभान् नयति ॥ ३६ तस्मात् ब्राह्मणाद्याः सवण्यां विधिवत्युत्रभुत्पादयेयुरित्याह इति बाजपेणीये दशमश्ले (पञ्चमः पटल) पञ्चदशः खण्डः । गृहस्थाश्रमी-क्षातकाज - अझैः क्रीड-चर्ममयसंहितानि वानप्रस्थो-भिक्षुस्सात्वा – गोदोहकालमात्रं - सन्यासिनः - अथ नारायणमलिं-केशवादैः- अथ चातुर्वध्यसंकरेण - अथ पद्भयां विश्राच्छूद्रायां -वैश्यान्नृपायां - अम्बष्ठाद्विप्रायामिति पञ्चदश । अथ प्रथमः खण्डः अथ ऋषिगोत्रप्रवान् व्याख्यास्यामः । १ ।। विश्वामित्रजमदग्भिरद्वाजगोतमात्रिवसिष्ठकाश्यपानां सप्तर्षीणा मगस्त्याष्टमानां यदपत्यं गोलं तस्मिन् गोले वराणामृषीणां प्रवराणां प्रवः ।। २ ।। प्रवत्काले यजमानस्य प्रवरं यथोक्तं होता चाध्वर्युश्च शंसति ॥३ तेषां विश्वामित्रकौशिकानां त्र्यार्षेयः प्रवरो भवनि वैश्वामित्र दैवरात औदलेति (देवलेति) होता, उद्दलवत् (देवलवत) देवरातषद् विश्वामिलवदित्यध्वर्युः । ४ ।। शैक्षकाणां (शैकथ्यकानां) यार्षेयः वैश्वामित्ररैक्षक(रैकथ्य) वणेति होता, रेवणव रौक्षकवत् (शैकथ्यवत्) विश्वामित्रवदित्य ध्वयुः ।! ५ !! वैश्वामित्रदैवश्रवसदैवतरसानां 5यार्षेयः वैश्वामिलदैवश्रवसव दैवतरसेति होत, देवतरसव देवश्रवीवत् विश्वामित्रवदित्यश्वर्युः॥६॥ लोहितानां त्र्यार्षेयः वैश्वामिलाष्टकौहितेति होता, लोहितवत्। अष्टकवत् विश्वामित्रवदित्यध्वर्युः ॥७॥ आजानां त्र्यार्षेयः वैश्वामित्रमाधुच्छन्दसाजेति होता, अजवन्मधु च्छन्दोवत् विश्वामित्रवदित्यध्वर्युः ।। ८ ।। कालानां व्यार्षेयः त्रैश्वामित्रकात्याक्षीलेनि होता, अक्षीलखत् कतव विश्वामित्रवदित्यध्वर्युः ।। ९ ।। कुशिकक्ट्घमर्षणव विश्वामिनवदित्यध्वर्युः ॥ १० ॥ निवदित्यध्वर्युः ।। ११ ।। ! : १४४७ अथ द्वितीयः खण्ड भार्गवजामदग्न्यवत्स्यानां पञ्चायः सप्ताषेो वा भार्गवच्याव नाप्रधानौर्वजामदग्न्येति होता भार्गवच्थावनजामदग्न्यवात्स्यामवानौर्व वैदलेति वा, जमदग्क्टूिर्ववत् अभवानवद् ध्यन्नवत् भृगुवदित्यध्वर्युः विदलवदूर्ववत् अभवानवत वत्सवत् भवशिचत् च्यवनवत् भृगुवदिति वा ।। १ ।। अष्टिषेणानां पञ्चाय:भार्गवच्यावनाप्रधानाष्टिषेणानूपेति (भार्ग वघ्यावनामाषानैन्द्रष्टिषेणेति) होत, अनूपवदष्टिषेणवत् (अष्टिषेणवत् अवानवत् यवना भृगुवदित्यध्वर्युः ॥ २ ॥ यास्कानां यार्षेयः भार्गवचैतद्दव्य सावेदसेति होता, सवेदसवत्। वीतहव्यवद् भृगुवदित्यध्वर्युः ।। ३ ।। (मित्रयुवानां) भृगूणां त्र्यार्षेयः भार्गवाध्यूश्च दैवोदासेति होता दिवोदासवत् वध्यूश्वबद् भृगुवदित्यध्वर्युः ॥ ४ ॥ वैन्यानां योषेयः भार्गववैन्यषार्थेति होता, पृथुवत् वेनवत् भृगुवदित्यध्वर्युः ॥ ५ ॥ शौनकानामेकार्षेयः शैौनकेति होता, शुनकवदित्यध्वर्युः ॥ ६ ॥ गात्समदानामेकार्षेयः गात्र्समदेति होता गृत्समदपदि त्यध्वर्युः ।। ७ ।। इति एकादशप्रश्ने द्वितीयः खण्डः ॥ !- द्वाजयन बृहस्पतेदगिरोपिदत्यध्वर्युः । १ गाग्र्याणां पार्षेयः आंगिरस शैन्य गाभ्येति शेत गर्गवन् ििनव अंगिरोवदित्यध्वर्युः ॥ ३ ॥ त्रसदस्यवत् पुरुकृत्सव अंगिरोवदित्यध्वर्युः ॥ ४ ॥ कण्वानां श्याथः अंगिरस आजमीढ काष्वेतेि होता कण्वन् अजमीढवत् अंगिरोवदित्यध्वर्युः ।। ५ ।। हारीतानां त्र्यार्षेयः आंगिरस आवरी यौवनाश्वेति शेोता युवनाश्व अंबरीपवत् अंगिरेवदित्यध्वर्युः ॥ ६ ॥ संकृतिवत् गुरुवीतवत् अंगिरोवदित्यध्वर्युः ॥ ७ ॥ व विरूपवत् अंगिरोवदित्यध्वर्युः ॥ ८ ॥ मन्यानां यार्षेयः अंगिरस भाग्यैश्च मौद्रस्येति होता मुद्दलपत् भग्र्यश्ववत् अंगिरोनदित्यध्वर्युः ॥ ९ ॥ अथ चतुर्थः खण्डः अगिरसगौतमानां त्र्यार्षेयः अगिरसऽऽयास्य गौतमेति होता गौतमवत् अयास्ववद् अंगिरोवदित्यध्वर्यु । १ ।। शारद्वतानां त्र्यार्षेयः आंगिरस गौतम शाद्वनेतिं होता शरद्वतः गौतमवत् अंगिरोवदित्यध्वर्युः ॥ २ ॥ कौमंडगौतमानां पश्चार्षेयः आंगिरसौचस्थ्यकाक्षीवत गौतम कौमण्डेति होता कुमण्डवत् गौतमवत् कक्षीवतवदुचथ्यवत् गिरो वदित्यध्वर्युः ॥ ३ ॥ दीर्घतमानां पञ्चाषेयः आंगिरसौवध्य काक्षीवत गौतम दैश्यैतमेति होता दीर्घतमवन् गौतमव कक्षीवतवद् उचथ्यवत् अंगिरोवदित्यध्वर्युः ॥ ४ ॥ कारेणुपालानां व्योषेपः अगिरस गौतम कारेणुपालेति होता करेणुपालवत् गौतमवत् अंगिरोवदित्यध्वर्युः ॥ ५ ॥ औशनसगौतमानां व्यायः अगिरस गौतम औीशूनसेति होता उशनसवत् गौतमवत् अंगरोवदित्यध्वर्युः ॥ ६ ॥ वामदेवानां त्र्यार्षेयः आंगिरस गौतम वामदेवेति होता वाम देववत् गौतमवत् अगिरोवदित्यध्वर्युः ॥ ७ ॥ इति एकादशप्रक्षे चतुर्थः खण्डः । ] वद्भूतकवत् अर्चनानसभा त्रिवदित्यध्र्युः ॥ २ ॥ गावेिष्ठिराणां त्र्यार्षेयः आत्रेयार्चनान्स गाविष्ठिरेनि होना वामदेवानां ऋयार्षेयः आत्रेयार्चनानप्त वामदेवेति वामदेववत् अर्चनानसधत् विदित्वध्वर्युः ॥ ४ ॥ पूर्वातिथेिव अर्चनानसवत् अविदित्यध्वर्यु इति एकादशश्ने पञ्चमः खण्डः । होता t वासिष्ठानामेकार्षेयः वसिष्ठति होता वसिष्ठवदित्यध्वर्युः ॥५॥ (वासिष्ठानां त्र्यार्षेयः वासिष्ठशाक्तधपागशयेति होता पराशरवत शक्तिवद् वसिष्ठवदित्यध्वर्युः ।) कौण्डिन्यानां घ्यायः वासिष्ठमैत्रावरुणं कौण्डिन्येति होता कुश्निव मित्रावरुणनद् वसिष्ठवदित्यध्वर्युः ॥ २ ॥ औभन्यवानां (रौपमन्यपानां) यार्षेयः वासिष्ठन्द्रप्रमद भार दूसषेति (रौपमन्यपेति) होता (रोपमन्यपवत्) भट्टसवदिन्द्रप्रमद वद्वसिष्ठवदित्यध्वर्युः ॥३॥ पाराशर्याणां यार्षेयः वासिष्ठशाक्तथ पाराशर्येति होता पराशर वत् शक्तिवत् वसिष्ठवदित्यध्वर्युः ॥ ४ ।। इति एकादशप्रक्षे षष्ठः खण्डः । निध्रुवकाश्यपानां (काश्यपाई) यार्षेयः काश्यपावत्साः नैधुवेति होता िनधुवद् अवन्सात्वा कश्यपवदित्यश्वर्युः ॥ १ ॥ होता रेफवत् (भपवत्) अक्सास्वट् कश्यपवदित्यध्वर्युः ॥ २ ॥ शाण्डिल्यानां यथ; काइयथावस्तार शाहुिन्चेनि होता शडिल असावत् कश्यपादयध्यः । शाडित्य आक्सा काश्यपेति वा कश्पषवत् अवस्पावत् शण्डिलवदिायध्वर्युः ॥ ३ ॥ दैवलानां त्र्यार्षेः काश्यासित दैवति हो। देवलवत् असितवन् कश्यपवदित्यध्वर्युः। शाण्डिलासित दैवलेति वा देवलवत् असितवत् शण्डिलवदित्यध्वर्युः । दैवलावत्सा काश्यति वा कश्यपवत् अवत्तावद् देवलवन् इत्यध्वर्युः । असिताधत्सार पेति वा कश्यपवत् अवत्सात्वत् अतिवदित्यध्वर्युः ॥ ४ ॥ कश्यपदित्यध्वर्युः ॥ ५ ॥ काश्यपः, तेषां वसिष्ठकाश्यपैः विवाहो न स्यात् । काश्यपावत्सार १३ आगस्त्यानां इध्मवाङ्गानां न्यार्षेयः आगत्य दादर्थेच्युत ऐश् वाहेति होता इध्मवाद्दवत् दृढच्युतवत् अगस्त्यवदित्यध्वर्युः ॥ १ ॥ सांभवाहानां श्धार्षेयः आगस्त्य दाढर्थच्युत सांभवाहेति होता यावाहानां यार्षेयः आगस्त्य दार्थच्युत याज्ञवाहेतेि होता यवाइवत् दृढच्युतवत् अगस्त्यवदित्यध्वर्युः ॥ ३ ॥ सौमवाद्दानां भ्रयार्षेः प्रवरो भवति आगस्य दार्थच्युत सौमवाहेति होता सोमवाहब दृढच्युतचद् अगस्त्यवदित्यध्वर्युः शंसति ।। ४ ।। विश्वामित्राद्यानामष्टानामृषीणां एकगोत्रोत्पन्ना ब्रह्महर्षयः समा नर्षयो भवन्ति । ५ ।। अर्पिश्यानां ब्राह्मणानामार्षेयगोवस्मृतिः नान्येषाम् ॥ ७ ॥ यथा 'कि गोलो नु सौम्यासि' इति सत्यकामाह्मणम् ||८ ज्ञातुगौतमेच्छाया' छान्दोग्यश्रुतिः ॥ ९ ॥ तानूनपाता(दा)नां केषाञ्चि. क्षत्रियाणां यार्षेयः प्रवरो भवति, मानवै(द्ध)ल पौरूरवसेति होता पुरूरवोवत इल(द्ध)बन् मनुवदित्यध्वर्युः ॥ १० ॥ केषाञ्चिद्वैश्यानां ऽयार्षेयः प्रवरो भवति, बा(भा)लन्थव वात्स प्रीतिमांकिलेति होता भाँकिलवत् वत्सप्रीतिवत् (भ)लन्धवदित्य भवर्युः ।। ११ श्रीवैश्वानस्प्रषरसूत्रम् तानूनपाद हान्येषां सर्वेषां क्षत्रियाणां वैश्यानश्च प्रेलि गोश्वरः प्रवरो भवतीत्याह भगवान विश्वनाः । अर्थे भार्ग:जामद्भ्यास्यानां भाद्वाजाना आंगिरसगौतमानां आवेयाणां वासानां निधुवकाश्यपानां शाग पृष्ठम्:श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् - भागः २.pdf/६२८ } --- सूत्रे चतुर्थमश्ले दशभखण्डविणावसरे 'पडंगुलादहीनं तदूपं कल्प य' तीति सूत्रे अयं अन्थः व्यायात्रा संगृहीतः ! द्रमेिडभाषया अग्रे अन्ध परिवृत्तश्च । त द्वामिझग्रन्थभागं विहाय संस्कृतग्रन्थोऽनिविष्टः । ििवश्वमेव वपुः परमेनिः । विधिमिमं सकलस् यथोदितं शशिधरेण तथा कथाभ्यहम् ॥ १ ॥ तद्चलञ्च चलं द्विविधं वपुः सुतरुसन्मणिधातुशिलक्षुधम् । विरचितं स्वयमष्टविध भवेत् ॥ २ ॥ चलाचलं शिलादारुपातु रलोहजम् ॥ ३ ॥ चलमेवं प्रयुञ्जीयदाभासं धातुळे भवेत् । चित्रं सर्वाङ्गष्टटं स्यादर्धभर्धाङ्गदर्शनम् । निोन्नतविहीनेन पटभित्त्यादिकल्पनात् ॥ | ५ ॥ चित्राभासमिदं प्रोक्तं फलं श्रेष्ठान्तरधम् । सोमास्कन्देश्वरछेन्दुशेखरं वृषवाहनम् ॥ ६ ॥ कटेश्वरं तथा गङ्गाधरं तु त्रिपुरान्तकम् । कल्याणयुन्द्रश्चार्धनारी पाशुपतं तथा ॥ ७ ॥ पः चण्डेशानुग्रहे दक्षिणेशं कालविनाशनम् ।। ८ ।। कम् । हस्तमानञ्च तालञ्च यजमानोदयेन च ॥ १० ॥ मूलबेरांगुलं प्रोक्तं मानमात्रांगुलं तथा । . भानन्तु रुदमेदं स्यात् तद्वेदं बहुधा भवेत् ।। ११ ।। पूजांशोभयतारनाहसदृशश्चाष्टद्वयांश भवेत्। तद्भागेन गुणेषुधातुनुक्रुद्रांशाषेि (कांशो)कं वोदयम् । हीनं वापि समेन मानमुदितं संख्या ऋयलिंशतेि बेराणां हि शिवांशभानवशतः स्वायंभुवे मानवे ।। १२ ।। गर्भ नन्दविभाजिते नवविध गर्भप्रभाणं भवेत् । वेदांशं विभजेलवोदयमिदं द्वारममाणं तथाऽऽ धिष्ठानांधिवशात्ममाणमुदितं चाष्टादशोच्च विदुः ।। १३ ।। एकहस्तप्रमाणेन हस्तैकेन प्रवर्धनात् । नवहस्तान्तमुत्सेधे नवधा इस्तमानकम् ।। १४ ।। एकतालं समारभ्य तालैकेन प्रवर्धनात् । नवतालान्तमुर्तुगे नवधा तालमानकम् ।। १५ ।। यजमानसोतुंगे नेत्रान्तश्चास्यसीमकम् । हन्वन्तं बाहुसीमान्तं स्तनान्तं हृदयान्तकम् ॥ १६ ॥ समानमिदं ज्ञेयं यजमानवशाद्विदुः । लिंगे स्वायंभुवे मू#ि मार्ने कारादिनिश्चितम् ।। १७ ।। अन्वयः न विद्यते चेदुतुंगे शिरसा सह झनकम् । नाहृतारं तथा स्थूले देशे संग्राह कल्पयेत् ।। १८ ॥ तदेकमेगुलं ज्ञात्वा मूल्बेरगुझे मतम् ।। १९ ।। यन्मूलबेरांगुलमानमात्रमाणमुक्तं भतेिमादिगम् । तत्संस्थया चायशुभादिो विधेयमन्यन्न विधेयम्यैः ॥ २० ॥ चोत्कृष्टकं विविधगुलभानामन्यत् । मानांगुलं रसविषं विना दिश्यात् ।। २१ ।। यजमानदक्षिणे हस्ते मध्यमांगुलेिमध्यमे । पर्वदीर्घ ततं वापि मान्ने मान्नमितीष्यते ।। २२ ।। मानवे निष्कलें बेरे शिरोमानं विनोदयम् । संश्राह्या मानं निश्चित्य कल्पयेत्सकलस्य तु ।। २३ ।। सप्तांगुलं समारभ्य द्विगुलविमर्धनात् । त्रयोविंशच्छतान्तञ्च माने स्यात् त्रिभिरैगुलैः ।। २४ ।। माशांगुलैः गृहाचनां प्रतिमानाश्च नान्यथा । त्रिष्वंगुलिप्रमाणेषु जात्शन्तु न रोपयेत् ॥ २५ ।। सामान्यं सर्वजातीनां तन्मानेष्वायनिश्चयः । अन्यमानन्तु संग्राहं तप्रभाणविशेषतः ॥ २६ ॥ अष्ट षट् कांस्यूवें वेदद्वयुगपड्धिम् । भागं कृत्वैकभागेन युक्तं जात्यंशकोन्नतम् ॥ २७ ॥ भूसुरसदि चतुर्णान्तु भनिभृक्ष्माद्विदुः । अष्टाभिर्वर्धिते ऋक्षहृते चे दृक्षमेिष्यते ॥ २८ ॥ । तत्तज्ञातिदिनं प्रेोक्तं तदि सर्जसंयुतम् । शुभान् न युक्तं चेत् रच्छप्रामाक्षिास्तुषु ।। २९ ।। तदुत्सेधं पंक्तिपंक्तया भजेत्पञ्चषडन्तकम् । भागैकं वर्धयेणाबत शुभावादिसुसंभवम् ।। ३० ।। तन्मानं देवमानं स्यात् पादादुष्णीषर्सीमकम् । हृत्वाऽष्टमे मुनिदिनेशद्दशमवेशै शिष्ट हि योनिदिनवारधनव्यांश केल्वविभानुबहुलाधवत्स्क राद्याः ॥ ३१ ॥ ध्वजहरिदृषभेभा योनयम्ते शुभास्युः जनयुगलवेदत्वधृनन्दाः शुभक्षः । सितगुरुशशिबुधानां बारमुख्यांशकास्या द्वयमशुभशुभं स्यात्कर्तृजन्मादिसंख्या ॥ ३२ ।। शिष्टं विना समे क्षीणे आयादिः शोभनं विदुः । सैौरवारादिसंयुक्त विशाखादि चतुश्चतुः ॥ ३३ ॥ वियोगं भरणं नाशममृतं योगमिप्यते । गणन्त्वसुरमानुष्यं वर्जयेच्छुभमन्यथा ॥ ३४ ॥ इत्यागस्ये सकलाधिकारे मानसंग्रहविशेषो नाम प्रथमोऽध्यायः ।। सवेदवेदबाणद्वादशाष्टाधर्धकं भवेन् ॥ १ ।। तदंशं देहमात्रं स्यात् इन्माले दशभाजिते । यवास्यैकन्तु तन्मात्रैश्धांग्मानं प्रमीयते ।। २ ।। यवन्नथांशमुष्णीष्तुंगे तस्मात् त्रेियंशकम् । केशान्तन्तु ततोऽधोऽक्षिवर्मद्वयसमागमम् ।। ३ ।। नासापुटावसानञ्च ततो हन्वन्तमानकम् । युगांशे लियवं तस्मादधौशं गलमानकम् ॥ ४ ॥ यवहीनचतुर्भार्ग कंठं रुद्रयवाधिकम् । भान्वंशं हृत् ततो नाभिः नामेमेंदूस्य मूलकम् ।। ५ ।। समै तस्मादधश्चोरुर्नक्षत्रांश युग्मांशकम् । अंगुष्ठात् पाणिपर्यन्तं ललं सप्तदशांगुलश्च ।। ६ ।। हेिकाधो ऋक्षभार्ग स्थात् बाहुः कोर्परकं द्वयम् । मध्यांगुल्यअपर्यन्तं तलं तिर्यङ्कमुखस्य तु । भानुभागे नयाँश स्यात् ग्रीवा श्रीवमूलकम् ॥ ८ ॥ विध्यर्ध बाहुसीमान्तं चत्वारिंशार्धमात्रकम् । चतुष्पञ्चद्वयेोपेतं कक्षान्तरमुदाहृतम् ।। ९ ।। साधवेदेषुभार्ग स्यात् स्तनरोहेितदेशके । हृदयावधि तारं स्थात् सधैं त्रित्रिद्वयांशकम्। ।। १० ।। मध्ये द्विरष्टभागे स्यात् हृदयावधि तारक्तत् । नलका चतुर्योपेता वेदांशा स्याद्यवाधिका ।। १२ ! पञ्चांशं कुक्षिगुल्फान्ते वेदाधर्वाशं तलेोच्छूपम् । पाणिश्ध मपदं तारं षडशे षडयवाधिकम् ॥ १३ ॥ (षडंशे तलामविस्तारं वेदांश यिवाधिकम्) अंगुष्ठस्यायतै तारं यवोपेतद्वियंशकम् । तस्यार्ध रूविस्तारं पादोनायत्कर्तुलम् ॥ १४ ॥ सुखोन्नतांगुलं पार्श्वद्वयं सुखे (?) समांसलम् । नियोपेतवेदांशं नियंशं षडयवाधिकम् [॥ १५ ।। प्रदेशिन्यादिविस्तारं नव सार्धसप्त षट् ।। १६ ।। सपावाष्टांशकं बाहुमध्ये तारं तु कोर्परम् । मुनिभागं प्रकोष्ठश्च बाधाधीश यिकम् ।। १७ ।। मणिबन्धं त्रयं सक्षमात्रन्तु तलदीर्घकम् । षडंगुलार्धकं मध्यमालदीर्घ प्रशस्यते ॥ १८ ॥ अनासेिका सद्वियवे शरांश तद्वदायतम् । प्रदेशिनीचतुर्भागं पादांगुष्ठकनिष्ठिके ॥ १९ ॥ एतदायामविस्तास्मंगुष्ठादीनि वक्ष्यते । सपादांशकमंश यवांशश्चांशषड्वम् ।। २० ।। भूलामवृद्विक्षपणे षोडशांशेऽशमिष्यते । अग्रतारेऽमिभागेऽक्षिनखक्तारं तदायतम् ॥ २१ ।। तत्पादादेकमन्यांशं द्विधा पाश्धद्वयोर्भवेत् । नखायामद्वयञ्चाश्चैवीधै शस्यते ॥ २२ ॥ भादोनश्यंशकं मध्यमूलपकनिकेि । मणिबन्धावसान्तु श्व ': धनं यावशक भवेत् । ठशेन पार्षिणहस्तं स्यात् शुकोदरविशालकम् ।। २९. नि मध्य तले तस्मिन् चक्रवत्, सूक्ष्मरेंख्या । द्वार्वेिशदंशकं ष्ट भावंशे धोर्द्धोः ।। ३१ ।। । ३२ केशान्तात्तत् त्रिभार्ग स्यात् सुशेगं तत् निर्थशक केशान्तादक्षिसूत्रस्य द्वयोर्मध्ये भुवोः स्थितिः । भ्रमध्यमं समं कर्णस्योध्वैतुगमथांगुलम् । श्रूपुच्छावनतेिर्वे चापाकारं मनोहरम् ।। ३४ ।।

• ः

श्रुवोऽन्तरार्धमात्रं स्यात् बाणांशन्तु ध्रुवायतम् । द्वियवं भ्रमध्यविस्तारमअक्षयविशालकम् ।। ३५ ।। कनीनिकाया (?) अधैं .... । यचं तस्मात्सितांशकम्। धडावं कृष्णमध्ये तु अपरे तु सितांशकम् ।। ३६ ।। सममेव विजानीयाद्विस्तारं षडयवाधिकम् । नेत्रान्तेऽर्धयवं रक्त ज्योतिर्येवप्रमाणकम् ।। ३७ ।। द्वियचार्धयवोपेतमूध्वाधोवर्मविस्तरम् । आक्षिष्टन्तरमानन्तु द्वियंशं द्वियवाधिकम् ।। ३८ ।। नेत्रापुच्छयोर्मध्यं पादोनव्द्येशमिष्यते । सपादशकं तारं नासिकापुटबाह्यतः ।। ३९ ।। तदर्धञ्च तद्धेश्व भध्यं मूलं क्रमाद्विदुः । गेोजीमूलात् नासाग्रे तुंगं व्याशं पुटोध्र्वतः ॥ ४० ॥ नास्थविपुलं रन्धं यवमाने पुटस्य तु । बहुलन्तु (३) यत्रं तस्य द्वारं तिर्यविशालकम् ॥ ४१ ॥ सप्तार्ध यवमुत्सेधै श्रोतस्यो (?) यवपञ्चकम् । तिलपुष्पाकृतिर्नासापुटं निष्पावबीजवत् ।। ४२ ॥ पुष्करोत्सेधमंशं स्यात् पादांशे मध्यविस्तरम् । अध्यर्धमेवमालंब्य नासाग्रं पुटसूत्रकम् ।। ४३ ।। वेदाधेयवदीर्घ तत् गोजीतारं तदर्धकम् । उत्तरोष्ठायते वेदांशाधिकं द्वियवं भवेत् ।। ४४ ।। पालेितारं यवं व्यधैं यवं तस्य.विशालकम् । आनुपूव्यर्थात् क्षयं तारमामृकान्तं तथाऽऽयतम् ।। ४५ ।। त्रिबक्रा चोत्तरा पाली तदेवास्यायतं मतम् । नवाष्टदशषट्सार्धयवैस्तारावतोन्नतम् ॥ ४६ ॥ आन्धः नालान्तरं पिादं स्यात् छ्यायामन्तु पेिम्मली । तदर्धतारं विस्तीर्णश्चाक्षिसूत्रातु कर्णस्रोतश्चतुर्वकम् । धनै सार्धबवं कर्णवार्तपालेिश्धतुर्येवम् ! ५३ ॥ तस्याधेोग्रीवमानं स्यात् यियं चतुरंगुलम् ।। ५५ ।। हेिक्षासूोपरि स्कन्धसन्धिवेदांमुन्नतम् । कर्णबन्धादथ स्कन्धार्धाश स्यात् स्कन्धसीमकम् ॥ ५६ ॥ सप्तांशं बहुलै स्कन्धौ हेिका सूत्रान्तवत् क्षयः । कर्णाधस्तातु भागं स्यात् काकुन्मानमिति स्मृतम् ।। ५७ ।। तस्मातु कटिसन्ध्यन्तं वैशमृक्षांशमायतम् । ककुन्मानादधेो वेदांशं नीत्वा कक्षस्य विस्तरम् ।। ५८ ।। वः सपीठं भवेत् स्कन्धसन्धिर्वेदांशमुग्मतम् ।। ५९ ।। ककुडोधेो दशांगुल्यं फलकान्तरमिष्यते ।। ६० ।। वैशपश्धस्यसीमान्ते वृहत्यैौ सप्तांशौ घनैौ ।। ६१ ।। ६२ ॥ घने षोडशमात्रं तत् तद्धोंऽशोऽक्किो भवेत् । स्रयोदशार्धभागान्तु कटिसञ्धेः कथ्टकान्तकम्(?) ॥ ६३ ॥ नवाधौशकविस्तारै स्फिपिंडैौ द्वैौ सुवृत्तकै ! ६४ ।। मेदूसूत्रादधेो वेदांशाधैजधनलयनैौ ।। ६५ ।। सुवृत्तग्रीवनाहे तु द्विरेखापरिवेष्टिता । स्तनान्तरं तथा हिका हिकात् कक्षान्तरं तथा ।। ६६ ।। सार्धत्रयोदशांशं स्थात् कक्षात् कक्षान्तरान्नतिः । सपादोशाकं साधौशकं हृदयनेिझकम् ।। ६७ ।। स्तनधीठोन्नतं छंश सयवं स्तनवृत्तकम् । उलते द्विधचं तारं सुवृत्तं स्तनचूचुकम् ।। ६८ ।। हेिका द्वियवनि स्यात् अधेो जत्रुः द्विर्यशकम् । नाभिः प्रदक्षिणावर्ता तारं निन्नाशपाइनम् (?) ॥ ६९ ।। नाभेः सयवपञ्चाशे श्रेणिपाश्च षडेशकम् । भ्थंशार्धाशं कटिश्रेण्याः शेषांश मेट्रपीठकम् ॥ ७० ।। अन्धः धनं शार्धकं पार्श्वबन्धन्तु चतुरंशकम् । पृष्ठजानून्नतिर्धर्वाशाकं वेदविशालकम् ।। ७३ ।। मध्यपार्श्वयोश्शेषमनुत्कमपेि विन्त्यनाम् । श्रृंगारौम्यपरिपूर्णविशिष्टवक्तम् । सत्यादिमिश्रसकलं सकलेश्वरं स्यात् ।। ७४ ।। इत्यागस्त्ये सकलाधिकारे शिल्पे उत्तमदशतालकथनं द्वितीयोऽध्यायः । उष्णीषन्केशपर्यन्ते चतुर्भात अशाझ्यते । वङयवाधिकभागन्तु तस्मन्नेस्रान्तमुच्यते ।। २ ।। पुटान्ते चतुयेवं भार्ग पडयवं व्यंगुलं तथा । हन्वन्नन्तु ततः कष्ठभावमेवं विधीयते ।। ३ ।। रः षड्दिान्गुन्यं जनुर्भागे प्रशस्यते ।। ४ ।। ऊरुतुल्यं नतो जंघा भार्ग पादतलं भवेत् । तलायामं चतुर्भागं भागम्बुष्ठदैध्र्यकम् ।। ५ ।। द्विरष्टसाधपातालयातालरसभिर्यवैः (?) ।। ६ ।। अगुष्ठादिकनिष्ठान्ते पादांगुल्यप्रविस्तरम् । नस् तस्य मुखोन्नतम् ।। ७ ।। पादाप्रस्य तु विस्तारै रसमात्रं प्रशस्यते । प्रपदं पञ्चांगुलं पाष्णि भूच (?) तारै कलाद्वयम् ।। ८ अक्षिगुरुपान्तविस्तारै पञ्चमाले प्रशस्यते नलकाभागविस्तारं जंघाषण्मात्रमेिष्यते [{ ९ ।। जानु सप्तांगुळे तारं सुखमूरुविशालकम् । चतुर्विशतिमात्रं स्यात्कटिविस्तारमुच्यते ।। १० ।। ३ २

स्तनायतं नवांगुल्ये व्यंगुलं चूचुकं भत्तम् । चतुरधगुलोत्तुगमक्षमधगुलं विदुः ।। १३ ।। उन्नतं द्वियवं विद्यान् कक्षयोरन्तरं मतम् । मप्तदशांगुलं त्तं बाहुपर्यन्तविस्तृनम् ।। १४ ।। tाकत्रिंशतिमात् स्यात् द्विमुखं द्वयवाधिकम् । बाहुदीर्घ द्वियंगुल्यं कोर्परन्तु विधीयते ।। १५ ।। प्रकोष्ठं द्विनवांगुल्यं स्तलं सप्तांगुलायतम् । षडंशे मध्यमांगुल्यं पञ्चमाला तु तर्जनी । । १६ ।। अनामिकास भार्गे कनिष्ठांगुष्ठदेव्यैकम् । (नवसप्तधैं सप्तार्धन्तु यवैस्वास्यथाक्रमम्) (३) वहेिभूतरसं धातुमावतारं यथाक्रमम् ।। १६ ।। मणिबन्धे कोर्परञ्च बाहुमध्यमूलं विधीयते । सप्तांगुलन्तु विस्तारं श्रीवमेकादशांगुलम् ।। १८ ।। भुखविस्तारमेवं स्यात् कुक्कुटाण्डसमाकृतेि । केशान्तात् ध्रुवसूत्रान्तं द्यर्धशं द्रियवकोलकम् (?) ॥ १९ ॥ अक्षिसूत्रान्तमेवं स्यात् पुटादास्यान्तमिष्यते थवाधिकांगुलं प्रोक्तं तदधै गोविदीर्धकम् ।। २० । । अधरन्तु ()ि यवांगुल्यं शेषं हन्वन्तमिष्यते ! कण्ठाद्धनुस्तिमात्रार्ध कष्ठतारं कल भवेत् ।। २१ ।। अनुबन्धः द्वियवाधिकभागन्तु कणैदैव् प्रशस्यते । नालालं भवेद्वाणमा मण्डनसंयुतम् ॥ २२ ॥ जहस्तसमं पादं गोवालाकारहम्तकम् । शेषं पूर्ववदुद्दिष्ट देवीमानं विचक्षणैः ॥ २३ ॥ इत्यागस्ये सकलाधिक मध्यमदशतालीमानकथनं तृतीयोऽध्यायः ।। 11 मध्यमे दशताले च पौरुषं मानमुच्यते । बेिोच्छूयं शतं विंशं एकांश यिवं शिरः ।। १ ।। नेलान्तं पुटहन्नन्तमानमेतत्समं त्रिषु ॥ २ !! नाभ्यन्तं मेदून्तं खयोदशांगुल्यं स्यात् । लयोदशांशं स्थात् ॥ ३ ॥ ऊरुदीर्घ तद्विगुणद्रियवहीनन्तु तत्समम् । एवं तु जेधादैध्यै स्यात् तलं सप्तदशांगुलम् ॥ ४ ॥ कूर्परं वेगुले श्रेोक्तं प्रकोष्ठं विंशदंगुलायतम् । बाहुदैर्यञ्च षडिंशदंगुलं कूर्परं द्वयम् ।। ५ ।। प्रकोष्ठञ्च विजानीयात् विंशदंगुलमाक्तम् । तलं त्रयोदशशश्च बाहुपर्यन्तविस्तरम् ॥ ६ ॥ नवत्रिंशांगुलञ्च स्यात् मुखे रुदार्धविस्तरम् । कर्णमूलं बाहुमूलं जानुमध्यमक्षान्तम् ॥ ७ ।। एकैकं नवांगुलं स्थात् कक्षान्तरं द्वियंगुलम् । बक्षःस्थलमेकविंशतिः विस्तारं मध्येोदरस्य तु ॥ ८ ॥ पञ्चविंशत्यंगुलाभेिकं श्रेोजिदेशस्य विस्तरम् । पृष्ठम्:श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् - भागः २.pdf/६४४ दीर्घ यवाधिकं पञ्चांगुलं अंगुलाधविस्तरम् । लिंगं च मुष्कविस्तारं चतुरंगुलं तत्सम्भालंध्वम् ।। २० ।। दृष्टिस्तु यूकमाला तु मध्ये धवायतकनीनिका ।। २२ ।। अपांगे रक्तिमा द्वियवं अर्धयवमूर्धवर्म द्वियक् । अधोगमर्धयवं स्यात् नेलसूत्रं तदूर्वे धवाधिकम् ।। २३ ।। गुलं श्रुवोर्मध्यं स्यात्. सममेवं कर्णसूत्रकम् । दैध्यै पञ्चमात्रं स्यात् भूमध्यविस्तारै सार्धययम् ॥ २४ ॥ श्रुवेोऽन्तरनभनमेगुले चामाकारं श्रितरोम सन्नतञ्च स्यात् । कर्णश्च मूलनालन्तं द्वयवं चतुरंगुलं नालालं मण्डलसंयुक्तं भवेद्वेदांगुलायतम् ॥ २५ ॥ द्यन्तरं सप्तांगुले गेोजीमूलाच सामर्तुगम् । यवोन्नतं शांगुलञ्च पुष्करोत्सेधं घडयवम् ।। २६ ।। तस्य तारं यवं मुक्ता द्वेिनासिकांगुलायामम् । वेिस्तारै पुटस्थार्धमात्रं स्यात् तथा पुटधनं यवम् ॥ २७ ॥ गोज्यायामं चतुर्थवं विस्तारं द्वियवं तथा । उत्तरोष्ठस्य विस्तारै चतुर्यवं पालि यवतारम् ॥ २८ ।। तस्यायामं यवाधिकचतुरंगुलमधरस्य । क्तिारै सयवमेशं स्यात् तस्यायामम् ।। २९ ।। अन्वयः द्विश्वाधिकं छंगुलं पालिका यक्तारकम् ड्वकं तस्य तूत्सेधं रक्त शेषं भविष्यति ।। ३० ॥ ? हनुमाणं हनुधागलसीमान्तं द्विवाधिकं सयवमात्रम् । गळात्कर्णान्तं अंगुल द्वयवं शेषं स्याद्दशतालवत् ॥ ३१ ॥ इति चक्षुषोंऽध्यायः ? अधभे दशलाले च मानमिह कथ्यते । उष्णीषकंठजानु च नलेोश् चतुरंगुलम् । अक्ष्यन्तं पुटसीमान्ते ह यिनसंयुतम् ॥ २ ॥ अक्ष्यन्तं पुटसीमान्त हैंनु द्वियवसंयुतम् ! ३ ।। टातु हृदयं नाभिः नाभेदान्तदीर्घकम् । पादाश्रमं बाहूरुतुल्यं गुरुं कूर्परं तथा ।। ५ ! प्रकोष्ठमेकोनविंशं डधै तलदीर्धकम् । मध्यांगुलन्तु वृषमा मुंखें रुद्रांशारकम् ।। ६ ।। ग्रीवा सप्तांगुलं तारै बाहुमूलं तथा भवेत् । तत्समै जानुविस्तारं कक्षान्तरमुदाह्वतम् सप्तदशांगुलं प्रोक्तं स्तनता नवांगुलस् । तदर्घ वोन्नतं विद्यात् चूचुकं न्यवं भवेत् ॥ ८ ॥ स्तनाक्षश्चार्धमात्रन्तु उन्नतै द्वयवं भवेत् । त्रयोदशांगुलं तारं स्तन्तो हृदयावधि । मध्यमेकादशगुल् श्रीणिविंशतिमान्नकम् ।। १० ।। अम् क्तुवैिशातिरंगुल्यं कटितश्धोरुविस्तरम् । नलका चतुरंगुल्यं पंचमालांगुल भवेत् ॥ ११ ।। द्वादशांगुलमेवं स्यात् ऊंच्यामध्ये रसांगुलम् । पाष्णितारोश्चमात्रं स्यात् चतुरंगुलं यवाधिकम् ।। १२ ।। वेक्ष्मंगुछदीर्घ स्यात् सयवन्तु अदेशिनः ॥ १३ ॥ निमान्ना मध्यांगुल्यमनामा तु त्रिमात्रिका । कनिश्च वर्धमात्रन्तु क्रमेण तमिष्यते ॥ १४ ।। द्वेकमा सार्धसप्तसप्तभ्ख्याक्सार्थकम् । तस्तारार्धन्तु विस्तारं नखे पादोनदीर्थकम् ।। १५ ।। षट्पञ्चचतुरश्च बाहुकूर्परमध्यभम् । प्रकोष्ठं मणिबन्धश्ध क्रमेण विस्तृतं भवेत् ।। १६ ।। तलतारं षडंगुल्यं तद्धनं द्धांगुलं भवेत् । मदेशिनी भाषमात्रमनामा च समं भवेत् ॥ १७ ॥ कनिष्ठा चतुरंगुल्यमंशुष्ट तत्समं भवेत् । अंगुष्ठादि ततं द्वारसप्ताष्टषडयवाः ।। १८ ।। अप्रे षडैशवेदांशक्तिारं नखदीर्घकम् । यवाधिकं भवेत्सीमा झुवेोमलं तथान्तरम् ॥ १९ ॥ द्विमात्रद्वियवं प्रोक्तं पुटमंगुलमास्यकम् । गोज्यायाभं तदर्ध स्यात् अस्यायामं त्रिमात्रकम् ॥ २० ॥ निक्कोत्तरपाली स्यात् उत्तरं चंगुलं भवेत् । तदर्धविस्तृतं पाली यवं शेषन्तु रक्तभाक् ।। २१ ।। अनुबन्धः यूका दृष्टिस्तथा नासापुटं तु छंशुक्लं भवेत् ।। २२ ॥ गेोजीमूलन्तु नासाग्रं तुंगमस्य विशालकम् ॥ १३ ॥ तद्विमात्रद्वयवोपेतं चतुगुलमायतम् । नालालं तथा शेषमेवमूझं विचक्षणैः ॥ २४ ॥ उत्तभे दशताले चेत् देवो देव्योश्च मध्यमे । मध्यमे दशताले वेर्देवो देव्यौ कनिष्टिके ॥ २५ ॥ श्रेष्ठमध्यमहीनेन दशतालेन कारयेत् ।। २६ ॥ वेदोनविंशतिरिति क्रमेण ििवधं मतम् ॥ २७ ॥ इति पञ्चमोऽध्यायः ।

{ }

७} पृष्ठम्:श्रीवैखानसगृह्यसूत्रम् - भागः २.pdf/६५१

ु भासेभ्यः पितृलोकं पितृलोकादाकाशमाकाशाचन्द्रमसमेष मों राजा तद्देवा नाम तं देवा भक्षयन्ति तस्मिन् क्षात्पान्मुषित्वा अथैतमेवाश्वानं पुनर्नेि वर्तन्ते यथेतमाकाशमानाशाद्वायुं वायुर्भूत्वा धूमो भवति धूमो भूत्वा अ भवति अंध्र भूत्वा मेघो भवति मेघो भूत्वा प्रवर्षति त इह त्रीहियवा ओषधिवनस्पतयः तिलमाषा इति जायन्ते असैौ वै खलु दुनिंप्भपतरं ये अन्नमति येो रेतसिञ्चति तद्भय एव भवति । तद्य इह रमणीयचरणाः अभ्थाशो हैं यते गती वोमे विज्ञायेत्यादि । चकारात् यमलोकगामिनी गतिरपि ज्ञातव्यं इति स्मारयति । तभा छान्दोग्ये । ‘अथ ध इह निषिद्धकारिणो मृताः क्रूरैः किंकरैः निदय बद्धाः निशितशूलतप्तवालुकांगारकीर्णेन छायाजलरहितेन तमोवृतेन यममार्गेण नीयमानाः निर्देयं स्वकर्मानुरूपं यमेन चोदिताः रौर वादिषु बहुबाधामनुभूय अतो निवृत्ताः दुष्टचरणाः अभ्थाशोह यत् कपूल चरणाः कपूयां योनिमापद्येरन् श्वयोनिं वा सूकरयोनिं वा चण्डालयोनिं वा । अवैतयोः पथोर्न कतरेण पथा तानीमानेि क्षुद्राण्थसकृदावर्तनि भूतानि भवन्ति जायस्व प्रियस्वेत्येततृतीयं स्थानं तेनासौ लोको न संपूर्यते तस्मात् जुगुप्सेत इति । एवं तिस्रो गतीर्विज्ञाय शान्ति ज्योतिष्मतीं जपति । यममार्गगमन् निरसनार्थ ज्योतिर्जपः । दिवा च शुक्लपक्षश्च उत्तरायणमेव च । मुमूर्षतां प्रशस्तानि विपरीतन्तु गर्हितम् । ।