शृङ्गारवैराग्यतरङ्गिणी
| शृङ्गारवैराग्यतरङ्गिणी सोमप्रभाचार्यः १९३७ |
श्रीसोमप्रभाचार्यविरचिता
क्षृङ्गारवैराग्यतरङ्गिणी।
सुखबोधिका वृत्त्या समेवा।
श्रीपार्श्वनाथ प्रणिपत्य भक्त्या पुरि स्थितं श्रीकलवर्धिकायाम् ।
शृङ्गारवैराग्यतरङ्गिणी या व्याख्यानत्रो व्याक्रियते सत्रा सा ॥
श्रीसोमप्रभाचार्या वैराग्यवासमा शृङ्गार दूषयस्तः शृङ्गारवैराग्यतरङ्गिगीनानानं अन्धं कर्तुकामाः नीरूप निन्द्यामिति प्रतिपादयन्त ऊचुः--
अहो इयाश्चर्य । तन्वयाः । तनुः सूक्ष्ममङ्गं यस्याः सा तन्वगी। तस्याः स्त्रिया यमितान्बाद्वान्वालान्केशान्विलोक्य दृष्ट्वा किमुत्कण्ठसे किमुत्कण्ठों
करोषि । कथंभूतान्याला धर्मारामदयानिधूमलहरोनावण्यलीलाप्रः । धर्म मुबारामो बन तन यो दवामिदावानलस्तस्य या धूमलहरी धूमनेणिवस्था यल्लावायं श्यामलं तस्य लीला भन्ने सेवन्त इति लपलानुषस्तान्' । अधी प्रीतिसेवनयोर्धातुः । दवानिधूमपसिदशानिलयः । अथ वैराग्यरसेन कार दृष्यति--रे मनुष्य, यदि स्वमात्मनः स्वस्थ कुशल कल्याण बान्छसि तदा मूचालाव्यालापानमत्वा कृष्णवर्णत्वालन्यायमानत्वाचः सर्पसादृश्य वालानां युक्तमेव । दूरं विभुञ्च । दूरतस्त्यजेत्यर्थः । सर्प हवा यथा दूरमेव पलायते तथा त्वमपि दूर पलायवेत्यर्थः । किंभूतान्बालान् । दर्शनतोऽपि मुक्तिनगरप्रस्थानविनक्षमान् । मुक्तिरेन नगर तत्र यत्तास्थानं गमन तन्त्र विद्याप नियं कर्तुं क्षमा समर्थन्तान् । सर्पस्य दर्शनादेवं गमने विधानमुत्पत्तिरिति, शनशाने प्रसिद्धन् । तन्वया. अमितावालान्यालाना जीहि । बथाहि षार्थोऽयम-सकार इला: Mar: संयुक्खा वा बाला या भवन्तीति युक्तक्षेत्र वालाला ज्यालयम् । इन्हें शार्दूलविक्रीडितं नाम छन्दः । इति प्रथमधार्थसंकोचः ॥
|
ये केशा लसिताः सरोरुहद्दशा चारित्रचन्द्रप्रभा- |
हे सखे, सरोरुहासा सरोकहाणि कमलानीय दशो नेत्राणि यास ताः सरोरुहदृशस्त्रासां स्त्रीणों में लसिता देदीप्यमानाः देशास्त्रवः चेतचमत्कारिपाश्चितप्रासंतिकारिणः । वर्तन्त इति शेषः । किभूताः केशाः । चारित्रचन्द्रप्रभाशाम्भोदलहोदरा: । चारित्रमेन चन्भमा ज्योत्सा संस्था अंशे नाशने अम्भोदो मेधस्तस्य सहोदराः सदृशाः । केशान थामत्वादरमोदसधशत्वम् । तान्केशान्मूर्तिमंतश्रक्षुरिन्द्रियास्यान्लेशान् । नियत निश्चयेनानगम्य खुट्टा दूरेण दूरादेव त्वमुत्सृजेस्त्यजेः । मो चेदिति यदि न वचसि तदा त्वं शोच्या सोचनीयाँ दशामवस्यामेष्यसि प्राप्स्यसि । किंभूतस्त्वम् । कष्टपरम्परापरि
चिसः कष्टानां या परम्परा श्रेणिस्त्रया परिचितो युक्तः । स्त्रीणां केशान्केशाअज्ञात्वा ताजेत्यर्थः । केशाः क्लेशाः कथं स्युरिति प्रशे लसिताः लेन लकाहेग सिता बद्धाः केशाः केशा भवन्तीत्यर्थः ॥
|
शुद्धबोधशशिखण्डनराहुचण्डा- |
हे पुमन्, कशाकशाः कृशं सुरुममा यस्याः सा तथा ये वकचा वक्रकेशात चित्तं हरन्ति । तच घेतसि चमत्कारमुत्पादयन्तीत्यर्थः १.कथंभूता वककचा: । शुद्धबोधश शिखण्डनराडचण्डाः ! शुद्धबोधो निर्मज्ञानं स एवं आशी तस्य खण्डनेऽर्थात्कदलने राहुरिव चण्डाः शूराः शुद्धबोधशशिखण्डनराहुचण्डाः । फलितार्थस्तु राहुर्यथा चन्द्र बासीकरोति तथा एते चकना ज्ञाननाशका इत्यर्थः । ननु निश्चितं ते वक्रकचाः सुकृतमीविवेकदेहनिर्दारणे । सुकृतमेव मत्यन्तस्य यो चिक एव देहस्तन निदारणे नवकचा नवाश्च ते कचाच नवकचाः । नूतनकरपाणि । ऋकचे पुनपुंसकम् । करपत्रंच' इति नामकोषः । स्फुरन्ति स्फुरद्रूपा वर्तन्ले इत्यर्थः । अन्न ककंचाः नवकंचा इति भिचश्लेष एवं चमत्कारः । वसन्ततिलकाछन्दः ॥
|
अलंकृतं कुन्तलभारमस्या विलोक्य लोकः कुरुते प्रमोदम् । |
अस्या नायिकायाः कुन्तलसार बदकेशसमूहम् । “कुन्तला; संयता स्युः इति कोषः । विलोक्य लोकः प्रमोद हर्षं कुरुते । कथंभूत कुन्तलभारम् । अलंकृत पुष्पादिना संस्कृतम् । अमु कुन्तल भार कुन्तभारम् । कुन्तः प्रासोऽथ मुद्रः इति नामकोषः । किं न पश्यसि । कथंभूत कुन्तभारम् । वैराग्यमेव वीरः सुभटस्तस्य छिदुरचनेदनशीलस्तम् । युनः कथंभू कुम्तभारम् । दुरन्तम् । दुष्टमन्तं प्रान्तः यस्य तम् । अन्तें तीक्ष्णत्वादु सह'मित्यर्थः । कुन्ताभार: कुन्तभारः कथं सात न विद्यतेला लकारे यस्य सोऽलस्त अलं कृतं विहितम् । काररहितः अन्तलपारः कुन्तभारः स्यादेवेत्यर्थः । उपेन्द्रनशानाम छन्दः ।
|
कस्तूरिकातिलकित तुलिताष्टमीन्दु |
आमभूयो श्रीणां अदालक ललाटमेक्रमद्वितीय सौंपानिमित्त सुखकारणं चित्र विचिन्लयसि । कथंभूतमलिकम् । कस्तूरिकातिलकितम् । तिलक मालं यस सिलकितम् । कस्तूरिकन्या लिलकितम् । पुनः कथंभूतमलिकम् । तुलिमाटभीन्दु । सुलितोऽष्टम्या इन्दुर्थेन सन्त । अष्टमीबन्दसत्यमित्यर्थः अहो इत्याश्चर्यः । तदाक्षिक परा अन्यथा आल्या नाना अस्वीकमिति चदन्ति सुधाः । गोधिळलाटाक्षिके वाली अवधामनिया इति नामकोषः । अलिक अलीकमित्युभयं नाम ललाटस्य । अलीक पावचः । अलिक अलीक मिथ्या जानीहोत्यर्थः ।
|
न भूरियं पङ्कजलोचनायाश्चकास्तिः शृङ्गाररसैकपात्रम् । |
पङ्कजलोचनायाः कमलाक्ष्या. इयं भून चकान्ति न शोभते । कथंभूता भ्रूः । शृङ्गाररसैकपात्रं शाररसस्त्र एकमद्वितीय पाने स्थानम् । अजहल्लिअत्याचपुंसकतम् । कि स्वसो भूः साबुतरा अतिशथैन साध्वी - साधुतरा। तरतति वदावः । श्रेतरा भूः भूयिः सा मोहविषद्रुमस्य मोह एव विषदुमस्तस्य निबन्धनं आविर्भाचे प्रसूते उत्पादयति । भ्रमः कथमिनि प्रश्ने सा प्रसिद्धा ! धुतरा ३ धुनो तो रो रेफ्रो यस्सा ईदृशी भूभूर्भवतीत्यर्थः । इन्द्रवज्रानाम छन्दः ॥
|
न[६]वकुवलयदामश्यामलान्दृष्टिपाता- |
|
इति वहसि मुदं किं मोहराजप्रयुक्ता- |
आयताक्षी । आयते विस्तीर्णे अक्षिणी यस्याः सा एवंविधा सामुद्रिश्य शिताकटाक्षाविक्षिपति प्रयुते । किविशिष्टादृष्टिपातान् । नंदकुवलयदामझ्यामलान् । नजानि यानि कुवलयानि तेषां दाम माला. तद्वच्छयामला: कृष्णासाश्यामलान् । घुनः किं विशिष्टान्दृष्टिपातान् । कृतपरमदुलाशान्कृतः परमदस्य नाशो यैस्तान् । इति मुदं इर्ष किं वहसि पासोधि । अमून्दृष्टिपातभा शमः शान्तिभावः स एव भदस्तस्य वधार्थम् । मोहराजप्रयुतान् । मोह एवं राजा मोहराजः । 'राजाहासखिभ्यष्टच्' समासान्तः । तेन प्रयुतान् ऋष्टिपातान् सरवारिपातान् । 'तरवारिरपि द्वौ च ऋष्टिरिटी अखण्डको' इति नामकोषः । विद्धि जानीहि । इंष्टिपातान् ऋष्टिपातान जानीहि । तरकथा । कृतपरमदवाशान् । कृतः परमः सर्वात्मना दख: दकारस्य नाशो यत्र ते कृतपरमदनाशास्तान् । दृष्टिपातशब्दे दकारनाशे ऋष्टिपात इति स्यादेव । मालिनीनाम छन्दः ॥
है सखे, तस्याः स्त्रिया यत् आनन मुखं अहोरात्र स्मरन् स्मृतिविधयं कुर्वन् वं मात्मनः स्वस्य संतापं वितनोषि विस्तारयलि । कथंभूतं आननम् । कोअपर्द कोपस्य पदं स्थानं तत् आनन अहो इति खेडे काननं वनं ज्ञात्वा स्वं त्योः । एतस्मिन्कानने बसता स्थितिः कुर्वता मलाभवमहासण मनोभवः कामः स एव महासर्पस्तेन पुमान् दृष्टः सन् कस्कः । सर्वस्य द्वे इति द्वित्वम् । कस्कादिस्वास्सत्वम् । कार्याकार्यविवेकशून्यहृदयः । कार्य चाकार्य
च कार्याकार्ये तयोदिवेकरतेन शून्य हृदयं यस स तथा न “संजायते । सर्वविषेण मूच्छितः पुमान् शून्यहृदयो भवति । अयं तु महालयेण वाहतस्य कि
वाच्यम् । आनन्द काननं कथामति प्रश् । आनन कोपपदं कः ककार उपपद अस्य तदा काननं खादेवेसर्थः ॥
साकारमालोक्य सुखं तरुण्याः किं मुग्धबुद्धे मुदभादधासि ।
इदं हि चित्तभ्रमनाटकस्य विचक्षणैरामुखमाचचक्षे ॥ ९ ॥
हे मुग्धबुद्धे, मुग्धा चुद्धियस्य तसंबोधनम् । तरूण्या मुखें आलोक्य किं मुदं हर्ष आदधासि धारयति । कथंभूत मुखम् । साकारम् । आकारण चित्तभ्रमनाटकस्य चित्तश्रम मुब नाकं तस्य आमुखमाधारम्भ आचचो इत्यत्रः कर्मणि लिट् । मुखम् । आमुल स्वित्थम्----साकार आकारेण सह पर्ने मानं मुख आमुख स्यादित्यर्थः ॥
|
कामज्वरातुरमते तवं सर्वदास्यं |
हे कामज्वरातुरमते । कामज्वरेण आतुरा मतिर्थस्थः तत्संबोधन है कामज्वरातुरमते । सर्वदा सर्वसिल्काले अदि तव वामध्रुवां स्त्रीणां आस्य सुख कथंचित्केनापि प्रकारेण अवार्ड प्रातुमिच्छा वर्तते तदा ननु निश्चित थत्रं दिनापि अखिलजन्मपरम्परासु । जन्मनः परम्पराः श्रेणयः । अखिला या 'जन्यपरम्परास्तातु । 'भवतस्तव सर्वदास्यम् । दासस्य भाको दास्यं सर्वेषां नृत्यत्वं जातमेवः । स्त्रीमुखदत्तचित्तस्य तव सर्वजनानां दासत्वं जातमेव । "अन्न पच्छे उभयत्र सर्वदास्यमिति सदस्यः भिन्नार्थत्वमेव चित्रम् । वसन्ततिलका नाम च्छन्दः ॥
|
तस्याः साधुरदं विलोक्य वदनं या संश्रयत्यञ्जसा |
यः पुमान् तस्याः स्त्रिया बदनं मुखं साधुरदं साधवः समीचीना. रदा यस्मिन् तत् तथा दिलोक्य असा वेगेल संश्रयति आश्रयति सं घुमान् हहा इति खेदे । मुक्तिपथ मुक्तिमार्ग मुक्त्वा भ्रान्त्या भ्रमेण दुर्ग दुःखेन गमनाह वनं प्रविशति । तदने अत्यन्तं अन्तमतिकान्तम् । अनमाणमित्यर्थः । कथंभूतः सः । अचाकमावसतिः । न चारचार बद्धा वसतिर्येन सः । चेन व प्रविशता पुरुवे अन्न बने कोकिन प्राप्यते । कस्मात् । समादिमिआरधनापहारकरणात । धर्म एव धनं. धर्मधनं तस्यापहारः हरण तस्वं करण मात् । चौराह धनमपहत्व वनं प्रविशन्ति तदा कष्ट स्पष्टमेव । तत्र वदनं कथं बनामति प्रश्ने । यः साधुः अदं न विद्यते इकारी असिन् तद् अदम् । दकाररहितं वदनं धनं स्यादेव ॥
|
यियाससि भवोदधेयदि तट तदेणीहशा- |
है अनन् यदि त्वं भवोदधेः संसारसमुद्र तट पार सियाससि यातुमिच्छसि । याते: सचन्तामध्यमपुस्पैकवचनरूपम् । तदा एणीदशा एणों हरिणी तखा देश इव शो याला तास्तासा अधरै धरः पर्वत दूरसो दूरपर व परिहरेः । किंभूतमधरम् । अहीने परिपूर्ण अभ्लादिना । अन्यथा यदि परिसि नहि इह पर्वले स्लनतः संघटना तब विशवासना निर्मलालमों औध की विशालता भङ्गता प्रजियति । ततस्त्वद्वान्छित न भक्षिता न भविष्यति । यथा समुद्रमध्ये पर्वतास्फलनानादि मायां वाछिस में भवेत्तथेत्यर्थः । अब कयामिति की उत्तर । भहीन र अकारण हीन
अधरं पर स्थादेव'। साजुमार्वती धरः । धरः शैलस्योदयः" इति कोषः । पृथ्वीनाम च्छन्दः ॥
है आत:, वन्वङ्गया शायर इदं कुण्डलयुगं कुण्डलस्य कर्णाभरणम युदर न भाति न शोभते । कथंभूतं कुण्डलयुगम् । फुरवरुपरसौधकिरणप्रतानं स्फुरन्तो देदीप्यमाना थे अरुपारलौवा रक्तसमूहास्तेषां से किरमान्तपा प्रतानं समूहो असितत् । पुनः कथंभूत कुण्डलयुगम् । तरलतरणम् । तरलाञ्चलातरलं चजलम् । चञ्चलतरमित्यर्घः । कथं भूतं कुण्डलयुगक्षम् । विसंयोग शयोः । स्त्रीपुखयोः संयोगाभावाहिरहोत्पतिः विरहश्च संयोगश्च विरहसंयोगो तयोर्दो अवस्ये तयोः । शोकानङ्गज्वलनयुक् । शोकवानमज्वलन शोकानज्वलनों ताभ्यां कुछ। विरहे शोकाविभावः, संयोगे कामानेसविर्भाव इत्यर्थः । कुण्डलयुगलं कि कुर्वत् । इह संसारे पुंसां पुरुषाणां दसमुपक्षौ दुग्धं पयः । ज्वलत्कुण्डलयुगं कुषडयुरालं को तन्नोज्यते । तरलतरलालसरो लो लंकारो यस्मिन् । कुण्डशब्दालकारे कुण्डलयुगस्य चालत्वात् युगशदात्परतः स्थिते सति कुण्डधुगलं स्यादित्यर्थः । शिखरिणीनाम च्छन्दः ॥
|
ताडई सस्पृहं तस्याः पश्यन्मूढः परे मवे। |
मूढो नरस्तरखा निया सस्थाह साभिलाषं मथा स्थाचया नाद कर्णभूवर्ण पश्यन् परे भये भावाशिमचे रकपास्यः सरकान् पाख्यान ले नरकपालान्तेभ्यः परमाधार्मिकेन्या के खाई ताड ताइ आधातस्तं क भ सहिष्यते, अपि तु सर्व साहिष्यते । अनुष्टुप् च्छदः ॥
मूडा मूर्खा नरा अरविन्दविलोचनानां कमलनयनानां स्वीणां ये सारं श्रेष्ठं बगलं निगरणं विलोक्य । चेतसि मुदं हर्ष कलयन्ति प्रामुवन्ति । हा इति वेदे । निश्चितं नियमेन अमुं. गालं आलं न विचारयन्ति । कथंभूत अर्गलम् । रचितमुक्तिधुरप्रवेशव्यास रचितो विहितो मुक्तिनगरप्रवेशस्य व्यासे धो निषेधो येन स तं रचितमुक्तिपुरप्रवेशब्यासेधम् । गलं अर्गलं वित्यम् । सारं अस अशब्देन सह वर्तते यः स सारस्तं सारम् । असहितो गल: ओलः स्यादित्यर्थः ॥
पजशां कमलनयनाला स्त्रीणां कुचकलशयोः रतनयोः अलं अन्य स्पर्श प्राप्य है भ्रातः, कि परामुत्कृष्ट प्रीति कलयसि प्रासोषिक इवः । सुधामन्न इव अमृते कृतमजन इब । इमं स्पर्श कलुषवरटेन कलुषं पार्थ तदेव बरटो मिल्लस्टेन अयुक्त प्रेरितं स्पर्श हेरिक त्वं जानीयाः । कथंभूतेन कलुषवरटेन धर्मक्षितिपकटके धर्म एवं क्षितिपो राजा तस्य कटके सैन्ये अबस्कन्द प्रहरणं दातुमनसा ग्रहरणं कर्तुमनसेत्यर्थः । स्पर्श स्पर्श कथ- मिति । अलं रलयोश्चकत्वस्मरणात् अरं नास्ति गरेको यत्र के अरम् । रेफ- रहितस्पर्श स्पर्श स्थादित्यर्थः ॥
यत् मृगलोचनायाः हरिणाक्ष्याः स्त्रियाः एतत् स्तनतटं कुचद्वन्दं पीनोन्नत पीन च तदुन्नतं च पीनोन्नतम्, पुनः नरहितं नरेभ्यो हितम् । पुनः अपूर्वम् । प्रतिक्षणं चमत्कारहेतुत्वात् त्वं आलोकसे पश्यसि, तत्स्तनतटं विवेकभानो विवेकसूर्यस्य अस्ततटं त्वं विद्याः । अत्र ज्ञानसूर्योऽस्ततामेष्यतीत्यर्थः । कथंभूतस्य विवेकभानोः । मोहान्धकारनिकरक्षयकारणस्य मोह एवान्धकारन्तस्य यो निकरः समूहस्तस्य क्षयकारणं तस्य मोहान्धकारनिकरक्षयकारणस्य । स्तनतटमिति विशेषणद्वयेन अस्ततटं साधयति-नरहितं तेन नकारेण रहितम् , पुनः अपूर्व ; अकारः पूर्वो यस्य तत् अपूर्वं एतादृशं स्तनतटं अस्ततटं स्यादेवेत्यर्थः ॥
|
कंदर्पद्विपकुम्भचारुणि कुचद्वन्द्वे मृगाच्या मया |
मया मृगाक्ष्याः स्त्रियाः कुचद्वन्द्वे स्तनयुग्मे हतो न्यस्त करः स्थापितः । कथंभूते कुचद्वन्द्वे कंदर्पद्विपकुम्भचारूणि कंदर्प एवं द्विपस्तस्य कुम्भो गण्डस्थलं तद्वच्चारू मनोज्ञं तस्मिन्कंदर्पद्विपकुम्भचारुणि । इति हेतोः प्रमोदमदि-
रामाधन्मनाः प्रकृष्टो यो मोदः स एव मदिरा तया.माद्यन्मनो यस्य स एतादृशस्त्वं मा स्म भूः। 'माडि लुङ् इति लुङ् । 'न माल्योगे! इत्यडागमाभावः । किं तु बहुविधां तपोनुष्ठानादिरूपां कष्टक्रियां कष्टसाध्या क्रिया कष्टक्रिया तां कष्टक्रियाम् अभ्यत्य अभ्यासं कृत्वा आजन्म यदर्जितं जन्मनो मर्यादीकृत्यं यत्सुकृतमर्जितं तस्य सुकृतस्य त्वया अयं हस्तो अदायि दत्तः । यथा कस्य आजिगमिषोः हस्तप्रदानः संज्ञया निषेधयति तथा हस्तदानेन सुकृतं निषिद्धं इन्ति त्वं संचिन्तये- . विचारयरित्यर्थः । अत्र पद्ये हस्तो न्यस्तः सुकृतस्य हस्तोऽदायीति चित्रकृत् ॥
|
कण्ठोपकण्ठे लुलितं विभावयेर्भुजं युक्त्या भुजगं गराजितम् । |
कण्डोपकण्ठे कण्ठस्य गलस्य समीपे कण्ठोपकण्ठे लुलितं वलितं युनत्याः स्त्रिया भुजं बाहुं भुजगं सर्पं त्वं विभावयेर्जानीयाः ! कथंभूतं भुजः गम् । गराजित गरेण विषेण अजितो गराजितस्तम् । एतस्य भुजगस्य संस्पर्शवसात् स्पर्शमात्रेणापि अशेषं समस्तं चैतन्यं चेतनाया. भावः क्षणात् संक्षयं भाशं उपैति प्राप्नोति । यथा भुजगस्पर्शाच्चैतन्यं याति तथा युवत्या भुजस्पर्शादेव चैतन्यनाशः स्यादित्यर्थः । भुजं भुजगं कथं स्वादिति प्रश्ने भुजं गराजितं गेन गकारेण राजितं भुज भुजगः स्यादित्यर्थः । इन्द्रवंशा नाम च्छन्दः ॥
|
काठावसक्ते कुपिते. नवाहौ बरं बहिःप्राणहरे प्रमोदः । |
नुः पुरुषस्य नवाहौ नवश्वासावहिश्च नवाहिस्तस्मिन्नवीनसर्पे कण्ठावसक्ते कन्ठस्थापिते वरं श्रेष्ठम् । कथंभूते. नवाहौ । कुपिते क्रुद्धे । पुनः कथंभूते नवाहौ । बहिः प्राणहरे । बहिःप्राणान्हरतीति बहिःप्राणहरस्तसिन्बाह्यप्राणनाशके । स्त्रैणे स्त्रीयामय स्त्रैणस्तस्मिन् । स्त्रीपुंसाभ्यां नव्स्रजो' इति नञ्प्रत्यय आदिवृद्धौ णत्वे स्त्रैणशब्दासिद्धिः बाहौ भुजे कण्ठावसक्ते सति या प्रमोदो हर्ष स विदुषां पण्डिताना युक्तो नः कथंभूते बाहौ । विध्वस्तधर्मान्तरजी-
विते विध्वस्तं नाशितं धर्म एवं अन्तरजीवितं येन तस्मिन् । अन्तरप्राणनाशक इत्यर्थः । अहिंस्तु कण्ठावसक्तः सन् बहिःप्राणान्नाशयति, स्त्रीणां बाहुः कण्ठावसक्तः सन् अन्तरप्राणनाशं विधत्ते । अतः सर्पादप्यधिकतरदुःखदं स्त्रीकृतालिङ्गनमित्यर्थः । अत्र नवाहावित्युभयत्र चित्रकृत । क्वयोरभेदस्तु आलंकारिकैरिष्ट एव ।
|
कोऽयं विवेकस्तव यन्नतभ्रुवां दोषावगूढः प्रमदं विगाहसे । |
हे साधो, अयं तव को विवेकः यत् नतभ्रुवां नते नम्रीभूते भ्रुवौ यासता नतभ्रुवस्तासां स्त्रीणां दोषा बाहुनावगूढ आलिङ्गितः सन् त्वं प्रमदं प्रकृi "ष्टमद विगाहसे प्राप्नोषीत्यर्थः । यतो. यस्मात् स्मरातङ्कपरीतचेतसां स्मरः कामः स एव आतङ्को रोगम्तेन परीतं व्याप्तं चेतो येषां तेषां पुरुषाणां सुन्दरासुन्दरयोः समीचीनासमीचीनयोः किं विवेचनम् । अपसारादिरोगग्रस्तानां शुभाशुभे विवेको न भवतीति युक्तमेव । पक्षे. दोषैरवगूढो दोषावगूढःं विवेकदोषयुक्त इत्यर्थः ॥
|
हंहो विलोक्य परमङ्गदमङ्गनाना- |
हंहो इति संबोधने । हे मदनान्धबुद्धे, मदनेन कामेन अन्धीभूता बुद्धिर्यस्य तस्य संबोधने । अङ्गानानां प्रधानमङ्गं यासां तासामङ्गनानां परमुत्कृष्टं अङ्गदं केयूरं विलोक्य दृष्ट्वा आनन्द किमुद्वहसि पाप्नोषिः । मेधाविनः पण्डिता एतत् अङ्गदः परममुत्कृष्टं गदं रोगमुद्गृणन्ति प्रजल्पन्ति तत्सत्यम् । कथंभूतं गदम् । विवेकनिधनैकनमित्तं विवेको ज्ञान तस्य निधनस्य नाशनस्य एकमद्वितीयं निमित्तं कारणम् । गदो हि निधनैकहेतुर्भवत्येव । अत्र पद्ये उभयत्र परमङ्गदमिति पदं भिन्नार्थत्वाच्चिकृत् ॥
|
अयं जनो वलयभरं विलोकते मृगीदृशामधिभुजवल्लि बालिश: |
अयं प्रत्यक्षगतो बालिशो मूर्खौ जनो भृगीदृशा स्त्रीणां वलयभरं वलयानां भरस्तं अधिभुजवल्लि भुजावेव वल्लिस्तस्यामिति अधिभुजवल्लि । विभक्त्त्यर्थेऽव्ययीभावः । भुजलतायामित्यर्थः । विलोकते. पश्यति । एनं वलयभरं एनसः पापस्य समुद्यतं सावधानीभूतं बलभरं सेनासमूहं न बुध्यते । कथंभूतस्य एनसः । सुकृतचमूं सुकृतस्य शीलादेः चमूः सेना तां जिगीषतः जेतुमिच्छतः । कथं वलयभरं बलभरमिति तत्रोच्यते. कथंभूतं वलयभरम् । अयं न विद्यते यो यकारो यस्मिन् सः अयस्तमयम् । यकाररहितमित्यर्थः । रूचिरा नाम च्छन्दः ॥
|
ये दृक्पथे तब पतन्ति नितम्बिनीनां |
तव दृक्पथे दृष्टिमार्गे नितम्बिनीनां स्त्रीणां कान्ता मनोज्ञाः करा हस्ताः । नितम्बिनीनामिति संवन्धे बहुत्वात् करा इति बहुत्वम् । पतन्ति अवलोकन नतां गच्छन्ति । कथंभूताः कराः। जडिमपल्लवनप्रवीणाः जडिम्नो जडताया यत्पल्लवनं प्रकटीकरणं तत्र प्रवीणाश्चतुराः । तान् करान् अवश्यं निश्चयेन करकान् धनोपलान् किं नो वेत्सि न जानासि । कया। अपवर्गपुरप्रयाणप्रत्यूहकारणतया अपवर्गो मोक्षः स एव पुरं नगरं तस्मिन् प्रयागं गमनं तन्न यः प्रत्यूहो विघ्नस्तत्र यत्कारणं निदानं तस्य भावस्तत्ता तया अपवर्गपुरप्रयाणप्रत्यूहकारणतया । गमनकाले करकवृष्टिः स्वेष्टसिद्धौ विघ्नकारणं प्रसिद्धमेव । उक्तं च वसन्तराजशाकुने -'श्रीणचन्द्रतिथि दुःसहानलं दूषित धरणिकम्पनादिना । पूर्ववज्जलदसंकुलाम्बर: वर्जयेच्छकुनदर्शने दिनम्" इति । अकालवृष्टिर्गमने निषिद्धा । करकपतनं त्ववश्यं वयमेव । करान् करकान् कथामिति प्रश्नोत्त-
रम् । कथंभूताः कराः । कान्ता ककारान्ता इत्यर्थः । तादृशा करीः करकः भवन्त्येवेत्यर्थः ॥
|
नीव्याप्तमस्या हरिणेक्षणाया यं वीक्ष्य हार ह्रदि हर्षमेषि । |
अस्या हरिप्रेक्षणाया हरिणस्य ईक्षणमिवेक्षणं यस्यास्तस्याः यं हारं वीक्ष्य त्वं हृदि ह्रदये हर्षं प्रमोदं एषि प्राप्नोषि । कथंभूतं हारम् । नीव्याप्तं नीवीं वसनगन्थि आप्तं प्राप्तं नीव्याप्तंम् । नीवीपर्यन्तं लम्बायमानमित्यर्थः । बुधाः सं हारमेव विवेकपङ्केरुहकाननस्य बिवेक एवं पङ्केरूहं कमलं तस्य काननं वनं तस्य नीहारं हिमं उदाहरन्ति कथयन्ति । नीहारो यथा कमलकाननस्य दाहकस्तथायं हारः । हृदि हारवर्णनं विवेकनाशकमित्यर्थः । हारं कथः नीहारमिति प्रश्ने तत्रोच्यते-कथंभूतं हारम् । नीव्याप्तं नीशब्देन व्याप्तं नीव्याप्तं एतादृशं हारं नीहारं स्यात् ॥
|
विलोक्य किं सुन्दरमङ्गनोदरं करोषि मोहं मदनज्वरातुर । |
हे मदनज्वरातुर, मदनः कामः स एव ज्वरतेन आतुरस्तस्य संबोधनम् । सुन्दरं दर्शनार्हं अङ्गनोदरं अङ्गनाया उदरं विलोक्य त्वं कि मोहं करोषि । अङ्गेत्वामंत्रणे । भवान्तरे आगामिभवे भाविनं भवनशीलं दरं भयं कि वो ईक्षसे न विचारयसि । कथंभूतं दरम् । दुर्गतिपातसंभवं दुर्गतिर्नरकादिस्तस्यां यः पातः पतनं तस्मिन् संभव उत्पत्तिर्यस्य तम् । अत्र पूर्वं अङ्गनोदरमितिः समस्तं पदम् । परत्र अङ्ग नो दरमिति पदविभागेनार्थव्युत्पादनं चित्रम् ॥
|
स्फूर्जन्मनोभवभुजंगमपाशनाभी. |
यस्य पुरुषस्य दृशि नेत्रे कुरङ्गकदृशा वृगनेत्राणां स्त्रीणां नाभी शरीरा-
वयवाविशेषः लग्ना । कथंभूता नाभी । स्फूर्जन्मनोभवभुजंगमवाशनाभी स्फूर्जन् देदीप्यमानो यो मनोभवः कामः स एव भुजंगमः सर्पस्तस्य प्राशार्थ नाभी । कामसर्पस्थानमित्यर्थः । असौ पुमानदोषं समस्त जगत् नाभीमयं अभीमयं निर्भयं न ईक्षते। न निर्भयं जगदीक्षत इत्यर्थः । यः पुरुषो यत्र स्थाने रज्यति स पुमान् तन्मयं तद्रूपमेव पश्यति । नाभी दृशि लग्ना नाभीमयं ज्जगत्पश्यतीति न चित्रम् । नामीनासीभय मिति चित्रकृत् ॥
मृगाक्ष्याः स्त्रिया जघनं समीक्ष्य दृष्ट्वा कि तोषभरं हर्षभरं तनोषि विस्तारयसि । कथंभूतं जघनम् । जडोपयुक्तं जडानां मूर्खाणां उपयुक्तं य योग्यं अमुं जघनं घनं मेघमेक विधा जानीयाः । कथंभूतं जघनम् । विशुद्धाध्यवसायहंसप्रवासहेतुम् । विशुद्धो निर्मलो नः अध्यवसाय: चित्ताभिप्रायः स एवं हंसः तस्य य: प्रवास तस्य हेतुः कारणं तं विशुद्धाध्यवसायहंसप्रवासहेतुम् । घनागमे हंसा मानसे गच्छन्तीति प्रसिद्धम् । जघन घनं कथं तत्राह । जडोपयुक्तं डलंयोश्चैकत्वस्मरणात जलोपयुक्तम् । जस्य जकारस्य लोगों नाशस्तेन युक्तं प्रकारं विना जघनं घनं स्यात् ॥
|
नितम्बमुल्लासिततापनोदं दिदृक्षसे य[३०]त्कमलेक्षणानाम् । |
कमलेक्षणानां कमलभयानानां यं नितम्ब पृष्ठभागं दिदृक्षसे द्रष्टुमिच्छसि । कथंभूतं नितम्बर उल्लासिततापनोदं उल्लासितस्तापस्य नोदः प्रेरणं येन स तम् । ते नितम्बं निम्बसेव रिष्टं विदित्वा दूरसोऽपि स्यजः । कथंभूतं निम्बम् । सर्वात्मना पत्रफलपुष्पसमूहेन । अत्यन्तक? अतिकटुकम् नितम्बं कथं लिम्ब मिति प्रश्ने । तत्रोच्यते-कथंभूतं निम्बम् । उल्लासिततापनोदम् उल्लासित स्तस्य तकाराक्षरस्य अपनोदो नाशो यस्मिन् स तम् । तकारनाशे नितम्बो. निम्बः स्यादेवेत्यर्थः ॥
|
नूनं नूपुरमेतदायतदृशो शमादिविद्वेषिणां |
नून निश्चितं मापत्तशः आयते विस्तीर्णे दृशो यस्यातस्या विशालनयनायाः एतन्नूपुरं चरणभूषणं समादिविद्वेषिणां रागादिशत्रूणां क्रीडार्थं विनोदार्थं पुरं नगरमिति अवेत्य ज्ञात्वा त्वया क्वचित्कदापि दृशा नेत्रेण नालोकनीयं न द्रष्टव्यम् । शत्रुपुरं श्रेयोऽर्थिना पुरुषेण न विलोकनीयमित्यर्थः । हे सखे, येन नूपुरेण अस्मिन्पुरे तैः प्रसिद्धैः मुखमात्रचङ्गिमगुणैः मुखमात्रे ये चङ्गिमाः श्रेष्टा गुणास्तैरुल्यणैरूदारैराकृष्य प्रसभं बलात्कारेण बद्धस्य ते तव चिरादपि. । भूतं नूपुरम् । नूनम् । नृशब्देन ऊनं नूनं नूशन्दरहितं नूपुरं पुरं भवतीति ॥
|
या स्त्रीति. नाम्ना बिभृते शमादौ शस्त्री प्रबुद्धैरवबुध्यतां-सा । |
या स्त्रीति नाम्ना स्त्रीत्यभिधानेन बिभृते धारयति सा स्त्री प्रबुद्धैनिभिः समादायुपशमादिकर्मणि शस्त्री अमुक्तायुधम् ॥ अमुक्तं शस्त्रीप्रमुखमिति । 'क्षुरी शस्त्री कृपाणिका' इति नामकोषः । अवबुध्यत्तां ज्ञायताम् । यतो यस्मात् अनङ्गभटः कामसुभटः जगति संसार एनां स्त्रीरूपां शस्त्रीं पुरस्कृत्य अग्रे कृत्वा पुण्यभटं धर्मसुभटं भिनत्ति भेदनं करोति । सुभटेन प्रतिसुभटं शस्त्र्या भेदनं विधीयत एवं स्त्रीति शस्त्री कथं तत्रोच्यते । समादौ वा स्त्री शं शकारमादौ बिभृते सदा स्त्री शस्त्री स्यादेवेत्यर्थः ॥
या इवं वधूः ते तब हृदये प्रमोदसंपादनव्यतिकरैकनिबन्धनम् । हृदये
यः प्रमोदस्तस्य संपादनमुत्पादन तस्य यो व्यतिकरः समूहः तस्य निबन्धनं कारणं अवसिता प्राप्ता हृदयहर्षोत्पादनकारणं वधूरिति त्वया भन्यत इत्यर्थः । सा वधूः मन्मथरथस्य धूरेव युगमेव विभावनीया ज्ञातव्या । कथंभूतस्य मन्मथरथस्य । जगत्कर्मतापन्नं दुर्गदुर्गतिपथेन दुर्गतेर्नैरकादिगतेः पन्थाः दुर्गतिपथः । 'ऋक्पूरब्धूःपथामानक्षे इति अप्रत्ययः । दुर्गतौ यो दुर्गतिपथस्तेन । चिनीषोर्नेतुमिच्छो। दुर्गतिमार्गेण संसारे नेतुमिच्छतः कामस्थस्य धूरलि न वधूरित्यर्थः । वधूः धूः कथं तत्रोच्यते-वैन वकारेण सिता बद्धा वसितान दसिता अवसिता वकाररहिता वधू,रेव स्यादित्यर्थः ॥
|
प्रीति तन्वन्त्यनलसदृशो यास्तरुण्यस्तवैता |
हे विवेकिन्, या एतास्तरुण्यो नार्यः तव प्रीतिं हर्षं तन्वन्ति विस्तारयन्ति । कथंभूतास्तरुण्यः । अनलसदृशः न अलसा अनलसाः आलस्यरहिता दृशो यासां ताः अनलसदृशः । उन्निद्रनेत्रा इत्यर्थः । पुनः किंविशिष्टास्तरुण्यः । कनकनिभया स्वर्णतुल्यया देहश्रुत्या सरीरकान्त्या द्योतिताः प्रकाशिताः आशा दिशो याभिस्ता द्योतिताशाः । संयमारामराज्यां संयमश्चारित्रं स एवं आरामस्तस्य राजी परम्परा तस्यां विषये तासां स्त्रीणां अनलंसदृशां अग्नितुल्यानाम् । सलं स्वीसंपर्काचारित्रवनदाहो भवत्येवेत्यर्थः । यदि त्वं शिबाबाशये मोक्षमास्यै बद्धबुद्धिः बद्धा. बुद्धिर्येन स तादृशोऽसि तदा तासां पाश्ऽपि समीपेऽपि मा भूः । अत्र पचे अनलसहशत्वम् एकन्न वर्णत्वेन अपरत्र दाहकशक्तिदयेनोपादानं चित्रकृत् ॥
|
क इह विषयभोगं पुण्यकर्मायशून्यं |
|
स्म[३४] रति न करणीयं मूर्च्छितो येन जन्तुः |
इहास्मिन् संसारे कः पुरुषो विषयभोगं पञ्चेन्द्रियसुखं स्पृहयति वान्छति । कथंभूतं विषयभोगम् । पुण्यकर्मायभून्यम्। पुण्यक्रर्मणः आयो लाभस्तेन शून्यम् । तत्त्वतस्त्वं विषभोगं भावये: जानीहिः । विषमभोगं विषभक्षणतुल्यं जानीहीत्यर्थः । तदेव स्पष्टयति-येन विषयभोगेन मूच्छितो मोहं प्राप्तो जन्तुः प्राणी करणीयं करणार्हं न स्मरति । पुनः मोक्षमार्गं न इक्षते । कुगतिगर्ते पतति । विषभक्षणस्य स्मरणादिन्नंशकत्वं प्रकटमेव । विषयभोगो विषभोगो भवतीत्यर्थः।
|
सखे सुखं वैषयिकं यदेतदाभासते त[३५]न्नर कान्तमन्तः |
है सखे हैं नर, एतत् वैषयिक विषयेभ्यो भवं बैषयिक सुखं ते तव अन्तः चेतसि कान्तं मनोज्ञ यत् आभासते तत्सत्यम् । मिथ्या नेत्यर्थः उत्सर्पदवबन्धनिबन्धनत्वात् । उत्सर्पन्प्रसर्पन् यः अघल पापस्थ प्रबन्धः परम्परा तव निबन्धन कारणे तर भावस्तवं तस्मात् । नरकान्तमेव नरक एव अन्तो यस्य तत् नरकान्तम् । नरकमापकमित्यर्थः । अनः पये पूर्वत्र नर कान्तमिति भिन्न पदम्, परन्न नरकान्तमिति समस्त पदमिति चित्रकृत ॥
|
स्मरक्रीडावाप्यां वदनकमले पक्ष्मलदृशां |
स्मरक्रीडावाप्यां स्मरक्रीडार्थं वापी तस्यां येषां मनुष्याणां पक्ष्मलदृशां स्त्रीणां वदनक्रमले वदनमेव कमलं तत्र दृढासक्तिः इदा आसक्तिः तन्मयता
वर्तते इति शेषः । किं कुर्वतां येषाम् । अधरमधुपानं विदधताम् । अधरमेव
मधु पुष्परसः तस्य पानं तत् कुर्वताम् । तेषां नृणां इह वदनकमले मधुकराणां भ्रमराणामिव बन्धव्यसनघटना बन्धेन बन्धनेन यद्वव्यसनं कष्टं तस्य घटना रचना अदूरस्था समीपवर्तिनी भवति । कथंभूतानां मधुकराणाम् । नृणां च विमुग्धानां मोहदशां प्राप्तानाम् । कथंभूता बन्धव्यसनवटना । क्लेशमहती क्लेशेन महती दुःसहा । यथा भ्रमराणां कमले मधुपानं कुर्वतां हासतिबन्धनकपदायिनी, तथा नृणां स्त्रीमुखकमले अधररसपान कुर्वतई चरबन्धनादि कष्टं भवतीत्यर्थः ॥
|
सखे संतोषाः पिब चपलतामुत्सृज निजां |
हे सखे हे चित्तहारण, वित्तमेव हरिणो मृगस्तस्य संबोधन । चित्तस्त्र खाल्यान्मसाइयम् । वं संतोषाम्भः पिब संतोष एव अम्मो जातं पिवः । निजा स्वकीयाँ चपलता चालमुज त्यजः। काममत्वर्थ समाराम शम एम असमयस्थिम उपशुम्भवने साचि तुष्ट विरचय' कुरु मृगास्य बनेऽधिकरून्तिवाद इयोपदेशः । एता युवतिनिवस्वस्थल सुचः । युवतीमयः विलम्बाः पृष्ठभागाः त एवं स्पलभूमशः तव तृष्णां वृष न हरन्ति न चूरीकुर्वन्ति ! स्थलभुवं दृष्ट्वा तृष्णापहारों में भवतीत्यर्थः । कथंभूता युवतिनितम्बस्थलभुवः । नीरागैर्विभुक्ताः । नीराणि च अगाश्च नीरामास्तैः जलवृक्षमुताः । जलेन वृक्षच्छाया च वृषाहानिर्भवति । पुनः कथंभूता युवतिनितम्बस्थलभुवः । विषमशरसंघातविषमाः । विषमा असहा ये शरसंघाता, बाणपाता मलेविचमा दु अखो भुधि व्याधादिभिर्वाणषात्तो विधीयते, तेच तब सरण अविष्यति, न न दृश्याहानिरित्यर्थः । पझे कभूता युदतिनितम्बखतभुवः भीराः सगरहितषिमुशास्त्यकाः । विषमशरः कामस्तस्य संपातेन विषमा अममोशाः । एतेन बुवतिलिलम्बबाच्छों मा कुरु इति चिचं प्रत्युपदेशः ।
|
चेतचापलमाकलब्य कुटिलाकारां कुरङ्गीदृशो |
हे चेतः, त्वं कुरङ्गीद्दशो मृगाक्ष्याः कुन्तलराजि शिरोरुहणि दृष्ट्वा चापलमाकलययं चावल्यं गृहीत्वा किमुताम्यति कि आकुलतां करोषिः कथंसूता कुन्तलराजिम् । कुटिलाकाराम् । कुटिलो बक आकारो अस्त्रास्ताम् । पुनः कथंभूतां कुन्तलराजिम् । अञ्जनघनश्यामाम् । अञ्जन कजलं बनो मेवस्तद्वत् स्यामां कृष्णाम् । केशानां कृष्णत्वं यौवने तयुक्त स्वियं दृष्ट्वा चिन्तचलन ल्याययम् । उन्के चपुपम् दृष्ट्वा फलं. ष्टा दृष्ट्वा च नवयौवनाम् द्रविणं पतितं दृष्ट्वा कस्य नो चलते मनः ॥' इति । में मंस प्रत्यूहाथ विनार्थ अधुना इदानी उपस्थिता प्राशा इयं उरगश्वेणी सर्पपरम्परा इति त्वं सत्रि'न्तये जानीयाः । कथंभूतस्य में। धर्मध्यानमहानिधान स्त्रीकर्तुकामस्य अङ्गीकुर्वतः धर्मध्यानं धर्मचिन्तनं तदेव महानिधानम् । यत्किंचित्कार्यकरणोधतस्य सर्पदर्शन निषिद्धम् । निधानस्वीकारे तु सर्पदर्शनमतीव बेष्टमित्यर्थः । कुन्तलस्य सर्योपमानत्वं कविसंमतभेव ॥
हे पुमन , यदि तुभ्यं शिवपुरी मुक्तिनगरी यातुं गन्तुं अनुरुच्यते तदा त्वं इमां रामानितम्बस्थली ही स्त्रीनितम्बभूमि दूर दूरवो मुञ्चेः । कथंभूतां रामानितम्बस्थलीम् । अनङ्गकलभक्रीडाविहारोचिताम् । अनङ्गः कामः सं एव कलभः गजशिशुः तस्य क्रीडार्थ बिहारो विहरणं तत्रोचिता योग्याम् । चे-
दिमां दूरं न मुञ्चसि तदा किं भविष्यति तदाह-नो चेदिति । स्वं जन्माटवीं संसाराटवीं प्राप्नोषि । कथहभूतस्त्वम्। यौवनचण्डबालविततव्यामोहधूलीकणल्लास्यदृष्टिः । यौवनमेव चण्डवातस्तेन विततः विस्तारितः व्यामोहो
वैचित्यं स एव धूलीकणस्तेन क्लाम्यन्ती व्याकुला दृष्टिर्यस्य तथाविधः । अत एव अदृष्टशाश्वतपथः । न दृष्टः शाश्वतस्य शिवस्य पन्था मार्गो येन सः। रजःकणपतनं दृष्ट्वा मार्गावलोकनं न भवत्येवेत्यर्थः ।
|
शमधनमपहा कामचौरपचार |
इयं कामिनीरूपा यामिनी रात्रिः निकाममत्यन्तं कामचौरप्रचार काम अन्न चौरस्तस्य प्रचार विहरणशीलले विरचयत्ति प्रकटीकुरुते । कि ऋतुम् । शसधनमपहर्तुं शम उपशम एवं धनं तद्रहीतुम् । यामिन्यां धनाहरणार्थ चौरप्रचारों भवति । या यामिनी जन मनुष्य अन्त:सबैचैतन्यशून्यम् । अन्तरिति अन्त करणे सर्व च तत् चैतन्य च सेन शून्य रहितं जनयति करोति । यामिनी किं कुर्वती । सपदि तत्कालं मोइतिहासमुद्रा मोहो. मूर्छा एवं निद्रा वस्थाः समुद्री सभृद्धि विदधती ॥
नूनं निश्चितम् असौ मृगस्य अक्षिणीवाक्षिणी यस्याः सा मृगेक्षणा स्त्री। भीमाटवी भयानकारण्यम् । वर्तते इति शेषः । कथंभूता भीमाटवी । असीमा । न विद्यते सीमा मर्यादा यस्याः । पुनः कथंभूता । बुद्धिमतां विदुषां अतीत्यातिकमणीया यद्वाहुवल्लीभिः पस्वा मृगेक्षणाया बाहू एव वल्ल्यो लतास्ताभिः अनङ्ग एवं भिल्लस्तस्करः नरान् मनुष्यान् बद्ध्वा मुक्तिं न लम्भ-
यत्ते न कारयति । यथा अटव्यां तस्करः पश्चिकां लताभिर्बद्ध्वा सर्वस्वं गृह्णाति
तथा मृगेक्षणापि कण्ठाग्रहणं कृत्वा भरान्मुक्तिप्राप्तिं कारयतीति भावार्थः-
इयं समाक्षी सुगलोचना स्त्री मम पुरः पुरस्तात् ककं भूच वारंवार अनुवेलं न चलयति । कथंभूतं भूचक्रम् । श्रुतितुलित रेलम्बवलयम् । धुत्था कान्त्या तुलितः समानीकृतो रोलम्बानो भ्रमराणां वलयो वृत्तता येन । किमेतत्तदाह-मा स्खलयितुं गमनाभादं कर्तुं पञ्चयोः पञ्च इषवो बाणा यस्थ तादशस्य कामस्य लिबिई दुःसहं लोहनिगई वहति धारयति । कि भूतं लोहनिगडम् । प्रपञ्चत् प्रपञ्चयुक्तम् । कथंभूतं माम् । कुधीकारागारपसरणमतिम् । कुत्सिता धीः कुधीः सैव कारागारं बन्दिस्थानं तस्मादपसरणे दूरगमने मंतिव तम् । अथा चौरस्त्र लोहनिगई क्षिप्त्वा कारागार मिप्यते, तथा मामपि वशीकर्तुं भूच कामख निगडं धत्ते इत्यर्थः ॥
|
यामोऽन्यत्र द्रुततरमितो मित्र यत्कण्ठपीठे |
है मित्र, वयं इतोऽस्मात् । अन्यन्त्र द्रुततर अतिशीनं यामी गच्छामः 'चकितह रिधोलोचनायाः। चर्किता हरिण तथा लोचने इत्र लोचने यस्यलस्थाः कण्ठपीठे यत् चकान्ति शोभते भयं हारों नास्ति किंतु यः कंदर्पसर्पः कंदर्षः कामः स एव सर्पस्तन्मुक्तस्तेन सर्पण मुक्तस्तन्युक्तः । अयं इचिरोमनोज्ञः निर्मोकपदः कञ्जुकः स्फुरति चकास्ति । कथंभूतः कंदपैसपः । नाभी
रन्ध्रे निहितवसतिः । नाभीरन्ध्रे नाभीकुहरे विहिता कृता वसतिर्वासो
येन स नाभीरन्ध्रे विहितवसतिः । अयमेवान्यन्त्र गमने हेतुः। सर्पकञ्जुकदर्शनमपि भयावहम् । नाभी सर्पविलं हारं सर्पकञ्जुकं तद्बुद्ध्या पलायनं युक्तमेवेत्यर्थः ॥
|
यः कामकामलविलुप्तविवेकचक्षुः |
यः पुरुषः ज्ञानाञ्जनं ज्ञानमेवाञ्जन प्रति निरादरतामुपैति निरादुरं करोति । कधभूतो यः । कासकामलविलुतदियकचक्षुः । बामः स्मरः स एव कामलों नेत्रशेगस्तेन विलुप्तं विषेक सूत्र न्वक्षुर्यस्य स कासकामलविलुतविवेकचक्षुः । अस युब स्वर्गापवर्गपुरमार्गमवीक्षमाणः । स्वर्गो देवलोकोऽपयों मोक्षः, तावेच पुरे नगरे तयोर्मार्गस्तमवीक्षमाणः अदर्शकः एवंविधः स पुरुषः हैं भाना, भीमभवान्धकूपे । भीमो भयानकः भवः संसारः स एव अन्वकूपः तस्मिन् पतिष्यति । यः कामलारोगग्रस्तचक्षुरञ्जनं प्रत्यादरं न करोति सोऽन्धकूपे पतत्येवेति ॥
|
भवारण्यं मुक्त्वा यदि जिगमिषुर्मुक्तिनगरीं |
हे पुमन, भवारणय संसाराटवीं मुक्त्वा यदि मुक्तिागरी शिवपुरी जिगमिषुः गस्तुमिछुरसि तदानीम् । विषयविषक्षेषु । विषया एव विषवृक्षास्त्रेषु वसति ति वं मा कार्षीः मा कुर्याः । यतो यस्मात् कारणात् एषां वृक्षाणां छायापि महामोह अचिरात् शीघ्रं प्रथयति बिस्तारयति । विषयविषवृक्षाच्छायास्पर्शोऽपि वैचित्यकारको भवतीत्यर्थः । अतः कारणात् अयं जन्तुः प्राण
अदमपि पादमावपि गन्तुं गमनाय न भवति न समो भवति । अथा-सा
भय मुक्त्वा नगरौं गन्तुकामो नरो विषवृक्षाधी वसन् मत्सो भवति तदा पदमात्रमपि न गन्तुं शक्नोति । तद्वत् संसार मुक्त्वा मुक्तिमभिलपता पुंसा विषयसेत्रायां मतिर्न कार्येति तात्पर्यम् ॥
|
सोमप्रभा वार्यममा च यत्नः पुंसां तमःपङ्कमपाकरोति |
सोमप्रभा चन्दकान्ति: च पुनः अर्थनमा अर्यरः सूर्यस्य कान्तिः यत्पुंसा मनुष्याणां तमःपकमज्ञानान्धकारसमूहं न अपाकरोति न दूरीकरोति तदपि अन्तर्गतान्धकारमपि अमुस्मिकुपदेशलेशेऽल्योपदेशे निशम्यमाने श्रृंयमा सति अनिशं निरन्तरं नासमेति नाशं प्रामोति । चन्द्रसूर्यप्रभयाज्ञानान्धकार दूरीकर्तुं न शक्यते । अनेनोपदेशेन अन्तर्गतान्धकारोऽपि दूरीकर्तुं शक्यत इति । अतोऽस्योत्कृष्टत्वम् । अन्न पधे ग्रन्थका सोमाभाचार्य इति स्वनाम गोमितं चातुर्येणेति बोध्यम् ॥
|
संबल्स च्छोरद्विपमुनीन्दु(१७८५)मितस्य भाले |
इति सुखबोधिकानाच्या वृत्या सभेवा श्रीश[५०]तार्थवृत्तिकारश्रीसोमप्रभाचार्यविरचिता भारवैराग्यतरङ्गिणी समाशा
- ↑ विलोकितुमहो' इति मूलपुस्तकपाठः
- ↑ निमुक्रिनगर इति मूलपुतकापा
- ↑ अववाल नियत दूरे च इति सूलपुखकापाठः
- ↑ "वदावे स्वरूपम् इति भूलपुस्तकपालः
- ↑ निर्वचन इति सूलपुस्तक" पाठः
- ↑ “मयि कुवलय इति मूलपुस्तकपाठः,
- ↑ नास्मिन इति मूलपुस्तकपाठः
- ↑ क कोऽत्र नो जायते इति मूलपुस्तकपाक
- ↑ 'विघ्नपरम्पराम' इति मूलपुस्तकपाठः.
- ↑ यत्रात्यन्त इति मूलपुरखकपाठः
- ↑ प्रपित: इति मूलपुस्तकपाठः
- ↑ 'इंह स्खलनतो' इति मूलपुस्तकाठः
- ↑ "द्ग्धुं इति भूलपुश्तकपाठ एव समीचीनः टीकाकास्त्वगुल मेव व्याख्यासवान,
- ↑ संभोग' इति मूलपुस्तकमायः
- ↑ 'युगदं’ इति मूलभुस्तकपाठः
- ↑ 'यदरविन्द' इति मूलपुस्तकपाठ:
- ↑ "तन्निश्चित' इति भूलपुस्तक पाठः
- ↑ 'अरे इति मूलपुस्तकपाठः
- ↑ 'चरटेन इति मूलघुत्तकपाठः
- ↑ 'पीनोन्नतं नरहितं यदपूर्वमेतदालोकसे स्तनतटं मृगलोचनायाः' इति मूलपुस्तकपाठः
- ↑ मूलपुस्तकेऽस्मात्पद्यादनन्तरं एतस्या युवतेः पयोधरयुगं वल्गन्महात्मन्निदं चके योधयुगः बिरञ्चिरपरं विश्वापकारोधतः । कुर्वद्धर्मगुणेष्वयोगमनतिकामन्निजां स्तब्धतां यद्दूदपि कल्पगत्युपशमन्प्राणापनोदं नृणाम् ॥ अयं श्लोकोऽधिकोऽस्ति: अत्र अपरमन्यत्पयोधरयुगम् , अन्यत्र पकार-रेफरहितं पयोधरयुग योधयुगं भवति. वर्मगुणेति धनुर्जीवाबाणेषु योयं संबन्ध न करोतीत्यर्थः
- ↑ "तु' इति मूलपुस्तकपाठः
- ↑ 'यदा' इति मूलपुस्तकपा
- ↑ 'एनं' इति मूलपुस्तकपाठः
- ↑ 'जिगीषतः सुकृतचम समुद्यत न बुध्यते इति मूलपुस्तकपाठः
- ↑ 'किमीक्षसे दुर्गनिपात' इति भूलपुस्तकपाठः,
- ↑ 'स' इति मूलपुस्तकपात
- ↑ 'जलोपयुक्त' इति मूलपुस्तकपार
- ↑ संवीक्ष्य इति मूलपुस्तकाका
- ↑ "कि कमले- इति मूलपुस्तकपाठः
- ↑ 'बैंषा' इति मूळपुस्तकपाठः
- ↑ हृदयप्रमोद इति मूलयुस्तकंपाठः,
- ↑ 'भावयंस्तत्त्वतस्तम् इचि मूलपुस्तकपाठः
- ↑ स्मरति न करणीय नेक्षते मोक्षमा पतति कुगतिगर्ते. मूच्छितो ये
चन्तुः इति मूलपुस्तक्रपाठः, - ↑ 'यन्नर कान्तमेवः इति लपुस्तकपाठः
- ↑ मूलपुस्तके तृतीयतुरीयचरणयोर्व्यत्ययोऽस्ति
- ↑ प्राणान्न इति मूलपुरतकपा तृतीयवतुर्थकाराव्यत्ययश्च.
- ↑ ते इति मूलपुस्तकपाठः.
- ↑ हरिणक्रीडा-' इति मूलपुरतकपाठः.
- ↑ प्रातातिः इति मूलपुस्तकपाठः
- ↑ प्राप्ताति इति मूलपुस्तक पाठः
- ↑ निद्राममुद्रा इति मुलपुस्तकपाळ
- ↑ अतीव इति मूलपुस्तक पाठः
- ↑ 'बान इति मूलघुस्तक्रपाठः,
- ↑ "चलाक्षी' इति मूलपुस्तकपाठः
- ↑ क्रुधा' इति मूलपुस्तकंपाठः
- ↑ छलयितुं प्रपञ्चा इति मूलपुस्तकपाठः
- ↑ 'अवेक्ष्यमाणः इति मूलपुस्तकंपाठः
- ↑ 'समुपैति इति मूलपुस्तकपाठः
- ↑ शनार्थिसोमप्रभाचार्यकृता' सूलपुस्तकपाठ: