शिवार्चनाचन्द्रिका
| शिवार्चनाचन्द्रिका अप्पय्यदीक्षितः १९२२ |
॥ श्रीः॥ सांत्रयपरब्रह्मणे नमः ॥ | शिवार्चनाचन्द्रिका । ७. 9 , श्रीमदप्पयदीक्षितविरचिता ॥ | इयं किला, कण्डदेव्यग्रहाराभिजनेन,
- । काळीश्वरशिवचार्येण,
|#, देवसालपुरी शिवागमसदृश्यवैः | कृष्णतटाकाभिजननां , श्री कृष्णशास्त्रिणां अन्तेवासिना, N. कुष्णशास्त्रिणा-W. M. नारायणशास्त्रिणाच | परिशोधिता, == कुम्भघोणनगरविराजमान, शारदाविलासमुद्राक्षरशालायं मुद्रिता, देवसालनगरे प्रकाशिताच विजयतेतराम् ॥ दुर्मतिवत्सरस्य कुम्भमासि 1 922, |V८ (Copyright.S८ ________________
சிவமயம். ஸ்ரீமத் அப்பய தீக்ஷிதரவர்களியற்றிய, சிவார்சனாசந்திரிகை. இஃது கண்டதேவி ஸ்ரீ-ல-ஸ்ரீ காளீசுவர சிவாசாரியரவர்களாலும் சிவாகம் சித்தாந்த பரிபாலன ஸங்க வித்வான், பிர்மஸ்ரீ N. கிருஷ்ணசாஸ்திரிகள் அவர்களாலும்
- 55
பிர்மஸ்ரீ T. M. நாராயணசாஸ்திரிகள் அவர்களாலும் பரிசோதனை செய்யப்பெற்று, தேவகோட்டை பேசிவாகம் சித்தாந்த பரிபாலன சங்கத்தாரால், கும்பகோணம். சாரதாவிலாஸ் அச்சுக்கூடத்தில் பதிப்பிக்கப்பெற்று, தேவகோட்டையில் பிரசுரிக்கப்பட்டது. துன்மதி- மாசி-மீ. 1922. ரிஜிஸ்தர் செய்யப்பட்டது. श्रीः ॥ शिवार्चनाचन्द्रिकायाभूमिका -DDDDEEEE- भोभोः पण्डितमणयश्शिवभक्तिपराश्रीमन्तोमहान्तः विदित- मेवेदं भवतां, यत्किलास्मिन्जगतीतले माकिं चतुश्शतमितवर्षेभ्यः प्राक् प्रचरत्सुविशृङ्खलंकुम तनन्थाभासेषु विलुप्तप्रायेषुचशैवग्रन्थरत्न- जातेषु भगवान् श्रीकण्ठपरजेशः करुणानिधिः साधुजनानुजिघृक्षया निखिलभुवनंतलललामायमान तुण्डीरमण्डलभूषणायमान काञ्ची- पुरपरिसरवर्तिन्यटयप्पलनामन्यग्रहारे अष्टमहाऋतुयाजिनां स्व- चर्यासार्थी कृतनिगमागमानां आचार्यदीक्षिताना मात्मजानां श्रीर- इराजाच्चरिणां पुत्रोऽप्पयोक्षितइति सुगृहीतनामधेयोऽवातर दिति । तेषामवतारप्रभृति विचित्रं घृत्तं यद्यपि पतञ्जलिप्रभृतिरपिनवर्ण- यितुं शक्यं । तथापि पण्डितप्रकाण्डैः कैश्चित्तत्र तत्र किञ्चित्किञ्चि- प्रदर्शितमिति मयाविरम्यते । एतेचाप्पयदीक्षिताः स्वानुग्रहभाजन- स्य श्रीचिनबोम्मभूपालस्य प्रार्थनां स्वावतारञ्च सार्थयन्तस्तदा तदा स्वप्ने परमेश्वरेणाज्ञताः लीलचैव चतुःशास्त्रराद्धान्तप्रकाशकान् नै कान्ग्रन्थान् शैवानिसद्योमुक्तिप्रदानि विमलानिग्रन्थरत्नानिच प्रा. जैषुः । तेषुत्वैकतम मिदमात्माजाप्रतिपादक सिद्धान्तागमानु- सारि शिवाचनकायं ग्रन्थ अस्य च श्रीमदपयदीक्षित- प्रणीतत्वमेतद्वत्थावसानगतेन 'बेलूरधीशचिनवोम्मविभोरुदारे वितेचधामनि बिरादभिवर्धमानाम् । अर्थाविध पशुपतेरमराभि- नन्द्यामित्थं समाचकलमीश्वरशासनेने'तिपद्येनैवस्पष्टीकृतं । अन्यत्रा- पि तव दीक्षितः स्वकृतीः परिगणयन्तः चतुःशास्त्रविषयिणीः स्वकृतीः काश्विदुक्या ' श्रीकण्ठमाध्यव्याख्याच शिवार्कमणि- दीपिका | श्रीशिवानन्दलहरी शिवाद्वैत विनिर्णयः ॥ रत्नत्रयपरी(५) क्षाचपञ्चरत्नस्तवस्तथा । तथा शिखरिणीमाला ब्रह्मतर्कस्तवादयः॥ शिवतत्वविवेकश्च शिवकर्णामृतन्तथा । शिवार्चनाचन्द्रिकाच तड़या- 'ख्याबालचन्द्रिके'त्यादिपद्यैश्शिवार्चना चंद्रिकायाअपिस्वकृतित्वं प्रति- पादितवन्तः। तस्मान्निरङ्कुशमप्पयदीक्षितविरचितमेवेदं ग्रन्थरत्नमि- ति । अस्यचग्रन्थरत्नस्य दुर्लभ तयाविरळप्रचार तामालोकयन्तः परो- पकारधुरन्धराश्शिवभक्तिभरिताः श्रीमन्तोदेवसालपुरवास्तव्याचे- ष्टिवर्याः स्त्रपुरे शिवागमपरिपालनार्थ प्रतिष्ठिते अन्वर्थाभिधाने शिवागमपरिपालनस ऽग्रासनाधिपोपाय | सनाधिपकार्यदर्थ्यागमा- र्जकागमपोषकादिपदभाजः निखिलरौवग्रन्थरत्नमुद्रणकार्यमङ्गळ- त्वेन शिवार्चनाचन्द्रिकामेनां प्रथमंमुद्रयित्वाप्रकाशयामासुः । अ- न्यान्यप्यष्टप्रकरण सिद्धान्तशेखर पौष्करवृत्ति मृगेन्द्रवृत्यादीनि ग्र- स्थरत्नानिकामिकादिमूलागमांञ्चाचिरादेवमुद्रणेनप्रकाशयिष्यन्ति ॥ (आदर्शदातृनामानि ) अस्यच शिवार्चना चन्द्रिकाख्यग्रन्थस्य मुद्रणविषये प्रथमं मा तृकादातारः कण्डदेव्यग्रहाराभिजनाश्शिवागममुद्रणप्रोत्साहकाः श्री- मन्तः पण्डितवर्याः काळीश्वर शिवाचार्याः । एतेषां मातृकामनुसृत्यै- वमुद्रितमेतद् ग्रन्धरत्नम् ॥ शोधनार्थन्तु काळीश्वरपुरवास्तव्याः का ळीश्वरशिवाचार्याः तथामधुरान्तकवास्तव्याः सुब्रह्मण्यशिवाचार्याः तथा कुंबघोणनगरवास्तव्यास्स बृजिष्टरधिकारस्थिताः कृष्णस्वामि- शास्त्रिणश्च एकैकंमातृकारत्नं प्रदाय उपाकुर्वन् । एतेषां प्रत्युपकार- विपये अशक्ताः प्रेमपूर्वकाननन्तान् प्रणामान् समर्पयन्ति शिवागम- सङ्घाध्यक्षा इति शिवम् ॥ इत्थं, अळ. अरु. राम. अरुणाचलश्रेष्ठी. देवसालपुरी जमीन्तार्, आगमार्जकः, ________________
சிவமயம். முகவுரை சிவபெருமானிடத்திடையறாத அன்புஞ் செல்வமும் உடைய பண்டித மணிகளே! இவ்வுலகமானது சுமார் நானூறு வருடங்கட்கு முன்னர் புற மதங்களால் சைவசமய விளக்கம் சிறிது குன்றி, அதனால் சைவ சாத்திரங்களும் விளக்கமுராமலிருந்தமையின், அக்குறையை நீக்கிச் சைவசமயத்தையும், சைவசாத்திரங்களையும் விளக்கமுறச் செய்யத் திருவுளங்கொண்டு, ஸ்ரீகண்டபரமேசுவார், தொண்டை நாட்டி னுள் காஞ்சீபுரத்திற்குச் சமீபத்திலுள்ள அடையப்பலம் என்னும் சிற்றூரில், எட்டு மகாயாகங்கள் செய்தவராயும் தன்னுடைய ஒழுக் கத்தினால் வேதாகமங்களைப் பிரயோசனமாகச் செய்யப்பெற்றவ ராயும் உள்ள ஆசாரிய தீசதிதரவர்களின் புத்திரர் இரங்கராஜ தீக்ஷித ரவர்களுக்குப் புத்திரராக அப்பய தீக்ஷிதர் என்னும் திருகாமத்துடன் அவதாரஞ் செய்தருளினர் என்பது யாவரும் அறிந்த விஷயமே. ஸ்ரீமத் திசுத்தரவர்களுடைய அவதாரத்தில் நிகழ்ந்த சரிதங்கள் பதஞ்சலி முனிவர் முதலியவர்களாலுஞ் சொல்லுதல் அரிது. ஆயி னும், பண்டிதமணிகள் சிலர் ஆங்காங்கு சிறிது சிறிது கூறியுள் ளார்கள். ஆதலின் அது விஷயத்தில் நான் உபசாந்தியடைகிறேன். ஸ்ரீமத் நீசபிப்ரவர்கள் தமக்கபி டானியாயுள்ள வேலூர் சின்ன பொம்மமகாராஜாவின் பிரார்த்தனையை அனுசரித்தும், தன்னுடைய அவதாரத்தின் பயனை உலகிறதபகரிக்கக்கருதியும், அவ்வப்பொழுது கனவில் சிவபெருமானால் உத்திரவு செய்யப்பெற்று, நான்கு சாஸ்தி ரங்களின் சம்பந்தமான கிரந்தங்களைச் செய்து வருகின்ற லீலையின் நடுவில், இல தவில் முத்தியைத்தருதற்கு உபாயமான சைவக்கிரந்தங் கள் பலவற்றையுஞ் செய்தருளினர். அவற்றுள், ஆன்மார்த்த பூசை யைத் தெரிவிக்கக்கூடியதாயும், சித்தாந்தமென்னுஞ் சிவாகமங்களை அனுசரித்ததாயும் உள்ள சிவார்ச்சனா சந்திரிகை என்பதும் ஒன்று. இது ஸ்ரீமத் திரிதரவர்களாலேயே செய்யப்பெற்றதென்பது, இச்சிவார்ச்சனா சந்திரிகையின் இறுதியிலுள்ள வேலூரதீச என் றற் றொடக்கத்துச் சுலோகத்தாலினிது விளங்கும் இன்னும் ஸ்ரீமத் தீக்ஷிதரவர்களே தாம் செய்தருளிய கிரந்தங்களின் பெயர் களைக் கூறுமிடத்து நான்கு சாத்திர சம்மந்தமான கிரந்தங்களைக் ________________
கூறிவிட்டு, சைவசாத்திர கிரந்தங்களைக் கூரப்புகுந்து, ஸ்ரீகண்ட பாஷிய வியாக்கியான்மாகிய சிவார்க்கமணி தீபிகை, சிவானந்தலகரி என்னும் ஆனந்தலகரி, சிவாத்வைதவிநிர்ணயம் , இரத்தினத்திரய பரீக்ஷை, பஞ்சரத்தினஸ்தவம், சிகாணிமாலை, பிரம்மதர்க்கஸ்தவம், சிவதத்துவவிவேகம், சிவகர்ணாமிர்தம். சிவார்ச்சனாசந்திரிகை, இதன் வியாக்யானமான பாலசந்திரிகை , என்பன வாதியாக கூறியிருக் கின்றமையாலும் விளங்கும். இந்தக் கிரந்தம் இதுகாறும் அச்சுக்குவராமலிருந்தது. அத னால் இதன்கண் உள்ள அருமையான விஷயங்களைப் பலரும் அறிந்தனுபவிக்காக்குறையை நிவர்த்திக்கக்கருதி பரோபகார்சீலர்களா யும் சிவபத்தசிரோமணிகளாயும், பிரபுக்களாயுமுள்ள தேவகோட்டை வாசிகளான தனவைசியர்கள், சிவாகமங்களின் ஜீரணோத்தாரணத் தின் பொருட்டு, சிவாகமசித்தாந்தபரிபாலன சங்கம் ஒன்று நிருவி, அதில் அக்கிராசனாதிபதி, உபஅக்கிராசனாதிபதி, காரியதரிசி, போஷகர், ஆகமார்ச்சகர் முதலிய அங்கத்தினர்களாக இருந்து சிவாகமங்களை அச்சிட்டுதவுதற்கு மங்கலமாய், முதலாவதாக இக் நூலை பண்டிதர்களாற் சோதித்து அச்சிட்டு உதவியிருக்கின் றனர். இன்னும், அஷ்டப்பிரகரணம் , சித்தாந்தசேகரம், பௌட்கா விருத்தி, மிருகேத்திர விருத்திகளையும், மூலாகமங்களையும் அச்சிட் டுதவதற்கு வேண்டும் பிரபல முயற்சிகள் செய்து வருகின்றனர். பிரதி உதவினவர்கள். சிவாகமங்களை அச்சிட்டு உபகரிக்கவேண்டுமென்ற பெரு நோக்கமுடைய கண்டதேவி ஸ்ரீலஸ்ரீ காளீசுவாசிவாசாரியாவர்கள். இவர்கள் பிரதிதான் முதலாவதாகக்கிடைத்தது. பின்னர் சோதிப்பதற் காகக்காளையார்கோவில் ஸ்ரீலஸ்ரீ பெரிய காளீசுவரசிவாசாரியரவர் களும், மது ராந்தகம் ஸ்ரீலஸ்ரீ சுப்பிரமணிய சிவாசாரியரவர்களும், கும்பகோணம் சப்ரிஜிஸ்டர் பிரம்மஸ்ரீ கிருஷ்ணசாமி சாஸ்திரிகள வர்களும் தங்களிடத்திலுள்ள பிரதிகளை உதவினர். இப்பெரியாரனை வருக்கும் இச்சங்கத்தார் மனமார்ந்த வந்தனத்தை நன்றியறி தலின் அறிகுறியாக அன்புடன் செலுத்துகின்றனர். இங்ஙனம் அழ. அரு . ராம. அருணாசலஞ் செட்டியார். சிவாகமசித்தாந் தபரிபாலன தேவகோட்டை ஜமீந்தார். சங்கம், கோட்டை. ஆகமார்ச்சகர், श्रीः ॥ शिवार्चनाचन्द्रिकायाः विषयसूचिका । --- - दन्तधावनविधिः ३ क्, लिङ्गशुद्धिः ४० T = 0 • • ० ० संक्षिप्तशैयसन्ध्याविधिः ५ ४ पाद्यादिप्रकारः .. ६८ भस्मधारणविधिः पुष्पोपचारः ••• •• ७० रुद्राक्षधारणविधिः ... १४ V धूपदीपोपचारः .. ७४ सकळीकरणप्रकारः .. १६ /? आवरणार्चनं ... ... ७६ 'W' द्वारपालार्चनम् १७ नैवेद्यविधिः ८१ आत्मशुद्धिः • २१ ४ तांबूलदनं .. २. ८९ देहशुद्धिः •• ••. २२ / आरात्रिकविधिः .. ९० // भूतशुद्धिः ... ... २५ V पञ्चाक्षरजपांचiधः .. ९१ अन्तर्यागक्रमः... ••• २९ / प्रदक्षिणविधिः अग्निकार्यक्रमः... ... ३० / प्रणमविधिः ... ..• १०० स्थानशुद्ध ४ अग्निकार्यविधिः १०१ द्रव्यशुद्धिः ३१ । शिवज्ञानपूजाविधिः .. १०३ } पाद्यादिपूजा • ३३ ४ कपिलापूजा १०८ पञ्चगव्याविधिः .. ३५ y परार्थालयदर्शनं १०८ पञ्चामृतविधिः ३६ ) चुल्लीहोमः १११ स्नपनोदकविधानं .. ३७ ४ निर्माल्यविचारः .. १११ मन्त्रशुद्धिः V भज्ञनविधिः १२६ । । ९९ है । • • • ...
श्रीः ॥
॥ श्रीगणेशायनमः ॥
यस्याहुरागमविदः परिपूर्णशक्ते रंगे कियत्यपि निविष्टममुं प्रपञ्चम् ।
तस्मै तमालरुचिभासुरकन्धराय नारायणीसहचराय नमशिवाय ॥
अवश्यकार्यं शैवाना मात्मार्थशिवपूजनम् । तच्च वैदिकमिश्नाभ्पा मेतेषां शैत्रमुत्तमम् । तदप्यशक्तिक्राच्छुद्धात् मिश्रासौरादिकादपि । सशक्ति केव लं श्लाघ्यं संक्षिप्तं भुक्तिमुक्तिदम् ॥ तस्मादात्मार्थयजनं शम्भो रंबिकया स है । संगृह्य दर्शयिष्यामि सर्वदिव्यागमोद्धृतम् । दिव्यागमार्थसाङ्कर्षमेकतं यान्नदोषकृत् । किन्तु पाशुपतार्थं च साङ्कर्य तेषु दोषकृत् ॥ तेष्वप्येकं समाश्रित्य ग्राह्यमन्यदपेक्षिते । इत्येतन्मानुषे लिट्टे नतु त्रयंभुवादिषु । एकागमाघलंबेऽधि प्रचहय तदीरितम् । (१) प्रशस्तमन्यतो ग्राह्यभियुपा दिशदीश्वरः । प्राशस्यस्योभयोस्साम्येऽप्यर्चनाङ्गमपेक्षितम् । तत्रोक्त(२) मन्यतन्त्रोक्तं सममित्यप्युपादिशत् । तस्माद्दिव्यागमेभ्योऽसौ अखिलेभ्यः स्समुद्धृतैः । अपेक्षितांशैः क्रियते श्रीशिवार्चनचन्द्रिका ॥
आचम्य भस्मरुद्राक्षविभूषितकळेबरः । सकळीकृय संस्कुर्यात्सामा न्यार्थे यथाविधि ॥ शुद्धविद्यामकं व्याला शिवपूजानिकेतनम् । तद्वारे
नुत्तरे कुर्याद् द्वारपालार्चनं क्रमात् ॥ खिन्नत्रयं समुत्सार्य प्रविश्यात्रादि
पूजनम् । कृत्वा पूजोपकरणं सकलं सनिधापयेत् ॥ देवस्य दक्षिणे भागे
(१) पावकस्योत्तरामुखम् । विहितासनमास्थाय पञ्चशुद्धिं समाचरेत् ॥ आ
दित्यस्योदयात्पूर्वं मुहूर्तद्वितये स्थिते । उत्थाय धौतांघ्रिकरः कृतभस्मावकु
प्ठनः ॥ हृदि सामान्यसमयी चिन्तयेत्परमेश्वरम् । विशिष्टसमयी बिन्द
मूनि निर्वाणदीक्षितः । अचार्यबोधकश्चैनं (२) द्वादशान्ते विचिन्तयेत् ।
नामानि चास्य हृद्यानि चरित्राणि च कीर्तयेत् ॥ विण्मूत्रोत्सर्जनं कुर्यात्
गत्वा देशं पयोचितम् ॥ उदङ्मुखोऽहस्सन्ध्यासु रजन्यां दक्षिणामुखः ।
प्राक्प्रत्यग्वदनो यद्वा दिनपूर्वापरार्धयोः ॥ उदङ्मुखस्तु मध्या रजन्यां
दक्षिणमुखः । नभोविण्मूत्रदिवन्द्र (३) सूर्यताराग्निदर्शनम् ॥ (४) देव
गोमुनिविप्रखीसम्मुखं च विवर्जयेत् । तृणैःपायु मयज्ञहैं रिज्याद्यनुपयो
गिभिः । लोष्टाचै न सपुष्पपर्णकाष्ठफलादिभिः। अधोद्यष्टिः प्रजननं
गृहन्वामेन पाणिना । जलाभ्याशमुपागम्य शौचं कुर्वीत मृज्जलैः ॥ एका
लिङ्ग गुदे पञ्च दश वामकरे मृदः । षष्ठं च पृष्ठे चापे च करयोस्सप्त मृ
त्तिकाः ॥ वल्मीके वृक्षमूले च गृहे मार्गे जलान्तरे । ऊषरे मूषिकोत्खाते
गोत्रजे देवतालये ॥ वापीकूपतटाकादिमूले च सिकतास्थले ॥ वीथ्यां
श्मशाने कीटास्थितुषाङ्गारादिदूषिते । पांसुले परशौचार्श्वशिष्टमृकीर्ण
भूतले ॥ हलोलखाते च जंवाले शर्करे नाहरेन्मृदम् ॥ शुद्धभूमी च मृत्
प्राया व्यपोह्योपरि मृत्तिकाम् । यथा स्यात् शौचपर्याप्त नावशिष्येत वा
यथा ॥ प्रथमं पायुशौचं स्यादर्धप्रमृतंमानतः । तदर्धमानतः पश्चात्तदर्थे
१. पावकैचोत्तरामुखं इति पाठभेदः ।
२. साधकधृतमिति पाठभेदः ।
३ सूर्योद्रधनुस्ताराभिदर्शनमिति पाठभेदः।
दन्तधावनविधिः । . न ततः परम् ॥ आद्मलकमानं स्यान्मूत्रशौचेतु मृत्तिका । द्विगुणं सृ त्तिकाशुक्लये त्रिगुणं दारसङ्गतौ । एतच्छौचं गृहस्थस्य भावशुद्भयै ततो ऽधिकम् । ब्रह्मचार्यादिकानां तु क्रमाद्वित्रिचतुर्गुणम् । यस्य यावद्दिवा शोचं तदर्ध निशि तस्य तत् । तदर्थमातुरे चोक्त मातुरार्ध वनाध्वनि ।आज गुकं चरणौ मृद्भिः करावामाणिबन्धको । संक्षाल्य क्षाळयेपश्च दाजान्वा कूर्परं जलैः ॥ धाराशौचं न कर्तव्यं शौचशुद्धिमभीप्सता। चुळकैरेव क हव्यं हस्तौ शुद्धिविधानतः ॥, शौचे मृज्जलदानार्थं कर्तव्यौ परिचारकौ । सव्यहस्तगृहीता च क्षेप्या मृद्वामहस्तके ॥ कुर्याद्वादश गण्डूषान् पुरी षोत्सर्जने कृते । कुर्वीत चतुरो मूत्रे भोजनान्ते तु षोडश ॥ (१) प्राङ् मुखः क्षाळयेत्पादौ हस्तैौ वक्रमुदङ्मुखः। (२. उदङ्मुखः प्राइसुखो वा ततस्त्वाचमनं चरेत् ॥
हृन्मन्त्रेण ततो ग्रावं दन्तकाष्ठं त्वरान्वितम् । अपर्वाग्रसमच्छेदमाद्य मग्रे च कूर्चितम् । कनिष्ठिकासमस्थौल्यं सूक्ष्मं वा दन्तसौक्ष्म्यतः ॥ अ ष्टांगुडं नैष्टिकानां भोगिनां द्वादशांगुळम। वर्णानां दशकं चाष्टसप्तांगु ळिकमेवच ॥ षडंगुठे प्रहीणानां नारीणां चतुरंगुलम् । जंब्याम्लककु भाशोक कपित्थवकुलोद्भवम् । प्लक्षौदुम्बरफुलांनी जाजीचम्पकशंखजम् । अतिमुक्तकदंबोत्थमपामार्ग च भोगिनाम् । ग्राह्यमेतच्च शैरीष चिरिबिल्व करञ्जकम् । श्रीपर्णदारुनिर्गुण्डी सारसं खादिरायते ॥ अक्षक्षीरिधवैरैण्ड बटाश्वत्थाप्राशित्रुजम्। अकुलीशेलुवानीर धात्री (३) चोदुम्बरोद्भवम् । खरों
१. प्राङ्गमन्त्रीतिपाठभेदः ।
२. प्राङ्मुखोवाथकुर्वी तेतिपाठभेदः।।
खैरनाळिकेराथं पालाशं तालवंशजम्। तृणपर्णपिशाचोत्थमिष्टकाङ्गारभस्म- जम् । अंगुलीच विवर्णानि सुवर्णादिकृतं तथा । प्रतिपन्नवमीषष्टी द्वाद शी पञ्चपर्वकम् । उपवासदिनं जन्मत्रयं च शनिवासरम् ॥ भानुवारंख्य तीपातं प्रहणश्राद्धवासरम् । सूर्योदयानन्तरं च विवर्जयें दन्तधावनम् ॥ अ लाभे दन्तकाष्टानां निषिद्धदिवसेषु च । गण्डूपैर्बादशावृत्तैर्दलैर्वा शोधयेद्र दान् ॥ जिह्वानिलेंहनं कुर्याज्जिह्वमलविशोधनैः ॥ फालाक्षिश्रोत्रनासास्य रेतोविण्मूत्रगात्रजम् । करपादगतं यद्वच्छेद्धयं तत्सकलं मलम् ॥ नासिका श्रोत्रनेत्रादिक्षालनेन विशुध्यति ॥ एवं मलानेि सैशष्य वरुणस्तनमाच रेत् । अशेषमालिन्यहरं दुस्त्रमादिविनाशनम् ॥
॥ अथ आनविधिः ॥
विधिवदाचान्तः कृतकरन्यासः प्राणानायम्य दर्भान्धारयन् ॥ अमु- कस्थे रवौ मासि तिथौ बारे सरिद्वरे । स्नानं देव करिष्यामि त्वत्पूजार्थप्रसी द मे ॥ इति विज्ञाप्य शुद्धभूमि मष्टांगुलपर्थतं हुंफडन्तास्त्रेण खात्वा तेनैत्र मन्त्रेण मृदमुद्धृत्य तद्वस्तुनि मृदं मूलमन्त्रेण नमोन्तहृदयेनाऽऽदाय नमे न्तहृदयेन प्रथममुद्धृतया मृदा स्वातमापूर्य नमोन्तशिरसा सरिसरस्तटा कादितीरे विशुद्धे निक्षिपेत् । सरिदादीनां दक्षिणतरं स्नानार्थं मतिप्रश स्तम् । ततो हुंफडन्तास्त्रेण मृदमभ्युक्ष्य नमोन्तशिरसा मृदमस्त्रेण मूल दीन्युद्धृत्य नमोन्तकवचेन तां त्रिधा विभज्य नभ्यादिपादान्त मेकांशेन प्रक्षाल्य द्वितीयमंशं सप्तवार मस्रमन्त्रजप्तमत्ररश्मिसम्पर्कदीप्तं विभाव्य सत्रंमी तेनालिप्य जलं प्रविश्य जलमस्त्रेणालोड्यांगुष्ठाभ्यां कथं तर्जनी भ्यामक्षिणी मध्यमाभ्यां नासिकेच वृदं पिधाय प्रणवं मूलसहितं वा जपन् हृदये वक़दस्त्रं देहं तत्तेजःपुञ्जपिञ्जरच्छ|वें विभावयन् जले निमग्नो
यावच्छक्ति अवतिष्ठेत । अथवा मृदं द्वेधा विभज्य अत्रजतेन एकेन भागे.न सर्वमङ्गमालिप्य स्यात् । तदेतन्मलग्नानम् । यद्वा- वक्ष्यमाणविधि नानार्थमेत्र मृदाहरणम् । मलनानं तु हरिद्रामलकादिपिष्टैरेख कार्यम् । अत्र रेतोविण्मूत्रनासिकामुखचक्षुश्रोत्रनखपादमलरूपाणां शारीरमलानां शीचादिमलस्नानान्तकर्मान्तर्गतैः मृद्दन्तकाष्ठहरिद्रामलकादिघर्षणैरुदकसेच नैश्च शुद्धिः । (१) वाचिकमलस्नानं स्नानकालिकैः प्रणवादिजपैः। मलस्नान मस्त्रमन्त्रस्नानादिभिः । ततो जलादुत्थाय आदित्यं निरीक्ष्य अत्रेण मूर्ति निक्षिप्य जलादुत्तीर्याचम्याविरक्तो द्विजश्वेदैदिकसन्ध्यामुपास्य संक्षेपतः शै यीमपि सन्ध्यामुपासीत । विरक्तो द्विजश्चतुर्थश्च शैवीमेवोपासीत ॥
॥ संक्षिप्तशैवसन्ध्याप्रकारः ॥
अत्त्रमन्त्रेण शिरसि त्रिवारमंगुल्यग्रगतै जलबिन्दुभिः प्रोक्ष्य (शि- वास्त्रायविद्महे कालानलाय धीमहि । तनश्शस्रः प्रचोदयात्। इत्यस्स्रगा यत्र्या सूर्यमण्डलस्थाय अस्त्राय त्रिवारमथै दत्वा यथाशक्त्यस्रगायत्र ज पेत् । यद्वा अन्नसन्ध्यास्थाने हृदये ज्वलन्तमन्नमन्नं ध्यायेत् । ततो वि धिस्नानार्थ बिन्दुस्थानादंगादितीर्थानां मध्ये एकतमं तीर्थं अंकुशमुद्रया वौ षडन्तहृदयेनाकृष्य उद्भवमुद्रया नमोन्तहृदयेन पुरतस्संस्थाप्य तेनापूरितं सरित्तटाकादिकं सञ्चिन्तयेत् । तदनु विधिस्नानार्थं स्थापितमृद्भाग मादाय नाभिदन्नचलं प्रविश्य । नदीषु प्रवाहाभिमुखोऽन्यत्र प्राङ्मुख उदङ्मुखो या मस्यमण्डूकादिवासभूत जलदोषपरिहारार्थं हस्तमात्रं चतुरथं शिवतीर्थ पुरतः परिकल्पयेत् । तत्रायं क्रमः-मृद्भागं वामकरे पूर्वयाम्यसौम्यदिश त्रि- धा विभज्य पूर्व सप्तवारावृत्तेनास्त्रमन्त्रेणानभिमन्त्र्य याम्यमष्टघरावृत्तेन कव- चान्तैरद्धेयं सौम्यं दशवारावृत्तेनास्त्रमन्त्रेण शिवेनचाभिमन्त्र्य तत्रास्त्रजप्तं
१• शुद्धिचमूभिंनिषिच्यजयादुत्तयिचम्यार्थिनको इति पाठभेदः ।
फडन्तात्रेण नाराचमुद्रया पूर्वादिषु सर्वासु दिक्षु क्षिपेत् । एवं दिग्निर नानामधिपस्य इन्द्रस्य दिशि स्थितस्य मृद्भागस्य दिक्षु क्षेपेण तत्तद्दिगवसि ताः सर्वे विनाशमं यांति । तदनु शिवजप्तमृद्भागार्ध मूलेन बले शिवतीर्थ सिध्यर्थं निक्षिप्य तदपरार्ध शिवतीर्थसमानसिध्यर्थं मूलमन्त्रकृतेन बाहुपरिश्न मणेन समन्तान्निक्षिपेत् । एवं सोमदिशि स्थापितो मृद्भागः केवलममृतम स्सशिवमन्त्रेण लबेळनात् क्षरतीति तत्तीर्थममृतमयं भवति । इत्थं शिव तीर्थं परिकल्प्य विधितस्स्नायात्। तदर्थं प्रथमं ब्रह्मङ्गजतेन मृद्भागेन स र्वमङ् लिपेत् । धर्मराजदिशि स्थितस्य मृद्भागस्य संस्थांनात्सर्वपापक्षयो भ वति । अतषण्मुखीकरणमुद्रया श्रोत्रादिद्वाराणि पिधाय शिवतीर्थमध्ये निमज्ज्य शत्रमन्त्रं ध्यायन्नन्तर्जले यावच्छक्ति अत्रतिष्ठेत । अन्तर्जले स वङ्गानमज्जनमुत्तममद्भङ्गजनिमञ्जनं मध्यमं मुखमात्रनिमज्जनं कनीयः । ततो जलादुत्थाय वामदक्षिणहस्ती सोमसूर्यात्मक शक्तिशिवौ वा विचिन्त्य ताभ्यां कृतया कुम्भमुद्रया वैषडन्तसहिताभिमंत्रितैः जलैश्शिरस्यभिषिच्य हुंफडन्ता स्त्रेण विनशमनार्थं जलं दिक्षु विदिक्षुच विनिक्षिप्य तत्तीर्थजले शिवतीर्थ सिद्ध्यर्थं निक्षिप्य तदपराद्धं शिवतीर्थसीमनि संहारमुद्रया उपसंहरेत् । इत्थं सरिदादिकं शृत्वा स्नातुमशक्तो गृहएव शुद्धे गमयलिप्ते भूभागे पीठस्थः शीतजलपूरितैश्शिवमन्त्रजप्तैः नवभिरष्टभिः पञ्चभिर्वा कुम्भैस्स्नायात् । राजानः स्त्रीबालरोगिणः प्रवासिनश्च शीतोदकस्नानाशक्तौ उष्णोदकेनस्नानं कुर्युः। शिरसिस्नानाशक्तो कण्ठस्नानादिकं कुर्युः । राजानश्चेत् शिवपूजार्थ शिवस्नपनोक्तसर्वोपचारस्नानसहितस्नानविधानात् सुवर्णपीठे स्थित्वा सुवर्ण कुम्भाहृतैर्जलैश्शङ्कादिमङ्गलवाद्यघोषपुरस्सरं स्नानं कुर्युः । तदनु शुद्धमृदु वस्त्रेण देहसम्मार्जनं चैतत्रस्त्रद्वयपरिधानं आचमनं सकलीकरणं भस्मस्ना ने त्रिपुण्ड्रधारणमित्येतदसवें निर्वर्य सन्ध्यां वन्देत् ॥
शैवसन्ध्याभकारः॥
॥ तत्प्रकारः ।
सहितया गायत्र्यावा त्रिः प्राणानायम्य हौं नेत्राभ्यां नमद्वयुद्ध भ्यां नेत्रयोर्दिव्यमुद्रां विन्यस्य नमोन्तमूलेन जलं निरीक्ष्य तेनैव सत: चौषडंतकवचेनाभ्युक्ष्य घोषडंतहृदयेनांकुशमुद्रया बिन्दुस्थानाङ्गी कतमं तीर्थमाकृष्य नमोन्तहृदयेनोद्भवमुद्रया तत्तीर्थं जले निक्षिय मूला भिमन्त्र्य हुंफडन्तास्त्रेण संरक्ष्य नमोन्तकत्रचेनावकुण्ठ्य वैषडन्तशतिम ण धेनुमुद्रया अमृतीकुर्यात् । अथ संभ्यां ध्यायेत् । संया कुिंभ ब्राही वैष्णवी रौद्रेति । तत्र ‘रक्तस्त्रवसनारक्ता रक्तालङ्कारसनिता। हंसासनसमासीना यज्ञसूत्रजटाधरा ॥चतुभुजाचतुर्वक्त्र लोचनाष्टकभूषिता। अक्षमालां त्रुचं सव्ये बामे दण्डं कमण्डलुम् ॥ दधाना । ब्रह्मदत्रया प्रातस्सन्ध्या त्रिधाच सा । प्रातःकालेऽपनक्षत्रे सुबाला मुक्तिदा प्रभुः। मध्यमा प्रातस्तु लुप्तनक्षत्रे भुक्तिमुक्तिप्रदायिनी । ज्ञानशक्तिस्वरूपा सा बाल्यमाश्रिता ॥ भुक्तिप्रदायिनी भानो रफ़ीमण्डलदर्शने । क्रियाशक्ति स्त्ररूपासा प्रौढा बाल्यं समाश्रिता ॥ सुवर्णपङ्कजासीना सितत्रत्रादिभूषिता। वनमालेपवीताभ्यां भूषिताच द्विलोचना । एकवक्त्रा चतुर्हस्ता दक्षिणे सगदांबुजा । शङ्कचक्रधरा वामे मज्ञा सन्ध्यातु वैष्णवी ॥ साचद्वितीया यामस्य तुर्यभागे त्रिधr भवेत् । आद्यांशे मुक्तिदा साच किञ्चिदुद्भिन्नषेध ना। मध्यांशे मध्यतारुण्या वागीशी भुक्तिमुक्तिदा ॥ ज्वालाभिधा तृतीयां शे मुक्तिदा प्रौढयौवना । वृषपङ्कजमध्यस्था त्रिणेत्रा चन्द्रशेखरा । शार्दू लचर्मवसना मेघश्यामळाविग्रहा । त्रिशूलक्षधरा सव्ये वामे साभयशक्ति का ॥ सायं सन्ध्या स्मृतारोह्र त्रिविधासापि पूर्ववत् । काले आरक्तार्ककरे
किञ्चिचलतथैधना ॥ वामाभिधाना सारौद्री ध्यातृणां मुक्ति द्वितीयौवनार्धयुताऽभ्रकं ज्येष्ठाख्या भुक्तिमुक्तिदा ॥ भुक्तिदास्तमिते सूर्ये रौद्रयाख्या गतयौवना । एवं नवविधास्संच्या शिवशास्त्रे शिवोदिताः सा क्षिभूतास्समस्तस्य पूजिता वांछितप्रदाः ॥ ब्राहं हृत्पङ्कजगता वैष्णवी विन्दुमडगा । ब्रह्मरन्ध्रगता रौद्रश्च स्वस्वकालेषु चिन्तयेत् । प्रातस्सन्ध्या समयिनो मझुमाच विशेषिणः। निर्वाणदीक्षितस्यैव संध्यात्रितयमिष्यते ॥ तत्र यस्यासप्तकलाप्रासादप्रवण। बुधः । सार्बिन्दुशक्तिसमनास्थानत्रित- यवर्तिनीः । मृणाळतन्तुवत्तन्वी रारक्तश्वेतचामराः ॥ ध्यायेक्रियादृगिच्छा- ख्याः प्रासादेश्चारपूर्वकम् ॥ यस्य तु द्वादशकले प्रसादे निष्ठितामतिः। तेन सन्ध्या परा चिन्त्या या निशीथे विभाव्यतें ॥ नाभ्यांदिद्वादशान्तान्तं ततो(१)नाभ्यवसानकम् । गमागमवती तुर्या निरूपा मेचकाऽथवा ॥ ज्ञा निनां तु वरा सन्ध्या शिवबोधस्त्ररूपिणी । द्वादशांतस्थितं शंभु चन्द्रि- केन्दुमिश्राश्रिता ॥ एकंव वस्तुतस्सन्ध्या शिवशक्तिस्वरूपिणी। कलाधि कारिभेदेन सैत्र भिन्ना त्रिधा मता ॥ सन्ध्याचिन्तनमेवेदं सन्ध्यावन्दन। मुच्यते । अङ्गमस्य प्रधानस्य यदन्यन्मार्जनादिकम् ॥ एवं कृतसन्ध्योपा सनादिकर्मणा शिवपूजा समारम्मणीया ।
तत्रायं क्रमः--ततगुष्टमीशान मनामिन्न ममृतकलां च ध्यास्त्र अंगुयुक्तयाऽनमिकया चक्षुषी नासिके श्रोत्रे अंसं हृदयं नाभि शिरश्च क्रमेण आदित्यस्तृष्यतु विष्णुस्तप्यचिति भावयनेव स्पृशेत् । एवं कृते । शिवतेजसंपर्कात् क्षुभितानामिकामृतप्रत्रहतृप्तः नेत्राद्यधिष्ठातार स्सू यदयो विरघन्त देवाः कर्तुरधिष्टानोपवृद्मिका भवन्ति । तदनंतरं शरीरगतपञ्चत्रिंशतस्वशुद्धयै चिन्मात्राचमनं कुर्यात् ।
तत्रायंत्रिशेषः-सुवर्णवर्ण पद्माक्षमालास्रत्रकुडिकालंकृतकरस्चतु
१. नासा इतिपाठभेदः ।
ऽयं चतुर्वक्त्रमात्मतत्वरूपं ब्रह्मणं ध्यायामीति आमतवध्यानपूर्वकं हां आत्मतत्त्वायस्वधेति प्रथममाचामेत् । अनेन स्वशरीरे पृथिव्यादिमायांते. एकत्रिंशत्तत्रशुद्धिं भावयेत् । ततो नीलवर्णं चक्रबाणकमलचिन्मुद्रा शवकार्मुक कमण्डस्वभयमुद्रांकितकराष्टकमेकवक्त्रं विद्यातत्वरूपं विष्णु भ्यायामीति विद्यातत्यपूर्वकं हैिं विद्यातत्वाय स्वधेत्याचामेत् । अनेन शुद्धाविवेश्वरसदाशिवाख्यत्रितत्वशुद्धिंभावयेत् । ततस्फ़टिकवणं पझाक्षमा लागूलकमण्डलुधरकरचतुष्टयं पञ्चवकं शिवतत्वरूपं रुद्रं . घ्यायामीति शिवतत्त्वज्ञानपूर्वकं हं शिवतत्वायस्वधेत्याचामेत् । अनेन शक्तितत्वशुद्धिंभा वयेत् । ततोऽस्रमन्त्रेण ओष्ठं द्विः प्रमृज्य हृन्मन्त्रेण नेत्रादीन्स्पृशेत् । अन्यत्तु तत्तद्देवतातृप्तिध्यानादिकं पूर्ववत्कुर्यात् । इत्याचमनक्रमः ॥
ततोऽभिषिच्य देवेशं निवेश्यं कमलासने । तत्रासनंच मूर्तिच विद्यादेहं च पूजयेत् ॥ आवाह्याथ महादेवं संपूज्य स्थापनादिभिः। मनसा स्नापयित्वा च दद्याद्वत्रोपवीतकम् । ततस्सम्पूज्य देवेशं गन्धपु पविभूषणैः । धूपं दीपञ्च दत्वाऽथ कुर्यादावरणार्चनम् । नैवेद्य मुखवांसश्च तांबूलं च समर्पयेत् । धूपमारात्रिकां दत्वा पवित्रञ्च समर्पयेत् । धार- यिल्खा सितं भस्म दर्पणायैः प्रपूजयेत् ॥ बलिं दत्वाऽथ पाद्याचैः गन्ध पुष्पैश्च पूजयेत् । जपस्तोत्रनमस्कारप्रदक्षिणपुरस्सरम् ॥ अष्टपुष्पिकयाऽभ्य- एँ विशेषार्येण पूजयेत् ॥ पराङ्मुखार्येणोद्वास्य शिवं सावरणार्दिकम् । काले शिवं । हृदि ध्यायन् अनीयात्तनिवेदितम् ॥
एवं संक्षिप्य कथितः शिवपूजाविधिक्रमः । विविच्य दर्शयिष्यामो नाति संकोचविस्तरम् । तत्र तावदाचमनमुच्यते । हीं शिरसेनमः । आजा नुपादा वामणिबन्धश्च पाणिं प्रक्षाल्य प्राङ्मुख उदङ्मुखोवा कुक्कुटा- सनस्थः पाणिद्वयं जानुनी अन्तर निधाय पाणिद्वयेऽपि कनिष्टिकादिषु
अजुळीख हां हृदयायनमः। हीं शिरसेनमःहे शिखयैनमःहैङ्कवचायनमः हौं नेत्रत्रयायनमः । हः अत्रायफडिति विन्यस्य दक्षिणपाणिं गोकर्ण कृतं कृत्वा तेन माषमनुनाई जलं गृह्खा संवीक्ष्यांगुष्ठकनिष्ठिके मुक्त्वा तज्जलं शुक्लपक्षे सोमरूपं कृष्णपक्षे सूर्यरूपं च विचिन्त्य तत्प्राशनेन रसनाग्नस्थिताया भारत्यास्तृप्तिः स्वस्यांतर्देहशुद्धिञ्च ध्यात्वा अन्तरान्तर हस्तप्रक्षाळनपूर्वकं जलतीर्थेन स्वधतेन मूलमन्त्रेण त्रिराचमेत् । तत स्त्रस्याननशुद्ध ओष्ठसंपुटस्थितायाः प्रणवदेवतायाः शुद्धविभावयन् अंगुष्ठमूलेन द्विरो द्विबरं मार्जयेत् ।
अथ भस्मधारणम् ॥
चतुर्विधं भस्म कल्प मनुकल्प मुपकल्प मकपद्यते । तत्र व्याध्या दिराहितां सत्रत्सां गां संपूज्य तदीयं गोमयं भूमावपतितं आकाशस्थमेव गृहीत्वा पिण्डीकृत्य विशोष्य पञ्चब्रह्ममन्त्रेश्शिववह्नौ दग्ध्वा मूलेन विशोब्य यत्संपादितं यच्चाग्निहोत्रे समुद्धृतं तदुभयं कल्पम् । वने शुष्कं गोमयं गृ हीत्वा शिववह्नौ दग्या मूलेन विशोब्य संपादितमनुकल्पम् । अटवीगृहे गौवासे इष्टकापाकादिषु दावाग्न्यादिभिर्दग्धंभस्मगृहीत्वा वस्त्रेण संशोध्य गोमूत्रेण पिण्डीकृत्य पुनशिवाग्नौ दग्धं मूलेन शोधितमुपकल्पय। मन्दादि हीनं ब्राह्मणैःीशूद्रादिभिर्वा शुचि गोमयं गृहीत्वा संपादितं (१) श्रोत्रि यागारचुझ्यादिभ्योगृहीतंवा यत्तदकल्पम् । अकल्पयेत्तद्गृहीत्वाऽस्रम न्त्रेण दिग्वन्धनं कृत्वा ह ईशानमूोंनमः । ॐ तत्पुरुषवक्रायनमः । ॐ अघोरहृदयायनमः । हि वामदेवगुह्यायनमः । हे सद्योजातमूर्त येनमः । हां हृदयायनमः । हीं शिरसेनमः । हूं शिखायैनमः । हैं कवचायनमः
१. श्रोत्रियागारचुल्यादिवह्नौदथमिति पाठभेदः। हैं नेयंनमः । ह? अत्रायनमः । हां निवृत्तिकलायैनमः । ॐ प्रतिष्ठाकर अथैनमः । ॐ विद्याकल्मायै नमः । ॐ शांतिकलयैनमः । हैं शाम्यती तकलायैनमः । इति पञ्चब्रहषडङ्गन कल्पमन्तैस्संशोधयेत् । एवंभूतस्य भस्मनो धारणं द्विविधं उद्धृळनं विपुष्पॅच। डंडूळनमपि द्विविधम् । मलननरूपं विधिस्नानरूपं च । अम्भसास्नातस्य द्विविधेऽपि भस्मस्नाने अधिकारः । तदशक्तौ कण्ठपर्यन्तं कटिपर्यन्तं जानुपर्यन्तंवा संक्षालय क्षाळितांगान्याद्वस्त्रेण संमृज्य वनान्तरं परिधायाचम्य ततोफ़ेफ़ड्तात्रेण दक्षिणपादांगुष्ठोत्थितवह्निना देहगतवाह्यमलमात्रं दग्धं विचिन्त्यवह्निसंब न्धक्षुभित बिन्दुस्थानस्थितशक्तिमण्डलवद्भुतप्रवाहेण शरीरमाप्लावयेत् । अथ मनस्स मूलमन्त्रबादान्तमुकनेव तसंपर्कक्षुभितशक्तिपरिसृतबहुळामृ: तधारया देहमभिषिक्तं भावयेतुः । इदं मानसस्नानमशुचिव्रशङ्कायां सदासर्वत्रविधेयम् । अथवा तामेव शक्तिं पेरूपां ध्यात्वा तत्पुच्छकिरणामृत प्रवहेण शरीरमाप्लावयेत् । एतद्द्रस्नानम् । गङ्गायमुनादिदिव्यजलैर्वा शरीरं प्रोक्षयेत् । तत्क्षेत्रमृत्तिकारजोभिर्वा पञ्चब्रह्मषडङ्गमूलमन्त्रैर्देहंस्पृशेत्। एषामेकतमप्रकारं कृत्वा पञ्चब्रह्मषडङ्गमूलमन्त्रमेकवारं त्रिवारंवा जपेत् । ततः प्राग्वदाचमनद्वयं कृत्वा संभावितसकलबाह्याभ्यन्तराशुद्धिनिरासकं भस्मस्नानं कुर्यात् / .
तत्क्रमः ।।
गोब्राह्मणदेवताग्निगुरुविद्यासनिभिं परिहृत्य म्लेच्छान्त्यजकृतान्नदर्शः नादिराहिते मार्गभिन्ने शुचौ देशे प्राङ् मुख उदङ्मुखोवा निवेश्य कल्पानु- कल्परूपं मुष्टिमात्रं विप्रादिक्रमेण निष्कसार्धनिष्कद्वयसार्धनिष्कद्वयप्रमा
णं वा भस्मादाय नैर्हतकोणे तद्राक्षसांशं निरस्याकल्पं भस्म चेद्दिग्बन्धनपूर्तृकं पञ्चब्रधषडङ्गमन्त्रैस्संशोध्य चतुर्विधमपि भस्म सप्तत्ररं हुंफड् न्तात्रेणाभिमन्त्र्य तेन विरक्तवेत्पादादारभ्यमस्तकान्त मविरक्तून्मस्तक दारभ्य पादान्तं दक्षिणगुष्ठतर्जन्यप्रगृहीतेन स्वल्पेन भस्मना तद्भयकर, पादव्यतिरिक्ताङ्गसंपर्शरूप मुद्ळनं कुर्यात् । तदेतन्मलस्नानम् । ततष्य डङ्गमन्त्रजप्तेन भस्मनेशानादिपञ्चब्रह्ममन्त्रैः मूढहृदयगुह्यपादावयवानां सद्योजातमन्त्रेणाऽसयोस्तदितरसर्वाङ्गानां च दक्षिणहस्तेनच तदगम्याङ्गव- नां वामहस्तेन चोद्धेळनं कुर्यात् । अवशिष्टं भस्म मूलेन कुंभमुद्रया शिर स्पभिधिवेत् । एवं सर्वाङ्गोळी ब्रह्मणः कुर्यात् । क्षत्रियादयःक्र मेण ललाटे चतुरश्रयप्रवृत्तानि कृत्वा कण्ठादधो नाभेरूर्द्ध मुद्ळयेयुः । उद्ळनं वर्जयित्वा वक्ष्यमाणत्रिपुण्ड्रामक्रमेत्रा भस्मस्नानं कुर्यात् । तदेतत्तपस्त्रिव्यतिरिक्तशूद्रविपयम् । अत एव ज्ञानरत्नावल्याम्- तपस्वी चेद्विधिवद्भस्मसङ्ख तेनस्नानमाचरे दित्यादिना मलस्नानविधिस्नानयो र धिकारिविशेषेण तपस्विनामुक्तम् । एवं क्षत्रियवैश्यावप्यतपस्विनौ तेिषु ण्ड्रात्मकमेत्रत्रा भस्मस्नानं कुर्याताम् । ब्राह्मणादयश्चत्वारोवाऽप्युठ्ठळन शक्तो विपुण्ड्रामकमेव भस्मस्नानं कुर्युः । कैवलत्रिपुण्ड्रात्मकभस्म- नाभिप्रायेणैव केषुचिदागमेष्वपि विप्रादिकमेष निष्कंनिष्काईं तददं तदर्द चोत भस्मप्रमाणमुक्तम् । इदंच विधिस्नानरूपं दीक्षितगृहस्थैस्सन्ध्यान येऽपि जलसंयुक्तं कार्यम् । त्रीभिर्युतिभिश्च जलवर्जितं व्रतिननप्रस्थ कन्यकादिभिर्दक्षािहीनैश्च मङ्फङ्कप्राग्जलसंयुक्तं परतोजलवर्जितञ्च का- र्यम् । एवं भस्मस्नानानुष्टाने वव्रांतरं परिधायाचामेत् । अपिधायद्या केवलमाचामेत् ॥
॥ अथ त्रिपुण्ड्रम् ॥
तच्च वर्णानां क्रमेण सप्तपञ्चचतुरंगुळु सर्वेषांव ललाटे हृदि बाह्रो श्चतुरंगुळु अवयवान्तरेष्वेकांगुळमित्यादिनानागमेकंतपक्षाणां मध्ये पूर्वाचारप्राप्तं कश्चित्पक्षे परिगृह्य ललाटादिषु स्थानेषु तर्जनीमध्य- मानामिकाभिस्तिसृभिरंगुळिभिः कर्तव्यम् । ललाटे मघ्यमानामिकांगु यैर्वा कर्तव्यम् । त्रिपुण्ठं सान्द्रवळित्रयं व्यक्तंञ्च यथाभवाति तथा कर्त व्यम् । त्रिपुण्ड्रधारणंच भस्मस्नानञ्च त्रिवक्त्रं त्रिहस्तं त्रिपादं त्रि णेत्रं भस्मरूलषितं ताण्डवं कुर्वन्तं रौद्रं रक्तपुष्पालंकृतं भस्मदेवं ध्या वा कर्तव्यम् । त्रिपुण्ड्रस्थाने कुलाचारप्राप्तं चतुरश्रार्धचन्द्रदीपं द्विपुण्ड्र तरं वा धारणीयम् । सर्वत्र पुण्ढं केवलभस्मना चन्दनयुक्तभस्मन् जल सिक्तेन कार्यम् । ललाटे यादृशं पुण्ठं तादृशं ललाटहृदयांसनाभिषु पञ्चसु स्थानेषु शिवमहेश्वररुद्रविष्णुपितामहदैवत्यं शिरोललाटगळांसहृदय नाभिपृष्ठेष्वष्टसु स्थानेषु ब्रह्मवाणीलक्ष्मविष्णुशिवसूर्याग्निचन्द्रदैवल्यं द्या. टकन्धरांसबाहुकूर्परमणिबन्धवक्षः कुक्षिनाभिपार्श्वद्वयपृष्ठेषु षोडशस्थानेषु शिवमहेश्वरादिपञ्चकवामादिनवकाश्चिद्यदैवल्यं शिरोललाटनेद्वाकर्णनास् वक्त्रगळांसकूर्परमणिबन्धहृदयपार्श्वनाभिगुद्धद्वयस्फिग्रुजानुजनपदख्षेषु द्वात्रिंशत्स्थानेषु अष्टमूर्यष्टविचेश्वराष्टदिक्पालाष्टवसुदैवत्यं करपादांगुळि पङ्किभिस्सह षट्त्रिंशत्स्थानेषु शिवशाक्तमहेश्वरसदाशिवशुद्धविद्यमायात्रिः द्याकलारागकालनियति पुरुषप्रकृत्यहकारबुद्धिमनश्श्रोत्र वक्क्षुर्जिह्वाघ्रा गवाक्पाणिपादपायूपस्थशब्दस्पर्शरूपरसगन्धाकाशवायुवाह्निसलिलपृथिवीभू- ततत्वदेवताकं देशकालाद्यपेक्षया यथावसंभवं कर्तव्यम् । षट्रत्रिंशत्
स्थानपक्षे शिवाद्याकाशान्ततत्वानि वृत्ताकाराणि स्फटिकर्यकान्त चन्द्रकान्तगोक्षीर विठ्ठमहरिताननेन्द्रायुधेन्द्रकोपमेघपभराग विद्रुमेन्द्रनीलकुंकुम जपाकुसुमेन्द्रायुध सूर्यकान्तकनक दूर्वा हदाि करवीर काळमेघनीलम णि मौक्तिक माणिक्ककनकस्फटिकवर्णनि कृष्णं चतुरी वारं वृत्तं यथै वाई सितसईचन्द्राकारं जलं पीतं चतुरर्थे पृथिवीतलञ्च विंभाव्य हां शिवतत्वरूपाय शित्रायनम इत्यादिमन्तैस्तत्तत्स्थानेषु पुण्ड्राणि धारयेत् । एवं पक्षान्तरेष्वप्यूहयमेव । तत्तत्पूर्वीचारप्राप्तनानादिभ्यागमस्मृतिपुराणा युक्तस्थानसंख्यादिव्यान्तरदेवतान्तरयुक्तानिवा पुण्ड्राणि धारणीयानि । इति संस्मंधारपतनः ।
॥ चंद्राक्षधारणविधिः ।
अथरुद्राक्षधारणम् । तदापि भस्मधारणवत् शिवपूजायां नित्यम् । रुद्राक्षश्च ब्राह्मणादिभिः क्रमेण श्वेतरक्तपीत कृष्णवर्णं ग्राह्यम्। उक्तवर्णा मभे अक्षपेतुर्विधमपि धारणीयम् । रक्तादिवर्णत्रयं क्षत्रियैः । पीता दिद्वयं वैश्यैः । शूद्रेस्तु कृष्णमेव धार्यम् । सर्ववा सवैर्यथालाभं धार्य। शिरसि कण्ठे कर्णयो ब्रह्मणिबन्धयो रुरासिच स्वशिरःप्रमाणावुचितसं एख्याविशेषयुक्तं वा । शिरसि चत्वारिंशत् कण्ठे द्वात्रिंशत् कर्णयोः प्रत्ये- कं षट् बाह्मप्रत्येकं पोडश मणिबन्धयोः प्रत्येकं द्वादश वक्षसि अष्टोत्तरश त मित्येवं अष्टचत्वारिंशदधिकशतद्वयसंख्याकंवा । शिखायामेकमित्येका धिकंवा । शिख्सयामेकं मस्तके षत्रिंश द्वक्षसि पञ्चाशत् साष्टशतमुप वीतं कण्ठकर्ण बाहुमणिबन्धे पूर्ववदिति पञ्चनवत्युत्तरद्विशतसंख्य्- कंवाः । शिरसि अष्टोत्तरशतसंख्या नाभ्यन्तमालिकात्रयं कण्ठकर्णव को बाहुमणिबन्धे पूर्ववदिति द्वयशीत्युत्तरपञ्चशतसंख्याकंवा धारणीयम् । वब्रमणिक्यवैडूर्य प्रवाळमौक्तिकरूपपश्चरन्नसहितरुद्राक्षधारणं ज्वरप्रह पि.
शाच मेह कुष्ठभमन्धरकुमारग्रहापस्मरानिवारकं मकुटकुण्डलकर्णिकाहारकेयूरंकटकोदरबन्धादिषु तद्भरण मपमृत्युविनाशकं आयुधेकर्तिवर्धन मन्यत्र रुद्राक्षधारणा । शिखायां तद्वारणं कोटिगुणफलं कर्णयोः कः प्ठे भुजयो रुत्तरोत्तरदशगुणफलं हस्तमैरपरिमितफलं । एकवयत्रस्य रुद्राक्षस्य शिखायां सङ्गप्य धारणं ब्रह्महत्यादोषशनानि चोवृष्टयादिमहा भयहरं आयुर्बकीर्तिवर्द्धनं भुक्तिमुक्तिकरं सर्वसिद्धिप्रदश्च । विी गोहत्यादोषहरम् । त्रिवक्त्रं स्त्रीहत्यादोषहरम् । चतुर्वक्रमगम्यागम नाभक्ष्यभक्षणदोषहरम् । पञ्चवक्त्रं सर्वपापहरम् । षड्वर्षे दक्षिणकरे . धृतं धूणहत्याहरम् । सप्तवक्त्रं सुत्रर्णस्तेयगोहत्यादोषहरम् । विषहरश्च । अष्टवक्तं गुरुतल्पदोषहरं सर्वकूटव्यवहारदोषहरञ्च । नववक्त्रं वामकरे धृतं च लक्षकोटिमहापातकदोषहरम् । दशवक्त्रं प्रहपिशाचवेताळबाल राक्षससर्पसंहव्याघ्रादिभयहरम् । एकादशवक्त्रं शिखायां धृतं सहस्रा श्वमेधशतवाजपेयशतसहस्रगोदानफलंप्रदञ्च । द्वादशवक्त्रं कण्ठदेशेभृतं बहुदक्षिणगोमेधाश्वमेधफलप्रद मैश्वर्याभिवृद्विकारि दांष्ट्रिश्चद्दिवोरानि भयहरं सर्वपापक्षयकरस्थ । त्रयोदशवक्र मतुलभोगप्रदं रससाधनधातुवा दघुटिकादि सिद्धकरं पितृमतृभ्रातृस्त्रीवधदोषहरम् । चतुर्दशवनं स र्वकार्यसिद्धिकरं सकलव्याधिपापहरं ज्ञानयोगसिद्धिकरश्च । मूर्द्धभुजक ण्ठकर्णव्यतिरेकेणान्येष्घञ्जङ क्षयवृद्धिसूतकत्रीसङ्गतिमलमूत्रोत्सर्जनमतस्य मांसलझुनकतकशिफ़्लेष्मातकभक्षणादिसमयेषु रुद्राक्षधारणं वर्जयेत् । रुद्राक्षदानकल्पोक्तप्रकारेण तदानं सर्वं वेदपुराणाध्ययनसर्वयज्ञदानानुष्ठा- नसर्वतीर्थाभिगमनफलप्रदं सर्वरोगहरं शतलिङ्गस्थापनशतलिङ्गदानसहस्र- श्रीमूर्तिदानसहस्रकन्यादानफलप्रदं पुत्रमित्रादिसहितसकलैश्वर्यभोगप्रदं शिवसायुज्यदं प्रतिग्रहीतुरपि शिवभक्तस्य तावत्फलदछ । पौर्णमास्य-
मावास्यासंक्रान्युपरागजन्मनक्षत्रादिदिवसेषु रुद्राक्षधारणं सर्वपापक्षयकरम् । पूजाकाले रुद्राक्षधारण मीशानमन्त्रेण शिरसिकार्य कर्णयोस्त पुरुषमन्त्रेण कण्ठादिष्घघोरमन्त्रेण यक्षसि व्योमव्यपिमन्त्रेण ।
॥ सकळीकरणप्रकारः ॥
अथ करन्यासाङ्गन्यासरूपं संकळीकरणंम्। तत् त्रिविधं- गृह स्थानां सृष्टिन्यासरूपं ब्रह्मचारिणां स्थितिन्यासरूपं यतिवानप्रस्थान संहारन्यासरूपम् । इष्टिन्यासरूपमुच्यते- करौ गन्धादिलेपितौ कृत्व वामकरतलं तपृष्ठंच मणिबन्धात्समारभ्य दक्षिणपाणिना हुः अनार, फ़डीित प्रतिमार्जनं अस्त्रमन्त्रेणं द्वि-परिमृज्य तेनैव मन्त्रेण दक्षणकरत- तत्पृष्ठश्च वामकरेणैकत्रयं प्रमृज्य करावामार्गबन्ध मद्धतेजसा व्यातौ सञ्चिन्त्य संपुटीकृत्यांगुष्टद्वयमद्ये अमृतरूपं शक्तिमण्डलं ध्यात्वा ते नामृतेन हांशक्तयेवौषडिति कवचद्वयमाप्लाव्य योजितांगुष्ठद्वयकर्णिकेकरसं पुटंकमले ओं हां शित्रासनायनंमः इति विन्यस्य तन्मघ्ये ओं हां हं हां शिवमूर्तयेनम इति तेजोमयीं स्थिरविद्युन्निभां सितवर्णं शिवस्य सूक्ष्ममूर्ति विन्यस्य ह ईशानमूर्ते नमः इःयंगुष्ठयोस्सर्जनीभ्यां विन्यस्य तर्जन्यादि- षु कनिष्ठान्त मंगुष्ठाभ्यां दैतपुरुषत्रक्राय नम इत्यादि चतुरोमन्वान्विन्यः स्य हहौं विद्यदेहायनमइत्यंगुष्ठाभ्यां करतलयो रष्टत्रिंशकलामयं सदा शिवात्मकं स्थूलं विद्यदेहं धिन्यस्य नेत्रेभ्येनमइति नेत्रं करतलयोर्विन्यस्यहां हैं शित्रायनमइति अंगुष्ठानामिकाभ्यां सदाशीघदेहव्यापकं शिवमावाहये। । ततः कनिष्ठिकादिषु हांहृदयायनमइत्यादि नेत्रमन्त्रव्यतिरिक्तान् पञ्चमः त्रान्क्रमेण विन्यस्य चमदक्षिणतरौ तदितरकराभ्यां कनचायनम इति अत्रकुण्व्य करद्वयं संयोज्य त्रैष इन्तमूकेन परमीकुर्यात् । न्यस्तानां हृदय- शिरश्शिखादीनां कलनाञ्च भिन्नभिनत्रणंना माघाहितपरमशिवतेजसाऽ
तिधबळेन तत्तद्वर्णतातिभावनं परमीकरणम् । ततः अङ्गन्यासं कुर्यात् ॥दक्षिणांगुष्ठानामिकाभ्यां हांशिवासनायनम इति देहमघ्ये हृदिखा मूलाधा रात् समुद्धृतं श्वेतं शिवस्यासनपङ्कजं विन्यस्य ओं हां हां हां शिवमूर्तयेनम इति नाभीकन्दादि हृदयादित्र भूमध्यपर्यन्तं तेजोमयीं शिवस्य सूक्ष्म मृतिं विन्यस्य मुष्टं बध्वाऽङ्गटेन ईशानमन्त्रं मूर्त्ति विन्यस्य अङ्गुष्ठयुक्तत र्जन्यादिभिर्वक्त्रे हृदि गुठे पादयोश्च तत्पुरुषमन्त्रादीन् क्रमेण विन्यस्य, भ्रमध्यादिब्रह्मरन्ध्रान्तं हां है. विद्यादेहायनम् इति विद्यदेहं विन्यस्य ने त्रमन्त्रं नेत्रेषु मध्यमांगुळिभिस्तिसृभिर्विन्यस्य तस्मिन्नंगुष्ठानामिकाभ्यां हां हैं। शिघायनमइति परमशिवमावाहयेत् । ततो हृदयशिरश्शिखास्थानेषु स्त्रांगुष्टयुक्त कनिष्टिकानामिकामध्यमाभिर्विन्यस्य कण्ठप्रावरणवेन स्तनम- ध्यान्तं कवचतर्जनीभ्यां विन्यस्य हस्ततलयोरस्त्रमनामिकांगुष्ठाभ्यां त्रिवारं विन्यसेत् । सर्वेऽप्येते मन्त्रा नमोन्ताः । अस्त्रमन्त्रस्तु हुंफडन्तः । ततोहुं फडन्तात्रमन्त्रेण ताळत्रयपुरस्सरं दिग्बन्धनं कृख कवचेनावेष्टय वौप डन्तमूलेन महामुद्रां प्रदर्शयेत् । मस्तकादिपादान्तं हस्ताभ्यां संस्पर्शनं महामुद्रा । ततश्शियसमानरूपता . मामनश्चिन्तयेत् । इत्थं कृताङ्गन्यासो बङ्गपट्टशिरोवेष्टनमस्तकत्राणकंकटक्रकरगृहीतास्त्रभीषणो भटइव क्षुद्रण मप्रधृष्योभवतीति सकळीकरणम् । अथ सामान्यर्यपात्र मस्त्रमन्त्रेण प्र क्षाळ्य बिन्दुस्थानत्रयदमृततया भावितेन शुद्धजलेन हां हृदयघोषडिति आपूर्य हांहृदयायनम इति सप्तवारमभिमन्त्र्य कवचेनावकुञ्य गन्धपुः थादिभिरभ्यर्य धेनुमुद्रां प्रदर्शयेत् । इदं सामान्यार्थजलं शिवमपहाय अन्येषां द्वारपालादीनां साधारणम् ॥
॥ द्वारपालार्चनम् ॥
अथ द्वारपालाचनम् । तस्यायं क्रमः --अस्रपञ्जरमध्य आत्मानं भाधयन् !ळ्यादिमायातमेकविंश तत्वत्रगं शिवपूजा-
मनसाISHतश्चेयमन्दिरं वृत्ताकारं रक्तवर्णशुद्धविद्यातत्वरमकं भावयन् भोगमोक्षकामः पूर्वद्वारे द्वारपालानर्चयेत् । कीर्तिविजयसौभाग्यकामः दक्षिणद्वारे केवलं मोक्षकामः पश्चिमद्वारे । उदग्द्वारेतु पूजा न कर्तव्या । सामान्यान् ध्यदकेन द्वारमस्त्रमन्त्रेण संप्रोक्ष्य बट्टिद्वारपालानचेचयेत् । तेच गणपव्या- दयः । तन्न द्वारस्योद्भोदुम्बरमुखे दक्षिणवामभागयोर्मध्येच गणपतिसरस्व ती महालक्ष्म्यः उपविष्टाः । वामदक्षिणव्यवस्था च देवमपेक्ष्य द्वारे प्रवि शन्तं पूजकमपेक्ष्य वा ग्राह्या । द्वारस्य बहिःप्रदेशे दक्षिणपाश्र्वे नन्दी दक्षिणपांखें एंव नन्दिन उत्तरभागे गङ्ग वामपाश्र्वे महाकाळः वामपार्श्व एव तस्य दक्षिणभागे यमुनाच स्थिताः । हां गणपतयेनमः । श्यामवर्ण ततोक्षसूत्रपाशाङ्कशान् पुष्करेण वीजापूरचे धारयन्तं गणपतिं पूजयामि ।। हांसरस्वत्यैनमः । श्वेतवर्णा मक्षमालापुस्तकधरां वीणावादनव्यापृतकरद्व यां सरस्त्रतीं पूजयामि । हां महालक्ष्म्यै नमः । श्रीफलकमलाभयवरधा रिणीं उभयपार्श्वस्थितगजयुगळहस्तोतृत हेमकुम्भामृत धाराभिषिच्यमानां महालक्ष्मीं पूजयामि । हां नन्दिनैनमः । अरुणजटामकुटधरं त्रिशूल- क्षमामतर्जनीमुद्रधारिणं स्थूलदेहं नन्दिनं पूजयामि । हां गङ्गायैनमः । धबळवणं मकवाहन ममृतकलशचामरधारिणीं गङ्गांपूजयामि । हां महा काळायनमः । कृष्णवर्ण दष्ट्राकराळभ्रकुटीभीषणस्थूलदेहं शूलकपाल मुद्रतर्जनीमुद्राधारिणं महाकाळु पूजयामि । हां यमुनायैनमः । श्याम घणं कूर्मशहनां चामरामृतकलशधारिणीं यमुनांपूजयामि । तत्तत्स्था नेषु पूजयेत् । सॉएते द्वारपालाः गङ्गायमुनेविना त्रिणेन्नः । सवेंचते द्वारसमानमुखः । शकैः कवाटोद्धाटनप्रार्थनापूर्वक मस्त्रमन्त्रेण कवाटमु द्वाव्य । हौंशिययनम इति नेत्रयोर्विन्यस्य । दिविस्थिताविन्नान् दिव्य
ध्यानदृष्टिसन्त्रस्नान कृत्वा । नभोगतान् चिन्नान तजन्यंगुष्टोक्षिप्तपुष्पमन्त्रस्तुन्कृत्वा । भूमिगतान् विन्नान् दक्षिणपार्षिणघातत्रयत्रस्तान् कृत्वा । अस्तुपहुंफडिति मन्त्रेण त्रित्रिभान् विन्नानुसारयेत् । अथ द्वारस्य देह- ळीशखां वामांसंश्रितो दक्षिणां देहीमस्पृशन् दक्षिणपादेन शिवमन्दिरं १ प्रविश्य । हां अस्त्रायनमः । अग्निवर्ण चतुर्वक्त्रं शक्तशलाभयवरान्वित करचतुष्टयं जटामुकुटालंकृत मधेन्दुशेखरं सकलविन्ननिवारकं अस्त्रं पूज यामीति देहळीमध्ये शिवमन्दिराभिमुखतया स्थितं अस्त्रराजं प्रीत्या परा- वृत्य तदभिमुखः पूजयेत् । राजा ब्रह्मणं परावृत्य तदभिमुखः पूजयेत्। ततः हांब्रह्मणेनमः। कनकवणे सश्मश्रुचतुराननं तुन्दिलं दण्डाक्षवलयस्रक मण्डलुधारिणं चास्वधिपतिं ब्रह्मणं पूजयामीति । ब्रह्मणमपि देही मध्य एव पूजयेत् । ततो द्वारस्याभ्यन्तरे दक्षिणपावें हां नन्दिकेश्वर रायनमः । रक्तवर्ण त्रिणेत्रं चन्द्रकलालंकृतजटामकुटं मृगपशुनमस्कार- मुद्रान्वितकरचतुष्टयं बाहुमूले वेत्रं क्रव्यां क्षुरिकांच धारयन्तं भस्मरुद्राक्ष धारिणं वानरास्यं नन्दिकेश्वरं पूजयामीति द्वारस्याभ्यन्तरदक्षिणे पाश्र्वे पूज येत् ॥ हां हुं सुयशायै नमः । श्यामवर्णा मुपलालंकृतदक्षिणकरां सुयशादेवीं पूजयामीति द्वारस्याभ्यन्तरे सुयशा देवीं पूजयेत् । तताशिवं प्रदक्षिणीकृत्य निहंतिकोणे ब्रह्माणं पूजयेत् । पूजायैतेषां आसनदाना बाहन स्थापन सन्निधान सन्निरोधन पाद्याचमेनायं गन्धपुष्पधूपदीपद ना तं नैवेद्यताम्बूलदानान्तंत्र प्रत्येकं कर्तव्या । अशक्तौ मध्यएव सर्वेभ्यो द्वारपालेभ्योनमइति गन्धपुष्पादिभिः पूजयेत् । द्वारपा देवदेवस्य द्वारं रक्षत थन्नतः । निवायं विस्रसङ्गत मिल्याचा पारमेश्वरात शिवाज्ञां श्रावयेत्। इदञ्च द्वारपालार्चनं आत्मार्थपूजायामागमभेदेन विहितप्रतिषिद्धत्वात् तद्विकस्प कमिति नवैकल्यम् । तदकरणे नप्रत्यवायः करणे अभ्युदयः षोडशि-
प्रह्नन्ययेन ।अथ पूजोपकरणं सर्वं शियाने सानिधाप्य देवस्य दक्षिणभागे आग्ने थभागेचा टप्तराभिमुखः स्थिता रुचिरं स्वस्तिकं चऽभ्यस्तमासनमास्थाय पञ्चानामारमस्थानद्रव्यमन्त्रलिङ्गञ्चीनां मघ्ये प्रथम मात्मशुद्धिं कुर्यात् ।। अयमूर्दाडंबरादिषु गणपत्यादिपूजाप्रकारो यथोक्तलक्षणशिवमन्दिरसङ्गात्रे आत्मशुद्धेः पूर्वं कर्तव्यः। तब्येवं विहितम् । गृहस्येशानदिग्भागे शिलामयं पकेष्टकामयं शुद्धदारुमयं मृन्मयं वा चतुरश्र मायतं वृत्तं पूजागृहं व यजमनमध्यांगुळिपर्वतृतीयपर्वान्तराळमध्यपर्व देवस्यरूप उत्तममध्यमाधम- भेदभिन्नांगुळिचतुर्विंशस्याय्यहस्तमानेन त्रिपञ्चसप्तनवत्रयोदशसप्तदशविं शयेकविंशतिद्वात्रिंशद्धस्तान्यतमप्रमाणमेकं द्विभूमं त्रिमं वा पूजागारं निः मयि तत्पञ्चधा विभज्य तन्मध्यभागे शिलासु वर्जयित्वा मृन्मयी मिष्ट काचितां वा चतुष्कोणस्तंभयुक्तां स्तंभरहितां वा पोडशांगुळोत्सेधां अष्टा- दशांगुळोसंधांवा वेदिकां विरचय्य तदुपरि पश्चिमभागे एकतालविस्ताराया में पञ्चांगुळोत्सेधं गर्भगृहस्थानीयदेशं तस्य पूर्वभागेतादृशायामविस्तारोत्सेध मर्द्धमण्टपस्थानीयदेशं च कृत्वा तस्य पूर्वभागे पचतालायामं चतुस्तालवि- तार मष्टांगुळोत्सेधं बेरमण्टपस्थानीयदेशं च कल्पयेत् । तत्र गर्भगृह स्थानीयदेशे सौवर्णं राजतं तार्ने दारुमयं वा चतुरश्रमायतं वृत्तंवा पेट कं स्थापयेत् । वरमण्टपस्थानीयदश द्विहस्तायत मक्रहस्तवस्तृतया द्वाद शांगुळोच्छायं वा कमलपितपेटकं त्रिन्यस्य तदुपरि नमनीं तन्मानां प्रसा- र्य तन्मध्ये जीवगजदन्तादिनिर्मितं पीठं विन्यस्य तदुपरि सुवर्णादिरचितं पद्मपीठं पश्चिमभागरचितप्रभामण्डलसहितं पूर्वाभिमुखं स्थापयेत् । पूज मण्टपञ्च प्रकीर्णकुसुमधूमामोदचन्दन चचीवितान मुक्तादामध्वजपताका दर्पण प्रदीपादिभि रलंकुर्वीतेति । एवंविधपूजामण्टपाभावे शिवपूजास्था
भषेत्र तादृशं प्रजभण्टपं मनसि भाधयेन । शित्रपीठसमीपेषविष्टः तत्रैवद्वारपालार्चनमामद्युद्धेः पूर्वं पश्वाद्वा कुर्यात् ॥ इति द्वारपालार्चनम् ॥
॥आत्मशुद्धिप्रकारः ॥
अथ आत्मशुद्धिः। सा द्विविधा । पूजकजीवस्य शिवभावापादनात्मि का जीवशुद्धिरूपा पूजकदेहस्य शिवदेहत्वापादनात्मिका देहशुद्धिरूपाच ।। तत्रायं जीवशुद्धिप्रकारः । त्रिः प्राणानायम्य देहान्तर्गतमशुद्धयाएँ रेचक न्निप्राणायामेनास्त्रमन्त्रेणोसार्य बाह्यचायुनोदरं प्रपूर्य पादांगुष्टद्वयादारभ्य यावन्मूलाधारं द्विधाभूतां तत ऊर्ध माव्रह्मरंध्र मेक्रीभूता मधोमुखीः पद्मसु- कुटैः युक्तां शरीरान्तराळेतिसूक्ष्मां विद्युल्लेखामिव भास्वरा मन्तसुषिरयुक्तां सुषुम्नानाडीं संचिन्त्य तन्मध्ये प्रीमिति शिखाबीजं ज्वलन्तं संचिन्त्य हुंक oठतालुभ्रमध्यब्रह्मरन्धृष्यधोमुखतया स्थितानि पद्ममुकुळानि पूरककुंभकरे चनैर्विकसितोत्तंभितोर्दूमुखीकृतानि भावयित्वा मूलाधारप्रदेशे दीपशिखा- यत् ज्वलन्तं द्वारं हुंफडिति सन्ततोचारणेन ऊर्धेसुद्च्छन्तंध्यायन् तेन पञ्चपि बलादिग्रन्थीन्पझनाळग्रंथीन् भिन्नान् भावयित्वा हुंकारं प्रतिनिवृत्य बाएं विरेचयेत् । पुनरपि हृङ्गरं मूलधारे ध्यायन् पूर्कवायुनोपसंहृतसर्व- शरीरख्यापकचैतन्यं हृत्पङ्कजाश्रितं पुर्यष्टकरूपसूक्ष्मदेहान्वितं जीवं पुर्य धूकादादाय स्फुरत्तारकाकारमातिसूक्ष्ममेकाकिनं हामिति हृदयबीजसंपुटितं कृत्वा हूङ्कारं मूर्त्ति निवेश्य कुभकं कृत्वा वायुमृद्धं प्रवर्तयन् संहारमुद्रया त- मादाय द्वादशान्तपर्यन्तं नीत्वा तदुपरि स्थितपरमारी योजयेत्। एवंच जीवः स्थूलसूक्ष्माशुद्धदेहोपाधिनिर्मुक्तः शिवसायुज्यप्राप्तनिर्मलज्ञानक्रियाशक्ति युक्तः शुद्धेभवति । यद्वा जीवं द्वादशान्तपर्यन्तं नीत्वा ह्यकमलएव शक्ति मण्डलसंपुदितं कृत्वा भूतशुद्धिसमयकर्तव्यदेहदाहतो रक्षेत् । तत्रायं क्रमः
हैःक्रमलकर्णिक्रोपरि हां सूर्यमण्डलायनमः । हां सोममण्डलायनमः । हांअग्निमण्डलायनमः । हां शक्तिमण्डलायनम इति विन्यस्य हां हं हां अरमनेनेमः इति देहव्यापकं जीवात्मानमादायोपसंहृतव्यापकरूपं स्फुर तारकाकारं सञ्चिन्त्य तं शक्तिमण्डलस्येपरि विन्यस्य तस्योपरिव शक्ति- वह्निसोमसूर्यमण्डलानि क्रमेण वियस्य ऊङ्धस्थितशक्तिमण्डलद्वयात्रिनि स्मृतामृतपरिप्लुतं भात्रयेत् । एवं जीवस्य रक्षामात्रं कर्तव्यम् । तस्य दीक्षाकाल एत्र शुद्धत्वात् प्रतिदिवसं पूजासमये शुद्धिर्नपेक्षितेति ।
॥ देहद्धिप्रकारः ॥
अथ देहशुद्धिः । साद्विविधा सूक्ष्मदेहशुद्धिः स्थूलदेहशुद्धिश्च । तत्र शब्दस्पर्शरूपरसगन्धबुद्ध्यहङ्कारमनोरूपपुर्यष्टकामकसूक्ष्मशरीरसृज्यी हृ त्कण्ठतालुभ्रमज्यब्रह्मरन्ध्रास्थितेषु ब्रह्मादिषु कारणपुरुषेषु ब्रह्मणि शब्दस्प- स प्रविलापयामि । रसंविष्णु प्रत्रिलापयामि । रूमगन्धौ रुद्रं प्रविलाप यामि । बुद्ध्यहङ्कारौत्वीश्वरे प्रविलापयामि । मनस्सदाशिवे प्रविलापयामी ति सूक्ष्मशरीरांशान् शब्दादीन् प्रविलापयेत् । ततः स्थूलशरीरशुद्ध्यर्थं स्वशरीरे पादादि' द्वादशान्तस्थानेषु स्थितानि वक्ष्यमाणस्थानाकृतिरूपादि युक्तानि पञ्चमहाभूतानि ध्यात्वा पृथिवीमप्सु प्रविलापयामि । अपोऽ प्रवि लापयामि। अनं वायौप्रविलापयामि । वायुमाकाशे प्रविलापयामि । आकाशं पराशक्तौ प्रविलापमामि । पराशक्तिं परशिवे प्रविलापयामीतिभावयेत्। इयं स्त्रकारणेषु पृथिव्यादिप्रविलापनरूपा भूतशुद्धिः। अन्यातत्तशुणक्षपणरूपा। गुणक्षपणरूपाच द्विविधा । प्रयेकशोधनरूपा परस्परशोधनरूपाच । तत्रा द्ययथा-पादाद्यरभ्य जानुपर्यन्तं चतुरथं पीतवर्ण कठिनस्त्रभावं वज़लांछितं हामिति हृदयबीजेन पार्थिवबीजसहितेन युक्तं ब्रह्मणा कारणेश्वरेणाधािष्टितं निवृत्तिकलारूपं पार्थिवमण्डलं भावयामीति विचिन्त्य हां निवृत्तिकला-
यै हुंफडिति मन्त्रेण पञ्चभि रुद्वतैः पृथिव्या गन्धरमरूपस्पर्शशब्दगुगानुत्सारयेत् । ततेजान्वादिनाभिपर्यन्त मर्धचन्द्राकारं श्वेतवर्ण द्रवस्वंभा वं पअलांछितं हैमति शिरोबीजेनाप्यबीजसहितेन युक्तं कारणेश्वरेण त्रिः ष्णुनाऽधिष्ठितं प्रतिष्ठाकलारूपमाप्यमण्डलं भावयामीति विचिन्त्य व प्र तिष्टाकलायै हुंफडिति मन्त्रेण चतुर्भिरुद्धतै रपां रसरूपस्पर्शशब्दगुणा नुत्सारयेत् । ततो नाभ्यादिकण्ठपर्यन्तन्त्र्यसैं रक्तवर्णं पचनस्वभावं स्वस्ति- कलांछितं हूमति शिखामन्त्रेणाग्निबीजसाहितेन युक्तं रुद्रेण कारुणेश्वरेणा धिष्ठितं विद्याकलारूपमग्निमण्डलं भावयामीति विचिन्त्य के विद्याकलायै हुफाडति मन्त्रेण त्रिभिरुद्धतै रनिगतान् रूपस्पर्शशब्दगुणानुत्सारयेत् । । ततः कण्ठादि भूमध्यपर्यन्तं षडश्री कृष्णवर्णा चलनस्वभावं षड्रबिन्दुलां छितं हैमितिकवचमन्त्रेण वायुबीजसहितेन युक्तं महेश्वरेण कारणेश्व- रेणाधिष्ठितं शांतिकलारूपं वायुमण्डलं भावयामीति विचिन्त्य वै शान्तिः कलायै हुंफाडिति मन्त्रेण द्वाभ्यामुद्धतभ्यां वायोःस्पर्शशब्दगुणावुत्सारयेत् । ततो भ्रमध्यादिद्वादशान्तपर्यन्तं वृत्ताकारं धूम्रवर्णं आकाशस्वभावं बिन् शक्तिलांछितं हः इति अस्त्रमन्त्रेण संयुक्तं सदाशिवेन कारणेश्वरेणाधिष्ठित माकाशमण्डलं भावयामीति विचिन्त्य ह शान्त्यतीतकलाये फडिति मन्त्रे ण एकोद्वातेन आकशस्य शब्दगुणमुत्सारयेत् । एतानि पृथिव्यादिमण्ड- अनि हृत्कण्ठतालुभ्रमध्यब्रह्मरन्ध्रगतानि विभाव्यशोधयेत् । इति प्रत्येया- शोधनप्रकारः । परस्परशोधनेत्वयं विशेषः-सर्वाणि पृथिव्यादि- मण्डलानितत्तशोधनसमये पादादिमूर्धान्तब्यापकानि भावयेत् । पृ थिवीशोधने तद्गुणपञ्चकोत्सारणानन्तरं पृथिवींस्त्रविरुद्धवाय्यभिभूतां चार्याकारापन्नां वायुशोधनसमये बाएँ स्वविरुद्धपृथिव्यभिभूतं पृथि- व्याकारापनञ्च भावयेत् । एवं जलानलावपि तत्तद्भणोत्सारणानन्तरं स्त्रवि
रुद्वनलजलाभिभृतावनलजलाकारापन भाश्रयेत् । आकाशगुणोत्सारणानन्तर माफाश नित्यवव्यापकत्वशुद्भवादितद्विरुद्धगुणयुक्तपरशक्यामक- परमाकाशाभिभूतं तदाकारापनं शुद्धस्फटिकनिर्मलं भात्रयेदिति । इयं महाभूतानां प्रत्येकशोधनेन परस्परशोधनेनत्र गुणक्षयात् क्षीणशक्ति कस्य भूतसमुदायात्मकस्य शरीरस्य शोषं विभाव्य पादांगुष्टोस्थितेन शिव- शक्त्यधिष्ठितेन कालाग्निना हः अस्त्राय हुंफडिति मन्त्रेण शरीरं दग्धं निरवशेषं निवृत्पादिकलामात्रोयं शरीरगतदोपमात्रं वा दग्धं भावार्य त्वा द्वादशान्तस्थित शक्तिमण्डलस्रयदमृतत्रर्येणाप्लावयेत् । एवं शरीरशों घार्थमुक्तशक्तिप्रकारं शरीरारम्भकभूतगुणोत्सारणं कृत्वा च स्थूलशरीरं पृ. थिध्यादिपञ्चभूतबीजं मायक्षेत्राविनिक्षिप्तं धर्माधर्ममूल मिन्द्रियशाखप शाखं शब्दादिवैिपयालोचनपळवं भावप्रपञ्चकुसुमं मुखदुःखफलं पुरु पविहंगोपभोग्य मूर्द्धमूलमधश्शाखं वटवृक्षे विभाव्य प्राणायामं कुर्वन् पण्मा- त्रेण पूरकपूर्वाधन ह्यमित्युच्चारपवकयुक्तंन पत्रपुष्पफलरहतं स्तब्धं विचिन्त्य पूरकापराधेन द्दमित्युचरचतुष्टययुक्तेन स्निग्धपत्रपुष्पफलोपेतं विभाव्य एकस्मिन्नेचोद्धातेन द्वादशमात्रेण कुम्भकेन दूमियुचरन्नययुक्तेन सव्यपादांगुष्टोस्थितेन कालाग्निना शुष्कं दग्धं विभाव्य रेचकपूर्वार्धेन है. मित्युचारद्वययुक्तन भस्मीभूय दिक्षु विप्रकीर्ण विभाव्य रेचकापराधेन हीमियेकोचरयुक्तेन स्फटिकनिर्मलं शुद्धव्योमरूपं चिन्तयेत्वाऽमृतेनाप्ला चयेत् । एवं देहदाहं कृत्वा यथेक्तसंख्यैरुद्वतै तत्तदृणोत्सारणपर्यंता मे वया गुणोत्सारणादिभावनांविना पृथिव्यादिकं बन्धक्रानिवृत्तं भवतीत्य नुसंधानपूर्वकं तत्तस्थानेषु वायुमनोधारणापर्यन्तमेत्रेचा भूतशुद्धिं कुर्यात् । उद्दतशब्देन उद्भन्यतं उसायनं अननेiत व्युः?या भूतगुणानां तदद्भव उसरणसाधनमुच्यते । ततःफलमन्त्रोच्चारणपूर्वकं पूरकं ब्रुव सुषुम्नया यत्रद्वादशात प्रणययरूडुपत्रतनप कम । तच पूरकं कुत्र कुंभ कल प्र!णधायरुड़े प्रेरण ऋया तgirlनलय प्रेक्षणनाडया द्रषेक{थ X
• A 4]स्तम् । एवंच एकैकस्मिन्नुद्धते पूरकाद्यत्रयत्रयः प्राणायामा इति पृथि व्यां पथाना मुदातानां पञ्चदशंप्राणायामास्संपद्यन्ते । जलादिषु द्वादश नञ्च पद त्रयश्च भवन्ति । एकैकस्मिञ्च रेचकादिरूपे प्राणायामे द्वादश मात्राकालः । ततश्चैकैक उद्धतः षट् त्रिंशन्मात्राकालो भवति । यद्वा धारणार्थं कुम्भकप्राणायाम एव द्वादशमात्राकालनियमः। पूरकरेचकयो र्यथासंभवं कालो ग्राह्यः । जानुमण्डल मद्वैत मच्छिंबित मेकवारं प्रद क्षिणीकृत्य अंगुळिफोटनकालो मात्राकालः। द्विःप्रदक्षिणीकृत्य अंगुळि स्फोटनकाल इति तु सिद्धान्तशेखरादिद्युक्तम् । अंयच कनिष्ठ मात्राकालः। द्विगुणो मध्यमः । त्रिगुण उत्तमः । इत्थं कालविशेषावच्छिन्नप्राणवायुप्रव तेनात्मक मुद्घातमनपेक्ष्य तत्तद्णसमसह्यकलमन्त्रोच्चारणेन तत्तद्रण- सारणानुसन्धानरूपां वा एकवारं तत्तकलामन्तोच्चारणेन तत्तकलातवः भुवनत्रर्णपदमन्त्रयुक्तानां पार्थिवमण्डलादीनां स्वात्मानंप्रति प्रतिबन्ध- कवनिवृत्त्यनुसन्धानात्मकपाशच्छेदमात्ररूपां वा भूतशुद्धिं कुर्यात् । पार्थिवादिमण्डलानिच निवृत्तिप्रतिष्टाविद्याशान्ति शान्त्यतीतकला मयानि शरीरे पादादि जान्यादि नाभ्यादि कृण्ठादि भ्रमध्यादिव स्थितानि। हृत्कण्ठतालुभ्रमध्यब्रह्मरन्ध्राश्रितानिवा शतकोटियोजन परिमाणमारभ्य उत्तरोत्तरदशगुणपरिमाणानि . चतुरश्रार्धचन्द्रः त्रिकोणग, षडश्र वृत्तखंपाणि बद्धपद्मद्वय स्वस्तिक षबिंबैकबिन्दुज्ञांछितानि पीतरक्तश्वेतकृष्णधूम्रव र्णानि कठिनद्रवोष्णचलनावकाशस्त्रभावानिं गन्धादिपञ्चचतुस्त्रिद्वयेकगु णानि ब्रह्मविष्णुरुद्रमहेश्वरसदाशिषाधिष्ठितानि बिन्दुयुक्तलकारखाकाररेफ यकारहकाररूपैः पार्थिवादिबीजैर्युक्तानि भावनीयानि । तत्र निवृत्ति- कलायां पृथिवीतत्वमेकं अष्टोत्तरशतं भुवनानि ककार एकोत्रर्णः अष्टाविंश
तिपदमि सद्योजातहृदयायै ह्र मन्त्री ।-प्रतिष्ठाकलय जलादिंप्रधृत्यतानि त्रयोविंशतितवनि पञ्चशभुवनानि खादिमान्ताश्चतुर्विंशति वणः ि द्वात्रिंशत्पदानि वामदेवशिरस्समाख्यौ द्वौ मन्त्रौ । विद्याकलायां पुरु- पादिमायांतानि सप्ततत्वानि सप्तविंशतिभुवनानि यादिसान्तास्सप्तवर्णाः एकविंशतिपदानि अघोरशिखाख्यौ द्वो मन्त्रौ । शान्तिकलायां शुद्ध विद्य महेश्वरवेति द्वे तत्वे अष्टादशभुवनानि हक्षौ वरौ द्वादशपदानि पु- रुपकत्रचाख्यौ द्वौ मन्त्रौ । शान्त्यतीतकलायां सदाशिवशक्ती ३ तत्वे पञ्चदश भुवनानि स्त्रराष्पोडश वर्णाः एकं पदं मूलेशनाम्नाख्यास्त्रयो मन्त्राः । एवमेकादशमन्दात्मको मन्त्रष्वा । व्योमव्यापी मन्त्रगतचतु र्नवतिपदामक पदाचा । पञ्चाशद्वर्णात्मकः वर्णाचा । निवृत्यादिपञ्च कलात्मकः कलाध्या । एवं सकलध्वगर्भाणि पृथिव्यादिमण्डलानि वि भावनीयानि । यद्वा--संक्षेपेण सर्वत्रगर्भत्वं विभावनीयम् । तद्यथा- सद्यदिपश्चमन्त्रमको मन्त्राश्वा। जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तितुर्यतुर्यातीतरूप पञ्चव स्थारमकः पदाध्या । पादादि हृदयादित्र पार्थिवमण्डलादिस्थानपञ्चकरूपे मुवनाध्या । अकारादिवर्णत्रयविन्दुनादात्मको मूलमन्त्रपञ्चवर्णामक्रो वा वर्णध्या। पञ्चक्रलामकः कलाध्वेति । एवं वा सर्वाघगर्भाणि विभाव्य प्रागुक्तप्रकारेण संस्थानवर्णस्वभावलांछनबीजमात्रयुक्तानि वा विभाव्य शोधनीयानि । एवं पृथिव्यादिप्रविलापनरूपा तत्तद्भणक्षेपणेन देहदाह रूपा देहगतबाह्याभ्यन्तरदांघमालदहनरूपा गुणक्षषणं विना केवलदेहदाः हरूपा दाहं विना केत्रलतत्तद्णक्षपणरूप बन्धकखनिवृत्त्यनुसन्धानास्म कपाशच्छेदमात्ररूपा च भूतशुद्धिः। सर्वोऽयेपा सोद्धता निरुद्धाता चेति द्वित्रिधा । तत्तद्णक्षपणं च प्रयेकशोधनरूपं परस्परशोधनदिमन्त्रेण चेति विधम् ॥
सधध्धगभवनसंस्थानं च द्विविधं। भूतचिन्तनमपि सधध्धगभयेन संस्थानदिमात्रेणचेतद्विविधं सर्वोच्चगर्भचचिंतनश्च प्रपञ्चनसंक्षेपेणचेति sि. विधं । एवमुक्तप्रकारानुभूतशुद्धिषुर्गुर्वाचारदेशकाद्यनुसारेणयाकाचिद्त शुद्धिरनुष्ठेया । एवं भृत्शुध्यामिकादेहशुद्विरुक्ता । तवशुद्धयारिमकां देह शुङ्कुर्यात् । यथा-प्रकृत्यहकर बुद्धिमनश्श्रोत्रत्वकभुर्जिह्वाघ्राणत्राक्पाणिपादपायू पस्थशब्दस्पर्शरूपरसगन्धाकाशवायुवह्निसलिलभूमितत्वभूत मरूप मशुद्ध मारमतवं स्थूलदेहं मायाकलाविद्यारागकालनिपतिपुरुषतखरूपं शुद्धाशुद्धं विद्यातत्वं सूक्ष्मदेहें शित्रशक्तीश्वरसदाशिवशुद्धविद्यातत्वरूपं शुद्धं शिवतत्वं परदेहश्च विभाव्य स्थूलदेहं सूक्ष्मदेहे तपरदेहेच प्रविलापयेत् । उक्तप्र काराणामन्यतमशोधनानुष्ठानानन्तरं हैं शान्यतीतकलायैनम इत्यादिभि- र्मन्त्रैस्सूक्ष्मपञ्चकलामयस्य शुद्धसूक्ष्मशरीरस्य स्रष्टुं पञ्चभिः कलामन्त्रैरेव स्थूलपञ्चकलमयस्य स्थूलदेहस्य सुटिंच तत्तध्वंसनपक्षे विभाध्य हां श- क्तये वीषडिति शक्तिमण्डलभृतामृतधारयाऽऽप्लावयेत् । ततोहृत्कमल कर्णिकायां हमाधारशक्तयेन्मः। हां धर्मासनायनमः । हां ज्ञानायनमः । ह वैराग्यायनमः । हामैश्वर्याय नमः । हां पलायनम इति मध्याग्नेयादिको ण चतुष्टयमध्येषु षडुत्थासनं विन्यस्य तत्र पुनस्स्थूलसूक्ष्मदेहार्मिकामत्रि भक्तकरचरणादिरूपां मूर्ति हां हं हां आत्ममूर्तये नम इति विन्यस्य हैं। विद्यादेहायनमइति अष्टत्रिंशत्कलारूपं सदाशिवरूपं ध्यात्वा शिघायनमइति द्वादशान्तस्थ परमशिवसायुज्यं निर्मलज्ञानक्रियाशक्तिकं यजमानमूर्तिरूपं त्रमानं तन्नावाह्य हृदयादिस्थानेषु हृदयादिमन्त्रान्धन्यस्य मूलेन परमी कृत्य वीषडन्तशक्तिमन्त्रेण द्वादशान्तस्थितशाक्तिमण्डलखुतबहुळामृतधारया ऽभिषिचेत् । ततो दण्डमुण्डकलाश्रीकण्ठादिन्यासान्कुर्यात् । तत्रयं क्रमः - शिासनमव्यक्तां शिवमूर्तिञ्च हृदये त्रिभ्यभेत् ।
होमीशानमूर्तेनम इति समुष्टिकांगुष्ठाग्रेण मूर्छि । हें . तपुरुषवक्राय नम इत्यंगुष्ठतर्जनीभ्यां मुखे । हुमघोरहृदयायनम इति अंगुष्ठमध्यमाभ्यां हृदये । ॐ वामदेवगुह्याय नम इत्यंगुष्ठानामिकाभ्यां गुचे । हं सद्योजातमूर्तये नमइत्यंगुष्ठकनिष्ठिकाभ्यां पादे । होमीशानायोधैवक्त्रायनमः । ॐ तत्पुरुषार य पूर्ववक्त्रायनमः । ॐ अघोराय दक्षिणवक्त्रायनमः । ॐ वामदेवाय उत्त रवक्त्रायनमः । हं सद्योजाताय पश्चिमवक्त्रायनम इत्यूर्द्ध पूर्वदक्षिणोत्त रपश्चिमस्थानेषु पूर्वोक्तप्रकारेण तत्तदंगुळिभिर्विन्यसेत् । एवं दण्डवत्रभुः गिन्यासानन्तरं सशक्तिकाः कलाशक्तिरहितावा वक्ष्यमाणस्थानेषुदक्षत- ब्राह्मणः न्यासं कुर्यात् । क्षत्रियवैश्यै युगान्तरे न्यसं कुर्यताम् । तदितेरेश तीरेघन्यसेयुः । यथा – हैं शशिन्यैनमःहों अङ्गदायैनमः । होमिष्टदायैनमः। हों मीत्र्यै नमः । हों लालिन्यैनमः । इयूर्द्धपूर्वदक्षिणोत्तरपश्चिममूर्धसु समुष्टिकांगुष्ठमुद्रया न्यसेत् । ॐ शन्यैनमः । ॐ विद्ययैनमः । हें प्रतिष्ठायै नमः। ॐ निवृत्यैनमः । इति पूर्वदक्षिणोत्तरपश्चिमत्रक्वेषु अंगुष्ठतर्जनीम् न्यसेत्। ॐ तमायैनमः । ॐ मोहायेनमः । ॐ क्षुधायैनमः । निद्रयैनमः ।। ॐ मृत्यवे नमः। ङ मायायै नमः । हुं भयाये नमः । हूँ तारायैनमः । इयंगुष्ठमध्यमाभ्यां हृदयकण्ठांसयनाभिजठरपृथुवक्षस्सु न्यसेत् । हैिं। रजायैनमः। ॐ रक्षायैनमः। हिं स्यैनमः । हि पाल्यैनमः । हिं कामयैनमः । हिं संयमायैनमः । हि क्रियायैनमः। हिं बुद्ध्यैनमः। हें कायैनमः। हैिं। धात्र्यै नमः । हि त्रालयैनमः । हिं मोहिन्यै नमः । हिं मनोन्मन्यै नमः | इत्यंगुष्ठानामिकाभ्यां मूलाधारह्वृषपणोरुद्वयजंघाद्वयास्फिग्द्वयकटिदक्षिण पार्थेषु विन्यसेत् । हंसिष्यै नमः । हं ब्रूयैनमः । हं दूत्यै नमः । हं ल क्ष्म्यैनमः । हं मेधायैनमः । हें कान्यैनमः । हं स्वधायै नमः । हंभृत्यैनमः।
३:यंगुष्कनिष्ठिकाभ्यां पादचथक्ररद्वयन्नाणशिरोबाहुद्वयेषु न्यसेत् । नमस्त्राहादिजातिषट्कयुक्तमेङ्गन्यासं च कुर्यात् । यस्यावसरोऽस्ति मतिक्षो भश्च नभवति । स श्रीकण्ठादिन्यासषडध्वन्यासादिकमपि कुर्यात् । एवं बविशुद्धि देहशुद्धिपूर्वकन्यस्तमन्त्रतनुस्वरूपेण विग्रहेण च शिवरूपतां प्रा प्तश्शिवार्चनयोग्यो भवति । नाशित्रश्शिवमर्चयेदित्यामनन्ति । एवं जीवदेह शुद्धिकरणाशक्तौ न्यासमात्नं कुर्यात् । न्यासस्यापि कृत्स्नस्य करणाशक्तौ दण्डन्यासमात्रं पडङ्गन्यासमानंवा कुर्यात् । तावतैव देहात्मनोश्शुल्या शिवरूपतापत्याच शिवार्चनयोग्योभवदेते हैं एवं कृताङ्गन्यासोऽन्तर्यागं कुर्यात् ॥
तस्यायं क्रमः~ अन्तर्युदयावकाशे दिब्यरत्नमयं . शिवार्चनमण्डपं मंनसा सङ्कल्प्य तत्र शिवार्चनोपयुक्तानि सर्वाणि द्रव्याणि मनसोपनीय विशोज्य द्वादशान्तस्थितचन्द्रमण्डलगळदमृतधारयाऽर्यपात्रादिपूरणं तत्सं- स्कारश्चक्रेवाद्वारपालाचनवधायवक्ष्यमाणप्रकारेणगणेशगुरुचन्दनानुज्ञाप्रार्थ नापूर्वकं माणिक्कवर्णनाभिकन्दसमुत्थितनीलवर्णनाळघातिधवळत्रणष्टदळ हृदयकमलकर्णिकाकारसंस्थितकुण्डलिनशक्तिरूपबिंद्वारमके पीछे श्रवणांगु- ष्ठसंयोगाधिगम्यनादरूपं दीपशिखाकारलिङ्गं विचिन्त्य पीठे वक्ष्यमाणप्र- कारेण शक्त्यादिशक्त्यन्तं शिवासनमभ्ययं लिङ्गशिवमूर्ति विद्यादेहं चाभ्य- थं तत्र परमशिवमावाहनादिक्रमेण ध्यात्वाऽन्तस्संस्कारैरभ्यर्य द्वादशान्त स्थितबहुळामृतधारयाभिषिच्य वस्त्राभरणादिभिः वैराग्यचन्दनेनचालंकृत्या हिंसापुष्पं समर्ये यामित्यादिप्रकारेण अहिंसेंद्रियनिग्रहक्षमादानज्ञानतप- स्सस्यभावरूपै रष्टभिः पुष्पैः अभ्यर्चयेत् । ततो मनसि पात्रे प्राणमग्नि मह
रक्षशिखांच सङ्कल्प्य धूपं दद्यात् । शिवज्ञानमेत्र दीपं सङ्कल्प्य दद्यात्।विषयेभ्यः प्रयाहृतं मनो नैवैद्यमिति भावथिल्ला समर्पयेत् । मुगुनामाण प्राणस्य गमागममेव जपवेन भावयेत् । पार्थिवादिपञ्चधारणास्थिरीकृत सदाशिवावयत्रतध्यानकल्पितै स्तत्तदत्रयत्रोचितैः भूषणैश्चभूषयेत् । शि वोऽहमिति शिवसाम्यभावनारूप मात्मनिवेदनं च कुर्यात् । यद्वा-अभि- घेकानन्तरं गन्धशब्दस्पर्शरूपरसतन्मात्रचन्दनपुष्पधूपदीपनैवेद्यान्यामना समर्प येत् । तन्नायं क्रमः-मूलमन्त्रोच्चारणपूर्वकं हां सद्योजाताय शिवाय गन्धतन्मात्रात्मकं चन्दनं समर्पयामि । होमोशनायाशिवाय शब्दतन्मात्रा त्मकं पुष्पं समर्पयामि । हें तपुरुषाय शिवाय स्पर्शतन्मात्रात्मकं धूपं सम र्पयामि । हूमघोराय शिवाय रूपतन्मात्रात्मकं दीपं समर्पयामि । हिं वामदे वाय शिवाय रसतन्मात्रात्मकं नैवेद्य समर्पयामीति भावयेत् । ततो हस्तप्रक्षा ळनमुखघासदानानन्तरं सत्वरजस्तमोगुणात्मकं तांबूलं समर्पयामीति भा- वयेत् । ततोनीराजनं परिकस्य । बुद्धिस्थमायुना क्तं दर्पणं मङ्ग- ळानिच । मनोवृत्तिर्विचित्रा ते नृत्तपेण कल्पिता ॥ ध्वनयो गीतरूपेण शब्दत्राद्यप्रभेदतः। सुषुम्ना ध्वजरूपेण प्राणाद्याश्चमरामना ॥ अहङ्कारो गजवेन क्ऋते देहो रथात्मना । मनः प्रग्रहरूपेण बुद्धिस्सारथिरूपतः । सर्वमन्यन्मया कृतं तत्रोपकरणात्मनेति । सर्वमात्मीयं बुद्धिमनःप्राणादि कं शिवपूजपकरणखेन समर्प येन् । अत्ररणपूजामपि यक्ष्यमाणरूपां तसमये कुर्यात् । ततः प्रदक्षिणनमस्कारैश्शिवं प्रसादाभिमुखं विधाय तदाइयऽग्निकार्यं कुर्यात् ।
तत्रयं क्रमः-नाभी त्रिमेखलं कुण्डं तत्राग्निं च स्वतस्सिद्धे विभा-
ब्य तमग्निमस्त्रमन्त्रेण प्रज्वाल्य तत्रानं किञ्चिद्गरं क्रव्यादांशवेन भावयित्वा तन्निीतिकोणे परित्यज्य कुण्डस्थमग्निं निरीक्षणादिभिरसंशय तस्य शिवान्निखसिद्धबथै रेचकेण । वायुना तं चैतन्यात्मना हृदयं नीत्वा । तत्रत्येन ज्ञानाग्निना संयोज्य ततस्सुषुम्नयायांदशान्तं नीत्वां तत्र परमशिवेन संयोज्य तत्तेजःपुञ्जपिञ्जरं सूर्यायुतसमप्रभं भावयित्वा तं ज्ञानाग्निरूपं प्रत्या नीय नाभिकुण्डे स्थापयेत् । एवं कृते संस्कारान्तरमनपेक्ष्य शिवाग्निर्भवति । तत्र शिवालिं रक्तवर्ण चतुर्वक्त्रं दशभुजं सदाशिवसमानायुधं ध्यात्वा त स्य हृदयकमले आसनमूर्तिविद्यादेहविन्यासपुरस्सरं शिवमावाह्य सुषुम्न- स्त्रुवेण द्वादशान्तस्थितामृतधारज्यं मूलेनाटेत्तरशत मष्टाविंशतिवार मष्ट- वारं वा हुवा शाक्लामृतधृतपरिपूर्णनाभिकन्दकलां हृदयकमलांकितसुषुम्ना मन्तस्त्रुचं विभाव्य तया हां शक्तयेवौषडिति पूर्णाहुतिं हुत्वा होमसंतर्पितं शिवं नाडीमार्गेण हृत्पञ्चपूजिते शिवेसंयोज्याष्टपुष्पिकयाऽभ्यर्य पूजां समा पयेत् । तदनन्तरं भ्रूमध्ये सर्वावयवसंपूर्ण शुद्धदीपसमाकृतिंच शिवं सक- ळनिष्कळरूपेण ध्यात्वा शिवं संपूज्य पूज्यपूजकभावेन द्विधास्थितः शिव ऽहमेवेति मनस्समाधीयतामीति आत्मशुद्धिः॥
अथ स्थानशुद्धिः । तत्प्रकारः-ह्यू वैमुख करौ कृत्वा हः अस्त्राय ॐफडिति ताळत्रयं कृत्वा छोटिकया दशसु दिक्षु विन्नानुसार्यास्रमन्त्रेण ज्य लदग्निवर्ण प्राकारं कृस्य ततोबहिः हैं कवचायनम इति दक्षिणतर्जनीभ्रमणे न परीखत्रयं च कृत्वा हशक्तये वौषडिति शाश्वतं ज्योतिरूढंमधश्व विभाव्य महामुद्रां प्रदर्शयेत् ॥ इति विन्ननिवारणार्थं स्थानशुद्धिः ॥
अथ द्रव्यशुद्धिः । सर्वाणि वक्ष्यमाणयागोथोश्यामि प्रयाणि द९
स्थ वामभागे निवेश्य वस्त्रपूतशुद्धजलपरिपूर्णजलपालं च दक्षिणभागेनिवेश्य आत्मार्चनावरणपूजार्थं गन्धंपुष्पादिकं शिवीद्रव्येभ्यः पृथग्नित्रय अ र्यपाद्याचमनीयजलानि पूरयेत् । चत्वार्ययीणि ॥ सामान्यार्थं विशेषाध्यैः निरोधायै पराङ्मुखार्यमिति । द्वारपालावरणदेवतादीनां सामान्यायैः शिवस्याकालेषु विशेषार्थं शियस्यैत्र निरोधनसंस्कारसमये निरोधायें विसर्जनसमये पराङ्मुखार्यम् । चतुर्ण मेतेषामर्षीणां चत्वारि पात्राणि दशपलप्रमाणेनत्र पञ्चपलप्रमाणेनवा सार्धद्विपलप्रमाणेनवा यथासम्भवप्रमा प्लधाः सुवर्णरजततत्रान्यतमद्रव्येणञ्च पञ्चपत्रोन्नतानि पञ्चपर्वघिवृतानि वृत्ताकाराणि चतुरस्राकारागिवा बहिरष्टदळपझांकितानि एकांडुळिप्रमा पानि अंगुळचतुर्थाशघनानि उक्तप्रकारादर्धप्रमाणानिवा तदर्धप्रमाणा निघा अर्यपात्राणि प्राह्याणि । (१) पाद्याचमनपञ्चगव्यपञ्चामृतगन्धधूप दीपपात्रघण्टादीन्यपि पूर्वोक्तदशपलादिप्रमाणेनैव कर्तव्यानि । तत्र . पा- षडंगुळउपविस्तारं चढंगुठेश्सेधं चतुरंगुळविरोधप्रदं चतुर् गुळनासिकं एकांगुळोष्ठे तदर्धमानं तदर्धमानंचा कर्तव्यम् ।(आचमन पात्र) पाद्यक्षेपपात्र मष्टांगुळोसेधे पोडशांगुळविस्तारं चतुरंगुळोसे धमष्टा ड्ळार्घिस्तारपादयुक्तं एकाळोष्टमुक्तप्रकारार्धप्रमाणं तदर्धप्रमाणेघा वृत्त कङ्कणयुक्तपार्श्वद्वयं कर्तव्यम् । आचमनपात्रं द्वादशांगुळसेधं विस्तार कुक्षिकं पङगुळविस्तारेण पडेंगुळसेनश्च पादेन युक्तं द्वयंगुळत्र्यंगुळो रसेधकप्तुं एकांगुळोष्ठे त्र्यंगुळाविस्तारमुख वैच्छिकप्रमाणमुकुळाकार- वितानसंयुक्तं चतुरंगुळप्रमाणलिखत्रययप्रमाणरन्ध्रमूलप्रभृतिक्रमापचि तपरिमाणनासिकायुक्तं तदर्धपरिमाणं वा कर्तव्यम् । यद्वा पाद्याचमनीय-
१. सुवर्णद्यभावे शुक्ति खङ्गशृङ्गशिलादारुनाळिकेरकर्कादिनिर्मिता निवानममृत्पात्ररूपाणि वा पलाशाव्जकदळीदळादिकृतपर्णपुटरूपाणि धा
ऽर्थपात्राणि ग्राह्याणीति पुस्तकान्तरऽधिकं वर्तते । ६एग्नभम्युर्यावदेववृतकर्तव्ये। आचमनक्षेपपात्रमपिपाद्यक्षेपक्षत्रयकर्त व्यम्। अपद्माचूमन्सभार्योंत्रिकास्तु त्रिपदीपात्रिचक्रपादसंयुक्ताः अg यसधोः पाददूर्द्धभागे वरूपस्याधस्त्वद्विक्त्रांकिताःकर्तव्याः सुवर्णाद्य संभवे पादादिमानण्यपि अर्यप्रवत् शिलादारुमयपत्रपुटादिरूपाणि प्राय: ति। तव सामान्यूयद्रव्याणितिलतण्डुलाभ विशेषस्य एलालवङ्गकjरत वूलविफल्गुनीहिन्निवा लक्षीकुशाग्रतण्डुलम्मनतिलययसिद्धं । दर्भदूर्वादिनीहितिलतैरिनीरसद्धांडणुवायवसिद्धार्थव्यतिरिक्तोदर्भाद्यण्णङ् दर्भसिद्धार्थजलतिलाश्चत्वारो वा दूर्वाकु कुमकपूरास्त्रयो वा द्रव्याणि। निरो धार्थस्य दर्भदूर्वायत्रतण्डुसिद्धार्थाः पञ्चद्रव्याणि । तिलसहिताष्पपाइ मुखर्थस्य द्रव्याणि । पाद्यस्यदूवचन्दनसिद्धार्थाशीरीधरकुड्मनि पड़ा। तान्येव कुंकुमं विना पञ्चवा। दूर्वासिद्धार्थचन्दनोशीराणि चत्वारिओ द्वीप चन्दनोशीराणि त्रीणि व द्रव्याणि । आचमनीयस्य एलालवङ्गकर्टजा तीकोष्ठतिंबुत्रिफलचन्दनोशीराणिएकादशघाएलालवङ्गकर्मीरङ्गयूमुरजनक लानिषड् एलालवङ्गकरीबेरजातिफलानि पञ्चस्रा एलालवङ्गकराणि त्री णिवा द्रव्याणि। एलादीनि चासीदिद्रव्याणि प्रत्येकं उत्तममध्यमादिभावेन अशीतिचत्वारिंशद्विंशतिदशपञ्चीहिपारीमतांनि देयानि ॥
अथ पाद्यादिपूजाविधानमुच्यते । पाद्याचमनीयसामान्यार्थी पेंनिरोधार्थपराइमुखर्यपात्रत्रिपदीर्घवस्यपुरतो वामादिक्रमेण विन्यस्यता सां पादेषु ब्रह्मविष्णुरुद्रान् वलयेष्घिडधरशक्तिं चाभ्पर्यं पाद्यदित्रघ मन्त्रेण संक्षाळ्य त्रिपदीषु विन्यस्य अस्त्रमन्त्रेण चौषडन्तहृदयमत्रेण ॥
तोयेनापूर्य । कवचमन्त्रेण पाद्यादिद्रव्याणि तत्तपात्रेषु निक्षिपेत् । द्रथालाभे शुद्भोदकपूरणमातृकुर्यात् । ततः पाद्यादिपात्राणि बिंद्वन्तं समुदृत्य बिन्दुप्रसृतामृतधारामयेन गङ्गादिसकलसीथदकेनापूर्णानि भायखा य न्त्रकाणामुपरिस्थापयेत्। अथवा बिन्दुस्थानादद्भुशमुद्रयादिव्यामृतमयं गङ्गा दितीर्थमाकृष्य संहारमुद्रया तमादाय वौषडन्तहृदयेनेद्भवमुद्रया यन्त्रकांत स्थेष्वेव पाद्यादिपात्रेषु विनिक्षिपेत् । ततो विशेषाएंजले शिवासनमूर्ति पञ्चब्रह्मविद्यादहनेन मूलाङ्गानि विन्यस्य मूलेन गन्धपुष्पाक्षतै सपूज्य ब्र- केवलं वा ब्रह्मकाङ्गमूलैरभिमन्त्रयेत् । निरोधार्थं ब्रह्मभिः पराङ्मुखा र्यमद्भस्सामान्यर्यमत्रमन्त्रेणाभिमन्त्रयेत् । पाद्याचमनीये ब्रह्मभि रङ्ग- रस्त्रेण वा अभिमन्त्रयेत् । ततोऽस्त्रेण दिग्बन्धनं कृत्वा कवचेनावकुष्ठी । कृत्वा वौषडन्तशक्तिमन्त्रेण धेनुमुद्रां प्रदश्यामृतीकुर्यात् । पाद्यादिपराङ् मुखार्थपर्यन्तेषु लिपदीविंन्यासाद्यमृतीकरणान्तं प्रयेकं काण्डानुसमये न वा कुर्यात् । अथ पराङ्मुखार्यसमीपे शङ्गपूजाकर्तव्या । प्रस्थमानिकाः कुडवजलपूरणीयाश्शब्वा उत्तममध्यमकनीयांसः तथा मूलाग्रमूलस्थूल प्रस्थूलाः पैत्रनपुंसकरूपाःशङ्कर्यमूलेवसुंधरा वलये सूर्यः कुक्षौ विष्णुः पान्डै चन्द्रमाः धारायामघोरः मुखेसप्ततीर्थानिच सन्ति । तथापि शङ्क बहिर्दूलाग्नयोरस्थिवदशुचिरोिततयोलेमरत्नादिभूषितः कर्तव्यः । एवंभूतं शब्दग्धन्तुपशोधितास्त्रमन्त्रक्षाळितं पूर्ववदर्चितायान्त्रिपाद्यांविन्यस्य विशे बाष्र्यवत्पूजयित्वा आरमानं शिरसि तत्तोयैस्त्रिवार मभिषिञ्चेत् । एवं बहुपात्रसंपादनतत्पूजनाशक्तौ निरोधार्यपराङ्मुखाधुर्यं निरोधार्थजलेनैव कर्तव्ये । विशेपार्थजलेनैवघा अर्थपात्रतयमपि कर्तव्यम् । एवं पाद्य चमनीयद्वयमापि विशेषाघ्र्येणेव कर्तव्यम् । विशेषार्थस्यापि पात्रान्तराभावे
शजलेनैव पाद्याचमनद्य मर्याश्रयंच कर्तव्यम् । आवरणदेवताद्यर्थंसामान्यार्थमानं पात्रान्तरे संस्कार्यम् । एवं पात्रसङ्कोचपक्षे यदीयजलेन उपचारन्तरं क्रियते तदीयमेत्र पात्रमादाय तत्संस्काराः कर्तव्याः । अन्यः दीयसंस्कारा अपि वा परिधौ यूपधर्मवदविरुद्धः कर्तव्याः । अथवा नित्यं विषुवायनोपरागादिषु कर्तव्यम् ।
फलकम्:रुले अथ पञ्चगव्यविधानमुच्यते-- देवस्य पूर्वभागे ईशानादिभागे वा द्विहस्तमालं हस्तमात्रं वा चतुर्थं गोमयेनोपलिप्य चतुर्भिः प्राचीनैश्चतुर्भि रुदीचीनेश्च सूत्रैः प्रत्येकं तालप्रमाणानि नवकोष्ठान्युद्धृत्य प्रातिकोष्ठे आ- ढकं तदर्द्धमानान् त्रीहीन् तदर्द्धमानान् तण्डुलान्कुशान्वा प्रसार्य उत्तरा भिमुखः प्रतीचीं दिशं पञ्चसंख्यै रुदगणैः प्रागभैश्च दर्पः परिस्तीर्य परितः पुष्पैरलकल्य शिवतत्खायनमः । सदाशिवतत्वाय नमः । विद्यातत्खायनमः। पुरुषतवायनमः । कालतत्वायनमः । पृथिवीतवायनमः । जलतत्वाय नमः। वायुतत्वायनमः । प्रकृतिताय नमः । इति मध्यपूर्वदक्षिणोत्तर पश्चिमानयनैऋतमारुतेशानकोष्ठानि संपूज्य सौवर्णनि कांस्यानि आँ भिन्नकृष्णनवमृन्मयानि पात्राणि संक्षाळ्य नवसु कोष्ठेषु संस्थाप्य सु- प्रतिष्ठपात्रायनमः । सुशान्तपात्रायनमः । तेजोमयपात्रायनमः । रनो- दकपालायनमः । अमृतपात्रायनमः । अव्यक्तपायनमः । सूर्यपालय नमः । संयुक्तपात्त्राय नमः । अव्यक्तपात्राय नमः इति प्रागुक्तकोष्ठ क्रमेण पात्राणिसंपूज्य । ताम्रवर्णीयाः क्षीरं त्रिकुडवं मध्यपात्रे शुक्लवर्णायाः दधि द्विकुडवं पूर्वपात्रे कापेलवणयाः घृतं कुडवं दक्षिणपाने ३यामवर्णीयाः गोमूत्रं प्रस्थं उत्तरपात्रे, कृष्णवर्णीयाः गोमयं कुडवं प्रमाणं पञ्चकुडव जलसंयुक्तं वस्त्रपूतं पश्चिमपात्रे कपित्थफलप्रमाणानितदर्द्धप्रमाणानि तदः
‘र्धप्रमाणानित्र तण्डुलामलकहरिद्वापिष्टा न्यानेयनेनंतपन्यकोणपात्रेषुकुशोदकं पठिंशत्पञ्चविंशतिद्वादशञ्च तदर्धकृतेन प्रदक्षिणं दर्भ वायव्यः परिवीतेन हस्तमानेन तालमानेन वा द्वयग्रन्थिना चतुरङ्गुलाग्रेण कू चैन संयुक्त माढिकमानी गन्धर्घयुक्त मैशानकोणपात्रंच हद्येन प्राक्षिप्य क्षीरादिगोमयान्तानि पञ्चगव्यानि क्रमात्पञ्चचतुस्त्रि ह्येकसंख्षेरी शानादिमन्त्रैश्शालिपिष्टं हृदयेनामलकं शिरसा हरिद्धां कवचेन कुशो दकं पडुरावृत्तब्रह्मपञ्चकेनाभिमन्त्रयेत् । तदनन्तरं गोमयं । गोमूत्रे तदु भयं घृते तऽयं दक्षुि तुचतुष्टयं क्षीरेच हृदयमन्त्रेण निक्षिप्य तत्रैव कुशो दकं मूलमन्त्रेण क्षिपेत् ॥ पञ्चब्रह्मषडधैरभिमन्त्र्य अत्रेण संरक्ष्य कवचे- नायकुब्य धेनुमुद्रां प्रदर्श्व गन्धपुष्पै रभिपूज्यास्रमन्त्रेण धूपदीपौ प्रद्री मूलेनाभिमन्त्रयेत् ॥
अथ पञ्चमृतत्रिधानमुच्यते—तपूजा पञ्चगव्यपूजायाः प्राग्भागे क र्तव्या । तत्र पात्रपूजापर्यन्तं पूर्वमध्यादिपश्चिमान्तेषु क्षीरदधिघृतमधुशर्क राः प्रत्येकं प्रस्थमानाः पादोनप्रस्थमानाबा प्रस्था→मानाबाऽऽग्नेयादिकोणे धु यथासैभवं कदीपनसाम्रफलानीशांनकोणे कुशोदकवद्भन्धोदकं तत्तत् स्थानस्थिताना मभिमन्त्रणं पूर्ववत् । शर्करा गोमयघजलयुक्ता । सं योजनन्तु नास्ति । अथवा संयोजनयुक्तपथामृतविधानं कुर्यात् । तस्यायं क्रम पूर्ववदुपक्लप्ते त्रीहिमये स्थण्डिले पूर्वादिदिक्षु मद्येच पञ्च कोष्ठा- निशानदिशि अष्टदळपञ्च विलिख्य शिवनियतिकालव्यक्ताव्यक्तसुमङ्ग- ळानामभिःषभिर्मख्यादिक्रमेण तानिसंपूज्य तेषु षपात्राणि अमृतसोमवि चारतोदक सुधार्फत सुरप्रीतनामभिस्संपूज्य पूर्वोक्तक्रमेण मद्भयादिपात्रेषु
पञ्चमृतानि ऐशानकोणपात्रे नाळिकेरोदकश्च निक्षिप्य तानि पञ्चगव्यकुशोदकवदभिमन्त्र्य शर्करादीनि गोमयादिवत् क्रमेण क्षीरे संयोज्य छ- शोदकवळिकेरोदकंच संयोजयेत् । ततस्समृद्धं कदळीफलं मूलाभि मान्नितं क्षिप्त्वा मूलेन मर्द येत् । पञ्चगव्यघङ्गन्धपुष्पाद्युपचरांश्च कुर्यात् । पञ्चगव्याद्यर्थं मुक्तद्रव्याभावे दधिक्षीरेपरस्परङ्गमयगोमूत्रेच परस्परं प्रति निधिः । शर्कराया इक्षुरसः । पञ्चगव्याद्युक्तपात्रद्रव्यपरिमणालाभे गोमयमङ्कष्टार्धमानं गोमूत्रवृतदधिक्षीरकुशोदकान्यैकतिपयैकपलानि प्रा: ह्याणि । पञ्चमृते क्षीरादीनि देवस्य लिङ्गसेका र्हाणिग्राह्याणि। गवा मुक्तवर्णानामभावे निदषाया स्सवत्साया रोगगर्भरहिताया गोः क्षीरादीनि प्रायाणि । क्षीरं धसलालाजलास्पृष्टं दध्यमध्यङ्गोमयमाकाशस्थं घृतं गो मूत्रंच वस्त्रपूतं प्रायम् ॥
अथ स्नपनोदकविधानुमुच्यते-शुद्धं जलकुम्भमादाय शिवालुब्धानुज्ञः प्रशस्तत्रर्णगन्धरसनदीतटाकं देवखातादिशुद्धतार्थं गत्वा तजलं ब्रह्मी से भिमन्त्र्यास्त्रसंक्षाळितं कुंभं वस्त्रपूतेन तेन हदयमन्त्रेणापूर्य आहृत्य देव- स्य दक्षिणभागे स्थापयित्वा एलोशीरलवङ्गकर्रर वारिपाटलोत्पल पक्षक रवीरादिवासितं कुर्यात् । इदं पश्चगव्यपथामृतस्तपनोदकसंविधानं आत्म शुद्धेर्दारपालार्चनाचप्रागेव कर्तव्यं । स्नपनोदकं.सूर्यरहितेकालेनाहर्तव्यं । पुष्पाहरणमापि पूजकेनस्त्रयमेवकर्तव्यं । अशक्तौ समयलाभे च पुष्पूोदक हरणं गन्धघर्षणनैवेद्यपाकादिवत्नतैर्वाशुद्धवस्त्रैः पवित्रपाणिभिपरिचारकैः करणयं । छिनेपिष्ट इतेि न्यायसाम्यात् । एवं सकलमपि वक्ष्यमाणेपयो गद्रव्यजातं सन्निधाप्य तस्यशुद्धिं कुर्यात् ॥
तत्रयंकमः- अङ्गुष्ठनामिकादृष्टेन चक्षुषा मूलेन निरीक्ष्य मार्गे दृक्क्रियेच्छात्मके रर्कवह्निसोमनेत्रेः क्रमात् शुष्कं दग्धममृताप्लावितं । च भावयेत् । ततशुद्ध्यर्थं मस्रमन्त्रेण पताकया प्रोक्ष्य चिच्छक्त्यभिव्य क्युर्थ अस्रमन्त्रेणैव मध्यमांगुळ्या ताडयेत् । ततोवौषडन्तकवचेन तत्सर्वं विशेषार्थजलेन शर्कन का कुशपुष्पै रभ्युक्षन् ताडितात्पाषाणप्त द्वद्भि स्फुलिङ्गगदिवत्द्व्यजाता चिदाग्निस्फुलिङ्गाना मुन्नतिं ध्यायेत् । एवं निरी क्षणादिसंस्कारचतुष्टयेन द्रव्यजात मशुद्धेन मायारूपेण परित्यक्तं शुद्धचि च्छत्यात्मकं शिवयोग्यताहंभवति । ततस्सद्योजातेन गन्धं वामदेवेन वत्रं अघोरेणाभरणं तत्पुरुषेण नैवेद्य मशिानेन पुष्पं हृदयमन्त्रेणान्यानि शिवार्थद्रव्याणि आवरणपूजाद्यर्थद्रव्याणि चाभिमन्त्रयेत् । ततस्सर्व द्रव्यजात मन्त्रेण संरक्ष्य कवचेनावकुण्ठ्य वौषडन्तशक्तिमन्त्रेण धेनुमुद्रया ऽमृतीकृत्य शिवार्थं कांदेपत मेतत्सर्वं शिवमकमेवेति भावयन् गन्धपुष्पधूप- दीपैः हृदयाघ्रमन्लाभ्यां पूजयेत् । ततस्स्त्रशरीरस्यार्पजलबिन्दुमत्रेण नि- क्षिप्य स्त्रासने शिवासनायनम इति पुष्पन्दत्वा स्वदेहे शिवमूर्ति विन्यस्य फाले चन्दनतिलकं कृत्वा । स्त्रशिरसि पुष्पं स्वाहान्तमूलेन स्वशिरस्ये- वायंच दद्यात्(१)इत्यमात्मनि पशुबुद्धि व्यक्वाशिववन्निर्मलज्ञानक्रियशुद्भो ऽहमिति भावयन्नेवात्मानं पूजयेत् । इति द्रव्यशुद्धिः । यद्यप्यात्मशुद्धिः प्रागभिहिता । तथाऽपि पूजाकर्तृकतया द्रव्यान्तरवत्पूजोपकरणत्वेन प्रत्रेि ष्टस्य तस्य द्रव्यान्तरवदेवे गन्धादिभिः पूजयेदिति तदन्तद्रव्यशुद्धिः ।।
१. मूलमन्त्रं दशवारं जपेदित्य धिकं पुस्तकान्तरे वर्तते ।।
अथ मन्त्राणां दन्तताल्वोष्ठव्यापारजन्यमायिकाशुचिरूपनिर्हरणार्थ ऐश्वर्याधिकारि मलतिरोहितफलप्रदानसामर्यादिनां तेषां सामथ्योन्मील- नाएँच शुद्धिः कर्तव्या । तत्प्रकार उच्यते- हृद्यञ्जलिं बद्धा बिन्दून्तब्रह्नर- न्भ्रान्ताशीखन्तं ह्रस्वदीर्घप्लुतप्रणवादिनमोन्ततया क्रमेण त्रिवारं शनैर्गुल मन्त्रोच्चारणं कुर्यात् । ततो ब्रह्मङ्गादीनामपि तथैवोच्चारणं कुर्यात् । इत्थं मन्त्रशुद्रिविधाय तदनन्तरं परिवारदेवतासद्भावे तदर्चनं कुर्यात् । कथं परिवारदेवतासद्भावः सशक्तिक्रमैत्रलपूजने । इत्थं सूक्ष्मोक्तानि शुद्धकेवल मिश्राख्यान्यशक्तिकसशक्तिकसैौरादिचण्डान्ताशिवपूजन मंशुमदुक्तेन केवल- सहजमिश्रभेदेन प्रत्येकं त्रिविधानि । अंशुर्मति केवलं नामपरिवरदैवतार हितलिङ्गपूजनम् । सहजनाम वृषभगणेशस्कन्दपार्वतीरूिपपरिवारचतुष्टयस हितालिङ्गपूजनम् । मिथैनाम महेश्वरनृत्तमूर्ति दक्षिणामूर्यादिभिरपि स हितस्य लिङ्गस्य पूजनम् । एवं केवलशुद्धे सहशुद्धे मिश्रशुद्धे केवलकवले सहजकेवलं मिश्रकेवलं केवलमित्रं सहज़मित्रं मिश्रमिठं चेति नववि धानि पूजनानि भवन्ति । तत्र शिवपूजारम्भात्प्राकृ सूर्यपूजां तदनन्तरं च- ण्डपूजां च त्रिधाय लिङ्गं शक्तिं विना केवलं शिवमावाह्य परिवारदेवतार- हितस्य तस्य पूजनं केवलशुद्धम् । परिवारचतुष्टयसाहियेन प्रागुक्तपूजनं सहजशुद्धम् महेश्वरादिभिरपि सह प्रागुक्तपूजनं मिश्रशुद्धं । आद्यन्तयो- स्सूर्यादि चण्डपूणां विहाय लिङ्गं सशक्तिकं शिवमावाह्य परिवारार्चनं विना तत्पूजनं केवलकेवलम्। उक्तपूजनमेत्र परिवार चतुष्टयार्चनसाहतं संहजके- बलम् । महेश्वराद्यचीसहितं मिश्रकेवलम् । आद्यन्तयोस्सूर्यचण्डपूजा
सहितं सशक्तिकंस्याशक्तिकस्यया परिवारदेवतारहितस्य लिङ्गं पूजनं केवलमिश्रम् । देवपरिवारचतुष्टयार्चनसहितं सहजमिश्रम् । महेश्वराद्यर्चादिभिरपिं सहितं मिश्रमिश्रमिति । एवञ्च केवलनेवले परिवाराभावेऽपि सहजके चले मिश्रकेचलेच परित्ररसद्भावात् मन्त्रशुल्यनन्तरं केवले पूरिवारार्चन- कथनं युक्तमेव । तत्र वृषभं देवस्य पूर्वभागे पश्चिमाभिमुखमर्च ये । गणेशकुमारपार्वतीः पूर्वाभिमुखतया दक्षिणपश्चिमोत्तरदिक्ष्वर्चयेत् । पार्च स्यायस दुर्गारूपतयाऽर्च ने दक्षिणाभिमुखनाची येत् । पौराणिकास्तु सूर्य गणेशविष्णुदुर्गारूपं परिवारदेवताचतुष्टयमाहुः ? वृषभादिचतुष्टयेऽप्यारो ग्यादिफलकमनायां परिवारदेवतामध्ये सूर्यादिपूजनमपि कर्तव्यमेव । वृप भस्य वामभागे सूर्यः दैवस्य दक्षिणभागे दक्षिणामूर्तिः पश्चिमेस्कन्दस्य वमेिं चिष्णुः उत्तरभागेदेव्याः प्राग्भागे नृत्तमूर्तिः । एवमन्येषामधि कामन्धा । ऽर्चनीयानां मगमोक्तानि स्थानानि द्रष्टव्यानि ।
अथ लिङ्गशुद्धि-ध्य्हे स्थितं देवस्य पेटक मुच्यतइने स्थि तं चतुर्मुकं त्रिणेतं वराभयच्छत्रचामरकरं भीमरुद्रमभ्ययं । निशाचरान्त कृदैत्र देवस्य यजनार्थकम् । शुद्धद्वारस्य सव्येतु गच्छखं हि प्रसीदमे ॥ इति संज्ञाएँ बेटकमध्ये स्थितं देवं ‘ओं नमेदेवदेवेशसर्वलोकैकनायक । उत्तिष्टनानकर्मार्थ मात्मरक्षार्थमेवचे' ति संप्रायं लिङ्गं हस्ताभ्यां संगृह्य ब त्रं विसृज्य प्रागेव पङत्यासनेनार्चितायां स्नानवेद्यां सुवर्णरजतकांस्यत्रपु संसक्षीरवृक्षान्पतमनिर्मितायां उपानपङ्कजगतीकंपकण्टकं प्रजगतीपद्वा जिनयुक्तायां वृत्ताकारायां मध्योन्नताया मुपरिप्रसारितवंस्त्रयसं . विन्यस्य लिङ्गं पूर्वेद्युरार्चितां पूजां हृदयमन्त्रेण संपूज्य शिरसीशनक्रमेण स्वाहान्त मूलेन सामान्यार्थजलेनार्थेन्दत्वा धूपदीपौ प्रदर्य अंगुष्टादिकानिष्टान्तईशा
नदिपञ्चकं विन्यस्य कनिष्ठिकानामिक्रामध्ये पुष्यं संगृह्य अंगुष्ठतर्जनीभ्यांलिमस्तकायूनां हृदयेनावरोप्य तत्पुष्पं लिङ्गमूर्छि विन्यस्य निर्माल्य मी: शानदिशि हृदयेनशुद्दपानिधाय अत्रेमचंद्र पाशुपतात्रेण पीठं प्रक्षाळ्य सामान्यार्थजलेन स्वाहान्तं हृदाऽभिषिञ्चेत् । एवं कृते पूर्वपूगसमाप्ती लिङ्गपीयविन्यस्तमन्त्रोपसंहारानन्तरं लिङ्पीड्योरासक्ताः पूणकस्य भुक्ति मुक्तिप्रतिबन्धकविन निरस्त भवन्ति । किञ्च हृदयाम्बुनपनेन शुद्धे पुनः मन्त्रविन्यासयोग्यं भवति । इति लिङ्गशुद्धिः ॥ ततशिवशक्तिभ्यां नम इति लिङ्गमुद्रां प्रदर्ष आसनमूर्तिमूलै रष्ट- पुष्पिकयाचा संपूज्य धूपदीपौ प्रदर्य सुवर्णरजतताम्रमयशंखशुक्तिमोध्र- न्यतमपात्रेण चतुरंगुळदीर्घया गोशृङ्गाप्रप्रमाणया धारयाऽभिषिच्य, हं स्तयन्त्रोद्भवतैलेन गोघतेनवाऽभ्यज्य पिष्टचूर्णादमिर्विल्पकृष्णतोयेनाभि पिष्य शिरसि पुष्यमारोप्य पञ्चगव्य प्रयेक पथामृतफलरससंयुक्तपथामृतै रन्तरान्तराशिरशिखनेत्रैः पुष्पधूपदीपसमर्पणपूर्वक मस्स्रमन्त्रेण घण्ट ताडयनभिषिचेत् । एवं फलोदकादिभिस्सिवेत् । तत्र फलोदकं नाम सुगन्धिजलं विलुपनसनारिकेळखण्ड सत्वग्दाडिमीबीजपूरपुनगलि कुचनारङ्गचूतकदळीफलोपेतमुदकम् । यवनीवारीहिमुद्भसिद्धार्थ सौ- गन्धिकहेमशालिबीजसहितमुदकं बीजोदकं। तेनाभिषिच्य मूलबीजेन गन्ध पुष्पधूपदीपैरर्चयेत् । स्फटिकमुक्ताफलमाणिक्कविद्मगोमेदकपुष्यराग ग्र रुडेन्द्रनीलसाहितमुदकं रनोदेकं । तेनाभिषिच्य वर्णमन्त्रेण गन्धादि भिरर्चयेत् । चन्दनागरुकस्तूरी कुंकुमकपूरेमनाश्शिलैलाकुष्ठतकोललथुङ्ग शरचम्पकमुकुळचूर्णसहितमुदकं गन्धोदकं । तेनाभिषिच्य गन्धपुष्पधूपं दीपनैवेद्यानि नाममन्त्रेण समर्पयेत् । चम्पकमडिकाकेतकीपाटलकुन्द पुन्नगनन्द्यवर्तजातीमन्दारकरवीरपद्मोत्पलगिरिपुष्पयुक्तं जीरदमनकादि- मिश्रितमुदकं पुष्पोदकं। तेनाभिषिच्य शिवमन्त्रेण गन्धपुष्पधूपदीपं दद्यात् ।
ततो नाममन्त्रं समुचरन्शुद्धेनानेन शनैःशनैरभिषिध्य तदनंलिङ्गमभितस्थितंलिङ्गाकृतिं कृत्वा गन्धपुष्पधूपदीपपायसांश्च तांबूलादिचदत्वा तदन्नं प्रक्षा ळयलिङ्गमूनैि मूलबीजं न्यस्य गन्धपुष्पधूपदीपं दत्वा ब्रह्मलमन्त्रैरालभ्य धेनुमु द्रां बध्नीयात् । इदमनाभिषेचनमपमृत्युनिवारकम् । अयमायुरारोग्यराज- राष्ट्राभिवृद्धिदंसकलवशीकरणं सर्वशांतिकरं च । ततो जलार्चनं च कुर्यात्। निरीक्षणादिसंस्कृतेन शुद्धजलेन हेमरजतताम्रयज्ञवृक्षजान्यतमपात्रं प्रपूर्य तन्मध्ये लिी संस्थांप्य दूर्वातिलाक्षतान्दत्वा गन्धपुष्पधूपदीपैरर्चयेत् । इदं जलार्चनं । ततस्समुद्धृत्य संमृज्य पूर्ववत् स्नाननैवेयं विन्यस्य नाळिकेरेक्षुर- सादिभिरपि यथासंभवमभिषिञ्चेत् । शिवस्य वृताभ्यनेन वर्षकोटिसहस्रा- र्जितं पापं नश्यते । मासं घृताभिषेकेण त्रिसप्तकुलोपेतस्य शिवपदप्राप्ति भवति । करयन्त्रोद्भवतिलतैलाभिषेकेण शिवपदप्राप्तिर्भनति । क्षीराभिषेके णायुतसालङ्कारगोदानफलप्राप्तिर्भवति । दधिस्नपनेन सर्वपापक्षयपूर्वकं शिवलोकंप्राप्तिर्भवति । मधुस्नपनेन सर्वपापक्षयपूर्वकं वह्निलोकप्राप्तिर्भव- ति। इक्षुरसस्नपनेन विद्याधरलोकप्राप्तिर्भवति। कर्णीरागरुतोयेन शिवपदमा- प्तिः । गन्धचन्दनतोयेन गन्धर्वलोकस्य पुष्पोदकेन सूर्यलोकस्य है मोदकेन कुबेरलोकस्य रत्नोदकेन इन्द्रलोकस्य कुशोदकेन ब्रह्मलोकस्य प्राप्तिरित्यादि द्रष्टव्यम् । तत्र द्रव्यालाभे वस्त्रपूतेन शुद्धेन तोयेनाभिषेि चेत् । तेनापि सर्वकामसमृद्धत्ररुणोकप्राप्तिरुक्ता । ततोधाराभिषेचनं कुर्यात् । तच्चर्मार्थपूजायां द्वादशांगुळधिस्तार- मेकांगुळोत्सेधं यत्रत्रयघनमुत्तमम् । सप्तांगुळविस्तारमधीगुळत्सेधं यवद्भ यमात्रिघनं मध्यमं। पञ्चांगुळविस्तारं पादांगुळोसेधं यवमात्रघनमधमं। तत्सु वर्णेन रजतेन तात्रेण वा चतुरथं वृत्तं वा कर्तव्यं । चतुरथं चैनवकोष्टानि विलिख्य मध्यकोष्ठस्य मध्ये रन्ध्रमेकं परितोष्ठे मध्यकोष्ठस्यैव रेखायां मह
दिक्षु चत्वारि पूर्वादिकोटेषु प्रयेकं द्वादशरन्ध्राणि चेयेन मुत्तमपात्रस्थै.काधिकान्यष्टोत्तरशतं रन्ध्राणि कुर्यात् । मध्यकोष्ठस्यमंख्यरन्ध्रमेकं परितो वाटे पूर्वादिकोटेषु त्रीणिनीणि रन्ध्राणीत्येवं मद्यमपात्रस्य पञ्चविंशति रन्ध्राणि कुर्यात् । वृत्तं चेदष्टदळपत्रं विलिख्य कर्णिकाया मद्ये परितश्च नत्ररन्ध्राणि प्रतिदॐ द्वादशरन्ध्राणि दळेभ्यो बर्हिधृत्ते महादिक्षु चत्वा रिचोत्तमपात्रस्य कुर्यात् । इतरपात्रयोरट्दळपने चढ्रश्नवत् द्रव्याणि द्र ष्टव्यानि । एवंभूतं पात्रं देवस्योपरि हस्तधृतं कृत्वा शब्दजलेनापूर्य हस्ता भ्यां धारयन् मूलेन धाराभिरभिषिंचेत् । एवमभिषेकार्थानिप्राक्संस्कृत पञ्चगव्यादिव्यतिरिक्तानि तैलादीन्यस्त्रेणसंप्रोक्ष्यकवचेनावकुण्ड्यास्त्रेण सं. रक्ष्य हृदयबीजेनाभिषेचने विनियोजयेत् । एवं प्रपद्येनाभिषेकं कर्तुमश- क्तशुद्धजलेनाभिषेचयेत् । ततो मूलेन मन्त्रपुष्पं दत्वा मन्त्रानं निवेद्य शुद्धमृदुवाससा शनैस्संमृज्य पनपीठे स्थापयेत् । तत उत्थाय शिवंप्रदक्षिणी कृत्य नितिकोणस्थितवास्त्वधिपति ब्रह्मस्थानादुत्तररूपं शिवमन्दिरस्य वायुकोणं गत्वा तत्र श्यामवर्ण दन्ताक्षसूत्रपाशांकुशान्करैः पुष्करेण बी- जपूरश्च धारयन्तं दक्षिणाभिमुखमुपविष्टं गणपतिमावाहनादिसर्वोपचारै संपूज्य ॥ (श्लो) शिश्वार्चनं गणेशान निर्विघ्नं कुरुमेसदेति प्रार्थयेत् । ततः प्राग्भागे शित्रखेटकस्योत्तरदिशारूपे श्रीफलकमलाभयधारिणीं त्रिणेतां शि वशक्तिरूपां दक्षिणाभिमुखीमुपविष्टां महालङ्गं तथैव संपूज्य भमातशिवा र्चनद्रव्यसमृद्धिं कुरुमेसदे’ति प्रार्थयेत् । ततः प्राग्भागे शिवमन्दिरस्येशान कोणरूपे सदाशीवानन्तश्रीकण्ठांबिकागुहविष्णुधातृरूपान् प्रसन्नवदनान्यो गपट्टधरान्व्याख्यामुद्राक्षसूत्रात्रिराजितकरद्वयान् गौरवर्णीन्दाक्षिणामुखमुप- विष्टान्सप्तगुरून्वा शिवादिस्वरूपगुरुपर्यन्तान्सर्वान्गुरून्या तथैव सर्वोपचा- रैस्संपूज्य ‘शिवादिगुरखो मह्य मनुज्ञां दातुमर्हथ । शिवार्चनं करिष्येहं
युष्मदर्शितमार्गतःइति प्रार्थयेत् ॥ गुरुस्थाने श्रीगुरुपादुकाभ्यां नमइति पादुकेन पूजयित्वा गणपतिमह्यलक्ष्मीगुरुपादुकांनां पूजानन्तरं स र्वान्प्रणम्य क्षितितलनिहितनिश्चलजानुः बद्धांजलिः . ‘ गणनाथांबिके स्वामिपादुके मां जगदुरो । यजन्तमनुजानीत यथासंपनकारकमिति युग पप्रार्थयेत् । अथ तेभ्यस्सकाशपुत्र - शिवं यजस्वेति अनुज्ञालाभं भावयि त्वा देवस्याग्नेयकोणे दक्षिणभागेक रुचिराद्यसने स्थितः प्रत्येकं दश' मन्त्रेः पूरककुंभकरेचकैस्सहितं प्राणायामत्रयं कृत्वा स्वेष्टफलाभिसन्धि पूर्वकं यथाशक्ति शित्रर्चनं करिष्ये इति सङ्कल्य पूजासारभेते । तंते प्रथमे १¥शिवार्चन | तेचकम्दनाळग्रन्थिदळकेसंरक “काचिभक्तकम- केरूपं क्षित्यादिशुद्धविद्यन्तद्वात्रिंशत्तत्वपर्यन्तोज्झ्यं उपरिस्थितयामूर्यासह निवृयादंशांतिकलापर्यन्तच्छायं । तदुपरिशान्स्यतीतकलाप्रमाणोविद्यादेहः तत्स्वरूपपरिज्ञानार्थं निवृत्यादिकलाप्रमाणे तदन्तर्गततत्वस्वरूपञ्चविविच्यते। निवृस्यादिकलाशतकोटियोजनप्रमाणब्रह्माण्डरूपा|तनैकं पृथिवीतवतदुपरि सहस्रकोटियजनप्रमाणा प्रतिष्ठाकला । तत्र जलादिभूतचतुष्टयगन्धादित न्मात्रपञ्चककर्मेन्द्रियपञ्चकज्ञानेन्द्रियपञ्चकमनोहकाबुद्धिप्रकृतिरूपाणि द्र सोविंशतितत्त्वानि । तदुपरि अयुतकोटियोजनप्रमाणाविद्याकला । तत्र पुरुष रागनियति कलाविद्याकालमायारूपाणि सप्ततत्वानि। तदुपरि लक्षकोटियो जनप्रमाणाशान्तिकला । तत्र शुद्धविद्यामहेश्वरश्वेत द्वैतवे। तदुपरि दशलक्ष कोटियोजनप्रमाणाशान्त्यतीतकला । तत्र सदाशिवश्शक्तिवेति द्वैतवेतदुपरि अप्रमेयं शिवतत्वं निवृत्तिकलारमकं प्रथिवीतखं यावत्कन्दं प्रतिष्ठाकला- विद्याकलान्तर्गतानि जलादिकालान्तान्येकोनत्रिंशतत्वानि यावन्नाळः। ज दिकालान्ततत्वेषु स्थितानि पञ्चसप्ततिभुवनानि कण्टकाः । तत्तद्ध- वनान्तर्मतापिनां बुद्धिर्माः पश्चात्भुवननाळान्तर्गतसूत्राणि। विद्याक
(१) शिासनार्चनमिति पायभेदः ।
कायामैव कालस्योपरि स्थितं मायातत्वं पअनाळग्रन्धिः|शान्तिकलायां स्थितं शुद्धविद्यातत्वदळकेसरकर्णकात्मकं पत्रं। शुद्धविद्यांया उपरि महेश्वर स्थितं तत्वं यावत् शिवस्य सूक्ष्ममूर्तिः। शान्त्यतीतकलायां स्थितं सदाशिवशाक्त तत्वद्वयं यावद्विद्यादेहः। नाळे स्थितानि भुवनानि च जलानलप्तायुगगनाह लुबुद्धिप्रकृतिषु .प्रत्येकमष्टावष्ट भुवनानीति षट्पञ्चशत् पुरुषे षट् से वश्व नियतौ द्वे कलायां द्वे विद्यायांबे काले द्वे इति पुरुषादिकालान्तेषु भुव जानि एकोनविंशतिरित्येवं पश्च स्प्ततेभुवनानि कण्टकाः। तमेमोहमहामो- हंतामिस्रन्धतामिस्ररूपाः पञ्चविपर्ययाः । ऊहशब्दाध्ययनं दुःखत्रय- विघातस्सुहृट्प्राप्तिर्दानं चेत्यष्टौसिद्वयः । आध्यात्मिकाः प्रकृत्युपादान कालभागाख्याश्च । तिस्रो विषयाः परमकृताबाझाः पश्चेति नवर्च तुष्टयः अन्धखमूकत्वादय एकादशेन्द्रियविधाः अनूहादयस्सप्तदशप्रागुक्तं सिद्धिबुद्धिविधाश्चेत्यष्टाविंशतिशक्तयः इति पञ्चशद्भावाः नाळसूत्राणि। अत्र कन्दनाळादियोजनप्रमाणसमये मतान्तरं प्रदर्य ते । निवृत्तिकलात्मकं पृथिवीतत्वं पूर्ववच्छतकोटियोजनमेव । पृथिवीतत्वाद्दशगुणं जलं, जलतत्वाद्दशगुणोवह्नि, वह्नितत्वाद्दशगुणो वायु' वायोर्दशगुणं व्योम ततोदशगुणोऽहङ्कारः, अहङ्काराद्दशगुणा बुद्धिः, बुद्धे दशगुणं गुणतत्वम् । एवं गुणतस्वपर्यन्तं दशसख्ययावृद्धिः । अतः परं मायातत्वपर्यन्तं शतसह्यया वृद्धिः। गुणतखाच्छतगुणा प्रकृतिः । प्रकृतेश्शतगुणोरागः । रागच्छतगुणा नियतिः । नियतेशतगुणा विद्या । ततश्शतगु णा कला । ततश्शतगुणः कालः । ततश्शतगुणा माय । शुद्धविदीश्वर सन् दाशिवानां सहस्रसह्ययावृद्धि। मायायास्सहस्रगुणा शुद्धविद्या । शुद्ध स्रियायास्सहस्त्रगुण ईश्वरः । ईश्वरात् सहस्त्रगुणस्सदाशिव इति । ततो लक्षसद्वययावृद्धिः । सदाशिवतत्वाद्वक्षगुणा शक्तिरिति । ततश्शिवतत्वमप्र
मेयम्। इदं च मतं प्रकृतेः पूर्वं गुणतत्वमङ्गीकृत्य प्रकृतेरनन्तरं पुरुषतल्लमनङ्गीकृत्य च प्रवृत्तम् । तथाचाहुः- (लो) ‘मातत्वं शतकोटियोजन मपः प्रारभ्य गौणान्तकं पहथा तद्णनात्तथा प्रकृतितो मायावसानं श- तात् । साहच्च सदाशिवात्राधि ततशक्त्यन्तकं लक्षत स्तस्योद्धे स शिवोऽप्यभेयविभवो बिन्दोरधिष्टायकःइति एवंसति नाळः कियद्यो जनसंख्यो जात इति चेत् असंख्ययोजन एव । तथाऽपि किञ्चित्प्रकारमा रोष्य योजनसह्या प्रदर्यते—एकत्वमारभ्य उत्तरोत्तरं दशगुणवृद्धौ क्रिय- साणायां विंशतितमं स्थानं परार्धसङ्कया । स सर्वान्तिमसङ्कया । विंशतेश्च स्थान मेतानि नामनि । एकं दश । शतं सहस्र मयुतं लक्षी प्रयुतं टि हुँदं पत्रं खर्वं निखर्वं बृन्दं महापझं शब्दो महाशब्दं समुद्र महा समुने मध्यं परार्द्ध इति । तथाचाहु– * एकं पङ्किशते सहस्रमयुतं ऋक्ष प्रपूर्वायुतं कोटिशाउँदकंच पञ्चक मथो ख़र्च निखंत्रं तथा । वृन्दं धैव महासरोज मपर देशंख समुद्रोऽन्तिमो मध्यं चैव परार्धसंज्ञक मिमां सह्यां विदुः पण्डितम्’ इति । एवञ्च शतकोटिसया मेकत्वस्थाने निवेश्य जकतत्सदीनां सह्याक्रियते । शतकोटिर्नाम पद्मसङ्कया। ततश्च पद्म योजनं पृथिवीतत्वम् । एकयोजनं जलतत्वं, दशयोजनं तेजस्तसंव, शतयो जनं वायुतत्वं, सहस्रयोजनं गगनतत्वं, अयुतयोजनमहङ्कारतत्नं, लक्ष योजना बुद्धिः प्रयुतयोजने गुणतवं, कोटियोजनं ततः परं शतसंख्यया वर्द्धनीयत्वात् एकान्तरितसंख्याग्राह्या । यथा- प्रकृतिः पझयोजना, रा- मो निखर्वयोजन, नियतिर्महापझयोजना, विद्या महाशद्योजना, कला समुद्रयोर्गन, कालः परार्धयोजन इति । एवञ्च जलादिकालान्ततत्वसमु दायरूपो नाक्रो दशशत सहस्रायुत लक्षप्रयुत कोटिपद्म निखर्वमहापद्म म दृशमहासमुद्रपराधंख्यत्रयोदशसह्यासमुदायसङ्कथयेयोजनापरिमितोभव ति । पक्षसयाया मेकतत्वरूपता मनारोप्य परार्धाधिके स्क्यासद्भाव
मारोप्य गणनेतु नाळः खर्व निखर्व वृन्द महापद्म शव महाशङ्गल समुद्रमध्यदशगुणितपरार्ध सहस्त्रगुणितपरार्ध लक्षगुणितपरार्ध कोटिगुणिपरार्थरूप त्रयोदशसह्यासमुदायसद्वयेययोजनो`यो भवति । नाळान्तर्गतानामपि भुवनाना साधारणं गन्धादिपञ्चक कर्मेन्द्रियपञ्चक ज्ञानेन्द्रियपञ्चकमन सां पृथग्योजनसहया नास्तीति मताश्रयाणां तेषु योजनसङ्कया नगाणिता । अथ तेषामापि ( भुवनाधारतया ) पृथग्योजनसल्याममश्रित्य मतान्तरं प्रदर्यते ।
पप्रयोजनपरिमणात् भूतवाजलादिमनन्तानां विंशतेस्तत्राना मु त्तरोत्तरं दशगुणा वृद्धिः। अहङ्करबुद्धयोश्शतगुणा । प्रकृतेस्सहस्रगुणा । पुरुषस्यायुतगुणा । नियतिकालयोर्लक्षगुणा । रागविद्याकलानां दशलक्ष गुणा । मायायाः कोटिगुणा । शुद्धविद्यायाः दशकोटिगुणा। ईश्वरस्य श ; तकोटिगुणा । सदाशिवस्य सहस्त्रकोटिगुणा । शक्तेरयुतकोटिगुणा । शिवतवस्य नास्ति योजनसह्या इति । पुरुषमायामध्यवर्तितवानां प धानामूर्वाधरभावे क्रमभेदमाश्रित्येदं मतान्तरं प्रवृत्तम् । अस्मिन्मते क्षि त्यादिमनोंतानि एकविंशतितत्वान्युत्तरोत्तरं दशगुणवृद्धया क्रमा देकदश शत सहस्रायुत लक्ष प्रयुतकोट्यछंद पद्मखर्व निखर्व वृन्दमहापप्रशंख महाशब्दं समुद्र महासमुद्र मज़्य पराधं दशपरार्ध योजनानि । अहङ्कारबु- द्वी शतगुणवृध्या क्रमात् सहस्रगुणित लक्षगुणित परार्धयोजने। प्रकृतिस्स हस्त्रगुणवृद्ध्याऽर्धदगुणितपरार्धयोजना । पुरुषस्ततोऽयुतगुणवृघ्यावृन्दणु णितपरार्धयोजनः । नियतिकाल लक्षगुणवृद्ध्या क्रमात् महासमुद्र गुणितसहस्र परार्धगुणितपरार्धयोजनौ । रागविद्याकलास्तु दशलक्ष- गुणवृज्या क्रमात् पद्मपरार्धगुणतमहाशंख परार्धगुणितशत पराधहतः परार्धगुणित परार्धयोजनाः । एवंचास्मिन्पक्षे जलादि कलांत तत्वसमुदायः
रूपे नाणे दशादिशतपरार्धाहत परार्धगुणितपरार्धपर्यन्तैकोनत्रिंशत्संख्यासमुदाय सख्यय योजनापरिमितो भवति । अस्मिन्तत्ववृद्धयाश्रयणेनप्रवृत्ते प्रक्षद्वयेऽपि नाळापात् प्रन्थेः पन्नस्य चातिदैर्यं स्यात् । तथाहि-- अत्र प्रथमपक्षे तावत् नाळान्तर्गतेषु तत्वेषु कालएकः परार्धयोजनः। कला तच्छतांशपरिमितैव । विद्यानियतपूर्वकपूर्वतत्वानि तच्छतांशपरिमितानी- ति नाळः किञ्चिदधिकैकपरार्धयोजनः । मायारूपोग्रन्थिस्तु शतगुणित परार्धयोजनः । कालाच्छतगुणत्वान्मायायाः पमं लक्षगुणितपरार्धयोज- नम् । पमरूपायाशुद्धविद्याया मायापेक्षया सहस्रगुणितत्वा दित्थं प क्षान्तरेऽपि प्रन्थिपञ्जयोजनदैर्यं स्यात् । एवं कन्दप्रभृति नाळापेक्षयाघ्रन्थेः पंजस्यच दैघ्र्यं न लौकिकपझच्छायानुकारि नवनाभिकन्दादिहूप्रदेशांत दैत्पअच्छायानुकारि । अतः कलावृद्विपक्षाश्रयणमेव शिवासनपक्षभावनाया मंनुकूलम् । इदञ्च कमलं अनन्तासन सिंहासन योगासन पझासन घिम लासनरूप पश्चसनगर्भम् । तत्रपृथिवीतलपरिमितकन्द एवाधारशक्तिः। जेलादि कालान्त तत्वपरिमितो नाळ एव तदुपरिस्थितपदमुकुळ्साहितस्सन् आधारशक्तिरूप क्षीरोदसमुत्थितफणामणिमण्डलसहित भुजङ्गमाकृतिशा- लि विचेश्वराष्टकान्तर्गतानन्तरुद्रेतदुभय मनन्तासनमुच्यते । नाळाद्य वधि जलतत्वप्रभृति गुणतंत्वपर्यन्तं नातूं परितःस्थितं सिहासनम् । तत उपरि प्रन्थिपर्यन्तं योगासनम् । तदुपरि दळकेसररूपं पझासनम्। कर्णिकैव विमलासनम् । कर्णिकोपरिस्थितगुणत्रय मण्डलत्रयतत्वत्रयात्मकं वा । यद्यप्यनन्तः सहस्रफणामाण्डितः सर्पबेनोक्त इति तस्य भोगदण्ड एवोड्रोकारस्थित नाळ, सङ्गचितं तत्फणामण्डलमेवात्र मुकुळे,नतु तद्वय- तिरेकेण परमस्ति, तथाऽपि तदेव विकासध्यानदशाया मष्टदळपद्मरूपेण भावनीयमिति पद्मासनमुच्यते । यद्वा वृत्ताकारं कोटिसूर्याभं सिंहासन दधस्थित मनन्तभोगरूप मनन्तपङ्कजरूपं नाळादन्यदेवानन्तासनं वृत्ता
कारमुपर्युपरिस्थितानन्त बासुकि तक्षक कार्कोटक पदा महापद्म शङ्कगुळिकाख्याश्रमहानागरूपं वा । अथवा एवमनन्तासनं भावनीयम्-- सि दासनस्याधस्ताद्वषामलभूतंकुञ्जराकार धर्मेदिपादचतुष्टयस्य अधर्मादिफ- लकचतुष्टयस्य मञ्चस्योपरि फणपश्वकेन पुच्छेन च सहितः फणामद्धे पुरुषाकारः क्षौमवस्त्रपरीधान स्सर्वाभरणभूषितः वराभयधरकरह्यो नागरा- जः | तंपरितः पूर्वादिदिक्षु अनन्ताद्यः गुडैिकान्ता एकफणाः कृताञ्जलि- पुटा नागराजा ईक्षमाणा महानागाः नागराजस्यशिरसिप्रफुढाष्टदलयुक्तं अनन्तपङ्कजमिति। अलादिमपक्षमेवावलंब्य शिवासनश्यार्चनाक्रमः प्रदर्श्व ते। हामाधारशक्तये नमःशतकोटियोजनप्रमाणब्रह्माण्डाकारपृथिवीतत्वं परिमाणशिवासनपसकन्दरूपां धबळघ” पाशांकुशाभयंवरधारिणी मा घारशक्ति पूजयामि । अनन्तासनाय नमः । जुळादिकलान्ततत्वपरिमाण- नाळरूपं मायाग्रन्थिसहित मेकादशसहस्रकोटियोजनोच्छूणुवा दशशत सहस्रायुत लक्षप्रयुत कोट्यछंद पनखर्व निखर्व वृन्दमहापम शबमहाशय समुद्र महासमुद्र मध्यपराधं दशशतगुणितपरार्धसहस्रगुणितपरार्धलक्षगुणि- तपरार्धार्धदगुणित वृन्दगुणितपरार्धम महसमुद्रगुणितपरार्ध सहस्रपरार्ध गुणि तपरार्ध पअपरार्ध गुणित परार्ध गुणितपरार्ध महाशद्वपरार्धगुणितपरार्ध शत परार्धहतपरार्धगुणितपरार्ध पमपराधंहतपरार्धगुणितपरार्धरूपवैिशसह्या. गुणित पन्नसंयासमुदाय सर्वोपेययोजनोच्य्यं वातदुपरि सहस्रफणामण्ड लरूपाब्जमुकुळालंकृत मेकवक्त्रं चतुर्मुजं हृदये नमस्कारमुद्रासाहित मनन्त रुद्ररूपमनन्तासनं पूजयामि । हां शिवासनपअनाळकण्टकेभ्यो नमः । पृथि वीकन्दोन्नतशिवासनपचनाळावयवेभ्यो जलादिकान्ततत्वाश्रितामरेशप्रभा सनैमिशपुष्करापाडिडिंडिमुण्डि भारभूतल शुद्धीश्वर हैरिश्चन्द्र श्रीशैल अध्ये श्वर आम्रातकेश्वरः मद्ध्यमेश्वर महाकाळ केदार भैरव गया कुरुक्षेत्र ना
खल कनकखल विमलेश्वर अट्टहास महेन्द्र भीमेश्वर अविमुक्त वनपद्रुद्रकोटि महाळय गोकर्ण भद्रकर्ण स्त्रऍक्ष स्थाणु च्छलण्ड हिरण्ड म हाकोट मण्डलेश्वर काळाञ्जन शंकुकर्ण स्थूलेश्वर स्थलेश्वर पैशाच रा- क्षस यक्षगन्धर्व ऐन्द्र सौम्य प्राजापत्य ब्राह्मकृतकृत भैरव ब्रह्मवैष्णव कामार नाळ श्रीकण्ठ वामदेव भीमोग्र भत्र ईशान एकवीर प्रचण्ड उमा पति अज अनन्त एकशिव कोध चण्ड द्युति संवर्त शूर पश्चन्तक एक- वीर शिखेद नामधेय सप्ततिभुवनरूपान् कण्टकान्पूजयामि । हां सूत्रे भ्यो नमः। पञ्चविपर्ययाष्टसिद्धि नत्रतुष्टयष्टार्चिशति शक्तिरूप पशङ्गात्र नामकानि शिासनपवनालसूत्राणि पूजयामि ॥ एवमनन्तासनास्मकनालपूजानन्तरं नाकं परितः स्थितं सिहासनं योगासनंच पूजयेत् । हां धर्माय नमः। शिासनस्याग्नेयकोणे पादरूपं सिंहाकारं जलादिगुणतद्यपर्यन्तोन्नतं आग्नेयाभिमुखं विवृतास्यं परिवृत्त कन्वरं वायव्यकोणसिंहावल्मीकिनं कोटिसंहपरिवारितं कर्णीरवर्णं धर्म पूजयामि । हां ज्ञानाय नमः । शिवसिंहासनस्य नैर्हतकोणपादरूपं सिंहाकरं जलादिगुणपर्यन्तोन्नतं नैर्हताभिमुखं विवृतास्यं परिवृत्तक न्धरं ईशानकोणसिंहावलोकनं कोटिसिंहपरिवारितं कुंकुमवर्ण ज्ञानं पू जयामि । हां वैराग्याय नमः । शियसिंहासनस्य वायव्यकोणपादरूपं सिहाकारं जलादिगुणतत्वपर्यन्तोन्नतं याथयाभिमुखं विधृतास्यं परिवृत्त- कन्धर माग्नेय कोणसिंहावलोकिनं कोटिसिंहपरिखारितं सुवर्णवर्णं वैरा ग्यं पूजयामि । हामैश्वर्याय नमः । शिवसिंह।सनस्येशानकोणपदरूपं सिँ हाकारमैशानाभिमुखं जलादिगुणतद्यपर्यन्तोन्नतं विवृतास्यं पूर्ववृतकन्धर नैतिकणसिंहावलोकनं कोटिा संदपरिवारितं मेघवर्णमैश्वर्यं पूजयामि । हामधर्माय नमः । शिवसिंहासनस्थ पूर्वफलक©पं श्वेतकृष्णवर्ण पुरुषा-
कारं दक्षिणशिरसमुत्तरपाद मधोमुख मधर्म पूजयामि । हामहानाथनमः । शिवसिंहासनस्य दक्षिणफलकरूपं श्वेतरक्तवर्णं पुरुषाकारं पूर्वशिरस्पधिमपादं अधोमुखमज्ञानं पूजयामि । हां अवैराग्याय नमः । शि- धासिंहासनस्य पश्चिमफलक्ररूपं रक्तपीतवर्ण पुरुषाकारं उत्तरशिरसं दक्षि णपाद मधोमुख मवैराग्यं पूषयामि । हामनैश्वर्याय नमः । शिवसिंहासन- स्य उत्तफलकल्पं पीतकृष्णवर्ण पुरुषाकारं प्राश्चिमशिरसं पूर्वपाद में धोमुख मनैश्वर्यं पूजयामि । तदन्तरं हां शिवसिंहासनाय नमः इतिसमस्तं सिंहासनं संपूज्य योगासनं पूजयेत् / तस्य श्वेतरक्तपीतकृष्णवर्णानि भूतरूपाणि कृतत्रेताद्वापरकलियुगा- न्याग्नेयादिपादत्वेन अथक्तनियतिकलाकालान् स्फटिककाळमेघदा डिमीपुष्पभिनाञ्जनवर्णान्पूर्वादफलकत्वेन चाभ्यर्थं हां शिवयोगाख्नमध्य फलकरूपाय श्रीमहाविष्णवे नमः इति मध्ये नीलवर्णं त्रिणेतुं शकचक्रवः राभयकरं विष्णु पूजयेत् । ततो रजोगुणारुणाय तमोगुणतूलभरिताय- मायारूपाय अधश्छदाय नमः । इति योगासनस्य ऊर्थं मेखलायाअधोभाग प्रसारितं शयनीयरूपमधश्छदनं नैर्युतकोणे संपूज्य । हां सत्खगव्रणधव लिताय शुद्धमायारूपो“च्छदनायनमः । इति मेखलाया.उपरि शयनीयोत रस्छदनरूप मूर्छच्छदनं नैतकोणेच संपूज्य हां शिवयोगासनायनम इति समस्तं योगासनं पूजयेत् । योगासनविमलासने विना | यांसनात्म कमेव शियासनमिति पक्षे शिवासनमेव मायाग्रन्थिपर्यन्तोन्नतं भावयित्वा त पादफलकार्चनानन्तर माग्नेयादिकोणेषु स्थित तदीयफलकद्वय सन्धानकी- रत्वेन कृतयुगादिचतुष्टय मभ्यर्थं तन्मध्ये” फलकत्वेनैव श्रीमहाविष्णु । पूजयियाऽधश्छदनमूर्छच्छदनंच पूजयेत् । ततोऽनन्तफणामण्डलरूपं पञ्च भुकुष्ठं विकसितं भावयित्वा तस्य दळकेसरा नर्चयेत् । हां शिवासनपद्मद
ळेश्योनभः । अष्टधिवेश्वररूपाणि धवळपर्णानि शिवासनपक्षस्य दळानि पूषयामि । हां केसरेभ्योनमः । मूले सुवर्णवर्णानि मद्ये विद्रुम वर्णानि मुक्तफलाकृतिशिरोलकृतानि चतुष्यष्टिकलारूपाणि वामादिश क्तिसहिताष्टरुद्ररूपाणिच केसराणि पूजयामि । केसराणा मष्टरुद्ररूपत्व पक्षे अष्टाची केसराण्येकैकरुद्धेन भवनीयानि । अथवा फणारूप दलसहस्रयुक्तस्य अनन्तपनस्य केसराण्यपि सहस्र सन्ति । तानि सर्वाणि पञ्चविंशत्युत्तरशतसञ्जययाऽष्टधा विभज्य घामाचष्टरुद्ररूपेण पूज नीयानि । कर्णिकासाहितान्यष्टावेवचा केसराणि तथा पूजनीयानि । अयं न्यायोऽष्टैविधेश्वररूपतया पूजनीयेषु दळेष्वपि योजनीयः। हां कर्णिकायै नमः । विमलां शक्तिरूपां कनकवर्णं शिवासनपद्मकर्णिकां पूजयाभैि। हां बीजेभ्योनम"। वामादिनवशक्तिरूपाणि वा पश्चाशद्वर्णरूपाणि या शिव सनपकर्फिकाबीजानि पूजयामि । ततस्सर्वावयवयुक्तं पद्म विभाव्य हां पझासनाय नैमं इतुिं संपूज्य हां पणमुद्रायै नम इति पद्ममुद्रां प्रदर्शयेत् । ततः पूर्वादिप्रादाक्षिण्येनाऽस्त्रष्टयु केसरेषु बामादीरर्थौ शक्तीरेकैकशः पू जयेत् । चाभायै नमः । ज्येष्ठायैनमः। रौद्रयै नमः । काळ्यै नमः । क लविकरिण्यैनमः। बलविकरिण्यै नमः । बलप्रमथिन्यै नमः । सर्वभूतदम न्यै नमः। अरुणवक्र श्चामरधारिणी शिवासनम्यस्तैकहस्ता शिवाभिमु ख्येन केसरेषु स्थिता वामादिशक्तीः पूजयामि । मनोन्मन्यैनमः । स्फटि- कवर्णी पाशाङ्कुशाभयवरधारिणीं शिवासनपद्मकर्णिकायामीशानदिशि मध्ये ईशनदिशि या स्थितां मनोन्मनों पूषयामि । ततस्साधिपतिकानि सूर्य समाप्तिशक्तिमण्डलान्युपर्युपरि पूजयेत् । हां सूर्यमण्डलाय नमः । कोटि सूर्यप्रतीकाशं शिवपझासनदळाप्रव्यापकं सूर्यमण्डलं पूजयामि । हां सू
र्यमण्डलाधिपतये ब्रह्मणे नमः । पञ्चमी चतुर्बाहुं प्रतिवनं त्रिलोचनम् ।तप्तचामीकराभासं नमोसुद्रासमान्वितम् ॥ सृष्टिकरण (१)कारणमात्म- तत्वरूपिणं सूर्यमण्डलाधिपतिं ब्रह्मणं पूजयामि । हां सोममण्डलायनमः । शिवासनपद्मकेसराग्व्यापकं कोटिशीतांशुशीतॐ सोममण्डलं पूजयामि । हां सोममण्डाधिपतये विष्णवे नमः । मेघश्यामं शश्वचक्रनमस्कार्मु द्रान्वितकरचतुष्टयं स्थितिकरण (२) कारणं सममण्डलाधिपतिं विष्णु पूजयामि । हां अग्निमण्डलायनमः । शिवासनपजकर्णिकाप्रब्यापकं वह्नि- मण्डलं पूजयामि । हां वाह्निमण्डलाधिपतये रुद्रायनमः । माणिक्कवर्णं शूलानलनमोमुद्रान्वितकरचतुष्टयं लयकारण (१) कारणं शिवतत्वरूः पिणं वह्निमण्डलाधिपतिं रुद्रं पूजयामि । विमलसनं कर्णिकाव्यतिरिक्त मिति पक्षे आग्नेयार्थेशानान्तं गुणत्रयं दक्षिणावुत्तंरान्तं मण्डलत्रयं नैत्री त्यादिवायव्यान्तं तत्वत्रयंच पूजयित्वा हां विमलासनायनमः इति समस्त- मिदं विमलासनं पूजयेत् । तदनन्तरं मध्ये हां शक्तिमण्डलाय नमः । धवळवणं मण्डलत्रयव्याप- क मिच्छाशक्तिरूपशक्तिमण्डलं पूजयामि । हां शक्तिमण्डलाधिपतये महेश्व- रायनमः । स्फटिकवर्ण मष्टहस्तं खात्रिशूलबाणाक्षमालाकमण्डल्वभय- करारविन्दधारिणं शक्तिमण्डलाधिपतिं महेश्वरं पूजयामि । ततस्समस्तं शिवासनं विभाव्य तदुपरि हां शिवासनयनमइति शनशक्त्यात्मकं शिखा सनं पूजयेत् । अस्मभसनपरंपराया माधारशक्तिमात्मार्थपूषायां ब्रह्म शिलास्थानीये षङ्गपीठे पूजयित्वा ऽनन्तप्रभृति शक्तिमण्डलान्तं लिङ्गवेदि काया मुपर्युपरि लिङ्गनाभिपर्यन्तं पूजयेत् । एवं प्रत्येकं शिवासनावयव
१. सृष्टिकारणमारभतवेति पाठान्तरम् । २. स्थितिकारणं सम इति पाठान्तरम् ।
(३) २थकरणं शिव इति पाठान्तरम् ।पूजनाशक्तो साङ्गोपाङ्ग शिवासनं विभाव्य हां शिवासनायनम इत्येवं पूज- येत् । अयमनेकासनगर्भशिवासनार्चनप्रकारः । यद्वा- आवाहने पद्म मनन्तं ने विमलमर्चने योगासनं नैवेवे वस्त्रादिष्वन्येडुपचाखु सिंहा सनंच कल्पयेत् । अथवा सिहासनं स्नाने अनन्तं वस्त्रे पवमाभरणगन्ध- पुष्पेषु विमलं नैवेचे योगमन्योपचारेषुच कल्पयेत् । एवं शिवासनं संपूज्य हां हं हं शिवमूर्तयेनम इति लिङ्गभेर्महेश्वरतत्वात्मिकां शिवस्य मूर्ति स्थिराविद्युन्निभांदण्डाकारा मविभक्तावयवां संपूज्य लिङ्गदैध्यें होमीशानमू में नम इत्यादिमन्त्रै र्दषड़भङ्गलं मूर्वादिपादान्त मीशानादि विन्यस्य सश. क्तिक मशक्तिकं वा तत्तत्स्थानेष्वष्टर्तिशकला न्यसेत् । शूद्राशशिन्यादि शक्तीरेव न्यसेत् । ततश्श्रीकण्ठादिन्यासश्च विदध्यात् । एवं सदाशिवदेह सिद्ध्यर्थं न्यासान्कृखा हां हीं विद्यादेहायनम इति विभक्तावयवं सदाशिवं विद्यदेहं पूजयित्र तत्स्वरूपं प्रपथेन ध्यायेत् ॥ क्षिव्यादिशुद्धविद्यान्ते कन्दनाळदळेचें ते । कर्णिकाकेसरैर्युक्ते सूर्य बिंबादिभूषिते । ईवशन्डिफया सूर्या स्थिरविद्युत्प्रकाशया। अविभक्ता- घयवया भ्राजमानोपरिस्थले ॥ क्षियादश्विरतत्वान्ते मूर्चाकथितया सह । नानपट्टकुटीकोटीयोजनेत्रतशालिनि ॥ पतंस्थितं महापकोटियोजनसं मितम् । बद्धपद्मासनसीनं समुपासेरसदाशिवम् ॥ यद्वा कूटाङ्गकोटी कटकनटनटी नाव्य नव्यानपान ध्याना (१) विद्यानकानीनकमितशतकोटयुन्नतेयंजनौधैः। तेजोमूर्यन्तकन्दप्रभृतिषु दशधा सप्तधाच प्रभिन्नैः सञ्जयातव्यप्रमाणे स्सरसिरुहवरे योगवीठे निषण्णम् ॥
१. द्विधारमकझनमितेति पाठभेदः।
दशोत्तरप्रयुतपरार्धयोजनां विवृद्धकाविषयपरार्धयोजनाम् । समुनातुं समुपगतं समाश्रये सदाशिवं सरसिरुहासने स्थितम् । पनं कन्देऽथ नाळे क्रमिकदशगुणा विंशती तस्य वृद्धि यैकैकद्वित्रिषुस्या छतमुखदशलक्षान्तर्भाग्याऽथ वृद्धिः । पंध कोव्याथ पद्मप्रभृतिषु दशकोव्येति संख्याभिराभिः संख्यातै यजनौधै र्महिमनुषि महायोगपीठे स्थितं वा । तदुपरि शतकोटियोजनौघ प्रथित महेश्वरतत्वमानमूतैः। लसितमुपरि तत्सहत्रकोव्या तदयुतकोटिादिशाच वृद्धिभाजम् ॥ पञ्चवकं दशभुजं प्रतिघक्तं त्रिलोचनम् । दक्षिणे लपत्रासिपरश्श्वभयमुद्रिकः । वामेच दधतं नागपाशघष्टानलंकुशान् । अथवा बरखट्टाङ्गशूलभीशक्तिपश्चकम् ॥ रुचकं डरतं सर्ष नीलांभोजाक्षमालिकाम् । अस्योर्जुनक्तं देवस्य बाअभावमनोहरम् । प्रसन्नमूर्द्धगभिमुखं निर्मलं स्फटिकप्रभम् । पूर्वत्रक्त्रं महेशस्य नि(१)ष्टप्ताष्टापदप्रभम् । गर्येण स्तिमितं सौम्यं संप्राप्तनवयौवनम् । दक्षिणं वदनं शंभोर्नालाञ्जनचयप्रभम् । भृकुटीकुटेलं घर रक्तवृत्तेक्षणत्रयम् । दंष्ट्राकराढं दुर्धर्ष स्फुरिताधरपल्लवम् ॥ चन्द्रापीडञ्चलस्केशं विलसरप्रेढयेचनम् । उत्तरं वक्त मीशस्य नवाबद्रुमसुप्रभम् ।
१. निक्षिप्तेत पाठान्तरम् ।
ललाटतिरूकोपेतं नीओळविभूषितम् । प्रलोभनं त्रिनयनं चन्द्राभरणभास्वरम् । पार्षतंवदनाकरसमलघूरूस्तान्विठ् । १ पश्चिमं चउसकम् नृपलक्षणलक्षितम् ॥ चन्द्रेवतंसरूचिरं ध्यानस्तिमितलेचनम् । इति ध्यात्वा पुनरपि ध्यायेद्देवं सदाशिवम् । इच्छाज्ञानक्रियारूपविलसद्कोचनत्रयम् । इनचन्द्रकर्डं दशदिबाङमण्डल ! पञ्चब्रह्ममवदनं पथसदाख्यवक्त्रकम् । श्रीमहप्रद्यक्षराकारवदनांसोरुशोभितम् ॥ समस्ततन्त्ररूपं च वर्णब्रलकलामयम् । निवृत्या जानुपर्यन्त मानाभेश्च प्रतिष्ठया ॥ आकण्ठं विद्यया सिद्ध मालवाटं तु शान्तया । तदूर्द्ध शान्यतीताख्यकरूया परिकल्पितम् ॥ एवं पञ्चकलारूप मिदं सादशिखं वपुः । चतुर्मुखी तटिद्वर्णा निवृतिर्यक्षुधारुणी । एकवक्त्रा शशाकभा प्रतिष्ठा पअधारिणी । अग्निवर्णा त्रिवदन विद्य शक्तिलसर्करा । कृष्णवर्णा चतुर्वक्त्रा शान्तिर्धजविधारिणी । पाशभृत्पञ्चवदना शन्यतीता शशिप्रभा । सर्वाः पभाक्षमालाभ्या मभयेन विराजिताः । चतुर्युजा स्त्रिणेत्राश्च पीनोन्नतपयोधराः। आसां पश्चाध्वगर्भत्वात् षडध्यारमा सदाशिवः ॥
मन्त्राभ्याच पदावच वणवा भुयनाध्यकः ।तत्वाध्या व कध्या च घड़ध्वान इमे मताः । चतुर्विंशत्युत्तरं यद्भवनानां शतद्वयम् । भुवनाध्या स सञ्चिन्त्यो रोमशृन्दामना विः । पधाशद्रुद्ररूपैस्तु वर्णे वर्णावकल्पना । असौ वगात्मना चिम्यो देवदेवस्य लिनः ॥ रुधिरास्मा तु मन्त्राङ् विचिन्त्यः पार्वतीपतेः । पदाध्या चिन्तनीयस्स्मत् सिरामांस्तञ्च प्रश्नेः, पृथिव्यादीनिषत्रंशत् तत्वान्यागमंवेदिभिः। उक्तान्यमीभिस्तत्वाध्या शुक्लमज्जास्थिरूपभृत् । नास्य देहेऽस्थि रुधिरं न मांसं. नास्ति किञ्चन । प्रतिबिंब मिवाह्रौ शक्रचापमित्रांबते । ज्योतिर्मयतेंय सिंद्ध मिदं सादाशिवं वपुः । तथाऽपि कल्पनामात्रं कलावाऽप्यध्यनामिदम् । ब्रह्मस्त्रीशेन मूर्धानं पुरुषेययनुसृतप्र । हृदयादीन्यघोरेण गुह्यादीनि तु वामतः । । सद्योजातेनतु ध्यायेत् पादादीनि जगत्पतेः। पञ्चवक्त्रः स्मृताईसवें दशदोर्दण्डभूषितः । खङ्गखेडधनुर्बाणकंमण्डल्चक्षसूत्रिणः। वराभयोपेतकरा शूलपङ्कजपाणयः । अघोरो घोर एतेषु तदन्ये सौम्यात्रिपृहः । एवं ध्यात्वा सदेशस्य पञ्चब्रह्मरमतां विभोः ॥ उत्तङ्ककलाभेदं धिंचिन्त्याङ्गानि कल्पयेत् ।
ईशानस्य कलाः पञ्च मृद्भस्मकतां गताः ।चतुर्मुखतया ध्येया श्वतस्रः पुरुषस्य तः अष्टावघोरस्य कल्म स्समस्ता जगतीपतेः । द्रुकण्ठोऽसौ नाभिकुक्षी पृष्ठं वक्ष इतीरिताः । वामदेवस्य तु कलाक्षयेदश शिवोदिताः। गुह्योरुजानुजंघास्फिक्कटिः पावें तथा मताः । सद्योजातस्यतु केला वसुसंख्याः प्रकीर्तिताः ॥ पादे करौ नासिके च शिरोबाहू च ता मताः। अष्टत्रिंशत्करुणदैव तिणेनाश्वचसुभुक्षाः । वराभयपणचिळसेकरपङ्कजाः। तत्तद्भासमाकारवर्णायुधभृतोऽथवा । एतेषां वामभागेषु शशिन्याद्याश्च शक्तयः। पाशांकुशाभयवरै ध्र्योतव्यास्सुस्मिताननाः । श्रीकण्ठप्रमुखान्रुद्रान्वर्णरूपान्सशक्तिकान् । प्रभोरत्रयबान्ध्यभयेत्न्यासविन्यासधर्मना ॥ स्मरेत्सशक्तिकान् रुद्रा नर्धनारीश्वराकृतीन् । सिन्दूकांचनप्रख्य यामदक्षिणपार्श्वकान् ॥ प्रशङ्कशःक्षत्रलय वरमुद्राविराजितान् । प्रसन्नव्रतकमला न्विश्वत्रांछितदायकान् । कामिकं पादकमलं योगजं गुल्फयो द्युगम् । चिन्त्यं परदांगुळीपं कारणं प्रसृतिद्वयम् । अजितं जानुनोर्युग्मं दीप्तमूरुद्वयं त्रिभोः । गुह्यत्रीज/मत्रं सूक्ष्मं सहजंभृकुटीतटम् ।
पृष्ठभगंगेंऽशुमानस्य नाभिश्रीसुप्रभेदतम् ।विजयं जठरं प्राहुर्निश्वासं हृदयात्मकम् । स्त्रायम्भुवं स्तनद्वंद्व मनलं लोचनत्रयम् । बीरागमः कण्ठदेशो रौरवं श्रवणद्वयम् । मुकुटं मकुटं तन्त्रं बाहवो विमलागमः । चन्द्रज्ञान मुरस्शंभो र्बिम्बं वदनपङ्कजम् ॥ जिह्वा प्रोदीत मीशस्य लळितं गण्डयोर्दूयम् । सिद्धं ललाटफलकं सन्तानं कुण्डलद्वयम् ॥ यज्ञोपवीतं शयक्तं हारस्स्रक्पारमेश्वरम् । किरणं रत्नभूषास्य बातुठे वसनात्मकम् ॥ एवं तन्त्रात्मकं रूपमीश्वरस्य विचिन्तयेत् । शिवज्ञानप्रदं पुंसां शिवधर्मप्रवर्तकम् । विशुद्ध शिवसादाख्यं विद्युदृन्दमिवांबरे । वित्रतस्फुरितज्योति विद्यादूङ् मुखं विभोः ॥ अमूर्ति मथ सादाख्यं मूलस्तम्भ इति श्रुतम् । ज्योतिस्तम्भमयं लिङ्गं स्मरेदस्योत्तरं मुखम् ॥ योतिर्लिङ्गकभागोथमेकाननं त्रिलोचनम् । मूर्तिसादाख्य मित्युक्तं ध्यायेत्पश्चिममाननम् । शूलश्च परशु वज़ मभीति दाक्षणैः करैः। पाशं वह्निच घण्टांच वरं वामैः करैरपि ॥ दधानं कर्तुसादाख्यं चतुर्वक्त्रांबुजोज्वलम् । लिङ्गमध्ये समुद्रतं संस्मरेद्दक्षिणाननम् । पञ्चवक्त्रं दशभुजं पीटं लिङ्गं समुद्रतम् । प्रसिद्धं कर्तुसादाख्यं पुरारेः पूर्वमाननम् ।
__पञ्चब्रह्मण्यूर्धपूर्वदक्षिणोत्तरपश्चिमान् । वक्त्रपद्मन्विभाध्ययेदशिानप्रभृति क्रमात् ॥ हृदयं हृदये शुभं शिरश्शिरसि पिङ्गळम् । शिखां शिखापदे रक्तां कवचं पार्श्वयोः स्थितम् । नेत्रेतु श्यामळं नेत्रं करेऽत्र मसितं स्मरेत् । चतुभुजात्रणेलाश्च जटामकुटमण्डिताः । वराभये कपालञ्च शूलश्च दधतं करैः ॥ अङ्गदेवाःस्मृतास्सौम्यनेत्रानेतूप्राविग्रहे । त्रिशूलस्रगुणः प्राहुः परशुस्सल्यायनिष्ठिताः ॥ खङ्गप्रतापोवद्भश्च शभोश्शक्तिरभेद्यता । वहसंहारिणी शक्तिशक्तिर्नागे प्रधृष्यता । मलमाया कर्मपाशो घण्टानादस्वरूपिणी । अभयं पालनी शक्ति नियमंत्वंकुशं विदुः । च्छाज्ञानक्रियारूपा स्त्रिशूलं शक्तधमताः । उक्ता स्ताएव खटङ्ग शुद्धतत्वप्रवर्तिकाः ॥ बीजपूरमिति प्रोक्ता जगीजप्रवर्तका । डमरुक्षभसंपनमायातत्वप्रवर्तिका ॥ काकोदरः कला मुख्या कार्यजातप्रवर्तिका । मनःप्रवर्तिकाशक्तिरिन्दीवरतया मता । अक्षमालातु सा ज्ञेया इन्द्रियाणां प्रवर्तिका । शक्त्यायुधामिका शक्ति ध्रुष्टसंहारकारिणी । वरो भोगप्रदा शक्ति रभयं मोक्षदायिका ।
इत्थं दशांखुधधरं कोटिशीतांशुशीतळम् ।द्वात्रिंशदक्षणेपेतं सर्वाभरणभूषितम् । पत्यंगुळपरिच्छिन्नजटामकुटमण्डितम् तसव्यकोटित्रिन्यस्तयगुळाद्धेन्दुशेखरम् । तद्वामक्रोटिविश्रान्तबिंह्याकृत्यमरापगम् । त्रिपुण्ड्राद्धेन्दुभूयन्त्रदपचन्द्राकृतिं क्रमात् । ईशानायै भुखं पुण्ड्रान्धारयन्तमनांतिमैः । ध्यायेत्तद्वामभागेतु दिव्यरूपां मनोन्मनीम् । जपाकुसुमसङ्काशां शुभ्रवस्त्रविभूषिताम् । सर्वाभरणसंपूर्णा पीनोरुजघनस्तनीम् । सहस्रपद्मनीलाब्जबरदाभयधारिणीम् । एवं मनोन्मनीयुक्तं साक्षाद्देवं सदाशिवम् । लिब्रेऽपि भावयनने लिङ्गबुद्धिं परित्यजेत् ॥ नेत्रत्रयेषु विन्यस्य हैं नेत्रेभ्य इति क्रमात् । आवाहयेत्परशिवं सदैवं हृदयांबुजे ॥ अथावाहनक्रमः- अप्रमेय मनिर्देश्य मनूपम मनामयम् । सूक्ष्मं सर्वगतं नित्यं ध्रुव मव्यय मीश्वरम् ॥ भवन्तं भवताऽऽदिष्टो मन्त्रेणाभि नमाम्यहम् ॥ इति विज्ञाप्य ऋजू मनश्चक्षुर्निरोधनपूर्वक मिडया वृकाय वायुमापूर्य कुंभकं कृत्वा हृदि पुष्पसंपूर्ण मञ्जलिं निधाय दृढमावाहन- मुद्रां बच स्वशरीरे मूलाधारस्थितं मन्त्रमयं परमशिवं ज्योतिस्समाकृष्य मू- लाधारप्रभृति स्थितं हकार मतिलंब्य हृदयपर्यन्तं नीत्वा हृत्कण्ठताल्वादि स्थानास्थित पृथिव्यादिपाशजालबलादिकारणेश्वरसहिताकारादिद्वादशकला- श्च क्रमेण तत्तदनुसन्धानपूर्वक मातलंब्य द्वादशान्तपर्यन्त मुचरयन्नेव पु
ष्पाञ्जलिमपि द्वादशान्तपर्यन्तंनीत्वा मन्त्रमयं ज्योतिीदशान्तास्थितपरमशिके संयोजय अविश्रान्तं परमामृतस्यन्दिबिन्दुरूपं ततआनीय भ्रमध्यगत शिवमण्डपविश्रान्तं संभाव्य शरदिन्दुसहस्त्रद्राव्य हृद्देशेऽञ्जलिं धारयन् वायुमपि पिङ्गळया विरेच्य वायुना सह परमशिवं ज्योतिः पुष्पाञ्जलिमध्य प्रापितं विभाव्य हां हं शिखायनम इति सदाशित्रस्य ब्रह्मरं नै योजयेत् । उक्तार्थविशदीकरणाय मूलमन्त्र तदीयहकार तत्कलाद्वादशस्थानानि प्रद श्र्यन्ते । यद्देहमध्यस्थानं मूलाधारं ततः प्रभृति ब्रह्मरन्ध्रपर्यन्तं ताळचतुष्टयः प्रमाणं देहान्तर्गतम्। ततऊढं तालप्रमाणं शिखस्थानम्। तत्र मूलाधारस्थि तचतुर्दळकमळकर्णिकायां प्रासादमन्तस्येत्थानम् । ततःप्रभृति ना- भिपर्यन्तं मृणालसूक्ष्मविद्युत्प्रभो हकारः । नाभेरू द्वे द्वादशांगुलपर्यन्तं वि द्युद्दक्षुति रकारयुक्तो हकारः। ततः पञ्चचतुरंगुलप्रमाणं हृत्पद्मम् । तत आरभ्य शिखाग्रपर्यन्तं द्वादशकलास्थानानि । तत्रचतुरंगुल व्याप्तिमान्मै कार स्तुिमात्रस्समूढांगारपुञ्जद्युतिः । सच निवृत्तिकलया पृथिव्यादिप्रकृत्य न्तैः चतुर्विंशाततत्त्रैश्च सहितेन ब्रह्मणाऽधिष्ठितः । तदूर्द्ध कण्ठस्थानस्थि- ताष्टांगुलप्रमाण पोडशदलपद्मव्याप्तिमा नृकारः द्विमात्र स्समसमयसमुदि तचन्द्रसूर्यद्युतिः। स प्रतिष्ठाकलया पुरुषादिकालान्तैष्पभिस्तत्त्रैश्च सहि तेन विष्णुनाऽधिष्ठितः । तदूर्द्ध तालुमूलस्थितचतुरंगुलप्रमाणचतुर्दलपद्म व्याप्तिमान्मकारः एकमात्रो विद्युद्वर्णः । स विद्यकलया मायातत्वेनच सहितेन रुद्रेणाधिष्ठितः । तदूर्द भ्रमध्यस्थितद्वयंगुलप्रमाणद्विदलपद्म व्याप्तिमा न्बिन्दुवृत्ताकारोऽर्द्धमात्रो विद्युद्वयोः शान्तिकलया शुद्धविचेश्वरत- त्वाभ्यांच सहितेन महेश्वरेणाधिष्ठितः । तदूद्रे ललाटमध्ये अर्धमात्रा ऊङ्प्रा अर्धचन्द्राकृतिः पादमाता चन्द्रवर्णा । तद्वै ललाटे निरोधी । सचोध्र्वाग्रात्रिकोणाकृति रष्टांशमात्रो धूम्रत्रर्णः । तदूद्रं शिरसि नादः । स
दण्डाकृति रुभयतोबिच्दुद्ययुक्रः षोडशांशमात्रो माणिक्कवर्णः । ततोप्रदरन्धं नादान्तः स दक्षिणामुखहलाकृतिः दक्षिणपार्श्वस्थबिन्दुयुक्तः द्वा त्रिंशात्ममात्रो विद्युद्वर्णःएवं बिन्दुस्थानात् भूमध्या दैकादशांगुलस्थितब्रह रन्ध्रपर्यन्ते स्थाने स्थिताना मर्धचद्रनिरोधि नादनादान्तानां चतुर्णामपि शन्यतीतकला सदाशिवताभ्यांच साहत स्सदाशिष एवाधिष्ठाता । ब्रह्म- रन्ध्रादूर्द्ध मेकांगुलस्थानस्थिता शक्ति स्सर्वमुखहलाकृति चमपार्वस्थबि दुसाहिता चतुष्पष्टांशमात्रा । ततः त्र्यङ्गलस्थाने स्थिता व्यापिनी त्रि शूलाकृति दक्षिणपार्श्वस्थबिन्दुसहिताऽष्टाविंशत्यधिकशतांशमात्रा । तद् ॐ चतुरङ्गलसमानबिन्दुद्यान्तर्गतकुञ्जरेखयुगान्तरालस्संभैज्जुरेखामधि- षट्पञ्चाशदधिक द्विशततमांशमात्रा । तदू द्वे चतुरंगुळस्थतोन्मनीबिन्द्व धिष्ठानकतदूर्वप्रमुत दण्डकाररेखात्मिका मनोमात्रा । अत्र ब्रह्मरन्ध्रा दूर्द्ध मेकत्रिचतुरंगुलक्रमेण द्वादशांगुलपर्यन्तशिखस्थाने उपर्युपरि स्थि त शक्तिव्यापिनी स्समनोन्मनी शतकोटिसूर्यप्रभाः अनाहताशिवेनाधि saः । ताश्च चतस्रोऽपि मिळिताः परमाकाशा उच्यन्ते । एवमकारश्च तुरंगुलः । उकारोऽष्टांगुल: । मकारश्चतुरंगुलः । बिन्दुद्धंगुल मर्धचन्द्र निरोधि नाद नादान्ता एकादशांगुठे शक्ति व्यापिनी समनोन्मना द्वाद शांगुळव्यानुबरपेकचत्वारिंशदंगुलं द्वादशानामपि कलानां व्याप्तिस्थानम् । ततश्च मूलाधारात् द्वादशान्तपर्यन्त मुक्तमानेषु तत्तत्स्थाने हकारमकारः युक्तहकार मकारमूकारं वृत्ताकारं विन्दु मूर्वाग्रार्धवृत्ताकार मर्धचन्द्र मूर्धत्रिकं णकारं निरोधिनं त्रिन्दुद्वयमध्यगतदण्डाकारं नाददक्षिणपार्श्व स्थित बिन्दुसहितोर्योग्र दक्षिणामुखहलाकारं नादान्तं वामपार्श्वस्थितवि दुसहिंतोर्यामुत्रममुखहलाकारां शकिंत दक्षिणपार्श्वस्थितां बिन्दुसहितो ओम्नर्निश्चलाकारां व्यापिनीं त्रिदुद्वयान्तरालगतकुञ्जरेखाद्वयमध्यस्थित
ननुरेखकृते रममां बिन्दुकिटानकोध्यांप्रहजुरेक्षातिमुन्मनां च हृदयादिस्थानस्थितक्रतृक्तत्वकारणेत्ररैस्सह क्रमेण पूर्वपूर्वत्यागेन झटिति मनसा विचिन्त्य तदुपरि परमाकाशसरित्समुद्भतकोटिसूर्यसमप्रभ कोटिशीतांशुशी- तळाष्टत्रिंशत्कलात्मक केसरोज्वल प्रणवकर्णिकपञ्चाक्षरबीजाब्य परमान न्दमधुभारित मुक्तभृङ्गनिषेवित चिच्छक्तिरूप सहस्रदळकमलमध्यगतं सद्य स्समुद्यदनेककोटि शारदशशाकसङ्काशप्रकाशं परमानन्दजलधि निष्कळेपर मशिवं मनसाऽवगाहेत । एवं भावनापुरस्सरं परमशिवं मूलेनानीय हृदयमन्ते णावाहनमुद्रया सदाशिवहृदयांबुजंप्रापप्यास्थापनमुद्रयातस्मिन्संस्थाप्य सन्नि धानमुद्रया स्वामिमुखीकृत्य स्वागतंते महादेवेति विज्ञाप्य वत्स सुस्वागतम तिदेवेनोक्तं मनसा विभाव्य स्वागतार्थं दत्वा सनिरोधनमुद्रया सन्निरु ध्ये “स्वामिन्सर्वजगनाथ यावत्पूजावसानकम् । तावत्वं प्रतिभाबेन लि जेऽस्मिन्सन्निधी भव’इति हृवंजलिबन्धपूर्वकं संप्रायं शिवस्यानुमतिं भा वायित्वा निरोधार्थं प्रदाय काळकण्ठ्या हुंफडन्तात्रेण विन्नानुत्सार्य शिवं कवचेनावकृष्य हृदयशिरशिखाकवचानि तत्तन्मन्त्रैर्देवस्य हृदयादि स्थानेषु विन्यस्य हृदयादिकराङ्गविन्यासरूपसकळीकरणानन्तरं पुष्पमा रोप्य मूलेन परमीकृत्य धेनुमुद्रयाऽमृतीकुर्यात् । अन्नावाहनं शिवस्य सदाशिवदेहप्रापणम् । स्थापनं सदाशिवस्य हृदंबुजे स्थापनम् । सन्निधापनं स्वाभिमुखीकरणम् । सन्निरोधनं याचस्पूजासमाप्ति सन्निधानप्रार्थनम् । । अवकुण्ठनं भक्तेषु प्रकाशार्थं विन्नना ममाप्यर्थे च कवचेनाच्छादनम् । सकळीकरणं हृदयादिपञ्चाङ्गन्यसनम्। परमीकरणं शुक्लपीतरक्तासितरक्तव र्णानां हृदयादीनां शिवैकत्ववर्णानुसंधानम् । अमृतीकरणं विग्रहस्य शिव स्यचाभेदेन प्रतिपात्तः । ननु विश्वव्यापकस्य शिवस्य कथमभिमतदेशप्र पणरूप मावाहन मुच्यते । अचिन्याङ्गतानन्तशक्तिकवशित्रस्यव्यापकत्व
मव्यापकत्व मप्यस्तीति तच्छिवस्य देशान्तरप्रापणरूप मुपपद्यते । यद्वाव्यापकस्याधि जीत्रस्य शरीशश्छेदोपाधिकमित्रशचस्पषि मन्त्रतेजोवच्छे- दोपाधिवदभिमतदेशान्तरप्राप्तिर्नविरुध्यते । अथवा दारुणिव्याप्तस्याग्नेर्म थनक्रियया काचिदभिव्यंजनयदभिमतदेशप्रापणभावनारूपया क्रियना शिव लिङ्गाभिमतदेशे शिवस्याभिव्यञ्जनमेवायाहनम् । ननु सर्वत्र नित्योदित ( चिदानन्दप्रकाशरूपस्य परमशिवस्य । किमिदमभिव्यञ्जनमुच्यते । यथा स्वयंप्रकाशमानस्याप्यंगारद्याद्विपुत्रस्य भस्मच्छनस्य भस्मानिरासकफूत्कार क्रिययाऽभिव्यञ्जनं एवं स्त्रयंप्रकाशमानस्यापि परमशिवस्य पूजकमनसो त्रिपयान्तरेषु मनोव्यापारेण तं प्रति च्छन्नस्यानन्यमनस्कविहिताचाहनक्रि यापूर्वक म भिमतदेशे लिङ्गादौ यावद्विसर्जनं कर्तव्यस्य तत्तदुपचारसमर्प णार्थ अनुसन्धानसन्तानस्योक्रमण मेघाभिव्यञ्जनम् । अथवा शिवपुरा गोक्तप्रकारेण सदाशिवहृदयांबुजे परशिवस्योमासहायचिदानन्दमयदिव्य वर्भः: ' * "; मैः : न R ॥ तप्रकारः प्रदश्य ते । ।
iॐ ददाश (वा नश्वसनान्तरमना । अष्टत्रिंशकलान्यासं कृख स्त्रयां तनौ यथा ॥ अभ्यर्थं गन्धपुष्पावै स्यया लिङ्गमसामतिम् । तथा मती मुनेिमन्तं शिवं धरः-८३ ।। प्राणस्थानं सदेशस्य चिन्तये दंबया सह । } वा विष्णुश्च रुद्रश्च तथाऽन्ये च सुरासुराः। सोभि की + रक्षा '? यस्य दर्शनकांक्षेिण । यमाःसर्वमिदं दधिrणुरुद्रुपूर्द झप् । सह भूतेन्द्रियैः प्रथमे संप्रसूयते । अरणन मरणम्
र योधाः स्थाझ ।सर्वैश्वर्येण संपूर्णं नाम्ना सर्वेश्वरस्स्वयम् । सवैर्मुमुक्षुभिर्येय शंभुराकाशमध्यगः ॥ सर्वोपरि कृतावास स्सर्ववासश्च शाश्वतः । पविधावमयस्यास्य सर्वस्य जगतः पतिः ॥ उत्तरोचरताना मुत्तरश्च निरुत्तरः । अनन्तमहिम्नंभोधि रपरिच्छिन्नवैभवः ॥ अशेषविषयामोघशुद्धबुद्धिविङ्भणः । आत्मशक्त्यमृतास्वादप्रमोदभरलालसः ॥ अनन्तानन्दसन्दोहमकरन्दमधुव्रतः । अखण्डजगदण्डानां पिण्डीकरणपंण्डितः ॥ औदार्यवर्यगांभीर्यमाधुर्थमकरालयः । अतुरूस्सर्वभूतानां राजराजो महेश्वरः । अप्राकृतशरीरं त मतिमन्मथरूपिणम् । धृतरीतिघनीभूतसच्चिदानन्दविग्रहम् । सर्वलक्षणसंपन्नं सर्वावयवशोभनम् । रक्तास्यपाषिचरणं कुन्दमन्दस्मिताननम् । शुद्धस्फटिकसङ्काशं फुढपङ्कत्रिलोचनम्। चतुभुजमुदाराङ्गं चारुचन्द्रकलधरम् । वरदाभयहस्तंच मृगटेकवरं हरम् । सर्वोपमानवर्गस्य दवीयांसं विभावयेत् । ततस्संचिन्तयेत्तस्य वामभगे महेश्वरीम् ।
उफुद्धोत्पलपत्राभविस्तीर्णायतलोचना ।पूर्णचन्द्राभबदनां नीलकुञ्चितमूर्धजाम् । नीलोत्पलदळप्रख्यां चन्द्रार्धकृतशेखराम् ॥ अतिवृत्तचनोतुङ्गस्निग्धपीनपयोधराम् । तनुमध्यां पृथुश्रोणिं वीतसूक्ष्मतरांबराम् । सर्वाभरणसंपन्नां माणिक्यतिलकोज्वलाम् । विचित्रपुष्पसंकीर्णकेशपाशंमनोहराम् ॥ सन्तोनुगुणाकारां किचिह्ज्ञानताननाम् । हेमारविन्दं विकसद्दधानां दक्षिणे करे । दण्डवच्चापरं हस्तं न्यस्यासीनां सहासने । भुक्तिमुक्तिप्रदां देवीं सच्चिदानन्दरूपिणीम् ॥ सदाशिवेश्वरहरश्रीशत्रुहिणमातरम् । समस्तगौरीलक्ष्यादिशक्तिचक्रस्य नायिकाम् । एवं देवंच देवीं च विचिन्त्य द्वयंष्टहायनौ । भक्त्योपचारवर्गेण क्रमेण पारिपूजयेत् । एवं सदाशिवस्य हृदयांबुजे सांबशिवविग्रहाविर्भावभावनापक्षे तस्य सदाशिवहृदयांबुजे अवस्थापनं स्वाभिमुखीकरणम् । इत्यादि सर्वमुपपद्य तेतराम् । शरीरशरीरिणोरभेदप्रतिपत्तिरूप ममृतीकरणं तु सांबशिवविप्र. हाविर्भावपक्ष एवोपपद्यते । स्वाभिमते लिङ्गादाववाहिते सदाशिवविग्रहे पू जार्थमभिव्यक्ति प्रार्थयमानस्य पूजकस्थानुग्रहार्थं शिवाभित्रसच्चिदानन्द एवाचिन्त्याङ्गततदीयशक्तिमहिम्नाकरकमौक्तिकाद्याकारेण जलबिन्दुरिव सकलावयवसंपूर्णसांबशिवविग्रहाकारेणाभिव्यज्यत इति शिवपुराणादिमर्या दा । एवं ि चिदानन्दाकारपरमशिवविग्रहप्रभाधवळितरूपादेव मानावण
ष्टत्रिंशकलामयस्यापि सदाशिवविग्रहस्य स्फटिकवर्णवभावनोपपद्यते ।सदाशिवस्य तत्पुरुषादिवक्त्रणां पीतनीलसितारुणवर्णखं तु पूर्वादिदिक्पती ना मिन्द्रयमवरुणकुबेराणां तत्तत्कार्योपयोगिपीतनीलसितारुणधर्णस्थिरी करणार्थं तत्तद्वर्णानुकरणप्रयुक्तम् । एवंरूपे परमशिवस्याचाहने ति यमाणे ऊर्याभिमुखस्य सदाशिवेशनवक्त्रस्य तत्पुरुषवक्त्रवदाविसर्जनं प्राङ्मुखत्वं भावनीयम् । आवाहनाद्यमृतकिरणान्तसंस्कारं सांबसदाशिव विप्रहाभिव्यक्तिपक्षे सदाशिवमूर्तिमध्य एव कर्तव्यम् । तत्रैत्र परमशिव- स्यांबिकायाश्च प्रत्येकं पदार्थानुसमयक्रमेण पाद्यद्युपचाराश्च कर्तव्याः। सदाशिवमूर्ते परमशिवचैतन्यमात्रावाहनपक्षे तदावाहनानन्तरं पाद्यादि। मनोन्मनीमूर्ती अंबिकां चावाहनादिभिस्संस्कृत्य पाद्याद्युपचारैः पूजयेत् ।।
पाद्यादिप्रकारः॥
वामहस्तेन सत्रिपदीकं पाद्याचमनर्यपात्रमुक्षिष्य पाञ्चभश्वरता त माचमनं दख्यि!ःत मर्थ शिवतत्यान्तश्च विभाव्य पाद्यादिकं पूजकस्येश्वरसदशिवतप्राधकच ध्यात्वा मूलाधार क्षुत्थितं प्रासादादि- मन्त्रं पाद्यादिक्रमेण भूमध्यप्रदेश्ह्रदक्षदर्दन्त भुचरन्तं विभा- वयन् हां हं शिवायेति मन्त्रक्रमेण नमस्वाहास्त्रधान्तमुच्चारयन्सद्योजा तादिक्रमेण सपुष्पेणोत्तानेन दक्षिकwiतुषुमथमननामिकाग्रेण श्रीपादयौ सव्यवामक्रमेण पात्रं मुखेषु तपुरुषादिक्रमेणाचमनं मूर्धस्वीशानादिक्रमे णार्थं च दद्यात् । सुगन्धि पुष्पं ज्ञानभयं शिवसायुज्यहेतूंच ध्याय मन्तं द्वादशान्तोपरिस्थितशिवषर्यन्तमुच्चरन्तं विभाव्य वौषडन्तमन्त्रेण मू दैवीशानादिक्रमेण निवेदयेत् । अंबिकाया अपि पाद्यादिकं तत्रतत्रैव समये पदार्थानुसमयेन दद्यात् । एवं गन्धादिष्वपि द्रष्टव्यम् । तत्र शि
चायैनम शिवायै स्वधेत्यादयो मन्त्रा इति विशेषः ? ततः स्त्र हन्तभलेमधूपदीपौ पूर्वोक्तप्रकारेणाचमनायेंच शिघाभ्यां दत्वा अस्त्रमन्त्रेणापि व त्रेण पिण्डिकाधोभागं वामहस्तेन स्पृशनेय दक्षिणहस्तेन पुष्पं गृहीत्वा तेन पुष्येण पूर्वाचित मपोह्य तत्पुरुपंच विसृष्य पूर्वोक्तप्रकारेणाभ्यङ्गादि- कं सर्वं मनसा विभाध्य हां शिवतस्यायनम इति अध्यदकबिन्दुना संस्नाप्य पूर्ववत्पाद्याचमनार्याणि दत्वा स्वाहान्तमूलेन वस्रद्वय मुपवीतद्वयं च साचम नं दत्वा हामात्मतत्वाधिपतये शिवायनमः । हां विद्याताधिपतये शिवाय. नमः । हां शिवताधिपतये शिघायनमः इति पुष्पाञ्जलित्रयं शिंघर्थे। नम इति देव्यै पुष्पाञ्जलिश्च कृत्वा संभावितैर्मनसा विभावितैश्च हेमांबः रकटकमकुटकर्णिकाङ्गदकेयूरादिभि राभरणैर्नमोन्तमूलमन्ताभ्या मलङ्क व्य गन्धपुष्पाणि समर्प येत् । तत्र गन्धं हिमजलधृष्टसमभागगोरोचनाकुं- डुमचन्दनैलकटुरसृष्णागरुदारुकुष्टकस्तूरिकाक्षोदोवा। समभागचन्दनागरु कङ्रकुंकुमपत्नजलोशीरक्षदोवा। समभागेनतदर्धेन तदर्धेनवा कर्मी रेणयुक्त- चन्दनागरुकुटीकुमक्षोदोवा । समभागचन्दनागरुकर्परीकुसुमक्षोदोवा । समभागचन्दनकर्तृरमृगमदकुङ्कमक्षोदोवा । फलस्य । निष्कप्रमाणांशेन यथासंभवमात्रेण कपॅरादियुक्तचन्दनक्षोदोवा । केवलचन्दनक्षोदोवा । केवलबिल्वखण्डक्षदोषा । केवलकृतभालखण्डक्षदोचा । सर्व एव ग- न्धाशिवस्यातिप्रियकराः । केवलजलधृष्टकेवलदेवदारुगन्धोऽपि कल्पपर्यन्तं शिवलोकप्राप्तिकरः। केबलविध्वखण्डोऽपि अत्र महदैश्वर्यप्रदाय परत्र शिवप्राप्तिकरः । केवलङ्कृतमालगन्धोऽपि दीर्घमायुः प्रदाय परत्र गा णापल्यप्राप्तिकरः । एवंभूताश्वदनगन्धाः फलतेद्विगुणाः । शुक्लग रुश्चन्दनात् षड्गुणः। ततः कृष्णागुरुद्भिशुणः । तस्माच्चतुर्गुणं कुंकुमम् । तत्र प्राग्गणितप्रकारेण कर्परादेयमेन भूयान्थिशेषः ? श्यंभूतेषु गन्धेषु
संपन्न च -दी:झःक्षत्रे निधाप दे वयम्लेवितानि ललटादीन्यङ्गानि भावयन् लिङ्गपीठिकपर्यातं लिङ्गपर्यतं यथालब्धंबा गन्धं तृ- दयमन्त्रेण समर्पयेत्। ततो विंशल्यंगुळगविस्तारे अष्टांगुलोत्सेधे अष्टांगळसे धविस्तारपादे पार्श्वद्वयगताष्टांगुळनाळे नाळपादरहितपिधानसंयुते तदर्ध प्रमाणेवा सुवर्णादिमये पत्रादिरचिते वा पात्रे निहिते मॅकुळपतितशी ऍनातसजन्तुकाङ्गसंस्पृष्टवतातन्तुवेष्टित पर्युषितवस्त्रसमाहृतत्वादिदोषरहितै सम्यक्शोधितैः मोचितवृन्तैः प्रशस्तपुष्पैः मूलमन्त्रेण मृगमुद्रया ऽर्चयेत् । प्रशस्तानिच पुष्पाणि द्रोणवत्पुनागमंदारनन्द्यावर्त श्रिया- वर्तकरवीरार्कवकुळ कुरवकलोध्रशतपत्रं धुत्तूरपलाशपाटल चंपककृतमाल- कर्णिकार मुनिमानुळिङ्गर्जुन प्रियंगुदेवदारु तमायान्निगन्ध मरुवकाशक भद्रापराजिता कतलकल्हार रक्तोत्पलनीलोत्पल कुसुम्भकुंकुम गिरिपुष्प कुशापामार्गभृङ्गराजपूगसरळकोविदारः कदम्बाश्रमधूक जम्बूढेमाकुलि गुक्षामुसीवेणिकाजाजी मट्टिकापट्टिकामालती लक्ष्मीनिर्गुण्डीविष्णुक्रांति कदीशारिबादेवताळी द्विकण्ठी प्रन्धिपर्दा प्रभृतीनि । एतेषु शुभ्रवर्णा नि पुष्पाणि सात्विकानि मुक्तिप्रदानि । अरुणवर्णानि राजसानि भोग- प्रदानि । पीतवर्णानि मिश्राण्युभयप्रदानि सर्वकार्यसिद्धिकराणि पुत्र पौत्रवृद्धिकराणिच । कृष्णवर्णानि नीलोत्पलव्यतिरिक्तानि तामसानि वर्जनीयानि । तान्यप्यतसीकूरंड विष्णुकान्तादीनि विशेषविहितानि पुष्टिप्रदानि । तत्र सर्ववर्णानि पुष्पाणि समाहृत्याभ्यर्चन मुत्तमम् । कृष्ण वर्णावंना मध्यमम् । सितरक्तादिभिर्वर्णं रेकबोध पुष्पैरर्चन मुत्तरोत्तरं कनिष्ठम् । मासिकास्तु प्रत्येक मेकैककवणैः पुष्पैर्निर्मिताः श्रेष्टाः । अनेकवर्णपुष्पनिर्मिता मध्यमाः । पत्रपुष्पनिर्मिताः कनिष्ठाः । अर्क करवी रघुष्य बिस्वपन्न गन्धपत्रिका पुण्डरीक शतपत्र सहस्रपत्र बक धुत्तूर द्रो
णापामार्ग कुश शमी। कृतमाल शल व्यापी सदाभद्रा कृष्णानि निर्गुण्डीहृत श्वेतार्क वृहद्देण नीलोत्पलान्युत्तरोत्तरं सहस्रगुणफलानि । तत्र कपुष्पं दशसुवर्णदानतुल्यम् । नीलोत्पलं सहस्र सुवर्णपुष्पार्जुनतुल्यम्। तुळसी कृष्णतुळसींद्वी बिष्णुक्रांती श्यामा प्रियंगुनृपपुण्ड्रपुष्पादीनि अर्कसमानानि । नन्द्यावर्तविजयशतपत्र मन्दार चूतमधुक श्वेतगिरिकर्णी मालती कदळी शारिबादिपुष्पाणि करवीरसमानि । लक्ष्मी सहदेवी नागदं ति चंपकादीनि बिल्वपत्रसमानि । पाटलवकुळादीनि पञ्चसमानि । ज ति मछिका मधुर शबनाग सूर्यावर्त सिंहकेसर महाभद्रादिपुष्पाण्यपामार्ग समानि । जपा कदम्ब पुनाग पुष्पादीनि द्रोणसमानि । अशोक श्वेतमन्दारपुष्पाणि यवगोधूम नीवार शालिवेणु तिलक मुद्र क्षिष्पावोशीर- मापांकुराणि सप्तदिनप्रवृद्धानिच कृतमालपुष्पसमानि । वजपराग म रकतमौक्तिकेन्द्रनील महानील सूर्यकान्तेन्दुकान्तानि पुष्पाणि सहस्त्रसुब- र्णपुष्पाणि करवीरनीलोत्पलसमानि । नीलोत्पलं सवतममिति सर्वा गमसिद्धम् । कचिदागमे करवीर मन्यन बकपुष्पमपरत्र गिरिपुष्पं सत्रोंतर मित्युक्तम् । पअं सर्वोत्तममिति केचित् । कालविशेषेण पुष्पविशेषप्राश स्यम् । यथा-कदम्ब चम्थक कल्हार पुनाग कुश वृहती पुष्पाणि बस न्तऋतौ शिवपूजाया मश्वमेधफलप्रदानि । प्रीष्मे पाटली मट्टिका शतप त्रपुष्पाणि अग्निष्टोमतुश्यानि । प्रावृषि कमल मडिकापुष्पाण्यश्वमेधसदृशा नि । शरदि धुर कल्हार सुजात नीलोत्पलानि सत्रयागफलप्रदानि । हेमन्ते करवीर सुजातनीलोत्पलानि शतक्रतुसमानि । शिशिरे कर्णिका रपुष्पं सर्वक्रतुफलप्रदम् । तथा ज्येष्ठादिषु द्वादशसु मासेषु अर्कबिशपा- मार्ग द्रोणनीलोत्पल पङ्कजकृतमाल वृहती व्याघ्र शमी चम्पक पाटली पु प्पणि प्रशस्ततमानि । तथा नन्द्यावर्त श्रियावर्तवेतार्क श्वेतकभल प लाश पुत्राग मालती पट्टिका रक्तगस्य वकुळ लक्ष्मी द्विकण्ठी चेजिका.
शटल पाशाशोक कदळी शंखिनी पुष्पाणि प्रातःकालपूजायां प्रशस्ततमानि । द्रोणकरवीर कृतमाल धुर व्याघ्रः बृहती पात्रलकमलोत्पल चंप- ककुडपुष्पाणि मध्याह्नपूजायां । चम्पकधुर्रमालतीमाटिकायेजिकबलक णिसहभद्रा भद्रामसल्पतसीशमीशंखपुष्पाणि गन्धपत्रश्च सायङ्कालपूजायां। जाती चीजेत्पुलकनककदम्ब स्थलकमल केतकपूा पुन्नाग दन्ति ीबेरं बिल्वपत्रं चार्धरात्रपूजायाम् । कदम्बकनक जातीपुष्पाणि रात्रावेवसमर्प यानि। माधव्यानन्दयूधिक मदयंतिक शिरीषसर्ज बन्धूक विहित कु मुद डाडिम लाङ्गली श्रपणं कार्पस निम्ब कूश्माण्ड शमली शिन्दित- वोट गिरिखट मत्स्याक्षि कपिस्थतंतृणी पुष्यादीनि वर्जनीयनि । केतकीनिषे धोऽर्धरात्रव्यतिरिक्तविषयः । कदम्बनिषेधो दिवाविषयः । गिरिकर्णि कानिषेधोनीलगिरिकर्णिकाविषयः। किंशुकनिषेधः कण्टककिंशुकविषयः । एवं जपावकुळादीनामपि कचिद्विहितानामागमान्तरे निषेधस्य फलभेदानु सारिणा पूजाभेदेनवा ततःपूर्वाचारप्राप्ततत्तदागमानुसारिपूजाभेदेनवा पू जनीयमूर्तिभेदेन वा व्यवस्था द्रष्टव्या । निषिद्वान्पषि पुष्पाणि मण्टपालं करादिषु ग्राह्याणि । पत्रेषु विमतुळशी कुणडुळसी दर्भ पाम/ी करवीर नन्द्यावर्त शमीसह धातकी विष्णुकान्ति भद्रा महाभद्रा जातीजम्बुकबदरोडै बर चूत पलश मुनिद्वय टझोलकरंड गिरिकर्णीद्वय रुद्रवर्णं भूपम झी बेर मदनमरुवकद्रोणद्य सिन्दुधार शंखिनी गोक्षुर् यकुळ झूतमालादिप- त्राणि प्रशस्तानि । पुष्येषु नीलोत्पलत्पत्रेषु बिल्वपत्रं प्रशस्ततमम् । तुळ सीद्वयं प्रशस्ततरम् । येषां पुष्पाणि प्रशस्तानि तेषां पत्राण्यपि प्रशस्ता स्थेय । पश्न नीलोत्पल कुटज चंपक जाति करवीर नन्द्यावर्त श्रियावर्त वित्र बृहतीद्वय पाटलीपुष्प विघपञ्चक तुळसीद्वय दूर्वागस्य गन्धपत्रा कारं शिवपुष्पपत्रेषु त्राभिमतं यकचित्रपुष्पाकारं या सौवर्णपुष्पं ५
वधतिप्रशस्तम् । अञ्जलि र स्युपर्णपुष्पैर्विद्यादेहशिधावाहनं अष्ट्रश 10]तेन एकाशीत्या पञ्चशता पञ्चविंशत्या चा सुवर्णपुष्पैः प्रतिदिनमर्चनं चा सह्येयफलदम् । सुवर्णपुष्यसंपादनाशक्तौ सुवर्णशकलैर्वा रजतपुष्पैर्वाऽर्च नीयम् । सुवर्णपुष्यस्य नास्ति निर्माल्पदोपः। वत्सरदूढं तन्निर्माल्यम् । । वत्सरादूर्घमर्षि पञ्चगव्येन संशोध्य पुनरर्चनीयम् । एवं नीलोत्पल पलाश बक करवीर गिरिपुष्प बिल्वपत्र तुळसीनामपि नास्ति निर्माल्यत्वम् । पुष्पाणि पत्राणि च स्वारामसम्भवान्युत्तमानि । वन्यानि कृतानि परारामे द्भवानि पूजाकाले याचितानि पुष्पाणि उत्तरोत्तरमपकृष्टानि । देवारामो द्धानि तु वर्जनीयान्येव । पुष्पालाभे यानि पुष्पाणि शिवार्हाणि तेषांपर्ने रेवार्चनीयम् । पत्राणामप्यलाभे तेपां फलैरर्चनीयम् । फलेषु च बीजपूर जंबीर कदळी डाडिमादीन्यर्चनाया मतिप्रशस्तानि ।फलना मप्यलाभे ति लतण्डुल सिद्वयें रर्चनीयम् । कृष्णतिलंशिवार्चनं सकलपातकहरम्। एवं मूलमन्त्रेण पुष्पादिभिरभ्यच्ये हां शिवासनाय नमः । हां हं हां शिवमूर्तये नमः । हां हैं शिवाय नमः । हों ईशानमूर्तेनमः । ॐ तत्पुरुषवक्त्रायनमः ॐ अघोरहृदयायनमः । हि वामेदेवगुह्याय नमः । हं सद्योजातमूर्तये नमः । इत्यासनमूर्ति मूलैः पञ्चब्रह्मभिश्चाष्टपुष्पिकयाऽभ्यर्य हां हृदयायनमः । इयादिभि गेरभ्यचयेत् । ततो नाम्नां सहयेण शतेनत्रऽर्चयेत् । तद वसराभावे शर्वाय क्षितिमूर्तयेनमः । भवाय जलमूर्तये नमः । रुद्राय तेजोमूर्तयेनेमः । उग्राय चायुमूर्तये नमः । भीमाय अकाशमूर्तये नमः । पशुपतये यजमानमूर्तये नमः । ईशानायसूर्यमूर्त येनमः । महदेश्वाय सः ममूर्तये नमः । शिखाय नमः । महेश्वराय नमः । रुद्राय नमः । वि ष्णवे नमः । पितामहाय नमः । संसारवैद्याय नमः । सधैज्ञाय नमः । परमात्मने नमः । इति नामाष्टकेन वाऽर्चयेत् । प्रभवैनमः । शंभवेनमः ।
उमापतये भगः इति नामत्रयण चाऽर्चयेत्। नमोनीलकण्ठायनम इति नाम्नकेनाभ्यर्थे यथासंभवं पुष्पमालिकाभि रलंकुर्यात् । मालिकाश्च शतादिसुत्र- पुष्पराचिताः सहस्रादिनीलोत्पलरचिताः करवीरसितांभोज विजयासित- पाटल पुनाग श्वेतमन्दार नागकेसर चंपकरचिताश्च प्रशस्ताः । ताश्च वि चित्रपुष्पांतररचितमालिकाश्च उमाधारपार्श्वयो समृद्धा बद्धव्याः । लिङ्ग- मौळे हस्तेमणिसुवर्णनिर्मतं पुष्पनिर्मितं वा एकद्वित्रिचतुरभूमिक मिंडाख्यं प्रवृत्तदाम समर्पणीयम् । एवं पुष्पोपचारानन्तरं धूपदीपोपचारः ॥ तत्प्रकारः - सुवर्णरजतताम्रारकूटान्यतमनिर्मितं चतुरंगुळायतं तदर्धमानोत्सेध मष्टांगुळोष्ठं पश्चाद्भागे पदळाकित द्वयंगुळकण्ठ दूयंगु ळोन्नत सुवृत्तखुराकारपादं ह्यंगुळानाहेन पूर्वोक्तलक्षणपादयुक्तेन वक्त्र नाळेन समन्वितं अनेकमुपिरेणैकसुषिरेण वा कमलमुकुळाकृतिना पिधा नेनान्वितं धूपपात्रं निर्मलेनांगारवह्निनाऽऽपूर्य तस्मिन्धूपद्रव्यं निक्षिप्य धूप- पात्रंपिधाय निरीक्षणादिभिस्संस्कृस्य गन्धपुष्पैरभ्ययं धूपमुद्रां प्रदर्य धूपपात्रं दक्षिणहस्तेनादाय वामहस्ते शुद्धकांस्यनिर्मितां चतुःपञ्चषडंगुला न्यतमोत्सेधां तावदायामां । तावन्मानजिह्मां तत्रिगुणानाहा मर्धींगुळोष्टा मुपपट्टिकायुक्ता मेकांगुलद्वयंगुल सार्धद्वयंगुळशिखरा मॉंगुलकण्ठां त्र्यंगुलानाहां त्रिचतुःपञ्चषडंगुलदैर्येनाळा सुपरिशूलपमवृषभशङ्कचक्र- न्यतमचिह्नयुक्तां घण्टां घोषयन्नेव देवस्य घ्राणसमीपे ओं हां हंशिवाय धूपं स्वाहेति धूपं प्रदर्य तदुपरि धूपपात्र मुद्धृत्य तद्भामयन्नेव किरीटे बिन्दु द्वयान्वितपार्श्वदण्डाकारं नादं मुखवृत्ते बिन्दुदेहे हकारं बाह्रो रौकारं पादयोरूकारं च धूपपानभ्रमणेन भावयेत् ॥ धूपद्रव्यम्—क़र्ररागरु चन्दनतक्कोलजातिफल लघङ्गसिल्हूक मांग सीमुस्तापत्रचूर्णं यक्षकर्दमाख्यम् । चन्दनागरु कर्ररेला लवङ्ग त्वक्पत्र
पुष सिम्हाक जटामांसीचूर्णं प्राजापयनामकम् । चन्दनागरु कट्टरकस्तूरी लमङ्गलनिसहक सिता मुस्ताचूर्ण विजयारूपम् । कर्रर कृष्णा गरुढीबेर कुंकुमकुन्दुतुरुष्कबिसचन्दनचूर्णं क्रमादेकद्वित्रिचतुःपञ्चषट्स सभागमधुभिप्रै शीतांशुनामकम् । चन्दनागरु कर्दारसिल्हक सर्जरसकुष्ट मुस्ताचूर्णं कल्याणनामकम् । चन्दनागरु कस्तूरी मुस्तासिल्हक चूर्ण ममृताख्यम् । ततोल पूगकर्ररजातीफल लघङ्ग चूर्णं सुगन्धाख्यम् । ए वमादीनि पृथक्पृथङ्नाम्ना प्रसिद्धानि धूपद्रव्याणि । इत्थं चन्दनागरु कर्दार कुष्ठ गुग्गुळुचूर्ण घृतमधुयुक्तं चन्दनागरुकर्ररकुष्ठचूर्णं शकेराश्रु तमधुयुक्तं कपॅरागरुचन्दननिर्यासचूर्ण कुंकुमा देकचतुष्षट्सप्तभागमग- रुनिर्यासचन्दनचूर्णं क्रमादेकद्वित्रिचतुर्गुण मीपत्कर्दूरमिश्रितं मधुयुक्त मगरुचन्दनोशीरचूर्णं मधुयुक्तं कुष्ठचन्दनचूर्णं घृतयुक्तं गुळविल्वपत्र चूर्ण गुग्गुञ्चूर्णघृतयुक्तं केवलमेव वा गुग्गुळुनिर्यासचन्दनागरुसौगन्धि कान्यतमचूर्णं च धूपद्रव्यमिति । तत्र केवलमुगुलुधूपः सप्तजन्मकृत पापहरः । चन्दनधूपस्सर्वपापहरः । सौगन्धिकधूपस्सर्वकार्यार्थसाधकः कृष्णागरुधूपस्सर्वपापहरः। वैतागरुधूपो मुक्तिप्रदः । लाक्षाकस्तूरीधूपः चतुर्वेदाध्यायिसद्भाह्मणजन्मप्रदः । धूतामिश्रगुग्गुलुधूपोमासार्धसमर्पितः कल्पकोटिसहस्रपर्यन्तं शित्रपुरभोगस्य सार्वभीमजन्मत्वप्रापकः । द्विस- हस्रफलंमहिषाक्ष गग्गुळुधूपः तालवृक्षचूर्णेन सहितः शिवसायुज्यप्रदायकः ईशानादिमुखपञ्चके क्रमात् शीतारि कृष्णागरु शुक्लागरु सौगन्धिक गुग्गुलु धूपाः प्रशस्ताः । एवं धूपोपचारानन्तरं दीपोपचारः—तस्य पात्रं धूपपात्रोक्तपादना- ळसहितं त्र्यंगुळप्रमाणं गजोष्टाकारश्च । वर्तिका कपॅरमयीवस्त्रखण्डम यी तंतुखण्डमयी कापसमयत्र चतुरंगुळदीघ चतुस्त्रिवैयेकांगुळत्राल-
नुगुणपरिणाहा कार्या । चक्षुखण्डादिमयी चेत् उमादिऋषीण सतिसंभवे कपॅरागरुचन्दनचूर्णादिगर्भ कार्या । तन्न च कपिलाघृतमुत्तमम् । गजांतरमृतं मध्यमम् । अजघृतं तिलतैलमधमम् । उष्ट्रमहृिष्यादिवृतं वृक्षबीजादिभवं च वर्जनीयम् । यद्वा-गोघृतमात्रमुत्तमम् । अजाग्रुतं म हिषीधृतं च मध्यमम् । पूतिगन्धनिंबकरजेरेंडादितैलं वर्जनीयम् । तैल मात्रमधमम् । एवमुक्तलक्षणपात्रात्रिहितवर्यारोपितं दीपं निरीक्षणादि- भिस्संस्कृय पुष्पैरम्यर्थे दीपमुद्रां प्रदर्य दीपमुद्धृत्य घण्टां घोषयन्नेव हां ॐ शिवाय दीपं स्त्रहेति नेत्रेषु प्रदर्यं धूपपात्रवत् किरीटादिपादान्तं तद्वर्णविन्यासभावनया दीपपात्रं भ्रमयेत् । ततशिवायाचमनीय मरेंच दत्वा देशं सन्तुष्टं ध्यात्वा भगवन्नज्ञां देहि भोगांगानि पूजयामीति विज्ञाप्य आवरणपूजां कुर्यात् । अथ आवरणार्चनम् ॥ पञ्चत्रद्पङडैश्च प्रथमावरणम् । विवेश्वरैधृतीयम् । गणेश्वरेस्तृ तीयम् । लोकपालैश्चतुर्थम् । तदायुधैः पञ्चमम् । एतानि पञ्चवरणानि शित्रासनपक्षस्य कर्णिकायां शिवमभ्यर्षे तस्यदळमूलेषु दळमध्येषु दळ मध्याप्रयो र्मध्येषु दळप्रेषु तदधोभागेषुच पूजयेत् । यद्वा- शिवासन- पदळमूलरूपेषु लिङ्गमूलभागेषु तद्दळाप्ररूपेषु पीठोपरिदेशाग्रभागेषु पीठकण्ठे पीठपादे ब्रह्मशिलास्थानीये पद्मपीठे चार्चयेत् । होमीशानमूमें नमः । स्फटिकत्रणं त्रिशूलाभयपाणि मुमासहित मीशानं पूजयामि । हें तत्पुरुषवक्त्राय नमः । कनकवर्णं पीतांवरोपवीतं मातुळङ्गाक्षसूत्र- धारिणं गौरासहितं तपुरुषं पूजयामि । ॐ अघोरहृदयाय नमः । मेघवर्ण बभ्रदमश्चाशिरोरुहं दंष्ट्राकराळवदनं सर्पवृश्चिककपालमालाभरणं खट्रांग क- पालखेटकं पाशान्त्रितत्रमकरचतुष्टयं त्रिशलपरशुखड्गदण्डान्वितदक्षि णकरचतुष्टयं गङ्गासहित मघोरं पूजयामि । हेिं वामदेवगुह्याय नमः ।
अरुण मरुणवस्रमाल्योपवीतं खङ्गखेटधरं गणांबिक्रसहितं वामदेवं पूजयामि । हं सद्योजातमूर्तये नमः । धवळत्रणं धवळस्रग्गन्धभूषणोष्ण पांबरधरं वराभयक्रर मंबिक्रसहितं सद्योजातं पूजयामि इति क्रमदीशानं द्रयमकुरवरुणादि दिदैवीशानादितत्तत्पूजावेळायां ऊर्जुवक्त्रहृदयगुह्यपाद रूप तत्तत्स्थान मंकुशमुद्रयाकृष्य दीपाप्रवर्तितप्रदीपरीत्याऽभिनन्भावयि- त्वाऽर्चयेत् । ईशानाद्याः पञ्चषि लटकाभयमनोहरकरचतुष्टया | वा ध्यातव्याः। एत्रमागमान्तरप्रसिद्धान्यपि तेषां ध्यानानि द्रष्टव्यानि । हां हृदयायनमः । हि शिरसे नमः । ॐ शिखायै नमः । हैं कवचायनमः । हैं नेत्रत्रयायनमः । हः अत्राय नमः । इति चन्द्र चामीकर सिन्दूर भू ॐ विद्युदान्निवर्णान् पद्मासनस्था नर्बन्दुजटामकुटधारिण श्चतुर्वक्त्रन् प्रति- यक्तं त्रिलोचनान् कपालशूलवरदाभयहस्तान् वामिनी नीलिनी चक्रिणी शङ्खिनी खगिनी गङ्गिनी शक्ति साहितान् हृदयशिरश्शिखाकवचदेवान् पू जयभीति हृदयशिरश्शिखदितत्तत्स्थानेभ्यंऽकुशमुद्रयासमाकृष्याग्नेयौीत वायव्येशन कोणस्थदठेषु पूर्वादिचतुर्दळा न्यप्रेष्यब्रुच पूजयेत् । ईशा नदळे ब्रह्मस्वीशानं अङ्गषु नेत्रे शिरसिच क्रमेणोत्तरोत्तरदिक्स्थतया पूज- येत् । अथवा कर्णिकायां देवस्य पुरस्तादीशानं नेत्रञ्च पूजयेत् । ने- नमस्रवदिक्षु वा पूजयेत् ॥ अथद्वितीयावरणम्- अनन्ताय भूमिसहितायनमः । सूक्ष्माय स्वाहासहिताय नमः १ शिवोतमाय स्वधासहितायनमः। एकनेत्राय क्षांति सहितायनमः। एकरुद्राय पुष्टिसहिताय नमः । त्रिमूर्ताय श्रीसहितायनमः। श्रीकण्ठाय कीर्तिसहिताय नमः। शिखण्डिने मेधासहिताय नमः । इति हेमानि मेव भृङ्गषु हिम विद्म स्फटिकवर्णान् वरदाभयज्ञानरुद्राक्षमाला धारिण त्रिणेन्नान् शिवज्ञानावतारकान् स्वस्त्रशक्तिसहितान् विचेश्वरान्
पूजयामीति पूर्वोचैशानादिक्रमा दिगृिदिक्षु पूर्वादीशानकोणान्तेषु वा पूजयेत्। कुण्डलीसहिताय नन्दिकेश्वराय नमःअरुणवर्णं त्रिशूळाक्षसूत्रवराभ यकरं कुण्डलीसहितं नन्दिनं पूजयामि । पद्मिनीसहिताय महाकाळाय नमःपीतकृष्णवर्णा बभुश्मश्रुशिरोरुहं शूलकपालखङ्गखेटधारिणं पद्मिनी सहितं महाकाळे पूजयामेह्रदिनीसहिताथ भृङ्गिणे नमः। श्वेतवर्णं निर्मी सविग्रहं दण्डाक्षसूत्रधराशिखं शिखावलोकनतत्परं द्वादिनीसहितं भृङ्गिणं पू जयामि। भृङ्गिणीसहिताय गणपतयेनमःरत्नाङ्ग पाशांकुश दन्तपकाम्रफल धारिणं भृङ्गिणीसहितंगणपतिं पूजयामि। भद्रासहिताय वृषभाय नमः। स्फ टिकत्रणं धर्मव्ररूपं शिवध्यानपरं भद्रासहितं वृषभं पूजयामि । देवयानी सहिताय स्कन्दायनमः । कनकवर्ण बालत्रयं शक्तिकुक्कुटवराभयहस्तं देवयानीसहितं स्कन्दं पूजयामि । अम्बिकायै नमः । ३यामवर्णा सिद्- वाहनां शूलादर्शकरद्वया मुमां पूजयामि । अपिणीसहिताय चण्डेश्व राय नमः । मेघवणं । चतुर्वक्त्रं कमण्डलुवक्षसूत्रशूलपरशुधारिणं सर्पक- ऊणोपवीतं लपिणीसहितं चण्डेश्वरं पूजयामि । इति पूर्वादीशानकोणपर्य न्त मर्चयेत् । यद्वा-वृष नन्दि गणेश महाकाळ स्कन्द भृङ्गिगौरीचण्डान् नन्दिगणपति महाकाळ भृङ्गि वृक्ष स्कन्दगौरी वण्डान्वा पूर्वादिक्रमेण पू जयेत्। अथवा गौरी चण्डेश्वर नन्दि महाकाळ गणेश वृष भृङ्गि स्कन्दावा गौरीचण्डेश्वर महाकाळ वृषभ गणेश स्कन्दनन्दि भृङ्गिणोवा उत्तरादि क्रमेण पूजनीयाः । उमावृषभगणपति नन्दशि महाकाळभृङ्गि चण्डस्क न्दाः कुबेरशक्र यमवरुण निर्गीतवाय्वीशानादिदिक्षु वा पूजनीयाः । एतेषां ध्यानभेदाश्च तत्तदागमप्रसिद्ध द्रष्टव्याः । एवं गणेश्वरैस्तृतीयावरणं संपूज्य लोकपालैश्चतुर्थावरणमर्चयेत् । इन्द्राय शचीसहिताय नमः । सुवर्णवर्ण मैरावतारूढं वञ्जांकुशवराभयपा- णिं शचीसंहित मिन्द्रं पूजयामि । अग्नये स्त्रहासहिताय नमः । रक्तत्रणं
+ 3कमण्डल्त्रक्षसूत्रशक्तिवरमुद्रान्वितं मेषारूढं स्वाहासहित मनिं पूजयामि । यमाय कालकंठीसाहतय नमः । कृष्णवर्णं दण्डपाशवराभयधारिणं महि पारूढं कालकण्ठीसहितं यमं पूजयामि । दाहिनीसहितायनंतायनमः । रक्तवर्ण खङ्गखेटकत्रराभयधारिणं भूतारूढं दाहिनीसहितं नैऋतंपूजयामि। वरुणाय भोगिनीसहिताय नमः । चन्द्रवर्णं पाशकमलवराभयकरं मकरा रूढं भोगिनीसहितं वरुणं पूजयामि । वायवे घोरासहिताय नमः । धूम्रव ऐ ध्वजक्रमलवराभयधारिणं मृगारूढं घोरासहितं वारं पूजयामि । कुबे- राय गंभीरिणीसहिताय नमः । स्वर्णवर्णा गदानिधित्रराभयकरं खर्वत्रिभु- हे मनुष्यारूढं गंभीरीणीसहितं कुबेरं पूजयामि । ईशनाय हर्षिणीसहि ताय नमः । चन्द्रवर्णं शूलपाशवराभयकरं त्रिणेत्रं वृषभारूढं हर्षिणीसहित मीशानं पूजयामीति प्रागादिक्रमेण पूजयेत् । ब्रह्मणे सावित्रीसहितायनम। सुवर्णवर्ण चतुर्वक्त्रं कमण्डल्वक्षसूत्रध्रुग्दण्डधारिणं हंसारूढं सावित्री सहितं ब्रह्माणं पूजयामि । त्रिष्णवे लक्ष्मीसहितायनमः । विद्युद्वर्णी सह स्रफणालंकृतमनन्तरूपं शङ्कचक्रगदाकमलधारिणं मारूढं लक्ष्मीसहितं विष्णु पूजयामीति । इन्द्रशानमध्ये नितीतिवरुणमध्येच विधातृवैकुण्ठं पूजयेत् । यद्वा यमस्य उत्तरभागे कुबेरस्य दक्षिणभागे च तैपूजयेत् ॥ अथलेकपालायुधैः पञ्चमावरणम्-प्रसन्नात्मशक्तिसहिताय वज्ञाय नमः । नानावर्णधरं दृढकर्कशविग्रहं वजमूर्दानं दीप्तं प्रसन्नमशक्तिसहि- तं वनं पूजयामि । शक्तये नमः । अरुणवर्णं वराभयकरां शिरसा शक्ति बिभ्राणां यापिदाकरां शक्तिं पूजयामि । कोपात्मशक्तिसहिताय द०डाय नमः । कृष्णवर्णं वराभयकरं लोहितलोचनं दण्डमृद्भनं कोपाम-
शक्तिसहितं दण्डं पूजयामि । गुणात्मशक्तिसहिताय खड्गाय नमः । दयामव्रणं वराभयकरं मर्घलोचनं । खड्गालंकृतमूर्छनं गुणामशक्तिसहितं खङ्गं पूजयामि । कमळामशक्तिसहिताय पाशाय नमः । किंशुकपु- ष्पत्रर्णं नाभेरधो भुजङ्गाकारं तदृढं पुरुषाकृतिं सप्तफणोपेतमूर्दनं को- मळॉरमशक्तिसहितं पाशं पूजयामि । त्रिषामशक्तिसहिताय वजार्चनमः । पीतवर्णं वराभयकरं विवृतास्यं मूर्त्ति घन्वितं विषारमशक्तिसहितं ध्वजं पूजयामि। गदायैनमः । पीतवर्णा योषिदाकारां गदोपेतशिरसं गदां पूजया- मि । विकृतारमशक्तिसाहिताय शूलाय नमः । श्यामवर्ण त्रिशूलांकितम स्तक मञ्जलियुतं विकृतात्मशक्तिसहितं त्रिशूलं पूजयामि । महात्मशक्ति सहिताय पद्माय नमः । शत्रणं पझकोशांकितमूर्दानं महात्मशक्तिसहितं पद्मपूजयामि । मङ्गळारमशक्तिसहिताय चक्राय नमः । श्यामव्रणं शतारच क्रांकितमस्तकं मङ्गळमशक्तिसहितं चक्रे पूजयामि । इमे चावरणदेवा शिवाभिमुख रिशत्रमंबिकांच भक्त्यावीक्षमाणाः स्वासनेऽपविष्टा ध्येयाः । द्विभुजाश्चतुर्भजाश्चैते हस्ताक्षलिपुटामध्येयाः। एवं पर्यावरणपूजाशक्ते पञ्चत्रलपंडङ्गरूपमेक्रमावरण मर्चयेत् । तेषांच ब्रह्मषडङ्गदेवाना मावाहन स्थापनसन्निधान सानिरोधन पाद्याचमनार्यपुष्पदानाख्यं संस्काराष्टकं का र्यम् । यद्वा-अवाहनादि संस्काराष्टकं समुदितमेव स्मृत्वा प्रयेक मर्यमात्रं दत्वा पूर्णतया ब्रह्मन्तं तत्तदर्थावसाने क्रमेण सुराभपह्वत्रि शूलमकरस्रगाख्यमुद्राः प्रदद्याङ्गानां नमस्कारमुद्रां प्रदर्शयेत् । पश्चब्रह्म षडङ्गपूजनाशक्तो केवलं ब्रह्मावरणमान्न भङ्गमरणमात्रं वाऽर्चयेत् । अथ वा-तत्तस्थाने आमादिशऊिँत पूर्वादिदिक्ष्त्रभ्ययं सदाशिवस्यांके चाम भागे स्थितां मनोन्मनी मभ्यर्चयेत् । इस्थमावरणार्चनानन्तरं शिवमष्ट- पुष्पिकपाऽभ्यर्याचमनार्याणि दत्वा मूलमन्त्रेण पुष्पं समर्पयेत् । शिवस्या-
वरणमात्रकृतशोभासिद्वये पञ्चब्रह्मपडङ्गादीनां शिवपृथग्भावेनार्चनायां 11]प्रसक्तस्य पूजातामसवदोषस्य परिहाय शरदशशाककोटिसद्दश-परमा- मृतस्यन्दि परमशिवमयूखजालमग्नतया सर्वांनष्याघरणदेवान् परमलिधेनैक वर्णान् परमशिखपृथग्भूतान् भावयेत् । ततश्शिवे धेनुमुद्रां महामुद्रांच प्र दर्य गन्धपुष्पैः बण्टामन्त्रमन्त्रेणाभ्यर्थं सावरणाय देवाय धूपदीप प्रदर्श येत् । एवमावरणार्चनं कर्तव्यं न कर्तव्यं चेति विकल्पितं शुचि दा गमेष्वात्मार्थपूजायां भोगाङ्गपूजनस्य निषिद्धत्वात् ।
नैवेद्यविधिः ॥
तन्न त्रीहिशालि प्रियंगु नीचार गोधूम वैणच यवाः प्रशस्ताः। तन्न श्रीहयः कनिष्ठा शालयो मध्यमाः इतरे श्रेष्टाः । तत्रापि प्रियंगुनीचर गो धूम वैणवानि शतसहस्रलक्षानन्तफलान्युत्तरोत्तरं | प्रशस्तानि । यद्वा श- लयःश्रेष्टाः यववैणवादयो मद्यमाः त्रीहयः कनिष्टाः। सिततण्डुलश्शोल यः इतरेनीहय इतिभेदः। आरमार्थपूजायां कुडवादि चतुद्रणपर्यन्तमु- तरोत्तरं प्रशस्तम् । पञ्चविंशत्युतरंद्दिशेतसक्यैः त्रीहिभि रेकां शुक्ति रुच्यते । शुक्तिद्वयं तलम् । तलद्वयं प्रकुर्युम् । प्रश्रयं प्रवृतिः । प्रभु तिद्वयं कुडवम् । कुंडघट्टयमञ्जलिः । अञ्जलिद्वयं प्रस्थम् । प्रस्थद्वयं पात्रम् । पात्रद्वय मातृकृम् । आढकद्वयं शिवम् । शिवद्वयं द्रोणम् । अथवा गुञ्जाद्वयं माषः । माषत्रिंशतिर्निष्कम् । निष्फष्टकं पर-म् । दश- चतुष्टयं पादः । पादचतुष्टयं प्रस्थम् । प्रस्थचतुष्टय मादत्र । तथा तुष्टयं द्रोणम् । द्रोणचतुष्टयावधिकान् नैवेद्यार्थं कल्पितान् केशम्शादि विरहितान् निर्मुक्ततुष कम्बुकणा नखण्डा नतिधावळ्यशालि तण्डु- लान् प्रशस्तवर्णगन्धरसै र्वत्रपूतं र्जलै मुहुर्मुहु नैिप्पीडनपूर्वकं पञ्
वर्षपडङ्गमन्त्रैस्संक्षाळय सम्यग्वर्तुकादीन् संशोध्य काल में निहितेनुःधिकार्धात्रधिकं जलं प्रक्षिप्य गोमयोपलिप्ते प्रोक्षिते पक्षिदर्शनादिरहिते पं. रिश्रिते बहिष्कृताद्यगोचरे महानसे हृदयमन्ताचितायां कुर्यां वामदेवमंत्रे ण उद्धतं पाकभाण्डं हृदयमन्त्रेणारोष्य अघोरेणाग्निं विन्यस्य मुखेन प्रदीप्य यथाऽन्न मपकं मतिपक्कं च नभवति तथा सावधानं पचेत् । एवं शुद्धनपाकः । तण्डुलद्विगुणक्षीरेण तण्डुलार्धमुद्रसहितेन वा तण्डुल त्रिगुणक्षीरेण तण्डुलचतुर्थांशमुद्रसहितेन तदुचितगुळकदळी|फलयुतेन वा पायसान्नपाकः । तण्डुलचतुर्थाशमानतिलपूर्णेन तिलार्धमानेन तिलच तुर्थाशमानेन वा घृतेन च कृसरान्नपाकः । अथवा तण्डुलार्धमुद्रचूर्णमि श्रेः किञ्चिळवणचूर्णयुतैश्च कृसरानपाकः। प्रत्येकं तण्डुलार्धप्रमाणाभ्यां क्षीरगुडाभ्यां तदर्धप्रमाणेन घृतेनच गुळानपाकः । अथवा तण्डुलद्वि गुणक्षीरेण तण्डुलार्धगुळसहितेन गुळार्धवृतसहितेन गुळानपाकःअथवा तण्डुलत्रिगुण क्षीरेण तण्डुलत्रितयांशमुद्रसहितेन तण्डुलचतुथशगुळ . मिश्रेणकदळीफलयुतेनचगुळानपाकः । तण्डुलचतुर्थांशे स्तत्तृतीयांशे स्तः समैर्वा मुद्रं नळिकेरमण्डयुते स्तद्रहितैषा मुद्दानपाकः । शुद्धान्नपाय सान कृसरान गुळान मुद्नान्युत्तरोत्तरं सहस्रगुणफलानि । एवं दधि मिश्रितं मधुमिश्रितंचानं प्रशस्तम् । एतेष्वनेकं एकंवायथाविभवं कार्यम् । नैवेद्यस्याष्टमांशेन पोडशशेन वा मुद्राढकी माप राजमाष निष्पात्र कु- नृश्याद्यन्यतमेन कर्तव्यम् । एवं मुद्राद्यश्च सति संभवे निस्वग्विदळ रूपा ग्राह्याः । शाकानि प्रस्थाननैवेद्यस्य पलद्वयप्रमाणेन एकपलप्र माणेन वा कदी पनस कूश्माण्डोर्वारुक कारखी व्याघ्रवृहतीद्वय को शातकीद्वय चूत नाळकेर फलदानि शिशुकन्द वीकन्द सूरणकन्दा द्यन्यानि च प्रशस्तरसगन्धा न्याह्नणि शुष्काणि धा यथार्ह लवण मरी
चि जीरक एळा चूर्ण शर्करादि सकलसंस्कारोपेतानि घृतभाजतानि । कायणि । आम्लेन घनतत्रेण । लवणमरीचि जीरककुछूथ सिद्धार्थ चूर्ण शर्करासहितं चोष्यं कार्यम् । माप मुद्गोधूम शालिपिष्टादि घिका रास्समृद्धशर्करोपेताः कपूरैलादिचूर्णात्रासिता बहवोऽपूपाः पानकादयश्च कार्याः । नैवेद्यस्य पोडशांशं द्वात्रिंशांशं चतुष्पष्टयंशं वा घृतम् । घ- नदधि अष्टमांशम् । सर्वत्र क्षीरदधिघृतानि गव्यान्येव ग्राह्याणि । स्थालिका सुवर्णेन रजतेन तात्रेण शुद्धकांस्येन या कव्याः । अष्ट- चत्वारिंशदंगुळायामाः एकांगुलोत्सेधाः अंगुळघनेष्टवत्यथेदुत्तमाः । उत्तमोत्तमादिक्रमेण तु षट् त्रिंशदंगुळप्रभृति द्वादशांगुळपर्यन्तायामा नत्रय वप्रभृव्येकयत्रपर्यन्तमानोऽत्रय ओष्टप्रमाणायामवेत्रत्रय स्तद्रहितावा ननांगु छायामा स्तदर्धमानाश्चातिजघन्याः । सर्वाश्च पादराहिता सुषुवृत्ताकाराः कर्तव्याः । स्थालिकाधारत्रिपाद्यः पूजनीयलिङ्गपीठिकोसेधपर्यन्तमुन्नताः प्रकर्तव्याः । नैवेद्यच सर्वशिवदीक्षासंस्कृतेः शुद्धवर्यं र्भस्मरुद्राक्षभूषितैः प वित्रधारिभिः परिचारकैः कारयेत् । तथा भूपिताभिः स्त्रीभिर्घ कारथि वा द्रव्यशुद्धिकाले पूजकस्तण्डुलक्षाळनादिमन्त्रान्जपेत् । यदि कृतं । नैवेद्य मपक मतिपकं कालातिपाता दतिशीतॐ नरैर्लघितं वा स्यात् तदा ऽन्यपकं निर्वेदनीयम् । अथनैवेद्यसमर्पणम्-- देवस्य पाद्यमाचमनीय मथं च दत्वा देवस्य पुरतो गोमयेन चतुर्थं मण्डलं परिकल्प्य पिष्टादिचूर्ण रलंकृत्यशुद्धान्नपा- यसनादिपूरितः कदळीनाळिनेर चूत पनसद्राक्षा खजूरादिफलेंलेङककस्तू- रिकापिष्टक मोदकादिभि रपूपैः कदळीपनसादिशक्र राष्ट्रीयीरुकादिहा चिंते श्चूतनारंगाद्युपदंशं भुङ्गविदच्ळादिसूपश्चवलयाकारसोपानक्रमेण निबद्धे भूषिसः मद्धये क्षीरदधिघनैरलंकृताः सद्यघृताभिषेकः अदधिक्षीर
•फलरसादिविकरैर्नानाविधपेयचोष्यलेखैः क्षीरदधिनवनीतधृतै रेलाचंपक मुकुळ कर्रर मृगमद लामज्ञ पाटलीपुष्पादिवासितः सुशीतळ स्नपनकल- शाहृताढकत६ तदर्धप्रमाणेन पानीयेन परिपूरितैश्चषकैः परितः परिष्कृ ताः शिवस्य शिवायाश्च नैवेद्यास्थालिकाः सदाशिवस्य मनोन्मन्याश्च परि बारदेवताना मावरणदेवतानां च नैवेद्यस्थालिकाश्च निधाय स्थालिकाना- मुपरि पतं विन्यस्य हृदयेन प्रोक्ष्य ताळत्रय दिग्बन्धनाबकुण्ठन धेनुमुद्रा विरचय्य अनमुद्रां पर्वतमुद्रां प्रदर्य पूर्वत्रिन्यस्तं पत्रमुत्याव्रणपरिषिच्य हृदयेन प्रयेक मापोशनं दत्वासपुष्यया मृगमुद्रया पूर्वं गणपतये निवेद्य तपु यं विसृज्य हस्तप्रक्षाळनं कृत्वा ‘ हां हं शिवाय स्वधेति शिवाय नैवेद्य । पञ्चवारं त्रिवार मेकवारंवा नैवेद्यदानाभिनयवत्या सपुष्पया मृगमुद्रया नैवे चंदा सदाशिवादिक्रमेण सर्वेभ्योऽपि पृथक्पृथक् नैवेद्य दद्यात् । पृथक् पातसंभवे सर्वासां परिचारावरणदेवतना मेकस्मिन्नेव पात्रे नैवेद्यमानीय प्रत्येकं निवेदयेत् । ततशिवाय सुगन्धिपानीयं प्रदाय नमोन्तमूलेन पुष्पं समर्य द्रव्यजातं संपूर्ण विभाज्य स्त्रधान्तमूलेनाचमनं दत्वा देवस्य सत्यवामहस्तयो रुद्वर्तनार्थं कपॅरादिसहितं चन्दनं दत्वा हस्तप्रक्षाळन गण्डूष पादक्षाळनादि भावयेत् । सर्वाणि च निर्माच्यान्युलूख्य सदाशि घनिर्माल्यं प्रागीशदिशि त्रिन्यस्तगन्धपुष्पनिर्माद्याभ्यां सह ऐशान्यां दिशि चण्डेशाय निवेदयेत् । अथ सदाशिवः केन वक्त्रेण भुङ्के ऊर्जुवक्त्रेण । ‘भक्ष्यभोज्यानपा- नादि लेह् चोष्य मनेकधा । ऊर्जुवक्त्रे प्रदातव्यं यकिंचिदिह चो- दित’ मिति सर्वज्ञानोत्तरवचनात् । ‘भक्ष्यंभोज्यं च पेयं च लेख्यं चोष्यं च ( पञ्चधा । । ऊर्जुवक्त्रे प्रदातव्यं हृदयेन षडानने 'ति द्विशतीवचनाच्च ।
अथवा पञ्चभिरपि वक्त्रैर्युते । 'पञ्चवक्त्रेषु नैवेद्य मूर्द्धवक्त्रेऽथवा पुन'रिति पञ्चसु वक्त्रेषु प्रसेकनैवेद्यविधानस्यापि दर्शनान् । ऊर्जुवक्त्रे नैधेद्यदानं च तदूर्द्धवक्त्रं पूगकाले दाक्षिणामुखीभूतं विभाव्य कर्तव्यम् । दैत्रस्य दिश्युत्तराभिमुखतया पूजस्य स्थितत्वात् । ‘स्थण्डिलेचरालङ्च साधकाभिमुखशिवः । प्रत्यघग्न सङभदौ स्थिरे द्वाराभिसम्मुखइति चरलिङ्गार्चने देवस्य पूजक्राभिमुखचक्षत्रणात् । एवंचरमार्थपूजायां शि- यस्य साधकाभिमुखसिद्धयर्थ हृदयगुह्यादावयत्र अपि दाक्षिणदिक्स्था एव । यानितु पूजकस्य शिवाभिमुखावस्थानपरिहारवचनानि ‘नप्राच्या मप्रतरशंभो नांतरे योषिदाश्रये । न प्रतीच्यां यतः पृष्ठं तस्माद्दशं स माश्रयेदित्यादीनि, तानि पूर्वाभिमुखस्थिरलिङ्गत्रिपयाणि । चरलिङ्गपूजायां स्थण्डिले चरलिङ्ग च साधकाभिमुखशिवइति विशेषवचनदर्शनात् । ‘अ- न वा नितो वाऽपि स्थित्वा देवं प्रपूजयेदिति वचनानुसारेण पूजकस्या- नेयदिगमस्थाने शिवस्य पूजकाभिमुखत्वं नलभ्यतइतिचे सव्यं । तदपि वचनं स्थिरलिङ्गविषयमेव । स्थिरलिङ्ग सर्वसाधारण्येन लोकानुग्राहक- त्वाच्च चतसृषु दिक्षु स्वेष्टमुखमिति यस्यां दिशिद्वारं तद्दिगभिमुखं भवति । तत्र हृच्चरणैस्साधु मूर्छमुखं तद्वराभिमुखं । द्वारस्याभिमुखंचोद्धेयवत्तं तत्र प्रकल्पयेदिति वचनात् । ‘यस्यां दिशि भवेत्द्वारं तां प्राचीं परिकल्पये | दिति वचनाच्च । अथवा ऊर्जुवक्त्र मेकमेव हृद्याचरणैस्सह द्वाराभि- मुखं भवति । तत्पुरुषादिवक्त्राणि तु पूर्वादिदिक्ष्वेव व्यवस्थितानि नतु द्वारभेदेन भिद्यन्ते । ‘प्रासादस्य द्वारम्भवतु यथा काष्ठया कमं । तत्पु रुषादिमुखानि नजहति पूर्वादिदिक्संस्था'मिति वचनात् । इदं तत्पुरुषा दिवक्त्रविषये पक्षद्वयमपि कामिकसंमतम् । अतएव तन्न पश्चिमद्वरार्चने । ‘द्वारस्याभिमुखं चोर्द्धवक्त्रं देहं प्रकल्पयेथेदित्युपक्रम्यपुरुषं पूर्व देशेघपश्चिमे
वाऽथ चिन्तयेत् । दक्षिणे चोत्तरेवाऽपि बहुरूपं विचिन्तयेत् ॥ उत्तरेदक्षिणे वाऽपि वामदेवं स्मरेत् गुरुः । पश्चिमे पूर्वदेशे वा सद्यवक्त्रंस्मर नयसेत्’ इत्युक्तम् । तत्रैव दक्षिणद्वारार्चनेऽयुक्तम् अघोरं पुरुषं वाऽपि दक्षिणेसम्यगर्चयेत् । अघोरंखऽथ सजं वा पश्चिमेतु समर्चयेत् ।। सद्यवक्त्रं तु वामं वा सौम्यदेशे समर्चयेत् । पुरुषं वाऽथ वामं वा पूर्व देशेसमर्चयेत्' इति ॥ सर्वमपि स्थिर मुत्तराभिमुखं पूजनीयम् । ‘लिङ्गं वा प्रतिमा वा क्रियतेऽन्यद्वा यया ककुभा । तस्यां तस्यां यज्वा यजेत शिवमुत्तराभिमुख इति वचनात् । तत्र मुख्यपूर्वाभिमुखलिङ्गपूजायां मुख्याग्नेयदिशि स्थितस्य पूजकस्य मुख्य मुत्तराभिमुखखमेत्र घटते । नच देवस्य वामभागे नैनीत देशे देव्या निविष्टत्वात्तत्र पूजकस्योपस्थितौ ‘नोत्तरे योषिदाश्रय'इति निषेधप्रसङ्गः। कामेके पश्चिमद्वारार्चनपटले घामेत्र दक्षिणेवाऽपि स्थाप- नीया मनोन्मनी । देवसंमुखसंयुक्ता द्विहस्तैकमुखान्वितेति पश्चिमाभिमु खलिङ्गपूजायां दक्षिणभागेऽपि देवीनिवेशनस्यांगीकृतत्वेन नैर्दतदिक्स्थि तस्य पूषकस्य देवदक्षिणभागनिविष्टदेवीभावनोपपत्तेः । एवं दक्षिण दिखूप गणपूर्वाभिमुखलिङ्गपूजायां नैतदिग्रपगौणाग्नेयदिशिस्थितस्य प्रा- चीरूपगौणोत्तराभिमुखत्वंउत्तरादिग्रपगणपूर्वाभिमुखलिङ्गपूजायामीशानदिग्र- पगौणाग्नेयदिशि स्थितस्य प्रतीचीरूपगौणोत्तरवक्त्रत्वंच घटते । एवं पूज काभिमुखखनियमो नविहन्यते । सर्वत्रात्मार्थपूजाप्रकरणे ‘उत्तराभि- मुखो भूत्वा रुचिरासनसंस्थित' इत्यादिविधानात् । तत्रायं विशेषः पापक्षयार्थिभिर्युक्यार्थिभिश्च मुखनां दिश्यवस्थामाश्रित्याखोरवक्त्र मभिमुख त्वेन भावनीयम् । ‘न विभोः पुरतस्तिष्ठेत् न पश्चात् स्त्र्यन्तिकेऽपिच अर्घौघध्वंसमोक्षार्थं दक्षे दक्षस्थितोऽर्चयेत् ! । हिमं मरुच शीतञ्च पञ्च । निर्दहतेयथा । तथाऽघोरः प्रशान्तोऽपि पापनिदोहकारकः । महानपि यथा
दन्ती यन्तारमनुवर्तते । तस्मादातेन वचसा उत्तराभिमुखो यजेत् ।। इत्यवोरमुखस्य सकलपापहरखेन प्रशंसादर्शनात् । ‘अजातमिममेवैकं मत्वा- जन्मनि भावः । रुद्रस्यास्य प्रपद्यन्ते रक्षार्थं दक्षिणामुखम्’ इति वायुसं हितायां दक्षिणमुखभ्य मुक्तिप्रदयेन प्रशंसादर्शनात् । भगपूर्वकमोक्षा थीिभिस्तु तत्पुरुपमुखस्य द्वाराभिमुख्यन्यायेन साधकाभिमुख्यन्यायेन चा साधकााभिमुख्यपक्षमाश्रित्य तत्पुरुषमुखमभिमुखत्वेन भावनीयम् ‘प्रस नखं यदीशस्य स्तेमित्वं पुरुषस्यच । चण्डवं बहुरूपस्य मुक्तिस्थित्यन्तहे. तुझम्' इति तपुरुपमुखस्य स्थितिहेतुत्वश्रवणात् । सर्वथाऽप्यूर्द्धवक्त्रस्य दक्षिणामभिमुख्ये स्थिमत्र । एवञ्चवहनादिकुलं देवस्याभिमुख्यमप्यात्मार्थ पूजयामञ्जस्यं लभते । अन्यथा परार्थपूजायामित्र तदृढंमुखस्य ऊर्द्र भिमुखखत्यागमात्रपरतया कथंचिन्निबोधं स्यात् । परार्थपूजायां लोकानुग्र हैं प्रयोजनाय विशिष्य पूजाभिमुख्यं नापेक्षितमिति युक्तं तत्र द्वाराभिमु खस्यैव कथञ्चित् समर्थनम् । इहतुसाधकसुः अदथ{यानामथै. पूजायां स्थण्डिले चरल ज़ेखें तदनत्रनदःअश्वेद संभवसाधकाभिमुख्यं क्रिनिःयुपेक्षिदनिति केषांचिन्मतम्।अन्येवाहुःआरमार्थपूजायामूर्द्धवक्त्रं हृत् गुह्यचरणैस्सह तत्पुरुपत्रकर्तेच पूर्वाभिमुखमेव । अंशुमदादितन्त्रेष्वारमार्थ पूज़ारण एत्र न त्रिभोः पुरतस्तिष्ठेन्नषश्चतस्त्रयंतिकेऽपिचनयोसिस्सानिधी नामे नघृष्टेश्वामिनोभवेदित्यादिवचनानां पठितत्वेन तेषां परार्थपूजाविषयत या नेतु मशक्यत्वात् । साधकाभिमुख्यवचनस्य दीक्षाप्रकरणे पठितवेनतते नित्यपूजायां सधकाभिमुख्यालाभात् । नच दीक्षायां चरदिङ्गपूजा- प्रसक्त्यभावात् चरलिङ्गं सधकाभिमुख्यत्रचनस्य नित्यपूजाविपयस्यमेवेति वाच्यम् । दीक्षायामपि चरलिङ्गार्चने दोषभावात् । तस्मान्निरपत्र- दान् नप्रच्यामशतइति वचनात् नियनैमित्तिककाम्ये सर्वाधिातणः सदा ++ शुधः {थान न लक्ष्मीप्रमzतलतनुरत ल{{ रथयात्र
८ r१दणुघटेशस्य प्रतीच्यां चिन्तयेदुरुम् । ईशं तपुरुषं शान्तं नित्ये निये पुराननमिति मुखबिंबे ‘ध्यायेत् सदाशिवं नित्यं प्राङ् मुखेशस्पत्रक्षसाम् । दीक्षादौ कलशाधारं तमेव प्रत्यगाननमिति बृहद्भार्गवादिषुच सदानित्य शब्दाभ्यां विशेषविहितदीक्षादिव्यतिरिक्तेषुसर्वेष्वपि नित्यनैमित्तिक का स्थे ष्वीशान पुरुषमुखयोः प्राङ्मुखबश्रवणा देतेषां वचनानां द्वाराभिमुः खच नियतस्थिर लिङ्गप्रहाणेन वरलिङ्गादिविषयावश्यंभावाचात्मार्थपूजा- यां नित्यनैमित्तिककाम्यरूपायां शिवस्य पूर्वाभिमुखख मौत्सर्गिकम् । दाक्षादिनैमित्तिकेषु विशेषवचनैर्दक्षिणमुखवादिरूप स्तदपघदइति । इदं चान्यदाहुः । ईशानतत्पुरुषमुखयोर्मध्येऽपि सदाशिवस्तपुरुषमुखेनैव भुजें । ‘द्वारं पश्चिम मेत्रं तु नैधेयं पूर्ववक्त्रकॉमिति सूक्ष्मवचनादीशान- यत्रस्य शिरोरूथया तन्न नैवेद्यदानस्य लोकविरुद्धं चेतेि । अस्तु तत्पुरुषमुखेन भुङ्क इत्यपि कश्चन | पक्षः । नतु तेनैवेति नियमः । ‘भक्ष्यभोज्यानपानादी'यादिप्रागुदाहृत विषमवचनै ‘रू&वक्ते महासेन आहुतिं संप्रदापयेदिव्यादिवचनैश्चोर्द्धमुखेनापि भोजनावगमात्“पञ्चव त्रेषु नैवेद्य'मिति वचनेन ‘ततोहविप्रदानं स्यात् पञ्चवक्तेषु चैव हि । ईशानस्य तु शुद्धानं गौडं तत्पुरुषे ततः ॥ कृसरं दाक्षिणे वक्त्रे मुदानं च तथेतरे । पश्चिमे पायसंयंत्र स्वस्त्र नाम्ना समाहितः ॥ दापयेत्स्य. स्त्रदिग्भागे ईशानस्याश्रतो भयं । अलभे पञ्चहविषा मने शुद्धनमिष्य ते'इति प्रतिवक्त्रनैवेद्यभेदप्रतिपादकवचनजातेन च पञ्चभिर्वक्त्रे भंजना च । नह्यागमाना मविशिष्टे प्रामाण्ये कस्यचिदर्थोऽनुष्ठेयो नान्यस्येति यु क्तम् । तस्मात्तत्तदागमवचनप्राप्तिपक्षत्रयस्यापि विकल्प इत्येव युक्तम् । ननु नैवेद्यदानमुद्रया शिवे नैवेयं समर्पयता पूजकैन कि शिवस्य हस्ते तत्सम र्पणीयं उत तत्तद्वक्त एव । अत्रापि विक्रस्प एव । उत्तरत्र ‘अमृती-
दृस्य गोस्तन्या निवेध चुसुमं न्यसेत् । निषेधदक्षिणे हस्ते दद्यात्पानीय 12]मुत्तममिति दक्षिणहस्ते नैवेद्यसमर्पणश्रवणात्, ‘ऊर्जुवक्त्रे तु दातव्यं यकिञ्चिदिह वोदितम् । ऊर्जुवक्त्रे महासेन आहुतिं संप्रदापये' दिति वक्त्रे समर्पणश्रवणाच्च । एवंचात्र योग्यतानुसारेण व्यवस्थितोविकल्पः। यहृदयादिसंमिते पुरुषवक्त्रे निवेदितव्यं द्रवद्रव्यवनं भक्ष्यभोज्यादि तदस वें परित्यक्ताभयमुद्रं वामहस्ते समर्पणीयम् । यद्वक्त्रान्तरे निवेदनीयं यच्च पानीयादिद्रवद्रव्यजातं तसर्व मग्निहोत्राहुतिवत् सूक्ष्मरसरूपेण स्थालिका भ्यो निर्गत्य तत्तद्वक्त्रपर्यन्तं नैवेद्यमुद्रया सहागतं सम्भावयता साक्षात्त- द्वक्त्र एव समर्पणीयमिति । एवञ्च हस्ते समर्पणसंभश्राद्धस्तोद्वर्तनस्य न चैफल्यम् । पूजकहस्तेन तदुक्ते नैवेद्यप्रक्षेपाभावात् पूजकहस्त स्य न निमील्यसङ्करप्रसङ्गः ॥ इति नैवेद्यविधिः ।
तांबूलदानम् ॥
अथ मुखवासं ताम्बूलं च निवेदयेत् । भोजनानन्तरं मुखे वासार्थ यद्दीयते तन्मुखेवासयतीति व्युत्पत्या मुखवासम् । तच्च एलालवङ्ग त कोल जातीफल कहूँरचूर्ण हिमजलपिष्टंगुळकीकृत मित्युक्तम् । एलाल वङ्गांकित तकोल जातीफल कहूँरचूर्ण "क्षुतितायुक्तं केवलंत्र पश्च- सौगन्धिकाख्य मुत्तमम् । केवलं कडून तीनवङ्गतक्कोलचूर्णया मध्य- मम् । । प्रस्थनैवेद्यस्य द्विधाकृतमृदुक्रमुकखण्डानि पञ्चवारिंशद्देवाप त्राणि क्रमुकफलापेक्षया चतुर्गुणानि त्रिभुजानि शुभानिय शुश्राणि खण्डितमूलाग्राणि शिलाघूर्ण चेतिसर्वमिदं संगृह्य कीरादिसहिदं मुपसं- स्कृतनाळिकेरमातुलिङ्गफलयुक्तं तांबूलं निवेदयेत् । तन्मूलमन्त्रेण विशे पार्थं दत्वा एकत्रिपञ्चसप्तनवावृत्तियुक्तदीपं प्रदर्श्व त्रिताल पञ्चताल नाग चक्रपद्म पुरुषमृग गजारूढदेवेन्द्राद्यकृतिपात्र निहितान् दोषानपि यथा
विभवं प्रदश्यरात्रिकं कुर्यात् ॥आरात्रिक विधिः ॥
तप्रकारः- सुवर्णरजतताम्रकांस्यान्यतमंनिमिंते चतुर्विंशत्यंगुळि- माने तदर्धमानेचा तत्तुतीयांशमानया स्वमानपञ्चमोसेधया यवद्या यामोसेघपट्टिकपा कर्णिकया शोभिते ततो बहिरष्टदळ्युक्ते परितः क र्णिकामानोष्ठसहिते सुवृत्ताकारे पात्रे कर्णिकायां मध्ये परितश्च कृतेषु स हजेषु शालिपिष्टमयेषु वा दीपासनेषु कपॅरादिमयीं वतैि निधाय नव पञ्च व दीपान् मध्यएव एकं वा दीपमारोप्य त्रिपाद्य विन्यस्य निरीक्षणादि भिस्संस्कृत्य, नव चेन्मध्ये सूर्य दिक्षु गुरुशुक्रबँधचन्द्रान् विदिक्षु भौमश निराहुकेतून् पञ्चचेन्मध्ये बहिं दिक्षु गगनवायुजलपृथिवीःएकवेत् वार्ड्स चाभ्यर्चयेत् । यद्वा-नवपश्चैकदीपेषु वामादिशक्तीः पञ्चब्रह्मणि शिवं चार्चयेत् । एवं गन्धपुष्पधूपदीपैरभ्य दिग्वन्धनमन्त्रेण कृत्वा सुरभिमु द्रां प्रदर्य पाणिभ्यामुद्धत्य देवस्य शिरसि हृदये पादयोश्च त्रिभ्रमयित्वा सुवर्णादिनिर्मितैर्युत्ताकारै श्चतुरश्राकारेचो मुकुळाप्रशालिनाळयुक् स्सहज- शालिपष्टकृतान्यतरदीपासनयुक्ते दपासनानिहितकरादिवर्तष्यारोपि तदीपं नीराजनपानैनीराजनान्यपि निरीक्षणादिभिस्संस्कृतान्यारात्रिकवत् भ्रामयित्वा भूमैौ विन्यस्यात्रेण निर्वापयेत् । नीराजनपात्राणि त्रिविधानि । प्रादेशमात्रविस्तरं यत्रद्वयघन मष्टांगुनाळे तदनुसारिमुकुळमुत्तमम् । तस्य मध्ये एकं दीपासनं पञ्चवावृत्तषु क्रमा नव पञ्चदश एकविंशतिः सप्तविंशातिः त्रयस्त्रिंशदिति षडुत्तरशतं दीपाः । यद्वा क्रमादावृतिष्वष्टौ । चतुर्दश विंशतिः षट्टिशतिः द्वात्रिंशद्दीपासनानीति एकोत्तरशतंदीपाः । उत्तमपात्रार्धमानं पात्रं मध्यमम् । अस्य मध्ये एकं चतुष्षवरणेषु अष्टै त्रयोदशाष्टादश त्रयोविंशतिर्दीपासनानीतित्रिषष्टिर्दीपाः । मध्यमादर्ध-
मानं कनिष्ठम् । अस्य मध्ये एकं त्रिष्वात्ररणेषु षद् दश चतुर्दशीदीपासनानीति एकत्रिंशद्वीपाः । अथ दर्पणच्छत्रचामर व्यजनताळवृन्तानि क्र मादीशानादिदश्वैस्समर्य तद्दिवसार्जितचामनःकायदोषपरिहाराय शिव सायुज्यप्राप्तये च दूर्वाकुशाक्षतविल्वपत्रसाहितपुष्पाञ्जलिं हां हैं शिवतत्वा धिपतये शिचायनमः । हां हैं विद्यतत्वाधिपतये शत्राय नमः । हां हैं आत्मतत्वाधिपतये शिवाय नमः । इति त्रिवारं समर्पयेत् । मुमुक्षुधे दा मतत्वादिक्रमेण अथवा सर्वतवाधिपतये शिवायनम इति सकृदेवघा समर्पयेत् । ततः पूजया सन्तुष्टं त्राभिमुखीकृताञ्जलिपुटसकलभोगाङ्गसे- व्यमानं यागमन्दिरद्वाराह्यस्थब्रदोषेन्द्रमहेन्द्रचन्द्रसूर्यादिस्तूयमान मपार करुणामृतसमुद्रं भक्तजनसकलभीष्टप्रदञ्च शिवं ध्यात्वा पूजासाद्ण्या र्थ यथाशक्ति श्रीमत्पञ्चाक्षरजपं कुर्यात् ॥
पञ्चाक्षरजपविधिः॥
श्रीमत्पन्धाक्षरस्याथ प्रकारः प्रतिपाद्यते । गुरूपदिष्टमार्गेण गोपनीयः प्रयत्नतः । शिासनपत्रस्य दक्षिणदळे अघोरमूर्तेर्दक्षिणभागे । तप्तचामीकरप्रख्यां पीनोन्नतपयोधराम् । चतुभुजां त्रिणयनां बालेन्दुकृतशेखराम् ॥ पद्मोत्पलधरां सौम्यां वरदाभयपाणिकाम् । सर्वलक्षणसंपन्नां सर्वाभरणभूषिताम् । सितपद्मासनासीनां नीलकुञ्चितमूर्धजाम् । श्रीमत्पञ्चाक्षरीविद्यां मनसघाहनादिभिः । गन्धपुष्पे धूपदीपै नैवेद्येन च पूजयेत् । सुखासने समाविष्टो रक्षिताक्ष उदङ् मुखः।
नासाग्रन्यस्तदृङ्मनी निदध्यादामरक्षणम् ॥खवपीयूषसङ्घातप्लाविताशेषदिक्तटम् । स्मरे दूर्द्धमधस्ताच्च चन्द्रमण्डलसंयुतम् । बिंबसंपुटमध्यस्थं सुधाधारापरिस्प्लुतम् । स्वदेहं चिन्तयेच्छाक्तैस्सुधावयें सुधामकम् ॥ आत्मरक्षा भवेदेषा सुरैरापि नभिद्यते । आस्मरक्षां विधायेत्थं मन्त्ररक्षा मथाचरेत् ॥ रेचये दुद्राद्वारं दक्षनाड्याऽत्रमन्त्रतः । इंडया पूरयेद्वद्यात् संभुना वायुनोदरम् ॥ अपान मुत्कृष्य प्राणापानौ निरुध्य च। कुंभेन मनसा वायु सुषुम्नायां नियोजयेत् ॥ सुषुम्नमध्यसंस्थायां हृद्देशेशियसंयुजि । मन्त्रनियोजयेन्मन्त्री चिच्छक्तौ मन्त्रमातरि ॥ मन्त्राक्षराणि मणिवत् प्रभात्रन्मन्त्रदेवताम् । गमागमप्रयोगेन स्मरन्मन्त्रं जपेत्सुधीः । वाच्यवाचकसंबन्धं जपेत्राद्तमानसः। मन्त्ररक्षा भवेदेषा संहिता सुररक्षिता । इत्थं विदित्वा यत्तेन जपकर्म समाचरेत् । जपकर्मक्रमस्सोऽथ सुस्पष्टं प्रतिपाद्यते ॥ नाभ्यादिद्वादशान्तान्तं सोमसूर्याग्निरूपिणम् । आनन्दरूपिणीं शक्तिं सुषुम्नान्तर्गतां पराम् ॥ आघारचक्रमारभ्य बोधयित्वाऽनिलेन ताम् ।
ब्रह्माणं केशवं रुद्र मीश्वरंच सदाशिवम् ।ह्कण्ठतालुभृन्नलरन्ध्रस्थानेषु तान्कमात् । व्यक्त्वा व्यक्स्वाऽस्त्रमन्त्रांशं विद्युलेखानिभं बुधः ॥ मन्तं नादान्तमुच्चार्य मूलाधारगतं पुनः । गमागमप्रयोगेण जपेत्साष्टशतं तथा । अष्टाविंशतिमष्टौवा गुरुणाचयथोदितम् । इत्थं ङ्वा जपं मन्त्री शिवसायुज्यमाप्नुयात् ॥ जपश्चभ्यन्तर्याऽकारादिक्षकारान्तवर्णमालारूपया बाह्या रुद्राक्षा दिनिर्मितया च कर्तव्या । तन्त्रान्तर्या जपप्रकरः कथ्यते । ब्रह्मरन्धे धबळाष्टदळचतुरश्रयंत्रमुपरि श्रितं पत्रं भावनीयम् । तस्य कणिकायां व्योम तत्पूर्ववर्ण चतुर्दशस्त्ररविसर्जनीयसमुदायरूपं बीजं केसरेष्वष्ट स्त्र रद्वंद्वानि दळेषु कादयः पञ्चपञ्च वर्णाः चतुरश्रयन्त्रस्य दिक्षु सुधाबीजं विदिक्षुच सप्तमो वर्णः । एवंरूपमातृकं पत्रं भावनामात्रेण विशेषरो गमृत्युहरम् । ततो द्वारक्रमेचानुद्गतत्रायुसंधुक्षितमूलाधारान्निरीखया कु ण्डलिनीशक्त्या सह सुषुम्नारन्ध्र प्रविइप ब्रह्मरन्ध्रपर्यन्तमुद्गतेडास्पृष्टात्तस्मा न्मातृकापद्मास्यंदितां क्षकाराद्यकारान्तवर्णपद्भिरूपाममृतबिन्दुसन्ततिं ब्रल रन्ध्रप्रभृति मूलाधारपर्यन्तं व्याप्याचतिष्ठमानां भावयेत् । या कुण्डलिनी शक्तिः मूलाधारान्निशिखासामरस्येन प्रकाशमानसुषुम्नामार्गेण ब्रह्मरन्ध्रपर्य- न्तमुद्वता सैव मातृकापद्मविद्रुतामृतविन्दु स्यंद सन्ततिसामरस्येनामृताय माणा परमानन्दरूपिणी मातृकाशक्तिरितिभावयेत्। तदाहुः—प्रकाशमानां प्रथमप्रयाणे प्रतिप्रयाणे त्वमृतायमाणाम् । अन्तःपदव्या मनुसञ्चरन्ती माणन्दमुद्रा मवलोकयामःइति । ब्रह्मरन्ध्रस्थितमातृकापद्मप्रभृत्यकारादि क्रमेण मूलाधारपर्यन्तं व्याप्य स्थितायां मातृकारूपायां शक्तवकारादि-
भिरष्टभर्बणं रेवर्गः ऋकारादिभिरष्टाभिरन्यः ककारादिभिः पञ्चभिः पञ्चभिर्वणैस्सप्तवर्गाः । नववर्गाः क्रमादादित्यसोमबुधगुरुशुक्रांगारकशनिराहु- केतुरतरूपाः । माणिकवैडूर्यकपुष्यरागवज्ञप्रवाळ्गुळिकावलवैश्रितैः । गोमेतकैर्मरकतैश्च कृताऽक्षमाला श्लाध्या नवग्रहमयाखिलवर्णपूर्णा। एनाम क्षमालां हृत्पुण्डरीकमध्यागतदीपाकारपरमेश्वरप्रभारूपशब्दैः पराख्यशक्ति निस्सृतां विभावयेत् । तदशं मूलमन्त्रे नवरत्नमयकल्पलताने पुष्पात् विनिस्सृतं विभाव्य क्षकारं मेरुं कृत्वा ळकारादिक्रमेणाक्षमालायां मूल मन्त्रस्य गमागमौ विभावयेत् । तस्यांमन्त्रस्यारोहणभावनयां मन्त्रस्य शिरसि ळक्तरादिसहितवर्णान् विसर्जनीयसहितान् विन्यस्य अवरोहण- भावनायां मन्त्रस्य अकारादिवर्णान् बिंद्वन्तान्विन्यस्य जपकुर्यात् । एवं कृते शतं मन्त्रस्यावृत्तयो भवन्ति । तदनन्तरं षोडशस्वरवर्गस्पर्शवर्गपञ्च कान्तस्थवर्ग ऊष्मत्रर्गाष्टके क्रमेण मन्त्रं विन्यस्याष्टधा मन्त्रमावर्तयेत् । एवमष्टोत्तरशतशङ्कयजपः कृतो भवति । जपारंभकाले च मूलमन्त्रेण तस्य परदेवतां मणिना प्रभामिव समरसीभूतां मूलमन्त्रेणसह तदीयान- कारादिवर्णान् पीतकृष्णधूम्रपीतरत्र¢न तद्देवतारूपतया तरसमरसी- भूतान् ब्रह्मविष्णुरुद्रेश्वरसदाशिवांश्च विभावयेत् । हृकण्ठतालुभ्रमध्य ब्रह्मरन्धेषु क्रमेण नकारादिवौं स्सह ब्रह्मादीन्परित्यजेत् । अयमर्थ- स्सत्रोंऽपि प्राक् लिखितश्लोकेषु संक्षेपेणसूचितः । एवमाभ्यन्तराक्षमालया जप्तुमशक्तः प्रागुक्तक्रमेण जपारम्भकाले मन्त्रं मातृकाशक्त्यारूढं विभाव्य मन्त्रमातृकाक्षराणि विभाव्य केवलमेव मन्त्रं रुद्राक्षादिकृतत्राह्याक्षमालया गणयन् जपेत् ॥ तत्प्रकारः--उत्तमादिक्रमेणामरूक बदर चणकप्रमाणे वक्त्रस्त्रिव• त्रैश्चतुःपञ्चषट्सप्ताष्टनवदशैकादशवक्त्रैची एकसङ्यचक्रैर्भिनसञ्चयव
त्रामिश्रितै रष्टोत्तरसह्यै श्चतुःपञ्चाशत्सह्यै स्सप्तविंशतिसह्यैर्वा सुत्रर्णरजतादिमये क्षौमपट्टादिमयेषासूत्रे परस्परमुखसंयोजनेन परस्परपुच्छसंयोजनेन च स्यूते मेरुसहितैः वर्णानुगुणरुद्राक्षर्निर्मितां सद्योजातादिमन्त्रैः प्रमेकं शतवरावृत्तैः क्रमेणाभिमन्त्रितमेरुकां शिवपूजाक्रमेणावाहनादिभिः पूजितां जपारम्भकाले हुंफडंतास्त्रमन्त्रेण प्रोक्षितां हृदयेन गन्धपुष्पादिभि मांला मुद्राप्रदशेनेन च पूजितां दाक्षिणहस्तगृहीतां वस्त्रसंगोपितामक्षमालां चा चिकजपे मग्नयमायां निधाय तर्जन्यमृष्टाभ्यां, उपांशुजपे अनामिकायां निधायमध्यमांगुष्ठाभ्यां, मानसजपे कनिष्ठिकायां निधायानामिकांगुष्टाभ्यां च गणयेत् । बुभुक्षु रक्षमाला मघोनयेत् । मुमुक्षुरूहूं नयेत् । मेरु लड्नदोषे प्रायश्चित्त मघोरसहस्रजपः । तद्वप्रास्पर्शनायमेरुरहीनाक्षमाला कर्तव्या । एवमक्षमालायाः पादयोः पतनेऽप्यघोरसहस्त्रजपः । भूमौ तस्याः पतने तात्रिंशज्जपः । वाससि पतने तच्छतजपः । जपारंभकाले एकं पुष्पं दाक्षिणहस्तस्य कनिष्टिकामध्ये कृत्वा जप्तव्यम् । रुद्राक्षमा लिकया जपेतु तद्वहणे सौकर्याय दक्षिणहस्तेन गृहीतं पुष्पं वामहस्ते निधाय जप्तव्यम् । अद्रुतविडंबितसावधानजपं समर्य वामकरतले अस्त्र कवचहृदयान्युपर्युपरि विन्यस्य तदुपरि जपकाले धृतं पुष्पंनिधाय हृदयक- वचास्त्रैरसंपुटीकृत्य अस्त्रेणसंरक्ष्य कवचेनाबकुण्ठ्य दक्षिणहस्ते पुनर्मुही त्वा हृत्प्रदेशे निधाय पूर्णचन्द्रोपमं जपं तद्भतं ध्यायन् निवेशितदाक्षिण जानुभूत्वा हां गुह्यातिगुह्यगोप्तावं गृहाणास्मत्कृतं जपम् । सिद्धिर्भवति मे येनत्वत्प्रसादात् त्वयिस्थिते।। हां हैं शिवयस्त्र । श्रीपरमांशेन जपं त्वयि निक्षिपामीति जपमध्यंबुचुच्केन साक्षतकुशपुष्पेण शिवस्य वरदहस्ते नि वेदयेत् । अयं भुक्तिमुक्तिसाधकस्य स्वकृतजपस्य विस्मयसङ्कीर्तनकर्मनाश- जलसंस्पर्शादिभिर्विनाशशङ्कया तत्संरक्षणाय शिवहस्तेनिक्षेपः । मन्त्रलो कस्यायमर्थः। गुह्यातिगुह्यादीनां मन्त्रतत्वादीनां गोप्ता चमेत्र । अतस्सर्वगो
प्ठंबा दस्माकं जपमपि दृहाण । यस्मिन्जपे त्वयिस्थिते वप्रसादादस्माकंभुक्तिमुक्तिर्भवत्येव । तस्मान्मायि कृपया तत्गृहाणेति । ततः हां यास्किंचि कर्म हे देव सुकृतं वैव दुष्कृतम् । तन्मेशिवपदस्थस्य भुव क्षपय शङ्क र ॥ हां हों शिवाय स्वाहा । परमशिवायमे सुकृतंदुष्कृतंच निवेदयामीति सुकृतद्रेष्कृतात्मकं सर्वं कर्म प्रागुक्तक्रमेण चुळकोदकेन निवेदयेत् । तत्र सुकृतंजातस्य भोगार्थस्य मोक्षान्तरायपरिहारार्थस्य संरक्षणार्थं निवेदनम् । दुष्कृतजातस्यक्षपणार्थम् । अतस्सुकृतं भक्ष्व पालय । दुष्कृतं क्षपय ना- शयेति योजना । भोगनिस्पृहस्य केवमुमुक्षोस्तु मोक्षान्तरायपरिहारार्थं सुकृतमात्रमेव सुक्ष्त्रोत पालनप्रार्थना । भोगार्थसुकृतस्य शिवपूजाया म ङ्गफलखेनानुषंगिकस्य मानुषादहिरण्यगर्भानन्दान्तभोगप्रापकस्य विषये भ्यो जुगुप्समानं केवलं मुमुक्षुप्रति ‘एते वै निरयास्तात स्थानस्यपरमात्मनः इति पुराणोक्तरीत्या नरकप्रापकस्य दुष्कृतरूपतया क्षप्रणपार्थेनैव । यद्यपि पालनार्थे भुजिधातोः परस्मैपदितयाभुनक्षतपरस्मैपदिनाभाव्यम् । तथाऽपि सुन्त्ररूपेश्लोके वैदिकमन्त्रेषु रक्षस्वेतिप्रयोगइव छान्दसोऽयं ‘व्यत्ययो बहुळमियात्मनेपदप्रयोगः । यद्वा भैक्ष्वेति भोगएवोच्यते, नतु पाल नम् । सुकृतशब्देनच केवलमुक्यार्थिनः पूजकस्य यदनिष्टं भोगार्थ- सुकृतं तदेवाच्यते, नतुमुक्त्यर्थमपेक्षितम् ( तद्भोगश्शिवस्यराज्ञो राजभोगः वत् स्वाधीनव्यवहारः । नतु स्वयमेव भोजनम् । स्वाधीनव्यवहारश्च पूजकस्य प्रियेषु ज्ञातिषु तस्य यथाकथंचित् सुहृसुखानिवेशनम् । मुमुक्ष रनपेक्षितं सुकृतं शिवस्तस्य ज्ञातिसुहृद्यः प्रयच्छतीतिश्रुतिप्रसिद्धिः । यद्यपि तस्य दुष्कृतं तद्विषद्यः प्रयच्छतीत्यपि श्रुतिप्रसिद्धिरस्ति । तथाऽपि शिवपूजकः सर्वमष्टमूर्तेशिवस्य रूपं मन्यमान स्तानदंष्णीति तेन स्त्रदुष्कृतस्य स्वस्मिन्फलजनकत्वरूपं क्षपणमेव प्रार्थयितुमुचित मिति तप्रार्थन मन्त्रे निबद्ध । ततः शिवोदाता शिवो भोक्ता शिव
सर्वमिदं जगत् । शिवो यजति सर्वत्र यशिवस्तोऽहमेन्नतु ॥ हां हैं 13]शित्रयस्त्राहा । परमाशिवमात्मानं तुभ्यं निवेदयामीति प्रागुक्तरीत्या चुळ कोदकेन निवेदयेत् । अत्र मन्त्रश्लोके सोहमिति भागेन स्वस्य शिवस्य च शरीरशरीरिभावः प्रतिपाद्यते । शिवस्य नियामकत्वेन शरीरित्वात् स्वस्य नियम्यत्वेन शरीरत्वाच्च शरीरशरीरिभावे सोऽहमिति सामानाधि करण्यम् । धर्मज्ञस्सुन्दरो राजेतित्रत् । एवेति तदयोगव्यवच्छेदः । यश्शि चइति । यपरममंगळवाची शिखशब्दः रूढ्या त्रिविधेनाप्याणवमायिककर्म रूपेण मलेनास्पृष्टइति ‘अनादिमलसंलेषप्रागभावात् स्वभावतः । शिव इत्युच्यते सद्भिश्त्रितत्वार्थ वेदिभिरित्यादिषु प्रसिद्ध इयर्थः । अथवा शस्त्रम्'इतिधातो रौणादिकेन बन्प्रत्ययान्तवह्स्त्रत्रनिए'नेन शेते सा मरस्येन वर्ततेऽस्मिन् कल्याणगुणजातमिति ध्युत्पल्या परस्परविरुद्भौदार्यमा धुर्यविशेषज्ञत्वनिरतिशयत्वसहिष्णुत्वादिसमाश्रयणीयेवापयोगिसकलकल्या- णगुणरत्नाकरइति । ‘नास्तियद्यदकल्याणं तत्तदस्य कदाचन । कल्याणं सकलं चास्ति परमात्मा शिवोयतः’ इत्यादिषु प्रसिद्ध इयर्थः । अथवा ‘हिं- सिधातोस्सिहशब्दो वशकांतौ शिवःस्मृतः । वर्णव्यत्यपतस्सिद्धः कश्यपः पश्यकोयथेतिनिपातेन वष्टिशिवमिच्छतीति व्युत्पल्यासर्वभूतहिताशासितेति। समेधयति यान्नित्यं सर्वार्थानामुपक्रमे । शिवमिच्छन्मनुष्याणां तस्माद्देव- शिवस्मृतःइत्यादिषुप्रसिद्ध इत्यर्थः। अथवा शिघशब्दाच्छुभवाचिनः तस्क सतीतिणिचि पचाद्यच ‘गेरनिटी’ति णिलोपेच सति शिवं करोति सर्वे षामिति व्युत्पल्या सकलभूतहितकर्तेति । ‘समाभवंति मे सर्वे दानवाश्व- मराश्च ये । शिवोऽस्मि सर्वभूतानां शिवत्वं तेन में सुरा' इत्यादिषु प्र सिद्ध इत्यर्थः । अथवा ‘ भूयै गतावितिधातोर्णादिकेनवन्प्रत्ययस्याका- रयकारलोपस्य च निपाताभ्यामयते प्राप्यते इति व्युपया भोगमेक्षार्थिभिः भजनीयइति । ‘यह्नोरे मत्तमातङ्गा वायुवेगास्तुरङ्गमाः । चूर्णेन्दुवदना
नार्य शिवपूजाविधेः फलम् ॥ सर्वमन्यत्परिंत्यज्य क्षेत्र एव शिवंकरः ।परो ध्येयोऽथ देवेश स्समाप्तऽऽथर्वणी श्रुतिरित्यदिषु प्रसिद्धइत्यर्थः । अ थत्रा ‘यद्वयक्षरं नाम गिरेरितं नृणां सकृत्प्रसङ्गमा दघमाशुर्हति तत्। पवित्र कीतिं तमलक्यशासनं भवानहोद्वेष्टि शिवं शिवेतरइत्यादिषु सकलदुरित हरतेनानुशिष्टस्य शिवशब्दस्य वाच्योयः प्रसिद्ध इत्यर्थः । शिवोयाति सर्वत्रेति । सर्वेष्वपि लोकेषु शिव एव यजति धर्माधिकारित्वेनावतिष्ठते । कर्मवश्यसकलजीवात्मकः स एव नियन्तेत्यर्थः । शिवस्सर्वमिदंजगत् । भूतभैतिकसकलजडप्रपद्यात्मकः तनियामक इत्यर्थः । भोक्ता प्रपनानां पाचयिता । दाता प्रपन्नानां प्रामादिकेपातकाद्यन्तराये सतितस्य शोधयिता । एतानि विशेषणानि शिवे स्वात्मनिवेदनतदङ्गपयुक्तानि । तथाहि नियम्यस्य पूजकस्य नियामकस्य शिवस्यच नियतनियम्यानियामकभावरूप शरीरशरीरिभावेन शिवंप्रतिपूजकस्य तवाहमस्मीत्यनुसंधानमेत्रामनिवेदनम्। तदिह सोहमेवेत्यत्र तत्पदोक्तेशिवे अहंपदेन स्वशरीरकवं एवकारेण तद योगव्यवच्छेदकार्थ केन तस्यनियतत्वं चानुसंधानविषयरूपं तदुपपादक मभिहितम् । अस्य चात्मनिवेदनस्य साङ्गपञ्चकत्वमाहुः- ‘आनुकूल्य स्य सङ्कल्पः प्रातिकूल्यविवर्जनम् । रक्षिष्यतीति विश्वस गोप्तृववरणं तथा ॥ कार्पण्य'मिति । तत्र सर्वभूतानुकूल्याचरणतप्रातिकूल्यवर्जन- रूपाङ्गद्योपपादकं सर्वोऽपि जीववर्गः पूजकं प्रति शरण्यस्य शिवस्य शरीर मियेतदभिहितम् । तेन प्राणिमात्रे शिवपूजकेन राजशरीरे भृत्यइवानु कूपेन वर्तितव्यं तत्प्रातिकूल्यं च वर्जनीयमितिलभ्यते । अत एवोक्तं वा युसंहितायां शिवस्य मूर्यष्टकनिरूपणप्रकरणे - ‘आत्मा तस्याष्टमी मूर्तिशिवस्य परमात्मनः । व्यापिकेतरमूतनां विधं तस्मात् शिवाम- कम् । सर्वोपकारकरणं सर्वानुग्रहणं तथा । सर्वाभयप्रदानंच शिवस्या राधनं विदुः ॥ देहिनो यस्य कस्यापि क्रियते यदि निग्रहः । अष्टमूर्ते
रैनिष्टं तकृतमेत्र नसंशयःइति ॥ रक्षिष्यतीति विश्वसेतु सर्वैरपि विशेघणैः उपपादकमभिहितम् । अहमेवेत्युक्तं स्वशरीरकवंतावत् स्वरक्ष- णविश्वसोपपादकम् । कोहि स्वशरीरं न रक्षेत् । शिवशब्दोक्तमुक्त विश्वसविरोधिरागदोषा.हेडमलराहित्यं समाश्रयणीयत्वेपयोगि सकल कल्याणगुणशालित्वं सकलभूतहिताशंसितृत्वं सकलभूतहितकर्तृत्वं हित विरोधिसकळदुरितनिवर्तकाशवशब्दवाच्यत्व मित्येतत्सर्वमपि तदुपपादकं शि- बोयजतिसर्वत्र शिवस्सर्वमिदंजगत्' इति विशेषणद्वयोक्तं चेतनाचेतनात्मक- सकलप्रपञ्चनियन्तृत्वरूपं सर्वेश्वरत्वमपि तदुपपादकम्। सर्वेश्वरोहि तद्भक्ता- भिलषितदानसमर्थ इति विश्वसितुं शक्यः । पालनार्थात् भुजिधातोः दैप्शेधन'इति धातोश्च ताच्छील्यार्थकत्वेन भोक्ता दातेति विशेषणद्वयेना भिहितं भक्तरक्षकस्त्रभावकत्वं तदीयप्रामादिकमहापातकादिसकल दुरित निवर्तकस्त्रभावकत्वञ्च तदुपपादकमिति स्पष्टमेव । गोप्तृत्त्रचरणेऽपि भो- तृत्रमेवोपपादकम् । स्त्रयमेव रक्षकस्वभावः कथं रक्षकोभवेति प्रार्थितो नरक्षेत् । तुशब्देन देवतान्तरनिरपेक्षत्वरूपकार्पण्योपपादकं स्त्रस्य देवता- न्तराणांच नियम्यनियामकभावराहित्यरूपन्तुशब्देनोक्तमिति विवेकः॥ एवं लिभिश्चुळकोदकैर्जपकियात्मसमर्पणानन्तरं पञ्चब्रह्मषडङ्गमन्त्रा नपि मूलमन्त्रदशांशसंयोगेन जप्वा शिवमष्टपुष्पिकया पुष्पाञ्जलित्रयेण चाभ्यर्थं पुरतः कृताञ्जलिबन्धः स्थित्वा स्तोत्रमपि विज्ञापयेत् । पश्चवरण स्तोत्रे रन्यैरपि श्रुतिस्मृतिपुराणागमादिदृष्टैः पूर्वाचार्यकृतैस्तैर्वा यथासं भवं स्तुवीत । स्वकृतस्तोत्रं श्रुतितुल्यमिति पौराणिकाः ।
प्रदक्षिणविधिः।।
एवं स्तुत्वा पुष्पाञ्जलिसमर्पणपूर्वकं साष्टाङ्गं प्रणम्य प्रदक्षिणत्रयं
कृत्वा पञ्चवारं प्रणम्य पुनः प्रदक्षिणं कुर्यात् । पूजासाफल्यसिद्ध्यर्थं प्रदक्षिणमावश्यकम् । ‘पदात्पदान्तरं गच्छेत् 'करौ चलनवर्जितो. } स्तु- तिर्वाचा हृदिध्यानं चतुरङ्गं प्रदक्षिणम् ॥ आसन्नप्रसवा नारी तैलपूर्ण यथा घटम् । वहन्तीशनकैर्याति तथा कुर्यात् प्रदक्षिणम्’ । तत् प्रद क्षिणं त्रिविधम् ॥ सव्य मपसव्यं . सव्यापसव्यं चेति । देवं स्त्रस्य । दक्षिणभागेकृत्वा क्रियमाणं सव्यम् । तद्विपरीत मपसव्यम् । उभयं मि- ळितं सव्यापसव्यम् । त्रिविधमपि इन्द्रदिगादीन्द्रदिक्पर्यन्तं कर्तव्यम् । सव्यापसव्यं सोमसूत्रस्थानादि सोमसूत्रस्थानान्तं वा कर्तव्यम् । तत्र सव्यं ब्रह्मचरणा मपसव्यं यतीनां सव्यापसव्यं गृहिवानप्रस्थयोरिति क श्चन पक्षः । सव्यं साधारण मपसव्यं यतीनामेव सव्यापसव्यं दीक्षिताना मेवैल्यपरः पक्षः ॥
प्रणामविधिः ॥
प्रणामश्चतुर्विधः । अष्टाङ्गः पश्वङ्गयङ्ग एकाङ्गश्च । अष्टा द्विविधः । दण्डप्रणामः केवलप्रणामश्च । पद्यां कराभ्या मुरसा शिरसा वाचा क्रियमाणो दण्डप्रणामः । पादद्वयेन । करद्वयेनोरसा शिरसा बांचा मनसा धिया दृष्ट्याच क्रियमाणो दण्डप्रणाम इति पक्षान्तरम् । अत्र मनसेयनन्यमनस्कत्वमुच्यते । धियेति शिवमहिमानुसन्धानरूपस्तोत्रे विविच्यत इति भेदः । पादद्वयेन जानुद्वयेन करद्वयेन उरसा शिरसा म नसा वाचा दृष्टशच क्रियमाण इत्यपि पक्षान्तरम् । पादद्वयेन बाहुद्वयेन उरसा शिरसा मनसा वाचा दृष्टय च क्रियमाण इत्यपि कश्चन पक्षः। शिर सा हस्ताभ्यां कर्णाभ्यां चिबुकेन बाहुभ्यांच भुवं संस्पृश्य क्रियमाणः । केवलप्रणामोऽष्टाङ्गः । शिरसा हस्ताभ्यां जानुभ्यांच भुवं स्पृष्ट्वा क्रियमाणः पश्वङ्गः । शिरो हस्तौ बाहूच जानुनि निधाय क्रियमाणः पश्वङ्ग इति प १०२ शिवार्चना चन्द्रिकायाम् रक्षतेति विज्ञाप्य | पञ्चवक्रयुतं रक्तं सप्तजिह्वाविराजितम् । दशहस्तं त्रि* णेत्रञ्च सर्वाभरणभूषितम् ॥ रक्तवस्त्रपरीधानं पङ्कजोपरि संस्थितम् । बद्धपद्मासनासीनं दशायुधसमन्त्रितम् || शिवाग्निं ध्यात्वा तस्योर्द्धवक्रे कनका बहुरूपाऽतिरिक्तेति जिह्वात्रयं पूर्वादिवक्त्रेषु सुप्रभाकृष्णारक्ताहि- रण्मयीति जिह्वाचतुष्टयं ध्यायेत् । ततोहामग्नयेनम इति संपूज्य हां हूम- नये स्वाहेति तिलाहुतिपञ्चकं हुत्वा ।' अग्ने त्वमैश्वरं तेजः पावनं परमं यतः । तस्मात्त्वदीयहृत्पद्मे स्थाप्य सन्तर्पयाम्यह' मित्यग्निं विज्ञाप्याग्नेः हृदय- कमले आसनमूर्तिसदाशिवावाहनपूर्वकं सर्वोपचारसंपूज्य अग्निवक्त्रे रिशव- वक्त्रेसन्निधानंविभाव्य स्वाहान्तमूलेन समिदन्नाज्यलाजसर्षपतिलादिमि श्शतं तदर्धेवा यथाशक्ति हुत्वा ब्रह्माङ्गानां दशांशाहुति हुत्वा हौंशिवाय वौषडि- त्यूवको पूर्णाहुतिं दत्वा स्वाहान्तमूलेन चरुं ग्रासत्रयपरिमितं हुवा ब्र झाङ्गानामेकेकाहुर्ति हुत्वाऽऽचमनं प्रदाय चन्दनतांबूलानिदत्वा भस्मपाद्या- ष्टपुष्पिकया संपूजयेत् । आज्याद्यभावे पत्रपुष्पादिभिर्वा जुहुयात् । ततः स्तोत्रप्रदक्षिणनमस्कार सन्तोष्य परामदत्वा शित्रमुत्थाप्य लिङ्गस्थे शिवे संपूजयत् । ततः परिस्तरणदर्भान्संगृह्याग्रमध्यमूलान्याज्यसिक्तानि कृत्वा एकं दर्भ समादाय शेषमग्रप्रभृति दहेत् । तमेकं दर्भ ममौ निक्षि - : प्य तद्भस्मना ललाटे तिलकं कुर्यात् । तद्भस्मधारण मायुश्रीकीर्तिवर्धनं विजयारोग्यकरञ्च । ततस्तस्य दक्षिणभागे चतुरनं मण्डलं कृत्वा मण्ड-: लात् प्राग्भागे पूर्वाद्युत्तरान्तासु महादिक्षु रुद्रमातृगणयक्षा नीशानादि- कोणेषु ग्रहासुरराक्षसनागान् मण्डलमध्ये ईशानाग्नेयनैर्ऋतकोणेषु नक्ष- त्रराशि विश्वदेवान् वायुवरुणदिशोर्मध्ये क्षेत्रपालञ्चाभ्यय दत्वा जल- मिश्रान्नेन रुद्रादिभ्यो बलिं दत्वाऽऽचमनं दद्यात् । रुद्रादीनामभ्यर्चने नमो- तास्तत्तन्नाममन्त्राः | बलिदाने स्वाहान्ताः । क्षेत्रपालस्यैकवचन मन्ये - - शिवशानपूजाविधिः ॥ षां बहुवचनमिति भेदः । ततः प्राग्भागे चतुरश्रमण्डले इन्द्रादिविष्ण्व- न्तानां लोकपालानां बलिं दद्यात् । ततोमण्डपाद्वाह्यांकणे गोमयमण्ड- ले वायसादिभ्यस्समयभेदिभ्यः स्वाहा । अग्न्यादिभ्यः स्वाहा । सर्वेभ्योग्रह- वास्तुदेवेभ्यः स्वाहा । इतिपृथक्पृथक् बलिं दत्वा श्वभूतपतितप्रेतादिभ्यो ऽप्येकं बलिंदद्यात् । यद्वा - संक्षिप्य सर्वोद्देशन 'येरुद्रारुद्रकर्माणो रौद्र- स्थाननिवासिनः । ( सौम्याश्चैवतु केचित् सौम्यस्थान निवासिनः ।) मातरो रुद्ररूपाश्च गणाना अधिपाश्च ये ॥ ॥ विघ्नभूतास्तथा न्येच दिग्विदिक्षु समाश्रिताः । सर्वे सुप्रीतमनसः प्रतिगृह्णविमंचलिम् || सिद्धिं जुषन्तु नः क्षिप्रं भयेभ्यः पांतुमांसदेति मन्त्रेणेकंबलिंक्षिपेत् || सर्वमिदं बलिकार्यमग्निकार्याधिकारिणेत्र कर्तव्यं नसः । अग्निकार्याधिकारे सत्यपि होमोपकरणवैकल्ये तदशक्तौवा होममन्त्रान् होमसङ्ख्यापेक्षया दशगुणावृत्त्या जपेत् । ततश्शिवज्ञानपूजां कुर्यात् ॥ शिवशानपूजाविधिः ॥ शिवज्ञानानि कामिकादयो दिव्यागमाः । तत्र कामिक विभेद परार्द्धग्रन्थम् | योगजं पञ्चभेदं लक्षग्रन्थम् | सूक्ष्म मेकतन्त्रं पद्मग्रन्थम् । सहस्त्रं दशभेदं शङ्खग्रन्थम् । अंशु द्वादशभेदं पञ्चलक्षग्रन्थम् । सुप्रभेद मेकतन्त्रं त्रिकोटिग्रन्थम् । विमष्टभेदं त्रिकोटिग्रन्थम् । निश्वा- समष्टभेदं कोटिग्रन्थम् | स्वायम्भुवं त्रिभेदं सार्धकोटिग्रन्थम् । अनल मेकतन्त्रं त्रिंशत्सहस्त्रग्रन्थम् वीरतन्त्रं त्रयोदशभेदं लक्षग्रन्थम् । रौरवं षट् भेद मष्टार्बुदग्रन्थम् । मकुटं द्विभेदं लक्षग्रन्थम् । विमलं पोडश- भेदं लक्षग्रन्थम् । प्रोद्गीतं षोडशभेदं त्रिलक्षप्रन्थम् । लळितं त्रिभेद मष्टसहस्त्रग्रन्थम् । सिद्धं चतुर्भेदं सार्धकोटिग्रन्थम् । सन्तानं सप्तभदं पट्सहस्रप्रन्थम् । शर्वोक्तं पञ्चभेदं द्विलक्षग्रन्थम् । पारमेश्वरं सप्तभेद शिवार्चनाचन्द्रिकायाम् द्वादशलक्षप्रन्थम् । किरणं नवभेदं पञ्चकोटिग्रन्थम् | वातुळं द्वादशे भेदं लक्षग्रन्थम् । एवमष्टाविंशतिभेदा दिव्यागमाः । परार्धशङ्खपषट्प ञ्चाशत्सहस्राधिकैः षडुत्तरषष्ट्यालक्षन्यूनं पद्मंचेत्येतावत्संख्या ग्रन्थाः । तभेद: अष्टोत्तरशतसङ्ख्याः । इत्थंभूतान् सर्वानपि दिव्या- गमान् यथालाभं कतिचिद्वा एकंवा तत्रापि स्त्रपूजोपयोगिसंहितामात्रं वा लक्षणशालिषु पुस्तकेषु लेखयेत् । पुस्तकेषु द्वाविंशत्यंगुळदीर्घ चतु रंगुळविस्तारं पुस्तकं लक्ष्मीभद्रम् | एकविंशत्यंगुळदीर्घं त्र्यंगुळविस्तारं श्रीरक्षम् । विंशत्यंगुळदीर्घ यवहीनत्र्यंगुळविस्तारं चन्द्रकान्तम् । इदमुत्तमन्त्रयम् । अष्टादशांगुळदीर्घ अर्घाधिकांगुळयविस्तारं नळिनम् । सप्तदशांगुळदीर्घ त्रियवाधिकांगुलत्रयविस्तारं श्रीनिवासम् । षोडशांगुळ- दीर्घ द्वियवाधिकांगुळद्वयविस्तारं श्रीभद्रम् । इदं मध्यमवयम् | पञ्चदशांगु- ळदीर्घं यवाधिकांगुलद्वयविस्तारं लक्ष्मीनिवासम् । चतुर्दशांगुलदीर्घ मंगुळद्वय विस्तारं उमाभद्रम् । त्रयोदशांगुळदीर्घं यवहीनांगुलद्वयवि- स्तारं वीरभद्रम् । एवंविधेषु पुस्तकेषु यजमानस्ययान्यनुकूलानि प- त्रीयचतुष्टयांशतृतीयांशयोर्मत्रेमद्रयगतसुषिरवन्ति कारयित्वा यत्रोदरमानैः कार्पाससूत्रे राबनीयात् । एतेषां शिवज्ञानपुस्तकानां पूजनाय शिवस्य दक्षिणपश्चिमे वायव्यभागेचा त्रयस्त्रिंशद्धस्तप्रभृतिषु त्रिहस्तपर्यन्तेषु परि- माणेष्वन्यतमपरिमाणवद्विद्याकोशगृहं कृत्वा सुगन्धिचन्दनाद्यनुलिप्तभित्ति- कस्य तस्य मध्ये नागदन्तादिरचितं सुवर्णरेखादिचित्रितं विद्यासिह्मासनं निधाय तत्र दुकूलादिकमास्तीर्य तन्मध्ये स्वर्णरूप्यताम्रकांस्यारकूटलोह- दारु वेणुविदळिकादिकृतां विद्यारत्नकरण्डरूपां मञ्जूषां निधाय तस्यां पुस्तकानि निदयात् । तेषु 'सर्वेभ्यरिशत्रज्ञानेभ्योनमः' इति गन्धपुष्पधूप- दीपनैवेद्येस्संपूज्य || 'सर्वज्ञानप्रदं शम्भुं सर्वज्ञानविघातकम् | कायेन मनसा वाचा विद्यापीठाश्रयं भजे' इति स्तुत्वा नमस्कुर्यात् । पुस्तकालाभे 14] . शिवशनपूजाविधिः ॥ चतुरश्रमण्डले अष्टदळपद्मं तदावारक मष्टादशदळपद्मंच लिखित्वा कर्णि- कायां हौं शिवायनमः । हां वागीशायनमः । इति वागीश्वरसहितं शिवं संपूज्य पूर्वादिषु दशसु दळेषु कामिकादीन् सुप्रभेदान्तान् शिवेना- धिकरणान्तरनिरपेक्षेण साक्षान्निर्मिततया शेवसंज्ञान् दिव्यागमान संपूज्य अष्टादशसु दळेषु विजयादिवातुळान्तान् अनादिरुद्राद्यधिकरणेन शिवेन निर्मिततया रौद्रसंज्ञान् पूजयेत् । अथ गुरुं स्वपीठस्थं गत्वा तस्य पादौ प्रक्षाकय शिवबुद्ध्या गन्धादिभिस्संपूज्य पुष्पाञ्जलिलयं कृत्वा साष्टाङ्गं त्रिः प्रणम्योत्थाय भूमौ जानुनी न्यस्य कृताञ्जलिपुटः क्षमस्त्रेति ब्रूयात् । यदि 'मधुलुब्धो यथा भृङ्गः पुष्पात्पुष्पं बनान्तरे । ज्ञानलुब्धस्तथा शिष्यो गुरोर्गुर्वन्तरं व्रजेत्' इति शास्त्र मनुसृत्याधिकज्ञानार्थ मन्यं गुरु माश्रयति, तथापि पूर्वगुरुमपि यथापूर्वी पूजयेत् । ततरिशवसमीपमागत्याष्टपुष्पि- कया शिवं संपूज्य विशेषार्ध्य दत्वा प्रणामपुरस्सर मभितः प्रार्थनां कृत्वा ‘न्यूनं बाऽप्यधिकं वाऽपि यन्मया मोहतः कृतम् । सर्वे तदस्तु संपूर्ण त्वत्प्रसादात् प्रभोममे ति संप्रार्थ्य। 'अपरावसहस्त्राणि क्रियन्तेऽहर्निशं मया । दासोऽयमिति मां मत्वा क्षन्तव्यं भक्तवत्सल ॥ स्वामिन्क्षुद्रेण दासेन मलीमसधिया मया । कदर्थितो वायद्भक्तिवशात् प्रीतः क्षमस्वत' दिति विज्ञापयेत् । ततस्सद्योजातादिक्रमेण पञ्चसुशिरस्सुशिवमभ्यर्च्या- स्त्रादिहृदयान्तान्यंगानिच प्रातिलोम्येन संपूज्य पूर्वबद्यथेष्टमूर्द्धमुखोभवति संप्रार्थ्य हां हौं शिवाय साङ्गाय पराखा स्वाहेति परामखार्घ्य दत्वा स- द्यादीनि ब्रह्माण्यस्नादीन्यङ्ग निच गर्भावरणरूपाणि देवस्यांगेषु योजयेत् । अन्येभ्योऽपि तत्तदावरणदेवेभ्यः परामखार्ध्यं दद्यात् । हुंफडन्तास्त्रेण करद्वयांगुष्ठतर्जन्यप्राभ्या मूर्द्धे पुष्पं प्रक्षिपन्नाराचमुद्रया मन्त्रानुत्थाप्य हां हं हां शिवमूर्तयेनमः । इतिदिन्यमुद्रया शिवस्य हृदयस्थाने संयोग्य तेषां शिवार्चनाचन्द्रिकायाम् ु तत्र लयं विभावयेत् । तदनु गुरुगृह विद्यापीठ सप्तगुरु महालक्ष्मी गण- पति द्वारपालेभ्योऽपि पराया दत्वा स्वस्वमन्त्रेणतान्विसर्ज येत | ततः परिवारदेवेभ्योपि पराङ्मखार्ध्यदत्वा प्रत्येकं सपुष्पैर्वस्त्रे राच्छाद्य अस्त्रमन्ते - पेटकस्य पार्श्वेषु निदद्धयात् । तताश्शवमन्त्रं समुच्चार्य पद्मपीठा- लिङ्गमादाय दुकूलादिभिस्संवेष्टय पेटकमध्ये विन्यस्य भीमरुद्रं स्मरन् रक्षेति शिवाज्ञां विज्ञाप्य पिधानं कुर्यात् । ततः मिश्रपूजां कुर्यात् । प्राग- कृतचण्डपूज रिशवस्योद्वासनानन्तर मावाहनादिसर्वोपचारसहितां चण्डपू- नां कुर्यात् ॥ इत्थं प्रातर्मध्याह्नसायार्धरात्रिषु प्रातरादिषुकालेषु वा प्रातरादिका- लद्वये वा प्रातःकालमात्रेवा घटिकात्रयेण पूजा कर्तव्या । संक्रान्त्युपरा- गाष्टमोचतुर्दश्यादिव्यतिरिक्तकालेषु बुभूक्षुणा रात्री पूजा वर्जनीया । ते- नापि त्रिकालपूजा क्रियतेचे दस्तमयं समारभ्य घटिकात्रयमध्ये सायङ्काल- पूजा समापनीया । मुमुक्षोस्तु नकालनियमः । यद्वा बुभुक्षोरपि न कालनियमः । यथासंभवकाले तु यथासंभवनाडिका: । 'आत्मार्थयज- नं कुर्या द्यथाशक्त्यनुरोवत' इत्यव्यागमदर्शनात् । एवं प्रपञ्चोपचारान् कर्तुमशक्नुवन् पोडश पञ्चोपचारानकुर्यात् । आवाहनासन पाद्यार्थ्याचमन- स्नान वस्त्रोपवीत गन्धपुष्प धूपदीप नैवेद्य मुखवास स्तोत्रसहितप्रणाम- प्रदक्षिणसहितत्रिसर्जनानि पोडशोपाचराः । यद्वा -- आसनावाहन पाद्या- चमनार्ष्यस्नान वस्त्र गन्धपुष्प नैवेद्य तांबूल धूपदीपारात्रिक भस्म चुळ- कोदकानि पोडशोपचाराः | आवाहनासन पाद्याचमनार्ध्य स्नान वस्त्र - गन्धपुष्प नैवेद्यानि दशोपचाराः । गन्धपुष्पधूपदोपनैवेद्यानि पञ्चोपचाराः । यद्यपि 'पार्थिवं गन्धपुष्पाद्यं कन्दमूलफलादिकम् । आप्यं बारि पयो वस्त्रं दाधे गोमूत्रकादिकम् || आग्नेयं हेमरनादि दीपमाभरणादिकम् । वायव्यं चामरं श्रव्यजनं ताळवृन्तकम् || नाभसं गेयवाद्याद्यं वीणावेणुस्वनाशिवज्ञानपूजाविधिः || १०७ दिकम् । एते पञ्चोपचारास्तु कथिता शास्त्रवेदिभि' रिति पञ्चोपचाराः प्र- पञ्चेन दर्शिताः । अथाप्यशक्तानां गन्धादिनैवेद्यान्तोपचारा एव क्रमात् . पार्थिव नाभस वायव्य तेजसाप्याः पञ्चोपचाराः । सर्वोपचाराश्शिवस्या- बाहनवत् निश्वासोछासरूपचन्द्रार्कगतिनिरोधेन कर्तव्याः इत्यागमप्र- सिद्धे: केषुचि दुपचारेषु मात्रागणनेन कालनियमोऽप्यागमेषु दर्शितः | आवाहने द्वादश मात्राः | पाद्ये पञ्च | आचमने तिस्रः । अर्घ्ये एकम् । गन्धे पटू । धूपे द्वादश । दीपे षट् । नैवेद्ये चतुर्विंशतिः । आरात्रिके सप्त। नीराजने षोडश । भस्मार्पणे सप्त | छत्रे पञ्च | चामरे दश । व्यजनेति- स्त्रइति । एवं चन्द्रार्कगतिनिरोधेन क्रियमाणेषूपचारेषु तत्तन्मन्त्राः मनसैव जप्तव्याः । मन्त्राश्च प्रासाद शिवमन्त्र पञ्चब्रह्म पडङ्गरूपा स्तत्तदु- पचारेषु यथाविधि विनियोक्तव्याः । तत्रावाहनपाद्य वस्त्र विलेपन- भूपणदर्पणच्छत्रचामर तालवृन्त जपस्तोत्र नमस्कोरष्वन्येषुचविशेपोक्तिरहि- तेषूपचारेषु मन्त्रान्ते नश्शब्दः । अर्ध्यस्नानधूपदीप नैवेद्यपानीयमुखवा- सनीराजनपवित्रजपपूजासमर्पणेषु स्वाहाशब्दः । मार्जन सेचन पुष्पपूर्णाहुति- पुर्वाषट्शब्दः। मलस्नानशोधन पाशच्छेदन प्रोक्षण ताडनभेदन विघ्ननिवार- णेषु हुंफट्शब्दः । रक्षायां फशब्दः । आचमनेस्त्रधाशब्दः । एवमु- क्तनियमैः पञ्चोपचारानपि कर्तुमशक्तः केवल मष्टपुष्पिकयाऽर्चयेत् । 'आ- ·सने प्रथमं पुष्पं दातव्यं शुद्धचेतसा | मूर्तिव्यानं हृदा कार्ये पुष्पेणैवापरे णतु || पञ्चपुष्पप्रदानेन पञ्चाङ्गानि प्रकल्पयेत् । शिवं तथाऽष्टमेनेच कथिताचाष्टपुष्पिका | पञ्चाङ्गानि मूर्धादीनि पञ्चब्रह्माणि नेत्रवर्जिता- नि हृदयादीनि वा । 'एतानि सर्वसाधारणानि तु | सर्व- सिद्धिप्रदानी तथा सर्वाश्रमेषु च || सर्वेषां चैत्र वर्णानां सर्वसाधारणानिचा एककालं द्विकालं वा त्रिकालं या प्रपूजयेत् || प्रातव्याहसमय तथा १०८ शिवार्चनाञ्चन्द्रिकायाम् चास्तमिते खौ । पूजयेत्परया भक्त्या अष्टपुष्पविधानतः ॥ दारिद्राणां मनाथानां बालस्त्रीबालिशेषु च । भोगिनां व्याधिजुष्टानां तथा ध्याना- र्पितात्मनाम् ॥ शिवशास्त्रानुरक्तानां नानासिद्धिहितात्मनाम् । अनु रक्तविरक्तानां कथितासाऽष्टपुष्पिका'इति कालोत्तरवचनात् । भोगो राज्य" परिपालनम् । तद्दन्तो भोगिनः। तेषां राज्यपरिपालनं कुर्वतामियर्थः । राज्यपरिपालनेन बहुषु शिवस्थानेषु शिवभक्तानां गृहेषुचशिवपूजाप्रवर्तनेि 'न बहुपुण्यं लभ्यते । शिवशास्त्रानुरक्तानां तद्वयाख्यानतदध्ययननिरत नामित्यर्थः । शिवशात्रव्याख्यानेन हि लोके यथावत् शिवपूजाप्रवर्तनेन ‘बहु पुण्यं लभ्यते । तदध्ययनेन चाने स्त्रयं यथावद्हुकालपूजनेन बहुपुण्यं लभ्यतइति । कपिलापूजाविधिः ॥ । इति शिवपूजां समाप्य कपिलापूजां कुर्यात् । यथा कपिलां गाँ नन्दा सुभद्रासुरभि सुशीला सुमनस्संज्ञां पञ्चगोत्ररूपायै कापिलायैनमइति गन्धपुष्पादिभिरभ्यर्थे ‘सौरमेयि जगन्मात दैवाना मनृतप्रदे । गृहाण परदे प्रास मीप्सितार्थं च देहि मे’ इति ग्रासं दत्वा वन्दिताऽसि वासिष्ठेन विश्वामित्रेण बहुना । कपिले हरमे पापं यन्मया दुष्कृतं कृतमिति सं- प्राथै 'गात्रो ममाग्रतो नित्यं गावः पृष्ठत एव मे । गायो मे हृदयेचापि गवां मध्ये वसाम्यह' मिति जपेत् । एतं नरो जपेन्मन्त्री त्रिसंध्यं नियत शुचिः । विमुक्तस्सर्वपापेभ्य शिवलोकं प्रपद्यते ॥ परार्थालयदर्शनम् ॥ -- - - तनः परार्थालयसमीपस्थःपूजान्ते शिवालयं गत्वा तत्सेत्रमपि कुर्यात् परार्थालयदर्शनम् ॥ - तत्रायं क्रमः— देवालयसमीपं गत्वा गोपुरद्वारंबाह्ये वा बलिपीठस्य बाह्ये षा स्थूललिङ्गात्मकस्य विमानस्य नमस्कारं कुर्यात् । ततो भद्रालिङ्गस्य बलिपीठस्य ध्वजस्तम्भस्य वृषभस्यापि नमस्कारं कृत्वा । (श्लो) ' अन्तः प्रवेशे शिवदर्शनेच शिवार्च नेतत्फल सिद्धिलाभे । देशभ्यनुज्ञां भगवन् प्र सन्न स्त्वत्पादपद्मप्रणतायमा मिति वृषभं संप्रार्ध्य बलिपीठाप्रदेशे साष्टाङ्गं शिवं प्रणमेत् । देहं वस्त्रेणाच्छाद्य नप्रणमेत् । शिवस्याग्रष्पृष्ठ वामभाग गर्भगृहेषु च नप्रणमेत् । प्रत्याखे चोत्तर दियखेच लिङ्गे वामभागे प्रणमेत् | प्रणम्यच देवस्थ पुरतः पुष्पाञ्जलिं क्षिपेत् । ततः प्रदक्षिणं कुर्यात् । गर्भगृहेप्रदक्षिण मर्चकस्यैव । अन्तर्मण्डले प्रदक्षिणं दीक्षितानामेव | अन्तर्हा - रादिषु सर्वेषाम् । तत्रान्तर्हा रे प्रदक्षिण मेकगुणम् । मध्यहारेतिगुणैम् । मर्या- दायांचतुर्गुणं । महामर्यादायां पञ्चगुणं क्षेत्रावधौषड़गुणं । एवं बलकालाधिकारा नुरूपेप्रदेशे एकविंशतिंपञ्चदशवा सप्तवापञ्चवात्रीणिवा प्रदक्षिणानिकुर्यात् । अत्यन्तमनबसरे एकंप्रदक्षिणंवा कुर्यात् । एवंप्रदक्षिणं कुर्वन् गर्भगृहेन्तर्मण्ड- लेच संभावितं सोमसूत्रलङ्घनं नकुर्यात् । तल्लङ्घन्नवर्जनार्थं गर्भगे हे सोमसू तप्रभृति सव्यापसव्यमेव कर्तव्यम् । ततोबहि रन्तर्मण्डलमांत्रे सव्या पसव्यम् । तत्वेन्द्रादि सोमसूतादि वा कार्यमिति प्रागुक्तम् । प्रदोषेतु वृषादिचण्डनाथान्तं वृषभं सोमसुतकम् । पुनर्वृषं चण्डनाथं नाळदेश- स्य पार्श्वतः ॥ पुनः प्रयाया च्चण्डञ्च तथैव वृषपृष्ठकम् । एवं सव्या- पसव्यंतु प्रदक्षिण मिहोच्यते ॥ आद्यन्तं वृषदेवस्य चतुस्स्थान मुदाहृतम् । त्रिचण्डस्थानसंयुक्तं द्विस्थानं सोमसूत्रक' मित्युक्त प्रकारण कर्तव्यम् । सो- मसूत्रंच प्रासादाद्वहिर्नाळप्रदेशे प्रासादविस्तारमानं तदर्धमानं वा । तस्य लड़ने दोषः । सूवाद्वर्हिर्लंघनेतु नदोषः ॥ तदभ्यन्तरेऽपि सङ्कटे तृ- णादिक मन्तर्धाय लङ्घनीयम् । तृणैः काष्ठे स्तथा पर्णैः पाषाणे लष्टका- दिभिः । अन्तर्धानं पुनः कृत्वा सोमसूत्रं तु लङ्घयेत्' इतिवचनात् । क११० शिवार्चनाचन्द्रिकायाम् चिदपसव्यस्य निषेधो दृश्यते । 'सोमसूत्रद्वयं यत्र यत्र वा विष्णुमन्दिरम् । अपसव्यं नकुर्वीत कुर्यादेव प्रदक्षिण' मिति ॥ ततो द्वारपालं नन्दिकेश्व- रं च नमस्कृत्य तत्तदनुज्ञयाऽन्तः प्रविश्य विघ्नराजं पुष्पाञ्जलिविकिरण मस्त- काहतिपूर्वकं नमस्कृत्य मण्डपं प्रविश्य देवदेवं नमस्कृत्य मस्तके हृदये वा sञ्जलिं बद्धा यथाधिकारं वैदिकागमिक पौराणिक लौकिक द्राविडादि- स्तोत्रैः स्तुवीत ।। तत्राचार्यस्यैव गर्भगृहं प्रविश्य सेवा | इतरेषां ब्राह्मणा- ना मर्धमण्डपं प्रविश्य । क्षत्रियाणा मर्धमण्डपद्वारमुखेऽवस्थाय | वैश्या- नां वृषाप्रे | शूद्राणां वृषपृष्ठे | वैश्यशूद्राणां वृषाग्रे वृषपृष्ठेच गोमयेन चतुरश्रमण्डलं कृत्वा तत्रैव पुष्पाञ्जलिर्दातव्यः । एवं नृत्तमूर्त्यादीनामपिपुष्पो- प्रहारपूर्वकं प्रणामः कार्यः । एवं प्रणामानन्तरं चण्डेश्वरं प्रणमेत् । इत्थं पीठादिचण्डान्तनमस्कारानन्तरं देवालये संभाविताना मपराधानां क्षाळनाय देवस्य सन्निधौ यथाशक्ति देवस्यमूलमन्त्रं जप्त्वा देवस्य पृष्टीकरणं विना निर्गच्छेत् । अपराधाश्च शिवालयमध्ये वाहनारोहण सोपानहसंचारगोपुर- प्रतिमाच्छायालंघन निर्माल्यस्पर्श तल्लङ्गन शिवबलिपीटमध्यसञ्चार प्रम- दास्पर्श रागपूर्वकतद्वक्षिण वृथाहास गानभाषण सोत्तरीयप्रदक्षिणनमस्का- रैकहस्त नमस्कार वामभागादिनमस्काराकालनमस्कारप्रभृतयः । एतेषु संभावितान् वर्जनीयानपराधान् क्षमाप्य निर्गच्छेत् । एवं शिवं सेवमा- नेन ग्रामभूपणादिपत्रपुष्पपर्यन्तेन द्रव्येणवा संमार्जनादिना शरीरव्या- पारेण वा देवालयोपकारपर्यवासायिवा यात्रेणवा कैडूर्य कृत्वेवसेवनीयम् । प्रतिदिनं सेवाया मशक्तश्चेत् अष्टम्यादिषु सेवेत । अष्टम्यामष्टभिर्दिवसैः पर्वणि पक्षेण संक्रान्तौ मासेनच कृतस्य पापस्य क्षयः । प्रदोषे त्रिविधकर- णार्जितानां महत्तराणामपि पापानां क्षयः । विवायनोपरागमहोत्सवादि- पु सेवया शिवपदप्राप्तिः । ततः गृहमागत्य यथावसरं स्वल्पमात्रं वा सिद्धान्तशास्त्रश्रवणं तदभ्यासंवा दीक्षितेरसहादीक्षितसन्निधिं परिहृत्य कु. चुल्लीहोमविधिः ॥ यत् । 'नप्रकाश्यमिदं ज्ञान मभक्तानां वरानने । रक्षणीयं प्रयत्नेन त - स्करेभ्यो यथावन' मिति वचनात् । अथ मध्याह्नसमये प्रपश्चेन संकोचे- नाष्टपुष्पिकामात्रेण वा पूजयेत् | कुतश्चकल्यात् परिगृहीतलिङ्गार्च- नालाभे तुल्यानुष्टायिना परेणार्चिते लिङ्गे संक्षेपेणाष्टपुष्पिकामात्रं कुर्यात् । 'प्रणवो मातृका माया व्योमव्यापी पडक्षरम् | प्रासादोऽघोरमन्त्रश्च सप्त साधारणामताः ॥ एवं यथाकथंचित् शिवमभ्यर्च्य काले भोक्तुमिच्छन् सर्वस्मादपि पाकादग्रथमुद्धृत्य तलार्थ शिवाय निवेद्य अर्धेन यथाधिकारं वैदिकं शैवं च होमं कुर्यात् । वैदिको वैश्वदेवहौमः । शैवः चुट्टीहोमः || छुट्टीहोमः ॥ तस्यायं क्रमः । (१) चुलीं निरीक्षणादिभिस्संशोद्ध्य तत्राप्निं पूरककुंभ- काभ्यां बिन्दुनाभिस्थानाभ्यां सहेकीकृत्य भौतिकबैन्दवजाठराग्नित्रयं रेचकेन निस्सार्य पिङ्गळया चुलिकाग्नौ निक्षिप्य तदनन्तरं अग्नये नमः | सोमाय नमः । सूर्याय नमः । बृहस्पतये नमः | प्रजापतये नमः । सर्वेभ्यो देत्रेभ्यो नमः । सर्वेभ्यो विश्वेभ्यो नमः । अग्नये स्त्रिष्टकृते नमः । इत्यग्नावाग्नेषा- दिपूर्वान्तमग्नयादीन् संपूज्यस्वाहान्तैस्तत्तन्मन्त्रैर्हुत्वा तान्विसर्जयेत् ॥ निर्माल्यभोजनम् || - ततो निवेदितं तच्छे वा भुंजीत | शिवनिवेदितभोजने फलबच- नानि बहूनि श्रूयन्ते– 'मदीयमुक्तनिर्माल्यं पादांबु कुसुमं दळम् । धर्म- मर्थच कामञ्च मोक्षं च ददते क्रमात् इति ॥ तन्निषेधवचनान्यपि श्रूयन्ते ' नधारयेत् कचिच्छंभो निर्माल्यं नच भक्षये दिल्यादीनि । एतेषां शिवदी- क्षासहित तद्रहितविषयत्वेन व्यवस्था ।' निर्माल्यं निर्मलं शुद्धं निर्मलखा ९. बुद्धिमिति पाठभेदः । ११२ शिवार्चना चन्द्रिकायाम् - दनिन्दिंतम् । तस्मादभोज्यं निर्माल्य मशुद्धै रशिवात्मकैः ॥ जिह्वाचाप- व्यसंयुक्त शिशवसंस्कारवर्जितः । शिवनिर्माल्यभोजी चेत् रौरवं नरकं व्रजे? दिति शिवपुराणवचनादिति केचित् । कामिकादिसिद्धान्ततन्त्रेषु दीक्षि तानामेव समयाचारविधानेन ' निर्माल्यं नचभुञ्जीते'ति शिवभक्तानं न निन्दये 'दित्यादीनि निषेधवचनानि 'निर्माल्यभक्षणेऽघोरं प्रमादादयुतं- जपे'दिति प्रायश्चित्तविधानानि च श्रूयन्ते । अतः 'स्वाद्यानिचादनीयानि पेयान्यन्यानि यानि च । देयानि तानि वै शंभो रश्नीयाद्दासभावतः' इत्या दिपुराणवचनानि वैदिक पौराणिकपाशुपतादिविहित शिवसंस्कारण ये दी क्षितास्तेषामेव शिवनिर्माल्यं ग्राह्यम् । नतु कामिकादिसिद्धान्ततन्त्रेण दीक्षितान मिति केचित् | कामिक एव – 'अशुद्धात्माऽशुचिर्लोभान्मद्भुक्तं पावनं परम् । भक्षयन्नाशमाप्नोति रसभोक्ता यथाद्विजः ॥ मल्लिङ्गधारि- गोलोके देशिका मत्परायणाः । मदेकशरणास्तेषु योग्यं नैवान्यजन्तुषु' इति वचनात्, ' उपवाससहस्त्राणि प्राजापत्यशलानिच । शिवप्रसादसिद्धस्य कोटयंशेनापि नोसमाः' इत्यादिवातुळागमप्रभृतिवचनदर्शनाच्च । सि- द्धान्ततन्त्रे दीक्षितानामपि शिवनिवेदितं प्रशस्तमेव | शिवनिर्माल्यनिषेध - प्रायश्चित्तवचनानि तु ' देवस्वं देवताद्रव्यं नैवेद्यंच निवेदितम् । चण्ड- भुक्तबहिःक्षिप्त'मिति पञ्चविधनिर्माल्य विषयाणि । कामिके 'देवस्त्रं देवताद्रव्यं नैवेद्यंच निवेदितम् । चण्डद्रव्यञ्च निर्माल्यं निर्माल्यं षड़िधं भवेत् ॥ ग्रामोदीशस्य देवस्वं देवद्रव्यं पटादिकम् । नैवेद्यं कल्पितं तस्मै देवोच्छि- ष्टं निवेदितम् ॥ चण्डद्रव्यंतु तद्दत्तं निर्माल्यं प्रेरितं बहि' रिति निर्माल्य - यि निर्माल्योपभोगदोषसंकीर्तन तत्प्रायश्चित्तोपदेशानन्तरमेव निवेदि- ताख्यानमाल्यस्वीकारानुमत्यर्थ 'मशुद्धात्माऽशुचिर्लोभा'दित्यादिसार्धश्लो- कद्वयस्य पठितत्वात् । एवञ्च सिद्धान्ततत्रेषु शिवनिवेदितनिषेधवचनानि 6 निर्माल्यभोजन विचारः ॥ तदुक्तशिवदीक्षारहितविषयाणीत्यपरे || सुप्रभेदे - 'सदाशिवस्य नि- माल्यं मनुष्याणां नभोजनम् । पशूनांच गजानांच जलेवाऽथ विनिक्षिपेत् || अथवा वह्निना दह्याद्भूमौवा खातये वः इति सदाशिवनिर्माल्यस्य मनुष्य- मात्रसाधारण्येनाभोज्यत्वं प्रतिपाद्य तस्यभूत्रन्हिगोगजादिष्वेव प्रतिपत्तिवर्ण- नाच सदाशिवनिर्माल्यं दीक्षितानामप्यभोज्यमेव । तेषां शिवनिर्माल्यं प्र शस्तमिति वचनानि तु सकळ निर्माल्पविषयाणि ।' प्रतिमासु च सर्वासु न चण्डोऽधिकृतोभवे'दिति सकळेषु चण्डाधिकारनिषेधात् । कारणे स- कळानांच नैवेद्यं सर्वेषां भोजनं भवेदिति सकळनैवेद्यानुमतिवर्णनात् । तदपि शिवदीक्षितैस्तत्परिचारकं रेव भोक्तव्यम् | सुप्रभेदे - सदाशिवस्य निर्माल्य’मित्याद्युक्त्यनन्तरं‘सकळानां तु निर्माल्यं परिचारक भोजनम् । तद- प्यन्यजनानां तु भोजने दोषकद्भवेत्' इत्युक्तत्वादित्यपरे । सदाशिवनिर्माल्ये- ध्वपि मनुष्यादिस्थापितशिवलिङ्गापितेष्वेव निषेधः । नतु चरलिङ्गादिषु । तेषु चण्डाधिकाराभावात्। 'बाणलिङ्गे चरे लोहे रत्नलिङ्गे स्वयंभुवि । प्रति- मासुच सर्वासु नचण्डोऽधिकृतो भवेत् || लिस्वायंभुवेबाणे रत्नजेरसनि- भि॑िते । सिद्धप्रतिष्ठितेलिङ्गे न चण्डोधिकृतोभषेत्' इति च वचनादित्येके । चललिङ्गादिषु चण्डाधिकारो नास्तीति वचनानि वैदिकपौराणिक बामद- क्षिणतन्त्रादिविषयाणि । नतु कामिकादिसिद्धान्तविषयाणि । 'स्थिरेचरे तथा रत्ने मृद्दारौशैलकल्पिते । लोहचित्रमये बाणे स्थितश्चण्डोनियामकः ॥ सिद्धान्ते नेतरे तन्त्रे नवामे नच दक्षिणे' इति ॥ 'अव्यक्तव्यक्तलिङ्गेषु म ण्डले स्थण्डिलेऽनले । चरे स्थिरे तथा रत्ने मणिचित्रादिके तथा ॥ गन्धान्नसंभवें लि मृद्धस्मफलकल्पिते । तथा पुष्पमये लिङ्गे चण्डपूजा नियामिके'ति च कालोत्तरादिषु विशेषदर्शनात् । अतो निर्माल्यविधि- निषेधयोश्चरस्थिरादिविषयत्वेननव्यवस्था । किन्तु निर्माल्यविशेषविषयत्वेन | 'तांबूलं भस्म तेलं च गन्धपुष्प मधूपकम् | फलादि क्षणद्रव्यं निर्माल्य- 157 शिवार्चना चन्द्रिकायाम् मिति नोच्यत' इति बच्चनादितिकेचित् । कामिके- 'स्त्रेष्टलिङ्गे च यद्दत्तं चरुवत्तन्न संशयः । नैवेद्यं भ्रातृपुत्राणां भगिनीनां च दापये दिति चरु- दृष्टान्तवचनात् । कारणे-'स्फाटिकं बाणलिङ्गन्ध स्थापितं चरमेव वा । तन्निवेदितनिर्माल्यं न निर्माल्य प्रकल्पयेत् ॥ बालानां युवतीनांच भोजनं बलवर्द्धन’मित्यनिर्माल्यत्त्रप्रतिपादनाच्च चरलिङ्गादिनिवेदितान्नमपि भोः ज्यमेव । किन्तु पूजकस्य न भोज्यम् । 'नैवेद्यं भ्रातृपुत्राणा'मित्या- दिविशेषवचनात् । तांबूलादिमात्रस्य ग्राह्यत्ववचनंतु मनुष्यादिस्थापित- लिङ्गविषयमित्यपिकेचित् । 'नैवेद्यं कल्पयित्वातु शिवायेतितदूद्धृतः । निवेद्यं मह्यमुच्छिष्टं भुङ्गे प्रत्यहमादरात् || सोऽयं मत्सदृशः प्रोक्तः चरुद्रव्यस्तथाभवे'दिति कामिके निवेदनकर्तुरपि तदु/च्छिष्टभोजनप्रतिपा- दनात्पूजेकस्यापि शिवनिवेदितं भोज्यमेव । तस्य निवेदितभोजन निषेध- चचनोनित संहाररुद्रादिनिवेदितविषयत्वेनयोज्यानीत्यपि केचनवदंति । स- दाशिवमूर्ती परमशिवाबाहनपुरस्सरं तत्पूजानिरूपणावसानएव तन्निवेदित- निषेधस्यदिव्यागमेषुबहुशश्श्रवणात् विधिनिषेधसहस्त्रशबळितं सर्वविधमपि शिवनिर्माल्यंवर्जनीयमित्येत्रयुक्तम् । 'श्रूयतेचमहान्दोषःश्रूयतेच महाफलम् फलं तत्रपरित्याज्यंदोषोहिबलवत्तर' इति वचनात् । नचकामिके– 'पपुष्पं फलं तोयमन्नं पाद्यमधौषधम् | अनिवेद्य नभुञ्जीत भगवन्तं सदाशिव 'मि- त्यनिवेदितभोजनेऽपि निषेधः श्रूयते इति वाच्यम् । तस्यातिथिसत्काररहित- भोजननिषेधव त्तच्छेषभोजनविधिपरत्वसंभवात्, 'अन्नाद्य मोषधं तोयं पतं पुष्पं फलादिकम् | शिवाय दत्वातच्छेषं भोज्यं भुञ्जीत बुद्धिमा' नितिं सि- द्धान्तशेखरे तथैवप्रतिपादनाच्चेत्येवमितरेवर्णयन्ति । एवं निर्माल्यविधि- निषेधवचनानां विचारे नव पक्षास्संपन्नाः । शिवसंस्काररूपदीक्षावतामेव शिवनिर्माल्यानुमतिरन्येषान्तन्निषेध इत्याद्यः पक्षः । शिवसंस्कारवत्स्वपि वे- दिकदीक्षावतामेवात्याश्रमिप्रभृतीनांतदनुमतिः, नतुकामिकादिसिद्धान्ततन्त्रो-
निर्माल्यभोजन विचारः || क्तदीक्षावतां तनिषेधतद्भक्षणप्रायश्चित्तविधानदर्शनादिति द्वितीयः पक्षः । निवेदितव्यतिरिक्तपञ्चविधनिर्माल्यविषय एव निषेधप्रायश्चित्तोपदेशः । नि: वेदितं तु तेषामपि ग्राह्ममिति तृतीयः पक्षः । निवेदितमयेऽपि शिवाल- ङ्गनिवेदितनिषेधात् सकळनिवेदितमेव ग्राह्यमिति चतुर्थः पक्षः । शिवलि ङ्गनिवेदितं न सर्वनिषिद्धं, किन्तु मनुष्यादिप्रतिष्ठापित स्थिरलिङ्गनिवेदि- तमेव । चरलिङ्गादिनिवेदितन्तुग्राह्यम् । तत्र चण्डाधिकाराभावादिति प अमः पक्षः । कामिकादिगत निवेदितनिषेधतदनुमतिवचनानां स्थिर- चरादिविषयतया न व्यवस्था, कामिकाद्रिसिद्धान्तमार्गे चरादिपूजायामपि चण्डसद्भावात् । किन्तु अन्नादिविषयो निषेध | फलापूपतांबूलादिविषयाऽनुम- तिरिति व्यवस्था । तदितरेषुविशेषवचन सद्भावादितिषष्ठःपक्षः । चरलिङ्गादि- निवेदितमन्नादिकमपिग्राह्यमेव । किन्तु भ्रात्रादिभ्योदेयं, नतु पूजकेनभो- क्तव्यमिति सप्तमः प्रक्षः। शिवार्पणबुद्ध्याशिवनिवेदितं पूजकेनापि भोज्यमि- त्यष्टुमः पक्षः। फलनिषेधवचनयोर्निषेधवचनस्य बलीयस्त्वात् सर्वस्यापिशिव- निर्माल्यस्यवर्जनमेव युक्तमिति नवमःपक्षः 11 एवेषु नवमः पक्षस्ता वदत्यन्त- मयुक्तः । शिवनिर्माल्य स्वीकारे महाफलप्रतिपादकानां बहूनां दिव्यागम- पुराणादिवचसा मप्रामाण्यप्रसङ्गात् । नार्षेषु वचनेषु वर्णमालमप्यप्रामाण्यं सहते । नितरां शिववाक्येषु । येष्वर्थवादकतया प्रामाण्योपपादनमपि महते प्रत्यवायायेति सर्वदिव्यागमघण्टाघोषः । 'श्रूयतेच महान्दोष' इत्यादि वचनं तु यत्र विधिनिषेधयोरुभयोरप्यन्यत्रप्रामाण्यावकाशः तत्र तयोः द्व- योः क्वचिन्मेळने निपेवोबली यानित्येतत्परम् । यथाद्वादश्यामामलकप्राश- स्त्यवचनप्रामाण्य मर्कचारमेळ नरहितद्वादश्यां सावकाशं अर्कवारे तन्नि- षेधवचनप्रामाण्यं द्वादशी मेळ नरहितेऽर्कवारे सावकाशम् । द्वादश्यर्कवार- मेळने सत्यामामलकफलनिषेत्रवचनद्वय प्राप्तौ निषेधवचनं बलीय इति । फलवचनानां सर्वथैवाप्रामाण्योपपादकं निषेचचचनानां चलीयस्त्वंतु प्रा११६ शिवार्चना चन्द्रिका माणिका नाद्रियन्ते । अतो विधिनिषेधवचनानां विषयव्यवस्थाप्रदर्शन- मेव युक्तम् ॥ (श्लो) तां तु प्रदर्शयिष्यामः पूर्वदर्शितवर्त्मना । सर्वागमा विरोधेन सर्वशैवानुमोदिनीम् ॥ शैवानां भोजनं त्रिविधम् | शिवपूजा- समाप्तौ बाह्यकुण्डे शिवाग्निकार्यवत् तदनन्तरं शिवाग्निकार्यान्तर मात्म- भोजनमिति भावनयैकम् । नैवेद्यसमये निवेद्यमानद्रव्याणां रूपार्पणात्मकं शिवे निवेदनस्यारम्भमात्रकृत मात्मभोजनंतु शिवाय तद्रुच्यर्पणात्मकनिवेद नपूरणमिति भावनया द्वितीयम् । प्रथमं निवेदनसमय एव परस्त्रदांदिया- गीयहविरिव सूक्ष्मरूपतया नैवेद्यं रुच्यासह शिवेन उपभुक्तमेवात्मभोजनं शिवदासस्य कर्म तदुच्छिष्टस्वीकरणरूपमिति भावनया तृतीयम् । तत्राद्यं सुप्रभेदे बह्निकार्यपटलेप्रपश्चितम् - 'अग्निकार्यस्य चान्तेतु प्राणाग्नौहोममाच- रेत्। तत्पार्श्वे वह्निशालायां भोजनस्थानमुच्यते ॥ गृहेवाऽपि प्रकर्तव्यं प्राणा- ग्नियजनं परम् । तत्स्थानं गोमयालिप्तं शुद्धं कृत्वा विशेषतः ॥ पिष्टचूर्णैरलं- कृत्यसवितानं सदीपकम् । सौवर्ण राजतं ताम्रं कांस्यं वा कदळीदळम् । पात्रमेतत्तु सङ्ग्राह्यंशोधयित्वा यथार्हकम् ॥ पात्रेऽशेषाणि संयोज्य स्वात्मस्थं शिवमर्चयेत्। आत्मातु यजमानोऽसौ बुद्धिस्तत्पत्निकास्मृता ॥केशरोमाणिदर्भा स्स्युजिह्वा द्या यज्ञपात्रकम् । हृत्पुण्डरीकवेद्यां तमन्तस्थाग्नौ सुपूजयेत् ॥ रोमदर्भान्परिस्तीर्य प्रणवं शिवसंयुतम् । उच्चार्य परिषिच्याथ शिवेनोड- क्ष्य मन्त्रवत् ॥ शिवमन्त्रं जले जप्त्वा ब्रह्माण्यंगान्यनुक्रमात् । शिवंध्या- त्वा शिवायेति जलं पीला हृदा पुनः ॥ शिवाय जुहुया दीशमन्त्राद्यै र्ब्रह्मपञ्चभिः । मध्यमानामिकांगुष्ठे रादायान्नं शनैश्शनैः ॥ यच्चामृतेत्यादि- नैव जलं पीत्वा विशेषतः । पञ्चाहुतीच जुहुयात् प्राणमन्त्रैस्तु पञ्चभिः ॥ पात्रसंस्पर्शनं कृत्वा पश्चाद्भुञ्जीत साधकः । आचम्य च विधानेनादित्याभि- मुखसंस्थितः ॥ उदरं शिवमन्त्रेण सव्येनाभिमृशेत्ततः । दक्षिणांगुष्ठकेनांनिर्माल्यभोजन विचारः ॥ - भः पादांगुष्ठे तु दक्षिणे ॥ स्त्रावयेत्तु शिवं स्मृत्वा हृन्मन्त्रं तु समुच्चरन् । चुळकोदकमेतःस्यात् स्वात्मनः पादमूलतः ॥ प्राणाग्निहोत्रमित्येवं नि- व्यमेतदुदाहृतम् । अग्निकार्य मिदं प्रोक्तं शृणुत्वं कुण्डलक्षण' मिति || इदं भोजनमनिवेदितान्ननेत्र कर्तव्यम् । तदर्थमनिवेदितान्नसद्भावः परा- र्थपूजाया 'मेकभागं निवेद्यं स्या देकभागं हुतं भवेत् । एकभागं तु ब ल्यर्थं शेषमाचार्यभोजन'मिति आगमवचनैर्दर्शितः । आत्मार्थपूजायां 'पा- कादर्धे समुद्धृत्य तस्यार्धे शंभवेऽर्पयेत् । अग्नावर्धेन जुहुयात् तद्विविश्व निगद्यत' इत्यादि चुलीहोमप्रकरणागमत्रचनेदर्शितः । द्वितीयभोजनंतु वातुळोत्तरे दर्शितम् – 'रूपं समर्प द्रव्यस्य रुचिमप्यर्प येच्छिवे । उभया- र्पणहीनं चेत् नैवेद्यं निष्फलं भवेत् ॥ तत्तत्प्रसादभोगान्तं नैवेद्यार्पणमु- च्यते । प्रसाददानहीनं चेत् नेवेद्यमपि निष्फल मित्यादिना । इदमार- ब्धासमाप्त निबेदनक्रियेणान्नेन कर्तव्यम् । नैवेद्योपचारसमये देवस्य पुर- तो यन्नेवेद्यं निहितं तस्य तदानीं रूपार्पणेनारब्धा निवेदनक्रिया रुच्य र्पणपर्यन्त मनुवर्तत इति तदेवारब्धासमाप्तनिवेदनक्रियमन्नम् । तच्चं देव- पित्रायुद्देशेन दत्तमन्नं तत्समर्पणबुद्ध्येव पूजकरिशवसमर्पण बुद्ध्या भुञ्जीत तत्तृतीयं भोजनं । 'मलिङ्गधारिणो लोके देशिका मत्परायणाः । मदेक- शरणास्तेषु योग्यं नेवान्यजन्तुषु || स्त्राद्यानिचादनीयानि पेयान्यन्यानि यानि च । देयानितानिये शंभो रश्नीया हासभावतः|| दासमार्गप्रपन्नाये शै- वे पाशुपते स्थिताः । तैरेव पेयंभोज्यं चाघ्रातत्र्यंच मुमुक्षुभि' रिति का- मिकागमादिषु प्रसिद्धमिदं भोजनं निवेदितेनैव कर्तव्यम् । देवस्य पुरतो मुमुक्षुभि नैवेद्योपचारसमये यन्निहितं तत्तदानीमेव सूक्ष्मरूपेण रुच्यासह शिवेनोपभुक्तमिति निवेदितमुच्यते । तदेव शिवोच्छिष्टं शुश्रूषार्थ ब्राह्मण- दास्यं प्रपन्नश्शूद्रस्तदुच्छिष्टमित्र शिवदास्यं प्रपन्नः भुञ्जीत । एवंच शिवनि- मल्ये यानि सामान्यतो निषेत्रवचनानि तानि शिवदास्यभावनारहितपशुरू- शिवार्चना चन्द्रिकायाम् 11 -- पमनुष्यमात्र विषयाणि । यानि तु दीक्षितान् शिवदास्यभावनावत ए- बाधिकृत्य तन्निषेधवचनानि तानि निवेदितातिरिक्तपञ्चविधनिर्माल्य विष- याणीति व्यवस्थाद्वयं प्राचीनैरेव दर्शितम् । अत्र द्वितीयव्यवस्था ‘नि र्माल्ये षड्डिधे भोज्य मेक्रमेत्र निवेदित 'मित्याद्यागमप्रसिद्धा । प्रथमव्यवस्था. शिवपुराणे स्पष्टं प्रपञ्चता । तत्रहि - अनर्ह सम नैवेद्यं पादांबु दळम् । इतीश्वरेण कथितमिति केचिन्सहर्षयः ॥ वदन्ति तत्कथं स्वामिन् यथार्थं कथयस्वमे' इति जैमिनिप्रश्ने—'देवदेवस्य वचसोविषय- स्वत्र नैमिने । ये वीरभद्रशपितारिशवभक्तिपरामखाः ॥ शंभोरन्येषु दे- वेषु ये अक्का ये न दीक्षिताः । ये शुद्धकर्मिणशशम्भो रन्यत्र समबुद्धयः ।। तेषामनर्हमीशस्य तत्प्रसादचतुष्टय 'मिति व्यासवचनं दृश्यते । अन्यानि चादीक्षिताना मभक्तानां शिवनिर्माल्यमयोग्य मित्यर्थे कामिकादिप्रसिद्धानि वचनानि प्रागुदाहृतानि । ननु शिवनिर्माल्यं सकलपातकहरं सकलव्याधि - निवर्तक मखिलयज्ञफलप्रद मशेषतीर्थस्नानतुल्यं भुक्तिमुक्त्येकसाधनमि- ति शिवशास्त्रज्ञेरुद्धष्यते । भक्तिदीक्षारहितैर्नभक्ष्यं नस्प्रष्टव्य मित्यप्युच्यते । कथमेतदुपपद्यते । तथा सकलपापनिवर्तनशक्त्यादियुक्तं सर्वप्रायश्चित्ता: दिवच्छिवनामकीर्तनवद्वा सर्वसाधारणीभवितुमेवाह योग्यम् । कथं के- षांचित् परिहरणीयं स्यात् । अतरिशवनिर्माल्यं निकृष्टमित्येव केषांचित् परिहरणीय मासीदिति कुतो नभवति । हरदत्ताचार्यैरपि सममुक्तरीत्यो- त्कर्षापकर्षसाधारण्येनेवोक्तम् – 'उत्कर्षतः परिहरत्यपकर्षतो वा का वास- ना भवति कस्य कृते न विद्मः । यदीक्षितस्य पतितस्य च तुल्यरूपं प्रत्या दिशन्ति मुनयः कमनीयमन्त्रम् || चण्डाल चण्डिलचितानल शौण्डिका- नां गोब्राह्मण ज्वलनदीक्षितयोषितां वा । स्पर्शः कथंभवति भावनया निषि द्धः स्पृष्टेषु वा शिवकथा विहिता विशुद्धिः ॥ वर्ज्यान्नमाहु रपि दीक्षित म ● ग्रिकल्पं भोज्यानमेव कृतराजपरिक्रयं तम् । शङ्खास्थि पावन मपावनमस्थि: निर्माल्यभोजनविचारः ॥ - तॄणामित्थं स्थिते वचनमन्त्र परायणं नः' इति ॥ तस्माद्विविच्येदं कंथनीयमि- ति । किमुत्कर्षतः शिवनिर्माल्यं केषांचित्परिहरणीयं अपकर्षतोवेति । उच्च- ते । शिवनिर्माल्यं सकलपापहरत्वादिसर्वोत्कृष्टगुणशालीत्यत्र तावन्नविवादा- वकाशः । येषु पुराणागमेषु केषांचित्तन्निषेधः कृतः तेष्वेव तथाविधगु- णशालीत्यपि प्रतिपादितत्वात् । श्रूयन्तेहिपुराणागमेषु वचनानि – 'पा- दोदकं च निर्माल्यं भक्त्या धार्य प्रयत्नतः । न तं स्पृशन्ति पापानि म नोवाक्कायजान्यपि ॥ भक्षये द्यो नरो भक्त्या पत्रित्रमिति शंसितः । शुद्धा- त्मा ब्राह्मणस्तस्य पापं क्षिप्रं विनश्यति ॥ मत्प्रसादोदकं पुष्पं सदा धार्य मिहाश्रितैः । रोगिभिश्च विशेषेण विपदिग्धैश्च यत्नतः ॥ स्त्रेष्टलिङ्गे च यद्दत्तश्चरुवत्तन्नसंशयः । राजसूयसहस्त्रस्य फलं प्राप्नोति नारद || पृथूदकं महातीर्थे गङ्गा च यमुनानदी | नर्मदा सरयूर्विप्रास्तथा गोदावरी - नदी || सदासन्निहितास्त्वेता इशंभोः स्नानोदके मुने । शंभोस्स्नानोदकं से- व्यं सर्वतीर्थमयं हि तत् || अयुतं योगवां दद्याच्छ्रोत्रियायाहिताग्नये । मम पादजले स्नात्वा तत्फलं समवाप्नुयात्' इत्यादीनिच ॥ वैद्यशास्त्रेच - ' निर्माल्यसलिलं प्राश्य देवदेवस्य शूलिनः । क्षयकुष्ठज्वरश्वा सैर्मुच्यते कि- विषेरपि' इति ॥ रामायणेऽपि - 'तत्र देवर्षिगन्धर्वा वसुधातलवासिनः । भवांगपतितं तोयं पवित्रमिति पस्पृशु रिति ॥ भागवतेऽपि - 'किं वा शि- वाख्य मशिवं न विदुत्त्वदन्ये ब्रह्मादयस्तदवकीर्यजटाः श्मशाने । तन्माल्यभ- स्मनृकपालवसत्पिशाचैर्ये मूर्द्धभिर्दधति तच्चरणावसृष्ट' मिति ॥ एवं परम- पावनस्यापि शिवनिर्माल्यस्य स्पर्शे केषां चिन्निषेधरिशवलिङ्गस्पर्शे निषेध इत्र तेषामनधिकारप्रयुक्त एव । यथाहिं पूर्व लौकिकाशलाविशेषरूपमपि शिवलिङ्गं प्रतिष्ठासंस्कारेण निरस्तमायाविकारभूताशुद्धरूपं चिन्मयं जात- मिति तदनन्तरमदीक्षितानामस्पृश्यमासीत्, एवं निर्माल्यमपि निरीक्षणा- दिसंस्कारबृन्देन तथाभूतं जातं तदनन्तरं शिवेन स्त्रोपभोगयोग्यमित्युपशिवाचनाचन्द्रिकायाम् 1 मुक्तञ्चेत्यतिविशुद्धं जात मतस्तेषामस्पृश्यमासीत् । एतदभिप्रायेणोक्तं वातु- ळोत्तरे — सुप्रतिष्ठितलिङ्गेषु न यथापूर्वभावना । तथा शिवप्रसादस्य पू- र्वनामनसंस्मरेत्' इति ॥ एवंभूतं शिवनिर्मास्यं दीक्षया विधूतकल्मषाणां छिन्नपांशानांशिवभक्तानामेव शिवलिङ्गमिव स्पृश्यं तदाज्ञया भोज्यं । ते हि शिवभक्तारिशवदीक्षया प्रतिदिवसपरिचीयमानभूतशुद्धिदंडमुण्डकला- न्यासेन च शिवलिङ्गवच्छिवनिर्माल्यवच्चाप्राकृतरूपा संपन्नाः । 'हस्त- पादादिसाधर्म्याद्रुद्रान्ममवपुर्वरान् । प्राकृता नेव मन्वानो नावजानाति बुद्धिमान्' इति वायुसंहितावचनात् । यत्तुसकलपापहरत्वादिगुणवत्वे सर्व- प्रायश्चित्तवकिमिति सर्वसाधारणं नजातमिति शङ्कितं तदप्येतेन निर- स्तम् । अतिशुद्धशिवनिर्माल्यस्पर्श एवान्येषा मनधिकारस्योक्तत्वात । नहि ब्रह्महत्यादिमहापातकहरमिति अघमर्षणादि वैदिकसूक्तं वेदश्रवणे ऽप्यनधिकारिणामत्रैवर्णिकानां साधारणं भवति । नच तावतावैदिकसूक्त - स्य कश्चिदपकर्षः । किंचोत्कर्ष एव । तदभिप्रायेणैव पुराणोष्वीश्वरवचनं 'अशुद्धात्माऽशुचिर्लोभान्मभुक्तं पावनं परम् । भक्षयन्नाशमाप्नोति शूद्रोह्यध्ययनादिव' इति ॥ यत्तु शिवनामवंदतिविशुद्धमपि शिवनिर्माल्पं स र्वसाधारणं किमिति नजातमिति शङ्कितं तत्र ब्रूमः । अतिविशुद्धमप्राकृत- मपि शिवनाम शिवाज्ञया सर्वसाधारणं जातम् । तदूवटितं वैदिकं पञ्चा- क्षरं जीवरत्नमपि । तथाहि वायुसंहितायाम् – 'कलो कलुषिते काले दु- र्जयेदुरतिक्रमे । अपुण्यतमसाच्छन्ने लोके धर्मपराङ्मुखे ॥ क्षीणेवर्णसमाचा- रे संकरे समुपस्थिते । सर्वाधिकारे संदिग्धे निश्चिते वा विपर्यये ॥ गुरू- पदेशेविहितगुरुशिष्यव्यतिक्रमे । केनोपायेन मुच्यन्ते भक्तास्तव महेश्वरे'. त्यंविकायाः प्रश्ने । शिववचनम् - 'आश्रित्यपरमां विद्यां हृद्यां पञ्चाक्षरी मम । भक्त्याच भावितात्मनो मुच्यन्ते कलिजानराः ॥ मनोवाक्कायजेदशेषे ईक्तुं स्मर्तुमगोचरैः । दूषितानां कृतघ्नानां निर्दयानां खलात्मनाम् ॥ - 167 निर्माल्यभोजन विचम् ॥ १२१ द्धानां वक्रमनसा मपि मत्प्रवणात्मनाम् ॥ ममपञ्चाक्षरीविद्या संसारभय- तारिणी । मयेव मसकृद्देविप्रतिज्ञातं धरातले ॥ पतितोऽपि विमुच्येत मद्भ- क्तो विद्ययाऽनये'ति ॥ पुनश्च – 'कर्मयोग्यो भवेन्मर्त्योऽपतितो यदि सर्व- था। कर्मायोग्येन यत्कर्म कृतंतन्नरकायहि ॥ ततः कथं विमुच्येत पतितोवि- द्ययाऽनये'ति अंबिकाप्रश्ने । शिववचनम् –'सत्यमेतत् त्वया प्रोक्तं तथा ऽपि श्रृणु सुन्दरि । रहस्यमिति मत्रैतत् गोपितं यन्मया पुरा || स्वकर्मप तितो मर्त्यः पूजयेद्यदि मोहतः । नारकी स्यान्नसन्देहो मम पश्चाक्षरं विने' ति॥ एवं शिवाज्ञयासर्वसाधारण्यापादनादेवेदमाज्ञासिद्धमित्यपि तत्र व्यवहृतम् । 'तदल्पाक्षर मर्थाढ्यं वेदसारं विमुक्तिदम् । आज्ञीसद्ध मसंदिग्धं वाक्य मे- तच्चिवात्मक'मिति ॥ तस्मादतर्कनीयरिशचनाम्नी महिमेति तस्यपतितच- ण्डालादिसाधारण्यं युक्तमेवेत्यलं प्रपञ्चेन ॥ प्रकृतमनुसरामः ॥ 1 - यत्तु 'सदाशिवस्य निर्माल्यं मनुष्याणां नभोजन' मित्युदाहृतं, तच्च- ण्डसमार्पतसदाशिबनिर्माल्यविषयम् || कामिके- 'निर्माल्यं तुसमानीय चण्डेशाय निवेदयेत् । यतो निर्मलतां याति तन्निर्माल्यं प्रकीर्तितम् ॥ च एडस्याचमनं दत्वा निर्माल्यंतु विसर्जयेत् । अगाधेऽम्भसिवाऽग्नौवा गवां वा विनिवेदये 'दिति चण्डसमर्पणानन्तरमेव जलादिषु प्रतिपत्तिविधानात् । तत्रैव – 'चण्डभोज्यं दुराधर्षे वर्जनीयं प्रयत्नतः' इति, 'देवस्त्रं चण्डभोज्यंः वा नान्यभोगाय कल्प्यत इति च चण्डद्रव्यस्य सर्वाभोज्यत्वप्रतिपादनेन ता- बन्मात्रस्यैव जलादिषु प्रतिपत्यपेक्षत्वाच्च । नन्वेवं सति सर्वमपि शिवलिङ्ग निर्माल्य मभोज्य मेवेत्युक्तं भवति । 'लेह्यचोष्यान्नपानादि तांबूलंस्त्रग्विले .. पनम् । निर्माल्यं निखिलं तुभ्यं प्रदत्तं तु शिवाज्ञये ति चण्डसमर्पणमन्त्र- लिङ्गानुसारेण सर्वस्यापि शिवनिर्माल्यस्य चण्डायसमर्पणीयत्वावगमादिति केचित् । मेवम् | कामिके- 'परार्थपूजायाम् ऐशान्यां पूजयेन्चण्डं गन्ध- पुष्पादिभिः क्रमात् । तस्मै समर्पयेत्सर्वे निर्माल्यं यत्प्रकल्पित 'मिति सर्व-- - 'शिवार्चनाचन्द्रिकायाम् स्य निर्माल्यस्य चण्डेशाय समर्पणीयत्वपक्षमुक्त्वा 'लिङ्गमूर्ध्निस्थमित्त्येके • पिण्डिकास्थमथापरे । ऐशान्यांपिण्डिकास्थंवा बाह्येचण्डगृहेनये दिति ग- न्धपुष्पनिर्माल्यैकदेशसमर्पणपक्षस्याप्युक्ततया तन्न्यायेन निवेदितान्नेऽप्येक- देशसमर्पणपक्षांगीकारोन्नयनात् । अन्यत्रच - 'शिवोपभुक्तं स्त्रग्गन्धमन्न- पानादिकं तथा । निवेदितमिति प्रोक्तं सर्वपापहरं परम् ॥ निर्माल्ये ष ट् विधे भोज्यमेकमेव निवेदित 'मिति चण्डद्रव्यात्पृथक्निवेदितसद्भावस्य त - - भोज्यतायाश्च साक्षादेव प्रतिपादनाञ्च । आत्मार्थपूजायां तु नेतच्छङ्का- . " 6 वकाशः 1 कामिकएवं शित्रपूजानिरूपणानन्तरं 'अन्ते चण्डेश्वरं यजे' दि- त्युपक्रम्य 'बाणे लोहे चले सिद्धे नचण्डेश स्वयंभुवी'ति चण्डपूजानिषे- धात् । अजितेऽप्यात्मार्थपूजायाम्-नद्वारिपूजा कर्तव्या न चण्डेशीनवेद- नम् | नाममन्त्रह विस्तल न नित्योत्सवमेवच' इति तत्प्रतिषेधात् । यदितु प्रागुदाहृत कालोत्तरवचनानुसारेण चण्डपूजाक्रियते, तथाऽपि न दोषः । अंशुमति चण्डेशार्चनपटले- 'केवलंसहजं चैव स्वतन्त्रं च विधामतम् । आत्मार्थ केवलं प्रोक्तं मण्डलेतु समर्पयेत् ॥ यामाङ्गं सहज ज्ञेयं चण्डरूपं प्रतिष्ठितम् । प्रामा चेत् स्वतन्त्रस्या चण्डेशस्यार्चनं त्रिवे'ति चण्डेशार्चन- त्रेविध्यमुपक्रम्यात्मार्थयजनान्तचण्डपूजायां - विलेपनं च दानं च दत्वा तन्मूलमन्त्रतः। नैवेद्यं चैवतांबूलं तन्मूलेनैव दापये दिति पृथगेव गन्धपु- पादिकमुक्त्वा • केवलस्यार्चनं प्रोक्तं सहजस्यार्चनं शृणु । अन्तर्म- ण्डलदेशे तु मण्डलस्य च गोचरे ॥ चण्डेशं स्थापयद्विद्वान्निर्मात्येनैवच - चये दिति यामाङ्गचण्डेश्वरपूजायामेव निर्माल्यसमर्पणस्योक्तत्वात् । सि द्धान्तसारावळ्यामपि चण्डपूजाप्रकरणे - 'नैवेद्यं तद्विधानोक्तं दत्वा तांबू- लसंयुतम् ॥ यामाङ्गश्चेच्छिवेनोपभुक्तं चापि निवेदये दित्युक्तत्वाच । 'स- दाशिवस्यनिर्माल्यै चण्डेशायसमर्पये' दिति आत्मार्थपूजागतसूक्ष्मवचनानुरो धेन चण्डेशाय निर्माल्यसमर्पणपक्षेऽपि नदोषः । परार्थपूजोक्तरीत्या त . निर्माल्यभोजनविचारः ॥ १२३ देकदेशसमर्पणसंभवात् । स्मृतिनिबन्धनेषुच - 'विष्वक्सेनाय दात- व्यं नैवेद्यञ्च शतांशकम् । पादोदकं प्रसादं च लिङ्गे चण्डेश्वराय चेति. निवेदितशतांशस्य चण्डांशस्यैव चण्डभागत्वप्रतिपादनाच्च । एवं 'सदा- शिवस्य निर्माल्य'मिति सुप्रभेदवचनस्य कामिकवचनाद्यनुसारेण 'यत्स- दाशिवनिर्माल्यं चण्डेशाय समर्पितम् तन्मनुष्याणांनभोज्य मित्यर्थः ॥ अथ- वैवं तदभिप्रायः । शिवस्य निर्माल्यं शिवदास्यभावरहितानां पशुप्रायाणां केवलमनुष्याणां नभोज्यम् । अतः काम्यतया परार्थपूजाया मात्मार्थपूजा- यांवा समृद्धमहाहविर्निवेदने सति तावद्भोजनासमर्थानां देवालये परिचार- काणां पूजकगृहवासिना मन्येषांच शिवदीक्षावतां शिवभक्तानामलाभे ते- भ्योदत्तावशिष्टं यथाकथञ्चिन्मनुष्यमात्रेन दातव्यम् । किंतु गोगजेभ्यो देयम् । अगाधेऽम्भस्यग्नौवा क्षेतव्यं भूमौ वाखातव्यमित्येतत्परम् । यथाऽश्व- मेधादिऋतुषुऋत्विजां हविश्शेषभक्षणसामर्थ्या भावेऋत्विग्भ्योदत्तावशिष्टुंह वि- रनुपनीतेषु वर्णान्तरेषु नदातव्यम् । किंतूपनीतेषु ब्राह्मणादिषुदातव्यमझौ वाक्षेप्तव्यमित्येतत्परं 'हविश्शेषान्मक्षयितु मृत्विजश्चेन्न शक्नुयुः । विप्रेभ्य- स्संप्रयच्छेयुः क्षिपेयुर्वा हुताशन' इति वचनम् | यथावा 'ब्राह्मणोच्छिष्ट - भोक्तृतद्दासशूद्राभावे तदुच्छिष्ट मप्सुक्षेप्तव्यं भूमौवाखातव्यमित्येत्पर 'मश- तौभूमौ निखने दप्सुवा प्रवेशये दितिवचनम् । एतदभिप्रायेणेवोक्तं हर- दत्ताचार्यैः– 'यद्ब्राह्मणस्त्वमसिनाकसदां निकाये तुभ्यं निवेदितमभोज्यमि- ति स्मरन्ति । उच्छिष्टमीश्वर विशिष्टमपि द्विजानां भूमौ निखेय मधवा ऽम्भसिमज्जनीय‘मिति । अस्य श्लोकस्य उच्छिष्टभोक्तदाससद्भावेऽपि तदु- च्छिष्टं भूमौ निखेय मंभसिवा मज्जनीयमिति न तात्पर्यम् । 'उच्छिष्टमन्नं दातव्यंशीर्णानि वसनानिचे ति दासेन प्रपन्नाय शुश्रू षुशूद्रायोच्छिष्टदान- - स्मरणात् ॥ 'जीर्णान्युपानच्छतवासः कूर्चान्युच्छिष्टाशनं शिल्पवृत्तिश्चेति शुश्रू षुशूद्रधर्मस्मरणाच्च । एवमेव 'तुभ्यं निवेदितं भोज्य' मित्यत्रापि शिवार्चनाचन्द्रिकायाम् शिवनिवेदितभोजनार्हस्य शिवदास्यं प्रपन्नस्यालाभे " यस्मैकस्मैचिन्नदातव्यं किन्तु खननादिनव तत्प्रतिपादनीयमिति तात्पर्यम् । इत्थमनेन श्लोकेनाचा- ये रुत्कर्षतरवनिर्माल्य दासातिरिक्तैः परिहार्य नत्वपकर्षत इति विभावित मेव । 'उत्कर्षत' इत्यायनन्तरश्लोकैस्तु शिवोत्कर्षनिरूपणग्रन्थे तत्प्रसादो- त्कर्ष निरूपणं नोपयोगीति विभावनाय प्रौड्यासममुक्तरीतिरवलंबिता । या नितु वेष्टलिङ्गसमर्पितमपि भ्रातृपुतभगिन्यादिभ्य एवं देयमित्येवं प्रतिपादि- • तानि तान्यग्निकार्यरूपभोजनकर्तृशिवाचक विषयाणि । तेन तत्त्वयंभो- तुमशक्यम् । शिवाग्निकार्यरूपस्वभोजनेनैव प्रसङ्गात् (१ ) आपत्तिरूप स्वकार्यस्यापि सिद्धेः । अदीक्षितेभ्यस्तु तदानंप्रतिषिद्धं इष्ट्यादि हविश्शेषवदुपेक्षांदोषपरिहाराय न्यायतो भक्षणेनैव प्रतिपांदनीयम् । दी- क्षितानाच तद्भोजन महाफलप्रदम् । अतः केभ्यो देय मित्याकांक्षायां स्वगृह दीक्षावत्वेऽपि येऽग्निकार्यानधिकारिणः स्त्रीबालादयस्तेभ्योदेय मित्येवं- पराणि । यत्तु कामिके– ' निर्माल्यलंघनं कृत्वा दक्षिणस्यायुतं जपेत् लङ्घनेन समस्स्पर्श स्समे विक्रयभक्षणे' इति लङ्घननिर्माल्यस्पर्शेऽपि दीक्षिं - तानां प्रायश्चित्तविधानम् । यच्च – यन्निर्माल्येन संस्पृष्टं तद्भुजा पुरुषेण जा। पादोनं तत्र पूर्वोक्तं स्पर्शलंघनभक्षण' इति निर्माल्पतद्भक्षयितृस्पृष्टस्य स्पर्शे प्रायश्चित्तविधानं तत्र सर्वत्रापि निर्मास्यपदं बहिः क्षिप्तनिर्माल्यविषयम् । तस्मिन्ं प्रायश्चित्तप्रकरणे देवस्वं देवताद्रव्यं 'नैवेद्यंच निवेदितम् । च ण्डद्रव्यं च निर्माल्यं निर्माल्यं षडिधं भवेदिति बहिः क्षिप्ते विशिष्य नि- मल्यिसंज्ञाकरणात् । पिण्डिकास्थं न निर्माल्यमपिदेवेविसर्जित' मितिदेव- विसर्जनानन्तरमपि बहिः क्षेपर्पयन्तस्र्पशप्रा यीश्चत्तपीरहाराय प्रायश्चित्तप्रकर- णे ' देवस्वं देवताद्रव्य' मिति पदैर्निर्माल्यत्वाभाववर्णनाच्च । अन्यथा प्राय- १. ' क्लृप्ति' इति कोशान्तरे || निर्माल्यभोजन विचारः ॥ श्चित्तत्रिधानगतनिर्माल्यशब्दानां सर्वनिर्मास्यविषयत्वे तत्र बहिः क्षिप्तेति वि- शिष्य निर्माल्यसंज्ञाकरणस्य वैयर्थ्यप्रसङ्गात् । विसर्जनानन्तरमपि बहिः क्षेपपर्यन्तं निर्माल्यत्वाभाववर्णनस्यासामञ्जस्यप्रसङ्गाच्च । देवभूम्यादिस्पर्श तत्संस्पृष्टस्पर्शेषु दोषभावन स्पर्शप्रायश्चित्तगतनिर्माल्यशब्दानां विशेषविष- यत्वावश्यंभावाच्च । बहिः क्षिप्तञ्च तदुच्यते यन्महाहविर्निवेदनादिषु भ क्तपरिचारकेभ्यो दत्तावशिष्टं गोगजादिभ्यो बहिर्नीतं जलादिषु क्षिप्तं बहि- र्बल्यर्थ दत्तंवा | तत्सर्वं वचनबलाद्धूपोपस्थानानन्तरंधूप दस्पृश्य मेव । न न्येवं तर्हि तत्र निर्माल्यभक्षणादिप्रायश्चित्तोपदेशानां बाहि. क्षिप्तमातविष - त्वे 'देवस्त्र देवताद्रव्यनिवेद्यचण्डद्रव्याणां भक्षणादिषु प्रायश्चित्तविधानं नलभ्यतइति चेन्न । तत्रैव निर्माल्यभक्षणोपेक्षणदानविक्रयलंघनस्पर्शेषु, निर्माल्यतद्भक्षयितृस्पृष्टभक्षणलंघनस्पर्शेषुच प्रायश्चित्तविधानानन्तरं 'देवा- यतनवस्त्वन्यदेवप्रामादिसंभवम् । श्रीह्यादियेनकेनैवोपाधिनाऽऽदायभक्षणम् ॥ करोति यस्स संमूढोमलिनःस्तेनकृन्मत' इत्यादिना देवस्त्र देवताद्रव्यनिवे- द्यचण्डद्रव्याणां भोगदानयोःपृथगेवस्तेयप्रायश्चित्तवर्णनात् । सूक्ष्मागमे - ‘निर्माल्यस्य निवेद्यस्य लङ्घन्ने दानकर्मणि । चान्द्रायणं चरेत्तत्तुगोनागानां विनिक्षिपे'दिति निर्माल्यात्पृथक् निवेद्यग्रहणादपि प्रायश्चित्तोपदेशगल- निर्माल्यशब्दानां विशिष्य निर्माल्यसंज्ञिक बहिः क्षिप्तमात्रविषयत्वं ज्ञायते । अन्यथा तेषां षड़िधनिर्माल्यपरत्वे निवेदनस्यापि तदन्तर्भूततया प्राक् नि वेदनग्रहणं व्यर्थ स्यात् । यत्तु कामिक एव – 'स्नानपानीय दुग्धाद्यैर्य दि सिक्तो भवेत्तदा । स्नायात् प्रक्षाळयेत् द्वेधानाभे रुमधस्तथा ॥ चललिङ्गेऽप्ययं न्यायो विहितो यज्ञमन्दिरे' इति शिवस्याभिषेकसमये अ- भिषेकजल दुग्धदध्यादिकरण सेकेनायू तदधोगात्र विभागेन स्नानप्रक्षा- ळन विधानं, तत् शिवाभिषेकजलादिबिन्दूना मर्चकं प्रति अपवित्रताभि- प्रायेण न भवति । शिवाभिषेकजल/दिप्राशस्त्यस्य प्राक्प्रपञ्चतत्वात् । . २२६ शिवार्चनाचन्द्रिकायाम् ': किन्तु तदनन्तरमर्चकेन करिष्यमाणं शिवस्य गन्धविलेपनादिकं तन्निर्मा- ल्वसंसिक्तगात्रेण कर्तुमयुक्तम्, गुरोरभ्यङ्गलपनं कृतवता तत्तैलबि- दुसिक्तगात्रेण शिष्येण गुरोर्गन्ध्रविलेपनादिकमिवेत्यभिप्रायेण । एवम न्यान्यप्येवं संभाक्तिानि वचनानि नेतव्यानि । तदित्थमग्निकार्यबुद्ध्या भुञ्जानै र्निवेदितशेषं भोक्तव्यं । दास्यबुद्ध्या भुंजाने निवेदितं भोक्त- व्यमिति व्यवस्था निरवद्या । तथाच वायुंसंहितायामपि दर्शितम् - 'ततस्स्वयच भुञ्जीत शुद्धमन्नं यथासुखम् । निवेदितंवा देवेशे तच्छेषं वा ·SSत्मशुद्धये ॥ श्रद्दधानो नलोभेन न चण्डाय समर्पितम् । गन्धमाल्यादि यच्छान्यत्तत्राप्येष समो विधिः ॥ नतुतत्र शिवोऽस्मीति बुद्धिं कुर्याद्विचक्षण' इति ॥ निवेदितं भुञ्जानः स्वहृत्पुण्डरीकान्तरवह्निमध्यगतशिवभावनया स्वस्य शिवाग्निकार्य रूप(१)शिवपूजाकर्तृतामभिप्रेत्य श्रीशिवोऽहमिति बुार्द्धं म कुर्यात् । किन्तु शिवदास्यबुद्धिमेव कुर्यादित्यर्थः । एवं निबोदतान्न- भोजनं कुर्बता प्राणाहुतयोऽपि निवेदितेनैव कर्तव्याः ' प्राणाग्निहोत्रं यः कुर्याच्चिवस्यैव प्रसादतः । अश्वमेधायुतं पुण्यं सिद्धे सिद्धे भवेन्नरः इति शिवपुराणवचनात् || भोजन विधिः ॥ अथभोजनविधिः|| स्वाहान्तैः स्वसूत्रोक्त मन्त्रैः हुत्वा तान्विसर्जयेत् । एवमग्नि- कार्य कर स्समाचान्त शिशभक्तैस्सदाचारस्सहितो हीनजाती- यानदीक्षितानेकपड़ी परिहरन् भोजनस्थानमासाद्य पीठे प्राच्यख उपविश्य चतुरश्रेण: हस्तमानेनाचार्यपुत्रसाधकसमयिक्रमेण चतुविकरेखाङ्कतपरि तोभस्म रेखांकितेन मण्डले नभूषितभूतले सुवर्णरजतताम्रलोहान्यतम निर्मितं १. शिवस्याज्ञा कर्ततामितिपाठभेदः ॥ निर्माल्यभोजन विचारः ॥ कांस्यनिर्मितं वा सप्तधा भस्मना शोधितमघोराभिमन्त्रितं तदभावे कदळी- पलाशपद्मचूतमधूकाद्यनिन्दितपत्रं वा पालं निवेश्य तत्र घृतेनोपस्तिर्य परिवे- षितं द्विरभिधारितं सव्यञ्जनं शुद्धमन्नमस्त्रेण संप्रोक्ष्यत्र्यक्षरमृत्युञ्जयपूर्वकेण मृत्युञ्जयाय वौषडिति मन्त्रेण सप्तवारमभिमन्त्र्य यथावर्ण परिपेचनादिकं कृत्वाग्रासार्द्धमात्रेणानेन नागकर्मककर देवदत्तधनंजयेभ्यः उपप्राणवायु- भ्यः स्वाहेति स्वस्यदक्षिणभागे गोमये पलिते मण्डले दद्यात् । ततस्सव्य- हस्तकनिष्ठिकया स्त्रत्रणेन नागादिभ्यश्चुळकोदकं दत्वा मात्रमज्जनाई शि- ष्टजलममृतमन्त्रेण प्राश्य प्राणाहुतिपञ्चकं कुर्यात् । तेन प्राणापानव्यानो- दानसमानानां क्रमेण तदावाहिताना मात्मभूतयोनयः पाताळतलवासिनः पितरो देवा इत्येतेषांच तृप्तिं भावयेत् । ततो यथाकिञ्चिदुच्छिष्टान्नमादा- य नरकवासिभ्यः स्वाहेति भूमी दत्वा उत्तरापोशनानन्तरं तच्छेषजलं कनि- टांगुळ्यानि स्त्राव्य हस्ताद्वर्तनादि शुद्धाचमनान्तं कर्म कृत्वा भुक्तदोषशु- द्धयर्थ दक्षिणकरांगुष्ठजलेन दक्षिणपादांगुष्ठाग्रस्थकालाग्निरुद्रं सेचयेत् । अनिवेदितभोजिनां तु भोजने विशेषः प्रागेव सुप्रभेदोदाहरणेन दर्शितः । निवेदितभोजिनामनिवेदितभोजिनाञ्च भोजनकालादन्यत्र यदन्यदोषधतांबू- ' लपानीयादि भोज्यं गन्धपुष्पादि भोग्यं बोपतिष्ठते, तत्सर्वे मनसावादेवा- य समप्यैव भोक्तव्यम् । 'पत्रं पुष्पं फलं तोय मन्नपानाद्य मौषधम् । अ निवेद्यनभुञ्जीत भगवन्तं समाहित इति कामिकवचनात् । 'उपभोगाय पुरतो वस्तु यद्यदुपस्थितम् । तत्तत्समर्प्य देवाय विदधीताःमसात्ततः' इति वातुळवचनाच्च । यत्तु – 'अन्नाद्यमौषधं तोयं पत्रं पुष्पं फलांदिकम् । शिवस्य दत्वा तच्छेषं भोज्यं भुञ्जीत बुद्धिमा 'नित्यै। पधादे निवेदितशेपस्य भोजनविधानं, तत् कार्यार्थमनिवेदितभोजनं कुर्वतो भोजनमध्यग्राह्यो पचा- दिविषयम् । अन्यत्र शिवदासानां शिवोच्छिष्टमेव ग्राह्यम् । किञ्च भक्तेन यत्किञ्चित्फलमुद्दिश्यया क्रिया लौकिकी वैदिकीवा कर्तुमिष्यते सा सर्वाऽपि - . शिवार्चना चन्द्रिकायाम् शिवाराधनरूपेति भावेन कर्तव्या तत्तत्क्रियाजन्यसुखमपि शिवस्तद्धो- केति शिवे समर्प्यतद्भुक्तमेव सुख मया भुज्यतइति भावेन भोक्तव्यम् । एवं विनैव स्वयत्नमुपनताशब्द स्पर्शरूपरसगन्धाख्या विषयाश्च शित्र- समर्पण पूर्वकं तदुच्छिष्टबुद्ध्यैवस्वेन्द्रियैरनुभवितव्याः । तत्तद्विषयानुभवज - न्यंसुखमपि तदुच्छिष्टबुद्ध्यैवभोक्तव्यम् । 'या या क्रिया विधातव्या प्रस्तु- वा जायते पुरः । तां तां कुर्यान्महादेवसमर्पितधिया सुधीः ॥ इन्द्रियादा मतं किञ्चित्सुखं तच्छिवार्पितम् । कृत्वा प्रसादं भोक्तव्यं तदिन्द्रियमुखे- नचे' तिवातुळश्रवणात् || तदर्थच भक्तेन सदा सावधानेन भाव्यम् । संयो गेषु वियोगेषु सावधानोनिरन्तरम् । गच्छन्तिष्ठन्स्वपन्जा प्रदुआनो मे. थुनेरतः ॥ याशिवार्पितचेतस्कोभक्तिमांस्तु नचान्यथे 'तिबृहत्काल त्तरे श्रव- णात् । एवं क्रियासमर्पणपूर्वकं क्रियां कुर्वतः विषयसमर्पणपूर्वकं विष याननुभवत स्तत्तजन्य सुखसमर्पण पूर्वकं सुखं भुञ्जानस्य च सावधानस्य भक्तस्य पूर्वजन्मवासनान्ते कचित् कचित् प्रमादान्निषिद्धक्रियां कुर्वतोऽपि निषिद्धविषयाननुभवतोऽपि निषिद्धसुखंभुञ्जनस्यापिनपापलेपोभवति । किंतु- सर्वे शिवसमाराधनमितिभावयत स्सर्वमपि शिवप्रीतय एव भवति । तत्रात्मभो गार्थ नृत्तावलोकनहर्म्या पवनदीर्घिकादिक्रीडारूपां क्रियामारभमाणस्तत्तक्रि · यासमये संभावितानां वाक्पाणिपादपायूपस्थरूपकर्मेन्द्रियव्यापारसाध्यानां श्रोतत्वकक्षुर्जिह्वाघ्राणरूपज्ञानेन्द्रिय जन्यतत्तद्विषयसाध्यानाच सुखानां समर्प- पार्थस्वकीये श्रोत्रादिज्ञानेन्द्रियपञ्चके वागादिकर्मेन्द्रिय पञ्चके च क्रमेणाधि- छातृत्वेन सन्निहिताना मीशानादीनां श्रोत्रादि वागादीनि स्वकीयश्रोत्रादिष्वै- क्येनानुसंधाय तत्तादन्द्रियव्यापाराद्ध्यसुखान्यैशानादि मूर्तीरधिष्ठात्राशिवे - नानुभूयमानानि विभाव्य तान्येव सुखानि शिवोच्छिष्टबुद्ध्या स्वयं भुञ्जीत । अयत्नोपनमद्विषयसुखसमर्पणं तत्तद्विषयोपभोगसमयेषुसावधानेन कर्तुमशक्तः प्रातर्वाशिवपूजावसानेवाभविष्यदेतत्समयपर्यन्संभावितायत्नोपन मच्छब्दरूपरस · भोजनांवधिः ॥ गन्धात्म कविषयानुभवतज्जन्यसुखानिशिवायार्पयामीति युगपदेवार्पयेत् । एवं युगपद्विषयार्पणं हृदयादिषु वा हृदयादिस्थानभावितस्यसांबशिवस्य श्रो- वादिषुवा, हृदयादिस्थानभावितस्य सदाशिवस्य क्रमादीशानाढिमुखगंत- श्रोत्रादिषु वा स्वकीयश्रोताद्यैक्येन संहितेष्वीशानादीनां श्रोवादिषुवा कर्त- व्यम् । सर्वत्रापि समर्पणे नमोन्तशिवमन्त्र एवमन्त्रः | तस्यच शिवा- येदं नममेति अर्थो भावनीयः । सन्चार्थो मकारस्य जीववाचकस्य षष्ट्यन्ततया लभ्यतइति सर्वमेतदतिरहस्यम् । एवं प्रतिदिनंप्रात- शिवचिन्तनंशक्यस्नानविभूतिरुद्राक्षवारणसंध्योपासनपूर्वकं त्रिकालंद्विकाल मेककालंबा चत्वारिंशता षोडशभिर्दशभिः पञ्चभिरुपचारे राष्ट्रपुष्पिकामा- त्रेण वा शिवं पूजयन् यथावसरंशिवशास्त्राण्यधीयानश्शिवकवास्समाकर्णयन भोजनकाले शिवाग्निकार्यबुद्ध्या शिवनिवेदितशेषं वा शिवदास्यबुद्ध्या शिव- निवेदितंत्रा स्वीकुर्वन् अन्यत्तांबूलपानीयगन्त्रपुष्पादिभोग्यजातं शिवसम- पितं जानन् चिकीर्पितं कर्मजातं तत्कलरूपाणां सुखानां शिवोपभोग्यत्वं विभाव्य शिवाराधनबुद्ध्या कुर्वाणः स्वयत्नमनपेक्ष्य उपनतानपि विषयान् त - तद्विषयोपस्थितिसमयेषु युगपद्वा शिवार्पितान्विदधानः सर्वाण्यपि सुखानि शियोच्छिष्टबुद्ध्यैवानुभवन बहिौकिक कार्यविचारकालेप्यनन्त शिवनामा- नुसन्धानेन मफलयन्नन्तरध्वनि गमागमाभ्यां विहरंती निरतिशयप्रकाशा- ममृतरूपिणी मानन्दलेखामपि समयेष्वाकलयन पञ्चाक्षरपरदेवता मशेषोप- निषदन्विष्यमाणचरणांबूज मग्विलदेवतामार्वभौम मारकररुणांबधिमा मंत्रियामह निजहृदयजलरुह कुहरे बिहरमाणमानन्दमन्दी- हमूर्ति परमशियमनवरतमन्तर्दशावलोकयन इटबन्धुभिम्म भग्वमाभात || वेन्द्ररधीशचिनबोम्मविभोरुहारे चित्ते च धामनि सिगदभिवर्धमानाम् | 99 शिवार्चनाचन्द्रिकायाम अर्चाविधां पशुपते रमराभिनन्द्या मित्थं समाचकलमीश्वरशासनेन || सद्राजयोगनिजचंचुरनाहताज्ञा- शक्त्यांदिसारसमुदञ्चितदिव्यतेजाः । आवाहनक्रमकलानिपुणोऽतिधीरः श्रीबोम्मभूपतिलकरिशवपूजकस्स्यात् || करोतु ज्वरकण्ठेश स्स्वकीयार्चनचन्द्रिकाम् । आकल्पस्थायिनी मेनां द्युस्थले चन्द्रिकामिव || हरिः ओम् ॥ शुभमस्तु । गुरुभ्यो नमः ॥ भजामिञ्चर कण्ठेशमृत्युञ्जयपदांबुजम् । यदाश्रितो नख-याजा द्वाति जैवातृकस्मदा || शिवार्चनाचन्द्रिका समाप्ता ||