शब्दकल्पद्रुमः/साला

पृष्ठ ५/३४२

साला, स्त्री, (सालः प्रकारोऽस्त्यस्या इति । अच् । टाप् ।) गृहम् । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ सालाकारी, स्त्री, युद्धे पराजितनारी । इति केचित् ॥ सालातुरीयः, पुं, पाणिनिमुनिः । इति हेमचन्द्रः ॥ तालव्यशकारादिः साधुपाठः । यथा, -- “शालातुरीयशालङ्किदाक्षिपुत्त्राश्च पाणिनौ ।” इति शब्दरत्नावली ॥ सालारं, क्ली, (सालां रातीति । रा + कः ।) द्रव्यरक्षणार्थभित्तिस्यकीलकः । डाण्डा इति भाषा । इति केचित् ॥ सालावृकः, पुं, (सालाया वृक इव ।) कुक्कुरः । शृगालः । तरक्षुः । इति केचित् ॥ तालव्यशका- रादिश्चायम् ॥ सालूरः, पुं, मण्डूकः । इति शब्दरत्नावली ॥ तालव्यशकारादिश्च ॥ सालेयः, पुं, मधुरिका । इत्यमरटीका ॥ तालव्य- शकारादिश्च ॥ साल्वः, पुं, विष्णुवध्यराजविशेषः । इति हेमचन्द्रः स तु सोभदेशाधिपतिः । इति महाभारते कर्णपर्व्व ॥ देशविशेषः । तद्देशस्थे, पुं भूम्नि । तद्दे शसम्बन्धिनि, त्रि ॥ तालव्यशादिश्च ॥ साल्वहा, [न्] पुं, (साल्वं हन्तीति । हन् + क्विप् ।) विष्णुः । इति हेमचन्द्रः ॥ साल्विकः, पुं, पक्षिविशेषः । सालिक इति भाषा यथा, -- “शवमल्लः क्षुद्रचुडो गूथलक्तश्च साल्विकः ।” इति शब्दचन्द्रिका ॥ सावकः, त्रि, शिशुः । इति केचित् ॥ तालव्य- शकारादिः साधुपाठः ॥ सावधानः, त्रि, (अवधानेन सह वर्त्तमानः ।) सचेतनः । सतर्कः । यथा, श्राद्धतत्त्वे । “आगच्छन्तु महाभामा विश्वेदेवा वरप्रदाः । ये चात्र विहिताः श्राद्धे सावधाना भवन्तु ते ॥” सावनं, क्ली, (सवनं सोमयज्ञस्नानं तस्येदमित्यण्) सवनसम्बन्धिदिनम् । यथा । सोमयागे सवन- त्रयस्याहोरात्रसाध्यत्वात् तत्सम्बन्धि दिनं सावनम् । इति माधवाचार्य्यः ॥ अपि च । ब्रह्मसिद्धान्ते । सावनं दण्डाः षष्टिरहःस्वलग्न- स्वगुणांशाढ्यास्तदैनं भवेत् । इति मलमास- तत्त्वम् ॥ (यथाच सूर्य्यसिद्वान्ते । “उदायादुदयं भानोः सावनं तत् प्रकीर्त्तितम् । सावनानि स्युरेतेन यज्ञकालविधिस्तु तैः ॥”) सावनः, पुं, (सवनस्यायमिति । अण्) यज्ञ- कर्म्मान्तः । यजमानः । वरुणः । इति मेदिनी ॥ दिवसविशेषः । यथा, -- “तिथिनैकेन दिवसश्चान्द्रमाने प्रकीर्त्तितः । अहोरात्रेण चैकेन सावनो दिवसः स्मृतः ॥” इति मलमासतत्त्वम् ॥ मासभेदः । स च त्रिंशदहोरात्रात्मकः । यथा, “त्रिंशता सौरदिवसैः सावनः परिकीर्त्तितः ।” इति शब्दरत्नावली ॥

अपि च । ब्रह्मसिद्धान्ते । “चान्द्रः शुक्लादिदर्शान्तः सावनस्त्रिंशता दिनैः । एकराशौ रविर्यावत् कालं मासः स भास्करः । सर्व्वर्क्षपरिवर्त्तैश्च नाक्षत्र इति चोच्यते ॥” विष्णुधर्म्मोत्तरे च । “सन्निकर्षादथारभ्य सन्निकर्षमथापरम् । चन्द्रार्कयोर्बुधैर्म्मासश्चान्द्र इत्यभिधीयते । सावने च तथा मासि त्रिंशत्सूर्य्योदयाः स्मृताः ॥ आदित्यराशिभोगेन सौरो मासः प्रकीर्त्तितः । सर्व्वर्क्षपरिवर्त्तैश्च नाक्षत्र इति चोच्यते ॥” * ॥ सावनमासकर्त्तव्यकर्म्मादि यथा, -- “सूतकादिपरिच्छेदो दिनमासाब्दपास्तथा । मध्यमग्रहभुक्तिश्च सावनेन प्रकीर्त्तित्ः ॥ पितामहः । “आब्दिके पितृकृत्ये च मासश्चान्द्रमसः स्मृतः । विवाहादौ स्मृतः सौरो यज्ञादौ सावनो मतः ॥” अत्र आदिपदेन सत्रभृतिवृद्धिप्रायच्चित्तायुर्द्दाया- शौच-गर्भाधान-पुंसवन-सीमन्तोन्नयन-नामकर- णान्नप्राशन-निष्क्रमण-चूडादिग्रहणम् । तथा च विष्णुधर्म्मीत्तरम् । “अध्वायनञ्च ग्रहचारकर्म्म सौरेण मानेन सदाध्यवस्येत् । सत्राण्युपास्यान्यथ सावनेन लौक्यञ्च यत् स्याद्व्यवहारकर्म्म ॥” इति मलमासतत्त्वम् ॥ * ॥ वर्षविशेषः । यथा, -- “सौरेणाब्दस्तु मानेन यदा भवति भार्गव । सावनेन च मानेन दिनषट्कं प्रपूर्य्यते ॥” सौरसंवत्सरे दिनषट्काधिकः सावनः संवत्- सरो भवतीति । इति मलमासतत्त्वम् ॥ सावरः, पुं, (सवराणामयमिति । अण् ।) लोध्रः । इत्यमरटीका शब्दरत्नावली च ॥ (यथा, सुश्रुते । ४ । २२ । “शारिवोत्पलषष्ट्याह्वसावरागुरुचन्दनैः ॥”) पापम् । अपराधः । इति विश्वः ॥ (मृगविशेष- मांसे, क्ली । तस्य गुणा यथा, -- “सावरं पललं सिग्धं शीतलं गुरु च स्मृतम् । रसे पाके च मधुरं कफदं रक्तपित्तहृत् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वस्वण्डे द्वितीये भागे ॥) तालव्यशकारादिरप्ययम् ॥ सावर्णः, पुं, (सवर्ण एव । स्वार्थे अण् । सवर्णायाः छायाया अपत्यमिति अण् वा ।) अष्टममनुः । यथा, -- “छायासंज्ञासुतो योऽसौ द्वितीयः कथितो मनुः पूर्व्वजस्य सवर्णोऽसौ सावर्णस्तेन कथ्यते ॥” इति देवीभागवतम् ॥ (तथाच हरिवंशे । ९ । १९ । “पूर्व्वजस्य मनोस्तात सदृशोऽयमिति प्रभुः । मनुरेवाभवन्नाम्ना सावणं इति चोच्यते ॥”) यथाच मात्स्ते । ९ । ३१ -- ३३ । “सावर्णस्य प्रवक्ष्यामि मनोर्भावि तथान्तरम् । अश्वत्थामा शरद्वांश्च कौशिको गालवस्तथा ॥

सतानन्दः कश्यपश्च रासश्च ऋषयः स्मृताः । धृतिर्व्वरीयान् यवसः सुवर्णो वृष्टिरेव च ॥ चरिष्णुरीड्यः सुमतिः वसुः सुभ्रुश्च वीर्य्यवान् । भविष्या दशसावर्णा मनोः पुत्त्राः प्रकीर्त्तिताः ॥” सावर्णलक्ष्यं, क्ली, (सावर्णस्य समानवर्णस्य पूर्व्वा- कृतेरिति यावद् लक्ष्यं तस्मात् ।) चर्म्म । इति शब्दरत्नावली ॥ सावर्णिः, पुं, (सवर्णाया अपत्यमिति । इञ् ।) अष्टममनुः । स च सूर्य्यपुत्त्रः । यथा, -- “विवस्वतश्च द्वे जाये विश्वकर्म्मसुते उभे । संज्ञा छाया च राजेन्द्र ये प्रागभिहिते तव ॥ तृतीयां वडवामेके तासां संज्ञासुतास्त्रयः । यमो यमी श्राद्धदेवश्छायायाश्च सुतान् शृर्णु ॥ सावर्णिस्तपती कन्या भार्य्या संवरणस्य या । शनैश्चरस्तृतीयोऽभूदश्विनौ बडवात्मजौ ॥ अष्टमेऽन्तर आयाते सावर्णिर्भविता मनुः । निर्म्मोकविरजस्काद्याः सावर्णितनया नृप ॥ तत्र देवाः सुतपसो विरजा अमृतप्रभाः । तेषां विरोचनसुतो वलिरिन्द्रो भविष्यति ॥ दत्त्वेमां याचमानाय विष्णवे यः पदत्रयम् । राद्धमिन्द्रपदं हित्वा ततः सिद्धिमवाप्स्यति ॥ योऽसौ भमवता बद्धः प्रीतेन सुतले पुनः । निवेशितोऽधिके स्वर्गादधुनास्ते स्वराडिव गालवो दीप्तिमान्रामो द्रोणपुत्त्रः कृपस्तथा । ऋष्यशृङ्गः पितास्माकं भगवान् वादरायणः । इमे सप्तर्षयस्तत्र भविष्यन्ति स्वयोगतः ॥ इदानीमासते राजन् स्वे स्वे आश्रममण्डले । देवगुह्यात् सरस्वत्यां सार्व्वभौम इति प्रभुः । स्थानं पुरन्दराद्वृत्वा वलये दास्यतीश्वरः ॥” इति श्रीभागवते । ८ । १३ । ८ -- १७ ॥ (अस्य विशेषविवरणन्तु मार्कण्डेपुराणे देवी- माहात्म्ये द्रष्टव्यम् ॥) गोत्रविशेषः । यथा । वात्स्यसावर्णिगोत्रयोरौर्व्वच्यवनभार्गवजामद- ग्न्याप्नुवत्प्रवराः । इत्युद्वाहतत्त्वम् ॥ सावित्रं, क्ली, (सविता देवता अस्येति । अण् ।) यज्ञोपवीतम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (तत्- सम्बन्धिनि, त्रि । यथा, भागबते । ४ । ३१ । १० । “किं जन्मभिस्त्रिभिर्व्वेह शौक्रसावित्रयाज्ञिकैः । कर्म्मभिर्वा त्रयीप्रोक्तैः पुंसोऽपि बिबुधायुसा ॥” सावित्रः, पुं, (सविता देवता अस्येति । अण् ।) ब्राह्मणः । इति हेमचन्द्रः ॥ शङ्करः । वसुः । इति मेदिनी ॥ (स्वार्थे अण् ।) सूर्य्यः । गर्भः । इति शब्दरत्नावली ॥ (सवितुरपत्यं पुमान् । अण् । कर्णः । यथा, महाभारते । १ । १३७ । ८ । “सोऽव्रवीत् मेघगम्भीरस्वरेण वदतां वरः । भ्राता भ्रातरमज्ञातं सावित्रः पाकशासनिम् ॥” सूर्य्यवंशीये, त्रि । यथा, उत्तरचरिते १ अङ्के । “यत् सावित्रैर्दीपितं भूमिपालै- र्लोकश्रेष्ठैः साधु शुद्धं चरित्रम् । मत्सम्बन्धात् कश्मला किंवदन्ती स्याच्चेदस्मिन् हन्त धिक् मामधन्यम् ॥”

पृष्ठ ५/३४३

सवितृसम्बन्धिनि च त्रि । यथा, मनुः । ४ । १५० । “सावित्रान् शान्तिहोमांश्च कुर्य्यात् पर्व्वसु नित्यशः ॥”) सावित्री, स्त्री, शाल्वदेशीयसत्यवद्राजपत्नी । सा तु मद्रदेशीयाश्वपतिराजकन्या ॥ (अस्या विशेष- विवरणन्तु महाभारते वनपर्व्वणि २९२ अध्याय- मारभ्य द्रष्टव्यम् ॥ * ॥) उमा । इति मेदिनी ॥ तन्नामकरणं यथा, -- “त्रिदशैरर्च्चिता देवी वेदयोगेषु पूजिता । भावशुद्धस्वरूपा तु सावित्री तेन सा स्मृता ॥” इति देवीपुराणे ४४ अध्यायः ॥ अपि च । “सर्व्वलोकप्रसवनात् सविता स तु कीर्त्त्यते । यतस्तद्देवता देवी सावित्रीत्युच्यते ततः । वेदप्रसवनाच्चापि सावित्री प्रोच्यते बुधैः ॥” इति वह्निपुराणे ब्राह्मणप्रशंसानामाध्यायः ॥ गायत्त्री । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ * ॥ (उप- नयनकर्म्म । यथा, मनुः । २ । ३८ । “आ षोडशात् ब्राह्मणस्य सावित्री नातिवर्त्तते । आ द्वाविंशात् क्षत्रबन्धोरा चतुर्व्विंशतेर्व्विशः ॥” “सावित्रीशब्देन तदनुवचनसाधनमुपनयनाख्यं कर्म्म लक्ष्यते ।” इति मेधातिथिः ॥) ब्रह्मपत्नी । सा तु सवितुः पृश्न्यां पत्न्यां जाता । अस्या उत्पत्तिनामान्तराणि यथा, -- “ततः संजपतस्तस्य भित्त्वा देहमकल्मषम् । स्त्रीरूपमर्द्धमकरोदर्द्धं पुरुषरूपवत् ॥ शतरूपा च सा ख्याता सावित्री च निगद्यते । सरस्वत्यथ गायत्त्री ब्रह्माणी च परन्तप ॥” इति मात्स्ये । ३ । ३० -- ३२ ॥ * ॥ तस्या शतनामानि यथा, -- विष्णुरुवाच । “सावित्री पुष्करे नाम तीर्थानां प्रवरे शुभे । वाराणस्यां विशालाक्षी नैमिषे लिङ्गधारिणी । मयागे ललिता देवी कामुका गन्धमादने । मानसे कुमुदा नाम विश्वकाया तथाम्बरे ॥ गोमते गोमती नाम मन्दारे कामचारिणी । मदोत्कटी चैत्ररथे जयन्ती हस्तिनापुरे ॥ कान्यकुब्जे तथा गौरी रम्भा मलयपर्व्वते । एकाम्रके कीर्त्तिमती विश्वा विश्वेश्वरे तथा ॥ जवा वराहशैले तु कमला कमलालये । रुद्रकोट्यान्तु रुद्राणी काली कालञ्जरे गिरौ ॥ महालिङ्गे तु कपिला कर्क्कोटे मुकुटेश्वरी । शालग्रामे महादेवी शिवलिङ्गे जनप्रिया ॥ नीलोत्पला मायापुर्य्यां सन्दन्ती ललिते तथा । उत्पलाक्षी साहस्राक्षे हिरण्याक्षी महोत्पले ॥ गङ्गायां मङ्गला नाम विमला पुरुषोत्तमे । विशालायाममोघाक्षी पाण्डला पाण्डुपर्व्वते ॥ नारायणी सुपार्श्वे तु त्रिकूटे रुद्रसुन्दरी । विपुले विपुला नाम कल्याणी मलयाचले ॥ कोटरी कोटरीतीर्थे सगन्धा गन्धमादने । कुजाम्रके त्रिसन्ध्या तु गङ्गाद्वारे हरिप्रिया ॥

शिवचण्डे शुभा चण्डा नन्दिनी देविकातटे । रुक्मिणी द्वारवत्यान्तु राधा वृन्दावने वने ॥ देवकी मथुरायान्तु पाताले परमेश्वरी । सीता बिन्ध्ये तथा रौद्री कालिन्द्यां बिन्ध्य- वासिनी ॥ सह्याद्रावेकवीरा तु हरिश्चन्द्रे तु चन्द्रिका । रमणा रामतीर्थे तु यमुनायां मृगावती ॥ करवीरे महालक्ष्मीरुमा देवी विनायके । अरोगे तु रोगहन्त्री महाकाले महेश्वरी ॥ अभयेत्युष्णतीर्थे तु असूता बिन्ध्यकन्दरे । माण्डव्ये माद्रवी देवी महागौरी महेश्वरी ॥ गणेशे च प्रचण्डा तु चण्डिकामरकण्टके । सोमेश्वरी वराहे तु प्रभासे पुष्करावती ॥ देवी माता सरस्वत्यां पारावारतटे स्थिता । महालये महापद्मा पयोष्ण्यां पिङ्गलेश्वरी । सिंहिका कृतसौरे च कार्त्तिकेये तु शङ्करी । उत्पलावर्त्तके काला मुभद्रा सिन्धुसङ्गमे ॥ माता सिन्धुवने लक्ष्मीस्तरङ्गा भरताश्रमे । जालन्धरे विश्वमुखी तारका बिन्ध्यपर्व्वते ॥ देवदारुवने पुष्टिर्मेधा काश्मीरमण्डले । भीमा देवी हिमाद्रौ तु सेतुर्व्वक्रेश्वरे तथा ॥ कपालमोचने शुद्धा माता कायावरोहणे । शङ्खोद्धारे ध्वनिर्न्नाम धृतिः पिण्डारके वने ॥ काली तु चन्द्रभागायामक्षोदे सिद्धिदायिनी । नरनारायणे देवी वदर्य्यामुर्व्वशी तथा ॥ ओषधीशोत्तरकुले कुशद्वीपे कुशोदका । मन्मथा हेमकूटे तु कुमुदे सत्यवादिनी ॥ अश्वत्थवन्धनीका तु विविक्ते श्रमणालये । मायत्त्री वेदशालायां सावित्री ब्रह्मसन्निधौ ॥ सूर्य्यविम्बे प्रभा नाम मातॄणां वैष्णवी मता । अरुन्धती सतीनान्तु रामासु च तिलोत्तमा ॥ व्रजे ब्रह्मकला नाम शक्तिः सर्व्वशरीरिणाम् । एतदुद्देशतः प्रोक्तं नामाष्टशतमुत्तमम् ॥ अष्टोत्तरञ्च तीर्थानां शतमेतदुदाहृतम् । यो जपेत् शृणुयाद्वापि सर्व्वपापैः प्रमुच्यते ॥ एषु तीर्थेषु यत् कृत्वा स्नात्वा पश्येन्नरो हिः यः सर्व्वपापविनिर्म्मुक्तः कल्पं ब्रह्मपुरे वसेत् ॥ नामाष्टशतकं यस्तु श्रावयेद्ब्रह्मसन्निधौ । पौर्णमास्याममावस्यां बहुपुत्त्रो भवेन्नरः ॥ गोदाने श्राद्धदाने च अहन्यहनि वा पुनः । देवार्च्चनविधौ विद्वान् परं ब्रह्माधिगच्छति ॥” इति पद्मपुराणे सृष्टिखण्डे १७ अध्यायः ॥ * ॥ अपि च । नारद उवाच । “तुलस्युपाख्यानमिदं श्रुतमीश सुधोपमम् । तत्तु सावित्र्युपाख्यानं तन्मे व्याख्यातुमर्हसि ॥ पुरा येन समुद्भू ता सा श्रुता च श्रुतिप्रसूः । केन वा पूजिता देवी प्रथमे कैश्च वा परे ॥ नारायण उवाच । ब्रह्मणा वेदजननी पूजिता प्रथमे मुने । द्वितीये च वेदगणैस्तत्पश्चाद्विदुषां गणैः ॥ तदा चाश्वपतिः पूर्व्वं पूजयामास भारते ।

तत्पश्चात् पूजयामासर्व्वर्णाश्चत्वार एव च ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे । २३ । १ -- ४ ॥ सावित्रीव्रतं, क्ली, (सावित्र्या व्रतम् ।) ज्यैष्ठ- कृष्णचतुर्द्दश्यां स्त्रीकर्त्तव्यनियमविशेषः । तद्वि- वरणं यथा, । पराशरः । “मेषे वा वृषभे वापि सावित्रीं तां विनिर्द्दिशेत् ॥” तां चतुर्द्दशीम् । “ज्यै ष्ठकृष्णचतुर्द्दश्यां सावित्रीमर्च्चयन्ति याः । वटमूले सोपवासा न ता वैधव्यमाप्नु युः ॥” राजमार्त्तण्डकृत्यचिन्तामण्योः । “ज्यैष्ठे मासि चतुर्द्दश्यां सावित्रीव्रतमुत्तमम् । अवैधव्याय कुर्व्वन्ति स्त्रियः श्रद्धासमन्विताः ॥” व्रतमात्रे तु अनन्तचतुर्द्दशीव्रतोक्तमाचरन्ति । दृष्टपरिकल्पनान्यायात् । तदुक्तं मत्स्यपुराणे । “गर्भिणी सूतिका नक्तं कुमारी च रजस्वला । यदाशुद्धा तदान्येन कारयेत् क्रियते सदा ॥” उपवासाशक्तौ नक्तं भोजनं कुर्य्यात् । “उपवासेष्वशक्तानां नक्तं भोजनमिष्यते ।” इति तद्धृतवचनान्तरात् । अशुद्धा चेत् पूजां कारयेत् । कायिकञ्चोपवासादिकं सदा शुद्वया अशुद्धया च स्वयं क्रियते । एवं स्मृ तिपरि- भाषायां वर्द्धमानोपाध्यायाः । नारदः । “दिवाभागे त्रयोदश्यां यदा चतुर्द्दशी भवेत् । तत्र पूज्या महासाध्वी देवी सत्यवता सह ॥” दिवाभागे दण्डद्वयमात्रसत्त्वेऽपि अतएव प्रदोषे व्रतमाचरन्ति । पूर्व्वाहे तद्विधत्वेऽपि पराहे त्रिसन्ध्यव्यापित्वे पराह एव त्रिसन्ध्यव्यानीति वचनात् । यदा तु पूर्व्वापरयोर्न तथाविधा । तदापि पराह एव । यथा । ज्योतिषे । “चतुर्द्दश्याममावास्या यदा भवति नारद ! । उपोष्य पूजनीया सा चतुर्द्दश्यां विधानतः ॥” सा सावित्री । ततश्चामावास्यायां सावित्रीव्रत- विधानं शिवा घोरा तथा प्रेतेति वचनञ्चैतत्- परम् । पराशरः । “सावित्रीमर्च्चयित्वा तु फलाहारा परेऽहनि । ततश्चाविधवा नारी वित्तभोगान् लभेत सा ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ अन्यत् वनपर्व्वीयसावित्रीव्रतकथायां द्रष्टव्यम् । सावित्रीसूत्रं, क्ली, (सावित्रीदीक्षाकालिक- सूत्रम् ।) यज्ञोपवीतम् । इति शब्दरत्नावली ॥ साशयन्दकः, पुं, ज्यैष्ठी । इति केचित् ॥ साशूकः, पुं, कम्बलः । इति हारावली । १५६ ॥ साश्रुधीः, स्त्री, श्वश्रूः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सास्थिताम्रार्द्धं, क्ली, (सास्थि अस्थिसहितं ताम्रार्द्धं यत्र ।) कांस्यम् । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ सास्ना, स्त्री, (षस स्वप्ने + “रास्नासास्नास्नूणा- वीणाः” उणा० ३ । १५ । इति नप्रत्ययेन साधुः । गलकम्बलः । इत्यमरः । २ । ९ । ६३ ॥ (यथा, माघे । ५ । ६२ । “रोमन्थमन्थरचलद्गुरुसास्नमासा- ञ्चक्रे निमीलदलसेक्षणमौक्षकेण ॥”)

पृष्ठ ५/३४४

साहचर्य्यं, क्ली, (सहचरस्य भावः कर्म्म वा । सहचर + ष्यञ् ।) सहचरस्य भावः । (यथा, कुमारे । ३ । ११ । “मधुश्च ते मन्मथ ! साहचर्य्या- दसावनुक्तोऽपि सहाय एव समीरणो नोदयिता भवेति व्यादिश्यते केन हुतासनस्य ॥”) सहगमनम् । सहचरशब्दात् ष्ण्यप्रत्ययेन निष्प- न्नम् ॥ सहचारः । सामानाधिकरण्यम् । एकाधिकरणवृत्तित्वम् । यथा, -- “प्रायशो रूपभेदेन साहचर्य्याच्च कुत्रचित् ।” इत्यमरः ॥ (सहधर्म्माचरणम् । इति मल्लिनाथः ॥ यथा, रघुः । १६ । ८७ । “तस्याः स्पृष्टे मनुजपतिना साहचर्य्याय हस्ते माङ्गल्योर्णावलयिनि पुरः पावकस्योच्छिखस्य ॥”) साहयः, त्रि, (साहयतीति । साहि + “अनुप- सर्गात् लिम्पविन्देति ।” ३ । १ । १३८ । इति शः ।) सहनकारयिता । इति व्याकरणम् ॥ साहसं, क्ली, (सहसा बलेन निर्वृत्तम् । सहस् + “तेन निर्वृ त्तम् ।” ४ । २ । ६८ । इति अण् ।) दण्डः । इत्यमरः । २ । ८ । २१ ॥ स च त्रिविधः । यथा, याज्ञवल्क्यः । “साशीतिपणसाहस्रो दण्ड उत्तमसाहसः । तदूर्द्धं मध्यमः प्रोक्तस्तदर्द्धमधमः स्मृतः ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ बलात्कारकृतकार्य्यम् । इति मेदिनी ॥ (यथा, “वेगरोधात् क्षयाच्चैव साहसाद्विषमाशनात् । त्रिदोषो जायते यक्ष्मा गदो हेतुचतुष्टयात् ॥” इति माधवकरसंगृहीतरुग्विनिश्चये यक्ष्माधि- कारे ॥ “साहसादिति साहसो बलवद्विग्रहादि- रूपः क्षोभहेतुत्वेन कारणत्वम् ॥” इति तट्टी- कायां विजयरक्षितः ॥ * ॥ दुष्कृतकर्म्म । अवि- मृष्यकृतिः । (यथा, महाभारते । १ । ४२ । १ । “यद्येतत् साहसं तात ! यदि वा दुष्कृतं कृतम् प्रियं वाप्यप्रियं वा ते वागुक्ता न मृषा भवेत् ॥”) द्वेषः । इति हेमचन्द्रः ॥ प्रश्चाद्दोषमनालोच्य करणम् । तत्तु चीर्य्यपरदारगमनादि । इति मुग्धबोधटीकायां दुर्गादासः ॥ * ॥ साहसमाह नारदः मनुष्यमारणं स्तेयं परदाराभिमर्षणम् । पारुष्यमनृतञ्चैव साहसं पञ्चधा स्मृतम् ॥” अत्र सद्य एवोत्तरदापनम् । यथा, -- साहसस्तेयपारुष्यगोऽभिशापात्यये स्त्रियाम् । विवादयेत् सद्य एव कालोऽन्यत्रेच्छया स्मृतः ॥” विवादयेत् सद्य एवोत्तरं दापयेत् । इति शूल- पाणिः ॥ तत्र दासादयोऽपि साक्षिणो भवन्ति यथा, उशना । “दासोऽन्धो वधिरः कुष्ठी स्त्रीबालस्थविरा- दयः । एतेऽप्यनभिसम्बन्धाः साहसे साक्षिणो मताः ॥” इति व्यवहारतत्त्वम् ॥

(तद्युक्ते, त्रि । यथा, हरिवंशे भविष्यपर्व्वणि । ३९ । ३७ । “न जाने इति यद्ब्रूषे किमतः साहसं वचः ॥”) साहसः, पुं, (सहसे बलाय हितः । सहस् + अण् ।) अग्निविशेषः । यथा, -- “प्रायश्चित्ते विधुश्चैव पाकयज्ञे तु साहसः । लक्षहोमे च वह्निः स्यात् कोटिहोमे हुता- शनः ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ साहसाङ्कः, पुं, (साहसः एव अङ्कश्चिह्नं यस्य ।) विक्रमादित्यराजः । इति जटाधरः ॥ साहसिकः, त्रि, (सहसा बलेन वर्त्तते इति । सहस् + “ओजःसहोम्भसा वर्त्तते ।” ४ । ४ । २७ । इति ठक् ।) मनुष्यमारकः । चौरः । पारदारिकः । परुषवादी । अनृतवादी । इति साहसशब्दार्थदर्शनात् । एते असाक्षिणः । यथा नारदः । “स्तेनाः साहसिका धूर्त्ताः कितवा योधकाश्च ये । असाक्षिणस्तु ते दुष्टास्तेषु सत्यं न विद्यते ॥” इति व्यवहारतत्त्वम् ॥ (हठकारी । यथा । “केचित् साहसिका- स्त्रिलोचनमिति पेठुः ।” इति कुमारटीकायां मल्लिनाथः । ३ । ४४ ॥) साहस्रं, क्ली, (सहस्राणां समूहः । सहस्र + “भिक्षादिभ्योऽण् ।” ४ । २ । ३८ । इति अण् ।) सहस्रसमूहः इत्यमरः । ३ । २ । ४५ ॥ (यथा, महाभारते । २ । ५८ । १३ । “एतावन्ति च दासानां साहस्राण्युत सन्ति मे ॥” सहस्रमेव । स्वार्थे अण् ।) सहस्रमात्रम् । यथा, -- “हरिस्ते साहस्रं कमलबलिमाधाय पदयो- र्यदेकोने तस्मिन्निजमुदहरन्नेत्रकमलम् । गतो भक्त्युद्रेकः परिणतिमसौ चक्रवपुषा त्रायाणां रक्षायै त्रिपुरहर जागर्त्ति जगताम् ॥ इति महिम्नस्तवः ॥ (सहस्रेण क्रीतमिति । “शतमानविंशतिक- सहस्रवसनादण् ।” ५ । १ । २७ । इति अण् ।) सहस्रेण क्रीते, त्रि ॥ (सहस्रस्येदमिति । अण् ।) सहस्रसम्बन्धिनि च त्रि ॥ (यथा, विष्णुपादादि- केशान्तवर्णनस्तोत्रे । १४ । “साहस्री वापि संख्या प्रकटमभिहिता सर्व्व- वेदेषु येषाम् ॥”) साहस्रः, पुं, (सहस्रमस्यास्तीति । सहस्र + “अण् च ।” ५ । २ । १०३ । अण् ।) सहस्रसङ्ख्यक- गजादिना बली । इत्यमरः । २ । ८ । ६२ ॥ (सहस्रविशिष्टे, त्रि । यथा, मनुः । ८ । ३८३ । “सहस्रं ब्राह्मणो दण्डं दाप्यो गुप्ते तु ते व्रजन् शूद्रायां क्षत्त्रियविशोः साहस्रो वै भवेद्दमः ॥”) साहायकं, क्ली, (सहायस्य भावः कर्म्म वा । सहाम + “योपधात् गुरूपोत्तमात् वुञ् ।” ५ । १ । १३२ । इत्यत्र सहायाद्वेति वक्तव्यम् इत्युक्तेः

पाक्षिको वुञ् ।) साहाय्यम् । सहायस्य भाव इत्यर्थे कण्प्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ (यथा, रघुः । १७ । ५ । “स कुलोचितमिन्द्रस्य साहायकमुपेयिवान् । जघान समरे दैत्यं दुर्जयं तेन चावधि ॥”) साहाय्यं, क्ली, (सहायस्य भावः कर्म्म वा । सहाय + पक्षे ब्राह्मणादित्वात् ष्यञ् ।) सहायता । सहायशब्दात् ष्ण्यप्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ (यथा, महाभारते । १ । १५५ । १९ । “साहाय्येऽस्मि स्थितः पार्थ ! पातयिष्यामि राक्षसम् ॥” साहित्यं, क्ली, स्त्री, (सहित + ष्यञ् ।) मेलनम् । सहितस्य भावः इत्यर्थे ष्ण्यप्रत्ययेन निर्ष्पन्नम् ॥ परस्परसापेक्षाणां तुल्यरूपाणां युगपदेक- क्रियान्वयित्वं साहित्यम् । इति श्राद्धविवेकः ॥ तुल्यवदेकक्रियान्वयित्वम् । बुद्धिविशेषविशेषत्वं वा । इति शब्दशक्तिप्रकाशिका ॥ साहित्यं एकक्रियान्वयित्वम् । तद्यथा । धवखदिर- पलाशांश्छिन्धि इत्यत्र धवखदिरपलाशप्रति- योगिकं यत् साहित्यं तन्निरूपितं यद्वयव- विभागरूपफलं तज्जनिका या छिदिक्रिया तदनुकूलकृतिमांस्त्वम् । इति सारमञ्जरी ॥ मनुष्यकृतश्लोकमयग्रन्थविशेषः । स तु भट्टि-रघु- कुमारसम्भव-माघ-भारवि-मेघदूत-विदग्धमुख- मण्डनशान्तिशतकप्रभृतयः ॥ साह्यं, क्ली, (सहस्य भावः । सह + ष्यञ् ।) मेलनम् । सहितत्त्वम् । इति धरणिः ॥ (साहा- य्यम् । यथा, महाभारते । ५ । ७ । ११ । “ततो दुर्य्योधनः कृष्णमुवाच प्रहसन्निव । विग्रहेऽस्मिन् भवान् साह्यं मम दातुमिहा- र्हति ॥”) साह्यकृत्, पुं, (साह्यं करोतीति । कृ + क्विप् ।) समभिव्याहारी ॥ साह्वयः, पुं, (आह्वयेन सह वर्त्तमानः ।) मेषादि- प्राणिद्यूतम् । पशुयुद्धम् । यथा, -- “मेषादिप्राणिद्यूते स्यात् साह्वयश्च समाह्वयः ।” इति शब्दरत्नावली ॥ (नामयुक्ते, त्रि । यथा, भागवते । १ । ४ । ६ । “कथमालक्षितः पौरैः स प्राप्तः कुरुजाङ्गलम् । उन्मत्तमूकजडवत् विचरन् गजसाह्वये ॥”) सिंहः, पुं, (सिञ्चति तेजः पशुषु इति । सिच + “सिचेः सज्ञायां हनुमौ कश्च ।” उणा० ५ ! ६२ । इति कः । अन्त्यादेशो हकारः । नुम् च । पृषोदरादित्वात् अन्तविपर्य्यये हिनस्तीति सिंह इत्यपि भवति ।) स्वनामख्यातपशुः । (यथाह कश्चित् । “सिंहो बली द्विरदकुञ्जरमांसभोजी संवत्सरेण कुरुते रतिमेकवारम् । पारावतः खलु शिलाकणमात्रभोजी- कामी भवेदनुदिनं वद कोऽत्र हेतुः ॥”) तत्पर्य्यायः । मृगेन्द्रः २ पञ्चास्यः ३ हर्य्यक्षः ४ केशरी ५ हरिः ६ । इत्यमरः । २ । ५ । १ ॥

पृष्ठ ५/३४५

पारीन्द्रः ७ श्वेतपिङ्गलः ८ कण्ठीरवः ९ पञ्च- शिखः १० शैलाटः ११ भीमविक्रमः १२ सटाङ्कः १३ मृगराट् १४ मृगराजः १५ मरुत्- प्लवः १६ केशी १७ लग्नौकाः १८ करिदारकः १९ । इति शब्दरत्नावली ॥ महावीरः २० श्वेतपिङ्गः २१ गजमोचनः २२ मृगारिः २३ । इति जटाधरः ॥ इभारिः २४ नखरायुधः २५ महानादः २६ मृगपतिः २७ । इति हेमचन्द्रः ॥ पञ्चमुखः २८ नखी २९ मानी ३० क्रव्यादः ३१ मृगाधिपः ३२ शूरः ३३ विक्रान्तः ३४ द्विरदान्तकः ३५ बहु- बलः ३६ दीप्तः ३७ बली ३८ विक्रमी ३९ दीप्त- पिङ्गलः ४० । तन्मांसगुणाः । अर्शःप्रमेहजठरा- मयजाड्यनाशित्वम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च । “सिंहव्याघ्रवृका ऋक्षतरक्षुद्वीपिनस्तथा । वभ्रु जम्बु कमार्जारा इत्याद्यास्तु गुहाशयाः ॥ गुहाशया वातहरा गुरूष्णमधुराश्च ते । स्निग्धा बल्या हिता नित्यं नेत्रगुह्यविकारि- णाम् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ पदान्ते श्रेष्ठार्थवाचकः । इत्यमरः । ३ । १ । ५९ ॥ (यथा, रामायणे । २ । ७३ । ७ । “क्व यास्यसि महाराज ! हित्वेमं दुःस्वितं जनम् । हीनं पुरुषसिंहेन रामेणाक्लिष्टकर्म्मणा ॥”) अर्हतां ध्वजः । इति हेमचन्द्रः ॥ रक्तशिग्रुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, सुश्रुते । ४ । ९ । “तुत्थालकटुकाव्योषसिंहार्कहयमारकाः ॥”) मेषादिद्वादशराश्यन्तर्गतपञ्चमराशिः । तत्- पर्य्यायः । लेयः २ । इति सत्कृत्यमुक्तावली ॥ तस्याधिष्ठात्री देवता सिंहः । स च मघा- पूर्व्वफल्गुनी-समुदायोत्तरफल्गुनी-प्रथमपादेन भवति । अग्निराशिः । पीतवर्णः । रूक्षः । एवं धूम्रवर्णः । पित्तप्रकृतिः । पूर्व्वदिक्स्वामी । पर्व्वतचारी । क्षत्त्रियवर्णः । क्रूरः । महाशब्दः । अल्पसन्तानः । अल्पस्त्रीसङ्गश्च । तत्र जात- फलम् । क्रोधी । शीघ्रगतिः । हास्यबाणिः । अतिवक्ता । चञ्चलः । शीतलः । मत्स्यप्रियश्च । इति बृहज्जातकादयः ॥ * ॥ मेषादिद्वादश- लग्नान्तर्गतपञ्चमलग्नम् । तत्र जातफलम् । “सिंहलग्ने समुद्भूतो भोगी शत्रुविमर्द्दनः । स्वल्पोदरोऽल्पपुत्त्रश्च सोत्साही गजविक्रमः ॥” इति कोष्ठीप्रदीपः ॥ सिंहकेलिः, पुं, (सिंहस्येव केलिर्यस्य ।) मञ्जु- घोषः । जिनविशेषः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सिंहकेशरः, पुं, (सिंहस्येव केशरो यस्य ।) वकुलः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सिंहस्य जटा च ॥ सिंहतलः, पुं, (सिंहस्येव तलमत्र । यद्वा, सिंह- तलः । पृषोदरादित्वात् साधुः ।) कृताञ्जलिः । करद्वययोजनम् । इत्यमरटीकायां रामाश्रमः । २ । ६ । ८५ ॥

सिंहतुण्डः, पुं, (सिंहस्य तुण्डमिव पुष्पमस्य ।) सेहुण्डवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अस्य पर्य्यायो यथा, -- “सेहुण्डः सिंहतुण्डः स्यात् वज्री वज्रद्रुमोऽपि च सुधासमन्तदुग्धा च स्नुक् स्त्रियां स्यात् स्नुही गुडा ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥ सिंहस्य तुण्डमिव तुण्डमस्य । मत्स्यविशेषः । यथा, मनुः । ५ । १६ । “पाठीनरोहितावाद्यौ नियुक्तौ हव्यकव्ययोः । राजीवान् सिंहतुण्डांश्च सशल्कांश्चैव सर्व्वशः ॥” सिंहमुखे, क्ली ॥) सिंहद्वारं, क्ली, (सिंहचिह्नितं द्वारमिति मध्य- पदलोपिकर्म्मधारयः ।) प्रवेशद्वारम् । तत्- पर्य्यायः । प्रवेशनम् २ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । ४३ । १७५ । “सिंहद्वारे युवा देवि दृष्टोऽस्माभिर्महाब्रती । सद्वितीयोऽपि यो धत्ते सौन्दर्य्येणाद्वितीयताम् ॥”) सिंहध्वनिः, पुं, (सिंहस्य ध्वनिः ।) सिंहशब्दः । सिंहनादसदृशशब्दः । यथा, -- “तुषारसंघातशिलाः क्षुराग्रैः समुल्लिखन् दर्पकलः ककुद्वान् । दृष्टः कथञ्चिद्गवयैर्विविग्नै- रसोढसिंहध्वनिरुन्ननाद ॥” इति कुमारसम्भवम् ॥ सिंहनादः, पुं, (सिंहस्येव नादः ।) योधानां रणोत्साहजरवः । तत्पर्य्यायः । क्षेड्वा २ । इत्य- मरः । २ । ८ । १०७ ॥ गजयूथदर्शनात् तद्भ- ङ्गाय यथा सिंहस्य नादस्तथा परबलभङ्गाय स्वोत्साहविवृद्धये च यो रावः सः । सिंहस्येव नादः सिंहनादः । इति भरतः ॥ (यथा आर्य्या- सप्तशत्याम् । ७०० । “कविसमरसिहनादः स्वरानुनादः सुधैक- संवादः । विद्वद्विनोदकन्दः सन्दर्भोऽयं मया सृष्टः ॥” महादेवः । इति महाभारतम् । १३ । १७ । ११० ॥ * ॥ सिंहस्य नादः ।) सिंहशब्दश्च ॥ सिंहनादकः, पुं, (सिंह इव नदतीति नद + ण्वुल् ।) वुक्कारः । इति हारावली । १९४ ॥ सिङ्गा इति भाषा ॥ सिंहनादिका, स्त्री, सिंहमपि नादयतीति । नद + णिच् + ण्वुल् । टापि अत इत्वम् ।) दुरा- लभा । इति शब्दचन्द्रिका ॥ सिंहपर्णी, स्त्री, सिंहस्य शिग्रोः पर्णमिव पर्ण- मस्याः । ङीष् ।) वासकः । इति जठाधरः ॥ सिंहपुच्छिका, स्त्री, (सिंहपुच्छी + स्वाथे कन् ।) चित्रपर्णिका । इति रत्नमाला ॥ क्षुद्रचाकुलिया इति भाषा ॥ सिंहपुच्छी, स्त्री, (सिंहस्य पुच्छ इव पुष्पमस्याः । ङीष् ।) चित्रपर्णिका । पृश्निपर्णी । इत्यमरः । २ । ४ । ९३ ॥ माषपर्णी । इति रत्न- माला ॥

सिंहपुष्पी, स्त्री, (सिंहस्य पुच्छ इव पुष्पमस्याः । ङीष् ।) पृश्निपर्णी । इति राजनिर्घण्टः ॥ सिंहमुखी, स्त्री, (सिंहस्य मुखमिव पुष्पमस्याः । ङीष् ।) वासकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सिंहयाना, स्त्री, (सिंहो यानं वाहनं यस्याः ।) दुर्गा । इति हेमचन्द्रः ॥ सिंहरथा, स्त्री, (सिंह एव रथो यस्याः ।) दुर्गा । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, हरिवंशे । १७६ । १७ । “वराङ्गनां सिंहरथां बहुरूपां वृषध्वजाम् ॥”) सिंहलं, क्ली, (सिंहलो देशः प्रभवत्वेनास्त्यस्येति । अच् ।) रङ्गम् । इति हेमचन्द्रः ॥ रीतिः । त्वचम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ सिंहलः, पुं, स्त्री, (सिंहं लाति प्राप्नोतीति । ला + कः ।) देशविशेषः । शिलोन इति ख्यातः । यथा, -- “दक्षिणेऽवन्तिमाहेन्द्रमलया ऋष्यमूककाः । चित्रकूटमहारण्यकाञ्चीसिंहलकोङ्कणाः ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ (अयञ्च जम्बुद्वीपस्य अष्टप्रमिद्धद्वीपानामन्य- तमः । यथा, भागवते । ५ । १९ । २९ -- ३० । “जम्बुर्द्वपस्य च राजन् उपद्वीपानष्टौ हैक उपदिशन्ति सागरात्मजैरश्वान्वेषण इमां महीं परितो निखनद्भिरुपकल्पितान् । तद्यथा स्वर्णप्रस्थश्चन्द्रशुक्ल आवर्त्तनो रमणको मन्द- हरिणः पाञ्चजन्यः सिंहलो लङ्गेति ॥” * ॥ तद्देशवासिनि, पुं, भूम्नि । यथा, महाभारते । १ । १७६ । ३५ । “पौण्ड्रान् किरातान् यवनान् सिंहलान् वर्व्ववान् खशान् । ससर्ज्जफेनतः सा गौर्म्लेच्छान् बहुविधानपि ॥”) सिंहलस्था, स्त्री, (सिंहले तिष्ठति या । स्था + कः ।) सैंहली । इति राजनिर्घण्टः ॥ सिंहल- देशवासिनी च ॥ सिंहलास्थानः, पुं, (सिंहल आस्थानं यस्य ।) तालवृक्षसदृशवृक्षविशेषः । यथा, -- “प्रोत्फलः सिंहलास्थानश्छडी पिञ्जा छटापि च ॥” इति शब्दमाला ॥ सिंहलीलः, पुं, (सिंहस्य लीलेव लीला यत्र ।) रतिबन्धविशेषः । तस्य लक्षणं यथा, -- “लिङ्गोपरिस्थिता नारी भूमौ दत्त्वा पदद्वयम् । हृदये दत्तहस्ता च सिंहलीलः प्रकीर्त्तितः ॥ लिङ्गोपरिस्थिता नारी कान्तोरुस्थपदद्वया । हृदये दत्तहस्ता च सिंहलीलोऽप्यसावपि ॥” इति रतिमञ्जरी ॥ सिंहवाहिनी, स्त्री, सिंहरूपो वाहो वाहन- मस्त्यस्या इति । इनि ।) दुर्गा । यथा, -- “सिंहमारुह्य कल्पान्ते निहतो महिषो यतः । महिषघ्नी ततो देवी कथ्यते सिंहवाहिनी ॥” इति देवीपराणे ४५ अध्यायः ॥

पृष्ठ ५/३४६

सिंहविक्रान्तः, पुं, (सिंह इव विक्रान्तः ।) अश्वः । इति हारावली । ५२ । शब्दमाला च ॥ सिंह- तुल्यविक्रमविशिष्टे, त्रि ॥ सिंहविन्ना, स्त्री, (सिंह इव विन्ना विज्ञाता ।) मासपर्णी । इति राजनिर्घण्टः ॥ सिंहसंहननः, त्रि, (सिंहस्येव संहननं अवयवो यस्य ।) वराङ्गरूपोपेतः । इत्यमरः । ३ । १ । १२ ॥ प्रत्येकमवयवशुद्ध्या सुन्दरः । सिंहसंहननः स स्याद्यो हि सर्व्वाङ्गसुन्दरः । इति कोषान्तरम् ॥ सिंहस्येव संहननं देहोऽस्य सिंहसंहननः । रूढिशब्दोऽयं यथाकथञ्चिदन्वयः । इति भरतः ॥ (सिंहस्य संहननम् ।) सिंहनाशने, क्ली ॥ सिंहा, स्त्री, (सिञ्चतीति । सिञ्च + कः । अन्त्या- देशो हकारः । नुम् च । टाप् ।) नाडी । इति राजनिर्गण्टः ॥ सिंहाणं, क्ली, लौहमलम् । इत्यमरटीका । २ । १ । ९८ ॥ सिंहानं, क्ली, लौहमलम् । इत्यमरः । २ । १ । ९८ ॥ तस्य रूपान्तराणि यथा । शिंघाणम् २ सिंहाणम् ३ सिंघाणम् ४ । इति तट्टीका ॥ नासिकामलम् सिक्नी इति भाषा । तत्पर्य्यायः । सिंहाणकम् । २ सिंघाणम् ३ सिंघणम् ४ । इति शब्दरत्ना- वली ॥ कफः ५ श्लेष्मा ६ खेटः ७ । इति जटा- धरः ॥ सिंहासनं, क्ली, (सिंहचिह्नितमासनम् ।) स्वर्ण- मयराजासनम् । इत्यमरः । २ । ८ । ३२ ॥ अथ सिंहासनयुक्तिः । “राज्ञो वरासनं नाम श्रीसिंहासनमुच्यते ॥ शुभे मुहूर्त्ते शुभमासवर्षे सुवारवेलातिथिचन्द्रयोगे । काले निरुत्पातनिरीतिभावे सिंहासनावस्थविधिं वदन्ति ॥ स्थिरराशिस्थिते भानौ चन्द्रे च स्थिरभोदिते । आसनारम्भमिच्छन्ति गृहारम्भोऽपि येषु च ॥” एतेन गृहारम्भसिंहासनयोरारम्भः । तत्र क्रमः । “बाणवेदाग्निपक्षाणि सोपानानि युगैः क्रमात् चत्वारिंशत्तथा त्रिंशत् विंशतिः षोडशैव च ॥ सिंहान्वितानि ज्ञे यानि चरणानि युगः क्रमात् पद्मः शङ्खो गजो हंसः सिंहो भृङ्गो मृगो हयः ॥ अष्टौ सिंहासनानीति नीतिशास्त्रविदो विदुः । आदित्यादिदशाजानां भूपतीनां यथाक्रमम् ॥ राज्ञः स्वहस्तैरष्टाभिरायामपरिणाहयोः । राजपात्रमिदं नाम सोपानं पुरुषोन्नतम् ॥ तदर्द्धमानं तन्मध्ये राजासनमुदाहृतम् । अर्द्वोन्नतमिदं रम्यं प्रोक्तं कलिमहीभुजाम् । दिगष्टर्द्ध्यब्धिकोणः स्याद्ब्रह्मादीनां यथा- यथम् ॥” अथाष्टानां लक्षणानि । “गम्भारीकाष्ठघटितः पद्ममालोपचित्रितः । पद्मरागविचित्राङ्गः शुद्धः काञ्चनसंवृतः ॥ चरणाग्रे पद्मकापात् पद्मरागविचित्रिताः । दिक्ष्त्रष्टौ पुत्त्रिका राजद्वादशाङ्गलिसम्मिताः ॥

राजासनं चतस्रश्च एवं द्वादशपुत्त्रिकाः । रत्नैश्च नवभिः कार्य्यं निर्म्माणं चान्तरान्तरा ॥ रक्तवस्त्रावृतं ह्येतत् पद्मसिंहासनं मतम् । अत्रोषित्वा नरपतिः प्रतापमतिविन्दति ॥ १ ॥ भद्रेन्द्रकाष्ठघटितः शङ्खमालोपशोभितः । शुद्धस्फटिकचित्राङ्गः शुद्धरूप्योपशोभितः ॥ चरणाग्रे शङ्खनाभिः पुत्त्रिकाः सप्तविंशतिः । स्थाने स्थाने विधातव्याः शुद्धस्फटिकसस्कृताः । शुक्लपट्टावृतं ह्येतत् शङ्खसिंहासनं मतम् ॥ २ ॥ पनसेनोपघटितो गजमालोपशोभितः । विद्रुमैरपि वैदूर्य्यैः काञ्चनेनापि शोभितः ॥ चरणाग्रे गजशिरः पुच्छादेकैकपुत्त्रिका । माणिक्यरचिता रक्तवस्त्रादिकविभूषणम् । गजसिंहासनं नाम साम्राज्यफलदायकम् ॥ ३ ॥ शालकाष्ठेन घटितो हंसमालोपशोभितः । पुष्परागैः काञ्चनेन कुरुविन्दैश्च चित्रितः ॥ चरणाग्रे हंसरूपं पुत्त्रिकास्त्वे कविंशतिः । गोमेदकोपघटितापीतवस्त्रविभूषणम् । हंससिंहासनं नाम सर्व्वानिष्टविनाशनम् ॥ ४ ॥ चन्दनेनोपघटितः सिंहमालोपभूषितः । शुद्धहीरकचित्राङ्गः शुद्धकाञ्चननिर्म्मितः ॥ चरणानां सिंहलेखः पुत्त्रिकाश्चैकविंशतिः । मुक्ताशुक्तिभिरन्यैश्च निर्म्मलैरेव भूषणम् ॥ शुद्धशुण्डावृतं ह्येतत् सिंहसिंहासनं मतम् । अत्रोषित्वा नरपतिः कृत्स्नां साधयति क्षितिम् ॥ ५ ॥ भृङ्गमालोपसहितं शुद्धचम्पककल्पितम् । शुद्धैर्म्मरकतैर्युक्तं पादाग्रे पद्मकोषिकाः ॥ द्वाविंशतिः पुत्त्रिकास्तु नीलवस्त्रादिभूषणम् । भृङ्गसिंहासनं नाम शत्रुक्षयजयप्रदम् ॥ ६ ॥ निम्बकाष्ठेन घटनामृगमालोपशोभितम् । इन्द्रनीलैर्म्महानीलैः काञ्चनेनापि चित्रितम् ॥ चरणाग्रे मृगशिरश्चत्वारिंशश्च पुत्त्रिकाः । नीलवस्त्रादियुक्तन्तु मृगसिंहासनं मतम् । लक्ष्मीविजयसम्पत्तिर्नैरुज्यपदमुत्तमम् ॥ ७ ॥ केशरेणोपघटितं हयमालोपशोभितम् । समस्तवस्त्रैर्भूषाश्च पुत्त्रिकाः पञ्चसप्ततिः ॥ चरणाग्रे हयशिरश्चित्रवस्त्रादिभूषणम् । हयसिंहासनं नाम लक्ष्मीविजयवर्द्धनम् ॥ ८ ॥ इत्येतत् कथितं सारं महासिंहासनाष्टकम् । यथा भोजेन लिखितं यथा चान्यै श्च पण्डितैः ॥ एतस्यातिक्रमं दम्भाद्यः कुर्य्यात् पृथिवोपतिः अचिरादेव कुरुते तस्य मृत्युरतिक्रमम् ॥ परासनस्थो यो राजा यो राजा च निरासनः । स परैर्हन्यते सिंहैरिव मत्तगजाधिपः ॥ स्वलग्नमित्रासनमध्यसंस्थिति- र्न दुष्यतीति प्रवदन्ति तज्ज्ञाः ॥” इति युक्तिकल्पतरुः ॥ * ॥ चतूराजीक्रीडायः जयविशेषः । यथा, तिथ्यादि- तत्त्वे । “अन्यद्राजपदं राजा यदा यातो युधिष्ठिर । तदा सिंहासनं तस्य भण्यते नृपसत्तम ॥

राजा च नृपतिं हत्वा कुर्य्यात् सिंहासनं यदा द्विगुणं वाहयेत् पण्यमन्यथैकगुणं भवेत् ॥ मित्रसिंहासनं पार्थ यदा रोहति भूपतिः । तदा सिंहासनं नाम सर्व्वं नयति तद्वलम् ॥ यदा सिंहासनं कर्त्तुं राजा षष्ठपदाश्रितः । तदा घातेन हन्तव्यो बलेनापि सुरक्षितः ॥” * ॥ योगासनविशेषः । यथा, हठप्रदीपे । “गुल्फौ च वृषणस्याधः सीवन्धाः पार्श्वयोः क्षिपेत् । दक्षिणे सव्यगुल्फन्तु दक्षगुल्फन्तु सव्यके ॥ हस्तौ च जान्वोः संस्थाप्य स्वाङ्गु लीः संप्रसार्य्यच व्यात्तवक्त्रो निरीक्षेत नासाग्रं सुसमाहितः ॥ सिंहासनं भवेदेतत् पूजितं योगिभिः सदा । बन्धत्रयस्य सन्धानं कुरुते चासनोत्तमम् ॥” सिंहासनः, पुं, (सिंहस्य आसनं उववेशनमिव आसनं यत्र ।) षोडशरतिबन्धान्तर्गतचतुर्द्दश- बन्धः । तस्य लक्षणं यथा, -- “स्वजङ्घाद्वयबाहू च कृत्वा योषापदद्वयम् । स्तनौ धृत्वा रमेत् कामी बन्धः सिंहासनो मतः ॥” इति रतिमञ्जरी ॥ सिंहासनचक्रं, क्ली, (सिंहासनमिव चक्रम् ।) सप्तविंशति-नक्षत्राङ्कित-नराकार-चक्र-त्रयम् । यथा, -- “अथातः संप्रवक्ष्यामि चक्रं सिंहासनत्रयम् । सप्तविंशतिनक्षत्रैरेकैकञ्च नवात्मकम् ॥ अश्विनीमघमूलाद्यं पञ्चनाडीविभेदतः । अश्विन्याद्युत्तरे भागे मघाद्यं पूर्व्वतः स्थितम् । मूलाद्यं दक्षिणे भागे ज्ञातव्यं नृपतित्रयम् । इतरेषु च राज्येषु नृपनामर्क्षतो वदेत् ॥ शुभाशुभमिदं सर्व्वं यत्र यस्य शनिः स्थितः । नाडिकापञ्चवेधेन एकैकस्यासनं भवेत् ॥ आधारमासनं पट्टं सिहं सिंहासनं तथा । ग्रहैर्व्वेधवशाज्ज्ञेयं सौम्यः क्रूरैः शुभाशुभम् ॥ ऋक्ष आधारगे राजा अभिषिक्तो य आसने । पराधीनगतं राज्यं कुरुते नात्र संशयः ॥ आसनस्थेन ऋक्षेण नीतियुक्तो भवेन्नृपः । प्रधानपुरुषो देवः प्रजाशान्तिकरो भवेत् ॥ पट्ट ऋक्षे यदा राजा उपविष्टो नृपासने । पूर्व्वराजस्थितेस्तुल्यश्चिरं पालयते महीम् ॥ सिंहरूपी भवेद्राजा सिंहर्क्षेणासने स्थितः । संग्रामस्य प्रियो नित्यमसाध्यो मन्त्रिमण्डलैः ॥ सिंहासनगते धिष्ण्ये तेजस्वी भीषणाकृतिः । चलच्चित्तो महाक्रोधी प्रजापीडाकरो नृपः ॥ तत्कालेन्दुगते ऋक्षे क्रूरनिर्व्वेधनाडिके । शुभावस्था शुभे लग्ने संस्थाप्यो नृप आसने ॥ ईदृशे च समायोगे उपविष्टो य आसने । उच्छाद्य शत्रुसंघातमेकच्छत्रं करोति सः ॥ क्रू रग्रहगतां नाडीमुपविष्टो य आसने । बन्धनं भूमिनाशश्च तथा मृत्युः प्रजायते ॥ आधार ऋक्षगः सौरिरनावृष्टं करोति च । दुर्मिक्षं रौरवं तत्र प्रजापीडा च जायते ॥ आसने च यदा सौरिर्युद्धे भङ्गप्रदो भवेत् ।)

पृष्ठ ५/३४७

अथवा व्याधिपीडा च मनोदुःखं प्रजायते ॥ पट्ट ऋक्षे यदा सौरिः पट्टराज्ञी विनश्यति । प्रियो वाथ कुमारो वा मन्त्रिबन्धुक्षयोऽपि वा ॥ सिंहे सिंहासने वापि यदा तिष्ठति सूर्य्यजः । तदा मृत्युर्न सन्देहो यदि शक्रसमो नृपः ॥ शनिराह्वर्कमाहेया यदा चन्द्रेण संयुताः । यस्यासनगता एते तस्य राज्ञो भयङ्कराः ॥ क्रूरयुक्तोऽथ वक्रस्तु क्रूरनाडीगतोऽपि वा ॥ आसने चन्द्रयोगेन कालरूपी शनैश्चरः ॥ एवं शुभफलं दद्याद्दे वमन्त्री न संशयः । करोति विपुलं राज्यं यस्यासनगतो गुरुः ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ सिंहास्यः, पुं, (सिंहस्य आस्यमिव पुष्पमस्य ।) वासकः । इत्यमरः । २ । ४ । १०३ ॥ सिंह- तुल्यमुखे, त्रि ॥ सिंहिका, स्त्री, कश्यपपत्नी । राहुमाता । यथा, “कश्यपस्य गृहिणी तु सिंहिका राहुवास्तुतनयावजीजनत् । पूर्व्वजो हरिनिकृत्तकन्धरो दैवतैरवरजो निपातितः ॥” इति वास्तुयागतत्त्वम् ॥ (पीठस्था देवीविशेषः । यथा, देवीभागवते । ७ । ३० । ७५ । “सिंहिका कृतशौचे तु कार्त्तिके त्वतिशाङ्करी ॥” सिंहिकासूनुः, पुं, (सिंहिकायाः सूनुः पुत्त्रः । राहुः । इति शब्दरत्नावली । वास्तुपुरुषः । इति वास्तुयागतत्त्वम् ॥ सिंही, स्त्री, (सिंह + ङीष् ।) सिंहपत्नी । (यथा, कथासरित्सागरे । ६ । १०२ । “अयं स वर्द्धि तोऽन्यासां सिंहीनां पयसा मया ॥”) वार्त्ताकी । इत्यमरः । २ । ४ । ११४ ॥ कण्ट- कारी । वासकः । इति मेदिनी ॥ बृहती । राहुमाता । इति विश्वः ॥ मुद्गपर्णी । इति राजनिर्घण्टः ॥ सिंहीलता, स्त्री, (सिंह्याः लता ।) बृहती । इति भावप्रकाशः ॥ सिक, सेचने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर० सक०-सेट् ।) दन्त्यादिः । सिकता । इति दुर्गादासः ॥ सौत्रधातुरयम् ॥ सिकता, स्त्री, (सिक सेचने + बाहुलकात् अतच् । सिकतिलः । वालुकायुक्तभूमिः । इति मेदिनी ॥ ते, १६९ ॥ वालुका । इति राजनिर्घण्टः ॥ सिकताः, स्त्री, भूम्नि, (सिक + अतच् ।) वालुका । इति मेदिनी । ते, १६९ ॥ अमरश्च । ३ । ३ । ७३ ॥ (यथा, महाभारते । २ । ७६ । १६ । “सिकता वपन् सव्यसाचो राजानमनुगच्छति असक्ताः सिकतास्तस्य यथा संप्रति भारत । असक्तं शरवर्षाणि तथा मोक्ष्यति शत्रुषु ॥”) सिकतामयं, क्ली, (सिकतात्मकम् । मयट् ।) वालुकामयतटम् । तत्पर्य्यायः । सैकतम् २ । इत्यमरः । १ । १० । ९ ॥

सिकतावान्, [न्] त्रि, (सिकताः सन्त्यत्रेति । मतुप् । मस्य वः ।) वालुकाबहुलदेशः । तत्- पर्य्यायः । सिकता २ सिकतिलः ३ सैकतः ४ । इत्यमरभरतौ । २ । १ । ११ ॥। सिकतिलः, त्रि, (सिकताः सन्त्यत्रेति । सिकता + “देशे लुबिलचौ च ।” ५ । २ । १०५ । इति इलच् ।) सिकतावान् । इत्यमरटीकायां भरतः । २ । १ । ११ ॥ सिक्, [च्] स्त्री, (सिच्यते इति । सिच् + क्विप् ।) वस्त्रम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (जालम् । यथा, भागवते । ६ । १२ । ८ । “लोकाः सपाला यस्येमे श्वसन्ति विवशा वशे । द्विजा इव सिचाबद्धाः स काल इह कारणम् ॥”) सिक्तः, त्रि, (सिच् + क्तः ।) सेकाश्रयः कृत- सेचनः । यथा, वायुपुराणे गयापद्धतौ । “आम्राश्च सिक्ताः पितरश्च तृप्ता एका क्रिया द्व्यर्थकरी प्रसिद्धा ॥” सिक्थं, क्ली, (सिञ्चति क्षरतीति । सिच क्षरणे + “पातॄतुदिवचीति ।” उणा० २ । ७ । इति थक् ।) मधूच्छिष्टम् । इति मेदिनी ॥ मोम इति भाषा ॥ (यथा, -- “तिक्तासिक्थनिशायष्टीनक्ताह्वफलपत्रकैः । पटोलमालतीनिम्बपत्रैर्व्रण्यं घृतं स्मृतम् ॥” इति तिक्ताद्यघृतम् ॥ इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहे व्रणशोथाधिकारे ॥) नीली । इति हेमचन्त्रः ॥ सिक्थः, पुं, (सिच + थक् ।) भक्तपुलाकः । (सिटी इति भाषा ॥ यथा, -- “ -- पेया सिक्थसमन्विता ॥” इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहे ज्वराधिकारे ॥) ग्रासः । इति मेदिनी ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । १०८ । ७७ । “भक्तसिक्थद्वयं प्राप्य पाकभाण्डादभक्षयम् ॥”) सिक्थकं, क्ली, (सिक्थमेव । स्वार्थे कन् ।) मधूच्छिष्टम् । इत्यमरः । २ । ९ । १०७ ॥ (पुं, भक्तपुलाकः । सिटी इति भाषा । यथा, -- “सिक्थकैरहितो मण्डः पेया सिक्थसमन्विता यवागूबहुसिक्था स्याद्विलेपी विरलद्रवा ॥” इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहे ज्वराधिकारे ॥ यथा च बृहत्सं हितायाम् । २६ । ८ । “दन्तैर्नागा गोहयाद्यश्च लोम्ना हेम्ना भूपाः सिव्थकेन द्विजाद्याः । तद्वद्देशा वर्षमासा दिशश्च शेषद्रव्याण्यात्मरूपस्थितानि ॥”) सिक्ष्यः, पुं, स्फटिकः । इति केचित् ॥ सिङ्घणं, क्ली, नासिकामलम् । इति शब्दरत्ना- वली ॥ सिक्नी इति भाषा ॥ सिङ्घाणं, क्ली, नासिकामलम् । इति शब्दरत्ना- वली ॥ सिङ्घाणकं, क्ली, नासिकामलम् । इति शब्दारत्ना- वली ॥ (यथा, वाभटे उत्तरस्थाने २९ अध्याये । “अजस्रं पिच्छिलं पीतं पक्वं सिङ्घाणकं घनम् ॥”

सिङ्घिनी, स्त्री, नासिका । इति हलायुधः ॥ सिचयः, पुं, (सिचं सिञ्चनमेति प्राप्नोतीति । इन् + अच् ।) वस्त्रम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, राजतरङ्गिण्याम् । १ । १ । “भूषाभोगिफणारत्नरोचिःसिचयचारवे । नमः प्रलीनमुक्ताय हरकल्पमहीरुहे ॥”) जीर्णवस्त्रम् ॥ इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सिञ्चन्, [त्] त्रि, (सिञ्चतीति । सिच् + शतृ ।) सेचनकर्त्ता ॥ सिञ्चिता, स्त्री, (सिञ्च + णिच् + क्तः । टाप् ।) पिप्पली । इति शब्दचन्द्रिका ॥ सिञ्जा, स्त्री, अलङ्कारध्वनिः । इति केचित् ॥ तालव्यशकारादिः साधुपाठः ॥ सितं, क्ली, (सितः शुक्लवर्णोऽस्यास्तीति । अच् ।) रौप्यम् । मूलकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ चन्दनम् । इति रत्नमाला ॥ (तत्तु शुक्लचन्द- नम् । यथा, -- “सितं मलयजं शीतं गोशीर्षसितचन्दनम् ॥” इति गारुडे २०८ अध्याये ॥) सितः, पुं, (सिनोतीति । सि बन्धने + “अञ्जिधृ- सिभ्यः क्तः ।” उणा० ३ । ८९ । इति क्तः ।) शुक्लवर्णः । इत्यमरः । ३ । ३ । ८० ॥ शुक्रा- चार्य्यः । इति शब्दरचावली ॥ शरः । इति नानार्थध्वनिमञ्जरी ॥ सितः, त्रि, (सितः शुक्लवर्णोऽस्यास्तीति । अच् ।) शुक्लवर्णयुक्तः । इत्यमरः । ३ । ३ । ७९ ॥ (यथा, माघे । १ । २५ । सितं सितिम्ना सुतरां मुनेर्वपु- र्विसारिभिः सौधमिवाथ लम्भयन् ॥” * ॥ सो + क्तः ।) समाप्तः । निबद्धः । ज्ञातः । इति विश्वः ॥ सितकण्टा, स्त्री, (सितः शुक्लः कण्टो यस्याः ।) श्वेतकण्टकारी । इति राजनिर्घण्टः ॥ सितकण्टारिका, स्त्री, श्वेतकण्टकारी । इति राजनिर्घण्टः ॥ सितकण्ठः, पुं, (सितः कण्ठो यस्य ।) दात्यूह- पक्षी । इति शब्दरत्नावली । श्वेतकण्ठयुक्ते, त्रि ॥ सितकरः, पुं, (सितः शुक्लः करो यस्य ।) कर्पूरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ चन्द्रश्च ॥ सितकर्णी, स्त्री, (सितः कर्ण इव पुष्पमस्याः । ङीष् ।) वासकः । इति राजनिर्घण्टः । (सित- पर्णी इति क्वचित् पाठः ॥ गुणादयोऽस्या वासकशब्दे ज्ञातव्याः ॥) सितकुञ्जरः, पुं, (सितः कुञ्जरो यस्य ।) इन्द्रः । (सितः शुक्लः कुञ्जरः । इन्द्रहस्ती । इति केचित् ॥ सितगुञ्जा, स्त्री, सिता गुञ्जा ।) श्वेतगुञ्जा । इति राजनिर्घण्टः ॥ सितचिह्नः, पुं, (सितानि चिह्नानि यत्र ।) वालुका- गडः । इति हारावली ॥ वेलिया मत्स्य इति भाषा ॥

पृष्ठ ५/३४८

सितच्छत्रं, क्ली, (सितं छत्रम् ।) राजच्छत्रम् । इति भूरिप्रयोगः ॥ सितच्छत्रा, स्त्री, (सितं छत्रमिव पुष्पमस्याः ।) शतपुष्पा । इत्यमरः । २ । ४ । १५२ ॥ (विवृति- रस्याः शतपुष्पाशब्दे द्रष्टव्या ॥) सितच्छत्रितः, पुं, (सितच्छत्रं जातमस्येति । इतघ् ।) श्वेतच्छत्रयुक्तः । यथा, नैषधे । १ । १ । “निपीय यस्य क्षितिरक्षिणः कथां तथाद्रियन्ते न बुधाः सुधामपि । नलः सितच्छत्रितकीर्त्तिमण्डलः स राशिरासीन्महसां महोज्ज्वलः ॥” सितच्छदः, पुं, (सितौ छदौ पक्षौ यस्य ।) हंसः । इति हेमचन्द्रः ॥ सितच्छदा, स्त्री, (सितश्छदो यस्याः ।) श्वेत- दूर्व्वा । इति राजनिर्घण्टः ॥ सितदर्भः, पुं, (सितो दर्भः ।) श्वेतकुशः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सितदीधितिः, पुं, चन्द्रः । सिता शुक्ला दीधितिः किरणो यस्य इति बहुव्रीहिसमासनिष्पन्नः ॥ सितदीप्यः, पुं, (सितं दीप्यं दौप्तिर्यस्य ।) श्वेत- जीरकः । इति राजनिर्घण्ठः ॥ सितदूर्व्वा, स्त्री, (सिता दूर्व्वा ।) श्वेतदूर्व्वा । इति रत्नमाला । सितद्रुः, पुं, (सितः द्रुर्वृक्षो यस्य ।) मोरट- विशेषः । ईति रत्नमाला ॥ (सितो द्रुरिति ।) शुकवर्णवृक्षश्च ॥ सितधातुः, पुं, (सित + शुक्लो धातुः ।) कठिनी । इति राजनिर्घण्टः ॥ शुस्ववर्णधातुमात्रञ्च ॥ सितपक्षः, पुं, (सितौ पक्षौ यस्य ।) हंसः । इति शब्दरत्नावली ॥ (सितः पक्षः ।) शुक्लपक्षः । यथा, बृहत्संहितायाम् । ६० । २० । “उदगयने सितपक्षे शिशिरगभस्तौ च जीववर्गस्थे ॥”) सितपर्णी, स्त्री, (सितं पर्णमस्याः । ङीष् ।) अर्कपुष्पिकावृक्षः । इति रत्नमाला ॥ सितपाटलिका, स्त्री, (सिता पाटलिका ।) शुक्लपाटलावृक्षः । श्वेतपाडरि इति हिन्दी भाषा । तत्पर्य्यायः । सितकुम्भी २ फलेरुहा ३ सितामोघा ४ कुबेराक्षी ५ श्वेताह्वा ६ काष्ठ- पाटला ७ धवलपाटली ८ । अस्या गुणाः । तिक्तत्त्वम् । गुरुत्वम् । उष्णत्वम् । वातदोष- वमिहिक्काकफश्रमशोफनाशित्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ सितपुङ्खा, स्त्री, (मितः पुङ्खो यस्याः ।) श्वेतशर- पुङ्का । इति राजनिर्घण्टः ॥ सितपुष्पं, क्ली, (सितं पुष्पमस्य ।) कैवर्त्ती- मुस्तकम् । इति जटाधरः ॥ तालव्यशकारादि- रपि पाठः ॥ सितपुष्पः, पुं, (सितं पुष्पमस्य ।) तगरवृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ श्वेतरोहितः । काशः । इति राजनिर्घण्टः ॥

सितपुष्पा, स्त्री, (सितं पुष्पं यस्याः ।) मल्लिका । इति शब्दरत्नावली ॥ सितपुष्पी, स्त्री, (सितं पुष्पं यस्याः । ङीष् ।) श्वेतापराजिता । इति राजनिर्घण्टः ॥ अस्याः पर्य्यायो यथा, वैद्यकरत्नमालायाम् । “गवाक्ष्यश्वखुरी श्वेता श्वेतभण्डापराजिता । द्विविधा सा सिता नीला गिरिकर्णी गवादनी ॥” सितमरिचं, क्ली, (सितं मरिचम् ।) श्वेतमरि- चम् । तत्पर्य्यायः । सिताख्यम् २ सितवल्लीजम् ३ वालुकम् ४ बहुलम् ५ धवलम् ६ चन्द्रकम् ७ । अस्य गुणाः । कटुत्वम् । उष्णत्वम् । विषभूत- दृष्टिरोगनाशित्वम् । अवृष्यत्वम् । युक्त्या रसा- यनत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ सितमाषः, पुं, (सितो माषः ।) राजमाषः । इति हारावली ॥ सितरञ्जनः, पुं, (सितं रञ्जयतीति । रञ्ज + ल्युः ।) पीतवर्णः । इति हेमचन्द्रः ॥ सितरश्मिः, पुं, चन्द्रः । सितः शुक्लो रश्मिः किरणो यस्य सः ॥ सितवर्षाभूः, पुं, (सितो वर्षाभूः ।) पुनर्नवा । इति राजनिर्घण्टः ॥ सितशायका, स्त्री, (सिता शायका ।) श्वेतशर- पुङ्खा । इति राजनिर्घण्टः ॥ सितशिम्बिकः, पुं, (सिता शिम्बिर्यस्य । कप् ।) गोधूमः । इति हेमचन्द्रः ॥ शितिशिम्बिकोऽपि पाठः ॥ सितशिवं, क्ली, (सितं शुक्लं शिवं मङ्गलजनकञ्च ।) सैन्धवलवणम् । तस्य रूपान्तराणि । शित- शिवम् । सितसिवम् । शीतशिवम् । शीत- सिवम् । इत्यमरटीका । २ । ९ । ४२ ॥ सितशिंशपा, स्त्री, (सिता शिंशपा ।) श्वेत- शिंशपावृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सितशूकः, पुं, (सितः शूको यस्य ।) यवः । इत्य- मरटीकायां भरतः ॥ (यवशब्देऽस्य विवरणं ज्ञातव्यम् ॥) सितशूरणः, पुं, (सितः शूरणः ।) वनशूरणः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सितसप्तिः, पुं, (सिता सप्तयो घोटका यस्य ।) अर्ज्जुनः । इति केचित् ॥ (यथा, किराते । १३ । १९ “स भवस्य भवक्षयैकहेतोः सितसप्तेश्च विधास्यतोः सहार्थम् । रिपुराप पराभवाय मध्यं प्रकृतिप्रत्यययोरिवानुबन्धः ॥” * ॥ सितः सप्तिः ।) श्वेताश्वश्च ॥ सितसर्षपः, पुं, (सितः सषपः ।) गौरसर्षपः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सितसारः, पुं, (सितः सारो निर्य्यासो यस्य ।) शालिञ्चशाकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सितसारकः, पुं, (सितसार एव । स्वार्थे कन् ।) शालिञ्चशाकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अस्य पर्य्यायो यथा, वैद्यकरत्नमालायाम् । “शालिञ्चः सितसारश्च पत्तुरो लोहमारकः ॥)

सितसिंही, स्त्री, (सिता सिंहीव ।) श्वेतकण्ट- कारी । इति राजनिर्घण्टः ॥ सितसिन्धुः, स्त्री, (सिता शुक्लजला सिन्धुः ।) गङ्गा । इति शब्दरत्नावली ॥ सिता, स्त्री, (सित + टाप् ।) शर्करा । इत्यमरः । २ । ९ । ४३ ॥ अस्या गुणाः । “खण्डन्तु सिकतारूपं सुश्वेतं शर्करा सिता । सिता सुमधुरा रुच्या वातपित्तास्रदाह- हृत् । मूर्च्छाच्छर्द्दिज्वरान् हन्ति सुशीता शुक्रका- रिणी ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, महानिर्व्वाणतन्त्रे । ९ । ७८ । “ततो दुग्धं सिताञ्चैव दत्त्वा पाकविधानतः । सुपचेत् संस्कृते वह्नौ सावधानेन सुव्रते ॥”) मल्लिका । इति शब्दरत्नावली ॥ श्वेतकण्ट- कारी । वाकुची । विदारी । श्वेतदूर्व्वा । चन्द्रिका । कुटुम्बिनी । मद्यम् । पिङ्गा । त्राय- माणा । तेजनी । इति राजनिर्घण्टः । पर्व्वत- जातापराजिता । इति रत्नमाला ॥ सितांशुः, पुं, (सिता अंशवो यस्य ।) चन्द्रः । (यथा, नैषधे । १ । १२ । “सितांशुवर्णैर्वयति स्म तद्गुणै- र्म्महासिवेम्नः सहकृत्तरी बहुम् । दिगङ्गनाङ्गाभरणं रणाङ्गने यशः पटं तद्भटचातुरीतुरी ॥”) कर्पूरः । इति शुभ्रांशुशब्ददर्शनात् ॥ सितांशुतैलं, क्ली, (सितांशुजातं कर्पूरसम्भवं तैलम् ।) कर्पूरतैलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ सिताखण्डः, पुं, (सितायाः खण्डो यत्र ।) मधुजातशर्करा । तत्पर्य्यायः । खण्डकः २ सितजा ३ शर्करजा ४ माधवी ५ मधुशर्करा ६ माक्षीकशर्करा ७ । अस्य गुणाः । अति- मधुरत्वम् । चक्षुष्यत्वम् । छर्द्दिकुष्ठव्रणकफ- श्वासहिक्कापित्तास्रदोषनाशित्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ सिताग्रः, पुं, (सितः अग्रो यस्य ।) कण्टकम् । इति हारावली ॥ सिताङ्कः, पुं, (सितः अङ्को यत्र ।) वालुका- गडमत्स्यः । इति हारावली । १९० ॥ (सिताङ्ग इति पाठः साधुः ॥ सिताङ्गः, पुं, (सितमङ्गं यस्य ।) श्वेतरोहितः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (वालुकागडमत्स्यः । इति हारावली । १९० ॥) सिताजाजी, स्त्री, श्वेतजीरकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (गुणादयोऽस्याः श्वेतजीरकशब्दे ज्ञेयाः ॥) सितादिः, पुं, (सितायाः आदिः कारणम् ।) गुडः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सिताननः, पुं, (सितमाननं यस्य ।) गरुडः । इति केचित् ॥ शुक्लमुखयुक्ते, त्रि ॥ सितापाङ्गः, पुं, (सितौ अपाङ्गौ यस्य ।) मयूरः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥

पृष्ठ ५/३४९

सिताब्जं, क्ली, (सितमब्जम् ।) श्वेतकमलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, सरस्वतीध्याने । “कुचभरनमिताङ्गी सन्निसन्ना सिताब्जे ॥”) सिताभः, पुं, (सिता शुक्ला आभा यस्य ।) कर्पूरः । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ सिताभा, स्त्री, (सिता आभा यस्याः ।) तक्राह्वा । इति राजनिर्घण्टः ॥ सिताभ्रः, पुं, (सितं शुक्लमभ्रति प्राप्नोतीति । अभ्र गतौ + अण् ।) कर्पूरः । इत्यमरः । २ । ६ । १३० ॥ (अस्य पर्य्यायो यथा, -- “पुं सि क्लीवे च कर्पूरः सिताभ्रो हिमवालुकः घनसारश्चन्द्रसंज्ञो हिमनामापि स स्मृतः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥) सिताभ्रकं, क्ली, (सितं शुभ्रमभ्रति प्राप्नोतीति । अभ्र + ण्वुल् ।) कर्पूरम् । इति रत्नमाला ॥ सिताम्बरः, पुं, (सितमम्बरं यस्य ।) श्वेतवस्त्र- परिहितव्रती । इति हलायुधः ॥ शुक्लवस्त्र- परिधायिनि, त्रि ॥ सिताम्भोजं, क्ली, (सितं अम्भोजम् ।) श्वेतपद्मम् । इत्यमरः । १ । ९ । ४१ ॥ सितार्ज्जकः, पुं, (सितमर्ज्जयतीति । अर्ज्ज + ण्वुल् ।) श्वेततुलसी । श्वेताजवला इति हिन्दी भाषा । तत्पर्य्यायः । वैकुण्ठः २ वटपत्रः ३ कुठेरकः ४ जम्बीरः ५ गन्धवहलः ६ सुमुखः ७ कटुपत्रकः ८ । अस्य गुणाः । कटुत्वम् । उष्ण- त्वम् । कफवातनेत्रामयनाशित्वम् । रुच्यत्वम् । सुखप्रसवकारकत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ सितालकः, पुं, (आलयति भूषयतीति । अल + णिच् + ण्वुल् । सितः आलकः ।) श्वेतमन्दा- रकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सितालता, स्त्री, (सिता लता ।) श्वेतदूर्व्वा । इति रत्नमाला ॥ (श्वेतदूर्व्वाशब्देऽस्या विषयो ज्ञातव्यः ॥) सितालिकटभी, स्त्री, श्वेतकिणिहीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सितावरः, पुं, (सितमावृणोतीति । आ + वृ + अच् ।) शाकविशेषः । सुसुनी इति भाषा । तत्पर्य्यायः । सूच्याह्वः २ सूचीपत्रकः ३ श्रीवा- रकः ४ शिखीः ५ वभ्रुः ६ स्वस्तिकः ७ सुनि- षण्णकः ८ कुरुटः ९ कुकुटः १० सूचीदलः ११ श्वेतावरः १२ मेधाकृत् १३ ग्राहकः १४ । अस्य गुणाः । संग्राहित्वम् । कषायत्वम् । उष्णत्वम् । त्रिदोषनाशित्वम् । मेधारुचिप्रदत्वम् । दाह- ज्वरहारित्वम् । रसायनत्वञ्च । इति राज- निघण्टः ॥ निद्राकारित्वम् । इति लोकप्रसिद्धम् ॥ तस्य लक्षणं यथा, -- “चाङ्गेरीसदृशः पत्रैश्चतुर्द्दल इतीरितः । शाको जलान्विते देशे चतुष्पत्रीति चोच्यते ॥” इति भावप्रकाशः ॥ सितावरी, स्त्री, (सितमावृणोतीति । आ + वृ + अच् । ङीष् ।) वाकुची । इति राज- निर्घण्टः ॥

सितासितः, पुं, (वर्णेन सितः वस्त्रेण असितः ।) बलदेवः । इति हेमचन्द्रः ॥ शुक्रसहितशनिः । यथा । ज्योतिस्तत्त्वे । “सितासितौ चन्द्रमसो न कश्चित् बुधः शशी सौम्यसितौ रवीन्दू । रवीन्दुभौमा रवितस्त्वमित्रा मित्रारिशेषश्च समः प्रदिष्टः ॥” शुक्लसहितकृष्णश्च ॥ (यथा, महाभारते । ७ । १३० । २९ । “ते हया बह्वशोभन्त मिश्रिता वातरंहसः । सितासिता महाराज यथा व्योम्नि वलाहकाः ॥” सिताह्वयः, पुं, (सित आह्वयो यस्य ।) श्वेत- शिग्रुः । श्वेतरोहितः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सितिः, त्रि, शुक्लः । कृष्णः । इत्यमरटीकायां रमानाथः ॥ सितिकण्ठः, पुं, (सितिः कृष्णः कण्ठो यस्य ।) शितिकण्ठः । शिवः । इत्यमरटीकायां सिति- शब्दस्य दन्त्यादित्वदर्शनात् ॥ सितिमा, [न्] पुं, (सितस्य सितेर्वा भावः । इम- निच् । शुक्लता । (यथा, माघे । १ । २५ ! “सितं सितिम्ना सुतरां मुनेर्वपु- र्विसारिभिः सौधमिवाथ लम्भयन् ॥”) कृष्णता । इति सितिशब्दादिमन्प्रत्ययेन निष्पन्नः सितिवारः, पुं, (सितिं वृणोतीति । वृ + अण्) सुनिषण्णकः । इति भावप्रकाशः ॥ सितिवासाः, [स्] पुं, (सिति नीलं वासो यस्य ।) बलदेवः । इति नीलाम्बरशब्ददर्शनात् ॥ (यथा, माघे । १ । ६ । “पिशङ्गमौञ्जीयुजमर्ज्जूनच्छविं वसानमेनाजिनमञ्जनद्युति । सुवर्णसूत्राकलिताधराम्बरां विडम्बयन्तं सितिवाससस्तनुम् ॥”) सितेक्षुः, पुं, (सितः इक्षुः ।) श्वेतेक्षुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सितेतरः, पुं, (सितादितरः ।) श्यामशालिः । कुलत्थः । इति राजनिर्घण्टः ॥ शुक्लेतरवर्णश्च ॥ (यथा, कुमारे । ३८ । “नीविमतिक्रम्य सितेतरस्य तन्मेखलामध्यमणेरिवार्च्चिः ॥” सितश्च इतरश्च इति विग्रहे । कृष्णशुक्लौ । अत्र द्विवचनप्रयोगः स्यात् । यथा, भागवते । १० । ४१ । ४१ । “नानालक्षणवेषाभ्यां कृष्णरामौ विरेजतुः । स्वलङ्कृतौ बालगजौ पर्व्वणीव सितेरतौ ॥”) सितेतरगतिः, पुं, (सितेतरा कृष्णा गतिरस्य ।) अग्निः । इति हलायुधः ॥ सितोदरः, पुं, (सितमुदरं यस्य ।) कुबेरः । इति हेमचन्द्रः ॥ शुक्लकुक्षियुक्ते, त्रि ॥ (सितमुदर- मिति ।) शुक्लकुक्षौ, क्ली ॥ सितोद्भवं, क्ली, (सित उद्भवो यस्य ।) श्वेत- चन्दनम् । इति केचित् ॥ (सिताया उद्भवो यस्य ।) शर्कराजाते, त्रि ॥

सितोपलं, क्ली, (सितमुपलमिव ।) कठिनी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सितोपलः, पुं, (सितः उपलः ।) स्फटिकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सितोपला, स्त्री, (सित उपल इव आकृतिर्यस्याः स्त्रियां टाप् ।) शर्करा । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, -- “सितासितोपला चैव मत्स्यण्डीशर्करा स्मृता” इति गारुडे २०८ अध्यायः ॥ अस्या गुणा यथा, -- “सितोपला सरा लघ्वी वातपित्तहरी हिमा ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे द्वितीये भागे ॥) सिद्धं, क्ली, (सिध + क्तः ।) सैन्धवलवणम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ सिद्धः, पुं, (सिध + क्तः) देवयोनिविशेषः । इत्यमरः । १ । १ । ११ ॥ स तु अणिमादिगुणो- पेतो विश्वावसुप्रभृतिः । इति भरतः ॥ (यथा, कुमारे । १ । ५ । “उद्वेजिता वृष्टिभिराश्रयन्ते शृङ्गाणि यस्यातपवन्ति सिद्धाः ॥”) व्यासादिः । विस्कम्भादिसप्तविंशतियोगान्तर्गतै- कविंशयोगः । इति मेदिनी ॥ तत्र जातफलम् । “जितेन्द्रियः सर्व्वकलानिधानो गौरोऽतिशूरो मधुरो विनीतः । सत्योपपन्नः कृतभूरिभोगो यस्य प्रसूतौ किल सिद्धयोगः ॥” इति कोष्ठीप्रदीपः ॥ व्यवहारः । इति शब्दरत्नावली ॥ कृष्ण- धुस्तूरः । गुडः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सिद्धः, त्रि, (सिध + क्तः ।) प्रसिद्धः । (यथा, भागवते । १० । १८ । १६ । “एवं तौ लोकसिद्धाभिः क्रीडाभिश्चेरतुर्वने ॥”) नित्यः । निष्पन्नः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, रामायणे । २ । ९८ । ८ । “सिद्धार्थः खलु सौमित्रिर्यश्चन्द्रविमलोपमम् । मुखं पश्यति रामस्य राजीवाक्षं महाद्युतिम् ॥”) मुक्तः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, भागवते । ६ । १२ । १९ । “अहो दानव सिद्धोऽसि यस्य ते मतिरीदृशी ॥”) पक्वम् । यथा, सुमन्तुः । “पर्य्युसितं पुनःसिद्धमभोज्यमन्यत्र हिरण्यो- दकस्पर्शात् ।” इति श्राद्धतत्त्वम् ॥ मन्त्रसिद्धि- विशिष्टः । यथा, -- अथ मन्त्रसिद्धेरुपायाः । गौतमीये । “सम्यगनुष्ठितो मन्त्रो यदि सिद्धिर्न जायते । पुनस्तेनैव कर्त्तव्यं ततः सिद्धो भवेद्ध्रु वम् ॥ पुनरनुष्ठितो मन्त्रो यदि सिद्धिर्न जायते । पुनस्तेनैव कर्त्तव्यं ततः सिद्धो न संशयः ॥ पुनः सोऽनुष्ठितो मन्त्रो यदि सिद्धिर्न जायते । उपायास्तत्र कर्त्तव्याः सप्त शङ्करभाषिताः । भ्रामणं रोधनं वश्यं पीडनं पोषशोषणम् । दहनान्तं क्रमात् कुर्य्यात् ततः सिद्धो भवेन्मनुः ॥

पृष्ठ ५/३५०

भ्रामणं वायुवीजेन यथानुक्रमयोगतः । तम्मन्त्रं यन्त्र आलिख्य सिद्धकर्पूरकुङ्कुमैः । उशीरचन्दनाभ्यान्तु मन्त्रं संग्रथितं लिखेत् । क्षीराज्यमधुतोयानां मध्ये तल्लिखितं भवेत् ॥ पूजनाज्जपनाद्धोमात् भ्रामितः सिद्धिदो भवेत् भ्रमितो यदि न सिद्धः स्याद्रोधनं तस्य कारयेत् सारस्वतेन बीजेन संपुटीकृत्य संजपेत् । एवं रुद्धे भवेत् सिद्धो न चेदेतद्वशीकुरु ॥ अलक्तचन्दनं कुष्ठं हरिद्रा मादनं शिला । एतैस्तु मन्त्रमालिख्य भूर्ज्जपत्रे सुशोभने । धार्य्यकण्टे भवेत् सिद्धः पीडनं वास्य कारयेत् ॥ अधरोत्तरयोगेन पदानि परिजप्य वै । ध्यायेच्च देवतां तद्वत् अधरोत्तररूपिणीम् ॥ विद्यामादित्यदुग्धे न लिखित्वाक्रम्य चाङ्घ्रिणा तथाभूतेन मन्त्रेण होमः कार्य्यो दिने दिने ॥ पीडितो लज्जयाविष्टः सिद्धः स्यादथ पोषयेत् । बालायान्त्रितयं बीजं आद्यन्ते तस्य योजयेत् ॥ गोक्षीरमधुनालिख्य विद्यां पाणौ विभावयेत् । पोष्रितोऽयं भवेत् सिद्धो न चेत् कुर्व्वीत शोषणम् ॥ द्वाभ्यान्तु वायुबीजाभ्यां मन्त्रं कुर्य्याद्विदर्भिणम् एषा विद्या गले धार्य्या लिखित्वा वरभस्मना ॥ शोषितोऽपि न सिद्धः स्यात् दहनीयोऽग्नि- बीजतः । आग्नेयेन तु बीजेन मन्त्रस्यैकैकमक्षरम् ॥ आद्यन्तमध ऊर्द्धञ्च योजयेद्दाहकर्म्मणि । ब्रह्मवृक्षस्य तैलेन मन्त्रमालिख्य धारयेत् ॥ कण्ठदेशे ततो मन्त्रः सिद्वः स्याच्छङ्करोदितम् । इत्येतत् कथितं सम्यक् केवलं तव भक्तितः ॥ एकेनेव कृतार्थः स्याद्बहुभिः किमु सुव्रते ॥” इति तन्त्रसारः ॥ * ॥ सिद्धिविशिष्टः । स च चतुस्त्रिंशद्विधः । यथा, -- “चतुस्त्रिंशद्विधः सिद्धः सर्व्वकर्म्मोपकारकः । तमुपैति स्वयं सिद्धं भक्तस्तं नैव वाञ्छति ॥ द्वात्रिंशद्विधं सिद्धं सर्व्वसाधनकारणम् । मन्मुखात् श्रूयतां नन्द सिद्धमन्त्रं गृहाण च ॥ अणिमा लघिमा प्राप्तिः प्राकाम्य महिमा तथा ईशित्वञ्च वशित्वञ्च तथा कामावसायिता ॥ दूरश्रवणमेवेति परकायप्रवेशनम् । मनोवायित्वमेवेति सर्व्वज्ञत्वमभीप्सितम् ॥ वह्निस्तम्भं जलस्तम्भं चिरजीवित्वमेव वा । वायुस्तम्भं क्षुत्पिपासानिद्रास्तम्भनमेव च ॥ कायव्यूहञ्च वाक्सिद्धं मृतानयनमीप्सितम् । सृष्टीनां कारणञ्चैव प्राणाकर्षणमेव च ॥ प्राणानाञ्च प्रदानञ्च लोभादीनाञ्च स्तम्भनम् । इन्द्रियाणां स्तम्भनञ्च बुद्धिस्तम्भनमेव च ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे । ७८ । २०-२९ सिद्धकः, पुं, (सिद्ध इव । इवार्थे कन् ।) सिन्धु- वारः । शालः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, सुश्रुते । ५ । ३ । “धवाश्वकर्णासनपारिभद्रां सपाटलाः सिद्धकमोक्षकौ च ॥”)

सिद्धकामेश्वरी, स्त्री, (सिद्धा कामेश्वरी ।) कामा- ख्यायाः पञ्चमूर्त्त्यन्तर्गतप्रथममूर्त्तिः । तस्या रूपं यथा, कालिकापुराणे ६१ अध्याये । “रविशशियुतकर्णा कुङ्कुमापीतवर्णा मणिकनकविचित्रा लोलकर्णा त्रिनेत्रा । अभयवरदहस्ता साक्षसूत्रप्रशस्ता प्रणतसुरवरेशा सिद्धकामेश्वरी सा ॥ अरुणकमलसंस्था रक्तपद्मासनाख्या नवतरुणशरीरा मुक्तकेशी सुहारा । शवहृदि पृथुतुङ्गस्तन्ययुग्मा मनोज्ञा शिशुरविसमवस्त्रा सिद्धकामेश्वरी सा ॥ विपुलविभवदात्री स्मेरवक्त्रा सुकेशी दलितकरकदन्ता सासिचन्द्रावनम्रा । मनसिजदृशदिस्था योनिमुद्रालसन्ती पवनचलनशक्ता संश्रुतस्थानभागा ॥” सिद्धगङ्गा, स्त्री, (सिद्धा गङ्गा । ‘क्वचित् सिद्धजना- कीर्णां पश्य मन्दाकिनीं नदीम् ।’ रामा० २ । ९५ । ९ । इत्युक्तेः सिद्धसेविता गङ्गा इति वा ।) मन्दाकिनी । इति जटाधरः ॥ सिद्धजलं, क्ली, (सिद्धं पक्वं जलं यत्र ।) काञ्जि- कम् । इति हारावली ॥ (सिद्धं जलमिति ।) पक्ववारि च ॥ सिद्धदेवः, पुं, (सिद्धो देवः ।) शिवः । इति शब्द- रत्नावली ॥ सिद्धधातुः, पुं, (सिद्धो धातुः ।) पारदः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सिद्धपीठः, पुं, (सिद्धः पीठः ।) सिद्धस्थानम् । यथा, -- “जातो लक्षवलिर्यत्र होमो वा कोटिसंख्यकः । महाविद्याजपः कोटिः सिद्धपीठः प्रकीर्त्तितः ॥” इति तन्त्रम् ॥ सिद्धपुरं, क्ली, (सिद्धं पुरम् ।) भूगोलस्याधो- देशविशेषः । यथा, -- “लङ्का कुमध्ये यमकोटिरस्याः प्राक्पश्चिमे रोमकपत्तनञ्च । अधस्ततः सिद्धपुरं सुमेरुः सौम्येऽथ याम्ये वडवानलश्च ॥ कुवृत्तपादान्तरितानि तानि स्थानानि षड् गोलविदो वदन्ति ॥” इति सिद्धान्तशिरोमणिः ॥ सिद्धपुष्पः, पुं, (सिद्धप्रियं यन्त्रसिद्धं वा पुष्पमस्य) करवीरवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सिद्धप्रयोजनः, पुं, (सिद्धानां प्रयोजनं यत्र ।) गौरसर्षपः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सिद्धमन्त्रः, पुं, (सिद्धो मन्त्रः ।) सिद्धप्राप्तमन्त्रः । यथा, ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे । ७८ । २१ ; २७ -- २८ । “द्धात्रिंशद्विधं सिद्धं सर्व्वसाधनकारणम् । मन्मुखात् श्रूयतां नन्द सिद्धमन्त्रं गृहाण च ॥” “ओम् सर्व्वेश्वराय सर्व्वविघ्नविनाशिने मधुसूद- नाय स्वाहेत्येवं मन्त्रश्च सर्व्वेषां कल्पपादपः । सामवेदे च कथितः सिद्धानां सर्व्वसिद्धिदः ॥

अनेन योगिनः सिद्धा मुनिन्द्राश्च सुरास्तथा । शतलक्षजपेनैव मन्त्रसिद्धिर्भवेत् सताम् ॥” सिद्धमोदकः, पुं, (सिद्धान् मोदयतीति । मुद + णिच् + ण्वुल् ।) तवराजोद्भवखण्डः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सिद्धयोगिनी, स्त्री, (सिद्धा योगिनी ।) योगिनी- विशेषः । इत्यपराजितास्तोत्रम् ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । ३७ । १६१ । “इत्युक्त्वैव गतायाञ्च तस्यां सा सिद्धयोगिनी । तत्प्रतीघातहेतोर्मामवोचद्बन्धमोचिनी ॥”) सिद्धरसः, पुं, (सिद्धो रसः ।) पारदः । रससिद्धः । इत्यजयपालः ॥ सिद्धरसः, त्रि, (सिद्धो रसो यस्य ।) धातुप्रभृतिः । इति मेदिनी ॥ सिद्धविद्या, स्त्री, (सिद्धा विद्या ।) महाविद्या- विशेषः । यथा, -- “काली तारा महाविद्या षोडशी भुवनेश्वरी । भैरवी छिन्नमस्ता च विद्या धूमावती तथा ॥ वगलामुखी सिद्धविद्या मातङ्गी कमलात्मिका एता दश महाविद्याः सिद्धविद्याः प्रकीर्त्तिताः” इति तन्त्रसारः ॥ सिद्धसलिलं, क्ली, (सिद्धं पक्वं सलिलं यत्र ।) काञ्जिकम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सिद्धसाधनं, क्ली, (सिद्धस्य साधनम् ।) सिद्धस्य वस्तुनः साधनम् । साध्यवत्त्वानिश्चयसत्त्वेऽप्यनु- मानम् । यथा, -- “अतएव न स्वरूपासिद्धिः सिद्धसाधनं वा ।” इति सिद्धान्तलक्षणे जगदीशः ॥ सिद्धसाधनः, पुं, (सिद्धानां साधनमस्मादिति ।) गौरसर्षपः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सिद्धसाध्यः, पुं, (सिद्धात् साध्यः ।) मन्त्रविशेषः । यथा, -- “सिद्धसिद्धो यथोक्तेन द्विगुणात् सिद्धसाध्यकः । सिद्धसुसिद्धोऽर्द्धजपात् सिद्धारिर्हन्ति बान्धवान् ॥” इति तन्त्रसारः ॥ सिद्धसिद्धः, पु, (सिद्धात् सिद्धः ।) मन्त्रविशेषः । यथा, -- “सिद्धसिद्धो यथोक्तेन द्विगुणात् सिद्धसाध्यकः । सिद्धसुसिद्धोऽर्द्धजपात् सिद्धारिर्हन्तिबान्धवान् ॥” इति तन्त्रसारः ॥ सिद्धसिन्धुः, स्त्री, (सिद्धसेविता सिन्धुः ।) गङ्गा । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सिद्धसुसिद्धः, पुं, (सिद्धात् सुसिद्धः ।) मन्त्र- विशेषः । अस्य प्रमाणं सिद्धसाध्यशब्दे द्रष्टव्यम् । सिद्धसेनः, पुं, (सिद्धा सेना यस्य ।) कार्त्तिकेयः । इति शब्दरत्नावली ॥ सिद्धसेवितः, पुं, (सिद्धैः सेवितः ।) वटुक- भैरवः । इति तस्याष्टोत्तरशतनामस्तोत्रम् ॥ सिद्धजनोपासिते, त्रि ॥ सिद्धा, स्त्री, (सिध + क्तः । टाप् ।) ऋद्धिः । इति राजनिर्घण्टः ॥ योगिनीविशेषः । यथा, जातकं- दीपिकायाम् ।

पृष्ठ ५/३५१

“मङ्गला पिङ्गला धन्या भ्रामरी भद्रिका तथा । उल्का सिद्धा सङ्कटा च योगिन्योऽष्टौ प्रकी- र्त्तिताः ॥” सिद्धान्तः, पुं, (सिद्धः अन्तो यस्मात् ।) पूर्व्व- पक्षं निरस्य सिद्धपक्षस्थापनम् । इति भरतः ॥ (यथा, महाभारते । १ । ७० । ४३ । “स्थापनाक्षेपसिद्धान्तपरमार्थज्ञतां गतैः ॥”) तत्पर्य्यायः । राद्धान्तः २ । इत्यमरः । १ । ५ । ४ ॥ नवविधज्योतिर्ग्रन्याः । यथा । ब्रह्मसिद्धान्तः १ सूर्य्यसिद्धान्तः २ सोमसिद्धान्तः ३ बृहस्पति- सिद्धान्तः ४ गर्गसिद्धान्तः ५ नारदसिद्धान्तः ६ परागरसिद्धान्तः ७ पुलस्त्यसिद्धान्तः ८ वशिष्ठ- सिद्धान्तश्च ९ ॥ तन्त्राधिकरणाभ्यु पगमसंस्थितिः सिद्धान्तः । स च चतुर्विधः । सर्व्वतन्त्रप्रति- तन्त्राधिकरणाभ्युपगमसंस्थित्यर्थान्तरभावात् सर्व्वतन्त्राविरुद्धस्तन्त्रेऽधिकृतोऽर्थः सर्व्वतन्त्र- सिद्धान्तः ॥ १ ॥ समानतन्त्रसिद्धः परतन्त्रासिद्धः प्रतितन्त्रसिद्धान्तः ॥ २ ॥ यत्सिद्धावन्यप्रकरणसिद्धिः सोऽधिकरणसिद्धान्तः ॥ ३ ॥ अपरीक्षिताभ्यु प- गमात् तद्विशेषपरीक्षणमभ्यु पगमसिद्धान्तः ॥ ४ ॥ इति गोतमसूत्रम् ॥ (तथास्य विवृतिर्यथा, -- “अथ सिद्धान्तः । सिद्धान्तो नाम यः परीक्षकै- र्बहुविधं परीक्ष्य हेतुभिः साधयित्वा स्थाप्यते निर्णयः स सिद्धान्तः । स चोक्तश्चतुर्विधः । सर्व्व- तन्त्रसिद्धान्तः, प्रतितन्त्रसिद्धान्तः, अधिकरण- सिद्धान्तः, अभ्युपगमसिद्धान्त इति । तत्र सर्व्वतन्त्रसिद्धान्तो नाम सन्ति निदानानि, सन्ति व्याधयः, सन्ति सिद्ध्युपायाः साध्यानामिति प्रतितन्त्रसिद्धान्तो नाम तस्मिंस्तस्मिंस्तन्त्रे तत्तत् प्रसिद्धं यथान्यत्राष्टौ रसाः षडन्यत्र । पञ्चेन्द्रि- याणि यथान्यत्र षडिन्द्रियाणि । वाताधिकृताः सर्व्वविकारा यथान्यत्र वातादिकृता भूतकृताश्च प्रसिद्धाः । अधिकरणसिद्धान्तो नाम यस्मिन्नधिकरणे संस्तूयमाने सिद्धान्यन्यान्यपि अधिकरणानि भवन्ति । न मुक्तः कर्म्मानुबन्धिकं कुरुते निस्पृ- हत्वादिति प्रस्तुते सिद्धाः कर्म्मफलमोक्षपुरुष- प्रेत्यभावा भवन्ति । अभ्युपगमसिद्धान्तः । अभ्युपगमसिद्धान्तो नाम यमर्थमसिद्धमपरीक्षितमनुपदिष्टमहेतुकं वा वादकालेऽभ्यु पगच्छन्ति भिषजः । तद्यथा द्रव्यं न प्रधानमिति कृत्वा वक्ष्यामः । गुणाः प्रधाना इति कृत्वा वक्ष्यामः । इत्येवमादिश्चतुर्व्विधः सिद्धान्तः ।” इति चरके विमानस्थाने ८ अध्यायः ॥) सिद्धान्ताचारः, पुं, (सिद्धोऽन्तो यस्य । तादृश आचारः ।) तान्त्रिकाचारविशेषः । यथा, -- “आत्मानं देवतां मत्वा यजेद्देवीञ्च मानसैः । सदा शुद्धः सदा शान्तः सिद्धान्ताचार उच्यते ॥” इत्याचारभेदतन्त्रम् ॥ सिद्धान्ती, [न्] पुं, (सिद्धान्तोऽस्यास्तीति । इन् ।) मीमांसकः । इति भूरिप्रयोगः ॥

सिद्धापगा, स्त्री, सिद्धसेविता आपगा ।) गङ्गा । इति हेमचन्द्रः ॥ सिद्धायिका, स्त्री, चतुर्व्विंशतिबुद्धशासनदेव- तान्तर्यतदेवीविशेषः । इति हेमचन्द्रः ॥ सिद्धारिः, पुं, मन्त्रविशेषः । एतत्प्रमाणं सिद्ध- साध्यशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ सिद्धार्थः, पुं, (सिद्धोऽर्थो यस्य ।) वृत्तार्हत्पिता । इति हेमचन्द्रः ॥ शाक्यसिंहः । इति मेदिनी ॥ (सिद्धोऽर्थो यस्मात् ।) श्वेतसर्षपः । इत्यमरः । २ । ९ । १८ ॥ (यथा, भागवते । ४ । ९ । ५८ । “ध्रुवाय पथि दृष्टाय तुत्र तत्र पुरस्त्रियः । सिद्धार्थाक्षतदध्यम्बुपूर्व्वापुष्पफलानि च । उपजह्रुः प्रयुञ्जाना व्यात्सल्यादाशिषः सतीः ॥”) अस्य पर्य्यायगुणाः गौरसर्षपशब्दे द्रष्टव्याः ॥ वटीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ प्रसिद्धार्थः । यथा, -- “सिद्धार्थं सिद्धसम्बन्धं श्रेतुं श्रोता प्रवर्त्तते । ग्रन्थादौ तेन वक्तव्यः सम्बन्धः सप्रयोजनः ॥” इति व्याकरणटीका ॥ सिद्धार्था, स्त्री, (सिद्धोऽर्थो यस्याः ।) चतुर्थ- जिनमाता । इति हेमचन्द्रः ॥ सिद्धिः, स्त्री, (सिध + क्तिन् ।) दुर्गा । यथा, -- साधनात् सिद्धिरित्युक्ता साधका वाथ ईश्वरी ॥” इति देवीपुराणे ४५ अध्यायः ॥ ऋद्धिनामौषधम् । इत्यमरः । २ । ४ । ११२ ॥ योगविशेषः । निष्पत्तिः । यथा, मनुः । २ । ९७ । “वेदास्त्यागश्च यज्ञाश्च नियमाश्च तपांसि च । न विप्रदुष्टभावस्य सिद्धिं गच्छन्ति कर्हिचित् ॥”) पादुका । अन्तर्द्धिः । वृद्धिः । इति मेदिनी ॥ मोक्षः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, मनुः । १२ । ११ । “कामक्रोधौ तु संयम्य ततः सिद्धिं नियच्छति ॥”) सम्पत्तिः । इति धरणिः ॥ बुद्धिः । इति शब्द- रत्नावली ॥ * ॥ अष्टसिद्धिनामलक्षणानि यथा, “अणिमा महिमा चैव लघिमा प्राप्तिरेव च । प्राकाम्यञ्च तथेशित्वं वशित्वञ्च तथापरम् ॥ यत्र कामावसायित्वं गुणानेतानथैश्वरान् । प्राप्नोत्यष्टौ नरव्याघ्र परनिर्व्वाणसूचकान् ॥ सूक्ष्मात् सूक्ष्मतरोऽणीयान् शीघ्रत्वाल्लघिमा गुणः । महिंमाशेषपूज्यत्वात् प्राप्तिर्नाप्राप्यमस्य यत् ॥ प्राकाम्यमस्य व्यापित्वात् ईशित्वं चेश्वरो यतः । वशित्वात् वशिता नाम योगिणः सप्तमो गुणः ॥ यत्रेच्छास्थानमप्युक्तं यत्र कामावसायिता । ऐश्वर्य्यं कारणैरेभिर्योगिनः प्रोक्तमष्टधा ॥” इति मार्कण्डेये दत्तात्रेयालकसंवादे योगवल्लभ- नामाध्यायः ॥ * ॥ (अष्टादशसिद्धिनामानि यथा, ब्रह्मवैवर्त्ते । १ । ६ । १८ -- १९ । “अणिमा लघिमा प्राप्तिः प्राकाम्यं महिमा तथा । ईशित्वञ्च वशित्वञ्च सर्व्वकामावसायिता ॥ सर्व्वज्ञदूरश्रवणं परकायप्रवेशनम् ।

वाक्सिद्धिः कल्पवृक्षत्वं स्रष्टुंसंहर्त्तुमीशता । अमरत्वञ्च सर्व्वाङ्गं सिद्धयोऽष्टादश स्मृताः ॥”) भावनासिद्धिर्यथा, -- “तीर्थे कान्तेऽभीष्टदेवे गुरौ मन्त्रे भवौषधे । आस्था च यादृशी यासां सिद्धिस्तासाञ्च तादृशी ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे ३९ अध्यायः ॥ ज्ञानात् सिद्धिर्यथा, -- “तस्मात् त्वमपि भूपाल देहि न्यायार्ज्जितं धनम् । दानात् ज्ञानं ततः प्राप्य ज्ञानात् सिद्धिमवा- प्स्यसि ॥” इति वह्निपुराणे शिवेरुपाख्याननामाध्यायः ॥ सिद्धिदः, पुं, (सिद्धिं ददातीति । दा + कः ।) वटुकभैरवः । इति तस्य स्तोत्रम् ॥ सिद्धिदातरि, त्रि । (यथा, देवीभागवते । ६ । २ । ५१ । “तं कुन्ती वचनं प्राह मम मन्त्रोऽस्ति कामदः दत्तो दुर्व्वाससा पूर्व्वं सिद्धिदः सर्व्वथा प्रभो ॥”) यथा च । “मधुमासे तु संप्राप्ते शुक्लपक्षे चतुर्द्दशी । प्रोक्ता मदनभञ्जीति सिद्धिदा तु महोत्सवे ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ सिद्धियोगः, पुं, (सिद्धेर्योगो यत्र ।) तिथिवार- घटितशुभयोगविशेषः । यथा, -- “शुक्रे नन्दा बुधे भद्रा शनौ रिक्ता कुजे जया गुरौ पूर्णा च संयुक्ता सिद्धियोगः प्रकीर्त्तितः ॥ इति ज्योतिःसागरः ॥ सिद्धियोगिनी, स्त्री, (सिद्धिप्रिया योगिनी ।) योगिनीभेदः । यथा, -- “प्रणवाद्याश्च या विद्याः शूद्रादौ न समीरिताः अस्याञ्चैव विशेषो यत् योषिच्चेत् समुपासयेत् ॥ डाकिनी सा भवत्येव डाकिनीभिः प्रजायते । पतिहीना पुत्त्रहीना यथा स्यात् सिद्धियोगिनी” इति तन्त्रसारः ॥ * ॥ दक्षस्य पञ्चाशत् कन्याः । तथा, -- “सती ज्योतिः स्मृतिः स्वाहा ह्यनसूया स्वधा तथा । प्रीतिः क्षमा च संभूतिः सन्नतिश्च अरुन्धती ॥ कीर्त्तिर्लक्ष्मीर्धृतिर्मेधा पुष्टिः श्रद्धा क्रिया मतिः बुद्धिर्लज्जा वपुःशान्तिस्तुष्टिः सिद्धिस्तथा रतिः ॥ अरुन्धती वसुर्यामी लम्बा भानुर्मरुन्धती । सङ्कल्पा च मुहूर्त्ता च साध्या विश्वा च नामतः अदितिश्च दितिश्चैव दनुः कालादनायुषा । सिंहिका सुरसा कद्रुर्विनता सुरभिः श्वसा ॥ क्रोधा इरा च प्राधा च दक्षकन्याः प्रकीर्त्तिताः पञ्चाशत् सिद्धियोगिन्यः सर्व्वलोकस्य मातरः ॥” इति वह्निपुराण्णे गणभेदनामाध्यायः ॥ सिद्धिली, स्त्री, (सिद्धिं लातीति । ला + कः । ङीष् ।) क्षुद्रपिपीलिका । इति केचित् ॥ सिद्धिस्थानं, क्ली, (सिद्धेः स्थानम् ।) पुण्यस्थान- विशेषः । यथा, -- “अतः परं प्रवक्ष्यामि सिद्धिस्थानानि यानि तु

पृष्ठ ५/३५२

यस्मिन्नाराधिता देवी क्षिप्रं भवति सिद्धिदा ॥ तुङ्गारं शतशृङ्गञ्च त्रिकूटं पर्व्वतं तथा । विन्ध्या गङ्गा सरिद्यत्र रेवातीरमथापि वा ॥ पयोष्णी असुराख्या तु अथवा मण्डलेश्वरे । शङ्करेश्वररामेशे अथवा अमरेश्वरे ॥ वेत्रवत्यास्तटे रम्ये हरिश्चन्द्रे तथा प्रिये । सरस्वतीतटे पुण्ये सुगन्धायतनेऽपि वा । स्थानेष्वेषु जपं कुर्य्यात् नन्दाहे कृतमानसः । भैरवं शूलभेदञ्च चण्डीशं त्रिपुरान्तकम् ॥ अष्टचक्रं चक्रोच्छासं कपालाक्षाग्रनामकम् । अजाविकं खरोष्ट्राख्यं स्थानान्येतानि वर्जयेत् ॥” इति देवीपुराणे कुण्डप्रवेशनामाध्यायः ॥ सिद्धेश्वरी, स्त्री, (सिद्धा ईश्वरी ।) देवीविशेषः । यथा, -- “सिद्धां सिद्धेश्वरीं सिद्धविद्याधरगणैर्युताम् । मन्त्रसिद्धिप्रदां योनिसिद्धिदां लिङ्गशोभिताम् ॥ इति मुण्डमालातन्त्रे ११ पटले महाविद्या- स्तोत्रम् ॥ अपि च । “कृष्णेन बलभद्रेण गोपैः कंसजिघांसुभिः । सङ्के तकं कृतं तत्र मन्त्रनिश्चयकारकम् ॥ तदा सङ्के तकैः सा च सिद्धा देवी प्रतिष्ठिता । सिद्धिप्रदा भोगदा च तेन सिद्धेश्वरी स्मृता । सङ्केतकेश्वरीञ्चैव दृष्ट्वा सिद्धिमवाप्नुयात् ॥” इति वाराहे मथुरापरिक्रमप्रादुर्भावनामा- ध्यायः ॥ सिद्धौघः, पुं, (सिद्धानामोघः ।) गुरुक्रमविशेषः । यथा, तन्त्रे । “अथ तारागुरून् वक्ष्ये दृष्टादृष्टफलप्रदान् । ऊर्द्ध्वकेशो व्योमकेशो नीलकण्ठो वृषध्वजः ॥ दिव्यौघाः सिद्धिदा वत्स सिद्धौघान् शृणु यत्नतः । वशिष्ठः कूर्म्मनाथश्च मीननाथो महेश्वरः ॥ हरिनाथो मानवौघान् शृणु वक्ष्यामि तद्गु- रून् । तारावती भानुमती जयाविद्या महोदरी ॥ सुखानन्दः परानन्दः पारिजातः कुलेश्वरः । विरूपाख्यः फेरवी च कथितं तारिणीकुलम् । आनन्दनाथशब्दान्ता गुरवः सर्व्वसिद्धिदाः । स्त्रियोऽपि गुरुरूपाश्च अम्बान्ताः परि- कीर्त्तिताः ॥” इति तन्त्रसारः ॥ अन्यच्च । “ब्रह्मानन्दः पूर्णदेवश्चलचित्तश्चलाचलः । कुमारः क्रोधनश्चैव तथा च स्वरदीपनः ॥ माया मायावती चैव मानवीघान् शृणु प्रिये । वशिष्ठः कूर्म्मनाथश्च मीननाथो महेश्वरः । हरिनाथो मानवौघानथ वक्ष्यामि सद्गुरून् ॥” इति शक्तिरत्नाकरतन्त्रम् ॥ तथा । “नारदः काश्यपः शम्भुर्भार्गवः कुलकौशिकः । एते पञ्च महादेव सिद्धौघाः परिकीर्त्तिताः ॥” इति तन्त्रम् ॥

सिध्म, [न्] क्ली, (सिध + मन् । स च कित् ।) किलासरोगः । इत्यमरः । २ । ६ । ५३ ॥ (यथा, सुश्रुते । २ । ५ । “क्षुद्रकुष्ठान्यपि स्थूलारुष्कं महाकुष्ठमेककुष्ठ- ञ्चर्म्मदलं विसर्पः परिसर्पः सिध्म विचर्च्चिका किटिमं पामा रकसा चेति ॥”) सिध्मं, क्ली, (सिध + बाहुलकात् मक् ।) किलास- रोगः । इति हेमचन्द्रः ॥ सप्तमहाकुष्ठान्तर्गत- कुष्ठरोगविशेषः । तल्लक्षणं यथा, -- “श्वेतं ताम्रं तनु च यद्रजो घृष्टं विमुञ्चति । प्रायश्चोरसि तत् सिध्ममलावुकुसुमोपमम् ॥” इति माधवकरः ॥ त्वङ्मात्रगता सिध्मपुष्पिका इति अलावुपुष्पवत् श्वेतं सिध्मं सिध्मपुष्पिका । महाकुष्ठन्तु सिध्मं धातुप्रविष्टं सिध्मपुष्पिकेतरं श्वेतलोहितवर्णम् एतेन सिध्मस्य द्वैविध्यं सूचितम् । इति विजय- रक्षितादयः ॥ सिध्मपुष्पिका, स्त्री, (सिध्मस्य किलासस्य पुष्पं विद्यते यस्याः । सिध्मपुष्प + ठन् ।) कुष्ठव्याधि- भेदः । सा च त्वङ्मात्रगता अलावुपुष्पवत्श्वेता इति रुग्विनिश्चयटीकायां विजयरक्षितादयः ॥ सिध्मलः, त्रि, (सिध्मं अस्यास्तीति । सिध्म + “सिध्मादिभ्यश्च ।” ५ । २ । ९७ । इति लच् ।) किलासी । इत्यमरः । २ । ६ । ६१ ॥ (यथा, वाजसनेयसंहितायाम् । ३० । १७ । “विश्वेभ्यो भूतेभ्यः सिध्मलं भूत्यै जागरण- मभूत्यै इति ॥”) सिध्मला, स्त्री, (सिध्ममस्या अस्तीति । लच् + टाप् ।) मत्स्यविकृतिः । इति मेदिनी ॥ (औषधविशेषः । तद्यथा, -- “त्वगादिहीनाः संशुद्धाः प्रत्यग्राः शकुलादयः । श्लक्ष्णचूर्णीकृतं तेषां शीते पलशतत्रयम् ॥ शतेन कटुतैलेऽस्य व्योषरामठधान्यकैः । क्रिमिघ्नदीप्यकनिशाचबिकाग्रन्थिकार्द्रकैः ॥ जीरकद्वयवृश्चीरसुरसार्ज्जकसिग्रुकैः । दशमूलात्मगुप्ताभ्यां मार्कवैर्लवणैस्त्रिभिः ॥ चूर्णितैः पलिकैः सार्द्ध मारणालपरिप्लुतैः ॥ विन्यसेत् स्नेहपात्रे तु धान्यराशौ पुनर्न्यसेत् । सप्तरात्रात् समुद्धृत्य पानभक्षणभोजनैः । सिध्मलेयं प्रयोक्तव्या सामे वायौ विशेषतः ॥ भग्नरुग्नाश्चू तहताः कम्पिनः पीठसर्पिणः । गृध्रसीमग्निसादञ्च शूलगुल्मोदराणि च । वलीपलितखालित्यं हत्वास्युरमलोन्द्रियाः ॥” इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहे आमवाताधिकारे) सिध्मवान्, [त्] त्रि, (सिध्ममस्त्यस्येति । सिध्म + पक्षे मतुप् । मस्य वः ।) किलासरोगविशिष्टः इति सिध्मशब्दादस्त्यर्थे वतुप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ सिध्मा, स्त्री, किलासरोगः । इति हेमचन्द्रः ॥ सिध्यः, पुं, (सिध्यन्त्यस्मिन्नर्था इति । सिध + “पुष्पसिध्यौ नक्षत्रे ।” ३ । १ । ११६ । इति क्यप्प्रत्ययेन निपातितः ।) पुष्यनक्षत्रम् । इत्य- मरः । १ । ३ । २२ ॥

सिध्रः, पुं, साधुः । वृक्षः । इत्यु नादिकोषः ॥ सिध्रका, स्त्री, (सिध्र + स्वार्थे कन् । अभिधानात् स्त्रीत्वम् ।) वृक्षविशेषः । इत्यमरः । ३ । ५ । ८ ॥ सेधति रोगहन्तृत्वमिति सिध्रमा । सीध इति ख्यातो वृक्षः । षिधु गत्यां नाम्नीति रक् ततः स्वार्थे कः संज्ञाविधेरनित्यत्वात् न इत् । इति भरतः ॥ सिध्रकावणं, क्ली, (सिध्रकाणां वनमिति । णत्वम् ।) देवोद्यानम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सिनं, क्ली, (सिनोति बध्राति आत्मानमिति । षिञ् बन्धने + “इण्षिञ्जीति ।” उणा० ३ । २ । इति नक् ।) शरीरम् । इति संक्षिप्तसारो- णादिवृत्तिः ॥ (अन्नम् । इति निघण्टुः । २ । ७ ॥ सिनः, पुं, (सिनोतीति । षिञ् बन्धने + “इण् सिञ्जीति ।” उणा० ३ । २ । इति नक् ।) ग्रासः । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ काणः । इति केचित् ॥ शुक्लगुणविशिष्टे, त्रि ॥ सिनी, स्त्री, शुक्लगुणविशिष्टा । यथा । श्वेता सिता सिनी श्येनी । इति व्याडिः । इति सिनीवाली- शब्दटीकायां भरतः ॥ सिनी(वा)वाली, स्त्री, (सिनी शुक्ला बाला चन्द्र- कला अस्यामिति । यद्वा, सिन्या शुक्लया चन्द्र- कलया वल्यते मिश्र्यते या । वल मिश्रणे + घञ् । ततो ङीष् ।) दृष्टेन्दुकलामावास्या । इत्यमरः । १ । ४ । ९ ॥ सा चतुर्द्दशीयुक्ता- मावस्या । सिनी श्वेता वाला चन्द्रकलास्यां सिनीवाली नदादित्वादीप् । इति तट्टीकायां भरतः ॥ (यथा, भागवते । ४ । १२ । ४८ । “पौर्णमास्यां सिनीवाल्यां द्वादश्यां श्रवणे- ऽथवा ॥”) दुर्गा । इति मेदिनी ॥ सिन्दुकः, पुं, सिन्दुवारवृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । ६८ ॥ (तथास्य पर्य्यायगुणाश्च । “सिन्दुवारः श्वेतपुष्पः सिन्दुकः सिन्दुवारकः ॥ नीलपुष्पी तु निर्गुण्डी शेफाली सुवहा च सा । सिन्दुकः स्मृतिदस्तिक्तः कषायः कटुको लघुः ॥ केश्यो नेत्रहितो हन्ति शूलशोथाममारुतान् । कृमिकुष्ठारुचिश्लेष्मज्वरान्नीलापि तद्विधा । सिन्दुवारदलं जन्तु वातश्लेष्महरं लघु ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥) सिन्दु(न्धु)वारः, पुं, सिन्धुं गजमदं वारयति तिक्त- त्वात् । वृ + अण् । पाक्षिको धस्य दः ।) वृक्ष- विशेषः । निसिन्दा इति भाषा । इनछुर इति च क्वचित् । तत्पर्य्यायः । सिन्दुकः २ इन्द्र- सुरिसः ३ निर्गुण्डी ४ इन्द्राणिका ५ । इत्यमरः । २ । ४ । ६८ ॥ सिन्धुकः ६ सिन्धुवारकः ७ इन्द्राणी ८ पौलोमी ९ शक्राणी १० कासनाशिनी ११ । इति रत्नकोषः ॥ श्वेतपुष्पः १२ सिन्दुवारकः २३ स्थिरसाधनकः १४ अनन्तः १५ सिद्धकः १६ अर्थसिद्धकः १७ । अस्य गुणाः । कटुत्वम् । तिक्तत्वम् । कफवातक्षयकुष्ठकण्डूतिशूलना- शित्वम् । कायसिद्धिदत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥

पृष्ठ ५/३५३

अपि च । “सिन्धुकः स्मृतिदस्तिक्तः कषायः कटुको लघुः केश्यो नेत्रहितो हन्ति शूलशोथाममारुतान् ॥ कृमिकुष्टारुचिश्लेष्मव्रणान् नीलापि तद्विधा । सिन्धुवारदलं तत्तु वातश्ले ष्महरं लघु ॥” इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ “स्यन्दं वारयति सिन्दुवारः षण् निपातनात् जिः अत उच्च । सिन्दुकसिन्दुवारौ दन्त्यसादी तवर्ग- तृतीयवन्ताविति बहवः । केचित्तु सिन्धुं समुद्र- मपि वारयति शोषयति तीक्ष्णरसत्वेन कफघ्न- त्वात् सिन्धुवारः सिन्धुकसिन्धु वारौ तवर्गचतुर्थ- वन्तावित्याहुः ।” इति भरतः ॥ सिन्दूरं, क्ली, (स्यन्दते इति स्यन्दू ङ क्षरणे + “स्यन्देः सम्प्रसारणञ्च ।” उणा० १ । ६९ । इति ऊरन् । सम्प्रसारणञ्च ।) रक्तवर्णचूर्ण- विशेषः । सिँदूर इति भाषा । तत्पर्य्यायः । नागसम्भवम् २ । इत्यमरः । २ । ९ । १०५ ॥ नागरेणुः ३ रक्तम् ४ सीमन्तकम् ५ नागजम् ६ नागगर्भम् ७ शोणम् ८ वीररजः ९ गणेश- भूषणम् १० सन्ध्यारागम् ११ शृङ्गारकम् १२ सौगाग्यम् १३ अरुणम् १४ मङ्गल्यम् १५ । अस्य गुणाः । कटुत्वम् । तिक्तत्वम् । उष्णत्वम् । व्रणविरोपणत्वम् । कुष्ठास्रभ्रमकण्डूतिविसर्पशम- नत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ अपि च । “सिन्दूरं रक्तरेणुञ्च नागगर्भञ्च सीसजम् । सीसोपधातुः सिन्दूरं गुणैस्तत् सीसवन्मतम् ॥ संयोगजप्रभावेण तस्याप्यन्ये गुणाः स्मृताः । सिन्दूरमुष्णं वीसर्पकुष्ठकण्डविषापहम् । भग्नसन्धानजननं व्रणशोधनरोहणम् ॥” * ॥ सिन्दूरस्य शोधनमाह । “दुग्धाम्लयोगतस्तस्य विशुद्धिर्गदिता बुधैः ।” इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ सिन्दूरदानमन्त्रो यथा, -- “सिन्दूरञ्च वंरं रम्यं भाले शोभाविवर्द्धनम् । पूरणं भूषणानाञ्च सिन्दूरं प्रतिगृह्मताम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे २१ अध्यायः ॥ * ॥ तस्य धारणात् पत्युरायुर्व्वृद्धिर्भवति । यथा, -- “हरिद्रां कुङ्कु मञ्चैव सिन्दूरं कज्जलं तथा । कार्पासकञ्च ताम्बूलं माङ्गल्याभारणं शुभम् ॥ केशसंस्कारकवरीकरकर्णविभूषणम् । भर्त्तुरायुष्यमिच्छन्ती दूरयेन्न पतिव्रता ॥” इति काशीखण्डे ४ अध्यायः ॥ सिन्दूरः, पुं, (स्यन्दते इति । ऊरन् ।) वृक्ष- विशेषः । इति मेदिनी ॥ सिन्दूरकारणं, क्ली, (सिन्दूरस्य कारणमिति ।) सीसकम् । इति हेमचन्द्रः ॥ सिन्दूरतिलकः, पुं, (सिन्दूरस्येव तिलको यस्य ।) हस्ती । इति मेदिनी ॥ सिन्दूरतिलका, स्त्री, (सिन्दूरस्य तिलको यस्याः ।) साधवा नारी । इति मोदनी ॥ सिन्दूरपुष्पी, स्त्री, (सिन्दूरवत् रक्तवर्णं पुष्पं यस्याः । पाककर्णेत्रि ङीष् ।) पुष्पवृक्षविशेषः ।

तत्पर्य्यायः । सिन्दूरी २ वोरपुष्पी ३ तृणपुष्पी ४ करच्छदा ५ शोणपुष्पी ६ । अस्या गुणाः । कटुत्वम् । तिक्तत्वम् । कषायत्वम् । श्लेष्मवात- शिरोऽर्त्तिभूतनाशित्वम् । चण्डीप्रियत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ सिन्दूरी, स्त्री, (सिन्दूरं तद्वद्वर्णोऽस्या अस्तीति । अच् । गौरादित्वात् ङीष् ।) रोचनी । रक्त- चेलिका । धातकी । इति मेदिनी ॥ सिन्धुः, पुं, (स्यन्दते इति । स्यन्दू प्रस्रवणे + “स्यन्देः सम्प्रसारणं धश्च ।” उणा० १ । १२ । इतिः उः । धकारादेशः सम्प्रसारणञ्च ।) समुद्रः । इत्यमरः । १ । १० । १ ॥ यथा, भागवते । ३ । ११ । ३१ । तावत्त्रिभुवनं सद्यः कल्पान्तै धितसिन्धवः । प्लावयन्त्युत्कटाटोपचण्डवातेरितोर्म्मयः ॥”) वमथुः । देशविशेषः । (यथा, रघुः । १५ । ८७ । “युधाजितश्च सन्देशात् स देशं सिन्धुनामकम् । ददौ दत्तप्रभावाय भरताय भृतप्रजः ॥”) नदविशेषः । इति मेदिनी ॥ इन्दस् इति ख्यातः । (यथा, रघुः । ४ । ६७ । “विनीताध्वश्रमास्तस्य सिन्धु तीरविचेष्टनैः । दुधुवुर्वाजिनः स्कन्धान् लग्नकुङ्कुमकेशरान् ॥”) गजमदः । इति हेमचन्द्रः ॥ सिन्धु वारवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ श्वेतटङ्कणम् । इति राज- निर्घण्टः ॥ रागविशेषः । स च मालकौशराग- पुत्त्रः । यथा, -- “माधवः शोभनः सिन्धु र्म्मारुमेवाडुकुन्तलाः । कलिङ्गः सोमसंयुक्तः कौशिकस्य सुता इमे ॥” इति सङ्गीतसिन्धुः ॥ सिन्धुः, स्त्री, (स्यन्दते इति । स्यन्द + उः । सम्प्र- सारणम् । दस्य धश्च ।) नदी । इति मेदिनी ॥ (यथा, मुण्डकोपनिषदि । २ । १ । ९ । “अतः समुद्रा गिरयश्च सर्व्वे- ऽस्मात् स्यन्दन्ते सिन्धवः सर्व्वरूपाः । अतश्च सर्व्वा ओषधयो रसश्च येनैष भूतैस्तिष्ठते ह्यन्तरात्मा ॥”) नदीविशेषः । तज्जलगुणाः । यथा, -- “शतद्रोर्विपाशायुजः सिन्धुनद्याः सुशीतं लघु स्वादु सर्व्वामयघ्नम् । जलं निर्म्मलं दीपनं पाचनञ्च प्रदत्ते बलं बुद्धिमेधायुषञ्च ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ सिन्धुकः, पुं, (सिन्धुरेव । स्वार्थे कन् ।) सिन्धु- वारवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (यथा, बृहत्- संहितायाम् । ५९ । ६ । “वैश्यानां जीवकखदिर- सिन्धुकस्पन्दनाश्च शुभफलदाः ॥”) सिन्धुकफः, पुं, (सिन्धोः कफ इव ।) समुद्रफेनः । इति शब्दरत्नावली ॥ सिन्धुकरं, क्ली, (सिन्धौ सिन्धुदेशे कीर्य्यते इति कॄ + अप् ।) श्वेतटङ्कणम् । इति राजनिर्घण्टः ॥

सिन्धुखेलः, पुं, (सिन्धौ तत्समीपे खेलतीति । खेल + कः ।) सिन्धुदेशः । इति शब्दरत्ना- वली ॥ सिन्धुजं, क्ली, (सिन्धोर्जायते इति । जन + डः ।) सैन्धवलवणम् । इत्यमरः । २ । ९ । ४२ ॥ (यथा, सुश्रुते । ४ । ३७ । “वचापुष्करकुष्ठैलामदनामरसिन्धुजैः ॥”) समुद्रजाते, त्रि ॥ (यथा, महाभारते । ३ । ७१ । १४ । “शुद्धान् दशभिरावर्त्तैः सिन्धुजान् वातरंहसः ॥) सिन्धुजन्म, [न्] क्ली, (सिन्धोर्जन्म उत्पत्तिर्यस्य ।) सैन्धवलवणम् । इति रत्नमाला ॥ सिन्धुजन्मा, [न्] पुं, (सिन्धोः क्षीरसमुद्रात् जन्म यस्य ।) चन्द्रः । इति जटाधरः ॥ सिन्धुजा, स्त्री, (सिन्धोर्जायते इति । जन + डः ।) लक्ष्मीः । इति जटाधरः ॥ सिन्धुडा, स्त्री, मालवरागभार्य्या । यथा, -- “धामुषी मालसी रामकिरी च सिन्धुडा तथा । अश्ववारी भैरवी च मालवस्य प्रिया इमाः ॥ इति सङ्गीतदामोदरः ॥ सिन्धुनन्दनः, पुं, (सिन्धोः क्षीरोदस्य नन्दनः ।) चन्द्रः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सिन्धुनाथः, पुं, (सिन्धुनां नदीनां नाथः ।) समुद्रः । इति केचित् ॥ (यथा, माघे । १४ । ६८ । “मत्कुणाविव पुरा परिप्लवौ सिन्धु नाथशयने निषेदुषः । गच्छतः स्म मधुकैटभौ विभो- र्यस्य नैद्रसुखविघ्नतां क्षणम् ॥”) सिन्धुपुत्त्रः, पुं, (सिन्धोः पुत्त्रः ।) मर्कटेन्दुः । इति । शब्दचन्द्रिका ॥ चन्द्रश्च ॥ सिन्धुपुष्पः, पुं, (सिन्धौ पुष्प्यति प्रकाशते इति । पुष्प फुल्लने + अच् ।) शङ्खः । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ सिन्धुमन्थजं, क्ली, (सिन्धु मन्थात् जायते इति । जन + डः ।) सैन्धवलवणम् । इति रत्नमाला ॥ सिन्धुरः, पुं, (सिन्धुं मदं राति ददातीति । रा + कः ।) हस्ती । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । १९८ । “गतिगञ्जितवरयुवतिः करी कपोलौ करोतु मदमलिनौ । मुखबन्धमात्रसिन्धुर लम्बोदर किं मदं वहसि ॥” सिन्धुरद्वेषी, [न्] पुं, (सिन्धुरं हस्तिनं द्वेष्टीति । द्विष + णिनिः ।) सिंहः ॥ सिन्धुलवणं, क्ली, (सिन्धु जातं लवणम् ।) सैन्ध- वम् । इति रत्नमाला ॥ सिन्धु वारः, पुं, (सिन्धु मपि वृणोति गत्येति ॥ वृ + अण् ।) हयोत्तमः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (सिन्धुं मदजलमपि वारयति तिरस्करोति तिक्तरसेन । वृ + णिच् + अण् ।) सिन्धुवार- वृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । ६८ ॥ यथा, -- “विसुन्धकः सिन्धु वारः सिन्धुकं सुरसोऽपि च । तथेन्द्रसुरसस्त्विन्द्रसुरिसः सिन्धु वारितः ।

पृष्ठ ५/३५४

निर्गुण्डीन्द्राणिकेन्द्राणी सुरसा सिन्धुवारकः ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ अस्य गुणाः । “सिन्धुवारो विषश्लेष्मव्रणकुष्ठक्षयापहः ।” इति राजवल्लभः ॥ सिन्धुवारकः, पुं, (सिन्धुवार एव । स्वार्थे कन् ।) सिन्धुवारवृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ सिन्धुवारितः, पुं, (सिन्धुर्मदजलं वारितो येन ।) सिन्धु वारवृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ सिन्धुवेषणः, पुं, गम्भारीवृक्षः । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ सिन्धुशयनः, पुं, (सिन्धुः क्षीरोदः शयनं यस्य ।) विष्णुः । क्षीरोदशायित्वात् ॥ सिन्धुसङ्गमः, पुं, (सिन्धूनां सङ्गमो यत्र ।) नदी- नदसमुद्राणां परस्परमेलकः । तत्पर्य्यायः । सम्भेदः २ । इत्यमरः । १ । १० । ३५ ॥ सिन्ध्वो- र्नद्योः सङ्गमो मेलकः सम्भेदः । सम्भिदन्ति मिलन्ति अस्मिन्निति सम्भेदः घञ् । सिन्धु- शब्देन नदी नदः समुद्रश्चोच्यते तेन नद्योर्नदयो- र्नदीसमुद्रयोश्च मेलकः सम्भेदः । इति वैकुण्ठा- दयः । इति भरतः ॥ सिन्धूद्भवं, क्ली, (सिन्धोरुद्भवो यस्य ।) सैन्धव- लवणम् । इति रत्नमाला ॥ (यथा, सुश्रुते । १ । ४४ । “षिडङ्गसारो मरिचं सदारु- योगः स सिन्धू द्भवमूत्रयुक्तः ॥”) सिन्धूपलं, क्ली, (सिन्धोः समुद्रस्य उपलमिव ।) सैन्धवलवणम् । इति हारावली । ५५ ॥ सिप्रं, क्ली, (सिच् + क्विप् । सिचं क्षरणं रातीति । रा + कः । पृषोदरादित्वात् चस्य पः ।) सरो- वरविशेषः । यथा, कालिकापुराणे ४१ अध्याये । “एतस्मिन्नन्तरे शम्भुः सिप्रं त्यक्त्वा तदा सरः । गङ्गावतारमगमत् हिमवत्प्रस्थमुत्तमम् ॥” सिप्रः, पुं, (सिच् क्षरणे + क्विप् । तं रातीति । रा + कः । पृषोदरादित्वात् साधुः ।) चन्द्रः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ निदाघसलिलम् । घर्म्मः । इति मेदिनी ॥ सिप्रा, स्त्री, (सिप्र + स्त्रियां टाप् ।) नदीमेदः । इति मेदिनी ॥ सा तु उज्जयनीदेशसमीपे वर्त्तते । (यथा, रघुः । ६ । ३५ । “अनेन यूना सह पार्थिवेन रम्भोरु ! कच्चित् मनसो रुचिस्ते । सिप्रातरङ्गानिलकम्पितासु विहर्त्तुमुद्यानपरम्परासु ॥”) तस्या उत्पत्तिर्यथा कालिकापुराणे २३ अ- ध्याये । “एवं विवाह्य विधिबत् सौवर्णे मानसाचले । अरुन्धतीं वशिष्ठस्तु मोदमाप तया सह ॥ तत्र यत् पतितं तोयं मानसाचलकन्दरे । विवाहावभृतार्थाय शान्त्यर्थं च पुरा कृतम् ॥ ब्रह्मविष्णुमहादेवपाणिभिः समुदीरितम् । तत्तोयं सूप्तधा भूत्वा पतितं मानसाचलात् ॥

हेमाद्रेः कन्दरे सानौ सरस्याञ्च पृथक् पृयक् । तत्तोयं पतितं सिप्रे देवभोग्ये सरोवरे । तेन सिप्रा नदी जाता विष्णुना प्रेरिता क्षितिम् ॥” सिमः, पुं, (षि ञ् बन्धने + “अविसिविसिशुषिभ्यः कित् ।” उणा० १ । १४३ । इति मन् । सच कित् ।) समुदायः । सिमः सर्व्वः । इति सिद्धा- न्तकौमुदी ॥ (यथा, ऋग्वेदे । १ । ११५ । ४ । रात्री वासस्तनुते सिमस्मै ॥”) सिम्बा, स्त्री, (षम वैक्लव्ये + उल्वादयश्चेति साधुः ।) शमी । यथा, -- “शमी समी शिम्बिशिम्बसिम्बासिम्बिरपीष्यते इति द्विरूपकोषः ॥ द्व छिमिडा इति ख्याते शुँठी इति ख्याते । शाम्यति वृद्धिरनया शमी शमभिर्य शमे नाम्नीति इः पाच्छोणादीति ईपि शमी ताल- व्यादिः शमेः पूर्व्वेण वे निपातनादकारस्य इत्वे शिम्बापि तालव्यादिः । सिम्बा दन्त्यादिरिति पुरुषोत्तमादयः । सिम्बिशब्दौऽप्यत्र शिम्बिरपि तालव्यादिर्दन्त्यादिश्च । इति भरतः ॥ सिम्बिः, स्त्री, शिम्बा । इति द्विरूपकोषः ॥ नखीनामगन्धद्रव्यम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ सिम्बिजा, स्त्री, शमीधान्यम् । इति भावप्रकाशः ॥ तालव्यशकारादिरपि ॥ सिम्बी, स्त्री, (सिम्बि + पक्षे ङीष् ।) निष्पावी । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च । “सिम्बा सिम्बी पुस्तसिम्बिस्तथा पुस्तकसिम्बिका शिम्बिद्वयञ्च मधुरं रसे पाके हिमं गुरु । बल्यं दाहकरं प्रोक्तं श्लेष्मलं वातपित्तजित् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ सिरः, पुं, पिप्पलीमूलम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (पिप्प- लीमूलशब्देऽस्य विषयो ज्ञेयः ॥) सिरा, स्त्री, (सिनोतीति । षिञ् बन्धने + रक् । इत्युणादौ उज्ज्वलः । २ । १३ ।) नाडी । (यथा, सुश्रुते । ३ । ७ । “व्याप्नुवन्त्यभितो देहं नाभितः प्रसृताः सिराः प्रतानाः पद्मिनीकन्दाद्विसादीनां यथा जलम् ॥” यथा च । “ध्मानाद्धमन्यः स्रवणात् स्रोतांसि सरणात् सिराः ॥” इति चरके सूत्रस्थाने त्रिंशेऽध्याये ॥ तथा च । “सप्त सिराशतानि भवन्ति । याभिरिदं शरीर- माराम इव जलहारिणीभिः केदार इव च कुल्याभिरुपस्निह्यतेऽनुगृह्यते चाकुञ्चनप्रसा- रणादिभिर्विशेषैः । द्रुमपत्रसेवनीनामिव च तासां प्रतानास्तासां नाभिर्मूलं ततश्च प्रस- रन्त्यूर्द्ध्वमधस्तिर्य्यक् च ॥ भवतश्चात्र ॥ यावत्यस्तु सिरा काये सम्भवन्ति शरीरिणाम् । नाभ्यां सर्व्वा निबद्धास्ताः प्रतन्वन्ति समन्ततः ॥ नाभिस्थाः प्राणिनां प्राणाः प्राणान्नाभिर्व्युपा- श्रिता ।

सिराभिरावृता नाभिश्चक्रनाभिरिवारकैः ॥ तासां मूलसिराश्चत्वारिंशत्तासां वातबाहिन्यो दश पित्तवाहिन्यो दश कफवाहिन्यो दश दश रक्तवाहिन्यः । तासान्तु वातवाहिनीनां वात- स्थानगतानां पञ्चसप्ततिशतं भवति तावत्य एव पित्तवाहिन्यः पित्तस्थाने कफवाहिन्यश्च कफ- स्थाने रक्तवाहिन्यश्च यकृत्प्ली ह्नोरेवमेतानि सप्त सिराशतानि । तत्र वातवाहिन्यः सिरा एकस्मिन् सक्थ्निपञ्च- विंशतिः एतेनेतरसक्थिबाहू च व्याख्यातौ । विशेषतस्तु कोष्ठे चतुस्त्रिंशत्तासां गुदमेढ्राश्रिताः श्रोण्यामष्टौ द्वे द्वे पार्श्वयोः षट् पृष्ठे तावत्य एव चोदरे दश वक्षसि । एकचत्वारिंशज्जत्रुण ऊर्द्धं तासां चतुर्द्दश ग्रीवायां कर्णयोश्चतस्रः । नव जिह्वायाम् । षट्नासिकायाम् । अष्टौ नेत्रयोः । एवमेतत् पञ्चसप्तत्यधिकशतं वातवहानां सिराणां व्याख्यातम् । एष एव विभागः शेषा- णामपि । विशेषतस्तु पित्तवाहिन्यो नेत्रयोर्द्दश कर्णयोर्द्वे । एवं रक्तवहाः कफवहाश्च । एव- मेतानि सप्त सिराशतानि सविभागानि व्याख्या- तानि । भवन्ति चात्र । क्रियाणामप्रतीघातममोहं बुद्धिकर्म्मणाम् । करोत्यन्यान् गुणांश्चापि स्वाः सिराः पवन- श्चरन् ॥ यदा तु कुपितो वायुः स्वाः सिराः प्रतिपद्यते । तदास्य विविधा रोमा जायन्ते वातसम्भवाः ॥ भ्राजिष्णुतामन्नरुचिमग्निदीप्तिमरोगताम् । संसर्पत् स्वाः सिराः पित्तं कुर्य्याच्चान्यान् गुणानपि ॥ यदा प्रकुपितं पित्तं सेवते स्ववहाः सिराः । तदास्य विविधा रोगा जायन्ते पित्तसम्भवाः ॥ स्नेहमङ्गेषु सन्धीनां स्थैर्य्यं बलमुदीर्णताम् । करोत्यन्यान् गुणांश्चापि बलासः स्वाः सिरा- श्चरन् ॥ यदा तु कुपितः श्लेष्मा स्वाः सिराः प्रतिपद्यते तदास्य विविधा रोगा जायन्ते श्लेष्मसम्भवाः ॥ धातूनां पूरणं वर्णं स्पर्शज्ञानमसंशयम् । स्वाः सिराः सञ्चरद्रक्तं कुर्य्याच्चान्यान् गुणानपि यदा तु कुपितं रक्तं सेवते स्ववहाः सिराः । तदास्य विविधा रोगा जायन्ते रक्तसम्भवाः ॥ नहि वातं सिराः काश्चिन्न पित्तं केवलन्तथा । श्लेष्माणं वा वहन्त्येता अतः सर्व्ववहा स्मृताः ॥ प्रदुष्टानां हि दोषाणा मुच्छ्रितानां प्रधाबताम् ध्रुवमुन्मार्गगमनमतः सर्व्ववहाः स्मृताः ॥ तत्रारुणा वातवहाः पूर्य्यन्ते वायुना सिराः । पित्तादुष्णाश्च नीलाश्च शीता गौर्य्यः स्थिराः कफात् ॥ असृग्वहास्तु रोहिण्यः सिरा नात्युष्णशीतलाः अत ऊर्द्ध्वं प्रवक्ष्यामि न विध्येद्याः सिरा भिषक् ॥ वैकल्यं मरणञ्चापि व्यधात्तासां ध्रु वं भवेत् । सिराशतानि चत्वारि विद्याच्छाखासु वुद्धिमान्

पृष्ठ ५/३५५

षट्त्रिंशच्च शतं कोष्ठे चतुःषष्टिञ्च मूर्द्धनि । शाखासु षोडश सिराः कोष्ठे द्वात्रिंशदेव तु ॥ पञ्चाशज्जत्रुणश्चोर्द्धमवेध्याः परिकीर्त्तिताः ॥” इति सुश्रुते शारीरस्थाने सप्तमेऽध्याये ॥) अम्बु, वाहिनी । इति हेमन्द्रः ॥ सिल्लकी, स्त्री, शल्लकीवृक्षः । इत्यमरटीकायां भरतः । २ । ४ । १२४ ॥ सिवरः, पु, हस्ती । इति जटाधरः ॥ सिषाधयिषा, स्त्री, (साधयितुमिच्छा । साध + सन् + अः । स्त्रियां टाप् ।) साधनेच्छा । यथा, भाषापरिच्छेदे । ७० । “सिषाधयिषया शून्या सिद्धिर्यत्र न विद्यते । स पक्षस्तत्र वृत्तित्वज्ञानादनुमितिर्भवेत् ॥” सिहुण्डः, पुं, स्नुहीवृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ (स्नु हीशब्दऽस्य विवृतिर्विज्ञेया ॥) सिह्लः, पुं, (स्निह्यति मनो यत्र । स्निह + घञ् । पृषोदरादित्वात् साधुः ।) गन्धद्रव्यविशेषः । सिह्ना इति ख्यातः । तत्पर्य्यायः । तुरुष्कः २ पिण्डकः ३ यावनः ४ । इत्यमरः । २ । ४ । १२८ ॥ सिह्लकः ५ पिण्याकः ६ कपिचञ्चलः ७ तैलाख्यः ८ यावः ९ यावलः १० । इति शब्दरत्नावली ॥ सल्लकीद्रवः ११ पिष्टकः १२ तैलपर्णी १३ वृक- धूपः १४ कॢप्तधूपः १५ । इति जटाधरः ॥ सिह्लकः, पुं, (सिह्ल एव । स्वार्थे कन् ।) सिह्लः । इति शब्दरत्नावली ॥ (शिलारसः । अस्य पर्य्यायो यथा, -- “कपिनामा कपितैलं कृत्रिमं कपिलश्चलः । तुरुस्को मुक्तिमुक्तश्च पिण्डातः सिह्लको रसः ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥ “सिह्लकस्तु तुरुष्कः स्याद्यतो यवनदेशजः । कपितैलञ्च सङ्ख्यातस्तथाच कपिनामकः ॥” अस्य गुणा यथा, -- “सिह्लकः कटुकः खादुः स्निग्धोष्णः शुक्र- कान्तिकृत् । वृष्यः कण्ठ्यः स्येदकुष्ठज्वरदाहग्रहापहः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥) सिह्लकी, स्त्री, सल्लकी । इति शब्दरत्नावली ॥ सिह्लभूमिका, स्त्री, सल्लकी । इति शब्दरत्ना- वली ॥ सीक, ऋ ङ सेके । इति कविक्ल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-सक०-सेट् ।) ऋ, असिसीकत् । ङ, सेकते । इति दुर्गादासः ॥ सीक, कि आमृशि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०- पक्षे भ्वा०-पर०-सक०-सेट् ।) कि, सीकयति सीकति । आमृशि स्थर्शे । प्रमाणं तालव्यादौ दृश्यम् । इति दुर्गादासः ॥ सीकरः, पुं, शीकरः । इत्यमरटीकायां भरतः । १ । ३ । ११ ॥ (यथा, रघुः । ५ । ४२ । “स नर्म्मदा रोधसि सीकरार्द्रै- र्मरुद्भिरानर्त्तितनक्तमाले । निवेशयामास विलङ्घिताध्वा क्लान्तं रजोधूसरकेतु सैन्यम् ॥”)

सीता, स्त्री, (सिनोतीति । सिञ्न बन्धे + बाहु- लकात् क्तः । दीर्घश्च । इत्युणादौ उज्ज्वलः । ३ । ९० ।) लाङ्गलपद्धतिः । इत्यमरः । २ । ९ । १४ ॥ “द्वे लाङ्गलरेखायां सिनोति खनति भूमिं सीता षि न ग ञ बन्धे नाम्नीति तः निपातनाद्दीर्घः । सीता दन्त्यसादिः । शेते भुवि इति शीता तालव्यशादिश्च ।” इति भरतः ॥ (यथा, कुमारे । ५ । ६१ । “न वेद्मि स प्रार्थितदुर्लभः कदा सखीभिरस्रोत्तरमीक्षितामिमाम् । तपःकृशामभ्युपपत्स्यते सखीं वृषेव सीतां तदवग्रहक्षताम् ॥”) जनकराजनन्दिनी । सा तु श्रीरामपत्नी । तत्- पर्य्यायः । वैदेही २ मैथिली ३ जानकी ४ धरणीसुता ५ । इति हेमचन्द्रः ॥ भूमिसम्भवा ६ इति जटाधरः ॥ अस्या उत्पत्तिर्यथा, वाल्मी- कीये रामायणे । ६६ । १३ -- १४ । “अथ मे कृषतः क्षेत्रं लाङ्गलादुत्थिता ततः । क्षेत्रं शोधयता लब्धा नाम्ना सीतेति विश्रुता ॥ भूतलादुत्थिता सा तु व्यवर्द्धत ममात्मजा । वीर्य्यशुल्केति मे कन्या स्थापितेयमयोनिजा ॥” अपि च तट्टीकाधृतपद्मपुराणम् । “अथ लोकेश्वरी लक्ष्मीर्जनकस्य पुरे स्वतः । शुभक्षेत्रे हलोत्खाते तारे चोत्तरफल्गुने ॥ अयोनिजा पद्मकरा बालार्कशतसन्निभा । सीतामुखे समुत्पन्ना बालभावेन सुन्दरी ॥ सीतामुखोद्भवात् सीता इत्यस्यै नाम चाकरोत् ततोऽभूदौरसी तस्य उर्म्मिला नाम कन्यका ॥” तज्जन्मव्रतादि गौतमं प्रति शिवेनोक्तं यथा, -- “वैशाखशुक्लपक्षे त्वष्टम्यां संयमनं कुरु । परेद्युर्विकुरुष्वै तज्जानकीजन्मनो व्रतम् ॥ सन्तुष्टा जानकी तेन भविष्यति न संशयः । एतद् व्रतं ममाप्यस्ति कर्त्तव्यं श्वो द्विजोत्तमः ॥ माहात्म्यं तस्य गदितुं नास्ति मे निश्चलं मनः । अहं तद्रसलीनोऽस्मि शक्तस्तद्गदितुं न हि ॥ तस्मादेकं वदामि त्वां मार्कण्डेयाश्रमेऽधुना । गत्वा मुनीन्द्रः सकलं मार्कण्डेयोऽनुपृच्छ्यताम् सर्व्वं निवेदितं तस्मै व्रतमाहात्म्यमुत्तमम् । विधानञ्च फलं तस्य स मुनिस्त्वां वदिष्यति ॥ मार्कण्डेयोपदिष्टेन विधिनाचर तद्ब्रतम् । यथाशक्त्यपि कुर्व्वाणो व्रतस्योत्सवमादरात् ॥ लप्स्यसे सकलान् कामान्नात्र कार्य्या विचा- रणा ॥” इत्यादि गौतमप्रश्नानन्तरं श्रीमार्कण्डेय उवाच “त्रेतायुगे उत्तराशां गते कमलिनीपतौ । सर्व्वर्त्तुनिकरश्रेष्ठ ऋतौ तु कुसुमाकरे ॥ मासि पुण्यतमे विप्र माधवे माधवप्रिये । नवम्यां शुक्लपक्षे च वासरे मङ्गले शुभे ॥ सार्प्य ऋक्षे च मध्याह्ने जानकी जनकालये । आविर्भूता स्वयं देवी योगेषु गतिरुत्तमा ॥ एतद्योगे कृतञ्चैतद्व्रतं प्रोक्तमनन्तकम् ॥ अष्टम्यां यदि विद्धा स्यान्नवमी माधवे सिते ।

कुर्य्यान्नेदं व्रतं तस्यां कृतञ्चेल्ल्युनता भवेत् ॥ मध्याह्नव्यापिनी ग्राह्या ब्रतेऽस्मिन्नवमी तिथिः दिनद्वयगतायान्तु तस्यां कार्य्या परा नरैः ॥ एतैर्योगैर्विनापि स्यात् तद्दिनं पापनाशनम् । व्रतानां नित्यमाम्नातं कर्त्तव्यं व्रतमुत्तमम् ॥ * ॥ यस्तु नो कुरुते मोहात् जानकीजन्मसम्भवम् । व्रतं स पच्यते घोरे नरके नात्र संशयः ॥ तस्मिन्नहनि मूढात्मा भुक्त्वाप्यन्नन्तु यो नरः । मुने स कृमिसङ्घातं सपूयं खादति स्फुटम् ॥ न करोति हि यः श्रुत्वा व्रतानामुत्तमं व्रतम् । स महापातकी ज्ञेयः सर्व्वधर्म्मबहिष्कृतः ॥ * ॥ कुरुते यो व्रतं सोऽपि पृथ्वीदानफलं लभेत् । महाषोडशदानानां यज्ञानां मुनिपुङ्गव ! ॥ प्राप्नोति सर्व्वतीर्थानां प्राप्नुयात् सकलं फलम् सर्व्वभूतदयां कृत्वा फलमाप्नोति यज्जनः । तत्प्राप्नोति व्रतादस्मात् नात्र कार्य्या विचारणा अष्टम्यां प्रातरुत्थाय कृत्वा शौचमतन्द्रितः । महानद्यां तडागे वा कूपे वाप्यन्तिकेऽपि वा ॥ स्नात्वा कुर्य्यान्नित्यकर्म्म प्रातःसन्ध्यादिवन्दनम् देवान् पितॄंश्च संतर्प्य हविष्याशी च संयतः ॥ एकभुक् ब्रह्मचारी स्याद्भू मिशायी च गोतम ॥ नवम्यां प्रातरुत्थाय दान्तो भूत्वा समाहितः ॥ तीर्थादौ विधिवत् स्नात्वा कृतनित्यक्रियो नरः कुर्व्वीत मण्डपं रम्यं षोडशस्तम्भमण्डितम् ॥ अष्टस्तम्भयुतं वापि चतुःस्तम्भमथापि वा । तोरणैः सहितं कुर्य्याद्वितानवरशोभितम् ॥ द्वारेषु शङ्खचक्रादिपताकाभिर्ध्वजैस्तथा । अलङ्कुर्य्यात् प्रतिस्तम्भं स्थापयेत् कलसान् शुभान् ॥ शुद्धतण्डुलराशीषु पूर्णपात्रैरलङ्कृतान् । मध्ये तु चत्वरं कुर्य्यात् चतुर्हस्तप्रमाणतः ॥ हस्तमात्रोच्छ्रितं रम्यं चतुरस्रं मृदा मुने । * । पलद्वयमितां कुर्य्यात् जानकीप्रतिमां शुभाम् काञ्चनीमथवा शक्त्या कुर्य्यादेकपलोन्मिताम् । तदर्द्धेन तदर्द्धेन कुर्य्याच्छक्त्या चतुर्भुजाम् ॥ वित्तशाठ्यमकृत्वैवं राजतीमपि कारयेत् । औडुम्बरीं पैत्तलीं वा मृण्मयीं वृक्षजामुत ॥ कुड्ये पटेऽथ वा लेख्या वर्णकैः प्रतिमां वराम् । लेख्यञ्च सूतिकागारं सर्व्वतश्च पटावृतम् ॥ पर्य्यङ्कशयने सुप्ता तत्र राज्ञी महामतिः । तस्याः समीपतः सुप्ता मैथिली स्तनपायिनी ॥ जातकर्म्मकरो लेख्यो जनकश्च महीपतिः । शतानन्दः पुरोधाश्च लेखनीयः प्रयत्रतः ॥ इत्यादि चरितं लेख्यं जानकीजन्मसम्भवम् । यथाशक्ति हलं कुर्य्यात् काञ्चनं किल गौतम ॥ राजतं क्षेत्रममलं स्वर्णसिंहासनं तथा । कुर्य्यात्ताम्रमयं कुम्भं पूर्णपात्रावृतं मुखे ॥ तन्मध्ये पञ्चरत्नादि तीर्थाम्बु निक्षिपेन्मुने ॥ आचार्य्यं शास्त्रकुशलं वेदाध्ययनकोविदम् । वृणुयाद्विमलाचारमवतंसाङ्गदासनैः ॥ अन्तरीयोत्तरीयैश्च पञ्चपात्रादिभिर्व्रती । श्रीफलादिभिरभ्यर्च्च्य गन्धमाल्यानुलेपनैः ॥

पृष्ठ ५/३५६

वृणुयाद्वै विधानेन ततः षोडश ऋत्विजः ॥ विद्यावतः सदाचारानष्टौ वा भक्तिसंयुतः । मध्ये वेदी समालेख्या विचित्रैर्व्वर्णकैस्ततः ॥ पद्ममष्टदलं तत्र स्थापयेत् कलसं ततः । रत्नसिंहासनं रम्यं संस्थाप्य विजितेन्द्रियः ॥ तत्राधिवासनं कुर्य्यादग्न्युत्तारणपूर्व्वकम् । प्रतिमायां विधानेन देवीमावाहयेत्ततः ॥ * ॥ प्राणानायम्य मूलेन त्रिरेकाग्रेण चेतसा । मूलमन्त्रस्य जनकं मुनिं विन्यस्य मूर्द्धनि ॥ मुखे छन्दश्च गायत्री सीतादेवीं हृदि न्यसेत् । नाभौ तु विन्यसेद्ब्रह्मन् लक्ष्मीबीजं सबिन्दुकम् पादयोश्च नमः शक्त्यै ततो विन्यस्य मन्त्रवित् । श्रीँ श्रीमित्यादिभिर्ब्बीजैर्द्दीर्घषट्स्वरसंयुतैः । कृत्वा करषडङ्गेषु न्यासं ध्यायेत्ततो व्रती ॥ * ॥ चतुर्भुजां सुवर्णाभां रामालोकनतत्पराम् । श्रीराघवान्वितां सीतां चिन्तयेद्धृदि सर्व्वदा ॥ इति ध्यात्वा समुच्चार्य्य मूलमन्त्र कृताञ्जलिः । सविन्दुकमलाबीजं पूर्व्वमुच्चार्य्य गौतम ॥ सीताय इति पश्चात्तु नमशब्दं वदेत् किल । संपूज्य प्रतिमां रात्रौ कृत्वैवमधिवासनम् । ब्रह्मचारी भूमिशायी तस्यां रात्रौ भवेद्व्रती ॥ तस्यां नवस्यां विधिवत् कृत्वा शौचमतन्द्रितः । नद्यादौ विमले स्नात्वा नित्यकर्म्म विधाय च ॥ ततस्तु प्रथमे यामे नित्यपूजाविधिं व्रती । कृत्वा द्वितीयप्रहरे गीतवाद्यपुरःसरम् ॥ मध्याह्नसमये भक्त्या कुर्य्यादेकाग्रचेतसा । आसने उपविश्यादौ मूलं विन्यस्य पूर्व्ववत् ॥ चतुरस्रञ्च षट्कोणं त्रिकोणञ्च पुरस्ततः । कृत्वा मण्डलमाधारं तत्र संपूज्य मन्त्रवित् ॥ मूलेन शङ्खं संस्थाप्य जलमासिच्य निर्म्मलम् । चिन्मयं तत्र संचिन्त्य तीर्थमङ्कुशमुद्रया ॥ आकृष्य मूलमन्त्रेण सप्तवाराभिमन्त्रितैः । जलैः संप्रोक्षयेद्विद्वान् सामग्रीं पूजनीचिताम् ॥ पात्राणि ताम्रहेमादिनिर्म्मितानि ततो मुने । पाद्यार्घप्रदानार्थञ्च मधुपक्कार्थमेव च ॥ तथैवाचमनीयार्थमेवमासादयेत् क्रमात् । एकस्मिन्नथवा पात्रे पाद्यादीनि प्रकल्पयेत् ॥ पात्राणीत्थं समासाद्य ततोऽन्तर्यागमाचरेत् । पुप्पाञ्जलिं समादाय ध्यायेद्वै प्रतिमागताम् ॥ शङ्कचक्रगदाप्रद्मान्याश्रयन्तीं चतुर्भुजैः । महामतेस्तथा प्राज्ञो जनकस्य महात्मनः ॥ हलचालनतः साक्षादाविर्भूतां स्वतः श्रियम् । सीतां देवीं हृदि ध्यात्वा मूलमन्त्रेण मन्त्रवित् पुप्पाञ्जलित्रय देवी प्रतिमामूर्द्धनि क्षिपेत् । हिरण्यवर्णां मन्त्रेण देवीमावाहयेत्ततः ॥ आवाहनादिमुद्राणामष्टकं संप्रदर्शयेत् । तामावाहय इत्युक्तो मन्त्रो देव्यासने मुने ॥ अश्वपूर्णामर्घदाने पाद्यं कासोऽस्मि मन्त्रतः । चन्द्रप्रभेति मन्त्रेण दद्यादाचमनीयकम् ॥ आदित्यवर्ण इत्युक्तो मन्त्रः पञ्चामृते भवेत् । अप्यायस्वेति मन्त्रण पयसा स्नापयेत्ततः ॥ दधिक्राव्नस्ततो दध्ना घृतेन घृतवत्युत ।

मधुना मधुवातेति त्र्यृचया सितया मुने ॥ स्वादुयवस्वमन्त्रेण ततस्तीर्थाम्बुभिः क्रमात् । उपैतु मामिति प्रोक्तः सीतायाः स्नपने मनुः ॥ स्वर्णसिंहासने रम्ये प्रतिमां स्थापयेद्व्रती । वासोभिः क्षुत्पिपासेति पूजयेद्विमलोत्तमैः ॥ गन्धद्वारामिति भवेद्दाने गन्धादिकस्य तु । मनसः काममित्याहुर्म्मन्त्रमाभरणादिके ॥ मधुपर्क्कं ततो दद्यात् सीतादेव्यै विधानतः । कस्तूरीकुसुमोपेतैः कर्पूरागुरुचन्दनैः ॥ प्रतिमां पूजयेद्भक्त्या यतः पुष्पैः स्वकालिकैः । सुगन्धैः कर्द्दमेनेति मन्त्रेण किल गौतम ॥ अर्च्चयेत्तुलसीपत्रैः कोमलैर्म्मञ्जरीयुतैः । प्रतिमां मूलमन्त्रेण शतमष्टोत्तरं जपेत् । ततः संपूजयेद्विद्वान् राजानं जनकं व्रती ॥” जनकपूजामन्त्रः । “देवी पद्मालया साक्षादवतीर्णा यदालये । मिथिलापतये तस्मै जनकाय नमो नमः ॥” महामतिपूजामन्त्रः । “श्रीसीताजननी मातर्महिषी जनकस्य च । पूजां गृहाण मद्दत्तां महामति नमोऽस्तु ते ॥” शतानन्दपूजनमन्त्रः । “निधानं सर्व्वविद्यानां विद्वत्कुलविभूषणः । जनकस्य पुरोधास्त्वं शतानन्दाय ते नमः ॥” हलपूजनमन्त्रः । “जीवयस्यखिलं विश्वं चालयन् वसुधातलम् । प्रादुर्भावयसे सीतां सीर तुभ्यं नमोऽस्तु वै ॥” * सुभगापूजनमन्त्रः । “त्वयैवोत्पादितं सर्व्वं जगदेतच्चराचरम् । त्वमेवासि महामाया मुनीनामपि मोहिनी ॥ त्वयायत्ता इमे लोकाः श्रीसीतावल्लभा परा । वन्दनीयासि देवानां सुभगे त्वां नमाम्यहम् ॥ * ॥ ततोऽष्टदलमध्यस्थजयाद्या भक्तितः क्रमात् । संपूजयेद्विशुद्धात्मा गन्धपुष्पाक्षतादिभिः ॥ बहिर्म्मण्डलवर्त्तिन्यः षोडशाद्यास्तु देवताः । अणिमाद्यभिधाः पूज्या वहिः सर्व्वा ऋचस्ततः ॥ संपूज्यावरणाण्येवं मुख्यदेव्यास्ततो व्रती । दशाङ्गैर्गुग्गुलैर्द्द द्याद्धू पमापः स्रतंविभिः ॥ दीपन्तु साज्यवर्त्तीभिरार्द्रपुष्करिणामिति । नैवेद्यं घृतपक्वान्नैर्नानाव्यञ्जनसंयुतैः ॥ प्रदद्यात् पायसाद्यैरप्यार्द्रापः करिणामिति । राज्ञ्यै च गुडलड्डू कान् महामत्यै निवेदयेत् ॥ ताम्बूलञ्च ततो दद्यात् कर्पूराद्यैः सुसंयुतम् । साङ्गतासिद्धये देया यथाशक्ति च दक्षिणा ॥ नीराजयेत्ततो देवीं प्रणमेत्तदनन्तरम् । तामाहूय च मन्त्रेण पुष्पाञ्जलिमथार्पयेत् ॥ * ॥ मूलेन हावयेत् विप्रैरष्टोत्तरसहस्रकम् । अष्टोत्तरशतं वापि पायसं शर्क्करायुतम् ॥ आहुतीनां ततः पश्चान्मुने कुर्य्यात् प्रदक्षिणाम् पुनः पुष्पाञ्जलिं दद्यात् सीतामूर्द्धनि भक्तितः आदाय तुलसीपत्रं पुष्पं यत्किञ्चिदेव वा । सीताङ्घ्रिपङ्कजाद्भक्त्यां तदाकारं विभावयन् ॥ इति नम्रशिरा भूत्वा रोपयेत्तत् स्वमूर्द्धनि ।

ततः सीतापदाम्भोजद्वयं संस्पृश्य मङ्गलम् ॥ कराञ्जलिपुटं बद्ध्वा प्रार्थयेद्रामवल्लभाम् । भक्त्या परमया ब्रह्मन् ताभिः कोमलशक्तिभिः दुरन्तसंसारसमुद्रमग्नं सीते शरण्यां शरणागतं त्वाम् । उद्धारयस्वाशु कृतं भयैत- द्व्रतं ततो देवि मयि प्रसीद ॥ संप्रार्थ्य जानकीमेवं दण्डवत् प्रणमेत् पुनः । पुष्पाञ्जलिं पुनर्द्द त्त्वा स्तुवीत परमेश्वरीम् ॥ नीलनीरजदलायतेक्षणां कौशलेशभुजसावलम्बनाम् । सानुरागहरिमेवमीक्षतीं भावये मनसि रामवल्लभाम् ॥ मन्दहंसगतिगाञ्च कृशाङ्गीं कामकान्तिपरिभूतचन्द्रिकाम् । ताडकारिसहप्रेमविमग्नां भावये मनसि रामवल्लभाम् ॥ कुन्तलालककपोलमाननां राहुवक्त्रगसुधासमद्युतिम् । वाससा पिदधतीं हियाकुलां भावये मनसि रामवल्लभाम् ॥ कायवाङ्मनसगीः पतिर्व्यधात् स्वप्नजाग्रतिषु राघवेश्वरः । शिवविरिञ्चिभिरङ्घ्रिवन्दितां भावये मनसि रामवल्लभाम् ॥ भक्तैकगम्यां प्रकृतेः पराञ्च चित्ते भृशं लोकनमस्कृताञ्च । भूवायुवह्निवननाकसस्थितां विभावये चेतसि रामवल्लभाम् ॥ इन्द्ररुद्रधनदानुपालकैः सद्विमानगणमास्थितैर्द्दिवि । पुष्पवर्षमनुसंस्तुतशीलां भावये मनसि रामवल्लभाम् ॥ ध्ये यमानममरैश्च स्वरूपां वामधामतनुनिर्ज्जितहेमाम् । फुल्लनीरजविभावराननां भावये मनसि रामवल्लभाम् ॥ सञ्चयैर्द्दि विसदां विमानगै- र्व्विस्मयाकुलमनोभिरीक्षिताम् । तेजसापि दधतीं सदा दिशं भावये मनसि रामवल्लभाम् ॥ एतदष्टकमनिष्टहानिकृद् यः पठेदथ शृणोत्यहर्म्मुखे । अन्तरापरहिता तु मैथिली तस्य भक्तिमतुलां प्रयच्छति ॥ स्तुत्वेत्थं जानकीदेवीं गीतबाद्यादिभिर्व्रती । रात्रौ जागरणैः सर्व्वां तां रात्रिमपवाहयेत् ॥ ततः प्रातर्द्दशम्याञ्च पूर्व्वोक्तविधिना द्विज । प्रतिमां पूजयित्वादा वा चार्य्यं पूजयेत्ततः ॥ तस्मै सोपस्करां दद्यात् सवत्सां गां पयस्विनीम् दक्षिणाञ्च यथाशक्ति ततः पूर्णाहुतिं चरेत् ॥ पूर्णाहुतिविधानेन कृत्वा च प्रतिमादिकम् ।

पृष्ठ ५/३५७

सीतायाः प्रीतये दद्यात् मण्डपादि विसृज्य च ॥ सोताप्रीतिं वाचयीत ब्राह्मणाचार्य्यभाषितैः । अन्येभ्योऽपि यथाशक्त्या भूयसीं दक्षिणां ददेत् ॥ अतिथिभ्योऽन्नदानञ्च कर्त्तव्यं तद्दिने किल । सन्तोष्य सकलान् लोकान् कुटुम्बसहितो व्रती ॥ विधिना पारणं कुर्य्यात् भूमिशायी च मानवः । तस्योपरि सदा प्रीता सीता स्यान्नात्र संशयः ॥ * यद्गृहे नित्यपूज्या स्यात् प्रतिमा तत्र गौतम । तस्यामेवोत्सवं कुर्य्याज्जानक्याः पूजनादिकम् ॥ नित्यपूज्या त यस्य स्यात् सीतायाः प्रतिमा यदा शालग्रामशिलायां स कुर्य्यात् सीतोत्सवं वुधः ॥ लक्ष्मीनारायणौ यस्मात्तस्यां संवसतः सदा । पूर्व्वोक्तविधिना सीतानवम्या उत्सवं द्विज ॥ पूजां कुर्व्वीत वै तस्याः सर्व्वां पञ्चामृतादिभिः । तुष्येत तेन वै तस्मिन् जानकीरघुनन्दनौ ॥ * ॥ इत्थं निगदितं सर्व्वं जानकीजन्मनो व्रतम् । कुव्वन्तीन्द्रादयः सर्व्वे व्रतमेतदनुत्तमम् ॥ गन्धर्व्वाः किन्नरा यक्षा गुह्यकाः सिद्धचारणाः । नागाश्च मुनयश्चापि प्रकुर्व्वन्ति व्रतं द्विज ॥ यः कुर्य्याद्व्र तमेतद्धि जानकीजन्मसम्भवम् । स लभेत् सकलं ब्रह्मन् पृथ्वीयात्राफलं किल ॥ तथा षोडशदानानां फलं प्राप्नोति मानवः । अश्वमेधादियज्ञानां तीर्थानामपि गौतम ॥ अत्युग्रतपसां वापि वेदोक्तायुश्च विन्दति । गौतमेदं व्रतं तस्मादवश्यं कुरु भक्तितः ॥ नेदं वक्तुं समर्थास्ते फणीन्द्रचतुराननाः । कृताद्व्रतोत्तमादस्माद्दीर्घायुः प्राप्तवानहम् । व्रतानां नित्यमाम्रातं भक्तिदं कुर्व्वतां सताम् ॥ सूत उवाच । मुनये गौतमायेत्थं जानकीजम्मसम्भवम् । व्रतञ्च व्रतमाहात्म्यं विधानं श्रुतिचोदितम् । जगाद सकलं व्यक्तं मार्कण्डेयो मुनीश्वरः ॥” इत्यादि श्रीभविष्यपुराणे श्रीसीतानवमीव्रत- माहात्मां समाप्तम् ॥ * ॥ स्वर्गगङ्गा । इति मेदिनी ॥ सा तु भद्राश्ववर्षगङ्गा । यथा, श्रीभाग- वते ५ स्कन्धे । “सीता तु ब्रह्मसदनात् केशवा- चलादिगिरिशिखरेभ्योऽधोऽधः प्रस्रवन्ती गन्ध- मादनसूर्द्धसु पतित्वान्तरेण भद्राश्वं वर्षं प्राच्यां दिशि क्षारसमुद्रमभिप्रविशति ॥” अपि च । मार्कण्डेय उवाच । “यत्र देवसभा भूता सानौ तस्य महागिरेः । तत्र जाता देवनदी सीताख्या वचनाद्विधेः ॥ स्नापयित्वा यथा चन्द्रं सीतातोयैर्मनोहरैः । चन्द्र पपुब्र ह्मवाक्यात् सर्व्वे ते त्रिदिवौकसः ॥ तदा सीताजलं चन्द्रस्नानयोगाच्च सामृतम् । भूत्वा निपतितं तस्मिन् वृहल्लोहितसंज्ञके ॥ तद्विवृद्धं तदा तोयं तस्मिन् सरसि निर्म्मलम् । तद्ददर्श स्वयं ब्रह्मा विवृद्धं साधु तज्जलम् ॥ तद्दर्शनाज्जलात्तस्मादुत्थिता कनकोत्तमा । नन्द्रभागेति तन्नाम विधिश्चक्रे स्वयं ततः । भार्य्यार्थे सागरस्तान्तु जग्राह ब्रह्मसम्मते ॥” इति कालिकापुराणे २२ अध्यायः ॥

लक्ष्मीः । उमा । शस्याधिदेवता । इति नानार्थ- ध्वनिमञ्जरी ॥ मदिरा । इति राजनिर्घण्टः ॥ गङ्गास्रोतः । यथा, -- “गङ्गायान्तु भद्रसोमा महाभद्राथ पाटला । तस्याः स्रोतसि सीता च वङ्क्षुर्भद्रा च कीर्त्तिता तद्भेदेऽलकनन्दापि शारिणी त्वल्पनिम्नगा ॥” इति शब्दमाला ॥ (नदीविशेषः । इति केचित् ॥ यथा, महा- भारते । ३ । १८८ । १०० । “गाङ्गं शतद्रुं सीताञ्च यमुनामथ कौशिकीम् । एताश्चान्याश्च सरितः पृथिव्यां या नरोत्तम । परिक्रामन् प्रपश्यामि तस्य कुक्षौ महात्मनः ॥”) सीतापतिः, पुं, (सीतायाः पति ।) श्रीरामचन्द्रः । इति शब्दरत्नावली ॥ सीतायाःपतिः, पुं, (सीतायाः पतिः । अलुक् समासः ।) श्रीरामचन्द्रः । इति शब्दरत्ना- वली ॥ (यथा, रामायणटीकाकृतो मङ्गला- चरणे । “रामाय रामभद्राय रामचन्द्राय वेधसे । रघुनाथाय नाथाय सीतायाःपतये नमः ॥”) सीतीलकः, पुं, सतीलकः । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ सीत्कारः, पुं, (सीत् + कृ + भावे घञ् ।) मनु- ष्याणां गुणानुरागजशब्दः । (यथा, आर्य्या- सप्तशत्याम् । २१६ । “गेहिण्या चिकुरग्रहसमयसीत्कारमीलित- दृशापि । बाला कपोलपुलकं विलोक्य निहतोऽस्मि शिरसि पदा ॥”) सीत्कृतं, क्ली, (सीत् + कृ + भावे क्तः ।) मनु- ष्याणां गुणानुराजगशब्दः । यथा, -- “शब्दो गुणानुरागोत्थः प्रणादः सीत्कृतं नृणाम् ॥” इति हेमचन्द्रः ॥ सीत्यं, क्ली, (सीतया निर्वृत्तमिति । सीता + यत्) धान्यम् । इति हेमचन्द्रः ॥ सीत्यं, त्रि, (सीतया समितम् । सीता + “नौ- वयोधर्म्मेति ।” ४ । ४ । ९१ । इति यत् ।) कृष्टक्षेत्रादि । इत्यमरः । २ । ९ । ८ ॥ सीद्यं, क्ली, आलस्यम् । इति भूरिप्रयोगः ॥ सीधुः, पुं, (शोधुः । पृषोदरादित्वात् शस्य सः ।) मद्यम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, देवी- भागवते । ५ । २४ । ६० । “अशोकं कुरुराजानं पादघातविकाशितम् । वकुलं सीधुसेकेन तथा कुरुवकं कुरु ॥”) मद्यभेदः । इत्यमरः । २ । १० । ४२ ॥ यथा, -- “इक्षोः पक्वै रसः सिद्धः सीधुः पक्वरसश्च सः । आमैस्तैरेव यः सोधुः स च शीतरसः स्मृतः ॥ सीधुः पक्वरसः श्रेष्ठः स्वराग्निबलवणकृत् । वातपित्तकरा हृद्यः स्नेहनो रोचनो हरेत् ॥ विबन्धभेदशोफार्शः शोफोदरकफामयान् ।

तस्मादल्पगुणः शीतरसः संलेखनः स्मृतः ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा च । “सीधुः कषायाम्लकमाधुरो वा सन्दीपनो भेदमलापहा च । आमातिसारानिलपित्तशूल- श्लेष्मामयार्शोग्रहणीगदघ्नः ॥” इति हारीते प्रथमे स्थाने ११ अध्यायः ॥) सीधुगन्धः, पुं, (सीधोरिव गन्धो यस्य ।) वकुलः । इति शब्दरत्नावली ॥ सीधुपुष्पः, पुं, (सिधुवत् गन्धयुक्तं पुष्पं यस्य ।) कदम्बः । वकुलः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सीधुपुष्पी, स्त्री, (सीधुवत् गन्धयुक्तं पुष्पं यस्याः । ङीष् ।) धातकी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (धातकीशब्देऽस्या विवरणं ज्ञातव्यम् ॥) सीधुरसः, पुं, (सीधोरिव रसो यत्र ।) आम्र- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सीधुसंज्ञः, पुं, (सीधोः संज्ञा संज्ञा यस्य ।) वकुलवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सीध्रं, क्ली, अपानम् । इति केचित् ॥ सीपः, पुं, तर्पणाद्यर्थजलपात्रम् । कोषा इति भाषा । यथा, -- “वस्तुतस्तु अत्रानुद्धृतस्य क्षेपासम्भवात् उद्धृत- पदं हस्तादन्येन सीपादिनोद्धृतपरम् । तेन सीपादियुक्तकरतर्पणे तत्रैव जले तिलान् मिश्रयेत् ।” इति गोपालन्यायपञ्चाननकृत- विचारतिर्णयः ॥ सीमन्तः, पुं, (सीम्नोऽन्तः । शकन्ध्वादित्वात् साधुः ।) केशेषु बर्त्म । इति हेमचन्द्रः ॥ सिंति इति भाषा ॥ (यथा महाभारते । १ । ४४ । २ “अपश्यन्त तथा यान्तमाकाशे नागमुत्तमम् । सीमन्तमिव कुर्व्वाणं नभसः पद्मवर्च्चसम् ॥”) सीमन्तोन्नयनसंस्कारः । यथा, याज्ञवल्क्यः । १ । ११ । “गर्भाधानमृतौ पुंसःसवनं स्पन्दनात् पुरा । षष्ठेऽष्टमे वा सीमन्तः प्रसवे जातकर्म्म च ॥” (प्रत्यङ्गविशेषः । यथा, सुश्रुते । ३ । ५ । “चतुद्दशैव सीमन्ताः । ते चास्थिसघातवद्गण- नीया यतस्तैर्युक्ता अस्थिसंघाताः । ये ह्युक्ताः संघातास्तु खल्वष्टादशैकेषाम् ॥”) सीमन्तकं, क्ली, (सीमन्ते कायति शोभते इति । कै + कः ।) सिन्दूरम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ सीमन्तकः, पुं, नरकावासः । यथा, -- “लक्ष पञ्चव नरकावासा सीमन्तकादयः ॥” इति हेमचन्द्रः ॥ सीमन्तिनी, स्त्री, (सीमन्तोऽस्या अस्तीति । इनिः । ङीप् ।) नारी । इत्यमरः । २ । ६ । २ ॥ (यथा, रामायणे । २ । ३५ । २१ । “मास्म सीमन्तिनी काचित् जनयेत् पुत्त्रमी- दृशम् । सौमित्रे ! योऽहमम्बाया दद्मि शोकमनन्त- कम् ॥”)

पृष्ठ ५/३५८

सीमन्तोन्नयनं, क्ली, (सीमन्तस्य उन्नयनं उत्तो- लनं यत्र ।) संस्कारविशेषः । इति जटाधरः ॥ तद्विधानञ्च यथा, -- अथ सीमन्तोन्नयनम् । “यदि पुंसवनं न कृतं तदा तस्मिन्नेव दिने प्रायश्चित्तात्मकमहाव्याहृतिहोमं कृत्वा पुंस- वनञ्च कृत्वा सीमन्तोन्नयनं कार्य्यम् । तथा च नारदः । ‘येषान्तु न कृताः पित्रा संस्कारविधयः क्रमात् । कर्त्तव्या भ्रातृभिस्तेषां पैतृकादेव तद्धनात् ॥ अविद्यमाने पित्रर्थे स्वांशादुद्धृत्य वा पुनः । अवश्यकार्य्याः संस्कारा भ्रातृभिः पूर्व्वसंस्कृतैः ॥ क्रमात् भ्रातॄणां संस्काराणाञ्च पौर्व्वापर्य्यक्रमात् भ्रातृक्रमस्तु सोदरविषय एव । विवाहे तथा दर्शनात् । छन्दोगपरिशिष्टम् । देवतानां विपर्य्यासे जुहोतिषु कथं भवेत् । सर्व्वं प्रायश्चित्तं कृत्वा क्रमेण जुहुयात् पुनः ॥ संस्कारा अतिपत्येरन् स्वकालाच्चेत् कथञ्चन । हुत्वैतदेव कुर्व्वीत ये तूपनयनादधः ॥’ एतदित्यनेन सर्व्वं प्रायश्चित्तमनुकृष्टं तच्च प्रागेव विवृतम् । उभयकरणे तन्त्रेणैव मातृका- पूजादि । ‘गणशः क्रियमाणे तु मातृभ्यः पूजनं सकृत् । सकृदेव भवेत् श्राद्धमादौ न पृथगादिषु ॥’ इति छन्दोगपरिशिष्टात् ॥ * ॥ गोभिलः । अथ सीमन्तोन्नयनं प्रथमे गर्भे चतुर्थे मासि षष्ठे ऽष्टमे वा । अथ पुंसवनानन्तरम् । सीमन्तः केशरचनाविशेषः । वाशब्देक्यान्न चतु- र्थादिमासानां तुल्यवद्विकल्पः । किन्तु पूर्व्वपूर्व्व- कालः प्रशस्तः । समर्थस्य क्षेपायोगात् इति न्यायात् ततश्च नवममासादौ प्रायश्चित्तं कृत्वैव कर्त्तव्यम् । प्रथमगर्भ इत्युपादानात् । यदि कथञ्चिदकृत एतस्मिन् संस्कारे गभनाशे पुन- र्गर्भोत्पत्तौ अयं कालनियमो न किन्तु गर्भस्पन्दने सीमन्तोन्नयणं यावन्न वालप्रसबः । इति शङ्ख- लिखितोक्तकालो ग्राह्यः । वृहद्राजमार्त्तण्डे । ‘या नार्य्यकृतसीमन्ता प्रसूते च कथञ्चन । अङ्के विधाय तं बालं पुनः संस्कारमर्हति ॥ * ॥ षष्ठे मासेऽष्टमेऽह्नीज्यकुजदिनकृतां नन्दभद्रे तिथौ चे मैत्रेमूले मृगाङ्के करपितृपवनेपौष्णविष्णुत्रियुग्म पुष्याश्वादित्यरौद्रे युवतिहरिझसे वृश्चिके वापि लग्ने । चन्द्रे तारानुकूले शुभमपि नियतं स्याच्च सीमन्तकर्म्म ॥ मृगाजरहिते लग्ने नवांशे पुंग्रहस्य च । केचिद्वदन्ति सीमन्तं तथा रिक्तेतरे तिथौ ॥ गोभिलः । प्रातः सशिरस्काप्लुतोदगग्रेषु दर्भेषु पश्चादग्नेः प्राच्युपविशति उक्तार्थमेतत् । पश्चात् पतिरवस्थाय युगमन्तमौडम्बरं शलाटुग्रथ्नमाव- ध्नाति अयमूर्ज्जावतो वृक्ष इति । अग्नेः पश्चात् पतिः स्थित्वा । युगानि फलानि यस्मिन् शला-

टुग्रथ्ने नीलस्तवके स युगमान् तं मतुवन्तम् । तथा च भट्टनारायणधृतं छन्दोगपरिशिष्टम् । ‘शलाटु नीलमित्युक्तं ग्रथ्नस्तवक उच्यते । कपुष्णिकाभितः केशा मूर्द्ध्नि पश्चात् कपुच्छलः एतद्वचनं नारायणोपाध्यायेन धृतम् । उडु- म्बरभवमौडम्बरम् । अयमूर्ज्जावतो वृक्ष इति मन्त्रेण भार्य्यायाः कण्ठे बध्नाति ॥ * ॥ अथ सीमन्तमूर्द्धं नयति भूरिति दर्भपिञ्जलीभिरेव प्रथमं भुव इति द्वितीयं स्वरिति तृतीयम् । अथानन्तरं यत्र सिन्दूरं स्त्री ददाति तं सीमन्तं ललाटोर्द्ध्वं नयति भूरिति मन्त्रेण दर्भपिञ्जली- भिस्तिसृभिः । एकवारकरणाद्यावन्त्युन्नयनानि तावतीभिरेव तिसृभिरित्यर्थः । प्रथमादिपदानि तु व्याहृतीनां पिञ्जलीनाञ्च पृथङ्नियोगार्थम् पिञ्जली पवित्रम् । तथा च छन्दोगपरिशिष्टम् ‘अनन्तर्गर्भिणं साग्रं कौशं द्विदलमेव च । प्रादेशमात्रं विज्ञेयं पवित्रं यत्र कुत्रचित् । एतदेव हि पिङ्गल्या लक्षणं समुदाहृतम् ॥’ गोभिलः । अथ वीरतरेण येनादितेरित्येतयर्च्चा बीरास्तरन्त्यनेन युद्धमिति वीरतरः शरः ॥ तथा च छन्दोगपरिशिष्टम् । ‘श्वाविच्छलाका शलली तथा वीरतरः शरः । तिलतण्डुलसम्पाकः कृषरः सोऽभिधीयते ॥’ ततश्च शरेण येनादितेरिति मन्त्रेण सीमन्तमूर्द्ध्वं नयति इति पूर्व्वसूत्रादनुवर्त्तते ॥ * ॥ अथ पूर्णेन सूत्रचात्रेण वाकामहमित्येतयर्च्चा । चात्रं तर्कुः । तेन सूत्रपूर्णेन वाकामहमिति मन्त्रेण सीमन्तमूर्द्ध्वं नयतीति शेषः । त्रिः श्वेतया शलल्या यास्ते वाके सुमतय इति स्थानत्रितये शुक्लेन शेजाजन्तुकण्टकेन यास्ते इति मन्त्रेण सीमन्तमूर्द्ध्वं नयतीति शेषः । कृषरः स्थाली- पाक उत्तरघृतस्तमवेक्षयेत् । कृषर उक्तः । स्थालीपाकश्चरुः स उपरि दत्तघृतस्तं बध्वाः प्रदर्शयेत् । स्थालीपाकपदं चरुस्थाल्यां कृष- रस्य श्रपणार्थम् । मनुष्यार्थत्वात् द्विःप्रक्षालनम् ततश्च यः कश्चिन्महानसे श्रपयित्वा स्थापयेत् । किम्पश्यसीत्युक्त्वा प्रजामिति वाचयेत् किं पश्य- सीति पतिरुक्त्वा प्रजामित्यादि मन्त्रं गभिणीं वाचयेत् । तं सा स्वयं भुञ्जीत । तमेवेक्षितं कृषरम् । वीरसूर्जीवसूर्ज्जीवपत्नीति ब्राह्मण्यो मङ्गल्यादिभिर्व्वाग्भिरुपासीरन् । बीरान् विक्रा- न्तान् पुत्त्रान् सूत इति वीरसूस्त्वं भवेति वाक्य- शेषः प्रतिपदं स्यात् । जीवतो दीर्घायुषः पुत्तान् सूत इति जीवसूः जीवतः पत्नी जीव- पत्री अविधवेत्यर्थः । एवं प्रकाराभिर्व्वाग्भि- रनुनयेयुः । क्रमश्च महाव्याहृतिभिर्हुत्वा औडुम्बरफलस्तवकं कण्ठे बद्ध्वा प्रजामिति वाचयेदित्यन्तं तन्त्रं कृत्वा व्याहृतिभिर्होमादि- तन्त्रं समापयेत् ततो ब्राह्मस्य उपासीरन् ।” इति संस्कारतत्त्वम् ॥ सीमा, [न्] स्त्री, (सीयते इति । सि + “नामन्- सीमन्व्योमन्निति ।” उणा० ४ । १५० । सीमा, [न्] स्त्री, (सीयते इति । सि + “नामन्- सीमन्व्योमन्निति ।” उणा० ४ । १५० ।

इति मनिन्प्रत्ययेन साधुः । “डावुभाभ्याम- न्यतरस्याम् ।” ४ । १ । १३ । इति पाक्षिको डाप् ।) ग्रामादीनामवधारितान्तभागः । सीमाना इति भाषा । तत्पर्य्यायः । मर्य्यादा २ अवधिः ३ आघाटः ४ । इति जटाधरः ॥ (यथा, मनुः । ८ । २५३ -- २५४ । इति मनिन्प्रत्ययेन साधुः । “डावुभाभ्याम- न्यतरस्याम् ।” ४ । १ । १३ । इति पाक्षिको डाप् ।) ग्रामादीनामवधारितान्तभागः । सीमाना इति भाषा । तत्पर्य्यायः । मर्य्यादा २ अवधिः ३ आघाटः ४ । इति जटाधरः ॥ (यथा, मनुः । ८ । २५३ -- २५४ । “यदि संशय एव स्यात् लिङ्गानामपि दर्शने । साक्षिप्रत्यय एव स्यात् सीमावादविनिर्णयः ॥ ग्रामीयककुलानाञ्च समक्षं सीम्नि साक्षिणः । प्रष्टव्याः सीमलिङ्गानितयोश्चैव विवादिनोः ॥”) स्थितिः । (यथा, माघे । ३ । ५७ । “यस्यामजिह्मा महतीमपङ्काः सिमानमत्यायतयोऽत्यजन्तः । जनैरजातस्खलनैर्ण जातु द्वयेऽप्यमुच्यन्त विनीतमार्गाः ॥”) क्षेत्रम् । अण्डकोषः । इति मेदिनी ॥ (यथा, -- “केशेषु चमरीं हन्ति सीम्नि पुष्कलको हतः ॥” इति सिद्धान्तकौमुदी । २ । ३ । ३६ ॥) वेला । इति विश्वः ॥ सीमाविवादः, पुं, (सीमायाः विवादः ।) ग्रामा- दीनां सीमाविषयककलहः । यथा । अधुना सीमाविवादनिर्णय उच्यते । “सीम्नो विवादे क्षेत्रस्य सामन्ताः स्थविरादयः गोपाः सीमाकृषाणा ये सर्व्वे च वनगोचराः ॥ नयेयुरेते सीमानं स्थलाङ्गारतुषद्रुमैः । सेतुवल्मीकनिम्नास्थिचैत्याद्यैरुपलक्षिताम् ॥” ग्रामद्वयसम्बन्धिनः क्षेत्रस्य सीम्नी विवादेतथैक- ग्रामान्तर्व्वर्त्तिक्षेत्रमर्य्यादाविवादे च सामन्ता- दयः स्थलाङ्गारादिभिः पूर्व्वकृतैः सीमालक्षणै- रुपलक्षितां चिह्नितां सीमां नयेयुः निश्चिनियुः सीमा क्षेत्रादिमर्य्यादा सा चतुर्व्विधा । जन- पदसीमा १ ग्रामसीमा २ क्षेत्रसीमा ३ गृह- सीमा ४ चेति । सा च यथासम्भवं पञ्चलक्षणा तदुक्तं नारदेन । “ध्वजिनी मत्सिनी चैव नैधानी भयवर्ज्जिता । राजशासननीता च सीमा पञ्चविधा स्मृता ॥” ध्वजिनी वृक्षादिलक्षिता । वृक्षादीनां प्रकाश- कत्वेन ध्वजतुल्यत्वात् । मत्सिनी सलिलवती मत्स्यशब्दस्य स्वधारजललक्षणत्वात् । नैधानी निखाततुषाङ्गारादिमती । तेषां निखातत्वेन निधानतुल्यत्वात् । भयवर्जिता अर्थिप्रत्यर्थि- परस्परसम्प्रतिपत्तिनिर्म्मिता । राजशासन- नीता । ज्ञातृचिह्नाभावे राजेच्छया निर्म्मिता एवम्भूतायां षोढा विवादः संभवति । यथाह कात्यायनः । “आधिक्यं न्यूनता चांशे अस्तिनास्तित्वमेव च अभोगभुक्तिः सीमा च षड्भूवादस्य हेतवः ॥” इति । तथा हि । ममात्र पञ्चनिवर्त्तनाया भूमे- रधिका भूरस्तीति केनचिदुक्ते पञ्चनिवर्त्तनैव नाधिकेत्याधिक्ये विवादः । पञ्चनिवर्त्तना मदीयां भूरित्युक्तेन ततो न्यूनैवेति न्यूनतायाम् । पञ्च- निवर्त्तनो ममांश इत्युक्तेऽंश एव नास्तीत्यस्ति-

पृष्ठ ५/३५९

नास्तित्वविवादः सम्भवति । मदीया भूः प्राग- विद्यमानभोगैव भुज्यत इत्युक्तेन सन्तता चिर- न्तन्येव मे भुक्तिरित्यभोगभुक्तौ विवादः । इयं मर्य्यादेयञ्चेति सीमाविवाद इति षट्प्रकार एव विवादः सम्भवति । षट्प्रकारेऽपि भूविवादे श्रुत्यर्थाभ्यां सीमाया अपि निर्णीयमानत्वात् सीमानिर्णयप्रकरणे तस्यान्तर्भावः । समन्ता- द्भवाः सामन्ताः । चतसृषु दिक्ष्वनन्तरा ग्रामा- दयस्त च प्रतिसीमं व्यवस्थिताः । “ग्रामो ग्रामेषु सामन्तः क्षेत्रं क्षेत्रस्य कीर्त्ति- तम् । गृहं गृहस्य निर्द्दिष्टं समन्तात् परिरभ्य हि ॥” इति कात्यायनवचनात् । ग्रामादिशब्देन तत्- स्थाः पुरुषा लक्ष्यन्त । ग्रामः पलायत इति यथा । सामन्तग्रहणञ्च तत्संसक्ताद्युपलक्षणा- र्थम् । उक्तञ्च कात्यायनेन । “संसक्तकास्तु सामन्तास्तत्संसक्तास्तथोत्तराः । संसक्तसक्तसंसक्ताः पद्माकाराः प्रकीर्त्तिताः ॥” इति । स्थविरा वृद्धाः । आदिग्रहणेन मौलोद्ध- तयोर्ग्र हणम् । वृद्धादिलक्षणञ्च तेनैवोक्तम् । “निष्पाद्यमानं यैर्दृष्टं तत् कार्य्यं तद्गुणा- न्वितैः । वृद्धा वा यदि वावृद्धास्ते च वृद्धाः प्रकीत्तिताः ॥ ये तत्र पूर्व्वं सामन्ताः पश्चाद्देशान्तरं गताः । तन्मूलत्वात्तु ते मौला ऋषिभिः परिकीर्त्तिताः ॥ उपश्र वणसम्भोगकार्य्याख्यानोपचिह्निताः । उद्धरन्ति पुनर्यस्मादुद्धतास्ते ततः स्मृताः ॥” गोपा गोचारकाः । “सीमाकृषाणाः सीमासंनिहितक्षेत्रकर्षकाः ।” सर्व्वे च वनगोचरा वनचारिणो व्याधादयस्ते च मनुनोक्ताः । “व्याधान् शाकुनिकान् गोपान् कैवर्त्तान् मूलखातकान् । व्यालग्राहानुञ्छवृत्तीनन्यांश्च वनगोचरान् ॥” स्वलमुन्नतो भूप्रदेशः । अङ्गारोऽग्ने रुच्छिष्टम् । तुषा धान्यत्वचः । द्रुमा न्यग्रोधादयः । सेतु- र्जलप्रवाहबन्धः । चैत्यं पाषाणादिबन्धः । आद्यशब्देन वेणुवालुकादीनां ग्रहणम् । एतानि च प्रकाशाप्रकाशभेदेन द्विःप्रकाराणि । तथा च मनुः । “सीमावृक्षांस्तु कुर्व्वीत न्यग्रोधाश्वत्थकिंशुकान् शाल्मलीन् शालतालांश्च क्षीरिणश्चैव पाद- पान् ॥ गुल्मान् वेणूंश्च विविधान् शमी वल्ली स्थलानि च । शरान् कुब्जकगुल्मांश्च तथा सीमा न नश्यति ॥ तडागानुदपानानि वाप्यः प्रस्रवणानि च । सोमासन्धिषु कार्य्याणि देवतायतनानि च ॥” इति प्रकाशरूपाणि ॥ “उपच्छन्नानि चान्यानि सीमालिङ्गानि कारयेत् । सीमाज्ञाने नृणां वीक्ष्यनित्यं लोके विपर्य्ययम् ॥

अश्मनोऽस्यीनि गोबालांस्तुषान भस्मकपा- लिकाः । करीषमिष्टकाङ्गारशर्करावालुकास्तथा ॥ यानि चैवं प्रकाराणि कालाद्भूमिर्न भक्षयेत् । तानि सन्धिषु सोमाया अप्रकाशानि कारयेत् ॥ एतैर्लिङ्गैर्नयेत् सीमां राजा विवदमानयोः ॥” प्रच्छन्नलिङ्गानि एतैः प्रकाशाप्रकाशरूपैर्लिङ्गैः सामन्तादिप्रदर्शितैः सोमां प्रति विवदमानयोः सीमानिर्णयं कुर्य्याद्राजा ॥ * ॥ यदा पुनश्चि- ह्नानि न सन्ति विद्यमानानि वा लिङ्गालिङ्ग- तया सन्दिग्धानि तदा निर्णयोपायमाह । “सामन्ता वा समग्रामाश्चत्वारोऽष्टौ दशापि वा रक्तस्रग्वसनाः सीमां नयेयुः क्षितिधारिणः ॥” सामन्ताः पूर्व्वोक्तलक्षणाः । समग्रामाश्चत्वा- रोऽष्टौ दशापि वा इत्येवं समसंख्याः प्रत्यासन्न- ग्रामीणाः । रक्तस्रग्विणो रक्ताम्बरधराः मूर्द्धा- रोपितक्षितिखण्डाः सीमानं नयेयुः प्रदर्शयेयुः सामन्ता वेति विकल्पाभिधानं स्मृत्युत्तरोक्त- साक्ष्यभिप्रायम् । यथाह मनुः । “साक्षिप्रत्यय एव स्यात् सीमावादविनिर्णयः ।” तत्र च साक्षिणां निर्णेतृत्वं मुख्यं तदभावे सामन्तानाम् । तदुक्तम् । “साक्ष्यभावे तु चत्वारो ग्रामाः सीमन्तवासिनः सीमाविनिणयं कुर्य्युः प्रयता राजसन्निधौ ॥” तदभावे तत्संसक्तादीनां निर्णेतृत्वम् । यथाह कात्यायनः । “स्वार्थसिद्धौ प्रदुष्टेषु सामन्ते ष्वर्थगौरवात् । तत्संसक्तैस्तु कत्तव्य उद्धारो नात्र संशयः ॥ संसक्तसक्तदाषे तु तत्संसक्ताः प्रकीर्त्तिताः । कर्त्तव्या न प्रदुष्टास्तु राज्ञा धर्म्मं विजानता ॥” सामन्ताद्यभावे मौलादयो ग्राह्याः । तेषाम- भावे सामन्ता मौलवृद्धोद्धृतादयः । स्थावरे षट्प्रकारेऽपि कार्य्या नात्र विचारणेति कात्या- यनेन क्रमविधानात् । एते च सामन्तादयः संख्यागुणातिरेकेन संभवन्ति । “सामन्ताः साधनं पूर्व्वंनिर्दोषाः स्युर्गुणा- न्विताः ॥” द्विगुणास्तूत्तरा ज्ञेयास्ततोऽन्ये त्रिगुणा मताः इति स्मरणात् ॥ * ॥ ते च साक्षिणः सामन्तादयश्च स्वैः स्वैः शपथैः शापिताः सन्तः सीमां नयेयुः । “शिरोभिस्ते गृहीत्वोर्व्वीं स्रग्विणो रक्तवाससः सुकृतैः शापिताः स्वैः स्वैर्नयेयुस्ते समञ्जसम् ॥ इति स्मरणात् ॥ नयेयुरिति बहुवचनं द्वयोर्निरासार्थं नैकस्य । “एकश्चेदुन्नयेत् सोमां सोपवासः समुन्नयेत् । रक्तमाल्याम्बरधरो भूमिमादाय मूर्द्धनि ॥” इति नारदेनेकस्याभ्यनुज्ञानात् । यस्तु । “नैकः समुन्नयेत् सोमां नरः प्रत्ययवानपि । गुरुत्वादस्य कार्य्यस्य त्रियेषा बहुषु स्थिता ॥” इत्येकस्य निषेधः । स उभयानुमतधर्म्मविद्व्यति- रिक्तविषय इत्यविरोधः ॥ * ॥

स्थलादिचिह्नाभावेऽपि साक्षिसामन्तादीनां सीमाज्ञान उपायविशेषो नारदेनोक्तः । “निम्नगापहृतोथृष्टनष्टचिह्नासु भूमिषु । तत्प्रदेशानुमानाच्च प्रमाणाद्भोगदर्शनात् ॥” निम्नगाया नद्या अपहृतेनापहरणेनोत्सृ- ष्टानि स्वस्थानात् प्रच्युतानि नष्टानि वा लिङ्गानि यासु मर्य्यादाभूमिषु तत्र तत्प्रदेशा- नुमानात् उत्सृष्टनष्टचिह्नानां प्राचीनप्रदेशा- नुमानाद् ग्रामादारभ्य सहस्रदण्डपरिमितं क्षेत्रमस्य ग्रामस्य पश्चिमे भाग इत्येवं विधानातु प्रमाणाद्वा प्रत्यर्थिसमक्षमविप्रतिपन्नायाः स्मार्त्तकालोपलक्षितैर्भुक्तैव्वा निञ्चिनुयुः । बृह- स्पतिना चात्र विशेषो दर्शितः । “आगमञ्च प्रमाणञ्च भोगं कालञ्च नाम च । भूभागलक्षणञ्चैव ये विदुस्तऽत्र साक्षिणः ॥” एते च साक्षिसामन्तादयः शपथैः शापिताः सन्तः कुलादिसमक्षं राज्ञा प्रष्टव्याः । यथाह मनुः । “ग्रामेयककुलानान्तु समक्षं सीम्नि साक्षिणः । प्रष्टव्याः सीमलिङ्गानि तयोश्चैव विवादिनोः ॥ ते पृष्टाः साक्ष्यादयः समस्ता ऐकमत्येन सीम्नि निणयं कुर्य्युः । तैर्निर्णीतां सीमां तत्प्रदर्शित- सकललिङ्गयुक्तां साक्ष्यादिनामान्विताञ्चाविस्म- रणार्थं पत्रे समारोपयेत् । उक्तञ्च मनुना । “ते पृष्टास्तु यथा ब्रूयुः सामन्ताः सीम्नि निर्णयम् । निबध्नीयात्तथा सीमां सर्व्वांस्तांश्चैव नामतः ॥ एतेषां साक्षिसामन्तप्रभृतीनां सोमाचंक्रमण- दिनादारभ्य यावत् त्रिपक्षं राजदैविकं व्यसनं चेन्नोपपद्यते तदा तत्प्रदशनात् सोमानिर्णयः । अयञ्च राजदैविकव्यसनावधिः कात्यायनोक्तः । “सीमाचंक्रमणे कोषे पादस्पर्शे तथैव च । त्रिपक्षपक्षसप्ताहं दैवराजिकमिष्यते ॥” इति ॥ यदा त्वमीषां उक्तसाक्ष्यवचसां त्रिपक्षाभ्यन्तरे रोगादिर्दृश्यते । अथवा प्रतिवादिनिर्द्दिष्टाभ्य- धिकसंख्यागुण-साक्ष्यन्तरविरुद्धवचनता तदा ते मृषाभाषितया दण्डनीयाः । तदाह । “अनृते तु पृथग्दण्ड्या राज्ञा मध्यमसाहसम् ॥ अनृते मिथ्यावदने निमित्तभूते सति सर्व्वेसा- मन्ताः प्रत्येकं मध्यमसाहसेन चत्वारिंशदधि- केन पणपञ्चशतेन दण्डनीयाः । सामन्तविष- यता चास्य साक्ष्यमौलादोनां स्मृत्यन्तरे दण्डान्तरविधानादवगम्यते । तथा च मनुः । “यथोक्तेन नयन्तस्ते पूयन्ते सत्यसाक्षिणः । विपरीतं नयन्तस्तु दाप्याः स्युर्द्विशतं दमम् ॥” नारदोऽपि । “अथ चदनृतं ब्रूयुः सामन्ताः सीम्नि निर्णये । सर्व्वे पृथक् पृथक् दण्ड्या राज्ञा मध्यमसाह- सम् ॥” सामन्तानां मध्यमसाहसं दण्डमभिधाय । “शेषाश्चेदनृतं ब्रूयुर्नियुक्ता भूमिकर्म्माणि । प्रत्येकन्तु जघन्यास्ते विनेयाः पूर्व्वसाहसम् ॥”

पृष्ठ ५/३६०

तत्संयुक्तादिषु प्रथमं साहसमुक्तवान् । मौला- दीनामपि तमेव दण्डमाह । “मौलवृद्धादयस्त्वन्ये दण्डगत्या पृथक् पृथक् । विनेयाः प्रथमेनैव साहसेनानृते स्थिताः ॥” इति । आदिग्रहणेन गोपशाकुनिकव्याधवनगोचराणां ग्रहणम् ॥ * ॥ यदपि शाकुनिकादीनां पाप- रतत्वाल्लिङ्गदर्शन एवोपयोगो न साक्षात्सीमा- निर्णये तथापि लिङ्गदर्शन एव मृषाभाषित्व- सम्भवात् दण्डविधानमुपपद्यत एव । अनृते तु पृथग्दण्ड्या इत्यतद्दण्डविधानमज्ञानविषयम् । “बहूनान्तु ग्रहीतॄणां न सर्व्वे निर्णयं यदि । कुर्य्युर्भयाद्वा लोभाद्वा दण्ड्यास्तूत्तमसाहसम् ॥” इति ज्ञानविषये साक्ष्यादीनां कात्यायनेन दण्डान्तरविधानात् ॥ * ॥ तथा साक्षिवचन- भेदेऽप्ययमेव दण्डस्तेनैवोक्तः । कीर्त्तिते यदि भेदः स्याद्दण्ड्यास्तूत्तम-साहसमिति । एव- मज्ञानादिना अनृतवदने साक्ष्यादीन् दण्ड- यित्वा पुनः सीमाविचारः प्रवर्त्तयितव्यः । अज्ञा- नोक्तौ दण्डयित्वा पुनः सीमां विचारयेदित्युक्त्वा “त्यक्त्वा दुष्टांस्तु सामन्तानन्यान् भौलादिभिः सह । संमिश्रः कारयेत् सीमामेवं धर्म्मविदो विदुः ॥” इति निर्णयप्रकारस्ते नैवोक्तः ॥ * ॥ यदा पुनः सामन्तप्रभृतयो ज्ञातारश्चिह्नानि च न सन्ति तदा कथं निर्णय इत्यत आह । “अभावे ज्ञातृचिह्नानां राजा सीम्नः प्रवर्त्तिता ॥ ज्ञातॄणां सामन्तादीनां लिङ्गादीनाञ्च । वृक्षा- दीनामभावे राजैव सीम्नः प्रवर्त्तिता प्रवर्त्त- यिता । अन्तर्भावितोऽत्र ण्यर्थः । ग्रामद्वय- मध्यवर्त्तिनीं विवादास्पदीभूतां भुवं समं प्रविभज्यास्येयं भूरस्येयमित्युभयो समर्प्य तन्मध्ये सीमालिङ्गानि कुर्य्यात् । यदा तस्यां भूमावन्यतरस्योपकारातिशयो दृश्यते तदा तस्यैव ग्रामस्य सकला भूः समर्पणीया । यथाह मनुः । “सीमायामविषह्यायां स्वयं राजैव धर्म्मवित् । प्रदिशेद्भू मिमेकेषामुपकारादिभिः स्थितिः ॥” * असत्यामप्यतद्भावाशङ्कायामस्याः स्मृतेर्न्याय- मूलतां द्योतयितुमतिदेशमाह । “आरामायतनग्रामनिपानोद्यानवेश्मसु । एष एव विधिर्ज्ञेयो बर्षाम्बुप्रवहादिषु ॥” आरामः पुष्पफलोपचयहेतुः भूभागः । आयतनं निवेशनं पलालकूटाद्यर्थं विभक्तो प्रदेशः ग्रामः प्रसिद्धः । ग्रामग्रहणञ्च नगराद्युपलक्षणम् । निपानं पानीयस्थानं कूपवापीप्रभृतिकम् । उद्यानं क्रीडार्थाभूमिः । वेश्म गृहम् । एतेष्वा- रामादिष्वयमेव सामन्तसाक्ष्यादिलक्षणो विधि र्ज्ञातव्यः । तथा प्रवषणोद्भूतेषु जलप्रवाहेषु अनयोर्गृहयोर्मध्ये न जलौघः प्रवहत्यनयो- र्वेत्येवं प्रकारे विवादे आदिग्रहणात् प्रासा- दादिष्वपि प्राचोन एव विधिर्ज्ञेयः वेदितव्यः ।

तथा च कात्यायनः । “क्षेत्रकूपतडागानां केदारारामयोरपि । गृहप्रसादावसथनृपदेवगृहेषु च ॥” इति ॥ * ॥ सीमानिर्णयमुक्त्वा तत्प्रसङ्गेन मर्य्यादाप्रभेद- नादौ दण्डमाह । “मर्य्यादायाः प्रभेदे तु सीमातिक्रमणे तथा । क्षेत्रस्य हरणे दण्डा अधमोत्तममध्यमाः ॥” अनेकक्षेत्रव्यवच्छेदिका साधारणी भूर्मर्य्यादा तस्याः प्रकर्षेण भेदनेसीमातिक्रमणे सीमामति- लङ्घ्य कर्षणे क्षेत्रस्य च भयादिप्रदर्शनेन हरणे यथाक्रमेणाधमोत्तममध्यमदण्डा वेदितव्याः । क्षेत्रग्रहणञ्च गृहारामाद्युपलक्षणार्थम् । यदा पुनः स्वीयभ्रान्त्या क्षेत्रादिकमपहरति तदा द्विशतो दमो वेदितव्यः ॥ यथाह मनुः । “गृहं तडागमारामं क्षेत्रं वा भीषया हरन् । शतानि पञ्च दण्ड्यः स्यादज्ञानाद्द्विशतो दमः ॥” इति ॥ अपह्रियमाणक्षेत्रादि भूयस्त्वपर्य्यालोचनया कदाचिदुत्तमोऽपि दण्डः प्रयोक्तव्यः । अत एवाह । “वधः सर्व्वस्वहरणं पूरान्निर्वासनाङ्कने । तदङ्गच्छेद इत्युक्तो दण्ड उत्तमसाहसः ॥” इति ॥ * ॥ यः पुनः परक्षेत्रे सेतुकूपादिकं प्रार्थनया अर्थ- दानेन वा लब्धानुज्ञो निर्मातुमिच्छति तं निषे- धतः क्षेत्रस्वामिन एव दण्ड इत्यत आह । “न निषेध्योऽल्पवाधस्तु सेतुः कल्याणकारकः । परभूमिं हरन् कूपः स्वल्पक्षेत्रो बहूदकः ॥” परकीयां भूमिमपहरन्नाशयन्नपि सेतुर्जल- प्रवाहबन्धः क्षेत्रस्वामिना न प्रतिषेध्यः स चेदीषत्पीडाकरो बहूपकारकश्च भवति । कूपश्चाल्पक्षेत्रव्यापित्वेनाल्पवाधो बहूदकत्वेन बहूपकारको नैव निवारणीयः । कूपग्रहणञ्च वापीपुष्करिण्याद्युपलक्षणार्थम् । यदा पुन- रसौ सर्व्वक्षेत्रवर्त्तितया बहुवाधो नद्यादिसमीप क्षेत्रवर्त्तितया वा अल्पोपकारकस्तदासौ निषध्य इत्यर्थादुक्तम्भवति ॥ * ॥ सेतोश्च द्वैविध्यमुक्तं नारदेन । “सेतुश्च द्विविधो ज्ञेयः खेयो बन्ध्यस्तथैव च । तोयपवर्त्तनात् खेयो बन्ध्यः स्यात्तन्निवर्त्तनात् ॥ इति ॥ यदा त्वन्यनिर्म्मितं सेतुं भेदनादिना नष्टं स्वयं संस्करोति तदा पूर्व्वस्वामिनं तद्वं श्यनृपं वा स्पृष्ट्वैव संस्कुर्य्यात् । यथाह नारदः । “पूर्व्वप्रवृत्तमुत्सन्नमपृष्ट्वा स्वामिनन्तु यः । सेतुं प्रवर्त्तयेत् कश्चित् न स तत्फलभाक् भवेत् मृते तु स्वामिनि पुनस्तद्वं श्ये वापि मानवे । राजानमामन्त्र्य ततः कुर्य्यात् सेतुप्रवर्त्तनम् ॥” इति ॥ * ॥ क्षेत्रस्वामिनं प्रति उपदिष्टमिदानीं सेतोः प्रवर्त्त यितारं प्रति आह । “स्वामिने योऽनिवेद्यैव क्षेत्रे सेतुं प्रवर्त्तयेत् ।

उत्पन्ने स्वामिनो भोगस्तदभावे महीपतेः ॥” क्षेत्रस्वामिनमनभ्युपगम्य तदभावे राजानं वा यः परक्षेत्रे सेतुं प्रवर्त्तयत्यसौ न फलभाग्भव- त्यपि तु तदुत्पन्ने फले क्षेत्रस्वामिनो भोग- स्तदभावे राज्ञः । तस्मात् प्रार्थनयार्थदानेन वा क्षेत्रस्वामिनं तदभावे राजानं वाप्यनुज्ञाप्यैव परक्षेत्रे सेतुः प्रवर्त्तनीय इति तात्पर्य्यार्थः ॥ * ॥ क्षेत्रस्वामिना सेतुर्न प्रतिषेध्य इत्यक्तमिदानीं तस्यैव प्रसक्तानुप्रसक्त्या क्वचिद्विध्यन्तरमाह । “फालाहतमपि क्षेत्रं न कुर्य्याद्यो न कारयेत् स प्रदाप्यः कृष्टफलं क्षेत्रमन्येन कारयेत् ॥” यः पुनः क्षेत्रस्वामिनः पार्श्वेऽहमिदं क्षेत्रं कृषामि इत्यङ्गीकृत्य पश्चादुत्सृजति न चान्येन कर्षयति तच्च क्षेत्रं यद्यपि फलाहतमीषद्वलेन विदारितं न सम्यग्वीजवापार्हं तथापि तस्या- कृष्टस्यफलंयावत्तत्रोत्पत्त्यर्हं सामन्तादिकल्पितं तावदसौ कर्षको दापनीयः । तच्च क्षेत्रं पूर्वकर्ष कादुच्छिद्यान्ये न कारयेत् । इति सीमाविवाद प्रकरणम् । इति मिताक्षरा ॥ * ॥ अपि च । “सीमां प्रति समुत्पन्ने विवादे ग्रामयोर्द्वयोः । ज्येष्ठे मासि नयेत् सीमां सुप्रकाशेषु सेतुषु ॥ सीमावृक्षांश्च कुर्व्वीत न्यग्रोधाश्वत्थकिंशुकान् । शाल्मलीन् शालतालांश्च क्षीरिणश्चैव पादपान् ॥ गुल्मान् वेणूंश्च विविधान् शमीवल्ली स्थलानि च शरान् कुब्जकगुल्मांश्च तथा सीमा न नश्यति ॥ तडागान्युदपानानि वाप्यः प्रस्रवणानि च । सोमासन्धिषु कार्य्याणि देवतांयतनानि च ॥ उपच्छन्नानि चान्यानि सीमालिङ्गानि कारयेत् सीमाज्ञाने नृणां वीक्ष्य नित्यं लोके विपर्य्ययम् अश्मनोऽस्थीनि गोबालान् तुषान् भस्म कपा- लिकाः । करीषमिष्टकाङ्गारान् शर्करा वालुकास्तथा ॥ यानि चैवं प्रकाराणि कालाद्भूमिर्न भक्षयेत् । तानि सन्धिषु सीमायामप्रकाशानि कारयेत् ॥ एतैर्लिङ्गैर्नयेत् सीमां राजा विवदमानयोः । पूर्व्वभुक्त्या च सततमुदकस्यागमेन च ॥ यदि संशय एव स्यात् लिङ्गानामपि दर्शने । साक्षिप्रत्यय एव स्यात् सीमावादविनिर्णयः ॥ ग्रामीयककुलानाञ्च समक्षं सीम्नि साक्षिणः । प्रष्टव्याः सीमलिङ्गानि तयोश्चैव विवादिनोः ॥ ते पृष्टास्तु तथा ब्रूयुः समन्ताः सीम्नि निश्चयम् निबध्नीयात्तथा सीमां सर्व्वांस्तांश्चैव नामतः ॥ शिरोभिस्त गृहीत्वोर्व्वीं स्रग्विणो रक्तवाससः सुकृतैः शापिताः स्वै स्वै र्नयेयुस्ते समञ्जसम् ॥ यथोक्तेन नयन्तस्ते पूयन्ते सत्यसाक्षिणः । विपरीतं नयन्तस्तु दाप्याः स्युर्द्विशतं दमम् ॥ साक्ष्यभावे तु चत्वारो ग्रामाः सामन्तवा- सिनः । सीमाविनिर्णयं कुर्य्युः प्रयता राजसन्निधौ ॥ सामन्तानामभावे तु मौलानां सीम्नि साक्षि- णाम् ॥ इमानप्यनुयुञ्जीत पुरुषान् वनगोचरान् ॥

पृष्ठ ५/३६१

व्याधान् शाकुनीकान् गोपान् कैवर्त्तान् मूल- खानकान् । व्यालग्राहानुञ्छवृत्तीनन्यांश्च वनचारिणः ॥ ते पृष्टास्तु यथा ब्रूयुः सीमासन्धिषु लक्षणम् । तत्तथा स्थापयेद्राजा धर्म्मेण ग्रामयोर्द्वयोः ॥ क्षेत्रकूपतडागानामारामस्य गृहस्य च । सामन्तप्रत्ययो ज्ञेयः सीमासेतुविनिर्णयः ॥ सामन्ताश्चेन्मृषा ब्रूयुः सेतौ विवदतां नृणाम् । सर्व्वे पृथक् पृथक् दण्ड्या राज्ञा मध्यमसाहसम् गृहं तडागमारामं क्षेत्रं वा भीषया हरन् । शतानि पञ्च दण्ड्यः स्यादज्ञानाद्दिशतो दमः ॥ सीमायामविषह्यायां स्वयं राजैव धर्म्मवित् । प्रदिशेत् भूमिमेतेषामुपकारादिति स्थितिः ॥” इति मानवे ८ अध्यायः ॥ सीमिकः, पुं, (स्यमति शब्दायते इति । स्यमु शब्दे + “स्यमेः संप्रसारणञ्च ।” उणा० २ । ४३ । इति किकन् धातोः सम्प्रसारणं दीर्घश्च ।) वृक्षभेदः । वल्मीकः । सूक्ष्मकृमिजातिः । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ सी(शी)रः, पुं, (सिनोति सीयते इति वा । सि बन्धे + “शुसिचिमिञां दीर्घश्च ।” उणा० २ । २५ । इति क्रन् । दीर्घश्च ।) सूर्य्यः । इति मेदिनी ॥ अर्कवृक्षः । हलः । इत्यमरः । २ । ९ । १४ ॥ (यथा, मेघदूते । १६ । “सद्यः सीरोत्कर्षणसुरभि क्षेत्रमारुह्य मालं किञ्चित्पश्चात् व्रज लघुगतिः किञ्चिदेवोत्तरेण ॥”) सी(शी)रकः, पुं, (सीर + संज्ञायां कन् ।) शिशु- मारः । इति शब्दमाला ॥ (सीर + स्वार्थे कन् ।) सीरशब्दार्थोऽप्यत्र ॥ सी(शी)रध्वजः, पुं, (सीरः ध्वजे यस्य ।) चन्द्र- वंशीयराजविशेषः । स तु ह्रस्वरोमराजपुत्त्रः । यस्य पुत्त्रार्थं यजनभुवं कृषतः सीरे सीता दुहिता समुत्पन्ना तस्य पुत्त्रो भानुमान् । इति विष्णुपुराणे । ४ । ५ । १२ ॥ (भागवतमतेऽस्य पुत्त्रः कुशध्वजः । यथा, तत्रैव । ९ । १३ । १८ । “ततः सीरध्वजो जज्ञे यज्ञार्थं कर्षतो महीम् । सीता सीराग्रतो जाता तस्मात् सीरध्वजः स्मृतः ॥ कुशध्वजस्तस्य पुत्त्रस्ततो धर्म्मध्वजो नृपः ॥”) सीरपाणिः, पुं, (सीरः पाणौ यस्य ।) बलदेवः । इत्यमरः । १ । १ । २५ ॥ सीरी, [न्] पुं, (सीरोऽस्यास्तीति । इनिः ।) बलदेवः । इति हलायुधः भूरिप्रयोगश्च ॥ सीलन्धः, पुं, मत्स्यभेदः । सिलिन्दा इति भाषा । तस्य गुणाः । “सीलन्धः श्लेष्मलो वृष्यो विपाके मधुरो गुरुः । वातपित्तहरो हृद्य आमवातकरश्च सः ॥” इति भावप्रकाशः ॥ सीवनं, क्ली, (सिव्यु तन्तुसन्ताने + ल्युट् । ष्ठिवु सिव्योर्ल्युटि वा दीर्घः इति स्वामी । मुग्धबोध- मते “ष्ठीवनसीवने वा ।” इति सूत्रात् निपा-

तितः ।) तन्तुसन्तानम् । सूचीकर्म्म । सेयानी इति सेलायी इति च भाषा । तत्पर्य्यायः । सेवनम् २ स्यूतिः ३ । इत्यमरः । ३ । २ । ५ ॥ ऊतिः ४ व्यूतिः ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, सुश्रुते । ४ । १ । “यथोक्तं सीवनं तेषु कार्य्यं सन्धानमेव च ॥”) सीवनी, स्त्री, (सिव + ल्युट् । स्त्रियां ङीप् ।) लिङ्गमण्यधःसूत्रम् । लिङ्गाग्रात् गुह्यपर्य्यन्त- सीवनम् । इति हेमचन्द्रः ॥ सीसं, क्ली, सीसकम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, महाभारते । ५ । ४९ । ७९ । “सुवर्णस्य मलं रुप्यं रूप्यस्यापि मलं त्रपु । ज्ञेयं त्रपु मलं सीसं सीसस्यापि मलं मलम् ॥” अथ सीसस्योत्पत्तिर्नामगुणाश्च । “दृष्ट्वा भोगीसुतां रम्यां वासुकिस्तु मुमोच यत् । वीर्य्यं जातस्ततो नागः सर्व्वरोगापहो नृणाम् । सीसं वघ्रञ्च वप्रञ्च योगेष्टं नागनामकम् ॥ नागनामकं नागः भुजङ्ग इत्यादि । सीसं रङ्गगुणं ज्ञेयं विशेषात् मेहनाशनम् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥) सीसकं, क्ली, (सीसमेव । स्वार्थे कन् ।) धातु- विशेषः । सीसा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । नागम् २ योगेष्टम् ३ वप्रम् ४ । इत्यमरः । २ । ९ । १०५ ॥ सीसम् ५ सीसपत्रकम् ६ गण्डूपदभवम् ७ सिन्दूरकारणम् ८ वर्द्धम् ९ स्वर्णारि १० यवनेष्टम् ११ सुवर्णकम् १२ । इति हेमचन्द्रः ॥ वध्रम् १३ पिच्चटम् १४ सुवर्णारि १५ त्रपु १६ त्रपुः १७ । इति शब्दरत्नावली ॥ वध्रकम् १८ महावलम् १९ यवनेष्टकम् २० । इति जटाधरः ॥ बहुमलम् २१ चीनम् २२ पिष्टम् २३ । इति रत्नमाला ॥ जडम् २४ भुजङ्गमम् २५ उरगम् २६ कुरङ्गम् २७ परि- पिष्टकम् २८ मृदुकृष्णायसम् २९ पद्मम् ३० तार- शुद्धिकरम् ३१ शिरावृत्तम् ३२ वयोवङ्गम् ३३ चीनपिष्टम् ३४ । अस्य गुणाः । “सीसन्तु वङ्गसाम्यं साद्रसवीर्य्यविपाकतः । उष्णञ्च कफवातघ्नमर्शोघ्नं गुरु लेखनम् ॥ वर्णे नीलं मृदु स्निग्धं निर्म्मलञ्च सुगौरवम् । रौप्यसंशोधने क्षिप्रं सीसकञ्च तदुत्तमम् ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ अथ सीसस्योत्पत्तिनामगुणाः । “दृष्ट्वा भोगिसुतां रम्यां वासुकिस्तु मुमोच यत् । वीर्य्यं जातस्ततो नागः सर्व्वरोगापहो नृणाम् । सीसं वध्रञ्च वप्रञ्च योगेष्टं नागनामकम् । नागः भुजङ्ग इत्यादि । सीसं वङ्गगुणं ज्ञेयं विशेषान्मेहनाशनम् ॥ नागस्तु नागशततुल्यबलं ददादि व्याधिं विनाशयति जीवनमातनोति । वह्निं प्रदीपयति कामबलं करोति मृत्युञ्च नाशयति सन्ततसेवितः सः ॥ पाकेन हीनौ किल रङ्गनागौ कुष्ठानि गुल्मांश्च तथा निकृष्टान् ।

पाण्डुप्रमेहानिलसादसोथ- भगन्दरादीन् कुरुतः प्रयुक्तौ ॥” * ॥ अथ सीसकस्य शोधनम् । “तस्य साहजिका दोषा वङ्गस्येव निदर्शिताः । शोधनञ्चापि तस्यैव भिषग्भिर्गदितं पुरा ॥” * ॥ अथ सीसकस्य मारणविधिः । “ताम्बू लरससंपिष्टशिलालेपात् पुनः पुनः । द्वात्रिंशद्भिः पुटैर्नाशो निरुत्थं भस्म जायते ॥” शिला मनःशिला । अन्यच्च । अश्वत्थचिञ्चात्वक्चूर्णं चतुर्थांशेन निःक्षिपेत् । मृत्पात्रे विद्रुतो नागो लोहदर्व्या प्रचालितः ॥ यामैकेन भवेद्भस्म तत्तुल्या स्यान्मनःशिला । काञ्जिकेन द्वयं पिष्ट्वा पचेद्दृढपुटेन च ॥ स्वाङ्गशीतं पुनः पिष्ट्वा शिलया काञ्जिकेन च । पुनः पचेत् शरावाभ्यामेवं षष्टिपुटैर्मृतिः ॥” इति भावप्रकाशः ॥ मारितस्यास्य गुणाः पूर्व्ववत् ॥ * ॥ अपि च । “तैले तक्रे गवां मूत्रे काञ्जिके च कुलत्थके । त्रिधा त्रिधा विशुद्धिः स्यात् स्वर्णादीनां समासतः ॥” अथ सीसकस्य मारणम् । “कुडवं नागपत्राणां कुनट्याः स्यात् पलार्द्ध- कम् । तण्डु लीयरसैर्य्यामं यामं वासारसैस्तथा ॥ संमर्द्य च क्रियां कृत्वा घर्म्मे संशोष्य तं पुनः । सरावसंपुटे कृत्वा पचेद्वन्योपलैर्भिषक् ॥ एवं सप्तपुटैर्नागो भस्मीभवति निश्चितम् । द्विगुञ्जोऽयं ध्रुवं हन्यात् प्रमेहानखिलानपि ॥” इति वैद्यदर्पणः ॥ सीसपत्रकं, क्ली, सीसकम् । इति हेमचन्द्रः ॥ सीहुण्डः, पुं, सेहुण्डवृक्षः । स्नुही । इत्यमरः । २ । ४ । १०५ ॥ सु, गतौ । ऐश्वर्य्ये । प्रसवे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०-सक०-अनिट् ।) सवति । इति दुर्गादासः ॥ सु, ञ गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-उभ०- सक०-अनिट् ।) ञ, सुसाव सुषुवे । इति दुर्गा- दासः ॥ सु, व्य, निर्भरम् । इत्यमरः । ३ । ४ । २ ॥ (यथा, महाभारते । १ । १५८ । १६ । “विदित्वा व्यवसिष्यामि यद्यपि स्यात् सुदु- ष्करम् ॥”) पूजा । इत्यमरः । ३ । ४ । ५ ॥ (शोभनम् । यथा, मनुः । ७ । ३१ । “प्रणेतुं शक्यते दण्डः सुसहायेन धीमता ॥”) अनुमतिः । कृच्छ्रम् । समृद्धिः । इति मेदिनी ॥ अनायासः । इति भरतैकार्थसंग्रहः ॥ उप- सर्गविशेषः । यथा । सुपूजानायासातिशयेषु । इति मुग्धबोधटीकायां दुर्गादासः ॥ सप्तम्या वहुवचनविभक्तिः । इति व्याकरणम् ॥ सुकण्टका, क्ली, (सुष्ठुकण्टकोऽस्याः ।) घृतकुमारी । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुकण्डुः, पुं, (सु शोभना कण्डुर्यत्र ।) कण्डूरोग इति शब्दरत्नावली ॥