शब्दकल्पद्रुमः/समूहनी

पृष्ठ ५/२८१

समूहनी, स्त्री, (समूह्यतेऽनयेति । सम् + ऊह + ल्युट् । स्त्रियां ङीप् ।) सम्मार्ज्जनी । इति हेमचन्द्रः ॥ समूह्यः, पुं, (समूह्यते इति । सम् + ऊह + ण्यत् ।) यज्ञाग्निः । तत्पर्य्यायः । परिचाय्यः २ उप- चाय्यः ३ । इत्यमरः । २ । ७ । २० ॥ सम्यगूहयोग्ये, त्रि । निर्विसर्गश्चेदानन्तर्य्यार्थः । यथा, -- “प्रागुदक्प्लवनं देशं समं वा परिसमूह्य ॥” इति गोभिलसूत्रम् ॥ समृद्धः, त्रि, (सम् + ऋधु वृद्धौ + क्तः ।) समृद्धि- युक्तः । तत्पर्य्यायः । अधिकर्द्धिः २ । इत्यमरः । ३ । १ । ११ ॥ अधिसम्पत्तिशाली ३ । इति शब्द- रत्नावली ॥ (यथा, रामायणे । २ । १४ । २७ ॥ “संहृष्टमनुजोपेतां समृद्धविपणापणाम् ॥” नागविशेषे, पुं । इति महाभारतम् । १ । ५७ । १७ ॥) समृद्धिः, स्त्री, (सम् + ऋध् + क्तिन् ।) सम्यग्- वृद्धिः । अतिशयसम्पत्तिः । तत्पर्य्यायः । एधा २ । इत्यमरः । ३ । २ । १० ॥ विधा ३ । इति जटाधरः ॥ (यथा, रघुः । ९ । १३ । “चरणयोर्नखरागसमृद्धिभिर्मुकुटरत्नमरीचिभिरस्पृशन् ॥”) समेतः, त्रि, (सम् + आ + इण् + क्तः ।) सम्यक्- प्राप्तः । संयुक्तः । यथा, -- “नामसमेतं कृतसङ्केतं वादयते मृदु वेणुम् । बहु मनुते तनुते तनुसङ्गतपवनचलितमपि रेणुम् ॥” इति श्रीजयदेवः ॥ समेधितः, त्रि, सम्यग्वर्द्धितः । संपूर्व्वैधधातोः क्तप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ समोदकं, क्ली, (समं उदकं यत्र ।) मथितार्द्धाम्बु- दधि । अर्द्धजलयुक्तघोलम् । इति हेमचन्द्रः ॥ तत्पर्य्यायः । उदश्वित् २ । इत्यमरः । २ । ७ । १३९ ॥ सम्पः, पुं, पतनम् । इति भूरिप्रयोगः ॥ सम्पत्तिः, स्त्री, (सं + पद् + क्तिन् ।) विभवोत्- कर्षः । तत्पर्य्यायः । श्रीः २ लक्ष्मीः ३ सम्पद् ४ । इत्यमरः । २ । ८ । ८२ ॥ ऋद्धिः ५ । इति जटाधरः ॥ भूतिः ६ । इति मेदिनी ॥ (यथा, कथासरित्- सागरे । २४ । १६१ । “तदैव च ददौ तस्मै सुतां क्लेशविवर्द्धिताम् । निजां शिवाय सम्पत्तिमिव मूढत्वहारिताम् ॥”) सम्पत्, [द्] स्त्री, (सं + पद् + क्विप् ।) सम्पत्तिः । इत्यमरः । २ । ८ । ८१ ॥ (यथा, रघुः । १ । ६४ । “त्वयैवं चिन्त्यमानस्य गुरुणा ब्रह्मयोनिना । सानुबन्धाः कथं न स्युः सम्पदो मे निरापदः ॥”) गुणोत्कर्षः । (यथा, किराते । ५ । २४ । “गुणसम्पदा समधिगम्य परं महिमानमत्र महिते जगताम् ।

नयशालिनि श्रिय इवाधिपतौ विरमन्ति न ज्वलितुमौषधयः ॥”) हारभेदः । इति मेदिनी ॥ सम्पदं, क्ली, (सम्यक् पदं यत्र ।) समं पदयुगम् । इति शब्दमाला ॥ सम्पद्वरः, पुं, (सं + पद + ष्वरच् । इति पुरुषो- त्तमदेवः । इत्युणादिटीकायामुज्ज्वलदत्तः ।) राजा । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ सम्पन्नः, त्रि, (सं + पद + क्तः ।) साधितः । (यथा, पञ्चदशी । ८ । ८१ । “लौकिकं वचनं सार्थं सम्पन्नं त्वत्प्रसादतः ॥”) सम्पत्तियुक्तः । इति मेदिनी ॥ सम्परायः, पुं, (सम्यक् परे काले ईयते इति । इण् + घञ् ।) आपत् । युद्धम् । उत्तरकालः । इत्यमरः । ३ । ३ । १५० ॥ सम्परायकं, क्ली, युद्धम् । इत्यमरटीकायां भरतः । २ । ८ । १०४ ॥ सम्परायिकं, क्ली, युद्धम् । इत्यमरटीकायां स्वामी । २ । ८ । १०४ ॥ सम्पर्कः, पुं, (सम् + पृच् + घञ् ।) मेलकः । रतिः । इति मेदिनी ॥ संसर्गः । यथा, -- “सम्पर्काद्दष्यते विप्रो जनने मरणेऽपि वा । सम्पर्कविनिवर्त्तानां न प्रेतं नैव सूतकम् ॥” इति शुद्धितत्त्वम् ॥ सम्पर्की, [न्] त्रि, (सं + पृची सम्पर्के + “संपृ- चेति ।” ३ । २ । १४२ । इति घिनुण् ।) सम्पर्क- विशिष्टः । सम्पर्कशब्दादिन्प्रत्ययेन निष्पन्नः । इति केचित् ॥ सम्पर्कीयः, त्रि, सम्पर्कयुक्तः । सम्बन्धीयः । सम्पर्कशब्दात् णीयप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ सम्पा, स्त्री, (संपततीति । सं + पत + डः । टाप् ।) विद्युत् । यथाह कश्चित् । “रागान्धा तमसो विसारिविरहज्वालातिवृष्टेः स्मरा- विष्ठा भूतगणात् पथोऽतिविषमाद्भ्रष्टा बधूः सत्पथात् । पङ्कादेन मदेन पङ्किलतनुः सम्पाति सम्पाततः सम्पाभानुभुजङ्गसद्म विजहौ यान्ती भुजङ्गा- द्भयम् ॥” सम्पाकः, पुं, (सम्यक् पाको यस्य ।) आरग्वध- वृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । २३ ॥ (यथा, सुश्रुते उत्तरतन्त्रे ६१ अध्याये । “सम्पाकश्रेयसीसप्तपर्ण्यपामार्गपीलुभिः ॥”) सम्यक्पाकश्च ॥ सम्पाकः, त्रि, (सम्यक् पाको यस्य ।) तर्क्ककः । धृष्टः । इति मेदिनी ॥ अल्पः । लम्पटः । इति धरणिः ॥ सम्पाटः, पुं, तर्कुः । इति शब्दमाला ॥ सम्पातः, पुं, (सम् + पत + घञ् ।) पतनम् । इति भूरिप्रयोगः ॥ (यथा, गीतायाम् । १ । २० । “प्रवृत्ते शस्त्रसम्पाते धनुरुद्यम्य पाण्डवः ।

हृषीकेशं तदा वाक्यमिदमाह महीपते ! ॥”) पक्षिणां गतिविशेषः । इति जटाधरः ॥ सम्पातिः, पुं, अरुणपुत्रः । स च जटायुषोऽग्रजो भ्राता । यथा, रामायणे । ४ । ५६ । २ । “सम्पातिर्नाम नाम्ना तु चिरजीवी विहङ्गमः । भ्राता जटायुषः श्रीमान् विख्यातबलपौरुषः ॥” (यथा च तत्रैव गरुडवाक्ये । ३ । १४ । ३२ । “द्वौ पुत्रौ विनतायास्तु गरुडोऽरुण एव च । तस्माज्जातोऽहमरुणात् सम्पातिश्च ममाग्रजः ॥” यथाच महाभारते । १ । ६६ । ७० । “अरुणस्य भार्य्या श्येनी तु वीर्य्यवन्तौ महा- बलौ । सम्पातिं जनयामास वीर्य्यवन्तं जटायुषम् ॥” तथा तत्रैव । ३ । २७८ । १ । “सखा दशरथस्यासीत् जटायुररुणात्मजः । गृध्रराजो महावीरः सम्पातिर्यस्य सोदरः ॥” अस्य पक्षदहन-विररणम् । यथा, रामायणे । ४ । ५८ । ४ -- ७ । “पुरा वृत्रवधे वृत्ते स चाहञ्च जयैषिणौ । आदित्यमुपयातौ खे ज्वलन्तं रश्मिमालिनम् ॥ आवृत्याकाशमार्गेण जवेन स्वर्गतौ भृशम् । मध्यं प्राप्ते तु सूर्य्ये तु जटायुरवसीदति ॥ तमहं भ्रातरं दृष्ट्वा सूर्य्यरश्मिभिरर्द्दितम् । पक्षाभ्यां छादयामास स्नेहात् परमविक्लवम् ॥ निर्दग्धपक्षः पतितो बिन्ध्येऽहं वानरर्षभाः । अहमस्मिन् वसन् भ्रातुः प्रवृत्तिं नोपलक्षये । जटायुषस्त्वेवमुक्तो भ्रात्रा सम्पातिना तदा ॥”) सम्पातिकः, पुं, (सम्पातिरेव । स्वार्थे कन् ।) गरुडज्येष्ठपुत्त्रः । इति शब्दमाला (अरुणस्य ज्येष्ठपुत्त्रः । इति पुराणम् ॥) सम्पादकः, पुं, (सम्पादयतीति । सं + पद् + णिच् + ण्वुल् ।) निष्पादकः । सम्पन्नकर्त्ता ॥ सम्पादनं, क्ली, निष्पादनम् । संपूर्व्वकञ्यन्त- पदधातोरनट्-(ल्युट्) प्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । १५ । १४९ “संभाव्य सिद्ध्युदयमात्मचिकीर्षितस्य सम्पादनाय सुतरां जगृहुः प्रयत्नम् ॥”) सम्पादितः, त्रि, निष्पादितः । संपूर्व्वञ्यन्त- पदधातोः क्तप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ सम्पीडनं, क्ली, सम्यक्प्रकारेण व्यथनम् । सं- पूर्व्वपीडधातोरनट् (ल्युट्) प्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ सम्पीतिः, स्त्री, सम्यक्पानम् । संपूर्व्वपाधातोः क्तिन्प्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ सम्पुटः, पुं, (सं + पुट् + कः ।) कुरुवकः । इत्यजयः ॥ पेटा । इति हेमचन्द्रः ॥ एकजा- तीयोभयमध्यवर्त्ती । यथा, तन्त्रसारः । “सकामः संपुटो जप्यो निष्कामः संपुटंविना ।” तथा च तत्रैव । “केवलां मातृकां कृत्वा मातृका तारसंपुटा । मातृकापुटितं तारं न्यसेत् साधकसत्तमः ॥” रतिबन्धविशेषः । तल्लक्षणं यथा, -- “संप्रसार्य्योभयोः पादौ शय्यागतकपोलकः ।

पृष्ठ ५/२८२

भगलिङ्गस्य संयोगात् रमते संपुटो हि सः ॥” इति रतिमञ्जरी ॥ सम्पुटकः, पुं, (सम्पुट्यते इति । सं + पुट + क्वुन् ।) आधारविशेषः । साँपुडा इति ख्यातः । इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । समुद्गकः २ । इत्य- मरः । २ । ६ । १३९ ॥ समुद्गः २ सम्पुटः ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ सम्पूर्णं, त्रि, (सं + पॄ + क्तः ।) समग्रम् । परि- पूर्णम् । साङ्गम् । यथा, -- “गृहीतेऽस्मिन् व्रते देव ! यद्यपूर्णे त्वहं म्रिये । तन्मे भवतु संपूर्णं त्वत्प्रसादाज्जनार्द्दन ! ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ सम्पूर्णः, पुं, (सं + पॄ + क्तः ।) रागस्य जाति- विशेषः । स तु सप्तस्वरमिश्रितरागिण्यः । यथा, “औडवः पञ्चभिः प्रोक्तः स्वरैः षड्भिस्तु षाडवः । सम्पूर्णः सप्तभिः प्रोक्तो रागजातिस्त्रिधा मता ॥” इति सङ्गीतरत्नाकरः ॥ अपि च । सम्पूर्णस्वराः सा ऋ ग म प ध नि । सम्पूर्णरागाः सप्तभिः स्वरैर्यथा । नाट- वसन्तादयः । इति सङ्गीतदामोदरः ॥ सम्पूर्णा, स्त्री, (सम्पूर्ण + टाप् ।) एकादशी- विशेषः । सा तु पूर्व्वारुणोदयव्यापिनी सती षष्टिदण्डात्मिका । यथा, -- “आदित्योदयवेलायाः प्राङ्मुहूर्त्तद्बयान्विता । सैकादशी हि संपूर्णा विद्धान्या परिकीर्त्तिता ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ सम्पृक्तः, त्रि, (सं + पृच् + क्तः ।) मिश्रितः । तत्पर्य्यायः । करम्बः २ कवरः ३ मिश्रः ४ खचितः ५ । इति हेमचन्द्रः ॥ सम्प्रति, व्य, (सम् च प्रति च द्वयोः समाहारः ।) अस्मिन् काले । तत्पर्य्यायः । एतर्हि २ इदानीं ३ अधुना ४ सांप्रतम् ५ । इत्यमरः । ३ । ४ । २३ ॥ (यथा, भागवते । ७ । १ । १७ । “सम्प्रत्यमर्षी गोविन्दे दन्तवक्रश्च दुर्म्मतिः ॥”) सम्प्रतिः, पुं, अतीतकल्पीयार्हद्भेदः । इति हेम- चन्द्रः ॥ सम्प्रतिपत्तिः, स्त्री, (सं + प्रति + पद् + क्तिन् ।) उत्तरविशेषः । यथा, -- “मिथ्यासंप्रतिपत्तिश्च प्रत्यवस्कन्दनं तथा । प्राङ्न्यायाश्चोत्तराः प्रोक्ताश्चत्वारः शास्त्र- वेदिभिः ॥ श्रुत्वाभियोगं प्रत्यर्थी यदि तं प्रतिपद्यते । सा तु संप्रतिपत्तिः स्याच्छास्त्रविद्भिरुदाहृता ॥” अभियुज्यते अभियोगः । प्रतिपद्यते अङ्गी- करोति । तं साध्यार्थम् । इति व्यवहारतत्त्वम् ॥ (सौमनस्यम् । यथा, माघे । १९ । ३८ । “न तस्थौ भर्त्तृतः प्राप्तमानसम्प्रतिपत्तिषु । रणैकसर्गेषु भयं मानसं प्रति पत्तिषु ॥”) सम्प्रतिरोधकं, त्रि, (सम्यक्पकारेण प्रतिरुण- द्वीति । सं + प्रति + रुध + ण्वुल् ।) प्रतिबन्ध- कम् । सम्प्र तिपूर्व्वरुधधातोर्णकप्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥

सम्प्रतीतिः, स्त्री, सम्यक्ख्यातिः । सम्यग्ज्ञानम् । संप्रतिपूर्व्वेनधातोः क्तिन्प्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ सम्प्रदाता, [ऋ] त्रि, (सं + प्र + दा + तृच् ।) संप्रदानकर्त्ता । यथा, शुद्धितत्त्वे कात्यायन- वचनम् । “त्रयाणामुदकं कार्य्यं त्रिषु पिण्डः प्रवर्त्तते । चतुर्थं संप्रदातैषां पञ्चमो नोपपद्यते ॥” सम्प्रदानं, क्ली, (सं + प्र + दा + ल्युट् ।) सम्य- क्प्रकारेण दानम् । षट्कारकान्तर्गतकारक- विशेषः । स च दित्सासूयाक्रोधेर्षारुचिद्रोह- स्थाह्नुश्लाघस्पृहिशप्राधीक्षाप्रतिश्रुप्रत्यनुगृधार्य्य- र्थानां विषयः । तत्र चतुर्थी विभक्तिः स्यात् । मुख्यसंप्रदानन्तु प्रकृष्टं दानं यो लभते सः । तथा चोक्तम् । “सम्प्रदानं तदेव स्यात् पूजानुग्रहकाम्यया । दीयमानेन संयोगात् स्वामित्वं लभते यदि ॥” इति मुग्धबोधव्याकरणटीकायां दुर्गादासः ॥ अपि च । “गत्यादिभिन्ने धात्वर्थे चतुर्थ्या विग्रहस्थया । यः स्वार्थो बोधनीयस्तत् संप्रदानत्वमीरितम् ॥” गत्यादिभिन्ने यद्धातूपस्थाप्य यादृशार्थे विग्रहस्थ- चतुर्थ्या यः स्वार्थो बोधयितुं शक्यते स तद्धा- तूपस्थाप्य तादृशक्रियायां संप्रदानत्वमुच्यते । ब्राह्मणाय दानं धनस्य इत्यादौ ददातेः स्वत्व- जनकस्त्यागोऽर्थः तन्निविष्टे च स्वत्वे ब्राह्मणादेः प्रतियोगित्वं निरूपितत्वं वा चतुर्थ्या बोध्यते इति तदेव तत्र संप्रदानत्वं ब्राह्मणादिप्रतियोगिकं यद्धनवृत्तिस्वत्वं तज्जनकस्त्याग इत्येवं तत्र प्रत्य- यात् धात्वर्थतावच्छेदकीभूतस्वत्वाख्यफलवत्तया धनादेर्दानकर्म्मत्वात् । न चैवं पशुकामनया यागकरणदशायां चैत्रः स्वात्मने पशुं ददातीत्यपि प्रयोगापत्तिः तादृशयागस्य चैत्रीयं यत् पशु- निष्टं स्वत्वं तज्जनकत्यागत्वादिति वाच्यं स्वत्व- ध्वंसजनकक्रियापर्य्यवसन्नस्य त्यागस्यैकदेशे स्वत्व- ध्वंसेऽपि द्वितीयाद्यर्थस्यान्वयेन पशुफलकयागे पशुनिष्ठस्य स्वत्वध्वंसस्य जनकत्वविरहादेत- द्बाक्यस्याप्रमाणत्वात् । ग्रामाय गत इत्यादौ विग्रहस्थचतुर्थ्या धात्वर्थे बोध्यमपि कर्म्मत्वं न गत्यादिभिन्ने । वृक्षाय सेचक इत्यादौ गत्यादि- भिन्ने चतुर्थ्या बोधनीयोऽपि संवर्द्धयितुमित्यादि तुमर्थो न विग्रहस्थयेति न तत्र प्रसङ्गः । संप्रदानशब्दस्तु स्वाश्रयगोचरत्यागजन्यस्वत्वस्य प्रतियोगिन्येव शक्त इति स्वत्वप्रतियोगित्वं संप्र- दानमित्यादिको न प्रयोगः । न च दानस्य स्वत्वहेतुत्वे प्रमाणाभावः । ‘सप्त वित्तागमा धर्म्म्या दायो लाभः क्रयो जयः । प्रयोगः कर्म्मयोगश्च सत्प्रतिग्रह एव च ॥’ इत्यादि मन्वादिवचनैस्तस्य स्वत्वहेतुत्वाप्रति- पादनादिति वाच्यम् । ब्राह्मणाय त्यक्तायां गवि गौरियं ब्राह्मणस्य न तु ममेत्यादि सार्व्वजनीन- प्रतीतेरेव तत्र प्रमाणत्वात् प्रदानं स्वाम्य-

कारणमिति वचनाच्च अतएव विदेशस्थं पात्र- मुद्दिश्य त्यक्तधने स्वीकारमन्तरेणैव पात्रस्य मरणस्थले पितृदायत्वेन तद्धनं पुत्त्रादिभिर्विभज्य गृह्यते अन्यथा तैरिव उदासीनैरपि तद्धन- स्यारण्यकुशादेरिवोपादाने यथेष्टनियोगे च प्रत्यवायो न स्यात् नन्वेवं दानादेव स्वत्वसिद्धे- र्दत्तवस्तुनि स्वीकारो व्यर्थ इति चेन्न लब्ध्वा चाष्टगुणं फलमित्यादि स्मृतेः प्रतिगृहीतद्रव्य- दानस्य फलविशेषं प्रति हेतुत्वेन तादृशफल- सम्पत्त्यर्थमेव प्रतिग्रहस्योपयोगात् याजना- ध्यापनप्रतिग्रहैर्द्विजो धनमर्जयेदित्यादिश्रुत्या प्रागुक्तस्मृत्या च प्रतिग्रहस्यापि स्वत्वहेतुत्व- बोधनाच्च । स्वत्वजनकव्यापारस्यैवार्ज्जनपदार्थ- त्वात् । दासाय भक्ष्यं ददाति भृतकाय वेतनं ददातीत्यादावपि स्वत्वजनकत्यागं प्रतिपादयन् ददातिर्मुख्य एव पुण्यजनकन्तु न तादृशं दानमवैधत्वात् । यत्तु स्वीकारजन्यस्य स्वत्वस्य जनकस्त्यागो दानं मनसा पात्रमुद्दिश्य धनत्या- गन्तु न दानं किन्तूत्सर्गमात्रं प्रतिग्रहजन्यस्वत्वं प्रति हेतुभूतवैधत्यागस्यैव तथात्वात् उपेक्षा तु स्वत्वध्वंसमात्रजनकस्त्यागो न तु तत्र स्वत्व- जनकस्यान्तर्भाव इति मैथिलैरुक्तं तन्न युक्तं लाघवेन स्वत्वजनकत्यागस्यैव ददात्यर्थत्वात् । तिलानस्मै प्रतियच्छति तुरगमस्मै विक्रीणीते इत्यादौ द्रव्यान्तरग्रहणपूर्ब्बक दानमव प्रति- दानम् । मूल्यग्रहणपूर्व्वकं दानमेव विक्रय इति तत्रापि मुख्यमेव संप्रदानत्वं चतुर्थ्या बोध्यते । तिलादिकञ्च न मृल्यं पणपुराणादेरेव शास्त्रे तथात्वोपदेशात् । अदृष्टार्थं दत्तस्यैव च स्वीकारः प्रतिग्रह इति परेण प्रतिदत्तस्य विक्रीतस्य वा तिलतुरगादेः स्वीकारो न दोषावहः । मैत्राय रोचते मोदक इत्यत्र चतुर्थ्या धात्वर्थान्वितं आधेयत्वं धातुना च भक्ष्यत्वप्रकारकेच्छोपस्थाप्यते तिङा तु प्रकाशत इत्यादाविव विषयत्वलक्षणं कर्त्तृत्वं तथा च मैत्रनिष्ठायाः भक्ष्यत्वप्रकारकेच्छाया विषयता- वान् मोदकः इत्याकारकस्तत्र बोधः । गुरवे गां धारयते इत्यत्र धृङा गृहावस्थितिः द्विती- यया तदन्वितं कर्त्तृत्वं चतुर्थ्या च तन्निविष्ट- गृहान्वितं सम्बन्धित्वमुपस्थाप्यते तेन गोकर्त्तृ- काया गुरुसम्बन्धिगृहावस्थितेरनुकूलव्यापार- वान् इत्याकारकस्तत्र बोधः । धातूत्तरणिचा व्यापारबोधनादिति कालापाः । पाणिनीयास्तु धारेरुत्तमर्णे इति सूत्रानुसारेण चैत्राय शतं धारयते इत्यादाविव गुरवे गां धारयते इत्या- दावपि ऋणग्रहणं धारणं दत्तत्वञ्च चतुर्थ्यर्थः तथा च गुरुदत्तां गां ऋणत्वेन गृह्णाति इत्या- कारस्तत्र वाक्यार्थः पश्चात् शोध्यत्वेनाङ्गीकृत्य गृहीतञ्च द्रव्यमृणमित्याहुः । पुत्त्राय राध्यति पुत्त्रायेक्षत इत्यादौ दैवनिरूपणं धात्वर्थः तन्नि- विष्टे च दैव सुबर्थस्य सम्बन्धस्यान्वयस्तेन पुत्त्रस्य दैवं निरूपयति इत्येवं तत्र बोधः । गुरवे गां

पृष्ठ ५/२८३

प्रतिशृणोति आशृणोति इत्यादौ देयत्वे नाभ्यु- पगमः शृणोतेरर्थस्तत्र गोर्विशिष्यत्वेन तदेक- देशे च दाने गुरोरुद्दिश्यत्वेनान्वयस्तेन गुरू- द्दश्यकदानकर्म्मत्वेन गामभ्युपगच्छतीत्येवं तत्र बोधः । होत्रे प्रतिगृणातीत्यादौ हर्षानुकूल- व्यापारलक्षणं प्रोत्साहनं गृणातेरर्थस्तदेक- देशे च हर्षे होत्रादेरन्वयः तेन होतृनिष्ठ- हर्षानुकूलव्यापारवान् इत्याकारकस्तत्र बोधः । चैत्राय कुप्यतीत्यादौ धात्वर्थ उत्कटद्बेषस्तत्र विषयित्वलक्षणं संप्रदानत्वं चतुर्थ्या बोध्यते तेन चैत्रविषयकोत्कटद्बेषवान् इत्याकारकस्तत्र बोधः । पुत्त्रे कोपो न युज्यते इत्यत्र कृदन्तस्य कोपपदस्यैवार्थे पुत्त्र इत्यस्यान्वयो न तु धात्वर्थे । पटाय यतते इत्यादावपि धात्वर्थकृतौ सुपा पटस्य विषयित्वं बोध्यते तत्र उद्देश्यत्वमेव चतु- र्थ्यर्थः कथमन्यथा पटेच्छया तन्तुनिर्म्माण- दशायां पटाय यतते इत्यादिकः प्रयोग इत्यपि वदन्ति । मित्राय द्रुह्यति इत्यत्र द्बिष्टाचरणं द्रोहस्तेन मित्रस्य द्विष्टमाचरतीत्यर्थः । शिष्याय ईर्ष्यति इत्यत्र अनिष्टानुपेक्षणमीर्षा तथा च शिष्यानिष्टं नोपेक्षत इत्यर्थः । पुत्त्रायासूयति इत्यत्रासूया गुणद्वेषस्तेन पुत्त्रस्य गुणं द्बेष्टि इत्याकारकस्तत्र बोधः । मित्रं द्रुह्यति शिष्य- मीर्ष्यति पुत्त्रमसूयतीत्यपि प्रयोगात् द्रुहादि- कर्म्मणः संप्रदानत्वं वैकल्पिकमित्युन्नीयते । कोपपूर्व्वकस्य द्रोहादेर्द्रुहादिधातुवाच्यत्वे तत्- कर्म्मणः संप्रदानत्वं द्रोहादिमात्रस्य तथात्वे तु कर्म्मत्वमेवेति पुनः कौमाराः । सोपसर्गयोस्तु क्रुधद्रुहोः कर्म्मणः कर्म्मतैव न तु संप्रदानता अतएव शिष्यस्याभिक्रोद्धा मित्रस्याभिद्रोढे- त्यादौ कृद्योगे कर्म्मणि षष्ठ्येव प्रमाणम् ।” इति शब्दशक्तिप्रकाशिका ॥ सम्प्रदायः, पुं, (सं + प्र + दा + घञ् । “आतो युक् चिण्कृतोः ।” ७ । ३ । ३३ । इति युक् ।) गुरुपरम्परागतसदुपदेशः । शिष्टपरम्परा- वतीर्णोपदेशः । इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । आम्नायः २ । इत्यमरः । ३ । २ । ७ ॥ (यथा, माघे । १४ । ७९ । “सम्प्रदायविगमादुपेयुषी- रेष नाशमविनाशिविग्रहः । स्मर्त्तुमप्रतिहतस्मृतिः श्रुती- र्द्दत्त इत्यभवदत्रिगोत्रजः ॥”) गुरुपरम्परागतसदुपदिष्टव्यक्तिसमूहः । यथा, “संप्रदायानुरोधेन पौर्व्वापर्य्यानुसारतः । श्रीभागवतभावार्थदीपिकेयं प्रतन्यते ॥” इति श्रीधरस्वामी ॥ तद्भेदा यथा, श्रीपद्मपुराणे । “श्रीमन्नारायणो ब्रह्मा नारदो व्यास एव च । श्रीलमध्वः पद्मनाभो नृहरिर्माधवस्तथा ॥ अक्षोभो जयतीर्थश्च ज्ञानसिन्धुर्महानिधिः । विद्यानिधिश्च राजेन्द्रो जयधर्म्ममुनिस्तथा ॥ पुरुषोत्तमो ब्रह्मण्यो व्यासतीर्थमुनिस्तथा ।

श्रीमाल्लक्ष्मीपतिः श्रीमान्माधवेन्द्रपुरिस्तथा ॥ संप्रदायविहीना ये मन्त्रास्ते निष्फला मताः । अतः कलौ भविष्यन्ति चत्वारः संप्रदायिनः । श्रीमाध्विरुद्रसनका वैष्णवाः क्षितिपावनाः ॥” तन्त्रीक्तवैष्णवसंप्रदाया यथा, -- श्रीशिव उवाच । “वैखानः सामवेदादौ श्रीराधावल्लभी तथा । गोकुलेशो महेशानि ! तथा वृन्दावनी भवेत् ॥ पाञ्चरात्रः पञ्चमः स्यात् षष्ठः श्रीवीरवैष्णवः । रामानन्दी हविष्याशी निम्बार्कश्च महेश्वरि ॥ ततो भागवतो देवि दश भेदाः प्रकीर्त्तिताः । शिखी मुण्डी जटी चैव द्बित्रिदण्डी क्रमेण च ॥ एकदण्डी महेशानि वीरशवस्तथव च । सप्त पाशुपताः प्रोक्ता दशधा वष्णवा मताः ॥ एतेषां वासनं देवि ! शृणु यत्नेन शाम्भवि । वेवेष्टि सव्वं संव्याप्य यस्तिष्ठति स वैष्णवः ॥ वैखानसादिदक्षाद्यैर्भूषितः स्मार्त्तवैष्णवः । श्रीराधावल्लभं देवि शृणु यत्नेन शाम्भवि ॥ वैष्णवाचारनिरतो विष्णुतन्त्रैकपारगः । अनन्यचेताः शान्तात्मा विष्णुचिन्तापरायणः ॥ श्रीराधावल्लभी देवि गोकुलेशं शृणु प्रिये । नानाभूषणसम्पन्नो नानासुगन्धिभूषितः ॥ गवां कुलं प्रीणयिता केलिकृष्णस्वरूपधृक् । शरीरमर्थं प्राणांश्च तन्निवेदनकारकम् ॥ अन्तःशक्तिपरो देवि वहिर्वैष्णवरूपधृक् । गन्धर्व्वाचारनिरतो लतावेष्टनतत्परः ॥ संप्रदायो गोकुलेशः सर्व्वसिद्धिकरो भुवि । वृन्दावनाख्यं देवेशि शृणु यत्नेन सांप्रतम् ॥ विगताशः प्रसन्नात्मा विष्णुभक्तिपरायणः । कामिनीसङ्गचपलो वनक्रीडाविनोदधृक् ॥ सौगन्धभूषिततनुः स्त्रीध्यानैकपरायणः । विष्णुसारूष्यतत्त्वज्ञः प्रोक्तो वृन्दावनी शिवे ॥ पाञ्चरात्रो महेणानि तथैव वीरवैष्णवः । पूर्ब्बमेव महेशानि कीर्त्तितः परमेश्वरि ॥ राशक्तिरिति विख्याता म शिवः परिकीर्त्तितः । तदानन्दी शान्तचित्ती प्रसन्नात्मा विचारधृक् ॥ सर्व्वत्र समरूपश्च रामानन्दी प्रकीर्त्तितः । हविष्याशं महेशानि यथावदवधारय । पापसंहरणाशक्तो विष्णुभक्तो जितेन्द्रियः ॥ यमादिनियमैर्युक्तो भक्ताचारपरायणः । स्वोपयोगफलाग्राही परकार्य्यपरायणः ॥ हविष्याशी महेशानि शिवभक्तिस्वरूपधृक् । निम्बार्काख्यं संप्रदायं शृणु यत्नेन सांप्रतम् ॥ नित्यार्च्चनक्रमासक्तः स्वतन्त्रैकपरायणः । बाह्यपूजादिनिरतो नान्यभक्तः प्रसन्नधीः ॥ आर्य्यपक्षान्वितः स्वच्छः स्वच्छन्दाचारतत्परः । स्वतन्त्रः स्मार्त्तविद्बेषी निम्बार्को भगवान् हरिः ॥ अथ भागवतं देवि कथ्यते शृणु सांप्रतम् ॥ विष्णुभक्तैकनिपुणो विजातात्मा प्रसन्नधीः । स्मार्त्तगर्व्वान्वितो देवि तदन्याचारतत्परः ॥ आर्य्यपक्षान्वितो देवि तथा स्वरूपवेशधृक् । शैवद्बेषी तस्य सङ्गात् पुनः स्नानपरायणः ।

केवलं विष्णुतत्त्वज्ञः प्रोक्तो भागवतः शिवे ॥” इति शक्तिसङ्गमतन्त्रे १ खण्डे ८ पटलः ॥ सम्प्रधारणा, स्त्री, (सम् + प्र + धृ + णिच् + युच् । टाप् ।) उचितानुचितनिश्चयः । तत्- पर्य्यायः । समर्थनम् २ । इत्यमरः । २ । ८ । २५ ॥ सम्प्रपदं, क्ली, (सं + प्र + पद गतौ + कः ।) भ्रमणम् । पर्य्यटनम् । इति केचित् ॥ (यथा, याज्ञवल्के । ३ । ५१ । “स्वप्याद् भूमौ शुचौ रात्रौ दिवासंप्रपदैर्नयेत् । स्थानासनविहारैर्वा योगाभ्यासेन वा तथा ॥”) सम्प्रयोगः, पुं, (सं + प्र + युज + घञ् ।) निधु- वनम् । रतम् । अन्वितिः । सम्बन्धः । (यथा, रघुः । ५ । ५४ । “उष्णत्वमग्न्यातपसंप्रयोगात् शैत्यं हि यत् सा प्रकृतिर्जलस्य ॥”) कार्म्मणम् । वशीकरणादिकर्म्म । इति मेदिनी करहेमचन्द्रौ ॥ अर्थिते, त्रि । इत्यजयः ॥ सम्प्रयोगी, [न्] पुं, (संप्रयोगोऽस्यास्तीति । इनिः ।) कलाकेलिः । कामुकः । संप्रयोजकः । इति मेदिनी ॥ सम्प्रसारणं, क्ली, (सं + प्र + सृ + णिच् + ल्युट् ।) व्य करणस्य संज्ञाविशेषः । यथा । इग्यणः संप्रसारणम् । यणस्थाने प्रयुज्यमानो य इक् स संप्रसारणसंज्ञः स्यात् । इति सिद्धान्तकी- मुदी ॥ सम्प्रहारः, पुं, (सम्यक्प्रकारेण प्रह्नीयतेऽत्रेति । सं + प्र + हृ + घञ् ।) युद्धम् । इत्यमरः । २ । ८ । १०५ ॥ (यथा, रघुः । ७ । ५२ । “व्यश्वौ गदाव्यायतसंप्रहारौ भग्नायुधौ बाहुविमर्द्दनिष्ठौ ॥”) गमनम् । इति मेदिनी ॥ हननम् । इति धरणिः ॥ सम्प्राप्तः, त्रि, (सं + प्र + आप् + क्तः ।) सम्यक्- प्रकारेण प्राप्तः । यथा । स्कन्दपुराणम् । “संप्राप्ते मकरादित्ये पुण्ये पुण्यप्रदे सदा । कर्त्तयो नियमः कश्चिद्ब्रतरूपी नरोत्तमैः ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ सम्प्राप्तिः, स्त्री, (सं + प्र + आप् + क्तिन् ।) सम्यक्प्रापणम् । यथा, -- “आत्मनेपदसंप्राप्तौ परस्मै कुत्रचिद्भवेत् ॥” इति संक्षिप्तसारव्याकरणम् ॥ सम्प्रैषः, पुं, (सं + प्र + इष + घञ् ।) नियोगः । विधिः । इति हेमचन्द्रः ॥ सम्फालः, पुं, (सम्यक् फालो गमनं यस्य ।) मेषः । इति हेमचन्द्रः ॥ सम्फुल्लः, त्रि, (सं + फल + क्तः । “उत्फुल्लसंफु- ल्लयोरिति वक्तव्यम् ।” ८ । २ । ५५ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या निपातितः ।) विकसितः । प्रफुल्लः । इत्यमरः । २ । ४ । ७ ॥ सम्ब, सर्पणे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- सक०-सेट् ।) दन्त्यादिः । ओष्ठ्यवर्गशेषोपधः । सम्बति । सिसम्बयिषति । इति दुर्गादासः ॥

पृष्ठ ५/२८४

सम्ब, क, सम्बन्ध । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०- पर०-सक०-सेट् ।) ओष्ठ्यवर्गशेषोपधः । क, सम्बयति धनं लोकः संबध्नातीत्यर्थः । ताल- व्यादिरयमिति धातुप्रदीपः । मूर्द्धन्यादिरित्य- प्येके । इति दुर्गादासः ॥ सम्बं, क्ली, (सम्बति सर्पतीति । सम्ब + अच् ।) जलम् । इति जटाधरः ॥ वारद्वयकर्षणम् । इति सम्बाकृतशब्ददर्शनात् ॥ सम्बद्धः, त्रि, (सं + बन्ध + क्तः ।) सम्बन्धयुक्तः । यथा सुमन्तुः । मातृपितृसम्बद्धा आसप्तमाद- विवाह्याः कन्या भवन्ति । इत्युद्वाहतत्त्वम् ॥ (यथा च भागवते । २ । ९ । १ । “आत्ममायामृते राजन् परस्यानुभवात्मनः । न घटेतार्थसम्बन्धः स्वप्नद्रष्टुरिवाञ्जसा ॥”) बन्धनविशिष्टः । (यथा, रामायणे । ५ । ५६ । २७ । “दन्तौष्ठपुटसंबद्धं वक्त्रं सापि तदाकरोत् ॥”) सम्बन्धः, पुं, (सम्बध्यते इति । सं + बन्ध + घञ् ।) ममृद्धिः । न्यायः । इत्यजपः ॥ (सख्यम् । इति मल्लिनाथः ॥ यथा, रघुः । २ । ५८ । “सम्बन्धमाभाषणपूर्व्वमाहु- र्वृत्तः स नौ सङ्गतयोर्व्वनान्ते ॥”) संसर्गः । यथा । एकपदार्थे अपरपदार्थसंसर्गः संसर्गमर्य्यादया भासते स च प्रतियोग्यनुयोग्या- धाराधेयविषयविषयिभावादिः । इति प्रथमव्युत्- पत्तिवादीयगादाधरी ॥ सम्पर्कः । स च त्रिविधः । विद्याजः १ योनिजः २ प्रीतिजः ३ । तद्विवरणं यथा, -- “सम्बन्धो येषु येषां यः सर्व्वजातिषु सर्व्वतः । तं त्वां ब्रवीमि वेदोक्तं ब्रह्मणा कथितं पुरा ॥ पिता तातस्तु जनको जन्मदातरि वर्त्तते । अम्बा माता च लननी गर्भधात्र्यां प्रसूरिति ॥ पितामहः पितृपिता तत्पिता प्रपितामहः । अत ऊर्द्ध्वं ज्ञातयश्च सगोत्राः परिकीर्त्तिताः ॥ मातामहः पिता मातुः प्रमातामह एव च । मातामहस्य जनकस्तत्पिता वृद्धपूर्व्वकः ॥ पितामही पितुर्म्माता तत्श्वश्रूः प्रपितामही । मातामही मातृमाता मातृतुल्या च पूजिता ॥ प्रमातामहीति विख्याता प्रमातामहकामिनी ॥ वृद्धप्रमातामही ज्ञेया तत्पितुः कामिनी तथा । पितृभ्राता पितृव्यः स्यान्मातुर्भ्राता तु मातुलः । पितुः स्वसा पितुर्भग्नी मातुर्भग्नी च मासुरी ॥ सूनुश्च तनयः पुत्त्रो दायादश्चात्मजस्तथा । धनभाक् वीर्य्यजश्चैव पुंसि जन्ये च वर्त्तते ॥ जन्यायां दुहिता कन्या चात्मजा परिकीर्त्तिता । पूत्त्रपत्नी बधूर्ज्ञेया जामाता दुहितुः पतिः ॥ पतिः प्रियश्च भर्त्ता च स्वामी कान्ते च वर्त्तते । पत्नीभ्राता श्यालकश्च पत्नीभग्नी च श्यालिका ॥ देवरः स्वामिनो भ्राता ननन्दा स्वामिनः स्वसा । श्वशुरः स्वामिनस्तातः श्वश्रूश्च स्वामिनः प्रसूः ॥ भार्य्या जाया प्रिया कान्ता स्त्री च पत्न्याञ्च वर्त्तते । पत्नीमाता तथा श्वश्रूस्तत्पिता श्वशुरः स्मृतः ॥

सगर्भः सोदरो भ्राता सगर्भा भगिनी स्मृता । भग्नीपुत्त्रो भागिनेयो भ्रातृपुत्त्रश्च भ्रातृजः ॥ श्यालस्तु भगिनीकान्तो भगिनीपतिरेव च । श्यालीपतिस्तु भ्राता च श्वशुरैकत्वहेतुना । श्वशुरस्तु पिता ज्ञेयो जन्मदातुः समो मुने ॥ अन्नदाता भयत्राता पत्नीतातस्तथैव च । विद्यादाता जन्मदाता पञ्चैते पितरो नृणाम् ॥ अन्नदातुश्च या पत्नी भगिनी गुरुकामिनी । माता च तत्सपत्नी च कन्या पुत्त्रप्रिया तथा ॥ मातुर्म्माता पितुर्म्माता श्वश्रूः पित्रोः स्वसा सुता । पितृव्याणी मातुलानी मातरश्च चतुर्द्दश ॥ पौत्त्रस्तु पुत्त्रपुत्त्रे च प्रपौत्त्रस्तत्सुतोऽपि च । तत्पुत्त्राद्याश्च ये वंशा कुलजाताश्च कीर्त्तिताः ॥ कन्यापुत्त्रश्च दौहित्रस्तत्पुत्त्राद्याश्च बान्धवाः । भागिनेयसुताद्याश्च पुरुषा बान्धवाः स्मृताः ॥ भ्रातृपुत्त्राश्च पुत्त्राद्यास्ते पुनर्ज्ञातयः स्मृताः ॥ गुरुपुत्त्रस्तथा भ्राता पोष्यः परमबान्धवः । गुरुकन्या च भगिनी पोष्या मातृसमा मुने ॥ पुत्त्रस्य च गुरुर्भ्राता पोष्यः सुस्निग्धबान्धवः । पुत्त्रस्य श्वशुरभ्राता बन्धुर्वैवाहिकः स्मृतः ॥ कन्यायाश्च श्वशुरे तत्सम्बन्धः परिकीर्त्तितः । गुरुश्च कन्यकायाश्च पुरुषा बान्धवाः स्मृताः ॥” पुरुषा बान्धवाः स्मृता इत्यत्र भ्राता सुस्निग्ध- बान्धवा इत्यपि क्वचित् पाठः । “गुरुः श्वशुरभ्रातॄणां गुरुतुल्यश्च पूजितः । बन्धुता येन सार्द्धञ्च तन्मित्रं परिकीर्त्तितम् । मित्रं सुखप्रदं ज्ञेयं दुःखदो रिपुरुच्यते । बान्धवो दुःखदो दैवात् निःसम्बन्धी सुखप्रदः ॥ सम्बन्धस्त्रिविधः पुंसां विप्रेन्द्र ! जगतीतले । विद्याजो योनिजश्चैव प्रीतिजश्च प्रकीर्त्तितः ॥ मित्रन्तु प्रीतिजं ज्ञेयं स सम्बन्धः सुदुर्ल्लभः । मित्रमाता मित्रभार्य्या मातृतुल्या न संशयः ॥ मित्रभ्राता मित्रपिता भ्रातृपितृसमो नृणाम् । चतुर्थं नाम सम्बन्धमित्याह कमलोद्भवः ॥ जारश्चोपरतिर्बन्धुर्द्दुष्टासंभोगकर्त्तरि । उपपत्न्यां नवङ्गी च प्रेयसी चित्तहारिणी ॥ स्वामितुल्यश्च जारश्च नवङ्गी गृहिणीसमा । सम्बन्धो देशभेदे च सर्व्वदेशे विगर्हितः ॥ अवैदिको निन्दितस्तु विश्वामित्रेण निर्म्मितः । दुस्त्याज्यस्तु महद्भिश्च देशभेदे च सञ्चरेत् ॥ अकीर्त्तिजनकः पुंसां योषिताश्च विशेषतः । तेजीयसां न दोषाय विद्यमानो युगे युगे ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते ब्रह्मखण्डे सम्बन्धजातिनिर्णयो नाम १० अध्यायः ॥ * ॥ कूर्म्मपुराणे । “एकोदकानां मरणे सूतकं चैतदेव हि । पक्षिणीं योनिसम्बन्धे बान्धवेषु तथैव च ॥” योनिसम्बन्धे मातृस्वसीयभागीनेयेषु ॥ अपि च । “असम्बन्धिनो द्बिजान् दहित्वा वहित्वा सद्यः- शौचं सम्बन्धे तु त्रिरात्रम् । इति शुद्धितत्त्वम् ॥ शब्दव्याकरणयोर्व्युत्पाद्यव्यत्पादकभावः सम्बन्धः । ग्रन्थादौ तस्य वक्तव्यता यथा, --

“सिद्धार्थं सिद्धसम्बन्धं श्रोतुं श्रोता प्रवर्त्तते । ग्रन्थादौ तेन वक्तव्यः सम्बन्धः सप्रयोजनः ॥” सप्रयोजन इत्यत्र क्वचित् पुस्तके साभिधेयक इति पाठः । इति मुग्धबोधटीकायां दुर्गादासः ॥ सम्बन्धः, त्रि, (सम्बध्यते इति । सं + बन्ध + घञ् ।) शक्तः । हितः । इत्यजयः ॥ सम्बन्धी, [न्] त्रि, (सम्बन्धोऽस्यास्तीति । इनिः ।) सम्बन्धविशिष्टः । तत्पर्य्यायः । गुणवान् २ संयुक् ३ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, मनुः । ८ । ६४ । “नार्थसम्बन्धिनो नाप्ता न सहाया न वैरिणः । न दृष्टदोषाः कर्त्तव्या न व्याध्यार्त्ता न दूषिताः ॥” पुं, मातृपक्षीयः । श्वशुरादिः । जामाता । श्यालकादिः । यथा, मनुः । २ । १३२ । “विप्रोष्य तूपसंग्राह्या ज्ञातिसम्बन्धियोषितः ॥” “ज्ञातयः पितृपक्षाः पितृव्यादयः । सम्बन्धिनो मातृपक्षाः श्वशुरादयश्च तेषां ज्येष्ठानां या स्त्रियः ।” इति कुल्लूकभट्टः ॥ * ॥ तथाच मनुः । ४ । १७९ । “बालवृद्धातुरैर्वैद्यैर्ज्ञातिसम्बन्धिबान्धवैः ॥” “ज्ञातयः पितृपक्षाः । सम्बन्धिनो जामातृश्याल- कादयः ।” इति तट्टीकायां कुल्लूकः ॥ * ॥ वैवाहिकः । यथा, उत्तरचरिते । ४ अङ्के । “स सम्बन्धी श्लाघ्यः प्रियसुहृदसौ तच्च हृदयं स चानन्दः साक्षादपिच निखिलं जीवितपदम् ॥” मित्रम् । इति मल्लिनाथः ॥ यथा, रघुः । २ । ५८ । “तद्भूतनाथानुग नार्हसि त्वं सम्बन्धिनो मे प्रणयं विहन्तुम् ॥”) सम्बाकृतं, त्रि, (सम्बं कृतम् । डाच् ।) वारद्वय- कृष्टक्षेत्रम् । इत्यमरः । २ । ९ । ९ ॥ तालव्य- शादि च ॥ सम्बाधः, पुं, (सम्यक् बाधा यत्र ।) सङ्कटः । (यथा, माघः । ८ । २ । “संसक्तैर्विपुलतया मिथो नितम्बैः सम्बाधं बृहदपि तद्बभूव वर्त्म ॥”) भगम् । इति मेदिनी ॥ भयम् । (यथा, महा- भारते । ४ । ३८ । ७ । “व्यायामसहमत्यर्थं तृणराजसमं महत् । सर्व्वायुधमहामात्रं शत्रुसम्बाधकारकम् ॥”) नरकवर्त्म । इति शब्दरत्नावली ॥ सम्बाधनं, क्ली, (सम्यक् बाधनं यत्र ।) मद- नस्य द्बारम् । शूलाग्रम् । द्बारपालः । इति मेदिनी ॥ सम्बुद्धः, पुं, (सं + बुध + क्तः ।) बुद्धावतारः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सम्यग् बोधाश्रये, त्रि ॥ सम्बुद्धिः, स्त्री, (सं + बुध + क्तिन् ।) सम्बोधनम् । यथा । ल्यर्थसम्बुद्ध्युक्तार्थे प्री । इति मुग्धबोध- व्याकरणम् ॥ सम्बोधः, पुं, (सं + बुध + घञ् ।) बोधनम् । (यथा, महाभारते । ३ । ३१२ । ८५ । “ज्ञानं तत्त्वार्थसम्बोधः शमश्चित्तप्रशान्तता । दयासर्व्वसुखैषित्वमार्ज्जवं समचित्तता ॥”) क्षेपः । इति मेदिनी ॥ नाशः । इत्यजयपालः ॥

पृष्ठ ५/२८५

सम्बोधनं, क्ली, (सं + बुध + ल्युट् ।) अन्यत्र व्यासक्तस्य कार्य्यान्तरे नियोजनार्थमाभिमुख्य- विधानम् । यथा हे विष्णो । इति व्याकरणम् ॥ हे वृक्ष हे लते हे फल इत्यादावचेतने तूप- चारः । इति दुर्गादासः ॥ तत्पर्य्यायः । आम- न्त्रणम् २ । इति हेमचन्द्रः ॥ सम्बुद्धिः ३ । इति मुग्धबोधः ॥ (यथा, साहित्यदर्पणे । ६ । ५१३ । “सम्बोधनोक्तिप्रत्युक्ती कुर्य्यादाकाशभाषितैः ॥”) सम्भली, स्त्री, कुट्टनी । इत्यमरः । २ । ६ । १९ ॥ “द्वेपरपुरुषेण सह परनारीं योजयन्त्यां कुट्टनी इति ख्यातायाम् । कुट्टयति छिनत्ति स्त्रीपुरुष- वैमत्य कुट्टनी नन्द्यादिः । शं कल्याणं भलते निरूपयति शम्भली भल ङ निरूपणे पचा- दित्वादन् नदादित्वादीप् शम्भली तालव्यादिः । सम्यक् भलते सम्भली दन्त्यादिरित्यन्ये ।” इति भरतः ॥ सम्भवः, पुं, (सं + भू + अप् ।) हेतुः । उत्पत्तिः । (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ४५८ । “महता प्रियेण निर्म्मितमप्रियमपि सुभग ! सह्यतां याति । सुतसम्भवेन यौवनविनाशनं न खलु खेदाय ॥”) मेलकः । आधेयस्य आधारानतिरिक्तत्वम् । इति मेदिनी ॥ सङ्केतः । अपायः । इत्यजयः ॥ वर्त्तमानकल्पीयार्हद्भेदः । इति हेमचन्द्रः ॥ सम्भव्यः, पुं, (सं + भू + यत् ।) कपित्थः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ सम्भवनीये, त्रि ॥ सम्भारः, पुं, (सं + भृ + घञ् ।) सम्भूतिः । समूहः । इति मेदिनी ॥ सर्व्वपूर्णत्वम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यज्ञादिकार्य्योपकरणद्रव्यम् । यथा, देवीभागवते । १ । १९ । २३ । “कृत्वा तस्य मखं पूर्णं करिष्याभि तवापि वै । तावत् कुरुष्व राजेन्द्र सम्भारन्तु शनैः शनैः ॥” तथा तत्रैव । २ । ९ । ४ । “विवाहार्थञ्च सम्भारं रचयामासतुर्व्वने ॥” संग्रहः । इति मल्लिनाथः ॥ यथा, कुमारे । २ । ३६ । “पर्य्यायसेवामुत्सृज्य पुष्पसम्भारतत्पराः । उद्यानपालसामान्यमृतवस्तमुपासते ॥”) सम्भावनं, क्ली, (सम्भावयत्यनेनेति । सं + भू + णिच् + ल्युट् ।) अलङ्कारविशेषः । यथा, -- “सम्भावनं यदीदं स्यादित्यूहोऽन्यस्य सिद्धये । यदि शेषो भवेद्बक्ता कथिताः स्युर्गुणास्तव ॥” इति चन्द्रालोकः ॥ सम्भावनं क्रियासु योग्यताध्यवसायः । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ (सम्भावके, त्रि । यथा, भागवते । ४ । १७ । २६ । “पुमान् योषिदुत क्लीव आत्मसम्भावनोऽधमः । भूतेषु निरनुक्रोशो नृपाणां तद्बधोऽवधः ॥”) सम्भावना, स्त्री, (सं + भू + णिच् + युच् । टाप् ।) उत्कटकोटिकसंशयः । संपूर्व्वकात् भू क शुद्धि- चिन्तयोरित्यस्मात् ञीषिश्रन्थीत्यादिसूत्रेणान- प्रत्ययनिष्पन्ना । यथा, “एवं कोठ्यंशे औत्कट्य-

रूपं सम्भावनात्वमपि विषयताविशेषः । इति ध्येयम् ।” इति सत्प्रतिपक्षचिन्तामणिदीधिति- गादाधरी ॥ धूमदर्शनानन्तरं वह्न्यादिव्यवहा- रस्तु सम्भावनामात्रादिति कुसुमाञ्जलिटीकायां हरिदासः । पौराणिकास्तु सम्भवनामकं प्रमा- णान्तरं मन्यन्ते तत्प्रमाणजन्या प्रमितिः सम्भावना इति वदन्ति । तन्मतन्तु न चतुष्टय- मैतिह्यार्थापत्तिसम्भवाभावप्रामाण्यात् इति सूत्रेणोपन्यस्य शब्द ऐतिह्यानर्थान्तरभावादनु- मानेऽर्थापत्तिसम्भवाभावानामनर्थान्तरभावा- च्चाप्रतिर्षेध इति सूत्रेण भगवदक्षपादपादै- र्निराकृतम् । निश्चित्येति उत्कटकोटिकसम्भा- वनोपलक्षणं इति तिथ्यादितत्त्वे स्मार्त्तभट्टा- चार्य्यलिखनन्तु सम्भावनाशब्दस्य संशयमात्र- परतया सङ्गमनीयम् । इति नानाग्रन्थेभ्यः संगृहीतम् ॥ सम्भावितः, त्रि, (सं + भू + णिच् + क्तः ।) सम्भा- वनाविशिष्टः । सम्भवनयोग्यः । बहुमतः । यथा, भगवद्गीतायाम् । २ । ३४ । “अकीर्त्तिं चापि भूतानि कथयिष्यन्ति तेऽव्य- याम् । सम्भावितस्य चाकीर्त्तिर्म्मरणादतिरिच्यते ॥” “सम्भावितस्य बहुमतस्य ।” इति तट्टीकायां श्रीधरस्वामी ॥ सम्भाषणं, क्ली, (सं + भाष + ल्युट् ।) कथनम् । आलापनम् । यथा, -- “कृते सम्भाषणादेव त्रेतायां स्पर्शनेन तु । द्बापरे त्वर्थमादाय कलौ पतति कर्म्मणा ॥” इत्युद्वाहतत्त्वम् ॥ सम्भाषा, स्त्री, (सं + भाष + अङ् । टाप् ।) सम्भाषणम् ॥ सम्भिन्नः, त्रि, (सं + भिद् + क्तः ।) सम्यग्भेद- विशिष्टः । यथा, -- “सम्भिन्नकांस्यवद्घोषो निरेति वदनादयम् । कास इत्यच्यते लोके तालव्यान्तो न कीर्त्तितः ॥” इति प्राचीनकारिका ॥ सम्भुः, त्रि, (सं + भू + “विप्रसंभ्यो ड्वसंज्ञायाम् ।” ३ । २ । १८० । इति डुः ।) सम्भवति यः । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ सम्भूतः, त्रि, (सं + भू + क्तः ।) उत्पन्नः । यथा, मार्कण्डेयपुराणे । ८४ । ३४ । “इत्येतत् कथितं भूप सम्भूता सा यथा पुरा । देवी देवशरीरेभ्यो जगत्त्रयहितैषिणी ॥” सम्भूतविजयः, पुं, (सम्भूतो विजयो यस्य ।) श्रुत- केवलिसंज्ञकबौद्धविशेषः । इति हेमचन्द्रः ॥ सम्भूयसमुत्थानं, क्ली, (सम्भूय मिलित्वा समुत्थानं कर्म्मकरणं यत्र ।) मिलित्वैकमत्या बणिजां कर्म्मकरणम् । तत्तु विवादपदविशेषः । यथा, सम्भूयसमुत्थानं नाम विवादपदमिदानीमभि- दधाति । “समवायेन बणिजां लाभार्थं कर्म्म कुर्व्वताम् । लाभालाभौ यथाद्रव्यं यथा वा संविदा कृतौ ॥”

सर्व्वे वयमिदं कर्म्म मिलिताः कुर्म्म इत्येवंरूपा सम्प्रतिपत्तिः समवायस्तेन ये बणिङ्नटनर्त्तक- प्रभृतयो लाभलिप्सवो भूत्वा प्रातिस्विकं कर्म्म कुर्व्वते तेषां लाभालाभावुपचयौ यथाद्रव्यं येन यावद्धनं पण्यग्रहणाद्यर्थं दत्तं तदनुसारेणाव- सेयौ । यद्बा । प्रधानगुणभावपर्य्यालोचनयास्य भागद्बयमस्यैको भाग इत्येवंरूपया संविदा सम- येन यथा संप्रतिपत्तौ तथा वेदितव्यां । किञ्च । “प्रतिषिद्धमनादिष्टं प्रमादात् यच्च नाशितम् । स तद्दद्याद्विप्लवाच्च रक्षिताद्दशमांशभाक् ॥” तेषां सम्भूय प्रचरतां मध्ये पण्यमिदमित्थं न व्यवहर्त्तव्यमिति प्रतिषिद्धमाचरता यन्नाशितं अनादिष्टमननुज्ञातं वा कुर्व्वाणेन तथा प्रमा- दात् प्रज्ञाहीनतया वा येन यन्नाशितं स तत्- पण्यं बणिग्भ्यो दद्यात् । यः पुनस्तेषां मध्ये चौरराजादिजनितात् व्यसनात् पण्यं पालयति स तस्माद्रक्षितात् पण्यात् दशममंशं लभते । “अर्घप्रक्षेपणाद्विंशं भागं शुल्कं नृपो हरेत् । व्यासिद्धं राजयोग्यञ्च विक्रीतं राजगामि तत् ॥” इह यतः पण्यस्येयन्मूल्यं इत्यर्घस्तस्य प्रक्षेपणात् राजनिरूपणाद्धेतोरसौ मूल्याद्विंशतितममंशं शुल्कार्थं गृह्णीयात् । यत् पुनर्व्यासिद्धमन्यत्र न विक्रेयमिति राज्ञा प्रतिषिद्धम् । यच्च राजयोग्यं माणिक्याद्यप्रतिषिद्धमपि तद्राज्ञे अनिवेद्य लाभ- लोभेन विक्रीतञ्चेद्राजगाभिमूल्यदाननिरपेक्षं तत् सर्व्वं पण्यं राजापहरेदित्यर्थः । “मिथ्या वदन् परीमाणं शुल्कस्थानादपासरत् । दाप्यस्त्वष्टगुणं पञ्च सव्याजक्रयविक्रयी ॥” यः पुनर्ब्बणिक् शुल्कवञ्चनार्थं परीमाणं निह्नुते शुल्कग्रहणस्थानाद्वापसरति यश्चास्येदमस्य वेत्येवं विदादास्पदीभूतं पण्यं क्रीणाति विक्रीणीते वा ते सर्व्वे पण्याष्टगुणं दण्डनीयाः । अपि च । “तरिकः स्थलजं शुल्कं गृह्णन् दाप्यः पणान् दश । ब्राह्मणप्रातिवेश्यानामेतदेवानिमन्त्रणे ॥” शुल्कं हि द्बिविधं स्थलजं जलजञ्च । तत्र स्थल- जमर्घप्रक्षेपणाद्बिंशं भागं शुल्कं नृपो हरे- दित्युक्तम् । जलजन्तु मानवेऽभिहितम् । “पणं यानं तरे दाप्यं पुरुषोऽर्द्धपणन्तरे । पादं पशुश्च योषिच्च पादार्द्धं रिक्तकः पुमान् ॥ भाण्डपूर्णानि यानानि तार्य्यं दाप्यानि सारतः । रिक्तभाण्डानि यत्किञ्चित् पुमांसञ्चापरिच्छदाः ॥” शुल्कद्बयेऽप्ययमपरो विशेषः । “न भिन्नकार्षापणमस्ति शुल्कं न शिल्पवृत्तौ न शिशौ न दूते । न भैक्ष्यलब्धे न हृतावशेषे न श्रोत्रिये प्रव्रजिते न यज्ञे ॥” इति । तीर्य्यतेऽनेनेति तरो नावादिस्तज्जन्यशुल्केऽधि- कृतस्तरिकः स यदा स्थलोद्भवं शुल्कं गृह्णाति तदा दशपणान् दण्डनीयः । वेशो वेश्म प्रति- वेश इति स्ववेश्मामिमुखं स्ववेश्मपार्श्वस्थं चोच्यते तत्र भवाः प्रतिवेश्याः । ब्राह्मणाश्च ते प्राति- वेश्याश्च ब्राह्मणप्रातिवेश्यास्तेषां श्रुतवृत्तसम्प

पृष्ठ ५/२८६

न्नानां श्राद्धादिषु विभवे सत्यनिमन्त्रणे एतदेव दशपणात्मकं दण्डनं वेदितव्यम् ॥ * ॥ देशा- न्तरमृतबणिग्रिक्थं प्रत्याह । “देशान्तरगते प्रेते द्रव्यं दायादबान्धवाः । ज्ञातयो वा हरेयुस्तदागतास्तैर्विना नृपः ॥” यदा सम्भूयकारिणां मध्ये यः कश्चिद्देशान्तरं गतो मृतस्तदा तदीयमंशं दायादः पुत्त्राद्यपत्य- वर्गः बान्धवाः मातृपक्षीयाः मातुलाद्याः ज्ञातयोऽपत्यवर्गव्यतिरिक्ताः सपिण्डा वा आ- गताः सम्भूयव्यवहारिणो ये देशान्तरादाग- तास्ते वा गृह्णीयुस्तैर्विना दायाद्यभावे राजा गृह्णीयात् । वाशब्देन च दायादीनां वैकल्पिकं अधिकारं दर्शयति । पौर्व्वापर्य्यनियमस्तु पत्नी दुहितर इत्यादि प्रतिपादित एवात्रापि विज्ञेयः । शिष्यसब्रह्मचारिब्राह्मणनिषेधो बणिक्- प्राप्तिश्च वचनप्रयोजनम् । बणिजामपि मध्ये यः पिण्डदानर्णदानादिसमर्थः स गृह्णीयात् । सामर्थ्याविशेषे पुनः सर्व्वे बणिजः संसृष्टिनो विभज्य गृह्णीयुस्तेषामभावे दशवर्षं दायाद्या- गमनं प्रतीक्ष्यानागतेषु स्वयमेव राजा गृह्णी- यात् तदिदं नारदेन स्पष्टमुक्तम् । “एकस्य चेत् स्यात् मरणं दायादोऽस्य तदाप्नुयात् । अन्यो वासति दायादे शक्तश्चेत् सर्व एव ते ॥ तदभावे तु गुप्तं तत् कारयेद्दशवत्सरात् । अस्वामिकमदायाद दशवर्षस्थितं ततः ॥ राजा तदात्मसात् कुर्य्यात् एवं धर्म्मो न हीयते ॥” किश्च । “जिह्मं त्यजेयुर्निर्लाभमशक्तोऽन्येन कारयेत् ।” जिह्मो वञ्चकः तं निर्लाभं निर्गतलाभं लाभमा- च्छिद्य त्यजेयुः बहिष्कुर्य्युः । यश्च सम्भूयकारिणां मध्ये भाण्डप्रत्यवेक्षणादिकं कर्त्तुमसमर्थोऽसाव- न्येन स्वं कर्म्म भाण्डभारवाहनं तदायव्ययपरी- क्षणादिकं कारयेत् । इति मिताक्षरा ॥ सम्भृतः, त्रि, (सं + भृ + क्त ।) सम्यक्पुष्टः । सम्यग्- भृतः । सम्यक्प्रकारेण धृतः । सम्भृतिः, स्त्री, (सं + भृ + क्तिन् ।) सम्यकपोषणम् । सम्यग्भरणम् । सम्यग्धारणम् । (सम्भारः । यथा, कथासरित्सागरे । १०३ । १७१ । “अन्येद्युर्गणकैः सूनोर्लग्नाहे निश्चिते नृपः । चकारामरदत्तोऽत्र तद्विवाहाय सम्भृतिम् ॥”) सम्भेदः, पुं, (सं + भिद् + घञ् ।) सिन्धुनद्योः सङ्गमः । इत्यमरः । १ । १० । ३५ ॥ (यथा, मनुः । ८ । ३५६ । “परस्त्रियं योऽभिवदेत् तीर्थेऽरण्ये वनेऽपि वा । नदीनां वापि सम्भेदे स संग्रहणमाप्नुयात् ॥”) स्फुटनम् । (यथा, सुश्रुते । २ । ५ । “कौण्यं गतिक्षयोऽङ्गानां सम्भेदः क्षतसर्पणम् ॥”) मेलनम् । इति मेदिनी ॥ सम्भोगः, पुं, (सं + भुज् + घञ् ।) भोगः । (यथा, मनुः । ८ । २०० । “सम्भोगो दृश्यते यत्र न दृश्येतागमः क्वचित् । आगमः कारणं तत्र न सम्भोग इति स्थितिः ॥”)

सुरतम् । (यथा, महाभारते । ४ । १३ । २८ । “रत्युन्मादसमारम्भाः साक्षात्कारकरा मम । आत्मप्रदानसम्भोगात् मामुद्धर्त्तुं त्वमर्हसि ॥”) जिनशासनम् । इति मेदिनी ॥ हर्षः । इति शब्द- रत्नावली ॥ केलिनागरः । इति जटाधरः ॥ शृङ्गारभेदः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ तस्य लक्षणं यथा, साहित्यदर्पणे ३ परिच्छेदे । “दर्शनस्पर्शनादीनि निषेवेते विलासिनौ । यत्रानुरक्तावन्योऽन्यं सम्भोगः समुदाहृतः ॥” सम्भोगी, [न्] पुं, (सम्भोगोऽस्यास्तीति । इनिः ।) केलिनागरः । इति भूरिप्रयोगः ॥ सम्भोग- विशिष्टे, त्रि ॥ सम्भ्रमः, पुं, (सं + भ्रम + घञ् ।) भयादिजनित- त्वरा । (यथा, रघुः । ११ । २५ । “वीक्ष्य वेदिमथ रक्तबिन्दुभि- बन्धुजीवपृथभिः प्रदूषिताम् । संभ्रमोऽभवदपोढकर्म्मणां ऋत्विजां च्युतविकङ्कतस्रुचाम् ॥”) तत्पर्य्यायः । संवेगः २ । इत्यमरः । १ । ७ । ३४ ॥ आवेगः ३ । इति तट्टीका ॥ प्रवेगः ४ त्वरा ५ त्वरिः ६ । इति वाचस्पतिः ॥ भयम् । (यथा, रामायणे । ४ । २ । १४ । “सम्भ्रमस्तज्यतामेष सर्व्वर्वालिकृते महान् ॥”) आदरः । इति मेदिनी ॥ महाभ्रमः । सूत्रम् । इत्यजयपालः ॥ सम्मतिः, स्त्री, (सं + मन + क्तिन् ।) अभिलाषः । अनुज्ञा । इति मेदिनी ॥ (यथा, किराते । १० । ३६ । “कथमिव तव सम्मतिर्भवित्री सममृतुभिर्मुनिनावधीरितस्य ॥”) आत्मज्ञानम् । इत्यजयपालः ॥ सम्मदः, पुं, (सम् + मद् + “प्रमदसंमदौ हर्षे ।” ३ । ३ । ६८ । इति अप् ।) हर्षः । (यथा, साहित्यदर्पणे । ३ । १६७ । “मदसम्मदपीडाद्यैर्वैस्वर्य्यं गद्गदं विदुः ॥”) मत्स्यविशेषः । यथा, विष्णुपुराणे । ४ । २ । १९ । “बह्वृचश्च सौभरिर्नाम महर्षिरन्तर्ज्जले द्वाद- शाब्दं कालमुवास । तत्र चान्तर्ज्जले मत्स्यः सम्मदो नामातिबहुप्रजोऽतिप्रमाणो मीनाधि- पतिरासीत् ॥” तद्वति, त्रि । इत्यमरः । १ । ४ । २४ ॥ सम्मर्द्दः, पुं, (संमृद्यतेऽत्रेति । सं + मृद् + घञ् ।) युद्धम् । इति केचित् ॥ (यथा, महाभारते । ५ । १६८ । १० । “जवे प्रहारे संमर्द्द सर्व्व एवातिमानुषाः । सर्व्वैर्जिता महीपाला दिग्जये भतरर्षभ ॥” * ॥ परस्परविमर्द्दः । यथा, रघुः । १५ । १०१ । “यद्गोप्रतरकल्पोऽभूत् संमर्द्दस्तत्र मज्जताम् । अतस्तदाख्यया तीर्थं पावनं भुवि पप्रथे ॥”) सम्मादः, पुं, (सं + मद् + घञ् ।) सम्यक्प्रकारेण मत्तता ॥ सम्मानः, पुं, (सम् + मन + घञ् ।) समादरः । यथा, तिथ्यादितत्त्वे ।

“जन्मर्क्षयुक्ता यदि जन्ममासे यस्य ध्रुवं जन्मतिथिर्भवेच्च । भवन्ति तद्वत्सरमेव याव- न्नैरुज्यसम्मानसुखानि तस्य ॥” सम्मानितः, त्रि, (सम्मानोऽस्य जातः । सम्मान + इतच् ।) समादृतः । गौरवितः । यथा, मार्क- ण्डेयपुराणे । ८२ । ७० । “अन्यैरपि सुरैर्द्देवी भूषणैरायुधैस्तथा । सम्मानिता ननादोच्चैः साट्टहासं मुहुर्म्मुहुः ॥” सम्मार्ज्जकः, पुं, (सम्मार्ज्जयतीति । सं + मृज् + ण्वुल् ।) सम्मार्जनी । इति शब्दरत्नावली ॥ सम्यङ्मार्ज्जनकर्त्तरि, त्रि ॥ सम्मार्ज्जनं, क्ली, (सं + मृज + ल्युट् ।) संशोधनम् । यथा, रत्नमालायाम् । “सम्मार्ज्जनञ्च संशुद्धिः संशोधनविशधिने ॥” सम्मार्ज्जनी, स्त्री, (संमृज्यतेऽनयेति । सं + मृज् + ल्युट् । ङीप् ।) धूल्यादिमार्जनसाधनी । कोँस्ता इति झाँटा इति च भाषा । तत्- पर्य्यायः । शोधनी २ । इत्यमरः । २ । २ । १८ ॥ ऊहनी ३ समूहनी ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ बहुकरी ५ वर्द्धनी ६ । इति हेमचन्द्रः ॥ सम्मितः, त्रि, (सं + मा + क्तः ।) समानपरि- माणः । सदृशः । इति जटाधरः ॥ सम्मिश्रः, त्रि, (सम्यक् प्रकारेण मिश्रयतीति । मिश्र मिश्रणे + अच् ।) संयुक्तः । मिश्रितः । यथा, तिथ्यादितत्त्वे । “सम्मिश्रा या चतुर्द्दश्या अमावस्या भवेत् क्वचित् । खर्व्वितां तां विदुः केचिदुपेध्वमिति चापरे ॥” सम्मुखः, त्रि, (सम्यक् मुखं यस्य ।) अभिमुखा- गतः । तत्पर्य्यायः । भग्नपृष्ठः २ । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । २७ । १३८ । “तस्यां विक्रमसिंहाख्यो बभूवान्वर्थयाख्यया । राजा वैरिमृगा यस्य नैवासन् सम्मुखाः क्वचित् ॥” अभिमुखे, क्ली । सुमुख इति भाषा ॥ यथा, कथासरित्सागरे । ४ । ७० । “नाशकत् सम्मुखे स्थातुं कष्टो ह्यविनयक्रमः ॥” तथा च साहित्यदर्पणे । ३ । १५४ । “दृष्टा दर्शयति व्रीडां सम्मुखं नैव पश्यति ॥” सर्व्वं मुखमिति निपातनात् अन्तलोपे सम्मुख- मिति सिद्धम् । इति शब्दार्थचिन्तामणिः ॥ समस्तमुखे च क्ली । इति काशिका । ५ । २ । ६ ॥) सम्मुखी, [न्] पुं, (सम्मुखमस्यास्तीति । इनिः ।) दर्पणम् । इति केचित् ॥ सम्मुखीनः, त्रि, (सर्व्वस्य मुखस्य दर्शनः । सम्मुख + “यथामुखसम्मुखस्य दर्शनः खः ।” ५ । २ । ६ । इति खः ।) अभिमुखः । इति हेमचन्द्रः । ६ । ७३ ॥ (यथा, रघुः । १५ । १७ । “अपशूलं तमासाद्य लवणं लक्ष्मणानुजः । रुरोधसम्मुखीनो हि जयो रन्ध्रप्रहारि- णाम् ॥”)

पृष्ठ ५/२८७

सम्मूढः, त्रि, (सं + मुह + क्तः ।) सम्यङ्मोहयुक्तः । मुग्धः । यथा, शुद्धितत्त्वे । “मानुष्ये कदलीस्तम्भे निःसारे सारमार्गणम् । यः करोति स सम्मूढो जलवुद्वुदसन्निभे ॥” सम्मूर्च्छजः, पुं, (सम्यक्प्रकारेण मूर्च्छति व्याप्नो- तीति । मूर्च्छ व्याप्तौ + अच् । तथाविधः सन् जायत्रे इति । जन + डः ।) तृणादिः । इति हेमचन्द्रः ॥ सम्मूर्च्छनं, क्ली, (सं + मूर्च्छ व्याप्तौ मोहे च + ल्युट् ।) सर्व्वयो व्याप्तिः । तत्पर्य्यायः । अभि- व्याप्तिः २ । इत्यमरः । ३ । २ । ६ ॥ उच्छ्रायः । मोहः । इति मेदिनी ॥ सम्मूर्च्छनोद्भवः, पुं, (संमूर्च्छनादुद्भवतीति । उत् + भू + अच् ।) मत्स्यादिः । इति हेम- चन्द्रः ॥ सम्मृष्टः, त्रि, (सं + मृज + क्तः ।) संशोधितः । इत्यमरः । २ । ९ । ४६ ॥ द्वे मक्षिकाद्यपनयनेन शोधिते व्यञ्जनादौ । इति भरतः ॥ सम्मोदः, पुं, (सं + मुद् + घञ् ।) प्रीतिः । हर्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ सम्यक्, व्य, समुदयः । इति केचित् ॥ यथा, -- “सम्यक् संसाधनं कर्म्म कर्त्तव्यमधिकारिणा । निष्कामेण सदा पार्थ काम्यं कामान्वितेन च ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ सम्यक्, [च्] त्रि, (सं + अञ्च + ऋत्विगादिना क्विन् । “समः समि ।” ६ । ३ । ९३ । इति सम्यादेशः ।) सत्यवचनम् । अर्थेन सह सम- ञ्चति सङ्गच्छते । इत्यमरभरतौ ॥ मनोज्ञः । सङ्गतः । इति मेदिनी ॥ (यथा, ऋग्वेदे । २ । ३ । ६ । “तन्तुं ततं संवयन्ती समीची यज्ञस्य पेशः सुदुघे पयस्वती ॥”) सम्राट्, [ज्] पुं, (सम्यक् राजते इति । सं + राज + क्विप् । “मो राजि समः क्वौ ।” ८ । ३ । २५ । इति समो मकारस्य मादेशस्तेन नानुस्वारः ।) येन राजसूयेन इष्टम् । यो मण्डलस्येश्वरः । आज्ञया राज्ञः शास्ति यः । इत्यमरः ॥ राजसूयश्चक्रवर्त्तिसाध्यो याग- विशेषः । तेन येन इष्टं यागः कृतः । यो मण्ड- लस्य द्बादशराजमण्डलस्य ईश्वरः । यश्च राज्ञो नृपान् आज्ञया शास्ति भृत्यवद्व्यापारेषु नियो- जयति स सम्राडुच्यते । केचित्तु समुच्चयेन त्रीण्येतान्याहुः । राजसूययाजी यः स सम्राट् चतुरब्धिसीमावच्छिन्नाया भूमेर्य ईश्वरः सोऽपि । यश्च कियत्परिमाणाया भूमेः पती- नाज्ञया शास्ति सोऽपि । इह परत्र च सम्यक् राजते इति क्विप् सम्राट् दान्ते म इत्यत्र सम्राड्वर्ज्जनान्नानुस्वारः । इति भरतः ॥ (यथा, रघुः । २ । ५ । “आम्वादयद्भिः कवलैस्तृणानां कण्डूयनैर्दंशनिवारणैश्च । अव्याहतैः स्वैरगतैः स तस्याः सम्राट् समाराधनतत्परोऽभूत् ॥”)

सयोनिः, पुं, (योनिभिः सह वर्त्तमानः ।) इन्द्रः । इति केचित् ॥ योन्या सह वर्त्तमाने समानोत्- पत्तिस्थानके च, त्रि ॥ (यथा ऋग्वेदे । ३ । १ । ६ । “सना अत्र युवतयः सयोनी- रेकं गर्भं दधिरे सप्तवाणीः ॥” “समानमन्तरिक्षं योनिस्थानं यासां ताः ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) सरं, क्ली, (सरतीति । सृ + अच् ।) सरोवरः । इति शब्दरत्नावली ॥ जलम् । इति जटाधरः ॥ सरः, पुं, (सृ गतौ + पचाद्यच् ।) दध्यग्रम् । तत्पर्य्यायः । “सरश्च दध्युत्तरगं दधिस्नेहस्तु कट्वरम् ।” इति रत्नमाला ॥ गतिः । इति मेदिनी ॥ बाणः । लवणः । इति हेमचन्द्रः ॥ निर्झरे, पुं स्त्री । इति भरत- द्विरूपकोषः ॥ सरः, त्रि, (सृ + अच् ।) सारकः । भेदकः । यथा, राजवल्लभः । “पिप्पली मधुरा वृष्या कटुका दीपनी सरा ॥” गमनकर्त्तरि, त्रि ॥ सरः, [स्] क्ली, (सरतीति । सृ + “सर्व्वधातुभ्यो- ऽसुन् ।” उणा० ४ । १८८ । इति असुन् ।) सरोवरः । इत्यमरः । १ । १० । २६ ॥ (यथा, महाभारते । १ । १५६ । २४ । “तथैव वनदुर्गेषु पुष्पितद्रुमसानुषु । सरःसु रमणीयेषु पद्योत्पलयुतेषु च ॥”) अस्य विवरणं तडागपद्माकरशब्दयोर्द्रष्टव्यम् ॥ अस्य जलगुणाः । यथा, राजवल्लभः । “सारसं लघु तृष्णाघ्नं बल्यं स्वादु कषायवत् ॥” नीरम् । यथा । सरो नीरे तडागे च । इति रुद्रः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ सरःकाकः, पुं, (सरसः काकः ।) हंसः । इति शब्दरत्नावली ॥ सरःकाकी, स्त्री, (सरसः काकी ।) हंसी । इति शब्दरत्नावली ॥ सरकं, क्ली, (सरमेव । स्वार्थे कन् ।) सरोवरः । इति शब्दरत्नावली ॥ आकाशम् । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ सरकः, पुं, क्ली, (सरतीति । सृ + वुन् ।) शीधु- पात्रम् । शीधुपानम् । इक्षुशीघु । अच्छि- न्नाध्वगपङ्क्तिः । इति मेदिनी ॥ मद्यपरिवेश- नम् । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (यथा, कथा- सरित्मागरे । ५४ । १९९ । “प्राप्तायां निशि पप्रच्छ निजं परिजनञ्च सः । किमद्य रात्रिपर्य्याप्तमस्ति नः सरकं न वा ॥”) सरकः, त्रि, (सुष्टु सरतीति । सृ + “प्रसृल्वः समभिहारे वुन् ।” ३ । १ । १४९ । इति वुन् ।) गतिशीलः । इति शब्दरत्नावली ॥ सरघा, स्त्री, (सरं मधुविशेषं हन्तीति । हन + डः । निपातनात् साधुः ।) मधुमक्षिका । इत्यमरः । २ । ५ । २६ ॥ (यथा, रघुः । ४ । ६३ ।

“भल्लापवर्ज्जितैस्तेषां शिरोभिः श्मश्रुलैर्महीम् । तस्तार सरघाव्याप्तैः सक्षौद्रपटलैरिव ॥”) सरङ्गः, पुं, (सरतीति । सृ + अङ्गच् ।) चतुष्पात् । पक्षी । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ सरजं, क्ली, (सरात् जायते इति । जन + डः ।) नवनीतम् । हैयङ्गवीनम् । इति हारावली ॥ (मलिनम् । यथा, भागवते । ३ । २३ । २३ । “सा तद्भर्त्तुः समादाय वचः कुवलयेक्षणा । सरजं बिभ्रती वासो वेणीभूतान् स्वमूर्द्धजान् ॥”) सरजाः, [स्] स्त्री, (रजसा सह वर्त्तमाना ।) ऋतुमती स्त्री । तत्पर्य्यायः । मलिष्ठा २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (पङ्कजे, क्ली । इति काशिका । ५ । ४ । ७७ ॥) सरट्, पुं, (सरतीति । सृ गतौ + “सर्त्तेरटिः ।” उणा० १ । १३३ । इति अटिः ।) वायुः । मेघः । इत्युणादिकोष ॥ मधुमक्षिका । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ कृकलासः । इत्यमरटीका ॥ सरटः, पुं, (सरतीति । सृ गतौ + शकादित्वादटन् ।) कृकलासः । इत्यमरः । २ । ५ । १२ ॥ गिरगिट् इति काँकलोस इति च भाषा ॥ तत्पतनादि- फलं यथा, -- “वल्ल्याः प्रपाते च फलं सरटस्य प्ररोहणे । शीर्षे राजश्रियोऽवाप्तिर्भाले चैश्वर्य्यमेव च ॥ कर्णयोर्भूषणावाप्तिर्नेत्रयोर्बन्धुदर्शनम् । नासिकायाञ्च सौगन्ध्यं वक्त्रे मिष्टान्नभोजनम् ॥ कण्ठे चैव श्रियोऽवाप्तिर्भुजयोर्विभवो भवेत् । धनलाभो बाहुमूले करयोर्धनवृद्धयः ॥ स्तनमूले च सौभाग्यं हृदि सौख्यविवर्द्धनम् । पृष्ठे नित्यं महीलाभः पार्श्वयोर्बन्धुदर्शनम् ॥ कटिद्बये वस्त्रलाभो गुह्ये मृत्युसमागमः । जङ्घे चार्थक्षयो नित्यं गुदे रोगभयं भवेत् ॥ ऊर्व्वोश्च वाहनावाप्तिर्जानुजङ्घऽर्थसंक्षयः । वामदक्षिणयोः पादोर्भ्रमणं नियतं भवेत् ॥ वल्ल्याः प्ररोहणे चैव पतने सरटस्य च । व्यत्यासाच्च फलं चैव तद्वदेवं प्रजायते ॥ वल्ल्याः प्ररोहणं रात्रौ सरटस्य प्रपातनम् । निधनार्थाय भवति व्याधिपीडाविपर्य्ययौ ॥ पतनानन्तरं चैवारोहणं यदि जायते । पतने फलमुत्कृष्टं रोहणेऽन्यत् फलं भवेत् ॥ आरोहणञ्चोर्द्ध्ववक्त्रे अधोवक्त्रे च पातनम् । भवेदिष्टफलं तस्य तत्फलं जायते ध्रुवम् ॥ स्पृष्टमात्रेण यः सद्यः सचेलं जलमाविशेत् । पञ्चगव्यप्राशनञ्च कुर्य्यादर्कावलोकनम् ॥ वल्लीरूपं सुवर्णस्य रक्तवस्त्रेण वेष्टयेत् । पूजयेत् गन्धपुष्पाद्यैस्तदग्र पूर्णकुम्भके ॥ पञ्चगव्यं पञ्चरत्नं पञ्चामृतं सपल्लवम् । पञ्चवृक्षकषायञ्च निःक्षिप्यावाहयेत्ततः ॥ पूजयेद्गन्धपूष्पाद्यैर्लोकपालांस्तथा क्रमात् । मृत्युञ्जयेन मन्त्रण सभिद्भिः खादिरैः शुभैः ॥ तिलैर्व्याहृतिभिर्होममष्टोत्तरसहस्रकम् ॥” वल्ली गृहगोषिका । मृत्युञ्जयमन्त्रस्त्र्यम्बकमन्त्रः ।

पृष्ठ ५/२८८

इति विद्याकरः इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ (वातः । इत्युणादिटीकायामुज्ज्वलदत्तः । ४ । १०५ ॥) सरटिः, पुं, (सरतीति + सृ + अटिन् ।) वायुः । मेघः । इत्युणादिकोषः ॥ सरटुः, पुं, (सृ + अटुः ।) कृकलासः । इत्युणादि- कोषः ॥ सरणं, क्ली, (सरतीति । सृ गतौ + “जुचङ्क्रम्य- दन्द्रम्यसृगृधीति ।” ३ । २ । १५० । इति युच् ।) लोहमलम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (सृ + ल्युट् ।) गमनम् ॥ (यथा, महाभरते । १ । २३१ । ५ । “अजातपक्षाश्च सुता न शक्ताः सरणे मम ॥”) सरणा, स्त्री, (सरतीति + सृ + युच् ।) प्रसारणी । इत्यमरः । २ । ४ । १५२ ॥ गन्धभादालि इति भाषा ॥ त्रिवृता । इति शब्दमाला ॥ तेउडी इति भाषा ॥ गमनकर्त्तरि, त्रि ॥ सरणिः, स्त्री, (सरन्त्यनयेति । सृ गतौ + “अर्त्ति- सृधृधमीति ।” उणा० २ । १०३ । इति अनिः ।) पङ्क्तिः । पन्थाः । इति मेदिनी ॥ (यथा, राजतरङ्गिण्याम् । ३ । ४०१ । “सरलां सरणिं त्यक्त्वा जीवितस्पृहया समम् । गुहा तेन ततः सान्द्रतमोभीमा व्यगाह्यत ॥”) प्रसारणी । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ सरणी, स्त्री, (सरणि + वा ङीष् ।) पङ्क्तिः । पन्थाः । इति मेदिनी ॥ प्रसारणी । इत्यमर- टीकायां भरतः । २ । ४ । १५ ॥ सरण्डः, पुं, (सरतीति । सृ + “अण्डन् कृसृभृ- वृञः ।” उणा० १ । १२८ । इति अण्डन् ।) धूर्त्तः । सरटः । भूषणभेदः । इति मेदिनी ॥ कामुकः । पक्षी । इति शब्दरत्नावली ॥ सरण्यं, त्रि, (सरण + ष्यञ् ।) गम्यम् । गन्तव्यम् । सरणशब्दात् ष्ण्यप्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ सरण्युः, पुं, (सरतीति । सृ गतौ + “सृयुवचि- भ्योऽन्युजागजक्नुचः ।” उणा० ३ । ८१ । इति अन्युच् ।) मेघः । वायुः । जलम् । इति शब्द- रत्नावली ॥ वसन्तः । अग्निः । इत्युणादिकोषः ॥ सरत्, क्ली, (सृ + शतृ ।) सूत्रम् । इति शब्द- माला ॥ (गन्तरि, त्रि ॥) सरत्निः, पुं स्त्री, रत्निः । इति केचित् ॥ सरद्वान्, [त्] पुं, गौतममुनिः । गोतममुनिपुत्त्रः । इति पुराणम् ॥ तालव्यशादिश्च ॥ सरपत्रिका, स्त्री, (सरपत्रं जलस्थपत्रमस्त्यस्या इति । ठन् । टापि अत इत्वम् ।) पद्मम् । पद्मपत्रम् । इति शब्दरत्नावली ॥ सरमा, स्त्री, (रमया शोभया सह वर्त्तमाना ।) राक्षसीभेदः । सा च विभीषणपत्नी । (इयं लङ्कावाससमये सीतायाः प्रणयिनी आसीत् । एतद्बृत्तान्तस्तु रामायणे लङ्काकाण्डे । ३३ । ३४ । अध्याययोर्द्रष्टव्यः ॥) कुक्कुरी । देवशुनी । इति मेदिनी ॥ (यथा, महाभारते । १ । ३ । ११ । “जनमेजय एवमुक्तो देवशुन्या सरमया भृशं सम्भ्रान्तो विषण्णश्चासीत् ॥”) कश्यपपत्नी- विशेषः । तदपत्यानि भ्रमरादयः । यथा, --

“गोलाङ्गुलश्चकोरश्च चैत्यापत्यं तथैव च । अपत्यं सरमायाश्च गणो वै भ्रमरादयः ॥” इति वह्निपुराणे काश्यपीयवंशनामाध्यायः ॥ सरयुः, पुं, (सरतीति । सृ गतौ + “सर्त्तेरयुः ।” उणा० ३ । २२ । इति अयुः ।) वायुः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सरयुः स्त्री, (सरतीति । सृ गतौ + “सर्त्ते- रयुः ।” उणा० ३ । २२ । इति अयुः । “सर्त्तेरयूः ।” इति केचित् ।) नदीविशेषः । इत्युणादिकोषः । अस्या जलगुणाः । “सरयूसलिलं स्वादु बलपुष्टिप्रदायकम् ।” इति राजनिर्घण्टः ॥ तस्या उत्पत्तिर्यथा, -- सरयूः स्त्री, (सरतीति । सृ गतौ + “सर्त्ते- रयुः ।” उणा० ३ । २२ । इति अयुः । “सर्त्तेरयूः ।” इति केचित् ।) नदीविशेषः । इत्युणादिकोषः । अस्या जलगुणाः । “सरयूसलिलं स्वादु बलपुष्टिप्रदायकम् ।” इति राजनिर्घण्टः ॥ तस्या उत्पत्तिर्यथा, -- “एवं विवाह्य विधिवत् सौवर्णे मानसाचले । अरुन्धतीं वशिष्ठस्तु मोदमाप तया सह ॥ तत्र यत् पतितं तोयं मानसाचलकन्दरे । तत्तोयं सप्तधा भूत्वा मानसाचलकन्दरात् ॥ हेमाद्रेः कन्दरे सानौ सरस्याञ्च पृथक् पृथक् । यत्तोयं सङ्गतं कुर्य्याद्धंसा वडवसन्निधौ । तेनाभूत् सरयूर्नाम्ना नदी पुण्यतमा शुभा ॥” इति कालिकापुराणे २३ अध्यायः ॥ सरलः, पुं, (सरतीति । सृ + “वृषादिभ्यश्चित् ।” उणा० १ । १०८ । इति कलच् । बाहुलकात् गुणः । इत्युज्ज्वलदत्तः ।) वृक्षविशेषः । (यथा, कुमारे । १ । ९ । “कपोलकण्डूः करिभिर्विनेतुं विघट्टितानां सरलद्रुमाणाम् । यत्र स्रुतक्षीरतया प्रसूतः सानूनि गन्धः सुरभीकरोति ॥”) तत्पर्य्यायः । पीतद्रुः २ पूतिकाष्ठम् ३ । इत्य- मरः । २ । ४ । ६० ॥ धूपवृक्षकः ४ । इति शब्द- रत्नावली ॥ पीतदारुः ५ भद्रदारुः ३ मनोज्ञः ७ । इति रत्नमाला ॥ पीतः ८ स्निग्धदारुसंज्ञः ९ स्निग्धः १० मरिचपत्रकः ११ पीतवृक्षः १२ सुरभिदारुः १३ । अस्य गुणाः । कटुत्वम् । तिक्तत्वम् । उष्णत्वम् । कफवातत्वग्दोषशोफ- कण्डूतिव्रणनाशित्वम् । कोष्ठशुद्धिदातृत्वम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ अन्यच्च भावप्रकाशे । “सरलः पीतवृक्षः स्यात् तथा सुरभिदारुकः । सरलो मधुकस्तिक्तः कटुपाकरसो लघुः ॥ स्निग्धोष्णः कर्णकण्ठाक्षिरोगरक्षोहरः स्मृतः । कफानिलस्वदयूककामलाक्षिव्रणापहः ॥” बुद्धः । अग्निः । इति धरणिः ॥ सरलः, त्रि, (सृ + कलच् । बाहुलकात् गुणः ।) उदारः । अवक्रः । इति मेदिनी ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । ४ । “आदिश्यानाययामास गणकान् सरलाशयः ॥”) सरलद्रवः, पुं, (सरलस्य द्रवः ।) सरलवृक्षरसः । टारपीन इति भाषा । तत्पर्य्यायः । पायसः २ श्रीवासः ३ वृकधूपः ४ श्रीवष्टः ४ । इत्यमरः । २ । ६ । १२९ ॥ तैलपर्णी ६ श्रीपिष्टः ७ । इति जटाधरः ॥ श्रीवशः ८ यासः ९ यवासः १०

घृताह्वयः ११ दध्याह्वयः १२ क्षीराह्वयः १३ अवक्रः १४ क्षीरश्रीः १५ वायसः १६ । इति शब्द- रत्नावली ॥ अस्य गुणाः श्रीवेष्टशब्दे द्रष्टव्याः ॥ सरला, स्त्री, (सरल + टाप् ।) त्रिपुटा । इत्य- मरः । २ । ४ । १०८ ॥ नदीभेदः । इति भूरिप्रयोगः ॥ सरलाङ्गः, पुं, (सरलः पीतद्रुरङ्गमस्य ।) श्रीवेष्टः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सरव्यं, क्ली, (सरं रागं व्ययतीति । व्ये + डः ।) लक्ष्यम् । इत्यमरटीका ॥ तालव्यशादिश्च ॥ सरसं, क्ली, (रसेन जलेन सह वर्त्तमानम् ।) सरोवरः । इति शब्दरत्नावली ॥ रसयुक्ते, त्रि । यथा, -- “कविता कोमलवनिता आयाता सुखदायिका । बलादानीयमाना सा सरसा विरसा भवेत् ॥” इत्युद्भटः ॥ सरसम्प्रतं, क्ली, त्रिकण्टवृक्षः । तेकाँटासिज् इति भाषा ॥ यथा, शब्दचन्द्रिकायाम् । “त्रिकण्टः पत्रगुप्तश्च पेषणः सरसम्प्रतम् ॥” सरसा, स्त्री, (रसेन सह वर्त्तमाना ।) श्वेत- त्रिवृता । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ सरसिजं, क्ली, (सरसि जायते इति । जन + डः । सप्तम्या अलुक् ।) पद्मम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, शाकुन्तले १ अङ्के । “सरसिजमनुविद्धं शैवलेनापि रम्यं मलिनमपि हिमांशोर्लक्ष्म लक्ष्मीं तनोति । इयमधिकमनोज्ञा वल्कलेनापि तन्वी किमिव हि मधुराणां मण्डनं नाकृतीनाम् ॥” सरोवरजाते, त्रि । यथा, सुश्रुते । १ । ४६ । “अधस्ताद्गुरवो ज्ञेया मत्स्याः सरसिजाः स्मृताः ॥”) सरसी, स्त्री, (सृ + असुन् । गौरादित्वात् ङीष् ।) सरोवरः । इत्यमरः । १ । १० । २८ ॥ (यथा, रघुः । १ । ४३ । “सरसीष्वरविन्दानां वीचिविक्षोभशीतलम् । आमोदमुपजिध्रन्तौ स्वनिश्वासानुकारिणम् ॥”) सरसीकः, पुं, (सरस्यां कायति शब्दायते इति । कै + कः ।) सारसपक्षी । इति शब्दरत्ना- वली ॥ सरसीरुहं, क्ली, (सरस्यां रोहतीति । रुह + कः ।) पद्मम् । इत्यमरः । १ । १० । ४० ॥ (यथा, गीतगोविन्दे । ८ । २ । “तामनुसर सरसीरुहलोचन या तव हरति विषादम् ॥”) सरस्वती, स्त्री, (सरो नीरं तद्बत् रसो वास्त्यस्या इति । सरस् + मतुप् । मस्य वः । तसौ मत्वर्थ इति भत्वान्न वदकार्य्यम् ।) नदी । (यथा, महाभारते । १ । २१४ । ३ । “ते तया तैश्च सा वीरैः पतिभिः सह पञ्चभिः । बभूव परमप्रीता नागैरिव सरस्वती ॥”) बाणी । (यथा, रघुः । १५ । ४६ । “उच्चचार पुरस्तस्य गूढरूपा सरस्वती ॥”) स्त्रीरत्नम् । गौः । नदीभेदः । मनुपत्नी । इति

पृष्ठ ५/२८९

मेदिनी ॥ ज्योतिष्मती । ब्राह्मी । इति राज- निर्घण्टः ॥ सोमलता । इति शब्दचन्द्रिका ॥ बुद्धशक्तिविशेषः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ दुर्गा । यथा, देवीपुराणे ४५ अध्याये । “स्वराः स्वरणशीलत्वात् गेयाख्याः सप्त कीर्त्तिताः । अतिप्रापणदाने वा तेन देवी सरस्वती ॥” वाग्देवता । तत्पर्य्यायः । ब्राह्मी २ भारती ३ भाषा ४ गीः ५ वाक् ६ बाणी ७ । इत्यमरः ॥ इरा ८ सारदा ९ गिरा १० गिरांदेवी ११ गीर्द्देवी १२ ईश्वरी १३ वाचा १४ वचसा- मीशा १५ वाग्देवी १६ वर्णमातृका १७ । इति शब्दरत्नावली ॥ गौः १८ श्रीः १९ । इति जटाधरः ॥ वाक्येश्वरी २० अन्त्यसन्ध्येश्वरी २१ सायंसन्ध्यादेवता २२ । इति कविकल्पलता ॥ * तस्या उत्पत्त्यादि यथा, ब्रह्मवैवर्त्ते ब्रह्मखण्डे । ३ । ५२ -- ६३ । सौतिरुवाच । “आविर्ब्बभूव कन्यैका धर्म्मस्य वामपार्श्वतः । मुक्तिर्मूर्त्तिमती साक्षात् द्बितीया कमलालया ॥ आविर्ब्बभूव तत्पश्चान्मुखतः परमात्मनः । एका देवी शुक्लवर्णा वीणापुस्तकधारिणी ॥ कोटिपूर्णेन्दुशोभाढ्या शरत्पङ्कजलोचना । वह्निशुद्धांशुकाधाना रत्नाभरणभूषिता ॥ सस्मिता सुदती वामा सुन्दरीणाञ्च सुन्दरी । श्रेष्ठा श्रुतीनां शास्त्राणां विदुषां जननी परा ॥ वागधिष्ठातृदेवी सा कवीनामिष्टदेवता । शुद्धसत्त्वस्वरूपा च शान्तरूपा सरस्वती ॥ गोविन्दपुरतः स्थित्वा जगौ प्रथमतः सुखम् । तन्नामगुणकीर्त्तिञ्च वीणया सा ननर्त्त च ॥ कृतानि यानि कर्म्माणि कल्पे कल्पे युगे युगे । तानि सर्व्वाणि हरिणा तुष्टाव संपुटाञ्जलिः ॥ सरस्वत्युवाच । रासमण्डलमध्यस्थं रासोल्लाससमुत्सुकम् । रत्नसिंहासनस्थञ्च रत्नभूषणभूषितम् ॥ रासेश्वरं रासकरं वरं रासेश्वरीश्वरम् । रासाधिष्ठातृदेवञ्च वन्दे रासविनोदिनम् ॥ रासायासपरिश्रान्तं रासे राजविहारिणम् । रासोत्सुकानां गोपीनां कान्तं शान्तं मनो- हरम् ॥ प्रणम्य तं यामीत्युक्त्वा प्रहृष्टवदना सती । उवास सा सकामा च रत्नसिंहासने वरे ॥ इति वाणीकृतं स्तोत्रं प्रातरुत्थाय यः पठेत् । बुद्धिमान् सोऽपि विद्यावान् लक्ष्मीवान् पुत्त्र- वान् सदा ॥” अपि च तत्रैव गणेशखण्डे । ४० । ६१ -- ६७ । “सा च शक्तिः सृष्टिकाले पञ्चधा चेश्वरेच्छया । राधा पद्मा च सावित्री दुर्गा देवी सरस्वती ॥ प्राणाधिष्ठात्री या देवी कृष्णस्य परमात्मनः । प्राणाधिकप्रियतमा सा राधा परिकीर्त्तिता ॥ ऐश्वर्य्याधिष्ठातृदेवी सर्व्वमङ्गलकारिणी । परमानन्दरूपा च सा लक्ष्मीः परिकीर्त्तिता ॥

विद्याधिष्ठात्री या देवी परमेशस्य दुर्लभा । वेदशास्त्रयोगमाता सा सावित्री प्रकीर्त्तिता ॥ बुद्ध्यधिष्ठात्री या देवी सर्व्वशक्तिस्वरूपिणी । सर्व्वज्ञानात्मिका सर्व्वा सा दुर्गा दुर्गनाशिनी ॥ वागधिष्ठात्री या देवी शास्त्रज्ञानप्रदा सदा । कृष्णकण्ठोद्भवा या च सा च देवी सरस्वती ॥ पञ्चधादौ स्वयं देवी मूलप्रकृतिरीश्वरी । ततः सृष्टिक्रमेणैव बहुधा कलया च सा ॥” * ॥ तस्याः पूजादिर्यथा, -- श्रीनारायण उवाच । “आदौ सरस्वतीपूजा श्रीकृष्णेन विनिर्म्मिता । यत्प्रसादान्मुनिश्रेष्ठ मूर्खो भवति पण्डितः ॥ आविर्भूता यदा देवी वक्त्रतः कृष्णयोषितः । इयेष कृष्णं कामेन कामुकी कामरूपिणी ॥ स च विज्ञाय तद्भावं सर्व्वज्ञः सर्व्वमातरम् । तामुवाच हितं सत्यं परिणामसुखावहम् ॥ श्रीकृष्ण उवाच । भज नारायणं साध्वी मदंशं तं चतुर्भुजम् । युवानं सुन्दरं सर्व्वगुणयुक्तञ्च मत्समम् ॥ कामज्ञं कामिनीनाञ्च तासाञ्च कामपूरकम् । कोटिकन्दर्पलावण्यलीलान्यक्कृतमीश्वरम् ॥ कान्ते कान्तञ्च मां कृत्वा यदि स्थातुमिहेच्छसि । त्वत्तो बलवती राधा न ते भद्रं भविष्यति ॥ यो यस्मात् बलवान् वाणि ततोऽन्यं रक्षितुं क्षमः । कथं परान् साधयति यदि स्वयमनीश्वरः ॥ सर्व्वेशः सर्व्वशास्ताहं राधां वाधितुमक्षमः । तेजसा मत्समा सा च रूपेण च गुणेन च ॥ प्राणाधिष्ठात्री देवी सा प्राणांस्त्यक्तुञ्च कः क्षमः । प्राणतोऽपि प्रियः कुत्र केषां वास्ति च कश्चन ॥ त्वं भद्रे गच्छ वैकुण्ठं तव भद्रं भविष्यति । पतिं तमीश्वरं कृत्वा मोदस्व सुचिरं सुखम् ॥ लोभमोहकामकोपमानहिंसाविवर्जिता । तेजसा तत्समा लक्ष्मी रूपेण च गुणेन च ॥ तया सार्द्धं तव प्रीत्या शश्वत्कालं प्रयास्यति । गौरवं मद्बरात्तुल्यं करिष्यति पतिर्द्वयोः ॥ प्रतिविश्वेषु ते पूजां महतीं ते मुदान्विताः । माघस्य शुक्लपञ्चम्यां विद्यारम्भे च सुन्दरि ॥ मानवा मनवो देवा मुनीन्द्राश्च मुमुक्षवः । सन्तश्च योगिनः सिद्धा नागगन्धर्व्वराक्षसाः ॥ मद्बरेण करिष्यन्ति कल्पे कल्पे लयावधि । भक्तियुक्ताश्च दत्त्वा चैवोपचाराणि षोडश । काण्वशाखोक्तविधिना ध्यानेन स्तवनेन च ॥ जितेन्द्रियाः संयताश्च घटे च पुस्तकेऽपि च । कृत्वा सुवर्णगुटिकां गन्धचन्दनचर्च्चिताम् ॥ कवचं ते ग्रहीष्यन्ति कण्ठे वा दक्षिणे भुजे । पठिष्यन्ति च विद्वांसः पूजाकाले च पूजिते ॥ इत्युक्त्वा पूजयामास तां देवीं सर्व्वपूजितः । ततस्तत्पूजनञ्चक्रुर्ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः ॥ अनन्तश्चापि धर्म्मश्च मुनीन्द्राः सनकादयः । सर्व्वे देवाश्च मनवो नृपाश्च मानवादयः । बभूव पूजिता नित्या सर्व्वलोकैः सरस्वती ॥

नारद उवाच । पूजाविधानं स्तवनं ध्यानं कवचमीप्सितम् । पूजोपयुक्तनैवेद्यं पुष्पञ्च चन्दनादिकम् ॥ वद वेदविदां श्रेष्ठ श्रोतुं कौतूहलं मम । वर्द्धते साम्प्रतं शश्वत् किमिदं श्रुतिसुन्दरम् ॥ श्रीनारायण उवाच । शृणु नारद वक्ष्यामि काण्वशाखोक्तपद्धतिम् । जगन्मातुः सरस्वत्याः पूजां विधिसमन्विताम् ॥ माघस्य शुक्लपञ्चम्यां विद्यारम्भदिनेऽपि च । पूर्व्वेऽह्नि संयमं कृत्वा तत्राह्नि संयतः शुचिः ॥ स्नात्वा नित्यक्रियां कृत्वा घटं संस्थाप्य भक्तितः । संपूज्य देवषट्कञ्च नैवेद्यादिभिरेव च ॥ गणेशञ्च दिनेशञ्च वह्निं विष्णुं शिवं शिवाम् । संपूज्य संयतो गेही ततोऽभीष्टं प्रपूजयेत् ॥ ध्यानेन वक्ष्यमाणेन ध्यात्वावाह्य घटे बुधः । ध्यात्वा पुनः षोडशोपचारेण पूजयेद्व्रती ॥ पूजोपयुक्तं नैवेद्यं यद्यद्वेदे निरूपितम् । वक्ष्यामि सांप्रतं किञ्चित् यथाधीतं यथा- गमम् ॥ नवनीतं दधि क्षीरं लाजञ्च तिललड्डुकम् । इक्षुमिक्षुरसं शुक्लवर्णपक्वगुडं मधु ॥ स्वस्तिकं शर्करा शुक्लधान्यस्याक्षतमक्षतम् । अस्विन्नशुक्लधान्यस्य पृथुकं शुक्लमोदकम् ॥ घृतसैन्धवसंस्कारैर्हविष्यान्नञ्च व्यञ्जनैः । यवगोधूमचूर्णानां पिष्टकं घृतसंस्कृतम् ॥ पिष्टकं स्वस्तिकस्यापि पक्वरम्भाफलस्य च । परमान्नञ्च सघृतं पिष्टान्नञ्च सुधोपमम् ॥ नारिकेलं तदुदकं केशरं मूलमार्द्रकम् । पक्वरम्भाफलं चारु श्रीफलं वदरं फलम् ॥ कालदेशोद्भवं पक्वफलं शुक्लं सुसंस्कृतम् । सुगन्धि शुक्लपुष्पञ्च सुगन्धि शुक्लचन्दनम् ॥ नवीनशुक्लवस्त्रञ्च शङ्खञ्च सुन्दरं मुने । माल्यञ्च शुक्लपुष्पाणि शुक्लहारञ्च भूषणम् ॥ यद्दृष्टञ्च श्रुतौ ध्यानं प्रशस्यं श्रुतिसुन्दरम् । तन्निबोध महाभाग भयभञ्जनकारणम् ॥ सरस्वतीं शुक्लवर्णां सस्मितां सुमनोहराम् । कोटिचन्द्रप्रभामुष्टपुष्टश्रीयुक्तविग्रहाम् ॥ बह्निशुद्धांशुकाधानां सस्मितां सुमनोहराम् ॥ रत्नसारेन्द्रनिर्म्माणवरभूषणभूषिताम् । सुपूजितां सुरगणैर्ब्रह्मविष्णुशिवादिभिः ॥ वन्दे भक्त्या च वन्द्यां तां मुनीन्द्रमनुमानवैः । एवं ध्यात्वा च मूलेन सर्व्वं दत्त्वा विचक्षणः ॥ संस्तूय कवचं धृत्वा प्रणमेद्दण्डवद्भुवि । येषां येषामिष्टदेवी तेषां नित्या क्रिया मुने ॥ विद्यारम्भे च वर्षान्ते सर्व्वेषां पञ्चमीदिने । सर्व्वोपयुक्तो मूलश्च वैदिकाष्टाक्षरं परम् ॥ येषां येनोपदेशो वा तेषां स मूल एव च । सरस्वतीचतुर्थ्यन्तो वह्निजायान्त एव च ॥ लक्ष्मीर्मायादिकश्चैव मन्त्रोऽयं कल्पपादपः । पुरा नारायणश्चेमं वाल्मीकाय कृपानिधिः ॥ प्रददौ जाह्नवीतीरे पुण्यक्षेत्रे च भारते । भृगुर्ददौ च शुक्राय पुष्करे सूर्य्यपर्व्वणि ॥

पृष्ठ ५/२९०

चन्द्रपर्व्वणि मारीचो ददौ वाक्पतये मुदा । भृगवे च ददौ तुष्टो ब्रह्मा वदरिकाश्रमे ॥ आस्तीकाय जरत्कारुर्ददौ क्षोरोदसन्निधौ । विभाण्डको ददौ मेरौ ऋष्यशृङ्गाय धीमते ॥ शिवः कणादमुनये गोतमाय ददौ मुदा । सूर्य्यश्च याज्ञवल्क्याय तथा कात्यायनाय च ॥ शेषः पाणिनये चैव भरद्वाजाय धीमते । ददौ शाकटायनाय सुतले बलिसंसदि ॥ चतुर्लक्षजपेनैव मन्त्रः सिद्धो भवेन्नृणाम् । यदि स्यात् सिद्धमन्त्रोऽपि बृहस्पतिसमो भवेत् ॥ कवचं शृणु विप्रेन्द्र यद्दत्तं विधिना पुरा । विश्वश्रेष्ठं विश्वजयं भृगवे गन्धमादने ॥ भृगुरुवाच । ब्रह्मन् ब्रह्मविदां श्रेष्ठ ब्रह्मज्ञानविशारद । सर्व्वज्ञ सर्व्वजनक सर्व्वेश सर्व्वपूजित ॥ सरस्वत्याश्च कवचं ब्रूहि विश्वजयं प्रभो । अयातयाममन्त्राणां समूहसंयुतं परम् ॥ ब्रह्मोवाच । शृणु वत्स प्रवक्ष्यामि कवचं सर्व्वकामदम् । श्रुतिसारं श्रुतिसुखं श्रुत्युक्तं श्रुतिपूजितम् ॥ उक्तं कृष्णेन गोलोके मह्यं वृन्दावने वने । रासेश्वरेण विभुना रासे च रासमण्डले ॥ अतीवगोपनीयञ्च कल्पवृक्षपरं वरम् । अश्रुताद्भुतमन्त्राणां समूहैश्च समन्वितम् ॥ यद्धृत्वा पठनाद्ब्रह्मन् बुद्धिमांश्च बृहस्पतिः । यद्धृत्वा भगवान् शुक्रः सर्व्वदैत्येषु पूजितः ॥ पठनाद्धारणाद्बाग्मी कवीन्द्रो वाल्मिको मुनिः । सायम्भुवो मनुश्चैव यद्धृत्वा सर्व्वपूजितः ॥ कणादो गोतमः कण्वः पाणिनिः शाकटायनः । ग्रन्थञ्चकार यद्धृत्वा दक्षः कात्यायनः स्वयम् ॥ धृत्वा वेदविभागञ्च पुराणान्यखिलानि च । चकार लीलामात्रेण कृष्णद्बैपायनः स्वयम् ॥ शातातपश्च संवर्त्तो वशिष्ठश्च पराशरः । यद्धृत्वा पठनाद्ग्रन्थं याज्ञवल्क्यश्चकार सः ॥ ऋष्यशृङ्गो भरद्बाजश्चास्तीको देवलस्तथा । जैगीषव्यो याजलिश्च यद्धृत्वा सर्व्वपूजितः ॥ कवचस्यास्य विप्रेन्द्र ऋषिरेव प्रजापतिः । स्वयं छन्दश्च बृहती देवो रासेश्वरः प्रभुः ॥ सर्व्वतत्त्वपरिज्ञानसर्व्वार्थसाधनेषु च । कवितासु च सर्व्वासु विनियोगः प्रकीर्त्तितः ॥ श्रीँ ह्रीँ सरस्वत्यै स्वाहा शिरो मे पातु सर्व्वतः । श्रीँ वाग्देवतायै स्वाहा भालं मे सर्व्वदावतु ॥ ॐ सरस्वत्यै स्वाहेति श्रोत्रं पातु निरन्तरम् । ॐ श्रीँ ह्रीँ भारत्यै स्वाहा नेत्रयुग्मं सदावतु । ॐ ह्रीँ वाग्वादिन्यै स्वाहा नासां मे सर्व्वतो- ऽवतु ॥ ह्रीँ विद्याधिष्ठातृदेव्यै स्वाहा चोष्ठं सदावतु ॥ ॐ श्रीँ ह्रीँ ब्राह्म्यै स्वाहेति दन्तपक्तिं सदावतु । ऐमित्येकाक्षरो मन्त्रो मम कण्ठं सदावतु ॥ ॐ श्रीँ ह्रीँ पातु मे ग्रीवां स्कन्धं मे श्रीँ सदा- वतु । ॐ वागधिष्ठातृदेव्यै स्वाहा सर्व्वं सदावतु ॥

ॐ सर्व्वकण्ठवासिन्यै स्वाहा प्राच्यां सदावतु । ॐ सर्व्वजिह्वावासिन्यै स्वाहाग्निदिशि रक्षतु ॥ ॐ ऐँ ह्रीँ श्रीँ क्लीँ सरस्वत्यै बुधजनन्यै स्वाहा । सततं मन्त्रराजोऽयं दक्षिणे मां सदावतु ॥ ऐँ ह्रीँ श्रीँ त्र्यक्षरो मन्त्रो नैरृत्यां सर्व्वदावतु ॥ ॐ ऐँ कविजिह्वाग्रवासिन्य स्वाहा मां वारुणे- ऽवतु ॥ सदम्बिकायै स्वाहा च वायव्ये मां सदावतु । ॐ गद्यपद्यवासिन्यै स्वाहा मामुत्तरेऽवतु ॥ ऐँ सर्व्वशास्त्रवासिन्यै स्वाहैशान्ये सदावतु । ॐ ह्रीँ सर्व्वपूजितायै स्वाहा चोर्ङ्घे सदावतु ॥ ऐँ ह्रीँ पुस्तकवासिन्यै स्वाहाधो मां सदावतु । ॐ ग्रन्थबीजस्वरूपायै स्वाहा मां सर्व्वतोऽवतु ॥ इति ते कथितं विप्र सर्व्वमन्त्रौघविग्रहम् । इदं विश्वजयं नाम कवचं ब्रह्मरूपिणम् ॥ पुरा श्रुतं धर्म्मवक्त्रात् पर्व्वते गन्धमादेने । तव स्नेहान्मयाख्यातं प्रवक्तव्यं न कस्यचित् ॥ गुरुमभ्यर्च्च्य विधिवत् वस्त्रालङ्कारचन्दनैः । प्रणम्य दण्डवद्भूमौ कवचं धारयेत् सुधीः ॥ पञ्चलक्षजपेनैव सिद्धन्तु कवचं भवेत् । यदि स्यात् सिद्धकवचो बृहस्पतिसमो भवेत् ॥ महावाग्मी कवीन्द्रश्च त्रैलोक्यविजयी भवेत् । शक्नोति सर्व्वं जेतुञ्च कवचस्य प्रसादतः ॥ इदञ्च काण्वशाखोक्तं कवचं कथितं मुने । स्तोत्रं पूजाविधानञ्च ध्यानञ्च वन्दनं तथा ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे सरस्वतीकवचम् । ४ । ५९ -- ९१ ॥ * ॥ श्रीनारायण उवाच । “वाग्देवतायाः स्तवनं श्रूयतां सर्व्वकामदम् । महामुनिर्याज्ञवल्क्यो येन तुष्टाव तां पुरा ॥ गुरुशापाच्च स मुनिर्हतविद्यो बभूव ह । तदा जगाम दुःखार्त्तो रविस्थानञ्च पुण्यदम् ॥ स प्राप तपसा सूर्य्यं लोलार्के दृष्टिगोचरे । तुष्टाव सूर्य्यं शोकेन रुरोद च मुहुर्मुहुः ॥ सूर्य्यस्तं पाठयामास वेदवेदाङ्गमीश्वरः । उवाच स्तुहि वाग्देवीं भक्त्या च स्मृतिहेतवे । तमित्युक्त्वा दीननाथोऽप्यन्तर्द्धानं चकार सः । मुनिः स्नात्वा च तुष्टाव भक्तिनम्रात्मकन्धरः ॥ याज्ञवल्क्य उवाच । कृपां कुरु जगन्मातर्म्मामेव हततेजसम् । गुरुशापात् नष्टस्मृतिं विद्याहीनञ्च दुःखितम् ॥ ज्ञानं देहि स्मृतिं देहि विद्यां विद्याधिदैवते । प्रतिष्ठां कवितां देहि शक्तिं शिष्यप्रबोधिकाम् ॥ ग्रन्थकर्त्तृत्वशक्तिञ्च सच्छिष्यं सुप्रतिष्ठितम् । प्रतिभां सत्सभायाञ्च विचारक्षमतां शुभाम् ॥ लुप्तं सर्व्वं दैवदोषात् दूरीभूतं पुनः पुनः । यथाङ्कुरं भस्मनि च करोति देवता पुनः ॥ ब्रह्मस्वरूपा परमा ज्योतीरूपा सनातनी । सर्व्वविद्याधिदेवी या तस्यै वाण्यै नमो नमः ॥ यया विना जगत् सर्व्वं शश्वज्जीवन्मृतं परम् । ज्ञानाधिदेवी या तस्यै सरस्वत्यै नमो नमः ॥ यया विना जगत् सर्व्वं मूकमुन्मत्तवत् सदा ।

वागधिष्ठातृदेवी या तस्यै नित्यं नमो नमः ॥ हिमचन्दनकुन्देन्दुकुमुदाम्भोजसन्निभा । वर्णाधिदेवी या तस्यै चाक्षरायै नमो नमः ॥ विसर्गबिन्दुमात्रासु यदधिष्ठानमेव च । तदधिष्ठातृदेवी या तस्यै वाण्यै नमो नमः ॥ यया विनात्र संख्यावान् संख्यां कर्त्तुं न शक्यते । कालसंख्यास्वरूपा या तस्यै देव्यै नमो नमः ॥ व्याख्यास्वरूपा या देवी व्याख्याधिष्ठातृ- देवता । भ्रमसिद्धान्तरूपा या तस्यै देव्यै नमो नमः ॥ स्मृतिशक्तिर्ज्ञानशक्तिर्ब्बुद्धिशक्तिस्वरूपिणी । प्रतिभाकल्पनाशक्तिर्या च तस्यै नमो नमः ॥ सनत्कुमारो ब्रह्माणं ज्ञानं पप्रच्छ यत्र वै । बभूव जडवत् सोऽपि सिद्धान्तं कर्त्तुमक्षमः ॥ तदाजगाम भगवानात्मा श्रीकृष्ण ईश्वरः । उवाच सततं स्तौहि वाणीमिति प्रजापते ॥ स च तुष्टाव त्वां ब्रह्मा चाज्ञया परमात्मनः । चकार त्वत्प्रसादेन तदा सिद्धान्तमुत्तमम् ॥ यदाप्यनन्तं पप्रच्छ ज्ञानमेकं वसुन्धरा । बभूव मूकवत् सोऽपि सिद्धान्तं कर्त्तुमक्षमः ॥ तदा त्वां स च तुष्टाव संत्रस्तः कश्यपाज्ञया । ततश्चकार सिद्धान्तं निर्म्मलं भ्रमभञ्जनम् ॥ व्यासः पुराणसूत्रञ्च पप्रच्छ वाल्मिकं यदा । मौनीभूतः स सस्मार त्वामेव जगदम्बिकाम् ॥ तदा चकार सिद्धान्तं त्वद्वरेण मुनीश्वरः । संप्राप निर्म्मलं ज्ञानं भ्रमान्धध्वंसदीपकम् ॥ पुराणसूत्रं श्रुत्वा स व्यासः कृष्णकलोद्भवः । त्वां सिषेवे च दध्यौ च शतवर्षञ्च पुष्करे ॥ तदा त्वत्तो वरं प्राप्य स कवीन्द्रो बभूव ह । तदा वेदविभागञ्च पुराणञ्च चकार सः ॥ तदा महेन्द्रः पप्रच्छ तत्त्वज्ञानं शिवाशिवम् । क्षणं त्वामेव संचिन्त्य तस्मै ज्ञानं ददौ विभुः ॥ पप्रच्छ शब्दशास्त्रञ्च महेन्द्रश्च बृहस्पतिम् । दिव्यं वर्षसहस्रञ्च स त्वां दध्यौ च पुष्करे ॥ तदा त्वत्तो वरं प्राप्य दिव्यं वर्षसहस्रकम् । उवाच शब्दशास्त्रञ्च तदर्थञ्च सुरेश्वरम् ॥ अध्यापिताश्च ये शिष्या यैरधीतं मुनीश्वरैः । ते च त्वां परिसंचिन्त्य प्रवर्त्तन्ते सुरेश्वरि ॥ त्वं संस्तुता पूजिता च मुनीन्द्रमनुमानवैः । दैत्येन्द्रैश्च सुरैश्चापि ब्रह्मविष्णुशिवादिभिः ॥ जडीभूतः सहस्रास्यः पञ्चवक्त्रश्चतुर्म्मुखः । यां स्तोतुं किमहं स्तामि त्वामेकास्येन मानवः ॥ इत्युक्त्रा याज्ञवल्क्यश्च भक्तिनम्रात्मकन्धरः । प्रणनाम निराहारो रुरोद च मुहुर्म्मुहुः ॥ तदा ज्योतिःस्वरूपा सा तेनादृष्टाप्युवाच तम् । सुकवीन्द्रो भवेत्युक्त्वा वैकुण्ठञ्च जगाम ह ॥ याज्ञवल्क्यकृतं वाणीस्तोत्रं यः संयतः पठेत् । सुकवीन्द्रो महावाग्मी बृहस्पतिसमो भवेत् ॥ महामूर्खश्च दुर्म्मेधा वर्षमेकं वदा जपेत् । स पण्डितश्च मेधावी सुकविश्च भवेद्ध्रुवम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे सरस्वत्युपाख्यानम् । ५ । १ -- ३५ ॥ * ॥

पृष्ठ ५/२९१

अपि च । “संवत्सरप्रदीपे । ‘पञ्चम्यां पूजयेल्लक्ष्मीं पुष्पधूपान्नवारिभिः । मस्याधारं लेखनीञ्च पूजयेन्न लिखेत्ततः ॥ माघे मासि सिते पक्षे पञ्चमी या श्रियः प्रिया । तम्याः पूर्व्वाह्ण एवेह कार्य्यः सारस्वतोत्सवः ॥’ सारस्वत इत्युपादानात् श्रियः सरस्वत्याः । तथा च व्याडिः । ‘लक्ष्मीसरस्वतीधीत्रिवर्गसम्पद्विभूतिशोभासु । उपकरणवेशरचनाविधासु च श्रीरिति प्रथिता ॥’ तथा चोक्तं गां दद्यादित्यादौ नानार्थशब्दस्यापि प्रसिद्धार्थत्वेन व्यवहारः विपरीतार्थग्राहक- वाक्यशेषसत्त्व तु अप्रसिद्धार्थत्वेन च व्यवह्रियते सर्व्वदा नानार्थानां व्यवहारस्तु श्लेषकाव्यादा- विति । ‘तरुणशकलमिन्दोर्ब्बिभ्रती शुभ्रकान्तिः कुचभरनमिताङ्गी सन्निषण्णा सिताब्जे । निजकरकमलोद्यल्लेखनीपुस्तकश्रीः सकलविभवसिद्ध्यै पातु वाग्देवता नः ॥’ इति शारदोक्तं ध्यायेत् ॥ पाद्यादिभिः पूजयित्वा । ‘भद्रकाल्यै नमो नित्यं सरस्वत्यै नमो नमः । वेदवेदान्तवेदाङ्गविद्यास्थानेभ्य एव च स्वाहा ॥’ इति ब्रह्मपुराणीयेन त्रिः पूजयेत् ॥ मत्स्यसूक्ते । ‘बन्धुजीवञ्च द्रोणञ्च सरस्वत्यै न दापयेत् ॥’ सरस्वतीं संपूज्य । ‘यथा न देवो भगवान् ब्रह्मा लोकपितामहः । त्वां परित्यज्य सन्तिष्ठेत्तथा भव वरप्रदा ॥ वेदाः शास्त्राणि सर्व्वाणि नृत्यगीतादिकञ्च यत् । न विहीनं त्वया देवि तथा मे सन्तु सिद्धयः ॥ लक्ष्मीर्म्मेधा धरा पुष्टिर्गौरी तुष्टिः प्रभा धृतिः । एताभिः पाहि तनुभिरष्टाभिर्म्मां सरस्वति ॥’ इति मत्स्यपुराणीयैः प्रार्थयेत् ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ * ॥ अथ सरस्वती- मन्त्रादि । “अद्रिर्व्वरुणसंरुद्धो दवाग्वादिनिठद्वयम् । सरस्वत्या दशार्णोऽयं वागैश्वर्य्यफलप्रदः ॥” मन्त्रो यथा । वद वद वाग्वादिनि वह्निवल्लभेति दशाक्षरः । तथा निबन्धे । ‘भुवनेश्वरीसंपुटोऽयं महासारस्वतप्रदः ॥’ * ॥ अस्य यन्त्रम् । “व्योमेन्द्बौ रसनार्णकर्णिकमचां द्बन्द्बैः स्फुरत्- केशरं पत्रान्तर्गतपञ्चवर्गयशला वर्णादिवर्गं क्रमात् । आसास्वश्रिषु लान्तलाङ्गलियुजा क्षौणी- पुरेणावृतं यन्त्रं कल्पितमत्र पूजयतु तां वर्णात्मिकां देवताम् ॥” गोतमीये । “कर्णिकायां प्रेतबीजं विधिना विलिखेत् गुरुः । ततः षोडशकेशरेषु विलिखेत् षोडश स्वरान् ॥ तथाष्टदलमध्ये च वर्गाष्टकं यथाविधि ।

कादिमान्ताः पञ्च पञ्च वर्गाः स्युर्मातृकोदिताः ॥ यादिवान्ताः शादिहान्ता ळ-क्षमीशे प्रवि- न्यसेत् । चतुरस्रं चतुर्द्बारं दिक्षु वं ठं विदिक्षु च ॥” * ॥ अस्य पूजाप्रयोगः । प्रातःकृत्यादिपीठन्यासान्तं कर्म्म विधाय केशरेषु मध्ये च पीठशक्तीर्न्यसेत् । यथा, ‘ॐ मेधायै नमः । ॐ प्रज्ञायै समः । ॐ प्रभायै नमः । ॐ विद्यायै नमः । ॐ धियै नमः । ॐ धृत्यै नमः । ॐ स्मृत्यै नमः । ॐ बुद्ध्यै नमः । ॐ विद्येश्वर्य्यै नमः । मध्ये तदुपरि ॐ पद्मासनाय नमः ।’ प्रणवादिनमोऽन्तेन पूजयेत् । तथा च सारदातिलके । “आधारशक्तिमारभ्य पीठशक्त्यन्तमर्च्चयेत् । मेधाप्रज्ञाप्रभाविद्याधीधृतिस्मृतिबुद्धयः ॥ विद्येश्वरी च सम्प्रोक्ता ताराद्या नव शक्तयः । वर्णाब्जेनासनं दद्यात् मूर्त्तिं मूलेन कल्पयेत् ॥” तत ऋष्यादिन्यासः । तद्यथा । शिरसि ॐ कण्वऋषये नमः । मायापुटितश्चेत् ॐ बृहस्प- तये ऋषये नमः । मुखे विराट्छन्दसे नमः । हृदि वागीश्वर्य्यै देवतायै नमः ॥ * ॥ अत्र मन्त्रन्यासः । शिरसि वं नमः । श्रवणयोर्दं नमः वं नमः । चक्षुषोर्दं नमः वां नमः । नासि- कयोर्वां नमः दिं नमः । वदने निं नमः । लिङ्गे स्वां नमः । गुह्ये हां नमः ॥ * ॥ ततो मातृकायाः कराङ्गन्यासौ कृत्वा ध्यायेत् । तथाच निबन्धे । “शिरःश्रवणदृङ्नासावदनान्धुगुदेष्विमान् । न्यस्य वर्णान् षडङ्गानि मातृकोक्तानि कल्प- येत् ॥” ततो ध्यानम् । “तरुणशकलमिन्दोर्बिभ्रती शुभ्रकान्तिः कुचभरनमिताङ्गी सन्निषण्णा सिताब्जे । निजकरकमलोद्यल्लेखनीपुस्तकश्रीः सकलविभवसिद्ध्यै फतु वाग्देवता नः ॥” एवं ध्यात्वा मानसैः संपूज्य शङ्खस्थापनं कुर्य्यात् । ततः पीठपूजां कृत्वा केशरेषु मध्ये दिक्षु च मेधादिपीठमन्वन्तं संपूज्य पुनर्ध्यात्वावाहनादि- पञ्चपुष्पाञ्जलिदानपर्य्यन्तं कर्म्म विधाय आव- रणपूजां कुर्य्यात् । अग्निकोणे अं कं खं गं घं ङं आं हृदयाय नमः । एवं नैरृते इं चं छं जं झं ञं ईं शिरसे स्वाहा । वायुकोणे उं टं ठं डं ढं णं ऊं शिखायै वषट् । ईशाने एं तं थं दं धं नं ऐं कवचाय हुं । मध्ये ओं पं फं बं भं मं औं नेत्रत्राय वौषट् । दिक्षु अं यं रं लं वं शं षं सं हं ळं क्षं अः करतलपृष्ठाभ्यां अस्त्राय फट् । ततः पत्रेषु पूर्ब्बादिषु ॐ योगायै नमः । ॐ सत्यायै नमः । ॐ विमलायै नमः । ॐ ज्ञानायै नमः । ॐ बुद्ध्यै नमः । ॐ स्मृत्यै नमः । ॐ मेधायै नमः । ॐ प्रज्ञायै नमः । दलाग्रेषु । ब्राह्माद्या मातरः पूज्याः प्रणवादि- नमोऽन्तिकाः । तद्वहिरिन्द्रादीन् वज्रादींश्च पूजयेत् । ततो धूपादिविसर्ज्जनान्तं कर्म्म समा-

पयेत् ॥ * ॥ अस्य पूरश्चरणं दशलक्षजपः । तथा च । “दशलक्षं जपेन्मन्त्रं दशांशं जुहुयात्ततः । पुण्डरीकैः पयोऽभ्यक्तैस्तिलैस्त्रिमधुरान्वितः ॥” इति ॥ * ॥ मन्त्रान्तरम् । “हृदयान्ते भगवति वदशब्दयुगं ततः । वाग्देविवह्निजायान्तं वाग्भवाद्यं समुच्चरेत् ॥” अस्य पूजाप्रयोगः । प्रातःकृत्यादिपीठन्यासान्तं कर्म्म विधाय केशरेषु मध्ये च पूर्व्वोक्तमेधादि- पीठशक्तीः पीठमनुञ्च न्यसेत् । ततः पूर्व्वोक्त- मृष्यादिन्यासं कृत्वा कराङ्गन्यासौ कुर्य्यात् । तद्- यथा । ऐं अङ्गुष्ठाभ्यां नमः । नमस्तर्जनीभ्यां स्वाहा । भगवति मध्यमाभ्यां वषट् । वद वद अनामिकाभ्यां हुँ । वाग्देवि कनिष्ठाभ्यां वौषट् । स्वाहा करतलपृष्ठाभ्यां फट् । एवं हृदयादिषु । तथा च निबन्धे । “मनोः षड्भिः पदैः कुर्य्यात् जातियुक्तं षड- ङ्गकम् ॥” * ॥ ततो ध्यानम् । “शुभ्रां स्वच्छविलेपमाल्यवसनां शीतांशुखण्डो- ज्ज्वलां व्याख्यामक्षगुणं सुधाढ्यकलसं विद्याञ्च हस्ता- म्बुजैः । बिभ्राणां कमलासनां कुचनतां वाग्देवतां सस्मितां वन्दे वाग्विभवप्रदां त्रिनयनां सौभाग्यसम्पत्- करीम् ॥” एवं ध्यात्वा मानसैः संपूज्य शङ्खस्थापनं कुर्य्यात् । ततः पूर्व्वोक्तक्रमेण पूजयेत् । किन्त्वङ्गमन्त्रे विशेषः । अस्य पुरश्चरणमष्टलक्षजपः । तथा च । “हविष्याशी जपेन्मन्त्रं वसुलक्षमनन्यधीः । दशांशं जुहुयादन्ते तिलैराज्यपरिप्लुतैः ॥ तारो मायाधरो बिन्दुः शक्तिस्तारः सरस्वती । ङेऽन्तो नमोऽन्तको मन्त्रः प्रोक्त एकादशा- क्षरः ॥” * ॥ अस्याः पूजाप्रयोगः । प्रातःकृत्यादिपूर्व्वोक्त- पीठमन्वन्तं विन्यस्य पूर्व्वोक्तं ऋष्यादिन्यासं कुर्य्यात् । ततो मन्त्रन्यासः । ॐ नमो ब्रह्म- रन्ध्रे । ह्रीँ नमो भ्रूमध्ये । ऐं नमः ह्रीँ नम- श्चक्षुषोः । ॐ नमः सं नमः कर्णयोः । रं नमः स्वं नमो नासिकयोः । त्यैं नमो मुखे । नं नमो लिङ्गे । मं नमो गुह्ये । ततः कराङ्गन्यासौ । ऐं अङ्गुष्ठाभ्यां नमः । ऐं तर्ज्जनीभ्यां स्वाहा । इत्यादि । एवं हृदयादिषु । तथा च निबन्धे । “मन्त्रवर्णान् न्यसेन्मन्त्री वाग्भवेनाङ्गकल्पना ।” इत्यादि ॥ * ॥ ततो ध्यानम् । “वाणीं पूर्णनिशाकरोज्ज्वलमुखीं कर्पूरकुन्द- प्रभा- ञ्चन्द्रार्द्धाङ्कितमस्तकां निजकरैः संबिभ्रती- मादरात् ।

पृष्ठ ५/२९२

वीणामक्षगुणं सुधाढ्यकलसं विद्याञ्च तुङ्गस्तनीं दिव्यैराभरणैर्विभूषिततनुं हंसाधिरूढां भजे ॥” एवं ध्यात्वा मानसैः संपूज्य शङ्खस्थापनं कुर्य्यात् । ततः पीठपूजां विधाय केशरेषु मध्ये च पूर्व्वोक्त- पीठशक्तीः पीठमनुञ्च यजेत् । ततः पुनर्ध्यात्वा आवाहनादि पञ्चपुष्पाञ्जलिदानपर्य्यन्तं कर्म्म समाप्य आवरणपूजां कुर्य्यात् । देव्या दक्षिणे ॐ संस्कृतायै वाङ्मय्यै नमः । वामे ॐ प्राकृ- तायै वाङ्मय्यै नमः । ततः केशरेषु अग्नि- कोणे ऐं हृदयाय नमः । नैरृते ऐं शिरसे स्वाहा । वायव्ये ऐं शिखायै वषट् । ईशाने ऐं कवचाय हुँ । मध्ये ऐं नेत्रत्रयाय वौषट् । दिक्षु ऐं अस्त्राय फट् । ततः पूर्व्वादिपत्रेषु ॐ प्रज्ञायै नमः एवं मेधायै श्रुत्यै शक्त्यै स्मृत्यै वागीश्वर्य्यै मत्यै स्वस्त्यै । ततः पत्राग्रेषु ब्राह्म्याद्याः पूजयेत् । तथा च निबन्धे । “देव्या दक्षिणतः पूज्या संस्कृता वाङ्मयी शुभा । प्राकृता वाङ्मयी पूज्या वामतः सर्व्वदा शुभा ॥ इष्ट्वा पूर्ब्बवदङ्गानि प्रज्ञाद्याः पूजयेत् पुनः । प्रज्ञा मेधा श्रुतिः शक्तिः स्मृतिर्व्वागीश्वरी मतिः । स्वस्तिश्चेति समाख्याता ब्राह्म्याद्यास्तदनन्त- रम् ॥” तद्बहिरिन्द्रादीन् वज्रादींश्च पूजयेत् । ततो धूपादिविसर्ज्जनान्तं कर्म्म समापयेत् । अस्य पुरश्चरणं द्वादशलक्षजपः । तथा च । “जपेत् द्बादशलक्षाणि तत्सहस्रं सिताम्बुजैः । नागचम्पकपुष्पैर्व्वा जुहुयात् साधकोत्तमः ॥” * ॥ मन्त्रान्तरं शारदायाम् । “वाचस्पतेऽमृते भूयः प्लुवप्लुरिति कीर्त्तयेत् । वागाद्यो मनुराख्यातो रुद्रसंख्याक्षरोऽपरः ॥” अस्य पूजादिकं पूर्व्ववत् । कराङ्गन्यासन्तु ऐं अङ्गुष्ठाभ्यां नमः । वाचस्पते तर्ज्जनीभ्यां स्वाहा । अमृते मध्यमाभ्यां वषट् । प्लुव अनामिकाभ्यां हुँ । प्लुः कनिष्ठाभ्यां फट् । एवं हृदयादिषु । तथा च निबन्धे । ‘कुर्य्यादङ्गानि विधिवत् वागाद्यैः पञ्चभिः पदैः ॥” ध्यानन्तु । “आसीना कमले करैर्जषवटीं पद्मद्वयं पुस्तकं बिभ्राणा तरुणेन्दुबद्धमुकुटा मुक्तेन्दुकुन्दप्रभा । भालोन्मीलितलोचना कुचभराक्रान्ताभव- द्भूतये भूयाद्बागधिदेवता मुनिगणैरासेव्यमाना- निशम् ॥” एवं ध्यात्वा पूर्ब्बवत् पूजादिकं कुर्य्यात् । अस्य पूरश्चरणमेकादशलक्षजपः । तथा च । “रुद्रलक्षं जपेन्मन्त्रं दशांशं जुहुयाद्घृतैः ॥” * मन्त्रान्तरं शारदायाम् । “तोपस्थं शयनं विष्णोः सकेवलचतुमुखम् । अघोंशेन्दुयुतो वह्निर्बिन्दुमत्याम्बुमान् भृगुः । उक्तानि त्रोणि बीजानि सद्भिः सारस्वता- र्थिनाम् ॥”

तोयं वकारः विष्णोः शयनमाकारः केवलेन आकाररहितेन ककारेण सहितः तेन वागिति सिद्धं वाग्भवमित्यर्थः । केचित्तु लक्षितलक्षणा- भयादेवं वदन्ति आकारयुक्तो वकारः के मस्तके वलते केवलोऽनुस्वारः तद्युक्तेन कका- रेण सह वर्त्तते तेन क्वामिति । तन्न । निरूढ- लक्षणायाः शक्तितुल्यत्वात् । वाक् वाग्भवं इति पर्य्यायः । वस्तुतस्तु ऐं रुं स्वोम् । “द्वादशस्वरमुद्धृत्य बिन्दुनादविभूषितम् । बिन्दुनादसमायुक्तं वह्निबीजं समुद्धरेत् ॥ षष्ठस्वरसमायुक्तं द्वितीयं बीजमुद्धरेत् । चन्द्रबीजं समुद्धृत्य वरुणं योजयेत्ततः । त्रयोदशस्वरारूढं बिन्दुनादविभूषितम् ॥” इति विश्वसारवचनात् वाग्भवबीजमेव । अस्य पूजादिकं पूर्ब्बवत् । कराङ्गन्यासस्तु द्विरुक्तै- स्त्रिभिर्ब्बीजैर्विधेयः । तथा च निबन्धे । “अङ्गानि कल्पयेन्मन्त्री द्विरुक्तैर्जातिसंयुतैः ॥” ध्यानन्तु । “मुक्ताहारावदातां शिरसि शशिकलालङ्कृतां बाहुभिः स्वै- र्व्याख्यां वर्णाक्षमालां मणिमयकलसं पुस्तक- ञ्चोद्वहन्तीम् । आपीनोत्तुङ्गवक्षोरुहभरविलसन्मध्यदेशा- मधीशां वाचामीडे चिराय त्रिभुवननमितां पुण्डरीके निषण्णाम् ॥” एवं ध्यात्वा पूर्ब्बवत् पूजादिकं कुर्य्यात् । अस्य पुरश्चरणं त्रिलक्षजपः । तथा च । “त्रिलक्षं प्रजपेन्मन्त्रं जुहुयात्तद्दशांशतः । पायसैराज्यसंसिक्तैः संस्कृते हव्यवाहने ॥” * ॥ अथ पारिजातसरस्वतीमन्त्राः । मन्त्रदेवप्रका- शिकायाम् । स च प्रणवहृल्लेखा संपुटित- हकारसकारौकारबिन्दुयुक्तः सरस्वती ङेऽन्ता नतिश्च । अस्य पूजा । प्रातःकृत्यादिपीठमन्वन्तं विन्यस्य ऋष्यादिन्यासं कुर्य्यात् । शिरसि कण्व- ऋषये नमः । मुखे तृष्णुप्छन्दसे नमः । हृदि पारिजातसरस्वत्यै देवतातै नमः । ततो मातृ- कोक्तकराङ्गन्यासौ कुर्य्यात् । मूर्द्ध्नि भ्रूमध्यनेत्र- कर्णनासापुटद्वयजिह्वालिङ्गपायुषु एकादशा- क्षरन्यासः । ततो ह्सां अङ्गुष्ठाभ्यां नम इत्या- दिना कराङ्गन्यासौ कुर्य्यात् । अन्यत् सर्व्वं पूर्व्व- वत् । दक्षिणामूर्त्तिसंहितायान्तु । “सम्पत्प्रदाया भैरव्या वाग्भवं बीजमालिखेत् । तारेण परया देवि संपुटीकृत्य मन्त्रवित् । सरस्वत्यै हृदन्तोऽयं रुद्रार्णो मनुरीरितः ॥” तथाच प्रपञ्चसारे । “आद्यन्तप्रणवशक्तिमध्यसंस्था वाक् भूयो भवति च सरस्वती ङेऽन्ता । नत्यन्तो मनुरयमीशसंख्यवर्णः संप्रोक्तो भजमानः पारिजातः ॥ दक्षिणामूर्त्तिरृषिः प्रोक्तो गायत्त्री च्छन्द ईरितम् ।

पारिजातेश्वरी वाणी देवता परिकीर्त्तिता ॥ तृतीयञ्च द्वितीयञ्च बीजशक्ती च तारकम् । कीलकं परमेशानि महासारस्वतप्रदम् ॥ षड्दीर्घस्वरसंभिन्नबीजेनाङ्गानि विन्यसेत् ॥” ततो ध्यानम् । “हंसारूढा हरहसितहारेन्दुकुन्दावदाता वाणी मन्दस्मिततरमुखी मौलिबद्धेन्दुरेखा । विद्यावीणामृतमयघटाक्षस्रजा दीप्तहस्ता शुभ्राब्जस्था भवदभिमतप्राप्तये भारती स्यात् ॥” अस्य पूजादिकं पूर्ब्बोक्तैकादशाक्षरीवत् । पुर- श्चरणन्तु द्बादशलक्षजपः । सितपद्मैर्नागचम्पकैर्वा जुहुयाद्द्वादशसहस्रमिति । इति तन्त्रसारः ॥ * ॥ नदीविशेषस्य पर्य्यायः । प्लक्षसमुद्भवा २ वाक्- प्रदा ३ ब्रह्मसुता ४ भारती ५ वेदाग्रणीः ६ पयोष्णिजाता ७ वाणी ८ विशाला ९ कुटिला १० । तज्जलगुणाः । स्वादुत्वम् । पूतत्वम् । सर्व्व- रुजापहत्वम् । रुच्यत्वम् । दीपनत्वम् । पथ्यत्वम् । देहकान्तिकरत्वम् । लघुत्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ * ॥ सा तु देशभेदे सप्तनाम्नी यथा । पुष्करे पितामहयज्ञे आहूता सुप्रभा १ नैमि- षारण्ये सत्रयाजिभिरृषिभिराहूता काञ्चनाक्षी २ गयदेशे गयराजयज्ञे आहूता विशाला ३ उत्तरकोशलायां औद्दालकमुनियज्ञे समा- हूता मनोरमा ४ ऋषभद्वीपे कुरुक्षेत्रे कुरुराज- यज्ञे समाहूता ओघवती ५ गङ्गाद्वारे दक्ष- प्रजापतियज्ञे समाहूता सुरेणुः ६ हिमालय- पर्व्वते ब्रह्मणः पुनर्यज्ञे समाहूता विमलोदा ७ । तत्र सप्तसरस्वत्यः समागताः । अतएव तत् तीर्थं सप्तसारस्वतनाम्ना ख्यातम् । इति महा- भारते शल्यपर्व्व ॥ * ॥ तस्या उत्पत्तिर्ब्रह्मपत्नीत्वकारणञ्च यथा, -- नारायण उवाच “सरस्वती सा वैकुण्ठे स्वयं नारायणान्तिके । गङ्गाशापेन कलया कलहाद्भारते सरित् ॥ पुण्यदा पुण्यजननी पुण्यतीर्थस्वरूपिणी । पुण्यवद्भिर्निषेव्या च स्थितिः पुण्यवतां मुने ॥ तपस्विनां तपोरूपा तपस्याकररूपिणी । कृतपापेध्मदाहाय ज्वलदग्निस्वरूपिणी ॥ ज्ञाने सरस्वतीतोये मग्नं यैर्म्मानवैर्भुवि । तेषां स्थितिश्च वैकुण्ठे सुचिरं हरिसंसदि ॥ भारते कृतपापी च स्नात्वा तत्रावलीलया । मुच्यते सर्व्वपापेभ्यो विष्णुलोके वसेच्चिरम् ॥ चातुर्म्मास्यां पौर्णमास्यामक्षयायां दिनक्षये । व्यतीपाते च ग्रहणेऽन्यस्मिन् पुण्यदिनेऽपि च ॥ आनुषङ्गेण यः स्नाति हेलया श्रद्धयापि वा । सारूप्यं लभते नूनं वैकुण्ठे स हरेरपि ॥ सरस्वतीमनुं तत्र मासमेकञ्च यो जपेत् । महामूर्खः कवीन्द्रश्च स भवेन्नात्र संशयः ॥ नित्यं सरस्वतीतोये यः स्नाति मुण्डयेन्नरः । न गर्भवासं कुरुते पुनरेव स मानवः ॥ इत्येवं कथितं किञ्चित् भारतीगुणकीर्त्तनम् । सुखदं पुण्यदं सारं किं भूयः श्रोतुमिच्छसि ॥ * ॥

पृष्ठ ५/२९३

नारद उवाच । कथं सरस्वती देवी गङ्गाशापेन भारते । कलया कलहेनैव बभूव पुण्यदा सरित् ॥ नारायण उवाच । शृणु नारद वक्ष्यामि कथामेतां पुरातनीम् । यस्याः श्रवणमात्रेण सर्व्वपापैः प्रमुच्यते ॥ लक्ष्मीः सरस्वती गङ्गा तिस्रो भार्य्या हरेरपि । प्रेम्णा समास्तास्तिष्टन्ति सन्ततं हरिसन्निधौ ॥ चकार सैकदा गङ्गा विष्णोर्म्मुखनिरीक्षणम् ॥ सस्मिता च सकामा च सकटाक्षं पुनः पुनः । विभुर्ज्जहास तद्वक्त्रं निरीक्ष्य च क्षणं मुदा । क्षमां चकार तद्दृष्ट्वा लक्ष्मीर्नैव सरस्वती ॥ बोधयामास तां पद्मा सत्त्वरूपा च सस्मिता । क्रोधाविष्टा च सा वाणी न च शान्ता बभूव ह ॥ उवाच गङ्गां भर्त्तारं रक्तास्या रक्तलोचना । कम्पिता कीपवेगेन शश्वत्प्रस्फुरिताधरा ॥ सरस्वत्युवाच । सर्व्वत्र समताबुद्धिः सद्भर्त्तुः कामिनीं प्रति । धर्म्मिष्ठस्य वरिष्ठस्य विपरीता खलस्य च ॥ ज्ञातं सौभाग्यमधिकं गङ्गायां ते गदाधर । कमलायाञ्च तत्तुल्यं न च किञ्चिन्मयि प्रभो ॥ गङ्गायाः पद्मया सार्द्धं प्रीतिश्चास्ति सुसम्मता । क्षमां चकार तेनेदं विपरीतं हरिप्रिया ॥ किं जीवनेन मेऽत्रैव दुर्भगायाश्च साम्प्रतम् । निष्फलं जीवनं तस्या या पत्युः प्रेमवञ्चिता ॥ त्वां सर्व्वेशं सत्त्वरूपं ये वदन्ति मनीषिणः । ते च मूर्खा न वेदज्ञा न जानन्ति मतिं तव ॥ सरस्वतीवचः श्रुत्वा दृष्ट्वा तां कोपसंयुताम् । मनसा स समालोच्य प्रजगाम बहिःसभाम् ॥ गते नारायणे गङ्गामुवाच निर्भयं रुषा । वागधिष्ठातृदेवी सा वाक्यं श्रवणदुष्करम् ॥ हे निर्लज्जे हे सकामे स्वामिगर्व्वं करोषि किम् । अधिकं स्वामिसौभाग्यं विज्ञापयितुमिच्छसि ॥ मानचूर्णं करिष्यामि तवाद्य हरिसन्निधौ । किं करिष्यति ते कान्तो ममैव कान्तवल्लभे ॥ इत्येवमुक्त्वा गङ्गायाः केशं ग्रहीतुमुद्यता । वारयामास तां पद्मा मध्यदेशे स्थिता सती ॥ शशाप वाणी तां पद्मां महाकोपवती सती । वृक्षरूपा सरिद्रूपा भविष्यसि न संशयः ॥ अत्युन्नताञ्च तां दृष्ट्वा कोपप्रस्फुरिताधरा । उवाच गङ्गा तां देवीं पद्माञ्च रक्तलोचना ॥ गङ्गोवाच । त्वमुत्सृज महोग्राञ्च पद्मे किं मे करिष्यति । वाग्दुष्टा वागधिष्ठात्री देवीयं कलहप्रिया ॥ इत्येवमुक्त्वा सा देवी वाण्यै शापं ददाविति । सरित्स्वरूपा भवतु सा या त्वाञ्च शशाप ह ॥ अधोमर्त्यं सा प्रयातु सन्ति यत्रैव पापिनः । कलौ तेषाञ्च पापांशं लभिष्यसि न संशयः ॥ इत्येवं वचनं श्रुत्वा तां शशाप सरस्वती । त्वमेव यास्यसि महीं पापिपापं लभिष्यसि ॥ एतस्मिन्नन्तरे तत्र भगवानाजगाम ह । चतुर्भुजश्चतुर्भिश्च पार्षदैश्च चतुर्भुजैः ॥

सरस्वतीं करे धृत्वा वासयामास वक्षसि । बोधयामास सर्व्वज्ञः सर्व्वज्ञानं पुरातनम् ॥ श्रीनारायण उवाच । लक्ष्मि त्वं कलया गच्छ धर्म्मध्वजगृहं शुभे । अयोनिसम्भवा योनौ तस्य कन्या भविष्यसि ॥ तत्रैव दैवदोषेण वृक्षत्वञ्च लभिष्यसि । मदंशस्यासुरस्यैव शङ्खचूडस्य कामिनी ॥ भूत्वा पश्चाच्च मत्पत्नी भविष्यसि न संशयः । त्रैलोक्यपावनी नाम्ना तुलसीति च भारते ॥ कलया च सरिद्भूत्वा शीघ्रं गच्छ वरानने । भारते भांरतीशापात् नाम्ना पद्मावती भव ॥ गङ्गे यास्यसि पश्चात्त्वमंशेन विश्वपावनी । भारतं भारतीशापात् पापदाहाय पापिनाम् ॥ भगीरथस्य तपसा तेन नीता सुदुष्करात् । नाम्ना भागीरथी पूता भविष्यसि महीतले ॥ मदंशस्थ समुद्रस्य जाया भव ममाज्ञया । मत्कलांशस्य तस्यैव शान्तनोश्च सुरेश्वरि ॥ * ॥ गङ्गाशापेन कलया भारतं गच्छ भारति । कलहस्य फलं भुङ्क्ष्व सपत्नीभ्यां सहाच्युते ॥ स्वयञ्च ब्रह्मसदनं ब्रह्मणः काभिनी भव । गङ्गा यातु शिवस्थानमत्र पद्मैव तिष्ठतु ॥ शान्ता च क्रोधरहिता मद्भक्ता सत्त्वरूपिणी । महासाध्वी महाभागा सुशीला धर्म्मचारिणी ॥ यदंशकलया सर्व्वा धर्म्मिष्ठाश्च पतिव्रताः । शान्तरूपाः सुशीलाश्च प्रतिविश्वेषु योषितः ॥ तिस्रो भार्य्यास्त्रिशालाश्च त्रयो भृत्याश्च बान्धवाः । ध्रुवं वेदविरुद्धाश्च न ह्येते मङ्गलप्रदाः ॥ गच्छ गङ्गे शिवस्थानं ब्रह्मस्थानं सरस्वती । अत्र तिष्ठतु मद्गेहे सुशीला कमलालया ॥ इत्युक्त्वा जगतां नाथो विरराम च नारद । अत्युच्चै रुरुदुर्देव्यः समालिङ्ग्य परस्परम् ॥ ताश्च सर्व्वाः समालोच्य क्रमेणोचुः सदीश्वरम् । कम्पिताः साश्रुनेत्राश्च शोकेन च भयेन च ॥ सरस्वत्युवाच । विदायं देहि मे नाथ दुष्टाया जन्मशोधनम् । सत्स्वामिना परित्यक्ता कुतो जीवन्ति काः स्त्रियः ॥ देहत्यागं करिष्यामि योगेन भारते ध्रुवम् । अत्युच्छ्रितो निपतनं प्राप्तुमर्हति निश्चितम् ॥ गङ्गोवाच । अह केनापराधेन त्वया त्यक्ता जगतपते । देहत्यागं करिष्यामि निर्दोषाया वधं लभ ॥ निर्दोषां कामिनीं त्यागं करोति यो जनो भवे । स याति नरकं कल्पं किं ते सर्वेश्वरस्य वा ॥ महालक्ष्मीरुवाच । नाथ सत्त्वस्वरूपस्त्वं कोपः कथमहो तव । प्रसादं कुरु भार्य्ये द्वे सदीशस्य क्षमा वरम् ॥ भारतं भारतीशापात् यास्यामि कलया विभो । कतिकालं स्थितिस्तत्र कदा द्रक्ष्यामि ते पदम् ॥ दास्यन्ति पापिनः पापं मह्यं स्नानावगाहनात् । केन तेन विमुक्ताहमागमिष्यामि त्वत्पदम् ॥

कलया तुलसीरूपा धर्म्मध्वजसुता सती । भूत्वा कदा लमिष्यामि त्वत् पादाम्बुजमच्युत ॥ वृक्षरूपा भविष्यामि त्वदधिष्ठातृदेवता । मामुद्धरिष्यसि कदा तन्मे ब्रूहि कृपानिधे ॥ गङ्गा सरस्वतीशापात् यदि यास्यति भारतम् । सा केन मुक्ता पापाच्च कदा त्वां वा लभि- ष्यति ॥ गङ्गाशापेन सा वाणी यदि यास्यति भारतम् । कदा शापाद्बिनिर्मुच्य लभिष्यति पदं तव ॥ तां वाणीं ब्रह्मसदनं गङ्गां वा शिवमन्दिरम् । गन्तुं वदसि हे नाथ तत् क्षमस्व च ते वचः ॥ इत्युक्त्वा कमला कान्तपदं धृत्वा ननाम च । स्वकेशैर्वेष्टनं कृत्वा रुरोद च पुनः पुनः ॥ उवाच पद्मनाभस्तां पद्मां कृत्वा स्ववक्षसि । ईषद्धास्यप्रसन्नास्यो भक्तानुग्रहकातरः ॥ श्रीनारायण उवाच । त्वद्बाक्यमाचरिष्यामि स्ववाक्यञ्च सुरेश्वरि । शमताञ्च करिष्यामि शृणु तत्क्रममेव च ॥ भारती यातु कलया सरिद्रूपा च भारतम् । अर्द्धांशा ब्रह्मसदनं स्वयं तिष्ठतु मद्गृहे ॥ भगीरथेन नीता सा गङ्गा यास्यति भारतम् । पूतं कर्त्तुं त्रिभुवनं स्वयं तिष्ठतु मद्गृहे ॥ तत्रैव चन्द्रमौलेश्च मौलिं प्राप्स्यति दुर्लभम् । ततः स्वभावतः पूताप्यतिपूता भविष्यति ॥ कलांशांशेन त्वं गच्छ भारतं कमले भव । पद्मावती सरिद्रूपा तुलसी वृक्षरूपिणी ॥ कलेः पञ्चसहस्रे च गते वर्षे च मोक्षणम् । युष्माकं सरिताञ्चैव मद्गृहञ्चागमिष्यति ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे । ६ । १ -- ८९ ॥ सरस्वान्, [त्] पुं, (सरो नीरमस्त्यस्येति मतुप् । तसौ मत्वर्थे इति भत्वान्न पदकार्य्यम् ।) समुद्रः । इत्यमरः । १ । १० । १ ॥ नदः । रसिके, त्रि । इति मेदिनी ॥ सरा, स्त्री, (सरति गच्छतीति । सृ + अच् । टाप् ।) निर्झरः । इति भरतद्बिरूपकोषः ॥ प्रसारिणी । इति राजनिर्घण्टः ॥ सरावः, पुं, (सरात् सरणात् अवतीति । अव रक्षणे + अच् ।) शरावः । इति भरतद्वि- रूपकोषः ॥ सरिः, पुं, स्त्री, (सरतीति । सृ + इन् ।) निर्झरः । इति हेमचन्द्रः ॥ सरिका, स्त्री, हिङ्गुपत्री । इति शब्दचन्द्रिका ॥ गमनकर्त्री च ॥ सरित्, स्त्री, (सरतीति । सृ गतौ + “हृसृरुहि- युषिभ्य इतिः ।” उणा० १ । ९९ । इति इतिः ।) नदी । इत्यमरः । १ । १० । २९ ॥ (यथा, देवीमाहात्म्ये । “सरितो मार्गवाहिन्यस्तथासंस्तत्र पातिते ॥”) सूत्रम् । इति शब्दमाला ॥ दुर्गा । यथा, -- “क्रिया कारणरूपत्वात् सरणाच्च सरिन्मता । सङ्गमाद्गमनाद्गङ्गा लोके देवी विभाव्यते ॥” इति देवीपुराणे ४५ अध्यायः ॥

पृष्ठ ५/२९४

सरित्पतिः, पुं, (सरितां पतिः ।) समुद्रः । इत्यमरः । १ । १० । १ ॥ (यथा, भागवते । ५ । १७ । ७ । “एवं माल्यवच्छिखरान्निष्पतन्ती तत उपरत- वेगा केतुमालमभि वंक्षुः प्रतीच्यां दिशि सरित्- पतिं प्रविशति ॥”) सरित्वान्, [त्] पुं, (सरितः सन्त्यस्येति । सरित् + मतुप् । मस्य वः ।) समुद्रः । इति केचित् ॥ सरित्सुतः, पुं, (सरितो गङ्गायाः सुतः ।) भीष्मः । गङ्गापुत्रत्वात् ॥ सरितांनाथः, पुं, (सरितां नदीनां नाथः । अलुक् समासः ।) समुद्रः । यथा, -- “त्वं देव सरितांनाथ ! त्वं देवि सरितां वरे । उभयोः सङ्गमे स्नात्वा मुञ्चामि दुरितानि वै ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वे गङ्गासागरस्नानमन्त्रः ॥ सरताम्पतिः, पुं, (सरितां पतिः । अलुक् समासः ।) समुद्रः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, कुमारे । २ । ३७ । “तस्योपायनयोग्यानि रत्नानि सरिताम्पतिः । कथमप्यम्भसामन्तः आनिष्पत्तेः प्रतीक्षते ॥”) सरिद्वरा, स्त्री, (सरित्सु वरा श्रेष्ठा ।) गङ्गा । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, महाभारते । १ । ९६ । ८ । “महाभिषस्तु तं दृष्ट्वा नदी धैर्य्याच्च्युतं नृपम् । तमेव मनसाध्यायन्त्युपावर्त्तत्सरिद्वरा ॥” नदीश्रेष्ठे, त्रि । यथा, महाभारते । १ । ७८ । ९ । “सा तमग्निसमं विप्रमनुचिन्त्य सरिद्बरा । शतधा विद्रुता यस्माच्छतद्रुरिति विश्रुता ॥”) सरिन्नाथः, पुं, (सरितां नाथः ।) समुद्रः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सरिमा [न्] पुं, (सरतीति । सृ + “हृ-भृ-धृ-स्तृ- शॄभ्य इमनिच् ।” उणा० ४ । १४७ । इति इम- निच् ।) गमनम् । वायुः । इत्युणादिकोषः ॥ सरिलं, क्ली, (सलिलम् । रलयोरैक्यात् लस्य रः ।) सलिलम् । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ सरिषपः, पुं, (सृ गतौ + अपः युगागमश्च । ततः पृषोदरादित्वात् साधुः । इत्युणादिटीकायां उज्ज्वलदत्तः । ३ । १४१ ।) सर्षपः । इति त्रिका- ण्डशेषः ॥ सरी, स्त्री, (सरि + कृदिकारादिति वा ङीष् ।) निर्झरः । इति भरतद्बिरूपकोषः ॥ सरीसृपः, पुं, (कुटिलं सर्पतीति । सृप् + यड् लुक् + पचाद्यच् ।) सर्पः । इत्यमरः । १ । ८ । ७ ॥ (यथा, महाभारते । ३ । २ । ३ । “वनञ्च दोषबहुलं बहुव्यालसरीसृपम् । परिक्लेशश्च वो मन्ये ध्रुवं तत्र भविष्यति ॥” * ॥ जङ्गमे, त्रि । इति स्वामी ॥ यथा, भागवते । ५ । १८ । २७ । “पातुं न शेकुर्द्बिपदश्चतुष्पदः । सरीसृपं स्थाणु यदत्र दृश्यते ॥”) सरुः, पुं, (सृ + उन् ।) त्सरुः । खड्गमुष्टिः । इत्यमरटीकासारसुन्दरी ॥ सरुः, त्रि, (सृ + उन् ।) सूक्ष्मः । इति भूरि- प्रयोगः ॥

सरूपः, त्रि, (समानं रूपं यस्य । “ज्योतिर्जन पदेति ।” ६ । ३ । ८५ । इति समानस्य सः ।) सदृशः । ससानरूपः । इति जटाधरः ॥ (यथा, मुण्डकोपनिषदि । २ । १ । १ । “यथा सुदीप्तात् पावकात् विस्फुलिङ्गाः सहस्रशः प्रभवन्ते सरूपाः । तथाक्षराद्विविधाः सोम्य भावाः प्रजायन्ते तत्र चैवापि यन्ति ॥”) सरूपता, स्त्री, (सरूपस्य भावः । तल् । टाप् ।) समरूपत्वम् । तुल्यता । सरूपशब्दात् तप्रत्य- येनापा निष्पन्ना ॥ सरोजं, क्ली, (सरसि जायते इति । जन + डः ।) पद्मम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, कुमारे । ५ । २७ । “मुखेन सा पद्मसुगन्धिना निशि प्रवेपमानाधरपत्रशोभिना । तुषारवृष्टिक्षतपद्मसम्पदां सरोजसन्धानमिवाकरोदपाम् ॥”) सरोवरजाते, त्रि ॥ सरोजन्म, [न्] क्ली, (सरसः जन्म उत्पत्तिर्यस्य ।) पद्मम् । इति हेमचन्द्रः ॥ सरोजिनी, स्त्री, (सरोजानि सन्त्यस्यामिति । सरोज + “पुष्करादिभ्यो देशे ।” ५ । २ । १३५ । इति इनिः ।) कमलाकरः । पद्मम् । इति मेदिनी ॥ पद्मसमूहः । इति रत्नमाला ॥ (यथा, साहित्यदर्पणे । १० । ७०३ । “निसर्गसौरभोद्भ्रान्तभृङ्गसङ्गीतशालिनी । उदिते वासराधीशे स्मेराजनि सरोजिनी ॥”) सरोजी, [न्] पुं, (सरोजं उत्पत्तिस्थानत्वेनास्त्य- स्येति । इनिः ।) ब्रह्मा । इति शब्दरत्नावली- त्रिकाण्डशेषौ ॥ सरोत्सवः, पुं, (सरे सरोवरे उत्सवो यस्य ।) सारसपक्षी । इति शब्दरत्नावली ॥ सरोधः, त्रि, रुद्धः । रोधेन सह वर्त्तमानः । इति बहुव्रीहिसमासनिष्पन्नः ॥ सरोरुट्, [ह्] क्ली, (सरसि रोहतीति । रुह + क्विप् ।) पद्मम् । इति हेमचन्द्रः ॥ सरोरुहं, क्ली, (सरसि रोहतीति । रुह + कः ।) पद्मम् । इति रत्नमाला ॥ (यथा, भागवते । १ । १५ । २८ । “एवं चिन्तयतो जिष्णोः कृष्णपादसरोरुहम् । सौहार्द्देनातिगाढेन शान्तासीद्विमला मतिः ॥”) सरोरुहासनः, पुं, (सरोरुहमासनं यस्य ।) ब्रह्मा । इति हेमचन्द्रः ॥ सरोवरः, पुं, (सरःसु वरः श्रेष्ठः पद्माकरत्वात् ।) जलाशयविशेषः । (यथा, भागवते । ८ । २४ । २१ । “तत आदाय सा राज्ञा क्षिप्ता राजन् सरोवरे । तदावृत्यात्मना सोऽयं महामीनोऽन्ववर्द्धत ॥”) तत्पर्य्यायः । पद्माकरः २ कासारः ३ तडागः ४ तडाकः ५ तटाकः ६ सरसः ७ सरसी ८ सरः ९ सरम् १० सरकम् ११ । इति शब्द-

रत्नावली ॥ तल्लक्षणादि पुष्करिणीशब्दे द्रष्टव्यम् । तस्य जलगुणाः सरःशब्दे द्रष्टव्याः ॥ सर्कः, पुं, वायुः । मनः । प्रजापतिः । इति संक्षिप्त- सारोणादिवृत्तिः ॥ सर्गः, पुं, (सृज् + घञ् ।) स्वभावः । निर्म्मोक्षः । (यथा, महाभारते । १३ । १६२ । ३५ । “राजमार्गे गवां मध्ये धान्यमध्ये च धर्म्मिणः । नोपसेवन्ति राजेन्द्र सर्गं मूत्रपुरीषयोः ॥”) निश्चयः । (यथा, रघुः । ३ । ५१ । “गृहाण शस्त्रं यदि सर्ग एष ते न खल्वनिर्जित्य रघुं कृती भवान् ॥”) अध्यायः । (यथा, साहित्यदर्पणे । ६ । ५५९ । “नातिस्वल्पा नातिदीर्घाः सर्गा अष्टाधिका इह ॥”) सृष्टिः । इत्यमरः । ३ । ३ । २२ ॥ (यथा, मनुः । १ । २९ । “हिंस्राहिंस्रे मृदुक्रूरे धर्म्माधर्म्मावृतानृते । यद्यस्य सोऽदधात् सर्गे तत्तस्य स्वयमाविशत् ॥” संसारः । यथा, गीतायाम् । ५ । १९ । “इहैव तैर्जितः सर्गो येषां साम्ये स्थितं मनः ॥”) मोहः । उत्साहः । इति मेदिनी ॥ अनुमतिः । इति हेमचन्द्रः ॥ * ॥ सर्गविवरणं यथा, -- “अव्याकृतगुणक्षोभात् महतस्त्रिवृतोऽहमः । भूतसूक्ष्मेन्द्रियार्थानां सम्भवः सर्ग उच्यते ॥” इति श्रीभागवतम् ॥ नवधासर्गो यथा, -- “सर्गो नवविधस्तस्य प्राकृतो वैकृतस्तु यः । कालद्रव्यगुणैरस्य त्रिविधः प्रतिसंक्रमः ॥ आद्यस्तु महतः सर्गो गुणवैषम्यमात्मनः । द्बितीयस्त्वहमो यत्र द्रव्यज्ञानक्रियोदयः ॥ भूतसर्गस्तृतीयस्तु तन्मात्रो द्रव्यशक्तिमान् । चतुर्थ ऐन्द्रियः सर्गो यस्तु ज्ञानक्रियात्मकः ॥ वैकारिको देवसर्गः पञ्चमो यन्मयं मनः । षष्ठस्तु तमसः सर्गो यस्त्वबुद्धिकृतः प्रभोः ॥ षडिमे प्राकृताः सर्गा वैकृतानपि मे शृणु । रजोभाजो भगवतो लीलेयं हरिमेधसः ॥ सप्तमो मुख्यसर्गस्तु षड्विधस्तस्थुषाञ्च यः । वनस्पत्योषधिलतात्वक्सारा वीरुधो द्रुमाः । उत्स्रोतसस्तमःप्राया अन्तःस्पर्शा विशेषिणः । तिरश्चामष्टमः सर्गः सोऽष्टाविंशद्विधो मतः ॥ अविदो भूरितमसो घ्राणज्ञा हृद्यवेदिनः । गौरजो महिषः कृष्णः शूकरो गवयो रुरुः ॥ द्बिशफाः पशवश्चेमे अविरुष्ट्रश्च सत्तम । खरोऽश्वोऽश्वतरो गौरः शरभश्चमरी तथा ॥ एते चैकशफाः क्षत्तः शृणु पञ्चनखान् पशून् । श्वा शृगालो वृको व्याघ्रो मार्जारः शशशल्लकौ ॥ सिंहः कपिर्गजः कूर्म्मो गोधा च मकरादयः । कङ्कगृध्रवकश्येनभासभल्लकवर्हिणः ॥ हंससारसचक्राह्वकाकोलूकादयः खगाः । अर्व्वाक्स्रोतस्तु नवमः क्षत्तरेकविधो नृणाम् ॥ रजोऽधिकाः कर्म्मपरा दुःखे च सुखमानिनः । वैकृतास्त्रय एवैते देवसर्गश्च सत्तम ॥

पृष्ठ ५/२९५

वैकारिकस्तु यः प्रोक्तः कौमारस्तूभयात्मकः । देवसर्गश्चाष्टविधो विबुधाः पितरोऽसुराः ॥ गन्धर्व्वाप्सरसः सिद्धा यक्षरक्षांसि चारणाः । भूतप्रेतपिशाचाश्च विद्याध्राः किन्नरादयः ॥ दशैते विदुराख्याताः सर्गास्ते विश्वसृक्कृताः । अतः परं प्रवक्ष्यामि वंशं मन्वन्तराणि च ॥ एवं रजःप्लुतः स्रष्टा कल्पादिष्वात्मभूर्हरिः । सृजत्यमोघसंकल्प आत्मैवात्मानमात्मना ॥” इति च श्रीभागवते । ३ । १० । १४-२६ ॥ (विष्णुः । इति महाभारतम् । १३ । १४१ । ३० ॥ शिवः । इति च तत्रैव । १३ । १७ । १४८ ॥) सर्गबन्धः, पुं, (सर्गैरध्यायैर्ब्बन्धो यस्य ।) महा- काव्यम् । इति भूरिप्रयोगः ॥ तल्लक्षणं यथा, -- “सर्गबन्धो महाकाव्यमुच्यते तस्य लक्षणम् । आशीर्नमष्क्रिया वस्तुनिर्द्देशो वापि तन्मुखम् ॥ इतिहासकथोद्भूतमितरद्वा तदाश्रयम् । चतुर्व्वर्गफलायत्तं चतुरोदात्तनायकम् ॥ नगरार्णवशैलर्त्तुचन्द्रार्कोदयवर्णनैः । उद्यानसलिलक्रीडामधुपानरतोत्सवैः ॥ विप्रलम्भैर्विवाहैश्च कुमारोदयवर्णनैः । मन्त्रदूतप्रयाणाजिनायकाभ्युदयैरपि ॥ अलङ्कृतमसंक्षिप्तं रसभावनिरन्तरम् । सर्गैरनतिविस्तीर्णैः श्रव्यवृत्तैः सुसन्धिभिः ॥ सर्व्वत्र भिन्नवृत्तान्तैरुपेतं लोकरञ्जनम् । काव्यं कल्पान्तरस्थायि जायते सदलङ्कृति ॥” इति दण्डी ॥ सर्ज्ज, अर्ज्जने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-सक०-सेट् ।) सिसर्ज्जयिषति । सर्ज्जति धनं लोकः । इति दुर्गादासः ॥ सर्ज्जः, पुं, (सृजति निर्य्यासादीनिति । सृज + अच् ।) शालवृक्षः । इत्यमरः । ३ । ४ । ४४ ॥ सर्ज्जरसः । इति भरतः ॥ पीतशालः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, ऋतुसंहारे । २ । १७ । “कदम्बसर्ज्जार्ज्जुननीपकेतकी- र्विकम्पयं स्तत्कुसुमाधिवासितः । सशीकराम्भोधरसङ्गशीतलः समीरणः कं न करोति सोत्सुकम् ॥”) सर्ज्जकः, पुं, (सर्ज्ज एव । स्वार्थे कन् ।) पीत- शालः । इत्यमरः । २ । ४ । ४४ ॥ (यथा, भावप्रकाशे । १ । १ । “सर्जकोऽजककर्णः स्यात् शालो मरिच- पत्रकः ॥”) शालः । इति जटाधरः ॥ सर्ज्जगन्धा, स्त्री, (सर्ज्जस्येव गन्धो यस्याः ।) रास्ना । इति रत्नमाला ॥ सर्ज्जनं, क्ली, (सृज + ल्युट् ।) सैन्यपश्चाद्भागः । इति शब्दरत्नावली ॥ विसर्ज्जनम् । सृष्टिः । इति सृजधात्वर्थदर्शनात् ॥ (यथा, सर्व्वदर्शन- संग्रहे अक्षपाददर्शने । “तस्मादीश्वरस्य जगत्सर्ज्जणं न युज्यते ॥”) सर्ज्जनिर्यासकः, पुं, (सर्ज्जस्य निर्य्यासः । स्वार्थे कन् ।) रालः । इति राजनिर्घण्टः ॥

सर्ज्जमणिः, पुं, (सर्ज्जस्य मणिरिव ।) धूनकः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सर्ज्जरसः, पुं, (सर्ज्जस्य रसः ।) शालवृक्षनिर्यासः । धूना इति भाषा । (यथा, महाभारते । १ । १४५ । ९ । “शणसर्ज्जरसादीनि यानि द्रव्याणि कानिचित् । आग्नेयान्युत सन्तीह तानि तत्र प्रदापय ॥”) तत्पर्य्यायः । यक्षधूपः २ अरालः ३ सर्व्वरसः ४ बहुरूपः ५ । इत्यमरः । २ । ६ । १२७ ॥ रालः ६ वह्निवल्लभः ७ । इति भरतधृतरभसः ॥ शालजः ८ शालनिर्यासः ९ सर्ज्ज्यः १० धूनकः ११ शाल- सारः १२ । इति रत्नमाला ॥ विरूपः १३ । इति शब्दरत्नावली ॥ शालवेष्टः १४ अग्नि- वल्लभः १५ सर्ज्जमणिः १६ । इति हेमचन्द्रः ॥ राजनिर्घण्टोक्तपर्य्यायगुणौ रालशब्दे द्रष्टव्यौ ॥ सर्ज्जिः, स्त्री, (सर्ज्ज अर्ज्जने + इन् ।) सर्ज्जिका- क्षारः । इति रत्नमाला ॥ सर्ज्जिका, स्त्री, (सर्ज्जिरेव । स्वार्थे कन् । टाप् ।) सर्ज्जिकाक्षारः । इति जटाधरः ॥ (नदी- विशेषः । इति भरतः ॥) सर्ज्जिकाक्षारः, पुं, (सर्ज्जिका एव क्षारः ।) यद्बा, सर्ज्जिकाया नद्याः क्षारः । इति भरतः ॥ साचिक्षार इति साजिमाटि इति च भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । कापोतः २ सुखवर्च्चकः ३ सौव- र्च्चलम् ४ रुचकम् ५ । इत्यमरः । २ । ९ । १०९ ॥ सृजिकाक्षारः ६ सर्ज्जिका ७ क्षारः ८ । इति तट्टीका । खर्ज्जका ९ स्वर्ज्जिका १० । इति शब्दरत्नावली ॥ सुरवर्च्चकः ११ । इति जटा- धरः ॥ सर्ज्जिक्षारः १२ सर्ज्जिकः १३ सर्ज्जी १४ सुखोर्ज्जिकः १५ सुवर्च्चिकः १६ सुवर्च्ची १७ सुखवर्च्चाः १९ । अस्य गुणाः । पटुत्वम् । कटुत्वम् । उष्णत्वम् । कफवातोदरार्त्तिनाशि- त्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च । “पाक्यक्षारो यवक्षारो यावशूको यवाग्रजः । सर्ज्जिकोऽपि स्मृतः क्षारः कापोतः सुखवर्च्चकः ॥ कथितः सर्ज्जिकाभेदो विशेषज्ञैः सुवर्च्चिका । यवक्षारो लघुः स्निग्धः सुसूक्ष्मो वह्निदीपनः ॥ निहन्ति शूलं वातामश्लेष्मश्वासगलामयान् । पाण्ड्वर्शोग्रहणीगुल्मानाहप्लीहहृदामयान् ॥ सर्ज्जिकाल्पगुणा तस्माद्बिशेषाद्गुल्मशूलहृत् । सुवर्च्चिका सर्ज्जिकावद्बोद्धच्या गुणतो जनैः ॥” इति भावप्रकाशः ॥ सर्ज्जिक्षारः, पुं, (सर्ज्जिरेव क्षारः ।) सर्ज्जिका- क्षारः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सर्ज्जी, स्त्री, (सर्ज्जि + वा ङीष् ।) सर्जिकाक्षारः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सर्ज्जः, पुं, (सर्ज्जति उपार्ज्जयतीति । सर्ज्ज अर्ज्जने + अच् ।) बणिक् । इति मेदिन्युणादिकीषौ ॥ सर्ज्जूः, स्त्री, (सर्ज्जतीति । सर्ज्ज + “कृषिचमि- तनिधनीति ।” उणा० १ । ८२ । इति ऊः ।) विद्युत् । इति मेदिनी ॥ अभिसारः । हारः । इति शब्दरत्नावली ॥

सर्ज्यः, पुं, (सर्ज्जस्येदमिति । यत् ।) सर्जरसः । इति रत्नमाला ॥ अर्जनीये, त्रि ॥ सर्पः, पुं, (सृप्यते इति । सृप + घञ् ।) नाग- केशरः । इति रत्नमाला ॥ (सृप + भावे घञ् ।) गमनम् । इति सृपधात्वर्थदर्शनात् । (सर्पति इतस्ततो गच्छतीति । सृप + अच् ।) श्मश्रु- धारी म्लेच्छजातिविशेषः । पुरा अयं क्षत्त्रिय आसीत् । सगरराजेन अस्य वेदयागादौ अन- धिकारित्वं कृत्वा वेशान्यत्वं धर्म्मनाशञ्च चकार । यथा, महाभारते हरिवंशे २४ अध्याये । “सगरः स्वां प्रतिज्ञान्तु गुरोर्व्वाक्यं निशम्य च । धर्म्मं जघान तेषां वै वेशान्यत्वं चकार ह ॥ अर्द्धं शकानां शिरसो मुण्डयित्वा व्यसर्जयत् । यवनानां शिरः सर्व्वं काम्बोजानां तथैव च ॥ पारदान् मुक्तकेशांस्तु पह्नवान् श्मश्रुधारिणः । निःस्वाध्यायवषट्काराः कृतास्तेन महात्मना ॥ शका यवनकाम्बोजाः पारदाः पह्नवास्तथा । कोलिसर्पा माहिषका दार्व्वाश्चोलाः सकेरलाः ॥ सर्व्वे ते क्षत्त्रियास्तात धर्म्मस्तेषां निराकृतः । वशिष्ठवचनाद्राजन् सगरेण महात्मना ॥” हिंस्रजन्तुविशेषः । साप इति भाषा । तत्- पर्य्यायः । पृदाकुः २ भुजगः ३ भुजङ्गः ४ अहिः ५ भुजङ्गमः ६ आशीविषः ७ विषधरः ८ चक्री ९ व्यालः १० सरीसृपः ११ कुण्डली १२ गूढपात् १३ चक्षुःश्रवाः १४ काकोदरः १५ फणी १६ दर्व्वीकरः १७ दीर्घपृष्ठः १८ दन्द- शूकः १९ विलेशयः २० उरगः २१ पन्नगः २२ भोगी २३ जिह्मगः २४ पवनाशनः २५ । इत्य- मरः । १ । ८ । ३ ॥ विलशयः २६ कुम्भीनसः २७ द्विरसनः २८ भेकभुक् २९ श्वसनोत्सुकः ३० फणाधरः ३१ फणधरः ३२ फणावान् ३३ फणवान् ३४ फणाकरः ३५ फणकरः ३६ सम- कोलः ३७ व्याडः ३८ दंष्ट्री ३९ विषास्यः ४० गोकर्णः ४१ उरङ्गमः ४२ गूढपादः ४३ विल- वासी ४४ दर्व्विभृत् ४५ हरिः ४६ । इति शब्द- रत्नावली ॥ प्रचलाकी ४७ द्बिजिह्वः ४८ जल- रुण्डः ४९ कञ्चुकी ५० चिकुरः ५१ भुजः ५२ । इति जटाधरः ॥ अस्योत्पत्तिव्युत्पत्ती यथा, “अप्रियेणास्य तान् दृष्ट्वा केशाः शीर्य्यन्त वेधसः । हीनाः स्वशिरसो भूयः समरोहन् ततः शिरः । सर्पणात्तेऽभवन् सर्पा हीनत्वादहयः स्मृताः ॥” इति वह्निपुराणे सर्गकथननामाध्यायः ॥ * ॥ सर्पाणामुत्सवतिथिर्यथा, -- सुमन्तुरुवाच । “पञ्चमी दयिता राजन् नागानां नन्दिवर्द्धिनी । पञ्चम्यां किल नागानां भवतीत्युत्सवो महान् ॥ वासुकिस्तक्षकश्चैव कालीयो मणिभद्रकः । ऐरावतो धृतराष्ट्रः कर्क्कोटकधनञ्जयौ ॥ एते प्रयच्छन्त्यभयं प्राणिनां प्राणजीविनाम् । पञ्चम्यां स्नापयन्तीह नागान् क्षीरेण ये नराः ॥ तेषां कुले प्रयच्छन्ति अभयं प्राणदक्षिणम् । शप्ता नागा यदा मात्रा दह्यमाना दिवानिशम् ।

पृष्ठ ५/२९६

निर्व्वासयन्ति स्नपनर्गवां क्षीरेण मिश्रितैः । ये स्नापयन्ति वै नागान् भक्त्या श्रद्धासमन्विताः ॥ शतानीक उवाच । मात्रा शप्ताः कथं नागाः कारणं संवदस्व वै । कथं वानन्दकरणं कस्य वा संप्रसादजम् ॥ सुमन्तुरुवाच । उच्चैःश्रवा अश्वरत्नं श्वेतो जातोऽमृतोद्भवः । तं दृष्ट्वा चाब्रवीत् कद्रुर्नागानां जननी स्वसा ॥ अश्वरत्नमिदं श्वेतं संपश्येऽमृतसम्भवम् । कृष्णांश्च पश्यसे बालान् स वै श्वेतः सुता हयैः ॥ विनतोवाच । सर्व्वश्वेतो हयवरो नास्य कृष्णो न लोहितः । कथं त्वं पश्यसे कृष्णं विनतोवाच तां स्वसा ॥ कद्रुरुवाच । पश्येऽहमेकनयना कृष्णबालसमन्वितम् । द्विनेत्रा त्वन्तु विनते न पश्यसि पणं कुरु ॥ विनतोवाच । अहं दासी भवित्री ते कृष्णे केशे प्रदर्शिते । न चेद्दर्शनतो कद्रुर्मम दासी भविष्यसि ॥ एवं तेऽविनयं कृत्वा गते क्रोधसमन्विते । विनतास्वसा च शयने कद्रुर्जिह्ममचिन्तयत् ॥ आहूय पुत्त्रान् प्रोवाच बाला भूत्वा हयातने । तिष्ठध्वं विपणे जेष्ये विनतां जयगृद्धिनीम् ॥ प्रोचुस्तां जिह्मबुद्धिन्ते नागा मातां विगृह्य तु । अधर्म्ममेतन्मातोऽतो न करिष्याम ते वचः ॥ तान् शशाप रुषा कद्रुः पावको वः प्रधक्ष्यति । गते बहुतिथे काले पाण्डवो जनमेजयः ॥ सर्पसत्रं स कर्त्ता वै भुवि अन्यैः सुदुष्करम् । तस्मिन् सत्रे स तिग्मांशुः पावको वः प्रधक्ष्यति ॥ एवं शप्त्वा रुषा कद्रुः प्रोक्तवान्नैव किञ्चन । मात्रा शप्तास्तथा नागाः कर्त्तव्यं नान्वपद्यत ॥ वासुकिं दुःखितं ज्ञात्वा ब्रह्मा प्रोवाच सान्त्वयन् मा शुचो वासुकेऽत्यर्थं शृणु मद्बचनं परम् ॥ पराशरकुले जातो जरत्कारुरिति द्विजः । भविष्यति महातेजास्तस्मिन् काले तपोनिधिः ॥ भगिनीञ्च जरत्कारुं तस्य त्वं प्रति दास्यति । भविता तस्य पुत्त्रोऽसौ आस्तीक इति विश्रुतः ॥ स तत् सत्रं प्रवृद्धं वै नागानां भयदं महत् । निषेधिष्यति स मुनिर्व्वाग्भिरग्र्याभिस्तोष्यति ॥ तदिमां भगिनीं राजन् तस्य त्वं प्रतिदास्थति । जरत्कन्यां जरत्कारोः प्रदद्यादविचारयन् ॥ यदासौ प्रार्थतेऽरण्ये यत्किञ्चिद्बिवदिष्यति । तत् कर्त्तव्यमशङ्केन यदीच्छेः श्रेय आत्मनः ॥ पितामहवचः श्रुत्वा वासुकिः प्रणिपत्य च । तथा करोद्यथा चोक्तं यत्नञ्च परमास्थितः ॥ तच्छ्रुत्वा पन्नगाः सर्व्वे प्रहर्षोत्फुल्ललोचनाः । पुनर्जातमिवात्मानं मेनिरे भुजगोत्तमाः ॥ तच्च मन्त्रं महाबाहो तव पित्रा प्रवर्त्तितम् । ऋत्विग्भिः सहितेनेह सर्व्वलोकेषु दुष्करम् ॥ प्रोक्तञ्च विष्णुना पूर्व्वं धर्म्मपुत्त्रस्य धीमतः । अवश्यं तस्य भविता नागानां भयकारकम् ॥ तस्मात् कालान्तराद्राजन् साग्रे वर्षशते गते ।

तत् सत्रं भविता घोरं नागानां क्षयकारकम् ॥ यास्यन्त्यधर्म्ममरितां दन्दशूका विषोल्वणाः । कोटिसंख्या महाराज निपतिष्यन्त्यहर्न्निशम् ॥ आप्लवे तु निमग्नानां घोरे रौद्राग्निसागरे । आस्तीकस्तत्र भविता तेषां नौर्वह्निसागरे ॥ स्तुत्वा स चाग्निं राजानमृत्विजस्तदनन्तरम् । निवर्त्तयिष्यति तद्यागं नागानां मोहनं परम् ॥ पञ्चम्यां तच्च भविता ब्रह्मा प्रोवाच लोहितान् ॥ तस्मादियं महाबाहो पञ्चमी दयिता सदा । नागानामानन्दकरी दत्ता वै ब्रह्मणा पुरा ॥ कृत्वा तु भोजनं पूर्व्वं ब्राह्मणानान्तु कामतः । विसृज्य नागाः प्रीयन्तां ये केचित् पृथिवीतले ॥ ये च हेलिमरीचिस्था येऽन्तरीक्षे दिवि स्थिताः । ये नदीषु महानागा ये सरस्वतिगामिनः । ये च वापीतडागेषु तेषु सर्व्वेषु वै नमः ॥ नागान् विप्रांश्च संपूज्य विसृज्य च यथार्थतः । ततः पश्चात्तु भुञ्जीयात् सह भृत्यैर्नराधिपः ॥ प्रथमं मधुरमश्नीयात् द्वितीयं भुज्य कामतः । एवं नियमयुक्तस्य यत् फलं तन्निबोध मे ॥ मृतो नागपुरं याति पूज्यमानोऽप्सरोगणैः । विमानवरमारूढो रमते कालमीप्सितम् ॥ इह चागत्य राजासौ अयुतानां वरो भवेत् । सर्व्वरत्नसमूहः स्यात् वाहनाठ्यश्च जायते ॥ पञ्चजन्मन्यसौ राजा द्बापरे द्बापरे भवेत् । आधिव्याधिविनिर्म्मुक्तः पत्नीपुत्त्रसहायवान् । तस्मात् पूज्याश्रमाणाञ्च घृतपायसगुग्गुलैः ॥ * ॥ शतानीक उवाच । दशन्ति यं नरं विप्र नागाः क्रोधसमन्विताः । भवेत् किं तस्य दष्टस्य विस्तरात् प्रब्रवीहि मे ॥ सुमन्तुरुवाच । दंष्ट्राशुक्ला च कृष्णा च रक्ता पीता च दक्षिणा । समासेन तु वक्ष्यामि यथा वै वर्णतः स्मृताः ॥ शुक्लातु ब्राह्मणी ज्ञेया रक्तातु क्षत्त्रिया स्मृता । वैश्या तु पीतिका ज्ञेया कृष्णा शूद्रा तु कथ्यते ॥ * अतः परं प्रवक्ष्यामि दंष्ट्राणां विषलक्षणम् । दंष्ट्राणान्तु विषं नास्ति नित्यमेव भुजङ्गमे ॥ दक्षिणं नेत्रमासाद्य विषं सर्पस्य तिष्ठति । संक्रुद्धस्यैव सर्पस्य विषं गच्छति मस्तके ॥ मस्तकाद्धमनीं याति ततो नाडीषु तिष्ठति । नाडीभ्यां गच्छते दंष्ट्रे विषं तत्र प्रवर्त्तते ॥ तत् सर्व्वं कथयिष्यामि यथावदनुपूर्व्वशः । अष्टभिः कारणेः सर्पो दशते नात्र संशयः ॥ * ॥ आक्रान्तो दशते पूर्व्वं द्वितीयं पूर्व्ववैरिणम् । तृतीयं दशते भीतश्चतुर्थं मददर्पितः ॥ पञ्चमन्तु क्षुधाविष्टः षष्ठञ्चेह विषोल्वणः । सप्तमं पुत्त्ररक्षार्थं अष्टमं कालचोदितम् ॥ यस्तु सर्पो दशित्वा तु उदरं परिवर्त्तयेत् । बलभुग्नाकृतिर्दंष्ट्रा आक्रान्तं तं विनिर्द्दिशेत् ॥ यस्य सर्पेण दष्टस्य गम्भीरं दृश्यते व्रणम् । वैरदष्टं विजानीयात् कश्यपस्य वचो यथा ॥ एकदंष्ट्रा पदे यस्य अव्यक्तं न च कूपितम् । भीतदष्टं विजानीयात् यथोवाच प्रजापतिः ॥

यस्य सर्पेण दष्टस्य रेखा दन्तस्य जायते । मददष्टं विजानीयात् कश्यपस्य वचो यथा ॥ द्वे च दंष्ट्रे पदे यस्य दृश्येते च महाक्षतम् । क्षुधाविष्टं विजानीयात् यथोवाच प्रजापतिः ॥ द्वे दंष्ट्रे यस्य दृश्येते क्वचिद्रुधिरसंकुले । विषोल्वणं विजानीयाद्दशन्तं नात्र संशयः । अपत्यरक्षणार्थाय जानीयान्नात्र संशयः ॥ यत्तु काकपदाकारं त्रिभिर्द्दन्तैर्व्विच्छिद्रितम् । महानाग इति प्रोंक्तः कालदष्टं विनिर्द्दिशेत् ॥ * ॥ त्रिविधं दष्टजातेस्तु लक्षणं समुदाहृतम् । दृष्टं दष्ट्वा तु पीतञ्च दष्टोद्धृतं तथैव च ॥ यस्तु सर्पो दशित्वा तु पिबते तु विचक्षणः । दष्ट्वा तु पीतं विज्ञेयं कश्यपस्य वचो यथा ॥ विषभागौ तु सर्पस्य त्रिभागस्तत्र संक्रमेत् । उदरं दर्शयेद्यस्तु उद्धृतं तं विनिर्द्दिशेत् ॥ छर्द्दितं विषवेगेन निर्व्विषः पन्नगो भवेत् । असाध्यश्चापि विज्ञेयश्चतुर्द्दंष्ट्राभिपीडितः ॥ ग्रीवाभङ्गो भवेत् किञ्चित् संदष्टो विषयोगतः । आर्द्राश्लेषामघाभरणीकृत्तिकासु विशेषतः ॥ विशाखा त्रिषु पूर्व्वासु मूलास्वातिशतात्मके । सर्पदष्टा न जीवन्ति विषं पीतञ्च यैस्तथा ॥ शून्यागारे श्मशाने च शुष्कवृक्षे तथैव च । न जीवन्ति नरा दष्टा नक्षत्रे तिथिसंयुते । हतो दंशस्ततः शुद्धव्यन्तरः परिकीर्त्तितः ॥” इति भविष्यपुराणे शतसाहस्रार्द्धसंहितायां पञ्चमीकल्पे ॥ * ॥ कश्यप डवाच । “ततः परं प्रवक्ष्यामि कालदष्टस्य लक्षणम् । शृणु गौतम तत्त्वेन यादृशो भवते नरः ॥ जिह्वाभङ्गो हृदि शूलं चक्षुर्भ्याञ्च न पश्यति । दंशञ्च दग्धसङ्काशं पक्वजम्बूफलोपमम् ॥ वैवर्णं चैव दन्तानां श्यामो भवति वर्णतः । सर्व्वेष्वङ्गेषु शैथिल्यं पुरीषस्य च भेदनम् ॥ भग्नस्कन्धकटिग्रीव ऊर्द्ध्वदृष्टिरधोमुखः । दह्यते वेपते चैव स्वपते च मुहुर्म्मुहुः ॥ शस्त्रेण छिद्यमानस्य रुधिरं न प्रवर्त्तते । दण्डेन ताड्यमानस्य दण्डराजी न जायते ॥ दंशे काकपदे सुनीलमसकृज्जम्बूफलाभं घनं उच्छूनं रुधिराङ्गसेकबहुलं कृच्छ्रान्निरोधो भवेत् । हिक्काश्वासगलग्रहश्च सुमहान् या दुस्त्वचा दृश्यते संस्थानं प्रवदन्ति शास्त्रनिपुणास्तत् कालदष्टं विदुः ॥ दंशे यस्याथ शोथः प्रवलितवलितं मण्डलं वा सुनीलं प्रस्वेदो गात्रभेदः स्रवति च रुधिरं सानुनासञ्च जल्पेत् । दन्तोष्ठाभ्यां वियोगो भ्रमति च हृदयं सन्नि- रोधश्च तीव्रो दिव्यानामेष दंशस्थलविपुलमयो विद्धि तं कालदष्टम् ॥

पृष्ठ ५/२९७

दन्तैर्द्दन्तान् स्पृशति बहुशो दृष्टिरायासखिन्ना स्थूलो दंष्ट्रः स्रवति रुधिरं केकरं चक्षुरेकम् । प्रत्यादिष्टः श्वसिति सततं सानुनासञ्च भाषेत् यद्यद्ब्रूते सकलगदितं कालदष्टं तमाहुः ॥ वेपते वेदना तीव्रा रक्तनेत्रश्च जायते । ग्रीवाभङ्गश्च लालाभिः कालदष्टं विनिर्द्दिशेत् ॥ दर्पणे सलिले वापि आत्मच्छायां न पश्यति । मन्दरश्मिं तथा दीपं तेजोहीनं दिवाकरम् ॥ वेपते वेदनातस्तु रक्तनेत्रश्च जायते । स याति निधनं जन्तुः कालदष्टं विनिर्द्दिशेत् ॥ अष्टम्याञ्च नवम्याञ्च कृष्णपक्षे चतुर्द्दशीम् । नागपञ्चमीदष्टानां जीवितस्य च संशयः । आर्द्राश्लेषामघाभरणीकृत्तिकासु विशेषतः । विशाखा त्रिषु पूर्ब्बासु मूलास्वातिशतात्मके ॥ सर्पदष्टा न जीवन्ति विषं पीतञ्च यैस्तथा । शून्यागारे श्मशाने च शुष्कवृक्षे तथैव च । न जीवन्ति नरा दष्टा नक्षत्रे तिथिसंयुते ॥ अष्टोत्तरं मर्म्मशतं प्राणिनां समुदाहृतम् । तेषां मध्ये तु मर्म्माणि दश द्वे चापि कीर्त्तिते ॥ शङ्खे नेत्रे भ्रुवोर्म्मध्ये वस्तिभ्यां वृषणान्तरे । कक्षे स्कन्धे हृदि मध्ये तालुके चिवुके गुदे ॥ एषु द्वादशमर्म्मेषु दष्टः शस्त्रेण वा हतः । न जीवन्ति नरा लोके कालदष्टं विनिर्द्दिशेत् ॥ * अ-क-च-ट-त-प-म-य-शान् वदन्ति प्रोक्त्या न जीवन्ति हृत्तस्य गतम् । ब्रूवात् यदि स्खलति गिरा तस्य संप्राप्तकालः ॥ भवति च यदि दूत उत्तमस्याधमो वा यदि भवति च दूत उत्तमो वाधमस्य ॥ आदौ दष्टस्य नाम यदि वदति क्वचिद्वक्ति तस्याथ पश्चात् वर्णान्तं वर्णभेदो यदि भवति समः प्राप्तकालस्य दूतः ॥ दूतो वा दण्डहस्तो भवति च युगलं पाश- हस्तस्तथा वा रक्तं वस्त्रञ्च कृष्णं अथ शिरसि गतं एक- वस्त्रश्च दूतः । तैलाभ्यक्तश्च तद्बत् यदि त्वरितगतिर्मुक्तकेशश्च याति यः कुर्य्यात् घोरशब्दं करचरणयुगैः प्राप्त- कालस्य दूतः ॥ * ॥ नागोदयं प्रवक्ष्यामि ईशानेन तु भाषितम् । ब्रह्मणा तु पुरा सृष्टा ग्रहा नागास्त्वनेकशः ॥ अनन्तं भास्करं विद्यात् सोमं विद्यात्तु वासुकिम् । तक्षकं भूमिपुत्त्रन्तु कर्क्कोटञ्च बुधं विदुः ॥ पद्मं बृहस्पतिं विद्यान्महापद्मञ्च भार्गवम् । कुलिकः शङ्खपालश्च द्बावेतौ तु शनैश्चरः ॥ पूर्ब्बपादः शङ्खपालो द्वितीयः कुलिकोऽस्य च । नेत्रभागे यमौ दिष्टौ दिनरात्री तथैव च ॥ शुक्रसोमौ च मध्याह्ने उदये तु क्षमासुतम् । प्राणः प्रागष्टमे भागे दिवासन्नाविहोच्यते ॥ ग्रहाश्च भुञ्जते राजन् पथि मृत्युं व्रजत्यधः । अधो गत्वा भवेत् सर्पो निर्व्विषो नात्र संशयः ॥

शतानीक उवाच । नागदष्टः पिता यस्य भ्राता वा दुहितापि वा । माता पुत्त्रोऽथवा भार्य्या किं कर्त्तव्यं वदस्व वै ॥ मोक्षाय तस्य विप्रेन्द्र दानं व्रतमुपोषितम् । ब्रूहि मे द्विजशार्द्दूल येन तद्वै करोम्यहम् ॥ सुमन्तुरुवाच । उपोष्या पञ्चमी राजन् नागानां पुष्टिवर्द्धिनी । शुभैकमेकं राजेन्द्र विधानं शृणु भारत ! ॥ मासि भाद्रपदे या तु शुक्लपक्षे महीपते । सा तु पुण्या महाप्रोक्ता ग्राह्यापि च महीपते ॥ ज्ञेया द्वादश संवर्त्ते पञ्चम्यां भरतर्षभ । चतुर्थ्यामेकभक्तन्तु तस्यां नक्तं प्रकीर्त्तितम् ॥ भूरिचन्द्रमयं नागमथवा कलधौतकम् । कृत्वा दारुमयं वापि अथवा मृण्मयं नृप ॥ पञ्चम्यामर्च्चयेद्भक्त्या नागं पञ्चफणं नृप । करवीरैः शतपत्रैर्जातिपुष्पैश्च सुव्रत ॥ तथा गन्धप्रधूपैश्च पूज्यं पन्नगमुत्तमम् । ब्राह्मणं भोजयेत् पश्चात् घृतपायसमोदकैः ॥ अनन्तं वासुकिं शङ्खं पद्मं कम्बलमेव च । तथा कर्क्कोटकं नागं नागं वाश्वतरं नृप ॥ धृतराष्ट्रं शङ्खपालं कालियं तक्षकं तथा । पिङ्गलञ्च तथा नागं मासि मासि च कीर्त्तितम् ॥ संवर्त्तान्ते पारणं स्यान्महाब्राह्मणभोजनम् । इतिहासविदे नागं गैरिकेण कृतं नृप ॥ तथार्ज्जुनी प्रदातव्या वाचकस्य महीपते । एष पारणके वापि विधिः प्रोक्तो बुधैर्नृप ॥ तव पित्रा कृतश्चैव पितुर्मोक्षाय भारत । शुभात्मिकेयं वैधी च पञ्चमी भरतर्षभ ॥ सुवर्णभारनिष्पन्नं नागं दत्त्वा तथा च गाम् । व्याप्तस्य कुरुशार्द्दूल पितुरानृण्यमाप्नुयात् ॥ तव पित्रा कृतन्त्वेवं पञ्चम्योपासणं नृप । उत्सृज्य नागतां वीर तव पूर्व्वपितामहः ॥ पुष्पेतरसदो गत्वा तथा पुष्पसदो नृप । सुनासीरसदो गत्वा तथा भङ्गसदो गतः ॥ भूपसदस्ततो गत्वा कञ्जकस्य सदो गतः । अन्येऽपि ये करिष्यन्ति इदं व्रतमनुत्तमम् । दष्टकात् मोक्षते तेषां शुभं स्थानमवाप्स्यति ॥ यश्चेदं शृणुयान्नित्यं नरः श्रद्धासमन्वितः । कुले तस्य न नागेभ्यो भयं भवति कुत्रचित् ॥” इति भविष्यपुराणे पञ्चमीकल्पे ॥ * ॥ शतानीक उवाच । “सर्पाणां कतिरूपाणि के वर्णाः किञ्च लक्षणम् । क जातिस्तु भवेत्तेषां केषु योनिः कुलेषु वा ॥ सुमन्तुरुवाच । अत्र ते वच्मि संवादं कश्यपस्य महात्मनः । यथासीद्गोतमेनेह शृणु पूर्व्वं हिमाचले ॥ हुताग्निहोत्रमासीनं कश्यपन्तु हिमाचले । प्रणम्य शिरसा भक्त्या गौतमो वाक्यमब्रवीत् ॥ सर्पाणां कतिरूपाणि किञ्चिह्नं किञ्च लक्षणम् । जातिं कुलं तथा वर्णान् ब्रूहि सर्व्वं प्रजापते । कथं वा जायते सर्पः कथं मुञ्चेद्विषं प्रभो । विषवेगाः कति प्रोक्ताः कत्येव विषनाडिकाः ॥

दंष्ट्राः कतिविधाः प्रोक्ताः किं प्रमाणं विषागमे कदा तु गृह्णीते गर्भं कथं वेह प्रसूयते ॥ कीदृशी स्त्री पुमांश्चैव कीदृशञ्च नपुंसकम् । किं नाम दशनं चैव एतत् कथय सुव्रत । तस्य तद्बचनं श्रुत्वा कश्यपः प्रत्यभाषत । शृणु गौतम तत्त्वेन सर्पाणामिह लक्षणम् ॥ * ॥ मास्याषाढे तथा ज्यैष्ठे प्रमाद्यन्ति भुजङ्गमाः । ततो नागो नागिनी च मैथुनं संप्रपद्यते ॥ चतुरो वार्षिकान् मासान् नागी गर्भमधारयत् । ततः कार्त्तिकमासे तु अण्डकानि प्रसूयते ॥ अण्डकानान्तु विज्ञेयं द्बे शते द्बे च विंशती । तान्येव भक्षयेत् सा तु भागैकं घृणया त्यजेत् ॥ सुवर्णार्कवर्णनिभात् पुमान् संजायतेऽण्डकात् । तानेव खादते सर्पी अहोरात्राणि विंशतिम् ॥ अर्क्कोदकसुवर्णाभात् दीर्घराजीवसन्निभात् । तस्मादुत्पाद्यते स्त्री वै अण्डाद्ब्राह्मण- सत्तम ॥ शिरीषपुष्पवर्णाभादण्डकात् स्यान्नपुंसकम् । ततो भिनत्ति चाण्डानि षण्मासेन तु गौतम ॥ ततस्ते प्रीतिसंबन्धात् स्नेहं बध्नन्ति बालकाः । ततोऽसौ सप्तरात्रेण कृष्णो भवति यत्नतः ॥ * ॥ आयुःप्रमाणं सर्पाणां शतं विंशोत्तरं स्मृतम् । मृत्युश्चाष्टविधो ज्ञेयः शृणुष्वात्र यथाक्रमम् ॥ मयूरात् मानुषाद्वापि चकोराद्गोखुरात्तथा । विडालान्नकुलाच्चैव वराहाद्वृश्चिकात्तथा ॥ एतेषां यदि मुच्येत जीवेद्विंशोत्तरं शतम् । सप्ताहे तु ततः पूर्णे दंष्ट्राणान्तु विरोहणम् ॥ विषस्यागमनं तत्र विक्षेपश्च पुनः पुनः । एवं ज्ञात्वा तु तत्त्वेन विषकर्म्म समारभेत् ॥ एकविंशतिरात्रेण विषं दंष्ट्रासु जायते । नागीपार्श्वसमावर्त्ती बालसर्पस्तु उच्यते ॥ पञ्चविंशतिरात्रस्तु सद्यः प्राणहरो भवेत् । षण्मासाज्जातमात्रस्तु कञ्चुकं वै प्रमुञ्चति ॥ पादानाञ्चापि विज्ञेया द्वे शते द्वे च विंशती । गोलोमसदृशाः पादाः प्रविशन्ति क्रमन्ति च ॥ सन्धीनां चास्य विज्ञेयं द्वे शते विंशती तथा । पांशुल्यश्चापि विज्ञेया द्बे शते विंशतिस्तथा ॥ अकालजाता ये सर्पा निर्व्विषास्ते प्रकीर्त्तिताः । पञ्चसप्ततिवर्षाणि आयुस्त्रेषां प्रकीर्त्तितम् ॥ रक्तपीतशुक्लदन्ता आनीला मन्दवेगिनः । एते चाल्पायुषो ज्ञेया अल्पाहाराश्च भीरवः ॥ एकञ्चास्य भवेद्बक्त्रं द्वे जिह्वे च प्रकीर्त्तिते । प्रथमा ब्रह्मदैवत्या द्बितीया विष्णुदैवता ॥ तृतीया रुद्रदैवत्या चतुर्थी यमदैवता । हीना प्रमाणतः सा तु वामनेत्रं समाश्रिता ॥ नास्यां मन्त्राः प्रयोक्तव्या नौषधं नैव भेषजम् । वैद्यः पराङ्मुखो याति मृत्युस्तस्या विलेखनात् ॥ चिकित्सा न बुधैः कार्य्या तदन्तं तस्य जीवितम् । मकरीं मासिकीं विद्यात् करालीञ्च द्विमा- सिकीम् । कालरात्री भवेत् त्रीणि चतुरो यमदूतिका ॥ मकरीशस्त्रकं विद्यात् कराली काकपादिका ।

पृष्ठ ५/२९८

ढकाराकृतिः कालरात्री याम्या कूपाकृतिः स्मृता ॥ मकरी वातुला ज्ञेया कराली पैत्तिकी स्मृता । कफात्मिका कालरात्री यमदूती सान्निपातिकी ॥ शुक्ला तु मकरी ज्ञेया कराली रक्तसन्निभा । कालरात्री भवेत् पीता कृष्णा च यमदूतिका ॥” इति भविष्यपुराणे पञ्चमीकल्पे ॥ * ॥ कश्यप उवाच । “सविषा दंष्ट्रयोर्म्मध्ये यमदूती तु चेद्भवेत् । न चिकित्सा बुधैः कार्य्या तं गतायुं विनि- र्द्दिशेत् ॥ प्रहरार्द्धं दिवारात्रौ रकैकं भुञ्जते अहिः । एकस्य च समानञ्च द्बितीयं षोडशं तथा ॥ नागोदये ययुद्दष्टो हतो विद्धो विदारितः । कालदष्टं विजानीयात् कश्यपस्य वचो यथा ॥ यन्मात्रे पतते बिन्दुर्ब्बालाग्रसलिलोद्धृतम् । तन्मात्रं स्रवते दंष्ट्राविषं सर्पस्य दारुणम् ॥ ज्वालाशते तु संपूर्णे देहे संक्रमते विषम् । यावत् संक्रामयेद्बाहुं कुञ्चितं वा प्रसारयेत् ॥ अनेन क्षणमात्रेण विषं गच्छति मस्तके । वेधते विषवेगस्तु शतशोऽथ सहस्रशः ॥ वर्द्धते रक्तमासाद्य ततो वाते शिखी यथा । तैलबिन्दुर्ज्जलं प्राप्य यथा वेगेन वर्द्धते ॥ शिखण्डी आश्रयं प्राप्य मारुतेन समीरितः । ततस्तालाशतं प्राप्य त्वचास्थानं विचेष्टितम् ॥ त्वचासु द्बिगुणं विद्याच्छोनितेषु चतुर्गुणम् । पित्ते तु त्रिगुणं याति श्लेष्मे वै षोडशं भवेत् ॥ वायौ त्रिंशद्गुणञ्चैव मज्जे षष्टिगुणं तथा । प्राणे चैकार्णवीभूते सर्व्वस्रोतान्निरोधयेत् ॥ स्रोतेन रुध्यमानेन याति साध्यमसाध्यताम् । ततोऽसौ म्रियते जन्तुर्निश्वासोच्छ्वासवर्ज्जितः ॥ निष्क्रान्ते तु ततो जीवे भूते पञ्चत्वमागते । तानि भूतानि गच्छन्ति यस्य यस्य यथालयम् ॥ पृथिव्यापस्तथा तेजो वायुराकाशमेव च । इत्येषामेव संघातः शरीरमभिधीयते ॥ पृथिवी पृथिवीं याति आपस्तोयेषु लीयते । तेजो गच्छति चादित्यं मारुतो मारुतं व्रजेत् ॥ आकाशञ्चैव आकाणे सह तेनैव गच्छति । स्वस्थानं ते प्रपद्यन्ते परस्परवियोजिताः ॥ न जीवेदागतः कश्चिदिह जन्मनि सुव्रत । विषार्थं न उपेक्षेत त्वरितं तु चिकित्सयेत् ॥ * ॥ एकमस्ति विषं लोके द्बितीयञ्चोपपद्यते । यथा चलविषञ्चैव स्थावरन्तु तथैव च ॥ प्रथमे विषवेगे तु रोमहर्षं प्रजायते । द्वितीये विषवेगे तु स्वेदो गात्रेषु जायते ॥ तृतीये विषवेगे तु कम्पो गात्रेषु जायते । चतुर्थे विषवेगे तु श्रोत्रान्तरनिरोधकृत् ॥ पञ्चमे विषवेगे तु हिक्का गात्रेषु जायते । षष्ठे तु विषवेगे तु ग्रीवाभङ्गस्तु जायते ॥ सप्तमे विषवेगे तु प्राणेभ्यो विप्रमुच्यते । सप्तधातुवहा ह्येते वैनतेयेन भाषिताः ॥ * ॥ त्वचस्थाने विषे प्राप्ते तस्य रूपाणि मे शृणु ।

अङ्गानि तिमिरायन्ते यतन्ते च मुहुर्म्मुहुः ॥ एतानि यस्य चिह्नानि तस्य त्वचगतं विषम् । तस्यागदं प्रवक्ष्यामि येन सम्पद्यते सुखम् ॥ अर्कमूलमपामार्गप्रियङ्गु तगरं तथा ॥ एतदालोड्य दातव्यं ततः सम्पद्यते सुखम् ॥ ततस्तस्मिन् कृते विप्रा न निवर्त्तेत चेद्विषम् । त्वचस्थानं ततो भित्त्वा रक्तस्थानं प्रधावति ॥ * ॥ विषे च रक्तसंप्राप्ते तस्य रूपानि मे शृणु । दह्यते मुह्यते चैव शीतलं बहु मन्यते ॥ एतानि यस्य रूपाणि तस्य रक्तं विषं गतम् । तत्रागदं प्रवक्ष्यामि येन सम्पद्यते सुखम् ॥ उशीरं चन्दनं कुष्ठमुत्पलं तगरं तथा । महाकालस्य मूलानि सिन्धुवारमृगस्य च ॥ हिङ्गुञ्च मरिचञ्चैव पूर्व्ववेगे तु दापयेत् । वृहती वृश्चिकाली च इन्द्रबारुणिमृलकम् ॥ सर्पगन्धा घृतं चैव द्बितीये परिकीर्त्तितम् । सिन्दुवारं तथा हिङ्गु तृतीये कारयेद्बुधः ॥ नस्यं पानञ्च कुर्व्वीत अञ्जनं लेपनं तथा । एतेनैवोपचारेण ततः सम्पद्यते सुखम् ॥ * ॥ रक्तस्थानं ततो गत्वा पित्तख्यानं प्रधावति । पित्तस्थानगते विप्र विषे रूपाणि मे शृणु ॥ उत्तिष्ठते निपतते दह्यते मुह्यते तथा । गात्रतः पीतता स्याद्बै दिशः पश्यति पीतिकाः ॥ धवलाश्च भवेन्मूर्च्छा न चात्मानं विजानते । विषक्रियां तस्य कुर्य्यात् यथा सम्पद्यते सुखम् ॥ पिप्पलं मधुकं चैव मधुखण्डघृतं तथा । मधुसारमलावुञ्च जातिशर्करवालुकाम् ॥ इन्द्रवारुणिमूलञ्च गवां मूत्रेण पेषयेत् । नस्यं तस्य प्रयुञ्जीत पानमालेपमार्ज्जनम् ॥ एतेनैवोपचारेण ततः सम्पद्यते सुखम् । पित्तस्थानमतिक्रम्य श्लेष्मस्थानञ्च गच्छति ॥ * ॥ श्लेष्मस्थाने ततः प्राप्ते तस्य रूपाणि मे शृणु । गात्राणि तस्य रुन्ध्यन्ते निश्वासश्च न जायते ॥ लाला च स्रवते तस्य कण्ठे घुरघुरायते । एतानि यस्य रूपाणि तस्य श्लेष्मगतं विषम् ॥ तस्यागदं प्रवक्ष्यामि येन सम्पद्यते सुखम् । त्रिकटुकञ्च कोशातकी लोध्रमधुसारकम् ॥ एतेषां सप्तभागानि गवां मूत्रेण पेषयेत् । नस्यं पानञ्च कुर्व्वीत अञ्जनं लेपनं तथा ॥ एतेनैवोपचारेण ततः सम्पद्यते सुखम् । श्लेष्मस्थनमतिक्रम्य वायुस्थानञ्च गच्छति ॥ * ॥ तत्र रूपाणि वक्ष्यामि वायुस्थानगते विषे । आध्मायते च जठरं यत्नवांश्च न पश्यति ॥ ईदृशं कुरुते रूपं दृष्टिभङ्गश्च जायते । एतानि यस्य रूपाणि तस्य वायुगतं विषम् ॥ तस्यगदं प्रवक्ष्यामि येन सम्पद्यते सुखम् । शोणमूलं पियालञ्च रक्ता च गजपिप्पली ॥ भार्गी वचा पिप्पलिदेवरारु- मधूकसारं सह सिन्दुवारम् । हिङ्गुञ्च पिष्ट्वा गुडिकाञ्च कुर्य्या- द्दद्याच्च तस्याञ्जनलेपनादीन् ॥

एषोऽगदः सर्व्वविषाणि हन्यात् स्वयम्भुवा देववरेण सृष्टः ॥ अञ्जनञ्चैव नस्यञ्च क्षिप्रं दद्याद्विषान्विते । वायुस्थानं ततो मुक्त्वा मज्जस्थानं प्रधावति ॥ * विषे मज्जगते विप्र तस्य रूपाणि मे शृणु । दृष्टिश्च हीयते तस्य भृशमङ्गानि मुञ्चति ॥ एतानि यस्य रूपाणि तस्य मज्जगतं विषम् । तस्यागदं प्रवक्ष्यामि येन सम्पद्यते सुखम् ॥ घृतं मधु शर्कराञ्च उशीरं चन्दनं तथा । एतदालोड्य दातव्यं पानं तस्य च सुव्रत ॥ ततः प्रणश्यते दुःखं ततः सम्पद्यते सुखम् । अथ तस्मिन् कृते योगे विषं तस्य निवर्त्तते ॥ * ॥ मज्जस्थानं ततो गत्वा नर्म्मस्थानं प्रधावति । विषे तु मर्म्मसंप्राप्ते शृणु रूपं यथा भवेत् ॥ निश्चेष्टः पतते भूमौ कर्णाभ्यां वधिरो भवेत् । करिणा सिच्यमानस्य रोमहर्षो न जायते ॥ दण्डेन हन्यमानस्य दण्डराजी न जायते । शस्त्रेण छिद्यमानस्य रुधिरं न प्रवर्त्तते ॥ केशेषु लुठ्यमानेषु नैव क्लेशप्रवेदने । यस्य कर्णौ च पार्श्वौ च हनू पादौ च सन्धयः ॥ शिथिलानि भवन्तीह स गतासुरिति श्रुतिः । एतानि यस्य रूपाणि विपरीतानि गौतम ॥ मृतन्तु तं विजानीयात् कश्यपस्य वचो यथा । वैद्यास्तस्य न पश्यन्ति ये पश्यन्ति कुशिक्षिताः ॥ विचक्षणास्तु पश्यन्ति मन्त्रौषधिसमन्विताः । तस्यागदं प्रवक्ष्यामि स्वयं रुद्रेण भाषितम् ॥ मयूरपित्तं मार्ज्जारपित्तं नकुलपित्तकम् । मत्स्यमाहिषपित्तञ्च धानालीमूलमेव च ॥ कुङ्कुमं भार्गवं कुष्ठं काश्मरी च त्वचं तथा । उत्पलस्य च किञ्जल्कं पद्मस्य कुमुदस्य च ॥ एतानि समभागानि गामूत्रेण तु शोषयेत् । एषोऽगदो यस्य हस्ते दष्टेन म्रियते न वै । कालाहिनापि दष्टोऽपि क्षिप्रं भवति निर्व्विषः ॥ क्षिप्रमेव प्रदातव्यं मृतसञ्जीवनौषधम् । अञ्जनञ्चैव नस्यञ्च क्षिप्रं दद्यात् विचक्षणः ॥” इति भविष्यपुराणे ब्रह्मपर्व्वणि पञ्चमीधातुगत- विषक्रिया ॥ * ॥ गौतम उवाच । “कीदृशं एतदाख्याहि सर्व्वं दष्टस्य लक्षणम् ॥ कश्यप उवाच । अतः परं प्रवक्ष्यामि नागानां रूपलक्षणम् । सर्पदष्टस्य च तथा समासाद्द्विजपुङ्गव ! ॥ अथ सर्पेण दष्टस्य ऊर्द्ध्वा दृष्टिः प्रजायते । सर्प्या दष्टस्य च तथा अधोदृष्टिः प्रजायते ॥ नपुंसकेन दष्टस्य अङ्गमर्द्दः प्रजायते । रुषा दष्टस्य वा साम्या दृष्टिर्द्बिजवरोत्तम ॥ कुमारेणापि दष्टस्य दक्षिणा एव जायते । गुर्व्विण्या वाथ दष्टस्य तया स्वेदश्च जायते ॥ रोमाञ्चः सूतिकायाश्च वेपथुश्चापि जायते । पन्नगी प्रभवेद्रात्रौ दिवा सर्पो विषाधिकः नपुंसकन्तु सन्ध्यायां कश्यपेन तु भाषितम् । अन्धकारे तु दष्टानामुदके गहने वने ॥

पृष्ठ ५/२९९

सुप्तस्य वै प्रमत्तस्य पदे सर्पो न दृश्यते । दृष्टरूपाण्यजानन् वै कथं वैद्यश्चिकित्सति ॥ चतुर्व्विधा रहः प्रोक्ताः पन्नगास्तु महात्मना । दर्व्वीकरा मण्डलिनो राजिला व्यन्तरास्तथा ॥ दर्व्वीकरा वातविषा मण्डलाः पैत्तिकाः स्मृताः । श्लेष्मला राजिला ज्ञेया व्यन्तराः सान्निपातिकाः ॥ रक्तं परीक्षयेद्गाडं सर्पाणान्तु पृथक् पृथक् । कृष्णं दर्व्वीकराणान्तु जायते वातमुल्वणम् ॥ रक्तं घनञ्च बहुशः शोणितं मण्डलीकृते । पिच्छिलं राजिले स्वल्पं तद्वद्ब्यन्तरके तथा ॥ * ॥ ज्ञेवाः सर्पास्तु चत्वारः पञ्चमो नोपलभ्यते । ब्राह्मणः क्षत्त्रियो वैश्यः शूद्रश्चैव चतुर्थकः ॥ ब्राह्मणे मधुरं दद्यात् तिक्तं दद्यात्तथोत्तरे । वैश्ये कर्षफलं दद्यात् शूद्रे त्रिफलमेव वा ॥ ब्राह्मणेन तु दष्टस्य दाहो गात्रेषु जायते । मूर्च्छा च प्रबला स्याद्वै न ज्ञानमभिजायते ॥ श्यामवर्णं मुखञ्च स्यान्मनस्तम्भश्च जायते । तस्य कुर्य्यात् प्रतीकारं येन सम्पद्यते सुखम् ॥ अश्वगन्धामपामार्गं सिन्दुवारं सुरालयम् । एतत् सर्पिःसमायुक्तं पानं नस्यञ्च दापयेत् । एतेनैवोपचारेण सुखी भवति मानवः ॥ * ॥ क्षत्त्रियेण तु दष्टस्य कम्पो गात्रेषु जायते । मूर्च्छा मोहस्तथा स्याद्वै न ज्ञानमभिजायते ॥ जायते वेदना तस्य ऊर्द्ध्वञ्चैव निरीक्षते । तस्य कुर्य्यात् प्रतीकारं येन सम्पद्यते सुखम् ॥ अर्कमूलमपामार्गं प्रियङ्गुमथ वारुणीम् । एतत् सर्पिःसमायुक्तं पानं तस्य प्रदापयेत् । एतेनैवोपचारेण सुखी भवति मानवः ॥ * ॥ वैश्येनापि हि दष्टस्य शृणु रूपाणि यानि तु । श्लेष्मप्रकोपो लाला च नवोद्वहति वेदना ॥ मूर्च्छा च प्रबला यस्य आत्मानं नाभिनन्दति । तस्य कुर्य्यात् प्रतीकारं येन सम्पद्यते सुखम् ॥ अश्वगन्धां सगोमूत्रां गृहधूमं सगुग्गुलुम् । शिरीषार्कपलाशञ्च श्वेतां च गिरिकर्णिकाम् ॥ गोमूत्रेण समायुक्तं पानं नस्यञ्च दापयेत् । एष वैश्येन दष्टानामगदः परिकीर्त्तितः ॥ * ॥ शूद्रेणापि हि दष्टस्य शृणु तत्त्वेन गौतम । कुप्यते वेपते चैव ज्वरः शीतञ्च जायते ॥ अङ्गानि चुलुचुलायन्ते शूद्रदष्टस्य लक्षणम् । तस्यागदं प्रवक्ष्यामि येन सम्प्द्यते सुखम् ॥ पद्मञ्च लोध्रकञ्चैव क्षौद्रं पद्मस्य केशरम् । मधु मधुकसारञ्च श्वेता च गिरिकर्णिका ॥ एतानि समभागानि पेषयेत् शीतवारिणा । पानं लेपाञ्जनं नस्यं सुखी भवति मानवः ॥ * ॥ पूर्व्वाह्णे चरते विप्रो मध्याह्ने क्षत्त्रियश्चरेत् । अपराह्णे चरेद्वैश्यः शूद्रः सन्ध्याचरो भवेत् ॥ आहारश्चात्र पुष्पाणि ब्राह्मणानां विदुर्ब्बुधाः । मूषिकाः क्षत्त्रियाणाञ्च आहारो द्बिजसत्तम ॥ वैश्या मण्डूकभक्ष्याश्च शूद्राः सर्व्वाशिनस्तथा ॥ अग्रतो दशते विप्रः क्षत्त्रियो दक्षिणेन तु । वामपार्श्वे सदा वैश्यः पश्चाद्वै शूद्र आदशेत् ॥ मदकाले तु संप्राप्ते पीड्यमाना महाविषाः ।

अवेलायां दशन्ते वै मैथुनार्त्ता भुजङ्गमाः ॥ * ॥ पुष्पगन्धाः स्मृता विप्राः क्षत्त्रियाश्चन्दनावहाः । वैश्याश्च घृतगन्धा वै शूद्राः शूर्म्मस्य गन्धिनः ॥ * वासं तेषां प्रवक्ष्यामि यथावदनुपूर्व्वशः । नदीकूपतडागेषु गिरिप्रस्रवणेषु च ॥ आरामेषु पवित्रेषु शुचिष्वायतनेषु च ॥ वसन्ति ब्राह्मणाः सर्पाः ग्रामद्वारे चतुष्पथे ॥ क्षत्त्रियो वसते नित्यं तोरणेषु पुरेषु च । गोशालास्वश्वशालासु पलालेषु तटेषु च ॥ गोष्ठेषु पथि वृक्षेषु विप्र वैश्या वसन्ति च । अविविक्तेषु स्थानेषु निर्झरेषु वनेषु च । शून्यागारे श्मशाने च शूद्रा विप्र वसन्ति च ॥ श्वेताश्च कपिलाश्चैव ये सर्पास्त्वनलप्रभाः । सात्त्विका मनस्विनो विप्र ब्राह्मणास्ते बुधैः स्मृताः ॥ रक्तवर्णसुवर्णाभप्रबालमणिसन्निभाः । सूर्य्यप्रभास्तथा विप्र क्षत्त्रियास्ते भुजङ्गमाः ॥ नानाविचित्रराजीभिरतसीवर्णसन्निभाः । वाणपुष्पसुवर्णाभा वैश्यास्ते च भुजङ्गमाः ॥ काकोदरनिभाः केचित् ये च अञ्जनसन्निभाः । काकवर्णा धूम्रवर्णास्ते शद्राः परिकीर्त्तिताः ॥ * यस्य सर्पेण दष्टस्य दंशमङ्गुलमन्तरम् । बालदष्टं विजानीयात् कश्यपस्य वचो यथा ॥ यस्य सर्पेण दष्टस्य दंशं द्व्यङ्गुलमन्तरम् । यौवनस्थेन दष्टस्य एतद्भवति लक्षणम् ॥ यस्य सर्पेण दष्टस्य सार्द्धद्व्यङ्गुलमन्तरम् । वृद्धदष्टं विजानीयात् कश्यपस्य वचो यथा ॥ * ॥ अनन्तः प्रेक्षते पूर्व्वे वामपार्श्व तु वासुकिः । तक्षको दक्षिणे पार्श्वे कर्क्कोटः पृष्ठतस्तथा ॥ बलेन भ्रमते पद्मो महापद्मो निमज्जति । विमज्जंस्तिष्ठते चैव शङ्खपालो मुहुर्म्मुहुः ॥ सर्व्वेषां कुरुते रूपं कुलिकः पन्नगोत्तमः । अनन्तस्य दिशा पूर्व्वा वासुकेस्तु हुताशनः ॥ दक्षिणा तक्षकस्योक्ता कर्क्कोटस्य तु नैरृती । पश्चिमा पद्मनाभस्य महापद्मस्य वायुजा ॥ उत्तरा शङ्खपालस्य वैशानी कुलिकस्य तु । अनन्तस्य भवेत् पद्मं वासुकेः स्यात्तथोत्पलम् ॥ स्वस्तिकं तक्षकस्योक्तं कर्क्कोटस्य त्रिरेखकम् । पद्मस्य तु भवेत् पद्मं शूलमश्वतरस्य तु ॥ शङ्खजातेर्भवेच्छत्रं कुलिकस्यार्द्धचन्द्रकम् । अनन्तः कुलिको विप्रः क्षत्त्रियौ शङ्खवासुकी ॥ महापद्मस्तक्षकश्च वैश्यो विप्र प्रकीर्त्तितः । पद्मकर्क्कोटकौ शूद्रौ सदा ज्ञेयौ मनीषिभिः ॥ अनन्तकुलिकौ शुक्लौ वर्णतो ब्रह्मसम्भवौ । वासुकिः शङ्खपालश्च रक्तौ ह्यग्निसमुद्भवौ ॥ तक्षकश्च महापद्म इन्द्रात् पीतौ बभूवतुः । पद्मकर्क्कोटकौ विप्र सर्पौ कृष्णौ बभूवतुः ॥ * ॥ हयं यानं वृषं छत्रं राजानमथ पावकम् । धरणीमुत्पाद्य धृतानेतान् सिद्धिकरान् विदुः ॥ पूर्णकुम्भः पताका च काञ्चनं मणयस्तथा । शरसो मालिका कम्बूजीवञ्जीवेति सुव्रता ॥ एतेषां दर्शनं श्रेष्ठं कन्या च प्रातिसूतिका ।

चतुःषष्टिः समाख्याता भोगिनो मत्तपन्नगाः ॥ अदृश्यास्तेषु षड्विंशा अष्टत्रिंशा महीधराः । विंशास्तु कुलिताः प्रोक्ताः सप्त मण्डलिनस्तथा । राजीवास्तु दश प्रोक्ता दक्षाः षोडश पञ्च च ॥ इन्दुभो दुन्दुभिश्चैव चैडभः श्रेष्ठवाहनः ॥ नागपुष्पसुवर्णाख्या निर्व्विषा ये च पन्नगाः । एवमेवन्तु सर्पाणां शतद्बिनवति स्मृतम् ॥ वराहकर्णं गजपिप्पलिञ्च गान्धारिका पिप्यलदेवदारु । मधूकसारं सह सिन्धुवारं हिङ्गुञ्च पिष्ट्वा गुडिका च कार्य्या ॥ * ॥ सुमन्तुरुवाच । इत्युक्तवान् पुरा वीर गौतमस्य प्रजापतिः । लक्षणं सर्व्वनागानां रूपवर्णविषैस्तथा ॥ तस्मात् संपूजयेन्नागान् सदा भक्त्या समन्वितः । विशेषतस्तु पञ्चम्यां पयसा पायसेन च ॥ श्रावणे मासि पञ्चम्यां शुक्लपक्षे नराधिप । द्वारस्योभयतो लेख्या गोमयेन विषोल्वणाः ॥ पूजयेद्विधिवद्वीर दधिदूर्व्वाक्षतैः कुशैः । गन्धपुष्पोपहारैश्च ब्राह्मणानाञ्च तर्पणैः ॥ ये त्वस्यां पूजयन्तीह नागान् भक्तिपुरःसराः । न तेषां सर्पतो वीर भयं भवति कर्हिचित् ॥” इति भविष्ये पञ्चमीकल्पे ॥ * ॥ सुमन्तुरुवाच । “तथा भाद्रपदे मासि पञ्चम्यां श्रद्धयान्वितः । तथालिख्य नरो नागान् कृष्णवर्णादिवर्णकैः ॥ पूजयेद्गन्धपुष्पैश्च सर्पिःपायसगुग्गुलैः । तस्य तुष्टिं समायान्ति पन्नगास्तक्षकादयः ॥ आसप्तमात् कुलात्तस्य न भयं नागतो भवेत् । तस्मात् सर्व्वप्रयत्नेन नागान् वै पूजयेद्बुधः ॥” इति भविष्ये पञ्चमीकल्पे ॥ * ॥ सुमन्तुरुवाच । “तथा चाश्वयुजे मासि पञ्चम्यां कुरुनन्दन । कृत्वा कुशमयान्नागान् इन्द्राण्या सह पूजयेत् ॥ घृतोदकाभ्यां पयसा स्नापयित्वा विशाम्पते । गोधूमैः पयसा स्विन्नैर्भक्ष्यैश्च विविधैस्तथा ॥ यस्त्वस्यां विधिवन्नागान् शुचिर्भक्त्या समन्वितः । पूजयेत् कुरुशार्द्दूल तस्य शेषादयो नृप ॥ नागाः प्रीता भवन्तीह शान्तिमाप्नोति मानवः । सुशान्तिलोकमासाद्य मोदते शाश्वतीः समाः ॥ इत्येतत् कथितं विप्र पञ्चमीकल्पमुत्तमम् । पन्नगान्मुच्यते मन्त्रं सर्व्वसर्पनिषेधकम् ॥” ॐ कुरु कुले नः फट् स्वाहा । इति भविष्य- पुराणे शतसाहस्र्यां संहितायां पञ्चमीकल्पे ॥ * अन्यच्च । सूत उवाच । “प्राणेश्वरं गारुडञ्च शिवोक्तं प्रवदाम्यहम् । स्थानान्यादौ प्रवक्ष्यामि नद्यां दष्टो न जीवति ॥ चितावल्मीकशैलादौ कूपे च विवरे तरोः । दंशे रेखात्रयं यस्य प्राच्छन्नं स न जीवति ॥ षष्ठ्याञ्च कर्क्कटे मेषे मूलाश्लेषामघादिषु । कक्षाश्रोणिगले सन्धौ शङ्खकर्णोदरादिषु ॥

पृष्ठ ५/३००

दण्डी शस्त्रधरो भिक्षुर्लग्नादिः कालदूतकः । वक्त्रे बाहौ च ग्रीवायां पृष्ठे च नहि जीवति ॥ पूर्व्वं दिनपतिर्भुङ्क्ते ह्यर्द्धयामन्ततोऽपरे । शेषा ग्रहाः प्रतिदिनं षट्सङ्ख्यापरिवर्त्तनैः ॥ नागभोगक्रमो ज्ञेयो रात्रौ वाणविवर्त्तनैः । शेषोऽर्कः फणिपश्चन्द्रस्तक्षको भौम ईरितः ॥ कर्क्कोटो ज्ञो गुरुः पद्मो महापद्मश्च भार्गवः । शङ्खः शनैश्चरो राहुः कुलिकश्चाहयो ग्रहाः ॥ रात्रौ दिवा सुरगुरोर्भोगे स्यादमरान्तकः । पङ्गोः कालो दिवा राहुः कुलिकेन सह स्थितः ॥ यामार्द्धसन्धिसंस्थः स वेलां कालयतीञ्चरेत् । वाणद्बिषड्वह्निवाजियुगभूरेकभागतः ॥ दिवा षड्वेदनेत्रादिपञ्चत्रिवसुस्वांशकैः । पादाङ्गुष्ठे पादपृष्ठे गुल्फे जानुनि लिङ्गके ॥ नाभौ हृदि स्तनतटे कण्ठे नासापुटेक्षणे । कर्णयोश्च भ्रुवोः शङ्खे मस्तके प्रतिपत्क्रमात् ॥ तिष्ठेच्चन्द्रश्च जीवेन पुंसो दक्षिणभागके । कायस्य वामभागे तु स्त्रिया वायुवहात् करात् ॥ अमवत्त्वकृतो मोहो निवर्त्तेत च मर्द्दनात् । आत्मनः परमं बीजं हंसाख्यं स्फाटिकामलम् ॥ ज्ञातव्यं विषपापघ्नं बीजं तस्य चतुर्व्विधम् । बिन्दुपञ्चस्वरयुतमाद्यमुक्तं द्बितीयकम् ॥ षष्ठारूढं तृतीयं स्यात् सविसर्गं चतुर्व्विधम् । ॐ कुरु कुन्दे स्वाहा ॥ विद्या त्रैलोक्यरक्षार्थं गरुडेन धृता पुरा । वधेप्सुना च नागानां मुखेऽथ प्रणवं न्यसेत् ॥ गले कुरु न्यसेत् पश्चात् हृदि चैव विशेषतः । कुन्दे स्वा गुह्ययोः पादयुगे हान्यास ईरितः । गृहेपि लिखिता यत्र तन्नागाः संत्यजन्ति च ॥ सहस्रमन्त्रजप्तन्तु सूत्रं कर्णे धृतं तथा । यद्गृहे शर्करा जप्ता क्षिपा नागास्त्यजन्ति च । सप्तलक्षस्य जप्याद्वै सिद्धिः प्राप्ता सुरासुरैः ॥ ॐ सुवर्णरेखे कुक्कुटविग्रहरूपिणि स्वाहा ॥ एवञ्चाष्टदले पद्मे दले वर्णयुगं लिखेत् । नामैतत् वारिधाराभिः स्नातो दष्टो विषं त्यजेत् ॥ ॐ पक्षि स्वाहा । अङ्गुष्ठादिकनिष्ठान्तं करे न्यस्याथ देहके । के वक्त्रे हृदि लिङ्गे च पादयोर्गरुडो हि सः ॥ नाक्रामन्ति च तच्छायां स्वप्नेऽपि विषपन्नगाः । यस्तु लक्षं जपेच्चास्याः स दृष्ट्वा नाशयेद्बिषम् ॥ ॐ ह्रौँ ह्रौँ ह्रीँ भिरुण्डायै नमः ॥ कर्णे जप्ता त्वियं विद्या दष्टकस्य विषं हरेत् । अ-आ न्यसेत्तु पादाग्रे इ-ई गुल्फेऽथ जानुनि ॥ उ-ऊ ए-ऐ कटितटे ओ नाभौ विन्यसेत् सुधीः । हृदि औ वक्त्रदेशे च अङ्गे अः हंससंयुताः ॥ हंसो विषादि च हरेत् जप्तो ध्यातोऽथ पूजितः । गकडोऽहमिति ध्यात्वा कुर्य्याद्बिषहरां क्रियाम् ॥ हं मन्त्रं गात्रविन्यस्तं विषादिहरमीरितम् । न्यस्य हंसं वामकरे नासामुखनिरोधकृत् ॥

मन्त्रो हरेत् दष्टकस्य त्वङ्मांसादिगतं विषम् । स वायुना समाकृष्य दन्तानां गरलं हरे । तनौ न्यसेद्दष्टकेव नीलकण्ठादि संस्मरेत् ॥ * ॥ पीतं प्रत्यङ्गिरामूलं तण्डुलाद्भिर्व्विषापहम् । पुनर्नवाफलिनीनां मूलं चक्रजमीदृशम् ॥ मूलं शुक्लवृहत्यास्तु कर्क्कोट्या गैरिकर्णिकम् । अद्भिर्घृष्टघृतोपेतलेपोऽयं विषमर्द्दनः ॥ विषमृद्धिं न व्रजेच्च उष्णं पिबति यो घृतम् । पञ्चाङ्गन्तु शिरीषस्य मूलं गृञ्जनजन्तथा । सर्व्वाङ्गलेपतश्चापि पानाद्वा विषहृद्भवेत् ॥ ह्रीँ गोनसादिविषहृत् ॥ हृल्ललाटविसर्गान्तं ध्यातं वश्यादिकृद्भवेत् । न्यस्तं योनौ वशेत् कन्यां कुर्य्यान्मदजलाविलाम् ॥ जप्त्वा सप्ताष्टसाहस्रं गरुत्मानिव सर्व्वगः । कविः स्यात् श्रुतिधारी स्याद्वश्यस्त्रीश्चायुरा- प्नुयात् । विषहृत् स्यात् कथा तद्बन्मुनिर्वा सम्मतो ध्रुवम् ॥” इति गारुडे प्राणेश्वरं गारुडं समाप्तं १९ अध्यायः ॥ * ॥ * ॥ अपरञ्च । अग्निरुवाच । “नागादयोऽथ तारादिदशस्थानानि मर्म्म च । सूतकं दष्टचेष्टेति सप्तलक्षणमुच्यते ॥ शेषवासुकितक्षाख्याः कर्क्कटोऽब्जो महाम्बुजः । शङ्खपालश्च कुलिक इत्यष्टौ नागवर्य्यकाः ॥ दशाष्टपञ्चत्रिगुणशतमूर्द्धान्विताः क्रमात् । विप्रौ नृपौ विशौ शूद्रौ द्बौ द्बौ नागेषु कीर्त्तितौ ॥ तदन्वयाः पञ्चशतं तेभ्यो जाता ह्यसङ्ख्यकाः । फणिमण्डलिराजीलवातपित्तकफात्मकाः ॥ व्यन्तरा दोषमिश्रास्ते सर्पा दर्वीकराः स्मृताः । रथाङ्गलाङ्गलच्छत्रस्वस्तिकाङ्कुशधारिणः ॥ गोनसा मन्दगा दीर्घा मण्डलैर्व्विविधैः स्थिताः । राजीलाश्चित्रिताः स्निग्धास्तिर्य्यगूर्द्ध्वञ्च राजिभिः ॥ व्यन्तरा मिश्रचिह्नाश्च भूवर्षाग्नेयवायवः । चतुर्व्विधास्ते षड् विंश भेदाः षोडश गोनसाः ॥ त्रयोदश च राजीला व्यन्तरा एकविंशतिः । येऽनुक्तकाले जायन्ते सर्पास्ते व्यन्तराः स्मृताः ॥ आषाढादित्रिमासैः स्याद्गर्भो मासचतुष्टये । अण्डकानां शते द्वे च चत्वारिंशत् प्रसूयते । सर्पा ग्रसन्ति सूतौ तान् विना स्त्रीपुंनपुंसकान् । उन्मीलतेऽक्षि सप्ताहात् हृष्टो मासाद्भवेद्बहिः ॥ द्बादशाहात् स्वबोधः स्याद्दन्ताः स्युः सूर्य्य- दर्शनात् । द्बात्रिंशद्दिनविंशत्याश्चतस्रस्तेषु दंष्ट्रिकाः ॥ कराली मकरी कालरात्री च यमदूतिकाः । एतास्ताः सविषा दंष्ट्रा वामदक्षिणपार्श्वगाः ॥ षण्मासान्मुञ्चते कृत्तिं जीवेत् षष्टिसमाद्बयम् । नागाः सूर्य्यादिवारेशाः सप्त उक्ता दिवानिशि ॥ तेषां षट् प्रतिवारेषु कुलिकः सर्व्वसन्धिषु । शङ्खेन वा महाब्जेन सह तस्योदयोऽथवा ॥ द्बयोर्व्वा नाडिकामन्त्रमन्तरं कुलिकोदयः ।

दुष्टः सकालः सर्व्वत्र सर्व्वदंशे विनिर्द्दिशेत् ॥ कृत्तिका भरणी स्वाती मूलं पूर्व्वात्रयाश्विनी । विशाखार्द्रा मघाश्लेषा चित्रा श्रवणरोहिणी ॥ हस्ता मन्दकुजौ वारौ पञ्चमी चाष्टमी तिथिः । षष्ठी रिक्ता शिवा निन्द्या पञ्चमी च चतुर्द्दशी ॥ सन्ध्याचतुष्टयं दुष्टं दग्धयोगाश्च राशयः । एकद्बिबहवो दंशा दष्टविद्धञ्च खण्डितम् ॥ अदंशमवगुप्तं स्याद्दंशमेवं चतुर्व्विधम् । त्रयो द्व्येकक्षता दंशा वेदना रुधिरो नृणाम् ॥ नक्तं द्व्यैकाङ्घ्रिकूर्म्माभा दंशाश्च यमचोदिताः ॥ दाही पिपीलिकास्पर्शी कण्ठशोषरुजान्वितः । सतोदो ग्रन्थितो दंशः सविषो न्यस्तनिर्व्विषः ॥ देवालये शून्यगृहे वल्मीकोद्यानकोटरे । रथ्या सन्ध्या श्मशाने च श्मशाने सिन्धुसङ्गमे ॥ द्बीपे चतुष्पथे सौधे गृहेऽब्जे पर्व्वताग्रतः । विलद्वारे जीर्णकूपे जीर्णवेश्मनि कुड्यके ॥ शिग्रुश्लेष्मातकाक्षेषु जम्बूडुम्बरणेषु च । वटे च जीर्णप्राकारे खास्यहृतकक्षजत्रुणि ॥ तालौ शङ्खे गले मूर्द्ध्नि चिवुके नाभिपादयोः । दंशोऽशुभः शुभो भूतःपुष्पहस्तः सुवाक् सुधीः ॥ लिङ्गवर्णसमानश्च शुक्लवस्त्रोऽमलः शुचिः । अपद्बारागतः शस्त्री प्रमादी भूगतेक्षणः ॥ विवर्णवासाः पाशादिहस्तो गद्गदवर्णभाक् । शुष्ककाष्ठाश्रितः खिन्नस्तिलाक्तककरांशुकः ॥ आर्द्रवासाः कृष्णरक्तपुष्पो हेमशिरोरुहः । कुचमर्द्दी नखच्छेदी गुदस्पृक् पादलेखकः ॥ केशलुञ्ची तृणच्छेदी दुष्टा दूतास्तथैकलः । इडान्यावाहयद्द्वेधा यदि दूतस्य चात्मनः ॥ आभ्यां द्बाभ्यां पृष्टयान्यान् विद्यात् स्त्रीपुंनपुं- सकान् । दूतः स्पृशति यद्गात्रं तस्मिन् दंशमुदाहरेत् ॥ दूताङ्घ्रिचलनं दुष्टं सुखिभिर्निश्चला शुभा । जीवपार्श्वे शुभो दूतो दुष्टोऽन्यत्र समागतः ॥ जीवो गतागते दुष्टः शुभो दूतनिवेदने । दूतस्य वाक् प्रदुष्टा सा पूर्व्वामजार्द्धनिन्दिता ॥ विभक्तैस्तस्य वाक्यान्तैर्व्विषनिर्व्विषकालता । आद्यैः स्वरैश्च काद्यैश्च वर्गैर्भिन्नलिपिर्द्बिधा ॥ स्वरजोवसुमान् वर्गी इति क्षेप्यश्च मातृकाः । वाताग्नीन्द्रजलात्मानो वर्गेषु च चतुष्टयम् ॥ नपुंसकाः पञ्चमाः स्युः स्वराः शक्राम्बुयोनयः । दुष्टौ दूतस्य वाक्पादौ वाताग्नी मध्यमो हरिः ॥ प्रशस्ता वारुणा वर्णा अतिदुष्टा नपुंसकाः । प्रस्थाने मङ्गलं वाक्यं गर्ज्जितं मेघहस्तिनोः ॥ प्रदक्षिणं फले वृक्षे चासस्य च रुतं जितम् । शुभा गीतादिशब्दाः स्युरीदृशं स्यादसिद्धये ॥ अनर्थगीताथाक्रन्दो दक्षिणे विरुतं क्षुतम् । वेश्या विप्रो नृपः कन्या गौर्दन्ती मुरजध्वजौ ॥ क्षीराज्यदधिशङ्खाम्बुच्छत्रं भेरी फलं सुराः । तण्डुला हेमरूप्यञ्च सिद्धयेऽमिमुखा अमी ॥ सकाष्ठः सानलः कारुर्म्मलिनाम्बरभारभृत् । गलस्थटङ्को गोमायुर्गृध्रोलूककपर्द्दिकाः ॥ तैलं कपालकार्पासा निषेधो भस्मनष्टये ।

पृष्ठ ५/३०१

विषवेगाश्च सप्त स्युर्धातोर्द्धात्वन्तराप्तितः ॥ विषदंशो ललाटं यात्यतो नेत्रं ततो मुखम् । आस्याच्चरणनाभी द्बौ धातून् प्राप्नोति हि क्रमात् ॥” इत्याग्नेये २९४ अध्याये लक्षणानि ॥ * ॥ अग्निरुवाच । “मन्त्रध्यानौषधैर्दष्टचिकित्सां प्रवदामि ते । ॐ नमो भगवते नीलकण्ठायेति ॥ जपनाद्विषहानिः स्यादौषधं जीवरक्षणम् । साज्यं सकृद्रसं पेयं द्विविधं विषमुच्यते ॥ जङ्गमं सर्पमूषादि शुङ्गादि स्थावरं विषम् । शान्तस्वरान्वितो ब्रह्मा लोहितं तारकः शिवः ॥ विषते नाम मन्त्रोऽयं तार्क्षः शब्दमयः स्मृतः । ज्वल महामते हृदयाय । गरुडविलासशिरसे । गरुडशिखायै । गरुडविषभञ्जन ३ प्रभेदन ३ वित्रासय ३ विमर्द्दय ३ कवचाय । अप्रति- हतशासनं वँ ह्रूँ फट् अस्त्राय । उग्ररूप- धारक सर्व्वभयङ्कर भीषय ३ सर्व्वं दह ३ भस्मीकुरु कुरु स्वाहा नेत्राय । सप्तवर्णान्तयुग्माष्टदिग्दलस्वरकेशरात् । वर्णरत्नं बहिश्चाभूत् कर्णिकं मातृकाम्बुजम् । कृत्वा हृदिस्थं तन्मन्त्री वामहस्ततले स्मरेत् ॥ अङ्गुष्ठादौ न्यसेद्बर्णान् विषभेदोदिताः कलाः । पात्रं वज्रचतुष्कोणं पार्थिवं शक्रदैवतम् ॥ वृत्तार्द्धमाप्यं पद्मार्द्धं शुक्लं वरुणदैवतम् । त्र्यस्रं स्वस्तिकयुक्तञ्च भैषजं वह्निदैवतम् ॥ वृत्तबिन्दुवृतं वायुदैवतं कृष्णमानिलम् । अङ्गुष्ठाद्यङ्गुलीमध्ये पर्य्यास्तेषु स्ववेश्मसु ॥ सर्वर्णनागवाहनवेष्टितेषु न्यसेत् क्रमात् । विषते चतुरो वर्णान् स्वमण्डलसमत्विषः । अरूपे वरतन्मात्रे आकाशे शिवदैवते ॥ कनिष्ठामध्यपर्व्वान्ते न्यसेत्तस्याद्यमक्षरम् । नागानामादिवर्णांश्च स्वमण्डलगतान्न्यसेत् ॥ भूतादिवर्णान् विन्यस्य अङ्गुष्ठाद्यन्तपर्व्वसु । तन्मात्रादिगुणाद्यर्णानङ्गुलीषु न्यसेद्बुधः ॥ स्पर्शनादेव तार्क्ष्येण हस्ते हन्याद्विषद्बयम् । मण्डलादिषु तान् वर्णान् विषते करयोजितान् ॥ श्रेष्ठाद्यङ्गुलिभिर्देहनाभिस्थानेषु पर्व्वसु । स्रजोन्नतः सवर्णाभमानाभे स्तुहिनप्रभम् ॥ कुङ्कुमारुणमाकण्ठादाकेशान्तात् सितेतरम् । ब्रह्माण्डयापिनं तार्क्ष्यं चन्द्राख्यं नागभूषणम् ॥ नीलाग्रनासमात्मानं महापक्षं स्मरेद्बुधः । एवं तार्क्ष्यात्मनो वाक्यान्मन्त्रः स्यान्मन्त्रिणो विषे ॥ स्वस्ति तार्क्ष्यकरस्यान्तः स्थिताङ्गुष्ठविषापहा । ताक्ष्यहस्तं समुद्यम्य तत्पञ्चाङ्गुलिचालनात् ॥ कुर्य्याद्विषस्य स्तम्भादींस्तदुक्तमदवीषया । आकाशादेशभूबीजः पश्चाङ्गाधिपतिर्म्मनुः ॥ संस्तम्भयेति वीषातो भाषया स्तम्भयेद्विषम् । व्यत्यस्तभूषया बीजो मन्त्रोऽयं साधुसाधितः ॥ संप्लवः प्लावयशसः शब्दाद्यः संहरेद्विषम् । दष्टमुत्थापयेद्वैषं स्वजप्ताम्भोऽभिषेकतः ॥ स्वजप्तशङ्खभेर्य्यादिनिस्वनश्रवणेन वा ।

संददात्येव संयुक्तो भूतेजोव्यत्ययात् स्थितः ॥ भूवायुव्यत्ययान्मन्त्रो विषं संक्रामयत्यसौ । अन्तस्थो निजवेश्मस्थो बीजाग्नीन्दुजलाम्बुभिः ॥ एतत् कर्म्म नयेन्मन्त्री गरुडाकृतिविग्रहः । तार्क्ष्यवारणगेहस्थस्तर्जनान्नाशयेद्विषम् ॥ जानुदण्डीन्दुमुदितं स्वधाश्रीबीजलाञ्छितम् । स्नानपानात् सर्व्वविषजरारोगापमृत्युजित् ॥ पक्षि पक्षि महापक्षि महापक्षि विवि स्वाहा । पक्षि पक्षि महापक्षि महापक्षि क्षीक्षी स्वाहा ॥ द्वावेतौ पक्षिराड्मन्त्रौ विषघ्नावभिमन्त्रणात् । पक्षिराजाय विद्महे पक्षिदेवाय धीमहि तन्नो गरुडः प्रचोदयात् ॥ वह्निस्थौ पार्श्वतत्पूर्व्वौ दन्तश्रीकौ च दन्तिनौ । सकलो लाङ्गली चेति नीलकण्ठाद्यमीरितः ॥ वक्षःकण्ठशिखाश्वेतं न्यसेत् स्तम्भे सुसंस्कृतौ । हर हर हृदयाय नमः कपर्द्दिने च शिरसे नील- कण्ठाय वै शिखाम् ॥ कालकूटविषभक्षणाय स्वाहार्थर्व्व वर्म्म च । कण्ठिनेत्रं कृत्तिवासं नेत्रैः प्रत्येकशस्त्रिभिः । पूर्व्वाद्यैराननैर्युक्तं श्वेतपीतारुणासितैः ॥ अभयं वरदञ्चापं वासुकिञ्च दधद्भजः । यज्ञोपवीतपार्श्वन्तु गौरी रुद्रोऽस्य देवता ॥ पादजानुगुहानाभिहृत्कण्ठाननमूर्द्धसु । मन्त्रार्णान्न्यस्य करयोरङ्गुष्ठाद्यङ्गुलीषु च ॥ तर्ज्जन्यादितदन्तासु सर्व्वमङ्गुष्ठयोर्न्यसेत् । ध्यात्वैवं संहरेत् क्षिप्रं बद्धया मूलमुद्रया ॥ कनिष्ठा ज्येष्ठया बद्ध्वा तिस्रोऽन्याः प्रसृतिर्जवः । विषनाशो वामहस्तमन्यस्मिन् दक्षिणं करम् ॥ नमो भगवते नीलकण्ठाय चिः । अमलकण्ठाय चिः सर्व्वज्ञकण्ठाय चिः क्षिप ओम् स्वाहा ॥ नमो नीलकण्ठाय नैकसर्व्वविषापहाय । नमस्ते रुद्रमन्यव इति सम्मार्ज्जनाद्विषं विनश्यति ॥ न सन्देहः कर्णजाप्या उपनेत्रा विधानतः । यजेद्रुद्रविधानेन नीलग्रीवं महेश्वरम् । विषव्याधिविनाशः स्यात् कृत्वा रुद्र विधानतः ॥” इत्याग्नेये महापुराणे दष्टचिकित्सा नाम २९५ अध्यायः ॥ * ॥ * ॥ यात्राकाले तस्य शुभा- शुभसूचकत्वं यथा, -- “गोनासदर्व्वीकरराजिलाद्या जात्यैव सर्व्वे भयदा भुजङ्गाः । विलोक्य सर्पं यदि निर्व्विकल्प्या निवृत्तविप्रस्य शुभं विचिन्त्यम् ॥ पाषाणसंस्तम्भितकण्टकेषु दत्त्वा पदं यान्ति विनण्टविघ्नाः । सर्पेच्छया पञ्चनखाभिधेयः प्रयाणकाले स तु वामभागे । दृष्टः शुभैः सिद्धिकृदुन्नताग्र- स्तिष्ठेत् पथार्द्ध यदि राज्यलाभः ॥” इति सर्पः । इति वसन्तराजशाकुने १५ वर्गः ॥ सर्पकङ्कालिका, स्त्री, (सर्पकङ्काली एव । स्वार्थे कन् ।) वृक्षविशेषः । तत्पर्य्यायः । तीक्ष्णा २ विषदंष्ट्रा ३ विषापहा ४ । इति रत्नमाला ॥

सहा ५ सर्पकङ्काली ६ विषनाशिनी ७ । इति शब्दचन्द्रिका ॥ सर्पकङ्काली, स्त्री, (सर्पस्य कङ्कालमिवाङ्गं यस्याः । ङीष् ।) सर्पकङ्कालिका । इति शब्दचन्द्रिका ॥ सर्पगन्धा, स्त्री, (सर्पं गन्धयते हिनस्तीति । गन्ध हिंसने + अण् । टाप् ।) वृक्षवेशेषः । यथा, “छत्राकी सर्पगन्धा च रसना च पलङ्कषा ॥” इति जटाधरः ॥ सर्पघातिनी, स्त्री, (सर्पं हन्तीति । हन + णिनिः । ङीष् ।) सर्पकङ्कालीभेदः । यथा, -- “सर्पसहा सर्पनामा सर्पाङ्गी सर्पघातिनी ॥” इति रत्नमाला ॥ सर्पतृणः, पुं, (सर्पस्तृणमिव च्छेद्यो यस्य ।) नकुलः । इति हेमचन्द्रः ॥ सर्पदंष्ट्रः, पुं, (सर्पस्य द्रंष्ट्रेव पुष्पमस्य ।) दन्ती- वृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ सर्पदंष्ट्रा, स्त्री, (सर्पस्य द्रंष्ट्रेव ।) वृश्चिकाली । इति रत्नमाला ॥ सर्पदंष्ट्रिका, स्त्री, (सर्पदंष्ट्रा + स्वार्थे कन् । टापि अत इत्वम् ।) अजशृङ्गी । इति राजनिर्घण्टः ॥ सर्पदण्डा, स्त्री, (सर्पं दण्डयतीति । दण्ड + अण् । टाप् ।) सैंहली । इति राजनिर्घण्टः ॥ सर्पदण्डी, स्त्री, (सर्पं दण्डयतीति । दण्ड + अण् । ङीष् ।) गोरक्षी । इति राजनिर्घण्टः ॥ सर्पदन्ती, स्त्री, (सर्पस्य दन्त इव पुष्पमस्याः । गौरादित्वात् ङीष् ।) नागदन्ती । इति राज- निर्घण्टः ॥ सर्पदमनी, स्त्री, (सर्पस्य दमनमस्याः । ङीष् ।) वन्ध्याकर्क्कोटकी । इति राजनिर्घण्टः ॥ सर्पनामा, स्त्री, (सर्पस्य नाम नाम यस्याः ।) सर्पकङ्कालीभेदः । इति रत्नमाला ॥ सर्पपुष्पी, स्त्री, (सर्पस्य दन्त इव पुष्पमस्याः । ङीष् ।) नागदन्ती । इति राजनिर्घण्टः ॥ सर्पफणजः, पुं, (सर्पस्य फणात् जायते इति । जन + डः ।) सर्पफणजातमणिः । इति शब्द- रत्नावली ॥ सर्पभुक्, [ज्] पुं, (सर्पं भुङ्क्ते इति । भुज + क्विप् ।) मयूरः । इति हेमचन्द्रः ॥ सर्पभक्षके, त्रि ॥ सर्पमाला, स्त्री, (सर्पस्य मालेव ।) सर्पकङ्काली- भेदः । इति काचित् रत्नमाला ॥ सर्पनामा इति साधुपाठः ॥ सर्पराजः, पुं, (सर्पाणां राजा । समासे टच् ।) वासुकिः । इत्यमरः । १ । ८ । ४ ॥ (सर्पश्रेष्ठे, त्रि । यथा, हरिवंशे ६८ । १५ । “एष मोहं गतः कृष्णो मग्नो वैकालिये ह्रदे । भक्ष्यते सर्पराजेन तदागच्छत मारिचम् ॥”) सर्पलता, स्त्री, (सर्प इव लता ।) नागवल्ली । इति राजनिर्घण्टः ॥