शब्दकल्पद्रुमः/स

पृष्ठ ५/१९९

स स, दन्त्यसकारः । स तु व्यञ्जनद्वात्रिंशवर्णः । अस्योच्चारणस्थानं दन्तः । इति व्याकरणम् ॥ (तथाच शिक्षायाम् । १७ । “स्युर्मूर्द्धन्या ऋटुरषा दन्त्या ऌतुलसाः स्मृताः ॥”) तत्स्वरूपं यथा, -- “सकारं शृणु चार्व्वङ्गि शक्तिवीजं परात्परम् । कोटिविद्युल्लताकारं कुण्डलीत्रयसंयुतम् ॥ पञ्चदेवमयं देवि पञ्चप्राणात्मकं सदा । रजःसत्त्वतमोयुक्तं त्रिबिन्दुसहितं सदा ॥” इति कामधेनुतन्त्रम् ॥ * ॥ अस्य लेखनप्रकारो यथा, -- “कुञ्चिता वामतो दक्षगता च गोकृतिल्वधः । पुनरूर्द्ध्वगता तासु वह्निचन्द्रदिवाकराः । मात्रा भवानी विज्ञेया ध्यानमस्य प्रचक्ष्यते ॥” अस्य ध्यानादि । “शुक्लाम्बरां शुक्लवर्णां द्विभुजां रक्तलोचनाम् । श्वेतचन्दनलिप्ताङ्गीं मुक्ताहारोपशोभिताम् ॥ गन्धर्व्वगीयमानाञ्च सदानन्दमयीं पराम् । अष्टसिद्धिप्रदां नित्यां भक्तानन्दविवर्द्धिनीम् ॥ एवं ध्यात्वा सकारन्तु तन्मन्त्रं दशधा जपेत् ॥ त्रिशक्ति सहितं वर्णं आत्मादितत्त्वसंयुतम् । प्रणम्य सततं देवि हृदि भावय सुन्दरि ॥” इति वर्णोद्धारतन्त्रम् ॥ * ॥ तत्पर्य्यायः “सो हंसः सुयशा विष्णुर्भृग्वीशश्चन्द्रसंज्ञकः । जगद्वीजं शक्तिनामा सोऽहं वेशवती भृगुः ॥ प्रकृतिरीश्वरः शुद्धः प्रभा श्वेता कुलोज्ज्वलः । दक्षपादोऽमृतं ब्राह्मी परमात्मा परोऽक्षरः ॥ सुरूपा च गुणेशो गौः कलकण्ठो वृकोदरी । प्राणाद्याश्च पुरादेवी लक्ष्मीः सोमो हिरण्यपूः । दुर्गोत्तारिणि सम्मोहाज्जीवो मूर्त्तिर्मनोहरः ॥” इति तन्त्रम् ॥ सं, [म्] व्य, शोभनार्थः । समार्थः । सङ्गतार्थः । प्रकृष्टार्थः । इति मेदिनी ॥ उपसर्गविशेषः । अस्यार्थाः यथा । सम् प्रकर्षाश्लेषनैरन्तर्य्यौ- चित्याभिमुख्येषु । इति मुग्धबोधटीकायां दुर्गा- दासः ॥ सः, पुं, ईश्वरः । सर्पः । इति शब्दरत्नावली ॥ पक्षी । इत्येक्षाकरकोषः ॥ विष्णुः । यथा । सः स्याद्विष्णौ हरे सर्पे । इति भरतैकार्थसंग्रहः ॥ पूर्व्योक्तपरामर्शकः । से इति भाषा । तच्छब्दस्य प्रथमैकवचननिष्पन्नः । यथा भट्टिः । १ । २ । “सौऽध्यैष्ट वेदांस्त्रिदशानयष्ट पितॄनपारीत् सममंस्त बन्धून् ॥” समासपूर्वपदत्वे सहार्थः । यथा । समातृकः । क्वचित् समानार्थश्च । यथा । सरूपः । इति व्याकरणम् ॥ संग्राही, [न्] पुं, संगृह्णातीति । सं + ग्रह + णिनिः ।) कुटजवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ धारके, वि ॥ (यथा, सुश्रुते । १ । ४५ । “दीपनं लघु संग्राहि श्वासकाशास्रपित्तनुत् ॥” संग्रहकारके च । यथा, कामन्दकीयनीति- सारे । ४ । १० । “प्रख्यातवंशमक्रूरं लोकसंग्राहिणं शुचिम् । कुर्व्वीतात्महिताकाङ्क्षी परिवारं महीपतिः ॥” संज्ञं, क्ली, पीतकाष्ठम् । यथा, -- “जायकं झावुकं संज्ञं प्रचेलं प्राविरः पुमान् । कालीयकञ्च कालानुसार्य्यञ्चाथ समर्थकम् ॥” जायकादिसप्तपीतकाष्ठे । इति शब्दचन्द्रिका ॥ संज्ञः, त्रि, (सम्यक्प्रकारेण जानाति यः । सं + ज्ञा + कः ।) लग्नजानुकः । यथा, -- “प्रज्ञुः प्रगतजानुः स्यात् प्रज्ञोऽत्रैव च दृश्यते । संज्ञुः संहतजानुश्च भवेत् संज्ञोऽपि तत्र हि ॥” इति साहसाङ्कः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥

संज्ञपनं, क्ली, (सं + ज्ञा + णिच् + ल्युट् ।) मार- णम् । इत्यमरः ॥ (यथा, भागवते । ४ । ५ । २२ । “दृष्ट्वा संज्ञपनं योगं पशूनां स पतिर्मखे । यजमानपशोः कस्य कायात्तेनाहरच्छिरः ॥”) विज्ञापनञ्च ॥ संज्ञप्तिः, स्त्री, (सं + ज्ञा + णिच् + क्तिन् ।) मार- णम् । इति हेमचन्द्रः ॥ विज्ञापनञ्च ॥ संज्ञा, स्त्री, (सं + ज्ञा + भावे अङ् ।) चेतना । (यथा, कुमारे । ६ । ४४ । “रतिखेदसमुत्पन्ना निद्रा संज्ञाविपर्य्ययः ॥”) बुद्धिः । (ज्ञानम् । यथा, भागवते । ६ । ७ । १७ । “गुरोर्नाधिगतः संज्ञां परीक्षन् भगवान् स्वराट् । ध्यायन् धिया सुरैर्युक्तः शर्म्म नालभतात्मनः ॥” तथा च गीतायाम् । १ । ७ । “नायका मम सैन्यस्य संज्ञार्थं तान् ब्रवीमिते ॥” नाम । आख्या । (यथा, मनुः । ८ । १३१ । “शोकसंव्यवहारार्थं याः संज्ञाः प्रथिता भुवि । ताम्ररूप्यसुवर्णानां ताः प्रवक्ष्याम्यशेषतः ॥”) हस्ताद्यैरर्थसूचना । हस्तभ्रूलोचनादिभिः प्रयो- जनस्य ज्ञापना । इत्यमरभरतौ ॥ (यथा कुमारे । ३ । ४१ । “मुखार्पितैकाङ्गुलिसंज्ञयैव मा चापलायेति गणान् व्यनैषीत् ॥”) गायत्त्री । सूर्य्यपत्नी । इति मेदिनी ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ७७ । १ । “मार्त्तण्डस्य रवेर्भार्य्या तनया विश्वकर्म्मणः । संज्ञा नाम महाभाग तस्यां भानुरजीजनत् ॥” अस्या विशेषविवरणन्तु तत्रैवाध्याये द्रष्ट- व्यम् ॥) संज्ञासुतः, पुं, (संज्ञायाः सुतः ।) शनिः । इति केचित् ॥ संज्ञुः, त्रि, (संहते संलग्नेजानुनी यस्य । प्रसंभ्यां जानुनोर्ज्ञुः । ५ । ४ । १२९ । इति ज्ञुः ।) सहतजानुकः । इत्यमरः ॥ संज्वरः, पुं, (संज्वरयतीति । सं + ज्वर + णिच् + अच् ।) अग्निजतापः इत्यमरः ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । ५५ । ६३ । “कदलीपत्रपवनैर्वीज्यमानां सखीजनैः । पाण्डुक्षामामभिव्यक्तस्मरसंज्वरलक्षणाम् ॥”) संयः, पुं, कङ्कालः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ संयत्, पुं, स्त्री, (संयम्यतेऽत्रेति । सं + यम् + क्विप् । “गमादीनाम् ।” ६ । ४ । ४० । इत्यम्य वार्त्तिकोक्त्या मलोपः । तुक् ।) युद्धम् । इत्य- मरभरतौ ॥ (यथा, रघुः । ७ । ३९ । “उत्थापितः संयति रेणुरश्वैः सान्द्रीकृतः स्यन्दनवंशचक्रैः ॥”) संयतः, त्रि, (सं + यम् + क्तः ।) बद्धः । इत्यमरः ॥ (यथा, राभायणे । १ । १० । २५ । “मायामिव परिभ्रष्टां हरिणीमिव संयताम् ॥” कृतसंयमः । यथा ब्रह्मपुराणम् । “यो यः कश्चित्तीर्थयात्रान्तु गच्छेत् सुसंयतः स च पूर्व्वं गृहे स्वे ।

पृष्ठ ५/२००

कृतोपवासः शुचिरप्रमत्तः संपूजयेद्भक्तिनम्रो गणेशम् ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ संयत्वरः, पुं, वाग्यतः । जन्तुसमूहः । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ संयद्वरः, पुं, (संयच्छतोति । सं + यम + छित्वर- च्छत्वरेति । उणा० ३ । १ । इति ष्वरच्प्रत्य- येन साधु ।) नृपः । इत्युणादिकोषः ॥ संयत्ता, [ऋ] त्रि संयमनकर्त्ता । नियन्ता । संपूर्व्वयमधातोस्तृन्प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ (यथा, महाभारते । ४ । ६२ । ४८ । “तं विसंज्ञमपोवाह संयन्ता रथवाजिनाम् । उपदेशमनुस्मृत्य रक्षमाणो महारथम् ॥”) संयमः, पुं, (सं + यम + “यमः समुपनिविषु च ।” ३ । ३ । ६३ । इति अप् ।) व्रताद्यङ्गपूर्व्वदिन- कत्तव्याचारः । तत्पर्य्यायः । वियामः २ वियमः ३ यामः ४ यमः ५ संयामः ६ । इत्यमरः ॥ संयमनम् ७ नियमः ८ इति धरणिः ॥ तद्- विधानं यथा । अथ दशमीनियमाः । सूरि- सन्तोषे । “कांस्यं मांसं मसूरञ्च चणकं कोरदूषकम् । शाकं मधु परान्नञ्च त्यजेदुपवसन् स्त्रियम् ॥” अत्रोपवसन्निति तद्दिने भोजनासम्भवात् सामी- प्यात् पूर्व्वापरदिनयोर्ग्रहणम् । स्मृतिः । “शाकं माषं मसूरञ्च पुनर्भोजनमैथुने । द्युतमत्यम्बुपानञ्च दशम्यां वैष्णवस्त्यजेत् ॥ कांस्यं मांसं सुरां क्षौद्रं लोभं वितथभाषणम् । व्यायामञ्च व्यवायञ्च दिवास्वप्नं तथाञ्जनम् ॥ तिलपिष्टं मसूरञ्च दशम्यां वर्ज्जयेत् पुमान् । दशम्याकेकभक्तञ्च कुर्व्वीत नियतेन्द्रियः ॥ आचम्यदन्तकाष्ठञ्च खादेत तदनन्तरम् । पूर्व्वं हरिदिनाल्लोकाः सेवध्वं चैकभोजनम् ॥ अवनीपृष्ठशयनाः स्त्रियाः सङ्गविवर्जिताः । सेवध्वं देवदेवेशं पुराणं पुरुषोत्तमम् । सकृद्भोजनसंयुक्ता द्वादश्याञ्च भविष्यथ ॥” इत्येकादशीतत्त्वम् ॥ * ॥ श्राद्धपूर्व्वदिनकर्त्तव्यनियमो यथा । देवलः । “श्वः कर्त्तास्मीति निश्चित्य दाता विप्रान्निमन्त्र- येत् । निरामिषं सकृत् भुक्त्वा सर्व्वमुप्तजने गृहे । असम्भवे परेद्युर्व्वा ब्राह्मणांस्तान्निमन्त्रयेत् ॥” वराहपुराणम् । “वस्त्रशौचादि कर्त्तव्यंश्वः कर्त्तास्मीति जानता । स्थानोपलेपनञ्चैव कृत्वा विप्रान्निमन्त्रयेत् । दन्तकाष्ठञ्च विसृजेत् ब्रह्मचारी शुचिर्भवेत् ॥” विसृजेत् श्राद्धीयब्राह्मणेभ्यो दद्यात् । मार्क- ण्डयपुराणम् । “निमन्त्रयेच्च पूर्व्वेद्युः पूर्व्वोक्तान् द्विजसत्तमान् । अप्राप्तौ तद्दिने वापि हित्वा योषित्प्रसङ्गिनम् ॥” यमः । “प्राथेयेत् प्रदोषान्ते भुक्तान्न शयितान् द्धिजान् । सर्व्वायासविनिर्मुक्तः कामक्रोधविवर्ज्जितैः ॥

भवितव्यं भवद्भिश्च श्वोभूते श्राद्धकर्म्मणि । दक्षिणं जानु चालभ्य त्वं मयात्र निमन्त्रितः । एवं निमन्त्र्य नियमान् श्रावयेत् पैतृकान्बुधः ॥” तन्नियममाह । “अक्रोधनैः शौचपरैः सततं ब्रह्मचारिभिः । भवितव्यं भवद्भिश्च मया च श्राद्धकर्म्मणि ॥” इति श्राद्धतत्त्वम् ॥ * ॥ तीर्थयात्रापूर्व्वदिनकर्त्तव्यनियममाह । ब्रह्म- पुराणम् । “यो यः कश्चित्तीर्थयात्रान्तु गच्छेत् सुसयतः स च पूर्व्वं गृहे स्वे । कृतोपवासः शुचिरप्रमत्तः संपूजयेद्भक्तिनम्रो गणेशम ॥ देवान् पितॄन् ब्राह्मणांश्चैव साधून् धीमान् प्रीणयन् वित्तशक्त्या प्रयत्नात् । प्रत्यागतश्चापि पुनस्तथैव देवान् पितॄन् ब्राह्मणान् पूजयेच्च ॥” एवं प्रकुर्व्वतस्तस्य तीर्थाद्यदुक्तं फलं तत् स्यान्नात्र सन्देह एव । सुसंयतः पूर्व्वदिने कृतैकभक्तादिनियमस्तदुत्तरदिने कृतोपवास इत्यादि । उपवासदिने मुण्डनमपि । “प्रयागे तीर्थयात्रायां पितृमातृवियोगतः । कचानां वपनं कार्य्यं वृथा न विकचो भवेत् ॥” इति विष्णुपुराणात् । इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ प्रायश्चित्तपूर्व्वाहकृत्यं यथा । शङ्खलिखितौ । “वाप्य केशनखान् पूर्व्वं घृतं प्राश्य वहिर्निशि प्रत्येकं नियतं कालमात्मनो व्रतमादिशेत् ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ (बन्धनम् । यथा, साहित्यदर्पणे । ३ । १५५ । “कापि कुन्तलसंव्यानसंयमव्यपदेशतः । बाहुमूलं स्तनौ नाभिपङ्कजं दर्शयेत् स्फुटम् ॥” संकोचः । यथा, मार्कण्डेये । ७७ । ४ । “मयि दृष्टे सदा यस्मात् कुरुषे नेत्रसंयमम् । तस्माज्जनिष्यते मूढे प्रजासंयमनं यमम् ॥”) संयमकः, त्रि, (संयच्छतीति । सं + यम् + ण्वुल् । नियन्ता । यथा, -- “स एव धाता सर्व्वस्य तन्नियोगकरा वयम् । यमसंयमने त्यक्तः सोऽस्मत्संयमको हरिः ॥” इति वह्निपुराणे नारसिंहप्रादुर्भावाध्यायः ॥ संयमी च ॥ संयमनं, क्ली, (सं + यम + ल्युट् ।) बन्धनम् । (यथा, साहित्यदर्पणे । ६ । ३१८ । “यथावा वेण्यां द्रौपदीकेशसंयमनहेतुर्भीमसेन- क्रोधापचितो युधिष्टिरोत्साहः ॥”) व्रतम् । इति मेदिनी ॥ चतुःशालम् । इति सञ्जवन- शब्दटीकायां भरतः ॥ (यमगृहम् । यथा, महाभारते । ३ । १६३ । ९ । “एतत् संयमनं पुण्यमतीवाद्भुतदर्शनम् । प्रेतराजस्य भवनमृद्ध्या परमया युतम् ॥” शासनम् । दमनम् । यथा, भागवते । १० । १६ । ६ । “तं चण्डवेगविषवोर्य्यमवेक्ष्य तेन । दुष्टां नदीञ्च खलसंयमनावतारः ॥” * ॥

संयच्छतीति । सं + यम + ल्युः । नियन्तरि, त्रि । यथा, मार्कण्डेये । ७७ । ४ । “तस्माज्जनिष्यते मूढे प्रजासंयमनं यम् ॥”) संयमनी, स्त्री, (संमम्यतेऽस्यामिति । सं + यम् + अधिकरणे ल्युट् ।) यमपुरी । इति मेदिनी ॥ (यथा, भागवते । १० । ४५ । ४२ । “ततः संयमनीं नाम यमस्य दयितां पुरीम् । गत्वा जनार्द्दनः शङ्खं प्रदध्मौ सहलायुधः ॥”) संयमितः, त्रि, जातसंयमः । संयमशब्दात् इतो ऽस्य जाते इत्यनेन इतप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ संयमी, [न्] पुं, (संयमोऽस्यास्तीति । संयम + इनिः ।) मुनिः । इति धरणिः ॥ निगृहीते- न्द्रिये, त्रि । यथा, -- “या निशा सर्व्वभूतानां तस्यां जागर्त्ति संयमी यस्यां जाग्रति भूतानि सा निशा पश्यतो मुने ॥” इति श्रीभगवद्गीतायाम् २ अध्यायः ॥ संयात्रा, स्त्री, द्वीपान्तरगमनम् । संपूर्व्वो याति- र्द्वीपान्तरगमनवृत्तिस्ततस्त्रासुसिति त्रः स्त्रिया- माप् संयात्रा । द्वीपान्तरगमनं सम्यग्यात्रा संयात्रा वा । इति सांयात्रिकशब्दटीकायां भरतः ॥ संयानं, क्ली, सम्यग्गमनम् । संपूर्व्वयाधातोरनट- (ल्युट्) प्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ (यथा, महा- भारते । ३ । १९ । ५ । “स त्वं सात्वतमुख्याद्य लब्धसंज्ञो यदृच्छया । पश्य मे हयसंयाने शिक्षां केशवनन्दन ! ॥” प्रेतनिर्हारः । यथा, रामायणे । १ । ७६ । २ । “अलं शोकेन भद्रं ते राजपुत्त्र महायशः । प्राप्तकालं नरपतेः कुरु संयानमुत्तमम् ॥”) संयामः, पुं, (सं + यम + “यमः समुपनिविषु च ।” ३ । ३ । ६३ । इति पक्षे घञ् ।) संयमः । इत्य- मरः ॥ संयावः, पुं, (सं + यु + “समि युद्रुदुवः ।” ३ । ३ । २३ । इति घञ् ।) घृतक्षीरादिपक्वगोधूमः । यथा, -- “संयावस्तु घृतक्षीरगुडगोधूमपाकजः ।” इति शब्दचन्द्रिका ॥ पिष्टकविशेषः । पेराकी इति भाषा । यथा, -- “पर्य्यट्यः साज्यसमिता निर्म्मिता घृतभर्ज्जिताः कुट्टिताश्चालिताः शुद्धाः शर्कराभिर्व्विमर्द्दिताः ॥ तच्चूर्णे प्रक्षिपेदेलां लवङ्गमरिचानि च । नालिकेलं सकर्पूरं वारबीजान्यनेकशः ॥ घृताक्तसमितापुष्टरोटिका रचिता ततः । तस्यां तत्पुरणात्तस्य कुर्य्यान्मुद्रां दृढां सुधीः ॥ सर्पिषि प्रचुरे तान्तु सुपचेन्निपुणो जनः । प्रकारज्ञैः प्रकारोऽयं संयाव इति कीर्त्तितः । मण्ठकोऽपि समो ज्ञेयः संयावोऽपि गुणैर्जनैः ॥” इति भावप्रकाशः ॥ संयुक् [ज्] त्रि, (सं + युज् + क्विप् ।) गुण- वान् । यथा, -- “सम्बन्धी गुणवान् संयुक् मित्रयुङ्मित्रवत्सलः ।” इति त्रिकाण्डशेषः ।

पृष्ठ ५/२०१

(यथा, महाभारते । २ । ३६ । २२ । “आचार्य्यमृत्विजञ्चैव संयुजञ्च युधिष्ठिर । स्नातकञ्च प्रियं प्राहुः षडर्घार्हान् नृपं तथा ॥”) संयुक्तश्च ॥ संयुक्तः, त्रि, (सं + युज् + क्तः ।) संयोगाश्रयः । यथा, तिथ्यादितत्त्वे । “कुर्य्यादलाभे संयुक्तां नालाभेऽपि प्रवेशिनीम ॥” संयुगः, पुं, (“युजिर योगे + घञ् । उक्थादिषु युगशब्दस्य पाठात् निपातनादगुणत्वम् । ‘विशे- षोऽसौ निपातनमिष्यते कालविशेषे रथाद्युप- करशे च ।’ इति वृत्तिः । सङ्गता रथयुगा यस्मिन् वा ।” इति निरुक्तटीकायां देवराज- यज्वा । २ । १७ । २९ ।) युद्धम् । इत्यमरः । २ ८ । १०५ ॥ (यथा, महाभारते । २ । १७ । ५ । “अनयस्यानुपायस्य संयुगे परमः क्षयः । सशयो जायते साम्यात् जयश्च न भवेत् द्वयोः ॥” संयोगश्च ॥ संयुतः, त्रि, संयुक्तः । यथा, -- “चतुर्थीसंयुता कार्य्या पञ्चमी परया न तु । दैवे कर्म्मणि पेत्रे च शुक्लपक्षे तथासिते ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ संयोगः, पुं, (सं + युज् + घञ् ।) मेलनम् । न्याय- मते गुणपदार्थः । स च सम्बन्धविशेषः । अ- प्राप्तवस्तुद्वयस्य प्राप्तिः । स च त्रिविधो यथा । एककर्म्मजन्यः । यथा पर्व्वते पक्षिसंयोगः ॥ १ ॥ उभयमर्म्मजन्यः । यथा मेषद्वयसंयोगः ॥ २ ॥ संयोगजन्यसंयोगः । यथा कपालतरुसंयोग- जन्यतरुकुम्भसंयोगः ॥ ३ ॥ कर्म्मजन्यसंयोगो- ऽपि द्विविधः । अभिघातः । तस्मात् शब्दो जायते ॥ १ ॥ नोदनः । तस्मात् शब्दो न जायते ॥ २ ॥ अत्र प्रमाणम् । “अप्राप्तयोस्तु या प्राप्तिः सैव संयोग ईरितः । कीर्त्तितस्त्रिविधस्त्वेष आद्योऽन्यतरकर्म्मजः ॥ तथोभयोः कर्म्मजन्यो भवेत् संयोगजोऽपरः । आदिमः श्येनशैलादिसंयोगः परिकीर्त्तितः ॥ मेषयोः सन्निपातो यः स द्वितीय उदाहृतः । कपालतरुसंयोगात् संयोगस्तरुकुम्भयोः ॥ द्वितीयः स्यात् कर्म्मजोऽपि द्विधैव परिकीर्त्तितः अभिघातो नोदनश्च शब्दहेतुरिहादिमः । शब्दाहेतुर्द्द्वितीयः स्याद्विभागोऽपि त्रिधा भवेत् ॥” इति भाषापरिच्छेदः ॥ * ॥ उदयात् पूर्व्वं दशभ्याः शेषः । यथा, -- “उदयात् प्राक् दशम्यास्तु शेषः संयोग इष्यते । उपरिष्टात् प्रवेशस्तु तस्मात् तां परिवर्ज्जयेत् ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ सम्बन्धमात्रम् । इति संयोगपृथक्त्वन्यायार्थ- दर्शनात् ॥ संयोगपृथक्त्वं क्ली, (संयोगेन फलसम्बन्धभेदेन पृथक्त्वं, नानाविधत्वं यत्र ।) न्यायविशेषः । यथा । एकस्य कर्म्मणो नित्यत्वकाम्यत्वाभ्यां द्वैरूप्याङ्गीकारे नित्यानित्यसंयगविरोधः । मैवं

संयोगपृथक्त्वन्यायात् । स च न्यायश्चतुर्थाध्याये उक्तः । यथा । खादिरे पशुं बध्नाति खादिरं वीर्य्यकामस्य यूपं कुर्व्वीत इति श्रूयते । अश्र सशयः । किं काम्यस्यैव खादिरता नित्येऽपि स्यादुत नेति । तत्र फलार्थत्वेनानित्यतया नित्य- प्रयोगाङ्गता न युक्ता । यत्तु नित्यऽपि खादि- रत्वश्रवणं तत् काम्यस्यैव पशुनन्धनाय यूपा- श्रयज्ञापनार्थं अतो न नित्ये खादिरता इति प्राप्ते राद्धान्ताय चतुर्थाध्यायसूत्रम् । एकस्य तूभयत्वे संयोगपृथक्त्वमिति । अत्र संयोगः सम्बन्धमात्रं पृथक्त्वं भेदः । एकस्य खादिरस्य क्रत्वर्थत्वपुरुषार्थत्वरूपोभयात्मकत्वे वाक्यद्वयेन चक्रतुशेषत्वफलशेषत्वलक्षणसंयोगभेदावगमान्न नित्यानित्यसंयोगविरोधः । न चाश्रयज्ञानार्थं नित्यवाक्यं सन्निधानादेवाश्रयलाभात् । अत उभयार्था खादिरतेति । एवं दध्ना जुहोति दध्नेन्द्रियकामस्य इत्यादावुभयार्थतैव । दधि- त्वस्य द्वेधाश्रवणात् । इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ संयोगविरुद्धं, क्ली, (संयोगेन विरुद्धम् ।) पर- स्परसंयोगेन रोगजनकखाद्यद्रव्यम् । यथा, -- “शाकाम्लपलपिण्याककुलत्थलवणामिषैः । करीरदधिमाषैश्च प्रायः क्षीरं विरुध्यते ॥ प्राणहारी तु हारीतो हरिद्रालवणैः शृतः । रुरोस्तैलेऽनलैर्भृष्टं विषं मायूरमामिषम् ॥ वराहवसया भृष्टा वलाका तु हरत्यसून् । संयुक्ता सैव वारुण्या कुल्माषंश्च बिरुध्यते ॥ अविं कुसुम्भशाकेन मत्स्यतैलैः कणां त्यजेत् । मांसैरिक्षविकारांश्च काञ्जिकैस्तिलशस्कुलीम् ॥ कपोतः सार्षपे भृष्टो घृतं कांस्ये दशाहगम् । विषं घृतसमं क्षौद्रं मधुना गगनाम्बु च ॥ मूलकं माषसूपेन मधुना च न भक्षयेत् । एकत्र सर्व्वमांसानि विरुध्यन्ते परस्परम् ॥ रात्र्यन्धवीसर्पदकोदराणां विष्फोटिकोन्मादभगन्दराणाम् । मूर्च्छामदाध्मानगलग्रहाणां पाण्ड्वामयस्यामविषस्य चैव ॥ किलासकुष्ठग्रहणीगदानां शोथातिसारज्वरपीनसानाम् । सन्तानदोषस्य तथैव मृत्यो- र्व्विरुद्धमन्नं प्रवदन्ति हेतुम् ॥ विरुद्धाहारजान् रोगान् विनिहन्ति विरेचनम् । वमनं शमनं वापि पूर्व्वं वा हितसेवनम् ॥” इति संयोगविरुद्धम् । इति राजवल्लः ॥ संयोगितः, त्रि, जातसंयोगः । संयोगशब्दा- दितप्रत्ययेन निष्पन्नः । इति संयोजितशब्द- टीकायां भरतः ॥ संयोगी, [न्] त्रि, (संयोगोऽस्यास्तीति । संयोग + इनिः ।) संयोगविशिष्टः । यथा, -- “अग्रे वृक्षः कपिसंयोगी न मूले ।” इति सिद्धान्तलक्षणजागदीशी ॥ संयोजनं, क्ली, (सं + युज् + ल्युट् ।) मैथुनम् । इति हारावली ॥ संयोगश्च ॥

संयोजितः, त्रि, (सं + युज + णिच् + क्तः ।) पदार्थः पदार्थान्तरेण संयुक्तीकृतः । तत्पर्य्यायः उपाहितः २ । इत्यमरः ॥ संयोगितः ३ । इति भरतः ॥ (यथा, भागवते । ५ । २३ । ३ । “यथामेधीस्तम्भ आक्रमणपशवः संयोजिताः । त्रिभिः सवनैर्यथास्थानं मण्डलानि चरन्ति ॥”) संरम्भः, पुं, (सं + रभ + घञ् । नुम् ।) क्रोधः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, मनुः । ४ । १६६ । “ताडयित्वा तृणेनापि संरम्भात् मतिपूर्व्वकम् । एकविंशतिमाजातीः पापयोनिषु जायते ॥”) आटोपः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (सम्भ्रमः ॥ यथा, भागवते । ८ । ६ । २४ । “न संरम्भेण सिध्यन्ति सर्व्वार्थाः सान्त्वया यथा ॥”) वेगः । यथा, तत्रैव । ८ । ११ । ४५ । “संयम्य मन्युसंरम्भं मानयन्तो मुनेर्व्वचः । उपगीयमानामुचरैर्ययुः सर्व्वे त्रिविष्टपम् ॥”) उत्साहः । यथा, -- “कार्य्यारम्भेषु संरम्भः स्थेय उत्साह इष्यते ।” इति साहित्यदर्पणे ३ परिच्छेदः ॥ संरावः, पुं, (सं + रु ल ध्वनौ + “उपसर्गेरुवः ।” ३ । ३ । २२ । इति घञ् ।) शब्दः । इत्यमरः ॥ (यथा, राजतरङ्गिण्याम् । ३ । ३४२ । “ततस्तस्य सरित्पाते मुक्तसंरावमग्रतः । ऊर्द्ध्वबाहुर्महद्भूतं प्रादुरासीत् महौजसः ॥”) संरावी, [न्] त्रि, प्रशस्तशब्दविशिष्टः । संराव- शब्दादत्स्यर्थे इन्प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ संरूढः, त्रि, (सं + रुह + क्तः ।) प्रौढः । अङ्कु- रितः । इति मेदिनी ॥ (यथा, महाभारते ॥ १२ । २२८ । २ । “तन्नो मनसि संरूढं करिष्यामस्तथा च तत् ॥” संरोधः, पुं, (सं + रुध + घञ् ।) रोधनम् । (यथा, भागवते । १० । ७३ । २ । “क्षुत्क्षामाः शुष्कवदनाः संरोधपरिकर्शिताः ददृशुस्ते घनश्यामं पीतकौशेयवाससम् ॥”) क्षेपः । इति मेदिनी ॥ संलग्नः, त्रि, संयुक्तः । संपूर्व्वलगधातोः क्तप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ यथा, कथासरित्सागरे । १२३ । १११ । “स चाब्धिवेलया नीत्वा विधिगत्येव रोधसि । क्षिप्तस्तद्द्वीपसंलग्नो महामत्स्योऽवसन्नवान् ॥” संलयः, पुं, (सं + ली + अच् ।) निद्रा । इति हेमचन्द्रः ॥ प्रलयश्च ॥ संलापः, पुं, (सं + लप + घञ् ।) परस्परभाष- णम् । इत्यमरः ॥ अन्योन्यं प्रीतिभाषणं संलापः । उक्तिप्रत्युक्तिभावेन विरोधरहित मन्योन्यभाषणं संलापः । इति परेऽपि । रहसि भाषणं संलापः । इति कौमुदी । मिथोऽन्योन्य रहस्यपि । इति वक्ष्यति । समन्ताल्लपनं संलाप प्रियादिकथा घञ् । यस्त्वालापः स तु केनापि क्रियते । इदन्तु परस्परभाषणमेवेति भेदः । इति भरतः ॥ “उक्तिप्रत्युक्तिमद्वाक्यं संलाप इति कीर्त्त्यते ।” इत्युज्ज्वलनीलमणिः ॥

पृष्ठ ५/२०२

संवत्, व्य, वत्सरः । इत्यमरः ॥ अधुना विक्रि- मादित्यराजवत्सरः संवत् इति ख्यातः ॥ (स्त्री भूमिविशेषः । यथा, वाजेसनेयसंहितायाम् । ११ । १२ । “वरिष्ठामनु संवतम् ।” “वन सम्भक्तौ संवन्यते सम्यग्भज्यते मृद्धरणार्थं सेव्यते इति संवत् संपूर्वस्य वनतेः छिप्येतदूपम् । मृत्खननयोग्या भूमिः संवत् । सा च पाषाणाद्य- भावेनातिप्रशस्तत्वाद्वरिष्ठेत्युच्यते ।” इति तद्- भाष्यम् ॥ * ॥ संग्रामः । इति निघण्टुः । २ । १७ ॥) संवत्सरः, पुं, (स वसन्ति ऋतवौ यत्र । सं + वस निवासे + “संपूर्व्वात् चित् ।” उणा० ३ । ७२ । इति तसरन् ।) वत्सरः । इत्यमरः ॥ “संवसन्ति ऋतवो अत्र संवत्सरः । वस औ निवासे नाम्रीति सरः सस्य तः । संवदति भावान् इति वदो रूपंवा ।” इति भरतः ॥ पञ्चविध- वत्सरान्तर्गतप्रथमवत्सरः । यथा -- “शकाब्दात् पञ्चभिः शेषात् समाद्यादिषु वत्- सराः । संपरीदानुपूर्व्वाश्च तथोदापूर्वका मताः ॥” संबत्सरादिफलं विष्णुधर्म्मोत्तरे । “संवत्सरे तथा दानं तिलस्य च महाफलम् । परिपूर्वे तथा दानं यवानाञ्च द्विजोत्तमाः ॥ इदापूर्व्वेऽन्नवस्त्राणां धान्यानाञ्चानुपूर्व्वके । उदासंवत्सरे दानं रजतस्य महाफलम् ॥ ज्योतिर्व्विदस्त्विज्यमध्यात् प्रभवादेश्च सम्भवम् । ऊचुस्तद्वत् समाद्यादिवर्षाणामपि सम्भवम् ॥” इति मलमासतत्त्वम् ॥ संवदनं, क्ली, (सं + वद् + ल्युट् ।) आलोचनम् । वशीकरणम् । इति मेदिनी ॥ (यथा, महा- भारते । ३ । २३२ । ५७ । “एतज्जानाम्यहं कर्त्तुं भर्त्तुः संवदनं महत् । असत्स्त्रीणां समाचारं नाहं कुर्य्यान्न कामये ॥”) संवादः । इति हेमचन्द्रः ॥ संवदना, स्त्री, संवदनम् । वशक्रिया । यथा । मणिमन्त्रौषधैर्वशीकरणं संवदनम् । संपूर्व्वो वदिर्वशीकरणे भावेऽनट् । संवदना चेति केचित् । करणेऽनटि वशक्रियासाधने मणि- मन्त्रादावपि । जयश्रियः संवदनं यतस्तदिति रघुः । संचलनमिति पाठान्तरम् इत्यमर- टीकायां भरतः ॥ संवननं, क्ली, (सं + वन + ल्युट् ।) संवदनम् । इत्यमरटीकायां रामाश्रमः ॥ (यथा, कथा- सरित्सागरे । ३४ । १६९ । “हृदयानुप्रवेशो हि प्रभोः संवननं महत् ॥”) संवरं, क्ली, (सं + वृ + “ग्रहवृदृनिश्चिगमश्च ।” २ । ३ । ५८ । इति अप् ।) जलम् । बौद्धव्रत- विशेषः । इति केचित् ॥ रभसे मकारमध्य- पाठः । तत्र सम्बधातोररप्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ संवरः, पुं, दैत्यविशेषः । मत्स्यविशेषः । हरिण- विशेषः । इति केचित् ॥ रभसकोषे सम्बर इति पाठः ॥ (क्वचित् शम्बर इति च दृश्यते ॥)

संवर्त्तः, पुं, (सं + वृत् + घञ् ।) प्रलयः । इत्य- मरः ॥ (यथा, भागवते । ८ । १५ । २६ । “दहन्निव दिशो दिग्भिः संवर्त्ताग्निरिवो- त्थितः ॥”) मुनिविशेषः । (यथा, मार्कण्डेये । १३० । ११ । “ऋत्विक् तस्य तु संवर्त्तो बभूवाङ्गिरसः सुतः । भ्राता बृहस्पतेर्विप्र महात्मा तपसां निधिः ॥” अयं हि धर्म्मशास्त्रप्रयोजकानामन्यतमः ॥) कर्षफलवृक्षः । इति मेदिनी ॥ मेघः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, हरिवंशे । १२० । ९० । “शुश्रुवे सुमहान् शब्दः सवर्त्तनिनदो यथा ॥”) मेघनायकांवशेषः । तस्य विवरणं यथा, -- “त्रियुते शाकवर्षे तु चतुर्भिः शेषिते क्रमात् । आवर्त्तं विद्धि संवर्त्तं पुष्करं द्रोणमम्बुदम् ॥ आवर्त्तो निर्जलो मेघः संवर्त्तश्च बहूदकः । पुष्करो दुष्करजलो द्रोणः शस्यप्रपूरकः ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ संपूर्व्वकान्तःस्थवकारादिवृतधातोः घञ्प्रत्ययेन निष्पन्नत्वादनुस्वारमध्यः । मकारमध्योऽप्य- यम् ॥ संवर्त्तकः, पुं, (संवर्त्तयतीति । सं + वृत् + णिच् ण्वुल् ।) बलदेवः । इति शब्दरत्नावली ॥ बल- देवस्य लाङ्गलम् । बडवानलः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा भागवते । १२ । ४ । ९ । “ततः संवर्त्तको वह्निः सङ्कर्षणमुखोत्थितः । दहत्यनिलवेगोत्थः शून्यान् भूविवरानथ ॥”) संवर्त्तकी, [न्] पुं, (संवर्त्तकोऽस्यास्तीति । इनिः ।) बलदेवः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ संवर्त्तिः, स्त्री, (सम्यक्प्रकारेण वर्त्तते इति । सं + वृत् + “हृपिषिरुहीति ।” उणा० ४ । ११८ । इति इन् ।) संवर्त्तिका । इत्यमर- टीकायां भरतः ॥ संवर्त्तिका, स्त्री, पद्मस्य केशरसमीपस्थदलम् । इत्यमरः ॥ पद्मादीनां जटिकाकारे नववत्रे इत्यन्ये । सम्यक् वर्त्तते वर्द्धते इति संवर्त्तिका णकः । संवर्त्तयति वेष्टयतीति वा नाम्नीति इ- प्रत्यये संवर्त्तिरपि । संवर्त्तिनवपत्रिकेति वोपा लितः । पाच्छोणादीति ईपि संवर्त्ती च अतः स्वार्थे के संवर्त्तिका । सामान्यनूतनपत्रेऽपि संवर्त्तिकेति हड्डचन्द्रः ॥ दलमात्रे च संवर्त्ति- केति मधुः । कुर्व्वाणा समकोचयद्दशशतान्य- म्भोजसंवर्त्तिकेति मुरारिः । इति भरतः ॥ संवर्द्धकः, त्रि, (संवर्द्धयतीति । सं + वृध् + णिच् + ण्वुल् ।) संवर्द्धनकारी । इति हेमचन्द्रः ॥ संवर्द्धनं, क्ली, (सं + वृध् + ल्युट् ।) सम्यग्- वृद्धिः । सन्दीपनम् । संपूर्ववृधधातारनट्प्रत्य- येन निष्पन्नम् ॥) यथा, महाभारते १ । ६३ । १०१ । “पुरुषः स विभुः कर्त्ता सर्वभूतपितामहः । धर्म्मसंवर्द्ध नार्थाय प्रयज्ञेऽन्धकवृष्णिषु ॥” क्रीडनम् । यथा, रामायणे । १११ । १० । “नित्यञ्च प्रियवादेन तथा संवर्द्धनेन च ॥” “संवर्द्धनं क्रीडनम् ।” इति तट्टीका ॥)

संवर्द्धितः, त्रि, (सं + वृध् + णिच् + क्तः ।) सम्यग्वृद्धिविशिष्टः । यथा, -- “अथ प्रभावोपनतैः कुमारं कल्पद्रुमोत्थैरवकीर्य्य पुष्पैः । उवाच वाग्मी दशनप्रभाभिः संवर्द्धितोरःस्थलतारहारः ॥” इति रधौ ५ सर्गः ॥ संवलितः, त्रि, (सं + वल + क्तः ।) मिश्रितः । एकत्रीकृतः । यथा । प्रकृतग्रन्थस्थस्वरसंवलित- स्यैव पाठस्य धर्त्तुमुचितत्वाद्व्याप्त्यवधारणं युक्तम् । इति पक्षताजागदीशी टीका ॥ अन्यच्च । “प्रतीयमानः प्रत्येकं प्रथमं हेतुरुच्यते । ततः संवलितः सर्व्वो विभवादिः सचेतसाम् ॥” इति साहित्यदर्पणे ३ परिच्छेदः ॥ संवसथः, पुं, (संवसत्यत्रेति । सं + वस + “उप- सर्गे वसेः ।” उणा० ३ । ११४ । इति अथः ।) ग्रामः । इत्यमरः ॥ संवहः, पुं, (संवहतीति । सं + वह + अच् । सप्तवाय्वन्तर्गतप्रशस्तवायुः । स तु उद्वहवायो- रुपरिष्ठः । इति सिद्धान्तशिरोमणिः ॥ (यथा, महाभारते । १२ । ३२८ । ४२ । “चतुर्थः संवहो नाम वायुः स गिरिमर्द्दनः । येन वेगवता रुग्ना रुक्षेणारुजता नगान् ॥ वायुना सहिता मेघास्ते भवन्ति बलाहकाः । दारुणोत्पातसञ्चारो नभसः स्तनयित्नुमान् ॥” संवाटिका, स्त्री, शृङ्गाटकः । इति जटा- धरः ॥ संवादः, पुं, (सं + वद् + घञ् ।) सन्देशवाक्यम् । समाचार इति यावत् । तत्पर्य्यायः । वाचिकम् २ सन्देशः ३ । इति जटाधरः ॥ सन्देशवाक् ४ । इत्यमरः ॥ वाचिकं तद्भवेद्यत्र दूतत्वेनाभि- शंसनम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (मिथः- सम्भाषणम् । यथा, गीतायां । १८ । ७० । “अध्येष्यते च य इमं धर्म्मं संवादमावयोः । ज्ञानयज्ञेन तेनाहमिष्टः स्यामिति मे मतिः ॥”) संवासः, पुं, (संवसन्त्यत्रेति । सं + वस् + घञ् ।) गृहम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, बृहत्- संहितायाम् । ९५ । १३ । “भयदो जनसंवासात् यदि भाण्डान्यपनयेत् काकः ॥”) पुरवासिनां विहारार्थं पुरमध्ये बहिर्व्वा अनावृतस्थानम् । तत्पर्य्यायः । सन्निवेशः २ सन्निकर्षणम् ३ । इति जटाधरः ॥ (यथा, रामायणे । २ । ४९ । ४ । “शृण्वन् वाचो मनुष्याणां ग्रामस वास- वासिनाम् । राजानं धिक् दशरथं कामस्य वशमास्थितम् ॥” एकत्रावस्थानम् । यथा, मनुः । ८ । २७३ । “ब्रात्यया सह संवासे चाण्डाल्या तावदेव तु ॥” संवाहः, पुं, (संवाहतीति । सं + वह + णिच् + अच् ।) अङ्गविमर्द्दकः । इति जटाधरः ॥

पृष्ठ ५/२०३

(सप्राकारमुद्यानम् । इति नीलकण्ठः ॥ यथा, महाभारते । ३ । १६० । ३७ । “द्वारतोरणनिर्वूहध्वजसंवादशोभिना ॥” सं + वह + घञ् । विमर्द्दनम् । यथा, मार्क- ण्डेये । १६ । १५ । “तं तथा व्याधितं भार्य्या पतिं देवमियार्च्चयत् । पादाभ्यङ्गाङ्गसंवाहस्नानाच्छादनभोजनैः ॥”) संवाहकः, त्रि, (संवाहयतीति । सं + वह + णिच् + ण्वुल् ।) अङ्गमर्द्दकारकः । तत्पर्य्यायः । अङ्गमर्द्दकः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अङ्ग- मर्दः ३ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, कामन्द- कीयनीतिसारे । १२ । ४५ । “प्रसाधका भोजकाश्च गात्रसंवाहका अपि । जलताम्बूलकुसुमगन्धभूषणदायकाः । कर्त्तव्याश्च सदा ह्येते ये चान्येऽभ्यासवर्त्तिनः ॥” संवाहनं, क्ली, (सं + वह + णिच् + ल्युट् ।) अङ्ग- मर्द्दनम् । (यथा, मार्कण्डेये । १० । ७४ । “तैलाभ्यङ्गी बान्धवानामङ्गसंवाहनञ्च यत् । तेन चाप्याय्यते जन्तुर्यच्चाश्नन्ति सबान्धवाः ॥”) भारादिवहनम् । इति मेदिनी ॥ संवित्तिः, स्त्री, (सं + विद् + क्तिन् ।) प्रतिपत्तिः जनस्याविवादः । इति मेदिनी ॥ चेतना । बुद्धिः । इति शब्दरत्नावली हेमचन्द्रश्च ॥ (यथा, किराते । १६ । ३२ । “छायां विनिर्द्धूय तमोमयीन्तां तत्त्वस्य संवित्तिरिवाप विद्याम ॥” अनुभवः । यथा तत्रैव । ११ । ३४ ॥ “श्वस्त्वया सुखसंवित्तिः स्मरणीयाधुनातनी । इति स्वप्नोपमान् मत्वाकामान् मागास्तदङ्ग- ताम् ॥”) संवित्, स्त्री, (सं + विद् + क्विप् ।) अङ्गी- कारः । ज्ञानम् । (यथा, श्रीधर- स्वामी । संवित्, स्त्री, (सं + विद् + क्विप् ।) अङ्गी- कारः । ज्ञानम् । (यथा, श्रीधर- स्वामी । “वागीशा यस्य वदने लक्ष्मीर्यस्य च वक्षसि । यस्यास्ति हृदये संवित् तं नृसिंहमहं भजे ॥” सम्भाषा । क्रियाकारः । युद्धम् । इत्यमरः ॥ आचारः । (यथा, माघे । १२ । ३५ । “ओजस्विवर्णोज्ज्वलवृत्तशालिनः प्रसादिनोऽनुज्झितगोत्रमंविदः । श्लोकानुपेन्द्रस्य पुरः स्म भूयसो गुणान् समुद्दिश्य पठन्ति वन्दिनः ॥”) सङ्केतः । (यथा, रघुः । ७ । ३१ । “स राजलोकः कृतपूर्व्वसंवित् आरम्भसिद्धौ समयोपलभ्यम् । आदास्यमानः प्रमदामिषं तत् आवृत्य पन्थानमजस्य तस्थौ ॥”) नाम । तोषणम् । इति मेदिनी ॥ समाधिः । इति शब्दरत्नावली ॥ संविदितः, त्रि, (सं + विद् + क्तः ।) अङ्गीकृतः । इत्यमरः ॥ संविषा, स्त्री, (सं सम्यक् विषो यत्र ।) अति- विषा । इति शब्दचन्दिका ॥

संवीक्षणं, क्ली, (सं + वि + ईक्ष + ल्युट् ।) अन्वे- षणम् । अपहृतवस्तुनस्तात्पर्य्येणान्वेषणम् । इत्यमरः ॥ सम्यक्तात्पर्य्येण विविधप्रकारे- रीक्षणं संवीक्षणं अनट् । इति भरतः ॥ संवीतं, त्रि, (सं + व्ये + क्तः ।) रुद्धम् । आवृतम् । इत्यमरः ॥ (यथा, मनुः । ४ । ४९ । “तिरस्कृत्योच्चरेत् काष्ठलोष्टपत्रतृणादिना । नियम्य पयतो वाचं संवीताङ्गोऽवगुण्ठितः ॥”) संवृतः, पुं, आवृतः । संपूर्व्ववृञ्धातोः क्तप्रत्य- येन निष्पन्नः ॥ संवृत्तः, पुं, (सं + वृत् + क्तः ।) वरुणः । इति शब्दमाला ॥ संवृत्तिः, स्त्री, (सं + वृत् + क्तिन् ।) सम्यक्- प्रकारेण वर्त्तनम् । (यथा, कथासरित्सागरे । ५६ । ४१४ । “हसता हृदि भीमभूभुजा कृतसंवृत्त्युपचारसत्क्रियः । ऋतुपार्णनृपोऽपि तं नलं प्रतिपूज्याथ जगाम कोशलान् ॥”) आवरणम् । इति संपूर्व्वकवृत्धातोः क्ति- प्रत्ययेन निष्पन्ना ॥ (देवीविशेषः । यथा, महा- भारते । २ । ११ । ३९ । “संवृत्तिराशा नियतिः सृष्टिर्देवी रतिस्तथा । एताश्चान्याश्च वै देव्य उपतस्थुः प्रजा- पतिम् ॥”) संवेगः, पुं, (सं + विज + घञ् ।) भयादिजनित- त्वरा । इत्यमरः ॥ (यथा, महाभारते । २ । ७२ । १४ । “अथ सभ्याः सभामध्ये समुच्छ्रितकरास्तदा । ऊचुरुद्बिग्नमनसः संवेगात् सर्व्व एव हि ॥”) सम्यक्वेगश्च ॥ (यथा, राजतरङ्गिण्याम् । ४ । ३९० । “अभग्नशमसंवेगलब्धसिद्धिर्नराधिपः । श्रीपर्वतादावद्यापि भव्यानामेति दृक्पथम् ॥”) संवेदः, पुं, (सं + विद् + घञ् ।) अनुभवः । तत्पर्य्यायः । वेदना २ । इत्यमरः ॥ द्वे अनुभवे । विद ल मतौ घञ् संवेदः । ञीषिश्रन्थीति अने वेदना । न नेत्युक्तेः क्ली वेदनम् । तत्र विशेषेणापि सामान्यं वाध्यते न क्वचित् कृ- तीति अनट् । इति भरतः ॥ (यथा, हरिवंशे । २०३ । २३ । “संवेदजननी धात्री चेति मात्रा प्रचोदिता । अनुतां तनुताञ्चैव जन्तूनां कर्म्मभोगिनाम् ॥” संवेशः, पुं, (सं + विश + घञ् ।) निद्रा । इत्य- मरः ॥ (यथा, रघुः । ९३ । “अथ प्रदोषे दोषज्ञः संवेशाय विशांपतिम् । सूनुः सूनृतवाक् स्रष्टुः विससर्ज्जोदितश्रियम् ॥” स्त्रीरतबन्धः । इति मेदिनी ॥ पीठः । इति हेमचन्द्रः ॥ (उपभोगस्थानम् । इति स्वामी ॥ यथा, भागवते । ३ । २३ । २० । “विहारस्थानविश्रामसंवेशप्राङ्गनाजिरैः । यथोपजोषं रचितैर्विसापिनमिवात्मनः ॥”)

संवेशनं, क्ली, (सं + विश + ल्युट् ।) रतिक्रिया । इति हेमचन्द्रः ॥ (उपवेशनम् । यथा, भाग- वते । ५ । ९ । १० । “शीतोष्णवातवर्षेषु वृष इवानावृताङ्गः पीनः संहननाङ्गः स्थण्डिलसंवेशनामर्द्दनामज्जन- रजसा महामणिरिव *** विचचार ॥”) संव्यानं, क्ली, (संवीयतेऽनेनेति + सं + व्य + ल्युट् ।) उत्तरीयवस्त्रम् । इत्यमरः ॥ (यथा, किराते । ४ । २८ । “विपाण्डु संव्यानमिवानिलोद्धतं निरुन्धतीः सप्तपलाशजं रजः ॥”) वस्त्रम् । इति मेदिनी ॥ संशप्तकः, पुं, समयात् संग्रामादनिवर्त्ती । इत्य- मरः ॥ समयात् कुलाचारात् शपथाद्वा संग्रामादनिवर्त्तिनोऽपराङ्मुखा अपलाय- मानाश्चाक्रोशन्ति ते संशप्तकाः । शपेर्भावे क्ते शप्तं सम्यक् सत्यं शप्तं येषां ते संशप्तकाः । इति भरतः ॥ नारायणीसेनाविशेषः । इति महाभारतम् ॥ (यथा, महाभारते । १ । १ । १८७ । “तदाश्रौषं चास्मदीयान् महारथान् व्यवस्थितानर्ज्जुनस्यान्तकाय । संशप्तकान् निहतानर्ज्जुनेन तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ॥” एतद्वधवृत्तान्तादिकं महाभारते द्रोणपर्व्वणि १७ अध्यायमारभ्य द्रष्टव्यम् ॥) संशयः, पुं, (सं + शी + अच् ।) सन्देहः । इत्य- मरः ॥ तस्य लक्षणं यथा, -- “स संशयो भवेद्या धीरेकत्राभावभावयोः । साधारणादिधर्म्मस्य ज्ञानं संशयकारणम् ॥” इति भाषापरिच्छेदः ॥ “संशयं लक्षयति संशत इति । एकधर्म्मिक- विरुद्धभावाभावप्रकारकं ज्ञानं संशय इत्यर्थः । साधारणेति उभयसाधारणो यो धर्म्मस्तज्- ज्ञानं संशयसाधनम् । यथा उच्चैस्तरत्वं स्थाणुत्वसाधारणं ज्ञात्वा अयं स्थाणुर्न वेति सन्दिग्धे । एवमसाधारणज्ञानं संशयकारणम् । यथा शब्दत्वं नित्यानित्यव्यावृत्तं शब्दे गृहीत्वा शब्दो नित्यो न वेति सन्दिग्धे । विप्रतिपत्तिस्तु शब्दोऽनित्यो न वेति शब्दात्मिका न संशय- कारणं शब्दव्याप्तिज्ञानादीनां निश्चयमात्रजन- कत्वस्वाभाव्यात् । किन्त्वत्र शब्देन कोटिद्वय- ज्ञानम् जन्यते संशयस्तु मानस एवेति । एवं- ज्ञानेऽप्रामाण्यसंशयाद्विषयसंशयः । एवं व्याप्य- संशयादपि व्यापकसंशय इत्यादिकं बोध्यम् । किन्तु संशये धर्म्मिज्ञानं धर्म्मीन्द्रियसन्निकर्षो वा कारणमिति ।” इति तट्टीका सिद्धान्त- मुक्तावली ॥ संशयानः, त्रि, संशययुक्तः । संपूर्व्वशीङ्धातोः शानप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ संशयापन्नमानसः, त्रि, (संशयमापन्नं मानसं यस्य यत्रेति वा ।) संशयविषयः । संशययुक्तः ।

पृष्ठ ५/२०४

तत्पर्य्यायः । सांशयिकः २ । इत्यमरः ॥ द्वे संशय- विषये स्थाण्वादौ । संशयमापन्नः सांशयिकः ष्णिकः । संशयमापन्नं मानसं यत्र स्थाण्वादौ स तथा । संशयमापन्नं मानसं यस्य स तथेति षष्ठ्यन्यपदार्थत्वे संशयितरि पुरुषा- दावप्ये तच्छब्दद्वयप्रवृत्तिः स्यात् । इति भरतः ॥ संशयालुः, । त्रि, संशयिता । इति हेमचन्द्रः ॥ संशयिता, [ऋ] त्रि, (सं + शी + तृच् ।) संशयकर्त्ता । इति हेमचन्द्रः ॥ संशरणं, क्ली, (सं + शॄ + ल्युट् ।) रणारम्भः । इति शब्दमाला ॥ (संरक्षणम् । यथा, कामन्दकीये । ६ । ४ । “लोकानुग्रहमन्विच्छन् शरीरमनुपालयेत् । राज्ञः संशरणं धाम शरीरं धर्म्मसाधनम् ॥”) सांशितं, त्रि, (सं + शो + क्तः ।) सम्यक्सम्पा- दितम् । व्रतविषयकयत्नवान् । यथा संशितं व्रतम् । सम्यक् सम्पादितमित्यर्थः । संशितो ब्राह्मणः । व्रतविषकयत्नवानित्यर्थः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ संशुद्धिः, स्त्री, (सं + शुध + क्तिन् ।) सम्यक् शीधनम् । शरीरमार्ज्जनम् । यथा, -- समम्मार्ज्जनञ्च संशुद्धिः संशोधनविशोधने ॥” इति रत्नमाला ॥ संशुष्कं, त्रि, आतपादिना संशोषितवस्तु । संपूर्व्वशुषधातोः क्तप्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ संशोधनं, क्ली, (सं + शुध + ल्युट् ।) संशुद्धिः । इति रत्नमाला ॥ संशोधितं, त्रि, (सं + शुध + क्तः ।) शुद्धीकृत- वस्तु । यथा, -- “य लेपाः कुष्ठानां युज्यन्ते निर्गताश्रदोषाणाम् संशोधिताशयानां सद्यः सिद्धिर्भवेत्तेषाम् ॥” इति मधुमती ॥ संश्चत्, क्ली, (संचिनोति मायामिति । सं + चि + “मश्चत्तृपद्वेहत् ।” उणा० २ । ८५ । इति अतिप्रत्ययेन निपातनात् साधु ।) कुहकः । इत्युणादिकोषः ॥ संश्यानः, त्रि, (सं + श्यै + क्तः ।) शीतेन सङ्कु- चितः । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ संश्रयः, पुं, (सं + श्रि + अच् ।) आश्रयः । यथा, स्तुता सुरैः पूर्व्व मभोष्टसंश्रया- त्तथा सुरेन्द्रेण दिनेषु सेविता । करोतु सा नः शुभहेतुरोश्वरी शुभानि भद्राण्यभिहन्तु चापदः ॥” इति मार्कण्डेयपुराणे देवीमाहात्म्ये ५ अध्यायः ॥ (आश्रयस्थानम् । यथा, रामायणे । २ । ४१ । ६ । “अहो निश्चतनो राजा जीवलोकस्य संश्रयम् । धर्म्मो सत्यव्रत्रं रामं वनवासे प्रवत्स्यति ॥”) संश्रवः, पुं, (सं + श्रु + अप् ।) अङ्गीकारः । इत्यमरः ॥ (मम्यक् श्रवणम् । यथा, महा- भारते । १५ । ३ । ६ । “अय भीमः सुहृन्मध्ये बाहुशब्दं तदाकरोत् । स यवे धृतराष्ट्रस्य गान्धार्य्याश्च । प्यमर्षणः ॥”)

संश्रितः, त्रि, (सं + श्रि + क्तः ।) आश्रितः । यथा, “न पाचीमग्रतः शम्भोर्नोदीचीं शक्तिसंश्रि- ताम् । न प्रतीचों यतः पृष्ठमतो दक्षं समाश्रयेत् ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ संश्रुतः, त्रि, (सं + श्रु + क्तः ।) अङ्गीकृतः । इत्यमरः ॥ (यथा, रामायणे । ३ । १० । ३६ । “मया चैतद्वचः श्रुत्वा कार्त्स्येन परिपालनम् । ऋषोणां दण्डकारण्य संश्रुतं जनकात्मजे ॥”) संश्लिष्टः, त्रि, आश्लिष्टः । मिलितः । संपूर्व्व- श्लिषधातोः क्तप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ संश्लेषः, पुं, (सं + श्लिष + घञ् ।) आलिङ्गनम् । इत्यमरः ॥ (यथा, महाभारते । १२ । १३३ । १७ । “संश्लेषञ्च परस्त्रीभिर्दस्युरेतानि वर्जयेत् ॥”) मेलनम् ॥ (यथा मार्कण्डेये । ३७ । १५ । “अनन्तरैश्च संश्लेषमभ्येत्य तदनन्तरम् । तेषामन्यतमैर्भृर्त्यः समाक्रम्यानयद्वशम् ॥”) संश्वत्, क्ली, (सं + श्वि + अतिप्रत्ययेन निपा- तनात् सिद्धम् । “संपूर्व्वात् श्वयतेः संश्वदिति सुभूतिचन्द्रः ।” इत्युणादिटीकायां उज्ज्वल- दत्तः । २ । ८५ ।) माया यथा, -- “संश्चत्तु कुहके ज्ञेयं संश्वत् तत्रैव ते ममे ।” इत्युणादिकोषः ॥ संसक्तः, त्रि, (सं + सञ्ज + क्तः ।) संलग्नः । अव्यवहितः । इत्यमरः ॥ संसक्तिः, स्त्री, संसक्तता । संपूर्व्वषन्जधातो- र्भावे क्तिन्प्रत्ययेन निष्पन्ना ॥ संसत्, स्त्री, (संसीदन्त्यस्यामिति । सं + सद् + क्विप् ।) सभा । इत्यमरः ॥ (यथा, रघुः । १६ । २४ । संसद् स्त्री, (संसीदन्त्यस्यामिति । सं + सद् + क्विप् ।) सभा । इत्यमरः ॥ (यथा, रघुः । १६ । २४ । “तदद्भुतं संसदि रात्रिवृत्तं प्रातर्द्विजेभ्यो नृपतिः शशंस ॥”) संसरणं, क्ली, (सं + सृ गतौ + ल्युट् ।) प्राणि- जन्म । असंवाधसैन्यगमनम् । घण्टापथः । इत्यमरः ॥ रणारम्भः । मेदिनी ॥ गमनम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (संसारः । यथा, भागवते । १० । ४० । २८ । “पुंसो भवेद्यर्हि संसरणापवर्ग- स्तय्यब्जनाभ सदुपासनया मतिः स्यात् ॥”) संसर्गः, पुं, (सं + सृज् + घञ् ।) सम्बन्धः । स च समवायादिः । इति न्यायशास्त्रम् ॥ * ॥ पापिष्ठान्त्यजादिसंसर्गप्रायश्चित्तम् । यथा, -- “स्तेयादिना पतिता इत्युपक्रम्य उक्तम् । अत्रा- ज्ञानतो वत्सरेण पातित्यम् । “संवत्सरेण पतति पतितेन सहाचरन् । याजनाध्यापनाद्नादकशय्यासनाशनात् ॥” इति हारीतवचनात् । ज्ञानतो वत्सरार्द्धेनेति । तदसंस्रष्टुस्तद्दोषाभाव एव । “बान्धवोऽपि पृथग्भृत्वा तत् पापं नाप्नुयात् क्वचित् ।” इति देवलवचनात् ॥ * ॥ “यस्तस्य भुङ्क्ते पक्वान्नं कृच्छ्रार्द्धं तस्य निर्दिशेत् ।

शुष्कान्नभोजिनः पादमित्याह भगवान् मनुः ॥ तस्याविज्ञातचण्डालसहितैकवेश्मस्थसङ्करीकर- णरूपमूलपाककर्त्तुः द्वितीयसंसर्गिणः । तथा चापस्तम्बः । “अन्त्यजातिरविज्ञातो निवसेद्यस्य वेश्मनि । स वै ज्ञात्वा तु कालेन कुर्य्यात्तस्य विशोधनम् ॥ चान्द्रायणं पराको वा द्विजातीनां विशोधनम् । प्राजापत्यस्तु शूद्राणां तथा संसर्गदूषणे ॥ यैस्तत्र भुक्तं पक्वान्नं कृच्छ्रं तेषां विनिर्द्दिशेत् । तेषामपि च यैर्भुक्तं तेषामर्द्धं विधीयते । तेषामपि च यैर्भुक्तं कृच्छपादो विधीयते ॥” अत्र तृतीयसंसर्गिण एव प्रायश्चित्तदर्शनात् चतुर्थसंसर्गे दोषो नास्ति । प्रायश्चित्तविवेको- ऽप्येवम् ।” इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ * ॥ अथ संसर्गनिरूपणम् । तत्र महापातकिसंसर्गस्य पापहेतुत्वमाह मनुः । “ब्रह्महत्या सुरापानं स्तेयं गुर्वङ्गणागभः । महान्ति पातकान्याहुः संसर्गश्चापि तैः सह ॥” प्रायश्चित्तमपि दर्शितम् । “एषां पापकृतामुक्ता चतुर्णामपि निष्कृतिः । पतितैः संप्रयुक्तानामिमाः शृणुत निष्कृतीः ॥ यो येन पतितेनैषां संसगं याति मानवः । स तस्यैव व्रतं कुर्य्यात् तत्स सर्गविशुद्धये ॥ प्रायश्चित्तीयतां प्राप्य दैवात् पापकृतेन वा । न संसर्गं व्रजेत् सद्भिः प्रायश्चित्तेऽकृते द्बिजः ॥” पापिष्ठसंसर्गी पातकी भवति इति कल्प्यश्रुतिः ॥ विष्णुः । यश्च येन पापात्मना मह संसृजेत् स तस्यैव प्रायश्चित्तं कुर्य्यात् । गोतमोऽप्याह । ब्रह्महसुरापगुरुतल्पगपितृमातृयोनिसम्बन्धाग- स्तेनाभक्ष्यभक्ष्यनास्तिकनिन्दकनिन्दितकर्म्मा- त्यागिपतितात्याग्यपतितत्यागिनः पतिताः पातकसंप्रयोकाश्च तैश्चाब्दं समाचरन् । निषिद्धपतितसंसर्गात् पततीति श्रुतिः कल्प्या ॥ के ते संसर्गप्रकारा इत्यत्राह बृहस्पतिः । “एकशय्यासनं पङ्क्तिर्भाण्डपक्वान्नमिश्रणम् । याजनाध्यापनं योनिस्तथा च सहभोजनम् । नवधा सङ्करः प्रोक्तो न कर्त्तव्योऽधमैः सह ॥” छागलेयः । “आलापात् गात्रसंस्पर्शात् निश्वासात् सह- भोजनात् । सहशय्यासनाध्यायात् पापं संक्रमते नृणाम् ॥” यमः । “दष्कृतं हि मनुष्याणामन्नमाश्रित्य तिष्ठति । यो यस्यान्नमिहाश्नाति स तस्याश्नाति किल्वि- षम् ॥” देवलः । “पतितेन सहोषित्वा जानन् संवत्सरं नरः । मिश्रितस्तेन सोऽब्दान्ते स्वयञ्च पतितो भवेत् ॥ याजनं योनिसम्बन्धं स्वाध्यायं सहभोजनम् । कृत्वा सद्यः पतन्त्येते पतितेन न संशयः ॥” व्यासः । “ब्रह्महा मद्यपः स्तेनो गुरुतल्पग एव च ।

पृष्ठ ५/२०५

महापातकिनस्त्वेते यश्च तैः सह संवसेत् ॥ संवत्सरन्तु पतितैः संसर्गं कुरुते तु यः । यानशय्यासतैर्नित्यं जानन् स पतितो भवेत् ॥” ननु द्वितीयतृतीयसंर्गिणि प्रमाणं नास्ति अतएव वृद्धशातातपः । “अशुचिं संस्पृशेद्यस्तु एक एव स दुष्यति । तत्स्पृष्ट्यन्यो न दुष्येत सर्व्वद्रव्येष्वयं विधिः ॥” तथा । “संहतानान्तु पात्राणां यद्येकमुपहन्यते । तस्य तत् शोधनं प्रोक्तं न तु तत्स्पृष्टिनामपि ॥” उच्यते । यश्च येन पापात्मनेति यो येन संपिबे- दिर्ति संसर्गी येन संसर्गमिति विष्णुव्यास- जावालवचनैः सामान्येन पापिष्ठसंसर्गी पापी भवति इति प्रतिपादनात् संसर्गपापिष्ठस्यापि संसर्गी पापयुक्तो भवतीति एभिरेव प्रति- पादितम् ॥ * ॥ पतितोत्पन्नानां शुद्धिमिच्छतां पतितानां प्रायश्चित्तस्य तृतीयो भागस्तत्प्राय- श्चित्ते ज्ञेयम् । स्त्री च पतितोत्पन्ना तृतीय- भागस्य तृतीयभागं कुर्य्यात् । इति प्रायश्चित्त- विवेकः ॥ संसर्गाभावः, पुं, (संसर्गेण सम्बन्धेन अवच्छिन्नो- ऽभावः ।) सम्बन्धरहितत्वम् । न्यायमते अभाव- पदार्थविशेषः । स तु भेदभिन्नाभावः । स च त्रिविधः । प्रागभावः १ ध्वंसः २ अन्त्यता- भावः ३ । यथा, -- “अभावस्तु द्विधा संसर्गान्धोन्याभावभेदतः । प्रागभावस्तथा ध्वंसोऽप्यत्यन्ताभाव एव च ॥ एवं त्रैविध्यमापन्नः संसर्गाभाव इष्यते ॥” इति भाषापरिच्छेदः ॥ * ॥ भेदत्वं तादात्म्यसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिता- काभावत्वम् । विनाश्यभावत्वं प्रागभावत्वम् १ जन्याभावत्वं ध्वंसत्वम् २ नित्यसंसर्गाभावत्व- मत्यन्ताभावत्वम् ३ । इति सिद्धान्तमुक्तावली ॥ संसर्गो, [न्] (संसर्गोऽस्यास्तीति । इनिः । यद्वा, सं + सृज + “संपृचानुरुधेति ।” ३ । २ । १४२ । इति घिणुन् ।) संसर्गविशिष्टः । यथा । विभागानन्तरं मैत्र्यात् पितृभ्रातृपितृष्यभ्रातृ- पुत्त्राणां यथायथं एकत्रावस्थानं संसर्गः । तद्- युक्तः संसर्गी । एवम्भूतस्य संसर्गिणो मृतस्य धनं तज्जातस्यापत्यस्य तदपत्याभावे संसर्गी स्वयं गृह्णीयात् । इति दायतत्त्वम् ॥ संसर्पः, पुं, सम्यक्प्रकारेण गमनम् । सर्पादि- गमनवद्गमनम् । संपूर्व्वसृपधातोर्घञ् प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ संसर्पी, [न्] त्रि, संसर्पशब्दादिन्प्रत्ययेन संपूर्व्वक- सृपधातोर्णिन्प्रत्ययेन वा निष्पन्नः ॥ संसर्प- विविष्टः । सम्यग्गमनशीलः ॥ (यथा, रघुः । ७ । २६ । “कपोलसंसर्पिशिखः स तस्याः मुहुर्त्तकर्णोत्पलतां प्रपेदे ॥”) संसारः, पुं, (संसरत्यस्मादिति । सं + सृ गतौ + घञ् ।) मिथ्याज्ञानजन्यवासना । इति नैया-

यिकाः ॥ यथा । संसारश्च मिथ्याधीप्रभवा वासना । इति प्रामाण्यवादगादाधरी टीप्पनी ॥ स्वादृष्टोपनिबद्धशरीरपरिग्रहः । इति कलाप- टीकायां गोपीनाथः ॥ संसरणम् । इति शब्द- रत्नावली ॥ तत्पर्य्यायः । दुःखलोकः २ भवः ३ कष्टकारकः ४ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अपिच । “अस्माद्विजायते विश्वमत्रैव प्रविलीयते । अभायी मायया बद्धः करोति विविधास्तनूः ॥ न चाप्ययं संसरति न च संसारयेत् प्रभुः । नायं पृथ्वी न सलिलं न तेजः पवनो न तत् ॥ न प्राणो न मनो व्यक्तं न शब्दः स्पर्श एव च । न रूपरसगन्धाश्च नाहं कर्त्ता न वागपि ॥ न पाणिपादौ नो पायुर्न चोपस्थो द्विजोत्तमाः । न कर्त्ता न च भोक्ता वा न च प्रकृतिपूरुषौ ॥ न माया नैव च प्राणश्चैतन्यं परमार्थतः । अहं कर्त्ता सुखी दुःखी कृशः स्थूलेति या मतिः सा चाहङ्कारकर्त्तृत्वादात्मन्यारोप्यते जनैः । वदन्ति वेदविद्धांसः साक्षिणं प्रकृतेः परम् ॥ भोक्तारमक्षरं शुद्धं सर्व्वत्र समवस्थितम् । तस्सादज्ञानमूलोऽयं संसारः सर्व्वदेहिनाम् ॥” इति कौर्म्मे ईश्वरगीतासु २ अध्यायः ॥ किञ्च । “पितृमातृसुहृद्भ्रातृकलत्रादिकृतेन च । हष्टोऽसकृत्तथा दैन्यमश्रुपूर्णाननो गतः ॥ एवं संसारचक्रेऽस्मिन् भ्रमता तात सङ्कटे । ज्ञानमेतन्मया प्राप्तं मोक्षसंप्राप्तिकारकम् ॥” इति मार्कण्डेयपुराणे पितापुत्त्रसंवादनामा- ध्यायः ॥ संसारगुरुः, पुं, (संसारस्य गुरुः ।) कामदेवः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ जगद्गुरुश्च ॥ संसारमार्गः, पुं, (संसारस्य मार्गः ।) योनिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ संसारमोक्षणं, त्रि, (संसारस्य मोक्षनं यस्मात् ।) भवतारकम् । यथा, -- “एवमेतन्महाशास्त्रं देवि ! संसारमोक्षणम् । मम भक्तव्यवस्थायै प्रयुक्तं परमं मया ॥” इति वाराहे सुतस्वामिमाहात्म्यनामाध्यायः ॥ * (संसारस्य मोक्षणम् ।) भवमोचने, क्ली । तदुपाया यथा, -- बलिरुवाच । “संसारार्णवमग्नानां नराणामन्यचेतसाम् । तरणे यो भवेत् पोतस्तन्मे व्याख्यातुमर्हसि ॥ प्रह्लाद उवाच । ये शङ्खचक्राब्जकरं तु शार्ङ्गिणं खगेन्द्रकेतुं वरदं श्रियः पतिम् । समाश्रयन्ते भवभीतिनाशनं संसारगर्त्तेन पतन्ति ते पुनः ॥ वैकुण्ठं खण्डपरशुं भवबन्धसमुच्छिदम् । प्रणिपत्य महात्मानं संसारे न पुनर्भवेत् ॥ ध्यायेत् दामोदरं यस्तु भक्तिनम्रोऽर्च्चयेत वा । न स संसारगर्त्तेऽस्मिन् मज्जते दानवेश्वर ! ॥

ये मानवा विगतरागपरावरज्ञा नारायण सुरगुरुं सततं स्मरन्ति । ते धौतपाण्डरपटा इव राजहंसाः संसारसागरजलस्य तरन्ति पारम् ॥” इति वामने ९० अध्यायः ॥ संसारी, [न्] पुं, (संसारोऽस्त्यस्येति । इनिः ।) संसारविशिष्टप्राणी । इति हलायुधः ॥ शरीरी । यथा । संसारिणामिति संसारित्वं शरीरित्वम् । शरीरित्वञ्च भोगावच्छेदकत्वं न तु चेष्टावत्त्वम् । अत ईश्वरपरिगृहीतरामकृष्णादिशरीरव्युदासः मिथ्याज्ञानजन्यवासनाया अदृष्टस्य वा न संसारपदेन विवक्षासम्भवः । इति बौद्धाधि- कारस्य गादाधरी टिप्पनी ॥ संसिद्धिः, स्त्री, (स + सिध + क्तिन् ।) प्रकृतिः । स्वभावः । इत्यमरः ॥ सम्यक्सिद्धिः । मदीग्रा । इति मेदिनी ॥ परमा सिद्धिः । मोक्षः । यथा, “मामुपेत्य पुनर्जन्म दुःखालयमशाश्वतम् । नाप्नुवन्ति महात्मानः संसिंद्धिं परमां गताः ॥” इति श्रीभगवद्गीतायां ८ अध्याये १५ श्लोकः ॥ (फलम् । इति स्वामी ॥ यथा, भागवते । १ । २ । १३ । “अतः पुंभिर्द्विजश्रेष्ठा वर्णाश्रमविभागशः । स्वनुष्ठितस्य धर्म्मस्य संसिद्धिर्हरितोषणम् ॥”) संसृतिः, स्त्री, (सं + सृ + क्तिन् ।) संसारः ॥ इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, भागवते । १ । १ । १४ । “आपन्नः संसृतिं घोरां यन्नाम विवशो गृणन् । ततः सद्यो विमुच्येत यद्बिभेति स्वयं भयम् ॥”) प्रवाहः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ संसृष्टः, त्रि, (सं + सृज + क्तः ।) संसर्गः । वमनादिना संशुद्धः । इति मेदिनीकरहेम- चन्द्रौ ॥ विभागानन्तरं मैत्र्यात् पितृभ्रातृ- पितृव्यभ्रातृपुत्त्राणां यथायथं एकत्रावस्थान- संसर्गस्तद्युक्तः । अथ संसृष्टधनविभागः । एकपितृजातयोरपि सोदरविमातृजयोर्मृतदेय- षट्पुरुषपिण्डदातृत्वेन सोदरस्यैव धनाधिकारो न तु पित्रादित्रयमात्रपिण्डदातुर्विमातृजस्य । क्वचित्तु संसृष्टत्वेन विमातृजस्याप्यसंसृष्टसोद- रेण सह तुल्याधिकारिता सोदरम्य संसृष्टत्वे स एव गृह्णीयान्न संसृष्ट्यपि विमातृज इति । तथा च याज्ञवल्क्यः । “संसृष्टिनन्तु संसृष्टी सोदरस्य तु सोदरः । दद्याच्चापहरेदंशं जातस्य च मृतस्य च ॥ अन्योदर्य्यस्तु संसृष्टी नान्योदर्य्यो धनं हरेत् । असंसृष्ट्यपि चादद्यात् संसृष्टो नान्यमातृजः ॥” संसृष्टिनमाह बृहस्पतिः । “विभक्तो यः पुनः पित्रा भ्रात्रा चैकत्र संस्थितः । पितृव्येणाथवा प्रीत्या स तु संसृष्ट उच्यते ॥” तेन विभागानन्तरं मैत्र्यात् पितृभ्रातृपितृव्य- भ्रातृपुत्त्राणां यथायथं एकवावस्थानं संसर्गः तद्युक्तः संसर्गी । एवम्भूतस्य संसर्गिणो मृतस्य

पृष्ठ ५/२०६

धनं तज्जातस्यापत्यस्य तदपत्याभावे संसर्गो स्वयं गृह्णीयात् । एवं सोदरस्य तु सोदरः ! ॥ * ॥ ततश्च स सृष्टिनस्तु संसृष्टीत्येतद्वचनं तुल्यरूप- सम्बन्धिसंसर्गकृतविशेषप्रतिपत्त्यर्थं तेन सोद- राणां सापत्नानां भ्रातृपुत्त्राणां पितृव्याणां तुल्यानां सद्भावे संसर्गी गृह्णीयात् वाक्याद- विशेषश्रुतेः । पूर्व्ववचने सर्व्वेषामेव प्रकृतत्वात् सर्व्वेषु चाक्षेपासम्भवात् । अतो न भ्रातृमात्र- विषयमिदं वचनमिति जीमूतवाहनः ॥ सोदरे त्वसंसृष्टिनि संसृष्टिन्यसोदरे च सति कतर- स्तावत् गृह्णीयात् । एवंसोदरासोदरयोः संसृ- ष्टयोः सद्भावे कतर इत्यत्र प्रथमत आह अन्योदर्य्यस्त्विति । अन्योदर्य्यः पुनः संसृष्टी सन् गृह्णीयात् नान्योदर्य्यमात्रः किन्तु असं- सृष्ट्यपि पूर्व्ववचनस्थसोदरपदानुषङ्गात् प्राप्तः सोदरश्च गृह्णीयात् । तेन एकत्र विषये पूर्ववचनोक्तसंसृष्टत्वसोदरत्वयोरेकशस्तुल्यत्वा- दुभयोर्विभज्य ग्रहणम् । तदुभयसत्त्वे च असो- दर्य्यस्यासंसृष्टिनोऽतुल्यरूपत्वात्नेति । द्वितीये आह संसृष्टो नान्यमातृज इति । सोदरे संसृष्टिनि सति अन्यमातृजः संसृष्ट्यपि न गृह्णीयात् । अर्थात्तत्र संसृष्टी सोदर एव गृह्णीयात् । संसृष्टत्वाविशेषेऽपि सोदरत्वेन तस्य बलवत्त्वात् । दायभागकारास्तु अन्योदर्य्यस्तु संसृष्टी सन् सत्यपि सोदरेऽसंसृष्टिनि धनं हरेत् नान्योदर्य्यः संसृष्ट्यपि गृह्णीयादिति पूर्व्वार्द्धस्यार्थः । तत्र किं सोदरस्तदानीं न गृह्णीयादेवेत्यपेक्षायामुत्तरार्द्धेनोक्तंअसंसृष्ट्यपि चादद्यात् सोदर इत्यनुषज्यते न संसृष्टोऽन्य- मातृजः केवलः । किन्तु उभाभ्यामेव विभज्य ग्रहीतव्यमित्याहुः । मिताक्षरादयोऽप्येवम् । याज्ञवल्क्यदीपकलिकायां शूलपाणिमहामही- पाध्यायस्तु । अन्योदर्य्यस्तु संसृष्टी नान्योदर्थ्यी धनं हरेत् । असंसृष्ट्यपि सोदर एव गृह्णीयात् न तु संसृष्टः सापत्न्यो भ्राता । संसृष्ट इति गभसंसृष्टः सोदर इति केचित् । नान्योदर्य्यो धनं हरेत् इति पाठे अन्योदर्य्यः सन् धनं न गृह्णीयात् इति व्याख्या असंसृष्टसोदरस्याधि- कारार्थमिदं वचनमतो न पुनरुक्तिरित्याहुः । रत्राकरप्रभृतयस्तु कल्पतरौ नान्योदर्य्यधनं हरे दिति पाठो दृश्यते स मूलभूतयाज्ञवल्क्यमिता क्षरापारिजातहलायुधग्रन्थेषु नान्योदर्य्यो धनं हरेदिति पाठदर्शनात् तदनुसारव्याख्यादर्श- नाच्च लिपिकरप्रमाद इत्याहुः । इति दाय- तत्त्वम् ॥ संसृष्टत्वं, क्ली, (संसृष्ट + त्व ।) संसृष्टस्य भावः । यथा । तेन एकत्र विषये पूर्ववचनोक्तसंसृष्टत्व- सोदरत्वयोरेकशस्तुल्यत्वादुभयोर्विभज्य ग्रह- णम् । इति दायतत्त्वम् ॥ संसृष्टी, [न्] पुं, संसृष्टं संसृष्टत्वमस्यास्तीति । इनिः ।) संसृष्टत्वविशिष्टः । यथा, याज्ञ- वल्क्यः ॥

“संसृष्टिनन्तु संसृष्टी सोदरस्य तु सोदरः । दद्याच्चापहरेदंशं जातस्य च मृतस्य च ॥ अन्योदर्य्यस्तु संसृष्टी नान्योदर्य्यो धनं हरेत् । असंसृष्ट्यपि चादद्यात् संसृष्टो नान्यमातृजः ॥” इति दायतत्त्वम् ॥ संस्कारः, पुं, (सं + कृ + घञ् ।) प्रतियत्नः । अनुभवः । मानसकर्म्म इति मेदिनी ॥ न्याय- मते गुणविशेषः । स च त्रिविधः । वेगाख्य- संस्कारः १ अयं मूर्त्तपदार्थस्थायी । क्वचिद्वेग- जन्यः क्कचित्कर्म्मजन्यश्च । स्थितिस्थापक- संस्कारः २ अयं पृथिवीगुणः केषाञ्चिन्मते पृथि- व्यादिचतुःपदार्थगुणः । अयं अतिन्द्रियः स्पन्दनकारणञ्च । भावनाख्यसंस्कारः ३ अयं आत्मनः अतीन्द्रियगुणः । उपेक्षानात्मक- निश्चयजन्यः । अयं स्मरणप्रत्यभिक्षयोः कार- णञ्च ॥ * ॥ अस्य प्रमाणम् । “संस्कारभेदो वेगोऽथ स्थितिस्थापकभावने । मूर्त्तमात्रे तु वेगः स्यात् कर्म्मजो वेगजः क्वचित् ॥ स्थितिस्थापकमंस्कारः क्षितौ केचिच्चतुर्ष्वपि । अतीन्द्रियः स विज्ञेयः क्वचित् स्पन्देऽपि कारणम् ॥ भावनाख्यस्तु संस्कारो जीववृत्तिरतीन्द्रियः । उपेक्षानात्मकस्तस्य निश्चयः कारणं भवेत् ॥ स्मरणे प्रत्यभिज्ञायामप्यसौ हेतुरुच्यते ॥” इति भाषापरिच्छेदः ॥ * ॥ शुद्धिः अदृष्टविशेषजनककर्म्म । यथा । यद्यग्नि- स्थापनान्तरं कर्म्मकाले वृष्ट्यादिशङ्कया संस्फृ- ताग्निरन्यत्रानीयते तदा पुनर्भूसंस्ककारः कर्त्तव्यः । संमुह्य उपलिप्य उल्लिख्य उद्धृत्य अभ्युक्षयेत् एष संस्कारोऽनुगतोऽग्नौ भूयः । इति गृह्यान्तरात् । इति संस्कारतत्त्वम् ॥ * ॥ दशविधसंस्कारा यथा । विवाहः १ गर्मा- धानम् २ पुसवनम् ३ सीमन्तोन्नयनम् ४ जातकर्म्म ५ नामकरणम् ६ अन्नप्राशनम् ७ चूडाकरणम् ८ उपनयनम् ९ समावर्त्तनम् १० । यथा हारीतः । गर्भाधानवदुपेतो ब्रह्मगर्भं सन्दधाति पुंसवनात् पुंसीकरोति फलस्थापनात् मातापितृज पाप्मानमपोहति रेतोरक्तगर्भो- पघातः पञ्चगुणो जातकर्म्मणा प्रथममपोहति नामकरणेन द्वितीयं प्राशनेन तृतीयं चूडा- करणेन चतुर्थं स्नापनेन पञ्चमं एतैरष्टाभिः संस्कारैर्गर्भोपघातात् पूतो भवतीति । स्नान- मत्र समावर्त्तनरूपमिति कल्पतरुः । इति संस्कारतत्त्वम् ॥ * ॥ याज्ञवल्क्यः । “गर्भाधानमृतौ पुंसः सवनं स्पन्दनात् पुरा । षष्ठेऽष्टमे वा सीमन्तः प्रसवे जातकर्म्म च ॥ अहन्येकादशे नाम चतुर्थे मासि निष्क्रमः । षष्ठेऽन्नपाशनं माभि चूडा कार्य्या यथाकुलम् ॥ एवमेनः शमं याति बीजगर्भसमुद्भवम् ॥” इति मलमासतत्त्वम् ॥ * ॥ संस्कृतानामधिकारमाह याज्ञवल्क्यः । “असस्कृतास्तु संस्कार्य्या भ्रातृभिः पूर्व्वसंस्कृतैः

भगिन्यश्च निजादंशाद्दत्त्वांशन्तु तुरीयकम् ॥” असंस्कृता भ्रातरो भगिन्यश्च पूर्वसंस्कृतैरुप- नीतैः । अन्यथा मन्त्रपाठानधिकारापत्तेःइत्यु- द्बाहतत्त्वम् ॥ एषां विवरणं तत्तच्छब्दे द्रष्टव्यम् । गरुडपुराणोक्तसंस्कारास्तत्रैव ९३ । ९४ । ९५ अध्यायेषु द्रष्टव्याः ॥ * ॥ अथ जीर्णदेवगृहादिसंस्कारफलम् । “अथ चेज्जीर्णसंस्कारविधिः पुण्यो महामुने ! देवतादिषु कर्त्तव्यो महाभोगफलेप्सुभिः ॥ मूलादष्टगुणं पुण्यं जीर्णसंस्कारतो भवेत् । तस्मादनाथजीर्णेषु कार्य्यं संस्करणं मुने ! । स्वकीयं परकीयं वा यथाविभवविस्तरैः ॥ स्वतो वा परतो वाद्य यस्तु संस्कुरुते सुरान् । स यावच्चन्द्रसूर्य्यौ गौस्तावत्कालं सुखी- भवेत् ॥ लोकेषु तेषु देवानां विरजस्केषु हृष्टधीः । यथा गोमेधयज्ञेषु पशुरोमसमाः समाः ॥ वसते दिवि हृष्टात्मा जीर्णसंस्कारकारकः । अनाथा वा सनाथा वा पूजनीयाः सदा सुराः ॥ इति देवीपुराणे पूजाविधिनामाध्यायः ॥ संस्कारजः, त्रि, संस्कारेण जातः । संस्कार- शब्दपूर्वकजनधातोर्डप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ संस्कारवर्ज्जितः, पुं, (संस्कारेण जातः ।) उप- नयनसंस्कारहीनः । तत्पर्य्यायः । व्रात्यः २ । इति हेमचन्द्रः ॥ दशसंस्कारहीने, त्रि ॥ संस्कारहीनः, पुं, (संस्कारहीनः ।) व्रात्यः । इत्यमरः ॥ संस्कारहीनत्वकालमाह । यमः । “पतिता यस्य सावित्री दशवर्षाणि पञ्च च । ब्राह्मणस्य विशेषेण तथा राजन्यवैश्ययोः । प्रायश्चित्तं भवेदेषां प्रोवाच वदतां वरः ॥” तथा मार्कण्डेयः । “विप्रस्य षोडशाद्बर्षात् राज्ञो द्वाविंशतेः परम् । वैश्यस्याष्टाधिकादब्दात् सावित्रीपतनं भवेत् ॥” विष्णुधर्म्मोत्तरे । “षोडशाब्दा हि विप्रस्य राजन्यस्य द्विविं- शतिः । विंशतिः सचतुर्थी च वैश्यस्य परिकीर्त्तिता ॥ सावित्री नातिरिच्येत अत ऊर्द्ध्वं निवर्त्तते ॥” इति मलमासतत्त्वम् ॥ संस्कृतं, क्ली, (सं + कृ + क्तः ।) लक्षणोपेतम् । इति मेदिनी ॥ पाणिन्यादिकृतव्याकरणसूत्रेण उपेत उपगतो लक्षणोपेतः साधुशब्दः । इत्य- मरटीकायां भरतः ॥ स तु देववाणी । यथा, “गौर्व्वाणवाणीवदनं मुकुन्द- संकीर्त्तनञ्चेत्युभयं हि लोके । सुदुर्ल्लभ तच्च न मुग्धबोधा- न्न लभ्यतेऽतः पठनीयमेतत् ॥” इति मुग्धबोधव्याकरणप्रशंसाश्लोकः ॥ संस्कृतः, त्रि, (सं + कृ + क्तः ।) कृत्रिमः । इत्य- मरः ॥ करणेन निर्वृत्तः कृत्रिमा घटादिः । इति भरतः ॥ पक्वः । स्वतो गुणान्तराधानम् ।

पृष्ठ ५/२०७

इत्यमरटीकायां स्वामी ॥ शस्तः । भूषितः । इति मेदिनी ॥ शोधितः । इति जटाधरः ॥ (यथा, देवीभागवते । १ । २ । ११ । “पुराणमुत्तमं पुण्यं श्रीमद्भागवताभिधम् । अष्टादशसहस्राणि श्लोकास्तत्र तु संस्कृताः ॥”) संस्क्रिया, स्त्री, (सं + कृ + “कृञः शच ।” ३ । ३ । १०० । इति शः ।) शवदाहादिक्रिया । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ संस्कारश्च ॥ संस्तरः, पुं, (संस्तीर्य्यते इति । सं + स्तॄ + अप् ।) शय्या । यज्ञः । इति हेमचन्द्रः ॥ पल्लवादिरचितशय्या । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, रघुः । ८ । ५७ । “नवपल्लवसंस्तरेऽपि ते मृदु दूयेत् यदङ्गमर्पितम् । तदिदं विषहिष्यते कथं वद बामोरु चिताधिरोहणम् ॥”) संस्तवः, पुं, (सं + स्तु + अप् ।) परिचयः । इत्यमरः ॥ (यथा, किराते । ४ । २५ । “विहाय वाञ्छामुदिते मदात्यया- दरक्तकण्ठस्य रुते शिखण्डिनः । श्रुतिः श्रयत्युस्मदहसनिःस्वनं गुणाः प्रियत्वेऽधिकृता न संस्तवः ॥”) सम्यक्स्तुतिश्च ॥ (यथा, भागवते । ११ । १३ । १४ । “इति मे छिन्नसन्देहा मुनयः सनकादयः । समाजयित्वा परया भक्त्या गृणत संस्तवैः ॥”) संस्तवानः, त्रि, (संस्तवीतीति । सं + स्तु + “सम्यानच् स्तुवः ।” उणा० ३ । ८९ । इति आनच् ।) सद्वक्ता । इत्युणादिकोषः ॥ वाग्मी । उद्गाता । हर्षः । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ संस्तावः, पुं, (समेत्य स्तुवन्ति यस्मिन् देशे छन्दोगा इति । सम् + स्तु + “यज्ञे समि स्तुवः ।” ३ । ३ । ३१ । इति घञ् ।) क्रतुषु द्विजन्मनां स्तुतिभूमिः । इत्यमरः ॥ यज्ञेषु स्तुतिकारिणां ब्राह्मणानां अवस्थानभूमिः संस्ताव उच्यते । क्रतुषु यज्ञविषयेषु द्विजानां या स्तुतिभूमिः स्थानं स संस्ताव इत्यन्वयः । समेत्य स्तूयते छन्दोगरत्र इति संस्तावः घञ् । इति भरतः ॥ संस्तुतः, त्रि, (सं + स्तु + क्तः ।) सम्यक्प्रकारेण स्तुतिप्राः । सम्यक्स्तवविषयीभूतः । यथा, -- “भूयश्च शतवार्षिक्यामनावृष्ट्यामनम्भसि । मुनिभिः संस्तुता भूमौ सम्भविष्याम्ययोनिजा ॥” इति देवीमाहात्म्यम् ॥ संस्त्यायः, पुं, (सं + स्त्यै + घञ् । आतो युक् ।) संघातः । सन्निवेशः । इत्यमरः ॥ संस्थानम् । विस्तृतिः । इति मेदिनी ॥ गृहम् । इति हेम- चन्द्रः ॥ संस्थः, पुं, (संतिष्ठते स्वपरराष्ट्रेषु इति । सं + स्था + कः ।) चरः । इति मेदिनी ॥ निज- राष्ट्रकः इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, कामन्द- कीये । १२ । ३६ । “सस्थाः स्युश्चारसंस्थित्यै दत्तदायाः शुभा- शयाः ॥”)

संस्थः, त्रि, (संतिष्ठते इति । सं + स्था + कः ।) अवस्थितः । इति मेदिनी ॥ (यथा, हरिवशे भविष्यपर्व्वणि । ८ । ६६ । “यदा मे मरणं भूयात् तदा मा भूत् स्मृतिभ्रमः । दिने दिने क्षणं चित्तं त्वयि संस्थं भवत्विति ॥”) मृतः । इति शब्दरत्नावली ॥ संस्था, स्त्री, (संतिष्ठतेऽनयेति । सं + स्था + अङ् ।) न्याय्यपथस्थितिः । इत्यमरः ॥ सन्ति- ष्ठतेऽनया सम्यगवस्थानं वा संस्था । इति भरतः ॥ अस्याः पर्य्यायो मर्य्यादाशब्दे द्रष्टव्यः ॥ (यथा, उपदेशशतके । ९० । “अपि शक्तः परिहर्त्तुं ययातिशापं हरिर्हते कंसे । राजासनं न भेजे पुरातनीं पालयेत् संस्थाम् ॥” प्रतिज्ञा । यथा, रघुः । ११ । ३८ । “तस्य वीक्ष्य ललितं वपुः शिशोः पार्थिवः प्रथितवंशजन्मनः । स्वं विचिन्त्य च धनुर्दुरानमं पीडितो दुहितृशुल्कसंस्थया ॥”) स्थितिः सादृश्यम् । नाशः । इति मेदिनी ॥ व्यवस्था । (यथा, मनुः । १ । २१ । “सर्व्वेषान्तु स नामानि कर्म्माणि च पृथक् पृथक् । वेदशब्देभ्य एवादौ पृथक् संस्थाश्च निर्म्ममे ॥”) व्यक्तिः । क्रुतुभेदः । (यथा, भागवते । १० । २३ । ८ । “दीक्षायाः पशुसंस्थायाः सोत्रामण्याश्च सत्तमाः । अन्यत्र दीक्षितस्यापि नान्नमश्नन् हि दुष्यति ॥” समाप्तिः । इति हेमचन्द्रः ॥ प्रलयचतुष्टयम् । यथा, -- “नैमित्तिकः प्राकृतिको नित्य आत्यन्तिको लयः । संस्थेति कविभिः प्रोक्तश्चतुर्धास्य स्वभावतः ॥” इति पुराणम् ॥ संस्थानं, क्ली, (सं + स्था + ल्युट् ।) सन्निवेशः । (यथा, मनुः । ८ । ३७१ । “भर्त्तारं लङ्घयेत् या तु स्त्रीज्ञातिगुणदर्पिता । तां श्वभिः खादयेद्राजा संस्थाने बहुसंस्थिते ॥”) चतुष्पथः । इत्यमरः ॥ आकृतिः । मृत्युः । इति मेदिनी ॥ चिह्नम् । इत्यजयपालः ॥ सम्यक् स्थितिश्च ॥ (व्यवस्था । यथा, भागवते । ३ । ९ । २७ । “लोकसंस्थानविज्ञान आत्मानं परिखिद्यतः । तामाहागाधया वाचा कश्मलं शमयन्निव ॥”) संस्थापनं, क्ली, (स + स्था + णिच् + ल्युट् ।) सम्यक्स्थितिप्रापणम् । स्थिरीकरणम् । यथा, “परित्राणाय साधूनां विनाशाय च दुष्कृताम् । धर्म्मसंस्थापनार्थाय संभवामि युगे युगे ॥” इति भगवद्गीतायाम् ३ अध्यायः ॥ “साधुरक्षणेन दुष्टवधेन च धर्म्मं स्थिरीकर्त्तुम् ।” इति तट्टीमायां श्रीधरस्वामी ॥

संस्थितः, त्रि, (स + स्था + क्तः ।) मृतः । इत्य- मरः ॥ (यथा, मनुः । ९ । १९० । “संस्थितस्यानपत्यस्य सगोत्रात् पुत्त्रमाहरेत् । यत्र यदृक्थजातं स्यात् तत्तस्मिन् प्रतिपाद- येत् ॥”) सम्यक्स्थितिविशिष्टश्च ॥ (यथा, कौर्म्मे । १ । २१ । “इदन्तु पञ्चदशमं पुराणं कौर्म्ममुत्तमम् । चतुर्द्धासंस्थितं पुण्यं संहितानां प्रभेदतः ॥” संस्थितिः, स्त्री, (सं + स्था + क्तिन् ।) संस्था- नम् । (यथा, मनुः । ६ । ९० । “यथा नदीनदाः सर्वे सागरे यान्ति संस्थि- तिम् । तथैवाश्रमिणः सर्वे गृहस्थे यान्ति संस्थितिम् ॥” मृत्युः । गृहम् । इति केचित् ॥ संस्पर्शः, पुं, (सं + स्पृश + घञ् ।) सम्यक्- स्पर्शः । स तु त्वगिन्द्रियग्राह्यगुणविशेषः । यथा, छागलेयः । “आलापात् गात्रसंस्पर्शात् निश्वासात् सह- भोजनात् । सहशय्यासनाध्यायात् पापं संक्रमते नृणाम् ॥” इति प्रायश्चित्तविवेकः ॥ संस्पर्शा, स्त्री, (संस्पृश्यतेऽसौ इति । सं + स्पृश + कर्म्मणि घञ् । टाप् ।) जनीनामगन्ध- द्रव्यम् । इत्यमरः ॥ संस्फालः, पुं, (सम्यक् स्फालः स्फुरणं यस्य ।) मेषः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ संस्फुटः, त्रि, (संस्फुटतीति । सं + स्फुट + इ- गुपधेति कः ।) विकसितः । इति शब्दरत्नावली ॥ संस्फेटः, पुं, (सं + स्फिट अनादरे + अधिकरणे घञ् ।) युद्धम् । इत्यभरटीकायां भरतः ॥ संस्फोटः, पुं, (संस्फोटत्यत्रेति । सं + स्फुट् भेदने + घञ् ।) युद्धम् । इत्यमरः ॥ संस्मरणं, क्ली, (सं + स्मृ + ल्युट् ।) संस्मृतिः । संस्कारजन्यज्ञानम् । यथा, योगियाज्ञवल्क्यः । “ध्यायेन्नारायणं नित्यं स्नानादिषु च कर्मसु । तद्विष्णोरिति मन्त्रेण स्नायादप्सु पुनः पुनः ॥ गायत्त्री वैष्णवी ह्येषा विष्णोः संस्मरणाय वै ।” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ संस्मृतिः, स्त्री, संस्मरणम् । संपूर्वस्मृधातोः क्तिन्प्रत्ययेन निष्पन्ना ॥ (यथा, कथासरित्- सागरे । ५५ । २०६ । “तच्छ्रुत्वा संस्मृतिं लब्ध्वा स राजा प्रत्युवाच तम् ॥”) संहतः, त्रि, (सं + हन + क्तः ।) दृढसन्धिः । इत्यमरः ॥ मिलितः । दृढः । इति मेदिनीकर- हेमचन्द्रौ ॥ सम्यक्प्रकारेण हतश्च ॥ संहतजानुः, त्रि, (संहते जानुनी यस्य ।) लग्नजानुकः । यथा, -- “प्रज्ञुः प्रगतजानुः स्यात् प्रज्ञोऽत्रैव च दृश्यते संज्ञुः संहतजानुश्च भवेत् संज्ञोऽपि तत्र हि । ऊर्द्ध्वज्ञु रूर्द्ध्वजानुः स्यादूर्द्ध्वज्ञोऽप्यूर्द्ध्वजानुकः ॥” इति भरतधृतसाहसाङ्कः ॥

पृष्ठ ५/२०८

संहतजानुकः, त्रि, (संहतजानुरेव । स्वार्थे कन् ।) लग्नजानुकः । तत्पर्य्यायः । संज्ञुः २ । इत्य- मरः ॥ संहतजानुः ३ संज्ञः ४ । इति तट्टी- कायां भरतः ॥ संहतलः, पुं, (संहतं परस्परयोर्मेलनं लातीति । ला + कः ।) मिलितपाणिद्वयम् । इत्यमरः ॥ द्वौ वामदक्षिणौ प्रतलौ संहतौ मिलितौ संहतल उच्यते । प्रतलद्धयं मिलितं संहतलः । स्यादित्यर्थः । संहतं लाति संहतलः हन- जनादितिडः । निर्विसर्गपाठे द्वौ वामदक्षिणौ पाणी संहतौ मिलितौ च्रेत् तदा संहतल- पतलावुच्येते । अस्मिन्नर्थे प्रतलोऽयं चपेटे संह- तले च वर्त्तमानत्वात् नानार्थः । इति भरतः ॥ संहतिः, स्त्री, (सं + हत + क्तिन् ।) समूहः । इत्यमरः ॥ (यथा, हितोपदेशे । “अल्पानामपि वस्तूनां संहतिः कार्य्यसाधिका । तृणैर्गुणत्वमापन्नैर्वध्यन्ते मत्तदन्तिनः ॥”) संहननं, क्ली, (संहन्यते इति । सं + हन + ल्युट् ।) शरीरम् । इत्यमरः ॥ (यथा, भाग- तते । ५ । २ । २१ । “आग्नीध्रसुतास्ते मातुरनुग्रणादौत्पत्तिकेनैव संहननबलोपेताः पित्रा विभक्ता आत्मतुल्य- नानामि यथाविभागं जम्बूद्बीपवर्षाणि बुभुजुः ॥” सम्यग्घातनञ्च ॥ (कठिने, त्रि । यथा, भाग- वते । ५ । ९ । १० । “शीतोष्णवातवर्षेषु वृष इवानाधृताङ्गः पीनः संहननाङ्गः * * * विचचार ॥” “संहन्यन्ते निविडीभवन्ति अङ्गानि यस्य । कठिनावयव इत्यर्थः ॥” इति तट्टीकायां स्वामी ॥) संहराख्यः, पुं, (संहर इति आख्या यस्य ।) पावकनामाग्निः । इति मत्स्यपुराणम् ॥ संहर्षः, पुं, (सं + हृष + घञ् ।) प्रमोदः । स्पर्द्धा । (यथा, महाभारते । ३ । २१८ । २४ । “संहर्षाद्वारयन् क्रोधं धन्वी स्रस्वी रथस्थितः । समरे नाशयेत् शत्रूनमोघो नाम पावलः ॥” वायुः । इति विश्वमेदिन्यौ ॥ (लोमहर्षः । यथा, सुश्रुते । ६ । ६ । “दाहसंहर्षताभ्रत्वशोकनिस्तोदगौरवैः ॥”) संहवनं, क्ली, सम्यक्प्रकारेणाहुतिः । संपूर्व्व- हुधातोर्भावेऽनट् (ल्युट्) प्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ संहारः, पुं, (संह्रियतेऽनेनेति । सं + हृ + “अध्यायन्यायेति ।” ३ । ३ । १२२ । इति घञन्तः साधुः ।) नरकविशेषः । इत्यमरः ॥ प्रलयः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, मनुः । १ । ८० । “मन्वन्तराण्यसंख्यानि सर्गः संहार एव च । काडविवैतत् कुरुते परमेष्ठी पुनः पुनः ॥”) मक्षेपः । इति जटाधरः ॥ संहरणञ्च ॥ (यथा, रघुः । ५ । ५७ । “संमोहनं नाम सखे ! ममास्त्रं प्रयागम हारविभक्तमन्त्रम् ॥”) संहारमदा, स्त्री, (संहारस्य मुद्रा ।) विस- र्ज्जनमुद्रा । यथा, राघवभट्टधृतम् ।

“अधोमुखे वामहस्ते ऊर्द्ध्वास्यं दक्षहस्तकम् । क्षिप्ताङ्गुलीरङ्गुलीभिः संगृह्य परिवर्त्तयेत् । प्रोक्ता संहारमुद्रेयमर्पणे तु प्रशस्यते ॥” अर्पणे आत्मनीति शेषः । इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ भैरवविशेषः । यथा, -- “असिताङ्गो रुरुश्चण्डः क्रोध उन्मत्त एव च । कपाली भीषणश्चैव संहाराश्चाष्ट भैरवाः ॥” इति तन्त्रम् ॥ संहितः, त्रि, मिलितः । संपूर्व्वधाधातोः क्तप्रत्य- येन निष्पन्नः ॥ संहितपुष्पिका, स्त्री, (संहितानि मिलितानि पुष्पाणि यस्याः । कापि अत इत्वम् ।) मिश्रेया । इति राजनिर्घण्टः ॥ संहिता, स्त्री, सम्यक् (धीयते स्मेति । धा + कर्म्मणि क्तः । यद्धा सम्यक् हितं प्रतिपाद्यं यस्याः ।) मन्वादिप्रणीतधर्म्मशास्त्रम् । तत्प- र्य्यायः । स्मृतिः २ धर्म्मसंहिता ३ श्रुति- जीविका ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ संहिता- विशेषा यथा, -- “एवं पुराणसंख्यानं चतुर्लक्षमुदाहृतम् । अष्टादशपुराणानामेवमेव विदुर्बुधाः । एवञ्चोपपुराणानामष्टादश प्रकीर्त्तिताः ॥ इतिहासो भारतञ्च वाल्मीकं काव्यमेव च । पञ्चकं पञ्चरात्राणां कृष्णमाहात्स्यमुत्तमम् ॥ वाशिष्ठं नारदीयञ्च कापिलं गौतमीयकम् । परं सनत्कुमारीयं पञ्चरात्रञ्च पञ्चकम् । पञ्चम्यः सहितानाञ्च कृष्णभक्तिसमन्विताः । ब्रग्मणश्च शिवस्यापि प्रह्रादस्य तथैव च । गौतमस्य कुमारस्य संहिताः परिकीर्त्तिताः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे १३२ अध्यायः ॥ अपि च । “इदन्तु पञ्चदशमं पुराणं कौर्म्ममुत्तमम् ॥ चतुर्धा संस्थितं पुण्यं संहितानां प्रभेदतः ॥ ब्राह्मी भागवती शैवी वैष्णवी च प्रकीर्त्तिता । चतस्रः संहिताः पुण्या धर्म्मकामार्थमोक्षदाः ॥ इयन्तु संहिता ब्राह्मी चतुर्व्वेदैः समन्यिता । भवन्ति षट्सहस्राणि श्लोकानामत्र संख्यया ॥” इति कौर्म्मे १ अध्यायः ॥ तत्र स्कन्दपुराणोक्तषट्संहिता यथा, -- “स्कान्दमद्याभिवक्ष्यामि पुराणं श्रुतिसम्मितम् । षड्विधं संहिताभेदैः पञ्चाशत्खण्डमण्डितम् ॥ आद्या सनत्कुमारोक्ता द्वितीया सूतसंहिता । तृतीया शाङ्करी विप्राश्चतुर्थी वैष्णवी मता ॥ तत्परा संहिता ब्राह्मी सौरान्त्या संहिता मता । ग्रन्थतः पञ्चपञ्चाशत्सहस्रेणोपलक्षिता ॥ आद्या तु संहिता विप्रा द्वितीया षट्सहस्रिका । तृतीया ग्रन्थतस्त्रिंशत् सहस्रेणोपलक्षिता । तुरीया संहिता पञ्चसहस्रेणोपलक्षिता । ततोऽन्ना त्रिसहस्रेण ग्रन्थेनैव विनिर्म्मिता । अन्या सहस्रतः सृष्टा ग्रन्थतः पण्डितोत्तमाः ॥” इति स्कन्दपुराणे सूतसंहितायां शिवमाहात्म्य- खण्डे १ अध्यायः ॥

संहूतिः, स्त्री, (सं + ह्वे + क्तिन् ।) बहुभिः कृताह्वानम् । इत्यमरः ॥ संहृतः, त्रि, (सं + हृ + क्तः ।) कृतसंहारः । यथा, “अहं विभूत्या बहुभिरिह रूपैर्यदा स्थिता । तत् संहृतं मयैकैव तिष्ठाम्याजौ स्थिरो भव ॥” इति मार्कण्डेयपुराणीयदेवीमाहात्म्यम् ॥ संहृतिः, स्त्री, (सं + हृ + क्तिन् ।) संहारः । यथा, -- “विसृष्टौ सृष्टिरूपा त्वं स्थितिरूपा च पालने । तथा संहृतिरूप्रान्ते जगतोऽस्य जगन्मये ॥” इति मार्कण्डेयपुराणे देवीमाहात्म्यम् ॥ संक्षयः, पुं, (सं + क्षि + अच् ।) नाशः । यथा, -- “रिपवः संक्षयं यान्ति कल्याणं चोपपद्यते । नन्दते च कुलं पुंसां माहात्म्यं मम शृण्वताम् ॥” इति मार्कण्डेयपुराणे देवीमाहात्म्यम् ॥ प्रलयः । इति शब्दरत्नावली ॥ संक्षिप्तः, त्रि, (सं + क्षिप् + क्तः ।) कृतसंक्षेपः । संक्षेपविशिष्टः । यथा, -- “ससाहृत्यान्यतन्त्राणि संहिप्तैः प्रतिसंस्कृतैः । सम्पूर्णमुच्यते वर्गैर्नामलिङ्गानुशासनम् ॥” इत्यमरः ॥ संक्षिप्तैः अल्पेनैव बह्वर्थप्रतिपादकतयाभि- हितैः । इति तट्टीकायां भरतः ॥ संक्षेपः, पुं, (सं + क्षिप् + घञ् ।) स्तोकेन भूयसो- ऽभिधानम् । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ चुम्बक इति स्वल्प इति च ख्यातः ॥ संक्षुब्धः, त्रि, (सं + क्षुभ + क्तः ।) सञ्चलनविशिष्टः । इति क्षुभधात्वर्थदर्शनात् । आकुलः । यथा, -- “दृष्ट्वा समस्तं संक्षुब्धं त्रैलोक्यममरारयः । सन्नद्धाखिलसैन्यास्ते समुत्तस्थरुदायुधाः ॥” इति मार्कण्डेयपुराणे देवीमाहात्मम् ॥ संक्षेपणं, क्ली, (सं + क्षिप् + ल्युट् ।) विस्ती- र्णानां संक्षेपः । प्रपञ्चकरणवैपरीत्यम् । इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । समसनम् २ । इत्यमरः ॥ संहारः ३ समाहारः ४ संग्रहः ५ समासः ६ । इति जटाधरः ॥ संक्षोभः, पुं, (सं + क्षुभ + घञ् ।) चाञ्चल्यम् । सञ्चलनम् । यथा । “संक्षोभमक्षरयुषामपि चित्ततन्वोः ।” इति श्रीभागवतम् ॥ सकः, पुं, पूर्व्वोक्तपरामर्शकः । से इति भाषा । तच्छब्दस्य टेः पूर्व्वं अकि परत्र आप्प्रत्यये च कृते प्रथमैकवचणनिष्पन्नं पद- द्वयम् ॥ (यथा, ऋग्वेदे । १ । १९१ । ११ । “इयत्तिका शकुन्तिका सका जघास ते विषम् ॥”) सका, स्त्री, पूर्व्वोक्तपरामर्शकः । से इति भाषा । तच्छब्दस्य टेः पूर्व्वं अकि परत्र आप्प्रत्यये च कृते प्रथमैकवचणनिष्पन्नं पद- द्वयम् ॥ (यथा, ऋग्वेदे । १ । १९१ । ११ । “इयत्तिका शकुन्तिका सका जघास ते विषम् ॥”) सकटः, पुं, (कटेन अशुचिना शवादिना सह वर्त्तमानः ।) शाखोटवृक्षः । इति भूरिप्रयोगः ॥ सकटान्नं, क्ली, (कटशब्देनाशौचं लक्ष्यते तत्- सहचरितमन्नं सकटान्नम् । इति मिताक्षरा ।) अशुद्धानम् । इति केचित् ॥ (यथा, याज्ञ- वल्क्यः । ३ । १५ । “आचार्य्यपित्रुपाध्यायान्निर्हृत्यापि व्रती व्रती । सकटान्नं न चाश्नीयात् न च तैः सह संवसेत् ॥”

पृष्ठ ५/२०९

सकण्टकः, पुं, (कण्टकेन सह वर्त्तमानः ।) शैवालः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ करञ्जविशेषः । इति रत्नमाला ॥ नाटाकरञ्ज इति भाषा ॥ कण्टकयुक्ते, त्रि । यथा, -- “शीतलोष्णसमायुक्तसकण्टकदलान्वित । हर पापमपामार्ग भ्राम्यमाणः पुनः पुनः ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ (लोमाञ्चिते च त्रि । यथा, कथासरित्- सागरे । २५ । २२० । “स तं साहसिकस्पर्शभीतैरिव सकण्टकैः । अङ्गैः प्रणतमालिङ्ग्य मुमुदे भूपतिश्चिरम् ॥”) सकरः, त्रि, हस्तयुक्तः । राजस्वविशिष्टः । शुण्ड- युक्तः । किरणविशिष्टः । करेण सह वर्त्तते योऽसौ । इति बहुव्रीहिसमासनिष्पन्नः ॥ सकरुणः, त्रि, (करुणया सह वर्त्तमानः !) करुणायुक्तः । सदयः । यथा, -- “भवानि त्वं दासे मयि वितर दृष्टिं सकरुणा- मिति स्तोतुं वाच्छन् कथयति भवानि त्वमिति यः । तदैव त्वं तस्मै दिशसि निजसायुज्यपदवीं मुकुन्दब्रह्येन्द्रस्फुटमुकुटनीराजितपदाम् ॥” इत्यानन्दलहरी ॥ सकर्णः, त्रि, (कर्णाभ्यां सह वर्त्तमानः ।) श्रवण- शीलः । तत्पर्य्यायः । श्रुतितत्परः २ । इति जटाधरः ॥ कर्णयुक्तश्च ॥ सकर्म्मकः, पुं, (कर्म्मणा सह वर्त्तमानः । कप् ।) कर्म्मयुक्तधातुः । कर्म्मान्वयिक्रियार्थकः । यथा । क्वचित् सकर्म्मकाद्धातोर्भावेऽपि क्रियाव्याप्ति- रस्ति । यथा । कां दिशं गन्तव्यम् । इति मुग्ध- बोधटीकायां दुर्गादासः ॥ (कर्म्मयुक्ते, त्रि । यथा, भागवते । ५ । २० । ३२ । “तद्वर्षपुरुषा भगवन्तं ब्रह्मरूपिणं सकर्म्मकेण कर्म्मणाराधयन्ति ॥” “सकर्म्मकेण ब्रह्मसालो- क्यादिसाधनेन ।” इति तट्टीका ॥) सकलं, त्रि, (कलया सह वर्त्तमानम् ।) समु- दायः । तत्पर्य्यायः ! समम् २ सर्व्वम् ३ विश्वम् ४ अशेषम् ५ कृत्स्नम् ६ समस्तम् ७ निखिलम् ८ अखिलम् ९ निःशेषम् १० समग्रम् ११ पूर्णम् १२ अखण्डम् १३ अमूलकम् १४ । इत्यमरः ॥ अनन्तम् १५ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, भागवते । ४ । २८ । ४ । “द्वार्भिः प्रविश्य सुभृशं प्रार्दृयन् सकलां पुरीम् ॥” कला प्रकृतिस्तया सह वर्त्तते इति । सगुणम् । यथा महाभारते । १३ । १६ । ८ । “निष्कलं सकलं ब्रह्म निर्गुणं गुणगोचरम् ॥”) सकामः, त्रि, (कामेन सह वर्त्तमान इति ।) कामनाविशिष्टः । यथा, -- “अकामो वा सकामो वा यत्र क्वापि बहिर्जले इह चामुत्र दुःखानि माघस्नायी न पश्यति ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ सकाशः, पुं, (काशः प्रकाशस्तेन सह वर्त्तते इति ।) समीपः । यथा, --

“देवि दैत्येश्वरः शुम्भस्त्रै लोक्ये परमेश्वरः । दूतोऽहं प्रेषितस्तेन त्वत्सकाशमिहागतः ॥” इति मार्कण्डेयपुराणे देवीमाहात्म्यम् ॥ काशयुक्ते, त्रि ॥ सकुरुण्डः, पुं, साकुरुण्डवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ सकुलः, पुं, (कुलेन सह वर्त्तते इति ।) शकुल- मत्स्यः । इति शब्दरत्नावली ॥ सकुल्यः, त्रि, (समाने कुले भवः । यत् ।) सगोत्रः । यथा, -- “जारो लङ्गः सगोत्रास्तु स्वजनज्ञातिबान्धवाः । सकुल्यबन्धुदायादस्वसमानोदका अपि ॥” इति जटाधरः ॥ * ॥ स्वावध्यूर्द्ध्वतनाष्टमावधिदशमपुरुषपर्य्यन्तपुरुष- त्रयम् । तेषां दशमपुरुषपर्य्यन्तसन्ततिः । स्वाव- ध्यधस्तनाष्टमावधिदशमपुरुषपर्य्यन्तसन्ततिश्च ॥ तेषामशौचं यथा, बृहस्पतिः । “दशाहेन सपिण्डास्तु शुध्यन्ति प्रेतसूतके । त्रिरात्रेण सकुल्यास्तु स्नात्वा शुध्यन्ति गोत्रजाः ॥” इति शुद्धितत्त्वम् ॥ * ॥ दायाधिकारिसकुल्यास्तु पञ्चमपुरुषावधयः । यथा । बौधायनः । प्रपितामहः पितामहः पिता स्वयं सोदर्य्यभ्रातरः सवर्णायाः पुत्त्रः पौत्त्रः प्रपौत्त्रो वा एतानविभक्तदायादान् सपिण्डान् आचक्षते । विभक्तदायादान् सकु- ल्यान् आचक्षते सत्सङ्गजेषु तद्गामी ह्यर्थो भव- तीति । इति दायतत्त्वं शुद्धितत्त्वञ्च ॥ * ॥ तस्य कन्यादानाधिकारित्वं यथा । विष्णुः । पिता पितामहो भ्राता सकुल्यो मातामही माता चेति कन्याप्रदः पूर्व्वनाशे प्रकृतिस्थः परः परः । नारदश्च । ‘पिता दद्यात् स्वयं कन्यां भ्राता वानुमतः पितुः मातामहो मातुलश्च सकुल्यो बान्धवस्तथा ॥ माता त्वभावे सर्व्वेषां प्रकृतौ यदि वर्त्तते । तस्यामप्रकृतिस्थायां कन्यां दद्युः स्वजातयः ॥’ इत्युद्वाहतत्त्वम् ॥ सकुली, स्त्री, मत्स्यविशेषः । अस्या गुणादि- स्तालव्यशकारादिशकुलशब्दे द्रष्टव्यः ॥ सकृत्, व्य, (एक + “एकस्य सकृच्च ।” ५ । ४ । १९ । इति सुच् सकृदादेशश्च । संयोगास्येति सुचो लोपः ।) एकवारम् । (यथा, -- “सकृदंशो निपपति सकृत् कन्या प्रदीयते । सकृदाह ददानीति त्रीण्येतानि सकृत् सकृत् ॥” इति महाभारतम् ॥) सह । इत्यमरः ॥ विष्ठा । इति तट्टीका ॥ (अस्मिन्नर्थे तालव्यशकारस्य प्रयोगः प्रायशो दृश्यते ॥) सकृत्प्रजः, पुं, (सकृत् प्रजा यस्य ।) काकः । इत्यमरः ॥ जातैकमात्रापत्ये, त्रि ॥ सकृत्फला, स्त्री, (सकृत् फलानि यस्याः ।) कदली । इति राजनिर्घण्टः ॥

सकृद्गर्भः, पुं, (सकृत् गर्भो यस्य ।) खेसरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ एकमात्रगर्भिण्यां, स्त्री ॥ सकृद्वीरः, पुं, (सकृत् वीर इव ।) एकवीरवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सक्तः, त्रि, (सन्ज + क्तः ।) अविरतः । इति हेमचन्द्रः ॥ आसक्तः ॥ (यथा, रामायणे । ६ । ४ । ११८ । “अन्योन्यैराहताः सक्ता सस्वनुर्भीमनिःस्वनाः ऊर्म्मयः सिन्धुराजस्य महाभेर्य्य इवाहवे ॥”) सक्तिः, स्त्री, सङ्गः । सन्जधातोः क्तिप्रत्ययेन निष्पन्ना ॥ (यथा, किराते । ५ । ४६ । “सक्तिं जवादपनयत्यनिले लतानां वैरोचनैर्द्विगुणिताः सहसा मयूखैः । रोधोभुवां मुहुरमुत्र हिरण्मयीनां भासस्तडिद्विलसितानि विडम्बयन्ति ॥”) सक्तुः, पुं, (सच्यते सिच्यते इति । सच सेचने + “सितनिगमिमसिसचीति ।” उणा० १ । ७० । इति तुन् ।) भृष्टयवादिचूर्णः । छातु इति भाषा । यथा, -- “भृष्टा यवाः पुनर्धाना धानाचूर्णन्तु सक्तवः ॥” इति हेमचन्द्रः ॥ अस्य गुणादिः तालव्यादिशक्तुशब्दे द्रष्टव्यः ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । ४ । १२२ । “एकः शरावः सक्तूनामेकः प्रत्यहमम्भसः । शकटालस्य तत्रान्तः सपुत्त्रस्य न्यधीयत ॥” अर्द्धर्च्चादित्वात् क्लीवलिङ्गेऽपि दृश्यते ॥ प्रायशो ऽयं शब्दः बहुवचने प्रयुज्यते ॥) सक्तुकः, पुं, (सक्तुरिव । कन् ।) विषभेदः । इति हेमचन्द्रः ॥ स्वार्थे के सक्तुश्च ॥ सक्तुफला, स्त्री, (सक्तव इव फलानि यस्याः । अजादित्वात् टाप् ।) शमीवृक्षः । इत्यमरः ॥ सक्तुफली, स्त्री, (सक्तव इव फलानि यस्याः । ङीष् ।) शमीवृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ सक्थि, [न्] क्ली, (सज्यते इति । सन्ज सङ्गे + “असिसञ्जिभ्यां क्थिन् ।” उणा० ३ । १५४ । क्थिन् ।) ऊरुः । इत्यमरः ॥ (यथा, मार्क- ण्डेये । १८ । ४९ । “नृणां पदे स्थिता लक्ष्मीर्निलयं संप्रयच्छति । सक्थ्नोश्च संस्थिता वस्त्रं तथा नानाविधं वसु ॥”) शकटावयवविशेषः । इत्युणादिकोषः ॥ सक्षमः, त्रि, क्षमताविशिष्टः । क्षमाविशिष्टः । क्षमेण क्षमया वा सह वर्त्तमानः । इति बहु- व्रीहिनिष्पन्नः ॥ सक्षारः, त्रि, लवणयुक्तः । क्षारेण सह वर्त्तमानः । इति बहुव्रीहिसमासनिष्पन्नः ॥ (यथा, सुश्रुते । १ । ४५ । “वातश्लेष्महरं वाप्यं सक्षारं कटुपित्तलम् ॥”) सखा, [इ] पुं, (समानः ख्यायते इति । समान + ख्या + “समाने ख्यः सचोदात्तः ।” उणा० ४ । १३६ । इति इञ् । टिलोपयलोपौ समा- नस्य स्वभावश्च ।) सौहार्दयुक्तः । समानः ख्यायते जनैः नाम्नीति डिः मनीषादित्वात्

पृष्ठ ५/२१०

ख्यातेर्यलोपः समानस्य सभावश्च सख्यृद्भ्या- मिति सेर्डा । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ तत्प- र्य्यायः । आक्रन्दः २ मित्रम् ३ सुहृत् ४ । इति जटाधरः ॥ वयस्थः ५ सवयाः ३ स्निग्धः ७ सहचरः ८ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा माघे । २ । ३६ । “सखागरीयान् शत्रुश्च कृत्रिमस्तौ हि कार्य्यतः स्याताममित्रौ मित्रे च सहजप्राकृतावपि ॥”) सहायः ! इति मेदिनी ॥ तत्पत्नीगमने दोषो यथा, -- “गुरुतल्पव्रतं कुर्य्यात् रेतः तिक्त्वा स्वयोनिषु । सख्युः पुत्त्रस्य च स्त्रीषु कुमारीष्वन्त्यजासु च ॥ इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ सखिता, स्त्री, (सख्युर्भावः । सखि + तल् ।) सख्यम् । यथा, -- “मीमांसे बहुसेवितासि सुहृदस्तर्काः समस्ताः स्थमे वेदान्ताः परमात्मबोधगुरवो यूयं मयोपासिताः जाता व्याकरणाति बालसखिता युद्माभिरभ्यर्थये प्राप्तोऽयं समयो मनूक्तविवृतौ साहाय्यमाल- म्ब्यताम् ॥” इति मनुटीकायां कुल्लूकभट्टः ॥ सखित्वं, क्ली, (सख्युर्भावः । सखि + त्व ।) सख्यम् । (यथा, महाभारते । १ । १३७ । १५ । “कृतं सर्व्वेण मेऽन्येन सखित्वन्तु त्वया वृणे । द्वन्द्वयुद्धञ्च पार्थेन कर्त्तुमिच्छाम्यहं प्रभो ! ॥”) सखी, स्त्री, (“सख्यश्विश्वीति भाषायाम् ।” ४ । १ । ६२ । इति ङीष् ।) सहचरी । तत्पर्य्यायः । आलिः २ वयस्या ३ । इत्यमरः । सध्रीची ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, रघुः । ३ । “अथेप्सितं भर्त्तुरुपस्थितोदयं सखीजनोद्वीक्षणकोमुदीमुखम् । निदानमिक्ष्वाकुकुलस्य सन्ततेः सुदक्षिणा दौर्हृदलक्षणं दधौ ॥”) सख्यं, क्ली, (सख्युर्भावः कर्म्म वा । सखि + यत् ।) मित्रता । तत्पर्य्यायः । सौहृदम् २ सौहाद्दम् ३ साप्तपदीनम् ४ मैत्रम् ५ जर्ज्यम् ६ सङ्गतम् ७ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, रघुः । १३ । ५७ । “वधनिर्धूतशापस्य कवन्धस्योपदेशतः । मुमूर्च्छ सख्यं रामस्य समानव्यसने हरौ ॥”) सग, म ए संवृतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-सक०-सेट् ।) म, सिसगयिषति । ए, असगीत् । इति दुर्गादासः ॥ सगन्धः, पुं, (गन्धन सह वर्त्तमान इति ।) ज्ञातिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ गन्धयुक्ते, त्रि ॥ (यथा, बृहत्संहितायाम् । ४३ । ३६ । “द्विरदमदमहीसरोजलाजै- र्घृतमधुना च हुताशने सगन्धे ॥”) सगरः, पुं, (गरेण सह वर्त्तमानः ।) अर्हद्भेदः । इति हेमचन्द्रः ॥ सूर्य्यवंशीयराजविशेषः । स तु अयोध्याधिपतिबाहुराजपुत्त्रः तस्योत्पत्त्यादि यथा, --

सूर्य्यवंशे महाराजी बाहुर्नाम महानभूत् । तस्य राज्यं हृतं सर्व्वं हैहयैस्तालजङ्घकैः ॥ काम्बोजाः पह्रवाश्चैव पारदा यवनाः शकाः । एते पञ्चगणा ब्रह्मन् हैहयार्थे पराक्रमन् ॥ हृतराज्यः स वै विप्र तदा बाहुर्व्वनं ययौ । पत्नी तु यादवी तस्य गुर्व्विण्यासीत् पतिव्रता ॥ तत्सपत्नी पूर्व्वमेव तस्या गर्भजिघांसया । भोजनेन सह प्रादात् गरं धर्म्मानवेक्षया ॥ यादव्यास्तु तपोयोगात् गर्भो मैव ममार ह । न ममार च सा राज्ञी देवानामनुकम्पया ॥ पतिं सानुययौ साध्वी सिषेवे तं वने सदा ! स राजा विपिने तस्मिन् प्राणांस्तत्याज योग- वान् ॥ सा तु भर्त्तुश्चितिं कृत्वा वने तामध्यरोहत । और्व्वस्तां भार्गवस्तात कारुण्यात् समवारयत् ॥ तस्याश्रमे च सा गर्भं सुषुवे ज्वलनप्रभम् । व्यजायत महाबाहुर्गरेणैव सह द्विज ॥ सगरो नाम तेनाभूत् बालकोऽतिमनोहरः । और्वस्तु जातकर्म्मादि तस्य कृत्वा महात्मनः ॥ अध्याप्य वेदानखिलान् शस्त्राणि प्रत्यपादयत् । आग्नेयन्तु महाघोरममरैरपि दुःसहम् ॥ स तेनास्त्रबलेनाजौ बलेन च समन्वितः ! हैहयांस्तालजङ्घांश्च जघ्न रुद्रः पशूनिव ॥ जनयामास लोकेऽस्मिन् कीर्त्तिं कीर्त्ति मतांवरः ततः शकान् सयवनान् काम्बोजान् पारदां- स्तथा । पह्रवांश्चापि निःशेषान् कर्त्तुं व्यवसितो नृपः ॥ ते हन्यमाना वारेण सगरेण महीजसा । वशिष्ठं शरणं जग्मुः सूर्य्यवंशपुरोहितम् ॥ वशिष्ठः शरणापन्नान् समये स्थाप्य तानृषिः । सगरं वारयामास तेभ्या दत्त्वाभयं तदा ॥ सगरस्तां प्रांतज्ञान्तु निशम्य सुमहाबलः । धर्म्मं जघान तेषाञ्च वेशानन्यांश्चकार ह ॥ अर्द्धं शिरः शकानान्तु मुण्डयामास भूपतिः । यवनानां शिरः सर्व्वं काम्बाजानामपि द्विज ॥ पारदान् मुक्तकेशास्तु पह्रवान् श्मश्रुधारिणः । निस्वाध्यायवषट्कारान् सर्व्वानेव चकारह ॥ कालिसर्पा माहिषका दार्व्वाश्चोलाः सकेरलाः खसास्तुषाराश्चीनाश्च मद्राः किष्किन्धका- स्तथा । कोन्तलाश्च तथा बन्धाः शाम्बाः कोङ्कणका- स्तथा । सर्व्वे ते क्षत्त्रियास्तात धर्म्मास्तेषां निराकृताः ॥ पुराहितस्य वाक्यन कृता विकृतवेशिनः । वश कृत्य सराजन्यान् स्वराज्यमन्वशासत ॥” इति पाद्मे स्वर्गखण्डे १५ अध्यायः ॥ * ॥ अपि च । “रोहिताच्च वृको जातो वृकाद्वाहुरजायत ॥ सगरस्तस्य पुत्त्रोऽभूत् राजा परमधार्म्मिकः ॥ द्वे भार्य्ये सगरस्यापि प्रभा भानुमती तथा । ताभ्यामाराधितः पूर्व्व मौर्व्वोऽग्निः पुत्त्रकाम्यया और्व्वस्तुष्टस्तुयाः प्रादात् यथेष्टं वरमुत्तमम् ।

एका षष्टिसहस्राणि सुतमेकं तथा परा ॥ गृह्णातु वंशकर्त्तारं प्रभा गृह्णाद्बहूं स्तथा । एकं भानुमतीपुत्त्रमगृह्णादसमञ्जसम् ॥ ततः षष्टिसहस्राणि सुषुवे यादवी प्रभा । खनन्तः पृथिवीं दग्धा विष्णुना येऽश्वमार्गणे ॥ असमञ्जसस्तु तनयः अंशुमान् नाम विश्रुतः । तस्य पुत्त्रो दिलीपस्तु दिलीपात्तु भगीरथः ॥ येन भागीरथी गङ्गा तपः कृत्वावतारिता । भगीरयस्य तनयो नाभाग इति विश्रुतः ॥” इति मात्स्ये १२ अध्यायः ॥ सगर्भः, पुं, (समानो गर्भोयस्य । समानस्य सः ।) सहोदरः । इति शब्दरत्नावली ॥ त्रि, अभ्य न्तरितसूक्ष्मपत्रादियुक्तः । यथा -- “दर्भान् सगर्भानादाय नव सप्त च पञ्च वा । साग्रान् समूलानच्छिन्नान् द्विजो दक्षिण- पाणिना । अन्वारब्धेन सव्येन तर्पयेत् षड्विनायकान् ॥” इति काशीखण्डे सदाचारो नाम ३५ अध्यायः ॥ (गर्भविशिष्टे च त्रि ॥ यथा कथासरित्सागरे । २० । ८४ । “अनलोऽपि सगर्भोभूत् तेन वोर्य्येण धूर्जटेः ॥” सगर्भा, स्त्री, (गर्भेण सह वर्त्तमाना ।) गर्भवती । यथा -- “केचिद्गहनमाश्रित्य केचित् पातालमाविशन् । सगर्भा चन्द्रसेनस्य भार्य्या दाल्भ्याश्रमं ययौ ॥” इति पाद्मे सृष्टिखण्डे १ अध्यायः ॥ सहोदरा । इति सगर्भशब्ददर्शनात् ॥ सगर्भ्यः, पुं, (समाने गर्भे भवः । “सगर्भसयूथ- सनुतात् यन् ।” ४ । ४ । ११४ । इति यन् ।) सहोदरः । इत्यमरः ॥ (यथा, वाजसनेयसंहि- तायाम् । ४ । २० । “अनु त्वा माता मन्यतामनु पितानु भ्राता सगर्भोऽनु सखा सयूथ्यः ॥”) सगोत्रं, क्ली, (समानं गात्रमिति । समानस्य सः ।) कुलम् । यथा, -- “कुलं गौत्रं सगोत्रञ्च तुल्यगोत्रे निगद्यते ।” इति शब्दरत्नावली ॥ सगोत्रः, पुं, (समानं गोत्रमस्य । “ज्योतिर्जन- पदरात्रीति ।” ६ । ३ । ८५ । इति समानस्य सः ।) ज्ञातिः । यथा, -- “सगोत्रबान्धवज्ञातिबन्धुस्वस्वजनाः समाः ॥” इत्यमरः ॥ (यथा, मनुः । ९ । १९० । “संस्थितस्यानपत्यस्य सगोत्रात् पुत्रमाहरेत् ॥”) सग्धिः, स्त्री, सहभोजनम् । इत्यमरः ॥ समाना सह वा जग्धिः सग्धिः । अदः क्तिः जग्धाऽदो इति जग्धं जग्धिः निपातनात् सग्धिरादेशः । सग्धिरपि छन्दसीति परे । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ सघ, न हिंसे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-सक०-सेट् ।) न, सघ्नोति । असीसघत् । इति दर्गादासः ॥

पृष्ठ ५/२११

सङ्कटः, त्रि, (सम् + “संप्रोदश्च कटच् ।” ५ । २ । २९ । इति कटच् ।) संवाधः । इत्यमरः ॥ द्वे अल्पावकाशे वर्त्मादौ । सम्यक् कटति आवृ- णोति सङ्कटं अल् । सम्यगन्योन्यं वाधन्तऽत्र संवाधः घञ् । वाच्यलिङ्गता च । संवाधं बृहदपि तद्बभूव वर्त्म इति माघः । इति भरतः ॥ दुःखे, क्ली । यथा, -- “सर्व्वाबाधासु घोरासु वेदनाभ्यर्दितोऽपि वा । स्मरन्ममैतच्चरितं नरो मुच्येत सङ्कटात् ॥” सङ्कटं दुःखमुत्तरार्द्धमुत्तरान्वयि । इति देवी- माहात्म्यस्य टीकायां नागोजीभट्टः ॥ सङ्कटा, स्त्री, (सम्यक् कटति आवृणोति या । सम् + कट् + अच् । टाप् ।) देवीविशेषः । सा च वाराणस्यां प्रसिद्धा । योगिनीविशेषः । यथा, “मङ्गला पिङ्गला धन्या भ्रामरी भद्रिका तथा । उल्का सिद्धिः सङ्कटा च योगिन्योऽष्टौ प्रकी- र्त्तिताः ॥” इति ज्योतिषम् ॥ सङ्कटाक्षः, पुं, (संकटं अक्षतीति । अक्ष व्याप्तौ + अण् ।) धववृक्षः । इति विश्वः ॥ सङ्कथनं, क्ली, (सम्यक् कथनम् ।) सम्यग्भाष- णम् । यथा, -- “उपवासफलं नश्येत् दिवास्वप्नाक्षमेथुनात । स्त्रीणां सप्रेक्षणात स्पर्शात्ताभिः सङ्कथनादपि ॥” इत्येकादशीतत्त्वम् ॥ सङ्कथा, स्त्री, (सम्यक् कथा ।) परस्परभाषणम् । यथा, -- “उल्लापः काकुवागन्योन्योक्तिः संलापसङ्कथे ।” इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, भागवते । १० । ८२ । १७ । “पृथा भ्रातॄन् स्वसॄर्वीक्ष्य तत्पुत्त्रान् पितरा- वपि । भ्रातृपत्नीर्मुकुन्दञ्च जहौ संकथया शुचः ॥”) सम्यक्कथनञ्च ॥ सङ्करः, पुं, (सङ्कीर्य्यते इति । सं + कॄ विक्षेपे + अप् ।) सम्मार्ज्जन्या क्षिप्तधूल्यादिः । तत्प- र्य्यायः । अवकरः २ । इत्यमरः ॥ सङ्कारः ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ अग्निचटत्कारः । इति । मेदिनीहारावल्यौ ॥ मिश्रितत्वम् । यथा, -- “भेदाख्यानाय न द्वन्द्वो नैकशेषो न सङ्करः ।” इत्यमरः ॥ परस्परात्यन्ताभावसमानाधिकरणयोरेकाधि- करण्यम् । यथा । मूर्त्तत्वं मनसि वर्त्तते भूतत्वं नास्ति आकाशे भूतत्वं वर्त्तते मूर्त्तत्वं नास्ति । पृथिव्यां भूतत्वं वत्तते मूर्त्तत्वञ्चास्तीति जाति- साङ्कर्य्यम् । तथा चोक्तम् । “व्यक्तेरभेदस्तुल्यत्वं सङ्करोऽथानवस्थितिः । रूपहानिरसम्बन्धो जातिवाधकसंग्रहः ॥” इति सिद्धान्तमुक्तावली ॥ * ॥ वर्णशङ्करजातिः । यथा, -- याज्ञवल्का उवाच । “वक्ष्ये सङ्करजात्यादि गृहस्थादिविधिं परम् ।

विप्रान्मूर्द्धावसिक्तो हि क्षत्रियायां विशः स्त्रियाम् ॥ जातोऽम्बष्ठस्तु शुद्रायां निषादः पार्षतोऽपि वा । माहिष्योग्रौ प्रजायेते विट्शुद्राङ्गनयोर्नृपात् ॥ वेश्यां शुद्राच्च राजन्यां माहिष्योग्रौ सुतौ स्मृतौ । शूद्रायां करणो वैश्यात् विद्वान् एष विधिः स्मृतः ॥ ब्राह्मण्यां क्षत्त्रियात् सूतो वैश्याद्वैदेहकस्तथा । शूद्राज्जातस्तु चाण्डालः सर्व्वधर्म्मबहितष्कृतः ॥ क्षत्त्रिया मागधं वैश्यात् शूद्रात् क्षत्तारमेव च । शूद्रादायोगवं वैश्या जनयामास वै सुतम् ॥ माहिष्येण करण्यान्तु रथकारः प्रजायते । असंस्तुताश्च विज्ञेयाः प्रातिलोमानुलोमजाः ॥ जात्युत्कर्षाद्द्विजो ज्ञेयः सप्तमे पञ्चमेऽपि वा । व्यत्यये कर्म्मणां साम्ये पूर्व्ववच्चोत्तरावरम् ॥” इति गारुडे ९६ अध्यायः ॥ सङ्करी, स्त्री, (सं + कॄ + अप् । गौरादित्वात् ङौष् ।) नवदूषितकन्या । इति मेदिनी ॥ सङ्करीकरणं, क्ली, (असङ्करः सङ्करः क्रियतेऽने- नेति । सङ्कर + कृ + ल्युट् । अभूततद्भावे च्वि ।) नवविधपापान्तर्गतपापविशेषः । यथा, विष्णुः । अथ पुरुषस्य कामक्रोधलोभाख्यं रिपुत्रयं भवति । परिग्रहप्रसङ्गेन विशेषाद्गृहाश्रमिणः । तेनायमाक्रान्तोऽतिपातकमहापातकानुपात- कोपपातकेषु वर्त्तते । जातिभ्रंशकरेषु सङ्कर- करणेष्वप्रात्रीकरणषु मलावहेषु प्रकीर्णकेषु । तद्यथा, -- “खराश्वोष्ट्रमृगेभानामजाविकवधस्तथा । सङ्करीकरणं ज्ञयं मीनाहिमहिषस्य च ॥” तस्य प्रायश्चित्तं यथा, -- “सङ्करापात्रकृत्यासु मास शोधनमैन्दवम् । मलिनीकरणीयेषु तप्तः स्याद्यावकस्त्र्यहः ॥” तथा विष्णुः । “ग्राम्यारण्याणां पशूनां हिंसा सङ्कीर्णोकर- णम् । सङ्करीकरणं कृत्वा मासमश्नाति यावकम् । कृच्छ्रातिकृच्छमथवा प्रायश्चित्तन्तु कारयेत् ॥” इति प्रायश्चित्तविवेकः ॥ सङ्कर्षणं, क्ली, आकर्षणम् । सम्यक्प्रकारेण कर्ष- णम् । संपूर्व्वकृषधातोरनट्प्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ (यथा, भागवते । १० । २ । १३ । “गर्भसंकर्षणात् तं वै प्राहुः सङ्कषणं भुवि ॥” एकीकरणम् । इति स्वामी ॥ यथा, भागवते । ५ । २५ । १ । “तस्य मूलदेशे त्रिंशयोजनसहस्रान्तरे आस्ते या वै कला भगवतस्तामसी समाख्याता अनन्त इति सात्वतीया द्रष्टृदृश्ययोः सङ्कर्षणं अह- मित्यभिमानलक्षणं यं सङ्कर्षण इत्याचक्षते ॥”) सङ्कर्षणः, पुं, (सम्यक् कर्षतीति । सं + कृष् + ल्युः ।) बलुदेवः । इत्यमरः ॥ (अस्य नामनि- रुक्तिर्यथा, हरिवंशे । ५९ । ६ ।

“कर्षणेनास्य गर्भस्य स्वगर्भाच्चावितस्य वै । सङ्कर्षणो नाम शुभे तव पुत्त्रो भविष्यति ॥” तथा च भागवते । १० । २ । १३ । “गर्भसंकर्षणात् तं वै प्राहुः सङ्कर्षणं भुवि ॥”) सङ्कलः, पुं, सङ्कलनम् । योगः । संपूर्वंकलधातो- र्भावे अल्प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ सङ्कलनं, क्ली, (सं + कल + ल्युट् ।) एकत्रीकर- णम् । योजनम् । इति लीलावती ॥ ठिक देओया इति भाषा ॥ सङ्कलितः, त्रि, (सं + कल + क्तः ।) लेखादिना संवृतः । तत्पर्य्यायः । संगूढः २ । इत्यमर- भरतौ ॥ योजिताङ्कम् । ठिक देओया आँक इति भाषा । यथा । अथ सङ्कलितव्यवकलितयोः करणसूत्रम् । इति लीलावती ॥ पुञ्जीकृत- धान्यादि । इति केचित् ॥ सङ्कल्पः, पुं, (सं + कृप + भावे घञ् । गुणे कृते रस्य लः ।) कर्म्मणो मानसम् । इत्यमरः ॥ “सङ्कल्प उक्तो हारीतेन । यथा । मनसा सङ्कल्प- यति वाचा अभिलपति कर्म्मणा चोपपादयति इति । भविष्यपुराणवचनेन च । ‘सङ्कल्पेन विना राजन् यत्किञ्चित् कुरुते नरः । फलञ्चाल्पाल्पकं तस्य धर्म्मस्यार्द्धक्षयो भवेत् ॥’ इति । ब्रह्मपुराणेनापि । ‘आशास्य च शुभं कार्य्यमुद्दिश्य च मनोगतम्’ । इत्यगस्त्यपूजने उक्तम् । मनोगतं शुभं फलं आशास्य मनसा सङ्कल्प्य उद्दिश्य वाचा अभि- लप्य कार्य्यं कर्म्मणा उपपाद्यम् । भविष्ये । ‘शुक्तिशङ्खाश्महस्तैश्च कांस्यरूप्यादिभिस्तथा । सङ्कल्पो नैव कर्त्तव्यो मृण्मयेन कदाचन ॥ गृहीत्वौडुम्बरं पात्रं वारिपूर्णं गुणान्वितम् । दर्भत्रय साग्रमूलं फलपुष्पतिलान्वितम् ॥ जलाशयारामकूपे सङ्कल्पे पूर्वदिङ्मुखः । साधारणे चोत्तरास्य ऐशान्यां निक्षिपेज्जलम् ॥’ अत्र केवलहस्तनिषेधस्तु पात्रान्तरसद्भाव- विषयः । शङ्खादिसाहचर्य्यात् एकहस्तपरो वा । “गृहीत्वौडुम्बरं पात्रं वारिपूर्णमुदङ्मुखः । उपवासन्तु गृह्णीयाद् यद्वा वार्य्येव धारयेत् ॥” इति वराहपुराणदर्शनात् ।” इति तिथ्यादि- तत्त्वम् ॥ * ॥ सङ्कल्पश्च भावे मयैतत् कर्त्तव्य- मेव निषधे तु मयैतन्न कर्त्तव्यमिति ज्ञानविशेषः । व्रतादीनां सङ्कल्पसम्भवत्वं यथा, -- “सङ्कल्पमूलः कामो वै यज्ञाः सङ्कल्पसम्भवाः । व्रता नियमधर्म्माश्च सर्वे सङ्कल्पजाः स्मृताः ॥” इत्येकादशोतत्त्वम् ॥ तद्वाक्यरचना यथा, -- “श्रीपदं पूर्वमुच्चार्य्य ततो विष्णुपदं वदेत् । ॐ तत् सदित्युच्चार्य्य नाम गोत्रं ततो वदेत् ॥ तत इष्टप्रीतिकामो मूलबीजं समुन्नयेत् । ततोऽस्याञ्च वरारोहे गङ्गास्नानमहं ततः ॥ करिष्ये इति सङ्कल्प्य शिरःस्नानं समाचरेत् । त्रिः स्नात्वा चञ्चलापाङ्गि ! इति -- वाक्यं सुरा- र्च्चिते ! ॥

पृष्ठ ५/२१२

अद्येत्याद्यस्य चार्वङ्गि ! रहस्यं प्रवदामि ते ॥” इति कामधेनुतन्त्रे ३२ पटलः ॥ * ॥ अपि च । अथ सङ्कल्पविधानम् । “असङ्कल्पितमर्त्यो यन्न्यूनाधिकमथापि वा । न सम्यक्फलभाग्भूयात्तस्मान्नियममाचरेत् ॥ ताम्रपात्रं सदूर्वञ्च सतिलं जलपूरितम् । सकुशञ्च फलैर्द्देवि ! गृहीत्वाचम्य कल्पतः ॥ अभ्यर्च्च्य च शिरःपद्मे श्रीगुरुं करुणामयम् । यक्षेशवदनो वापि देवेन्द्रवदनोऽपि वा ॥ मासं पक्षं तिथिञ्चैव देवपर्व्वादिकन्तथा । आद्यन्तकालञ्च तथा गोत्रं नाम च कामिनाम् क्रियाह्वयं करिष्येऽन्तमेवं समुत्सृजेत् पयः ॥” इति योगिनीतन्त्रे प्रथमखण्डीयः २ पटलः ॥ * ॥ अन्यच्च । शिवपूजायां मानससङ्कल्पो यथा, -- “ततस्तु परमेशानि ! कृत्वा सङ्कल्पमानसम् । यथापूर्व्वं महादेवि ! ब्रह्माण्डस्थितिमानसः ॥ तथा भवतु सर्व्वाङ्गं इति सङ्कल्प्य मानसः । न गोत्रं मम देवेशि ! न नाम परमेश्वरि ॥ न माता परमेशानि न पिता मम कामिनि । तस्मिन् काले महेशानि मम सर्वं न हि प्रिये ॥ न वारं न तिथिं देवि तस्मिन् काले शुचिस्मिते न काष्ठां न कलां देवि तस्मिन् काले वरानने न दिवा परमेशानि न रात्रिं परमेश्वरि । अतएव महेशानि सङ्कल्पं मानसं स्मृतम् ॥ मानसं यदि आयाति तदा स्थानेन किं प्रिये । सङ्कल्पं मानसं देवि चतुव्वर्गप्रदायकम् ॥ स्थूलं हि परमेशानि सङ्कल्पं व्यर्थमुच्यते ॥ सङ्कल्पेन विना देवि यत्किञ्चित् कृतवान्सुधीः तदुक्तं परमेशानि तत् सर्व्वं मानसं परम् ॥ यदुक्तं परमेशानि मुनिना क्षुद्रबुद्धिना । तत् सर्व्वं परमेशानि व्यर्थं भवति पार्व्वति । इति सङ्कल्पमाचर्य्य जीवन्यासं समाचरेत् ॥” इति लिङ्गार्च्चनतन्त्रे ५ पटलः ॥ सङ्कल्पजन्मा, [न्] पुं, (सङ्कल्पात् जन्म यस्य ।) कामदेवः । इति हलायुधः ॥ (यथा, कथा- मरित्सागरे । ४९ । २३८ । “दग्धोऽपि कामः सङ्कल्पजन्मा शर्व्वेण निर्म्मितः ॥”) सङ्कल्पभवः, पुं, (सङ्कल्पात् भव उत्पत्तिर्यस्य ।) कामदेवः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (अभिलाष- सम्भूतमात्रे, त्रि । यथा, महाभारते । १३ । ४१ । ८ । “त्वदर्थमागतं विद्धि देवेन्द्रं मां शुचिस्मिते । क्लिश्यमानमनङ्गेन त्वत्सङ्कल्पभवेन ह ॥”) सङ्कल्पयोनिः, पुं, (सङ्कल्पात् योनिर्यस्य ।) काम- देवः । इति हेमचन्द्रः ॥ सङ्कमुकः, त्रि, (सम्यक् कसति इतस्ततो गच्छ- तीति । सस + कस गतौ + “समि कसेरुकन् ।” उणा० २ । २९ । इति उकन् ।) अस्थिरः । इत्यमरः ॥ दुर्ब्बलः । इत्युणादिकोषः ॥ मन्दः । इति सिद्वान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ संकीर्णः । अपवादशीलः । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥

(यथा, महाभारते । १२ । १९३ । १३ । “लोष्टमर्द्दी तृणच्छेदी नखखादी तु यो नरः । नित्योच्छिष्टः सङ्कसुको नेहायुर्विन्दते महत् ॥” सङ्कारः, पुं, (संकीर्य्यते इति । सं + कॄ + विक्षेपे + घञ् ।) सम्मार्ज्जन्या क्षिप्तधूल्यादिः । इति शब्दरत्नावली ॥ अग्निचटत्कारः । इति मेदिनी ॥ सङ्कारी, स्त्री, नवदूषितकन्या । इति मेदिनी ॥ सङ्काशः, त्रि, (सम्यक् काशते प्रकाशते इति । काश + पचाद्यच् ।) सदृशः । (यथा, महा- भारते । १ । १२३ । ३ । “आजगाम ततो देवो धर्म्मो मन्त्रबलात् ततः । विमाने सूर्य्यसङ्काशे कुन्ती यत्र जपस्थिता ॥”) अन्तिकः । इति विश्वः ॥ सङ्किलः, पुं, दहनोल्का । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सङ्कीर्णं, त्रि, (सं + कृ + क्तः ।) जनादिभिर्निर- वकाशः । इति भरतः ॥ नानाजातिसंमिलितम् । इति भानुदीक्षितः ॥ तत्पर्य्यायः । सङ्कुलम् २ आकीर्णम् ३ । इत्यमरः ॥ निचितम् ४ । इति नानार्थे अमरः ॥ व्याप्तम् ५ समाकीर्णम् ६ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, महाभारते । १ । १३४ । २९ । “द्रोणः सङ्कीर्णयुद्धे च शिक्षयामास वीर्य्यवान् ॥”) सङ्कटः । इत्यजयः । परस्परविजातीयः । यथा, “विशेष्यनिघ्नैः संकीर्णैर्नानार्थैरव्ययैरपि ।” इत्यमरश्लोकटीकायां भरतः ॥ अशुद्धः । इति नानार्थे अमरः ॥ सङ्कीर्णः, पुं, (सं + कॄ + क्तः ।) अम्बष्ठकरणादि- चाण्डालपर्य्यन्तमिश्रजातिः । इत्यमरः ॥ मिश्रित- रागः । इति संगीतशास्त्रम् ॥ सङ्कीर्त्तनं, क्ली, स्त्री, (सं + कीर्त्त + ल्युट् ।) सम्यक्- प्रकारेण देवतानामोच्चारणम् । गुणादि- कथनम् । यथा, -- “कृष्णवर्णं त्विषा कृष्णं साङ्गोपाङ्गास्त्रपार्षदम् यज्ञैः सङ्कीर्त्तनप्रायैर्यजन्ति हि सुमेधसः ॥” इति श्रीमद्भागवते ११ स्कन्धे ५ अध्यायः ॥ “रूक्षतां व्यावर्त्तयति । त्विषा कान्त्या कृष्णं इन्द्रनीलमणिवदुज्ज्वलम् । यद्वा त्विषा कृष्णं कृष्णावतारं अनेन कलौ कृष्णावतारस्य प्राधान्यं दर्शयति । अङ्गानि हृदयादीनि । उपाङ्गानि कौस्तुभादीनि । अस्त्राणि सुदर्शनादीनि । पार्षदाः सुनन्दादयः । तत्सहितं यज्ञैरर्च्चनैः । सङ्कीर्त्तनं नामोच्चारणं स्तुतिश्च तत्प्रधानैः । सुमेधसो विवेकिनः ।” इति तट्टीकायां श्रीधर- स्वामी ॥ * ॥ तन्माहात्म्य यथा, -- “सङ्कीर्त्तनध्वनिं श्रुत्वा ये चनृत्यन्ति मानवाः । तेषां पादरजःस्पर्शात् सद्यः पूता वसुन्धरा ॥” इति बृहन्नारदीयपुराणम् ॥ अपि च । “नामसङ्कीर्त्तनं यत्र कृष्णस्य परमात्मनः । स्थानं तत्तु पवित्रं स्यान्मृतानां तत्तु मुक्तिदम् ॥” इति पद्मपुराणम् ॥ * ॥

प्रथमसङ्कीर्त्तनारम्भप्रमाणं यथा । पुष्करतीर्थे नारदं प्रति ब्रह्मवाक्यम् । “श्रीकृष्णरससङ्गीतं वीणाध्वनिसमन्वितम् । कुरु वत्साधुनात्रैव शृण्वन्तु मुनयः सुराः ॥ गोपीनां वस्त्रहरणं परं रासमहोत्सवम् । ताभिः सार्द्धं जलक्रीडां हरेरुत्कीर्त्तनं कुरु ॥ कृष्णसङ्कीर्त्तनं तूर्णं पुनाति श्रुतिमात्रतः । श्रोतारञ्च प्रवक्तारं पुरुषैः सप्तभिः सह ॥ यत्रैव प्रभवेद्वत्स ! तम्नामगुणकीर्त्तणम् । तत्र सर्व्वाणि तीर्थानि पुण्यानि मङ्गलानि च ॥ तत्कीर्त्तनध्वनिं श्रुत्वा सर्व्वाणि पातकानि च ॥ दूरादेव पलायन्ते वैतनेयमिवोरगाः ॥ तद्दिनं सफलं धन्यं यशस्यं सर्व्वमङ्गलम् । श्रीकृष्णकीर्त्तनं यत्र तत्र वै नायुषोऽव्ययः ॥ कृष्णसंकीर्त्तनस्थाने ये च नृत्यन्ति वैष्णवाः । तेषां पादरजःस्पर्शात् सद्यः पूता वसुन्धरा ॥ उत्कीर्त्तनं भवेद्यत्र कृष्णस्य परमात्मनः । स्थानं तच्च भवेत्तीर्थं मृतानां तत्र मुक्तिदम् ॥ नात्र पापानि तिष्ठन्ति पुण्यानि सुस्थिराणि च । तपस्विनाञ्च व्रतिनां व्रतानां तपसां स्थलम् ॥ वर्त्तन्ते पापिनां देहे पापानि त्रिविधानि च । महापापोपपापातिपापान्येव स्मृतानि च ॥ कृष्णसंकीर्त्तनाद्ध्यानात्तन्मन्त्रग्रहणादहो । मुच्यन्ते पातकैस्तैश्च पापिनस्त्रिविधा जनाः ॥” इति नारदपञ्चरात्रे ज्ञानामृतसारे प्रथमैक- रात्रे महोत्सवारम्भो नाम १० अध्यायः ॥ सङ्कीर्त्तितः, त्रि, (सं + कीर्त्त + क्तः ।) सम्यगु- च्चरितः । संस्तुतः । यथा, -- “अज्ञानादथवा ज्ञानादुत्तमश्लोकनाम यत् । संकीर्त्तितमघं पुंसो दहेदेधो यथानलः ॥” इति श्रीभागवते ६ स्कन्धे २ अध्यायः ॥ सङ्कुचितं, क्ली, (सं + कुच् + क्तः ।) संङ्कोच- युक्तम् । अप्रफुल्लम् । तत्पर्य्यायः । निद्राणम् २ मीलितम् ३ मुद्रितम् ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ सुप्तम् ५ मिलितम् ६ नतम् ७ निकुञ्चितम् ८ । सनिद्रम् ९ अलसम् १० । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ६५४ । “सङ्कुचिताङ्गीं द्विगुणांशुकां मनोमात्रविस्फुर- न्मदनाम् । दयितां भजामि मुग्धामिव तुहिन इव प्रसा- देन ॥”) सङ्कुलं, क्ली, (सङ्कुलतीति । सं + कुलं संस्त्याने + इगुपधेति कः ।) युद्धम् । इत्यजयः ॥ (यथा, हरिवंशे । ९१ । ९५ । “ततो बलेन महता गजानीकेन चाप्यथ । उभयोरन्तरं ताभ्यां सङ्कुलं समपद्यत ॥”) परस्परपराहतवाक्यम् । तत्पर्य्यायः । क्लिष्टम् २ । इत्यमरः ॥ “द्वे पूर्व्वापरविरुद्धे वाक्ये । यथा -- ‘यावज्जीवमहं मौनी ब्रह्मचारी पिता मम । माता च मम बन्ध्या स्यात् स्मरामोऽनुपमो भवान् ॥’

पृष्ठ ५/२१३

कुलजबन्धुसंहत्योः संपूर्व्वः इजुङत्वात् कः । क्लिश्यतेः क्तः क्लिष्टम् । परस्परं पराहतं विरुद्धं परस्परपराहतम् । तत्र सरस्वती- कण्ठाभरणे तु क्लिष्टलक्षणं यथा, -- ‘दूरे यस्यार्थसंवित्तिः क्लिष्टं नेष्टं हि तत् सताम् ।’ यथा, -- ‘विजितात्मभवद्वेषिगुरुपादहतो जनः । हिमापहामित्रधरैर्व्याप्तं व्योमाभिनन्दति ॥’ अस्यार्थः । विना गरुडेन जित इन्द्रस्तस्यात्म- भवोऽर्ज्जुनस्तस्य द्वेषी कर्णः तस्य गुरुः पिता सूर्य्यः तस्य पादै रश्मिभिर्हतो जनो लोकः व्योम आकाशमभिनन्दति । कीदृशं हिमापहो- ऽग्निस्तस्यामित्रं जलं तद्धारयन्ति ये तैर्मेघैर्व्या- प्तम् ।” इति तट्टीकायां भरतः ॥ (सङ्कीर्णता । यथा, महाभारते । ३ । १४२ । ३८ । “एतस्मिन् सङ्कुले तात वर्त्तमाने भयङ्करे । अतिभारात् वसुमती योजनानां शतं गता ॥”) सङ्कुलं, त्रि, (सं + कुल संस्त्याने + कः ।) जना- दिभिर्निरवकाशम् । तत्पर्य्यायः । सङ्कीर्णम् २ । आकीर्णम् ३ । इत्यमरः ॥ कलिलम् ४ गह- नम् ५ । इति केचित् ॥ सङ्कीर्य्यते स्म जना- दिभिर्निरन्तरं व्याप्यते स्म सङ्कीर्णं कृश विक्षेपे क्तः । संकुलति सङ्कुलं कुल ज बन्धुसंहत्योः संपूर्व्वेजुङ्त्वात् कः । संकुलं दन्त्यादि । शकि- धातोरुले शङ्कुलं तालव्यादीति स्वामी । आकीर्णं सङ्कीर्णवत् । इति भरतः ॥ (यथा, महाभारते । १ । ११३ । २६ । “ततः सेनामुपादाय पाण्डुर्नानाविधध्वजाम् । प्रभूतहस्त्यश्वयुतां पदातिरथसङ्कुलाम् ॥”) सङ्केतः, पुं, सङ्कित्यते उच्यतेऽत्र । (सं + कित + धञ् ।) स्वाभिप्रायष्यञ्जकचेष्टाविशेषः । तत्प- र्य्यायः । प्रज्ञप्तिः २ परिभाषा ३ शैली ४ समयः ५ आकारः ६ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ उदा- हरणं यथा, -- “सङ्केतप्रियशङ्कया निजपतिं प्रावोचदध्वश्रमम् ।” इति रससंग्रहः ॥ (यथा च साहित्यदर्पणे । “सङ्केतकालमनसं विटं ज्ञात्वा विदग्धया । हसन्नेत्रार्पिताकुतं लीलापद्मं निमीलितम् ॥”) न्यायमते यथा । सङ्केतो लक्षणा चार्थे पद- वृत्तिः । वृत्त्या पदप्रतिपाद्योऽर्थ एव पदार्थ इत्यभिधीयते । इदं पदमिमर्थं बोधयत्विति अस्माच्छब्दादयमर्थो बोद्धव्य इति वेच्छा सङ्केतरूपा वृत्तिः । तत्राधुनिकसङ्केतः परि- भाषा । तया अर्थबोधकं पदं पारिभाषिकम् । यथा शास्त्रकारादिसङ्केतितनदीवृद्ध्यादिपदम् । ईश्वरसङ्केतः शक्तिः । तया अर्थबोधकं पदं वाचकम् । यथा गोत्वादिविशिष्टबोधकगवादि- पदम् । तद्बोध्योऽर्थो गवादिर्वाच्यः स एव मुख्यार्थ इत्युच्यते । इति शक्तिवादे गादाधरी टीका ॥

सङ्केतनिकेतनं, क्ली, (सङ्केतस्य निकेतनम् ।) प्रिय- मेलनार्थावधारितगृहम् । यथा, -- “सङ्केतनिकेतने प्रियमनवलोक्य समाकुलहृदया विप्रलब्धा । ‘सङ्केतकेलिगृहमेत्य निरीक्ष्य शून्य- मेणीदृशो निभृतनिःश्वसिताधरायाः । अद्धक्षिरं वचनमर्द्धविकाशि नेत्रं ताम्बूलमर्द्धकवलीकृतमेव तस्थौ ॥’ सङ्केतस्थलं प्रति भर्त्तुरनागमनकाणं चिन्तयति या सोत्कण्ठिता ॥” इति रसमञ्जरी ॥ सङ्कोचं, क्ली, सङ्कुचतीति । सं + कुच् + अच् ।) कुङ्कुमम् । इत्यमरः ॥ सङ्कोचः, पुं, (संकुचतीति । सं + कुच् + अच् ।) मत्स्यभेदः । (सं + कुच्भावे घञ् ।) बन्धः । इति मेदिनी ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । ९० । ६५ । “निनाय च निशामिन्दुविषमामब्जिनीव ताम् बद्धमोहालिपटले हृदि सङ्कोचमेत्य सा ॥”) बहुविषयक-वाक्यार्थादेरल्पविषय-स्थापनम् । यथा, सामान्यशब्दार्थस्य विशेषनिष्ठत्वं सङ्कोचः इति श्राद्धविवेकः ॥ रोधः । जडीभाव इत्यर्थः । यथा, -- “यस्मिन् प्रमुदिते राज्ञि तमः सङ्कोचति क्षितौ ॥” इति कविकल्पद्रुमटीकायां दुर्गादासः ॥ सङ्कोचनी, स्त्री, (सङ्कुचतीति । सं + कुच् + ल्युः । ङीष् ।) लज्जालुलता । इति रत्नमाला ॥ सङ्कोचपिशुनं, क्ली, (सङ्कोचेन पिशुनम् ।) कुङ्कुमम् । इति भावप्रकाशः ॥ सङ्क्रन्दनः, पुं, (सङ्क्रन्दयति असुरानिति । सं + क्रन्द + णिच् + ल्युः ।) इन्द्रः । इत्यमरः ॥ (भौत्यस्य मनोः पुत्त्रविशेषः । यथा, मार्क- ण्डेये । १०० । ३२ । “स्त्रीमाणी च प्रतीरश्च विष्णुः सङ्क्रदनस्तथा । तेजस्वी सुबलश्चैव भौत्यस्यैते मनोः सुताः ॥” सं + क्रन्द + भावे ल्युट् ।) रोदने, क्ली । (यथा, महाभारते । ११ । २३ । ४ । “दिष्ट्या नैनं महाराज दारुणं भरतक्षयम् । कुरु संक्रन्दनं घोरं युगान्तमनुपश्यसि ॥” सङ्क्रन्दयति शत्रूनिति । शत्रुतापके, त्रि । यथा, महाभारते । ४ । ५ । २६ । “तस्य मौर्व्वीमपाकर्षत् शूरः सङ्क्रन्दनो युधि । कुले नास्ति समो रूपे यस्येति नकुलः स्मृतः ॥”) सङ्क्रमः, पुं, क्ली, दुर्गसञ्चरः । साँको इति भाषा । इत्यमरः ॥ संक्रामति अनेन संक्रम्यते असौ वा संक्रमः । घञ् । दुर्गं सेत्वादि सञ्च- रत्यनेन दुर्गसञ्चरः करणे अल् । सञ्चरो निर्ग- मोऽम्बुपथः । इति रत्नकोषः । इति भरतः ॥ (यथा, मनुः । ९ । २८५ । “संक्रमध्वजयष्टीनां प्रतिमानाञ्च भेदकः । प्रतिकुर्य्याच्च तत्सर्व्वं पञ्च दद्यात् शतानि च ॥”)

सङ्क्रमः, पुं, (सं + क्रम + घञ् ।) क्रमणम् । सम्यग्राशिसञ्चारवस्तु । इति धरणिः ॥ (यथा, भागवते । ४ । १२ । ४८ । “दिनक्षयेव्यतीपाते सङ्क्रमेऽर्कदिनेऽपि वा ॥”) रविसंक्रमकालो यथा, -- “त्रुटेः सहस्रभागो यः स कालो रविसङ्- क्रमः ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ सङ्क्रमणं, क्ली, (सं + क्रम + ल्युट् ।) गमनम् । सूर्य्यस्य राश्यन्तरप्रवेशः । यथा । कालकौमुद्यां जावालिः । “पूर्णे चेदर्द्धरात्रे तु रविसङ्क्रमणं भवेत् । प्राहुर्दिनद्वयं पुण्यं त्यक्त्वा मकरकर्क्कटौ ॥” देवीपुराणे । “रविसङ्क्रमणे पुण्ये न स्नानायात् यस्तुमानवः । सप्तजन्म भवेत् कुष्ठी दरिद्रश्चोपजायते ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ (प्रापणम् । यथा, हरिवंशे । ३२ । १६ । “अत्रैवोदाहरन्तीमं भरद्धाजस्य धीमतः । धर्म्मसङ्क्रमणञ्चापि मरुद्भिर्भरताय वै ॥” सङ्क्रान्तः, त्रि, (संक्रान्तिरस्यास्तीति । अच् ।) संक्रान्तिविशिष्टः । यथा, -- “असङ्क्रान्तमासोऽधिमासः स्फुटः स्यात् द्विसंक्रान्तमासः क्षयाख्यः कदाचित् ।” इति मलमासतत्त्वम् ॥ (सं + क्रम् + क्तः ।) प्राप्तः । गतः । क्रमापत- धनादि । यथा । स्त्रीसङ्क्रान्तधनस्य स्त्रीधनत्वा- भावात् अधिकारविशेषस्यात्र वचनादप्राप्त्या- काङ्क्षया कल्पने सादृश्यात् स्त्रीसङ्क्रान्तधन- मात्रस्य पूर्व्वस्वामिदायादरूपोऽधिकारी कल्प- नीय एतदर्थं पत्नीपदस्य स्त्रीलक्षकत्वमिति भावः । इति दायभागटीकायां श्रीकृष्णतर्का- लङ्कारः ॥ संङ्क्रान्तिः, स्त्री, (सं + क्रम + क्तिन् ।) राश्य- न्तरसंयोगानुकूलव्यापारः । यथा, -- “नाडीनक्षत्रदिवसे रविभौमशनैश्चराः । सङ्क्रान्तिं यस्य कुर्व्वन्ति तस्य क्लेशोऽभिजायते ॥ इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ रविसंक्रान्तिर्यथा । भविष्यमात्स्यज्योतिषेषु । “मृगकर्क्कटसंक्रान्ती द्वे तूदग्दक्षिणायने । विषुवती तुलामेषे गोलमध्ये तथापराः ॥” मृगो मकरः । गोलो राशिचक्रम् । “धनुर्म्मिथुनकन्यासु मीने च षडशीतयः । वृषवृश्चिकसिंहेषु कुम्भे विष्णुपदी स्मृता ॥” देवीपुराणम् । “यावद्विंशकला भुक्तास्तत् पुण्यं चोत्तरायणे । निरंशे भास्करे दृष्टे दिनान्तं दक्षिणायने ॥ अर्द्धरात्रे त्वसंपूर्णे दिवा पुण्यमनागतम् । अर्द्धरात्रे व्यतीते तु विज्ञेयं चापरेऽहनि ॥ संपूर्णे चार्द्धरात्रे च उदयेऽस्तमयेऽपि वा । मानार्द्धं भास्करे पुण्यमपूर्णे शर्व्वरीदले ॥ सम्पूर्णे तूभयोर्ज्ञेयमतिरेके परेऽहनि ।

पृष्ठ ५/२१४

षडशीतिमुखेऽतीते वृत्ते च विषुवद्वये ॥ भविष्यत्ययने पुण्यमतीते चोत्तरायणे । आदौ पुण्यं विजानीयात् यद्यभिन्ना तिथिर्भवेत् ॥” विंशकला विंशतितमी कला संक्रान्तिक्षणादूर्द्ध्वं यावद्भवति तावत् पुण्यम् । निरंशेऽंशशून्ये संक्रान्तिकाले हि भास्करोऽंशरहितो भवति तस्मिन् दृष्टे दिवेति यावत् । दिनञ्च दिनकर- करसंस्कृतास्त्रिंशन्नाडिका इति ज्योतिर्विदः । तदन्तं तत्समाप्तिं यावत् तावत् पुण्यम् । तथा च बृहद्वशिष्ठः । त्रिंशत्कर्क्कटके नाड्यो मकरे विंशतिः स्मृताः । नाडी दण्डः । “उत्पलाद्विपलं षष्ट्या विपलात्तु पलं नयेत् । पलात्षष्ट्या नयेन्नाडों तत्षष्ट्या तु रवेर्द्दिनम् ॥” इति सिद्धान्तसन्दर्भात् ॥ ततश्च देवीपुराणबृहद्वशिष्ठयोरेकवाक्यतया कलानाड्योः पर्य्यायता ॥ * ॥ रात्रिसंक्रमणे त्वाह अर्द्धरात्रे त्विति । असम्पूर्णे कलान्यूना- र्द्धरात्रे । “कलान्यूनार्द्धरात्रे तु यदि संक्रमणं भवेत् । तदहः पुण्यमिच्छन्ति गार्गगालवगातमाः ॥” इति कृत्यचिन्तामणिवर्षकृत्यधृतगर्गवचनात् । कालकौमुद्याञ्च गालवेत्यत्र हारीत इति पाठः । ततश्च कलान्यूनार्द्धरात्राभ्यन्तरे द्वादशस्वेव संक्रान्तिषु अनागतं नागतं संक्रमणेन यत्र दिवा तदेव पुण्यं पुण्यजनकम् । तत्तु पूर्व्वदिनं तदैव संक्रान्तेरनागतत्वसन्भवात । तेन संक्र- मणकालादर्व्वागेव दिवापरार्द्धे स्नानादिकं कर्त्तव्यमित्यर्थः । अर्द्धरात्रे व्यतीते कालाधिकार्द्ध रात्रे व्यतीते । संपूर्णे अर्द्धरात्रे रात्रिमध्य- कलयोः । कलान्यूनार्द्धरात्रे त्विति वचना- नन्तरं भुजबलभीमे । ‘अर्द्धरात्रे कलाधिक्ये यदा स क्रमते रविः । तदोत्तरदिनं ग्राह्य स्नानदानजपादिषु ॥ अद्ध रात्रे तु संपूर्णे यदा संक्रमते रविः । प्राहुद्दिनद्वय पुण्यं त्यक्त्वा भकरकर्क्कटौ ॥” इति वचनाभ्या तथा प्रतीतेः । कालविवेके कालकौमुद्याञ्च शातातपजावाली । “पूर्णे चेदर्द्धरात्रे तु रविसंक्रमण भवेत् । प्राहुर्द्दिनद्वयं पुण्यं त्यक्त्वा मकरकर्क्कटौ ॥” एतयोर्व्यवस्था आह कालमाधवीये भविष्यो- त्तरीयम् । मियुनात् कर्किसंक्रान्तिर्यदि स्यादंशुमालिनः । प्रदोषे वा निशीथे वा कुर्य्यादहनि पूर्व्वतः ॥ कार्म्मुकन्तु परित्यज्य झष संक्रमते रविः । प्रभात वार्द्धरात्रे वा स्नान कुर्य्यात् परेऽहनि ॥” ततश्च रात्रिमध्यदण्डद्वयात्मकार्द्धरात्रसंक्रान्ता- वदयेऽस्तमयऽपि वा इत्यनेन उदयोपक्रममस्त- मयान्तञ्च मानार्द्धं पुण्यम् । एवञ्चोभयदिने पुण्यकाले पूर्व्वदिनाकरण एव परदिने । “श्वः कार्य्यसद्य कत्तव्य पूर्व्वाह्णे चापराह्णि कम् ।

न हि प्रतीक्षते मृत्युः कृतमस्य न वा कृतम् ॥” इति लिङ्गपुराणात् मोक्षधर्म्माच्च ॥ तत्रापि दक्षिणायने पूर्व्वदिनार्द्धमात्रमिति विशेषः । उत्तरायणे परदिनार्द्धमात्रमिति विशेषः । मानार्द्धमिति भास्करे भास्करोप- लक्षिते काले दिवेति यावत् तस्मिन् संक्रमणे- ऽपि मानार्द्धं पुण्यम् । एतच्च विषुवषडशीति- विषयम् ! अयनकालयोः पूर्व्वमुक्तत्वात् विष्णु- पद्याञ्चोभयतः षोडशकलानां पञ्चदशनाडि- कानां वा पुण्यत्वस्य शातातपादिवचनेन वक्ष्य- माणत्वात् । तेन दिवासंक्रमण एवायनादित्वेन पुण्यकाले विशेषः । रात्रिसंक्रमणे तु अर्द्ध- रात्रीयमकरकर्क्कटसंक्रमणव्यतिरिक्ते सर्व्वेषां तुल्यतेति । अपूर्णे शर्व्वरीदले कलान्यूनार्द्धरात्रे इत्यत्रापि मानार्द्धमित्यनुषज्यते । दिवापुण्य- मिति यत् प्रागुक्तं अत्र तदेव मानार्द्धत्वेन विशेषितमित्यपुनरुक्तिः । एवमुदयास्तमये यन्मानार्द्धं पुण्यं तत् किमेकदिने दिनयोर्व्वेति तत्राह संपूर्णे तूभयोरिति उभयोः पूर्व्वापर- दिनयोर्म्मानार्द्धं पुण्यं तेन पूर्व्वदिनस्यास्तम- यपर्य्यन्तं परदिनस्य उदयमारभ्य मानार्द्धं पुण्यमित्यर्थः । अतिरेके अर्द्धरात्रात् परतः संक्रमणे परेऽहनि मानार्द्बं पुण्यमित्यनुष- ज्यते । मानार्द्धन्तु प्रहरद्वयम् । “अर्द्धरात्रादधस्तस्मिन् मध्याह्नस्योपरिक्रिया । ऊर्द्ध्वं संक्रमणे भानोरुदयात् प्रहरद्वयम् । पूर्णार्द्धरात्रसंक्रान्तौ द्वे दिनार्द्धे तु पुण्यदे ॥” इति स वत्सरप्रदीपगङ्गावाक्यावलीधृतवशिष्ठ- सौरधर्म्मवचनैकवाक्यत्वात् ! “अर्द्धरात्रादधश्चैव दिनार्द्धस्योपरि क्रिया । ऊर्द्धं संक्रमणे भानोरुदयात् प्रहरद्बयम् ॥” इति भोजराजकृत्यचिन्तामणिधृतैकवाक्यत्वाच्च अधः पूर्व्वं ऊर्द्ध परत । क्रिया स्नानादिका । एवञ्च गर्गवचनस्थतदहरिति यामद्वयपरम् । अन्यथा मूलभूतश्रुत्यन्तरकल्पनापत्तेः । एवञ्च षडशीतिमुखेऽतीते इत्यादि दिवासंक्रमण- विषयम् । तेन दिवा षडशीतिसंक्रमणे भूते भविष्यन्मानार्द्धं पुण्यं एवं विषुवद्वयेऽपि । दिवोत्तरायणेऽपि भविष्यद्विंशतिदण्डानां पुण्यत्वम् । अत्रीत्तरायणस्य पृथगभिधानात् अयन इति पद दक्षिणायनपरं गीवलीवर्द्दन्या- यात् । तेन दिवा दक्षिणायने भविष्यति भूत- त्रिंशद्दण्डानां पुण्यत्वम । एवञ्च षडशीत्या- दिष्वप्यवकाशमलभमानम् । “अर्व्वाक् षोडश विज्ञया नाड्यः पश्चाच्च षोडश । कालः पुण्योऽकसक्रान्तेर्व्विद्वद्भिःपरिकीत्तितः ॥” इति शातातपोयम् । “अतीतानागतो भोगो नाड्यः पञ्चदश स्मृताः ।” इति देवीपुराणीयञ्च वचन दिवा विष्णपदी विषयम् । अतएव जावालिबृहद्वशिष्ठौ । “पुण्यायां विष्णुपद्याञ्च प्राक् पश्चादपि षोडश ।”

अर्द्धरात्रे विशेषमाह आदावित्यादि । अर्द्धरात्र- संक्रान्तावादौ पूर्व्वदिन एव मानार्द्धं पुण्यम् । यद्यभिन्ना संक्रान्तिकाले पूर्वदिने च एकैव तिथिर्भवेत् तेन मध्यरात्रे संक्रमणेयदुमयदिन- मानार्द्धं पुण्यमुक्तं तद्भिन्नतिथिविषयम् । अतीते पुनरर्द्धरात्रे पूर्वेणाह्ना तिथ्यभेदेऽपि परदिनस्यैव पूर्व्वार्द्धं पुण्यमिति तात्पर्य्यार्थः ॥ एवञ्च रात्रि- संक्रान्तौ दिन एव पुण्यत्वाभिधानात् । “राहुदर्शनसंक्रान्तिविवाहात्ययवृद्धिषु । स्नानदानादिकं कुर्य्युर्निशि काम्यव्रतेषु च ॥” इति देवलेन दिनसंक्रमणस्य रात्रिप्रविष्टपुण्य- कालांशे सक्रान्तिनिमित्तेन स्नानदानादि विधीयते इति ॥ * ॥ यत्तु । “मन्दा मन्दाकिनी ध्वाङ्क्षी घोरा चैव महोदरी राक्षसी मिश्रिता प्रोक्ता संक्रान्तिः सप्तधा नृप मन्दा ध्नुवेषु विज्ञेया मृदो मन्दाकिनी तथा । क्षिप्रे ध्वाङ्क्षीं विजानीयादुग्रे घोरा प्रकीर्त्तिता चरे महोदरी ज्ञेया क्रूरैरृक्षैश्च राक्षसी । मिश्रिता चैव विज्ञेया मिश्रितर्क्षैस्तु संक्रमे ॥” इत्येतैर्द्बादशस्वेव संक्रान्तिषु ध्रुवादिनक्षत्र- योगान्मन्दादिरूपतया सप्तधाभिन्नासु । “त्रि चतुः पञ्च सप्ताष्ट नव द्वादश एव च । क्रमेण घटिका ह्येतास्तत्पुण्यं पारमार्थिकम् ॥” इति देवीपुराणे एव त्रिचतुरादिघटिकानां पुण्यत्वमुक्तं तद्दिवारात्र्योस्तत्तत्कालोपदेशात् अवकाशमलभमानं सन्ध्याद्वयसंक्रान्तिविषयमि- ति समयप्रकाशः ॥ * ॥ ध्रुवादिगणस्तु दीपिकायाम् “उग्रः पूर्व्वमघान्तकाः ध्रुवगणस्त्रीण्युत्तराणि स्वभू- र्व्वातादित्यहरित्रयं चरगणः पुष्याश्विहस्ता लघुः । चित्रामित्रमृगान्त्यभं मृदुगणस्तीक्ष्णोऽहि- रुद्रेन्द्रयुक् मिश्रोऽग्निः सविशाखभः शुभफलाः सर्व्वेस्वकुत्ये गणाः ॥” अन्तको भरणी । स्वभू रोहिणौ । वातादित्य- हरित्रयं स्वाती पुनवसुः श्रवणा धनिष्ठा शतभिषा । मित्रमृगान्त्यभं अनुराधामृगशिरो रेवत्यः । अहिरुद्रन्द्रयुक् अश्लषा आर्द्रा ज्येष्ठा मूला । आग्नः कृत्तिका । कल्पतरुस्तु । क्रमेण यथासंख्यन एता घटिकास्तत्पुण्यं तस्य सक्रमणस्य पुण्यहेतुत्वात् पुण्यं पारमार्थिक मुख्यम् । “त्रुटेः सहस्रभागो यः स कालो रविसंक्रमः ।” इत्युक्तसूक्ष्मसङ्क्रमकालानानुष्ठानजन्यपुण्य- समपुण्यहेतवं इत्याह । त्रुटिस्तु । “लघ्वक्षरचतुर्भागस्त्रुटिरित्यभिधीयते । त्रुटिद्वय लवः प्रोक्ता निमेषस्तु लवद्वयम् ॥” इति स्मृत्युक्ता ॥ एतदेव मत युक्तम् । अतएव देवलेन । “या याः सन्निहिता नाड्यस्तास्ताः पुण्यतमाः स्मृताः ।”

पृष्ठ ५/२१५

इत्यक्तम् । एवञ्चेता घटिकाः पुण्यतमाः माना- र्द्धादिकन्तु पुण्यमात्रमिति तस्मान्मन्देत्यादि न सन्ध्यासंक्रान्ति विषयकमिति । सन्ध्यासंक्रान्ति- विषयत्वे पारमार्थिकमित्यनुपपत्तेः । पुण्य- मित्यनेनैव सिद्धिः । पारमार्थिकमित्यत्र कल्प- तरुव्यांख्यानावलोकनात् रविसंक्रम इति पाठकल्पनं कल्पनमेव । समयप्रकाशकृतापि तथा पठितत्वात् । जीमूतवाहनाऽपि काल- विवेके । “अह्रि संक्रमणे पुण्यमहः कृत्स्नं प्रकीर्त्तितम् । रात्रौ संक्रमणे भानोर्द्दिनार्द्धं स्नानदानयोः ॥” इति बृहद्वशिष्ठादिवचनपर्य्यालाचनया दिवा- संक्रान्तौ दिनमात्रं पुण्यं पुण्यतरास्तु विशेष- विहिता नाड्यः इत्याह । अतएव तद्धृतजा- बालिबृहस्पतिशातातपवचनमपि सङ्गच्छते । यथा, -- “वर्त्तमाने तुलामेषे नाड्यस्तूभयतो दश ॥” कालमाधवीयेऽपि । अह्रीत्यभिधाय प्राशस्त्य- तारतम्यमुक्तम् । एवञ्च दिवासंक्रान्तौ कृत्स्नं दिनं पुण्यं षडशीतिमुखेऽतीते इति वचनं पुण्यतरपरम् ॥ * ॥ ननु देवीपुराणे दिवा- रात्र्योः संक्रमणे विशिष्यकालाभिधानात् सन्ध्यासंक्रान्तेः कः काल इति चेत् । “त्रिंशन्मुहूर्त्तं कथितमहोरात्रन्तु यन्मया ।” इति विष्णुपुराणेन सन्ध्ययोः पृथगनुपादानात् दिवारात्रिसम्बन्धित्वान्मुहूर्त्तार्द्धेन तयोरन्तर्भावः तथा च दक्षः । “अहोरात्रस्य यः सन्धिः सूर्य्यनक्षत्रवर्ज्जितः । सा तु सन्ध्या समाख्यातामुनिभिस्तत्त्वदर्शिभिः ॥” योगियाज्ञवल्क्यः । “ह्रासवृद्धी च सततं दिनरात्र्योर्यथाक्रमम् । सन्ध्या मुहूर्त्तमाख्याता ह्रासे वृद्धौ समा स्मृता ॥” वराहः । “अर्द्धास्तमयात् सन्ध्या व्यक्तीभूता न तारका यावत् ॥” तेजःपरिहानिरुषा भानोरर्द्धोदयं यावत् ॥” अतएव केनापि मुनिना नानादेशीयसंग्रह- कारेण च सन्ध्यासंक्रान्तित्वेन विशेषो नाभि- हितः ॥ * ॥ * ॥ तदयं संक्षेपः । दिनसंक्र- मणे कृत्स्नं दिनं पुण्यम् । षडशीतिमुखेऽतीते इत्याद्युक्तं पुण्यतरं । मन्दा मन्दाकिनीत्यादि- रूपेण त्रिचतुरादिघटिकाः पुण्यतमाः । दिनवृत्तोत्तरायणादिविहितविंशतिदण्डादीनां रात्रिप्रविष्टभागस्यापि पुण्यत्वम् । रात्रिसंक्र- मणे तु कलान्यूनप्रथमार्द्धरात्रगते तद्दिवसीय- शेषयामद्वयं पुण्यम् । कलाद्वयात्मकमध्यरात्र- गते तद्दिवसीयतिथिरभेदे तद्दिवसीयशेषयामद्वयं पुण्यम् । भेदे तु तद्दिवसीयशेषयामद्वयं पर- दिवसीयाद्ययामद्वयञ्च पुण्यम् । उभयदिने पुण्यकालेऽपि पूर्व्वदिनाकरण एव परदिने तद्विहितं कार्य्यम् । तिथिभेदाभेदयोर्द्दक्षिणा-

यने तद्दिवसीयशेषयामद्वयं उत्तरायणे तु पर- दिवसीयाद्ययामद्वयं पुण्यमिति । मध्यरात्रीय- कलोत्तरशेषार्द्धरात्रसंक्रमणमात्रे तु परदिनाद्य- यामद्वयं पुण्यमिति । सन्ध्यासंक्रमणे तु दिन- दण्डेदिनस्य रात्रिदण्डे रात्रेर्व्यवस्थेति ॥ * ॥ * ॥ ब्रह्मपुराणे । “शुक्लपक्षस्य सप्तम्यां यदा संक्रमते रविः । महाजया तदा प्रोक्ता सप्तमी भास्करप्रिया ॥ स्नानं दानं तपो होमः पितृदेवाभिपूजनम् । सर्व्वं कोटीगुणं प्रोक्तं तपनेन महौजसा ॥” अत्र । “मासपक्षतिथीनाञ्च निमित्तानाञ्च सर्व्वशः ।” इत्यनेन प्राप्ततिथ्युल्लेखे तद्विशेषणत्वेन महा- जया इत्युल्लेख्यम् । संज्ञाविधेरेतदेव प्रयोजनं यत्तया निर्द्देश इत्युक्तत्वात् । एवञ्च संक्रान्ति- विशेषस्य निमित्तत्वेन प्राप्तौ विषुवाद्यु- ल्लेखोऽपि ॥ * ॥ स्कान्दे । “एकान्ततो मया प्रोक्ताः कालाः संक्रान्ति- संज्ञकाः । नैतेषु विद्यतेऽनिष्टं यतश्चाक्षयसंज्ञिताः ॥ अश्रद्धयापि यद्दत्तं कुपात्रेभ्योऽपि मानवैः । अकालेऽपि हि तत् सर्व्वं सत्यमक्षयतां व्रजेत् ॥” मात्स्ये । “अयने कोटिगुणितं लक्षं विष्णुपदीषु च । षडशीतिसहस्रन्तु षडशीत्यामुदाहृतम् ॥ शतमिन्दुक्षये पुण्यं सहस्रन्तु दिनक्षये । विषुवे शतसाहस्रमा का-मा-वैष्वनन्तकम् ॥” आ-का-मा-वैषु आषाडीकार्त्तिकीमाघी- वैशाखीपूर्णिमासु । देवीपुराणे । “रविसंक्रमणे पुण्ये न स्नायाद्यस्तु मानवः । सप्तजन्मस्वसौ रोगी निर्द्धनश्चोपजायते ॥” * ॥ दीपिकायाम् । “नाडीनक्षत्रदिवसे रविभौमशनैश्चराः । संक्रान्तिं यस्य कुर्व्वन्ति तस्य क्लेशोऽभिजायते ॥ गोमूत्रसर्षपैः स्नानं सर्व्वौषधिजलेन च । विशुद्धं काञ्चनं दद्यान्नाडीदोषोपशान्तये ॥ नाडीनक्षत्राणि चाद्यदशषोडशाष्टादशत्रयो- विंशतिपञ्चविंशतयः । रत्नमालायाम् । “ताराबलादिन्दुरथेन्दुवीर्य्या- द्दिवाकरः संक्रममाण उक्तः । ग्रहाश्च सर्व्वे सवितुर्बलेन महीसुताद्याः क्रमशः प्रशस्ताः ॥” * ॥ संवत्सरप्रदीपे । “धुस्तूरबीजसलिलैः स्नायात् संक्रान्तिशान्तये तथा सर्व्वौषधीभिश्च विष्णुमन्त्राश्च संजपेत् ॥ यदाह्रि मेषसंक्रान्तिस्तुलासंक्रमणं निशि । तदा प्रजा विवर्द्धन्ते धनधान्यसमृद्धिभिः ॥ कुजार्कशनिवारेण महासंक्रमणं यदा । तदा भवेत् प्रजानाशो दुर्भिक्षादिभयं महत् ॥” षट्त्रिंशन्मतनिगमौ । “संक्रान्त्यां पञ्चदश्याञ्च द्वादश्यां श्राद्धवासरे । वस्त्रं न पीडयेत्तत्र न च क्षारेण योजयेत् ॥

संक्रान्त्याञ्च त्रयोदश्यां पक्षान्ते नवमीदिने । सप्तम्यां रविवारे च स्नानमामलकैस्त्यजेत् ॥” शातातपः । “रविवारेऽर्कसंक्रान्त्यां षष्ठ्यां वै सप्तमीतिथौ । आरोग्यकामस्तु नरो निम्बपत्रं न भक्षयेत् ॥” * कृत्यचिन्तामणी गुणिसर्व्वस्वे च । “चैत्रे मासि च सम्पूज्यो घण्टाकर्णो घटात्मकः । आरोग्याय स्नुहीमूलं सक्रान्त्यां तत्र कारयेत् ॥” पूजामन्त्रः । “घण्टाकर्ण महावीर सर्व्वव्याधिविनाशन । विस्फोटकभये प्राप्ते रक्ष रक्ष महाबल ! ॥” शिवपुराणे । “घण्टाकर्णो गणः श्रीमान् शिवस्यातीव- वल्लभः ॥” * ॥ कृत्यचिन्तामणौ । “मसूरं निम्बपत्रञ्च योऽत्ति मेषगते रवौ । अपि रोषान्वितस्तस्य तक्षकः किं करिष्यति ॥” संवत्सरप्रदीपे तूत्तरार्द्धे । “मेषस्थे च विधौ तस्य नास्त्यङ्गे विषजं भयम् ॥” स्मृतिः । “मेषादौ शक्तवो देया वारिपूर्णा च गर्गरी ॥” वारिदानमन्त्रः । “एष धर्म्मघटो दत्तो ब्रह्मविष्णुशिवात्मकः । अस्य प्रदानात् सफला मम सन्तु मनोरथाः ॥ वैशाखे यो घटं पूर्णं सभोज्यं वै द्विजन्मने । ददात्यभुक्त्वा राजेन्द्र स याति परमां गतिम् ॥” पूर्णं जलेनेति शेषः । महार्णवे । “यो ददाति हि मेषादौ शक्तूनम्बूघटान्वितान् पितॄनुद्दिश्य विप्रेभ्यः सर्व्वपापैः प्रमुच्यते ॥ विप्रेभ्यः पादुके छत्रं पितृभ्यो विषुवे शुभम् ।” पितृम्यः पितॄनुद्दिश्य इत्यर्थः । अत्र विषुवस्य पुण्यविशेषजनकत्वेन विवक्षितत्वात् मेषादाविति विषुवसंक्रान्तिपुण्यकालपरम् । अन्यथा कालद्व- यकल्पनापत्तेः ॥ * ॥ कर्म्मोपदेशिन्यां व्यासः । “संक्रान्त्यां पक्षयोरन्ते द्वादश्यां श्राद्धवासरे । सायंसन्ध्यां न कुर्व्वीत कृते च पितृहा भवेत् ॥” देवीपुराणे । “अतीतानागतो भोगो नाड्यः पञ्चदश स्मृताः । सान्निध्यन्तु भवेत्तत्र ग्रहाणां संक्रमे रवेः ॥ पुण्यपापविभागेन फलं देवी प्रयच्छति ।” भोगः पुण्यपापजननयोग्यकालः । पुण्यपाप- विवेचने विश्वामित्रः । “यमार्य्याः क्रियमाणं हि शंसन्त्यागमवेदिभिः । स धर्म्मो यं विगर्हन्ति तमधर्म्मं प्रचक्षते ॥” आगमवेदिभिः क्रियमाणमिति सम्बन्धः । तान्त्रिकास्तु । “विहितक्रियया साध्यो धर्म्मः पुंसो गुणो मता । प्रतिषिद्धक्रियासाध्यः स गुणोऽधर्म्म उच्यते ॥” अत्रैकस्मिन्नेव काले पुण्यपापफलदानदर्शनात् संक्रमणपुण्यकाल एव स्नानादिवत्तैलादित्यागः एवमेव गुरुचरणाः । एकादशीप्रकरणोक्त- सक्रान्त्यु पवासस्य व्रतत्वेन भावरूपत्वात् भाव-

पृष्ठ ५/२१६

घटितत्वाद्वोभयथापि तत्र पूज्ये विधेर्वृत्तिरित्य- नेन पुण्यकालयुक्ताहोरात्रकर्त्तव्यता अष्टम्युप- वासवत् । एकादशीतत्त्वे एतद्बहुधा विमृष्टम् । एवञ्च रात्रिप्रागर्द्धसंक्रान्तौ दिवाशेषार्द्धमात्रस्य तत्पुण्यकालत्वाद्रात्रिमुहुर्त्तार्द्धे सायं सन्ध्यो- पासनं कार्य्यमेव । * । ब्रह्मपुराणे । “नित्यं द्वयोरयनयोर्नित्यं विषुवतोर्द्वयोः । चन्द्रार्कयोर्ग्रहणयोर्व्यतीपातेषु पर्व्वसु ॥ अहोरात्रोषितः स्नानं श्राद्धं दानं तथा जपम् । यः करोति प्रसन्नात्मा तस्य स्यादक्षयञ्च तत् ॥” अहोरात्रोषितः पूर्व्वदिने कृतोपवासः । एतत- परमेव । “अर्द्धरात्रे व्यतीते तु संक्रान्तिर्यदहर्भवेत् । पूर्व्वे व्रतादिकं कुर्य्यात् परेद्युः स्नानदानयोः ॥” इति भीमपराक्रमीयम् ॥ स्नानदानयोरित्यत्र सप्तमीनिर्द्देषात् परदिव- सायस्नानदानादिनिमित्तकं पूर्व्वदिने उपवास- संयमरूपः व्रतादिकं कुर्य्यादित्यर्थः । इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ * ॥ अथ रविसंक्रान्तिगणनम् “नवाष्टशक्रहीनेन शकाब्दाङ्केन पूरिताः । भूर्व्वाणचन्द्रावेकाम्नी कुरामौ वेदयुग्मके ॥ १ । १५ । ३१ । ३१ । २४ ॥ अङ्का अनुपलादेस्तु षष्ट्या लब्धाङ्कमिश्रिताः । दण्डात् खाम्बी हयेषू च ३० । ५७ । पलाद्धित्वा ततः पुनः ॥ सप्तावशिष्टा वाराः स्युस्ततो दण्डादिकाः परे । मेषसंक्रमणे भानोः सिद्धान्तस्फुटसम्मताः ॥ भुजौ षडिषू रामाग्नी २ । ५६ । ३३ । कालो जातिर्गजावनी । ६ । २२ । १८ रामश्चन्द्रोऽग्नियुग्मश्च ३ । १ । २३ । तर्कोऽङ्क दृङ्- नवाशुभौ ॥ ६ । २९ । ५९ ॥ द्वावङ्कदृग्वेदबाणा २ । २९ । ५४ । अब्धिर्वाणशरौ सुराः । ४ । ५५ । ३३ । षणागवेदौ शून्येन्दू ६ । ४८ । १० । एकं शैलभुवौ शराः ॥ १ । १७ । ५ ॥ द्वौ षडग्नी तथा काला २ । ३६ । ६ । अब्धीरामाः शरावनी । ४ । ३ । १५ । पश्चाग्नीषू तथा रुग्रा ५ । ५३ । ११ । मेष- संक्रमवारतः । अङ्केर्योज्या वृषादेस्तु वाराद्याः संक्रमे रवेः ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ सङ्क्रान्तिचक्रं, क्ली, (संक्रान्त्याश्चक्रम् ।) नराणां शुमाशुभ-ज्ञानार्थनक्षत्राङ्कितनराकारचक्रम् । यथा, -- “मूर्ध्नि सप्त मुखे त्रीणि हृदये पञ्च विन्यसेत् । त्रितयं हस्तपादेषु महाविषुवभक्रमात् ॥ मस्तके भूपतेः सौख्यं वदने पटुता स्वभे । हृदये च धनाध्यक्षोऽर्थप्राप्तिर्दक्षिणे करे ॥ वामकरे महद्दुखं सुखं पादे च दक्षिणे । भ्रमणं वामपादे च कथितं विषुवत्फलम् ॥” इति महाविषुवचक्रम् ॥ * ॥ “षड्मूर्ध्नि वदने पञ्च चत्वारि हृदये तथा ।

त्रितयं करपादेषु पयोविषुवभक्रमात् ॥ मानं मूर्द्ध्नि मुखे चैवं हृदये सुखसम्भवः । दोः पदोर्दक्षयोर्भोगस्त्रासश्च वामयोः स्वभे ॥” इति जलविषुवचक्रफलम् ॥ * ॥ “शीर्षे पञ्च मुखे त्रीणि हस्थयोश्च त्रयं त्रयम् । हृदि पञ्च शशी नाभौ गुदे च पादयो रसाः । उत्तरायणभाज्ज्ञेयं स्वनक्षत्रस्थितेः फलम् ॥ शीर्षेऽर्थलाभो वदने सुखानि दक्षे करेऽङ्घ्रौ हृदये च सौख्यम् । नाभौ शुभं वामकरेऽर्थनाशो गुह्ये भयं वामपदे प्रवासः ॥” इत्युत्तरायणचक्रफलम् ॥ * ॥ “शीर्षे त्रीणि मुखे त्रीणि हृदये पञ्च हस्तयोः । अष्टौ पादद्वयेऽप्यष्टौ दक्षिणायनभक्रमात् ॥ शीर्षे मानं मुखे विद्या हृदये वित्तसञ्चयः । प्रवासः स्यात् करे वामे भिक्षालाभश्च दक्षिणे । निष्फलं वामपादे च किञ्चिल्लाभश्च दक्षिणे ॥” इति दक्षिणायनचक्रफलम् ॥ * ॥ “ऋक्षे संक्रसणं यत्र विष्णुपद्यां मुखे च तत् । चत्वारि दक्षिणे बाहौ त्रीणि त्रीणि पदद्बये ॥ चत्वारि वामवाहौ च हृदये पञ्च निर्द्दिशेत् । अक्ष्णोर्द्वयं द्बयं योज्यं मूर्द्ध्नि द्वौ चैककं गुदे ॥ रोगो भोगस्तथा यानं बन्धनं लाभ एव च । ऐश्वर्य्यं राजपूजा च अपमृत्युरिति क्रमात् ॥” इति विष्णुपदीचक्रफलम् ॥ * ॥ “मुखे चैकं करे वेदाः पादयुग्मे द्बयं द्बयम् । क्रोडे वाणस्तथा वेदाः करे सव्येतरेऽपि च ॥ द्वयं द्वयं तथा नेत्रे मस्तके त्रितयं तथा । द्वयञ्चैव तथा गुह्ये षडशीत्यां स्वभे स्थिते ॥ मुखे दुःखं करे लाभः पादयोर्भ्रमणं हृदि । कान्ता स्याद्बन्धनं वामे हस्ते स्यात् स्वीयभे नृणाम् ॥ सम्मानं नेत्रयोश्चैव अपमानञ्च मस्तके । गुह्ये चैव भवेन्मृत्युः षडशीतिफलश्रुतिः ॥” इति षडशीतिचक्रफलम् ॥ * ॥ इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ सङ्क्रामः, पुं, (सं + क्रम + घञ् ।) दुर्गसञ्चरः । इति हेमचन्द्रः ॥ सङ्क्लेदः, पुं, (सं + क्लिद् + घञ् ।) आर्द्रीभावः । (यथा, हरिवंशे । ५३ । “अनया सह जाह्नष्या मोदमानो ममाज्ञया । इमं सलिलसंक्लेदं विस्मरिष्यसि सागर ! ॥”) सङ्ख्यं, क्ली, (सम्यक् ख्यायतेऽत्रेति । सं + ख्या + बाहुलकात् कः ।) युद्धम् । इत्यमरः ॥ (यथा, गीतायाम् । १ । ४६ । “एवमुक्त्वार्ज्जुनः संख्ये रथोपस्थ उपाविशत् ॥” सङ्ख्येये, त्रि ॥ सङ्ख्यता, स्त्री, सङ्ख्यत्वम् सङ्ख्येयता । सङ्ख्य- शब्दात् भावे तप्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ सङ्ख्या, स्त्री, (संख्यायतेऽनयेति । सं + ख्या + अङ् । टाप् ।) बुद्धिः । इति राजनिर्घण्टः ॥

विचारणा । इत्यमरः ॥ (यथा, महाभारते । २ । ५७ । ७ । “यो वेत्ति संख्यां निकृतौ विधिज्ञ- श्चेष्टास्वखिन्नः कितवोऽक्षजासु । महामतिर्यश्च जानाति द्यूतं स वै सर्व्वं सहते प्रक्रियासु ॥”) एकत्वादिः । इति मेदिनी ॥ सङ्ख्येये, त्रि । यथा, -- “विपणो विक्रयः सङ्ख्याः सङ्ख्येये ह्यादश त्रिषु विंशत्याद्याः सदैकत्वे सर्व्वाः सङ्ख्येयसङ्ख्ययोः ॥ सङ्ख्यार्थे द्विबहुत्वे स्तस्तासु चानवतेः स्त्रियः । पङ्क्तेः शतसहस्रादि क्रमाद्दशगुणोत्तरम् ॥” इति चामरः ॥ “आदश दशश्रुतिपर्य्यन्तं अष्टादश यावत् एका- दिकाः संख्याशब्दाः संख्येये द्रव्ये वर्त्तन्ते । त्रिषु लिङ्गेषु तेन संख्यासंख्येययोः सामानाधिकरण्येन वृत्तिः । यथा एका शाटी एकः पटः एकं कुण्डम् । हि शब्दो अवधारणे संख्येय एव न तु संख्यायामित्यर्थः । तेन घटा दश इति साधुर्न घटानां दशेति । किन्तु द्व्येकयोर्द्विवचनैक- वचने इति सूत्रे द्व्येकयोरिति निर्द्देशात् संख्या- मात्रेऽपि सम्भव इति भाव्यम् । घटानां पञ्च इत्यपि स्यादिति सुभूतिः । वार्त्ताकुरेषा गुणसप्तयुक्ता इति वैद्यकम् । आङ्शब्देन दशशब्दस्याव्ययीभावः । दशशब्दस्य त्रिलि- ङ्गत्वात् नपुंसकत्वपक्षे क्लीवाद्वेति पक्षे अः तेन आदशं आदशेति पाठः । विंशः । अष्टादश- परा विंशत्याद्याः सर्व्वा एव सख्याः संख्यायां संख्येये च नित्यमेकवचनान्ता भवन्ति यथा विंशतिर्भावः गवां विंशतिः । संख्या । इह संख्या संख्यान्तरं अन्यथा पूर्व्वेण विरोधः स्यात् संख्या अर्थः अभिधेयो यस्य स संख्यार्थः तत्र संख्यार्थे विंशत्यादौ संख्यायां संख्य्येये च सामानाधिकरण्यात् द्विवचनबहुवचने मवतः यथा द्बे विंशती गावः गवां वा तिस्रो विंश- तयो गावः गवां वा एवं द्वे शते दश शतानी- त्यादि । अयमभिप्रायः सदा विंशत्यादीनाम- नावृत्तिरेकैव विंशतिरेकमेव शतमित्येवं स्यात् तदा पूर्व्वेण एकवचनान्ततैव यथोक्तं विंशति- र्गावः गवां विंशतिरिति । यदा विंश्यत्यादे- राबृत्तिर्विंशतिद्वयं शतद्वयमित्येवं स्यात् तदा अनेन द्विवचनबहुवचनान्तता स्यात् यथोक्तं द्वे विंशती तिस्रो विंशतयः । अतएव परे परिभाषन्ते । विंशत्यादेरनावृत्तौ बहुत्वे- ऽप्येकवचनं इति एकशेषात् द्वे विंशती तिस्रो विंशतयः इत्यन्येऽपि । स्वमतेऽपि त्र्यादयः संख्याशब्दाव्वान्ता इत्युक्तेः टेर्लोप इति सूत्रे विंशतेस्तेस्त्वाङाविति ङिवर्ज्जनेनैव एकवचना न्तताज्ञापकात् क्वद्वव्वानि इत्यनेन चावृत्तौ द्वित्वबहुत्वसम्भवाच्चायमर्थोऽवगम्यः । तासु संख्यासु विंशताद्या नवत्यग्त्याः स्त्रीलिङ्गाः भिन्नलिङ्गेनापि सामानाधिकरण्ये स्तिय एव

पृष्ठ ५/२१७

यथा विंशत्या पुरुषैः विंशतिः कुलानीति विंशतिः श्रुतिरष्टाविंशतियावत् एवं त्रिंशत् श्रुतिरष्टात्रिंशद्यावत् एवं चत्वारिंशदादौ । पङ्क्तिर्दशसङ्ख्या तामारभ्य परार्द्धन्तं दश- गुणोत्तरं दशगुणाधिकं क्रमात् शतसहस्रादि भवति । क्रमादितिपदोपादानादयमर्थः एकं दशगुणितं पङ्क्तिरुच्यते । दशपङ्क्तयः शतम् । दशशतानि सहस्रम् । एवं दशगुणितं सहस्र- मयुतम् । एवं लक्षनियुतादि ज्ञेयम् । तथा च । ब्रह्माण्डपुराणम् । ‘एकं दश शतञ्चैव सहस्रमयुतं तथा । लक्षञ्च नियुतञ्चैव कोटिरर्वुदमेव च ॥ वृन्दः खर्व्वो निखर्व्वश्च शङ्खपद्मौ च सागरः । अन्त्यं मध्यं परार्द्धञ्च दशवृद्ध्या यथाक्रमम् ॥’ शतं तालव्यशकारम् । सहस्रं द्विदन्त्यसका- रम् ।” इति भरतः ॥ * ॥ न्यायमते अस्या गणनव्यवहारे कारणत्वम् । एकत्वं नित्य- वस्तुनि नित्यम् । अन्यत्र अनित्यम् । द्बित्वादि- परार्द्धपर्य्यन्तं अपेक्षाबुद्धेर्ज्जायते । एवं अपेक्षा- बुद्धिनाशे तेषां नाशः । पर्य्याप्तिसम्बन्धेन अने- काश्रये तिष्ठन्ति । यथा, -- “गणनव्यवहारे तु हेतुः संख्या विधीयते । नित्येषु नित्यमेकत्वमनित्येऽनित्यमिष्यते ॥ द्वित्वादयः परार्द्धन्ता अपेक्षा बुद्धिजा मताः । अनेकाश्रयपर्य्याप्ता एते तु परिकीर्त्तिताः ॥ अपेक्षाबुद्धिनाशाच्च तेषां नाशो निरूपितः । अनेकैकत्वबुद्धिर्या सापेक्षा बुद्धिरुच्यते ॥” इति भाषापरिच्छेदः ॥ * ॥ अपि च । श्रीमैत्रेय उवाच । “परार्द्धसंख्यां भगवन् ! ममाचक्ष यया तु सः । द्विगुणीकृतया ज्ञेयः प्राकृतः प्रतिसञ्चरः ॥ श्रीपराशर उवाच । स्थानात् स्थानं दशगुणमेकस्माद्गुण्यते द्विज । ततोऽष्टादशमे भागे परार्द्धमभिधीयते ॥ परार्द्धद्वितयं यत्तु प्राकृतः प्रलयो द्विजः । तदाव्यक्तेऽखिलं व्यक्तं सहेतौ लयमेति वै ॥” इति विष्णुपुराणे ६ अंशे ३ अध्यायः ॥ सङ्ख्यातं, त्रि, (सं + ख्या + क्तः ।) कृतसङ्ख्यम् । तत्पर्य्यायः । गणितम् २ । इत्यमरः ॥ (यथा, भागवते । ६ । १४ । ३ । “इजोभिः समसंख्याताः पार्थिवैरिह जन्तवः । तेषां ये केचनेहन्ते श्रेयो वै मनुजादयः ॥”) सङ्ख्यानं, क्ली, (सं + ख्या + ल्युट् ।) सङ्ख्या । संपूर्व्वख्याधातोरनट्प्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ (यथा, मनुः । ८ । ४०० । “मिथ्यावादी च संख्याने दाप्योऽष्टगुणमत्ययम् ॥” प्रकाशः यथा, भागवते ५ । १७ । १७ । “ॐ नमो भगवते महापुरुषाय सर्व्वगुणसंख्या- नायानन्तायाव्यक्ताय नम इति ॥” “सर्व्वेषां गुणानां संख्यानं प्रकाशो यस्मात् ।” इति तत्र श्रीधरस्वामी ॥)

सङ्ख्यावान्, पुं, (संख्य्या बुद्धिरस्त्यस्येति । मतुप् । मस्य वः ।) पण्डितः । इत्यमरः ॥ (यथा, काशीखण्डे । ८२ । ८ । “रणाङ्गणे कृतान्ताभः सङ्ख्यावांश्च सदोजिरे ॥”) सङ्ख्यायुक्ते, त्रि । इति मेदिनी ॥ सङ्ख्येयं, त्रि, (संख्यातुं योग्यमिति । सं + ख्या + यत् ।) सङ्ख्यायोम्यम् । तत्पर्य्यायः । गणेयम् २ गणनीयम् ३ । इति जटाधरः ॥ गण्यम् ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, साहित्यदर्पणे । ४ ! २५५ । “एकोऽपि भेदोऽनन्तत्वात् सङ्ख्येयस्तस्य नैव यत् ॥”) सङ्गः, पुं, (सञ्जसङ्गे + घञ् ।) मेलनम् । तत्प- र्य्यायः । मेलकः २ सङ्गमः ३ । इत्यमरः ॥ (यथा, देवीभागवते । १ । २० । ६७ । “अम्बिका च यदा स्नाता नारी ऋतुमती तदा सङ्गं प्राप्य मुनेः पुत्त्रमसूतान्धं महाबलम् ॥”) रागः । यथा । “रागसङ्गौ तु गृध्नुता ।” इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, कुमारे । १ । २७ । “अनन्तपुष्पस्य मधोर्हि चूते द्विरेफमाला सविशेषसङ्गा ॥” * ॥) सङ्गदोषो यथा, -- “स मे समाधिर्ज्जलवासमित्र- मत्स्यस्य सङ्गात् सहसैव नष्टः । परिग्रहः सङ्गकृतो ममायं परिग्रहोत्थाश्च महाविवित्साः ॥” इति विष्णुपुराणे ४ अंशे २ अध्यायः ॥ अन्यच्च । “अहोऽस्य दारसंयोगः कथं तमूर्द्धरेतसः । दृष्ट्वा तयोश्च शृङ्गारं मुनिः कामी बभूव ह । जितेन्द्रियेऽसतां सङ्गात् दोषः सांसर्गिको भवेत् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे २३ अध्यायः ॥ अपि च । “असतां सङ्गदोषेण को न याति पराभवम् । त्रिदशैवन्दितो वह्निर्भस्मना सहितो यथा ॥” इति चाणक्यम् ॥ किञ्च । “यत्र यत्र स्थितो जीवस्तमोयोगेन लज्जते । उपहासाय किं न स्यादसत्सङ्गो मनीषिणाम् ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ सङ्गणिका स्त्री, अप्रतिरूपकथा । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ सङ्गतं, क्ली, (सं + गम् + क्तः ।) सौहार्द्दम् । इति हेमचन्द्रः ॥ यथा, कुमारे । ५ । ३९ । “यतः सतां सन्नतगात्रि ! सङ्गतं मनीषिभिः साप्तपदीनमुच्यते ॥”) युक्तियुक्तवाक्यम् । इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । हृदयङ्गमम् २ ॥ इत्यमरः । १ । ६ । १८ ॥ (मौर्य्य- वंशीयनृपतिविशेषे, पुं । यथा, भागवते । १२ । १ । १३ ॥ “सुयशा भविता तस्य सङ्गतः सुयशः सुतः ॥”)

सङ्गतिः, स्त्री, (सं + गम + क्तिन् ।) सङ्गमः । ज्ञानम् । इति मेदिनी ॥ न्यायमते । आनन्त- र्य्याभिधानप्रयोजकजिज्ञासाजनकज्ञानविषयो ह्मर्थः । सा च षोढा । प्रसङ्गः १ । सङ्गतित्वे सति उपोद्घातादिभिन्नः । यथा सामान्यलक्ष- णायां प्रसङ्गसङ्गतिः । उपोद्घोतः २ । निर्द्दि- ष्टोपपादकत्वम् । यथा परामर्शप्रवर्त्तकज्ञाने च उपोद्घातसङ्गतिः ! हेतुता ३ । यथा । प्रत्यक्ष- प्रमाणे हेतुतासङ्गतिः । अवसरः ४ । अनन्तर- वक्तव्यत्वम् । यथा । उपमाने अवसरसङ्गतिः । निर्व्वाहकम् ५ । कारणतानिनिर्व्वाहकं कार्य्यत्वम् यथा । अनुगाने कार्य्यतासङ्गतिः । एककार्य्य- त्वम् ६ । एककार्य्यकारित्वम् । यथा हेत्वाभासे एककार्य्यकारित्वसङ्गतिः । इति अनुमितिग्रन्थे जगदीशतर्कालङ्कारः ॥ (मेलनम् । यथा, मोह- मुद्गरे । ६ । “क्षणमिह सज्जनसङ्गतिरेका भवति भवार्णवतरणे नौका ॥” युक्तिः । यथा, -- “त्वमद्य भव नो राजा राजपुत्त्र महायशः । सङ्गत्या नापराध्नोति राज्यमेतदनायकम् ॥” इति रामायणे । २ । ७९ । ३ ॥) सङ्गमः, पुं, क्ली, (सं + गम + “ग्रहवृदृनिश्चि- गमश्च ।” ३ । ३ । ५८ । इति अप् ।) सङ्गः । इत्यमरः ॥ (यथा, साहित्यदर्पणे । “सङ्गमविरहविकल्पे वरमिह विरहो न सङ्गमस्तस्याः । सङ्गमे सैव तथैका त्रिभुवनमपि तन्मयं विरहे ॥”) नद्यादिमेलकः । इति पुंनपुंसकलिङ्गसंग्रह- टीकायां भरतः ॥ स्त्रीपुंसोर्म्मिथुनीभावः । स त्रिविधः । प्रथमः १ । मध्यमः २ । उत्तमः ३ । यथा, -- “त्रिविधं तत्समाख्यातं प्रथमं मध्यमोत्तमम् । अदेशकालभाषाभिर्निर्ज्जने च परस्त्रियाः । कटाक्षावेक्षणं हास्यं प्रथमं साहसं स्मृतम् ॥ १ ॥ प्रेरणं गन्धमाल्यानां धूपभूषणवाससाम् । प्रलोभनञ्चान्नपानैर्म्मध्यमं साहसं स्मृतम् ॥ २ ॥ सहासनं विविक्तेषु परस्परसमाश्रयः । केशाकेशिग्रहश्चैव सम्यक्संग्रहणं स्मृतम् ॥” ३ ॥ इति मिताक्षराधृतव्यासवचनम् ॥ सङ्गरं, क्ली, (संगीर्य्यते इति । सं + गॄ + अप् ।) शमीवृक्षफलम् । इति मेदिनी ॥ सङ्गरः, पुं, (संगृणन्ति शब्दायन्ते वीरा यत्र । सं + गॄशब्दे + अप् ।) युद्धम् । (यथा, कथा- सरित्सागरे । ३१ । ९३ । “सङ्कटे हि परीक्ष्यन्ते प्राज्ञाः शूराश्च सङ्गरे ॥”) आपत् । अङ्गीकारः । (यथा, रघुः । ५ । २६ । “तथेति तस्या वितथं प्रतीतः प्रत्यग्रहीत् सङ्गरमग्रजन्मा ॥”) संवित् । इत्यमरः ॥ क्रियाकारः । विषम् । इति मेदिनी ॥