शब्दकल्पद्रुमः/वीर

पृष्ठ ४/४७२

वीर, ङ त् क शीर्य्ये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्तचुरा०-आत्म०-अक०-सेट् ।) ङ, अवि- वीरत । शौर्य्यमुद्यमः । इति दुर्गादासः ॥ वीरं, क्ली, (अज् + “स्फायितञ्चिवञ्चीति ।” उणा० १ । १३ । इत्यादिना रक् । अजे- र्वीभावः । वीर + अच् वा ।) शृङ्गी । नडः । इति मेदिनी । रे, ६७ ॥ मरिचम् । पुष्कर- मूलम् । काञ्जिकम् । उशीरम् । आरूकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ वीरशब्दो मेदिन्यां पव- र्गीयवकारादौ दृष्टोऽपि वीरधातोरन्तःस्थवका- रादौ दर्शनादत्र लिखितः ॥ वीरः, पुं, (वीरयतीति । वीर विक्रान्तौ + पचा- द्यच् । यद्वा, विशेषेण ईरयति दूरीकरोति शत्रून् । वि + ईर + इगुपधात् कः । यद्वा, अजति क्षिपति शत्रून् । अज + स्फायितञ्चीत्या दिना रक् । अजेर्व्वीः ।) शौर्य्यविशिष्टः । तत्प- र्य्यायः । शूरः २ विक्रान्तः ३ । इत्यमरः । २ । ८ । ७७ ॥ गण्डीरः ४ तरस्वी ५ । इति जटाधरः ॥ (यथा, महाभारते । १ । १४१ । ४५ । “मृगराजो वृकश्चैव बुद्धिमानपि मूषिकः । निर्ज्जिता यत्त्वया वीरास्तस्माद्वीरतरो भवान् ॥” यथा च ऋग्वेदे । १ । ११४ । ८ । “वीरान्मानो रुद्रभामितो वधी- र्हविष्यन्तः सद्मि त्वा हवामहे ॥” “वीरान् वीक्रान्तान् ।” इति सायणः ॥ पुत्त्रः । यथा, ऋग्वेदे । ५ । २० । ४ । “वीरैः स्याम सधमादः ॥” “वीरैः पुत्त्रैश्च सधमादः सहमाद्यन्तः स्याम तथा कुरु ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥ * ॥ पतिः । पुत्त्रश्च । यथा, मार्कण्डेये । ३५ । ३१ । “न चालपेज्जनद्विष्टां वीरहीनां तथा स्त्रियम् । गृहादुच्छिष्टविण्मूत्रपादाम्भांसि क्षिपेद्बहिः ॥” यथा च अवीरा निष्पतिसुता । इत्यमरदर्श- नाच्च ॥ * ॥ दनायुदैत्यपुत्त्रः । यथा, महाभारते । १ । ६५ । ३३ । “दनायुषः पुनः पुत्त्राश्चत्त्वारोऽसुरपुङ्गवाः । विक्षरो बलवीरौच वृत्रश्चैव महासुरः ॥”) जिनः । नटः । इति हेमचन्द्रः ॥ विष्णुः । यथा, वीरोऽनन्तो धनञ्जयः । इति विष्णु सहस्रनाम ॥ शृङ्गाराद्यष्टरसान्तर्गतरसविशेषः । तत्पर्य्यायः । उत्साहवर्द्धनः २ । इत्यमरः ॥ “उत्तमप्रकृतिर्वीर उत्साहस्थायिभावकः । महेन्द्रदैवतो हेमवर्णोऽयं समुदाहृतः ॥” उत्साहं वर्द्धयति इति उत्साहवर्द्धनः नन्द्यादि- त्वादनः । दानधर्म्मयुद्धेषु जीवानपेक्षोत्साह- कारी रसो वीरः । वीरयन्ते अत्र वीरः । वीर तङ्कत् शौर्य्ये घञ् स्फीततयैव स्वाद्यते इति सर्व्व- रसलक्षणं कटाक्षितम् । इति भरतः ॥ * ॥ तान्त्रिकभावविशेषः । यथा, -- “तत्रैव त्रिविधो भावो दिव्यवीरपशुक्रमः । दिव्यवीरैकजः प्रोक्तः सर्व्वसिद्धिप्रदायकः ॥” इति रुद्रयामले ११ पटलः ॥

अपि च । “भावस्तु त्रिविधः प्रोक्तो दिव्यवीरपशुक्रमात् । गुरवश्च त्रिधा चात्र तथैव मन्त्रदेवता ॥” इति तत्रैव ६ पटलः ॥ अन्यच्च । “पशुभावं हि प्रथमे द्बितीये वीरभावकम् । तृतीये दिव्यभावञ्च इति भावत्रयं क्रमात् ॥ आदौ दशमदण्डेन पशुभावमथापि वा । मध्याह्ने दशदण्डेन वीरभावमुदाहृतम् । सायाह्ने दशदण्डे तु दिव्यभावं शुभप्रदम् ॥” इति च तत्रैव ११ पटलः ॥ अन्यच्च । “जन्ममात्रं पशुभावं वर्षषोडशकावधि । ततश्च वीरभावस्तु यावत् पञ्चाशतो भवेत् ॥ द्वितीयांशे वीरभावस्तृतीये दिव्यभावकः । एवं भावत्रयेणैव भावमैक्यं भवेत् प्रिये ॥” इति वामकेश्वरतन्त्रे ५१ पटलः ॥ वीराचारविशिष्टः । यथा, -- “कुलाचाररतो वीरः कुलसङ्गी सदा भवेत् । संविदासेवनं कुर्य्यात् सोमपानं महेश्वरि ॥ सर्व्वथा कुरुते देवि वीरश्चोद्धतमानसः । दिव्यस्तु देवता प्रायश्चन्दनागुरुलेपनैः । रक्तचन्दनगन्धैश्च सुदिग्धो नात्र संशयः ॥ भस्माङ्गधूसरो वीर उन्मत्तवद्विचेष्टितः । सुरापाणरतो नित्यं वलिपूजापरायणः ॥ नरश्छागश्च महिषो मेषः शूकर एव च । शशकः शल्लकी गोधा खड्गी कूर्म्मी दश स्मृताः ॥ वानरश्च खरश्चैव गजाश्वादिविहङ्गमाः । इत्यादिभिर्व्वलेर्दानैः पूजयेत् स्वेष्टदेवताम् ॥ सिद्धमन्त्रो भवेत् वीरो न वीरो मद्यपानतः । कलौ तु भारते वर्षे लोका भारतवासिनः । गृहे गृहे सुरां पीत्वा वर्णभ्रष्टा भवन्ति हि ॥” इत्युत्पत्तितन्त्रम् ॥ * ॥ कलौ तदाचारनिषेधो यथा, -- “दिव्यवीरमयो भावः कलौ नास्ति कदाचन । केवलं पशुभावेन मन्त्रसिद्धिर्भवेन्नृणाम् ॥” इति महानिर्व्वाणतन्त्रम् ॥ * ॥ तण्डुलीयः । वराहकन्दः । लताकरञ्जः । करवीरः । अर्ज्जुनः । इति राजनिर्घण्टः ॥ यज्ञाग्निः । इति वीरहाशब्दटीकायां भरतः ॥ उत्तरः । सुभटः । इति मेदिनी ॥ वीरः, त्रि, श्रेष्ठः । इति हेमचन्द्रः ॥ (कर्म्मठः । यथा, ऋग्वेदे । ८ । २३ । १९ । “इमं धा वीरो अमृतं वीरं कृण्वीतमर्त्त्यः ॥” “वीरः कर्म्मणि समर्थः ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥ यथा च । तत्रैव । ६ । २३ । ३ । “कर्त्ता वीराय सुष्वय उलोकं दाता वसु स्तुवते कीरये चित् ॥” “वीराय यज्ञादि कर्म्मसु दक्षाय ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥ प्रेरयिता । यथा, तत्रैव । ६ । ६५ । ४ ।

“इदा हि वो विधते रत्नमस्तीदा वीराय दाशुष उषासः ॥” “वीराय प्रेरयित्रे ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) वीरकः, पुं, (वीर एव । स्वार्थे कन् ।) करवीरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (विक्रान्तः । समर्थः । यथा, ऋग्वेदे । ८ । ८० । २ । “असौ य एषि वीरको गृहं गृहं विचाकशत् ॥” “वीरको वीरः समर्थस्त्वम् ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥ अपकृष्टदेशविशेषवासी । यथा, महाभारते । ८ । ४४ । ४२ । “कारस्करान् माहिषकान् कालिङ्गान् केरलां- स्तथा । कर्कोटकान् वीरकांश्च दुर्द्धर्म्मांश्च विवर्ज्जयेत् ॥” चाक्षुषमन्वन्तरीयमुन्यन्यतमः । यथा, भाग- वते । ८ । ५ । ८ । “मुनयस्तत्र वै राजन् हर्य्यस्मद्वीरकादयः ॥”) वीरजयन्तिका, स्त्री, (वीराणां जयन्तिकेव ।) रणे वीराणां नृत्यम् । इति हेमचन्द्रः ॥ वीरणं, क्ली, उशीरतृणम् । तत्पर्य्यायः । वीरणम् २ कटायनम् ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ वीरतरम् ४ । इत्यमरः ॥ वीरभद्रम् ५ । इति रुद्रः ॥ (यथा, भागवते । १० । ११ । ५१ । “तमापतन्तं स निगृह्य तुण्डयोः दोर्भ्यां वकं कंससखं सतां गतिः । पश्यत्सु बालेषु ददार लीलया मुदावहो वीरणवद्दिवौकसाम् ॥”) अपि च । “स्याद्वीरणं वीरतरु वीरञ्च बहुमूलकम् । वीरणं पाचनं शीतं स्तम्भनं लघु तिक्तकम् ॥ मधुरं ज्वरनुद्वान्तिमेदजित् कफपित्तहृत् । तृष्णास्रविषवीसर्पकृच्छ्रदाहव्रणापहम् ॥ वीरणस्य तु मूलं स्यादुशीरमभयं तथा । अमृणालञ्च सेव्यञ्च समगन्धिकमित्यपि ॥ उशीरं पाचनं शीतं स्तम्भनं लघु तिक्तकम् । मधुरं ज्वरकृद्वान्तिमदनुत् कफपित्तनुत् । तृषास्रविषवीसर्पदाहकृच्छ्रव्रणापहम् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ (पुं, प्रजापतिविशेषः । यथा, महाभारते । १२ । ३४८ । ४१ । “सनत्कुमारादपि च वीरणो वै प्रजापतिः । कृतादौ कुरुशार्द्दूल धर्म्ममेतदधीतवान् ॥” यथा च मात्स्ये । ४ । ४० । “वीरणस्यात्मजायान्तु चक्षुर्म्मनुमजीजनत् ॥”) वीरतरं, क्ली, वीरणम् । इत्यमरः ॥ वीरतरः, पुं, शरः । इति भूरिप्रयोगः ॥ (त्रि, सामर्थ्यवान् । यथा, ऋग्वेदे । ८ । २४ । १५ । “नह्यङ्ग पुराचन जज्ञे वीरतरस्त्वत् ॥” “वीरतरः सामर्थ्यवान् ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥ अयमनयोरतिशयेन वीरः । वीर- श्रेष्ठः । यथा, महाभारते । ४ । ५२ । १४ । “नरर्षभास्ते तु नरर्षभेण वीरा रणे वीरतरेण भग्नाः ॥”)

पृष्ठ ४/४७३

वीरतरासनं, क्ली, (वीरतराणां साधकश्रेष्ठानां आसनम् ।) आसनविशेषः । यथा, -- “मृदु कोमलमास्तीर्णं संग्रामपतितं हि यत् । जन्तुव्यापादितं वापि मृतं वा नरमासनम् ॥ गर्भच्युतं त्वचं वापि नारीणां योनिजां त्वचम् । सर्व्वसिद्धिप्रदं देवि सर्व्वतोऽतिसमृद्धिदम् । त्वचं वा यौवनस्थानां कुर्य्याद्बीरतरासनम् ॥” इति मुण्डमालातन्त्रे ३ पटलः ॥ वीरतरुः, पुं, (वीरस्तनाम्ना ख्यातस्तरुः ।) अर्ज्जुन- वृक्षः । इत्यमरः ॥ कोकिलाक्षवृक्षः । इति रत्नमाला । विल्वान्तरवृक्षः । भल्लातकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वीरपर्णं, क्ली, सुरपर्णम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ वीरपत्नी, स्त्री, (वीराणां पत्नी । यद्बा, वीरः पतिर्य्यस्याः । “नित्यं सपत्न्यादिषु ।” ४ । १ । ३५ । इति पत्युर्नकारादेशः । “ऋन्नेभ्यो ङीप् ।” ४ । १ । ५ । इति ङीप् ।) वीरभार्य्या । इत्यमरः ॥ (यथा, मार्कण्डेये । १२५ । ७ । “तेषामेतद्वचः श्रुत्वा वीरा वीरप्रजावती । वीरगोत्रसमुद्भूता वीरपत्नी प्रहर्षिता ॥” नदीविशेषः । यथा, ऋग्वेदे । १ । १०४ । ४ । “अञ्जसी कुलिशी वीरपत्नी पयो हिन्वाना उदभिर्भरन्ते ॥” “वीरपत्नी वीरस्य पालयित्री एतत्संज्ञिता- स्तिस्रो नद्यः ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) वीरपत्रा, स्त्री, (वीरप्रियाणि पत्राणि यस्याः ।) विजया । इति राजनिर्घण्टः ॥ वीरपानं, क्ली, वीराणां श्रमनाशाय पानम् । यथा, -- “वीरपानन्तु यत् पानं वृत्ते भाविनि वा रणे ।” इत्यमरः ॥ (“वा भावकरणयोः ।” ८ । ४ । १० । इति विकल्पेण णत्वमपि । यथा, गो० रामायणे । ४ । ९ । ७२ । “मत्तोऽयमिति दुर्ब्बुद्धे मोहान्मामवमन्यसे । मदीये संप्रहारेऽस्मिन् वीरपाणं समर्थ्यताम् ॥”) वीरपुष्पी, स्त्री, सिन्दूरपुष्पी । इति राजनिर्घण्टः ॥ वीरबाहुः, पुं, (वीराः समर्थाः बाहवो यस्य ।) विष्णुः । यथा, “वीरबाहुर्विदारणः ।” इति तस्य सहस्रनामस्तोत्रम् ॥ (धृतराष्ट्रपुत्त्रान्य- तमः । यथा, महाभारते । १ । ६७ । १०३ । “उग्रो भीमरथो वीरो वीरबाहुरलोलुपः ॥” रावणपुत्त्रः । इति रामायणम् ॥ वानरविशेषः । यथा, गो० रामायणे । ६ । १७ । १५ । “वीरबाहुः सुबाहुश्च नलश्च वनगोचरः ॥”) वीरभद्रः, पुं, (वीराणां भद्रं येन ।) अश्वमेधाश्वः । वीरश्रेष्ठः । वीरणम् । इति मेदिनी ॥ शिव- गणविशेषः । तस्योत्पत्तिर्यथा, -- “इत्याकर्ण्य महाकालः सम्यक् ज्ञात्वा सती- व्ययम् । सत्यं मुने सती देवी तृणीचक्रे स्वजीवितम् ॥

जोषं स्थिते मुनौ तत्र तन्महाकालसाध्वसात् । रुद्रश्चातीवरौद्रोऽभूत् बहुकोपाग्निदीपितः ॥ ततस्तत्क्रोधजाद्बह्नेराविरासीन्महाद्युतिः । प्रत्यक्षः प्रतिमाकारः कालमृत्युः प्रकम्पनः ॥ उवाच च प्रणम्येशं भूमुण्डीं महतीं दधत् । आज्ञां देहि पितः किन्ते करवै दास्यमुत्तमम् । ब्रह्माण्डमेककबलं करवाणि त्वदाज्ञया ॥ इति प्रतिज्ञां तस्येशः श्रुत्वा कृतममन्यत । कृतकृत्यमिवात्यन्तं तं मुदा प्रत्युवाच ह ॥ महावीरोऽसि रे भद्र मम सर्व्वगणेष्विह । वीरभद्राख्यया हि त्वं प्रथितिं परमां व्रज । कुरु मे सत्वरं कार्य्यं दक्षयज्ञं क्षयं नय ॥” इति काशीखण्डे ८९ अध्यायः ॥ (यथा च महाभारते । १२ । २८३ । ५१ । “वीरभद्र इति ख्यातो रुद्रकोपाद्विनिःसृतः । भद्रकालीति विख्याता देव्याः कोपाद्विनिः- सृता ॥”) वीरभद्रकं, क्ली, (वीरभद्रमेव । स्वार्थे कन् ।) वीरणम् । इति जटाधरः ॥ वीरभार्य्या, स्त्री, (वीराणां भार्य्या ।) वीरपत्नी । इत्यमरः ॥ वीरमाता, [ऋ] स्त्री, (वीराणां माता ।) वीरजननी । तत्पर्य्यायः । वीरसूः २ । इत्य- मरः ॥ (यथा, भागवते । ९ । १४ । ४० । “अन्तर्व्वत्नीमुपालक्ष्य देवीं स प्रययौ पुरीम् । पुनस्तत्र गतोऽब्दान्ते उर्व्वशीं वीरमातरम् ॥”) वीररजः, [स्] क्ली, (वीराणां वीरभाविनां धार- णार्थं रजः ।) सिन्दूरम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ वीरस्य धूलिश्च ॥ वीररेणुः, पुं, (वीरा रेणव इव यस्य ।) भीमसेनः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ वीरवती, स्त्री, मांसरोहिणी । इति भाव- प्रकाशः ॥ (विक्रमपुराधीश्वरविक्रमतुङ्गनृप- कर्म्मचारिवीरवरस्य कन्या । यथा, कथा- सरित्सागरे । ५३ । ९० । “यस्य धर्म्मवती नाम भार्य्या वीरवती सुता । पुत्त्रः सत्यवरश्चेति त्रयं परिकरो गृहे ॥”) वीरवत्सा, स्त्री, (वीरो वत्सः पुत्त्रो यस्याः ।) वीरजननी । इति जटाधरः ॥ वीरविप्लावकः, पुं, शूद्रद्रव्येण होमकर्त्ता । यथा, -- “वीरविप्लावको जुह्वन् धनैः शूद्रसमाहितैः ।” इति हेमचन्द्रः ॥ वीरवृक्षः, पुं, (वीरनामको वृक्षः ।) भल्लातकः । इत्यमरः ॥ अर्ज्जुनवृक्षः ॥ इति हेमचन्द्रः ॥ विल्वान्तरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वृक्ष- विशेषः । देधान इति भाषा । तत्पर्य्यायः । वीरतरः २ बृहद्वातः ३ अश्मरीहरः ४ । इति रत्नमाला ॥ वीरसूः, स्त्री, (वीरान् पुत्त्रानेव सूते इति । वीर + सू + क्विप् ।) वीरमाता । इत्यमरः ॥ (यथा, महाभारते । १ । २०० । ७ । “जीवसूर्व्वीरसूर्भद्रे बहुसौख्यसमन्विता ।

सुभगा भोगसम्पन्ना यज्ञपत्नी पतिव्रता ॥” पुत्त्रप्रसविनी । यथा, ऋग्वेदे । १० । ८५ । ४४ । “वीरसूर्द्देवकामा स्योना शन्नो भवद्द्विपदे शं चतुष्पदे ॥” “वीरसूः पुत्त्राणामेव सवित्री ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) वीरसेनं, क्ली, आरूकवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वीरसेनः, पुं, नलराजपिता । इति नैषधम् ॥ (यथा, महाभारते । ७ । ५२ । ५४ । “निषधेषु महीपालो वीरसेन इति श्रुतः । तस्य पुत्त्रोऽभवन्नाम्ना नलो धर्म्मार्थकोविदः ॥”) वीरसेनजः, पुं, (वीरसेनात् जायते इति । जन + डः ।) नलराजः । इति नलोदयः ॥ वीरहा, [न्] पुं, (वीरान् हन्तीति । हन + क्विप् ।) नष्टाग्निब्राह्मणः । इत्यमरः ॥ यस्या- ग्निहोत्रिणः प्रमादादिना कारणान्तरेण वा अग्निर्नष्टो निर्व्वाणः स्यात् स वीरहोच्यते । वीरयति शौर्य्यं कारयति इति वीर ङ त् क तु शौर्य्ये इत्यस्मात् चुरादि ञिः प्रेरणे ञ्यन्तात् पचाद्यनि वीरो यज्ञाग्निः तं हतवान् इति क्विपि वीरहा । इति भरतः ॥ (यथा, वाज- सनेयसंहितायाम् । ३० । ५ । “नरकाय वीर- हणम् ।” “वीरहणं नष्टाग्निं शूरं वा ।” इति तद्भाष्यम् ॥) विष्णुः । यथा । वीरहा माधवो मधः । इति विष्णुसहस्रनाम । वीरहन्तरि, त्रि ॥ वीरा, स्त्री, मुरा । क्षीरकाकोली । तामलकी । एलवालुका । पतिपुत्त्रवती । रम्भा । विदारी । दुग्धिका । मलपूः । क्षीरविदारी । इति मेदिनी । रे, ६८ ॥ पुस्तकान्तरे मुरास्थाने सुरा विदारीस्थाने गम्भारी इति पाठः । काकोली महाशतावरी । गृहकन्या । ब्राह्मी । अति- विषा । मदिरा । इति राजनिर्घण्टः ॥ शिंशपा- वृक्षः । इति रत्नमाला ॥ (करन्धमराजपत्नी । यथा, मार्कण्डेये । १२३ । १ । “वीर्य्यचन्द्रसुता सुभ्रूर्व्वीरा नाम शुभव्रता । स्वयंवरे सा जगृहे महाराजं करन्धमम् ॥” नदीविशेषः । यथा, महाभारते । ६ । ९ । २२ । “पूर्व्वाभिरामां वीराञ्च भीमा मोघवतीं तथा ॥” विक्रमशालिनी । यथा, मार्कण्डेये । १२५ । ७ । “तेषामेतद्बचः श्रुत्वा वीरा वीरप्रजावती । वीरगोत्रसमुद्भूता वीरपत्नी प्रहर्षिता ॥”) वीराम्लः, पुं, अम्लवेतसः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वीरारुकं, क्ली, आरूकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ वीराशंसनं, क्ली, (वीरान् आशंसयति अद्य स्थास्यामि वा नवेति चिन्तां जनयतीति । आ + शंस + णिच् + ल्युः ।) अतिभयप्रदा युद्ध- भूमिः इत्यमरः ॥ वीरासनं, क्ली, (वीराणां साधकानामासनम् ।) भित्त्याद्यनाश्रित्योपवेशनम् । यथा, -- “दिवानुगच्छेत्ता गास्तु तिष्ठन्नूर्द्ध्वं रजः पिबेत् ।

पृष्ठ ४/४७४

शुश्रूषित्वा नमस्कृत्वा रात्रौ वीरासनं वसेत् ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वे मनुः ॥ अन्यच्च । “एकपादमथैकस्मिन् विन्यसेदुरु संस्थितम् । इतरस्मिन् तथा पश्चाद्वीरासनमिदं विदुः ॥” इति घेरण्डसंहिता ॥ (यथा, रघुवंशे । १३ । ५२ । “वीरासनैर्ध्यानजुषामृषीणा- ममी समध्यासितवेदिमध्याः । निर्व्वातनिष्कम्पतया विभान्ति योगाधिरूढा इव शाखिनोऽपि ॥”) वीरिणी, स्त्री, असिक्नी । यथा, -- “उपयेमे वीरणस्य तनयां दक्ष ईप्सिताम् । वीरिणी नाम तस्यास्तु असिक्नीत्यपि सत्तमाः ॥” इति कालिकापुराणे ८ अध्यायः ॥ (यथा च महाभारते । १ । ७५ । ५ । “वीरिण्या सह सङ्गम्य दक्षः प्राचेतसो मुनिः । आत्मतुल्यानजनयत् सहस्रं शंसितव्रतान् ॥” वीरः पुत्त्रोऽस्या अस्तीति । वीर + इनि । ङीप् । पुत्त्रवती । यथा, ऋग्वेदे । १० । ८६ । ९ । “उताहमस्मि विरिणीन्द्रपत्नी ॥” “विरिणी पुत्त्रवती ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) वीरुत्, [ध्] स्त्री, (विशेषेण रुणद्धि वृक्षानन्यान् । वि + रुध + क्विप् । “अन्येषामपीति ।” दीर्घः । अथवा विरोहतीति वीरुत् । विपूर्ब्बस्य रुहेः क्विपि धकारो विधीयते इति काशिका । ७ । ३ । ५३ ।) विस्तृता लता । तत्पर्य्यायः । गुल्मिनी २ उलपः ३ । इत्यमरः ॥ वीरुधा ४ । इति शब्द- रत्नावली ॥ प्रताना ५ कक्षः ६ । इति जटा- धरः ॥ (यथा, रघुवंशे । ८ । ३६ । “अभिभूय विभूतिमार्त्तवीं मधुगन्धातिशयेन वीरुधाम् ॥” ओषधिः । यथा, ऋग्वेदे । १ । ६७ । ५ । “वियो वीरुत् सुरोधन्महित्वोत प्रजा उतप्रसू- ष्वन्तः ॥” “वीरुत्सु ओषधीषु ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥ वृक्षमात्रे, पुं । यथा, महाभारते । १ । ४५ । २४ । “यानि पश्यसि वै ब्रह्मन् मूलानीहास्य वीरुधः । एते नस्तन्तवस्तात कालेन परिभक्षिताः ॥” यथा च ऋग्वेदे । ९ । ११३ । २ । “सोमं नमस्य राजानं यो जज्ञे वीरुधां पतिः ॥” “वीरुधां वनष्पतीनामिति ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥ लतानां वीरुधाञ्च कथञ्चिद्भेदमाह । यथा, भागवते । ३ । १० १९ । “वनस्पत्योषधिलता त्वक्सारा वीरुधो द्रुमाः ।” “ये पुष्पं विना फलन्ति ते वनस्पतयः । ओषधयः फलपाकान्ताः । लता आरोहणापेक्षाः । त्वक्- सारा वेण्वादयः । लता एव काठिन्येनारोहणा- नपेक्षा वीरुधः । ये पुष्पैः फलन्ति ते द्रुमाः ।” इति तट्टीकायां श्रीधरस्वामी ॥) वीरुधा, स्त्री, (विशेषेण रुणद्धीति । वि + रुध + इगुपधादिति कः । ततस्त्रियां टाप् । अथवा

वीरुध् शब्दात् भागुरिमते टाप् । यथा, -- “वष्टि भागुरिरल्लोपः अवाप्योरुपसर्गयोः । टापञ्चापि हलन्तानां क्षुधा वाचा निशा गिरा ॥”) वीरुत् । इति शब्दरत्नावली ॥ वीरेशः, पुं, (वीराणामीशः ।) शिवः । यथा, -- “अथ त्रयोदशे मासि स्नात्वा त्रिपथगाम्भसि । प्रत्यूष एव वीरेशं यावदायाति स द्बिजः ॥” इति वीरेश्वरस्तोत्रम् ॥ वीरेश्वरः, पुं, (वीराणामीश्वरः ।) महादेवः । यथा, -- “तिलान्तरोऽपि नो काश्यां भूमिर्लिङ्गं विना क्वचित् । परं वीरेशसदृशं न लिङ्गन्त्वाशु सिद्धिदम् ॥ धर्म्मदञ्चार्थदं सम्यक् कामदं मोक्षदं तथा । यथा वीरेश्वरं लिङ्गं काश्यां नान्यत्तथा ध्रुवम् ॥” इति काशीखण्डे १० अध्यायः ॥ (मैथिलानां दशकर्म्मपद्धतिकर्त्ता । तत्पद्धतिश्च ॥) वीरोज्झः, पुं, होमाकर्त्ता । यथा, -- “अभ्युदिताभिनिर्म्मुक्तौ वीरोज्झो न जुहोति यः ॥” इति हेमचन्द्रः ॥ वीरोपजीविकः, पुं, अग्निहोत्रमुपजीविका यस्य । यथा, -- “अग्निहोत्रच्छलाद्याञ्चापरो वीरोपजीविकः ॥” इति हेमचन्द्रः ॥ वीर्य्यं, क्ली, (वीरे साधु । तत्र साधुः इति यत् । यद्बा, वीर्य्यतेऽनेनेति वीर विक्रान्तौ + “अचो यत् ।” ३ । १ । ९७ । इति यत् । यद्वा वीरस्य भावः । यत् ।) चरमधातुः । तत्पर्य्यायः । शुक्रन् ३ तेजः ३ रेतः ४ बीजम् ५ इन्द्रियम् ६ । इति मनुष्य- वर्गे अमरः ॥ वीर्य्यं शक्तिः सा च पृथिव्यादीनां यः सारभागः तदतिशयरूपा । सा द्विविधा चिन्त्याचिन्त्यक्रियाहेतुत्वेन । तत्र चिन्त्यक्रिया- हेतुर्या द्रव्यरसादीनां स्वस्वकर्म्मणि स्वभाव- सिद्धा शक्तिः । अचिन्त्यक्रियाहेतुश्च प्रभापर- पर्य्यायः । द्रव्याणां रसाद्यननुरूपकार्य्यकरण- शक्तिः । उक्तञ्च । “भूतप्रभावातिशयो द्रव्ये पाके रसे स्थितः । चिन्त्याचिन्त्यक्रियाहेतुर्वीर्य्यं धन्वन्तरेर्म्मतम् ॥” इति चक्रदत्तोपरि शिवदासीयटीका ॥ * ॥ परवीर्य्योदरपातदोषो यथा, -- “परवीर्य्यं यदुदरं कामतोऽकामतोऽपि वा । अहल्ये याति दैवेन तदुपायं निशामय ॥ अकामतो न दुष्टा सा प्रायश्चित्तेन शुद्ध्यति । कामभोगेन त्याज्या सा कर्म्मभोगेन शुद्ध्यति ॥ पितृपाके दैवपाके पूजायां नाधिकारिणी । षष्टिं वर्षसहस्राणि क्षयं कृत्वा स्वकर्म्मणः । प्रयाति भोगदेहं सा तस्यान्ते पापकर्म्मणः ॥” इति ब्रह्मवैवत्तै श्रीकृष्णजन्मखण्डे ४७ अध्यायः ॥ अतिशयशक्तिभागुत्साहः । इति स्वर्गवर्गे अमरः ॥ कर्म्मसु सुकरः प्रत्ययः उत्साहः ।

इति मधुः । कर्म्मसु दृढयत्नकारको भाघ उत्साहः । इति रमानाथः । कर्म्मसु प्रत्यय उत्साह इति नयनानन्दः । अशक्ये बलोद्यम उत्साह इति केचित् । स उत्साहः अतिशय- शक्तिभाक् वीर्य्यम् । अतिशयितोऽध्यवसायो वीर्य्यं साधु वीर्य्यमित्यर्थः । वीर्य्या स्त्री च वीर्य्यं वीर्य्य इति कोषान्तरम् । इति भरतः ॥ * ॥ बलम् । प्रभावः । इति नानार्थे अमरः ॥ (यथा, ऋग्वेदे । ३ । २५ । २ । “अग्निः सनोति वीर्य्याणि विद्वान् सनोति वाजममृताय भूषन् ॥” “वीर्य्याणि पशुपुत्त्रादिसम्पद्रूपाणि सामर्थ्यानि ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥ यथा च भागवते । ६ । १७ । ३१ । “ज्ञानवैराग्यवीर्य्याणां नहि कश्चिद्ब्यपाश्रयः ॥” शरीरसामर्थ्यम् । यथा, ऋग्वेदे । ४ । ५० । ७ । “स इद्राजा प्रतिजन्यानि विश्वाशुष्मेण तस्था- वभि वीर्य्येण ॥” “वीर्य्येण शरीरसामर्थ्येन ।” इति तद्भाष्य सायणः ॥ शक्तिः । यथा, मनौ । ११ । ३१ । “न ब्रह्मणो वेदयते किञ्चिद्राजनि धर्म्मवित् । स्ववीर्य्येणैव तान् शिष्यान्मानवानपकारिणः ॥ स्ववीर्य्याद्राजवीर्य्याच्च स्ववीर्य्यं बलवत्तरम् । तस्मात् स्वेनैव वीर्य्येण निगृह्णीयादरीन् द्बिजः ॥” मनःशक्तिः । यथा, भागवते । ४ । १८ । १५ । “कृत्वा वत्सं सुरगणा इन्द्रं सोममदूदुहन् । हिरण्मयेन पात्रेण वीर्य्यमोजो बलं पयः ॥”) औषधानां वीर्य्यस्य स्थितिकाला यथा, -- “यामं कल्ककषायवीर्य्यमखिलं चूर्णञ्च पक्षत्रयं षण्मासान् घृतमोदकौ सहगुडौ मासत्रयं गुग्गुलोः । सिद्धानां रसभस्मनां सुविपुलं वीर्य्यञ्च वर्षत्रयं किञ्चिद्गन्धविवर्ज्जितं गुणपरं तैलं पुराणं महत् ॥” इति नारायणदासकृतपरिभाषा ॥ तेजः । इति मेदिनी ॥ चेतः । दीप्तिः । इति शब्दरत्नावली ॥ वीर्य्यजः, पुं, (वीर्य्याज्जायते इति । जन + डः ।) पुत्त्रः । इति केचित् ॥ (यथा, भागवते । ३ । ५ । १९ । “नैतच्चित्रं त्वयि क्षत्तर्व्वादरायणवीर्य्यज ॥”) वीर्य्यवान्, [त्] त्रि, (वीर्य्यमस्यास्तीति । मतुप् ।) मांसलः । इति शब्दरत्नावली ॥ वीर्य्ययुक्तश्च ॥ (यथा, किराते । २ । ४ । “अतिवीर्य्यवतीव भेषजे बहुरल्पीयसि दृश्यते गुणः ॥”) वीर्य्यवृद्धिकरं, क्ली, (वीर्य्याणां वृद्धिकरम् ।) शुक्र- वृद्धिकारकौषधादि । तत्पर्य्यायः । वृष्यम् २ वाजीकरणम् ३ वीजकृत् ४ । इति राज- निर्घण्टः ॥ वीर्य्या, स्त्री, (वीर्य्यतेऽनयेति । वॄ + “अचो यत् ।” इति यत् । टाप् ।) वीर्य्यम् । इत्यमरटीकायां भतरः ॥

पृष्ठ ४/४७५

वीवधः, पुं, पर्य्याहारः । परित आह्रियतेऽसौ धान्यतण्डुलादिः । (यथा, माघे । २ । ६४ । “निरुद्धवीवधासारप्रसारा गा इव व्रजम् । उपरुन्धन्तु दाशार्हाः पुरीं माहिष्मतीं द्विषः ॥”) मार्गः । पन्थाः । इत्यमरभरतौ ॥ भारः । इति शब्दरत्नावली ॥ वीवधिकः, त्रि, (वीवधेन हरतीति । वीवध + “विभाषा विवधवीवधात् ।” ४ । ४ । १७ । इति ठन् ।) भारवाहकः । इति सिद्धान्त- कौमुदी ॥ वीहारः, पुं, (विहरन्त्यत्रेति । वि + हृ + घञ् । उपसर्गस्य दीर्घः ।) महालयः । स तु बुद्ध- मन्दिरम् । इति शब्दमाला ॥ विहारः । इत्यमरटीका ॥ वुग, इ त्यागे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- सक०-सेट् ।) इ, वुङ्ग्यते । इति दुर्गादासः ॥ वुट, इ क क्षित्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०-पर०-सक०-सेट् ।) पञ्चमस्वरी । इ, वुण्ट्यते । क, वुण्टयति । क्षितिर्हिंसा । इति दुर्गादासः ॥ वु(बु)द्धिः, स्त्री, (वुध + क्तिन् ।) आत्मनो गुण- विशेषः । सा त्रिविधा यथा, -- “प्रवृत्तिञ्च निवृत्तिञ्च कार्य्याकार्य्ये भयाभये । बन्धं मोक्षञ्च या वेत्ति बुद्धिः सा पार्थ सात्त्विकी ॥ यया धर्म्ममधर्म्मञ्च कार्य्यञ्चाकार्य्यमेव च । अयथावत् प्रजानाति बुद्धिः सा पार्थ राजसी ॥ अधर्म्मं धर्म्ममिति या मन्यते तमसावृता । सर्व्वार्थान् विपरीतांश्च बुद्धिः सा पार्थ तामसी ॥” इति श्रीभगद्गीतायाम् १८ अध्यायः ॥ वृ, क च वृतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०- पर०-सक०-सेट् ।) क, वारयति । इति दुर्गादासः ॥ वृ, ङ ग संभक्तौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (क्र्या०- आत्म०-सक०-सेट् ।) संभक्तिः सेवनम् । ङ ग, वृणीते । वृणते हि विमृष्यकारिणं गुण- लुब्धाः स्वयमेव सम्पदः । इति दुर्गादासः ॥ वृ, ञ वृतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-उभ०- सक०-सेट् ।) ञ, वररि वरते । इति दुर्गादासः ॥ वृ, न ग ञ वृतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (स्वा०- क्र्या० च-उभ०-सक०-सेट् ।) न ञ, वृणोति वृणुते । ग ञ, वृणाति वृणीते । वकारस्य दन्त्य- त्वात् संवृणोति इत्यादौ नानुस्वारस्य मकारः । ओष्ठ्यत्वाच्च युवूर्षतीत्यादौ ऋदिरणावित्यूर् । न च दन्त्यस्य कथमोष्ठ्यकार्य्यमिति वाच्यं यतः स्वभावादोष्ठ्यस्य वकारस्य ओष्ठ्यकार्य्यं स्वाभा- विकमेव । क्वचिद्दन्त्यमध्ये पाठः नह्येकवर्णस्यो- भयस्थानं सम्भवति । इति दुर्गादासः ॥ वृंहणः, त्रि, (वृहि + ल्युः ।) पुष्टिकारकः । यथा । संयावो वृंहणो गुरुः । इति शब्द- चन्द्रिका ॥

वृंहितं, क्ली, (वृहि + क्तः ।) हस्तिगर्ज्जनम् । तत्पर्य्यायः । करिगर्ज्जितम् २ । इत्यमरः ॥ (यथा, महाभारते । ६ । १८ । २ । “शङ्खदुन्दुभिघोषैश्च वारणानाञ्च वृंहितैः । नेमिघोषै रथानाञ्च दीर्य्यतीव वसुन्धरा ॥”) वृक, ङ आदाने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-सक०-सेट् ।) ङ, वर्कते । वरीवृक्यते । इति दुर्गादासः ॥ वृकः, पुं, (वृणोतीति । वृ + “सृवृभृशुषिमुषिभ्यः कक् ।” उणा० ३ । ४१ । इति कक् ।) कुक्कुर- प्रमाणहरिणघ्नजन्तुशिशेषः । घोँघ इति ख्यातः । हुण्डार इति हिन्दी भाषा । तत्पर्य्यायः । कोकः २ ईहामृगः ३ । इत्यमरः ॥ वत्सादनः ४ विरुक् ५ गोवत्सादी ६ छागभोजी ७ छाग- लान्त्री ८ जनाशनः ९ । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, भागवते । ३ । १० । २३ । “श्वा शृगालो वृको व्याघ्रो मार्ज्जारः शश- शल्लकौ ॥”) काकः । इत्युणादिकोषः ॥ (पोतकः । इत्युणादि- टीकाधृतविश्वः । ३ । ४१ ॥) वकवृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ शृगालः । इति हारावली ॥ (यथा, मनुः । ८ । २३५ । “अजाविके तु संरुद्धे वृकैः पाले त्वनायति । यां प्रसह्य वृको हन्यात् पाले तत् किल्विषं भवेत् ॥” “वृकैः शृगालप्रभृतिभिः ।” इति मेघातिथिः ॥) क्षत्त्रियः । अनेकधूपः । सरलद्रवः । इति भरतधृतरभसः ॥ (तस्करः । इति निघण्टुः । ३ । २४ ॥ * ॥ वर्कते शत्रुप्राणानादत्ते इति । वृक आदाने + कः । वज्रः । इति निघण्टुः । २ । २० ॥) वृकदंशः, पुं, (वृकान् दशतीति । दन्श + अण् ।) कुक्कुरः । इति हेमचन्द्रः ॥ वृकधूपः, पुं, (वृकोऽनेकधूपः एव धूपः । वृकः सरलद्रवस्तत्प्रधानो धूपो वा ।) नानासुगन्धि- द्रव्यकृतदशाङ्गादिधूपः । तत्पर्य्यायः । कृत्रिम- धूपकः २ । इत्यमरः ॥ वकधूपः ३ । इति तट्टीका ॥ सरलवृक्षरसः । टारपिन् इति भाषा । तत्पपर्य्यायः । पायसः २ श्रीवासः ३ श्रीवेष्टः ४ सरलद्रवः ५ । इत्यमरः ॥ वृकधूर्त्तः, पुं, (धूर्त्तो वृकः राजदन्तादिवत् पूर्ब्ब- निपातः ।) शृगालः । इति हारावली ॥ वृका, स्त्री, अम्बष्ठा । इति रत्नमाला ॥ वृकाक्षी, स्त्री, (वृकस्याक्षीव अक्षि चिह्नं यस्याः ।) त्रिवृत् । इति रत्नमाला ॥ वृकारातिः, पुं, (वृकस्यारातिः ।) कुक्कुरः । इति शब्दमाला ॥ वृकारिः, पुं, (वृकस्यारिः ।) कुक्कुरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वृकी, स्त्री, पाठा । इति राजनिर्घण्टः ॥ वृकोदरः, पुं, (वृकस्येवोदरो यस्य । यद्वा, वृकः वृकनामकोऽग्निरुदरे यस्य ।) भीमसेनः । तत्प-

र्य्यायः । भीमः २ मरुत्पुत्त्रः ३ किर्म्मीरनिसू- दनः ४ कीचकनिसूदनः ५ वकनिसूदनः ६ हिडम्बनिसूदनः ७ । इति हेमचन्द्रः ॥ वक- वैरी ८ मारुतिः ९ । इति जटाधरः ॥ अस्य व्युत्पत्तिर्यथा, -- “कथासु भीमसेनेन परिपृष्टः प्रतापवान् । त्वया पृष्टस्य धर्म्मस्य रहस्यस्यास्य भेदकृत् ॥ भविता स तदा ब्रह्मन् कर्त्ता चैव वृकोदरः । प्रवर्त्तकोऽस्य धर्म्मस्य पाण्डुसूनुर्महाबलः ॥ यस्य तीक्ष्णो वृको नाम जठरे हव्यवाहनः । मया दत्तः स धर्म्मात्मा तेन चासौ वृकोदरः ॥” इति मात्स्ये ६५ अध्यायः ॥ वृक्णं, त्रि, (व्रश्च + क्तः ।) छिन्नम् । इत्यमरः ॥ (यथा, सांख्यतत्त्वकौमुद्याम् । “नहि पाणौ वृक्णे स्तने वा जाते कुमारी मृता- जाता वेति ॥”) वृक्ष, ङ वृतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-सक०-सेट् ।) सप्तमस्वरी । ङ, वृक्षते वरं कन्या । इति दुर्गादासः ॥ वृक्षः, पुं, (व्रश्च छेदने + “स्नुव्रश्चिकृत्यृषिभ्यः कित् ।” उणा० ३ । ६६ । इति सः । स च कित् । “वृक्ष वरणे । अतोऽच्यावृणोतीति वृक्ष इति सिद्धे प्रपञ्चार्थं व्रश्चिग्रहणम् ।” इति तट्टीकाया- मुज्ज्वलदत्तः ।) स्थावरयोनिविशेषः । गाछ इति भाषा । तत्पर्य्यायः । महीरुहः २ शाखी ३ विटपी ४ पादपः ५ तरुः ६ अनोकहः ७ कुटः ८ सालः ९ पलाशी १० द्रुः ११ द्रुमः १२ आगमः १३ । इत्यमरः ॥ अगच्छः १४ विष्टरः १५ मही- रुट् १६ कुचिः १७ स्थिरः १८ कारस्करः १९ नगः २० अगः २१ कुटारः २२ । इति शब्द- रत्नावली ॥ विटपः २३ कुजः २४ वनस्पतिः २५ अद्रिः २६ शिखरी २७ कुठः २८ । इति जटा- धरः ॥ कुञ्जः २९ क्षितिरुहः ३० अङ्घ्रिपः ३१ भूरुहः ३२ भूजः ३३ महीजः ३४ धरणीरुह ३५ क्षितिजः ३६ शालः ३७ । इति राज- निर्घण्टः ॥ तस्य षड्जातिर्यथा, -- “कुरण्ट्याद्या अग्रबीजा मूलजास्तूत्पलादयः पर्व्वयोनय इक्ष्वाद्याः स्कन्धजाः सल्लकीमुखाः । शाल्यादयो बीजरुहाः संमूर्च्छजास्तृणादयः । स्युर्व्वनस्पतिकायस्य षडेते मूलजातयः ॥” इति हेमचन्द्रः ॥ “संस्वेदजापि विज्ञेया वृक्षगोपशुजन्तवः ।” इत्यग्निपुराणम् ॥ भद्रप्रदवृक्षा यथा, -- श्रीभगवानुवाच । “आश्रमे नारिकेलश्च गृहिणाञ्च धनप्रदः । शिविरस्य यदीशाने पूर्व्वे पुत्त्रप्रदस्तरुः ॥ सर्व्वत्र मङ्गलार्हश्च तरुराजो मनोहरः । रसालवृक्षः पूर्ब्बस्मिन् नृणां सम्पत्प्रदस्तथा ॥ शुभप्रदश्च सर्व्वत्र सुरकारो निशामय ॥ विल्वश्च पनसश्चैव जम्बीरो वदरी तथा । प्रजाप्रदश्च पूर्ब्बस्मिन् दक्षिणे धनदस्तथा ॥

पृष्ठ ४/४७६

सम्पत्प्रदश्च सर्व्वत्र यतो हि वर्द्धते गृही । जम्बूवृक्षश्च दाडिम्बः कदल्याम्रातकस्तथा ॥ बन्धुप्रदश्च पूर्ब्बस्मिन् दक्षिणे मित्रदस्तथा । सर्व्वत्र शुभदश्चैव धनपुत्त्रशुभप्रदः ॥ हर्षप्रदो गुवाकश्च दक्षिणे पश्चिमे तथा । ईशाने सुखदश्चैव सर्व्वत्रैवं निशामय ॥ सर्व्वत्र चम्पकः शुद्धो भुवि भद्रप्रदस्तथा । अलावूश्चापि कुष्माण्डो मायाम्बुश्च सुकासुकः ॥ खर्ज्जूरी कर्कटी चापि शिविरे मङ्गलप्रदा । वास्तूकः कारविल्वश्च वार्त्ताकुश्च शुभप्रदा । लताफलञ्च शुभदं सर्व्वं सर्व्वत्र निश्चितम् ॥” निषिद्धवृक्षा यथा, -- “प्रशस्तं कथितं कारो ! निषिद्धञ्च निशामय । वन्यवृक्षो निषिद्धश्च शिविरे नगरेऽपि च ॥ वटो निषिद्धः शिविरे नित्यं चौरभयं ततः । नगरेषु प्रसिद्धश्च दर्शनात् पुण्यदस्तथा ॥ हे कारो ! तिन्तिडीवृक्षो यत्नात्तं परिवर्ज्जयेत् । शरेण धनहानिः स्यात् प्रजाहानिर्भवेद्ध्रुवम् ॥ शिविरेऽतिनिषिद्धश्च नगरे किञ्चिदेव च । न निषिद्धः प्रसिद्धश्च नगरेषु तथा पुरे ॥ वाट्यामतिनिषिद्धश्च प्राज्ञस्तं परिवर्ज्जयेत् । खर्ज्जूरश्च डहुश्चैव निषिद्धः शिविरे तथा ॥ न निषिद्धः प्रसिद्धश्च ग्रामेषु नगरेषु च । वृक्षश्च चणकादीनां धान्यञ्च मङ्गलप्रदम् ॥ ग्रामेषु नगरे चापि शिविरे च तथैव च । इक्षुवृक्षश्च शुभदः सन्ततं शुभदस्तथा ॥ अशोकश्च शिरीषश्च कदम्बश्च शुभप्रदः । कच्वी हरिद्रा शुभदा शुभदश्चार्द्रकस्तथा ॥ हरीतको च शुभदा ग्रामेषु नगरेषु च । न वाट्यां भद्रदा नित्यं तथा चामलकी ध्रुवम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे १०२ अः ॥ अपि च । “अपुत्त्रस्य च पुत्त्रत्वं पादपा इह कुर्व्वते । यत्नेनापि च राजेन्द्र ! अश्वत्थारोपणं कुरु ॥ स ते पुत्त्रसहस्राणां कार्य्यमेकः करिष्यति । धनी चाश्वत्थवृक्षेण अशोकः शोकनाशनः ॥ प्लक्षो यज्ञप्रदः प्रोक्तो निम्बश्चासुप्रदः स्मृतः । जम्बुकी नाकदा प्रोक्ता भार्य्यादा दाडिमी तथा ॥ डुम्बरो रोगनाशाय पलाशो ब्रह्मदस्तथा । अर्कपुष्पारोपकाणां नित्यं तुष्येद्दिवाकरः ॥ श्रीवृक्षः शङ्करो देवः पाटलायान्तु पार्व्वती । शिंशपायामप्सरसः कुन्दे गन्धर्व्वसत्तमाः ॥ विभीतके दासवृद्धिर्व्वकुलो दास्यदस्तथा । अपत्यनाशकस्तालो वकुलः कुलवर्द्धनः ॥ बहुभार्य्या नारिकेली द्राक्षः सर्व्वाङ्गसुन्दरः । रतिप्रदा तथा केली केतकी सर्व्वनाशिनी । प्रतिष्ठां ते गमिष्यन्ति ये नराः प्लक्षरोपकाः ॥” इति पाद्मे सृष्टिखण्डे वृक्षारोपणं नाम २६ अध्यायः ॥ * ॥ अस्य रोपणफलम् । यम उवाच । “वृक्षगुल्मलतावल्ल्यस्त्वक्सारास्तृणजातयः । षडेते वृक्षजातीयास्तासां रोपे फलं शृणु ॥

यः पुमान् रोपयेद्वृक्षान् छायापुष्पफलोपगान् । सर्व्वसत्त्वोपभोगाय स याति परमां गतिम् ॥ छायापुष्पोपगांस्त्रिंशत् फलपुष्पद्रुमांस्तथा । रोपयित्वा दशाम्रांस्तु नरो न नरकं व्रजेत् ॥ देवदानवगन्धर्व्वाः किन्नरोरगगुह्यकाः । पशुपक्षिमनुष्याश्च संश्रयन्ति मुदा द्रुमान् ॥ पुष्पैः सुरगणाः सर्व्वे फलैश्च पितरः सदा । छायया मे मनुष्यास्तु पशुपक्षिमृगास्तथा ॥ पुष्पोपगन्धांश्च फलोपगन्धान् यः पादपान्रोपयते मनुष्यः । समृद्धदेशे वरवेश्मवेद्यां लभेदधिष्ठानवरं स विप्रः ॥ तस्मात् सुबहवो वृक्षा रोप्याः श्रेयोऽभि- वाञ्छता । पुत्त्रवत् परिपाल्याश्च ते पुत्त्रा धर्म्मतः स्मृताः ॥ किं धर्म्मविमुखैर्म्मर्त्यैः केवलं स्वार्थहेतुभिः । तरुपुत्त्रा वरं ये तु परार्थैकानुवृत्तयः ॥ पत्रपुष्पफलच्छायामूलवल्कलदारुभिः । परेषामुपकुर्व्वन्ति तारयन्ति पितामहान् ॥ छेत्तारमपि संप्राप्तं छायापुष्पफलादिभिः । पूजयन्त्येव तरवो मुनिवद्द्वेषवर्जिताः ॥ पितरं नोपहिंसन्ति द्रुमा द्रविणलोभतः । तारयन्ति च मे सम्यक् सर्व्वस्यातिथ्यदायकाः ॥ तस्मात्ते पुत्त्रवत् स्थाप्या विधिवद्द्विजपुङ्गव । द्विजैः पितृमनुष्याणामभोज्याः स्युर्यदा सदा ॥ जलकृत् वृक्षरोपी यः प्रतिग्राहारुचिर्द्विजः । एते स्वर्गान्न हीयन्ते ये चान्ये सत्यवादिनः ॥” इत्याद्ये वह्निपुराणे तडागवृक्षप्रशंसानामा- ध्यायः ॥ * ॥ अपि च । “भूमिदानेन ये लोका गोदानेन च कीर्त्तिताः । ते लोकाः प्राप्यते पुंभिः पादपानां प्ररोहणे ॥ अश्वत्थमेकं पिचुमर्द्दमेकं न्यग्रोधमेकं दश पुष्पजातीः । द्वे द्वे तथा दाडिममातुलुङ्गे पञ्चाम्ररोपी नरकं न याति ॥ यथा सुपुत्त्रः कुलमुद्धरेद्धि यथातिकृत्स्नान्नियमप्रयत्नात् । तथात्र वृक्षाः फलपुष्पभूताः स्वं स्वामिनं नरकादुद्धरन्ति ॥ गोकर्ण उवाच । इन्धनार्थं यथा नीतमग्निहोत्रं तदुच्यते ॥ छायाविश्रामपथिकैः पक्षिणां निलयेन च । पत्रमूलत्वगादींश्च औषधार्थन्तु देहिनाम् ॥ उपकुर्व्वन्ति वृक्षस्य पञ्चयज्ञः स उच्यते । गृहकृत्यानि कष्टानि क्षुद्रजन्तुगृहास्तथा ॥ सत्रनिर्व्वर्त्तनं प्रोक्तं भिक्षा पत्रैः समाकृता । फलन्ति वत्सरे मध्ये द्विवारं शाकुनादयः ॥ सांवत्सरं पितुर्मातुरुपकारं फलैः कृतम् । एवं पुत्त्र समारोप्या एवं तत्त्वविदो विदुः ॥” इत्यादि वाराहपुराणे गोकर्णमाहात्म्यनामा- ध्यायः ॥ * ॥ अच्छेद्यवृक्षा यथा, -- “अश्वत्थो वटवृक्षश्च न च्छेत्तव्यः कदाचन ।

न च्छेत्तव्यो विल्ववृक्ष उडुम्बरश्च कदाचन । कर्म्मण्याश्चैव ये वृक्षा न च्छेत्तव्याः कदाचन ॥” इति च वाराहपुराणे ब्राह्मणदीक्षासूत्रं नामा- ध्यायः ॥ * ॥ वृक्षोत्पाता यथा, -- “पुरेषु येषु दृश्यन्ते पादपाश्चैव रोदिताः । रुदन्तो वा हसन्तो वा स्रवन्तो वा बहून्रसान् ॥ अरोगा वा विना वातं शाखा मुञ्चन्त्यथ द्रुमाः । फलं पुष्पं तथा काले दर्शयन्ति द्विहायनाः ॥ पूर्व्वावस्थां दर्शयन्ति फलं पुष्पं तथा भवेत् । क्षीरं स्नेहं मदं रक्तं मधु तोयं स्रवन्ति च ॥ शुष्यन्त्यरोगाः सहसा शुष्का रोहन्ति वा पुनः । उत्तिष्ठन्तीह पतिताः पतन्ति च तथोन्नताः ॥ एवं वक्ष्यामि ते ब्रह्मन् विपाकफलमेव च । रोदने व्याधिमभ्येति हसने देशविभ्रमम् ॥ शाखाप्रपतने कुर्य्यात् संग्रामे योधपातनम् । बालानां मरणं कुर्य्याद्बालानां फलपुष्पिता ॥ स्वराष्ट्रभेदं कुरुते फलपुष्पमनन्तरम् । क्षयं सर्व्वत्र गोक्षीरे स्नेहे दुर्भिक्षलक्षणम् ॥ वाहनापचयं मद्यं रक्तं संग्राममादिशेत् । मधुस्रावे भवेद्ब्याधिर्जलस्रावे न वर्षति ॥ अरोगं शोषणं ज्ञेयं ब्रह्मन् दुर्भिक्षलक्षणम् । शुष्केषु संप्ररोहस्तु वीर्य्यमन्त्रञ्च हीयते ॥ उत्थाने पतितानाञ्च भयभेदकरं भवेत् । स्थानात् स्थानन्तु गमने देशभङ्गन्तथादिशेत् ॥ ज्वलत्स्वपि च वृक्षेषु रोदत्सु च धनक्षयम् । एतत् पूजितवृक्षेषु सर्व्वं राज्ञो विपद्यते ॥ पुष्पे फले वा विकृते राज्ञो मृत्युं तथादिशेत् । अन्येषु दैवयुक्तेषु वृक्षोत्पातेषु मन्त्रितः ॥ आच्छादयित्वा तं वृक्षं गन्धमाल्यैर्विभूषयेत् । वृक्षोपरि तथा च्छत्रं कुर्य्यात् पापप्रशान्तये ॥ शिवमभ्यर्च्चयेद्देवं पशुञ्चास्मै निवेदयेत् । शूलेभ्य इति यद्धोमा कृत्वा रुद्रं जपेत्तथा ॥ मध्वाज्ययुक्तेन तु पायसेन संपूज्य विप्रांश्चतुरश्च दद्यात् । गीतेन नृत्येन तथार्च्चनेन देवं हरं पापविनाशहेतोः ॥” इति मात्स्ये अद्भुतशान्तिवृक्षोत्पातप्रशमनं नाम २०६ अध्यायः ॥ * ॥ अथ वृक्षप्रतिष्ठा । भीष्म उवाच । “पादपानां विधिं ब्रह्मन् यथावद्विस्तराद्वद । विधिना येन कर्त्तव्यं पादपोद्यापनं बुधैः । ये च लोकाः स्मृतास्तेषां तानि चैव वदस्व मे ॥ पुलस्त्य उवाच । पादपानां विधिं वक्ष्ये तथैवोद्यानभूमिषु । तडागविधिवत् सर्व्वं समाप्तिं जगदीश्वर ॥ कृत्वा मण्डपसंभारं स्नात्वा प्रयतमानसः । पूजयेद्ब्राह्मणं तद्वद्धेमवस्त्रानुलेपनैः ॥ सर्व्वौषध्युदकैः सिक्तान्नानापुष्पविभूषितान् । वृक्षान्माल्यैरलंकृत्य वासोभिरभिवेष्टयेत् ॥ सूच्या चैव तथा कार्य्यं सर्व्वेषां कर्णवेधनम् ।

पृष्ठ ४/४७७

कुण्डलञ्चापि दातव्यं तद्वद्धेमशलाकया ॥ फलानि सप्त चाष्टौ वा कलधौतानि कारयेत् । प्रत्येकं सर्व्ववृक्षाणां वेद्यां तानधिवासयेत् ॥ धूपन्तु गुग्गुलुं श्रेष्ठं ताम्रपात्रैरधिष्ठितम् । सर्व्वान् धान्यभृतः कृत्वा गन्धमाल्यानुलेपनैः ॥ कुम्भान् स सर्व्ववृक्षेषु स्थापयित्वा व्रती स्वयम् । पूजयित्वा दिनान्ते च कुर्य्याद्द्विजनिमन्त्रणम् ॥ यथा च लोकपालानामिन्द्रादीनां विधानतः । वनस्पतेरधिवासमेवं कार्य्यं द्विजातिभिः ॥ ततः शुक्लाम्बरधरः सौवर्णकृतशेखराम् । स्वर्णशृङ्गां कांस्यदोहां गां दद्याच्छुभशालि- नीम् ॥ पयस्विनीं वृक्षमध्यादुत्सृजेद्गामुदङ्मुखीम् । ततोऽभिषेकमन्त्रेण वाद्यमङ्गलगीतकैः ॥ ऋग्यजुःसामाथर्व्वाणां धारणैरभितस्तथा । तैश्च कुम्भैः संस्नपनं कुर्य्याद्ब्राह्मणपुङ्गवः ॥ शुक्लाम्बरधरः शुद्धो यजमानः स्वयं जपेत् । गोभिर्व्विभवतः सार्व्वानृत्विजस्तु समाहितः ॥ हेमसूत्रैः सकटकैरङ्गुलीयैः पवित्रकैः । वासोभिः शयनीयैश्च सहोपस्करपादुकैः ॥ क्षीरामिषैर्व्वलिं दद्याद्यावद्दिनचतुष्टयम् । होमश्च सर्पिषा कार्य्यो यवैः कृष्णतिलैरपि ॥ पलाशसमिधः शस्ताश्चतुर्थेऽह्नि तथोत्सवः । दक्षिणा च पुनस्तद्बत् श्रेष्ठा तत्रापि शक्तितः ॥ यद्यदिष्टतमं किञ्चित्तत्तद्दद्यादमत्सरः । आचार्य्ये द्विगुणं दत्त्वा प्रणिपत्य समापयेत् ॥ अनेन विधिना यस्तु कुर्य्यादवृक्षोत्सवं मुदा । सर्व्वान् कामानवाप्नोति तत् तदानन्त्यमश्नुते ॥ यश्चैकमपि राजेन्द्र वृक्षं संस्थापयेद्बुधः । सोऽपि स्वर्गे वसेद्राजन् यावदिन्द्रशतत्रयम् ॥ भूतभव्यांश्च मनुजांस्तारयेद्रोमसंमितान् । परमां सिद्धिमाप्नोति पुनरावृत्तिदुर्लभाम् ॥ य इदं शृणुयान्नित्यं श्रावयेद्वापि मानवः । सोऽपि संपूज्यते देवैर्ब्रह्मलोके महीयते ॥” इति पाद्मे सृष्टिखण्डे २६ अध्यायः ॥ * ॥ वृक्षच्छेदने दोषो यथा, -- “तस्मान्न च्छेदयेत् वृक्षान् सुपुष्पफलितान् कदा । यदीच्छेत् कुलवृद्धिञ्च धनवृद्धिञ्च शाश्वतीम् ॥ सन्निधौ देवतानाञ्च शिलेष्टकचितानपि । छेदिताश्छेदयेल्लोकान् मरकवृष्टिक्षुद्भयैः ॥ नृपहानिर्भवेच्छ्रीघ्रं चिञ्चावृक्षे निपातिते । सन्नियोगी हयं याति सीमावृक्षे निपातिते । तस्मान्न च्छेदयेद्वृक्षं देवताधिष्ठितं क्वचित् ॥ वापीकूपतडागानां छेदने रोधने कृते । कुलान्यकुलतां यान्ति नराणां सुदुरात्मनाम् ॥ तद्रूंश्च छेदयेद्यस्तु वृक्षान् छायासुशीतलान् । असिपत्रवने घोरे पीड्यते यमकिङ्करैः ॥ नगरोपवने वृक्षान् प्रमादाद्धि च्छिनत्ति यः । स गच्छेन्नरकं नाम जृम्भणं रौद्रदर्शनम् ॥ विल्वादिपालनं कुर्य्याच्छुभं भयदमन्यथा । श्रीवृक्षान्रोपयेत् पञ्च यदि स्वर्गान्न हीयते ॥” इत्याद्ये वह्निपुराणे वारुणारामप्रतिष्ठाध्यायः ॥

अथ वृक्षारोपणनक्षत्रादि । शतभिषा मूलं विशाखा मृगशिरः उत्तरफल्गुनी उत्तराषाढा उत्तरभाद्रपत् रोहिणी हस्ता पुष्यः रेवती च ॥ * ॥ राजमार्त्तण्डे । “प्राजेशश्रवणोत्तरादितिमघामार्त्तण्डतिष्या- श्विनी- पौष्णानुष्णमरीचयः शतभिषा स्वातिर्विशाखा तथा । जिवार्केन्दुसितेन्दुनन्दनदिने वारे स्थिरस्योदये शस्यानां वपने भवन्ति लवने शस्ते तिथौ रोपणे ॥ * ॥ हेमाम्भसा वृक्षवीजं स्नातो मन्त्रेण रोप- येत् । वसुधेति सुशीतेति पुण्यदेति धरेति च । नमस्ते सुभगे नित्यं द्रुमोऽयं वर्द्धतामिति ॥” * ॥ अथ वृक्षप्रतिष्ठानक्षत्राणि । पूष्यः अश्विनी ज्येष्ठा पूर्ब्बफल्गुनी धनिष्ठा मृगशिरः स्वाती आर्द्रा मघा रोहिणी मूलं हस्ता रेवती अनुराधा श्रवणा पुनर्व्वसुश्च । यथा हि । “पुष्याश्विशक्रभगदैवतवासवेषु चन्द्रानिलेशमघरोहिणिमूलहस्ते । पौष्णानुराधहरिभेषु पुनर्व्वसौ च कार्य्याभिषेकतरुभूतपतिप्रतिष्ठा ॥” * ॥ अथ विहिततिथ्यादिः । भविष्ये । “प्रतिपच्च द्वितीया च तृतीया पञ्चमी तथा । दशमी त्रयोदशी चैव पौर्णमासी च कीर्त्तिता ॥ सोमो बृहस्पतिश्चैव शुक्रश्चैव तथा बुधः । एते सौम्यग्रहाः प्रोक्ताः प्रतिष्ठायागकर्म्मणि ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ वृक्षकः, पुं, कुटजवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ वृक्ष- मात्रञ्च ॥ (यथा, रघुवंशे । १ । ३० । “सिक्तं स्वयमिव स्नेहाद्बन्ध्यमाश्रमवृक्षकम् ॥”) वृक्षचरः, पुं, (वृक्षे चरतीति । चर + टः ।) वानरः । इति धनञ्जयः ॥ वृक्षच्छायं, क्ली, बहूनां वृक्षाणां छाया । यथा । वृक्षस्य वृक्षयोर्वा छाया वृक्षच्छाया वृक्ष- च्छायम् । बहुत्वे तु वृक्षच्छायमिति । षष्ठ्या- श्छाया बहूनाञ्चेदिति क्लीवत्वम् । इति स्त्री नपुंसकलिङ्गसंग्रहे भरतः ॥ वृक्षधूपः, पुं, श्रीवेष्टः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वृक्षनाथः, पुं, (वृक्षाणां नाथः ।) वटवृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ वृक्षपाकः, पुं, वटवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ वृक्षभवनं क्ली, (वृक्षस्थितं भवनम् ।) वृक्षकोटरम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ वृक्षभक्षा, स्त्री, (वृक्षं भक्षयतीति । भक्ष + अच् । ततष्टाप् ।) वन्दाकः । इति भावप्रकाशः ॥ वृक्षभित्, स्त्री, (वृक्षं भिनत्तीति । भिद् + क्विप् ।) वासी । इति हेमचन्द्रः ॥ वृक्षभिद्, स्त्री, (वृक्षं भिनत्तीति । भिद् + क्विप् ।) वासी । इति हेमचन्द्रः ॥ वृक्षभेदी, [न्] पुं, (वृक्षं भिनत्तीति । भिद् + णिनिः ।) वृक्षादनः । इत्यमरः ॥ नेहानि इति भाषा ॥ टङ्कः । इति हेमचन्द्रः ॥

वृक्षमर्कटिका, स्त्री, (वृक्षस्य मर्कटिका ।) जन्तु- विशेषः । काठ्विडाल इति भाषा ॥ इति केचित् ॥ वृक्षमृद्भूः, पुं, (वृक्षमृदि भवतीति । भू + क्विप् ।) जलवेतसः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ वृक्षरुहा, स्त्री, (वृक्षे रोहतीति । रुह + कः । ततष्टाप् ।) वन्दा । इत्यमरः ॥ अमृतश्रवा । इति राजनिर्घण्टः ॥ वृक्षवाटिका, स्त्री, (वृक्षस्य वाटिका ।) अमात्य- गणिकागेहोपवनम् । इत्यमरः ॥ वृक्षादनः, पुं, (वृक्षमत्ति नाशयतीति । अद् + ल्युः ।) वृक्षभेदी । इत्यमरः ॥ नेहानि इति भाषा । (यथा, महाभारते । ५ । १५४ । ८ । “सकीलक्रकचाः सर्व्वेवासी वृक्षादनान्विताः ॥”) अश्वत्थवृक्षः । मधुच्छत्रम् । कुठारः । इति मेदिनी ॥ पियालः । इति धरणिः ॥ वृक्षादनी, स्त्री, (वृक्षमत्तीति । अद + ल्युः । स्त्रियां ङीष् ।) वन्दा । विदारीकन्दः । इति मेदिनी । ने, २१३ ॥ वृक्षादिरुहकं, क्ली, आलिङ्गनम् । इति शब्द- माला ॥ वृक्षादिरूढकं, क्ली, आलिङ्गनम् । इति शब्द- माला ॥ वृक्षाम्लं, क्ली, (वृक्षस्याम्लम् ।) महाम्लम् । तेन्तु- लीति ख्यातम् । इति रायमुकुटः ॥ महादा । इति भरतादयः ॥ अम्बलकुटा । इति सार- सुन्दरी ॥ चुका । इति भानुदीक्षितादयः ॥ तत्पर्य्यायः । तिन्तिडीकम् २ चुक्रम् ३ । इत्य- मरः ॥ अम्लशाकम् ४ चुक्राम्लम् ५ तित्तिडी- फलम् ६ शाकाम्लम् ७ अम्लपूरम् ८ पूराम्लम् ९ रक्तपूरकम् १० चुडाम्लम् ११ वीजाम्लम् १२ फलाम्लकम् १३ अम्लवृक्षम् १४ अम्लफलम् १५ रसाम्लम् १६ श्रेष्ठाम्लम् १७ अत्यम्लम् १८ अम्लवीजम् १९ चुक्रफलम् २० । अस्य गुणाः । कटुत्वम् । कषायत्वम् । उष्णत्वम् । कफार्श- स्तृष्णासमीरोदरहृद्गदादिगुल्मातिसारव्रणदोष- नाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च । “वृक्षाम्लमाममम्लोष्णं वातघ्नं कफपित्तलम् । पक्वन्तु गुरु संग्राहि कटुकं तुवरं लघु ॥ अम्लोष्णं रोचनं रूक्षं दीपनं कंफवातकृत् । तृष्णार्शोग्रहणीगुल्मशूलहृद्रोगजन्तुजित् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ वृक्षाम्लः, पुं, (वृक्षे अम्लो यस्य ।) आम्रातकः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ वृक्षायुर्व्वेदः, पुं, (वृक्षस्यायुर्व्वेदः ।) तरुचिकित्- सादिशास्त्रम् । तद्यथा, -- धन्वन्तरिरुवाच । “वृक्षायुर्व्वेदमाख्यास्ये प्लक्षञ्चोत्तरतः शुभः । प्राग्वटो याम्यतस्त्वाम्रं आप्येऽश्वत्थं क्रमेण तु । दक्षिणां दिशमुत्पन्नाः समीपे कण्टकद्रुमः ॥ उद्यानं गृहवासे स्यात् तिलान् वाप्यथ पुष्पितान् । गृह्णीयाद्रोपयेद्वृक्षान् द्विजं चन्द्रं प्रपूजयेत् ॥ ध्रुवाणि पञ्च वायव्यं हस्तं प्राजेशवैष्णवम् ।

पृष्ठ ४/४७८

नक्षत्राणि तथा मूलं शस्यन्ते द्रुमरोपणे ॥ प्रवेशयेन्नदीवाहान् पुष्करिण्यान्तु कारयेत् । हस्ता मघा तथा मैत्रमाद्यं पुष्यं सवासवम् ॥ जलाशयसमारम्भे वारणञ्चोत्तरात्रयम् । संपूज्य वरुणं विष्णुं पर्ज्जन्यं तत् समारभेत् ॥ अरिष्टाशोकपुन्नागशिरीषाश्च प्रियङ्गवः । अशोककदलीजम्बुस्तथा वकुलदाडिमाः ॥ सायं प्रातस्तु घर्म्मर्त्तौ शीतकाले दिनान्तरे । वर्षारात्रे भुवः शोषे सेक्तव्या रोपिता द्रुमाः ॥ उत्तमं विंशतिर्हस्ता मध्यमं षोडशान्तरम् । स्थानात् स्थानान्तरं कार्य्यं वृक्षाणां द्वादशा- न्तरम् ॥ विफलाः स्युर्घना वृक्षाः शस्त्रेणादौ हि शोध- नम् । विडङ्गघृतपक्वाक्तान् सेचयेच्छीतवारिणा ॥ फलनाशे कुलत्थैश्च माषैर्म्मुद्गैर्यवैस्तिलैः । घृतशीतपयःसेकः फलपुष्पाय सर्व्वदा ॥ आविकाजशकृच्चूर्णं यवचूर्णं तिलानि च । गोमांसमुदकञ्चेति सप्तरात्रं निधापयेत् ॥ उत्सेकः सर्व्ववृक्षाणां फलपुष्पादिवृद्धिदः । मत्स्याम्भसा तु सेकेन वृद्धिर्भवति शाखिनः ॥ विडङ्गतण्डुलोपेतं मत्स्यं मांसं हि दोहदम् । सर्व्वेषामविशेषेण वृक्षाणां रोहवर्द्धनम् ॥” इत्याग्नेये महापुराणे वृक्षायुर्व्वेदः ॥ (अस्यान्यद्बिवरणं बृहत्संहितायां ५५ अध्याये द्रष्टव्यम् ॥) वृक्षार्हा, स्त्री, (वृक्षे अर्हतीति । अर्ह + अच् । टाप् ।) महामेदा । इति राजनिर्घण्टः ॥ वृक्षालयः, पुं, (वृक्ष आलयो यस्य ।) पक्षी । इति शब्दमाला ॥ वृक्षावासः, पुं, (वृक्षे आवासो यस्य ।) वृक्षकोटर- वासी । इति केचित् ॥ वृक्षाश्रयी, [न्] पुं, (वृक्षमाश्रयतीति । आ + श्रि + णिनिः ।) क्षुद्रोलूकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वृक्षोत्पलः, पुं, कर्णिकारः । इति रत्नमाला ॥ वृच, ई ध वृतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (रुधा०- पर०-सक०-सेट् । अनिड्निष्ठः ।) ई, वृक्तः । ध, वृणक्ति । वरीवृच्यते । वर्ज्जनार्थोऽयमित्येके । इति दुर्गादासः ॥ वृज, ई कि त्यागे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०- भ्वा० च-पर०-सक०-सेट् । अनिड्निष्ठः ।) ई, वृक्तः । कि, वर्ज्जयति वर्ज्जति । इति दुर्गादासः ॥ वृज, ई ध वृतौ । त्यागे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (रुधा० पर०-सक०-सेट् । अनिड्निष्ठः ।) ई, वृक्तः । ध, वृणक्ति । वरीवृज्यते । इति दुर्गादासः ॥ वृज, ल ङ इ त्यागे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदा०-आत्म०-सक०-सेट् ।) सप्तमस्वरी । ल, ङ, वृङ्क्ते । इ, वृञ्ज्यते । इति दुर्गादासः ॥ वृज, ल ङ ई त्यागे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदा०-आत्म०-सक०-सेट् । अनिड्निष्ठः ।) सप्तमस्वरी । ल, ङ, वृक्ते । ई, वृक्तः । इति दुर्गादासः ॥

वृजनं, क्ली, (वृज + “कॄपॄवृजीति ।” उणा० २ । ८१ । इति क्युः ।) पापम् । इत्युणादिकोषः ॥ आका- शम् । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ निराकरणम् । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ (संग्रामः । यथा, ऋग्वेदे । १ । ६३ । ३ । “त्वं शुष्णं वृजने पृक्षे ॥” “वृजन इत्यादीनि त्रीणि संग्रामनामानि अत्र पूर्व्वे विशेषणे वृजने वर्ज्जनयुक्ते संग्रामे हि वीराः पुरुषा वर्ज्ज्यन्ते हिंस्यन्ते ।” इति तद्भाष्ये सासणः ॥ बलम् । इति निघण्टुः । २ । ९ ॥ यथा, ऋग्वेदे । १ । १६६ । १५ । “विद्यामेषं वृजनं जीरदानुम् ।” “वृजनं बलम् ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥ प्राणिजातम् । यथा, ऋग्वेदे । १ । ४८ । ५ । “जरयन्ती वृजनं पद्वदीयते ।” “वृजनं गमनशीलं जङ्गमं प्राणिजातं जर- यन्ती *** वृजनं वृजी वर्जने । वर्ज्यते इति वृजनं प्राणिजातम् । कॄ पॄ वृजिमन्दिनिधा- ञ्भ्यः क्युरिति क्युप्रत्ययः । कित्त्वाल्लघपधगुणा- भावः योरनादेशे प्रत्ययस्वरः ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) वृजनः, पुं, (वृज + क्युः ।) केशः । कुटिले, त्रि । इत्युणादिकोषः ॥ (वाधके च त्रि । यथा, ऋग्वेदे । ६ । ३५ । ५ । “तमानूनं वृजनमन्यथा चिच्छूरो ।” “वृजनं बाधकम् ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) वृजिः, स्त्री, व्रजभूमिः । इति केचित् ॥ वृजिनं, क्ली, (वृजी वर्ज्जने + “वृजेः किच्च ।” उणा० २ । ४७ । इति इनच् । स च कित् ।) पापम् । इत्यमरः ॥ (यथा, भागवते । १० । २९ । ३८ । “तन्नः प्रसीद वृजिनार्द्दन तेऽङ्घ्रिमूलम् ॥” दुःखम् । यथा, तत्रैव । १ । ७ । ४६ । “वृजिनं नार्हति प्राप्तुं पूज्यं वन्द्यमभीक्ष्णशः ॥” पापविशिष्टे, त्रि । यथा, महाभारते । २ । २२ । ४ । “वृजिनां गतिमाप्नोति श्रेयसोऽप्युपहन्ति च ॥”) रक्तचर्म्म । भुग्नम् । इति हेमचन्द्रः ॥ वृजिनः, पुं, केशः । कुटिले, त्रि । इति मेदिनी । ने, १३६ ॥ (यथा, ऋग्वेदे । ६ । ४६ । १३ । “असमने अध्वनि वृजिने पथि श्येनाँ इव श्रव- स्यतः ॥” “वृजिने कुटिले पथि ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) वृण, द ञ उ भक्षे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तना०- उभ०-सक०-सेट् । क्त्रावेट् ।) द ञ, वृणोति वर्णोति वृणुते वर्णुते । उ, वर्णित्वा वृत्वा । इति दुर्गादासः ॥ वृत, क दीप्तौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०-पर० -अक०-सेट् ।) क, वर्त्तयति । इति दुर्गादासः ॥ वृत, ङ उ व ऌ वर्त्तने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-स्यसनोः उभ०-अक०-सेट् । क्त्वावेट् ।) ङ, वर्त्तते । उ, वर्त्तित्वा वृत्त्वा । व, वर्त्स्यति विवृत्सति । ऌ, अवृतत् । इति दुर्गादासः ॥

वृत, य ङ उ सम्भक्तौ । वरणे । इति कविकल्प- द्रुमः ॥ (दिवा०-आत्म०-सक०-सेट् । क्त्वावेट् ।) य ङ, वृत्यते । उ, वर्त्तित्वा वृत्त्वा । सम्भक्तिः सेवनम् । इति दुर्गादासः ॥ वृतः, त्रि, (वृ + क्तः ।) कृतवरणः । तत्पर्य्यायः । वृत्तः २ वावृत्तः ३ । इत्यमरः ॥ (यथा, हरि- वंशे । १२७ । १७ । “तथा वृत्रवधे प्राप्ते साहाय्यार्थं वृतो मया ॥”) आवृतश्च ॥ वृतपत्रा, स्त्री, (वृतानि पत्राण्यस्याः ।) पुत्त्रदात्री । इति राजनिर्घण्टः ॥ वृतिः, स्त्री, (वृ + क्तिन् ।) वेष्टनम् । तत्पर्य्यायः । वरः २ । इत्यमरः ॥ (यथा, -- “न हि च्छायादानैः पथिकजनसन्तापहरणं फलैर्व्वा पुष्पैर्व्वा न सुरमनुजप्रीणनमपि । अरे रे मन्दारद्रुम सहजमेतत्त्वनुचितं वृतीभूतो रक्षस्यपरमपरेषां फलमपि ॥” इत्युद्भटः ॥) प्रार्थनाविशेषः । इत्यत्ये । इति भरतः । वर- णम् । इति मेदिनी ॥ गोपनम् । इति शब्द- रत्नावली ॥ वृतिङ्करः, पुं, विकङ्कतवृक्षः । इति शब्दरत्ना- वली ॥ वृतिकारके, त्रि ॥ वृत्तं, क्ली, (वृत + क्तः ।) चरित्रम् । (यथा, कथासरित्सागरे । ३ । १४ । “तत्र तस्थुर्निजान् भर्त्तॄन् ध्यायन्त्यः क्लिष्टवृत्तयः । आपद्यपि सतीवृत्तं किं मुञ्चन्ति कुलस्त्रियः ॥”) पद्यम् । इत्यमरः ॥ यथा, छन्दोमञ्जर्य्याम् । “पद्यं चतुष्पदी तच्च वृत्तं जातिरिति द्बिधा । वृत्तमक्षरसंख्यातं जातिर्मात्राकृता भवेत् । सममर्द्धसमं वृत्तं विषमञ्चेति तत्त्रिधा ॥” वृत्तिः । इति मेदिनी ॥ वेदबोधितस्याचारस्य परिपालनम् । इति वृत्ताध्ययनर्द्धिशब्दटीकायां भरतः ॥ (वार्त्ता । यथा, कथासरित्सागरे । ५८ । ११६ । “न मार्गवृत्तमेतन्मे वाच्यं पितृगृहे त्वया ॥” आचारः । यथा, मनौ । ४ । २६० । “अनेन विप्रो वृत्तेन वर्त्तयन् वेदशास्त्रवित् । अपेतकल्मषो नित्यं ब्रह्मलोके महीयते ॥”) वृत्तः, त्रि, (वृत् + क्तः ।) अतीतः । (यथा, रामायणे । २ । ९० । ७ । “जानन् दशरथं वृत्तं न राजानमुदाहवत् ॥” “वृत्तमतीतम् ।” इति तट्टीका ॥) दृढः । वर्त्तुलः । (यथा, भागवते । ४ । २५ । २४ । “स्तनौ व्यञ्जितकैशोरौ समवृत्तौ निरन्तरौ ॥”) कृतावरणः । इत्यमरटीका ॥ अधीतः । मृतः । इति मेदिनी ॥ (निष्पन्नः । यथा, रघुः । ३ । २८ । “स वृत्तचूडश्चलकाकपक्षकै- रमात्यपुत्त्रैः सवयोभिरन्वितः ॥” जातः । यथा, रघुवंशे । २ । ५८ । “सम्बन्धमाभाषणपूर्व्वमाहु- र्वृत्तः स नौ सङ्गतयोर्व्वनान्ते ॥”)

पृष्ठ ४/४७९

अथ वृत्तवस्तूनि । यथा, -- “वृत्तानि बाहुनारङ्गस्कन्धधम्मिल्लमोदकाः । रथाङ्गलावकककुत्कुम्भिकुम्भाण्डकादयः ॥ कर्णपाशभुजापाशाकृष्टचापघटाननम् । मुद्रिकापरिखायोगपट्टहारस्रगादयः ॥” * ॥ संपूर्णगर्भवृत्तानि यथा, -- “संपूर्णगर्भवित्तानि मुखपद्मेन्दुदर्पणाः । चक्रावहट्टतिलकमृदङ्गपुटशायकाः ॥ आवर्त्तः कमठो लूतागृहं छत्रमपूपकम् । आलवालमहीजालचर्म्मकं सानकादयः ॥” इति कविकल्पलतायाम् २ श्लेषस्तवके प्रकीर्णं नामं ३ कुसुमम् ॥ वृत्तः, पुं, (स्वल्पो वृत्तः । स्वल्पार्थे कन् ।) कूर्म्मः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (नागविशेषः । यथा, महाभारते । १ । ३५ । १० । “वृत्तसम्बर्त्तकौ नागौ द्वौ च पद्माविति श्रुतौ ॥”) वृत्तकर्कटी, स्त्री, (वृत्ता वर्त्तुला कर्क्कटी ।) षड्भुजा । इति राजनिर्घण्टः ॥ वृत्तगन्धि, क्ली, (वृत्तस्य पद्यस्य गन्धो लोश इव गन्धो यस्मिन् ।) गद्यविशेषः । तस्य लक्षणं यथा, -- “भवत्युत्कलिकाप्रायं समासाढ्यं दृढाक्षरम् । वृत्तैकदेशसम्बन्धात् वृत्तगन्धि पुनः स्मृतम् ॥” तस्य उदाहरणं यथा । जय जय जनार्द्दन सुकृतिजनमनस्तडागविकस्वरचरणपद्मपद्मनयन- पद्मापद्मिनीविनोदराजहंसभासुरयशःपटल- परिपूरितभुवनकुहर । हरकमलासनादिवृन्दा- रकवृन्दवन्दनीयपादारविन्दद्वन्द्वनिर्म्मुक्तयोगीन्द्र- हृदयमन्दिरावितस्नुनिरञ्जनज्योतिःस्वरूपनाथ नाथ जगन्नाथ मामनवधिभवदुःखव्याकुलं रक्ष रक्ष । इति छन्दोमञ्जर्य्याम् ६ स्तवकः ॥ वृत्तगुण्डः, पुं, तृणविशेषः । तत्पर्य्यायः । वृत्तः १ दीर्घनालः ३ जलाश्रयः ४ । द्बिधायं एकः स्थूलः द्वितीयो लघुः । अस्य गुणाः । मधु- रत्वम् । शीतत्वम् । कफपित्तातिसारदाहरक्त- नाशित्वम् । तेषां मध्ये स्थूलतरस्याधिकगुण- त्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ वृत्ततः, [स्] व्य, (वृत्त + तसिल् ।) वृत्तेन । यथा, “अतिग्रहाव्यथनक्षेपेष्वकर्त्तरि तृतीयायाः । अकर्त्तरि तृतीयान्तात् वा तसिः स्यात् । अव्य- थनं अचलनम् । वृत्तेन न व्यथते वृत्ततो न व्यथते । वृत्तेन न चलतीत्यर्थः । क्षेपे । वृत्तेन क्षिप्तः वृत्ततः क्षिप्तः । वृत्तेन निन्दित इत्यर्थः । हीयमानपापयोगाञ्च । हीयमानपापयुक्ताद- कर्त्तरि तृतीयान्ताद्वा तसिः । वृत्तेन हीयते वृत्तेन पापः वृत्ततः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ वृत्ततण्डुलः, पुं, (वृत्तस्तण्डुलः ।) यावनालः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वृत्तनिष्पाविका, स्त्री, नखनिष्पावी । इति राज- निर्घण्टः ॥ वृत्तपर्णी, स्त्री, (वृत्तं वर्त्तुलं पर्णं यस्याः । ङीष् ।) महाशणपुष्पिका । पाठा । इति राजनिर्घण्टः ॥

वृत्तपुष्पः, पुं, (वृत्तं वर्त्तुलं पुष्पं यस्य ।) शिरीषः । कदम्बः । वाणीरः । कुब्जजः । मुद्गरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वृत्तफलं, क्ली, (वृत्तं वर्त्तुलं फलं यस्य ।) मरी- चम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ गोलफलमात्रञ्च ॥ वृत्तफलः, पुं, (वृत्तं फलं यस्य ।) दाडिमः । वदरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वृत्तफला, स्त्री, (वृत्तं वर्त्तुलं फलं यस्याः ।) वार्त्ताकी । शशाण्डुली । आमलकी । इति राजनिर्घण्टः ॥ वृत्तबीजः, पुं, (वत्तं बीजं यस्य ।) भिण्डा । इति राजनिर्घण्टः ॥ वृत्तबीजका, स्त्री, (वृत्तं वर्त्तुलं बीजं यस्याः । कन् ततष्टाप् ।) पाण्डुरफली । इति राजनिर्घण्टः ॥ वृत्तबीजा, स्त्री, (वृत्तं बीजं यस्याः ।) आढकी । इति राजनिर्घण्टः ॥ वृत्तमल्लिका, स्त्री, (वृत्ता मल्लिकेव ।) श्वेतार्कः । मोदिनी । इति राजनिर्घण्टः ॥ वृत्तस्थः, त्रि, (वृत्त + स्था + कः ।) वृत्ते तिष्ठति यः । यथा, मनुः । “तुरीयो ब्रह्महत्यायाः क्षत्त्रियस्य वधे स्मृतः । वैश्येऽष्टमांशो वृत्तस्थे शूद्रे ज्ञेयस्तु षोडशः ॥” वृत्तं यथा, -- “गुरुपूजा घृणा शौचं सत्यमिन्द्रियनिग्रहः । प्रवर्त्तनं हितानाञ्च तत् सर्व्वं वृत्तमुच्यते ॥” इति गोपालपञ्चाननकृतस्मृतिसंग्रहः ॥ वृत्ता, स्त्री, झिज्झिरिष्टावृक्षः । रेणुका । प्रियङ्गुः । मांसरोहिणी ॥ इति राजनिर्घण्टः ॥ वृत्ताध्ययनर्द्धिः, स्त्री, (वृत्ताध्ययनयोरृद्धिः ।) ब्रह्मवर्च्चसम् । इत्यमरः ॥ वेदबोधितस्याचारस्य परिपालनं वृत्तम् । व्रतग्रहणपूर्ब्बकं गुरुमुखेन वेदाभ्यासः अध्ययनम् । तयोरृद्धिस्तत्परि- पालनकृततेजस उपचयो ब्रह्मवर्च्चसं स्यात् । ब्रह्महस्तिराजेति अः । इति भरतः ॥ वृत्तान्तः, पुं, संवादः । तत्पर्य्यायः । वार्त्ता २ प्रवृत्तिः ३ उदन्तः ४ । इत्यमरः ॥ श्रुतिः ५ । इति जटाधरः ॥ उदन्तकः ६ । इति शब्द- रत्नावली ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । २ । २९ । “सर्व्वमाजन्म वृत्तान्तं विस्तरादिदमब्रवीत् ॥”) प्रक्रिया । कार्त्स्म्यम् । वार्त्ताप्रभेदः । प्रस्तावः । इति मेदिनी ॥ (यथा, मनौ । ३ । १४ । “न ब्राह्मणक्षत्त्रिययोरापद्यपि हि तिष्ठतोः । कस्तिंश्चिदपि वृत्तान्ते शूद्रा भार्य्योपदिश्यते ॥” “वृत्तान्ते इतिहासाख्याने ॥” इति कुल्लूक- मेधातिथी ॥) अवसरः । भावः । एकान्त- वाचकः । इति विश्वः ॥ वृत्तिः, स्त्री, (वृत + क्तिन् ।) जीविका । इत्यमरः ॥ (यथा, मनौ । ४ । २५९ । “एषोदिता गृहस्थस्य वृत्तिर्विप्रस्य शाश्वती ॥”) विवरणम् । (यथा, कातन्त्रे । “सूत्रस्यार्थ- विवरणं वृत्तिः ॥”) कौशिक्यादिः । प्रवर्त्तनम् । इति मेदिनी ॥ (यथा, शाकुन्तले । ४ ।

“उत्पक्ष्मणोर्नयनयोरुपरुद्धवृत्तिं वाष्पं कुरु स्थिरतया विरतानुबन्धम् ॥”) विधृतिः । इति धरणिः ॥ * ॥ कौशिक्यादि- वृत्तयो यथा, -- “शृङ्गारे कौशिकी वीरे सात्वत्यारभटी पुनः । रसे रौद्रे च वीभत्से वृत्तिः सर्व्वत्र भारती । चतस्रो वृत्तयो ह्येताः सर्व्वनाट्यस्य मातृकाः ॥” इति साहित्यदर्पणे ६ परिच्छेदः ॥ वृत्तिहरणे दोषा यथा, -- श्रीनारायण उवाच । “स्वदत्तां परदत्तां वा ब्रह्मवृत्तिं हरेत्तु यः । स कृतघ्न इति ज्ञेयः फलं तत् शृणु भूमिप ! ॥ यावन्तो रेणवः सिक्ता विप्राणां नेत्रबिन्दुभिः । तावद्वर्षसहस्रञ्च शृतपोते स तिष्ठति ॥ तप्ताङ्गारञ्च तद्भक्ष्यं पानञ्च तप्तमूत्रकम् । तप्ताङ्गारे च शयनं ताडितो यमकिङ्करैः ॥ तदन्ते च महापापी विष्ठायां जायते कृमिः । षष्टिवर्षसहस्राणि देवमानेन भारते । ततो भूमिविहीनश्च प्रजाहीनश्च मानवः । दरिद्रः कृपणो रोगी शूद्रो निन्द्यस्ततः शुचिः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे ४९ अध्यायः ॥ (व्यवहारः । यथा, मनौ । २ । २०५ । “गुरोर्गुरौ सन्निहिते गुरुवद्बृत्तिमाचरेत् ॥” वर्त्ततेऽस्मिन्निति व्युत्पत्त्या । आधेयः । यथा, व्याप्तिपञ्चके । १ । “साध्याभाववदवृत्तित्वम् ।” यथा च भाषापरिच्छेदे । “सिषाधयिषया शून्या सिद्धिर्यत्र न विद्यते । स पक्षस्तत्र वृत्तित्वज्ञानदनुमितिर्भवेत् ॥” चित्तस्यावस्थाविशेषः । यथा, पातञ्जले । २ । “योगश्चित्तवृत्तिनिरोधः ॥” चित्तवृत्तिप्रकारास्तु तत्रैव द्रष्टव्याः ॥ * ॥ व्यापारः । यथा, सांख्य- तत्त्वकौमुद्याम् । ५ । “अर्थसन्निकृष्टस्य इन्द्रियस्य वृत्तौ सत्यां तमो- ऽभिभवे यः सत्त्वसमुद्रेकः ॥” युक्तार्थः । यथा, कातन्त्रव्याकरणादौ । “कारकप्रतियोगिभ्यां यद्यदन्यदपेक्षते । अपेर्ब्बहुलवाचित्वाद्वृत्तिस्तत्र तु नेष्यते ॥”) वृत्तिस्थः, पुं, (वृत्तये तिष्ठतीति । स्था + कः ।) सरटः इति राजनिर्घण्टः ॥ वृत्तौ तिष्ठति, त्रि ॥ वृत्तेर्व्वारुः, पुं, (वृत्तो वर्त्तुल इर्व्वारुः ।) षड्- मुजा । इति राजनिर्घण्टः ॥ वृत्यं, त्रि, वरणीयम् । वृतधातोः क्यपा वृञ- धातोश्च क्यप्तुक्प्रत्ययाभ्याञ्च निष्पन्नमिदम् । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ वृ(त्त्र)त्रः, पुं, (वृत् + “स्फायितञ्चिवञ्चीति ।” उणा० २ । १३ । इति रक् ।) अन्धकारः । शत्रुः । (यथा, ऋग्वेदे । ७ । ४८ । २ । “इन्द्रेण युजा तरषेम वृत्रम् ।” “वृत्रं शत्रुम् ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) दानवविशेषः । स तु त्वष्टृपुत्त्र इन्द्रेण हतः । इत्यमरः ॥ (यथा, हरिवंशे । १२७ । १७ ।

पृष्ठ ४/४८०

“तथा वृत्रवधे प्राप्ते साहाय्यार्थं वृतो मया ॥” अस्य विशेषविवरणन्तु देवीभागवते षष्ठस्कन्धे १ अध्यायमारभ्य द्रष्टव्यम् ॥ * ॥) मेघः । (यथा, ऋग्वेदे । ३ । ३३ । ६ । “इन्द्रो अस्मा अरदद्वज्रबाहु- रपाहन् वृत्रं परिधिं नदीनाम् ॥” “वृत्रं वृणोति आकाशमिति वृत्रो मेघस्तं मेघ- मपाहन् जघान ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) पर्व्वतविशेषः । इति मेदिनी ॥ इन्द्रः । इति विश्वः ॥ शब्दः । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादि- वृत्तिः ॥ वृत्रद्विट्, [ष्] पुं, (वृत्रं द्वेष्टीति । द्बिष् + क्विप् ।) इन्द्रः । इति हेमचन्द्रः ॥ वृत्रभोजनः, पुं, गण्डीरः । समठ इति ख्यातः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ वृत्रहा, [न्] पुं, (वृत्रं हतवान् । हन् + “ब्रह्म- भ्रूणवृत्रेषु क्विप् ।” ३ । २ । ८७ । इति क्विप् ।) इन्द्रः । इत्यमरः ॥ (यथा, भागवते । ९ । ७ । १९ । “अभ्येत्याभ्येत्य स्थविरो विप्रो भूत्वाह वृत्रहा ॥” यथा च ऋग्वेदे । १ । १०६ । ६ । “इन्द्रं कुत्सः वृत्रहणं शचीपतिम् ॥” “वृत्रहणं वृत्राणां शत्रूणां हन्तारम् ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) वृत्रारिः, पुं, (वृत्रस्यारिः ।) इन्द्रः । इति हला- युधः ॥ वृथा, व्य, निरर्थकः । तत्पर्य्यायः । मुधा २ व्यर्थ- कम् ३ अविधिः ४ । इत्यमरः ॥ यथा, -- “अदण्डपाशिको ग्रामो अदासीकञ्च यद्गृहम् । अनाज्यभोजनं यच्च वृथा तदिति मे मतिः ॥” इति वह्निपुराणे प्रेतोपाख्याननामाध्यायः ॥ अपि च । “वृथा वृष्टिः समुद्रस्य तृप्तस्य भोजनं वृथा । वृथा दानं समृद्धस्य नीचस्य सुकृतं वृथा ॥” इति गारुडे ११५ अध्यायः ॥ वृथाजन्म, [न्] क्ली, (वृथा निरर्थकं जन्म ।) निरर्थकजननम् । यथा, -- “वृथा जन्मानि चत्वारि वृथा दानानि षोडश । तान्यहं संप्रवक्ष्यामि यथावदनुपूर्ब्बशः ॥ अपुत्त्रस्य वृथा जन्म धर्म्मवाह्या नराः सदा । परपाकं सदाश्वन्ति परतापरताश्च ये ॥” इत्याद्ये वह्निपुराणे दानावस्थानिर्णयनामा- ध्यायः ॥ अपि च । “येर्न श्रुतं भागवतं पुराणं नाराधितो यैः पुरुषः प्रधानम् । मुखे हुतं यैर्न धरामराणां तेषां वृथा जन्म नराधमानाम् ॥” इति पुराणम् ॥ वृथादानं, क्ली, (वृथा निरर्थकं दानम् ।) निष्फल- दानम् । तत् षोडशविधम् । यथा, -- “देवपितृविहीनं यदीश्वरेभ्यः सदोषतः । दत्त्वानुकीर्त्तनाच्चैव वेदाग्निव्रतत्यागिने ॥ अन्थाबोपार्ज्जितं दानं व्यर्थं ब्रह्महणे तथा ।

गुरवेऽनृतवक्ता यः स्तेनाय पतिताय च ॥ कृतघ्नाय च यद्दत्तं सर्व्वदा ब्रह्मविद्विषे । पाचकाय च सर्व्वस्य वृषल्याः पतये तथा ॥ परिचारकाय भृत्याय सर्व्वत्र पिशुनाय च । इत्येतानि तु राजेन्द्र वृथादानानि षोडश ॥” इति वह्निपुराणे दानावस्थानिर्णयनामाध्यायः ॥ अन्यच्च । न्यायमार्गेण यद्दत्तं तत् सप्तविधमपि पुनर्नापहर्त्तव्यम् । यत् पुनरन्यायेन दत्तं तददत्तं षोडशमपि प्रत्याहर्त्तव्यमेव । इत्यर्थादुक्तं भवति । नारदेन च । “दत्तं सप्तविधं प्रोक्तमदत्तं षोडशात्मकम् ।” इति प्रतिपाद्य दत्तादत्तयोः स्वरूपं विवृतम् । “पण्यमूल्यं भृतिस्तुष्ट्या स्नेहात् प्रत्युपकारतः । स्त्रीशुल्कानुग्रहार्थञ्च दत्तं दानविदो विदुः ॥ अदत्तन्तु भयक्रोधशोकवेगरुजान्वितैः । तथोत्कोचपरीहासव्यत्यासच्छलयोगतः ॥ बालमूढास्वतन्त्रार्त्तमत्तोन्मत्तापवर्ज्जितम् । कर्त्ता ममेदं कर्म्मेति प्रतिलाभेच्छया च यत् ॥ अपात्रे पात्रमित्युक्ते कार्य्ये वा धर्म्मसंहिते । यद्दत्तं स्यादविज्ञानाददत्तमिति तत् स्मृतम् ॥” इति मिताक्षरा ॥ वृथामांसं, क्ली, (वृथा निरर्थकं मांसम् ।) देवपित्र- नुद्दिष्टमांसम् । तद्भक्षणे प्रेतत्वं भवति । यथा, “वृथारेता वृथामांसो वृथावादी वृथामतिः । निन्दको द्विजदेवानां स प्रेतो जायते नरः ॥” इति वह्निपुराणे प्रेतोपाख्याननामाध्यायः ॥ वृद्धं, क्ली, शैलजनामगन्धद्रव्यम् । इत्यमरः ॥ वृद्धः, पुं, वृद्धदारकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वृद्धः, त्रि, (वृधु वृद्धौ + क्तः । “यस्य विभाषा ।” ७ । २ । १५ । इति नेट् ।) गतयौवनः । प्रवृद्धः । (यथा, मनुः । २ । १५६ । “न तेन वृद्धो भवति येनास्य पलितं शिरः । यो वै युवाप्यधीयानस्तं देवाः स्थविरं विदुः ॥”) पण्डितः । इति मेदिनी ॥ आद्यस्य पर्य्यायः । प्रवयाः २ स्थविरः ३ जीनः ४ जीर्णः ५ जरन् ६ । इत्यमरः ॥ यातयामः ७ जर्ज्जरः ८ । इति राजनिर्घण्टः ॥ पलितः । इति जटाधरः ॥ वृद्धकाकः, पुं, (वृद्धः काकः ।) काकविशेषः । दाँडकाक इति भाषा । तत्पर्य्यायः । द्रोणकाकः २ दग्धकाकः ३ कृष्णकाकः ४ पर्व्वतकाकः ५ वनाश्रयः ६ काकोलः ७ । इति हेमचन्द्रः ॥ वृद्धगङ्गा, स्त्री, (वृद्धा गङ्गा ।) नदीविशेषः ॥ वुडीगङ्गा इति ख्याता । यथा, -- “अस्ति नाटकशैले तु सरो मानससन्निभम् । यत्र सार्द्धं शैलपुत्त्र्या जलक्रीडां सदा हरः ॥ कुरुते नरशार्द्दूल स्वर्णपङ्कजशोभिते । तस्य पश्चान्मध्यपूर्ब्बभागेभ्यश्च सरित्त्रयम् ॥ अवतीर्णं प्रयात्येव दक्षिणं सागरं प्रति । तस्य पश्चिमभागे तु नदी दिक्करिकाह्वया ॥ दिग्गजाः क्षेत्रसंजाताः तेन दिक्करिका स्मृता । मध्यभागात् सृता या तु शङ्करेणावतारिता ॥ वृद्धगङ्गाह्वया सा तु गङ्गेव फलदायिनी ॥

या निःसृता पूर्ब्बभागात्तस्माद्गिरिवरान्नदी । स्वर्णग्रीवेति विख्याता सा गङ्गासदृशी फले ॥” इति कालिकापुराणे कामरूपपीठनिर्णयनाम ८२ अध्यायः ॥ वृद्धत्वं, क्ली, (वृद्ध + त्व ।) वृद्धस्य भावः । तत्- पर्य्यायः । स्थाविरम् २ । इत्यमरः ॥ वार्द्धक्यम् ३ वार्द्धकम् ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, रघुः । १ । २३ । “अनाकृष्टस्य विषयैर्विद्यानां पारदृश्वनः । तस्य धर्म्मरतेरासीद्वृद्धत्वं जरसा विना ॥”) बाल्यादेरवधिमाह सुश्रुतः । “वयस्तु त्रिविधं बाल्यं मध्यमं वार्द्धकं तथा । ऊनषोडशवर्षस्तु नरो बालो निगद्यते ॥ त्रिविधः सोऽपि दुग्धाशी दुग्धान्नाशी तथान्न- भुक् । दुग्धाशी वर्षपर्य्यन्तं दुग्धान्नाशी शरद्द्वयम् ॥ तदुत्तरं स्यादन्नाशी एवं वालस्त्रिधा मतः ॥ मध्ये षोडशसप्तत्योर्मध्यमः कथितो बुधैः । चतुर्धा मध्यमं प्राहुर्युवा द्वात्रिंशतो मतः ॥ चत्वारिंशत्समा यावत्तिष्ठेद्वीर्य्यादिपूरितः । ततः क्रमेण क्षीणः स्याद्यावद्भवति सप्ततिः ॥” वीर्य्यादीत्यादिशब्देन रसादिसर्व्वधात्विन्द्रिय- बलोत्साहा उच्यन्ते । क्षीणः सर्व्वधात्विन्द्रिय- बलोत्साहैर्हीनः । “ततस्तु सप्ततेरूर्द्ध्वं क्षीणधातुरसादिकः । क्षीयमाणेन्द्रियबलः क्षीणरेता दिने दिने ॥ वलीपलितखालित्ययुक्तः कर्म्मसु चाक्षमः । कासश्वासादिभिः क्लिष्टो वृद्धो भवति मानवः ॥ बाल्ये विवर्द्धते श्लेष्मा पित्तं स्यान्मध्यमे- ऽधिकम् । वार्द्धक्ये वर्द्धते वायुर्विचार्य्यैतदुपक्रमेत् ॥” उपक्रमेत् चिकित्सेत् । तन्त्रान्तरे तु । “बाल्यं वृद्धिश्छविर्मेधा त्वग्दृष्टिः शुक्रविक्रमौ । बुद्धिः कर्म्मेन्द्रियं चेतो जीवितं दशतो ह्रसेत् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ वृद्धदारकः, पुं, (वृद्धो दारको बालक इव यस्मात् ।) वीरताडकवृक्षः । इति भरतः ॥ विद्धडक् इति वीजताडका इति च वङ्गभाषा । विधारा इति हिन्दीभाषा । तत्पर्य्यायः । ऋक्षगन्धा २ छग- लान्त्री ७ आवेगी ४ जुङ्गः ५ । इत्यमरः ॥ ऋष्यगन्धा ६ छगलाङ्घ्री ७ छगला ८ अन्त्री ९ जुङ्गा १० । इति तट्टीका ॥ छगली ११ जुङ्गकः १२ श्यामः १३ । इति जटाधरः ॥ वृष्यगन्धा १४ छगलान्त्रिका १५ । इति शब्दरत्नावली ॥ दीघवालुका १६ छागलान्त्रिका १७ वृद्धः १८ कोठरपुष्पी १९ अजान्त्री २० वृद्धदारु २१ । ग्रन्थान्तरे कोठरपुष्पीस्थाने वृद्धकोटरपुष्पीति पाठः । अस्य गुणाः । गौल्यत्वम् । पिच्छिल- त्वम् । कफवातकासामदोषनाशित्वम् । बल्य- त्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अन्यच्च । “रसायनो वृद्धदारः शोथवातामवातजित् ।” इति राजवल्लभः ॥

पृष्ठ ४/४८१

वृद्धदारु, क्ली, (वृद्धत्वनाशकं दारु यस्य ।) वृद्ध- दारकवृक्षः । यथा, राजनिर्घण्टे । “वृद्धदारुद्वयं गौल्यं पिच्छिलं कफवातनुत् । वल्यं कासामदोषघ्नं द्वितीयं स्वल्पवीर्य्यदम् ॥” वृद्धनाभिः, त्रि, (वृद्धः प्रवृद्धो नाभिर्यस्य ।) उन्नत- नाभिः । गोँडनाभियुक्तव्यक्ति इति भाषा । तत्पर्य्यायः । तुण्डिलः २ तुण्डिभः ३ । इत्यमरः ॥ वृद्धप्रपितामहः, पुं, (प्रपितामहाद्वृद्धः ।) प्रपिता- महतातः । इति शब्दरत्नावली ॥ तत्र कन्यायाः सपिण्डता नास्ति । यथा । तेनात्मपञ्चमे वृद्ध- प्रपितामहे सापिण्ड्यं निवर्त्तते इति प्रतिपादि- तम् । अतएव प्रपितामहभ्रात्रा तत्सन्ततिभिः सह सापिण्ड्याभावात् कन्याजननमरणयोस्तेषां सपिण्डाशैचं नास्ति किन्तु समानोदकनिमित्त- मेवाशौचमिति । इति शुद्धितत्त्वम् ॥ वृद्धबला, स्त्री, (वृद्धा बला ।) महासमङ्गा । इति राजनिर्घण्टः ॥ वृद्धराजः, पुं, अम्लवेतसः । यथा, -- “अत्यम्लो वृद्धराजश्च द्वावेतौ तत्र कीर्त्तितौ ॥” इति केचित् ॥ वृद्धवाहनः, पुं, आम्रवृक्षः । यथा । सुपक्वो वृद्ध- वाहनः । इति केचित् ॥ वृद्धविभीतकः, पुं, (वृद्धः प्रवृद्धो विभीतक इव ।) आम्रातकः । इति शब्दमाला ॥ वृद्धश्रवाः, [स्] पुं, (वृद्धात् बृहस्पतेः शृणोतीति । श्रु + असुन् । “वृद्धेभ्यः शृणोतीति वृद्धश्रवाः ।” इत्युज्ज्वलदत्तः । ४ । २२६ । “वृद्धं प्रभूतं श्रवः श्रवणं स्तोत्रं हविर्लक्षणमन्नं वा यस्य ।” इति ऋग्भाष्ये सायणः । १ । ८९ । ६ । “वृद्धं श्रवो धनं कीर्त्तिर्वा यस्य ।” इति वेददीपे महीधरः । १० । ९ ।) इन्द्रः । इत्यमरः ॥ वृद्धसंघः, पुं, वृद्धानां समूहः । तत्पर्य्यायः । वार्द्ध- कम् । इत्यमरः । २ । ६ । ४० ॥ वृद्धसूत्रकं, क्ली, (वृद्धस्य सूत्रम् । ततः स्वार्थे कन् ।) इन्द्रतूलम् । वुडीर सूता इति भाषा । यथा, हारावल्याम् । “वृद्धसूत्रकमित्याहुरिन्द्रतूलं मनीषिणः । ग्रीष्महासं वंशकफं वाततूलं मरुद्ध्वजम् ॥” वृद्धा, स्त्री, (वृद्ध + टाप् ।) गतयौवना । वुडी इति भाषा । तत्पर्य्यायः । पलिक्नी २ । इत्य- मरः ॥ पलिता ३ । इति भरतः ॥ स्थविरा ४ निष्कला ५ जरती ६ गतार्त्तवा ७ । इति राजनिर्घण्टः ॥ तदवस्थाकालो यथा, -- “आषोडशाद्भवेद्बाला तरुणी त्रिंशता मता । पञ्चपञ्चाशतः प्रौढा वृद्धा भवति तत्परम् ॥” इति कालिदासः ॥ * ॥ अपि च । “बालेति गीयते नारी यावद्वर्षाणि षोडश । ततस्तु तरुणी ज्ञेया द्बात्रिंशद्बत्सरावधि ॥ तदूर्द्ध्वमधिरूढा स्यात् पञ्चाशद्वत्सरावधि । वृद्धा तत्परतो ज्ञेया सुरतोत्सवर्ज्जिता ॥” इति भावप्रकाशः ॥ * ॥

तस्याः सम्भोगे दोषो यथा, -- “बाला तु प्राणदा प्रोक्ता युवती प्राणहारिणी । प्रौढा करोति वृद्धत्वं वृद्धा मरणमादिशेत् ॥ निदाघशरदोर्ब्बाला प्रौढा वर्षावसन्तयोः । हेमन्ते शिशिरे योग्या न वृद्धा क्वापि शस्यते ॥ नार्त्तवे षोडशाद्वर्षात् सप्तत्याः परतो न च । आयुष्कामो नरः स्त्रीभिः संयोगं कर्त्तुमर्हति ॥ पञ्चपञ्चाशतो नारी सप्तसप्ततितः पुमान् । द्वावेतौ न प्रसूयेते प्रसूयेते विपर्य्ययात् ॥” इति राजवल्लभः ॥ * ॥ “शुष्कं मांसं स्त्रियो वृद्धा बालार्कस्तरुणं दधि । प्रभाते मैथुनं निद्रा सद्यः प्राणहराणि षट् ॥” इति चाणक्यम् ॥ * ॥ अङ्गुष्ठः । इति शब्दरत्नावली ॥ महाश्राव- णिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ वृद्धाङ्गुलिः, स्त्री, (वृद्धा अङ्गुलिः ।) हस्तपादयोः स्थूलाङ्गुलिः । वुड आङ्गुल इति भाषा । तत्- पर्य्यायः । अङ्गुष्ठः २ वृद्धा ३ । इति शब्दरत्ना- वली ॥ वृद्धिः, स्त्री, (वृध + क्तिन् ।) अष्टवर्गान्तर्गतौ- षधविशेषः । तत्पर्य्यायः । योग्या २ ऋद्धिः ३ सिद्धिः ४ लक्ष्मीः ५ । इत्यमरः ॥ पुष्टदा ६ वृद्धि- दात्री ७ मङ्गल्या ८ श्रीः ९ सम्पत् १० आशीः ११ जनेष्टा १२ भूतिः १३ मुत् १४ सुखम् १५ जीवभद्रा १६ । अस्या गुणाः । “ऋद्धिर्वृद्धिश्च मधुरा सुस्निग्धा तिक्तशीतला । रुचिमेधाकरी श्लेष्मकुष्ठक्रिमिहरा परा ॥ प्रयोगेष्वनयोरेकं यथालाभं प्रयोजयेत् । तत्र यद्दातुमिष्टिः स्याद्द्वयमप्यत्र योजयेत् ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ ऋद्धिवृद्ध्योरुत्पत्तिलक्षणनामगुणाः । “ऋद्धिर्व्वृद्धिश्च कन्दौ द्बौ भवतः कोषयामले । श्वेतलोमान्वितः कन्दो लताजातः सरन्ध्रकः ॥ स एव ऋद्धिर्वृद्धिश्च भेदमप्येतयोर्ब्रुवे । तूलग्रन्थिसमा ऋद्धिर्वामावर्त्तफला च सा ॥ वृद्धिस्तु दक्षिणावर्त्तफला प्रोक्ता महर्षिभिः । ऋद्धिर्योग्या सिद्धिलक्ष्म्यौ वृद्धेरप्याह्वया इमे ॥ ऋद्धिर्बल्या त्रिदोषघ्नी शुक्रला मधुरा गुरुः । प्राणैश्वर्य्यकरी मूर्च्छारक्तपित्तविनाशिनी ॥ वृद्धिर्गर्भप्रदा शीता वृं हणी मधुरा स्मृता । वृष्या पित्तास्रशमनी क्षतकासक्षयापहा ॥ राज्ञामप्यष्टवर्गस्तु यतोऽयमतिदुर्ल्लभः । तस्मादस्य प्रतिनिधिं गृह्णीयात्तद्गुणं भिषक् ॥” मुख्यसदृशः प्रतिनिधिः ॥ * ॥ एतस्य प्रतिनिधि- माह । “मेदा जीवककाकोली ऋद्धिद्वन्द्वेऽपि चासति । वरीविदार्य्यश्वगन्धावाराहीश्च क्रमात् क्षिपेत् ॥” मेदा महामेदास्थाने शतावरीमूलं जीवकर्षभक- स्थाने विदारीमूलं काकलीक्षीरकाकोलीस्थाने- ऽश्वगन्धामूलं ऋद्धिवृद्धिस्थाने वाराहीकन्दं गुणैस्तत्तुल्यं क्षिपेत् । इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ नीतिवेदिनां क्षयादित्रिवर्गान्तर्गतवर्गविशेषः ।

इत्यमरः ॥ नीतिवेदिनां नीनिशास्त्रज्ञानां क्षयादिभिस्त्रिवर्गः । अन्येषान्तु धर्म्मकामार्थः पूर्ब्बमुक्तः । अष्टवर्गस्यापचयः क्षयः । तस्यैवोप- चयो वृद्धिः । तस्य नोपचयो नाप्यपचयः स्थानम् । अष्टवर्गो यथा, -- कृषिर्बणिक्पथो दुर्गं सेतुः कुञ्जरबन्धनम् । कन्याकरबलादानं सैन्यानाञ्च निवेशनम् ॥ अष्टवर्गः स्मृतो राज्ञामिति भरतः ॥ * ॥ वर्द्धनम् । तत्पर्य्यायः । स्फातिः २ । इत्यमरः ॥ (यथा, मनुः । १२ । १२४ । “एष सर्व्वाणि भूतानि पञ्चभिर्व्याप्य मूर्त्तिभिः । जन्मवृद्धिक्षयैर्नित्यं संसारयति चक्रवत् ॥”) विष्कम्भादिसप्तविंशतियोगान्तर्गतैकादशयोगः । तत्र जातफलं यथा, -- “प्रसूतिकाले यदि वृद्धियोगो नरः सुभोगो विनयान्वितश्च । धनप्रयोगग्रहणेषु दक्षो विचक्षणः स्यात् क्रयविक्रयाभ्याम् ॥” इति कोष्ठीप्रदीपः ॥ * ॥ कलान्तरम् । सुद् इति भाषा । अभ्युदयः । समृद्धिः । इति मेदिनी ॥ (यथा, शिशुपाल- वधे । १५ । १ । “अथ तत्र पाण्डुतनयेन सदसि विहितं मधुद्विषः । मानमसहत न चेदिपतिः परवृद्धिमत्सरि मनो हि मानिनाम् ॥”) वृद्धिग्रहणनियमो यथा, -- “अशीतिभागो वृद्धिः स्यान्मासि मासि सबन्धके । वर्णक्रमाच्छतं द्वित्रिचतुष्पञ्चकमन्यथा ॥” मासि मासि प्रतिमासं बन्धकं विश्वासार्थं यदा- धीयते आधिरिति यावत् । बन्धकेन सह वर्त्तत इति सबन्धकः प्रयोगस्तस्मिन् सबन्धके प्रयोगे प्रयुक्तस्य द्रव्यस्याशीतितमो भागो वृद्धिर्धर्म्या भवति । अन्यथा बन्धकरहिते प्रयोगे वर्णानां ब्राह्मणादीनां क्रमेण द्बित्रिचतुःपञ्चकं शतं धर्म्म्यं भवति । ब्राह्मणेऽधमर्णे द्विकं शतम् । क्षत्त्रिये त्रिकम् । वैश्ये चतुष्कम् । शूद्रे पञ्चकम् । मासि मासीत्येव । द्वौ वा त्रयो वा चत्वारो वा पञ्च वा इति द्वित्रिचतुःपञ्चाः । द्बित्रिचतुःपञ्चा अस्मिन् शते वृद्धिर्दीयत इति द्वित्रिचतुःपञ्चकं शतम् । तदस्मिन् वृद्ध्या यल्लाभशुल्कोपदा दीयते इति कन् । इयं वृद्धिर्मासि मासि गृह्यत इति कालिका । इयमेव वृद्धिर्दिवसगणनया विभज्य प्रतिदिवसं गृह्यमाना कायिका भवति । तथा च नारदेन । “कायिका कालिका चैव कारिता च तथा परा । चक्रवृद्धिश्च शास्त्रेषु तस्य वृद्धिश्चतुर्व्विधा ॥” इत्युक्त्रोक्तम् ॥ “कायाविरोधिनी शश्वत् पणपादादि कायिका । प्रतिमासं स्रवन्ती या वृद्धिः सा कालिका मता ॥ वृद्धिः सा कारिता नाम यर्णिकेण स्वयं कृता । वृद्धेरपि पुनर्वृद्धिश्चक्रवृद्धिरुदाहृतेति ॥”

पृष्ठ ४/४८२

ग्रहीतृविशेषणेन वृद्धेः प्रकारान्तरमाह । कान्तारगास्तु दशकं सामुद्रा विंशकं शतम् । कान्तारमरण्यं तत्र गच्छन्तीति कान्तारगाः ये वृद्ध्या धनं गृहीत्वा अधिकलाभार्थं अति- गहनं प्राणधनविनाशशङ्कास्थानं प्रविशन्ति ते दशकं शतं दद्युः । ये च समुद्रगास्ते विंशकं शतं मासि मासीत्येव । एतदुक्तं भवति कान्तारगेभ्यो दशकं शतं सामुद्रेभ्यश्च विंशकं शतं उत्तमर्ण आदद्यात् । मूलविनाशस्यापि शङ्कितत्वात् इति ॥ * ॥ इदानीं कारितां वृद्धि- माह । “दद्युर्व्वा स्वकृतां वृद्धिं सर्व्वे सर्व्वासु जातिषु ॥” सर्व्वे ब्राह्मणादयोऽधमर्णा अबन्धके सबन्धके वा स्वकृतां स्वाभ्युपगतां वृद्धिं सर्व्वासु जातिषु दद्युः । क्वचिदकृतापि वृद्धिर्भवति यथाह नारदः । “न वृद्धिः प्रीतिदत्तानां स्यादनाकारिता क्वचित् । अनाकारितमप्यूर्द्ध्वं वत्सरार्द्धाद्विवर्द्धते ॥” इति ॥ यस्तु याचितकं गृहीत्वा देशान्तरं गतस्तं प्रति कात्यायनेनोक्तम् । “यो याचितकमादाय तमदत्त्वा दिशं व्रजेत् । ऊर्द्ध्वं संवत्सरात्तस्य तद्धनं वृद्धिमाप्नुयात् ॥” इति ॥ यश्च याचितकमादाय याचितोऽप्यदत्त्वा देशा- न्तरं याति तं प्रति तेनैवोक्तम् । “कृतोद्धारमदत्त्वा यो याचितस्तु दिशं व्रजेत् । ऊर्द्ध्वं मासत्रयात्तस्य तद्धनं वृद्धिमाप्नुयाद् ॥” इति ॥ यः पुनः स्वदेशे स्थित एव याचितो याचितकं न ददाति तं याचनकालादारभ्य वृद्धिं दापये- द्राजा । यथाह । “स्वदेशेऽपि स्थितो यस्तु न दद्याद्याचितः क्वचित् । तं ततो कारितां वृद्धिमनिच्छन्तञ्च दापयेत् ॥” इति ॥ अनाकारितवृद्धेरपवादो नारदेनोक्तः । “पण्यमूलं भृतिर्न्यासो दण्डो यश्च प्रकल्पितः । वृथादानाक्षिकपणा वर्द्धन्ते नाविवक्षिताः ॥ अविवक्षिता अनाकारिता इति ॥ * ॥ अधुना द्रव्यविशेषे वृद्धिविशेषमाह । सन्ततिस्तु पशु- स्त्रीणाम् । पशूनां स्त्रीणां सन्ततिरेव वृद्धिः । पशूनां स्त्रीणां पोषणासमर्थस्य तत्पुष्टिसन्तति- कामस्य प्रयोगः सम्भवति । ग्रहणञ्च क्षीर- परिचर्य्यार्थिनः । अधुना प्रयुक्तस्य द्रव्यस्य वृद्धिग्रहणमन्तरेण चिरकालावस्थितस्य कस्य द्रव्यस्य कियती परा वृद्धिरित्यपेक्षित आह । रसस्याष्टगुणा परा । “वस्त्रधान्यहिरण्यानां चतुस्त्रिद्विगुणा परा ॥” रसस्य तैलघृतादेर्वृद्धिग्रहणमन्तरेण चिर- कालावस्थितस्य स्वकृतया वृद्ध्या वर्द्धमान- स्याष्टगुणा वृद्धिः परा नातःपरं वर्द्धते । तथा वस्त्रधान्यहिरण्यानां यथासंख्यं चतुर्गुणाः

त्रिगुणा द्विगुणा च वृद्धिः परा । वशिष्ठेन तु रसस्य त्रैगुण्यमुक्तम् । द्विगुणं हिरण्यं त्रिगुणं धान्यं धान्येनैव रसा व्याख्याताः पुष्पमूल- फलानि च । तुला घृतं त्रितयमष्टगुणमिति । मनुना तु धान्यस्य पुष्पमूलफलादीनाञ्च पञ्च- गुणत्वमुक्तम् । “धान्ये शदे लवे बाह्ये नातिक्रा- मति पञ्चतामिति ।” शदः क्षेत्रफलं पुष्पमूल- फलादि । लवो मेषोर्णाचमरीकेशादि । बाह्यो वलीवर्दतुरगादि । धान्यशदलवबाह्यविषया वृद्धिः पञ्चगुणत्वं नातिक्रामतीति । तत्राधमर्णयोग्य- तावशेन दुर्भिक्षादिकालवशेन च व्यवस्था द्रष्टव्या । एतच्च सकृत्प्रयोगे सकृदाहरणे च वेदितव्यम् । पुरुषान्तरसंक्रमणेन प्रयोमान्तर- करणे तस्मिन्नेव वा पुरुषे अनैकशः प्रयोगा- न्तरकरणे सुवर्णादिकं द्वैगुण्याद्यतिक्रम्य पूर्ब्ब- वद्वर्द्धते । सकृत्प्रयोगेऽपि प्रतिदिनं प्रति- मासं प्रतिवत्सरं वा वृद्ध्याहरणेऽधमर्णदेयस्य द्बैगुण्यसम्भवात् । पूर्ब्बाहृतवृद्ध्या सह द्वैगुण्य- मतिक्रम्य वर्द्धत एव । यथाह मनुः । कुषीद- वृद्धिर्द्वैगुण्यं नात्येति सकृदाहृता । सकृदाहि- तेत्यपि पाठोऽस्ति । उपचयार्थं प्रयुक्तं द्रव्यं कुषीदं तस्य वृद्धिः कुसीदवृद्धिर्द्वैगुण्यं नात्येति नातिक्रामति । यदि सकृदाहिता सकृत्प्रयुक्ता पुरुषान्तरसंक्रमणादिना प्रयोगान्तरकरणे द्वैगुण्यमत्येति सकृदाहृतेति पाठे शनैः शनैः प्रतिदिनं प्रतिमासं प्रतिवत्सरं वाधमर्णादा- हृता द्वैगुण्यं नात्येतीति व्याख्येयम् । तथा गौतमेनाप्युक्तम् । चिरस्थाने द्वैगुण्यं प्रयोग- स्येति प्रयोगस्येत्येकवचननिर्देशात् प्रगोगान्तर- करणे द्वैगुण्यातिक्रमोऽभिप्रेतः । चिरस्थान इति निर्द्देशात् शनैः शनैर्वृद्धिग्रहणे द्वैगुण्याति- क्रमो दर्शितः । इति मिताक्षरा ॥ कुरण्ड- रोगः । हर्षः । इति हेमचन्द्रः ॥ समूहः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ शैलेयम् । धनम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ वृद्धिका, स्त्री, (वृद्धिरेव । स्वार्थे कन् ।) ऋद्धिना- मौषधम् । इति शब्दमाला ॥ वृद्धिजीविका, स्त्री, (वृद्ध्या जीविका ।) ऋणदान- जीविका । तत्पर्य्यायः । अर्थप्रयोगः २ कुषी- दम् ३ । इत्यमरः ॥ कलाम्बिका ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ वृद्धिदः, पुं, (वृद्धिं ददातीति । दा + कः ।) जीवकः । शूकरकन्दः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वृद्धिदातरि, त्रि ॥ (यथा, बृहत्संहितायाम् । ५३ । ३७ । “प्राक्शालया वियुक्तं सुक्षेत्रं वृद्धिदं वास्तु ॥”) वृद्धिश्राद्धं, क्ली, (वृद्धये यत् श्राद्धम् ।) वृद्धिनिमि- त्तकश्राद्धम् । तत्तु अभ्युदयनिमित्तं पित्राद्युद्देशेन श्रद्धया अन्नादेर्द्दानम् । तत् कर्म्मविशेषात् पूर्ब्बं कर्त्तव्यं यथा । निर्णयामृते मत्स्यपुराणम् । “अन्नप्राशे च सीमन्ते पुत्त्रोत्पत्तिनिमित्तके । पुंसवने निषेके च नववेश्मप्रवेशने ॥ देववृक्षजलादीनां प्रतिष्ठायां विशेषतः ।

तीर्थयात्रावृषोत्सर्गे वृद्धिश्राद्धं प्रकीर्त्तितम् ॥” हलायुधधृतकूर्म्मपुराणम् । “तीर्थयात्रासमारम्भे तीर्थात् प्रत्यागमेऽपि च । वृद्धिश्राद्धं प्रकुर्व्वीत बहुसर्पिःसमन्वितम् ॥” इति श्राद्धतत्त्वम् ॥ आभ्युदयिकश्राद्धम् । नान्दीमुखश्राद्धम् । यथा, -- “वृद्धिश्राद्धं प्रवक्ष्यामि पूर्ब्बवत्तद्विशेषकम् ॥ जातपुत्त्रमुखदर्शनादौ वृद्धिश्राद्धम् । पूर्व्वाभि- मुखेषु दक्षिणोपवीतिषु मधुयववदरकुशै- र्देवतीर्थेन नमस्कारान्तेन दक्षिणोपचारेण कर्त्तव्यम् । दक्षिणजानु गृहीत्वा ॐ अद्या- स्मदीयामुकवृद्धौ अमुकसगोत्राणामस्मत्पितृ- पितामहप्रपितामह-मातामहप्रमातामहवृद्ध- प्रमातामहानां अमुकशर्म्मणां सपत्नीकानां नान्दीमुखानां श्राद्धे कर्त्तव्ये वसुसत्यसंज्ञकानां विश्वेषां देवानां श्राद्धं सिद्धान्नेन युष्मासु मया कर्त्तव्यमिति देवब्राह्मणामन्त्रणम् । ॐ करिष्य- सीति तेनोक्ते इत्थमेव मातृपितामहीप्रपिता- महीनां देवब्राह्मणामन्त्रणम् । तत ॐ अद्य अमुकसगोत्राया मत्प्रपितामह्या अमुकीदेव्या नान्दीमुख्याः श्राद्धं सिद्धान्नेन युष्मासु मया कर्त्तव्यमिति प्रपितामहीब्राह्मणामन्त्रणम् । करिष्यसीति तेनोक्ते इत्थमेव मातामह्यादि- ब्राह्मणामन्त्रणम् । देवपितृसर्व्वदेवब्राह्मणश्राद्ध- करणानुज्ञापनम् । आसने ॐ विश्वेदेवास आगत शृणुताम इमं हवं एवं वर्हिर्निषीदत । ॐ विश्वेदेवाः शृणुतेमं हवं ये मेऽन्तरीक्षे य उपद्यविष्ट ये अग्निजिह्वा उत वा यजत्रा आ सद्यास्मिन् वर्हिषि मादयद्धम् । ॐ आगच्छन्तु इति विश्वेदेवावाहनं गन्धादिदानं अच्छि- द्रावधारणवाचनम् । ततः प्रपितामहीप्रभृती- नामनुज्ञापनम् । आसनम् आवाहनं गन्धादि- दानञ्च । अच्छिद्रावधारणवाचनम् । इत्थं पितामह्या मातुः । ततः प्रपितामहादीनामनु- ज्ञापनमासनमावाहनं गन्धादिदानम् । एवं वृद्धप्रपितामहादीनां अनुज्ञापनादिकरणम् । ॐ वसुसत्यसंज्ञकेभ्यो विश्वेभ्यो देवेभ्य एतदन्नं सघृतं सपानीयं सव्यञ्जनं सवदरं सदधि प्रति- सिद्धवर्ज्जितं नमः । इति अन्नकल्पनम् ॥ ॐ अमुकगोत्रे मत्पितामहि अमुकि देवि नान्दीमुखि एतदन्नं सवदरं सदधि नमः । एवं मातामहप्रमातामहेभ्यः ।” इति गारुडे २२३ अध्यायः ॥ अन्यच्च । “तृतीयमाभ्युदयिकं वृद्धिश्राद्धं तदुच्यते । उत्सवानन्दसम्भारे यज्ञोद्वाहादिमङ्गले ॥ मातरः प्रथमं पूज्याः पितरस्तदनन्तरम् । ततो मतामहा राजन् विश्वेदेवास्तथैव च ॥ प्रदक्षिणोपचारेण दध्यक्षतफलोदकैः । प्राङ्मुखो निनयेत् पिण्डान् पूर्ब्बया चतुरो युतान् ॥ सम्पन्नमित्यभ्युदये दद्यादर्घ्यं द्बयोर्द्वयोः ।

पृष्ठ ४/४८३

युग्मा द्विजातयः पूज्याः वस्त्रकार्त्तस्वरादिना ॥ तिलार्थन्तु यवैः कार्य्या नान्दीशब्दानुपूर्ब्बकम् । मङ्गलानि च सर्व्वाणि वाचयेत् द्बिजपुङ्गवान् ॥ एवं शूद्रोऽपि सामान्यं वृद्धिश्राद्धञ्च सर्व्वदा । नमस्कारेण मन्त्रेण कुर्य्यादामान्नवान् बुधः ॥ दानप्रधानः शूद्रः स्यादित्याह भगवान् प्रभुः । दानेन सर्व्वकामाप्तिरस्य संजायते यतः ॥” इति मात्स्ये साधारणाभ्युदयकीर्त्तनो नाम १७ अध्यायः ॥ विस्तारस्तु श्राद्धतत्त्वे श्राद्ध- विवेके च द्रष्टव्यः ॥ वृद्धोक्षः, पुं, (वृद्धश्चासौ उक्षा चेति । “अचतु- रेत्यादि ।” ५ । ५ । ७७ । इत्यादिना अच् प्रत्यबः ।) वृद्धवृषः । तत्पर्य्यायः । जरद्गवः २ । इत्यमरः ॥ (यथा, कुमारसम्भवे । ५ । ७० । “विलोक्य वृद्धोक्षमधिष्ठितं त्वया महाजनः स्मेरमुखो भविष्यति ॥”) वृद्ध्याजीवः, त्रि, (वृद्ध्या आजीवतीति । आ + जीव + अच् ।) वृद्ध्युपजीवी । तत्पर्य्यायः । वार्द्धुषिः २ वार्द्धुषिकः ३ कुषीदः ४ कुषीदिकः ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ साधुः ६ । इति जटाधरः ॥ वृध, उ ङ व ऌ वृद्धौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-अक०-सेट् । क्त्वावेट् ।) उ, वर्द्धित्वा वृद्ध्वा । ङ, वर्द्धते जनः । व, वर्त्स्यति विवृत्सति । ऌ, अवृधत् । इति दुर्गादासः ॥ वृध, क दीप्तौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०- पर०-अक०-सेट् ।) क, वर्द्धयति । इति दुर्गा- दासः ॥ वृधसानः, पुं, (वृध + “ऋन्जिवृधीति ।” उणा० २ । ८७ । इत्यनेन असानच् । स च कित् ।) मनुष्यः । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ (वर्द्धनशीले, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । २ । २ । ५ । “हरिशिप्रो वृधसानासु जर्भुरत् ॥” “वृधसानासु प्रवर्द्धमानासु ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥ यथा च तत्रैव । ४ । ३ । ६ । “कद्धिष्ण्यासु वृधसानो अग्ने कद्वाताय प्रतवसे शुभं यो ॥” “वृधसानः घृताद्याहुतिभिर्वर्द्धमानस्त्वम् ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) वृधसानुः, पुं, (वृध + बाहुलकात् असानुच् । स च कित् ।) पुरुषः । पत्रम् । कृतिः । इत्युणादि- कोषः ॥ वृध्यं, त्रि, (वृध + “ऋदुपधाच्चाकॢपिचृतेः ।” ३ । १ । ११० । इति क्यप् ।) वर्द्धबीयम् । वृधधातोः क्यप्प्रत्ययेन निष्पन्नमिदम् ॥ वृन्तं, क्ली, फलपुष्पपत्रादिर्येन धार्य्यते तत् । वो टा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । प्रसवबन्धनम् २ । इत्यमरः ॥ (यथा, रघुवंशे । ५ । ६९ । “वृन्तश्लथं हरति पुष्पमनोकहानाम् ॥”) घटीधारा । कुचाग्रम् । इति मेदिनी ॥ वृन्ताकः, पुं, वार्त्ताकी । इति शब्दरत्नावली ॥ वृन्ताकी, स्त्री, वार्त्ताकी । इति राजनिर्घण्टः ॥

वृन्तिता, स्त्री, कटुका । इति शब्दचन्द्रिका ॥ वृन्दं, क्ली, (वृञ् + “अब्दादयश्चेति ।” उणा० ४ ९८ । इति दन् नुम् गुणाभावश्च निपात्यते ।) समूहः । इत्यमरः ॥ (यथा, भागवते । ३ । २८ । ३० । “भृत्या स्वया कुटिलकुन्तलवृन्दजुष्टम् ॥”) वृन्दः, पुं, दशार्व्वुदः । शतकोटिरिति यावत् । इति ज्योतिषम् ॥ अस्य नामान्तरं महार्व्वुदः ॥ वृन्दा, स्त्री, तुलसी । इति शब्दरत्नावली ॥ जल- न्धरपत्नी । अस्या विवरणं तुलसीशब्देद्रष्टव्यम् ॥ केदारराजकन्या । राधाषोडशनामान्तर्गत- नामविशेषः । एतद्विवरणं वृन्दावनशब्दे द्रष्ट- व्यम् ॥ वृन्दारः, त्रि, मनोज्ञम् । इति शब्दमाला ॥ वृन्दारकः, पुं, (वृन्दमस्यास्तीति । वृन्द + “शृङ्ग- वृन्दाभ्यामारकन् वक्तव्यः ।” ५ । २ । १२२ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या आरकन् ।) देवता । इत्यमरः ॥ (यथा, भागवते । ६ । १० । ३० । “अपि वृन्दारका यूयं न जानीथ शरीरि- णाम् ॥”) यूथपाता । यथा, -- “वृन्दारकः सुरे श्रेष्ठे मनोज्ञे यूथपातरि ॥” इति भरतधृतव्याडिः ॥ वृन्दारकः, त्रि, (वृन्दार + स्वार्थे कन् ।) मनोज्ञः । (यथा, महाभारते । ११ । १९ । ५ । “युवा वृन्दारकः शूरोविकर्णः पुरुषर्षभः ॥”) श्रेष्ठः । इति मेदिनी ॥ तन्मते पवर्गीयादिः । वृन्दारकौ रूपिमुख्यौ । इत्यमरः ॥ वृन्दावनं, क्ली, स्वनामख्याततीर्थम् । तन्नामकारणं यथा, -- श्रीनारायण उवाच । “पुरा केदारनृपतिः सप्तद्वीपपतिः स्वयम् । आसीत् सत्ययुगे ब्रह्मन् सत्यधर्म्मरतः सदा ॥ स रेमे सह नारीभिः पुत्त्रपौत्त्रगणैः सह । पुत्त्रानिव प्रजाः सर्व्वाः पालयामास धार्म्मिकः ॥ कृत्वा शतक्रतुं राजा लेभे त्विन्द्रत्वमीप्सितम् । कृत्वा नानाविधं पुण्यं फलकाङ्क्षी न च स्वयम् ॥ नित्यं नैमित्तिकं सर्व्वं श्रीकृष्णप्रीतिपूर्ब्बकम् । केदारतुल्यो राजेन्द्रो न भूतो भविता पुनः ॥ पुत्त्रेषु राज्यं संन्यस्य प्रिया त्रैलोक्यमोहिनी । जैगीषव्योपदेशेन जगाम तपसे वनम् ॥ हरेरैकान्तिको भक्तो ध्यायते सन्ततं हरिम् । शश्वत् सुदर्शनं चक्रमस्ति यत्सन्निधौ मुने ॥ चिरं तप्त्वा नृपश्रेष्ठो गोलोकञ्च जगाम सः । केदारनामतीर्थं तत्तन्नाम्ना च बभूव ह ॥ तत्राद्यापि मृतः प्राणी सद्यो मुक्तो भवेत् ध्रुवम् । कमलांशा तस्य कन्या नाम्ना वृन्दा तपस्विनी ॥ न वव्रे सा वरं कञ्चित् योगशास्त्रविशारदा । दत्तं दुर्व्वाससा तस्यै हरेर्मन्त्रं सुदुर्ल्लभम् ॥ सा विरक्ता गृहं त्यक्त्वा जगाम तपसे वनम् । षष्टिं वर्षसहस्राणि तपस्तेपे सुनिर्ज्जने ॥ आविर्ब्बभूव श्रीकृष्णस्तत्पुरो भक्तवत्सलः ।

प्रसन्नवदनः श्रीमान् वरं वृण्वित्युवाच सः ॥ दृष्ट्वा सा राधिकाकान्तं शान्तं सुन्दरविग्रहम् । मूर्च्छां संप्राप सा सद्यः कामबाणप्रपीडिता ॥ सा च शीघ्रं वरं वव्रे पतिस्त्वं मे भवेति च । ओमित्युक्त्वा च रहसि चिरं रेमे तया सह ॥ सा जगाम च गोलोकं कृष्णेन सह कौतुकात् । राधासमा सा सौभाग्यात् गोपीश्रेष्ठा बभूव सा ॥ वृन्दा यत्र तपस्तेपे तत्तु वृन्दावनं स्मृतम् । वृन्दा यत्र कृता क्रीडा तेन वा मुनिपुङ्गव ॥ * ॥ अथान्यञ्चेतिहासञ्च शृणुष्व वत्स पुण्यदम् । येन वृन्दावनं नाम निबोध कथयामि ते ॥ कुशध्वजस्य कन्ये द्वे धर्म्मशास्त्र विशारदे । तुलसीवेदवत्यौ च विरक्ते भवकर्म्मणि ॥ तपस्तप्त्वा वेदवती प्राप नारायणं परम् । सीता जनककन्या सा सर्व्वत्र परिकीर्त्तिता ॥ तुलसी च तपस्तप्त्वा वाञ्छां कृत्वा हरिं पतिम् । दैवाद्दुर्व्वाससः शापात् प्राप्य शङ्खासुरं पतिम् ॥ पश्चात् संप्राप कमलाकान्तं कान्तं मनोहरम् । तस्याश्च तपसः स्थानं उदितञ्च तपोधन । तेन वृन्दावनं नाम प्रवदन्ति मनीषिणः ॥ * ॥ अथवा ते प्रवक्ष्यामि परं हेत्वन्तरं शृणु । येन वृन्दावनं नाम पुण्यक्षेत्रञ्च भारते ॥ राधाषोडशनाम्नाञ्च वृन्दा नाम श्रुतौ श्रुतम् । तस्याः क्रीडावनं रम्यं तेन वृन्दावनं स्मृतम् ॥ गोलोके प्रीतये तस्याः कृष्णेन निर्म्मितं पुरा । क्रीडार्थं भुवि तन्नाम्ना वनं वृन्दावनं स्मृतम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे वृन्दावन- प्रस्तावः १७ अध्यायः ॥ * ॥ अथ वृन्दावनवर्णनम् । ईश्वर उवाच । “गुह्याद्गुह्यतरं हृद्यं परमानन्दकारणम् । अत्यद्भुतं रहस्यानां रहस्यं परमं परम् ॥ दुर्ल्लभानाञ्च परमं दुर्ल्लभं मोहनं परम् । सर्व्वशक्तिमयं देवि सर्व्वस्थानेषु गोपितम् ॥ सात्वतां स्थानमूर्द्धन्यं विष्णोरत्यन्तवल्लभम् । नित्यं वृन्दावनं नाम ब्रह्माण्डोपरि संस्थितम् ॥ पूर्णब्रह्मसुखैश्वर्य्यनित्यमानन्दमव्ययम् । वैकुण्ठादि तदंशांशं स्वयं वृन्दावनं भुवि ॥ गोलोकैश्वर्य्यं यत्किञ्चित् गोकुले तत्प्रकीर्त्तितम् । वैकुण्ठादिवैभवं यत् द्बारकायां प्रकाशयेत् ॥ यद्ब्रह्मपरमैश्वर्य्यं नित्यं वृन्दावनाश्रयम् । तस्मात् त्रैलोक्यमध्ये तु पृथ्वी धन्येति विश्रुता ॥ यत् स्यान्माथुरकं धाम विष्णोरेकान्तवल्लभम् । स्वस्थानमधिकं नामधेयं माथुरमण्डलम् ॥ निगूढं परमं स्थानं पुर्य्यभ्यन्तरसंस्थितम् । सहस्रपत्रकमलाकारं माथुरमण्डलम् ॥ विष्णुचक्रपरिभ्रामद्धाम वैष्णवमद्भुतम् । कर्णिकापत्रविस्तारं रहस्यक्रममीरितम् ॥ प्रधानं द्वादशारण्यं माहात्म्यं कथितं क्रमात् । भद्रश्रीलौहभाण्डीरमहातालखदीरकाः ॥ बहुलं कुमुदं काम्यं मधु वृन्दावनं तथा । द्वादशैता वने संख्याः कालिन्द्याः सप्त पश्चिमे ॥

पृष्ठ ४/४८४

पूर्ब्बे पञ्चवनं प्रोक्तं तत्रास्ति गुह्यमुत्तमम् । महावनं गोकुलाख्यं रम्यं मधुवनं तथा ॥ पूर्व्वे तु पञ्च भद्राद्यास्तालाद्याः सप्त पश्चिमे । अन्यच्चोपवनं प्रोक्तं कृष्णक्रीडारसस्थलम् ॥ कदम्बखण्डिकं नन्दवनं नन्दीश्वरं तथा । नन्दनानन्दखण्डञ्च पालाशाशोककेतकम् ॥ सुगन्धिमादनं कैलममृतं भोजनस्थलम् । सुखप्रसाधनं वत्सहरणं शेषशायनम् ॥ श्यामपूश्च दधिग्रामं चक्रभानुपुरं तथा । शङ्कितं विपदञ्चैव बालक्रीडञ्च धूसरम् ॥ केमुद्रुमं खरो वीरमुत्सुकञ्चापि नन्दनम् । इत्थमेव वने संख्यास्त्रिंशच्चोपवनं स्मृतम् ॥ पूर्ब्बोक्तं द्वादशारण्यं प्रधानं वनमुत्तमम् । तत्रोत्तरे चतुर्थञ्च वनञ्च समुदाहृतम् ॥ नानाविधरसक्रीडानानालीलामयस्थलम् । दलविस्पष्टविस्ताररहस्यक्रममीरितम् ॥ सहस्रपत्रकमलं गोकुलाख्य महत् पदम् । कर्णिका तन्महद्धाम गोविन्दस्थानमुत्तमम् ॥ तत्रोपरि स्वर्णपीठे मणिमण्डपगण्डितम् । तच्च तत्र क्रमाद्दिक्षु विदिक्षु दलभीरितम् ॥ यद्दलं दक्षिणे प्रोक्तं परं गुह्योत्तमोत्तमम् । तस्मिन् दले महापीठं निगमागमदुर्गमम् ॥ योगीन्द्रैरपि दुष्प्रापं सर्व्वात्मा यच्च गोकुलम् । द्वितीयं दलमाग्नेयं तद्रहस्यं द्विधा तथा ॥ निकुञ्जककुटीवीरकुटीरौ तद्दले स्थितौ । पूर्ब्बदलं तृतीयं यत् प्रधानं स्थानमुच्यते ॥ गङ्गादिसर्व्वतीर्थानां स्पर्शाच्छतगुणं भवेत् । चतुर्थदलमैशान्यां सिद्धपीठेप्सितप्रदम् ॥ कामयन् नूतना गोपी तत्र कृष्णपतिं लभेत् । वस्त्रालङ्कारहरणं तद्दले समुदाहृतम् ॥ उत्तरे पञ्चमं प्रोक्तं दलं सर्व्वदलोत्तमम् । द्वादशादित्यमत्रैव दलञ्च कर्णिकासमम् ॥ वायव्यन्तु दलं षष्ठं तत्र कालीह्रदः स्मृतः । दलोत्तमोत्तमञ्चैव प्रधानस्थानमुच्यते ॥ सर्व्वोत्तमदलं श्रेष्ठं पश्चिमे सप्तमं दलम् । यज्ञपत्नीगणानाञ्च तदीप्सितवरप्रदम् ॥ अघासुरस्य निर्व्वाणं चक्रे त्रिदशदर्शितम् । ब्रह्ममोहनमत्रैव दलं ब्रह्महृदावहम् ॥ नैरृत्यान्तु दलं प्रोक्तमष्टमं व्योमघातनम् । शङ्खचूडवधस्तत्र नानाकेलिरसस्थलम् ॥ श्रुतमष्टदलं प्रोक्तं वृन्दारण्यान्तरस्थितम् । श्रीमद्वृन्दावनं धन्यं यमुनायाः प्रदक्षिणम् ॥ शिवलिङ्गमधिष्ठाता दृष्टो गोपी श्वराभिधः । तद्बाह्ये षोडशदलं श्रिया पूर्णं तदीरितम् ॥ सर्व्वासु दिक्षु यत् प्रोक्तं प्रादक्षिण्याद्यथाक्रमम् । महत् पदं महद्धाम प्रधानं षोडशं दलम् ॥ प्रथमैकदलं श्रेष्ठं माहात्म्यं कर्णिकासमम् । तस्मिन् मधुवनं प्रोक्तं तत्र प्रादुरभूत् स्वयम् ॥ चतुर्भुजो महाविष्णुः सर्व्वकारणकारणम् । तत्राधिष्ठिततद्देवं मुनिश्रेष्ठ सनातनम् ॥ दलं द्वितीयमाख्यातं किञ्चिल्लीलारसस्थलम् । खदिरारण्यमत्रैव दलञ्च समुदाहृतम् ॥

सर्व्वश्रेष्ठदलं प्रोक्तं माहात्म्यं कर्णिकासमम् । तत्र गोवर्द्धने रम्ये नित्यानन्दरसाश्रये ॥ कर्णिकायां महालीला तल्लीला रसगह्वरे । यत्र कृष्णो नित्यवृन्दाकाननस्य पतिर्भवेत् ॥ कृष्णो गोविन्दतां प्राप्तः किमन्यैर्ब्बहुभाषितैः । दलं तृतीयमाख्यातं सर्व्वश्रेष्ठोत्तमोत्तमम् ॥ चतुर्थदलमाख्यातं महाद्भुतरसस्थलम् । हरिर्यस्य पतिः साक्षान्नित्यं गोवर्द्धनः स्वयम् ॥ कदम्बखण्डी तत्रैव पूर्णानन्दरसाश्रयः । स्निग्धं हृद्यं प्रियं रम्यं दलञ्च समुदाहृतम् ॥ नन्दीश्वरदलं रम्यं तत्र नन्दालयः स्मृतः । कर्णिकादलमाहात्म्यं पञ्चमं दलमुच्यते ॥ अधिष्ठातात्र गोपालो धेनुपालस्ततः परम् । दलं षष्ठं यद ख्यातं नत्र नन्दवनं स्मृतम् ॥ सप्तमं वकुलारण्यं दलं रम्यं प्रकीर्त्तितम् । दलाष्टमं तालवनं तत्र धेनुवधः स्मृतः ॥ नवमं कुमुदारण्यं दलं रम्यं प्रकीर्त्तितम् ॥ काम्यारण्यं दलं हृद्यं दशमं सर्व्वकारणम् । ब्रह्मप्रसादनं तत्र विष्णुवृन्दं प्रदर्शितम् ॥ कृष्णक्रीडारसस्थानं प्रधानं दलमुच्यते । दलमेकादशं प्रोक्तं भक्तानुग्रहकारणम् ॥ निर्व्वाणं सेतुबन्धस्य नानारसमयस्थलम् । भाण्डीरं द्वादशदलं वनं रम्यं मनोहरम् ॥ कृष्णक्रीडारसस्तत्र श्रीदामादिभिरावृतः । त्रयोदशदलं श्रेष्ठं तत्र भद्रवनं स्मृतम् ॥ चतुर्द्दशदलं प्रोक्तं सर्व्वसिद्धिप्रदं स्थलम् । श्रीवनं तत्र रुचिरं सर्व्वैश्वर्य्यस्य कारणम् ॥ कृष्णलीलामयदलं श्रीकीर्त्तिकान्तिवर्द्धनम् । पञ्चदशदलं श्रेष्ठं तत्र लौहवनं स्मृतम् ॥ कथितं षोडशदलं माहात्म्यं कर्णिकासमम् । महावनं तत्र गीतं तत्रास्ति गुह्यमुत्तमम् ॥ बालक्रीडारसस्तत्र वत्सपालैः समावृतः । पूतनादिवधस्तत्र यमलार्ज्जुनभञ्जनम् ॥ अधिष्ठाता तत्र बालगोपालः पञ्चमाब्दिकः । नाम्ना दामोदरः प्रोक्तः प्रेमानन्दरसार्णवः ॥ दलं प्रसिद्धमाख्यातं सर्व्वश्रेष्ठदलोत्तमम् । कृष्णक्रीडा च किञ्जल्की विहारदलमुच्यते । सिद्धप्रधानं किञ्जल्कं दलञ्च समुदाहृतम् ॥ * ॥ पार्व्वत्युवाच । वृन्दावनस्य माहात्म्यं रहस्यं परमाद्भुतम् । तदहं श्रोतुमिच्छामि कथयस्व महाप्रभो ॥ ईश्वर उवाच । कथितं ते प्रियतमे गुह्याद्गुह्यतमोत्तमम् ॥ रहस्यानां रहस्यं यत्दुर्ल्लभानाञ्च दुर्ल्लभम् । त्रैलोक्यगोपितं देवि ! देवेश्वरसुपूजितम् ॥ ब्रह्मादिवाञ्छितं स्थानं सुरसिद्धादिसेवितम् । योगीन्द्रादिमुनीन्द्रादिसदातद्ध्यानतत्परम् ॥ अप्सरोभिश्च गन्धर्व्वैर्न्नृत्यगीतनिरन्तरम् । श्रीमद्वृन्दावनं रम्यं पूर्णानन्दरसाश्रयम् ॥ भूमिश्चिन्तामणिस्तोयममृतं रसपूरितम् । वृक्षाः सुरद्रुमास्तत्र सुरभिवृन्दसेविताः ॥ स्त्री लक्ष्मीः पुरुषो विष्णुस्तदंशांशसमुद्भवः ।

तत्र कैशोरवयसं नित्यमानन्दविग्रहम् ॥ गतिर्नाट्यं कथागानं स्मितवक्त्रं निरन्तरम् । शुद्धसत्त्वैः प्रेमपूर्णैर्व्वैष्णवैस्तद्वनाश्रयम् ॥ पूर्णब्रह्मसुखे मग्नं स्फुरत्तन्मूर्त्तितन्मयम् । प्रमत्तकोटिभृङ्गाद्यैः कूजत्कलमनोहरम् ॥ कपोतशुकसंगीतमुन्मत्तालिसहस्रकम् । भुजङ्गशत्रुनृत्याद्यं सकान्ताभोदविभ्रमम् ॥ नानावर्णैश्च कुसुमैस्तद्रेणुपरिपूरितम् । सुस्निग्धसौरभाश्रान्तमुग्धीकृतजगत्त्रयम् ॥ मन्दमारुतसंसिक्तवसन्तऋतुसेवितम् । पूर्णेन्दुनित्याभ्युदयं सूर्य्यमन्दांशुसेवितम् । अदुःखसुखविच्छेदं जरामरणवर्ज्जितम् । अक्रोधगतमात्सर्य्यं अभिन्नमनहंकृतम् ॥ पूर्णानन्दामृतरसं पूर्णप्रेमसुखावहम् । गुणातीतं परं धाम पूर्णप्रेमस्वरूपकम् ॥ यत्र वृक्षादिपुलकैः प्रेमानन्दाश्रुवर्षितम् । किं पुनश्चेतनायुक्तैर्विष्णुभक्तैः किमुच्यते ॥ गोविन्दाङ्ग्रिरजस्पर्शान्नित्यवृन्दावनं भुवि । सहस्रदलपद्मस्य वृन्दारण्यं वराटकम् ॥ यस्य स्पर्शनमात्रेण पृथ्वी धन्या जगत्त्रये । गुह्याद्गुह्यतमं रम्यं मेध्यं वृन्दावनस्थितम् ॥ अक्षरं नित्यमानन्दं गोविन्दस्थानमव्ययम् । गोविन्ददेहतोऽभिन्नं पूर्णब्रह्म सुखाश्रयम् ॥ मुक्तिस्तत्र यतः स्पर्शात्तन्माहात्म्यं किमुच्यते । तस्मात् सर्व्वात्मना देवि ! हृदिस्थं कुरु तद्वनम् ॥ वृन्दावनविहारेषु कृष्णं कैशोरविग्रहम् । अन्यारण्येषु स्थानेषु बाल्यपौगण्डयौवनम् ॥ कालिन्दीमकरन्दोऽस्य कर्णिकायाः प्रदक्षिणम् । नानानिर्म्माणगम्भीरं जलसौरभमोहनम् । आनन्दाहततन्मिश्रमकरन्दधनालयम् । पद्मोत्पलाद्यैः कुसुमैर्नानावर्णैः समुज्ज्वलम् ॥ चक्रवाकादिविहगैर्म्मञ्जुनानाकलस्वनैः । शोभमानं जलं रम्यं तरङ्गातिमनोहरम् ॥ तस्योभयतटी रम्या शुद्धकाञ्चननिर्म्मिता । गङ्गाकोटीगुणः प्रोक्तो यत्र स्पर्शवराटकः ॥ कर्णिकायां कोटिगुणो यत्र क्रीडारतो हरिः । कालिन्दीकर्णिकाकृष्टमभिन्नमेकविग्रहम् ॥” इति पाद्मे पातालखण्डे १ अध्यायः ॥ (इदमेव भगवत्याः पीठस्थानानामन्यतमम् । यथा, देवीभागवते । ७ । ३० । ६९ । “रुक्मिणी द्वारवत्यान्तु राधा वृन्दावने वने ॥”) वृन्दावनेश्वरः, पुं, (वृन्दावनस्य ईश्वरः ।) श्रीकृष्णः । यथा, -- “यन्नखेन्दुरुचिर्ब्रह्म ध्येयं ब्रह्मादिभिः सुरैः । गुणत्रयमतीतं तं वन्दे वृन्दावनेश्वरम् ॥” अपि च । “पुरुषः प्रकृतिश्चाद्यौ राधावृन्दावनेश्वरौ । प्रकृतिर्विकृतिः सर्व्वं विना वृन्दावनेश्वरम् ॥” इति पाद्मे पातालखण्डे ९ अध्यायः ॥ * ॥ अन्यच्च । “यदा नित्यः स्वयं कृष्णः सच्चिदानन्दविग्रहः ॥ षण्णां गुणानां शीली तु भगवच्छब्दसंज्ञितः ॥

पृष्ठ ४/४८५

नित्यधामा गुणातीतः साक्षाद्वृन्दावनेश्वरः । असौ प्रकटलीलायां वासुदेवोऽभवत् प्रभुः ॥ गोपीनां कामपूर्णाय नित्यानां रमणाय च । गोपालानां विनोदाय स्वयं नन्दसुतोऽभवत् ॥” इति पाद्मोत्तरखण्डे ६७ अध्यायः ॥ वृन्दावनेश्वरी, स्त्री (वृन्दावनस्येश्वरी ।) राधा । यथा, -- “राघवत्वेऽभवत् सीता रुक्मिणी कृष्णजन्मनि । साक्षाल्लक्ष्मीस्तु विज्ञेया प्राकट्येनैव पार्व्वति ! ॥ वृषभानुसुता या तु नित्यानन्दस्वरूपिणी । गान्धर्व्विकान्तलीलायां श्रीः श्यामा कृष्णवल्लभा । वृन्दावनेश्वरी राधा साक्षात् कृष्णात्मिका परा ॥” इति पाद्मोत्तरखण्डे ६७ अध्यायः ॥ वृन्दिष्ठः, त्रि, (अयमेषामतिशयेन वृन्दारकः श्रेष्ठः । वृन्दारक + इष्ठन् । “प्रियस्थिरेति ।” ६ । ४ । १५७ । वृन्दादेशः ।) अयमनयोरेषां वा अतिशयेन वृन्दारको देवो मुख्यो वा । इति मुग्धबोधटीकायां दुर्गादासः ॥ वृन्दीयान्, [स्] त्रि, (अयमनयोरतिशयेन वृन्दा- रकः । वृन्दारक + इयसुन् । प्रियस्थिरेति वृन्दा- देशः ।) वृन्दिष्ठः । अयमनयोरेषां वा अति- शयेन वृन्दारकः इत्यर्थे ईयसुप्रत्ययेन निष्पन्न- मिदम् । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ वृश, इर् य वृत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवा०-पर०-सक०-सेट् ।) इर्, अवृशत् अव- र्शीत् । अस्मात् पुषादित्वान्नित्यं ङ इत्यन्ये । य, वृश्यति वरं कन्या । इति दुर्गादासः ॥ वृशः, पुं, (वृ + “जनिदाच्युसृवृमदीति ।” उणा० ४ । १०४ । इति शक् ।) उन्दुरुः । इति शब्दरत्नावली ॥ वासकः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ वृशा, स्त्री, ओषधीविशेषः । इत्युणादिकोषः ॥ वृश्चिकः, पुं, (व्रश्चू छेदने + “वृश्चिकृष्योः किकन् ।” उणा० २ । ४० । इति किकन् ।) शूककीटः । इत्यमरः ॥ शुयापोका इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । शूककीटकः २ । इति शब्दरत्नावली ॥ कीट- विशेषः । विछा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । अलिः २ द्रोणः ३ वृश्चनः ४ । इति राज- निर्घण्टः ॥ द्रुणः ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ पृदाकुः ६ अरुणः ७ अली ८ । इति जटा- धरः ॥ * ॥ वृश्चिकविषस्य लक्षणमाह । “दहत्यग्निरिवादौ च भिनत्तीवोर्द्ध्वमाशु च । वृश्चिकस्य विषं याति पश्चाद्दंशोऽवतिष्ठते ॥” असाध्यवृश्चिकदष्टस्य लक्षणमाह । “दष्टोऽसाध्यैस्तु हृद्घ्राणरसनोपहतो नरः । मांसैः पतद्भिरत्यर्थं वेदनार्त्तो जहात्यसून् ॥” असाध्यैर्व्वृश्चिकैस्तेषामेवानुवृत्तैः । हृदादिषू- पहतः हृदादिकार्य्यरहितो भवति । अत्यर्थं वेदनार्त्त इत्यन्वयः ॥ * ॥ अस्य चिकित्सा । “जीरकस्य कृतः कल्को घृतसैन्धवसंयुतः । सुखोष्णो मधुना लेपाद्वृश्चिकस्य विषं हरेत् ॥ गन्धमाघ्राय मृदितसूर्य्यावर्त्तदलस्य तु ।

वृश्चिकेन नरो विद्धः क्षणाद्भवति निर्व्विषः ॥” इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ अथ वृश्चिकविषहरमन्त्रः । ॐ सर स्फुः ह ॐ हिलि मिलि चिलि चिलि स्फुः ब्रह्मणे स्फुः सर्व्वेभ्यो देवेभ्यः स्फुः । इति तन्त्रसारः ॥ * ॥ (यथा, ऋग्वेदे । १ । १९१ । १६ । “वृश्चिकस्यारसं विषमरसं वृश्चिक ते विषम् ॥” “वृश्चिकस्यैतद्विषं अरसमसारं बाधकं न भवति ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥ विषस्य विशेषविवरणन्तु अत्रैव १ -- १६ मन्त्रेषु द्रष्टव्यम् ॥ * ॥) मेषादि- द्वादशराश्यन्तर्गताष्टमराशिः । अस्याधिष्ठात्री देवता वृश्चिकः । विशाखाशेषपादानुराधा- ज्येष्ठासमुदायेनैतद्राशिर्भवति । स च शीर्षो- दयः । श्वेतवर्णः । जलराशिः । उत्तरदिक्पतिः । कफप्रकृतिः । जलचरः । बहुपुत्त्रः । बहुस्त्री- सङ्गः । चित्रतनुः । विप्रवर्णश्च । अस्य विशेष- संज्ञाः । सौम्यः । अङ्गना । युग्मम् । समः । स्थिरः । पुष्करः । सरीसृपजातिः । ग्राम्यः । तद्राशिजात एतादृशो भवति । मौनी । मन्द- गतिः । कृपालुः । कुबुद्धिः । नीचसङ्गश्च । इति बृहज्जातकादयः ॥ * ॥ तल्लग्नजातफलम् । “वृश्चिकोदयसंजातः शौर्य्यवानतिदुष्टधीः । भवेद्विज्ञानसम्पन्नो विग्रही सुभगः सुधीः ॥” इति कोष्ठीप्रदीपः ॥ * ॥ ओषधीभेदः । इति भेदिनी ॥ हालिकः । हालः । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ मदन- वृक्षः । कर्कटः । गोमयकीटः । इति भरतः ॥ अग्रहायणमासः । इति सारसुन्दरी ॥ वृश्चिकप्रिया, स्त्री, (वृश्चिकस्य प्रिया ।) पूतिका । इति शब्दमाला ॥ वृश्चिकर्णी, स्त्री, आखुकर्णी । इति राजनिर्घण्टः ॥ वृश्चिका, स्त्री, क्षुद्रक्षुपविशेषः । तत्पर्य्यायः । नख- पर्णी २ पिच्छिला ३ अलिपत्रिका ४ । अस्या गुणाः । पिच्छिलत्वम् । अम्लत्वम् । अन्तर्वृद्ध्या- दिदोषनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ वृश्चिकाली, स्त्री, (वृश्चिकानामालिर्यत्र ।) क्षुप- विशेषः । विछाटी इति भाषा । तत्पर्य्यायः । वृश्चिपत्री २ विषघ्नी ३ नागदन्तिका ४ सर्प- दंष्ट्रा ५ अमरा ६ काली ७ उष्ट्रधूसर- पुच्छिका ८ । इति रत्नमाला ॥ विषाणी ९ नेत्ररोगहा १० उष्ट्रिका ११ अलिपर्णी १२ दक्षिणावर्त्तकी १३ कालिका १४ आगमा- वर्त्ता १५ देवलाङ्गूलिका १६ करभी १७ भूरि- दुग्धा १८ कर्कशा १९ स्वर्णदा २० युग्मफला २१ क्षीरविषाणिका २२ भासुरपुष्पा २३ । अस्या गुणाः । कटुत्वम् । तिक्तत्वम् । हृद्वक्त्रशुद्धि- कारित्वम् । रक्तपित्तविबन्धारोचकापहत्वम् । बल्यत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च । “वृश्चिकाली विषघ्नी तु कासमारुतनाशिनी ॥” इति राजवल्लभः ॥ वृश्चिपत्री, स्त्री, वृश्चिकाली । इति रत्नमाला ॥ वृश्चीरः, पुं, श्वेतपुनर्णवा । इति रत्नमाला ॥

वृष, उ सेचने । प्रजनैश्ये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०-सक०-अक० च-सेट् । क्त्वावेट् ।) उ, वर्षित्वा वृष्ट्वा । इति दुर्गादासः ॥ वृष, क ङ प्रजनैश्ये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०-आत्म०-अक०-सेट् ।) क ङ, वर्षयते । अस्य पञ्चमस्वरानुबन्धो लेखकश्रमकृतः सुधीभिर्हेयः । ञ्यन्तेभ्यः सर्व्वत्र नित्येम् साम्प्र- दायिकत्वात् । न च प्राचामनुरोधात् पाठ्य इति वाच्यम् । तर्हि अनृक् व्यक्तौ । क ङ वनृ वञ्चने । वृत क ङ दीप्तौ । दिव क ङ परि- कूजने । कदि वर्द्धे । वृष क ङ शक्तिबन्धे । जसक् वधेऽनादरे । इत्येषामष्टानामपि पञ्चम- स्वरानुबन्धापत्तेः वस्तुतस्तु एषां पञ्चमस्वरानु- बन्धः प्राचीनपठितोऽप्यनर्थः । अतएव रमा- नाथोऽपि एषामुदनुबन्धः पूर्ब्बपठितधातवो- ऽर्थान्तरेषु चुरादयः स्युर्नत्वेते पृथग्धातव इति ज्ञापनार्थ इत्याह । प्रजनो गर्भग्रहणं ऐश्यमैश्वर्य्यम् । इति दुर्गादासः ॥ वृषं, क्ली, (वृष ऐश्ये + कः ।) वर्हम् । इति शब्द- माला ॥ वृषः, पुं, (वर्षति सिञ्चति रेत इति । वृष सेचने + कः ।) पुरुषगवः । एँडे इति भाषा । तत्- र्य्यायः । उक्षा २ भद्रः ३ वलीवर्द्दः ४ ऋष भः ५ वृषभः ६ अनड्वान् ७ सौरभेयः ८ गौः ९ । इत्यमरः ॥ शृङ्गी १० ककुद्वान् ११ । इति शब्दरत्नावली ॥ शिखी १२ गन्धमैथुनः १३ पुङ्गवः १४ । इति जटाधरः ॥ * ॥ अस्य लक्षणादि यथा, -- “अश्वेभलक्षणे ह्युक्त्वा वक्ष्यन्तेऽन्ये चतुष्पदाः । गावः कृतयुगे सृष्टाः स्वयमेव स्वयम्भुवा । ब्रह्मक्षत्त्रियविट्शूद्रजातिभेदाश्चतुर्व्विधाः ॥ शुक्लाङ्गाः शुचयोऽक्रुद्धा मृदवः शुद्धचेतसः । अल्पाशिनो बहुबला वृषभा ब्रह्मजातयः ॥ द्वयोर्लक्षणसम्बन्धात् द्विजातिर्व्वृषभो भवेत् । त्रिलक्षणसमावेशात् त्रिगुणः स वृषाधमः ॥ पीताङ्गा मृदवः शुद्धा अक्रोधा भारवाहिनः । यदृच्छाभोजिनः क्षीणा वृषभा वैश्यजातयः ॥ कृष्णाङ्गाः क्रूरहृदया अपवित्राः सदाशिनः । वृहद्वृषणरोषाश्च वृषभाः शूद्रजातयः ॥ द्वयोर्लक्षणसम्पर्कात् द्विजातिर्व्वृषभो भवेत् ॥” * ॥ वात्स्यस्तु । “पृथ्वीतले समुत्पन्ना गजाश्वा ये चतुष्पदाः । गुणत्रयविभेदेन तेषां भेदत्रयं भवेत् । एतन्मतानुसारेण भोजः प्राह महीपतिः ॥ ये शुक्लाः शुचयः शुद्धा भृशं भारवहा अपि । बह्वाशिनः स्वल्परोषास्ते वृषाः सात्त्विका मताः ॥ व्यक्ताव्यक्तरुषः शुद्धा दृढा भारवहाः शुभाः । बह्वाशिनो बहुबलास्ते वृषा राजसा मताः ॥ विवर्णा विकृताङ्गाश्च निर्ब्बला स्वल्पभोजिनः । अपवित्रा बृहद्रोषास्ते वृषास्तामसा मताः ॥ लक्षणद्वयसम्बन्धात् द्विगुणो वृषभो भवेत् ।

पृष्ठ ४/४८६

त्रिलक्षणसमावेशात् त्रिगुणः स वृषाधमः ॥” * ॥ अथ गुणाः । “नीलः शुभो ध्वजो वामः क्षेमो भद्रः शिवः स्थिरः । भोजदेवेन लिखिता इत्यष्टौ वृषभे गुणाः ॥” तद्यथा, -- “श्वेतादन्यतरो वर्णः श्वेतः खुरविषाणयोः । ललाटपुच्छयोः श्वेतः स नीलः शुभमावहेत् ॥ १ ॥ यो हृष्टपुष्टो रम्यात्मा सुविभक्ततनुः शुभः । कुरुते धनवृद्धिं स दोषैर्मुक्तो यदा त्वयम् ॥ २ ॥ वर्णस्तु सहजः पुच्छो रम्यश्च ध्वज उच्यते । भर्त्तुः कुलं धनं धान्यं विवर्द्धयति निश्चयम् ॥ ३ ॥ पूर्ब्बार्द्धे चोन्नतो यस्तु परार्द्धेचैव नीचकः । निर्द्दोषो वाम इत्येष कुरुते रिपुसंक्षयम् ॥ ४ ॥ चन्द्रकं दृश्यते यस्य ललाटे देवनिर्म्मितम् । क्षेमनामा वृषः कुर्य्याद् धनधान्यविवर्द्धनम् ॥ ५ ॥ आवर्त्ताश्च शुभा यस्य शुक्तयश्चापि वा शुभाः । भद्रनामा वृषः कुर्य्यात् भर्त्तुः सर्व्वार्थसाधनम् ॥ ६ ॥ आवर्त्तशुक्तिविज्ञानं हयेषु वृषभेष्वपि । पादाः सर्व्वेसिता यस्य पुच्छभालौ सितौ तथा ॥ महोक्षा चायते नेत्रे कर्णौ चातिलघू स्थिरौ । मुष्कयोः कृष्णता चैव शृङ्गे चातिशुभे दृढे ॥ तनुरोमा महावेगः स्निग्धगम्भीरनिस्वनः । शिव इत्येव कथितः शिवं प्रकुरुते ध्रुवम् ॥ ७ ॥ चरणाः पञ्जराः स्थूलाः शिरः शुभ्रं भवेत्तनुः । आपुच्छादायता शुभ्रा रेखा मस्तकगामिनी ॥ रक्तताल्वोष्ठजिह्वस्तु स्थिरः स्थैर्य्यकरः श्रियाः । नाल्पपुण्येन लभ्योऽयं वृषभः शुभलक्षणः ॥” ८ ॥ गर्गस्तु । “महत्त्वं तनुलोमत्वं पुष्टता भारवाहिता । कुमारकत्वमित्येते वृषभाणां गुणा मताः ॥” * ॥ अथ दोषाः । “व्यङ्गो विवर्णो विषमः श्वित्री धूम्रश्चलः खरः । एते सप्त महादोषा वृषभाणामुदीरिताः ॥ विषाणौ विषमौ यस्य खुराश्च विषमास्तथा । नेत्रकान्तेऽथवा गात्रे पञ्जरे वैकृतं भवेत् । व्यङ्ग इत्येष कथितो धनधान्यविनाशनः ॥ १ ॥ पूर्ब्बार्द्ध मन्यवर्णन्तु परार्द्धञ्चान्यवर्णकम् । पृष्ठं क्रोडो विवर्णो वा विवर्णः कुलनाशनः ॥ २ ॥ परार्द्धमुन्नतं यस्य पूर्ब्बार्द्धञ्चातिनीचकम् । गच्छतश्चरणौ लग्नौ शब्दायेते खरस्वरः । विषमो नाम वृषभः सम्पत्तिक्षयकारकः ॥ ३ ॥ हिमकुन्देन्दुसङ्काशा गात्रेषु लोमबिन्दवः । श्वित्री नाम महादोषो दूरतस्तं परित्यजेत् ॥ ४ ॥ शृङ्गाग्रे दीपिकाकारं ज्वलते केकरे दृशौ । कपिलः पुच्छभागश्चेत् स धूम्रो मृत्युमावहेत् ॥ ५ दन्तशृङ्गखुरादीनां यद्येकोऽपि चलेत् स्वयम् । मुष्को वा चलते यस्य स चलः कुलनाशनः ॥ ६ ॥ आवर्त्ताः शुक्तयो रेखा विषमाश्च विसंस्थिताः । न्यूनाधिकाः पञ्जरास्तु खुरास्तु विषमास्तथा ॥ गुदान्मेढ्रान्तरे यावद्रेखा व्यक्तेव दृश्यते ।

विस्तृते विषमे घोणे जिह्वा चैवासिता भवेत् । स खरो दूरतस्त्याज्यो भर्त्तुः सर्व्वार्थनाशनः ॥ ७ ॥ स्वल्पता दीर्घरोमत्वं क्षीणता भारवाहिता । व्यङ्गत्वं मारकत्वञ्च वृषदोषा उदाहृताः ॥ * ॥ ब्रह्मादिजातिभेदेन चत्वारो ये वृषा मताः । चतुर्व्विधानां लोकानां त एव स्युः शुभावहाः ॥ यो मोहादन्यजातीयं कुरुते वृषभं नरः । तस्य नश्यन्ति वित्तानि धनमायुः कुलं बलम् ॥ वातपित्तकफोद्रेका व्याधयो ये वृषे मताः । तेषामुपशमः कार्य्यो यथास्वं विधिना बुधैः ॥” इति वृषपरीक्षा । इति भोजराजकृतयुक्ति- कल्पतरुः ॥ * ॥ अस्य लक्षणं उत्सर्गविधिश्च यथा, -- मनुरुवाच । “भगवन् श्रोतुमिच्छामि वृषभस्य च लक्षणम् । वृषोत्सर्गविधिञ्चैव तथा पुण्यफलं महत् ॥ मत्स्य उवाच । धेनुमादौ परीक्षेत सुशीलां लक्षणान्विताम् । अव्यङ्गामपरिक्लिष्टां जीववत्सामरोगिणीम् ॥ स्निग्धवर्णां स्निग्धखुरां स्निग्धशृङ्गां तथैव च । मनोहराकृतिं सौम्यां सुप्रमाणामनुद्धताम् ॥ आवर्त्तैर्द्दक्षिणावर्त्तैर्मुक्ता दक्षिणतश्च सा । वामावर्त्तैर्वामतश्च विस्तीर्णजघना तथा ॥ मृदुसंहतताम्रोष्ठीं रक्तजिह्वां सुपूजिताम् । अश्यावदीर्घस्फुटिता रक्तजिह्वा तथा च या ॥ अस्रावाविलनेत्रा च सफैरविरलैर्दृढैः । वैदूर्य्यमधुवर्णैश्च जलवुद्वुदसन्निभैः ॥ रक्तस्निग्धैश्च नयनैस्तथा रक्तकनीनिकैः । सप्त चतुर्द्दश दन्तास्तथा चाश्यामतालुका ॥ षडुन्नता सुपार्श्वोरू पृथु पञ्च समायताः । अष्टायतशिरोग्रीवाधराजन्मसुलक्षणा ॥ मनुरुवाच । षडुन्नताः के भगवन् ! के च पञ्च समायताः । आयताश्च तथैवाष्टौ धेनूनां के शुभावहाः ॥ मत्स्य उवाच । उरः पृष्ठं शिरः कुक्षिः श्रोणी च वसुधाधिप । षडुन्नतानि धेनूनां पूजयन्ति विचक्षणाः ॥ कर्णनेत्रललाटश्च पञ्च भास्करनन्दन ! । समायतानि शस्यन्ते पुच्छं सास्ना च सक्थिनी ॥ चत्वारश्च समा राजन्नेवमष्टौ मनीषिभिः । शिरोग्रीवायतास्त्वेते भूमिपाल स्मृता दश ॥ तस्याः सुतं परीक्षेत वृषभं लक्षणान्वितम् । उन्नतस्कन्धककुदमृजुलाङ्गूलकम्बलम् ॥ महाकटितटस्कन्धं वैदूर्य्यमणिलोचनम् । प्रबालगर्भशृङ्गाग्रं सुदीर्घपृथुबालधिम् ॥ नवाष्टदशसंख्यैर्वा तीक्ष्णाग्रैर्द्दशनैः शुभैः । मल्लिकाक्षश्च मोक्तव्यो गृहेऽपि धनधान्यदः ॥ वर्णतस्ताम्रकपिलो ब्राह्मणस्य प्रशस्यते । श्वेतो रक्तश्च कृष्णश्च गौरः पाटल एव च ॥ भद्रिणस्ताम्रपृष्ठश्च सबलः पञ्चकालकः । पृथुकर्णो महास्कन्धः श्लक्ष्णरोमा च यो भवेत् ॥

रक्ताक्षः कपिलो यश्च रक्तशृङ्गतलो भवेत् ॥ श्वेतोदरः कृष्णपृष्ठो ब्राह्मणस्य प्रशस्यते ॥ स्निग्धरक्तेन वद्धेन क्षत्त्रियस्य प्रशस्यते । काञ्चनाभेन वैश्यस्य कृष्णेनाप्यन्त्यजन्मनः ॥ यस्य प्रागायते शृङ्गे भ्रूमुखाभिमुखे सदा । सर्व्वेवामेव वर्णानां स च सर्व्वार्थसाधकः ॥ मार्ज्जारपादः कपिलो धन्यः कपिलपिङ्गलः । श्वेतोमार्ज्जारपादस्तु धन्यो मणिनिभेक्षणः ॥ करटः पिङ्गलश्चैव श्वेतपादस्तथैव च । सर्व्वपादशिरो यश्च द्बिपादश्वेत एव च ॥ कपिञ्जलनिभो धन्यस्तथा तित्तिरिसन्निभः । आकर्णमूलात् श्वेतस्तु मुखं यस्य प्रकाशते ॥ नन्दीमुखः स विज्ञेयो रक्तवर्णो विशेषतः । श्वेतञ्च जठरं यस्य भवेत् पृष्ठञ्च गोपतेः ॥ ऋषभः स समुद्राक्षः सततं कुलवर्द्धनः । मल्लिकापुष्पचित्रस्तु धन्यो भवति पुङ्गवः ॥ कमलैर्मण्डलैश्चापि चित्रो भवति भाग्यदः । अतसीपुष्पवर्णस्तु तथा धन्यतरः स्मृतः ॥ * ॥ एते धन्यास्तथाधन्यान् कीर्त्तयिष्यामि तेऽनघ । कष्णताल्वोष्ठदशना रूक्षशृङ्गशफाश्च ये ॥ अव्यक्तवर्णा ह्रस्वाश्च व्याघ्रभस्मनिभाश्च ये । ध्माङ्क्षगृध्रसवर्णाश्च तथा मूषिकसन्निभाः ॥ कुण्ठाः काणास्तथा खञ्जाः केकराक्षास्तथैव च । विषमश्वेतपादाश्च उद्भ्रान्तनयनास्तथा ॥ नैते वृषाः प्रमोक्तव्या न च धार्य्यास्तथा गृहे । मोक्तव्यानाञ्च धार्य्याणां भूयो वक्ष्यामि लक्ष- णम् ॥ * ॥ स्वस्तिकाकारशृङ्गाश्च मेधौघसदृशस्वनाः । महाप्रमाणाश्च तथा मत्तमातङ्गगामिनः ॥ महोरस्का महोत्साहा महाबलपराक्रमाः । शिरः कर्णौ ललाटञ्च बालधिश्चरणानि च ॥ नेत्रे पार्श्वे च कृष्णानि शस्यन्ते चन्द्रभांसि च । श्वेतान्येतानि शस्यन्ते कृष्णस्य तु विशेषतः ॥ भूमौ कर्षति लाङ्गूलं प्रलम्बस्थूलबालधिः । पुरस्तादुद्यते नीलवृषभश्च प्रशस्यते ॥ शुक्तिध्वजपताकाभा येषां राजी विराजते । अनड्वाहश्च ते धन्या वित्तसिद्धिजयावहाः ॥ प्रदक्षिणं निवर्त्तन्ते स्वयं ये विनिवर्त्तिताः । समुन्नतशिरोग्रीवा धन्यास्ते यूथवर्द्धनाः ॥ रक्तशृङ्गाग्रनयनः श्वेतवर्णो भवेद्यदि । सफैः प्रबालसदृशैर्नास्ति धन्यतरस्ततः ॥ एते धार्य्याः प्रयत्नेन मोक्तव्या यदि वा वृषाः । धारिता यदि वा मुक्ता धनधान्यविवर्द्धनाः ॥ चरणानि मुखं पुच्छं यस्य श्वेतानि गोपतेः । लाक्षारससवर्णाश्च तन्नीलमिति निर्द्दिशेत् ॥ वृष एव स मोक्तव्यो न स धार्य्यो गृहे भवेत् । तदर्थमेवाचरति लोके गाथा पुरातनी ॥ एष्टव्या बहवः पुत्त्रा यद्येकोऽपि गयां व्रजेत् । गौरीं वाप्युद्वहेद्भार्य्यां नीलं वा वृषमुत्सृजेत् ॥ एवं वृषं लक्षणसंप्रयुक्तं गृहोद्भवं क्रीतमथापि राजन् ।

पृष्ठ ४/४८७

मुक्त्वा न शोचेन्मरणं महात्मा मोक्षे मतिञ्चाहमतोऽभिधास्ये ॥” इति मात्स्ये वृषभलक्षणं नाम १८१ अध्यायः ॥ जलपानार्थमागतवृषस्य निवारणे दोषो यथा, “गवां तृष्णाभिभूतानां पानार्थमभिधावताम् । अन्तरायो भवेद्यस्तु स भवेद्ब्रह्मघातकः ॥” इति कर्म्मलोचनम् ॥ * ॥ अस्य दानविधिर्यथा, -- वशिष्ठ उवाच । “यथेश्वरो दरिद्रो वा करोति विधिना नृप । दानं सर्व्वगुणोपेतं तच्छृणुष्व यथातथम् ॥ भारादित्रिपलान्तञ्च वृषं कृत्वा विधानतः । युतं धेन्वाथवा दद्याच्छक्तितो नृपसत्तम ॥ यन्मया धेनवः प्रोक्ता वृषास्तावन्त एव हि । हरावेते नियोज्याः स्युर्हराय च तथा वृषाः ॥ सर्व्वाभावात्ततो राजन् तिलपात्राणि नित्यशः । सर्व्वपापविनाशाय दीयन्ते नृपसत्तम ॥ गोमयेन समालिप्य यववस्त्रसमावृते । वृषं हेममयं तत्र रौप्यं वा रत्नसंयुतम् ॥ तस्य नीलमयैः शृङ्गैर्मौक्तिकाक्षिण्यथो रदाः । द्वात्रिंशच्छुभवज्राणि विद्रुमौष्ठौ सुनासिका ॥ मारकती विनिर्द्दिष्टा कर्णौ चैवास्मकौ मतौ । पद्मरागस्य वै पादाः खुरा रौप्यमयास्तथा ॥ राजतान्यस्य रोमाणि क्षौमवस्त्रेण कम्बलम् । पट्टेन पुच्छमुद्दिष्टं सर्वेषामप्ययं विधिः ॥ वृषणौ स्फटिकस्यापि लिङ्गे मणिः प्रकीर्त्तितः । यथा धेनुस्तथानड्वान् सुवर्णस्य तु कारयेत् ॥ सर्व्वासां फलमाप्नोति धेनूनां वृषभप्रदः । राज्ञः स विभवाद्दानं भक्त्या यः प्रतिपादयेत् ॥ वृषभस्याप्यशक्तौ हि तदनन्तफलं स्मृतम् । निःस्वो वाप्येवमेवं हि कृत्वा व्रतमतन्द्रितः । तत्फलं समवाप्नोति स्वल्पदानान्न संशयः ॥” इति वह्निपुराणे वृषदानाध्यायः ॥ * ॥ तद्दानफलं यथा, -- “कन्यादानं वृषोत्सर्गं तीर्थसेवां श्रुतं तथा । ये कुर्व्वन्ति गृहस्थास्तु न ते तद्बिषयोपगाः ॥” इति तत्रैव कन्यादाननामाध्यायः ॥ * ॥ अपि च । ब्रह्मोवाच । “वृषगावौ समादाय युवानौ लक्षणान्वितौ । हेमशृङ्गौ शफे रौप्ये सवस्त्रौ पूजयेन्मुने ! ॥ शिवोमां पूजयित्वा तु तद्दिने यः प्रयच्छति । शिवभक्ताय विप्राय रोहिण्यां वा मृगेण वा ॥ न वियोगो भवेत्तस्य सुतपत्नीपतेः कृतः । वातरंहसवैमानैर्गच्छेच्छिवपुरं द्बिज ॥ तत्र भोगांश्चिरं भुक्त्वा इह आगत्य जायते । समृद्धौ धनधान्याभ्यां पुत्त्रमित्रसमाकुलः ॥ यो वा रत्नसमायुक्तं गोयुगं पूजयेन्मुने । प्रयच्छति शिवोमा च प्रीयेतां भावितात्मनः ॥ स सर्व्वपापदुःखाभ्यां विमुक्तः क्रीडते सदा । इह लोके भवेद्धन्यो देहान्ते परमं पदम् ॥” इति देवीपुराणे गोरत्नव्रतनामाध्यायः ॥ * ॥

शिववृषकारणं यथा, -- श्रीकृष्ण उवाच । “अथ गर्व्वान्वितो रुद्रो हन्तुं त्रिपुरमुल्वणम् । मत्वा मनसि संहर्त्ता सर्व्वेषां जगतामिति । कोऽयं पतङ्गवद्दैत्य इति मत्वा ययौ रणम् । विहाय शूलं मद्दत्तं मदीयं कवचं परम् ॥ चिरं बभूव समरं वर्षमेकं दिवानिशम् । न कोऽपि जेतुं कं शक्तो द्वौ समौ समरे सदा ॥ पृथिव्याञ्च रणं कृत्वा दैत्येन्द्रो मायया प्रिये । अत्यूर्द्ध्वञ्च समुत्तस्थौ पञ्चाशत्कोटियोजनम् ॥ उत्तस्थौ शङ्करस्तूर्णं हन्तुं दैत्यं जगत्प्रभुः । जघान मुष्टिना रुद्रो दानवेन्द्रं प्रकोपतः ॥ वज्रमुष्टिप्रहारेण सद्यो मूर्च्छामवाप सः । क्षणेन चेतनां प्राप्य कोपाद्दानवपुङ्गवः । शिवं सयानमुत्तोल्य पातयामास भूतले ॥ तदाहं कलया शीघ्रं वृषरूपं विधाय च । सयानं शङ्करं धृत्वा विषाणाभ्यामुरुक्रमम् । ददौ तस्मै स्वकवचं स्वशूलमरिमर्द्दनम् ॥ मया दत्तेन शूलेन जघान त्रिपुरं हरः । मामेव दर्पहन्तारं तुष्टाव व्रीडितः पुनः ॥ तत्याज शङ्करो दर्पं विघ्नबीजं ततो विभुः । ज्ञानानन्दस्वरूपश्च निर्लिप्तः सर्व्वकर्म्मसु ॥ ततोऽहं वृषरूपेण वहामि तेन तं प्रियम् । मम प्रियतमो नास्ति त्रैलोक्येषु शिवात् परः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे ३६ अध्यायः ॥ मेषादिद्वादशराश्यन्तर्गतद्वितीयराशिः । तत्प- र्य्यायः । तावुरिः २ । अस्य विशेषसंज्ञा । सौम्यः । अङ्गना । युग्मम् । समः । स्थिरः । पुष्करः । अयं चतुष्पात् । निशासु ग्राम्यः । दिवा वन्यः । ह्रस्वाख्यः । दक्षिणदिक्पतिः । निशाख्यः । पृष्ठोदयाख्यः । अस्याधिष्ठात्री देवता वृषः । कृत्तिकापादत्रयरोहिणीसमुदायमृगशि- रोऽर्द्धेनैतद्राशिर्भवति । स च शीलस्वभावः । सुन्दरभूमिस्वामी । वातप्रकृतिः । श्वेतवर्णः । वैश्यजातिः । महाशब्दकरः । मध्यमस्त्रीसङ्गः । मध्यमसन्तानश्च । एतद्राशिजात एतादृग्- भवति । दाता । वाग्दुःस्वरः । निर्भयः । पर- दाराभिलाषी । इति बृहज्जातकादयः ॥ * ॥ एतद्राशिजातफलम् । “स्थिरमतिं सुमतिं कमनीयतां कुशलतां हि नृणामुपभोगताम् । वृषगतो हिमगुर्भृशमादिशेत् सुकृतिनः कृतिनश्च सुखान्यपि ॥” * ॥ तल्लग्नजातफलम् । “वृषलग्ने भवेज्जातो गुरुभक्तः प्रियंवदः । गुणी कृती धनी लुब्धः शूरः सर्व्वजनप्रियः ॥” इति कोष्ठीप्रदीपः ॥ * ॥ चतुर्व्विधपुरुषमध्ये पुरुषविशेषः । (यथा, -- “पद्मिनी चित्रिणी चैव शङ्खिनी हस्तिनी तथा । शशो मृगो वृषोऽश्वश्च स्त्रीपुसोर्जातिलक्षणम् ॥” इति रतिमञ्जरी ॥)

तस्य लक्षणं यथा, -- “बहुगुणबहुबन्धः शीघ्रकामो नताङ्गः सकलरुचिरदेहः सत्यवादी वृषोऽयम् ॥” इति च रतिमञ्जरी ॥ * ॥ एकादशमन्वन्तरीयेन्द्रः । यथा, -- “रुद्रपुत्त्रस्य ते पुत्त्रान् वक्ष्याम्येकादशस्य तु । सर्व्वत्रगः सुशर्म्मा च देवानीकः पुरुर्गुरुः ॥ क्षत्त्रबद्धा दृढायुश्च आर्द्रकः पुत्त्रकस्तथा । विहङ्गमाः कामगमा निर्म्माणरुचयस्तथा ॥ एकैकस्त्रिंशकस्तेषां गणाश्चेन्द्रश्च वै वृषः । दशग्रीवो रिपुस्तस्य स्त्रीरूपी घातयिष्यति ॥” इति गारुडे ८७ अध्यायः ॥ (कामान् वर्षतीति । वृष + कः ।) धर्म्मः । (यथा, मनुः । ८ । १६ । “वृषो हि भगवान् धर्म्मस्तस्य यः कुरुते ह्यलम् । वृषलं तं विदुर्द्दवास्तस्याद्धर्म्मं न लोपयेत् ॥”) शृङ्गी । उत्तरपदस्थश्चेत् श्रेष्ठः । (यथा, हरि- वंशे । १४१ । ३८ । “शारदं वर्षणं यद्बत् सहेद्बीरो गवांपतिः । तद्वद्यदुवृषः सेहे वाणवर्षमरिन्दमः ॥”) मूषिकः । शुक्रलः । वास्तुस्थानभेदः । इति मेदिनी ॥ वासकः । इति विश्वः ॥ श्रीकृष्णः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ शत्रुः । इति जटाधरः ॥ कामः । बलवान् । इत्यनेकार्थकोषः ॥ ऋषभ- नामौषधम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (पतिः । यथा, काशीखण्डे । “स्ववृषं या परित्यज्य परवृषे वृषायते । वृषली सा हि विज्ञेया न शूद्री वृषली भवेत् ॥”) वृषकर्णी, स्त्री, सुदर्शना । इति रत्नमाला ॥ सुदर्शनगुलञ्च इति भाषा ॥ वृषगन्धा, स्त्री, (वृषस्य गन्धो यस्याः ।) बस्तान्त्री । इति राजनिर्घण्टः ॥ वृषचक्रं, क्ली, (वृषाकारं चक्रम् ।) कृषिकर्म्मोक्त- वृषाकारचक्रम् । यथा, -- “वृषचक्रं वृषाकारं सर्व्वावयवसंयुतम् । लिखित्वा विन्यसेद्भानि वृषनामर्क्षपूर्ब्बकम् ॥ मुखाक्षिकर्णशीर्षेषु शृङ्गे स्कन्धे द्विकं द्विकम् । त्रीणि पृष्ठे द्वयं पुच्छेऽष्टौ पादे तूदरे त्रिकम् ॥ हलप्रवाहबीजोप्तिप्रारम्भादिदिनर्क्षकम् । यदङ्गेषु स्थितं तस्माद्वक्ष्ये सर्व्वं शुभाशुभम् ॥ आस्ये हानिः सुखं नेत्रे कर्णे भिक्षाटनं तथा । शीर्षे धृतिस्तथा शृङ्गे सौख्यं स्कन्धे च मङ्गलम् ॥ पृष्टे कष्टं शुभं पुच्छे भ्रमः पादे सुखं हृदि । चन्द्रयोगादिदं प्रोक्तं वृषचक्रं फलं बुधैः ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ वृषणः, पुं, अण्डकोषः । इत्यमरः ॥ तस्य लक्षणं यथा, -- “स्थूललिङ्गो दरिद्रः स्याद्दुःख्येकवृषणी भवेत् । विषमे स्त्रीचञ्चलो वै नृपः स्याद्वृषणे समे । प्रलम्बवृषणोऽल्पायुर्निर्द्रव्यो मणिभिर्भवेत् ॥” अपि च । “जलान्त एकवृषणो वृषणाभ्यां चलः स्त्रियाम् ।

पृष्ठ ४/४८८

समाभ्यां क्षितिपः प्रोक्तः प्रलम्बेन शताब्दवान् ॥” इति गारुडे ६३ । ६५ अध्यायौ ॥ वृषणकच्छूः, स्त्री, (वृषणस्य कच्छूः ।) क्षुद्ररोग- विशेषः । तल्लक्षणं यथा, -- “स्नानोत्सादनहीनस्य मलो वृषणसंश्रितः । प्रक्लिद्यते तदा स्वेदात् कण्डूं जनयते तदा ॥ ततः कण्डूयनात् क्षिप्रं स्फोटं स्रावश्च जायते । प्राहुर्व्वृषणकच्छूं तां श्लेष्मरक्तप्रकोपजाम् ॥ उत्सादनं उद्वर्त्तनम् । मलः मैल् इति लोके । प्रक्लिद्यते आर्द्रो भवति ॥ * ॥ तच्चिकित्सा यथा, -- “सर्ज्जाब्दकुष्ठसैन्धवसितसिद्धार्थैः प्रकल्पितो योगः । उद्वर्त्तनेन नियतं शमयति वृषणस्य कण्डूतिम् ॥ भिषग्वृषणकच्छून्तु चिकित्सेत् पामरोगवत् । अहिपूतननिर्द्दिष्टक्रिययापि च तां हरेत् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ वृषणश्वः, पुं, इन्द्रस्य घोटकः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (एतन्नामकनृपविशेषः । यथा, ऋग्वेदे । १ । ५१ । १३ । “मेनाभवो वृषणश्वस्य सुक्रतो ॥” “वृषणश्वस्य एतदाख्यस्य राज्ञः मेनाभवो मेनानाम कन्या भूः ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥ * ॥ सेचनसमर्थाश्वयुक्ते, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । ८ । २० । १० । “वृषणश्वेन मरुतो वृषप्सुना रथेन वृषनाभिना ॥” “वृषणश्वेन वृषभिः सेचनसमर्थैरश्वैरुपेतेन ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) वृषण्वसु, क्ली, इन्द्रस्य धनम् । इति जटाधरः ॥ (त्रि, वर्षणकर्त्ता । यथा, ऋग्वेदे । २ । ४१ । ८ । “न यत्परो नान्तर आदधर्षद्वृषण्वसू ॥” “वृषण्वसू हे धनस्य वर्षितारौ ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) वृषदंशकः, पुं, (वृषं मूषिकं दशतीति । दंश + ण्वुल् ।) विडालः । इत्यमरः ॥ (यथा, साहित्य- दर्पणे १० परिच्छेदे । “क्षिपसि शुकं वृषदंशकवदने ॥”) वृषध्वजः, पुं, (वृषो ध्वजो वाहनं यस्य ।) शिवः । इत्यमरः ॥ (यथा, काव्यादर्शे २ स्वभावा- ख्याने । “जटाभिःस्निग्धताम्राभिराविरासीद्वृषध्वजः ॥”) हेरम्बः । पुण्यकर्म्मा । इति विश्वः ॥ वृषध्वाङ्क्षी, स्त्री, नागरमुस्ता । इति राज- निर्घण्टः ॥ वृषनाशनः, पुं, (वृषस्य नाशनं यस्मात् ।) विडङ्गः । इति शब्दमाला ॥ वृषपतिः, पुं, (वृषस्य पतिः ।) षण्डः । शिवः । इति केचित् ॥ वृषपत्रिका, स्त्री, वस्तान्त्री । इति राज- निर्घण्टः ॥ वृषपर्णी, स्त्री, (वृषस्य मूषिकस्य कर्ण इव पर्णं यस्याः । ङीष् ।) आखुपर्णो । इति रत्नमाला ॥

वृक्षविशेषः । पुराती इति भाषा । तत्पर्य्यायः । दध्याली २ चक्राङ्गी ३ सुदर्शना ४ । इति राजनिर्घण्टः ॥ वृषपर्व्वा, [न्] पुं, शिवः । दैत्यभेदः । (यथा, महाभारते । १ । ६७ । १६ । “वृषपर्व्वेति विख्यातः श्रीमान् यस्तु महा- सुरः ॥” अस्य विवरणन्तु तत्रैव द्रष्टव्यम् ॥ * ॥) भृङ्गा- रुवृक्षः । कशेरुः । इति विश्वः ॥ (विष्णुः । यथा, महाभारते । १३ । १४९ । ४१ । “वृषाही वृषभो विष्णुर्वृषपर्व्वा वषोदरः ॥” राजविशेषः । यथा, मार्कण्डेयपुराणे । १३४ । ५ । “जगृहे नरराजस्य सकाशाद्बृषपर्व्वणः ॥”) वृषभः, पुं, (वृष सेचने । वृष + “ऋषिवृषिभ्यां कित् ।” उणा० ३ । १२३ । इति अभच् । स च कित् ।) वृषः । (यथा, मनौ । ९ । ५० । “यदन्यगोषु वृषभो वत्सानां जनयेच्छतम् ॥”) श्रेष्ठः । (यथा, महाभारते । ३ । ३३ । ८७ । “सृञ्जयैः सह कैकेयैर्व्वृष्णीनां वृषभेण च ॥”) वैदर्भीरीतिभेदः । इति मेदिनी ॥ आदिजिनः । इति हेमचन्द्रः ॥ कर्णरन्ध्रम् । ऋषभनामौष- धम् । इत्युणादिकोषः ॥ * ॥ (चतुर्व्विधपुरु- षान्तर्गतपुरुषविशेषः । यथा, -- “शशके पद्मिनी तुष्टा चित्रिणी रमते मृगम् । वृषभे शङ्खिनी तुष्टा हस्तिनी रमते हयम् ॥” इति रतिमञ्जरी ॥) गोशब्दे अलिखनात् प्रसङ्गादत्र आतिदेशिक- गोहत्या लिख्यते । “गामाहारं प्रकुर्व्वन्तं पिबन्तं यो निवारयेत् । याति गोविप्रयोर्मध्ये गोहत्याञ्च लभेत्तु सः ॥ दण्डैर्गास्ताडयन्मूढो यो विप्रो वृषवाहनः । दिने दिने गवां हत्यां लभते नात्र संशयः ॥ ददाति गोभ्य उच्छिष्टं भोजयेद्वृषवाहकम् । भोजयेद्वृषवाहान्नं स गोहत्यां लभेद्ध्रुवम् ॥ वृषलीपतिं याजयेद्यो भुङ्क्तेऽन्नं तस्य यो नरः । गोहत्याशतकं सोऽपि लभते नात्र संशयः ॥ पादं ददाति वह्नौ यो गाञ्च पादेन ताडयेत् । गृहं विशेदधौताङ्घ्रिः स्नात्वा गोवधमालभेत् ॥ यो भुङ्क्तेऽस्निग्धपादेन शेते स्निग्धाङ्ध्रिरेव च । सूर्य्योदये च द्बिर्भाजी स गोहत्यां लभेत् ध्रुवम् ॥ अवीरान्नञ्च यो भुङ्क्ते योनिजीवी च ब्राह्मणः । यस्त्रिसन्ध्याविहीनश्च स गोहत्यां लभेद्ध्रुवम् ॥ पितॄंश्च पर्व्वकाले च तिथिकाले च देवताः । न सेवतेऽतिथिं यो हि स गोहत्यां लभेद्ध्रुवम् ॥ स्वभर्त्तरि च कृष्णे वा भेदबुद्धिं करोति या ॥ कटूक्त्या ताडयेत् कान्तं सा गोहत्यां लभेत् ध्रुवम् । गोमार्गं खननं कृत्वा ददाति शस्यमेव च । तडागे वा तदूर्द्ध्वे वा स गोहत्यां लभेद् ध्रुवम् ॥ प्रायश्चित्तं गोवधस्य यः करोति व्यतिक्रमम् । अर्थलोभादथाज्ञानात् स गोहत्यां लभेत् ध्रुवम् ॥ राजके दैवके यत्नाद्गोस्वामी गां न पालयेत् ।

दुःखं ददाति यो भूढो गोहत्यां लभते ध्रुवम् ॥ प्राणिनं लङ्घयेद् यो हि देवार्च्चामनलं जलम् । नैवेद्यं पुष्पमन्नञ्च स गोहत्यां लभेद्ध्रुवम् ॥ शश्वन्नास्तीति यो वादी मिथ्यावादी प्रतारकः । देवद्वेषी गुरुद्वेषी स गोहत्यां लभेद्ध्रुवम् ॥ देवताप्रतिमां दृष्ट्वा गुरुं वा ब्राह्मणं सति ! । न सम्भ्रमान्नमेद्यो हि स गोहत्यां लभेत् ध्रुवम् ॥ न ददात्याशिषं कोपात् प्रणताय च यो द्विजः । विद्यार्थिने च विद्याञ्च स गोहत्यां लभेत् ध्रुवम् ॥ गोहत्या ब्रह्महत्या च कथिता चातिदेशिकी । यथा श्रुतं सूर्य्यवक्त्रात् किं भूयः श्रोतुमिच्छसि ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे २७ अध्यायः ॥ वृषभगतिः, पुं, (वृषभेण गतिर्यस्य ।) शिवः । इति हारावली ॥ वृषभध्वजः, पुं, (वृषभः ध्वजो वाहनं यस्य ।) शिवः । इति केचित् ॥ (यथा, रघुः । २ । ३६ । “अमुं पुरः पश्यसि देवदारुं पुत्त्रीकृतोऽसौ वृषभध्वजेन ॥”) वृषभाक्षी, स्त्री, इन्द्रवारुणी । इति राजनिर्घण्टः ॥ वृषचक्षुषि, क्ली ॥ वृषभानुः, पुं, सूरभानपुत्त्रः । स च राधिकापिता । यथा, -- “सुचन्द्रो वृषभानुश्च ललाभ जन्म गोकुले । पद्मावत्याश्च जठरे सूरभानस्य रेतसा ॥ जातिस्मरो हरेरंशः शुक्लपक्षे यथा शशी । ववर्द्धानुदिनं तत्र व्रजगेहे व्रजाधिपः ॥ कलावती कान्यकुब्जे बभूवायोनिसम्भवा । जातिस्मरा महासाध्वी सुन्दरी कमला- कला ॥ कान्यकुब्जे नृपश्रेष्ठो भनन्दन उरुक्रमः । स तां संप्राप योगान्ते यज्ञकुण्डसमुत्थिताम् ॥ कृत्वा वक्षसि राजेन्द्र स्वकान्तायै ददौ मुदा । मालावती स्तनं दत्त्वा तां पुपोष प्रहर्षिता । ददर्श नन्दः पथि तां गच्छतीञ्च मुदान्वितः ॥ नन्द उवाच । शृणु राजेन्द्र वक्ष्यामि विशेषवचनं शुभम् । सम्बन्धं कुरु कन्याया विशिष्टेन च सांप्रतम् ॥ सूरभानसुतः श्रीमान् वृषभानुर्व्र जाधिपः । नारायणांशो गुणवान् सुन्दरश्च सुपण्डितः ॥ कन्या तेऽयोनिसंभूता यज्ञकुण्डसमुद्भवा । त्रैलोक्यमोहिनी शान्ता कमलांशा कलावती । स च योग्यस्तद्दुहितुस्तद्योग्या ते च कन्यका ॥ भनन्दन उवाच । सम्बन्धो हि विधिवशो न मे साध्यो व्रजाधिप । प्रजापतिर्योगकर्त्ता जन्मदाताहमेव च ॥ वृषभानुप्रिया धात्रा लिखिता चेत् सुता मम । पुरा भूतैव को वाहं केनान्येन निवार्य्यते ॥ नृपानुज्ञामुपादाय व्रजश्रेष्ठो व्रजं गतः । गत्वा स कथयामास सूरभानस्य संसदि ॥ सूरभानश्च यत्नेन नन्देन च समादरम् । सम्बन्धं योजयामास गर्गद्बारा च सत्वरम् ॥ वृषभानुर्मुदा युक्तः प्राप्य ताञ्च कलावतीम् ।

पृष्ठ ४/४८९

रेमे सुनिर्ज्जने रम्ये बुबुधे न दिवानिशम् ॥ तयोः कन्या च कालेन राधिका सा बभूव ह । दैवात् श्रीदामशापेन श्रीकृष्णस्याज्ञया पुरा । अयोनिसम्भवा सा च कृष्णप्राणाधिका सती ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे १७ अध्यायः ॥ वृषभाषा, स्त्री, (वृषेण धर्म्मेण भासते इति । भास + अच् । स्त्रियां टाप् ।) अमरावती । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ वृषयः, पुं, (वृ + “वृह्रोः षुग्दुकौ च ।” उणा० ४ । १०० । इति कयन् षुगागमश्च ।) आश्रयः । इत्युणादिकोषः ॥ वृषलः, पुं, गृञ्जनः । शूद्रः । (यथा, मनौ । ४ । १४० । “नाज्ञातेन समं गच्छेन्नैको न वृषलैः सह ॥” अस्य नामनिरुक्तिर्यथा, तत्रैव । ८ । १६ । “वृषो हि भगवान् धर्म्मस्तस्य यः कुरुते ह्यलम् । वृषलं तं विदुर्द्देवास्तस्माद्धर्म्मं न लोपयेत् ॥”) चन्द्रगुप्तराजः । वाजी । इति मेदिनी ॥ अधार्म्मिकः । इति जटाधरः ॥ वृषलात्मजः, त्रि, (वृषलस्यात्मजः ।) अधार्म्मिक- जातः । इति केचित् ॥ शूद्रोद्भवश्च ॥ वृषली, स्त्री, पितृगृहे अविवाहिता रजस्वला कन्या । यथा । अत्रिकाश्यपौ । “पितुर्गेहे च या कन्या रजः पश्यत्यसंस्कृता । भ्रूणहत्या पितुस्तस्याः सा कन्या वृषली स्मृता ॥” इत्युद्वाहतत्त्वम् ॥ स्वपतिं परित्यज्य या परपतिगामिनी । यथा, -- “स्ववृषं या परित्यज्य परवृषे वृषायते । वृषली सा हि विज्ञेया न शूद्री वृषली भवेत् ॥” इति काशीखण्डः ॥ (वृषलस्य भार्य्या । ङीप् ।) शूद्री च ॥ (यथा, महानिर्व्वाणतन्त्रे । १ । ४७ । “शूद्रान्नभोजिनः क्रूरा वृषलीरतिकामुकाः ॥”) वृषलीपतिः, पुं, (वृषल्याः पतिः ।) वृषलीविवाह- कर्त्ता । यथा, -- “यस्तु तां वरयेत् कन्यां ब्राह्मणो ज्ञानदुर्ब्बलः । अश्राद्धेयमपाङ्क्तेयं तं विद्याद्वृषलीपतिम् ॥” इत्युद्वाहतत्त्वम् ॥ “यदि शूद्रां व्रजेत् विप्रो वृषलीपतिरेव सः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्तपुराणम् ॥ वृषलोचनः, पुं, (वृषस्य लोचने इव लोचने यस्य ।) मूषिकः । इति हमचन्द्रः ॥ वृषनयने, क्ली ॥ वृषवाहनः, पुं, (वृषो वाहनं यस्य ।) शिवः । इति केचित् ॥ वृषशत्रुः, पुं, (वृषस्यासुरविशेषस्य शत्रुः ।) विष्णुः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ वृषसृक्की, [न्] पुं, भृङ्गरोलः । इति शब्दमाला ॥ वृषस्यन्ती, स्त्री, (वृषं नरं शुक्रलं वा इच्छति मैथुनाय । वृष + “सुप आत्मनः क्यच् ।” ३ । १ । ८ । इति क्यच् । “अश्वक्षीरेति ।” ७ । १ । ५१ । इति सुगागमः । ततः । “लटः शतृ- शानचाविति ।” ३ । २ । १२४ । इति शतृ ।

“उगितश्च ।” ४ । १ । ६ । इति ङीप् ।) कामुकी । इत्यमरः ॥ वृषेण जब्धुमिच्छन्ती गौः । इति व्याकरणम् ॥ तथा च । “लक्ष्मणं सा वृषस्यन्ती महोक्षं गौरिवागमत् । मन्मथायुधसम्पातव्यथ्यमानमतिः पुनः ॥” इति भट्टिः ॥ वृषा, स्त्री, मूषिकपर्णी । इत्यमरः ॥ कपिकच्छूः । इति हेमचन्द्रः ॥ वृषा, [न्] पुं, (वर्षतीति । वृष सेचने + “कनिन् युवृषितक्षीति ।” उणा० १ । १५६ । इति कनिन् ।) इन्द्रः । (यथा, रघुः । १० । ५२ । “प्राजापत्योपनीतं तत् अन्नं प्रत्यग्रहीन्नृपः । वृषेव पयसां सारमाविष्कृतमुदन्वता ॥”) कर्णः । वेदनाज्ञानम् । दुःखम् । इति मेदिनी ॥ वृषः । (यथा, ऋग्वेदे । १० । ४३ । ८ । “वृषा न क्रुद्धः पतयत् रजःसु ॥” “रजःसु लोकेषु वृषा न यथा वृषभः क्रुद्धः सन् प्रतिवृषभवधाय पतयत् गच्छति ।” इति तद्- भाष्ये सायणः ॥) षोटकः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, ऋग्वेदे । ७ । ६९ । १ । “आवां रथो रोदसी बद्बधानो हिरण्ययो वृषभिर्यात्वश्वैः ॥” “हे अश्विनौ वां रथो वृषभिः युवभिरश्वैर्युक्तः सन्नायातु ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥ पिता । यथा, ऋग्वेदे । ७ । २० । ५ । “वृषा जजान वृषणं रणाय ॥” “वृषा सेक्ता पिता कश्यपो वृषणं कामानां वर्षितारमिन्द्रम् ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥ त्रि, वर्षकः । यथा, ऋग्वेदे । १० । ६७ । ७ । “ब्रह्मणस्पतिर्वृषभिर्वराहैः ॥” “वृषभिर्वर्षितृभिर्वराहैर्वराहारैः ।” इति तद्- भाष्ये सायणः ॥) वृषाकपायी, स्त्री, (वृषाकपेः विष्णोः शिवस्य अग्ने- रिन्द्रस्य वा भार्य्या । वृषाकपि + “वृषाकप्यग्नीति ।” ४ । १ । ३७ । इति ङीप् । ऐकारादेशश्च ।) लक्ष्मीः । गौरी । इत्यमरः ॥ स्वाहा । इति भरतः ॥ शची । इति स्वामी ॥ (यथा, ऋग्वेदे । १० । ८६ । १३ । “वृषाकपायि रेवति सुपुत्त्र आदु सुस्नुषे ॥” “हे वृषाकपायि कामानां वर्षकत्वादभीष्टदेश- गमनाच्चेन्द्रो वृषाकपिस्तस्य पत्नि ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) जीवन्ती । शतावरी । इति मेदिनी ॥ वृषाकपिः, पुं, (“वृषः कपिरस्येति । अन्येषा- मपीति दीर्घः ।” इति उणा० ४ । १४३ । इत्यस्य वृत्तौ उज्ज्वलदत्तः ।) विष्णुः । (यथा हरिवंशे । २१६ । ४७ । “ततो विभुः प्रवरवराहरूपधृक् वृषाकपिः प्रसभमथैकदंष्ट्रया ॥”) शिवः । (यथा, हरिवंशे । ३ । ५२ । “वृषाकपिश्च शम्भुश्च कपर्द्दी रैवतस्तथा ॥”) अग्निः । इति मेदिनी ॥ इन्द्रः । इति वृषाक- पायीशब्दस्य शचीवाचकत्वदर्शनात् ॥ (यथा, भागवते । ६ । १३ । १० ।

“एवं सञ्चोदितो विप्रैर्मरुत्वानहनद्रिपुम् । ब्रह्महत्या हते तस्मिन्नाससाद वृषाकपिम् ॥” सूर्य्यः । यथा, महाभारते । ३ । ३ । ६१ । “त्वं हंसः सविता भानुरंशुमाली वृषाकपिः ॥”) वृषाकरः, पुं, माषः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वृषाङ्कः, पुं, (वृषोऽङ्कोऽस्य ।) शिवः । (यथा, भागवते । ८ । ८ । १ । “पीते गरे वृषाङ्केण प्रीतास्तेऽमरदानवाः ॥”) साधुः । भल्लातकः । षण्डः । इति मेदिनी ॥ वृषाङ्कजः, पुं, डमरुः । इति शब्दरत्नावली ॥ वृषाञ्चनः, पुं, (वृषेण अञ्चति गच्छतीति । अञ्चु- गतौ + ल्युः ।) शिवः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ वृषाणकः, पुं, शिवः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ वृषान्तकः, पुं, (वृषस्यासुरस्यान्तकः ।) विष्णुः । इति शब्दरत्नावली ॥ वृषायणः, पुं, चटकः । इति हारावली ॥ (वृषेण अयनं गमनं यस्य ।) शिवश्च ॥ वृषाहारः, पुं, (वृष उन्दूर आहारो यस्य ।) विडालः । इति हारावली ॥ वृषी, [न्] पुं, मयूरः । इति शब्दमाला ॥ वृषी, स्त्री, व्रतिनां कुशादिमयासनम् । इत्यमरः ॥ (यथा, देवीभागवते । ५ । ३२ । ३० । “शिष्यो ददौ वृषीं तस्मै गुरुणा नोदित- स्तदा ॥”) वृषोत्सर्गः, पुं, (वृषस्योत्सर्गः ।) अशौचान्त- द्वितीयदिनादिकर्त्तव्यत्रिशूलचक्राङ्कितवत्सतरी- चतुष्टययुक्तवृषत्यागः । वृषाभावे तत्प्रतिनिधि- र्यथा, -- “एकादशेऽह्नि सम्प्राप्ते वृषाभावो भवेद्यदि । दर्भैः पिष्टैस्तु संपाद्य तं वृषं मोचयेद्बुधः ॥ वृषोत्सर्ज्जनवेलायां वृषाभावः कथञ्चन । मृत्तिकाभिस्तु दर्भैर्व्वा वृषं कृत्वा विमोचयेत् ॥” इति गारुडे प्रेतकल्पे ६ अध्यायः ॥ तस्य विधिर्यथा । कालविवेकेऽप्यग्निपुराणम् । “एकादशाहे प्रेतस्य यस्य चोत्सृज्यते वृषः । प्रेतलोकं परित्यज्य स्वर्गलोकं स गच्छति ॥ आद्यश्राद्धे त्रिपक्षे वा षष्ठे मासि च वत्सरे । वृषोत्सर्गश्च कर्त्तव्यो यावन्न स्यात् सपिण्डता । सपिण्डीकरणादूर्द्ध्वं कालोऽन्यः शास्त्रचोदितः ॥” यस्य प्रेतस्येति सामान्यतः श्रुतेः पितृभिन्न- स्यापि वृषोत्सर्गः प्रतीयते ॥ * ॥ अथ वृषोत्- सर्गं व्याख्यास्यामः । कार्त्तिक्यां पौर्णमास्यां रेवत्यामाश्वयुज्यां दशाहे गते संवत्सरेऽतीते वेति । अत्र मृततिथिमादाय संवत्सरगणना दशाहवदित्यविरोधः । एकादशाह इति आद्य- श्राद्ध इति चाशौचान्ताद्द्वितीयदिनपरम् । “अशौचान्ताद्द्वितीयेऽह्नि शय्यां दद्याद्विलक्षणाम् । काञ्चनं पुरुषं तद्वत् फलवस्त्रसमन्वितम् ॥ संपूज्य द्बिजदाम्पत्यं नानाभरणभूषणैः । वृषोत्सर्गश्च कर्त्तव्यो देया च कपिला शुभा ॥” इति मत्स्यपुराणेनैकवाक्यत्वात् ॥ प्रेतवृषोत्सर्गे वृद्धिश्राद्धं न कर्त्तव्यम् ।

पृष्ठ ४/४९०

“नार्व्वाक् संवत्सराद्वृद्धिर्वृषोत्सर्गे विधीयते । सपिण्डीकरणादूर्द्ध्वं वृद्धिश्राद्धं विधीयते ॥” इत्युशनसो वचनात् ॥ * ॥ वृषलक्षणमाह कात्यायनः । “अव्यङ्गो जीववत्सायाः पयस्विन्याः सुतो बली । एकवर्णो द्बिवर्णो वा यो वा स्यादष्टकासुतः ॥ यूथादुच्चतरो यस्तु समो वा नीच एव वा । सप्तावरान् सप्त परानुत्सृष्टस्तारयेद्वृषः ॥” अष्टकासुतः अष्टकासु जातः । कामधेनुप्रभृ- तिषु मत्स्यपुराणम् । “चरणानि मुखं पुच्छं यस्य श्वेतानि गोपते । लाक्षारससवर्णश्च तं नीलमिति निर्दिशेत् ॥ वृष एव स मोक्तव्यो न सन्धार्य्यो गृहे वसन् । तदर्थमेषा चरति लोके गाथा पुरातनी ॥ एष्टव्या बहवः पुत्त्रा यद्येकोऽपि गयां व्रजेत् । गौरीं वाप्युद्वहेद्भार्य्यां नीलंवा वृषमुत्सृजेत् ॥” वत्सतरीर्विशेषयति । “अग्रतो लोहिता पत्नी पार्श्वाभ्यां नीलपाण्डरे । पृष्ठतश्च भवेत् कृष्णा वृषभस्य च मोक्षणे ॥” * ॥ वैधकर्म्मार्थमण्डपान्तर्व्वितानमुक्तं हयशीर्षपञ्च- रात्रम् । “नवेन चित्रवस्त्रेण वितानं कल्पयेद्- बुधः ।” अत्र च । “शुक्तवासाः शुचिर्भूत्वा ब्राह्मणान् स्वस्तिवाच्य च । कीर्त्तयेद्भारतञ्चैव तथा स्यादक्षयं हविः ॥” इति दानधर्म्मस्थवृषोत्सर्गप्रकरणीयवचनात् अक्षयहविष्ट्वकामेन स्वस्तिवाचनानन्तरं भार- तनामोच्चारणं कार्य्यम् । “यदह्ना कुरुते पापं ब्राह्मणस्त्विन्द्रियैश्चरन् । महाभारतमाख्याय पूर्व्वां सन्ध्यां विमुञ्चति ॥” इत्यादि-पुराणोक्त-प्रातर्महाभारतोच्चारणवत् राढदेशीयास्तु विराटपर्व्व पाठयन्ति । भविष्ये । “वृषोत्सर्गश्च द्बिविधो जीवतो वा मृतस्य च ।” इत्युपक्रम्य । “अनुज्ञां गृह्य च पुनर्गणेशं पूजयेद्घटे । ग्रहांश्चैव यजेत् पश्चात् विष्णुं संपूजयेत् ततः ॥” छन्दोगपरिशिष्टम् । “गोशालायां प्रणीयाग्निं संस्कृत्य व्रीहितण्डु- लान् । अग्निपूषेन्द्रेश्वरेभ्यो निर्व्वपेत् पायसं चरुम् ॥” गोशालायामिति प्रधानकल्पः । वृषभ इत्युप- क्रम्य । “उत्स्रष्टव्यो विधानेन श्रुतिस्मृतिनिदर्शनात् । प्रागुदक्प्लवने देशे मनोज्ञे निर्जने वने ॥” सङ्कल्पानन्तरं यजमान एव प्रथमं ब्रह्मवरणा- दिकं कुर्य्यात् तत्र ब्रह्मवरणं प्रथमतः । ज्योति- ष्टोमे ब्रह्मोद्गातृहोत्रध्वर्य्यु इत्यादिदर्शनेन । गृह्यसंग्रहे । “द्यूते च व्यवहारे च प्रव्रते यज्ञकर्म्मणि । यानि पश्यन्त्युदासीनाः कर्त्ता तानि न पश्यति । एकः कर्म्मनियुक्तः स्यात् द्वितीयस्तन्त्रधारकः ॥ तृतीयः प्रब्रूयात् प्रश्नं ततः कर्म्म समाचरेत् ॥”

वरणानन्तरं कुशण्डिकां समाप्य यथाविधिना चरुपाकञ्च कृत्वा चरुहोमं कुर्य्यात् । ततः स्विष्टिकृद्धोममहाव्याहृतिहोमौ कार्य्यौ ॥ * ॥ ततः “वृषस्य दक्षिणे पार्श्वे त्रिशूलाङ्कं समुल्लिखेत् । वृषा ह्यसीति सव्येऽस्य चक्राङ्कमपि दर्शयेत् । तप्तेन पश्चादयसा स्पष्टौ तावेव कारयेत् ॥ अथैनं कलसस्थाभिरद्भिरेको वृषेण वा । सर्व्वौषधिसुगन्धीभिः स्नापयेद्वत्सिका अपि ॥ परिधाप्याहते शुक्ले वाससी हेमपट्टकम् । सत्यमिथ्यावेषासोमसामभ्यां शिरसि न्यसेत् ॥” ततो वृषवत्सतरीणामलङ्कारादिकं दत्त्वा विल्व- वकुलनिर्म्मितयूपे उपयूपे च बद्ध्वा एनं युवानं इति मन्त्रं पठित्वा वत्सतरीचतुष्टयसहितं वृषं तत्तत्- फलकामी अद्येत्यादिवाक्येनोत्सृजेत् ॥ * ॥ ततो यूपाद्विमुच्य वत्सतरीचतुष्टयसहितं वृषमैशान्यां चालयित्वा प्रार्थयेत् । यथा, -- “न खादेत् परशस्यानि नाक्रामेद्गर्भिणीञ्च गाम् । धर्म्मोऽसि त्वं चतुष्पादश्चतस्रस्ते प्रियास्त्विमाः । चतुर्णां पोषणार्थाय मयोत्सृष्टास्त्वया सह ॥ देवानाञ्च पितॄणाञ्च मनुष्याणाञ्च योषितः । भूतानां तृप्तिजननास्त्वया सार्द्धं व्रजन्त्विमाः ॥ नमो ब्रह्मण्यदेवेश पितृभूतर्षिपोषक । त्वयि मुक्तेऽक्षया लोका मम सन्तु निरामयाः ॥ मा मे ऋणोऽस्तु दैवोऽथ पैत्रो भौतोऽथ मानुषः । धर्म्मस्त्वं त्वत्प्रपन्नस्य या गतिः सास्तु मे ध्रुवा ॥ यत्किञ्चित् दुष्कृतं कर्म्म लोभमोहात् कृतं भवेत् । तस्मादुद्धृत्य देवेश पितुः स्वर्गं प्रयच्छ मे ॥ यावन्ति तव लोमानि शरीरे सम्भवन्ति च । तावद्वर्षसहस्राणि स्वर्गे वासोऽस्तु मे पितुः ॥” इति मत्स्यपुराणोक्तं पठेत् । तत आचाराद्- वृषपुच्छगलितोदकेन ब्रह्मपुराणोक्ततर्पणं कुर्य्यात् ततः प्रकृतदक्षिणां कृत्वा कर्म्मकारयितृभ्यो दक्षिणां दद्यात् । इति वृषोत्सर्गतत्त्वम् ॥ * ॥ अपि च । “कार्त्तिक्यां कारयेत् पूजां यागं देवीप्रियं सदा । गोत्सर्गन्तु प्रकर्त्तव्यं नीलं वा वृषमुतसृजेत् । सर्व्वयज्ञफलं ब्रह्म प्राप्नुयादविचारवन् ॥ मनुरुवाच । अश्वमेधसमं पुण्यं वृषोत्सर्गादवाप्यते ॥ रेवत्याञ्चाश्विने मासि कार्त्तिक्यां कार्त्तिकस्य वा ॥ गोविवाहोऽथवा कार्य्यो माघ्यां वै फाल्गुने- ऽपि वा ॥ शिवोमामङ्गलञ्चैत्रे तृतीयायां महाफलम् । अश्वत्थोडुम्बरीयागं विवाहविधिना भवेत् ॥ सतोरणं भवेत्तीर्थे उत्सर्गो गोकुलेऽपि वा । चतस्रो वत्सिका भद्रा द्वौ वा संभवतोऽपि वा ॥ वत्सं सर्व्वाङ्गसंपूर्णं कन्या सा वत्सिका भवेत् ।

अलंकृत्य यथाशोभमुत्सर्गं कारयेन्मुने ॥ विवाहमेकवत्सीयनीलेन भवते सदा । वृषेण अश्वमेधस्य यागस्य फलदायकम् ॥ जायेरन् बहवः पुत्त्रा यद्येकोऽपि गयां व्रजेत् । यजेद्वा अश्वमेधेन नीलं वा वृषमुत्सृजेत् ॥ रोहितो यस्तु वर्णेन शङ्खवर्णखुरो वृषः । लाङ्गूलशिरसश्चैव स वै नीलवृषः स्मृतः ॥ अङ्कित्वोत्सृज्यते पूर्व्वं गाञ्चालंकृत्य सर्व्वतः । तप्तेन वामतश्चक्रं याम्ये शूलं समालिखेत् ॥ धातुना हेमतारेण आयसेनाथवाङ्कयेत् । एवं कृत्वा अवाप्नोति फलं वाजिमखोदितम् ॥ यमुद्दिश्योत्सृजेद्वत्सं स लभेताविचार- णात् । यथा शिवोमजा अर्च्चा पूजिता सर्व्वकामदा । एवं देवत्रयं यष्ट्वा अनन्तं लभते फलम् ॥ मङ्गलाविहितं यच्च यच्च गोदानजं फलम् । सहस्रक्रतवस्तेन वृषोत्सर्गादवाप्नुयात् ॥” इति देवीपुराणे पूजाविधि नामाध्यायः ॥ वृष्टिः, स्त्री, (वृष + क्तिन् ।) मेघाज्जलबिन्दुपत- नम् । तत्पर्य्यायः । वर्षम् २ । इत्यमरः ॥ गोघृतम् ३ परामृतम् ४ वर्षणम् ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ तत्कारणं यथा, -- “अमृतादित्रये यत्र भवन्ति सर्व्वखेचराः । तदा वृष्टिः क्रमाज्ज्ञेया धृत्यर्कवसुवासरैः ॥” इति स्वरोदयः ॥ * ॥ अपि च । “ब्रुवन्तु परमार्थञ्च किमिन्द्राद्वृष्टिरेव च । सूर्य्याद्धि जायते तोयं तोयात् शस्यानि शाखिनः ॥ तेभ्योऽन्नानि फलान्येव तेभ्यो जीवन्ति जीविनः । सूर्य्यग्रस्तञ्च नीरञ्च काले तस्मात् समुद्भवः । सूर्य्यो मेघादयः सर्व्वे विधात्रा ते निरूपिताः ॥ यत्राब्दे यो जलधरो गजश्च सागरो मरुत् । शस्याधिपो नृपो मन्त्री विधात्रा ते निरू- पिताः ॥ जलाढकानां शस्यानां तृणानाञ्च निरूपितम् । अब्देऽब्देऽस्त्येव तत् सर्व्वं कल्पे कल्पे युगे युगे ॥ हस्ती समुद्रादादाय करेण जलमीप्सितम् । दद्याद्घनाय तद्दद्याद्वातेन प्रेरितो घनः । स्थाने स्थाने पृथिव्याञ्च काले काले यथोचितम् ॥ ईश्वरेच्छयाविर्भूतं तूर्णं भूतं प्रतिबन्धकम् । भूतं भव्यं भविष्यञ्च महत् क्षुद्रञ्च मध्यमम् । धात्रा निरूपितं कर्म्म केन तात निवार्य्यते ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे २१ अः ॥ आसन्नवृष्टिसूचकानि यथा, -- “मयूराः स्तनयित्नूनां शब्देन हृषिता मुहुः । केकायन्ति प्रतिवने सततं वृष्टिसूचकाः ॥ मेघोत्सुकानां मधुरश्चातकानां मनोहरः । श्रूयतामतिमत्तानां वृष्टिसन्निधिसूचकः ॥ गगने शक्रचापेन कृतं साम्प्रतमास्पदम् । धारासारशरैस्तापं छेत्तुं प्रति यथोद्गतः ॥” इति कालिकापुराणे १५ अध्यायः ॥ * ॥

पृष्ठ ४/४९१

वृष्टिफलं यथा, -- “पतिव्रताया वचनान्नोद्गच्छति दिवाकरः । सूर्य्योदयं विना नैव स्नानदानादिकाः क्रियाः ॥ नाग्नेर्व्विहरणञ्चैव क्रत्वभावश्च लक्ष्यते । नैवाप्यायनमस्माकं विना होमेन जायते ॥ वयमाप्यायिता मर्त्यैर्यज्ञभागैर्यथोदितैः । वृष्ट्यादिनानुगृह्णीमो मर्त्यान् शस्यादिसिद्धये ॥ निष्पादितास्वोषधीषु मर्त्या यज्ञैर्यजन्ति नः । एषां वयं प्रयच्छामः कामान् यज्ञादिपूजिताः ॥ अधो हि वर्षाम वयं मर्त्याश्चोर्द्ध्वप्रवर्षिणः । तोयवर्षेण हि वयं हविर्व्वर्षेण मानवाः ॥ येऽस्माकं न प्रयच्छन्ति नित्या नैमित्तिकीः क्रियाः । क्रतुभागं दुरात्मानः स्वयं येऽश्नन्ति लोलुपाः ॥ विनाशाय वयं तेषां तोयसूर्य्याग्निमारुतैः । क्षितिञ्च संदूषयामः पापानामपकारिणाम् ॥ दुष्टतोयादिदोषेण तेषां दुष्कृ तकारिणाम् । उपसर्गाः प्रवर्त्तन्ते मरणाय सुदारुणाः ॥ ये चास्मान् प्रीणयित्वा तु भुञ्जते शेषमात्मना । तेषां पुण्याद्वयं लोकान् वितरामो महा- त्मनाम् ॥” इति मार्कण्डेयपुराणे पतिव्रतामाहात्म्यनामा- ध्यायः ॥ * ॥ वृष्टिजलगुणाः । “गगनाम्बु त्रिदोषघ्नं गृहीतं यत् सुभाजने । बल्यं रसायणं मेध्यं पात्रापेक्षि च तत्परम् ॥ दिवार्ककिरणैर्जुष्टं स्पृष्टमिन्दुकरैर्निशि । अरूक्षमनभिष्यन्दि तत्तुल्यं गगनाम्बुना ॥ वर्षासु चरन्ति घनैः सहोरगा वियति कीट- लूताश्च । तद्विषजुष्टमपेयं खजलमगस्त्योदयात् पूर्व्वम् ॥ कालेन पक्वं निर्द्दोषमगस्त्येनाविषीकृतम् । हंसोदकमितिख्यातं शारदं विमलं जलम् ॥” इति राजवल्लभः ॥ * ॥ अथ तस्य भेदाः । “पानीयं मुनिभिः प्रोक्तं दिव्यं भौममिति द्विधा । दिव्यं चतुर्व्विधं प्रोक्तं धाराजं करकाभवम् ॥ तौषारञ्च तथा हैमं तेषु धारं गुणाधिकम् ॥” * तत्र धारस्य लक्षणं गुणाश्च । “धाराभिः पतितं तोयं गृहीतं स्फीतवाससा । शिलायां वसुधायां वा धौतायां पतितं च यत् ॥ सौवर्णे राजते ताम्रे स्फाटिके काचनिर्म्मिते । भाजने मृण्मये चापि स्थापितं धारमुच्यते ॥ धारनीरं त्रिदोषघ्नमनिर्देश्यं रसं लघु । सौम्यं रसायनं बल्यं तर्पणं ह्लादि जीवनम् ॥ पाचनं मतिकृन्मूर्च्छातन्द्रादाहश्रमक्लमान् । तृष्णां हरति तत् पथ्यं विशेषात् प्रावृषि स्मृतम् ॥” * ॥ अथ धाराजलस्य भेदौ । “धाराजलञ्च द्बिविधं गाङ्गसामुद्रभेदतः ।” तत्र गाङ्गसामुद्रयोर्लक्षणं गुणाश्च । “आकाशगङ्गासम्बन्धि जलमादाय दिग्गजाः ।

मेघैरन्तरिता वृष्टीः कुर्व्वन्तीति वचः सताम् ॥ गाङ्गमाश्वयुजे मासि प्रायो वर्षति वारिदः । सर्व्वथा तज्जलं देयं तथैव चरके वचः ॥ स्थापितं हैमने पात्रे राजते मृण्मयेऽपि वा । शाल्यन्नं येन संसिक्तं भवेदक्लेदिवर्णवत् ॥ तत् गाङ्गं सर्व्वदोषघ्नं ज्ञेयं सामुद्रमन्यथा । तत्तु सक्षारलवणं शुक्रदृष्टिबलापहम् ॥ विस्रञ्च दोषलं तीक्ष्णं सर्व्वकर्म्मसु गर्हितम् । सामुद्रं त्वाश्विने मासि गुणैर्गाङ्गवदादिशेत् ॥ यतोऽगस्त्यस्य विप्रर्षेरुदयात् सकलं जलम् । निर्म्मलं निर्व्विषं स्वादु शुक्रलं स्याददोषलम् ॥” * अतएवाह । “फुत्कारविषवातेन नागानां व्योमचारिणाम् । वर्षासु सविषं तोयं दिव्यमप्याश्विनं विना ॥” इति भावप्रकाशः ॥ वृष्टिघ्नी, स्त्री, भृङ्गपर्णिका । इति शब्दचन्द्रिका ॥ गुजराटी एलाइच इति भाषा । वृष्टिनाशके, त्रि ॥ वृष्टिजीवनः, पुं, (वृष्ट्या वृष्टिर्व्वा जीवनं यस्मिन् ।) देवमातृकदेशः । इति हेमचन्द्रः ॥ वृष्टि- जीवने, त्रि ॥ वृष्टिभूः, पुं, (वृष्टौ वर्षकाले भूरुत्पत्तिर्यस्य ।) भेकः । इति हारावली ॥ वृष्टिभवे, त्रि ॥ वृष्णिः, पुं, (वृष + “सृवृषिभ्यां कित् ।” उणा० ४ ४९ । इति निः । स च कित् ।) मेषः । इत्यमरः ॥ यादवः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, महा- भारते । ५ । ७२ । ४ । “यथा हि सर्व्वस्वापत्सु पासि वृष्णीनरिन्दम । तथा ते पाण्डवा रक्ष्याः पाह्यस्मान्महतो भयात् ॥”) कृष्णः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ वृष्णिः, त्रि, पाषण्डः । चण्डः । इति शब्दरत्ना- वली ॥ वृष्णिगर्भः, पुं, श्रीकृष्णः । इति हारावली ॥ वृष्यं, क्ली, (वृष + “विभाषा कृवृषोः ।” ३ । १ । १२० । इति क्यप् ।) वाजीकरम् । इति राज- निर्घण्टः ॥ वृष्यः, पुं, (वृषाय हितः । वृष + यत् ।) माषः । इति हेमचन्द्रः ॥ वृष्यः, त्रि, (वृषाय कामुकाय हितः । वृष + “खलयवमाषेति ।” ५ । १ । ७ । इति यत् ।) शुक्र- वृद्धिकारकौषधादिः । इति भावप्रकाशः ॥ वृष्यकन्दा, स्त्री, (वृष्यं बलकारकं कन्दं यस्याः ।) विदारी । इति राजनिर्घण्टः ॥ वृष्यगन्धा, स्त्री, (वृष्यो गन्धो यस्याः ।) वृद्ध- दारकः । इति शब्दरत्नावली ॥ वृष्यगन्धिका, स्त्री, (वृष्यो गन्धो वस्याः । स्वार्थे कन् । टापि अत इत्वम् ।) अतिबला । इति राजनिर्घण्टः ॥ वृष्यवल्लिका, स्त्री, विदारी । इति राजनिर्घण्टः ॥ वृष्या, स्त्री, ऋद्धिनामौषधम् । इति रत्नमाला ॥ शतावरी । आमलकी । इति राजनिर्घण्टः ॥

वृह, वृद्धौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- अक०-सेट् ।) वर्हति । वृहिर्ध्वनर्द्ध्योरित्यने- नैवेष्टसिद्धेऽस्य पाठो वृद्धौ इरनुबन्धवर्ज्जनार्थः । किन्तु अनेनैवेष्टसिद्धे तत्र ऋद्धि ग्रहणं परत्रा- नुवृत्त्यर्थमेव । अयं धातुः कैश्चिन्य मन्यते । इति दुर्गादासः ॥ वृह, इ ध्वने । ऋद्धौ । सप्तमस्वरी ॥ (भ्वा०-पर०- अक०-सेट् ।) इ, वृंह्यते । ववृंहिरे गजपतयः । इति माघः ॥ आत्मनेपदं प्रमादादिति वल्लभः ॥ ध्वनश्चेति हस्तिकर्त्तृकः । वृंहितं करिगर्जित- मित्यमरसिंहात् । वृंहितं करिगर्जायां शब्द- मात्रेऽपि कथ्यते । इति शब्दमहार्णवात् । कदाचिदन्यकर्त्तृकोऽपि । तेन श्रीहर्षचरिते सिंहवृंहितमिति बाणभट्टप्रयोगः । इति दुर्गा- दासः ॥ वृह, इ कि त्विषि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०- पक्षे भ्वा०-पर०-अक०-सेट् ।) सप्तमस्वरी । इ, वृंह्यते । कि, वृंहयति वृंहति । इति दुर्गादासः ॥ वृह, इ ङ वृद्धौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-अक०-सेट् ।) इ, वृंह्यते । ङ, वृंहते । इति दुर्गादासः ॥ वृह, इर् ध्वने । ऋद्धौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०-अक०-सेट् ।) इर्, अवृहत् । अवर्हीत् । ध्वनः शब्दः । ऋद्धिर्व्वृद्धिः । इति दुर्गादासः ॥ वृह, श ऊ उद्यमे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदा०- पर०-अक०-वेट् ।) श, वृहति । ऊ, अवर्हीत् । अवृक्षत् । इति दुर्गादासः ॥ वृ(बृ)हच्चञ्चुः, पुं, (वृहती चञ्चुः शाकविशेषः ।) महाचञ्चुशाकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (वृहती चञ्चुर्यस्येति दीर्घचञ्चुयुक्ते, त्रि ॥) वृ(बृ)हच्चित्तः, पुं, फलपूरः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ वृ(बृ)हच्छल्कः, पुं, (वृहन् शल्को यस्य ।) चिङ्गट- मत्स्यः । इति जटाधरः ॥ वृ(बृ)हज्जीवन्ती, स्त्री, वृहज्जीवन्तिकावृक्षः । तत्पर्य्यायः । पत्रभद्रा २ प्रियङ्करी ३ मधुरा ४ जीवपुष्टा ५ बृहज्जीवा ६ यशस्करी ७ । अस्या गुणाः । बहुवीर्य्यदातृत्वम् । भूतविद्रावणत्वम् । वेगाद्रसनियामकञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ वृ(बृ)हड्ढक्का, स्त्री, (वृहती ढक्का ।) ढक्का- विशेषः । यथा, -- “वृहड्ढक्का तु भेरी स्त्री पुमान् दुन्दुभिरा- नकः । द्रगडः प्रतिपत्तूर्य्यमानकः पटहोऽस्त्रियाम् ॥” इति जटाधरः ॥ वृ(बृ)हतिका, स्त्री, (वृहती + “बृहत्या आच्छा- दने ।” ५ । ४ । ६ । इति स्वार्थे कन् ।) उत्तरीय- वस्त्रम् । इत्यमरः ॥ वृहती । इति रत्नमाला ॥