शब्दकल्पद्रुमः/विध

पृष्ठ ४/३९५

विध, श विधौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदा०- पर०-सक०-सेट् ।) विधिर्विधानम् । श, विधति वेधा जगत् । अनेकार्थत्वात् छिद्रकरणेऽप्ययम् । विधितच्छिद्रितौ विद्धे । इत्यमरः ॥ कर्णवेधः । इति दुर्गादासः ॥ विधः, पुं, (विध्यते क्रियते इति । विध + धञर्धे कः ।) विमानम् । हस्त्यन्नम् । प्रकारः । वेध- नम् । ऋद्धिः । इति भरतधृतरभसाजयौ ॥ विधवनं, क्ली, कम्पनम् । विपूर्ब्बधूधातोर्भावे अनट् (ल्युट्)प्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ विधवा, स्त्री, (विगतो धवो भर्त्ता यस्याः ।) मृत- भर्त्तृका । तत्पर्य्यायः । विश्वस्ता २ । इत्यमरः ॥ जालिका ३ रण्डा ४ यतिनी ५ यतिः ६ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, ऋग्वेदे । १० । ४० । २ । “को वां शयुत्रा विधवेव देवरं मर्यं न योषा कृणुते सधस्थ आ ॥”) तस्याः कर्त्तव्याकर्त्तव्यानि यथा । विष्णुः । “मृतेभर्त्तरि ब्रह्मचर्य्यं तदन्वारोहणं वा इति ।” ब्रह्मचर्य्यं मैथुनवर्ज्जनं ताम्वूलादिवर्ज्जनञ्च । यथा, प्रचेताः । “ताम्बूलाभ्यञ्जनं चैव कांस्यपात्रे च भोजनम् । यतिश्च ब्रह्मचारी च विधवा च विवर्ज्जयेत् ॥” अभ्यञ्जनं आयुर्वेदोक्तं पारिभाषिकम् । स्मृतिः । “एकाहारः सदा कार्य्यो न द्वितीयः कदाचन । पर्य्यङ्कशायिनी नारी विधवा पातयेत् पतिम् ॥ गन्धद्रव्यस्य सम्भोगो नैव कार्य्यस्तया पुनः । तर्पणं प्रत्यहं कार्य्यं भर्त्तुः कुशतिलोदकैः ॥” एतत्तु तर्पणं पुत्त्रपौत्त्राद्यभाव इति मदनपारि- जातः ॥ “वैशाखे कार्त्तिके माघे विशेषनियमञ्चरेत् । स्नानं दानं तीर्थयात्रां विष्णोर्नामग्रहं मुहुः ॥” इति शुद्धितत्त्वम् ॥ * ॥ अपि च । “ब्राह्मणी पतिहीना या भवेन्निष्कामिनी सदा । एकभक्ता दिनान्ते सा हविष्यान्नरता सदा ॥ न घत्ते दिव्यवस्त्रञ्च गन्धद्रव्यं सुतैलकम् । स्रजञ्च चन्दनञ्चैव शङ्खसिन्दूरभूषणम् ॥ त्यक्त्वा मलिनवस्त्रा स्यान्नित्यं नारायणं स्मरेत् । नारायणस्य सेवाञ्च कुरुते नित्यमेव च ॥ तन्नामोच्चारणं शश्वत् कुरुतेऽनन्यभक्तितः । पुत्त्रतुल्यञ्च पुरुषं सदा पश्यति धर्म्मतः ॥ मिष्टान्नं न च भुङ्क्ते सा न कुर्य्याद्बिभवं व्रजम् । एकादश्यां न भोक्तव्यं कृष्णजन्माष्टमीदिने ॥ श्रीरामस्य नवम्याञ्च शिवरात्रौ पवित्रया । अघोरायाञ्च प्रेतायां चन्द्रसूर्य्योपरागयोः ॥ भ्रष्टद्रव्यं परित्याज्यं भुज्यते परमेव च । ताम्बूलं विधवास्त्रीणां यतीनां ब्रह्मचारिणाम् । सन्न्यासिनाञ्च गोमांसं सुरातुल्यं श्रुतौ श्रुतम् ॥ रक्तशाकं मसूरञ्च जम्बीरं पर्णमेव च ।

अलावुर्वर्त्तुलाकारा वर्ज्जनीया च तैरपि ॥ पर्य्यङ्कशायिनी नारी विधवा पातयेत् पतिम् । यान आरोहणं कृत्वा विधवा नरकं व्रजेत् ॥ न कुर्य्यात् केशसंस्कारं गात्रसंस्कारमेव च । केशवेणीजटारूपं तत्क्षौरं तीर्थकं विना ॥ तैलाभ्यङ्गं न कुर्व्वीत न हि पश्यति दर्पणम् । मुखञ्च परपुंसाञ्च यात्रा नृत्यं महोत्सवम् ॥ नर्त्तकं गायनञ्चैव सुवेशं पुरुषं शुभम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे ८३ अध्यायः ॥ (विधवायास्तु पत्यन्तर-ग्रहणं निषिद्धं न तद्विवाहशब्दवाच्यञ्च । तत्तु विशेषतो विचा- रेण ग्रन्थविस्तृतिर्भवेदतस्तद्भीतः केवलं कति- पयानि वचनान्युद्धृत्य दर्शयामि तानि सुधीभिर्व्विचारणीयानीति ॥ तत्र याज्ञवल्क्यः । “अविप्लुतब्रह्मचर्य्यो लक्षण्यां स्त्रियमुद्वहेत् । अनन्यपूर्व्विकां कान्तामसपिण्डां यवीयसीम् ॥” अनन्यपूर्ब्बिकां दानेनोप भोगेनवा पुरुषान्तरा- परिगृहीताम् ॥ व्यासः । २ । ३ । “सवर्णामसमानार्षाममातृपितृगोत्रजाम् । अनन्यपूर्ब्बिकां लध्वीं शुभलक्षणसंयुताम् ॥” गोतमः । ४ । १ । “गृहस्थः सदृशीं भार्य्यां विन्देतानन्यपूर्ब्बि- काम् ॥” वशिष्ठः । ८ । १ । “गृहस्थो विनीतक्रोधहर्षो गुरुणानुज्ञातः स्नात्वा असमानार्षां अस्पृष्टमैथुनां भार्य्यां विन्देत ॥” हारीतः । ४ । १ । “असमानार्षगोत्रां हि कन्यां सभ्रातृकां शुभाम् । सर्व्वावयवसम्पन्नां सुवृत्तामुद्बहेन्नरः ॥” पारस्करगृह्यसूत्रम् । “अग्निमुपधाय कुमार्य्याः पाणिं गृह्णीयात् त्रिषु त्रिषूत्तरादिषु ॥” कन्याशब्दार्थः कथ्यते । “कन्या कुमारी” इत्य- मरः । “कन्यापदस्यादत्तस्त्रीमात्रवचनेन ।” इत्यादि दायभागटीकायां आचार्य्यचूडा- मणिः । “कन्यापदस्यापरिणीतामात्रवचनात् ।” इति रघुनन्दनः ॥ “अनूढात्वेन कन्यापदस्य सपत्नीकन्या बोधकतया अमुख्यत्वप्रसक्तेः तद्रूपे- णैव कन्यापदस्य शक्तेः ।” इति श्रीकृष्णतर्का- लङ्कारः ॥ पूर्ब्बोक्तैर्व्वचनैः कुमारीणामेव परि- णये विवाहशब्दवाच्यत्वं नतूढानाम् ॥ मनुः । ५ । १५१ -- १५२ । “यस्मै दद्यात् पिता त्वेनां भ्राता वानुमते पितुः । तं शुश्रूषेत जीवन्तं संस्थितञ्च न लङ्घयेत् ॥ मङ्गलार्थं स्वस्त्ययनं यज्ञस्तासां प्रजापतेः । प्रयुज्यते विवाहेषु प्रदानं स्वाम्यकारणम् ॥” तत्रैव । १६० -- १६३ । “मृते भर्त्तरि साध्वी स्त्री ब्रह्मचर्य्ये व्यवस्थिता । स्वर्गं गच्छत्यपुत्त्रापि यथा ते ब्रह्मचारिणः । अपत्यलोभात् या तु स्त्री भर्त्तारमतिवर्त्तते । सेहनिन्दामवाप्नोति पतिलोकाच्च हीयते ॥ नान्योत्पन्ना प्रजास्तीह न चाप्यस्य परिग्रहे ।

न द्वितीयश्च साध्वीनां क्वचिद्भर्त्तोपदिश्यते ॥ पतिं हित्वापकृष्टं स्वमुत्कृष्टं या निषेवते । निन्द्यैव सा भवेल्लोके परपूर्व्वेति चोच्यते ॥” लघुहारीतः । “स्वगोत्राद् भ्रस्यते नारी विवाहात् सप्तमे पदे । पतिगोत्रेण कर्त्तव्या तस्याः पिण्डोदकक्रिया ॥” मनुः । ९ । ४७ । “सकृदंशो निपतति सकृत्कन्या प्रदीयते । सकृदाहुर्द्ददानीति त्रीण्येतानि सतां सकृत् ॥” तत्रैव । ५९ -- ६५ । “देवराद्वा सपिण्डाद्बा स्त्रिया सम्यक्नियुक्तया । प्रजेप्सिताधिगन्तव्या सन्तानस्य परिक्षये ॥ विधवायां नियुक्तस्तु घृताक्तो वाग्यतो निशि । एकमुत्पादयेत् पुत्त्रं न द्बितीयं कथञ्चन । द्वितीयमेके प्रजनं मन्यन्ते स्त्रीषु तद्बिदः ॥ अनिर्वृ तं नियोगार्थं पश्यतो धर्म्मतस्तयोः ॥ विधवायां नियोगार्थे निर्व्वृते तु यथाविधि । गुरुषच्च स्नुषावच्च वर्त्तेयातां परस्परम् ॥ नियुक्तौ यौ विधिं हित्वा वर्त्तेयातान्तु कामतः । तावुभौ पतितौ स्यातां स्नुषाग-गुरुतल्पगौ ॥ नान्यस्मिन् विधवा नारी नियोक्तव्या द्बिजा- तिमिः । अन्यस्मिन् हि नियुञ्जाना धर्म्मं हन्युः सना- तनम् ॥ नोद्वाहिकेषु मन्त्रेषु नियोगः कीर्त्त्यते क्वचित् । न विवाहविधाधुक्तं विधवावेदनं क्वचित् ॥” “न च विवाहविधायकशास्त्रे अन्येन पुरुषेण सह पुनर्व्विवाह उक्तः ॥” इति कुल्लूकः ॥ तत्रैव । ६८ -- ७० । “ततः प्रभृति यो मोहात् प्रमीतपतिकां स्त्रियम् । नियोजयत्यपत्यार्थं तं विगर्हन्ति साधवः ॥ यस्या म्रियेत कन्याया वाचा सत्ये कृते पतिः । तामनेन विधानेन निजो विन्देत देवरः ॥ यथाविध्यभिगम्यैनां शुक्लवस्त्रां शुचिव्रताम् । मिथोभजे दाप्रसवात् सकृत् सकृदृतातृतौ ॥” “आगर्भग्रहणात् सकृद्गमनोपदेशाच्च यस्मै वाग्दत्ता तस्यैवापत्यं भवति ।” इति कुल्लूक- भट्टः ॥ तत्रैव । ७१ । “न दत्त्वा कस्यचित् कन्यां पुनर्द्दद्याद्बिचक्षणः । दत्त्वा पुनः प्रयच्छन् हि प्राप्नोति पुरुषानृतम् ॥” तत्रैव । ७९ । “उन्मत्तं पतितं क्लीवमबीजं पापरोगिणम् । न त्यागोऽस्ति द्विषन्त्याश्च नच दायापवर्त्तनम् ॥” तत्रैव । ९७ । “कन्यायां दत्तशुल्कायां म्रियते यदिशुल्कदः । देवराय प्रदातव्या यदि कन्यानुमन्यते ॥” आश्वलायनगृह्यसूत्रम् । ४ । २ । २१ । तामुत्थापयेत् देवरः पतिस्थानीयः अन्तेवासी जरद्दासः । उदीर्ष्वनार्य्यभि जीवलोकम् ॥ अथ पत्नीमुत्थापयेत् कः देवरः पतिस्थानीयः स पतिस्थानीय इत्युच्यते । अनेन ज्ञायते पतिकर्त्तृकं कर्म्म पुंसवनादि पत्यसम्भवे देवरः

पृष्ठ ४/३९६

कुर्य्यात् । अन्तेवासी शिष्यः स वा यो बहुकालं दास्यं कृत्वा वृद्धोऽभूत् स वा ॥ * ॥ पराशरः । ४ । २५ -- २६ । “ज्येष्ठभ्राता यदा तिष्ठेत् आधानं नैव कारयेत् । अनुज्ञातस्तु कुर्व्वीत शङ्खस्य वचनं यथा ॥ नष्टे मृते प्रव्रजिते क्लीवे च पतिते पतौ । पञ्चस्वापत्सु नारीणां पतिरन्यो विधीयते ॥” पराशरः । १० । २५ -- ३७ । “वन्दिग्राहेण या भुक्ता हत्वा वद्धाबलाद्- भयात् । कृत्वा सान्तपनं कृच्छ्रं शुध्येत् पराशरो- ऽब्रवीत् ॥ सकृद्भुक्ता तु या नारी नेच्छन्ती पापकर्म्मभिः । प्राजापत्येन शुद्ध्येत ऋतुप्रस्रवणेन तु ॥ पतत्थर्द्धं शरीरस्य यस्य भार्य्या सुरां पिबेत् । पतितार्द्धशरीरस्य निष्कृतिर्न विधीयते ॥ गायत्त्रीं जपमानस्तु कृच्छं सान्तपनञ्चरेत् । गोमूत्रं गोमयं क्षीरं दधि सर्पिः कुशोदकम् ॥ एकरात्रोपवासश्च कृच्छ्रं सान्तपनं स्मृतम् । जारेण जनयेद्गर्भं गते त्यक्ते मृते पतौ ॥ तां त्यजेदपरे राष्ट्रे पतितां पापकारिणीम् । ब्राह्मणी तु यदागच्छेत् परपुंसा समन्विता ॥ सा तु नष्टा विनिर्द्दिष्टा न तस्या गमनं पुनः । कामान्मोहाद् यदा गच्छेत् त्यक्त्वा बन्धुं सुतान् पतिम् ॥ सा तु नष्टा परे लोके मानुषेषु विशेषतः । दशमे तु दिने प्राप्ते प्रायश्चित्तं न विद्यते ॥ दशाहं न त्यजेन्नारी त्यजेन्नष्टश्रुता तथा । भर्त्ता चैव चरेत्कृच्छ्रं कृच्छ्रार्द्धं चैव बान्धवाः ॥ तेषां भुक्त्वा च पीत्वा च अहोरात्रेण शुध्यति । ब्राह्मणी तु यदागच्छेत् परपुंसा विवर्ज्जिता ॥ गत्वा पुंसां शतं याति त्यजेयुस्तान्तु गोत्रिणः । पुंसो यदि गृहं गच्छेत् तदशुद्धं गृहं भवेत् ॥ पितृमातृगृहं यस्य जारस्यैव तु तद्गृहम् । उल्लिख्य तद्गृहं पश्चात् पञ्चगव्येन शुद्ध्यति ॥” बृहन्नारदीयम् । उद्बाहतत्त्वे । “समुद्रयात्रास्वीकारः कमण्डलुविधारणम् । द्विजानामसवर्णासु कन्यासूपयमस्तथा ॥ देवरेण सुतोत्पत्तिर्म्मधुपर्के पशोर्व्वधः । मांसदानं तथा श्राद्धे वानप्रस्थाश्रमस्तथा ॥ दत्तायाश्चैव कन्यायाः पुनर्द्दानं वरस्य च । दीर्घकालं ब्रह्मचर्य्यं नरमेधाश्वमेधकौ ॥ महाप्रस्थानगमनं गोमेधञ्च तथा मखम् । इमान् धर्म्मान् कलियुगे वर्ज्ज्यानाहुर्म्मनीषिणः ॥” हेमाद्रिपराशरभाष्ययोरादित्यपुराणम् । “दीर्घकालं ब्रह्मचर्य्यं घारणञ्च कमण्डलोः । देवरेण सुतोत्पत्तिर्द्दत्ता कन्या प्रदीयते ॥ कन्यानामसवर्णानां विवाहश्च द्बिजातिभिः । आततायिद्विजाग्र्याणां धर्म्मयुद्धे निहिंसनम् ॥ वानप्रस्थाश्रमस्यापि प्रवेशो विधिदेशितः । वृत्तस्वाध्यायसाक्षेपमघसङ्कोचनन्तथा ॥ प्रायश्चित्तविधानञ्च विप्राणां मरणान्तिकम् ।

संसर्गदोषः पापेषु मधुपर्के पशोर्व्वधः ॥ दत्तौरसेतरेषान्तु पुत्त्रत्वेन परिग्रहः । शूद्रेषु दासगोपालकुलमित्रार्द्धशीरिणाम् ॥ भोज्यान्नता गृहस्थस्य तीर्थसेवातिदूरतः । ब्राह्मणादिषु शूद्रस्य पक्वतादिक्रियापि च ॥ भृग्वग्निमरणञ्चैव वृद्धादिमरणं तथा । एतानि लोकगुप्त्यर्थं कलेरादौ महात्मभिः ॥ निवर्त्तितानि कर्म्माणि व्यवस्थापूर्ब्बकं बुधैः । समयश्चापि साधूनां प्रमाणं वेदवद्भवेत् ॥” याज्ञवल्क्यः । १ । ६५ । “सकृत् प्रदीयते कन्या हरंस्तां चौरदण्डभाक् । दत्तामपि हरेत् कन्यां श्रेयांश्चेद्वर आव्रजेत् ॥” गोतमः । “प्रतिश्रुत्याप्यधर्म्मसंयुक्ताय न दद्यात् ॥” वशिष्ठः । “कुलशीलविहीनस्य षण्डादिपतितस्य च । अपस्मारिविधर्म्मस्य रोगिणां वेशधारिणाम् । दत्तामपि हरेत्कन्यां सगोत्रोढां तथैवच ॥” वशिष्ठः उद्वाहतत्त्वे । “अद्भिर्व्वाचा प्रदत्तायां म्रियेतोर्द्धं वरो यदि । नच मन्त्रोपनीता स्यात् कुमारी पितुरेव सा ॥” उद्वाहतत्त्वे । यमः । “नोदकेन न वा वाचा कन्यायाः पतिरिष्यते । पाणिग्रहणसंस्कारात् पतित्वं सप्तमे पदे ॥” उद्बाहतत्त्वे कात्यायनः । “अनेकेभ्योऽपि दत्तायामनूढायान्तु तत्र वै । वरागमश्च सर्व्वेषां दत्तं पूर्व्ववरो हरेत् ॥” नान्योत्पन्ना प्रजास्तीह नचाप्यन्यपरिग्रहे । न द्बितीयश्च साध्वीनां क्वचिद्भर्त्तोपदिश्यते ॥ व्यभिचारात्तु भर्त्तुः स्त्री लोके प्राप्नोति निन्दितम् । शृगालयोनिं प्राप्नोति पापरोगैश्च पीड्यते ॥” नारदसंहिता । “अज्ञातदोषेणोढाया निर्द्दोषा नान्यमाश्रिता । बन्धुभिः सा नियोक्तव्या निर्ब्बन्धुः स्वयमाश्रयेत् ॥ नष्टे मृते प्रव्रजिते क्लीवे च पतिते पतौ । पञ्चस्वापत्सु नारीणां पतिरन्यो विधीयते ॥ अष्टौ वर्षाण्यपेक्षेत ब्राह्मणी प्रोषितं पतिम् । अप्रसूता च या नारी परतोऽन्यं समाश्रयेत् ॥ क्षत्रिया षट् समास्तिष्ठेत् अप्रसूता समा त्रयम् । वैश्या प्रसूता चत्वारि द्बे वर्षे इतरा वसेत् ॥ न शूद्रायाः सृतः कालः एष प्रोषितयोषि- ताम् । जीवति श्रूयमाणे तु स्यादेव द्बिगुणो विधिः ॥ अतोऽन्यगमने स्त्रीणां एषु दोषो न विद्यते ॥” ऋग्वेदे । १० । ४० । २ । “को वां शयुत्रा विधवेव देवरम् ॥” “तत्र दृष्टान्तं दर्शयति शयुत्रा शयने विधवेव यथा मृतभर्त्तृका नारी देवरं भर्त्तृभ्रातरं अभि- मुखीकरोति ।” “तथाच यास्कः क्वचिद्रात्रौ भवथः क्व दिवा क्वाभिप्राप्तिं कुरुथः क्व वसथः को वां शयने विधवेव देवरं देवरः कस्माद्द्वितीयो

वर उच्यते । विधवा विधातृका भवति विधव- नाद्बा विधावनाद्वेति चर्म्मशिरा अपिवा धव इति मनुष्यनाम तद्वियोगाद्विधवा देवरो दीव्यतिकर्म्मा मर्य्यो मनुष्यो मरणधर्म्मा योषा यौतेराकुरुते सहस्थाने इति ॥” इति तद्भाष्ये सायणः ॥ एतेन पूर्व्वोल्लिखितप्रमाणपर्य्यालोचनेन एतत् प्रतीयते यत् विधवाया विवाहो नास्ति किन्तु देवरादिना नियोगोऽस्ति । सोऽपि कलौ क्षेत्र- जादिपुत्त्रवत् नास्त्येव । नष्टेमृते इत्यादि वचने अन्यवचनैरेकवाक्यतया पतिशब्दस्य पालका- र्थत्वं वाग्दानपत्यर्थत्वं वा दत्तामपि हरेत्कन्या- मित्यादिवचने दत्ताशब्दस्य वाग्दत्तापरार्थत्वञ्च एतच्च सर्व्वं सुधीभिर्भाव्यमिति ॥) विधा, स्त्री, (विधानमिति । वि + धा + क्विप् ।) विधिः । प्रकारः । इत्यमरः ॥ (यथा, तैत्ति- रीयोपनिषदि । ३ । १० । १ । “तस्मात् यया कया च विधया बह्वन्नं प्राप्नु- यात् ॥”) ऋद्धिः । गजान्नम् । वेतनम् । इति मेदिनी- शब्दरत्नावल्यौ ॥ कर्म्म । इति हेमचन्द्रः ॥ वेधनभ् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (आपः । यथा, वाजसनेयसंहितायाम् । १४ । ७ । “सजूरृतुभिः सजूर्विधाभिः सजूर्वसुभिः ।” “विधाभिर्या त्वं सजूरसि विदधति सृजन्ति जग- दिति विधा आपस्ताभिः । आपो वै विधा अद्भिर्हीदं सर्व्वं विहितमितिश्रुतेः । अप एव ससर्जादौ इति स्मृतेश्च ।” इति तद्भाष्ये मही- धरः ॥) विधाः, [स्] पुं, ब्रह्मा । इत्युणादिकोषः ॥ विघाता, [ऋ] पुं, (विदधातीति । वि + धा + तृच् ।) ब्रह्मा । इत्यमरः ॥ (विष्णुः । यथा, महाभारते । १३ । १४९ । ६४ । “अविज्ञाता सहसांशुर्विधाता कृतलक्षणः ॥” “विशेषेण शेषदिग्गजभू भूधरात् समस्तभूतानि च दघातीति विधाता ।” इति तत्र शाङ्कर- भाष्यम् ॥ * ॥ महेश्वरः । यथा, महाभारते । १३ । १७ । १०४ । “उषङ्गुश्च विधाता च मान्धाता भूतभावनः ॥”) कामदेवः । इति मेदिनी । ते, १६ ॥ मदिरा । इति राजनिर्घण्टः ॥ भृगुमुनिपुत्त्रः । तस्य भार्य्या मेरुकन्या नियतिः । तस्य पुत्त्रः प्राणः । तस्य सुतः वेदशिराः कविश्च । इति श्रीभाग- वतमतम् ॥ * ॥ विधातुर्विचित्रा गतिर्यथा, -- कंस उवाच । “तृणेन पर्व्वतं हन्तुं शक्तो धाता च दवतः । कीटेन सिंहशार्दूलं मशकेन गजं तथा ॥ शिशुना च महावीरं महान्तं क्षुद्रजन्तुभिः । भूषिकेण च मार्ज्जारं मण्डूकेन भुजङ्गमम् ॥ एवं जन्येन जनकं भक्ष्येणैव च भक्षकम् । वह्रिना च जलं नष्टं वह्निं शुष्कतृणेन च ॥ पीताः सप्त समुद्राश्च द्बिजेनैकेन जह्नना ।

पृष्ठ ४/३९७

धातुर्गतिर्विचित्रा च दुर्ज्ञेया भुवनत्रये ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजम्मखण्डे ७ अध्यायः ॥ अपि च । भलन्दन उवाच । “सम्बन्धो हि विधिवशो न मे साध्यो व्रजाधिप । प्रजापतिर्योगकर्त्ता जन्मदाताहमेव च ॥ का कस्य पत्नी कन्या वा वरः को वा ससाधनः ॥ कर्म्मानुरूपफलदः सर्व्वेषां कारणं विधिः । भवितव्यं कृतं कर्म्म तदमोघं श्रुतौ श्रुतम् ॥ अन्यथा निष्फलं सर्व्वमनीशस्योद्यमो यथा । वृषभानुप्रिया धात्रा लिखिता चेत् सुता मम ॥ पुरा भूतैव को वाहं केनान्येन निवार्य्यते ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे १७ अः ॥ * ॥ अन्यच्च । “त्यागे दोषः कामुकीनां शापभाक् पापभाक् गृही । ब्रह्मा जगद्बिधातापि न विरक्तः कलत्रवान् । त्यागे दोषस्तत् कदाचिन्नास्माकं त्यक्तयोषि- ताम् ॥” * ॥ अपरञ्च । “स्वान्तर्दुःखेन दुःखार्त्तो यो यं शपति निश्चितम् । तं शापं खण्डितुं शक्तो न विधाता जगत्- प्रभुः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे २० अः ॥ * ॥ असौ जगतां पतिर्यथा, -- “द्वौ धाता च विधाता च पौराणौ जगतां पती । द्वौ शास्तारौ त्रिलोकेऽस्मिन् धर्म्माधर्म्मौ प्रकी- र्त्तितौ ॥” इति वह्रिपुराणे गणभेदनामाध्यायः ॥ (त्रि, मेधावी । इति निघण्टुः । ३ । १५ ॥ विहितकर्म्मानुष्ठाता । यथा, मनुः । ११ । ३५ । “विधाता शासिता वक्ता मेत्री ब्राह्मण उच्यते । तस्मै नाकुशलं ब्रूयात् न शुष्कां गिरमीरयेत् ॥” स्रष्टा । सर्व्वसभर्थः । यथा, रघुः । १ । ७० । “तया हीनं विधातर्मां कथं पश्यन्न दूयसे । सिक्तं स्वयमिव स्नेहाद्वन्ध्यमाश्रमपादपम् ॥” जनयिता । दाता । यथा, कुमारे । १ । ५७ । “स्वयं विधाता तपसः फलानां केनापि कामेन तपश्चचार ॥”) विघातृभूः, पुं, (विधातुर्ब्रह्मणो भूरुत्पत्तिर्यस्य ।) नारदमुनिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ विधात्रायुः, [स्] पुं, (विधातुरायुर्ज्जीवित- कालपरिमाणं यस्मात् । सूर्य्यक्रियां विना वत्स- रादिज्ञानासम्भवादेवास्य तथात्वम् ।) सूर्य्यः । यथा, -- “वेशदानो विधात्रायुर्द्दिव्यवस्त्रो दिवाकरः ॥” इति शब्दचन्द्रिका ॥ क्ली, ब्रह्मणो वयः । तद्यथा । चतुर्द्दश- मन्वन्तरैर्ब्रह्मणः एकं दिनं भपति । तन्मनुष्य- मानेनैकः कल्पस्त्रिंशत्कल्पे ब्रह्मण एको मासो भवति । एतादृशैर्द्वादशमासैर्ब्रह्मणः

संवत्सरो भवति । एवं वर्षशतं ब्रह्मण आयुः । तत्र पञ्चाशत् वर्षा व्यतीताः । एकपञ्चाशदा- रम्भेऽधुना श्वेतवाराहकल्पः । अत्र मन्वन्त- राणि व्यतीतानि षट् अधुना वैवस्वतमन्वन्तरं वर्त्तते । इति श्रीभागवतमतम् ॥ विधात्री, स्त्री, (वि + धा + तृच् । ङीप् ।) पिप्पली । इति शब्दचन्द्रिका ॥ विधानकर्त्त्री । यथा, -- “गतासूनां बाहुप्रकरकृतकाञ्चीपरिलस- न्नितम्बां दिग्वस्त्रां त्रिभुवनविधात्रीं त्रिनयनाम् । श्मशानस्थे तल्पे शवहृदि महाकालसुरत- प्रयुक्तां त्वां ध्यायन् जननि जडचेता अपि कविः ॥” इति तन्त्रसारे कर्पू राख्यस्तोत्रम् ॥ विधानं, क्ली, (वि + धा + ल्युट् ।) विधिः । इति जटाधरः ॥ (यथा, मनुः । ७ । १८१ । “यदातु यानमातिष्ठेत् परराष्ट्रं प्रति प्रभुः । तदानेन विधानेन यायादरिपुरं शनैः ॥”) करणम् । इति नानार्थविधिशब्दटीकायां भरतः ॥ (यथा, रघुः । ७ । १४ । “परस्परेण स्पृहणीयशोभं न चेदिदं द्बन्द्वमयोजयिष्यत् । अस्मिन् द्वये रूपविधानयत्नः पत्युः प्रजानां वितथोऽभविष्यत् ॥”) करिकवलः । इति हारावली । १९१ ॥ (वेदादि- शास्त्रम् । यथा, मनुः । १ । ३ । “त्वमेको ह्यस्य सर्व्वस्य विधानस्य स्वयम्भुवः । अचिन्त्यस्याप्रमेयस्य कार्य्यतत्त्वार्थवित् प्रभो ! ॥” नाटकाङ्गविशेषः । यथा, साहित्यदर्पणे । ६ । ३४६ । “सुखदुःखकृतो योऽर्थस्तद्बिधानमिति स्मृतम् ॥” यथा, बालचरिते । “उत्साहातिशयं वत्स तव बाल्यञ्च पश्यतः । मम हर्षविषादाभ्यामाक्रान्तं युगपन्मनः ॥”) विधानकं, क्ली, व्यथा । इति शब्दरत्नावली ॥ (विधिः । यथा, कथासरित्सागरे । ४९ । १८० । “ततस्तुष्टो भदन्तोऽसौ तस्मायादित्यशर्म्मणे । ददौ सुलोचनामन्त्रमर्थितं सविधानकम् ॥”) विधानवेत्तरि, त्रि ॥ विधानगः, पुं, (विधानं गायतीति । गै + टक् ।) पण्डितः । इति शब्दरत्नावली ॥ विधायकः, त्रि, विपूर्ब्बधाञ्धातोर्णक (ण्वुल्) प्रत्य- येन निष्पन्नः ॥ विधानकर्त्ता । (यथा, राज- तरङ्गिण्याम् । १ । १६९ । “स विहारस्य निर्म्माता जुष्को जुष्कपुरस्य यः । जयस्वामिपुरस्यापि शुद्धधीः स विधायकः ॥”) विधिज्ञापकः ॥ विधायी, [न्] त्रि, विधानकर्त्ता । विपूर्ब्बकधाञ्- धातोर्णिन्प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ (यथा, कथा- सरित्सागरे । ४१ । ११३ । “भार्य्याञ्च काव्यालङ्कारां तादृक्कार्य्यविधा- यिनीम् । भूगृहे स निचिक्षेप पापां तां पुत्त्रघातिनीम् ॥”)

विधाव्यं, क्ली, कम्पनम् । विपूर्ब्बधूधातोर्घ्यण्प्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ विधिः, पुं, (विधति विदधाति विश्वमिति । विध विधाने + “इगुपधात् कित् ।” उणा० ४ । ११९ । इति इन् । स च कित् ।) ब्रह्मा । (यथा, नैषधे । २२ । ४७ । “विधिर्विधत्ते विधुना बधूनां किमाननं काञ्चनसञ्चकेन ॥” * ॥ विधीयेते सुखदुःखे अनेनेति । वि + धा + “उपसर्गे धोः किः ।” ३ । ३ । ९२ । इति किः ।) भाग्यम् । (यथा, मार्कण्डेये । ८ । १८२ । “राज्यनाशं सुहृत्यागो भार्य्यातनयविक्रयः । हरिश्चन्द्रस्य राजर्षेः किं विधे ! न कृतं त्वया ॥”) क्रमः । विधानम् । इत्यमरः ॥ कालः । इति मेदिनी । धे, १७ ॥ विधिवाक्यम् । (यथा, गीतायाम् । १६ । २३ । “यः शास्त्रविधिमुत्सृज्य वर्त्तते कामचारतः । न स सिद्धिमवाप्नोति न सुखं न परां गतिम् ॥”) प्रकारः । नियोगः । इति हेमचन्द्रः ॥ विष्णुः । इति हलायुधः । कर्म्म । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, देवीपुराणे । “तस्मात् सूर्य्यः शशाङ्कस्य क्षयवृद्धिविधेर्विभुः ॥”) गजान्नम् । इति जटाधरः ॥ वैद्यः । इति राजनिर्घण्टः ॥ यागोपदेशकग्रन्थः । इति भरतधृतकोषः ॥ षड्विधसूत्रलक्षणान्तर्गत- लक्षणविशेषः । यथा, -- “संज्ञा च परिभाषा च विधिर्नियम् एव च । अतिदेशोऽधिकारश्च षड्विधं सूत्रलक्षणम् ॥” अप्राप्तप्रापको विधिः । स तु द्बिविधः । वर्णोत्- पादनरूपोऽभावरूपश्च । वर्णोत्पादनरूपो यथा सहर्णे र्घ इत्यादि । अभावरूपो द्विविधः । नाशो निषेधरूपश्च । नाशविधिर्यथा । लोपो- ऽस्योमाङोरित्यादि । निषेधविधिर्यथा । नाजो- ऽन्त इत्यादि । सामान्यप्राप्तस्य विशेषावधारणं नियमविधिः । यथा । रङो विः सुपि इत्यादि । अन्यधर्म्मस्यान्यत्रारोपणमतिदेशविधिः यथा । इन्वदिक् इत्यादि । पूर्ब्बसूत्रस्थितपदस्य पर- सूत्रेषूपस्थितिरधिकारविधिः । स तु त्रिविधः । “सिंहावलोकिताख्यश्च मण्डूकप्लुतिरेव च । गङ्गाश्रोत इति ख्यातश्चाधिकारास्त्रयो मताः ॥” सिंलावलोकितो यथा । वावगोर्द्दान्ते इत्यस्मात् दान्ते इति पदस्य ऋक्यगित्यन्तेषूपस्थितिः । मण्डूकप्लुतिर्यथा । टाभिस्ङेङसीत्यस्मात् अत इति पदस्य आक्तिमभवि इत्यत्रोपस्थितिः । गङ्गाश्रोतो यथा । लेः सि औ जस् इत्यस्मात् लेरिति पदस्य तद्धितपर्य्यन्तेषूपस्थितिरिति । एवञ्च । “कार्य्यी कार्य्यं निमित्तञ्च त्रिभिः सूत्रमुदा- हृतम् । कदाचित् कार्य्यिकार्य्याभ्यां क्वचित् कार्य्यनिमि- त्ततः ॥ यस्य निर्द्दिश्यते कार्य्यं स कार्यी गदितो बुधैः ।

पृष्ठ ४/३९८

क्रियते यत्तु तत् कार्य्यमादेशप्रत्ययागमम् ॥ यस्मात् परं परे यस्मिन् तन्निमित्तं द्विधा मतम् । आकाङ्क्षायान्तु सर्व्वेषामनुवृत्तिः परे भवेत् ॥” इति ॥ एवञ्च । “बहिरङ्गविधिभ्यः स्यादन्तरङ्गविधिर्ब्बली । प्रत्ययाश्रितकार्य्यन्तु बहिरङ्गमुदाहृतम् ॥ प्रकृत्याश्रितकार्य्यं स्यादन्तरङ्गमिति ध्रुवम् । प्रकृतेः पूर्ब्बपूर्ब्बं स्यादन्तरङ्गतरं तथा ॥ सावकाशविधिभ्यः स्याद्बली निरवकाशकः । कस्यचिद्भिन्नकार्य्यस्य प्रथमे परतस्तथा । सम्भवेद्विषयो यस्य स भवेत् सावकाशकः ॥ आदौ हि विषयो यस्य परतो न हि संभवेत् । स पण्डितगणैरुक्तो विधिर्निरवकाशकः ॥ तथा सामान्यकार्य्येभ्यो विशेषकविधिर्ब्बली । बहवो विषया यस्य स सामान्यविधिर्भवेत् ॥ स्वल्पः स्याद्विषयो यस्य स विशेषविधिर्म्मतः । आगमादेशयोर्म्मध्ये बलीयानागमो विधिः ॥ प्रकृतिं प्रत्ययञ्चापि यो न हन्ति स आगमः । आदेश उपघाती यः प्रकृतेः प्रत्ययस्य वा ॥ सकलेभ्यो विधिभ्यः स्याद्बली लोपविधिस्तथा । लोपस्वरादेशयोस्तु स्वरादेशो विधिर्बली ॥” इति मुग्धबोधव्याकरणटीकायां दुर्गादासः ॥ * ॥ अथ विधिभदाः । तत्र कश्चित् प्रधानविधिः । स तु स्वतः फलहेतुक्रियाबोधकः । यथा । यजेत स्वर्गकाम इत्यादि । कश्चिदङ्गविधिः । स तु स्वतः फलहेतुक्रियायां कथमित्याकाङ्क्षायां विधायकः । यथा । इडो यजति इत्यादि । कश्चित प्रयोगविधिः । स तु यावदङ्गयुक्तक्रिया- बोधकः । यथा । यावदङ्गयुक्तं यजेत विलक्षण- स्वर्गकाम इत्यादि । कश्चिद्गुणफलविधिः । स तु आकाङ्क्षानिवृत्तौ अधिकफलाय प्राप्त- कर्म्मणि गुणविधिः । यथा । गोदोहेनापः प्रणयेत् पशुकाम इत्यादि । प्रधानविधिश्च द्बिविधः । उत्पत्तिर्नियोगश्चेति । तत्रोत्पत्तिस्तु कर्म्मस्वरूप- बोधकः । यथा आग्नेयाष्टाकपालः अमा- वास्यायां पौर्णमास्याञ्चाच्युतो भवति इत्यादि । नियोगश्च स्वर्गकामाद्यधिकारिबोधकः । यथा । स्वर्गकामो यजेत इत्यादि । अङ्गविधिस्तु काल- देशकर्त्रादिबोधकतया अनियत एव । प्रधानाङ्ग- विध्योर्विधेयाप्राप्तिप्राप्तिभ्यां त्रैविध्यम् । तत्र अप्राप्तितो द्वैविध्यम् । तत्राप्यत्यन्ताप्राप्तौ अपूर्ब्बविधिः । पक्षतोऽप्राप्तौ नियमविधिः । विधेयतत्प्रतिपक्षयोः प्राप्तौ परिसङ्ख्याविधिः । अतएवोक्तम् । “विधिरत्यन्तमप्राप्तौ नियमः पाक्षिके सति । तत्र चान्यत्र च प्राप्तौ परिसङ्ख्या विधीयते ॥” तत्र प्रधानस्य विधिभेदो यथा । अहरहः सन्ध्यामुपासीत इत्यादिरपूर्ब्बविधिः । अत्र विथेयस्य सन्ध्यादेः शास्त्रतो रागतो न्यायतो वा कचिदप्यप्राप्तेः । तथा ऋतौ भार्य्यामुपेयात् इत्यादिर्नियमविधिः । विधेयस्य भार्य्याभि-

गमनस्य रागतः प्राप्तावपि रागाभावात् पक्षतोऽप्राप्तेः । तथा । प्रोक्षितं मांसं भुञ्जीत इत्यादिः परिसङ्ख्याविधिः । विधेयस्य प्रोक्षित- मांसभक्षणस्य च रागतः प्राप्तेः । अङ्गस्य विधिभेदो यथा । शारदीयपूजायामष्टम्या- मुपवसेत् इत्यादिरपूर्ब्बविधिः । अत्र विधेयस्यो- पवासस्य एतदन्यशास्त्रतो रागतो न्यायतो वा क्वक्षिदप्राप्तेः । तथा श्राद्धे भुञ्जीत पितृसेवित- मित्यादिनियमविधिः । विधेयस्य श्राद्धशेष- भोजनस्य रागतः प्राप्तावपि रागाभावात् पक्षतोऽप्राप्तेः । तथा । वृद्धिश्राद्धे प्रातरामन्त्रि- तान् विप्रान् इत्यादिः परिसङ्ख्याविधिः । तत्र विधेयस्य प्रातर्निमन्त्रणस्य तत्प्रतिपक्षस्य पूर्ब्ब- दिनसायं निमन्त्रणस्य च पार्व्वणवन्न्यायतः प्राप्तेरिति स्मृतेरुदाहरणम् । इति धर्म्म- दीपिका ॥ * ॥ न्यायमते विधिर्यथा, -- “प्रवृत्तिः कृतिरेवात्र सा चेच्छातो यतश्च सा । तजज्ञानं विषयस्तस्य विधिस्तज्ज्ञापकोऽथवा ॥” विधिजन्यज्ञानात् प्रवृत्तिर्दृ श्यते सा इच्छातः चिकीर्षातः चिकीर्षा च कृतिसाध्यत्वेष्टसाधनत्व- ज्ञानात् तज्ज्ञानस्य विषयः कार्य्यत्वं इष्टसाधन- त्वञ्च विधिरिति प्राचीनमतम् ॥ स्वमतमाह तज्ज्ञापकोऽथवेति इष्टसाधनत्वानुमापक आप्ताभिप्रायो विधिप्रत्ययार्थः । इति हरि- दासीयकुसुमाञ्जलिः ॥ * ॥ अपि च आश्रयत्व- सम्बन्धन प्रत्ययोपस्थापितेष्टसाधनत्वान्वितस्वार्थ- परपदघटितवाक्यत्वं विधित्वम् । मीमांसकमते इष्टसाधनत्वं कृतिसाध्यत्वञ्च पृथग्विध्यर्थः । इति गदाधरभट्टाचार्य्यकृतविधिस्वरूपः ॥ विधिदर्शी, [न्] पुं, (विधिं द्रष्टुं शीलमस्य । दृश् + णिनिः ।) सदस्यः । इत्यमरः ॥ विधिदेशकः, पुं, (विधिं दिशतीति । दिश + ण्वुल् ।) सदस्यः । इति शब्दरत्नावली ॥ विधिवत्, व्य, यथाविधि । विध्यनुसारेण । यथा, -- “तोषयेत् सततं भार्य्यां विधिवत् पाणिपीडि- ताम् ॥” इति कालिकापुराणे १९ अध्यायः ॥ * ॥ अपि च । “सन्ध्यामुपास्य विधिवत् विल्वपत्राद्युपा- र्ज्जयेत् ॥” इति शिवरात्रिव्रतकथा ॥ * ॥ अन्यच्च । “पूजयेद्ब्रह्मविष्ण्वर्करुद्रवस्वात्मकं शिवम् । व्रतोपवासैर्विधिवत् श्रद्धवा च विमत्सरः ॥” इति मत्स्यपुराणे योगमाहात्म्यम् ४९ अध्यायः ॥ अपरञ्च । “इति नक्षत्रपुरुषमुपोष्य विधिवत् स्वयम् । सर्व्वान् कामानवाप्नोति विष्णुलोके महीयते ॥” इति तत्रैव ५१ अध्यायः ॥ विधुः, पुं, (विध्यति विरहिणं विध्यते राहुणेति वा । व्यध ताडे + “पॄभिदिव्यधीति ।” उणा० १ । २४ । इति कुः ।) चन्द्रः । (यथा, --

“पिक ! विधुस्तव हन्ति समं तम- स्त्वमपि चन्द्रविरोधिकुहूरवः । तदुभयोरनिशं हि विरोधिता कथमहो समता मम तापने ॥” * ॥ विध्यति असुरानिति ।) विष्णुः । कर्पूरः । इति मेदिनी । धे, १६ ॥ ब्रह्मा । इति शब्द- रत्नावली ॥ राक्षसः । इति विश्वः ॥ आयुधः । वायुः । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ * ॥ चन्द्रस्य द्वादशावस्थास्तत्फलादिश्च यथा, -- “चन्द्रस्य द्वादशावस्था भवन्ति शृणु ता अपि । त्रिषु त्रिषु च ऋक्षेषु अश्विन्यादि वदाम्यहम् ॥ प्रवासस्थं पुनर्नष्टं मृतावस्थं जयावहम् । हास्यावस्थं क्रीडावस्थं प्रमोदावस्थमेव च । विषादावस्थभोगस्थे ज्वरावस्थं व्यवस्थितम् ॥ कम्पावस्थं सुस्थावस्थं द्वादशावस्थगं भवेत् ॥ प्रवासो हानिर्मृत्युश्च जयो हासो रतिः सुखम् । शोको भोगो ज्वरः कम्पः सुस्थावस्थाक्रमात्- फलम् ॥ जन्मस्थः कुरुते तृप्तिं द्वितीये नास्ति निर्वृतिः । तृतीये राजसम्मानं चतुर्थे कलहागमः ॥ पञ्चमेन मृगाङ्केण स्त्रीलाभो वै तथा भवेत् ॥ धनधान्यागमः षष्ठे रतिः पूजा च सप्तमे । अष्टमे प्राणसन्देहो नवमे कोषसञ्चयः ॥ दशमे कार्य्यनिष्पत्तिर्ध्रुवमेकादशे जयः । द्वादशेन शशाङ्केन मृत्युरेव न संशया ॥” इति गारुडे । ६१ । ३ -- ९ ॥ * ॥ चन्द्रस्य क्षयवृद्धिकारणम् यथा, -- ब्रह्मोवाच । “राका चानुमती चैव द्विविधा पूर्णिमा मता । सिनीवाली कुहुश्चैव अमावास्या द्बिधैव तु ॥ अमा नाम रवे रश्मिश्चन्द्रलोके प्रतिष्ठिता । यस्मात् सोमो वसत्यस्याममावासी ततः स्मृता ॥ पूर्ब्बोदितकलाभिन्नपौर्णमास्या निशाकरे । पूर्णिमानुमती ज्ञेया पश्चास्तमितभास्करे ॥ यस्मात्तामनुमन्यन्ते देवताः पितृभिः सह । तस्मादनुमती नाम पूर्णिमा प्रथमा स्मृता ॥ यदा चास्तमिते सूर्य्ये पूर्णचन्द्रस्य चोद्गमः । युगपत् सोत्तरा रागस्तदानुमतिपूर्णिमा ॥ राकान्तामनुमन्यन्ते देवताः पितृभिः सह । रञ्जनाच्चैव चन्द्रस्य राकेति कवयोऽब्रुवन् ॥ सिनीवालीप्रमाणन्तु क्षीणशेषो निशाकरः । अमावास्यां विशत्यर्कं सिनीवाली ततः स्मृता ॥ कुहेति कोकिलेनोक्तो यः कालस्तु समाप्यते । तत्कालसंज्ञा त्वेषा वै अमावास्या कुहूः स्मृता । अनुमत्याशवाः कार्य्या सिनीव्याल्याः कुहूं विना । एतासां विरलः कालः कुमात्रति कुहूः स्मृता ॥ कलाः षोडश सोमस्य शुक्ले वर्द्धयते रविः । अमृतेनामृतं कृष्णे पीयते दैवतैः क्रमात् ॥ प्रथमां पिबते वह्निर्द्वितीयां पवनः कलाम् । विश्वेदेवास्तृतीयान्तु चतुर्थीन्तु प्रजापतिः ॥ पञ्चमीं वरुणश्चापि षष्ठीं पिबति वासवः ।

पृष्ठ ४/३९९

सप्तमीमृषयो दिव्या वसवोऽष्टौ तथाष्टमीम् ॥ नवमीं कृष्णपक्षस्य पिबतीन्द्रः कलामपि । दशमीं मरुतश्चापि रुद्रा एकादशीं कलाम् । द्वादशीन्तु कलां विष्णुर्धनदश्च त्रयोदशीम् । चतुर्द्दशीं पशुपतिः कलां पिबति नित्यशः । ततः पञ्चदशीञ्चैव पिबन्ति पितरः कलाम् ॥ कलावशिष्टो निष्पीतः प्रविष्टः सूर्य्यमण्डलम् । अमायां विशते रश्मौ अमावासी ततः स्मृता ॥ पूर्ब्बाह्णे विशते चार्कं मध्याह्रे तु वनस्पतिम् । अपराह्णे विशत्यप्सु स्वयोनिवारिसम्भवः ॥ आपः प्रविष्टः सोमस्य शेषया कलयैकया । तृणगुल्मलतावृक्षान्निष्पादयति चौषधीः ॥ तमोषधिं स्थितं गावश्चरन्त्यापः पिबन्ति च । तदङ्गानुगतं गोभ्यः क्षारत्वमुपगच्छति ॥ तत्क्षीरममृतं भूत्वा मन्त्रभूतं द्बिजातयः । स्वाहाकारवषट्कारैर्जुह्वन्त्याहुतयः क्रमात् ॥ हुतमग्निषु देवाय पुनः सोमं विवर्द्धयेत् । एवं संक्षीयते सोमः क्षीणश्चाप्यायते पुनः । तस्मात् सूर्य्यः शशाङ्क्षस्य क्षयवृद्धिविधेर्व्विभुः ॥” इति देवीपुराणे चन्द्रक्षयवृद्धिः ॥ * ॥ ब्रह्मोवाच । “यदयं वदते लोको वालिशत्वान्महामते । तदहं संप्रवक्ष्यामि चन्द्रसूर्य्योपरागिकम् ॥ यदि सत्यमयं ग्रस्तस्तेजोराशिर्दिवाकरः । तत्कथं नोदरस्थेन राहुर्न भस्मसात् कृतः ॥ अथवा राहुणाक्रम्य शत्रुवक्त्रं प्रवेशितः । तत् कथं दशनैस्तीक्ष्णैः शतधा न विखण्डितः ॥ विमुक्तश्च पुनर्दष्टस्तथैवाखण्डमण्डलः । न चास्यापहृतं तेजो न स्थानादपसारितः ॥ यदि वा ह्येष निष्पीतः कथं दीप्रतरोऽभवत् । तस्मान्न तेजसां राशी राहोर्वक्त्रं गमिष्यति ॥ भक्ष्यार्थं सर्व्वदेवानां सोमः सृष्टः स्वयम्भुवा । तत्रस्थममृतञ्चापि सम्भूतं सूर्य्यतेजसा ॥ पिबन्त्यम्बुमयं देवाः पितरश्च स्वधामृतम् । त्रयञ्च त्रिशतञ्चैव त्रयस्त्रिंशत्तथैव च ॥ त्रयश्च त्रिसहस्राश्च देवाः भोमं पिबन्ति ये । राहोरप्यमृतं भाग्यं पुरा सृष्टं स्वयम्भु वा ॥ तस्मात्तद्राहुरागत्य पातुमिच्छति पर्व्वसु । उद्धृत्य पार्थिवीं छायां मद्राकारान्तमोमयः ॥ पातुमिच्छन् ततश्चेन्दुमाच्छादयति छायया । शुक्ले च चन्द्रमभ्येति कृष्णे पर्व्वणि भास्करम् ॥ सूर्य्यमण्डलसंस्थन्तु चन्द्रमेव जिघांसति । तस्मात् पिबति तं राहुस्तनुमस्याविनाशयन् ॥ अविहिंसन् यथा पद्मं पिबति भ्रमरो मधु । चन्द्रस्थममृतं तद्वदभेदाद्राहुरश्नुते ॥ चन्द्रकान्तो मणिर्यद्वत्तुहिनं क्षरते क्षणात् । क्षरन्नपि न हीयेत तेजसा नैव मुच्यते ॥ यथा सूर्य्यमणिः सूर्य्यादुत्पाट्य पावकं शुभम् । न भवत्यङ्गहीनोऽपि तेजसा नैव मुच्यते ॥ एवं चन्द्रश्च सूर्य्यश्च छादितावपि राहुणा । स्वतेजसा नं मुच्येत नाङ्गहीनौ बभूवतुः ॥ पर्व्वखथ च चन्द्रस्य माणिक्यकलसाकृतिः ।

सोमो दैवतसंयोगात् छायायोगाच्च पार्थिवात् । राहोश्च वरलब्धाद्वै प्रक्षरेदमृतं शशी ॥ स्वदोहकाले संप्राप्ते वत्सं दृष्ट्वा च गौर्यथा । स्वाङ्गादेव क्षरेत् क्षीरं तथेन्दुः क्षरतेऽमृतम् । पितेव सूर्य्यो देवानां सोमो मातेव लक्ष्यते ॥ यथा मातुः स्तनं पीत्वा जीवन्ते सर्व्वजन्तवः । पीत्वामृतं तथा सोमात् तृप्यन्ते सर्व्वदेवताः ॥ सम्भृ तं सर्व्वयोगेषु तथायं क्षरते शशी । तं क्षरन्तं यथाभागमुपजीवन्ति देवताः ॥ तस्मिन् काले समभ्येति राहुरप्यवकर्षति । सर्व्वमर्हन्ति भागञ्च पादं पादार्द्धमेव च ॥ आक्रम्य पार्थिवी छाया यावती चन्द्रमण्डलम् । स्मृतः स भागो राहोस्तु देवभागास्तु शेषकाः ॥ तृप्तिं विधाय देवानां राहोः पर्व्वगतस्य च । चन्द्रो न क्षयमायाति तेजसा नैव मुच्यते ॥ तिथिभागाश्च यावन्तः पुनन्त्यर्कं प्रमाणतः । सर्व्वच्छायास्थितः कालस्तावानेव प्रकीर्त्तितः ॥ अतो राहुभुजः सोमः सोमाद्वृद्धिं दिवाकरः । पर्व्वकाले स्थितिस्त्वेवं विपरीताः पुनः पुनः ॥ अतश्छादयते राहुरभ्रवच्छशिभास्करौ । राहुरभ्रकसंस्थानः सोममाच्छाद्य तिष्ठति ॥ उद्धृत्य पार्थिवीं छायां धूममेघ इवोत्थितः । चन्द्रस्य यदवस्तब्धं राहुणा भास्करस्य च ॥ नाम्नावखण्डितं तस्य कैवल्यं व्यामलीकृतम् । कर्द्दमेन यथा वस्त्रं शुक्लमप्युपहन्यते ॥ एकोद्देशेऽथ सर्व्वद्या राहुणा चन्द्रमास्तथा । प्रक्षालितं तदेवेह पुनः शुक्लतरं भवेत् ॥ राहुयुक्तं भवेत्तद्वन्निर्म्मलं चन्द्रमण्डलम् । राहुणा छादितौ वापि दृष्ट्वा चन्द्रदिवाकरौ ॥ विप्राः शान्तिपरा भूत्वा पुनराप्याययन्ति तम् । एवं न गृह्यते सूर्य्यश्चन्द्रमास्तत्र गृह्यते ॥ अबुधास्तं न पश्यन्ति मानुषा मांसचक्षुषः । जगत्सम्मोहनं चैतत् ग्रहणं चन्द्रसूर्य्ययोः ॥” इत्याद्ये देवीपुराणे ग्रहणविकल्पः ॥ * ॥ विधोर्देवपित्राद्यन्नकारणत्वं राजयक्ष्मादिकार- णत्वञ्च कालिकापुराणे २० । २१ अध्याययोर्द्रष्ट- व्यम् ॥ * ॥ (कर्त्तरि, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । १० । ५५ । ५ । “विधुं दद्राणं समने बहूनां युवानं सन्तं पलितो जगार ॥” “विधुं विधातारं सर्व्वस्य युद्धादेः कर्त्तारं विपूर्ब्बो दधातिः करोत्यर्थे ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) विधुतः, त्रि, (वि + धु + क्तः ।) त्यक्तः । इत्य- मरः ॥ (यथा, भागवते । ९ । १९ । २५ । “स तत्र निर्म्मुक्तसमस्तसङ्ग आत्मानुभूत्या विधुतत्रिलिङ्गः । परेऽमले ब्रह्मणि वासुदेवे लेभे गतिं भागवतीं प्रतीतः ॥”) कम्पितश्च ॥ विधुतिः, स्त्री, कम्पनम् । विपूर्ब्बधुधातोः क्तिप्रत्य- येन निष्पन्ना ॥ (यथा, भागवते । १० । ३३ । ८ ।

“पादन्यासैर्भुजविधुतिभिः सस्मितैर्भ्रूविलासै- र्भज्यन्मध्यैश्चलकुचपटैः कुण्डलैर्गण्डलीनैः ॥” निराकृतिः । यथा, तत्रैव । ४ । २२ । ३८ । “यस्मिन्निदं सदसदात्मतया विभाति- मायाविवेकविधुतिस्रजि वाहिबुद्धिः ॥”) विधुननं, क्ली, (वि + घू + णिच् । ल्युट् । नुक् च । पृषोदरादित्वात् ह्रस्वः ।) कम्पनम् । इति जटाधरः ॥ विधुन्तुदः, पुं, (विधुं तुदति पीडयतीति । विधु + तुद + “विध्वरुसोस्तुदः ।” ३ । २ । ३५ । इति खश् । मुम् ।) राहुः । इत्यमरः ॥ (यथा, माघे । २ । ६१ । “नीतिरापदि यद्गम्यः परस्तन्मानिनो ह्रिये । विधुर्विधुन्तुदस्येव पूर्णस्तस्योत्सवाय सः ॥”) विधुपञ्जरः, पुं, (विधोः पञ्जरः वक्रास्थि इव तत्- सादृश्यात् ।) खड्गः । इति शब्दमाला ॥ विधुप्रिया, स्त्री, (विधोश्चन्द्रस्य प्रिया ।) चन्द्र- पत्नी । यथा । दाक्षायण्यो विधुप्रिया । इति कोषान्तरम् ॥ विधुरं, क्ली, (विगता धूर्भारो यस्मात् । समासे अः ।) प्रविश्लेषः । इत्यमरः ॥ कैवल्यम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (प्रत्यवायः । कष्टम् । यथा, किरातटीकायां मल्लिनाथधृतवैजयन्ती । “विधुरं प्रत्यवाये स्यात् कष्टविश्लेशयोरपि ॥” तथा च किराते । २ । ७ । “विधुरं किमतः परं परै- रवगीतां गमिते दशामिमाम् । अवसीदति यत् सुरैरपि त्वयि सम्भावितवृत्ति पौरुषम् ॥”) विधुरः, त्रि, (विगता धूः कार्य्यभारो यस्मात् । ऋक्पूरित्यः ।) विकलः । इति मेदिनी । रे, २१६ ॥ (यथा, कुमारे । ४ । ३२ । “तदिदं क्रियतामनन्तरं भवता बन्धुजनप्रयोजनम् । विधुरां ज्वलनातिसर्ज्जनात् ननु मां प्रापय पत्युरन्तिकम् ॥”) विधुरा, स्त्री, रसाला । इति मेदिनी । रे, २१६ ॥ (जत्रूर्द्ध्वस्नायुमर्म्म । यथा, सुश्रुते । ३ । ६ । “जत्रूर्द्ध्वं मर्म्माणि चतस्रो धमन्योऽष्टौ मातृका द्बे कृकाटिके द्वे विधुरे ॥”) विधुवनं, क्ली, (वि + धु + ल्युट् । कुटादित्वात् साधुः ।) कम्पनम् । इत्यमरः । ३ । २ । ४ ॥ विधूतं, त्रि, (वि + धू + क्तः ।) कम्पितम् । (यथा, कलाविलासे । २ । २८ । “तं वदति सोऽन्यदृष्टिः सभ्रूभङ्गं विधूतहस्ताग्रः । वञ्चकवचनः पापो वृत्तिक्षीणः कुतोऽयमा- यातः ॥”) त्यक्तम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, महागण- पतिस्तोत्रे । १ । “योगं योगविदां विधूतविविधव्यासङ्गशुद्धाशय- प्रादुर्भूतसुधारसप्रसृमरध्यानास्पदाध्यासि- नाम् ॥”)

पृष्ठ ४/४००

विधूतिः, स्त्री, कम्पनम् । विपूर्व्वधूधातोः क्तिप्रत्य- येन निष्पन्नमिति ॥ विधूननं, क्ली, (वि + धू + णिच् + ल्युट् । नुक् च ।) कम्पनम् । तत्पर्य्यायः । विधुवनम् २ । इत्य- मरः । ३ । २ । ४ ॥ विधुननम् ३ । इति शब्द- रत्नावली ॥ (यथा, साहित्यदर्पणे । ३ । १४२ । “केशस्तनाधरादीनां ग्रहे हर्षेऽपि सम्भ्रमात् । प्राहुः कुट्टमितं नाम शिरःकरविधूननम् ॥”) विधूनितं, त्रि, कम्पितम् । विपूर्ब्बञ्यन्तधूधातोः क्तप्रयेत्यन निष्पन्नम् ॥ विधृतं, क्ली, विशेषेण धृतम् । यथा, -- “अथावकृष्य विण्मूत्रं लोष्टकाष्ठतृणादिना । उदस्तवासा उत्तिष्ठेद्दृढं विधृतमेहनः ॥” इत्याह्रिकतत्त्वम् ॥ विधेयः, त्रि, विधातुं शक्यः । (वि + धा + “अचो यत् ।” ३ । १ । ९७ । इति यत् । “ईद्यति ।” ६ । ४ । ६५ । इति आत ईत् ।) वाक्यस्थः । तत्पर्य्यायः । विनयग्राही २ वचनेस्थितः ३ आश्रवः ४ । इत्य- मरः ॥ (यथा, महाभारते । ५ । २३ । १३ । “कर्णोऽमात्यः कुशली तात कच्चित् सुयोधनो यस्य मन्दो विधेयः ॥”) विधिजन्यबोधविषयः । यथा, -- “अनुवाद्यमनुक्त्वा तु न विधेयमुदीरयेत् । न ह्यलब्धास्पदं किञ्चित् कुत्रचित् प्रतितिष्ठति ॥” इत्येकादशीतत्त्वम् ॥ अपि च । प्रमाणान्तरासन्निहितं कर्म्म प्रथमं बुद्धौ न विषयीभवति शब्दादेव तस्य कर्म्मण उपस्थितिरित्युपादेये विधेये कर्म्मणि पूजादौ शुचितत्कालजीविनः कर्म्माधिकारात् प्रमाणा- न्तरलभ्यत्वेनाविधेयत्वात्तिथ्यादिर्गुणः । इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ (कर्त्तव्यम् । यथा, बृहत्- संहितायाम् । ९५ । ४९ । “द्बात्रिंशत्प्रविभक्ते दिक्चक्रे यद्यथा समु- द्दिष्टम् ॥ तत्तथा विधेयं गुणदोषफलं यियासूनाम् ॥” * ॥ अधीनः । यथा, रघुः । १९ । ४ । “सन्निवेश्य सचिवेष्वतः परं स्त्रीविधेयनवयौवनोऽभवत् ॥” तथा च तत्रैव । ७ । ६२ । “तस्थौ ध्वजस्तम्भनिषण्णदेहं निद्राविधेयं नरदेवसैन्यम् ॥”) विधेयता, स्त्री, (विधेयस्य भावः । विधेय + तल् ।) विधेयत्वम् । विधिजन्यबोधविषयत्वम् । यथा । यथा ब्रह्मवधादिषु पापस्य निषिद्धतयोपयुक्त- बाह्मणादिज्ञाने द्वैगुण्यं तथा गङ्गास्नानादिषु पुण्यस्य विधेयतावच्छेदकगङ्गादिज्ञाने द्वैगुण्यम् । इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ (अधीनता । यथा, किराते । ११ । ३३ । “परवानर्थसंसिद्धौ नीचवृत्तिरपत्रपः । अविधेयेन्द्रियः पुंसां गौरिवैति विधेयताम् ॥”) विध्वंसः, पुं, (वि + ध्वंस + घञ् ।) विनाशः । यथा, तिथ्यादितत्त्वे ।

“हरिते रोगोऽनुतापः शस्यानामीतिभिश्च विध्वंसः । कपिले शीघ्रगसत्त्वम्लेच्छध्वंसोऽथ दुर्भिक्षम् ॥” (अपकारः । यथा, किराते । ३ । १६ । “विधाय विध्वं समनात्मनीनं शमैकवृत्तेर्भवतश्छलेन । प्रकाशितत्वन्मतिशीलसाराः कृतोपकारा इव विद्विषस्ते ॥”) विनतः, त्रि, (वि + नम + क्तः ।) प्रणतः । (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ६१६ । “सखि दुरवगाहगहनो विदधानो विप्रियं प्रियजनेऽपि । खल इव दुर्लक्ष्यस्तव विनतमुखस्योपरि स्थितः कोपः ॥”) भुग्नः । (यथा, बृहत्संहितायाम् । ६१ । ३ । “दशसप्तचतुर्द्दन्त्यः प्रलम्बमुण्डानना विनतपृष्ठाः । ह्रस्वस्थूलग्रीवा यवमध्या दारितखुराश्च ॥”) शिक्षितः । इति मेदिनी । ते, १५६ ॥ (सङ्कु- चितः । यथा, रामायणे । १ । ४३ । २४ । “विनतं क्वचिदुद्भूतं क्वचिद्याति शनैः शनैः । सलिलेनैव सलिलं क्वचिदभ्याहतं पुनः ॥” पुं, स्वनामख्यातवानरविशेषः । यथा, भट्टिः । ७ । ५२ । “प्राचीं तावद्भिरव्यग्रः कपिभिर्विनतो ययौ । अप्रग्राहैरिवादित्यो वाजिभिर्दूरपातिभिः ॥”) विनता, स्त्री, गरुडमाता । (सा तु दक्षप्रजापतेः कन्या । यथा, महाभारते । १ । ६५ । १२ । “क्रोधा प्राधा च विश्वा च विनता कपिला मुनिः । कद्रुश्च मनुजव्याघ्र दक्षकन्यैव भारत ॥”) पिडकाभेदः । इति मेदिनी । ते, १५६ ॥ (यथा, सुश्रुते । २ । ६ । “महती पिडका नीला पिडका विनता स्मृता ॥”) विनतासूनुः, पुं, (विनतायाः सूनुः पुत्त्रः ।) अरुणः । इति हेमचन्द्रः ॥ गरुडश्च ॥ विनदः, पुं, (विशेषेण नदति शब्दायते पत्र- फलादिनेति । नद् + अच् ।) विन्याकवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ छातियान् इति ख्यातः ॥ विनम्रकं, क्ली, तगरपुष्पम् । इति राज- निर्घण्टः ॥ विनयः, त्रि, बणिक् । क्षिप्तः । निभृतः । विजिते- न्द्रियः । इत्यजयपालः ॥ (विशेषेण नयतीति । नी + अच् । विशेषेण प्रापकः । पृथक्कर्त्ता । यथा, ऋग्वेदे । २ । २४ । ९ । “स संनयः स विनयः पुरोहितः समुष्टुतः सयुधि ब्रह्मणस्पतिः ॥” “विनयः संगतानां विविधं नेता पृथक्कर्त्ता स एव ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) विनयः, पुं, (वि + नी + अच् ।) शिक्षा । (यथा, रघुः । १ । २४ । “प्रजानां विनयाधानाद्रक्षणाद्भरणादपि । स पिता पितरस्तासां केवलं जन्महेतवः ॥”)

प्रणतिः । इति मेदिनी । ये, १०५ ॥ * ॥ (यथा, “जितेन्द्रियत्वं विनयस्य कारणं गुणप्रकर्षो विनयादवाप्यते । गुणप्रकर्षेण जनोऽनुरज्यते जनानुरागप्रभवा हि सम्पदः ॥” इत्युद्भटः ॥) अथ विनयप्रशंसा । “वृद्धांश्च नित्यं सेवेत विप्रान् वेदविदः शुचीन् । तेभ्यो हि शिक्षेत् विनयं विनीतात्मा हि नित्यशः ॥ समग्रां वशगां कुर्य्यात् पृथिवीन्नात्र संशयः । बहवोऽविनयाद्भ्रष्टा राजानः सपरिच्छदाः । वनस्थाश्चैव राज्यानि विनयात् प्रतिपेदिरे ॥” इति मत्स्यपुराणे १८९ अध्यायः ॥ * ॥ (विशिष्टो नयः ।) दण्डः । यथा । “यत्तु । ‘पूर्ब्बमाक्षारयेद्यस्तु नियतं स्यात् स दोष- भाक् । पश्चाद्यः सोऽप्यसत्कारी पूर्व्वे तु विनयो गुरुः ॥’ इति नारदवचनम् ॥ तत्पूर्व्वापेक्षया परस्याधिकवाक्पारुष्योत्पा- दकस्यापि स्वल्पदण्डविधायकम् । युगपत्संप्रव- र्त्तने अधिकदण्डाभावमाह स एव । ‘पारुष्ये साहसे चैव युगपत्संवर्त्तयोः । विशेषश्चेन्न लभ्येत विनयः स्यात् समस्तयोः ॥’ विनयो दण्डः ।” इति व्यवहारतत्त्वम् ॥ विनयग्राही, [न्] त्रि, (विनयं गृह्णातीति । ग्रह + णिनिः ।) वचनेस्थितः । इत्यमरः ॥ विनयस्थः, त्रि, (विनये तिष्ठतीति । स्था + कः ।) आज्ञाकारी । तत्पर्य्यायः । विधेयः २ आश्रवः ३ वचनस्थितः ४ वश्यः ५ प्रणेयः ६ । इति हेमचन्द्रः । ३ । ९६ ॥ विनया, स्त्री, वाठ्यालकः । इति मेदिनी ॥ विनशनं, क्ली, (विनश्यति अन्तर्दधाति सरस्वत्य- त्रेति । वि + नश + अधिकरणे ल्युट् ।) कुरु- क्षेत्रम् । तच्च हस्तिनाया उत्तरपश्चिमे वर्त्तते । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, महाभारते । ३ । ८२ । १०५ । “ततो विनशनं गच्छेन्नियतो नियताशनः । गच्छत्यन्तर्हिता यत्र मेरुपृष्ठे सरस्वती ॥” वि + नश + भावे ल्युट् ।) विनाशश्च ॥ विनष्टः, त्रि, (वि + नश + क्तः ।) नाशाश्रयः । ध्वंसविशिष्टः । यथा । शिखी विनष्टः पुरुषो न नष्टः । इति विशेषव्याप्तिटीकायां मथुरानाथः ॥ पतितः । यथा नारदः । “विनष्टे वाप्यशरणे पितर्य्युपरतस्पृहे ॥” विनष्टे पतिते । इति दायभागः ॥ विनष्टिः, स्त्री, विनाशः । इति विपूर्ब्बनशधातोर्भावे क्तिप्रत्ययेव निष्पन्नमिति । इति सिद्धान्त- कौमुदी ॥ (यथा, भागवते । ३ । १ । २० । “तत्राथ शुश्राव सुहृद्विनष्टिं वनं यथा वेणुजवह्निसंश्रयम् ।

पृष्ठ ४/४०१

संस्पर्द्धया जग्धमथानुशोचन् सरस्वतीं प्रत्यगियाय तूष्णीम् ॥”) विनसः, त्रि, (विगता नासिका यस्य । नसादेशः ।) गतनासिकः । तत्पर्य्यायः । विग्नः २ विख्रः ३ विनासकः ४ । इति जटाधरः ॥ विना, व्य, (वि + “विनञ्भ्यां नानाञ्चौ न सह ।” ५ । २ । २७ । इति ना ।) वर्ज्जनम् । तत्पर्य्यायः । पृथक् २ अन्तरेण ३ ऋते ४ हिरुक् ५ नाना ६ । इत्यमरः ॥ (शब्देनानेन योगे “पृथग्- विनेति ।” २ । ३ । ३२ । इत्यनेन तृतीया पञ्चमी च स्यात् । एवं “पृथद्विना नानाभिरिति योगविभागो द्वितीयार्थः ॥” इति काशिकोक्त्या द्वितीयापि । यथा, तत्रैव । “विना वातं विना वर्षं विद्युत्प्रपतनं विना । विना हस्तिकृतान्दोषान् केनेमौ पातितौ द्रुमौ ॥” तृतीयाप्रयोगो यथा, रघुवंशे २ । १४ । “शशाम वृष्ट्यापि विना दवाग्निः ॥” पञ्चमीप्रयोगो यथा, सांख्यकारिकायाम् । ४१ । “चित्रं यथाश्रयमृते स्थाण्वादिभ्यो विना यथा च्छाया । तद्वद्विना विशेषै- र्न तिष्ठति निराश्रयं लिङ्गम् ॥”) विनाकृतं, त्रि, (विना अन्तरेण कृतम् ।) त्यक्तम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ विनायकः, पुं, (विशिष्टो नायकः ।) बुद्धः । गणेशः । इत्यमरः ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । ३० । ५५ । “अस्तीह प्रमदोद्याने तरुमण्डलमध्यगः । दृष्टप्रभावो वरदो देवदेवो विनायकः ॥”) गरुडः । विघ्नः । (यथा, हरिवंशे । १८१ । ६५ । “राक्षसाश्च पिसाचाश्च भूतानि च विना- यकाः ॥”) गुरुः । इति मेदिनी । के, ११२ ॥ * ॥ विना- यकगणो यथा, -- “गाङ्गेयो विष्णवश्चैव द्बौ विज्ञेयौ विनायकौ ॥” इति वह्निपुराणे गणभेदनामाध्यायः ॥ * ॥ विनायकस्योत्पत्तिर्यथा, -- प्रजापाल उवाच । “कथं गणपतेर्जन्म मूर्त्तिमत्त्वञ्च सत्तम ! । एतन्मे संशयं छिन्धि धृतिकष्टं व्यवस्थितम् ॥ महातपा उवाच । पूर्ब्बं देवगणाः सर्व्वे ऋषयश्च तपोधनाः । कार्य्यारम्भे यथा प्राप्ताः सिद्धिं ते च न संशयः ॥ सन्मागांवस्थिषु यथा सिध्यन्ते विघ्नतः क्रियाः । असत्कारिषु सर्व्वेषु तद्बदेवमविघ्नतः ॥ ततो देवाः सपितरश्चिन्तयामासुराजसा । असत्कार्य्येषु विघ्नार्थे सर्व्व एवाभ्यमन्त्रयन् ॥ ततस्तेषा तदा मन्त्रं कुर्व्वतां त्रिदिवौकसाम् । बभूव बुद्धिर्गमने रुद्रं प्रति महामते ॥ ते तत्र रुद्रमामन्त्र्य कैलासनिलयं गुरुम् । ऊचुः सविनयं सर्व्वे प्रणिपातपुरःसरम् ॥ देवा ऊचुः । देवदेव महादेव शूलपाणे त्रिलोचन ।

विघ्नार्थमविशिष्टानां उत्पादयितुमर्हसि ॥ एवमुक्तस्तदा देवैर्भवः परमया मुदा । उमां निरीक्षयामास चक्षुषानिमिषेण ह ॥ देवानां सन्निधौ तस्य पश्यतो मां महात्मनः । चिन्ताभूद्व्योम्नि मूर्त्तेभ्यो दृश्यते केन हेतुना ॥ पृथिव्या विद्यते मूर्त्तिरपां मूर्त्तिस्तथैव च । तेजसः श्वसनस्यापि मूर्त्तिरेषा तु दृश्यते ॥ आकाशस्य कथं नेति मत्वा देवो जहास च । ज्ञानशक्तिः परान् दृष्ट्वा यद्दृष्टं व्योम्नि शम्भुना ॥ यच्चोक्तं ब्रह्मणा पूर्व्वं शरीरन्तु शरीरिणाम् । यच्चापि हसितं तेन देवेन परमेष्ठिना ॥ एतत्कार्य्यचतुष्केण पृथिव्यादिचतुर्ष्वपि । मूर्त्तिमानतितेजस्वी हसतः परमेष्ठिनः ॥ प्रदीप्तास्यो महादीप्तः कुमारो भासयन् दिशम् । परमेष्ठिगुणैर्युक्तः साक्षाद्रुद्र इवापरः ॥ उत्पन्नमात्रो देवानां योषितः संप्रमोहयन् । कान्त्या दीप्त्या तथा मूर्त्त्या रूपेण च महात्मवान् ॥ तं दृष्ट्वा परमं रूपं कुमारस्य महात्मनः । उमा निमिषनेत्राभ्यां तमपश्यत भामिनी ॥ तं दृष्ट्वा कुपितो देवस्तीव्रकोपसमन्वितः । मत्वा कुमाररूपन्तु शोभनं मोहनं दृशाम् । ततः शशाप तं देवो गणेशं परमेश्वरः ॥ कुमार गजवक्त्रस्त्वं प्रलम्बजठरस्तथा । भविष्यति तथा सर्पैरुपवीतगतिर्ध्रुवम् ॥ एवं शशाप तं देवस्तीव्रकोपसमन्वितः । धुन्वन् शरीरमुत्थाय ततो देवो रुषान्वितः ॥ यथा यथासौ स शरीरमाद्यं धुनोति देवस्त्रिशिखास्त्रपाणिः । तथा तथा चाङ्गरुहाच्चकास जलं क्षितौ संन्यपतंस्तथान्ये ॥ विनायकानेकमुखा गजास्या- स्तमालनीलाञ्जनसन्निकाशाः । उत्तस्थुरुच्चैर्विविधास्त्रहस्ता- स्ततस्तु देवा मनसाकुलेन ॥ किमेतदित्यद्भुतकर्म्मकारी ह्येकः करोत्यप्रतिमं महच्च । कार्य्यं सुराणां कृतमेतदिष्टं भवेत्तथैतं परितं कुतस्तत् ॥ दिवौकसां चिन्तयतां तथा तु विनायकैः क्ष्मा क्षुभिता बभूव । चतुर्मखश्चाप्रतिमो विमान- मारुह्य खे वाक्यमिदं जगाद ॥ धन्यास्तु देवा सुरनायकेन त्रिलोचनेनाद्भुतरूपिणा च । अनुगृहीताः परमेश्वरेण सुरद्विषां विघ्नकृतां नतौ च । इत्येवमुक्त्वा प्रपितामहस्ता- नुवाच देवस्त्रिंशिखा स्त्रपाणिम् ॥ यस्ते विभो वक्त्रसमुद्भवः प्रभु- र्विनायका नाम वसन्त्विमेऽनुगाः । भवन्त्वथास्यात्मवरेण चाम्बरे

त्वया च तुष्टस्तु शरीरचारी ॥ आकाशमेतद्वहुधा व्यवस्थितं त्वया चैको वदतां ते प्रयाताः । प्रभुर्भवत्वप्रतिमास्त्रपाणिना इमान् हि चास्त्रैः सुवरांश्च देहि ॥ इत्येवमुक्त्राभिगते पितामहे त्रिलोचनश्चात्मभवं जगाद । विनायको विघ्नकरो गजास्यो गणेशनामा तु भवस्य पुत्त्रः ॥ एते च सर्व्वे त्वपयान्तु भृत्या विनायकाः क्रूरदृशः प्रचण्डाः । उच्छुष्मदानादिविवृद्धदेहाः कार्य्येषु सिद्धिं प्रतिपादयन्तः ॥ भवांश्च वेदेषु तथा मखेषु कार्य्येषु चान्येषु महानुभावात् । अग्नेषु पूजां लभतेऽन्यथा च विनाशयिष्यस्यथ कार्य्यसिद्धिम् ॥ इत्येवमुक्तः परमेश्वरेण सुरैः समं काञ्चनकुम्भसंस्थैः । जलैस्तथासावभिषिक्तगात्रो रराज राजेन्द्रः विनायकानाम् ॥ दृष्ट्वाभिषिच्यमानं तु देवास्तं गणनायकम् । तुष्टुवुः प्रयताः सर्व्वे त्रिशूलास्त्रस्य सन्निधौ ॥ देवा ऊचुः । नमस्ते गजवक्त्राय नमस्ते गणनायक । विनायक नमस्तेऽस्तु नमस्ते चण्डविक्रम ॥ नमोऽस्तु ते विघ्नकर्त्रे नमस्ते सर्पमेखल । नमस्ते रुद्रवक्त्रोत्थ प्रलम्बजठराश्रित । सर्व्वदेवनमस्कारादविघ्नं कुरु सर्व्वदा ॥ एवं स्तुतस्तदा देवैर्महात्मा गणनायकः । अभिषिक्तस्तु रुद्रेण सोमस्यापत्यतां गतः ॥ एतच्चतुर्थ्यां सम्पन्नं गणाध्यक्षस्य पार्थिव । यतस्ततोऽयं महती तिथीनां परमा तिथिः ॥ एतस्यां यस्तिलान् भक्त्या भुक्त्वा गणपतिं नृप । आराधयति तस्याशु तुष्यते नात्र संशयः ॥ यश्चैतत् पठते स्तोत्रं यश्चैतत् शृणुयात्तथा । तस्य विघ्ना न जायन्ते न पापं सर्व्वथा नृप ॥” इत्यादि वाराहे विनायकोत्पत्तिनामाध्यायः ॥ * ॥ विनायकस्य नामाष्टकस्तोत्रं यथा, -- श्रीविष्णुरुवाच । “गणेशमेकदन्तञ्च हेरम्बं विघ्ननायकम् । लम्बोदरं सूर्पकर्णं गजवक्त्रं गुहाग्रजम् ॥ नामाष्टकार्थं पुत्त्रस्य शृणु मत्तो हरप्रिये । स्तोत्राणां सारभूतञ्च सर्व्वविघ्नहरं परम् ॥ ज्ञानार्थवाचको गश्च णश्च निर्व्वाणवाचकः । तयोरीशं परं ब्रह्म गणेशं प्रणमाम्यहम् ॥ १ ॥ एकशब्दः प्रधानार्थो दन्तश्च बलवाचकः । बलं प्रधानं सर्व्वस्मादेकदन्तं नमाम्यहम् ॥ २ ॥ दीनार्थवाचको हेश्च रम्बः पालनवाचकः । परिपालकं तं दीनानां हेरम्बं प्रणमाम्यहम् ॥ ३ ॥ विपत्तिवाचको विघ्नो नायकः खण्डनार्थकः । विपत्खण्डनकारन्तं नमामि विघ्ननायकम् ॥ ४ ॥

पृष्ठ ४/४०२

विष्णुदत्तैश्च नैवेद्यैर्यस्य लम्बोदरं पुरा । पित्रा दत्तैश्च विविधैर्वन्दे लम्बोदरञ्च तम् ॥ ५ ॥ शूर्पाकारौ च तत्कर्णौ विघ्नवारणकारणौ । सम्पदास्फालरूपौ च सूर्पकर्णं नमाम्यहम् ॥ ६ ॥ विष्णुप्रसादपुष्पञ्च यन्मूर्द्ध्नि मुनिदत्तकम् । तद्गजेन्द्रवक्त्रयुक्तं गजवक्त्रं नमाम्यहम् ॥ ७ ॥ गुहस्याग्रे च जातोऽयमाविर्भूतो हरगृहे । वन्दे गुहाग्रजं देवं सर्व्वदेवाग्रपूजितम् ॥ ८ ॥ एतन्नामाष्टकं दर्गे नामार्थसंयुतं परम् । पुत्त्रस्य पश्य वेदे च तदा कोपं वृथा कुरु ॥ एतन्नामाष्टकं स्तोत्रं नामार्थसंयुतं शुभम् । त्रिसन्ध्यं यः पठेन्नित्यं स सुखी सर्व्वतो जयी ॥ ततो विघ्नाः पलायन्ते वैनतेयाद्यथोरगाः । गणेश्वरप्रसादेन महाज्ञानी भवेद्ध्रुवम् ॥ पुत्त्राथीं लभते पुत्त्रं भार्य्याथीं विपुलां स्त्रियम् । महाजडः कवीन्द्रश्च विद्यावांश्च भवेद्ध्रुवम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते गणपतिखण्डे ४४ अध्यायः ॥ अस्य कवचं यथा, -- नारद उवाच । “संसारमोचनस्यास्य कवचस्य प्रजापतिः । ऋषिश्छन्दश्च बृहती देवो लम्बोदरः स्वयम् ॥ धर्म्मार्थकाममोक्षेषु विनियोगः प्रकीर्त्तितः । सर्व्वेषां कवचानाञ्च सारभूतमिदं मुने ॥ ॐ गौँ गैँ श्रीँ गणेशाय स्वाहा मे पातु मस्तकम् । द्वात्रिंशदक्षरो मन्त्रो ललाटं मे सदावतु ॥ ॐ ह्रीँ क्लीँ श्री गमिति च सततं पातु लोचनम् । तारकां पातु विघ्नेशः सततं धरणीतले ॥ ॐ ह्रीँ श्रीँ क्लीमिति सततं पातु नासिकाम् । ॐ गौँ गं सूर्पकर्णाय स्वाहा पात्वधरं मम ॥ दन्तांश्च तालुकां जिह्वां पातु मे षोडशाक्षरः । ॐ श्रीं लम्बोदरायेति स्वाहा गण्डं सदावतु ॥ ॐ गां गं गजाननायेति स्वाहा स्कन्धं सदा- वतु ॥ श्रीं क्लीं स्त्रीमिति कङ्कालं पातु वक्षःस्थलञ्च गं । पाणौ पादौ सदा पातु सर्व्वाङ्गं विघ्ननिघ्नकृत् ॥ प्राच्यां लम्बोदरः पातु आग्नेय्यां विघ्ननायकः । दक्षिणे पातु विघ्नेशो नैरृत्यान्तु गजाननः ॥ पश्चिमे पार्व्वतीपुत्त्रो वायव्यां शङ्करात्मजः । कृष्णस्यांशश्चोत्तरे तु परिपूर्णतमस्य च ॥ ऐशान्यामेकदन्तश्च हेरम्बः पातु चोर्द्ध्वतः । गणाधिपोऽप्यधः पातु सर्व्वपूज्यश्च सर्व्वतः । स्वप्ने जागरणे चैव पातु मे योगिनां गुरुः ॥ इति ते कथितं वत्स ! सर्व्वमन्त्रौघविग्रहम् । संसारमोहनं नाम कवचं परमाद्भुतम् ॥ श्रीकृष्णेन पुरा दत्तं गोलोके रासमण्डले । वृन्दावने विनीताय मह्यं दिनकरात्मज ॥ मया दत्तञ्च तुभ्यञ्च यस्मै कस्मै न दास्यसि । परं वरं सर्व्वपूज्यं सर्व्वसङ्कटतारणम् ॥ गुरुमभ्यर्च्च्य विधिवत् कवचं धारयेत्तु यः । कण्ठे वा दक्षिणे बाहौ सोऽपि विष्णुर्न संशयः ॥

अश्वमेधसहस्राणि राजसूयशतानि च । ग्रहेन्द्रकवचस्यास्य कलां नार्हन्ति षोडशीम् ॥ इदं कवत्तमज्ञात्वा यो भजेच्छङ्करात्मजम् । शतलक्षप्रजप्तोऽपि न मन्त्रः सिद्धिदायकः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते गणपतिखण्डे गणेशकवचं नाम १३ अध्यायः ॥ * ॥ अथ विनायकशान्तिः । याज्ञवल्क्य उवाच । “विनायकोपसृष्टस्य लक्षणानि निबोधत । स्वप्नेऽवगाहतेऽत्यर्थं जलं मुण्डांश्च पश्यति । विमना विफलारम्भः स सीदत्यनिमित्ततः ॥ राजा राज्यं कुमारी च पतिं पुत्त्रञ्च गुर्व्विणी । नाप्नुयात् स्वपनन्तस्य पुण्येऽह्नि विधिपूर्ब्बकम् ॥ गौरसर्षपकल्केन सत्येनोत्सारितस्य च । सर्व्वौषधैः सर्व्वगन्वैर्व्विलिप्तशिरसस्तथा ॥ भद्रासनोपविष्टस्य स्वस्तिवाच्य द्विजान् शुभान् । मृत्तिकां रोचनां गन्धान् गुग्गुलुं चाप्सु निक्षिपेत् ॥ या आहृता ह्येकवर्णैश्चतुर्भिः कलसैर्ह्रदात् । चर्म्मण्यानुडुहे रक्ते स्थाप्यं भद्रासनं तथा ॥ सहस्राक्षं शतधारं ऋषिभिः पारणं कृतम् । तेन त्वामभिषिञ्चामि पावमान्यः पुनन्तु ते ॥ भगन्तु वरुणो राजा भगं सूर्य्यो बृहस्पतिः । भगमिन्द्रश्च वायुश्च भगं सप्तर्षयो ददुः ॥ यत्ते कोषसुसौभाग्यं सीमन्ते यच्च मूर्द्धनि । ललाटे कर्णयोरक्ष्णोरापस्तत् घ्नन्तु ते सदा ॥ स्नातस्य सार्षपं तैलं श्रुवेणौडम्बरेण तु । जुहुयान्मूर्द्धनि कुशान् सव्येन परिगृह्य च ॥ मितश्च संमितश्चैव तथा शालकटंकटाः । कुष्माण्डा राजपुत्त्राश्चेत्यन्ते स्वाहासमन्वितैः ॥ दद्याच्चतुष्पथे सूर्पे कुशानास्तीर्य्य सर्व्वशः । कृताकृतांस्तण्डुलांश्च पललौदनमेव च ॥ पुष्पं चित्रं सुगन्धिञ्च सुराञ्च त्रिविधामपि । मूलकं पूरिका पूपास्तथैवैरण्डिकाः स्रजः ॥ दधि पायसमन्नञ्च गुडपिष्टं समोदकम् । एतान् सर्व्वानुपाहृत्य भूमौ कृत्वा ततः शिरः ॥ अम्बिकामुपतिष्ठेच्च दद्यादर्घ्यं कृताञ्जलिः । दूर्व्वासर्षपपुष्पैश्च पुत्त्रजन्मभिरन्ततः ॥ कृतस्वस्त्ययनं चैव प्रार्थयेदम्बिकां सतीम् । रूपं देहि यशो देहि भगं भगवति देहि मे ॥ पुत्त्रान् देहि श्रियं देहि सर्व्वकामांञ्च देहि मे । ब्राह्मणान् भोजयेत् पश्चात् शुक्लवस्त्रानु- लेपनैः ॥ वस्त्रयुम्मं गुरोर्द्दद्यादासंपूज्य ग्रहांस्तथा । श्रेयःकर्म्मफलं विद्यात् सूर्य्यार्च्चनरतस्तथा ॥” इति गारुडे १०० अध्यायः ॥ * ॥ अथ गणेशमन्त्राः । “पञ्चान्तकं शशिधरं बीजं गणपतेर्विदुः ।” पञ्चान्तको गकारः । ध्यानन्तु गणेशशब्दे द्रष्टव्यम् । अस्य पुरश्चरणं चतुर्लक्षजपः ॥ * ॥ अथ महागणपतिमन्त्रः । निबन्धे । “श्रीशक्तिस्मरभूविघ्नबीजानि प्रथमं वदेत् । ङेऽन्तं गणपतिं पश्चात् वरान्ते वरदं पदम् ॥

उक्त्वा सर्व्वजनं मेऽन्ते वशमानय ठद्वयम् । अष्टाविंशत्यक्षरोऽयं ताराद्यो मनुरीरितः ॥” भूबीजमाह । “स्मृतिस्थं मांसमौबिन्दुयुक्तं भूबीजभीरितम् ।” स्मृतिर्गकारः । मांसं लकारः ॥ * ॥ अस्य ध्यानम् । “नवरत्नमयं द्वीपं स्मरेदिक्षुरसाम्बुधौ । तद्वीचिधौतपर्य्यन्तं मन्दमारुतसेवितम् ॥ मन्दारपारिजातादिकल्पवृक्षलताकुलम् । उद्भूतरत्नच्छायाभिररुणीकृतभूतलम् । उद्यद्दिनकरेन्दुभ्यामुद्भाषितदिगन्तरम् ॥ तस्य मध्ये पारिजातं नवं रत्नमयं स्मरेत् ऋतुभिः सेवितं षड्भिरनिशं प्रीतिवर्द्धनम् ॥ तस्याधस्तात् महापीठे रचिते मातृकाम्बुजे । षट्कोणान्तस्त्रिकोणस्थं महागणपतिं स्मरेत् ॥ हस्तीन्द्राननमिन्दुचूडमरुणच्छायं त्रिनेत्रं रसा- दाश्लिष्टं प्रियया सपद्मकरया स्वाङ्गस्यया सन्ततम् । वीजापूरगदाधनुस्त्रिशिखयुक्चक्राब्जपाशोत्पलं व्रीह्यग्रस्वविषाणगण्डकलसान् हस्तैर्व्वहन्तं भजे ॥ गण्डपाणिगलद्दानपूरलालसमानसान् । द्विरेफान् कर्णतालाभ्यां वारयन्तं मुहुर्मुहुः ॥ कराग्रधृतमाणिक्यकुम्भवक्त्रविनिःसृतैः । रत्नवर्षैः प्रीणयन्तं साधकं मदविह्वलम् ॥ माणिक्यमुकुटोपेतं रत्नाभरणभूषितम् ॥” अस्य पुरश्चरणं चतुर्लक्षजपः ॥ * ॥ अपि च । “शक्तिरुद्धनिजं बीजं महागणपतिं वदेत् । ङेऽन्तमग्निबधूप्रोक्तो मन्त्रोऽयं द्वादशाक्षरः ॥” अस्य ध्यानम् । “मुक्तागौरं मदगजमुखं चन्द्रचूडं त्रिनेत्रं हस्तैः स्वीयैर्दधतमरविन्द्बङ्कुशौ रत्नकुम्भम् । अङ्कस्थायाः सरसिजरुचेस्तद्ध्वजालम्बिपाणे- र्देव्या योनौ विनिहितकरं रत्नमौलिं भजामि ॥” अस्य पुरश्चरणं लक्षजपः ॥ * ॥ मन्त्रान्तरम् । “शक्तिरुद्धं निजं बीजं वशमानय ठद्वयम् । ताराद्यो मनुराख्यातो रुद्रसंख्याक्षरान्वितः ॥” अस्य ध्यानम् । “हस्तैर्विभ्रतमिक्षुदण्डवरदौ पाशाङ्कुशौ पुष्कर- स्पृष्टस्वप्रमदावराङ्गमनयाश्लिष्टं ध्वजाग्रस्पृशा । श्यामाङ्ग्या विधृताब्जया त्रिनयनं चन्द्रार्द्धचूडं जवा- रक्तं हस्तिमुखं स्मरामि सततं भोगातिलोलं विभुम् ॥” अस्य पुरश्चरणं लक्षत्रयजपः ॥ * ॥ अथ हेरम्ब- मन्त्रः । स च ऊकारयुक्तो गकारः सबिन्दुः प्रणवादिनमोऽन्तश्चतुरक्षरः । निबन्धे । “पञ्चान्तको बिन्दुयुक्तो वामकर्णविभूषितः । तारादिहृदयान्तोऽयं हेरम्बमनुरीरितः । चतुर्वर्णात्मको नॄणां चतुर्व्वर्गफलप्रदः ॥”

पृष्ठ ४/४०३

अस्य ध्यानम् । “मुक्ताकाञ्चननीलकुन्दघुसृणच्छायैस्त्रिनेत्रा- न्वितै- र्नागास्यैर्हरिवाहनं शशिधरं हेरम्बमर्कप्रभम् । दृप्तं दानमभीतिमोदकरदान् टङ्के शिरोऽक्षा- त्मिकां मालां मुद्गरमङ्कुशं त्रिशिखकं दोर्भिर्द्दधानं भजे ॥” अस्य पुरश्चरणं त्रिलक्षसंख्यकजपः ॥ * ॥ मन्त्रा- न्तरम् । गं क्षिप्रप्रसादनाय हृत् । तथा च निबन्धे । “संवर्त्तको नेत्रयुतः पार्श्वो वह्न्यासने स्थितः । प्रसादनाय हृन्मन्त्रः स्वबीजाद्यो दशाक्षरः ॥” अस्य ध्यानम् । “पाशाङ्कुशौ कल्पलतां विषाणं दधत् स्वशुण्डाहितबीजपूरः । रक्तस्त्रिनेत्रस्तरुणेन्दुमौलि- र्हारोज्ज्वलो हस्तिमुखोऽवतान्नः ॥” अस्य पुरश्चरणं लक्षजपः ॥ * ॥ अथ हरिद्रा- गणेशमन्त्रः । “पञ्चान्तको धरासंस्थो बिन्दुभूषितमस्तकः । एकाक्षरो महामन्त्रः सर्व्वकामफलप्रदः ॥” ध्यानन्तु । “हरिद्राभं चतुर्ब्बाहुं हारिद्रवसनं विभुम् । पाशाङ्कुशधरं देवं मोदकं दन्तमेव च ॥” अस्य पुरश्चरणं चतुर्लक्षजपः । इति तन्त्र- सारः ॥ * ॥ (पीठस्थानविशेषः । यथा, देवीभागवते । ७ । ३० । ७१ । “करवीरे महालक्ष्मीरुमादेवी विनायके । आरोग्या वैद्यनाथे तु महाकाले महेश्वरी ॥” विगतो नायको यस्येति विग्रहे अनाथे, त्रि ॥) विनायिका, स्त्री, (विनायकस्य स्त्री । भार्य्यार्थे ङीप् ।) गरुडपत्नी । इति शब्दमाला ॥ विनारुहा, स्त्री, (विना आश्रयं रोहतीति । रुह + कः । स्त्रियां टाप् ।) त्रिपर्णिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ विनाशः, पुं, (विनशनमिति । वि + नश + घञ् ।) विनशनम् । (यथा, गीतायाम् । २ । १७ । “अविनाशि तु तद्विद्धि येन सर्व्वमिदं ततम् । विनाशमव्ययस्थास्य न कश्चित् कर्त्तुमर्हति ॥”) तत्पर्य्यायः । अदर्शनम् २ । इत्यमरः ॥ छञ्छट् ३ । यथा, श्रीभागवते । “एषा षोरतमा सन्ध्या लोकछञ्छट्करी विभो ॥” छञ्छडित्यव्ययं विनाशे वर्त्तते । इति श्रीधर- स्वामी ॥ विनाशकः, त्रि, विनाशकर्त्ता । विपूर्ब्बकनशधातो- र्णक(ण्वुल्)प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ (यथा, महा- भारते । १२ । ९१ । ९ । “राजैव कर्त्ता भूतानां राजैव च विनाशकः । धर्म्मात्मा यः स कर्त्ता स्यादधर्म्मात्मा विना- शकः ॥”)

विनाशी, [न्] त्रि, विनाशकरणशीलः । विपूर्ब्ब- नशधातोर्णिन्प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ (यथा, महा- भारते । १२ । १०७ । ११ । “लोभमेको हि वृणुते ततोऽमर्षमनन्तरम् । तौ क्षयव्ययसंयुक्तावन्योन्यञ्च विनाशिनौ ॥” यथा च मनौ । १ । २७ । “अण्व्यो मात्राविनाशिन्यो दशार्द्धानान्तु याः स्मृताः । ताभिः सार्द्धमिदं सर्व्वं सम्भवत्यनुपूर्ब्बशः ॥”) विनाशोन्मुखं, त्रि, (विनाशाय पतनाय उन्मु- खम् ।) पछम् । इत्यमरः ॥ नाशोद्यतञ्च ॥ विनासकः, त्रि, (विगता नासा यस्य । बहुव्रीहौ कन् ह्रस्वश्च ।) गतनासिकः । इति जटाधरः ॥ विनाहः, पुं, (विशेषेण नह्यते अनेन । वि + नह + “हलश्च ।” ३ । ३ । १२१ । इति घञ् ॥) कूपाननपिधानकः । इति शब्दरत्नावली ॥ विनिक्षिप्तः, त्रि, विनिक्षेपाश्रयः । परित्यक्तः । विनिपूर्ब्बकक्षिपधातोः क्तप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ (यथा, देवीभागवते । २ । ८ । २७ । “पितुः कण्ठेऽद्य मे येन विनिक्षिप्तो मृतो- रगः ॥”) विनिगमना, स्त्री, एकतरपक्षपातिनी युक्तिः । एकतरावधारणा । यथा । उच्यते । एकदेशो- पात्तस्यैव भूहिरण्यादावुत्पन्नस्य स्वत्वस्य विनि- गमनाप्रमाणाभावेन वैशेषिकव्यवहारानर्हतया अव्यवस्थितस्य गुटिकापातादिना व्यञ्जनं विभागः । इति दायभागः ॥ उच्यत इति भूहिरण्यादावुत्पन्नस्य एकदेशोपात्तस्य तत्तदं- शावच्छिन्नस्य विनिगमना इदममुकस्य नान्य- स्येत्यवधारणरूपा तत्प्रमाणभावेन वैशेषिक- व्यवहारः परस्परनैरपेक्षेण दानविक्रयादि- लक्षणस्तदनर्हतया अव्यवस्थितस्य सतोऽप्यसत्- कल्पस्य गुटिकापातादिना व्यञ्जनं इदं अमुक- स्येत्यवधारणं विभाग इत्यर्थः । इति तट्टीकायां श्रीकृष्णतर्कालङ्कारः ॥ विनिद्रः, त्रि, (विगता निद्रा मुद्रना यस्य ।) उन्मीलितः । इति शब्दमाला ॥ (यथा, नैषधे । १ । ३४ । “विनिद्ररोमाजनि शृण्वती नलम् ॥” तथा च सा हत्यदर्पणे । १० परिच्छेदे । “उत्पत्तिरिन्दोरपि निष्फलैव दृष्टा विनिद्रा नलिनी न येन ॥”) निद्रारहितः । (यथा, महाभारते । ३ । २८५ । २१ । “स्वस्थमासीनमव्यग्रं विनिद्रं राक्षसाधिपः । ततोऽब्रवीद्दशग्रीवः कुम्भकर्णं महाबलम् ॥”) विनिद्रत्वं, क्ली, (विनिद्रस्य भावः ।) प्रबोधः । इति हेमचन्द्रः ॥ निद्रारहितत्वञ्च ॥ विनिपातः, पुं, (विशेषेण निपतनम् । वि + नि + पत + घञ् ।) निपातः । दैवादिव्यसनम् । इति मेदिनी । ते, २१७ ॥ अवमानः । इति हेम- चन्द्रः ॥ (यथा, मनौ । ४ । १४६ ।

“मङ्गलाचारयुक्तानां नित्यञ्च प्रयतात्मनाम् । जपतां जुह्वताञ्चैव विनिपातो न विद्यते ॥”) विनिमयः, पुं, (वि + नि + मी + अप् ।) परि- दानम् । प्रतिदानम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, रघुः । १ । २६ । “दुदोह गां स यज्ञाय शस्याय मघवा दिवम् । सम्पद्विनिमयेनोभौ दधतुर्भुवनद्वयम् ॥”) बन्धकः । इति शब्दमाला ॥ यथा, -- “विक्रयैर्गां विनिमयैर्दत्त्वा गोमांसखादके । व्रतं चान्द्रायणं कुर्य्याद्वधे साक्षाद्वधी भवेत् ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वधृतगोभिलवचनम् ॥ विनियोगः, पुं, (वि + नि + युज् + घञ् ।) फले अर्पणम् । इति हेमचन्द्रः ॥ विनियोजनम् । यथा, -- “अनेनेदन्तु कर्त्तव्यं विनियोगः प्रकीर्त्तितः ॥” इत्याह्निकतत्त्वम् ॥ (यथा, सन्ध्याविधौ । “ॐकारस्य ब्रह्मऋषिर्गायत्त्रीच्छन्दः सविता देवता प्राणायामे विनियोगः ॥”) विनियोजितः, त्रि, विनियुक्तः । विनिपूर्ब्बञ्यन्त- युजधातोः क्तप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ विनिर्धूतः, त्रि, (वि + निर् + धू + क्तः ।) दुरव- स्थया चलितः । यथा, -- “ततो देवा विनिर्धूता भ्रष्टराज्याः परा- जिताः । हृताधिकारास्त्रिदशास्ताभ्यां सर्व्वे निरा- कृताः ॥” इति मार्कण्डेये देवीमाहात्म्यम् ॥ विनिर्भयः, पुं, (विशेषेण निर्नास्ति भयं यस्य ।) साध्यगणविशेषः । यथा, -- “मनो मन्ता तथा शानो नरो यानश्च वीर्य्य- वान् । विनिर्भयो नयश्चैव हंसो नारायणो वृषः । प्रभुश्चेति समाख्याताः साध्याः द्वादश पौर्व्विकाः ॥” इति वह्निपुराणे काश्यपीयवंशः ॥ भयरहितश्च ॥ विनिर्म्मोकः, पुं, व्यतिरेकः । यथा । दिवाकरवार- विनिर्म्मोके तु गर्गः । इति चूडाप्रकरणे ज्योति- स्तत्त्वम् ॥ (विगतो निर्म्मोको यस्य इति विग्रहे मुक्तकञ्चुके, त्रि ॥) विनिर्वृत्तः, त्रि, समाप्तः । निष्पन्नः । विनिर् पूर्ब्बकवृत्धातोः क्तप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ विनिवृत्तः, त्रि, निवृत्तिविशिष्टः । क्षान्तः । निरस्तः । विनिपूर्ब्बकवृत्धातोः क्तप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ (यथा, गीतायाम् । १५ । ५ । “निर्म्मानमोहा जितसङ्गदोषा अध्यात्मनित्या विनिवृत्तकामाः ॥”) विनिहतः, त्रि, विनष्टः । विनिपूर्ब्बकहनधातोः क्तप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ विनीतः, त्रि, (वि + नी + क्तः ।) विनयान्वितः । विनयः शास्त्रतः संस्कारः इन्द्रिययमो वा ।

पृष्ठ ४/४०४

तत्पर्य्यायः । निभृतः २ प्रश्रितः ३ । इत्यमर- भरतौ ॥ (यथा, रघुवंशे । १४ । ७५ । “तपस्विसंसर्गविनीतसत्त्वे तपोवने वीतभया वसास्मिन् ॥”) जितेन्द्रियः । (यथा, तन्त्रसारे । “शान्तो दान्तः कुलीनश्च विनीतः शुद्धवेश- वान् ॥”) अपनीतः । (यथा, महाभारते । ७ । ११० । ५५ । “विनीतशल्यांस्तुरगांश्चतुरो हेममालिनः ॥”) हृतः । इति मेदिनीकारहेमचन्द्रौ ॥ क्षिप्तः । इत्यजयपालः ॥ कृतदण्डः । इति स्मृतिः ॥ (अनुद्धतः । यथा, मनौ । ९ । ४१ । “तत्प्राज्ञेन विनीतेन ज्ञानविज्ञानवेदिना ॥”) विनीतः, पुं, (वि + नी + क्तः ।) सुवहाश्वः । तत्पर्य्यायः । साधुवाही २ । इत्यमरः । सुष्ठु- वाहनशीलकः ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, महाभारते । ७ । ११० । ५६ । “तांस्तदा रूप्यवर्णाभान् विनीतान् शीध्र- गामिनः ॥”) बणिक् । इति मेदिनी । ते, १५४ ॥ दमनकवृक्षः । (अस्य पर्य्यायो यथा, -- “उक्तो दमनको दान्तो मुनिपुत्त्रस्तपोधनः । गन्धोत्कटे ब्रह्मजटो विनीतः फलपत्रकः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) शिक्षितवृषभादिः । इति राजनिर्घण्टः ॥ विनीतकं, क्ली पुं, वैनीतकम् । परस्परावाहनम् । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ विनीयः, पुं, (वि + नी + “विपूयविनीयजित्येति ।” ३ । १ । ११७ । क्यप्प्रत्ययेन निपातितः ।) कल्कः । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ (यथा, -- “पृक्कातुरुष्कलघुलाभतया विनीयः ।” इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहे वातव्याधौ एला- तैले ॥) पापम् । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ विनेता, [ऋ] पुं, (वि + नी + तृच् ।) राजा । आदेशके, त्रि । इति मेदिनी । ते, १५६ ॥ (यथा, रघुवंशे । १४ । २३ । “तेनास लोकः पितृमान् विनेत्रा ॥” गुरुः । शिक्षकः । यथा, महाभारते । ११ । २६ । “अर्ज्जुनस्य विनेतारमाचार्य्यं सात्यकेस्तथा । तं पश्य पतितं द्रोणं कुरूणां द्बिजसत्तमम् ॥” यथाच रघुवंशे । ८ । ९१ । “स तथेति विनेतुरुदारमतेः प्रतिगृह्य वचो विससर्ज्ज मुनिम् ॥”) विनेयः, त्रि, (वि + नी + यत् ।) नेतव्यः । विपूर्ब्ब- नीधातोयप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ दण्डनीयः । यथा, “ज्योतिर्ज्ञानं तथोत्पातमविदित्वा तु ये नृणाम् । श्रावयन्त्यर्थलोभेन विनेयास्तेऽपि यत्नतः ॥” विनेयाः दण्डनीयाः । इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ विनोदः, पुं, (वि + नुद + घञ् ।) कौतूहलम् । इति हलायुधः ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । १५ । १२५ । “वाधते तञ्च नैकव्यात् सर्व्वं स मगधेश्वरः ।

तत्तत्र रक्षाहेतोश्च विनोदायतनस्य ताम् ॥”) क्रीडा । इति भूरिप्रयोगः ॥ (यथा, भाग- वते । ३ । १६ । २४ । “नैतावता त्र्यधिपतेर्वत विश्वभर्त्तु- स्तेजःक्षत तव न तस्य स ते विनोदः ॥” अपनयनम् । यथा, शिशुपालवधे । १ । ४८ ॥ “विनोदमिच्छन्नथ दर्पजन्मनो रणेन कण्ड्वास्त्रिदशैः समं पुनः ॥” प्रमोदः । यथा, हितोपदेशे । “काव्यशास्त्रविनोदेन कालो गच्छति धीमताम् । व्यसनेन च मूर्खाणां निद्रया कलहेन वा ॥”) आलिङ्गनविशेषः । तल्लक्षणं यथा । नायको नायिकाया दक्षिणपादं वामपादं वा स्वमध्य- देशे स्वदक्षिणपादं वामपादं वा नायिकामध्य- देशे निधाय वक्षसि वक्षः ओष्ठे ओष्ठं दत्त्वा यदाश्निषति तत् । इति कामशास्त्रम् ॥ राज- गृहविशेषः । यथा, -- “दीर्घे त्रयो राजहस्ताः प्रसरे द्वौ प्रतिष्ठितौ । विनोद एव द्वाराणि त्रिंशत् कोष्ठद्वयं भवेत् ॥” इति युक्तिकल्पतरुः ॥ “द्वादशैते गृहान् वक्ष्ये तेषां लक्षणमग्रतः । सुनन्दः सर्व्वतोभद्रो भव्यो नान्दीमुखस्तथा ॥ विनोदश्च विलासश्च विजयो विमलस्तथा । रङ्गः केलिर्जयो वीरो द्वादशैते प्रकीर्त्तिताः ॥” इति भविष्योत्तरपुराणम् ॥ वि(बि)न्दुः, पुं, (बिदि अवयवे + बाहुलकादुः ।) जलकणा । तत्पर्य्यायः । पृषत् २ पृषतः ३ विप्रुट् ४ । इत्यमरः ॥ पृषन्ति ५ विप्लट् ६ । इति तट्टीका ॥ (यथा, पञ्चतन्त्रे । “जलबिन्दुप्रपातेन क्रमशः पूर्य्यते घटः । स हेतुः सर्व्वशास्त्रस्य धर्म्मस्य च धनस्य च ॥”) दन्तक्षतविशेषः । भ्रुवोर्मध्यम् । रूपकार्थ- प्रकृतिः । इति मेदिनी । दे, १०-११ ॥ अनुस्वारः । यथा । “बिन्दुद्बिबिन्दुमात्रौ वर्णौ क्रमान्नुवी संज्ञौ स्तः ।” इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ अपि च । “शिवो वह्निसमायुक्तो वामाक्षिबिन्दुभूषितः । एकाक्षरो महामन्त्रः श्रीसूर्य्यस्य प्रकीर्त्तितः ॥” इति सूर्य्यकवचम् ॥ बन्दूत्पत्तिर्यथा, -- “सच्चिदानन्दविभवात् सकलात् परमेश्वरात् । आसीच्छक्तिस्ततो नादो नादाद्बिन्दुसमुद्भवः ॥” इति सारदातिलके १ पटलः ॥ अपि च । “आसीद्बिन्दुस्ततो नादो नादाच्छक्तिः समुद्भवा । नादरूपा महेशानी चिद्रूपा परमा कला ॥ नादाच्चैव समुत्पन्नः अर्द्धबिन्दुर्महेश्वरि । सार्द्धत्रितयबिन्दुभ्यों भुजङ्गी कुलकुण्डली ॥” इति कुब्जिकातन्त्रे १ पटलः ॥ “बिन्दुर्नादो बीजमिति तस्य भेदाः समीरिताः । बिन्दुः शिवात्मको बीजं शक्तिर्नादस्तयोर्मिथः ॥ समवायः समाख्यातः सर्व्वागमविशारदैः ॥” इति सारदातिलकः ॥

अन्यच्च । “बिन्दुः शिवात्मकस्तत्र बीजं शक्त्यात्मक स्मृतम् । तयोर्योगे भवेन्नादस्ताभ्यो जातास्त्रिशक्तयः ॥” इति क्रियासारः ॥ वि(बि)न्दुः, त्रि, (वेत्ति तच्छीलः । विदज्ञाने + “बिन्दुरिच्छुः ।” ३ । २ । १६९ । इति उप्रत्ययो लुमागमश्च निपात्यते ।) ज्ञाता । इत्यमरः ॥ दाता । इत्यजयपालः ॥ वेदितव्यः । इति शब्दरत्नावली ॥ वि(बि)न्दुचित्रकः, पुं, (बिन्दुभिश्चिह्नविशेषैश्चित्रकः इव ।) मृगभेदः । इति शब्दरत्नावली ॥ वि(बि)न्दुजालं, क्ली, (बिन्दूनां जालम् ।) हस्ति- शुण्डोपरिविचित्रबिन्दुसमूहः । इति हेमचन्द्रः ॥ वि(बि)न्दुजालकं, क्ली, (बिन्दूनां जालकम् ।) गजस्य मुखादिस्थो बिन्दुसमूहः । तत्पर्य्यायः । पद्मकम् २ । इत्यमरः । पद्मम् ३ । अतएव पद्मी हस्तीति भरतः ॥ वि(बि)न्दुतन्त्रः, पुं, (बिन्दुश्चिह्नं तन्त्रं यस्य ।) अक्षः । इति हारावली ॥ तुरङ्गकः । यथा, -- “बिन्दुतन्त्रः पुमान् शारिफलके च तुरङ्गके ॥” इति पवर्गीयवादौ मेदिनी ॥ वि(बि)न्दुपत्रः, पुं, (बिन्दुः पत्रे यस्य ।) भूर्य्यवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ वि(बि)न्दुरेखकः, पुं, (बिन्दुविशिष्टा रेखा यत्र । कन् ।) पक्षिभेदः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ वि(बि)न्दुवासरः, पुं, (बिन्दुपातस्य वासरः ।) गर्भे सन्तानोत्पत्तिकारकशुक्रपातदिनम् । इति ज्योतिषम् ॥ वि(बि)न्दुसरः, [स्] क्ली, (बिन्दुनामक सरः ।) सरोवरविशेषः । यथा, -- “अभ्युत्तरेण कैलासं शिवं सर्व्वौषधिं गिरिम् । गौरन्तु पर्व्वतश्रेष्ठं हरितालमयं प्रति ॥ हिरण्यशृङ्गः सुमहान् दिव्यौषधिमयो गिरिः । तस्य पादे महद्दिव्यं सरः काञ्चनसन्निभम् ॥ रम्यं बिन्दुसरो नाम यत्र राजा भगीरथः । गङ्गार्थे स तु राजर्षिरुवास बहुलाः समाः ॥ दिव्यं यास्यन्ति मे पूर्ब्बे गङ्गातोयपरिप्लुताः । तत्र त्रिपथगा देवी प्रथमन्तु प्रतिष्ठिता ॥ सोमपादात् प्रसूता सा सप्तधा प्रतिभज्यते । यूपा मणिमयास्तत्र चितयश्च हिरण्मयाः ॥ तत्रेष्ट्वा क्रतुभिः सिद्धः शक्रः सुरगणैः सह । दिव्यश्छायापथस्तत्र नक्षत्राणान्तु मण्डलम् ॥ दृश्यते भास्वरा रात्रौ देवी त्रिपथगा तु सा । अन्तरीक्षं दिवञ्चैव भावयित्वा भुवं गताः ॥ भवस्य स्वाङ्के पतिता संरुद्धा योगमायया । तस्या ये बिन्दवः केचित् क्षुब्धायाः पतिता भुवि । कृतस्तु तैर्बिन्दुसरस्ततो बिन्दुसरः स्मृतम् ॥” इति मात्स्ये । १२० । २७ -- ३३ ॥ विन्धपत्री, स्त्री ज्वरापहा । इति शब्दचन्द्रिका ॥ वेलशुँटा इति भाषा ॥

पृष्ठ ४/४०५

विन्धसः, पुं, चन्द्रः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ विन्ध्यः, पुं, पर्व्वतविशेषः । इत्यमरः ॥ (यथा, मनौ । २ । २१ । “हिमवविन्ध्ययोर्मध्यं यः प्राग्विनशना- दपि । प्रत्यगेव प्रयगाञ्च मध्यदेशः प्रकीर्त्तितः ॥”) व्याधः । इति मेदिनी ॥ विन्ध्यपर्व्वतस्य निम्न- शृङ्गत्वकारणम् । यथा, -- नारद उवाच । “किमर्थमद्रिं भगवानगस्त्य- स्तं निम्नशृङ्गं कृतवान् मह्र्षिः । कस्मै कृते केन च कारणेन नस्तद्वदस्वाखिलसत्त्ववृत्ते ॥ पुलस्त्य उवाच । पुरा हि विन्ध्येन दिवाकरस्य गतिर्न्निरुद्धा गगनेचरस्य । रविस्ततः कुम्भभवं समेत्य होमावसाने वचनं बभाषे ॥ समागतोऽहञ्च द्विजर्षभ त्वां कुरुष्व मय्युद्धरणं मुनीन्द्र । ददस्व दानं मम यन्मनीषितं चरामि येन त्रिदिवे सुनिर्वृतः ॥ इत्थं दिवाकरवचो गुणसङ्गयोगि श्रुत्वा तदा कलसजो वचनं बभाषे । दानं ददामि तव यन्मनसा त्वभीष्टं नार्थी प्रयाति विमुखो मम कश्चिदेव ॥ श्रुत्वा वचोऽमृतमयं कलसोद्भवस्य प्राह प्रभुः करपुटं प्रणिधाय मूर्द्ध्नि । एषोऽद्य मे गिरिवरः प्ररुणद्धि मार्गं विन्ध्यस्य निम्रकरणे भगवान् यतस्व ॥ इति रविवचनादुवाच कुम्भजन्मा कृतमिति तद्धि मया हि नीचशृङ्गम् । तव किरणजितो भविष्यतीति महीध्रो मम हि शरणसमागतस्य का व्यथा ते ॥ इत्येवमुक्त्वा कलसोद्भवस्तु सूर्य्यञ्च संस्तूय विनम्य भक्त्या । जगाम संत्यज्य हि दण्डकं हि विन्ध्याचलं वृद्धवपुर्महर्षिः ॥ गत्वा वचः प्राह मुनिर्महीध्रं यास्ये महातीर्थवरं सुपुण्यम् । वृद्धोऽप्यशक्तश्च तवाधिरोढुं तस्माद्भवान् नीचतरोऽस्तु सद्यः ॥ इत्येवमुक्तो मुनिसत्तमेन स नीचशृङ्गस्त्वभवन् महीध्रः । समाक्रमच्चापि महर्षिमुख्यः प्रोल्लङ्म विन्ध्यं द्विज आह शैलम् ॥ यावन्न भूयो निजमाव्रजामि महाश्रमं धौतवपुः सुतीर्थात् । त्वया न तावत्त्विह वर्द्धितव्यं न चेत् शपिष्येऽहमवज्ञया ते ॥ इत्येवमुक्त्वा भगवान् जगाम दिशं स यामीं सहसान्तरीक्षम् ।

आक्रम्य तस्थौ स हि तां तदाशां काले व्रजाम्यत्र यदा मुनीन्द्र ॥ तत्राश्रमं रम्यतरं हि कृत्वा संशुद्धजाम्बूनदतोरणान्तम् । तत्राथ निःक्षिप्य विदर्भपुत्त्रीं स्वमाश्रमं सौन्यमुपाजगाम ॥ ऋतावृतौ कार्य्यपरो ह्यगस्त्यो नित्यं तदा स्वाश्रममावसत् सः । शेषञ्च कालं स हि दण्डकस्थ- स्तपश्चचारामितकान्तिमान्मुनिः ॥ विन्ध्योऽपि दृष्ट्वा गगने महाश्रमं वृद्धिं न यात्येव भयान्महर्षेः । नासौ निवृत्तेऽभिमतिं निधाय स संस्थितो नीचतराग्रशृङ्गः ॥ एवं त्वगस्त्येन महाचलेन्द्रः स नीचशृङ्गो हि कृतो महर्षे । तस्योर्द्ध्वशृङ्गे मुनिसंस्तुता सा दुर्गा स्थिता दानवशासनार्थे ॥ देवाश्च सिद्धाश्च महोरगाश्च विद्याधरा भूतगणाश्च सर्व्वे । सर्व्वाप्सरोभिः सहिता दिवानिशं कात्यायनीं तस्थुरपेतशोकाः ॥” इति वामनपुराणे देवीमाहात्म्ये १८ अध्यायः ॥ “आर्य्यावर्त्तः पुण्यभूमिर्मध्यं विन्ध्यहिमागयोः ।” इत्यमरः ॥ “विन्ध्यस्य पश्चिमे भागे मत्स्यभुक् पतितो भवेत् ॥” इति प्राचीनाः ॥ विन्ध्यकूटः, पुं, (विन्ध्ये कूटं माया कैतवं वा यस्य । व्याजेन तस्यावनतीकरणादस्य तथात्वम् ।) अगस्त्यमुनिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ विन्ध्यवासी, [न्] पुं, (विन्ध्ये वसतीति । वस + णिनिः ।) व्याडमुनिः । इति हेमचन्द्रः ॥ विन्ध्यवासिनी, स्त्री, (विन्ध्ये वसतीति । वस् + णिनिः । ततस्त्रियां ङीप् ।) दुर्गा । यथा, -- “सहस्राक्षोऽपि तां गृह्य विन्ध्यं वेगाज्जगाम ह । तत्र गत्वा तथोवाच तिष्ठस्वात्र महावने ॥ पूज्यमाना सुरैर्नाम्ना ख्याता त्वं विन्ध्यवासिनी ॥ तत्र स्थाप्य हरिर्देवीं दत्त्वा सिंहञ्च वाहनम् । भवामरारिहन्त्रीति ह्युक्त्वा स्वर्गमवाप्नुयात् ॥” इति वामने ५१ अध्यायः ॥ * ॥ अन्यच्च देवीपुराणे ४५ अध्याये । “विन्ध्येऽवतीर्य्य देवार्थं हतो घोरो महाभटः । अद्यापि तत्र सावासा तेन सा विन्ध्यवासिनी ॥” विन्ध्यस्थः, पुं, (विन्ध्ये विन्ध्यपर्व्वते तिष्ठतीति । स्था + कः ।) व्याडिमुनिः । इति जटाधरः ॥ विन्ध्या, स्त्री, लवलीवृक्षः । इति मेदिनी ॥ त्रुटिः । इति हेमचन्द्रः ॥ एलाचि इति भाषा ॥ विन्ध्यावली, स्त्री, बलिपत्नी । बाणराजमाता । इति पुराणम् ॥ (यथा, भागवते । ८ । २० । १७ । “विन्ध्यावली तदागत्य पत्नीजालकमालिनी ॥”)

विन्ध्यावलीपुत्त्रः, पुं, (विन्ध्यावल्याः पुत्त्रः ।) बाण- राजः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ विन्ध्यावलीसुतः, पुं, (विन्ध्यावल्याः सुतः ।) बाण- राजः । इति जटाधरः ॥ विन्नः, त्रि, (विद् + क्तः । “नुदविदेति ।” ८ । २ । ५६ । नत्वम् ।) विचारितः । प्राप्तः । इत्यमरः ॥ ज्ञातः । स्थितः । इति विश्वः ॥ विन्यस्तः, त्रि, (वि + नि + अस + क्तः ।) कृत- विन्यासः । यथा, -- “सद्द्रव्या गुणगुम्फिता सुकृतिनां सत्कर्म्मणां ज्ञापिका सत्सामान्यविशेषनित्यमिलिता भावप्रकर्षोज्- ज्वला । विष्णोर्वक्षसि विश्वनाथकृतिना सिद्धान्तमुक्तावली विन्यस्ता मनसो मुदं वितनुतां सद्युक्तिरेषा चिरम् ॥” इति सिद्धान्तमुक्तावली ॥ विन्याकः, पुं, (वि + नि + अक + घञ् ।) विद्ध- वृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ छातियान् इति भाषा ॥ विन्यासः, पुं, (वि + नि + अस + घञ् ।) स्थाप- नम् । रचनम् । यथा, ज्ञानार्णवे । वैष्णवे तु । “एकैकवर्णमुच्चार्य्य मूलाधाराच्छिरोऽन्तकम् । नमोऽन्तमिति विन्यास आन्तरः परिकीर्त्तितः ॥” अपि च । “ओमाद्यन्तो नमोऽन्तो वा सबिन्दुर्बिन्दुवर्ज्जितः । पञ्चाशद्वर्णविन्यासः क्रमादुक्तो मनीषिभिः ॥” इति भट्टः । इति तन्त्रसारः ॥ अन्यच्च । “गृहेषु मणिविन्यासो विज्ञेयो न च दण्डवत् । विशुद्धहीरकन्यासो विधेयः सदनोपरि । तेन सर्व्वाणि नश्यन्ति अरिष्टानि मही- भुजाम् ॥” इति युक्तिकल्पतरुः ॥ किञ्च । “तया कवितया किवा तया वनितया च किम् । पदविन्यासमात्रेण यया नापहृत मनः ॥” इत्युद्भटः ॥ विप, क क्षेपे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०-पर० -सक०-सेट् ।) क, वेपयति । इति दुर्गादासः ॥ विपक्षः, पुं, (विरुद्धः पक्षो यस्य ।) शत्रुः । इत्य- मरः ॥ (यथा हरिवंशे । ५३ । ५४ । “तत्र वंशा विभज्यन्तां विपक्षः पक्ष एव च । पुत्त्राणां हि तयो राज्ञो भविता विग्रहो महान् ॥” यथा च रघुवंशे । १७ । ७५ । “इन्दोरगतयः पद्मे सूर्य्यस्य कुमुदेऽंशवः । गुणास्तस्य विपक्षेऽपि गुणिनो लेभिरेऽन्त- रम् ॥” न्यायमते साध्याभाववत्पक्षः । यथा, भाषा- परिच्छेदे । ७३ ।

पृष्ठ ४/४०६

“यः सपक्षे विपक्षे च भवेत् साधारणस्तु सः ।” “सपक्षविपक्षवृत्तिः साधारणः । सपक्षः साध्यवान् । विपक्षः साध्याभाववान् ।” इति मुक्तावली ॥ विकल्पः पक्षः । उक्ताकरणम् । यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ३५४ । “प्रतिभूः शुको विपक्षे दण्डः शृङ्गारसंकथा गुरुषु ॥” विगतः पक्षो यस्य । पक्षहीने, त्रि ॥) विपञ्चिका, स्त्री, (वि + पचि विस्तारे + ण्वुल् । स्त्रियां टाप् अत इत्वञ्च ।) वीणा । इति शब्दरत्नावली ॥ विपञ्ची, स्त्री, (वि + पञ्च + अच् । स्त्रियां गौरा- दित्वात् ङीष् ।) वीणा । इत्यमरः ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । ४९ । २० । “अहं ह्येतद्विजानामि तन्त्रीझङ्कारलक्षणैः । इत्युक्त्वा गुणशर्म्माङ्कात्तां विपञ्चीं मुमोच सः ॥”) केलिः । इति मेदिनी । चे, १७ ॥ विपणः, पुं, (वि + पण व्यवहारे + घञ् । संज्ञा- पूर्ब्बकत्वात् न वृद्धिः ।) विक्रयः । इत्यमरः ॥ (यथा, मनौ । ३ । १५२ । “विपणेन च जीवन्तो वर्ज्ज्याःस्युर्हव्यकव्ययोः ॥” विशेषेण पण्यतेऽस्मिन्निति । विपणिः । यथा, महाभारते । १२ । ६९ । ५३ । “विशालान् राजमार्गांश्च कारयेत नराधिपः । प्रपाश्च विपणांश्चैव यथोद्देशं समादिशेत् ॥”) विपणिः, पुं स्त्री, (विपण्यतेऽस्मिन्निति । वि + पण + “सर्व्वधातुभ्य इन् ।” उणा० ४ । ११७ । इति इन् ।) पण्यविक्रयशाला । इति हला- युधः ॥ हट्टः । इत्यन्ये । विक्रयार्थप्रसारित- नानाद्रव्यायां बणिग्वीथ्यां वाणियाविथी इति वाजार इति च ख्यातायामिति केचित् । हट्टमण्डपः । इति केचित् । हट्टमध्यस्थपण्य- विक्रयवीथी । इति केचित् । इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । पण्यवीथिका २ । इत्यमरः ॥ आपणः ३ पण्यवीथी ४ पण्यम् ५ । इति रभसः ॥ निषद्या ६ बणिक्पथम् ७ । इत्यमर- दत्तः ॥ विपणम् ८ वीथी ९ । इति कोषः ॥ “निषद्या विपणिः पण्यवीथिका त्वापणिस्तथा । पण्यविक्रयशालायां भवेदेतच्चतुष्टयम् ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ “विपणिः पण्यवीथ्याञ्च भवेदापणपण्ययोः ।” इति मेदिनी । णे, ७८ ॥ (यथा, महाभारते । ९ । ३५ । ३० । “विपण्यापणपण्यानां नानाजनशतैर्व्वृतः ॥” बाणिज्यम् । यथा, मनौ । १० । ११६ । “विद्या शिल्पं भृतिः सेवा गोरक्ष्यं विपणिः कृषिः । धृतिर्भैक्ष्यं कुसीदञ्च दश जीवनहेतवः ॥”) विपणी, [न्] पुं, (विपणः विक्रयोऽस्यास्तीति । विपण + इनिः ।) बणिक् । इति जटाधरः ॥ (यथा, शिशुपालवधे । ५ । २४ । “पूर्णापणा विपणिनो विपणीर्व्विभेजुः ॥”)

विपणी, स्त्री, (विपणि + वा ङीष् ।) हट्टः । इति द्विरूपकोषः ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । २० । ६५ । “ययौ भोजनमूल्यार्थी विपणीमात्तमूलकः ॥”) विपत्तिः, स्त्री, (वि + पद + क्तिन् ।) आपत् । विपत् । इत्यमरः ॥ यातना । इति मेदिनी । ते, १५९ । यथा, -- भृगुरुवाच । “श्रुतं सर्व्वं सुरश्रेष्ठ मारोदीर्व्वचनं शृणु । न कातरो हि नीतिज्ञो विपत्तौ च कदाचन ॥ सम्पत्तिर्व्वा विपत्तिर्व्वा नश्वरा स्वप्नरूपिणी । पूर्ब्बस्वकर्म्मायत्ता च स्वयं कर्त्ता तयोरपि ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे ३४ अध्यायः ॥ विनाशः । यथा, -- “यस्मिन् राशिगते भानौ विपत्तिं यान्ति मानवाः । तेषां तत्रैव कर्त्तव्या पिण्डदानोदकक्रिया ॥” इति मलमासतत्त्वम् ॥ विपथः, पुं, (विरुद्धः पन्थाः । “ऋक्पूरब्धूःपथा- मानक्षे ।” ५ । ४ । ७४ । इत्यकारप्रत्ययः ।) निन्दितपथः । तत्पर्य्यायः । व्यध्वः २ दुरध्वः ३ कदध्वा ४ कापथः ५ । इत्यमरः ॥ कुपथः ६ असत्पथः ७ कुत्सितवर्त्म ८ । इति शब्दरत्ना- वली ॥ (यथा, महाभारते । १२ । ३५९ । ११ । “सत्पथं कथसत्सृज्य यास्यामि विपथं वद ॥”) विपत् स्त्री, (वि + पद् + सम्पदादित्वात् क्विप् ।) विपत्तिः । इत्यमरः ॥ (यथा, -- विपद् स्त्री, (वि + पद् + सम्पदादित्वात् क्विप् ।) विपत्तिः । इत्यमरः ॥ (यथा, -- “कैवर्त्तकर्क्कशकरात् सफरश्च्युतोऽपि जाले पुनर्निपतितः सफरो विपाकः । दैवात्ततो विगलितो गिलितो वकेन वामे विधौ वद कथं विपदां निवृत्तिः ॥” इत्युद्भटः ॥ यथा च मागवते । १ । ९ । १५ । “यत्र धर्म्मसुतो राजा गदापाणिर्व्वृकोदरः । कृष्णोऽस्त्री गाण्डिवं चापं सुहृत् कृष्णस्ततो विपत् ॥”) विपदा, स्त्री, (विपद् + भागुरिमते हलन्तानां टाप् ।) विपत् । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ विपन्नः, त्रि, (वि + पद + क्तः ।) विपदाक्रान्तः । इति मेदिनी । ने, १३४ ॥ नष्टः । इति शब्द- रत्नावली ॥ विपन्नः, पुं, सर्पः । इति मेदिनी । ने, १३४ ॥ विपरीतः, त्रि, (वि + परि + इ + क्तः ।) विप- र्य्ययः । उल्टा इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । प्रतिसव्यः २ प्रतिकूलः २ अपसव्यः ४ अपष्टुः ५ विलोमकः ६ । इति जटाधरः ॥ प्रसव्यम् ७ पराचीनम् ८ प्रतीपम् ९ । इति शब्दरत्ना- वली ॥ (यथाच शङ्करदिग्विजये । “मत्तो जातः कलञ्जाशी विपरीतानि भाषसे । सत्यं ब्रवीषि पितृवत् त्वत्तो जातः कलञ्जभुक् ॥” मुमूर्षुः । यथा, रामायणे । ६ । १७ । १५ । “स च न प्रतिजग्राह रावणः कालचोदितः । उच्यमानं हितं वाक्यं विपरीत इवौषधम् ॥”)

षोडशरतिबन्धान्तर्गतदशभबन्धः । यथा, -- “पादमेकमूरौ कृत्वा द्वितीयं कटिसंस्थितम् । नारीषु रमते कामी विपरीतस्तु बन्धकः ॥” इति रतिपञ्जरी ॥ अपिच । “पादमेकमूरौ कृत्वा द्वितीयं स्कन्धसंस्थितम् । कामिन्याः कामयेत् कामी बन्धः स्याद्विपरी- तकः ॥” इति स्मरदीपिका ॥ विपरीता, स्त्री, कामुकी । इति धनञ्जयः ॥ विपर्णकः, पुं, (विशिष्टानि पर्णानि यस्य ।) पलाश- वृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (पर्णरहिते, त्रि ॥) विपर्य्ययः, पुं, (वि + परि + इ + “एरच् ।” इत्यच् ।) व्यतिक्रमः । तत्पर्य्यायः । व्यत्यासः २ विपर्य्यासः ३ व्यत्ययः ४ । इत्यमरः ॥ विपर्य्यायः ५ । इति भरतः ॥ (यथा, भागवते । १० । १ । ५० । “विपर्य्ययो वा किं न स्याद्गतिर्धातुर्दुरत्यया । उपस्थितो निवर्त्तेत निवृत्तः पुनरापतेत् ॥” सांख्यनये विपर्य्ययाः पञ्च । ते च सांख्यकारि- कायां द्रष्टव्याः ॥) विपर्य्यायः, पुं, (विगतः पर्य्यायो यस्य । यद्बा, वि + परि + इ + घञ् ।) विपरीतमयनम् । अन्यस्यान्यरूपग्रहणम् । इति भरतः ॥ “विपर्य्याये कुलं नास्ति न कुलं रण्डपित्तयोः ।” इति कुलाचार्य्यकारिका ॥ विपर्य्यासः, पुं, (वि + परि + अस + घञ् ।) विप- र्य्ययः । इत्यमरः ॥ (यथा, उत्तरचरिते । २ । “पुरा यत्र स्रोतः पुलिनमधुना तत्र सरितां विपर्य्यासं यातो घनविरलभावः क्षितिरुहाम् । बहोर्द्दृष्टं कालादपरमिव मन्ये वनमिदं निवेशः शैलानां तदिदमिति बुद्धिं द्रढयति ॥” अप्रमात्मकबुद्धिभेदः । यथा, भाषापरिच्छेदे । “तच्छून्ये तन्मतिर्यास्यादप्रमा सा निरूपिता । तत्प्रपञ्चो विपर्य्यासः संशयोऽपि प्रकीर्त्तितः । आद्यो देहे ह्यात्मबुद्धिः शङ्खादौ पीतता- मतिः ॥” “आद्यो विपर्य्यासः ।” इति मुक्तावली ॥) विपव्यं, त्रि, (वि + पू + “अचो यत् ।” इति यत् ।) शोधनीयम् । विपूर्व्वपूधातोर्यप्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ विपशी, [न्] पुं, बुद्धभेदः । इति हेमचन्द्रः ॥ विपश्चित्, त्रि, (विशेषं पश्यति विप्रकृष्टं चेतति चिनोति चिन्तयति वा । पृषोदरादित्वात् साधुः ।) पण्डितः । इत्यमरः ॥ (यथा, मनौ । ७ । ५८ । “सर्व्वेषान्तु विशिष्टेन ब्राह्मणेन विपश्चिता ॥”) विपाकः, पुं, (वि + पच + भावे कर्म्मणि वा घञ् ।) पचनम् । (यथा, भागवते । ५ । १६ । २० । “तावदुभयोरपि रोधसोर्या मृत्तिका तद्रसेनानु- विध्यमाना वाय्वर्कसंयोगविपाकेन सदामर- लोकाभरणं जाम्बूनदं नाम सुवर्णं भवति ॥”)

पृष्ठ ४/४०७

स्वेदः । कर्म्मणो विसदृक्फलम् । इति मेदिनी ॥ (फलमात्रम् । यथा, भागवते । १० । ७१ । १० । “जरासन्धबधः कृष्ण भूर्य्यर्थायोपकल्प्यते । प्रायःपाकविपाकेन तव चाभिमतः क्रतुः ॥” चरमोत्कर्षः । यथा, तत्रैव । ४ । ९ । २ । “सवै धिया योगविपाकतीव्रया हृत्पद्मकोषे स्फुरितं तडित्प्रभम् ॥”) परिणामः । दुर्गतिः । स्वादुः । इति हेम- चन्द्रः ॥ जातिः । आयुः । भोगः । इति कुसुमाञ्जलिः ॥ * ॥ (कर्म्मफलरूपस्यैव विपा- कस्य त्रैविध्यम् । यथाच पातञ्जले । २ । १३ । “सति मूले तद्बिपाको जात्यायुर्भोगाः ॥” “सतसु क्लेशेषु कर्म्माशयो विपाकारम्भी भवति नोच्छिन्नक्लेशमूलोऽपि । यथैव तुषावनद्धाः शालितण्डुला दग्धबीजभावाः प्ररोहसमर्था भवन्ति नापनीततुषा दग्धबीजभावा वा । तथा क्लेशावनद्धः कर्म्माशयो विपाकप्ररोही भवति नापनीतक्लेशोनप्रसंख्यानदग्धबीजभावो वेति । स च विपाकस्त्रिविधो जातिरायुर्भोगश्चेति ॥” इति तद्भाष्यम् ॥) “जाठरेणाग्निना योगात् यदुदेति रसान्त- रम् । रसानां परिणामान्ते स विपाक इति स्मृतः ॥” इति सुश्रुतः ॥ अपि च । “मिष्टः कटुश्च मधुरमम्लोऽम्लं पच्यते रसः । कटुतिक्तकषायाणां पाकः स्यात् प्रायशः कटुः ॥” तथा च वाग्भटः । “त्रिधा रसानां पाकः स्यात् स्वाद्वम्लकटुका- त्मकः ॥” प्रायः पदेन व्रीहिः स्वादुरम्लविपाकः । शिवा कषाया मधुपाका । शुण्ठी कटुकमधुरपाके- त्यादिः ॥ * ॥ अथ विपाकानां गुणाः । “श्लेष्मकृन्मधुरः पाको वातपित्तहरो मतः । अन्नअस्तु कुरुते पित्तं वातश्ले ष्मगदापहः ॥ कटुः करोति पचनं कफं पित्तञ्च नाशयेत् । विशेष एष रसतो विपाकानां निदर्शितः ॥” इति भावप्रकाशः ॥ (तथास्य विवरणम् । “नेत्याहुरन्ये । विपाकः प्रधानमिति कस्मात् सम्यङ्मिथ्याविपाकत्वादिह सर्व्वद्रव्याण्यभ्यव- हृतानि सम्यङ्मिथ्याविपक्वानि गुणं दोषं वा जनयन्ति । तत्राहुरन्ये प्रतिरसं पाक इति । केचित्त्रिविधमिच्छन्ति मधुरमम्लं कटुकञ्चेति तत्तु न सम्यक् भूतगुणादागमाच्चाम्लो विपाको नास्ति पित्तं हि विदग्धमम्लतामुपैत्यग्नेर्मन्द- त्वात् । यद्येवं लवणोऽप्यन्यः पाको भविष्यति श्ले ष्माहिविदग्धो लवणतामुपैति मधुरो मधुर- स्याम्लोऽम्लस्यैवं सर्व्वेषामिति । केचिदाहुर्दृष्टान्तं चोपदिशन्ति यथा तावत् क्षीरं स्थालीगत- मभिमानं मधुरमेवस्यात्तथा शालियवमुद्गादयः

प्रकीर्णाः स्वभावमुत्तरकालेऽपि न परित्यजन्ति तद्वदिति ।” “किञ्चिद्रसविपाकाभ्यां दोषं हन्ति करोति वा ॥” इति सुश्रुते सूत्रस्थाने ४० अः ॥) विपाट्, [श्] स्त्री, विपाशानदी । इत्यमरः ॥ (यथा, ऋग्वेदे । ३ । ३३ । १ । “गावेव शुभ्रे मातरा रिहाणे विपाट्छुतुद्री पयसा जवेते ॥” “विपाट् कूलविपाटनात् विपाशनात् शतपुत्त्र- मरणोद्भूततमोवृतेर्म्मुमूर्षोर्वशिष्ठस्य पाशा अस्यां व्यपास्यन्त विमोचनाद्वा विपाट् । शुतुद्री शुक्षिप्रं तुन्ना तुन्नेव द्रवति गच्छतीति शुतुद्री एत- न्नागके नद्यौ ॥ प्रजवेते समुद्रं प्रति शीघ्रं गच्छतः । *** विपाट् पटगतौ । पशवाधन- स्पर्शनयोरितिवा ण्यन्तावेतौ विपूर्ब्बौ शकारस्य ब्रश्चादिना षत्वम् ॥” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) विपा(ट)ठः, पुं, बाणः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, महाभारते । ३ । २७० । १७ । “एकैकेन विपाठेन जघ्ने माद्रवतीसुतः ॥” स्त्री, दुर्गमराजभार्य्या । यथा, मार्कण्डेये । ७५ । ४६ । “विपाठां नन्दिनीञ्चैव वेद्मि भार्य्यां गृहे द्विज ॥”) विपादिका, स्त्री, पादस्फोटः । इत्यमरः ॥ (यथा, राजतरङ्गिण्याम् । ८ । १३७ । “छिन्नोपानत कशाबन्धे शतं चर्म्मकृतेऽर्पितम् । विपादिकाकृते दास्या नीतं पञ्चाशतो घृतम् ॥”) “वैपादिकं पाणिपादे स्फुटनं तीव्रवेदनम् । कण्डुमद्भिः सरागैश्च गण्डैरलसकं चितम् ॥” विपादिका वातश्लेष्मोद्भवा । इति माधवकरः ॥ अयं कुष्ठरोगः ॥ (अस्या लक्षणम् । यथा, -- “कण्डूमती दाहरुजोपपन्ना विपादिका पादगतेयमेव ॥” इति सुश्रुते निदानस्थाने पञ्चमेऽध्याये ॥) प्रहेलिका । इति शब्दमाला ॥ * ॥ विपाशा, स्त्री, (पाशं विमोचयतीति । पाश + “सत्यापपाशेति ।” ३ । १ । २५ । विमोचने णिच् । ततः पचाद्यच् ।) नदीविशेषः । इत्यमरः ॥ पुत्त्रशोकादेव गले पाशं बद्ध्वा प्रविष्टं वशिष्ठं पाशच्छेदात् विपाशितवती विमुक्तपाशं कृत- वतीति विपाशा ञिः कल्यादेरिति पाशं विमोचयति इत्यर्थे ञिः पचादित्वादन् आप् । एवं क्विपि विपाट् । इति तट्टीकायां भरतः ॥ * ॥ (यथा, हरिवंशे । १६६ । २० । “इरावती विपाशाच सरयूर्यमुना तथा ॥”) तस्या जलगुणाः । “शतद्रोर्विपाशायुजः सिन्धुनद्याः सुशीतं लघु स्वादु सर्व्वामयघ्नम् । जलं निर्म्मलं दीपनं पाचनञ्च प्रदत्ते बलं बुद्बिमेधायुषञ्च ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥

(अस्या नामनिरुक्त्यादि विशेषविवरणं महा- भारते । १ । १७८ । अध्याये द्रष्टव्यम् ॥ अस्या- स्तीरे पीठस्थाने अमोघाक्षीदेवी वर्त्तते । यथा, देवीभागवते । ७ । ३० । ६५ । “विपाशायाममोघाक्षी पाटला पुण्ड्रवर्द्धने ॥” तथा अत्र यशस्करनामकविष्णुमूर्त्तिरपि वर्त्तते । यथा, नरसिंहपुराणे ६२ अध्याये । “यशस्करं विपाशायां माहिष्मत्यां हुताश- नम् ॥” विगतः पाशो यस्य ।) पाशवर्ज्जिते, त्रि । इति धरणिः ॥ (यथा, महाभारते । ३ । १३० । ९ । “अत्र वै पुत्त्रशोकेन वशिष्ठो भगवानृषिः । बद्ध्वात्मानं निपतितो विपाशः पुनरुत्थितः ॥” पाशास्त्रहीने च त्रि ॥ यथा, हरिवंशे । ४७ । ४८ । “निर्व्यापारः कृतस्तेन विपाशो वरुणो मृधे ॥”) विपिनं, क्ली, (वेपन्ते जना यत्रेति । “वेपितुह्यो- र्ह्रस्वश्च ।” उणा० २ । ५२ । इनन् । ह्रस्व- त्वञ्च ।) वनम् । इत्यमरः ॥ (यथा, महानाटके । “यच्चिन्तितं तदिह दूरतरं प्रयाति यच्चेतसा न गणितं तदिहाभ्युपैति । प्रातर्भवामि वसुधाधिपचक्रवर्त्ती सोऽहं व्रजामि विपिने जटिलस्तपस्वी ॥” भीतिप्रदे, त्रि । यथा, भागवते । ९ । १५ । २३ । “स एकदा तुंमृगयां विचरन् विपिने वने । यदृच्छयाश्रमपदं जमदग्नेरुपाविशत् ॥” विजने वने इत्यपि क्वचित् पाठः ॥) विपुलः, त्रि, (विशेषेण पोलतीति । वि + पुल महत्त्वे + कः ।) बृहत् । इत्यमरः ॥ (यथा, साहित्यदर्पणे । १० । “विपुलेन सागरशयस्य कुक्षिणा ॥”) अगाधम् । इति मेदिनी । ले, १३२ ॥ विपुलः, पुं, (वि + पुल + कः ।) मेरुपश्चिमभूधरः । इति मेदिनी । ले, १३२ ॥ (अयं हि सुमेरो- र्व्विष्कम्भपर्व्वतानामन्यतमः । यथा, विष्णुपुराणे । २ । ३ । १७ । “विपुलः पश्चिमे पार्श्वे सुपार्श्वश्चोक्षरे स्मृतः ॥” अस्मिंस्तु पीठस्थाने विपुलेति पीठदेवी वर्त्तते । यथा, देवीभागवते । ७ । ३० । ६६ । “विपुले विपुला देवी कल्याणी मलयाचले ॥”) सुमेरुः । हिमाचलः । इति धरणिः ॥ (वसुदेव- पुत्त्रः । यथा, भागवते । ९ । २४ । ४६ । “बलं गदं सारणञ्च दुर्म्मदं विपुलं ध्रुवम् । वसुदेवस्तु रोहिण्यां कृतादीनुदपादयत् ॥”) विपुलरसः, पुं, (विपुलो रसो यत्र ।) इक्षुः । इति केचित् ॥ विपुला, स्त्री, (वि + पुल महत्त्वे + कः । ततस्त्रियां टाप् ।) पृथिवी । आर्य्याच्छन्दोभेदः । इति हेमचन्द्रः ॥ अस्या लक्षणादिर्यथा, -- “पथ्या विपुला चपला मुखचपला जघन- चपला च । गीत्युपगीत्युद्गीतय आर्य्यागीतिश्च नवधार्य्या ॥

पृष्ठ ४/४०८

संलङ्व्य गणत्रयमादिमं सकलयोर्द्वयोर्भवति पादः । यस्यास्तां पिङ्गलनागो विपुलामिति समा- ख्याति ॥ पंसां कलिकालव्यालहतानां नास्त्युपहतिर- ल्पापि । वीर्य्यविपुला मुखे चेत् स्यात् गोविन्दाख्यमन्त्र- कला ॥” इति छन्दोमञ्जरी ॥ (विपुलपर्व्वतस्थादेवी । इति देवीभागवतम् । ७ । ३० । ६६ ॥) विपुलास्रवा, स्त्री, (विपुलं रसं आस्रवतीति । आ + स्रु + अच् । टाप् ।) गृहकन्या । इति राज- निर्घण्टः ॥ विपूयः, पुं, (वि + पू + “विपूयविनीयेति ।” ३ । १ । ११७ । इति कर्म्मणि क्यबन्तनिपातः ।) मुञ्जः । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ यथा, -- “वासानां वल्कले शुद्धे विपूयैः कृतमेखलाम् । क्षामामञ्जनपिण्डाभां दण्डिनीमजिनास्तराम् ॥” इति भट्टिः । ६ । ६० ॥ विप्रः, पुं, (वप + “ऋज्रेन्द्राग्रवज्रेति ।” उणा० २ । २८ । निपातनात् रप्रत्ययेन साधुः ।) ब्राह्मणः । इत्य- मरः । विशेषेण प्राति पूरयति षट् कर्म्माणि विप्रः । प्रा ल पूर्त्तौ इत्यस्मात् डप्रत्ययः । किंवा । उप्यते धर्म्मबीजमत्र इति वपेर्नाम्नीति रे निपातनादत इत्वम् । इति भरतः ॥ तस्य लक्षणं यथा, -- “जन्मना ब्राह्मणो ज्ञेयः संस्कारैर्द्विज उच्यते । विद्यया याति विप्रत्वं त्रिभिः श्रोत्रियलक्षणम् ॥” इति प्रायश्चित्तविवेकः ॥ (यथाच मनौ । १ । ९४ । “उत्षत्तिरेव विप्रस्य मूर्त्तिर्धर्म्मस्य शाश्वती । स हि धर्म्मार्थमुत्पन्नो ब्रह्मभूयाय कल्पते ॥” अस्य पादोदकमाहात्म्ये यथा, ब्रह्मवैवर्त्ते । १ । ११ । २६ -- ३३ । “पृथिव्यां यानि तीर्थानि तानि तीर्थानि सागरे । सागरे यानि तीर्थानि विप्रपादेषु तानि च ॥ विप्रपादोदकक्लिन्ना यावत्तिष्ठति मेदिनी । तावत् पुष्करपात्रेषु पिबन्ति पितरो जलम् । विप्रपादोदकं पुण्यं भक्तियुक्तश्च यः पिबेत् ॥ स स्नातः सर्व्वतीर्थेषु सर्व्वयज्ञेषु दीक्षितः । महारोगी यदि पिबेत् विप्रपादोदकं द्विज । मुच्यते सर्व्वरोगेभ्यो मासमेकन्तु भक्तितः ॥ अविद्यो वा सविद्यो वा सन्ध्यापूतो हि यो द्विजः । स एव विष्णुसदृशो मा हरी विमुखो यदि ॥ घ्नन्तं विप्र शपन्तं वा न हन्यान्नच तं शपेत् । गोभ्यः शतगुणं पूज्यो हरिभक्तश्च ब्राह्मणः ॥ पादोदकञ्च नैवेद्यं भुङ्क्ते विप्रस्य यो द्विज । नित्यं नैवेद्यभोजी यो राजसूयफलं लभेत् ॥ एकादश्यां न भुङ्क्ते यो नित्यं विष्णुं समर्च्चयेत् । नस्य पादोदकं प्राप्य स्थलं तीर्थं भवेद्ध्रुवम् ॥”)

अश्वत्थः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (त्रि, मेधावी । यथा, ऋग्वेदे । १० । ११२ । । ९ । “निषुसीद गणपते गणेषु त्वा माहुर्व्विप्रतमं कवीनाम् ॥”) “विप्रतमं अतिशयेन मेधाविनम् ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥ स्तवकर्त्ता । यथा, ऋग्वेदे । १० । ४० । १४ । “विप्रस्य वा यजमानस्य वा गृहम् ॥” “विप्रस्य मेधाविनः स्तोतुर्व्वा ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) विप्रकारः, पुं, (वि + प्र + कृ + भावे घञ् ।) अपकारः । तत्पर्य्यायः । निकारः २ । इत्य- मरः ॥ (यथा, महाभारते । १ । ६२ । १४ । “तेषान्तु विप्रकारेषु तेषु तेषु महामतिः । मोक्षणे प्रतिकारे च विदुरोऽवहितोऽभवत् ॥”) खलीकारः । इति स्वामी । तिरस्कारः । इति हेमचन्द्रः ॥ (विविधप्रकारः । यथा, महा- भारते । ३ । २७५ । ३ । “स वाधते प्रजाः सर्व्वा विप्रकारैर्म्महाबलः । ततो नस्त्रातु भगवान्नान्यस्त्राता हि विद्यते ॥”) विप्रकाष्ठं, क्ली, तूलवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ विप्रकृतः, त्रि, (वि + प्र + कृ + क्तः ।) तिरस्कृतः । तत्पर्य्यायः । निकृतः २ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, कुमारसम्भवे । २ । १ । “तस्मिन् विप्रकृताः काले तारकेण दिवौकसः । तुराषाहं पुरोधाय घाम स्वायम्भुवं ययुः ॥”) विप्रकृतिः, स्त्री, विप्रकारः । विप्रपूर्व्वककृधातोः क्तिप्रत्ययेन निष्पन्नमिदम् ॥ विप्रकृष्टः, त्रि, (वि + प्र + कृष + क्तः ।) दूरः । इति हलायुधः ॥ (यथा, -- “सन्निकृष्टविप्रकृष्टव्यभिचारिप्राधानिकमेदाच्च- तुर्धा इति । नच ते चयादिकमपेक्षन्ते । विप्र- कृष्टो यथा । हेमन्ते नि चतः श्लेष्मा वसन्ते कफरोगकृत् । किंवा सन्निकृष्टो ज्वरस्य रुक्षादि- सेवा विप्रकृष्टो रुद्रकोपः ।” इति माधवकृत रुग्विनिश्चयव्याख्याने विजयः ॥) विप्रकृष्टकं, त्रि, (विप्रकृष्ट एव । स्वार्थे कन् ।) दूरम् । इत्यमरः ॥ विप्रचित्तिः, पुं, दनुपुत्त्रः । यथा, -- सूत उवाच । “अभवद्दनुपुत्त्राश्च वंशे ख्याता महासुराः । विप्रचित्तिप्रधानास्ते शतं तीव्रपराक्रमाः ॥” इति वह्निपुराणे काश्यपीयवंशः ॥ (तथाच महाभारते । १ । ६५ । २१ । “चत्वारिंशद्दनोः पुत्त्राः ख्याताः सर्व्वत्र भारत । तेषां प्रथमजो राजा विप्रचित्तिर्म्महायशाः ॥”) विप्रतिपत्तिः, स्त्री, (वि + प्रति + पद + क्तिन् ।) विरोधः । यथा, -- “परस्परं मनुष्याणां स्वार्थविप्रतिपत्तिषु । वाक्यान्न्यायाद्व्यवस्थान व्यवहार उदाहृतः ॥ भाषोत्तरक्रियासाध्यसिद्धिभिः क्रमवृद्धिभिः ।

आक्षिप्तचतुरंशस्तु चतुष्पादभिधीयते ॥” इति मिताक्षरायां व्यवहारमातृका ॥ * ॥ विकृतिः । यथा प्रथमाध्याये कात्यायनसूत्रम् । शब्देऽविप्रतिपत्तिरिति । प्रतिनिहितद्रव्ये श्रुत- शब्दः प्रयोज्यः । श्रुतद्रव्यबुद्ध्या प्रतिनिध्युपादा- नात् शब्दान्तरप्रयोगे द्रव्यान्तरबुद्धिप्रसङ्गात् । इत्येकादशीतत्त्वम् ॥ (अन्यथाभावः । अरिष्ट- विशेषः । यथा, सुश्रुते । १ । ३० । “अथातः पञ्चे- न्द्रियार्थविप्रतिपत्तिमध्यायं व्याख्यास्यामः ।” एवं छायाविप्रतिपत्तिः । स्वभावविप्रति- पत्तिः ॥) विप्रतिसारः, पुं, (वि + प्रति + सृ + घञ् ।) विप्रतीसारः । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ (यथा, शिशुपालधधे । १० । २० । “प्रापि चेतसि स विप्रतिसारे सुभ्रुवामवसरः सरकेण ॥” “विप्रतिसारे पश्चात्तापयुक्ते । पश्चात्तापोऽनुता- पश्च विप्रतीसार इत्यपि । इत्यमरः ।” इति तट्टीकायां मल्लिनाथः ॥) विप्रतिषिद्धं, त्रि, (वि + प्रति + षिध + क्तः ।) निषिद्धम् । इति स्मृतिः ॥ विप्रतीसारः, पुं, अनुतापः । इत्यमरः ॥ कौकृत्यम् । अनुशयः । रोषः । इति मेदिनी । रे, ३०७ ॥ विप्रदहः, पुं, (विशेषेण प्रकृष्टञ्च दह्यते इति । दह + घः ।) फलमूलादिशुष्कद्रव्यम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ विप्रप्रियः, पुं, (विप्राणां पियः । यज्ञीयद्रुमत्वात् ।) पलाशवृक्षः । इति केचित् ॥ ब्राह्मणवल्लभे, त्रि । यथा, -- “रामं लक्ष्मणपूर्ब्बजं रघुवरं सीतापतिं सुन्दरं काकुत्स्थं करुणामयं गुणनिधिं विप्रप्रियं धार्म्मिकम् ।” इति रामायणम् ॥ विप्रयाणं, क्ली, (विशेषेण प्रयाणम् ।) पलायनम् । इति केचित् ॥ विप्रयुक्तः, त्रि, (प्र + युज् + भावे क्तः । विगतं प्रयुक्तं प्रयोगो यस्मात् ।) विश्लिष्टः । विभिन्नः । इति केचित् ॥ विप्रयोगः, पुं, (विगतः प्रकृष्टो योगो यत्र ।) विप्रलम्भः । इत्यमरः ॥ विरहो विसंवादो वा । इति स्वामी ॥ रागिणोर्विच्छेदः । इति सुभूतिः ॥ (यथा, मनौ । ९ । १ । “पुरुषस्य स्त्रियाश्चैव धर्म्म्ये वर्त्मनि तिष्ठतोः । संयोगे विप्रयोगे च धर्म्मान् वक्ष्यामि शाश्व- तान् ॥” संयोगाभावः । यथा, साहित्यदर्पणे । २ । “संयोगो विप्रयोगश्च साहचर्य्यं विरोधिता ॥”) विप्रलब्धः, त्रि, (वि + प्र + लभ + क्तः ।) वञ्चितः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, महाभारते । ५ । १९१ । २१ । “दशार्णराजो राजंस्त्वामिदवचनमब्रवीत् । अभिषङ्गात् प्रकुपितो विप्रलब्धस्त्वयानघ ॥”)

पृष्ठ ४/४०९

विप्रलब्धा, स्त्री, (विशेषेण प्रलब्धा प्रतारिता ।) स्वीयादिनायिकाभेदः । तस्या लक्षणं यथा, -- सङ्केतनिकेतने प्रियमनवलोक्य समाकुलहृदया विप्रलब्धा । अस्याश्चेष्टा निर्वेदनिश्वाससखी- जबोपालम्भभयमूर्च्छाचिन्ताश्रुपातादयः ॥ * ॥ मुग्धा पिप्रलब्धा यथा, -- “आलीभिः शपथैरनेककपटैः कुञ्जोदरं नीतया शून्यं तच्च निरीक्ष्य विक्षुभितया न प्रस्थितं न स्थितम् । न्यस्ताः किन्तु नवोढनीरजदृशा कुञ्जोपकण्ठे रुषा भ्राम्यद्भृङ्गकदम्बडम्बरचमत्कारस्पृशो दृष्टयः ॥” * ॥ मध्या विप्रलब्धा यथा, -- “सङ्केतकेलिगृहमेत्य निरीक्ष्य शून्य- मेणीदृशो निभृतनिश्वसिताधरायाः । अर्द्धाक्षरं वचनमर्द्धविकाशि नेत्रं ताम्बूलमर्द्धकवलीकृतमेव तस्थौ ॥” * ॥ प्रगल्भा विप्रलब्धा यथा, -- “शून्यं कुञ्जगृहं निरीक्ष्य कुटिलं विज्ञात- चेतोभवं दूती नापि निवेदिता सहचरी पृष्टापि नो वा तया । शम्भो शङ्कर चन्द्रशेखर हरश्रीकण्ठ शूलिन् शिव त्रायस्वेति परन्तु पङ्कजदृशा भर्गस्य चक्रे स्तुतिः ॥” * ॥ परकीया विप्रलब्धा यथा, -- “दत्त्वा धैर्य्यभुजङ्गमूर्द्ध्नि चरणावुल्लङ्घ्य लज्जानदी- मङ्गीकृत्य घनान्धकारपटलं तन्व्या न दृष्टः प्रियः । सन्तापाकुलया तया च परितः पाथोधरे गर्ज्जति क्रोधाक्रान्तकृतान्तमत्तमहिषभ्रान्त्या दृशौ योजिते ॥” सामान्या विप्रलब्धा यथा, -- “कपटवचनभाजा केनचिद्बारयोषा सकलरसिकगोष्ठीवञ्चिका वञ्चितासौ । इति तरलितरिङ्गद्भृङ्गविक्षिप्तचक्षु- र्हसति विकचकुन्दच्छद्मना केलिकुञ्जः ॥” इति रसमञ्जरी ॥ विप्रलम्भः, पुं, (वि + प्र + लभ + घञ् । नुम् ।) विसंवादः । (यथा, महाभारते । ३ । ३१ । २७ । “विप्रलम्भोऽयमत्यन्तं यदि स्युरफलाः क्रियाः ॥”) बञ्चनम् । (यथा, महाभारते । ५ । १९१ । १६ । “ततो दशार्णाधिपतेः प्रेष्याः सर्व्वा न्यवेदयन् । विप्रलम्भं यथा वृत्तं स च चुक्रोध पार्थिवः ॥”) विप्रयोगः । विच्छेदः । इत्यमरः ॥ शृङ्गाररस- भेदः । यथा, शब्दरत्नावल्याम् । “नामान्येतानि शृङ्गारे कैशिकः शुचिरुज्ज्वलः । सम्भोगो विप्रलम्भश्च तस्य भेदद्बयं भवेत् ॥”

शृङ्गाराङ्गविशेषः । यथा, -- “यूनोरयुक्तयोर्भावो युक्तयोर्वाथ यो मिथः । अभीष्टालिङ्गनादीनामनवाप्त्यै प्रहृष्यते । स विप्रलम्भो विज्ञेयः सम्भोगोन्नतिकारकः ॥” इत्युज्ज्वलनीलमणिः ॥ विप्रलापः, पुं, (वि + प्र + लप + घञ् ।) विरो- धोक्तिः । इत्यमरः ॥ परवचनविरोधिवचनं विप्रलापः । अन्योन्यविवदनमिति यावत् । यथा एको ब्रूते आगता कल्याणीति अन्यो ब्रूते नहीति । तथाभ्युदाजहार सर्व्वानन्दः । “एकः स्रवन्मधुसरोजमवैति वक्त्र- मन्यः सुधाकिरणबिम्बमदो मृगाक्ष्याः । यूनोर्म्मुहुर्व्विवदतोर्व्वदने बभूवुः सिद्धान्तवन्मधुशराजिगतागतानि ॥” विरुद्धः प्रलापो विप्रलापः घञ् । विरोधे उक्तिर्वचनं विरोधोक्तिः । इति भरतः ॥ (यथा, महाभारते । ६ । ८२ । २५ । “स धर्म्मराजस्य वचो निशम्य रूक्षाक्षरं विप्रलापापविद्धम् ॥”) अनर्थकवाक्यम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, महाभारते । ३ । ५ । २१ । “सत्यं श्रेयः पाण्डव विप्रलापं तुल्यञ्चान्नं सह भोज्यं सहायैः ॥”) विप्रलोभी, [न्] पुं, किंकिरातवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ विप्रश्निका, स्त्री, (विविधः प्रश्नोऽस्त्यस्या इति । विप्रश्न + “अत इनिठनौ ।” ५ । २ । ११५ । इति ठन् ।) दैवज्ञा । इत्यमरः ॥ विप्रियः, पुं, (विरुद्धं प्रीणातीति । प्री + कः ।) अपराधः । तत्पर्य्यायः । मन्तुः २ व्यलीकम् ३ आगः ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, भाग- वते । ६ । ५ । ४२ । “यन्नस्त्वं कर्म्मसन्धानां साधूनां गृहमेधिनाम् । कृतवानसि दुर्म्मर्षं विप्रियं तव मर्षितम् ॥”) अप्रिये, त्रि । (यथा, महाभारते । १ । १६० । ८ । “पिण्डं पितॄणां व्युच्छिद्येत्तत्तेषां विप्रियं भवेत् ॥”) विप्रुट्, [ष्] स्त्री, (विशेषेण प्रोषति दहति पापानि । वि + प्रुष् + क्विप् ।) बिन्दुः । इत्य- मरः ॥ (यथा, महाभारते । १३ । १०७ । १३५ । “विप्रुषश्चैव यावन्त्यो निपतन्ति नभस्तलात् ॥”) वेदपाठे विप्रुषो मुखनिर्गतजलबिन्दवो ब्रह्म- बिन्दव उच्यन्ते । ते शुद्धाः । यथा, -- “मक्षिका विप्रुषश्छाया गौरश्वः सूर्य्यरश्मयः । रजो भूर्वायुरग्निश्च स्पर्शे मेध्यानि निर्द्दिशेत् ॥” इति शुद्धितत्त्वे मनुवचनम् ॥ (यथा च मनौ । ५ । १४१ । “नोच्छिष्टं कुर्व्वते मुख्या विप्रुषोऽङ्गे पतन्तियाः । न श्मश्रूणि गतान्यास्यं न दन्तान्तरधिष्ठितम् ॥”) आचमनकाले मुखनिर्गता विप्रुषो न उच्छिष्ट- जनिकाः । यथा, --

“नोच्छिष्टं कुर्व्वते मुख्या विप्रुषोऽङ्गं नयन्ति याः । दन्तवद्दन्तलग्नेषु जिह्वास्पर्शेऽशुचिर्भवेत् ॥” इति कौर्म्मे उपविभागे १३ अध्यायः ॥ विप्रोषितः, त्रि, प्रवासितः । विप्रपूर्ब्बकवसधातोः क्तप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ विप्लवः, पुं, (वि + प्लु + अप् ।) परचक्रादिभयम् । इति भरतः ॥ राष्ट्राद्युपद्रवः । इति सार- सुन्दरी ॥ तत्पर्य्यायः । डिम्बः २ डमरः ३ । इत्यमरः ॥ (यथा, राजतरङ्गिण्याम् । ८ । १०४१ । “सर्व्वां मडवराज्योर्व्वीं वीरः शमितविप्ल- वाम् ॥”) अस्त्रकलहः । इति स्वामी ॥ (क्लेशः । उप- द्रवः । यथा, भागवते । ४ । २६ । ९ । “विप्लवोऽभूद्दःखितानां दुःसहः करुणात्मनाम् ॥ विनाशः । यथा, कथासरित्सागरे । १३ । ८२ । “संमन्त्र्य कौतुकात् पापास्तद्भार्य्याशीलविप्लवम् । चिकीर्षवो ययुः शीघ्रं ताम्रलिप्तीमलक्षिताः ॥” विप्लवते इति अच् । जलोपर्य्यवस्थितः । यथा, महाभारते । ९ । ३ । ५ । “बणिजो नावि भग्नायामगाधे विप्लवा इव ॥”) विप्लावः, पुं, अश्वस्य प्लुतगतिः । इति विपूर्ब्ब- प्लुधातोर्घञ् प्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ विप्लुट्, [ष्] स्त्री, (विशेषेण प्लोषतीति । वि + प्लुष् + क्विप् ।) विप्रुट् । बिन्दुः । इत्यमर- टीकायां रामाश्रमः ॥ विप्लुतः, त्रि, (वि + प्लु + क्तः ।) व्यसनार्त्तः । तत्- पर्य्यायः । पञ्चभद्रः २ व्यसनी ३ । इति हेम- चन्द्रः ॥ विफलं, त्रि, (विगतं फलं यस्य ।) निरर्थकम् । तत्पर्य्यायः । मोघम् २ व्यर्थम् ३ । इनि जटा- धरः ॥ (यथा, कुमारसम्भवे । ७ । ६६ । “परस्परेण स्पृहणीयशोभं न चेदिदं द्वन्द्बमयोजयिष्यत् । अस्मिन् द्वये रूपविधानयत्नः पत्युः प्रजानां विफलोऽभविष्यत् ॥”) विफला, स्त्री, (विगतं फलं यस्याः ।) केतकी । इति राजनिर्घण्टः ॥ विबन्धः, पुं, आनाहरोगः । इत्यमरः ॥ तस्य चिकित्सा । “तुल्यकारणकार्य्यत्वात् उदावर्त्तहरीं क्रियाम् । आनाहेऽपि च कुर्व्वीत विशेषश्चाभिधीयते ॥ त्रिवृत्कृष्णा हरीतक्यो द्बिचतुःपञ्चभागिकाः । गुडेन तुल्या वटिका हरन्त्यानाहमुल्वणम् ॥ वर्त्तिस्त्रिकटुसैन्धवसर्षपगृहधूमकुष्ठमदनफलैः । मधुनि गुडेवा पक्वैर्निहिता स्वाङ्गुष्ठपरिमाणा ॥ वर्त्तिरियं दृष्टफला शनैः प्रणिहिता गुदे घृता- भ्यक्ते । आनाहोदाषर्त्तौ शमयति जठरं तथा गुल्मम् ॥” त्रिकटुकाद्या वर्त्तिः । इति भावप्रकाशः ॥ (विशेषेण बन्धः । विशेषबन्धनम् । यथा, महा- भारते । ८ । १४० । ४४ । “पादोदरविबन्धैश्च भूमावुद्भ्रमणैस्तथा ॥”)

पृष्ठ ४/४१०

विबाधा, स्त्री, विहेठनम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ विबुधः, पुं, (विशेषेण बुध्यते इति । बुध + कः ।) देवः । इत्यमरः ॥ (यथा, मनौ । १२ । ४७ । “गन्धर्व्वा गुह्यका यक्षा विबुधानुचराश्च ये ॥”) पण्डितः । इति मेदिनी । धे, ३६ ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । ६३ । १०५ । “ब्रवीमि विबुधः खेदं जनानां निह्नुते कथम् ॥” अस्मिन्नर्थे वाच्यलिङ्गेऽपि दृश्यते ॥ * ॥) चन्द्रः । इति हलायुधः ॥ विबुधानः, पुं, (वि + बुध + शानच् ।) आचार्य्यः । पण्डितः । देवः । इति संक्षिप्तसारोणादि- वृत्तिः ॥ विबोधः, पुं, (विगतो बोधः ।) अनवधानता । इति केचित् ॥ (विशिष्टो बोधः ।) प्रबोधश्च ॥ (यथा, भागवते । ३ । ४ । २० । “स एवमाराधितपादतीर्था- दधीत तत्त्वात्मविबोधमार्गः ॥” द्रोणपक्षिपुत्त्रः । यथा, मार्कण्डेये । १ । २१ । “पिङ्गाक्षश्च विबोधश्च सुपुत्त्रः सुमुखस्तथा । द्रोणपुत्त्राः खगश्रेष्ठास्तत्त्वज्ञाः शास्त्र- चिन्तकाः ॥”) विबोधनं, क्ली, (वि + बुध + ल्युट् ।) प्रबोधनम् । यथा, -- “तुष्टाव योगनिद्रान्तामेकाग्रहृदयस्थितः । विबोधनार्थाय हरेर्हरिनेत्रकृतालयाम् ॥” इति देवीमाहात्म्यम् ॥ (जागरणम् । यथा, महाभारते । १ । १०० । ८ । “वीतशोकभयाबाधाः सुखस्वप्नविबोधनाः ॥” प्राप्तिबोधके, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । ३८ । २२ । “अदाद्रायो विबोधनम् ।” “रायो धनस्य विबोधनं विशेषेण बोधकं बहु- धनप्राप्तिहेतुमित्यर्थः ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥ विभक्तः, त्रि, (वि + भज् + क्तः ।) प्राप्तविभागः । विभिन्नः । पृथक् । यथा । बृहस्पतिः । “पित्रा सहविभक्ता ये सापत्न्या वा सहोदराः ॥ जघन्यजाश्च ये तेषां पितृभागहरास्तु ते । अनीशः पूर्ब्बजः पित्र्ये भ्रातृभागे विभक्तजः ॥” विभक्तजो विभागानन्तरं गर्भाधानेन जातः ॥ अपि च । व्यासः । “भ्रातॄणां जीवतोः पित्रोः सहवासो विधीयते । तदभावे विभक्तानां धर्म्मस्तेषां विवर्द्धते ॥” विभक्तानां स्वमात्रधने वैदिककर्म्मकरणात्तन्मा- म्रधर्म्मत्वेन तद्वृद्धिरित्यर्थः । “विभक्ता अविभक्ता वा सपिण्डाः स्थावरे समाः । एको ह्यनीशः सर्व्वत्र दानाधमनविक्रये ॥” अपि च । “दानग्रहणपश्वन्नगृहक्षेत्रपरिग्रहाः । विभक्तानां पृथक् ज्ञेयाः पाकधर्म्मागमव्ययाः ॥ साक्षित्वं प्रातिभाव्यञ्च दानं ग्रहणमेव च । विभक्ता भ्रातरः कुर्य्युर्नाविभक्ताः परस्परम् ॥ येषामेताः क्रिया लोके प्रवर्त्तन्ते स्वऋक्थतः ।

विभक्तानवगच्छेयुर्लेख्यमप्यन्तरेण तान् ॥” इति नारदवचनानि ॥ तथा । “भ्रातॄणामथ दम्पत्योः पितुः पुत्त्रस्य चैव हि । प्रातिभाव्यमृणं साक्ष्यमविभक्तेन तत् स्मृतम् ॥” इति याज्ञवल्क्यवचनम् ॥ * ॥ तथा । “विभक्तो यः पुनः पित्रा भ्रात्रा चैकत्र संस्थितः । पितृव्येणाथवा प्रीत्या स तु संसृष्ट उच्यते ॥” इति बृहस्पतिवचने येषामेव हि पितृभ्रातृ- पितृव्यादीनां पितृपितामहोपार्ज्जितद्रव्येणा- विभक्तत्वमुत्पत्तितः सम्भवति त एव विभक्ताः सन्तः परस्परप्रीत्या पूर्ब्बकृतविभागध्वंसेन यत्तव धनं तन्मम धनं यन्मम धनं तत्तवापि इत्येक- स्मिन् कार्य्ये एकगृहिरूपतया स्थिताः संसृष्टाः । न त्वेवं रूपाणां धनसंसर्गमात्रेण । नापि विभ- क्तानां प्रीतिपूर्ब्बकाभिसन्धानं विना ॥ * ॥ तथा । “बन्धूनामविभक्तानां भोगं नैव प्रदापयेत् ॥” इति कात्यायनवचनम् ॥ तथा । “भ्रातॄणामविभक्तानामेको धर्म्मः प्रवर्त्तते । विभागे सति धर्म्मोऽपि भवेत्तेषां पृथक्पृथक् ॥” तथा । “भ्रातॄणामविभक्तानां यद्युत्थानं भवेत् सह । न तत्र भागं विषमं पिता दद्यात् कथञ्चन ॥” इति मनुवचनम् ॥ तथा । कात्यायनः । “अविभक्ते मृते पुत्त्रे तत्सुतं ऋक्थभागिनम् । कुर्व्वीत जीवनं येन लब्धं नैव पितामहात् । लभेतांशं स पित्र्यं च पितृव्यात् तस्य वा सुतात् ॥” तथा । विष्णुः । पितृविभक्ता विभागानन्तरो- त्पन्नस्य विभागं दद्युः ॥ * ॥ अपि च । “अविभक्तविभक्तानां कुल्यानां वसतां सह । भूयो दायविभागः स्यादाचतुर्थादिति स्थितिः ॥” इति कात्यायनवचनम् ॥ अविभक्तानां सह वसतां संसृष्टानां वा पुन- र्विभागो भ्रातृतत्सुततत्सुतपर्य्यन्तमेव तत्सुता- च्चतुर्थान्निवर्त्तते । इति ॥ तथा । “अविभक्तं स्थावरं यत् सर्व्वेषामेव तद्भवेत् । विभक्तं स्थावरं प्राप्तं नान्योदर्य्यैः कदाचन ॥” इति यमवचनम् । एतानि वचनादीनि दाय- तत्त्वधृतानि ॥ * ॥ अपि च । “अविभक्ता विभक्ता वा कुर्य्युः श्राद्धमदैविकम् । मघासु च तथान्यत्र नाधिकारः पृथक् विना ॥” इति श्राद्धतत्त्वम् ॥ अन्यच्च । “बहवः स्युर्यदा पुत्त्राः पितुरेकत्र वासिनः । सर्व्वेषान्तु मतं कृत्वा ज्येष्ठेनैव तु यत् कृतम् । द्रव्येण चाविभक्तेन सर्व्वैरेव कृतं भवेत् ॥” इति शुद्धितत्त्वम् ॥

(पुं, कार्त्तिकेयः । यथा, महाभारते । ३ । १३१ । ६ । “षष्ठीप्रियश्च धर्म्मात्मा पवित्रो मातृवत्सलः । कन्याभर्त्ता विभक्तश्च स्वाहेयो रेवतीसुतः ॥”) विभक्तजः, पुं, (विभक्ते सति जायते इति । जन + डः ।) विभागानन्तरं गर्भाधानेन जातः । यथा । बृहस्पतिः । “पित्रा सह विभक्ता ये सापत्न्या वा सहोदराः । जघन्यजाश्च ये तेषां पितृभागहरास्तु ते ॥ अनीशः पूर्ब्बजः पित्र्ये भ्रातृभागे विभक्तजः । यथा धने तथर्णेऽपि मुक्त्रा शौचोदकक्रियाः ॥” इति दायतत्त्वम् ॥ विभक्तिः, स्त्री, (विभजनमिति । संख्याकर्म्मादयो ह्यर्था विभज्यन्ते आभिरिति वा । वि + भज + क्तिन् ।) विभागः । स्यादिः त्यादिश्च । यथा । “संख्यात्वव्याप्यसामान्यैः शक्तिमान् प्रत्ययस्तु यः । सा विभक्तिर्द्विधा प्रोक्ता सुप्तिङ् चेति प्रभे- दतः ॥” संख्यात्वावान्तरजात्यवच्छिन्नशक्तिमान् यः प्रत्ययः सा विभक्तिः । सुप् तिङ् इति भेदा- द्द्विविधा । इति शब्दशक्तिप्रकाशिका ॥ (उभ- यार्थोदाहरणम् । यथा, नैषधे । ३ । २३ । “क्रियेत चेत् साधु विभक्तिचिन्ता व्यक्तिस्तदा सा प्रथमाभिधेया । या स्वौजसां साधयितुं विलासै- स्तावत् क्षमा नाम पदं बहु स्यात् ॥”) विभजनीयं, त्रि, विभाज्यम् । विभागयोग्यम् । यथा । यद्यस्य प्रयोजनार्हं पुस्तकादि तन्- मूर्खादिभिः सह पण्डितादिभिर्न विभजनीयम् । इति दायतत्त्वम् ॥ भजनार्हम् । विपूर्ब्बभज- धातोरनीयप्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ विभवः, पुं, धनम् । (यथा, मनौ । ४ । ३४ । “न जीर्णमलवद्बासा भवेच्च विभवे सति ॥”) मोक्षः । ऐश्वर्य्यम् । इति मेदिनी । वे, ५१ ॥ (यथा, भागवते । ७ । ८ । ५५ । “भवता हरे स वृजिनोऽवसादितो नरसिंह नाथ विभवाय नो भव ॥”) प्रभवादिषष्टिसंवत्सरान्तर्गतद्वितीयवर्षम् । यथा, भविष्यपुराणे । भैरव उवाच । “सुभिक्षं क्षेममारोग्यं सर्व्वे व्याधिविवर्ज्जिताः । प्रशान्ता मानवास्तत्र बहुशस्या वसुन्धरा । हृष्टास्तुष्टा जनाः सर्व्वे विभवे च वरानने ! ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ विभा, स्त्री, (वि + भा + क्विप् ।) किरणः । इति हेमचन्द्रः ॥ प्रकाशः । शोभा । इति राज- निर्घण्टः ॥ (यथा, साहित्यदर्पणे । १० । ६६७ । “कमलेव मतिर्मतिरिव कमला तनुरिव विभा विभेव तनुः । धरणीव धृतिर्धृतिरिव धरणी सततं विभाति वत यस्य तव ॥” प्रकाशके, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । १० । ५५ । ४ ।

पृष्ठ ४/४११

“यदुष औच्छः प्रथमा विभानाम् ॥” “विभानां विभासकानां ग्रहनक्षत्रादीनाम् ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) विभाकरः, पुं, (वि + भा + कृ + “दिवाविभा- निशेति ।” ३ । २ । २१ । इति टः ।) सूर्य्यः । (यथा, साहित्यदर्पणे । १० । अर्थश्लेशे । “सहसा भूयसाविष्टो विभाति च विभाकरः ॥”) अर्कवृक्षः । चित्रकवृक्षः । इत्यमरः । अग्निः । इति मेदिनी । रे, २९७ ॥ (त्रि, प्रकाशशीलः ॥) विभागः, पुं, (वि + भज + घञ् ।) भागः । अस्य पर्य्यायः अंशशब्दे द्रष्टव्यः ॥ अस्य लक्षणं यथा । “एकदेशोपात्तस्यैव भूहिरण्यादावुत्पन्नस्य स्वत्वस्य विनिगमनाप्रमाणाभावेन वैशेशिक- व्यवहारानर्हतया अव्यवस्थितस्य गुटिकापाता- दिना व्यञ्जनं विभागः । विशेषेण भजनं स्वत्वज्ञापनं वा विभागः ।” इति दायभागः ॥ अपि च । “विभागोऽर्थस्य पित्र्यस्य पुत्त्रैर्यत्र प्रकल्प्यते । दायभाग इति प्रोक्तं तद्विवादपदं बुधैः ॥” इति नारदवचनम् ॥ पूर्ब्बस्वामिस्वत्वोपरमे सम्बन्धाविशेषात् सम्ब- न्धिनां सर्व्वधनप्रसूतस्य स्वत्वस्य गुटिकापाता- दिना प्रादेशिकस्वत्वव्यवस्थापनं विभागः ॥ * ॥ अपि च । कात्यायनः । “जीवद्विभागे तु पिता नैकं पुत्त्रं विशेषयेत् । निर्भाजयेत् न चैवैकमकस्मात् कारणं विना ॥” उक्तकारणशून्ये तु नारदः । “व्याधितः कुपितश्चैव विषयासक्तचेतनः । अयथाशास्त्रकारी च न विभागे पिता प्रभुः ॥” निवृत्तरजस्कायामेव मातरि पितामहधन- विभागमाह बृहस्पतिः । “पित्रोरभावे भ्रातॄणां विभागः संप्रदर्शितः । मातुर्निवृत्ते रजसि जीवतोरपि शस्यते ॥” अन्यच्च । याज्ञवल्क्यः । “विभागश्चेत् पिता कुर्य्यादिच्छया विभजेत् सुतान् । ज्येष्ठं वा श्रेष्ठभागेन सर्व्वेवा स्युः समांशिनः ॥” अपि च देवलः । “अविभक्तविभक्तानां कुल्यानां वसतां सह । भूयो दायविभागः स्यादाचतुर्थादिति स्थितिः ॥” विष्णुः । पितृविभक्ता विभागानन्तरोत्पन्नस्य विभागं दद्युरिति । “गोत्रभागविभागार्थे सन्देहे समुपस्थिते । गोत्रजैश्चापरिज्ञाते कुलं साक्षित्वमर्हति ॥” इति शङ्खवचनम् ॥ इति दायतत्त्वम् ॥ सामान्यधर्म्मावच्छिन्नानामेव बहूनां परस्पर- विरुद्धतद्व्याप्यधर्म्मप्रकारेण प्रतिपादनं हि वि- भागः । इति श्राद्धविवेकटीकायां श्रीकृष्ण- तर्कालङ्कारः ॥ * ॥ न्यायमते चतुर्व्विंशतिगुणान्त- र्गतगुणविशेषः । स त्रिविधः । यथा, -- “शब्दाहेतुर्द्वितीयः स्यात् विभागोऽपि त्रिधा भवेत् ।

एककर्म्मोद्भवस्त्वाद्यो द्वयकर्म्मोद्भवः परः ॥ विभागजस्तृतीयः स्यात्तृतीयोऽपि द्बिधा भवेत् । हेतुमात्रविभागोत्थहेत्वहेतुविभागजः ॥” इति भाषापरिच्छेदः ॥ * ॥ विभक्तप्रत्ययकारणं विभागं निरूपयति विभाग इति एककर्म्मेति । उदाहरणन्तु । श्येनशैल- विभागादिकं पूर्व्ववत् बोध्यं तृतीयो विभागजः कारणमात्रविभागजन्यः कारणाकारणविभाग- जन्यश्चेति आद्यस्तावत् यत्र कपालकर्म्म ततः कपालद्वयविभागस्ततो घटारम्भकसंयोगनाश- स्ततो घटनाशः ततस्तेन एककपालविभागेन सकर्म्मणः कपालस्य देशान्तरविभागो जन्यते तत उत्तरदेशसंयोगः ततः कर्म्मनाश इति । न च तेन कर्म्मणैव कथं देशान्तरविभागो न जन्यते इति वाच्यं एकस्य कर्म्मण आरम्भक- संयोगप्रतिद्बन्द्विविभागजनकत्वस्यानारम्भकसं- योगप्रतिबन्धिविभागजनकत्वविरोधात् अन्यथा विकसत्कमलकुट्मलभङ्गप्रसङ्गात् तस्माद्यदीदं अनारम्भकसंयोगप्रतिद्वन्द्बिविभागं जनयेत्तदा आरम्भकसंयोगप्रतिबन्धिविभागं न जनयेत् । न च कारणविभागेनैव द्रव्यनाशात् पूर्व्वं कुतो देशान्तरविभागो न जन्यते इति वाच्यं आर- म्भकसंयोगप्रतिबन्धिविभागवतः अवयवस्य सति द्रव्ये देशान्तरविभागासम्भवात् यत्र हस्त- क्रियया हस्ततरुविभागः ततः शरीरेऽपि विभक्तप्रत्ययो भवति तत्र च शरीरतरुविभागे हस्तक्रिया न कारणं व्यधिकरणत्वात् शरीरे तु क्रिया नास्ति अवयविकर्म्मणो यावदवयवकर्म्म- नियतत्वात् । अतस्तत्र कारणाकारणविभागेन कार्य्याकार्य्यविभागो जन्यते इति अतएव विभागो गुणान्तरं अन्यथा शरीरे विभक्ताविभक्त- प्रत्ययो न स्यात् अतः संयोगनाशेन विभागो नान्यथासिद्धो भवति । इति सिद्धान्तमुक्ता- वली ॥ (“सामान्यधर्म्मावच्छिन्नानामेव वस्तूनां परस्परविरुद्धतद्व्याप्यधर्म्मप्रकारेण प्रतिपाद- नम् ॥” यथा द्रव्यत्वधर्म्मावच्छिन्नानां क्षित्या- दीनां परस्परविरुद्धेन क्षितित्वजलत्वादिना अथ द्रव्यत्वव्याप्येन विशेषेण तथा प्रतिपादनं नवधा द्रव्यविभागः ॥ यागः । यथा, ऋग्वेदे । ५ । ७७ । ४ । “यो भूयिष्ठं नासत्याभ्यां विवेष च निष्ठं पित्त- ररते विभागे ।” “यो यजमानो विभागे हविर्व्विभागवति यागे ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥”) विभाज्यं, त्रि, विभजनीयम् । विभागार्हम् । यथा, “कुले विनीतविद्यानां भ्रातॄणां पितृतोऽपि वा । शौर्य्यप्राप्तन्तु यद्वित्तं विभाज्यं तद्बृहस्पतिः ॥ शिल्पेष्वपि हि धर्म्मोऽयं मूल्याद्यच्चाधिकं भवेत् । परं निरस्य यल्लब्धं विद्यया द्यूतपूर्ब्बकम् । विद्याधनन्तु तद्विद्यान्न विभाज्यं बृहस्पतिः ॥”

तथा । “शौर्य्यभार्य्याधने चोभे यच्च विद्याधनं भवेत् । त्रीण्येतान्यविभाज्यानि प्रसादो यच्च पैतृकः ॥” इति दायतत्त्वम् ॥ विभाण्डकः, पुं, मुनिविशेषः । स तु ऋष्यशृङ्ग- पिता । इति रामायणम् ॥ (यथा, महा- भारते । ३ । १११ । २१ । “सोऽपश्यदासीनमुपेत्य पुत्त्रं ध्यायन्तमेकं विपरीतचित्तम् । विनिश्वसन्तं मुहुरूर्द्धदृष्टिं विभाण्डकः पुत्त्रमुवाच दीनम् ॥”) विभाण्डी, स्त्री, आवर्त्तकीलता । इति राज- निर्घण्टः ॥ विभातं, क्ली, (वि + भा + क्तः ।) प्रत्यूषः । इति शब्दरत्नावली ॥ विभावः, पुं, (विशेषेण भावयति रसं सामाजि- कानिति । वि + भावि + अच् ।) परिचयः । रसस्योद्दीपनादिः । इति मेदिनी ॥ तल्लक्ष- णादिर्यथा, -- “विभावेनानुभावेन व्यक्तः सञ्चारिणा तथा । रसतामेति रत्यादिः स्थायी भावः सचेतसाम् ॥” विभावादयो वक्ष्यन्ते । विभावादीनां यथा- संख्यं कारणकार्य्यसहकारित्वे कथं त्रयाणामपि रसोद्बोधे कारणत्वमित्युच्यते । “कारणकार्य्यसञ्चारिरूपा अपि हि लोकतः । रसोद्वोधे विभावाद्याः कारणान्येव ते मताः ॥ सद्भावाश्च विभावादेर्द्बयोरेकस्य वा भवेत् । झटित्यन्यसमाक्षेपे तदा दोषो न विद्यते ॥ विभावादिपरामर्शविषयत्वात् सचेतसाम् । परानन्दमयत्वेन संवेद्यत्वादपि स्फुटम् ॥” * ॥ “अथ के ते विभावानुभावव्यभिचारिण इत्य- पेक्षायां विभावमाह । रत्याद्युद्बोधका लोके विभावाः काव्य- नाट्ययोः । ये हि लोके रामादिगतरतिहासादीनां उद्- बोधकारणानि सीतादयस्त एव काव्ये नाट्ये च निवेशिताः सन्तो विभाव्यन्ते आस्वादाङ्कुरप्रादु- र्भावयोग्याः क्रियन्ते सामाजिकरत्यादिभावा एभिरिति विभावा उच्यन्ते । आलम्बनोद्दीपनाख्यौ तस्य भेदापुभौ स्मृतौ ॥” इति साहित्यदर्पणे ३ परिच्छेदे । (विविधप्रकारेण प्रकाशवति, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । १ । १४८ । १ । “न चित्रं वपुषे विभावम् ।” “विभावं विविधप्रकाशवन्तम् ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) विभावनं, क्ली, (विभावयति कारणं विना कार्य्योत्पत्तिं चिन्तयति पण्डित- मिति । वि + भावि + ल्युः । युच् वा ।) अल- ङ्कारविशेषः । स च विनाकारणं उपनिबद्ध- मानोऽपि कार्य्योदयरूपः । यथा, -- विभावना, स्त्री, (विभावयति कारणं विना कार्य्योत्पत्तिं चिन्तयति पण्डित- मिति । वि + भावि + ल्युः । युच् वा ।) अल- ङ्कारविशेषः । स च विनाकारणं उपनिबद्ध- मानोऽपि कार्य्योदयरूपः । यथा, -- “विभावना विना हेतुं कार्य्योत्पत्तिर्यदुच्यते ।

पृष्ठ ४/४१२

उक्तानुक्तनिमित्तत्वात् द्बिधा सा परि- कीर्त्तिता ॥” उक्तहेतौ यथा, -- “अनायासकृशं मध्यमशङ्कतरले दृशौ । अभूषणमनोहारि वपुर्वयसि सुभ्रुवः ॥” अनुक्तहेतौ यथा, -- “स एव त्रीणि जयति जगन्ति कुसुमायुधः । हरतापि तनुं तस्य शम्भुना न हृतं बलम् ॥” इति साहित्यदर्पणे १० परिच्छेदे ॥ (पालनम् । यथा, भागवते । ४ । ८ । २० । “यस्याङ्घिपद्मं परिचर्य्यविश्व- विभावनायात्तगुणाभिपत्तेः ॥”) विभावरी, स्त्री, रात्रिः । इत्यमरः ॥ (यथा, राजतरङ्गिण्याम् । ३ । २०७ । “प्रभातायां विभावर्य्यां यथास्थानस्थितो नृपः । आकार्य्यतां मातृगुप्त इति क्षत्तारमादिशत् ॥” मन्दारविद्याधरकन्या । यथा, मार्कण्डेये । ६३ । १४ । “मन्दारविद्याधरजा सखी मम विभावरी ॥” सुमेरूत्तरस्था पुरी । यथा, भागवते । ७५ । २१ । ७ । “उत्तरतः सौम्यां विभावरीं नाम ॥”) हरिद्रा । कुट्टनी । वक्रयोषित् । विवादवस्त्र- मुण्डी । इति मेदिनी । रे, २९६ ॥ मौखर्य्य- निरतस्त्री । इति शब्दरत्नावली ॥ मेदावृक्षः । इति रत्नमाला ॥ विभावसुः, पुं, (विभा प्रभा एव वसु समृद्धिर्यस्य ।) सूर्य्यः । (यथा, महाभारते । १ । ८६ । ७ । “वर्द्धनः कुरुवंशस्य विभावसुसमद्युतिः ॥”) अर्कवृक्षः । अग्निः । (यथा, महाभारते । ३ । ६८ । ७ । “निबद्धां धूमजालेन प्रभामिव विभावसोः ॥”) चित्रकवृक्षः । इत्यमरः ॥ चन्द्रः ॥ हारभेदः । इति हेमचन्द्रः ॥ (वसुपुत्त्रविशेषः । यथा, भागवते । ६ । ६ । १०, १६ । “वसवोऽष्टौ वसोः पुत्त्रास्तेषां नामानि मे शृणु । द्रोणः प्राणो ध्रुवोऽर्कोऽग्निर्द्दोषो वास्तुर्व्विभा- वसुः । विभावसोरसूतोषा व्युष्टं रोचिषमातपम् ॥” मुरासुरपुत्त्रः । यथा, तत्रैव । १० । ५९ । १२ । “ताम्रोऽन्तरिक्षः श्रवणो विभावसुः वसुर्नभस्वानरुणश्च सप्तमः ॥” दनुपुत्त्रोऽसुरविशेषः । यथा, तत्रैव । ६ । ६ । ३० । “त्रिमूर्द्धा शम्बरोऽरिष्टो हयग्रीवो विभावसुः ॥”) विभावितः, त्रि, विचिन्तितः । विशेषेण उत्पा- दितः । विशेषेण प्रापितः । विमिश्रयितः । इति ञ्यन्तभूधातोः क्तप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ (यथा, शिशुपालवधे । १ । २ । “चयस्त्विषामित्यवधारितं पुरा ततः शरीरीति विभाविताकृतिः ॥”) विभाषा, स्त्री, (विकल्पत्वेन भाष्यते इति । भाष् + “गुरोश्च हलः ।” ३ । ३ । १०३ । इत्यः । ततष्टाप् ।) विकल्पः । यथा । द्वयोर्विभाषयो-

र्म्मध्ये विधिर्नित्यः । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ (“नवेति विभाषा ॥” इति पाणिनिः । १ । १ । ४४ ॥) विभिन्नः, त्रि, (वि + भिद् + क्तः ।) विभक्तः । विदीर्णः । यथा, -- “गदापरशुखड्गैश्च चक्रतोमरशायकैः । विभिन्ने वेदना या हि क्षुधया सापि निर्ज्जिताः ॥” इति इतिहाससमुच्चयः ॥ (विघट्टितः । यथा, शिशुपालवधे । १ । ५५ । “विभिन्नशङ्खः कलुषीभवन्मुहु- र्म्मदेन दन्तीव मनुष्यधर्म्मणः ॥”) विभीतकः, त्रि, वृक्षविशेषः । वहेडा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । अक्षः २ तुषः ३ कर्षफलः ४ भूत- वासः ५ कलिद्रुमः ६ । इत्यमरः ॥ कल्पवृक्षः ७ संवर्त्तः ८ । इति रत्नमाला ॥ तैलफलः ९ भूतावासः १० संवर्त्तकः ११ वासन्तः १२ कलिवृक्षः १३ वहेडुकः १४ हार्य्यः १५ विषघ्नः १६ अनिलघ्नः १७ कासघ्नः १८ । (यथा, महा- भारते । ३ । ६४ । ५ । “पियालतालखर्ज्जूरहरीतकविभीतकैः ॥”) अस्य गुणाः । कटुत्वम् । तिक्तत्वम् । कषा- यत्वम् । उष्णत्वम् । कफापहत्वम् । चक्षुष्यत्वम् । पलितघ्नत्वम् । विपाके मधुरत्वञ्च ॥ तन्मज्ज- गुणाः । तृष्णाच्छर्द्दीकफवातहरत्वम् । लघु- त्वम् । मधुरत्वम् । मदकारित्वञ्च ॥ तत्तैल- गुणाः । स्वादुत्वम् । हिमत्वम् । केश्यत्वम् । गुरुत्वम् । पित्तानिलार्त्तिनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ अपि च । अथ विभीतक- नामानि गुणाश्च । “विभीतकस्त्रिलिङ्गः स्यादक्षः कर्षफलस्तु यः । कलिद्रुमो भूतवासस्तथा कलियुगालयः ॥ विभीतकं स्वादुपाकं कषायं कफपित्तनुत् । उष्णवीर्य्यं हिमस्पर्शं भेदनं काशनाशनम् । रूक्षं नेत्रहितं केश्यं कृमिवैस्वर्य्यनाशनम् ॥ विभीतमज्जा तृट्छर्द्दिकफवातहरो लघुः । कषायो मदकृच्चाथ धात्रीमज्जापि तद्गुणाः ॥” इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ अन्यञ्च । “विभीतंभेदि तीक्ष्णोष्णं वैस्वर्य्यं क्रिमिनाशनम् । चक्षुष्यं स्वादुपाकञ्च कषायं कफपित्तनुत् ॥” इति राजवल्लभः ॥ * ॥ अस्य कलिद्रुमत्वकारणं यथा, -- पुलस्त्य उवाच । “ततो गतेषु देवेषु ब्रह्मलोकं प्रति द्विज । त्रैलोक्यं पालयामास बलिर्धर्म्मान्वितः सदा ॥ कलिस्तदा धर्म्मयुतं जगद्दृष्ट्वा कृते यथा । ब्रह्माणं शरणं भेजे स्वभावस्य निषेधनात् ॥ प्रणिपत्य तमाहाथ तिष्यो ब्रह्माणमीश्वरम् । मम स्वभावो बलिना नाशितो देवसत्तम ॥ तं प्राह भगवान् योगी स्वभावो जगतोऽपि हि । न केवलं हि भवतो हृतस्तेन बलीयसा ॥ पश्याद्य तिष्य देवेन्द्रं वरुणञ्च समागतम् । भास्वरोऽपि हि दीनत्वं प्रयातो हि बलाद्वलेः ॥

इत्येवमुक्तो देवेन ब्रह्मणा कलिरव्ययः । दीनान् दृष्ट्वा च शक्रादीन् विभीतकवनं गतः ॥” इति वामने १७ अध्यायः ॥ (अन्यच्च । यथा, महाभारते ३ । ७२ अध्याये । “एवमुक्त्वा ददौ विद्यामृतुपर्णो नलाय वै । तस्याक्षहृदयाज्ञस्य शरीरान्निःसृतः कलिः ॥” “तं शप्तुमैच्छत् कुपितो निषधाधिपतिर्नलः । तमुवाच कलिर्भीतो वेपनानः कृताञ्जलिः ॥ कोपं संयच्छ नृपते कीर्त्तिं दास्यामि ते पराम् ॥” “एवमुक्तो नलो राजा नियच्छत् कोपमात्मनः । ततो भीतः कलिः क्षिप्रं प्रविवेश विभी- तकम् ॥” “विभीतकश्चाप्रशस्तः संवृत्तः कलिसंश्रयात् ॥”) विभीषणः, पुं, (विभीषयतीति । वि + भीषि + “नन्दिग्रहिपचीति ।” ३ । १ । १३४ । इति ल्युः ।) रावणभ्राता । इति रामायणम् ॥ (यथा, भागवते । ४ । १ । ३४ । “रावणः कुम्भकर्णश्च तथाप्यस्यां विभीषणः । पुलहस्य गतिर्भार्य्या त्रीनसूत सती सुतान् ॥”) नलतृणम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ भयानके त्रि ॥ (यथा, ऋग्वेदे । ५ । ३४ । ६ । “इन्द्रो विश्वस्य दमिता विभीषणः ॥” “विभीषणः भयजनकः ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) विभीषिका, स्त्री, (विभीषा + स्वार्थे कन् । स्त्रियां टाप् अत इत्वञ्च ।) भयप्रदर्शनम् । यथा, -- “कृत्वा शस्त्रविभीषिकां कतिपयग्रामेषु दीनाः प्रजाः मथ्नन्तो विटजल्पितैरुपहताः क्षौणीभुजस्ते ऽखिलाः । विद्वांसोऽपि वयं परं त्रिजगतां सर्गस्थिति- व्यापदा- मीशस्तत्परिचर्य्यया न गणितो यैरेष नारा- यणः ॥” इति शान्तिशतकम् ॥ विभुः, पुं, (वि + भू + “विप्रसंभ्यो ड्वसंज्ञायाम् ।” ३ । २ । १८० । इति डुः ।) प्रभुः । (यथा, शिशुपालवधे । “विभुर्व्विभक्तावयवं पुमानिति क्रमादमुं नारद इत्यबोधि सः ॥”) सर्व्वगतः । शङ्करः । (यथा, महाभारते । १३ । १७ । १६ । “त्रिजटश्चिरवासाश्च रुद्रः सेनापतिर्विभुः ॥”) ब्रह्मा । इति मेदिनी । भे, ७ ॥ भृत्यः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ विष्णुः । इति शब्दमाला ॥ (यथा, महाभारते । १३ । १४९ । १०७ । “विहायसगतिर्ज्ज्योतिः सुरुचिर्हुतभुग्विभुः ॥” जीवात्मा । यथा, -- “न शक्यश्चक्षुषा द्रष्टुं देहे सूक्ष्मतमो विभुः । दृश्यते ज्ञानचक्षुर्भिस्तपश्चक्षुर्भिरेव च ॥” इति सुश्रुते शारीरस्थाने पञ्चमेऽध्याये ॥) नित्यः । अर्हन् । इति हेमचन्द्रः ॥

पृष्ठ ४/४१३

विभुः, त्रि, सर्व्वमूर्त्तसंयोगी । परममहत्त्ववान् । स तु आत्मादिः । यथा, -- “आत्मेन्द्रियाद्यधिष्ठाता करणं हि सकर्त्तृकम् । विभुर्बुद्ध्यादिगुणवान् बुद्धिस्तु द्बिविधा मता ॥” इति भाषापरिच्छेदः ॥ विभुरिति विभुत्वं परममहत्त्ववत्त्वम् । इति सिद्धान्तमुक्तावली ॥ “कालखात्मदिशां सर्व्वगतत्वं परमं महत् ।” इति भाषापरिच्छेदः ॥ दृढः । इत्यजयपालः ॥ व्यापकः । इति हेम- चन्द्रः ॥ (यथा, ऋग्वेदे । १० । ४० । १ । “प्रातर्यावाणं विभ्वं विशे विशे ॥” “विभ्वं विभुं व्यापिनम् ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥ व्याप्तः । यथा, ऋग्वेदे । १ । ३४ । १ । “त्रिश्चिन्नो अद्याभवतं न वेद सा विभुर्व्वायाम उत राति रश्विना ॥” “विभुः व्याप्तः ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥ सर्व्वत्र गमनशीलः । यथा, ऋग्वेदे । १ । १६५ । १० । “एकस्य चिन्मे विभ्वस्त्वोजो या नु दधृष्वान्कृणवै मनीषा ॥” “विभु सर्व्वत्र गमनशीलम् ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥ ईश्वरः । यथा, ऋग्वेदे । ४ । ७ । १ । “यमप्नवानो भृगवो विरुरुचुर्व्वनेषु चित्रं विभ्वं विशे विशे ॥” “विभ्वं विभुं ईश्वरम् ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥ महान् । यथा, ऋग्वेदे । ५ । ३८ । १ । “उरोष्ट इन्द्र राधसो विभ्वी राति शतक्रतो ॥” “विभ्वी महती ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) विभूतिः, स्त्री, (वि + भू + क्तिन् ।) अणिमादि- कमष्टधा । तत्पर्य्यायः । भूतिः २ ऐश्वर्य्यम् ३ । इत्यमरः ॥ (यथा, ऋग्वेदे । १ । ८ । ९ । “एवाहिते विभूतय इन्द्रमावते ॥” “विभूतयः ऐश्वर्य्यविशेषाः ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) शिवधृतभस्म । अस्य शिवस्य अणिमाद्यष्टप्रकारं वैभवं विभूत्यादिपदत्रयं वाच्यं केचित्तु विभूतिर्भूतिरिति द्वयं शम्भुधृतभस्मनि अणिमाद्यष्टके तु ऐश्वर्य्यमित्याहुः । विभवत्यनया विभूतिः क्तिः भवतेः क्तिः भूतिः विग्रहणमन्यो- पसर्गनिरासार्थं ईश्वरगुणैश्वर्य्यं भावे ष्ण्यः अणिमादि लघिमादि । तथा च । “अणिमा लघिमा प्राप्तिः प्राकाम्यं महिमा तथा । ईशित्वञ्च वशित्वञ्च तथा कामावशायिता ॥” इति ॥ अणुत्वमणिमा येन सूक्ष्मो भूत्वा विचरति । लघुत्वं लघिमा येन वायुरिव लघुतरो भवति । प्राप्तिरभीप्सितप्रापणं प्राकाम्यमिच्छानभिघातः । महिमा महत्त्वं येन चतुर्द्दशभुवनान्यस्योदरे वर्त्तन्ते । ईशित्वं प्रभुता येन स्थावरजङ्गमादि- भूतान्यादेशकारीणि भवन्ति । वशित्वं स्वातन्त्र्यं येन स्वतन्त्रश्चरति । कामेन इच्छया अवशा- यितुं स्थातुं शीलमस्य कामावशायी शीङो

ग्रहादित्वाण्णिन् तस्य भावः कामावशायिता । सर्व्वानन्दस्तु अनेकार्थत्वाद्धातूनां स्मृतिरिह तिष्ठत्यर्थः । अवशायी दन्तमध्य इत्याह । इति भरतः ॥ * ॥ अपि च । श्रीभगवानुवाच । “परात्परतरं तत्त्वं परं ब्रह्मैकमव्ययम् । नित्यानन्दं स्वयं ज्योतिरद्वयं तमसः परम् । ऐश्वर्य्यं तस्य यन्नित्यं विभूतिरिति गीयते ॥” इति कौर्म्मे १ अध्यायः ॥ (लक्ष्मीः । यथा, ऋग्वेदे । १ । ३० । ५ । “विभूतिरस्तु सूनृता ।” “विभूतिर्लक्ष्मीः ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥ विभवहेतुः । यथा, तत्रैव । ६ । २१ । १ । “रयिर्व्विभूतिरीयते वचस्या ॥” “विभूतिर्ज्जगतो विभवहेतुः ॥” इति तद्भाष्ये सायणः ॥ विविधसृष्टिः । यथा, भागवते । ४ । २४ । ४३ । “शक्तित्रयसमेताय मीढुषेऽहंकृतात्मने । चेत आकूतिरूपाय नमो वाचोविभूतये ॥” सम्पत् । यथा, रघुवंशे । ८ । ३६ । “अभिभूय विभूतिमार्त्तवीं मधुगन्धातिशयेन वीरुधाम् ॥”) विभूतिद्वादशी, स्त्री, (विभूतिवर्द्धिका द्वादशी ।) व्रतविशेषः । यथा, -- नन्दिकेश्वर उवाच । “शृणु नारद ! वक्ष्यामि विष्णोर्व्रतमनुत्तमम् । विभूतिद्वादशीनाम सर्व्वपापनिसूदनम् ॥ कार्त्तिके चैव वैशाखे मार्गशीर्षेऽथ फाल्गुने । आषाढे वा दशम्यान्तु शुक्लायां लघुभुङ्नरः । कृत्वा सायन्तनीं सन्ध्यां गृह्णीयान्नियमं बुधः ॥ एकादश्यां निराहारः समभ्यर्च्च्य जनार्द्दनम् । द्वादश्यां विधिसंयुक्तः करिष्ये भोजनं विभो । तदविघ्नेन मे यातु साफल्यं मधुसूदन ॥ ततः प्रभाते चोत्थाय कृतस्नानजपः शुचिः । पूजयेत् पुण्डरीकाक्षं शुक्लमाल्यानुलेपनैः ॥ विभूतिदाय नमः पादावशोकाय च जानुनी । नमः शिवायेत्यूरू च विश्वमूर्त्तये नमः कटिम् ॥ कन्दर्पाय नमो मेढ्रमादित्याय नमः करौ ॥ दामोदरायेत्युदरं वासुदेवाय च स्तनौ । माधवायेति हृदयं कण्ठमुत्कण्ठिते नमः ॥ श्रीधराय मुखं केशान् केशवायेति नारद । पृष्ठं शार्ङ्गधरायेति श्रवणौ च स्वयम्भुवे ॥ स्वनाम्ना शङ्खचक्रासिगदापरशुपाणयः । सर्व्वात्मने शिरो ब्रह्मन् नम इत्यभिपूजयेत् ॥ मत्स्यमुत्पलसंयुक्तं हैमं कृत्वा तु शक्तितः । उदकुम्भसमायुक्तमग्रतः स्थापयेद्विभोः ॥ गुडपात्रं तिलैर्युक्तं सितवस्त्राभिवेष्टितम् । रात्रौ जागरणं कुर्य्यादितिहासकथादिना ॥ प्रभातायाञ्च शर्व्वर्य्यां ब्राह्मणाय कुटुम्बिने । सकाञ्चनोत्पलं देवं सोदकुम्भं निवेदयेत् ॥ यथा न मुच्यसे विष्णोः सदा सर्व्वविभूतिभिः । तथा मामुद्धराशेषदुःखसंसारसागरात् ॥

दशावताररूपाणि प्रतिमासं क्रमान्मुने । दत्तात्रेयं ततो व्यासमुत्पलेन समन्वितम् । दद्यादेवं समा यावत् पाषण्डानभिवर्ज्जयेत् ॥ समाप्यैवं यथाशक्त्या द्वादशद्वादशीं नरः । संवत्सरान्ते लवणपर्व्वतेन समन्विताम् । शय्यां दद्यान्मुनिश्रेष्ठ गुरवेऽमरसंयुताम् ॥ ग्रामञ्च शक्तिमान् दद्यात् क्षेत्रमाभरणान्वितम् । गुरुं संपूज्य विधिवत् वस्त्रालङ्कारभूषणैः ॥ अन्यानपि यथाशक्त्या भोजयित्वा द्विजोत्तमान् । तर्पयेद्वस्त्रगोदानैरन्यत्र धनसञ्चयात् ॥ अल्पवित्तो यथाशक्त्या स्तोकं स्तोकं समाचरेत् । यश्चातिनिस्वः पुरुषो भक्तिमान् माधवं प्रति । पुष्पार्च्चनविधानेन स कुर्य्याद्बत्सरद्वयम् ॥ अनेन विधिना यस्तु विभूतिद्बादशीव्रतम् । कुर्य्यात् स पापनिर्म्मुक्तः पितॄणान्तारयेच्छतम् ॥ जन्मनां शतसाहसं न शोकफलभाग्भवेत् । न च व्याधिर्भवेत्तस्य न दारिद्र्यं न बन्धनम् ॥ वैष्णवो वाथ शैवो वा भवेज्जन्मनि जन्मनि । यावद्युगसहस्राणां शतमष्टोत्तरं भवेत् । तावत् स्वर्गे वसेद्ब्रह्मन् भूपतिश्च पुनर्भवेत् ॥” इति मात्स्ये ८२ अध्यायः ॥ विभूषणं, क्ली, (विशेषेण भूषयत्यनेनेति । वि + भूष + णिच् + ल्युट् ।) आभरणम् । इत्यमरः ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । १७ । ६४ । “अस्ति पाटलिपुत्त्राख्यं पुरं पृथ्वीविभूषणम् ॥”) विभूषा, स्त्री, (वि + भूष् भूषणे + “गुरोश्च हलः ।” ३ । ३ । १०३ । इत्यः । स्त्रियां टाप् ।) शोभा । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, कामन्दकीये । १५ । ४६ । “ततः प्रबुद्धः शुचिरिष्टदेवः श्रीमद्विभूषोज्वलितः प्रहृष्टः ॥”) आभरणञ्च ॥ (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ४५९ । “मानग्रहगुरुकोपादनुदयितात्येव रोचते मह्यम् । काञ्चनमयी विभूषा दाहाञ्चितशुद्धभावेव ॥”) विभूषितः, त्रि, (वि + भूष + क्तः । यद्वा, विभूषा संजातास्य इति । विभूषा + इतच् ।) अल- ङ्कृतः । यथा, -- “विशुद्धरत्नांशुविभूषिताङ्गी शिलातले हेममये सुरम्ये । सुखोपविष्टं मदनाङ्गनाशनं जगाद वाक्यं गिरिराजपुत्त्री ॥” इति स्कान्दे नीलकण्ठस्तोत्रम् ॥ विभृतः, त्रि, धृतः । पुष्टः । विपूर्व्वभृधातोः क्तप्र- त्ययेन निष्पन्नः ॥ वि(बि)भ्रत्, त्रि, (भृ + शतृ ।) बिभर्त्ति यः । धारणपोषणकर्त्ता । यथा, -- “चतुर्द्दशं नारसिंहं बिभ्रद्दैत्येन्द्रमूर्ज्जितम् । ददार करजैरूरावेरकां कटकृद्यथा ॥” इति श्रीभागवते १ स्कन्धे ३ अध्यायः ॥ अपि च । “तरुणशकलमिन्दोर्बिभ्रती शुभ्रकान्तिः ।” इत्यादि तन्त्रसारे सरस्वतीध्यानम् ॥ (पवर्गीयबकारादिः साधुरेव ॥)

पृष्ठ ४/४१४

विभ्रमः, पुं, (वि + भ्रम + घञ् ।) हावभेदः । स तु स्त्रीणां शृङ्गारभावजक्रियाविशेषः । इत्य- मरः ॥ (यथा, मेघदूते । २९ । “स्त्रीणामाद्यं प्रणयवचनं विभ्रमो हि प्रियेषु ॥”) मदरागहर्षजनितविपर्य्यासो विभ्रमः । यथा अन्यनिमित्तमानसादुत्थायान्यत्र गमनं प्रिया- रब्धकथामाक्षिप्य सख्या सहालपनमुच्चैर्हसित- क्रोधौ पुष्पादीनां याच्ञा सहसैव तत्परि- त्यागः । वस्त्राभरणमाल्यानामकारणतः खण्डनं माननञ्च । यदुक्तम् । “क्रोधः स्मितञ्च कुसुमाभरणादियाच्ञा तद्वर्ज्जनञ्च सहसैव विमण्डनञ्च । आक्षिप्य कान्तवचनं लपनं सखीभि- र्निष्कारणोत्थितगतं वद विभ्रमं तत् ॥” इति । “चित्तवृत्त्यनवस्थानं शृङ्गाराद्बिभ्रमो भवेत् ॥” इत्यन्यत्र च ॥ तथान्यत्र । “विभ्रमस्त्ररया काले भूषास्थानविपर्य्ययः ।” यथा, -- “श्रुत्वायातं बहिः कान्तमसमापितभूषया । भालेऽञ्जनं दृशोर्लाक्षा कपोले तिलकः कृतः ॥” इति । योषितां यौवनजो विकारो विभ्रमः । इत्येके । विभ्रान्तिर्विभ्रमः घञ् । इति भरतः ॥ अपि च । “वल्लभप्राप्तिवेलायां मदनावेशसंभ्रमात् । विभ्रमो हारमाल्यादिभूषास्थानविपर्य्ययः ॥” इत्युज्ज्वलनीलमणिः ॥ * ॥ भ्रान्तिः । इति मेदिनी । मे, ५२ ॥ (यथा, भागवते । ४ । २१ । १२ । “तमत्रिर्भगवानैक्षत् त्वरमाणं विहायसा । आमुक्तमिव पाषण्डं योऽधर्म्मे धर्म्मविभ्रमः ॥”) शोभा । (यथा, राजतरङ्गिण्याम् । ३ । ३६७ । “ललाटे शूलमुद्राङ्के जराशुक्लाः शिरोरुहाः । तस्य शम्भुभ्रमासङ्गिगङ्गाम्भोविभ्रमं दधुः ॥” यथा च अमरुशतके । १ । “ज्याकृष्टिबद्धखटकामुखपाणिपृष्ठे प्रेङ्खन्नखांशुचयसंवलितोऽम्बिकायाः । त्वां पातुमञ्जरितपल्लवकर्णपूर- लोभभ्रमद्भ्रमरविभ्रमभृत्कटाक्षः ॥”) संशयः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, कथा- सरित्सागरे । १९ । ६५ । “पूरयन् बहुनादाभिर्व्वाहिनीभिर्भुवस्तलम् । कुर्व्वन्नकाण्डनिर्म्मेघवर्षासमयविभ्रमम् ॥”) भ्रमणम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (विकार- विशेषः । यथा, -- “तीव्रार्त्तिरपि नाजीर्णी पिबेच्छूलघ्नमौषधम् । आमसन्नोऽनलो नालं पक्तुं दोषौषधाशनम् ॥ निहन्यादपि चैतेषां विभ्रमः सहसातुरम् । जीर्णाशने तु भैषज्यं युञ्ज्यात् स्तब्धगुरूदरे ॥” इति वाभटे सूत्रस्थानेऽष्टमेऽध्याये ॥) विभ्रमा, स्त्री, वार्द्धक्यम् । इति शब्दरत्नावली ॥ विभ्राट्, [ज्] त्रि, (विशेषेण भ्राजते इति । वि + भ्राज् + “अन्येभ्योऽपि विभ्राड्, [ज्] त्रि, (विशेषेण भ्राजते इति । वि + भ्राज् + “अन्येभ्योऽपि

दृश्यते ।” ३ । २ । १७७ । इति क्विप् ।) अलङ्का- रादिना दीप्तिशीलः । तत्पर्य्यायः । भ्राजिष्णुः २ रोचिष्णुः ३ । इत्यमरः ॥ (यथा, ऋग्वेदे । १० । १७० । १ । दृश्यते ।” ३ । २ । १७७ । इति क्विप् ।) अलङ्का- रादिना दीप्तिशीलः । तत्पर्य्यायः । भ्राजिष्णुः २ रोचिष्णुः ३ । इत्यमरः ॥ (यथा, ऋग्वेदे । १० । १७० । १ । “विभ्राड् बृहत्पिबतु सोम्यं मध्वायुर्द्दधद्यज्ञपतावविह्रुतम् ॥” “विभ्राड् विभ्राजमानः विशेषेण दीप्यमानः ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) विभ्रान्तः, त्रि, विभ्रमयुक्तः । विपूर्व्वभ्रमधातोः क्तप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ (यथा, गीतायाम् । १६ । १६ । “अनेकचित्तविभ्रान्ता मोहजालसमावृताः ॥”) विभ्रान्तिः, स्त्री, (वि + भ्रम + क्तिन् ।) विभ्रमः । इति विभ्रमशब्दटीकायां भरतः ॥ (यथा, प्रबोधचन्द्रोदये । “स्फुरदद्वैतविभ्रान्तिसन्तान- सन्तप्तवन्दारुसंसारनिद्रापहारैकदक्षेति ॥”) विमतः, त्रि, विरुद्धमतिविशिष्टः । विपूर्ब्बमन- धातोः क्तप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ विमनस्कः, त्रि, विमनाः । विनिगृहीतं मनोऽस्येति बहुव्रीह्यर्थे कप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ (यथा, भाग- वते । ७ । १० । ६१ । “विलोक्य भग्नसङ्कल्पं विमनस्कं वृषध्वजम् ॥”) विमनाः, [स्] त्रि, (विरुद्धं मनो यस्य ।) चिन्ता- दिव्याकुलचित्तः । तत्पर्य्यायः । दुर्म्मनाः २ अन्त- र्मनाः ३ । इत्यमरः ॥ दुःखितमानसः ४ ॥ इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, देवीभागवते । १ । १९ । १० । “मिष्टमत्सि सदा राजन् मुदितो विमनास्तथा । मालायाञ्च तथा सर्पे समदृक् क्व नृपोत्तम ! ॥”) विमयः, पुं, (वि + मी + “एरच् ।” इत्यच् ।) विनिमयः । इति हेमचन्द्रः ॥ विमर्द्दः, पुं, (विमृद्यतेऽसौ इति । वि + मृद् + घञ् ।) कालङ्कतवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ कालकासुन्दिया इति भाषा ॥ विमर्द्दनम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, रघुः । ५ । ६५ । “तं कर्णभूषणनिपीडितपीवरांसं- शय्योत्तरच्छदविमर्द्दकृशाङ्गरागम् ॥” सम्पर्कः । यथा, रघुः । १३ । २० । “असौ महेन्द्रद्विपदानगन्धि- स्त्रिमार्गगावीचिविमर्द्दशीतः ॥” “त्रिमार्गगा गङ्गा तस्या वीचीनां विमर्द्देन सम्पर्केण शीतः ।” इति तट्टीकायां मल्लि- नाथः ॥ * ॥ युद्धम् । यथा, रामायणे । ३ । ३२ । ७ । “देवासुरविमर्द्देषु वज्राशनिकृतव्रणम् ॥” कलहः । यथा, तत्रैव । ७ । ६३ । २४ । “कार्य्यार्थिनां विमर्द्दो हि राज्ञां दोषाय कल्पते ॥”) विमर्द्दकः, पुं, (विमर्द्द एव । स्वार्थे कन् ।) चक्र- मर्द्दः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (चक्रमर्द्दशब्दे- ऽस्य गुणादयो विज्ञेयाः ॥) विमर्द्दनं, क्ली, (वि + मृद् + ल्युट् ।) कुङ्कुमादि- मर्द्दनम् । तत्पर्य्यायः । परिमलः २ । इत्य-

मरः ॥ विमर्द्दः ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ विशेषेण मर्द्दनञ्च ॥ (यथा, महाभारते । ३ । ३६ । ३ । “धर्म्मस्य जानमानोऽहं गतिमग्यां सुदुर्व्विदाम् । कथं बलात्करिष्यामि मेरोरिव विमर्द्दनम् ॥” त्रि, विशेषेण मृद्नातीति । वि + मृद् + ल्युः । मर्द्दनकारी । पीडादायकः । यथा, कथासरि- त्सागरे । ११३ । १९ । “अभूच्च वारणस्तस्य परसेनाविमर्द्दनः । महान् कुवलयापीड इति ख्यातो महीतले ॥” यथा च साहित्यदर्पणे । ४ । २६६ । “अयं स रसनोत्कर्षी पीनस्तनविमर्द्दनः । नाभ्यूरुजघनस्पशीं नीवीविस्रंसनः करः ॥”) विमर्द्दोत्थः, पुं, (विमर्द्दादुत्तिष्ठतीति । उत् + स्था + कः ।) मर्द्दनाज्जातसुगन्धादिः । यथा, -- “अथ गन्धे परिमलो विमर्द्दोत्थे मनोहरे । दूरगामी मनोहारी गन्ध आमोद ईरितः ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ विमर्शनं, क्ली, (वि + मृश + ल्युट् ।) परामर्शः । वितर्कः । यथा, -- “वितर्कः स्यादुन्नयनं परामर्शो विमर्शनम् । अध्याहारस्तर्क ऊहोऽसूयान्यगुणदूषणम् ॥” इति हेमचन्द्रः ॥ (विमृश्यतेऽनेनेति । करणे ल्युट् । ज्ञानम् । यथा, भागवते । ६ । १ । ११ । “कर्म्मणा कर्म्मनिर्हारो न ह्यात्यन्तिक इष्यते । अविद्वदधिकारित्वात् प्रायश्चित्तं विमर्शनम् ॥”) विम(र्श)र्षः, पुं, (वि + मृ(श)ष + घञ् ।) विचा- रणा । इति जटाधरः ॥ (यथा, कथासरित्- सागरे । २० । १२४ । “प्रत्ययः स्त्रीषु मुष्णाति विम(र्शं)र्षं विदुषा- मपि ॥”) विमलं, क्ली, (विगतो मलो यस्मात् ।) तारहेम- द्विधाकृतम् । तत्तूपरसविशेषः । तत्पर्य्यायः । निर्म्मलम् २ स्वच्छम् ३ अमलम् ४ स्वच्छधातु- कम् ५ । अस्य गुणाः । कटुत्वम् । तिक्तत्वम् । त्वग्दोषव्रणनाशित्वम् । रसवीर्य्यादौ तुल्य- त्वम् । वेधे भिन्नवीर्य्यकत्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ (तथास्य शोधनमारणविधिः । “मूत्रारनालतैलेषु गोदुग्धे कदली रसे । कौलत्थे कोद्रवक्वाथे माक्षिकं विमलन्तथा ॥ मुहुः शूरणकन्दस्थं स्वेदयेद्वरवर्णिनि ! । क्षाराम्ललवणैश्चैव तैलसर्पिःसमन्वितम् ॥ पुटत्रयं प्रदातव्यं ततस्तु शोधितं भवेत् । जम्बीरस्य रसे स्विन्नो मेषशृङ्गीरसैस्तथा । रम्भातोयेन वा पाच्यं घस्रं विमलशुद्धये ॥” इति विमलशुद्धिः ॥ इति वैद्यकरसेन्द्रसार- संग्रहे जारणमारणाधिकारे ॥) विमलं, त्रि, (विगतो मलो यस्मात् ।) निर्म्मलम् । तत्पर्य्यायः । वीध्रम् २ । इत्यमरः ॥ प्रयतम् ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, रामायणे । २ ।४८ । १४ । “प्रस्रविष्यन्ति तोयानि विमलानि महीधराः । विदर्शयन्तो विविधान् भूयश्चित्रांश्च निर्झरान् ॥”) चारुः । इति च शब्दरत्नावली ॥ (यथा, माघे ।९ । १३ । “रुचिधाम्नि भत्तरि भृशं विमलाः परलोकमभ्युपगते विविशुः ॥”)