शब्दकल्पद्रुमः/वासिः

पृष्ठ ४/३५७

वासिः, पुं, (वसनिवासे + “वसिवपियजिरा- जीति ।” उणा० ४ । १२४ । इति इञ् । कुठार- भेदः । वाइस इति भाषा । इत्युणादिकोषः ॥ वासिका, स्त्री, (वासैव । स्वार्थे कन् । टाप् । अत इत्वञ्च ।) वासकः । इति शब्दरत्नावली ॥ वासितं, क्ली, (वास्यते स्मेति । वास + क्तः ।) रुतम् । इति मेदिनी । ते, १५२ ॥ ज्ञान- मात्रम् । इति हेमचन्द्रः ॥ खगवरः । इति विश्वः ॥ वासितः, त्रि, (वास्यते स्मेति । वासि सुरभीकरणे + क्तः ।) सुरभीकृतः । तत्पर्य्यायः । भावितः २ । इत्यमरः ॥ द्वे सुगन्धिपुष्पादिवासितद्रव्ये । भाव्यते प्राप्यते भावितं भू क ङ प्राप्तौ कर्म्मणि क्तः । वासं सौरभं करोति इति ञ्यन्तात् । कर्म्मणि क्ते वासितम् । इति तट्टीकायां भरतः ॥ जलादौ वासितः । इति शब्दरत्नावली ॥ ख्यातः । वस्त्रवेष्टितः । इति धरणिः ॥ वासिता, स्त्री, (वासयतीति वस निवासे + णिच् + क्तः । टाप् ।) स्त्रीमात्रम् । करिणी । इत्यमरः ॥ वासिनी, स्त्री, (वासोऽस्या अस्तीति । वास + इनिः ।) शुक्लझिण्ठी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ वासिष्टं, क्ली, रुधिरम् । इति हेमचन्द्रः ॥ वासिष्ठं, त्रि, वसिष्ठकृतयोगशास्त्रादि । वसिष्ठेन कृतमित्यादर्थे (अण्) प्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ वसिष्ठसम्बन्धि च ॥ वासी, स्त्री, (वासयतीति वासि अच् । गौरादि- त्वात् ङीष् ।) तक्षणी । वाइस इति ख्याता- स्त्रम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ वासुः, पुं, (सर्व्वोऽत्र वसति सर्व्वत्रासौ वसतीति वा । वस + बाहुलकात् उण् । इति १ । १ संख्यक उणादिसूत्रवृत्तो उज्ज्वलदत्तः ।) नारायणः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ श्रीनिवासोऽप्यजो वासुः । इति जटाधरश्च ॥ विश्वरूपः । पुनर्व्वसुः । इत्यु- णादिकोषः ॥ वासुकिः, पुं, वसुकस्यापत्यमिति । वसुक + इञ् ।) अहिपतिः । तत्पर्य्यायः । सर्पराजः २ । इत्य- मरः ॥ वासुकेयः ३ । इति शब्दरत्नावली । तस्योत्पत्तिर्यथा, -- “सुरसा जज्ञिरे सर्पांस्तेषां राजा तु तक्षकः । वासुकिश्चैव नागानां गणाः क्रोधतमोऽधिकः ॥” इति वह्निपुराणे काश्यपीयवंशः ॥ (जरत्कारुमुनिपत्नी मनसादेवी तु अस्येव भगिनी । “आस्तीकस्य मुनेर्माता भगिनी वासुके स्तथा । जरत्कारुमुनेः पत्नी नागमातर्नमोऽस्तु ते ॥” इति मनसाप्रणाममन्त्रः ॥) वासुकेयः, पुं, (वसुकस्यापत्यमिति । वसुक + ढञ् ।) वासुकिः । इति शब्दरत्नावली ॥ वासुकेयस्वसा, [ऋ] स्त्री, (वासुकेयस्य वासुकेः स्वसा भगिनी ।) मनसादेवी । इत्यमरः ॥

वासुदेवः, पुं, (वसुदेवस्यापत्यमिति । वसुदेव + “ऋष्यन्धकवृष्णिकुरुभ्यश्च ।” ४ । १ । ११४ । इति अण् । यद्वा, सर्व्वत्रासौ वसत्यात्मरूपेण विश्वम्भरत्वादिति । वस् + बाहुलकात् उण् वासुः । वासुश्चासौ देवश्चेति कर्म्मधारयः । अस्य नामनिरुक्तिस्तु परतो ज्ञेया ।) श्रीकृष्णः । इत्यमरः ॥ तत्पर्य्यायः । वसुदेवभूः २ । इति हेमचन्द्रः ॥ सव्यः २ सुभद्रः ४ वासुभद्रः ५ षडङ्गजित् ६ षड्बिन्दुः ७ प्रश्निशृङ्गः ८ प्रश्नि- भद्रः ९ गदाग्रजः १० मार्जः ११ वभ्रुः १२ लोहिताक्षः १३ परमाण्वङ्गकः १४ । इति शब्दमाला ॥ अन्यत् कृष्णशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ श्रीकृष्णशरीरस्य नित्यत्वं यथा, -- श्रीसनत्कुमार उवाच । “भद्रं वो मुनयः शश्वत्तपसां फलमीप्सितम् । कृष्णस्य कुशलप्रश्नं शिवबीजस्य निष्फलम् ॥ साम्प्रतं कुशलं वश्च दर्शनं परमात्मनः । भक्तानुरोधाद्देहस्य परस्य प्रकृतेरपि ॥ निर्गुणस्य निरोहस्य सर्व्वबीजस्य तेजसः । भारावतारणायैव चाविर्भूतस्य साम्प्रतम् ॥ श्रीकृष्ण उवाच । शरीरधारिणश्चापि कुशलप्रश्नमीप्सितम् । तत्कथं कुशलप्रश्नं मयि विप्र न विद्यते ॥ सनत्कुमार उवाच । शरीरे प्राकृते नाथ सन्त्रतञ्च शुभाशुभम् । नित्यदेहे क्षेमबीजे शिवप्रश्नमनर्थकम् ॥ श्रीभगवानुवाच । यो यो विग्रहधारी च स च प्राकृतिकः स्मृतः । देहो न विद्यते विप्र तां नित्यां प्रकृतिं विना ॥ सनत्कुमार उवाच । रक्तबिन्दूद्भवा देहास्ते च प्राकृतिकाः स्मृताः । कथं प्रकृतिनाथस्य बीजस्य प्राकृतं वपुः ॥ सर्व्वबीजस्य सर्व्वादिर्भवांश्च भगवान् स्वयम् । सर्व्वेषामवताराणां प्रधानं बीजमव्ययम् ॥ कृत्वा वदन्ति वेदाश्च नित्यं नित्यं सनातनम् । ज्योतिःस्वरूपं परमं परमात्मानमीश्वरम् ॥ मायया सगुणञ्चैव मायेशं निर्गुणं परम् । प्रवदन्ति च वेदाङ्गास्तथा वेदविदः प्रभो ॥ श्रीकृष्ण उवाच । साम्प्रतं वासुदेवोऽहं भक्तवीर्य्याश्रितं वपुः । कथं न प्राकृतो विप्र शिवप्रश्नमभीप्सितम् ॥ सनत्कुमार उवाच । वासः सर्व्वनिवासश्च विश्वानि यस्य लोमसु । तस्य देवः परं ब्रह्म वासुदेव इतीरितः ॥ वासुदेवेति तन्नाम वेदेषु च चतुर्षु च । पुराणेष्वितिहासेषु यात्रादिषु च दृश्यते ॥ रक्तवीर्य्याश्रितो देहः कृते वेदे निरूपितः । साक्षिणो मुनयश्चात्र धर्म्मः सर्व्वत्र एव हि ॥ साक्षिणो मम वेदाश्च रविचन्द्रौ च साम्प्रतम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे ८७ अध्यायः ॥ तस्य नामव्युत्पत्तिः । “सर्व्वत्रासौ समस्तञ्च वसत्यत्रेति वै यतः ।

ततः स वासुदेवेति विद्बद्भिः परिगीयते ॥” इति विष्णुपुराणे १ अंशे २ अध्यायः ॥ अपि च । “सर्व्वाणि तत्र भूतानि वसन्ति परमात्मनि । भूतेष्वपि च सर्व्वात्मा वासुदेवस्ततः स्मृतः ॥ खाण्डिक्यजनकायाह ष्टष्टः केशिध्वजः पुरा । नामव्याख्यामनन्तस्य वासुदेवस्य तत्त्वतः ॥ भूतेषु वसते सोऽन्तर्व्वसन्त्यत्र च तानि यत् । धाता विधाता जगतां वादेवस्ततः प्रभुः ॥” इति तत्रैव । ६ । ५ । ८० -- ८२ ॥ * ॥ (तथा च महाभारते । ५ । ७० । ३ । “वसनात् सर्व्वभूतानां वसुत्वात् देवयोनितः । वासुदेवस्ततो वेद्यो बृहत्वात् विष्णुरुच्यते ॥”) अस्य अङ्गप्रत्यङ्गमन्त्रा यथा, -- “बीजस्तु वासुदेवस्य पुरैव प्रतिपादितम् । तदङ्गमन्त्रं राजेन्द्र द्वादशाक्षरमुच्यते ॥ ॐ नमो भगवते वामुदेवाय वै पदम् । अङ्गमन्त्रं तथैतस्य वासुदेवस्य कीर्त्तितम् ॥ अस्य प्रत्यङ्गरूपन्तु दधिवामनसंज्ञकम् । तस्य मन्त्रं नरश्रेष्ठ शम्भुना भाषितं शृणु ॥ ॐ नमो विष्णवे पूर्व्वं पदं तस्य प्रकोर्त्तितम् । पदन्तु सुरपतये चतुर्थ्यन्तं महाबलम् ॥ स्वाहान्तं हृदयासन्नं प्रत्यङ्गं वैष्णवं मतस् । मन्त्रद्वयन्तु यो वेद बीजं प्रत्यङ्गमन्त्रकम् ॥ स पूषा देवकायस्तु न स भूयोऽभिजायते । सर्व्वस्तूत्तरतन्त्रोक्तः क्रमो ग्राह्यः प्रपूजने ॥ त्रिषु मन्त्रेषु च बुधो विशेषं शृणु भूपते । रूपन्तु बीजमन्त्रस्य प्रथमं शृणु भूपते ॥ पूर्णचन्द्रोपमः शुक्लः पक्षिराजोपरिस्थितः । चतुर्भुजः पीतवस्त्रैस्त्रिभिः संवीतदेहभृत ॥ दक्षिणोर्द्ध्वे गदां धत्ते तदधो विकचाम्बुजम् । वामोर्द्ध्वे चक्रमत्युग्रं धत्तेऽधः शङ्खमेव च ॥ श्रीवत्सवक्षाः सततं कौस्तुभं हृदि चाद्भुतम् । धत्ते कक्षे ह्यधो वामे तूणीरं वाणपूरितम् ॥ दक्षिणे कोषगं खड्गं नन्दकं सशराशनम् । शीर्षे किरीटं सद्योतं कर्णयोः कुण्डलद्वयम् ॥ आजानुलम्बिनीं चित्रां स्वर्णमालां गलस्थि- ताम् । दधानं दक्षिणे देवीं श्रियं पार्श्वे तु विभ्रतम् ॥ सरस्वर्ती वामपार्श्वे चिन्तयेद्वरदं हरिम् । मन्त्रस्य बीजरूपन्तु कथितं तव पार्थिव ॥ द्बादशाक्षरमन्त्रस्य रूपमन्यत् शृणुष्व मे । नीलोत्पलदलश्यामं तथैव च चतुर्भुजम् ॥ दक्षिणोर्द्ध्वे स्थितं पद्मं गदाञ्चाधः प्रचोदयेत् ॥ वामेऽधश्चक्रमतुलमूर्द्ध्वे शङ्खञ्च विभ्रतम् । चिन्तयेद्वरदं देवं सर्व्वमन्यच्च पूर्व्ववत् ॥ अष्टादशाक्षरस्यास्य प्रत्यङ्गस्य च विस्तरम् । शृणु राजन्नवहितो दारिद्र्यभयभञ्जनम् ॥ पूर्णेन्दुसदृशं कामं शुक्लवस्त्रं विचिन्तयेत् । करे विचिन्तयेद्वामे पीयूषापूरितं घटम् ॥ दध्यन्नखण्डसंयुक्तं दक्षिणे स्वर्णभाजनम् । पद्मासनगतं देवं चन्द्रमण्डलमध्यगम् ॥

पृष्ठ ४/३५८

शुक्लवस्त्रधरं देवं प्रमाणाद्वामनं सदा । ईषद्धाससमायुक्तं त्रिलोकेशं त्रिविक्रमम् । चिन्तयेद्वरदं देवं सर्व्वकामफलप्रदम् ॥” इति कालिकापुराणे ८२ अध्यायः ॥ * ॥ तस्योत्पत्तिर्यथा, -- “ततस्तु दशमे मासि विधौ ब्रह्मर्क्षसङ्गते । अष्टम्यामर्द्धरात्रौ च तस्यां जातो जनार्द्दनः ॥ इन्दीवरदलश्यामः पद्मपत्रायतेक्षणः । चतुर्भुजः सुन्दराङ्गो दिव्याभरणभूषितः ॥ श्रीवत्सकौस्तुभोरस्को वनमालाविभूषितः । वमुदेवस्य जातोऽसौ वासुदेवः सनातनः ॥ इति पाद्मोत्तरखण्डे ६० अध्यायः ॥ * ॥ तस्य चतुर्धा मूर्त्तिर्यथा, -- “एकांशेन जगत् कृत्स्नं व्याप्य नारायणः स्यितः । चतुर्द्धावस्थितो व्यापी सगुणो निर्गुणोऽपि वा ॥ एका भगवतो मूर्त्तिर्ज्ञानरूपा शिवामला । वासुदेवाभिधाना सा गुणातीता सुनिष्कला ॥ द्बितीया कालसंज्ञान्या तामसी शेषसंज्ञिता । निहन्ति सकलांश्चान्ते वैष्णवी परमा तनुः ॥ सत्त्वोद्रिक्ता तृतीयान्या प्रद्युम्नेति च संज्ञिता । जगत् स्थापयते सर्व्वं सा विष्णुप्रकृतिर्ध्रुवा ॥ चतुर्थी वासुदेवस्य मूर्त्तिर्ब्राह्मी सुसंज्ञिता । राजसी चानिरुद्धाख्या प्राद्युम्नी सृष्टि- कारिका ॥ यः स्वपित्यखिलं हत्वा प्रद्युम्नेन सह प्रभुः । नारायणाख्यो ब्रह्मासौ प्रजासर्मकरो हि सः ॥ या सा नारायणतनुः प्रद्युम्नाख्या मुनीश्बराः । तया संमोहयेद्विश्वं सदेवासुरमानुषम् ॥ सैव सर्व्वजगत्सूतिः प्रकृतिः परिकीर्त्तिता । वासुदेवो ह्यनन्तात्मा केवलो निर्गुणो हरिः ॥ प्रधानं पुरुषः कालस्तद्वत् त्रयमनुत्तमम् । वासुदेवात्मकं नित्यमेतत् विज्ञानमुच्यते ॥ एकवेदं चतुष्पादं चतुर्द्धा पुनरच्युतः । विभेद वासुदेवोऽसौ प्रद्युम्नो हरिरव्ययः ॥” इति कूर्म्मपुराणे ४८ अध्यायः ॥ वासुदेवप्रियङ्करी, स्त्री, (वासुदेवस्य प्रियङ्करी ।) शतावरी । इति राजनिर्घण्टः ॥ श्रीकृष्णप्रिय- कारिणी च ॥ वासुपूज्यः, पुं, (वासुर्नारायण इव पूज्यः ।) जिनविशेषः । इति हेमचन्द्रः । १ । २७ ॥ वासुभद्रः, पुं, श्रीकृष्णः । इति शब्दमाला ॥ (यथा, विष्णुपादादि-केशान्तवर्णनस्तोत्रे । ३१ । “या वायावानुकूल्यात् सरति मणिरुचा भास- मानासमाना साकं साकम्पमंसे वसति विदधती वासुभद्रं सुभद्रम् ॥”) वासुरा, स्त्री, स्त्रीमात्रम् । करिणी । रात्रिः । भूमिः । इति हेमचन्द्रः ॥ वासूः, स्त्री, (वास्यते स्वगृहे इति । वास + बाहु- लकात् ऊः ।) नाट्योक्तौ बाला । इत्यमरः ॥ वासौकः, [स्] क्ली, (वासाय ओकः स्थानम् ।) वासगृहम् । यथा, --

“गर्भागारेऽपवरको वासौकः शयनास्पदम् ।” इति हेमचन्द्रः ॥ वास्तवं, क्ली, (वस्त्वेष । वस्तु + अण् ।) यथार्थ- भूतम् । यथा, -- “धर्म्मः प्रोज्झितकैतवोऽत्र परमो निर्म्मत्सराणां सतां वेद्यं वास्तवमत्र वस्तु शिवदं तापत्रयोन्मूलनम् ।” इत्यादि श्रीभागवते प्रथमस्कन्धे १ अध्यायः ॥ “वास्तवं परमार्थभूतं वस्तु । यद्वा, वास्तव- शब्देन वस्तुबोऽंशो जीवः वस्तुनः कार्य्यं जगच्च तत् सर्व्वं वस्त्वेव न ततः पृथक् ।” इति तट्टी- कायां श्रीधरस्वामी ॥ वास्तविकं, त्रि, (वस्त्वव वस्तु + ठक् ।) परमार्थ- भूतं वस्तु । वास्तवमेव इत्यर्थे वास्तवशब्दात् ष्णिकप्रत्ययेनापि निष्पन्नम् ॥ वास्तवोषा, स्त्री, रात्रिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ किन्तु वास्तवा ऊषा इति नामद्वयमिति साधु- पाठः ॥ वास्तव्यः, त्रि, वसतीति वस + “वसेस्तव्यत् कर्त्तरि णिच्च ।” ३ । १ । ९६ । इत्यस्य वार्चिकोक्त्या वासकर्त्ता । कर्त्तरितव्यत् । इति सिद्धान्त- कौमुदी ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । ३८ । १०७ । “इहैवास्मि महाराज वास्तव्यो नगरे द्बिजः ॥”) वासयोग्यश्च । वसतौ, पुं ॥ वास्तु, क्ली, वास्तूकशाकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ वास्तु, क्ली पुं, (वसन्ति प्राणिनो यत्र । वस निवासे + “वसेरगारे णिच्च ।” उणा० १ । ७० । इति तुण् । स च णित् ।) गृहकरणयोग्यभूमिः । तत्- पर्य्यायः । वेश्मभूः २ । इत्यमरः ॥ पोतः ३ वाटी ४ । इति जटाधरः ॥ वाटिका ५ गृहपोतकः ६ । इति शब्दरत्नावली ॥ वास्तुकरणप्रमा- णादिर्यथा, -- श्रीहरिरुवाच । “वास्तु संक्षेपतो वक्ष्ये गृहादौ विघ्ननाशनम् । ईशानकोणादारभ्य ह्येकाशीतिपदे यजेत् ॥ ईशाने च शिरःपादौ नैरृतेऽग्न्यनिले करौ । आवासवासवेश्मादौ पुरे ग्रामे बणिक्पथे ॥ प्रासादारामदुर्गेषु देवालयमठेषु च । द्वात्रिंशत्तु सुरान् वाह्ये तदन्तश्च त्रयोदश ॥ ईशश्चैवाथ पर्ज्जन्यो जयन्तः कुलिशायुधः । सूर्य्यः सत्यो भृशश्चैव आकाशो वायुरेव च ॥ पूषा च वितथश्चैव गृहक्षेत्रयमावुभौ । गन्धर्व्वो भृङ्गराजश्च मृगः पितृगणस्तथा ॥ दौवारिकोऽथ सुग्रीवः पुष्पदन्तो गणाधिपः । असुरः शेषपापौ च रोगोऽहिर्मुख्य एव च ॥ भल्लाटः सोमसर्पौ च अदितिश्च दितिस्तथा । बहिर्द्बात्रिंशदेते तु तदन्तश्चतुरः शृणु ॥ ईशानादिचतुष्कोणसंस्थितान् पूजयेद्बुधः । आपश्चैवाथ सावित्रो जयो रुद्रस्तथैव च ॥ मध्ये नवपदो ब्रह्मा तस्याष्टौ च समीपगान् । देवानेकोत्तरानेतान् पूर्ब्बादौ नामतः शृणु ॥

अर्य्यमा सविता चैव विवस्वान् विबुधाधिपः । मित्रोऽथ राजयक्ष्मा च तथा पृथ्वीधरः क्रमात् ॥ अष्टमश्चापवत्सश्च परितो ब्रह्मणः स्मृताः । ईशानकोणादारभ्य दुर्ज्ञेयो वंश उच्यते ॥ आग्नेयकोणादारभ्य वंशो भवति दुर्द्धरः । अदितिं हिमवन्तञ्च जयन्तञ्च इदं त्रयम् ॥ नादिका कारिका नाम शक्राद्गन्धर्व्वगा पुनः । वास्तुदेवान् पूजयित्वा गृहप्रासादकृद्भवेत् ॥ सुरेभ्यः पुरतः कार्य्यं दिश्याग्नेय्यां महानसम् । रूपनिर्गमणे येन पूर्ब्बतः सत्रमण्डपम् ॥ गन्धपुष्पगृहं कार्य्यमैशान्यां पट्टसंयुतम् । भाण्डागारञ्च कौवेर्य्यां गोष्ठागारञ्च वायवे ॥ उदगाश्रयञ्च वारुण्यां वातायनसमन्वितम् । समित्कुशेन्धनस्थानमायुधानाञ्च नैरृते ॥ अभ्यागतालयं रम्यं शय्यासनसपादुकाम् । तोयाग्निदीपसद्भृत्यैर्युक्तं दक्षिणतो भवेत् ॥ गृहान्तराणि सर्व्वाणि सजलैः कदलीगृहैः । पञ्चवर्णैश्च कुसुमैः शोभितानि प्रकल्पयेत् ॥ प्राकारं तद्बहिर्दद्यात् पञ्चहस्तं प्रमाणतः । एवं विष्ण्वाश्रमं कुर्य्याद्वनैश्चोपवनैर्युतम् ॥ चतुःषष्टिपदो वास्तुः प्रासादादौ सुपूजितः । मध्ये चतुष्पदो ब्रह्मा द्विपदास्त्वर्य्यमादयः ॥ कर्णे चैवाथ पक्ष्याद्यास्तथा देवाः प्रकोर्त्तिताः । तेभ्योऽप्युभयतः सार्द्ध अन्येऽपि द्विपदाः सुराः ॥ चतुःषष्टिपदे देवा इत्येवं परिकीर्त्तिताः । चरकी च विदारी च पूतना पापराक्षसो ॥ ईशानाद्यास्तथा बाह्ये देवाद्या हेतुकादयः । हेतुकस्त्रिपुरान्तश्च अग्निर्वेतालको यमः ॥ अग्निजिह्वः कालकस्तु करालो ह्येकपादकः । ईशान्यां भीमरूपस्तु पाताले प्रेतनायकः ॥ आकाशे गन्धमाली स्यात् क्षेत्रपालांस्तथा यजेत् । विस्ताराभिहतं दीर्घं राशिद्वारन्तु कारयेत् ॥ वसुभिर्भागशुद्धिञ्च शेषाङ्कादायमादिशेत् । पुनर्गुणितमष्टाभिरृक्षभागन्तु भाजयेत् ॥ यच्छेषं तद्भवेदृक्षं भागैर्हृत्य व्ययं भवेत् । ऋक्ष चतुर्गुणं कृत्वा नवभिर्भागहारितम् ॥ शेषमंशं विजानीयात् देवलस्य मतं यथा । अष्टाभिर्गुणितं पिण्डं षष्टिभिर्भागहारितम् ॥ यच्छेषन्तु भवेज्जीवं मरणं भूतहारितम् । वास्तुक्रोडे गृहं कुर्य्यात् न पृष्ठे मानवः सदा ॥ वामपार्श्वेन स्वपिति नात्र कार्य्या विचारणा । सिंहकन्यातुलायाञ्च द्वारं शुद्धेदथोत्तरम् ॥ एवञ्च वृश्चिकादौ स्यात् पूर्ब्बदक्षिणपश्चैमम् । द्बारं दीर्घार्द्धविस्तारं द्बाराण्यष्टौ स्मृतानि च ॥ सुताल्पप्रैष्यनीचत्वं सुयानं सूत्रभूषणम् । पुत्त्रहीनन्तु रौद्रेण वीर्य्यघ्नं दक्षिणे तथा ॥ बद्धोऽवन्धश्चायुर्वृद्धिः पुत्त्रलाभसुतृप्तिदे । धनदं नृपपीडादमर्थघ्नं रोगदं जले ॥ नृपभीतिर्मृतापत्या अनपत्यञ्च वैरिदम् । अर्थदं वार्थहान्येव दोषदं पुत्त्रमृत्युदम् ॥ द्वाराण्युत्तरसंज्ञानि पूर्ब्बद्वाराणि वच्म्यहम् ।

पृष्ठ ४/३५९

अग्निभीतिर्बहुकन्या धनसम्मानकोपदम् ॥ राजघ्नं कोपदं पूर्ब्बे फलतो द्बारमीरितम् । ईशानादौ भवेत् पूर्ब्बे आग्नेयादौ तु दक्षिणे ॥ नैरृत्यादौ पश्चिमे स्यात् वायव्यादौ तु चोत्तरे । अष्टभागे कृते भागे द्वाराणाञ्च फलाफलम् ॥ अश्वत्थप्लक्षन्यग्रोधाः पूर्ब्बादौ स्यादुडुम्बरः । गृहस्य शोभनः प्रोक्त ईशाने चैव शाल्मलिः ॥ पूजितो विघ्नहारी स्यात् प्रासादस्य गृहस्य च ॥” इत्यादि गारुडे वास्तुमानलक्षणं ४६ अध्यायः ॥ प्रासादलक्षणन्तु प्रासादशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ * ॥ अपि च । ऋषय ऊचुः । “प्रासादभवनादीनां निवेशं विस्तरान्नृप । कुर्य्यात् केन विधानेन कश्च वास्तुरुदाहृतः ॥ सूत उवाच । भृगुरत्रिर्व्वशिष्ठश्च विश्वकर्म्मा यमस्तथा । नारदो नग्नजिच्चैव विशालाक्षः पुरन्दरः ॥ ब्रह्मा कुमारो नन्दीशः शौनको गर्ग एव च । वासुदेवोऽनिरुद्धश्च तथा शुक्रबृहस्पती ॥ अष्टादशैते विख्याता वास्तुशास्त्रोपदेशकाः । संक्षेपेणोपदिष्टं यन्मनवे मत्स्यरूपिणा ॥ तदिदानीं प्रवक्ष्यामि वास्तुशास्त्रमनुत्तमम् । पुरान्धकवधे घोरे घोररूपस्य शूलिनः ॥ ललाटस्वेदसलिलमपतद्भुवि भीषणम् । करालवदनं तस्मात् समुद्भूतं समुल्वणम् ॥ ग्रसमानमिवाकाशं सप्तद्वीपां वसुन्धराम् । ततोऽन्धकानां रुधिरमपिबत् पतितं क्षितौ ॥ तेन तत्समरे सर्व्वं पतितं यन्महीतले । तथापि तृप्तिमगमत्तद्भूतं न तदा यदा ॥ तदा शिवस्य पुरतस्तपश्चक्रे सुदारुणम् । क्षुधाविष्टन्तु तद्भूतमाहर्त्तु जगतां त्रयम् ॥ ततः कालेन सन्तुष्टो भैरवस्तस्य चादरात् । वरं वृणीष्व भद्रं ते यदभीष्टं तवानघ ॥ तमुवाच ततो भूतं त्रैलोक्यग्रसनक्षमम् । भवामि देवदेवेश तथेत्युक्तञ्च शूलिना ॥ ततस्तत् त्रिदिव सर्व्वं भूमण्डलमशेषतः । स्वदेहेनान्तरीयञ्च बन्धानं प्रापतद्भुवि ॥ भीतभीतैस्ततो देवैर्ब्रह्मणा वाथ शूलिना । दानवासुररक्षोभिरवष्टब्धं समन्ततः ॥ येन यत्रैव चाक्रान्तं स तत्रैवाभवत् पुनः । निवासात् सर्व्वदेवानां वास्तुरित्यभिधीयते ॥ अवष्टब्धेन तेनापि विज्ञप्ताः सर्व्वदेवताः । प्रसीदध्वं सुराः सर्व्वे युष्माभिर्निश्चलीकृतः ॥ स्थास्यामि किं यदाहारमवष्टब्धमधीमुखम् । ततो ब्रह्मादिभिः प्रोक्तं वास्तुमध्ये तु यो वलिः ॥ आहारो वैश्वदेवान्ते न्यूनमस्मिन् भविष्यति । वास्तूपशमनो यज्ञस्तवाहारो भविष्यति ॥ एवमुक्तस्ततो हृष्टः स वास्तुरभवत्तदां । वास्तुयज्ञः स्मृतस्तस्मात् ततः प्रभृति शान्तये ॥” इति मात्स्ये वास्तुभूतोद्भवो नाम २२६ अध्यायः ॥ * ॥

सूत उवाच । “अथातः संप्रवक्ष्यामि गृहकालविनिर्णयम् । यथाकालं शुभं ज्ञात्वा सदा भवनमारभेत् ॥ चैत्रे व्याधिमवाप्नोति यो गृहं कारयेन्नरः । वैशाखे धनरत्नानि ज्यैष्ठे मृत्युं तथैव च ॥ आषाढे भृत्यरत्नानि पशुवर्ज्जमवाप्नुयात् । श्रावण भृत्यलाभञ्च हानिं भाद्रपदे तथा ॥ पत्नीनाशोऽश्वयुजे विन्द्यात् कार्त्तिके धन- धान्यकम् । मार्गशीर्षे तथा भक्तं पौषे तस्करतो भयम् ॥ लाभञ्च बहुशो विन्द्यादग्निं माघे विनिर्द्दिशेत् । फाल्गुने काञ्चनं पुत्त्रानिति कालबलं स्मृतम् ॥ अश्विनी रोहिणी मूलमुत्तरात्रयमैन्दवम् । स्वाती हस्तानुराधा च गृहारम्भे प्रशस्यते ॥ आदित्यभौमवर्ज्जन्तु सर्व्वे वाराः शुभावहाः । वज्रव्याघातशूलेषु व्यतीपातातिगण्डयोः ॥ विष्कम्भगण्डपरिघवर्ज्जं योगेषु कारयेत् । श्वेते मैत्रेय माहेन्द्रे गान्धर्व्वेऽभिजिद्रोहिणे । तथा वैराजसावित्रे मुहूर्त्ते गृहमारभेत् ॥ चन्द्रादित्यबलं लब्ध्वा लग्नं शुभनिरीक्षितम् । स्तम्भोच्छ्रायादि कर्हव्यमन्यत्र परिवर्ज्जयेत् ॥ प्रासादेष्वेवमेव स्यात् कूपवापीषु चैव हि । पूर्ब्बं भूमिं परीक्षेत पश्चाद्वास्तुं प्रकल्पयेत् ॥ श्वेता रक्ता तथा पीता कृष्णा चैवानुपूर्ब्बशः । विप्रादेः शस्यते भूमिरतः कार्य्यं परीक्षणम् ॥ विप्राणां मधुरास्वादा कषाया क्षत्त्रियस्य च । कषायकटुका तद्वद्वै श्यशूद्रेषु शस्यते ॥ रत्निमात्रे तु वै गर्त्तेष्वनुलिप्ते तु सर्व्वतः । घृतमामशरावस्थं कृत्वा वर्त्तिचतुष्टयम् । ज्वालयेत् भूपरीक्षार्थं पूर्ब्बं तत् सर्व्वदिङ्मुखम् ॥ दीप्तां पूर्ब्बादि गृह्णीयाद्वर्णानामनुपूर्व्वशः । वास्तुः सामूहिको नाम दीप्यते सर्व्वतस्तु यः ॥ शुभदः सर्व्ववर्णानां प्रासादेषु गृहेषु च । रत्निमात्रमधो गर्त्तं परीक्ष्यं खातपूरणे ॥ अधिके श्रियमाप्नोति न्यूने हानिं समे समम् । हलकृष्टेऽथवा देशे शर्व्वबीजानि वापयेत् ॥ त्रिपञ्चसप्तमात्रेण यत्र रोहन्मि तान्यपि । ज्येष्ठोत्तमा कनिष्ठा भूर्वर्ज्जनीयतरा मता ॥ पञ्चगव्योषधिजलैः परीक्षित्वा च सेचयेत् ॥ एकाशीतिपदं कृत्वा रेखाभिः कनकेन तु । पश्चात् पिष्टेन चालिप्येत् सूत्रेणालोड्य सर्व्वतः ॥ दश पूर्ब्बायता रेखा दश चैवोत्तरायताः । सर्व्वा वास्तुविभागेषु विज्ञेया नवका नव ॥ एकाशीतिपदं कृत्वा वास्तुवित् सर्व्ववास्तुषु । पदस्थान् पूजयेद्देवांस्त्रिंशत् पञ्चदशैव तु ॥ द्बात्रिंशद्बाह्यतः पूज्याः पूज्याश्चान्तस्त्रयोदश । नामतस्तान् प्रवक्ष्यामि स्थानानि च निबोधत ॥ ईशानकोणादिषु तान् पूजयेद्धविषा नरः । शिखी चैवाथ पर्जन्यो जयन्तः कुलिशायुधः ॥ सूर्य्यसत्यौ भृशश्चैव आकाशो वायुरेव च । पूषा च वितथश्चैव गृहक्षतयमावुभौ ॥ गन्धर्व्वो भृङ्गराजश्च मृगः पितृगणस्तथा ।

दौवारिकोऽथ सुग्रीवः पुष्पदन्तो जलाधिपः ॥ असुरः शेषपापौ च रोगोऽहिर्मुख्य एव च । भल्लाटः सोमसर्पौ च अदितिश्च दितिस्तथा । बहिर्द्बात्रिंशदेते तु तदन्तश्चतुरः शृणु ॥ ईशानादिचतुष्कोणे संस्थितान् पूजयेद्यथा । आपश्चैवाथ सावित्रो जयो भद्रस्तथैव च ॥ मध्ये नवपदो ब्रह्मा तस्याष्टौ च समीपगान् । साध्या नैकान्तरान् विद्यात् पूर्ब्बाद्यान् नामतः शृणु ॥ अर्य्यमा सविता चैव विवस्वान् विबुधाधपः । मिथोऽथ राजयक्ष्मा च तथा पृथ्वीधरः स्मृतः ॥ अष्टमस्त्वापवत्सस्तु परितो ब्रह्मणः स्मृताः । आपश्चैवापवत्सश्च पर्जन्योऽग्निर्दितिस्तथा ॥ पदिकानाञ्च वर्गोऽयमेवं कोणेष्वशेषतः । तन्मध्ये तु वहिर्विंशत् द्विपदास्ते तु सर्व्वतः ॥ अर्य्यमा च विवस्वांश्च मित्रः पृथ्वीधरस्तथा । ब्रह्मणः परिधौ दिक्षु त्रिपदास्ते तु सर्व्वतः ॥ * ॥ वंशानिदानीं वक्ष्यामि ऋजूनपि पृथक् पृथक् । वायुं यावत्तथा रोगात् पितृभ्यः शिखिनं पुनः ॥ मुख्याद्भृशमथो शेषात् वितथं यावदेव तु । सुग्रीवाददितिं यावत् भृगोः पर्जन्यमेव च ॥ एते वंशाः समाख्याताः क्वचिद्दुर्ज्जय एव च । एतेषां यस्तु सम्पातः पदं मध्यं समन्ततः ॥ मर्म्म चैतत् समाख्यातं त्रिशूलं कोणगञ्च यत् । स्तम्भन्यासे तु वर्ज्यानि तुलाविधिषु सर्व्वदा ॥ कीलोच्छिष्टोपघातानि वर्ज्जयेद्यत्नतो नरः । सर्व्वत्र वास्तुर्निर्द्दिष्टः पितृवैश्वानरायतः ॥ मुर्द्धन्यग्निः समाविष्टो मुखे चापः समाहितः । पृथ्वीधरोऽर्य्यमा चैव तयोस्तावदधिष्ठितौ ॥ वक्षःस्थले चापवत्सः पूजनीयः सदा बुधैः । नेत्रयोर्दितिपर्ज्जन्यौ श्रोत्रेऽदितिजयन्तकौ ॥ सर्पेन्द्रा वंशसंस्थौ च पूजनीयौ प्रयत्नतः । सत्यरोगादयस्तद्वद्बाह्वोः पञ्च च पञ्च च ॥ रुद्रश्च राजयक्ष्मा च वामहस्ते समास्थितौ । सावित्रः सविता तद्बद्धस्तं दक्षिणमाश्रितौ ॥ विवस्वानथ मित्रश्च जठरे संव्यवस्थितौ । पूषा च पापयक्ष्मा च हस्तयोर्मणिबन्धने ॥ तथैवासुरसोमौ च वामपार्श्वे समास्थितौ । पार्श्वे तु दक्षिणे तद्वद्वितथः सगृहक्षतः ॥ उर्व्वोऽर्य्यमाम्बुपौ ज्ञेयौ जान्वोर्गन्धर्व्वपुष्पकौ । जङ्घयोर्भृगुसुग्रीवौ स्फिक्स्थौ दौवारिको मृगः ॥ जयशक्रौ तथा मेढ्रेपान्दयोः पितरस्तथा । मघ्ये नवपदो ब्रह्मा हृदये स तु पूज्यते ॥ चतुःषष्टिपदो वास्तुः प्रासादे ब्रह्मणा स्मृतः । ब्रह्मा चतुष्पदस्तत्र कोणेष्वर्द्धपदास्ततः ॥ बहिष्कोणे तु चाष्टौ तु सार्द्धाश्चोभयसंस्थिताः । विंशतिर्द्विपदाश्चैषां चतुःषष्टिपदे स्मृताः ॥ * ॥ गृहारम्भे तु कण्डूतिः स्वाम्यङ्गे यत्र जायते । शल्यस्त्वपनयेत्तत्र प्रासादे भवमेऽपि वा ॥ सशल्यं भयदं तस्मादशल्यं शुभदायकम् । हीनाधिकाङ्गभावांस्तु सर्व्वथा तु विवर्ज्जयेत् ॥ नगरग्रामदेशेषु सर्व्वत्रैवं प्रकल्पयेत् ।

पृष्ठ ४/३६०

चतुःशालं त्रिशालन्तु द्विशालञ्चैकशालकम् ॥ नामतस्तानि वक्ष्यामि स्वरूपेण द्बिजोत्तमाः ॥” इति मात्स्ये एकाशीतिपदवास्तुनिर्णयो नाम २२७ अध्यायः ॥ * ॥ सूत उवाच । “चतुःशालं प्रवक्ष्यामि स्वरूपान्नामतस्तथा । चतुःशालं द्बयद्वारैरलिन्दैः सर्व्वतोमुखम् ॥ नाम्ना तत् सर्व्वतोभद्रं शुभं देवनृपालये । पश्चिमद्बारहीनन्तु नन्द्यावर्त्तं प्रचक्ष्यते ॥ दक्षिणद्वारहीनं तदूर्द्ध्वमानमुदाहृतम् । पूर्ब्बद्वारविहीनन्तत् स्वस्तिकं नाम विश्रुतम् ॥ रुचकं चोत्तरद्वारविहीनं तत्प्रचक्ष्यते । सौम्यशालाविहीनन्तु त्रिशालं धन्यकञ्च तत् ॥ क्षेमवृद्धिकरं नॄणां बहुपुत्त्रफलप्रदम् । शालया पूर्ब्बया हीनं सुक्षेत्रमिति विश्रुतम् ॥ धन्यं यशस्यमायुष्यं शोकमोहविनाशनम् । चुल्ली तु याम्यया हीनं विशालं शालया तु यत् ॥ कुलक्षयकरं नॄणां सर्व्वव्याधिभयावहम् । हीनं पश्चिमया यत्तु पक्षघ्नं नाम तत् पुनः ॥ मित्रबन्धुसुतान् हन्ति तथा सर्पभवावहम् । याम्यापराभ्यां शालाभ्यां धनधान्यफलप्रदम् ॥ क्षेमवृद्धिकरं नॄणां तथा पुत्त्रफलप्रदम् । यमं सूर्य्यञ्च विज्ञेयं पश्चिमोत्तरशालकम् ॥ राजाग्निमयदं नॄणां कुलक्षयकरञ्च तत् । उदक्पूर्व्वे तु शाले द्वे दण्डाख्ये यत्र तद्भवेत् ॥ अकालमृत्युभयदं परचक्रभयावहम् । धनाख्यं यामपूर्ब्बाभ्यां शालाभ्यां यद्द्विशालकम् ॥ तच्छस्त्रभयदं नॄणां पराभवभयावहम् । चुल्ली पूर्ब्बापराभ्यान्तु सा भवेत् मृत्युसूचनी ॥ वधबन्धाय शस्त्राणामनेकभयकारकम् । काचमुत्तरयामाभ्यां शालाभ्यां भयदं नृणाम् ॥ सिद्धार्थवर्ज्यं वर्ज्यानि द्विशालानि सदा बुधैः ॥ * ॥ अथातः संप्रवक्ष्यामि भवनं पृथिवीपतेः । पञ्चप्रकारं तत् प्रोक्तमुत्तमादिविभेदतः ॥ अष्टोत्तरं हस्तशतं विस्तारश्चोत्तमो मतः । चतुर्ष्वन्येषु विस्तारो हीयते चाष्टभिः करैः ॥ चतुर्थांशाधिकं दैर्घ्यं पञ्चस्वपि निगद्यते । युवराजस्य वक्ष्यामि तथा भवनपञ्चकम् ॥ षड्भिः षड्भिस्तथाशीतिर्हीयते तत्र विस्त- रात् । त्र्यंशेन चाधिकं दैर्घ्यं पञ्चस्वपि निगद्यते ॥ * ॥ सेनापतेः प्रवक्ष्यामि सदा भवनपञ्चकम् । चतुःषष्टिन्तु विस्तारात् षड्भिः षड्भिस्तु हीयते ॥ पञ्चस्वतेषु दैर्घ्यञ्च षड्भागेनाधिकं भवेत् ॥ * ॥ मन्त्रिणामथ वक्ष्यामि तथा भवनपञ्चकम् ॥ चतुश्चतुर्भिर्हीना स्यात् करषष्टिः प्रविस्तरे । अष्टांशेनाधिकं दैर्घ्यं पञ्चस्वपि निगद्यते ॥ * ॥ सामन्तामात्यलोकानां वक्ष्ये भवनपञ्चकम् । चत्वारिंशत्तथाष्टौ च चतुर्भिर्हीयते क्रमात् ॥ चतर्थांशाधिकं दैर्घ्यं पञ्चस्वेतेषु शस्यते । * । शिल्पिनां कञ्चुकीनाञ्च वैश्यानां गृहपञ्चकम् ॥

अष्टाविंशत् कराणान्तु द्बिहीनं विस्तरेण तत् । द्विगुणं दैर्घ्यमेवोक्तं मध्यमेष्वेवमेव तु ॥ * ॥ दूतकर्म्मान्तिकादीनां वक्ष्ये भवनपञ्चकम् । चतुर्थांशाधिकं दैर्घ्यं विस्तारो द्वादशैव तु ॥ अध्यर्द्ध्वकरहानिः स्यात् विस्तारात् पञ्चसु क्रमात् । * । दैवज्ञगुरुवैद्यानां सभास्तारपुरोधसाम् ॥ तेषामपि प्रवक्ष्यामि सदा भवनपञ्चकम् । चत्वारिंशच्च विस्ताराच्चतुर्भिर्हीयते क्रमात् ॥ पञ्चस्वेतेषु दैर्घ्यञ्च षड्भागेनाधिकं भवेत् । * । चतुर्व्वर्णस्व वक्ष्यामि सामान्यं गृहपञ्चकम् ॥ द्बात्रिंशकं कराणान्तु चतुर्भिर्हीयते क्रमात् । आषोडशादिति परं नूनमन्त्यावसायिनाम् ॥ दशांशेनाष्टभागेन त्रिभागेणाथ पादिकम् । अधिकं दैर्घ्यमित्याहुर्ब्राह्मणादेः प्रशस्यते ॥ सेनापतेर्नृपस्यापि गृहस्यैवोत्तरेण तु । नृपवासगृहं कार्य्यं भाण्डागारन्तथैव च ॥ सेनापतेर्गृहस्यापि चातुर्व्वर्ण्यस्य चान्तरम् । वासकोषगृहं कार्य्यं राजपूज्येषु सर्व्वदा ॥ अन्तरप्रभवाणाञ्च स्वपितुर्दूरमिष्यते । तथा हस्तशतादर्व्वाक् गदितं वनवासिनाम् ॥ सेनांपतेर्नृपस्यापि सप्तत्या सहितेऽन्विते । चतुर्द्दशहृते व्यासे शालान्यासः प्रकीर्त्तितः ॥ पञ्चत्रिंशद्धृते तस्मिन् अलिन्दः समुदाहृतः । तथा षट्त्रिंशद्धस्तात्तु सप्ताङ्गुलसमन्वितः ॥ विप्रस्य महती शाला न दैर्घ्यं परतो भवेत् । दशाङ्गुलाधिका तद्वत् क्षत्त्रियस्य विधीयते ॥ पञ्चत्रिंशत् करा वैश्ये अङ्गुलानि त्रयोदश । तावत्करैस्तु शूद्रस्य युता पञ्चदशाङ्गुलैः ॥ शालायास्तु त्रिभागेण यस्याग्रे वीथिका भवेत् । सोष्णीशं नाम तद्वास्तु पश्चाच्छायोच्छ्रयम्भवेत् ॥ पार्श्वयोर्वीथिका यत्र सावष्टम्भन्तदुच्यते । समन्ताद्वीथिका यत्र सुस्थितं तदिहोच्यते ॥ शुभदं सर्व्वमेतत् स्यात् चातुर्वर्ण्यञ्चतुर्व्विधम् । विस्तरात् षोडशो भागस्तथा हस्तचतुष्टयम् ॥ प्रथमो भूमिक्रोच्छ्राय उपरिष्टात् प्रहीयते । द्वादशांशेन सर्व्वासु भूमिकासु तथोच्छ्रयः ॥ पक्वेष्टके भवेद्भित्तिः षोडशांशेन विस्तरात् । दानवेन विकल्पः स्यात् तथा मृण्मयभित्तिके ॥ गर्भमानेन मानन्तु सर्व्ववास्तुषु शस्यते । गृहवासस्य पञ्चाशदष्टादशभिरङ्गुलैः ॥ संयुतो द्वारनिष्कम्भो द्विगुणश्चोच्छ्रयो भवेत् । द्वारशाखासु बाहुल्यमुच्छ्रायं करसम्मितैः ॥ अङ्गुलैः सर्व्ववास्तूनां पृथुत्वं शस्यते बुधैः । उदुम्बरोत्तराङ्गे च तदर्द्धार्द्धं प्रविस्तरैः ॥” इति मात्स्ये वास्तुविद्यासु गृहमाननिर्णयो नाम २२८ अथ्यायः ॥ * ॥ सूत उवाच । “अथातः संप्रवक्ष्यामि स्तम्भमानविनिर्णयम् । कृत्वा स्वभवनोच्छ्रायं सदा सप्तगुणं बुधः ॥ अशीत्यन्तं पृथुत्वं स्यादग्रे नवगुणैः सह । रुचकञ्चतुरस्रः स्यादष्टांशो वज्र उच्यते ॥

द्विवज्रः षोडशास्रस्तु द्बादशास्रः प्रलीनकः । मध्यप्रदेशे यः स्तम्भो वृत्तो वृत्त इति स्मृतः ॥ एतेपञ्च महास्तम्भाः प्रशस्ताः सर्व्ववास्तुषु । पद्मवल्लीलता कार्य्या पत्रदर्शनरूपिता ॥ स्तम्भस्य नवमांशेन पद्मकुम्भोत्तराणि च । स्तम्भतुल्या तुला प्रोक्ता हीनाश्चोपतुला ततः ॥ त्रिभागेणेह सर्व्वत्र चतुर्भागेण वा पुनः । हीनं हीनञ्चतुर्थांशात्तथा सर्व्वासु भूमिषु ॥ वासगेहानि सर्व्वेषां प्रवेशे दक्षिणेन तु । * । द्वाराणि तु प्रवक्ष्यामि प्रशस्तानीह तानि तु ॥ पूर्ब्बेणेन्द्रं जयन्तञ्च द्वारं सर्व्वत्र शस्यते । याम्यञ्च वितथञ्चैध दक्षिणेन विदुर्बधाः ॥ पश्चिमे पुष्पदन्तञ्च वारुणञ्च प्रशस्यते । उत्तरेण तु भल्लाटं सौम्यञ्च शुभदं भवेत् ॥ तथा वास्तुसु सर्व्वत्र वेधं द्वारस्य वर्ज्जयेत् । द्वारे तु रथ्यया विद्धे भवेत् सर्व्वकुलक्षयः ॥ तरुणा दोषबाहुल्यं शोकः पङ्केन जायते । अपस्मारो भवेन्नूनं कूपवेधेन सर्व्वदा ॥ व्यथा प्रस्रवणेन स्यात् कीलेनाग्निभयम्भवेत् । विनाशो देवताविद्धे स्तम्भेन स्त्रीहृतो भवेत् ॥ गृहभर्त्तुर्विनाशः स्यात् गृहेण च गृहे कृते । अमेध्यावस्करैर्व्विद्धे गृहिणीबन्धनम्भवेत् ॥ तथा शस्त्रभयं विद्यादन्त्यजस्य गृहेण तु । उच्छ्रायद्बिगुणां भूमिं त्यक्त्वा वेधो न विद्यते ॥ स्वयमुद्घाटिते द्वारे उन्मादो गृहमेधिनाम् । स्वयञ्च पिहिते विन्द्यात् कुलनाशं विचक्षणः ॥ मानाधिके राजभयं नीचे तस्करतो भयम् । द्वारोपरि च यद्द्वारं तदन्तकमुखं स्मृतम् ॥ आध्वानं मध्यदेशे तु अधिको यस्य विस्तरः । वज्रन्तु शकटं मध्ये सद्यो भर्त्तृविनाशनम् ॥ तथान्यपीडितद्वारं बहुदोषकरम्भवेत् । मूलद्वारं तथान्यन्तु नाधिकं शोभनम्भवेत् ॥ कुम्भश्रीपर्णिवल्लीभिर्मू लद्वारन्तु शोभयेत् । पूजयेच्चापि तन्नित्यं वलिना चाक्षतोदकैः ॥ * ॥ भवनस्य वटः पूर्ब्बे दिग्भागे सर्व्वकालिकः । उडुम्बरस्तथा याम्ये वारुणे पिप्पलः शुभः ॥ प्लक्षश्चोत्तरतो धन्यो विपरीतस्त्वसिद्धये । कण्टकी क्षीरवृक्षश्च आसन्नः सफलो द्रुमः ॥ भयं हानिं प्रजाहानिं कुर्व्वन्ति क्रमशः सदा । न च्छिन्द्याद्यदि तानन्यानन्तरे स्थापयेत् शुभान् । पुन्नागाशोकवकुलशमीतिलकचम्पकान् । दाडिमी पिप्पली द्राक्षा तथा कुसुममण्डपम् ॥ जम्बीरपूगपनसद्रुमकेतकीभि- र्जातीसरोजशतपत्रिकमल्लिकाभिः । यन्नारिकेलकदलीदलपाटलाभि- र्युक्तं तदत्र भवनं श्रियमातनोति ॥” इति मात्स्ये वास्तुविद्यासु वेधपरिवर्ज्जनो नाम २२९ अध्यायः ॥ * ॥ सूत उवाच । “उदगादिप्लवं वास्तु समानशिरसन्तथा । परीक्ष्य पूर्ब्बवत् कुर्य्यात् स्तम्भोच्छ्रायं विचक्षणः ॥

पृष्ठ ४/३६१

न देवधूर्त्तसचिवचत्वराणां समीपतः । कारयेद्भवनं प्राज्ञो दुःखशोकभयं यतः ॥ तस्य प्रवेशाश्चत्वारस्तस्योत्सङ्गोऽग्रतः शुभः । पृष्ठतः पृष्ठभङ्गस्तु सव्यावर्त्तः प्रशस्यते ॥ अपसव्यो विनाशाय दक्षिणे शीर्णकस्तथा । सर्व्वकामफलो नॄणां संपूर्णो नाम वामतः ॥ एवं प्रवेशमालोक्य यत्नेन गृहमारभेत् । * । अथ संवत्सरे पूर्णे मुहूर्त्ते शुभलक्षणे ॥ रत्नोपरि शिलां कृत्वा सर्व्वबीजसमन्विताम् । चतुभिर्ब्राह्मणैस्तम्भं वस्त्रालङ्कारपूजितम् ॥ शुक्लाम्बरधरः शिल्पी सहितो वेदपारगैः । स्थापितं विन्यसेत् तद्वत् सर्व्वौषधिसमन्वितम् ॥ नानाक्षतफलोपेतं वस्त्रताम्बूलसंयुतम् । ब्रह्मघोषेण वाद्येन गीतमङ्गलनिस्वनैः ॥ पायसं भोजयेद्विप्रान् होमस्तु मधुसर्पिषा । वास्तोस्पते प्रतिजानीहि मन्त्रेणानेन सर्व्वदा ॥ सूत्रपाते तथा कार्य्यमेवं स्तम्भोदये पुनः । द्वारबन्धोच्छ्रये तद्बत् प्रवेशसमये तथा ॥ वास्तूपशमने तद्वत् वास्तुयज्ञस्तु पञ्चधा । ईशाने सूत्रपातः स्यादाग्नेये स्तम्भरोपणम् ॥ प्रदक्षिणञ्च कुर्व्वीत वास्तोः पदविलेखनम् । तर्ज्जनी मध्यमा चैव तथाङ्गुष्ठस्तु दक्षिणे । प्रबालरत्नकनकं फलपिष्टकृतोदकम् । सर्व्ववास्तुविभागेषु शस्तम्पद्विलेखने ॥ न भस्माङ्गारकाष्ठेन न शस्त्रनखचर्म्मभिः । न च सास्थिकपालेन क्वचिद्वास्तु प्रलेखयेत् ॥ एभिर्विलेखितं कुर्य्यात् दुःखशोकामयादिकम् । यदा गृहप्रवेशः स्याञ्छिल्पी तत्रोपलेखयेत् ॥ स्तम्भसूत्रादिके तद्वत् शुभाशुभफलोदयम् । * । आदित्याभिमुखं रौति शकुनः परुषं यदि ॥ तुल्यकालं स्पृशेदङ्गं गृहभर्त्तुः समात्मनः । वास्त्वङ्गे तद्विजानीयान्नरशल्यं भयप्रदम् ॥ शकुनानन्तरं तत्र हस्त्यश्वश्वापदम्भवेत् । तदङ्गसम्भवं विद्यात्तत्र शल्यं विचक्षणः ॥ प्रसार्य्यमाणे सूत्रे तु श्वगोमायुविलङ्घिते । तत्र शल्यं विजानीयात् खरशब्दे च भैरवे ॥ यदीशान्तेऽथ दिग्भागे मधुरं रौति वायसः । धनन्तत्र विजानीयादङ्गे वा स्वाम्यधिष्ठिते ॥ सूत्रच्छेदे भवेन्मृत्युर्व्याधिः कीले त्वधोमुखे । अङ्गारेषु तथोन्मादं कपालेषु च सम्भ्रमम् । कम्बुशल्ये च जानीयात् पुंश्चल्यं स्त्रीषु वास्तुवित् । गृहभर्त्तुर्गृ हस्यापि विनाशः शिल्पिसम्भ्रमे ॥ स्तम्भस्थाने च्युते कुम्भे शिरोरोगं विनिर्द्दिशेत् । कुम्भापहारे सर्व्वस्य कुलस्यापि क्षयो भवेत् ॥ मृत्युं स्थानच्युते कुम्भे भग्ने बन्धं विदुर्ब्बुधाः । करसंख्याविनाशे तु नाशं गृहपतेर्विदुः ॥ बीजौषधिविहीने तु भूतेभ्यो भयमादिशेत् । प्राग्दक्षिणेन विन्यस्य स्तम्भे च्छत्रं विवेशयेत् ॥ ततः प्रदक्षिणेनान्यन्न्यसेत् स्तम्भं विचक्षणः । यस्माद्भयकरं नॄणां योजितान्यप्रदक्षिणम् ॥ रक्षां कुर्व्वीत यत्नेन स्तम्भोपद्रवनाशिनीम् । तथा फलवतीं शाखां स्तम्भोपरि निवेशयेत् ॥

प्रागुद्रक्प्लवनं कार्य्य द्बिमुखन्तु न कारयेत् । स्तम्भंवा भवनं वापि द्बारंवा स्वगृहन्तथा ॥ दिङ्मूढे कुलनाशः स्यात् न च सम्बर्द्धयेद्गृहम् । यदि सम्बर्द्धयेद्गेहं सर्व्वदिक्षु विवर्द्धयेत् ॥ पूर्व्वेण वर्द्धितं बास्तु कुर्य्याद्बैराणि वै सदा । दक्षिणे वर्द्धितं वास्तु मृत्यवे स्यान्न संसयः ॥ पश्चाद्वृद्धन्तु यद्वास्तु तदर्थक्षयकारकम् । वर्द्धायितं तथा सौम्ये बहुसन्तापकारकम् ॥ आग्नेये यत्र वृद्धिः स्यात् तदग्निभयदम्भवेत् । वर्द्धितं राक्षसे कोणे शिशुक्षयकरं भवेत् ॥ वर्द्धायितन्तु वायव्ये वातव्याधिप्रकोपकृत् । ईशाने तु प्रजाहानिर्वास्तौ सम्बर्द्धिते सदा ॥ * ॥ ईशाने देवतागारं तथा शान्तिगृहं भवेत् । महानसं तथाग्नेये तत्पार्श्वे चोत्तरं जलम् ॥ गृहस्योपस्करं सर्व्वं नैरृते स्थापयेद्बुधः । बन्धस्थानं बहिःकुर्य्यात् स्नानमण्डपमेव च ॥ धनधान्यञ्च वायव्ये कर्म्मशाला ततो बहिः । एवं वास्तुनिवेशः स्यात् गृहभर्त्तुः शुभावहः ॥” इति मात्स्ये वास्तुविद्यागृहनिर्णयो नाम २३० अध्यायः ॥ * ॥ सूत उवाच । “अथातः संप्रक्ष्यामि दार्व्वाहरणमुत्तमम् । धनिष्ठापञ्चकं त्यक्त्वा विष्ट्यादिकमतः परम् ॥ ततः साम्बत्सरोद्दिष्टे दिने यायाद्वनं बुधः । प्रथमं वलिपूजान्तु कुर्य्यात् वृक्षाय सर्व्वदा ॥ पूर्व्वोत्तरेण पतितं गृहे दारु प्रशस्यते । अन्यथा न शुभं विद्याद्याम्यापरनिपातने ॥ क्षीरवृक्षोद्भवं दारु न गृहे विनिवेशयेत् । कृताधिवासं विहगैरनिलानलपीडितम् ॥ गजावभग्नञ्च तथा विद्युन्निर्घातपीडितम् । अर्द्धशुष्कं तथा दारु भग्नशुष्कं तथैव च ॥ चैत्यदेवालयोत्पन्नं नदीसङ्गमजन्तथा । श्मशानकूपनिलयं तडागादिसमुद्भवम् ॥ वर्ज्जयेत् सर्व्वथा दारु यदीच्छेद्विपुलां श्रियम् । तथा कण्टकिनो वृक्षान्नीपनिम्बविभीतकान् ॥ श्लेष्मातकान् एलतरून् वर्ज्जयेत् गृहकर्म्मणि । अशनं शाकमधुकसर्ज्जशालाः शुभावहाः ॥ चन्दनं पनसं धन्यं सुरदारु हरिद्रका । द्वाभ्यामेकेन वा कुर्य्यात् त्रिभिर्व्वा भवनं शुभम् ॥ बहुभिः कारितं यस्मादनेकभयदं भवेत् । एकैकं शिंशपा ध्रन्या श्रीपर्णी तिन्दुकी तथा ॥ एता नान्यसमायुक्ता कदाचिच्छुभकारिकाः । स्यन्दनः पनसस्तद्वत् सरलार्ज्जुनपद्मकाः ॥ एते नान्यसमायुक्ता बास्तुकार्य्ये शुभप्रदाः । तरुच्छेदे महापीते गोधां विद्याद्बिचक्षणः ॥ माञ्जिष्ठवर्णे भेकः स्यात् नीले सर्पं विनिर्द्दिशेत् । अरुणे सरटं विद्यात् मुक्ताभे शुकमादिशेत् ॥ कपिले मूषिकां विद्यात् खड्गाभे जलमादिशेत् । एवंविधं सगर्भन्तु वर्ज्जयेद्वास्तुकर्म्मणि ॥ पूर्व्वं छिन्नन्तु शृह्णीयात् निमित्तं शकुनैः शुभैः । * । व्यासेन गुणि दैर्घे अष्टभिर्वै हते तथा ॥ यच्छेषमायतं विद्यादष्टभेदं वदामि वः ।

ध्वजो धूमश्च सिंहश्च श्वा वृषः खर एव च ॥ हस्ती ध्वाङ्क्षश्च पूर्ब्बाद्याः करिशेषा भवन्त्यमी । ध्वजः सर्व्वमुखो धन्यः प्रत्यग्वारो विशेषतः ॥ उदङ्मुखो भवेत् सिंहः प्राङ्मुखो वृषभो भवेत् । दक्षिणाभिमुखो हस्ती सप्तभिः स उदाहृतः ॥ एकेन ध्वज उद्दिष्टस्त्रिभिः सिंह उदाहृतः । पञ्चभिर्वृषभः प्रोक्तो विकोणस्थांस्तु वर्ज्जयेत् ॥ तमेवाष्टगुणं कृत्वा विद्याद्राशिं विचक्षणः । सप्तविंशद्धृते भागे ऋक्षं विद्याद्बिचक्षणः ॥ अष्टभिर्भाजिते ऋक्षे यच्छेषं स व्ययो मतः । व्ययाधिकं न कुर्व्वीत यतो दोषकरम्भवेत् । आयाधिके भवेच्छान्तिरित्याह भगवान् हरिः ॥ कृत्वाग्रतो द्बिजवरानथ पूर्णकुम्भं दध्यक्षताम्रदलपुष्पफलोपशोभम् । दत्त्वा हिरण्यवसनानि तथा द्विजेभ्यो माङ्गल्यशान्तिनिलयाय गृहं विशेच्च ॥ गृह्योक्तहोमविधिना वलिकर्म्म कुर्य्यात् प्रासादवास्तुशमने च विधिर्य उक्तः । सन्तर्पयेत् द्विजवरानथ भक्ष्यभोज्यैः शुक्लाम्बरश्च भवनं प्रविशेत् सधूमम् ॥” इति मात्स्ये वास्तुविद्यानुकीर्त्तनं समाप्तम् २३१ अध्यायः ॥ * ॥ अन्यच्च । अथ वास्तुयुक्तिः । तत्र स्थाननिर्णयः । “नदीश्मशानशैलानां वनस्य निकटे तथा । न वास्तुकर्म्म कुर्व्वीत न द्वन्द्व-नगरान्तयोः ॥” * ॥ तत्र दिङ्निर्णयः । “राक्षसानिलवह्नीनां यमस्य दिशि वेश्मनः । नारम्भं कारयेद्राजा भीरुग्दाहक्षयप्रदम् ॥” तथा हि । “भोगः कीर्त्तिर्धनं रोगः स्थिरता च भयः क्षयः । दाह इत्येव कथितो दिशि वास्तुफलोद्भवः ॥” भोजे च । “यल्लग्ने जायते राजा तस्य लग्नस्य यः पतिः । या दिक् तस्य नृपस्तस्यां वास्त्वारम्भं समा- चरेत् ॥” एवञ्च । “कुजाधिपतिके मेषलग्ने जातस्य भूपतेः ॥” कुजाधिपतिकायां दक्षिणस्यामपि वास्तुर्न दुष्यतीति । पराशरस्तु । “यद्दशाजनितो राजा वास्तुस्तम्भस्तु तद्दिशि ॥” एतेन सूर्य्यादिजनितस्य नृपतेः पूर्ब्बादिदिक्षु वास्तुकरणम् । तेन शुक्रदशायां जातस्याग्ने- य्यामपि न दुष्यति ॥ * ॥ अथ लक्षणम् । “वास्तु कुर्य्यान्महीपालः समं सुस्निग्धमृत्तिकम् । प्रागुदक्प्लवनं रम्यं रम्यवृक्षोपशोभितम् ॥ लक्ष्मीर्द्दाहः क्षयो भीतिर्धननाशोऽभ्यशून्यता । सम्पद्वृद्धिरिति प्रोक्तं पूर्ब्बादिककुभां फलम् ॥” तथा हि प्लवनमन्यत् । “जन्मलग्नेन दिक् पश्चात् राज्ञां वास्तुप्लवोमतः ॥” एतेन सूर्य्याधिपतितुलालग्ने जातस्य नृपतेः सूर्य्याधिपतेः पूर्ब्बस्याः पश्चात् पश्चिमप्लवोऽपि न दुष्यति । अन्ये तु ।

पृष्ठ ४/३६२

“यद्दशाजनितो राजा तद्दिशोग्रप्लवो मतः ॥” एतेन गुरुदशाजातस्य नृपतेर्द्दक्षिणप्लवोऽपि न दुष्यति । अन्यत्र तु । “ब्रह्मक्षत्त्रियविट्शूद्राः पूर्ब्बादिदिग्युगे क्रमात् । वास्तुप्लवनमिच्छन्ति निजसम्पत्तिहेतवे ॥” नीतिशास्त्रे च । “वास्तुकर्म्म नृपः कुर्य्याद्बलवद्वैरिणो दिशि । दीर्धा वा चतुरस्रा वा वास्तुभूमिर्म्महीक्षिताम् । एतयोर्लक्षणं तद्वत् फलञ्च नगरे यथा ॥” * ॥ अथ मानम् । “राजकाण्डेन नृपतिर्वास्त्वारम्भं समाचरेत् । जयो भङ्गः सुखं दुःखं प्रीतिर्भीतिश्च यः स्थिरः । इत्यष्टौ वास्तुनामानि राजकाण्डैरनुक्रमात् ॥” अन्यत्र तु । “जन्मलग्ने महीभर्त्तुर्द्दण्डयोरन्त एव हि । राजकाण्डैस्तु तावद्भिर्वास्तु कुर्य्यान्महीपतिः ॥ सुदर्शाच्छन्दसंख्येन राजपट्टेन भूपतेः । वास्तुकर्म्मसमारम्भो धनधान्यजयप्रदः ॥” एतयोरपि पूर्ब्बवद्व्याख्यानम् । “राजच्छत्रेण कुत्रापि वास्तुपत्तनमिष्यते । तस्यापि पूर्व्ववन्मानमिति भागुरिभाषितम् ॥” अथ दोषगुणौ । “परनिर्म्मितवास्तुस्थो न तिष्ठति चिरं नृपः । न सुखाय न धर्म्माय तत्तस्य भुवि जायते ॥” अन्यत्रापि । “राजान्यवीर्य्यप्रत्याशी परवास्तुकृतस्थितिः । न सुखाय भवेन्नॄणां यथा परगृहे ग्रहः ॥ यः स्वनिर्म्मितवास्तुस्थो निजलग्नादिसंयुतः । विचारितपुरो राजा स चिरं सुखमश्नुते ॥” अन्यत्रापि । “राजा स्वबाहुवीर्य्याढ्यो निजनिर्म्मितवास्तु- भाक् । स चिर तनुते सौख्यं स्वगृहस्थो ग्रहो यथा ॥” अथ कालः । “वर्षान्तेऽभ्युदिते शुक्रे केन्द्रे सुरगुरौ शुभे । वास्तुकर्म्मसमारम्भं शुक्रचन्द्रार्कभूमिजे ॥ ग्रहवुक्तो यः समयः कर्त्तव्यस्तत्र वै शुभे । वास्त्वारम्भः कार्य्यः शुभसम्पत्तिकामिना राज्ञा ॥” इति वास्तुयुक्तौ वास्तूद्देशः ॥ * ॥ अन्येषां यथा । यदाह बास्तुकुण्डल्याम् । “स्वामिहस्तैश्चतुभिः स्याद्दण्डस्तेनैव मापयेत् । क्षेमो भयङ्करो भव्यः शोककृद्विजयः शुचिः ॥ वंशकृत् पापकारी च विकारी शोभनः शिवः । कुणपः कामदो धूम्रो धौम्यो धनहरस्तथा ॥ धनदः सुखकृच्चेति वाट्योऽष्टादश कीर्त्तिताः ॥” तद्यथा । “आयामपरिणाहाभ्यां योऽङ्कपिण्डोऽभिजायते । ऊनविंशतिहृते मागे शेषेणैता यथाक्रमम् ॥ क्षेमे सर्व्वार्थसंसिद्धिर्भयकारी भयङ्करः । भव्यो भोगं प्रकुरुते शोककृद्बन्धुनाशनः ॥ विजयः कुरुते वृद्धिं शुचिः सर्व्वसुखं वहेत् ।

वंशकृत् कुरुते वंशं पापकारी कुलापह ॥ विकारी कुरुते दुःखं शोभनः शुभमावहेत् । शिवः सर्व्वार्थसिद्ध्यै स्यात् कुणपः सर्व्वनाशनः ॥ कामदोऽभीष्टलाभः स्यात् धूम्रो दहति सर्व्वशः । धौम्ये धर्म्ममतिः सौख्यं दुःखं धनहरे भवेत् ॥ धनदे धनलाभः स्यात् सुखकृत् सुखकारकः । इति प्रोक्तोऽतिसंक्षेपाद्वास्तुलक्षणसंग्रहः ॥” भोजस्तु । दण्डमानं तथैव किन्तु युक्तिरन्या । स्वदशाब्दतो द्बिगुणैस्तैः शुभावह- श्चतुरस्र एव नववास्तु शिष्यते । किमु लग्नदण्डमितदण्डसम्मितः प्रकरोति वास्तुरतिसौख्यसम्पदम् ॥ ऊषरा वालुका क्लिन्ना त्रयमेतद्विनिन्दितम् । त्रिकोणो वर्त्तुलो दीर्घो यवमध्योबृहन्मुखः ॥ तथा डमरुरूपश्च सर्पाकारस्तथैव च । छिन्नो भिन्नो मध्यनिन्दो व्यजनाभश्चतुष्पथः ॥ त्रिपथो जनदोषी च वृक्षदोषी तथा परः । गजशुण्डाकृतिश्चैवोपद्रवाः परिकीर्त्तिताः ॥ वास्तुखण्डे महादोषा हेयास्तस्माद्विचक्षणैः । चतुरस्रः शुभो दीर्घस्तुल्यः प्रान्तः समाश्रितः । दोषैर्विहीनो विज्ञेयो वास्तुखण्डः सुखावहः ॥” इति युक्तिकल्पतरौ वास्तुयुक्तिः ॥ * ॥ तत्र कालनिर्णयः । “वैशाखश्रावणाषाढमार्गफाल्गुनकार्त्तिकाः । सुप्रशस्ता गृहारम्भे पत्नीपुत्त्रसमृद्धिदाः ॥ शुक्लपक्षे भवेत् सौख्यं कृष्णे च भवते भयम् । आदित्यभौमवर्ज्जन्तु सर्व्वे वाराः शुभावहाः ॥” तथान्यत्र । “पूर्णिमाद्यष्टमीं यावत् पूर्ब्बास्यं वर्ज्जयेद्गृहम् । उत्तरास्यं न कुर्व्वीत नवम्यादिचतुर्द्दशीम् ॥ अमावास्याष्टमीं यावत् पश्चिमास्यं विवर्ज्जयेत् ॥ नवम्यादि तथा याम्यं यावत् शुक्लचतुर्द्दशीम् । वज्रव्याघातशूले च व्यतीपातातिगण्डयोः ॥ विष्कम्भगण्डयोश्चैव गृहारम्भं न कारयेत् ॥ आदित्यद्वयरोहिणी मृगशिरो ज्येष्ठा धनिष्ठो- त्तरा रेवत्याथ मघानुराधहरिभिः शुद्धैः स्वभा- वादिभिः । सौम्यानां दिवसेऽथ पापरहिते योगे विरिक्ते तिथौ विष्टित्यक्तदिने वदन्ति मुनयो वेश्मादिकार्य्यं शुमम् ॥” मत्स्यपुराणेऽपि । “चन्द्रादित्यबलं लब्ध्वा लग्नं शुभनिरीक्षितम् । स्तम्भोच्छ्रायादि कर्त्तव्यमन्यत्र तु विवर्ज्जयेत् ॥ अश्विनी रोहिणी मूलमुत्तरात्रयमैन्दवम् । स्वातिर्हस्तानुराधा च वास्तुकर्म्मणि शस्यते ॥” तथा च । “त्रिभिस्त्रिभिर्वेश्मनि कृत्तिकाद्यै- रशेषपुत्त्राप्तिधनानि शोकाः । शत्रोर्भयं राजभयञ्च मृत्युः सुखं प्रवासश्च नव प्रभेदाः ॥

नाशं दिशन्ति मकरालिकुलीरलग्ने मेषे धटे धनुषि कर्म्मसु दीर्घसूत्रम् । कन्याझषे मिथुनके ध्रुवमर्थलाभो ज्योतिर्व्विदः कलससिं हवृषेषु वृद्धिम् ॥ लग्नेऽर्के वज्रसम्पातः कोषहानिश्च शीतगौ । मृत्युर्वसुन्धरापुत्त्रे चन्द्रजे सुखसम्पदः ॥ जीवे धर्म्मार्थकामाश्च सुतोत्पत्तिश्च भार्गवे । शनैश्चरे तु दारिद्र्यं राहावस्त्रं प्रवर्त्तते ॥” * ॥ अथ प्रवेशकालः । “शुद्धैर्द्बादशकेन्द्रगैर्न्निधनगैः पापैस्त्रिषष्ठायगै- र्ल्लग्ने केन्द्रगतेऽथवा सुरगुरौ दैतेयपूज्येऽपि वा । सर्व्वारम्भफलप्रसिद्धिरुदये राशौ च भर्त्तुः शुभे स्वग्राम्यस्थिरतोदये च भवनं कार्य्यं प्रवेशोऽपि वा ॥ पौष्णे धनिष्ठा अथ वारुणेषु स्वायम्भु वर्क्षे त्रिषु चोत्तरेषु । अक्षीणचन्द्रे शुभवासरे च तथा विरिक्ते च गृहप्रवेशः ॥ तिथिर्व्वारश्च लग्नादि समारम्भे यथोदितम् । प्रवेशेऽपि गृहस्याहुस्तथा ज्योतिर्व्विदो जनाः ॥” अथ द्वारम् । “नैकद्वारं वास्तुखण्डं न चतुर्द्द्वारमारभेत् । एकद्वारं दुःशरणं चतुर्द्द्वारं दुरावरम् ॥ त्रिद्वारमेव नृपतेर्व्वास्तुकर्म्म प्रशस्यते । द्वे मुख्ये तत्र चान्यत् स्यादमुख्यमिति निर्णयः ॥ राजद्वारस्तु तत्रैको यमद्वारस्तथा परः । अपद्वारं तथान्यत् स्यादिति द्बारस्य निर्णयः ॥ ब्रह्मक्षत्त्रियवैश्यानां प्रागुदक्पश्चिमैः क्रमात् । मुख्यद्वारं दक्षिणस्य परं तस्यापि दक्षिणे ॥ बलवद्वै वैरिमुख्यं द्बारमित्यन्यसम्मतम् । राजद्वारेऽन्यभूपानां शिष्टानांवा प्रवेशयेत् ॥ यात्राप्रसादपर्व्वाणि राजद्वारेषु कारयेत् । यमद्वारे छिदाकर्म्म द्बिषताञ्च प्रवेशनम् ॥ निःसारणं मृतानाञ्च दुष्टानाञ्च निबन्धनम् । अपद्धारेऽपरोधस्य गमनागमनक्रिया ॥ राज्ञे विलासयात्रा च मर्म्मज्ञस्य प्रवेशनम् ॥” अथ प्राचीरनिर्णयः । “मञैरभेद्या मनुजेरलङ्घ्याः प्राचीरखण्डा नृपतेर्भवन्ति ॥ राजदण्डोन्नताः सर्व्वे प्राचीराः पृथिवीभुजः । विंशतिस्ते तु पञ्चाग्रे पार्श्वयोः पञ्च पञ्च च ॥ पश्चात् पञ्च च विज्ञेयाः प्राचीरा पृथिवीभुजः । सर्व्वप्रान्ते त्वावरणो नाम प्राचीर उच्यते ॥ प्रतिप्राकारसंस्थानं द्वारं नाभिमुखस्थितम् । तत्र जयाख्यस्य दीर्घस्य वास्तुखण्डस्य निर्णयः ॥ तद्यथा । “राजच्छत्रान्तरे पञ्च राजद्वारे महीपतेः । राजदण्डत्रये सार्द्धजयद्बारे प्रतिष्ठिताः ॥ अद्वारे राजदण्डार्थे प्राचीराः पृथिबीपतेः । एवं व्यवस्थिते स्थाने मध्यमेतद्धि तिष्ठति ॥ राजच्छत्रद्वयं सार्द्धमायामे जयवास्तुनि । परिणाहे पञ्च राजदण्डास्तिष्ठन्ति मध्यतः ॥

पृष्ठ ४/३६३

राजपट्टाभिधानेन स्थानमेतन्निगद्यते । अस्मिन् गृहं नृपः कृत्वा सुचिरं सुखमश्नुते ॥ अज्ञानाद् दम्भतो राजा योऽन्यत्र गृहमारभेत् । सोऽचिरात् मृत्युमाप्नोति रोगं शोकं भयं तथा ॥ यमदण्डोदयदण्डौ केनाहतिरुपप्लवः । ये चान्ये वास्तुदोषाः स्युः स्थाने दोषाश्च ये पुनः । न स्पृश्यते राजपट्टस्तैः सर्पैर्गरुडो यथा ॥ द्विगुणादिरतोऽपि स्यात् क्रमाद्भङ्गादिवास्तुषु । राजछत्रमितेऽप्येवं प्राचीरे गुणदोषकौ ॥” * ॥ अथ जयाख्यस्य चतुरस्रस्य वास्तुखण्डनिर्णयः । “राजद्वारे हि प्राकारा राजच्छत्रान्तरे मताः । यमद्वारे सार्द्ध राजच्छत्रान्तरे च ये नृपाः ॥ अपद्वारे राजदण्डं जिता आरम्भिताः पुनः । अद्वारे भूपतेस्तस्य राजदण्डत्रयान्तरे ॥ एवं व्यवस्थिते स्थाने मध्यमे तत् प्रदृश्यते । आयामे राजच्छत्राणि चत्वारि परिणाहतः ॥ राजच्छत्रैकमानेन राजदण्ड उदाहृतः । अयञ्च सप्तमो भागो वास्तोर्भवति शोभनः ॥ अस्मिन् गृहं नृपः कृत्वा सुचिरं पाति मेदिनीम् । अस्मिन् विजयवृद्धिञ्च सौख्यञ्च समवाप्नुयात् ॥ यो राजा दम्भतोऽन्यत्र वेश्मारम्भं समा- चरेत् । य उक्तो राजदण्डोऽयं तस्येदं स्थानपञ्चकम् ॥ गजो व्याघ्रश्च सिंहश्च मृगो भृङ्गो यथाक्रमम् । सिंहे सिंहासनं स्थानं व्याघ्रे स्यात् द्वारमन्दि- रम् ॥ गजे यात्रालयं कुर्य्यात् मृगे केलिनिकेतनम् । भ्रमरेऽन्तःपुरं कुर्य्यात् क्रमेण पृथिवीपतेः ॥ तेन मध्यमेव सिंहासनं दीर्घस्य चतुरस्रकैः ॥” तत्र भविष्योत्तरे । “मेषादिचन्द्रे जातस्य नृपतेः स्युरनुक्रमात् । द्वादशैव गृहान् वक्ष्ये तेषां लक्षणमग्रतः ॥ सुनन्दः सर्व्वतोभद्रो भव्यो नान्दीमुखस्तथा । विनोदश्च विलासश्च विजयो विमलस्तथा । रङ्गः केलिर्जयो वीरो द्वादशैते प्रकीर्त्तिताः ॥” अथैषां लक्षणानि । “यद्यत्रैवोच्यते मानं तस्य तेनैव कल्पना । राज्ञः स्वहस्तमेकन्तु दीर्घे सर्व्वत्र निक्षिपेत् ॥ आयामेन सुन्दरः स्यात् राजहस्तैश्च पञ्चमिः । परिणाहे चतुर्भिश्च राजहस्तैः प्रतिष्ठितः ॥ अस्याधिदेवता भौमो रक्षतीदं वसुन्धरा । द्वाराणि विंशतिश्चास्य रक्तचित्रावृतानि च ॥ रक्तपट्टावृतो गेहः सकलार्थप्रसाधकः । अत्र स्थित्वा महीपालः सुचिरं पाति मेदि- नीम् ॥” दीर्घम् ५१ । प्रस्थम् ४० । इति सुन्दरः ॥ * ॥ “द्वौ राजहस्तावायामे परिणाहे तथैव च । इत्ययं सर्व्वतोभद्रः शुक्रश्चास्याधिदेवता ॥ दानवा रक्षकाश्चैव पूज्यास्ते चात्र यत्नतः । चतुर्द्दशास्य द्बाराणि कृष्णचित्रावृतानि च ॥ पीतपटावृतो ह्येष सर्व्वानिष्टविनाशनः ।

अत्र स्थित्वा महीपालः सर्व्वान् शत्रून् निकृ- न्तति ॥” दीर्घम् २१ । प्रस्थम् २० । इति सर्व्वतोभद्रः ॥ * ॥ “अष्टकोणो भवेद्भव्यः कोणो हस्तचतुष्टयः । राजहस्तोन्नतः कार्य्यो बुधश्चास्याधिदेवता ॥ रक्षका वसवश्चास्य पूज्यास्तेऽत्र प्रयत्नतः । अष्टौ द्वाराणि चास्य स्युः पीतचित्रावृतानि च ॥ पीतपट्टावृतो ह्येष सर्व्वानिष्टविनाशनः । अत्र स्थाता क्षितिपतिर्न रिष्टैरवमृद्यते ॥ राजदण्डो भवेद्दीर्घः प्रसरे राजहस्तकः । राजहस्ते राजहस्ते प्रकोष्ठां स्तत्र कारयेत् ॥ अयं नान्दीमुखो नाम चन्द्रश्चास्याधिदेवता । नक्षत्रलोकः पूज्योऽत्र स यस्मादस्य रक्षकः ॥ द्वाविंशतिस्तु द्वाराणि दोर्घे दश तथान्तरे । अन्यत्र दीर्घे एकं स्यात् प्रसरे एकमेव च ॥” दीर्घद्वितये दश द्वाराणि प्रसरद्वितये एकं कृत्वा द्वितयं एवं २२ द्वाराणि । “शुक्लचित्रेण सहितः शुक्लपट्टेन शोभितः । सर्व्वार्थसाधको राज्ञां लक्ष्मीविजयवर्द्धनः ॥” दीर्घम् ११ । प्रस्थम् १० । इति नान्दीमुखः ॥ * ॥ “दीर्घे त्रयो राजहस्ताः प्रसरे द्वौ प्रतिष्ठितौ । विनोद एष द्वाराणि त्रिंशत्कोष्ठद्वयं भवेत् ॥ रक्तचित्रेण चित्राङ्गो रक्तवस्त्रोपगूहितः । अत्र स्थाता नरपतिर्भवेत् कीर्त्तिप्रतापवान् ॥ सूर्य्याधिदेवता चास्य रक्षकाः सकलग्रहाः ॥” दीर्घम् ३१ । प्रस्थम् २० । इति विनोदः ॥ * ॥ “दीर्घेण राजदण्डार्द्धं प्रसरे राजहस्तकौ । विलास एष द्वाराणि चत्वारिंशद्बुधा विदुः ॥ गन्धर्व्वा रक्षकाश्चास्य प्रकोष्ठत्रितयं मवेत् । चित्रपद्मेन शङ्खेन चित्रवस्त्रेण शोभितः ॥ दुर्भिक्षशमनो ह्येष शस्यसम्पत्तिकारकः । तत्र स्थित्वा नरपतिः प्रचुरं सुखमश्नुते ॥” दीर्घम् ५१ । प्रस्थम् २० । इति विलास- गृहम् ॥ * ॥ “द्वादशहस्ताः प्रसरे दीर्घे द्बौ राजहस्तकौ कथितौ । विजये द्वादश भवनद्वाराणि स्युर्जयप्रदान्यत्र ॥ सूर्य्योऽधिदेवता चास्य रक्षतीमं विहङ्गराट् । अरुणाम्भोजचित्राङ्गो अरुणाम्बरभूषितः । तत्र स्थित्वा नरपतिः कृत्स्नां शास्ति वसुन्ध- राम् ॥” दीर्घम् २१ । प्रस्थम् १२ ॥ * ॥ “आयामे राजदण्डौ द्वौ प्रसरे राजदण्डकः । शतद्वारोपसहितः प्रकोष्ठैर्द्दशभिर्युतः ॥ दिक्पाला रक्षकाश्चास्य कुजश्चास्याधिदेवता । नानावर्णेन चित्रेण वसनेन विभूषितः ॥ अत्र स्थित्वा नरपतिः सुचिरं सुखमश्नुते । यस्मिन्राज्ये प्रतिष्ठेत विमलो गृहसत्तमः ॥ दुर्भिक्षं नात्र जायेत नेतयोर्न च विप्लवः । न रोगो नापि शोकश्च नैवोत्पातभवन्तथा । इत्यादि गुणबाहुल्यमन्यत्र कथितं बुधैः ॥” दीर्घम् २०० । प्रस्थम् १०० ॥ * ॥

“आयामपरिणाहाभ्यां राज्ञः षोडशहस्तकः । द्वाराणि षोडशैवास्य गुरुरस्याधिदेषता ॥ रक्षिका देवता चास्य शुक्लवस्त्रैर्विभूषणम् । अत्र स्थित्वा नरपतिः सर्व्वार्थान् मुवि साधयेत् ॥” दीर्घम् १७ । प्रस्थम् १६ । इति रङ्गः ॥ * ॥ “आयामे राजदण्डः स्यात् प्रसरे च तदर्द्धकम् । दश प्रकोष्ठा द्वाराणि शनिरस्याधिदेवता ॥ पिशाचा रक्षकाश्चास्य नीलवस्त्रादिभूषणम् । नाम्नायं केलिराख्यातो भयरोगविनाशनः । अत्र स्थित्वा नरपतिः सुखं विजयते रिपून् ॥” दीर्घम् १०० । प्रस्थम् ५० ॥ * ॥ “राजहस्तेन कोणः स्यादेवं केलिश्चतुर्द्दश । चतुर्द्दशैव द्वाराणि राहुरस्याधिदेवता ॥ नक्तञ्चरा रक्षकास्तु नानावर्णाम्बरादिकम् । अयं जयः प्रकटितः सर्व्वत्रैव जयप्रदः ॥ आयामे राजहस्तः स्यात् परिणाहेऽष्टहस्तकः । नानारूपः कुटीरूपो वीरो नाम यजप्रदः ॥ बृहस्पतिर्देवतास्य रक्षकाश्चास्य खेचराः । विचित्रवसनोपेतः सर्व्वकामार्थदायकः ॥” द्रीर्घम् ११ । प्रस्थम् ८ । इति वीरः ॥ * ॥ “यो यस्य गदितो वर्णस्तथा स्याच्चामरोऽपि च । राजहस्तान्तरे पञ्च चामराः स्युर्म्महीभुजाम् ॥ चन्द्रोऽपि दर्पणे हस्त उपरि क्रमतो न्यसेत् । पताकाध्वजयुक्ताश्च गृहरक्षक-रक्षसाम् । छत्रयुक्तं गृहं राज्ञां विज्ञेयं चक्रवर्त्तिनाम् ॥” एषां नियमः परवत् । “इति द्वादशचिह्नानि गृहाणां कथितानि वै । विमृष्यैतानि नृपतिर्गृहारम्भं समाचरेत् ॥ इति सिंहासनस्थानमिति राष्ट्रस्य मस्तकम् । इतोऽन्ये चित्तहर्षार्थाः प्रासादाः पृथिवीभुजः ॥ जलयन्त्रादयो येऽन्ये तेषां नास्ति विनिश्चयः । स्वजन्मगेहसंस्थो यो नृपतिः शुभचेतनः ॥ स चिरं पृथिवीं शास्ति सर्व्वार्थान् साधयत्यपि । यो वा तत्परगेहस्थो दुर्म्मोहात् धरणीपतिः ॥ न चिरं पाति वसुधां घोरं रोगञ्च विन्दति । स्वलग्नपतिमित्रस्य गृहवारो न दुष्यति ॥” * ॥ परञ्च । “हीरकस्य विशुद्धस्य ब्रह्मजातेर्म्महाद्युतेः । सूर्य्याङ्गस्पर्शमात्रेण वमतो दीप्तिमच्छिखाः । गृहाग्रे धारयेद्राजा तद्बज्रं वज्रवारणम् ॥” वात्स्यस्तु । “गृहेषु मणिविन्यासो विज्ञेयो न च दण्डवत् । विशुद्धहीरकन्यासो विधेयः सदनोपरि । तेन सर्व्वाणि नश्यन्ति अरिष्टानि मही- भुजाम् ॥” भोजोऽपि । “वास्तुखण्डोऽब्जरूपः स्यात्यथार्थैर्नामभिः स्वकैः । यमद्वारात् समारभ्य यावदद्वारमिष्यते ॥” तद्यथा, -- “मृत्युर्भयः स्थिरश्चण्डो धनं विभव एव च । वीरस्तापश्च इत्यष्टौ वास्तुभागा यथाक्रमम् ॥

पृष्ठ ४/३६४

यमनैरृततोयेशवायुयक्षेशशङ्कराः । इन्द्रो वह्निरिति प्रोक्ता विभागानामघीश्वराः ॥ मृत्यौ कारालयं कुर्य्यात् भयस्थाने च पत्तयः । स्थिरे सहचरान् रक्षेत् चण्डे वाजिगजादयः ॥ धने धान्यादिकं रक्षेव् विभवे कोषरक्षणम् । राजपट्टे भवेद्वीरो तापे कश्चिन्नरालयम् । प्राचीरप्रतिभागान्ते इति भोजस्य सम्मतम् ॥” इति युक्तिकल्पतरौ राजगृहयुक्तिः ॥ * ॥ “वास्तुमानेन नियमो गृहमाणेन निर्णयः ॥” तत्र वास्तुप्लवलक्षणम् । “पूर्ब्बप्लवो वृद्धिकरो धनदश्चोत्तरप्लवः । दक्षिण्यो मृत्युदो वास्तुर्द्धनहा पश्चिमप्लवः ॥ कोणे रेखाद्वयं कृत्वा मध्ये रेखाद्वयं तथा । ऐशानकोणतो रेखा दक्षिणाद्यैर्ध्वजास्तथा ॥ नाचामरो नामणिश्च नापताकापि नाध्वजः । नाकुम्भादिर्नावितानो ना चित्रो नातिचित्रधृक् ॥ नात्युच्चो नातिनीचो वा नाप्रकीर्णप्रकीर्णकः । ना धातुर्नागवाक्षश्च न चैकानेकद्बारभाक ॥ नियमोऽस्तु महीन्द्राणां सर्व्वसम्पत्तिहेतवे ॥” इति राजगृहयुक्तिः ॥ * ॥ अन्येषान्तु यथा वास्तुमानेन नियमः । “ध्वजो धूमस्तथा सिंहः श्वा वृषो गर्द्दभो गजः । काक इत्येष गदितो वास्तुस्थानस्य निर्णयः । अयुग्मे सुखसम्पत्तिर्युग्मञ्च विपदास्पदम् ॥” एवमन्यत्रापि । “ध्वजे विभूतिर्विपदश्च धूमे सिंहे विभोगः शुनि सर्व्वनरशः । वृषे सुखं गर्द्दभतो विनाशो गजे धनं काकपदे च मृत्युः ॥ कोणरेखा कोणशुचिः सुखसम्पत्तिनाशिनी । पूर्ब्बपश्चिमतो दण्ड उदयाख्यः सुखावहः ॥ दक्षिणोत्तरतो दण्डो वंशहा यमदण्डकः । गृहाणि पातयेद्धीमानेषां दण्डव्यधान्तरे ॥ * ॥ एका चेद्दक्षिणे शाला द्वे च दक्षिणपश्चिमे । तिस्रश्चेत् पूर्ब्बतो हीनाश्चतुःशालं सुखावहम् ॥ पश्चिमास्यं ध्वजे वेश्म सिंहे तूदङ्मुखं शुभम् । पूर्ब्बालयं धृषस्थाने दक्षिणाभिमुखं गजे ॥ पदाघातः परिखाघातः पथाघातस्तथैव च । जलदोषो वृक्षदोषो दोषा इत्येवमादयः ॥ गच्छतां पदतालस्य श्रवणं यदि वेश्मनि । पदाघातो नाम दोषः पुत्त्रपौत्त्रधनाषहः ॥ परिखादण्डयोर्घातो वास्तुनोः प्रतिवेशिनोः । परिखाघातो नाम दोषः कुलवीर्य्यधनापहः ॥ पथाघातो नाम दोष आघातो वास्तुनः पथः । स हन्ति भोगं वंशञ्च तस्य भेदमतः शृणु ॥ एकमार्गं सुखं कुर्य्यात् द्विपथं कुलवर्द्धनम् । त्रिपथं कुलनाशाय सर्व्वनाशश्चतुष्पथे ॥ स्ववाट्यां परवाट्याञ्च यस्तिष्ठति जलाशयः । तद्दोषो जलदोषः स्यात् स हन्ति कुलसम्पदः ॥ ऋद्धिमानसुखैश्वर्य्यमृत्युक्लेशभयामयाः । एते जलाशये दोषाः पूर्ब्बादिदिक्षु च क्रमात् ॥ स्ववास्तुवृक्षतो दोषः कुलसम्पत्तिनाशवः ।

वर्ज्जयेत् पूर्ब्बतोऽश्वत्थं प्लक्षं दक्षिणतस्तया ॥ ऐशान्यां रक्तपुष्पञ्च आग्नेय्यां क्षीरिणस्तथा । यत्र तत्र स्थिता वृक्षा विल्वदाडिमकेशराः । पनसा नारिकेलाश्च शुभं कुर्व्वन्ति निश्चयम् । निशा नीली पलाशश्च चिञ्चा श्वेतापराजिता । कोविदारश्च सर्व्वत्र सर्व्वं निघ्नन्ति मङ्गलम् ॥ * ॥ गृहपातनमिच्छन्ति नागस्य स्वपने क्रगात् । पूर्ब्बादिषु शिरः कृत्वा नागः शेते त्रिभि- स्त्रिभिः । भाद्राद्यैर्व्वामपार्श्वेन तस्य क्रोडे गृहं शुभम् ॥” तत्र प्रमाणम् । “स्वामिहस्तप्रमाणेन ज्येष्ठपत्नीकरेण वा । गृहाभ्यन्तरसंस्थानं मापयेदभितो नरः ॥” * ॥ तत्र सामान्यलक्षणम् । “गृहभूमिसमाहतपिण्डपदं वसुलोचनरन्ध्रगजैर्गुणितम् । रबिभूधरत्रिंशद्योगहृतं भवनाय व्ययस्थितिऋक्षपदम् ॥ एकाशीतिगुणे हस्ते द्विबाणैकहते च ते । षडिन्दुयुग्मसम्भक्ते पिण्डः स्यात् सर्व्वबेश्मनः ॥” तद्यथा । “ध्वजादिगेहसंस्थाने गृहमानं शुभावहम् । दीर्घे भानुः परीणाहे सप्त चैवाङ्गुलिद्वयम् ॥ इदं पुत्त्रफलं गेहं वृषस्थानेऽप्युदीरितम् । दीर्घे षट्प्रसरे पञ्च चतस्रोऽङ्गुलयोऽपि च ॥ इदं पुत्त्रफलं गेहं गजस्थाने प्रकीर्त्तितम् । दीर्घे त्रयोदश भुजाङ्गुलयश्चैकविंशतिः ॥ प्रसरेऽष्टौ सुखफलं गजस्थाने गृहं विदुः । इति द्वादशकं प्रोक्तं गृहाणां सर्व्वसंमतम् । एवं गृहं समाचर्य्य गृहस्थः शुभमिच्छति ॥” * ॥ भोजस्तु । “आयामपरिणाहाभ्यां योऽङ्कपिण्डो विजायते । येन केनापि चाङ्केन शोधनीयः स इष्यते ॥ एकद्बिपञ्चसप्तानि शुभान्यन्यानि चान्यथा । आयामपरिणाहाभ्यां सार्द्धद्वादशहस्तकम् ॥ एतत्तु मङ्गलं नाम गृहं सुखविवर्द्ध नम् । आयामपरिणाहाभ्यां सार्द्धहस्तचतुर्द्दश ॥ इदं कमलकं नाम गृहं सम्पत्तिकारकम् । आयामपरिणाहाभ्यां सार्द्धहस्तास्तु षोडश । इदं हि सर्व्वतोभद्रं स्वामिनः सुखकारकम् ॥ आयामपरिणाहाभ्यां सार्द्धाष्टादशहस्तकम् । कल्याणनाम वेश्मेदं धनधान्यसुखप्रदम् ॥ आयामपरिणाहाभ्यां सार्द्धविंशतिहस्तकम् । इदं हि सुखदं नाम भर्त्तुः सुखविवर्द्धनम् ॥ मया यदिदमुद्दिष्टं गृहपञ्चकमद्भुतम् । न तेषु स्थाननियमः सर्व्वेष्वेतानि कारयेत् ॥ स्थानं मानञ्च दोषाश्च ये प्रोक्तास्तु मया क्रमात् । तद्विचार्य्य गृहं कृत्वा गृहस्थः सुखमश्नुते ॥ अज्ञानादथ मोहाद्वा योऽन्यथा गृहमाचरेत् । स विषीदति नश्येत तस्य कीर्त्तिः कुलं बलम् ॥ प्राचीराणां न नियमो गृहस्थानाञ्च विद्यते । यथावास्तु यथाशक्ति प्राचीरानचयेद्गृही ॥

गृहरोधो यथा न स्यात् तथा प्राचीरकल्पना ॥” इति युक्तिकल्पतरौ गृहयुक्तिः ॥ * ॥ अथ वास्तुयागप्रमाणम् । लैङ्गे । चतुःषष्टिपदं वास्तु सर्व्वदेवगृहं प्रति । एकाशीतिपदं वास्तु मानुषं प्रति सिद्धिदम् ॥ अग्रतः शोधयेद्वास्तुभूमिं यस्य पुरोदिताम् । चतुर्हस्तं द्विहस्तं वा जलान्तं वापि शोध्य च ॥ सुसमञ्च तदा कृत्वा सदार्च्चनं ततो भवेत् ॥” पुरोदितां ब्राह्मणादिभेदेन प्रशस्तत्वेनोपपादि- ताम् ॥ * ॥ तथा च मत्स्यपुराणम् । “अरत्निमात्रे गर्त्ते वै अनुलिप्ते च सर्व्वशः । घृतमामशरावस्थं कृत्वा वर्त्तिचतुष्टयम् ॥ ज्वालयेत्तु परीक्षार्थं पूर्ब्बं तत् सर्व्वदिङ्मुखम् । दीप्त्या पूर्ब्बादि गृह्णीयात् वास्तूनामनुपूर्ब्बशः ॥ वास्तुः समृद्धिको नाम दीप्यते सर्व्वतो हि यः । शुभदः सर्व्ववर्णानां प्रासादेषु गृहेषु च ॥” वास्तुकर्त्तुररत्निमात्रे गर्त्ते तत्रैव स्थापिते आम- शरावे पूर्ब्बादिक्रमेण वर्त्तिचतुष्टयं कृत्वा गव्य- घृतेनापूर्य्य वर्त्तिचतुष्टयं प्रज्वालयेत् । तत्र प्राच्यां दीपशिखाया उज्ज्वलत्वे तद्बास्तु ब्राह्म- णस्य प्रशस्तम् । एवं दक्षिणादिदिशि शिखाया- स्तथात्वे क्षत्त्रियादेः । सर्व्वशिखासमत्वे सर्व्व- वर्णानां स वास्तुदेशः प्रशस्तः । जलान्तमिति तु मत्स्यपुराणपरिभाषितं प्रासादपरम् ॥ * ॥ तथा च मात्स्ये । “पुरुषाधःस्थितं शल्यं न गृहे दोषदं भवेत् । प्रासादे दोषदं शल्यं भवेद्यावज्जलान्तिकम् ॥ प्रासादभवनादीनां निवेशं विस्तराद्बद । कुर्य्यात् केन विधानेन कश्च वास्तुरुदाहृतः ॥” इत्युपक्रम्य वाप्यादीनामभिधानादादिपदात् कूपादयो गृह्यन्ते । प्रासादेऽप्येवमेव स्यात् कूप- वापीषु चैव हि । इत्यभिधानाच्च कूपादावपि ॥ वास्तुपुरुषश्च । “कश्यपस्य गृहिणी तु सिंहिका राहुवास्तुतनयावजीजनत् । पूर्ब्बजो हरिनिकृत्तकन्धरो दैवतैरवरजो निपानितः ॥” तथा । “चैत्रे व्याधिमवाप्नोति यो गृहं कारयेन्नरः । वैशाखे धनरत्नानि ज्यैष्ठे मृत्युमवाप्नुवात् ॥ आषाढे भृत्यरत्नानि पशुवर्ज्जमवाप्नुयात् । श्रावणे मित्रलाभस्तु हानिर्भाद्रपदे तथा ॥ आश्विने पत्नीनाशः स्यात् कार्त्तिके धनधान्य- कम् । मार्गशीर्षे तथा भक्तं पौषे तस्करतो मवम् ॥ माधे चाग्निभयं विद्यात् काञ्चनं फाल्गुने सुतान् । शुक्लपक्षे भवेत् सौख्यं कृष्णे तस्करतो भयम् ॥ अश्विनी रोहिणी मूलमुत्तरात्रयमैन्दवम् । स्वाती हस्तानुराधा च गृहारम्भे प्रशस्यते ॥ आदित्यभौमवर्ज्जन्तु सर्व्वे वाराः शुभावहाः । वज्रव्याघातशूले च व्यतीपातातिगण्डयोः ॥

पृष्ठ ४/३६५

विष्कम्भगण्डपरिघवर्ज्जं योगेषु कारयेत् । श्वेतमैत्रेयगान्धर्व्वेष्वभिजिद्रौहिणेऽपि च ॥ तथा विजयसावित्रे मुहूर्त्ते गृहमारभेत् । चन्द्रादित्यबलं लग्नं तथा शुभनिरीक्षितम् । प्रासादेऽप्येवमेव स्यात् कूपवापीषु चैव हि ॥” ऐन्दवं मृगशिरः ॥ * ॥ मुहूर्त्ते संवर्त्तः । “रौद्रः श्वेतश्च मैत्रेयस्तथा शानकटः स्मृतः । सावित्रश्च जयन्तश्च गान्धर्व्वः कुतपस्तथा ॥ रौहिणश्च विरिञ्चिश्च विजयो नैरृतस्तथा । माहेन्द्रो वारुणश्चैव वटः पञ्चदश स्मृताः ॥” तेन द्बितीयतृतीयसप्तमाष्टमनवमैकादशपञ्चमा- न्यतममुहूर्त्ते श्वेतादौ वास्तुकर्म्म कुर्य्यात् । चैत्रादिफलन्तु नरगृहे देवगृहे तु प्रतिष्ठाकाल- वशात् तत्कालपरिग्रहः ॥ * ॥ तथा च कल्प- तरौ देवीपुराणम् । “यस्य देवस्य यः कालः प्रतिष्ठाध्वजरोपणे । गर्त्तापूरशिलान्यासे शुभदस्तस्य पूजितः ॥” यस्य देवस्य प्रतिष्ठाध्वजरोपणे यः कालः शुभ- दस्तस्य गर्त्तापूरशिलान्यासे गृहारम्भे स कालः पूजित इति ॥ * ॥ प्रतिष्ठाकालश्च मात्स्ये । “चैत्रे वा फाल्गुने वापि ज्यैष्ठे वा माधवे तथा । माघे वा सर्व्वदेवानां प्रतिष्ठा शुभदा भवेत् ॥ प्राप्य पक्षं शुभं शुक्लमतीते चोत्तरायणे । पञ्चमी च द्बितीया च तृतीया सप्तमी तथा ॥ दशमी पौर्णमासी च तथा श्रेष्ठा त्रयोदशी । आसु प्रतिष्ठा विधिवत् कृता बहुफला भवेत् ॥” प्रतिष्ठासमुच्चये । “माघे वा फाल्गुने वापि चैत्रवैशाखयोरषि । ज्यैष्ठाषाढकयोर्व्वापि प्रतिष्ठा शुभदा भबेत् ॥” कल्पतरौ देरीपुराणम् । “महिषासुरहन्त्र्याश्च प्रतिष्ठा दक्षिणायने ॥” ज्योतिषे । “गुरोभृगोरस्तबाल्य वार्द्धके सिंहगे गुरौ । गुर्व्वादित्ये दशाहे तु वक्रिजीवाष्टविंशके ॥ पूर्ब्बराशावनायातातिचारिगुरुवत्सरे । प्राग्राशिगन्तृजीवस्य चातिचारे त्रिपक्षके ॥ कम्पाद्यद्भतसप्ताहे नीचस्थेज्ये मलिम्लुचे । पौषादिकचतुर्म्मासे चरणाङ्कितवर्षणे ॥ एकेनाह्ना चैकदिने द्बितीयेन दिनत्रये । तृतीयेन तु सप्ताहे माङ्गल्यानि विवर्जयेत् ॥ व्रतारम्भप्रतिष्ठे च गृहारम्भप्रवेशने । प्रतिष्ठारम्भणे देवकूपादेः परिवर्जयेत् ॥” * ॥ स्मृतिसागरे । “उल्कापाते च भूकम्पे अकालवषगर्जिते । वज्रकेतूद्गमोत्पाते ग्रहणे चन्द्रसूर्य्ययोः ॥ प्रयाणन्तु त्यजेत् शूद्रः सप्तरात्रमतः परम् । ब्राह्मणः क्षत्त्रियो वैश्यस्त्यजेत् कर्म्म त्रिरा- त्रकम् ॥ शूद्रस्त्यक्त्वा चैकरात्रं ततः कर्म्म समाचरेत् ॥” पराशरः । “प्रयाणे सप्तरात्रन्तु त्रिरात्रं व्रतबन्धने । एकरात्रं परित्यज्य कुर्य्यात् पाणिग्रहं ग्रहे ॥”

मत्स्यपुराणे । “नवग्रहमखं कृत्वा ततः कर्म्म समाचरेत् । अन्यथा फलदं पुंसां न काम्यं जायते क्वचित् ॥” नव्यवर्द्धमानधृतवचनम् । “पितृभ्यो वृद्धये वृद्धिश्राद्धं दत्त्वा सदक्षिणम् । क्रूरभूतबलिञ्चैव संपूज्य वास्तुदेवताः ॥” एकादिने वास्तुयागगृहोत्सर्गयोः करणे सकृदेव वृद्धिश्राद्धं करणीयम् । “गणशः क्रियमाणे तु मातृभ्यः पूजनं सकृत् । सकृदेव भवेत् श्राद्धमादौ न पृथगादिषु ॥” इति छन्दोगपरिशिष्टात् ॥ मात्स्ये । “ऊहापोहार्थतत्त्वज्ञो वास्तुशास्त्रस्य पारगः । आचार्य्यश्च भवेन्नित्यं सर्व्वदा दोषवर्जितः ॥” देवीपुराणम् । “प्रासादे च चतुःषष्टिरेकाशीतिपदं गृहे । चतुरस्रीकृते क्षेत्रे चाष्टधा नवधा कृते ॥ कोणे रेखास्ततो दत्त्वा नव भागान् प्रकल्पयेत् । ईशः कोणार्द्धतो ज्ञेयः पर्जन्यः पदसंस्थितः ॥ द्विपदस्थो जयन्तश्च शक्रः स्यादेककोष्ठगः । भास्करश्च पदो ज्ञेयो द्विपदः सत्य उच्यते ॥ भृशः पदस्थो ज्ञातव्यो व्योम चैव पदार्द्ध कम् । हुताशनः पदार्द्धे तु पूषा च पदसंस्थितः ॥ वितथा द्बिपदो ज्ञेयः पदैकस्थो गृहक्षतः । वैवस्वतः पदकस्थो गन्धर्व्वो द्विपदस्थितः ॥ भृङ्गश्चैकपदो ज्ञेयो मृगश्चार्द्ध पदस्थितः । पितरोऽर्द्ध पदे ज्ञेयाः पदे दौवारिकस्तथा ॥ सुग्रीवो हि पदे ज्ञेयः पदस्थः पुष्पदन्तकः । पयसां पतिरेकस्थोऽसुरो द्विपदसंस्थितः ॥ शोषश्चैकपदो ज्ञेयः पापोऽर्द्धपद उच्यते । रोगश्चार्द्धपदो ज्ञेयो नागश्चापि पदे स्थितः ॥ द्विपदे विश्वकर्स्मा तु भल्लाटः पदसंस्थितः । यज्ञेश्वरः पदो ज्ञेयो नागराड्द्विपदस्थितः ॥ पादस्था श्रीर्महादेवी दितिश्चार्द्धपदस्थिता । आपान्तपादसंस्थः स्यादापवत्सः पदस्थितः ॥ चतुष्पदस्थो विज्ञेयश्चार्य्यमा मध्यपूर्ब्बगः । सावित्रस्तु पदो ज्ञेयः सावित्री पदसंस्थिता ॥ ततो विवस्वान् विज्ञेयश्चतुष्कैर्मध्यसंस्थितः ॥ इन्द्रश्चेन्द्रात्मजश्चोभावेकैकपदसंस्थितौ ॥ मित्रश्चतुष्पदश्चैव पश्चिमे च व्यवस्थितः । रुद्रश्चैकपदो ज्ञेयो राजयक्ष्मा पदस्थितः ॥ धराधरश्च विज्ञेय उत्तरे च चतुष्पदे । चतुष्पदश्चतुर्हस्तो मध्ये ज्ञेयः प्रजापतिः ॥ देवतानुचरा बाह्ये सर्व्वे चान्तस्तथासुराः । एवं प्रगृह्य कोष्ठानि रजसापूर्य्य देशिकः । एतेषामेव देवानां बलिं दद्यात्तु कामिकम् ॥” रजसेति पञ्चवर्णरजोभिः । तथा च शारदा- याम् । “उक्तानामपि देवानां पदान्यापूर्य्य पञ्चभिः । रजोभिस्तैर्यथोक्तेभ्यः पायसान्नैर्बर्लिं हरेत् ॥” तथा । “पीतं हरिद्राचूर्णं स्यात् सितं तण्डुलसम्भवम् ।

कुसुम्भचूर्णमरुणं कृष्णं दग्धपुलाकजम् । विल्वादिपत्रजं श्याममित्युक्तं वर्णपञ्चकम् ॥” स्यात् पुलाकस्तुच्छधान्ये इत्यमरोक्तेः तुच्छं अपकृष्टम् । “पूज्या मण्डलबाह्ये तु पूर्व्वाग्नय्यादिकक्रमात् । स्कन्दश्चैव विदारी च अर्य्यमा पूतना तथा । जम्भका पापराक्षस्यौ पिलिपिञ्जश्चरक्यपि ॥” मण्डलकरणासामर्थ्ये शालग्रामसमीपे सर्व्वे पूज्याः । “शालग्रामशिलारूपी यत्र तिष्ठति केशवः । तत्र देवासुरा यक्षा भुवनानि चतुर्द्दश ॥” इति पद्मपुराणवचनात् ॥ तत्रावाहनविसर्ज्जने न स्तः । “शालग्रामे स्थावरे च नावाहनविसर्ज्जने ॥” इति वचनात् ॥ तदसम्भवे घटादिजले । प्रतिमास्थानेष्वप्सु आवाहनविसर्ज्जनवर्ज्जम् । इति बौधायन- वचनात् ॥ * ॥ एषां विशेषबलिर्मत्स्यपुराणदेवी- पुराणाभ्यामुक्तोऽपीदानीन्तनैर्न व्यवह्नियते । इति न लिखितः । किन्तु मत्स्यपुराणोक्तपायस- बलिर्दीयते । तथा च । “पायसं वापि दातव्यं स्वनाम्ना सर्व्वतः क्रमात् । नमस्कारेण मन्त्रेण प्रणवाद्येन सर्व्वतः ॥” अतएव प्रागुक्तशारदावाक्ये पायसमात्रमुक्तं तेन एष पायसबलिः ॐ ईशानाय नमः । इत्यादिना प्रयोगः । न च वाचस्पतिमिश्रोक्त- ममुकदेवतायै एष पायसबलिर्नम इत्यादि प्रणवादिनमस्कारान्तस्वनामरूपमन्त्रमध्ये देय- प्रवेशस्यायुक्तत्वात् । तथा च ब्रह्मपुराणम् । “ॐकारादिसमायुक्तं नमस्कारान्तकीर्त्तितम् । स्वनाम सर्व्वसत्त्वानां मन्त्र इत्यभिधीयते ॥” इति देवीपुराणम् ॥ “एवं भूतगणानान्तु वलिर्देयस्तु कामिकः । एतान् प्रपूजयेद्देवान् कुशपुष्पाक्षतैर्ब्बुधः ॥ एवं प्रपूजिता देवाः शान्तिपुष्टिप्रदा नृणाम् । अपूजिता विनिघ्नन्ति कारकं स्थापकं तथा । एतान् प्रपूजयेद्देवान् कुशपुष्पाक्षतैस्तथा ॥” अत्र पूजाया नित्यत्वात् वक्ष्यमाणमत्स्यपुराण- वचने होमानन्तरं वलिदानाच्च वलेः काम्यत्वात् पूजा होमानन्तरं वलिदानाचारः । तथा च । “ब्रह्मस्थाने तथा कुर्य्याद्वासुदेवस्य पूजनम् । श्रियाश्च पूजनं कुर्य्याद्वासुदेवगणस्य च ॥ गन्धार्घ्यपुष्पनैवेद्यधूपाद्यैः सुरसत्तम । ततः संपूजयेत् तस्मिन् सर्व्वलोकधरां महीम् ॥ सुरूपां प्रमदारूपां दिव्याभरणभूषिताम् । ध्यात्वा तामर्च्चयेद्देवीं परितुष्टां स्मिताननाम् ॥ ततः स्वनाममन्त्रेण सर्व्वदेवमयं हरिम् । ध्यात्वा समर्च्चयेत्तत्र यजेद्वास्तुनरं परम् ॥ ब्रह्मस्थाने ततो विद्वान् कुर्य्यादाधारमक्षतैः । तस्मिन् संस्थापयेत् कुम्भं वर्द्धन्या सह पूरितम् ॥ हैमं वा राजतं पात्रं मृण्मयं वा दृढं शुभम् । सर्व्वबीजौषधीयुक्तं सुवर्णरजतान्वितम् ॥

पृष्ठ ४/३६६

ब्रह्मस्थाने ततो मन्त्री कलसं स्थाप्य पूजयेत् । तस्मिंश्चतुर्म्मुखं देवं प्राजेशं मन्त्रविग्रहम् ॥ गन्धैः पुष्पैश्च धूपैश्च नैवेद्यैः सुमनोहरैः । ततो मण्डलबाह्ये तु प्रतीच्यां प्राङ्मुखः स्थितः ॥ आचार्य्यो गृह्य सम्भारं ब्रह्मादींस्तर्पयेत् सुरान् । प्राजेशं तर्पयेद्विद्वान् आहुतीनां शतेन च ॥ इतरान् दशभिर्देवानाहुतिभिः प्रतर्पयेत् । ततः प्रणम्य विज्ञाप्य कृत्वा वै स्वस्तिवाचनम् ॥ प्रगृह्य कर्करीं सम्यङ्मण्डलान्तःप्रदक्षिणम् । सूत्रमार्गेण देवेन तोयधारेण कारयेत् ॥ पूर्ब्बवत् तेन मार्गेण सप्तबीजानि वापयेत् । आरम्भं तेन मार्गेण तस्य खातस्य कारयेत् ॥ ततो गर्त्तं खनेन्मध्ये हस्तमानप्रमाणतः । चतुरङ्गुलमात्रं तदधः खन्यात् सुसम्मितम् ॥ गोमयेन प्रलिप्याथ चन्दनेन विलेपितम् । मध्ये दत्त्वा तु पुष्पाणि शुक्लान्यक्षतमेव च ॥ आचार्य्यः प्राङ्मुखोभूत्वा ध्यायेद्देवं चतुर्म्मुखम् । तूर्य्यमङ्गलघोषेण ब्रह्मघोषरवेण च ॥ अर्घ्यं दद्यात् सुरश्रेष्ठ कुम्भतोयेन मन्त्रवित् । प्रगृह्य कर्करीं तान्तु तत् खातं पूजयेज्जलैः ॥ सर्व्वरत्नसमायुक्तैर्विमलैश्च सुगन्धिभिः । तस्मिन् पुष्पाणि शुक्लानि प्रक्षिपेदोमिति स्मरन् ॥ तदावर्त्तं परीक्षेत दधिभक्तान्वितं क्षिपेत् । शुभं स्याद्दक्षिणावर्त्तेऽशुभं वामे भवेत्ततः ॥ बीजैः शालियवादीनां गर्त्तं तं पूरयेत्ततः । क्षेत्रजाभिः पवित्राभिर्मृद्भिर्गत्तं प्रपूरयेत् ॥ एवं निष्पाद्य विधिना वास्तुयागं सुरोत्तम । सुवर्णं गाञ्च वस्त्रञ्च आचार्य्याय निवेदयेत् ॥” इतरानीशादीन् होमस्तु प्रणवादिस्वाहान्त- तत्तन्नामभिः । तथा च विष्णुधर्म्मोत्तरे । “एकैकां देवतां राम समुद्दिश्य यथाबिधि । चतुर्थ्यन्तेन धर्म्मज्ञो नाम्ना च प्रणवादिना । होमद्रव्यमथैकैकं शतसङ्ख्यन्तु होमयेत् ॥” शतसङ्ख्यमिति पूर्ब्बोक्तवचनानुसारेण वास्तु- यागेतरपरम् । स्मृतिः । “स्वाहावसाने जुहुयात् ध्यायन् वै मन्त्रदेव- ताम् ॥” होमदक्षिणासम्प्रदानमाह छन्दोगपरिशिष्टम् । “ब्रह्मणे दक्षिणा देया यत्र या परिकीर्त्तिता । कर्म्मान्तेऽनुच्यमानायां पूर्णपात्रादिका भवेत् ॥ विदध्याद्धौत्रमन्यश्चेद्दक्षिणार्द्ध हरो भवेत् । स्वयञ्चेदुभयं कुर्य्यादन्यस्मै प्रतिपादयेत् ॥” अन्यो यजमानभिन्नः । उभयं ब्रह्मकर्म्म होतृ- कर्म्म च । उपसंहारे वास्तुयागमिति श्रुतेः सङ्कल्पवाक्ये तेनैवोल्लेखमाचरन्ति । अत्र मिलितामिलितदक्षिणादानात् फलतार- तम्यम् ॥ * ॥ मात्स्ये । “ततः सर्व्वौषधिस्नानं यजमानस्य कारयेत् ॥” देवीपुराणम् । “कालज्ञस्थपती पूज्यौ वैष्णवान् शक्तितोऽर्च्चयेत् । ब्राह्मणान् भोजयित्वा तु नृत्यगीतादि कारयेत् ॥ प्रासादं कारयेद्बिद्बान् गृहं वापि मनोहरम् ।

कार्य्यस्तु पञ्चभिर्व्विल्वैर्व्विल्वबीजैरथापि वा । होमान्ते भक्ष्यभोज्यैश्च वास्तुयागे बलिं हरेत् ॥” इति मत्स्यपुराणे होमान्ते बलिविधानात् अत्रापि होमं कृत्वा बल्यादिप्रागुदितसर्व्वकर्म्म- करणाचारः ॥ * ॥ अत्र प्रजापतिनामाग्निः । “प्रतिष्ठायां लोहितश्च वास्तुयागे प्रजापतिः । जलाशयप्रतिष्ठायां वरुणः समुदाहृतः ॥” इति मत्स्यसूक्तवचनात् । एकाशीतिपदवास्तु- यागे मत्स्यपुराणम् । भूम्यधिकारे । “पञ्चगव्यौषधिजलैः परीक्षित्वा तु सेचयेत् । एकाशीतिपदं कृत्वा रेखाभिः कनकेन तु ॥ पश्चाल्लेप्येन चालिप्य सूत्रेणालोड्य सर्व्वतः । दश पूर्व्वायता रेखा दश चैवोत्तरायताः । सर्व्ववास्तुविभागे तु विज्ञेया नवधा नव ॥” पञ्चगव्यमन्त्रमाह शङ्खः । “गायत्त्र्यादाय गोमूत्रं गन्धद्वारेति गोमयम् । आप्यायस्वेति च क्षीरं दधिक्राव्नेति वै दधि । तेजोऽसीति घृतञ्चैव देवस्यत्वा कुशोदकम् ॥” ओषधीराह कात्यायनः । “व्रीहयः शालयो मुद्गा गोधूमाः सर्षपास्तिलाः । यवाश्चौषधयः सप्त विपदो घ्नन्ति धारिताः ॥” व्रीहिः शरत्पक्वधान्यं षष्टिकाख्यम् । शालयो हैमन्तिकाः । दशेति वास्तुमण्डलवायव्ये उप- विश्य पूर्व्वाभिमुखो गुरुः उत्तरत आरभ्य दश- रेखाः प्राङ्मुखीर्यथादक्षिणं कुर्य्यात् । एवं नैरृत्यामुपविश्य पश्चिमतः पूर्व्वापरगा दशो- त्तरायता रेखाः कुर्य्यात् कनकशलाकादिना । रुद्रयामले तासां नामानि । “शान्ता यशोवती कान्ता विशाला प्राण- वाहिनी । शची सुमनसा नन्दा सुभद्रा सुरथा तथा ॥” इत्याद्या दश रेखाः ॥ “हिरण्या सुव्रता लक्ष्मीर्विभूतिर्विमला प्रिया । जया कला विशोका च इडा संज्ञा दशो- त्तराः ॥” इत्यन्तदश रेखाः ॥ “एकाशीतिपदं कृत्वा वास्तुकृत् सर्व्ववास्तुषु । पदस्थान् पूजयेद्देवान् त्रिंशत् पञ्चदशैव तु ॥ द्बात्रिंशद्बाह्यतः पूज्याः पूज्याश्चान्तस्त्रयोदश । नामतस्तानि वक्ष्यामि स्थानानि च निबोध मे ॥ ईशानकोणादिषु तान् पूजयेच्च विधानतः । शिखी चैवाथ पर्जन्यो जयन्तः कुलिशायुधः ॥ सूर्य्यः सत्यो भृशश्चैव आकाशो वायुरेव च । पूषा च वितथश्चैव गृहक्षतयमावुभौ ॥ गन्धर्व्वो भृङ्गराजश्च मृगः पितृगणस्तथा । दौवारिकोऽथ सुग्रीवः पुष्पदन्तो जलाधिपः ॥ असुरः शोषपापौ च रोगोऽहिर्मुख्य एव च । भल्लाटः सोमसर्पौ च अदितिश्च दितिस्तथा ॥ बहिर्द्वात्रिंशदेते च तदन्तश्चतुरः शृणु । ईशानादिचतुष्कोणसं स्थितान् पूजयेद्बुधः ॥ आपश्चैवाथ सावित्र्यो जयो रुद्रस्तथैव च । मध्ये नवपदे ब्रह्मा तस्याष्टौ च स्रमीपगाः ॥

सर्व्वानेकान्तरान् विद्यात् पूर्ब्बाद्यान्नामतः शृणु । अर्य्यमा सविता चैव विवस्वान् विबुधाधिपः ॥ मित्रोऽथ राजयक्ष्मा च तथा पृथ्वीधरः क्रमात् । अष्टमश्चापवत्सश्च परितो ब्रह्मणः स्मृताः ॥ आपश्चैवापवत्सश्च पर्जन्योऽग्निर्दितिस्तथा । पादिकानाञ्च वर्गोऽयमेवं कोणेषु शेषतः ॥ तन्मध्ये तु बहिर्विंशद्द्विपदास्ते तु सर्व्वतः । अर्य्यमा च विवस्वांश्च मित्रः पृथ्वीधरस्तथा । ब्रह्मणः परितो दिक्षु त्रिपदास्ते तु सर्व्वतः ॥” एवमिति यथा ईशानकोणे कोष्ठचतुष्टये अन्त- स्थितैककोष्ठसहिते देवतापञ्चकमेवमाग्नेयादि- कोणेष्वपीत्यर्थः । दिक्षु पूर्ब्बादिदिक्षु ॥ * ॥ “वंशानिदानीं वक्ष्यामि बहूनपि पृथक् पृथक् । वायुं यावत् तथा रोगात् पितृभ्यः शिखिनं पुनः ॥ मुख्याद्भृशमथो शोषाद्वितथं यावदेव तु । सुग्रीवाददितिं यावद्भृङ्गाज्जयन्तमेव च ॥ एते वंशाः समाख्याताः क्वचिज्जठर एव च । एतेषां चैव सम्पातः पदमध्ये समस्तथा ॥ मर्म्म चैतत् समाख्यातं त्रिशूलं कोणगं च यत् । स्तम्भन्यासेषु वर्ज्यानि तुलाविधिषु सर्व्वदा ॥ कीलोच्छिष्टोपघातानि वर्ज्जयेत् यत्नतो नरः । सर्व्वत्र वास्तुनिर्द्दिष्टः पितृवैश्वानरायतः ॥ मूर्द्धन्यग्निः समाविष्टो मुखे चापः समाश्रितः । पृथ्वीधरोऽर्य्यमा चैव स्तनयोस्तावधिष्ठितौ ॥ वक्षःस्थले चापवत्सः पूजनीयस्तथा बुधैः । नेत्रयोर्दितिपर्ज्जन्यौ श्रोत्रे दितिजयन्तकौ ॥ सर्पेन्द्रा वंशसंस्थौ च पूजनीयौ प्रयत्नतः । सोमसूर्य्यादयस्तद्बद्बाह्वोः पञ्च च पञ्च च ॥ रुद्रश्च राजयक्ष्मा च वामहस्तसमाश्रितौ । सावित्रः सविता तद्वद्धस्तं दक्षिणमाश्रितौ ॥ विवस्वानथ मित्रश्च जठरे संव्यवस्थितौ । पूषा च पापयक्ष्मा च हस्तयोर्म्मणिबन्धके ॥ तथैवासुरशेषौ च वामपार्श्वे समाश्रितौ । पार्श्वे तु दक्षिणे तद्वद्वितथः सगृहक्षतः ॥ उर्व्वोर्यमाम्बुपौ ज्ञेयौ जान्वोर्गन्धर्व्वपुष्पकौ । जङ्घयोर्भृङ्गसुग्रीवौ कट्यां दौवारिको मृगः ॥ जयः शक्रस्तथा मेढ्रे पादयोः पितरस्तथा । मध्ये नवपदो ब्रह्मा हृदये स तु पूज्यते ॥ चरकीञ्च विदारीञ्च पूतनां पापराक्षसीम् । ईशाग्नयादिकोणेषु मण्डलाद्बाह्यतो यजेत् ॥” पितृभ्य इति पितृगणादारभ्य वह्निं यावत् यो वंशः प्रसारितस्तद्वदायतो वास्तुपूरुषः । अम्बुपो वरुणः । पुष्पकः पुष्पदन्तः । तथा । “प्रदक्षिणन्तु कुर्व्वीत वास्तोः पदविलेखनम् ।” कोष्ठानां लिखनं प्रदक्षिणं कार्य्यम् । तथा । “तर्जनी मध्यमा चैव तथाङ्गुष्ठश्च दक्षिणः । प्रबालरत्नकनकं फलपुष्पाक्षतोदकम् । सर्व्वञ्च वामभागेषु शस्तं पदविलेखने ॥” * ॥ तथा । “वास्तौ परीक्षिते सम्यग्वास्तुदेहे विचक्षणः । वास्तू पशमनं कुर्य्यात् समिद्भिर्बलिकर्म्मणा ॥

पृष्ठ ४/३६७

जीर्णोद्धारे तथोद्याने तथा गृहनिवेशने । द्वाराभिवर्द्धने तद्वत् प्रासादेषु गृहेषु च ॥ वास्तूपशमनं कुर्य्यात् पूर्ब्बमेव विचक्षणः । एकाशीतिपदं लेख्यं लेखकैर्वास्तुपिष्टकैः । होमस्त्रिमेखले कार्य्यः कुण्डे हस्तप्रमाणके ॥” विश्वकर्म्मा । “खाताधिके भवेद्रोगी हीने धेनुधनक्षयः । वक्रकुण्डे तु सन्तापो मरणं छिन्नमेखले ॥ मेखलारहिते शोको ह्यधिके वित्तसंक्षयः । भार्य्याविनाशकं कुण्डं प्रोक्तं योन्या विना कृतम् । अपत्यध्वंसनं प्रोक्तं कुण्डं यत् कण्ठवर्ज्जितम् ॥” वशिष्ठसंहितायाम् । “तस्मात् सम्यक् परीक्ष्यैवं कर्त्तव्यं शुभवेदिकम् ।” एवंविधकुण्डासम्भवे क्रियासारः । “कुण्डमेवंविधं न स्यात् स्थण्डिलं वा समा- श्रयेत् ॥” मत्स्यपुराणम् । “यवैः कृष्णतिलैस्तद्बत् समिद्भिः क्षीरसम्भवैः । पालाशैः खादिरैरापामार्गोडुम्बरसम्भवैः ॥ कुशदूर्व्वामयैर्व्वापि मधुसर्पिःसमन्वितैः । कार्य्यस्तु पञ्चभिर्विल्वैर्विल्वबीजैरथापि वा । होमान्ते भक्ष्यभोज्यैश्च वास्तुदेशे वलिं हरेत् ॥” अत्र होमे मन्त्रानाह विष्णुधर्म्मोत्तरम् । “वास्तोष्पतेन मन्त्रेण यजेच्च गृहदेवताम् ।” वास्तोष्पतेन वास्तोष्पतिदैवतेन पञ्चमन्त्रेण । वलिद्रव्यञ्च पायसं प्रागेव लिखितम् ॥ * ॥ ब्रह्मस्थाने ततः कुर्य्याद्वासुदेवस्य पूजन- मित्यादि । सुवर्णं गां वस्त्रयुगमाचार्य्याय निवे- दयेत् । इत्यन्तमत्रापि बोध्यम् कल्पतरौ मत्स्य- पुराणम् । “ततः सर्व्वौषधिस्नानं यजमानस्य कारयेत् । द्विजांश्च पूजयेद्भक्त्या ये चान्ये गृहमागताः ॥ एतद्बास्तूपशमनं कृत्वा कर्म्म समाचरेत् । प्रासादभवनोद्यानप्रारम्भे परिवर्त्तने ॥ पुरवेश्मप्रवेशेषु सर्व्वदोषापनुत्तये । इति वास्तूपशमनं कृत्वा सूत्रेण वेष्टयेत् ॥” इति मत्स्यपूराणे उपक्रमोपसंहारयोर्वास्तूप- शमनत्वेनाभिधानात् वास्तूपशमनं कर्म्मणो नामधेयं इति तेनैवोल्लेखः सर्व्वदोषापनुत्तये इति श्रुतेश्च वास्तुसर्व्वदोषापनोदनं फलं संकल्पे तु तदुल्लेखः कार्य्यः । एतत्तु प्रारम्भप्रवेशान्य- तरस्मिन्नवश्यं कर्त्तव्यम् । आवश्यकत्वे प्रमाणं प्रागेवोक्तम् । इति श्रीरघुनन्दनभट्टाचार्य्यविर- चितं वास्तुयागतत्त्वं समाप्तम् ॥ वास्तुकं, क्ली, (वास्तु एव । वास्तु + स्वार्थे कन् ।) वास्तूकशाकम् । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (यथा, सुश्रुते । १ । १९ । “तण्डुलीयकजीवन्तीसुनिषण्णकवास्तुकैः ॥”) वास्तुकी, स्त्री, चिल्लीशाकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ वास्तूकं, क्ली, (वसन्ति गुणा अत्रेति । वस + ऊलूकादयश्चेति साधुः ।) शाकविशेषः । वेतुया इति भाषा । तत्पर्य्यायः । वास्तू २ वास्तुकम् ३

वसुकम् ४ वस्तूकम् ५ हिलमोचिका ६ शाक- राजः ७ राजशाकः ८ चक्रवर्त्ती ९ । अस्य गुणाः । मधुरत्वम् । सुशीतलत्वम् । क्षारत्वम् । मादनत्वम् । त्रिदोषजित्त्वम् । रोचनत्वम् । ज्वरहरत्वम् । महार्शसां नाशनत्वम् । मल- मूत्रशुद्धिकारित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च । “वास्तू कं वास्तुकञ्च स्यात् क्षारपत्रञ्च शाक- राट् । तदेव तु बृहत्पत्रं रक्तं स्याद्गौडवास्तुकम् ॥ प्रायशो यवमध्ये स्यात् यावत् शाकमतः स्मृतम् । वास्तू कद्बितयं स्वादु क्षारं पाके कटूदितम् ॥ दीपनं पाचनं रुच्यं लघु शुक्रबलप्रदम् । सरं प्लीहास्रपित्तास्रकृमिदोषत्रयापहम् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ वास्तेयं, त्रि, वस्तिसम्बन्धि । वस्तसन्धम्बि । वस्तु- सम्बन्धि । वास्तुसम्बन्धि । वस्तिवस्तवस्तुवास्तु- शब्देभ्यः ष्णेयप्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ (वस्तौ भवम् । वस्ति + “दृतिकुक्षिकलशिवस्त्यस्त्यहे- र्ढञ् ।” ४ । ३ । ५६ । इति ढञ् । वस्ति- भवम् ॥ यथा, छान्दोग्योपनिषदि । ३ । १९ । २ । “तत् यत् रजतं सेयं पृथिवी यत् सुवर्णं सा द्यौर्यज्जरायु ते पर्व्वता यदुल्वं स मेघो नीहारो याधमनयस्ता नद्यो यद्वास्तेयमुदकं स समुद्रः ॥” वस्तिरिव । वस्ति + “वस्तेर्ढञ् ।” ५ । ३ । १०१ । इति ढञ् । वस्तिसदृशम् । इति सिद्धान्त- कौमुदी ॥) वास्तोष्पतिः, पुं, (वास्तोर्गृहक्षेत्रस्य पतिरधि- ष्ठाता । “वास्तोष्पतिगृहमेधाच्छ च ।” इति निपातनात् अलुक् षत्वञ्च । यद्वा, “वास्त्वन्त- रिक्षं तस्य पतिः पाता विभुत्वेन ।” इति निघण्टुटीकायां देवराजयज्वा । ५ । ४ । ९ ।) इन्द्रः । इत्यमरः ॥ (देवतामात्रम् । यथा, भागवते । १० । ५० । ५३ । “वास्तोष्पतीनाञ्च गृहैर्वलभीभिश्च निर्म्मितम् । चातुर्व्वर्ण्यजनाकीर्णं यदुदेवगृहोल्लसत् ॥” “किञ्च नगरगृहादौ वास्तोष्पतीनां देवानाञ्च गृहैर्वलभीभिश्चन्द्रमालिकाभिश्च निर्म्मितम् ॥” इति तट्टीकायां स्वामी ॥ गृहपालयितरि, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । ७ । ५४ । १ । “वास्तोष्पते प्रतिजानीह्यस्मान् स्वावेशो अनमीवो भवानः ॥” “हे वास्तोष्पते गृहस्य पालयितर्देव त्वं अस्मान् त्वदीयान् स्तोतॄनिति प्रतिजानीहि ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) वास्त्रः, पुं, (वस्त्रेण परिवृतो रथः । वस्त्र + “परि- वृतो रथः ।” ४ । २ । १० । इति अण् ।) वस्त्रावृतरथः । इत्यमरः । २ । ८ । ५४ ॥ त्रि, वस्त्रसम्बन्धी ॥ वास्थः, त्रि, वारि तिष्ठति यः । वार्शब्दपूर्ब्ब- स्थाधातोर्डप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥

वास्पः, पुं, उष्मा । लोहम् । इति केचित् ॥ मूर्द्धन्य- मध्य इति साधुपाठः ॥ वास्पेयः, पुं, नागकेशरः । इति रत्नमाला ॥ वाह, ऋ ङ यत्ने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-अक०-सेट् ।) ऋ, अववाहत् । ङ, वाहते । ववाह रक्तं पुरुषास्ततो जाताः सह- स्रशः इत्यादि सिद्ध्यर्थमोष्ठ्यादिश्च वहधातुं मन्येते वर्णदेशशरणदेवौ । वस्तुतस्तु बहुवाद्य- सम्मतत्वादेवोष्ठ्यादिरनेनोपेक्षितः ववाहेति चण्डीप्रयोगस्य तु वाह ऋ ङ यत्ने इत्यस्मात् गणकृतानित्यत्वात् परस्मैपदसिद्धिः अनेकार्थ- त्वात् सुस्रावेत्यर्थः । अथवा वव इत्याह इत्येव व्याख्यानम् । इति दुर्गादासः ॥ वाहः, पुं, (उह्यतेऽनेनेति । वह + करणे घञ् ।) घोटकः । (यथा, अध्यात्मरामायणे । २ । ५ । ५६ । “इत्याज्ञप्तः सुमन्त्रोऽपि रथं वाहैरयोजयत् ॥”) परिमाणविशेषः । इत्यमरः ॥ यथाहुः । “पलं प्रकुञ्चकं मुष्टिः कुडवस्तच्चतुष्टयम् । चत्वारः कुडवाः प्रस्थश्चतुःप्रस्थमथाढकम् ॥ अष्टाढको भवेत् द्रोणो द्विद्रोणः सूर्प उच्यते । सार्द्धसूर्पो भवेत् खारीद्बे खार्य्यौ गोण्युदाहृता । तामेव भारं जानीयात् वाहो भारचतुष्टयम् ॥” इति भरतः ॥ चतुर्द्दशभेदात् संख्यान्यथात्वम् । तथा च । “चतुराढको द्रोणः षोडशद्रोणा खारी । विंशतिद्रोणः कुम्भः दशकुम्भो वाहः । इति स्वामी ॥ * ॥ भुजः । वृषः । वायुः । इति शब्दरत्नावली ॥ (प्रवाहः । यथा, कथासरित्- सागरे । ९३ । ८१ । “यत्रार्च्चिराज्यधूमादिमार्गाविव समागतौ । गङ्गायमुनयोर्वाहौ भातः सुगतये नृणाम् ॥” वाहनम् । यथा, तत्रैव । ६२ । १५७ । “तच्छ्रुत्वा तत्र भेकानां राजा वाहसमुत्सुकः । जलादुत्तीर्य्य तत्पृष्ठमारोहत् गतभीर्मुदा ॥”) वाहकः, त्रि, (वहतीति । वह + ण्वुल् ।) वहन- कर्त्ता । वहति यः । इत्यर्थे णकप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ (यथा, भागवते । १० । १८ । २१ । “आचेरुर्विविधाः क्रीडा वाह्यवाहकलक्षणाः । यत्रारीहन्ति जेतारो वहन्ति च पराजिताः ॥”) वाहद्विषन्, [त्] पुं, (वाहानां घोटकानां द्विषन् शत्रुः ।) महिषः । इत्यमरः ॥ वाहनं, क्ली, (वहत्यनेनेति । वह + करणे ल्युट् । “वाहनमाहितात् ।” ८ । ४ । ८ । इत्यत्र “वहतेर्ल्युटि वृद्धिरिहैव सूत्रे निपातनात् ।” इति भट्टोजिदीक्षितोक्त्या निपातनात् वृद्धिः ।) हस्त्यश्वरथदोलादिः । तत्पर्य्यायः । यानम् २ युग्यम् ३ पत्रम् ४ धोरणम् ५ । इत्यमरः । २ । ८ । ५८ ॥ * ॥ (यथा, रघुः । ११ । १० । “पूर्व्ववृत्तकथितैः पुराविदः सानुजः पितृसखस्य राघवः । उह्यमान इव वाहनोचितः पादचारमपि न व्यभावयत् ॥”)

पृष्ठ ४/३६८

देव्या वाहनानि यथा, -- “विष्णब्रह्मशिवैर्द्देवैर्ध्रियते सा जगन्मयी ॥ सितप्रेतो महादेवो ब्रह्मा लोहितपङ्कजः । हरिर्हरिस्तु विज्ञेयो वाहनानि महौजसः ॥ स्वमूर्त्त्या वाहनत्वन्तु तेषां यस्मान्न युज्यते । तस्मान्मूर्त्त्यन्तरं कृत्वा वाहनत्वं गतास्त्रयः ॥ यस्मिन् यस्मिन्महामाया प्रीणाति सततं शिवा । तेन तेनैव रूपेण आसनान्यभवन् त्रयः ॥” इति कालिकापुराणे ५७ अध्यायः ॥ * ॥ देवदानवानां वाहनानि यथा, -- पुलस्त्य उवाच । “शृणुष्व कथयिष्यामि सर्व्वेषामपि नारद । वाहनानि समासेन एकैकस्यानुपूर्व्वशः ॥ रुद्रहस्ततलोत्पन्नं महाकायं महागजम् । श्वेतवर्णं महावीर्य्यं देवराजस्य वाहनम् ॥ रौद्रौजःसम्भवं भीमं कृष्णवर्णं मनोजवम् । पौण्ड्रकं नाम महिषं धर्म्मराजस्य नारद ॥ रुद्रमानस-सम्भूतं श्यामं जलधिसंज्ञकम् । शिशुमारं दिव्यगतिं वाहनं वरुणस्य च ॥ रौद्रं शकटचक्राक्षं शैलाकारनरोत्तमम् । अम्बिकापादसम्भू तं वाहनं धनदस्य तु ॥ एकादशानां रुद्राणां वाहनानि महामुने । गन्धर्व्वाश्च महावीर्य्या भुजगेन्द्राः सुदारुणाः ॥ श्वेतानि सौरभेयाणि वृषाण्युग्रजवानि च । रथं चन्द्रमसश्चार्द्धं सहस्रहंसवाहनम् ॥ हयोढरथवाहाश्च आदित्या मुनिसत्तम । कुञ्जरस्थाश्च वसवो यक्षाश्च नरवाहनाः ॥ किन्नरा भुजगारूढा हयारूढौ तथाश्विनौ । शारङ्गाधिष्ठिता ब्रह्मन् मरुतो घोरदर्शनाः ॥ शुकारूढाश्च कवयो गन्धर्व्वाश्च पदातिनः । आरुह्य वाहनान्येवं स्वानि स्वान्यमरोत्तमाः ॥ सन्नह्य निर्ययुर्हृष्टा युद्धाय सुमहौजसः ॥ * ॥ नारद उवाच । गदितानि सुरादीनां वाहनानि महामुने । दैत्यानां वाहनान्येवं यथावद्वक्तुमर्हसि ॥ पुलस्त्य उवाच । शृणुष्व दानवादीनां वाहनानि द्विजोत्तम । कथयिष्यामि तत्त्वेन यथावत् श्रोतुमर्हसि ॥ अन्धकस्य रथो युक्तः श्रेष्ठः परमवाजिभिः । कृष्णवर्णः सहस्रारस्त्रिनल्वपरिमाणवान् ॥ प्रह्नादस्य रथो दिव्यः श्बेतवर्णैर्हयोत्तमैः । उह्यमानस्तथाष्टाभिः श्वेतरुक्ममयः शुभः ॥ विरोचनस्य तु गजः कुम्भस्य तु तुरङ्गमः । जम्भस्य तु रथो दिव्यो हयैः काञ्चनसन्निभैः ॥ शङ्कुकर्णस्य तरगो हयग्रीवस्य कुञ्जरः । रथो मयस्य विख्यातो दुन्दुभेश्च महोरगः । शम्बरस्य विमानोऽभूदायः शङ्कोर्मृगाधिपः ॥” इति श्रीवामनपुराणे ९ अध्यायः ॥ (वाहयतीति । वह + स्वार्थे णिच् + ल्युः । वाहके, त्रि । यथा, कथासरित्सागरे । १२४ । २२० -- २२२ ।

“स वाहनानां नागानां शीकराम्बुमहाभरैः । शूकरप्रेयसीपृष्ठे स्वयं चक्रे कृषिं नृपः ॥” “नागानां वाहना मेघाः शूकरप्रेयसी क्षितिः । विष्णोः शूकररूपस्य सा हि प्रियतमोच्यते ॥ तस्यां मेघाम्बुभिर्धान्यमुत्पन्नं चेत् किमद्भुतम् ॥”) वाहश्रेष्ठः, पुं, (वाहेषु वाहनेषु श्रेष्ठः ।) अश्वः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वाहसः, पुं, (उह्यते इति । वह + “वहियुभ्यां णित् ।” उणा० ३ । ११९ । इति असच् । सच णित् ।) अजगरः । इत्यमरः ॥ (यथा, तैत्ति- रीयसंहितायाम् । ५ । ५ । १४ । १ । “त्वाष्ट्राः प्रतिश्रत्कायै वाहसः ॥”) वारिनिर्य्याणम् । सुनिषण्णकम् । इति मेदिनी । से, ३७ ॥ वाहा, स्त्री, (वाह + अजादित्वात् टाप् ।) वाहुः । इत्यजयपालद्विरूपकोषौ ॥ वा(बा)हावा(बा)हवि, व्य, (वाहुभिर्वाहुभिः प्रहृत्य इदं युद्धं प्रवृत्तं तत् ।) वाहुयुद्धम् । हाता- हाति इति भाषा । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ वाहिकः, पुं, (वाहेन परिमाणविशेषेण क्रीतः । वाह + “असमासे निष्कादिभ्यः ।” ५ । १ । २० । इति ठक् ।) ढक्का । गोवाहः । शकटादि । इति धरणिः ॥ त्रि, भारवाहकश्च ॥ वाहित्थं, क्ली, गजकुम्भस्याधोभागः । इत्यमरः ॥ वाहिनी, स्त्री, (वाहा वाहनानि घोटकादीनि सन्त्यस्यामिति । वाह + इनिः । ङीप् ।) सेना । (यथा, रघुः । ११ । ६ । “लक्ष्मणानुचरमेव राघवं नेतुमैच्छदृषिरित्यसौ नृपः । आशिषं प्रयुयुजे न वाहिनीं सा हि रक्षणविधौ तयोः क्षमा ॥” * ॥ वाहः प्रवाहोऽस्त्यस्या इति ।) नदी । (यथा, रामायणे । २ । ८९ । ९ । “उत्तिष्ठत प्रबुध्यध्वं भद्रमस्तु हि वः सदा । नावः समुपकर्षध्वं तारयिष्याम वाहिनीम् ॥”) सेनाभेदः । तद्यथा । गजाः एकाशीतिः । रथाः एकाशीतिः । अश्वास्त्रिचत्वारिंशदधिक- शतद्वयम् । पदातिकाः पञ्चाधिकचतुःशतम् । समुदायेन दशाधिकाष्टशतं वाहाः सन्त्यस्याम् । इत्यमरभरतौ ॥ (यथा, महाभारते । १ । २ । १९ -- २१ । “एको रथो गजश्चैको नराः पञ्च पदातयः । त्रयश्च तुरगास्तज्ज्ञैः पत्तिरित्यभिधीयते ॥ पत्तिस्तु त्रिगुणामेतामाहुः सेनामुखं बुधाः । त्रीणि सेनामुखान्येको गुल्म इत्यभिधीयते ॥ त्रयो गुल्मा गणो नाम वाहिनी तु गणास्त्रयः । स्मृतास्तिस्रस्तु वाहिन्यः पृतनेति विचक्षणैः ॥” प्रवाहशीला । यथा, मार्कण्डेये । ७८ । २९ । “यमुना च नदी जज्ञे कलिन्दान्तरवाहिनी ॥”) वाहिनीपतिः, पुं, (वाहिन्याः सेनायाः पतिः ।) सेनापतिः । इत्यमरः ॥ (यथा, महाभारते । ४ । २१ । ९ ।

“प्रवादेनेह मत्स्यानां राजा नाम्नायमुच्यते । अहमेव हि मत्स्यानां राजा वै वाहिनीपतिः ॥” वाहिन्या नद्याः पतिः ।) समुद्रः । इति शब्द- रत्नावली ॥ वाहीकः, पुं, देशभेदः । तत्पर्य्यायः । अष्टक्वः २ । इति हेमचन्द्रः ॥ जर्त्तिकजातिः । जाट् इति भाषा ॥ यथा, -- “तत्र वृद्धः पुरावृत्ताः कथाः कश्चिद्द्विजोत्तमः । वाहीकदेशं मद्रांश्च कुत्सयन् वाक्यमब्रवीत् ॥ पञ्चानां सिन्धुषष्ठानां नदीनां येऽन्तराश्रिताः । तान् धर्म्मवाह्यानशुचीन् वाहीकान् परि- वर्ज्जयेत् ॥ शाकलं नाम नगरमापगानामनिम्नगा । जर्त्तिका नाम वाहीकास्तेषां वृत्तं सुनिन्दि- तम् ॥” इति महाभारते कर्णपर्व्वणि २०० अध्यायः ॥ वा(बा)हुः, पुं, (बाधते शत्रूनिति । बाधृ लोडने + “अर्त्तिदृशिकमीति ।” उणा० । १ । २८ । इति कुः हकारादेशश्च ।) कक्षावध्यङ्गुल्यग्र- पर्य्यन्तावयवः । यथा । भुजवाहुः प्रवेष्टो द्योरि- त्यमरः ॥ वहत्यनेन वाहुः नाम्नीति उण् । घञि वाहोऽदन्तः । वाहोऽश्वभुजयोः पुमान् । इति दामोदरः । स्त्रियां वाहा च । वाहो वाहा भुजा वाहुर्दोषो दोषा च दोः पुमान् । इति कोषान्तरम् ॥ इति तट्टीकायां भरतः ॥ कूर्प- रस्योर्द्ध्वभागो वाहुस्तस्याधोभागः प्रवाहुः । यथा, -- “मुखं वाहू प्रवाहू च मनः सर्व्वेन्द्रियाणि च । रक्षत्वव्याहतैश्वर्य्यस्तव नारायणोऽव्ययः ॥” इति विष्णुपुराणे ५ अंशे ५ अध्यायः ॥ वाहुप्रवाहू च कूर्परस्योर्द्ध्वाधोभागौ । इति तट्टीका ॥ अन्यत् पवर्गीयवकारादिबाहुशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ * ॥ अस्य शुभाशुभलक्षणं यथा, -- “निर्मांसौ चैब भग्नाल्पौ श्लिष्टौ च विपुलौ भुजौ । आजानुलम्बिनौ वाहू वृत्तौ पीनौ नृपेश्वरे ॥ निःस्वानां रोमशौ ह्नस्वौ श्रेष्ठौ करिकरप्रभौ । हस्ताङ्गुलय एव स्युरायुर्दा ललिताः शुभाः ॥ मेधाविनाञ्च सूक्ष्माः स्युर्भृत्यानां चिपिटाः स्मृताः । स्थूलाङ्गुलीभिर्निःस्वाः स्युर्नताःस्युर्वहिरन्तदाः ॥ कपितुल्यकरा निःस्वा व्याघ्रतुल्यकरैर्धनम् । मणिबन्धैर्निगूढैश्च सुश्लिष्टशुभसन्धिभिः ॥ नृपा हीनैः करच्छेदः सशब्दैर्धनवर्ज्जिताः । पितृवित्तविहीनाश्च निम्नात् करतलान्नराः ॥ संवृत्तैश्चैव निम्नैश्च धनिनः परिकीर्त्तिताः । प्रोक्ता नरकदातारो विषमैर्विषमा नराः ॥ करैः करतलैश्चैव लाक्षाभैरीश्वरास्तलैः । परदाररताः पीतै रूक्षैर्निःस्वा नरा मताः ॥ तुषतुल्यनखाः क्लीवाः कुटिलैः स्फुटितैर्नराः । निःस्वाश्चक्रनखैस्तद्वद्बिवर्णैः परतर्ककाः ॥ ताम्रैर्भूपा धनाढ्याश्च अङ्गुष्ठैः सयवैस्तथा । अङ्गुष्ठमूलजैः प्रेष्यः स्याद्दीर्घाङ्गुलिपर्व्वकः ॥

पृष्ठ ४/३६९

दीर्घायुः सुभगश्चैव निर्धनो विरलाङ्गुलिः । घनाङ्गुलिश्च सधनस्तिस्रो रेखाश्च यस्य वै ॥ नृपतेः करतलगा मणिबन्धे समुत्थिताः । युगमीनाङ्कितकरो भवेत् सत्रप्रदो नरः ॥ वज्राकाराश्च धनिनां मत्स्यपुच्छनिभा बुधे । शङ्खातपत्रशिविकागजपद्मोपमा नृपे ॥ कुम्भाङ्कुशपताकाभा मृणालाभा निरीश्वरे । दामाभाश्च गवाढ्यानां स्वस्तिकाभा नृपेश्वरे ॥ चक्रासितोमरधनुःकुन्ताभा नृपतेः करे । उदूखलाभा यज्ञाढ्ये वेदीभाश्चाग्निहोत्रिणि ॥ वापीदेशकुलाभाश्च त्रिकोणाभाश्च धार्म्मिके । अङ्गुष्ठमूलगा रेखाः पुत्त्राः सूक्ष्माश्च दारिकाः ॥ प्रदेशिनीगता रेखा कनिष्ठामूलगामिनी । शतायुषञ्च कुरुते छिन्नया तरुतो भयम् । निस्वाश्च बहुरेखाः स्युर्निर्द्रव्याश्चिवुकैः कृशैः ॥” इति गारुडे ६६ अध्यायः ॥ वा(बा)हुमूलं, क्ली, (वाह्वोर्मूलम् ।) भुजद्वयस्य आद्यभागः । काँक् इति वगल् इति च भाषा । तत्पर्य्यायः । कक्षः २ । इत्यमरः ॥ भुजकोटरः ३ दोर्मूलम् ४ खण्डिकः ५ कक्षा ६ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, साहित्यदर्पणे । ३ । १२४ “कापि कुन्तलसं व्यानसंयमव्यपदेशतः । बाहुमूलं स्तनौ नाभिपङ्कजं दर्शयेत् स्फुटम् ॥”) वा(बा)हुलः, पुं, कार्त्तिकमासः । इत्यमरः ॥ अथ कार्त्तिकमाहात्म्यम् । नारद उवाच । “कार्त्तिकस्य तु माहात्म्यं मासस्य वक्तुमर्हसि । पूर्ब्बं कार्त्तिकमाहात्म्यं यथावत् वक्तुमर्हसि ॥ ब्रह्मोवाच । साधु पृष्टं त्वया पुत्त्र लोकोद्धारणहेतवे । कथयामि न सन्देहस्त्वत्समो नास्ति वैष्णवः ॥ एकतः सर्व्वतीर्यानि सर्व्वे यज्ञाः सदक्षिणाः । कार्त्तिकस्य च मासस्य कोट्यंशं नापि बिभ्रति ॥ एकतः पुष्करे वासः कुरुक्षेत्रे हिमाचले । एकतः कार्त्तिको वत्स ! सर्व्वपुण्याधिको मतः ॥ स्वर्णानि मेरुतुल्यानि सर्व्वदानानि चैकतः । एकतः कार्त्तिको वत्स ! सर्व्वदा केशवप्रियः ॥ कृत्वा कोटिसहस्राणि पापानि सुबहून्यपि । निमेषार्द्धेन सर्व्वाणि विलयं यान्ति कार्त्तिके ॥ यत्किञ्चित् कुरुते पुण्यं विष्णुमुद्दिश्य कार्त्तिके । तदक्षयं भवेत् सर्व्वं सत्योक्तं तव नारद ! ॥ तस्य क्षयं न पश्यामि सत्यमुक्तं तवानघ । सोपानभूतं स्वर्गस्य मानुष्यं प्राप्य दुर्लभम् ॥ तथात्मानं समादध्यात् यथा न स्यादितः पुनः । दुष्प्राप्यं प्राप्य मानुष्यं कार्त्तिकोक्तं चरेन्न यः ॥ धर्म्मं धर्म्मभृतां श्रेष्ठ स मातृपितृघातकः । कार्त्तिकं खलु वै मासं सर्व्वमासेषु चोत्तमम् ॥ पुण्यानां परमं पुण्यं पावनानाञ्च पावनम् । अस्मिन् मासे त्रयस्त्रिंशद्देवाः सन्निहिता ऋषे ॥ अत्र स्नानानि दानानि भोजनानि व्रतानि च । तिलधेनुहिरण्यानां रजतं भूमिवाससाम् ॥ गोप्रदानानि कुर्व्वन्ति सर्व्वभावेन नारद ! ।

ब्राह्मणानाञ्च ये कन्यां दास्यन्ति विधिवन्नराः ॥ दानानां फलमेतेषां प्राप्नुयुस्ते विधानतः । तानि दानानि गृह्णन्ति दत्तानि विधिवत् सुराः ॥ यत्किञ्चित् कार्त्तिके दत्तं तपश्चैव तथा कृतम् । तदक्षयफलं प्रोक्तं विष्णुना लोककर्त्तृणा ॥ वृषाणां मोक्षणं चैव कार्त्तिके मासि यैः कृतम् । अश्वपेधादिकं पुण्यं तैश्च प्राप्तं न संशयः ॥ तस्माद्यत्नेन विप्रेन्द्र कार्त्तिके मासि दीयते । यत्किञ्चित् कार्त्तिके दत्तं विष्णुमुद्दिश्य मानवैः ॥ हुतं दत्तञ्च विप्रेन्द्र तपश्चैव तथा कृतम् । तदक्षयं लभन्ते ते शस्यदानं विशेषतः ॥ यथा नदीनां विप्रेन्द्र शैलानाञ्चैव नारद । उदधीनाञ्च विप्रर्षे क्षयो नैवोपपद्यते ॥ तद्वत् कार्त्तिकमासे तु यत्किञ्चिद्दीयते मुने । न तस्यास्ति क्षयो विप्र पापं याति सहस्रधा ॥ तस्मात् सर्व्वप्रयत्नेन कर्म्मणा मनसा गिरा । पापं समाचरेन्नैव कार्त्तिके विष्णुतत्परः ॥ ज्ञानाद्वा यदि वाज्ञानाद्दुष्कृतं येन यत्कृतम् । तत्तस्य नश्यति क्षिप्रं वायुना पांशवो यथा ॥ संप्राप्तं कार्त्तिकं दृष्ट्वा परान्नं यस्तु वर्ज्जयेत् । दिने दिने च कृच्छ्रस्य फलं प्राप्नोत्यसंशयम् ॥ प्रवृत्तानान्तु भक्षाणां कार्त्तिके नियमे कृते । अवश्यं विष्णुरूपत्वं प्राप्यते मुक्तिदं शुभम् ॥ न कार्त्तिकसमो मासो न कृतेन समं युगम् । न वेदसदृशं शास्त्रं न तीर्थं गङ्गया समम् ॥ न चान्नेन समं दानं न सुखं भार्य्यया समम् । न कृषेस्तु समं वित्तं न लाभः सुरभीसमः ॥ न तपोऽनशनैस्तुल्यं न दमात् परमो जयः । न च धर्म्मो दयातुल्यो न ज्योतिश्चक्षुषा समम् ॥ न तृप्ती रसनातुल्या न प्रीतिस्तु सुतं विना । न कार्त्तिकसमो मासो वैष्णवानां प्रियः सदा ॥ अव्रतेन क्षपेद्यस्तु मासं दामोदरप्रियम् । तिर्य्यग्योनिमवाप्नोति सर्व्वधर्म्मबहिष्कृतः ॥ दुर्ल्लभं वैष्णवं ज्ञानं दुर्ल्लभा वैष्णवी कथा । दुर्ल्लभा वैष्णवी दीक्षा दुर्ल्लभो जागरस्तथा ॥ दुर्ल्लभं कपिलादानं दुर्ल्लभं जाह्नवीजलम् । दुर्ल्लभो वैष्णवो विप्रो दुर्ल्लभं नीलमोक्षणम् ॥ दुर्ल्लभं पुष्करे दानं दुर्ल्लभाः कार्त्तिके तिलाः । दुर्ल्लभो जागरो विष्णोः पक्षयोरुभयोरपि ॥ दुर्ल्लभा कार्त्तिके विप्र द्बादशी हरिबोधिनी । दुर्ल्लभा मालतीपूजा दुर्ल्लभा तुलसी मुने ॥ दुर्ल्लभं कार्त्तिके स्नानं दुर्ल्लभं साधुवन्दनम् । शालग्रामशिलापूजा दुर्ल्लभा मुनिपुङ्गव ॥ समुद्रगा नदी यत्र दुर्ल्लभा स्नानशालिनाम् । कुलशीलवती कन्या दुर्ल्लभा दम्पती नृणाम् ॥ दुर्ल्लभा जननी लोके पिता चैव विशेषतः । दुर्ल्लभं साधुसम्मानं दुर्ल्लभो धार्म्मिकः सुतः ॥ दुर्ल्लभैकादशी लोके दशमीसङ्गवर्ज्जिता । पक्षद्वयं व्रतं वत्म अयने दक्षिणोत्तरे ॥ दुर्ल्लभं वैष्णवे दानं माघस्नानं नदीजले । ज्यैष्ठाषाढे तु पानीयमिन्धनं पौषमाघयोः ॥ ब्राह्मणं दुर्ल्लभं विप्र दुर्ल्लभं तीर्थसेवनम् ॥

न्यायेनोपार्ज्जितं वित्तं दुर्ल्लभं कुलवर्द्धनम् । दुर्ल्लभं वत्स द्रव्याणां पात्रे यत् प्रतिपादितम् ॥ पात्राणामपि तत्पात्रं सदाचारक्रियान्वितम् । संप्राप्य कार्त्तिकं मासं विमुखा ये जनार्द्दने । तेषां यमपुरे वासः पितृभिः सह नारद ! ॥” इति पाद्मोत्तरखण्डे कार्त्तिकमाहात्म्ये ११४ अः ॥ ब्रह्मोवाच । “कार्त्तिकस्य तु माहात्म्यं पुनरेव शृणुष्व मे । यत् श्रुत्वा मुनिशार्द्दूल ! सर्व्वान् कामानवा- प्स्यसि ॥ व्रतानामिह सर्व्वेषामेकजन्मानुगं फलम् । कर्त्तुर्विष्णुव्रतस्योक्तं शतजन्मानुगं फलम् ॥ आश्विनस्य सिते पक्षे एकादश्यां द्बिजोत्तम ! । वैष्णवैर्वैष्णवं धर्म्मं प्रारम्भोऽस्य विधीयते ॥ यावत् कार्त्तिकशुक्लस्य पौर्णमासी तिथिर्भवेत् । तावदस्य व्रतस्योक्तं सम्यगाचरणं बुधैः ॥ अन्यथा तु कृतं विप्र व्रतमेतत् सुदुर्ल्लभम् । कार्य्यं सद्भिः प्रयत्नेन कार्त्तिके तुं विशेषतः ॥ त्रिंशद्दिनानि पुण्यानि विप्रप्रीतिकराणि वै । कार्त्तिकस्य व्रतं विप्र ! श्रीविष्णुप्रीतिकारणम् ॥ तदर्द्धं भीष्मस्य व्रतं मुने तुष्टिकरं परम् । पुण्यं पञ्चदिनं प्रोक्तं दत्तं तस्मै च विष्णुना ॥ नरो वा यदि वा नारी कुरुते वैष्णवं व्रतम् । दिने दिनेऽसङ्ख्यफलं भवेत्तस्यैव कार्त्तिके ॥ अतस्त्वं विधिवत् पुत्त्र ! वैष्णवं व्रतमुत्तमम् । श्रीदामोदरतुष्ट्यर्थं प्रकुरुष्व समाहितः ॥ ऊर्ज्जे मासि मुनिश्रेष्ठ प्रातःकाले तथामले । गोष्पदेऽपि जले स्नानं स्वर्गदं पापिनामपि ॥” इति पाद्मे उत्तरखण्डे ११५ अध्यायः ॥ * ॥ ब्रह्मोवाच । “पुराणश्रवणं यत्र कुर्व्वन्ति द्विजसत्तम । तेषां करस्थिता मुक्तिर्विद्यते नात्र संशयः ॥ कार्त्तिके मासि यो भक्त्या कुर्य्याद्ब्राह्मणभोज- नम् । प्रत्यहं विष्णुतृप्त्यर्थं स याति भवनं हरेः ॥ कार्त्तिके मासि यः कुर्य्यात् तिलतैलेन दीपकम् । अहोरात्रान् मुनिश्रेष्ठ स याति परमं पदम् ॥ कार्त्तिके मासि यो दद्यात् पादत्राणं द्विजन्मने । दद्याद्बस्त्रान्वितं वत्स यमं नैव स पश्यति ॥ यज्ञोपवीतं यो दद्यात् भूमिं वै ब्राह्मणाय तु । स याति ब्रह्मसदनं पुनरावृत्तिवर्जितम् ॥ ताम्बूलञ्चैव यो दद्यात् सपूगं विधिवद्द्विज । गन्धर्व्वलोकमाप्नोति भुक्त्वा भोगान् मनोरमान् ॥ श्रीचन्दनञ्च यो दद्यात् देवपूजार्थमादरात् । विप्राय वेदविदुषे पुरन्दरपुरं व्रजेत् ॥ नारिकेलफलं वत्स सवस्त्रञ्च सदक्षिणम् । यो दद्याद्वेदविदुषे स शश्वत् पुत्त्रवान् भवेत् ॥” इति पाद्मे उत्तरखण्डे ११६ अध्यायः ॥ वा(बा)हुल्यं, क्ली, बहुत्वम् । वहुलस्य भाव इत्यर्थे ष्ण्यप्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ वाहुवारः, पुं, श्लेष्मान्तकवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अन्यत् पवर्गीयवकारादितच्छब्दे द्रष्टव्यम् ॥

पृष्ठ ४/३७०

वाह्यं, क्ली, (वाह्यते चाल्यते इति वाहि + ण्यत् ।) यानम् । यथा, हेमचन्द्रे । “यानं युग्यं पत्रं वाह्यं वह्यं वाहनधोरणे ॥” वाह्यः, त्रि, (वह + ण्यत् ।) वहनीयः । (यथा, रघुः । ६ । १० । “मनुष्यवाह्यं चतुरस्रयान- मध्यास्य कन्या परिवारशोभि । विवेश मञ्चान्तरराजमार्गं पतिंवरा कॢप्तविवाहवेशा ॥” वहिस् + ष्यञ् ।) वहिः । वाहिर इति भाषा । यथा, स्मृतिः । “अपवित्रः पवित्रो वा सर्व्वावस्थां गतोऽपि वा । यः स्मरेत् पुण्डरीकाक्षं स वाह्याभ्यन्तरः शुचिः ॥” वा(बा)ह्येन्द्रियं, क्ली, (वाह्यमिन्द्रियम् ।) वहि- रिन्द्रियम् । तद्यथा । चक्षुः । जिह्वा । नासिका । त्वक् । श्रोत्रम् । एतदेकैकगुणाः । यथा, -- “एते तु द्बीन्द्रियग्राह्या अथ स्पर्शान्तशब्दकाः । वाह्यैकैकेन्द्रियग्राह्या गुरुत्वादृष्टभावना ॥” इति भाषापरिच्छेदः ॥ वाह्लिकः, पुं, वाह्लीकदेशः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (तद्देशजाते, त्रि । यथा, महाभारते । १ । २२२ । ४९ । “पृष्ठ्यानामपि चाश्वानां वाह्लिकानां जनार्द्दनः । ददौ शतसहस्राणि कन्याधनमनुत्तमम् ॥”) वाह्लिकं, क्ली, कुङ्कुमम् । हिङ्गु । इत्यमर- मेदिनीकरौ ॥ वाह्लीकं, क्ली, कुङ्कुमम् । हिङ्गु । इत्यमर- मेदिनीकरौ ॥ वाह्लीकः, पुं, देशभेदः । वलख् इति आरवी भाषा । तद्देशजातघोटकः । इत्यमरमेदिनी- करौ ॥ गन्धर्व्वविशेषः । इति शब्दरत्नावली ॥ (प्रतीपपुत्त्रविशेषः । यथा, महाभारते । १ । ९५ । ४४ । “प्रतीपः खलु शैव्यामुपयेमे सुतन्दां नाम तस्यां पुत्त्रानुत्पादयामास देवापिं शान्तनुं वाह्लीक- ञ्चेति ॥”) वि, व्य, निग्रहः । नियोगः । पदपूरणम् । निश्चयः । असहनम् । हेतुः । अव्याप्तिः । विनियोगः । ईष- दर्थः । परिभवः । शुद्धम् । अवलम्बनम् । विज्ञा- नम् । इति मेदिनी । वे, ७६ ॥ विशेषः । गतिः । आलम्भः । पालनम् । इति शब्दरत्नावली ॥ उप- सर्गविशेषः । अस्यार्थाः । वि विशेषवैरूप्यनञर्थ- गतिदानेषु । इति मुग्धबोधटीकायां दुर्गदासः ॥ विः, पुं, स्त्री, (वाति गच्छतीति । वा + “वाते- र्डिच्च ।” उणा० ४ । १३३ । इति इण् । स च डित् ।) पक्षी । इत्यमरः ॥ (यथा, साहित्य- दर्पणे १० परिच्छेदे । “के यूयं स्थल एव सम्प्रति वयं प्रश्नो विशेषा- श्रयः । किं ब्रूते विहगः स वा फणिपतिर्यत्रास्ति सुप्तो हरिः ॥”) विंशः, त्रि, (विंशति + पूरणे डट् । तेर्लोपः ।) विंशतेः पूरणः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ (यथा, मनुः । ८ । ३९८ । “कुर्य्युरर्घं यथापण्यं ततो विंशं नृपो हरेत् ॥”)

विंशकः, त्रि, (विंशत्या क्रीतः । विंशति + “विशति- त्रिंशद्भ्यां ड्वुनसंज्ञायाम् ।” ५ । १ । २४ । इति ड्युन् । “ति विंशतेर्डिति ।” ६ । ४ । १४२ । इति तिलोपः ।) विंशतिक्रीतः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ विंशतिः, स्त्री, (द्वौ दश परिमाणस्य पक्तिविंश- तीति निपातनात् सिद्धम् ।) संख्याविशेषः । विष इति कुडि इति च भाषा । यथा, -- “विंशत्याद्याः सदैकत्वे सर्व्वा संख्येयसंख्ययोः । संख्यार्थे द्विबहुत्वे स्तस्तासु चानवतेः स्त्रियः ॥” इत्यमरः ॥ तद्वाचकानि । रावणबाहुः १ । अङ्गुलिः २ । इति कविकल्पलता ॥ नखम् ३ । इति सत्कृत्य- मुक्तावली ॥ विंशतिकः, त्रि, विंशतियोग्यः । यथा । संख्यायाः कक् स्यादार्हीयेऽर्थे । विंशतित्रिंशद्भ्यां कन् संज्ञायाम् । अभ्यां कन् स्यात् असंज्ञायान्तु ड्वुन् स्यात् । विंशकः । संज्ञायान्तु विंशतिकः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ विंशतितंमः, त्रि, (विंशतेः पूरणः । विंशति + डट् । “विंशत्यादिभ्यस्तमडन्यतरस्याम् ।” ५ । २ । ५६ । इति तमडागमः ।) विंशः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ विंशी, पुं, विंशतिः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ विकं, क्ली, सद्यःप्रसूताया गोः क्षीरम् । यथा, -- “क्षीरं सद्यःप्रसूतायाः पेयूषं पालनं विकम् ।” इति शब्दचन्द्रिका ॥ विकङ्कटः, पुं, गोक्षुरः । इति शब्दमाला ॥ विकङ्कतः, पुं, वदरीसदृशसूक्ष्मफलवृक्षः । वँइच इति भाषा । तत्पर्य्यायः । स्वादुकण्टकः २ स्रुवावृक्षः ३ ग्रन्थिलः ४ व्याघ्रपात् ५ । इत्य- मरः ॥ श्रुग्वारुः ६ मधुपर्णी ७ । इति रत्न- माला ॥ कण्टपादः ८ बहुफलः ९ गोपघण्टा १० स्रुवाद्रुमः ११ मृदुफलः १२ दन्तकाष्ठः १३ यज्ञीयब्रह्मपादपः १४ पिण्डारः १५ हिमकः १६ पूतः १७ किङ्किणी १८ वैकङ्कतः १९ वुति- ङ्करः २० कण्टिकारी २१ । इति शब्दरत्ना- वली ॥ किङ्किरी २२ स्रुग्दारु २३ । इति जटाधरः ॥ अस्य गुणाः । अम्लमधुरत्वम् । पाकेऽतिमधुरत्वम् । लघुत्वम् । दीपनत्वम् । कामलास्रप्लीहनाशित्वम् । पाचनत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च । “स एव यज्ञवृक्षश्च कण्टकी व्याघ्रपादपि । विकङ्कतफलं पक्वं मधुरं सर्व्वदोषजित् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ विकङ्कता, स्त्री, अतिवला । इति राजनिर्घण्टः ॥ विकचः, पुं, (विगतः कचो यस्य केशशून्यत्वात् । यद्वा, विशिष्टः कचो यस्य प्रभूतकेशत्वात् ।) क्षपणः । केतुः । इति मेदिनी । चे, ॥ (यथा, बृहत्संहितायाम् । ११ । १९ । “विकचा नाम गुरुसुताः सितैकताराः शिखिपरित्यक्ताः ।

षष्टिः पञ्चभिरधिका स्निग्धा याम्याश्रिताः पापाः ॥”) विकचः, त्रि, (विकचति विकशतीति । वि + कच् + अच् ।) विकसितः । इत्यमरः ॥ (यथा, माघे । ११ । १९ । “विकचकमलगन्धैरन्धयन् भृङ्गमालाः सुरभितमकरन्दं मन्दमावाति वातः । प्रमदमदनमाद्यद्यौवनोद्यामरामा- रमणरभसखेदस्वेदविच्छेददक्षः ॥” * ॥ विगतः कचो यस्य ।) केशशून्यः । इति मेदिनी । चे, ॥ (यथा, महाभारते । ३ । २५९ । १२ । “विभ्रच्चानियतं वेशमुन्मत्त इव पाण्डव । विकचः परुषा वाचो व्याहरन् विविधा मुनिः ॥”) विकचा, स्त्री, महाश्रावणिका । इति राज- निर्घण्टः ॥ विकच्छः, त्रि, (विगतः कच्छो यस्य ।) कच्छ- रहितः । मुक्तकच्छः । इति स्मृतिः ॥ विकटः, पुं, (विकटति पूयरक्तादिकं वर्षतीति । वि + कट + पदाद्यच् ।) विस्फोटकः । इति शब्दरत्नावली ॥ साकुरुण्डवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ (धृतराष्ट्रस्य पुत्त्रविशेषः । यथा, महाभारते । १ । ६७ । ९६ । “दुर्म्मदो दुष्प्रहर्षश्च विवित्सुर्विकटः समः ॥”) विकटः, त्रि, (वि + “संप्रोदश्च कटच् ।” ५ । २ । २९ । इति कटच् ।) विशालः । (यथा, माघे । १० । ४२ । “उत्तरीयविनयात्त्रपमाणा रुन्धती किल तदीक्षणमार्गम् । आवरिष्ट विकटेन विवोढु- र्वक्षसैव कुचमण्डलमन्या ॥”) विकरालः । इति मेदिनी । टे, ॥ सुन्दरः । इति विश्वः ॥ दन्तुरः । इति धरणिः ॥ (यथा, मार्क- ण्डेये । ४३ । २० । “करालैर्विकटैः कृष्णैः पुरुषैरुद्यतायुधैः । पाषाणैस्ताडितः स्वप्ने सद्यो मृत्युं लभेन्नरः ॥”) विकृतः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ विकटा, स्त्री, (विकट + टाप् ।) मायादेवी । सा च बौद्धदेवीभेदः । तत्पर्य्यायः । मारीची २ त्रिमुखा ३ वज्रकालिका ४ वज्रवाराही ५ गौरी ६ पोत्रिरथा ७ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ विकण्टकः, पुं, (विशिष्टः कण्टको यस्य ।) यवासः । इति जटाधरः ॥ वृक्षविशेषः । तत्पर्य्यायः । मृदुफलः २ ग्रन्थिलः ३ स्वादुकण्टकः ४ गोकण्टकः ५ काकनासः ६ व्याघ्रपादः ७ घन- द्रुमः ८ गर्जाफलः ९ घनफलः १० मेघस्तनितो- द्भवः ११ मुदिरफलः १२ प्रावृष्यः १३ हास्य- फलः १४ स्तनितफलः १५ । अस्य गुणाः । कषायत्वम् । कटुत्वम् । उष्णत्वम् । रुचिप्रद- त्वम् । दीपनत्वम् । कफहारित्वम् । वस्त्ररङ्ग- विधायकत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ विकत्थनं, क्ली, (विकत्थ्यते इति । वि + कत्थ श्लाघा- याम् + भावे ल्युट् ।) मिथ्याश्लाघा । यथा, --

पृष्ठ ४/३७१

“श्लाघा प्रशंसार्थवादः सा तु मिथ्याविकत्थनम् ॥” इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, भागवते । १ । १५ । १९ । “शय्यासनाटनविकत्थनभोजनादि- ष्वैकाद्बयस्य ऋतवानिति विप्रलब्धः ॥” विकत्थते आत्मानमिति । वि + कत्थ + ल्युः । आत्मश्लाघाकारिणि, त्रि । यथा, महाभारते । २ । ७३ । ३२ । “असूयितारं द्बेष्टारं प्रवक्तारं विकत्थनम् । भीमसेननियोगात्ते हन्ताहं कर्णमाहवे ॥” * ॥ स्त्री, वि + कत्थ + णिच् + युच् । टाप् । आत्म- श्लाघा । यथा, विख्यातविजयनाटके । २ । “सम्भवोक्तापि शक्तानां न प्रशस्ता विकत्थना । शरदीयघनध्वानैर्व्वाचोभिः किं भवादृशाम् ॥”) विकम्पितः, त्रि, विशेषेण कम्पविशिष्टः । विपूर्ब्बक- कम्पधातोः क्तप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ विकरः, पुं, (विकीर्य्यते हस्तपदादिकमनेनेति । वि + कृ + “ऋदोरप् ।” इत्यप् ।) रोगः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ विकरालः, त्रि, (विशेषेण करालः ।) भयानकः । इति विकटशब्दार्थे मेदिनी ॥ (यथा, मार्क- ण्डेये । ११८ । ४८ । “विकरालं महावक्त्रमतिभीषणदर्शनम् । समुद्यतमहाशूलं प्रभूतमतिदारुणम् ॥”) विकर्णः, पुं, दुर्य्योधनपक्षीयशूरः । यथा, -- “अश्वत्थामा विकर्णञ्च सोमदत्तिर्जयद्रथः । अन्ये च बहवः शूरा मदर्थे त्यक्तजीविताः ॥” इति भगवद्गीतायाम् १ अध्यायः ॥ (विगतौ कर्णौ यस्येति विग्रहे कर्णरहिते, त्रि ॥) विकर्णिकः, पुं, सारस्वतदेशः । इति हेमचन्द्रः ॥ विकर्त्तनः, पुं, (विशेषेण कर्त्तनं यस्य । विश्वकर्म्म- यन्त्रखोदितत्वादस्य तथात्वम् ।) सूर्य्यः । अर्क- वृक्षः । इत्यमरः ॥ विकर्म्मकृत्, त्रि, (विकर्म्म विरुद्धं कर्म्म करो- तीति । कृ + क्विप् ।) निषिद्धकर्म्मकारी । यथा, “न साक्षी नृपतिः कार्य्यो न कारुककुशीलवौ । न श्रोत्रियो न लिङ्गस्थो न सङ्गेभ्यो विनिर्गतः ॥ नाध्यधीनो न वक्तव्यो न दस्युर्न विकर्म्मकृत् । न वृद्धो न शिशुर्नैको नान्त्यो न विकलेन्द्रियः ॥” इति मानवे । ८ । ६६ ॥ “विकर्म्मकृत् निषिद्धकर्म्मकारी ।” इति कुल्लूक- भट्टः ॥ विकर्म्मस्थः, त्रि, (विकर्म्मणि विरुद्धाचारे तिष्ट- तीति । स्था + कः ।) निषिद्धकृत् । यथा, -- “पाषण्डिनो विकर्म्मस्थान् वैडालव्रतिकान् शठान् । हेतुकान् वकवृत्तींश्च वाङ्मात्रेणापि नार्च्चयेत् ॥” इति विष्णुपुराणे ३ अंशे १८ अध्यायः ॥ (तथा मनौ । ४ । ३० ॥) विकर्षः पुं, (विकृष्यतेऽसौ इति । यद्वा, विकृष्यन्ते परप्राणा अनेनेति । वि + कृष् + घञ् ।)

बाणः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (वि + कृष + भावे घञ् । विकर्षणम् ॥) विकर्षणं, क्ली, (वि + कृष + ल्युट् ।) आकर्षणम् । विपूर्ब्बकृषधातोरनट्प्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ (यथा, किराते । ३ । ५७ । “अविलङ्घ्यविकर्षणं परैः प्रथितज्यारवकर्म्मकार्म्मुकम् ॥” विभागः । यथा, भागवते । ३ । ७ । ३० । “वर्णाश्रमविभागांश्च रूपशीलस्वभावतः । ऋषीणां जन्मकर्म्माणि वेदस्य च विकर्षणम् ॥”) विकलः, त्रि, (विगतः कलो व्यक्तध्वनिर्यस्य ।) विह्वलः । इति जटाधरः ॥ स्वभावहीनः । इति भरतः ॥ (यथा, महाभारते । १ । ४९ । ११ । “विधवानाथविकलान् कृपनांश्च बभार सः । सुदर्शः सर्व्वभूतानामासीत् सोम इवापरः ॥”) विकलपाणिकः, पुं, (विकलः पाणिर्यस्य । कन् ।) स्वभावहीनपाणियुक्तः । यथा । कुणिर्विकल- पाणिकः । इति हलायुधः ॥ विकला, स्त्री, (विगतः कलो मधुरालापो यस्याः । ऋतौ तु स्त्रिया मौनित्वविहितत्वात् ।) ऋतु- हीना । इति शब्दरत्नावली ॥ विकलाङ्गः, त्रि, (विकलानि अङ्गानि यस्य ।) स्वभावतो न्यूनाङ्गः । तत्पर्य्यायः । अपोगण्डः २ । इत्यमरः ॥ पोगण्डः ३ अङ्गहीनकः ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, महाभारते । १ । ३१ । ३४ । “जनयामास पुत्त्रौ द्वावरुणं गरुडं तथा । विकलाङ्गोऽरुणस्तत्र भास्करस्य पुरःसरः ॥”) विकली, स्त्री, (विगता कला यस्याः । गौरादि- त्वात् ङीष् ।) ऋतुहीना । इति शब्दरत्ना- वली ॥ विकल्पः, पुं, (विरुद्धं कल्पनमिति । वि + कृप + घञ् ।) भ्रान्तिः । (यथा, देवीभाग- वते । १ । १९ । ३२ । “विकल्पोपहतस्त्वं वै दूरदेशमुपागतः । न मे विकल्पसन्देहो निर्व्विकल्पोऽस्मि सर्व्वथा ॥”) कल्पनम् । इति मेदिनी । पे, ॥ (यथा, भाग- वते । ५ । १६ । २ । “तत्रापि प्रितव्रतरथचरणपरिखातैः सप्तभिः सप्त सिन्धवः उपकॢप्ताः । यत एतस्याः सप्त- द्वीपविशेषविकल्पस्त्वया भगवन् खलु सूचितः ॥” संशयः । यथा, रघुः । १७ । ४९ । “रात्रिन्दिवविभागेषु यथादिष्टं महीक्षिताम् । तत्सिषेवे नियोगेन स विकल्पपराङ्मुखः ॥” नानाविधः । यथा, मनुः । ९ । २२८ । “प्रच्छन्नं वा प्रकाशं वा तन्निषेवेत यो नरः । तस्य दण्डविकल्पः स्याद्तथेष्टं नृपतेस्तथा ॥”) विविधकल्पः । स च द्विविधः । व्यवस्थितः । एच्छिकश्च । सोऽप्याकाङ्क्षाविरहे युक्तः । तथा च भविष्ये । “स्मृतिशास्त्रे विकल्पस्तु आकाङ्क्षापूरणे सति ॥” इच्छाविकल्पेऽष्टदोषाः । यथा, --

“प्रमाणत्वाप्रमाणत्वपरित्यागप्रकल्पना । प्रत्युज्जीवनहानिभ्यां प्रत्येकमष्टदोषता ॥” व्रीहिभिर्यजेत यवैर्यजेत इति श्रूयते । तत्र व्रीहिप्रयोगे प्रतीतयवप्रामाण्यपरित्यागः । अप्रतीतयवाप्रामाण्यपरिकल्पनम् । इदन्तु पूर्ब्ब- स्मात् पृथक् वाक्यं अन्यथा समुच्चयेऽपि याग- सिद्धिः स्यात् । अतएव विकल्पे न उभयः शास्त्रार्थ इत्युक्तम् । प्रयोगान्तरे यवे उपा- दीयमाने परित्यक्तयवप्रामाण्योज्जीवनं स्वीकृत- यवाप्रामाण्यहानिरिति चत्वारो दोषाः । एवं व्रीहावपि चत्वारः । इत्यष्टौ दोषा इच्छा- विकल्पे । तथा चोक्तम् । “एवमेवाष्टदोषोऽपि यद्व्रीहियववाक्ययोः । विकल्प आश्रितस्तत्र गतिरन्या न विद्यते ॥” इति ॥ एकार्थतया विविधं कल्प्यते इति विकल्पः । तस्मादष्टदोषभिया उपोष्य द्वे तिथी इत्यत्र न इच्छाविकल्पः किन्तु व्यवस्थितविकल्पः । इत्येकादशीतत्त्वम् ॥ (अवान्तरः कल्पः । यथा, भागवते । २ । ८ । ११ । “यावान् कल्पो विकल्पो वा यथा कालोऽनु- मीयते ॥” देवता । यथा, भागवते । १० । ८५ । ११ । “वैकारिको विकल्पानां प्रधानमनुशायि- नाम् ॥” “विविधं आधिदैवाध्यात्माधिभूतभेदेन कल्प्यन्ते इति विकल्पा देवास्तेषां कारणं वैकारिकः सात्त्विकोऽहङ्कारश्च त्वम् ॥” इति तट्टीकायां स्वामी ॥) विकश्वरः, त्रि, (वि + कश + वरच् ।) विकासी । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (यथा, नैषधे । २ । ५ । “अयमेत्य तडागनीडजै- र्लघुपर्य्यव्रियताथ शङ्कितैः । उदडीयत वैकृतात् कर- ग्रहजादस्य विकश्वरस्वरैः ॥”) विकषा, स्त्री, (विकषतीति । वि + कष गतौ + अच् । टाप् ।) मञ्जिष्ठा । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ मांसरोहिणी । इति राज- निर्घण्टः ॥ वकस्वरः, त्रि, (वि + कष + वरच् ।) विकस्वरः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ विकसः, पुं, (विकसतीति । वि + कस + अच् ।) चन्द्रः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ विकसा, स्त्री, (विकसतीति । वि + कस + अच् । टाप् ।) मञ्जिष्ठा । इत्यमरः ॥ विकसितं, त्रि, (वि + कस + क्तः ।) दलानामन्यो- न्यविश्लेषः । तत्पर्य्यायः । उज्जृम्भितम् २ उज्जृ- म्भम् ३ स्मितम् ४ उन्मिषितम् ५ विनिद्रम् ६ उन्निद्रम् ७ उन्मीलितम् ८ विजृम्भितम् ९ उद्बुद्धम् १० उद्भिदुरम् ११ भिन्नम् १२ उद्- भिन्नम् १३ हसितम् १४ विकस्वरम् १५ विक- चम् १६ व्याकोषम् १७ फुल्लम् १८ संफुल्लम् १९

पृष्ठ ४/३७२

स्फुटम् २० उदितम् २१ दलितम् २२ दीर्णम् २३ स्फुटितम् २४ उत्फुल्लम् २५ प्रफुल्लम् २६ । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, आर्य्यासप्तश- त्याम् । ४७६ । “यदवधिविवृद्धमात्रा विकसितकुसुमोत्करा शणश्रेणी । पीतांशुकप्रियेयं तदवधि पल्लीपतेः पुत्त्री ॥”) विकस्वरः, त्रि, (विकसतीति । वि + कस गतौ + “स्थेशभासपिसकसो वरच् ।” ३ । २ । १७५ । इति वरच् ।) विकासशीलः । तत्पर्य्यायः । विकासी २ । इत्यमरः ॥ “विकसति कस ज गतौ दन्त्यान्तः यायाय भासकसेति वरे विकस्वरः । विकासः स्फुटने व्यक्ताविति दन्त्यान्ते धरणिः । ‘कुशेशयैरत्र जलाशयोषिता मुदा रमन्ते कलभा विकस्वरैः । प्रगीयते सिद्धगणैश्च योषिता मुदा रमन्ते कलभा विकस्वरैः ॥’ इति माघयमकेऽपि दन्त्यवत्त्वम् । (४ । ३३) कष वधे मूर्द्धन्यान्त इत्यस्य रूपमिति केचित् । कश शब्दे इत्यस्य तालव्यान्तस्य रूपमिति केचित् ।” इति तट्टीकायां भरतः ॥ (यथा, कथासरित्- सागरे । ४ । १५ । “एकस्याः सोत्सुका दृष्टिर्नृपालोकविकस्वरा । श्रुतेः पार्श्वमपश्यन्त्यास्तदाख्यातुमिवाययौ ॥”) विकस्वरा, स्त्री, (विकस्वर + टाप् ।) रक्तपुन- र्नवा । इति राजनिर्घण्टः ॥ (विवरणमस्या रक्तपुनर्नवाशब्दे ज्ञातव्यम् ॥) विकारः, पुं, (वि + कृ + घञ् ।) प्रकृतेरन्यथाभावः । तत्पर्य्यायः । परिणामः २ विकृतिः ३ विक्रिया ४ । इत्यमरः ॥ विकृत्या ५ । इति भरतः ॥ केचित्तु पूर्ब्बद्वयं प्रकृतिध्वंसजन्यविकारे यथा काष्ठस्य विकारो भस्म । मृत्पिण्डस्य घट इति । परद्वयं विकारमात्रे यथा मुखस्य विकृतिः क्रोधरक्तता । काष्ठस्य भस्म च । इति भरतः ॥ (यथा, कुमारे । ७ । ९५ । “अपि शयनसखिभ्यो दत्तवाचं कथञ्चित् प्रमथमुखविकारैर्हासयामास गूढम् ॥” प्रकृतिविकृतिः । यथा, हरिवंशे । २४९ । ३५ । “शब्दः स्पर्शश्च रूपञ्च रसो गन्धस्तथैव च । प्रकृतिश्च विकारश्च यच्चान्यत् कारणं महत् ॥” अस्य विशेषविबरणं विकृतिशब्दे द्रष्टव्यम् ॥) रोगः । इति मेदिनी । रे, २१८ ॥ (यथा, -- “विकारो धातुवैषम्यं साम्यं प्रकृतिरुच्यते । सुखसंज्ञकमारोग्यं विकारो दुःखमेव च ॥” इति चरके सूत्रस्थाने नवमेऽध्याये ॥ मत्स्यः । तत्पर्य्यायो यथा, -- “मत्स्यो मीनो विकारश्च झषो वैशारिणो- ऽण्डजः । शकुलो पृथुरोमा च स सुदर्शन इत्यपि ॥ रोहिताद्यास्तु ये जीवास्ते मत्स्याः परि- कीर्त्तिताः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे द्वितीये भागे ॥)

विकालः, पुं, (विरुद्धः कार्य्यानर्हः कालः ।) दैवपैत्रादिकर्म्मणि विरुद्धकालः । वैकाल इति भाषा । तत्पर्य्यायः । सायः २ दिनान्तः ३ सायाह्नः ४ सायम् ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ उत्सवः ६ विकालकः ७ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ३५ । ३० । “न लङ्घयेत् तथैवासृक् ष्ठीवनोद्वर्त्तनानि च । नोद्यानादौ विकालेषु प्राज्ञस्तिष्ठेत्कदाचन ॥”) विकालकः, पुं, (विकाल एव । स्वार्थे कन् ।) विकालः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ विकालिका, स्त्री, (विज्ञातः कालो यया । कन् । टापि अत इत्वम् ।) मानरन्ध्रा । ताम्री । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ ताँवी इति भाषा ॥ विकाशः, पुं, (वि + काशृ दीप्तौ + घञ् ।) रहः । प्रकाशः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ विकाशो विजने स्फुटे । इत्यजयः ॥ (यथा, राजतर- ङ्गिण्याम् । ४ । १५५८ । “विकाशः केषाञ्चित् नयनविषमैर्व्विद्युदुदयैः परेषामुद्भूतिः श्रवणकटुभिर्दीर्घरसितैः । नचेष्टा काप्यन्योपकृतिपरिहीना जलमुचो जडा वर्षादन्यं गणयति गुणं नास्य तु जनः ॥”) विकाशनं, क्ली, (वि + काश + ल्युट् ।) विकाशः । विपूर्ब्ब-काशृ ङ दीप्तौ इत्यस्मात् अनट्प्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ विकाशी, [न्] त्रि, (विकाशोऽस्यास्तीति । विकाश + इनिः ।) विकाशशीलः । इत्यमर- टीकायां रायमुकुटः ॥ (यथा, मार्कण्डेये । “कात्यायनीं तुष्टवुरिष्टलम्भात् विकाशिवक्त्रास्तु विकाशिताशाः ॥”) विकाषी, [न्] त्रि, (विकाष + इनिः ।) विकाश- शीलः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ विकासी, [न्] त्रि, (विकास + इनिः । विकासते इति । वि + कास + णिनिर्वा ।) विकस्वरः । इत्यमरः ॥ विकिरः, पुं, (विकिरति मृत्तिकादीन् भोजनार्थ- मिति । वि + कॄश विक्षेपे + इगुपधेति कः ।) पक्षी । इत्यमरः ॥ (अस्य पर्य्यायो यथा, -- “पक्षी खगो विहङ्गश्च विहगश्च विहङ्गमः । शकुनिर्विः पतत्त्री च विष्किरो विकिरो- ऽण्डजः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे द्वितीये भागे ॥) कूपः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (विकीर्य्यते इति । वि + कॄ + घञर्थे कः ।) पूजाकालीनविघ्नोत्- सारणार्थक्षेपणीयतण्डुलादिः । यथा । फडिति सप्त जप्तान् विकिरानादाय । “अपसर्पन्तु ते भूता ये भूता भुवि संस्थिताः । ये भूता विघ्नकर्त्तारस्ते नश्यन्तु शिवाज्ञया ॥” इति विकिरेत् ॥ यथा, -- “लाजचन्दनसिद्धार्थभस्मदूर्व्वाकूशाक्षताः । विकिरा इति सन्दिष्टाः सर्व्वविघ्नौघनाशकाः ॥” इति तन्त्रसारः ॥

अग्निदग्धादीनां पिण्डम् । यथा, मनुः । ३ । २४५ । “असंस्कृतप्रमीतानां योगिनां कुलयोषिताम् । उच्छिष्टं भागधेयं स्याद्दर्भेषु विकिरश्च यः ॥” अपि च । “पिण्डनिर्व्वापरहितं यत्तु श्राद्धं विधीयते । स्वधावाचनलोपोऽत्र विकिरस्तु न लुप्यते ॥” इति श्राद्धतत्त्वम् ॥ (यथा च मार्कण्डेये । ३१ । १२ । “ये वा दग्धाः कुले बालाः क्रियायोग्या ह्यसंस्कृताः । विपन्नास्तेऽन्नविकिरसम्मार्ज्जनजलाशिनः ॥” * ॥ जलविशेषे, क्ली । तथा च चिन्तामणिधृतवच- नम् । “नद्यादिनिकटे भूमिर्या भवेद्बालुकामयी । उद्भाव्यते ततो यत्तु तज्जलं विकिरं विदुः ॥ विकिरं शीतलं स्वच्छं निर्द्दोषं लघु च स्मृतम् । तुवरं स्वादु पित्तघ्नं मनाक् कफकरं स्मृतम् ॥”) विकिरणं, क्ली, (वि + कॄ + ल्युट् । इत्वं रपर- त्वम् ।) विक्षेपणम् । विहिंसनम् । विज्ञानम् । इति कॄधात्वर्थदर्शनात् ॥ (अर्कवृक्षे, पुं । इत्यमरः । २ । ४ । ८० ॥) विकीरणः, पुं, अर्कवृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । ८० ॥ (तथास्य पर्य्यायः । “अलर्को गुणरूपः स्यान्मन्दारो वसुकोऽपि च । श्वेतपुष्यः सदापुष्पः सवालार्कः प्रतीयसः ॥ रक्तोपरोऽर्कनामा स्यादर्कपर्णो विकीरणः । रक्तपुष्पः शुक्लफलस्तथास्फोटः प्रकीर्त्तितः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमभागे ॥) विकीर्णः, त्रि, (विकीर्य्यते स्मेति । वि + कॄ + क्तः ।) विक्षिप्तः । छडान इति भाषा ॥ यथा, -- “अथ सा पुनरेव विह्वला वसुधालिङ्गनधूसरस्तनी । विललाप विकीर्णमूर्द्धजा समदुःखामिव कुर्व्वती स्थलीम् ॥” इति कुमारसम्भवे ४ सर्गः ॥ विकीर्णरोम, [न्] क्ली, (विकीर्णानि रोमाण्यस्मि- न्निति ।) स्थौणेयम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ विकीर्णसंज्ञं, क्ली, (विकीर्णमिति संज्ञा यस्य ।) स्थौणेयम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ विकुक्षिः, पुं, इक्ष्वाकुराजपुत्त्रः । यथा, -- “वैवस्वतमनोरासीदिक्ष्वाकुः पृथिवीपतिः । तस्य पुत्त्रशतञ्चासीद्बिकुक्षिर्ज्येष्ठ उच्यते । सोऽयोध्याधिपतिर्वीरस्तस्य पञ्चदश स्मृताः ॥” इति बह्निपुराणे सागरोपाख्याननामाध्यायः ॥ विकुर्व्वाणः, त्रि, (विकुरुते इति । वि + कृ + शानच् ।) हर्षमाणः । इत्यमरः ॥ (विकृति प्राप्ते च ॥ यथा, सांख्यदर्शने । १ । ६२ । “आकाशस्तु विकुर्व्वाणः स्पर्शमात्रं ससर्ज्ज ह । बलवानभवद्वायुस्तस्य स्पर्शो गुणो मतः ॥”) विकुस्रः, पुं, (विकसतीति । वि + कस + “वौ कसेः ।” उणा० २ । १५ । इति रक् । उत्वञ्चो पधायाः ।) चन्द्रः । इत्युणादिकोषः ॥

पृष्ठ ४/३७३

विकूणिका, स्त्री नासिका । इति हेमचन्द्रः ॥ विकृतं, त्रि, (वि + कृ + क्तः ।) वीभत्सम् । रोगि- तम् । असंस्कृतम् । इति मेदिनी । ते, १५८ ॥ (अङ्गविहीनम् । यथा, मनुः । ९ । २४७ । “बालाश्च न प्रमीयन्ते विकृतं न च जायते ॥” अप्रकृतिस्थः । यथा, महाभारते । ३ । १११ । १८ । “अथर्य्यशृङ्गं विकृतं समीक्ष्य पुनः पुनः पीड्य च कायमस्य । अवेक्ष्यमाणा शनकैर्जगाम कृत्वाग्निहोत्रस्य तदापदेशम् ॥” * ॥ मायावी । यथा, रघुः । १२ । ३९ । “लक्ष्मणः प्रथमं श्रुत्वा कोकिलामञ्जुवादिनीम् । शिवाघोरस्वनां पश्चात् बुबुधे विकृतेति ताम् ॥”) विकृतं, क्ली, विकारः । तस्य लक्षणम् । यथा, -- “ह्रीमानेर्षादिभिर्यत्र नोच्यते स्वं विवक्षितम् । व्यज्यते चेष्टयैवेदं विकृतं तद्विदुर्बुधाः ॥” इत्युज्ज्वलनीलमणिः ॥ प्रभवादिषष्टिसंवत्सरान्तर्गतचतुर्व्विंशवर्षम् । यथा, भविष्यपुराणे । भैरव उवाच । “सर्व्वाः प्रजाः प्रपीड्यन्ते व्याधिः शोकश्च जायते । शिरोवक्षोऽक्षिरोगाश्च पापाद्धि विकृते जनाः ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ (नायिकालङ्कारविशेषः । यथा, साहित्य- दर्पणे । ३ । १४६ । “वक्तव्यकालेऽप्यवचो व्रीडया विकृतं मतम् ॥”) विकृतिः, स्त्री, (वि + कृ + क्तिन् ।) विकारः । इत्यमरः ॥ (यथा, कुमारे । ७ । ३४ । “यथाप्रदेशं भुजगेश्वराणां करिष्यतामाभरणान्तरत्वम् । शरीरमात्रं विकृतिं प्रपेदे तथैव तस्थुः फणरत्नशोभाः ॥”) रोगः । डिम्बः । मद्यादिः । इति हेमचन्द्रः ॥ (सांख्योक्तविकृतिः । यथा, सांख्यकारिका- याम् । ३ । “मूलप्रकृतिरविकृति- र्म्महदाद्याः प्रकृतिविकृतयः सप्त । षोडशकस्तु विकारो न प्रकृतिर्न विकृतिः पुरुषः ॥” संक्षेपतः शास्त्रस्य चतस्रो विधाः । कश्चिदर्थः प्रकृतिरेव कश्चिदर्थो विकृतिरेव कश्चित् प्रकृति- विकृतिरेव कश्चिदनुभयरूपः । तत्र का प्रकृति- रेवेत्यत उक्तं मूलप्रकृतिरविकृतिरिति । प्रक- रोतीति प्रकृतिः प्रधानं सत्वरजस्तमसां साम्या- वस्था सा प्रकृतिः प्रकृतिरेव इत्यर्थः । कस्मादि- त्यत उक्तम् मूलेति मूलञ्चासौ प्रकृतिश्चेति मूलप्रकृतिः विश्वस्य कार्य्यसंघातस्य सा मूलं न त्वस्या मूलान्तरमस्तीति भावः । कतमाः पुनः प्रकृतिविकृतयः कियत्यश्च इत्यत उक्तं मह- दाद्याः प्रकृतिविकृतयः सप्तेति । प्रकृतयश्च ता विकृतयश्च ता इति । तथाहि महत्त्वत्त्वमह-

ङ्कारस्य प्रकृतिर्विकृतिश्च मूलप्रकृतेः । एव- महङ्कारतत्त्वं तन्मात्राणामिन्द्रियाणाञ्च प्रकृति- र्व्विकृतिश्च महतः । एवं पञ्चतन्मात्राणि भूतानामाकाशादीनां प्रकृतयो विकृतयश्चाह- ङ्कारस्य । अथ का विकृतिरेव कियती च इत्यत उक्तं षोडशकस्तु विकार इति षोडशसंख्या- परिमितो गणः षोडशकः । तु शब्दोऽवधारणे भिन्नक्रमश्च । पञ्चमहाभूतान्येकादशेन्द्रियाणि चेति षोडशको गणो विकार एव न प्रकृति- रिति । यद्यपि पृथिव्यादीनामपि गोघटवृक्षादयो विकाराः एवं तद्विकारभेदानां दध्यङ्कुरादय- स्तथापि गवादयो बीजादयो वा न पृथिव्यादिभ्य स्तत्त्वान्तरम् । तत्त्वान्तरोपादानत्वञ्च प्रकृतित्व- मिहाभिप्रेतमिति न दोषः सर्व्वेषां गोघटा- दीनां स्थूलता इन्द्रियग्राह्यता च समेति न तत्त्वान्तरम् । अनुभयरूपमुक्तं तदाह न प्रकृति- र्न विकृतिः पुरुष इति तत्त्वकौमुदी ॥ ३ ॥) विकृष्टः, त्रि, विशेषेण कृष्टः । आकृष्टः । विपूर्ब्ब- कृषधातोः क्तप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ विकृष्टकालः, पुं, (विकृष्टः कालः ।) चिरकालः । यथा, -- “विकृष्टकालैर्या वेगैर्म्मन्दैः समभिवर्त्तते । क्षुद्रिका नाम सा हिक्का जत्रुमूलात् प्रधावति ॥” विकृष्टकालैः चिरेण । जत्रु कक्षोरसोः सन्धिः । इति भावप्रकाशः ॥ विकेशी, स्त्री, (विगतः केशो यस्याः । ङीष् ।) केशवर्ज्जिता । पटवर्त्तिः । इति धरणिः ॥ महीरूपशिवस्य पत्नी । यथा, -- “सूर्य्यो जलं मही वह्निर्वायुराकाशमेव च । दीक्षितो ब्राह्मणः सोम इत्येतास्तनवः क्रमात् ॥ सुवर्च्चला तथैवोषा विकेशी चापरा शिवा । स्वाहा दिशस्तथा दीक्षा रोहिणी च यथा- क्रमम् । सूर्य्यादीनामिमाः पत्न्यो रुद्राद्यैर्नामभिः सह ॥” इति मार्कण्डेयपुराणे रुद्रसर्गः ॥ विकोकः, पुं, वृकासुरपुत्त्रः । स च कल्किदेवेन हतः । यथा, -- “कल्किः कोकविकोकाभ्यां गदापाणिर्युधां पतिः । युयुधे विशने विष्णुर्लोकानां जनयन् भयम् ॥ वृकासुरस्य पुत्त्रौ तौ नप्तारौ शकुनेर्हरिः । तयोः कल्किः संयुयुधे मधुकैटभयोर्यथा ॥ तयोर्गदाप्रहारेण चूर्णिताङ्गस्य भूपतेः । कराच्च्युतोऽपतद्भूमौ दृष्ट्वोचुरित्यहो जनाः ॥ ततः पुनः क्रुधा विष्णुर्ज्जगज्जिष्णुर्म्महाभुजः । नन्दकेन शिरस्तस्य विकोकस्याच्छिनत् प्रभुः ॥” इति कल्किपुराणे २१ अध्यायः ॥ विकोषः, त्रि, (विगतः कोषो यस्य ।) कोष- रहितः । निष्कोषः । इति पुराणम् ॥ (यथा, महाभारते । ३ । ६२ । १८ । “परिधावन्नथ नल इतश्चेतश्च भारत । आससाद सभोद्देशे विकोषं खड्गमुत्तमम् ॥”

आच्छादनरहितः । यथा, मनोः । ११ । ४९ । श्लोकटीकायां कुल्लूकः । “गुरुभार्य्यागामी विकोषमेहनत्वमिति ॥”) विक्कः, पुं, (विक् इति कायति शब्दायते इति । कै + कः ।) करिशावकः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ विक्रमः, पुं, (विशेषेण क्रामतीति । वि + क्रम + अच् ।) विष्णुः । यथा, विष्णुसहस्रनामस्तोत्रे । “ईश्वरो विक्रमी धन्वी मेधावी विक्रमः क्रमः ॥” (वि + क्रम + घञ् ।) शौर्य्यातिशयः । तत्- पर्य्यायः । अतिशक्तिता २ । इत्यमरभरतौ ॥ (यथा, रघुः । १२ । ८७ । “अन्योन्यदर्शनप्राप्तविक्रमावसरं चिरात् । रामरावणयोर्युद्धं चरितार्थमिवाभवत् ॥”) क्रान्तिमात्रम् । इति मेदिनी । मे, ५४ ॥ (पाद- विक्षेपः । यथा, रामायणे । १ । १ । १० । “आजानुबाहुः सुशिराः सुललाटः सुवि- क्रमः ॥”) विक्रमादित्यराजा । यथा, -- “धन्वन्तरिक्षपणकामरसिंहशङ्कु- वेतालभट्टघटकर्परकालिदासाः । ख्यातो वराहमिहिरो नृपतेः सभायां रत्नानि वै वररुचिर्नव विक्रमस्य ॥” इति नवरत्नश्लोकः ॥ चरणः । शक्तिः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (स्थितिः । यथा, भागवते । २ । ८ । २० । “संप्लवः सर्व्वभूतानां विक्रमः प्रतिसंक्रमः । इष्टापूर्त्तस्य काम्यानां त्रिवर्गस्य च यो विधिः ॥” “विक्रमः स्थितिः प्रतिसंक्रमो महाप्रलयः ।” इति तट्टीकायां श्रीधरस्वामी ॥ * ॥) प्रभवादि- षष्टिसंवत्सरान्तर्गतचतुर्द्दशंवर्षम् । यथा “जायन्ते सर्व्वशस्यानि मेदिनी निरुपद्रवा । लवणं मधु गव्यञ्च महार्घ्यं विक्रमे प्रिये ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ (स्वनामख्यातकविविशेषः । स च नेमिदूताख्य- खण्डकाव्यं विरचितवान् । तथा च नेमिदूते उक्तम् । “तद्दःखाथ प्रचरकवितुः कालिदांसस्य काव्या- दन्त्यं पादं सुपदरचितान् मेघदूताद्गृहीत्वा । श्रीमन्नमेश्चरितविशदं साङ्गणस्याङ्गजन्मा चक्रे काव्यं बुधजनमनःप्रीतये विक्रमाख्यः ॥” वत्सप्रीपुत्त्रः । यथा, मार्कण्डेये । ११७ । १ । “तस्य तस्यां सुनन्दायां पुत्त्रा द्बादश जज्ञिरे । प्रांशुः प्रवीरः शूरश्च सुचक्रो विक्रमः क्रमः ॥”) विक्रमादित्यः, पुं, (विक्रमेणादित्य इव ।) स्वनाम- ख्यातो राजा । स च उज्जयनीदेशाधिपतिः संवत्कर्त्ता च । तत्पर्य्यायः । साहसाङ्कः २ शकारिः ३ । इति जटाधरः ॥ अस्य विवरणं द्वात्रिंशत्पुत्तलिकाकथायां तथा विक्रमार्कशब्दे च द्रष्टव्यम् ॥ (मोदकविशेषः । यदुक्तं चिन्ता- मणौ । यथा, -- “घृते गुन्दपलं विंशत् पचेत् सम्यग्भिषग्वरः । उत्तार्य्य च क्षिपेदेषां खण्डश्च पलविंशतिः ॥

पृष्ठ ४/३७४

तालमूली तुरङ्गी च शुण्ठी चेति पलार्द्धकम् । जातीफलञ्च कक्कोलं लवङ्गञ्चेति कार्षिकम् ॥ मालतीञ्च कुलिञ्जञ्च कबावं करभं त्वचम् । एतेषां कोलमात्राञ्च आयसस्य पलद्वयम् ॥ पलैकं मोदकं कृत्वा एकैकं भक्षयेद् दिने । धातुक्षीणोऽग्निक्षीणश्च बलानलकरं परम् ॥ नेत्ररोगेषु सर्व्वेषु कासश्वासे च कामले । प्रमेहान् विंशतिं हन्याद्विक्रमादित्यमोदकः ॥”) विक्रमार्कः, पुं, (विक्रमेण अर्क इव ।) विक्रमा- दित्यः । इति केचित् ॥ (अथ विक्रमार्कवर्णनं सन्दधाति ज्योतिर्व्विदाभरणसमाप्तौ श्रीकालि- दासः । “वर्षे श्रुतिस्मृतिविचारविवेकरम्ये श्रीभारते खधृतिसम्मित-१८० देशपीठे । मत्तोऽधुनाकृतिरियं सति मालवेन्द्रे श्रीविक्रमार्कनृपराजवरे समासीत् ॥” प्रथमं नृपसभायां पण्डितवर्गं वर्णयति । “शङ्कुः सुवाग् वररुचिर्म्मणिरंशुदत्तो जिष्णुस्त्रिलोचनहरी घटकर्पराख्यः । अन्येऽपि सन्ति कवयोऽमरसिंहपूर्ब्बा यस्यैव विक्रमनृपस्य सभासदोऽमी ॥ सत्यो वराहमिहिरः श्रुतसेननामा श्रीवादरायणमणित्थकुमारसिंहाः । श्रीविक्रमार्कनृपसंसदि सन्ति चैते श्रीकालतन्त्रकवयस्त्वपरे मदाद्याः ॥ धन्वन्तरिक्षपणकामरसिंहशङ्कु- वेतालभट्टघटखर्परकालिदासाः । ख्यातो वराहमिहिरो नृपतेः सभायां रत्नानि वै वररुचिर्नव विक्रमस्य ॥” अथ परिजनान् वर्णयति । “अष्टौ यस्य शतानि मण्डलधराधीशाः सभायां सदा स्युः संसत्परिणाहकोटिसुभटाः सत्पण्डिताः षोडश । दैवज्ञा दश षण्मिताश्च भिषजो भट्टास्तथा ढड्डिनो वेदज्ञा रसचन्द्रमा १६ विजयते श्रीविक्रमः सोऽधिभूः ॥” अथास्य सैन्यं वर्णयति । “यस्याष्टादशयोजनानि कटके पादातिकोटि- त्रयम् ३००००००० वाहानामयुतायुतञ्च १०००००००० नवतेस्त्रिघ्ना- कृति-२४३०० र्हस्तिनाम् । नौकालक्षचतुष्टयं ४००००० विजयिनो यस्य प्रयाणे भवेत् सोऽयं विक्रमभूपतिर्व्विजयते नान्यो धरित्त्री- तले ॥” अथास्य शाकप्रवृत्तिं दर्शयति । “येनास्मिन् वसुधातले शकगणान् सर्व्वा दिशः सङ्गरे हत्वा पञ्चनवप्रमान् ५५५५५५५५५ कलियुगे शाकपवृत्तिः कृता ।

श्रीमद्बिक्रमभूभुजा प्रतिदिन मुक्तामणिस्वर्णगो सप्तीभाद्यपवर्ज्जनेन विहितो धर्म्मः सुवर्णा- ननः ॥” अथास्य दिग्विजयमाह । “उद्दामद्रविडद्रुमैकपरशुर्लाटाटवीपावको वल्गद्बङ्गभुजङ्गराजगरुडो गौडाब्धिकुम्भोद्भवः । गर्ज्जद्गुर्ज्जरराजसिन्धुरहरिर्धारान्धकारार्य्यमा काम्बोजाम्बुजचन्द्रमा विजयते श्रीविक्रमार्को नृपः ॥” अथास्य प्रभुत्वादिगुणान् वर्णयति । “येनाप्युग्रमहीधराग्रविषये दुर्ग्गाण्यसह्यान्यहो नीत्त्वा यानि नतीकृतास्तदधिपा दत्तानि तेषां पुनः । इन्द्राम्भोध्यमरद्रुमस्मरसुरक्ष्माभृङ्गुणेनाञ्जसा श्रीमद्विक्रमभूभृताखिलजनाम्भोजेन्दुना मण्डले ॥” अस्य पुरीं वर्णयति । “यद्राजधान्युज्जयिनी महापुरी सदा महाकालमहेशयोगिनी । समाश्रितप्राण्यपवर्गदायिनी श्रीविक्रमार्कोऽवनिपो जयत्यपि ॥ यो रूमदेशाधिपतिं शकेश्वरं जित्वा गृहीत्वोज्जयिनीं महाहवे । आनीय सम्भ्राम्य सुमोच तन्त्वहो श्रीविक्रमार्कः समसह्यविक्रमः ॥ तस्मिन् सदा विक्रममेदिनीशे विराजमाने समवन्तिकायाम् । सर्व्वप्रजामण्डलसौख्यसम्प- द्बभूव सर्व्वत्र च वेदकर्म्म ॥ शङ्क्वादिपण्डितवराः कवयस्त्वनेके ज्योतिर्व्विदः समभवंश्च वराहपूर्ब्बाः । श्रीविक्रमार्कनृपसंसदि मान्यबुद्धि- स्तैरप्यहं नृपसखा किल कालिदासः ॥” इति ज्वोतिर्व्विदाभरणम् ॥) विक्रमी, [न्] पुं, (विक्रमोऽस्त्यस्येति । विक्रम + इनिः ।) सिंहः । इति राजनिर्घण्टः ॥ विष्णुः । यथा, -- “ईश्वरो विक्रमी धन्वी मेधावी विक्रमः क्रमः ।” इति महाभारते अनुशासनपर्व्वणि तस्य सहस्र- नामस्तोत्रे १४९ अध्याये २२ श्लोकः ॥ अति- शक्तिविशिष्टे, त्रि ॥ (यथा, महाभारते । १ । १२८ । २८ । “प्राणवान् विक्रमी चैव शौर्य्येण महता- न्वितः । स्पर्द्धते चापि सहितानस्मानेको वृकोदरः ॥”) विक्रयः, पुं, (विक्रयणमिति । वि + क्री + “एरच् ।” ३ । ३ । ५६ । इति अच् ।) विक्रयणक्रिया । वेचा इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । विपणः २ । इत्य- मरः ॥ विपणनम् ३ पणनम् ४ । इति शब्द- रत्नावली ॥ व्यवहारः ५ पणाया ६ । इति जटाधरः ॥ अस्य विहिताविहितनक्षत्राणि यथा, --

“यमाहिशक्राग्निहुताशपूर्ब्बा नेष्टाः क्रये विक्रयणे प्रशस्ताः । पौष्णाग्निचित्राशतबिन्दुवाताः क्रये हिता विक्रयणे निषिद्धाः ॥” इति ज्योतिःसारसंग्रहः ॥ * ॥ क्रयविक्रयनिर्णयो यथा । मूल्यं दास्यामीति कृत्वा ग्रहणादपि क्रयसिद्धिः । तथा च विवाद- चिन्तामणौ कात्यायनः । “पण्यं गृहीत्वा यो मूल्यमदत्त्वैव दिशं व्रजेत् । ऋतुत्रयस्योपरिष्टात् तद्धनं वृद्धिमाप्नुयात् ॥” अतएव बृहस्पतिः । “गृहक्षेत्रादिकं क्रीत्वा तुल्यमूल्याक्षरान्वितम् । पत्रं कारयते यत्तु क्रयलेख्यं तदुच्यते ॥” क्रयविक्रये समयविशेषाभ्यन्तरे पश्चात्तापाद- सिद्धिः । यथा मनुः । “क्रीत्वा विक्रीय वा किञ्चित् यस्येहानुशयो भवेत् । सोऽन्तर्द्दशाहे तद्दव्यं दद्याच्चैवाददीत वा ॥” एतद्याज्ञवल्क्योक्तेतरपरम् । यथा याज्ञ- वल्क्यः । “दशैकपञ्चसप्ताहमासत्र्यहार्द्धमासिकम् । बीजायोबाह्यरत्नस्त्रीदोह्यपुंसां परीक्षणम् ॥” अत्र बृहस्पतिः । “अतोऽर्व्वाक् पण्यदोषस्तु यदि संजायते क्वचित् । विक्रेतुः प्रतिदेयन्तत् क्रेता मूल्यमवाप्नुयात् ॥” अतस्तद्द्रव्यपरीक्षणकालात् । कात्यायनः । “अविज्ञातन्तु यत् क्रीतं दुष्टं पश्चाद्विभावितम् । क्रीतं तत् स्वामिने देयं पण्यं कालेऽन्यथा न तु ॥” काले प्रागुक्तपरीक्षाकालाभ्यन्तरे । परीक्षिते तु बृहस्पतिः । “परीक्षेत स्वयं पण्यं अन्येषाञ्च प्रदर्शयेत् । परीक्षितं बहुमतं गृहीत्वा न पुनस्त्यजेत् ॥” अत्र विशेषयति नारदः । “क्रीत्वा मूल्येन यो द्रव्यं दुष्क्रीतं मन्यते क्रयी । विक्रेतुः प्रतिदेयं तत् तस्मिन्नेवाह्न्यविक्षतम् ॥ द्वितीयेऽह्नि ददत् क्रेता मूल्यात्त्रिंशांशमाहरेत् । द्विगुणन्तु तृतीयेऽह्नि परतः क्रेतुरेव तत् ॥” आहरेत् दद्यात् विक्रेत्रे इति शेषः । द्विगुणं त्रिंशांशस्य । याज्ञवल्क्यः । “राजदैवोपघातेन पण्ये दोष उपागते । हानिर्विक्रेतुरेवासौ याचितस्याप्रयच्छतः ॥” नारदः । “उपहन्येत वा पण्यं दह्येतापह्रियेत वा । विक्रेतुरेव सोऽनर्थो विक्रीयासंप्रयच्छतः ॥ दीयमानं न गृह्णाति क्रीतं पण्यन्तु यः क्रयी । स एवास्य भवेद्दोषो विक्रेतुर्योऽप्रयच्छतः ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ * ॥ अपि च । “न्यासं कृत्वा परत्राधिं कृत्वा वाधिं करोति च । विक्रयं वा क्रिया तत्र पश्चिमा बलवत्तरा ॥”

पृष्ठ ४/३७५

न्यासं कृत्वा आधिं करोति आधिं कृत्वा वा विक्रयं करोति । विक्रयपदं स्वत्वध्वंसकत्वात् दानं लक्षयति परा क्रिया सिद्धेत्यर्थः । एवञ्च विक्रेतृदात्रोर्मरणादिना आध्यनुद्धारे विक्रय- दाने तत्कर्त्तृतुल्यस्वत्वजननात तत्र तत्क्रेतृ- प्रतिग्रहीतृभ्यामाध्युद्धारः कार्य्यः । इति । तत्र च । “न च स्थावरस्य समस्तस्य गोत्रसाधारणस्य च । नैकः कुर्य्यात् क्रयं दानं परस्परमतं विना ॥ विभक्ता अविभक्ता वा सपिण्डाः स्थावरे समाः । एको ह्यनीशः सर्व्वत्र दानाधमनविक्रये ॥” इति व्यासवचनाभ्यामेकस्य दानबन्धकविक्रया- धिकारः इति वाच्यं यथेष्टविनियोगार्हत्वरूपस्य स्वत्वस्य द्रव्यान्तर इवात्राप्यविशेषात् वच- नञ्च स्वामित्वेन दुर्व्वृत्तपुरुषगोचरविक्रयादिना कुटुम्बविरोधादधर्म्मज्ञापनार्थनिषेधरूपं न तु विक्रयाद्यनिष्पत्यर्थमिति दायभागः ॥ * ॥ एवञ्च । “स्थावरे विक्रयो नास्ति कुर्य्यादाधिमनुज्ञया ॥” इति स्थावरस्य केवलविक्रयप्रतिषेधात् एवं भूमिं यः प्रतिगृह्णातीत्यादिवचने दानप्रशंसा- दर्शनाच्च विक्रयेऽपि कर्त्तव्ये सहिरण्यमुदकं दत्त्वा दानरूपेण स्थावरविक्रय इति विज्ञाने- श्वरः ॥ वस्तुतस्तु स्थावरविक्रयनिषेधो अवि- भक्तस्थावरविषयः । तत्रापि यदि विक्रयं विना अवस्थितिर्न भवति तदा विक्रयः कर्त्तव्यः । पूर्ब्बपुरुषार्ज्जितनष्टोद्धारे विशेषयति मिता- क्षरायाम् । “स्थावरं द्विपदञ्चैव यद्यपि स्वयमर्ज्जितम् । असम्भूय सुतान् सर्व्वान् न दानं न च विक्रयः ॥” इत्यादि ॥ अस्यापवादमाह । “एकोऽपि स्थावरे कुर्य्याद्दानाधमनविक्रयम् । आपत्काले कुटुम्बार्थे धर्म्मार्थे च विशेषतः ॥” इति दायतत्त्वम् ॥ द्रव्यविशेषविक्रयनिषेधो यथा । स्मृतिः । “विक्रीणन् मद्यमांसानि ह्यभक्षस्य च भक्षणम् । कुर्व्वन्नगम्यागमनं शूद्रः पतति तत्क्षणात् ॥ कपिलाक्षीरपानेन ब्राह्मणीगमनेन च । वेदाक्षरविचारेण शूद्रश्चाण्डालतां व्रजेत् ॥” कालिकापुराणम् । “विक्रयं सर्व्ववस्तूनां कुर्व्वन् शूद्रो न दोषभाक् । मधु चर्म्म सुरां लाक्षां त्यक्त्वा मांसञ्च पञ्चमम् ॥” मनुः । “सद्यः पतति लौहेन लाक्षया लवणेन च । त्र्यहेण शूद्रीभवति ब्राह्मणः क्षीरविक्रयात् ॥ अशक्तौ भेषजस्यार्थे यज्ञहेतोस्तथैव च । यद्यवश्यन्तु विक्रेयास्तिला धान्येन तत्समाः ॥” इत्याह्निकतत्त्वम् ॥ “गवां विक्रयकारी च गवि लोमानि यानि च । तावद्वर्षसहस्राणि गवां गोष्ठे क्रिमिर्भवेत् ॥” इति यमवचनम् ॥

“गोवधोऽयाज्यसंयाज्यपारदार्य्यात्मविक्रयाः । तडागारामदाराणामपत्यस्य च विक्रयः । भृताच्चाध्ययनादानमपण्यानाञ्च विक्रयः ॥” इत्यादि मानवे ११ अध्याये उपपातकमध्ये गणितम् ॥ विक्रयणं, क्ली, (वि + क्री + ल्युट् ।) विक्रयः । यथा, “यमाहिशक्राग्निहुताशपूर्ब्बा नेष्टाः क्रये विक्रयणे प्रशस्ताः । पौष्णाग्निचित्राशतविन्दुवाताः क्रये हिता विक्रयणे निषिद्धाः ॥” इति ज्योतिःसारसंग्रहः ॥ विक्रयिकः, पुं, (विक्रयेण जीवतीति । विक्रय + “वस्नक्रयविक्रयात् ठन् ।” ४ । ४ । १३ । इति ठन् । यद्वा, विक्रीणातीति । वि + क्री + “क्रिय इकन् ।” उणा० २ । ४४ । इति इकन् ।) विक्रेता । इत्यमरः ॥ (यथा, महाभारते । १२ । ३६ । ३० । “दीक्षितस्य कदर्य्यस्य क्रतुविक्रयिकस्य च । तक्ष्णश्चर्म्मावकर्त्तुश्च पुंश्चल्या रजकस्य च । चिकित्सकस्य यच्चान्नमभोज्यं रक्षिणस्तथा ॥”) विक्रयी, [न्] त्रि, (विक्रीणातीति । वि + क्री + णिनिः ।) विक्रयकर्त्ता । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, याज्ञवल्क्ये । २ । १७३ । “क्रेता मूल्यमवाप्नोति तस्मात् यस्तस्य विक्रयी ॥”) विक्रान्तं, क्ली, (वि + क्रम + क्तः ।) वैक्रान्त- मणिः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (त्रिविक्रमाव- तारस्य विष्णोर्द्वितीयपादक्षेपेण अन्तरिक्षं विक्रान्तमिति ख्यातम् । तथा च वाजसनेय- संहितायाम् । १० । १९ । “विष्णोर्विक्रमणमसि । विष्णोर्विक्रान्तमसि । विष्णोः क्रान्तमसि ।” “हे द्वितीयप्रक्रम त्वं विष्णोर्विक्रान्तं द्वितीय- पादप्रक्षेपेण जितमन्तरिक्षमसि ।” “इमे वै लोका विष्णोर्विक्रमणं विष्णोर्विक्रान्तं विष्णोः क्रान्तमिति श्रुतेः ।” इति तद्भाष्ये महीधरः ॥) विक्रान्तः, पुं, (वि + क्रम + क्तः ।) शूरः । इत्य- मरः ॥ (वाच्यलिङ्गेऽपि दृश्यते । यथा, मुद्रा- राक्षसे । १ । “विक्रान्तैर्नयशालिभिः सुसचिवैः श्रीर्व्वक्र- नासादिभिः ॥”) सिंहः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (मदालसागर्भ- जात-ऋतध्वजपुत्त्रः । यथा, मार्कण्डेये । २५ । ८ । “मदालसायाः सञ्जज्ञे पुत्त्रः प्रथमजस्ततः । तस्य चक्रे पिता नाम विक्रान्त इति धीमतः ॥” हिरण्याक्षपुत्त्रविशेषः । यथा, हरिवंशे । ३ । ७८ -- ७९ । “हिरण्याक्षसुताः पञ्च विद्वांसः सुमहाबलाः । झर्झरः शकुनिश्चैव भूतसन्तापनस्तथा । महानाभश्च विक्रान्तः कालनाभस्तथैव च ॥”) विक्रान्तिः, स्त्री, (वि + क्रम् + क्तिन् ।) अश्व- गतिः । तत्पर्य्यायः । पुलायितम् २ । इति

त्रिकाण्डशेषः ॥ विक्रमश्च ॥ (यथा, राजतर- ङ्गिण्याम् । ४ । १२९ । “पार्थिवः पृथुविक्रान्तिर्युधि क्रोधं मुमोच यः ॥” पादन्यासः । यथा, शतपथब्राह्मणे । १ । १ । २ । १३ । “विष्णुस्त्वाक्रमतामिति यज्ञो वै विष्णुः स देवेभ्य इमां विक्रान्तिं विचक्रमे यैषामिमं विक्रान्ति- रिदमेव प्रथमेन पदेन पस्पाराथेदमन्तरिक्षं द्वितीयेन दिवमुत्तमेनैतां वेवैष एतस्मै विष्णु- र्यज्ञो विक्रान्तिं विक्रमते ॥”) विक्रायकः, पुं, (विक्रीणातीति । वि + क्री + ण्वुल् ।) विक्रेता । इति हेमचन्द्रः । ३ । ५३२ ॥ (यथा, महाभारते । ५ । ३८ । ४ । “चिकित्सकः शल्यकर्त्तावकीर्णी- स्तेनः क्रूरो मद्यपो भ्रूणहा च । सेनाजीवी श्रुतिविक्रायकश्च भृशं प्रियोऽप्यतिथिर्नोदकार्हः ॥”) विक्रिया, स्त्री, (विकरणमिति । वि + कृ + “कृञः शच ।” ३ । ३ । १०० । इति शः । टाप् ।) विकारः । इत्यमरः ॥ (यथा, रघुः । १३ । ७१ । “श्मश्रुप्रवृद्धिजनिताननविक्रियांञ्च प्लक्षान् प्ररोहजटिलानिव मन्त्रिवृद्धान् ॥” प्रकृतेरन्यथाभावः । यथा, मार्कण्डेये । ३५ । २ । “अस्नेहाश्चापि गोधूमयवगोरसविक्रियाः ॥” विरुद्धा क्रिया । विरुद्धकार्य्यम् । यथा, रघुः । १५ । ४८ । “इत्याप्तवचनाद्रामो विनेष्यन् वर्णविक्रियाम् । दिशः पपात पत्रेण वेगनिष्कम्पकेतुना ॥”) विक्रीतः, त्रि, (वि + क्री + क्तः ।) कृतविक्रयः । यथा, बृहस्पतिः । “नाष्टिकश्चैव कुरुते तद्धनं ज्ञातिभिः स्वकम् । अदत्तत्यक्तविक्रीतं कृत्वा स्वं लभते धनी ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ विक्रुष्टं, त्रि, (वि + क्रुष + क्तः ।) निष्ठुरम् । इति हेमचन्द्रः ॥ विक्रेता, [ऋ] त्रि, (विक्रीणातीति । वि + क्री + तृच् ।) विक्रयकर्त्ता । तत्पर्य्यायः । विक्रयिकः २ । इत्यमरः ॥ विक्रयी ३ । इति शब्दरत्ना- वली ॥ विक्रायकः ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, याज्ञवल्क्यः । २ । १७३ । “विक्रेतुर्द्दर्शनात् शुद्धिः स्वामी द्रव्यं नृपो दमम् । क्रेता मूल्यमवाप्नोति तस्माद्यस्तस्य विक्रयी ॥”) विक्रेयं, त्रि, (विक्रीयते इति । वि + क्री + “अचो यत् ।” ३ । १ । ९७ । इति यत् ।) विक्रययोग्यद्रव्यम् । तत्पपर्य्यायः । पणितव्यम् २ पण्यम् ३ । इत्य- मरः ॥ विक्रययोग्यायोग्यानि यथा, -- “इदन्तु वृत्तिवैकल्यात्त्यजतो धर्म्मनैपुणम् । विट्पण्यमुद्धृतोद्धारं विक्रेयं वित्तवर्द्धनम् ॥ सर्व्वान्रसानपोहेत कृतान्नञ्च तिलैः सह । अश्मनो लवणञ्चैव पशवो ये च मानुषाः ॥ सर्व्वञ्च तान्तवं रक्तं शाणक्षौमाविकानि च । अपि चेत् स्युररक्तानि फलमूले तथौषधीः ॥ अपः शस्त्रं विषं मांसं सोमं गन्धांश्च सर्व्वशः ।

पृष्ठ ४/३७६

क्षीरं क्षौद्रं दधि घृतं तैलं मधु गुडं कुशान् ॥ अरण्यांश्च पशून् सर्व्वान् दंष्ट्रिणश्च वयांसि च । मद्यं नीलीञ्च लाक्षांश्च सर्व्वांश्चैकशफांस्तथा ॥ काममुत्पाद्य कृष्यास्तु स्वयमेव कृषीवलः । विक्रीणीत तिलान् शुद्धान् धर्म्मार्थमचिर- स्थितान् ॥” इति मानवे १० अध्यायः ॥ विक्लवः, त्रि, (विक्लवते इति । वि + क्लु + पचा- द्यच् ।) विह्वलः । इत्यमरः ॥ (यथा, माघे । १२ । ६३ । “नूनं सहायेन वियोगविक्लवा पुरः पुरस्त्रीरपि निर्ययौ तदा ॥” * ॥ क्ली, दुःखम् । यथा, रामायणे । २ । ४४ । २५ । “किमिदानीमिदं देवि ! करोति हृदि विक्लवम् ॥”) विक्लिन्नः, त्रि, (वि + क्लिद् + क्तः ।) जरसा जीर्णः । शीर्णः । आर्द्रः । इति मेदिनी । ने, १३३ ॥ विक्षतः, त्रि, (वि + क्षण + क्तः ।) विशेषेण क्षतः । (यथा, महाभारते । २ । ४९ । ३३ । “अद्वारेण विनिर्गच्छन् द्वारसंस्थानरूपिणा । अभिहत्य शिलां भूयो ललाटेनास्मि विक्षतः ॥”) विक्षावः, पुं, (विक्षवणमिति । वि + क्षु + “वौ क्षुश्रुवः ।” ३ । ३ । २५ । इति घञ् ।) शब्दः । इत्यमरः ॥ (यथा, भट्टिः । ७ । ३६ । “यात यूयं यमश्रायं दिशं नायेन दक्षिणाम् । विक्षावैस्तोयविश्रावं तर्ज्जयन्तो महोदधेः ॥”) कासः । इति स्वामिकलिङ्गौ । इति भरतः ॥ विक्षिप्तः, त्रि, (वि + क्षिप् + क्तः ।) त्यक्तः । (यथा, महाभारते । १ । २७ । ७ । “वायुविक्षिप्तकुमुमैस्तथान्यैरपि पादपैः ॥” कम्पितः । यथा, भागवते । ८ । ८ । ४६ । “स व्रीडस्मितविक्षिप्तभ्रूविलासावलोकनैः । दैत्यय्थुपचेतःसु काममुद्दीपयन् मुहुः ॥” क्ली चित्तवृत्तिविशेषः । यथा, पातञ्जलभाष्ये । १ । “क्षिप्तं मूडं विक्षिप्तमेकाग्रनिरुद्धमितिचित्त भूमयः ॥” “क्षिप्ताद्विशिष्टं विक्षिप्तमितिमणि- प्रभा ॥”) विक्षीरः, पुं, (विशिष्टं क्षीरं यत्र ।) अर्कवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ विक्षेपः, पुं, (वि + क्षिप् + घञ् ।) प्रेरणम् । त्यागः । विक्षेपणम् । यथा, -- “नैरृत्यामिषुविक्षेपमतीत्य ह्यधिकं भुवम् ॥” इत्याद्याह्निकाचारतत्त्वम् ॥ (कम्पनम् । यथा, कुमारे । १ । १३ । “लाङ्गूलविक्षेपविसर्पिशोभै- रितस्ततश्चन्द्रमरीचिगौरैः । यस्यार्थेयुक्तं गिरिराजशब्दं कुर्व्वन्ति वालव्यजनैश्चमर्य्यः ॥”) अद्बितीयवस्त्ववलम्बनेन चित्तस्य अन्यावलम्ब- नम् । इति वेदान्तसारः । विक्षेपशक्तिः, स्त्री, (विक्षेपाय शक्तिः ।) माया- शक्तिः । यथा । रज्ज्वज्ञानं स्वावृतरज्जौ स्वशक्त्या सर्पादिकमुद्भावयति । एवं अज्ञानमपि स्वावृ-

तात्मनि तथा विक्षेपशक्त्या आकाशादिप्रपञ्च- मुद्भावयति तादृशं सामर्थ्यम् । इति वेदान्त- सारसुबोधिनीटीका ॥ विखः, त्रि, (विख्यः । निपातनात् यलोपः ।) गतनासिकः । इति भरतद्विरूपकोषः ॥ विखनाः, [स्] पुं, ब्रह्मा । यथा, -- “न खलु गोपिकानन्दनो भवा- नखिलदेहिनामन्तरात्मदृक् । विखनसार्थितो विश्वगुप्तये सख उदेयिवान् सात्त्वतां कुले ॥” इति श्रीभागवते । १० । ३१ । ४ ॥ विखुः, त्रि, (विगता नासिका यस्य । बहुलवच- नात् नासिकायाः खुः ।) गतनासिकः । इति भरतद्विरूपकोषः ॥ विखुरः, पुं, राक्षसः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ चौरः । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ विख्यः, त्रि, (विगता नासिकास्येति । “ख्यश्च ।” ८ । ४ । २८ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या नासिकायाः ख्यः ।) गतनासिकः । इति केचित् ॥ विख्यातः, त्रि, ख्यात्यापन्नः । विपूर्ब्बख्याधातोः क्तप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ (यथा, महाभारते । १ । ६७ । ३२ । “चन्द्रवर्म्मेति विख्यातः काम्बोजानां नरा- धिपः ॥”) विख्यातिः, स्त्री, प्रसिद्धिः । सुख्यातिः । विपूर्व्व- ख्याधातोः क्तिप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ विख्यापनं, क्ली, (वि + ख्या + णिच् + ल्युट् ।) व्याख्यानम् । विपूर्ब्बञ्यन्तख्याधातोरनट्प्रत्य- येन निष्पन्नम् ॥ विख्रः, त्रि, (विगता नासिका यस्य । “ख्रु- ख्रौ च वक्तव्यौ ।” इति नासिकाया ख्रः ख्रु श्च ।) अनासिकः । इति हेमचन्द्रः ॥ छिन्ननासिकः । इति शब्दरत्नावली ॥ विख्रुः, त्रि, (विगता नासिका यस्य । “ख्रु- ख्रौ च वक्तव्यौ ।” इति नासिकाया ख्रः ख्रु श्च ।) अनासिकः । इति हेमचन्द्रः ॥ छिन्ननासिकः । इति शब्दरत्नावली ॥ विगणनं, क्ली, (वि + गण + ल्युट् ।) ऋणमुक्तिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, पाणिनिः । १ । ३ । ३६ । “संमाननोत्सञ्जनाचार्य्यकरणज्ञानभृतिविगणन- व्ययेषु नियः ॥” “विगणनं ऋणादेर्निर्यातनम् ।” इति काशिका ॥) विगतः, त्रि, (वि + गम + क्तः ।) प्रभारहितः । तत्पर्य्यातः । निष्प्रभः २ अरोकः ३ । इत्य- मरः ॥ वीतः ४ । इति रुद्रः ॥ विशेषेण गतः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, माघे । ११ । २६ । “विगततिमिरपङ्कं पश्यति व्योम यावत् धुवति बिरहखिन्नः पक्षती यावदेव । रथचरणसमाह्वस्तावदौत्सुक्यनुन्ना सरिदपरतटान्तादागता चक्रवाकी ॥”) विगतश्रीकः, त्रि, श्रीरहितः । विगता श्रीर्यस्य इति बहुव्रीहौ कप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ विगतार्त्तवा, स्त्री, (विगतं आर्त्तवं रजो यस्याः ।) पञ्चपञ्चाशदब्देभ्य ऊर्द्ध्वं निवृत्तरजस्का । तत्- पर्य्यायः । निष्कली २ निष्कला ३ निष्फली ४

निष्फला ५ विकली ६ विकला ७ । इति शब्द- रत्नावली ॥ विगमः, पुं, (वि + गम + “ग्रहवृदृनिश्चिगमश्च ।” ३ । ३ । ५८ । इति अप् ।) नाशः । यथा । एकदण्डिनो वेदान्तिनस्तु यदुपाध्यनवच्छिन्नस्य ब्रह्मणो विशुद्धरूपता तादृशोपाधिविगम एव कैवल्यम् । त्रिदण्डिनस्तु आनन्दमयपरमात्मनि जीवात्मनो लयो मोक्षः । जीवात्मपरमात्मनो- रभेदेऽपि उपाधिविशेषविशिष्टस्यात्मनो जीव- रूपतया तस्यौपाधिकः परमात्मभेदः । इति भेदकोपाधिविगम एव जीवस्य परमात्मनि लयः । यथा घटाकाशस्य घटविगम एव शुद्ध आकाशे तस्य लयः । लिङ्गशरीरावच्छिन्नस्यै- वात्मनो जीवभाव इति लिङ्गशरीरनाश एव पर्य्यवसितो मोक्षः । इति मुक्तिवादः ॥ (विच्छदः । यथा, भागवते । १ । १३ । ४३ । “यथा क्रीडोपस्कराणां संयोगविगमाविह । इच्छया क्रीडितुः स्यातां तथैवेशेच्छया नॄणाम् ॥”) विगन्धकः, पुं, (विरुद्धो गन्धो यस्मिन् । बहुव्रीहि- लक्षणः कः ।) इङ्गुदीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ विगन्धिका, स्त्री, हपुषा । इति राजनिर्घण्टः ॥ विगर्हणं, क्ली, (वि + गर्ह + ल्युट् ।) निन्दनम् । भर्त्सनम् । (यथा, हरिवंशे । ७९ । २३ । “कृष्णे च भवतो द्बेष्ये वसुदेवविगर्हणात् ॥”) विगर्हणा, स्त्री, (वि + गर्ह + णिच् + युच् । टाप् ।) निन्दनम् । भर्त्सनम् । (यथा, महा- भारते । १२ । ११४ । २१ । “विगर्हणां परमदुरात्मना कृतां सहेत यः संसदि दुर्ज्जनान्नरः ॥”) विगर्हितः, त्रि, (विशेषेण गर्हितः ।) निन्दितः । (यथा, नैषधे । १ । १३१ । “न केवलं प्राणिवधो वधो मम त्वदीक्षणाद्विश्वसितान्तरात्मनः । विगर्हितं धर्म्मधनैर्निवर्हणं विशिष्य विश्वासजुषां द्विषामपि ॥”) निषिद्धः । इति विपूर्ब्बगर्हधातोः क्तप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ विगलितः, त्रि, (विशेषेण गलितः ।) स्खलितः । यथा, गीतगोविन्दे ५ सर्गः । “विगलितवसनं परिहृतरसनं घटय जघनमपिधानम् । किशलयशयने पङ्कजनयने निधिमिव हर्षनिधानम् ॥” विगाढः, त्रि, (विगाह्यते स्मेति । वि + गाह + क्तः ।) स्नातः । अवगाहितः । विपूर्ब्बगाह- धातोः क्तप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ (प्रगाढः । यथा, महाभारते । ३ । ४६ । ५ । “निर्गम्य चन्द्रोदयने विगाढे रजनीमुखे । प्रस्थिता सा पृथुश्रोणी पार्थस्य भवनं प्रति ॥”)