शब्दकल्पद्रुमः/रसालसा

पृष्ठ ४/१०८

रसालसा, स्त्री, (रसेन अलसा ।) नाडी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ रसाला, स्त्री, (रसान् आलातीति । आ + ला + कः । टाप् ।) रसना । दूर्व्वा । विदारी । इति मेदिनी ॥ द्राक्षा । इति शब्दरत्नावली ॥ शिख- रिणी । तत्पर्य्यायः । मार्ज्जिता २ । इत्यमरः ॥ तस्याः करणप्रकारो यथा, -- “आदौ माहिषमम्लमम्बुरहितं दध्याढकं शर्करां शुभ्रां प्रस्थयुगोन्मितां शुचिपटे किंञ्चिच्च कञ्चित् क्षिपेत् । दुग्धेनाद्धघनेन मृण्मयनवस्थाल्यां दृढं स्रावये- देलाबीजलवङ्गचन्द्रमरिचैर्योग्यैश्च तद्योजयेत् ॥ भीमेन प्रियभोजनेन रचिता नाम्ना रसाला स्वयं श्रीकृष्णेन पुरा पुनःपुनरियं प्रीत्या समा- स्वादिता । एषा येन वसन्तवर्ज्जितदिने सेव्या परं नित्यश- स्तस्य स्यादतिवीर्य्यवृद्धिरनिशं सर्व्वेन्द्रियाणां बलम् ॥ ग्रीष्मे तथा शरदि ये रविशोषिताङ्गा ये च प्रमत्तवनितासुरतातिखिन्नाः । ये चापि मार्गपरिसर्पणशीर्णगात्रा- स्तेषामियं वपुषि पोषणमाशु कुर्य्यात् ॥ रसाला शुक्रला बल्या रोचनी वातपित्तजित् । दीपनी बृंहणी स्निग्धा मधुरा शिशिरा सरा । रक्तपित्तं तृषां दाहं प्रतिश्यायं विनाशयेत् ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च । “दध्नोऽर्द्धाढकमीषदम्लमधुरं खण्डस्य चन्द्रद्युतेः प्रस्थं क्षौद्रपलञ्च पञ्च हविषः शुण्ठ्याश्चतुर्म्माष- कान् । एलामाषचतुष्टयं मरिचतः कर्षं लवङ्गं तथा धृत्वा शुक्लपटे शनैः करतलेनोन्मथ्य विस्रा- वयेत् ॥ मृद्भाण्डे मृगनाभिचन्दनरससृष्टेऽगुरूद्धूपिते कर्पूरेण सुगन्धितं तदखिलं संलोड्य संस्थाप- येत् । स्वस्वार्थे मथुरेश्वरेण रचिता ह्येषा रसाला स्वयं भोक्तुर्म्मन्मथदीपनी सुखकरी कान्तेव नित्यं प्रिया ॥” इति भावप्रकाशः ॥ रसालिहा, स्त्री, शीर्णनाला । इति शब्दचन्द्रिका ॥ चाकुलिया इति भाषा ॥ रसाली, स्त्री, (रसान् आलाति या । आ + ला + कः । ङीप् ।) पुण्ड्रकेक्षुः । इति राज- निर्घण्टः ॥ रसाश्वासा, स्त्री, पलाशीलता । इति राज- निर्घण्टः ॥ रसास्वादः, पुं, (रसस्य आस्वादः ।) अखण्ड- वस्तनवलम्बनेनापि चित्तवृत्तेः सविकल्पा- नन्दास्वादनम् । समाध्यारम्भसमये सवि-

कल्पानन्दास्वादनं वा । इति वेदान्तसारः ॥ * ॥ “चतुर्थं विघ्नमाह अखण्डेति । उक्तसविकल्पक- समाध्योर्म्मध्ये द्वितीयः शब्दाननुविद्धस्त्रिपुटी- विशिष्टस्तस्मिन् य आनन्दो वाह्यशब्दादि- विषयप्रपञ्चभारत्यागप्रयुक्तो न तु चैतन्यप्रयुक्तः । यथा निधिग्रहणाय प्रवृत्तस्य निधिपरि- पालकभूतप्रेताद्यावृतस्य निधिप्राप्तेः अभावेऽपि भूताद्यनिष्टनिवृत्तिमात्रेण कोऽपि महानानन्दो भवति तथा सविकल्पकसमाधावखण्डवस्त्वनव- लम्बनेन नित्यानन्दरसास्वादनाभावेऽपि अनिष्ट- वाह्यप्रपञ्चनिवृत्तिजन्यानन्दं सविकल्पकरूपं ब्रह्मानन्दभ्रमेण स्वादयति तद्रसास्वादनमित्यर्थः । लक्षणान्तरमाह समाधीत्यादि । निर्व्विकल्पक- समध्यारम्भकाले अनुभूय मानसविकल्प- का दत्यागासहिष्णुतया पुनस्तस्यैवास्वादनं रसास्वाद इत्यर्थः ।” इति सुबोधन्याख्या तट्टीका ॥ रसास्वादी, [न्] पुं, (रसं मधु आस्वादयितुं शीलमस्य । आ + स्वद् + णिनिः ।) भ्रमरः । इति शब्दमाला ॥ रसास्वादविशिष्टे, त्रि ॥ रसाह्वः, पुं, (रसः आह्वा आख्या यस्य ।) सरलद्रवः । इति रत्नमाला ॥ रसिकः, पुं, (रसोऽस्त्यस्यात्रेति वा । रस् + ठन् ।) सारसपक्षी । इति राजनिर्घण्टः ॥ तुरङ्गः । हस्ती । इति सारस्वतः ॥ सरसे, त्रि । इति मेदिनी ॥ (यथा, भागवते । १ । १ । ३ । “पिबत भागवतं रसमालयं मुहुरहो रसिका भुवि भावुकाः ॥”) रसिका, स्त्री, (रसिक + टाप् ।) रसाला । इक्षुरसः । इति मेदिनी ॥ काञ्ची । रसना । इति विश्वः ॥ रसिकेश्वरः, पुं, (रसिकानां रसज्ञानामीश्वरः ।) श्रीकृष्णः । यथा, -- “वृन्दावनान्तरे रम्ये रासोत्सवसमुत्सुकम् । रासमण्डलमध्यस्थं नमामि रसिकेश्वरम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते गणपतिखण्डे ३२ अध्यायः ॥ (रसिकश्रेष्ठश्च ॥) रसितं, क्ली, (रस शब्दे + भावे क्तः ।) मेघ- निर्घोषः । इत्यमरः ॥ रुतम् । स्वर्णादिस्वचिते, त्रि । इति मेदिनी ॥ रसुनः, पुं, (रस + उनन् ।) लशुनः । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ (विवरणमस्य रसोनशब्दे ज्ञातव्यम् ॥) रसेन्द्रः, पुं, (रसानां धातुरसानामिन्द्रः श्रेष्ठः ।) पारदः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, भाव- प्रकाशे । १ । १ । “असाध्यो यो भवेद्रोगो यस्य नास्ति चिकितु- सितम् । रसेन्द्रो हन्ति तं रोगं नरकुञ्जरवाजिनाम् ॥” अस्य पर्य्यायादिकं रसशब्दे द्रष्टव्यम् ॥) रसोत्तमः, पुं, (रसेषु उत्तमः । यद्वा, रसः उत्तमोऽस्य ।) मुद्गः । इति राजनिर्घण्टः ॥ श्रेष्ठरसश्च ॥

रसोद्भवं, क्ली, (रसात् पारदधातोरुद्भवतीति । उत् + भू + अच् ।) हिङ्गुलम् । इति राज- निर्घण्टः ॥ रसजाते, त्रि ॥ रसोनः, पुं, (रसेनैकेनोनः ।) रसुनः । इति राज- निर्घण्टः ॥ (तस्योत्पत्तिर्यथा, -- “राहोरमृतचौर्य्येण लूनात् ये पतिता मलात् । अमृतस्य कणा भूमौ ते रसोनत्वमागताः ॥ द्बिजा नाश्नन्ति तमतो दैत्यदेहसमुद्भवम् । साक्षादमृतसम्भूतेर्ग्रामणीः सरसायनम् ॥” इति वाभटे उत्तरस्थाने ३९ अध्यायः ॥ “अथ वीर्य्यञ्च वक्ष्यामि रसोनस्य महामते । रसैश्च पञ्चभिर्युक्तो रसोनस्तेन वर्जितः ॥” “दध्ना वातादिशमनो रसोनो विहितो बुधैः । जाङ्गलानि रसान्येव भोजनार्थे प्रदापयेत् ॥” इति हारीते कल्पस्थाने तृतीयेऽध्याये ॥ अथास्यगुणाः । “रसोनो बृंहणो वृष्यः स्निग्धोष्णः पाचनः सरः । रसे पाके च कटुकस्तीक्ष्णो मधुरको मतः ॥ भग्नसन्धानकृत्कण्ठ्यो गुरुः पित्तास्रवृद्धिदः । बलवर्णकरो मेधाहितो नेत्र्यो रसायनः ॥” इति च भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥ अन्यद्विवरणमस्य रसोनकशब्दे लशुनशब्दे च द्रष्टव्यम् ॥) रसोनकः, पुं, (रसोन + स्वार्थे कन् ।) रसुनः । तत्पर्य्यायः । “लशुनस्तु रसोनः स्यादुग्रगन्धो महौषधम् । अरिष्टो म्लेच्छकन्दश्च यवनेष्टो रसोनकः ॥” तस्योत्पत्तिर्यथा, -- “यदामृतं वैनतेयो जहार सुरसत्तमात् । तदा ततोऽपतद्बिन्दुः भुरसोनोऽभवद्भुवि ॥ पञ्चभिश्च रसैर्युक्तो रसेनाम्लेन वर्ज्जितः । तस्माद्रसोन इत्युक्तो द्रव्याणां गुणवेदिभिः ॥” अस्यावयवगुणाः । “कटुकश्चापि मूलेषु तिक्तः पत्रेषु संस्थितः । नाले कषाय उद्दिष्टो नालाग्रे लवणः स्मृतः । बीजे तु मधुरः प्रोक्तो रसस्तद्गुणवेदिभिः ॥” अस्य भक्षणगुणाः । “रसोनो बृंहणो वृष्यो स्निग्धोष्णः पाचनः सरः । रसे पाके च कटुकस्तीक्ष्णो मधुरको मतः ॥ भग्नसन्धानकृत् कण्ठ्यो गुरुः पित्तास्रवृद्धिदः । बलवर्णकरो मेधाहितो नेत्र्यो रसायनः ॥ हृद्रोगजीर्णज्वरकुक्षिशूल- विबन्धगुल्मारुचिकासशोफान् । दुर्नामकुष्ठानलसादजन्तु- समीरणश्वासकफांश्च हन्ति ॥ मद्यं मांसं तथाम्लञ्च हितं लशुनसेविनाम् ॥ व्यायाममातपं रोषमतिनीरपयो गुडम् । रसोनमश्नन् पुरुषस्त्यजेदेतन्निरन्तरम् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ (तथास्यान्या विवृतिर्यथा, -- “अमृतमथने जातः सुरासुरग्रहो महान् ।

पृष्ठ ४/१०९

जहार वैनतेयश्च चञ्चुना त्रिदिवं गतः ॥ संग्रामश्रमसम्प्राप्ते श्रमवेगप्रधाविते । आरूढे वैक्लवं प्राप्ते च्युता ह्यमृतबिन्दवः ॥ सकृत् सन्दूषिते देहे पतितास्तत्र संस्थिताः । तस्मात् कालवशाज्जातं दुर्भिक्षं द्बादशाब्दि- कम् ॥ विशुष्काः कानने सर्व्वा वृक्षकाण्डप्रतानिकाः । तस्माच्च कानने सर्व्वे प्रकृष्टं गहनं गताः ॥ तेषां मध्ये जराग्रस्तो गतिहीनोऽतिजर्ज्जरः । सयष्टिः सरणिक्षुण्णः शीर्णदन्तावलीमुखः ॥ सव्यक्तस्थैः क्षुधापन्नैः ऋषिभिस्तत्र विश्रुतः । सोऽपि क्षुधातुरः सर्व्वां पर्य्यट्त्युर्व्वरां महीम् ॥ कुत्रचित् पुण्ययोगेन दृष्टवान् विटपान् शुभान् । नीलशैवालसङ्काशान् शाद्बलान् बहुलान् भुवि । क्षुधासंपीडनेनापि भुक्तवान् साद्वलानपि ॥ षण्मासानन्तरे शुष्कान् विटपान् तदनन्तरम् । भुक्तवान् कन्दकान् सोऽपि मासमेकं तथा ऋषिः ॥ पश्चात् सुभिक्षे सञ्जाते सर्व्वे चैकत्र संस्थिताः । सोऽपि वृद्धो युवा भूत्वा गतस्तत्र च यत्र ते ॥ तं दृष्ट्वा विस्मयापन्नाः पप्रच्छुः किं कृतं त्वया । नोक्तवान् सोऽपि किञ्चिच्च रुषा तैः शापित- स्ततः ॥ यत्त्वया स्वादितं द्रव्यं तदभक्ष्यं द्बिजातिभिः । दुर्गन्धमपि चित्रञ्च तस्माज्जातं रसोनकम् ॥” “तेन रसोनकं नाम विख्यातं भुवनत्रये । कुक्कुटाण्डनिभं ग्रीष्मे शीर्णपर्णं समुद्धरेत् ॥ बद्ध्वा पुटे सुनिर्गुप्तं धारयेत्तन्महामते । दीप्ताग्निदर्शनात्तेन म्रियते दीर्य्यते भुवि ॥ वर्षासु शिशिरे चैव कारयेन्मात्रया युतम् । रामठं जीरके द्वे च अजमोदाकटुत्रयम् ॥ घृतसौवर्च्चलोपेतं वातरोगे विशेषतः । मातुलुङ्गरसेनापि शूलानाहे प्रकीर्त्तितः ॥” इति हारीते कल्पस्थाने तृतीयेऽध्याये ॥ अस्यान्यत् द्विजाभक्ष्यत्वकारणादिकं रसोनशब्दे द्रष्टव्यम् ॥) रसोपलं, क्ली, (रसवत् पारद इव उपलम् ।) मौक्तिकम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ रस्नं, क्ली, (रस + “तृषिशुषिरसिभ्यः कित् ।” उणा० ३ । १२ । इति नप्रत्ययः ।) द्रव्यम् । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ रस्यं, क्ली, (रसात् भुक्तान्नादिपरिपाकात् आगत- मिति । रस + यत् ।) रक्तम् । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ (यथा, महाभारते । १४ । ५० । ३२ । “यन्नैव गन्धिनो रस्यं नरूपं स्पर्शशब्दवत् ॥” रसयुक्ते, त्रि । यथा, भगवद्गीतायाम् । १७ । ८ । “रस्याः स्निग्धाः स्थिरा हृद्या आहाराः सात्त्विकप्रियाः ॥”) रस्या, स्त्री, (रसाय हिता । रस् + यत् । टाप् ।) रास्ना । (अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “रास्ना युक्तरसा रस्या सुवहा रसना रसा ।

एलापर्णी च सुरसा सुगन्धा श्रेयसी तथा ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) पाठा । इति राजनिर्घण्टः ॥ रंह, त् क गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्त चुरा०-पर०-सक०-सेट् ।) रंहयति रंहा- पयति । इति दुर्गादासः ॥ रंहः, [स्] क्ली, (रम + “रमेश्च ।” उणा० ४ । २१३ । इति असुन् हुगागमश्च । “अहि रहिभ्यामसुन् इत्यहो रंह इति धातुप्रदीपः ।” इत्युज्ज्वलः ।) वेगः । तत्पर्य्यायः । तरः २ रयः ३ स्यदः ४ यवः ५ । इत्यमरः ॥ रंघः ६ यवनः ७ । इति तट्टीका ॥ (यथा, रघुः । २ । ३४ । “न पादपोन्मूलनशक्ति रंहः शिलोच्चये मूर्च्छति मारुतस्य ॥”) रह, त्यजि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- सक०-सेट् ।) रहति सुखं दीनः । इति दुर्गा- दासः ॥ रह, इ ङ गत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-सक०-सेट् ।) इ, रंह्यते । इति दुर्गा- दासः ॥ रह, त् क त्यागे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्त चुरा०-पर०-सक०-सेट् ।) रहयति शोकं धीरः । इति दुर्गादासः ॥ रहः, [स्] क्ली, (रमन्तेऽस्मिन् । रह + “देशे ह च ।” उणा० ४ । २१४ । इति असुन्प्रत्ययः । हकारश्चान्तादेशः । “रह त्यागे अस्मादसुनि रह इति यातुप्रदीपः ।” इत्युज्ज्वलः ।) निर्ज्जनम् । तत्पर्य्यायः । विविक्तः २ विजनः ३ छन्नः ४ निःशलाकः ५ रहः ६ उपांशुः ७ इत्यमरः ॥ (यथा, रघौ । ३ । ३ । “तदाननं मृत्सुरभि क्षितीश्वरः रहस्युपाघ्राय न तृप्तिमाययौ ॥”) तत्त्वम् । रतिः । गुह्यम् । इति मेदिनी ॥ रहः, [स्] व्य, विजनम् । इत्यमरः ॥ “रहो निधुवनेऽपि स्याद्रहो गुह्ये नपुंसकम् ॥” इति रभसश्च ॥ “देशादन्यत्र रहोऽव्ययं शब्दान्तरं वास्ति सुरत- वाचकम् ।” इत्युज्ज्वलः । ४ । २१४ ॥) रहस्यं, त्रि, (रहसि भवम् । रहस् + दिगादि- न्वात् यत् । इत्युज्ज्वलः । ४ । २१४ ।) गोप- नीयम् । रहसि भवम् । इति मेदिनी अमरश्च ॥ रहस्यरोमस्पर्शनिषेधो यथा, -- “न सर्पशस्त्रैः क्रीडेत स्वानि स्वानि न संस्पृशेत् । रोसाणि च रहस्यानि नाशिष्टेन सदा व्रजेत् ॥” इति कौर्म्मे १५ अध्यायः ॥ रहस्या, स्त्री, (रहस्य + टाप् ।) नदीभेदः । इति मेदिनी ॥ (यथा, महाभारते । ६ । ९ । १८ । “रहस्यां शतकुम्भां च सरयूं च नरेश्वर ! ॥”) रास्ना । पाठा । इति राजनिर्घण्टः ॥ रहितं, त्रि, (रह + क्तः ।) वर्ज्जितम् । यथा, -- “जातसूतकमादौ च अन्ते च मृतसूतकम् ।

गुरोस्तद्रहितं कृत्वा जपकर्म्म समाचरेत् ॥” इति तन्त्रसारः ॥ अपि च । “दिग्घ्नोऽब्दश्चाश्विरहितो जन्मर्क्षाढ्यो भशे- षितः । भं भवेदब्दवेशेऽत्र योगेऽप्येवं विचिन्तयेत् ॥” इति जातकपद्धतिः ॥ रा, ल दाने । ग्रहणे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदा०-पर०-सक०-अनिट् ।) ल, राति । इति दुर्गादासः ॥ राः, स्त्री, (रा + सम्पदादित्वात् क्विप् ।) विभ्रमः । दानम् । इत्येकाक्षरकोषः ॥ काञ्चनम् । इति शब्दरत्नावली ॥ राः, [ऐ] पुं, (रा दाने + “राते र्डैः ।” उणा० २ । ६६ । इति डैः ।) धनम् । (यथा, भाग- वते । ३ । २५ । ३८ । “आत्मानमनु ये चेह ये रायः पशवो गृहाः ॥”) स्वर्णम् । इत्यमरः ॥ शब्दः । इति शब्दरत्ना- वली ॥ (स्त्री, श्रीः । यथा, ऋग्वेदे । १० । १११ । ७ । “स चन्तयदुषसः सूर्य्येण चित्रामस्य केतवो रामविन्दन् ॥”) “चित्रां नानावर्णां रां रायं श्रियमविन्दन् अल- भन्त ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) राका, स्त्री, (रा दाने + “कृदाधारार्च्चिकलिभ्यः कः ।” उणा० ३ । ४० । इति कः । वहुल- वचनादेव न ह्नस्वः ।) नदीविशेषः । (सा च शाल्मलीद्वीपस्थानां नदीनामन्यतमा । यथा, भागवते । ५ । २० । १० । “तेषु वर्षाद्रयो नद्यश्च सप्तैवाभिज्ञाताः । सुरसः शतशृङ्गो वामदेवः कुन्दः कुमुदः पुष्पा- वर्षः सहस्रश्रुतिरिति । अनुमती सिनीवाली सरस्वती कुहू रजनी नन्दा राकेति ॥”) कच्छूरोगः । नवजातरजःस्त्री । (रायते दीयते देवेभ्य हविर्यस्याम् । इति निघण्टुटीकायां देव- राजयज्वा । ५ । ५ । २१ ।) सम्पूर्णेन्दुतिथिः । इति मेदिनी ॥ (यथा, ऋग्वेदे । २ । ३२ । ४ । “राकामहं सुहवां सुष्टुतीहुवे शृणोतु नः सुभगा बोधतुत्मना ॥” “संपूर्णचन्द्रा पौर्णमासी राका ।” इति सायणः ॥ राक्षसीविशेषः । सा च खरस्य शूर्पणखायाश्च जननी । यथा, महाभारते । ३ । २७४ । १-८ । मार्कण्डेय उवाच । “पुलस्त्यस्य तु यः क्रोधादर्द्धदेहोऽभवन्मुनिः । विश्रवा नाम सक्रोधः स वैश्रवणमैक्षत ॥ बुबुधे तन्तु सक्रोधं पितरं राक्षमेश्वरः । कुबेरस्तत्प्रसादार्थं यतते स्म सदा नृप ! ॥ स राजराजो लङ्कायां निवसन्नरवाहनः । राक्षसीः प्रददौ तिसः पितुर्वै परिचारिकाः ॥ ताः सदा तं महात्मानं सन्तोषयितुमुद्यताः । ऋषिं भरतशार्दूल ! नृत्यगीतविशारदाः ॥

पृष्ठ ४/११०

पुष्पोत्कटा च राका च मालिनी च विशां पते । अन्योऽन्यस्पर्द्धया राजन् ! श्रेयस्कामाः सुम- ध्यमाः ॥ स तासां भगवांस्तुष्टो महात्मा प्रददौ वरान् । लोकपालोपमान् पुत्त्रानेकैकस्या यथेप्सितान् ॥ पुष्पोत्कटायां जज्ञाते द्वौ पुत्त्रौ राक्षसेश्वरौ । कुम्भकर्णदशग्रीवौ बलेनाप्रतिमौ भुवि ॥ मालिनी जनयामास पुत्त्रमेकं विभीषणम् । राकायां मिथुनं जज्ञे खरः शूर्पणखा तथा ॥”) राक्षसः, पुं, रक्षन्त्यस्मात् रक्षः रक्ष एव राक्षसः । तत्पर्य्यायः । कौणपः २ क्रव्यात् ३ क्रव्यादः ४ अस्रपः ५ आशरः ६ रात्रिञ्चरः ७ रात्रि- चरः ८ कर्व्वूरः ९ निकषात्मजः १० यातु- धानः ११ पुण्यजनः १२ नैरृतः १३ यातु १४ रक्षः १५ । इत्यमरः ॥ सन्ध्यावलः १६ क्षपाटः १७ रजनीचरः १८ कीलापाः १९ नृचक्षाः २० नक्तञ्चरः २१ पलाशी २२ पलाशः २३ भूतः २४ । इति शब्दरत्नावली ॥ नीलाम्बरः २५ कल्माषः २६ कटप्रूः २७ अगिरः २८ कीला- लपाः २९ नरधिष्मणः ३० । इति जटाधरः ॥ तस्योत्पत्तिर्यथा, -- “रजोमात्रात्मिकामेव ततोऽन्यां जगृहे तनुम् । ततः क्षुद्ब्रह्मणो जाता जज्ञे कोपाश्रयात्ततः ॥ क्षुत्क्षामानन्याकारांश्च सोऽसृजद्भगवांस्ततः । विरूपाः श्मश्रुला जातास्तेऽभ्यधावन्त तं प्रभुम् ॥ नैवं भो रक्ष्यतामेष तैरुक्तं राक्षसास्तु ते ॥” इति वह्निपुराणम् ॥ * ॥ अपि च । “रक्षोगणं क्रोधवशात् स्वनामानमजीजनत् । दंष्ट्रिणां नियुतं तेषां भीमसेनाद्गतं क्षयम् ॥” इति मात्स्ये आदिसर्गे कश्यपान्वयनाम ६ अध्यायः ॥ * ॥ राक्षसभोज्यान्नानि यथा, -- “क्षुत्कीटाद्युपपन्नञ्च यच्चोच्छिष्टान्वितं भवेत् । केशावपन्नमाधूतं मारुतश्वासवद्भवेत् ॥ एभिः संस्पृष्टमन्नञ्च भागो वै रक्षसो भवेत् । तस्माज्ज्ञात्वा सदा विद्वानन्नान्येतानि वर्ज्जयेत् ॥ राक्षसा नाम ये प्रोक्तास्ते भुञ्जन्त्यन्नमीदृशम् ॥” इति वामणपुराणे ३९ अध्यायः ॥ * ॥ तेषां विहारः सूर्य्यलोकादधः । यथा, -- “अन्तीक्षचरा ये च भूतप्रेतपिशाचकाः । वर्ज्जयित्वा रुद्रगणांस्ते तत्रैव चरन्ति हि ॥ नोर्द्धं विक्रमणे शक्तिस्तेषां सम्भूतपाप्मनाम् । अत ऊर्द्ध्वं हि विप्रेन्द्र राक्षसा ये कृतैनसः । ते तु सूर्य्यादधः सर्व्वे विहरन्त्यूर्द्धवर्ज्जिताः ॥” इति पाद्मे स्वर्गखण्डे १५ अध्यायः ॥ * ॥ (अनेनाधिष्ठितस्य रोगिनो लक्षणं यथा, -- “सक्रोधदृष्टिं भ्रुकुटीमुद्वहन्तं ससंभ्रमम् । प्रहरन्तं प्रधावन्तं शब्दन्तं भैरवाननम् ॥ अन्नाद्विनापि बलिनं नष्टनिद्रं निशाचरम् । निर्ल्लज्जमशुचिं शूरं क्रूरं परुषभाषिणम् ॥

रोषणं रक्तमाल्यस्त्रीरक्तमद्यामिषप्रियम् । दृष्ट्वा च रक्तं मांसं वा लिहानं दशनच्छदौ । हसन्तमन्नकाले च राक्षसाधिष्ठितं वदेत् ॥” इति वाग्भटे उत्तरस्थाने चतुर्थेऽध्याये ॥) अष्टप्रकारविवाहान्तर्गतविवाहविशेषः । यथा, “आसुरो द्रविणादानाद्गान्धर्व्वः समयान्मिथः । राक्षसो युद्धहरणात् पैशाचः कन्यकाच्छलात् ॥” इत्युद्वाहतत्त्वम् ॥ (एतल्लक्षणान्तरञ्च यथा, मनुः । ३ । ३३ । “हत्वा च्छित्वा च भित्त्वा च क्रोशन्तीं रुदतीं गृहात् । प्रसह्य कन्याहरणं राक्षसो विधिरुच्यते ॥” राक्षसविवाहस्तु क्षत्त्रियस्यैव प्रशस्तः । यथा, तत्रैव । ३ । २४ । “चतुरो ब्रह्मणस्याद्यान् प्रशस्तान् कवयो विदुः । राक्षसं क्षत्त्रियस्यैकं आसुरं वैश्यशूद्रयोः ॥” निन्द्यप्रजोत्पतिजनकतया तु ब्राह्माद्यपेक्षया राक्षसादिविवाहस्य गर्हितत्वमाह तत्रैव । ३ । ४१ -- ४२ । “इतरेषु च शिष्टेषु नृशंसानृतवादिनः । जायन्ते दुर्व्विवाहेषु ब्रह्मधर्म्मद्बिषः सुताः ॥ अनिन्दितैः स्त्रीविवाहैरनिन्द्या भवति प्रजा । निन्दितैर्निन्दिता नॄणां तस्मान्निन्द्यान् विव- र्ज्जयेत् ॥” * ॥ अब्दविशेषे, पुं, क्ली । यथा, बृहत्संहिता- याम् । ८ । ४५ । “इन्द्राग्निदैवं दशमं युगं यत् तत्राद्यमब्दं परिधाविसंज्ञम् । प्रमाद्ययानन्दमतःपरं यत् स्याद्राक्षसं चानलसंज्ञितञ्च ॥”) रक्षःसम्बन्धिनि, त्रि ॥ राक्षसी, स्त्री, (राक्षस + ङीप् ।) कौणपी । राक्षसपत्नी । यथा, रघुः । १२ । ६१ । “दृष्ट्वा विचिन्वता तेन लङ्कायां राक्षसीवृता । जानकी विषवल्लीभिः परीतेव महौषधिः ॥”) दंष्ट्रा । बृहद्दन्तेति यावत् । इति हेमचन्द्रः ॥ चण्डा चोरनामगन्धद्रव्यमिति यावत् । इति मेदिनी ॥ सायाह्नवेला । यथा, -- “प्रातःकालो मुहूर्त्तांस्त्रीन् सङ्गवस्तावदेव तु । मध्याह्नस्त्रिमुहूर्त्तः स्यादपराह्णस्ततः परम् ॥ सायाह्नस्त्रिमुहूर्त्तः स्यात् श्राद्धं तत्र न कार- येत् । राक्षसी नाम सा वेला गर्हिता सर्व्वकर्म्मसु ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ राक्षसेन्द्रः, पुं, (राक्षसानामिन्द्रः ।) रावणः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (राक्षसपतिमात्रे च । यथा, महाभारते । १ । १५४ । १८ । “धिक् ! त्वामसति पुंस्कामे मम विप्रिय- कारिणि । पूर्ब्बेषां राक्षसेन्द्राणां सर्व्वेषामयशस्करि ॥”) राक्षा, स्त्री, (लाक्षा । रलयोरैक्यात् लस्य रत्वम् ।) लाक्षा । इत्यमरः ॥

राख, ऋ शोषालमर्थयोः । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०-अक०-सक० च-सेट् ।) शोषः स्नेहरहितीभावः । अलमर्थो भूषणं सामर्थ्यं निवारणञ्च । ऋ, अरराखत् । इति दुर्गा- दासः ॥ रागः, पुं, (रञ्जनमिति रज्यतेऽनेनेति वा । रञ्ज + भावे करणे वा घञ् । “घञि च भाव- करणयोः ।” ६ । ४ । २७ । इति नलोपः ।) मात्स्यर्य्यम् । लोहितादिः । (यथा, कुमारे । ३ । ३० । “रागेण बालारुणकोमलेन चूतप्रबालोष्ठमलञ्चकार ॥”) क्लेशादिः । अनुरागः । (यथा, आर्य्यासप्त- शत्याम् । २७० । “तानवमेत्य छिन्नः परोपहितरागमदन- सङ्घटितः । कर्ण इव कामिनीनां न शोभते निर्भरः प्रेमा ॥”) गान्धारादिः । नृपः । इति मेदिनी ॥ चन्द्रः ॥ सूर्य्यः । इति शब्दरत्नावली ॥ लाक्षादिः । (यथा, कुमारे । ४ । १९ । “तमिमं कुरु दक्षिणेतरं चरणं निर्म्मितरागमेहि मे ॥”) रक्तिमत्विट् । रञ्जनम् । इति नानार्थरत्न- माला ॥ प्रीतिः । यथा, -- “वीतरागभयक्रोधस्थितधीर्म्मुनिरुच्यते ॥” इति भगवद्गीताश्लोकटीकायां श्रीधरस्वामी ॥ तस्य लक्षणं यथा, -- “सुखमप्यधिकं चित्ते सुखत्वेनैव रज्यते । यतस्तु प्रणयोत्कर्षात् स राग इति कीर्त्त्यते ॥” इत्युज्ज्वलनीलमणिः ॥ * ॥ (अभिमतविषयाभिलाषः । स तु पञ्चक्लशान्त- र्गतः । यथा, -- “अविद्यास्मितारागद्वेशाभिनिवेशाः पञ्च- क्लेशाः । रागोऽभिमतविषयाभिलाषः ।” इति शिशुपालवधटीकायां मल्लिनाथः । ४ । ५६ ॥ “सुखानुशयी रागः ।” इति पतञ्जलिः । गान- शास्त्रीयरागा यथा । भरतमते हनूमन्मते च रागः षड्विधः । तेषां नामानि यथा । भैरवः १ कौशिकः २ हिन्दोलः ३ दीपकः ४ श्रीरागः ५ मेघः ६ । हनूमद्भरतयोर्म्मते प्रत्येक- मेषां पञ्च रागिण्यः । सोमेश्वरकल्लिनाथयोर्म्मते प्रत्येकमेतेषां षट् रागिण्यः । एतेषां प्रत्येक- मष्टौ पुत्त्राः एकैकपुत्त्रभार्य्या च । कल्लिनाथ- सोमेश्वरमते षड्रागा यथा । श्रीरागः १ वसन्तः २ पञ्चमः ३ भैरवः ४ मेघः ५ नट- नारायणः ६ । इति नानासंगीतशास्त्रम् ॥ * ॥ अथ रागस्य व्युत्पत्तिसंख्यास्थानानि । “यैस्तु चेतांसि रज्यन्ते जगत्त्रितयवर्त्तिनाम् । ते रागा इति कथ्यन्ते मुनिभिर्भरतादिभिः ॥ गोपीभिर्गीतमारब्धमेकैकं कृष्णसन्निधौ । तेन जातानि रागाणां सहस्राणि तु षोडश ॥ रागेषु तेषु षट्त्रिंशद्रागा जगति विश्रुताः ।

पृष्ठ ४/१११

कालक्रमेण तत्रापि ह्नास एव तु दृश्यते । केचिद्वदन्ति ते रागाः सर्व्वे सन्तीति निश्चितम् ॥ मेरोरुत्तरतः पूर्ब्बे पश्चिमे दक्षिणे तथा । समुद्रकण्ठे ये देशास्तत्रामीषां प्रचारणा ॥” तथा च । अङ्गवङ्गकलिङ्गतेलङ्गभूलिङ्गहावङ्ग- सुरङ्गयूपलङ्गखेलाङ्गसौवीरकीरकाश्मीरनाभी- रनाहीरसिन्धुजालन्धरमगमगधनिषधमलयही- हयगजाह्वयमालवजालवमरुमूरुचोलोत्कलकु- न्तलसिंहलहरिकेलकेरल-कोशलमल्लिवालमल्ल- भल्लसौविदल्लवातकिञ्जातगुजूरातगुञ्जरकालञ्जर- गौडद्रविडौड्रान्तर्व्वेदिकाञ्चीपाञ्चालसौराष्ट्रश- वरलौहावरखशकीकशवरूपकामरूपहरिगर्भ- विदर्भदुर्मटवाटकीकटदेवेङ्गनटङ्गननाटभोटक- वाटकरहाटकर्णाटकुन्तिकावन्तिककनकाब्ज- कान्यकुब्जभोजकाम्बोजतोजतुखारविहारवली- हारवाजगेहविदेहवाह्लीकचञ्चरीकत्रिगर्त्तान- र्त्तादिदेशेषु रागाः प्रचरन्तीति । “यस्य श्रवणमात्रेण रञ्जन्ते सकलाः प्रजाः । सर्व्वाघरञ्जनाद्धेतोस्तेन राग इति स्मृतः ॥” * ॥ अथ रागाः । “आदौ मालवरागेन्द्रस्ततो मल्लारसंज्ञितः । श्रीरागश्च ततः पश्चाद्वसन्तस्तदनन्तरम् ॥ हिन्दोलश्चाथ कर्णाट एते रागाः षडेव तु । ६ । षट्त्रिंशद्रागिणी तत्र क्रमशः कथिता मया ॥ धानसी मालसी चैव रामकिरी च सिन्धुडा । आशावरी भैरवी च मालवस्य प्रिया इमाः ॥ ६ वेलावली च पुरवी कानडा माधवी तथा । कोडा केदारिका चापि मल्लारदयिता इमाः ॥ ६ गान्धारी शुभगा चैव गौरी कौमारिका तथा । वेलोयारी च वैरागी श्रीरागस्य प्रिया इमाः ॥ ६ तुडी च पञ्चमी चैव ललिता पठमञ्जरी । गुज्जरी च विभाषा च वसन्तस्य प्रिया इमाः ॥ ६ मायूरी दीपिका चैव देशकारी च पाहिडा । वराडी भोरहाटी च हिन्दोलस्य प्रिया इमाः ॥ ६ ॥ नाटिका चाथ भूपाली रामकेली गडा तथा । कामोदा चापि कल्याणी कर्णाटस्य प्रिया इमाः ॥ ६ ॥ ३६ ॥ * ॥ अथ कालनियमः । “विभाषा ललिता चैव कामोदा पठमञ्जरी । रामकीरी रामकेली वेलोयारी च गुज्जरी ॥ देशकारी च शुभगा पञ्चमी च गडा तुडी । भैरवी चाथ कौमारी रागिण्यो दश पञ्च च । एताः पूर्व्वाह्णकाले तु गीयन्ते गायनोत्तमैः ॥ वराडी मायूरो कोडा वैरागी चाथ धानसी । वेलावली मोरहाटी सप्तैता रागयोषितः । गेया मध्याह्नकाले तु यथा भारतभाषितम् ॥ गान्धारी दीपिका चैव कल्याणी पुरवी तथा । कानडा शारवी चैव गौरी केदारपाहिडा ॥ मायूरी मालसी नाटी भूपाली सिन्धुडा तथा । सायाह्ने ताश्च रागिण्यः प्रगायन्ति चतुर्द्दश ॥ पुरुषा वस्तुभूषाढ्या रागास्ते मालवादयः ।

प्रदोषे चापराह्णे च रजन्यां गानगोचराः ॥ दशदण्डात् परं रात्रौ सर्व्वेषां गानमीरितम् । मेघमल्लाररागस्य गानं वर्षासु सर्व्वदा ॥ श्रीपञ्चम्यां समारभ्य यावत् जन्मोत्सवं हरेः । तावद्वसन्तरागस्य गानमुक्तं मनीषिभिः ॥ शक्रोत्थानं समारभ्य यावद्दुर्गामहोत्सवम् । गीयते तद्बुधैर्नित्यं मालसी सा मनोहरा ॥ सर्व्वेषामिह रागाणां रागिणीनाञ्च सर्व्वशः । रङ्गभूमौ नृपाज्ञायां कालदोषो न विद्यते ॥ रागञ्चालापयेदादौ तत्पत्न्यस्तदनन्तरम् । नान्यपत्नी प्रगातव्या नृपाज्ञायां न दूषणम् ॥ रागाः षडथ रागिण्यः षट्त्रिंशच्चारु- विग्रहाः । आगता ब्रह्मसदनात् ब्रह्माणं समुपासते ॥” * ॥ अथ ध्यानम् । “नितम्बिनीचुम्बितवक्त्रपद्मः शुकद्युतिः कुण्डलवान् प्रमत्तः । सङ्गीतशालां प्रविशन् प्रदोषे मालाधरो मालवरागराजः ॥ १ ॥ नीलोत्पलं कर्णयुगे वहन्ती श्यामा सुकेशी च सुमध्यभागा । ईषत्सहासाम्बुजरम्यवक्त्रा सा धानसी पद्मसुचारुनेत्रा ॥ १ ॥ करे युता चाम्बुजयुग्मरम्या इतस्ततश्चारु विलोकयन्ती । कण्ठस्फरन्मौक्तिकरत्नहारा सा मालसी संकथिता विचित्रा ॥ २ ॥ प्रतप्तचामीकरचारुवक्त्रा कर्णावतंसं कमलं वहन्ती । पुष्पं धनुः पुष्पशरैर्दधाना चन्द्रानना रामकिरी प्रदिष्टा ॥ ३ ॥ महेन्द्रनीलद्युतिरम्बुजाक्षी प्रवादयन्ती कपिलाशयन्त्रम् । विचित्ररत्नाभरणा सुकेशी सा सिन्धुडा कान्तसमीपसंस्था ॥ ४ ॥ जवाप्रसूनद्युतिविम्बवक्त्रा सकञ्चुपद्मं करयोर्दधाना । क्षौमांशुकाच्छादितगात्रयष्टि- राशावरी रङ्गकिला विदग्धा ॥ ५ ॥ सरोवरस्था स्फटिकस्य मन्दिरे सरोरुहैः शङ्करमर्च्चयन्ती । तालप्रयोगप्रतिरङ्गगीतै- र्गौरीतनुर्भैरविका सतीयम् ॥” ६ ॥ * ॥ अथ मल्लारः । “विहारशीलोऽतिसुकान्तदेहः कान्ताप्रियो धार्म्मिकशीलयुक्तः । कामातुरः पिङ्गलनेत्रयुग्मो मल्लाररागः प्रियकृत् सुवेशः ॥ १ ॥ सङ्केतितोत्फुल्ललतानिकुञ्जे कृतस्थितिः कान्तसमागमाय । वेलावली चम्पकमौलिनी सा बाला विचित्राभरणा निरुक्ता ॥ १ ॥

रहःसु कान्तप्रियमाणपत्रं रम्यं वहन्ती कुचकुम्भयुग्मे । दूर्व्वादलश्यामतनुः सकामा पुरातनैः सा पुरवी निरुक्ता ॥ २ ॥ अशोकवृक्षस्य तले निषण्णा वियोगिनी वास्पकणाञ्चिताङ्गी । विभूषिताङ्गी जटिलेव बाला सा कानडा हेमलतेव तन्वी ॥ ३ ॥ संगृथ्य संगृथ्य गले दधाना प्रसूनमाला दयितेन बाला । गौरी स्वकान्ताननचुम्बितास्या सा सुन्दरी माधविका निकुञ्जे ॥ ४ ॥ सुकच्छपीं वादयति स्वभर्त्तु- र्गानार्थमभ्यस्यति सम्मुखेन । सदैव ताला विहिता च माला कोडा कला तानवती मता सा ॥ ५ ॥ स्नात्वा समुत्तीर्णवती सुदेहा केशप्रणिष्यन्दितवारिबिन्दुः । निष्पीडयन्ती तिमिरांशुकान्तं केदारिका रक्तपरोधरश्रीः ॥” ६ ॥ * ॥ अथ श्रीरागः । “लीलावतारेण वनान्तराणि चिन्वन् प्रसूनानि बधूसहायः । विलासवेशो ह्यतिदिव्यमूर्त्तिः श्रीराग एष प्रथितः पृथिव्याम् ॥ १ ॥ सन्ध्यासुकाले गृहमध्यदेशे प्रवादयन्ती ह पिनाकयन्त्रम् । धाराधराधातुविचित्रिताङ्गी गान्धारिका गन्धस्रजं निधत्ते ॥ १ ॥ रसनया सुविचारकौतुकं विदधती कविकोविदकौतुकम् । सुकवितामृतभावनतत्परा भगवती सुभगा समुदाहृता ॥ २ ॥ पुष्पोद्याने सार्द्धमालीकलापैः क्रीडन्त्येवं कोकिलाकाकलीषु । रामा श्यामा सद्गुणानाञ्च सीमा गौरी गौरी गौरवालोकदिष्टा ॥ ३ ॥ अट्टालिकायां स्फुटकौमुदीभिः प्रकाशितायां रजनीविहारम् । अह्नाय कान्तेन समं वसन्ती कौमारिका कामकला वहन्ती ॥ ४ ॥ गौरीपादाम्भोजमभ्यर्च्चयन्ती गन्धोद्धूतं गन्धमाल्यं दधाना । नानारत्नोपायनैर्भक्तिभावै- र्वेलोयारी कथ्यते बालिकेयम् ॥ ५ ॥ उल्लासयन्ती धम्मिल्ले रहःस्थान् प्राणबन्धुना । मालतीकुसुमस्रग्भिर्व्वैरागी रागिनी स्मृता ॥” ६ अथ वसन्तः । “चूताङ्कुरेणैव कृतावतंसो विघूर्णमानारुणनेत्रपद्मः । पीताम्बरः काञ्चनचारुदेहो वसन्तरागो युवतिप्रियश्च ॥ १ ॥

पृष्ठ ४/११२

सुनृत्यमानातिसुशीलयुक्ता मुक्तालताकल्पितहारयष्टिः । चूताङ्कुरं पाणियुगे वहन्ती जवारुणाङ्गी तुडिकेरितेयम् ॥ १ ॥ संगीतगोष्ठीषु गरिष्ठभावं समाश्रिता गायनसम्प्रदायैः । खर्व्वाङ्गिनी नूपुरपादपद्मा सा पञ्चमी पञ्चमवेदवेत्त्री ॥ २ ॥ उरसि केशचयस्य सुभारं विदधती शयनोत्थितचारुवेशम् । विलुलितालकवल्लिकृशाङ्गी भासुरा ललिता कथिता बुधैः ॥ ३ ॥ सखीकलापैः परिहास्यमाना वियोगिनी कान्तवियोगदेहा । पीनस्तनी चैव धराप्रसुप्ता श्यामा सुकेशी पठमञ्जरीयम् ॥ ४ ॥ कर्णोत्पलालम्बिमधुव्रताली शृणोति सा मञ्जुलकूजितानि । कान्तान्तिकं गन्तुमनाः प्रदोषे सा गुज्जरी वेशकलोचिताङ्गी ॥ ५ ॥ अध्यापयन्ती निजशिष्यवृन्दं सङ्गीतशास्त्राणि विवेचनाभिः । मनोहरा हारलताभिरामा समस्तभाषाकुशला विशेषा ॥” ६ ॥ * ॥ अथ हिन्दोलः । “हासाभिलासेन पतन् पृथिव्यां उत्थापितस्तत्क्षणमालिवृन्दैः । उल्लोलसङ्गीतरसैर्विदग्धो हिन्दोलरागः कथितो रसज्ञैः ॥ १ ॥ मयूरकेकाश्रवणोल्लसन्ती मयूरिकानृत्यततं किरन्ती । मयूरकान्तीव सितिं दधाना मायूरिका संकथिता गुणज्ञैः ॥ १ ॥ प्रदोषकाले गृहसंप्रविष्टा प्रदीपहस्तारुणगात्रवस्त्रा । सीमन्तसिन्दूरविराजमाना सुरक्तमाल्या किल दीपिकेयम् ॥ २ ॥ सार्द्धं सखीभिर्विजने वसन्ती विचित्रवक्षोजनितम्बसङ्गा । निरीक्ष्यमाणाननदर्पणा या सा देशकारी कथिता गुणज्ञैः ॥ ३ ॥ भर्त्तुर्दधाना चरणारविन्दं निषेधयन्ती परदेशयानम् । प्रकामदाम्पत्यसुखे निमग्ना सा पाहिडा संकथिता कवीन्द्रैः ॥ ४ ॥ कर्णे दधाना सुरपुष्पयुग्मं स्फुरत्सुवक्षोजमनोहराङ्गी । स्मेरानना चारुविलोलनेत्रा वराङ्गनेयं कथिता वडारी ॥ ५ ॥ उत्पन्नमात्रे प्रथमापराधे मानं पुनः कर्त्तमनाश्चीरेण ।

ऋजुस्वभावान्नियतं रुदन्ती सा मोरहाटी हठकेलिरुष्टा ॥” ६ ॥ * ॥ अथ कर्णाटः । “कृपाणपाणिस्तुरगाधिरूढो मयूरकण्ठातिसुकण्ठकान्तिः । स्फुरत्सितस्निग्धरसः प्रशान्तः कर्णाटरागो हरितालवर्णः ॥ १ ॥ चिरं नटन्ती शुभरङ्गमध्ये संप्रार्थयन्ती नटिनं वसन्तम् । सुगीततालेषु कृतावधाना नटी सुशाटीपरिधानदेहा ॥ १ ॥ स्वनायकं पुष्पलताधिरूढा हसन्मुखी सर्व्वमुदं वहन्ती । स्वनानि शश्वद्वितनोति मुग्धा भूपालिका सा स्खलदुत्तरीया ॥ २ ॥ अध्यापयन्ती शुकसारसारोः श्रीराम रामेति सुवेशलक्ष्मीः । वामस्तनार्द्धस्खलितांशुकश्रीः श्रीरामकेली कथिता कवीन्द्रैः ॥ ३ ॥ विशेषवैदग्ध्यवती समस्तान् कलाविलासेन विमोहयन्ती । बृहन्नितम्बा परिपुष्टदेहा वडा प्रलम्बस्तनभारभव्या ॥ ४ ॥ भर्त्तुः समं पाथसि सन्तरन्ती पयोविहारेण सरोरुहाणि । विचिन्वती सौरभमोदमाना कामोदरागिण्युदिता गुणज्ञैः ॥ ५ ॥ व्याधूता नटनृत्यपरिश्रमेण बाला लीलाभिः सुदती कृतादरा । नटीनां कल्याणी कलयति मत्तहस्ती एणप्रस्थानं मुखरिता किङ्किणीकलापम् ॥” ६ ॥ अथ रागरागिणीनां भावनिरूपणम् । “मालवः श्रीश्च हिन्दोलो मल्लारस्तदनन्तरम् । गायन्ति गायका धीर सानन्देन चतुष्टयम् ॥ वसन्तो रागः कर्णाटो द्वौ वीरौ भवतः क्रमात् ॥ धानसी मालसी चैव भैरवी माधवी तथा । सुभगा पञ्चमी नाटी वेलोयारी च गुज्जरी ॥ कामोदा चापि कल्याणी कोडा केदारिका तुडी । कौमारी मायूरी चैव देशकारी च सिन्धुडा ॥ रामकेली च भूपाली रागिण्यश्चेति विंशतिः । आनन्दांशा इति प्रोक्ता गीयन्ते गानकोविदैः ॥ पुरवी कानडा गौरी रामकिरी च दीपिका । आशावरी विभाषा च वडारी च गडा तथा । एताश्च नव रागिण्यो वीरांशे गानमुत्तमम् ॥ वेलावली च गान्धारी ललिता पठमञ्जरी । वैरागी रागिणी चापि मोरहाटी च पाहिडा । करुणांशा विजानीयात् सप्तैता रागयोषितः ॥ रागेण रसभागेन षट्त्रिंशद्रागिणीषु च । करुणानन्दवीरेषु ज्ञापनार्थं मतत्रयम् ॥” इति संगीतदामोदरे शिवनारदसंवादे १ । ३ अध्यायौ ॥ (तथा च संगीतदर्पणे ।

अथ रागाणामुद्भवं दर्शयति । “शिवशक्तिसमायोगाद्रागाणां सम्भवो भवेत् । पञ्चास्यात् पञ्च रागाः स्युः षष्ठस्तु गिरिजा- मुखात् ॥ सद्योवक्त्रात्तु श्रीरागो वामदेवाद् वसन्तकः । अघोराद् भैरवोऽभूत् तत्पुरुषात् पञ्चमो- ऽभवत् ॥ ईशानाख्यान्मेघरागो नाट्यारम्भे शिवादभूत् । गिरिजाया मुखाल्लास्ये नट्टनारायणोऽभवत् ॥” अथ रागवेला । “मधुमाधवी च देशाख्या भूपाली भैरवी तथा । वेलावली च मल्लारी वल्लारी सोमगुर्ज्जरी ॥ धनाश्रीर्मालवश्रीश्च मेघरागश्च पञ्चमः । देशकारी भैरवश्च ललिता च वसन्तकः ॥ एते रागाः प्रगीयन्ते प्रातरारभ्य नित्यशः । गुर्ज्जरी कौशिकश्चैव सावेरी पठमञ्जरी ॥ रेवा गुणकिरी चैव भैरवी रामकिर्य्यपि । सौराटी च तथा गेया प्रथमप्रहरोत्तरम् ॥ वैराटी तोडिका चैव कामोदी च कुडायिका । गान्धारी नागशब्दी च तथा देशी विशेषतः । शङ्कराभरणो गेयो द्बितीयप्रहरात् परम् ॥ श्रीरागो मालवाख्यश्च गौरी त्रिवणसंज्ञिका । नट्टकल्याणसंज्ञश्च सारङ्गनट्टकौ तथा ॥ सर्व्वे नाटाश्च केदारी कर्णाट्याभीरिका तथा । वडहंसी पहाढी च तृतीयप्रहरात् परम् । अर्द्धरात्रावधि ज्ञेया एते रागाः सुखप्रदाः ॥ यथोक्तकाल एवैते गेयाः पूर्व्वविधानतः । राजाज्ञया सदा गेया न तु कालं विचारयेत् ॥” इति रागवेला । अथ ऋतवः । “श्रीरागो रागिणीयुक्तः शिशिरे गीयते बुधैः । वसन्तः ससहायस्तु वसन्तर्त्तौ प्रगीयते ॥ भैरवः ससहायस्तु ऋतौ ग्रीष्मे प्रगीयते । पञ्चमस्तु तथा गेयो रागिण्या सह शारदे ॥ मेघरागो रागिणीभिर्युक्तो वर्षासु गीयते । नट्टनारायणो रागो रागिण्या सह हेमके ॥ यथेच्छया वा गातव्याः सर्व्वर्त्तुषु सुखप्रदाः ॥” इति रायाणां ऋतुनिर्णयः । इति सोमेश्वर- मतम् ॥ * ॥) रागचूर्णः, पुं, कामदेवः । खदिरवृक्षः । इति मेदिनी । ने, १०६ ॥ फल्गुचूर्णम् । इति शब्द- रत्नावली ॥ लाक्षारसः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रागच्छन्नः, पुं, (रागेण च्छन्नः ।) कामदेवः । इति शब्दरत्नावली ॥ रागेणाच्छन्ने, त्रि ॥ रागदः, पुं, (रागं ददातीति । दा + कः ।) तैरणीक्षुपः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रागदातरि, त्रि ॥ रागदालिः, पुं, (रागदा रागप्रदा आलिः पङ्क्ति- र्यत्र ।) मसूरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (विवरण- मस्य मसूरशब्दे विज्ञेयम् ॥)

पृष्ठ ४/११३

रागपुष्पः, पुं, (रागविशिष्टं रक्तवर्णं पुष्पं यस्य ।) बन्धूकः । रक्ताम्लानः । इति राजनिर्घण्टः ॥ रागपुष्पी, स्त्री, (रागयुक्तं पुष्पं यस्याः । ङीप् ।) जवा । इति राजनिर्घण्टः ॥ (गुणादयोऽस्य जवाशब्दे ज्ञातव्याः ॥) रागप्रसवः, पुं, (रागयुक्तो रक्तवर्णः प्रसवः पुष्पं यस्य ।) बन्धूकः । रक्ताम्लानः । इति राज- निर्घण्टः ॥ रागयुक्, [ज्] पुं, (रागेण युज्यते इति । युज् + क्विप् ।) माणिक्यम् । इति राजनिर्घण्टः । कस्मिं- श्चित् पुस्तके रागदृक् इति पाठोऽपि विद्यते ॥ रागरज्जुः, पुं, (रागो रज्जुरिव यस्य । नायकयोः परस्परानुरागबद्धत्वात्तथात्वम् ।) कामदेवः । इति शब्दरत्नावली ॥ रागलता, स्त्री, (रागस्य जनिका लतेव ।) काम- देवपत्नी । इति जटाधरः ॥ रागवृन्तः, पुं, (रागस्य वृन्त इव ।) कामदेवः । इति शब्दमाला ॥ रागषाडवः, पुं, दाडिमद्राक्षायुक्तमुद्गयूषः । अस्य गुणाः । रुचिकारित्वम् । लघुपाकित्वम् । वात- पित्तकफाविरोधित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ (यथा, सुश्रुते । १ । ४६ अध्याये कृतान्नवर्गे । “ज्ञेयः पथ्यतमश्चापि मुद्गयूषः कृताकृतः । स तु दाडिममृद्वीकायुक्तः स्याद्रागषाडवः । रुचिष्यो लघुपाकश्च दोषाणामविरोधकृत् ॥” तथास्य गुणाः । “लघवो वृंहणा वृष्याः हृद्या रोचनदीपनाः । तृष्णामूर्च्छाभ्रमच्छर्द्दिश्रमघ्ना रागषाडवाः ॥” इति च सुश्रुते सूत्रस्थाने ४६ अध्यायः ॥) रागसूत्रं, क्ली, (रागयुक्तं रक्तवर्णं सूत्रम् ।) तुला- सूत्रम् । पट्टसूत्रम् । इति मेदिनी । रे, २९४ ॥ रागाङ्गी, स्त्री, (रागविशिष्टमङ्गं यस्याः । ङीप् ।) मञ्जिष्ठा । इति राजनिर्घण्टः ॥ रागाढ्या, स्त्री, (रागेण आढ्या ।) मञ्जिष्ठा । इति राजनिर्घण्टः ॥ रागारुः, त्रि, आशां दत्त्वा दानविमुखः । यथा, “आशां बलवतीं दत्त्वा यो हन्ति पिशुनो जनः । स जीवासोऽपि रागारुर्द्रणो दालस्तु दातरि ॥” इति शब्दमाला ॥ रागाशनिः, पुं, (रागेषु विषयवासनासु अशनि- रिव ।) बुद्धः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ रागिणी, स्त्री, (रागोऽस्त्यस्या इति । राग + इनिः । ङीप् ।) विदग्धा नारी । इति जटा- घरः ॥ मेनकाया ज्येष्ठकन्या । यथा, -- “रागिणी नाम संजाता ज्येष्ठा मेनासुता मुने । शुभाङ्गी पद्मपत्राक्षी नीलकुञ्चितमूर्द्धजा ॥” इति वामनपुराणे ४८ अध्यायः ॥ जयश्रीनाम्नी लक्ष्मीः । इति पुराणम् ॥ षड्- रागाणां पत्नी । इति हलायुधः ॥ सा तु हनूमन्मते भरतमते च त्रिंशत्प्रकारा । सोमे- श्वरमते कल्लिनाथमते च षट्त्रिंशत्प्रकारा ॥ आसां विवरणं रागशब्दे द्रष्टव्यम् ॥

रागी, [न्] त्रि, (रन्ज + “संपृचानुरुधेति ।” ३ । २ । १४२ । इति तच्छीलादिषु घिणुन् । यद्वा, रागोऽस्यास्तीति । राग + इनिः ।) अनु- रक्तः । (यथा, मार्कण्डेये । २१ । ४१ । “त्वय्यस्या हृदयं रागि भर्त्ता चान्यो भविष्यति । यावज्जीवमतो दुःखं सुरभ्या नान्यथा वचः ॥”) कामुकः । इति विश्वः ॥ रङ्क्ता । इति मेदिनी ॥ (विषयानुरागयुक्तः । स च द्बिविधः । यथा, देवीभागवते । १ । १७ । ३७ -- ३८ । ४१ । “द्वैविध्यं सर्व्वलोकेषु सर्व्वत्र द्बिविधो जनः । रागी चैव विरागी च तयोश्चित्तं द्बिधा पुनः ॥ विरागी त्रिविधः कामं ज्ञातोऽज्ञातश्च मध्यमः । रागी च द्विविधः प्रोक्तो मूर्खश्च चतुरस्तया ॥” “रागो यस्यास्ति संसारे स रागीत्युच्यते ध्रुवम् । दुःखं बहुविधं तस्य सुखञ्च विविधं पुनः ॥” रक्तवर्णविशिष्टः । यथा, कथासरित्सागरे । २१ । ९ । “ईर्ष्यारुषामभावेऽपि भङ्गुरभ्रुणि रागिणि । न मुखे तत्तयो राज्ञ्योस्तद्दृष्टिस्तृप्तिमाययौ ॥”) पुं, तृणधान्यविशेषः । तत्पर्य्यायः । लाञ्छनः २ बहुतरकणिशः ३ गुच्छकणिशः ४ । अस्य गुणाः । तिक्तत्वम् । मधुरत्वम् । कषायत्वम् । शीतत्वम् । पित्तास्रनाशित्वम् । बल्यत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ राघ, ऋ ङ शक्तौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-आत्म०-अक०-सेट् ।) ऋ, अरराघत् । ङ, राघते । शक्तिः सामर्थ्यम् । इति दुर्गा- दासः ॥ राघवः, पुं, (रघोरपत्यमिति । रघु + अण् ।) रामचन्द्रः । (यथा, रघुः । १२ । ३२ । “रावणावरजा तत्र राघवं मदनातुरा । अभिपेदे निदाघार्त्ता व्यालीव मलयद्रुमम् ॥” अजः । यथा, रघुः । ८ । १६ । “यतिपार्थिवलिङ्गधारिणौ ददृशाते रघुराघवौ जनैः ॥” दशरथः । यथा, रामायणे । २ । ६४ । १ । “वधमप्रतिरूपं तु महर्षेस्तस्य राघवः । विलपन्नेव धर्म्मात्मा कौशल्यामिदमब्रवीत् ॥” रघुवंशीयमात्रम् । यथा, तत्रैव । २ । ६४ । २५ । “अपि ह्यद्य कुलं न स्याद्राघवाणां कुतो भवान् ॥”) समुद्र-महामत्स्यविशेषः । इति मेदिनी ॥ वे, ४८ ॥ (यथा, कृद्वृत्तौ प्रथमपादे दुर्गसिंहः । “अस्ति मत्स्यस्तिमिर्नाम शतयोजनविस्तृतः । तिमिङ्गिलगिलोऽप्यस्ति तद्गिलोऽप्यस्ति राघवः ॥”) राघवायनं, क्ली, (राघवस्य रामस्य चरितान्वितं अयनं शास्त्रम् ।) रामायणम् । यथा, -- “सेतिहासपुराणानि राघवायनभारतम् । समाप्तिरहितान्येव सन्ति तानि श्रुतानि ते ॥” इत्यग्निपुराणे वामनप्रादुर्भावनामाध्यायः ॥ राङ्कलः, पुं, वृक्षकण्टकः । इति हारावली । ९१ ॥

राङ्कवं, क्ली, (रङ्कौ भवम् । रङ्कु + “रङ्कोरमनुष्ये- ऽण् च ।” ४ । २ । १०० । इति अण् ।) मृगलोमजातवस्त्रादि । तत्पर्य्यायः । मृग- रोमजम् २ । इत्यमरः । २ । ६ । १११ ॥ रङ्कु- र्मृगभेदः ततो जाताद्यर्थे ष्णः पशवोऽपि मृगा इति रूढ्या मेषादिलोमजमपि कम्बलादि राङ्क- वम् । इति तट्टीकायां भरतः ॥ (यथा, महा- भारते । २ । ५० । २३ । “और्णञ्च राङ्कवञ्चैव पट्टजं कीटजन्तथा ॥” पुं, गौः । इति काशिका ॥ राङ्कवाकृतौ, त्रि । यथा, महाभारते । ९ । ४४ । २६ । “क्रौञ्चपारावतनिभैर्व्वदनैराङ्कवैरपि ॥”) राङ्गणं, क्ली, पुष्पविशेषः । रङ्गन् इति भाषा । अस्य गुणः । रक्तपित्तनाशित्वम् । इति द्रव्य- गुणः ॥ राज, ऋ ञ ण दीप्तौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-उभ०-अक०-सेट् ।) ऋ, अरराजत् । ञ, राजति राजते । ण, रेजतुः । इति दुर्गा- दासः ॥ राजकं, क्ली, (राज्ञां समूहः । राजन् + “गोत्रोक्षो- ष्ट्रोरभ्रराजेति ।” ४ । २ । ३९ । इति वुञ् ।) नृप- समूहः । इत्यमरः । २ । ८ । ३ ॥ यथा, मार्क- ण्डेये । १०९ । ६ । “हृष्टपुष्टमतीवासीत् तस्मिन् राजन्यशेषतः । राजकं सकलं चोर्व्व्यां पौरजानपदो जनः ॥” राजन् + स्वार्थे कन् ।) राजनि, पुं, । (यथा, हरिवंशे भविष्यपर्व्वणि । २४ । ९ । “तवाङ्गं तिलशः कृत्वा श्वभ्यो दास्यामि राजक ॥” राज् + ण्वुल् ।) दीप्तिकारके, त्रि ॥ राजकदम्बः, पुं, (कदम्बानां राजा । राजदन्तादि- त्वात् परनिपातः ।) कदम्बविशेषः । यथा, -- “कादम्बर्य्यः प्रावृषेण्यो नीपो धूलीकदम्बकः । कदम्बप्रियकौ राजकदम्बोऽरुष्करोऽग्निकः ॥” इति जटाधरः ॥ राजकन्या, स्त्री, (राज्ञः कन्येव ।) केविकापुष्पम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ नृपसुता च ॥ (यथा, भाग- वते । ९ । ६ । ४३ । “वृतः स राजकन्याभिरेकः पञ्चाशता वरः ॥”) राजकर्कटी, स्त्री, चीनाकर्क्कटी । इति राज- निर्घण्टः ॥ राजकशेरुः, पुं, (कशेरूणां राजा । राजदन्तादि- त्वात् परनिपातः ।) भद्रमुस्ता । इति राज- निर्घण्टः ॥ राजकीयः, त्रि, (राज्ञ इदम् । राजन् + “राज्ञः कच ।” ४ । २ । १४० । इति छः ककारश्चान्ता- देशः ।) राजसम्बन्धी । राजकस्यायं इत्यर्थे णीयप्रत्ययेन सिद्धः ॥ (यथा, कथासरित्सागरे ॥ ६२ । २२८ । “ततस्तदर्थं रात्रौ स राजकीयं सरो ययौ ॥”) राजकुमारः, पुं, (राज्ञः कुमारः ।) राजपुत्त्रः । तत्र वर्णनीयानि यथा, -- “कुमारे शस्त्रशास्त्रश्रीकलाबलगुणोच्छ्रयाः ।

पृष्ठ ४/११४

वाद्याली खुरली राजभक्तिः शुभगतादयः ॥” इति कविकल्पलतायाम् १ स्तवकः ॥ राजकुष्माण्डः, पुं, वार्त्ताकी । इति जटा- धरः ॥ राजकोषातकी, स्त्री, (राजप्रिया कोषातकी ।) झिङ्गाकविशेषः । घिया तोरै इति हिन्दी- भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । हस्तिपर्णिका २ पीत- पुष्पिका ३ धामार्गवः ४ केशफला ५ महाजाली ६ सपीतकः ७ । अस्या गुणाः । शीतत्वम् । ज्वरघ्नत्वम् । कफवातलत्वञ्च । इति मदनविनोदः ॥ राजखर्ज्जूरी, स्त्री, (राजप्रिया खर्ज्जूरी ।) श्रेष्ठखर्ज्जूरी । पिण्डखर्ज्जूरिका । तत्पर्य्यायः । राजपिण्डा २ नृपपिण्डा ३ । अस्या गुणाः । गौल्यत्वम् । स्वादे हिमत्वम् । गुरुत्वम् । पित्त- दाहार्त्तिश्वासभ्रमनाशित्वम् । वीर्य्यवृद्धिदत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः राजगामि, [न्] त्रि, (राजानं गच्छतीति । गम् + णिनिः ।) राजसम्बन्धि । यथा, -- “अनृतञ्च समुत्कर्षे राजगामि च पैशुनम् । गुरोश्चालीकनिर्ब्बन्धः समानि ब्रह्महत्यया ॥” इति मानवे ११ अध्यायः ॥ “राजनि वा स्तेनादीनां परेषां मरणफलदोषा- भिधानम् ।” इति कुल्लूकभट्टः ॥ अपि च । “अपुत्त्रस्य धनं पत्न्यभिगामि तदभावे मातृगामि तदभावे भ्रातृगामि तदभावे भ्रातृपुत्त्रगामि तदभावे सकुल्यगामि तदभावे बन्धुगामि तद- भावे शिष्यगामि तदभावे सहाध्यायिगामि तदभावे ब्राह्मणधनवर्ज्जं राजगामि ।” इति दायभागग्रन्थधृतविष्णुवचनम् ॥ राजगिरिः, पुं, शाकभेदः । तत्पर्य्यायः । राजाद्रिः २ राजशाकिनी ३ राजशाकनिका ४ । अस्य गुणाः । रुच्यत्वम् । पित्तनाशित्वम् । शीतल- त्वम् । स्थूलस्य तु अतिशीतलत्वम् । अतिरुच्य- त्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ (मगधदेशस्थः पर्व्वतविशेषश्च ॥) राजग्रीवः, पुं, (राजते इति । राज् + अच् । राजा दीप्तिशालिनी ग्रीवा यस्य ।) मत्स्य- विशेषः । फलुइ इति भाषा । यथा, -- “फलकी स्याच्चित्रफली राजग्रीवो मदार्मदः ॥” इति त्रिकाण्डशेषः ॥ राजघः, त्रि, तीक्ष्णः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (राजानं हन्तीति । हन् + “राजघ उप- संख्यानम् ।” ३ । २ । ५५ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या कप्रत्ययेन साधु ।) राजहन्ता । यथा, -- “अनल्पदग्धारिपुरानलोज्ज्वलै- र्निजप्रतापैर्व्वलयं ज्वलद्भुवः । प्रदक्षिणीकृत्य जयाय सृष्टया रराज नीराजनया स राजघः ॥” इति नैवधे । १ । १० ॥ राजचिह्नकं, क्ली, उपस्थः । इति शब्दचन्द्रिका । चिह्नानां स्त्रीपुंविभाजकानां राजा इति व्युत्- पत्त्या सिद्वम् ॥

राजजम्बूः, स्त्री, (जम्बूनां राजा । राजदन्ता- दित्वात् परनिपातः ।) पिण्डखर्ज्जूरम् । इति मेदिनी ॥ महाजम्बूः । इति राजनिर्घण्टः ॥ राजजक्ष्मा [न्] पुं, क्षयरोगः । “यक्ष्यते पूज्यते रोगराजत्वात् यक्ष्मा यक्ष क ङ महि अन्तः- स्थादिः त्रासुसिसिति मन् चवर्गतृतीयादिरित्येके तदा जक्ष भक्षहसनयोरित्यस्य रूपं राजयक्ष्म- शब्दोऽप्यत्र ।” इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (अस्य विवरणन्तु राजयक्ष्मशब्दे द्रष्टव्यम् ॥) राजतं, त्रि, (रजतस्य विकारः । रजत + “प्राणि- रजतादिभ्योऽञ् ।” ४ । ३ । १५४ । इति अञ् ।) रजतनिर्म्मितम् । यथा, -- “सौवर्णं राजतं ताम्रं पितॄणां पात्रमुच्यते । रजतस्य कथा वापि दर्शनं दानमेव वा ॥” इति मात्स्ये १७ अध्यायः ॥ रजते, क्ली ॥ (यथा, गो० रामायणे । ३ । ४९ । १ । “तं तु सीता मृगं दृष्ट्वा वने काञ्चनसुप्रभम् । हेमराजतचित्राभ्यां पार्श्वाभ्यां समलङ्कृतम् ॥”) राजतरुः, पुं, (तरूणां राजा । राजदन्तादित्वात् परनिपातः ।) कर्णिकारवृक्षः । आरग्वधः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, सुश्रुते । ६ । ५७ । “मुस्तादिराजतरुवर्गदशाङ्गसिद्धैः क्वाथैर्जयेन्मधुयुतैर्व्विविधैश्च लेहैः ॥”) राजतरुणी, स्त्री, (राज्ञस्तरुणीव । सौन्दर्य्याति- शय्यवत्त्वात् ।) पुष्पविशेषः । तत्पर्य्यायः । महासहा २ वर्णपुष्पः ३ अम्लानः ४ अम्लातकः ५ सुपुष्पः ६ सुवर्णपुष्पः ७ । अस्या गुणाः । कषायत्वम् । कफकारित्वम् । चक्षुष्यत्वम् । हर्षदत्वम् । हृद्यत्वम् । सुरभित्वम् । सुखवल्लभ- त्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ राजता, स्त्री, राजत्वम् । राज्ञो भाव इत्यर्थे राजन् शब्दात् तल्प्रत्ययेन सिद्धा ॥ (यथा, कथासरि- त्सागरे । ३६ । ६८ । “तेन मत्ताममुञ्चन्तीमपि मुक्त्वा स तां ययौ । रत्नकूटं स्वकार्य्यार्थं नित्यस्निग्धा हि राजता ॥”) राजतालः, पुं, (राज्ञस्ताल इव ।) गुवाकवृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ राजतिमिशः, पुं, सुखाशः । इति हारावली । १८१ ॥ राजत्वं, क्ली, राजता । राज्ञो भाव इत्यर्थे राजन् शब्दात् त्वप्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ (यथा, कथा- सरित्सागरे । २० । १९१ । “क्वच राजत्वमित्युक्त्रा स राजा निषिषेध तत् ॥”) राजदण्डः, पुं, (राज्ञो दण्डः ।) राजशासनम् । यथा, -- “ऊनैकादशवर्षस्य पञ्चवर्षाधिकस्य च । चरेद्गुरुः सुहृद्वापि प्रायश्चित्तं विशुद्धये ॥ ततो न्यूनतरस्यास्य नापराधो न पातकम् । न चास्य राजदण्डोऽपि प्रायश्चित्तं न विद्यते ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वधृताङ्गिरोवचनम् ॥ राजदन्तः, पुं, दन्तानां राजा । (“राजदन्तादिषु परम् ।” २ । २ । ३१ । इति परनिपातः ।) उपरिश्रेणीस्थमध्यवर्त्तिदन्तद्वयम् । यथा, --

“राजदन्तौ तु मध्यस्थावुपरिश्रेणिकौ क्वचित् ॥” इति हेमचन्द्रः ॥ राजदेशीयः, पुं, (ईषदूनो राजा । राजन् + “ईषदसमाप्तौ कल्पब्देश्यदेशीयरः ।” ५ । ३ । ६७ । इति देशीयर् ।) राजदेश्यः । राजकल्पः । इति व्याकरणम् ॥ राजधत्तूरकः, पुं, (धत्तूरकाणां राजा । राज- दन्तादित्वात् परनिपातः ।) बृहद्धुस्तूरः । इति कश्चित् राजनिर्घण्टः ॥ तस्य पर्य्यायः राज- धुस्तूरशब्दे द्रष्टव्यः ॥ राजधर्म्मः, पुं, (राज्ञो धर्म्मः ।) राज्ञः कर्त्तव्यं कर्म्म । यथा, -- “राजधर्म्मान् प्रवक्ष्यामि यथावृत्तो भवेन्नृपः । सम्भवश्च यथा तस्य सिद्धिश्च परमा यथा ॥ ब्राह्मं प्राप्तेन संस्कारं क्षत्त्रियेण यथाविधि । सर्व्वस्यास्य यथान्यायं कर्त्तव्यं परिरक्षणम् ॥ अराजके हि लोकेऽस्मिन् सर्व्वतो विद्रुते भयात् । रक्षार्थमस्य सर्व्वस्य राजानमसृजत् प्रभुः ॥ इन्द्रानिलयमार्क्काणामग्नेश्च वरुणस्य च । चन्द्रवित्तेशयोश्चैव मात्रा निर्हृत्य शाश्वतीः ॥ यस्मादेषां सुरेन्द्राणां मात्राभ्यो निर्म्मितो नृपः । तस्मादभिभवत्येष सर्व्वभूतानि तेजसा ॥ तपत्यादित्यवच्चैष चक्षूंषि च मनांसि च । न चैनं भूवि शक्नोति कश्चिदप्यभिवीक्षितुम् ॥ सोऽग्निर्भवति वायुश्च सोऽर्क्कः सोमः स धर्म्मराट् । स कुबेरः स वरुणः स महेन्द्रः प्रभावतः ॥ बालोऽपि नावमन्तव्यो मनुष्य इति भूमिपः । महती देवता ह्येषा नररूपेण तिष्ठति ॥ एकमेव दहत्यग्निर्नरं दुरुपसर्पिणम् । कुलं दहति राजाग्निः सपशुद्रव्यसञ्चयम् ॥ कार्य्यं सोऽवेक्ष्य शक्तिञ्च देशकालौ च तत्त्वतः । कुरुते धर्म्मसिद्ध्यर्थं विश्वरूपं पुनःपुनः ॥ यस्य प्रसादे पद्मा श्रीर्व्विजयश्च पराक्रमे । मृत्युश्च वसति क्रोधे सर्व्वतेजोमयो हि सः ॥ तं यस्तु द्वेष्टि संमोहात् स विनश्यत्यसंशयम् । तस्य ह्याशु विनाशाय राजा प्रकुरुते मनः ॥ तस्माद्धर्म्मं यमिष्टेषु स व्यवस्येन्नराधिपः । अनिष्टञ्चाप्यनिष्टेषु तं धर्म्मं न विचालयेत् ॥ तस्यार्थे सर्व्वभूतानां गोप्तारं धर्म्ममात्मजम् । ब्रह्मतेजोमयं दण्डमसृजत् पूर्व्वमीश्वरः ॥ तस्य सर्व्वाणि भूतानि स्थावराणि चराणि च । भयाद्भोगाय कल्पन्ते स्वधर्म्मान्न चलन्ति च ॥ तं देशकालौ शक्तिञ्च विद्याञ्चावेक्ष्य तत्त्वतः । यथार्हतः संप्रणयेन्नरेष्वन्यायवर्त्तिषु ॥ स राजा पुरुषो दण्डः स नेता शासिता च सः । चतुर्णामाश्रमाणाञ्च धर्म्मस्य प्रतिभूः स्मृतः ॥ दण्डः शास्ति प्रजाः सर्व्वा दण्ड एवाभिरक्षति । दण्डः सुप्तेषु जागर्त्ति दण्डं धर्म्मं विदुर्ब्बुधाः ॥ समीक्ष्य स धृतः सम्यक् सर्व्वा रञ्जयति प्रजाः । असमीक्ष्य प्रणीतस्तु विनाशयति सर्व्वतः ॥ यदि न प्रणयेद्राजा दण्डं दण्ड्येष्वतन्द्रितः । शूले मत्स्यानिवापक्ष्यन् दुर्ब्बलान् बलवत्तराः ॥

पृष्ठ ४/११५

अद्यात् काकः पुरोडाशं श्वावलिह्याद्धविस्तथा । स्वाम्यञ्च न स्यात् कस्मिंश्चित् प्रवर्त्तेताधरोत्तरम् ॥ सर्व्वो दण्डजितो लोको दुर्लभो हि शुचिर्नरः । दण्डस्य हि भयात् सर्व्वं जगद्भोगाय कल्पते ॥ देवदानवगन्धर्व्वा रक्षांसि पतगोरगाः । तेऽपि भोगाय कल्पन्ते दण्डेणैव निपीडिताः ॥ दुष्येयुः सर्व्ववर्णाश्च भिद्येरन् सर्व्वसेतवः । सर्व्वलोकप्रकोपश्च भवेद्दण्डस्य विभ्रमात् ॥ यत्र श्यामो लोहिताक्षो दण्डश्चरति पापहा । प्रजास्तत्र न मुह्यन्ति नेता चेत् साधु पश्यति ॥ तस्याहुः संप्रणेतारं राजानं सत्यवादिनम् । समीक्ष्य कारिणं प्राज्ञं धर्म्मकामार्थकोविदम् ॥ तं राजा प्रणयन् सम्यक् त्रिवर्गेणाभिवर्द्धते । कामात्मा विषमः क्षुद्रो दण्डेनैव निहन्यते ॥ दण्डो हि सुमहत्तेजो दुर्द्धरश्चाकृतात्मभिः । धर्म्माद्बिचलितं हन्ति नृपमेव सबान्धवम् ॥ ततो दुर्गञ्च राष्ट्रञ्च लोकञ्च सचराचरम् । अन्तरीक्षगतांश्चैव मुनीन् देवांश्च पीडयेत् ॥ सोऽसहायेन मूढेन लुब्धेनाकृतबुद्धिना । न शक्यो न्यायतो नेतुं सक्तेन विषयेषु च ॥ शुचिना सत्यसन्धेन यथाशास्त्रानुसारिणा । प्रणेतुं शक्यते दण्डः सुसहायेन धीमता ॥ स्वराष्ट्रे न्यायवृत्तः स्याद्भृशदण्डश्च शत्रुषु । सुहृत्स्वजिह्मः स्निग्धेषु ब्राह्मणेषु क्षमान्वितः ॥ एवंवृत्तस्य नृपतेः शिलोञ्छेनापि जीवतः । विस्तीर्य्यते यशो लोके तैलबिन्दुरिवाम्भसि ॥ अतस्तु विपरीतस्य नृपतेरजितात्मनः । संक्षिप्यते यशो लोके घृतबिन्दुरिवाम्भसि ॥ स्वे स्वे धर्म्मे निविष्टानां सर्व्वेषामनुपूर्ब्बशः । वर्णानामाश्रमाणाञ्च राजा सृष्टोऽभिरक्षिता ॥ तेन यद्यत् सभृत्येन कर्त्तव्यं रक्षता प्रजाः । तत्तद्वोऽहं प्रवक्ष्यामि यथावदनुपूर्ब्बशः ॥ ब्राह्मणान् पर्य्युपासीत प्रातरुत्थाय पार्थिवः । त्रैविद्यवृद्धान् विदुषस्तिष्ठेत्तेषाञ्च शासने ॥ वृद्धांश्च नित्यं सेवेत विप्रान् वेदविदः शुचीन् । वृद्धसेवी हि सततं रक्षोभिरपि पूज्यते ॥ तेभ्योऽधिगच्छेद्विनयं विनीतात्मापि नित्यशः । विनीतात्मा हि नृपतिर्न विनश्यति कर्हिचित् ॥ बहवोऽविनयान्नष्टा राजानः सपरिच्छदाः । वनस्था अपि राज्यानि विनयात् प्रतिपेदिरे ॥ वेणो विनष्टोऽविनयान्नहुषश्चैव पार्थिवः । सुदासो यवनश्चैव सुमुखो निमिरेव च ॥ पृथुस्तु विनयाद्राज्यं प्राप्तवान् मनुरेव च । कुवेरञ्च धनैश्वर्य्यं ब्राह्मण्यञ्चैव गाधिजः ॥ त्रैविद्येभ्यस्त्रयीं विद्यां दण्डनीतिञ्च शाश्वतीम् । आन्वीक्षिकीञ्चात्मविद्यां वार्त्तारम्भांश्च लोकतः ॥ इन्द्रियाणां जये योगं समातिष्ठेद्दिवानिशम् । जितेन्द्रियो हि शक्नोति वशे स्थापयितुं प्रजाः ॥ दश कामसमुत्थानि तथाष्टौ क्रोधजानि च । व्यसनानि दुरन्तानि प्रयत्नेन विवर्ज्जयेत् ॥ कामजेषु प्रसक्तो हि व्यसनेषु महीपतिः । वियुज्यतेऽर्थधर्म्माभ्यां क्रोधजेष्वात्मनैव तु ॥

मृगयाक्षो दिवास्वप्नः परीवादः स्त्रियो मदः । तौर्य्यत्रिकं वृथाट्या च कामजो दशको गणः ॥ पैशुन्यं साहसं द्रोह ईर्षासूयार्थदूषणम् । वाग्दण्डजञ्च पारुष्यं क्रोधजोऽपि गणोऽष्टकः ॥ द्वयोरप्येतयोर्म्मूलं यं सर्व्वे कवयो विदुः । तं यत्नेन जयेल्लोभं तज्जावेतावुभौ गणौ ॥ पानमक्षास्त्रियश्चैव मृगया च यथाक्रमम् । एतत् कष्टतमं विद्याच्चतुष्कं कामजे गणे ॥ दण्डस्य पातनञ्चैव वाक्पारुष्यार्थदूषणे । क्रोधजेऽपि गणे विद्यात् कष्टमेतत्त्रिकं सदा ॥ सप्तकस्यास्य वर्गस्य सर्व्वत्रैवानुषङ्गिणः । पूर्ब्बं पूर्ब्बं गुरुतरं विद्याद्ब्यसनमात्मवान् ॥ व्यसनस्य च मृत्योश्च व्यसनं कष्टमुच्यते । व्यसन्यधोऽधो व्रजति स्वर्य्यात्यव्यसनी मृतः ॥ मौलान् शास्त्रविदः शूरान् लब्धलक्षान् कुलोद्- गतान् । सचिवान् सप्त चाष्टौ वा प्रकुर्व्वीत परीक्षितान् ॥ अपि यत् सुकरं कर्म्म तदप्येकेन दुष्करम् । विशेषतोऽसहायेन किन्तु राज्यं महोदयम् ॥ तैः सार्द्धं चिन्तयेन्नित्यं सामान्यं सन्धिविग्रहम् । स्थानं समुदयं गुप्तिं लब्धप्रशमनानि च ॥ तेषां स्वं समभिप्रायमुपलभ्य पृथक् पृथक् । समस्तानाञ्च कार्य्येषु विदध्याद्धृतमात्मनः ॥ सर्व्वेषान्तु विशिष्टेन ब्राह्मणेन विपश्चिता । मन्त्रयेत् परमं मन्त्रं राजा षाड्गुण्यसंयुतम् ॥ नित्यं तस्मिन् समाश्वस्तः सर्व्वकार्य्याणि निःक्षि- पेत् । तेन सार्द्धं विनिश्चित्य ततः कर्म्म समारभेत् ॥ अन्यानपि प्रकुर्व्वीत शुचीन् प्राज्ञानवस्थितान् । सम्यगर्थसमाहर्त्तॄनमात्यान् सुपरीक्षितान् ॥ निर्व्वर्त्तेतास्य यावद्भिरिति कर्त्तव्यता नृभिः । तावतोऽतन्द्रितान् दक्षान् प्रकुर्व्वीत विचक्ष- णान् ॥ तेषामर्थे नियुञ्जीत शूरान् दक्षान् कुलोद्गतान् । शुचीनाकरकर्म्मान्ते भीरूनन्तर्न्निवेशने ॥ दूतञ्चैव प्रकुर्व्वीत सर्व्वशास्त्रविशारदम् । इङ्गिताकारचेष्टज्ञं शुचिं दक्षं कुलोद्गतम् ॥ अनुरक्तः शुचिर्द्दक्षः स्मृतिमान् देशकालवित् । वपुष्मान् वीतभीर्व्वाग्मी दूतो राज्ञः प्रशस्यते ॥ आमात्ये दण्ड आयत्तो दण्डे वैनयिकी क्रिया । नृपतौ कोषराष्ट्रे च दूते सन्धिविपर्य्ययौ ॥ दूत एव हि सन्धत्ते भिनत्त्येव च संहतान् ॥ दूतस्तत् कुरुते कर्म्म भिद्यन्ते येन वा न वा ॥ स विद्यादस्य कृत्येषु निगूढेङ्गितचेष्टितैः । आकारमिङ्गितं चेष्टा भृत्येषु च चिकीर्षितम् ॥ बुद्ध्वा च सर्व्वं तत्त्वेन परराजचिकीर्षितम् । तथा प्रयत्नमातिष्ठेद्यथात्मानं न पीडयेत् ॥ जाङ्गलं शस्यसम्पन्नमार्य्यप्रायमनाविलम् । रम्यमानतसामन्तं स्वाजीव्यं देशमावसेत् ॥ धन्वदुर्गं महीदुर्गमब्दुर्गं वार्क्षमेव वा । नृदुर्गं गिरिदुर्गं वा समाश्रित्य वसेत् पुरम् ॥ सर्व्वेण तु प्रयत्नेन गिरिदुर्गं समाश्रयेत् ।

एषां हि बहुगुण्येन गिरिदुर्गं विशिष्यते ॥ त्रीण्याद्यान्याश्रितास्त्वेषां मृगगर्त्ताश्रयाप्सराः । त्रीण्युत्तराणि क्रमशः प्लवङ्गमनरामराः ॥ यथा दुर्गाश्रितानेतान्नोपहिंसन्ति शत्रवः । तथारयो न हिंसन्ति नृपं दुर्गसमाश्रितम् ॥ एकः शतं योधयति प्राकारस्थो धनुर्द्धरः । शतं दशसहस्राणि तस्माद्दुर्गं विधीयते ॥ तत् स्यादायुधसम्पन्नं धनधान्येन वाहनैः । ब्राह्मणैः शिल्पिभिर्यन्त्रैर्यवसेनोदकेन च ॥ तस्य मध्ये सुपर्य्याप्तं कारयेद्गृहमात्मनः । गुप्तं सर्व्वर्त्तुकं शुभ्रं जलवृक्षसमन्वितम् ॥ * ॥ तदध्यास्योद्वहेद्भार्य्यां सवर्णां लक्षणान्विताम् । कुले महति सम्भूतां हृद्यां रूपगुणान्विताम् ॥ पुरोहितञ्च कुर्व्वीत वृणुयादेव चर्त्विजम् । तेऽस्य गृह्याणि कर्म्माणि कुर्य्युर्व्वैतानिकानि च ॥ यजेत राजा क्रतुभिर्व्विविधैराप्तदक्षिणैः । धर्म्मार्थञ्चैव विप्रेभ्यो दद्याद्भोगान् धनानि च ॥ सांवत्सरिकमाप्तैश्च राष्ट्रादाहारयेद्बलिम् । स्याच्चाम्नायपरो लोके वर्त्तेत पितृवन् नृषु ॥ अध्यक्षान् विविधान् कुर्य्यात् तत्र तत्र विप- श्चितः । तेऽस्य सर्व्वाण्यवेक्षेरन् नृणां कार्य्याणि कुर्ष्व- ताम् ॥ आवृत्तानां गुरुकुलाद्विप्राणां पूजको भवेत् । नृपाणामक्षयो ह्येष निधिर्ब्राह्मोऽभिधीयते ॥ न तं स्तेना न चामित्रा हरन्ति न च नश्यति । तस्माद्राज्ञा निधातव्यो ब्राह्मणेष्वक्षयो निधिः ॥ न स्कन्दते न व्यथते न विनश्यति कर्हिचित् । वरिष्ठमग्निहोत्रेभ्यो ब्राह्मणस्य मुखे हुतम् ॥ सममब्राह्मणे दानं द्विगुणं ब्राह्मणब्रुवे । प्राधीते शतसाहस्रमनन्तं वेदपारगे ॥ पात्रस्य हि विशेषेण श्रद्दधानतयैव च । अल्पं वा बहु वा प्रेत्य दानस्यावाप्यते फलम् ॥ समोत्तमाधमै राजा त्वाहूतः पालयन् प्रजाः । न निवर्त्तेत संग्रामात् क्षात्त्रं धर्म्ममनुस्मरन् ॥ संग्रामेष्वनिवर्त्तित्वं प्रजानाञ्चैव पालनम् । शुश्रूषा ब्राह्मणानाञ्च राज्ञां श्रेयस्करं परम् ॥ आहवेषु मिथोऽन्योन्यं जिघांसन्तो महीक्षितः । युध्यमानाः परं शक्त्या स्वर्गं यान्त्यपराङ्मुखाः ॥ न कूटैरायुधैर्हन्यात् युध्यमानो रणे रिपून् । न कर्णिभिर्नापि दिग्धैर्नाग्निज्वलिततेजनैः ॥ न च हन्यात् स्थलारूढं न क्लीवं न कृता- ञ्जलिम् । न मुक्तकेशं नासीनं न तवास्मीति वादिनम् ॥ न सुप्तं न विसन्नाहं न नग्नं न निरायुधम् । नायुध्यमानं पश्यन्तं न परेण समागतम् ॥ नायुधव्यसनप्राप्तं नार्त्तं नातिपरीक्षतम् । न भीतं न परावृत्तं सतां धर्म्ममनुस्मरन् ॥ यस्तु भीतः परावृत्तः संग्रामे हन्यते परैः । भर्त्तुर्यद्दष्कृतं किञ्चित्तत् सर्व्वं प्रतिपद्यते ॥ यच्चास्य सुकृतं किञ्चिदमुत्रार्थमुपार्ज्जितम् । भर्त्ता तत् सर्व्वमादत्ते परावृत्तहतस्य तु ॥ * ॥

पृष्ठ ४/११६

रथाश्वं हस्तिनं छत्रं धनं धान्यं पशून् स्त्रियः । सर्व्वद्रव्याणि कुप्यञ्च यो यज्जयति तस्य तत् ॥ राज्ञश्च दद्युरुद्धारमित्येषा वैदिकी श्रुतिः । राज्ञा च सर्व्वयोधेभ्यो दातव्यमपृथग्जितम् ॥ एषोऽनुपस्कृतः प्रोक्तो योधधर्म्मः सनातनः । अस्माद्धर्म्मान्न च्यवेत क्षत्त्रियो घ्नन् रणे रिपून् ॥ अलब्धञ्चैव लिप्सेत लब्धं रक्षेत् प्रयत्नतः । रक्षितं वर्द्धयेच्चैव वृद्धं पात्रेषु निःक्षिपेत् ॥ एतच्चतुर्व्विधं विद्यात् पुरुषार्थप्रयोजनम् । अस्य नित्यमनुष्ठानं सम्यक् कुर्य्यादतन्द्रितः ॥ अलब्धमिच्छेद्दण्डेन लब्धं रक्षेदवेक्षया । रक्षितं वर्द्धयेद्वृद्ध्या वृद्धं दानेन निःक्षिपेत् ॥ * नित्यमुद्यतदण्डः स्यान्नित्यं विवृतपौरुषः । नित्यं संवृतसंवार्य्यो नित्यं छिद्रानुसार्य्यरेः ॥ नित्यमुद्यतदण्डस्य कृत्स्नमुद्विजते जगत् । तस्मात् सर्व्वाणि भूतानि दण्डेनैव प्रसाधयेत् ॥ अमाययैव वर्त्तेत न कथञ्चन मायया । बुद्ध्येतारिप्रयुक्ताञ्च मायां नित्यं स्वसंवृतः ॥ नास्य च्छिद्रं परो विद्याद्बिद्याच्छ्रिद्रं परस्य तु । गूहेत् कूर्म्म इवाङ्गानि रक्षेद्विवरमात्मनः ॥ वकवच्चिन्तयेदर्थान् सिंहवच्च पराक्रमेत् । वृकवच्चावलुम्पेत शशवच्च विनिष्पतेत् ॥ एवं विजयमानस्य येऽस्य स्युः परिपन्थिनः । तानानयेद्बशं सर्व्वान् सामादिभिरुपक्रमैः ॥ यदि ते तु न तिष्ठेयुरुपायैः प्रथमैस्त्रिभिः । द्दण्डेनैव प्रसह्यैताञ्छनकैर्व्वशमानयेत् ॥ सामादीनामुपायानां चतुर्णामपि पण्डिताः । सामदण्डौ प्रशंसन्ति नित्यं राष्ट्राभिवृद्धये ॥ यथोद्धरति निर्द्दाता कक्षं धान्यञ्च रक्षति । तथा रक्षेन्नृपो राष्ट्रं हन्याच्च परिपन्थिनः ॥ मोहाद्राजा स्वराष्ट्रं यः कर्षयत्यनवेक्षया । सोऽचिराद्भ्रश्यते राज्याज्जीविताच्च सबान्धवः ॥ शरीरकर्षणात् प्राणाः क्षीयन्ते प्राणिनां यथा । तथा राज्ञामपि प्राणाः क्षीयन्ते राष्ट्रकर्षणात् ॥ राष्ट्रस्य संग्रहे नित्यं विधानमिदमाचरेत् । सुसंगृहोतराष्ट्रो हि पार्थिवः सुखमेधते ॥ द्वयोस्त्रयाणां पञ्चानां मध्ये गुल्ममधिष्ठितम् । तथा ग्रामशतानाञ्च कुर्य्याद्राष्ट्रस्य संग्रहम् ॥ ग्रामस्याधिपतिं कुर्य्याद्दशग्रामपतिं तथा । विंशतीशं शतेशञ्च सहस्रपतिमेव च ॥ ग्रामे दोषान् समुत्पन्नान् ग्रामिकः शनकैः स्वयम् । शंसेद्ग्रामदशेशाय दशेशो विंशतीशिनम् ॥ विंशतीशस्तु तत्सर्व्वं शतेशाय निवेदयेत् । शंसेद्ग्रामशतेशस्तु सहस्रपतये स्वयम् ॥ यानि राजप्रदेयानि प्रत्यहं ग्रामवासिभिः । अन्नपानेन्धनादीनि ग्रामिकस्तान्यवाप्नुयात् ॥ दशो कुलन्तु भुञ्जीत विंशी पञ्च कुलानि च । ग्रामं ग्रामशताध्यक्षः सहस्राधिपतिः पुरम् ॥ तेषां ग्राम्याणि कार्य्याणि पृथक् कार्य्याणि चैव हि । राज्ञोऽन्यः सचिवः स्निग्धस्तानिपश्येदतन्द्रितः ॥

नगरे नगरे चैकं कुर्य्यात् सर्व्वार्थचिन्तकम् । उच्चैः स्थानं घोररूपं नक्षत्राणामिव ग्रहम् । सताननुपरिक्रामेत् सर्व्वानेव सदा स्वयम् । तेषां वृत्तं परिणयेत् सम्यग्राष्ट्रेषु तच्चरैः ॥ राज्ञो हि रक्षाधिकृताः परस्वादायिनः शठाः । भृत्या भवन्ति प्रायेण तेभ्यो रक्षेदिमाः प्रजाः ॥ ये कार्य्यिकेभ्योऽर्थमेव गृह्णीयुः पापचेतसः । तेषां सर्व्वस्वमादाय राजा कुर्य्यात् प्रवासनम् ॥ राजकर्म्मसु युक्तानां स्त्रीणां प्रेष्यजनस्य च । प्रत्यहं कल्पयेद्वृत्तिं स्थानकर्म्मानुरूपतः ॥ पणो देयोऽवकृष्टस्य षडूत्कृष्टस्य वेतनम् । षाण्मासिकस्तथाच्छादो धान्यद्रोणस्तु मासिकः ॥ * ॥ क्रयविक्रयमध्वानं भक्तञ्च सपरिव्ययम् । योगक्षेमञ्च संप्रेक्ष्य बणिजो दापयेत् करान् ॥ यथा फलेन युज्येत राजा कर्त्ता च कर्म्मणाम् । तथावेक्ष्य नृपो राष्ट्रे कल्पयेत् सततं करान् ॥ यथाल्पाल्पमदन्त्याद्यं वार्य्योको वत्स षट्पदाः । तथाल्पाल्पो गृहीतव्यो राष्ट्राद्राज्ञाब्दिकः करः ॥ पञ्चाशद्भाग आदेयो राज्ञा पशुहिरण्ययोः । धान्यानामष्टमो भागः षष्ठो द्वादश एव वा ॥ आददीताथ षड्भागं द्रुमांसमधुसर्पिषाम् । गन्धौषधिरसानाञ्च मूलपुष्पफलस्य च ॥ पत्रशाकतृणानाञ्च वैदलस्य च चर्म्मणाम् । मृण्मयानाञ्च भाण्डानां सर्व्वस्याश्ममयस्य च ॥ म्रियमाणोऽप्याददीत न राजा श्रोत्रियात्करम् । न च क्षुधास्य संसीदेत् श्रोत्रियो विषये वसन् ॥ यस्य राज्ञस्तु विषये श्रोत्रियः सीदति क्षुधा । तस्यापि तत्क्षुधा राष्ट्रमचिरेणैव सीदति ॥ श्रुतवित्ते विदित्वास्य वृत्तिं धर्म्म्यां प्रकल्पयेत् । संरक्षेत् सर्व्वतश्चैनं पिता पुत्त्रमिवौरसम् ॥ संरक्ष्यमाणो राज्ञा यं कुरुते धर्म्ममन्वहम् । तेनायुर्व्वर्द्धते राज्ञो द्रविणं राष्ट्रमेव च ॥ यत्किञ्चिदपि वर्षस्य दापयेत् करसंज्ञितम् । व्यवहारेण जीवन्तं राजा राष्ट्रे पृथग्जनम् ॥ कारुकान् शिल्पिनश्चैव शूद्रांश्चात्मोपजीविनः । एकैकं कारयेत् कर्म्म मासि मासि महीपतिः ॥ नोच्छिन्द्यादात्मनो मूलं परेषाञ्चातितृष्णया । उच्छिन्दन् ह्यात्मनो मूलमात्मानं तांश्च पीड- येत् ॥ तीक्ष्णश्चैव मृदुश्च स्यात् कार्य्यं वीक्ष्य मही- पतिः । तीक्ष्णश्चैव मृदुश्चैव राजा भवति सम्मतः ॥ अमात्यमुख्यं धर्म्मज्ञं प्राज्ञं दान्तं कुलोद्गतम् । स्थापयेदासने तस्मिन खिन्नः कार्य्येक्षणे नृणाम् ॥ एवं सर्व्वं विधायेदमिति कर्त्तव्यमात्मनः । युक्तश्चैवाप्रमत्तश्च परिरक्षेदिमाः प्रजाः ॥ विक्रोशन्त्यो यस्य राष्ट्राद्ध्रियन्ते दस्युभिः प्रजाः । संपश्यतः सभृत्यस्य मृतः स न तु जीवति ॥ क्षित्त्रियस्य परो धर्म्मः प्रजानामेव पालनम् । निर्द्दिष्टफलभोक्ता हि राजा धर्म्मेण युज्यते ॥

उत्थाय पश्चिमे यामे कृतशौचः समाहितः । हुताग्निर्ब्राह्मणांश्चार्च्य प्रविशेत् स शुभां सभाम् ॥ तत्र स्थितः प्रजाः सर्व्वाः प्रतिनन्द्य विसर्ज्जयेत् । विसृज्य च प्रजाः सर्व्वा मन्त्रयेत् सह मन्त्रिभिः ॥ गिरिपृष्ठं समारुह्य प्रासादं वा रहोगतः । अरण्ये निःशलाके वा मन्त्रयेदविभावितः ॥ यस्य मन्त्रं न जानन्ति समागम्य पृथग्जनाः । सकृत्स्नां पृथिवीं भुङ्क्ते कोषहीनोऽपि पार्थिवः ॥ जडमूकान्धवधिरांस्तिर्य्यग्योनान् वयोगतान् । स्त्रीम्लेच्छव्याधितव्यङ्गान् मन्त्रकालेऽपसारयेत् ॥ भिन्दन्त्यवमता मन्त्रं तैर्य्यग्योनास्तथैव च । स्त्रियश्चैव विशेषेण तस्मात्तत्रादृतो भवेत् ॥ मध्यन्दिनेऽर्द्धरात्रे वा विश्रान्तो विगतक्लमः । चिन्तयेद्धर्म्मकामार्थान् सार्द्धं तैरेक एव वा ॥ परस्परविरुद्धानां तेषाञ्च समुपार्ज्जनम् । कन्यानां सम्प्रदानञ्च कुमाराणाञ्च रक्षणम् ॥ दूतसंप्रेषणञ्चैव कार्य्यशेषं तथैव च । अन्तःपुरप्रचारञ्च प्रणिधीनाञ्च चेष्टितम् ॥ कृत्स्नं चाष्टबिधं कर्म्म पञ्चवर्गञ्च तत्त्वतः । अनुरागापरागौ च प्रचारं मण्डलस्य च ॥ मध्यमस्य प्रचारञ्च विजिगीषोश्च चेष्टितम् । उदासीनप्रचारञ्च शत्रोश्चैव प्रयत्नतः ॥ * ॥ एताः प्रकृतयो मूलं मण्डलस्य समासतः । अष्टौ चान्याः समाख्याता द्वादशैव तु ताः स्मृताः ॥ अमात्यराष्ट्रदुर्गार्थदण्डाख्याः पञ्च चापराः । प्रत्येकं कथिता ह्येताः संक्षेपेण द्विसप्ततिः ॥ अनन्तरमरिं विद्यादरिसेविनमेव च । अरेरनन्तरं मित्रमुदासीनं तयोः परम् ॥ तान् सर्व्वानभिसन्दध्यात् सामादिभिरुपक्रमैः । व्यस्तैश्चैव समस्तैश्च पौरुषेण नयेन च ॥ सन्धिञ्च विग्रहञ्चैव यानमासनमेव च । द्वैधीभावं संश्रयञ्च षड्गुणांश्चिन्तयेत् सदा ॥ आसनञ्चैव यानञ्च सन्धिं विग्रहमेव च । कार्य्यं वीक्ष्य प्रयुञ्जीत द्वैधं संश्रयमेव च ॥ सन्धिन्तु द्विविधं विद्याद्राजा विग्रहमेव च । उभे यानासने चैव द्विविधः संश्रयः स्मृतः ॥ समानयानकर्म्मा च विपरीतस्तथैव च । तदात्वायतिसंयुक्तः सन्धिर्ज्ञेयो द्विलक्षणः ॥ स्वयंकृतश्च कार्य्यार्थमकाले काल एव वा । मित्रस्य चैवापकृते द्विविधो विग्रहः स्मृतः ॥ एकाकिनश्चात्ययिके कार्य्ये प्राप्ते यदृच्छया । संहतस्य च मित्रेण द्बिविधं यानमुच्यते ॥ क्षीणस्य चैव क्रमशो दैवात् पूर्ब्बकृतेन वा । मित्रस्य चानुरोधेन द्विविधं स्मृतमासनम् ॥ बलस्य स्वामिनश्चैव स्थितिः कार्य्यार्थसिद्धये । द्विविधं कीर्त्त्यते द्वैधं षाड्गुण्यगुणवेदिभिः ॥ अथसम्पादनार्थञ्च पीड्यमानस्य शत्रुभिः । साधुषु व्यपदेशार्थं द्विविधः संश्रयः स्मृतः ॥ * ॥ यदावगच्छेदायत्यामाधिक्यं ध्रुवमात्मनः । तदात्वे चाल्पिकां पीडां तदा सन्धिं समाश्रयेत् ॥”

पृष्ठ ४/११७

तदात्वे तत्काले । “यदा प्रहृष्टा मन्येत सर्व्वास्तु प्रकृतीर्भृशम् । अत्युच्छ्रितं तथात्मानं तदा कुर्व्वीत विग्रहम् ॥ यदा मन्येत भावेन हृष्टं पुष्टं बलं स्वकम् । परस्य विपरीतञ्च तदा यायाद्रिपुं प्रति ॥ यदा तु स्यात् परिक्षीणो वाहनेन बलेन च । तदासीत प्रयत्नेन शनकैः सान्त्वयन्नरीन् ॥ मन्येतारिं यदा राजा सर्व्वथा बलवत्तरम् । तदा द्विधा बलं कृत्वा साधयेत् कार्य्यमात्मनः ॥ यदा परबलानान्तु गभनीयतमो भवेत् । तदा तु संश्रयेत् क्षिप्रं धार्म्मिकं बलिनं नृपम् ॥ निग्रहं प्रकृतीनाञ्च कुर्य्याद्योऽरिबलस्य च । उपसेवेत तं नित्यं सर्व्वयत्नैर्गुरुं यथा ॥ यदि तत्रापि संपश्येत् दोषं संश्रयकारितम् । सुयुद्धमेव तत्रापि निर्विशङ्कः समाचरेत् ॥ सर्व्वोपायैस्तथा कुर्य्यान्नीतिज्ञः पृथिवीपतिः । यथास्याभ्यधिका न स्युर्मित्रोदासीनशत्रवः ॥ आयतिं सर्व्वकार्य्याणां तदात्वञ्च विचारयेत् । अतीतानाञ्च सर्व्वेषां गुणदोषौ च तत्त्वतः ॥ आयत्यां गुणदोषज्ञस्तदात्वे क्षिप्रनिश्चयः । अतीते कार्य्यशेषज्ञः शत्रुभिर्नाभिभूयते ॥ यथैनं नाभिसन्दध्युर्म्मित्रोदासीनशत्रवः । तथा सर्व्वं संविदध्यादेष सामासिको नयः ॥ यदा तु यानमातिष्ठेदरिराष्ट्रं प्रति प्रभुः । तदानेन विधानेन यायादरिपुरं शनैः ॥ मार्गशीर्षे शुभे मासि यायाद्यात्रां महीपतिः । फालगुनं वाथ चैत्रं वा मासौ प्रति यथाबलम् ॥ अन्येष्वपि तु कालेषु यदा पश्येद्ध्रुवं जयम् । तदा यायाद्विगृह्यैव व्यसने चोत्थिते रिपोः ॥ कृत्वा विधानं मूले तु यात्रिकञ्च यथाविधि । उपगृह्यास्पदञ्चैव चारान् सम्यग्विधाय च ॥ संशोध्य त्रिविधं मार्गं षड्विधञ्च बलं स्वकम् । साम्परायिककल्पेन यायादरिपुरं शनैः ॥ शत्रुसेविनि मित्रे च गूढे युक्ततरो भवेत् । गतप्रत्यागते चैव स हि कष्टतरो रिपुः ॥ दण्डव्यूहेन तन्मार्गं यायात्तु शकटेन वा । वराहमकराभ्यां वा सूच्या वा गरुडेन वा ॥ यतश्च भयमाशङ्केत्ततो विस्तारयेद्वलम् । पद्मेन चैव व्यूहेन निविशेत सदा स्वयम् ॥ सेनापतिबलाध्यक्षौ सर्व्वदिक्षु निवेशयेत् । यतश्च भयमाशङ्केत् प्राचीं तां कल्पयेद्दिशम् ॥ गुल्मांश्च स्थापयेदाप्तान् कृतसंज्ञान् समन्ततः । स्थाने युद्धे च कुशलानभीरूनविकारिणः ॥ * ॥ संहतान् योधयेदल्पान् कामं विस्तारयेद्बहून् । सूच्या वज्रेण चैवैतान् व्यूहेन व्यूह्य योधयेत् ॥ स्यन्दनाश्वैः समे युध्येदनूपे नौद्विपैस्तथा । वृक्षनुल्मावृते चापैरसिचर्म्मायुधैः स्थले ॥ कुरुक्षेत्रांश्च मत्स्यांश्च पञ्चालान् शूरसेनजान् । दीर्घान् लघूंश्चैव नरानग्रानीकेषु योधयेत् ॥ प्रहर्षयेद्बलं व्यूह्य तांश्च सम्यक् परीक्षयेत् । चेष्टाश्चैव विजानीयादरीन् योधयतामपि ॥ उपरुध्यारिमासीत राष्ट्रं चास्योपपीडयेत् ।

दूषयेच्चास्य सततं यवसान्नोदकेन्धनम् ॥ भिन्द्याच्चैव तडागानि प्राकारपरिखास्तथा । समवस्कन्दयेच्चैनं रात्रौ वित्रासयेत्तथा ॥ उपजप्यानुपजपेद्बुध्येतैव च तत्कृतम् । युक्ते च दैवे युध्येत जयप्रेप्सुरपेतभीः ॥ साम्ना दानेन भेदेन समस्तैरथवा पृथक् । विजेतुं प्रयतेतारीन्न युद्धेन कदाचन ॥ अनित्यो विजयो यस्माद्दृश्यते युध्यमानयोः । पराजयश्च संग्रामे तस्माद्युद्धं विवर्ज्जयेत् ॥ त्रयाणामप्युपायानां पूर्व्वोक्तानामसम्भवे । तथा युध्येत संयत्तो विजयेत रिपून् यथा ॥ * ॥ जित्वा सम्पूजयेद्देवान् ब्राह्मणांश्चैव धार्म्मिकान् । प्रदद्यात् परिहारांश्च ख्यापयेदभयानि च ॥ सर्व्वेषान्तु विदित्वैषां समासेन चिकीर्षितम् । स्थापयेत्तत्र तद्बश्यं कुर्य्याच्च समयक्रियाम् ॥ प्रमाणानि च कुर्व्वीत तेषां धर्म्म्यान् यथो- दितान् । रत्नैश्च पूजयेदेनं प्रधानपुरुषैः सह ॥ आदानमप्रियकरं दानञ्च प्रियकारकम् । अभीप्सितानामर्थानां काले युक्तं प्रशस्यते ॥ सर्व्वं कर्म्मेदमायत्तं विधाने दैवमानुषे । तयोर्द्दैवमचिन्त्यन्तु मानुषे विद्यते क्रिया ॥ सह वापि व्रजेद्युक्तः सन्धिं कृत्वा प्रयत्नतः । मित्रं हिरण्यं भूमिं वा सम्पश्यंस्त्रिविधं फलम् ॥ पार्ष्णिग्राहञ्च संप्रेक्ष्य तथाक्रन्दञ्च मण्डले । मित्रादथाप्यमित्राद्वा यात्राफलमवाप्नुयात् ॥” आक्रन्दः पार्ष्णिग्राहस्य नियामको राजा । “हिरण्यभूमिसम्प्राप्त्या पार्थिवो न तथैधते । यथा मित्रं ध्रुवं लब्ध्वा कृशमप्यायतिक्षमम् ॥ * ॥ धर्म्मज्ञञ्च कृतज्ञञ्च तुष्टप्रकृतिमेव च । अनुरक्तं स्थिरारम्भं लघु मित्रं प्रशस्यते ॥ प्राज्ञं कुलीनं शूरञ्च दक्षं दातारमेव च । कृतज्ञं धृतिमन्तञ्च कष्टमाहुररिं बुधाः ॥ आर्य्यता पुरुषज्ञानं शौर्य्यं करुणवेदिता । स्थौललक्ष्यञ्च सततमुदासीनगुणोदयः ॥” स्थौललक्ष्यं बहुप्रदत्वम् । “क्षेम्यां शस्यप्रदां नित्यं पशुवृद्धिकरीमपि । परित्यजेन्नृपो भूमिमात्मार्थमविचारयन् ॥ आपदर्थं धनं रक्षेद्दारान्रक्षेद्धनैरपि । आत्मानं सततं रक्षेद्दारैरपि धनैरपि ॥ सह सर्व्वाः समुत्पन्नाः प्रसमीक्ष्यापदो भृशम् । संयुक्तांञ्च वियुक्तांश्च सर्व्वोपायान् सृजेद्बुधः ॥ उपेतारमुपेयञ्च सर्व्वोपायांश्च कृत्स्नशः । एतत् त्रयं समाश्रित्य प्रयतेतार्थसिद्धये ॥” उपेतारं आत्मानम् । उपेयं प्राप्तव्यम् ॥ * ॥ “एवं सर्व्वमिदं राजा सह सम्मन्त्र्य मन्त्रिभिः । व्यायामाप्लुत्य मध्याह्ने भोक्तुमन्तःपुरं विशेत् ॥ तत्रात्मभूतैः कालज्ञैरहार्य्यैः परिचारकैः । सुपरीक्षितमन्नाद्यमद्यान्मन्त्रैर्व्विषापहेः ॥ विषघ्नैरगदैश्चास्य सर्व्वद्रव्याणि योजयेत् । विषघ्नानि च रत्नानि नियतो धारयेत् सदा ॥ परीक्षिताः स्त्रियश्चैनं व्यजनोदकधूपनैः ।

वेशाभरणसंशुद्धाः स्पृशेयुः सुसमाहिताः ॥ एवं प्रयत्नं कुर्व्वीत यानशय्यासनाशने । स्नाने प्रसाधने चैव सर्व्वालङ्कारकेषु च ॥ भुक्तवात् विहरेच्चैव स्त्रीभिरन्तःपुरे सह । विहृत्य तु यथाकालं पुनः कार्य्याणि चिन्तयेत् ॥ अलङ्कृतश्च संपश्येदायुधीयं पुनर्ज्जनम् । वाहनानि च सर्व्वाणि शस्त्राण्याभरणानि च ॥ सन्ध्याञ्चोपास्य शृणुयादन्तर्व्वेश्मनि शस्त्रभृत् । रहस्याख्यायिनाञ्चैव प्रणिधीनाञ्च चेष्टितम् ॥ गत्वा कक्षान्तरं त्वन्यत् समनुज्ञाप्य तं जनम् । प्रविशेद्भोजनार्थञ्च स्त्रीवृतोऽन्तःपुरं पुनः ॥ तत्र भुक्त्वा पुनः किञ्चित्तूर्य्यघोषैः प्रहर्षितः । संविशेत्तु यथाकालमुत्तिष्ठेच्च गतक्लमः ॥ एतद्विधानमातिष्ठेदरोगः पृथिवीपतिः । अस्वस्थः सर्व्वमेतत्तु भृत्येषु विनियोजयेत् ॥” इति मानवे ७ अध्यायः ॥ * ॥ कालीकापुराणोक्तराजधर्म्मः ८५ । ८६ अध्या- ययोः द्रष्टव्यः । महाभारतोक्तराजधर्म्मः शान्ति- पर्व्वणि द्रष्टव्यः । पद्मपुराणोक्तराजधर्म्मः स्वर्ग- खण्डे १३८ अध्याये द्रष्टव्यः ॥ राजधानकं, क्ली, (धीयतेऽत्रेति । धा + ल्युट् । ततः कन् । राज्ञां धानकं नगरम् ।) राज- पुरम् । इति शब्दरत्नावली ॥ राजधानी, स्त्री, (धीयतेऽस्यामिति । धा + अधि- करणे ल्युट् । ङीप् । राज्ञां धानी नगरी ।) राजधानिका । तत्पर्य्यायः । कोट्टः २ राज- धानकम् ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ स्कन्धा- वारः ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, रघुः । २ । ७० । “तौ दम्पती स्वां प्रति राजधानीं प्रस्थापयामास वशी वशिष्ठः ॥”) राजधान्यं, क्ली, (राजप्रियं धान्यम् ।) श्यामाकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, बृहत्संहिता- याम् । १५ । १२ । “त्वाष्ट्रेभूषणमणिरागलेख्यगान्धर्व्वगन्धयुक्तिज्ञाः । गणितपटुतन्तुवायाः शालाक्या राजधान्यानि ॥”) राजधुस्तूरकः, पुं, (धुस्तूरकाणां राजा । राजदन्ता- दित्वात् परनिपातः ।) बृहद्धुस्तूरः । तत्पर्य्यायः । राजधूर्त्तः २ महाशठः ३ निस्त्रैणपुष्पकः ४ भ्रान्तः ५ राजस्वर्णः ६ । इति राजनिर्घण्टः ॥ अस्य गुणाः धुस्तूरशब्दे द्रष्टव्याः ॥ राजनामा, [न्] पुं, (राज्ञो नाम नाम यस्य ।) पटोलः । इति राजनिर्घण्टः ॥ राजनीतिः, स्त्री, (राज्ञां नीतिः ।) राज्ञां नयः । यथा, चाणक्यपण्डितकृतप्रथमः श्लोकः । “नानाशास्त्रोद्धृतं वक्ष्ये राजनीतिसमुच्चयम् । सर्व्वबीजमिदं शास्त्रं चाणक्यं सारसंग्रहम् ॥” सा यथा, -- “गदितं वलिशुक्राभ्यां श्रुत्वा भागवतोऽसुरः । प्राह धर्म्मार्थसंयुक्तं प्रह्नादो वाक्यमुत्तमम् ॥ यदायत्यां क्षमं राजन् ! यद्धितं भुवनस्य ह । अविरोधेन धर्म्मस्य अर्थस्योपार्ज्जनञ्च यत् ॥ सर्व्वसत्वानुगमनं कामवर्गफलञ्च यत् ।

पृष्ठ ४/११८

परत्रेह च थच्छ्रेयः पुत्त्र तत् कर्म्म आचर ॥ यथा श्लाघां प्रयास्यद्य यथा कीर्त्तिर्भवेत्तव । यथा नापयशोयोगस्तथा कुरु महामते ॥ एतदर्थं श्रियं दीप्तां काङ्क्षन्ते पुरुषोत्तमाः । येनैति हि गृहेऽस्माकं निवसन्ति सुनिर्व्वृताः । वृद्धो ज्ञातिर्गुणा विप्रः कीर्त्तिश्च यशसा सह ॥ तस्माद्यथा ते निवसन्ति पुत्त्र- राज्यस्थितस्येह कुलोत्तमाद्याः । तथा यतस्वामलसत्त्वचेष्टया यथा यशस्वी भवितासि लोके ॥ भूम्यां सदा ब्राह्मणभूषितायां क्षेत्रान्वितायां दृढवापितायाम् । शुश्रूषणासक्तसमुद्भवायां ऋद्धिं प्रयान्तीह नराधिपेन्द्राः ॥ तस्माद्द्बिजाग्र्याः श्रुतिशास्त्रयुक्ता नराधिपांस्ते प्रतियाजयन्ते । दिव्यैर्यजन्तु क्रतुभिर्द्विजेन्द्रा यज्ञाग्निधूमो न नृपस्य शान्तिः ॥ तपोऽध्ययनसम्पन्ना याजनाध्यापने रताः । सन्तु विप्रा बले पूज्यास्त्वत्तोऽनुज्ञामवाप्य हि ॥ स्वाध्याययज्ञनिरता दातारः शस्त्रजीविनः । क्षत्त्रियाः सन्तु दैत्येन्द्र प्रजापालनधर्म्मिणः ॥ यज्ञाध्ययनसम्पन्ना दातारः कृषिकारिणः । पाशुपाल्यं प्रकुर्व्वन्तु वैश्या विपिनजीविनः ॥ ब्राह्मणक्षत्त्रियविशां सदा शुश्रूषणे रताः । शूद्राः सन्त्वसुरश्रेष्ठ तवाज्ञाकारिणः सदा ॥ यदा वर्णाः स्वधर्म्मस्था भवन्ति दितिजेश्वर ! । धर्म्मवृद्धिस्तदा स्याद्बै धर्म्मवृद्धौ नृपोदयः ॥ तस्माद्वर्णा सधर्म्मस्थास्त्वया कार्य्याः सदा बले ! । तद्वृद्धौ भवतो वृद्धिस्तद्धानौ हानिरुच्यते ॥ इत्थं वचः श्राव्य महासुरेन्द्रो बलिं महात्मा स बभूव तूष्णीम् । ततो यदाज्ञापयसे करिष्ये इत्थं बलिः प्राह वचो महर्षे ॥” इति वामने ७१ अध्यायः ॥ * ॥ अपि च । “एवं दत्त्वा ततो राज्यं मूर्द्ध्नि चाघ्राय धर्म्मवित् । उवाच मधुरं वाक्यं पुत्त्रं पुत्त्रवतां वरः ॥ राज्यस्थेनापि ते पुत्त्र कर्त्तव्यं शृणु तन्मम । यदीच्छेत् परमं धर्म्मं पितॄणां तारणं तथा ॥ दातव्योऽर्त्तिर्न कर्त्तव्या हन्तव्या परदारिकाः । बालवाताश्च हन्तव्या हन्तव्या स्त्रीविघातकाः ॥ मा लोभं परद्रव्येषु अन्यायोपार्ज्जितेषु च । न चिरं तिष्ठते क्वापि सर्व्वे मान्याः कदाचन ॥ रक्षणीयश्च ते देशः कुलन्यायवशार्ज्जितः । नित्योद्युक्तेन स्थातव्यममात्यवचनं कुरु ॥ अमात्यो यद्वचो ब्रूयात् पुत्त्र कार्य्यविमर्शनम् । अवश्यमेव कर्त्तव्यं शरीरपरिरक्षणम् ॥ प्रजा येन प्रमोदन्ति येन तुष्यन्ति ब्राह्मणाः । एवं ते पुत्त्र कर्त्तव्यं मम प्रियहितैषिणा ॥ सप्त व्यसनं वर्ज्ज्येत दोषो राज्ञस्तु तन्महत् । येषु राजा विनश्येत सम्पन्नोऽपि महाद्युतिः ॥

वज्जयेत सुरापानं मृगया वर्ज्जयेत् सदा । वाक्यं रूक्षं न वक्तव्यं वृथा यावत् कदाचन ॥ राजगुह्यं न वक्तव्यं दूतभेदं विवर्ज्जयेत् । वर्ज्जयेदतिपारुष्यं असद्भिश्च समागमम् ॥ अर्थदूषणकञ्चैव न कर्त्तव्यं कदाचन । अमात्यं नाप्रियं ब्रूयाद्यदीच्छेद्राजकर्म्मणि ॥ नाहं निवारणीयस्ते गमनाय पथे स्थितः । एतन्मे क्रियतां शीघ्रं यदीच्छसि मम प्रियम् ॥ ततः पितुर्व्वचः श्रुत्वा राजपुत्त्रो यशस्विनः । उभौ तु पादौ संगृह्य कारुण्यं प्रत्युवाच तम् ॥” इत्यादि श्रीवराहपुराणे भगवच्छ्रास्त्रे शौकरवे तीर्थमाहात्म्ये आदित्यवरप्रदानमृगजम्बुको- पाख्यानं नामाध्यायः ॥ * ॥ अन्यच्च । मनुरुवाच । “राज्ञोऽभिषिक्तमात्रस्य किंनु कृत्यतमं भवेत् । एतत्ं सर्व्वं समाचक्ष्व सम्यग्वेत्ति यतो भवान् ॥ मत्स्य उवाच । अभिषेकार्द्रशिरसा राज्ञा राजीवलोचन । सहायावरणं कार्य्यं तत्र राज्यं प्रतिष्ठितम् ॥ यदस्याल्पतरं कर्म्म तदप्येकेन दुष्करम् । पुरुषेणासहायेन किन्नु राज्यं महत् पदम् ॥ तस्मात् सहायान् वरयेत् कुलीनान् नृपतिः स्वयम् । शूरान् कुलीनान् जातीयान् बलयुक्तान् श्रिया- न्वितान् ॥ रूपसत्त्वगुणोपेतान् सम्मतान क्षमया युतान् । क्लेशक्षमान् महोत्साहान् धर्म्मज्ञांश्च प्रियं- वदान् ॥ हितोपदेशकालज्ञान् स्वामिभक्तान् यशो- ऽर्थिनः । एवंविधान् सहायांश्च शुभकर्म्मसु योजयेत् ॥ गुणहीनानपि सदा विज्ञाय नृपतिः स्वयम् ॥ कर्म्मस्वेव नियुञ्जीत यथायोग्येषु भारत ! । कुलीनः शीलसम्पन्नो धनुर्व्वेदविशारदः । हस्तिशिक्षाश्वशिक्षासु कुशलः श्लक्ष्णभाषणः ॥ निमित्ते शकुनज्ञाने वेत्ता चैव चिकित्सिते । कृतज्ञः कर्म्मणा शूरस्तथा क्लेशसहो ऋजुः ॥ व्यूहतत्त्वविधानज्ञः फल्गुसारविशेषवित् । राज्ञा सेनापतिः कार्य्यो ब्राह्मणः क्षत्त्रियो यथा ॥ प्रांशुः सुरूपो दक्षश्च प्रियवादी न चोद्धतः । चित्तग्राहश्च सर्व्वेषां प्रतीहारो विधीयते ॥ यथोक्तवादी दूतः स्याद्देशभाषाविशारदः । शक्तः क्लेशसहो वाग्मी देशकालविभाषितः ॥ विज्ञातदेशकालश्च दूतः स्यात् स महीक्षितः । वक्ता नयस्य यः काले स दूतो भूपतेर्भवेत् ॥ प्रांशवो व्यायताः शूराः दृढभक्ता निराकुलाः । राज्ञा तु रक्षिणः कार्य्याः सदा क्लेशसहा हिताः ॥ अनाहार्य्योऽनृशंसश्च दृढभक्तिश्च पार्थिवे । ताम्बूलधारी भवति नारी वाव्यथ तद्गुणा ॥

षाड्गुण्यविधितत्त्वज्ञो देशभाषाविशारदः । सन्धिविग्रहिकः कार्य्यो राज्ञा नयविशारदः ॥ आयव्ययज्ञो लोकज्ञो देशोत्पत्तिविशारदः । कृताकृतज्ञो भृत्यानां ज्ञेयः स्यादेष रक्षिता ॥ सुरूपस्तरुणः प्रांशुर्दृढभक्तिः कुलोचितः । शूरः क्लेशसहश्चैव खड्गधारी प्रकीर्त्तितः ॥ शूरश्च बलयुक्तश्च गजाश्वरथकोविदः । धनुर्धारी भवेद्राज्ञः सर्व्वक्लेशसहः शुचिः ॥ निमित्तशकुनज्ञानहयशिक्षाविशारदः । हयायुर्व्वेदतत्त्वज्ञो भूवि भागविशेषवित् ॥ स्वामिभक्तो महोत्साहः सर्व्वेषाञ्च प्रियंवदः । बलाबलज्ञो रथिकः स्थिरदृष्टिः प्रियंवदः ॥ शूरश्च कृतविद्यश्च सारथिः परिकीर्त्तितः । अनाहार्य्यः शुचिर्दक्षश्चिकित्सितविदांवरः ॥ सूदशास्त्रविशेषज्ञः सूदाध्यक्षः प्रशस्यते । सूदशास्त्रविधानज्ञाः पराभेद्याः कुलोद्गताः । सर्व्वे महानसे धार्य्या लुप्तकेशनखा जनाः ॥ समः शत्रौ च मित्रे च धर्म्मशास्त्रविशारदः । विप्रमुख्यः कुलीनश्च धर्म्माधिकरणो भवेत् ॥ कार्य्यास्तथाविधास्तत्र द्विजमुख्याः सभासदः । सर्व्वदेशाक्षराभिज्ञः सर्व्वशास्त्रविशारदः ॥ लेखकः कथितो राज्ञः सर्व्वाधिकरणेषु वै । शीर्षोपेतान् सुसम्पूर्णान् समश्रेणिगतान् समान् । अक्षरान् वै लिखेत् यस्तु लेखकः स वरःस्मृतः ॥ उपायवाक्यकुशलः सर्व्वशास्त्रविशारदः । बह्वर्थवक्ता चाल्पेन लेखकः स्याद्भृगूत्तम ॥ वाक्याभिप्रायतत्त्वज्ञो देशकालविभागवित् । अनाहार्य्यो नृपे भक्तो लेखकः स्याद्भृगूत्तम ॥ पुरुषान्तरतत्त्वज्ञाः प्रांशवश्चाप्यलोलुपाः । धर्म्माधिकरणे कार्य्या जनाह्वानकरा नराः । एवंविधास्तथा कार्य्या राज्ञा दौवारिका जनाः । लोहवस्त्राजिनादीनां रत्नानाञ्च विधानवित् ॥ विज्ञाता फल्गुसाराणामनाहार्य्यः शुचिः सदा । निपुणश्चाप्रमत्तश्च धनाध्यक्षः प्रकीर्त्तितः ॥ आयद्वारेषु सर्व्वेषु धनान्यक्षसमा नराः । व्ययद्वारेषु च तथा कर्त्तव्या पृथिवीक्षिता ॥ परम्परागतो यः स्यादष्टाङ्गे तु चिकित्सिते । अनाहार्य्यः स वैद्यः स्याद्धर्म्मात्मा च कुलोद्गतः ॥ प्राणाचार्य्यः स विज्ञेयो वचनं तस्य भूभुजः । राजन् राज्ञा सदा कार्य्यं यथाकार्य्यं पृथग्- जनैः ॥ हस्तिशिक्षाविधानज्ञो वनजातिविशारदः । क्लेशक्षमस्तथा राज्ञो गजाध्यक्षः प्रशस्यते ॥ एतैरेव गुणैर्युक्तः स्वासनश्च विशेषतः । गजारोहो नरेन्द्रस्य सर्व्वकर्म्मणि शस्यते ॥ हयशिक्षाविधानज्ञस्तच्चिकित्सितपारगः । अश्वाध्यक्षो महीभर्त्तुः स्वासनश्च प्रशस्यते ॥ अनाहार्य्यश्च शूरश्च तथा प्राज्ञः कुलोद्गतः । दुर्गाध्यक्षः स्मृतो राज्ञ उद्युक्तः सर्व्वकर्म्मसु ॥ वास्तुविद्याविधानज्ञो लघुहस्तो जितश्रमः । दीर्घदर्शी च शूरश्च स्थपतिः परिकीर्त्तितः ॥

पृष्ठ ४/११९

यन्त्रमुक्त पाणिमुक्ते अमुक्ते मुक्तधारिते । अस्त्राचार्य्यो निरुद्बेगः कुलशश्च विशिष्यते ॥ वृद्धः कुलोद्गतः सूक्तः पितृपैतामहः शुचिः । राज्ञामन्तःपुराध्यक्षो विनीतश्च तथेष्यते ॥ एवं सप्ताधिकारेषु पुरुषाः सप्त तेऽपरे । पञ्च शब्दाधिकरणाः पुरुषाः सप्त तेऽपरम् ॥ अन्तःपुरचराः कार्य्या राज्ञा सर्व्वेषु कर्म्मसु । स्थापनाजातितत्त्वज्ञः सततं प्रतिजाग्रता ॥ राज्ञः स्यादायुधागारे दक्षः कर्म्मसु चोद्यतः । कर्म्माण्यपरिमेयाणि राज्ञां भृगुकुलोद्भव ॥ उत्तमाधममध्यानि बुद्ध्वा कर्म्माणि पार्थिवः । उत्तमाधममध्येषु पुरुषेषु नियोजयेत् ॥ नरकर्म्मविपर्य्यासाद्राजा नाशमवाप्नुयात् । नियोगं पौरुषं भक्तिं श्रुतं शौर्य्यं कुलं नयम् ॥ ज्ञात्वा वृत्तिर्व्विधातव्या पुरुषाणां महीक्षिता । पुरुषान्तरविज्ञाने तत्त्वसारनिबन्धनात् ॥ बहुभिर्म्मन्त्रयेत् कामं राजा मन्त्रं पृथक् पृथक् । मंन्त्रिणामपि नो कुर्य्यान्मन्त्रिमन्त्रप्रकाशनम् ॥ क्वचित् कस्यचिद्बिश्वासो भवतीह सदा नृणाम् । निश्चयश्च सदा मन्त्रे कार्य्य एकेन शूरिणा ॥ भवेद्वा निश्चयावाप्तिः परबुद्ध्यनुजीवनात् । एकस्यैव महीभर्त्तुर्भूयः कार्य्यो विनिश्चयः ॥ ब्राह्मणान् पर्य्युपासीत त्रयीं नाम सुनिश्चिताम् । नासच्छास्त्रवतो मूढांस्ते हि लोकस्य कण्टकाः ॥ वृद्धांश्च नित्यं सेवेत विप्रान् वेदविदः शुचीन् । तेभ्यो हि शिक्षेद्विनयं विनीतात्मा हि नित्यशः । समग्रां वशगां कुर्य्यात् पृथिवीं नात्र संशयः ॥ बहवोऽविनयाद्भ्रष्टा राजानः सपरिच्छदाः । वनस्थाश्चैव राज्यानि विनयात् प्रतिपेदिरे ॥ त्रैविद्येभ्यस्त्रयीविद्यां दण्डनीतिञ्च शाश्वतीम् । आन्वीक्षिकीञ्चात्मविद्यां वार्त्तारम्भांश्च लोकतः ॥ इन्द्रियाणां जये योगं समातिष्ठेद्दिवानिशम् । जितेन्द्रियो हि शक्नोति वशे स्थापयितुं प्रजाः । यजेत राजा क्रतुभिर्व्वहुभिश्चाप्तदक्षिणैः । धर्म्मार्थञ्चैव विप्रेभ्यो दद्याद्भोगान् धनानि च ॥ सांवत्सरिकमाप्तैश्च राष्ट्रादाहारयेद्बलिम् । स्यात् स्वाध्यायपरो लोके वर्त्तेत पितृबन्धुषु ॥ आवृत्तानां गुरुकुलात् द्विजानां पूजको भवेत् । नृपाणामक्षयो ह्येष विधिर्ब्राह्मो विधीयते ॥ ततः स्तेनानवामित्रा हरन्ति न च नश्यति । तस्माद्राज्ञा विधातव्यो ब्राह्मणेष्वक्षयो निधिः ॥ समोत्तमाधमै राजा ह्याहूय पालयेत् प्रजाः । न निवर्त्तेत संग्रामामात् क्षत्त्रव्रतमनुस्मरन् ॥ संग्रामेष्वनिवर्त्तित्वं प्रजानां परिपालनम् । शुश्रूषा ब्राह्मणानाञ्च राजा निश्रेयसं परम् ॥ कृपणानाञ्च वृद्धानामातुराणाञ्च रोगिणाम् । योगक्षेमञ्च वृत्तिञ्च तथैव परिकल्पयेत् ॥ वर्णाश्रमव्यवस्थानं तथा कार्य्यं विशेषतः । स्वधर्म्मप्रच्युतान् राजा स्वधर्म्म स्थापयेत्तथा ॥ आश्रमे च यथाकार्य्यं तैलभाजनभोजनम् । स्वयमेवानयेद्राजा सत्कृतान्नावमानयेत् ॥ तापसे सर्व्वकार्य्याणि राज्यमात्मानमेव च ।

निवेदयेत् प्रयत्नेन देववच्चिरमर्च्चयेत् ॥ द्वे प्रज्ञे वेदितव्ये च ऋज्वी वक्रा च मानवैः । वक्रां ज्ञात्वा न सेवेत प्रतिबाधेत चागताम् ॥ नास्य च्छिद्रं परो विद्यात् विद्याच्छिद्रं परस्य तु । गूहेत् कूर्म्म इवाङ्गानि रक्षेद्विवरमात्मनः ॥ न विश्वसेदविश्वस्ते विश्वस्ते नातिविश्वसेत् । विश्वासाद्भयमुत्पन्नं मूलान्यपि निकृन्तति ॥ विश्वासयेच्चाप्यपरं तत्त्वभूतेन हेतुना । वकवच्चिन्तयेदर्थान् सिंहवच्च पराक्रमेत् ॥ वृकवच्चावलुम्पेत शशवच्च विनिष्पतेत् । दृढप्रहारी च भवेत् तथा शूकरवन्नृपः ॥ चित्राकारश्च शिखिवद्दृढभक्तस्तथाश्ववत् । भवेच्च मधुराभाषी तथा कोकिलवन्नृपः ॥ काकशङ्की भवेन्नित्यं नाज्ञातवसतिं वसेत् । नापरीक्षितपूर्ब्बञ्च भोजनं शयणं व्रजेत् ॥ वस्त्रं पूष्पमलङ्कारं यच्चान्यन्मनुजोत्तम ! । न गाहेज्जलसम्बाधं न चाज्ञातजलाशयम् ॥ अपरीक्षितपूर्व्वन्तु पुरुषैराप्तकारिभिः । नारोहेत् कुञ्जरं व्यालं न जातु तुरगं तथा ॥ नाविज्ञातस्त्रियं गच्छेत् नैव देवोत्सवे वसेत् । नरेन्द्रलक्ष्म्या धर्म्मक्ष त्राता यत्तो भवेन्नृपः । सद्वृत्ताश्च तथा पुष्टा सततं प्रतिमानिताः । राज्ञा सहायाः कर्त्तव्याः पृथिवीं जेतुमिच्छता । यथार्हञ्चाथ सुभृतान् राजा कर्म्मसु योजयेत् । धर्म्मिष्ठान् धर्म्मकार्य्येषु शूरान् संग्रामकर्म्मसु ॥ निपुणानर्थकृत्येषु सर्व्वत्र च तथा शुचीन् । स्त्रीषु षण्डान् नियुञ्जीत तीक्ष्णान् दारुणकर्म्मसु । धर्म्मे चार्थे च कामे च भये च रविनन्दन । राजा यथार्हञ्च कुर्य्यादुपधाभिः परीक्षणम् ॥ समतीतोपधान् भृत्यान् कुर्य्याद्धस्तिवनेचरान् । तत्पादान्वेषणे यत्नांस्तदध्यक्षांश्च कारयेत् ॥ एवमादीनि कर्म्माणि नृपैः कर्य्याणि भार्गव । सर्व्वथा नेष्यते राज्ञस्तीक्ष्णोपकरणक्षयः ॥ पापसाध्यानि कर्म्माणि यानि राज्ञां नृपोत्तम । सन्तस्तानि न कुर्व्वन्ति तस्मात्तान् विभृयान्नृपः । नेष्यते पृथिवीशानां तीक्ष्णोपकरणक्रिया । यस्मिन् कर्म्मणि यस्य स्यात् विशेषेण च कौश- लम् । तस्मिन् कर्म्मणि तं राजा परीक्ष्य विनियोजयेत् ॥ पितृपैतामहान् भृत्यान् सर्व्वकर्म्मसु योजयेत् । विना दायादकृत्येषु परीक्ष्य स्वकृतान्नरान् । नियुञ्जीत महाभाग तस्य ते हितकारिणः ॥ परराजगृहात् प्राज्ञ जनसंग्रहकाम्यया । दुष्टान् वाप्यथवादुष्टानाश्रयीत प्रयत्नतः ॥ दुष्टं विज्ञाय विश्वासं न कुर्य्यात्तत्र भूमिपः । वृत्तिं तस्यापि वर्त्तेत जनसंग्रहकाम्यया ॥ राजा देशान्तरं प्राप्तं पुरुषं पूजयेद्भृशम् । ममायं देशसंप्राप्तो बहुमानेन चिन्तितः ॥ तेषाञ्चारेण चारित्रं राजा विज्ञाय नित्यशः । गुणिनां पूजनं कुर्य्यात् निर्गुणानाञ्च शासनम् ॥ कथिताः सततं राजन् राजानश्चारचक्षुषः । स्वके देशे परे देशे ज्ञातशीलान् विचक्षणान् ॥

अनाहार्य्यान् क्लेशसहान् नियुञ्जीत सदा चरान् । जनस्याविदितान् सौम्यांस्तथाज्ञातान् परस्परम् ॥ बणिजो मन्त्रकुशलान् सांवत्सरचिकित्सकान् । तथा प्रव्रजिताकारान् चारान् राजा नियो- जयेत् ॥ नैकस्य राजा श्रद्दध्यात् चारस्यापि च भाषिते । द्वयोः सम्बन्धमाज्ञाय श्रद्दध्यान्नृपतिस्ततः ॥ परस्परस्याविदितौ यदि स्याताञ्चरावुभौ । तस्माद्राजा प्रयत्नेन गूढांश्चारान्नियोजयेत् ॥ राज्यस्य मूलमेतावत् या राज्ञश्चारदृष्टिता । चाराणामपि यत्नेन राज्ञा कार्य्यं परीक्षणम् ॥ विरज्यते तथा केन विज्ञेयं तन्महीक्षिता । अनुरागात् कथं लोके कर्म्म कार्य्यं महीक्षिता ॥ लोकरागापरागौ च भृत्यानाञ्च गुणागुणान् । सर्व्वं राज्ञां चरायत्तं तेषु यत्नपरो भवेत् ॥ कर्म्मणा केन मे लोके जनः सर्व्वोऽनुरज्यते । विरज्यते केन तथा विज्ञेयं तन्महीक्षिता । विरोधजनकं लोके वर्ज्जनीयं विशेषतः ॥ जनानुरागप्रभवा हि लक्ष्मी राज्ञां मता भार्गववंशचन्द्र । तस्मात् प्रयत्नेन नरेन्द्रमुख्यैः कार्य्योऽनुरागो भुवि मानवेषु ॥” इति मात्स्ये २१५ अध्यायः ॥ * ॥ अपरञ्च । राजोवाच । “बहवो भूपतेर्धर्म्मास्तान् वक्तुं नहि शक्यते । तस्मात् समासतो वच्मि महाभाग निशामय ॥ पृथिवी वैष्णवी पुण्या सदा प्रियतमा हरेः । नारायणादृते नान्यो वसुमत्याः पतिर्भवेत् ॥ नारायणांशजो राजा मनुष्यो न कदाचन । अतस्तु दुर्नयं त्यक्त्वा सर्व्वां नीतिं समाचरेत् ॥ नीतिग्राही नृपो यस्तु विपत्तिर्नास्ति तस्य वै । चिरं भुनक्ति पृथिवीं कण्टकैः परिवर्ज्जितः ॥ यस्मै न रोचते नीतिर्भूपालाय दुरात्मने । भ्रष्टश्रीरचिरेणैव स भवेन्नात्र संशयः ॥ आयुर्ब्बलं यशो वित्तं विजयं सुखमिच्छता । मन्त्रित्वे पण्डितो राज्ञा नियोज्यः सर्व्वदैव हि ॥ अवज्ञया महीभर्त्तुस्त्यजन्ति सदसीं बुधाः । सभायां बुधहीनायां नीतिर्ब्बलवती न हि ॥ ततो नीतौ विपन्नायां सहसा धरणीपतेः । राजश्रियो विनश्यन्ति सकोषबलवाहनाः ॥ ब्राह्मणान् गणकांश्चैव वैद्यांश्च बान्धवांस्तथा । नृपाः कल्याणमिच्छन्तो न द्विषन्ति कदाचन ॥ गतश्रीर्गणकद्बेष्टा वैद्यद्वेष्टायुर्व्वर्ज्जितः । ज्ञातिद्वेष्टा निष्कुलः स्यात् द्विजद्वेष्टास्विलार्त्ति- भाक् ॥ राजानः पितरः प्रोक्ताः पुत्त्रा जनपदास्तथा । अतो भूपाः पालयन्ति प्रजाः पुत्त्रानिवौरसान् पौरलोकबधूं राजा पश्येत् पुत्त्रबधूमिव । पौरलोके तथा कुर्य्यात् यथा स्नेहो निजात्मजे ॥ प्रजापीडाकरा ये च भूपाला अतिपापिनः । शिरस्था विपदस्तेषां विज्ञेया दीर्घदर्शिभिः ॥

पृष्ठ ४/१२०

विवेकिनो महीपालाः पालयन्ति यथा प्रजाः । तथा तानपि देवेशः पालयत्यनिशं हरिः ॥ प्रजानां पालनं दानं द्वेऽपि राज्ञां शुभावहे । द्वाभ्यां ये वर्जिता भूपास्ते विज्ञेया नृपाधमाः ॥ दुष्टानां शासनञ्चैव शिष्टानां प्रतिपालनम् । प्रकुर्व्वन्तो महीपालाश्चिरं नन्दन्ति भूतले ॥ न्यायेनोपार्ज्जितं वित्तं यत्नाद्रक्षेन्महीपतिः । निर्व्वित्तो हि महीपालो विपत्त्यां न हि निस्त- रेत् ॥ नृपाः कल्याणमिच्छन्तो निजराज्यशुभाशुभम् । पश्यन्ति नित्यं विप्रेन्द्र ! सत्वराश्चारचक्षुषः ॥ परचक्रभयं यावत् नायाति चिन्तयेद्भयम् । आगते तु भये भूप आचरेन्निर्भयो यथा ॥ ज्ञातौ वापि च मित्रे वा पुत्ते वापि च मन्त्रिणि । कुर्य्यान्मुखेन गाम्भीर्य्यं मनसा प्रेम केवलम् ॥ मन्त्रिणो ज्ञातयः पुत्त्राः प्रजाश्च भ्रातरस्तथा । गाम्भीर्य्यहीनं भूपालं मन्यन्ते न हि भूपवत् ॥ तिष्ठन्ति प्रथमं दूरे वसन्ति पुरतस्तदा । लोकाः श्रियं यदिच्छन्ति त्यक्तगाम्भीर्य्यभूपतेः । एकस्य मन्त्रिणो राज्ञा चिरं राजत्वमिच्छता । कर्त्तव्याः सकले राज्ये वृद्धयो नैव भूसुर ॥ अत्यन्तलब्धवृद्धीनां भृत्यानां सम्पदं हरेत् । तस्यां सम्पदि भूपालो भृत्यमन्यं नियोजयेत् ॥ मूर्खः स्त्रीविजितो राजा गीतवाद्यरतः सदा । चतुरङ्गबलैर्हीनः सहसा विपदं व्रजेत् ॥ स्वाचारग्रहणं सत्त्वं स्ववाक्यप्रतिपालनम् । गाम्भीर्य्यञ्चेति भूपानां लक्षणानि द्बिजोत्तम ! ॥ स कथं नृपतिर्यस्तु प्रतापेन विवर्ज्जितः । स कथं नृपतिर्येन न जिता परमेदिनी ॥ जितायां परमेदिन्यां यावत् पादं व्रजेन्नृपः । प्रतिपादेऽश्वमेधस्य फलं प्राप्नोति चाक्षयम् ॥ परभूमिजयाकाङ्क्षी हतो वा नृपतिर्युधि । तदा गच्छेत् परं धाम वियुक्तः सर्व्वपातकैः ॥ युधि प्राप्तजयो राजा प्राप्नोति परमं पदम् । स साहसप्राप्तमृत्युर्द्दिवीन्द्रसम्पदं लभेत् ॥ त्यक्तसत्त्वं त्यक्तशस्त्रं पलायनपरायणम् । योद्धारं युधि यो हन्यात् स भूपो यात्यधो- गतिम् ॥ पलायनपरो युद्धे तद्धन्ता च द्बिजोत्तम ! । तावुभावपि तिष्ठेतां नरकेऽत्यन्तदुःसहे ॥ युधि साहसवान् योद्धा तद्धन्ता च महीसुर । तिष्ठेतां द्वावपि स्वर्गे यावच्चन्द्रदिवाकरौ ॥ बहुनात्र किमुक्तेन संक्षेपादुच्यते मया । प्रजापालनकृद्राजा कदाचिन्नावसीदति ॥” इति पाद्मे क्रियायोगसारे २० अध्यायः ॥ राजनीलं, क्ली, मरकतमणिः । इति शब्दरत्ना- वली ॥ राजन्यः, पुं, (राज्ञोऽपत्यमिति । राजन् + “राजश्वशुरात् यत् ।” ४ । १ । १३७ । इति यत् ।) क्षत्त्रियः । इत्यमरः ॥ (यथा, ऋग्वेदे । १० । ९० । १२ । “ब्राह्मणोऽस्य मुखमासीत् बाहू राजन्यः कृतः ।

ऊरू तदस्य यद्वैश्यः पद्भ्यां शूद्रो अजायत ॥”) राजपुत्त्रः । (राजति दीप्यते इति । राज् + “राजेरन्यः ।” उणा० ३ । १०० । इति अन्यः ।) अग्निः । इत्युणादिकोषः ॥ क्षीरिकावृक्षः । इति जटाधरः ॥ राजन्यकं, क्ली, (राजन्यानां क्षत्त्रियाणां समूहः । राजन्य + “गोत्रोक्षोष्ट्रोरभ्रराजराजन्येति ।” ४ । २ । ३९ । इति वुञ् ।) क्षत्त्रियसमूहः । इत्य- मरः ॥ (यथा, रघुः । ७ । ५६ । “रथी निषङ्गी कवची धनुष्मान् दृप्तः स राजन्यकमेकवीरः । निवारयामास महावराहः कल्पक्षयोवृत्तमिवार्णवाम्भः ॥” * ॥ राजन्यानां विषये देशे च पुं । इति काशिका ॥ अत्र “राजन्यादिभ्यो वुञ् ।” ४ । २ । ५३ । इति वुञ्प्रत्ययः ॥) राजन्वान्, त्रि, (राजास्त्यस्यास्मिन्निति वा । राजन् + प्रशंसायां मतुप् । “राजन्वान् सौराज्ये ।” ८ । २ । १४ । इति निपातनात् नलोपाभावः ।) सुराजयुक्तदेशः । इत्यमरः ॥ “प्रजापालनादि- स्वधर्म्मपरायणराजयुक्ते देशे राजन्वात् राजा विद्यतेऽस्येति मोङ्मझपादिति प्रशंसायां वतुः । यदुक्तं तन्त्रान्तरे । ‘भूम्नि निन्दाप्रशंसासु नित्ययोगेऽतिशायने । संसर्गेऽस्ति विवक्षायां भवन्ति मतुबादयः ॥’ इति स्वमते अस्त्यर्थे भमादयोऽमी अर्था अर्थात्तु लभ्यन्त एव । निपातनान्नलोपाभावः । न सौराज्ये राज्ञो नस्य लुङ्मताविति परे । सुराज्ञि स्वधर्म्मपरत्वात् शोभना राजानोऽत्रेति नार्च्चायां स्वतेरिति अनिषेधः । देशो लोकोप- लक्षणं सुराज्ञि लोके इत्यर्थः ।” इति तट्टीकायां भरतः ॥ (यथा, रघुः । ६ । २२ । “कामं नृपाः सन्तु सहस्रशोऽन्ये राजन्वतीमाहुरनेन भूमिम् । नक्षत्रताराग्रहसङ्कुलापि ज्योतिष्मती चन्द्रमसैव रात्रिः ॥”) राजपटोलः, पुं, (पटोलानां राजा । पर- निपातः ।) मधुरपटोलः । इति रत्नमाला ॥ राजपटोली, स्त्री, (राजप्रिया पटोली ।) मधुर- पटोली । इति राजनिर्घण्टः ॥ राजपट्टः, पुं, (राजप्रियः पट्ट इव ।) मणि- विशेषः । तत्पर्य्यायः । विराटजः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ राजपट्टिका, स्त्री, चातकपक्षी । इति हारा- वली ॥ राजपथः, पुं, (राज्ञां पन्थाः । “ऋक्पूरब्धुःपथा- मानक्षे ।” ५ । ४ । ७४ । इत्यः ।) राजमार्गः । तस्य लक्षणं यथा, -- “धनूंषि दश विस्तीर्णः श्रीमान्राजपथः कृतः । नृवाजिरथनागानामसम्बाधः सुसञ्चरः ॥” इति देवीपुराणम् ॥ (यथा, कुमारसम्भवे । ७ । ६३ ।

“तावत्पताकाकुलमिन्दुमौलि- रुत्तोरणं राजपथं प्रपेदे ॥”) राजपर्णी, स्त्री, प्रसारिणी लता । इति राज- निर्घण्टः ॥ राजपलाण्डुः, पुं, (पलाण्डूनां राजा । राज- दन्तादित्वात् परनिपातः ।) रक्तवर्णपलाण्डुः । लाल प्याँज इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । जव- नेष्टः २ नृपाह्वयः ३ राजप्रियः ४ महामूलः ५ दीर्घपत्रः ६ रोकः ७ नृपेष्टः ८ नृपकन्दः ९ महाकन्दः १० नृपप्रियः ११ रक्तकन्दः १२ राजेष्टः १३ । अस्य गुणाः । शिशिरत्वम् । पित्तकफनाशित्वम् । दीपनत्वम् । बहुनिद्राकर- त्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ राजपीलुः, पुं, (राजप्रियः पीलुः ।) महापीलु- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ राजपुत्त्रः, पुं, (राज्ञश्चन्द्रस्य पुत्त्रः ।) बुधग्रहः । इति शब्दरत्नावली ॥ महाराजचूतः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वर्णसङ्करजातिविशेषः । रंज- पुत इति भाषा ॥ यथा, -- “वैश्यादम्बष्ठकन्यायां राजपुत्त्रस्य सम्भवः ॥” इति पराशरपद्धतिः ॥ करणकन्यायां क्षत्त्रियाज्जातश्च । इति पुरा- णम् ॥ राजनन्दनः । तत्पर्य्यायः । युवराजः २ कुमारः ३ भर्त्तृदारकः ४ । इत्यमरः ॥ (यथा, -- “राजपुत्त्र ! चिरं जीव माजीव मुनिपुत्त्रक ! । जीव वा मर वा साधो व्याध माजीव मा मर ॥” इत्युद्भटः ॥) तस्य रक्षणं यथा, -- “राजपुत्त्रस्य रक्षा च कर्त्तव्या पृथिवीक्षिता । आचार्य्यैश्चास्य कर्त्तव्यं नित्यमुक्तैश्च रक्षणम् ॥ धर्म्मकामार्थशास्त्राणि धनुर्व्वेदञ्च शिक्षयेत् । रथे च कुञ्जरे चैनं व्यायामं कारयेत् सदा ॥ शिल्पानि शिक्षयेच्चैव नाप्तैर्मिथ्याप्रियं वदेत् ॥ गुणाधानमशक्यन्तु यस्य कर्त्तुं स्वभावतः । बन्धनं तस्य कर्त्तव्यं गुप्ते देशे सुखान्वितम् ॥ अविनीतकुमारं हि कुलमाशु विशीर्य्यते । अधिकारेषु सर्व्वेषु विनीतं हि नियोजयेत् । आदौ स्वल्पेषु तत्पश्चात् क्रमेणाथ महत्स्वपि ॥ मृगयापानमक्षांश्च वर्ज्जयेत् पृथिवीपतिः । एतान्यासेवमानास्तु विनष्टाः पृथिवीक्षितः ॥ बहवो नृपशार्दू ला येषां संख्या न विद्यते ॥ वृथाटनदिवास्वप्नं विशेषेण विवर्ज्जयेत् । वाक्पारुष्यं न कर्त्तव्यं दण्डपारुष्यमेव च ॥ परोक्षनिन्दा च तथा वर्ज्जनीया महीक्षिता । अर्थस्य दूषणं राजा द्बिःप्रकारं विवर्ज्जयेत् ॥ अर्थानां दूषणञ्चैव तथा चार्थेषु दूषणम् । अकारणात् समुच्छेदं दुर्गादीनामसत्क्रिया ॥ अर्थानां दूषणं प्रोक्तं विप्रकीर्णत्वमेव च । अदेशकाले यद्दानमपात्रे दानमेव च ॥ अर्थस्य दूषणं प्रोक्तमसत्कर्म्मप्रवर्त्तनम् । कामं क्रोधं मदं मानं लोभं हर्षन्तथैव च । जेतव्यमरिषड्वर्गं सादरं पृथिवीक्षिता ॥

पृष्ठ ४/१२१

एतेषां विजयं कृत्वा कार्य्यं भृत्यजयं ततः । कृत्वा भृत्यजयं सर्व्वं राजा जनपदं जयेत् ॥ कृत्वा तु विजयं तेषां शत्रून् बाह्यांस्ततो जयेत् । बाह्याश्च त्रिविधा ज्ञेयास्तुल्याभ्यन्तरकृत्रिमाः ॥ गुरवस्ते यथापूर्ब्बं तेषु यत्नपरो भवेत् । पितृपैतामहं मित्रममित्रञ्च तथा रिपोः ॥ कृत्रिमञ्च महाभाग मित्रं त्रिविधमुच्यते । तथापि च गुरुः पूर्ब्बं भवेत्तत्रापि चादृतः ॥ स्वाम्यमात्यो जनपदो दुर्गं सैन्यन्तथैव च । कोषो मित्रञ्च धर्म्मज्ञ सप्ताङ्गं राज्यमुच्यते ॥ सप्ताङ्गस्यापि राज्यस्य मूलं स्वामी प्रकीर्त्तितः । तन्मूलत्वात्तथाङ्गानां राजा रक्ष्यः प्रयत्नतः । षडङ्गरक्षा कर्त्तव्या तथा तेन प्रयत्नतः ॥ अङ्गेभ्यो यस्तथैकस्य द्रोहमाचरतेऽल्पधीः । वधस्तस्य तु कर्त्तव्यः शीघ्रमेव महीक्षिता ॥ न राज्ञा मृदुना भाव्यं मृदुर्हि परिभूयते । न भाव्यं दारुणेनापि तीक्ष्णादुद्विजते जनः ॥ काले मृदुर्यो भवति काले भवति दारुणः । राजा लोकद्वयापेक्षी तस्य लोकद्वयं भवेत् ॥ भृत्यैः सह महीपालः परिहासं विवर्ज्जयेत् । भृत्याः परिभवन्तीह नृपं हर्षवशं गतम् ॥ व्यसनानि च सर्व्वाणि भूपतिः परिवर्ज्जयेत् । लोकसंग्रहणार्थाय कृतकव्यसनो भवेत् ॥ शौटीरस्य नरेन्द्रस्य नित्यमुद्रिक्तचेतसः । जना विरागमायान्ति सदा दुःसेव्यभावतः ॥ स्मितपूर्ब्बाभिभाषी स्यात् सर्व्वस्यैव महीपतिः । वध्येष्वपि महाभाग भ्रुकुटीं न समाचरेत् ॥ भाव्यं धर्म्मभृतां श्रेष्ठ स्थूललक्ष्येण भूभुजा । स्थूललक्ष्यस्य वशगा सर्व्वा भवति मेदिनी ॥ अदीर्घसूत्रश्च भवेत् सर्व्वकर्म्मसु पार्थिवः । दीर्घसूत्रस्य नृपतेः कर्म्महानिर्ध्रुवं भवेत् ॥ रागे द्वेषे च कामे च द्रोहे पापे च कर्म्मणि । अप्रिये चैव कर्त्तव्ये दीर्घसूत्रः प्रशस्यते ॥ राज्ञा संवृतमन्त्रेण सदा भाव्यं द्विजोत्तम । तस्यासंवृतमन्त्रस्य ज्ञेयाः सर्व्वापदो ध्रुवाः ॥ कृतान्धेव तु कर्म्माणि जायन्ते यस्य भूपतेः । नारब्धानि महाभाग तस्य स्वाद्बसुधा वशे ॥ मन्त्रमूलं सदा राज्यं तस्मान्मन्त्रं सुरक्षितम् । कर्त्तव्यं पृथिवीपालैर्मन्त्रभेदभयात् सदा ॥ मन्त्रवित् साधितो मन्त्रः संयतानां सुखावहः । मन्त्रच्छलेन बहवो विनष्टाः पृथिवीक्षितः ॥ आकारैरिङ्गितैर्गत्या चेष्टया भाषितेन च । नेत्रवक्त्रविकारैश्च गृह्यतेऽन्तर्गतं मनः ॥ नयस्य कुशलस्तस्य वशे सर्व्वा वसुन्धरा । भवतीह महीभर्त्तुः सदा पार्थिननन्दन ॥ नैकस्तु मन्त्रयेन्मन्त्रं न राजा बहुभिः सह । नारोहेद्विषमां नावं नापरीक्षितनाविकाम् ॥ ये चास्य भूमिं जयतो भवेयुः परिपन्थिनः । तानानयेद्वशे सर्व्वान् सामादिभिरुपक्रमैः ॥ यथा न स्यात् कृषीभावः प्रजानामनपेक्षया । तथा राज्ञा प्रकर्त्तव्यं स्वराष्ट्रपरिरक्षता ॥ मोहाद्राजा स्वराष्ट्रं यः कर्षयत्यनपेक्षया ।

सोऽचिराद्भ्रश्यते राज्यात् जीविताच्च सबा- न्धवः ॥ भृतो वत्सो जातबलः कर्म्मयोग्यो यथा भवेत् । तथा राष्ट्रं महाभाग भृतं कर्म्मसहं भवेत् ॥ यो राष्ट्रमनुगृह्णाति राज्यं स्वं परिरक्षति । संघातमुपयाचेत्तु विन्दते स महत् फलम् ॥ राष्ट्राद्धिरण्यं धान्यञ्च महीं राजा सुरक्षिताम् । महता तु प्रयत्नेन स्वराष्ट्रस्य च रक्षिता ॥ नित्यं स्वेभ्यः परेभ्यश्च यथा माता यथा पिता । गोपितानि सदा कुर्य्यात् स विभागी प्रियाणि च ॥ अजस्रमुपयोक्तव्यं फलं तेभ्यस्तथैव च । धर्म्मकर्म्मेदमायत्तं विधाने दैवमानुषे । तयोर्दैवमचिन्त्यं हि पौरुषे विद्यते क्रिया ॥ एवं महीं पालयतोऽस्य भर्त्तु- र्लोकानुरागः परमो भवेच्च । लोकानुरागप्रभवा च लक्ष्मी- र्लक्ष्मीवतश्चैव परा च कीर्त्तिः ॥” इति मात्स्ये २०० अध्यायः ॥ राजपुत्त्रिका, स्त्री, (राजपुत्त्री + संज्ञायां कन् ।) शरारिपक्षी । शराली इति भाषा ॥ यथा, -- “शरारिराटिराडिश्च हापुत्त्री राजपुत्त्रिका ॥” इति जटाधरः ॥ राजकन्या च ॥ (यथा, हरिवंशे । २५ । ४६ । “उत्पादयामास ततः पुत्त्रं वै राजपुत्त्रिका ॥”) राजपुत्त्री, स्त्री, (राज्ञः पुत्त्रीव ।) कटुतुम्बी । रेणुका । जाती । राजरीतिः । छुछुन्दरी । इति राजनिर्घण्टः ॥ मालती । यथा, -- “अतिमुक्तश्चाथ जातिर्मालती सुमना अपि ॥” राजपुत्त्री मनोज्ञा -- ॥” इति जटाधरः ॥ राजकन्या च ॥ (यथा, महाभारते । १ । ७३ । १ । “सुव्यक्तं राजपुत्त्री त्वं यथा कल्याणि ! भाषसे । भार्य्या मे भव शुश्रोणि ! ब्रूहि किं करवाणि ते ॥”) राजपुष्पः, पुं, (पुष्पाणां राजा । राजदन्तादित्वात् परनिपातः ।) नागकेशरपुष्पवृक्षः । यथा, -- “चाम्पेयः केशरो नागकेशरः कनकाह्वयः । महौषधं राजपुष्पः फलकः खरघातनः ॥” इति शब्दचन्द्रिका ॥ राजपुष्पी, स्त्री, (राजप्रियं पुष्पमस्याः । ङीप् ।) करुणीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ राजप्रिया, स्त्री, (राज्ञः प्रिया ।) करुणीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ राजफणिजझकः, पुं, (राजते इति । राज् + अच् । राजो दीप्तिशाली फणिज्झकः ।) नागरङ्ग- वृक्षः । इति शब्दमाला ॥ राजफलं, क्ली, (राजाभिधेयं फलम् ।) पटोलम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ राजफला, स्त्री, (राजप्रियं फलमस्याः ।) जम्बूः । इति राजनिर्घण्टः ॥ राजबदरं, क्ली, (राज्ञो बदरमिव प्रियत्वात् ।) रक्तामलकम् । लवणम् । इति मेदिनी ॥

राजबदरः, पुं, (बदराणां राजा । राजदन्ता- दित्वात् परनिपातः ।) उत्तमकोलिः । तत्प- र्य्यायः । नृपश्रेष्ठः २ नृपबदरः ३ राजवल्लभः ४ पृथुकोलः ५ तनुबीजः ६ मधुरफलः ७ राज- कोलः ८ । अस्य गुणाः । सुमधुरत्वम् । शिशि- रत्वम् । दाहार्त्तिपित्तवातहरत्वम् । वृष्यत्वम् । वीर्य्यवृद्धिकरत्वत् । शोषश्रमनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ राजबीजी, [न्] त्रि, (राजा बीजी कारणं यस्य ।) राजवंश्यः । इत्यमरः । २ । ७ । २ ॥ राजभट्टिका, स्त्री, हापुत्त्रीपक्षी । यथा, -- “गोभण्डीरः पङ्ककीरो हापुत्त्री राजभट्टिका ॥” इति जटाधरः ॥ राजभद्रकः, पुं, कुष्ठम् । निम्बः । इति राज- निर्घण्टः ॥ पारिभद्रकः । इति साधुपाठः ॥ राजभूयं, क्ली, (राज्ञो भावः । राजन् + भू + क्यप् ।) राजत्वम् । यथा, -- “स्याद्ब्रह्मभूयं ब्रह्मत्वं ब्रह्मसायुज्यमित्यपि । देवभूयादिकं तद्वत् ।” इत्यमरकोषदर्शनात् ॥ राजभोग्यं, क्ली, (राज्ञा भोक्तुं योग्यम् । भुज् + ण्यत् । कुत्वञ्च ।) जातीकोषम् । प्रियालवृक्षे, पुं । इति शब्दचन्द्रिका ॥ राजमण्डूकः, पुं, (भण्डूकानां राजा । राजदन्ता- दित्वात् परनिपातः ।) बृहद्भेकः । वड वेङ् इति भाषा । तत्पर्य्यायः । महामण्डूकः २ पीताङ्गः ३ पीतमण्डूकः ४ वर्षाघोषः ५ महारवः ६ । इति राजनिर्घण्टः ॥ राजमल्लः, पुं, राज्ञां मल्लः । राजार माल् इति भाषा । तत्पर्य्यायः । उत्सिक्तः २ उद्धतः ३ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ राजमार्गः, पुं, (राज्ञो मार्गः ।) राजपथः । तद्विवरणं यथा, -- “राजमार्गं सौधयुक्तं यः करोति पतिव्रते । वर्षाणामयुतं सोऽपि शक्रलोके महीयते ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे २४ अध्यायः ॥ अपि च । “त्रिंशद्धनूंषि विस्तीर्णो देषमार्गस्तु तैः कृतः । विंशं धनुर्ग्राममार्गः सीमामार्गो दशैव तु ॥ धनूंषि दश विस्तीर्णः श्रीमान्राजपथः कृतः । नृवाजिरथनागानामसम्बाधः सुसञ्चरः ॥ धनूंषि चैव चत्वारि शाखारथ्यास्तु निर्म्मिताः । त्रिकराश्चोपरथ्यास्तु द्विकराप्युपरथ्यका ॥ जङ्घापथश्चतुष्पादस्त्रिपादश्च गृहान्तरम् । वृतीपादस्त्वर्द्धपादः प्राग्वंशः पादकः स्मृतः । अवकरः परिवारः पादमात्रः समन्ततः ॥” इति देवीपुराणे गोपुरद्वारलक्षणं नामाध्यायः ॥ (अत्रामेध्योत्सर्गे दण्डविधानं कर्त्तव्यम् । यथा, मनुः । ९ । २८२ । “समुत्सृजेत् राजमार्गे यस्त्वमेध्यमनापदि । स द्वौ कार्षापणौ दद्यादमेध्याञ्चाशु शोघयेत् ॥” नीतिः । यथा, हरिवंशे भविष्यपर्व्वणि । ५४ । २ ।

पृष्ठ ४/१२२

“ज्ञानविज्ञानसम्पन्नौ राजमार्गविशारदौ । युयुधाते महारङ्गे राक्षसेन दुरात्मना ॥”) राजमाषः, पुं, (माषाणां राजा श्रेष्ठत्वात् । राजदन्तादित्वात् परनिपातः ।) वर्व्वटः । वरवटी कडाइ इति भाषा । तत्पर्य्यायः । नीलमाषः २ नृपमाषः ३ नृपोचितः ४ । अस्य गुणाः । कफपित्तहरत्वम् । रुच्यत्वम् । वात- कारित्वम् । बलदायकत्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ सारकत्वम् । शुक्राम्लपित्तहरत्वम् । सुस्वादुत्वम् । रूक्षत्वम् । कषायत्वम् । विषदत्वम् । लघुत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ अन्यच्च । “राजमाषो महामाषश्चपलश्च बलः स्मृतः । राजमाषो गुरुः स्वादुस्तुवरस्तर्पणो रसः । रूक्षो वातकरो रुच्यः स्तन्यो भूरिमलप्रदः ॥” इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ कालविशेषे अस्याभक्षत्वं यथा । नारदीये । “निष्पावान् राजमाषांश्च सुप्ते देवे जनार्द्दने । यो भक्षयति राजेन्द्र चाण्डालादधिको हि सः ॥ कार्त्तिके तु विशेषेण राजमाषांश्च वर्ज्जयेत् । निष्पावान् मुनिशार्द्दूल यावदाहूतनारकी ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ राजमुद्गः, पुं, (मुद्गानां राजा । राजदन्तादि- त्वात् परनिपातः ।) मुकुष्टकः । इति हेम- चन्द्रः । ४ । २४० ॥ राजयक्ष्मा, [न्] पुं, (राज्ञश्चन्द्रस्य क्षयकारको यक्ष्मा । राजा चासौ यक्ष्मा चेति वा ।) क्षयरोगः । इति हेमचन्द्रः ॥ अस्य पर्य्याय- निदानौषधादयो यक्ष्मशब्दे द्रष्टव्याः ॥ * ॥ (असौ हि सर्व्वरोगाणामाकरः । यथा, माघे । २ । ९६ । “मावेदि यदसावेको जेतव्यश्चेदिराडिति । राजयक्ष्मेव रोगाणां समूहः स महीभृताम् ॥” “तथाह वाग्भटः । अनेकरोगानुगतो बहुरोगपुरःसरः । राजयक्ष्मा क्षयः शोषो रोगराडिति च स्मृतः ॥ नक्षत्राणां द्विजानाञ्च राज्ञोऽभूत् यदयं पुरा । यच्च राजा च यक्ष्मा च राजयक्ष्मा ततो मतः ॥” इति तट्टीकायां मल्लिनाथः ॥) महापातकजचिह्नमप्ययम् । यथा, विष्णुः । अथ नरकानुभूतदुःखानां तिर्य्यक्त्वमुत्तीर्णानां मानुष्ये लक्षणानि भवन्ति । कुष्ठ्यतिपातकी ब्रह्महा यक्ष्मी सुरापः श्यावदन्तकः सुवर्ण- हारी कुनखी गुरुतल्पगो दुश्चर्म्मा । इत्यादि कूर्म्मपुराणम् ॥ “क्रियाहीनस्य मूर्खस्य महारोगिण एव च । यथेष्टाचरणस्याहुर्मरणान्तमशौचकम् ॥” महारोगिणः पापरोगाष्टकान्यतमरोगवतः । ते च उन्मादस्त्वग्दोषो राजयक्ष्मा श्वासो मधु- मेहो भगन्दरः उदरोऽश्मरी इत्यष्टौ पाप- रोगा नारदोक्ताः । इति शुद्धितत्त्वम् ॥ * ॥ तस्योत्पत्तिरूपस्थानानि यथा, -- “अथ कोपवतस्तस्य दक्षस्य सुमहात्मनः ।

निश्चक्राम तदा यक्ष्मा नासिकाग्राद्विभीषणः ॥ दंष्ट्राकरालवदनः कृष्णाङ्गारसमप्रभः । अतिदीर्घः स्वल्पकेशः कृशो धमनिसन्ततः ॥ अधोमुखो दण्डहस्तः कासं विश्रम्य सन्ततम् । कुर्व्वाणो निम्ननेत्रश्च योषासम्भोगलोलुपः ॥ स चोवाच तदा दक्षं कुत्र स्थास्याम्यहं मुने ! । किंवा चाहं करिष्यामि तन्मे वद महामते ॥ ततो दक्षस्तु तं प्राह सोमं यातु द्रुतं भवान् । सोममत्तु भवान्नित्यं सोमे त्वं तिष्ठ स्वेच्छया ॥ मार्कण्डेय उवाच । इति तस्य वचः श्रुत्वा दक्षस्याथ महात्मनः । शनैः शनैस्ततः सोममाससाद स च द्रुतम् ॥ असाद्य स तदा सोमं वल्मीकं पन्नगो यथा । प्रविवेशेन्दुहृदये छिद्रं प्राप्य महागदः ॥ तस्मिन् प्रविष्टे हृदये दारुणे राजयक्ष्मणि । शुशोच चन्द्रस्तन्द्रीञ्च विषमां प्राप्तवांस्ततः ॥ उत्पत्य प्रथमं यस्माल्लीनो राजन्यसौ गदः । राजयक्ष्मेति लोकेऽस्मिंस्तस्य ख्यातिरभूत् द्विजाः ॥ ततस्तेनाभिभूतश्च यक्ष्मणा रोहिणीपतिः । क्षयं जगामानुदिनं ग्रीष्मे शुष्का नदी यथा ॥ तथा चन्द्रे क्षीयमाणे सर्व्वौषध्यः क्षयं गताः । क्षयं जातास्वोषधीषु न यज्ञः संप्रवर्त्तते ॥ यज्ञाभावात्तु देवानामन्नं सर्व्वं क्षयं गतम् । पर्य्यण्याश्च ततो नष्टास्ततो वृष्टिर्न चाभवत् । वृष्ट्यभावे तु लोकानामाहारो क्षीणताङ्गतः ॥ दुर्भिक्षव्यसनोपेते सर्व्वलोके द्विजोत्तमाः । दानधर्म्मादिकं किञ्चिन्न लोकेषु प्रवर्त्तते ॥ सत्त्वहीनाः प्रजाः सर्व्वा लोभेनोपहतेन्द्रियाः । पापमेव तदा चक्रुर्न धर्म्मरुचयस्तथा ॥ एतद्दृष्ट्वा तदा भावं दिक्पालाः सपुरन्दराः । जग्मुः क्षोभं परं देवाः सागराश्च ग्रहास्तथा ॥ ततो दृष्ट्वा जगत् सर्व्वं व्याकुलं दस्युपीडितम् । ब्रह्माणमगमन्देवाः सर्व्वे शक्रपुरोगमाः ॥ उपसङ्गम्य लोकेशं स्रष्टारं जगतां पतिम् । प्रणम्याथ यथायोग्यमुपविष्टास्ततः सुराः ॥ तान् म्लानवदनान् वीक्ष्य ब्रह्मा लोकपितामहः । अभिभूतान् परेणैव हृतस्वविषयानिव । पप्रच्छ सुमुखीकृत्य गुरुमिन्द्रं हुताशनम् ॥ ब्रह्मोवाच । स्वागतं भोः सुरगणाः किमर्थं यूयमागताः । दुःखोपहतदेहांश्च युष्मान् म्लानांश्च लक्षये ॥ निराधारान् निरातङ्कान् सुरान् सर्व्वांस्तु कामगान् । कृत्वा स्वविषये न्यस्तान् कथं पश्यामि दुष्खि- तान् ॥ यद्बभूवे दुष्खबीजं युष्मान् वा यस्तु बाधते । तत् कथ्यतामशेषेण सिद्धिं चाप्यवधार्य्यताम् ॥ मार्कण्डेय उवाच । ततो वृद्धश्रवा जीवः कृष्णवर्त्मा च लोककृत् । उवाचात्मभुवे तस्मै सुराणां दुष्खकारणम् ॥ शृणु सर्व्वं जगत्कर्त्तस्त्वां येन वयमागताः ।

यदस्माकं दुःखबीजं यतो म्लानश्रियो वयम् । न क्वचित् संप्रवर्त्तन्ते यज्ञा लोकपितामह ॥ देवा ऊचुः । निराधारा तिरातङ्काः प्रजाः सर्व्वाः क्षयं गताः । न च दानादिधर्म्माश्च न तपांसि क्षितौ क्वचित् ॥ नैव वर्षति पर्य्यण्यः क्षीणतोयाभवत् क्षितिः । क्षीणाः सर्व्वास्तथौषध्यः शस्या लोकाः समा- कुलाः ॥ दस्युभिः पीडिता विप्रा वेदवादान्न कुर्व्वते । अन्नवैकल्यमासाद्य म्रियन्ते बहवः प्रजाः ॥ क्षीणेषु यज्ञभागेषु भोगहीनास्तथा वयम् । दुर्ब्बलाश्च श्रिया हीना नैव शान्तिं लभामहे ॥ रोहिण्या मन्दिरे चन्द्रो वक्रगत्या चिरं स्थितः । वृषराशौ स च क्षीणो ज्योत्स्नाहीनश्च वर्त्तते ॥ यदैवान्विष्यते देवैश्चन्द्रो नैषां पुरःसरः । कदाचिदपि देवानां समाजे वा भवद्विधे ॥ कदाचिद्रोहिणीं त्यक्त्वा नैव क्व च न गच्छति । यद्यन्यः कोऽपि न भवेत्तदा चन्द्रो बहिर्भवेत् । दृश्यते स कलाहीनः कलामात्रावशेषितः ॥ इति सर्व्वत्र लोकेश वृत्तः कर्म्मविपर्य्ययः । तं दृष्ट्वा कान्दिशीकास्तु वयं त्वां शरणं गताः ॥ पातालाद्यावदुत्थाय कालकञ्जादयोऽसुराः । नास्मान् लोकेषु बाधन्ते तावन्नः पाहि साध्व- सात् ॥ स्वयं प्रवर्त्तते कस्माज्जगतां वा व्यतिक्रमः । न जानीमस्तु तत् सर्व्वं विप्लवे चापि कारणम् ॥ मार्कण्डेय उवाच । एतत् सुराणां वचनं दिव्यदर्शी पितामहः । श्रुत्वा क्षणमभिध्याय निजगाद सुरोत्तमान् ॥ ब्रह्मोवाच । शृण्वन्तु देवताः सर्व्वा यदर्थं लोकविप्लवः । प्रवर्त्ततेऽधुना येन शान्तिस्तस्य भविष्यति ॥ सोमो दाक्षायणीः कन्याः सप्तविंशतिसंख्यया । अश्विन्याद्या वरबधूर्भार्य्यार्थे परिणीतवान् ॥ परिणीय स ताः सर्व्वा रोहिण्यां सततं विधुः । प्रवर्त्तेतानुरागेण न सर्व्वासु प्रवर्त्तते ॥ अश्विन्याद्यास्ततः सर्व्वा दौर्भाग्यज्वरपीडिताः । षड्विंशतिर्वरारोहाः पितरं प्रस्थिताः स्वकम् ॥ प्रवर्त्तते निशानाथो रोहिण्यां रागतो यथा । तथा न तासु भजते तद्दक्षाय न्यवेदयन् ॥ अतो दक्षो महाबुद्धिः साम्ना संस्तूय विट्- पतिम् । बहुसूनृतमाभाष्य पुत्त्र्यर्थेऽनुरुरोध तम् ॥ अनुरुद्धो यथाकामं दक्षेण सुमहात्मना । समं प्रवर्त्तितं तासु समयं कृतवान् विधुः ॥ सममङ्गीकृते भावं तासु कर्त्तुं हिमांशुना । स्वं जगाम ततः स्थानं दक्षोऽपि मुनिसत्तमः ॥ गते दक्षे मुनिश्रेष्ठे वैषम्यं तासु चन्द्रमाः । जहौ न भावं ताः शश्वत् कुपिताः पितरं गताः ॥ ततो दक्षः पुनश्चन्द्रमनुरुध्य सुतान्तरे ।

पृष्ठ ४/१२३

समवृत्तिं प्रतिश्राव्य वचनञ्चेदमब्रवीत् ॥ न समं वर्त्तते चन्द्र सर्व्वास्वासु भवान् यदि । तदा शप्स्ये त्वहं तुभ्यं तस्माद् कुरु समञ्ज- सम् ॥ ततो गते पुनर्द्दक्षे न समं वर्त्तते यदा । तासु चन्द्रस्तदा दक्षं पुनर्गत्वाब्रुवन् रुषा ॥ न ते वचः स कुरुते नैवास्मासु प्रवर्त्तते । वयं तपः करिष्यामः स्थास्यामश्च त्वदन्तिके ॥ तासामिति वचः श्रुत्वा कुपितस्य तदा मुनेः । क्षयाय चन्द्रस्य मनः शापायोत्सुकतां गतम् ॥ शापायोद्युक्तमनसः कुपितस्य महात्मनः । क्षयो नाम महारोगो नासिकाग्राद्विनिर्गतः ॥ प्रेषितः स च चन्द्राय दक्षेण मुनिना ततः । प्रविष्टवांस्तस्य देहे क्षयितस्तेन चन्द्रमाः ॥ क्षीणे चन्द्रे क्षयं याता ज्योत्स्रा तस्य महा- त्मनः । क्षीणासु सर्व्वज्योत्स्नासु सर्व्वौषध्यः क्षयं गताः ॥ ओषध्यभावाल्लोकेऽस्मिन्न यज्ञः संप्रवर्त्तते । यज्ञाभावादनावृष्टिस्ततः सर्व्वप्रजाक्षयः ॥ यज्ञभागोपभोगेन हीनानां भवतां तथा । दुर्ब्बलत्वं ससुत्पन्नं विकारश्च स्वगोचरे ॥ इति वः कथितं सर्व्वं यथाभूल्लोकपिप्लवः । येनोपायेन तच्छान्तिस्तत्शृणुध्वं सुरोत्तमाः ॥” इति कालिकापुराणे २० अध्यायः ॥ * ॥ ब्रह्मोवाच । “गच्छन्तु भोः सुरगणा दक्षस्य सदनं प्रति । तं प्रसादय चन्द्रार्थे स च पूर्णो भवेद्यथा ॥ पूर्णे चन्द्रे जगत् सर्व्वं प्रकृतिस्थं भविष्यति । युष्माकञ्च भवेत् शान्तिरोषधीनाञ्च सम्भवः ॥ मार्कण्डेय उवाच । इति ब्रह्मवचः श्रुत्वा देवाः शक्रपुरोगमाः । प्रययुर्हृष्टमनसस्तदा दक्षनिवेशनम् ॥ यथान्यायमुपस्थाय सर्व्वे मुनिवरं सुराः । प्रोचुः प्रजापतिं दक्षं प्रणम्य श्लक्ष्णया गिरा ॥ देवा ऊचुः । प्रसीद सीदतां ब्रह्मन्नस्माकं बहुदुःखिनाम् । उद्धरस्व महाबुद्धे त्राहि नः शोकसागरात् ॥ यद्रूपं ब्रह्मसंज्ञन्तु सृष्टिकृत्परमात्मनः । तदंशस्त्वं परं ज्योतिर्विश्वरूपं नतोऽस्मि ते ॥ दक्षणात् सर्व्वजगतां प्रजापालनकारणात् । दक्षप्रजापतिश्चेति योगेशस्तन्नुमो वयम् ॥ दक्षाय सर्व्वजगतां दक्षाय कुशलात्मनाम् । दक्षायात्महितायाशु नमस्तुभ्यं महात्मने ॥ सततं चिन्त्यमानस्य योगिभिर्नियतात्मभिः । सारस्य सारभूतस्त्वं दक्षाय परमात्मने ॥ योगविद्भिरनाधृष्टः पारगाणां परायणः । आद्यन्तमुक्तः सहसा तस्मै नित्यं नमो नमः ॥ इति तेषां वचः श्रुत्वा दक्षो यज्ञभुजां तदा । प्राह प्रसन्नवदनः शक्रमाभाष्य मुख्यतः ॥ दक्ष उवाच । कुतः शक्र महाभाग भवतां दुःखमागतम् । दुःखहेतुं वद विभो श्रोतुमिच्छाम्यहन्तु तम् ॥

ममास्ति यदि कर्त्तव्यं भवतां दुःखहानये । तदहं यदि शक्नोमि करिष्यामि हितं समम् ॥ मार्कण्डेय उवाच । तत् श्रुत्वा वचनं तस्य ब्रह्मसूनोर्महर्षिणः । जगाद गीष्पतिः शक्रो वीतिहोत्रोऽथ तं मुनिम् ॥ क्षयं यातो निशानाथस्तस्मिन् क्षीणे क्षयंगताः । सर्व्वौषध्यो द्बिजश्रेष्ठ तद्धानिर्यज्ञहानिकृत् ॥ यज्ञे विनष्टे सकलाः प्रजाः क्षुद्भयकातराः । वृष्ट्यभावान्महद्दुःखं प्राप्य नष्टाश्च काश्चन ॥ क्षयोऽयं रात्रिनाथस्य यस्ते कोपात् प्रवर्त्तते । स सर्व्वजगतो ब्रह्मन्नभवार्थमुपस्थितः ॥ नाधुना तत्त्रिभुवने यन्न क्षुब्धन्तु किञ्चन । विप्लवं यान्ति विप्रेन्द्र सागराः स्थावराश्चराः ॥ न यज्ञाः संप्रवर्त्तन्ते न तपस्यन्ति तापसाः । आहारदुःखान्निन्द्रीकाः प्रजाः क्षीणा भया- तुराः ॥ एवं प्रवृत्ते विप्रेन्द्र विप्लवेऽस्मान् रसातलात् । दैत्या न यावदुत्थाय बाधन्ते तावदुद्धर ॥ प्रसीद दक्ष सततं तं पूरय तपीबलात् । पूर्णे चन्द्रे जगत् सर्व्वं प्रकृतिस्थं भविष्यति ॥ मार्कण्डेय उवाच । इति तेषां वचः श्रुत्वा प्रजापतिसुतस्तदा । उवाच तान् सुरगणान् हृदयाच्छल्यमुद्धरन् ॥ दक्ष उवाच । यन्मे वचो निशानाथे प्रवृत्तं शापकारणम् । न केनापि निदानेन मिथ्यां कर्त्तुं तदुत्सहे ॥ किन्तु मद्बचनं यस्मान्नैकान्तेन मृषा भवेत् । चन्द्रोऽपि वर्द्धते यस्मात् तमुपायमपेक्षते ॥ तत्राप्ययमुपायोऽस्ति मासार्द्धं यातु चन्द्रमाः । क्षयं वृद्धिञ्च मासार्द्धं स्वयं भार्य्यासु वर्द्धताम् ॥ तस्य तद्वचनं श्रुत्वा तं प्रसाद्य प्रजापतिम् । सर्व्वे सुरगणास्तत्र गता यत्रास्ति चन्द्रमाः ॥ एवमुक्ते तु वचने दक्षेण मुनिना द्विजाः । अथ चन्द्रं समादाय भार्य्याभिः सहितं तदा । जग्मुस्ते ब्रह्मसदनं मुदिताः सुरसत्तमाः ॥ तत्र गत्वा महाभागा यथा दक्षेण भाषितम् । तत्सर्व्वं कथयामासुर्ब्रह्मणे परमात्मने ॥ ब्रह्मा दक्षवचः श्रुत्वा देवानां सदनं तदा । चन्द्रभागं महाशैलं जगाम सहितः सुरैः ॥ तत्र गत्वा सुरश्रेष्ठः प्रजानां हितकाम्यया । स्नापयामास शुभ्रांशुं बृहल्लोहितपुष्करे ॥ भूतभव्यभवज्ज्ञानः पूर्ब्बमेव पितामहः । एतदर्थं चकारात्र सरः पूर्णं जगत्प्रभुः ॥ तत्र स्नातस्य लोकस्य नीरोगत्वं प्रजायते । चिरायुस्त्वञ्च सततं बृहल्लोहितसंज्ञके ॥ तत्र स्नातस्य चन्द्रस्य शरीरात् तत्क्षणं गदः । राजयक्ष्मा निःससार पूर्व्वरूपो यथोदितः ॥ निःसृत्य राजयक्ष्मा तु ब्रह्माणञ्च जगत्पतिम् । प्रणम्याहं किं करिष्ये क्व गच्छामीत्युवाच ह ॥ स्थानं पत्नीञ्च लोकेश ! कृत्यं मम सदातनम् । निदेशयानुरूपं मे स्रष्टा त्वं जगतां यतः ॥

मार्कण्डेय उवाच । ततो ब्रह्मापि तं पुष्टं निरीक्ष्येन्दुशरीरगैः । अमृतैस्तेनातिभुक्तैः क्षीणञ्चापि निशापतिम् ॥ दोर्भिः स्वयं तं गृहीत्वा गिरौ निष्पिष्य वै मुहुः । अमृतं गालयामास शरीराद्राजयक्ष्मणः ॥ अमृतानि च गाल्याशु तदपूतं तदा जले । क्षीरोदस्य च चिक्षेप मध्ये रहसि लोकभृत् ॥ तस्मादप्यमृतादिन्दोः कलाः क्षीणाः पुराथ याः । तासां जग्राह लवशश्चूर्णान् क्षीरोदसागरात् ॥ कलामात्रावशेषस्य संसर्गाद्राजयक्ष्मणः । क्षीणाः कलाः पञ्चदश याः पूर्व्वममृतात्मिकाः । ता रागयक्ष्मगर्भस्थाश्चूर्णीभूतास्तु पीडया ॥ तेजोज्योत्स्नाकलाभिस्तु निबद्वं यत् कला- पतेः । शरीरं तत्त्रिधाभूतं गर्भस्थं राजयक्ष्मणः ॥ ज्योतिश्चूर्णमभूत् ज्योत्स्ना लीना राजादि- यक्ष्मणि । द्रवीभूताः सुधाः सर्व्वा गर्भे रोगस्य च स्थिताः ॥ यदा निर्गालयामास सुधां ब्रह्मा गदान्तरात् । तदा ज्योत्स्ना सुधा ज्योतिः सर्व्वं तस्माद्- वहिर्गतम् ॥ क्षीरोदसागरे क्षिप्तं तत्सर्व्वं विधिना तदा । देवान् गिरौ परित्यज्य स्वयं गत्वा द्रुतं ततः ॥ ततोऽमृतानि प्रक्षाल्य कलाचूर्णानि वारिधेः । ज्योत्स्नाञ्चाप्याजगामाशु गृहीत्वा तत्त्रयं गिरिम् ॥ क्षीरोदाद्गिरिमागम्य चन्द्रभागं तदा विधिः । देवमध्ये कलाचूर्णं सुधां ज्योत्स्नां न्यवीविशत् ॥ संस्थाप्य तत्त्रयं ब्रह्मा देवानां मध्यतस्ततः । जगाद राजयक्ष्माणं तत्स्थानादि निदेशयन् ॥ ब्रह्मोवाच । सर्व्वदा यो दिवा रात्रौ सन्ध्यायां वनितारतः । सेवते सुरतं तस्मिन् राजयक्ष्मन् वसिष्यसि ॥ प्रतिश्यायश्वासकासयुक्तो यो मैथुनं चरेत् । स ते प्रवेश्यः सततं श्लेष्मणश्च तथाविधः ॥ कृष्णाख्या मृत्युपुत्त्री या भवतः सदृशी गुणैः । सा तेऽस्तु भार्य्या सततं भवन्तमनुयास्यति ॥ क्षीणत्वं भवतः कृत्यं ततस्त्वं विषये कुरु । द्रुतं गच्छ यथाकामं चन्द्रे त्वं विमुखो भव ॥ मार्कण्डेय उवाच । एवं विसृष्टो विधिना राजयक्ष्मा महागदः । पश्यतां सर्व्वदेवानामन्तर्द्धानं जगाम ह ॥ अन्तर्हिते महारोगे ब्रह्मा लोकपितामहः । चन्द्रं समग्रयामास कलापञ्चदशैधितम् ॥ तेन क्षीरोदधौतेन सुधापूगेन वात्मभूः । सज्योत्स्नैस्तु कलाचूर्णैः पूर्व्ववच्चाकरोद्विधुम् ॥ स षोडशकलापूर्णः पूर्व्ववद्विबभौ यदा । चन्द्रस्तदा सर्व्वदेवा मुमुदुस्तस्य दर्शनात् ॥ अथ चन्द्रस्तदा पूर्णः प्रणिपत्य पितामहम् ॥ उवाचेदं सुरसदो मध्यगो नातिहर्षितः ॥

पृष्ठ ४/१२४

सोम उवाच । न स्थानं पूर्व्ववद्ब्रह्मन् शरीरे मम वर्त्तते । न वीर्य्यं वा तथोत्साहो विसीदन्त्यङ्गसन्धयः ॥ नोत्सहे पूर्व्ववच्चेष्टां विधातुं सुतरामहम् । चेष्टाहीनस्त्वनुदिनं वर्त्तेयं केन लोकभृत् ॥ ब्रह्मोवाच । ग्रस्तस्य यक्ष्मणा सोम यदभूदङ्गसन्धयः । पूर्व्वं विशीर्णा भवतस्तत्पूर्णमभवन्न हि ॥ अधुना भवतो देहचूर्णं निःसारितं मया । शरीरात् सामृतज्योत्स्ना अञ्जसा राज- यक्ष्मणः ॥ तेषां प्रक्षालनविधौ लवशो यत् स्थितं जले । ज्योत्स्नायाश्च सुधायाश्च तेन हीनो भवान् यतः । ततोऽङ्गसन्धयो राजंस्तव सीदन्ति साम्प्रतम् ॥ अत्रोपायं विधास्यामि यथा नार्त्तिं लभेद्भवान् । प्राजापत्यः पुरोडाशो हवनीयः पुरोऽध्वरे ॥ ऐन्द्रस्ततोऽनु चाग्नेयः प्रदेयः सर्व्वतः क्रतौ । ततोऽनु भवतो भागः पुरोडाशो मया कृतः ॥ तेन भागेन भुक्तेन नित्यं यज्ञहुतेन हि । पूर्ब्बवत्ते समुत्साहः स्थानं वीर्य्यं भविष्यति ॥ यश्चामृतकणास्तोये क्षीरोदस्य स्थितास्तव । शरीरचूर्णं यावत्ते ज्योत्स्नायाश्चापि ये कणाः । वृद्धिं यास्यन्ति सततं क्षीरसागरमध्यगाः ॥ स्वारोचिषेऽन्तरे प्राप्ते द्वितीये शङ्करांशजः । दुर्व्वासा भविता विप्रः प्रचण्डश्चण्डभास्वरः ॥ स महेन्द्रस्याविनयात् शापं दत्त्वा सुदारुणम् । करिष्यति त्रिभुवनं निःश्रीकं ससुरासुरम् ॥ श्रिया हीने ततो लोके भविता लोकविप्लवः । यथा तव क्षयात् सोम प्रवृत्तो लोकविप्लवः ॥ तन्मानुषप्रमाणेन तृतीये तु कृते युगे । भविष्यति स्थास्यति च यावद्युगचतुष्टयम् ॥ ततश्चतुर्थे सम्प्राप्ते सह देवैः कृते युगे । क्षीरोदं निर्म्मथिष्यामः शम्भुर्विष्णुरहं तथा ॥ मन्थानं मन्दरं कृत्वा सर्पराजं तथांशुकम् ॥ यज्ञभागेषु हीनेषु देवान्नार्थं वयं ततः । मथिष्यामः समं देवैः क्षीरोदं सह दानवैः । त्वच्छरीरामृतमिदं यत् स्थितं क्षीरसागरे ॥ तत्प्रमथ्य ग्रहीष्यामो राशीभूतं तथाक्षयम् । सर्व्वौषध्यन्तरे कृत्वा त्वच्छरीरं तदा वयम् । क्षेप्स्थामः सागरजले शरीरार्थं विधो तव ॥ निर्म्मथ्य सागरं पश्चात् समुद्धार्य्य यदामृतम् । तदा तव वपुस्तस्मिन्नपूर्ब्बं सम्भविष्यति ॥ ओजो वीर्य्यांशुकं कान्तमक्षयञ्च सुधात्मकम् । दृढाङ्गसन्धिकं चारु भविष्यति वपुस्तव ॥ मार्कण्डेय उवाच । सुधांशुमेवमाभाष्य ब्रह्मा लोकपितामहः । विधोः क्षयाय मासार्द्धं वृद्धये यत्नवानभूत् ॥ यथा दक्षेण गदितं मासार्द्धं यातु चन्द्रमाः । क्षयं वृद्धिञ्च मासार्द्धं यत्नं तत्राकरोद्विधिः ॥ यतः षोडशधा चन्द्रं सुरज्येष्ठो विभक्तवान् । विभज्य च सुरान् सर्व्वान् समुवाचेदमद्भुतम् ॥

कलाः षोडश चन्द्रस्य तत्रैका शम्भुमूर्द्धनि । तिष्ठत्यद्यावधि पराः क्षयं यान्तु क्षयं विना ॥ क्षयेण यदि रोगेण मासार्द्धं दक्षवाक्यतः । क्षयाय पीड्यते चन्द्रो नोपशान्तिः सदा भवेत् ॥ किन्त्वस्य या कला शम्भौ ज्योत्स्ना गच्छन्तु तां प्रति । चतुर्द्दशकलासंस्थाः प्रतिमासं सुरोत्तमाः ॥ चतुर्द्दशकलासंस्थान्यमृतानि पिबन्तु वै । प्रतिपत्तिथिमारभ्य भवन्तस्त्वाचतुर्द्दशीम् ॥ तेजोभागाः सूर्य्यविम्बं चतुर्द्दशतिथौ क्रमात् । प्रविशन्तु क्षयं त्वेवं कृष्णपक्षे विधोर्भवेत् ॥ यातु शषा कलादर्शे हरित्पत्रे पलायिता । तिष्ठतु प्रथमे भागे तिथौ तस्यां निशापतेः ॥ द्वितीये दर्शभ्रागे तु रोहिण्या यातु मन्दिरम् । तृती तु सरस्वत्यां स्नात्वा सन्धुक्षितो विधुः ॥ चतुर्थे बलसंपूर्णस्तिथिभागे विभावसोः । मण्डलं यातु चन्द्रोऽयं सविम्बरथघोटकः ॥ यावत्कालेन हि कला प्रथमा क्षयमाप्नुयात् । एवमेवं कृष्णपक्षे तावत्स्था प्रतिपत् भवेत् ॥ द्वितीयादौ कृष्णपक्षे वृद्धिर्ह्नासस्तथाविधः । तिथीनां वृद्धिहेतुश्च शुक्ले कृष्णे तथा भवेत् ॥ ततः पुनः शुक्लपक्षे यावत् पूर्ब्बा कलोदिता । वृद्धिमैति भवेत्तावत् प्रतिपत्तिथिरादितः ॥ ततो द्वितीयभागस्य या ज्योत्स्ना हरमूर्द्धनि । स्थितायां वै कलायान्तु गता सा पुनरेष्यति ॥ युष्माभिस्तु भवेत् पेयममृतं यद्दिने दिने । तद्द्वितीयादितिथिभिः पूर्णान्ताभिः सदैव हि ॥ स्वयमुत्पत्स्यते चन्द्रो ज्योत्स्नायोगात् सुरो- त्तमाः । यथा दिने दिने भागाः क्षयं यान्ति तथा विधोः ॥ वृद्धिं गच्छन्त्यनुदिनं शुक्लपक्षेऽन्वहं सुराः । तेजोभागः सूर्य्यविम्बात् पुनरेव समेष्यति ॥ प्रयास्यति कृष्णपक्षे यथाभागक्रमन्तथा । ज्योत्स्नाहरशिरश्चन्द्रात् प्रत्यहं पुनरेष्यति ॥ तेजोभागः सूर्य्यविम्बादमृतं वत्स्यते स्वयम् । एवं वृद्धिः शुक्लपक्षे सुधांशोः संभविष्यति ॥ पक्षयोः शुक्लकृष्णत्वं चन्द्रवृद्धिक्षयाद्भवेत् । यावत्कालेन यो भागं क्षयं वृद्धिञ्च यास्यति ॥ तावत्कालमभिव्याप्य तिथिः स्थास्यति सा पुनः ॥ चिरेण वृद्धिर्यदि वा क्षयो वा द्रुतेन वृद्धिर्यदि वा क्षयो वा । द्रुतात्तिथीनां तु सदा क्षयः स्या- च्चिरात्तु वृद्धिस्थितिषु प्रवेशे ॥ हव्यं कव्यञ्च चन्द्रेण विना न संभविष्यति । तस्मात् तयोः प्रवृद्ध्यर्थं चन्द्रं रक्षन्तु देवताः ॥ आस्वादनीयः शुभ्रांशुः कलाशेषोऽनुमासतः । अमावास्यापराह्ने तु पितृभी रोहिणीगृहे ॥ तस्यैवास्वादनात् कव्यं वृद्धिं यास्यति चान्वहम् । तेन कव्येन पितरस्तृप्तिं यास्यन्ति वै पराम् ॥ श्रीमार्कण्डेय उवाच । ततः सुरगणाः सर्व्वे यथोक्तं विधिना तथा ।

चक्रुर्लोकहितार्थाय चन्द्रस्य क्षयवृद्धये ॥ महादेवोऽपि चन्द्रार्द्धं स्वरूपं परमात्मनः । जग्राह देवैर्विधिना शिरसाभ्युदितो भृशम् ॥ यत्तेजः परमं नित्यमजमव्ययमक्षयम् । तत्स्वरूपाश्चन्द्रकलाः शापतस्तु क्षयं गताः ॥ प्रविशन्ति यदा ज्योतिरानन्दमजरं परम् । योगिनान्तु तदा तेषां चित्तं तल्लीनमेष्यति ॥ महादेवशिरःसंस्थे लीने चित्ते सुधानिधौ । चन्द्रद्वारा भवेन्मुक्तिरित्येवं वैदिकी श्रुतिः ॥ एतज्ज्ञात्वा महादेवः क्षयवृद्ध्या विना कृतम् । हिताय सर्व्वलोकानां जग्राह शिरसा विधुम् ॥ चन्द्रज्योत्स्नासमायोगादोषध्यो यान्ति वृद्धये । सर्व्वौषधीषु वृद्धासु प्रवर्त्तन्ते ततोऽध्वराः ॥ अध्वरेषु प्रवृत्तेषु स्वान् स्वान भागांस्तु देवताः । परिगृह्णन्ति पितरस्तथा कव्यानि भूरि च ॥ अमृतं ब्रह्मणा सृष्टं यद्देवेभ्यः पूरातनम् । तेन तृप्यन्ति हीना ये हव्यभागेन दैवताः ॥ यज्ञेनाप्यायिते तच्च ज्योत्स्नाभिर्वृद्धिमेति वै । यज्ञज्योत्स्ना विना भूतं तच्च स्यात् क्षीण- मन्यथा ॥ अतोऽमृतस्य यज्ञस्य चन्द्रमाः कारणं स्वयम् । अतोऽस्य दक्षशापात्तु रक्षायै तच्चिकीर्षितम् ॥ अद्यापि कृष्णपक्षेऽपि सुधा संपीयते सुरैः । तेजः सूर्य्यं याति शम्भोश्चन्द्रार्द्धं ज्योत्स्निकातथा । पुनश्च शुक्लपक्षे तु शेषोदेति कला ततः । ज्योत्स्नाद्वितीयो भागस्तु तेजोभागो द्वितीयकः ॥ अन्वेत्युग्रशिरश्चन्द्रात् सूर्य्यविम्बाद्यथाक्रमम् । कलाः षोडश चन्द्रस्य तत्रैका शम्भुशेखरे ॥ सितासितावुभौ पक्षौ शेषाणामुदयक्षयौ । इति वः सर्व्वमाख्यातं विभक्तश्चन्द्रमा यथा ॥ ब्रह्मणा पर्व्वतश्रेष्ठे तथा तच्चन्द्रभागतः । यज्ञभागे स्थिते यस्माद्देवार्थमकरोद्धिधुम् । कव्ये स्थितेऽपि पित्रर्थं तिथिवृद्धिक्षयौ यथा ॥ इदं पुण्यतमाख्यानं यः शृणोति सकृन्नरः । राजयक्ष्मा तस्य कुले न कदाचिद्भविष्यति ॥ यक्ष्मणा परिभूतो यः शृणोति वचनं विधेः । अचिरात् यक्ष्मणा मुक्तः स भवेन्नरसत्तमः ॥ इदं स्वस्त्ययनं पुण्यं गुह्यात् गुह्यतरं परम् । यः शृणोत्येकचित्तः सन् स महापुण्यभाग्- भवेत् ॥” इति कालिकापुराणे २१ अध्यायः ॥ राजयोग्यः, त्रि, (राज्ञो योग्यः ।) राजार्हः । नृपोचितः । यथा, -- “त्रिकोणकण्टके सौम्ये पापे चोपचयस्थिते । राजयोग्या भवेन्नारी सुन्दरी कुलवर्द्धिनी ॥” इति जातकामृतम् ॥ राजरङ्गं, क्ली, (राजयोग्यं रङ्गम् ।) रजतम् । इति शब्दरत्नावली ॥ राजराजः, पुं, (राज्ञामपि राजा धनाधिपत्वात् । “राजाहःसखिभ्यष्टच् ।” ५ । ४ । ९१ । इति टच् ।) कुबेरः । इत्यमरः । १ । १ । ६३ ॥ (यथा, किरातार्ज्जुनीये । ५ । ५१ ।

पृष्ठ ४/१२५

“इत्युक्त्वा सपदि हितंप्रियं प्रियार्हे धाम स्वं गतवति राजराजभृत्ये । सोत्कण्टं किमपि पृथासुतः प्रदध्यौ सन्धत्ते भृशमरतिं हि सद्वियोगः ॥”) सार्व्वभौमः । (यथा, रामायणे । २ । ९२ । १४ । “प्रयाणमिति च श्रुत्वा राजराजस्य योषितः । हित्वा यानानि यानार्हा ब्राह्मणं पर्य्यवारयन् ॥”) सुधाकरः । इति मेदिनी । जे, ३६ ॥ राजरीतिः, स्त्री, पित्तलविशेषः । तत्पर्य्यायः । पाकतुण्डी २ राजपुत्त्री ३ महेश्वरी ४ ब्रह्माणी ५ ब्रह्मारीतिः ६ कपिला ७ पिङ्गला ८ । अस्य गुणाः । तिक्तत्वम् । शीतलत्वम् । लवणत्वम् । शोधनत्वम् । पाण्डुवातक्रिमिप्लीहपित्तनाशि- त्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ राजर्षिः, पुं, (राजा ऋषिरिव श्रेष्ठत्वात् ।) ऋतपर्णादिराजः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ तस्य स्मरणं कलिनाशनम् । यथा, -- “कर्कोटकस्य नागस्य दमयन्त्या नलस्य च । ऋतपर्णस्य राजर्षेः कीर्त्तनं कलिनाशनम् ॥” इति महाभारतम् ॥ राजलक्ष्मा, [न्] पुं, (राज्ञो लक्ष्म चिह्नं यत्र ।) युधिष्ठिरः । इति धनञ्जयकोषः ॥ (राजचिह्न- युक्ते, त्रि ॥) राजलक्ष्मीः, स्त्री, (राज्ञो लक्ष्मीः ।) राजश्रीः । यथा, ज्योतिषतत्त्वे । “मन्त्रप्रभावनिपुणः प्रमदाविलासः श्वेतातपत्रनृपपूजितदेशलाभः । हस्त्यश्वलाभधनपूर्णमनोरथः स्यात् शौक्री दशा भवति निश्चलराजलक्ष्मीः ॥” राजवंश्यः, त्रि, (राजवंशे भवः । राजवंश + यत् ।) राजवंशोद्भवः । तत्पर्य्यायः । राज- बीजी २ । इत्यमरः । २ । ७ । २ ॥ राजवर्त्म, [न्] क्ली, (राज्ञो वर्त्म पन्थाः ।) राज- पथः । तत्पर्य्यायः । घण्टापथः २ संसरणम् ३ श्रीपथः ४ उपनिष्क्रमणम् ५ उपनिष्करम् ६ महापथः ७ । इति हेमचन्द्रः । ४ । ५३ ॥ राजवला, स्त्री, (राजते शोभते इति । राज् + अच् । राजा वला इति कर्म्मधारयः ।) भद्रवला । इत्यमरः । २ । ४ । १५३ ॥ गन्ध- भादालिया इति भाषा ॥ राजवल्लभः, पुं, (राज्ञां वल्लभः ।) राजादनी । राजाम्रः । राजबदरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ नारायणदासकविराजकृतद्रव्यगुणग्रन्थविशेषः । यथा, -- “श्रीनारायणदासेन कविराजेन धीमता । प्रतिसंस्क्रियते द्रव्यगुणोऽयं राजवल्लभः ॥” इति तस्य द्वितीयश्लोकः ॥ नृपप्रिये, त्रि ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ४९ । ४९ । “दुष्टप्रायो विना क्षेत्रैः परभूमिचरो बली । ग्राम एवाक्रिमीसंज्ञो राजवल्लभसंश्रयः ॥”) राजवल्ली, स्त्री, (राजप्रिया वल्ली ।) तोयवल्ली । इति रत्नमाला ॥ उक्व्या इति भाषा ॥

राजवान्, [त्] त्रि, (राजास्त्यस्येति । राजन् + मतुप् । मस्य वः ।) राजमात्रयुक्तदेशः । यथा, -- “सुराज्ञि देशे राजन्वान् स्यात्ततोऽन्यत्र राज- वान् ॥” इत्यमरः । २ । १ । १३ ॥ (नृपविशिष्टः । यथा, महाभारते । ५ । १ । ७ । “रराज सा राजवती समृद्धा ग्रहैरिव द्यौर्व्विमलैरुपेता ॥”) राजवाहः, पुं, (राजानं वहतीति । वह् + अण् ।) घोटकः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ राजवाह्यः, पुं, (राज्ञां वाह्यः ।) राजवाहक- हस्ती । तत्पर्य्यायः । उपवाह्यः २ । इति हेमचन्द्रः ॥ विजयकुञ्जरः ३ । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ राजवहनीये, त्रि ॥ राजवृक्षः, पुं, (वृक्षाणां राजा । राजदन्तादित्वात् परनिपातः ।) आरग्वधवृक्षः । इत्यमरः ॥ पियालवृक्षः । इति मेदिनी ॥ लङ्कास्थायी वृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ लङ्कासिज् इति भाषा ॥ राजशणः, पुं, (राजः शोभमानः शणः ।) पट्टः । इति शब्दमाला ॥ पाट् इति भाषा ॥ राजसफरः, पुं, इल्लिशमत्स्यः । इति हारावली ॥ राजशय्या, स्त्री, (राज्ञः शय्या ।) राज्ञः शय- नीयम् । तत्पर्य्यायः । महाशय्या २ । इति हेमचन्द्रः ॥ राजशाकः, पुं, (राजप्रियः शाकः । शाकानां राजा इति वा ।) वास्तूकम् । इति राज- निर्घण्टः ॥ राजशुकः, पुं, (शुकानां राजा । राजदन्तादित्वात् परनिपातः ।) पक्षिविशेषः । राजा शूगा इति हिन्दी भाषा । तत्पर्य्यायः । प्राज्ञः २ शतपत्रः ३ नृपप्रियः ४ । इति राजनिर्घण्टः ॥ राजशृङ्गं, क्ली, राजच्छत्रम् । तत्पर्य्यायः । कनक- दण्डकम् २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ राजशृङ्गः, पुं, मद्गुरमत्स्यः । इति हेमचन्द्रः ॥ राजसः, त्रि, (रजसो भवः । रजस् + अण् ।) रजोगुणोद्भवः । लल्लक्षणं यथा, -- “आरम्भरुचिताधैर्य्यमसत्कार्य्यपरिग्रहः । विषयोपसेवा चाजस्रं राजसं गुणलक्षणम् ॥” आरम्भरुचिता फलार्थं कर्म्मानुष्ठानशीलता ॥ * ॥ संक्षेपतस्तल्लक्षणं यथा, -- “येनास्मिन् कर्म्मणा लोके ख्यातिमिच्छति पुष्कलाम् । न च शोचत्यसम्पत्तौ तद्विज्ञेयन्तु राजसम् ॥” तस्माद्गतिर्यथा, -- “देवत्वं सात्त्विका यान्ति मनुष्यत्वञ्च राजसाः । तिर्य्यक्त्वं तामसा नित्यमित्येषा त्रिविधा गतिः ॥” तद्गतिप्रकारा यथा, -- “झल्ला मल्ला नटाश्चैव पुरुषाः शस्त्रवृत्तयः । द्यूतपानप्रसक्ताश्च जघन्या राजसी गतिः ॥ राजानः क्षत्त्रियाश्चैव राज्ञश्चैव पुरोहिताः । वादयुद्धप्रधानाश्च मध्यमा राजसी गतिः ॥

गन्धर्व्वा गुह्यका यक्षा विबुधानुचराश्च ये । तथैवाप्सरसः सर्व्वा राजसीषूत्तमा गतिः ॥” इति वामने १२ अध्यायः ॥ राजसाहारा यथा, -- “कट्वम्ललवणात्युष्णतीक्ष्णरूक्षविदाहिनः । आहारा राजसस्येष्टा दुःखशोकामयप्रदाः ॥” राजसयज्ञो यथा, -- “अभिसन्धाय तु फलं दम्भार्थमपि चैव यत् । इज्यते भरतश्रेष्ठ तं यज्ञं विद्धि राजसम् ॥” राजसतपो यथा, -- “सत्कारमानपूजार्थं तपो दम्भेन चैव यत् । क्रियते तदिह प्रोक्तं राजसं चलमध्रुवम् ॥” * ॥ राजसदानं यथा, -- “यत्तु प्रत्युपकारार्थं फलमुद्दिश्य वा पुनः । दीयते च परिक्लिष्टं तद्दानं राजसं स्मृतम् ॥” इति श्रीभगवद्गीतायाम् १७ अध्यायः ॥ राजसत्यागो यथा, -- “दुःखमित्येव यत् कर्म्म कायक्लेशभयात् त्यजेत् । स कृत्वा राजसत्यागं नैव त्यागफलं लभेत् ॥” राजसज्ञानं यथा, -- “पृथक्त्वेन तु यज्ज्ञानं नानाभावान् पृथग्- विधान् । वेत्ति सर्व्वेषु भूतेषु तज्ज्ञानं विद्धि राजसम् ॥” राजसकर्म्म यथा, -- “यत्तु कामेप्सुना कर्म्म साहङ्कारेण वा पुनः । क्रियते बहुलायासं तद्राजसमुदाहृतम् ॥” * ॥ राजसकर्त्ता यथा, -- “रागी कर्म्मफलप्रेप्सुर्लुब्धो हिंसात्मकोऽशुचिः । हर्षशोकान्वितः कर्त्ता राजसः परिकीर्त्तितः ॥” राजसी बुद्धिर्यथा, -- “यया धर्म्ममधर्म्मञ्च कार्य्यञ्चाकार्य्यमेव च । अयथावत् प्रजानाति बुद्धिः सा पार्थ राजसी ॥” राजसी धृतिर्यथा, -- “यया तु धर्म्मकामार्थान् धृत्या धारयते- ऽर्ज्जुन । प्रसङ्गेन फलाकाङ्क्षी धृतिः सा पार्थ राजसी ॥” राजससुखं यथा, -- “विषयेन्द्रियसंयोगात् यत्तदग्रेऽमृतोपमम् । परिणामे विषमिव तत् सुखं राजसं स्मृतम् ॥” इति श्रीभगवद्गीतायाम् १८ अध्यायः ॥ * ॥ राजसपुराणानि यथा, -- “ब्रह्माण्डं ब्रह्मवैवर्त्तं मार्कण्डेयं तथैव च । भविष्यं वामनं ब्राह्मं राजसानि निबोधत ॥” ॥ राजसस्मृतयो यथा, -- “च्यावनं याज्ञवल्क्यञ्च आत्रेयं दाक्षमेव च । कात्यायनं वैष्णवञ्च राजसाः स्वर्गदा मताः ॥” इति पाद्मोत्तरखण्डे ४३ अध्यायः ॥ राजसदनं, क्ली, (राज्ञः सदनम् ।) राजगृहम् । तत्पर्य्यायः । सौधः २ । इत्यमरः । २ । २ । १० ॥ भूपालभवनम् ३ सुधामयम् ४ । इति शब्द- रत्नावली ॥ तद्भेदा यथा, -- “सौधोऽस्त्री राजसदनमुपकार्य्योपकारिका । स्वस्तिकः सर्व्वतोभद्रो नन्द्यावर्त्तादयोऽपि च । विच्छन्दकः प्रभेदा हि भवन्तीश्वरसद्मनाम् ॥” इत्यमरः । २ । २ । १० ॥