शब्दकल्पद्रुमः/मुगूहः

पृष्ठ ३/७४१

मुगूहः, पुं, दात्यूहपक्षी । इति भूरिप्रयोगः ॥ मुग्धः, त्रि, (मुह् + कर्त्तरि क्तः ।) मूढः । (यथा, ऋग्वेदे । ५ । ४० । ५ । “अक्षेत्रविद् यथा मुग्धो भुवनान्यदीधयुः ॥”) सुन्दरः । इति विश्वः ॥ (यथा, मेघदूते । १४ । “दृष्टोत्साहश्चकितचकितं मुग्धसिद्धा- ङ्गनाभिः ॥”) मुग्धबोधं, क्ली, (मुग्धः सुन्दरः बोधः ज्ञानं पद- पदार्थानां भवत्यस्मात् । यद्बा, मुग्धान् मूढान् अल्पबुद्धीन् जनान् बोधयतीति । मुग्धबोधम् । इति दुर्गादासः । मुग्ध + बुध् + “कर्म्मण्यण् । ३ । २ । १ । इति अण् ।) वोपदेवकृतव्याकरण- विशेषः । यथास्याद्यश्लोकः । “मुकुन्दं सच्चिदानन्दं प्रणिपत्य प्रणीयते । मुग्धबोधं व्याकरणं परोपकृतये मया ॥” मुग्धा, स्त्री, (मुग्ध + टाप् ।) नायिकाविशेषः । (सा च नायिका स्वीयापरकीयाभेदेन द्विविधा ।) तत्र स्वीयापि त्रिविधा । मुग्धा मध्या प्रगल्भा च । तत्राङ्कुरितयौवना मुग्धा । सा च ज्ञातयौवना अज्ञातयौवना च । सैव क्रमशो लज्जाभय- पराधीनरतिर्नवोढा । सैव जातप्रश्रया विश्रब्ध- नवोढा । अस्याश्चेष्टा क्रिया मनोहरा । कोपे मार्द्दवं नवविभूषणे समीहा च ॥ मुग्धा यथा । “आज्ञप्तं किल कामदेवधरणीपालेन काले शुभे वस्तुं वास्तुविधिं विधास्यति तनौ तारुण्य- मेणीदृशः । दृष्ट्या खञ्जनचातुरी मुखरुचा सौधाकरी माधुरी वाचा किञ्च सुधासमुद्रलहरी लाषण्यमाम- न्त्र्यते ॥” * ॥ अज्ञातयौवना यथा, -- “नीरात्तीरमुपागता श्रवणयोः सीम्नि स्फुर- न्नेत्रयोः श्रोत्रे लग्नमिदं किमुत्पलमिति ज्ञातुं करं- न्यस्यति । शैबालाङ्कुरशङ्कया शशिमुखी रोमावलीं प्रोञ्छति श्रान्तास्माति मुहुः सखीमविदितश्रोणीभरा पृच्छति ॥” ज्ञातयौवना यथा, -- “स्वयम्भूः शम्भुरम्भोजलोचने त्वत्पयोधरः । नखेन कस्य धन्यस्य चन्द्रचूडो भविष्यति ॥” नवोढा यथा, -- “हस्ते धृतापि शयने विनिवेशितापि क्रोडे कृतापि यतते बहिरेव गन्तुम् । जानीमहे नवबधूरथ तस्य वश्या यः पारदं स्थिरयितुं क्षमते करेण ॥” द्वितीया यथा, -- “बलान्नीता पार्श्वं मुखमनुमुखं नैव कुरुते धुनाना मूर्द्धानं क्षिपति वदनं चुम्बनविधौ । हृदि न्यस्तं हस्तं क्षिपति गमनारोपितमना नवोढा वोढारं रमयति च सन्तापयति च ॥” विश्रब्धनवोढा यथा, --

“दरमुकुलितनेत्रपालिनीवी- नियमितबाहुकृतोरुयुग्मबन्धम् । करकलितकुचस्थलं नवोढा स्वपिति समीपमुपेत्य कस्य यूनः ॥” इति रसमञ्जरी ॥ मुच इ ङ कल्कने । दम्भे । शाठ्ये । इति कवि- कल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-आत्म०-अक०- सेट् ।) द्बौ पञ्चमस्वरिणौ । इ मुञ्च्यते । ङ मुञ्चते ङ मोचते । इति दुर्गादासः ॥ मुच ङ कल्कने । दम्भे । शाठ्ये । इति कवि- कल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-आत्म०-अक०- सेट् ।) द्बौ पञ्चमस्वरिणौ । इ मुञ्च्यते । ङ मुञ्चते ङ मोचते । इति दुर्गादासः ॥ मुच ऌ श प ञ औ मोक्षे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदा०-उभ०-सक०-बन्धनरहितीभावे अक०- अनिट् ।) मोक्षस्त्यागः । ऌ अमुचत् । श प ञ मुञ्चति मुञ्चते धनं दाता । बन्धन- रहितीभावे अकर्म्मकोऽयम् । आलानान्मुक्तो गजः कर्त्तरि क्तः । एवं पापान्मुक्त इत्यादौ पापबन्धनान्मुक्त इत्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ मुच क मोक्षे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०- पर०-सक०-सेट् ।) क मोचयति । मोक्षस्त्यागः । इति दुर्गादासः ॥ मुचिरः, त्रि, (मुञ्चति धनादिकं ददातीति । मुच् + “इषिमदिमुदिखिदिच्छिदिभिदिमन्दि- चन्दितिमिमिहिमुहिमुचीति ।” उणा० १ । ५२ । इति किरच् ।) दाता । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ मुचिरः, पुं, (मुच् + किरच् ।) धर्म्मः । वायुः । देवता । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ मुचुकुन्दः, पुं, (मुच् + बाहुलकात् कुः । मुचुः कुन्द इवेति । राजदन्तादित्वात् पूर्ब्बनिपातः ।) पुष्पवृक्षविशेषः । मेकचन्द इति हिन्दी भाषा । (यथा, राजेन्द्रकर्णपूरे । १० । “आनन्दं मुचुकुन्दकन्दलि ! भज स्वस्थासि वासन्तिके ! ।”) तत्पर्य्यायः । छत्रवृक्षः २ चित्रकः ३ प्रति- विष्णुकः ४ । इति भावप्रकाशः ॥ बहुपुत्त्रः ५ सुदलः ६ हरिवल्लभः ७ सुपुष्पः ८ अर्घ्यार्हः ९ लक्षणकः १० रक्तप्रस्रवः ११ । अस्य गुणाः । कटुत्वम् । तिक्तत्वम् । कफवातनाशित्वम् । कण्ठकरत्वम् । त्वग्दोषशोफशमनत्वम् । जीर्ण- ज्वरविनाशनत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ शिरःपीडापित्तास्रविषनाशित्वम् । इति भाव- प्रकाशः ॥ * ॥ मान्धातृराजपुत्त्रः । इति श्रीभागवतम् । ९ । ७ । ३८ । (यथा च देवीभागवते । ७ । १० । ४ । “तस्यामुत्पादयामास मान्धाता द्बौ सुतौ नृप ! । पुरुकुत्सं सुविख्यातं मुचुकुन्दं तथापरम् ॥”) मुचुटी, स्त्री, अङ्गुलिमोटनम् । आङ्गुलमट्कान इति भाषा । यथा, -- “मुचुटीं मुकुटी चैव भवेदङ्गुलिमोटने ।” इति शब्दरत्नावली ॥ मुष्टिः । मुठा इति भाषा । यथा, -- “सम्पिण्डिताङ्गुलिः पाणिर्मुष्टिर्मुस्तु बुचुट्यपि ।” इति हेमचन्द्रः । ३ । २६१ ॥

मुज इ क मृजाध्वन्योः । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०-पर०-मार्ज्जने सक०-ध्वनौ अक०-सेट् ।) द्वौ पञ्चमस्वरिणौ । इ क मुञ्ज- यति । क मोजयति । इति दुर्गादासः ॥ मुज क मृजाध्वन्योः । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०-पर०-मार्ज्जने सक०-ध्वनौ अक०-सेट् ।) द्वौ पञ्चमस्वरिणौ । इ क मुञ्ज- यति । क मोजयति । इति दुर्गादासः ॥ मुञ्चकः, पुं, (मुचिङ + ण्वुल् ।) मुष्ककवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ मुञ्जः, पुं, (मुञ्ज्यते मृज्यते अनेन । मुञ्ज + करणे अच् ।) तृणविशेषः । मुँज इति भाषा ॥ (यथा, पञ्चदश्याम् । १ । ४२ । “यथा मुञ्जादीषिकैवमात्मा युक्त्या समुद्धृतः । शरीरत्रितयाद्धीरैः परं ब्रह्मैव जायते ॥”) तत्पर्य्यायः । मौञ्जीतृणाख्यः २ ब्राह्मण्यः ३ तेजनाह्वयः ४ वाणीरकः ५ मुञ्जनकः ६ शीरी ७ दर्भाह्वयः ८ दूरमूलः ९ दृढतृणः १० दृढमूलः ११ बहुप्रजः १२ रञ्जनः १३ शत्रु- भङ्गः १४ । अस्य गुणाः । मधुरत्वम् । शीत- त्वम् । कफपित्तजदोषनाशित्वम् । ग्रहरक्षासु दीक्षासु च पावनत्वम् । भूतनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च । “मुञ्जो मुञ्जातको बाणः स्थूलदर्भः सुमेधसः । मुञ्जद्बयन्तु मधुरं तुवरं शिशिरं तथा ॥ दाहतृष्णाविसर्पास्रमूत्रवस्त्यक्षिरोगजित् । दोषत्रयहरं वृष्यं मेखलासूपयुज्यते ॥” इति भावप्रकाशः ॥ शरः । इति रत्नमाला । उपनयनकाले मुञ्ज- मेखलाधारणविधिर्यथा । अथैनं माणवक- माचार्य्यस्त्रिःप्रदक्षिणं त्रिवृतं मुञ्जमेखलां परि- धापयन् मन्त्रद्वयं वाचयति । इति भवदेव- भट्टः ॥ मुञ्जकेशी, [न्] पुं, (मुञ्जा इव केशाः सन्त्यस्य । इनिः ।) विष्णुः । इति हेमचन्द्रः । २ । १३१ ॥ मुञ्जरं, क्ली, (मुञ्ज्यते प्रक्षाल्यते इति । मुञ्ज + बाहुलकात् अरन् ।) शालूकम् । इति शब्दमाला ॥ मुञ्जातकः, पुं, (मुञ्जं अतति तत्सादृश्यं प्राप्नो- तीति । अत + अच् । ततः स्वार्थे कन् ।) पुष्प- शाकभेदः । अस्य गुणाः । परं स्वादुत्वम् । वृष्यत्वम् । पित्तानिलापहत्वञ्चं । इति राज- वल्लभः ॥ (यथा, सुश्रुते सूत्रस्थाने ३९ अध्याये । “हस्तिकर्णमुञ्जातकलामज्जकप्रभृतीनि ।”) मुट इ मर्द्दे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- सक०-सेट् ।) पञ्चमस्वरी । इ मुण्ट्यते । मर्द्दो मर्द्दनम् । इति दुर्गादासः ॥ मुट कि क्षुदि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा० पक्षे भ्वा०-सक०-सेट् ।) क्षुदि चूर्णीकरणे । कि मोटयति तण्डुलं शिला । यस्तु दुर्गञ्च मोटतीति हलायुधः ॥ मुट शि आक्षेपे च । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदा०-पर०-सक०-सेट् ।) पवर्गशेषादिः । शि मुटति अमुठीत् मुमोट । चकारात् क्षुदि च । मुटति द्बिषां दर्पं य इति हलायुधः । इति दुर्गादासः ॥

पृष्ठ ३/७४२

मुठ इ ङ पलायने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-अक०-पालने सक०-सेट् ।) पवर्ग- शेषादिः । पञ्चमस्वरी । इ मुण्ठ्यते । ङ मुण्ठते चौरः । इति दुर्गादासः ॥ मुड इ छिदि । मर्द्दे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०-सक०-सेट् ।) पञ्चमस्वरी । इ मुण्ड्यते । छेद इह लोमच्छेद एव । मुण्डति मुण्डं नापितः । लोमरहितं करोतीत्यर्थः । इति गुर्गादासः ॥ मुड इ ङ मग्ने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-अक०-सेट् ।) पवर्गशेषादिः । पञ्चम- स्वरी । मग्नमिति मज्जधातोः क्ते रूपं मज्जन- मित्यर्थः । इ मुण्ड्यते । ङ मुण्डते प्रस्तरो जले । चतुर्भुजस्तु मार्ज्जन इति पठित्वा मार्ज्जनं शुद्धिरिति व्याख्याय मुण्डते जलेन गात्रं लोक इत्युदाहृतवान् । इति दुर्गादासः ॥ मुण श प्रतिज्ञाने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदा०- पर०-सक०-सेट् ।) श मुणति व्रतं लोकः । प्रतिजानातीत्यर्थः । मोणिता । इति दुर्गा- दासः ॥ मुण्डं, क्ली, (मुण्ड्यन्ते उप्यन्ते केशा अस्मात् यद्बा, मुण्डते मज्जतीति । मुण्ड + अच् ।) शिरः । इति नपुंसकलिङ्गसंग्रहे अमरः । ३ । ५ । ३४ ॥ (यथा, मोहमुद्गरे । १५ । “अङ्गं गलितं पलितं मुण्डं दन्तविहीनं यातं तुण्डम् । करधृतकम्पितशोभितदण्डं तदपि न मुञ्चत्याशाभाण्डम् ॥” उपनिषद्विशेषः । तदुक्तं यथा, -- “ईशाकेनकठप्रश्नमुण्डमाण्डुक्यतित्तिरि । छान्दोग्यं बृहदारण्यमैतरेयं तथा दश ॥”) वोलम् । मुण्डायसम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ मुण्डः, पुं, (मुण्डनं मुण्डः केशापनयनं मुडि खण्डने भावे घञ् । ततः अर्श आद्यच् इत्यमर- टीकायां रायभरतौ ।) वलिराजस्य सैनिक- दैत्यविशेषः ॥ (यथा, हरिवंशे भविष्यपर्व्वणि । २३२ । ५ । “एकाक्ष एकपान्मुण्डो विद्युदक्षश्चतुर्भुजः ।” शुम्भसेनापतिर्दैत्यभेदः । यथा, माकण्डेयपुराणे । ८७ । २८ । “हे चण्ड ! हे मुण्ड ! वलैर्बहुलैः परिवारितौ ।”) मुण्डमेवावयवत्वेनास्त्यस्य । अच् ।) राहुग्रहः । इति मेदिनी । डे, २२ ॥ (मुण्डं मुण्डनं जीवि- कात्वेनास्त्यस्य । अच् ।) नापितः । इति जटाधरः ॥ (मुण्डनं स्कन्धावच्छेदे खण्डनम- स्त्यस्य । अच् ।) स्थाणुवृक्षः । इति केचित् ॥ मुण्डः, पुं, क्ली, (मुण्ड + अच् ।) मूर्द्धा । इति मेदिनी । डे, २२ ॥ मुण्डः, त्रि, मुण्डितः । इत्यमरः । २ । ६ । ४८ ॥ द्वे मुण्डितमुण्डे । मुडि खण्डने भावे घञि मुण्डो मुण्डनं केशापनयनं तद्योगात् अर्श आद्यचि मुण्डः पुमान् स्त्रियां मुण्डा । इत्यमरटीकायां

भरतः ॥ (यथा, महाभारते । १ । ११९ । ८ । ‘चरन् भैक्षं मुनिर्मुण्डश्चरिष्यामि महीमिमाम् ॥’) मुण्डकं, क्ली, (मुण्डमेवेति मुण्ड + स्वार्थे कन् ।) मस्तकम् ॥ (उपनिषद्बिशेषश्च ॥) मुण्डकः, पुं, (मुण्डयतीति । मुडि + ण्वुल् ।) नापितः । इति हेमचन्द्रः । ३ । २३० ॥ मुण्डचणकः, पुं, (मुण्डित इव चणकः ।) कलायः । इति राजनिर्घण्टः ॥ मुण्डनं, क्ली, (मुण्ड + ल्युट् ।) केशच्छेदनम् । तत्पर्य्यायः । भद्रकरणम् २ वपनम् ३ परि- वापनम् ४ क्षौरम् ५ । इति हेमचन्द्रः । ३ । ५८७ ॥ (यथा, महाभारते । १२ । २३ । ४६ । “भ्रातुरस्य हितं वाक्यं शृणु धर्म्मज्ञसत्तम ! । दण्ड एव हि राजेन्द्र ! क्षत्त्रधर्म्मो न मुण्डनम् ॥”) मुण्डफलः, पुं, (मुण्डवत् फलमस्य ।) नारिकेल- वृक्षः । यथा, -- “तथा मुण्डफलश्चापि विश्वामित्रप्रियोऽपि च ।” इति शब्दरत्नावली ॥ मुण्डशालिः, पुं, (मुण्डो मुण्डित इव शालिः ।) शालिभेदः । तत्पर्य्यायः । मुण्डनकः २ निःशूकः ३ अशूककः ४ । अस्य गुणाः । त्रिदोषनाशित्वम् । मधुराम्लत्वम् । बलप्रदत्वम् । रुचिकारित्वम् । दीपनत्वम् । पथ्यत्वम् । मुख- जाड्यरुजापहत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ मुण्डा, स्त्री, (मुण्ड + स्त्रियां टाप् ।) मुण्डीरिका । इति मेदिनी । डे, २२ ॥ मुण्डिता स्त्री । इत्य- मरटीकायां भरतः ॥ मुण्डाख्या, स्त्री, (मुण्डेत्याख्यास्याः ।) महाश्राव- णिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ मुण्डायसं, क्ली, (मुण्डञ्च तत् अयश्चेति । मुण्ड + अयस् + “अनोश्मायः सरसां जातिसंज्ञयोः ।” ५ । ४ । ९४ । इति टच् ।) लोहम् । इति राज- निर्घण्टः ॥ मुण्डितं, क्ली, (मुण्ड्यते खण्ड्यते इति । मुडि खण्डने + कर्म्मणि क्तः ।) लोहम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ वापितमुण्डे, त्रि । इत्यमरः । ३ । १ । ८५ ॥ मुण्डितिका, स्त्री, (मुण्डित + स्वार्थे कन् + स्त्रियां टाप् अत इच्च ।) वृक्षविशेषः । मुण्डीरी इति भाषा । तत्पर्य्यायः । अलम्बुषा २ श्रावणी ३ पलङ्कषा ४ कदम्बपुष्पा ५ श्रवणा ६ भूतघ्नी ७ कुम्भला ८ अरुणा ९ । इति रत्नमाला ॥ मुण्डी, [न्] पुं, (मुण्डयति केशान् वपति इति । मुण्ड + णिनिः ।) नापितः । इत्यमरः । २ । १० । १० ॥ (योगाचार्य्यविशेषः । यथा, शिव- पुराणे वायुसंहितायाम् । २ । १० । ५ -- ६ ॥ ‘महाकालश्च शूली च दण्डी मुण्डी सएव च ।’ इत्यादावारभ्य । अष्टाविंशतिसंख्याता योगाचार्य्या युगक्रमात् ।’ सम्पादितकेशच्छेदनः । यथा, महाभारते । १३ । १४ । ३७४ । “दिनेऽष्टमे तु विप्रेण दीक्षितोऽहं यथाविधि ।

दण्डी मुण्डी कुशी चीरी घृताक्तो मेखली- कृतः ॥”) मुण्डीरिका, स्त्री, (मुण्डि + बाहुलकात् ईरच् । स्त्रियां ङीष् स्वार्थे कन् । स्त्रियां टाप् “केऽणः ।” ७ । ४ । १३ । इति पूर्ब्बस्य ह्वस्वः ।) मुण्डितिका । इति जटाधरः ॥ मुत्, स्त्री, (मोदतेऽनया इति । मुद् + क्विप् ।) वृद्धिनामौषधम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ मुत्, [द्] स्त्री, (मोदनमिति । मुद् + भावे क्विप् ।) हर्षः । इत्यमरः । १ । ४ । २४ ॥ (यथा, रघु- वंशे । ३ । २५ । “उवाच धात्र्या प्रथमोदितं वचो ययौ तदीयामवलम्ब्य चाङ्गुलिम् । अभूच्च नम्रः प्रणिपातशिक्षया पितुर्मुदं तेन ततान सोऽर्भकः ॥”) मुद क संसर्गे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०-पर०- सक०-सेट् ।) क मोदयति घृतेनान्नं लोकः । इति दुर्गादासः ॥ मुद ञि ङ हर्षे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-अक०-सेट् ।) हर्षश्चित्तोत्साहः । ञि मुदितोऽस्ति ङ मोदते धनी । इति दुर्गा- दासः ॥ मुदा, स्त्री, (मुद् + घञर्थे कः ततष्टाप् ।) र्षःह । यथा । सुखमानन्दथुर्मुदा । इति शब्दरत्ना- वली ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ११६ । ३० । “तं मन्त्रं क्रियमाणं तु मन्त्रिभिस्तेन भूभृता । तत्पार्श्ववर्त्तिनी कन्या शुश्रावाथ मुदा- वती ॥”) मुदितः, त्रि, (मुद् + क्त । यद्बा, मुदा अस्य जाता । मुदा + इतच् ।) आनन्दितः । यथा, -- “आर्त्तार्त्ते मुदिता हृष्टे प्रोषिते मलिना कृशा । मृते म्रियेत या पत्यौ साध्वी ज्ञेया पतिव्रता ॥” इति शुद्धितत्त्वम् ॥ आलिङ्गनविशेषः । तस्य लक्षणं यथा । नायि- कया नायकस्य वामपार्श्वे उषित्वा वामपादं तस्योरुद्वयमध्ये स्थापयित्वा उभौ मिलित्वा यदवस्थानम् । इति कामशास्त्रम् ॥ मुदिता, स्त्री, (मोदते इति मुद् + सर्व्वधातुभ्य इन् संज्ञापूर्ब्बकविधेरनित्यत्वात् गुणाभावः । मुदिः तस्य भावः इति तल् + टाप् ।) मुदा । हर्षः । इत्यमरटीकायां मथुरेशः ॥ (यथा, पातञ्जलसूत्रम् । १ । ३३ । “मैत्रीकरुणामुदितोपेक्षाणां सुखदुःखपुण्या- पुण्यविषयाणां भावनातश्चित्तप्रसादनम् ॥”) मुदिरः, पुं, (मोदन्ते अनेन प्रजा इति । मुद् + “इषिमदिमुदीति ।” उणा० १ । ५२ । इति किरच् ।) मेघः । इत्यमरः । १ । ३ । ७ ॥ (यथा, -- गीतगोविन्दे । २ । ३ । “प्रचुरपुरन्दरधनुरनुरञ्जितमेदुरमुदिर- सुवेशम् ।”) कामुकः । इति मेदिनी । रे, २०५ । भेकः । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥

पृष्ठ ३/७४३

मुद्गः, पुं, (मोदते अनेन इति । मुद् + “मुदिग्रो- र्गग्गौ ।” उणा० १ । १२७ । इति गक् ।) पक्षिविशेषः । तत्पर्य्यायः । जलवायसः २ । इति हेमचन्द्रः । ४ । २३८ ॥ शमीधान्यभेदः । मुग इति माषा । (यथा, मनुः । ९ । ३९ । “ब्रीहयः शालयो मुद्गास्तिलामाषास्तथा यवाः ।”) तत्पर्य्यायः । सूपश्रेष्ठः २ वर्णार्हः ३ रसोत्तमः ४ भुक्तिप्रदः ५ हयानन्दः ६ सुफलः ७ वाजि- भोजनः ८ । अस्य गुणाः । कषायत्वम् । मधु- रत्वम् । कफपित्तास्रजित्त्वम् । लघुत्वम् । ग्राहि- त्वम् । शीतत्वम् । पाके कटुत्वम् । चक्षुष्यत्वम् । नातिवातलत्वञ्च । तद्यूषगुणाः । पित्तश्रमार्त्ति- शमनत्वम् । लघुत्वम् । सन्तापहारित्वम् । अरोचकनाशित्वम् । तत्सैन्धवयुक्तञ्चेत् रक्त- प्रसादनत्वम् । सर्वरुजापहारित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च । रूक्षत्वम् । स्वादु- त्वम् । अल्पानिलत्वम् । ज्वरघ्नत्वञ्च । इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ वनमुद्गगुणाः । “मुकुष्टः शीतलो ग्राही कफपित्तज्वरापहः ॥” तद्बिशेषा यथा, राजवल्लभे । “प्रधाना हरितास्तत्र वन्यमुद्गास्तु मुद्गवत् । कृष्णमुद्गा महामुद्गा गौरा हरितपीतकाः । श्वेता रक्ताश्च निर्द्दिष्टा लघवः पूर्ब्बपूर्ब्बवत् ॥” मुद्गपर्णी, स्त्री, (मुद्गस्येव पर्णान्यस्याः मुद्गपर्ण + जातौ ङीष् ।) वनमुद्गः । मुगानी इति भाषा । तत्पर्य्यायः । काकमुद्गा २ सहा ३ । इत्यमरः ॥ क्षुद्रसहा ४ शिम्बी ५ मार्ज्जार- गन्धिका ६ वनजा ७ रिङ्गिणी ८ ह्नस्वा ९ सूर्पपर्णी १० कुरङ्गिका ११ कोशिला १२ वनोद्भवा १३ वनमुद्गा १४ आरण्यमुद्गा १५ वन्या १६ । कुरङ्गिकास्थाने करञ्जिका इति च पाठः । अस्या गुणाः । हिमत्वम् । कास- वातरक्तक्षयपित्तदाहज्वरनाशित्वम् । चक्षुष्य- त्वम् । शुक्रवृद्धिकारित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च । यथा, भावप्रकाशे । “मुद्गपर्णी काकपर्णी सूर्पपर्ण्यल्पपर्णिका । काकमुद्गा च सा प्रोक्ता तथा मार्ज्जारगन्धिका ॥ मुद्गपर्णी हिमा रूक्षा तिक्ता स्वादुश्च शुक्रला । चक्षुष्या क्षयशोथघ्नी ग्राहिणी ज्वरदाहनुत् । दोषत्रयहरी लघ्वी ग्रहण्यर्शोऽतिसारहृत् ॥” मुद्गभुक्, [ज्] पुं, (मुद्गं भुंक्ते इति । भुज् + क्विप् ।) घोटकः । इति जटाधरः ॥ मुद्गभोजी, [न्] पुं, (मुद्गं भुंक्ते इति । भुज् + णिनिः ।) अश्वः । इति राजनिर्घण्टः ॥ मुद्गमोदकः, पुं, (मुद्गेन साधितो मोदकः ।) मोदक- विशेषः । मतिचुर इति भाषा । यथा, -- “मुद्गानां धूमसीं सम्यग्घोलयेन्निर्म्मलाम्बुना । कटाहस्थघृतस्योर्द्ध्वं झर्झरं स्थापयेत्ततः ॥ धूमसीन्तु द्रवीभूतां प्रक्षिपेत् झर्झरोपरि । पतन्ति बिन्दवस्तस्मात्तान् सुपक्वान् समुद्धरेत् । सितापाकेन संयोज्य कुर्य्यात् युक्तेन भादकान् ॥” अस्य गुणाः । यथा, भावप्रकाशे ।

“लघुर्ग्राही त्रिदोषघ्नः स्वादुः शीतो रुचिप्रदः । चक्षुष्यो ज्वरहृत् बल्यस्तर्पणो मुद्गमोदकः ॥” मुद्गरं, क्ली, (मुदं आनन्दं गिरति विकिरतीति । गॄ + अच् ।) मल्लिकाभेदः । लोष्टादिभेदने, पुं । इति मेदिनी । रे, २०४ ॥ (यथा, महाभारते । १ । २११ । ३ । “गदापट्टिशधारिण्या शूलमुद्गरहस्तया । प्रस्थितौ सहधर्म्मिण्या महत्या दैत्यसेनया ॥”) मुद्गरः, पुं, (मुद् + गॄ + अच् ।) कर्म्मारवृक्षः । पुष्पवृक्षविशेषः । तत्पर्य्यायः । गन्धसारः २ सप्तपत्रः ३ अतिगन्धः ४ गन्धराजः ५ विट- प्रियः ६ प्रियः ७ जनेष्टः ८ मृगेष्टः ९ । अस्य गुणाः । मधुरत्वम् । शीतत्वम् । सुरभित्वम् । सौख्यदायकत्वम् । मनोजकारित्वम् । मधु- पानन्दकारित्वम् । पित्तप्रकोपनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ अस्त्रविशेषः । मुगुर इति भाषा । तत्पर्य्यायः । द्रुघणः २ घनः ३ । इत्यमरः ॥ द्रुघनः ४ । इति भरतः ॥ प्रघणः ५ । इति जटाधरः ॥ मुद्गरः कोरकास्त्रयोः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, रघौ । १२ । ७३ । “पादपाविद्धपरिघः शिलानिष्पिष्टमुद्गरः ॥”) मुद्गरकः, पुं, (मुद्गरमिवेति प्रतिकृतौ कन् ।) कर्म्मारः । इति राजनिर्घण्टः । कामराङ्गा इति भाषा ॥ मुद्गलं, क्ली, रोहिषतृणम् । इति राजनिर्घण्ठः ॥ मुद्गलः, पुं, हर्य्यश्वराजपुत्त्रः । यथा, -- “सुशान्तेः पुरुजानुः तस्माच्चर्क्षः ततश्च हर्य्यश्वः हर्य्यश्वान्मुद्गलसृञ्जयबृहदिषुयवीनरकाम्पिल्य- संज्ञाः । पञ्चानामेतेषां विषयाणां रक्षणाया- लमेते मत्पुत्त्रा इति पित्राभिहिता इति पञ्चालाः । इति विष्णुपुराणे ४ अंशे १९ अध्यायः ॥ (मुद्गं लातीति । ला + कः । इत्यु- णादिवृत्तौ उज्ज्वलदत्तः ।) गोत्रकारकमुनि- विशेषः । तस्य भार्य्या इन्द्रसेना । इति पुराणम् ॥ (उपनिषद्विशेषः ॥) मुद्गष्टः, पुं, वनमुद्गः । इति शब्दरत्नावली ॥ मुद्गष्टकः, पुं, (मुद्गष्ट + स्वार्थे कन् ।) वनमुद्गः । इत्यमरः । २ । ९ । १७ ॥ मुद्गार्द्रवटः, पुं, (मुद्गेनार्द्रः वटः ।) वटक- विशेषः । आदावडा इति भाषा । यथा, -- “मुद्गपिष्टीविरचितान् वटकांस्तैलपाचितान् । हस्तेन चूर्णयेत् सम्यक् तस्मिंश्चूर्णे विनिक्षिपेत् ॥ भृष्टं हिङ्ग्वार्द्रकं सूक्ष्मं मरिचं जीरकं तथा । निम्बूरसं यवानीञ्च युक्त्या सर्व्वं विमिश्रयेत् ॥ मुद्गपिष्टीं पचेत् सम्यक् स्थाल्यामङ्गारकोपरि । तस्यास्तु गोलकं कुर्य्यात्तन्मध्ये पूरणं क्षिपेत् ॥ तैले तान् गोलकान् पक्त्वा क्वथितायां निम- ज्जयेत् । गोलकाः पाचकैः प्रोक्तास्ते त्वार्द्रकवटा अपि ॥” अस्य गुणाः । यथा, भावप्रकाशे । “मुद्गार्द्रकवटा रुच्या लघवो बलकारक्राः । दीपनास्तर्पणाः पथ्यास्त्रिदोषेषु प्रपूजिताः ॥”

मुद्रा, स्त्री, (मोदते अनयेति । मुद् + “स्फायि- तञ्चीत्यादि ।” उणा० २ । १३ । इति रक् अतः टाप् ।) प्रत्ययकारिणी ॥ इति त्रिकाण्ड- शेषः । नामेर मोहर इति भाषा ॥ अङ्गुलि- मुद्रा । इति शब्दरत्नावली ॥ छापेर आङ्गुटी इति भाषा । स्वर्णरौप्यादिमुद्रिका च । (यथा, अभिज्ञानशाकुन्तले । २ । “इमां मुद्रां त्वदङ्गुलौ निवेशयता मया ।” चिह्नम् । यथा, श्रीमद्भागवते । ३ । २४ । १७ । “ज्ञानविज्ञानयोगेन कर्म्मणामुद्धरन् जटाः । हिरण्यकेशः पद्माक्षः पद्ममुद्रापदाम्बुजः ॥”) मोहर टाका इत्यादि भाषा । इति लोक- प्रसिद्धिः ॥ * ॥ पञ्चधालिप्यन्तर्गतलिपिविशेषः । छापार अक्षर इति भाषा । यथा, -- “मुद्रालिपिः शिल्पलिपिर्लिपिर्लेखनिसम्भवा । गुण्डिकाघुणसम्भूता लिपयः पञ्चधा स्मृताः । एताभिर्लिपिभिर्व्याप्ता धरित्रीं शुभदा हर ! ॥” इति वाराहीतन्त्रम् ॥ “लेखन्या लिखितं विप्रैर्मुद्राभिरङ्कितञ्च यत् ॥ शिल्पादिनिर्म्मितं यच्च पाठ्यं धार्य्यञ्च सर्व्वदा ॥ इति खड्गमालातन्त्रम् ॥ * ॥ पञ्चमकारान्तर्गतभृष्टद्रव्यविशेषः । यथा, -- “पृथुकास्तण्डुला भृष्टा गोधूमचणकादयः । तस्य नाम भवेद्देवि ! मुद्रा मुक्तिप्रदायिनी ॥” इति निर्व्वाणतन्त्रे ११ पटलः ॥ तस्याः शोधनं यथा, -- “ॐ तद्विष्णोः परमं पदं सदा पश्यन्ति सूरयः दिवीव चक्षुराततम् । ॐ तद्विप्रासो विपन्यवो जागृवांसः समिन्धते विष्णोर्यत् परमं पदम् । इति मन्त्राभ्यां शाधनम् । इति स्वतन्त्रतन्त्रम् ॥ शरीरे धार्य्यभगवदायुधादिचिह्नम् । छाप इति भाषा । यथा, -- “ततो नारायणीं मुद्रां धारयेत् प्रीतये हरेः । मत्स्यकूर्म्मादिचिह्नानि चक्रादीन्यायुधानि च ॥ अथ मुद्राधारणनित्यता स्मृतौ । “अङ्कितः शङ्खचक्राभ्यामुभयोर्व्वाहुमूलयोः । समर्च्चयेद्धरिं नित्यं नान्यथा पूजनं भवेत् ॥” आदिपुराणे । “शङ्खचक्रोर्द्ध्वपुण्ड्रादिरहितं ब्राह्मणाधमम् । गर्द्दभं तु समारोप्यराजा राष्ट्रात् प्रवासयेत् ॥” गारुडे श्रीभगवदुक्तौ । “सर्व्वकर्म्माधिकारश्च शुचीनामेव चोदितः । शुचित्वञ्च विजानीयान्सदीयायुधधारणात् ॥” इति पाद्मे चोत्तरखण्डे । “शङ्खचक्रादिभिश्चिह्नैर्विप्रः प्रियतमैर्हरेः । रहितः सर्व्वधर्म्मेभ्यः प्रच्युतो नरकं व्रजेत् ॥” श्रुतौ च यजुःकठशाखायाम् । “धृतोर्द्ध्वपुण्ड्रः कृतचक्रधारी विष्णुं परं ध्यायति यो महात्मा । स्मरेण मन्त्रेण सदा हृदि स्थितं परात्परं यन्महतो महान्तम् ॥”

पृष्ठ ३/७४४

अथर्व्वणि च । ‘एभिर्व्वयमुरुक्रमस्य चिह्नै- रङ्किता लोके शुभगा भवेम ।’ तद्विष्णोः परमं पदं ये गच्छन्ति लाञ्छिताः । इत्यादि ॥ अतएव ब्रह्मपुराणे । ‘कृष्णायुधाङ्कितं दृष्ट्वा सम्मानं न करोति यः । द्बादशाब्दार्जितं पुण्यञ्चाफलायोपगच्छति ॥’ * ॥ अथ मुद्राधारणमाहात्म्यम् । स्कान्दे श्रीसनत्कुमारमार्कण्डेयसम्बादे । ‘यो विष्णुभक्तो विप्रेन्द्र ! शङ्खचक्रादिचिह्नितः । स याति विष्णुलोकं वै दाहप्रलयवर्जितम् ॥’ तत्रैवान्यत्र । ‘नारायणायुधैर्नित्यं चिह्नितं यस्य विग्रहम् । पापकोटिप्रयुक्तस्य तस्य किं कुरुते यमः ॥ शङ्खोद्धारे तु यत् प्रोक्तं वसतां वर्षकोटिभिः । तत् फलं लिखिते शङ्खे प्रत्यहं दक्षिणे भुजे ॥ यत् फलं पुष्करे नित्यं पुण्डरीकाक्षदर्शने । शङ्खोपरिकृते पद्मे तत् फलं समवाप्नुयात् ॥ वामे भुजे गदा यस्य लिखिता दृश्यते कलौ । गदाधरो गयापुण्यं प्रत्यहं तस्य यच्छति ॥ यच्चानन्दपुरे प्रोक्तं चक्रस्वामिसमीपतः । गदाधो लिखिते चक्रे तत् फलं कृष्णदर्शने ॥’ श्रीभगवदुक्तौ च । ‘यः पुनः कलिकाले तु मत्पुरीसम्भवां मृदम् । मत्स्यकूर्म्मादिकं चिह्नं गृहीत्वा कुरुते नरः ॥ देहे तस्य प्रविष्टोऽहं जानन्तु त्रिदशोत्तमाः । तस्य मे नान्तरं किञ्चित् कर्त्तव्यं श्रेय इच्छता ॥ ममावतारचिह्नानि दृश्यन्ते यस्य विग्रहे । मर्त्यैर्मर्त्यो न विज्ञेयः स नूनं मामकी तनुः ॥ पापं सुकृतरूपन्तु जायते तस्य देहिनः । ममायुधानि यस्याङ्गे लिखितानि कलौ युगे ॥ उभाभ्यामपि चिह्नाभ्यां योऽङ्कितो मत्स्य- मुद्रया । कूर्म्मयापि स्वकं तेजो निक्षिप्तं तस्य विग्रहे ॥ शङ्खञ्च पद्मञ्च गदां रथाङ्गं मत्स्यञ्च कूर्म्मं रचितं स्वदेहे । करोति नित्यं सुकृतस्य वृद्धिं पापक्षयं जन्मशतार्जितस्य ॥’ तत्रैव श्रीब्रह्मनारदसंवादे । ‘कृष्णशस्त्राङ्ककवचं दुर्भेद्यं देवदानवैः । अधृष्यं सर्व्वभूतानां शत्रूणां रक्षसामपि ॥ लक्ष्मीः सरस्वती दुर्गा सावित्री हरवल्लभा । नित्यं तस्य वसेद्देहे यस्य शङ्खाङ्किता तनुः ॥ गङ्गा गया कुरुक्षेत्रं प्रयागं पुष्करादि च । नित्यं तस्य सदा तिष्ठेद्यस्य पद्माङ्कितं वपुः ॥ यस्य कौमोदकीचिह्नं भुजे वाथ कलिप्रिय ! । प्रत्यहं तत्र द्रष्टव्यो गङ्गासागरसङ्गमः ॥ सव्ये करे गदाधस्ताद्रथाङ्गं तिष्ठते यदि । कृष्णेन सहितं तत्र त्रैलोक्यं सचराचरम् ॥ त्रयोऽग्रयस्त्रयो देवा विष्णोस्त्रीणि पदानि च । निवसन्ति सदा तस्य यस्य देहे सुदर्शनम् ॥’

किञ्च । ‘कृष्णायुधाङ्किता मुद्रा यस्य नारायणी करे । ऊर्द्ध्वलोकाधिकारी च स ज्ञेयस्त्रिदशां पतिः ॥ कृष्णमुद्राप्रयुक्तस्तु दैवं पित्र्यं करोति यः । नित्यं नैमित्तिकं काम्यं प्रत्यहञ्चाक्षयं भवेत् ॥ पीडयन्ति न तत्रैव ग्रहा ऋक्षाणि राशयः । अष्टाक्षराङ्किता मुद्रा यस्य धातुमयी करे ॥’ वाराहे श्रीसनत्कुमारोक्तौ । ‘कृष्णायुधाङ्कितं देहं गोपीचन्दनमृत्स्नया । प्रयागादिषु तीर्थेषु स गत्वा किं करिष्यति ॥ यदा यस्य प्रपश्येत देहं शङ्खादिचिह्नितं । तदा तदा जगत्स्वामी तुष्टो हरति पातकम् ॥ भवते यस्य देहे तु अहोरात्रं दिने दिने । शङ्खचक्रगदापद्मं लिखितं सोऽच्युतः स्वयम् ॥ नारायणायुधैर्युक्तं कृत्वात्मानं कलौ युगे । कुरुते पुण्यकर्म्माणि मेरुतुल्यानि तस्य वै ॥ शङ्खादिनाङ्कितो भक्त्या श्राद्धं यः कुरुते द्बिजः । विधिहीनन्तु संपूर्णं पितॄणान्तु गयासमम् ॥ यथाग्निर्दहते कक्षं वायुना प्रेरितो भृशम् । तथा दह्यन्ति पापानि दृष्ट्वा कृष्णायुधानि वै ॥’ ब्राह्म्ये श्रीब्रह्मनारदसंबादे । ‘विष्णुनामाङ्कितां मुद्रां अष्टाक्षरसमन्विताम् । शङ्खादिकायुधैर्युक्तां स्वर्णरूप्यमयीमपि ॥ धत्ते भागवतो यस्तु कलिकाले विशेषतः । प्रह्रादस्य समो ज्ञेयो नान्यथा कलिवल्लभ ! ॥’ किञ्च । ‘शङ्खाङ्किततनुविंप्रो भुङ्क्ते यस्य च वेश्मनि । तदन्नं स्वयमश्नाति पितृभिः सह केशवः ॥ कृष्णायुधाङ्कितो यस्तु श्मशाने म्रियते यदि । प्रयागे या गतिः प्रोक्ता सा गतिस्तस्य नारद ! ॥ कृष्णायुधैः कलौ नित्यं मण्डितं यस्य विग्रहम् । तत्राश्रयं प्रकुर्व्वन्ति विबुधा वासवादयः ॥ यः करोति हरेः पूजां कृष्णशस्त्राङ्कितो नरः । अपराधसहस्राणि नित्यं हरति केशवः ॥ कृत्वा काष्ठमयं विम्बं कृष्णशस्त्रैस्तु चिह्नितम् । यो ह्यङ्कयति चात्मानं तत्समो नास्मि वैष्णवः ॥ पाषण्डपतितव्रात्यैर्नास्तिकालापपातकैः । न लिप्यते कलिकृतैः कृष्णशस्त्राङ्कितो नरः ॥’ किञ्च । ‘अष्टाक्षराङ्किता मुद्रा यस्य धातुमया भवेत् । शङ्खपद्मादिभिर्युक्ता पूज्यतेऽसौ सुरासुरैः ॥ धृता नारायणी मुद्रा प्रह्रादेन पुरा कृता । विभीषणेन बलिना ध्रुवेण च शुकेन च ॥ मान्धातृणाम्बरीषेण मार्कण्डप्रमुखैर्द्बिजैः । शङ्खादिचिह्नितैः शस्त्रैर्देहे कृत्वा कलिप्रिय ! । आराध्य केशवात् प्राप्तं समीहितफलं महत् ॥’ किञ्च । ‘गोपीचन्दनमृत्स्नाया लिखितं यस्य विग्रहे । शङ्खपद्मादिचक्रं वा तस्य देहे वसेद्धरिः ॥’ तत्रैव श्रीसनत्कुमारोक्तौ । ‘यस्य नारायणी मुद्रा देहे शङ्खादिचिह्निता । धात्रीफलकृता माला तुलसीकाष्ठसम्भवा ॥

द्बादशाक्षरमन्त्रैस्तु नियुक्तानि कलेवरे । आयुधानि च विप्रस्य मत्समः स च वैष्णवः ॥’ किञ्च । ‘यस्य नारायणी मुद्रा देहे शङ्खादिचिह्निता । सर्व्वाङ्गं चिह्नितं यस्य शस्त्रैर्नारायणोद्भवैः ॥ प्रवेशो नास्ति पापस्य कवचं तस्य वैष्णवम् ॥’ अन्यत्र च । ‘एभिर्भागवतैश्चिह्नैः कलिकाले द्विजातयः । भवन्ति मर्त्यलोके ते शापानुग्रहकारकाः ॥’ * ॥ अथ मुद्राधारणविधिः । गौतमीये । “ललाटे च गदा कार्य्या मूर्द्ध्नि चापः शरःस्तथा । नन्दकञ्चैव हृन्मध्ये शङ्खचक्रं भुजद्वये ॥ शङ्खचक्राङ्कितो विप्रः श्मशाने म्रियते यदि । प्रयागे या गतिः प्रोक्ता सा गतिस्तस्य गौतम ! ॥ चक्रञ्च दक्षिणे बाहौ शङ्खं वामेऽपि दक्षिणे । गदां वामे गदाधस्तात् पुनश्चक्रञ्च धारयेत् ॥ शङ्खोपरि तथा पद्मं पुनः पद्मञ्च दक्षिणे । खड्गं वक्षसि चापञ्च शरं शिरसि धारयेत् ॥ इति पञ्चायुधान्यादौ धारयेद्बैष्णवो जनः । मत्स्यञ्च दक्षिणे हस्ते कूर्म्मं वामकरे तथा ॥’ तथा चोक्तम् । ‘दक्षिणे तु भुजे विप्रो बिभृयाद्वै सुदर्शनम् । मत्स्यं पद्मञ्चापरेऽथ शङ्खं कूर्म्मं गदां तथा ॥ साम्प्रदायिकशिष्टानामाचाराच्च यथारुचि । शङ्खचक्रादिचिह्नानि सर्व्वेव्वङ्गेषु धारयेत् ॥ भक्त्या निजेष्ठदेवस्य धारयेल्लक्षणान्यपि । चक्रशङ्खौ च धार्य्येते संमिश्रावेव कैश्चन ॥’ यत उक्तं ब्रह्मवैवर्त्ते । ‘केवलं नोद्वहेच्छङ्खमादौ चासुरविग्रहम् । अतश्चक्रविमिश्रं तं बिभृयाद्वैष्णवः सदा ॥ श्रीगोपीचन्दनेनैवं चक्रादीनि बुधोऽन्वहम् । धारयेच्छयनादौ तु तप्तानि किल तानि हि ॥’ अथ चक्रादीनां लक्षणानि । ‘द्वादशाक्षरन्तु षट्कोणं बलयत्रयसंयुतम् । चक्रं स्याद्दक्षिणावर्त्तः शङ्खश्च श्रीहरेः स्मृतः ॥ गदापद्मादिकं लोकसिद्धमेव मतं बुधैः । मुद्रा च भगवान्नाम्नाङ्किता याष्टाक्षरादिभिः ॥’ इति श्रीहरिभक्तिविलासः ॥ * ॥ अपि च । ‘यथा मुद्रा शीतलाख्या तथा तप्ता न संशयः । तप्तायाः शीतलायाश्च विभेदो नैव वर्त्तते ॥ नामचिह्नादिना देहे वह्निना वा मृदाङ्कनम् । सा दीक्षा प्रोच्यते भूप ! वाह्यानां ज्ञानिना- मपि ॥ वैष्णवैर्विष्णुभक्तेश्च ब्राह्मणैर्वेदपारगैः । सन्धार्य्या सतिला मुद्रा गोपीचन्दनसंयुता ॥’ इति नारदपञ्चरात्रम् ॥ ‘कृष्णनामाक्षरैर्गात्रमङ्कयेच्चन्दनादिना । स लोकपावनो भूत्वा विष्णुलोकमवाप्नुयात् ॥ अग्नितप्तेन चक्रेण ब्राह्मणो बाहुमूलयोः । अङ्कयित्वा जपेन्मन्त्रं संसारान्मोक्षमाप्नुयात् ॥’ इति पद्मपुराणम् ॥

पृष्ठ ३/७४५

‘तन्नाम्ना चाङ्कितं सर्व्वं वसनं भाजनादिकम् ।’ इति हारीतस्मृतिः ॥ * ॥ देवताविशेषप्रीतिजनिकाङ्गुलिरचना । यथा, मुद्रापदव्युत्पत्तिमाह तन्त्रे । ‘मोदनात् सर्व्वदेवानां द्रावणात् पापसन्ततेः । तस्मान्मुद्रेति सा ख्याता सर्व्वकामार्थसाधनी ॥ अथ मुद्राः प्रवक्ष्यामि सर्व्वतन्त्रेषु कल्पिताः । याभिर्व्विरचिताभिश्च मोदन्ते मन्त्रदेवताः ॥ अर्च्चने जपकाले च ध्याने काम्ये च कर्म्मणि । स्नाने चावाहने शङ्खे प्रतिष्ठायाञ्च रक्षणे ॥ नैवेद्ये च तथान्यत्र तत्तत्कल्पप्रकाशिते । स्थाने मुद्राः प्रद्रष्टव्याः स्वस्वलक्षणलक्षिताः ॥ आवाहनादिका मुद्रा नव साधारणा मताः । तथा षडङ्गमुद्राश्च सर्व्वमन्त्रेषु योजयेत् ॥ एकोनविंशतिर्म्मुद्रा विष्णोरुक्ता मनीषिभिः । शङ्खचक्रगदापद्मवेणुश्रीवत्सकौस्तुभाः ॥ वनमाला तथा ज्ञानमुद्रा विल्वाह्वया तथा । गरुडाख्या परा मुद्रा विष्णोः सन्तोषवर्द्धिनी ॥ नारसिंही च वाराही हायग्रीवी धनुस्तथा । बाणमुद्रा ततः परशुर्ज्जगन्मोहनिका परा ॥ काममुद्रा पराख्याता शिवस्य दश मुद्रिकाः । लिङ्गयोनित्रिशूलाख्यामालेष्टाभीमृगाह्वयाः । खट्वाङ्गा च कपालाख्या डमरुः शिवतोषदाः ॥ सूर्य्यस्यैकैव पद्माख्या सप्तमुद्रा गणेशितुः । दन्तपाशाङ्कुशा विघ्नपरशुलड्डुकसंज्ञिताः । बीजपूराह्वया मुद्रा विज्ञेया विघ्नपूजने ॥ पाशाङ्कुशवराभीतिखड्गचर्म्मधनुःशराः । मौषली मुद्रिका दौर्गी मुद्राः शक्तेः प्रियङ्कराः ॥ लक्ष्मीमुद्रार्च्चने लक्ष्म्या वाग्वादिन्याश्च पूजने । अक्षमाला तथा वीणाव्याख्यापुस्तकमुद्रिकाः ॥ सप्तजिह्वाह्वया मुद्रा विज्ञेया वह्निपूजने । मत्स्यमुद्रा च कूर्म्माख्या लेलिहा मुण्डसंज्ञिका ॥ महायोनिरिति ख्याता सर्व्वसिद्धिसमृद्धिदा । शक्त्यर्च्चने महायोनिः श्यामादौ मुण्डमुद्रिका ॥ मत्स्यकूर्म्मलेलिहाख्या मुद्रा साधारणी मता । तारार्च्चने विशेषास्तु कथ्यन्ते पञ्च मुद्रिकाः ॥ योनिश्च भूतिनी चैव बीजाख्या दैत्यधूमिनी । लेलिहानेति संप्रोक्ताः पञ्चमुद्राः प्रकाशिताः ॥ दशका मुद्रिका ज्ञेयास्त्रिपुरायाः प्रपूजने । संक्षोभद्रावणाकर्षवश्योन्मादमहाङ्कुशाः । खेचरी बीजयोन्याख्या त्रिखण्डा परिकीर्त्तिताः ॥ कुम्ममुद्राभिषेके स्यात् पद्ममुद्रासने तथा । कालकर्णी प्रयोक्तव्या विघ्नप्रशमकर्म्मणि ॥ गालिनी च प्रयोक्तव्या जलशोधनकर्म्मणि । श्रीगोपालार्च्चने वेणुर्नृहरेर्नारसिंहिका ॥ वराहस्य च पूजायां वाराहाख्यां प्रयोजयेत् । हयग्रीवार्च्चने चैव हायग्रीवीं प्रदर्शयेत् ॥ रामार्च्चने धनुर्व्वाणमुद्रे परशुस्तथार्च्चने । परशुरामस्य विज्ञेया जगन्मोहनसंज्ञिका ॥ वासुदेवाह्वया ध्याने कुन्तमुद्रा तु रक्षणे । सर्व्वत्र प्रार्थने चैव प्रार्थनाख्यां प्रयोजयेत् ॥ * ॥ उद्देशानुक्रमादासामुच्यन्ते लक्षणान्यथ ।

हस्ताभ्यामञ्जलिं बद्ध्वानामिकामूलपर्व्वणोः ॥ अङ्गुष्ठौ निक्षिपेत् सेयं मुद्रा त्वावाहनी स्मृता । १ । अधोमुखी त्वियं चेत् स्यात् स्थापनी मुद्रिका स्मृता ॥ २ ॥ उच्छ्रिताङ्गुष्ठमुष्ट्योस्तु संयोगात् सन्निधापनी । ३ । अन्तःप्रवेशिताङ्गुष्ठा सैव संबोधनी मता ॥ ४ ॥ उत्तानमुष्टियुगला संमुखीकरणी मता । ५ । देवताङ्गे षडङ्गानां न्यासः स्यात् सकलीकृतिः ॥ ६ ॥ सव्यहस्तकृता मुष्टिर्दीर्घाधोमुखतर्ज्जनी । अवगुण्ठनमुद्रेयमभितो भ्रामिता मता ॥ ७ ॥ अन्योन्याभिमुखाश्लिष्टा कनिष्ठानामिका पुनः । तथैव तर्ज्जनी मध्या धेनुमुद्रा प्रकीर्त्तिता ॥ अमृतीकरणं कुर्य्यात्तया साधकसत्तमः । ८ । अन्योन्यग्रथिताङ्गुष्ठा प्रसारितपराङ्गुली ॥ महामुद्रेयमुदिता परमीकरणे बुधैः । प्रयोजयेदिमा मुद्रा देवताह्वानकर्म्मणि ॥ ९ ॥ * ॥ वैष्णवीनान्तु मुद्राणां कथ्यन्ते लक्षणान्यथ । वामाङ्गुष्ठन्तु संगृह्य दक्षिणेन तु मुष्टिना ॥ कृत्वोत्तानं ततो मुष्टिमङ्गुष्ठन्तु प्रसारयेत् । वामाङ्गुल्यस्तथाश्लिष्टाः संयुक्ताः स्युः प्रसारिताः ॥ दक्षिणाङ्गुष्ठसंस्पृष्टा ज्ञेयैषा शङ्खमुद्रिका । १ । हस्तौ तु संमुखौ कृत्वा सन्नतप्रोथिताङ्गुली ॥ तलान्तर्मिलिताङ्गुष्ठौ सुभुग्नौ सुप्रसारितौ । कनिष्ठाङ्गुष्ठकौ लग्नौ मुद्रैषा चक्रसंज्ञिका ॥ २ ॥ अन्योन्याभिमुखौ हस्तौ कृत्वा तु ग्रथिताङ्गुली । अङ्गुल्यौ मध्यमे भूयः सुलग्ने सुप्रसारिते ॥ गदा मुद्रेयमुदिता विष्णोः सन्तोषवर्द्धिनी । ३ । हस्तौ तु संमुखौ कृत्वा सन्नतप्रोथिताङ्गुली ॥ तलान्तर्मिलिताङ्गुष्ठौ कृत्वैषा पद्ममुद्रिका । ४ । ओष्ठे वामकराङ्गुष्ठो लग्नस्तस्य कनिष्ठिका ॥ दक्षिणाङ्गुष्ठसंयुक्ता तत्कनिष्ठा प्रसारिता । तर्जनीमध्यमानामाः किञ्चित्संकुच्य चालिताः ॥ वेणुमुद्रा भवत्येषा सुगुप्ता प्रेयसी हरेः । ५ । अन्योन्यपृष्ठकरयोर्मध्यमानामिकाङ्गुली ॥ अङ्गुष्ठेन तु बध्नीयात् कनिष्ठामूलसंस्थिते । तर्जन्यौ कारयेदेषा मुद्रा श्रीवत्ससंज्ञिका ॥ ६ ॥ अनामापृष्ठसंलग्ना दक्षिणस्य कनिष्ठिका । कनिष्ठयान्यया बद्ध्वा तर्ज्जन्या दक्षया तथा ॥ वामानामाञ्च बध्नीयात् दक्षिणाङ्गुष्ठमूलके । अङ्गुष्ठमध्यभे वामे संयोज्य सरलाः पराः ॥ चतस्रोऽप्यग्रसंलग्ना मुद्रा कौस्तुभसंज्ञिका । ७ । स्पृशेत् कण्ठादिपादान्तं तर्ज्जन्याङ्गुष्ठया तथा ॥ करद्वयेन मालावत् मुद्रेयं वनमालिका । ८ । तर्ज्जन्यङ्गुष्ठकौ सक्तावग्रतो विन्यसेत् हृदि ॥ वामहस्ताम्बुजं वामजानुमूर्द्धनि विन्यसेत् । ज्ञानमुद्रा भवेदेषा रामचन्द्रस्य प्रेयसी ॥ ९ ॥ अङ्गुष्ठं वाममुद्दण्डितमितरकराङ्गुष्ठकेनापि बद्धा तस्याग्रं पीडयित्वाङ्गुलिभिरपि च ता वाम- हस्ताङ्गुलीभिः । बद्ध्वा गाढं हृदि स्थापयतु विमलधीर्व्याहरन् मारबीजं

विल्वाख्या मुद्रिकैषा स्फुटमिह गदिता गोप- नीया विधिज्ञैः ॥ १० ॥ हस्तौ तु विमुखौ कृत्वा ग्रथयित्वा कनिष्ठिके । मिथस्तर्ज्जनिके श्लिष्टे श्लिष्टावङ्गुष्ठकौ तथा ॥ मध्यमानामिके द्वे तु द्वौ पक्षाविव चालयेत् । एषा गरुडमुद्रा स्याद्विष्णोः सन्तोषवर्द्धिनी ॥ ११ ॥ जानुमध्ये करौ कृत्वा चिवुकौष्ठौ समावुभौ । हस्तौ तु भूमिसंलग्नौ कम्पमानः पुनः पुनः ॥ मुखं विवृतकं कुर्य्यात् लेलिहानाञ्च जिह्विकाम् । नारसिंही भवेदेषा मुद्रा तत्प्रीतिवर्द्धिनी ॥’ अथवा । ‘अङ्गुष्ठाभ्यान्तु करयोस्तथाक्रम्य कनिष्ठिके । अधोमुखीभिः सर्व्वाभिर्म्मुद्रेयं नृहरेर्म्मता ॥ १२ ॥ देवोपरि करं वामं कृत्वोत्तानमधः सुधीः । नमयेदिति संप्रोक्ता मुद्रा वाराहसंज्ञिका ॥’ यद्वा । ‘दक्षहस्तञ्चोर्द्ध्वमुखं वामहस्तमधोमुखम् । अङ्गुल्यग्रन्तु संयुक्तं मुद्रां वाराहसंज्ञिका ॥ १३ ॥ वामहस्ततले दक्षा अङ्गुलीस्तास्त्वधोमुखीः । संरोप्य मध्यमां तासामुन्नम्याधो विकुञ्चयेत् ॥ हयग्रीवप्रिया मुद्रा तन्मूर्त्तेरनुकारिणी । १४ । वामस्य मध्यमाग्रन्तु तर्ज्जन्यग्रेण योजयेत् ॥ अनामिकां कनिष्ठाञ्च तस्याङ्गुष्ठेन पीडयेत् । दर्शयेद्वामके स्कन्धे धनुर्म्मुद्रेयमीरिता ॥ १५ ॥ दक्षमुष्टेस्तु तर्ज्जन्या दीर्घैषा बाणमुद्रिका ।’ १६ । यद्बा ज्ञानार्णवे । ‘यथा हस्तगतं चापं तथा हस्तं कुरु प्रिये ! । चापमुद्रेयमाख्याता वामहस्ते व्यवस्थिता ॥ १७ ॥ यथा हस्तगता बाणास्तथा हस्तं कुरु प्रिये ! । बाणमुद्रेयमाख्याता रिपुवर्गनिकृन्तनी ॥ १८ ॥ तले तलन्तु करयोस्तिर्य्यक् संयोज्य चाङ्गुलीः । संहताः प्रसृताः कुर्य्यात् मुद्रा परशुसंज्ञिका ॥ १९ उच्छ्रिताङ्गुष्ठमुष्टी द्वे मुद्रा त्रैलोक्यमोहिनी ॥ २० ॥ हस्तौ तु संपुटौ कृत्वा प्रसृताङ्गुलिकौ तथा । तर्ज्जन्यौ मध्यमापृष्ठे अङ्गुष्ठौ मध्यमाश्रितौ । काममुद्रेयमुदिता सर्व्वदेवप्रियङ्करी ॥ २१ ॥ * ॥ महादेवप्रियाणान्तु कथ्यन्ते लक्षणान्यथ । उच्छ्रितं दक्षिणाङ्गुष्ठं वामाङ्गुष्ठेन वेष्टयेत् ॥ वामाङ्गुलीर्द्दक्षिणाभिरङ्गुलीभिश्च बन्धयेत् । लिङ्गमुद्रेयमाख्याता शिवसान्निध्यकारिणी ॥ १ ॥ मिथः कनिष्ठिके बद्ध्वा तर्ज्जनीभ्यामनामिके । अनामिकोर्द्ध्वसंश्लिष्टदीर्घमध्यमयोरधः ॥ अङ्गुष्ठाग्रद्वयं न्यस्येत् योनिमुद्रेयमीरिता । २ । अङ्गुष्ठेन कनिष्ठान्तु बद्ध्वा शिष्टाङ्गुलीत्रयम् ॥ प्रसारयेत् त्रिशूलाख्या मुद्रैषा परिकीर्त्तिता । ३ अङ्गुष्ठतर्ज्जन्यग्रेतु ग्रथयित्वाङ्गुलित्रयम् ॥ प्रसारयेदक्षमाला मुद्रेयं परिकीर्त्तिता । ४ । अधःस्थितो दक्षहस्तः प्रसृतो वरमुद्रिका ॥ ५ ॥ ऊर्द्ध्वीकृतो वामहस्तः प्रसृतोऽभयमुद्रिका । ६ । मिलितानामिकाङ्गुष्ठं मध्यमाग्रे नियोजयेत् ॥ श्लिष्टाङ्गुल्युच्छ्रिते कुर्य्यात् मृगमुद्रेयमीरिता । ७ पञ्चाङ्गुल्यो दक्षिणास्तु मिलिता ह्यूर्द्ध्वमुन्नताः ॥

पृष्ठ ३/७४६

खट्वाङ्गमुद्रा विख्याता शिवस्यातिप्रिया मता । ८ । पात्रवद्बामहस्तन्तु कृत्वाङ्गे वामके तथा ॥ निधायोच्छ्रितवत् कुर्य्यात् मुद्रा कापालिकी मता । ९ । मुष्टिञ्च शिथिलां बद्ध्वा ईषदुच्छ्रितमध्यमाम् ॥ दक्षिणामूर्द्ध्वमुन्नम्य कर्णदेशे प्रचालयेत् । एषा मुद्रा डमरुका सर्व्वविघ्नविनाशिनी ॥ १० ॥ * ॥ तथा गणेशमुद्राणामुच्यन्ते लक्षणान्यथ । उत्तानोर्द्ध्वमुखी मध्या सरला बद्धमुष्टिका ॥ दन्तमुद्रा समाख्याता सर्व्वागमविशारदैः । १ । वाममुष्टेस्तु तर्ज्जन्या दक्षमुष्टेस्तु तर्ज्जनीम् ॥ संयोज्याङ्गुष्ठकाग्राभ्यां तर्ज्जन्यग्रे स्वके क्षिपेत् । एषा पाशाह्वया मुद्रा विद्बद्भिः परिकीर्त्तिता ॥ २ ॥ ऋज्वीञ्च मध्यमां कृत्वा तर्ज्जनीमध्यपर्व्वणि । संयोज्याकुञ्चयेत् किञ्चिन्मुद्रैषाङ्कुशसंज्ञिका ॥ ३ ॥ तर्ज्जनीमध्यमानामाकनिष्ठाङ्गुष्ठमुष्टिका । अधोमुखी दीर्घरूपा मध्यमा विघ्नमुद्रिका ॥ ४ ॥ परशुमुद्रा ५ निगदिता प्रसिद्धा लड्डुमुद्रिका । ६ । बीजपूराह्वया मुद्रा प्रसिद्धत्वादुपेक्षिता ॥ ७ ॥ * ॥ शाक्तेयीनाञ्च मुद्राणां कथ्यन्ते लक्षणान्यथ । पाशा १ ङ्कुश २ वरा ३ भीति ४ धनु ५ र्ब्बाणाः समीरिताः ॥ ६ ॥ कनिष्ठानामिके बद्ध्वा स्वाङ्गुष्ठेनैव दक्षतः । श्लिष्टाङ्गुली तु प्रसृते संश्लिष्टे खड्गमुद्रिका ॥ ७ ॥ वामहस्तं तथा तिर्य्यक् कृत्वा चैव प्रसार्य्य च । आकुञ्चिताङ्गुलीः कुर्य्यात् चर्म्ममुद्रेयमीरिता ॥ ८ मुष्टिं कृत्वा तु हस्ताभ्यां वामस्योपरिदक्षिणम् । कुर्य्यान्मुसलमुद्रेयं सर्व्वविघ्नविनाशिनी ॥ ९ ॥ मुष्टिं कृत्वा कराभ्याञ्च वामस्योपरि दक्षिणाम् । कृत्वा शिरसि संयोज्य दुर्गा मुद्रेयमीरिता ॥ १० ॥ चक्रमुद्रां तथा बद्ध्वा मध्यमे द्वे प्रसार्य्य च । कनिष्ठिके तथानीय तदग्रेऽङ्गुष्ठकौ क्षिपेत् ॥ लक्ष्मीमुद्रा परा ह्येषा सर्व्वसम्पत्प्रदायिनी ॥ १ ॥ वीणावादनवद्धस्तौ कृत्वा सञ्चालयेच्छिरः । वीणामुद्रेयमाख्याता सरस्वत्याः प्रियङ्करी । १ । वाममुष्टिं स्वाभिमुखीं कृत्वा पुस्तकमुद्रिका । २ । दक्षिणाङ्गुष्ठतर्ज्जन्यावग्रलग्ने पराङ्गुलीः ॥ प्रसार्य्य संहतोत्ताना एषा व्याख्यानमुद्रिका । ३ । श्रीरामस्य सरस्वत्या अत्यन्तप्रेयसी मता ॥ * ॥ मणिबन्धस्थितौ कृत्वा प्रसृताङ्गुलिकौ करौ । कनिष्ठाङ्गुष्ठयुगले मिलित्वान्तः प्रसारयेत् ॥ सप्तजिह्वाख्यमुद्रेयं वैश्वानरप्रियङ्करी । १ । * । कनिष्ठाङ्गुष्ठकौ सक्तौ करयोरितरेतरम् ॥ तर्ज्जनी मध्यमानामा संहता भुग्नवर्ज्जिता । मुद्रैषा गालिनी प्रोक्ता शङ्खस्योपरि चालिता ॥ दक्षाङ्गुष्ठं पराङ्गुष्ठे क्षिप्त्वा हस्तद्वयेन तु । सावकाशामेकमुष्टिं कुर्य्यात् सा कुम्भमुद्रिका ॥ मुष्ट्योरूर्द्ध्वीकृताङ्गुष्ठौ तर्ज्जन्यग्रे तु विन्यसेत् । सर्व्वेरक्षाकरी ह्येषा दन्तमुद्रा प्रकीर्त्तिता ॥ * ॥ प्रसृताङ्गुलिकौ हस्तौ मिथःश्लिष्टौ च संमुखौ । कुर्य्यात् स्वे हृदये स्रेयं मुद्रा प्रार्थनसंज्ञिका ॥ * ॥ अञ्जल्यञ्जलिमुद्रा स्याद्बासुदेवाह्वया च सा ।

अङ्गुष्ठावुन्नतौ कृत्वा मुष्ट्योः संलग्नयोर्द्वयोः ॥ तावेवाभिमुखौ कुर्य्यात् मुद्रैषा कालकर्णिका । * । दक्षिणा निविडा मुष्टिर्नासिकार्पिततर्ज्जनी ॥ मुद्रा विस्मयसंज्ञा स्यात् विस्मयावेशकारिणी । मुष्टिरूर्द्ध्वीकृताङ्गुष्ठा दक्षिणा नादमुद्रिका ॥ तज्जन्यङ्गुष्ठसंयोगादग्रतो बिन्दुमुद्रिका । * । अधोमुखे वामहस्ते ऊर्द्ध्वास्यं दक्षहस्तकम् ॥ क्षिप्त्वाङ्गुलीरङ्गुलीभिः संग्रथ्य परिवर्त्तयेत् । एषा संहारमुद्रा स्यात् विसर्ज्जनविधौ स्मृता ॥ दक्षपाणिपृष्ठदेशे वामपाणितलं न्यसेत् । अङ्गुष्ठौ चालयेत् सम्यक् मुद्रेयं मत्स्यरूपिणी ॥ वामहस्तस्य तर्ज्जन्यां दक्षिणस्य कनिष्ठया । तथा दक्षिणतर्जन्यां वामाङ्गुष्ठेन योजयेत् ॥ उन्नतं दक्षिणाङ्गुष्ठं वामस्य मध्यमादिकाः । अङ्गुलीर्योजयेत् पृष्ठे दक्षिणस्य करस्य च ॥ वामस्य पितृतीर्थेन मध्यमानामिके तथा । अधोमुखे च ते कुर्य्यात् दक्षिणस्य करस्य च ॥ कूर्म्मपृष्ठसमं कुर्य्यात् दक्षपाणिञ्च सर्व्वतः । कूर्म्ममुद्रेयमाख्याता देवताध्यानकर्म्मणि ॥’ पृष्ठे क्रोडे ॥ * ॥ ‘अन्तराङ्गुष्ठमुष्टिन्तु कृत्वा वामकरस्य च । मध्यमाग्रं दक्षिणस्य तथालम्ब्य प्रयत्नतः ॥ मध्यमेनाथ तर्जन्यामङ्गुष्ठाग्रेण योजयेत् । दक्षिणं योजयेत् पाणिं वाममुष्टौ तु साधकः ॥ दर्शयेद्दक्षिणे भागे मुण्डमुद्रेयमुच्यते ॥ * ॥ तर्जनीमध्यमानामाः समं कुर्य्यादधोमुखम् । अनामायां क्षिपेद्वृद्धां ऋज्वीं कृत्वा कनि- ष्ठिकाम् ॥ लेलिहा नाम मुद्रेयं जीवन्यासे प्रकीर्त्तिता । तर्जन्यनामिकामध्याकनिष्ठाक्रमयोगतः ॥ करयोर्योजयत्येव कनिष्ठामूलयोगतः । अङ्गुष्ठाग्रे तु निःक्षिप्य महायोनिः प्रकीर्त्तिता ॥’ ताराया योन्यादिमुद्रा -- यथा । योनिमुद्रा च वक्तव्या भूतिनी वक्तव्या बीजाख्यापि ॥ ‘परिवर्त्त्य करौ स्पृष्टौ कनिष्ठाकृष्टमध्यमे । अनामायुगलञ्चाधस्तर्जनीयुगलं पृथक् ॥ अन्योन्यं निविडं बद्ध्वाङ्गुष्ठाग्रेऽनामिके ततः । दानवधूमकेत्वाख्या मुद्रैषा कथिता प्रिये ! ॥ अस्यास्तु बन्धनान्मन्त्री बन्धनान्मुच्यते ध्रुवम् ॥ वक्त्वं विस्तारितं कृत्वाप्यधो जिह्वाञ्च चालयेत् । पार्श्वस्थं मुष्टियुगलं लेलिहानेति कीर्त्तिता ॥’ एषा ताराराधनेऽन्या लेलिहाना वक्तव्या । ‘योनिर्मायाधरः सेन्दुर्बधूः कूर्च्चः क्रमाद्विदुः । बीजानि चोच्चरन् मन्त्री मुद्राबन्धनमा चरेत् ॥ तर्जन्यङ्गुष्ठसंयोगादग्रतो बिन्दुमुद्रिका । वामकेश्वरतन्त्रोक्ताः प्रकाश्यन्तेऽथ मुद्रिकाः ॥ शृणु देवि ! प्रवक्ष्यामि मुद्राः सर्व्वार्थसिद्धिदाः । याभिर्विरचिताभिस्तु सान्निध्यं त्रैपूरं भवेत् ॥ परिवर्त्त्य करौ स्पृष्टावङ्गुष्ठौ कारयेत् समौ । अनामान्तर्गते कृत्वा तर्जन्यौ कुटिलाकृती ॥ कनिष्ठिके नियुञ्जीत निजस्थाने महेश्वरि ! । त्रिखण्डेयं समाख्याता त्रिपुराध्यानकर्म्मणि ॥

मध्यमामध्यगे कृत्वा कनिष्ठेऽङ्गुष्ठरोधिते । तर्ज्जन्यौ दण्डवत् कृत्वा मध्यमोपर्य्यनामिके । एषा च प्रथमा मुद्रा सर्व्वसंक्षोभकारिणी ॥ एतस्या एव मुद्राया मध्यमे सरले यदा । क्रियेते परमेशानि ! सर्व्वविद्राविणी तदा ॥ मध्यमातर्जनीभ्याञ्च कनिष्ठानामिकें समे । अङ्कुशाकाररूपाभ्यां मध्यमे परमेश्वरि ! ॥ अङ्गुष्ठौ तु नियुञ्जीत कनिष्ठानामिकोपरि । इयमाकर्षिणी मुद्रा त्रैलोक्याकर्षिणी परा ॥ पुटाकारौ करौ कृत्वा तर्जन्यावङ्कुशाकृती । परिवर्त्तक्रमेणैव मध्यमे तदधोगते ॥ क्रमेण देवि ! तेनैव कनिष्ठानामिके तथा । संयोज्य निविडाः सर्व्वा अङ्गुष्ठावग्रदेशतः ॥ मुद्रेयं परमेशानि ! सर्व्ववश्यकरी मता । सम्मुखौ तु करौ कृत्वा मध्यमामध्यगेऽन्त्यजे ॥ अनामिके तु सरले तद्बहिस्तर्जनीद्वयम् । दण्डाकारौ तदङ्गुष्ठौ मध्यमानखदेशगौ ॥ मुद्रैषोन्मादिनी नाम्ना कर्षिणी सर्ब्बयोषिताम् । अस्यास्त्वनामिकायुग्ममधः कृताङ्कुशाकृती ॥ तर्जन्यावपि तेनैव क्रमेण विनियोजयेत् । इयं महाङ्कुशा मुद्रा सर्व्वकामार्थसाधिनी ॥ * ॥ सव्यं दक्षिणदेशे तु सव्यदेशे तु दक्षिणम् । बाहुं कृत्वा महादेवि ! हस्तौ संपरिवर्त्त्य च । कनिष्ठेऽनामिके देवि ! युक्ते तेन क्रमेण च । तर्जनीभ्यां समाक्रान्ते सर्व्वोर्द्ध्वमपि मध्यमे ॥ अङ्गुष्ठौ तु महेशानि ! सरलावपिं कारयेत् । इयं सा खेचरी नाम्ना पार्थिवस्थानयोजिता ॥ परिवर्त्त्य करौ स्पृष्टावर्द्धचन्द्राकृती प्रिये ! । तर्जन्यङ्गुष्ठयुगलं युगपत् कारयेत्ततः ॥ अधः कनिष्ठावष्टब्धे मध्यमे विनियोजयेत् । तथैव कुटिले योज्ये सर्व्वाधस्तादनामिके । बीजमुद्रेयमचिरात् सर्व्वसिद्धिविवर्द्धिनी । * । मध्यमे कुटिले कृत्वा तर्जन्युपरिसंस्थिते ॥ अनामिके मध्यगते तथैव हि कनिष्ठिके । सर्व्वा एकत्र संयोज्या अङ्गुष्ठपरिपीडिताः ॥ एषा तु परमा मुद्रा योनिमुद्रेयमीरिता । * । एता मुद्रा महेशानि ! त्रिपुराया मयोदिताः । पूजाकाले प्रयोक्तव्या यथानुक्रमयोगतः ॥ वामहस्तेन मुष्टिन्तु बद्धा कर्णप्रदेशके । तर्ज्जनीं सरलां कृत्वा भ्रामयेन्मनुवित्तमः ॥ सौभाग्यदण्डिनी मुद्रा न्यासकालेऽपि सूचिता । अन्तरङ्गुष्ठमुष्ट्या तु निरुध्य तर्जनीमिमाम् ॥ रिपुजिह्वाग्रहा मुद्रा न्यासकाले तु सूचिता । बद्ध्वा तु योनिमुद्रां वै मध्यमे कुटिले कुरु ॥ अङ्गुष्ठेन तदग्रे तु मुद्रेयं भूतिनी मता । * । वाममुष्टिं विधायाथ तर्जनीमध्यमे ततः ॥ प्रसार्य्य तर्जनीमुद्रा निर्द्दिष्टा वज्रपाणिना ॥’ इति तन्त्रसारे मुद्राप्रकरणं समाप्तम् ॥ * ॥ * ॥ अपि च । ‘उक्ताः स्तवनमस्काराः शृणुतं पुरतो युवाम् । मुद्राणां परिसंख्यानं स्वरूपञ्च यथाक्रमम् ॥ धेनुश्च सम्पुटश्चैव प्राञ्जलिर्व्विल्वपद्मकौ ।

पृष्ठ ३/७४७

नाराचो मुण्डदण्डौ च योनिरर्द्धं तथैव च ॥ वन्दनी च महामुद्रा महायोनिस्तथैव च । भगश्च पुटकश्चैव निःशङ्कोऽथार्द्धचन्द्रकः ॥ अङ्गञ्च द्विमुखञ्चैव शङ्खमुद्राय मुष्टिकः । वज्रञ्चैव तथा बद्धं सयोनिर्व्विमलस्तथा ॥ घटः शिखरिणी तुङ्गः पुण्ड्रोऽथ ह्यर्द्धधेनुकः ॥ संमीलनी च कुण्डञ्च चक्रं शूलं तथैव च ॥ सिंहवक्त्रं गोमुखञ्च प्रोन्नामोन्नमनं तथा । विम्बं पाशुपतं शुद्धं त्यागोऽथ साधनी तथा ॥ प्रसाधनी चोग्रमुद्रा कुण्डली व्यूहमेव च । त्रिमुखञ्चासिवल्ली च योगो भेदोऽथ मोहनम् ॥ बाणो धनुश्च तूणीरं मुद्रा एतास्तु सत्तमाः । अष्टोत्तरशतं मुद्रा ब्रह्मणा याः प्रकीर्त्तिताः ॥ तासान्तु पञ्चपञ्चाशदेताः ग्राह्यास्तु पूजने । शेषास्तु यास्त्रिपञ्चाशन्मुद्रास्ताः समयेषु च । द्रव्यानयनसंकेतनटनादिषु ताः स्मृताः ॥ देवानां चिन्तने योगे ध्याने जप्ये विसर्ज्जने । आद्यास्तु पञ्चपञ्चाशन्मुद्रा भैरव ! कीर्त्तिताः ॥ मुद्रां विना तु यज्जप्यं प्राणायामः सुरार्च्चनम् । योगो ध्यानासने चापि निष्फलानि च भैरव ! ॥ प्रत्येकं लक्षणं तेषां शृणुतं तनयौ युवाम् ॥ दक्षिणामध्यमाग्रेण सव्यहस्तस्य तर्ज्जनीम् । योजयेत् सव्यमध्यान्तु तर्ज्जन्या दक्षिणेन वै ॥ तथा दक्षानामिकया वामहस्तकनिष्ठिकाम् । अनामिकान्तु वामस्य दक्षिणस्य कनिष्ठया ॥ योजयेद्भक्तिमान् सम्यक् दक्षिणावर्त्तनेन तु । धेनुमुद्रा समाख्याता सर्व्वदेवस्य तुष्टिदा ॥ १ ॥ संयोज्य द्वौ तलौ सर्व्वाण्यङ्गुष्ठाग्राणि हस्तयोः । संयोज्य पार्श्वतोऽङ्गुष्ठौ संपुटः प्रोच्यते सुरैः ॥ सर्व्वेषामथ देवानां संपुटः शस्यते सदा । ध्यानसंपुटयोगादौ सम्पुटः शस्यते सदा ॥ २ ॥ निकुब्जयुगलं पाण्योः संयोज्यार्द्धेन एव च । मध्यशून्यः पुटाकारः प्राञ्जलि परिकीर्त्तितः ॥ ३ ॥ अङ्गुष्ठमन्तरं कृत्वा पाण्योर्म्मुष्टिं विधाय च । संयोज्य विल्ववत्ते तु विल्वमुद्रा प्रकीर्त्तिता ॥ ४ ॥ मणिबन्धादाकरभं संयोज्य करयोर्द्बयोः । अङ्गुष्ठे चापि संयोज्य तथैव च कनिष्ठिके ॥ तिस्रस्तिस्रो द्वयोः पाण्योरङ्गुलीर्व्विरलास्ततः । पद्ममुद्रा समाख्याता चतुर्वर्गप्रदा नृणाम् ॥ ५ ॥ अङ्गुष्ठाग्रेण तर्ज्जन्याः संयोज्याथोर्द्ध्वरेखया । अन्याङ्गुलीस्तथानम्य नाराचः स्यात् प्रसा- र्य्यते ॥ मम चेव शिवायाश्च प्रीतिदेयं प्रियङ्करी । नाराचमुद्रा सततं प्रीत्यै वेतालभैरव ! ॥ ६ ॥ अन्तराङ्गुष्ठमुष्टिञ्च कृत्वा वामकरस्य तु । मध्यमाभ्यां दक्षिणस्य तथानम्य प्रयत्नतः ॥ मध्याङ्केनाथ तर्ज्जन्या अङ्गुष्ठाग्रान्नियोज्य च । दक्षिणं योजयेत् पाणिं वाममुष्टौ तु साधकः ॥ दर्शयेद्दक्षिणे भागे मुण्डमुद्रेयमिष्यते । इयन्तु गणनाथस्य प्रीतिदा मुद्रिकोत्तमा ॥ सर्व्वेषामपि देवानां तुष्टिदा सर्व्वकर्म्मसु । ७ । अङ्गुष्ठमध्यमादींश्च सम्यगानम्य तर्ज्जनीम् ॥

प्रसार्य्य दण्डमुद्रेति दक्षिणस्य करस्य तु । ८ । सर्व्वाङ्गुलीस्तु संयोज्य करयोरुभयोरपि ॥ संवेष्ट्य रज्जुवद्द्बे तु पाण्योरपि कनिष्ठिके । वामस्य वाममूलेन तदग्रं विनियोजयेत् ॥ दक्षस्य मध्यमूलेन तथाग्रं वाममेव च । योजयेत् योजनात् पश्चादावर्त्त्य करशाखिकाः ॥ योन्याकारन्तु तन्मध्यं योनिमुद्रा प्रकीर्त्तिता । कामाख्यायाः पञ्चमूर्त्तेर्दुर्गाया अपि भैरव ! ॥ प्रीतिदा योनिमुद्रेयं मम कामस्य च प्रिया । ९ । संयुक्तास्त्वङ्गुलीः सर्व्वाः प्रसार्य्याङ्गुष्ठपर्व्वणा ॥ अग्रेण च कनिष्ठाया अग्रेणापि च योज- येत् । करस्य दक्षिणस्येयमर्द्धयोनिः प्रकीर्त्तिता ॥ १० ॥ संपुटं प्राञ्जलिं वापि यदि शीर्षे नियोजयेत् । वन्दनीया समाख्याता मुद्रा विष्णुप्रमोदिनी ॥ ११ ॥ सैव चेत् श्रवणासक्ता महामुद्रा प्रकीर्त्तिता । १२ । दक्षिणाङ्गे तु सा सक्ता वैष्णवी परिकी- र्त्तिता ॥ १३ ॥ महायोनिस्तु कथिता वैष्णवीतन्त्रगोचरे । द्बयोर्मूले त्वङ्गुष्ठाग्रमङ्गुलीश्च कनिष्ठयोः ॥ नियोज्य प्रसृतीकृत्य द्वे पाणी योजयेत् पुनः । भगमुद्रा च सा ख्याता लक्ष्मीवाणीशिवा- प्रिया ॥ १४ ॥ सर्व्वाङ्गुलीनामग्रौघं दक्षिणस्य करस्य च । संयोज्यैकत्र पुरतो निर्द्देशः पुटकः स्मृतः ॥ १५ ॥ कनिष्ठानामिकाङ्गुष्ठाङ्गुलीनां योजयेद्बुधः । अग्राण्येकत्र मध्यान्तु तर्ज्जनीञ्च प्रसार्य्य वै ॥ कुब्जीकृत्य करद्बन्द्बं पृथगग्रे नियोजयेत् । निःशङ्को नाम मुद्रेयं नरसिंहवराहयोः ॥ १६ ॥ कनिष्ठानामिकामध्यामाकुञ्च्य दक्षिणस्य च । करस्य तर्ज्जन्यङ्गुष्ठे प्रसार्य्य क्रियते तु या ॥ सा मुद्रा ह्यर्द्धचन्द्राख्या ग्रहाणां प्रीतिदा- यिनी । १७ । ऊर्द्ध्वीकृत्य तथाङ्गुष्ठं दक्षिणस्य करस्य च । कृत्वा मध्यं तदङ्गुष्ठं वाममुष्ठिं तथोर्द्ध्वतः । ऊर्द्ध्वाङ्गुष्ठं तथा कुर्य्यादङ्गमुद्रा प्रकीर्त्तिता ॥ १८ ॥ एतस्या एव मुद्रायाः कनिष्ठादिविमोचतः । अष्टौ मुद्राः समाख्याता नाम तासां पृथक् पृथक् ॥ द्विमुखञ्चैव १९ मुष्टिश्च २० वज्र २१ माबद्ध २२ मेव च । विमलश्च २३ घटश्चैव २४ तुङ्गः २५ पुण्ड्र २६ स्तथैव च ॥ नवानां विष्णुमूर्त्तीनां सार्द्धमङ्गेन मुद्रिकाः । क्रमान्नव समाख्याता नायिकानां तथैव च ॥ संयोज्य करयोः पृष्ठे तथावर्त्त्य तु वै समम् । प्रसार्य्य तर्ज्जनीयुग्मं संयुक्तं सर्व्वतः पुनः ॥ अङ्गुष्ठौ च तथा सक्तौ शङ्खमुद्रा प्रकीर्त्तिता । २७ । उत्तानमञ्जलिं कृत्वा अङ्गुष्ठे द्वे कनिष्ठयोः ॥ मूले निःक्षिप्य तु करौ संयोज्याथ प्रदर्शयेत् । सयोनिरिति सा ख्याता मुद्रा देवौघतुष्टिदा ॥ २८ ॥ मुष्टिर्द्दक्षिणहस्तस्य यदोर्द्ध्वाङ्गुष्ठिका भवेत् ।

सा स्यात् शिखरिणी मुद्रा ब्राह्मीसूर्य्यप्रिया च सा ॥ २९ ॥ अनामिके कनिष्ठे तु संयोज्य ऋजुना पुनः । मध्यमातर्ज्जनीनान्तु धेनुमुद्रेव बन्धनम् ॥ सार्द्धधेनुरिति ख्याता चन्द्रप्रीतिविवर्द्धिनी । ३० । करयोरङ्गुलीः सर्व्वाः सर्व्वाग्राण्येकतः स्थिता ॥ नियोज्यार्द्धतले चैव तदधोऽपि वियुज्य च । अग्रैरग्रं योजयेत्तु मुद्रा सम्मीलनी तु सा ॥ ३१ ॥ भौमभूमिमुनीशानामियं प्रीतिविवर्द्धिनी । सर्व्वाङ्गुलीस्तु संसक्ता दक्षिणस्य करस्य च ॥ कियद्भागं तथान्यस्य तलं कुर्य्यात्तु कुण्डवत् । समाख्याता कुण्डमुद्रा बुधवाणीशिवाप्रिया ॥ ३२ ॥ सर्ब्बाङ्गुलीनां मध्यैस्तु वामहस्तस्य चाङ्गुलीः । प्रसार्य्याङ्गुष्ठयुगलं संयोज्याग्रेण भैरव ! ॥ तदङ्गुष्ठद्वयं कार्य्यं सम्मुखं वितरेत्ततः । चक्रमुद्रा समाख्याता गुरुविष्णुशिवप्रिया ॥ ३३ ॥ अङ्गुष्ठं मध्यमाञ्चैव नामयित्वा करस्य च । दक्षिणस्यापरास्तिस्रो योजयेदग्रतः पुनः ॥ शूलमुद्रा समाख्याता मम शुक्रगुहप्रिया । ३४ । निकुब्जीकृत्य तु करौ वामाङ्गुलिगणस्य तु ॥ अग्राणि योजयेन्मध्ये तलस्यासव्यहस्ततः । अधः कृत्वा वामहस्तं मुद्रा सिंहमुखी स्मृता ॥ ३५ ॥ इयं प्रीत्यै तु दुर्गायाः सूर्य्यपुत्त्रस्य चक्रिणः । भगमुद्रा कर्णमूले गोमुखाख्या प्रकीर्त्तिता ॥ मम विष्णोस्तथा राहोः सर्व्वदा प्रीति- दायिनी । ३६ । मुष्टिद्बयमथोत्तानं कृत्वा संयोज्य पार्श्वतः ॥ दक्षिणस्यं कनिष्ठादीन् प्रसार्य्य क्रमतः पुनः । तथा वामकनिष्ठाभ्यामेकैकेन प्रसारयेत् ॥ अष्टौ मुद्राः समाख्याता नामतः क्रमतः शृणु । प्रोन्नामो ३७ न्नमन ३८ ञ्चैव विम्बं ३९ पाशु- पतं ४० तथा ॥ शुद्धं ४१ त्यागः ४२ साधनी ४३ च तथा चैव प्रसाधनी ४४ । आकुञ्च्य करशाखास्तु दक्षिणाः सा तु मुद्रिका ॥ उग्रमुद्रा समाख्याता स्वहस्तस्य विपर्य्ययात् । ४५ । इन्द्रादिलोकपालानां दश मुद्राः प्रकीर्त्तिताः ॥ सर्व्वेषामपि देवानां परमप्रीतिवर्द्धनाः । अङ्गुष्ठाग्रन्तु तर्ज्जन्या अग्रभागेण योजयेत् ॥ आकुञ्च्य मध्यमाभ्यान्तु दक्षहस्तस्य चाङ्गुलीः । दर्शयेत् कुण्डलाकारं कुण्डलीशक्तितुष्टिदम् ॥ सर्व्वेषामपि देवानां तथा तुष्टिकरं महत् । ४६ । अङ्गुष्ठतर्ज्जनीमध्या अग्रभागे नियोज्य च ॥ मध्यमाञ्च कनिष्ठाञ्च आकुञ्च्य दक्षिणे करे । त्रिमुखाख्या समाख्याता विश्वेदेवप्रिया सदा ॥ केतोः प्रियेयं सततं मातॄणामपि तुष्टिदा । ४७ । तर्ज्जन्यङ्गुष्ठयोरग्रभागौ संयोज्य चाङ्गुलीः ॥ अन्या आकुञ्चयेत् तिस्रः सासिवल्ली प्रकीर्त्तिता । पितॄणामथ साध्यानां रुद्राणां विश्वकर्म्मणः ॥ सर्व्वदा प्रीतिजननी असिवल्ली प्रकीर्त्तिता । ४८ । पादौ तलाभ्यां संयोज्य तदङ्गुष्ठद्बयं ततः ॥

पृष्ठ ३/७४८

ऊर्द्ध्वं संयोजयेन्नाभौ अस्योपरि तथाञ्जलिः । योगमुद्रा समाख्याता योगिनां तत्त्वदायिनी ॥ सर्व्वेषामपि देवानां पूजने चिन्तने तथा । योगमुद्रा समाख्याता तुष्टिप्रीतिकरी सदा ॥ ४९ ॥ प्राञ्जलिर्नाम मुद्रा तु उर्द्ध्वाधोभावयोजिताम् । विभिद्य दर्शयेद्धस्तौ उर्द्ध्वाधः प्रसृतीकृतौ ॥ भेदमुद्रा समाख्याता मम विष्णोर्विधेः प्रिया । ५० । अङ्गष्ठे द्वे तु निःक्षिप्य करयोरुभयोस्तले ॥ अग्रेण योजयेत् पश्चात् कनिष्ठायुगलं ततः । उभयोर्हस्तयोश्चान्यास्तर्ज्जन्याद्याश्च योजयेत् ॥ अग्राग्रैस्तु पृथक्कृत्य दर्शयेत्तत् कनिष्ठिकाम् । मुद्रा सम्मोहनं नाम कामदुर्गारमाप्रिया ॥ सर्व्वेषामपि देवानां मोहनं प्रीतिदं स्मृतम् । ५१ । आनम्य सव्यहस्तस्य मध्यमानामिके तथा ॥ तयोः पृष्ठे तु संयोज्य अङ्गुष्ठाग्रं ततः परम् । कनिष्ठां तर्ज्जनीञ्चैव अग्रेण योजयेत्ततः ॥ बाणमुद्रा समाख्याता सर्व्वदेवस्य तुष्टिदा । ५२ । सर्व्वाङ्गुलीस्तु सङ्कोच्य अङ्गुष्ठमथ तर्जनीम् ॥ प्रसार्य्य करयोः पश्चादङ्गुष्ठाग्रन्तु योजयेत् । अङ्गुष्ठाग्रेण तर्ज्जन्या अग्रेणापि च तर्ज्जनीम् ॥ यथाशक्ति प्रसार्य्यापि धनुर्मुद्रा प्रकीर्त्तिता । ५३ । सर्व्वाङ्गुलीनामग्राणि ब्राह्म्यतीर्थे नियोजयेत् ॥ अनामिकायाः पृष्ठे तु अङ्गुष्ठाग्रं नियोजयेत् । शून्यं तूणीरवत् कृत्वा तेषामन्तस्तु भैरव ! । तूणीरमुद्रा चाख्याता सर्व्वेषां प्रीतिवर्द्धिनी ॥ ५४ ॥ मुद्रासु संस्थिता पूजा मुद्रासु परिचिन्तनम् । मुद्रासु संस्थिता योगा मुद्रा मोदकरास्ततः ॥ यदा यदा पूजनेषु चिन्तने ध्यानकर्म्मणि । यज्ञादौ स्तवने वापि हस्तकृत्यं न विद्यते । तदा मुद्रायुतं कुर्य्यादिष्टापूर्त्ते करद्वयम् ॥ यज्ञकृत्येषु चेच्छक्तो हस्तो मुद्रासु च क्षमः । तदा मुद्रां विधायैव तत्तु कृत्यं समाचरेत् ॥ मुद्रावियुक्तहस्तन्तु क्रियते कर्म्मदैविकम् । कृत्वा तन्निष्फलं यस्मात्तस्मान्मुद्रान्वितो भवेत् ॥ विसर्जने तु देवानां यस्य या परिकीर्त्तिता । मुद्रां तां पूजनादौ तु तस्य नैव प्रयोजयेत् ॥ विसृष्ट्युक्तामृते मुद्रां मुद्रायुक्तः समाचरेत् । पूजनादि समस्तञ्च कर्म्म वृद्ध्यै विचक्षणः ॥ ततो मुद्रा परं धाम मुद्रा पुण्यप्रदायिनी । देवानां मोददा मुद्रा तस्मात्तां यत्नतश्चरेत् ॥ अर्द्धयोनिर्म्महायोनिर्योनिर्ब्राह्मी च वैष्णवी । मुद्रा विसर्ज्जने प्रोक्ता शिवात्रिपुरयोः सदा ॥ दुर्गायाः सर्व्वरूपेषु मुद्रा एताः प्रकीर्त्तिताः । योनिञ्च सम्पुटञ्चैव महायोनिन्तथैव च ॥ वर्ज्जयित्वा व्यस्तभावादुक्तादन्यत्र योजयेत् । भवेयुस्तु त्रिपञ्चाशदन्या मुद्राः समन्ततः ॥ ता व्यस्तभावाद्वामाः स्युर्मुद्रा मोदकराः पराः । एवं वां कथिता मुद्राः पूजने पूज्यतुष्टिदाः ॥” इति कालिकापुराणे ६५ अध्यायः ॥ मुद्राङ्कितः, त्रि, (मुद्रया अङ्कितः ।) मुद्रया चिह्नितः । छापाकरा मोहरकरा इत्यादि भाषा । यथा, --

“धाता विश्वविसृष्टिमात्रनिरतो देवोऽपि गौरी- भुजा- श्लेषानन्दविघूर्णमाननयनो दक्षाध्वरध्वंसकृत् । दैत्यारिः कमलाकपोलमकरीमुद्राङ्कितोरःस्थलः शेतेऽब्धावितरेषु जन्तुषु पुनः का नाम शान्तेः कथा ॥” इति प्रबोधचन्द्रोदयनाटके १ अङ्कः ॥ मुद्रालिपिः, स्त्री, (मुद्रया लिपिः ।) पञ्चधा- लिप्यन्तर्गतलिपिविशेषः । छापार अक्षर इति भाषा । यथा, -- “मुद्रालिपिःशिल्पलिपिर्लिपिर्लेखनिसम्भवा । गुण्डिकाघुणसम्भूता लिपयः पञ्चधा स्मृताः । एताभिर्लिपिभिर्व्याप्ता धरित्री शुभदा हर ! ॥” इति वाराहीतन्त्रम् ॥ अस्याः पाठ्यत्वं धार्य्यत्वञ्च यथा, -- “लेखन्या लिखितं विप्रैर्मुद्राभिरङ्कितञ्च यत् । शिल्पादिनिर्म्मतं यच्च पाठ्यं धार्य्यञ्च सर्व्वदा ॥” इति खड्गमालातन्त्रम् ॥ मुद्रिका, स्त्री, (मुद्रा स्वार्थे कन् + स्त्रियां टाप् । पूर्व्वाकारस्य ह्रस्वत्वम् । अत इत्वं च ।) स्वर्ण- रूप्यादिनिर्म्मितमुद्रा । मोहर टाका इत्यादि भाषा । यथा, -- “सौवर्णीं राजतीं ताम्रीमायसीं वा सुशो- भिताम् । सलिलेन सकृद्धौतां प्रक्षिपेत् तत्र मुद्रिकाम् ॥” इति मिताक्षरायां व्यवहाराध्यायः ॥ मुद्रितं, त्रि, (मुद्रा मुद्रणं अस्य जातेति । मुद्रा इतच् ।) अप्रफुल्लम् । मोदा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । सङ्कुचितम् २ निद्राणं ३ मीलि- तम् ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ मुद्राङ्कितञ्च ॥ (परि- त्यक्तम् । यथा, नैषधचरिते । ५ । १२ । “मुद्रितान्यजनसंकथनः सन् नारदं बलिरिपुः समवादीत् ।” “मुद्रितं परित्यक्तम् ।” इति तट्टीका ॥) मुधा, व्य, (मुह्यतीति । मुह् + बाहुलकात् का । पृषोदरादित्वात् हस्य धः ।) व्यर्थकम् । इत्य- मरः । ३ । ४ । ४ । (यथा, महाभारते । १४ । ३७ । ४ । “मुधा ज्ञानं मुधा वृत्तं मुधा सेवा मुधा श्रमः । एवं यो युक्तधर्म्मः स्यात् सोऽमुत्रात्यन्तमश्नुते ॥”) मुनिः, पुं, मनुते जानाति यः । (इति मन् + “मनेरुश्च ।” उणा० ४ । १२२ । इति इन् + अत उच्च ।) मौनव्रती । इत्यन्ये । इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । वाचंयमः २ । इत्यमरः । २ । ७ । ४२ । मौनी ३ व्रती ४ ऋषिः ५ शापास्त्रः ६ सत्यवाक् ७ । इति जटाधरः ॥ (यथा, नैषधे । १ । १३३ । “फलेन मूलेन च वारिभूरुहां मुनेरिवेत्थं मम यस्य वृत्तयः ॥”) लस्य लक्षणं यथा, -- “दुःखेष्वनुद्बिग्नमनाः सुखेषु विगतस्पृहः । वीतरागभयक्रोधः स्थितधीर्मुनिरुच्यते ॥” इति श्रीभगवद्गीता ॥ * ॥ तस्य धर्म्मो यथा, --

ब्रह्मोवाच । “मुनिभिश्चरिता धर्म्मा उक्ता व्यास ! मया तव । यैर्विष्णुस्तुष्यते देवः सुखादिपरिभाविकः ॥ तर्पणेन च होमेन सन्ध्यया बन्दनेन च । प्राप्यते भगवान् विष्णुर्व्रर्म्मकामार्थमीक्षदः ॥ धर्म्मो विष्णुर्ब्रतो विष्णुः पूजा विष्णुस्तु तर्पणम् । होमः सन्ध्या तथा ध्यानं धारणा सकलं हरिः ॥” इति गारुडे २२६ अध्यायः ॥ * ॥ तस्याश्रमे वर्णनीयानि यथा । अतिथिपूजा १ हरिणविश्वासः २ हिंस्रजन्तुशान्तता ३ यज्ञ- धूमः ४ मुनिसुतः ५ द्रुमसेकः ६ वल्कलः ७ वृक्षश्च ८ । इति कविकल्पलता ॥ * ॥ मुनिविशे- षाणां ब्रह्मणोऽङ्गविशेषादुत्पत्तिर्यथा, -- “पुलस्त्यो दक्षकर्णाच्च पुलही वामकर्णतः । दक्षनेत्रात्तथात्रिश्च वामनेत्रात् क्रतुः स्वयम् ॥ अरणिर्नासिकारन्ध्रात् अङ्गिराश्च मुखाद्रुचिः । भृगुश्च वामपार्श्वाच्च दक्षो दक्षिणपार्श्वतः ॥ छायायाः कर्द्दमो जातो नाभेः पञ्चशिखस्तथा । वक्षसश्चैव वोढुश्च कण्ठदेशाच्च नारदः ॥ मरीचिः स्कन्धदेशाच्च आपस्तम्बस्तथा गलात् । वशिष्ठो रसनादेशात् प्रचेता अधरोष्ठतः ॥ हंसश्च वामकुक्षेश्च दक्षकुक्षेर्यतिः स्वयम् । सृष्टिं विधातुञ्च विधिश्चकाराज्ञां सुतानपि ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते ब्रह्मखण्डे ८ अध्यायः ॥ * ॥ गयासुरशरीरे यज्ञार्थं ब्रह्मणो मानसात् सृष्टा मुनयो यथा, -- “ब्रह्मा सम्भृतसम्भारो मानसानृत्विजोऽसृजत् । अग्निशर्म्माणममृतं शौनकं जाजलिं मृदुम् ॥ कुमुखिं वेदकौण्डिन्यं हारीतं कश्यपं कृपम् । गर्गं कौशिकवाशिष्ठौ मुनिं भार्गवमव्ययम् ॥ वृद्धं पाराशरं कण्वं माण्डव्यं श्रुतिकेवलम् । श्वेतं सुतालं दमनं सुहोत्रं कक्षमेव च ॥ नौगाक्षिञ्च महाबाहुं जेगींषव्यं तथैव च । दधिपञ्चमुखं विप्र ! ऋषभं कर्कमेव च ॥ कामायनं गोभिलञ्च मुनिमुग्रं महाव्रतम् । जटामालिनमव्यग्रं चाटुहासञ्च दारुणम् ॥ आत्रेयञ्चाप्यङ्गिरसमौपमन्युं महाव्रतम् ॥ गोकर्णञ्च गुहावासं शिखण्डिनमुमाव्रतम् ॥ सुपालकं गौतमञ्च तथा वेदशिरो व्रतम् । एतानन्यांश्च विप्रेन्द्रान् ब्रह्मा लोकपितामहः । परिकल्प्याकरोद्यागं गयासुरशरीरके ॥” इति वायुपुराणे गयामाहात्म्यम् ॥ * ॥ मुनिविशेषनाम्नां व्युत्पत्तिर्यथा, -- “कतिकल्पान्तरेऽतीते स्रष्टुः सृष्टिविधौ पुनः । मरीचिमिश्रैर्म्मुनिभिः सार्द्धं कण्ठाद्बभूव सः ॥ विधेर्नरदनाम्नश्च कण्ठदेशाद्बभूव सः । नारदश्चेति विख्यातो मुनीन्द्रस्तेन हेतुना ॥ यः पुत्त्रश्चेतसो धातुर्ब्बभूव मुनिपुङ्गवः । तेन प्रचेता इति तन्नाम चक्रे पितामहः ॥ बभूव धातुर्यः पुत्त्रः सहसा दक्षपार्श्वतः । सर्व्वकर्म्मणि दक्षश्च तेन दक्षः प्रकीर्त्तितः ॥

पृष्ठ ३/७४९

वेदेषु कर्द्दमः शब्दश्छायायां वर्त्तते स्फुटः । बभूव कर्द्दमाद्बालः कर्द्दमस्तेन कीर्त्तितः ॥ तेजोभेदे मरीचिश्च वेदेषु वर्त्तते स्फुटम् । जातः सद्योऽतितेजस्वी मरीचिस्तेन कीर्त्तितः ॥ क्रतुसंघश्च बालेन कृतो जन्मान्तरेऽधुना । ब्रह्मपुत्त्रोऽपि तन्नाम्ना क्रतुरित्यभिधीयते ॥ प्रधानाङ्गं मुखं धातुस्ततो जातश्च बालकः । इरस्तेजस्विवचनोऽङ्गिरास्तेन प्रकीर्त्तितः ॥ अतितेजस्विनि भृगुर्व्वर्त्तते नाम्नि शौनक ! । जातः सद्योऽतितेजस्वी भृगुस्तेन प्रकीर्त्तितः ॥ वशीभूतश्च शिष्टश्च जातः सद्यो हि बालकः । अतिप्रियश्च धातुश्च वशिष्ठस्तेन कीर्त्तितः ॥ बालोऽप्यरुणवर्णंश्च जातः सद्यो हि तेजसा । प्रज्वलन् पूर्ब्बतपसा चारुणस्तेन कीर्त्तितः ॥ हंस आत्मा वशो यस्य योगेन योगिनो ध्रुवम् । बालः परमयोगीन्द्रस्तेन हंसः प्रकीर्त्तितः ॥ सन्ततं यस्य यत्नञ्च तपःसु बालकस्य च । प्रकीर्त्तितो यतिस्तेन संयतः सर्व्वकर्म्मसु ॥ पुलस्तपःसु वेदेषु वर्त्तते ह स्फुटेऽपि च । स्फुटं तपःस्वरूपश्च पुलहस्तेन कीर्त्तितः ॥ पुलस्तपःसमूहश्च यस्यास्ति पूर्ब्बजन्मनाम् । तपःसंघः समूहश्च पुलस्त्यस्तेन बालकः ॥ त्रिगुणायां प्रकृत्यां त्रिर्विष्णावश्च प्रवर्त्तते । तयोर्भक्तिः समा यस्य तेन बालोऽत्रिरुच्यते ॥ जटाश्चाग्निशिखारूपाः पञ्च सन्ति च मस्तके । तपस्तेजोभवा यस्य स च पञ्चशिखः स्मृतः ॥ अपान्तरतमे देशे तपस्तेपेऽन्यजन्मनि । अपान्तरतमा नाम शिशोस्तेन प्रकीर्त्तितम् ॥ स्वयन्तपः समाप्नोति वाहयेत् प्रापयेत् परान् । ऊढुः समर्थस्तपसि वोढुस्तेन प्रकीर्त्तितः ॥ तपसस्तेजसा बालो दीप्तिमान् सूनृतो मुने ! । तपःसु रोचते चित्तं रुचिस्तेन प्रकीर्त्तितः ॥” इति ब्रह्मवैवत्ते ब्रह्मखण्डे २२ अध्यायः ॥ वङ्गसेनतरुः । जिनः । इति मेदिनी । ने, १५ ॥ प्रियालवृक्षः । पलाशवृक्षः । इति हेमचन्द्रः । १ । ७६ ॥ दमनकवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (स्त्री, दक्षकन्या । सा च कश्यपपत्नीनामन्य- तमा । यथा, महाभारते । १ । ६५ । ११-१२ । “मरीचेः कश्यपः पुत्त्रः कश्यपात्तु इमाः प्रजाः । प्रजज्ञिरे महाभागा दक्षकन्यास्त्रयोदश ॥ अदितिर्दितिर्दनुः काला दनायुः सिंहिका तथा । क्रोघा प्राधा च विश्वा च विनता कपिला मुनिः ॥” अष्टवस्वन्तर्गतस्य आपनामकस्य वसोः पुत्त्रे, पुं । यथा, हरिवंशे भविष्यपर्व्वणि । ३ । ४० । “आपस्य पुत्त्रो वैतण्ड्यः श्रमः श्रान्तो मुनि- स्तथा ।” क्रौञ्चद्वीपस्य देशविशेषः । यथा, मत्स्यपुराणे । १२१ । ८३-८५ । “क्रौञ्चस्य कुशलो देशो वामनस्य मनोऽनुगः । मनोऽनुगात् परे चोष्णस्तृतीयोऽपि स उच्यते ॥

उष्णात् परे पावनकः पावनादन्धकारकः । अन्धकारकदेशात्तु मुनिदेशस्तथापरः ॥” (द्युतिमतः पुत्त्राणामन्यतमः । यथा, मार्कण्डेये । ५३ । २२ । “तथा द्युतिमतः सप्तपुत्त्रास्तांश्च निबोध मे । मुनिश्च दुन्दुभिश्चैव सप्तमः परिकीर्त्तितः ॥” कुरुपुत्त्रभेदः । यथा, महाभारते । १ । ९४ । ४९ ॥ “अविक्षितमभिष्वस्तं तथा चैत्ररथं मुनिम् ॥”) मुनिखर्ज्जूरिका, स्त्री, (मुनिप्रिया खर्ज्जूरिका इति मध्यपदलोपी समासः ।) खर्ज्जूरीप्रभेदः । यथा, “मुनिखर्ज्जूरिका त्वन्या राजेष्टा ऋतुसंमिता ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ मुनिच्छदः, पुं, (मुनयः अत्र्यादयः सप्त तत्- संख्यकाः छदाः पत्राण्यस्य ।) सप्तच्छदवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (स्त्री । मेथिका । यथा, भावप्रकाशे पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे । ‘मेथिका मेथिनी मेथी दीपनी बहुपुत्त्रिका ।’ इत्यादि । ‘कुञ्चिका बहुपर्णी च पीतबीजा मुनिच्छदा ।’ इत्यन्तम् ॥) मुनितरुः, पुं, (मुनेरगस्त्यस्य प्रियः तरुः । इति मध्यपदलोपी समासः ।) वकवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ मुनिद्रुमः, पुं, (मुनेरगस्त्यस्य प्रियः द्रुमः । इति मध्यपदलोपी समासः ।) श्योनाकवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ श्योनाकप्रभेदः । वकवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, नैषधचरिते । १ । ९६ । “मुनिद्रुमः कोरकितः शितिद्युति- र्वनेऽमुनाऽमन्यत सिंहिकामुतः ॥” “मुनिद्रुमः वकवृक्षः ।” इति तट्टीका ॥ अस्य पर्य्यायो यथा, -- “अथागस्त्यो वङ्गसेनो मुनिपुष्पो मुनिद्रुमः ।” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥ “श्योनाको भूतपुष्पश्च पूतिवृक्षो मुनिद्रुमः । दीर्घवृन्तश्च कट्वङ्गो भल्लुकष्टुण्टकोऽरुणुः ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाञ्च ॥) मुनिनिर्म्मितः, पुं, (मुनिनां निर्म्मितः ।) डिण्डिशः । यथा, भावप्रकाशे । “डिण्डिशो रोमशफलो मुनिनिर्म्मित इत्यपि । डिण्डिशो रुचिकृत् भेदी पित्तश्लेष्मापहः स्मृतः । सुशीतो वातलो रूक्षो मूत्रलश्चाश्मरीहरः ॥” मुनिपित्तलं, क्ली, (मुनीनां पित्तलमिव ।) ताम्रम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ मुनिपुङ्गवः, पुं, (मुनिः पुङ्गव इव ।) मुनिश्रेष्ठः । इत्यमरटीका ॥ (यथा, रामायणे । १ । १ । १ । “तपःस्वाध्यायनिरतं तपस्वी वाग्विदांवरम् । नारदं परिपप्रच्छ वाल्मीकिर्मुनिपुङ्गवम् ॥”) मुनिपुत्त्रः, पुं, (मुनीनां पुत्त्र इव । मुनिप्रियत्वादस्य तथात्वम् ।) दमनकवृक्षः । इति भावप्रकाशः ॥ ऋषिसुतश्च ॥ मुनिपुत्त्रकः, पुं, खञ्जनः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, तिथितत्त्वे कुण्डविधिप्रकरणे ।

“त्वं योगयुक्तो मुनिपुत्त्रकस्त्वं अदृश्यतामेषि शिखोद्गमेन । संदृश्यसे प्रावृषि निर्गतायाम् त्वं खञ्जनाश्चर्य्यमयो नमस्ते ॥”) मुनिपुष्पं, क्ली, (मुनिद्रुम इति । “ठाजा दावूर्द्ध्वं द्वितीयादचः ।” ५ । ३ । ८३ । इत्यत्र “विनापि प्रत्ययेन पूर्ब्बोत्तरपदयोर्विभाषालोपो वक्तव्यः ।” इति काशिकोक्तेः द्रुम इत्यस्य लोपे मुनिः तस्य पुष्पम् ।) वकपुष्पम् ॥ (यथा, तिथितत्त्वे । “विहाय सर्व्वपुष्पाणि मुनिपुष्पेण केशवम् । कार्त्तिके योऽर्च्चयेद्भक्त्या वाजिमेधफलं लभेत् ॥” वकवृक्षे, पुं, । तत्पर्य्यायो यथा, -- “अथागस्त्यो वङ्गसेनो मुनिपुष्पो मुनिद्रुमः ।” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) मुनिपुष्पकं, क्ली, (मुनिपुष्प + संज्ञायां कन् ।) वक- पुष्पम् । यथा, योगिनीतन्त्रे । “विल्वपत्रञ्च माघ्यञ्च तमालामलकीदलम् । कह्वारं तुलसीञ्चैव पद्मञ्च मुनिपुष्पकम् । एतत् पर्य्युषितं न स्यात् यच्चान्यत् कलिका- त्मकम् ॥” इत्येकादशीतत्त्वम् ॥ मुनिपूगः, पुं, (मुनिप्रियः पूगः ।) गुवाकविशेषः । तत्पर्य्यायः । रामपूगः २ कामीनः ३ सुरे- वटः ४ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ मुनिभेषजं, क्ली, (मुनीनां भेषजम् ।) आगस्त्यः । हरीतकी । लङ्घनम् । इति मेदिनी । जे, ३६ ॥ मुनिसुव्रतः, पुं, (मुनिषु सुव्रतः ।) वृत्तार्हन् । स च बुद्धविशेषः । इति हेमचन्द्रः । १ । ५१ ॥ मुनिस्थानं, क्ली, (मुनीनां स्थानम् ।) आश्रमः । इति हेमचन्द्रः । ४ । ६७ ॥ मुनीन्द्रः, पुं, (मुनीनां मननशीलानां योगिनामिन्द्रः श्रेष्ठः ।) बुद्धः । इत्यमरः । १ । १ । १४ ॥ ऋषि- श्रेष्ठश्च ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । ७२ । ३०९ । “पतन्तमेव तस्माच्च पाणिभ्यां स तमग्रहीत् । मुनीन्द्रः प्रकटीभूय समाश्वास्य जगाद च ॥” दानवभेदः । यथा, हरिवंशे । २५५ । ५ । “वृषपर्व्वा विरूपाक्षो मुनीन्द्रश्चन्द्रलोचनः ।”) मुन्च उ गत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-सक०-सेट् ।) पञ्चमस्वरी । ओष्ठ्यवर्ग- शेषादिः । नोपधः । उ मुञ्चित्वा मुक्त्वा । इति दुर्गादासः ॥ मुमुक्षुः, पुं, (मोक्तुमिच्छतीति । मुच् + सन् + उः ।) मुक्तिमिच्छः ॥ (यथा, श्रीमद्भगवद्गीतायाम् । ४ । १५ । “एवं ज्ञात्वा कृतं कर्म्म पूर्ब्बैरपि मुमुक्षुभिः । कुरु कर्म्मैव तस्मात्त्वं पूर्ब्बैः पूर्ब्बतरं कृतम् ॥”) तत्पर्य्यायः । श्रमणः २ यतिः ३ वाचंयमः ४ व्रती ५ साधुः ६ अनगारः ७ ऋषि, ८ मुनिः ९ निर्ग्रन्थः १० भिक्षुः ११ । इति हेमचन्द्रः १ । ७५ ॥ अथ मुमुक्षुकृत्यम् । मनुः । “इह चामुत्र वा काम्यं प्रवृत्तं कर्म्म कीर्त्त्यते । निष्कामं ज्ञानपूर्ब्बन्तु निवृत्तमुपदिश्यते ॥

पृष्ठ ३/७५०

प्रवृत्तं कर्म्म संसेव्य देवानामेति सार्ष्टिताम् । निवृत्तं मेवमानस्तु भूतान्यत्येति पञ्च वै ॥” कामनापूर्ब्बकं कर्म्म शरीरप्रवृत्तिहेतुत्वात् प्रवृत्त तदेव कर्म्म कामनारहितं पुनर्ब्रह्म- ज्ञानाभ्यासपूर्ब्बकं संसारनिवृत्तिहेतुत्वात् निवृत्त- मुच्यते । सार्ष्टितां समानगतितां ऋषेर्गत्यर्थत्वात् पञ्चभूतान्यत्येति अतिक्रामति मोक्षं प्राप्नोती- त्यर्थः । विष्णुपुराणे च । ६ । ७ । ३८ । विशिष्टफलदा काम्या निष्कामाणाञ्च मुक्तिदा । भगवद्गीतापि । “युक्तः कर्म्मफलं त्यक्त्वा शान्तिमाप्नोति नैष्ठि- कीम् । अयुक्तः कामकारेण फले सक्तो निबध्यते ॥” युक्तः ईश्वराय कर्म्माणि न फलाय इत्येवं समाहितः । फलं त्यक्त्वा कर्म्माणि कुर्व्वन्निति शेषः । शान्तिं मोक्षाख्यां नैष्ठिकीं निष्ठायां भवाम् । सत्त्वशुद्धिः ज्ञानप्राप्तिः सर्व्वकर्म्म- संन्यासः ज्ञाननिष्ठाक्रमेणेति वाक्यशेषः । अयुक्तस्तद्वहिर्म्मुखः । कामकारेण कामप्रेरित- तया कामतः प्रवृत्तेरिति यावत् । फले सक्तः सन् फलायेदं कर्म्म करोमीत्येवं फले सक्तो नितरां बन्धं प्राप्नोति । तथा च अर्ज्जुनं प्रति भगवद्बाक्यम् । “मयि सर्व्वाणि कर्म्माणि संन्यस्याध्यात्मचेतसा । निराशीर्निर्ममो भूत्वा युध्यस्व विगतज्वरः ॥” संन्यस्य निःक्षिप्य समर्प्य इति यावत् । अध्यात्म- चेतसा विवेकबुद्ध्या ईश्वराय भृत्यवत् करोमि इत्यनया बुद्ध्या निराशीस्त्यक्तकामसङ्कल्पः । अतएव निर्म्ममः ममतारहितः । विगतज्वरः विगतसन्तापः । व्यक्तमाह स एव । “यत् करोषि यदश्नासि यज्जुहोषि ददासि यत् । यत् तपस्यसि कौन्तेय ! तत् कुरुष्व मदर्पणम् ॥” विष्णुपुराणम् । “कर्म्माण्यसङ्कल्पिततत्फलानि संन्यस्य विष्णौ परमात्मरूपे । अवाप्य तां कर्म्ममहीमनन्ते तस्मिन् लयं ये त्वमलाः प्रयान्ति ॥” कर्म्ममहीं भारतवर्षरूपाम् । एकादशस्कन्धे । “वेदोक्तमेव कुर्व्वाणो निःसङ्गोऽर्पितुमीश्वरे । नैष्कर्म्यां लभते सिद्धिं रोचनार्था फलश्रुतिः ॥” वेदोक्तमेव कुर्व्वाणो न तु निषिद्धम् । ननु कर्म्मणि- क्रियमाणे तस्मिन्नासक्तितस्तत्फलं स्यादेव न तु नैष्कर्म्म्यरूपा फलसिद्धिरत एवाह निःसङ्गो- ऽनभिनिवेशवान् ईश्वरेऽर्पितुं न तु फलोद्देशेन । अथ फलस्य श्रुतत्वात् कर्म्मणि कृते फलं भवत्येव इत्याह रोचनार्थेति कर्म्मणि रुच्युत्पादनार्था । अतएव तत्रैव । “फलश्रुतिरियं नॄणां न श्रेयो रोचनं परम् । श्रेयोविवक्षया प्रोक्ता यथा भैषज्यरोचनम् ॥ उत्पत्त्यैव हि कामेषु प्राणेषु स्वजनेषु च । आसक्तमनसो मर्त्त्या आत्मनोऽनर्थहेतुषु ॥ न तानविदुषः स्वार्थं भ्राम्यतो वृजिनाध्वनि । कथं युञ्ज्यात् पुनस्तेषु तांस्तमो विशतो बुधः ॥

एवं व्यवसितं केचिदविज्ञाय कुबुद्ध्वयः । फलश्रुतिं कुसुमितां न वेदज्ञा वदन्ति हि ॥” इयं फलश्रुतिर्न श्रेयःपरमपुरुषार्थपरा न भवति किन्तु बहिर्मुखानां नॄणां मोक्षविवक्षया अवा- न्तरकर्म्मफलैः कर्म्मसु रुच्युत्पादनमात्रं यथा, भैषज्ये औषधे रुच्युत्पादनम् । यथा, -- “पिब निम्बं प्रदास्यामि खलु ते खण्डलड्डुकान् । पित्रैवमुक्तः पिबति न फलं तावदेव तु ॥” तत्रागदपानस्य न खलु खण्डादिलाभ एव प्रयोजनं किन्त्वारोग्यम् । तथा वेदोऽप्यवान्तर- फलैः प्रलोभयन् मोक्षायैव कर्म्माणि विधत्ते । ननु कर्म्मकाण्डे मोक्षस्य नामापि न श्रूयते कथ- मेवं व्याख्यायते यथाश्रुतस्यैव घटनात् इत्याह उत्पत्त्येति द्वाभ्याम् । उत्पत्त्या स्वभावत एव कामेषु पश्वादिषु प्राणेषु आयुरिन्द्रियबल- वीर्य्यादिषु स्वजनेषु पुत्त्रदारादिषु अनर्थहेतुषु परिपाकतो दुःखहेतुषु अतस्तान् स्वार्थं परम- सुखमविदुषः अजानतः अतो न तान् प्रह्वी- भूतान् बुधो वेदो यद्बोधयति तदेव श्रेयः इति विश्वसितान् इत्यर्थः । तान् एवम्भूतान् वृजिना- ध्वनि कामवर्त्मनि देवादियोनौ भ्राम्यतः ततः पुनस्तमोभूतवृक्षादियोनिं विशत इति । पशु- काम इति च सुखपुत्त्रादिकाम इति च कथं पुनस्तेष्वेव कामेषु अयं बुधो वेदो युञ्ज्यात् प्रव- र्त्तयेत् । तथा सत्यनाप्तः स्यात् इति भावः । कथं तर्हि कर्म्ममीमांसकाः फलपरतां वदन्ति तत्राह । एवमिति व्यवसितं वेदस्याभिप्रायं अविज्ञाय कुसुमितामवान्तरफलरोचनया रम- णीयां परमफलश्रुतिं वदन्ति कुतस्ते कुबुद्धय- स्तत्राह हि यस्मात् वेदज्ञा व्यासादयः न तथा वदन्ति इति । अतएव निष्कामकर्म्मण आत्म- ज्ञानार्थतोक्ता यथा, -- “अयमेव क्रियायोगो ज्ञानयोगस्य साधकः । कर्म्मयोगं विना ज्ञानं कस्यचिन्नेह दृश्यते ॥” सोऽपि दुरितक्षयद्बारा न साक्षात् । तथा च । “ज्ञानमुत्पद्यते पुंसां क्षयात् पापस्य कर्म्मणः ॥” तथा श्रुतिः । “तमेवं वेदार्थवचनेन ब्राह्मणा विविदिषन्ति ब्रह्मचर्य्येण तपसा श्रद्धया दानेनयज्ञेनानशनेन चेति ।” तं आत्मतत्त्वसाक्षात्कारं अतएव यज्ञादीनां ज्ञानशेषताञ्चावधार्य्य निष्कामेषु कर्म्मसु प्रव- र्त्तते । पण्डितेनापि मूर्खः काम्ये कर्म्मणि न प्रवर्त्तयितव्य इत्याह षष्ठस्कन्धे । “स्वयं निःश्रेयसं विद्वान्नवक्त्यज्ञाय कर्म्म हि । न राति रोगिणेऽपथ्यं वाञ्छतेऽपि भिषक्- तमः ॥” राति ददाति इति समयप्रदीपे श्रीदत्तः ॥ “दासीदासमलङ्कारमन्नं षड्रससम्भवम् । पुरुषोत्तमतुष्ट्यर्थं प्रदेयं सार्व्वकालिकम् ॥ यद्यदिष्टतमं लोके यच्चाप्यस्ति गृहे शुचि । तत्तद्धि देयं प्रीत्यर्थं देवदेवस्य चक्रिणः ॥”

इदं दानं ब्राह्यणसम्प्रदानकमेव विष्णुप्रीतिमु- द्दिश्य एवं सर्व्वत्र दाने । विष्णुप्रीतेः सामान्यतः श्रुतत्वात् । अथ विष्णुप्रीतौ देवताधिकरणन्याय- विरोध इति चेन्न स्वर्गवदधिकारिविशेषणत्वेन तत्सत्त्वप्रसाधनात् इत्याहुः । ब्राह्मणसम्प्रदान- कत्वे किं मानमिति चेत् वामनपुराणे तत्तन्- मासभेदेन तत्तद्दानमभिधाय । “विष्णुप्रीत्यर्थमेतानि देयानि ब्राह्मणेष्वथ । देयानि विप्रमुख्येभ्यो मधुसूदनतुष्टये ॥” इत्यभिधाय दासीदासमित्यादिवचनद्बयाभि- धानात् । तथा च विष्णुधर्म्मोत्तराग्निपुराणयोः । “यत्र यत्र भवेत् प्रीतिर्विषयेभ्यो महामुने ! । तत्तदच्युतमुद्दिश्य विप्रेभ्यः प्रतिपादयेत् ॥” विष्णुधर्म्मोत्तरतृतीयकाण्डे तु विष्णुसंप्रदानक- मेव दानं यथा, -- ‘विष्णोः शङ्खप्रदानेन वारुणं लोकमाप्नुयात् ।’ इत्यादिना । “क्षीरपल्लवसंयुक्तान् कलसान् सुविभूषितान् । दत्त्वा वै देवदेवाय वाजिमेधफलं लभेत् ॥” इत्यन्तेन तत्तत् फलं तत्तद्दानमभिधायोक्तम् । “अकामः सात्विको लोको यत्किञ्चिद्विनिवे- दयेत् । तेनैव स्थानमाप्नोति यत्र गत्वा न शोचति ॥ धर्म्मबाणिजिका मूढाः फलकामा नराधमाः । अर्च्चयन्ति जगन्नाथं ते कामानाप्नुवन्त्युत ॥ अन्तवत्तु फलं तेषां तद्भवत्यल्पमेधसाम् ॥” तथा । “पद्भ्यां प्रतीच्छते देवः सकामेन निवेदितम् । मूर्द्ध्ना प्रतीच्छते दत्तमकामेन द्विजोत्तमाः ॥” उक्तवामनपुराणवचने सार्व्वकालिकमित्यनेन मलमासादावपि विष्णुप्रीत्यर्थं देयमिति । इति मलमासतत्त्वम् ॥ (तत्र मुमुक्षतामुदयनानि व्याख्यास्यामः । तत्र लोकदोषदर्शिनो मुमुक्षोरादित एवाचार्य्या- भिगमनं तस्योपदेशानुष्ठानम् । अग्नेरेवोप- चर्य्या धर्म्मशास्त्रानुगमनं तदर्थावबोधस्तेनाव- ष्टम्भस्तत्र यथोक्ताः क्रियाः सतामुपासनमसतां परिवर्ज्जनं न सङ्गतिर्दुर्ज्जनेन सत्यं सर्व्वभूतहित- मपरुषमनतिकाले परीक्ष्य वचनं सर्व्वप्राणिषु आत्मनीवावेक्षा सर्व्वासामस्मरणमसङ्कल्पन- मप्रार्थना अनभिभाषणञ्च स्त्रीणां सर्व्वपरिग्रह- त्यागः कौपीनं प्रच्छादनार्थं धातुरागनिवसनं कन्थासीवनहेतोः सूची पिप्पलकं शौचाधान- हेतोः जलकुण्डिका दण्डधारणं भक्ष्याचर्य्यार्थ- पात्रं प्राणधारणार्थमेककालमग्राम्यो यथो- पपन्न एवाभ्यवहारः । श्रमापनयनार्थं शीर्ण- शुष्कपर्णतृणास्तरणोपधानं ध्यानहेतोः काय- निबन्धनं वनेष्वनिकेतवासः तन्द्रानिद्रालस्यादि- कर्म्मवर्ज्जनं इन्द्रियार्थेष्वनुरागोपतापनिग्रहः सुप्तस्थितगतप्रेक्षिताहारविहारप्रत्यङ्गचेष्टादि- केष्वारम्भेषु स्मृतिपूर्ब्बिका प्रवृत्तिः सत्कार- स्तुतिगर्हावमानक्षमत्वं क्षुत्पिपासायासश्रम-

पृष्ठ ३/७५१

शीतोष्णवातवर्षासुखदुःखसंस्पर्शसहत्वं शोक- दैन्यद्वेषमदमानलोभरागेर्ष्याभयक्रोधादिभिरस- ञ्चलनं अहङ्कारादिषूपसर्गसंज्ञा लोकपुरुषयोः स्वर्गादिसामान्यावेक्षणं कार्य्यकालात्ययभयं योगारम्भे सततमनिर्व्वेदः सत्त्वोत्साहोऽपवर्गाय धीधृतिस्मृतिबलाधानं नियमनमिन्द्रियाणां चेतसि चेतस आत्मन्यात्मनश्च धातुभेदेन शरी- रावयवसंख्यानं अभीक्ष्णं सर्व्वं कारणवद्दुःख- मस्वमनित्यमित्यभ्युपगमः । सर्व्वप्रवृत्तिषु दुःख- संज्ञा सर्व्वसंन्यासे सुखमित्यभिनिवेशः एष- मार्गोऽपवर्गाय अतोऽन्यथा बध्यते इत्युदयनानि व्याख्यातानि ॥ इति चरके शारीरस्थाने पञ्चमे- ऽध्याये ॥) मुमुचानः, पुं, (मुञ्चति जलं इति । मुच् + “मुचि युधिभ्यां सन्वच्च ।” उणा० । २ । ९१ । इति आनच् । कित् सन्वच्च । मेघः । इति संक्षिप्त- सारोणादिवृत्तिः ॥ (मुक्तः । यथा, सन्ध्यामन्त्रे । “द्रुपदादिव मुमुचानः स्विन्नः स्नातो मलादिव ।” “स्निन्नो घर्म्माक्तो जनो मुमुचानो मुक्तो- भवति ।” इति तत्र गुणविष्णुटीका ॥) मुमूर्षुः त्रि, (मर्त्तुमिच्छुः । मृ + सन् + उः ।) आसन्नमृत्युः । (यथा श्रीमद्भागवते । ७ । ८ । ११ । “व्यक्तं त्वं मर्त्तुकामोऽसि योऽतिमात्रं विकत्थसे । मुमूर्षूणां हि मन्दात्मन् ! ननु स्युर्विक्लवा गिरः ॥”) अथ मुमूर्षुकृत्यानि । हारीतः । ‘शूद्रान्नेन तु भुक्तेन उदरस्थेन यो मृतः । स वै खरत्वमुष्ट्रत्वं शूद्रत्वञ्चाधिगच्छति ॥’ शूद्रान्नं शूद्रस्वामिकान्नम् । तद्दत्तमपि भोजन- काले तद्गृहावस्थितं यत् तदपि शूद्रान्नम् । तदाहाङ्गिराः । ‘शूद्रवेश्मनि विप्रेण क्षीरं वा यदि वा दधि । निवृत्तेन न भोक्तव्यं शूद्रान्नं तदपि स्मृतम् ॥’ अपिशब्दात् साक्षात् तद्दत्तघृततण्डुलादि न तु तद्दत्तकपर्दकादिना क्रीतमपि । स्वगृहागते पुन- रङ्गिराः । ‘यथायतस्ततो ह्यापः शुद्धिं यान्ति नदीं गताः । शूद्राद्बिप्रगृहेष्वन्नं प्रविष्टन्तु सदा शुचि ॥’ प्रविष्टं सत्त्वापादकप्रतिग्रहादिना इति शेषः । अतएव पराशरः । ‘तावद्भवति शूद्रान्नं यावन्न स्पृशति द्बिजः । द्बिजातिकरसंस्पृष्टं सर्व्वं तद्धविरुच्यते ॥’ स्पृशति प्रतिगृह्णाति इति कल्पतरुः ॥ तच्च संप्रोक्ष्य ग्राह्यमाह विष्णुपुराणम् । ‘संप्रोक्षयित्वा गृह्णीयाच्छूद्रान्नं गृहमागतम् ।’ तच्च पात्रान्तरे ग्राह्यमाह अङ्गिराः । ‘स्वपात्रे यत्तु विन्यस्तं शूद्रो यच्छति नित्यशः । पात्रान्तरगतं ग्राह्यं दुग्धं स्वगृहमागतम् ॥’ एतेन स्वगृहमागतस्यैव शुद्धत्वम् । तद्गृहगतस्य शूद्रान्नदोषभागित्वं प्रतीयते । ततश्चैतादृगपि मुमूर्षुणा सर्व्वथा शूद्रान्नं न भोक्तव्यम् ॥ * ॥

पूजारत्नाकरे । ‘शालग्रामशिला यत्र तत्र सन्निहितो हरिः । तत्सन्निधौ त्यजेत् प्राणान् याति विष्णोः परं पदम् ॥’ लिङ्गपुराणे । ‘शालग्रामसमीपे तु क्रोशमात्रं समन्ततः । कीकटेऽपि मृतो याति वैकुण्ठभवनं नरः ॥’ कीकटो मगधः ॥ * ॥ वैष्णवामृते व्यासः । ‘तुलसीकानने जन्तोर्यदि मृत्युर्भवेत् क्वचित् । स निर्भर्त्स्य यमं पापी लीलयैव हरिं विशेत् ॥ प्रयाणकाले यस्यास्ये दीयते तुलसीदलम् । निर्व्वाणं याति पक्षीन्द्र ! पापकोटियुतोऽपि सः ॥’ कूर्म्मपुराणम् । ‘गङ्गायाञ्च जले मोक्षो वाराणस्यां जले स्थले । जले स्थले चान्तरीक्षे गङ्गासागरसङ्गमे ॥’ स्कान्दे । ‘गङ्गायां त्यजतः प्राणान् कथयामि वरानने ! । कर्णे तत् परमं ब्रह्म ददामि मामकं पदम् ॥’ तथा । ‘तीराद्गव्यूतिमात्रन्तु परितः क्षेत्रमुच्यते । अत्र दानं जपो होमो गङ्गायां नात्र संशयः ॥ अत्रस्थास्त्रिदिवं यान्ति ये मृतास्तेऽपुनर्भवाः ॥’ गव्यूतिः क्रोशयुगम् । तीर्थचिन्तामणौ ब्रह्म- पुराणम् । ‘अत्र दूरे समीपे च सदृशं योजनद्बयम् । गङ्गायां मरणेनेह नात्र कार्य्या विचारणा ॥’ * ॥ एवं गङ्गादिमरणेन प्राप्तब्रह्मलोकस्याप्यौर्द्ध- देहिकी क्रिया तदधिकारिणा कर्त्तव्या नित्य- त्वात् । तथा च श्रीमद्भागवते । ‘कृष्ण एवं भगवति मनोवाक्दृष्टिवृत्तिभिः । आत्मन्यात्मानमावेश्य सोऽन्तःश्वासमुपारमत् ॥ संपद्यमानमाज्ञाय भीष्मं ब्रह्मणि निष्कले । सर्व्वे बभूवुस्ते तूष्णीं वयांसीव दिनात्यये ॥ तस्य निर्हरणादीनि संपरेतस्य भार्गव ! । युधिष्ठिरः कारयित्वा मुहूर्त्तं दुःखितोऽभवत् ॥’ कृष्णे आत्मनि परमात्मनि आत्मानं स्वीयात्मानं निवेश्य एकीकृत्य स भीष्मः उपारमत् मुक्तिं गतवान् । निष्कले निरुपाधौ ब्रह्मणि संपद्य- मानं मिलितं आज्ञाय आलक्ष्य तस्य भीष्मस्य निर्हरणादीनि संस्कारादीनि संपरेतस्य सम्यक् परेतस्य मुक्तस्यापि । भार्गवेति शौनकस्य सम्बोधनम् । एवञ्च एतेषामपि तत्तत्कर्म्मणि तत्तद्वचनोपात्तप्रेतपदस्य पितृपदस्य च मन्त्रा- दिषु यथायथं वाचनिकत्वात् प्रयोगः सङ्गच्छते । ‘आसन्नमृत्युना देया गौः सवत्सा च पूर्ब्बवत् । तदभावे च गौरेका नरकोद्धारणाय वै ॥ तदा यदि न शक्नोति दातुं वैतरणीञ्च गाम् । शक्तोऽन्योऽरुक् तदा दत्त्वा श्रेयो दद्यान्- मृतंस्य च ॥’ पूर्ब्बवद्धेमशृङ्गादिना । अत्र मृतस्य चेति श्रवणात् एकादशाहेऽपि वैतरणीदानाचारः । वनपर्व्वणि ।

‘सार्थः प्रवसतो मित्रं भार्य्या मित्रं गृहे सतः । आतुरस्य भिषङ्मित्रं दानं मित्रं मरिष्यतः ॥’ वराहपुराणे । “व्यतीपातोऽथ संक्रान्तिस्तथैव ग्रहणं रवेः । पुण्यकालास्तदा सर्व्वे यदा मृत्युरुपस्थितः ॥ गोभूतिलहिरण्यादि दत्तमक्षयतामियात् ॥” निरवकाशत्वादत्र मलमासादिदोषो नास्ति सूतकमपि न । तथा च शुद्धिरत्नाकरे दक्षः । “सुस्थकाले त्विदं सर्व्वं सूतकं परिकीर्त्तितम् । आपद्गतस्य सर्व्वस्य सूतकेऽपि न सूतकम् ॥” इति शुद्धितत्त्वम् ॥ मुर, श वेष्टने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदा०- पर०-सक०-सेट् ।) पवर्गशेषादिः । श मुरति वृक्षं लता । मोरिता । इति दुर्गादासः ॥ मुरं क्ली, (मूर्य्यते इति । मुर् + अन्यत्रापीति भावे कः ।) वेष्टनम् । इत्यमरटीकायां मथुरेशः ॥ मुरः, पुं, (मुरति वेष्टतेऽसौ । मुर् + इगुपधत्वात् कर्त्तरि कः ) दैत्यविशेषः । इति मेदिनी । रे, ७७ ॥ यं हत्वा विष्णुर्मुरारिनामाभूत् ॥ (यथा, श्रीमद्भागवते । ३ । ३ । ११ । “शम्बरं द्विविदं बाणं मुरं बल्कलमेव च । अन्यांश्च दन्तवक्रादीनवधीत् कांश्च घातयत् ॥”) मुरगण्डः, पुं, (मुरं वेष्टनमिव गण्डति रजति अनेन । गण्ड + अच् ।) वरण्डः । इति जटा- धरः । वर्णक इति भाषा ॥ मुरजः, पुं, (मुरात् संवेष्टनात् जायतेऽसौ । मुर + जन + डः ।) मृदङ्गः । इत्यमरः । १ । ७ । ५ ॥ (यथा, रामायणे । २ । ३९ । ४१ । “मुरजपणवमेघघोषवद्- दशरथवेश्म बभूव यत् पुरा । विलपितपरिदेवनाकुलं व्यसनगतं तदभूत् सुदुःखितम् ॥”) मुरजफलः, पुं, (मुरजवत् फलमस्य ।) पनसवृक्षः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ मुरण्डः, पुं, (मुरेण वेष्टनेन अण्ड इव गोलाकृति- रिव । शकन्ध्वादित्वादकारस्य पररूपम् ।) लम्पकदेशः । तद्देशस्थे, पुं भूम्नि । इति हेमचन्द्रः । ४ । २७ ॥ मुरन्दला, स्त्री, (मुरं वेष्टनं सेतुं दलति भिनत्ति । दल् + अच् + स्त्रियां टाप् ।) नर्म्मदा- नदी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ मुरमर्द्दनः, पुं, (मुरं तन्नामानमसुरं मृद्नाति चूर्णीकरोतीति । मृद् + ल्युः ।) विष्णुः । इति पुराणम् ॥ मुररिपुः, पुं, (मुरस्य रिपुः ।) विष्णुः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, छन्दोमञ्जर्य्याम् । २ । ३ । “त्वरितगतिर्ब्रजयुवतिस्तरणिसुता विपिनगता । मुररिपुणा रतिगुरुणा सहमिलिता प्रमद- मिता ॥”) मुरला, स्त्री, (मुरं वेष्टनं लाति । ला + कः ।) नर्म्मदानदी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, उत्तररामचरिते । ३ । १ ॥ ततः प्रदिशति नदीद्वयं

पृष्ठ ३/७५२

तमसा मुरला च । तमसा । सखि मुरले ! किमसि सन्म्रान्तेव । केरलदेशस्था काचिन्नदी । यथा च । रघुवंशे । ४ । ५५ । “मुरलामारुतोद्धूतमगमत् कैतकं रजः । तद्योधवारवाणानामयत्नपटवासताम् ॥” “मुरला नाम केरलदेशेषु काचिन्नदी ।” इति तट्टीकाकृन् मल्लिनाथः ॥) मुरली, स्त्री, (मुरं अङ्गुलिवेष्टनं लाति प्राप्नोतीति ला + कः + स्त्रियां ङीष् ।) स्वनामख्यात- शुषिरवाद्यम् । तत्पर्य्यायः । वंशी २ वंशिका ३ वंशनालिका ४ सानेयिका ५ सानेयी ६ सानिका ७ मुरलासिका ८ । शेषचतुष्टयं सानायि । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, राधा- तन्त्रे । २३ । “वादयन् मुरलीं कृष्णः शृङ्गं वेणुं तथापरम् । कात्यायनीं नमस्कृत्य हरिः पद्मदलेक्षणः ॥”) मुरलीधरः, पुं, (धृ + अच् । मुरल्याः धरः ।) श्रीकृष्णः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, तन्त्रे । “वैकुण्ठदक्षिणे भागे गोलोकं सर्व्वमोहनम् । तत्रैव राधिका देवी द्विभुजो मुरलीधरः ॥”) मुरहा, [न्] पुं, (मुरं हन्तीति । हन् + क्विप् ।) विष्णुः । इति हेमचन्द्रः ॥ मुरा, स्त्री, (मुरति सौरभेण वेष्टयति । मुर + इगुपधत्वात् कः टाप् च ।) स्वनामख्यातगन्ध- द्रव्यम् । (यथा, गरुडपुराणे । १९० । “तथा हिक्वां हरेत् पीता सौवर्च्चलसुतामुरा ।” तत्पर्य्यायः । तालपर्णी २ दैत्या ३ गन्धकुटी ४ गन्धिनी ५ । इत्यमरः । २ । ४ । १२३ ॥ (तथास्याः पर्य्यायान्तरं गुणाश्च । “मुरा गन्धकटी दैत्या सुरभिः शालपणिका । मुरा तिक्ता हिमा स्वाद्वी लघ्वी पित्तानिला- पहा । ज्वरासृग्भूतरक्षोघ्नी कुष्ठकासविनाशिनी ।” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥ तस्या लक्षणं यथा । मुरा पीता वरा प्रोक्ता । इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहे वातव्याध्यधिकारे ॥) अस्या अनुलेपनगुणाः । अलक्ष्मीरक्षोज्वर- नाशित्वम् । इति राजवल्लभः ॥ राजनिर्घण्टोक्त- गुणपर्य्यायौ पुराशब्दे द्रष्टव्यौ ॥ मुरारिः, पुं, (पुरस्यारिः ।) श्रीकृष्णः । अस्य व्युत्पत्तिर्यथा, -- “मुरः क्लेशे च सन्तापे कर्म्मभोगे च कर्म्मिणाम् । दैत्यभेदेऽप्यरिस्तेषां मुरारिस्तेन कीर्त्तितः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे ११० अध्यायः ॥ अस्य स्वरूपं यथा, -- श्रीनारद उवाच । “कोऽसौ मुरारिर्देवर्षे ! देवो यक्षो नु किं नरः । दैत्यो वा राक्षसो वापि पार्थिवो वा तदुच्यताम् ॥” पुलस्त्य उवाव । “योऽसौ रजःसत्त्वमायागुणवांश्च तमोमयः । निर्गणः सर्व्वगो व्यापी मुरारिर्म्मधुसूदनः ॥”

श्रीनारद उवाच । “योऽसौ मुर इति ख्यातः कस्य पुत्त्रश्च गीयते । कथञ्च निहतः संख्ये विष्णुना तद्वदस्व मे ॥” पुलस्त्य उवाच । “श्रूयतां कथयिष्यामि मुरासुरनिवर्हणम् । विचित्रमिदमाख्यानं पुण्यं पापप्रणाशनम् ॥ कश्यपस्यौरसः पुत्त्रो मुरो नाम महाबलः । स ददर्श रणे शम्भुं दितिपुत्त्रोऽसुरोत्तमः ॥ ततः स मरणाद् भीतस्तप्त्वा वर्षगणान् बहून् । आराधयामास विभुं ब्रह्माणमपराजितम् ॥ ततोऽस्य तुष्टो वरदः प्राह वत्स ! वरं वृणु । स च वव्रे तदा दैत्यो वरमेनं पितामहात् ॥ यं यं करतलेनाहं स्पृशेयं समरे विभो ! । स स मद्धस्तसंस्पृष्टस्त्वमरोऽपि म्रियत्वज ! ॥ बाढमुक्त्वा स भगवान् ब्रह्मा लोकपितामहः । ततोऽभ्यगान्महातेजा मुरः सुरगिरिं बली । जगाम धर्म्मराजानं विजेतुं दण्डपाणिनम् ॥” मुर उवाच । “यम ! प्रजासंयमनान्निवृत्तिं कर्त्तुमर्हसि । नो चेत्तवाद्य छित्त्वाहं मूर्द्ध्वानं पातये भुवि ॥ तमाह धर्म्मराड्वाक्यं यदि मां संयमेद्भवान् । गोपितासि पुरा सत्यं करिष्ये वचनं तव ॥ मुरस्तमाह भवतः कः संयन्ता वदस्व माम् । अहं तञ्च पराजित्य वारयामि न संशयः ॥ यमस्तं प्राह मां विष्णुर्देवश्चक्रगदाधरः । श्वेतद्बीपनिवासी यः स मां संयमतेऽव्ययः ॥ इत्येव मुक्तो वत्तनं दुग्धाब्धिमगमन्मुरः ॥ तमागतं प्राह मुने ! मधुघ्नः प्राप्तोऽसि केनासुर ! कारणेन । स प्राह युद्धं सह वै त्वयाद्य तं प्राह भूयः सुरशत्रुहन्ता ॥ यदीह मां योद्धुमुपागतोऽसि तत् कम्पते ते हृदयं किमर्थम् । ज्वरातुरस्येव मुहुर्मुहुर्व्वै तन्नैव योत्स्ये सह कातरेण ॥ इत्येवमुक्तो मधुसूदनेन मुरस्तदा स्वे हृदये स्वहस्तम् । कथं नु कम्पेति मुहुस्तदोक्त्वा निपातयामास विपन्नबुद्धिः ॥ हरिश्च चक्रं मृदुलाघवेन मुमोच तत्तस्य शिरस्तु शत्रोः । चिच्छेद देवास्तु गतव्यथाभवन् देवं प्रशंसन्ति च पद्मनाभम् । इतः प्रसिद्धं समुपाजगाम मुरारिरित्येव हरिर्महात्मा ॥” इति वामने ५७ । ५८ अध्यायौ ॥ * ॥ अनर्घराघवग्रन्थकर्त्ता । यथा । ‘अस्ति मौद्गल्य- गोत्रसमुद्भूतस्य महाकवेर्भट्टश्रीवर्द्धमानात्मजस्य तन्तुमतीहृदयनन्दनस्य मुरारिनामधेयस्य कवेः कृतिरनर्घराघवं नाम नाटकं तत्प्रयुञ्जानाः सामाजिकानुपास्महे ।’ इति तत्कृतनाटक- गद्यम् ॥

मुर्च्छ आ मोहे । उच्छ्राये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०-अक०-सेट् ।) पवर्गशेषादिः । ह्रस्वी । तेन क्विपि राल्लोप इति छलो मुरौ मुरः । आ मूर्च्छितं मूर्त्तं तेन । मोहो ज्ञान- रहितीभावः । उच्छ्रायो वृद्धिः । मूर्च्छति रोगी । मुमूर्च्छ संख्यं रामस्य समानव्यसने हराविति रघुः । इति दुर्गादासः ॥ मुर्भिणी, स्त्री, अङ्गारधानिका । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ मुर्मुरः, पुं, तुषाग्निः ॥ (यथा, माघे । ६ । ६ । “स्मरहुताशनमुर्मुरचूर्णतां दधुरिवाम्रवणस्य रजःकणाः । निपतिताः परितः पथिकव्रजा- नुपरि ते परितेपुरतो भृशम् ॥”) मन्मथः । रविवाजिः । इति मेदिनी । रे, २०५ ॥ (स्त्रियां टाप् । नदीभेदः । यथा, महाभारते । ३ । २२१ । २५ । “भारती सुप्रयोगा च कावेरी मुर्म्मुरा तथा । तुङ्गवेण्णा कृष्णवेण्णा कपिला शोण एव च ॥”) मुर्व्व ई नहे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- सक०-सेट् । निष्ठायामनिट् ।) आद्यः पञ्चम- स्वरी । मूः मुरौ मुरः । नहो बन्धनम् । ई मूर्णः । इति दुर्गादासः ॥ मुल क रोपणे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०- पर०-सक०-सेट् । जन्मार्थे भ्वा०-उभ०-अक०- सेट् ।) रोपणं आरोपणम् । क मोलयति वृक्षं लोकः । गोविन्दभट्टस्तु रोहणे इति पठित्वा रोहणं जन्म इति व्याख्याति । इति दुर्गादासः ॥ मुशटी, स्त्री, (मुष + अटन् । पृषोदरादित्वात् साधुः ।) सितकङ्गुः । इति हेमचन्द्रः ॥ मुश(ष)लिका, स्त्री, (मुष + “वृषादिभ्यश्चित् ।” उणा० १ । १०८ । इति कलश्चित् स्यात् । टाप् । ततः संज्ञायां कन् । अकारस्येत्वम् ।) पल्ली । तालमूली । तत्पर्य्यायः सुवहा २ तालपत्रिका ३ गोधापदी ४ हेमपुष्पी ५ भूताली ६ दीर्घ- कन्दिका ७ मुषली ८ तालिका ९ तालमूलिका १० । इति शब्दरत्नावली ॥ अर्शोघ्नी ११ । इति जटाधरः ॥ अस्या गुणाः । मधुरत्वम् । शीत- त्वम् । वृष्यत्वम् । पुष्टिबलप्रदत्वम् । पिच्छिल- त्वम् । कफदत्वम् । पित्तदाहश्रमहरत्वञ्च । “मुशली च द्विधा प्रोक्ता श्वेता चापर- संज्ञिका । श्वेता स्वल्पगुणोपेता अपरा च रसायनी ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ “तालमूली तु विद्वद्भिर्म्मुषली परिकीर्त्तिता । मुषली मधुरा वृष्या वीर्य्योष्णा बृंहणी गुरुः । तिक्ता रसायनी हन्ति गुदजान्यनिलं तथा ॥” इति भावप्रकाशः ॥ मुष वधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- सक०-सेट् ।) मोषति । इति दुर्गादासः ॥ मुष ग लुण्ठने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (क्रा०-पर०- सक०-सेट् ।) ग मुष्णाति । इति दुर्गादासः ॥

पृष्ठ ३/७५३

मुष् य इर् छिदि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवा०- पर०-सक०-सेट् ।) छेद इह खण्डनम् । य मुष्यति विपक्षं चतुरः । इर् अमुषत् अमोषीत् अस्मात् पुषादित्वान्नित्यं ङ इत्यन्ये । इति दुर्गादासः ॥ मुषलः, पुं, क्ली, (मोषति मुष्यतेऽनेन वेति । मुष् + “वृषादिभ्यश्चित् ।” उणा० १ । १०८ । इति कलश्चित् स्यात् ।) अयोऽग्रम् । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ दन्त्यमध्योऽपि ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ११६ । १८ । “मुनन्दं नाम मुषलं त्वष्ट्रा यन्निर्म्मितं पुरा । तज्जहार स दुष्टात्मा तेन हन्ति रणे रिपून् ॥” विश्वामित्रसुतः । यथा, महाभारते । १३ । ४ । ५२ । “बाहुलिर्मुषलश्चैव वक्षोग्रीवस्तथैव च ॥” (तालव्यमध्योऽप्ययम् । “मुश् खण्डने मुशलः ।” उणा० १ । १०८ । इत्यत्रोज्ज्वलदत्तवृत्तिः ॥) मुषली, स्त्री, (मुष्यत इति । मुष् + कलः ङीष् ।) तालमूलिका । गृहगोधिका । इति शब्द- रत्नावली ॥ मुषल्यः, त्रि, (मुषलमर्हतीति । मुषल + “दण्डा- दिभ्यो यः ।” ५ । १ । ६६ । इति यः ।) मुषल- वध्यः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ मुषा, स्त्री, (मुष् + कः टाप् ।) मूषा । इत्य- मरटीकायां रायमुकुटः । २ । १० । ३३ । मुची इति भाषा ॥ मुषितं, त्रि, (मुष् + कर्म्मणि क्तः ।) चोरित- द्रव्यम् । तत्पर्य्यायः ॥ मूषितम् २ । इत्यमरः । ३ । १ । ८८ ॥ (वञ्चितः । यथा, भागवते । १ । १३ । ३७ । “नाहं वेद्मि व्यवसितं पित्रोर्वः कुलनन्दन ! । गान्धार्य्या वा महाबाहो ! मुषितोऽस्मि महा- त्मभिः ॥” “मुषितो वञ्चितोऽस्मि ॥” इति तट्टीकायां श्रीधरः ॥) मुष्कः, पुं, (मुष्णाति वीर्य्यमिति । मुष् + “सृवृ भूशुषिमुषिभ्यः कक् । उणा० ३ । ४१ । इति कक् ।) अण्डकोषः । इत्यमरः । २ । ६ । ६ ॥ (यथा, वाग्भटे निदानस्थाने नवमे अध्याये ॥ “स्थानाच्च्युतममुक्तं हि मुष्कयोरन्तरेऽनिलः ॥”) मोक्षकवृक्षः । संघातः । इति मेदिनी । के, ३१ ॥ तस्करः । मांसलः । इति हेमचन्द्रः । २ । २७६ ॥ मुष्ककः, पुं, (मुष्क । संज्ञायां कन् ।) वृक्षविशेषः । घण्टापारुल इति वङ्गभाषा । मोषा इति हिन्दी भाषा । तत्पर्य्यायः । गोलीढः २ झाटलः ३ घण्टापाटलिः ४ मोक्षः ५ । इत्य- मरः । २ । ४ । ३९ ॥ मोक्षकः ६ मुष्कः ७ मोचकः ८ मुञ्चकः ९ गौलिकः १० मेहनः ११ क्षारवृक्षः १२ पाटली १३ विषापहः १४ जटालः १५ वनवासी १६ सुतीक्ष्णकः १७ । इति राजनिर्घण्टः ॥ गोलिहः १८ क्षार- श्रेष्ठः १९ घण्टा २० घण्टाकः २१ झाटः २२ । इति शब्दरत्नावली ॥ स तु पलाशवत्पर्व्वत- वृक्षः । श्वेतकृष्णभेदेन द्बिविधः । तस्य गुणाः ।

कटुत्वम् । तिक्तत्वम् । ग्राहित्वम् । उष्णत्वम् । कफवातकारित्वम् । विषमेदोगुल्मकण्डुवस्ति- रोगकृमिशुक्रनाशित्वञ्च । इति भावप्रकाशः ॥ रेचनत्वम् । पाचनत्वम् । प्लीहोदरार्त्तिनाशि- त्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, सुश्रुते । चिकित्सास्थाने । ९ अध्यायः । “जीर्णं पक्वं तद्धरिद्राद्वयेन हन्यात् कुष्ठं मुष्कके चापि सर्पिः ॥”) मुष्करः, पुं, (प्रशस्तः मुष्कोऽस्यास्ति । मुष्क + “ऊषमुषिमुष्कमधो रः ।” ५ । २ । १०७ । इति रः ।) प्रलम्बाण्डः । इति हेमचन्द्रः । ३ । १२१ ॥ (यथा, शतपथब्राह्मणे । ३ । ७ । २ । ८ । “रेतो विकरोति मुष्करो भवत्येष वै प्रजनयिता यन्मुष्करस्तस्मान्मुष्करो भवति तं न स ॥”) मुष्कशून्यः, पुं, (मुष्केण शून्यः ।) वृषणरहितः । स तु राज्ञोऽन्तःपुररक्षकः । खोजा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । अनुपस्थः २ स्त्रीस्वभावः ३ महल्लिकः ४ । इति शब्दमाला ॥ मुष्टिः, पुं, स्त्री, (मुष् + क्तिच् ।) पलपरिमाणम् । चारि तोला इति भाषा । (वैद्यके आठतोला इति प्रसिद्धिः । “स्यात् कर्षाभ्यामर्द्धपलं शुक्तिरष्टमिका तथा । शुक्तिभ्याञ्च पलं ज्ञेयं मुष्टिराम्रञ्चतुर्थिका ॥” इति वैद्यकशार्ङ्गधरे पूर्ब्बखण्डे प्रथमेऽध्याये ॥ ‘पलार्द्धं शुक्तिमिच्छन्ति तथाष्टमाषकास्त्विति ।’ पलं विल्वञ्च मुष्टिः स्यात् -- ॥” इति गारुडे अष्टाधिकद्बिशततमेऽध्याये ।) बद्धपाणिः । मुटा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । सम्पिण्डिताङ्गुलिपाणिः २ मुस्तुः ३ मुचुटी ४ । इति हेमचन्द्रः । ३ । २६१ ॥ त्सरुः । इति मेदिनी । टे, २५ ॥ खड्गेर मुट् इति भाषा । (यथा, महाभारते । १ । १९ । १७ । “परिघैरायसैस्तीक्ष्णैः सन्निकर्षे च मुष्टिभिः । निघ्नतां समरेऽन्योन्यं शब्दो दिवमिवास्पृशत् ॥”) कुञ्च्यष्टभागः । छटाक इति भाषा । यथा, -- “अष्टमुष्टिर्भवेत् कुञ्चिः कुञ्चयोऽष्टौ च पुष्कलः ।” इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ (मुष् + क्तिन् ।) मोषणम् । इति मुषधात्वर्थ- दर्शनात् । प्रहारविशेषः । किल इति भाषा । यथा, मार्कण्डेयपुराणे । ९० । १५ -- १६ । “चिच्छेदापततस्तस्य मुद्गरं निशितैः शरैः । तथापि सोऽभ्यधावत्तां मुष्टिमुद्यम्य वेगवान् ॥ स मुष्टिं पातयामास हृदये दैत्यपुङ्गवः । देव्यास्तञ्चापि सा देवी तलेनोरस्यताडयत् ॥” पथि क्षुधार्त्तस्य तिलादीनां मुष्टिग्रहणे चौर्य्या- भावः । यथा, कौर्म्मे उपविभागे १५ अध्याये । “तिलमुद्गयवादीनां मुष्टिर्ग्राह्या पथि स्थितैः । क्षुधार्त्तैर्नान्यथा विप्र ! विधिविद्भिरिति स्थितिः ॥” (मुष् स्तेये + अधिकरणे क्तिन् । शस्यगोपन- कालः । यथा, महाभारते । २ । ५ । ६५ । “कच्चिल्लवञ्च मुष्टिञ्च परराष्ट्रे परन्तप ! । अविहाय महाराज ! निहंसि समरे रिपून् ॥”

“मुष्टिः शस्यानां गोपनकालः दुर्भिक्षमिति यावत् ॥” इति तट्टीकायां नीलकण्ठः ॥) मुष्टिकः, पुं, (मुष्णाति परवीर्य्यमिति । मुष् + क्तिच् संज्ञायां कन् ।) कंसराजमल्लविशेषः । इति श्रीमद्भागवतम् ॥ (यथा च हरिवंशे । ४१ । १६० । “नागं कुवलयापीडं चाणूरं मुष्टिकं तथा ।” मुष्टिः प्रयोजनमस्य । मुष्टि + कन् ।) स्वर्ण- कारः ॥ इति हेमचन्द्रः । ३ । ५७२ ॥ मुष्टिकान्तकः, पुं, (मुष्टिकस्यान्तकः ।) बल- देवः । इति शब्दरत्नावली ॥ मुष्टिद्यूतं, क्ली, (मुष्ट्या द्यूतं क्रीडितम् ।) द्यूत- क्रीडाविशेषः । पुरमुट् खेला इति भाषा । तत्पर्य्यायः । क्षुल्लकम् २ । इति शब्दमाला ॥ मुष्टिन्धयः, पुं, (मुष्टिं धयति पिबति । धेट् + “नाडीमुष्ट्योश्च ।” ३ । २ । ३० । इति खश् । “अरुर्द्बिषदजन्तस्य मुम् ।” ६ । ३ । ६७ । इति मुम् ।) बालकः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ मुष्टिबन्धः, पुं, मुष्टिबन्धनक्रिया । मुटावाँधा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । संग्राहः २ । इत्यमरः । ३ । २ । १४ ॥ मुष्टेर्बन्धोऽङ्गुलिविन्यासो मुष्टि- बन्धः । मुष्टिना बन्धो दृढग्रहणं संग्राह इत्यपरे । मुष्ट्यामेव संग्रह इत्यन्ये । मुष्टिः स्त्रियाञ्च संग्रह इति वोपालितः । इति भरतः ॥ मुष्टीमुष्टि, व्य, मुष्टामुष्टि । मुष्टिभिर्भुष्टिभिः प्रहृत्य यद्युद्धं वृत्तं तत् । किलाकिलि इति भाषा । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ मुष्ठकः, पुं, (मुष् + बाहुलकात् क्थन् । ततः संज्ञायां कन् ।) राजसर्षपः । इति रत्नमाला ॥ व्यष्टक इति वा पाठः ॥ मुस य इर् छिदि । खण्डने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवा०-पर०-सक०-सेट् ।) य मुस्यति विपक्षं चतुरः । इर् अमुसत् अमोसीत् । अस्मात् पुषादित्वान्नित्यं ङ इत्यन्ये । इति दुर्गादासः ॥ मुसलः, पुं, क्ली, (मुस्यति खण्डयतीति । मुस् + “वृषादिभ्यश्चित् ।” उणा० १ । १०८ । कलः चित् स्यात् ।) स्वनामख्याततण्डुलादिकण्डनार्थनिर्म्मित- लौहाग्रयष्टिः । तत्पर्य्यायः । अयोऽग्रम् २ । इत्यमरः । २ । ९ । २५ ॥ मुषलम् ३ कण्डनी- दण्डः ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ मुस्यति मुसल मुस यिर्छिदि नाम्नीति कलः । मुसलो दन्त्य- सकारः । एवं मुष्य इर्छिदीति मूर्द्धन्यान्तात् कलः मूर्द्ध्वन्यषकारश्च । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (आयुधविशेषः । तत्प्रकारो यथा, वैशम्पाय- नोक्तधनुर्वेदे । “मुसलस्त्वक्षिशीर्षाभ्यां करैः पादैर्विवर्ज्जितः । मूले चान्तेऽतिसम्बन्धः पातनं पोथनं द्वयम् ॥”) यथा, मनौ । ८ । ३१५ । “स्कन्धेनादाय मुसलं लगुडं वापि स्वादिरम् । शक्तिञ्चोभयतस्तीक्ष्णामायसं दण्डमेव वा ॥”) मुसलामुसलि, व्य, मुसलैश्च प्रहृत्ययुद्धं वृत्तम् । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥

पृष्ठ ३/७५४

मुसली, स्त्री, (मुसल + गौरादित्वात् ङीष् ।) तालमूलिका । गृहगोधिका । इत्यमरः । २ । ५ । १२ । मुसली, [न्] पुं, (मुसलं प्रहरणत्वेनास्यास्तीति । मुसल + इनिः ।) बलदेवः । इत्यमरः । १ । १ । २५ ॥ मुसल्यः, त्रि, (मुसलमर्हतीति । मुसल + यः ।) मुसलेन वध्यः । इत्यमरः । ३ । १ । ४५ ॥ मुस्त क संहतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०- उभ०-अकं-सेट् ।) पवर्गशेषादिः । क मुस्त- यति । इति दुर्गादासः ॥ मुस्तः, पुं, (मुस्तयति एकत्र संहतीभवन्तीति । मुस्त + कः । एकशिफायामस्य बहुमूलसम्बद्धतया तथात्वम् ।) मुस्तकम् । इति हारावली ॥ (यथा बृहत्संहितायाम् । ७७ । ११ । “भागैश्चतुर्भिः सितशैलमुस्ताः श्रीसर्ज्जभागौ नखगुग्गुलू च । कर्पूरबोधो मधुपिण्डितोऽयं कोपच्छदो नाम नरेन्द्रधूपः ॥”) मुस्तकः, पुं क्ली, (मुस्त + स्वार्थे कन् ।) तृणमूल- विशेषः । मुता इति भाषा । तत्पर्य्यायः । कुरुबिन्दः २ मेघनामा ३ मुस्ता ४ । इत्यमरः । २ । ४ । १५९ ॥ मुस्तः ५ राजकसेरुः ६ । इति हारावली ॥ मेघाख्यम् ७ गाङ्गेयम् ८ भद्र- मुस्तकम् ९ । इति रत्नमाला ॥ अभ्रनामकः १० श्रीभद्रा ११ भद्रकः १२ भद्रा १३ । इति शब्द- रत्नावली ॥ अस्य गुणाः । तिक्तत्वम् । कटु- त्वम् । वायुनाशित्वम् । ग्राहित्वम् । दीपनत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ अपि च । “मुस्तकं न स्त्रियां मुस्तं त्रिषु वारिदनामकः । कुरुबिन्दश्च स ख्यातोऽपरः कोरकसेरुकः ॥ भद्रमुस्तश्च गुन्द्रा च तथा नागरमुस्तकः । मुस्तं कटु हिमं ग्राहि तिक्तं दीपनपाचनम् ॥ कषायं कफपित्तासतृड्ज्वरारुचिजन्तुहृत् । अनूपदेशे यज्जातं मुस्तकं तत् प्रशस्यते । तत्रापि मुनिभिः प्रोक्तं वरं नागरमुस्तकम् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ मुस्तकः, पुं, (मुस्तयति संहतीकरोति रुधिर- मिति । मुस्त + कः । ततः संज्ञायां कन् ।) स्थावरविषभेदः । इति हेमचन्द्रः । २ । २५६ ॥ (यथा, सुश्रुते कल्पस्थाने । २ । “चत्वारिवत्सनाभानि मुस्तके द्वे प्रकीर्त्तिते ॥”) मुस्ता, स्त्री, (मुस्त + टाप् ।) मुस्तकः । इत्य- मरः । २ । ४ । १५९ ॥ (तथास्याः पर्य्यायः । “मेघाख्यं मुस्तकं मुस्ता गाङ्गेयं भद्रमुस्तकम् ।” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥ यथा सुशुते सूत्रस्थाने । ४४ । “दोषघ्ना ग्रहणीपाण्डुरोगार्शःकुष्ठनाशनाः । व्योषं त्रिजातकं मुस्ता विडङ्गामलके तथा ॥”) मुस्तादः, पुं, (मुस्तामत्तीति । अद + अण् ।) शूकरः । इति जटाधरः ॥ मुस्ताभं, क्ली, (मुस्तस्येवाभा यस्य ।) मुस्तकविशेषः । नागर मुता इति भाषा । तत्पर्य्यायः । कुटन्न-

टम् २ पुरम् ३ बल्यम् ४ परिपेलवम् ५ । इति रत्नमाला ॥ (गुणा अस्य कुटन्नटशब्दे- ज्ञातव्याः ॥) मुस्तुः, पुं, (मुस्यति खण्डयत्यनेन । मुस् + बाहुल- कात् तुक् ।) मुष्टिः । इति हेमचन्द्रः । ३ । २६१ ॥ मुस्रं, क्ली, मुसलम् । मुसधातोरौणादिकरक्प्रत्य- येन निष्पन्नम् । २ । १३ । इति सिद्धान्तकौ- मुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ (नयनजलमित्युज्ज्वलः ॥) मुह यौ ऌ क्ति वैचित्त्ये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवा०-पर०-अक०-सेट् । रुधादित्वाद्वेट् ।) वैचित्त्यं ज्ञानरहितीभावः । य, तेन मुह्यति चिराय मे मनः । इति मुरारिः । ऊ मोहि- ष्यति मोक्ष्यति । ऌ अमुहत् । ञि मुग्धः मूढोऽस्ति । इति दुर्गादासः ॥ मुहिरः, पुं, (मुह्यति ज्ञानरहितोभवत्यनेन लोकः मुह्यति सभायामिति वा । मुह + “इषिमदीति उणा० ।” १ । ५२ । इति किरच् ।) कामः । मूर्खः । इति मेदिनी । र, । २०५ ॥ (असभ्यः इत्युज्ज्वलदत्तः ॥) मुहुः, [स्] व्य, (मुह + “मुहेः किच्च् ।” उणा० २ । १२१ । इति उसिः किच्च ।) पुनः पुनः । इत्यमरः । ३ । ४ । १ ॥ (यथा, पञ्चदश्याम् । ७ । १७१ । “स्वस्वप्नमापरोक्षेण दृष्ट्वा पश्यन् स्वजागरम् । चिन्तयेदप्रमत्तः सन्नुभावनुदिनं मुहुः ॥”) मुहुभाषा, स्त्री, (मुहुः भाषा भाषणम् ।) पुनः पुनःकथनम् । तत्पर्य्यायः । अनुलापः २ । इत्यमरः । १ । ६ । १६ ॥ मुहूर्त्तः, पुं क्ली, (हूर्च्छतीति । “अञ्जिघृसिभ्यः क्तः ।” उणा० ३ । ८९ । इत्यत्र बाहुलकात् हुर्च्छेरपि इति उज्ज्वलदत्तः । मुडागमश्च प्राक् । “राल्लोपः ।” ६ । ४ । २१ । इति सूत्रेण छस्य लोपः ।) द्वादशक्षणपरिमितकालः । इत्य- मरः । १ । १ । ११३ ॥ घटिकाद्बयम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अस्य विवृतिर्यथा । तत्र लघ्वक्षरोच्चारणमात्रोऽक्षिनिमेषः । पञ्चदशाक्षि- निमेषाः काष्ठा ॥ त्रिंशत्काष्ठाः कलाः । विंशतिकलो मुहूर्त्तः कलादशभागश्च । त्रिंश- न्मुहूर्त्तमहोरात्रम् । इति सुश्रुते सूत्रस्थाने षष्ठेऽध्याये ॥) दिनपञ्चदशभागैकभागः । यथा, “प्रातःकालो महूर्त्तांस्त्रीन् सङ्गवस्तावदेव तु । मध्याह्रस्त्रिमुहूर्त्तः स्यादपराल्लस्ततः परम् ॥ सायाह्नस्त्रिमहूर्त्तः स्यात् श्राद्धं तत्र न कारयेत् । राक्षसी नाम सा वेला गर्हिता सर्व्वकर्म्मसु ॥” इति तिथ्यादितत्त्वधृतवचनम् ॥ * ॥ कर्म्मविशेषे तस्य परिमाणं यथा । ननु व्रतोप- वासस्नानादौ घटिकैकापि या भवेदित्यत्र घटिकापदं दण्डपरं महूर्त्तपरं वा स्मृत्या- चारधृतचतुर्द्दण्डात्मकारुणोदयज्ञापके चतस्रो घटिकाः प्रातररुणोदय उच्यते इत्यादौ प्रभाते घटिकायुग्मं प्रदोषे घटिकाद्बयम् । दिनवत् सर्व्वकार्य्याणि कारयेन्न विचारयेदिति हलायुध-

धृतलिखिष्यमाणत्रियामामिति वचनयोरेक- मूलयोश्च उभयत्र प्रयोगदर्शनादिति संशयः । अत्रोच्यते । श्राद्धादावस्तगामिंनीति घटिका- नियामकवचनचतुर्थचरणे पार्व्वणयोग्यतया घटिकाया मुहूर्त्तात्मकत्वस्यावश्यमङ्गीकारात् तात्पर्य्यलाघवेन व्रतादावपि तथात्वम् । “घटिकैकाप्यमावास्याप्रतिपत्सु न चेद्यदा । सर्व्वं तदासुरं दानं दैवे कर्म्मणि चोदितम् ॥” इति घटिकान्यूने निन्दामभिधाय घटिकालाभे कर्म्मार्हेति वक्तव्ये मुहूर्त्तमप्यमावास्याप्रतिपत्सु भवेद्यदा । तद्दानमुत्तमं ज्ञेयं शेषं पूर्ब्बं हि पूर्ब्बवदित्यनेन मुहूर्त्तलाभे कर्म्मार्हत्वज्ञापनाच्च । तत्रापि मुहूर्त्तः किं तत्तद्दिवारात्रिपञ्चदशांश उत दण्डद्वयम् । नाद्यः प्रतिदिनदिवारात्र्यो- र्ह्रासवृद्धिभ्यां तद्भागानामपि न्यूनाधिक्याद्विधि- भेदापत्तेः । नापि द्वितीयः दण्डद्वयस्य त्रिंशद् दण्डात्मकदिवारात्रिपञ्चदशांशस्य मुहूर्त्तत्वञ्च दण्डद्वयाधिकन्यूनकालानामपि त्रिंशद्दण्डा- धिकन्यूनदिवारात्रिपञ्चदशांशानां मुहूर्त्तत्व- प्रतिपादनेन विनिगमनाविरहात् किन्त्वन्त- रङ्गतया कर्म्माङ्गदिवारात्र्यन्यतरपञ्चदशांशस्य ग्रहणप्रसक्तौ अयनांशक्रमेणोत्तरायणपूर्ब्बाह- दिनमानसपादषड्विंशतिदण्डानां पञ्चदशां- शस्य पादोनदण्डद्वयस्य मुहूर्त्तत्वात्तद्दिनविहित- क्रियायां तावन्न्यूनकालस्यापि ग्रहणात् सर्व्वत्र न्यूनकालव्यवच्छेदे आवश्यकतया तस्यैव पादोन- दण्डद्वयात्मकस्य मुहूर्त्तस्य ग्रहणं लाघवात् । “यदा चतुर्द्दशीयामं तुरीयमनुपूरयेत् । अमावास्या क्षीयमाणा तदैव श्राद्धमिष्यते ॥” इति कात्यायनोक्तस्य चतुर्द्दशीसम्बन्धिदिन- चतुर्थयाममात्रव्याप्यमावास्यायां श्राद्धविधा- नस्य मत्स्यपुराणोक्तमुख्यापराह्णीयमुहूर्त्ताबाधेन विषयलाभाय पादोनदण्डद्बयात्मकमुहूर्त्तग्रहण- स्यावश्यकत्वाच्च । तादृशामावास्यायां तद- धिकमुख्यापराह्णासम्भवात् । तत्र च मुख्या- पराह्णीयपादोनदण्डद्वयात्मकदर्शलाभस्तु चत्वा- रिंशत्पलाधिकत्रयस्त्रिंशद्दण्डात्मकदिवस एव । अत एव स्मार्त्तभट्टाचार्य्यैरपि यदा चतुर्द्दशी- याममित्यस्य व्याख्याने तिथ्यादितत्त्वे तथा लिखितम् । न च निरूढलक्षणातो रूढशक्ते- र्बलवत्त्वात् । तास्तु त्रिंशत्क्षणस्ते तु मुहूर्त्तो द्वादशास्त्रियाम् । ते तु त्रिंशदहोरात्र इत्य- मरोक्तो द्वादशक्षणात्मकः अहोरात्रत्रिंशांशो दण्डद्वयरूपमुहूर्त्तो लाघवतः सर्व्वत्रानुगततया न्यूनकालव्यवच्छेदको वक्तव्य इति वाच्यं निरूढ- लक्षणापि शक्तितुल्येति शाब्दिकस्मरणात् स्मार्त्तत्वेनान्तरङ्गेति सन्निहिते बुद्धिरन्तरङ्गेति- न्यायाच्च निरूढलक्षणाया एव बलवत्त्वात् । दक्षिणः सपवित्रक इत्यत्र पवित्रपदस्य कुश- गतकोषोक्तरूढिशक्त्यपेक्षया विशिष्टकुशपत्र- द्बयगतकात्यायनोक्तनिरूढलक्षणाया इव । निरूढलक्षणायाः शक्तितुल्यत्वन्तु रूढशक्तेरिव

पृष्ठ ३/७५५

शक्यार्थबाधज्ञानं शक्यसम्बन्धज्ञानञ्च विना पद- तात्पर्य्यज्ञानानुपदमेव पदार्थोपस्थापकत्वात् । सा च निरूढलक्षणा क्वचित्तात्पर्य्यबोधक- शास्त्रात् क्वचिच्चार्षप्रयोगतोऽनुमानादपि निर्णी यते । वस्तुतस्तु द्युनिशोः पञ्चदशांशाश्रित- स्मृत्युक्तनिरूढमुहूर्त्तपदलक्षणा विनिगमना- विरहगौरवाभ्यामेव कुण्ठिता अतोऽत्यन्तन्यून- पादोनदण्डद्वयात्मकमुहूर्त्तग्रहणं अशक्यमेव । अथात्यन्तन्यूनतया सर्व्वानुगमाय तद्ग्रहणमिति चेत् अत्यन्ताधिकतया सपाददण्डद्वयात्मक- मुहूर्त्तस्यैव कुतो न ग्रहणं स्यात् तस्मात् “प्रभाते घटिकायुग्मं प्रदोषे घटिकाद्बयम् । दिनवत् सर्व्वकार्य्याणि कारयेन्न विचारयेत् ॥” इति लघुहारीतवचनत्रियामां रजनीं प्राहु स्त्यक्वाद्यन्तचतुष्टयम् । नाडीनान्तदुभे सन्ध्ये दिवसाद्यन्तसंज्ञित इति ब्रह्मवैवर्त्तवचनयोरेक- दण्डद्वयात्मककाले घटिकापदनिरूढलक्षणासिद्धौ तया पर्य्यायद्वारा कोषोक्तरूठ्या च समञ्जसतः पार्व्वणयोग्यदण्डद्बयात्मककाल एव घठिका- पदादुपस्थाप्यते अतः सर्व्वसाधारण्येन न्यून- कालव्यवच्छेदाय सैव ग्राह्या लाघवात् । अतएव यदा चतुर्द्दशीयामं तुरीयमनुपूरये- दत्यत्र यदा यत्र दिने अमावास्यामुख्यापराह्णीय- दण्डद्वयान्यूनकालव्यापनं यथा स्यात्तथैव चतु- र्द्दशीयामं तद्युक्ततृतीययाममनुलक्षीकृत्य तत्र प्रवृत्य चतुर्थयामं पूरयेत् व्याप्नोतीत्यन्वयः । अन्यथा चतुर्द्दशमुहूर्त्ताधिकपूरणाभिधानं व्यर्थं स्यात् । एतेनैव दर्शश्राद्धेऽपि मुख्यापराह्णादरः कार्य्यः । प्रातःकालादिपञ्चधाविभागे कुत- पादिसंज्ञायाञ्च दिनमानपञ्चदशांशमुहूर्त्तस्यैव स्यैव ग्रहणम् । तद्बोधकशास्त्रसंवादात् । अत एकोदिष्टे दिनमानपञ्चदशांशमुहूर्त्तो योग्य- तया च न्यूनकालव्यवच्छेदको ग्राह्यः । कुतप रौहिणान्यतरमांत्रग्राहकयुक्तेः । एवं विशेषा- भिधानात् सुखरात्रौ दण्डमात्रं जन्माष्टम्पे- कादशीद्बादशीषु च कलाकाष्ठारूपोऽपि प्रति- ष्ठादौ तूक्तयुक्त्या । स्वयोग्यकाल एव न्यूनकाल- व्यवच्छेदको ग्राह्यः । ततश्च विशेषकालप्राप्त- कर्म्मतरकर्म्मणः प्रशस्तादिकाले स्वयोग्य- दण्डद्वयान्यूनकतिथिरेव ग्राह्येत्यनुगतविधिः सर्व्वसामञ्जस्यादिति तत्त्वम् । इति चन्द्रशेखर- वाचस्पतिकृतद्वैतनिर्णयः ॥ मुहेरः, पुं, (मुह्यति विचित्तीभवतीति । मुह + “मूलेरादयः ।” उणा० १ । ६२ । इति एरक् ।) मूर्खः । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ मू ङ बन्धे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-आत्म०- सक० सेट् ।) पवर्गपञ्चमादिः । ङ मवते । इति दुर्गादासः ॥ मूः, [र्] स्त्री, मूर्च्छा । इति मूर्च्छधातोर्भावे क्विवा निस्पन्नम् । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ मूः, स्त्री, (मव्यते इति । मन + क्विप् । “ज्वर- त्वरश्रिव्यविमवामुपधायाश्च ।” ६ । ४ । २० । इति

साचोवकास्योठ् इत्यादेशः ।) बन्धनम् । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ मूकः, त्रि, (मव्यते बध्यतेऽसौ । मव + बाहुलकात् कक् ।” उणा० ३ । ४१ । इति उपधायाया वकारस्य चोठ् ।) वाक्यरहितः । वोवा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । अवाक् २ । इत्यमरः । ३ । १ । १३ । (यथा, महाभारते । २ । ५ । १२५ । “कच्चिदन्धांश्च मूकांश्च पङ्गून् व्यङ्गानबान्धवान् । पितेव पासि धर्म्मज्ञ ! तथा प्रव्रजितानपि ॥” अस्योत्पत्तिहेतुर्यथा, गर्भवैकृत्यात् “गर्भो वातप्रकोपेण दौर्हृदे चावमानिते । भवेत् कुब्जः कुणिः पङ्गुर्मूको मिण्मिण एवच ॥” इति सुश्रुते शारीरस्थाने द्बितीयेऽध्याये ॥ रोगत्वेनास्य विषयो यथा, -- “आवृत्य वायुः सकफो धमनीः शब्दवाहिनीः । नरान् करोत्यक्रियकान् मूकमिण्मिण गद्- गदान् ॥” इति च तत्र निदानस्थाने प्रथमेऽध्याये ॥) मूकः, पुं, (मव्यते बध्यते जालिकैरिति । मव + कक् । पूर्व्ववत्सर्वम् ।) मत्स्यः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ दैत्यः । इति मेदिनी । के, ३१ ॥ (दानवभेदः । यथा, महाभारते । ३ । ३९ । ७ । “स सन्निकर्षमागम्य पार्थस्याक्लिष्टकर्म्मणः । मूकं नाम दनोः पुत्त्रं ददर्शाद्भुतदर्शनम् ॥”) दीनः । इति हेमचन्द्रः । ३ । १३ । (तक्षक- पुत्त्रः । यथा, महाभारते । १ । ५७ । १० । “शिली शलकरो मूकः सुकुमारः प्रवेपनः । मुद्गरः शिशुरोमा च सुरोमा च महाहनुः ॥ एते तक्षकजा नागाः प्रविष्टा हव्यवाहनम् ॥”) मूढः, त्रि, (मूह + क्तः ।) मूर्खः । इत्यमरः । ३ । १ । ४८ ॥ (यथा, पञ्चदश्याम् । ७ । १० । “अन्योन्याध्यासरूपेण कूटस्थाभासयोर्वपुः । एकीभूय भवेन्मुख्यस्तत्र मूढैः प्रयुज्यते ॥”) बालः । तन्द्रितः । इति मेदिनी । ढे, ३ ॥ जडः । इति हेमचन्द्रः ॥ मूतः, त्रि, (मव मू मूर्व वा क्तः ।) बद्धः । इत्य- मरः । ३ । १ । ९५ ॥ (धान्यरक्षणार्थं तृणमय आधारविशेषः । यथा, शतपथब्राह्मणे । २ । ६ । २ । १७ । “तान् द्वयोर्मूतकयोरुपनह्य वेणुयष्ट्यां वा कुपे वोभयत आबध्योदं परेत्य यदि वृक्षं वा स्थाणुं वा वेणुं वा वल्मीकं वा विन्देत् ॥” ‘यत्र तृणमये आवपने धान्यं बध्यते तन्मूतं मूतमेव मूतकम् । वेणुमय्यां यष्ट्यामुभ- यतः बद्ध्वा ।’ इति तद्भाष्ये महीधरः ॥) मूत्र, त् क प्रस्रावे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्त चुरा०-उभ०-सक०-सेट् ।) दीर्घी । मूत्रयति मूत्रापयति । इति दुर्गादासः ॥ मूत्रं, क्ली, (मूत्र्यते इति । मूत्र + घञ् । लोका- श्रयत्वात् क्लीवत्वम् । यद्बा, सुच्यते त्यज्यते इति । मूच + “सिविमुच्योष्टेरू च ।” उणा० ४ । १६२ । इति ष्ट्रन् किद्भवति । टेरूकारादेशः ।)

उपस्थनिर्गतजलम् । तत्पर्य्यायः । प्रस्रावः २ । इत्यमरः । २ । ६ । ६७ ॥ मेहनम् ३ । इति जटाधरः ॥ गुह्यनिस्यन्दः ४ स्रवणम् ५ स्रवः ६ । इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ (अस्योत्पत्ति- विषयो यथा, -- “आहारस्य रसः सारः सारहीनो मलद्रवः । शिराभिस्तज्जलं नीतं वस्तौमूत्रत्वमाप्नुयात् ॥” इति पूर्ब्बखण्डे चतुर्थेऽध्याये शार्ङ्गधरेणोक्तम् ॥ “विस्तिपूरणविक्लेदकृन्मूत्रम् ।” तथास्य क्षयवृद्धिलक्षणं यथा, -- “मूत्रक्षये वस्तितोदोऽल्पमूत्रता च ।” “मूत्रं मुहुर्मुहुः प्रवृत्तिं वस्तितोदमाध्मानश्च ।” इति सुश्रुते सूत्रस्थाने पञ्चदशेऽध्याये ॥ तथास्य दोषादि विकृतस्य परीक्षा लक्षणम् ॥ “वातेन पाण्डुरं मूत्रं रक्तनीलञ्च पित्ततः । रक्तमेव भवेद्रक्तात् धवलं फेनिलं कफात् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे द्बितीये भागे ॥) तस्योत्सर्गविधिर्यथा, -- “दिवा सन्ध्यासु कर्णस्थब्रह्मसूत्र उदङ्मुखः । कुर्य्यान्मूत्रपुरीषे तु रात्रौ वै दक्षिणामुखः ॥” इति गारुडे ९४ अध्यायः ॥ अपि च । “मूत्रोच्चारसमुत्सर्गं दिवा कुर्य्यादुदङ्मुखः । दक्षिणाभिमुखो रात्रौ सन्ध्ययोश्च यथा दिवा ॥ इति मनुः । ४ । ५० ॥ “कृत्वा यज्ञोपवीतन्तु पृष्ठतः कण्ठलम्बितम् । विण्मूत्रे च गृही कुर्य्याद् यद्बा कर्णे समा- हितः ॥” इति यमः ॥ यद्येकवस्त्रो यज्ञोपवीतं कर्णे कृत्वा अवगुण्ठित इति । कर्णे दक्षिणकर्णे । इति सांख्यायनः ॥ “छायायामन्धकारे वा रात्रावहनि वा द्विजः । यथासुखमुखः कुर्य्यात् प्राणबाधभयेषु च ॥ * ॥ न मूत्रं पथि कुर्व्वीत न भस्मनि न गोव्रजे । न फालकृष्टे न जले न चित्यां न च पर्व्वते ॥ न जीर्णदेवायतने न वल्मीके कदाचन । न ससत्त्वेषु गर्त्तेषु न गच्छन्नापि संस्थितः ॥ न नदीतीरमासाद्य न च पर्व्वतमस्तके । वाय्वग्निविप्रानादित्यमपः पश्यंस्तथेव गाः । न कदाचन कुर्व्वीत विण्मूत्रस्य विसर्जनम् ॥” इति मनुः । ४ । ४५ -- ४८ ॥ * ॥ “आहारनिर्हारविहारयोगाः सुसंवृता धर्म्मविदा तु कार्य्याः । वाग्गुप्तिकार्य्याणि तपस्तथैव धनायुषी गुप्ततमे तु कार्य्ये ॥” इति वशिष्ठः ॥ निर्हारो मूत्रपुरीषोत्सर्गः ॥ * ॥ “सोमाग्न्यर्काम्बुवायूनां पूज्यानाञ्च न संमुखे । कुर्य्यात् ष्ठीवनविण्मूत्रसमुत्सर्गञ्च पण्डितः ॥” इति विष्णुपुराणम् ॥ न च सोपानत्को मूत्रपुरीषे कुर्य्यादिति । इत्यापस्तम्बः ।

पृष्ठ ३/७५६

“करगृहीतपात्रेण कृत्वा मूत्रपुरीयके । मूत्रतुल्यन्तु पानीयं पीत्वा चान्द्रायणञ्चरेत् ॥” इति बृहम्मनुः ॥ * ॥ गृहीतजलपात्रस्य मूत्रोत्मर्गे दोषो यथा, -- “वारिपात्रं करे धृत्वा मूत्रं त्यजति यो नरः । सुरापात्रसमं पात्रं तज्जलं मदिरासमम् ॥” इति कर्म्मलोचनम् ॥ * ॥ सशब्दमूत्रस्य दोषो यथा, -- “निःस्वाः सशब्दमूत्राः स्युर्नृपा निःशब्दधारया । भोगाढ्याः समजठरा निःस्वाः स्युर्घट- सन्निभाः ॥” इति गारुडे ६३ अध्यायः ॥ * ॥ “विष्णुक्रान्ताजमूत्रेण चौरव्याव्रादिरक्षणम् ।” इति तत्रैव १८८ अध्यायः ॥ * ॥ अथ गोमूत्र- गुणाः । तीक्ष्णत्वम् । उष्णत्वम् । लवणत्वम् । पित्तकारित्वम् । कटुत्वम् । लघुत्वम् । रूक्ष- त्वम् । कृम्युदरानाहशोथार्शोविषकुष्ठनाशि- त्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ मूत्रकृच्छ्रं, क्ली, (मूत्रे कृच्छ्रम् । मूत्रजन्यं कृच्छ्रमिति वा ।) रोगविशेषः । तत्पर्य्यायः । मूत्ररोघः २ अश्मरी ३ कृच्छ्रम् ४ । इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ अथ मूत्रकृच्छ्राधिकारः । तत्र मूत्रकृच्छ्रस्य विप्रकृष्टं निदानमाह । “व्यायामतीक्ष्णौषधरूक्षमद्य- प्रसङ्गनृत्यद्रुतपृष्ठयानात् । आनूपमत्स्याध्यशनादजीर्णात स्युर्मूत्रकृच्छ्राणि नृणां तथाष्टौ ॥” तीक्ष्णौषधं राजिकाशूरणादियुक्तम् । रूक्षेति मद्यविशेषणम् । प्रसङ्गः सततं सेवा । नृत्यं नर्त्तनम् । नित्येति द्विविधः पाठः । द्रुतपृष्ठ- यानात् अश्वादिना गमनात् । आनूपं प्रचुर- जलदेशभवं भक्ष्यम् । अष्टौ वातिकपैत्तिक- श्लैष्मिकसान्निपातिकशल्यजपुरीषजशुक्रजाश्मरी जानि । तस्य संप्राप्तिपूर्ब्बकं लक्षणमाह । “पृथङ्मलाः स्वैः कुपिता निदानैः सर्व्वेऽथवा कोपमुपेत्य वस्तौ । मूत्रस्य मार्गं परिपीडयन्ति यदा तदा मूत्रयतीह कृच्छ्रात् ॥” तेषु वातिकमाह । “तीव्रा रुजो वङ्क्षणवस्तिमेढ्रे स्वल्पं मुहुर्मूत्रयतीह वातात् ।” तीव्रा मारणात्मिका वङ्क्षणावूरुमेढ्राणामन्त- रालसन्धी ॥ * ॥ पैत्तिकमाह । “पीतं सरक्तं सरुजं सदाहं कृच्छ्रं मुहुर्मूत्रयतीह पित्तात् ।” कृच्छ्रमिति क्रियाविशेषणम् ॥ श्लैष्मिकमाह । “वस्तेः सलिङ्गस्य गुरुत्वशोथौ मूत्रं सपिच्छं कफमूत्रकृच्छ्रे ।” सपिच्छं पिच्छिलम् ॥ सान्निपातिकमाह । सर्व्वाणि रूपाणि च सन्निपातात् भवन्ति तत् कृच्छ्रतमं हि कृच्छ्रम् ॥” कृच्छ्रं मूत्रकृच्छ्रम् ॥ * ॥ शल्यजमाह ।

“मूत्रवाहिषु शल्येन क्षतेष्वभिहतेषु वा । मूत्रकृच्छ्रं तदाघाताज्जायते भृशदारुणम् ॥ वातकृच्छ्रेण तुल्यानि तस्य लिङ्गानि निर्द्दिशेत् ।” मूत्रवाहिषु स्रोतःसु । शल्येन कण्टकेन । क्षतेषु सक्षतीकृतेषु अथवा अभिहतेषु मुद्गरादिभि- रभिहतेषु । तदाघातात् मूत्रमार्गाघातात् मूत्रकृच्छ्रं जायते । भृशदारुणं मारकं तस्य शल्यजस्य ॥ * ॥ पुरीषजमाह । “शकृतस्तु प्रतीघाताद्बायुर्विगुणतां गतः । आध्मानं वातशूलञ्च मूत्रकृच्छ्रं करोति च ॥” प्रतीघातात् निरोधात् । विगुणतां दुष्टताम् ॥ शुक्रजमाह । “शुक्रदोषैरुपहते मूत्रमार्गे विधारिते । सशुक्रं मूत्रयेत् कृच्छ्राद्वस्तिमेहनशूलवान् ॥” उपहते दूषिते ॥ * ॥ अश्मरीजमाह । अश्मरी- हेतुकञ्चापि मूत्रकृच्छ्रमुदाहृतम् । सुश्रुतैः शर्कराजमपि मूत्रकृच्छ्रमुक्तमत्र तु तस्य नव- संख्यानिरासार्थमश्मरीशर्करयोः साम्यमाह । “अश्मरी शर्करा चैव तुल्यसम्भवलक्षणे । विशेषणं शर्करायाः शृणु कीर्तयतो मम ॥” सम्भवः कारणम् । “पच्यमानाश्मरी पित्ताच्छोष्यमाणा च वायुना । विमुक्तकफसन्धाना क्षरन्ती शर्करा मता ॥” पित्तेन पच्यमाना मूत्रशुक्रश्लेष्मसंहतिः प्रथमं पित्तेन बन्धनकर्म्मणा पच्यमाना । पश्चाद्बातेन शोषिता कफेनाश्लिष्टा अश्मरी । सैव विमुक्त कफसन्धाना त्यक्तकफाश्लेषा सती शर्करारूपा मूत्रमार्गात् क्षरन्ती शर्करा मता । एतावता किञ्चिदेव भेदः ॥ * ॥ शर्कराया उपद्रवानाह । “हृत्पीडा वेपथुः शूलं कुक्षावग्निश्च दुर्बलः । तया भवति मूर्च्छा च मूत्रकृच्छ्रञ्च दारुणम् ॥” शूलं कुक्षावित्यन्वयः । तया शर्करया ॥ * ॥ अथ मूत्रकृच्छ्रस्य चिकित्सा । “त्रिकण्टकारग्वधदर्भकाश- यवासधात्रीगिरिभेदपथ्याः । विघ्नन्ति पीता मधुनाश्मरीञ्च समीपमृत्योरपि मूत्रकृच्छ्रम् ॥” त्रिकण्टादिक्वाथः ॥ १ ॥ “एलाश्मभेदकशिलाजतुगोक्षुराणा- मेर्व्वारुबीजलवणोत्तमकुङ्कुमानाम् । चूर्णानि तण्डुलजले तुलितानि पीत्वा प्रत्यक्षमृत्युरपि जीवति मूत्रकृच्छ्री ॥” एलादिचूणम् ॥ २ ॥ “अयोरजः सूक्ष्मपिष्टं मधुना सह योजितम् । मूत्रकृच्छ्रं निहन्त्याशु संलीढं दिवसत्रयात् ॥ ३ ॥ गुडेन मिश्रितं क्षीरं कटूष्णं कामतः पिबेत् । मूत्रकृच्छ्रेषु सर्व्वेषु शर्करायाञ्च नित्यश ॥ ४ ॥ धात्रीरसञ्चेक्षुरसं पिबेद्वा कृच्छ्रे सरक्ते मधुना निमिश्रम् । शल्याभिघातोत्थितमूत्रकृच्छ्रे कार्य्या क्रिया मारुतकृच्छ्रतुल्या ॥ ५ ॥

क्वाथो गोक्षुरबीजस्य यवक्षारसमन्वितः । पीतः प्रशमयत्येव कृच्छ्रं विड्धारणोत्थितम् ॥ ६ ॥ त्रिफलायाः सुपिष्टायाः कल्कं कोलसमन्वितम् । वारिणा लवणीकृत्य पिबेन्मूत्ररुजापहम् ॥” ७ ॥ कोलं वदरम् । गुडमामलकं वृष्यं श्रमघ्नं तर्पणं प्रियम् । पित्तासृग्दाहशूलघ्नं मूत्रकृच्छ्रहरं परम् ॥ ८ ॥ सपादशाणतुलितो यवक्षारः सितायुतः । भक्षितो नाशयत्येव मूत्रकृच्छ्रं न संशयः ॥ ९ ॥ द्राक्षासितोपलाकल्कः पीतः कर्षमितो नरैः । मस्तुना पलमात्रेण मूत्रकृच्छ्रं व्यपोहति ॥ १० ॥ समूलगोक्षुरक्वाथः सितामाक्षिकसंयुतः । नाशयेन्मूत्रकृच्छ्राणि तथैवोष्णसमीरणम् ॥” ११ ॥ उष्णसमीरणं उष्णवातं मूत्राघातविशेषम् । इति भावप्रकाशः ॥ (तथास्य चिकित्सा- प्रकारान्तरम् । “सुशीतलं जलं कर्षमात्रं स्यात् मूत्रकृच्छ्रहृत् । दध्यम्बुना च संमिश्रमयश्चूर्णं सुखप्रदम् ॥ मूत्रकृच्छ्रे यवक्षारचूर्णं हिङ्गुप्रयोजितम् । कुष्माण्डञ्च समादाय शर्करासहितं पिबेत् ॥ यो हि त्रिदोषसम्भूतमूत्रकृच्छ्रनिवारणः ॥” “आरग्वधफलं मूलं दुरालभा धान्यकशता- वर्य्यः । पाषाणभेदपथ्ये क्वाथोऽयं मूत्रकृच्छ्रे स्यात् ॥” इति हारीते चिकित्सितस्थाने २९ अध्याये ॥ अथात्र पथ्यानि । “अथो यथादोषमयं गणोऽपि पुरातना लोहितशालयश्च । तक्रं पयो दध्यपि गोप्रसूतं धन्वामिषं मुद्गरसाः सिता च ॥ पुराणकुष्माण्डफलं पटोलं महार्द्रकं गोक्षुरकः कुमारी । गुवाकखर्ज्जू रकनारिकेल- तालद्रुमाणाञ्च शिरांसि पथ्या ॥ तालास्थिमज्जात्रपुषं त्रुटिश्च शीतानि पानान्यशनानि चापि । प्रनीरनीरं हिमबालुका च मित्रं नृणां स्यात् सति मूत्रकृच्छ्रे ॥” अथापथ्यानि । “मद्यं श्रमं निधुवनं गजवाजियानं सर्व्वं विरुद्धमशनं विषमाशनञ्च । ताम्बूलमत्स्यलवणार्द्रकतैलभृष्टं पिन्याकहिङ्गुतिलसर्षपवेगरोधान् ॥ माषान् करीरमतितीक्ष्ण विदाहिरूक्ष- मम्लञ्च मुञ्चतु जनः सति मूत्रकृच्छ्रे ॥” इति वैंद्यकपथ्यापथ्यविधिग्रन्थे मूत्रकृच्छ्राधि- कारे ॥) मूत्रदोषः, पुं, (मूत्रस्य दोषो यस्मात् ।) प्रमेहः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, सुश्रुते । सूत्र- स्थाने ३८ अः । “परुषकादिरित्येष गणोऽनिलविनाशनः । मूत्रदोषहरो हृद्यः पिपासावो रुचिप्रदः ॥”

पृष्ठ ३/७५७

मूत्राघातादिः । अस्य चिकित्सा यथा, -- “निदिग्धिकायाः स्वरसं पिबेत् कुडवसम्मितम् । मूत्रदोषहरं कल्कमथवा क्षौद्रसंयुतम् ॥” “अत ऊर्द्ध्वं प्रवक्ष्यामि मूत्रदोषे क्रमं हितम् । स्नेहस्वेदोपपन्नानां हितन्तेषु विरेचनम् ॥ ततः संशुद्धदेहानां हिताश्चोत्तरवस्तयः ॥” “क्षौद्रार्द्धपात्रं दत्त्वा तु पात्रन्तु क्षीरसर्पिषोः । स्वयङ्गुप्ताफलञ्चैव तथैव क्षुरकस्य च ॥ पिप्पलीचूर्णसंयुक्तमर्द्धभागं प्रदापयेत् । एतदैकध्यमानीय खजेनाभिप्रमन्थयेत् ॥ तस्य पाणितलं चूर्णं लीढ्वा क्षीरं ततः पिबेत् । एतत्सर्पिः प्रयुञ्जानः शुद्धदेहो नरः सदा ॥ मूत्रदोषान् जयेत् सर्व्वानन्ययोगैः सुदुर्ज्जयान् । जयेत् शोणितदोषांश्च बन्ध्या गर्भं लभेत च । नारी चैतत् प्रयुञ्जाना योनिदोषात् प्रमुच्यते ॥” इत्युत्तरतन्त्रेऽष्टपञ्चाशत्तमेऽध्याये सुश्रुतेनोक्तम् ॥) मूत्रनिरोधः, पुं, (मूत्रस्य निरोधः । यद्बा मूत्रं निरुणद्धीति । रुध् + अण् ।) मूत्रप्रतिबन्धक- रोगविशेषः । अस्य चिकित्सा यथा, -- “पिष्टं वै मालतीमूलं ग्रीष्मकाले समाहृतम् । साधितं छागदुग्धेन पीतं शर्करयान्वितम् । हरेन्मूत्रनिरोधञ्च हरेद्वै पाण्डुशर्कराम् ॥” इति गारुडे १९१ अध्यायः ॥ (चिकित्सान्तरं यथा, -- “तैलेन पद्मिनीकन्दं पक्वगोमूत्रमिश्रितम् । पिबेन्मूत्रनिरोधे तु सतीव्रवेदनान्विते ॥” इति हारीते चिकित्सितस्थाने त्रिंशेऽध्याये ॥) मूत्रपतनः, पुं, (मूत्रस्य पतनमस्मात् पुरीष- निरोधकरणादस्य सततमूत्रपतनात् तथा- त्वम् ।) गन्धमार्जारः । इति राजनिर्घण्टः ॥ मूत्रपुटं, क्ली, (मूत्रस्य पुटम् ।) नाभेरधो भागः । यथा, -- “नाभेरधो मूत्रपुटं वस्तिर्मूत्राशयोऽपि च ।” इति हेमचन्द्रः । ३ । २७० ॥ मूत्रफला, स्त्री, (मूत्रं मूत्रवर्द्धनं फलं परिणमन- मस्याः ।) कर्कटी । त्रपुषी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (कर्कटीत्रपुषीशब्दयोरस्या विषयो ज्ञेयः ॥) मूत्रलं, क्ली, (मूत्रं लाति आदत्ते वर्द्धयतीत्यर्थः । ला + कः ।) त्रपुषम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ मूत्रवर्द्धके, त्रि ॥ (यथा, सुश्रुते । सूत्र- स्थाने । ४५ अः । “जाम्बवो बद्धनिस्यन्दस्तुवरो वातकोपनः । तीक्ष्णः सुरासवो हृद्यो मूत्रलः कफवातनुत् ॥”) मूत्रला, स्त्री, (मूत्रल + टाप् ।) कर्कटी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ बालुकी । इति राजनिर्घण्टः ॥ मूत्राघातः, पुं, (मूत्रस्याघातो निरोधो येन ।) प्रस्रावरोधकरोगविशेषः । अथ मूत्राघातस्य विप्रकृष्ट सन्निकृष्टञ्च निदानं संख्याञ्चाह । “प्रायोमूत्रविघाताद्यैर्व्वातकुण्डलिकादयः । जायन्ते कुपितैर्दोषैर्मूत्राघातास्त्रयोदश ॥” मूत्रविघाताद्यैरित्याद्यशब्देन पुरीषशुक्रादिवेग- विघातानां रूक्षाशनादीनाञ्च ग्रहणम् । मूत्र-

विघाताद्यैः कुपितैर्दोषैरित्यन्वयः । ननु मूत्र- कृच्छ्रमूत्राघातयोः को भेदः । उच्यते । मूत्र- कृच्छ्रे कृच्छ्रमधिकं विबन्धोऽल्पः । मूत्राघाते तु विबन्धो बलवान् कृच्छ्रमल्पं इत्यनयोर्भेदः ॥ * ॥ वातकुण्डलिकाया निदानं संप्राप्तिं लक्षण- ञ्चाह । “रौक्ष्याद्वेगविघाताद्बा वायुर्व्वस्तौ सवेदनः । मूत्रमाविश्य चरति विगुणः कुण्डलीकृतः ॥ मूत्रमल्पाल्पमथवा सरुजं संप्रवर्त्तते । वातकुण्डलिकां तान्तु व्याधिं विद्यात् सुदा- रुणम् ॥” रौक्ष्यात् कायस्य । वेगविघातात् मूत्रादि- वेगनिरोधात् आविश्य प्रावृत्य रौक्ष्यादिभि- र्वेगविघातादिभिश्च विगुणो दुष्टः कुण्डलीकृतो वायुर्वस्तौ मूत्राशये चरति प्रतिधावति आबद्धत्वाद्भ्रमंस्तिष्ठति इत्यर्थः । वात्यावत् । मूत्रमिति तस्मान्मूत्रमल्पमल्पं सव्यथं प्रवर्त्तते । तद्ब्याधिं वातकुण्डलिकामाहुः । सुदारुणम् । मारणात्मकत्वात् ॥ १ ॥ * ॥ अष्ठीलामाह । “आध्मापयन् वस्तिगुदं रुद्ध्वा वातश्चलोन्नताम् । कुर्य्यात्तीव्रार्त्तिमष्ठीलां मूत्रविण्मार्गरोधिनीम् ॥” वातः वस्तिगुदं रुद्ध्वा अर्थात् तदन्तर्गतं मूत्रं मलञ्च निरुध्य वस्तिगुदं वस्तिं गुदञ्च आध्मा- पयन् आध्मानं कुर्व्वन् अष्ठीलां ष्ठीलातुल्यां व्याधिं कुर्य्यात् । चलोन्नतां चलां उन्नताञ्च ॥ २ ॥ वातवस्तिमाह । “वेगं विधारयेद्यस्तु मूत्रस्याकुशलो नरः । निरुणद्धि मुखं तस्य वस्तेर्वस्तिगतोऽनिलः ॥ मूत्रसङ्गो भवेत्तेन वस्तिकुक्षिनिपीडितः । वातवस्तिः स विज्ञेयो व्याधिः कष्टप्रसाधनः ॥” अकुशलो मूर्खः । तस्य पुरुषस्य वस्तिमुखं निरुणद्धि वस्तिगतो वायुः । तेन वायुना मूत्रसङ्गो मूत्रविघातो भवति वस्तिकुक्षिनिपी- डित इति वस्तौ कुक्षौ च निपीडितः संपी- डितो वायुरिति सम्बन्धः ॥ ३ ॥ मूत्रातीतमाह । “चिरं धारयते मूत्रं त्वरया न प्रवर्त्तते । मेहमानस्य मन्दं वा मूत्रातीतः स उच्यते ॥” मेहमानस्य मूत्रमुत्सृजतः । मन्दं वा अल्पं वा ॥ ४ ॥ * ॥ मूत्रजठरमाह । “मूत्रस्य वेगेऽभिहते तदुदावर्त्तहेतुकः । अपानः कुपितो वायुरुदरं पूरयेद्भृशम् ॥ नाभेरधस्तादाध्मानं जनयेत्तीव्रवेदनाम् । तं मूत्रजठरं विद्यादधोवस्तिनिरोधनम् ॥” तदुदावर्त्तहेतुक इति मूत्रवेगधारणगणितो- दावर्त्तनिदानमाध्मानं कुर्य्यात् । अधोवस्ति- निरोधनं वस्तेरधोदेशे विबन्धकारकम् ॥ ५ ॥ मूत्रोत्सङ्गमाह । “वस्तौ वाप्यथवा नाले मणौ वा यस्य देहिनः । मूत्रं प्रवृत्तं सज्येत सरक्तं वा प्रवाहतः ॥ स्रवेच्छनैरल्पमल्पं सरुजं वाथ नीरुजम् । विगुणानिलजो व्याधिः स मूत्रोत्सङ्गसंज्ञितः ॥ नाले मेढ्रे मणौ मेहनाग्रग्रन्थौ सज्येत निरुद्धं

स्यात् सरक्तं सत् वा प्रवर्त्तते । प्रवाहत इति कण्ठहृद्बलेन सशब्दं मूत्रपुरीषवातानामधः प्रेरणं प्रवाहनं तेन कुपितेन वायुना वस्त्यादि- भेदात् सरक्तं मूत्रं स्रवेदित्यर्थः ॥ ६ ॥ मूत्रक्षय- माह । “रूक्षस्य क्लान्तदेहस्य वस्तिस्थौ पित्तमारुतौ । मूत्रक्षयं सरुग्दाहं जनयेतां तदाह्वयम् ॥” क्लान्तदेहस्य म्लानदेहस्य तदाह्वयं मूत्रक्षय- संज्ञम् ॥ ७ ॥ मूत्रग्रन्थिमाह । “अन्तर्व्वस्तिमुखे वृत्तः स्थिरोऽल्पः सहसा भवेत् । अश्मरीतुल्यरुग्ग्रन्थिर्मूत्रग्रन्थिः स उच्यते ॥” अन्तर्व्वस्तिसुखे वस्तिमुखस्याभ्यन्तरे अल्पः क्षुद्रामलकप्रमाणः । नन्वस्य अश्मर्य्या सह को भेदः । उचय्ते । अश्मरी क्रमशः सञ्चयेन स्यादयन्तु सहसा भवेदिति भेदः । अपरो भेदः । अश्मर्य्यां पित्तादिकं संहन्यते अत्र तु रक्तमेव । यत उक्तं तन्त्रान्तरे । “रक्तं वातकफाद्दुष्टं वस्तिद्वारे सुदारुणम् । ग्रन्थिं कुर्य्यात् स कृच्छ्रेण सृजेन्मूत्रं तदा- वृतम् ॥” ८ ॥ इति ॥ मूत्रशुक्रमाह । “मूत्रितस्य स्त्रियं यातो वायुना शुक्रमुद्गतम् । स्थानच्युतं मूत्रयतः प्राक् पश्चाद्बा प्रवर्त्तते । भस्मोदकप्रतीकाशं मूत्रशुक्रं तदुच्यते ॥” मूत्रितस्य मूत्रवेगयुक्तस्य शुक्रं स्थानात् च्युतं पश्चाद्वायुना उद्गतं ऊर्द्ध्वं नीतम् । भस्मोदक- प्रतीकाशं भस्मसहितजलसदृशम् । ९ ॥ उष्ण- वातमाह । “व्यायामाध्वातपैः पित्तं वस्तिं प्राप्यानिला- वृतम् । वस्तिं मेढ्रं गुदञ्चैव प्रदहत् स्रावयेदधः ॥ मूत्रं हारिद्रमथवा सरक्तं रक्तमेव वा । कृच्छ्रं पुनः पुनर्जन्तोरुष्णवातं वदन्ति तम् ॥” व्यायामादिविरोधत्वेन सौम्यधातुक्षयात् तेजो- वृद्ध्या पित्तवृद्धिः स्यात्तत्कुपितं पित्तं असंयुतं वस्तिं प्राप्य वस्त्यादिकं प्रदहत् मूत्रमधः स्रावयेत् । कीदृशं हारिद्रं अथवा सरक्तं ईषल्लोहितम् ॥ १० ॥ मूत्रसादमाह । “पित्तं कफो द्बावपि वा संहन्येतेऽनिलेन चेत् । कृच्छ्रान्मूत्रं तदा पीतं रक्तं श्वेतं घनं सृजेत् ॥ सरक्तं रोचनाशङ्खचूर्णवर्णं भवेत्ततः । शुष्कं समस्तवर्णं वा मूत्रसादं वदन्ति हि ॥” संहन्येते घनीक्रियेते । शुष्कं अल्पं समस्तवर्णं उक्तसकलवर्णयुक्तम् ॥ ११ ॥ विड्विघातमाह । “रूक्षदुर्ब्बलयोर्घातेनोदावृत्तं शकृद् यदा । मूत्रस्रोतोऽनुपद्येत विट्संसृष्टं तदा नरः ॥ विड्गन्धं मूत्रयेत् कृच्छ्राद्बिड्विघातं तमा- दिशेत् ॥” उदावृत्तं ऊर्द्ध्वं नीतं विड्गन्धं वा । वाशब्दो- ऽत्र योजनीयः ॥ १२ ॥ * ॥ वस्तिकुण्डलमाह । “द्रुताध्वलङ्घनायासैरभिघातात् प्रपीडनात् । स्वस्थानाद्वस्तिरुद्वृत्तः स्थूलस्तिष्ठति गर्भवत् ॥

पृष्ठ ३/७५८

शूलस्यन्दनदाहार्त्तो बिन्दुबिन्दु स्रवत्यपि । पीडितस्तु सृजेद्धारां संस्तम्भोद्वेष्टनार्त्तिमान् ॥ वस्तिकुण्डलमाहुस्तं घोरं शस्त्रविषोपमम् । पवनप्रबलं प्रायो दुर्निरोधमबुद्धिभिः ॥ तस्मिन् पित्तान्विते दाहः शूलं मूत्रविवर्णता । श्लेष्मणा गौरवं शोथो मूत्रं स्निग्धं घनं सितम् ॥” द्रुताध्वलङ्घनं शीघ्रं मार्गचलनम् । उद्वृत्तः उत्थितः । स्यन्दनं किञ्चिच्चलनम् । घोरं मारकम् । शस्त्रविषोपमं शस्त्रं खडगादि तद्बच्छीघ्रमारकम् । विषमत्र गरः तद्वत् विलम्बमारकम् । एतावता मारकमवश्यं शीघ्रं विलम्बेन वा ॥ १३ ॥ * ॥ तस्यैवासाध्यस्य च लक्षणमाह । “श्लेष्मरुद्धविलो वस्तिः पित्तोदीर्णो न सिध्यति । अविभ्रान्तविलः साध्यो न च यः कुण्डलीकृतः ॥ स्याद्वस्तौ कुण्डलीभूते तृण्मोहः श्वास एव च ॥” विलं वस्तिमुखरन्ध्रं पित्तोदीर्णः पित्तेनोद्धतः । अविभ्रान्तविलः कफेनावृतविलः पश्चात् कुण्डली- कृतः स साध्यः । एतेन कुण्डलीभूतोऽसाध्यः । कुण्डलीभूतस्य लक्षणमाह । तृडित्यादि- कुण्डलीभूतस्यायमर्थः । कफेन विलावरोधा- त्तत्र वातः कुण्डलाकारेण तिष्ठतीत्यर्थः ॥ * ॥ अथ मूत्राघातस्य चिकित्सा । “नलकुशकाशेक्षुबलाक्वाथं प्रातः सुशीतलं ससितम् । पिबतो नश्यति नियतं मूत्रग्रह इत्युवाच कविः ॥” कविः शुक्रः । “कर्पूररजसा युक्ता वस्त्रवर्त्तिः शनैः शनैः । मेढ्रमार्गान्तरे न्यस्ता मूत्राघातं व्यपोहति ॥ धान्यगोक्षुरकः क्वाथः कल्कसिद्धं हितं घृतम् । मूत्राघाते मूत्रकृच्छ्रे शुक्रदोषे च दारुणे ॥” धान्यगोक्षुरकं घृतम् । “मूत्रकृच्छ्रेऽश्मरीरोगे भेषजं यत् प्रकीर्त्तितम् । मूत्राघातेषु सर्व्वेषु तत् कुर्य्याद्देशकालवित् ॥” इति मूत्राघाताधिकारः । इति भावप्रकाशः ॥ गरुडपुराणोक्तनिदानं तस्य १६३ अध्याये द्रष्टव्यम् ॥ (तथास्य विषयः । “वस्तिवस्तिशिरोमेढ्रकटीवृषणपायवः । एकसम्बन्धनाः प्रोक्ता गुदास्थिविवराश्रयाः ॥ अधोमुखोऽपि वस्तिर्हि मूत्रवाहिसिरामुखैः । पार्श्वेभ्यः पूर्य्यते सूक्ष्मैः स्यन्दमानैरनारतम् ॥ यैस्तैरेव प्रविश्यैनं दोषाः कुर्व्वन्ति विंशतिम् । मूत्राघातान् प्रमेहांश्च कृच्छ्रान्मर्म्मसमाश्रयान् ॥” इति वाग्भटे निदानस्थाने नवमेऽध्याये ॥ अथास्य पथ्यापथ्यानि । “अभ्यञ्जनस्नेहविरेकवस्ति- स्वेदावगाहोत्तरवस्तयश्च । पुरातना लोहितशालयश्च मांसानि धन्वप्रभवानि मद्यम् ॥ तक्रं पयोदध्यपि माषयूषः पुराणकुष्माण्डफलं पटोलम् ।

महार्द्रकं तालफलास्थिमज्जा हरीतकीकोमलनारिकेलम् ॥ गुवाकखर्ज्जूरकनारिकेल- तालद्रुमाणामपि मस्तकानि । यथामलं सर्व्वमिदञ्च मूत्रा- घातातुराणां हितमावहन्ति ॥ विरुद्धानि च सर्व्वाणि व्यायामं मार्गशीलनम् । रूक्षं विदाहिविष्टम्भिव्यायामं वेगधारणम् । करीरं वमनञ्चापि मूत्राघाती विवर्ज्जयेत् ॥” इति वैद्यकपथ्यापथ्यविधिग्रन्थे मूत्राघाताधि- कारे ॥) मूत्राशयः, पुं, (मूत्रस्याशयः आधारः ।) नाभे- रधोदेशः । तत्पर्य्यायः । मूत्रपुटम् २ वस्तिः ३ । इति हेमचन्द्रः । २ । २७० ॥ (अथास्य विषयः । “मूत्राशये वा गुदमुष्कयोश्च शोफो रुजा मूत्रविनिग्रहश्च ॥” इति सुश्रुते उत्तरतन्त्रे ५५ अध्यायः ॥ यथा च तत्रैव निदानस्थाने ३ अध्याये । “एकसम्बन्धिनो ह्येते गुदास्थिविवरस्थिताः । मूत्राशयो मलाधारः प्राणायतनमुत्तमम् ॥”) मूत्रितः, त्रि, (मूत्रमस्य संजातम् । मूत्र + इतच् । यद्वा मूत्रयति स्म इति । मूत्र + क्तः ।) कृतमूत्रोत्सर्गः । तत्पर्य्यायः । मीढः २ । इत्य- मरः । ३ । १ । ९६ ॥ मूर्खः, पुं, (मुह् + “मुहेः खो मूर् च ।” उणा० ५ । २२ । इति खः धातोः मूरादेशश्च ।) माषः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ गायत्त्रीरहितः । यथा, “क्रियाहीनस्य मूर्खस्य महारोगिण एव च । यथेष्टाचरणस्याहुर्मरणान्तमशौचकम् ॥ क्रियाहीनस्य नित्यनैमित्तिकक्रियाननुष्ठायिनः । मूर्खस्य गायत्त्रीरहितस्य । सार्थगायत्त्रीरहि- तस्येति रुद्रधरः ॥ महारोगिणः पापरोगा- ष्टकान्यतमरोगवतः ते च उन्मादस्त्वग्दोषो राजयक्ष्मा श्वासो मधुमेहो भगन्दरः । उदरो- ऽश्मरीत्यष्टौ पापरोगा नारदोक्ताः । यथेष्टा- चरणस्य द्यूतवेश्याद्यासक्तस्य । इति शुद्धि- तत्त्वम् ॥ मूर्खः, त्रि, (मुह् + खः । मूरादेशः ।) मुह्यति यः । तत्पर्य्यायः । अज्ञः २ मूढः ३ यथाजातः ४ वैधेयः ५ वालिशः ६ । इत्यमरः । ३ । १ । ४८ ॥ तस्य वशीकरणोपायो यथा, -- “मित्रं स्वच्छतया रिपुं नयबलैर्लुब्धं धनैरीश्वरं कार्य्येण द्बिजमादरेण युवतीं प्रेम्णा गुणै- र्बान्धवान् । अत्युग्रं स्तुतिभिर्गुरुं प्रणतिभिर्मूर्खं कथाभि र्बुधं विद्याभी रसिकं रसेन सकलं शीलेन कुर्य्याद्- वशम् ॥” इति नवरत्नानि ॥ “पयःपानं भुजङ्गानां केवलं विषवर्द्धनम् । उपदेशो हि मूर्खाणां प्रकोपाय न शान्तये ॥” इति हितोपदेशः ॥

मूर्खता, स्त्री, (मूर्खस्य भावः । मूर्ख + “तस्य भावस्त्वतलौ ।” ५ । १ । ११९ । इति तल् टाप् ।) मूर्खत्वम् । यथा, -- “अदाता वंशदोषेण कर्म्मदोषाद्दरिद्रता । उन्मादो मातृदोषेण पितृदोषेण मूर्खता ॥” इति चाणक्यम् ॥ “अष्टम्यां नारिकेलभक्षणे मूर्खत्वं यथा, -- “कलङ्की जायते विल्वे तिर्य्यग् योनिश्च निम्बके । ताले शरीरनाशः स्यान्नारिकेले च मूर्खता ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ मूर्खभ्रातृकः, पुं, (मूर्खो भ्रातास्येति नित्यं कप् ।) मूर्खो भ्राता यस्य सः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ मूर्च्छना, स्त्री, (मूर्च्छि + युच् । टाप् ।) गीताङ्ग- विशेषः । सा तु ग्रामस्य सप्तमभागः । तस्या लक्षणं एकविंशतिनामानि च यथा, -- “स्वरः संमूर्च्छितो यत्र रागतां प्रतिपद्यते । मूर्च्छनामिति तामाहुः कवयो ग्रामसम्भवाम् ॥ ललिता मध्यमा चित्रा रोहिणी च मतङ्गजा । सौवीरी षण्डमध्या च षड्जमध्यमपञ्चमा ॥ मत्सरी मृदुमध्या च शुद्धान्ता च कलावती । तीव्रा रौद्री तथा ब्राह्मी वैष्णवी स्वेदरी सुरा ॥ नादावती विशाला च त्रिषु यामेषु विश्रुताः । एकविंशतिरित्युक्ता मूर्च्छना चन्द्रमौलिना ॥ मूर्च्छनां कलयतो मुरशत्रो- र्वंशिकाध्वनिविशेषवितानैः । मूर्च्छनां ययुरनङ्गशरौघै- रङ्गना रतिपतेरिव सेनाः ॥” इति सङ्गीतदामोदरः ॥ हनूमन्मते षड्जादिस्वरत ऋषभादिस्वरोत्थाने यत्र स्वरो विरमति सा मूर्च्छना । भरतमते वाद्यस्य गानस्य वा समये यत्र हस्तस्य गलस्य वा कम्पनं सा मूर्च्छना । सा एकविंशति- प्रकारा । तत्र षड्जग्रामस्य मूर्च्छना ललिता १ मध्यमा २ चित्रा ३ रोहिणी ४ मतङ्गजा ५ सौवीरो ६ षण्डमध्या च ७ । मध्यमग्रामस्य मूर्च्छना पञ्चमा १ मत्सरी २ मृदुमध्या ३ शुद्धा ४ अन्ता ५ कलावती ६ तीव्रा च ७ ॥ गान्धारग्रामस्य मूर्च्छना रौद्री १ ब्राह्मी २ वैष्णवी ३ स्वेदरी ४ सुरा ५ नादावती ६ विशाला च ७ । इति सङ्गीतशास्त्रम् ॥ मूर्च्छा, स्त्री, (मूर्च्छ् + “गुरोश्च हलः ।” ३ । ३ । १०३ । इति अः टाप् ।) संमोहः । तत्पर्य्यायः । कश्मलम् २ मोहः ३ । इत्यमरः । २ । ८ । १०९ । मूर्च्छनम् ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ मूर्च्छायः ५ । अथ मूर्च्छाधिकारः । तत्र मूर्च्छाया निदानपूर्ब्बिकां संप्राप्तिमाह । “क्षीणस्य बहुदोषस्य विरुद्धाहारसेविनः । वेगाघातादभिघाताद्धीनसत्त्वस्य वा पुनः ॥ करणायतनेषूग्रा वाह्येष्वभ्यन्तरेषु च । निविशन्ते यदा दोषास्तदा मूर्च्छन्ति मानवाः ॥” बहुदोषस्य अधिकदोषस्य । न त्वनेकदोषस्य तदा मूर्च्छा त्रिदोषजैव स्यात् तथवास्तु को

पृष्ठ ३/७५९

दोषः तन्न । पृथग्दोषजानां मूर्च्छानां वक्ष्य- माणत्वात् । वेगाघातात् मलादौ अभिघातात् लगुडादिना हीनसत्त्वस्य स्वल्पसत्त्वगुणस्य अर्थादधिकतमोगुणस्य यत उक्तं मूर्च्छा पित्त- तमःप्रायेति करणायतनेषु करणं मनस्तस्या- यतनेषु स्थानेषु वाह्येषु कर्म्मेन्द्रियेषु । अभ्यन्त- रेषु बुद्धीन्द्रियेषु ॥ * ॥ सामान्यं लक्षणमाह । “संज्ञावहासु नाडीषु पिहितास्वनिलादिभिः । तमोऽभ्युपैति सहसा सुखदुःखव्यपोहकृत् ॥ सुखदुःखव्यपोहाच्च नरः पतति काष्ठवत् । मोहो मूर्च्छेति तां प्राहुः सड्विधा सा प्रकी- र्त्तिता ॥” तमोगुणः अज्ञानहेतुः । अभ्युपैति आगच्छति । सुखदुःखव्यपोहकृत् सुखदुःखज्ञाननाशकरम् । नष्टे सुखदुःखज्ञाने नरः काष्ठवत् पतति तां मोहो मूर्च्छेति प्राहुरित्यन्वयः । मूर्च्छाया मूर्च्छायोऽपि पर्य्यायः । यत उक्तम् । “संज्ञोपघातो मूर्च्छायो मूर्च्छा स्यान्मूर्च्छनं तथा । कश्मलं प्रलयो मोहः संन्यासस्तु मृतोपमः ॥” इति ॥ षडपि मूर्च्छा विवृणोति । “वातादिभिः शोणितेन मद्येन च विषेण च । षट्स्वप्येतासु पित्तन्तु प्रभुत्वेनावतिष्ठते ॥” यत उक्तम् । मूर्च्छा पित्ततमःप्रायेति ॥ * ॥ पूर्ब्बरूपमाह । “हृत्पीडा जृम्भणं ग्लानिः संज्ञादौर्ब्बल्यमेव च । सर्व्वासां पूर्ब्बरूपाणि यथास्वं ता विभावयेत् ॥” तत्र वातिकं मूर्च्छायमाह । “नीलं वा यदि वा कृष्णमाकाशमथवारुणम् । पश्यंस्तमः प्रविशति शीघ्रञ्च प्रतिबुध्यते ॥ वेपथुश्चाङ्गमर्द्दश्च प्रपीडा हृदयस्य च । कार्श्यं श्यावारुणा छाया मूर्च्छाये वातसम्भवे ॥” नीलं नीलवर्णम् । कृष्णं कज्जलाभम् । अरुणं अव्यक्तरागम् । तमः प्रविशति मूर्च्छति । श्यावारुणा च्छाया गात्रस्य ॥ * ॥ पैत्तिकमाह । “रक्तं हरितवर्णं वा वियत् पीतमथापि वा । पश्यंस्तमः प्रविशति सस्वेदः प्रतिबुध्यते ॥ सपिपासः ससन्तापो रक्तपीताकुलेक्षणः । सम्भिन्नवर्च्चाः पीताभो मूर्च्छाये पित्तसम्भवे ॥” श्लैष्मिकमाह । “मेघसङ्काशमाकाशं तमोभिर्व्वा घनैर्वृतम् । पश्यंस्तमः प्रविशति चिराच्च प्रतिबुध्यते ॥ गुरुभिः प्रावृतैरङ्गैर्यथैवार्द्रेण चर्म्मणा । सप्रसेकः सहृल्लासो मूर्च्छाये कफसम्भवे ॥” मेघसङ्काशं शुभ्रमेघसङ्काशमित्यर्थः । यत आह सुश्रुतः । “कफेन पश्येद्रूपाणि श्वेताभ्रप्रतिमानि तु ।” घनैर्निविडैस्तमोभिः । गुरुभिरङ्गैरुपलक्षितः । सुश्रुतेन मूर्च्छायः षड्विघ उक्तः ॥ * ॥ चरकस्तु सान्निपातिकमपि मूर्च्छायमाह । “सर्व्वाकृतिः सन्निपातादपस्मार इवागतः ।

स जन्तुं पातयत्याशु विना बीभत्सचेष्टितैः ॥” अपस्मार इव तेन महताभिघातेन पतात चिरेण प्रतिबुध्यते । तर्हि तयोः को भेद इत्यत आह । स सान्निपातिको मूर्च्छायः विना बीभत्स- चेष्ठितैः फेनवमनदन्तघट्टनाक्षिविकृत्यादिभिः विना पातयति ॥ * ॥ रक्तजाया मूर्च्छाया निदानमाह । “पृथिव्यम्भस्तमोरूपं रक्तगन्धस्तदन्वयः । तस्माद्रक्तस्य गन्धेन मूर्च्छन्ति भुवि मानवाः ॥” तमोरूपं तमोबहुलम् । मानवाश्च ये तामसाः न तु सात्त्विका राजसाश्च । अत्रैके वदन्ति नैषा युक्तिः समीचीना तर्हि चम्पकादिगन्धे- नापि मूर्च्छा प्रसज्येत तत्रापि गन्धस्य पार्थिव- त्वात् । अत आह । “द्रव्यस्वभाव इत्येके यद्दृष्ट्वापि विमुह्यति ।” अत्राह भोजः । “दर्शनादसृजस्तज्जाद्गन्धाच्चैव प्रमुह्यति ॥” रक्तेन मूर्च्छितस्य लक्षणमाह । “स्तब्धाङ्गदृष्टिस्त्वसृजा गूढोच्छ्वासस्तु मूर्च्छितः ।” मद्यजविषजयोर्निदानमाह । “गुणास्तीव्रतरत्वेन स्थितास्तु विषमद्ययोः । त एव तस्मात्ताभ्यान्तु मोहौ स्यातां यथेरितौ ॥” ये गुणा लघुरूक्षासु विशदव्यवायितीक्ष्णा- विकासिसूक्ष्मोष्णानिर्द्देश्यरसत्वादयः । तैलादौ द्रव्ये व्यस्ताः तीव्राश्च सन्ति त एव गुणाः विषमद्ययोस्तु तीव्रतरत्वेन स्थिताः । तत्रापि भेदः । त एव मद्ये दृश्यन्ते विषे तु बलवत्तरा इति ॥ * ॥ मद्यजाया मूर्च्छाया लक्षणमाह । “मद्येन प्रलपन् शेते नष्टविभ्रान्तमानसः । गात्राणि विक्षिपन् भूमौ जरां यावन्न याति तत् ॥” नष्टविभ्रान्तमानसः नष्टं सर्व्वथा स्मृतिहीनं विभ्रान्तं रज्जौ सर्पज्ञानयुक्तं मानसं यस्य सः । जरां जीर्णताम् । तत् मद्यम् ॥ * ॥ विषजाया लक्षणमाह । “वेपथुस्वप्नतृष्णाः स्युस्तमश्च विषमूर्च्छिते । वेदितव्यं तीव्रतरं यथास्वं विषलक्षणम् ॥” विषस्य मूलकन्दफलपत्रक्षीरादिभेदभिन्नस्य यथा स्वकं स्वकं लक्षणमुक्तं सौश्रुते कल्पस्थाने तल्ल- क्षणं मद्यापेक्षया तीव्रतरं वेदितव्यम् । ननु संज्ञानाशेन साधर्म्म्यान्मूर्च्छाभ्रमतन्द्रादीनां को भेद इत्यत आह । “मूर्च्छा पित्ततमःप्रायारजःपित्तानिलाद्भ्रमः । तमोवातकफात्तन्द्रा निद्रा श्लेष्मतमोभवा ॥” रजःपित्तानिलाद्भ्रम इति नात्र समुच्चयः । केवलपित्तज्वरे भ्रमस्योक्तत्वात् । भ्रमश्चक्रारूढ- स्येव भ्रमद्वस्तुज्ञानं स्वदेहस्य भ्रमत इव ज्ञानं वा ॥ * ॥ तन्द्राया लक्षणमाह । “इन्द्रियार्थेष्वसंवित्तिर्गौरवं जृम्भणं क्लमः । निद्रार्त्तस्येव यस्येहा तस्य तन्द्रां विनिर्द्दिशेत् ॥” इन्द्रियाणामर्थः प्रयोजनं येषु तेषु अर्थाद्

विषयेषु असंवित्तिः असम्यक् ज्ञानम् । इति इन्द्रियार्थासम्यग्ज्ञानादि । निद्रायां प्रबुद्धस्य क्लमाभावस्तन्द्रायान्तु प्रबोधितस्यापि क्लम इत्य- नयोर्भेदः ॥ * ॥ क्लमस्य लक्षणमाह । “योऽनायासः श्रमो देहे प्रवृद्धः श्वासवर्जितः । क्लमः स इति विज्ञेय इन्द्रियार्थप्रबाधकः ॥” इन्द्रियार्थप्रबाधकः इन्द्रियाणां बुद्धीन्द्रियाणां कर्म्मेन्द्रियाणाञ्च अर्थः प्रयोजनं विषयग्रहणं तस्य प्रबाधकः आवल्येन ॥ * ॥ निद्रालक्षण- माह । “यदा तु मनसि क्लान्ते कर्म्मात्मानः क्लमा- न्विताः । विष्येभ्यो निवर्त्तन्ते तदा स्वपिति मानवः ॥” क्लान्ते ग्लाने श्रान्त इति यावत् । कर्म्मात्मानः कर्म्मेन्द्रियाणि ज्ञानेन्द्रियाणि च क्लमान्विताः श्रान्ताः ॥ * ॥ संन्यासस्य संप्राप्तिपूर्ब्बकं लक्षणमाह । “वाग्देहमनसां चेष्टामाक्षिप्यातिबला मलाः । संन्यस्यन्त्यबलं जन्तुं प्राणायतनमाश्रिताः ॥ स ना संन्याससंन्यस्तः काष्ठीभूतो मृतोपमः । प्राणैर्विमुच्यते शीघ्रं मुक्त्वा सद्यःफलां क्रियाम् ॥” आक्षिप्य विनाश्य संन्यस्यन्ति मूर्च्छयन्ति । प्राणायतनं हृदयम् । संन्यस्तः मूर्च्छितः । काष्ठीभूतः क्रियारहितः । अतएव मृतोपम इति । सद्यःफलां क्रियां सूचीव्यधनजनावपीडन- कपिकच्छुघर्षणवृश्चिकादिदंशनादिरूपाम् ॥ * ॥ संन्यासस्य मूर्च्छातो भेदमाह । “दोषेषु मदमूर्च्छाया गतवेगेषु देहिनः । स्वयमप्युपशाम्यन्ति संन्यासो नौषधैर्विना ॥” मदमूर्च्छायाः मदः अप्रवृद्ध उन्मादः । मूर्च्छायाः मूर्च्छाः ॥ * ॥ अथ मूर्च्छायाश्चिकित्सा । “सेकावगाहा मणयः सहाराः शीताः प्रदेहा व्यजनानिलाश्च । शीतानि पानानि च गन्धवन्ति सर्व्वासु मूर्च्छास्वनिवारितानि ॥” मणयश्चन्द्रकान्तादयः । हाराः मुक्तादिहाराः । शीताः प्रदेहाः सकर्पूरचन्दनाद्यनुलेपनानि । शीतानि पानानि सितामलकादिपानकानि । गन्धवन्ति कर्पूरादिसुगन्धवन्ति । सर्व्वासु मूर्च्छा- स्वनिवारितानि । अस्यायमभिप्रायः । सेकादी- न्यासु मूर्च्छासु हितान्येव किन्तु वातश्लेष्मजा- स्वपि मूर्च्छासु न निवारितानि । तत्रापि पित्तस्य प्राधान्यात् । “सिद्धानि वर्गे मधुरे पयांसि सदाडिमा जाङ्गलजा रसाश्च । तथा यवा लोहितशालयश्च मूर्च्छासु पथ्याः ससतीनमुद्गाः ॥” सतीनः कलायः । “कोलमज्जोषणोशीरं केशरं शीतवारिणा । पीतं मूर्च्छा जयेल्लीढा कृष्णा वा मधुसंयुता ॥ शीतेन तोयेन भृशं मृणालं कृष्णाञ्च पथ्यां मधुनावलिह्यात् ।

पृष्ठ ३/७६०

कुर्य्याच्च नासावदनावरोधं क्षीरं पिबेद्वाप्यथ मानुषीणाम् ॥ द्राक्षासितादाडिमलाजवन्ति कह्वारनीलोत्पलपद्मवन्ति । पिबेत् कषायाणि च शीतलानि पित्तज्वरं यानि च यापयन्ति ॥ शिरीषबीजगोमूत्रकृष्णामरिचसैन्धवैः । अञ्जनं स्यात् प्रबोधाय सरसोनशिलावचैः ॥” अन्यच्च । “अञ्जनं सम्यगारब्धं मधुसिन्धुशिलोषणैः । प्रमोहद्रोहि भवति भाषितं भिषजांवरैः ॥” शिला मनःशिला । उषणं मरीचम् । “मधूकसारसिन्धूत्थवचोषणकणाः समाः । श्लक्ष्णं पिष्ट्वाम्भसा नस्यं कुर्य्यात् संज्ञाप्रबो- धनम् ॥” अथ रक्तजादीनां मूर्च्छानां चिकित्सा । “रक्तजायान्तु मूर्च्छायां हितः शीतकृइया- विधिः । मद्यजायां पिबेन्मद्यं निद्रां सेवेत वा सुखम् । विषजानां विषघ्नानि भेषजानि प्रयोजयेत् ॥” अथ संन्यासस्य चिकित्सा । “प्रभूतदोषस्तमसोऽतिरेकात् संमूर्च्छितो नैव विबुध्यते यः । संन्यस्तसंज्ञः स हि दुश्चिकित्स्यो नरो भिषग्भिः परिकीर्त्तितोऽसौ ॥ अञ्जनान्यवपीडश्च धूमाः प्रधमनानि च । सूचीभिस्तोदनं शस्तं दाहः पीडा नखान्तरे ॥ लुञ्चनं केशलोम्नाञ्च दन्तैर्दशनमेव च । आत्मगुप्तावघर्षश्च हितस्तस्य प्रबोधने ॥” अवपीडः कल्कीकृतौषधरसस्य नासापुटे दानम् । तस्य संन्यस्तस्य ॥ * ॥ अथ मूर्च्छायां रसः । “कणामधुयुतं सूतं मूर्च्छायां प्राशयेद् भिवक् । शीतसेकावगाहादि सर्व्वाङ्गे पीडनं हठात् ॥” सूतं मारितम् । “ताम्रचूर्णं समोशीरं केशरं शीतवारिणा । पीतं मूर्च्छां द्रुतं हन्यात् वृक्षमिन्द्राशनिर्यथा ॥” ताम्रचूर्णं मारितताम्रचूर्णम् ॥ * ॥ अथ भ्रमस्य चिकित्सा । पिबेद्दुरालभाक्वाथं सघृतं भ्रमशान्तये । पथ्याक्वाथेन संसिद्धं घृतं धात्रीरसेन वा ॥ शुण्ठीकृष्णाशताह्वानां साभयानां पलं पलम् । गुडस्य षट् पलान्येषा गुटिका भ्रमनाशिनी ॥ ताम्रं दुरालभाक्वाथैः पीतन्तु घृतसंयुतम् । निवारवेद्भ्रमं शीघ्रं तं यथा शम्भुभाषितम् ॥” अथ तन्द्राया अतिनिद्रायाश्चिकित्सा । “तुरङ्गलालालवणोत्तमेन्दु- मनःशिलामागधिकामधूनि । नियोजितान्यक्ष्णि विनिश्चयेन तन्द्रां सनिद्रां विनिवारयन्ति ॥” इन्द्रः कर्पूरम् । “सैन्धवं श्वेतमरिचं सर्षपः कुष्ठमेव च ।

वस्तमूत्रेण संपिष्टं नस्यं तन्द्रानिवारणम् ॥” श्वेतमरिचं सिग्रुबीजम् । “शुण्ठीकणागस्तिरसोषणानि नस्येन तन्द्राधिजयोल्वणानि । क्षुद्रामृतापौष्करनागराणि भार्गीशिवाभ्यां क्वथितानि पानात् ॥” शिवा हरीतकी । इति मूर्च्छाभ्रमतन्द्राति- निद्रासंन्यासाधिकारः । इति भावप्रकाशः ॥ (अथास्यां पथ्यविधिः । “सेकावगाहौ मणयः सहाराः शीताः प्रदेहा व्यजनानिलश्च । शीतानि पानानि च गन्धवन्ति धारागृहं शीतमरीचिरोचिः ॥ धूमोऽञ्जनं लावणमस्रमोक्षो दाहश्च सूचीपरितोदनानि । रोम्नां कचानामपि कर्षणानि नखान्तपीडा दशनोपदंशः ॥ नासामुखद्बारमरुन्निरोधो विरेचनच्छर्द्दनलङ्घनानि । क्रोधो भयं दुःखकरी च शय्या कथा विचित्रा च मनोहरा च ॥ छायानभोऽम्भःशतधौतसर्पि- र्मृदूनि तिक्तानि च लाजमण्डः । जीर्णा यवा लोहितशालयश्च कौम्भं हविर्मुद्गसतीनयूषाः ॥ धन्वोद्भवा मांसरसाश्च रागाः सषाडवा गव्यपयः सिता च । पुराणकुष्माण्डपटोलमोच- हरीतकीदाडिमनारिकेलम् ॥ मधूकपुष्पाणि च तण्डुलीय उपोदिकान्नानि लघूनि चापि । प्रनीरनीरं सितचन्दनानि कर्पूरनीरं हिमवालुका च ॥ अत्युच्चशब्दोऽद्भुतदर्शनानि गीतानि वाद्यान्यपि चोत्कटानि । श्रमः स्मृतिश्चिन्तनमात्मबोधा- धैर्य्यञ्च मूर्च्छावति पथ्यवर्गः ॥” अथापथ्यविधिः । “ताम्बूलं पत्रशाकानि दन्तघर्षणमातपम् । विरुद्धान्यन्नपानानि व्यवायं स्वेदनं कटुम् । तृड्निद्रयोर्वेगरोधं तक्रं मूर्च्छामयी त्यजेत् ॥” इति वैद्यकपथ्यापथ्यविधौ मूर्च्छाधिकारे ॥) मूर्च्छालः, त्रि, (मूर्च्छा अस्त्यस्येति । “सिध्मादि- भ्यश्च ।” ५ । २ । ९७ । इति लच् ।) मूर्च्छितः । इत्यमरः । २ । ६ । ६१ ॥ मूर्च्छितः, त्रि, (मूर्च्छास्य संजाता । मूर्च्छा + तारकादित्वात् इतच् ।) मूर्च्छायुक्तः । तत्- पर्य्यायः । मूर्त्तः २ मूर्च्छालः ३ । इत्यमरः । २ । ६ । ६१ ॥ (यथा, भट्टौ । ६ । २३ । “तथाभ्यषिक्तवारीणि पितृभ्यः शोकमूर्च्छितः ।”) उच्छयः । मूढः । इति मेदिनी ॥ वृद्धः । इत्य- जयः ॥ (व्याप्तः यथा, रामायणे । २ । ११४ । १९-२० ॥

“किं नु खल्वद्य गम्भीरो मूर्च्छितो न निशाम्यते । यथापुरमयोध्यायां गीतवादित्रनिस्वनः ॥ वारुणीमदगन्धश्च माल्यगन्धश्च मूर्च्छितः । चन्दनागुरुगन्धश्च न प्रवाति समन्ततः ॥”) मूर्णः, त्रि, (मुर्व्वनहे + क्तः ।) बद्धः । इति मूर्त्त- शब्दटीकायां रायमुकुटः ॥ मूर्त्तः, त्रि, (मूर्च्छ + क्तः “राल्लोपः ।” ६ । ४ । २१ । इति छलोपः । “न ध्याख्यापॄमूर्च्छिमदाम् ।” ८ । २ । ५७ । इति निष्ठातकारस्य नत्वाभावः ।) मूर्च्छितः । इत्यमरः । २ । ६ । ६१ ॥ कठिनः । मूर्त्तिमान् । इति मेदिनी । ते, ४५ ॥ न्यायमते पृथिवी जलं तेजः वायुः मनश्च । एषां गुणाः । रूपं रसः गन्धः स्पर्शः परत्वं अरपत्वं गुरुत्वम् । स्नेहः वेगश्च । मूर्त्तामूर्त्त- साधारणगुणाः । यथा, भाषापरिच्छेदे । संख्या परिमितिः पृथक्त्वं संयोगः विभागश्च । (यथा, मार्कण्डेये । २३ । ४७ । “यच्चामूर्त्तं यच्च मूर्त्तं समस्तं यद्बा भूतेष्वेकमेकञ्च किञ्चित् । यद्दिव्यस्ति क्ष्मातले खेऽन्यतो वा त्वत्सम्बन्ध त्वत्स्वरैर्व्यञ्जनैश्च ॥”) मूर्त्तिः, स्त्री, (मूर्च्छ + क्तिन् । “न ध्याख्येति ।” ८ । २ । ५७ । इत्यस्मान्न तकारस्य नत्वम् ।) काठिन्यम् । शरीरम् । इत्यमरः । ३ । ३ ॥ ६६ ॥ (यथा, मनौ । १२ । १२० । “खं सन्निवेशयेत् खेषु चेष्टनस्पर्शनेऽनिलम् । पक्तिदृष्ट्योः परं तेजः स्नेहेऽपो गाञ्च मूर्त्तिषु ॥”) प्रतिमा । इति हेमचन्द्रः ॥ स्वरूपः । यथा, -- “आचार्य्यो ब्रह्मणो मूर्त्तिः पिता मूर्त्तिः प्रजापतेः । भ्राता मरुत्पतेर्म्मूर्त्तिर्म्माता साक्षात् क्षिते- स्तनूः ॥ दयाया भगिनी मूर्त्तिर्द्धर्म्मस्यात्मातिथिः स्वयम् । अग्नेरम्यागतो मूर्त्तिः सर्व्वभूतानि चात्मनः ॥” इति श्रीभागवते । ६ । ७ । २९ -- ३० ॥ (ब्रह्मसावर्णिपुत्रविशेषः । यथा, तत्रैव । ८ । १३ । २१ -- २२ । “तत्सुता भूरिषेणाद्या हविष्मत्प्रमुखा द्विजाः । सुवासना विरुद्धाद्या जयो मूर्त्तिस्तदा द्विजाः ॥”) मूर्त्तिमत्, क्ली, (मूर्त्तिः काठिन्यमस्यास्ति । मूर्त्ति + मतुप् ।) शरीरम् । इति हेमचन्द्रः । ३ । २२७ ॥ मूर्त्तिमान्, [त्] त्रि, (मूर्त्तिरस्यास्ति । मूर्त्ति + मतुप् ।) मूर्त्तिविशिष्टः । यथा, -- “मल्लानामशनिर्नृणां नरवरः स्त्रीणां स्मरो मूर्त्तिमान् ।” इत्यादि श्रीभागवतम् ॥ (यथा च रघौ । १२ । ६४ । “हृदयं स्वयमायातं वैदेह्या इव मूर्त्तिमत् ।” कुशपुत्रः । यथा, हरिवंशे । २७ । १२ । “कुशपुत्रा बभूवुर्हि चत्वारो देववर्च्चसः । कुशिकः कुशनाभश्च कुशाम्बो मूर्त्तिमांस्तथा ॥” स्वियां ङीप् । यथा, महाभारते । ३ । १०८ । १४ । “दर्शयामास तं गङ्गा तदा मूर्त्तिमती स्वयम् ।”)