शब्दकल्पद्रुमः/महाष्टमी

पृष्ठ ३/६७६

महाष्टमी, स्त्री, (महत्या महादेव्या अष्टमी । महती अष्टमीति वा ।) आश्विनशुक्लाष्टमी । यथा, -- “आश्विने शुक्लपक्षस्य भवेद् या अष्टमी तिथिः । महाष्टमीति सा प्रोक्ता देव्याः प्रीतिकरा परा ॥” इति कालिकापुराणे ५९ अध्यायः ॥ तस्यां पूजाविधिः पुत्त्रवत् उपवासनिषेषधश्च यथा, -- “अष्टम्यां रुधिरैर्मांसैर्महामांसैः सुगन्धिभिः । पूजयेद्वहुजातीयैर्बलिभिर्भोजनैः शिवाम् ॥ सिन्दूरैः पट्टवासैश्च नानाविधविलेपनैः । पुष्पैरनेकजातीयैः फलैर्बहुविधैरपि ॥ उपवासं महाष्टम्यां पुत्त्रवान्न समाचरेत् । यथा तथैव पूतात्मा व्रती देवीं प्रपूजयेत् ॥ पूजयित्वा महाष्टम्यां नवम्यां वलिभिस्तथा । विसर्जयेद्दशम्यान्तु श्रवणे सावरोत्सवैः ॥” इति तत्रैव ६० अध्यायः ॥ तत्रार्द्धरात्रपूजा । यथा, -- “कन्यासंस्थे रवावीशे शुक्लाष्टम्यां प्रपूजयेत् । सोपवासो निशार्द्धे तु महाविभवविस्तरैः ॥ पूजां समारभेद्देव्या नक्षत्रे वारुणेऽपि वा । पशुघातश्च कर्त्तव्यो गवलाजवधस्तथा ॥” इति देवीपुराणवचने वारुणपदेन पूर्ब्बाषाढो- च्यते । इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ महासन्नः, पुं, (महानतिशयः सन्नो विषण्णः कुदेहवत्त्वात् । यद्बा, महतो हिमाद्रेर्महादेवस्य वा आसन्नः निकटवर्त्ती ।) कुवेरः । इति शब्द- माला ॥ (महदतीवासन्नः) अतिनिकटश्च ॥ महासफरः, पुं, (महांश्चासौ सफरश्च ।) बृहत् प्रोष्ठीमत्स्यः । अस्य गुणाः । यथा, -- “महासफरसंज्ञस्तु तिक्तः पित्तकफापहः । शिशिरो मधुरो रुच्यो वातसाधारणः स्मृतः ॥” इति भावप्रकाशः ॥ महासमङ्गा, स्त्री, (महती चासौ समङ्गा च ।) वृक्षविशेषः । कगहिया इति हिन्दीभाषा । तत्पर्य्यायः । ओदनिका २ ओदनाह्वया ३ वृक्का ४ रुहा ५ वृद्धबला ६ तण्डुला ७ भुजङ्ग- जिह्वा ८ शीतपाकिनी ९ शीतबला १० शीता बला ११ बलोत्तरा १२ बला १३ खिर- हिट्टी १४ व्यालजिह्वा १५ । अस्या गुणाः । मधुरत्वम् । अम्लत्वम् । दोषत्रयनाशित्वम् । युक्त्या बुद्ध्या प्रयोगे ज्वरदाहनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ महासर्जः, पुं, (महांश्चासौ सर्जश्च ।) पनसः । असनवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (पर्य्यायोऽस्य यथा, वैद्यकरत्नमालायाम् । “अजकर्णो वनेसर्ज्जो महासर्ज्जोऽसनस्तु सः ॥”) महासहः, पुं, (सहते इति । सह + अच् । महान् सहः ।) कुब्जकवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (बाणपुष्प इति गौडादौ प्रसिद्धः । यथास्य पर्य्यायः ।

“अम्लातोऽम्लाटनः प्रोक्तस्तथाम्लातक इत्यपि । कुरण्टको वर्णपुष्पः स एवोक्तो महासहः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) महासहा, स्त्री, (महासह + स्त्रियां टाप् ।) माषपर्णी । (पर्य्यायोऽस्या यथा, -- “सिंहपुच्छी ऋषिप्रोक्ता माषपर्णी महासहा । कृष्णवृन्ता च काम्बोजी पाण्डुलोमशपर्णिनी ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥ पर्य्यायान्तरं यथा, -- “माषपर्णी सूर्य्यपर्णी काम्बोजी हयपुच्छिका । पाण्डुलोमशपर्णी च कृष्णवृन्ता महासहा ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) अम्लानवृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । ७३ । (कुब्जकः । तत्पर्य्यायो यथा, -- “कुब्जको भद्रतरुणी बृहत्पुष्पोऽतिकेशरः । महासहा कण्टकाढ्या नीलालिकुलसङ्कुला ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) महासान्तपनं, क्ली, (महत् सान्तपनम् ।) व्रतविशेषः । यथा । अथ महासान्तपनम् । तत्र द्व्यहसाध्यसान्तपनमुक्त्वा याज्ञवल्क्यः । “पृथक्सान्तपनैर्द्रव्यैः षडहः सोपवासकः । सप्ताहेनैव कृच्छ्रोऽयं महासान्तपनः स्मृतः ॥ एतत् सप्ताहसाध्यम् । जावालः । “गोमूत्रं गोमयं क्षीरं दधि सर्पिः कुशोदकम् । एकैकं क्रमशोऽश्नीयादहोरात्रमभोजनम् ॥ कृच्छ्रः सान्तपनो नाम सर्व्वपापप्रणाशनः । एकैकमेतदेवं हि त्रिरात्रमुपयोजयेत् ॥ त्र्यहञ्चोपवसेदन्त्यं महासान्तपने विधिः ॥” एतत् सप्ताहसाध्यसान्तपनमुक्त्वा एकविंशति- दिनसाध्यं महासान्तपनमुक्तम् । महासान्त- पनं धेनुषट्कदानसमम् । जावालोक्तमहा- सान्तपनस्य एकविंशतिदिनसाध्यत्वेन सप्ताह- साध्यसान्तपनात् त्रिगुणत्वान्महासान्तपने धेनु- षट्कं देयम् । इति प्रायश्चित्तविवेकः ॥ महासारः, पुं, (महान् सारः स्थिरांशो यस्य ।) दुष्खदिरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ महासाहसं, क्ली, (महच्च तत् साहसञ्च ।) अति- बलात्कारकृतकार्य्यम् । अतिशयदण्डः । इति साहसशब्दार्थे मेदिनी । से, ४५ ॥ (महत् साहसमत्र ।) अतिदुष्कृतकर्म्म । अतिशयद्वेषः । इति साहसशब्दार्थे हेमचन्द्रः । ३ । ४०० ॥ महासाहसिकः, त्रि, (महानतिशयः साह- सिकः ।) चौरः । इति केचित् ॥ अतिसाहस- युक्तश्च । बलपूर्ब्बापहारकः । यथा, -- “चाटतस्करदुर्व्वृत्तमहासाहसिकादिभिः । पीड्यमानाः प्रजा रक्षेत् कायस्थैश्च विशेषतः ॥” इति याज्ञवल्क्यवचनम् ॥ चाटाः प्रतारकाः विश्वास्य ये परधनमप- हरन्ति । प्रच्छन्नापहारिणः तस्कराः । दुर्व्वृत्ताः इन्द्रजालिककितवादयः । सहो बलं सहसा बलेन कृतं साहसं महच्च तत् साहसञ्च महा- साहसं तेन वर्त्तन्त इति महासाहसिकाः

प्रसह्यापहारिणः । इति मिताक्षरायामाचा- राध्यायः १ ॥ महासिंहः, पुं, (महान् सिंह इव ।) शरभः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (महांश्चासौ सिंहश्च ।) बृहत्सिंहः । स च देवीवाहनम् । यथा, -- “उत्थाय च महासिंहं देवी चण्डमधावत ।” इति मार्कण्डेयपुराणे देवीमाहात्म्यम् ॥ महासुखं, क्ली, (महत् सुखमस्मिन् ।) शृङ्गारः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (महच्च तत् सुखञ्च । अतिशयानन्दः । महत् सुखमस्य तद्बति, त्रि ॥) महासुखः, पुं, (महत् सुखं ईश्वरानन्दोऽस्य अस्माद् वा ।) बुद्धः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ महासुगन्धा, स्त्री, (महान् सुगन्धोऽस्याः ।) गन्धनाकुली । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, सुश्रुते । उत्तरतन्त्रे २६ अध्याये । “महासुगन्धामथवा पालिन्दीञ्चाम्लपेषिताम् । शीतांश्चात्र परीषेकान् प्रदेहानत्र योजयेत् ॥”) अतिसुगन्धयुक्ते त्रि ॥ महासूक्ष्मा, स्त्री, (महदतीव सूक्ष्मा ।) बालुका । इति राजनिर्घण्टः ॥ अतिशयसूक्ष्मे, त्रि ॥ महासेनः, पुं, (महती सेना यस्य ।) कार्त्तिकेयः । इत्यमरः । १ । १ । ४१ ॥ (यथा अनर्घराघवे । ४ । ३२ । “महासेनो यस्य प्रमदयमदंष्ट्रासहचरैः शरैर्मुक्तो जीवन्द्विरिव शरजन्मा समभवत् । इमाञ्च क्षत्राणां भुजवनमहादुर्गविषमा मयं वीरो वारानजयदुपविंशान् वसुमतीम् ॥” महती सेना अनुचरोऽस्य ।) शिवः । इति महाभारते तस्य सहस्रनामस्तोत्रम् ॥ महा- सेनापतिः । इति मेदिनी । ने, २०१ ॥ (यथा महाभारते । ५ । १९१ । ११ । “स च राजा दशार्नेषु महानासीत् सुदुर्जयः । हिरण्यवर्मा दुद्धर्षो महासेनो महामनाः ॥”) वृत्तार्हत्पितृविशेषः । इति हेमचन्द्रः । राज- विशेषः । यथा, कथासरित्सागरे । ११ । ३४ ॥ “जयसेनस्य तस्याथ पुत्रोऽप्रतिमदोर्बलः । समुत्पन्नो महासेननामा नृपतिकुञ्जरः ॥”) महास्कन्धा, स्त्री, (महान् स्कन्धः शाखावधि भागो यस्याः ।) जम्बुवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (महान् स्कन्धोऽस्य ॥) बृहत्स्कन्धयुक्ते त्रि ॥ महास्थली, स्त्री, (स्थल + “जानपदकुण्डगोणे- त्यादि ।” ४ । १ । ४२ । इति ङीष् । महती स्थली ।) पृथिवी । इति शब्दमाला ॥ श्रेष्ठ- स्थानञ्च ॥ महास्नायुः, पुं, (महती स्नायुः अस्थिबन्धननाडी ।) कण्डरा । इति हेमचन्द्रः । ३ । २९५ ॥ महास्रग्वी, [न्] पुं, (महती स्रक् अस्थिमाला । सा अस्त्यस्येति विनिः ।) शिवः । इति महा- भारते तस्य सहस्रनामस्तोत्रम् । १३ । १७ । १३४ ॥ महास्वनः, पुं, (महान् स्वनः शब्दो यस्य ।) मल्लतूर्य्यम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (महान्- स्वनः ।) वृहच्छब्दः । तद्युक्ते, त्रि ॥ (यथा, महाभारते । ५ । १५ । ५ ।

पृष्ठ ३/६७७

“अमर्षणश्च कौन्तेयो दृढवैरश्च पाण्डवः । अनर्म्महासी सोन्मादस्तिर्य्यक्प्रेक्षी महा- स्वनः ॥”) महाहनुः, पुं, (महती हनुयेस्य ।) शिवः । इति महाभारते तस्य सहस्रनामस्तोत्रम् । १३ । १७ । १३४ ॥ बृहद्धनुयुक्ते, त्रि ॥ (सर्पविशेषः । यथा, महाभारते । १ । ५७ । १० । मुद्गरः शिशुरोमा च सुरोमा च महाहनुः । एते तक्षकजा नागाः प्रविष्टा हव्यवाहनम् ॥”) महाहविः, [स्] क्ली, (महत् सुप्रशस्तं हविः ।) गव्यघृतम् । यथा, -- “गयायामथवा पिण्डं खड्गमांसं महाहविः । कालशाकं तिलाज्यं वा कृशरं मासतृप्तये ॥” इति मार्कण्डेयपुराणे श्राद्धकल्पः ॥ (तदात्मतया सर्वं जगत् हूयतेऽस्मिन् । यद्बा, महान्ति हवींषि आज्यपुरोडाशादिरूपा- ण्यस्य ।) विष्णुः ॥ इति महाभारते तस्य सहस्रनामस्तोत्रम् ॥ (महान्तिहवींष्यत्र । बृहद्यागविशेषः । यथा, शतपथब्राह्मणे । २ । ५ । ३ । २० । “अथातो महाहविष एव तद् यथा महा- विषस्तथो तस्य ॥” “साकमेधेषु प्रधानभूताया महाहविराख्याया इष्टेरारम्मं प्रतिजानीते अथात इति ।” इति तद्भाष्यम् ॥”) महाहासः, पुं, (महानुच्चंर्हासः ।) अट्टहासः । इति शब्दरत्नावली ॥ महाहिगन्धा, स्त्री, (अहेर्गन्धो लेश ईषर्द्धिंसारूपः सम्पर्कोऽस्त्यस्यामिति । गन्ध + अर्श आदित्वा- दच् टाप् च । महती अहिगन्धा ।) गन्धना- कुली । इति राजनिर्घण्टः ॥ महाह्रस्वा, स्त्री, (महती चासौ ह्रस्वा च ।) कपिकच्छुः । इति शब्दमाला ॥ अतिखर्व्वे त्रि ॥ महिः, स्त्री, (मह्यते इति । महपूजायां अदन्त- चुरादिः + “सर्व्वधातुभ्य इन् ।” उणा० ४ । ११७ । इति इन् ।) पृथिवी । इति शब्दमाला ॥ (महत् । यथा, ऋग्वेदे । २ । २४ । १४ । “सत्यो मन्युर्महि कर्म करिष्यतः ॥” “महि महत् कर्म्म करिष्यतः ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥ महिमा । यथा, भागवते । ८ । ८ । ४ । “तत ऐरावतो नाम वारणेन्द्रो विनिर्गतः । दन्तैश्चतुर्भिः श्वेताद्रेर्हरन् भगवतो महिम् ॥” “महिं महिमानम् ।” इति तट्टीकायां श्रीधरः ॥ महत्तत्त्वम् । यथा, भागवते । २ । १ । ३५ । “विज्ञानशक्तिं महिमामनन्ति ॥” “महिं महत्तत्त्वम् ।” इति तट्टीकायां श्रीधरः ॥) महिका, स्त्री, (मह + “क्वुन्शिल्पिसंज्ञयोर- पूर्ब्बस्यापि ।” उणा० । २ । ३२ । इति क्वुन् टाप् । अत इत्वम् ।) हिमम् । इत्यमरः । १ । ३ । १८ ॥ महितं, त्रि, (मह्यते स्मेति । मह पूजायाम् + “मतिबुद्धिपूजार्थेभ्यश्च ।” ३ । २ । १८८ । इति क्तः ।) पूजितम् । यथा, भट्टिः । १० । २ ।

रणपण्डितोऽग्र्यविबुधारिपुरे कलहं स राममहितः कृतवान् । ज्वलदग्निरावणगृहञ्च बलात् कलहंसराममहितः कृतवान् ॥” (पितृगणविशेषः । यथा, मार्कण्डेये । ९६ । ४६ । “महान्महात्मा महितो महिमावान्महाबलः । गणाः पञ्च तथैवेते पितॄणां पापनाशनाः ॥” स्त्रियां टाप् । नदीभेदः । यथा, महाभारते । ६ । ९ । २१ । “नीवारां महिताञ्चापि सुप्रयोगां जना- धिप ! ॥”) महिनं, क्ली, (महति मह्यते वा । मह पूजायां + “महेरिनण् च ।” उणा० । २ । ५६ । इति चकारादित्युक्तेः इनन् ।) राज्यम् । इत्युणा- दिकोषः ॥ (पूजनीये, त्रि ॥ यथा, ऋग्वेदे । ६ । २६ । ८ । “वयं तेऽस्यामिन्द्र ! द्युम्नहूतौ सखायः स्याम महिन ! प्रेष्ठाः ।” “हे महिन पूजनीय इन्द्र ! ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥) महिमा, [न्] पुं, (महतो भावः । महत् + “पृथ्वा- दिभ्य इमनिज् वा ।” ५ । १ । १२२ । इति इमनिच् । ततः “टेः ।” ६ । ४ । १५५ । इति टिलोपः ।) शिवस्याष्टैश्वर्य्यान्तर्गतैश्वर्य्यविशेषः । इति हेम- चन्द्रः । २ । ११६ ॥ स च महत्त्वं येन चतुर्द्दश भुवनान्यस्योदरे वर्त्तन्ते । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (तदुक्तं यथा, -- “अणिमा लघिमा प्राप्तिः प्राकाम्यं महिमा तथा । ईशित्वञ्च वशित्वञ्च तथा कामावसायिता ॥” माहात्म्यम् । यथा, भागवते । ८ । ५ । १३ । “त्वया संकथ्यमानेन महिम्ना सात्वतां पतेः । नाति तृप्यति मे चित्तं सुचिरं तापतापितम् ।”) उत्कर्षः । यथा, पुराणम् । “अधोऽधः पश्यतः कस्य महिमा नोपजायते । उपर्य्युपरि पश्यन्तः सर्व्व एव दरिद्रति ॥” (मन्त्रिविशेषस्य सुतः । यथा, राजतरङ्गि- ण्याम् । ६ । २२० । “सम्भूय चक्रुर्द्वैराज्यं महिम्नः पक्षमाश्रितः ॥”) महिरः, पुं, (मह्यते पूज्यत इति । मह + “सलि- कल्यनिमहीति ।” उणा ० । १ । ५५ । इति इलच् । लस्य रत्वम् ।) सूर्य्यः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ महिला, स्त्री, (मह्यत इति । मह पूजायाम् + “सलिकल्यनिमहीति ।” उणा ० । १ । ५५ । इति इलच् टाप् ।) स्त्रीमात्रम् । प्रियङ्गुलता । इत्यमरः । २ । ६ । २ ॥ रेणुकानामकगन्धद्रव्यम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ मदमत्ता स्त्री । इति शब्दरत्नावली ॥ महिलाह्वया, स्त्री, (महिला इत्याह्वयो यस्याः ।) प्रियङ्गुलता । इत्यमरः । २ । ४ । ५५ । (यथास्याः पर्य्यायः ।

“प्रियङ्गुः फलिनी कान्ता लता च महिलाह्वया । गुन्द्रा गुन्द्रफला श्यामा विष्वक्सेनाङ्गनाप्रिया ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) महिषः, पुं, (मंहति पूजयति देवाननेनेति । महि + “अधिमह्योष्टिषच् । “उणा० । १ । ४६ । इति टिषच् ।) स्वनामख्यातपशुविशेषः । तत्- पर्य्यायः । लुलापः २ वाहद्विषन् ३ कासरः ४ सैरिभः ५ । इत्यमरः । २ । ५ । ४ । यम- वाहनः ६ विषज्वरन् ७ वंशभीरुः ८ रज- स्वलः ९ । इति शब्दरत्नावली ॥ आनूपः १० रक्ताक्षः ११ अश्वारिः १२ । इति जटाधरः ॥ क्रोधी १३ कलुषः १४ मत्तः १५ विषाणी १६ गवली १७ बली १८ । तस्य परीक्षा यथा, -- “विपक्षे हयसन्त्रासं कुरुते येन हेतुना । भारं वहति वा दूरं महिषोऽस्मान्निरूप्यते ॥ ब्रह्मक्षत्त्रियविट्शूद्रान्त्यजभेदेन पञ्चधा ॥” तद्यथा । ‘भृशं कृष्णाः पवित्राश्च बृहद्वृषणधोणकाः । बह्वाशिनो मारकाश्च महिषा ब्रह्मजातयः ॥ १ ॥ केकराः कामलाः स्थूला भृशं क्रुद्धाश्च मारकाः । बह्वाशिनो बहुबला महिषाः क्षत्त्रजातयः ॥ २ ॥ श्लथाङ्गाः क्षीणशृङ्गाश्च सुक्रुद्धा भारवाहिनः । अमारका बहुबला महिषा वैश्यजातयः ॥ ३ ॥ क्षीणाः क्षीणबलाः क्षीणशृङ्गघोणारुषश्चे ये । अल्पाशिनो भारसहा महिषाः शूद्रजातयः ॥ ४ ॥ सर्व्वदा जलमिच्छन्ति येऽल्पसत्त्वा महौजसः । भारसहाः कुशृङ्गाश्च तेऽन्त्यजा महिषा मताः ॥ ५ ॥ एषां दोषा गुणा वापि वृषवल्लक्षयेद्बुधः । पोषणञ्चापि संस्थानं वृषतुल्यं तथा मतम् ॥” इति युक्तिकल्पतरुः ॥ वनमहिषमांसगुणाः । दोषकारित्वम् । लघु- त्वम् । दीपनत्वम् । बलदायित्वञ्च ॥ ग्रामीण- महिषमांसगुणाः । स्निग्धत्वम् । मलिन- करत्वम् । पित्तहरत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ तर्पणत्वम् । स्निग्धत्वम् । उष्णत्वम् । मधु- रत्वम् । गुरुत्वम् । निद्रापुंस्त्वस्तन्यवर्द्धनत्वम् । मांसदार्ठ्यकृत्त्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ अपि च । “महिषो घोटकारिः स्यात् कासरश्च रजस्वलः । पीनस्कन्धः कृष्णकायो लुलापो यमवाहनः ॥ महिषस्यामिषं स्वादु स्निग्धोष्णं वातनाशनम् । निद्राशुक्रबलस्तन्यतनुदीर्घकरं गुरु ॥ वृष्यञ्च सृष्टविण्मूत्रं वातपित्तास्रनाशनम् ।” इति भावप्रकाशः ॥ श्मश्रुधारिम्लेच्छजातिविशेषः ॥ स च पुरा क्षत्त्रिय आसीत् सगरराजेनास्य वेदयागादावनधिकारो वेशान्यत्वं धर्म्मनाशश्च कृतः । यथा, हरिवंशे । “सगरस्तां प्रतिज्ञाञ्च गुरोर्व्वाक्यं निशम्य च । धर्म्मं जघान तेषां वै वेशान्यत्वं चकार ह ॥ अर्द्धं शकानां शिरसो मुण्डयित्वा व्यसर्ज्जयत् । जवनानां शिरः सर्व्वं काम्बोजानां तथैव च ॥ पारदा मुक्तकेशाश्च पह्रवाः श्मश्रुधारिणः ।

पृष्ठ ३/६७८

निःस्वाध्यायवषट्काराः कृतास्तेन महात्मना ॥ शका जवनकाम्बोजाः पारदाः पह्रवास्तथा । कोलिसर्पाः समहिषा दार्व्वाश्चोलाः सकेरलाः । वशिष्ठवचनाद्राजन् ! सगरेण महात्मना ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ * ॥ अर्हद्ध्वजविशेषः । इति हेमचन्द्रः । ४ । ३४७ ॥ महिषामुरः । यथा, मार्कण्डेये । ८२ । १-२ । “महिषेऽसुराणामधिपे देवानाञ्च पुरन्दरे । तत्रासुरैर्म्महारीर्य्यैर्देवसैन्यं पराजितम् ॥ जित्वा च सकलान् देवानिन्द्रोऽभून्महिषासुरः ॥” (देवगणभेदः । यथा, निरुक्ते । ७ । २६ । “अपा- मुपस्थे महिषा अगृभणत् विशो राजानमुपतस्थु- रृग्मियम् ।” महिषाः माध्यमिका देवगणाः । अथवा महिषाः त एव “भहान्तः ।” इति तट्टीकायाम् दुर्गाचार्य्यः ॥ कुशद्वीपस्थपर्व्वत- विशेषः । यथा, मात्स्ये । १२१ । ५९ । “षष्ठस्तु पर्व्वतस्तत्र महिषो मेघसन्निभः ॥” अग्निविशेषः । यथा, तत्रैव । १२१ । ६० । “तस्मिन् सोऽग्निर्निवसति महिषो नाम योऽप्- सुजः ।” कुशद्बीपस्य वर्षविशेषः । यथा, तत्रैव । १२१ । ६८ । “महिषं महिषस्यापि पुनश्चापि प्रभाकरम् ॥” कृताभिषेकः भूपालः । ‘कृताभिषेके भूपाले लुलापे महिषः स्मृतः ॥’ इत्यमरटीकायां रुद्रः ॥ देशभेदः । यथा, बृहत्- संहितायाम् । ९ । १० । “भरणीपूर्ब्बं मण्डलमृक्षचतुष्कं मुभिक्षकर- माद्यम् । वङ्गाङ्गमहिषवाह्लिककलिङ्गदेशेषु भयजन- नम् ॥” अनुह्लादस्य पुत्रभेदः । यथा भागवते । ६ । १८ । १६ । “अनुह्लादस्य सूर्य्यायां वास्कलो महिषस्तथा ॥” साध्यापुत्त्रः । यथा, हरिवंशे । १९६ । ४५ । “महिषञ्च तनूजञ्च विज्ञातमनसावपि ॥”) महिषकन्दः, पुं, (महिषाख्यया प्रसिद्धः कन्दः ।) महाकन्दविशेषः । तत्पर्य्यायः । शुभ्रालुः २ लुलापकन्दः ३ शुक्लकन्दः ४ महिषीकन्दः ५ । अस्य गुणाः । कटुत्वम् । उष्णत्वम् । कफवाता- मयापहत्वम् । मुखजाड्यहरत्वम् । रुच्यत्वम् । असितश्चेत् महासिद्धिकरत्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ महिषघ्नी, स्त्री, (महिषं महिषासुरं हन्तीति । हन् + बाहुलकात् टक् । ङीप् ।) दुर्गा । यथा, दुर्गोत्सवपद्धतौ । “महिषघ्नि ! महामाये चामुण्डे मुण्ड- मालिनि ! । आयुरारोग्यविजयं देहि देवि ! नमोऽस्तुते ॥” अपि च । देवीपुराणे । “सिंहमारुह्य कल्पान्ते निहतो महिषो यया । महिषघ्नी ततो देवी कन्या वै सिंहवाहिनी ॥”

महिषध्वजः, पुं, (महिषो ध्वजश्चिह्रं वाहनत्वेन यस्य ।) यमः । अर्हद्विशेषः । इति हेमचन्द्रः । २ । ९९ ॥ महिषमर्द्दिनी, स्त्री, (महिषं महिषाख्यमसुरं मृद्नातीति । मृद् + णिनिः । ङीप् ।) दुर्गा । इति शब्दरत्नावली ॥ अस्या मन्त्रा यथा, शार- दायाम् । “भान्तं वियत् सनयनं श्वेतो मर्द्दिनि ठद्वयम् । अष्टाक्षरी समाख्याता विद्या महिषमर्द्दिनी ॥” नारायणीतन्त्रे । “विषं हि मज्जा कालोऽग्निरद्रिरिस्थो निठ- द्बयम् ॥” विषं मकारः । हि स्वरूपम् । मज्जा षकारः । कालो मकारः । अग्नी रेफः । अद्रिर्द्दकारः । इस्थ इति वचनादिकारयुक्तो दकारः । अयं मन्त्रस्तारादिर्मायादिः कामादिर्वाग्भवादि- र्व्वधूबीजादिः कवचादिश्च नवाक्षरः । तथा च विश्वसारे । “प्रणवाद्यां जपेद्बिद्यां मायाद्यां वा जपेत् सुधीः । बधूबीजादिकां वापि कवचाद्यां जपेत्तथा ॥ सर्व्वकालेषु सर्व्वत्र कामाद्यां प्रजपेत् सुधीः । वाग्भवाद्यां जपेत्तान्तु देवीं वाक्यविशुद्धये ॥ अस्या ध्यानम् । गारुडोपलसन्निभां मणिमय- कुण्डलमण्डितां नौमि भालविलोचनां महिषो- त्तमाङ्गनिषेदुषीम् । शङ्खचक्रकृपाणखेटकबाण- कार्मुकशूलकान् तर्ज्जनीमपि बिभ्रतीं निज- बाहुभिः शशिशेखराम् ॥ इति तन्त्रसारः ॥ महिषवल्ली, स्त्री, (महिषशब्दवाच्या वल्ली । शाकपार्थिवादिवत् समासः ।) लताविशेषः । छिरहिट्टी इति हिन्दी भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । सौम्या २ प्रतिसोमा ३ अन्त्रवल्लिका ४ खण्ड- शाखा ५ । अस्या गुणः । रसवीर्य्यविपाके सोमवल्लीसमत्वम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ महिषवाहनः, पुं, (महिषो वाहनं यस्य ।) यमः । इति शब्दरत्नावली ॥ महिषासुरः, पुं, (महिष एव महिषाख्यो वा असुरः ।) रम्भासुरपुत्त्रः । तस्य उत्पत्तिर्यथा, -- श्रीऔर्व्व उवाच “आराधिता महादेवो रम्भेण सुरवैरिणा । चिरेण स च सुप्रीतस्तपसा तस्य शङ्करः ॥ अथ तुष्टो महादेवः प्रत्यक्षं रम्भमुक्तवान् । प्रीतोऽस्मि ते वरं रम्भ ! वरयस्व यथेप्सितम् ॥ एवमुक्तः प्रत्युवाच रम्भस्तं चन्द्रशेखरम् ॥ अपुत्त्रोऽहं महादेव ! यदि ते मय्यनुग्रहः । मम जन्मत्रये पुत्त्रो भवान् भवतु शङ्कर ! ॥ अवध्यः सर्व्वभूतानां जेता च त्रिदिवौकसाम् । चिरायुश्च यशस्वी च लक्ष्मीवान् सत्यसङ्गरः ॥ एवमुक्तस्तु दैत्येन प्रत्युवाच वृषध्वजः । भवत्वेतद्वाञ्छितन्ते भविष्यामि सुतस्तव ॥ इत्युक्त्वा स महादेवस्तत्रैवान्तरधीयत । रम्भोऽपि यातः स्वस्थानं हर्षोत्फुल्लविलो- चनः ॥

पथि गच्छन् स रम्भोऽथ ददृशे महिषीं शुभाम् । त्रिहायणीं चित्रवर्णां सुन्दरीं ऋतुशालिनीम् ॥ स तां दृष्ट्वाथ महिषीं रम्भः कामेन मोहितः । दोर्भ्यां गृहीत्वा च तदा चकार सुरतोत्सवम् ॥ तयोः प्रवृत्ते सुरते सा तदा तस्य तेजसा । दधार महिषी गर्भं तदाभून्महिषासुरः ॥ तस्यां स्वाङ्गेषु गिरिशस्तत्पुत्त्रत्वमवाप्तवान् । ववृधे स तदा वाग्भिः शुक्लपक्षे समुद्रवत् ॥” तस्य योषिद्वध्यत्वं यथा, -- “तन्तु कात्यायनमुनिः शप्तवान् महिषासुरम् । दुर्णयं वीक्ष्य शिष्यार्थे शिष्यानुग्रहकारकः ॥ कात्यायनेन शप्तं तं विज्ञाय महिषासुरम् । प्राह प्रणयपूर्ब्बन्तु चण्डिकां चन्द्रशेखरः ॥” ईश्वर उवाच । “देवि ! कात्यायनेनापि शप्तोऽयं महिषा- सुरः । योषिद्विनाशकर्त्त्रीति भवितेति जगन्मयि ! । निःसंशयमृषेर्व्वाक्यं भविष्यति न संशयः ॥ मदीयो माहिषः कायस्त्वया देवि ! जगन्मयि ! । हन्तव्यः सततं योगयुक्तः पूर्ब्बे परेऽपि च ॥ हरिर्हरिस्वरूपेण त्वां वोढुमक्षमोऽधुना । ममायं माहिषः कायस्तव वोढा भविष्यति ॥ इति पूर्ब्बं महादेवो देवों प्रार्थितवान् पुरा ॥ तेन देवी महादेवं जग्राह महिषासुरम् ॥ त्रिषु जन्मसु पुत्त्रोऽभूत् रम्भस्य भगवान् शिवः । सृष्टित्रयं स रम्भोऽपि रम्भ एव व्यजायत ॥ असुरस्तादृशस्तेपे तपः परमदारुणम् । तथैवाराधितः शम्भुः पुत्त्रार्थे प्रददौ वरम् ॥ तथैव महिषीं भेजे प्रथमं सुरताय सः । तस्यां तथाभवद्वीरो दानवो महिषासुरः । तथैव शेपे भगवान् मुनिः कात्यायनस्तु तम् ॥ इति प्रवृत्ते पूर्ब्बस्मिन् परस्मिन् स तु जन्मनि । महिषः पूजयित्वाथ देवीं वरमयाचत ॥ तृतीये जन्मनि वरं प्राप्य कल्पानशेषतः । नेह मे जन्म भवितेत्येवं वरमयाचत ॥ तेन देवीपदतले तिष्ठत्येषोऽसुरोऽधुना । नोत्पत्तिरपि तस्यास्ति संवर्त्तांस्तान् बहून् नृप ! ॥ एवं देवीप्रसादेन महादेवाङ्गसम्भवः । परामवाप सततं प्रतिपत्तिं महासुरः ॥ इति ते कथितं राजन् ! यथा स महिषा- सुरः । देवीपादतलं प्राप्य यथा सोऽद्यापि मोदते ॥” इति कालिकापुराणे ५९ अध्यायः ॥ * ॥ अपि च । नारद उवाच । “कश्चासौ महिषो नाम रक्तबीजादयश्च के । कासौ कात्यायनी नाम या जघ्ने महिषा- सुरम् । एतान् विस्तरतस्तात ! यथावद्वक्तुमर्हसि ॥”

पृष्ठ ३/६७९

पुलस्त्य उवाच । “श्रूयतां संप्रवक्ष्यामि कथां पापप्रणाशिनीम् । सर्व्वदा वरदा दुर्गा सेयं कात्यायनी मुने ! ॥ सुरासुरवरौ रौद्रौ जगत्क्षोभकरावुभौ । रम्भश्चैव करम्भश्च द्वावास्तां सुमहाबलौ ॥ तावपुत्त्रौ च देवर्षे ! पुत्त्रार्थं तेपतुस्तपः । बहुवर्षगणान् दैत्यौ स्थितौ पञ्चनदे जले ॥ तत्रैको जलमध्यस्थो द्बितीयोऽप्यग्निपञ्चमी । करम्भश्चैव रम्भश्च यक्षं मालवटं प्रति ॥ एकं निमग्नं सलिले ग्राहरूपेण वासवः । चरणाभ्यां समादाय निजघान यथेच्छया ॥ ततो भ्रातरि नष्टे च रम्भः कोपपरिप्लुतः । वह्रौ स्वशीर्षं संछिद्य होतुमैच्छन्महाबलः ॥ ततः प्रगृह्य केशेषु खड्गञ्च रविसंप्रभम् । छेत्तुकामो निजं शीर्षं वह्निना प्रतिषेधितः ॥ उत्तिष्ठासुर ! मा मैवं नाशयात्मानमात्मना । दुस्तरा परवध्यापि स्ववध्याप्यतिदुस्तरा ॥ यच्च प्रार्थयसे वीर ! तद्ददामि यथेप्सितम् । मा म्रियस्व मृतस्येह नष्टा भवति वै कथा ॥ ततोऽब्रवीद्वचो रम्भो वरं चेन्मे ददासि हि । त्रैलोक्यविजयी पुत्त्रः स्यान्मे त्वत्तेजसाधिकः ॥ अजेयो दैवतैः सर्व्वैः पुंभिर्द्दैत्यैश्च पावक ! । महाबलो वायुरिव कामरूपी कृतास्त्रवित् ॥ तं प्रोवाच कविर्ब्रह्मन् ! वाढमेवं भविष्यति । यस्यां चित्तं समालम्बि करिष्यसि ततोऽसुर ! ॥ इत्येवमुक्तो देवेन वह्निना दानवो ययौ । यष्टुं मुनिवटं याक्षं यक्षैश्च परिवारितम् ॥ तेषां पद्मनिधिस्तत्र वसते नान्यचेतनः । गजाश्च महिषाश्चाश्वा गावोऽजाविपरिप्लुताः ॥ तान् दृष्ट्वैव तदा चक्रे भावं दानवपार्थिवः । महिष्यां रूपयुक्तायां त्रिहायण्यां तपोधन ! ॥ समागच्छच्च दैत्येन्द्रं कामयन्ती तरस्विनी । स चाभिगमनं चक्रे भवितव्यप्रचोदितः ॥ तस्यां समभवद्गर्भस्तां प्रगृह्याथ दानवः । पातालं प्रविवेशाथ ततः स्वभवनं गतः ॥ दृष्टश्च दानवैः सर्व्वैः परित्यक्तश्च बन्धुभिः । अकार्य्यं कारयत्येवं भूयो मालवटं गतः ॥ सापि तेनैव पतिना महिषी चारुदर्शना । समं जगाम तत्पुण्यं यक्षमण्डलमुत्तमम् ॥ ततस्तु वसतस्तस्य श्यामा सा सुषुवे मुने ! । अजीजनत् सुतं शुभ्रं महिषं कामरूपिणम् ॥ इति वामनपुराणे १७ अध्यायः ॥ * ॥ अन्यच्च । धरण्युवाच । “या सा माया शरीरात्तु ब्रह्मणोऽव्यक्तजन्मनः । गायत्त्र्यष्टभुजा भूत्वा चैत्रासुरमयोधयत् ॥ सैव नन्दाभवद्देवी देवकार्य्यचिकीर्षया । महिषाख्यासुरवधं कुर्व्वती ब्रह्मणेरिता ॥ वैष्णव्या च हतो देव ! कथमेतद्धि संशयः ॥ वराह उवाच । इयं जगद्धिता देवी गङ्गा शङ्करसुप्रिया । क्वचित् किञ्चित् भवेद्वृत्तं सपदं वेद सर्व्ववित् । स्वायम्भुवे हतो दैत्यो वैष्णव्या मन्दरे गिरौ ॥

महिषाख्योऽपरः पश्चात् स वै चैत्रासुरः पुनः । नन्दया निहतो बिन्ध्ये महाबलपराक्रमः ॥ अथवा ज्ञानशक्तिः सा महिषोऽज्ञान- मूर्त्तिमान् । अज्ञानं ज्ञानसाध्यन्तु भवतीति न संशयः ॥ मूर्त्तिपक्षे चेतिहासममूर्त्ते चैकवद्धृदि । ख्यायते वेदवाक्यैस्तु इह सा वेदवादिभिः ॥” इति वराहपुराणम् ॥ महिषासुरसम्भवः, पुं, (महिषासुरात् तन्मेदसः सम्भवतीति । सम् + भू + अच् ।) भूमिज- गुग्गुलुः । इति राजनिर्घण्टः । महिषासुरहन्त्री, स्त्री, (हन् + तृच् + ङीप् । महिषासुरस्य हन्त्री ।) दुर्गा । यथा, -- “महिषासुरहन्त्र्याश्च प्रतिष्ठा दक्षिणायने ।” इति प्रतिष्ठातत्त्वधृतपद्मपुराणवचनम् ॥ महिषाक्षः, पुं, (महिषस्य अक्षीवेति । “अक्ष्णो- ऽदर्शनात् ।” ५ । ४ । ७६ । इति समासान्तोऽच् ।) गुग्गुलुः । इति राजनिर्घंण्टः ॥ (तथास्य पर्य्यायः । “जटाषुः कालनिर्य्यासः कौशिको गुग्गुलुः पुरः । देवधूपः सर्व्वसहो महिषाक्षः पलङ्कषा ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥ अस्य व्यवहारविषयो यथा, -- “महिषाक्षो महानीलो गजेन्द्राणां हितावुभौ । विशेषेण मनुष्याणां कनकः परिकीर्त्तितः ॥ कदाचिन्महिषाक्षश्च यतः कैश्चिन्नृणामपि ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) महिषाक्षकः, पुं, (महिषाक्ष । स्वार्थे कन् ।) गुग्गुलुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ महिषी, स्त्री, (महिषस्य कृताभिषेकस्य नृपस्य पत्नी । “पुंयोगादाख्यायाम् ।” ४ । १ । ४८ । इति ङीष् ।) कृताभिषेका राजपत्नी । इत्य- मरः । २ । ६ । ५ ॥ (यथा, रघौ । २ । २५ । “इत्थं व्रतं धारयतः प्रजार्थं समं महिष्या महनीयकीर्त्तेः । सप्त व्यतीयुस्त्रिगुणानि तस्य दिनानि दीनोद्धरणोचितस्य ॥”) सैरिन्ध्री । औषधिभेदः । इति मेदिनी । षे, ४३ ॥ महिषयोषित् । तत्पर्य्यायः । मन्दगमना २ महाक्षीरा ३ पयस्विनी ४ लुलापकान्ता ५ कलुषा ६ तुरङ्गद्विषणी ७ ॥ अस्याः क्षीर- गुणाः । मधुरत्वम् । विपाके शीतलत्वम् । गुरुत्वम् । बलपुष्टिप्रदत्वम् । वृष्यत्वम् । पित्तदाहास्रनाशित्वञ्च । “माहिषं मधुरं गव्यात् स्निग्धं शुक्रकरं गुरु । निद्राकरमभिष्यन्दि क्षुधाधिक्यकरं हिमम् ॥ तस्या दधिगुणाः । मधुरत्वम् । स्निग्धत्वम् । श्लेष्मकारित्वम् । रक्तपित्तनाशित्वम् । बलास्र- वर्द्धनत्वम् । बल्यत्वम् । श्रमघ्नत्वम् । शोधन- त्वञ्च । “माहिषं दधि सुस्निग्धं श्लेष्मलं वातपित्तनुत् ।

स्वादुपाकमभिष्यन्दि वृष्यं गुर्व्वस्रदूषणम् ॥ * ॥” अस्या नवनीतगुणाः । कषायत्वम् । मधुर- रसत्वम् । शीतत्वम् । वृष्यत्वम् । बल्यत्वम् । ग्राहित्वम् । पित्तघ्नत्वम् । तुन्ददत्वञ्च । “नवनीतं महिष्यास्तु वातश्लेष्मकरं गुरु । दाहपित्तश्रमहरं मेदःशुक्रविवर्द्धनम् ॥” अस्या घृतगुणाः । उत्तमत्वम् । धृतिकरत्वम् । सुखदत्वम् । कान्तिकृत्त्वम् । वातश्लेष्मनाशित्वम् । बलकरत्वम् । वर्णप्रदाने क्षमत्वम् । दुर्नाम- ग्रहणीविकारशमनत्वम् । मन्दानलोद्दीप- नत्वम् । चक्षुष्यत्वम् । गव्यतो न श्रेष्ठत्वम् । हृद्यत्वम् । मनोहारित्वञ्च । “माहिषन्तु घृतं स्वादु पित्तरक्तानिलापहम् । शीतलं श्लेष्मलं वृष्यं गुरु स्वादु विपच्यते ॥” इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ अस्या मूत्रगुणाः । आनाहशोफगुल्भदोष- नाशित्वम् । कटुत्वम् । उष्णत्वम् । कुष्ट- कण्डूतिशूलोदररोगनाशित्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ (अस्या दुग्धगुणाश्च यथा, चरके सूत्रस्थाने २७ अध्याये । “महिषीणां गुरुतरं गव्याच्छीततरं पयः । स्नेहानूनमनिद्राय हितमत्यग्नये च तत् ॥” महिषीप्रिया, स्त्री, (महिषीणां प्रिया ।) शूली- तृणम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ मही, स्त्री, (मह्यते इति । मह् + अच् । मह + “गौरादिभ्यश्च । ४ । १ । ४१ । इति ङीष् । यद्वा, महि । कृदिकारादिति ङीष् ।) पृथिवी । इत्यमरः । २ । १ । ३ । (यथा विष्णुपुराणे । १ । ४ । २९ । “उत्तिष्ठतस्तस्य जलार्द्रकुक्षे र्महावराहस्य महीं विधार्य्य । विधुन्वतो वेदमयं शरीरं रोमान्तरस्था मुनयो जुषन्ति ॥”) नदीविशेषः । सा च मालवदेशे वर्त्तते । इति मेदिनी । हे, । ७ ॥ तज्जलगुणाः । “महीजलन्तु सुस्वादु बल्यं पित्तहरं गुरु ।” इति राजनिर्घण्टः ॥ गौः । इति जटाधरः ॥ हिलमोचिका । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (लोकः । यथा, ऋग्वेदे । ३ । ५६ । २ । “तिस्रो महीरुपरास्तस्थुः ॥” “महीः लोकाः ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥) महीक्षित्, पुं, (मह्यां क्षयते ईष्टे । क्षि + क्विप् । तुक् च ।) राजा । इत्यमरः । २ । ८ । १ ॥ (यथा, महाभारते । ७ । ४४ । २४ ॥ “रथचर्य्यास्त्रमायाभिर्मोहयित्वा परन्तपः । बिभेद शतधा राजन् ! शरीराणि मही- क्षिताम् ॥”) महीजं, क्ली, (मह्यां जायते इति । जन + डः ।) आर्द्रकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ भूमि- जाते । त्रि ॥ (यथा, महाभारते । ६ । ८७ । ३-४ । “आरट्टानां महीजानां सिन्धुजानाञ्च सर्वशः ।

पृष्ठ ३/६८०

वानायुजानां शुभ्राणां तथा पर्व्वतवासिनान् । वाजिनांबहुभिः संख्ये समन्तात् पर्य्यवारयन् ॥”) महीजः, पुं, (मह्यां जातः । जन + डः ।) मङ्गल- ग्रहः । यथा, समयप्रदीपे । “रवौ रसाब्धी सितगौ हयाब्धी द्वयं महीजे विधुजे शराष्टौ । गुरौ शराष्टौ भृगुजे तृतीयं शनौ रसाद्यन्तमिति क्षपायाम् ॥” महीध्रः, पुं, (महीं धरतीति । धृ + कः ।) पर्व्वतः । इत्यमरः । २ । ३ । १ ॥ (यथा, श्रीभागवते । २ । ७ । ३२ । “गौपैर्मखे प्रतिहते ब्रजविप्लवाय देवेऽभिवर्षति पशून् कृपया रिरक्षुः । धर्त्तोच्छिलीन्ध्रमिव सप्तदिनानि सप्त- वर्षो महीध्रमनघैककरे सलीलम् ॥” महीं धरति उद्धरतीति । धृ + कः । महेरु- द्धर्त्ता । यथा, तत्रैव । ३ । १३ । २६ । “उत्क्षिप्तबालः खचरः कठोरः सटा विधुन्वन् खररोमशत्वक् । खुराहताभ्रः सितदंष्ट्र ईक्षा- ज्योतिर्बभासे भगवान् महीध्रः ॥” “महीध्रः पृथिव्या उद्धर्त्ता ।” इति तट्टीकायां स्वामी ॥) महीपालः, पुं, (महीं पालयतीति । पाल + अण् ।) राजा । यथा, मार्कण्डेयपुराणे । ८८ । ६१ । “स पपात महीपृष्ठे शस्त्रसंघसमाहतः । नीरक्तश्च महीपाल ! रक्तवीजो महासुरः ॥” (राजविशेषः । यथा, कथासरित्सागरे । ५६ । ७ । “चन्द्रस्वामिन् ! महीपालो नाम्ना कार्य्यः सुतस्त्वया । राजा भूत्वाचिरं यस्मात् पालयिष्यत्ययं महीम् ॥”) महीप्राचीरं, क्ली, (मह्याः प्राचीरमिव । सर्व्वदिक्षु स्थितत्वात्तथात्वम् ।) समुद्रः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ महीभृत्, पुं, (महीं बिभर्त्ति धरतीति । भृ + क्विप् । “ह्रस्वस्य पिति कृति तुक् ।” ६ । १ । ७१ । इति तुगागमश्च ।) पर्व्वतः । यथा, कुमार- सम्भवे । १ । २७ । “महीभृतः पुत्त्रवतोऽपि दृष्टि- स्तस्मिन्नपत्ये न जगाम तृप्तिम् । अनन्तपुष्पस्य मधोर्हि चूते द्विरेफमालाः सविशेषसङ्गाः ॥” (महीं बिभर्त्ति पालयतीति । भृ + क्विप् ।) राजा । यथा, मार्कण्डेयपुराणे । ८१ । १३ । “ये ममानुगता नित्यं प्रसादधनभोजनैः । अनुवृत्तिं ध्रुवं तेऽद्य कुर्व्वन्त्यन्यमहीभृताम् ॥” महीमयः, त्रि, (मह्या विकारोऽवयवो वेति । मही + मयट् ।) मृत्तिकानिर्म्मितः । यथा, -- मार्कण्डेयपुराणे । ९३ । ७ ।

“तौ तस्मिन् पुलिने देव्याः कृत्वा मूर्त्तिं महीमयीम् । अर्हणाञ्चक्रतुस्तस्याः पुष्पधूपाग्नितर्पणैः ॥” महीरुहः, पुं, (मह्यां रोहति जायत इति । रुह + कः ।) वृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । ५ । (यथा, विष्णुपुराणे । १ । १५ । १ । “तपश्चरत्सु पृथिवीं प्रचेतःसु महीरुहाः । अरक्ष्यमाणामावव्रुर्बभूवाथ प्रजाक्षयः ॥”) शाकवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ महीलता, स्त्री, (मह्या लतेव ।) किञ्चुलुकः । इत्यमरः । १ । १० । २१ ॥ (विशेषोऽस्याः किञ्चुलुकशब्दे ज्ञातव्यः ॥) महीसुतः, पुं, (मह्याः सुतः ।) मङ्गलः । इत्य- मरः । १ । ३ । २५ ॥ (यथा, बृहत्संहि- तायाम् । १०४ । १४ । “रिपुगदकोपभयानि पञ्चमे तनयकृताश्च शुचो महीसुते । द्युतिरपि नास्य चिरं भवेत् स्थिरा शिरसि कपेरिव मालती कृता ॥”) महेच्छः, पुं, (महती इच्छा यस्य । ह्रस्वश्च सामासिकः ।) महाशयः । इत्यमरः । ३ । १ । ३ ॥ (यथा, बृहत्संहितायाम् । १६ । ३८ । “प्रत्यन्तधनिमहेच्छव्यवसायपराक्रमोपेताः ॥”) महेन्द्रः, पुं, (महांश्चासाविन्द्रश्च ऐश्वर्य्यवानि- त्यर्थः ।) विष्णुः । इति महाभारते तस्य सहस्र- नामस्तोत्रम् ॥ शक्रः । (यथा, भागवते । ६ । १३ । ६ । “ऋषयस्तदुपाकर्ण्य महेन्द्रमिदमब्रवीत् ॥”) जम्बुद्वीपस्य पर्व्वतविशेषः । इति मेदिनी । रे, २०० ॥ (स च सप्तकुलाचलानामन्यतमः । यथा, मार्कण्डेये । ५७ । १० । “महेन्द्रो मलयः सह्यः सुक्तिमानृक्षपर्व्वतः । बिन्ध्यश्च पारिपात्रश्च सप्तैवात्र कुलाचलाः ॥”) महेन्द्रकदली, स्त्री, (महेन्द्रसम्भवा तद्बर्णा वा कदली ।) कदलीभेदः । इति राजनिर्घण्टः ॥ महेन्द्रनगरी, स्त्री, (महेन्द्रस्य नगरी ।) अमरा- वती । इति शब्दरत्नावली ॥ महेन्द्रवारुणी, स्त्री, (महेन्द्रवरुणयोरियं प्रिय- त्वात् । अण् । ङीष् ।) लताविशेषः । वड माकाल इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । चित्रवल्ली २ महाफला ३ महेन्द्री ४ चित्रफला ५ त्रपुसी ६ त्रपुसा ७ आत्मरक्षा ८ विशाला ९ दीर्घवल्ली १० महत्फला ११ महद्वारुणी १२ बृहत्फला १३ बृहद्वारुणी १४ सौम्या १५ गजचिर्भिटा १६ चित्रदेवी १७ धनुःश्रेणी १८ स्थाणुकर्णी १९ मरुसम्भवा २० । अस्या गुणाः । इन्द्रवारुणी- गुणभागित्वम् । रसे वीर्य्ये विपाके च किञ्चिद्- गुणाधिकत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ महेन्द्राणी, स्त्री, (महेन्द्रस्य भार्य्येति । महेन्द्र । “पुंयोगादाख्यायाम् ।” ४ । १ । ४८ । इति ङीष् । “इन्द्रवरुणेति ।” ४ । १ । ४९ । इति आनुगा- गमः ।) इन्द्रभार्य्या । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, महाभारते । ३ । ४१ । १३ ।

“ततो मुहूर्त्ताद्भगवानैरावतशिरोगतः । आजगाम महेन्द्राण्या शक्रः सुरगणैर्वृतः ॥”) महेरणा, स्त्री, (महत् ईरणं प्रेरणमस्याः । यद्बा, महं गजोत्सवमीरयतीति । ईर + ल्युः । टाप् ।) शल्लकीवृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । ३४ ॥ महेरुणा इत्यपि पाठः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (यथास्याः पर्य्यायः । “शल्लकी गजभक्ष्या च सुवहा सुरभीरसा । महेरणा कुन्दुरुकी वल्लकी च बहुस्रवा ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) महेला, स्त्री, (मह्यते पूज्यत इति । मह् + “सलिकल्यनिमहीति ।” उणा ०१ । ५५ । इति इलच् । पृषोदरादित्वादिकारस्यैकारः । यद्बा, महस्योत्सवस्य इला भूमिः ।) नारी । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, नलोदये । २ । ५८ । “ससमुद्रमहेलाभिस्फुरित- गुणाभिस्ततस्मरमहेलाभि श्रीः प्रवरमहेलाभिस्तथैव युवपंक्तिभिः परमहेलाभिः ॥”) महेलिका, स्त्री, (महेल + स्वार्थे कन् । टाप् । अकारस्येत्वम् ।) नारी । इति शब्दरत्ना- वली ॥ महेशः, पुं, (महान् ईशः ।) शिवः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, शिवध्यानम् । “ध्यायेन्नित्यं महेशं रजतगिरिनिभं चारु- चन्द्रावतंसम् ॥”) महेशबन्धुः, पुं, (महेशो बध्यते वशीक्रियते येन लक्ष्मीस्तनजन्यत्वात् ।) श्रीफलवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ महेश्वरः, पुं, (महांश्चासावीश्वरश्च कर्त्तुमकर्त्तु- मन्यथाकर्त्तुं वा समर्थः । यद्वा, महत्या महामायया ईश्वरः ।) शिवः । इत्यमरः । १ । १ । ३२ ॥ अस्य व्युत्पत्तिर्यथा, -- “विश्वस्थानाञ्च सर्व्वेषां महतामीश्वरः स्वयम् । महेश्वरञ्च तेनेमं प्रवदन्ति मनीषिणः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे ५३ अध्यायः ॥ अस्य विवाहस्मरणफलं यथा, -- “महेश्वरसमायुक्तमीदृशं यः स्मरेत् हृदा । सततं तस्य कल्याणं वाञ्छितञ्च भविष्यति ॥” इति कालिकापुराणे शिवविवाहे ४३ अध्यायः ॥ (परमेश्वरः । तदुक्तं न्यायशास्त्रे । वायोर्नवैकादश तेजसो गुणा जलक्षितिप्राणभृतां चतुर्द्दश । दिक्कालयोः पञ्च षडेव चाम्बरे महेश्वरोऽष्टौ मनसस्तथैव च ॥” महान् ईश्वरः प्रजानां प्रभुः । ऐश्वर्य्यशाली राजा । यथा, महाभारते । १ । २२८ । २९ । “ततः शक्रोऽतिसंक्रुद्धस्त्रिदशानां महेश्वरः । पाण्डरं गजमास्थाय तावुभौ समुपाद्रवत् ॥”) महेश्वरकरच्युता, स्त्री, (महेश्वरस्य करात् च्युता ।) करतोया नदी । इति केचित् ॥ गौरीविवाह- समये शङ्करकरगलितसंप्रदानतोय्नप्रभवत्वात्

पृष्ठ ३/६८१

करस्य तोयं विद्यतेऽत्रेति करतोया । इत्यमर- टीकायां भरतश्च ॥ महेश्वरी, स्त्री, (महेश्वरस्य स्त्री । महेश्वर + ङीष् । महती चासौ ईश्वरी महदादीनां निय- न्त्रीति वा ।) महेश्वरपत्नी । यथा, -- ऐं पातु दक्षनेत्रं मे ह्रीं पातु वामलोचनम् । श्रीं पातु दक्षकर्णं मे त्रिवर्णात्मा महेश्वरी ॥” इति तन्त्रसारे भुवनेश्वरीकवचम् ॥ अपराजिता । इति शब्दचन्द्रिका ॥ कांस्यम् । इति हेमचन्द्रः । ४ । ११४ ॥ राजरीतिः । इति राजनिर्घण्टः ॥ महैरण्डः, पुं, (महांश्चासावेरण्डश्च ।) स्थूलैरण्डः । इति राजनिर्घण्टः ॥ महैला, स्त्री, (महती चासावेला च ।) स्थूलैला । इति राजनिर्घण्टः ॥ (गुणादिविषयोऽस्याः स्थूलैलाशब्दे द्रष्टव्यः ॥) महोक्षः, पुं, (महान् उक्षा । “अचतुरविचतु- रेति ।” ५ । ४ । ७७ । इति समासान्तः अच् । निपातितश्च ।) बृहद्वृषः । इत्यमरः । २ । ९ । ६१ ॥ तत्पर्य्यायः । वृषभः २ वृषः ३ पुङ्गवः ४ बली ५ गोनाथः ६ ऋषभः ७ गोप्रियः ८ उक्षा ९ गोपतिः १० । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । ६० । ६६ । “महोक्षः स त्वया दृष्टः संस्तवश्च कृतो यदि । तदिहानय तं युक्त्या तावत् पश्यामि कीदृशः ॥”) महोटिका, स्त्री, (महान्तः फलेभ्यः स्थूला उटा पत्राण्यस्याः । ततः स्वार्थे कन् । टाप् । अकार- स्येत्वम् ।) बृहती । इति राजनिर्घण्टः ॥ महोटी, स्त्री, (महान्त उटाः पत्राणि यस्याः ।) बृहती । इति भावप्रकाशः ॥ बृहदुत्पलञ्च ॥ महोत्क, स्त्री, (महान् उत्कः दर्शनोत्सुको लोको यस्याः ।) विद्युत् । इति केचित् ॥ महोत्पलं, क्ली, (महच्च तत् उत्पलञ्च ।) पद्मम् । सारसपक्षी । इत्यमरः । १ । ३० । ३९ ॥ महोत्सवः, पुं, (महांश्चासावुत्सवश्च ।) अतिशय- सुखजनककर्म्म । यथा, -- “सर्व्वैश्च जन्मदिवसे स्नातैर्म्मङ्गलपाणिभिः । गुरुदेवाग्निविप्राश्व पूजनीयाः प्रयत्नतः ॥ स्वनक्षत्रञ्च पितरौ तथा देवप्रजापतिः । प्रतिसंवत्सरञ्चैव कर्त्तव्यश्च महोत्सवः ॥” इति तिथ्यादितत्त्वे ब्रह्मपुराणवचनम् ॥ अपि च । कालिकापुराणे ६९ अध्याये । “दुर्गातन्त्रेण मन्त्रेण कुर्य्याद्दर्गामहोत्सवम् । महानवम्यां शरदि बलिदानं नृपादयः ॥” महोत्साहः, त्रि, (महान् उत्साहो यस्य ।) अति- शयोत्साहयुक्तः । (यथा, महाभारते । ५ । ५१ । १ । “सर्व्व एते महोत्साहा ये त्वया परिकीर्त्तिताः । एकतस्त्वेव ते सर्व्वे समेता भीम एकतः ॥”) तत्पर्य्यायः । महोद्यमः २ । इत्यमरः । ३ । १ । ३ ॥ (विष्णुः । यथा, महाभारते । १३ । १४९ । ३१ । “अतीन्द्रियो महामायो महोत्साहोमहाबलः ॥”)

महोत्साहः, पुं, (महान् उत्साहो यस्य ।) राज्याङ्गप्राप्तराजपुरुषः । यथा, -- “सम्पन्नस्तु प्रकृतिभिर्महोत्साहः कृतश्रमः ॥” इति शब्दमाला ॥ अतिशयोद्यमश्च ॥ महोदधिः, पुं, (महांश्चासावुदधिश्च ।) समुद्रः । यथा, महानाटके । “लङ्का दग्धा वनं भग्नं लङ्घितश्च महोदधिः । यत् कृतं रामदूतेन स रामः किं करिष्यति ॥” महोदयं, क्ली, (महान् उदय उन्नतिर्यस्मिन् ।) पुरविशेषः । तत्पर्य्यायः । कान्यकुब्जम् २ कन्या- कुब्जम् ३ गाधिपुरम् ४ कौशम् ५ कुशस्थलम् ६ । इति हेमचन्द्रः ॥ महोदयः, पुं, (महान् उदयः समुन्नतिर्यस्मिन् ।) कान्यकुब्जदेशः । आधिपत्यम् । (महान् उदय उत्कर्षो यस्मिन् ।) अपवर्गः । इति मेदिनी । ये, १२६ ॥ (महान् उदय उत्कर्षो यस्य ।) स्वामी । इति हेमचन्द्रः । ३ । ४९७ ॥ (महान् उदयः फलं यस्मिन् यस्माद्बा । महा- फले, त्रि । यथा, मनौ । ७ । ५५ । “अपि यत् सुकरं कर्म्म तदप्येकेन दुष्करम् । विशेषतोऽसहायेन किन्तु राज्यं महोदयम् ॥” “महोदयं महाफलम् ।” इति तट्टीकायां कुल्लूकभट्ठः ॥) महोदया, स्त्री, (महानुदयो यस्याः । टाप् ।) नागबला । इति राजनिर्घण्टः ॥ महोदरी, स्त्री, महाशतावरी । इति भाव- प्रकाशः ॥ (महत् उदरमस्य ।) बृहदुदरयुक्ते, त्रि ॥ (महच्च तदुदरञ्च । बृहदुदरे, क्ली । यथा, श्रीभागवते । ९ । ७ । १७ । “पितरं वरुणग्रस्तं श्रुत्वा जातमहोदरम् । रोहितो ग्राममेयाय तमिन्द्रः प्रत्यवेधत ॥” पुं, नागविशेषः । यथा, महाभारते । १ । ३५ । १६ । “कर्कराकर्करौ नागौ कुण्डोदरमहोदरौ ॥” दानवविशेषः । यथा, तत्रैव । १ । ६५ । २५ । “एकपादेकचक्रश्च विरूपाक्षमहोदरौ ॥” धृतराष्ट्रस्य पुत्रविशेषः । यथा, तत्रैव । १ । ६७ । ९७ । “सेनापतिः सुसेनश्च कुण्डोदरमहोदरौ ।”) महोद्यमः, त्रि, (महान् उद्यमो यस्य ।) महोत्- साहः । इत्यमरः । ३ । १ । ३ । (यथा, राज- तरङ्गिण्याम् । ५ । १४१ । “अथ निर्ज्जित्य दायादांल्लब्ध्वा लक्ष्मीं क्षिती- श्वरः । जिष्णुर्द्दिग्विजयं कर्त्तुं श्रीमानासीन्महो- द्यमः ॥” महानुद्यमः ।) अतिशयोद्योगे, पुं ॥ महोन्नतः, पुं, (महानतिशय उन्नतः ।) ताल- वृक्षः । इति भावप्रकाशः ॥ अत्युन्नतियुक्ते, त्रि ॥ महोन्नतिः, स्त्री, (महती चासावुन्नतिश्च ।) अतिशयवृद्धिः । यथा, --

“भूयात्ते महदैश्वर्य्यं पुत्त्रादीनां महोन्नतिः । अव्याधिना शरीरेण चिरं जीव सुखी भव ॥” इत्युद्भटः ॥ महोन्मदः, पुं, (महानतिशय उन्मदः ।) मत्स्य- विशेषः । फलुइ इति भाषा । यथा, -- “राजग्रीवश्चित्रफलः फलकी च महोन्मदः ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ अत्युन्मत्ते त्रि ॥ महोरगं, क्ली, (महान् उरग इव ।) तगर- मूलम् । इति रत्नमाला ॥ महोरगः, पुं, (महांश्चासावुरगश्च ।) सर्पगण- विशेषः । इति हेमचन्द्रः । २ । ४ ॥ बृहत्सर्प- मात्रञ्च ॥ (यथा, भागवते । ८ । १० । ४७ । “महोरगाः समुत्पेतुः दन्दशूकाः सवृश्चिकाः ॥”) महोल्का, स्त्री, (महती चासावुल्का च ।) उल्काविशेषः । यथा, -- “विदुत्स्तनितनिर्घातमहोल्कानाञ्च संप्लवे । आकालिकमनध्यायमेतेषु मनुरब्रवीत् ॥ महोल्कानाञ्च संप्लवे इतस्ततोऽनेकमहोल्कानां सन्निपाते । उल्कालक्षणमाह बृहद्वशिष्ठः । “बृहच्छिखा च सूक्ष्माग्रा रक्तनीलशिखो- ज्ज्वला । पौरुषी च प्रमाणेन उल्का नानाविधा स्मृता ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ महौजाः, [स्] त्रि, अतितेजोयुक्तः । महदोजो यस्येतिविग्रहे बहुब्रीहौ प्रथमैकवचने अत्वसो- ऽधावित्यनेन दीर्घे कृते महौजा इतिपदं निष्पन्नम् ॥ (यथा, मनौ । १ । ६१ । “स्वायम्भुवस्यास्य मनोः षड्वंश्या मनवोऽपरे । सृष्टवन्तः प्रजाः स्वाः स्वा महात्मानो महौ- जसः ॥” कालेयपुत्त्रासुरविशेषः । यथा, महाभारते १ । ६७ । ५३ । “पञ्चमस्तु बभूवैषां प्रवरो यो महासुरः । महौजा इति विख्यातो बभूवेह परन्तपः ॥”) महौषधं, क्ली, (महत् औषधम् ।) भूम्या- हुल्यम् । शुण्ठी । (पर्य्यायो यथा, -- “शुण्ठी विश्वा च विश्वञ्च नागरं विश्वभेषजम् ऊषणं कटुभद्रञ्च शृङ्गवेरं महौषधम् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) लशुनम् । (पर्य्यायो यथा, -- “लशुनस्तु रसोनः स्यादुग्रगन्धो महौषधम् । अरिष्टो म्लेच्छकन्दश्च यवनेष्टो रसोनकः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) वाराहीकन्दः । वत्सनाभः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पिप्पली । इति शब्दचन्द्रिका ॥ अतिविषा । इत्यमरः । २ । ९ । ३८ ॥ (महाभेषजम् । यथा, कथासरित्सागरे । ६६ । ३९ । “स्वभर्त्तॄन् प्रेर्य्य तेषाञ्च महासत्त्वान्महौषधैः । चिकित्सां कारयामासुर्नोत्तस्थुश्च तदन्ति- कात् ॥”)

पृष्ठ ३/६८२

महौषधिः, स्त्री, (महती ओषधिः ।) दूर्व्वा । लज्जालुक्षुपः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ महा- स्नानीयद्रव्यविशेषः । यथा, -- “सहदेवी तथा व्याध्री बला चातिबला तथा । शङ्खपुष्पी तथा सिंही अष्टमी च सुवर्च्चला ॥ महौषध्यष्टकं प्रोक्तं महास्नाने नियोजयेत् ॥” इति गोविन्दानन्दधृतमत्स्यपुराणवचनम् ॥ अपिच । “पृश्निपर्णी श्यामलता भृङ्गराजः शतावरी । गुडूची सहदेवी च महौषधिगणः स्मृतः ॥” इति शब्दचन्द्रिका ॥ श्रेष्ठौषधिश्च । (यथा, महाभारते । ३ । २८८ । ६ । “विशल्यौ चापि सुग्रीवः क्षणेनैतौ चकार ह । विशल्यया महौषध्या दिव्यमन्त्रप्रयुक्तया ॥” सञ्जीवनी । यथा, रघौ । १२ । ६१ । “दृष्टा विचिन्वता तेन लङ्कायां राक्षसीवृता । जानकीविषवल्लीभिः परीतेव महौषधिः ॥” “महौषधीः सञ्जीवनी लतेव ।” इति तट्टीकायां मल्लिनाथः ॥) महौषधी, स्त्री, (महौषधि + ङीप् ।) श्वेतकण्ट- कारी । ब्राह्मी । (पर्य्यायोऽस्या यथा, -- “ब्राह्मी कपोतवङ्का च सोमवल्ली सरस्वती । मण्डूकपर्णी माण्डूकी त्वाष्ट्री दिव्या महौषधी ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) कटुका । अतिविषा । इति राजनिर्घण्टः ॥ हिलमोचिका । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ मा ङ य माने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवा०- आत्म०-सक०-अनिट् ।) ङ य मायते । इति दुर्गादासः ॥ मा ङ लि शब्दे । माने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (ह्वा०-आत्म०-सक०-अनिट् ।) ङ लि मिमीते । श्रुत्या धर्म्मं मिमीते यः । इति हलायुधः ॥ इति तट्टीकायां दुर्गादासः ॥ मा ल माने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदा०-पर०- सक०-अनिटु ।) ल माति भूमिं नलेन राजा । न मान्ति मानिनो यस्य यशस्त्रिभुवनोदरे ॥” इति हलायुधः ॥ इति दुर्गादासः ॥ मा, व्य (मा + क्विप् ।) वारणम् । (यथा रामायणे । १ । २ । १५ । “मा निषाद ! प्रतिष्ठां त्वमगमः शाश्वतीः समाः ॥”) विकल्पः । इति मेदिनी । अव्ययवर्गे, ४९ ॥ मा, स्त्री, (मा + क्विप् । यद्बा, मा + क । तत ष्टाप् ।) लक्ष्मीः । इति मेदिनी । मे, १ ॥ माता । (यथा, साहित्यदर्पणे । १० म । “मारमा सुषमा चारुरुचा मारबधूत्तमा । मात्तधूर्त्ततमावासा सा वामा मेऽस्तु मा रमा ॥”) मानम् । इत्येकाक्षरकोषः शब्दरत्नावली च ॥ मा, त्रि, (अस्मद् + द्वितीयैकवचने । “त्वा मौ द्वितीयायायाः ।” ८ । १ । २३ । इति मामित्यस्य स्थाने विकल्पेन मादेशः ।) मां त्रि, (अस्मद् + द्वितीयैकवचने । “त्वा मौ द्वितीयायायाः ।” ८ । १ । २३ । इति मामित्यस्य स्थाने विकल्पेन मादेशः ।)

मदीया कर्म्मता । आमाके इति भाषा ॥ अस्मच्छब्दात् द्बितीयैकवचननिष्पन्नं पदम् । इति व्याकरणम् ॥ (यथा, देवीभागवते । १ । ५ । ६६ । मदीया कर्म्मता । आमाके इति भाषा ॥ अस्मच्छब्दात् द्बितीयैकवचननिष्पन्नं पदम् । इति व्याकरणम् ॥ (यथा, देवीभागवते । १ । ५ । ६६ । “सिन्धोः पुत्र्यां रोषिता किं त्वमाद्ये ! कस्मादेनां प्रेक्षसे नाथहीनाम् । क्षन्तव्यस्ते स्वांशजातापराधो व्युत्थाप्यैनं मोदितां मां कुरुष्व ॥”) मांसं, क्ली, (मन्यते इति । मनज्ञाने + “मने- र्दीर्घश्च ।” उणा० ३ । ६४ । इति सः दीर्घश्च ।) रक्तजधातुविशेषः । मास् इति भाषा ॥ स तु गर्भस्थबालकस्याष्टभिर्मासैर्भवति । इति सुख- बोधः ॥ भागवतमते चतुभिर्मासैर्भवति । तत्प- र्य्यायः । पिशितम् २ तरसम् ३ पललम् ४ क्रव्यम् ५ आमिषम् ६ पलम् ७ । इत्यमरः । २ । ६ । ६३ ॥ अस्रजम् ८ जाङ्गलम् ९ कीरम् १० । सर्व्वसांस- गुणाः । वातनाशित्वम् । वृष्यत्वम् । बल्य- त्वम् । रुच्यत्वम् । बृंहणत्वम् । देशस्थानसात्म्य- संस्थास्वभावैर्भूयो नानारूपत्वञ्च ॥ * ॥ प्रसह- भूशयानूपवारिजवारिचारिमांसगुणाः । गुरु- त्वम् । उष्णत्वम् । मधुरत्वम् । स्निग्धत्वम् । वातघ्नत्वम् । शुक्रवर्द्धनत्वञ्च ॥ * ॥ विष्किर- प्रतुदजाङ्गलमांसगुणाः । लघुत्वम् । शीतत्वम् । मधुरत्वम् । कषायत्वम् । नृणां हितत्वञ्च ॥ * ॥ अङ्गविशेषमांसगुणाः । ‘एकदेहेऽपि पूर्ब्बार्द्धं मृगाणां पक्षिणां परम् । सर्व्वेषाञ्च शिरस्कन्धप्लीहचर्म्मयकृद्गुदम् ॥ पादपुच्छान्तमस्तिष्कमुष्कक्रोडाश्च मेहनाः । धातवः शोणिताद्याश्च गुरवः स्युर्य्यथोत्तरम् ॥’ प्रशस्ताप्रशस्तमांसं यथा, -- ‘वयस्थं निर्व्विषं सद्योहतं मांसं प्रशस्यते ॥ मृतञ्च व्याधितं व्युष्टं वृद्धं बालं विषैर्हतम् । अगोचरहतं व्याडसूदितं मांसमुत्सृजेत् ॥’ अष्टविधा मांसयोनिर्यथा । प्रसहाः १ प्रसह्य- भक्षणात् कुररश्येनादयः । भूशयाः २ विल- शायित्वात् नकुलगोधादयः । आनूपाः ३ खड्गमहिषवराहादयः । जलजाः ४ कुम्भीरा दयः । जलेचराः ५ हंसवकप्रभृतयः । जाङ्गलाः ६ हरिणच्छागादयः । विष्किराः ७ विकीर्णचरणात् तित्तिरमयूरकुक्कुटादयः । प्रतुदाः ८ प्रतुद्यचरणात् कपोतपारावतादयः । इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ अपि च । ‘मांसं वातहरं सर्व्वं बृंहणं बलपुष्टिकृत् । प्रीणनं गुरु हृद्यञ्च मधुरं रसपाकयोः ॥’ * ॥ अथ तद्भेदाः । ‘मांसवर्गो द्बिधा ज्ञेयो जाङ्गलानूपभेदतः ॥’ तत्र जाङ्गलस्य लक्षणं गुणाश्च । ‘मांसवर्गोऽत्र जङ्घाला विलस्थाश्च गुहाशयाः । तथा पर्णमृगा ज्ञेया विष्किराः प्रतुदा अपि ॥ प्रसहा अथच ग्राम्या अष्टौ जाङ्गलजातयः । जाङ्गला मधुरा रूक्षास्तुवरा लघवस्तथा ॥ बल्यास्ते बृंहणा वृष्या दीपना दोषहारिणः ।

मूकतां मिन्मिनत्वञ्च गद्गदत्वार्द्दिते तथा ॥ वाधिर्य्यमरुचिं छर्द्दिप्रमेहमुखजान् गदान् । श्लीपदं गलगण्डञ्च नाशयन्त्यनिलामयान् ॥’ * ॥ अथानूपस्य लक्षणं गुणाश्च । ‘कूलेचराः प्लवाश्चापि कोषस्थाः पादिनस्तथा । मत्स्या एते समाख्याताः पञ्चधानूपजातयः ॥ आनूपा मधुराः स्निग्धा गुरवो वह्निसादनाः । श्लेष्मलाः पिच्छिलाश्चापि मांसपुष्टिप्रदा भृशम् ॥ तथाभिष्यन्दिनस्ते हि प्रायोऽपथ्यतमाः स्मृताः ॥’ * ॥ अथ जाङ्गलानां गणना विशिष्टा गुणाश्च । ‘हरिणैणकुरङ्गर्ष्यपृषतन्यङ्कुशम्बराः । राजीवोऽपि च मुण्डी चेत्याद्या जाङ्गल- संज्ञकाः ॥ हरिणस्ताम्रवर्णःः स्यादेणः कृष्णः प्रकीर्त्तितः । कुरङ्ग ईषत्ताम्रः स्याद्धरिणाकृतिको महान् ॥ ऋष्यो नीलाण्डको लोके सरोरु इति कीर्त्तितः । पृषतश्चन्द्रबिन्दुः स्याद्धरिणात् किञ्चिदल्पकः ॥ न्यङ्कुर्व्वहुविषाणोऽथ शम्बरो गवयो महान् । राजीवस्तु मृगो ज्ञेयो राजीभिः परितो वृतः ॥ यो मृगः शृङ्गहीनः स्यात् स मुण्डीति निगद्यते । जङ्घालाः प्रायशः सर्व्वे पित्तश्लेष्महराः स्मृताः । किञ्चिद्वातकराश्चापि लघवो बलवर्द्धनाः ॥’ अथ विलेशयानां गणना गुणाश्च । ‘गोधाशशभुजङ्गाखुशल्लक्याद्या विलेशयाः । विलेशया वातहरा मधुरा रसपाकयोः । वृंहणा बद्धविण्मूत्रा वीर्य्योष्णा अपि कीर्त्तिताः ॥ अथ गुहाशयानां गणना गुणाश्च । ‘सिंहव्याघ्रवृका ऋक्षतरक्षुद्बीपिनस्तथा । बभ्रुजम्बुकमार्ज्जारा इत्याद्यास्तु गुहाशयाः ॥ स्थूलपुच्छो रक्तनेत्रो बभ्रुभेदः सनाकुलः । गुहाशया वातहरा गुरूष्णमधुराश्च ते । स्निग्धा बल्या हिता नित्यं नेत्रगुह्यविका- रिणाम् ॥’ अथ पर्णमृगाणां गणना गुणाश्च । ‘वनौकोवृक्षमार्ज्जारवृक्षमर्कंटिकादयः । एते पर्णमृगाः प्रोक्ताः सुश्रुताद्यैर्महर्षिभिः ॥ स्मृताः पर्णमृगा वृष्याश्चक्षुष्याः शोषिणे हिताः । श्वासार्शःकाशशमनाः सृष्टमूत्रपुरीषकाः ॥’ अथ विष्किराणां गणना गुणाश्च । ‘वर्त्तकालावविकिरकपिञ्जलकतित्तिराः । कुलिङ्गकुक्कुटाद्याश्च विष्किराः समुदाहृताः ॥ विकीर्य्य भक्षयन्त्येते यस्मात् तस्माद्धि विष्किराः । कपिञ्जला इति प्राज्ञैः कथिता गौरतित्तिराः ॥ विष्किरा मधुराः शीताः कषायाः कटुपाकिनः । बल्या वृष्यास्त्रिदोषघ्नाः पथ्यास्ते लघवः स्मृताः ॥’ अथ प्रतुदानां गणना गुणाश्च । ‘कालकण्ठकहारीतकपोतशशपत्रकाः । सारिका खञ्जरीटश्च पिकाद्याः प्रतुदाः स्मृताः ॥ प्रतुद्य भक्षयन्त्येते तुण्डेन प्रतुदास्ततः ।

पृष्ठ ३/६८३

कपोतो धवलः पाण्डुः शतपत्रो बृहच्छुकः । प्रतुदा मधुराः पित्तकफघ्नास्तु वरा हिमाः । लघवो बद्धवर्च्चस्काः किञ्चिद्वातकराः स्मृताः ॥’ अथ प्रसहानां गणना गुणाश्च । ‘काको गृध्र उलूकश्च चिल्लश्च शशघातकः । चाषो भाषश्च कुरर इत्याद्याः प्रसहाः स्मृताः । प्रसहाः कीर्त्तिता एते प्रसह्याच्छिद्य भक्षणात् । प्रसहाः खलु वीर्य्योष्णाः षण्मासं भक्षयन्ति ये ॥ ते शोषभस्मकोन्मादैः शुक्रक्षीणा भवन्ति हि ॥’ शशघातकस्थाने शतघातकोऽपि पाठः । वाज इति लोके ॥ * ॥ अथ ग्राम्याणां गणना गुणाश्च । ‘छागमेषबृषाश्वाद्या ग्राम्याः प्रोक्ता महर्षिभिः । ग्राम्या वातहराः सर्व्वे दीपनाः कफपित्तलाः । मधुरा रसपाकाभ्यां बृंहणा बलवर्द्धनाः ॥’ अथ कूलेचराणां गणना गुणाश्च । ‘लुलापगण्डवाराहचमरीवारणादयः । एते कूलेचराः प्रोक्ता यतः कूले चरन्त्यमी ॥ कूलेचरा मरुत्पित्तहरा वृष्या बलावहाः । मधुराः शीतलाः स्निग्धा मूत्रलाः श्लेष्मवर्द्धनाः ॥’ अथ प्लवानां गणना गुणाश्च । ‘हंससारसकाचाक्षवकक्रौञ्चसरारिकाः । नन्दीमुखी सकादम्बा बलाकाद्याः प्लवाः स्मृताः । प्लवन्ते सलिले यस्मादेते तस्मात् प्लवाः स्मृताः ॥ स्थूला कठोरा वृत्ता च यस्याश्चञ्चूपरिस्थिता । गुटिका चञ्चुसदृशी ज्ञेया नन्दीमुखीति सा ॥ प्लवाः पित्तहराः स्निग्धा मधुरा गुरवो हिमाः । वातश्लेष्मप्रदाश्चापि बलशुक्रकराः सराः ॥’ अथ कोषस्थानां गणना गुणाञ्च । ‘शङ्खः शङ्खनखश्चापि शुक्तिशम्बूककर्कटाः । जीवा एवम्बिधाश्चान्ये कोषस्थाः परिकीर्त्तिताः ॥ कोषस्था मधुराः स्निग्धाः पित्तवातहरा हिमाः । बृंहणा बहुवर्च्चस्का वृष्याश्च बलवर्द्धनाः ॥’ अथ पादिनां गणना गुणाश्च । ‘कुम्भीरकूर्म्मनक्राश्च गोधामकरशङ्कराः । घण्टिकः शिशुमारश्चेत्यादयः पादिनः स्मृताः ॥ पादिनोऽपि च ये ते तु कोषस्थानां गुणैः समाः ॥’ इति भावप्रकाशः ॥ अन्यच्च । मांसं वातहरं वृष्यं वृं हणं बलवर्द्धनम् । प्रीणनं गुरु हृद्यञ्च मधुरं रसपाकयोः ॥’ तस्योत्पत्तिस्थानमष्टविधं यथा, -- ‘प्रसह्य भक्षयन्त्यते प्रसहास्तेन कीर्त्तिताः । भूशया बिलशायित्वादानूपोऽनूपसंश्रयात् ॥ जले निवासाज्जलजा जले चर्य्याज्जलेचराः । स्थलजा जाङ्गलाः प्रोक्ता मृगा जङ्गलचारिणः ॥ विकीर्य्य विष्किराश्चैव प्रतुद्य प्रतुदास्तथा । योनिरष्टविधा ह्येषां मांसानां संप्रकीर्त्तिता ॥’ ‘प्रसहा भूशयानूपवारिजा वारिचारिणः । गुरूष्णमधुराः स्निग्धा वातघ्नाः शुक्रवर्द्धनाः ॥ लावाद्यो वैष्किरो वर्गः प्रतुदा जाङ्गला मृगाः । लघवः शीतमधुराः सकषाया हिता नृणाम् ॥’ अथ भांसयूषगुणाः ।

‘रसो मांसस्य चक्षुष्यो वृं हणः प्राणवर्द्धनः । वृष्यो वातविकारघ्नः स्मृत्योजःस्वरवर्द्धनः । भग्नविश्लिष्टसन्धीनां क्षतानां व्रणिनां हितः ॥’ अथ तैलपक्वमांसगुणाः । ‘मांसं यत्तलसंसिद्ध्वं वीर्य्योष्णं पित्तलं कटु । अग्निसन्दीपनं रुच्यं दृष्टिनुत् पुष्टिनुद्गुरु ॥’ घृतपक्वमांसगुणाः । ‘मांसन्तु घृतसंसिद्धं दृष्टिदं पुष्टिनुल्लघु । प्रीणनं सर्व्वधातूनां विशेषान्मुखशोषिणाम् ॥’ परिशुष्कप्रदिग्धमांसयोर्लक्षणं गुणाश्च । मांसं बहुघृते भृष्टं सिक्त्रा चोष्णाम्बुना मुहुः । जीरकाद्यैः समायुक्तं परिशुष्कं तदुच्यते ॥ परिशुष्कं स्थिरं स्निग्धं हर्षणं प्रीणनं गुरु । पित्तघ्नं बलमेधाग्निमांसौजःशुक्रवर्द्धनम् ॥ तदेव घनतक्राठ्यं प्रदिग्धं सत्त्रिजातकम् । प्रदिग्धं बलमांसाग्निवर्द्बनं वातपित्तजित् ॥ शूलिकापक्वमांसगुणाः । ‘मांसन्तु शूलिकाप्रोतमङ्गारेण विपाचितम् । ज्ञेयं गुरुतरं वृष्यं दीप्ताग्नीनां सदा हितम् ॥’ वेशवारमांसस्य लक्षणं गुणाश्च । ‘निरस्थि पिशितं पिष्टं सिद्धं गुडघृतान्वितम् । कृष्णामरिचसंयुक्तं वेशवार इति स्मृतम् ॥ वेशवारो गुरुः स्निग्धो बलोपचयवर्द्धनः । द्रव्येण येन येनेह व्यञ्जनं मत्स्यमांसयोः । तस्य तस्य तयोश्चैतद्गुणदोषैर्व्विभावयेत् ॥’ एकत्र सर्व्वमांसभक्षणदोषो यथा, -- ‘एकत्र सर्व्वमांसानि विरुध्यन्ते परस्परम् ॥’ मांसस्य गुरुत्वं यथा, -- ‘अन्नादष्टगुणं पिष्टं पिष्टादष्टगुणं पयः । पयसोऽष्टगुणं मांसं मांसादष्टगुणं घृतम् । घृतादष्टगुणं तैलं मर्द्दनान्न च भक्षणात् ॥’ इति राजवल्लभः ॥ वर्ज्जनीयमांसानि यथा, -- ‘क्रव्यादपक्षिदात्यूहशुकमांसानि वर्जयेत् । सारसैकशफान् हंसान् बलाकावकटिट्टिभान् ॥ कुररं जालपादञ्च खञ्जरीटमृगद्बिजान् । चासान् मात्स्यान् रक्तपादान् जग्ध्वा वै कामतो नरः ॥ बन्धुरं कामतो जग्ध्वा सोपवासस्त्र्यहं वसेत् ।’ इति गारुडे ९६ अध्यायः ॥ मांसभक्षणे दोषो यथा, -- ‘लोभात् स्वभक्षणार्थाय जीविनं हन्ति यो नरः । मज्जाकुण्डे वसेत् सोऽपि तद्भोजी लक्षवर्षकम् ॥ ततो भवेत् स शशको मीनश्च सप्तजन्मसु । तृणादयश्च कर्म्मभ्यस्ततः शुद्धिं लभेद्ध्रुवम् ॥’ इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे २७ अध्यायः ॥ अपि च । ‘बलाकं हंसदात्यूहं कलविङ्कं शुकं तथा । कुररञ्च चकोरञ्च जालपादञ्च कोकिलम् ॥ चाषञ्च खञ्जरीटञ्च श्येनं गृध्रं तथैव च । उलूकं चक्रवाकञ्च भाषं पारावतन्त्वपि ॥ कपोतं टिटिकञ्चैव ग्रामटिट्टिभमेव च ।

सिंहव्याघ्रञ्च मार्ज्जारं श्वानं शूकरमेव च ॥ शृगालं मर्कटञ्चैव गर्द्दभञ्च न भक्षयेत् । न भक्षयेत् सर्व्वमृगान् पक्षिणोऽन्यान् वने- चरान् ॥ जलेचरान् स्थलेचरान् प्राणिनश्चति धारणा ॥’ इति कूर्म्मपुराणे उपविभागे १६ अध्यायः ॥ अन्यच्च । ‘नाद्यादविधिना मांसं विधिज्ञो नापदि द्बिजः । जग्ध्वा ह्यविधिना मांसं प्रेत्य तैरद्यतेऽवशः ॥ न तादृशं भवत्येनो मृगहन्तुर्धनार्थिनः । यादृशं भवति प्रेत्य वृथामांसानि खादतः ॥ कुर्य्याद्घृतपशुं साङ्गं कुर्य्यात् पिष्टपशुं तथा । न त्वेव तु वृथा हन्तुं पशुमिच्छेत् कदाचन ॥ यावन्ति पशुरोमाणि तावत्कृत्वो ह मारणम् । वृथापशुघ्नः प्राप्नोति प्रेत्य जन्मनि जन्मनि ॥ नाकृत्वा प्राणिनां हिंसां मांसमुत्पद्यते क्वचित् । न च प्राणिवधः स्वर्ग्यस्तस्मान्मांसं विवर्ज्जयेत् ॥ समुत्पत्तिञ्च मांसस्य वधबन्धौ च देहिनाम् । प्रसमीक्ष्य निवर्त्तेत सर्व्वमांसस्य भक्षणात् ॥ न भक्षयति यो मांसं विधिं हित्वा पिशाचवत् । स लोकप्रियतां याति व्याधिभिश्च न पीड्यते ॥ स्वमांसं परमांसेन यो वर्द्धयितुमिच्छति । अनभ्यर्च्च्य पितॄन् देवान् ततोऽन्यो नास्त्य- पुण्यकृत् ॥ वर्षे वर्षेऽश्वमेधेन यो यजेत शतं समाः । मांसानि च न खादेद्यस्तयोः पुण्यफलं समम् ॥ फलमूलाशनैर्मेध्यैर्मुन्यन्नानाञ्च भोजनैः । न तत्फलमवाप्नोति यन्मांसपरिवर्ज्जनात् ॥ मांसभक्षयितामुत्र यस्य मांसमिहाद्म्यहम् । एतन्मांसस्य मांसत्वं प्रवदन्ति मनीषिणः ॥ यो यस्य मांसमश्नाति स तन्मांसाद उच्यते । मत्स्यादः सर्व्वमांसादस्तस्मान्मत्स्यान् विव- र्ज्जयेत् ॥’ इति मानवे ५ अध्यायः ॥ अन्यच्च । श्रीभागवतपञ्चमस्कन्धगद्यम् । ‘ये त्विह वै पुरुषाः पुरुषमेधेन यजन्ते । याश्च स्त्रियो नृपशून् खादन्ति तांश्च ताश्च ते पशवो इह निहता यमसदने यातयन्तो रक्षोगणाः । शौनिका इव सुधितिना वदायासृक पिबन्तीति ॥’ ब्रह्मपुराणम् । ‘पशोस्तु मार्य्यमाणस्य न मांसं ग्राहयेत् क्वचित् । पृष्ठमांसं गर्भशय्यां शुष्कमांसमथापि वा ॥’ महाभारतम् । ‘रोगार्त्तोऽभ्यर्थितो वापि यो मांसं नात्त्य- लोलुपः । फलमाप्नोत्ययत्नेन सोऽश्वमेधशतस्य च ॥’ नन्दिपुराणम् । ‘यश्चोपदेशं कुरुते परस्य तु महात्मनः । मांसस्य वर्ज्जनफलं सोऽमांसादफलं लभेत् ॥’ भविष्यपुराणम् । ‘आमिषं रक्तशाकञ्च यो भुङ्क्ते च रवेर्द्दिने । सप्तजन्म भवेत् कुष्ठी दरिद्रश्चोपजायते ॥’

पृष्ठ ३/६८४

विष्णुपुराणम् । चतुर्द्दश्यष्टमी चैव अमावास्याथ पूर्णिमा । पर्व्वाण्येतानि राजेन्द्र ! रविसंक्रान्तिरेव च ॥ स्त्रीतैलमांससंभोगी पर्व्वस्वेतेषु वै पुमान् । विण्मूत्रभोजनं नाम प्रयाति नरकं मृतः ॥’ इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ अथ मांसभक्षणविधिः । ‘श्राद्धे देवान् पितॄन् प्रार्च्च्य खादन् मांसं न दोषभाक् । वसेत् स नरके घोरे दिनानि पशुरोमभिः ॥ सम्मितानि दुराचारो यो हन्त्यविधिना पशून् । मांसं संत्यज्य संप्राप्य कामान् याति ततो हरिम् ॥’ इति गारुडे ९६ अध्यायः ॥ अपि च । ‘गोधा कूर्म्मः शशः खड्गी शल्यकश्चेति सत्तमाः । भक्ष्यान् पञ्चनखान्नित्यं मनुराह प्रजापतिः ॥ मत्स्यान् सशल्कान् भुञ्जीत मांसं रौरवमेव च । नवेद्य देवताभ्यश्च ब्राह्मणेभ्यश्च नान्यथा ॥ मायूरं तैत्तिरञ्चैव कपोतञ्च कपिञ्जलम् । वार्द्धीनसं वकं भक्ष्यं नीलहंसं पराजिताः ॥ सफरः सिंहतुण्डश्च तथा पाठीनरोहितौ । मत्स्यास्त्वेते समुद्दिष्टा भक्षणाय तपोधनैः ॥ प्रोक्षितं भक्षयेदेषां मांसञ्च द्बिजकाम्यया । यथाविधिनियुक्तश्च प्राणानामपि चात्यये ॥ भक्षयन्नपि मांसानि शेषभोजी न लिप्यते । औषधार्थमशक्तौ वा नियोगाद्यज्ञकारणात् ॥ आमन्त्रितस्तु यः श्राद्धे दैवे वा मांसमुत्सृजेत् । यायन्ति पशुरोमाणि तावतो नरकान् व्रजेत् ॥ इति कूर्म्मपुराणे उपविभागे १६ अध्यायः ॥ अपि च । मांसस्यातः प्रवक्ष्यामि विधिं भक्षणवर्ज्जने । प्रोक्षितं भक्षयेन्मांसं ब्राह्मणानाञ्च काम्यया ॥ यथाविधिनियुक्तश्चु प्राणानामेव चात्यये । प्राणस्थान्नमिदं सर्व्वं प्रजापतिरकल्पयत् ॥ स्थावरं जङ्गमञ्चैव सर्व्वं प्राणस्य भोजनम् । चराणामन्नमचरा दंष्ट्रिणामप्यदंष्ट्रिणः ॥ अहस्ताश्च सहस्तानां शूराणाञ्चैव भीरवः । नात्ता दुष्यत्यदन्नाद्यान् प्राणिनोऽहन्यहन्यपि ॥ धात्रैव सृष्टा ह्याद्याश्च प्राणिनोत्तार एव च । यज्ञाय जग्धिर्मांसस्येत्येष दैवो विधिः स्मृतः ॥ अतोऽन्यथा प्रवृत्तिस्तु राक्षसो विधिरुच्यते । क्रीत्वा स्वयं वाप्युत्पाद्य परोपकृतमेव वा । देवान् पितॄनर्च्चयित्वा खादन् मांसं न दुष्यति ॥ नियुक्तस्तु यथान्यायं यो मांसं नात्ति मानवः । स प्रेत्य पशुतां याति सम्भवानेकविंशतिम् ॥ न मांसभक्षणे दोषो न मद्ये न च मैथुने । प्रवृत्तिरेषा भूतानां निवृत्तिस्तु महाफला ॥’ इति मानवे ५ अध्यायः ॥ * ॥ देवीपुराणम् । ‘अष्टमों समुपोष्यैव नवम्यामपरेऽहनि ।

मत्स्यमांसोपहारेण दद्यान्नैवेद्यमुत्तमम् । तेनैव विधिनान्नन्तु स्वयं भुञ्जीत नान्यथा ॥ याज्ञवल्क्यः । ‘प्राणात्यये तथा श्राद्धे प्रोक्षितं द्बिजकाम्यया । देवान् पितॄन् समभ्यर्च्च्य खादन् मांसं न दोषभाक् ॥’ यमः । ‘भक्षयेत् प्रोक्षितं मांसं सकृत् ब्राह्मणकाम्यया । दैवे नियुक्तः श्राद्धे वा नियमे च विवर्ज्जयेत् ॥’ इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ * ॥ भाक्तामिषं यथा, -- ‘गोवर्ज्ज्यमामिषं क्षीरं फले जम्बीरमामिषम् । आमिषं रक्तशाकञ्च सर्व्वञ्च दग्धमामिषम् ॥’ गोवर्ज्ज्यमामिषं क्षीरमित्यत्र पत्राणामामिषं पर्णमिति च पाठः । इति कर्म्मलोचनः ॥ (अस्योत्पत्तिर्यथा, -- ‘रसाद्रक्तं ततो मांसं मांसान् मेदः प्रजायते ॥’ इति सुश्रुते सूत्रस्थाने १४ अध्याये ॥) मांसः, पुं, (मन + सः । दीर्घश्च ।) कालः । कीटः । इति शब्दरत्नावली ॥ (वर्णसङ्करजाति विशेषः । यथा, महाभारते । १३ । ४८ । २२ । “चतुरो भागधी सूते क्रूरान्मायोपजीविनः । मांसं स्वादुकरं क्षौद्रं सौगन्धमिति विश्रुतम् ॥”) मांसकारि, क्ली, (मांसं करोतीति । कृ + णिनिः ।) रक्तम् । इति हेमचन्द्रः । ३ । २८६ ॥ मांसच्छदा, स्त्री, (मांस इव छदः पर्णमस्याः । तदुपरिलोमोत्पत्तेरस्यास्तथात्वम् ।) मांस- रोहिणीविशेषः । तत्पर्य्यायः । मांसी २ मांस- रोही ३ रसायनी ४ सुलोमा ५ लोमकरिणी ६ । इति राजनिर्घण्टः ॥ मांसजं, क्ली, (मांसाज्जायते इति । जन् + डः ।) मेदः । इति हेमचन्द्रः । ३ । १८८ ॥ (मांस- जाते, त्रि ॥) मांसतेजः, [स्] क्ली, (मांसात् तेजोऽस्य ।) मेदः । इति हेमचन्द्रः । ३ । १८८ ॥ मांसदलनः, पुं, (मांसं प्लीहात्मकं दलति कृशी- करोतीति । दल + ल्युः ।) प्लीहघ्नवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ मांसद्रावी, [न्] पुं, (मांसं द्रावयति शिथिली- करोतीति । द्रु + णिच् + णिनिः ।) अम्लवेतसः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (विशेषोऽस्याम्लवेतस- शब्दे द्रष्टव्यः ॥) मांसपचनं, क्ली, (मांसस्य पचनम् ।) मांसपाकः । तस्य रूपान्तरं मांस्पाकः । इति व्याकरणम् ॥ मांसपेशी, स्त्री, (मांसस्य पेशी ।) गर्भस्थावयव- विशेषः । यथा, -- “वुद्वुदः सप्तरात्रेण मांसपेशी भवेत्ततः । द्विसप्ताहात् भवेत् पेशी रक्तमांसचिता दृढा ॥ बीजस्यैवाङ्कुराः पेश्यः पञ्चविंशतिरात्रतः ॥” इति सुखबोधः ॥ * ॥ अथ मांसस्य पेशीराह । यथार्थमुष्मणा युक्तो वायुः श्रोतांसि दारयेत् ।

अनुप्रविश्य पिशितं पेशीर्व्विभजते तथा ॥” यथार्थं यथाप्रयोजनम् ॥ * ॥ मांसपेशीनां संख्यामाह । “मांसपेश्यः समाख्याता नृणां पञ्चशतानि च । तासां शतानि चत्वारि शाखासु कथितान्यथ ॥ कोष्ठे षडुत्तरा षष्टिः कथिता मुनिपुङ्गवैः । ग्रीवाया ऊर्द्ध्वगास्तास्तु चतुस्त्रिंशत् प्रकी- र्त्तिताः ॥” ताः शाखागताः प्राह । एकैकस्यां पादाङ्गुल्यां तिस्रस्तिस्रस्ताः पञ्चदश १५ पादाग्रे दश १० पादोपरिकूर्च्चसन्निविष्टा दश १० गुल्फतलयो- र्दश १० गुल्फजानुनोः अन्तरे विंशतिः २० जानुनि पञ्च ५ ऊरौ विंशतिः २० वंक्षणे दश १० एवमेकस्मिन् सक्थिनि शतम् १०० भवन्ति । एतेनेतरसक्थिबाहू च व्याख्यातौ ॥ अथ कोष्ठगताः प्राह । गुदे तिस्रः शेफ- स्येका १ सेवन्यामेका १ वृषणयोर्द्वे २ स्फिचोः पञ्च पञ्च ५ । ५ वस्तिमूर्द्धनि द्बे २ उदरे पञ्च ५ नाभौ एका १ पृष्ठोर्द्धसन्निविष्टा उभयतः पञ्च पञ्च दीर्घाः ५ । ५ पार्श्वयोः षट् ६ वक्षसि दश १० अक्षकांसौ प्रति समन्तात् सप्त ७ । अक्षकौ अंसुया इति लोके । अंसौ स्कन्धौ । हृदि द्वे २ यकृति द्वे २ प्लीह्नि द्वे २ उण्डुके द्वे २ ॥ * ॥ अथ ग्रीवोर्द्ध्वगा आह । ग्रीवायां चतस्रः ४ हन्वोरष्टौ ८ कण्ठमणौ घण्टिकाया- मिति यावत् एका १ गले एका १ तालुनि द्बे २ जिह्वायामेका १ ओष्ठयोर्द्वे २ नासायां द्वे ललाटे चतस्रः ४ शिरस्येका १ एवं मांस- पेश्यः पञ्चशतानि भवन्ति ॥ * ॥ “स्त्रीणामपि भवन्त्येताः किन्तु विंशतिरुत्तराः । गर्भाशये गर्भमार्गे योनौ च स्तनयोरपि ॥” एताः पञ्चशतानि मांसपेश्यः । अधिका विंशतिर्यथा । गर्भाशये तिस्रः ३ गर्भच्छिद्र- संस्थिताः । शुक्रार्त्तवप्रवेशिन्यां तिस्रः ३ योना- वभ्यन्तरतो मुखाश्रिते प्रसृते द्बे २ योनावेव बहिर्निर्गतस्रोतःपार्श्वद्वयस्थिते वर्त्तले योनि- कर्णिक इति यावत् द्वे २ स्तनयोः पञ्च पञ्च ५ । ५ । यौवने तासां वृद्धिर्भवति । “पुंसां पेश्यः पुरस्तात् याः प्रोक्ता मेहन- सुष्कजाः । स्त्रीणामावृत्य तिष्ठन्ति फलमन्तर्गतं हि ताः ॥” अस्यायमर्थः । पुंसां मेहनसुष्कयोश्च याश्चिस्रो मांसपेश्यः पूर्ब्बमुक्तास्ताः स्त्रीणां मेहनमुष्का- भावात् फलं गर्भाशयं आवृत्य तिष्ठन्ति । गय- दासस्त्वास । स्त्रीणां मांसपेश्यस्त्रिभिर्हीनानि पञ्चशतानि । तथा च भोजः । “पञ्चपेशीशतान्येव स्त्रीवर्ज्जं विद्धि भूमिप ! । अतश्च तिस्रो हीयन्ते स्त्रीणां शेफसि मुष्कयोः ॥ अथ मांसपेशीनां कर्म्माण्याह । “शिरास्नाय्वस्थिपर्व्वाणि सन्धयस्तु शरीरिणाम् । पेशीभिः सहितान्येव बलवन्ति भवन्ति हि ॥” इति भावप्रकाशः ॥

पृष्ठ ३/६८५

(यथा, महाभारते । १ । ११५ । १२ । “ततो जज्ञे मांसपेशी लोहाष्ठीलेव संहता ॥”) मांसफला, स्त्री, (मांसमिव फलमस्याः ।) वार्त्ताकी । इति राजनिर्घण्टः ॥ मांसभक्षः, त्रि, (मांसं भक्षयतीति । भक्ष + “कर्म्मण्यण ।” ३ । २ । ४ । इत्यण् ।) मांसभक्षण- कर्त्ता । मांसं भक्षयतीति ढात् षण्णिति कर्त्तरि षण्प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ (दानवविशेषः । यथा, हरिवंशे भविष्यपर्व्वणि । २३२ । ९ । “मांसपो मांसभक्षश्च वेगवान् केतुमाञ्छिविः ॥”) मांसमासा, स्त्री, माषपर्णी । इति राजनिर्घण्टः ॥ मांसरोहिणी, स्त्री, (मांसं रोपयतीति । रुह + णिच् + णिनिः । ङीप् । न पुक् ।) सुगन्धिद्रव्यभेदः । तत्पर्य्यायः । अग्निरुहा २ वृत्ता ३ चर्म्मकषा ४ वसा ५ विकषा ६ मांसरोही ७ । अस्या गुणाः । वृष्यत्वम् । सारकत्वम् । दोषत्रयनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ (तथाचास्याः पर्य्यायो गुणाश्च । “मांसरोहिण्यतिरुहा वृत्ता चर्म्मकरी कृशा । प्रहारवल्ली विकशा वीरवत्यपि कथ्यते ॥ स्यान्मांसरोहिणी वृष्या सरा दोषत्रयापहा ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) मांसलं, क्ली, (मांसं तद्बत् पुष्टिकरो गुणोऽस्त्य- स्यास्मिन् वा । मांस + “सिध्मादिभ्यश्च ।” ५ । २ । ९७ । इति लच् ।) काव्यस्य गौडीरीत्य- न्तर्गतस्य ओजोगुणस्याङ्गविशेषः । यथा, -- “ओजः समासभूयस्त्वं मांसलं पदडम्बरम् ॥” इति काव्यचन्द्रिका ॥ मांसलः, त्रि, (अतिशयमांसमस्त्यस्येति । मांस + “सिध्मादिभ्यश्च ।” ५ । २ । ५७ । इति लच् ।) बलवान् । इत्यमरः । ३ । ६ । ४४ । स्थूलः । यथा, गारुडे ६६ अध्याये । “निस्वाश्च बहुरेखाः स्युर्निर्द्रव्याश्चिवुकैः कृशैः । मांसलैश्च धनोपेतैरवक्रैरधरैर्नृपाः ॥” (मांसयुक्तः । यथा, बृहत्संहितायाम् । ६८ । २८ । “हृदयं समुन्नतं पृथु न वेपनं मांसलञ्च नृपतीनाम् ॥” अतिबहुलः । यथा, नैषधे । ९ । २७ । “ह्रदस्य हंसावलिमांसलश्रियो बलाकयेव प्रबला विडम्बना ॥”) मांसलफला, स्त्री, (मांसलं फलमस्याः ।) वृन्ताकी । इति राजनिर्घण्टः ॥ मांसविक्रयी, [न्] त्रि, (मांसविक्रयोऽस्यास्तीति । मांसविक्रयेण जीवति वेति इनिः ।) आमिष- विक्रयकर्त्ता । इति हलायुधः ॥ तत्पर्य्यायः । वैतंसिकः २ कौटिकः ३ मांसिकः ४ । इत्य- मरः । २ । १० । १४ ॥ शौनिकः ५ । इति जटाधरः ॥ कौटकिकः ६ । इति शब्दरत्ना- बली ॥ (यथा मनौ । ३ । १५१ । “चिकित्सकान् देवलकान् मांसविक्रयिणस्तथा । विपणेन च जीवन्तो वर्ज्याः स्युर्हव्यकव्ययोः ॥”)

मांससारः, पुं, (मांसस्य सारः ।) मेदः । इति राज- निर्घण्टः ॥ (मांसेष्वपि सारो बलं यस्य । सबल- स्थूलकायः । यथा, बृहत्संहितायाम् । ६८ । १०० । “उपचितदेहो विद्बान् धनी सुरूपश्च मांस- सारो यः । सङ्घात इति च सुश्लिष्टसन्धितासुखभुजो ज्ञेयाः ॥”) मांसस्नेहः, पुं, (मांसानां स्नेहः ।) मेदः । इति राजनिर्घण्टः ॥ मांसहासा, स्त्री, (मांसेन हासः प्रकाशो यस्याः ।) चर्म्म । इति शब्दरत्नावली ॥ मांसाष्टका, स्त्री, (मांसेन सम्पाद्या अष्टका । मांसप्रधाना अष्टका वा ।) गौणचान्द्रमाघ- कृष्णाष्टमी । तत्र मांसोपकरणकश्राद्धमाबश्य- कम् । यथा । अथाष्टकाश्राद्धम् । “पित्र्यदानाय मूले स्युरष्टकास्तिस्र एव च । कृष्णपक्षे वरिष्ठा हि पूर्ब्बा चैन्द्री विभाव्यते ॥ प्राजापत्या द्वितीया स्यात् तृतीया वैश्वदेवकी । आद्या पूपैः सदा कार्य्या मांसैरन्या भवेत्तथा ॥ शाकैः कार्य्या तृतीया स्यादेष द्रव्यगतो विधिः ॥” मूले प्रधानस्थाने । अमावास्या हि श्राद्धस्य प्रधानकालः तद्वदिति यावत् । ऐन्द्री साग्ने- रिन्द्रदेवताकयागसम्बन्धात् । एवं प्राजापत्या वैश्वदेवकी च । मांसैः पशोः । तथा च गोभिलः । यद्युवाल्पतरसंभारः स्यात् तदा पशुनैव कुर्य्यादिति । यद्युवेति निपातसमुदायो यद्यर्थे । पशुरपि छाग एव । छागोऽनादेशे पशुरिति गोतमात् । न च तैष्या ऊर्द्धं अष्टम्यां गौरिति गोभिलसूत्रेण गवोपदेशात् कथमनु- पदिष्टत्वमिति वाच्यम् । तदसम्भवे पशुने- त्यनेन यः पशुरुपदिष्टस्तस्य विशेषतोऽनुप- दिष्टत्वात् । वस्तुतस्तु हरिवंशे मृगोऽपि विहितः । “इक्ष्वाकुस्तु विकुक्षिं वै अष्टकायामथादिशत् । मांसमानय श्राद्धाय मृगं हत्वा महाबल ! ॥” इत्यादिना मृगमांसबोधनात् ॥ पश्वभावे स्थाली- पाकेन । यथा, गोभिलः । अपि वा स्थाली- पाकं कुर्व्वीतेति । तद्विधानन्तु । “स्थालीपाकं पशुस्थाने कुर्य्याद्यद्यानुकल्पिकम् । श्रपयेत्तं सवत्सायास्तरुण्या गोः पयस्यनु ॥” इति छन्दोगपरिशिष्टीयं ग्राह्यम् ॥ अन्विति ओदनचरोः पश्चात् । अतएव । “पितरः स्पृहयन्त्यन्नमष्टकासु मघासु च । तस्माद्दद्यात् सदा युक्तो विद्वत्मु ब्राह्मणेषु च ॥” इति शातातपेनोक्तम् ॥ तस्मादन्नं प्रधानं पूपादिकन्तु उपकरणत्वेन शक्तानामावश्यकं सदेति श्रवणात् । इति श्राद्धतत्त्वम् ॥ मांसिकः, पुं, (मांसाय प्रभवति “तस्मै प्रभवति सन्तापादिभ्यः ।” ५ । १ । १०१ । इति । मांस + ठञ् । मांसेन जीवतीति ठञ् वा । मांसं पण्य- मस्य । “तदस्य पण्यम् ।” ४ । ४ । ५१ । इति ठक् वा । अथवा, मांसं नियुक्तमस्मै दीयते । इति

“श्रावणामांसौदनाट्टिठन् ।” ४ । ४ । ६७ । इति टिठन् ।) मांसविक्रयी । इत्यमरः । २ । १० । १४ ॥ मांसिनी, स्त्री, (मांसवत् पदार्थोऽस्यामस्तीति । इनिः । ङीप् ।) जटामांसी । इति राज- निर्घण्टः ॥ मांसी, स्त्री, (मांसवत् पदार्थोऽस्त्यास्यामिति । मांस + अर्शआदित्वादच् । गौरादित्वात् ङीष् ।) जटामांसी । कक्कोली । इति मेदिनी । से, ८ । मांसच्छदा । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, वैद्यकरत्नमालायाम् । “नलदं नन्दिनी पेषी मांसी कृष्णजटा जटी ॥”) मांसेष्टा, स्त्री, (मांसमिष्टं प्रियमस्याः ।) वल्गुला । इति राजनिर्घण्टः ॥ माकन्दः, पुं, (मातीति । मा + क्विप् । माः परि- मितः सुघटितः कन्द इव फलमस्य ।) आम्र- वृक्षः । इति मेदिनी । दे, ३८ ॥ (यथा, गीतगोविन्दे । “माकब्द ! क्रन्द कान्ताधर ! धरणितलं गच्छ यच्छन्ति यावद् भावं शृङ्गारसारस्वतमिह जयदेवस्य विष्व- ग्वचांसि ॥” तथास्य पर्य्यायः । “आम्रः प्रोक्तो रसालश्च सहकारोऽतिसौरभः । कामाङ्गो मधुदूतश्च माकन्दः पिकावल्लभः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) माकन्दी, स्त्री, (माकन्द + ङीष् ।) आमलकी । नगरभेदः । इति मेदिनी । दे, ३८ ॥ (यथा, महाभारते । ५ । ७२ । १५ । “-- पञ्चग्रामा वृता मया । अविस्थलं वृकस्थलं माकन्दीं वारणावतम् । अवसानञ्च गोविन्द ! कञ्चिदेवात्र पञ्चमम् ॥”) पीतचन्दनम् । इति शब्दमाला ॥ माद्राणी इति माङ्गनी इति च हिन्दी भाषा । तत्- पर्य्यायः । बहुमूली २ मादनी ३ गन्धमूलिका ४ । अस्या गुणाः । कटुत्बम् । तिक्तत्वम् । मधु, रत्वम् । दीपनत्वम् । रुच्यत्वम् । अल्पवात- कारित्वम् । पथ्यत्वम् । वर्षासु न सिताधिक- त्वञ्च । एका विशदमूली च श्यामला च तथा- परा । इति राजनिर्घण्टः ॥ माकरी, स्त्री, (मकरयुक्ता पौर्णमास्यत्रेति । मकर + अण् + ङीष् ।) माघशुक्लसप्तमी । अत्र स्नानादिविधिर्यथा । भविष्ये । “सूर्य्यग्रहणतुल्या हि शुक्ला माघस्य सप्तमी । अरुणोदयवेलायां तस्यां स्नानं महाफलम् ॥ माघे मासि सिते पक्षे सप्तमी कोटिभास्करा । दद्यात् स्नानार्ध्यदानाभ्यामायुरारोग्यसम्पदः ॥ अरुणोदयवेलायां शुक्ला माघस्य सप्तमी । गङ्गायां यदि लभ्येत सूर्य्यग्रहशतैः समाः ॥” कोटिभास्करा कोटिसप्तमीतुल्या सप्तम्या भास्करदेवताकत्वात् । सूर्य्यग्रहणफलं स्नान- जम् । सन्निहिते बुद्धिरन्तरङ्गेतिन्यायात् । तेन बहुशतसूर्य्यग्रहणकालीनगङ्गास्नानजन्य- फलसमफलमत्र ज्ञेयम् ॥ * ॥ स्नानपरिपाटी

पृष्ठ ३/६८६

माह कृत्यकल्पलतायां विष्णुः । सप्तवदरपत्राणि सप्तार्कपत्राणि च शिरसि निधाय, -- “ॐ यद्यज्जन्मकृतं पापं मया सप्तसु जन्मसु । तन्मे रोकञ्च शोकञ्च माकरी हन्तु सप्तमी ॥” इत्युच्चार्य्य स्नायादिति शेषः । रोकं छिद्रम् । तिथिकृत्यस्य पौर्णमास्यन्तमासाङ्गत्वात् माक- रीपदं मकरार्कारब्धचान्द्रमासीयतिथिपरम् । तिथिकृत्ये च कृष्णादिं व्रते शुक्लादिमेव च । विवाहादौ च सौरादिं मासं कृत्ये विनिर्द्दिशे- दिति ब्रह्मपुराणात् मन्वन्तरादित्वेन तथा युक्तत्वाच्च । यथा, मत्स्यपुराणम् । “यस्मान्मन्वन्तरादौ तु रथमापुर्दिवाकराः । माघमासस्य सप्तम्यां तस्मात् सा रथसप्तमी ॥ अरुणोदयवेलायां तस्यां स्नानं महाफलम् ।” अतएव नारसिंहे रथाख्यायामित्युक्तम् ॥ * ॥ अर्घ्यदानपरिपाटी यथा, -- “अर्कपत्रैः सवदरैर्द्दूर्व्वाक्षतसचन्दनैः । अष्टाङ्गविधिनाचार्य्यं दद्यादादित्यतुष्टये । अष्टाङ्गमर्ध्यमापूर्य्य भानोर्मूर्द्ध्नि निवेदयेत् ॥ अर्घ्यमन्त्रस्तु । जननी सर्व्वभूतानां सप्तमी सप्तसप्तिके । सप्तव्याहृतिके देवि नमस्ते रविमण्डले ॥ प्रणाममन्त्रस्तु । सप्तसप्तिवह प्रीत सप्तलोकप्रदीपन । सप्तम्याञ्च नमस्तुभ्यं नमोऽनन्ताय वेधसे ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ * ॥ तस्यां सूर्य्यमुद्दिश्य रथयात्राफलं यथा, -- “माघमासस्य सप्तम्यां देवं शाम्बपुरं नराः । रथयात्रां प्रकुर्व्वन्ति सर्व्वद्वन्द्वविवर्जिताः ॥ गच्छन्ति तत्पदं शान्तं सूर्य्यमण्डलभेदकम् । एतत्ते कथितं देवि ! साम्बशापसमुद्भवम् । पापप्रशमनाख्यानं महापातकनाशनम् ॥” इति वराहपुराणम् ॥ माक्ष, इ स्पृहि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-सक०-सेट् ।) इ माङ्क्षति नमध्यपाठे- नैवेष्टसिद्धे इदनुबन्धो वेदेषूच्चारणभेदार्थः । इति दुर्गादासः ॥ माक्षिकं, क्ली, (मक्षिकाभिः कृतम् । मक्षिका + “संज्ञायाम् ।” ४ । ३ । ११७ । इति ठक् ।) मधु । इत्यमरः । २ । ९ । १०७ ॥ नीलवर्ण- मध्यममक्षिकाकृततैलवर्णमधु । अस्य गुणाः । क्षौद्राल्लघुतरत्वम् । रूक्षत्वम् । श्रेष्ठत्वम् । श्वासादिरोगे विशेषतः प्रशस्ततरत्वञ्च । इति राजवल्लमः ॥ धातुविशेषः । धातुमाखी इति हिन्दीभाषा । तद्द्विविधम् । स्वर्णमाक्षिकं रौप्यमाक्षिकञ्च । तत्पर्य्यायः । माक्षीकम् २ पीतकम् ३ धातुमाक्षिकम् ४ तापिच्छम् ५ ताप्यकम् ६ ताप्यम् ७ आपीतम् ८ पीत- माक्षिकम् ९ आवर्त्तम् १० मधुधातुः ११ क्षौद्र- धातुः १२ माक्षिकधातुः १३ । इति राज- निर्घण्टः ॥ कदम्बः १४ चक्रनाम १५ अज- नामकम् १६ । इति हेमचन्द्रः । ४ । १२० ॥

अस्य गुणाः । मधुरत्वम् । तिक्तत्वम् । अम्ल- त्वम् । कफभ्रमहृल्लासमूर्च्छार्त्तिश्वासकासविषा- पहत्वञ्च । “माक्षिकं द्विविधं प्रोक्तं हेमाह्वं तारमाक्षिकम् । भिन्नवर्णविशेषत्वाद्रसवीर्य्यादिकं पृथक् ॥ तारपादादिके तारमाक्षिकञ्च प्रशस्यते । देहे हेमाभकं शस्तं रोगहृद्बलपुष्टिदम् ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च । “लेखनो माक्षिको धातुः सुवर्णरजतद्युतिः । जराजित् पाण्डुरोगघ्नः क्षयकुष्ठज्वरापहः ॥ मधुरोऽम्लः कटुःपाके किञ्चिदुष्णोऽमृतोपमः ॥” इति कश्चिद्राजवल्लभः ॥ (उपधातुविशेषः । यथा, सुखबोधे । “माक्षिकं तुत्थिताभ्रे च नीलाञ्जनशिलालकाः । रसकञ्चेति विज्ञेया एते सप्तोपधातवः ॥”) माक्षिकजं, क्ली, (माक्षिकात् जातम् । जन + डः ।) शिक्थकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ माक्षिकफलः, पुं, (माक्षिकवत् मधुरं फलमस्य ।) मधुनालिकेरिकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ माक्षिकाश्रयं, क्ली, (माक्षिकानामाश्रयः । अभिधानात् क्लीवत्वम् ।) शिक्थकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ माक्षीकं, क्ली, (मक्षिकाभिः कृतमित्यण् । निपा- ताद्दीर्घत्वम् ।) मधु । इति राजनिर्घण्टः ॥ (धातुविशेपः । यथा, कथासरित्सागरे । ७६ । ३ । “माक्षीकधातुमधुपारदलोहाचूर्ण- पथ्याशिलाजतुविडङ्गघृतानि योऽद्यात् । सैकानि विंशतिरहानि जरान्वितोऽपि सोऽशीतिकोऽपि रमयत्यवलां युवेव ॥”) माक्षीकशर्करा, स्त्री, (माक्षीककृता शर्करा शाकपार्थिवादिवत् समासः ।) सिताखण्डः । इति राजनिर्घण्टः ॥ मागधः, पुं, (मगधस्य तद्बंशस्यापत्यम् । “द्व्यञ्- मगधकलिङ्गसूरमसादण् ।” ४ । १ । १७० । इति । अण् ।) पाणिस्वनकः । इति महा- भारतम् ॥ वंशक्रमेण महत्त्ववेदिराजाग्रस्तुति- कारी । तत्पर्य्यायः । मधुकः २ वन्दी ३ स्तुति- पाठकः ४ । इत्यमरभरतौ । २ । ८ । ९७ । तस्योत्पत्तिर्यथा, -- ततोऽस्य दक्षिणं हस्तं ममन्थुस्ते तदा द्विजाः । मथ्यमाने च तत्राभूत् पृथुर्वैण्यः प्रतापवान् ॥ तस्य वै जातमात्रस्य यज्ञे पैतामहे शुभे । सूतः सूत्यां समुत्पन्नः सौत्येऽहनि महामते ! ॥ तस्मिन्नेव महायज्ञे जज्ञे प्राज्ञोऽथ मागधः । प्रोक्तौ तदा मुनिवरैस्तावुभौ सूतमागधौ ॥ स्तूयतामेष नृपतिः पृथुर्वैण्यः प्रतापवान् ।” सूत्यामिति सूतिरभिषूतिः अभिषूयते कण्ड्यते सोमोऽस्यामिति सूतिः सोमाभिषवभूमिस्त- स्याम् । सौत्येऽहनि तस्मिन्नेव दिने । इति विष्णुपुराणे १ अंशे ४१ अध्यायस्तट्टीका च ॥

(यथा, महाभारते । १३ । ४८ । १२ । “वन्दी तु जायते वैश्यान्मागधो वाक्य- जीवनः ।”) वर्णसङ्करजातिविशेषः । (यथा, मानवे । १० । ११ । “क्षत्त्रियाद्विप्रकन्यायां सूतो भवति जातितः । वैश्यान्मागधवैदेहौ राजविप्राङ्गनासुतौ ॥”) स तु क्षत्त्रियायां वैश्याज्जातः । भाट् इति ख्यातः । मगधेषु भवो मागधः ष्णः इत्यमर- भरतौ । २ । १० । २ । जरासन्धराजः । तथा, -- “मागधो न च हन्तव्यो भूयः कर्त्ता बलोद्यमम् ।” इति श्रीभागवते १० स्कन्धः ॥ शुक्लजीरकः । मगधदेशोद्भवे त्रि । इति मेदिनी । मे, ३४ ॥ (यथा, महाभारते । ६ । ९ । ४९ । “अन्ध्राश्च बहवो राजन्नन्तर्गिर्य्यास्तथैव च । बहिर्गिर्य्याङ्गमलदा मागधा मालवाज्जटाः ॥”) मागधादेवी, स्त्री, राधिका । यथा, -- “तासान्तु मागधादेवी तप्तचामीकरप्रभा । वृन्दावनेश्वरी राधा नाम्ना धात्वर्थकारणात् ॥” इति पाद्मे पातालखण्डे ९ अध्यायश्लोकार्द्धद्बयम् ॥ मागधी, स्त्री, (मागधे जाता । मगध + अण्, ङीष् ।) यूथिका । पिप्पली । इत्यमरमेदिनी- करौ । धे, । ३४ । २ । ४ । ९६ । (यथास्याः पर्य्यायः । “पिप्पली च पलाशौण्डी वैदेही मागधी- कणा । कृष्णोपकुल्या मगधी कोलास्यात्तिक्त तण्डुला ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) त्रुटिः । गुजराटी एलाचि इति भाषा । इति शब्दचन्द्रिका ॥ शर्करा । इति जटाधरः ॥ भाषाविशेषः । इति हेमचन्द्रः ॥ यथा च साहित्यदर्पणे । ६ । १६० । “अत्रोक्ता मागधी भाषा राजान्तःपुरचारि- णाम् ॥” (तद्देशभवे, त्रि । यथा, महाभारते । १ । ९५ । ४१ । “अनश्वा खलु मागधीमुपयेमे अमृतां नाम तस्यामस्य जज्ञे परीक्षित् ॥) माघः, पुं, श्रीदत्तकसूनुशिशुपालवधमहाकाव्य- कर्त्ता । इति तद्ग्रन्थशेषपुष्पिका ॥ स्वनाम- ख्यातमहाकाव्यम् । यथा, -- पुष्पेषु जाती नगरेषु काञ्ची नारीषु रम्भा पुरुषेषु विष्णुः । नदीषु गङ्गा नृपतौ च रामः काव्येषु माघः कविकालिदासः ॥” इति प्राचीनाः ॥ वैशाखादिद्वादशमासान्तर्गतदशममासः । मघायुक्ता पौर्णमासी यत्र मासे सः ॥ तत्- पर्य्यायः । तपाः २ । इत्यमरः । ४ । १ । ४ । १५ ॥ स च त्रिविधः । मकरस्थरव्यारब्धशुक्लप्रति- पदादिदर्शान्तो मुख्यचान्द्रः १ । कृष्णप्रति-

पृष्ठ ३/६८७

पदादिपौर्णमास्यन्तो गौणचान्द्रः २ । मकरस्थ- रविकः सौरः ३ । इति मलमासतत्त्वीयलिखन- स्वरसात् ॥ तत्र जातफलम् । “विद्याविनीतः स्वकुलप्रधानः सदा सदाचारयुतः प्रवीणः । योगानुरक्तो विषयेष्वसक्तो माघेऽथ मासे मघवानिवेशः ॥” इति कोष्ठीप्रदीपः ॥ * ॥ अथ, माघकृत्यम् । पाद्मे । “स्वर्गलोके चिरं वासो येषां मनसि वर्त्तते । यत्र क्वापि जले तैस्तु स्नातव्यं मृगभास्करे ॥” मृगो मृगास्यत्वेन मकरः । तत्स्थे भास्करे । तत्र सङ्कल्पः । अरुणोदयकाले जले मज्जनं कृत्वा आचम्य उत्तराभिमुखः ॐ तत् सदित्यु- च्चार्य्य कुशकुसुमतिलजलान्यादाय ओमद्य माघे मासि अमुकपक्षे अमुकतिथावारभ्य मकरस्थ- रविं यावत् प्रत्यहममुकगोत्रोऽमुकदेवशर्म्मा स्वर्गलोके चिरकालवासकामो विष्णुप्रीतिकामो वा प्रातःस्नानमहं करिष्पे इति संकल्प्य गङ्गाव्यतिरिक्तजलमात्रेऽपि स्नानं कर्त्तव्यम् । प्रतिदिनसङ्कल्पे तु आरभ्य मकरस्थरविं यावत् प्रत्यहमिति न वक्तव्यं किन्तु मास्यनन्तरं मकरस्थे रवावित्यधिकं वक्तव्यम् । चान्द्रस्नानवाक्यन्तु वैशाखकृत्येऽनुसन्धेयम् । तत्र सङ्कल्पं कृत्वा यथोक्तविधिना स्नानेति कर्त्तव्यतां विधाय, -- “ॐ दुःखदारिद्र्यनाशाय श्रीविष्णोस्तोषणाय च । प्रातःस्नानं करोम्यद्य माघे पापप्रणाशनम् ॥ मकरस्थे रवौ माघे गोविन्दाच्युत माधव । स्नानेनानेन मे देव ! यथोक्तफलदो भव ॥” इत्युच्चार्य्य स्नायात् । ततो वासुदेवं हरिं कृष्णं श्रीधरञ्च स्मरेत्ततः ॥ “ॐ दिवाकर जगन्नाथ प्रभाकर नमोऽस्तु ते । परिपूर्णं कुरुष्वेदं माघस्नानं महाव्रतम् ॥” चान्द्रस्नाने मकरार्कास्पष्टकाले मकरस्थे रवा- वित्यस्य न पाठः । असमवेतार्थत्वात् । तीर्थे तु । “माघमासमिमं पुण्यं स्नाम्यहं देव माधव । तीर्थस्यास्य जले नित्यं प्रसीद भगवन् हरे ॥” इति पठित्वा दुःखदारिद्र्यनाशायेत्यादिकं पठितव्यम् । गङ्गायान्तु पद्मपुराणे । “दिने दिने सहस्रन्तु सुवर्णानां विशाम्पते ! । तेन दत्तं हि गङ्गायां यो माघे स्नाति माधव ॥” मानव इति क्वचित् पाठः । एकदा सङ्कल्पे तु प्रतिदिनसहस्रसुवर्णदानजन्यफलसमफलप्राप्ति- कामः श्रीविष्णुप्रीतिकामो वा माघमासं यावत् प्रत्यहं गङ्गायां प्रातःस्नानमहं करिष्ये । इति वाक्ये विशेषः । प्रतिदिनसंकल्पे तु सहस्रसुवर्ण- दानजन्यफलसमफलप्राप्तिकामो विष्णुप्रीति- कामो वा गङ्गायां प्रातःस्नानमहं करिष्ये इति यथोक्तविधिना स्नानेतिकर्त्तव्यतां विधाय । “ॐ माघमासमिमं पुण्यं स्नाम्यहं देव माधव । तीर्थस्यास्य जले नित्यं प्रसीद भगवन् हरे ॥ दुःखदारिद्र्यनाशाय श्रीविष्णोस्तोषणाय च ।

प्रातःस्नानं करोम्यद्य माघे पापप्रणाशनम् ॥ मकरस्थे रवौ माघे गोविन्दाच्युत माधब । स्नानेनानेन मे देव यथोक्तफलदो भव ॥” इति पठित्वा स्नायात् । ततः वासुदेवं हरिं कृष्णं श्रीधरञ्च स्मरेत्ततः ॥ “दिवाकर जगन्नाथ प्रभाकर नमोऽस्तु ते । परिपूर्णं कुरुष्वेदं माघस्नानं महाब्रतम् ॥” इति पठेत् ॥ * ॥ स्कन्दपुराणम् । “सम्प्राप्ते मकरादित्ये पुण्ये पुण्यप्रदे शुभे । कर्त्तव्यो नियमः कश्चिद्व्रतरूपी नरोत्तमैः ॥” तत्तत्पुण्यकामः श्रीविष्णुप्रीतिकामो वा इति वाक्ये विशेषः ॥ * ॥ पौष्याः पौर्णमास्या ऊर्द्ध्वं माघपौर्णमासीपर्य्यन्तं मदिरातुल्यत्वान्मूलकं न भोक्तव्यम् ॥ * ॥ पौष्या ऊर्द्ध्वं माघकृष्णाष्टम्यां छागमांसेन श्राद्धं कर्त्तव्यम् । मांसाभावे पायसोपकरणेन । तदभावे केवलान्नेन वा श्राद्धं कर्त्तव्यम् ॥ * ॥ अथ रटन्तीचतुर्द्दशी । “माघे मास्यसिते पक्षे रटन्त्याख्यचतुर्द्दशी । तस्यामुदयवेलायां स्नाता नावेक्षते यमम् ॥” उदयवेलायां अरुणोदयवेलायाम् । “अनर्काभ्युदिते काले माघे कृष्णचतुर्द्दशी । सतारव्योमकाले तु तस्यां स्नानं महाफलम् ॥ स्नात्वा सन्तर्प्य तु यमान् सर्ब्बपापैः प्रमुच्यते ।” अत्र तिथिकृत्यत्वाद्गौणचान्द्रादरः । तत्रोभय- दिने अरुणोदयसतारकाले मुहूर्त्तान्यूनचतुर्द्दशी- लाभे पूर्ब्बदिने स्नानं यमतर्पणञ्च । एकदिन- मात्रे तल्लाभे तद्दिने । माघस्नानकालाभ्यन्तरे तादृशचतुर्द्दशीलाभे माघप्रातःस्नायिना तन्त्रेण द्वयं कार्य्यम् । तत्र ॐ तत् सदद्य माघे मासि कृष्णे पक्षे रटन्त्यां चतुर्द्दश्यां तिथौ अरुणोदय- वेलायां अमुकगोत्रः श्रीअमुकदेवशर्म्मा यमा- दर्शनकामो गङ्गायां स्नानमहं करिष्ये इति सङ्क्यल्प्य यथाविधि स्नानं प्रागुक्तं चतुर्द्दशयम- तर्पणञ्च कुर्य्यात् ॥ अथ श्रीपञ्चमी । ‘तत्रोभयदिने पूर्ब्बाह्णे पञ्चमीलाभे पूर्ब्बदिने लक्ष्मीसरस्वत्योः पूजनं युग्मात् । एकदिनप्राप्ते तद्दिने । एवं षड्वर्षं शुक्लपञ्चमीव्रतेऽपि । ततश्च ॐ तत् सदित्युच्चार्य्य ॐ मद्येत्यादि लक्ष्मी- प्रीतिकामो लक्ष्मीपूजनमहं करिष्ये इति सङ्कल्प्य शालग्रामे जले वा पूजयेत् । ॐ पाशक्षमालिकाम्भोजशृणिभिर्याम्यसौम्ययोः । पद्मासनस्थां ध्यायेच्च श्रियं त्रैलोक्यमातरम् ॥ गौरवर्णां सुरूपाञ्च सर्व्वालङ्कारभूषिताम् ॥ रौक्मपद्मव्यग्रकरां वरदां दक्षिणेन तु ॥ इत्यनेन ध्यात्वा एतत् पाद्यं ॐ लक्ष्म्यै नमः । इत्यादिना नैवेद्यान्तेन पूजयेत् । ॐ नमस्ते सर्व्वदेवानां वरदासि हरिप्रिये ! । या गतिस्त्वत्प्रपन्नानां सा मे भूयात्त्वदर्च्चनात् ॥ इत्यनेन पुष्पाञ्जलित्रयेण प्रणमेत् ॥ * ॥ ॐ तत् सदित्युच्चार्य्य ओमद्येत्यादि सरस्वतीप्रीतिकामः

सरस्वतीपूजनमहं करिष्ये इति सङ्कल्प्य शाल- ग्रामे घटादिस्थजले वा पूजयेत् । “ॐ तरुणशकलमिन्दोर्बिभ्रती शुभ्रकान्तिः कुचभरनमिताङ्गी सन्निषण्णा सिताब्जे । निजकरकमलोद्यल्लेखनीपुस्तकश्रीः सकलविभवसिद्ध्यै पातु वाग्देवता नः ॥” इति ध्यात्वावाह्य एतत् पाद्यं ॐ सरस्वत्यै नमः । इत्यादिना नैवेद्यान्तेन पूजयेत् । ततः “ॐ भद्रकाल्यै नमो नित्यं सरस्वत्यै नमो नभः । वेदवेदाङ्गवेदान्तविद्यास्थानेभ्य एव च स्वाहा ॥” इति ब्रह्मपुराणीयेन पुष्पाञ्जलिना त्रिः पूजयेत् । मत्स्यसूक्ते । सरस्वतीं संपूज्य । “ॐ यथा न देवो भगवान् ब्रह्मा लोकपिता- महः । त्वां परित्यज्य सन्तिष्ठेत्तथा भव वरप्रदा ॥ वेदाः शास्त्राणि सर्व्वाणि नृत्यगीतादिकञ्च यत् । न विहीनं त्वया देवि ! तथा मे सन्तु सिद्धयः ॥ लक्ष्मीर्मेधा धरा पुष्टिर्गौरी तुष्टिः प्रभा धृतिः । एताभिः पाहि तनुभिरष्टाभिर्मां सरस्वति ! ॥” इति मत्स्यपुराणीयैः प्रार्थ्य प्रणमेत् ॥ * ॥ “बन्धुजीवञ्च द्रोणञ्च सरस्वत्यै न दापयेत् । आचारात् पुस्तकञ्च पूजयेत् । ॐ मस्याधाराय नमः । इति मस्याधारं पूजयेत् । ॐ लेखन्यै नमः । इति लेखनीं पूजयेत् ॥ * ॥ अथ माघसप्तमी । तत्रोभयदिने अरुणोदयकाले सप्तमीलाभे पूर्ब्ब- दिने एकदिने तल्लाभे तद्दिने । अरुणोदयकाले सामान्यजले ॐ अद्येत्यादिं सूर्य्यग्रहणकालीन- गङ्गास्नानजन्यफलसमफलप्राप्तिकाम आयुरा- रोग्यसम्पत्कामो वारुणोदयवेलायां स्नानमहं करिष्ये । इति सङ्कल्प्य यथाविधि स्नानेति कर्त्तव्यतां विधाय सप्तवदरपत्राणि सप्तार्क- पत्राणि च शिरसि निधाय । “ॐ यद्यज्जन्मकृतं पापं मया सप्तसु जन्मसु । तन्मे रोकञ्च शोकञ्च माकरी हन्तु सप्तमी ॥” इत्युच्चार्य्य स्नायात् । ततो यथाकालं सप्त- वदरीफलार्कपत्रशालितिलदूर्व्वाक्षतचन्दनयुक्त- जलमादाय ओमद्येत्यादि आयुरारोग्यसम्पत्- कामः श्रीसूर्य्यायार्घ्यमहं ददे । इति सङ्कल्प्य ‘ॐ नमो विवस्वते ब्रह्मन् भास्वते विष्णु तेजसे जगत्सवित्रे शुचये सवित्रे कर्म्मदायिने ॥’ इत्यनन्तरम् । “ॐ जननी सर्व्वभूतानां सप्तमी सप्तसप्तिके । सप्तव्याहृतिके देवि ! नमस्ते रविमण्डले ॥” इति प्रठित्वा इदमर्ध्यं श्रीसूर्य्याय नम इत्यर्घ्यं दत्त्वा । “ॐ सप्तसप्तिवह प्रीत सप्तलोकप्रदीपन । सप्तम्यां हि नमस्तुभ्यं नमोऽनन्ताय वेधसे ॥ इत्यनेन प्रणमेत् । शूद्रेणापि स्नाने तूष्णीं विधा- नात् स्नानमन्त्रं विना अर्घ्यप्रणाममन्त्राः पाठ्याः पौराणिकत्वात् । गङ्गायान्तु बहुशतसूर्य्यग्रहण- कालीनगङ्गास्नानजन्यफलसमफलप्राप्तिकामो

पृष्ठ ३/६८८

गङ्गायां स्नानमहं करिष्ये इति वाक्ये विशेषः । अत्रार्ध्यदानमङ्गं एतत् स्नानादेव माघप्रातः- स्नानं तन्त्रेणैव सिध्यति ॥ * ॥ अथ विधानसप्तमीव्रतम् । प्रथमतो ब्राह्मणान् स्वस्तिवाच्य ॐ सूर्य्यः सोम इत्यादि पठित्वा ताम्रादिपात्रे कुशतिलजला- न्यादाय ॐ तत् सदित्युच्चार्य्य ओमद्य माघे मासि शुक्ले पक्षे सप्तम्यान्तिथावारभ्य प्रति- मासीयशुक्लसप्तम्यां पौषसप्तमीं यावत् आरो- ग्यसम्पत्कामोऽभीष्टतत्तत्फलकामो वा अर्का- ग्रादीतरभोजनविच्छित्तिविधानेन सप्तमीव्रत- महं करिष्ये इति सङ्कल्प्य संयमपारणसहितं तत्तन्मासि तत्तन्नियमं कुर्य्यात् । तत्र माघे अर्काग्रमात्रं भुञ्जीत । फाल्गुने अन्तरीक्ष- गृहीतं कपिलाविड्यवमात्रप्रमाणं तदभावे अन्यगोमयमपीति । चैत्रे मरीचमेकम् । वैशाखे किञ्चिज्जलम् । ज्यैष्ठे अपक्वकदली- फलमध्यकणामात्रम् । आषाढे स्वच्छायद्बिगुण- समये यवप्रमाणं कुशमूलम् । श्रावणे नक्तं काले अल्पहविष्यौदनम् । भाद्रे शुद्धोपवासः । आश्वेने पञ्चमार्द्धयामे मयूराण्डप्रमाणं हवि- ष्यान्नम् । कार्त्तिके अर्द्धप्रसृतिमात्रं कपिला- क्षीरं तदभावे क्षारान्तरम् । मार्गशीर्षे प्राङ्- मुखो वाय्वशनम् । पौषे स्वल्पं घृतम् । तदन- न्तरञ्च । “ब्राह्मणान्भक्षयेत् भक्त्या गुडक्षीरनिरामिषैः । विप्राय दक्षिणा देया विभवस्यानुरूपतः ॥ अष्टम्यां पारणं कुर्य्यात् कट्वम्लरहितेन च । मुद्गमाषतिलादीनि घृतञ्चैव विवर्ज्जयेत् ॥ एकसिद्धं भक्ष्यमुक्तमर्कतन्त्रानुसारतः ॥” चान्द्रमासविशेषोल्लेखवत् अनन्तादिव्रतवत्- मलमासेतरे तत्तु कर्त्तव्यम् ॥ * ॥ अथारोग्यसप्तमी । तत्र पूर्ब्बवत् सप्तम्यान्तिथावारभ्य ऐहिकारोग्य धनधान्यपारलौकिकशुभस्थानप्राप्तिकामः संव- त्सरं यावत् आरोग्यसप्तमीव्रतमहं करिष्ये इति सङ्कल्प्य प्रतिमासशुक्लसप्तम्यां शालग्रामे घटादिस्थजले वा पूजयेत् । रक्ताम्बुजासन- मिति ध्यात्वा एतत् पाद्यं ॐ सूर्य्याय नम इत्यादिभिः संपूज्य । “आदित्य भास्कर रवे भानो सूर्य्य दिवाकर । प्रभाकर नमस्तेऽस्तु रोगादस्मान् प्रमोचय ॥” इति त्रिःपूजयेत् । एवं संवत्सरे पूर्णे दक्षिणां दद्यात् । ब्राह्मणांश्च भोजयेत् । विशेषमासानु- द्देशादमावास्याव्रतवत् मलमासेऽपि कर्त्तव्यम् ॥ अथ भीष्माष्टमी । अष्टम्यां ब्राह्मणः पितृतर्पणं कृत्वा “ॐ वैयाघ्रपद्यगोत्राय साङ्कृतिप्रवराय च । अपुत्त्राय ददाम्येतत् सलिलं भीष्मवर्म्मणे ॥” इति पितृवत् भीष्मं तर्पयेत् ॥ ततः कृता- ञ्जलिः । “भीष्मः शान्तनवो वीरः सत्यवादी जितेन्द्रियः ।

आभिरद्भिरवाप्नोतु पुत्त्रपौत्त्रोचितां क्रियाम् ॥” इत्यनेन प्रार्थयेत् । क्षत्त्रियादिभिः पितृतर्पणात् पूर्ब्बं एतत् कर्त्तव्यम् ॥ * ॥ भैम्यामेकादश्या- मुपोष्य द्बादश्यां तिलोद्बर्त्तनमावश्यकं कर्त्त- व्यम् । स्नानतर्पणमहादानभोजनादि यथा- लाभं कुर्य्यात् ॥ * ॥ माघपौर्णमास्यां युगाद्या- त्वेन पार्व्वणविधिना श्राद्धं कर्त्तव्यम् । अनन्त- फलकामनया स्नानदानञ्च कर्त्तव्यम् । तस्यां दानप्रमाणन्तु तिथितत्त्वेऽनुसन्धेयम् ॥ इति कृत्यतत्त्वम् ॥ * ॥ * ॥ अथ माघस्नानफलम् । “ब्रतदानैस्तपोभिश्च न तथा प्रीयते हरिः । माघमज्जनमात्रेण यथा प्रीणाति केशवः ॥ न समं विद्यते किञ्चित् तेजः सौरेण तेजसा । तद्बत् स्नानेन माघस्य न समाः क्रतुजाः क्रियाः ॥ प्रीतये वासुदेवस्य सर्व्वपापाद्विमुक्तये । माघस्नानं प्रकुर्व्वीत स्वर्गलाभाय मानवः ॥ किं रक्षितेन देहेन सुपुष्टेन बलीयसा । अध्रुवेणाशु हेयेन माघस्नानं विना भवेत् ॥ मकरस्थे रवौ यो हि न स्नात्यनुदिते रवौ । कथं पापैः प्रसुच्येत कथं स त्रिदिवं व्रजेत् ॥ ब्रह्महा हेमहारी च सुरापो गुरुतल्पगः । माघस्नायी विपापः स्यात्तत्सं सर्गी च पञ्चमः ॥ उपपातकानि सर्व्वाणि पातकानि महान्ति च । भस्मीभवन्ति सर्व्वाणि माघस्नायिनि मानवे ॥ पावका इव दीप्यन्ते माघस्नाता नरोत्तमाः । विमुक्ताः सर्व्वपापेभ्यो मेघेभ्य इव चन्द्रमाः ॥ आर्द्रं शुष्कं लघु स्थूलं वाङ्मनःकर्म्मभिः कृतम् । माघस्नानं दहेत् सर्व्वं पावकः समिधो यथा ॥ प्रामादिकञ्च यत् पापं ज्ञानाज्ञानकृतञ्च यत् । स्नानमात्रेण तन्नश्येत् मकरस्थे दिवाकरे ॥ निष्पापास्त्रिदिवं यान्ति पापिष्ठा यान्ति शुद्ध- ताम् । सन्देहोऽत्र न कर्त्तव्यो माघस्नाने नराधिप ! ॥ सर्व्वेऽधिकारिणो ह्यत्र विष्णुभक्तौ यथा नृप ! । सर्व्वेषां स्वर्गदो माघः सर्व्वेषां पापनाशनः ॥ एतदेव परो मन्त्रो ह्येतदेव परं तपः । प्रायश्चित्तं परञ्चैव माघस्नानमनुत्तमम् ॥ नृणां जन्मान्तराभ्यासात् माघस्नानमतिर्भवेत् । अध्यात्मज्ञानकौशल्यं जन्माभ्यासाद्यथा नृप ! ॥ संसारकर्द्दमालेपप्रक्षालनविशारदम् । पावनं पावनानाञ्च माघस्नानं परन्तप ! ॥ स्नाता माघे च ये राजन् ! सर्व्वकामफलप्रदे । ते तांश्च भुञ्जते लोकांश्चन्द्रसूर्य्यग्रहोपमान् ॥” इति श्रीपद्मपुराणे उत्तरखण्डे ४ अध्यायः ॥ माघवती, स्त्री, (मघवान् देवताऽस्याः यद्वा, मघवत इयमिति । मघवत् + अण् । “मघवा बहुलम् ।” ६ । ४ । १२८ । इति त्रादेशः । ङीप् ।) पूर्ब्बदिक् । इति राजनिर्घण्टः ॥ माघवनं, क्ली, इन्द्रसम्बन्धि वस्तु । मघवत इद- मित्यर्थे ष्णप्रत्ययेन निष्पन्नम् । इति मुग्धबोध-

व्याकरणम् ॥ (मघवन् + अण् । “मघवा बहु- लम् ।” ६ । ४ । १२८ । इति विकल्पान्न- त्रादेशः । त्रि, यथा, माघे । ९ । २५ । “वसुधान्तनिःसृतमिवाहिपतेः पटलं फणामणिसहस्ररुचाम् । स्फुरदंशुजालमथ शीतरुचः ककुभं समस्कुरुत माघवनीम् ॥”) माघी, स्त्री, (मघया युक्तः कालः अस्यां इति । मघा + “नक्षत्रेण युक्तः कालः ।” ४ । २ । ३ । इत्यण् ङीप् ।) मघायुक्ता पौर्णमासी । यथा, “पुष्ययुक्ता पौर्णमासी पौषी मासे तु यत्र सा । नाम्ना स पौषो माघाद्याश्चैवमेकादशापरे ॥” इत्यमरः । १ । ४ । १३ ॥ माधी पूर्णिमा । यथा, अयोध्याकाण्डे भरतशपथे । “आषाढी कार्त्तिकी माघी तिथयः पुण्य- सम्भवाः । अप्रदानवतो यान्तु यस्यार्य्योऽनुमतो गतः ॥” विष्णुधर्म्मोत्तरे । “पौर्णमासी तथा माघी श्रावणी च नरो- त्तम ! । प्रौष्ठपद्यामतीतायां तथा कृष्णा त्रयोदशी ॥ एतांस्तु श्राद्धकालान् वै नित्यानाह प्रजा- पतिः ॥” सा च कलियुगाद्या । यथा, -- “अथ भाद्रपदे कृष्णे त्रयोदश्यान्तु द्बापरम् । माघे च पौर्णमास्यां वै घोरं कलियुगं स्मृतम् ॥” अस्यां कर्म्मणोऽनन्तफल यथा, मात्स्ये । “शतमिन्दुक्षये पुण्यं सहस्रन्तु दिनक्षये । विषुवे शतसाहस्रमा का मा वैष्वनन्तकम् ॥” आ का मा वैषु आषाढीकार्त्तिकीमाघीवैशा- खीषु । इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ माघ्यां मघा- योगाभावे सिंहस्थगुरावकालप्रतिप्रसवो यथा, शातातपः । “माघ्यां वदि मघा नास्ति सिंहे गुरुरकार- णम् ॥” राजमार्त्तण्ड दक्षः । “गुरौ हरिस्थे न विवाहमाहु- र्हारीतगर्गप्रमुखा मुनीन्द्राः । यदा न माघी मघसंयुता स्यात्- तदा च कन्योद्वहनं वदन्ति ॥” इत्थञ्च माघ्यां मघायोगाभावेऽपि श्रुतिवेधादि- मघास्थेऽपि गुरौ भवति विवाहस्तु गुरोर्मघा- परित्यागादेव । इति मलमासतत्त्वम् ॥ माघोनी, स्त्री, (मघवान् देवताऽस्याः । मघोन इयमिति वा । इति मघवन् + अण् ङीप् ।) पूर्ब्बा दिक् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (इन्द्रसम्ब- न्धिनि, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । १० । ६६ । २ । “मरुद्गणे वृजने मन्म धीमहि माघोने यज्ञं जनयन्त सूरयः ॥” “माघोने मघवत इन्द्रस्य सम्बन्धिनि मरुद्गणे ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥)

पृष्ठ ३/६८९

माघ्यं, क्ली, (माघे जातमिति । माघ + “तत्र जातः । ४ । ३ । २५ । इति यत् ।) कुन्दपुष्पम् । इत्यमरः । २ । ४ । ७३ ॥ माङ्गल्यं, त्रि, (मङ्गलाय हितमिति । मङ्गल + ष्यञ् ।) मङ्गलाय हितम् । यथा, राजमार्त्तण्डे । “माङ्गल्येषु विवाहेषु कन्यासंवरणेषु च । दश मासाः प्रशस्यन्ते चैत्रपौषविवर्ज्जिताः ॥” इत्युद्वाहतत्त्वम् ॥ अपि च । भीमपराक्रमे । “अधिमासे दिनपाते धनुषि रवौ भानुलङ्घिते मासि । चक्रिणि सुप्ते कुर्य्यान्न माङ्गल्यं विवाहञ्च ॥” इति मलमासतत्त्वम् ॥ (मङ्गलस्य भावः । “मङ्गतेरलच् ।” उणा० ५ । ७० । इत्यस्य वृत्तौ “भावे ष्यञि माङ्ग- ल्यम् ।” इत्युज्ज्वलदत्तः ॥) माङ्गल्यार्हा, स्त्री, (माङ्गल्यस्य अर्हा ।) त्राय- माणा लता । इति राजनिर्घण्टः ॥ माचः, पुं, (मा अञ्चतीति । अन्च + कः ।) पन्थाः । इति शब्दरत्नावली ॥ माचलः, पुं, (मा चलति भोगमदत्वाचिरेणैव स्थानं न मुञ्चतीति । चल + अच् ।) ग्रहः । रोगः । (मा चलति स्वच्छन्दं न प्रसरतीति । चल् + अच् ।) । वन्दी । चौरः । इति शब्द- रत्नावली ॥ मेदिन्यां ग्रहस्थाने ग्राह इति पाठः ॥ माचिका, स्त्री, (मा अञ्चति क्षतादिकं त्यक्त्वा न गच्छतीति । अन्च् + कः । ततः कन् । टाप् । अत इत्वम् ।) मक्षिका । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ अम्बष्ठा । इति राजनिर्घण्टः ॥ माचिरं, व्य (मा चिरम् ।) शीघ्रम् । यथा, -- “अथाब्रवीत्तदा मत्स्यस्तानृषीन् प्रहसन् शनैः । अस्मिन् हिमवतः शृङ्गे नावं बध्नीत मारिचम् ॥” इति वनपर्व्वणि मात्स्योपाख्यानम् ॥ माचीपत्रं, क्ली, सुरपर्णम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ माजलः, पुं, (मा जलमित्यभिप्रायोऽस्य । वर्षण- वारिभ्योऽस्य पक्षयोर्भारजडत्त्वात् तथात्वम् ।) चासपक्षी । यथा, शब्दचन्द्रिकायाम् । “माजलश्चासकः कुब्जो विहारो बिन्दुरेखकः ।” माञ्जिष्ठं, क्ली, (मञ्जिष्ठया रक्तम् । “तेन रक्तं रागात् ।” ४ । २ । ४ । इत्यण् ।) लोहितवर्णः । (यथा, बृहत्संहितायाम् । ३० । १२ । “कल्माषबभ्रुकपिलाविचित्रमाञ्जिष्ठहरितशव- लाभाः ।” तद्वति, त्रि । इति हेमचन्द्रः ॥ माटाम्रकः, पुं, (माटाख्य आम्रः । तत्रः कन् ।) वृक्षभेदः । यथा, -- “वल्वङ्की कर्क्वठीर्व्वारुः सेटुमाटाम्रकौ समौ ।” इति भूरिप्रयोगः ॥ माठरः, पुं, सूर्य्यपार्श्वपरिवर्त्तिविशेषः । यथा, -- “माठरः पिङ्गलो दण्डश्चण्डांशोः पारि- पार्श्विकाः ।” इत्यमरः । १ । ३ । ३१ ॥

मठति निवसति सूर्य्यसमीपे माठरः मठ वास- मर्द्दयोः नाम्नीति अरण् मठरस्यापत्यं माठर इति स्वामी ॥ पिङ्गलवर्णत्वात् पिङ्गलः । दण्ड- कारित्वाद्दण्डः । इति स्वामी ॥ परितः पार्श्वे वर्त्तन्ते पारिपार्श्विकाः ढघे कादिति ष्णिकः । सूर्य्यः कारुणिकत्वाद्दैत्यानां वरं दास्यतीति धिया इन्द्रादयोऽष्टादशनामान्तरेण प्रच्छन्ना अस्य पार्श्वेषु स्थिताः । अत्र प्राधान्यात्त्रयो ऽभिहिताः । अत्र माठरनामा यमः । पिङ्गल- नामा वह्रिः । दण्डनामा शक्रः । तथाचागमः । “तत्र शक्रो वामपार्श्वे दण्डाख्यो दण्डनायकः । वह्निस्तु दक्षिणे पार्श्वे पिङ्गलो नामतश्च सः ॥ यमोऽपि दक्षिणे पार्श्वे ख्यातो माठरसंज्ञकः ।” एवमपरे हरगुहादयः कुल्माषपक्ष्यादिसंज्ञकाः पूर्ब्बद्वारादिषु स्थिताः । इति तट्टीकायां भरतः ॥ व्यासः । इति मेदिनी । रे, २०३ ॥ विप्रः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ५१० ॥ शौण्डिकः । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ माडः, पुं, वृक्षविशेषः । माडवेनौ इति कोकणे प्रसिद्धः । तत्पर्य्यायः । माडाद्रुमः २ दीर्घः ३ ध्वजवृक्षः ४ वितानकः ५ मद्यद्रुमः ६ । अस्य गुणाः । मोहकारित्वम् । श्रमहरत्वम् । श्लेष्म- कारकत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ माडवः, पुं, वर्णसङ्करजातिविशेषः । यथा, -- “लेटस्तीवरकन्यायां जनयामास षण्णरान् । माल्लं मल्लं माडवञ्च भडं कोलञ्च कन्दरम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते ब्रह्मखण्डे १० अध्यायः ॥ पुस्तकान्तरे माडवस्थाने मातर इति पाठः । कन्दरस्थाने कलन्दर इति पाठः ॥ माड्डुकः, पुं, (मड्डुकवादनं शिल्पमस्येति । “मड्डुकझर्झरादणन्यतरस्याम् ।” ४ । ४ । ५६ । इति अण् ।) माड्डुकिकः । मड्डुवादकः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ माढिः, स्त्री, (माहतीति । माह + “अन्येभ्यो- ऽपि दृश्यन्ते ।” उणा० ४ । १०५ । इति क्तिन् ।) देशभेदः । पत्रशिरा । इति रत्नकोषः ॥ दन्त- भेदः । इति केचित् । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ पत्रभङ्गम् । दैन्यप्रकाशनम् । इति मेदिनी । ढे, २ । शब्दरत्नावली च ॥ माढिर्दैन्यं पत्रशिरार्च्चा मूढस्तन्द्रिते जडे । इति हेमचन्द्रः । ४ । १९० ॥ माढी, स्त्री, (माढि + कृदिकारादिति ङीष ।) दन्तशिरा । इति शब्दरत्नावली ॥ माणकं, क्ली, (मीयते पूज्यते परिमीयते वेति । मान मा वा + घञ् । स्वार्थे कन् । निपातनाण्ण- त्वम् ।) कन्दविशेषः । माणकचु इति भाषा । अस्य गुणाः । स्वादुत्वम् । शीतत्वम् । गुरुत्वम् । शोथहरत्वम् । कटुत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ यथा सुश्रुते सूत्रस्थाने । ४६ अध्याये । “माणकं स्वादु शीतञ्च गुरु चापि प्रकी- र्त्तितम् ॥”) माणकः, पुं, (मान् + घञ् । ततः कन् निपातना- ण्णत्वञ्च ।) स्वनामख्यातवृक्षः । माणकचुगाछ

इति भाषा । तत्पर्य्यायः । स्थलपद्मः २ इति रत्नमाला ॥ माणः ३ बृहच्छदः ४ छत्रपत्रः ५ । इति केचित् ॥ (यथा, सुश्रुते सूत्रस्थाने ४७ अः । “स्थूलशूरणमाणकप्रभृतयः ॥”) माणवः, पुं, (मनोरपत्यं पुमान् । मनु + अपत्य- विवक्षायां अण् । “अपत्ये कुत्सिते मूढेमनोरौत्सर्गिकः स्मृतः । नकारस्य च मूर्द्धन्यस्तेन सिद्ध्यति माणवः ॥” ४ । १ । १६१ । इत्यत्र काशिका सूत्रवृत्तिः ।) मनुष्यः । बालकः । इति शब्दरत्नावली ॥ षोडशयष्टिकहारः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ३२४ । ४ ॥ माणवकः, पुं, (अल्पो मानवः । “अल्पे ।” ५ । ३ । ८५ । इति कन् ।) बालकः । स च षोडश- वर्षपर्य्यन्तप्रथमवयस्कः ॥ (यथा, श्रीभागवते । ८ । १९ । ३२ । “एष ते स्थानमैश्वर्य्यं श्रियं तेजोयशः श्रुतम् । दास्यत्याच्छिद्य शक्राय मायामाणवको हरिः ॥” माणवको बालः स इव ।) हारभेदः । स तु विंशतियष्टिकः । विशनरहार इति भाषा । इत्यमरभरतौ । २ । ६ । १०६ ॥ (बृहत्संहिता- मते तु षोडशयष्टिको हारः । यथा, तत्रैव । ८१ । ३३ । “द्धात्रिंशता गुच्छो विंशत्या कीर्त्तितोऽर्द्ध- गुच्छाख्यः । षोडषभिर्माणवको द्बादशभिश्चार्द्धमाणवकः ॥”) कुपुरुषः । इति मेदिनी । के, २०९ ॥ वटुः । इति हेमचन्द्रः ॥ माणवीनं, त्रि, माणवसम्बन्धि । माणवस्येदमित्यर्थे णीनप्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ (माणवाय हितं । “माणवचरकाभ्यां खञ् ।” ५ । १ । ११ । इति माणव + खञ् ।) माणव्यं, क्ली, शिशुसमूहः । इत्यमरः । ३ । २ । ४१ ॥ माणवानां समूहो माणव्यं विकारसंघेति ष्ण्यः । माणवो बालः मूर्द्धन्यमध्यः दन्त्यमध्य इत्येके । इति तट्टीकायां भरतः ॥ (माणवानां समूहः । “ब्राह्मणमाणवबाडवाद् यन् ।” ४ । २ । ४२ । इति यन् ।) माणिका, स्त्री, (माणक + टाप् अकारस्येत्वम् ।) अष्टपलपरिमाणम् । इति शब्दमाला ॥ माणिक्यं, क्ली, (मणिप्रकारः । मणि “+ स्थूलादिभ्यः प्रकारवचने कन् ।” ५ । ४ । ३ । इति प्रशं- सायां कन् । ततो मणिकमेवेति । मणिक + “चातुर्वर्णादीनामुपसंख्यानम् ।” ५ । १ । १२४ । इति वार्त्तिकबलात् ष्यञ् ।) रत्नविशेषः । माणिक् इति भाषा । तत्पर्य्यायः । शोण- रत्नम् २ रत्नराट् ३ रविरत्नकम् ४ शृङ्गारी ५ रङ्गमाणिक्यम् ६ तरुणम् ७ रत्ननामकम् ८ रागयुक् ९ पद्मरागः १० रत्नम् ११ शोणो- पलः १२ सौगन्धिकम् १३ लोहितकम् १४ कुरुबिन्दम् १५ । अस्य गुणाः । मधुरत्वम् ।

पृष्ठ ३/६९०

स्निग्धत्वम् । वातपित्तनाशित्वम् । रत्नप्रयोगे प्रधानत्वम् । परं रसायनकारित्वञ्च । तस्य लक्षणं यथा, -- “स्निग्धं गुरुगात्रयुतं दीप्तं स्वच्छं समाङ्गञ्च सुरङ्गदञ्च ॥” इति जात्यमाणिक्यं कल्याणं धारणात् कुरुते ॥ तस्य दोषो यथा, -- “द्बिच्छायमभ्रपिहितं कर्कशं शार्करिलं भिन्नं धूम्रञ्च । विरूपं रागविमलं लघुमाणिक्यं न धारये- द्धीमान् ॥” तस्य चतुर्विधा जातिर्यथा । “तद्रक्तं यदि पद्मरागमथ तत्पीतातिरक्तं द्विधा । जानीयात् कुरुबिन्दकं यदरुणं स्यादेषु सौग- न्धिकम् । तन्नीलं यदि नीलगन्धिकमिति ज्ञेयं चतुर्धा बुधैः माणिक्यं कषघर्षणेऽप्यविकलं रागेण जात्यं जगुः ॥ इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ मतान्तरे तस्य दोषा यथा, -- “माणिक्यस्य समाख्याता अष्टौ दोषा मुनीश्वरैः द्बिच्छायञ्च द्विरूपञ्च सम्भेदः कर्करन्तथा ॥ अशोभनं कोकिलञ्च जलं धूम्राभिधञ्च वै । गुणाश्चत्वार आख्याताश्छायाः षोडश कीर्त्तिताः ॥” छायास्तु पूर्ब्बोक्ता एव तास्तु पद्मरागशब्दे द्रष्टव्याः । “छायाद्वितयसम्बन्धाद्द्विच्छायं बन्धुनाशनम् । द्बिरूपं द्बिपदं तेन माणिक्येन पराभवः ॥ सम्मेदो भिन्नमित्युक्तं शस्त्रघातविधायकम् । कर्करं कर्करायुक्तं पशुबन्धुविनाशकृत् ॥ दुग्धेनेव समालिप्तमघनीपुटमुच्यते । अशोभनं समुद्दिष्टं माणिक्यं बहुदुःखकृत् ॥ मधुबिन्दुसमच्छायं कोकिलं परिकीर्त्तितम् । आयुर्लक्ष्मीयशो हन्ति सदोषं तन्न धारयेत् ॥ रागहीनं जलं प्रोक्तं धनधान्यापवादकृत् । धूम्रं धूमसमाकारं वैद्यतं भयमावहेत् ॥” तथा । “शोभाद्वितयवन्तो ये मणयः क्षतिकारकाः । उभयत्र पदं येषां तेन च स्यात् पराभवः ॥ भिन्नेन युद्धे मृत्युः स्यात् कर्करन्धननाशकृत् । दुग्धेनेव समालिप्तः पुटके यस्तु सम्भवेत् ॥ दुःखकृत् स समाख्यातो न नृपै रक्षणीयकः । भधुबिन्दुसमा शोभा कोकिलानां प्रकीर्त्तिता । तेषाञ्च बहुभेदाः स्युर्न ते धार्य्याः कदाचन ॥” अथ गुणाः । “गुरुत्वं स्निग्धता चैव वैमल्यमतिरक्तता ।” तथा च । “वर्णाधिकं गुरुत्वञ्च स्निग्धता च तथाच्छता । अर्च्चिष्मत्ता महत्ता च मणीनां गुणसंग्रहः ॥” फलम् । “ये कर्कराश्छिद्रमयोऽपदिग्धाः

प्रभाविमुक्ताः परुषा विवर्णाः । न ते प्रशस्ता मणयो भवन्ति समासतो जातिगुणैः समस्तैः ॥ दोषोपसृष्टं मणिमप्रबोधाद् बिभर्त्ति यः कश्चन कञ्चिदेकम् । तं बन्धुदुःखामयबन्धुवित्त- नाशादयो दोषगणा भजन्ते ॥ सपत्नमध्येऽपि कृताधिवासं प्रमादवृत्तावपि वर्त्तमानम् । न पद्मरागस्य महागुणस्य भर्त्तारमापत् समुपैति काचित् ॥ दोषोपसर्गप्रभवाश्च ये ते नोपद्रवास्तं समभिद्रवन्ति । गुणैः समुख्यैः सकलैरुपेतं यः पद्मरागं प्रयतो बिभर्त्ति ॥ बालार्ककरसंस्पर्शात् यः शिखां लोहितां वमेत् । रञ्जयेदाश्रमं वापि स महागुण उच्यते ॥ दुग्धे शतगुणे क्षिप्तो रञ्जयेद्यः समन्ततः । वमेच्छिखां लोहितां वा पद्मरागः स उत्तमः ॥ अन्धकारे महाघोरे यो न्यस्तः सन् महामणिः । प्रकाशयति सूर्य्याभः स श्रेष्ठः पद्मरागकः ॥ पद्मकोषे तु यो न्यस्तो विकाशयति तत्क्षणात् । पद्मरागवरो ह्येष देवानामपि दुर्लभः ॥ सर्व्वरिष्टप्रशमनाः सर्व्वसम्पत्तिदायकाः । चत्वारस्तु मयोद्दिष्टा गुणिनश्च यथोत्तरम् ॥ यो मणिर्दृश्यते दूराज्ज्वलदग्निसमच्छविः । वंशकान्तिः स विज्ञेयः सर्व्वसम्पत्तिदायकः ॥ पञ्चसप्तनवविंशतिरागः सम्बृतोऽपि सकलः खलु वस्त्रे । वर्जयेद्बमति वा करजालं उत्तरोत्तरमहागुणिनस्ते ॥ नीलीरसं दुग्धरसं जलं वा ये रञ्जयन्ति द्बिशतप्रमाणम् । ते ते यथापूर्ब्बमतिप्रशस्ताः सौभाग्यसम्पत्तिविधानदायकाः ॥ गुञ्जाफलप्रमाणस्तु दशसप्तत्रिगुञ्जकान् । पद्मरागस्तुलयति यथापूर्व्वं महागुणः ॥ क्रोष्टुकोलफलाकारो द्वादशाष्टाब्धिगुञ्जकान् । पद्मरागस्तुलयति यथापूर्ब्बं महागुणः ॥ वदरीफलतुल्यो यः स्वरदिग्वसुमासकः । तथा धात्रीफलत्रिंशत्विंशतिद्व्यष्टमासकः ॥ तथाक्षफलतुल्यो यो वह्निपक्षैकमासकः । ताम्बूलफलमानो यश्चतुस्त्रिद्विकतोलकः । विम्बीफलसमाकारो वसुषड्दशतोलकः ॥ अतःपरं प्रमाणेन मानेन च न लभ्यते । यदि लभ्येत पुण्येन तदा सिद्धिमवाप्नुयात् ॥ केचिच्चारतराः सन्ति जात्यानां प्रतिरूपकाः । विजातयः प्रयत्नेन सिद्धास्ता मूल्यमाहरेत् ॥ काङ्कलकाः सिंहलदेशोत्थमुक्तमालीयाः । श्रीपर्णिकाश्च सदृशा विजातयः पद्मरागाणाम् ॥ तुषोपसङ्गाद्दलनाभिधानं

मणिः स्वभावादपि तुम्बुरूत्थः । कार्ष्णात्तथा सिंहलदेशजातं मुक्ताभिधानं नभसः स्वभावात् । श्रीपर्णकं दीप्तिनिराकृतित्वा- द्विजातिलिङ्गाश्रयभेद एषः ॥ * ॥” तथा च । “स्नेहप्रदेहो मृदुता लघुत्वं विजातिलिङ्गं खलु सार्व्वजन्यम् । यः श्यामिकां पुष्यति पद्मरागो यो वा तुषाणामिव चूर्णमध्यः ॥ स्नेहप्रदिग्धो न च यो विभाति यो वा प्रमृज्यः प्रजहाति दीप्तिम् । आक्रान्तमूर्द्धा च तथाङ्गुलिभ्यां यः कालिकां पार्श्वगतां बिभर्त्ति ॥ संप्राप्य तार्क्ष्योऽपि कथं स्ववृत्तं बिभर्त्ति यः सर्व्वगुणानतीव । तुल्यप्रमाणस्य च तुल्यजाते- र्यो वा गुरुत्वेन भवेन्न तुल्यः । प्राप्यापि नानाकरदेशजातं ज्ञात्वा बुधो जातिगुणेन लक्षेत् ॥ अप्रणश्यति सन्देहे शिलायां परिघर्षयेत् । घृष्ट्वा योऽत्यन्तशोभावान् परिमाणं न मुञ्चति ॥ स ज्ञेयः शुद्धजातिस्तु ज्ञेयाश्चान्ये विजातयः । स्वजातकं संमुखेन विलिखेद्बा परस्पपरम् ॥ वज्रं वा कुरुबिन्दं वा विमुच्यान्योन्यकेन चेत् । न शक्यं लेखनं कर्त्तुं पद्मरागेन्द्रनीलयोः ॥ गुणोपपन्नेन सहावबन्धो मणिस्त्वजात्यो विगुणेन जातः । सुखं न कुर्य्यादपि कौस्तुभेन विद्वान् विजातिं न भृयाद्बुधस्तम् ॥ चण्डाल एकोऽपि तथाभिजातान् समेत्य दूरानपहन्ति यत्नात् । तथा मणीन् भूरिगुणोपपन्नान् शक्तोऽतिविद्रावयितुं विजातः ॥” * ॥ अथ मूल्यम् । “बालार्काभिमुखं कृत्वा दर्पणे धारयेन्मणिम् । तत्र कान्तिविभागेन च्छायाभागं विनिर्द्दिशेत् ॥ वज्रस्य यत्तण्डुलसंख्ययोक्तं मूल्यं समुन्मापितगौरवस्य । तत् पद्मरागस्य गुणान्वितस्य स्यान्माषकाख्यातुलितस्य मूल्यम् ॥ यन्मूल्यं पद्मरागस्य सगुणस्य प्रकीर्त्तितम् । तावन्मूल्यं तथा शुद्धे कुरुबिन्दे विधीयते ॥ सगुणे कुरुबिन्दे च यावन्मूल्यं प्रकीर्त्तितम् । तावन्मूल्यं चतुर्थांशहीनं स्याद्वै सुगन्धिके ॥ यावन्मूल्यं समाख्यातं वैश्यवर्णे च सूरिभिः । तावन्मूल्यचतुर्थांशं हीयते शूद्रजन्मनि ॥ पद्मरागः पणं यस्तु धत्ते लाक्षारसप्रभः । कार्षापणस्रहस्राणि त्रिंशन्मूल्यं लभेत सः ॥ इन्द्रगोपकसङ्काशः कर्षत्रयधृतो मणिः । द्वाविंशतिसहस्राणि तस्य मूल्यं विनिर्द्दिशेत् ॥ एकोनो नूयते यस्तु जवाकुसुमसन्निभः ।

पृष्ठ ३/६९१

कार्षापणसहस्राणि तस्य मूल्यं चतुर्द्दश ॥ बालादित्यद्युतिनिभः कर्षं यस्तु प्रतुल्यते । कार्षापणशतानान्तु मूल्यं सद्भिः प्रकीर्त्तितम् ॥ यस्तु दाडिमपुष्पाभः कर्षार्द्धेन तु सम्मितः । कार्षापणशतानान्तु विंशतिर्मूल्यमादिशेत् ॥ चत्वारो माषका यस्तु रक्तोत्पलदलप्रभः । मूल्यं तस्य विधातव्यं सूरिभिः शतपञ्चकम् ॥ द्बिमाषको यस्तु गुणैः सर्व्वैरेव समन्वितः । तस्य मूल्यं विधातव्यं द्विशतं तत्त्ववेदिभिः ॥ माषकैकमितो यस्तु पद्मरागो गुणान्वितः । शतैकसम्मितं वाच्यं मूल्यं रत्नविचक्षणैः ॥ अतो न्यूनप्रमाणास्तु पद्मरागा गुणोत्तराः । स्वर्णद्बिगुणमूल्येन मूल्यं तेषां प्रकल्पयेत् ॥ कार्षापणः समाख्यातः पुराणद्वयसम्मितः । अन्ये कुसुम्भपानीयमञ्जिष्ठोदकसन्निभाः ॥ काषाया इति विख्याताः स्फटिकप्रभावाश्च ते । तेषां दोषो गुणो वापि पद्मरागवदादिशेत् ॥ मूल्यमल्पन्तु विज्ञेयं धारणेऽल्पफलं तथा । ब्रह्मक्षत्त्रियवैश्यान्त्याश्चतुर्धा ये प्रकीर्त्तिताः ॥ चतुर्विधैर्नृपतिभिर्धार्य्याः सम्पत्तिहेतवे । अतोऽन्यथा धृतः कुर्य्याद्रोगशोकभयक्षयम् ॥” इति युक्तिकल्पतरुः ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । २६ । ४४ । “सोऽपि प्राप्तस्तदद्राक्षीन्माणिक्यस्तम्भभास्वरम् । सौवर्णभित्ति सङ्केतकेतनं सम्पदामिव ॥” कदलीविशेषः । तद्यथा, -- “माणिक्यमर्त्त्यामृतचम्पकाद्या भेदाः कदल्या बहवोऽपि सन्ति ।” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) माणिक्या, स्त्री, (माणिक्य + टाप् ।) ज्येष्ठी । तत्पर्य्यायः । मुषली २ गृहगोधिका ३ गृह- गोलिका ४ भित्तिका ५ पल्ली ६ कुड्यमत्स्यः ७ गृहोलिका ८ । इति हेमचन्द्रः । ४ । ३६४ ॥ माणिबन्धं, क्ली, (मणिबन्धे गिरौ भवम् । मणि- बन्ध + अण् ।) सैन्धवलवणम् । इत्यमरटीकायां स्वामी ॥ माणिमन्थं, क्ली, (मणिमन्थगिरौ भवम् । मणि- मन्थ + अण् ।) सिन्धुजलवणम् । इत्यमरः । २ । ९ । ४ ॥ (अस्य पर्य्यायः । “सैन्धवोऽस्त्री शीतशिवं माणिमन्थञ्च सिन्धु जम् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) मातङ्गः, पुं, (मतङ्गस्येदं । मतङ्गस्यापत्यं पुमान् वा । मतङ्ग + अण् ।) हस्ती । इत्यमरः । ३ । ३ । २१ ॥ (यथा, रामायणे । १ । ६ । २३ । “बिन्ध्यपर्व्वतजैर्मत्तैः पूर्णा हैमवतैरपि । मदान्वितैरतिवलैर्मातङ्गैः पर्व्वतोपमैः ॥”) अश्वत्थवृक्षः । किरातजातिविशेषः । इति तट्टीकायां मथुरेशः ॥ श्वपचः । इति मेदिनी । गे, ४७ ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । ७३ । २ । “सुदूरमन्वगायातं कार्य्याय कृतसंविदम् । सख्या दुर्गपिशाचेन मातङ्गपतिना युतम् ॥”) अर्हदुपासकविशेषः । इति हेमचन्द्रः । ४ । २८३ ।

मातङ्गमकरः, पुं, (मातङ्गाकारो मकरः ।) महा- मत्स्यभेदः । इति राजनिर्घण्टः ॥ मातङ्गी, स्त्री, (मतङ्गस्य मुनेरपत्यं स्त्री । मातङ्ग + अण् ङीष् ।) दशमहाविद्यान्तर्गतनवमविद्या । अथ मातङ्गीमन्त्रः । वामकेश्वरतन्त्रे । “अथ वक्ष्ये महादेवीं मातङ्गीं सर्व्वसिद्धिदाम् । अस्योपासनमात्रेण वाक्सिद्धिं लभते ध्रुवम् ॥ प्रणवञ्च ततो मायां कामबीजञ्च कूर्च्चकम् । मातङ्गी ङेयुता चास्त्रं वह्निजायावधिर्मनुः ॥ ऋषिः स्याद्दक्षिणामूर्त्तिर्विराट छब्दः प्रकी- र्त्तितम् । मातङ्गीदेवता देवी सर्व्वसिद्धिप्रदायिनी ॥ अङ्गन्यासकरन्यासौ कुर्य्यान्मन्त्री समाहितः । षड्दीर्घभाजा बीजेन प्रणवाद्येन कल्पयेत् ॥ षट्कोणाष्टदलं पद्मं लिखेद्यन्त्रं मनोरमम् । तत्र पूजा प्रकर्त्तव्या जवापुष्पेण मन्त्रवित् ॥ अष्टशक्तीश्चाष्टदले पूजयेत् सुसमाहितः । रतिः प्रीतिर्मनोभवा क्रिया श्रद्धा च शक्तयः ॥ अनङ्गकुसुमानङ्गमदना मदनालसा । इत्यष्टशक्तीः संपूज्य उपहारसमन्वितः ॥ ततो देवीं परां ध्यायेत् साधकः स्थिरमानसः ॥ श्यामाङ्गीं शशिशेखरां त्रिनयनां रत्नसिंहा- सनस्थिताम् । वैदैर्वाहुदण्डैरसिखेटकपाशाङ्कुशघराम् ॥ एवं ध्यात्वा महादेवीं गन्धपूष्पैर्मनोरमैः । नैवेद्यन्तु महादेव्यै पायसं शर्करान्वितम् ॥ पुरश्चरणकाले तु षट्सहस्रं मनुं जपेत् । तद्दशांशं हुनेदाज्यैः शर्करामधुभिः सह ॥ ब्रह्मवृक्षोद्भवैः काष्ठैः साधकः शक्तिभिः सह । एवं पुरष्क्रियां कृत्वा प्रयोगविधिमाचरेत् ॥ चतुष्पथे श्मशाने वा कलामध्ये च मान्त्रिकः । मत्स्यं मांसं पायसञ्च दद्याद्धूपञ्च गुग्गुलुम् ॥ रात्रियोगेन कर्त्तव्यं सदा पूर्णश्च साधक्ः । एवं प्रयोगमात्रेण कविता जायते ध्रुवम् ॥ अग्निस्तम्भं जलस्तम्भं वाक्स्तम्भं कारयेत् ध्रुवम् । मन्त्री जयति शत्रूंश्च तार्क्ष्यो भोगिकुलं यथा ॥ शास्त्रे वादे कवित्वे च बृहस्पतिरिवापरः । अनेनैव विधानेन मातङ्गी सिद्धिदायिनी ॥ नूनं तद्गृहमागत्य कुवेरैर्दीयते वसु । विना मत्स्यैर्विना मांसैर्नार्च्चयेत् परदेवताम् ॥” इति तन्त्रसारः ॥ मातरपितरौ, पुं, (माता च पिता च । “मातर पितरावुदीचाम् ।” ६ । ३ । ३२ । इत्यारङा- देशो मातृशब्दस्य निपात्यते ।) तातजनयित्र्यौ । नित्यद्विवचनान्तौ । इत्यमरः । २ । ६ । ३७ ॥ मातरिश्वा, पुं, (मातरि अन्तरीक्षे श्वयति वर्द्धते इति । यद्बा, मातरि जनन्यां श्वयति वर्द्धते सप्तसप्तकत्वादिति । श्वि + “श्वन् उक्ष- न्निति ।” उणा० १ । १५८ । इति कनिन् । नाम्नि सप्तम्या अलुक् । धातोरिकारलोपश्च निपातितः ।) वायुः । इत्यमरः । २ । ४ । ६४ । (यथा, ऋग्वेदे । १ । ९३ । ६ ।

“आन्यं दिवो मातरिश्वाजभारामथ्नादन्यं परिश्येनो अद्रेः ॥” “मातरिश्वा वायुः ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥ मातर्य्यन्तरिक्षे श्वसिति चेष्टते इति । श्वस् + कनिन् । अग्निभेदः । यथा, ऋगवेदे । ३ । २९ । ११ । “तनूनपादुच्यते गर्भं आसुरो नराशंसो भवति यद्विजायते । मातरिश्वा यदमिमीत मातरि वातस्य सर्गो अभवत् सरीमणि ॥” “यदाग्निररणीषु गर्भरूपतया वर्त्तते तदा तनू- नपान्नामको भवति यदान्तरिक्षे विद्योतते तदा मातरिश्वनामको भवति ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥) मातलिः, पुं, (मतं लातीति । ला + कः । पृषो- दरादित्वात् साधुः । मतलस्यापत्यं पुमानिति वा । मतल + “अत इञ् ।” ४ । १ । ९५ । इतीञ् ।) इन्द्रसारथिः । इत्यमरः । १ । १ । ३८ ॥ (यथा, महाभारते । ५ । ९७ । ११ । “मतस्त्रिलोकराजस्य मातलिर्नाम सारथिः । तस्यैकैव कुले कन्या रूपतो लोकविश्रुता ॥”) माता, [ऋ] स्त्री, मान्यते पूज्यते या सा । मान ङ पूजायां नाम्नीति डातृ इति भरतः ॥ (यद्बा, “नप्तृनेष्टृत्वष्टृहोतृपोतृभ्रातृजामातृमातृपितृ- दुहितृ ।” उणा० २ । ९६ । इति तृच् । निपातितश्च । स्वस्रादित्वाट्टाप् निषेधः ।) मा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । जनयित्री २ प्रसूः ३ जननी ४ । इत्यमरः । २ । ६ । २९ ॥ सवित्री ५ जनिः ६ जनी ७ जनित्री ८ अक्का ९ अम्बा १० अम्बिका ११ अम्बा- लिका १२ । इति शब्दरत्नावली ॥ मातृका १३ । इति जटाधरः ॥ * ॥ षोडशप्रकारा मातरो यथा, -- “स्तनदात्री गर्भधात्री भक्षदात्री गुरुप्रिया । अभीष्टदेवपत्नी च पितुः पत्नी च कन्यका ॥ सगर्भजा या भगिनी पुत्त्रपत्नी प्रियाप्रसूः । मातुर्माता पितुर्माता सोदरस्य प्रिया तथा ॥ मातुः पितुश्च भगिनी मातुलानी तथैव च । जनानां वेदविहिता मातरः षोडश स्मृताः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते गणपतिखण्डे कार्त्तिकेय- संवादे १५ अध्यायः ॥ तस्या गौरवं यथा, -- “जनको जन्मदातृत्वात् पालनाच्च पिता स्मृतः । गरीयान् जन्मदातुश्च योऽन्नदाता पिता मुने ॥ विनान्नान्नश्वरो देहो न नित्यः पितुरुद्भवः ॥ तयोः शतगुणे माता पूज्या मान्या च बन्दिता । गर्भधारणपोषाभ्यां सा च ताभ्यां गरीयसी ॥” इति तत्रैव ४० अध्यायः ॥ अपि च । “स गुरुर्यः क्रियाः कृत्वा वेदमस्मै प्रयच्छति । उपनीय ददद्बेदमाचार्य्यः स प्रकीर्त्तितः ॥ एकादश उपाध्याया ऋत्विग्यज्ञकृदुच्यते । एते मान्या यथापूर्ब्बमेभ्यो माता गरीयसी ॥” इति गारुडे ९४ अध्यायः ॥

पृष्ठ ३/६९२

अन्यच्च । “न पितुर्व्वचनं कार्य्यं यथा मातुः सुतेन हि । पिता च पतितस्त्याज्यो न माता सत्सुतेन हि । गर्भधारणपोषाद्धि ततो माता गरीयसी ॥ दशविप्रादुपाध्यायो गौरवेणातिरिच्यते । तेभ्यः पिता दशभ्यस्तु माता चैव गरीयसी । मातृतोऽन्यो न देवोऽस्ति तस्मात् पूज्या सदा सुतैः ॥ मातुश्च यद्धितं किञ्चित् कुरुते भक्तितः पूमान् । तद्धर्म्मं हि विजानीयादेवं धर्म्मविदो विदुः ॥” इति वह्निपुराणम् ॥ अपरञ्च । “गुरूणामपि सर्व्वेषां पूज्याः पञ्च विशेषतः । तेषामाद्यास्त्रयः श्रेष्ठास्तेषां माता सुपूजिता ॥ यो भावयति या सूते येन विद्योपदिश्यते । ज्येष्ठभ्राता च भर्त्ता च पञ्चैते गुरवः स्मृताः ॥ आत्मनः सर्व्वयत्नेन प्राणत्यागेन वा पुनः । पूजनीया विशेषेण पञ्चैते भूतिमिच्छता ॥ यावत् पिता च माता च द्वावेतौ निर्व्विकारिणौ । तावत् सर्व्वं परित्यज्य पुत्त्रः स्यात्तत्परायणः ॥ पिता माता च सुप्रीतौ स्यातां पुत्त्रगुणैर्यदि । स पुत्त्रः सकलं धर्म्मं प्राप्नुयात्तेन कर्म्मणा ॥ नास्ति मातृसमं दैवं नास्ति पितृसमो गुरुः । तयोः प्रत्युपकारोऽपि न कथञ्चन विद्यते ॥ तयोर्नित्यं प्रियं कुर्य्यात् कर्म्मणा मनसापि वा । न ताभ्यामननुज्ञातो धर्म्ममन्यं समाश्रयेत् ॥” इति कौर्म्मे उपविभागे ११ अध्यायः ॥ मातृशब्दसम्भाषया मातृतुल्यत्वम् यथा, -- “मातरित्येव शब्देन याञ्च संभाषते नरः । सा मातृतुल्या सत्येन धर्म्मः साक्षी सतामपि ॥ तया सहितशृङ्गारे कालसूत्रं प्रयाति सः । तत्र घोरे वसत्येव यावद्वै ब्रह्मणो वयः ॥ प्रायश्चित्तं पापिनश्च तस्य नैव श्रुतौ श्रुतम् ॥” इति ब्रह्यवैवर्त्ते ब्रह्मखण्डे १० अध्यायः ॥ शिवस्य परिवारविशेषः । स च असुरमारणे ब्रह्मादीनां स्वेदनिर्गतत्वात् अष्टशक्तिदेवता- रूपो यथा, -- “ब्राह्मी माहेश्वरी चैन्द्री वाराही वैष्णवी तथा । कौमारी चैव चामुण्डा चर्च्चिकेत्यष्ट मातरः ॥” सप्तविधोऽपि यथा, -- “ब्राह्मी च वैष्णवी चैन्द्री रौद्री वाराहिकी तथा । कौवेरी चैव कौमारी मातरः सप्त कीर्त्तिताः ॥” इत्यमरटीकायां भरतः ॥ गौर्य्यादिषोडशमातृकाः । यथा, -- “गौरी पद्मा शची मेधा सावित्री विजया जया । देवसेना स्वधा स्वाहा मातरो लोकमातरः ॥ शान्तिः पुष्टिर्धृतिस्तुष्टिरात्मदेवतया सह । आदौ विनायकः पूज्यो अन्ते च कुलदेवता ॥” इति श्राद्धतत्त्वे बह्वृचगृह्यपरिशिष्टम् ॥ वैष्णवपूज्या मातृगणा यथा, -- “यत्र मातृगणाः पूज्यास्तत्र ह्येताः प्रपूजयेत् ।

सदा भागवती पोर्णमासी पद्मान्तरङ्गिका ॥ गङ्गाकलिन्दतनयागोपीवृन्दावतीस्तथा । गायत्त्रीतुलसीवाणीपृथिवीगाश्च वैष्णवीः ॥ श्रीयशोदादेवहूतीदेवकीरोहिणीमुखाः । श्रीसीता द्रौपदी कुन्ती ह्यपरा या महर्षयः । रुक्मिण्याद्यास्तथा चाष्ट महिषीर्याश्च ता अपि ॥” इति पाद्मे उत्तरखण्डे ७८ अध्यायः ॥ सप्त मातरो यथा, -- “आदौ माता गुरोः पत्नी ब्राह्मणी राजपत्निका । गावी धात्री तथा पृथ्वी सप्तैता मातरःस्मृताः ॥” इति कैश्चित् पठितम् ॥ मातृतुल्या यथा । “मातृष्वसा मातुलानी पितृव्यस्त्री पितृष्वसा । श्वश्रूः पूर्ब्बजपत्नी च मातृतुल्याः प्रकीर्त्तिताः ॥” इति दायभागः ॥ गौः । भूमिः । इति मेदिनी । ते, ४३ ॥ (निरुक्ते च । ८ । ३ । “यदूर्द्धस्तिष्ठा द्रविणेह धत्ताद्यद्वा- क्षयो मातुरस्या उपस्थे ।” “मातुः अस्या पृथिव्याः ।” इति तट्टीकायां दुर्गाचार्य्यः ।) विभूतिः । इति शब्दरत्नावली ॥ लक्ष्मीः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ३२१ । रेवती । इत्यजयपालः ॥ आखुकर्णी । इन्द्रवारुणी । महाश्रावणी । जटा- मांसी । इति राजनिर्घण्टः ॥ परिमाणकर्त्तरि, त्रि । अस्मिन्नर्थे परिमाणार्थमाधातोः कर्त्तरि तृन्प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ (निर्म्माणकर्त्तरि च । यथा, ॠग्वेदे । १ । ६१ । ७ । “अस्येदु मातुः सवनेषु सद्योमहः ।” “मातुः वृष्टिद्वारेण सकलस्य जगतो निर्मातुः ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥) माता, स्त्री, (मान्यते पूज्यते इति । मान पूजायां + तन् ततष्टापि निपातनात् साधुः ।) जननी । यथा, ‘विश्वेश्वरीं विश्वमातां चण्डिकां प्रणमाम्यहम् ।’ इति शिवरहस्ये दुर्गास्तवदर्शनात् आबन्तोऽयं शब्दः ॥ मातापितरौ, पुं, (माता च पिता च । “आनङ् ॠतोद्बन्द्वे ।” ६ । ३ । २५ । इत्यानङादेशः ।) जननीजनकौ । तत्पर्य्यायः । पितरौ २ मातर- पितरौ ३ तातजनयित्र्यौ ४ । इत्यमरभरतौ । २ । ६ । ३७ ॥ नित्यद्बिवचनान्तोऽयम् ॥ (यथा, मनौ । ३ । १५७ ॥ “अकारणपरित्यक्ता मातापित्रोर्गुरोस्तथा ॥”) मातामहः, पुं, (मातुः पिता । “पितृव्यमातुल मातामहपितामहाः । ४ । २ । ३६ । इति डामहच् निपातितश्च ।) मातुः पिता । इत्य- मरः । २ । ६ । ३३ ॥ दौहित्रस्य मातामह- साधर्म्यं यथा, -- “आसीदङ्गो नृपश्रेष्ठो यज्ञशीलो दृढव्रतः । यजतः सुमहत्कालाद्वेण एकोऽभवत्ततः ॥ मृत्योः कन्या सुनीथा या मातुर्दुःशीलकारणात् । क्रूरा बुद्धिरभूत्तस्य जगतोऽस्यापि पीडने ॥ तपस्विनां कुले जाता ऋषीणाञ्च यशस्विनाम् ।

सगुणां निर्गुणां वापि यान्ति मातामहीं तनुम् ॥” इत्यग्निपुराणम् ॥ तन्मरणे त्रिरात्राशौचं यथा । मातामहानां मरणे त्रिरात्रं स्यादशौचकम् । इति शुद्धितत्त्वे कूर्म्मपुराणम् ॥ * ॥ दुहितृपर्य्यन्ताभावे तस्य श्राद्धे दौहित्रस्याधिकारो यथा, -- “मातामहानां दौहित्राः कुर्व्वन्त्यहनि चापरे । ते च तेषां प्रकुर्ब्बन्ति द्बितीयेऽहनि सर्व्वदा ॥” इति शुद्धितत्त्वम् । दुहितृपर्य्यन्ताभावे तस्य धने दौहित्रस्याधि- कारो यथा । तदभावे दौहित्रः । “पौत्त्रदौहित्रयोर्लोके विशेषो नास्ति धर्म्मतः । तयोर्हि मातापितरौ सम्भूतौ तस्य देहतः ॥” इति मनुवचने पौत्त्रतुल्याभिधानेन यथा पुत्त्राभावे पौत्त्रस्तथा दुहित्रभावे दौहित्रः । अतएव गोबिन्दराजधृतो विष्णुः । अपुत्त्रपौत्रे संसारे दौहित्रा धनमाप्नु युः । पूर्व्वेषां हि स्वधाकारे पौत्त्रदौहित्रकाः समाः ॥” इति दायतत्त्वम् ॥ मातामही, स्त्री, (मातामहस्य पत्नीति । “पुंयो- गादाख्यायाम् ।” ४ । १ । ४८ । इति + ङीष् ।) मातामहपत्नी । मातृमाता । आइ इति भाषा । यथा, -- “मातामही मातृमाता मातृतुल्या च पूजिता । प्रमातामहीति विज्ञाता प्रमातामहकामिनी । वृद्धप्रमातामही ज्ञेया तत्पितुः कामिनी तथा ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते ब्रह्मखण्डे १० अध्यायः ॥ तन्मरणे पक्षिण्यशौचं यथा, -- “मातुले श्वशुरे मित्रे गुरौ गुर्व्वङ्गनासु च । अशौचं पक्षिणीं रात्रिं मृता मातामही यदि ॥” इति शुद्धितत्त्वम् ॥ दुहितृपर्य्यन्ताभावे तच्छ्राद्धे दौहित्रस्याधि- कारो यथा । तदभावे दौहित्रः । प्रागुक्तब्रह्म- पुराणे तथादर्शनात् । “पौत्त्रदौहित्रयोलाके न विशेषोऽस्ति धर्म्मतः । तयोर्हि मातापितरौ सम्भूतौ तस्य देहतः ॥” इत्यनेन यथा पुत्त्राभावे पौत्त्रस्तथा दुहित्रभावे दौहित्रः । इति प्रागेवोक्तत्वात् । “मातुलो भागिनेयस्य स्वस्रीयो मातुलस्य च । श्वशुरस्य गुरोश्चैव सख्युर्म्मातामहस्य च ॥ एतेषाञ्चैव भार्य्याभ्यः स्वसुर्मातुः पितुस्तथा । पिण्डदानन्तु कर्त्तव्यमिति वेदविदां स्थितिः ॥” इति वृद्धशातातपवचनेन मातामह्याश्च साक्षा- द्दौहित्रेण पिण्डदानश्रुतेः धनाधिकारित्वाच्च । इति शुद्धितत्त्वम् ॥ * ॥ तस्या अयौतुकधने पौत्त्रपर्य्यन्ताभावे दौहित्राधिकारः । यौतुकधने तु पुत्त्रपर्य्यन्ताभावे दौहित्राधिकारो यथा । “दौहित्रोऽपि ह्यमुत्रैनं सन्तारयति पौत्त्रवत् ॥” इति मनुवचने दौहित्रे पौत्त्रधर्म्मातिदेशात् पुत्त्रेण परिणीतदुहितुर्बाधात् बाधकपुत्त्रेण बाध्यदुहितृपुत्त्रबाधस्य न्याय्यत्वात् । इति दाय- तत्त्वम् ॥ पुत्त्राभावे दौहित्रोऽधिकारी । पुत्त्रा-

पृष्ठ ३/६९३

धिकारात् प्राक्दुहित्रधिकारश्रुतेः तद्बाधिकाया दुहितुः पुत्त्रेण बाध्यपुत्त्रबाधस्यैव न्याय्यत्वात् । इति दायक्रमसंग्रहश्च ॥ माताली, स्त्री, (मातुः आली । पृषोदरादित्वात् ॠकारलोपः । यद्वा, माताया आली ।) मातुः सखी । इति शब्दमाला ॥ मातुलः, पुं, (मातुर्भ्राता । “पितृव्यमातुलेति ।” ४ । २ । ३६ । इति निपात्यते । तत्र “मातुर्डुलच् ।” इति वार्त्तिकात् डुलच् ।) मातृभ्राता । पितृश्यालकः । इत्यमरः । २ । ६ । ३१ । मामा इति भाषा ॥ तन्मरणे भागिनेयस्य पक्षिण्यशौचम् । यथा, शुद्धितत्त्वे । “मातुले पक्षिणीं रात्रिं शिष्यर्त्विग्वान्धवेषु च ।” स च मातामहपर्य्यन्तरहितस्य मृतस्य प्रेत- क्रियाद्यधिकारी । यथा, -- “मातुलो भागिनेयस्य स्वस्रीयो मातुलस्य च ।” इति शातातपीयपाठक्रमात् । इति शुद्धितत्त्वम् ॥ (मात्यते खार्य्यादिना मीयते । मात + बाहु- लकात् डुलच् ।) ब्रीहिभेदः । मदनद्रुमः । (मादयतीति । मद + णिच् + बाहुलकात् उलच् पृषोदराद् दस्य तकारत्वञ्च ।) धुस्तूरः । इति मेदिनी । ले, १२३ ॥ पर्य्यायो यथा, -- “धत्तूर धूर्त्त धुत्तूरा उन्मत्तः कनकाह्वयः । देवता कितवस्तूरी महामोहः शिवप्रियः । मातुलो मदनश्चास्य फले मातुलपुत्त्रकः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥ मा विद्यते तुला तुलना यस्य ।) सर्पविशेषः । इति हेमचन्द्रः । ३ । २१६ ॥ मातुलकः, पुं, (मातुल + स्वार्थे कन् ।) धुस्तूर- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (मातुलः । यथा, पञ्चतन्त्रे । १ । २४१ ॥ “सोऽपि तव मातुलको न समायातः ॥”) मातुलपुत्त्रकः, पुं, (मातुलस्य धुस्तूरस्य पुत्त्रकः ।) धुस्तूरफलम् । इत्यमरः । २ । ४ । ७८ ॥ (यथास्य पर्य्यायः । “मातुलो मदनश्चास्य फले मातुलपुत्त्रकः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) मातुलतनयः । इति मेदिनी । के, २३५ ॥ मातुला, स्त्री, (मातुल + टाप् । मातुलस्य स्त्री । “इन्द्रवरुणेति । ४ । १ । ४९ । ङीष् आनुक् च ।) मातुलपत्नी । इत्यमर- भरतौ । २ । ६ । ३० । मामी इति भाषा ॥ तन्मरणे पक्षिण्यशौचम् । यथा, -- मातुलानी, स्त्री, (मातुल + टाप् । मातुलस्य स्त्री । “इन्द्रवरुणेति । ४ । १ । ४९ । ङीष् आनुक् च ।) मातुलपत्नी । इत्यमर- भरतौ । २ । ६ । ३० । मामी इति भाषा ॥ तन्मरणे पक्षिण्यशौचम् । यथा, -- “श्वशुरयोर्भगिन्याञ्च मातुलान्याञ्च मातुले । पित्रोः स्वसरि तद्वच्च पक्षिणीं क्षपयेन्नि- शाम् ॥” इति शुद्धितत्त्वम् ॥ मातुलानी, स्त्री, (मा निषेधे तुलां नयति प्राप्नो- तीति । नी + क्विप् । ङीष् ।) कलायः । भङ्गा । इति मेदिनी । ने, २०३ ॥ (यथास्या पर्य्यायः । भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥

“भङ्गा गञ्जा मातुलानी मादीनि विजया जया ॥”) शणः । इति हेमचन्द्रः । ४ । २४५ ॥ प्रियङ्गु- वृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ मातुलाहिः, पुं, (मा तुल्यतेऽसौ इति । तुल + मूलविभुजादित्वात् कः । मातुलश्चासौ अहिश्च ।) सर्पविशेषः । मालुया साप इति फेयुयाटी इति च भाषा । अयं खट्वाकृतिः आयतदेहः दीर्घ- लाङ्गूलः चतुष्पात् । इति मधुमाधवादयः ॥ तत्पर्य्यायः । मालुधानः २ । इत्यमरः । १ । ८ । ३ ॥ मातुली, स्त्री, (मातुलस्य स्त्री । “मातुल + इन्द्र- वरुणभवेति ।” ४ । १ । ४९ । इति ङीष् “मातु- लोपाध्याययोरानुग् वा ।” इति वार्त्तिकोक्तेः पक्षे आनुगभावः ।) मातुलपत्नी । इत्यमरः । २ । ६ । ३० ॥ भङ्गा इति शब्दचन्द्रिका ॥ मातुलुङ्गः, पुं, (मा न तुलं गच्छतीति । गम + डः । पृषोदरादित्वात् अकारस्योकारः मुम्च ।) बीजपूरः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (यथा, सुश्रुते उत्तरतन्त्रे ३९ अध्याये । “केशरं मातुलुङ्गस्य मधुसैन्धवसंयुतम् । शर्करादाडिमाभ्यां वा द्राक्षाखज्जूरयोस्तथा ॥” (तथास्य पर्य्यायः । “बीजपूरो मातुलुङ्गः सुफलः फलपूरकः । लुङ्गुषः पूरकः पूरो बीजपूर्णोऽम्बुकेशरः ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् । तथास्य गुणाः । स्यान्मातुलुङ्गः कफवातहन्ता हन्ता कृमीणां जठरामयघ्नः । स दोषरक्तादिविकारपित्त- सन्दीपनः शूलविकारहारी ॥ श्वासकासारुचिहरं तृष्णाघ्नं कण्ठशोधनम् । दीपनं लघु रुच्यञ्च मातुलुङ्गमुदाहृतम् ॥ त्वक्तिक्ता दुर्ज्जराति स्यात् कृमिवातकफा- पहा । स्वादु शीता गुरुः स्रिग्धा त्वङ्मांसं वात- पित्तजित् ॥ मेध्यं शूलानिलच्छर्द्दिकफारोचकनाशनम् । दीपनं लघु संग्राहि गुल्मार्शोघ्नन्तु केशरम् ॥ हृद्यं वर्णकरं रुच्यं रक्तमांसबलप्रदम् । शूला जीर्णादिरोगेषु मन्दाग्नौ कफमारुते ॥ अरुचिश्वासकासेषु स्वरसोऽस्योपदिश्यते । रसोऽतिमधुरो हृद्यो वीर्य्यपित्तानिलापहा ॥ कफकृद्दुर्ज्जरः पाके मातुलुङ्गस्य कल्ककः । तिक्तं पुष्पन्तु बीजञ्च गुल्मनुत्स्यात्तथाषरम् ॥” इति हारीते प्रथमे स्थाने दशमेऽध्याये ॥ “त्वक्तिक्ता कटुका स्निग्धा मातुलुङ्गस्य वातजित् । वृंहणं मधुरं मांसं वातपित्तहरं गुरु ॥ लघु तत्केसरं श्वासकासहिक्कामदात्ययान् । आस्यशोषानिलश्लेष्मविबन्धच्छर्द्यरोचकान् ॥ गुल्मोदरार्शः शूलानि मन्दाग्नित्वञ्च नाशयेत् ॥” इति च वाभटे सूत्रस्थाने षष्ठेऽध्याये ॥)

मातुलुङ्गकः, पुं, (मातुलुङ्ग + संज्ञायां स्वार्थे वा कन् ।) छोलङ्गवृक्षः । तत्पर्य्यायः । फलपूरः २ बीजपूरः ३ रुचकः ४ । इत्यमरः । २ । ४ । ७८ ॥ मातुलुङ्गः ५ श्वफलः ६ फलपूरकः ७ लुङ्गुषः ८ पूरकः ९ पूरः १० बीजपूर्णः ११ अम्बुकेशरः १२ छोलङ्गः १३ । इति रत्नमाला ॥ अस्य गुणाः । हृद्यत्वम् । अम्लत्वम् । लघुत्वम् । अग्निदीपनत्वम् । आध्मानगुल्मप्लीहहृद्रोगो- दावर्त्तनाशित्वम् । विबन्धहिक्काशूलच्छर्दिरोगे प्रशस्तत्वञ्च । अस्य त्वग्गुणाः । तिक्तत्वम् । दुर्ज्जरत्वम् । कफवातनाशित्वम् । विगतरस- त्वञ्च । तन्मांसगुणाः । स्वादुत्वम् । शीतत्वम् । गुरुत्वम् । वायुपित्तनाशित्वञ्च । इति राज- वल्लभः ॥ मातुलुङ्गा, स्त्री, (मातुलुङ्ग + टाप् ।) मधु- कुक्कुटी । यथा, -- “मातुलुङ्गा सुगन्धान्या गिरिजा पूतिपुष्पिका । अत्यम्ला देवदूती च सा क्वचिन्मधुकुक्कुटी ॥” इति रत्नमाला ॥ मातुलुङ्गिका, स्त्री, (मातुलुङ्ग + संज्ञायां कन् । टाप् अकारस्येत्वम् ।) वनबीजपूरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ मातृकच्छिदः, पुं, (मातुः कं शिरश्छिनत्तीति । छिद + कः । पित्रादेशात् मातृशिरश्छेदनादस्य तथात्वम् ।) परशुरामः । इति केचित् ॥ मातृका, स्त्री, (मातेव । मातृ + “इवे प्रतिकृतौ ।” ५ । ३ । ९६ । इति कन् टाप् ।) धातृका ॥ (यथा, बृहत्संहितायाम् । ४३ । ६६ । “रज्जूत्सङ्गच्छेदने बालपीडा राज्ञो मातुः पीडनं मातृकायाः ॥” मातैव । मातृ + स्वार्थे कन् ।) माता । देवीभेदः । वर्णमाला । इति मेदिनी । के, १३८ ॥ करणम् । स्वरः । उपमाता । इति हेमचन्द्रः । मातृकागणोत्पत्तिर्यथा, -- “तत्र देवोऽप्यसौ दैत्यं त्रिशुलेनाहनद्भृशम् । तस्याहतस्य यद्रक्तमपतद्भूतले किल ॥ तत्रान्धका असंख्याता बभूबुरपरे भृशम् । तद्दृष्ट्वा महदाश्चर्य्यं रुद्रः शूलेऽन्धकं मृघे ॥ गृहीत्वा त्रिशिखाग्रेण ननर्त्त परभेश्वरः । इतरेऽप्यन्धकाः सर्व्वे चक्रेण परमेष्ठिना ॥ नारायणेन निहतास्तत्र येऽन्ये समुत्थिताः । असृग्धारास्तुषारैस्तु शूलप्रोतस्य चासकृत् ॥ अनारतं समुत्तस्थुः स्वतो रुद्रो रुषान्वितः । तस्य क्रोधेन महता मुखाज्ज्वाला विनिर्ययौ ॥ तद्रूपधारिणीं देवीं यान्तीं योगीश्वरीं विदुः । स्वरूपधारिणी चान्या विष्णुनापि विनिर्म्मिता ॥ ब्रह्मणा कार्त्तिकेयेन इन्द्रेण च यमेन च । वाराहेण च देवेन विष्णुना परमेष्ठिना ॥ पातालोद्धरणं रूपं तस्या देव्या विनिर्ममे । माहेश्वरी च माहेन्द्री इत्येता अष्ट मातरः ॥ कारणं यस्य यत् प्रोक्तं क्षेत्रज्ञेनावधारितम् ॥ शरीरादेव नाना तु तदिदं कीर्त्तितं मया ।

पृष्ठ ३/६९४

कामः क्रोधस्तथा लोभो मदो मोहाऽथ पञ्चमः ॥ मात्सर्य्यं षष्ठमित्याहुः पैशुन्यं सप्तमं तथा ॥ अनसूयाष्टमी ज्ञेया इत्येता अष्ट मातरः ॥ कामं योगीश्वरीं विद्धि क्रोधं माहेश्वरीं तथा ॥ लोभस्तु वैष्णवी प्रोक्ता ब्रह्माणी मद एव च । मोहः स्वयन्तु कौमारी मात्सर्य्यं चैन्द्रजां विदुः ॥ यामी दण्डधरा देवी पैशुन्यं स्वयमेव च । अनुसूया वराहाख्या इत्येताः परिकीर्त्तिताः ॥ कामादिगण एषोऽयं शरीरं परिकीर्त्तितम् । जग्राह मूर्त्तिन्तु यथा तथा ते कीर्त्तितं मया ॥ एताभिर्देवताभिश्च तस्य रक्ते तु शोषिते । क्षयं गतासुरी माया स च सिद्धोऽन्धकोऽभवत् ॥ एतत्ते सर्व्वमाख्यातमात्मविद्यामृतं मया । य एतच्छृणुयान्नित्यं मातॄणामुद्भवं शुभम् ॥ तस्य ताः सर्व्वदा रक्षां कुर्व्वन्त्यनुदिनं नृप ! । येनैतत् पट्यते जन्म मातॄणां पुरुषोत्तम ! ॥ स धन्यः सर्व्वदा लोके शिवलोकञ्च गच्छति । तासाञ्च ब्रह्मणा दत्ता अष्टमी तिथिरुत्तमा ॥ एताः संपूजयेद्भक्त्या बिल्वाहारो नरः सदा । तस्य ताः परितुष्टास्थ क्षेमारोग्यं ददन्ति च ॥” इत्यादि वाराहपुराणे कामादिमातृगणोत्पत्ति- र्नामाध्यायः ॥ अपि च । “ब्रह्मेशगुहविष्णूनां तथेन्द्रस्य च शक्तयः । शरीरेभ्यो विनिष्क्रम्य तद्रूपैश्चण्डिकां ययुः ॥ यस्य देवस्य यद्रूपं यथाभूषणवाहनम् । तद्बदेव हि तच्छक्तिरसुरान् योद्धुमाययौ ॥ हंसयुक्तविमानाग्रे साक्षसूत्रकमण्डलुः । आयाता ब्रह्मणः शक्तिर्ब्रह्माणी साभिधीयते ॥ माहेश्वरी वृषारूढा त्रिशूलवरधारिणी । महाहिबलया प्राप्ता चन्द्ररेखाविभूषणा ॥ कौमारी शक्तिहस्ता च मयूरवरवाहना । योद्धुमम्याययौ दैत्यानम्बिका गुहरूपिणी ॥ तथैव वैष्णवी शक्तिर्गरुडोपरि संस्थिता । शङ्खचक्रगदाशार्ङ्गखड्गहस्ताभ्युपाययौ ॥ यज्ञवाराहमतुलं रूपं या बिभ्रतो हरेः । शक्तिः साप्याययौ तत्र वाराहीं बिभ्रती तनुम् ॥ नारसिंही नृसिंहस्य बिभ्रती सदृशं वपुः । प्राप्ता तत्र शटाक्षेपक्षिप्तनक्षत्रसंहतिः ॥ बज्रहस्ता तथैवैन्द्री गजराजोपरिस्थिता । प्राप्ता सहस्रनयना यथा शक्रस्तथैव सा ॥ ततः परिवृतस्ताभिरीशानो देवशक्तिभिः । हन्यन्तामसुराः शीघ्रं मम प्रीत्याह चण्डिकाम् ॥ ततो देवीशरीरात्तु विनिष्क्रान्तातिभीषणा । चण्डिका शक्तिरत्युग्रा शिवाशतनिनादिनी ॥” इति मार्कण्डेयपुराणम् ॥ मातृवर्गो यथा, -- “गुरोः पत्नी राजपत्नी विप्रपत्नी च या सती । पत्नी च भ्रातृसुतयोर्मित्रपत्नी च तत्प्रसूः ॥ प्रसूः पित्रोस्तयोर्भ्रातुः पत्नी श्वश्रूः स्वकन्यका । जननी तत्सपत्नी च भगिनी सुरभी तथा ॥ स्वामीष्टसुरपत्नी च धात्री कान्ताप्रदायिका ।

गर्भधात्रीस्वनाम्नी च भयात्त्रातुश्च कामिनी ॥ एता वेदप्रणीताश्च सर्व्वेषां मातरः स्मृताः । एतास्वपि च सर्व्वासु न्यूनता नास्ति कासु च ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे २५ अध्यायः ॥ षोडश मातरो यथा, -- “गुरुपत्नी राजपत्नी देवपत्नी तथा वधूः । पित्रोः स्वसा शिष्यपत्नी भृत्यपत्नी च मातुली ॥ पितृपत्नी म्रातृपत्नी श्वश्रूश्च भगिनीसुता । गर्भधात्रीष्टदेवी च पुंसः षोडश मातरः ॥” इति तत्रैव ५९ अध्यायः ॥ अथ मातृकान्यासः । भगवानुवाच । “मातृकान्यासमधुना शृणु वेतालभैरव ! । येन देवत्वमायाति नरोऽपि विहितेन वै ॥ वाग्ब्रह्माणीमुखा देव्यो मातृकाः परि- कीर्त्तिताः । तासां मन्त्राणि सर्व्वाणि व्यञ्जनानि स्वरास्तथा ॥ चन्द्रबिन्दुप्रयुक्तानि सर्व्वकामप्रदानि च । ऋषिस्तु मातृमन्त्राणां ब्रह्मैव परिकीर्त्तितः ॥ प्रोक्ता छन्दस्तु गायत्त्री देवता च सरस्वती । शरीरशुद्धिप्रमुखसर्व्वकामार्थसाधने ॥ विनियोगः समुद्दिष्टो मन्त्राणां न्यूनपूरणे । अकारेण समं कादिवर्गो यः प्रथमः स्मृतः ॥ तैश्चन्द्रबिन्दुसंयुक्तेस्तत्रस्थैरक्षरैर्बहिः । आकारञ्च तथोच्चार्य्य अङ्गुष्ठाभ्यां नमस्तथा । प्रथमं मातृकामन्त्रमङ्गुष्ठद्बयतो न्यसेत् ॥ परे वर्गाः स्वरैः सार्द्ध ये वान्ये न्यासकर्म्मणि । ते सर्व्वे चन्द्रबिन्दुभ्यां युक्ताः कार्य्यास्तु सर्व्वतः ॥ ह्रस्वेकारश्च वर्गेण दीर्घेकारान्तगेन तु । तर्जन्योर्विन्यसेत् सम्यक् स्वाहान्ते न तु पूर्ब्बवत् ॥ ह्रस्वोकारष्टवर्गेण दीर्घोकारान्तगेन तु । मध्यमायुगले सम्यक् वषडन्तेन विन्यसेत् ॥ एकारादितवर्गान्त ऐकारान्तेन चैव हुम् । न्यसेदनामिकायुग्मे नियतं तत्र भैरव ! ॥ ओकारादिपवर्गन्तु औकारान्तेन शेषितम् । वौषडन्तं कनिष्ठायां विन्यसेत् कार्य्यसिद्धये ॥ अंकारादियकारादिवर्गेण क्षान्तकेन च । अः इत्यन्तेन तलयोर्विन्यसेत् पाणिपृष्ठयोः ॥ वषट्कारं शेषभागे मन्त्रन्यासे नियोजयेत् । हृदयादिषडङ्गेषु पूर्ब्बवत् क्रमतो न्यसेत् ॥ अङ्गुष्ठाद्युक्तवर्गैस्तु क्रमात् षड्भिस्तथाविधैः । पुनस्तथा पादजानुसक्थिगुह्ये तु पार्श्वयोः । वस्तौ च विन्यसेन्मन्त्रान् क्रमात् पूर्ब्बवदक्षरैः ॥ बाह्वोः पाण्योस्तथा कण्ठे नाभौ च जठरे तथा । स्तनयोरपि विन्यासं तथा षड्भिः समाचरेत् ॥ वक्त्रे च चिवुके गण्डे कर्णयोश्च ललाटके । असे कक्षे च षड्वर्गैः पूर्ब्बवन्न्यासमाचरेत् ॥ रोमकूपे ब्रह्मरन्ध्रे गुदे जङ्घायुगे तथा । नखेषु पादपार्ष्ण्योश्च तथा पूर्ब्बवदाचरेत् ॥ एवन्तु मातृकान्यासं यः कुर्य्यान्नरसत्तमः । स धर्म्मयज्ञे पूजासु पूतो योग्यश्च जायते ॥

नातः परतरं मन्त्रं विद्यते क्वचिदेव हि । यः सर्व्वकामदं पुण्यं चतुर्व्वर्गफलप्रदम् ॥ वाग्देवतां हृदि ध्यात्वा मूर्द्ध्नि सर्व्वाक्षराणि च ॥ त्रिधा च मातृकामन्त्रैः संक्रमैश्च पिबेज्जलम् । स वाग्मी पण्डितो धीमान् जायते च वरः कविः ॥ चन्द्रबिन्दुसमायुक्तान् स्वरान् पूर्ब्बान् पठेद्बुधः । व्यञ्जनानि च सर्व्वाणि केवलानि पठेत्ततः ॥ अकारादिक्षकारान्तान्येवं श्वासैस्तु पूर्ब्बकैः । जलं करतले गृह्य पठित्वाक्षरसंघकम् ॥ अभिमन्त्र्य तु तत्तोयं प्रथमं पूरकैः पिबेत् । कुम्भकेन द्वितीयन्तु तृतीयन्त्वथ रेचकैः ॥ एवं सकृत्त्रिवारन्तु पीत्वा तोयं विचक्षणः । दृढाङ्गः पण्डितो भूयात् पुत्त्रपौत्त्रसमन्वितः ॥ त्रिसन्ध्यमथ पीत्वैव मातृकामन्त्रमन्त्रितम् । तोयं कवित्वमाप्नोति सर्व्वान् कामांस्तथैव च ॥ सततं कुरुते यस्तु मातृकामन्त्रमन्त्रितम् । तोयपानं महाभागः पूरकस्तम्भरेचकैः ॥ स सर्व्वकामान् संप्राप्य पुत्त्रपौत्त्रसमृद्धिमान् । भूत्वा महाकविर्लोके बलवान् सत्यविक्रमः ॥ सर्व्वत्र वल्लभो भूत्वा चान्ते मोक्षमवाप्नुयात् । राजानमथवा राजभार्य्यां पुत्त्रमथापि वा ॥ वशीकरोति न चिरात् मातृकामन्त्रपालकः । न्यासक्रमे क्रमः प्रोक्तो वर्गक्रम इहैव तु ॥ अक्षराणां क्रमेणाथ तोयपानं समाचरेत् । ये ये मन्त्रा देवतानामृषीणामथ रक्षसाम् ॥ ते मन्त्रा मातृकामन्त्रे नित्यमेव प्रतिष्ठिताः । सर्व्वमन्त्रमयश्चायं सर्व्वदेवमयस्तथा ॥ चतुर्व्वर्गप्रदश्चायं मातृकामन्त्र उच्यते । इति ते कथितः पुत्त्र ! मातृकान्यास उत्तमः ॥” इति श्रीकालिकापुराणे मातृकान्यासः ७६ अः ॥ अथ तस्य प्रयोगः । अस्य मातृकामन्त्रस्य ब्रह्मा ऋषिर्गायत्त्रीच्छन्दो मातृकासरस्वती देवता हलो बीजानि स्वराः शक्तयो मातृकान्यासे विनियोगः । शिरसि ॐ ब्रह्मणे ऋषये नमः । मुखे ॐ मायत्त्रीच्छन्दसे नमः । हृदि ॐ मातृकासरस्वत्यै देवतायै नमः । गुह्ये ॐ व्यञ्जनेभ्यो बीजेभ्यो नमः । पादयोः ॐ स्वरेभ्यः शक्तिभ्यो नमः । तथा च ज्ञानार्णवे । “मातृकां शृणु देवेशि ! न्यसेत् पापनिकृन्त- नीम् । ऋषिब्रह्मास्य मन्त्रस्य गायत्त्रीच्छन्द उच्यते ॥ देवता मातृकादेवी ब्रीजं व्यञ्जनसञ्चयम् । शक्तयस्तु स्वरा देवि ! षडङ्गन्यासमाचरेत् ॥” ततः षडङ्गन्यासौ । अं कं खं गं घं ङं आं अङ्गुष्ठाभ्यां नमः । इं चं छं जं झं ञं ईं तर्जनीभ्यां स्वाहा । उं टं ठं डं ढं णं ऊं मध्यमाभ्यां वषट् । एं तं थं दं धं नं ऐं अना- मिकाभ्यां हुम् । ॐ पं फं बं भं मं औं कनि- ष्ठाभ्यां वौषट् । अं यं रं लं वं शं षं सं हं लं

पृष्ठ ३/६९५

क्षं अः करतलपृष्ठाभ्यां फट् । एवं हृदयादिषु । अं कं ५ आं हृदयाय नमः । इत्यादि । तथा च ज्ञानार्णवे । “अं आं मध्ये कवर्गन्तु इं ईं मध्ये चवर्गकम् । उं ऊं मध्ये टवर्गन्तु एं ऐं मध्ये तवर्गकम् ॥ ॐ औं मध्ये पवर्गन्तु बिन्दुयुक्तं न्यसेत् प्रिये ! । अनुस्वारविसर्गान्तर्यशवर्गौ सलक्षकौ ॥ हृदयञ्च शिरो देवि ! शिखा कवचकं तथा । नेत्रमन्त्रं न्यसेत् ङेऽन्तं नमः स्वाहा क्रमेण तु ॥ वषट् हुं वौषडन्तञ्च फडन्तं योजयेत् प्रिये ! । षडङ्गोऽयं मातृकायाः सर्व्वपापहरः स्मृतः ॥ * ॥ अथान्तर्मातृकान्यासः । अकारादिषोडशस्वरान् सबिन्दून् षोडशदल- कमले कण्ठमूले न्यसेत् । ककारादिद्बादश- वर्णान् सबिन्दून् द्बादशदलकमले हृदये न्यसेत् । डकारादिदशवर्णान् सबिन्दून् दशदलकमले नाभौ न्यसेत् । वकारादिषड्वर्णान् सबिन्दून् षड्दलकमले लिङ्गमूले न्यसेत् । वकारादि- चतुरो वर्णान् सबिन्दून् चतुर्दलकमले मूला- धारे न्यसेत् । हक्षवर्णद्वयं सबिन्दुं द्विदलपद्म- भ्रूमध्ये न्यसेत् । तथा च ज्ञानार्णवे । “द्ब्यष्टपत्राम्बुजे कण्ठे स्वरान् षोडष विन्यसेत् । द्वादशच्छदहृत्पद्मे कादीन् द्वादश विन्यसेत् ॥ दशपत्राम्बुजे नाभौ डकारादीन्न्यसेद्दश । षट्पत्रमध्ये लिङ्गस्थे बकारादीन्न्यसेच्च षट् ॥ आधारे चतुरो वर्णान्न्यसेद्बादीन् चतुर्द्दले । हक्षौ भ्रूमध्यगे पद्मे द्विदले विन्यसेत् प्रिये ! ॥” अगस्त्यसहितायाम् । “एकैकवर्णमेकैकपत्रान्ते विन्यसेत् प्रिये ! । एवमन्तः प्रविन्यस्य मनसातो बहिर्न्यसेत् ॥” * ॥ वैष्णवे तु । एकैकवर्णमुच्चार्य्य मूलाधाराच्छिरोऽन्तकम् । नमोऽन्तमिति विन्यास आन्तरः परिकीर्त्तितः ॥ अथान्तर्मातृकान्यासो मूलाधारे चतुर्द्दले । सुवर्णाभे व श ष स चतुर्व्वर्गविभूषिते ॥ षड्दले वैद्युतनिभे स्वाधिष्ठानेऽनलत्विषि । ब भ मैर्य ब लैर्युक्ते वर्णैः षड् भिश्च मुव्रते ! ॥ मणिपूरे दशदले नीलजीमूतसन्निभे । डादिफान्तदलैर्युक्ते बिन्दूद्भासितमस्तकैः ॥ अनाहते द्वादशारे प्रवालरुचिसन्निभे । कादिठान्तदलैर्युक्ते योगिनां हृदयङ्गमे ॥ विशुद्वे षोडदशदले धूम्राभे स्वरभूषिते । आज्ञाचक्रे तु चन्द्राभे द्बिदले हक्षलाञ्छिते ॥ सहस्रारे हिमनिभे सर्व्ववर्णविभूषिते । अकथादित्रिरेखात्म ह ल क्ष त्रयभूषिते ॥ तन्मध्ये परबिन्दुञ्च सृष्टिस्थितिलयात्मकम् । एवं समाहितमना ध्यायेन्न्यासोऽयमान्तरः ॥” ततो वाह्यमातृकाध्यानम् । “पञ्चाशल्लिपिभिर्विभक्तमुखदोःपन्मध्यवक्षःस्थलां भास्व मौलिनिबद्धचन्द्रशकलामापीनतुङ्गस्तनीम् । मुद्रामक्षगुणं सुधाढ्यकलसं विद्याञ्च हस्ता- स्वुजै-

र्बिभ्राणां विशदप्रभां त्रिनयनां वाग्देवता- माश्रये ॥” एवं ध्यात्वा न्यसेत् । तत्राङ्गुलिनियमस्तन्त्रे । “ललाटेऽनामिकामध्ये विन्यसेम्मुखपङ्कजे । तर्जनीमध्यमानामा वृद्धानामे च नेत्रयोः ॥ अङ्गुष्ठं कर्णयोर्न्यस्य कनिष्ठाङ्गुष्ठकौ नसोः । मध्यास्तिस्रो गण्डयोश्च मध्यमाञ्चोष्ठयोर्न्यसेत् ॥ अनामां दन्तयोर्नस्य मध्यमामुत्तमाङ्गके । मुखेऽनामां मध्यमाञ्च हस्तपादे च पार्श्वयोः ॥ कनिष्ठानामिकामध्यास्तास्तु पृष्ठे च विन्यसेत् । ताः साङ्गुष्ठा नाभिदेशे सर्व्वाः कुक्षौ च विन्यसेत् ॥ हृदये च तलं सर्व्वं अंसयोश्च ककुत्स्थले । हृत्पूर्व्वं हस्तपत्कुक्षि मुखेषु तलमेव च ॥ एतास्तु मातृकामुद्राः क्रमेण परिकोर्त्तिताः । अज्ञात्वा विन्यसेद्यस्तु न्यासः स्यात्तस्य निष्फलः ॥” गौतमीये । “ललाटमुखबृत्ताक्षिश्रुतिघ्राणेषु गण्डयोः । ओष्ठदन्तोत्तमाङ्गास्यदोः पत्सन्ध्यग्रकेषु च ॥ पाश्वयोः पृष्ठतो नाभौ जठरे हृदयेऽसके । ककुद्यंसे च हृत्पूर्ब्बं पाणिपादयुगे तथा । जठराननयोर्न्यस्येन्मातृकार्णान् यथाक्रमात् ॥” तद्यथा । अं नमो ललाटे । आं नमो मुख- वृत्ते । इं ईं चक्षुषोः । उं ऊं कर्णयोः । ऋं ॠं नसोः । ऌं ॡं गण्डयोः । एं ओष्ठे । ऐं अधरे । ओं ऊर्द्ध्वदन्ते औं अधोदन्ते । अं ब्रह्मरन्ध्रे । अः सुखे । कं दक्षबाहुमूले । खं कुर्परे । गं मणिबन्धे । घं अङ्गुलिमूले । ङं अङ्गुल्यग्रे । एवं चं ५ वामबाहुमूलसन्ध्यग्रकेषु । एवं टं ५ दक्षिणपादमूलसन्ध्यग्रकेषु । एवं तं ५ वामपादमूलसन्ध्यग्रकेषु । पं दक्षिणपार्श्वे । फं वामपार्श्वे । बं पृष्ठे । भं नाभौ । मं जठरे । यं हृदि । रं दक्षबाहुमूले । लं ककुदि । वं वामबाहुमूले । शं हृदादिदक्षहस्ते । षं हृदादिवामहस्ते । सं हृदादिदक्षपादे । हं हृदादिवामपादे । लं हृदाद्युदरे । क्षं हृदादि- मुखे । सर्व्वत्र नमोऽन्तेन न्यसेत् । तथा च । “ओमाद्यन्तो नमोऽन्तो वा सबिन्दुर्व्विन्दु- वर्ज्जितः । पञ्चाशद्वर्णविन्यासः क्रमादुक्तो मनीषिभिः ॥” इति भट्टः ॥ * ॥ अथ संहारमातृकान्यासः । तस्या ध्यानं यथा, -- “अक्षस्रजं हरिणपोतमुदग्रटङ्कं विद्याः करैरविरतं दधतीं त्रिनेत्राम् । अर्द्धेन्दुमौलिमरुणामरबिन्दरामां वर्णेश्वरीं प्रणमत स्तनभारनम्राम् ॥ न्यासस्तु क्षकाराद्यकारान्तः । यथा क्षं नमो हृदादिमुखे इत्यादि ॥ * ॥ अपरञ्च । “चतुर्धा मातृका प्रोक्ता केवला बिन्दुसंयुता । सविसर्गा सोभया च रहस्यं शृणु कथ्यते ॥

विद्याकरी केबला च सोभया भुक्तिदायिनी । पुत्त्रदा सविसर्गा तु सबिन्दुर्व्वित्तदायिनी ॥” विशुद्धेश्वरे । वाग्भवाद्या च वाक्सिद्ध्यै रमाद्या श्रीप्रवृद्धये । हृल्लेखाद्या सर्व्वसिद्ध्यै कामाद्या लोकवश्यदा । श्रीकण्ठाद्यानिमान्न्यस्येत् सर्व्वमन्त्रः प्रसीदति ॥” श्रीविद्याबिषये नवरत्नेश्वरे । “वाग्भवाद्या नमोऽन्ताश्च न्यस्तव्या मातृका- क्षराः । श्रीविद्याविषये मन्त्री वाग्भवाद्यष्टसिद्धये ॥” इति तन्त्रसारः ॥ (मातृ + “ऋतष्ठञ् ।” ४ । ३ । ७८ । इति ठञ् । त्रि । मातुरागतम् । यथा, महाभारते । ६ । ८७ । ६७ । “योऽन्वयो मातृकस्तस्य स एनमभिपेदि- वान् ॥”) मातृकेशटः, पुं, (मातृके कुले शटति पुत्त्ररूपेण गच्छतीति । शट + अच् ।) मातुलः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ मातृनन्दनः, पुं, (मातॄणां नन्दनः पुत्त्र आनन्द- वर्द्ध्वनो वा । कार्त्तिकेयः । यथा, -- “कथं त्वं कृत्तिकापुत्त्रमुक्तवान् तं सुरं गुहम् । कथञ्च पावकिरसौ कथं वा मातृनन्दनः ॥” इत्यादि वाराहपुराणे स्कन्धोत्पत्तिर्नामाध्यायः ॥ मातृमण्डलं, क्ली, (मातॄणां मण्डलम् ।) नेत्रयो- र्म्मध्यम् । तत्तु आसन्नमृत्युर्न्न पश्यति । यथा, काशीखण्डे ४२ अध्याये । “अरुन्धतीं ध्रुवञ्चैव विष्णोस्त्रीणि पदानि च । आसन्नमृत्युर्न्नो पश्येच्चतुर्थं मातृमण्डलम् ॥ अरुन्धती भवेज्जिह्वा ध्रुवो नासाग्रमुच्यते । विष्णोः पदानि भ्रूमध्ये नेत्रयोर्म्मातृमण्डलम् ॥” (यथा च बृहत्संहिताथाम् । “मातॄणामपि मातृमण्डलविदो विप्रान् विदुर्ब्रह्मणः ॥”) मातृमुखः, पुं, जडः । इति हेमचन्द्रः । ३ । १६ ॥ मातृबन्धुः, पुं, (मातुर्बन्धुः ।) मातृबान्धवः । यथा । बन्धवस्त्रिविधाः । आत्मबन्धवः पितृ- बन्धवो मातृबन्धवश्चेति । यथोक्तम् । “आत्मपितृष्वसुः पुत्त्रा आत्ममातृष्वसुः सुताः । आत्ममातुलपुत्त्राश्च घिज्ञेया ह्यात्मबान्धवाः ॥ पितुः पितृष्वमुः पुत्त्राः पितुर्मातृष्वसुः सुताः । पितुर्मातुलपुत्त्राञ्च विज्ञेयाः पितृबान्धवाः ॥ मातुः पितृस्वसुः पुत्त्रा मातुर्मातृष्वसुः सुताः । मातुर्मातुलपुत्त्राश्च विज्ञेया मातृबान्धवाः ॥” इति मिताक्षरा ॥ मातृबान्धवः, पुं, (मातुर्बान्धवः ।) मातृबन्धुः । स च मातामहभगिनीपुत्त्रः । मातामही- भगिनीपुत्त्रः । मातृमातुलपुत्त्रश्च । यथा, -- “मातुः पितृष्वसुः पुत्त्रा मातुर्मातृष्वसुः सुताः । मातुर्मातुलपुत्त्राश्च विज्ञेया मातृबान्धवाः ॥” इत्युद्बाहतत्त्वम् ॥