शब्दकल्पद्रुमः/मधुः

पृष्ठ ३/५९७

मधुः, पुं, (मन् + उ । नस्य धः ।) मधुद्रुमः । मौलगाछ इति भाषा ॥ वसन्तर्त्तुः । (यथा, कुमारसम्भवे । ३ । २७ । “निवेशयामास मधुर्द्विरेफान् नामाक्षराणीव मनोभवस्य ॥”) दैत्यभेदः । (यथा, देवीभागवते । १ । ९ । १५ । “मधुश्च कुपितस्तत्र हरिणा सह संयुगे ॥”) इमं हत्वा विष्णुर्मधुसूदनोऽभूत् ॥ चैत्रमासः । इति मेदिनी । धे, १२ ॥ (यथा, रघुः । ११ । ७ । “रेजतुर्गतिवशात् प्रवर्त्तिनौ भास्करस्य मधुमाधवाविव ॥”) अशोकवृक्षः । इति हेमचन्द्रः । २ । १५३ ॥ यष्टि- मधु । इति शब्दरत्नावली ॥ असुरविशेषः । (यथा, भागवते । ९ । ११ । १४ । “शत्रुघ्नश्च मधोः पुत्त्रं लवणं नाम राक्षसम् । हत्वा मधुवने चक्रे मथुरां नाम वै पुरीम् ॥”) स च शत्रुघ्नेन हतः । यस्य नाम्ना मथुरा मधु- पुरीति ख्याता ॥ मधुः, स्त्री, (मन् + उ । नस्य धः ।) जीवन्तीवृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । १४२ ॥ मधुकं, क्ली, (मध्विवेति । मधु + “संज्ञायां च ।” ५ । ३ । ९७ । इति कन् । यद्वा, मधु मधुरं कायतीति । कै + कः ।) यष्टिमधुका । इत्यमरः । २ । ४ । १०९ ॥ (यथास्य पर्य्यायः । “यष्ट्याह्वं मधुकं यष्टि क्लीतकं मधुयष्टिका । यष्टिमधु स्थलेजाता जलजातिरसा पुरा ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) त्रपु । इति हेमचन्द्रः ॥ मधुकः, पुं, (मधु मधुरं कायतीति । कै + कः ।) वन्दिभेदः । यष्ट्याह्वः । विहगान्तरः । इति विश्वः ॥ मधुकण्ठः, पुं, (मधुर्मधुरः कण्ठः कण्ठस्वरो यस्य ।) क्लोकिलः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ मधुकरः, पुं, (करोति सञ्चिनोतीति । कृ + अच् । मधुनः करः ।) भ्रमरः । इत्यमरः । २ । ५ । २९ ॥ (यथा, श्रीमद्भागवते । ४ । १८ । २ । “सर्व्वतः सारमादत्ते यथा मधुकरो बुधः ॥”) कामी । इति धरणिः ॥ भृङ्गराजवृक्षः । इति शब्दमाला ॥ मधुकर्कटिका, स्त्री, (मधुर्मधुरा कर्क्कटिकेव ।) मधुरजम्बीरविशेषः । मौकट्टी इति भाषा । तत्पर्य्यायः । कुशा २ । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (पर्य्यायोऽस्या गुणाश्च यथा, -- “बीजपुरोऽपरः प्रोक्तो मधुरो मधुकर्क्कटी । मधुकर्कटिका स्वाद्वी रोचनी शीतला गुरुः । रक्तपित्तक्षयश्वासकासहिक्काभ्रमापहा ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) मधुखर्ज्जूरिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ मधुकर्कटी, स्त्री, (मधुर्मधुरा कर्क्कटी) मधुबीज- पुरः । इति राजनिर्घण्टः ॥

मधुका, स्त्री, (मधुक + टाप् ।) मधुयष्टिका । इत्यमरः । २ । ४ । १०९ ॥ मधुपर्णीवृक्षः । इति मेदिनी । के, १३५ ॥ कृष्णवर्णकङ्गुनी । इति हेमचन्द्रः । ४ । २४३ ॥ मधुकुक्कुटिका, स्त्री, (मधुः मधुरा कुक्कुटीव । मधुकुक्कुट + स्त्रियां ङीष् । स्वार्थे कन् । स्त्रियां टाप् । पूर्ब्बस्य ह्रस्वत्वञ्च ।) जम्बीरविशेषः । मखुर इति महूर इति च भाषा । तत्पर्य्यायः । मातुलुङ्गा २ सुगन्धा ३ गिरिजा ४ पूतिपुष्पिका ५ अत्यम्ला ६ देव- दूती ७ । इति रत्नमाला ॥ अस्या गुणाः । शीतत्वम् । स्वादुत्वम् । गुरुत्वम् । स्निग्धत्वम् । वातपित्तविनाशित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ मधुकुक्कुटी, स्त्री, (मधुः मधुरा कुक्कुटीव । मधुकुक्कुट + स्त्रियां ङीष् । स्वार्थे कन् । स्त्रियां टाप् । पूर्ब्बस्य ह्रस्वत्वञ्च ।) जम्बीरविशेषः । मखुर इति महूर इति च भाषा । तत्पर्य्यायः । मातुलुङ्गा २ सुगन्धा ३ गिरिजा ४ पूतिपुष्पिका ५ अत्यम्ला ६ देव- दूती ७ । इति रत्नमाला ॥ अस्या गुणाः । शीतत्वम् । स्वादुत्वम् । गुरुत्वम् । स्निग्धत्वम् । वातपित्तविनाशित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ मधुकृत्, पुं, (मधु करोति सञ्चिनोतीति । कृ + क्विप् तुगागमश्च ।) भ्रमरः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, छान्दोग्योपनिषदि । ३ । १ । २ । “अथ येऽस्य दक्षिणा रश्मयस्ता एवास्य दक्षिणा मधुनाड्यो यजूंष्येव मधुकृतो यजुर्व्वेद एव पुष्पं ता अमृता आपः ॥”) मधुकेशटः, पुं, (मधुनः पुष्परसस्य के शिरसि अग्रभागे शटति गच्छतीति । शट् + कर्त्तरि अच् ।) भ्रमरः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ मधुकैटभौ, पुं, (मधुश्च कैटभश्च तौ । इतरेतर- द्वन्द्वः ।) असुरविशेषौ । तयोरुत्पत्त्यादि यथा, “दैनन्दिने तु प्रलये प्रसुप्ते गरुडध्वजे । तस्य श्रवणविड्जातावसुरौ मधुकैटभौ ॥ कूर्म्मपृष्ठगता पृथ्वी विलीनेवाभवज्जलैः । तां विशीर्णां योगनिद्रा महामाया व्यलोकयत् ॥ तां वै दृढतरां कर्त्तुं पृथ्वीं प्रति तदेश्वरी । उपायं चिन्तयामास कथं पृथ्वी भवेद्दृढा ॥ इदानीमाज्यवत् पृथ्वी प्रवृत्ता कोमला जलैः । सृष्टिकाले जनान् वोढुं कथं शक्ता भविष्यति ॥ इति सञ्चिन्त्य सा माता जगतां सृष्टिकारिणी । उपगम्य तदा विष्णुमाससाद सुनिद्रितम् ॥ तन्तु सुप्तं समासाद्य जगन्नाथं जगत्पतिम् । वामहस्तकनिष्ठाग्रं तस्य कर्णे न्यवेशयत् ॥ निवेश्य नखराग्रेण प्रोद्धृत्य श्रावणं मलम् । चूर्णीचकार सा देबी योगनिद्रा जगत्प्रसूः ॥ तत्कर्णमलचूर्णेभ्यो मधुनामासुरोऽभवत् । ततो दक्षिणहस्तस्य कनिष्ठाग्रन्तु दक्षिणे ॥ कर्णे न्यवेशवद्देवी तस्मादप्युद्धृतं मलम् । तच्चापि क्षोदयामास करशाखाग्रजेन तु ॥ ततोऽभूत् कैटभो नाम बलवानसुरो महान् ॥ उत्पन्नः स च पानार्थं यस्मान् मृगितवान्मधु । अतस्तस्य महादेवी मधुनामाकरोत्तदा ॥ उत्पन्नः कीटवद्भाति महामायाकरे यतः । अतस्तं कैटभाख्यन्तु स्वयं देवी तदाकरोत् ॥ ताबुवाच महामाया युध्यतां हरिणा सह । युवानौ श्रद्धयैवात्र भवन्तौ निहनिष्यति ॥ यदा युवां प्रभाषेथे आवां विष्णो ! वधान तौ । तदैवायं युवां हन्ता नान्यथा हरिरप्यथ ॥ महामायामोहितौ तौ विष्णुगात्रे तदा मुहुः ।

भ्रममाणौ ददृशतुर्नाभिपद्मस्थितं विधिम् ॥ तमूचतुस्तौ धातारं हनिष्यावोऽद्य नामितम् त्वं जागरय वैकुण्ठं यदि जीवितुमिच्छसि ॥ ततो ब्रह्मा महामायां योगनिद्रां जगत्प्रसूम् । प्रसादयामास तदा स्तुतिभिर्नतिभिर्भिया ॥ चिरं स्तुताथ सा देवी ब्रह्मणा जगदात्मना । प्रसन्नाभवदत्यर्थमुवाच च तथा विधिम् ॥ किमर्थं संस्तुता चाहं किं करिष्याम्यहं तव । तद्वद त्वं महाभाग ! करिष्याम्यहमद्य ते ॥ ततस्तेन प्तहामाया प्रोक्ता धात्रा महात्मना । प्रबोधय जगन्नाथं यावन्नो मां हनिष्यतः । संमोहयैतौ दुर्द्धर्षावसुरौ मधुकैटभौ ॥ इत्युक्ता सा तदा देवी ब्रह्मणा जगदात्मना । बोधयामास वैकुण्ठं मोहयामास तौ तदा ॥ ततः प्रबुद्धः कृष्णः स ददर्श भयशालिनम् । ब्रह्माणं तौ तदा घोरावसुरौ मधुकैटभौ ॥ ततस्ताभ्यां स युयुधे ह्यसुराभ्यां जनार्द्दनः । नाशकद् वाधितुं वीरावसुरौ मधुकैटभौ ॥ अनन्तोऽपि फणाग्रेण तान्नो धर्त्तुं क्षमोऽभवत् । युध्यमानान्महावीरान् वैकुण्ठमधुकैटभान् ॥ अथ ब्रह्मा शिलारूपां स्थितिशक्तिं तदाकरोत् । अर्द्धयोजनविस्तीर्णां सार्द्धयोजनमायताम् ॥ तस्यां शिलायां वैकुण्ठो युयुधे नृपसत्तम ! । सह ताभ्यां शिला सा तु प्रविवेश जलान्तरम् ॥ तस्यान्तु शक्त्यां मग्नायां तोयेषु युयुधे हरिः । पञ्चवर्षसहस्राणि बाहुयुद्धैर्निरन्तरम् ॥ यदा नैवाशकद्धन्तुं तौ विष्णुर्जगतां पतिः । परां चिन्तां तदावाप विधातापि भयात्ततः ॥ ततस्तावेव तं विष्णुमूचतुर्ब्बलदर्पितौ । पुनः पुनस्तौ गर्जन्तौ महामायाविमोहितौ ॥ तुष्टौ स्वस्त्वन्नियुद्धेन वरं वरय माधव ! । तवेष्टं संप्रदास्यावः सत्यमेतद्वराधुना ॥ तयोस्तद्वचनं श्रुत्वा भगवान् गरुडध्वजः । उवाच तौ युवां वध्यौ भवेतां मे महाबलौ । इति देहि वरं मह्यं दातव्यं यदि विद्यते ॥ तौ तदा प्राह युष्मत्तो योग्यो नौ शोभनो वधः । तत्रावां जहि नो यत्र तोयं सम्प्रति विद्यते ॥ तयोस्तद्वचनं श्रुत्वा माधवो जगतां पतिः । ब्रह्माणं माञ्च शीघ्रेण प्राहेदञ्चात्मसंज्ञया ॥ ब्रह्मशक्तिशिलां शीघ्रमुद्धृत्य धीयतां यथा । तत्र स्थित्वा महाधारे हनिष्यामि महाबलौ ॥ ततो ब्रह्मा ह्यहञ्चैव उद्दधार शिलान्तु ताम् ॥ तस्या मध्ये पूर्ब्बभागे ह्यहं पर्व्वतरूपधृक् । ऊर्द्ध्वे स्थित्वा शिलां भित्त्वा प्रविवेश रसातलम् ॥ ऐशान्यामभवत् कूर्म्मः पर्व्वतश्चाग्रहीत् शिलाम् । वायव्याञ्च तथानन्तो नैरृत्याञ्च सुरेश्वरी ॥ महामाया जगद्धात्री शैलरूपप्रधारिणी । आग्नेय्याञ्च स्वयं विष्णुरेकरूपेण संस्थितः ॥ ब्रह्मशक्तिशिलां गृह्णन् भगवान् परमेश्वरः । मध्ये ब्रह्मा त्वहञ्चैव वराहश्च तथापरः ॥ ततो वराहपृष्ठस्य चरमे जगतां पतिः । स्थित्वा शिलामवष्टभ्य ब्रह्मशक्तिमधोगताम् ॥

पृष्ठ ३/५९८

वामे स्वजघने यत्नादारोप्य शिरसी तयोः । जगदाधारभूतः स सर्व्वयत्नेन संयुतः ॥ सर्व्वैर्बलैः समाक्रम्य चिच्छेद स पृथक् पृथक् । मधुकैटभयोः सम्यक् वीरयोः पृथिवीमृते ॥ तस्य चाक्रम्य संस्थानाद्ब्रह्मशक्तिरधोगता । ध्रियमाणापि देवौघैर्यत्नादपि मुहुर्मुहुः ॥ ततस्तयोस्तु मृतयोः शरीरे जगतां पतिः । ब्रह्मशक्तिं समुद्धृत्य न्यधात्तस्यां प्रयत्नतः । उद्धृतायां पृथिव्यान्तु तयोर्म्मेदोविलेपनैः । सुदृढामकरोत् पृथ्वीं क्लेदितां तोयराशिभिः ॥ मेदोविलेपिता यस्माद् गीयते मेदिनीति सा । अद्यापि पृथिवी देवी देवमानुषराक्षसैः ॥” इति कालिकापुराणे ६१ अध्यायः ॥ (अनयोर्नामनिरुक्तिर्यथा, महाभारते । १२ । ३४७ । २४ -- २६ । “सत्त्वस्थः परमेष्ठी स ततो भूतगणान् सृजन् । पूर्ब्बमेव च पद्मस्य पत्रे सूर्य्यांशुसप्रभे ॥ नारायणकृतौ बिन्दू अपामास्तां गुणोत्तरौ । तावपश्यत् स भगवाननादिनिधनोऽच्युतः ॥ एकस्तत्राभवद्विन्दुर्म्मध्वाभो रुचिरप्रभः । स तामसो मधुर्जातस्तदा नारायणाज्ञया । कठिनस्त्वपरो बिन्दुः कैटभो राजसस्तु सः ॥”) मधुकोषः, पुं, (मध्वर्थं कृतः कोषः मध्वाधारः कोषो वा ।) मधुमक्षिकाकृतकोषः ॥ मौचाक् इति भाषा । तत्पर्य्यायः । मधुक्रमः २ । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (यथा, -- “भ्रमरेणेव मयायं व्याख्यामधुकोष आरब्धः ।” इति रुग्विनिश्चयटीकाकृद्विजयेन लिखितम् ॥) छागमुष्क इति मांसाशिनो वदन्ति ॥ मधुक्रमः, पुं, (मधुनः क्रमः ।) पुनः पुनर्म्मधुपान- क्रमः । तत्पर्य्यायः । मधुवारः २ । इत्यमरः । २ । १० । ४१ ॥ मधुकोषः । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ मधुक्षीरः, पुं, (मधुवत् क्षीरं निर्य्यासोऽस्य ।) खर्ज्जूरवृक्षः । इति हारावली ॥ मधुखर्ज्जूरिका, स्त्री, (मधुर्मधुरा खर्ज्जूरी । ततः कन् टाप् । पूर्ब्बस्य ह्रस्वत्वम् ।) खर्ज्जूर- विशेषः । तत्पर्य्यायः । मधुकर्क्कटिका २ कोल- कर्क्कटिका ३ कण्टकिनी ४ मधुफलिका ५ माध्वी- मधुरा ६ मधुरखर्ज्जूरी ७ मधुखर्ज्जूरी ८ । अस्या गुणाः । मधुरत्वम् । वृष्यत्वम् । सन्तापपित्त- शान्तिकारित्वम् । शिशिरत्वम् । जन्तुकर्त्तृत्वम् । बहुवीर्य्यविवर्द्धनत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ मधुगायनः, पुं, (मधु गायतीति । गै + “ण्युट् च ।” ३ । १ । १४७ । इति ण्युट् । यद्वा, मधौ वसन्ते गायन इति सप्तमीसमासः ।) कोकिलः । इति राजनिर्घण्टः ॥ मधुगुञ्जनः, पुं, (मधु मधुरं गुञ्जनमस्य । पवनेरित- शुष्कफलशब्दस्यास्य मधुरत्वात् तथात्वम् ।) शोभाञ्जनवृक्षः । इति शब्दमाला ॥ मधुघोषः, पुं, (मधुर्मधुरो घोषो यस्य ।) कोकिलः । इति शब्दमाला ॥

मधुच्छदा, स्त्री, (मधुः मधुरश्छदः पर्णमस्याः । यद्वा मधु छादयति रसाधिक्येन पराभवतीति छद + णिच् । घः । धे ह्रस्वश्च ।) मयूरशिखा । इति भावप्रकाशः ॥ (तथास्या गुणाः । “नीलकण्ठशिखा लघ्वी पित्तश्लेष्मातिसारजित् ॥” इति च भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) मधुजं, क्ली, (मधुनो जातम् इति । जन् + डः ।) शिक्थकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ मधुजम्बीरः, पुं, (मधुर्मधुरो जम्बीरः ।) मधुर- जम्बीरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ मधुजा, स्त्री, (मधोः मधुमेदसो जाता प्रादु- र्भूता इति । जन् + डः टाप् ।) पृथिवी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (मधुनो जायते स्म इति । जन + ड ।) सिता । तत्पर्य्यायः । महाश्वेता २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ मधुजित्, पुं, (मधुं मधुनामानं दैत्यं जितवान्निति । जि + क्विप् । तुगागमश्च ।) विष्णुः । इति शब्द- रत्नावली ॥ (यथा, देवीभागवते । १ । ५ । ६२ । “शिवे ! किं वा ज्ञात्वा विविदिषसि शक्तिं मधुजितः ॥”) मधुतृणं, क्ली, (मधुरं तृणम् ।) इक्षुः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (गुणादयोऽस्य इक्षुशब्दे ज्ञातव्याः ॥) मधुतृणः, पुं, (मधुर्मधुरस्तृणः ।) इक्षुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अस्य पर्य्यायो यथा, -- “महारसोऽसिपत्रः स्यान्मृत्युपुष्पो मधुतृणः । इक्षुर्वंशककान्तारभिरुपौण्ड्रादिभेदवान् ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥ “इक्षुर्दीर्घच्छदः प्रोक्तस्तथा भूरिरसोऽपि च । गुडमूलोऽसिपत्रश्च तथा मधुतृणः स्मृतः ॥” इति च भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे द्वितीये भागे ॥) मधुत्रयं, क्ली, (मधूनां मधुरद्रव्याणां त्रयम् ।) मधुरत्रयम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (मधुघृत- सितात्रयम् ॥) मधुदीपः, पुं, (मधौ वसन्ते दीप्यत इति । दीप् + कः ।) कामदेवः । इति हेमचन्द्रः । २ । १४१ ॥ मधुदूतः, पुं, (मधोर्वसन्तस्य दूत इव । वसन्ता- गमनात् प्रागस्य मुकुलोद्गमदर्शनात् तथात्वम् ।) आम्रवृक्षः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (तथास्य पर्य्यायः । “आम्रः प्रोक्तो रसालश्च सहकारोऽतिसौरभः । कामाङ्गो मधुदूतश्च माकन्दः पिकवल्लभः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) मधुदूती, स्त्री, (मधोर्वसन्तस्य दूतीव ।) पाटला- वृक्षः । इति भावप्रकाशः ॥ (पर्य्यायादि विव- रणमस्याः पाटलाशब्दे द्रष्टव्यम् ॥) मधुद्रः, पुं, (मधुने द्राति पुष्पात् पुष्पं गच्छतीति । द्रा + कः ।) भ्रमरः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ मधुद्रवः, पुं, (मधुर्मधुरो द्रवो निर्यासोऽस्य ।) रक्त- शिग्रुः । इति शब्दरत्नावली ॥ मधुद्रुमः, पुं, (मध्वर्थं मद्यार्थं मधूत्पादको वा द्रुमः । तत् पुष्पेभ्यो मद्यसम्भवादस्य तथात्वम् ।)

वृक्षविशेषः । मौलगाछ इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । मधूकः २ गुडपुष्पः ३ । इत्यमरः । २ । ४ । २७ ॥ (पर्य्यायान्तरमस्य यथा, वैद्यकरत्नमालायाम् । “मधुपुष्पो मधूकश्च गुडपुष्पो मधुद्रुमः ॥”) मधुधातुः, पुं, (मधुना तत्पर्य्यायनाम्ना प्रसिद्धो धातुः ।) माक्षिकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (तथास्य पर्य्यायः । “स्वर्णमाक्षिकमाख्यातं तापीजं मधुमाक्षिकम् । ताप्यं माक्षिकधातुश्च मधुधातुश्च स स्मृतः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) मधुधूलिः, स्त्री, (मधुर्मधुरा धूलिरिव ।) खण्डः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ६ ॥ खाँड् इति भाषा ॥ मधुधेनुः, स्त्री, (मधुरचिता धेनुः ।) दानार्थ- मध्वादिनिर्म्मितसवत्सा गौः । यथा, -- होतोवाच । “मधुधेनुं प्रवक्ष्यामि सर्व्वपातकनाशिनीम् । अनुलिप्ते महीपृष्ठे कृष्णाजिनकुशोत्तरे ॥ धेनुं मधुमयीं कृत्वा संपूर्णां घटषोडशीम् । चतुर्थेन तथांशेन वत्सकं परिकल्पयेत् ॥ सौवर्णन्तु मुखं कृत्वा शृङ्गाण्यगुरुचन्दनैः । पृष्ठं ताम्रमयं कृत्वा सास्नां पट्टमयीं तथा ॥ पदानिक्षुमयान् कृत्वा सितकम्बलकम्बलाम् । मुखं गुडमयं कृत्वा जिह्वां शर्करया तथा । ओष्ठौ पुष्पमयौ तस्या दन्ताः फलमयाः स्मृताः । दर्भरोमधरा देवी रौप्यक्षुरविभूषिता ॥ प्रशस्तपत्रश्रवणा प्रमाणात् परितस्ततः । सर्व्वलक्षणसंयुक्ता सप्तधान्यान्विता तथा ॥ चत्वारि तिलपात्राणि चतुर्द्दिक्ष्वपि स्थापयेत् । छादितां वस्त्रयुग्मेन घण्टाभरणभूषिताम् । कांस्योपदोहनां कृत्वा गन्धपुष्पैस्तु धूपिताम् ॥ अयने विषुवे पुण्ये व्यतीपाते दिनक्षये । संक्रान्त्यामुपरागे च सर्व्वकालं यदृच्छया ॥ द्रव्यब्राह्मणसम्पत्तिं दृष्ट्वा तान्तु प्रदापयेत् । ब्राह्मणाय दरिद्राय श्रोत्रियायाहिताग्नये ॥ आर्य्यावर्त्ते समुत्पन्ने वेदवेदाङ्गपारगे । तादृशाय प्रदातव्या मधुधेनुर्नरोत्तम ! ॥ पुच्छदेशोपविष्टस्तु गन्धधूपादिपूजिताम् ॥ आच्छाद्य वस्त्रयुग्मेन मुद्रिकाकर्णपत्रकैः ॥ स्वशक्त्या दक्षिणां दत्त्वा वित्तशाठ्यविवर्जितः । जलपूर्ब्बन्तु कर्त्तव्यं पश्चाद्दानं समर्पयेत् ॥ रसज्ञा सर्व्वदेवानां सर्व्वभूतहिते रता । प्रीयन्तां पितृदेवाश्च मधुधेनो ! नमोऽस्तु ते ॥ एवमुच्चार्य्य तां धेनुं ब्राह्मणाय निवेदयेत् ॥ अहं गृह्णामि त्वां देवि ! कुटुम्बार्थे विशेषतः । कामं कामदुघे कामां मधुयेनो ! नमोऽस्तु ते ॥ मधुवातेतिमन्त्रेण दद्यादाशु त्रिकेण तु । दत्त्वा धेनुं महाराज ! छत्रकोपानहौ तथा ॥ एवं यः कुरुते भक्त्या मधुधेनुं नराधिप ! । दत्त्वा दानं पायसेन मधुना च दिनं नयेत् ॥ ब्राह्मणोऽपि त्रिरात्रन्तु मधुपायससंयुतम् । एवं कृते तु यत् पुण्यं तन्निबोध नराधिप ! ॥ यत्र नद्यो मधुवहा यत्र पायसकर्द्दमाः ।

पृष्ठ ३/५९९

ऋषयो मुनयः सिद्धास्तत्र गच्छन्ति धेनुदाः ॥ तत्र भोगानथो भुङ्क्ते ब्रह्मलोके स तिष्ठति । क्रीडित्वा सुचिरं कालं पुनर्मर्त्त्यमुपागतः । स भुक्त्वा विपुलान् भोगान् विष्णुलोकं स गच्छति ॥ दशपूर्ब्बान् दशपरानात्मानञ्चैकविंशतिम् । नयते विष्णुसायुज्यं मधुधेनुप्रसादतः ॥ य इदं शृणुयाद्भक्त्या श्रावयेद्वापि मानवः । सर्व्वपापविनिर्मुक्तो विष्णुलोकं स गच्छति ॥” इत्यादि वराहपुराणे श्वेतोपाख्याने मधु- धेनुमाहात्म्यम् ॥ मधुनालिकेरकः, पुं, (मधुर्मधुरो नारिकेलः स्वार्थे कन् । रलयोरैक्यात् रस्य लत्वं लस्य च रत्वम् ।) मधुनारिकेलः । एरनारिकेल इति कोकणे प्रसिद्धम् । मोहानारल इति च ख्यातम् । तत्- पर्य्यायः । माध्वीकफलः २ मधुफलः ३ अधि- तजफलः ४ माक्षिकफलः ५ मृदुफलः ६ बहु- कूर्च्चः ७ ह्रस्वफलः ८ । अस्य गुणाः । मधु- रत्वम् । शिशिरत्वम् । दाहतृष्णार्त्तिपित्तहारि- त्वम् । बलपुष्टिश्रेष्ठकान्तिकारित्वम् । वीर्य्य- विवर्द्धनत्वम् । रुच्यत्वञ्च । अपि च । “माध्वीकं नारिकेरं फलमतिमधुरं दुर्ज्जरं जन्तुकारि स्निग्धं वातातिसारभ्रमशमनमथ ध्वंसनं वह्निदीप्तेः । आमश्लेष्मप्रकोपं जनयति कुरुते चारुकान्तिं बलञ्च स्थैर्य्यं देहस्य धत्ते घनमदनकलावर्द्धनं पित्त- नाशम् ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ मधुनी, स्त्री, क्षुपविशेषः । माकड हाता इति माकड चाउली इति च भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । घृतमण्डा २ वायसोली ३ सुमङ्गला ४ । इति रत्नमाला ॥ मधुनेता, [ऋ] पुं, (मधु नयति पुष्पेभ्यः संगृह्णा- तीति । णीञ् + तृच् ।) भ्रमरः । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ मधुपः, पुं, (मधु पिबतीति । पा + कः ।) भ्रमरः । इत्यमरः । २ । ५ । २९ ॥ (यथा, राजतर- ङ्गिण्याम् । ३ । ४०९ । “गव्व्यूतिमात्रमासन्ने देवीधामनि धैर्य्यवान् । धुन्बन् कराभ्यां मधुपान् धावति स्म स धीरधीः ॥” मधु जलं पातीति । पा + कः । वारिरक्षके, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । ५ । ३२ । ८ । “त्यं चिदर्णं मधुपं शयानमसिन्वं वव्रं मह्या- ददुग्रः ।” “मधुपं मधुनोऽम्भसः पातारं पालयितारम् ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥ मधुपानकर्त्तरि च, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । १ । १८० । २ । “स्वसा यद्वां विश्वगूर्त्तीभराति वाजायेट्टे मधु- पाविषे च ।” “हे मधुपौ मधुरस्य सोमरसस्य पातारौ ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥)

मधुपर्कं, क्ली, (पृच् + घञ् । मधुना पर्को योगो- ऽत्र ।) दधिसंयुक्तमधु । तत्पर्य्यायः । महोदयः २ । इति हेमचन्द्रः । ३ । ४९७ ॥ अपि च । “मधुपर्कं दधिमधुघृतमपिहितं कांस्येनेति । अपिहितमाच्छादितम् ।” इत्येकादशीतत्त्वे- कात्यायनसूत्रम् ॥ मधुपर्कः, पुं, (पृची + घञ् । मधुना पर्कः सम्पर्को यस्य मधुना संयोजनात् तथात्वम् ।) षोडशोपचारपूजान्तर्गतषष्ठोपचारः । तस्य प्रमाणं यथा, -- “दधि सर्पिर्ज्जलं क्षौद्रं सितैताभिस्तु पञ्चभिः । प्रोच्यते मधुपर्कस्तु सर्व्वदेवौघतुष्टये ॥ जलन्तु सर्व्वतः स्वल्पं सिता दधि घृतं समम् । सर्व्वेषामधिकं क्षौद्रं मधुपर्के प्रयोजयेत् ॥ तद्दद्यात् कांस्यपात्रेण रौक्मश्वेतभवेन वा । ज्योतिष्टोमाश्वमेधादौ पूर्त्ते चेष्टे प्रपूजने ॥ मधुपर्कः प्रतिष्ठोऽयं सर्व्वदेवौघतुष्टिदः । धर्म्मार्थकाममोक्षाणां साधकः परिकीर्त्तितः ॥ मधुपर्कः सौख्यभोग्यतुष्टिपुष्टिप्रदायकः ॥” इति कालिकापुराणे ६७ अध्यायः ॥ अपि च । “आज्यं दधिमधुमिश्रं मधुपर्कं विदुर्ब्बुधाः ॥” इति तन्त्रसारः ॥ तद्दाने मुद्रा यथा, -- “संयुक्तानामिकाङ्गुष्ठा तिस्रोऽन्याः संप्र- सारिताः । मधुपर्के च सा मुद्रा विद्बद्भिः परिकीर्त्तिता ॥” इति हरिभक्तिविलासः ॥ मधुपर्णिका, स्त्री, (मध्विव हितं पर्णमस्याः । ततः स्वार्थे कन् टाप् । अत इत्वञ्च ।) गम्भारीवृक्षः । (अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “गम्भारी भद्रपर्णी च श्रीपर्णी मधुपर्णिका । काश्मीरी काश्मरी हीरा काश्मर्य्यः पीत- रोहिणी ॥ कृष्णवृन्ता मधुरसा महाकुसुमिकापि च ॥”) नीलीवृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । ३५ ॥ (अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “नीली तु नीलिनी तूली कालदोला च नीलिका । रञ्जनी श्रीफली तुच्छा ग्रामीणा मधुपर्णिका ॥ क्लीतका कालकेशी च नीलपुष्पा च सा स्मृता ॥”) वराहक्रान्ता । इति शब्दचन्द्रिका ॥ गुडूची । सुदर्शना । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, सुश्रुते शारीरस्थाने १० अध्याये । “पृश्निपर्णी बलाशिग्रुश्वद्रंष्टा मधुपर्णिका ॥” अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “सुदर्शना सोमवल्ली चक्राह्वा मधुपर्णिका ।” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) मधुपर्णी, स्त्री, (मधु इव हितं पर्णं यस्याः । गौरादित्वात् ङीष् ।) गुडूची । इत्यमरः । २ । ४ । ८४ ॥ (अस्याः पर्य्यायो रत्नमालायां यथा,

“वत्सादनी छिन्नरुहा मधुपर्ण्यमृतामरा । कुण्डल्यमृतवल्ली च गुडूची चक्रलक्षणा ॥”) गम्भारीवृक्षः । नीलीवृक्षः । इति मेदिनी । ने, १०५ ॥ मधुबीजपूरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (विकङ्कतवृक्षः । तत्पर्य्यायो यथा, -- “विकङ्कतः स्वादुकण्टः श्रुग्दारु मधुपर्ण्यपि ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) मधुपाका, स्त्री, (पाकेन मधुर्मधुरा । राजदन्ता- दित्वात् पूर्ब्बनिपातः । टाप् ।) षड्भुजा । इति राजनिर्घण्टः ॥ मधुपायी, [न्] पुं, (मधु पिबतीति । पा + णिनिः । ततः “आतोयुक् चिण्कृतोः ।” ७ । ३ । ३३ । इति युक् ।) भ्रमरः । इत्यमरटीकायां रामा- श्रमः ॥ मधुपानकर्त्तरि, त्रि ॥ मधुपालिका, स्त्री, (मधु पालयतीति । पालि + ण्वुल् । टाप् । अत इत्वम् ।) गम्भारी । इति शब्दमाला ॥ (विषयोऽस्या गम्भारीशब्दे द्रष्टव्यः ॥) मधुपीलुः, पुं, (मधुर्मधुरः पीलुः ।) महापीलुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ मधुपुरी, स्त्री, (मधोस्तन्नाम्नो दैत्यस्य पुरी ।) मथुरा । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, भाग- वते । ७ । १४ । ३१ । “नैमिषं फाल्गुनं सेतुः प्रभासोऽथ कुशस्थली । वाराणसी मधुपुरी पम्पा बिन्दुसरस्तथा ॥”) मधुपुष्पः, पुं, (मधुप्रचुराणि पुष्पाण्यस्य ।) मधु- द्रुमः । इति रत्नमाला ॥ (मधूकः । तत्पर्य्यायो यथा, भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ।) “मधूको गुडपुष्पः स्यान्मधुपुष्पो मधुस्रवः । वानप्रस्थो मधुष्ठीलो जलजेऽत्र मधूलकः ॥”) शिरीषवृक्षः । अशोकवृक्षः । वकुलवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ मधुपुष्पा, स्त्री, (मधुपुष्प + स्त्रियां टाप् ।) दन्ती- वृक्षः । नागदन्तीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ मधुप्रियः, पुं, (मधु मद्यं प्रियमस्य ।) बलरामः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ भूमिजम्बुः । यथा, -- “नादेयी स्त्री नागरङ्गस्त्वक्सुगन्धो मधुप्रियः ॥” इति जटाधरः ॥ (मद्यप्रिये, त्रि ॥) मधुफलः, पुं, (मधु मधुरं फलमस्य । यद्वा, मधु मद्यं फलाद् यस्य ।) मधुनारिकेलः । इति राजनिर्घण्टः ॥ विकङ्कतवृक्षः । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ (मधुरफलविशिष्टे, त्रि ॥) मधुफलिका, स्त्री, (मधु मधुरं फलं यस्याः । मधुफल + संज्ञायां कन् । टाप् । अत इत्वञ्च ।) मधुखर्ज्जूरिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ (गुणा- दयोऽस्या मधुखर्ज्जूरिकाशब्दे ज्ञातव्याः ॥) मधुबहुला, स्त्री, (मधुना मधौ वा बहुला ।) वासन्तीलता । इति राजनिर्घण्टः ॥ मधुभित्, [द्] पुं, (मधुं तन्नामानं दैत्यं भिनत्ति नाशयतीति । भिद् + क्विप् । तुगागमश्च ।) विष्णुः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, भाग- वते । ४ । २९ । ४० ।

पृष्ठ ३/६००

“तस्मिन् महम्मुखरिता मधुभिच्चरित्र- पीयूषशेषसरितः परितः स्रवन्ति ॥”) मधुमक्षिका, स्त्री, (मधुसञ्चायिका मक्षिका ।) कीटविशेषः । मौमाछी इति भाषा । तत्प- र्य्यायः । सरघा २ । इत्यमरः । २ । ५ । २६ ॥ मधुमज्जा, [न्] पुं, (मधुर्मधुरो मज्जा यस्य ।) आखोटवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ मधुमती, स्त्री, (मधुर्मधुररसोऽस्त्यत्रेति मतुप् । ङीप् ।) काश्मरीवृक्षः । नदीविशेषः । तस्या जलगुणाः । यथा, राजनिर्घण्टे । “चन्द्रभागागुणसाम्यदं जलं किञ्च माधुमतमग्निदीपनम् ॥” उपास्यनायिकाविशेषः । यथा, -- “तथा मधुमती सिद्धिर्जायते नात्र संशयः । देवचेटी शतशतं तस्य वश्या भवन्ति ह ॥ स्वर्गे मर्त्ये च पाताले स यत्र गन्तुमिच्छति । तत्रैव चेटिकाः सर्व्वा नयन्ति नात्र संशयः ॥” इति कृकलासदीपिकायां ३ पटलः ॥ (छन्दोभेदः । अस्या लक्षणं यथा, छन्दोम- ञ्जर्य्याम् । २ । १ । “ननगि मधुमती ।” अधिकं छन्दःशब्दे द्रष्ट- व्यम् ॥ समाधिसिद्धिभेदः । यथा, सर्व्वदर्शन- संग्रहे पातञ्जलदर्शने । “तत्र मधुमती नामा- भ्यासवैराग्यादिवशादपास्तरजस्तमोलेशसुख- प्रकाशमयसत्त्वभावनयानवद्यवैशारद्यविद्योतन- रूपऋतम्भरप्रज्ञाख्या समाधिसिद्धिः ॥ गङ्गा । यथा, काशीखण्डे । २९ । १३३ । “महोदया मधुमती महापुण्या मुदाकरी ॥” इक्ष्वाकुपुत्त्रहर्य्यश्वस्य भार्य्या सा च मधोर्दैत्यस्य सुता । यथा, हरिवंशे । ९३ । १२ -- १३ । “आसीद्राजा मनोर्वंशे श्रीमानिक्ष्वाकुसम्भवः । हर्य्यश्व इति विख्यातो महेन्द्रसमविक्रमः ॥ तस्यासीद्दयिता भार्य्या मधोर्दैत्यस्य वै सुता । देवी मधुमती नाम यथेन्द्रस्य शची तथा ॥” मधुरसविशिष्टे, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । ७ । ६९ । ३ । “स्वश्वायशसायातमर्व्वाग्दस्रानिधिं मधुमन्तं पिबाथः ॥”) मधुमथनः, पुं, (मधुं तन्नामानं दैत्यं मथ्नातीति । मन्थ + ल्यु ।) विष्णुः । इति हलायुधः ॥ (यथा, भागवते । ६ । ९ । ३९ । “सर्व्वात्मनि निरतनिर्वृ तमनसः कथमुह वा एते मधुमथन ! पुनः स्वार्थकुशला ह्यात्मप्रिय- सुहृदः साधवस्तच्चरणाम्बुजानुसेवां विसृजन्ति न यत्र पुनरयं संसारपर्य्यावर्त्तः ॥”) मधुमल्ली, स्त्री, (मधुप्रधाना मल्ली ।) मालती । इति शब्दमाला ॥ मधुमस्तकं, क्ली, (मधुर्मधुररसः मस्तके उपरि- भागे यस्य ।) पिष्टकविशेषः । यथा, -- “मधुतैलघृतैर्मध्ये वेष्टिताः समिताश्च याः । मधुमस्तकमुद्दिष्टं तस्याख्यापरिमार्जनम् ॥” इति शब्दचन्द्रिका ॥ अस्य गुणाः पिष्टशब्दे द्रष्टव्याः ॥

मधुमाध्वीकं, क्ली, (मधु माधुर्य्ययुक्तं माध्वीकम् ।) मद्यम् । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ मधुमारकः, पुं, (मधूनां मारकः । भक्षकत्वा- त्तथात्वमस्य ।) भ्रमरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ मधुमूलं, क्ली, (मधु मधुरं मूलम् ।) आलुकम् । इति शब्दचन्द्रिका । मौ आलु इति भाषा ॥ मधुयष्टिः, स्त्री, (मधुर्मधुरा यष्टिः ।) इक्षुः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ मधुयष्टिका, स्त्री, (मधुर्मधुरा यष्टिः । ततः कन् टाप् ।) यष्टिमधु । तत्पर्य्यायः । मधुकम् २ क्लीतकम् ३ यष्टिमधुका ४ । इत्यमरः । २ । ४ । १०९ ॥ मधुयष्टी ५ । इति भरतः ॥ (तथास्याः पर्य्यायान्तरम् । “यष्ट्याह्वं मधुकं यष्टि क्लीतकं मधुयष्टिका । यष्टिमधु स्थले जाता जलजातिरसा पुरा ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) मधुयष्टी, स्त्री, (मधुयष्टि । कृदिकारादिति पक्षे ङीष् ।) मधुयष्टिका । इति शब्दमाला ॥ मधुरं, क्ली, (मधु + रः ।) वङ्गम् । इति राज- निर्घण्टः ॥ विषम् । इति मेदिनी । रे, १९५ ॥ (वङ्गशब्दे विषशब्दे च विवरणमस्य ज्ञातव्यम् ॥) मधुरः, पुं, (मधु माधुर्य्यं रातीति । रा + कः । यद्वा, मधुमाधुर्य्यमस्यास्तीति । “ऊषसुषिमुष्क- मधो रः ।” ५ । २ । १०७ । इति रः ।) मिष्टरसः । इत्यमरः । १ । ५ । ९ ॥ स च इक्ष्वादौ लक्ष्यते । तत्पर्य्यायः । गौल्यः २ । इति राजनिर्घण्टः ॥ रसज्येष्ठः ३ गुल्यः ४ स्वादुः ५ मधूलकः ६ । इति हेमचन्द्रः । ६ । २४ ॥ तस्य गुणाः । प्रीणनत्वम् । बल्यत्वम् । बृंहणत्वम् । वायुपित्तनाशित्वम् । रसायनत्वम् । गुरुत्वम् । स्निग्धत्वम् । चक्षुष्य- त्वम् । तर्पणत्वम् । सरत्वञ्च । अन्यच्च । “रसो मधुरकः शीतो धातुस्तन्यबलप्रदः । चक्षुष्यो वातपित्तघ्नः कुर्य्यात् स्थौल्यकफक्रमीन् ॥ सोऽतियुक्तो ज्वरश्वासगलगण्डादिरोगकृत् ॥” इति राजवल्लभः ॥ अपि च । “मधुरस्तु रसश्चिनोति केशान् बपुषः स्थैर्य्यबलौजोवीर्य्यदायी । अतिसेव्रनतः प्रमेहशैत्य- जडतामान्द्यमुखान् करोति दोषान् ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा च वाभटे सूत्रस्थाने दशमेऽध्याये ॥ “रसानामिति रूपाणि कर्म्माणि मधुरो रसः । आजन्मसात्म्यात् कुरुते धातूनां प्रबलं बलम् । बालवृद्धक्षतक्षीणवर्णकेशेन्द्रियौजसाम् ॥ प्रशस्तो बृंहणो कण्ठ्यः स्तन्यसन्धानकृद्गुरुः । आयुष्यो जीवनः स्निग्धः पित्तानिलविषापहः ॥ कुरुतेऽत्यु पयोगेन समेदःकफजान् गदान् । स्थौल्याग्निसादसंन्यासमेहगण्डार्व्वुदादिकान् ॥” अपिच । “तत्र मधुरो रसः शरीरसात्म्याद्रसरुधिरमांस- मेदोऽस्थिमज्जौजः शुक्राभिवर्द्धन आयुष्यः षडि-

न्द्रियप्रसादनो बलवर्णकरः पित्तविषमारुतघ्न- स्तृष्णाप्रशमनः त्वच्यः केश्यः कण्ठ्यः प्रीणनो जीवनस्तर्पणः स्नेहनः स्थैर्य्यकरः क्षीणक्षत- सन्धानकरः घ्राणमुखकण्ठोष्ठतालुप्रह्लादनो दाहमूर्च्छाप्रशमनः षट्पदपिपीलिकाना- मिष्टतमः स्निग्धः शीतो गुरुश्च । स एवंगुणोऽप्येक एवात्यर्थमुपयुज्यमानः स्थौल्यं मार्द्दवमालस्यमतिस्वप्नं गौरवमनन्नाभिलाष- मग्नेर्द्दोबल्यमास्यकण्ठमांसाभिवृद्धिं श्वासकास- प्रतिश्यायालसकशीतज्वरानाहास्यमाधुर्य्यव- मथुसंज्ञास्वरप्रणाशगलगण्डमालाश्लीपदगल- शोफवस्तिधमनीगुदोपलेपाक्ष्यामयानभिष्य- मित्येवंप्रभृतीन् कफजान् विकारानुपजनयन्ति । “स्नेहनप्रीणनाह्लादमार्द्दवैरुपलभ्यते । मुखस्थो मधुरश्चास्यं व्याप्नुवँल्लिम्पतीव च ॥” इति चरके सूत्रस्थाने २६ अध्याये ॥) जीवकः । रक्तशिग्रुः । राजाम्रः । रक्तेक्षुः । गुडः । शालिः । इति च राजनिर्घण्टः ॥ (बीजपूरविशेषः । तत्पर्य्यायो यथा, -- “बीजपूरोऽपरः प्रोक्तो मधुरो मधुकर्कटी ।” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥ स्कन्दस्यसैनिकभेदः । यथा महाभारते । ९ । ४५ । ६९ । “मधुरः सुप्रसादश्च किरीटी च महाबलः ॥”) मधुरः, त्रि, (मधु माधुर्य्यमस्यास्तीति । “ऊषसुषि- मुष्कमधो रः ।” ५ । २ । १०७ । इति रः ।) मधुररसविशिष्टः । स्वादुः । (यथा, हितोप- देशे । १ । ७९ । “न धर्म्मशास्त्रं पठतीति कारणं न चापि वेदाध्ययनं दुरात्मनः । स्वभाव एवात्र तथातिरिच्यते यथा प्रकृत्या मधुरं गवां पयः ॥”) प्रियः । इति मेदिनी । रे, १९५ ॥ पारि- भाषिकमधुराणि यथा । विदग्धोक्तिः । प्रिया- धरकुचादिः । शशी । स्त्रियः । बालोक्तिः । इति कविकल्पलता ॥ मधुरकः, पुं, (मधुर + संज्ञायां कन् ।) जीवक- वृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । १४२ ॥ (यथा, सुश्रुते चिकित्सितस्थाने ४ अध्याये । “विपचेन्मधुरकप्रतीवापम् ॥”) मधुरकण्टका, स्त्री, (मधुराः कण्टका यस्याः ।) मत्स्यविशेषः । तत्पर्य्यायः । कज्जली २ कज्जला ३ अनन्ता ४ माध्वी ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ मधुरजम्बीरः, पुं, (मधुरो जम्बीरः । नित्यकर्म्म- धारयः ।) मधुजम्बीरः । तत्पर्य्यायः । मधु- जम्भः २ मधुजम्भलः ३ रसद्रावी ४ शर्क्करकः ५ पित्तद्रावी ६ । अस्य गुणाः । मधुरत्वम् । शिशिरत्वम् । कफपित्तशोफश्रमनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ मधुरत्वचः, पुं, (मधुरा त्वचा यस्य ।) धव- वृक्षः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (गुणादयोऽस्य धवशब्दे ज्ञातव्याः ॥)

पृष्ठ ३/६०१

मधुरत्रयं, क्ली, (मधुराणां त्रयम् ।) सिता माक्षिकं सर्पिश्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ मधुरत्रिफला, स्त्री, (मधुरा त्रिफला ।) द्राक्षा- फलं काश्मर्य्यफलं खर्ज्जूरीफलञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ मधुरनिस्वना, स्त्री, (मधुरो निस्वनो यस्याः ।) मधुरस्वरयुक्ता नारी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ मधुरफलः, पुं, (मधुरं फलमस्य ।) राजवदरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ मधुरवल्ली, स्त्री, (मधुरा बल्लीति नित्यकर्म्म- धारयः ।) मधुबीजपूरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ मधुरसः, पुं, (मधुर्मधुरो रसोऽस्य ।) इक्षुः । इति शब्दमाला ॥ तालः । इति राज- निर्घण्टः ॥ मधुरसा, स्त्री, (मधुर्मधुरो रसो यस्याः ।) मूर्व्वा । इत्यमरः । २ । ४ । ८३ ॥ (अस्याः पर्य्यायो यथा, “तेजनी पिलुनी देवी तिक्तवल्ली पृथक्त्वचा । मधुश्रेणी मधुरसा मूर्व्वा निर्द्दहनीति च ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥ “मूर्व्वा मधुरसा देवी मोरटा तेजनी स्रुवा । मधूलिका मधुश्रेणी गोकर्णी पीलुपर्ण्यपि ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) द्राक्षा ॥ (तत्पर्य्यायो यथा, -- “द्राक्षा स्वादुफला प्रोक्ता तथा मधुरसापि च । मृद्वीका हारहूरा च गोस्तनी चापि कीर्त्तिता ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) दुग्धिका । इति मेदिनी । से, ६० ॥ गम्भारी । इति भावप्रकाशः ॥ मधुरस्रवा, स्त्री, (मधुरस्य मधुररसस्य स्रवो यस्याः ।) पिण्डखर्ज्जूरी । इति राजनिर्घण्टः ॥ मधुरा, स्त्री, (मधुर + टाप् ।) शतपुष्पा । (अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “शतपुष्पा शताह्वा च मधुरा कारवी मिसिः । अतिलम्बी सितच्छत्रा संहिता छत्रिकापि च । छत्रा शालेयशालीनौ मिश्रेया मधुरा मिषिः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) मिश्रेया । मथुरानगरी । मधुकर्कटिका । मेदा । मधूली । मधूयष्टिका । इति मेदिनी । रे, १९४ ॥ काकोली । शतावरी । बृहज्जीवन्ती । पालङ्क्य- शाकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ मधुराम्रकः, पुं, (मधुरश्चासौ अम्रश्चेति नित्य- कर्म्मधारयः । ततः स्वार्थे कन् ।) आम्रातकः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ मधुराम्रफलः, पुं, (मधुरं मिष्टं आम्रवत् फलं यस्य ।) रेफलः । तत्पर्य्यायः । आरः २ । इति रत्नमाला ॥ मधुरालापा, स्त्री, (मधुरः श्रुतिसुखकरः आलापः शब्दो यस्याः ।) शारिका । इति राज- निर्घण्टः ॥ मधुरालावुनी, स्त्री, (अलावू + बाहुलकात् नक् । पृषोदरादित्वात् ह्रस्वः ङीष् च । ततः मधुरा

चासौ अलावुनी चेति नित्यकर्म्मधारयः ।) राजालावुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ मधुरिका, स्त्री, (मधुर + स्वार्थे कन् + स्त्रियां टाप् अत इत्वञ्च ।) क्षुपविशेषः । मौरी इति भाषा । तत्पर्य्यायः । शालेयः २ शीतशिवः ३ छत्रा ४ मिशी ५ मिश्रेया ६ । इत्यमरः । २ । ४ । १०५ ॥ सालेयः ७ मिसिः ८ मिसी ९ मिशिः १० । इति तट्टीका ॥ अवाक्पुष्पी ११ मङ्गल्या १२ मधुरा १३ । इति रत्नमाला ॥ मधुरी १४ । इति शब्द- रत्नावली ॥ अस्या गुणाः । रोचकत्वम् । शुक्र- कारित्वम् । दाहरक्तपित्तनाशित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ मधुरिपुः, पुं, (मधोरसुरविशेषस्य रिपुर्नाश- कत्वात् ।) विष्णुः । इत्यमरः । १ । १ । २० ॥ (यथा गीतगोविन्दे । २ । ९ । “श्रीजयदेवभणितमतिसुन्दरमोहनमधुरिपु- रूपम् ॥) मधुरेणुः, पुं, (मधुर्मधुरो रेणुरस्य ।) कटभी- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ मधुरोदकः, पुं, (मधुराणि उदकानि यस्य ।) जलसमुद्रः । स तु स्वादूदकमयः पुष्करद्वीप- वेष्टितः सप्तसमुद्राणां शेषसमुद्रः । इति जटाधरः ॥ मधुलं, क्ली, (मधु पुष्परसादिकं लाति स्वकारणत्वेन गृह्णातीति । ला + कः ।) मद्यम् । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ (निर्व्विषीकत्र्यां मधुविद्यायां स्त्री । यथा, ऋग्वेदे । १ । १९१ । १० । “सोचिन्नुनमरातिनो वयं मरामारे अस्य योजनं हरिष्ठामधुत्वामधुला चकार ॥” “हे विष ! त्वा त्वां मधु अमृतं चकार विषस्य विषभावं दूरेऽपनोद्यामृतीचकारेति एषैव मधुला मधुदात्री निर्विषीकर्त्री मधुविद्या यदे- तदादित्यस्य मण्डले विषयोजनं तेन चामृती- करणं यदस्ति एषा मधुविद्या ॥” इति तद्भाष्ये सायनः ॥) मधुलग्नः, पुं, (मधुर्मधुररसो लग्नोऽत्र ।) रक्त- शोभाञ्जनः । इति रत्नमाला ॥ मधुलता, स्त्री, (मधुप्रधाना लतेति मध्यलोपी कर्म्मधारयसमासः ।) शूलीतृणम् । इति राज- निर्घण्टः ॥ मधुलिका, स्त्री, (मधुल + संज्ञायां कन् । टाप् अत इत्वञ्च ।) राजिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ (विवृतिरस्या राजिका शब्दे ज्ञातव्या ॥ स्कन्धा- नुचरमातृगणविशेषः । यथा, महाभारते । ९ । ४६ । १९ । “पृथुवक्त्रा मधुलिका मधुकुम्भा तथैव च ॥”) मधुलिट्, [ह्] पुं, (मधु लेढि आस्वादयतीति । लिह् + क्विप् ।) भ्रमरः । इत्यमरः । २ । ५ । २६ ॥ (यथा, रघुवंशे । ९ । २९ । “मधुलिहां मधुदानविशारदा कुरवका रवकारणतां ययुः ॥”) मधुलेही, [न्] पुं, (मधु लेढीति । मधु + लिह् + णिनिः ।) भ्रमरः । इति शब्दरत्नावली ॥

(यथा, भट्टिकाव्ये । २ । ७ । “दत्तावधानं मधुलेहिगीतौ प्रशान्तचेष्टं हरिणं जिघांसुः ॥”) मधुलोलुपः, पुं, (मधुनि लोलुपः ।) भ्रमरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ मधुवनं, क्ली, (मधुना तन्नाम्ना दैत्येन कृतं वनम् । मध्यपदलोपी कर्म्मधारयः ।) मथुराया वनविशेषः । यथा, श्रीभागवते ४ । ८ । ४२ । “तत्तात ! गच्छ भद्रं ते यमुनायास्तटं शुचि । पुण्यं मधुवनं यत्र सान्निध्यं नित्यदा हरेः ॥” (मधुप्रधानं वनमिति ।) किस्किन्धायां सुग्री- वस्य वनविशेषः । इति रामायणे किस्किन्धा- काण्डम् ॥ (यथा, महाभारते । ३ । २८१ । २७ । “वालिना रक्षितं यत्तत् स्फीतं मधुवनं महत् । त्वया च प्लवगश्रेष्ठ ! तद्भुङ्क्ते पवनात्मजः ॥”) मधुवनः, पुं, (मधौ वनति शब्दायते इति । वन + अच् ।) कोकिलः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ मधुवल्ली, स्त्री, (मधुप्रधाना वल्ली ।) यष्टी- मधु । क्लीतनकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (कार- वेल्लकम् । तत्पर्य्यायो यथा, -- “तोयवल्ली राजवल्ली मघुवल्ली कारवेल्लकम् ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) मधुवारः, पुं, (मधुनो मद्यस्य वारः समयः पर्य्यायो वा ।) मधुक्रमः । इत्यमरः । २ । ४० । ४१ ॥ स च पुनः पुनर्मद्यपानपरिपाटी । इति तट्टी- कायां भरतः ॥ मधुवीजः, पुं, (मधु मधुरं वीज यस्य ।) दाडिमः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (गुणादिविवरणमस्य दाडिमशब्दे द्रष्टव्यम् ॥) मधुवीजपूरः, पुं, (मधूनां मधुपूर्णानां वीजानां पूरः समूहो यत्र ।) मधुकर्कटिका । मीठा बिजौरा इति हिन्दी भाषा । तत्पर्य्यायः । मधुपर्णी २ मधुरकर्कटी ३ मधुरवल्ली ४ मधु- कर्कटी ५ मधुरफला ६ महाफला ७ वर्द्ध- माना ८ । अस्य गुणाः । मधुरत्वम् । शिशि- रत्वम् । दाहनाशित्वम् । त्रिदोषशमनत्वम् । रुच्यत्वम् । पथ्यत्वम् । गुरुत्वम् । दुर्ज्जरत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ मधुव्रतः, पुं, (मधु मधुसञ्चयो व्रतं व्रतमिव सत- तानुशीलनीयं यस्य । यद्बा, मधुव्रतयति नियतं भुङ्क्ते इति । व्रति + अण् ।) भ्रमरः । इत्य- मरः । २ । ५ । २९ ॥ (यथा, भागवते । ३ । २८ । २८ । “मालां मधुव्रतवरूथगिरोपघुष्टाम् ॥” मध्वर्थं व्रतं कर्म्म यस्य । उदकार्थकर्म्मणि, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । ६ । ७० । ५ । “मधुनो द्यावापृथिवी मिमिक्षतां मधुश्चुता पधुदुघे मधुव्रते ॥” “मधुव्रते उदकार्थकर्म्माणौ ।” इति तद्भाष्पे सायनः ॥) मधुशर्करा, स्त्री, (मधुजाता शर्करा ।) मधुजात- शर्करा । सिताखण्ड इति भाषा ॥ यथा, --

पृष्ठ ३/६०२

“माध्वी सिता मधूत्पन्ना मधुजा मधुशर्करा । माक्षीकशर्करा चैषा क्षौद्रजा क्षौद्रशर्करा ॥ यद्गुणं यन्मधु प्रोक्तं तद्गुणा तस्य शर्करा । विशेषाद्वलवृष्या च तर्पणं क्षीणदेहिनाम् ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ (“मधुशर्करा पुनश्च्छर्द्ध्यतीसारहरी रूक्षाछेदनी प्रह्लादनी कषायमधुरा मधुरविपाका च ।” इति सुश्रुते सूत्रस्थाने ४५ अध्याये ॥) मधुशाखः, पुं, (मधुर्माधुर्य्ययुक्ता शाखा यस्य ।) मधुष्ठीलः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (मधुरशाखा- विशिष्टे, त्रि । यथा, वाजसनेयसंहितायाम् । २८ । २० । “मधुशाखः सुपिप्पलः ।” “मधुरा रसवती शाखा यस्य ।” इति तद्भाष्ये महीधरः ॥) मधुशिग्रुः पुं, (मधुप्रधानः शिग्रुः ।) रक्त- शोभाञ्जनवृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । ३१ ॥ (शजिना । इति ख्यातः । यथा, सुश्रुते । १ । ३७ । “वरुणार्त्तगलशिग्रुमधुशिग्रुतर्कारीत्यादि ।” तत्पर्य्यायो यथा, -- “सुरङ्गा स्वादुगन्धा स्यान्मधुशिग्रुः शोभाञ्जनः ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥ तद्गुणा यथा, सुशुते सूत्रस्थाने ४६ अध्याये । “मधुशिग्रुः सरस्तिक्तः शोफघ्नो दीपनः कटुः ।”) मधुशेषं, क्ली, (मधुनः शेषो यत्र ।) शिक्थकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ मधुश्रेणी, स्त्री, (मधूनां मधुररसानां श्रेणिर्यत्र ।) मूर्व्वा । इत्यमरः । २ । ४ । ८४ ॥ (अस्याः पर्य्यायो यथा, भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे । “मूर्व्वा मधुरसा देवी मोरटा तेजनी स्रुता । मधूलिका मधुश्रेणी गोकर्णी पीलुपर्ण्यपि ॥”) मधुश्वासा, स्त्री, (मधुर्मधुरः श्वासोऽस्मात् ।) जीवन्तीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (विवरण- मस्या जीवन्तीशब्दे ज्ञातव्यम् ॥) मधुष्ठीलः, पुं, (मधु मकरन्दं ष्ठीवति निःक्षि- पतीति । ष्ठीव् + इगुपधत्वात् कः । पृषो- दरादित्वाद्वस्य लत्वम् ।) मधूकवृक्षः । इत्य- मरः । २ । ४ । २८ ॥ (अस्य पर्य्यायो यथा, -- “मधूको गुडपुष्पः स्यान्मधुपुष्पो मधुद्रुमः । वानप्रस्थो मधुष्ठीलो जलजेऽत्र मधूलकः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) मधुसखः, पुं, (मधोर्वसन्तस्य सखा इति । “राजाहः- सखिभ्यष्टच् ।” ५ । ४ । ९१ । इति टच् ।) कामदेवः । इति हलायुधः ॥ मधुसारथिः, पुं, (मधुर्वसन्तः सारथिर्यस्य ।) काम- देवः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ मधुसिक्थकः, पुं, (सिञ्चतीति सिचेः स्थक् । स्वाथे कन् मधु मधुमयं सिक्थकं यस्य ।) स्थावरविषभेदः । इति हेमचन्द्रः । ४ । २६४ ॥ मधुसुहृत्, [द्] पुं, (मधोर्वसन्तस्य सुहृत् ।) कामदेवः । इति केचित् ॥ मधुसूदनः, पुं, (मधु पुष्परसं सूदयति भक्षय- तोति । सूद् + णिच् + ल्युः ।) भ्रमरः । इति

जटाधरः ॥ (मधुं तन्नामानं असुरं सूद- यति नाशयतीति । सूद् + णिच् + ल्युः ।) श्रीकृष्णः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (पक्षद्वये एकः श्लिष्टश्लोको यथा, छन्दोमञ्जर्य्याम् । ११ । ३ । “वनेषु कृत्वा सुरभिप्रचारं प्रकाममुग्धो मधुवासरेषु । गायन् कलं क्रीडति पद्मिनीषु मधूनि पीत्वा मधुसूदनोऽसौ ॥”) श्रीकृष्णपक्षे व्युत्पत्तिर्यथा, -- “सूदनं मधुदैत्यस्य यस्मात् स मधुसूदनः । इति सन्तो वदन्तीशं वेदैर्भिन्नार्थमीप्सितम् ॥ मधु क्लीवञ्च माध्वीके कृतकर्म्मशुभाशुभे । भक्तानां कर्म्मणाञ्चैव सूदनं मधुसूदनः ॥ परिणामाशुभं कर्म्म भ्रान्तानां मधुरं मधु । करोति सूदनं यो हि स एव मधुसूदनः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे ११० अध्यायः ॥ तस्य स्मरणफलम् । “महाविपत्तौ संसारे यः स्मरेन्मधुसूदनम् । विपत्तौ तस्य सम्पत्तिर्भवेदित्याह शङ्करः ॥” तत्रैव प्रकृतिखण्डे ३४ अध्यायः ॥ (सरस्वत्युपनामकः कविविशेषः । यथा, श्रीमद्- भगवद्गीताटीकायाम् । “व्याख्यातं भगवत्पदैः प्रतिपदं श्रीशङ्कराख्यैः पुनर्व्विस्पष्टं मधुसूद- नेन मुनिना स्वज्ञानसिद्ध्यै कृतम् ॥” अयं हि अद्वैतसिद्धिप्रस्थानभेदभगवद्गीताटीका- महिम्नस्तवटीकासिद्धान्तबिन्दुटीकाद्यनेकग्रन्थ- कर्त्ता ॥) मधुसूदनी, स्त्री, (मधु सूदयतीति । मधु + सूद् + णिच् + ल्युः । स्त्रियां ङीप् ।) पालङ्क्यशाकम् । इति हेमचन्द्रः । ४ । २५२ ॥ मधुस्रवः, पुं, (मधूनां मकरन्दानां स्रवः क्षरणं यस्मादिति ।) मधूकवृक्षः । मोरटलता । इति राजनिर्घण्टः ॥ मधुस्रवा, स्त्री, (मधुनः स्रवो यस्याः ।) मधुयष्टिका । इति जटाधरः ॥ जीवन्ती । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “जीवन्ती जीवनी जीवा जीवनीया मधुस्रवा । मङ्गल्यनामधेया च शाकश्रेष्ठा पयस्विनी ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) मूर्व्वा । हंसपदी । इति राजनिर्घण्टः ॥ मधुस्रवाः, [स्] पुं, (मधूनि स्रवति निःक्षिपतीति । स्रु + कर्त्तरि असुन् ।) मधूकवृक्षः । इति जटाधरः ॥ मधुस्वरः, पुं, (मधुर्मनोहरः स्वरो ध्वनिर्यस्य ।) कोकिलः । इति शब्दरत्नावली ॥ मधुहा, [न्] पुं, (मधुं तन्नामानमसुरं हन्तीति । हन् + क्विप् ।) विष्णुः । इति हेमचन्द्रः ॥ (मधु हन्तीति । हन् + क्विप् । मधुनाशके, त्रि । यथा, महाभारते । ३ । ३३ । ६८ । “सर्व्वथा संहतैरेव दुर्ब्बलैर्बलवानपि । अमित्रः शक्यते हन्तुं मधुहा भ्रमरैरिव ॥”

प्रसहजातिप्राणिविशेषः ॥ यंथा, -- “शशघ्नी भासकुररगृध्रोलूककुलिङ्गकाः । धूमिका मधुहा चेति प्रसहा मृगपक्षिणः ॥” इति वाभटे सूत्रस्थाने षष्ठेऽध्याये ॥) मधूकं, क्ली, (महतीति । मह् + “ऊलूका- दयश्च ।” उणा० ४ । ४१ । इति ऊकः निपा- तितश्च ।) यष्टिमधु । इति रार्जनिर्घण्टः ॥ (गुणादयोऽस्य यष्टिमधुशब्दे विज्ञेयाः ॥) मधूकः, पुं, (मह्यते मन्यते वेति । मह् + मन् वा + “उलूकादयश्च ।” उणा ० ४ । ४१ । इति ऊकप्रत्ययो निपातितश्च ।) वृक्षविशेषः । महुल इति मौल इति महुया इति च भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । गुडपुष्पः २ मधुद्रुमः ३ वान- प्रस्थः ४ मधुष्ठीलः ५ । इत्यमरः । २ । ४ । २८ ॥ मधुकः ६ मधुः ७ मधुपुष्पः ८ । इति शब्द- रत्नावली ॥ मधुस्रवः ९ । इति जटाधरः ॥ मधुवृक्षः १० रोधपुष्पः ११ माधवः १२ । (यथा, महाभारते । १५ । २५ । ११ । “चित्राङ्गदा चैव नरेन्द्रकन्या यैषा सवर्णाग्र्यमधूकपुष्पैः ॥”) अस्य गुणाः । मधुरत्वम् । शीतत्वम् । पित्त- दाहश्रमापहत्वम् । वातलत्वम् । जन्तुदोषघ्न- त्वम् । वीर्य्यपुष्टिविवर्द्धनत्वञ्च । अस्य पुष्पगुणाः । मधुरत्वम् । हृद्यत्वम् । हिमत्वम् । पित्त- विदाहकारित्वञ्च । अस्य फलगुणाः । वाता- मयपित्तनाशित्वम् । ज्ञेयं मधूकद्वयमेवमेतत् । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च । “मधूकपुष्पं मधुरं शीतलं गुरु बृंहणम् । बलशुक्रकरं प्रोक्तं वातपित्तविनाशनम् ॥ फलं शीतं गुरु स्वादु शुक्रलं वातपित्तनुत् । अहृद्यं हन्ति तृष्णास्रदाहश्वासक्षत- क्षयान् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ अपरञ्च । “मधूकपुष्पञ्चाहृद्यं तर्पणं बृंहणं परम् । मधूकस्य फलं पक्वं वातपित्तप्रणाशनम् ॥” तन्मज्जगुणास्तत्फलगुणवत् । यथा, -- “यस्य यस्य फलस्यैव वीर्य्यं भवति यादृशम् । तस्य तस्यैव वीर्य्येण मज्जानमभिनिर्द्दिशेत् ॥” तस्य त्वग्गुणाः । “मधूकं रक्तपित्तघ्नं व्रणशोधनरोपणम् ॥” इति राजवल्लभः ॥ मधूच्छिष्टं, क्ली, (मधुनः उच्छिष्टमवशिष्टम् । मध्ववशिष्टम् । मोम इति भाषा ॥ (यथा, बृहत्संहितायाम् । १६ । २५ । “शैलेयकमांसीतगरकुष्ठरससैन्धवादिवल्लीजम् । मधुररसमधूच्छिष्टानि चोरकश्चेति जीवस्य ॥”) तत्पर्य्यायः । सिक्थकम् २ । इत्यमरः । २ । ९ । १०७ ॥ शिक्थकम् ३ शिक्थम् ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ मधूत्थितं, क्ली, (मधुनः उत्थितम् ।) सिक्थकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥

पृष्ठ ३/६०३

मधूत्सवः, पुं, (मधोश्चैत्रस्य उत्सवो यत्र ।) चैत्री पूर्णिमा । इति जटाधरः ॥ (यथाभिज्ञान- शकुन्तले । ६ । “कञ्चुकी । प्रविश्य । सक्रोधम् । मा तावद- नात्मज्ञे ! देवेन प्रतिषिद्धेऽपि मधूत्सवे चूत- कलिकाभङ्गमारभसे ॥”) मधूपघ्नं, क्ली, (मधोस्तन्नाम्नो दैत्यस्य उपघ्नः आश्रयः । अभिधानात् क्लीवत्वम् ।) मथुरा । इति हेमचन्द्रः । ४ । ४४ ॥ मधूपघ्नः, पुं, (मधोस्तन्नाम्नो दैत्यस्य उपघ्नः आश्रयः ।) मथुरा । इति जटाधरः ॥ (यथा, रघुवंशे । १५ । १५ । “स च प्राप मधूपघ्नं कुम्भीनस्याश्च कुक्षिजः । वनात् करमिवादाय सत्वराशिमुपस्थितः ॥”) मधूलः, पुं, (मधु उरति प्राप्नोतीति । मधु + उर गतौ सौत्रधातुः + कः । रस्य लत्वम् ।) जलजगिरिजमधूकवृक्षौ । इति जटाधरः ॥ (अस्य पर्य्यायो यथा, वैद्यकरत्नमालायाम् । “गौरशाको मधूलोऽन्यो गिरिजः स्वल्प- पत्रकः ॥”) मधूलकः, पुं, (मधूल + स्वार्थे कन् ।) जलज- मधूकवृक्षः । तत्पर्य्यायः । दीर्घपत्रकः २ । इति जटाधरः ॥ गौरशाकः ३ मधूलः ४ स्वल्प- पत्रकः ५ । इति रत्नमाला ॥ “स्यान्मधूके तु जलजे गिरिजेऽपि मधूलकः ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ (पर्य्यायान्तरमस्य यथा, -- “मधूको गुडपुष्पः स्यान्मधुपुष्पो मधुस्रवः । वानप्रस्थो मधुष्ठीलो जलजेऽत्र मधूलकः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) अस्य गुणाः । मधूकगुणतुल्याः । मधुररसः । इति हेमचन्द्रः । ६ । २४ ॥ (क्लीवलिङ्गेऽपि दृश्यते । यथा, अथर्व्ववेदे । १ । ३४ । २ । “जिह्वाया अग्रे मधु मे जिह्वामूले मधूलकम् ॥”) तद्वति, त्रि ॥ मधूलिका, स्त्री, (मधूल + कन् । स्त्रियां टाप् अत इत्वञ्च ।) मूर्व्वा । इत्यमरः । २ । ४ । ८४ ॥ (अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “मूर्व्वा मधुरसा देवी मोरटा तेजनी स्रुवा । मधलिका मधुश्रेणी गोकर्णी पीलुपर्ण्यपि ॥” यष्टीमधु । तत्पर्य्यायो यथा, -- “यष्टीमधु तथा यष्टी मधुकं क्लीतकन्तथा । अन्यत्क्लीतनकन्तत्तु भवेत्तोये मधूलिका ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) मधूली, स्त्री, (मधूल + गौरादित्वात् ङीष् ।) क्लीतनकम् । मधुकर्कटी । आम्रः । इति राज- निर्घण्टः ॥ मध्यं, क्ली, (मन्यते इति । मन् + “अघ्न्यादयश्च ।” उणा ० ४ । १११ । इति यक्प्रत्ययेन निपातितः ।) दशान्त्यसंख्या । शतसागरसंख्या । इति हेम- चन्द्रः ॥ (यथा, महाभारते । २ । ६१ । ४ । “मध्यञ्चैव परार्द्धञ्च सपरञ्चात्र पण्यताम् ॥”)

अवसानम् । तत्पर्य्यायः । विरामः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ मन्दत्वशीघ्रत्वोभयेतरत्वयुक्त- नृत्यविषयकगमनविशेषः । इति भरतः ॥ लय- विशेषः । इति मधुः ॥ मध्यमावृत्तिः । इति साञ्जः ॥ यथा, अमरे । २ । ६ । ७९ । “विलम्बितं द्रुतं मध्यं तत्त्वमोघो घनं क्रमात् ॥” मध्यः, पुं, क्ली, (मन् + यक् । नस्य च ध ।) देह- मध्यभागः । माजा इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । मध्यमम् २ अवलग्नम् ३ । इत्यमरः । २ । ६ । ७९ ॥ विलग्नम् ४ । इति मेदिनी । भे, ४४ ॥ (यथा, भट्टिकाव्ये । ४ । १६ । “दधाना बलिभं मध्यं कर्णजाहविलोचना ॥” मध्यभागमात्रम् । यथा, मनुः । ४ । ३७ । “नेक्षेतोद्यन्तमादित्यं नास्तं यान्तं कदाचन । नोपसृष्टं न वारिस्थं न मध्यं नभसो गतम् ॥” “आयुष्कालस्य मध्यमावस्थाविशेषः कालः । षोडशसप्तत्योरन्तरे मध्यं वयस्तस्य विकल्पो वृद्धिर्यौवनं सम्पूर्णता हानिरिति । तत्राविंशते- र्वृद्धिरात्रिंशतो यौवनमाचत्वारिंशतः सर्व्व- धात्विन्द्रियबलवीर्य्यसम्पूर्णता । अत ऊर्द्धमीषत् परिहानिर्यावत् सप्ततिरिति ॥” इति सुश्रुते सूत्रस्थाने ३५ अध्याये ॥) मध्यः, पुं, (मन् + यक् । नस्य धः ।) ग्रहस्फुट- साधकाङ्कविशेषः । स च अहर्गणजातदेशा- न्तरादिसंस्काररहिताङ्करूपग्रहः । इति ज्योतिषम् ॥ मध्यः, त्रि, (मन्यते इति । मन् + यक् । नस्य च धः ।) न्याय्यः । अन्तरः । अधमः । इति शब्दरत्नावली ॥ मध्यमः । यथा, -- “उत्तमाधममध्यानि बुद्धा कार्य्याणि पार्थिवः । उत्तमाधममध्येषु पुरुषेषु नियोजयेत् ॥” इति मात्स्ये ८९ अध्यायः ॥ मध्यगन्धः, पुं, (मध्ये फलाभ्यन्तरे गन्धोऽस्य ।) आम्रवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ मध्यतः, [स्] व्य, (मध्य + तसिल् ।) मध्यात् । मध्ये । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ स्यादेः स्थाने तसादयो ये आदेशास्तेषामदन्तत्वमव्ययत्व- मिति प्राञ्चः । तेन कुतः कुतः आगतं कौत- स्कुतम् । इत्यत्राव्ययत्वात् टिलोपः । इति दुर्गा- दासः ॥ मध्यदेशः, पुं, (मध्यश्चासौ देशश्चेति ।) देश- विशेषः । तत्पर्य्यायः । मध्यमः २ । इत्यमरः ॥ तस्य सीमा यथा, मनुः । २ । २१ । “हिमवद्बिन्ध्ययोर्मध्यं यः प्राग्विनशनादपि । प्रत्यगेव प्रयागाच्च मध्यदेशः प्रकीर्त्तितः ॥” विनशनं तीर्थमेदः । मां ध्यायति स्मरतीति केसति मद्ध्यो दकारवानिति साञ्जे । मनो धश्चेति यप्रत्यये नस्य धे सति चतुर्थमात्रवा- नति रूपरत्नाकरः । इति तट्टीकायां भरतः ॥ मध्यदेश्यः, त्रि, (मध्यदेशे भवः इति यत् ।) मध्यदेशोद्भवः । यथा, वामनपुराणे १३ अः ॥ “शकाश्चैव संससका मध्यदेश्या जनास्त्विमे ॥”

मध्यन्दिनः, पुं, (दिनस्य मध्यं राजदन्तादित्वात् मध्यशब्दस्य पूर्ब्बनिपातः । पृषोदरादित्वात् नकारागमः । मध्यन्दिनं पुष्पविकासकत्वेना- स्यास्तीति । अच् ।) बन्धूकवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ (मध्याह्ने, क्ली, यथा, मनुः । ४ । १३१ । “मध्यन्दिनेऽर्द्धरात्रे ञ्च श्राद्धं भुक्त्वा च सामि- षम् ॥”) मध्यपञ्चमूलकं, क्ली, (मध्यं मध्यमं पञ्चमूलकम् ।) पञ्चमूलपाचनविशेषः । यथा, -- “बला पुनर्नवैरण्डसूर्पपर्णीद्वयेन तु । एकत्र योजितेनैव स्यान्मध्यं पञ्चमूलकम् ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ मध्यमं, पुं, क्ली, (मध्ये भवः । मध्य + “मध्यान्मः ।” ४ । ३ । ८ । इति मः ।) देहमध्यभागः । इत्य- मरः । २ । ६ । ७९ ॥ मध्यमः, पुं, (मध्ये भवः । मध्य + मः ।) सप्त- स्वराणां मध्ये पञ्चमस्वरः । इत्यमरः । १ । ७ । १ ॥ गानशास्त्रमते चतुर्थस्वरः । स तु क्रौञ्चस्वर- तुल्यः । अस्योच्चारणस्थानं वक्षः । व्याकरणमते अधरः । अयं विप्रवर्णः । अस्य संज्ञा अन्तरः । अर्थात्चतुःस्वरमिलितः । तस्य ताना- श्चतुर्विंशतिः तेषां प्रत्येकं द्वात्रिंशद्भेदेन ७६८ ताना भवन्ति । इति संगीतशास्त्रम् ॥ उपपति- भेदः । तस्य लक्षणम् । प्रियायाः प्रकोपे यः प्रकोपमनुरागं वा न प्रकटयति चेष्टया मनो- भावं गृह्णाति स मध्यमः । यथा, -- “आस्यं यद्यपि हास्यवर्जितमिदं लास्येन हीनं वचो नेत्रे शोणसरोजकान्तिरुचिरे क्वापि क्षणं स्थीयते । मालायाः करणोद्यमे मकरिकारम्भः कुचा- म्भोजयो- र्धूपः कुन्तलधोरणीषु सुतनोः सायन्तनो दृश्यते ॥” इति रसमञ्जरी ॥ मध्यदेशः । इत्यमरः ॥ ग्रहाणां सामयिक- संज्ञाविशेषः । यथा, -- “द्युचरचक्रहतो दिनसञ्चयः क्व ह हतो भगणादिफलं ग्रहः । दशशिरःपुरमध्यमभास्करे क्षितिजसन्निधिगे सति मध्यमः ॥” इति सिद्धान्तशिरोमणिः ॥ मृगभेदः । रागभेदः । इति धरणिः ॥ मध्यमः, त्रि, (मध्ये भवः । मध्य + “मध्यान्मः । ४ । ३ । ८ । इति मः ।) मध्यभवः । इति मेदिनी । मे, ४९ ॥ (यथा, मनौ । ९ । ११२ । “ततोऽर्द्धं मध्यमस्य स्यात् तुरीयन्तु यवीयसः ॥”) तत्पर्य्यायः । माध्यमम् २ मध्यमीयम् ३ माध्यन्दिनम् ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ (वयोमध्य- समयः । “वयश्चतुर्व्विधं प्रोक्तं मध्यमाधममुत्तमम् । हीनञ्च हारीत ह्यत्र तानि वक्ष्यामि साम्प्रतम् ॥

पृष्ठ ३/६०४

पथिश्रान्तः श्रमक्षीणः बालश्रीः सुकुमारकः । एतेषां मध्यमा संज्ञा प्रोच्यते वैद्यकागमे । मध्यमः सप्ततिं यावत् परतो वृद्ध उच्यते ॥” इति हारीते प्रथमे स्थाने पञ्चमेऽध्याये ॥ “बाले विवर्द्धते श्लेष्मा मध्यमे पित्तमेव तु । भूयिष्ठं वर्द्धते वायुर्वृद्ध्वे तद्बीक्ष्य योजयेत् ॥” इति च सुश्रुते सूत्रस्थाने ३५ अध्याये ॥) मध्यमपाण्डवः, पुं, (मध्यमश्चासौ पाण्डवश्चेति । तस्य पूर्ब्बापरयोर्द्वयोर्द्वयोर्मध्यवर्त्तित्वात्तथा- त्वम् ।) अर्ज्जुनः । इति जटाधरः ॥ (यथा, किरातार्ज्जुनीये । १ । ४६ । श्लोकस्य टीकायां मल्लिनाथः । “नेता मध्यमपाण्डवो भगवतो नारायण- स्यांशजः ॥”) मध्यमलोकः, पुं, (मध्यमश्चासौ लोकश्चेति कर्म्म- धारयः ।) पृथिवी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, रघुः । २ । १६ । “तां देवता पित्रतिथिक्रियार्था- मन्वक् ययौ मध्यमलोकपालः ॥” “मध्यमलोकपालः भूपालः ।” इति तट्टीकायां मल्लिनाथः ॥) मध्यमभृतकः, पुं, (मध्यमश्चासौ भृतकश्चेति ।) कृषीबलभृतकः । कृषाण इति भाषा ॥ यथा, -- “उत्तमश्चायुधीयोऽत्र मध्यमस्तु कृषीबलः । अधमो भारवाही स्यादित्येष त्रिविधो भृतः ॥” इति मिताक्षरा ॥ मध्यमसंग्रहः पुं, (मध्यमश्चासौ संग्रहश्चेति ।) स्त्रीसंग्रहणाख्यविवादविशेषः । स तु गन्ध- माल्यवस्त्रभूषादिप्रेरणरूपः । यथा । प्रथम- साहसादिदण्डप्राप्त्यर्थं त्रेधा तत्स्वरूपं व्यासेन विवृतम् । “त्रिविधं तत् समाख्यातं प्रथमं मध्यमोत्तमम् । अदेशकालभाषाभिर्निर्जने च परस्त्रियाः । कटाक्षावेक्षणं हास्यं प्रथमं साहसं स्मृतम् ॥ प्रेषणं गन्धमाल्यानां धूपभूषणवाससाम् । प्रलोभनञ्चान्नपानैर्मध्यमं समुदाहृतम् ॥ सहासनं विविक्तेषु परस्परमपाश्रयः । केशाकेशिग्रहश्चैव सम्यक् संग्रहणं स्मृतम् ॥” इति मिताक्षरायां स्त्रीसंग्रहणप्रकरणम् ॥ मध्यमसाहसं, क्ली, (सहसा क्रियमाणं कृतं वा । सहसा + अण् । मध्यमञ्च तत् साहसञ्चेति ।) बलदर्पितेन बासःपश्वन्नपानादीनाम्भङ्गाक्षेपो पमर्दादिरूपं सहसा क्रियमाणं कर्म्म । यथा, “फलमूलोदकादीनां क्षेत्रोपकरणस्य च । भङ्गाक्षेपोपमर्द्दाद्यैः प्रथमं साहसं स्मृतम् ॥ वासःपश्वन्नपानानां गृहोपकरणस्य च । एतेनैव प्रकारेण मध्यमं साहसं स्मृतम् ॥” इति मिताक्षरा ॥ मध्यमसाहसः, पुं, (मध्यमश्चासौ साहसश्चेति ।) दण्डविशेषः । स तु पञ्चशतपणरूपः । यथा, -- “पणानां द्वे शते सार्द्धे प्रथमः साहसः स्मृतः । मध्यमं पञ्च विज्ञेयः सहस्रन्त्वेव चोत्तमः ॥

लोभात् सहस्रं दण्डन्तु मोहात् पूर्ब्बन्तु साहसम् । भयाद्वा मध्यमौ दण्डौ मैत्रात् पूर्ब्बं चतुर्गुणम् ॥” इति मानवे साक्षिप्रकरणे ८ अध्यायः ॥ मध्यमा स्त्री, (मध्यम + टाप् ।) दृष्टरजस्का नारी । कर्णिका । अङ्गुलिमेदः । त्र्यक्षर- च्छन्दः । इति मेदिनी । मे, ५० ॥ हृदयोत्थित- बुद्धियुतनादरूपवर्णः । यथा, अलङ्कारकौस्तुभः ॥ “पश्चात् पश्यन्त्यथ हृदयगो बुद्धियुङ्मध्य- माख्यः ।” स्वीयाद्यन्तर्गतनायिकाभेदः । तस्या लक्षणम् । हिताहितकारिण्यपि प्रियतमे हिताहित- कारिणी या सा । अस्यास्तु व्यवहारानुसारिणी चेष्टा । इति रसमञ्जरी ॥ (जम्बुभेदः । तत्पर्य्यायो यथा, -- “सूक्ष्मकृष्णफलाजम्बुर्दीर्घपत्रा च मध्यमा ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) मध्यमिका, स्त्री, (मध्यमैव । कन् टापि अत इत्वञ्च ।) दृष्टरजस्का नारी । इति रत्नावली ॥ मध्यमीयं, त्रि, (मध्यमे भवं मध्यमस्येदं वेति । “गहादिभ्यश्च ।” ४ । २ । १३८ । इति छः ।) मध्यमम् । इति हेमचन्द्रः । ६ । ९६ ॥ मध्यमेश्वरः, पुं, (मध्यमस्य स्थानस्य ईश्वरः ।) काशीस्थशिवलिङ्गविशेषः । यथा, -- “धन्यास्तु खलु ते विप्रा मन्दाकिन्यां कृतोदकाः । अर्च्चयन्ति महादेवं मध्यमेश्वरमीश्वरम् ॥ स्नानं दानं तपः श्राद्धं पिण्डनिर्व्वापणं त्विह । एकैकशः कृतं विप्राः पुनन्त्यासप्तमं कुलम् ॥ सन्निहित्वा अपस्पृश्य राहुग्रस्ते निशाकरे । यत् फलं लभते मर्त्यस्तस्माद्दशगुणं त्विह ॥ एवमुक्त्वा महायोगी मध्यमे शान्तिके प्रभुः । उवास सुचिरं कालं पूजयन् वै महेश्वरम् ॥” इति कौर्म्मे ३१ अध्यायः ॥ मध्ययवः, पुं, (मध्यो मध्यमो यवः ।) षट्श्वेत- सर्षपपरिमाणम् । इति केचित् ॥ मध्यरात्रः, पुं, (मध्यं रात्रेः “पूर्ब्बापराधरेति ।” २ । २ । १ । इति समासः । “अहस्सर्वैकेति ।” इति ५ । ४ । ८७ । समासान्तोऽच् पुंस्त्वञ्च ।) निशीथः । अर्द्धरात्रः । इति हलायुधः ॥ (यथा मनौ । ४ । १०९ । “उदके मध्यरात्रे च विन्मूत्रस्य विसज्जने । उच्छिष्ठः श्राद्धभुक् चैव मनसापि न चिन्त- येत् ॥”) मध्यलोकः, पुं, (मध्यश्चासौ लोकश्चेति ।) पृथिवी । मर्त्यलोक इति यावत् । वक्ष्यमाणशब्दार्थ- दर्शनात् ॥ मध्यलोकेशः, पुं, (मध्यलोकानां मर्त्त्यानां ईशः ।) राजा । इति हेमचन्द्रः । ३ । ३५३ ॥ मध्यस्थः, त्रि, (मध्ये वादिप्रतिवादिनोरन्तरे तिष्ठतीति । स्था + कः ।) मध्यस्थायी । तत्- पर्य्यायः । निसृष्टः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा कथासरित्सागरे । १० । १९१ ।

“निषिद्धवत्या मध्यस्थान्दस्यूनानन्दपूर्णया । स श्रीदत्तस्तया साकं तन्मन्दिरमथाविशत् ॥” यथा च भागवते । ६ । १६ । ५ । “बन्धुज्ञात्यरिमध्यस्थमित्रोदासीनविद्विषः । सर्व्व एव हि सर्व्वेषां भवन्ति क्रमशो मिथः ॥”) उभयपक्षहीनः । यथा, -- “श्रुत्वा युद्धोद्यमं रामः कुरूणां सह पाण्डवैः । तीर्थाभिषेकव्याजेन मध्यस्थः प्रययौ किल ॥” इति श्रीभागवते १० स्कन्धे ७८ अध्यायः ॥ स्वार्थाविरोधेन परार्थघटकः । यथाह प्राञ्चः । “ते ते सत्पुरुषाः परार्थघटकाः स्वार्थस्य वाधेन ये मध्यस्थाः परकीयकार्य्यकुशलाः स्वार्थाविरो- धेन ये । तेऽमी मानुषराक्षसाः परहितं यैः स्वार्थतो हन्यते ये तु घ्नन्ति निरर्थकं परहितं ते के न जानी- महे ॥” मध्यस्थलं, क्ली, (मध्यं स्थलम् । शरीरमध्यवर्त्ति- त्वात्तथात्वम् ।) कटिदेशः । यथा, -- “कुचौ मरिचसन्निभौ मुरजमध्यमध्यस्थली । अहो तिमिरमञ्जरी सहचरी नरीनृत्यते ॥” इत्युद्भटः ॥ मध्या, स्त्री, (मध्य + ठाप् ।) मध्यमाङ्गुलिः । इति हेमचन्द्रः ॥ नायिकाविशेषः । अस्या लक्षणम् । समानलज्जामदना । एषैव चाति- प्रश्रयादतिविश्रब्धनवोढा ॥ अस्याश्चेष्टा । सागसि प्रेयसि धेर्य्ये वक्रोक्तिरधैर्य्यै परुषवाक् । यथा, -- “स्वापे प्रियाननविलोकनहानिरेव स्वापच्युतौ प्रियकरग्रहणप्रसङ्गः । इत्थं सरोरुहसुखी परिचिन्तयन्ती स्वापं विधातुमपि हातुमपि प्रपेदे ॥” मध्याप्रगल्भे मानावस्थायां प्रत्येकं त्रिविधे । धीरा अधीरा धीराधीरा चेति । इति रस- मञ्जरी ॥ मध्याह्नः, पुं, (मध्यं अहः समासान्तः टच् । “अह्नोऽह्न एतेभ्यः ।” ५ । ४ । ८८ । इत्यह्नादेशः पुंस्त्वञ्च ।) अह्रोऽष्टममुहूर्त्तात्मकमध्यभागः । स च कुतपकालस्य संज्ञाविशेषः । यथा, -- “अह्रो मुहूर्त्ता विख्याता दश पञ्च च सर्व्वदा । तत्राष्टमो मुहूर्त्तो यः सः कालः कुतपः स्मृतः । मध्याह्रे सर्व्वदा यस्मान्मन्दीभवति भास्करः । तस्मादनन्तफलदस्तत्रारम्भो विशिष्यते ॥ मध्याह्रः खड्गपात्रञ्च तथा नेपालकम्बलम् । रौप्यं दर्भास्तिला गावो दौहित्रं चाष्टमः स्मृतः ॥ पापं कुत्सितमित्याहुस्तस्य सन्तापकारिणः । अष्टावेते यतस्तस्मात् कुतपा इति संस्मृताः ॥” इति मत्स्यपुराणे श्राद्धकल्पे २२ अध्यायः ॥ त्रिधाविभक्तदिनमध्यभागः । स च दशदण्डात् परं दशदण्डरूपः । इति श्रुत्युक्तः अमरोक्तश्च ॥ पञ्चधाविभक्तदिनतृतीयभागः । स तु द्वादश-

पृष्ठ ३/६०५

दण्डात् परषड्दण्डात्मकः । इति स्मार्त्तधृतमत्स्य- पुराणम् ॥ एष नियमस्त्रिंशद्दण्डदिनाभिप्रायेण न्यूनाधिके न्यूनाधिककालो ज्ञेयः ॥ * ॥ मध्याह्न- कृत्यं यथा, -- “ततो मध्याह्रसमये स्नानार्थं मृदमाहरेत् । पुष्पाक्षतं कुशतिलान् गोमयं शुद्धमेव च ॥ नदीषु देवखातेषु तडागेषु सरित्सु च । स्नानं समाचरेन्नित्यं गर्भप्रस्रवणेषु च ॥ परकीयनिपानेषु न स्नायाद्वै कदाचन । पञ्च पिण्डान् समुद्धृत्य स्नायाद्वा सम्भवे पुनः ॥ मृदैकया शिरः क्षाल्यं द्वाभ्यां नाभेस्तथोपरि । अधश्च तिसृभिः कार्य्यं पादौ षड्भिस्तथैव च ॥ मृत्तिका च समुद्दिष्टा त्वार्द्रामलकमानिका । गोमयस्य प्रमाणन्तत्तेनाङ्गं लेपयेत्ततः ॥ लेपयित्वाथ तीरस्थस्तल्लिङ्गेनैव मन्त्रतः । प्रक्षाल्याचम्य विधिवत्ततः स्नायात् समाहितः ॥ अभिमन्त्र्य जलं मन्त्रैस्तल्लिङ्गैर्वारुणैः शुभैः । भावपूतस्तदव्यक्तं ध्यायन् वै विष्णुमव्ययम् ॥ आपो नारायणोद्भूतास्ता एवास्यायनं पुनः । तस्मान्नारायणं देवं स्नानकाले स्मरेद्बुधः ॥ प्रेक्ष्य ॐकारमादित्यं त्रिर्निमज्जेज्जलाशये । पुनः पुनरथाचामेत् मन्त्रेणानेन मन्त्रवित् ॥ अन्तश्चरसि भूतेषु गुहायां विश्वतोमुखः । त्वं यज्ञस्त्वं वषट्कार आपो ज्योती रसोऽमृ- तम् ॥ द्विवारं वा त्रिरभ्यस्येत् व्याहृतिप्रणवान्विताम् । सावित्रों वा जपेद्विद्वांस्तथा चैवाघमर्षणम् ॥ ततः सम्मार्ज्जनं कुर्य्यादापोहिष्ठामयो भुवः । इदमापः प्रवहत व्याहृतिभिस्तथैव च ॥ ततोऽभिमन्त्र्य तत् तीर्थमापोहिष्ठादिमन्त्रकैः । अन्तर्ज्जले त्रिरावर्त्त्य सर्व्वपापात् प्रमुच्यते ॥ अपः पाणौ समादाय जप्त्वा वै मार्ज्जने कृते । विन्यस्य मूर्द्ध्नि तत्तोयं मुच्यते सर्व्वपातकैः ॥ यथाश्वमेधः क्रतुराट् सर्व्वपापापनोदनः । तथाघमर्षणं सूक्तं सर्व्वपापापनोदनम् ॥ अथोपतिष्ठेदादित्यं मूर्द्ध्नि पुष्पान्विताञ्जलिम् । प्रक्षिप्यालोकयन्देवमदृश्यं वैदिकैः परम् ॥ उदुत्यं चित्रं देवानामित्यादिभिरनन्यधीः । हंसः शुचिषदेतेन सावित्र्या च विशेषतः ॥ अन्यैश्च वैदिकैर्मन्त्रैः सौरैः पापप्रणाशनैः । सावित्रीं वै जपेत् पश्चाज्जपयज्ञः स वै स्मृतः ॥ विविधानि पवित्राणि गुह्यविद्यास्तथैव च । शतरुद्रियमथर्व्वशिरः सौरमन्त्रांश्च शक्तितः ॥ प्राक्कूलेषु समासीनः कुशेषु प्राङ्मुखः शुचिः । तिष्ठंश्चेदीक्षमाणोऽर्कं जाप्यं कुर्य्यात् समा- हितः ॥ स्फाटिकेन्द्राक्षरुद्राक्षपुत्त्रजीवसमुद्भवैः । कर्त्तव्या अक्षमाला वा उत्तरादुत्तमा स्मृता ॥ जपकाले न भावेत नान्यानि प्रेक्षयेद्बुधः । न कम्पयेच्छिरोग्रीवान्दन्तान्नैव प्रकाशयेत् ॥ गुह्यका राक्षसाः सिद्धा हरन्ति प्रसभम्भयात् । एकान्तेषु शुभे देशे तस्माज्जप्यं समाचरेत् ॥

चण्डालाशौचिपतितान् दृष्ट्वाचम्य पुनर्ज्जपेत् । तैरेव भाषणं कृत्वा स्नात्वा चैव जपेद्बुधः ॥ आचम्य प्रयतो नित्यं जपेदशुचिदर्शने । सौरान् मन्त्रान् शक्तितो वै पावमानीस्तु कामतः ॥ यदि स्यात् क्लिन्नवासो वै वारिमध्यगतो जपेत् । अन्यथा तु शुचौ भूम्यां दर्भेषु सुसमाहितः ॥ प्रदक्षिणं समावृत्य नमस्कृत्वा ततः क्षितौ । आचम्य च यथाशास्त्रं शक्त्या स्वाध्यायमाच- रेत् ॥ ततः सन्तर्पयेद्देवानृषीन् पितृगणान् क्रमात् । आदावोङ्कारमुच्चार्य्य नमोऽन्ते तर्पयामि च ॥ देवान् ब्रह्मऋषींश्चैव तर्पयेदक्षतोदकैः । तिलोदकैः पितॄन् भक्त्या स्वसूत्रोक्तविधानतः ॥ अन्वारब्धेन सव्येन पाणिना दक्षिणेन च । देवर्षींस्तर्पयेद्धीमानुदकाञ्जलिभिः पितॄन् ॥ यज्ञोपवीती देवानां निवीती ऋषितर्पणम् । प्राचीनावीती पैत्र्ये तु स्वेन तीर्थेन भावतः ॥ नापीड्य स्नानवस्त्रं वै समाचम्य च वाग्यतः । स्वैर्म्मन्त्रैरर्च्चयेद्देवान् पुष्पैः पत्रैरथाम्बुभिः ॥ ब्रह्माणं शङ्करं सूर्य्यं तथैव मधुसूदनम् । अन्यांश्चाभिमतान् देवान् भक्त्या चाक्रोधनो- ऽत्वरः ॥ प्रदद्याद्वाथ पुष्पाणि सूक्तेन पुरुषेण तु । आपो वा देवताः सर्व्वास्तेन सम्यक् समर्च्चिताः ॥ नमस्कारेण पुष्पाणिं विन्यसेद्बै पृथक् पृथक् । न विष्ण्वाराधनात् पुण्यं विद्यते कर्म्म वैदिकम् । तस्मादनादिमध्यान्तं नित्यमाराधयेद्धरिम् ॥ तद्विष्णोरितिमन्त्रेण सूक्तेन पुरुषेण तु । नैताभ्यां सदृशो मन्त्रो वेदेषूक्तश्चतुर्ष्वपि ॥ निवेदयेत् स्वमात्मानं विष्णावमलतेजसि । तदात्मा तन्मनाः शान्तस्तद्विष्णोरितिमन्त्रतः ॥ अथवा देवमीशानं भगवन्तं सनातनम् ॥ आराधयेन्महादेवं भावपूतो महेश्वरम् ॥ मन्त्रेण रुद्रगायत्त्र्या प्रणवेनाथ वा पुनः । ईशानेनाथवा रुद्रैस्त्र्यम्बकेण समाहितः ॥ पुष्पैः पत्रैरथाद्भिश्च चन्दनाद्यैर्महेश्वरम् । अथोन्नमः शिवायेति मन्त्रेणानेन योजयेत् ॥ नमस्कुर्य्यान्महादेवमृतं सत्यमितीश्वरम् । निवेदयीत स्वात्मानं यो ब्राह्मणमितीश्वरे ॥ प्रदक्षिणं द्विजः कुर्य्यात् पञ्च ब्राह्मण वै जपन् । ध्यायेत्तं देवमीशानं व्योममध्यगतं शिवम् ॥ अथावलोकयेदर्कं हंसः शुचिषदित्यृचा । कुर्य्यात् पञ्च महायज्ञान् गृहं कृत्वा समाहितः ॥ देवयज्ञं पितृयज्ञं ऋषियज्ञं तथैव च । मानुष्यं ब्रह्मयज्ञञ्च पञ्चयज्ञान् प्रचक्षते ॥ यदि स्यात् तर्पणादर्व्वाक्ब्रह्मयज्ञः कृतो न हि । कृत्वा मनुष्ययज्ञं वै ततः स्वाध्यायमाचरेत् । अग्नेः पश्चिमतो देशे भूतयज्ञान्त एव वा । कुशासनसमासीनः कुशपाणिः समाहितः ॥ शालाग्नौ लौकिकाग्नौ वा जले भूम्यामथापि वा ।

वैश्वदेवनिमित्तं वै देवयज्ञः स वै स्मृतः ॥ यदि स्याल्लौकिके पक्वं ततोऽन्नं तत्र हूयते । शालाग्नौ तत्र देवान्नं विधिरेष सनातनः ॥ देवेभ्यश्च हुतान्दद्यात् शेषान् भूतबलिं हरेत् । भूतयज्ञः स वै ज्ञेयो भूतिदः सर्व्वदेहिनाम् ॥ श्वभ्यश्च श्वपचेभ्यश्च वयोभ्यो नित्यमेव च । दद्याद्भूमौ बलिं त्वन्नं पक्षिभ्योऽथ द्विजोत्तमः ॥ सायं चान्नस्य सिद्धस्य कुर्य्यादेवमतन्द्रितः । भूतयज्ञः स्वयं नित्यं सायं प्रातर्विधीयते ॥ एकन्तु भोजयेद्विप्रं षितॄनुद्दिश्य सत्तमम् । अथवायं यथाशक्ति किञ्चिदन्नं समाहितः । वेदतत्त्वार्थविदुषे द्विजायै वोपपादयेत् ॥ पूजयेदतिथिं नित्यं नमस्येदर्च्चयेद्द्विजम् । मनोवाक्कर्म्मभिः शान्तमागतं स्वगृहन्तु तम् ॥ हन्तकारमथाग्रं वा भिक्षां वा शक्तितो द्विजः । दद्यादतिथये नित्यं बुद्ध्वा तं परमेश्वरम् ॥ भिक्षामाहुर्ग्रासमात्रमग्रं स्यात् तच्चतुर्गुणम् । पुष्कलं हन्तकारन्तु तच्चतुर्गुणमुच्यते ॥ गोदोहमात्रं कालं वै प्रतीक्ष्यो ह्यतिथिः स्वयम् । अभ्यागतान् यथाशक्ति पूजयेदतिथिं यथा ॥ भिक्षां वै भिक्षवे दद्याद्विधिवद् ब्रह्मचारिणे । दद्यादन्नं यथाशक्ति त्वर्थिभ्यो लोभवर्ज्जितः ॥ सर्व्वेषामप्यलाभे तु अन्नं गोभ्यो निवेदयत् । भुञ्जीत बन्धुभिः सार्द्धं वाग्यतोऽन्नमकुत्सयन् ॥ अकृत्वा तु द्बिजः पञ्च महायज्ञान् द्विजोत्तमाः । भुञ्जीत चेत् सुमूढात्मा तिर्य्यग्योनिं स गच्छति ॥ वेदाभ्यासोऽन्वहं शक्त्या महायज्ञक्रियाक्षमाः । नाशयन्त्याशु पापानि देवानामर्च्चनं तथा ॥ यो मोहादथवालस्यादकृत्वा देवतार्च्चनम् । भुङ्क्ते स याति नरकान् शूकरेष्वभिजायते ॥ तस्मात् सर्व्वप्रयत्नेन कृत्वा कर्म्माणि वै द्विजः । भुञ्जीत स्वजनैः सार्द्धं स याति परमां गतिम् ॥” इति कौर्म्मे उपविभागे १७ अध्यायः ॥ अत्र भोजनविधिर्भोजनशब्दे द्रष्टव्यः ॥ मध्वलः, (मधुं तत्पर्य्यायं अलतीति । अल् + अण् । संज्ञापूर्ब्बकत्वात् वृद्ध्यभावः ।) मधुवारः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ मध्वालु, क्ली, (मधु मधुरं आलु । मधुवन्मिष्टत्वा- त्तथात्वम् ।) मूलविशेषः । मौ आलु इति भाषा ॥ अस्य गुणाः । रक्तपित्तनाशित्वम् । गुरुत्वम् । स्वादुत्वम् । शीतत्वम् । स्तन्यशुक्र- कारित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ मध्वालुकं, क्ली, (मध्वालु + स्वार्थे कन् ।) कन्द- विशेषः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ मौ आलु इति भाषा ॥ (यथा, सुश्रुते सूत्रस्थाने ४६ अध्याये । “विदारीकन्दशतावरीविसमृणालशृङ्गाटक- कशेरुकपिण्डालुकमध्वालुकहस्त्यालुककाष्ठा- लुकशङ्खालुकरक्तालुकेन्दीवरोत्पलकन्द-प्रभृ- तीनि ॥”) मध्वासवः, पुं, (मधु मधूकपुष्परसस्तन कृत आसवः ।) मधूकपुष्पकृतमद्यम् । तत्पर्य्यायः ।

पृष्ठ ३/६०६

माधवकः २ मधु ३ माध्वीकम् ४ । इत्यमरः । २ । १० । ४१ ॥ (यथा, सुश्रुते १ । ४५ अध्याये । “मुखप्रियः स्थिरमदो विज्ञेयोऽनिलनाशनः । मधु मध्वासवश्छेदी मेहकुष्ठविषापहः ॥” विवरणमस्य माध्वीकशब्दे ज्ञातव्यम् ॥) मध्वासवनिकः, पुं, (मध्वासवनमुत्पाद्यत्वेनास्त्य- स्येति । मध्वासवन + ठन् ।) शौण्डिकः । इति शब्दमाला ॥ मध्विजा, स्त्री, (मधु ईजते प्राप्नोति कारणत्वे- नेति । ईज + कः । पृषोदरादित्वात् ह्रस्वः ।) मदिरा । इति हेमचन्द्रः । ३ । ५६७ ॥ (गुणादि- विषयोऽस्या मदिराशब्दे ज्ञातव्यः ॥) मन, अर्च्चे । गर्व्वे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-सक०-गर्व्वे अक०-सेट् ।) मनति । इति दुर्गादासः ॥ मन, क ङ गर्व्वके । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०-आत्म०-अक०-स्तम्भने सक०-सेट् ।) क ङ, मानयते । गर्व्वकोऽहङ्कारः । मनस्तम्भने । इति प्राञ्चः । मानयते शत्रुं बली स्तभ्नाती- त्यर्थः । इति रमानाथः । इति दुर्गादासः ॥ मन, त् क धृतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्त चुरा०-पर०-सक०-सेट् ।) दन्त्यनोपधः । मन- यति । इति दुर्गादासः ॥ मन, द ङ बोधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तना०- आत्म०-सक०-सेट् ।) द ङ, मनुते । इति दुर्गादासः ॥ मन, य औ ङ बोधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवां-आत्म०-सक०-अनिट् ।) य ङ, मन्यते । औ, अमंस्त । इति दुर्गादासः ॥ मनआपः, त्रि, (आप्नोतीति । आप् + अच् । मनस आपः ।) मनोज्ञः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ मनः, पुं, (मन्यते सुरभित्वादिगुणेन आद्रियत इति । मन् + घः ।) जटामांसी । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ मनः, [स्] क्ली, (मन्यते बुध्यतेऽनेनेति । मन् + “सर्व्वधातुभ्योऽसुन् ।” उणा० ४ । १८८ । इति असुन् ।) लिङ्गशरीरावयवविशेषः । यथा । सूक्ष्मशरीराणि सप्तदशावयवानि लिङ्गशरी- राणि । अवयवास्तु ज्ञानेन्द्रियपञ्चकं बुद्धि- मनसी कर्म्मन्द्रियपञ्चकं वायुपञ्चकञ्चेति । मनो नाम सङ्कल्पविकल्पात्मिका अन्तःकरणवृत्तिः । मनस्तु कर्म्मोन्द्रियैः सहितं सत् मनोमयकोशो भवति । इति वेदान्तसारः ॥ ज्ञानेन्द्रियविशेषः । तत्तु बुद्धीन्द्रियाणां षण्णां प्रधानं श्रीकृष्ण- विभूतिश्च । यथा, -- “इन्द्रियाणां मनश्चास्मि भूतानामस्मि चेतना ॥” इति भगवद्गीता ॥ तच्च गभस्थस्य सप्तमे मासि जायते । इति सुखबोधः ॥ (“पञ्चमे मनः प्रतिबुद्धतरं भवति ।” इति सुश्रुते शारीरस्थाने तृतीयेऽध्याये ॥ * ॥) तत्पर्य्यायः । चित्तम् २ चेतः ३ हृदयम् ४

स्वान्तम् ५ हृत् ६ मानसम् ७ । इत्यमरः । १ । ४ । ३१ ॥ अनङ्गकम् ८ अङ्गम् ९ । इति शब्दरत्नावली ॥ अपि च । “मनो महान् मतिर्ब्रह्मा पूर्ब्बुद्धिः ख्याति- रीश्वरः । प्रज्ञा संवित् चितिश्चव स्मृतिश्च परिपठ्यते । पर्य्यायवाचकाः शब्दा मनसः परिकीर्त्तिताः ॥” इति महाभारते मोक्षधर्म्मः ॥ * ॥ न्यायमते अस्य गुणाः । परत्वम् । अपरत्वम् । संख्या । परिमितिः । पृथक्त्वम् । संयोगः । विभागः । वेगश्च । मनोग्राह्याणि यथा । सुखम् । दुःखम् । इच्छा । द्वेषः । मतिः । यत्नश्च । इदं परमाणुस्वरूपम् । शिरोमणि- मते वायवीयपरमाणुरूपम् । यथा, -- “परापरत्वं संख्याद्याः पञ्च वेगश्च मानसे । मनोग्राह्यं सुखं दुःखमिच्छा द्वेषो मतिः कृतिः ॥ अयौगपद्याज्ज्ञानानां तस्याणुत्वमिहेष्यते ॥” इति भाषापरिच्छेदः ॥ जन्यज्ञानसामान्यं प्रति त्वङ्मनोयोगः कार- णम् । यथा, तत्रैव । “त्वचो योगो मनसा ज्ञानकारणम् ॥” तस्य नवगुणा यथा, -- “धैर्य्योपपत्तिव्यक्तिश्च विसर्गः कल्पना क्षमा । सदसच्चाशुता चैव मनसो नव वै गुणाः ॥” इति मोक्षधर्म्मः ॥ अस्य व्याख्या । धैर्य्यम् १ उपपत्तिः ऊहापोह- कौशलम् २ व्यक्तिः स्मरणम् ३ विसर्गः विप- रीतसर्गो भ्रान्तिः ४ कल्पना मनोरथवृत्तिः ५ क्षमा ६ सत् वैराग्यादि ७ असत् रागद्वेषादि ८ आशुता अस्थिरत्वम् ९ । इति तट्टीका ॥ * ॥ अस्य चातुर्विध्यं यथा, -- “मनोबुद्धिरहङ्कारश्चित्तं करणमान्तरम् । संशयो निश्चयो गर्व्वः स्मरणं विषया अमी ॥” इति वेदान्तः ॥ तस्य अध्यात्मत्वादि यथा, -- “अध्यात्मं मन इत्याहुः पञ्चभूतात्मधारकम् । अधिभूतञ्च सङ्कल्पश्चन्द्रमाश्चाधिदैवतम् ॥” इति महाभारते आश्वमेधिकपर्व्व ॥ तस्य स्वरूपं यथा, -- “अनिरूप्यमदृश्यञ्च ज्ञानभेदं मनः स्मृतम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे २३ अध्यायः ॥ तस्य प्राशस्त्याप्राशस्त्यानुमापकानि यथा, -- “जनानां हृदयं सद्यः सुव्यक्तं वचनेन वै । शिष्ये कलत्रे कन्यायां दौहित्रे बान्धवेऽपि च ॥ पुत्त्रे पौत्त्रे च वचसि प्रतापे यशसि श्रियाम् । बुद्धौ वारिणि विद्यायां ज्ञायते हृदयं नृणाम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे १ अध्यायः ॥ तस्य बन्धमोक्षहेतुत्वं यथा, -- “मन एव मनुष्याणां कारणं बन्धमोक्षयोः । बन्धस्य विषयासङ्गि मुक्तेर्न्निर्व्विषयं तथा ॥” इति विष्णुपुराणे ६ अंशे ७ अध्यायः ॥ (“अतीन्द्रियं पुनर्मनः सत्त्वसंज्ञकं चेत्याहुरेके

तदर्थात्मसम्पदायत्तचेष्टम् । चेष्टाप्रत्ययभूत- मिन्द्रियाणाम् । स्वार्थेन्द्रियार्थसङ्कल्पव्यभिचर- णाच्चानेकमेकस्मिन् पुरुषे सत्त्वरजस्तमः सत्त्व- गुणयोगाच्च न चानेकत्वं नानेकं ह्येककालमने- केषु प्रवर्त्तते ॥ तस्मान्नैककाला सर्व्वेन्द्रिय- प्रवृत्तिः । यद्गुणञ्चाभीक्ष्णं पुरुषमनुवर्त्तते सत्त्वं तत्सत्त्वमेवोपदिशन्ति ऋषयो बाहुल्यानुशयात् ॥ मनःपुरःसराणीन्द्रियाण्यर्थग्रहणसमर्थानि भवन्ति ॥” “मनसस्तु चिन्त्यमर्थः । तत्र मनसो बुद्धेश्च त एव समानातिहीनमिथ्यायोगाः प्रकृति- विकृतिहेतवो भवन्ति ॥” इति चरके सूत्र- स्थाने अष्टमेऽध्याये ॥ “लक्षणं मनसो ज्ञानस्याभावो भाव एव वा । सति ह्यात्मेन्द्रियार्थानां सन्निकर्षेण वर्त्तते ॥ वैधृत्यान्मनसो ज्ञानं सान्निध्यात्तच्च वर्त्तते । अणुत्वमथचैकत्वं द्वौ गुणौ मनसः स्मृतौ ॥ चिन्त्यविचार्य्यमूह्यञ्च ध्येयं सङ्कल्प्यमेव च । यत्किञ्चिन्मनसो ज्ञेयं तत् सर्व्वं ह्यर्थसंज्ञकम् ॥ इन्द्रियाभिग्रहः कर्म्म मनसस्तस्य निग्रहः । ऊहो विचारश्च ततः परं बुद्धिः प्रवर्त्तते ॥ इन्द्रियेणेन्द्रियार्थो हि समनस्केन गृह्यते । कल्प्यते मनसाप्यूर्द्धं गुणतो दोषतो यथा ॥ जायते विषये तत्र या बुद्धिर्निश्चयात्मिका । व्यवस्यते तथा वक्तुं कर्त्तुं वा बुद्धिपूर्ब्बकम् ॥ या यदिन्द्रियमाश्रित्य जन्तोर्बुद्धिः प्रवर्त्तते । याति सा तेन निर्द्देशं मनसा च मनोभवा ॥ बुद्धीन्द्रियमनोर्थानां विद्याद् योगधरं परम् ॥” इति चरके शारीरस्थाने प्रथमेऽध्याये ॥ सत्त्वगुणयुक्तस्य मनसो गुणा यथा, -- “आस्तिक्यं प्रविभज्य भोजनमनुत्तापश्च तथ्यं वचो मेधाबुद्धिधृतिक्षमाश्च करुणा ज्ञानञ्च निर्द्द- म्भता । कर्म्मानिन्दितमस्पृहञ्च विनयो धर्म्मः सदैवादरा- देते सत्त्वगुणान्वितस्य मनसो गीता गुणा ज्ञानिभिः ॥” अस्ति धर्म्ममोक्षपरलोकादिकमिति बुद्ध्या चरतीत्यास्तिकस्तस्य भाव आस्तिक्यं अनु- त्तापः अक्रोधः धृतिः भूतप्रेतस्मरक्रोधलोभा- द्यावेशराहित्यं ज्ञानमात्मज्ञानम् । निर्द्दम्भता कपटाभावः कर्म्म अनिन्दितं अस्पृहं निष्का मञ्च ॥ रजोगुणयुक्तस्य मनसो गुणा यथा, -- “क्रोधस्ताडनशीलता च बहुलं दुःखं सुखे- च्छाधिका दम्भः कामुकताप्यलीकवचनं चाधीरता- हङ्कृतिः । ऐश्वर्य्यादभिमानितातिशयितानन्दोऽधिकश्चाटनं प्रख्याता हि रजोगुणेन सहितस्यैते गुणा- श्चेतसः ॥”

पृष्ठ ३/६०७

अलीकवचनं मिथ्याकथनं अटनं पृथ्वीपरि- भ्रमणम् ॥ अथ तमोगुणयुक्तस्य मनसो गुणा यथा, -- “नास्तिक्यं सुविषन्नतातिशयितालस्यञ्च दुष्टा मतिः प्रातिर्निन्दितकर्म्मशर्म्मणि सदा निद्रालुताह- र्न्निशम् । अज्ञानं किल सर्व्वतोऽपि सततं क्रोधान्धता मूढता प्रख्याता हि तमोगुणेन सहितस्यैते गुणा- श्चेतसः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥ * ॥ सर्व्वे सान्ता अदन्ताश्चेति प्रमाणात् अका- रान्त मनशब्दोऽप्यस्ति । यथा, उत्तरगीता- याम् । १३ । अध्याये । “मनस्थं मनमध्यस्थं मध्यस्थं मनवर्ज्जितम् । मनसा मनमालोक्य स्वयं सिद्ध्यन्ति योगिनः ॥”) मनःशिलः, पुं, (मनो मानसं शिलति आकर्षति स्वगन्धेनेति । शिल + कः ।) मनःशिला । यथा, “टङ्कैर्मनःशिलगुहैरविदार्य्यमाणा ॥” इत्यमरटीकायां भरतः ॥ मनःशिला, स्त्री, (मनः शिलति आददाति आक- र्षति गन्धेनेति । शिल + कः । स्त्रियां टाप् । यद्वा, मनःप्रसादिका शिला धातुविशेषः ।) रक्तवर्णधातुविशेषः । मञ्छल इति भाषा ॥ (यथा, कुमारे । १ । ५५ । “मनःशिलाविच्छुरिता निषेदुः शैलेयनद्धेषु शिलातलेषु ॥”) सा तु लक्ष्मीवीर्य्यम् । इति वैद्यकम् ॥ तत्प- र्य्यायः । कुनटी २ मनोज्ञा ३ नागजिह्विका ४ । इत्यमरः । २ । ९ । १०८ ॥ नैपाली ५ शिला ६ । इति रत्नमाला ॥ मनोह्वा ७ नेपा- लिका ८ मनोगुप्ता ९ कल्याणिका १० रोग- शिला ११ । इति राजनिर्घण्टः ॥ गोला १२ दिव्यौषधिः १३ । इति भावप्रकाशः ॥ अस्या गुणाः । कटुत्वम् । स्निग्धत्वम् । लेखनत्वम् । विषभूतावेशभयोन्मादनाशित्वम् । वश्यकारि- त्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च । तिक्त- त्वम् । कफनाशित्वम् । सारकत्वम् । छर्द्दि- कारित्वम् । कुष्ठज्वरपाण्डुकासश्वासनाशि- त्वम् । शुक्रमङ्गलकारित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ अन्यच्च । “मनःशिला गुरुर्ब्बल्या सरोष्णा लेखनी कटुः । तिक्ता स्निग्धा विषश्वासकासभूतकफास्रनुत् ॥ मनःशिला मन्दबलं करोति जन्तुं ध्रुवं शोधनमन्तरेण । मलानुबन्धं किल मूत्ररोधं सशर्करं कृच्छ्रगदञ्च कुर्य्यात् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ (अस्याः पर्य्यायः शोधनं गुणाश्च यथा, -- “मनःशिला च नेपाली शिलाह्वा नागजिह्विका । मनोज्ञा कुनटी गोली करञ्जी करवीरिका ॥

मनोह्वा ओड्रपुष्पाभा शस्यते सर्व्वकर्म्मसु ॥” “जयन्ती भृङ्गराजोत्थै रक्तागस्त्यरसैः शिला ॥ दोलायन्त्रे दिनं पाच्या यामं छागस्य मूत्रके । क्षालयेदारनालेन सर्व्वरोगेषु योजयेत् ॥” मतान्तरे मनःशिलाशुद्धिर्यथा, -- “अगस्त्यपत्रतोयेन भाविता सप्तवासरम् । शृङ्गवेररसैर्वापि विशुध्यति मनःशिला । कटुः स्निग्धा शिला तिक्ता कफघ्नी लेखनी सरा । भूतावेशभयं हन्ति कासश्वासहरा शुभा ॥” इति वैद्यकरसेन्द्रसारसंग्रहे जारणमारणाधि- कारे ॥) मननं, क्ली, (मन्यत इति । मन् + ल्युट् ।) श्रुतस्या- द्बितीयवस्तुनो वेदान्तार्थानुगुणयुक्तिभिः अन- वरतमनुचिन्तनम् । इति वेदान्तसारः ॥ बोध- नम् । (यथा, गायत्त्रीतन्त्रे । १ । ४ । “मननात् पापतस्त्राति मननात् स्वर्गमश्नुते । मननात् मोक्षमाप्नोति चतुर्व्वर्गमयो भवेत् ॥”) धारणम् । इति मनधात्वर्थदर्शनात् । बुद्धिः । इति राजनिर्घण्टः ॥ मनसा, स्त्री, (मनः भक्ताभीष्टपूरणाय मननं अस्त्यस्या इति । मनस् + अर्श आदित्वादच् । ततष्टाप् । यद्वा, मनं मननमहङ्कारमिति यावत् स्यति नाशयतीति । सो + कः ।) देवी- विशेषः । तत्पर्य्यायः । कद्रुः २ मनसादेवी ३ विषहरी ४ । इति जटाधरः ॥ अस्याः प्रणाम- मन्त्रः । “आस्तीकस्य मुनेर्माता भगिनी वासुकेस्तथा । जरत्कारुमुनेः पत्नी मनसादेवि ! नमोऽस्तु ते ॥” इति तस्याः पूजापद्धतिः ॥ तस्या नाम्नां व्युत्पत्तिर्यथा, -- श्रीनारायण उवाच । “श्रूयतां मनसाख्यानं यत् श्रुतं धर्म्मवक्त्रतः । कन्या सा च भगवती कश्यपस्य च मानसी ॥ तेनेयं मनसादेवी मनसा या च दीव्यति । मनसा ध्यायते या वा परमात्मानमीश्वरी ॥ तेन सा मनसादेवी योगेन तेन दीव्यति । आत्मारामा च सा देवी वैष्णवी सिद्धयोगिनी ॥ त्रियुगञ्च तपस्तप्त्वा कृष्णस्य परमात्मनः । जरत्कारुशरीरञ्च दृष्ट्वा यत् क्षीणमीश्वरः ॥ गोपीपतिर्नाम चक्रे जरत्कारुरिति प्रभुः । वाञ्छितञ्च ददौ तस्यै कृपया च कृपानिधिः ॥ पूजाञ्च कारयामास चकार च पुनः पुनः । स्वर्गे च नागलोके च पृथिव्यां ब्रह्मलोकतः ॥ भृशं जगत्सु गौरी सा सुन्दरी च मनोहरा । जगद्गौरीति विख्याता तेन सा पूजिता सती ॥ शिवशिष्या च सा देवी तेन शैवीति कीर्त्तिता । विष्णुभक्तातीव शश्वद्वैष्णवी तेन नारद ! ॥ नागानां प्राणरक्षित्री यज्ञे जन्मेजयस्य च । नागेश्वरीति विख्याता सा नागभगिनीति च ॥ विषं संहर्त्तुमीशा सा तेन विषहरीति सा । सिद्धं योगं हरात् प्राप तेनातिसिद्धयोगिनी । महाज्ञानञ्च गोप्यञ्च मृतसञ्जीवनीं पराम् ।

महाज्ञानयुतां ताञ्च प्रवदन्ति मनीषिणः ॥ आस्तीकस्य मुनीन्द्रस्य माता सा च तप- स्विनः ॥ आस्तीकमाता विख्याता जगत्सु सुप्रतिष्ठीता ॥ प्रिया मुनेर्जरत्कारोर्मुनीन्द्रस्य महात्मनः । योगिनो विश्वपूज्यस्य जरत्कारुप्रिया ततः ॥ जरत्कारुर्जगद्गौरी मनसा सिद्धयोगिनी । वैष्णवी नागभगिनी शैवी नागेश्वरी तथा ॥ जरत्कारुप्रियास्तीकमाता विषहरीति च । महाज्ञानयुता चैव सा देवी विश्वपूजिता ॥ द्वादशैतानि नामानि पूजाकाले च यः पठेत् । तस्य नागभयं नास्ति तस्य वंशोद्भवस्य च ॥ नागभीते च शयने नागग्रस्ते च मन्दिरे । नागक्षते महादुर्गे नागवेष्टितविग्रहे । इदं स्तोत्रं पठित्वा तु मुच्यते नात्र संशयः । नित्यं पठेद् यस्तं दृष्ट्वा नागवर्गः पलायते ॥ दशलक्षजपेनैव स्तोत्रसिद्धिर्भवेन्नृणाम् । स्तोत्रसिद्धिर्भवेद्यस्य स विषं भोक्तुमीश्वरः ॥ नागौघभूषणं कृत्वा स भवेन्नागवाहनः । नागासनो नागतल्पो महासिद्धोभवेन्नरः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते महापुराणे प्रकृतिखण्डे नारा- यणनारदीये मनसोपाख्याने मनसास्तोत्रं नाम पञ्चचत्वारिंशत्तमोऽध्यायः ॥ * ॥ तस्याः पूजा- मन्त्रादि यथा, -- श्रीनारायण उवाच । “पूजाविधानं स्तोत्रञ्च श्रूयतां मुनिपुङ्गव ! । ध्यानञ्च सामवेदोक्तं देवीपूजाविधानकम् ॥ श्वेतचम्पकवर्णाभां रत्नभूषणभूषिताम् । वह्रिशुद्धांशुकाधानां नागयज्ञोपवीतिनीम् ॥ महाज्ञानयुताञ्चैव प्रवरां ज्ञानिनां सतीम् । सिद्धाधिष्ठातृदेवीञ्च सिद्धां सिद्धिप्रदां भजे ॥ इति ध्यात्वा तु तां देवीं मूलेनैव प्रपूजयेत् । नैवेद्यैर्विविधैर्दीपैः पुष्पधूपानुलेपनैः ॥ मूलमन्त्रश्च वेदोक्तो भक्तानां वाञ्छितप्रदः । मुने ! कल्पतरुर्नाम सुसिद्धो द्बादशाक्षरः ॥ ॐ ह्रीं श्रीं क्रीं ऐं मनसादेव्यै स्वाहेति कीर्त्तितः । पञ्चलक्षजपेनैव मन्त्रसिद्धिर्भवेन्नृणाम् ॥ मन्त्रसिद्धिर्भवेद्यस्य स सिद्धो जगतीतले । सुधासमं विषं तस्य धन्वन्तरिसमो भवेत् ॥ ब्रह्मन्नाषाढसंक्रान्त्यां स्नुहीशाखासु यत्नतः । आवाह्य देवीमीशान्तां पूजयेद् यो हि भक्तितः ॥ पञ्चम्यां मनसाख्यायां देव्यै दद्याच्च यो बलिम् । धनवान् पुत्त्रवांश्चैव कीर्त्तिमांश्च भवेद्ध्रुवम् ॥ पूजाविधानं कथितं तदाख्यानं निशामय । कथयामि महाभाग ! यत् श्रुतं धर्म्मवक्ततः ॥” तस्या जन्मकारणं यथा, -- “पुरा नागभयाक्रान्ता बभुयुर्मानवा भुवि । यान् यान् खादन्ति नागाश्च ते न जीवन्ति नारद ! ॥ मन्त्रांश्च ससृजे भीतः कश्यपः ब्रह्मणार्थितः । वेदबीजानुसारेण चोपदेशेन ब्रह्मणः ॥

पृष्ठ ३/६०८

मन्त्राधिष्ठातृदेवीन्तां मनसां ससृजे ततः । तपसा मनसा तेन बभूव मनसा च सा ॥” तस्यास्तपस्यादि यथा, -- “कुमारी सा च सम्भूय जगाम शङ्करालयम् । भक्त्या संपूज्य कैलासे तुष्टाव चन्द्रशेखरम् ॥ दिव्यं वर्षसहस्रञ्च तं सिषेवे मुनेः सुता । आशुतोषो महेशश्च ताञ्च तुष्टो बभूव ह ॥ महाज्ञानं ददौ तस्यै पाठयामास साम च । कृष्णमन्त्रं कल्पतरुं ददावष्टाक्षरं मुने ! ॥ लक्ष्मीमाया कामबीजं ङेऽन्तं कृष्णपदन्तथा । त्रैलोक्यमङ्गलं नाम कवचं पूजनक्रमम् ॥ सर्व्वपूज्यञ्च स्तवनं ध्यानं भुवनपावनम् । पुरश्चर्य्याक्रमञ्चापि वेदोक्तं सर्व्वसम्मतम् ॥ प्राप्ता मृत्युञ्जयाज्ज्ञानं परं मृत्युञ्जयं सती । जगाम तपसे साध्वी पुष्करं शङ्कराज्ञया ॥ त्रियुगञ्च तपस्तप्त्वा कृष्णस्य परमात्मनः । सिद्धा बभूव सा देवी ददर्श पुरतः प्रभुम् ॥ दृष्ट्वा कृशाङ्गीं बालाञ्च कृपया च कृपानिधिः । पूजाञ्च कारयामास चकार च स्वयं हरिः ॥ वरञ्च प्रददौ तस्यै पूजिता त्वं भवे भव । वरं दत्त्वा च कल्याण्यै सद्यश्चान्तर्दधे विभुः ॥ प्रथमे पूजिता सा च कृष्णेन परमात्मना । द्वितीये शङ्करेणैव कश्यपेन सुरेण च ॥ मनुना मुनिना चैव नागेन मानवादिना । बभूव पूजिता सा च त्रिषु लोकेषु सुव्रता ॥” तस्या विवाहः स्वामिकर्त्तृकत्यागश्च यथा, -- “जरत्कारुमुनीन्द्राय कश्यपस्तां ददौ पुरा । अयाचितो मुनिश्रेष्ठो जग्राह ब्रह्मणाज्ञया ॥ कृत्वोद्वाहं महायोगी विश्रान्तस्तपसा चिरम् । सुष्वाप देव्या जघने वटमूले च पुष्करे ॥ निद्रां जगाम च मुनिः स्मृत्वा निद्रेशमीश्वरम् । जगामास्तं दिनकरः सायंकाल उपस्थितः ॥ सचिन्त्य मनसा तत्र मनसा सा प्रतिष्ठिता । धर्म्मलोपभयेनैव चकारालोचनं सती ॥ अकृत्वा पश्चिमां सन्ध्यां नित्याञ्चैव द्बिजन्मनाम् । ब्रह्महत्यादिकं पापं लभिष्यति पतिर्मम ॥ नोपतिष्ठति यः पूर्ब्बां नोपास्ते यस्तु पश्चिमाम् । स च एवाशुचिर्नित्यं ब्रह्महत्यादिकं लभेत् ॥ वेदोक्तमपि संचिन्त्य बोधयामास तं मुनिम् । स च बुद्धा मुनिश्रेष्ठश्चुकोप तां दृशा मुनिः ॥ जरत्कारुरुवाच । कथं मे सुव्रते ! साध्वि ! निद्राभङ्गः कृतस्त्वया । व्यर्थं व्रतादिकं तस्या या भर्त्तुश्चापकारिणी ॥ तपश्चानशनञ्चैव व्रतं दानादिकञ्च यत् । भर्त्तुरप्रियकारिण्याः सर्व्वं भवति निष्फलम् ॥ यया प्रियः पूजितश्च श्रीकृष्णः पूजितस्तया । पतिव्रताव्रतार्थञ्च पतिरूपी हरिः स्वयम् ॥ सर्व्वदानं सर्व्वयज्ञः सर्व्वतीर्थनिषेवणम् । सर्व्वं व्रतं तपः सर्व्वमुपवासादिकञ्च यत् ॥ सर्व्वधर्म्मश्च सत्यञ्च सर्व्वदेवप्रपूजनम् । तत्सर्व्वं स्वामिसेवायाः कलां नार्हन्ति षोड- शीम् ॥

सुपुण्ये भारते वर्षे पतिसेवां करोति या । वैकुण्ठं स्वामिना सार्द्धं सा याति ब्रह्मणः शतम् ॥ विप्रियं कुरुते भर्त्तुर्विप्रियं वदति प्रियम् । असत्कुलप्रजाता या तत्फलं श्रूयतां सति ! ॥ कुम्भीपाकं व्रजेत् सा च यावच्चन्द्रदिवाकरौ । ततो भवति चाण्डाली पतिपुत्त्रविवर्जिता ॥ इत्युक्त्वा च सुनिश्रेष्ठो बभूव स्फुरिताधरः । चकम्पे मनसा साध्वी भयेनोवाच तं पतिम् ॥ मनसोवाच । सन्ध्यालोपभयेनैव निद्राभङ्गः कृतस्तव । कुरु शास्तिं महाभाग ! दुष्टाया मम सुव्रत ! ॥ शृङ्गाराहारनिद्राणां यश्च भङ्गं करोति च । स व्रजेत् कालसूत्रञ्च स्वामिनश्च विशेषतः ॥ इत्युक्त्वा मनसादेवी स्वामिनश्चरणाम्बुजे । पपात भक्त्या भीता च रुरोद च पुनः पुनः ॥ कुपितञ्च मुनिं दृष्ट्वा श्रीसूर्य्यः शप्तुमुद्यतम् । तत्राजगाम भगवान् सन्ध्यया सह नारद ! ॥ तत्रागत्य मुनिश्रेष्ठमुवाच भास्करः स्वयम् । विनयेन च भीतश्च तया सह यथोचितम् ॥ श्रीसूर्य्य उवाच । सूर्य्यास्तसमयं दृष्ट्वा धर्म्मलोपभयेन च । बोधयामास त्वां विप्र ! नाहमस्तं गतस्तदा ॥ क्षमस्व भगवन् ! ब्रह्मन्मां शप्तुं नोचितं मुने ! ॥ ब्राह्मणानाञ्च हृदयं नवनीतसमं तथा । तेषां क्षणार्द्धं क्रोधश्च ततो भस्म भवेज्जगत् ॥ पुनः स्रष्टुं द्बिजः शक्तो न तेजस्वी द्विजात् परः । ब्राह्मणो ब्रह्मणो वंशः प्रज्वलन् ब्रह्मतेजसा ॥ श्रीकृष्णं भावयेन्नित्यं ब्रह्मज्योतिः सनातनम् । सूर्य्यस्य वचनं श्रुत्वा द्विजः शान्तो बभूव ह ॥ सूर्य्यो जगाम स्वस्थानं गृहीत्वा ब्राह्मणाशिषम् । तत्याज मनसां विप्रः प्रतिज्ञापालनाय च ॥ रुदन्ती शोकयुक्ता च हृदयेन विदूयता । सा सस्मार गुरुं शम्भुमिष्टदेवं हरिं विधिम् ॥ कश्यपं जन्मदातारं विपत्तौ भयकर्षिता । तत्राजगाम भगवान् गोपीशः शम्भुरेव च । विधिश्च कश्यपश्चैव मनसा परिचिन्तितः ॥ दृष्ट्वा विप्रोऽभीष्टदेवं निर्गुणं प्रकृतेः परम् । तुष्टाव परया भक्त्या प्रणनाम मुहुर्मुहुः ॥ नमश्चकार शम्भुञ्च ब्रह्माणं कश्यपन्तदा । कथमागमनं देवा इति प्रश्नं चकार सः ॥ ब्रह्मा तद्वचनं श्रुत्वा सहसा समयोचितम् । समुवाच नमस्कृत्य हृषीकेशपदाम्बुजम् ॥ ब्रह्मोवाच । यदि त्यक्ता धर्म्मपत्नी धर्म्मिष्ठा मनसा सती । कुरुष्वास्यां सुतोत्पत्तिं स्वधर्म्मपालनाय वै ॥ यती वा ब्रह्मचारी वा भिक्षुर्व्वनचरोऽपि वा । जायायाञ्च सुतोत्पत्तिं कृत्वा पश्चात् त्यजेन्मुने ! ॥ अकृत्वा तु सुतोत्पत्तिं वैरागी यस्त्यजेत् प्रियाम् । स्रवेत्तपस्तत्पुण्यञ्च चालन्याञ्च यथा जलम् ॥” तस्याः पुत्त्रोत्पत्तिर्यथा, --

“ब्रह्मणो वचनं श्रुत्वा जरत्कारुर्मुनीश्वरः । चकार तन्नाभिस्पर्शं योगेन मन्त्रपूर्ब्बकम् ॥ तस्यै शुभाशिषं दत्त्वा ययुर्देवा मुदान्विताः । मुदान्विता च मनसा जरत्कारुर्मुदान्वितः ॥ मुनेः करस्पर्शमात्रात् सद्यो गर्भो बभूव ह । मनसाया मुनिश्रेष्ठ ! मुनिश्रेष्ठ उवाच ताम् ॥” जरत्कारुरुवाच । गर्भेणानेन मनसे ! तव पुत्त्रो भविष्यति । जितेन्द्रियाणां प्रवरो धार्म्मिको वैष्णवाग्रणीः ॥ तेजस्वी च तपस्वी च यशस्वी च गुणान्वितः । वरो वेदविदाञ्चैव ज्ञानिनां योगिनान्तथा ॥ स च पुत्त्रो विष्णुभक्तो धार्म्मिकः कुलमुद्धरेत् । नृत्यन्ति पितरः सर्व्वे यज्जन्ममात्रतो मुदा ॥ पतिव्रता सुशीला या सा प्रिया प्रियवादिनी । धर्म्मिष्ठपुत्त्रमाता च कुलजा कुलपालिका ॥ हरिभक्तिप्रदो बन्धुस्तमिष्टं तत्सुखप्रदम् । यो बन्धच्छित् स च पिता हरेर्वर्त्म प्रदर्शकः ॥ सा गर्भधारिणी या च गर्भवासविमोचनी । विष्णुमन्त्रप्रदाता च स गुरुर्विष्णुभक्तिदः ॥ गुरुश्च ज्ञानदाता च तज्ज्ञानं कृष्णभावनम् । आब्रह्मस्तम्बपर्य्यन्तं यतो विश्वं चराचरम् ॥ आविर्भूतं तिरोभूतं किं वा ज्ञानं तदन्यतः । वेदजं योगजं यद्यत्तत्सारं हरिसेवनम् ॥ तत्त्वानां सारभूतञ्च हरिरन्यद्विडम्बनम् । दत्तं ज्ञानं मया तुभ्यं स स्वामी ज्ञानदो हि यः । ज्ञानात् प्रमुच्यते बन्धात् स रिपुर्यो हि बन्धदः ॥ विष्णुभक्तियुतं ज्ञानं न ददाति हि यो गुरुः । स रिपुः शिष्यघाती च यो हि बन्धान्न मोचयेत् ॥ जननीगर्भजात् क्लेशाद् यमताडनजात्तथा । न मोचयेद् यः स कथं गुरुस्तातो हि बान्धवः ॥ परमानन्दरूपञ्च कृष्णमार्गमनश्वरम् । न दर्शयेद् यः स कथं कीदृशो बान्धवो नृणाम् ॥ भज साध्वि ! परं ब्रह्माच्युतं कृष्णञ्च निर्गुणम् । निर्मूलञ्च पुरा कर्म्म भवेद् यत्सेवया ध्रुवम् ॥ मया च्छलेन त्वं त्यक्ता क्षम देवि ! मम प्रिये ! । क्षमायुतानां साध्वीनां सत्त्वात् क्रोधो न विद्यते ॥ पुष्करं तपसे यामि गच्छ देवि ! यथासुखम् । श्रीकृष्णचरणाम्भोजध्यानविच्छेदकातरः ॥ धनादिषु स्त्रियां प्रीतिः प्रवृत्तिवर्त्म गच्छताम् । श्रीकृष्णचरणाम्भोजे निष्पृहाणां मनोरथाः ॥ जरत्कारुवचः श्रुत्वा मनसा शोककातरा । सा साश्रुनेत्रा विनयादुवाच प्राणवल्लभम् ॥ मनसोवाच । दोषेणाहं त्वया त्यक्ता निद्राभङ्गेण ते प्रभो ! । यत्र स्मरामि त्वां बन्धो ! तत्र मामागमिष्यसि ॥ बन्धुभेदः क्लेशतमः पुत्त्रभेदस्ततः परः । प्राणेशभेदः प्राणानां विच्छेदात् सर्व्वतः परः ॥ पतिः पतिव्रतानान्तु शतपुत्त्राधिकः स्मृतः । सर्व्वस्मात्तु प्रियः स्त्रीणां प्रियस्तेनोच्यते बुधैः ॥ पुत्त्रे यथैकपुत्त्राणां वैष्णवानां यथा हरौ । नेत्रे यथैकनेत्राणां तृषितानां यथा जले ॥ क्षुधितानां यथान्ने च कामुकानां यथा स्त्रियाम् ।

पृष्ठ ३/६०९

यथा परस्वे चौराणां यथा जारे कुयोषिताम् ॥ विदुषाञ्च यथा शास्त्रे बाणिज्ये बणिजां यथा । तथा शश्वन्मनः कान्ते साध्वीनां योषितां प्रभो ! ॥ इत्युक्त्वा मनसा देवी पपात स्वामिनः पदे । क्षणं चकार क्रोडे तां कृपया स कृपानिधिः ॥ नेत्रोदकेन मनसां स्नापयामास तां मुनिः । साश्रुणा च मुनेः क्रोडं सिषेच भेदकातरा ॥ तदा ज्ञानेन तौ द्वौ च विशोकौ च बभूवतुः । स्मारं स्मारं पदाम्भोजं कृष्णस्य परमात्मनः ॥ जगाम तपसे विप्रः स्वकान्तां सुप्रबोध्य च । जगाम मनसा शम्भोः कैलासं मन्दिरं गुरोः ॥ पार्व्वती बोधयामास मनसां शोककर्षिताम् । शिवश्चातीव ज्ञानेन शिवेन च शिवालये ॥ सुप्रशस्तदिने साध्वी सुषुवे मङ्गलक्षणे । नारायणांशं पुत्त्रञ्च ज्ञानिनां योगिनां गुरुम् ॥ गर्भस्थितो महाज्ञानं श्रुत्वा शङ्करवक्त्रतः । स बभूव च योगीन्द्रो योगिनां ज्ञानिनां गुरुः ॥ जातकं कारयामास वाचयामास मङ्गलम् । वेदांश्च पाठयामास शिवाय च शिवः शिशोः ॥ रत्नत्रिकोटिलक्षञ्च ब्राह्मणेभ्यो ददौ शिवः । पार्व्वती च गवां लक्षं रत्नानि विविधानि च ॥ शम्भुश्च चतुरो वेदान् वेदाङ्गानीतराणि च । बालकं पाठयामास ज्ञानं मृत्युञ्जयं परम् ॥ भक्तिरस्ति स्वकान्ते चाभीष्टदेवे गुरौ हरौ । यस्याश्च तेन त्वत्पुत्त्रो बभूवास्तीक एव च ॥ जगाम तपसे विष्णोः पुष्करं शङ्कराज्ञया । संप्राप्य च महामन्त्रं तपश्च परमात्मनः ॥ दिव्यं वर्षत्रिलक्षञ्च तपस्तप्त्वा तपोधनः । आजगाम महायोगी नमस्कर्त्तुं शिवं प्रभुम् ॥ शङ्करञ्च नमस्कृत्य कृत्वा च बालकं पुरः । सा चाजगाम मनसा कश्यपस्याश्रमं पितुः ॥ तां सपुत्त्रां सुतां दृष्ट्वा मुदं प्राप प्रजापतिः । शतलक्षञ्च रत्नानां ब्राह्मणेभ्यो ददौ मुने ! ॥ ब्राह्मणान् भोजयामास सोऽसंख्यान् श्रेयसे शिशोः । अदितिश्च दितिश्चान्या मुदं प्रापुः परन्तथा ॥ सा सपुत्त्रा च सुचिरं तस्थौ तातालये तदा । तदीयं पुनराख्यानं वक्ष्यामि तन्निशामय ॥” तस्या माहात्म्यं यथा, -- “अथाभिमन्युतनये ब्रह्मशापः परीक्षिते । बभूव सहसा ब्रह्मन् ! दैवदोषेण कर्म्मणा ॥ सप्ताहे समतीते तु तक्षकस्त्वाञ्च भोक्ष्यति । शशाप शृङ्गी नृपतिं कौशिक्याश्च जलेन च ॥ राजा श्रुत्वा तत्प्रवृत्तिं गङ्गाद्वारं जगाम सः । तत्र तस्थौ च सप्ताहं शुश्राव धर्म्मसंहिताम् ॥ सप्ताहे समतीते तु गच्छन्तं तक्षकं पथि । धन्वन्तरिर्नृपं भोक्तुं ददर्श गामुको नृपम् ॥ तयोर्बभूव संवादः सुप्रीतिश्च परस्परम् । धन्वन्तरिर्मणिं प्राप तक्षकः स्वेच्छया ददौ ॥ स ययौ तं गृहीत्वा च तुष्टः प्रहृष्टमानसः । तक्षको भक्षयामास नृपञ्च मञ्चकस्थितम् ॥ राजा जगाम वैकुण्ठं स्मारं स्मारं हरिं गुरुम् ।

सत्कारं कारयामास पितुर्जन्मेजयः शुचा ॥ राजा चकार यज्ञञ्च सर्पसत्रं ततो मुने ! । प्राणांस्तत्याज सर्पाणां समूहो ब्रह्मतेजसा ॥ स तक्षकश्च भीतश्च महेन्द्रं शरणं ययौ । सेन्द्रञ्च तक्षकं हन्तुं विप्रवर्गः समुद्यतः ॥ अथ देवाश्च मुनयश्चाययुर्मनसान्तिकम् । तान्तुष्टाव महेन्द्रश्च भयकातरविह्वलः ॥ तत आस्तीक आगत्य यज्ञञ्च मातुराज्ञया । महेन्द्रतक्षकप्राणान् ययाचे भूमिपं वरम् ॥ ददौ वरं नृपश्रेष्ठः कृपया ब्राह्मणाज्ञया । यज्ञं समाप्य विप्रेभ्यो दक्षिणाञ्च ददौ मुदा ॥ विप्राश्च मुनयो देवा गत्वा च मनसान्तिकम् । मनसां पूजयामासुस्तुष्टुवुश्च पृथक् पृथक् ॥ शक्रः सम्भृतसम्भारो भक्तियुक्तः सदा शुचिः । मनसां पूजयामास तुष्टाव परमादरम् ॥ दत्त्वा षोडशोपचारं बलिञ्च तत्प्रियं तदा । प्रददौ परितुष्टश्च ब्रह्मविष्णुशिवाज्ञया ॥ संपूज्य मनसादेवीं प्रययुः स्वालयञ्च ते । इत्येवं कथितं सर्व्वं किं भूयः श्रोतुमिच्छसि ॥” इन्द्रकृतमनसापूजास्तोत्रे यथा, -- नारद उवाच । “केन तुष्टाव स्तोत्रेण महेन्द्रो मनसां सतीम् । पूजाविधिक्रमं तस्याः श्रोतुमिच्छामि तत्त्वतः ॥ श्रीनारायण उवाच । सुस्नातः शुचिराचान्तो धृत्वा धौते च वाससी । रत्नसिंहासने देवीं वासयामास भक्तितः ॥ स्वर्गगङ्गाजलेनैव बहुकुम्भस्थितेन च । स्नापयामास मनसां महेन्द्रो वेदमन्त्रतः ॥ वाससी वासयामास वह्रिशुद्धे मनोहरे । सर्व्वाङ्गे चन्दनं दत्त्वा पाद्यार्ध्यं भक्तिसंयुतः ॥ गणेशञ्च दिनेशञ्च वह्निं विष्णुं शिवं शिवाम् । संपूज्यादौ देवषट्कं पूजयामास तां सतीम् ॥ ॐ ह्रीं श्रीं मनसादेव्यै स्वाहेत्येवञ्च मन्त्रतः । दशाक्षरेण मूलेन ददौ सर्व्वं यथोचितम् ॥ दत्त्वा षोडशोपचारं दुर्लभं दुर्लभां हरिः । भक्त्या च पूजयामास ब्रह्मणा प्रेरितो मुदा ॥ वाद्यं नानाप्रकारञ्च वादयामास तत्र वै । बभूव पुष्पवृष्टिश्च नभसो मनसोपरि ॥ देवविप्राज्ञया तत्र ब्रह्मविष्णुशिवाज्ञया । तुष्टाव साश्रुनेत्रश्च पुलकाञ्चितविग्रहः ॥ महेन्द्र उवाच । देवि ! त्वां स्तोतुमिच्छामि साध्वीनां प्रवरां वराम् । परात्पराञ्च परमां नहि स्तोतुं क्षमोऽधुना ॥ स्तोत्राणां लक्षणं वेदे स्वभावाख्यानतत्परम् । न क्षमः प्रकृतं वक्तुं गुणानां तव सुव्रते ! ॥ शुद्धसत्त्वस्वरूपा त्वं कोपहिंसाविवर्ज्जिता । न च शप्तो मुनिस्तेन त्यक्तया च त्वया यतः ॥ त्वं मया पूजिता साध्वी जननी च यथादितिः । दयारूपा च भगिनी क्षमारूपा यथा प्रसूः ॥ त्वया मे रक्षिताः प्राणाः पुत्त्रदाराः सुरेश्वरि ! । अहं करोमि त्वां पूज्यां प्रीतिश्च वर्द्धते मम ।

नित्या यद्यपि पूज्या त्वं भवेऽत्र जगदम्बिके ! । तथापि तव पूजाञ्च वर्द्धयामि त्त सर्व्वतः ॥ ये त्वामाषाढसंक्रान्त्यां पूजयिष्यन्ति भक्तितः । पञ्चम्यां मनसाख्यायामीशां त्वां वा दिने दिने ॥ पुत्त्रपौत्त्रादयस्तेषां वर्द्धन्ते च धनानि च । यशस्विनः कीर्त्तिमन्तो विद्यावन्तो गुणान्विताः ॥ ये त्वां न पूजयिष्यन्ति निन्दन्त्यज्ञानतो जनाः । लक्ष्मीहीना भविष्यन्ति तेषां नागभयं सदा ॥ त्वं स्वयं स्वर्गलक्ष्मीश्च वैकुण्ठे कमलालया । नारायणांशो भगवान् जरत्कारुर्मुनीश्वरः ॥ तपसा तेजसा त्वाञ्च मनसा ससृजे पिता । अस्माकं रक्षणायैव तेन त्वं मनसाभिधा ॥ मनसा देवितुं शक्ता स्वात्मना सिद्धयोगिनी । तेन त्वं मनसादेवी पूजिता वन्दिता भवे ॥ यां भक्त्या मनसा देवाः पूजयन्त्यनिशं भृशम् । तेन त्वां मनसां देवीं प्रवदन्ति पुराविदः ॥ सत्त्वरूपा च देवि ! त्वं शश्वत्सत्त्वनिषेवया । यो हि यद् भावयेन्नित्यं स तत् प्राप्नोति तत्समः ॥ इन्द्रश्च मनसां ज्ञात्वा गृहीत्वा भगिनीञ्च ताम् । प्रजगाम स्वभवनं भूषावासःपरिच्छदाम् ॥ पुत्त्रेण सार्द्धं सा देवी चिरं तस्थौ पितुर्गृहे । भ्रातृभिः पूजिता शश्वन्मान्या वन्द्या च सर्व्वतः ॥ गोलोकात् सुरभी ब्रह्मन् ! तत्रागत्य सुपूजि- ताम् । तां स्नापयित्वा क्षीरेण पूजयामास सादरम् ॥ ज्ञानञ्च कथयामास गोप्यं सर्व्वसुदुर्लभम् । तया देव्या पूजिता सा स्वर्लोकञ्च पुनर्ययौ ॥ इदं स्तोत्रं पुण्यबीजं तां संपूज्य च यः पठेत् । तस्य नागभयं नास्ति तस्य वंशोद्भवस्य च ॥ विषं भवेत् सुधातुल्यं सिद्धस्तोत्रो यदा भवेत् । पञ्चलक्षजपेनैव सिद्धस्तोत्रो भवेन्नरः । सर्पशायी भवेत् सोऽपि निश्चितं सर्पवाहनः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे ४६ अध्यायः ॥ धन्वन्तरिकृतमनसाध्यानपूजादि यथा, -- धन्वन्तरिरुवाच । “इहागच्छ जगद्गौरि ! गृहाण मम पूजनम् । पूज्या त्वं त्रिषु लोकेषु परा कश्यपकन्यके ! ॥ त्वया जितं जगत् सर्व्वं देवि ! विष्णुस्वरूपया । तेन तेऽस्त्रप्रयोगश्च न कृतो रणभूमिषु ॥ इत्युक्त्वा संयतो भूत्वा भक्तिनम्रात्मकन्धरः । गृहीत्वा शुक्लकुसुमं ध्यानं कर्त्तुं समुद्यतः ॥ चारुचम्पकवर्णाभां सर्व्वाङ्गसुमनोहराम् । ईषद्धास्यप्रसन्नास्यां शोभितां सूक्ष्मवाससा ॥ कवरीभारशोभाढ्यां रत्नाभरणभूषिताम् । सर्व्वाभयप्रदां देवीं भक्तानुग्रहकातराम् ॥ सर्व्वविद्याप्रदां शान्तां सर्व्वविद्याविशारदाम् ॥ नागेन्द्रवाहिनीं देवीं भजे नागेश्वरीं पराम् ॥ ध्यात्वैवं कुसुमं दत्त्वा नानाद्रव्यसमन्वितम् । दत्त्वा षोडशोपचारं पूजयामास तां प्रिये ! ॥ स्तोत्रञ्चकार भक्त्या च पुलकाञ्चितविग्रहः । पुटाञ्जलियुतो भूत्वा भक्तिनम्रात्मकन्धरः ॥ * ॥

पृष्ठ ३/६१०

धन्वन्तरिरुवाच । नमः सिद्धिस्वरूपायै सिद्धिदायै नमो नमः । नमः कश्यपकन्यायै वरदायै नमो नमः ॥ नमः शङ्करकन्यायै शङ्करायै नमो नमः । नमस्ते नागवाहिन्यै नागेश्वर्य्यै नमो नमः ॥ नमो नागभगिन्यै च योगिन्यै च नमो नमः । नमोऽस्तीकजनन्यै च जनन्यै जगतां नमः ॥ नमो जरत्कारुनाम्ने जरत्कारुस्त्रियै नमः ॥ नमश्चिरं तपस्विन्यै सुखदायै नमो नमः । नमस्तपःस्वरूपायै फलदायै नमो नमः ॥ सुशीलायै च साध्व्यै च शान्तायै ते नमो नमः । इत्येवमुक्त्वा भक्त्या च प्रणनाम प्रयत्नतः ॥ तुष्टा देवी वरं दत्त्वा सत्वरं स्वालयं ययौ ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे धन्वन्तरिदर्प- भङ्गमनसाविजयो नाम ५१ अध्यायः ॥ * ॥ (कामरूपस्थितनदीविशेषः । यथा, कालिका- पुराणे । ७४ । ३३ । “ततस्तु मनसा नाम नदी पुण्यतमा परा । सरित्सा मनसाख्या तु तृणबिन्द्ववतारिता ॥ वैशाखं सकलं मासं यस्यां स्नात्वा नरोत्तमः । विष्णुलोकमवाप्यैव ततो मोक्षमवाप्नुयात् ॥”) मनसादेवी, स्त्री, (मनसा चासौ देवी चेति । यद्वा, मनसा दीव्यतीति । दिव् + अच् । ङीप् । “मनसः संज्ञायाम् ।” ६ । ३ । ४ । इति विभक्त्यलुक् च ।) मनसा । इति जटा- धरः ॥ (यथा, ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे । ४६ । ११८ । “सम्पूज्य मनसादेवीं प्रययुः स्वालयञ्च ते ॥”) अस्या विवरणं मनसाशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ मनसिजः, पुं, (मनसि जायत इति । जन् + डः । “हलदन्तात् सप्तम्याः संज्ञायाम् ।” ६ । ३ । ९ । इत्यलुक् ।) कामदेवः । इत्यमरः । १ । १ । २७ ॥ (यथा, शाकुन्तले द्वितीयाङ्के । “कामं प्रिया न सुलभा मनस्तु तद्भावदर्शना- श्वासि । अकृतार्थेऽपि मनसिजे रतिमुभयप्रार्थना कुरुते ॥”) मनोजाते, त्रि ॥ मनसिशयः, पुं, (मनसि शेते इति । शी + “अधिकरणे शेते ।” ३ । २ । १५ । इति अच् । “हलदन्तात् सप्तम्याः संज्ञायाम् ।” ६ । ३ । ९ । इत्यलुक् ।) कामदेवः । इति हलायुधः ॥ मनस्कारः, पुं, (मनसि मनसो वा कारो निश्चय इति । यद्वा, कृ + भावे घञ् । मनसः कारो- विकारः करणमिति वा ।) मनसः सुखादिः । तत्र्य्यायः । चित्ताभोगः २ । इत्यमरः । १ । ५ । ५ ॥ द्वे मनसः सुखादौ तत्परत्वे एकस्मिन् विषये मनसः पुनः पुनः प्रवृत्तिराभोगः । आभोगस्तात्पर्य्यमिति सर्व्वानन्दः । स्थैर्य्य- मित्यन्ये । व्यापार इत्यपरे । वाञ्छितवस्तु- प्राप्त्या चित्तस्य निराकाङ्क्षता । आभोगः परिपूर्णतेति परे । अनागतचिन्तनादिरूपो मनस्कार इत्यपरे । मनसो मनसि वा कारो

निश्चयो मनस्कारः सेतु कखेति सः । मनसि करणं मनसि कारः इत्यपि दृश्यते अत्र बाहु- ल्यात् सप्तम्या अलुक् । इति तट्टीकायां भरतः ॥ मनस्तापः, पुं, (मनसः तापः पीडा ।) मनः- पीडा । यथा, गारुडे १११ अध्याये । “मनस्तापं न कुर्व्वीत आपदं प्राप्य पार्थिवः । समबुद्धिः प्रसन्नात्मा सुखदुःखे समो भवेत् ॥” अनुतापः । यथा, प्रायश्चित्ततत्त्वे । “ब्राह्मणेन यदा दैवात् छिन्नं यज्ञोपवीतकम् । मनस्तापेन शुद्धिः स्यादापस्तम्बोऽब्रवीन्मुनिः ॥” मनस्तालः, पुं, (तल्यत इति । तल प्रतिष्ठायाम् + घञ् । मनसि तालः प्रतिष्ठा यस्य ।) दुर्गायाः सिंहः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (हरितालः । तत्र क्लीवत्वमपि । यथा, वैद्यकरत्नमालायाम् । “हरितालं मनस्तालं वर्णकं नटभूषणम् ॥”) मनस्थं, त्रि, (मने मनसि वा तिष्ठतीति । स्था + कः । पक्षे विसर्गस्य लोपः ।) मनोऽवच्छिन्नम् । अन्तःकरणस्थितम् । यथा, -- “मनस्थं मनमध्यस्थं मध्यस्थं मनवर्ज्जितम् । मनसा मनमालोक्य स्वयं सिद्ध्यन्ति योगिनः ॥” इति श्रीमदुत्तरगीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्ज्जुनसंवादे ब्रह्मनिरूपणं नाम १ अध्यायः ॥ “तादृशब्रह्मापरोक्षेण मुच्यते इत्याह मनस्थमित्यादि । मनस्थं मनोऽव- च्छिन्नम् । मनमध्यस्थं मनःसाक्षीभूतम् । मध्यस्थं सर्व्वसाक्षीभूतम् । मनवर्ज्जितं सङ्कल्पविक- ल्पादिरहितम् । मनमवबोधात्मकम् । तदेवं मनसा परिशुद्धान्तःकरणेन । आलोक्य तद् गोचरापरोक्षचरमवृत्तिं लब्ध्वा । योगिनः ज्ञानिनः । स्वयमेव सिद्ध्यन्ति निवृत्ताविद्यका मुक्ता भवन्तीत्यर्थः ।” इति श्रीमदुत्तरगीतायाः सुबोधिन्यां टीकायां श्रीगौडपादाचार्य्यविर- चितायां १ अध्यायः ॥ * ॥ सर्व्वे सान्ता अद- न्ताश्चेति प्रमाणादत्र मनशब्दोऽकारान्तः । मनःस्थितम् । यथा, -- “आजन्मं मन्मनस्थं यदपि मम मनोमध्यतः क्वापि नाभूत् तत्ते पुण्यप्रतापादिह शरदि सतः सिद्धमाभूत् सुखेन ॥” इत्युद्भटः ॥ मनस्विनी, स्त्री, (प्रशस्तं मनोऽस्त्यस्याः इति । मनस् + विनि । ङीप् ।) प्रशस्तमनाः स्त्री । यथा, कुमारसम्भवे । ३ । ३२ । “मनस्विनीमानविघातदक्षं तदेव जातं वचनं स्मरस्य ॥” मृकण्डोः पत्नी । यथा, मार्कण्डेयपुराणे । ५२ । १७ । “प्राणश्चैव मृकण्डुश्च पिता मम महायशाः । मनस्विन्यामहं तस्मात् पुत्त्रो वेदशिरा मम ॥” प्रजापतिपत्नी । सा च सोमस्य वसोर्जननी । यथा, महाभारते । १ । ६६ । १९ । “धूम्रायास्तु धरः पुत्त्रो ब्रह्मविद्यो ध्रुवस्तथा । चन्द्रमास्तु मनस्विन्याः श्वसायाः श्वसनस्तथा ॥”)

मनस्वी, [न्] पुं, (प्रशस्तं मनोऽस्त्यस्येति । मनस् + विनिः ।) शरभः । इति राजनिर्घण्टः ॥ प्रशस्तमनोयुक्ते, त्रि । यथा, -- “मनस्विगर्हितः पन्थाः समारोढुमसाम्प्रतम् ॥” इति कारकटीकायां दुर्गादासः ॥ मनाक्, व्य, (मन्यते इति । मन ज्ञाने + बाहुल- कात् आक्प्रत्ययः ।) अल्पम् । इत्यमरः । ३ । ४ । ८ ॥ (यथा, भागवते । १ । १० । ३५ । “मरुधन्वमतिक्रम्य सौवीराभीरयोः परान् । आनर्त्तान् भार्गवोपागाच्छ्रान्तवाहो मनाग्- विभुः ॥”) मन्दः । इति मेदिनी । अव्यय-के, ११ ॥ मनाका, स्त्री, (मन्यत इति । मन + “बलाका- दयश्च ।” उणा० ४ । १४ । इत्याकः । टाप् ।) हस्तिनी । इत्युणादिकोषः ॥ मनाक्करं, क्ली, (मनाक् यथा तथा करोतीति । कृ + अच् ।) मङ्गल्या । मल्लिकागन्धयुक्तागुरु । इति शब्दचन्द्रिका । (मनाक् अल्पस्य करः ।) इषत्कारके, त्रि ॥ मनायी, स्त्री, (मनोः पत्नीति । मनु + “मनोरौ वा ।” ४ । १ । ३८ । इति ङीप् उदात्तैकारश्च ।) मनोः पत्नी । इति जटाधरः ॥ मनावी, स्त्री, (मनोः स्त्री । मनु + “मनौरौ वा ।” ४ । १ । ३८ । इति ङीप् औकारश्चान्तादेशः ।) मनुपत्नी । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ (यथा, शतपथब्राह्मणे । १ । १ । ४ । १६ । “सा मनोरेव जायां मनावीं प्रविवेश ॥”) मनितं, त्रि, (मन बोधे + क्तः ।) ज्ञातम् । इत्य- मरः । ३ । १ । १० ॥ मनीकं, क्ली, (मन्यते शोभार्थमाद्रियते इति । मन् + “अलीकादयश्च ।” उणा ०४ । २५ । इति कीकन्प्रत्ययेन निपातनात् साधु ।) अञ्ज- नम् । इत्युणादिकोषः ॥ मनीषा, स्त्री, (ईष् + अः । टाप् । मनस ईषा गमनम् । “शकन्धादिषु पररूपं वाच्यम् ।” १ । १ । ६४ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या साधुः ।) बुद्धिः । इत्यमरः । १ । ७ । ५ ॥ (यथा, ऋग्वेदे । १ । ५४ । ८ । “असमं क्षत्रमसमा मनीषा ॥” स्तुतिः । यथा, ऋग्वेदे । ५ । ८३ । १० । “उत प्रजाभ्योऽविदो मनीषाम् ॥” “मनीषां स्तुतिमविद प्राप्तवानसि ॥” इति तद्भाष्ये सायनः ॥) मनीषी, [न्] पुं, (मनीषा अस्त्यस्येति । मनीषा + व्रीह्यादित्वात् इनिः ।) पण्डितः । इत्यमरः । २ । ७ । ५ ॥ (यथा च मनौ । १ । १७ । “यन्मूर्त्त्यवयवाः सूक्ष्मास्तस्येमान्याश्रयन्ति षट् । तस्माच्छरीरमित्याहुस्तस्य मूर्त्तिं मनीषिणः ॥”) बुद्धियुक्ते, त्रि ॥ (यथा, ऋग्वेदे । १ । १६४ । ४५ । “चत्वारि वाक् परिमिता पदानि तानि विदुर्ब्राह्मणा ये मनीषिणः ॥” “मनीषिणो मेधाविनः ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥)

पृष्ठ ३/६११

मनुः, स्त्री, (मन् + “शॄस्वृस्निहीति ।” उणा० १ । ११ । इति उः ।) पृक्का । इति राज- निर्घण्टः ॥ (मनोः पत्नीति । मनु + “मनोरौ वा ।” ४ । १ । ३८ । इत्यत्र “वा ग्रहणेन द्बावपि विकल्प्येते । तेन त्रैरूप्यं भवति । मनोः स्त्री मनायी मनावी मनुः ।” इति काशिकोक्तेः पक्षे ङीबभावः ।) मनुपत्नी । इति लिङ्गादिसंग्रहे अमरः ॥ मनुः, पुं, (मन्यते इति । मन + “शॄस्वृस्निहीति ।” उणा० १ । ११ । इति उः ।) ब्रह्मणः पुत्त्रः । स च प्रजापतिर्धर्म्मशास्त्रवक्ता च । इति लिङ्गादिसंग्रहे अमरः ॥ मनुष्यः । इति शब्द- रत्नावली ॥ (यथा, ऋग्वेदे । ८ । ४७ । ४ । “मनोर्विश्वस्य घेदिम आदित्याराय ईशते- ऽनेहसो वऊतयः सुऊतयो वऊतयः ॥” “मनोः मनुष्यस्य ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥) जिनभेदः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ मन्त्रः । इति जटाधरः ॥ (यथा, गौतमीयतन्त्रे । ७ । ५ । “गोहिरण्यकवस्त्राद्यैस्तोषयेद् गुरुमात्मनः । यथा ददाति सन्तुष्टः प्रसन्नवदनो मनुम् ॥” * ॥) प्रतिकल्पे चतुर्द्दश मनवो भवन्ति तेषां नामानि यथा । स्वायम्भुवः १ स्वारोचिषः २ उत्तमः ३ तामसः ४ रैवतः ५ चाक्षुषः ६ एते गताः । वैवस्वतः ७ । वर्त्तमानोऽयम् । सावर्णिः ८ दक्षसावर्णिः ९ ब्रह्मसावर्णिः १० धर्म्मसावर्णिः ११ रुद्रसावर्णिः १२ देव- सावर्णिः १३ इन्द्रसावर्णिः १४ एते भविष्यन्ति । इति श्रीभागवते ८ स्कन्धे १ अध्यायः ॥ * ॥ एतेषामुत्पत्तिर्यथा, -- “आद्यो मनुर्ब्रह्मपुत्त्रः शतरूपापतिर्ब्रती । धर्म्मिष्ठानां वरिष्ठश्च गरिष्ठो मनुषु प्रभुः ॥ स्वायम्भुवः शम्भुशिष्यो विष्णुव्रतपरायणः । जीवन्मुक्तो महाज्ञानी भवतः प्रपितामहः ॥ संप्राप कृष्णदास्यञ्च गोलोकञ्च जगाम सः । दृष्ट्वा मुक्तं स्वपुत्त्रञ्च प्रहृष्टश्च प्रजापतिः ॥ तुष्टाव शङ्करं तुष्टः ससृजे मनुमन्यकम् । स च स्वयम्भूपुत्त्रश्च पुरः स्वायम्भुवो मनुः ॥ स्वारोचिषो मनुश्चैव द्वितीयो वह्रिनन्दनः । राजा वदान्यो धर्म्मिष्ठः स्वायम्भुवसमो महान् ॥ प्रियव्रतसुतावन्यौ द्वौ मनू धर्म्मिणां वरौ । तौ तृतीयचतुर्थौ च वैष्णवौ तामसोत्तमौ ॥ तौ च शङ्करशिष्यौ च कृष्णभक्तिपरायणौ । धर्म्मिष्ठानां वरिष्ठश्च रैवतः पञ्चमो मनुः ॥ षष्ठश्च चाक्षुषो ज्ञेयो विष्णुभक्तिपरायणः । श्राद्धदेवः सूर्य्यसुतो वैष्णवः सप्तमो मनुः ॥ सावर्णिः सूर्य्यतनयो वैष्णवो मनुरष्टमः । नवमो दक्षसावर्णिर्विष्णुव्रतपरायणः ॥ दशमो ब्रह्मसावर्ण्णिर्ब्रह्मज्ञानविशारदः । ततश्च धर्म्मसावर्णिर्मनुरेकादशः स्मृतः ॥ धर्म्मिष्ठश्च वरिष्ठश्च वैष्णवानां सदा व्रती । ज्ञानी च रुद्रसावर्णिर्मनुश्च द्वादशः स्मृतः ॥ धर्म्मात्मा देवसावर्णिर्मनुरव त्रयोदशः ।

त्रतुर्द्दशो महाज्ञानी चेन्द्रसावर्णिरेव च ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे ५१ अध्यायः ॥ अपि च । स्वायम्भुवः १ । स च गायत्त्र्यां ब्रह्मणो जातः । अस्य पुत्त्राः दश । अग्निध्रः । अग्निबाहुः । रिफ्फः । सबलः । ज्योतिष्मान् । द्युतिमान् । हव्यः । मेधाः । मेधातिथिः । वसुश्च । स्वारोचिषः २ । अस्य पुत्त्राश्चत्वारः । नभः । नभस्यः । प्रसृतिः । भावनश्च । औत्तमिः ३ । अस्य पुत्त्राः दश । ईषः । ऊर्ज्जः । भूर्ज्जः । शुचिः । शुक्रः । मधुः । माधवः । नभस्यः । नभः । सहश्च । तामसः ४ । अस्य पुत्त्रा दश । अकल्मषः । तपोधन्वी । तपोमूलः । तपोधनः । तपोरतिः । तपस्यः । तपोद्युतिः । परन्तपः । तपोभागी । तपोयोगी च । रैवतः ५ । तस्य पुत्त्राः दश । अरुणः । तत्त्व- दर्शी । वित्तवान् । हव्यपः । कपिः । मुक्तः । निरुत्सुकः । सत्तः । निर्म्मोहः । प्रकाशकश्च । चाक्षुषः ६ । स च ध्रुवपौत्त्रात् रिपुञ्जयात् ब्रह्मदौहित्र्यां वीरणकन्यायां वैरिण्यां जातः । तस्य भार्य्या नड्डला । तस्य पुत्त्राः दश । उरुः । पुरुः । शतद्युम्नः । तपस्वी । सत्यवाक् । कविः । अग्निष्टुप् । अतिरात्रः । स्वच्छस्वः । अभि- मन्युश्च । वैवस्वतः ७ । स च सूर्य्यात् संज्ञायां जातः । तस्य पुत्त्राः दश । इलः । इक्ष्वाकुः । कुशनाभः । अरिष्टः । रिष्ठः । नरिष्यन्तः । कुरूषः । शर्य्यातिः । पृषध्रः । नाभागश्च । सावर्णिः ८ । स च सूर्य्यात् छायायां जातः । तस्य पुत्त्राः दश । धृतिः । वरीयान् । यवसः । सुवर्णः । वृष्टिः । चरिष्णुः । ईड्यः । सुमतिः । वसुः । शुभ्र्यश्च । रौच्यः ९ । असौ रुचेः प्रजापतेः पुत्त्रः । भौत्यः १० । असौ भूतिनामक- प्रजापतेः पुत्त्रः । मेरुसावर्णिः ११ । असौ ब्रह्मणः पुत्त्रः । ऋतुः १२ । ऋतुधामा १३ । विव्वक्- सेनः १४ । इति मात्स्ये नवमाध्यायावधि एकविंशत्यध्यायपर्य्यन्तम् ॥ क्रमशस्तेषां विव- रणानि यथा, १ स्वायम्भुवः । यथा, मार्कण्डेये ५३ अध्याये ॥ “मनोः स्वायम्भुवस्यासन् दश पुत्त्रास्तु तत्समाः । यैरियं पृथिवी सर्व्वा सप्तद्वीपा सपर्व्वता । ससमुद्रा करवती प्रतिवर्षं निवेशिता ॥” २ स्वारोचिषः । यथा, तत्रैव ६७ अध्याये । मार्कण्डेय उवाच । “ततः स्वारोचिषं नाम्ना द्युतिमन्तं प्रजापतिम् । मनुञ्चकार भगवांस्तस्य मन्वन्तरं शृणु ॥ तत्रान्तरे तु ये देवा मुनयस्तत्सुताश्च ये । भौपालाः क्रौष्टुके ! ये तान् गदतस्त्वं निशामय ॥ देवाः पारावतास्तत्र तथैव तुषिता द्विज ! । स्वारोचिषेऽन्तरे चेन्द्रो विपश्चिदिति विश्रुतः ॥ ऊर्ज्जस्तम्बस्तथा प्राणो दत्तोलिरृषभस्तथा । निश्चरश्चार्ववीरांश्च तत्र सप्तर्षयोऽभवन् ॥ चैत्र-किंपुरुषाद्याश्च सुतास्तस्य महात्मनः । सप्तासन् सुमहावीर्य्याः पृथिवीपरिपालकाः ॥

तस्य मन्वन्तरं यावत्तावत्तद्वं शविस्तरे । भुक्तेयमवनिः सर्व्वा द्वितीयं वै तदन्तरम् ॥ स्वरोचिषस्तु चरितं जन्म स्वारोचिषस्य च । निशम्य मुच्यते पापैः श्रद्दधानो हि मानवः ॥” अस्यान्यद्विवरणं तत्रैव ६१ अध्यायमारभ्य ६६ अध्यायपर्य्यन्तं द्रष्टव्यम् ॥ ३ औत्तमः । यथा, तत्रैव ७३ अध्याये । मार्कण्डेय उवाच । “मन्वन्तरे तृतीयेऽस्मिन् औत्तमस्य प्रजापतेः । देवानिन्द्रमृषीन् भूपान् निबोध गदतो मम ॥ स्वधामानस्तथा देवा यथानामानुकारिणः । सत्याख्यश्च द्वितीयोऽन्यस्त्रिदशानां तथा गणः ॥ तृतीये तु गणे देवाः शिवाख्या मुनिसत्तम ! । शिवाः स्वरूपतस्ते तु श्रुताः पापप्रणाशनाः ॥ प्रतर्दनाख्यश्च गणो देवानां मुनिसत्तम ! । चतुर्थस्तत्र कथित औत्तमस्यान्तरे मनोः ॥ वशवर्त्तिनः पञ्चमेऽपि देवास्तत्र गणे द्विज ! । यथाख्यातस्वरूपास्तु सर्व एव महामुने ! ॥ एते देवगणाः पञ्च स्मृता यज्ञभुजस्तथा । मन्वन्तरे मनुश्रेष्ठे सर्वे द्वादशका गणाः ॥ तेषामिन्द्रो महाभागस्तैलोक्ये स गुरुर्भवेत् । शतं क्रतूनामाहृत्य सुशान्तिर्नाम नामतः ॥ यस्योपसर्गनाशाय नामाक्षरविभूषिता । अद्यापि मानवैर्गाथा गीयते तु महीतले ॥ सुशान्तिर्देवराट् कान्तः सुशान्तिं स प्रयच्छति । सहितः शिवसत्याद्यैस्तथैव वशवर्त्तिनः ॥ अजः परशुचिर्दिव्यो महाबलपराक्रमाः । पुत्त्रास्तस्य मनोरासन् विख्यातास्त्रिदशो- पमाः ॥ तत्सूतिसम्भवैर्भूमिः पालिताभून्नरेश्वरैः । यावन्मन्वन्तरं तस्य मनोरुत्तमतेजसः ॥ चतुर्युगानां संख्याता साधिका ह्येकसप्ततिः । कृतत्रेतादिसंज्ञानां यान्युक्तानि युगे मया ॥ स्वतेजसा हि तपसो वशिष्ठस्य महात्मनः । तनयाश्चान्तरे तस्मिन् सप्त सप्तर्षयोऽभवन् ॥ तृतीयमेतत्कथितं तव मन्वन्तरं मया ॥” अस्यान्यद्विवरणं तत्रैव ६८ अध्यायमारभ्य ७२ अध्यायपर्य्यन्तं द्रष्टव्यम् ॥ ४ तामसः । यथा, तत्रैव ७४ अध्याये । “तामसाख्यो मनुरभूत्तस्य मन्वन्तरं शृणु । ये देवा यत्पतिर्यश्च देवेन्द्रो ये तथर्षयः । ये पुत्त्राश्च मनोस्तस्य पृथिवीपरिपालकाः ॥ सत्यास्तथान्ये सुधियः सुरूपा हरयस्तथा । एते देवगणास्तत्र सप्तविंशतिका मुने ! ॥ महाबलो महावीर्य्यः शतयज्ञोपलक्षितः । शिखिरिन्द्रस्तथा तेषां देवानामभवद्विभुः ॥ ज्योतिर्धामा पुथुः काव्यश्चैत्रोऽग्निर्बलकस्तथा । पीवरश्च तथा ब्रह्मन् ! सप्त सप्तर्षयोऽभवन् ॥ नरः क्षान्तिः शान्तदान्तजानुजङ्घादयस्तथा । पुत्त्रास्तु तामसस्यासन् राजानः सुमहाबलाः ॥” अस्यान्यद्विवरणं तत्रैव द्रष्टव्यम् ॥ ५ रैवतः । यथा, तत्रैव ७५ अध्याये ।

पृष्ठ ३/६१२

मार्कण्डेय उवाच । “तामादाय ततो भूपः स्वमेव नगरं ययौ । तस्मादजायत सुतो रेवत्यां रैवतो मनुः ॥ समेतः सकलैर्धर्मैर्म्मानवैरपराजितः । विज्ञाताखिलशास्त्रार्थो वेदविद्यार्थशास्त्रवित् ॥ तस्य मन्वन्तरे देवान् मुनिदेवेन्द्रपार्थिवान् । कथ्यमानान्मया ब्रह्मन् ! निबोध सुसमाहितः ॥ सुमेधसस्तत्र देवास्तथा भूपतयो द्विज ! । वैकुण्ठश्चामिताभश्च चतुर्द्दश चतुर्द्दश ॥ तेषां देवगणानान्तु चतुर्णांमपि चेश्वर ! । नाम्ना विभुरभूदिन्द्रः शतयज्ञोपलक्षकः ॥ हिरण्यलोमा वेदश्रीरूर्द्धबाहुस्तथापरः । वेदबाहुः सुधामा च पर्जन्यश्च महामुनिः ॥ वशिष्ठश्च महाभागो वेदवेदान्तपारगः । एते सप्तर्षयश्चासन् रैवतस्यान्तरे मनोः ॥ बलबन्धुर्महावीर्य्यः सुयष्टव्यस्तथापरः । सत्यकाद्यास्तथैवासन् रैवतस्य मनोः सुताः ॥ रैवतान्तास्तु मनवः कथिता ये मया तव । स्वायम्भुवाश्रया ह्येते स्वारोचिषमृते मनुम् ॥” अस्यान्यद्विवरणं तत्रैव द्रष्टव्यम् ॥ ६ चाक्षुषः । यथा, तत्रैव ७६ अध्याये । “तस्य मन्वन्तरेशस्य येऽन्तरत्रिदशा द्विज ! । ये चर्षयस्तथैवेन्द्रो ये सुताश्चास्य तान् शृणु ॥ आर्य्या नाम सुरास्तत्र तेषामेकोऽष्टको गणः । प्रख्यातकर्म्मणां विप्र ! यज्ञे हव्यभुजामयम् ॥ प्रख्यातबलवीर्य्याणां प्रभामण्डलदुर्दृशाम् । द्वितीयश्च प्रसूताख्यो देवानामष्टको गणः ॥ तथैवाष्टक एवान्यो भव्याख्यो देवतागणः । चतुर्थश्च गणस्तत्र यूथगाख्यस्तथाष्टकः ॥ लेखसं ज्ञास्तथैवान्ये तत्र मन्वन्तरे द्बिज ! । पञ्चमे च गणे देवास्तत्संज्ञा ह्यमृताशिनः ॥ शतं क्रतूनामाहृत्य यस्तेषामधिपोऽभवत् । मनोजवस्तथैवेन्द्रः संख्यातो यज्ञभागभुक् ॥ सुमेधा विरजाश्चैव हविष्मानुन्नतो मधुः । अतिनामा सहिष्णुश्च सप्तासन्निति चर्षयः ॥ उरूपुरुशतद्युम्नप्रमुखाः सुमहाबलाः । चाक्षुषस्य मनोः पुत्त्राः पृथिवीपतयोऽभवन् ॥” अस्यान्यद्विवरणं तत्रैवाध्याये द्रष्टव्यम् ॥ ७ वैव- स्वतः । यथा, तत्रैव ७९ अध्याये । मार्कण्डेय उवाच । “आदित्या वसवो रुद्राः साध्या विश्वे मरुद्गणाः । भृगवोऽङ्गिरसश्चाष्टौ यत्र देवगणाः स्मृताः ॥ आदित्या वसवो रुद्रा विज्ञेया कश्यपात्मजाः । साध्याश्च वसवो विश्वे धर्मपुत्त्रगणास्त्रयः ॥ भृगोस्तु भृगवो देवाः पुत्त्रा ह्यङ्गिरसः सुताः । एष सर्गश्च मारीचो विज्ञेयः साम्प्रताधिपः ॥ ऊर्ज्जस्वी नाम चैवेन्द्रो महात्मा यज्ञभागभुक् । अतीतानागता ये च वर्त्तन्ते साम्प्रतञ्च ये ॥ सर्वे ते त्रिदशेन्द्रास्तु विज्ञेयास्तुल्यलक्षणाः । सहस्राक्षाः कुलिशिनः सर्व एव पुरन्दराः ॥ मघवन्तो वृषाः सर्वे शृङ्गिणो गजगामिनः । ते शतक्रतवः सर्वे भूताभिभवतेजसः ॥

धर्माद्यैः कारणैः शुद्धैराधिपत्यगुणान्विताः । भूतभव्यभवन्नाथाः शृणु चैतत् त्रयं द्विज ! ॥ भूर्लोकोऽयं स्मृता भूमिरन्तरीक्षं दिवः स्मृतम् । दिव्याख्यश्च तथा स्वर्गस्त्रैलोक्यमिति गद्यते ॥ अत्रिश्चैव वशिष्ठश्च काश्यपश्च महानृषिः । गौतमश्च भरद्वाजो विश्वामित्रोऽथ कौशिकः ॥ तथैव पुत्त्रो भगवानृचीकस्य महात्मनः । जमदग्निस्तु सप्तैते मुनयोऽत्र तथान्तरे ॥ ईक्ष्वाकुर्नाभगश्चैव धृष्टशर्मातिरेव च । नरिष्यन्तश्च विख्यातो नाभगो दिष्ट एव च ॥ कुरूषश्च प्रुषध्रुश्च वसुमान् लोकविश्रुतः । मनोर्वैवस्वतस्यैते नव पुत्त्राः प्रकीर्त्तिताः ॥ वैवस्वतमिदं ब्रह्मन् ! कथितन्ते मयान्तरम् । अस्मिन् श्रुते नरः सद्यः पठिते चैव सत्तम ! । मुच्यते पातकैः सर्व्वैः पुण्यञ्च महदश्नुते ॥” अस्यान्यद्विवरणं ७७-७८ अध्याययोर्द्रष्टव्यम् ॥ ८ सावर्णिः । यथा, तत्रैव ८० अध्याये । मार्कण्डेय उवाच । “कथितस्तव सावर्णिश्छायासंज्ञासुतश्च यः । पूर्ब्बजस्य मनोस्तुल्यः स मनुर्भविताष्टमः ॥ रामो व्यासो गालवश्च दीप्तिमान् कृप एव च । ऋष्यशृङ्गस्तथा द्रोणिस्तत्र सप्तर्षयोऽभवन् ॥ सुतपाश्चामिताभाश्च मुख्याश्चैव त्रिधा सुराः । विंशकः कथिताश्चैषां त्रयाणां त्रिगुणो गणः ॥ तपस्तपश्च शक्रश्च द्युतिर्ज्योतिः प्रभाकरः । प्रभासो दयितो धर्मस्तेजोरश्मिश्च वक्रतुः ॥ इत्यादिकस्तु सुतपा देवानां विंशको गणः । प्रभुर्विभुर्विभासाद्यस्तथान्यो विंशको गणः ॥ सुराणाममितानान्तु तृतीयमपि मे शृणु । दमो दान्तो ऋतः सोमो विन्ताद्याश्चैव विंशतिः ॥ मुख्या ह्येते समाख्याता देवा मन्वन्तराधिपाः ॥ मारीचस्यैव ते पुत्त्राः काश्यपस्य प्रजापतेः ॥ भविष्याश्च भविष्यन्ति सावर्ण्णस्यान्तरे मनोः । तेषामिन्द्रो भविष्यस्तु बलिर्वैरोचनिर्मुने ! । पाताल आस्ते योऽद्यापि दैत्यः समयबन्धनः । विरजाश्चार्ववीरश्च निर्मोहः सत्यवाक् कृतिः ॥ विष्ण्वाद्याश्चैव तनयाः सावर्णस्य मनोर्नृपाः ॥” अस्यान्यद्विवरणं तत्रैव ८१-९३ अध्यायेषु द्रष्ट- व्यम् ॥ ९ दक्षसावर्णिः । यथा, तत्रैव ९४ अध्याये । “दक्षपुत्त्रश्च सावर्णो भावी यो नवमो मनुः । कथयामि मनोस्तस्य ये देवा मुनयो नृपाः ॥ पारामरीचिभर्गाश्च सुधर्माणस्तथा सुराः । एते त्रिधा भविष्यन्ति सर्व्वे द्वादशका गणाः ॥ तेषामिन्द्रो भविष्यस्तु सहस्राक्षो महाबलः । साम्प्रतं कार्त्तिकेयो यो वह्रिपुत्त्रः षडाननः ॥ अद्भुतो नाम शक्रोऽसौ भावी तस्यान्तरे मनोः । मेधातिथिर्वसुः सत्यो ज्योतिष्मान् द्युतिमांस्तथा ॥ सप्तर्षयोऽन्यः सबलस्तथान्यो हव्यवाहनः । धृष्टकेतुर्वर्हकेतुः पञ्चहस्तो निरामयः । पृथुश्रवास्तथार्चिष्मान् भूद्युरिम्नो बृहद्भयः ॥ एते नृपसुतास्तस्य दक्षपुत्त्रस्य वै नृपाः ॥”

१० ब्रह्मसावर्णिः । यथा, तत्रैव ९४ अध्याये ॥ “मनोस्तु दशमस्यान्यच्छृणु मन्वन्तरं द्विज ! ॥ मन्वन्तरे च दशमे ब्रह्मपुत्त्रस्य धीमतः । सुखासीना निरुद्धाश्च त्रिःप्रकाराः सुराः स्मृताः । शतसंख्या हि ते देवा भविष्या भाविनो मनोः । यत् प्राणिनां शतं भावि तद्देवानां तदा शतम् ॥ शान्तिरिन्द्रस्तथा भावी सर्व्वैरिन्द्रगुणैर्युतः । सप्तर्षींस्तान् निबोध त्वं ये भविष्यन्ति वै तदा ॥ आपोमूर्त्तिर्हविष्मांश्च सुकृती सत्य एव च । नाभागोऽप्रतिमश्चैव वाशिष्ठश्चैव सप्तमः ॥ सुक्षेत्रश्चोत्तमौजाश्च भूमिसेनश्च वीर्य्यवान् । शतानीकोऽथ वृषभो ह्यनमित्रो जयद्रथः ॥ भूरिद्युम्नः सुपर्व्वा च तस्यैते तनया मनोः ॥” ११ धर्म्मसावर्णिः । यथा, तत्रैव । “भविष्या धर्मपुत्त्रस्य सावर्णस्यान्तरं शृणु ॥ विहङ्गमाः कामगाश्च निर्माणरतयस्तथा । त्रिःप्रकारा भविष्यन्ति एकैकस्त्रिंशतो गणाः ॥ मासर्तुर्दिवसा ये तु निर्माणपतयस्तु ते । विहङ्गमा रात्रयोऽथ मौहूर्त्ताः कामगा गणाः ॥ इन्द्रो वृषाख्यो भविता तेषां प्रख्यातविक्रमः । हविष्मांश्च वरिष्ठश्च ऋष्टिरन्यस्तथारुणिः ॥ निश्चरश्चानघश्चैव विष्टिश्चान्यो महामुनिः । सप्तर्षयोऽन्तरे तस्मिन्नग्निदेवश्च सप्तमः ॥ सर्व्वत्रगः सुशर्म्मा च देवानीकः पुरूद्बहः । हेमधन्वा दृढायुश्च भाविनस्तत्सुता नृपाः ॥” १२ रुद्रसावर्णिः । यथा, तत्रैव । “द्वादशे रुद्रपुत्त्रस्य प्राप्ते मन्वन्तरे मनोः । सावर्णाख्यस्य ये देवा मुनयश्च शृणुष्व तान् ॥ सुधर्माणः मुमनसो हरिता रोहितास्तथा । सुवर्णाश्च सुरास्तत्र पञ्चैते दशका गणाः ॥ तेषामिन्द्रस्तु विज्ञेय ऋतधामा महाबलः । सर्वैरिन्द्रगुणैर्युक्तः सप्तर्षीनपि मे शृणु ॥ द्युतिस्तपस्वी सुतपास्तपोमूर्त्तिस्तपोनिधिः । तपोरतिस्तथैवान्यः सप्तमस्तु तपोधृतिः ॥ देववानुपदेवश्च देवश्रेष्ठो विदूरथः । मित्रवान् मित्रविन्दश्च भाविनस्तत्सुता नृपाः ॥” १३ रौच्यः । यथा, तत्रैव । “त्रयोदशस्य पर्य्याये रौच्याख्यस्य मनोः सुतान् । सप्तर्षींश्च नृपांश्चैव गदतो मे निशामय ॥ सुधर्माणः सुरास्तत्र सुकर्माणस्तथापरे । सुशर्माणः सुरा ह्येते समस्ता मुनिसत्तम ! ॥ महाबलो महावीर्य्यस्तेषामिन्द्रो दिवस्पतिः । भविष्यानथ सप्तर्षींन् गदतो मे निशामय ॥ धृतिमानव्ययश्चैव तत्त्वदर्शी निरुत्सुकः । निर्मोहः सुतपाश्चान्यो निष्प्रकम्पश्च सप्तमः ॥ चित्रसेनो विचित्रश्च नयतिर्निर्भयो दृढः । सुनेत्रः क्षत्त्रबुद्धिश्च सुव्रतश्चैव तत्सुताः ॥” १४ भौत्यः । यथा, तत्रैव १०० अध्याये । “भौत्यो नाम मनुस्तस्य पुत्त्रो भूतेरजायत । तस्य मन्वन्तरे देवानृषीन् भूपांश्च मे शृणु ॥

पृष्ठ ३/६१३

भविष्यस्य भविष्यांस्तु गदतो मम विस्तरात् । देवेन्द्रो यश्च भविता तस्य विख्यातकर्मणः ॥ चाक्षुषाश्च कनिष्ठाश्च पवित्रा भ्राजिरास्तथा । धारावृकाश्च इत्येते पञ्च देवगणाः स्मृताः ॥ शचिरिन्द्रस्तदा तेषां त्रिदशानां भविष्यति । महाबलो महावीर्य्यः सर्व्वैरिन्द्रगुणैर्युतः ॥ अग्नीध्रश्चाग्निबाहुश्च शुचिर्मुक्तोऽथ माधवः । शुक्रोऽजितश्च सप्तैते तदा सप्तर्षयः स्मृताः ॥ गुरुर्गभीरो व्रध्नश्च भरतोऽनुग्रहस्तथा । स्त्रीमानी च प्रतीरश्च विष्णुः संक्रन्दनस्तथा ॥ तेजस्वी सुबलश्चैव भौत्यस्यैते मनोः सुताः । चतुर्दश मयैतत्ते मन्वन्तरमुदाहृतम् ॥” मन्वन्तरकथाश्रवणफलमाह तत्रैव १०० अध्याये । “श्रुत्वा मन्वन्तराणीत्थं क्रमेण मुनिसत्तम ! । पुण्यमाप्नोति मनुजस्तथाक्षीणाञ्च सन्ततिम् ॥ श्रुत्वा मन्वन्तरं पूर्ब्बं धर्ममाप्नोति मानवः । स्वारोचिषस्य श्रवणात् सर्वकामानवाप्नुते ॥ औत्तमेर्धनमाप्नोति ज्ञानञ्चाप्नोति तामसे । रैवते च श्रुते बुद्धिं सुरूपां विन्दते स्त्रियम् ॥ आरोग्यञ्चाक्षुषे पुंसां श्रुते वैवस्वते बलम् । गुणवत्पुत्त्रपौत्त्रन्तु सूर्य्यसावर्णिके श्रुते ॥ माहात्म्यं ब्रह्मसावर्णे धर्मसावर्णिके शुभम् । मतिमाप्नोति मनुजो रुद्रसावर्णिके जयम् ॥ ज्ञातिश्रेष्ठो गुणैर्युक्तो दक्षसावर्णिके श्रुते । निशातयत्यरिबलं रौच्यं श्रुत्वा नरोत्तम ! ॥ देवप्रसादमाप्नोति भौत्ये मन्वन्तरे श्रुते । तथाग्निहोत्रं पुत्त्रांश्च गुणयुक्तानवाप्नुते ॥ सर्वाण्यनुक्रमाद्यश्च शृणोति मुनिसत्तम ! । मन्वन्तराणि तस्यापि श्रूयतां फलमुत्तमम् ॥ तत्र देवानृषीनिन्द्रान्मनूं स्तत्तनयान्नृपान् । वंशांश्च श्रुत्वा सर्वेभ्यः पापेभ्यो विप्रमुच्यते ॥ देवर्षीन्द्रनृपाश्चान्ये ये तन्मन्वन्तराधिपाः । ते प्रीयन्ते तथा प्रीताः प्रयच्छन्ति शुभां मतिम् ॥ ततः शुभां मतिं प्राप्य कृत्वा कर्म तथा शुभम् । शुभां गतिमवाप्नोति यावदिन्द्राश्चतुर्दश ॥ सर्वे स्युरृतवः क्षेम्याः सर्वे सौम्यास्तथा ग्रहाः । भवन्त्यसंशयं श्रुत्वा क्रमान्मन्वन्तरस्थितिम् ॥” * ॥ विष्णुः । यथा, महाभारते । १३ । १४९ । १९ । “विश्वकर्म्मा मनुस्त्वष्टा स्थविष्ठो स्थविरो ध्रुवः ॥” मननप्रधानो विद्बान् । यथा, वाजसनेयसंहि- तायाम् । १५ । ४९ । “तस्मिन्नहं निदधे नाकेऽग्निं यमाहुर्मनवस्तीर्ण- बर्हिषम् ॥” “मनवः मननप्रधाना विद्वांसः ॥” इति तद्भाष्ये महीधरः ॥ * ॥ अन्तःकरणम् । यथा, भागवते । ६ । ४ । २५ । “देहोऽसवोऽक्षा मनवो भूतमात्रा नात्मानमन्युञ्च विदुः परं यत् ॥” “मनवोऽन्तःकरणानि ।” इति तट्टीकायां श्रीधरः ॥ कृशाश्वस्य पुत्त्रभेदः । यथा, भागवते । ६ । ६ । २० । “कृशाश्वोऽर्च्चिषि भार्य्यायां धूमकेतुमजीजनत् । विषण्णायां वेदशिरः देवलं वयुनं मनुम् ॥”)

मनुजः, पुं, (मनोर्जात इति । जन् + डः ।) मनुष्यः । इत्यमरः । २ । ६ । १ ॥ (यथा, विष्णुपुराणे । १ । ६ । १० । “स्वर्गापवर्गौ मानुष्यात् प्राप्नुवन्ति नरा मुने ! । यथाभिरुचितं स्थानं तद्यान्ति मनुजा द्विज ! ॥”) मनुजी, स्त्री, (मनुज + गौरादित्वात् ङीष् ।) मानुषी । इति जटाधरः ॥ (टाप् इत्येके । यथा, हरिवंशे । १७६ । २३ । “विद्याधराणां नारीषु साध्वीषु मनुजासु च ॥”) मनुभूः, पुं, (मनोर्भवतीति । भू + क्विप् । मनु- र्भूरुत्पत्तिस्थानं यस्येति वा ।) मनुष्यः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ मनुराट्, [ज्] पुं, (मनुः मानव इव राजते इति । राज् + क्विप् । मनुष्यवदाचारवत्त्वादस्य तथात्वम् ।) कुवेरः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ मनुषी, स्त्री, (मनुष्यस्य स्त्री । मनुष्य + “हय- गवयमुकयमनुष्यमत्स्यानामप्रतिषेधः ।” ४ । १ । ६३ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या ङीष् । “हलस्तद्धि- तस्य ।” ६ । ४ । १५० । इति यलोपः ।) मानुषी । इति शब्दरत्नावली ॥ मनुष्यः, पुं, (मनोरपत्यमिति । मनु + “मनो- र्जातावञ्यतौ षुक्च ।” ४ । १ । १६१ । इति यत् षुगागमश्च ।) मनोरपत्यम् । तत्पर्य्यायः । मानुषः २ मर्त्यः ३ मनुजः ४ मानवः ५ नरः ६ । इत्यमरः । ३ । ६ । १ ॥ भूमिजः ७ द्बिपदः ८ चेतनः ९ भूस्थः १० । इति राजनिर्घण्टः ॥ मनुः ११ पञ्चजनः १२ पुरुषः १३ पूरुषः १४ पुमान् १५ ना १६ । इति शब्दरत्नावली ॥ मर्णः १७ विट् १८ । इति जटाधरः ॥ * ॥ (यथा, मनुः । १ । ४३ । “रक्षांसि च पिशाचाश्च मनुष्याश्च जरा- युजाः ॥”) स तु अर्व्वाक्स्रोतो ब्रह्मणो नवमः सर्ग एक- विधश्च । यथा, -- “अर्व्वाक्स्रोतस्तु नवमः क्षत्तरेकविधो नृणाम् । रजोऽधिकाः कर्म्मपरा दुःखे च सुखमानिनः ॥” इति श्रीभागवते । ३ । १० । २४ । अपि च । “तस्यापि ध्यायतः सर्गं सत्याभिध्यायिनस्ततः । प्रादुर्ब्बभूव चाव्यक्तादर्व्वाक्स्रोतस्तु साधकः ॥ यस्मादर्व्वाक् प्रवर्त्तन्ते ततोऽर्व्वाक्स्रोतसस्तु ते । ते च प्रकाशबहुलास्तमोद्रिक्तरजोऽधिकाः ॥ तस्मात्ते दुःखबहुला भूयो भूयश्च कारिणः । प्रकाशा बहिरन्तश्च मनुष्याः साधकास्तु ते ॥” इति वह्निपुराणे सर्गकथननामाध्यायः ॥ * ॥ मनुष्यजन्ममुक्तिकारणं यथा, -- “विमुक्तिहेतुकान्या तु नरयोनिः कृतात्मनाम् । नामुञ्चन्ति हि संसारे विभ्रान्तमनसो गताः ॥ जीवा मानुष्यतां मन्ये जन्मनामयुतैरपि । तदीदृक् दुर्लभं प्राप्य मुक्तिद्बारं विचेतसः ॥ पतन्ति भूयः संसारे विष्णुमायाविमोहिताः ।

सुदुस्तरापि दुःसाध्या माया कृष्णस्य मोहिनी ॥” इति तत्रैव शुद्धिव्रतनामाध्यायः ॥ * ॥ “मनुष्याणां पिता माता भ्राता च श्रीहरिर्यथा । विशेषतो मनुष्याणां पिता माता जनार्द्दनः । भ्राता च सर्व्वलोकानां वात्सल्यगुणसागरः ॥” इति पाद्मोत्तरखण्डे ७८ अध्यायः ॥ * ॥ स त्रिविधो यथा, -- “यजन्ते सात्विका देवान् यक्षरक्षांसि राक्षसाः । प्रेतान् भूतगणांश्चान्ये यजन्ते तामसा जनाः ॥ इति श्रीभगवद्गीतायां १७ अध्यायः ॥ “ऊर्द्ध्वं गच्छन्ति सत्त्वस्था मध्ये तिष्ठन्ति राक्षसाः । जघन्यगुणवृत्तिस्था अधो गच्छन्ति तामसाः ॥” इति तत्रैव १४ अध्यायः ॥ (त्रि, स्तुतिकारकः । यथा, ऋग्वेदे । १ । ५९ । ४ । “होता मनुष्यो न दक्षः ॥” “मनुष्यो लौकिको वन्दी दातारं प्रभुं बहु- विधया स्तुत्या स्तौति ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥ मनुष्यसम्बन्धी । यथा, ऋग्वेदे । १ । ९२ । ११ । “प्रमिनती मनुष्या युगानि ॥” “मनुष्या मनुष्याणां सम्बन्धीनि युगानि कृत- त्रेतादीनि प्रमिनती स्वगमनागमनाभ्यां प्रक- र्षेण हिंसन्ती ॥” इति तद्भाष्ये सायनः ॥ मनुष्य- हितः । यथा, ऋग्वेदे । २ । १८ । १ । “दशारित्रो मनुष्यः स्वर्षाः ॥” “मधुष्यो मनुष्याणां हितः स्वर्षाः स्वर्गस्य दाता ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥) मनुष्यधर्म्मा, [न्] पुं, (मनुष्यस्येव धर्म्म आचारो यस्य । “धर्म्मादनिच् केवलात् ।” ५ । ४ । १२४ । इति समासान्तोऽनिच् ।) कुबेरः । इत्यमरः । २ । ६ । १ ॥ मनुष्ययज्ञः, पुं, (मनुष्येभ्यो मनुष्यार्थं यो यज्ञः ।) अतिथिपूजनम् । इति नृयज्ञशब्ददर्शनात् ॥ (यथा, शतपथब्राह्मणे । ११ । ५ । ६ । १ । “तान्येव महासत्राणि भूतयज्ञो मनुष्ययज्ञः पितृयज्ञो देवयज्ञो ब्रह्मयज्ञ इति ॥”) मनुष्यी, स्त्री, (मनुष्य + गौरादित्वात् ङीष् । योपधप्रतिषेधे “हयगवयमुकयमनुष्यमत्स्याना- मप्रतिषेधः ।” इति ङीषि यलोपाभावः ।) मानुष- स्त्रीजातिः । तत्पर्य्यायः । मानुषी २ नारी ३ मानवी ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ मर्त्या ५ मनुजी ६ नरी ७ । इति जटाधरः ॥ मनोगुप्ता, स्त्री, (मनसा मनःशब्देन गुप्तेव ।) मनःशिला । इत्यमरः । २ । ९ । १०८ ॥ मनोजन्मा, [न्] पुं, (मनसो जन्म यस्य ।) कन्दर्पः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ मनोजवः, पुं, (मनस इव जवोऽस्य । एकदैव सर्व- गामित्वात् तथात्वम् ।) विष्णुः । यथा, महा- भारते दानधर्म्मे सहस्रनामस्तोत्रम् । १३ । १४९ । ८७ । “मनोजवस्तीर्थकरो वसुरेता वसुप्रदः ॥” (मनसश्चित्तस्य जवः ।) मनसो वेगः । इति व्याकरणम् ॥ (अनिलपत्न्याः शिवायाः पुत्त्रः । यथा, हरिवंशे । ३ । ४२ ।

पृष्ठ ३/६१४

“अनिलस्य शिवा मार्य्या यस्याः पुत्त्रो मनो- जवः ॥”) रुद्रस्य पुत्त्रभेदः । यथा, मार्कण्डेये । ५२ । ११ । “शनैश्चरस्तथा शुक्रो लोहिताङ्गो मनोजवः ॥” तीर्थभेदः । यथा, महाभारते । ३ । ८३ । ८५ । “मनोजवे नरः स्नात्वा गोसहस्रफलं लभेत् ॥” षष्ठमन्वन्तरस्येन्द्रः । यथा, मार्कण्डेये । ७६ । ५३ । “मनोजवस्तथैवेन्द्रः संख्यातो यज्ञभागभुक् ॥” भेधातिथेः पुत्त्रभेदः । यथा, भागवते । ५ । २० । २५ । “तस्य प्रियव्रत एवाधिपतिर्नाम्ना मेधा- तिथिः । सोऽपि विभज्य सप्तवर्षाणि पुत्त्रनामानि तेषु स्वात्मजान् पुरोजवमनोजववेपमानधूम्रा- नीकचित्ररेफविश्वाधारसंज्ञान् निधाप्याधि- पतीन् स्वयं भगवत्यनन्त आवेशितमतिस्तपो- वनं प्रविवेश ॥”) मनोजवः, त्रि, (मनो जवं वेगवद्यस्मिन् । यद्वा, मनो जवति पितायमिति कृत्वा धावत्यस्मिन् इति । जु सौत्रधातुः + अच् ।) पितृतुल्यः । तत्प- र्य्यायः । पितृसन्निभः ७ । इत्यमरः । ३ । १ । १३ ॥ अतिशयवेगवान् । (यथा, मार्कण्डेये । २१ । ८ । “तमन्वधावद्वेगेन तुरगोऽसौ मनोजवः ॥”) मनोजवसः, त्रि, (मनो जवत्यस्मिन् । जु + बाहुल- कात् असच् ।) पितृसन्निभः । इत्यमरटीकायां स्वामी । ३ । १ । १३ ॥ मनोजवा, स्त्री, (मनो जवत्यत्रेति । जु + अच् टाप् ।) अग्निजिह्वावृक्षः । इति जटाधरः ॥ (गुणादिविवृतिरस्या अग्निजिह्वाशब्दे ज्ञातव्या ॥ वह्रिजिह्वाविशेषः । यथा, मार्कण्डेये । ९९ । ५४ । “मनोजवा च या जिह्वा लघिमा गुणलक्षणा । तया नः पाहि पापेभ्य ऐहिकाच्च महा- भयात् ॥” स्कन्दस्य मातृगणभेदः । यथा, महाभारते । ९ । ४६ । १६ । “मनोजवा कण्टकिनी प्रघसा पूतना तथा ॥” क्रौञ्चद्वीपस्य नदीविशेषः । यथा, मात्स्ये । १२१ । ८७ । “गौरी कुमुद्वती चैव सन्ध्या रात्रिर्मनोजवा ॥” मन इव जवो यस्याः । वेगविशिष्टायां स्त्रियाम् । यथा, महाभारते । १ । १५६ । १८ । “अहःसु विहरानेन यथाकामं मनोजवा ॥”) मनोजवृद्धिः, पुं, (मनोजस्य कामस्य वृद्धिर्यस्मात् ।) कामवृद्धिक्षुपः । इति राजनिर्घण्टः ॥ मनोज्ञं, क्ली, (मनो जानाति ज्ञापयति तोषय- तीति । अन्तर्भूतण्यर्थे ज्ञा + कः ।) सरल- काष्ठम् । इति रत्नमाला ॥ मनोज्ञं, त्रि, (मनसा जानातीति । ज्ञा + कः । यद्वा, मनः ज्ञापयति तोषयतीति । अन्त- र्भूतण्यर्थज्ञाधातोः कः ।) मनोहरम् । तत्प- र्य्यायः । सुन्दरम् २ रुचिरम् ३ चारु ४ सुषमम् ५ साधु ६ शोभनम् ७ कान्तम् ८ मनोरमम् ९ रुच्यम् १० मञ्जु ११ मञ्जुलम् १२ । इत्यमरः । ३ । १ । ५२ ॥ मनोहरम् १३ बन्धु-

रम् १४ बन्धूरम् १५ पेशलम् १६ पेषलम् १७ सुमनम् १८ वामम् १९ अमिरामम् २० नन्दि- तम् २१ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, सुश्रुते । १ । ४६ । अध्याये । “मनोज्ञं शुचि नात्युष्णं प्रत्यग्रमशनं हितम् । पूर्व्वं मधुरमश्नीयात् मध्येऽम्ललवणौ रसौ ॥”) मनोज्ञा, स्त्री, (मनोज्ञ + स्त्रियां टाप् ।) मनः- शिला । इति रत्नमाला ॥ (यथा, सुश्रुते उत्तरतन्त्रे त्रयोदशाध्याये । “स्विन्नं मनोज्ञाकासीसव्योषाञ्जनकसैन्धवैः ॥”) राजपुत्त्री । इति जटाधरः ॥ बन्ध्याकर्कोटकी । आवर्त्तकी । स्थूलजीरकः । जाती । मदिरा । इति राजनिर्घण्टः ॥ मनोभवः, पुं, (मनसः मनसि वा भवतीति । भू + अच् । मनसः भव उत्पत्तिर्यस्येति वा ।) कन्दर्पः । इति हलायुधः ॥ (यथा, मार्कण्डेये । १८ । ४१ । “ते तां दृष्ट्वाग्रतो दैत्याः साभिलाषा मनोभवम् । न शेकुरुद्धतं धैर्य्यान्मनसा वोढुमातुराः ॥” मनोजन्ये, त्रि । यथा, भागवते । ६ । १५ । २४ । “दृश्यमाना विनार्थेन न दृश्यन्ते मनोभवाः । कर्म्मभिर्ध्यायतो नाना कर्म्माणि मनसोऽभ- वन् ॥”) मनोभूः, पुं, (मनसः मनसि वा भवतीति । भू + क्विप् ।) कामदेवः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, कलाविलासे । १ । ३३ । “श्यामा शुशुभे शशिना तया मनोभूर्मधूत्सव- स्तेन । मदमुदितमानसानां तेनापि मृगीदृशां लीला ॥”) मनोयोनिः, पुं, (मन एव योनिरुत्पत्तिस्थान- मस्य ।) कामदेवः । इति हेमचन्द्रः । २ । १४२ ॥ मनोरथः, पुं, (मनसः रथ इव । मन एव रथो- ऽत्रेति वा) इच्छा । इत्यमरः । १ । ७ । २७ ॥ (यथा, रघौ । ११ । ५९ । “इतस्ततश्च वैदेहीमन्वेष्टुं भर्त्तृचोदिताः । कपयश्चेरुरार्त्तस्य रामस्येव मनोरथाः ॥” कविविशेषः । यथा, राजतरङ्गिण्याम् । ४ । ५९६ । “मनोरथः शङ्खद्त्तश्चटकः सन्धिमांस्तथा । बभूवुः कवयस्तस्य वामनाद्याश्च मन्त्रिणः ॥”) मनोरमं, त्रि, (मनो रमयतीति । रम् + णिच् + अण् ।) मनोज्ञम् । इत्यमरः । ३ । १ । ५२ ॥ (यथा, सुश्रुते । १ । ४६ । अध्याये ॥ “पुरस्ताद्विमले पात्रे सुविस्तीर्णे मनोरमे । सूदः सूपौदनं दद्यात् प्रदेहांश्च सुसंस्कृतान् ॥”) मनोरमा, स्त्री, (मनोरम + स्त्रियां टाप् ।) गोरोचना । इति राजनिर्घण्टः ॥ बुद्धिशक्ति- विशेषः । तत्पर्य्यायः । तारा २ महाश्रीः ३ ओङ्कारा ४ स्वाहा ५ श्रीः ६ तारिणी ७ जया ८ अनन्ता ९ शिवा १० लोकेश्वरात्मजा ११ खदूरवासिनी १२ भद्रा १३ वैश्या १४ नील- सरस्वती १५ शङ्खिनी १६ महातारा १७

वसुधारा १८ धनन्ददा १९ त्रिलोचना २० लोचना २१ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (इन्दी- वराख्यविद्याधरस्य कन्या । यथा च मार्क- ण्डेये । ६२ । १३ । “अहमिन्दीवराख्यस्य सुता विद्याधरस्य वै । नाम्ना मनोरमा जाता सुतायां मरुधन्वनः ॥” सप्तसरस्वतीनामेकतमा । यथा, महाभारते । ९ । ३८ । ४ । “मुप्रभा काञ्चनाक्षी च विशाला च मनोरमा । सरस्वती चौघवती सुरेणुर्विमलोदका ॥” तथा च तत्रैव । ९ । ३८ । २४ -- २५ । “उद्दालकेन यजता पूर्ब्बं ध्यात्वा सरस्वती । आजगाम सरित्श्रेष्ठा तं देशमृषिकारणात् ॥ पूज्यमाना मुनिगणैर्व्वल्कलाजिनसंवृतैः । मनोरमेति विख्याता सा हि तैर्मनसाकृता ॥” छन्दोविशेषः । तल्लक्षणमुदाहरणञ्च यथा, छन्दमञ्जर्य्याम् । “नरजगैर्भवेन्मनोरमा ।” “तरणिजातटे विहारिणी व्रजविलासिनी विलासतः । सुररिपोस्तनुः पुनातु वः सुकृतशालिनां मनो- रमा ॥”) मनोहतः, त्रि, (मनसा मनसि वा हतः ।) प्रति- हतः । इत्यमरः । ३ । १ । ४१ ॥ मनोहरं, त्रि, (हरतीति । हृ + अच् । मनसो हरमिति ।) मनोज्ञम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, मनौ । २ । ३३ । “स्त्रीणां सुखोद्यमक्रूरं विष्पष्टार्थं मनोहरम् ॥” यथा च मार्कण्डेये । ११२ । ३ । “स ददर्श तदा तत्र होमधेनुं मनोहराम् ॥”) कुन्दवृक्षे, पुं । सुवर्णे, क्ली । इति राजनिर्घण्टः ॥ मनोहरा, स्त्री, (मनोहर + टाप् ।) जाती । स्वर्णयूथी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (धरस्य वसोः पत्नी । यथा, विष्णुपुराणे । १ । १५ । ११४ । “मनोहरायाः शिशिरः प्राणोऽथ वरुणस्तथा ॥” अप्सरोविशेषः । यथा, महाभारते । १३ । १९ । ४५ । “मनोहरासुकेशी च सुमुखी हासिनी प्रभा ॥”) मनोहर्त्ता, [ऋ] त्रि, (मनो हरतीति । हृ + तृच् ।) मनोहरणकर्त्ता । यथा, -- “व्यसनं तेऽपनेष्यामि त्रिलोक्यां यदि भाव्यते । तमानेष्ये वरं यस्ते मनोहर्त्ता तमादिश ॥” इति श्रीभागवते १० स्कन्धे ६२ अध्यायः ॥ मनोहारि, [न्] त्रि, (मनो हरति मनो हर्त्तुं शीलमस्येति वा । हृ + णिनिः ।) मनोहरम् । इत्यमरटीकायां स्वामी । तथाहि । “गाङ्गं वारि मनोहारि मुरारिचरणच्युतम् । त्रिपुरारिशिरश्चारि पापहारि पुनातु माम् ॥” इति वाल्मीकिकृतगङ्गास्तोत्रम् ॥ मनोह्वा, स्त्री, (मनः ह्वयति आह्वयतीवेति । ह्वे + “आतोऽनुपसर्गे कः ।” ३ । २ । ३ । इति कः । टाप् ।) मनःशिला । इत्यमरः । २ । ९ । १०८ ॥ (अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “मनःशिला मनोगुप्ता मनोह्वा नागजिह्विका । नैपाली कुनटी गोला शिला दिव्यौषधिः स्मृता ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥)