शब्दकल्पद्रुमः/प्रदक्षिणा

पृष्ठ ३/२७४

प्रदक्षिणा, स्त्री, (प्रगता दक्षिणमिति । “तिष्ठद्गु प्रभृतीनि च । २ । १ । १७ ।” इति समासः ।) प्रदक्षिणम् । यथा, -- अथ प्रदक्षिणा । “ततः प्रदक्षिणां कुर्य्याद्भक्या भगवतो हरेः । नामानि कीर्त्तयन् शक्तौ ताञ्च साष्टाङ्गवन्द- नाम् ॥” प्रदक्षिणासङ्ख्या चोक्ता नारसिंहे । “एकां चण्ड्यां रवेः सप्त तिस्रो दद्याद्विनायके । चतस्रः केशवे दद्यात् शिवे त्वर्द्धप्रदक्षिणाम् ॥” प्रदक्षिणामाहात्म्यं वाराहे । “प्रदक्षिणां ये कुर्व्वन्ति भक्तियुक्तेन चेतसा । न ते यमपुरं यान्ति यान्ति पुण्यकृतां गतिम् ॥ यस्त्रिः प्रदक्षिणं कुर्य्यात् साष्टाङ्गकप्रणामकम् । दशाश्वमेधस्य फलं प्राप्नुयान्नात्र संशयः ॥” स्कान्दे ब्रह्मनारदसंवादे ॥ “विष्णोर्विमानं यः कुर्य्यात् सकृद्भक्त्या प्रदक्षि- णम् । अश्वमेधसहस्रस्य फलमाप्नोति मानवः ॥” तत्रैव चातुर्मास्यमाहात्म्ये । “चतुर्व्वारं भ्रमीभिस्तु जगत् सर्व्वं चराचरम् । क्रान्तं भवति विप्राग्र्य ! तत्तीर्थगमनाधिकम् ॥” तत्रैवान्यत्र । “प्रदक्षिणं तु यः कुर्य्याद्धरिं भक्त्या समन्वितः । हंसयुक्तविमानेन विष्णुलोकं स गच्छति ॥” नारसिंहे । “प्रदक्षिणेन चैकेन देवदेवस्य मन्दिरे । कृतेन यत् फलं नॄणां तच्छृणुष्व नृपात्मज ! । पृथ्वीप्रदक्षिणफलं यत्तत् प्राप्य हरिं व्रजेत् ॥” अन्यत्र च । “एवं कृत्वा तु कृष्णस्य यः कुर्य्याद्द्विप्रदक्षिणम् । सप्तद्वीपवतीपुण्यं लभते तु पदे पदे ॥ पठन्नामसहस्रन्तु नामान्येवाथ केवलम् ॥” भक्तिसुधोदये । “विष्णुं प्रदक्षिणीकुर्व्वन् यस्तत्रावर्त्तते पुनः । तदेवावर्त्तनं तस्य पुनर्नावर्त्तते भवे ॥” बृहन्नारदीये यमभगीरथसंवादे । “प्रदक्षिणत्रयं कुर्य्यात् यो विष्णोर्मनुजेश्वर ! । सर्व्वपापविनिर्मुक्तो देवेन्द्रत्वं समश्नुते ॥” तत्रैव प्रदक्षिणमाहात्म्ये सुधर्म्मोपाख्यानारम्भे । “भक्त्या कुर्व्वन्ति ये विष्णोः प्रदक्षिणचतुष्टयम् । तेऽपि यान्ति परं स्थानं सर्व्वलोकोत्तमोत्तमम् ॥ तत् ख्यातं यत् सुधर्म्मस्य पूर्ब्बस्मिन् गृध्रजन्मनि । कृष्णप्रदक्षिणाभाषान्महासिद्धिरभूदिति ॥” अथ प्रदक्षिणायां निषिद्धं विष्णुस्मृतौ । “एकहस्तप्रणामश्च एका चैव प्रदक्षिणा । अकाले दर्शनं विष्णोर्हन्ति पुण्यं पुराकृतम् ॥” अकाले भोजनादिसमये । किञ्च । “कृष्णस्य पुरतो नैव सूर्य्यस्यैव प्रदक्षिणाम् । कुर्य्याद्भ्रमरिकारूपं वैमुख्यापादनीं प्रभौ ॥”

तथा चोक्तम् । “प्रदक्षिणं न कर्त्तव्यं विमुखत्वाच्च कारणम् ॥” इति श्रीहरिभक्तिविलासे ८ विलासः ॥ प्रदत्तं, त्रि, (प्र + दा + क्तः ।) प्रकर्षेण दत्तम् । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ प्रदरः, पुं, (प्र + दॄ विदारणे + “ॠदोरप् ।” ३ । ३ । ५७ । इति भावादौ यथायथं अप् ।) भङ्गः । बाणः । इत्यमरः ॥ विदारः । नारी- रुग्भेदः । इति मेदिनी ॥ * ॥ अस्य नामान्तरं असृग्दरम् । तत्तु फलितयोन्या रक्तादिधातु- क्षरणम् । अस्य निदानम् । यथा, -- “विरुद्धमद्याध्यशनादजीर्णाद् गर्भप्रपातादतिमैथुनाच्च । यानाध्वशोकादतिकर्षणाच्च भाराभिघाताच्छयनाद्दिवा च ॥ असृग्दरं भवेत् सर्व्वं साङ्गमर्द्दं सवेदनम् ॥ तस्यातिवृद्धौ दौर्ब्बल्यं श्रमो मूर्च्छा मदस्तृषा । दाहः प्रलापः पाण्डुत्वं तन्द्रा रोगाश्च वातजाः ॥” स च चतुर्व्विधो यथा, -- “तं श्लेष्मपित्तानिलसन्निपातै- श्चतुःप्रकारं प्रदरं वदन्ति ॥” श्लैष्मिकस्य तस्य लक्षणम् । “आमं सपिच्छाप्रतिमं सपाण्डु- पुलाकतोयप्रतिमं कफात्तु ॥” पैत्तिकस्य तस्य लक्षणम् । “सपीतनीलासितरक्तमुष्णं पित्तार्त्तियुक्तं भृशवेगि पित्तात् ॥” वातिकस्य तस्य लक्षणम् । “रूक्षारुणं फेनिलमल्पमल्पं वातार्त्तिवातात् पिशितोदकाभम् ॥” तस्य त्रैदोषिकस्य लक्षणम् । “सक्षौद्रसर्पिर्हरितालवर्णं मज्जप्रकाशं कुणपं त्रिदोषात् । तञ्चाप्यसाध्यं प्रवदन्ति तज्ज्ञा न तत्र कुर्व्वीत भिषक् चिकित्साम् ॥” इति माधवकरः ॥ * ॥ अस्यौषधं यथा, -- “घृततुल्या रुद्रलाक्षा पीता क्षीरेण वै सहा । प्रदरं हरते रोगं नात्र कार्य्या विचारणा ॥” इति गारुडे १९६ अध्यायः ॥ * ॥ अपि च । “दध्ना सौवर्च्चलाजाजीमधूकं नीलमुत्पलम् । पिबेत् क्षौद्रयुतं नारी वातासृग्दरशान्तये ॥ एषां प्रत्येकं माषद्वयम् । सर्व्वमेकीकृत्य दध्ना कर्षचतुष्टयेन पिष्ट्वा तत्र माषाष्टकं मधु निःक्षिप्य पेयम् ॥ * ॥ “मधुकं कर्षमेकन्तु चतुष्कर्षां सितान्तथा । तण्डुलोदकसंपिष्टां लोहिते प्रदरे पिबेत् ॥ वला कङ्कतिलाख्या या तस्या मूलन्तु चूर्णितम् । लोहिते प्रदरे खादेच्छर्करामधुसंयुतम् ॥ * ॥ शुचिस्थाने व्याघ्रनख्या मूलमुत्तरदिग्भवम् । नीतसुत्तरफल्गुन्यां कटिबद्धं हरेदसृक् ॥ * ॥

रसाञ्जनं तण्डुलकस्य मूलं क्षौद्रान्वितं तण्डुलतोयपीतम् । असृग्दरं सर्व्वभवं निहन्ति यासञ्च भार्गी सह नागरेण ॥ * ॥ अशोकवल्कलक्वाथशृतं दुग्धं सुशीतलम् । यथाबलं पिबेत् प्रातस्तीव्रासृग्दरनाशनम् ॥” अशोकवल्कलपलं द्वात्रिंशत्पलसंमितेन जलेन निष्क्वाथ्य शेषेण पलाष्टकक्वाथेन सह क्षीरं पलाष्टकमितं विपचेत् तत्तु दुग्धावशेषं कर्त्तव्यं तन्मध्ये पलचतुष्टयमितं दुग्धं पेयं वह्निबला- पेक्षया वा ॥ * ॥ “कुशमूलं समुद्धृत्य पेषयेत्तण्डुलाम्बुना । एतत् पीत्वा त्र्यहं नारी प्रदरात् परिमुच्यते ॥” इति भावप्रकाशः ॥ (तथास्य चिकित्सान्तरं यथा, -- “काकजानुकमूलं वा मूलं कार्पासमेव वा । पाण्डुप्रदरशान्त्यर्थं पिबेत्तण्डुलवारिणा ॥” “कुशमूलं समुद्धृत्य पेषयेत्तण्डुलाम्बुना । एतत् पीत्वात्र्यहान्नारी प्रदरात् परिमुच्यते ॥” “प्रदरं हन्ति वलायामूलं दुग्धेन मधुयुतं पीतम् ॥” “गुडेन वदरीचूर्णं मोचमामं तथा पयः । पीता लाक्षा च सघृता पृथक्प्रदरनाशनाः ॥” इति चक्रपाणिसंग्रहेऽसृग्दराधिकारे ॥) प्रदर्शितः, त्रि, (प्र + दृश् + णिच् + क्तः ।) आलो- कितः । यथा, -- “क्रियावाचित्वमाख्यातुं प्रसिद्धोऽर्थः प्रदर्शितः । प्रयोगतोऽन्ये मन्तव्या अनेकार्था हि धातवः ॥” इति मुग्धबोधटीकायां दुर्गादासः ॥ प्रदलः, पुं, (प्रकर्षेण दलति दालयतीत्यर्थः । प्र + दल् + अच् ।) बाणः । इति जटाधरः ॥ प्रदानं, क्ली, (प्र + दा + भावे ल्युट् ।) दानम् । इति शब्दरत्नावली ॥ प्रकृष्टदानञ्च । (यथा, मनौ । ३ । २४० । “होमे प्रदाने भोज्ये च यदेभिरभिवीक्ष्यते ॥”) प्रदिक्, [श्] स्त्री, (प्रगता दिग्भ्यः ।) विदिक् । इति जटाधरः ॥ (यथा, महाभारते । १ । १७४ । ३९ । “ततो विभ्रान्तमनसो जनाःक्षुद्भयपीडिताः । गृहाणि संपरित्यज्य वभ्रमुः प्रदिशो दिशः ॥” प्रकृष्टा दिक् । (यथा, हरिवंशे । १६३ । ८ । “प्रदिशो विदिशश्चैव शरधारासमावृताः । अन्धकारीकृतं व्योम दिनेशो नैव दृश्यते ॥”) प्रदिग्धं, क्ली, (प्र + दिह् + कर्म्मणि क्तः ।) मांसव्यञ्जनभेदः । यथा, शब्दचन्द्रिकायाम् । “मांसं बहुघृतैर्भृष्टं सिक्त्वा चोष्णाम्बुना मुहुः । जीरकाद्यैः समायुक्तं परिशुष्कं तदुच्यते ॥ तदेव घृततक्राढ्यं प्रदिग्धं सत्रिजातकम् ॥” त्रि, प्रलिप्तः ॥ (रूषितः । यथा, रामायणे । ५ । ५ । २८ । “अव्यक्तरेखामिव चन्द्रलेखां पांशुप्रदिग्धामिव हेमरेखाम् ॥”) प्रदीपः, पुं, (प्रकर्षेण दीपयति प्रकाशयति प्रदी- प्यते इति वा । प्र + दीप् + णिच् वा + कः ।)

पृष्ठ ३/२७५

दीपः । इत्यमरः । २ । ७ । १६८ ॥ तत्पर्य्यायः । स्नेहादीपकः २ कज्जलध्वजः ३ शिखातरुः ४ गृहमणिः ५ ज्योत्स्नावृक्षः ६ दशेन्धनः ७ दोषातिलकः ८ दोषास्यः ९ नयनोत्सवः १० । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, रघौ । ५ । ३७ । “रूपं तदोजस्वि तदेव वीर्य्यं तदेव नैसर्गिकमुन्नतत्वम् । न कारणात् स्वाद्बिभिदे कुमारः प्रवर्त्तितो दीप इव प्रदीपात् ॥”) दीपमाहात्म्यम् । यथा, -- “दीपेन लोकान् जयति दीपस्तेजोमयः स्मृतः । चतुर्व्वर्गप्रदो दीपस्तस्माद्दीपं यजेत् प्रिये ! ॥” सप्तप्रकारा दीपा यथा, -- “घृतप्रदीपः प्रथमस्तिलतैलोद्भवस्ततः । सार्षपः फलनिर्यासजातो वा राजिकोद्भवः ॥ दधिजश्चान्नजश्चैव प्रदीपाः सप्त कीर्त्तिताः ॥” तस्य पञ्चप्रकारा वर्त्तिका यथा, -- “पद्मसूत्रभवा दर्भगर्भसूत्रभवाथवा । सालजा वादरी वापि फलकोषोद्भवाथवा ॥ वर्त्तिका दीपकृत्येषु सदा पञ्चविधाः स्मृताः ॥” दीपपात्राणि यथा, -- “तैजसं दारवं लौहं मार्त्तिक्यं नारिकेलजम् । तृणध्वजोद्भवं वापि दीपपात्रं प्रशस्यते ॥” * ॥ दीपवृक्षे दीपस्थापनं भूमौ तन्निषेधश्च यथा, -- “दीपवृक्षाश्च कर्त्तव्यास्तैजसाद्यैश्च भैरव ! । वृक्षे च दीपो दातव्यो न तु भूमौ कदाचन ॥ सर्व्वंसहा वसुमती सहते न त्विदं द्बयम् । अकार्य्यपादघातञ्च दीपतापन्तथैव च ॥ तस्माद्यथा तु पृथिवी तापं नाप्नोति वै तथा । दीपं दद्यान्महादेव्यै अन्येभ्योऽपि च भैरव ! ॥ कुर्व्वन्तं पृथिवीतापं यो दीपमुत्सृजेन्नरः । स ताम्रतापं नरकमाप्नोत्येव शतं समाः ॥ * ॥ सुवृत्तवर्त्तिः सस्नेहः पात्रेऽभग्ने सुदर्शने । सूच्छ्राये वृक्षकोटौ तु दीपं दद्यात् प्रयत्नतः ॥ लभ्यते यस्य तापस्तु दीपस्य चतुरङ्गुलात् । न स दीप इति ख्यातो ह्योघवह्निस्तु स श्रुतः ॥ नेत्राह्लादकरः सर्व्वभूमितापविवर्ज्जितः । सुशिखः शब्दरहितो निर्धूमो नातिह्रस्वकः ॥ दक्षिणावर्त्तवर्त्तिस्तु प्रदीपः श्रीविवृद्धये । दीपवृक्षस्थिते शुद्धस्नेहेनैव प्रपूरिते ॥ दक्षिणावर्त्तवर्त्त्या तु चारुदीपः प्रदीपकः । उत्तमः प्रोच्यते पुत्त्र ! सर्व्वतुष्टिप्रदायकः ॥ वृक्षेण वर्ज्जितो दीपो मध्यमः परिकीर्त्तितः । विहीनः पात्रतैलाभ्यामधमः परिकीर्त्तितः ॥” इति कालिकापुराणे ६८ अध्यायः ॥ * ॥ कार्त्तिके तद्दानफलं यथा, -- “कार्त्तिके मासि यो दद्यात् प्रदीपं सर्पिरादिना । आकाशे मण्डले वापि स चाक्षयफलं लभेत् ॥” इति कर्म्मलोचनम् ॥ * ॥ अपि च । “समभ्यर्च्च्य हरिं भक्त्या दीपं दत्त्वा दिवानिशम् । तत्र पापविशुद्धात्मा नरो याति दिवं नृप ! ॥

कृष्णपक्षे विशेषेण तत्र पञ्च दिनानि तु । पुण्यानि तेषु यद्दत्तमक्षयं सर्व्वकामिकम् ॥ एकादश्यां हरिमुद्दिश्य दीपं प्रज्वाल्य मूषिका । मानुष्यं दुर्लभं प्राप्य परां गतिमवाप सा ॥ द्वादश्यां तस्करो रात्रिदीपमुद्बोध्य चौर्य्यतः । कारणात् परमं प्राप्तो लोकं विष्णोः सनातनम् ॥ श्वपचोऽपि त्रयोदश्यां दीपान् दत्त्वापरैः कृतान् । वेश्या लीलावती भूत्वा जगाम स्वर्गमक्षयम् ॥ लुब्धकोऽपि चतुर्द्दश्यां पूजयित्वा जनार्द्दनम् । निर्भक्तिः परसंगत्या विष्णुलोकं जगाम सः ॥ गोपः कश्चिदमावास्यां पूजां दृष्ट्वाथ शार्ङ्गिणः । सुदुर्जयस्त्वजापालो राजराजेश्वरोऽभवत् ॥ तस्माद्दीपाः प्रदातव्या रात्रावस्तमिते रवौ । गृहेषु सर्व्वगोष्ठेषु चैत्येष्वायतनेषु च ॥ देवानाञ्चैव रथ्यासु श्मशानेषु सरःसु च ॥” इत्यग्निपुराणम् ॥ प्रदीपनः, पुं, (प्रदीपयतीति । प्र + दीप् + णिच् + ल्युः ।) स्थावरविषभेदः । इत्यमरः । १ । ८ । १० ॥ (अस्य पर्य्यायो यथा, वैद्यकरत्नमालायाम् । “काकोलो गरलः क्ष्वेडो वत्सनाभः प्रदीपनः । शौक्लिकेयो ब्रह्मपुत्रो विषं स्याद्गरलो विषः ॥”) तस्य लक्षणम् यथा, -- “वर्णतो लोहितो यः स्यात् दीप्तिमान् दहन- प्रभः । महादाहकरः पूर्ब्बैः कथितः स प्रदीपनः ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ प्रकाशके, त्रि ॥ प्रदेशः, पुं, (प्रदिश्यते इति । प्र + दिश् + “हल- श्च ।” ३ । ३ । १२३ । इति घञ् । “उप- सर्गस्य घञ्यमनुष्ये बहुलम् ।” ६ । ३ । १२२ । इति पाक्षिको दीर्घाभावः ।) देशमात्रम् । (यथा, हरिवंशे भविष्यपर्व्वणि । ५ । ३६ । “गरुडादवरुह्याथ दीपिकादीपिते तदा । प्रदेशे पुण्डरीकाक्षो स्थितस्तावत्सहामरैः ॥”) तत्पर्य्यायः । आस्थानम् २ आस्था ३ भूः ४ अवकाशः ५ स्थितिः ६ पदम् ७ । इति राज- निर्घण्टः ॥ तर्जन्यङ्गुष्ठसम्मितः । भित्तिः । इति मेदिनी । शे, २५ ॥ (संज्ञा । इति निरुक्तम् । १ । ४ । २ ॥ तन्त्रयुक्तिप्रकारविशेषः । यथा, -- “प्रकृतस्यातिक्रान्तेन साधनं प्रदेशः । यथा देवदत्तस्यानेन शल्यमुद्धृतं तस्माद्यज्ञदत्तस्याप्यय- मेवोद्धरिष्यतीति ।” इत्युत्तरतन्त्रे पञ्चषष्टितमे- ऽध्याये सुश्रुतेनोक्तम् ॥) प्रदेशनं, क्ली, (प्रदिश्यते अनेनेति । प्र + दिश् + करणे ल्युट् ।) नृपादेरुपढौकनम् । भेटी इति ख्यातम् । तत्पर्य्यायः । प्राभृतम् २ उपायनम् ३ उपग्राह्यम् ४ उपहारः ५ उपदा ६ । इत्यमरः । २ । ८ । २७ ॥ केचित्तु देवताभ्यो भक्त्या मित्रा- दिभ्यश्च प्रीत्या यत् प्रशस्तं लड्डुकादि दीयते तत् इत्याहुः । केचिच्च प्राभृतादि द्वयं श्रद्धया देवताब्राह्मणराजादिभ्यो यद्दीयते तत्र । उपा- यनादि चतुष्कं तुभ्यमिदं दीयते त्वयैतत् मम

कार्य्यं साधनीयमिति यद्दीयते धुती इति ख्याते इत्याहुः । किन्तु षट्कमेकार्थमेवेति बहवः । उपायनमुपग्राह्यं प्राभृतञ्चोपदा स्त्रियामित्य- मरमाला । इति भरतः ॥ प्रदेशनी, स्त्री, (प्रदिश्यते अनयेति । प्र + दिश् + करणे ल्युट् ।) तर्ज्जनी । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ प्रदेशिनी, स्त्री, (प्रदिशतीति । प्र + दिश् + णिनिः ङीप् ।) तर्ज्जनी । इत्यमरः । २ । ६ । ८१ ॥ (यथा, महाभारते । १ । ८३ । १६ । “तेऽदर्शयन् प्रदेशिन्या तमेव नृपसत्तमम् । शर्म्मिष्ठां मातरञ्चैव तथाचख्युश्च दारकाः ॥” “स्वैरङ्गुलैः पादाङ्गुष्ठप्रदेशिन्यौ द्व्यङ्गुलायते । प्रदेशिन्यास्तु मध्यमानामिका कनिष्ठिका यथो- त्तरं पञ्चमभागहीना ।” इति सुश्रुते सूत्र- स्थाने ३५ अध्याये ॥) प्रदेहः, पुं, (प्रदिह्यते इति । प्र + दिह् लेपने + घञ् ।) प्रलेपः । इति वैद्यकम् ॥ (यथा, सुश्रुते सूत्रस्थाने । १३ अध्याये । “इन्द्रवज्राग्निदग्धेऽपि जीवति प्रतिकारयेत् । स्नेहाभ्यङ्गपरीषेकैः प्रदेहैश्च तथा भिषक् ॥” यथा च “प्रदेहो वातश्लेष्मप्रशमनः सन्धानः शोधनो रोपणः शोफवेदनापहश्च तस्योपयोगः क्षताक्षतेषु ।” इति सुश्रुते सूत्रस्थानेऽष्टादशे- ऽध्याये ॥ व्यञ्जनविशेषः । तद्यथा -- “सूदः सूपौदनं दद्यात् प्रदेहांश्च सुसंस्कृतान् ॥” इति च तत्र सूत्रस्थाने ४६ अध्याये ॥) प्रदोषः, पुं, (दोषा रात्रिः । प्रारम्भो दोषाया इति प्रादिसमासः । प्रक्रान्ता दोषा रात्रि- रत्रेति वा ।) रजनीमुखम् । इत्यमरः । १ । ४ । ६ ॥ तत्तु रात्रेः प्रथमदण्डचतुष्टयम् । यथा, -- “प्रदोषोऽस्तमयादूर्द्धं घटिकाद्बयमिष्यते ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ (यथा, कुमारे । ५ । ४४ । “वद प्रदोषे स्फुटचन्द्रतारका विभावरी यद्यरुणाय कल्पते ॥”) दोषः । इति हेमचन्द्रः ॥ (प्रकृष्टो दोषो यस्येति । दुष्टे, त्रि । यथा, माघे । २ । ९८ । “ये चान्ये कालयवनशाल्वरुक्मिद्रुमादयः । तमःस्वभावास्तेऽप्येनं प्रदोषमनुयायिनः ॥” “ये चान्ये कालयवनशाल्वरुक्मिद्रुमादयो राजानस्तमःस्वभावाः तमोगुणात्मकाः अतएव तेऽपि प्रदोषं प्रकृष्टदोषम् । प्रदोषो दुष्टरात्रांशा विति वैजयन्ती । तामसमेवैनं चैद्यमनुयायिनः अनुयास्यन्ति सादृश्यादिति भावः ॥” इति तट्टीकायां मल्लिनाथः ॥) प्रद्यु, क्ली, प्रकृष्टा द्यौः स्वर्गो यस्मात् तत् । पुण्यम् । इति मुग्धबोधटीकायां दुर्गादासः ॥ प्रद्युम्नः, पुं, (प्रकृष्टं द्युम्नं बलं यस्य ।) कन्दर्पः । इत्यमरः । १ । १ । २६ ॥ स वासुदेवस्य चतु- र्थांशः । यथा, -- “एकदेवं चतुष्पादं चतुर्धा पुनरच्युतः । बिभेद वासुदेवोऽसौ प्रद्युम्नो हरिरव्ययः ॥

पृष्ठ ३/२७६

कृष्णद्वैपायनो व्यासो विष्णुर्नारायणः स्वयम् । अपां तरतमाः पूर्ब्बं स्वेच्छया ह्यभवद्धरिः ॥” इति कौर्म्मे ४८ अध्यायः ॥ अपि च । “अनिरुद्धः स्वयं ब्रह्मा प्रद्युम्नः काम एव च । वलदेवः स्वयं शेषः कृष्णश्च प्रकृतेः परः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे ११६ अध्यायः ॥ (नड्वलागर्भजातो मनोरपत्यभेदः । यथा, भाग- वते । ४ । १३ । १५ -- १६ । “मनोरसूत महिषी विरजान् नड्वला सुतान् । पुरुं कुत्सं मृतं दुम्नं सत्यवन्तं मृतं व्रतम् ॥ अग्निष्टोममतीरात्रं प्रद्युम्नं शिवमुल्मुकम् ॥”) प्रद्योतः, पुं, (प्रकृष्टो द्योतः ।) रश्मिः । इति हलायुधः ॥ (यक्षभेदः । यथा, महाभारते । २ । १० । १५ । “कशेरको गण्डकण्डुः प्रद्योतश्च महाबलः ॥”) प्रद्योतनः, पुं, (प्रद्योतते इति । प्र + द्युत् + “अनु- दात्तेतश्च हलादेः ।” ३ । २ । १४९ । इति युच् ।) सूर्य्यः । इति हलायुधः ॥ (भावे ल्युट् ।) द्युतौ, क्ली ॥ प्रद्रावः, पुं, (प्र + द्रु + “प्रे द्रुस्तुस्रुवः ।” ३ । ३ । २७ । इति घञ् ।) पलायनम् । इत्यमरः । २ । ८ । १११ ॥ प्रधनं, क्ली, (प्रदधातीति । प्र + धा + “कॄपवृजि मन्दिनिधाञः क्युः ।” उणा० २ । ८१ । इति वाहुलकात् क्युः आतो लोपश्च ।) युद्धम् । इत्यमरः । २ । ८ । १०३ ॥ (यथा, देवीभाग- वते । ४ । ७ । ५३ । “वैरं भवति वित्तार्थं दारार्थं वा परस्परम् । एषणारहितौ कस्मात् चक्रतुः प्रधनं महत् ॥”) दारणम् । इति मेदिनी । ने, ८३ ॥ (प्रकृष्टं धनमस्येति विग्रहे प्रभूतधनविशिष्टे, त्रि ॥) प्रधानं, क्ली, (प्रधत्ते सर्व्वमात्मनीति । प्र + धा + युच् ।) प्रकृतिः । (यथा, विष्णुपुराणे । १ । १ । २ । “सदक्षरं ब्रह्म य ईश्वरः पुमान् गुणोर्म्मिसृष्टिस्थितिकालसंलयः । प्रधानबुद्ध्यादिजगत् प्रपञ्चसूः स नोऽस्तु विष्णुर्गतिभूतिमुक्तिदः ॥” महामात्रः । (यथा, मनुः । ७ । २०२ । “प्रमाणानि च कुर्व्वीत तेषां धर्म्म्यान् यथो- दितान् । रत्नैश्च पूजयेदेनं प्रधानपुरुषैः सह ॥” प्रधत्तेऽनेनास्मिन् वा । प्र + धा + ल्युट् ।) परमात्मा । बुद्धिः । त्रि, प्रशस्तम् । तत्पर्य्यायः । प्रमुखम् २ प्रवेकम् ३ अनुत्तमम् ४ उत्तमम् ५ मुख्यम् ६ वर्य्यम् ७ वरेण्यम् ८ प्रवर्हम् ९ अनवरार्द्ध्यम् १० परार्द्ध्यम् ११ अग्रम् १२ प्राग्र- हरम् १३ प्रग्र्यम् १४ अग्र्यम् १५ अग्रीयम् १६ अग्रिमम् १७ । इत्यमरः । ३ । १ । ५७ ॥ (यथा, मनुः । ९ । १२१ । “उप्रसर्ज्जनं प्रधानस्य धर्म्मतो नोपपद्यते । पिता प्रधानं प्रजने तस्माद्धर्म्मेण तं भजेत् ॥”

प्रधानः, पुं, (प्रधत्ते इति । प्र + धा + ल्युः ।) महामात्रः । सेनापत्यादिः । महामात्रः प्रधानः स्यादिति पुंस्काण्डे वोपालितः । इत्य- मरटीकायां भरतः ॥ (राजर्षिमेदः । यथा, महाभारते । १२ । २३० । १८१ । “प्रधानो नाम राजा च व्यक्तं ते श्रोत्रमागतः । कुले तस्य समुत्पन्नां सुलभां नाम विद्धि माम् ॥”) प्रधिः, पुं, (प्रधीयते अनेनेति । प्र + धा + “उप- सर्गे धोः किः ।” ३ । ३ । ९२ । इति किः ।) नेमिः । इत्यमरः । २ । ८ । ५६ ॥ (यथा, महा- भारते । ५ । ५१ । ५८ । “मन्ये पर्य्यायधर्म्मोऽयं कालस्यात्यन्तगामिनः । चक्रे प्रधिरिवासक्तो नास्य शक्यं पलायितुम् ॥”) प्रधीः, त्रि, (प्रकृष्टा धीर्बुद्धिर्यस्य ।) प्रकृष्टबुद्धि- युक्तः । (प्रकृष्टा धीः ।) प्रकृष्टबुद्धौ, स्त्री । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ प्रधूपिता, स्त्री, (प्रकर्षेण धूपिता ।) क्लेशिता । सूर्य्यगन्तव्यदिक् । इति मेदिनी । ते, २०७ ॥ प्रकर्षेण तप्ते दीप्ते च त्रि ॥ प्रनष्टः, त्रि, (प्र + नश् + क्तः ।) प्रकर्षेण नाश- युक्तः । “कश्चिदज्ञानसम्भूतः प्रनष्टस्ते धनञ्जय ! ॥” इति श्रीभगद्गीतायाम् १८ अध्यायः ॥ प्रनिघातनं, क्ली, (प्र + नि + हन् + णिच् + भावे घञ् ।) प्रणिघातनम् । वधः । इति हेमचन्द्रः ॥ प्रपञ्चः, पुं, (प्रपञ्च्यते इति । प्र + पचि व्यक्तीकरणे + घञ् ।) विपर्य्यासः । विस्तरः । इत्यमरः ॥ “विपर्य्यासो वैपरीत्यं भ्रमो वा मायेति स्वामी ॥” इति भरतः ॥ सञ्चयः । प्रतारणम् । इति मेदिनी । चे, १५ ॥ संसारः । यथा, -- “पादुकापञ्चकस्तोत्रं पञ्चवक्त्राद्विनिर्गतम् । षडाम्नायफलोपेतं प्रपञ्चे चातिदुर्लभम् ॥” इति गुरुपादुकास्तोत्रम् ॥ प्रपञ्चितं, त्रि, (प्रपञ्च्यते स्मेति । प्र + पचि + क्तः ।) विस्तृतम् । भ्रमयुक्तम् । यथा, -- “आत्मानमेवात्मतया विजानतां तेनैव जातं निखिलं प्रपञ्चितम् । ज्ञानेन भूयोऽपि च तत् प्रलीयते रज्ज्वामहेर्भोगभवाभवौ यथा ॥” इति श्रीभागवते । १० । १४ । २५ ॥ प्रपथः, त्रि, (प्रकृष्टः पन्था यत्र ।) शिथिलः । इति भूरिप्रयोगः ॥ (प्रकृष्टः पन्था इति प्रादि- समासः । प्रकृष्टमार्गः । यथा ऋग्वेदे । १० । १७ । ४ । “आयुविश्वायुः परिपासति त्वा पूषा त्वा पातु प्रपथे पुरस्तात् ॥”) प्रपथ्या, स्त्री, (प्रकृष्टा पथ्येति प्रादिसमासः ।) हरीतकी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (हरीतकी- शब्देऽस्या विवरणं ज्ञातव्यम् ॥) प्रपदं, क्ली, (प्रारब्धं प्रगतं वा पदमिति प्रादि- समासः ।) पादाग्रम् । इत्यमरः । २ । ६ । ७१ ॥ (यथा, मनौ । ६ । २२ ।

“भूमौ विपरिवर्त्तेत तिष्ठेद्वा प्रपदैर्दिनम् । स्थानासनाभ्यां विहरेत् सवनेषूपयन्नपः ॥”) प्रपन्नः, त्रि, (प्रपद्यते स्मेति । प्र + पद् + क्तः ।) शरणागतः । यथा, -- “गोविन्दं पुण्डरीकाक्षमनन्तमजमव्ययम् । केशवञ्च प्रपन्नोऽस्मि किन्नो मृत्युः करिष्यति ॥” इति मार्कण्डेयपुराणे मृत्युजयो नाम ७ अध्यायः ॥ प्रपन्नाडः, पुं, (प्रपन्नं अलति भूषयतीति । प्रपन्न + अल् + “कर्म्मण्यण् ।” ३ । २ । १ । इत्यण् । डलयोरैक्यम् ।) प्रपुन्नाडः । चक्रमर्द्दकः । इति रत्नमाला ॥ (विवृतिरस्य चक्रमर्द्दकशब्दे ज्ञेया ॥) प्रपा, स्त्री, (प्रकर्षेण पिबन्त्यस्यामिति । प्र + पा + “आतश्चोपसर्गे ।” ३ । ३ । १०६ । इत्यङ् । घञर्थे को वा ।) पानीयशालिका । इत्यमरः । २ । २ । ७ ॥ (यथा, मनुः । ८ । ३१९ । “यस्तु रज्वुं घटं कूपाद्धरेद्भिन्द्याच्च यः प्रपाम् । स दण्डं प्राप्नुयान्माषं तञ्च तस्मिन् समाहरेत् ॥”) यज्ञशाला । यथा, रामायणे । १ । ७३ । २० । “विश्वामित्रं पुरस्कृत्य शतानन्दञ्च धार्म्मिकम् । प्रपामध्ये तु विधिवद्वेदिं कृत्वा महातपाः ॥” “प्रपामध्ये यज्ञशालामध्ये इति कतकः ॥” इति तट्टीकायां रामानुजः ॥) प्रपाणिः, पुं, (प्रकृष्टः पाणिः । प्रादिसमासः ।) करस्याधोदेशः । पाणितलम् । इति राज- निर्घण्टः ॥ (विषयोऽस्य यथा, “पञ्चदशाङ्गुलौ प्रपाणी ।” इति चरके विमानेऽष्टमेऽध्याये ॥) प्रपातः, पुं, (प्रपतत्यस्मादिति । प्र + पत् + “अक- र्त्तरि च कारके संज्ञायाम् ।” ३ । ३ । १९ । इति घञ् ।) निरवलम्बनपर्व्वतादिपार्श्वम् । आरडि इति ख्यातम् । यस्मात् पतने अव- स्थानक्रियाविशेषो नास्ति । तत्पर्य्यायः । अतटः २ भृगुः ३ । इत्यमरः । २ । ३ । ४ ॥ (यथा, देवीभागवते । ४ । ७ । ४९ । “मधु पश्यति मूढात्मा प्रपातं नैव पश्यति । करोति निन्दितं कर्म्म नरकात् न बिभेति च ॥”) निर्झरः । इति मेदिनी । ते, १२७ ॥ (भावे घञ् ।) अभ्यवस्कन्दः । कूलम् । इति हेम- चन्द्रः ॥ (उड्डीनगतिविशेषः । यथा, पञ्च- तन्त्रे । २ । ५७ । “अहं सम्पातादिकानष्टा- वुड्डीनगतिविशेषान् वेद्मि । उक्तञ्च । सम्पातञ्च प्रपातञ्च महापातं निपातनम् । चक्रं तिर्य्यक् तथा चोर्द्ध्वमष्टमं लघुसंज्ञकम् ॥” प्रपातनम् । यथा, सुश्रुते चिकित्सितस्थाने । ४० अध्याये । “तत्तु नस्यं देयं वाताभिभूते शिरसि दन्तकेश- श्मश्रुप्रपातदारुणकर्णशूलकर्णक्ष्वेडतिमिरस्वरो- पघातनासारोगस्य शोषापबाहुकाकालज- वलीपलितप्रादुर्भावदारुणप्रवाधेषु इति ॥”) प्रपायी, [न्] त्रि, (प्रपिबतीति । प्र + पा + णिनिः ।) पानकर्त्ता । रक्षणकर्त्ता । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥

पृष्ठ ३/२७७

प्रपावनं, क्ली, (प्रपेव कामपूरकं वनम् । यद्बा, प्रकर्षेण पावयतीति । पू + णिच् + कर्त्तरि ल्युः ।) वनभेदः । कामारण्यम् । इति शब्द- माला ॥ प्रपितामहः, पुं, (प्रकर्षेण पितामहः पितामह- स्यापि पिता ।) ब्रह्मा । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, मार्कण्डेयपुराणे । १०१ । २२ । “तद्बिभेद तदन्तःस्थो भगवान् प्रपितामहः । पद्मयोनिः स्वयं ब्रह्मा यः स्रष्टा जगतां प्रभुः ॥”) पितामहपिता । इत्यमरः । २ । ६ । ३३ ॥ (यथा, मनौ । ३ । २२१ । “पिता यस्य तु वृत्तः स्याज्जीवेद्वापि पितामहः । पितुः स नाम संकीर्त्त्य कीर्त्तयेत्प्रपितामहम् ॥”) प्रपितामही, स्त्री, (प्रपितामह + स्त्रियां ङीष् ।) प्रपितामहपत्नी । यथा, -- “स्वेन भर्त्रा सह श्राद्धं माता भुङ्क्ते स्वधामयम् । पितामही च स्वेनैव स्वेनैव प्रपितामही ॥” इति दायभागः ॥ प्रपुनाडः, पुं, (पुंमांसं नाडयतीति । नड भ्रंशे + अण् । प्रकृष्टः पुन्नाडः इति प्रादिसमासः । पृषोदरादित्वात् साधुः ।) प्रपुन्नाडः । इत्यमर- टीकायां भरतः ॥ (अस्य शाकगुणा यथा, -- “कफापहं शाकमुक्तं वरुणप्रपुनाडयोः । रूक्षं लघु च शीतञ्च वातपित्तप्रकोपणम् ॥” इदि सुश्रुते सूत्रस्थाने ४६ अध्यायः ॥) प्रपुन्नडः, पुं, (प्रपुन्नाडः । पृषोदरादित्वात् ह्रस्वः ।) प्रपुन्नाडः । इत्यमरभरतौ ॥ प्रपुन्नाटः, पुं, (पुमांसं नाटयतीति । नट् + णिच् + अण् । प्रकृष्टः पुन्नाट इति प्रादिसमासः ।) चक्रमर्द्दः । इति राजनिर्घण्टः ॥ प्रपुन्नाडः, पुं, (पुमांसं नाडयतीति । नड् + अण् । प्रकृष्टः पुन्नाड इति प्रादिसमासः ।) चक्र- मर्द्दकः । चाकुन्दिया इति भाषा । इत्यमरः । २ । ४ । १४७ ॥ (विवृतिरस्य चक्रमर्द्दकशब्दे ज्ञेया ॥) प्रपुन्नालः, पुं, (प्रपुन्नाडः । डस्य लत्वम् ।) प्रपु- न्नाडः । इति भरतद्विरूपकोषः ॥ प्रपूरिका, स्त्री, (प्रपूर्य्यते कण्टकैरिति । प्र + पूर + कर्म्मणि घञ् । स्वार्थे कन् । यद्बा, प्रपूरय- तीति । प्र + पूर + ण्वुल् । टाप् । कापि अत इत्वम् ।) कण्टकारी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ प्रपौण्डरीकं, क्ली, (पुण्डरीक + स्वार्थे अण् । प्रकृष्टं पौण्डरीकस्येव पुष्पं यस्य ।) हस्तिनां मनुष्याणाञ्च चक्षुष्यः क्षुद्रविटपः । शालपर्णीपत्रतुल्यपत्रः । पुण्डरिया ख्यातः । इत्यमरभरतौ ॥ तत्पर्य्यायः । चक्षुष्यम् २ शीतम् ३ श्रीपुष्पम् ४ पुण्डरी ५ । इति रत्नमाला ॥ पुण्डर्य्यम् ६ पुण्डरीयकम् ७ पौण्डरीयम् ८ सुपुष्पम् ९ सानुजम् १० अनु- जम् ११ ॥ (यथा, सुश्रुते सूत्रस्थाने १६ अध्याये । “प्रपौण्डरीकं मधुकं समङ्गां धवमेव च । तैलमेभिश्च सम्पक्वं शृणु कण्डूमतः क्रियाम् ॥” अस्य गुणाः । चक्षुर्हितत्त्वम् । मधुरत्वम् ।

तिक्तत्वम् । शीतलत्वम् । पित्तरक्तव्रणज्वर- दाहतृषानाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च । “पौण्डर्य्यं मधुरं तिक्तं कषायं शुक्रलं हिमम् । चक्षुष्यं मधुरं पाके वर्ण्यं पित्तकफास्रनुत् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ प्रपौत्त्रः, पुं, (प्रकर्षेण पौत्त्रः । पौत्त्रस्यापि पुत्त्रत्वात् तथात्वम् ।) पौत्त्रस्य पुत्त्रः । तत्पर्य्यायः । प्रतिनप्ता २ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, मार्कण्डेयपुराणे । ११० । -१५ । “पुत्त्रान् पौत्त्रान् प्रपौत्त्रांश्च तथान्यानिष्टबान्ध- वान् । पश्यतो मे मृतान् दुःखं किमल्पं हि भवि- ष्यति ॥”) प्रपौत्त्री, स्त्री, (प्रपौत्त्र + ङीष् ।) पौत्त्रस्य कन्या । इति स्मृतिः ॥ प्रफुल्लः, त्रि, (फलतीति । ञि फलाविसरणे + क्तः । “आदितश्चेति ।” ७ । २ । १६ । इति इड- भावः । “तिच ।” ७ । ४ । ८९ । इति उत् । “अनुपसर्गात् फुल्लक्षीवेति ।” ८ । २ । ५५ । इति निष्ठातस्य लः । ततः प्रादिसमासः । यद्बा, प्रफुल्लतीति । प्र + फुल्ल विकसने + अच् ।) विकाशयुक्तः । तत्पर्य्यायः । उत्फुल्लः २ संफुल्लः ३ व्याकोषः ४ विकचः ५ स्फुटः ६ फुल्लः ७ विक- सितः ८ । इत्यमरः । २ । ४ । ७ ॥ प्रबुद्धः ९ जृम्भः १० स्मितः ११ उन्मिषितः १२ दलितः १३ स्फुटितः १४ उच्छ्वसितः १५ विजृम्भितः १६ स्मेरः १७ विनिद्रः १८ उन्निद्रः १९ विमुद्रः २० हसितः २१ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, रघौ । २ । २९ । “स पाटलायां गवि तस्थिवांसं धनुर्धरः केशरिणं ददर्श अधित्यकायामिव धातुमय्यां लोध्रद्रुमं सानुमतः प्रफुल्लम् ॥”) प्रबन्धः, पुं, (प्रबध्यते इति । प्र + बन्ध + घञ् ।) सन्दर्भः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (प्र + बन्ध + भावे घञ् ।) काव्यादिग्रथनम् । यथा, -- “प्रबन्धोऽयं बन्धोरखिलजगतान्तस्य सरसाम् ॥” इति हंसदूतः ॥ प्रबन्धकल्पना, स्त्री, प्रबन्धस्य कल्पना रचना बह्वनृता स्तोकसत्या कथा । “प्रबन्धकल्पनां स्तोकसत्यां प्राज्ञाः कथां विदुः । परस्पराश्रया या स्यात् सा मताख्यायिका क्वचित् ॥” इति कोलाहलाचार्य्यः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ प्रबलः, पुं, (प्रकृष्टं बलतीति । प्र + बल् प्राणने + अच् ।) पल्लवः । इति शब्दमाला ॥ (प्रकृष्टं बलमस्य ।) प्रकृष्टबलयुक्ते, त्रि । यथा, मार्क- ण्डेयपुराणे । ८१ । ६ । “आक्रान्तः स महाभागस्तैस्तदा प्रबला- रिभिः ॥” प्रकृष्टबले क्लीवञ्च ॥

प्रबला, स्त्री, (प्रकृष्टं बलमस्याः ।) प्रसारिणी । इति राजनिर्घण्टः ॥ प्रकृष्टबलवती च ॥ (यथा, रघौ । ८ । ५० । “सहतां हतजीवितं मम प्रबलामात्मकृतेन वेदनाम् ॥”) प्रबालः, पुं, क्ली, (प्रबलतीति । प्र + बल् प्राणने + “ज्वलितिकसन्तेभ्यो णः ।” ३ । १ । १४० । इति णः । यद्वा, प्र + बल् + णिच् + अच् ।) रक्तवर्णवर्त्तुलाकाररत्नविशेषः । पला इति मुङ्गा इति च भाषा ॥ तस्याधिष्ठात्री देवता मङ्गलः । इति ज्योतिषम् ॥ तत्पर्य्यायः । विद्रुमः २ । इत्यमरः । २ । २ । ९३ ॥ अङ्गारकमणिः ३ अम्भोधिवल्लभः ४ भौमरत्नम् ५ रक्ताङ्गः ६ रक्ता- कारः ७ लतामणिः ८ । अस्य गुणाः । मधु- रत्वम् । अम्लत्वम् । कफपित्तादिदोषनाशित्वम् । स्त्रीणां वीर्य्यकान्तिकरत्वम् । धृते मङ्गलदायि- त्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ अपि च । सारकत्वम् । शीतत्वम् । कषायत्वम् । स्वादु- त्वम् । वान्तिकारित्वम् । चक्षुर्हितत्वम् । धारणे पापालक्ष्मीनाशित्वञ्च ॥ इति राजवल्लभः ॥ * ॥ तस्य शुभलक्षणं यथा, -- “शुद्धं दृढं घनं वृत्तं स्निग्धं गात्रसुरङ्गकम् । समं गुरु सिराहीनं प्रबालं धारयेत् शुभम् ॥” तस्याशुभलक्षणं यथा, -- “गौरं रङ्गजलाक्रान्तं वक्रसूक्ष्मं सकोटरम् । रूक्षकृष्णं लघु श्वेतं प्रबालमशुभं त्यजेत् ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ तस्योत्पत्त्यादि यथा, -- सूत उवाच । “आदाय शेषस्तस्यान्त्रं यमस्याकम्बलादिषु । चिक्षेप तत्र जायन्ते विद्रुमाः सुमहागुणाः ॥ तत्र प्रधानं शशलोहिताभं गुञ्जाजवापुष्पनिभं प्रदिष्टम् । सनीसकं देवकरोमकञ्च स्थानानि तेषु प्रभवं सुरागम् ॥ अन्यत्र जातञ्च न तत् प्रधानं मूल्यं भवेच्छिल्पिविशेषयोगात् ॥ प्रसन्नं कमलं स्निग्धं सुरागं विद्रुमं हि तत् । धनधान्यकरं लोके विषार्त्तिभयनाशनम् ॥ परीक्षा पुलकस्योक्ता रुधिराख्यस्य वै मणेः । स्फटिकस्य विद्रुमस्य रत्नज्ञानाय शौनक ! ॥” इति गारुडे ८० अध्यायः ॥ * ॥ अथ विद्रुमपरीक्षा । “श्वेतसागरमध्ये तु जायते वल्लरी तु या । विद्रुमा नाम रत्नाख्या दुर्ल्लभा वज्ररूपिणी ॥ पाषाणं प्रभजत्येषा प्रयत्नात् क्वथिता सती । विद्रुमं नाम यद्रत्नमामनन्ति मनीषिणः ॥ * ॥ ब्रह्मादिजातिभेदेज तच्चतुर्व्विधमुच्यते । अरुणं शशरक्ताख्यं कोमलं स्निग्धमेव च । प्रबालं विप्रजातिः स्यात् सुखवंध्यं मनोरमम् ॥ जवाबन्धूकसिन्दूरदाडिमीकुसुमप्रभम् । कठिनं दुर्व्वेध्यमस्निग्धं क्षत्त्रजातिं तदुच्यते ॥

पृष्ठ ३/२७८

पलाशकुसुमाभासं तथा पाटलसन्निभम् । वैश्यजातिर्भवेत् स्निग्धं वर्णाढ्यं मन्दकान्तिभम् ॥ रक्तोत्पलदलाकारं कठिनं न चिरद्युति । विद्रुमं शूद्रजातिः स्याद्वायुवेध्यं तथैव च ॥ * ॥ रक्तता स्निग्धता दार्य्यं चिरद्युतिः सुवर्णता । प्रबालानां गुणाः प्रोक्ता धनधान्यकराः पराः ॥ हिमाद्रौ यत्तु संजातं तद्रक्तमतिनिष्ठुरम् । तत्र लिप्तो भवेन्निम्बकल्कोऽतिमधुरः स्थितः । तस्य धारणमात्रेण विषवेगः प्रशाम्यति ॥ * ॥ विवर्णता तु खरता प्रबाले दूषणद्वयम् । रेखाकाकपदौ बिन्दुर्यथा वज्रेषु दोषकृत् । तथा प्रबाले सर्व्वत्र वर्जनीयं विचक्षणैः ॥ रेखा हन्याद्यशो लक्ष्मीमावर्त्तः कुलनाशनः । पट्टलो रोगकृत् ख्यातो बिन्दुर्धनविनाशकृत् ॥ त्रासः संजनयेत्त्रासं नीलिका मृत्युकारिणी । मूल्यं शुद्धप्रबालस्य रूप्यद्विगुणमुच्यते ॥ धारणेऽस्यापि नियमो जातिभेदेन पूर्ब्बवत् ॥” * ॥ तथाहि । “विरूपजातिं विषमं विवर्णं खरप्रबालं प्रवहन्ति ये ये । ते मृत्युमेवात्मनि वै वहन्ति सत्यं वदत्येष कृती मुनीन्द्रः ॥” इति युक्तिकल्पतरौ प्रबालपरीक्षा ॥ * ॥ (अस्य संशोधनादिकं यथा, -- “कुमार्य्या तण्डुलीयेन तुल्येन च निषेचयेत् । प्रत्येकं सप्तवारांश्च तप्ततप्तानि कृत्स्नशः ॥ मौक्तिकानि प्रबालानि तथा रत्नान्यशेषतः । क्षणाद्विविधवर्णानि म्रिथन्ते नात्र संशयः ॥ श्रीदुग्धेन प्रवालञ्च भावयित्वा तु हण्डिके । मध्येऽपि तक्रसहितं स्थापयेत्तन्निरोधयेत् । चुल्ल्यामग्निप्रतापेन म्रियते प्रहरद्वये ॥ इति प्रबालमारणम् ॥” इति वैद्यकरसेन्द्रसंग्रहे जारणमारणाधिकारे ॥) किशलयः । (यथा, कुमारे । १ । ४४ । “पुष्पं प्रबालोपहितं यदि स्यात् मुक्ताफलं वा स्फुटविद्रुमस्थम् । ततोऽनुकुर्य्याद्विशदस्य तस्या- स्ताम्रौष्ठपर्य्यस्तरुचः स्मितस्य ॥”) वीणादण्डः । इति मेदिनी । ले, १०७ ॥ प्रबालफलं, क्ली, (प्रबालवद्रक्तं फलं यस्य ।) रक्त- चन्दनम् । इति भावप्रकाशः ॥ प्रबालिकः, पुं, (प्रबालोऽस्त्यस्य बाहुल्येनेति । प्रबाल + “अत इनिठनौ ।” ५ । २ । ११५ । इति ठन् ।) जीवशाकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ प्रबाहुः, पुं, (प्रगतो बाहुमिति ।) कुर्पस्याधो- भागः । यथा, विष्णुपुराणे ५ । ५ । १९ । “मुखं बाहुप्रबाहू च मनः सर्व्वेन्द्रियाणि च । रक्षत्वव्याहतैश्वर्य्यस्तव नारायणोऽव्ययः ॥” प्रबाहुकम्, व्य, समानकाले । ऊर्द्धार्थे । प्रवाहिकेति पाठान्तरम् । इति कौमुदीटीका तत्त्वबोधिनी ॥ प्रबुद्धः, त्रि, (प्र + बुध + क्तः ।) पण्डितः । प्रफुल्लः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, रघुः । १० । ९ ।

“प्रबुद्धपुण्डरीकाक्षं बालातपनिभांशुकम् । दिवसं शारदमिव प्रारम्भसुखदर्शनम् ॥”) जागरितः । यथा, भट्टिः । ४ । १४ । “प्रातस्तरां पतत्रिभ्यः प्रबुद्धः प्रणमन्रविम् ॥” प्रबोधः, पुं, (प्र + बुध्यौ ङ अपगमे + भावे घञ् ।) विनिद्रत्वम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ८१ । ६७ । “प्रबोधञ्च जगत्स्वामी नीयतामच्युतो लघु । बोधश्च क्रियतामस्य हन्तुमेतौ महासुरौ ॥”) प्रकृष्टज्ञानञ्च । यथा, -- “तावत् सत्यं जगद्भाति प्रबोधे सत्यसद्भवेत् ॥” इत्यात्मबोधग्रन्थः ॥ (यथा च रघुः । ५ । ६५ । “सूतात्मजाः सवयसः प्रथितप्रबोधं प्राबोधयन्नुषसि वाग्भिरुदारवाचः ॥”) प्रबोधनं, क्ली, (प्र + बुध् + ल्युट् ।) न्यूनपूर्ब्ब- गन्धस्य चन्दनादेः प्रयत्नविशेषेण पुनः पूर्ब्ब- सौगन्ध्योत्पादनम् । तत्पर्य्यायः । अनुबोधः २ । इत्यमरभरतौ । बोधजननञ्च ॥ (जागरणम् । यथा, हरिवंशे । १७७ । ७१ । “ततस्तूर्य्यनिनादैश्च शङ्खानाञ्च महास्वनैः । प्रबोधनं महाबाहोः कृष्णस्याक्रियतालये ॥” विकाशः । यथा, पञ्चतन्त्रे कथामुखे । “तदेतेषां बुद्धिप्रबोधनं यथा भवति तथा केनाप्युपायेनानुष्ठीयतामिति ॥” तथा च ऋतु- संहार । ५ । १० । “सुगन्धिनिःश्वासविकम्पितोत्पलं मनोहरं कामरतिप्रबोधनम् ॥”) प्रबोधनी, स्त्री, (प्रबोध्यतेऽनयेति । प्र + बुध् + णिच् + ल्युट् + ङीप् ।) दुरालभा । इति राज- निर्घण्टः ॥ (प्रबुध्यते हरिरत्रेति ।) श्रीहरे- रुत्थानैकादश्यादिः । अथ प्रबोधनीकृत्यम् । “शयन्यामिव कृत्यास्यां क्षीराम्भोधिमहोत्सवम् । प्रबोध्य कृष्णं संपूज्य विधिनारोहयेद्रथम् ॥” अथ प्रबोधनीकृत्यनित्यता । स्कान्दे तत्रैव । “जन्मप्रभृति यत् पुण्यं नरेणोपार्जितं भुवि । वृथा भवति तत्मर्व्वं न कृत्वा बोधवासरम् ॥” अथ प्रबोधनीमाहात्म्यम् । तत्रैव । “प्रबोधन्याश्च माहात्म्यं पापघ्नं पुण्यवर्द्धनम् । मुक्तिदं कृतबुद्धीनां शृणु त्वं मुनिसत्तम ! ॥ तावद्गर्जति विप्रेन्द्र ! गङ्गा भागीरथी क्षितौ । यावन्नायाति पापघ्नी कार्त्तिके हरिबोधनी ॥ तावद्गर्जन्ति तीर्थानि आसमुद्रसरांसि च । यावत् प्रबोधनी विष्णोस्तिथिर्नायाति कार्त्तिके ॥ वाजपेयसहस्राणि अश्वमेधशतानि च । एकेनैवोपवासेन प्रबोधन्यां लभेन्नरः ॥ दुर्लभञ्चैव दुष्प्रापं त्रैलोक्ये सचराचरे । तदपि प्रार्थितं विप्र ! ददाति हरिबोधनी ॥ ऐश्वर्य्यं सन्ततिं प्रज्ञां राज्यञ्च सुखसम्पदः । ददात्युपोषिता विप्र ! हेलया हरिबोधनी ॥

मेरुमन्दरतुल्यानि पापान्यत्युर्जितान्यपि । एकेनैवोपवासेन दहते हरिबोधनी ॥ पृथिव्यां यानि दानानि दत्त्वा यत् फलमाप्नुते । एकेनैवोपवासेन ददाति हरिबोधनी ॥” किञ्च । “जातः स एव सुकृती कुलं तेनैव पावितम् । कार्त्तिके मुनिशार्द्दूल ! कृता येन प्रबोधनी ॥ यानि कानि च तीर्थानि त्रैलोक्ये सम्भवन्ति च । तानि तस्य गृहे सम्यक् यः करोति प्रबोधनीम् ॥ सर्व्वं कृत्यं परित्यज्य तुष्ट्यर्थं चक्रपाणिनः । उपोष्यैकादशी सम्यक् कार्त्तिके हरिबोधनी ॥ किं तस्य बहुभिः कृत्यैः परलोकप्रदैर्मुने ! । सकृच्चोपोषिता येन कार्त्तिके हरिबोधनी ॥ स ज्ञानी स हि योगी च स तपस्वी जिते- न्द्रियः । स्वर्गमोक्षौ च तस्यास्तामुपास्ते हरिबोधनीम् ॥ विष्णोः पियतमा ह्येषा धर्म्मसारस्य दायिनी । इमां सकृदुपोष्यैव मुक्तिभागी भवेन्नरः ॥ प्रबोधनीमुपोष्यैव न गर्भं विशते नरः । सर्व्वधर्म्मान् परित्यज्य तस्मात् कुर्व्वीत नारद ! ॥ स्नानं दानं तपो होमः समुद्दिश्य जनार्द्दंनम् । नरैर्यत् क्रियते विप्र ! प्रबोधन्यां तदक्षयम् । महाव्रतमिदं पुत्त्र ! महापापौघनाशनम् । प्रबोधवासरं विष्णोर्विधिवत् समुपोषयेत् ॥ ब्रतेनानेन देवेशं परितोष्य जनार्द्दनम् । विराजयन् दिशो दीप्त्या प्रयाति भुवनं हरेः ॥” पाद्मे च तत्रैव । “दुग्धाब्धिभोगिशयने भगवाननन्तो यस्मिन्दिने स्वपिति चाथ विबुध्यते च । तस्मिन्ननन्यमनसामुपवासभाजां पुंसां ददात्यभिमतं गरुडाङ्कशायी ॥” वाराहे च । “उपवासासमर्थानां सदैव पृथुलोचने ! । एका सा द्वादशी पुण्या समुपोष्या प्रबोधनी ॥ तस्यामाराध्य विश्वेशं जगतामीश्वरेश्वरम् । प्राप्नोति सकलं तद्धि द्वादशद्वादशीव्रतम् ॥ उत्तराङ्गारकयुता यदि सा भवति प्रिये ! । तदा सा महती पुण्या कोटिकोटिगुणोत्तरा ॥ शयने बोथने चेव कटिदाने च सुन्दरि ! । उपोष्यैव विधानेन यान्ति मल्लयतां नराः ॥ एकादशी सोमयुता कार्त्तिके मासि भाविनि ! उत्तराभाद्रसंयोगे अनन्ता सा प्रकीर्त्तिता ॥ तस्यां यत् क्रियते भद्रे ! सर्व्वमानन्त्यमश्नुते । अनन्तपुण्यफलदा तेनानन्ता स्मृता फले ॥” तत्रैव श्रीयमनारदसंवादे । “अन्यच्च ते प्रवक्ष्यामि गुह्याद्गुह्यतरं मुने ! । कार्त्तिकेऽमलपक्षे तु साक्षादेकादशी स्मृता ॥ भक्तिप्रदा हरेः सा तु नाम्ना ख्याता प्रबोधनी । या सा विष्णोः परा मूर्त्तिरव्यक्तानेकरूपिणी ॥ सा क्षिप्ता मानुषे लोके द्वादशी मुनिपुङ्गव ! ॥” श्रीमथुरायाञ्च विशेषतः पाद्मे तत्रैव । “तावद्गर्ज्जन्ति तीर्थानि वाजिमेधादयो मखाः ।

पृष्ठ ३/२७९

मथुरायां प्रिया विष्णोर्यावन्नायाति बोधनी ॥ संसारदावतप्तानां कामसौख्यपिपासिनाम् । श्रीकृष्णपादपद्मस्य सान्निध्यं शीतलं गृहम् ॥ भवपान्थजनानां वै प्रापिकेयं प्रबोधनी । कथं न सेव्यते मूढैर्मथुरायां किमन्यतः ॥” * ॥ अथ विशेषतः प्रबोधन्यां श्रीभगवत्पूजादि- माहात्म्यम् । स्कान्दे तत्रैव प्रबोधनीमाहात्म्ये । “येऽर्च्चयन्ति नरास्तस्यां भक्त्या देवन्तु माधवम् । समुपोष्य प्रमुच्यन्ते पापैस्ते समुपार्ज्जितैः ॥ बाल्ये यच्चार्ज्जितं वत्स ! यौवने बार्द्धके च यत् । सप्तजन्मकृतं पापं स्वल्षं वा यदि वा बहु ॥ शुष्कार्द्रं मुनिशाद्र्दूल ! सुगुह्यमपि नारद ! । तत् क्षालयति गोविन्दस्तिथौ तस्यां प्रपूजितः ॥” किञ्च । “प्रबोधवासरे विष्णोः कुरुते च हरेः कथाम् । सप्तद्वीपावनीदाने यत् फलं तद्भवेन्मुने ! ॥” वाराहे च । “कौमुदस्य तु मासस्य या सिता द्वादशी भवेत् । अर्च्चयेद्यस्तु मां तत्र तस्य पुण्यफलं शृणु ॥ यावल्लोका हि वर्त्तन्ते यावत्त्वञ्चैव माधवि ! । मद्भक्तो जायते तावदत्यभक्तो न जायते ॥” * ॥ तस्या अनुष्ठानं यथा, -- ब्रह्मोवाच । “शृणु मे भक्तितः पुत्त्र ! बोधन्येकादशी हरेः । उपोष्या येन विधिना तं विप्र ! प्रवदामि ते ॥ कार्त्तिके शुक्लपक्षे तु दशम्यां नियतः शुचिः । स्नात्वा देवार्च्चनं कृत्वा वह्निकार्य्यं यथाविधि ॥ आचान्तः सुप्रसन्नात्मा हविष्यान्नं सुसंस्कृतम् । भुक्त्वाचम्य स्वपेत् सम्यक् कृत्वा शौचञ्च पादयोः ॥ रात्रेश्च पश्चिमे यामे समुत्थाय यथाविधि । कृत्वा मूत्रपुरीषे तु शौचं कुर्य्यादतन्द्रितः ॥ कृत्वाष्टाङ्गुलमात्रन्तु क्षीरवृक्षसमुद्भवम् । भक्षयेद्दन्तकाष्ठञ्च स्नात्वाचामेत् प्रयत्नतः ॥ मृष्ट्वाङ्गानि तथाद्भिश्च चिरं ध्यायेज्जनार्द्दनम् । अतसीपुष्पसङ्काशं कमलाक्षं चतुर्भुजम् ॥ शङ्खचक्रगदाशार्ङ्गपीतवस्त्रं किरीटिनम् । प्रसन्नवदनं देवं सर्व्वलक्षणलक्षितम् ॥ ततश्चानुदये वारिहस्तेन परिगृह्य च । कुशान्वितं प्रगृह्णीयात् नियमं विष्णुतुष्टये ॥ ध्यात्वा जलं गृहीत्वा तु भानुरूपं जनार्द्दनम् । दृष्ट्वार्घ्यं दापयेत् पश्चात् करतोयेन मानवम् ॥ एवमुच्चारयेद्बाचं तस्मिन् काले महामुने ! । एकादश्यां निराहारः स्थित्वा चैवापरेऽहनि । भोक्ष्येऽहं पुण्डरीकाक्ष ! शरणं मे भवाच्युत ! ॥ एवमुक्त्वा ततः सम्यक् नित्यकर्म्म सुकर्म्मधीः । समर्पयेद्विधानेन विष्णुं संपूजयेन्मुने ! ॥ सहस्रसंख्यया सुस्थः सावित्रीं संजपेद्द्विजः । सर्व्वपापक्षयकरीं ब्रतस्य परिपूर्त्तये ॥” इति पाद्मोत्तरखण्डे १२६ अध्यायः ॥ * ॥ अथ प्रबोधकालनिर्णयः । भविष्ये । “आ-भा-का-सितपक्षेषु मैत्रश्रवणरेवती । आदिमध्यावसानेषु प्रस्वापावर्त्तनादिकम् ॥”

पाद्मे । “पौष्णशेषो यदा नाह्नि मैत्राद्यमपि नो निशि । द्वादश्यामपि तत् कुर्य्यादुत्थानं शयनं हरेः ॥ निशि स्वापो दिवोत्थानं सन्ध्यायां परिवर्त्तनम् । अन्यत्र पादयोगेऽपि द्वादश्यामेव कारयेत् ॥” वाराहे च । “अपादनियमस्तत्र स्वापे वा परिवर्त्तने । पादयोगो यदा न स्यादृक्षेणापि तदा भवेत् ॥” किञ्च स्कान्दे । “रेवत्यन्तो यदा रात्रौ द्वादश्या च समन्वितः । तदा विबुध्यते विष्णुर्दिनान्ते प्राप्य रेवतीम् ॥ रेवत्यादिरथान्तो वा द्वादश्या च विना भवेत् । उभयोरप्यभावे तु सन्ध्यायाञ्च महोत्सवः ॥” वाराहे च । “द्वादश्यां सन्धिसमये नक्षत्राणामसम्भवे । आ-भा-का-सितपक्षेषु शयनावर्त्तनादिकम् ॥” अतएव पुष्करपुराणे । “यस्य यस्य तु देवस्य यन्नक्षत्रं तिथिश्च या । तस्य देवस्य तस्मिंश्च शयनावर्त्तनादिकम् ॥” * ॥ अथ भगवत्प्रबोधनविधिः । “शयन्यामिव निष्पाद्य महापूजां जलाशये । कृष्णं नीत्वाथ सङ्कल्पं कृत्वा तञ्च प्रबोधयेत् ॥” तत्र मन्त्रः । “ब्रह्मेन्द्ररुद्राग्निकुवेरसूर्य्य- सोमादिभिर्वन्दितपादपद्मः । बुध्यस्व देवेश जगन्निवास ! मन्त्रप्रभावेण सुखेन देव ! ॥” इत्यन्तु द्वादशी देव प्रबोधार्थं विनिर्म्मिता । त्वयैव सर्व्वलोकानां हितार्थं शेषशायिना ॥ उत्तिष्ठोत्तिष्ठ गोविन्द ! त्यज निद्रां जगत्पते ! । त्वयि सुप्ते जगत् सुप्तमुत्थिते चोत्थितं भवेत् ॥ गता मेघा वियच्चैव निर्म्मलं निर्म्मला दिशः । शारदानि च पुष्पाणि गृहाण मम केशवेति ॥” उत्तिष्ठोत्तिष्ठेत्यत्र क्वचिच्चैवम् । “त्वयि सुप्ते जगन्नाथे जगत् सुप्तं भवेदिदम् । उत्थिते चेष्टते सर्व्वमुत्तिष्ठोत्तिष्ठ माधवेति ॥” वाराहे च । “ब्रह्मेन्द्ररुद्रैरवितर्क्यभावो भवानृषिर्वन्दितवन्दनीयः । प्राप्ता तव द्वादशी कौमुदाख्या जागृष्व जागृष्व च लोकनाथ ! ॥ मेघा गता निर्म्मलपूर्णचन्द्रः शारद्यपुष्पाणि च लोकनाथ ! । अहं ददानीति च भक्तिहेतो- र्जागृष्व जागृष्व च लोकनाथ ! ॥” श्रुतिश्च । “इदं विष्णुर्विचक्रमे त्रेधा निदधे पदं समूढमस्य पांशुले” इत्यादि । “ततस्तल्पात् समुत्थाप्य कृष्णं घण्टादिनिस्वनैः । तीरे सुखं निवेश्याथ प्रार्थयेत्तदनुग्रहम् ॥ तथा हि तृतीयस्कन्धे श्रीब्रह्मस्तुतौ । “सोऽसावदभ्रकरुणो भगवान् विवृद्ध- प्रेमस्मितेन नयनाम्बुरुहं विजृम्भन् ।

उत्थाय विश्वविजयाय च नो विषादं माध्व्या गिरापनयतात् पुरुषः पुराणः ॥” इति । “ततः पुष्पाञ्जलिं दत्त्वा संस्थाप्य विधिवत् प्रभुम् । नीराज्य न्यासपूर्ब्बञ्च वस्त्रादीनि समर्पयेत् ॥” तथा च ब्राह्मे । “एकादश्यान्तु शुक्लायां कार्त्तिके मासि केशवम् । प्रसुप्तं बोधयेद्रात्रौ भक्तिश्रद्धासमन्वितः ॥ नृत्यैर्गीतैस्तथा वाद्यैरृग्यजुःसाममङ्गलैः । विना पणवशब्दैश्च पुराणश्रवणेन च ॥ वासुदेवकथाभिश्च स्तोत्रैरन्यैश्च वैष्णवैः । सुभाषितैरिन्द्रजालैर्भूमिशोभाभिरेव च ॥ पुष्पैर्धपैश्च नैवेद्यैर्दीपवृक्षैः सुशोभनैः । होमैर्भक्षैरपूपैश्च फलैः शाकैश्च पायसैः ॥ इक्षोर्विकारैर्मधुना द्राक्षाक्षौद्रैः सदाडिमैः । कुठेरकस्य मञ्जर्य्या मालत्या नवनेन च ॥” नवनं पुष्पविशेषः । “हृद्याभ्यां श्वेतरक्ताभ्यां चन्दनाभ्याञ्च सर्व्वदा । कुङ्कुमालक्तकाभ्याञ्च रक्तसूत्रैः सकुङ्कुमैः ॥ तथा नानाविधैः पुष्पैर्द्रव्यैर्वीरक्रयाहृतैः ॥” एवमेव प्रायः पाद्मे च ! तथा स्कान्दे च । “बहुपुष्पैर्बहुफलैः कर्पूरागुरुकुङ्कुमैः ॥ हरेः पूजा विधातव्या कार्त्तिके बोधवासरे ॥” इति ॥ “इत्थं कृत्वा महापूजां महानीराजनं तथा । स्वव्रतान्यर्पयेत् कृष्णे सपुष्पाक्षतवारिणा ॥ वेदस्तुत्यादिना स्तुत्वा स्वस्त्यस्त्वित्यादिना प्रभुम् । संप्रार्थ्य गीतवाद्यादिघोषैरारोहयेद्रथम् ॥” तथा च भविष्योत्तरे श्रीकृष्णयुधिष्ठिरसंवादे । “महातूर्य्यरवै रात्रौ भ्रामयेत् स्यन्दने स्थितम् ॥ उत्थितं देवदेवेशं नगरे पार्थिवः स्वयम् । दीपोद्योतकरे मार्गे नृत्यगीतसमाकुले ॥” अथ रथयात्रामाहात्म्यं भविष्योत्तरे तत्रैव । “यं यं दामोदरः पश्येदुत्थितो धरणीधरः । तं तं प्रदेशं राजेन्द्र ! सर्व्वं स्वर्गाय कल्पयेत् ॥” किञ्च । “यावत्पदानि कृष्णस्य रथस्याकर्षणं नरः । करोति क्रतुभिस्तानि तुल्यानि नरनायक ! ॥ रथस्थं ये निरीक्षन्ते कौतुकेनापि केशवम् । देवतानां गणाः सर्व्वे भवन्ति श्वपचादयः ॥ स्त्रियोऽपि मुक्तिमायान्ति रथयात्रापरायणाः पितृमातृभर्त्तृकुलं नयन्ति हरिमन्दिरम् ॥ कुर्व्वन्ति नर्त्तकीरूपं रथाग्रे कौतुकान्वितम् । अप्सरोभिः सह क्रीडां कुर्व्वन्तीन्द्राश्चतुर्द्दश ॥ ये रथाग्रे प्रकुर्व्वन्ति गीतवाद्यादि मानवाः । देवलोकात् परिभ्रष्टा जायन्ते मण्डलेश्वराः ॥ मौल्येन स्यन्दनस्याग्रे गायमानाश्च गायकाः । वादकैः सह राजेन्द्र ! प्रयान्ति हरिमन्दिरम् रथोत्सवे मुकुन्दस्य येषां हर्षोऽपि जायते । तेषां न नारकी पीडा यावदिन्द्राश्चतुर्द्दश ॥ रथोत्सवस्य माहात्म्यं कलौ वितनुत हि यः । पुण्यबुद्ध्या विशेषेण लोभेनाप्यथवा नरः ॥

पृष्ठ ३/२८०

सप्तद्वीपसमुद्रान्ता रत्नधान्यसमन्विता । सशैलवनपुष्पाढ्या तेन दत्ता मही भवेत् ॥” अन्यत्र च । “बोधनी जगदाधारा कार्त्तिके शुक्लपक्षतः । रथस्थो यत्र भगवांस्तुष्टो यच्छति वाञ्छितम् ॥ भजन्ते ये रथारूढं देवं सर्व्वेश्वरेश्वरम् । तेषां यात्रा कृता नॄणां कामानिष्टान् प्रयच्छति ॥ श्रीकृष्णरथशोभां ये प्रकुर्व्वन्ति प्रहर्षिताः । तेषां मनोरथावाप्तिं यच्छते पुरुषोत्तमः ॥ कृष्णस्य रथशोभां ये प्रकुर्व्वन्ति स्वशक्तितः । वाञ्छितं तेभ्यो यच्छन्ति नित्यं सूर्य्यादयो ग्रहाः ॥ कृष्णस्य रथशोभां ये प्रकुर्व्वन्ति सुहर्षिताः । पदे पदे तथा पुत्त्र ! पुण्यं तेषां प्रयागजम् ॥ रथयात्रास्थिते कृष्णे जयेति प्रवदन्ति ये । जयेति च पुनर्ये वै शृणु पुण्यं वदाम्यहम् ॥ गङ्गाद्बारे प्रयागे च गङ्गासागरसङ्गमे ॥ वाराणस्यादितीर्थेषु देवानाञ्चैव दर्शने । यत् पुण्यं कविभिः प्रोक्तं कार्त्स्नेन च नरेश्वर ! ॥ जयशब्दे कृते विष्णौ रथस्थे तत् फलं स्मृतम् । रथस्थितो नरैर्यस्तु पूजितो धरणीधरः । यथालाभोपपन्नैश्च पुष्पैर्भक्त्या समर्च्चितः ॥ ददाति वाञ्छितान् कामानन्ते च परमं पदम् । मङ्गलं ये प्रकुर्व्वन्ति धूपदीपांस्तथा स्तवम् ॥ नैवेद्यं वस्त्रपूजाञ्च भक्त्या नीराजनं हरेः । रथारूढस्य कृष्णस्य संप्राप्ते हरिवासरे ॥ फलं न तन्मया ज्ञातं जानाति यदि केशवः । ब्रह्मस्वहारी गोघ्नश्च भ्रूणहा ब्रह्मनिन्दकः ॥ महापातकयुक्तोऽपि ब्रह्महा गुरुतल्पगः । मद्यपः सर्व्वपापोऽपि कलिकालेन मोहितः ॥ रथाग्रतः पदैकेन मुच्यते सर्व्वपातकैः ॥” किञ्चान्यत्र । “रथारूढे महाविष्णौ ये कुर्व्वन्ति जयस्वनम् । पूजाञ्चाखिलपापेभ्यो मुक्ता यान्ति हरेः पदम् ॥” किञ्च । “रथस्याकर्षणं पूर्ब्बं कुरुते दैत्यनायकः । ततः सुराः सिद्धसङ्घा यक्षा गन्धर्व्वमानवाः ॥ इत्थञ्च रथयात्राया विधिर्व्यक्तः स्वतोऽभवत् । तथापि कश्चित्तत्रान्यो विशेषोऽपि वितन्यते ॥” अथ रथयात्राविघिः । “श्रीकृष्णे तु रथारूढे कृत्वा जयजयध्वनिम् । निष्पाद्य च महापूजामाशीर्वाक्यानि कीर्त्त- येत् ॥” तथा च विष्णुधर्म्मे । “वक्त्रं नीलोत्पलरुचि लसत्कुण्डलाभ्यां सुमृष्टं चन्द्राकारं रचिततिलकं चन्दनेनाक्षतैश्च । गत्या लीलां जनसुखकरीं प्रेक्षणेनामृतौघं पद्मावासां सततमुरसा धारयन् पातु विष्णुः ॥ युक्तः शैलादिवाहैर्मधुरतररणत्किङ्किणीजाल- मालै- रत्नौघैर्मोक्तिकानामविरतमणिभिः संभृतैश्चैव हारैः ।

हेमैः कुम्भैः पताकाशिवतररुचिभिर्भूषितः केतुमुख्यै- श्छत्रैर्ब्रह्मेशवन्द्यो दुरितहरहरेः पातु जैत्रो रथो वः ॥ मोदन्तां सुजना ह्यनिन्दितधियः स्रस्ताखिलो- पद्रवाः स्वस्थाः सुस्थिरबुद्धयः प्रतिहतामित्रा रमन्तां मुखम् । रेदैत्या गिरिगह्वराणि गहनान्याशु व्रजध्वं भया- द्दैत्यारिर्भगवानयं यदुपतिर्यानं समारोहति ॥ पलायध्वं पलायध्वं रे रे दितिजदानवाः । संरक्षणाय लोकानां रथारूढो नृकेशरी ॥ ततो विचित्रगद्यानि पठित्वाथ महाप्रभोः । महाप्रसादमालाञ्च स्वीकुर्य्यात् परया मुदा ॥” तन्माहात्म्यञ्चोक्तम् । “भक्त्या गृह्णाति यो मालां वैष्णवीं मङ्गला- श्रयाम् । न तेषां दुर्लभं किञ्चिदिह लोके परत्र च ॥ तस्मात् सर्व्वप्रयत्नेन सर्व्वकामसमृद्धये । मालामेतां प्रगृह्णीयात् सौख्यमोक्षप्रदायि- नीम् ॥” इति ॥ “संचिन्त्याकृष्यमाणञ्च श्रीप्रह्लादादिभी रथम् । आकृष्य प्रेरयन् पूर्य्यां भ्रामयेद्वैष्णवैः सह ॥” तथा च भविष्योत्तरे तत्रैव । “नृत्यमानैर्भागवतैर्गीतवादित्रनिस्वनैः । भ्रामयेत् स्यन्दनं विष्णोः पुरमध्ये समन्ततः ॥” किञ्च । “प्रबोधवासरे प्राप्ते कार्त्तिके पाण्डुनन्दन ! । देवालयेषु सर्व्वेषु पुर्मध्ये समन्ततः ॥ भ्रामयेत्तूर्य्यनिघोषै रथस्थं धरणीधरम् ॥” किञ्च । “रथागमे मुकुन्दस्य पुरशोभान्तु कारयेत् । सर्व्वतो रमणीयन्तु पताकैरुपशोभितम् ॥ तोरणैर्बहुभिर्युक्तै रम्भास्तम्भैश्च शोभितम् । स्थाने स्थाने महीपाल ! कर्त्तव्यं पुण्यसंयुतम् ॥ विचित्ररथशोभा च कर्त्तव्या भावितैर्नरैरिति ॥ रथेन गच्छन् भगवाननुगम्योऽखिलैर्जनैः । स्वस्वगेहागतश्चार्च्च्योऽन्यथा दोषो महान् भवेत् ॥” * ॥ अथ रथानुगमननित्यता । तत्रैव । “रथेन सह गच्छन्ति पार्श्वतः पृष्ठतोऽग्रतः । विष्णुनैव समाः सर्व्वे भवन्ति श्वपचादयः ॥ रथस्थं ये न गच्छन्ति भ्रममाणं जनार्द्दनम् । विप्राध्ययनसम्पन्ना भवन्ति श्वपचाधमाः ॥” किञ्च । “येषां गृहागतो याति रथस्थो मधुसूदनः । पूजा तैस्तैः प्रकर्त्तव्या वित्तशाठ्यविवर्ज्जितैः ॥ अनर्च्चितो यदा याति गृहाद्यस्य महीधरः । पितरस्तस्य विमुखा वर्षाणां दश पञ्च च ॥ यः पुनः कुरुते पूजां गृहायाते तु माधवे । वसते श्वेतद्वीपे तु यावविन्द्राश्चतुर्द्दश ॥”

अन्यत्र । “नानुव्रजति यो मोहाद्व्रजन्तं जगदीश्वरम् । ज्ञानाग्निदग्धकर्म्मापि स भवेद्ब्रह्मराक्षसः ॥” इति ॥ “अथ स्वमन्दिरं नीत्वा पूर्ब्बवत् पूजयेत् प्रभुम् । रात्रौ जागरणं कुर्य्याद्बिधिवद्वैष्णवैः समम् ॥” अथ प्रबोधनीजागरणमाहात्म्यम् । स्कान्दे तत्रैव । “पूर्ब्बजन्मसहस्रेषु पापं यत् समुपार्ज्जितम् । जागरेण प्रबोधन्यां दह्यते तूलराशिवत् ॥ कृत्वापि पातकं घोरं ब्रह्महत्यादिकं नरः । कृत्वा जागरणं विष्णोर्धूतपापो भवेन्मुने ! ॥ कर्म्मणा मनसा वाचा पापं यत् समुपार्ज्जितम् । क्षालयेत्तच्च गोविन्दः प्रबोधन्यान्तु जागरे ॥ दुष्प्राप्यं यत् फलं विप्रैरश्वमेधादिभिर्मखैः । प्राप्यते तत् सुखेनैव प्रबोधन्यान्तु जागरे ॥ आप्लुत्य सर्व्वतीर्थानि दत्त्वा गां काञ्चनीं महीम् । न तत् फलमवाप्नोति यत् कृत्वा जागरं हरेः ॥ चन्द्रसूर्य्योपरागे तु यत् फलं परिकीर्त्तितम् । तत्सहस्रगुणं पुण्यं प्रबोधन्यान्तु जागरे ॥ स्नानं दानं तपो होमः स्वाध्यायश्चार्च्चनं हरेः । तत् सर्व्वं कोटिगुणितं प्रबोधन्यान्तु जागरे ॥ समतीतं भविष्यञ्च वर्त्तमानं कुलायुतम् । विष्णुलोकं नयत्याशु जागरेण प्रबोधनी ॥ चलन्ति पितरो हृष्टा विष्णुलोकमलङ्कृताः । विमुक्ता नारकैर्दुःखैः कर्त्तुः कृष्णप्रजागरम् ॥ भार्य्यापक्षे तु ये जाता मातृतः पितृतस्तथा । तारयेन्नात्र सन्देहः प्रबोधन्यां तु जागरे ॥” किञ्च । “फलैर्नानाविधैर्द्रव्यैः प्रबोधन्यान्तु जागरे । शङ्खे तोयं समादाय अर्घ्यं दद्याज्जनार्द्दने ॥ यत् फलं सर्व्वदानेषु सर्व्वतीर्थेषु यत् फलम् । तत् सर्व्वं कोटिगुणितं दत्त्वार्घ्यं बोधवासरे ॥” पाद्मे च तत्रैव । “अन्यत्रापि प्रिया विष्णोर्जागरे स्यात् प्रबो- धनी । किं पुनर्मथुरायां सा ततो वै जन्मसद्मनि ॥ एकेवैकादशी कृष्णजन्मगेहे कृता नरैः । ततोऽधिकं न कर्त्तव्यं लोके किञ्चन विद्यते ॥ रात्रौ जागरणं तत्र प्रीत्या कुर्व्वन्ति ये नराः । संसारे मोहस्वप्नान्ते सदा जाग्रति जाग्रति ॥” किञ्च तत्रैव श्रीराधिकोपाख्यानान्ते । “सुबोधनीजागरपुण्यवैभवात् प्रसन्न ईशो विधिवाक्यसत्यकृत् । चकार रासोत्सवनर्त्तनं सह वृन्दावनेऽन्याभिरपीह राधया ॥ सा नृत्यमानाद्भुतगोपरूपिणा कृष्णेन जन्मान्तरवाञ्छितेन । राधा महाप्रेमजवाकुलेन्द्रिया निन्येऽन्यलोकं कथया कृतार्थताम् ॥ तस्मात् सुबोधनीं कृत्वा रात्रौ कृत्वा च जागरम् । सुप्तोत्थितं हरिं दृष्ट्वा का भीः संसारजा द्विजाः ॥

पृष्ठ ३/२८१

मथुरायान्तु किं वाच्यं जागरे हरिसन्निधौ । कार्त्तिके वोधनीं प्राप्य ततः श्रेयः परं न हि ॥ मथुरायां प्रबोधन्यां कृतजागरणस्य हि । क्षणार्द्धदानतो वैश्योऽमोचयद्ब्रह्मराक्षसम् ॥ जागरस्य च माहात्म्यं गीतवादित्रनर्त्तनम् । हरेः प्रीतिकरं रात्रौ वक्तुं मे नैव शक्यते ॥ यस्तु गायति कृष्णाग्रे कौमुदीं द्वादशीं क्षणम् । सर्व्वलोकान् परित्यज्य विष्णुलोकं स गच्छति ॥” अतएवोक्तं तत्रैव । “राज्यमन्यत्र संत्यज्य स्फीतं निहतकण्टकम् । कार्त्तिके मथुरायां वै कौमुद्यां जागरं चरेत् ॥” अथ पारणादिनकृत्यम् । “प्रातर्नित्यक्रियां कृत्वा शक्त्या संभोज्य भूसुरान् । गृह्णन् कृतव्रताच्छैद्रं प्रदद्याद्दक्षिणादिकम् ॥ दानं यथाव्रतं तेभ्यो दत्त्वा पारणमाचरेत् । प्रवर्त्तयेच्च संत्यक्तं चातुर्मास्यव्रतेषु यत् ॥” तथा च भविष्योत्तरे तत्रैव । “प्रभाते विमले स्नात्वा भोजयेदन्नविस्तरैः ॥ घृतक्षीरदधिक्षौद्रकासारगुडमोदकैः । अर्च्चयेच्चन्दनैश्चूर्णैः पुष्पैर्गन्धैर्द्बिजोत्तमान् ॥ आचान्तेभ्यस्ततो दद्यात्त्यक्तं यत्किञ्चिदेव हि । सुवाचा सुमनोऽभीष्टपत्रपुष्यफलादिकम् ॥ चतुरो वार्षिकान्मासान् नियमं यस्य यत् कृतम् । कथयित्वा द्विजेभ्यस्तद्दद्याद्भक्त्या सुदक्षिणाम् ॥” एवमेव पाद्मे । तत्रैव किञ्चाधिकम् । “चातुर्म्मास्यव्रते विप्राः पश्चादच्छिद्रवाचनम् ॥” इति श्रीहरिभक्तिविलासे १६ विलासः ॥ प्रबोधिनी, स्त्री, (प्रबोधयति हरिमिति । प्र + बुध् + णिच् + णिनिः । ङीप् ।) प्रबोधनी । उत्थानैकादशी । यथा, -- वराह उवाच । “उपवासासमर्थानां सदैव पृथुलोचने ! । एका सा द्वादशी पुण्या उपोष्या या प्रबोधिनी ॥ तस्यामाराध्य विश्वेशं जगतामीश्वरेश्वरम् । प्राप्नोति सकलं तद्धि द्वादशद्वादशीफलम् ॥ पूर्ब्बभाद्रपदा योगे सैव वा द्वादशी भवेत् । अतीव महती तस्यां सर्व्वकृत्यमथाक्षयम् ॥ उत्तराङ्गारसहिता यदि चैकादशी भवेत् । तदा कोटिगुणं पुण्यं केशवाल्लभते फलम् ॥ सकृदेवार्च्चिते तस्यां सर्व्वं कृतमिहाक्षयम् । यथा प्रबोधिनी पुण्या तथा यस्यां स्वपेद्धरिः ॥ उपोष्या हि महाभागे ! अनन्तफलदा हि सा । शयने बोधने चैव हरेस्तु परिवर्त्तने ॥ उपोष्यैव विधानेन नरो निर्म्मलतां ब्रजेत् । तस्मात् सर्व्वप्रयत्नेन द्बादशीं समुपोषयेत् ॥ यदीच्छेत विशालाक्षि ! शाश्वतीं गतिमात्मनः । एकादशी सोमयुक्ता कार्त्तिके मासि भामिनि ! । उत्तराभद्रसंयोगे अनन्ता सा प्रकीर्त्तिता ॥ तस्यां यत् क्रियते भद्रे ! सर्व्वमानन्त्यमश्नुते । अनन्तपुण्यफलदा तेनानन्ता स्मृता प्रिये ! ॥ एकादशी भौमयुता यदा स्याद्भूतधारिणि ! ॥ स्नात्वा देवं समभ्यर्च्च्य प्राप्नोति परमं फलम् ।

प्राप्नोति सकलं तद्धि द्बादशद्वादशीं नरः ॥ जलपूर्णं तदा कुम्भं स्थापयित्वा विचक्षणः । पञ्चरत्नसमोपेतं घृतपात्रयुतं तथा ॥ तस्यां स्कन्धे तु धरितं मत्स्यरूपं जनार्द्दनम् । माषकेण सुवर्णेन सुतप्तेन वरानने ! ॥ स्नापयित्वा विधानेन कुङ्कुमेन विलेपितम् । पीतवस्त्रयुगच्छन्नं छत्रोपानद्युगान्वितम् ॥ पूजयेत् कमलैर्देवि ! मद्भक्तः संजितेन्द्रियः । मत्स्यं कूर्म्मं वराहञ्च नारसिंहञ्च वामनम् ॥ रामं रामञ्च कृष्णञ्च बुद्धञ्चैव तु कल्किनम् । एवं दशावतारांश्च पूजयेद्भक्तिसंयुतः ॥ पुष्पैर्धूपैस्तथा दीपैर्नैवेद्यैर्विविधैरपि । संपूज्यैवमलङ्कारैर्विविधैः पूजनञ्चरेत् ॥ ततस्तस्याग्रतो देयं नैवेद्यं पाचितं चितम् । एवं संपूज्य गोविन्दं दिवापि कमलेक्षणम् ॥ रात्रौ चोत्थापनं कार्य्यं देवदेवस्य सुव्रते ! । प्रभाते विमले स्नात्वा भक्त्या संपूज्य केशवम् ॥ पुष्पधूपादिनैवेद्यैः फलैर्नानाविधैः शुभैः । ततस्तु पूजयेद्विद्वानाचार्य्यं भक्तिसंयुतः ॥ अलङ्कारोपहारैश्च वस्त्राद्यैश्च स्वशक्तितः । पूजयित्वा विधानेन तं देवं प्रतिपादयेत् ॥ जगदादे जगद्रूप अनादे जगदादिकृत् । जलशायिन् जगद्योने प्रीयतां मे जनार्द्दन ! ॥ अनेनैव विधानेन कुर्य्यादेकादशीं नरः । तस्य पुण्यं भवेद्यत्तु तच्छृणुष्व वसुन्धरे ! ॥ यदि वक्त्रसहस्राणां सहस्राणि भवन्ति हि । संख्यातुं नैव शक्यन्ते प्रबोधिन्यास्तथा गुणाः ॥ तथाप्युद्देशमात्रेण शक्त्या वक्ष्यामि तच्छृणु । चन्द्रतारार्कसङ्काशमधिष्ठायानुजीविभः ॥ सहैव यानमागच्छेन्मम लोकं वसुन्धरे ! । ततः कल्पसहस्रान्ते सप्तद्बीपेश्वरो भवेत् ॥ आयुरारोग्यसम्पन्नो जन्मातीतो भवेत्ततः । ब्रह्मघ्नश्च सुरापश्च स्तेयी च गुरुतल्पगः ॥ पापान्येतानि सर्व्वाणि श्रवणेनैव नाशयेत् ॥ पश्येच्च धीमानधनोऽपि भक्त्या स्पृशेन्मनुष्य इह धीयमानः । शृणोति भक्तस्य मतिं ददाति विकल्मषः सोऽपि दिवं प्रयाति ॥ दुःस्वप्नं प्रशममुपैति पठ्यमाने माहात्म्ये भवभयहारके नरस्य । यः कुर्य्याद्व्रतवरमेतदव्ययाया बोधिन्याः किमुत फलन्तु तस्य वाच्यम् ॥ ते धन्यास्ते कृतार्थाश्च तैरेव सुकृतं कृतम् । तैरात्मजन्म सफलं कृतं ये व्रतकारकाः ॥” इति वराहपुराणे प्रबोधिनीमाहात्म्यम् ॥ प्रभञ्जनः, पुं, (प्रकर्षेण भनक्ति वृक्षादीनिति । प्र + भन्ज् + युच् ।) वायुः । इत्यमरः । १ । १ । ६६ ॥ (यथा, महाभारते । ७ । १५४ । ७८ । “घटोत्कचसुतः श्रीमान् भिन्नाञ्जनचयोपमः । रुरोध द्रौणिमायान्तं प्रभञ्जनमिवाद्रिराट् ॥” मणिपुराधिपतिराजविशेषः । यथा, महा- भारते । १ । २१७ । १९ ।

“राजा प्रभञ्जनो नाम कुलेऽस्मिन् सम्बभूव ह । अपुत्त्रः प्रसवेनार्थी तपस्तेपे स उत्तमम् ॥”) भञ्जनकर्त्तरि, त्रि ॥ (यथा, हरिवंशे । २४५ । १३ । “प्रभञ्जनो यो लोकानां युगान्ते सर्व्वनाशनः ॥” यथा च महाभारते । १ । १२३ । १२ । “सा सलज्जा विहस्याह पुत्त्रं देहि सुरोत्तम ! । बलवन्तं महाकायं सर्व्वदर्पप्रभञ्जनम् ॥”) प्रभद्रः, पुं, (प्रकृष्टं भद्रं यस्मात् ।) निम्बः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (प्रकृष्टो भद्र इति प्रादि- समासः । श्रेष्ठे, त्रि ॥) प्रभद्रा, स्त्री, (प्रकृष्टं भद्रं यस्मात् । टाप् ।) प्रसा- रिणी । इति राजनिर्घण्टः ॥ प्रभवः, पुं, (प्रभवत्यस्मादिति । प्र + भू + “अक- र्त्तरि च कारके” इत्यधिकारात् अपादानार्थे । “ऋदोरप् ।” ३ । ३ । ५७ । इति अप् ।) जन्महेतुः । पित्रादिः । आद्योपलब्धिस्थानम् । आद्योपलब्धये प्रथमज्ञानार्थं यत् स्थानं देशः सः । यथा । वाल्मीकिः श्लोकप्रभवः । हिमवान् गङ्गाप्रभवः । इत्यमरभरतौ ॥ अपां मूलम् । मुनिभेदः । इति हेमचन्द्रः ॥ पराक्रमः । इति मेदिनी । वे, ४१ ॥ जन्म । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, कुमारे । ५ । ८१ । “विवक्षता दोषमपि च्युतात्मना त्वयैकमीशं प्रति साधु भाषितम् । यमामनन्त्यात्मभुवोऽपि कारणं कथं स लक्ष्यप्रभवो भविष्यति ॥” सृष्टिः । यथा, देवीभागवते । १ । १६ । २ । “महाशक्त्या प्रभावेन त्वं मां विस्मृतवान् पुरा । प्रभवे प्रलये जाते भूत्वा भूत्वा पुनः पुनः ॥” साध्यभेदः । यथा, हरिवंशे । १९६ । ४४ । “धर्म्माल्लक्ष्म्युद्भवः कामः साध्यासाध्यान् व्यजायत । प्रभवं च्यवनञ्चैवमीशानं सुरभीन्तथा ॥” त्रि, प्रभूतः । यथा, ऋग्वेदे । २ । ३८ । ५ । “नानौकांसि दुर्य्यो विश्वमायुर्वि तिष्ठते प्रभवः शोको अग्नेः ॥” “प्रभवः प्रभूतो अग्नेः शोकस्तेजः ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥) प्रभविष्णुः, पुं, (प्रभवितुं शीलमस्येति । प्र + भू + “भुवश्च ।” ३ । २ । १३८ । इति इष्णुच् ।) वटुक- भैरवस्याष्टोत्तरशतनामान्तर्गतनामविशेषः । यथा । “प्रभविष्णुः प्रभाववान् ।” इत्यादि विश्वसारतन्त्रे आपदुद्धारकल्पः ॥ प्रभुः । यथा, “न भर्त्ता नैव च सुतो न पिता भ्रातरो न च । आदाने वा विसर्गे वा स्त्रीधने प्रभविष्णवः ॥” इति दायभागः ॥ प्रकर्षेण भवनशीले, त्रि ॥ प्रभविष्णुता, स्त्री, प्रभुता । प्रभविष्णुशब्दात् भावार्थे तप्रत्ययेन पदं निष्पन्नम् ॥ (यथा, राजतरङ्गिण्याम् । २ । ४७ । “यद्यसाध्यानि दुःखानि च्छेत्तुं न प्रभविष्णुता । तन्महीपाल ! महतां महत्त्वस्य किमङ्कनम् ॥”)

पृष्ठ ३/२८२

प्रभा, स्त्री, (प्रकर्षेण भातीति । प्र + भा + “आत- श्चोपसर्गे ।” ३ । ३ । १०६ । इति अङ् ।) कुवेरपुरी । इति हेमचन्द्रः । २ । १०४ ॥ (प्र + भा + भावे अङ् ।) दीप्तिः । तत्पर्य्यायः । रोचिः २ द्युतिः ३ शोचिः ४ त्विषा ५ ओजः ६ भाः ७ रुचिः ८ विभा ९ आलोकः १० प्रकाशः ११ तेजः १२ रुक् १३ । इति राज- निर्घण्टः ॥ * ॥ (यथा, रामायणे । २ । ३९ । १८ । “व्यराजयत वैदेही वेश्म तत् सुविभूषिता । उद्यतोऽंशुमतः काले खं प्रभेव विवस्वतः ॥” तथा च महाभारते । ४ । १३ । १७ । “रतीव रूपिणी किन्त्वमनङ्गाङ्गविहारिणी । अतीव भ्राजसे सुभ्रु ! प्रभेवेन्दोरनुत्तमा ॥”) गोपीविशेषः । यथा, -- “दृष्टस्त्वं प्रभया गोप्या युक्तो वृन्दावने वने । सद्योमत्शब्दमात्रेण तिरोधानं कृतं त्वया ॥ प्रभा देहं परित्यज्य जगाम सूर्य्यमण्डलम् । ततस्तस्याः शरीरञ्च तीव्रं तेजो बभूव ह ॥ संविभज्य त्वया दत्तं प्रेम्णाश्रु रुदता पुरा । विमृज्य चक्षुषोर्लोहं लज्जया मद्भयेन च ॥ हुताशनाय किञ्चिच्च नृपेभ्यश्चापि किञ्चन । किञ्चित् पुरुषसिंहेभ्यो देवेभ्यश्चापि किञ्चन ॥ किञ्चिद्दस्युजनेभ्यश्च नागेभ्यश्चापि किञ्चन । ब्राह्मणेभ्यो मुनिभ्यश्च तपस्विभ्यश्च किञ्चन ॥ स्त्रीभ्यः सौभाग्ययुक्ताभ्यो यशस्विभ्यश्च किञ्चन । तच्च दत्त्वा तु सर्व्वेभ्यः पूर्ब्बं रोदितुमुद्यतः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे । ११ । ५७ -- ६२ ॥ दुर्गा । यथा, -- “यमस्य भगिनी जाता यमुना तेन सा मता । प्रभा प्रसादशीलत्वात् ज्योत्स्ना चन्द्रार्क- मालिनी ॥” इति देवीपुराणे ४५ अध्यायः ॥ * ॥ (इयं हि सूर्य्यविम्बे एतनाम्ना कीर्त्त्यते । यथा, देवीभागवते । ७ । ३० । ८२ । “देवलोके तथेन्द्राणी ब्रह्मास्येषु सरस्वती । सूर्य्यविम्बे प्रभा नाम मातॄणां वैष्णवी मता ॥”) सूर्य्यपत्नी । यथा, -- सूत उवाच । “विवस्वान् कश्यपात् पूर्ब्बमदित्यामभवत् पुरा । तस्य पत्नीत्रयन्तद्वत् संज्ञा राज्ञी प्रभा तथा ॥ रेवतस्य सुता राज्ञी रेवन्तं सुषुवे सुतम् । प्रभा प्रभावं सुषुवे त्वाष्ट्री संज्ञा तथा मनुम् ॥” इति मात्स्ये । ११ । २ -- ३ ॥ (द्वादशाक्षरवृत्तिविशेषः । तल्लक्षणं यथा, वृत्त- रत्नाकरटीकायाम् । “वसुयुगविरतिर्ननौ रौ प्रभा ॥”) प्रभाकरः, पुं, (प्रभां करोतीति । कृ + “दिवा- विभानिशाप्रभेति ।” ३ । २ । २१ । इति टः ।) सूर्य्यः । (यथा, रघौ । १० । ७४ । “कृशानुरपधूमत्वात् प्रसन्नत्वात् प्रभाकरः । रक्षोविप्रकृतावास्तामपविद्धशुचाविव ॥”) अग्निः । चन्द्रः । (यथा, महाभारते । ७ । ९९ । ५ ।

“तावतीत्य रथानीकं विमुक्तौ परुषार्यभौ । ददृशाते यथा राहोरास्यान्मुक्तौ प्रभाकरौ ॥” “प्रभाकरौ चन्द्रसूर्य्यौ ॥”) समुद्रः । इति शब्द- रत्नावली ॥ अर्कवृक्षः । इत्यमरः । १ । ३ । २८ ॥ (अष्टममन्वन्तरे देवगणभेदः । यथा, मार्कण्डेय- पुराणे । ८० । ६ । “तपस्तप्तश्च शक्रश्च द्युतिर्ज्योतिः प्रभाकरः ॥” अत्रिवंशीयमुनिविशेषः । यथा, हरिवंशे । ३१ । १० । “ऋषिर्जातोऽत्रिवंशे तु तासां भर्त्ता प्रभाकरः । भद्रायां जनयामास सुतसोमं यशस्विनम् ॥” नाभभेदः । यथा, महाभारते । १ । ३५ । १५ । “कुठरः कुञ्जरश्चैव तथा नागः प्रभाकरः ॥” मीमांसकप्रभेदः । स च गुरुत्वेन प्रसिद्धः । तस्य मतं दर्शनशास्त्रादौ प्राभाकरमतमिति प्रसिद्धम् । यदुक्तं वेदान्तसारे । ५३ । “प्राभाकर- तार्किकौ तु‘अन्योऽन्तरात्मा आनन्दमय’इत्यादि- श्रुतेः सुषुप्तौ बुद्ध्यादीनामज्ञाने लयदर्शनात् अहमज्ञोऽहं ज्ञानीत्याद्यनुभवाच्च अज्ञान- मात्मेति वदतः ॥” क्ली, कुशद्बीपस्थवर्षभेदः । यथा, मात्स्ये । १२१ । ६८ । “महिषं महिषस्यापि पुनश्चापि प्रभाकरम् ॥”) प्रभाकीटः, पुं, (प्रभान्वितः कीट इति मध्यलोपी समासः ।) खद्योतः । इति राजनिर्घण्टः ॥ प्रभाञ्जनः, पुं, शोभाञ्जनः । इति हेमचन्द्रः ॥ प्रभातं, क्ली, (प्रकर्षेण भातुं प्रवृत्तमिति । प्र + भा + आदिकर्म्मणि क्तः । यद्वा, प्रकृष्टं भातं दीप्तिरत्रेति ।) प्रातःकालः । तत्पर्य्यायः । प्रत्यूषः २ अहर्मुखम् ३ कल्यम् ४ उषः ५ प्रत्युषः ६ । इत्यमरः । १ । ४ । ३ ॥ दिनादिः ७ निशान्तम् ८ व्युष्टम् ९ प्रगे १० प्राह्णम् ११ । इति राजनिर्घण्टः ॥ गोसः १२ गोसङ्गः १३ ऊषः १४ ऊषकम् १५ उषा १६ ऊषा १७ विभातम् १८ । इति शब्दरत्नावली ॥ * ॥ (यथा, -- “प्रभाते यः स्मरेन्नित्यं दुर्गा दुर्गाक्षरद्वयम् । आपदस्तस्य नश्यन्ति तमः सूर्य्योदये यथा ॥” इति धर्म्मशास्त्रम् ॥) तत्र दर्शनीया यथा, -- “वैद्यः पुरोहितो मन्त्री दैवज्ञोऽथ चतुर्थकः । प्रभातकाले द्रष्टव्यो नित्यं स्वश्रियमिच्छता ॥” इति राजवल्लभः ॥ प्रभावः, पुं, (प्र + भू + घञ् ।) कोषदण्डजतेजः । तत्पर्य्यायः । प्रतापः २ । इत्यमरः । २ । ८ । २० ॥ “कोषो धनं दण्डो दमः तद्धेतुत्वात् सैन्यमपि दण्डः ताभ्यां यत्तेजो जायते स प्रतापः प्रभा- वश्च कथ्यते ।” इति भरतः ॥ शक्तिः । (यथा, -- “प्रभावतो यथा धात्री लकुचस्य रसादिभिः । समापि कुरुते दोषत्रितयस्य विनाशनम् ॥ क्वचित्तु केवलं द्रव्यं कर्म्म कुर्य्यात् प्रभावतः । ज्वरं हन्ति शिरोबद्धा सहदेवी जटा यथा ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥)

तेजः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ४०४ ॥ (यथा, रामायणे । २ । २३ । ३८ । “अद्य मेऽस्त्रप्रभावस्य प्रभावः प्रभविष्यति । राज्ञश्चाप्रभुतां कर्त्तुं प्रभुत्वञ्च तव प्रभो ! ॥”) शान्तिः । इति मेदिनी । वे, ४० ॥ (प्रभागर्भ- जातः सूर्य्यपुत्त्रः । इति मात्स्ये । ११ । ३ ॥ कलावत्यां जातः स्वरोचिषो मनोः पुत्त्रविशेषः । यथा, मार्कण्डेये । ६६ । ५ । “ततश्च जज्ञिरे तस्य त्रयः पुत्त्राः स्वरोचिषः । विजयो मेरुनन्दश्च प्रभावश्च महाबलः ॥”) प्रभावजः, पुं, (प्रभावात् जायते इति । जन् + डः ।) शक्तिविशेषः । प्रभावो वीर्य्याधिक्यं तज्जातः । इत्यमरटीकासारसुन्दरी ॥ प्रभुत्व- साधकत्वात् दण्डकोषौ प्रभुशक्तिः । इति भरतः ॥ (प्रभावजाते, त्रि । यथा, -- “रसादिसान्ये यत् कर्म्म विशिष्टं तत् प्रभावजम् ।” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) प्रभावान्, [त्] त्रि, (प्रभा अस्त्यस्येति । प्रभा + मतुप् मस्य वः ।) प्रभायुक्तः । प्रभाशब्दा- दस्त्यर्थे वतुप्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ प्रभावती, स्त्री, (प्रभावत् + ङीप् ।) मालिनाम- कोनविंशवृत्तार्हन्माता । गणानां बीणा । इति हेमचन्द्रः । २ । २०३ ॥ त्रयोदशाक्षरच्छन्दः । यथा, श्रुतबोधे । ३ । २ । “यस्यां प्रिये ! प्रथमकमक्षरद्वयं तुर्य्यन्तथा गुरु नवमं दशान्तिमम् । सान्त्यं भवेद्यतिरपि चेद्युगग्रहैः सालक्ष्यताममृतरुते ! प्रभावती ॥” (सूर्य्यपत्नी । यथा, महाभारते । ५ । ११७ । ८ । “रेमे स तस्यां राजर्षिः प्रभावत्यां यथा रविः ॥” कुमारानुचरमातृगणविशेषः । यथा, तत्रैव । ९ । ४६ । ३ । “प्रभावती विशालाक्षी पलिता गोनसी तथा ॥” वज्रनाभासुरस्य कन्या । सा तु प्रद्युम्नेन विवा- हिता । यथा, हरिवंशे । १४८ । ४१ । “तस्यास्ति कन्यारत्नं हि त्रैलोक्यातिशयं शुभम् । नाम्ना प्रभावती नाम चन्द्राभेव प्रभावती ॥” अङ्गेश्वरचित्ररथस्य स्वनामख्याता भार्य्या । यथा, महाभारते । १३ । ४२ । ८ । “तस्या हि भगिनी तात ! ज्येष्ठा नाम्ना प्रभावती । भार्य्या चित्ररस्थास्य बभूवाङ्गेश्वरस्य च ॥”) प्रभाषः, पुं, (प्रभाषते यः सः । प्र + भाष् + अच् ।) वसुभेदः । इति जटाधरः ॥ (यथा, महा- मारते । १ । ६६ । १८ । “प्रत्यूषश्च प्रभाषश्च वसवोऽष्टाविति स्मृताः ॥” प्र + भाष् + भावे घञ् ।) प्रकृष्टकथनञ्च ॥ प्रभासः, पुं, (प्रभासते शोभते इति । प्र + भास् + अच् ।) सोमतीर्थम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, महाभारते । ३ । ८२ । ५६ -- ५७ । “ततो गच्छेत राजेन्द्र ! प्रभासं तीर्थमुत्तमम् । तत्र सन्निहितो नित्यं स्वयमेव हुताशनः । देवतानां मुखं वीर ! ज्वलनोऽनिलसारथिः ॥

पृष्ठ ३/२८३

तस्मिंस्तोर्थे नरः स्नात्वा शुचिः प्रयतमानसः । अग्निष्टोमातिरात्राभ्यां फलं प्राप्नोति मानवः ॥”) जैनगणाधिपविशेषः । इति हेमचन्द्रः । १ । ३२ ॥ (वसुभेदः । यथा, मात्स्ये । ५ । २१ । “प्रत्यूषश्च प्रभासश्च वसवोऽष्टौ प्रकीर्त्तिताः ॥”) प्रभिन्नः, पुं, (प्र + भिद् + क्त ।) क्षरन्मदहस्ती । तत्पर्य्यायः । गर्ज्जितः २ मत्तः ३ । इत्यमरः । २ । ८ । ३६ ॥ भ्रान्तः ४ मदकलः ५ । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, रामायणे । २ । १५ । ४६ । “ततो महामेघमहीधराभं प्रभिन्नमत्यङ्कुशमत्यसह्यम् । रामोपवाह्यं रुचिरं ददर्श शत्रुञ्जयं नागमुदग्रकायम् ॥” तथा च महाभारते । ७ । २७ । २० । “यथा नलवनं क्रुद्धः प्रभिन्नः षष्टिहायनः । मृद्नीयात्तद्वदायस्तः पार्थोऽमृद्नाच्चमून्तव ॥”) प्रकृष्टभेदविशिष्टे, त्रि ॥ (यथा, ऋतुसंहारे । २ । ५ । “प्रभिन्नवैदूर्य्यनिभैस्तृणाङ्कुरैः समाचिता प्रोत्थितकन्दलीदलैः ॥”) प्रभुः, पुं, (प्रभवतीति । प्र + भू + डुः ।) विष्णुः । इति शब्दरत्नावली ॥ (शिवः । यथा, महा- भारते । १३ । १७ । ३१ । “हरश्च हरिणाक्षश्च सर्व्वभूतहरः प्रभुः ॥”) पारदः । इति राजनिर्घण्टः ॥ शब्दः । इति धरणिः ॥ प्रभुः, त्रि, (प्रभवतीति । प्र + भू + “विप्रसंभ्यो ड्वसंज्ञायाम् ।” ३ । २ । १८० । इति डुः ।) अधिपतिः । तत्पर्य्यायः । स्वामी २ ईश्वरः ३ पतिः ४ ईशिता ५ अधिभूः ६ नायकः ७ नेता ८ परिवृढः ९ अधिपः १० । इत्यमरः । ३ । १ । ११ ॥ पालकः ११ । इति शब्दरत्ना- वली ॥ (यथा, भगवद्गीतायाम् । ५ । १४ । “न कर्त्तृत्वं न कर्म्माणि लोकस्य सृजति प्रभुः । न कर्म्मफलसंयोगं स्वभावस्तु प्रवर्त्तते ॥”) नित्यः । इति धरणिः ॥ शक्तः । इति नानार्थ- रत्नमाला ॥ (यथा, कुमारे । ३ । ४० । “आत्मेश्वराणां न हि जातु विघ्नाः समाधिभेदप्रभवो भवन्ति ॥” श्रेष्ठः । यथा, मनौ । १० । ३ । “वैश्येष्यात् प्रकृतिश्रैष्ठ्यात् नियमस्य च धार- णात् । संस्कारस्य विशेषाच्च वर्णानां ब्राह्मणः प्रभुः ॥”) प्रभुता, स्त्री, (प्रभोर्भावः । प्रभु + तल् ।) प्रभु- त्वम् । ऐश्वर्य्यम् । इति हलायुधः । ४ । १०० ॥ प्रभुभक्तः, पुं, (प्रभोर्भक्तः ।) उत्तमघोटकः । यथा, “प्रभुभक्ता भक्तिलाश्च कुलीनेषु कुलोत्कटाः ॥” इति शब्दचन्द्रिका ॥ स्वाम्यनुरक्ते, त्रि । यथा, चाणक्यसंग्रहे । “बह्वाशी स्वल्पसन्तुष्टः सुनिद्रः शीघ्रचेतनः । प्रभुभक्तश्च शूरश्च ज्ञातव्याः षट् शुनो गुणाः ॥” प्रभूतं, त्रि, (प्र + भू + क्तः ।) प्रचुरम् । इत्य- मरः । ३ । १ ६३ ॥ (यथा, कलाविलासे । १ । ९ ।

“तत्राभूदभिभूतप्रभूतमायानिकायशतधूर्त्तः । सकलकलानिलयानां धुर्य्यः श्रीमूलदेवाख्यः ॥”) उद्गतम् । इति मेदिनी । ते, १२१ ॥ भूतम् । उन्नतम् । इति शब्दरत्नावली ॥ प्रभूष्णुः, त्रि, (प्रभवतीति । प्र + भू + “ग्लाजि- ख्यश्च ग्स्नुः ।” ३ । १ । १३९ । इति ग्स्नुः ।) क्षमः । शक्तः । इति हेमचन्द्रः । ३ । १५५ ॥ प्रभृति, व्य (प्र + भृ + क्तिच् ।) तदादिः । यथा, “तबःप्रभृति पितरः पिण्डसंज्ञान्तु लेभिरे ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ प्रभेदः, पुं, (प्र + भिद् + घञ् ।) भेदः । तत्- पर्य्यायः । प्रकारः २ विशेषः ३ भिदा ४ अन्तरम् ५ । इति जटाधरः ॥ (यथा, सुश्रुते निदानस्थाने १० अध्याये । “पित्तात्मको द्रुतगतिर्ज्वरदाहपाक- स्फोटप्रभेदबहुलः क्षतजप्रकाशः ॥” स्फोटनम् । यथा, रघुः । ३ । ३७ । “बभूव तेनातितरां सुदुःसहः कटप्रभेदेन करीव पार्थिवः ॥”) प्रभ्रष्टकं, क्ली, (प्र + भ्रंश् + क्तः । ततः स्वार्थे कन् ।) शिखालम्बिमाल्यम् । चूडातो लम्बमान- माल्यम् । इत्यमरभरतौ । २ । ६ । १३५ ॥ प्रमत्तः, त्रि, (प्रमाद्यति स्मेति । प्र + मद् + गत्य- र्थेति क्तः । नध्याख्येति नत्वाभावः ।) प्रमादी । अनवधानतायुक्तः । यथा, -- “मत्तं प्रमत्तमुन्मत्तं सुप्तं बालं स्त्रियं जडम् । प्रपन्नं विरथं भीतं न रिपुं हन्ति धर्म्मवित् ॥” इति श्रीभागवते १ स्कन्धे ७ अध्यायः ॥ “मत्तं मद्यादिना । प्रमत्तमनवहितम् । उन्मत्तं ग्रहवातादिना । जडं अनुद्यमम् । प्रपन्नं शरणा- गतम् । विरथं भग्नरथम् ।” इति श्रीधरस्वामी ॥ अपरप्रमत्तो यथा, -- “सन्ध्यापूजाविहीनश्च प्रमत्तः पतितः स्मृतः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे २७ अध्यायः ॥ स च राज्ञा नाह्वानयतिव्यः । यथा, -- “मत्तोन्मत्तप्रमत्तार्त्तभृत्यान्नाह्वानयेन्नृपः ॥” इति मिताक्षरा ॥ प्रमथः, पुं, (प्रमथतीति । प्र + मथ् + अच् ।) षोटकः । शिवपारिषदः । इति शब्दरत्ना- वली ॥ स च षट्त्रिंशत्कोटिसंख्यकः । यथा, “षट्त्रिंशत्तु सहस्राणि प्रमथा द्बिजसत्तमाः । तत्रैकत्र सहस्राणि भागे षोडश संस्थिताः ॥ नानारूपधरा ये वै जटाचन्द्रार्द्धमण्डिताः । ते सर्व्वे सकलैश्वर्य्ययुक्ता ध्यानपरायणाः ॥ योगिनो मदमात्सर्य्यदम्भाहङ्कारवर्ज्जिताः । क्षीणपापा महाभागाः शम्भोः प्रीतिकराः पराः ॥ न ते परिग्रहं रागं काङ्क्षन्ति स्म कदाचन । संसारविमुखाः सर्व्वे यतयो योगतत्पराः ॥ ध्यानावस्थं महादेवं परिवार्य्य धृतव्रताः । कृत्वा परिवदं रुच्या तिष्ठन्ति विगतक्लमाः ॥ यदैव परमं ज्योतिश्चिन्तयत्यम्बिकापतिः ।

तदैव ते पारिषदाः सर्व्वे संबेष्टयन्ति तम् ॥ ते षोडश समाख्याताः कोटयो ये धृतव्रताः । सिंहव्याघ्रादिसारूप्या अणिमादिसमायुताः ॥ * ॥ अपरे कामिनः शम्भोः सुनर्म्मसचिवाः स्मृताः । विचित्ररूपाभरणा जटाचन्द्रार्द्धमण्डिताः ॥ हरस्य तुल्या रूपेण विशदा वृषभध्वजाः । उमासदृशरूपाभिः प्रमदाभिः समागताः ॥ विचित्रमाल्याभरणा दिव्यस्रग्गन्धभूषणाः । उमासहायं क्रीडन्तमनुगच्छन्ति भूषिताः । शृङ्गारवेशाभरणा अष्टौ ते कोटयो गणाः ॥ * ॥ अर्द्धनारीश्वराश्चान्ये ह्यर्द्धनारीश्वरं हरम् । अनुयान्ति महाभागास्तुल्यरूपा हरस्य ये ॥ उमासहायो हि यदा रमते स्म सुखं हरः । अर्द्धनारीशरीरास्तु द्वारपाला भवन्ति ते ॥ आकाशमार्गे गच्छन्तमनुगच्छन्ति नित्यशः । ध्यानस्थं परिचर्य्यन्ति सलिलादिभिरीश्वरम् ॥ नानाशस्त्रधराः शम्भोर्गणास्तु प्रमथाः स्मृताः । प्रमथ्नन्ति च युद्धेषु युध्यमानान्महावलान् । ते वै महाबलाः शूराः संख्यया नवकोटयः ॥ * ॥ अपरे गायनास्तालमृदङ्गपणवादिभिः । नृत्यन्ति वाद्यं कुर्व्वन्तो गायन्ति मधुरस्वरम् ॥ नानारूपधरास्ते वै संख्यया कोटयास्त्रयः । सततं चानुगच्छन्ति विचरन्तं महेश्वरम् ॥ सर्व्वे मायाविनः शूराः सर्व्वे शास्त्रार्थपारगाः । सर्व्वे सर्व्वत्र सर्व्वज्ञाः सर्व्वे सर्व्वत्रगाः सदा ॥ मुहूर्त्तात् सर्व्वभुवनं गत्वा यान्ति पुनः पुनः । अनिमाद्यष्टकैश्वर्य्ययुक्तास्ते वै महाबलाः ॥ अपरे रुद्रनामानो जटाचन्द्रार्द्धमण्डिताः । देवेन्द्रस्य नियोगेन वर्त्तन्ते त्रिदिवे सदा ॥ तेषां संख्या चैककोटिस्ते सर्व्वे बलवत्तराः । कुर्व्वन्ति हि सदा सेवां हरस्य सततं गणाः ॥ विस्मयन्ति च पापिष्ठान् धर्म्मष्ठान् पालयन्ति च । अनुगृह्णन्ति सततं धृतपाशुपतव्रतान् ॥ विघ्नांश्च सततं हन्ति योगिनां प्रयतात्मनाम् । षट्त्रिंशत् कोटयश्चैते हरस्य सकला गणाः ॥ वराहगणनाशार्थं हिताय जगर्तां तथा । शङ्करस्य च सेवायै समुत्पन्ना इमे गणाः ॥ वराहस्य गणान् दृष्ट्वा नरसिंहं तथा हरिम् । स्वयं सरभरूपः सन् ध्यायन् नादं यतोऽकरोत् ॥ तच्छीकराम्बुतो जातास्तत्तेषां बहुरूपता । क्रूरदृष्ट्या क्रूरयुद्धैः क्रूरकृत्यैरिमान् गणान् ॥ वराहस्य हतेत्येवं यतः प्रोक्तं कपर्द्दिना । ततस्ते क्रूरकर्म्माणः प्रताजाश्च भयङ्कराः ॥ न सदा क्रूरकर्म्माणि ते कुर्व्वन्ति महौजसः । दृष्टिमात्रस्य ते क्रूराः क्रूरक्रूराश्च कार्य्यतः ॥ फलं जलं तथा पुष्पं पत्रं मूलं तथैव च । निवेदितानि भुञ्जन्ति वनपर्व्वतसानुषु ॥ आहृत्यापि च भुजन्ति पत्रं पुष्पादिकञ्च यत् । भवेद्भर्गस्य यद्भोग्यं तद्भोगास्ते महौजसः ॥ आमिषं नापि चाश्नन्ति हित्वा चैत्रचतुर्द्दशीम् । तत्रामिषं हरो भुङ्क्ते चतुर्द्दश्यां मधौ सदा ॥

पृष्ठ ३/२८४

ततः सर्व्वे गणास्तत्र भुञ्जन्ते पललान्यपि । हते वराहस्य गणे भर्गमासाद्य ते गणाः । चतुर्भागाः स्वयं भूत्वा भूतं कर्म्मेति वै जगुः ॥ भूतत्वमभवत्तेषां चतुर्भागवतां तदा । वचनात् पद्मजातस्य भूतग्रामास्ततो मताः ॥ यो लोकविदितः पूर्ब्बं भूतग्रामश्चतुर्व्विधः । यतस्तेभ्योऽधिका यत्नैस्तद्दृढग्राम उच्यते ॥ इति वः सर्व्वमाख्यातं भूताः शम्भुगणा यथा । यदाहारा यदाकारा यत्कृत्यास्ते महौजसः ॥ य इदं शृणुयान्नित्यमाख्यानं योगमुत्तमम् । स दीर्घायुः सदोत्माही योगयुक्तश्च जायते ॥” इति कालिकापुराणे पारिषदोत्पत्तिर्नाम २९ अध्यायः ॥ (धृतराष्ट्रपुत्त्राणामन्यतमः । यथा, महाभारते । १ । ११७ । १२ । “प्रमथश्च प्रमाथी च दीर्घरोमश्च वीर्य्यवान् ॥”) प्रमथनं, क्ली, (प्र + मथ + भावे ल्युट् ।) वधः । इत्यमरः । २ । ८ । ११५ ॥ (यथा, रामायणे । १ । ३ । २४ । “वालिप्रमथनञ्चैव सुग्रीवप्रतिपादनम् ॥” क्लेशनम् । विलोडनम् । इति मथधात्वर्थदर्श- नात् ॥ (प्रकर्षेण मथतीति । प्र + मथ् + ल्युः । प्रमाथके, त्रि । यथा, महाभारते । १ । १०२ । ६२ । “स चाश्विरूपसदृशो देवतुल्यपराक्रमः । सर्व्वासामेव नारीणां चित्तप्रमथनो रहः ॥”) प्रमथा, स्त्री, (प्रमथत्ति त्रिदोषानिति । प्र + मथ् + अच् ।) हरीतकी । इति मेदिनी । थे, २१ ॥ (गुणादिकमस्य हरीतकीशब्दे ज्ञातव्यम् ॥) प्रमथाधिपः, पुं, (प्रमथानां अधिपः ।) शिवः । इत्यमरः । १ । १ । ३३ ॥ प्रमथितं, क्ली, (प्रकर्षेण मथितम् ।) निर्जल- तक्रम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ प्रमदः, पुं, (प्र + मद् + “प्रमदसंमदौ हर्षे ।” ३ । ३ । ६८ । इति अप् ।) हर्षः । इत्यमरः । १ । ४ । २४ ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । ६ । १६२ । “तच्छ्रुत्या मम राज्ञश्च विषादप्रमदौ द्वयोः । अभूतां मेघमालोक्य हंसचातकयोरिव ॥” प्रमाद्यत्यनेनेति । प्र + मद् + करणे अप् ।) धुस्तूरफलम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (दानव- विशेषः । यथा, हरिवंशे । ३ । ८७ । “प्रमदो मयः कुपयो हयग्रीवश्च वोर्य्यवान् ॥” वशिष्ठतनयानामन्यतमः । स तु उत्तममन्वन्तरे सप्तर्षिप्रभेदः । यथा, भागवते । ८ । १ । २४ । “वसिष्ठतनयाः सप्त ऋषयः प्रमदादयः । सत्या वेदश्रुता भद्रा देवा इन्द्रस्तु सत्यजित् ॥”) प्रमाद्यतीति । प्र + मद् + कर्त्तरि अच् । यद्वा प्रकर्षेण मदोऽस्य ।) मत्ते, त्रि । इति मेदिनी । दे, ७५ ॥ (यथा, रवौ । १९ । ३७ । “प्राविपि प्रमदवर्हिणेष्वभूत् कृत्रिमाद्रिषु विहारविभ्रमः ॥”) प्रमदकाननं क्ली, (प्रमदानां काननम् । “ङ्यापोः मंज्ञाच्छन्दसोर्बहुलम् ।” ६ । ३ । ६३ । इति ह्रस्वः । यद्वा, प्रमदाय हर्षाय यत् काननम् ।)

प्रमदावनम् । इत्यमरटीकायां भरतः । २ । ४ । ३ ॥ प्रमदवनं, क्ली, (प्रमदानां वनमिति । “ङ्यापो- रिति ।” ६ । ३ । ६३ । इति ह्रस्वः ।) राज्ञो- ऽन्तःपुरोचितवनम् । इत्यमरः । २ । ४ । ७ ॥ प्रमदा, स्त्री, (प्रमदयति पुरुषमिति । प्र + मद हर्षे + णिच् + अच् । यद्वा, प्रमदो हर्षोऽस्त्यस्या इति अच् । टाप् ।) उत्तमयोषित् । इति मेदिनी । दे, ५ ॥ (यथा, कुमारे । ४ । १२ । “नयनान्यरुणानि घूर्णयन् वचनानि स्खलयन् पदे पदे । असति त्वयि वारुणीमदः प्रमदानामधुना विडम्बना ॥”) चतुर्द्दशाक्षरवृत्तिविशेषः । तल्लक्षणं यथा, वृत्त- रत्नाकरटीकायाम् । “नजभजला गुरुश्च भवति प्रमदा ॥”) प्रमदाकाननं क्ली, (प्रमदानां काननम् ।) प्रमद- वनम् । इत्यमरटीकायां भरतः । २ । ४ । ३ ॥ प्रमदावनं, क्ली, (प्रमदानां वनम् ।) प्रमदवनम् । इति शब्दरत्नावली ॥ प्रमनाः, [स्] त्रि, (प्रकृष्टं मनोऽस्य ।) हर्ष- युक्तः । इत्यमरः । ३ । १ । ७ ॥ (यथा, महा- भारते । ८ । ३७ । ४१ । “इति बहुपरुषं प्रभाषति प्रमनसि मद्रपतौ रिपुस्तवम् ॥”) प्रमयः, पुं, (प्र + मी वधे + भावे अच् ।) वधः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ३४ ॥ (यथा, राजतर- ङ्गिण्याम् । १ । ९ । “दृष्टं दृष्टं नृपोदन्तं बद्ध्वा प्रमयमीयुषाम् । अर्व्वाक्कालभवैर्वार्त्ता यत्प्रबन्धेषु पूर्य्यते ॥”) प्रमा, स्त्री, (प्रमीयते इति । प्र + माङ् माने + “आतश्चोपसर्गे ।” ३ । ३ । १०६ । इति अङ् । टाप् ।) यथार्थज्ञानम् । तत्पर्य्यायः । प्रमितिः २ । इत्यमरः । ३ । २ । १० ॥ प्रमा- णम् ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, प्रबोध- चन्द्रोदये । २ य अङ्के । “प्रत्यक्षादिप्रमासिद्धविरुद्धार्थाभिधायिनः । वेदान्ता यदि शास्त्राणि वौद्धैः किमपराध्यते ॥” यथा च ऋग्वेदे । १० । १३० । ३ । “कासीत्प्रमा प्रतिमा किम् ॥” “यज्ञस्य प्रमा प्रमाणमियत्ता का कथम्भूतासीत् ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥) न्यायमते तद्वति तत्प्रकारकज्ञानम् । भ्रमभिन्नज्ञानम् । अस्याः कारणं गुणः । स च प्रत्यक्षे विशेष्ये विशे- षणस्य सम्बन्धः । अनुमितौ साध्यविशिष्टपक्षे परामर्शः । शाब्दबोधे योग्यतायाः तात्पर्य्यस्य वा यथार्थज्ञानम् । उपमितौ शक्ये सादृश्य- बुद्धिः । यथा, -- “दोषोऽप्रमाया जनकः प्रमायास्तु गुणो भवेत् । पित्तदूरत्वादिरूपो दोषो नानाविधः स्मृतः ॥ प्रत्यक्षे तु विशेष्येण विशेषणवता समम् । सन्निकर्षो गुणस्तु स्यादथ त्वनुमितौ पुनः ॥

पक्षे साध्यविशिष्टे च परामर्शो गुणो भवेत् । शक्ये सादृश्यबुद्धिस्तु भवेदुपमितौ गुणः । शाब्दवोधे योग्यतायास्तात्पर्य्यस्याथ वा प्रमा ॥ गुणः स्याद्भ्रमभिन्नन्तु ज्ञानमत्रोच्यते प्रमा । अथवा तत्प्रकारं यत् ज्ञानं तद्बद्विशेष्यकम् ॥” इति भाषापरिच्छेदे । १३१-१३५ ॥ (“दोषः इति । अप्रमां प्रति दोषः कारणं प्रमां प्रति गुणः कारणं तत्रापि पित्तादिरूपा दोषा अननुगताः तेषां कारणत्वम् अन्वयव्यतिरेका- भ्यामेव सिद्धम् । गुणस्य प्रमाजनकत्वन्तु अनु- मानात् सिद्धम् । यथा प्रमाज्ञानसाधारण- कारणभिन्नकारणजन्याजन्यज्ञानत्वात् अप्र- मावत् । न च दोषाभाव एव कारणमस्त्विति वाच्यम् । पीतः शङ्ख इति ज्ञानस्थले पित्तदोष- सत्त्वात् शङ्खप्रमानुत्पत्तिप्रसङ्गात् विनिगमना- विरहात् अनन्तदोषाभावस्य कारणत्वमपेक्ष्य गुणकारणताया न्याय्यत्वात् । न च गुणसत्त्वेऽपि पित्तप्रतिबन्धात् शङ्खे न सैत्यज्ञानमतः पित्तादि- दोषाभावानां कारणत्वमवश्यं वाच्यं तथा च किं गुणस्य हेतुत्वकल्पनयेति वाच्यं तथाप्यन्वयव्यति- रेकाभ्यां गुणस्यापि हेतुत्वसिद्धेः । एवं भ्रमं प्रति गुणाभावः कारणमित्यस्यापि सुवचत्वाच्च । तत्र दोषाः के इत्याकाङ्क्षायामाह पित्तेति । क्वचित् पीत्तादिभ्रमे पित्तं दोषः क्वचित् चन्द्रादेः स्वल्प- परिमाणभ्रमे दूरत्वं दोषः । क्वचिच्च वंशोरग- भ्रभे मण्डूकवसाञ्जनमित्येवं दोषा भ्रान्तिजनका इत्यर्थः । अथ के गुणा इत्याकाङ्क्षायां प्रत्य- क्षादौ क्रमशो गुणान् दर्शयति प्रत्यक्षेत्विति । प्रत्यक्षे विशेषणवत् विशेष्यसन्निकर्षो गुणः अनु- मितौ साध्यवति साध्यव्याप्यवैशिष्ट्यज्ञानं गुण इति एवमग्रेऽप्यूह्यः । प्रमां निरूपमति भ्रम- भिन्नमिति । ननु यत्र शुक्तिरजतयोरिमे रजते इति ज्ञानं जातं तत्र रजतांशेऽपि प्रमा न स्यात् तज्ज्ञानस्य भ्रमभिन्नत्वाभावात् अत आह अथवेति । तद्वद्विशेष्यकं तत्प्रकारकं ज्ञानं प्रमा इत्यर्थः । इदन्तु बोध्यम् । येन सम्बन्धेन तद्बत्ता तेन सम्बन्धेन तद्बद्बिशेष्यकं तेन सम्बन्धेन प्रकारकत्वं वाच्यम् । तेन कपालादौ संयोगा- दिना घटादिज्ञाने नातिव्याप्तिः ॥” * ॥) प्रमाणं, क्ली, (प्रमीयते विश्वमनेनेति । प्र + मा + ल्युट् ।) विष्णुः । यथा, -- “प्रमाणं प्राणनिलयः प्राणभृत् प्राणजीवनः ॥” इति महाभारते शान्तिशर्व्वणि दानधर्म्मः ॥ नित्यम् । मर्य्यादा । शास्त्रम् । (यथा, -- “आप्ता ह्यवितर्कस्मृतिविभागविदो निष्प्री- त्युपतापदर्शिनश्च । तेषामेवङ्गुणयोगात् यद्व- चनं तत् प्रमाणम् । अप्रमाणं पुनर्मर्त्तोन्मत्त- मूर्खरक्तदुष्टादुष्टवचनमिति ।” इति चरके विमानस्थाने चतुर्थेऽध्याये ॥) सत्यवादी । (प्र + मा + भावे ल्युट् ।) इत्यत्ता । हेतुः । (प्रमिणोतीति । प्र + मा + कर्त्तरि ल्युः ।) प्रमाता । इति मेदिनी । णे, ६१ ॥ प्रमा ।

पृष्ठ ३/२८५

इति शब्दरत्नावली ॥ नित्यक्लीवैकत्ववानयं शब्दः । यथा वेदाः प्रमाणं स्मृतयः प्रमाण- मित्यादि ॥ प्रमायाः करणम् । न्याये तु प्रत्यक्षा- नुमानोपमानशब्दाः प्रमाणानि । इत्यत्र बहु- वचनान्तोऽपि ॥ (यथा, मनौ । २ । १३ । “अर्थकामेष्वसक्तानां धर्म्मज्ञानं विधीयते । धर्म्मं जिज्ञासमानानां प्रमाणं परमं श्रुतिः ॥” वेदान्तसारे च । “वेदान्तो नाम उपतिषत् प्रमाणं तदुपकारीणि शारीरिकसूत्रादीनि च ॥” “उपनिषच्छब्दो ब्रह्मात्मैक्यसाक्षात्कारविषयः । सैव उपनिषत् प्रमाणं तस्याः प्रमारूपायाः करणभूता ।” इति विद्वन्मनोरञ्जनीटीका ॥) प्रमाणवाधितार्थकः, पुं, (प्रमाणेन वाधितः अर्थो यस्य । ततः कप् ।) तर्कविशेषः । तस्य लक्ष- णम् । आत्माश्रयादिचतुष्कान्यप्रसङ्गत्वम् । स द्विविधः । व्याप्तिग्राहकः विषयपरिशोधकश्च । तत्राद्यो यथा । धूमो यदि वह्निव्यभिचारी स्यात्तदा वह्निजन्यो न स्यात् । द्बितीयस्तु पर्व्वतो यदि निर्वह्रिः स्यात्तदा निर्घूमः स्यात् । इति तर्कजागदीशी ॥ प्रमातामहः, पुं, (प्रकृष्टो मातामहस्तस्यापि जनकत्वादिति । प्रादिसमासः ।) मातामह- पिता । यथा, अमरे । “पितामहः पितृपिता तत्पिता प्रपितामहः । मातुर्मातामहाद्येवं सपिण्डास्तु सनाभयः ॥” प्रमातामही, स्त्री, (प्रकृष्टा मातामही ।) प्रमाता- महपत्नी । इति स्मृतिः ॥ प्रमाथः, पुं, (प्र + मथ् + भावे घञ् ।) प्रम- थनम् । बलात् हरणम् । इति पुराणम् । (निपात्य भूमौ पेषणम् । यथा, महाभारते । ४ । १२ । २७ । “कृतप्रतिकृतैश्चित्रैर्बाहुभिश्च सुशङ्कटैः । सन्निपातावधूतैश्च प्रमाथोन्माथनैस्तथा ॥” अस्य टीकायां नीलकण्ठेन मल्लशास्त्रात् एत- ल्लक्षणमुद्धृतम् । यथा, -- “निपात्य पेषणं भूमौ प्रमाथ इति कथ्यते ॥” कुमारस्यानुचरभेदः । यथा, महाभारते । ९ । ४५ । २९ । “ततः प्रादादनुचरौ यमः कालोपमाबुभौ । उन्माथञ्च प्रमाथञ्च महावीर्य्यौ महाद्युती ॥” शिवपारिषद्प्रमथगणः । यथा, हरिवंशे । १७८ । ५३ । “ते प्रदीप्तप्रहरणा दैत्यदानवराक्षसाः । प्रमाथगणमुख्याश्च प्रायुध्यन् कृष्णमव्ययम् ॥”) प्रमाथी, [न्] त्रि, प्रपूर्ब्बमथधातोः कर्त्तरि णिन् । पीडनकर्त्ता । मारणकर्त्ता । प्रमथनशीलः । देहेन्द्रियक्षोभक इत्यर्थः । इति श्रीधरस्वामी ॥ यथा, -- “चञ्चलं हि मनः कृष्ण ! प्रमाथि बलवद्दृढम् ॥” अपि च । “इन्द्रियाणि प्रमाथीनि हरन्ति प्रसभं मनः ॥” इति श्रीभगवद्गीता ॥

प्रमादः, पुं, (प्र + मद् + भावे + घञ् ।) अनव- धानता । इत्यमरः । १ । ७ । ३० ॥ यथा, -- “लोभप्रमादविश्वासैः पुरुषो नश्यते त्रिभिः । तस्माल्लोभो न कर्त्तव्यः प्रमादो न न विश्वसेत् ॥” इति गारुडे नीतिसारे ११५ अध्यायः ॥ प्रमादवान्, [त्] त्रि, (प्रमादोऽस्त्यस्यास्मिन् वा । प्रमाद + मतुप् । मस्य वः ।) प्रमादयुक्तः । तत्- पर्य्यायः । जाल्मः २ असमीक्ष्यकारी ३ खट्वा- रूढः ४ । इति जटाधरः ॥ (यथा, याज्ञ- वल्क्ये । ३ । १३९ । “निद्रालुः क्रूरकृल्लुब्धो नास्तिको याचकस्तथा । प्रमादवान् भिन्नवृत्तो भवेत्तिर्य्यक्षु तामसः ॥”) प्रमादिका, स्त्री, (प्रमादोऽनवधानतास्त्यस्या इति । प्रमाद + ठन् । टाप् ।) दूषिता कन्या । तत्पर्य्यायः । संवेदा २ दूषिता ३ धर्षकारिणी ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ प्रमादी, [न्] त्रि, (प्रमादोऽस्त्यस्येति । प्रमाद + इनिः ।) प्रमादविशिष्टः । अनवधानतायुक्तः । यदुक्तम् । “कुरङ्गमातङ्गपतङ्गभृङ्ग- मीना हताः पञ्चभिरेव पञ्च । एकः प्रमादी स कथं न हन्यते यः सेवते पञ्चभिरेव पञ्च ॥” प्रमापणं, क्ली, (प्र + मी ञ हिंसायाम् + स्वार्थे णिच् + भावे ल्युट् ।) मारणम् । इत्यमरः । ३ । ८ । ११२ ॥ (यथा, मनुः । ११ । १४१ । “अस्थिमतान्तु सत्त्वानां सहस्रस्य प्रमापणे । पूर्णे चानस्यानस्थ्नान्तु शूद्रहत्याव्रतञ्चरेत् ॥”) प्रमितः, त्रि, (प्र + मि + क्तः । यद्वा, प्र + मा + क्तः । “द्यतिस्यतिमास्थेति ।” ७ । ४ । ४० । इतीत्वम् ।) ज्ञातः । इति जटाधरः ॥ (अल्प- तमम् । इति विजयरक्षितः ॥ यथा, निदाने अर्शोरोगाधिकारे । “प्रमिताल्पाशनं तीक्ष्णं मद्यं मैथुनसेवनम् ॥” परिमितम् । यथा, बृहत्संहितायाम् । १०४ । ३७ । “प्रमिताक्षराणि वदन् ॥”) प्रमितिः, स्त्री, (प्र + मा वा मि + क्तिन् ।) प्रमा । इत्यमरः । ३ । २ । १० ॥ प्रमीढः, त्रि, (प्र + मिह सेचने + क्तः ।) घनः । मूत्रितः । इति मेदिनी । ढे, ८ ॥ (यथा, -- “त्वग्दोषिणां प्रमीढानां स्निग्धाभिष्यन्दिवृंहि- णाम् । शिशिरे लङ्घनं शस्तमपि वातविकारिणाम् ॥” इति चरके सूत्रस्थाने द्वाविंशेऽध्याये ॥) प्रमीतः, त्रि, (प्र + मी ञ हिंसायाम् + क्तः ।) मृतः । यज्ञार्थहतपशुः । इत्यमरः । २ । ८ । ११७ ॥ प्रमीला, स्त्री, (प्रमीलनमिति । प्र + मील संमी- लने + “गुरोश्च हलः ।” ३ । ३ । १०३ । इत्यः । ततष्टाप् ।) तन्द्री । इत्यमरः । ३ । ३ । १७५ ॥ प्रमुखं, क्ली, (प्रकृष्टं मुखमारम्भः ।) तदात्वम् । तत्कालः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (सम्मुखम् । यथा, भगवद्गीतायाम् । २ । ६ ।

“यानेव हत्वा न जिजीविषाम- स्येऽवस्थिताः प्रमुखे धार्त्तराष्ट्राः ॥”) प्रमुखः, पुं, (प्रकृष्टं मुखं अग्रभागो यस्य ।) पुन्नागवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ समूहः । इति शब्दरत्नावली ॥ प्रमुखः, त्रि, (प्रकृष्टं मुखमाद्यं यस्य ।) प्रधा- नम् । (यथा, कुमारसम्भवे । २ । ३८ । “ज्वलन्मणिशिखाश्चैनं वासुकिप्रमुखा निशि । स्थिरप्रदीपतामेत्य भुजङ्गाः पर्य्युपासते ॥”) श्रेष्ठः । इत्यमरः । ३ । १ । ५७ ॥ (यथा, हितोपदेशे । ३ । १२४ । “बलेषु प्रमुखो हस्ती न तथान्यो महीपतेः ॥”) प्रथमः । इति मेदिनी । खे, १० ॥ (यथा, महाभारते । २ । ६ । २ । “नारदप्रमुखास्तस्यामन्तर्व्वेद्यां महात्मनः । समासीनाः शुशुभिरे सह राजर्षिभिस्तथा ॥”) मान्यः । इति शब्दरत्नावली ॥ प्रमुत्, [द्] त्रि, (प्रकृष्टामुत् प्रीतिर्यस्य ।) हृष्टः । इत्यमरः । ३ । १ । १०३ ॥ (प्रकृष्टा मुदिति विग्रहे प्रकृष्टानन्दे, स्त्री । यथा, महाभारते । १४ । ७ । ६ । “श्रुत्वा तु पार्थिवस्यैतत् सम्बर्त्तः प्रमुदं गतः ॥”) प्रमुदितः, त्रि, (प्र + मुद् + क्तः । “उदुपधा- दिति ।” १ । २ । २१ । इति पक्षे कित् ।) हृष्टः । इत्यमरः । ३ । १ । १०३ ॥ (यथा, देवीभागवते । १ । १२ । ४७ । “वाञ्छत्यहो हरिरशोक इवातिकामं पादाहतिं प्रमुदितः पुरुषः पुराणः ॥”) प्रमेहः, पुं, (प्रकर्षेण मेहति क्षरति वीर्य्यादिरने- नेति । प्र + मिह क्षरणे + करणे घञ् ।) रोगविशेषः । तत्पर्य्यायः । मेहः २ मूत्रदोषः ३ । इति राजनिर्घण्टः ॥ बहुमूत्रता ४ । इति हेमचन्द्रः । ३ । १३४ ॥ अस्य निदानम् । “आस्यासुखं खप्नसुखं दधीनि ग्राम्यौदकानूपरसाः पयांसि । नवान्नपानं गुडवैकृतञ्च प्रमेहहेतुः कफकृच्च सर्व्वम् ॥” * ॥ अस्य सम्प्राप्तिर्यथा, -- “मेदश्च मांसञ्च शरीरजञ्च क्लेदं कफो वस्तिगतः प्रदूष्य । करोति मेहान् समुदीर्णमुष्णै- स्तानेव पित्तं परिदूष्य चापि ॥” * ॥ वातिकस्य तस्य लक्षणम् । “क्षीणेषु दोषेष्ववकृष्य धातून् सन्दूष्य मेहान् कुरुतेऽनिलश्च ॥” * ॥ तस्य कफजादिभेदेन साध्यादिलक्षणम् । यथा, “साध्याः कफोत्था दश पित्तजाः षट् याप्या न साध्याः पवनाच्चतुष्काः । समक्रियत्वाद्विषमक्रियत्वा- न्महात्ययत्वाच्च यथाक्रमन्ते ॥ कफः सपित्तः पवनश्च दोषा मेदोऽस्रशुक्राम्बुवसालसीकाः ।

पृष्ठ ३/२८६

मज्जा रसौजः पिशितञ्च दूष्याः प्रमेहिणां विंशतिरेव मेहाः ॥” * ॥ तस्य पूर्ब्बरूपम् । “दन्तादीनां मलाढ्यत्वं प्राग्रूपं पाणिपादयोः । दाहश्चिक्कणता देहे तृट् स्वाद्बास्यञ्च जायते ॥ सामान्यं लक्षणं तेषां प्रभूताविलमूत्रता । दोषदूष्या विशेषेऽपि तत्संयोगविशेषतः । मूत्रवर्णादिभेदेन भेदो मेहेषु कल्प्यते ॥” * ॥ क्रमेण कफजानां दशानां लक्षणानि । “अच्छं बहुसितं शीतं निर्गन्धमुदकोपमम् । मेहत्युदकमेहेन किञ्चिदाविलपिच्छिलम् ॥ इक्षो रसमिवात्यर्थं मधुरं चेक्षुमेहतः । सान्द्री भवेत् पर्य्युषितं सान्द्रमेहेन मेहति ॥ सुरामेही सुरातुल्यमुपर्य्यच्छमधोघनम् । संहृष्टलोमा पिष्टेन पिष्टवद्बहुलं सितम् ॥ शुक्राभं शुक्रमिश्रं वा शुक्रमेही प्रमेहति । मूर्त्ताणून् सिकतामेही सिकतारूपिणो मलान् ॥ शीतमेही सुबहुशो मधुरं भृशशीतलम् । शनैः शनैः शनैर्मेही मन्दं मन्दं प्रमेहति ॥ लालातन्तुयुतं मूत्रं लालामेहेन पिच्छिलम् ॥” क्रमेण पित्तजानां षण्णां लक्षणानि । “गन्धवर्णरसस्पर्शैः क्षारेण क्षारतोयवत् ॥ नीलमेहेन नीलाभं कालमेही मसीनिभम् । हारिद्रमेही कटुकं हरिद्रासन्निभं दहत् ॥ विस्रं माञ्जिष्ठमेहेन मञ्जिष्ठासलिलोपमम् । विस्रमुष्णं सलवणं रक्ताभं रक्तमेहतः ॥” * ॥ क्रमेण वातजानां चतुर्णां लक्षणानि । “वसामेही वसामिश्रं वसाभं मूत्रयेन्मुहुः । मज्जाभं मज्जमिश्रं वा मज्जमेही मुहुर्मुहुः ॥ कषायं मधुरं रूक्षं क्षौद्रमेहं वदेद्बुधः । हस्ती मत्त इवाजस्रं मूत्रं वेगविवर्ज्जितम् । सलसीकं विबद्धञ्च हस्तिमेही प्रमेहति ॥” * ॥ कफजादिभेदेन तेषामुपद्रवाः । “अविपाकोऽरुचिच्छर्द्विर्निद्रानाशः सपीनसः । उपद्रवाः प्रजायन्ते मेहानां कफजन्मनाम् ॥ वस्तिमेहनयोस्तोदो मुष्कावदरणं ज्वरः । दाहस्तृष्णाम्लिका मूर्च्छा विड्भेदाः पित्तजन्म- नाम् ॥ वातजानामुदावर्त्तः कम्पहृद्ग्रहलोलताः । शूलमुन्निद्रता शोषः कासः श्वासश्च जायते ॥” अरिष्टलक्षणम् । “यथोक्तोपद्रवारिष्टमतिप्रस्रुतमेव च । पिडकापीडितं गाढं प्रमेहो हन्ति मानवम् ॥ जातः प्रमेही मधुमेहिनो वा न साध्यरोगः स हि बीजदोषात् । ये चापि केचित् कुलजा विकारा भवन्ति तांश्च प्रवदन्त्यसाध्यान् ॥ * ॥ सर्व्व एव प्रमेहास्तु कालेनाप्रतिकारिणः । मधुमेहत्वमायान्ति तदासाध्या मवन्ति हि ॥ मधुमेहे मधुसमं जायते स किल द्विधा । क्रुद्धे धातुक्षयाद्बायौ दोषावृतपथेऽथवा ॥ आवृतो दोषलिङ्गानि सोऽनिमित्तं प्रदर्शयन् ।

क्षीणः क्षणात् क्षणात् पूर्णो भजते कृच्छ्र- साध्यताम् ॥ मधुरं यच्च मेहेषु प्रायो मध्विव मेहति । सर्व्वेऽपि मधुमेहाख्या माधुर्य्याच्च तनोरतः ॥ * ॥ प्रमेहिणो यदा मूत्रमनाविलमपिच्छलम् । विषदं तिक्तकटुकं तदारोग्यं प्रचक्षते ॥” इति माघवकरः ॥ अस्य दशविधपिडकाः पिडकाशब्दे द्रष्टव्याः ॥ अथ प्रमेहस्य चिकित्सा । “श्यामाककोद्रवोद्दाला गोधूमचणकावटी । कुलत्थाः कथिता भोज्ये पुराणा मेहिनां हिताः ॥ यवान्नविकृतिर्मुद्राः शालयः षष्ठिकास्तथा । तथा तिक्तानि शाकानि जाङ्गलाः पक्षिणो मृगाः ॥ उद्दालो वनकोद्रवः ॥ * ॥ प्रमेही गुडदुग्धान्यतैलतक्रसुराः सदा । अम्लेक्षुरसपिष्टान्नानूपमांसानि वर्ज्जयेत् ॥ * ॥ मुस्ताहरीतकीलोध्रः कट्फलेन कृतं सृतम् । पीतं मधुयुतं हन्ति प्रमेहं कफहेतुकम् ॥ * ॥ पटोलनिम्बामलकामृतानां पिबेत् कषायं मधुना समेतम् । उशीरलोध्रार्ज्जुनचन्दनानां तथा पिबेत् पित्तनिमित्तमेही ॥ * ॥ पाठाशिरीषदुःस्पर्शाजातितिन्दुककिंशुकैः । कपित्थस्य भिषक् क्वाथं हस्तिमेहे प्रयोजयेत् ॥ पाठादिभिः सहितस्य कपित्थस्य क्वाथम् । गुडूच्याः स्वरसः पेयो मधुना सर्व्वमेहजित् । हरिद्राचूर्णयुक्तो वा रसो धात्र्याः समाक्षिकः ॥ मधुना त्रैफलं चूर्णमथवाश्मजतूद्भवम् । लोहजं वाभयोत्थं वा लिह्यान्मेहनिवृत्तये ॥ * ॥ चन्द्रप्रभावचामुस्ताभूनिम्बसुरदारवः । हरिद्रातिविषा दार्व्वी पिप्पलीमूलचित्रकम् ॥ त्रिवृद्दन्ती पत्रकञ्च त्वगेला वंशलोचना । प्रत्येकं कर्षमात्राणि कुर्य्यादेतानि बुद्धिमान् ॥ धान्यकं त्रिफला चव्यं विडङ्गं गजपिप्पली । सुवर्णमाक्षिकं व्योषं द्वौ क्षारौ लवणत्रयम् ॥ एतानि टङ्कमात्राणि संगृह्णीयात् पृथक् पृथक् । द्विकर्षहतलोहं स्याच्चतुष्कर्षा सिता भवेत् ॥ शिलाजत्वष्टकर्षं स्यादष्टौ कर्षाश्च गुग्गुलोः । विधिना योजितैरेतैः कर्त्तव्या गुटिका शुभा ॥ चन्द्रप्रभातिविख्याता सर्व्वरोगप्रणाशिनी । निहन्ति विंशतिं मेहान् कृच्छ्रमष्टविधं तथा ॥ चतस्रश्चाश्मरीस्तद्वन्मूत्राघातांस्त्रयोदश । अण्डवृद्धिं पाण्डुरोगं कामलाञ्च हलीमकम् ॥ कासं श्वासं तथा कुष्ठमग्निमान्द्यमरोचकम् । वातपित्तकफव्याधीन् बल्या वृष्या रसायनी ॥ समाराध्य शिवं तस्मात् प्रयत्नाद्गुटिकामिमाम् । प्राप्तवांश्चन्द्रमा यस्मात् तस्माच्चन्द्रप्रभा स्मृता ॥ चन्द्रप्रभाकचूर इति लोके । व्योषं त्रिकटु । द्वौ क्षारौ सर्जिकायवक्षारौ । लवणत्रयम् । सैन्धवं रुचकञ्चापि विडञ्च लवणत्रयमिति चन्द्र- प्रभादिर्वटिका ॥ * ॥

प्रमेहपिडकानां प्राक् कार्य्यं रक्तविमोचनम् । पाटनञ्च विपक्वानां ततो व्रणविधिः स्मृतः ॥” इति भावप्रकाशः ॥ (अस्य सकारणपूर्ब्बरूपसम्प्राप्तयस्तथोपद्रवश्च । यथा, -- “त्रिदोषकोपननिमित्ता विंशतिप्रमेहविकारा- श्चापरेऽपरिसङ्ख्येयाः । तत्र यथा त्रिदोषप्रकोप- प्रमेहानभिनिर्वर्त्तयति तथानुव्याख्यास्यामः । इह खलु निदानदोषदूष्यविशेषेभ्यो विकाराणां विघातभावाभावप्रतिविशेषा भवन्ति । यदा ह्येते त्रयो निदानादिविशेषाः परस्परं नानु- वध्नन्त्ययथाप्रकर्षादबलीयांसो वानुबध्रन्ति न तदा विकाराभिनिर्वृत्तिः । चिराद्वाप्यभिनिर्व- र्त्तन्ते तनवो भवन्त्यथवाप्ययथोक्तसर्व्वलिङ्गा विपर्य्ययेण विपरीता इति सर्व्वविकारविघात- भावाभावप्रतिविशेषाभिनिर्वृर्त्तिहेतुरुक्तः । तत्र इमे निदानादि विशेषाः श्लेष्मनिमित्तानां प्रमेहाणामाश्वमिनिवृत्तिकरास्तद्यथा हाय- नकयवचीनकोद्दालकनैषधोत्कटमुकुन्दक महा- व्रीहिप्रमोदकसुगन्धकानां नवानामतिवेलमति- प्रमाणेनोपयोगः । तथा सर्पिष्मतां नवहरेणु- माषसूपानां ग्राम्यानूपौदकानां मांसानां शाक- तिलपललपिष्टान्नपायसकृशरविलेपीक्षुविका- राणां क्षीरमन्दकदधिद्रवमधुरतरुणप्रायाणा- मुपयोगो मृजाव्यायामवर्ज्जनस्वप्नशयनासन- प्रसङ्गो यश्च कश्चिद्विधिरन्योऽपि श्लेष्ममेहो मूत्रसञ्जननः सर्व्वः सनिदानविशेषः । बहुद्रवश्लेष्मा दोषविशेषः बहुबन्धं मेदः मांसञ्च शरीरक्लेदः शुक्रं शोणितञ्च वसामज्जालसीका रसश्चौजः सङ्ख्याता इति दूष्यविशेषाः । त्रयाणामेषां निदानादिविशेषाणां सन्निपाते क्षिप्रं श्लेष्माप्रकोपमापद्यते प्रागतिभूयस्त्वात् । स प्रकुपितः क्षिप्रमेव शरीरे विसृप्तिं लभते । शरीरशैथिल्यात् स विसर्पं शरीरे मेदसैवा- दितो मिश्रीभावं गच्छति । मेदसश्चैव बहु- बन्धत्वान्मेदसश्च गुणानां गुणैः समानगुणभूयि- ष्ठत्वात् स मेदसा मिश्रीभावं गच्छन् दूषयत्येत- द्विकृतत्वात् स घिकृतो दुष्टेन मेदसोपहितः शरीरक्लेदमांसाभ्यां संसर्गं गच्छति । क्लेद- मांसयोरतिप्रमाणाभिवृद्धित्वात् स मांसे मांस- प्रदोषात् पूतिमांसपिडकाः शराविका कच्छपि- काद्याः सञ्जनयत्यप्रकृतिभूतत्वात् शरीरक्लेदं पुनर्दूषयन् मूत्रत्वेन परिणमयति । मूत्रवहानां स्रोतसां वङ्क्षणवस्तिप्रभवानां मेदःक्लेदोपहि- तानि गुरूणि मुखान्यासाद्य प्रतिरुध्यते । ततः स्थैर्य्यं साध्यतां वा जनयति प्रकृतिविकृति- भूतत्वात् । शरीरक्लेदस्तु श्लेष्ममेदोमिश्रः प्रविशन् मूत्राशये मूत्रत्वमापद्यमानः श्लैष्मिकैरेभिर्दशभिर्गुणैरुप- सृज्यते वैषम्यहानिवृद्धियुक्तैस्तद्यथा श्वेतशीत मूर्त्तपिच्छिलाच्छस्निग्धगुरुमधुरसान्द्रप्रसादमर्द्दै- स्तत्र येन गुणेनैकेनानेकेन वा भूयस्तरमुप-

पृष्ठ ३/२८७

सृज्यते । तत्समाख्यं गौणं नामविशेषं प्राप्नोति । ते तु खल्विमे दशप्रमेहा नाम विशेषेण भवन्ति । तथा उदकमेहश्चेक्षुरालिकारसमेहश्च सान्द्रमेहश्च सान्द्रप्रसादमेहश्च शुक्लमेहश्च शुक्र- मेहश्च शीतमेहश्च सिकतामेहश्च शनैर्मेहश्च लालामेहश्चेति । ते दशप्रमेहाः साध्याः समानगुणमेदःस्थानत्वात् कफस्य प्रधान्यात् समानक्रियत्वाच्च ।” “उष्णाम्ललवणक्षारकटुकाजीर्णभोजनोपसेवि- नस्तथातितीक्ष्णातपाग्निसन्तापश्रमक्रोधविषमा- हारोपसेविनश्च तषात्मकशरीरस्यैव क्षिप्रं पित्तं प्रकोपमापव्यते । तत् प्रकुपितं तत्रैवानुपूर्ब्ब्या प्रमेहानिमान् षट् क्षिप्रमभिनिर्वर्त्तयति । तेषामपि च पित्तगुण- विशेषेण नामविशेषाः । तद्यथा, -- क्षारप्रमेहश्च कालमेहश्च नीलमेहश्च लोहितमेहश्च मज्जिष्ठा- मेहश्च हारिब्रमेहश्चेति ते षड्भिरेव क्षाराम्ल- लवणकटुकविम्रोष्णैः पित्तगुणैः पूर्ब्बवत् सम- न्विताः । सर्व्व एव ते याप्याः संसृष्टदोषमेदः- स्थानत्वात् विरुद्धोपक्रमत्वाच्चेति ।” “कटुककषायतिक्तरुक्षलघुशीतव्यवायव्यायाम- वमन-विरेचनास्थापन-शिरोविरेचनातियोग- सन्धारणानशनाभिघातातपोद्वेगशोकशोणिता- तिसेकजागरणविषमशरीरन्यासानुपसेवमानस्य तथात्मकशरीरस्यैव क्षिप्रं वायुः प्रकोपमाप- द्यते । स प्रकुपितस्तथात्मके शरीरे विसर्पन् यदा वसामादाय मूत्रवहानि स्रोतांसि प्रति- पद्यते तदा वसामेहमभिनिर्वर्त्तयति ॥ * ॥ यदा पुनर्मज्जानं मूत्रवस्तावाकर्षति तदा मज्ज- मेहमभिनिर्वर्त्तयति ॥ * ॥ यदा लसीकां मूत्रा- शयेऽभिवहन् मूत्रमनुबध्नंश्च्योतयति । लसी- कातिबहुत्वाद्विक्षेपणाच्च वायोः खल्वस्याति- मूत्रप्रवृत्तिसङ्गं करोति । तदा स मत्त इव गजः क्षरत्यजस्रं मूत्रमवेगं तं हस्तिमेहिनमा- चक्षते ॥ * ॥ ओजः पुनर्मधुरस्वभावं तद्रौ- क्ष्वाद्वायुः कषायत्वेनाभिसंसृज्य मूत्राशयेऽभि- वहति तदा मधुमेहं करोति ॥ * ॥ तानिमांश्चतुरः प्रमेहान् वातजानसाध्याना- चक्षते । महात्ययिकत्वाद्विप्रतिषिद्धोपक्रमत्वात् तेषामपि च पूर्ब्बवत् गुणविशेषेण नामविशेषाः । तद्यथा, -- वसामेहश्च मज्जमेहश्च हस्तिमेहश्च मधुमेहश्चेति ।” “त्रयस्तु दोषाः प्रकुपिताः प्रमेहानभिनिर्वर्त्तयि- ष्यन्त इमानि पूर्ब्बरूपाणि दर्शयन्ति । तद्- यथा, -- जटिलीभावं केशेषु माधुर्य्यमास्ये कर- पादयोः सुप्ततां दाहः मुखतालुकण्ठशोषं पिपासामालस्यं मलञ्च काये कायच्छिद्रेषूपदेहं परिदाहं सुप्ततां चाङ्गेषु षट्पदपिपीलिकाभिः शरीरमूत्राभिसरणं मूत्रे च मूत्रदोषान्वितं शरीरगन्धं निद्रां तन्द्राञ्च सर्व्वकालमिति । उपद्रवास्तु खलु प्रमेहिणां तृष्णातीसारज्वर- दाहदौर्ब्बल्यारोचकाविपाकाः पूतिमांसपिडका

अलजीविद्रध्यादयश्च तत् प्रसङ्गाद्भवन्ति । तत्र साध्यान् प्रमेहान् संशोधनोपशमनैर्यथार्ह- मुपपादयेच्चिकित्सेदिति ।” इति चरके निदान- स्थाने चतुर्थेऽध्याये ॥) प्रमोचनी, स्त्री, (प्रकर्षेण मुच्यतेऽनयेति । प्र + मुच् + ल्युट् + ङीप् ।) गवाक्षी । गोडुम्बा । इति जटाधरः ॥ प्रकृष्टमोचनकर्त्तरि, त्रि ॥ (यथा, महाभारते । ३ । ८४ । ५० । “महाश्रमे वसेद्रात्रिं सर्व्वपापप्रमोचने ॥”) प्रमोदः, पुं, (प्र + मुद् हर्षे + भावे घञ् ।) हर्षः । इत्यमरः । १ । ४ । २४ ॥ (यथा, देवीभाग वते । ४ । २४ । ५५ । “उत्पाद्य पुत्त्रजननप्रभवं प्रमोदं दत्त्वा पुनर्विरहजं किल दुःखभारम् । त्वं क्रीडसे सुललितैः स्वलु तैर्विहारै- र्नोचेत् कथं मम सुताप्तिरतिर्वृथा स्यात् ॥” आमोदः । स तु गन्धविशेषः । यथा, भाग- वते । २ । ६ । २ । “अश्विनोरोषधीनाञ्च घ्राणो मोदप्रमोदयोः ॥” “मोदप्रमोदयोः सामान्यविशेषगन्धयोः घ्राणे- न्द्रियं परमायनम् ।” इति तट्टीकायां श्रीधर- स्वामी ॥ नागविशेषः । यथा, महाभारते । १ । ५७ । ११ । “विहङ्गः शरभो मेदः प्रमोदः संहतापनः ॥” स्कन्दानुचरविशेषः । यथा, तत्रैव । ९ । ४५ । ६३ । आनन्दश्च प्रमोदश्च स्वस्तिको ध्रुवकस्तथा ॥”) प्रमोदितः, पुं, (प्र + मुद् हर्षे + क्तः । “उदुपधा- दिति ।” १ । २ । २१ । इति किदभावः । प्रमोदोऽस्य जातः इति तारकादित्वात् इतच् वा ।) कुवेरः । इति शब्दमाला ॥ प्रमोदयुत्रे, त्रि ॥ प्रमोदिनी, स्त्री, (प्रमोदयतीति । प्र + मुद् + णिच् + णिनिः । ङीप् ।) जिङ्गिनीवृक्षः । इति भावप्रकाशः ॥ प्रकृष्टहर्षयुक्ता च ॥ प्रम्लोचा, स्त्री, (प्रम्लोचति तापसादीन् प्रति गच्छतीति । प्र + म्लुच् गतौ + अच् । टाप् ।) अप्सरोविशेषः । यथा, गारुडे ९० अध्याये । “तत्र तस्मान्नदीमध्यात् समुत्तस्थौ मनोरमा । प्रम्लोचा नाम तन्वङ्गी तत्समीपे वराप्सराः ॥” प्रयतः, त्रि, (प्र + यम् + क्तः । यद्वा, प्रयतते धर्म्माद्यर्थमिति । प्र + यत् + अच् ।) पवित्रः । इत्यमरः । २ । ७ । ४५ ॥ (यथा, मनुः । २ । १८३ । “ब्रह्मचार्य्याहरेद्भैक्षं गृहेभ्यः प्रयतोऽन्वहम् ॥” नम्रः । इति रामायणटीकायां रामानुजः ॥ यथा, रामायणे । १ । २ । २४ । “वाल्मीकिरथ तं दृष्ट्वा सहसोत्थाय वाग्यतः । प्राञ्जलिः प्रयतो भूत्वा तस्थौ परमविस्मितः ॥” प्रयत्नविशिष्टे च ॥) प्रयत्नः, पुं, (प्र + यत यत्ने + “यजयाचयतविच्छ- प्रच्छरक्षो नङ् ।” ३ । ३ । ९० । इति नङ् ।) प्रकृष्टयत्नः । (यथा, मनुः । ७ । ६८ ।

“बुद्ध्वा च सर्व्वं तत्त्वेन परराजचिकीर्षितम् । तथा प्रयत्नमातिष्ठेद्यथात्मानं न पीडयेत् ॥”) न्यायमते स च त्रिविधः । यथा, -- “प्रवृत्तिश्च निवृत्तिश्च तथा जीवनकारणम् । एवं प्रयत्नत्रैविध्यं तान्त्रिकैः परिदर्शितम् ॥ चिकीर्षा कृतिसाध्येऽष्टसाधनत्वमतिस्तथा । उपादानस्य चाध्यक्षं प्रवृत्तौ जनकं भवेत् ॥ निवृत्तिस्तु भवेद्द्वेधा द्विष्टसाधनताधियः । यत्नो जीवनयोनिस्तु सर्व्वदातीन्द्रियो भवेत् ॥ शरीरे प्राणसञ्चारे कारणं तत् प्रकीर्त्तितम् ॥” इति भाषापरिच्छेदः ॥ (तल्लक्षणं यथा, साहित्यदर्पणे । “प्रयत्नस्तु फलावाप्त्यै व्यापारोऽतित्वरान्वितः ॥”) प्रयत्नवान्, [त्] त्रि, (प्रयत्नोऽस्त्यस्येति । प्रयत्न + मतुप् । मस्य वः ।) प्रकृष्टयत्नविशिष्टः । तत्पर्य्यायः । प्रतियत्नः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ प्रयस्तं, त्रि, (प्र + यस् प्रयत्ने + क्तः ।) घृतचतु- र्ज्जातादिना द्रव्येण प्रयत्नसुसंस्कृतव्यञ्जनादि । इत्यमरः । २ । ९ । ४५ ॥ प्रयागः, पुं, (प्रकृष्टो यागो यत्र । यत्र यज्ञः प्रकर्षेण भवतीत्यर्थः ।) तीर्थभेदः । (प्रकृष्टो यागः ।) यज्ञः । (प्रकृष्टा यागाः यज्ञा यस्य यस्माद्बा ।) इन्द्रः । अश्वः । इति मेदिनी । गे, ४१ ॥ * ॥ अथ प्रयागमाहात्म्यम् । “ततो गच्छेत धर्म्मज्ञ ! प्रयागमृषिसम्मतम् । यत्र ब्रह्मादयो देवा दिशश्च सदिगीश्वराः ॥ लोकपालाश्च सिद्धाश्च निरताः पितरस्तथा । सनत्कुमारप्रमुखास्तथैव च महर्षयः ॥ तथा नागाः सुपर्णाश्च सिद्धाश्च क्रतवस्तथा । गन्धर्व्वाप्सरसश्चैव सरितः सागरास्तथा ॥ हरिश्च भगवानास्ते प्रजापतिभिरावृतः । तत्र त्रीण्यग्निकुण्डानि तयोर्मध्ये तु जाह्रवी ॥ प्रयागात् समतिक्रान्ता सर्व्वतीर्थपुरस्कृता । तपनस्य सुता तत्र त्रिषु लोकेषु विश्रुता ॥ यमुना गङ्गया सार्द्धं सङ्गता लोकभाविनी । गङ्गायमुनयोर्म्मध्ये पृथिव्या जघनं स्मृतम् ॥ प्रयागं जघनस्यान्तमुपस्थमृषयो विदुः । प्रयागं सप्रतिष्ठानं कम्बलाश्वतराबुभौ ॥ तीर्थं भोगवती चैव वेदी प्रोक्ता प्रजापतेः ! । तत्र वेदाश्च यज्ञाश्च मूर्त्तिमन्तो महामते ! प्रजापतिमुपासन्ते ऋषयश्च महाव्रताः । यजन्ते क्रतुभिर्द्देवास्तथा चक्रधराः सदा ॥ ततः पुण्यतमं नास्ति त्रिषु लोकेषु सूतज ! । प्रयागं सर्व्वतीर्थेभ्यः प्रवदन्त्यधिकं द्विजाः ॥ श्रवणात् तस्य तीर्थस्य नामसङ्कीर्त्तनादपि । मृत्तिकालभनाद्वापि सर्व्वपापैः प्रमुच्यते ॥ तत्राभिषेकं यः कुर्य्यात् सङ्गमे संशितव्रतः । पुण्यं स महदाप्नोति राजसूयाश्वमेधयोः ॥ एषा यजनभूमिर्हि देवानामपि सतकृता । दत्तं तत्र स्वल्पमपि महद्भवति सूतज ! ॥ न वेदवचनात्तात ! न लोकवचनादपि । मतिरुत्क्रमणं याति प्रयागमरणं प्रति ॥

पृष्ठ ३/२८८

दशतीर्थसहस्राणि षष्टिकोट्यस्तथापराः । तेषां सान्निध्यमत्रैव कीर्त्तितं सूतनन्दन ! ॥ यत् पुण्यं त्रिषु लोकेषु वेदविद्यासु यत् फलम् । स्नातमात्रस्य तत् पुण्यं गङ्गायमुनसङ्गमे ॥” इति पाद्मे भूमिखण्डे १२७ अध्यायः ॥ * ॥ अपि च । “पुत्त्रकामः प्रयागे हि स्रायात् पुण्ये सितासिते ॥ धनकामः पुरा शक्रः स्नातो ह्यत्र द्बिजोत्तम ! ॥ धनदस्य निधीन् सर्व्वान् तस्माज्जहार मायया । नारायणो नरेणैव वर्षाणामयुतं पुरा ॥ अनाहारः प्रयागेऽस्मिन् कृतवान् पुण्यमुत्तमम् । सिद्धिञ्च साधका यान्ति प्रयागेऽस्मिन् द्विजो- त्तम ! ॥” इति पाद्मोत्तरखण्डे २३ अध्यायः ॥ * ॥ अपि त्त । युधिष्ठिर उवाच । “भगवन् ! श्रोतुमिच्छामि प्रयागगमनं फलम् । मृतानां का गतिस्तत्र स्नातानामपि किं फलम् ॥ ये वसन्ति प्रयागे तु ब्रूहि तेषान्तु किं फलम् । भवता विदितं ह्येतत् तन्मे ब्रूहि नमोऽस्तु ते ॥ मार्कण्डेय उवाच । कथयिष्यामि ते वत्स ! या चेष्टा यच्च तत् फलम् । पृष्ट्वा महर्षिभिः सम्यक् कथ्यमानं मया श्रुतम् ॥ यत्र स्नात्वा दिवं यान्ति ये मृतास्तेऽपुनर्भवाः । यत्र ब्रह्मादयो देवा रक्षां कुर्व्वन्ति सङ्गताः ॥ बहून्यन्यानि तीर्थानि सर्व्वपापहराणि च । कथितुं नेह शक्नोमि बहुवर्षशतैरपि ॥ संक्षेपेण प्रवक्ष्यामि प्रयागस्येह कीर्त्तनम् । षष्टिर्धन्विसहस्राणि यक्षा रक्षन्ति जाह्नवीम् ॥ यमुनां रक्षति सदा सविता सप्तिवाहनः । प्रयागन्तु विशेषेण स्वयं रक्षति वासवः ॥ मण्डलं रक्षति हरिः सर्व्वदेवैश्च सम्मितम् । न्यग्रोधं रक्षते नित्यं शूलपाणिर्महेश्वरः ॥ स्थानं रक्षन्ति वै देवाः सर्व्वे पापहरं शुभम् । स्वकर्म्मणावृता लोका नैव गच्छन्ति तत्पदम् ॥ स्वल्पमल्पतरं पापं यदा तस्य नराधिप ! । प्रयागं स्मरमाणस्य सर्व्वमायाति संक्षयम् ॥ दर्शनात्तस्य तीर्थस्य नामसंकीर्त्तनादपि । मृत्तिकालभनाद्वापि नरः पापात् प्रमुच्यते ॥ पञ्चकुण्डानि राजेन्द्र ! येषां मध्ये तु जाह्नवी । प्रयागं विशतः पुंसः पापं नश्यति तत्क्षणात् ॥ योजनानां सहस्रेषु गङ्गां यः स्मरते नरः । अपि दुष्कृतकर्म्मासौ लभते परमां गतिम् ॥ कीर्त्तनाम्मुच्यते पापात् दृष्ट्वा भद्राणि पश्यति ॥ व्याधितो यदि वा हीनः क्रुद्धो वापि भवेन्नरः । गङ्गायमुनमासाद्य त्यजेत् प्राणान् प्रयत्नतः ॥ दीप्तकाञ्चनवर्णाभैर्विमानैर्भानुवर्णिभिः । ईप्सितान् लभते कामान् वदन्ति मुनिपुङ्गवाः ॥ सर्व्वरत्नमयैर्द्दिव्यैर्नानाध्वजसमाकुलैः । वराङ्गनासमाकीर्णैर्मोदन्ते शुभलक्षणैः ॥ गीतवादित्रनिर्घोषैः प्रसुप्तः प्रतिबुध्यते ।

यावन्न स्मरते जन्म तावत् स्वर्गे महीयते ॥ तस्मात् स्वर्गात् परिभ्रष्टः क्षीणकर्म्मा नरोत्तमः । हिरण्यरत्नसंपूर्णे समृद्धे जायते कुले ॥ तदेव स्मरते तीर्थं स्मरणात्तत्र गच्छति । देशस्थो यदि वारण्ये विदेशे यदि वा गृहे ॥ प्रयागं स्मरमाणस्तु यस्तु प्राणान् परित्यजेत् । ब्रह्मलोकमवाप्नोति वदन्ति मुनिपुङ्गवाः ॥ सर्व्वकामफला वृक्षा मही यत्र हिरण्मयी । ऋषयो मुनयः सिद्धास्तत्र लोके स गच्छति ॥ स्त्रीसहस्राकुले रम्ये मन्दाकिन्यास्तटे शुभे । मोदते मुनिभिः सार्द्धं स्वकृतेनेह कर्म्मणा ॥ सिद्धचारणगन्धर्व्वैः पूज्यते दिवि दैवतैः । अथ स्वर्गात् परिभ्रष्टो जम्बुद्वीपपतिर्भवेत् ॥ अतः शुभानि कर्म्माणि चिन्त्यमानः पुनः पुनः । गुणवान् वित्तसम्पन्नो भवतीह न संशयः ॥ कर्म्मणा मनसा वाचा सत्यधर्म्मप्रतिष्ठितः ॥ गङ्गायमुनयोर्मध्ये यस्तु ग्रामं प्रयच्छति । सुवर्णमणिमुक्तां वा तथैवान्यत् प्रतिग्रहम् ॥ स्वकार्य्ये पितृकार्य्ये वा देवताभ्यर्च्चनेऽपि वा । निष्फलं तस्य तत्तीर्थं यावत् तद्धनमश्नुते ॥ अतस्तीर्थे न गृह्णीयात् पुण्येष्वायतनेषु च ॥ कपिलां पाटलाभान्तु यस्तु घेनुं प्रयच्छति । यावद्रोमाणि तस्या वै सन्ति गात्रेषु सत्तम ! । तावद्वर्षसहस्राणि रुद्रलोके महीयते ॥” इति कौर्म्मे प्रयागमाहात्म्ये ३३ अध्यायः ॥ * ॥ तत्र मुण्डनविधिर्यथा, -- “गङ्गायां भास्करक्षेत्रे मातापित्रोर्गुरौ मृते । आधाने सोमपाने च वपनं सप्तसु स्मृतम् ॥” इति स्मृतिसमुच्चयलिखितवचनं प्रयागावच्छिन्न- गङ्गायां विधायकम् । भास्करक्षेत्रं प्रयागः । अपि च । प्रयागमधिकृत्य । “केशानां यावती संख्या छिन्नानां जाह्रवीजले । तावद्वर्षसहस्राणि स्वर्गलोके महीयते ॥” प्रयागे स्त्रीणामपि मुण्डनं न तु केशानां द्व्यङ्गुल- च्छेदनमात्रम् । यथा, -- “केशमूलमुपाश्रित्य सर्व्वपापानि देहिनाम् । तिष्ठन्ति तीर्थस्नानेन तस्मात्तान्यत्र वापयेत् ॥” प्रयागे मुण्डनाकरणे दोषोऽपि । “गङ्गायां भास्करक्षेत्रे मुण्डनं यो न कारयेत् । स कोटिकुलसंयुक्त आकल्पं रौरवे वसेत् ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ प्रयागभयः, पुं, (प्रयागात् प्रकृष्टयागकारिजनात् विभेति स्वपदपरिग्रहशङ्कयेति । भी + अच् ।) इन्द्रः । इति शब्दरत्नमाला ॥ प्रयाणं, क्ली, (प्र + या + ल्युट् । णत्वम् ।) गमनम् । इति हलायुघः । २ । २९७ ॥ यथा, -- “उद्धाटितनवद्वारे पञ्जरे विहगोऽनिलः । यत्तिष्ठति तदाश्चर्य्यं प्रयाणे विस्मयः कुतः ॥” इत्युद्भटः ॥ तत्पर्य्यायः । प्रस्थानम् २ गमनम् ३ व्रज्या ४ अभिनिर्याणम् ५ प्रयाणकम् ६ । इति हेम- चन्द्रः । ३ । ४५३ ॥ अत्र राज्ञां युद्धादिप्रयाणे

वर्णनीयानि यथा । भेरीनिस्वनः १ भूकम्पः २ बलधूलिः ३ करभः ४ वृषः ५ ध्वजः ६ छत्रम् ७ बणिक् ८ शकटम् ९ रथः १० । इति कवि- कल्पलता ॥ प्रयातः, पुं, (प्रकर्षेण यातः । प्र + या + कर्त्तरि क्तः ।) सौप्तिकः । भृगुः । इति हेमचन्द्रः ॥ गते, त्रि ॥ (क्ली, भावे क्तः । गमनम् । प्रस्था- नम् । यथा, छन्दोमञ्जर्य्याम् “मया क्लेशितः कालियेत्थं कुरु त्वं भुजङ्ग ! प्रयातं द्रुतं सागराय ॥”) प्रयामः, पुं, (प्र + यम् + घञ् ।) नीवाकः । इत्य- मरः । ३ । २ । २३ ॥ महार्घ्यहेतोर्धान्यादिषु जनानामादरातिशये तुलाधरणाधिक्यम् । इति केचित् । क्रयादरः । इति केचित् । मूल्याधिक्य- हेतोर्निश्चयेन परिच्छेदनम् । इति केचित् । इति भरतः ॥ प्रयासः, पुं, (प्र + यस प्रयत्ने + भावे घञ् ।) प्रयत्नः । तत्पर्य्यायः । श्रमः २ क्लमः ३ क्लेशः ४ परिश्रमः ५ आयासः ६ व्यायामः ७ । इति हेमचन्द्रः । २ । २३४ ॥ (यथा, हठयोगप्रदीपि- कायाम । १ । १५ । “अत्याहारः प्रयासश्च प्रजल्पो नियमग्रहः । जनसङ्गश्च लौल्यञ्च षड्भिर्योगो विनश्यति ॥”) प्रयुक्तं, त्रि, (प्र + युज् + क्तः ।) प्रकर्षेण युक्तम् । यथा, -- “गुणप्रयुक्ताः परमर्म्मभेदिनः शरा इवावंशभवा भवन्ति हि । तथाविधा ये तु विशुद्धवंशजा व्रजन्ति चापा इव तेऽतिनम्रताम् ॥” इत्युद्भटः ॥ प्रकृष्टस्रमाधियुक्तम् । प्रकृष्टसंयोगविशिष्टम् । प्रकृष्टनिन्दायुक्तम् । प्रकृष्टसंयमविशिष्टम् । प्रपूर्ब्बयुगधात्वर्थदर्शनात् । हेतौ क्ली । यथा । न च समवायिनिमित्ताभावप्रयुक्तो नियमेन कार्य्याभावः किन्त्वसमवायिकारणाभावप्रयुक्तो- ऽपि । इति रक्षितः ॥ प्रयुक्तिः, स्त्री, प्रयोजनम् । प्रपूर्ब्बयुजघातोर्भावे क्तिः (क्तिन्) । यथा, -- “तरुण्यो वृषली भार्य्या प्रवीरं पुत्त्रकान्यति । ऋद्धस्य राजमातङ्गा इति न स्युः प्रयुक्तयः ॥” इति प्राञ्चः ॥ (प्रयोगः । यथा, ऋग्वेदे । १ । १५१ । ८ । “युवां यज्ञैः प्रथमा गोभिरञ्जत ऋतावाना मनसो न प्रयुक्तिषु ॥” “प्रयुक्तिषु प्रयोगेषु ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥) प्रयुतं, क्ली, (प्रकर्षेण युतम् ।) नियतम् । इति हेमचन्द्रः । ३ । ५३७ ॥ (दशलक्षसंख्या । “एक- दशशतसहस्रायुत लक्षप्रयुतकोटयः क्रमशः ।” इति लीलावती ॥ यथा च महाभारते । १ । ३५ । १९ । “बहूनीह सहस्राणि प्रयुतान्यर्व्वुदानि च । अशक्यान्येव संख्यातुं पन्नगानां तपोधन ! ॥”)

पृष्ठ ३/२८९

प्रयुद्धार्थः, पुं, (प्रयुद्धः अर्थो यस्य सः ।) प्रत्युत्- क्रमः । इति प्रयोगार्थशब्दटीकायां रमानाथः । ३ । २ । २६ ॥ प्रयोक्ता, [ऋ] पुं, (प्रयुनक्तीति । प्र + युज् + तृच् ।) उत्तमर्णः । यथा, -- “उत्तमर्णाधमर्णौ द्वौ प्रयोक्तृग्राहकौ क्रमात् ॥” इत्यमरः । २ । ९ । ५ ॥ त्रि, प्रयोगकर्त्ता । (यथा, रघुः । ५ । ५७ । “संमोहनं नाम सखे ! ममास्त्रं प्रयोगसंहारविभक्तमन्त्रम् । गान्धर्व्वमादत्स्व यतः प्रयोक्तु- र्नचारिहिंसा विजयश्च हस्ते ॥” अनुष्ठाता । यथा, रघुः । ६ । ७६ । “पुत्त्रो रघुस्तस्य पदं प्रशास्ति महाक्रतोर्विश्वजितः प्रयोक्ता ॥” नियोगकर्त्ता । यथा, महाभारते । १३ । २३ । ६२ । “परदाराभिहर्त्तारः परदाराभिमर्षिणः । परदारप्रयोक्तारस्ते वै निरयगामिनः ॥” नाट्याचार्य्यः । यथा, रघुः । १९ । ३६ । “स प्रयोगनिपुणः प्रयोक्तृभिः सञ्जघर्ष सह मित्रसन्निधौ ॥”) प्रयोगः, पुं, (प्र + युज् + भावकर्म्मादौ यथायथं घञ् ।) कार्म्मणम् । वशीकरणम् । प्रयुक्तिः । (यथा, रघुः । २ । ४२ । “प्रत्यब्रवीच्चैनमिषुप्रयोगे तत्पूर्ब्बभङ्गे वितथप्रयत्नः ॥”) निदर्शनम् । इति मेदिनी । गे, ४४ ॥ (यथा, पञ्चदश्याम् । ६ । ४३ । “स्वयमात्मेति पर्य्यायस्तेन लोके तयोः सह । प्रयोगो नास्त्यतः स्वत्वमात्मत्वञ्चान्यवारकम् ॥”) घोटकः । इति शब्दमाला ॥ (सामाद्युपा- यानुष्ठानम् । यथा, माघे । ११ । ६ । “क्षणशयितविबुद्धाः कल्पयन्तः प्रयोगा- नुदधिमहति राज्ये काव्यवद्दुर्विगाहे ॥” अभिनयः । यथा, रघुः । १९ । ३६ । “स प्रयोगनिपुणः प्रयोक्तृभिः सञ्जषर्ष सह मित्रसन्निधौ ॥” वृद्ध्यै ऋणदानम् । स तु धनप्राप्त्युपायेषु अन्य- तमः । यथा, मनुः । १० । ११५ । “सप्त वित्तागमा धर्म्म्या दायो लाभः क्रयो जयः । प्रयोगः कर्म्मयोगश्च सत्प्रतिग्रह एव च ॥”) प्रयोगार्थः, पुं, (प्रयोगः अर्थः प्रयोजनं यस्य ।) प्रधानप्रयोगानुकूलं प्रयोजनानुष्ठानम् । तत्- पर्य्यायः । प्रत्युत्क्रमः २ । इत्यमरः । ३ । २ । २६ ॥ प्रयोगी, [न्] त्रि, (प्रयोगोऽस्त्यस्येति । प्रयोग + “अत इनिठनौ ।” ५ । २ । ११५ । इति इनिः ।) प्रयोगयुक्तः । (यथा, अमरे । २ । ७ । २० । “समूह्यः परिचाय्योपचाय्यावग्नौ प्रयोगिणः ॥”) प्रयोजकः, त्रि, (प्रयुनक्ति प्रेरयति कार्य्यादौ भृत्यादीनिति । प्र + युज् + ण्युल् ।) प्रयोग- कर्त्ता । नियोगकर्त्ता । स्वतन्त्रतत्प्रयोजकौ कर्त्ता ।

इति सुपद्मव्याकरणम् ॥ (यथा, राजतर- ङ्गिण्याम् । ६ । ११९ । “यान् द्रोहभीरून् सम्भाव्य संविभेजे यशस्करः । तस्य तत्तनयोच्छेदे त एवासन् प्रयोजकाः ॥” नियन्ता । यथा, याज्ञवल्क्ये । १ । ५ । ० “शातातपो वशिष्ठश्च धर्म्मशास्त्रप्रयोजकाः ॥”) प्रयोजनं, क्ली, (प्रयुज्यते इति । प्र + युज् + ल्युट् ।) कार्य्यम् । (प्रयुज्यतेऽनेनेति । प्र + युज् + करणे ल्युट् ।) हेतुः । इति मेदिनी । ने, १९३ ॥ यथा, “सर्व्वस्यैव हि शास्त्रस्य कर्म्मणो वापि कस्यचित् । यावत् प्रयोजनं नोक्तं तावत् केन प्रगृह्यते ॥ सिद्धार्थं सिद्धसम्बन्धं श्रोतुं श्रोता प्रवर्त्तते । ग्रन्थादौ तेन वक्तव्यः सम्बन्धः सप्रयोजनः ॥” इति प्राञ्चः ॥ (“प्रयोजनञ्च द्विविधं मुख्यं गौणञ्च । तत्र अन्ये च्छानधीनेच्छाविषयत्वं मुख्यप्रयोजनत्वम् । अन्येच्छाधीनेच्छाविषयत्वं गौणप्रयोजनत्वम् । तत्राद्यं सुखं तद्भोगो दुःखाभावश्च द्बितीयं तदुपकारि शयनभोजनादि । तस्य मुख्यप्रयो- जनेच्छयैव जन्याया इच्छाया विषयत्वात्तथा- त्वम् ।” इति मुक्तिवादे गदाधरः ॥ उद्देशः । यथा, “अथ प्रयोजनम् । प्रयोजनं नाम यदर्थमारभ्यन्त आरम्भाः । यथा यद्यकालमृत्युरस्ति ततोऽह- मात्मानमायुष्यैरुपचरिष्याम्यनायुष्यैः परिहरि- ष्यामि कथं न मामकालमृत्युः प्रसहेतेति !” इति चरके विमानस्थानेऽष्टमेऽध्याये ॥) प्रयोज्यः, त्रि, (प्र + युज् + ण्यत् । “प्रयोज्य- नियोज्यौ शक्यार्थे ।” ७ । ३ । ६८ । इति निपा- तनात् साधुः ।) प्रयोक्तुं शक्यः । इति मुग्ध- बोधव्याकरणम् ॥ (यथा, मनुः । ३ । १५९ । “वाक् चैव मधुरा श्लक्ष्णा प्रयोज्या धर्म्म- मिच्छता ॥”) मूलधने, क्ली ॥ प्ररूढः, पुं, (प्ररोहत्यत्रेति । प्र + रुह + क्तः ।) जठरम् । इति मेदिनी । ढे, ८ ॥ (क्वचित् जर- ठोऽपि पाठः ॥) प्ररूढः, त्रि, (प्र + रुह् + क्तः ।) बद्धमूलः । इति मेदिनी । ढे, ८ ॥ (यथा, भागवते । ४ । १३ । १ । “प्ररूढभावो भगवत्यधोक्षजे प्रष्टुं पुनस्तं विदुरः प्रचक्रमे ॥”) जातः । (यथा, रघुः । १३ । ६ । “नाभिप्ररूढाम्बुरुहासनेन संस्तूयमानः प्रथमेन धात्रा ॥”) प्रवृद्धः । इति शब्दरत्नावली ॥ प्ररोहः, पुं, (प्ररोहतीति । प्र + रुह् + अच् ।) अङ्कुरः । इति हेमचन्द्रः । ४ । १८५ ॥ (यथा, कुमारे । ५ । ६० । “द्रुमेषु सख्या कृतजन्मसु स्वयं फलं तपःसाक्षिषु दृष्टमेष्वपि । न च प्ररोहाभिमुखोऽपि दृश्यते मनोरथोऽस्याः शशिमौलिसंश्रयः ॥”

नन्दीवृक्षः । तत्पर्य्यायो यथा, -- “नन्दीवृक्षोऽश्वत्थभेदः प्ररोहो गजपादपः । स्थालीवृक्षः क्षयतरुः क्षीरी च स्याद्वनस्पतिः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥) प्रलपितः, त्रि, प्रपूर्व्वलपधातोः कर्म्मणि क्तः । कथितः । यथा, काव्यप्रकाशे । “जनस्थाने भ्रान्तं कनकमृगतृष्णान्वितधिया वचो वैदेहीति प्रतिपदमुदश्रु प्रलपितम् ॥” प्रलम्बः, पुं, (प्रलम्बते इति । प्र + लम्ब + अच् । अतिदीर्घत्वादेव तथात्वम् ।) दैत्यभेदः । स च दनुपुत्त्रः मनुष्यवध्यः । यथा, -- “एकाक्ष ऋषभोऽरिष्टः प्रलम्बनरकौ तथा । इन्द्रवाधनकेशी च पुरः शङ्खोऽथ धेनुकः ॥ गवेष्टिको गवाक्षश्च तालकेतुश्च वीर्य्यवान् । एते मनुष्यवध्यास्तु दनोः पुत्त्रान्वयाः स्मृताः ॥” इत्यग्निपुराणम् ॥ (अयं हि बलदेवेन निहतः । यथा, भागवते । १० स्कन्धे १८ । अध्याये । “तत्रोपाहूय गोपालान् कृष्णः प्राह विहार- वित् । हे गोपा विहरिष्यामो द्वन्द्वीभूय यथायथम् ॥ तत्र चक्रुः परिवृढौ गोपा रामजनार्द्दनौ । कृष्णसङ्घट्टिनः केचिदासन् रामस्य चापरे ॥ आचेरुर्विविधाः क्रीडा वाह्यवाहकलक्षणाः । यत्रारोहन्ति जेतारो वहन्ति च पराजिताः ॥” “उवाह कृष्णो भगवान् श्रीदामानं पराजितः । वृषभं भद्रसेनस्तु प्रलम्बो रोहिणीसुतम् ॥ अविषह्यं मन्यमानः कृष्णं दानवपुङ्गवः । वहन् द्रुततरं प्रागादवरोहणतः परम् ॥” “अथागतस्मृतिरभयो रिपुं बलो विहायसार्थमिव हरन्तमात्मनः । रुषाहनच्छिरसि दृढेन मुष्टिना सुराधिपो गिरिमिव वज्ररंहसा ॥ स आहतः सपदि विशीर्णमस्तको मुखाद्वमन् रुधिरमपस्मृतोऽसुरः । महारवं व्यसुरपतत् समीरयन् गिरिर्यथा मघवत आयुधाहतः ॥”) त्रपुषः । पयोधरः । लताङ्कुरः । शाखा । हार- भेदः । (भावे घञ् ।) प्रलम्बनम् । इति मेदिनी । बे, १३ ॥ (देशविशेषः । यथा, रामायणे । २ । ६८ । १२ । “न्यन्तेनापरतालस्य प्रलम्बस्योत्तरं प्रति । निषेवमाणास्ते जग्मुर्नदीं मध्येन मालिनीम् ॥” लम्बमाने, त्रि । यथा, महाभारते । १ । १९५ । १० । “गूढोत्तरांसान् भुजगेन्द्रभोग- प्रलम्बबाहून् पुरुषप्रवीरान् ॥”) प्रलम्बध्नः, पुं, (प्रलम्बं हन्तीति । हन् + कः ।) बलरामः । इत्यमरः । १ । १ । २४ ॥ प्रलम्बभित्, पुं, (प्रलम्बं भिनत्तीति । भिद् + क्विप् ।) बलरामः । इति हेमचन्द्रः । २ । १३८ ॥ प्रलम्बाण्डः, पुं, (प्रलम्बो लम्बमानः अण्डो यस्य ।) दीर्घाण्डकोषविशिष्टः । तत्पर्य्यायः । पुष्करः २ । इति हेमचन्द्रः । ३ । १२१ ॥

पृष्ठ ३/२९०

प्रलम्बितः, त्रि, प्रपूर्ब्बलम्बधातोः कर्त्तरि क्तः ॥ प्रकर्षेण लम्बितमाल्यादिः ॥ प्रलयः, पुं, (प्रलीयते क्षीयते जगदस्मिन्निति । प्र + ली + “एरच् ।” ३ । ३ । ५६ । इत्यच् ।) प्रक्षयः । तत्पर्य्यायः । संवर्त्तः २ कल्पः ३ क्षयः ४ कल्पान्तः ५ । इत्यमरः । १ । ४ । २२ ॥ लयः ६ संक्षयः ७ विलयः ८ । इति शब्दरत्ना- वली ॥ प्रतिसर्गः ९ प्रतिसञ्चरः १० । स च नित्यनैमित्तिकप्राकृतात्यन्तिकभेदेन चतुर्धा । यथा, -- कूर्म्म उवाच । “नित्यं नैमित्तिकञ्चैव प्राकृतात्यन्तिकौ तथा । चतुर्धायं पुराणेऽस्मिन् प्रोच्यते प्रतिसञ्चरः ॥” * नित्यो यथा, -- “योऽयं संदृश्यते नूनं नित्यं लोके क्षयन्त्विह । नित्यं संकीर्त्त्यते नाम्ना मुनिभिः प्रतिसञ्चरः ॥” नैमित्तिको यथा, -- “ब्राह्मो नैमित्तिको नाम कल्पान्ते यो भवि- ष्यति । त्रैलोक्यस्यास्य कथितः प्रतिसर्गो मनीषिभिः ॥” प्राकृतो यथा, -- “महदाद्यं विशेषान्तं यदा संयाति संक्षयम् । प्राकृतः प्रतिसर्गोऽयं प्रोच्यते कालचिन्तकैः ॥” आत्यन्तिको यथा, -- “ज्ञानादात्यन्तिकः प्रोक्तो योगिनः परमात्मनि । प्रलयः प्रतिसर्गोऽयं कालचिन्तापरैर्द्विजैः ॥ आत्यन्तिकश्च कथितः प्रलयो लयसाधनः ॥” * ॥ नैमित्तिकप्रलयविस्तारो यथा, -- “नैमित्तिकमिदानीं वः कीर्त्तयिष्ये समासतः ॥ चतुर्युगसहस्रान्ते संप्राप्ते प्रतिसञ्चरे । आत्मसंस्थाः प्रजाः कर्त्तुं प्रतिपेदे प्रजापतिः ॥ ततो भवत्यनावृष्टिस्तीव्रा सा शतवार्षिकी । भूतक्षयकरी घोरा सर्व्वभूतभयङ्करी ॥ ततो यान्यल्पसाराणि शस्यानि पृथिवीतले । तानि चाग्रे प्रलीयन्ते भूमित्वमुपयान्ति च ॥ सप्तरश्मिरथो भूत्वा समुत्तिष्ठन् दिवाकरः । असह्यरश्मिर्भवति पिबन्नम्भो गभस्तिभिः ॥ ततस्ते रश्मयः सप्त पिबन्त्यम्बु महार्णवे । तेनाहारेण ते सूर्य्या दीप्ताः सप्त भवन्ति हि ॥ तस्य ते रश्मयः सप्त सूर्य्या भूत्वा चतुर्द्दिशम् । चतुर्लोकमिदं कृत्स्रं दहन्ति शिखिनो यथा ॥ व्याप्नुवन्तश्च ते विप्रास्तूर्द्धञ्चाधश्च रश्मिभिः । दीप्यन्ते भास्कराः सप्त दहन्तोऽग्निप्रतापिनः ॥ ते सूर्य्या वारिणा दीप्तो बहुसाहस्ररश्मयः । खं समावृत्य तिष्ठन्ति निर्द्दहन्तो वसुन्धराम् ॥ ततस्तेषां प्रतापेन दह्यमाना वसुन्धरा । साद्रिनद्यर्णवद्वीपा निःस्नेहा समपद्यत ॥ दीप्ताभिः सन्तताभिश्च ज्वालाभिश्च समावृतः । अघश्चोर्द्धञ्च तिर्य्यक् च समावृत्य सहस्रशः ॥ सूर्य्याग्निना प्रसृष्टानां संहृष्टानां परस्परम् । एकत्वमुपजातानामेकज्वालो भवेत् प्रभुः ॥ सर्व्वलोकप्रणाशश्च सोऽग्निर्भूत्वात्मकुण्डली ।

चतुर्लोकमिदं कृत्स्नं निर्द्दहत्यात्मतेजसा ॥ ततः प्रलीने सर्व्वस्मिन् जङ्गमे स्थावरे तथा । निर्वृक्षा निस्तृणा भूमिः कूर्म्मपृष्ठे प्रकाशते ॥ अम्बरीशमिवाभाति सर्व्वमापूरितं जगत् । सर्व्वमेव तदार्च्चिर्भिः पूर्णं जाज्वल्यते नभः ॥ पाताले यानि तीर्थानि महोदधिगतानि तु । तत्र तानि प्रलीयन्ते भूमित्वमुपयान्ति वै ॥ द्बीपांश्च पर्व्वतांश्चैव वर्षाण्यथ महोदधीन् । तान् सर्व्वान् भस्मसात् कृत्वा सप्तात्मा पावकः प्रभुः ॥ समुद्रेभ्यो नदीभ्यश्च पातालेभ्यश्च सर्व्वशः । पिबन्नपः समिद्धोऽग्निः पृथिवीमाश्रितोऽज्वलत् ॥ ततः सम्बर्त्तकः शैलानतिक्रम्य महांस्तथा । लोकान् दहति दीप्तात्मा रुद्रतेजोविजृम्भितः ॥ स दग्ध्वा पृथिवीन्देवो रसातलमशोषयत् । अधस्तात् पृथिवीं दग्ध्वा दिवमूर्द्धं दहिष्यति ॥ योजनानां शतानीह सहस्राण्ययुतानि च । उत्तिष्ठन्ति शिखास्तस्य वायुः सम्बकर्त्तस्य च ॥ गन्धर्व्वांश्च पिशाचांश्च सयक्षोरगराक्षसान् । तदा दहत्यसौ दीप्तः कालरुद्रप्रचोदितः ॥ भूर्लोकञ्च भुवर्लोकं स्वर्लोकञ्च तथा महः । दहेदशेषं कालाग्निः कालो विश्वतनुः स्वयम् ॥ व्युष्टेषु तेषु लोकेषु तिर्य्यगूर्द्धमथाग्निना । तत्तेजः समनुप्राप्य कृत्स्नं जगदिदं शनैः ॥ आयोगृहनिभं सर्व्वं तदेवैकं प्रकाशते । ततो गजकुलोन्नादाः स्तनितैः समलङ्कृताः ॥ उत्तिष्ठन्ति तदा व्योम्नि घोराः संवर्त्तका घनाः । केचिन्नीलोत्पलश्यामाः केचित् कुमुदसन्निभाः ॥ धूम्रवर्णास्तथा केचित् तथा पीताः पयोधराः । केचिद्रक्ताभ्रवर्णाश्च स्थूलाः क्षारनिभास्तथा ॥ शङ्खकुन्दनिभाश्चान्ये जात्यञ्जननिभाः परे । मनःशिलानिभास्त्वन्ये कपोतसदृशाः परे ॥ केचिद्रुद्राक्षवर्णाभास्तथान्ये क्षीरसन्निभाः । तथा कर्व्वूरवर्णाभा भिन्नाञ्जननिभास्तथा ॥ इन्द्रगोपनिभाः केचिद्धरितालनिभास्तथा । काकाण्डकनिभाः केचिदुत्तिष्ठन्ति घना दिवि ॥ केचित् पर्व्वतसङ्काशाः केचिद्गजकुलोपमाः । कूटागारनिभाश्चान्ये केचिन्मीनकुलोद्बहाः ॥ बहुरूपा घोररूपा घोरस्वरनिनादिनः । तदा जलधराः सर्व्वे पूरयन्ति नभस्तलम् ॥ ततस्ते जलदा घोरा वारिणा भास्करात्मजाः । सप्तघा संवृतात्मानस्तमग्निं शमयन्त्युत ॥ ततस्ते जलदा वर्षं वर्षन्तीह हिमौघवत् । सुघोरमशिवं सर्व्वं नाशयन्ति च पावकम् ॥ प्रवृत्तेन तदात्यर्थमम्भसा पूर्य्यते किल । अद्भिस्तेजोऽभिभूतत्वात्तदाग्निः प्रविशत्यपः ॥ नष्टे चाग्नौ वर्षशतैः पयोदा जलसम्भवाः । प्लावयन्तोऽथ भुवनं महाजलपरिस्रवैः ॥ धाराभिः पूरयन्तीदं चोद्यमानाः स्वयम्भुवा । उद्यन्तः सलिलौघैश्च वेला इव महोदधे ॥ साद्रिद्वीपा तथा पृथ्वी जलैः संछाद्यते शनैः ॥ आदित्यरश्मिभिः पीतं जलमभ्रेषु तिष्ठति ।

पुनः पतति तद्भूमौ पूर्य्यन्ते तेन चार्णवाः ॥ ततः समुद्राः स्वां वेलामतिक्रान्तास्तु कृत्स्नशः । पर्व्वताश्च विलीयन्ते मही चाप्सु निमज्जति ॥ तस्मिन्नेकार्णवे घोरे नष्टे स्थावरजङ्गमे । योगनिद्रां समास्थाय शेते देवः प्रजापतिः ॥ चतुर्युगसहस्रान्तं कल्पमाहुर्महर्षयः । वराहो वर्त्तते कल्पो यस्य विस्तार ईरितः ॥ असंख्यातास्तथा कल्पा ब्रह्मविष्णुशिवात्मकाः । कथिता हि पुराणेषु मुनिभिः कालचिन्तकैः ॥ सात्विकेष्वथ कल्पेषु माहात्म्यमखिलं हरेः । तामसेषु शिवस्योक्तं राजसेषु प्रजापतेः । सोऽयं प्रवर्त्तते कल्पो वाराहः सात्विको मतः । अन्ये च सात्विकाः कल्पा मम तेषु परिग्रहः । ध्यानन्तपस्तथा ज्ञानं लब्ध्वा तेष्वेव योगिनः ॥ आराध्य गिरिशं यत्नात् याति तत्परमं पदम् । सोऽहं स त्वं समाधाय मायी मायामयं स्वयम् ॥ एकार्णवे जगत्यस्मिन् योगनिद्रां व्रजानि तु । मां पश्यन्ति महात्मानः सुप्तं काले महर्षयः । जनलोके वर्त्तमानास्तपसा योगचक्षुषा । अहं पुराणपुरुषो भूर्भुवःप्रभवो विदुः ॥ सहस्रचरणः श्रीमान् सहस्राक्षः सहस्रपात् । मन्त्रोऽग्निर्ब्राह्मणा गावः कुशाश्च समिधो ह्यहम् ॥ प्रोक्षणी च स्रुवश्चैव सोमो घृतमयोऽस्म्यहम् । संवर्त्तको महानात्मा पवित्रं परमं यशः ॥ वेदवेद्यः प्रभुर्गोप्ता गोपतिर्ब्रह्मणो मुखम् । अनन्तस्तारको योगी गतिर्मतिमतां वरः ॥ हंसः प्राणोऽथ कपिलो विश्वमूर्त्तिः सनातनः । क्षेत्रज्ञः प्रकृतिः कालो जगद्बीजमथामृतम् ॥ माता पिता महादेवो मत्तो ह्यन्यन्न विद्यते ॥ आदित्यवर्णो भुवनस्य गोप्ता नारायणः पूरुषो योगमूर्त्तिः । मां पश्यन्ति यतयो योगनिष्ठा ज्ञात्वात्मानममृतत्वं व्रजन्ति ॥” * ॥ प्राकृतप्रलयविस्तारो यथा, -- कूर्म्म उवाच । “अतःपरं प्रवक्ष्यामि प्रतिसर्गमनुत्तमम् । प्राकृतं प्रसमासेन शृणुध्वं गदतो मम ॥ गते परार्द्धद्वितये काले लोकप्रकालकः । कालाग्निर्भस्मसात् कर्त्तुं करोति निखिलं मतिम् ॥ आत्मन्यात्मानमावेश्य भूत्वा देवो महेश्वरः । दहेदशेषं ब्रह्माण्डं सदेवासुरमानुषम् ॥ तमाविश्य महादेवो भगवान्नीललोहितः । करोति लोकसंहारं भीषणं लोकमाश्रितः ॥ प्रविश्य मण्डलं सौरं कृत्वासौ बहुधा पुनः । निर्द्दहत्यखिलं लोकं सप्तसप्तिस्वरूपधृक् ॥ स दग्ध्वा सकलं सत्त्वं मन्त्रं ब्रह्मशिरो महत् । देवतानां शरीरेषु क्षिपत्यखिलदाहकः ॥ दग्धेष्वशेषदेहेषु देवी गिरिवरात्मजा । एका सा साक्षिणः शम्भोस्तिष्ठते वैदिकी श्रुतिः ॥ शिरःकपालैर्देवानां कृतस्रग्वरभूषणः । आदित्यचन्द्रादिगणैः पूरयन् व्योममण्डलम् ॥

पृष्ठ ३/२९१

सहस्रनयनो देवः सहस्राकृतिरीश्वरः । सहस्रहस्तचरणः सहस्रार्च्चिर्महाभुजः ॥ दंष्ट्राकरालवदनः प्रदीप्तानललोचनः । त्रिशूली कृत्तिवसनो योगमैश्वरमास्थितः ॥ पीत्वा तत् परमानन्दं प्रभूतममृतं स्वकम् । करोति ताण्डवं देवीमालोक्य परमेश्वरः ॥ पीत्वा नृत्यामृतं देवी भर्त्तुः परममङ्गला । योगमास्थाय देवस्य देहमायाति शूलिनः ॥ स त्यक्त्वा ताण्डवरसं स्वेच्छयैव पिनाकधृक् । याति स्वभावं भगवान् दग्धा ब्रह्माण्डमण्डलम् ॥ संस्थितेष्वथ देवेषु ब्रह्मविष्णुपिनाकिषु । गुणैरनेकैः पृथिवी विलयं याति वारिषु । स वारितत्त्वं सगुणं ग्रसते हव्यवाहनः ॥ तैजसं गुणसंयुक्तं वायौ संयाति संक्षयम् । आकाशे सगुणो वायुः प्रलयं याति सत्तमाः ॥ भूतादौ च तथाकाशं लीयते गुणसंयुतम् । इन्द्रियाणि च सर्व्वाणि तैजसे यान्ति संक्षयम् ॥ वैकारिके देवगणाः प्रलयं यान्ति सत्तमाः । वैकारिकस्तैजसश्च भूतादिश्चेति सत्तमाः ॥ त्रिविधोऽयमहङ्कारो महति प्रलयं व्रजेत् । महान्तमेभिः सहितं ब्रह्माणममृतौजसम् ॥ अव्यक्तं जगतो योनिः संहरेदेकमव्ययम् । एवं संहृत्य भूतानि तत्त्वानि च महेश्वरः ॥ नियोजयत्यथान्योन्यं प्रधानं पुरुषं परम् । प्रधानपुंसोरजयोरेष संहार ईरितः ॥ महेश्वरेच्छाजनितो न स्वयं विद्यते लयः । गुणसाम्यं तदव्यक्तं प्रकृतिः परिगीयते ॥ प्रधानं जगतो योनिर्मायातत्त्वमचेतनम् । कूटस्थश्चिन्मयो ह्यात्मा केवलः पञ्चविंशकः ॥ गीयते मुनिभिः साक्षी महानेकः पितामहः । एवं संहारकरणी शक्तिर्माहेश्वरी ध्रुवा ॥ प्रधानाद्यं विशेषान्तं दहेद्रुद्र इति श्रुतिः । योगिनामथ सर्व्वेषां ज्ञानविन्यस्तचेतसाम् । आत्यन्तिकञ्चैव लयं विदधातीह शङ्करः ॥” इति कौर्म्मे । ४२ । ४३ । अध्यायौ ॥ * ॥ आत्यन्तिकप्रलयविस्तारो यथा, -- श्रीपराशर उवाच । “आध्यात्मिकादि मैत्रेय ! ज्ञात्वा तापत्रयं बुधः । उत्पन्नज्ञानवैराग्यः प्राप्नोत्यात्यन्तिकं लयम् ॥ आध्यात्मिको वै द्विविधः शारीरो मानसस्तथा । शारीरो बहुभिर्भेदैर्भिद्यते श्रूयताञ्च सः ॥ शिरोरोगप्रतिश्यायज्वरशूलभगन्दरैः । गुल्मार्शःश्वयथुश्वासच्छर्द्यादिभिरनेकधा ॥ तथाक्षिरोगातीसारकुष्ठाङ्गामयसंज्ञकैः । भिद्यते देहजस्तापो मानसं श्रोतुमर्हसि ॥ कामक्रोधभयद्वेषलोभमोहविषादजः । शोकासूयावमानेर्ष्यामात्सर्य्यादिभवस्तथा ॥ मानसोऽपि द्विज्रश्रेष्ठ ! तापो भवति नैकधा । इत्येवमादिभिर्भेदैस्तापो ह्याध्यात्मिकः स्मृतः ॥ मृगपक्षिमनुष्याद्यैः पिशाचोरगराक्षसैः । सरीसृपाद्यैश्च नृणां जन्यते चाधिभौतिकः ॥ शीतोष्णवातवर्षाम्बुवैद्युतादिसमुद्भवः ।

तापो द्विजवरश्रेष्ठ ! कथ्यते चाधिदैविकः ॥ तदस्य त्रिविधस्यापि दुःखजातस्य पण्डितैः । गर्भजन्मजराद्येषु स्थानेषु प्रभविष्यतः ॥ निरस्तातिशयाह्लादसुखभावैकलक्षणा । भेषजं भगवत्प्राप्तिरेकान्तात्यन्तिकी मता ॥ तस्मात्तत्प्राप्तये यत्नः कर्त्तव्यः पण्डितैर्नरैः । तत्प्राप्तिहेतुज्ञानञ्च कर्म्म चोक्तं महामुने ! ॥ आगमोत्थं विवेकाच्च द्विधा ज्ञानं तथोच्यते । शब्दब्रह्मागममयं परं ब्रह्म विवेकजम् ॥ अन्धन्तम इवाज्ञानं दीपवच्चेन्द्रियोद्भवम् । यथा सूर्य्यस्तथा ज्ञानं यद्विप्रषे विवेकजम् ॥ मनुरप्याह वेदार्थं स्मृत्वा यन्मुनिसत्तम ! । तदेतच्छ्रूयतामत्र सम्बन्धे गदतो मम ॥ द्वे ब्रह्मणी वेदितव्ये शब्दब्रह्म परञ्च यत् । शब्दब्रह्मणि निष्णातः परं ब्रह्माधिगच्छति ॥ द्वे विद्ये वेदितव्ये वै इति वाथर्व्वणी श्रुतिः । परया त्वक्षरप्राप्तिरृग्वेदादिमया परा ॥ यत्तदव्यक्तमजरमचिन्त्यमजमव्ययम् । अनिर्द्देश्यमरूपञ्च पाणिपादाद्यसंयुतम् ॥ विभुं सर्व्वगतं नित्यं भूतयोनिमकारणम् । व्याप्यव्याप्यं यतः सर्व्वं तं वै पश्यन्ति सूरयः ॥ तद्ब्रह्म तत् परं धाम तद्ध्येयं मोक्षकाङ्क्षि- णाम् । श्रुतिवाक्योदितं सूक्ष्मं तद्विष्णोः परमं पदम् ॥ तदेव भगवद्वाच्यं स्वरूपं परमात्मनः । वाचको भगवच्छब्दस्तस्याद्यस्याक्षरात्मनः ॥ एवं निगदितार्थस्य सतत्त्वं तस्य तत्त्वतः । ज्ञायते येन तज्ज्ञानं परमन्यत्त्रयीमयम् ॥ अशब्दगोचरस्यापि तस्यैव ब्रह्मणो द्विज ! । पूजायां भगवच्छब्दः क्रियते ह्यौपचारिकः ॥ शुद्धे महाविभूत्याख्ये परे ब्रह्मणि वर्त्तते । मैत्रेय ! भगवच्छब्दः सर्व्वकारणकारणे ॥ सर्व्वाणि तत्र भूतानि वसन्ति परमात्मनि । भूतेषु च स सर्व्वात्मा वासुदेवस्ततः स्मृतः ॥ खाण्डिक्यजनकायाह पृष्टः केशिध्वजः पुरा । नामव्याख्यायनन्तस्य वासुदेवस्य तत्त्बतः ॥ भूतेषु वसते सोऽन्तर्व्वसन्त्यत्र च तानि यत् । धाता विधाता जगतां वासुदेवस्ततः प्रभुः ॥ स सर्व्वभूतप्रकृतिर्विकार- गुणांश्च दोषांश्च मुने ! व्यतीतः । अतीतसर्व्वावरणाखिलात्मा तेनास्तृतं यद्भुवनान्तराणि ॥ समस्तकल्याणगुणात्मको हि स्वशक्तिलेशावृतभूतसर्गः । इच्छागृहीताभिमतोरुदेहः संसाधिताशेषजगद्धितोऽसौ ॥ तेजोबलैश्वर्य्यमहान्वितश्च स्ववीर्य्यशक्त्यादिगुणैकराशिः । परः पराणां सकला न यत्र क्लेशादयः सन्ति परावरेशे ॥ स ईश्वरो व्यष्टिसमष्टिरूपो- ऽव्यक्तस्वरूपः प्रकटस्वरूपः ।

सर्व्वेश्वरः सर्व्वदृक् सर्व्ववेत्ता समस्तशक्तिः परमेश्वराख्यः ॥ स ज्ञायते येन तदस्तदोषं शुद्धं परं निर्म्मलमेकरूपम् । संदृश्यते चाप्यवगम्यते वा तज्ज्ञानमज्ञानमतोऽन्यदुक्तम् ॥” इति विष्णुपुराणे ६ अंशे आत्यन्तिकप्रति- सञ्चारो नाम ५ अध्यायः ॥ * ॥ अपि च । नारद उवाच । “कृतं त्रेता द्बापरश्च कलिश्चेति चतुर्युगम् । दिव्यमेकयुगं ज्ञेयं तस्य या वैकसप्ततिः ॥ मन्वन्तरन्तु तज्ज्ञेयं ते तु यत्र चतुर्द्दश । स कल्पो नाम वै कालस्तदन्ते प्रलयस्तु यः ॥ सा ब्रह्मरात्री राजेन्द्र ! यत्र शेतेऽम्बुजासनः । त्रयो लोकास्तदा राजन् ! लीयन्ते तन्निमित्ततः ॥ नैमित्तिको लयो नाम दैनन्दिन इतीर्य्यते ॥ एवं दिनप्रमाणेन ब्रह्मणः शतवार्षिकम् । आयुः पूर्ब्बपरार्द्धे तु परार्द्धे द्वे प्रकीर्त्तिते ॥ द्विपरार्द्धे व्यतीते तु ब्रह्मणो जगदात्मनः । तदा प्रकृतयः सप्त प्रलयं यान्ति भूमिप ! ॥ लयः प्राकृतिको ह्येष लीने ब्रह्मणि भूपते ! । अण्डकोषेऽपि सकलः प्रलयं याति सर्व्वशः ॥ पूर्ब्बरूपन्तु वक्ष्यामि प्रलयस्यास्य भूपते ! । शतवर्षाणि भूमौ हि पर्ज्जन्यो नैव वर्षति ॥ दुर्भिक्षे निर्जने लोके प्रजाः सर्व्वाः क्षुधार्द्दिताः । परस्परं भक्ष्यमाणाः क्षयं यास्यन्ति भूमिप ! ॥ समुद्रे च धरण्याञ्च वृक्षेषु च लतासु च । देहे च यो रसस्तं हि रविर्हरति रश्मिभिः ॥ ततः संवर्त्तको नाम ज्वालामाली हुताशनः । सङ्कर्षणमुखोत्पन्नो दहत्यनिलसारथिः ॥ सर्व्वं ब्रह्माण्डभाण्डं वै तत्कालक्षोभगर्जितः । एवं दग्धं महाराज ! वह्न्यर्काभ्यां समन्ततः ॥ दग्ध्वा गोमयपिण्डाभं ब्रह्माण्डं सारवर्ज्जितम् । प्रचण्डपवनो राजंस्ततो वर्षशतं पुनः ॥ संवर्त्तको नाम महान् ब्रह्माण्डं चालयिष्यति । ततो मेघा महाघोरा नानावर्णा अनेकशः ॥ शतं वर्षाणि वर्षन्ति गर्ज्जन्ति च महास्वनाः । एकोदकं ततो विश्वं निर्गुणं निर्व्विकारकम् ॥ भूमेर्गन्धगुणं राजन् ! ग्रसन्त्यापः समन्ततः । गुणनाशात् स्वयं पृथ्वी प्रलयं प्राप्स्यते तदा ॥ तेजस्त्वपां रसगुणं सगन्धं पिबते बलात् । ततः प्रलयमायान्ति राजन्नापोऽपि तत्क्षणात् ॥ तेजसस्तु ततो रूपं रसगन्धसमन्वितम् । वायुर्हरति चण्डात्मा तेजःप्रलयमृच्छति ॥ आकाशस्तु ततो वायोः स्पर्शं परगुणैः सह । समादत्ते महाराज ! अम्बरेऽथ प्रलीयते ॥ आकाशस्य गुणं शब्दं गुणैरन्यैः समन्वितम् । अहङ्कारः समादत्ते नभस्तस्मिन् प्रलीयते ॥ तैजसेष्विन्द्रियाण्यङ्गदेवा वैकारिके तथा । अहङ्कारे प्रलीयन्ते जगदेतच्चराचरम् ॥ अहङ्कारं भक्षयन्ति ततः सत्त्वादयो गुणाः । ग्रसते तान् महाराज ! आद्या प्रकृतिरुच्यते ॥

पृष्ठ ३/२९२

न तस्याः कालदोषेण परिणामो नरर्षभ ! । आद्यन्तरहिता सा हि नित्यं कारणमव्ययम् ॥ शक्तिर्भगवतः सा हि तदेकपरमा च सा । इत्युक्तः प्रलयो राजन् ! विश्वस्यास्य महामते ! ॥ यथोत्पत्तिक्रमेणास्य व्युत्क्रमेण लयस्तथा ॥” इति पाद्मे स्वर्गखण्डे ३९ अध्यायः ॥ (सात्त्विकविकारान्तर्गतविकारविशेषः । तल्ल- क्षणं यथा, साहित्यदर्पणे । ३ । १६७ । “प्रलयः सुखदुःखाभ्यां चेष्टाज्ञाननिराकृतिः ॥”) प्रलापः, पुं, (प्रलपनमिति । प्र + लप् + भावे घञ् ।) प्रलपनम् । अनर्थकवाक्यम् । निष्पयो- जनमुन्मत्तादिवचनम् । इत्यमरभरतौ । १ । ६ १५ ॥ रोगाणामुपसर्गोऽयम् ॥ (यथा, भाव- प्रकाशे । “मूर्च्छा प्रलापो वमथुः प्रसेकः सादनं भ्रमः । उपद्रवा भवन्त्येते मृतिश्च रसशेषतः ॥” अस्य लक्षणं चिकित्सा च यथा, -- “स्वहेतुकुपिताद्वातादसम्बद्धन्निरर्थकम् । वचनं यन्नरो ब्रूते स प्रलापः प्रकीर्त्तितः ॥ सतगरवरतिक्ता रेवताम्भोदतिक्ता नलदतुरगगन्धा भारती हारहूरा । मलयजदशमूलीशङ्खपुष्पी सुपक्वा प्रलपनमपहन्युः पानतो नातिदूरात् ॥ वरतिक्तोऽत्र पर्पटः नलदमुशीरं भारती ब्राह्मी हारहूरा द्राक्षा ।” इति भावप्रकाशस्य मध्य- खण्डे प्रथमे भागे ॥) प्रलापहा, [न्] पुं, (प्रलापं हन्तीति । हन् + क्विप् ।) कुलत्थाञ्जनम् । इतिं राजनिर्घण्टः ॥ प्रलीनता, स्त्री, (प्रलीनस्य निश्चेष्टस्य भावः । प्रलीन + तल् ।) प्रलयः । तत्पर्य्यायः । इन्द्रिय- स्वापः २ चेष्टानाशः ३ । इति राजनिर्घण्टः ॥ प्रलेहः, पुं, (प्रलिह्यते इति । प्र + लिह् + घञ् ।) व्यञ्जनविशेषः । इति पाकराजेश्वरः । दम्पोख्त कोरमा इत्यादि पारस्यभाषा ॥ (चिन्तामणौ धृतः प्रलेहप्रकारो यथा, -- “स्थूलानि मांसखण्डानि क्षालितानि च वारिणा । तप्तस्नेहे विनिःक्षिप्य दर्व्या सञ्चालयन् पचेत् ॥ तप्तं तत्र विनिःक्षिप्य लावणं जलमल्पकम् । पचेत् पटपटाशब्दं तस्मिन् मांसे प्रकुर्वति ॥ प्रक्षिपेद्दाडिमीनीरं बहुलेन पचेत् पुनः । मांसपिण्डेषु सिद्धेषु देया शुण्ठी सजीरका ॥ ततश्चोत्तार्य्य तन्मांसं पृथक् कुर्य्यात् प्रलेहतः । प्रलेहं दाससा पूतं स्थापयेदन्यभाजने ॥ हिङ्गुना घृतयुक्तेन धूपेन तञ्च धूपयेत् ॥” गौडदेशीयप्रलेहस्तु । “हिङ्ग्वार्द्रबीजपूरैलालवणैः सम्भृतेन तु । कुट्टितामिषपिष्टेन तत्र दाडिमबीजतः ॥ सोषणावेसवारश्च प्रलेहो गौडदेशजः ॥ प्रलेहो रुचिदो बल्यः कफानिलरुजापहः । संग्राही पित्तकृत् किञ्चिच्छिलाध्मानगदान् जयेत् ॥

पूर्णप्रलेहस्तु । “मांसपूरणयोगेन कोष्ठाकारं विधाय च । स्विन्नं कृत्तं धृते भृष्टं प्रलेहविधिना पचेत् ॥ पूरणस्य प्रलेहोऽयं विज्ञेयो वातनाशनः । श्लेष्मान्तकारकश्चैव मुखवैरस्यहृद्गुरुः ॥” शुक्लवर्णः प्रलेहः । “धृते वेसरधान्याकहिङ्गुभृद्दधिसंयुते । वस्त्रपूतेऽर्द्धसम्पक्वे स्विन्नं मांसं विनिःक्षिपेत् ॥” पीतवर्णस्तु । “प्रलेहः पीतवर्णोऽपि कार्य्यः शुक्लप्रलेहवत् । विशेषोऽत्र हरिद्रायाः संसर्गः कुङ्कुमस्य वा ॥” रक्तवर्णोऽपि । “तप्तस्नेहे क्षिपेद्धिङ्गुसंयुतं कासमर्द्दकम् । धान्यकं लवणाजाजीधौतं मांसञ्च तत् क्षिपेत् ॥ ततोऽर्द्धस्फुटिते मांसे दाडिमीबीजर्सयुते । सम्पक्वे चातिमृदुले तक्रं शुण्ठीञ्च निःक्षिपेत् ॥ तत उत्तार्य्य वस्त्रेण गालयेद्धूपयेदपि । रक्तवर्णप्रलेहस्य संसिद्ध्यर्थं विनिःक्षिपेत् ॥ करमर्द्दं दाडिमस्य स्थाने शेषन्तु पूर्ब्बवत् ॥” हरितवर्णस्तु । “मेथिकाकासमर्दाम्लकल्केन चलकारिते । घृते मांसं विनिःक्षिप्य पचेच्छुष्कप्रलेहवत् ॥ सिद्धे च गालयेद्वस्त्रे कृत्वा वर्णप्रयोजनम् । ताम्बूलं कष्टजङ्गारं देयं हरितहेतुना ॥ अरुचौ रुचिदः सद्यो नानावर्णप्रसाधितः । प्रलेहः कफवातघ्नः किञ्चित् पित्तकरो लघुः ॥” वटकप्रलेहोऽपि । “माषस्य पिष्टिका सूक्ष्मा वेसवारेण संयुता । बहुधा क्रियते तस्या वटिकावटकादिकम् ॥ आम्रविम्बीफलाकारं लड्डुकावटकादिकम् । शृङ्गाटकफलाकारं यथायुद्धिप्रकारजम् ॥ कृत्वा हि बहुधाधारे स्वेदितं घृतभार्ज्जितम् । सवेसवारजे तक्रे क्वथिते च मनोरमे ॥ निःक्षिप्य चालयेदीषदुत्तार्यैलादिवासिते । एवन्तु बहुधा कार्य्यो माषमुद्गप्रलेहकः ॥ प्रलेहो वातजिद्वल्यः शुक्रमांसप्रदो रसः । प्रीणनः प्राणयुक्तानां शुक्रदः क्षीणरेतसाम् ॥” मत्स्यप्रलेहस्तु । “मांसप्रलेहवत्कार्य्यः प्रलेहो मत्स्यसम्भवः । आदौ तैले परं पक्वं सर्व्वमन्यत्तु पूर्ब्बवत् ॥ वर्णस्य करणे देयं पूर्ब्बोक्तं द्रव्यकं हि यत् । उद्धूलनं सुगन्धाय दातव्यं पूर्ब्बसम्भवम् ॥” मत्स्यखण्डप्रलेहस्तु । “सम्यक् प्रक्षालितं मत्स्यं वेसवारेण वेष्टितम् । तप्ततैले क्षिपेत् खण्डं हिङ्गुसैन्धवमिश्रितम् ॥ प्रलेहविधिवत् साध्यो मत्स्यखण्डप्रलेहकः ॥”) प्रवक्ता, [ऋ] त्रि, प्रकर्षेण वक्ति यः । (प्र + वच् + तृच् ।) वेदादिवाचकः । यथा, -- “जातिमात्रोपजीवी वा कामं स्याद्ब्राह्मण- ब्रुवः । धर्म्मप्रवक्ता नृपतेर्न तु शूद्रः कदाचन ॥” इति मानवे ७ अध्यायः ॥

प्रवचनं, क्ली, (प्रकर्षेण उच्यते इति । प्र + वच् + ल्युट् । वेदः । (यथा, अमरकोषे । २ । ७ । १० । “अनूचानः प्रवचने साङ्गेऽधीती गुरोस्तु यः । लब्धानुज्ञः समावृत्तः सुत्वा त्वभिषवे कृते ॥” वेदाङ्गम् । यथा, मनुः । ३ । १८४ । “अग्र्याः सर्व्वेषु वेदेषु सर्व्वप्रवत्तनेषु च ॥” “प्रकर्षेणैव उच्यते वेदार्थ एभिरिति प्रवचना- न्यङ्गानि तेषु अग्र्याः षडङ्गविदः ।” इति तत्र कुल्लूकभट्टः ॥ तथा च हरिवंशे । १६७ । ६९ । “उवाच वेदांश्चतुरो मन्त्रप्रवचनार्च्चितान् ॥” * ॥ प्रकृष्टं वचनमिति कर्म्मधारयः ।) प्रकृष्टवाक्यम् । इति मेदिनी । ने, १९१ ॥ (यथा, मुण्डकोप- निषदि । ३ । २ । ३ । “नायमात्मा प्रवचनेन लभ्यो न मेधया न बहुधा श्रुतेन । येनैवैष वृणुते तेन लभ्य- स्तस्यैष आत्मा विवृणुते तनूं स्वाम् ॥”) प्रवचनीयः, त्रि, (प्रवक्तीति । प्र + वच् + “भव्य- गेयप्रवचनीयेति ।” ३ । ४ । ६८ । इति कर्त्तरि अनीयर् ।) प्रवक्ता । (प्रोच्यते इति । प्र + वच् + कर्म्मणि अनीयर् ।) प्रवाच्यः । इति मेदिनी । ये, १३२ ॥ प्रवणः, पुं, (प्रवन्ते गच्छन्ति जना अनेनेति । प्रु गतौ + करणे ल्युट् ।) चतुष्पथः । इत्यमरः । ३ । ३ । ५६ ॥ प्रवणः, त्रि, (प्रवतेऽत्रेति । प्रु + अधिकरणे ल्युट् ।) क्रमनिम्नभूमिः । (यथा, मनुः । ३ । २०६ । “दक्षिणाप्रवणञ्चैव प्रयत्नेनोपपादयेत् ॥”) उदरम् । प्रह्वः । इति मेदिनी । ने, ५९ ॥ (यथा, मार्कण्डेये । २३ । ८९ । “धन्योऽहमतिपुण्योऽहं कोऽन्योऽस्ति सदृशो मया । यत्तातो मामभिद्रष्टुं करोति प्रवणं मनः ॥”) आयतः । प्रगुणः । क्षणः । इति विश्वः ॥ प्लुतः । स्निग्धः । इति शब्दरत्नावली ॥ आसक्तः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ४९ ॥ (यथा, विष्णुपुराणे । ६ । १ । ११ । “प्रजास्ता ब्रह्मणा सृष्टाश्चातुर्व्वण्यव्यवस्थितौ । सम्यक्श्रद्धासमाचारप्रवणा मुनिसत्तम ! ॥”) क्षीणः । इति धरणिः ॥ प्रवत्स्यत्पतिका, स्त्री, (प्रवत्स्यन् प्रवासं गमि- ष्यन् पतिर्यस्याः । कप् ।) नायिकाभेदः । अस्या लक्षणम् । यस्याः पतिरग्रिमक्षणे देशान्तरं यास्यत्येव सा । अस्याश्चेष्टा काकुवचनकातर- प्रेक्षणगमनविघ्नोपदर्शननिर्व्वेदसन्तापसम्मोह- निश्वासवास्पादयः ॥ मुग्धा प्रवत्स्यत्पतिका यथा, -- “प्राणेश्वरे किमपि जल्पति निर्गमाय क्षामोदरी वदनमानमयाञ्चकार । आली पुनर्निभृतमेत्य लतानिकुञ्ज- मुन्मतकोकिलकलध्वनिमाततान ॥” १ ।

पृष्ठ ३/२९३

मध्या प्रवत्स्यत्पतिका यथा, -- “गन्तुं प्रिये ! वदति निःश्वसितं न दीर्घ- मासीन्न वा नयनयोर्ज्जलमाविरासीत् । आयुर्लिपिं पठितुमेणदृशः परन्तु भालस्थलीं किमु करः समुपाजगाम ॥” २ ॥ प्रौढा प्रवत्स्यत्पतिका यथा, -- “नायं मुञ्चति सुभ्रुवामपि तनुत्यागे वियोगज्वर- स्तेनाहं विहिताञ्जलिर्यदुपते ! पृच्छामि सत्यं वद । ताम्बूलं कुमुमं पटीरमुदकं यद्बन्धुभिर्दीयते तत् स्यादत्र परत्र वा किमु विषज्वालावली- दुःसहम् ॥” ३ ॥ परकीया प्रवत्स्यत्पतिका यथा, -- “न्यस्तं पन्नगमूर्द्ध्नि पादयुगलं भक्तिर्विमुक्ता गुरौ त्यक्ता नीतिरकारि किं न भवतो हेतोर्मया दुष्कृतम् । अङ्गानां शतयातना नयनयोः कोपक्रमो रौरवः कुम्भीपाकपराभवश्च मनसो युक्तं त्वयि । प्रस्थिते ॥” ४ ॥ सामान्यप्रवत्स्यत्पतिका यथा, -- “मुद्रां प्रदेहि बलयाय भवद्वियोग- मासाद्य यास्यति बहिः सहसा यदेतत् । इत्थं निगद्य विगलन्नयनाम्बुधारा वाराङ्गना प्रियतमं करयोर्बभार ॥” ५ ॥ इति रस्नमञ्जरी ॥ प्रवयणं, क्ली, (प्रवीयतेऽनेनेति । प्र + अज गतौ क्षेपणे च + ल्युट् । “वा यौ ।” २ । ४ । ५७ । इति वी । “कृत्यचः ।” ८ । ४ । २९ । इति णत्वम् ।) प्रतोदः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ५५७ ॥ (प्र + वय गतौ + भावे ल्युट् । प्रकर्षेण गमनम् । इति केचित् ॥) प्रवयाः, [स्] त्रि, (प्रगतं वयो यस्य ।) वृद्धः । इत्यमरः । २ । ६ । ४२ ॥ (यथा, रघुः । ८ । १८ । “नृपतिः प्रकृतीरवेक्षितुं व्यवहारासनमाददे युवा । परिचेतुमुपांशुधारणां कुशपूतं प्रवयास्तु विष्टरम् ॥” पुराणः । इति निघण्टुः । ३ । २७ ॥ यथा, ऋम्रेदे । २ । १७ । ४ । “अघा यो विश्वा भुवनानि मज्मनेशानकृत्- प्रवया अभ्यवर्घत ॥”) प्रवरं, क्ली, (प्रव्रियते इति । प्र + वृ + अप् ।) अगुरु । इति भावप्रकाशः ॥ गोत्रम् । श्रेष्ठे, त्रि । इति मेदिनी । रे, १७६ ॥ (यथा, मनुः । १० । २७ । “एते षट् सदृशान् वर्णान् जनयन्ति स्वयोनिषु । मातृजात्यां प्रसूयन्ते प्रवरासु च योनिषु ॥”) प्रवरः, पुं, (प्र + वृ + अप् ।) सन्ततिः । इति मेदिनी । रे, १७६ ॥ गोत्रप्रवर्त्तकमुनिव्याव- र्त्तको मुनिगणः । तथा च यमदग्निगोत्रस्य प्रवराः यमदग्न्यौर्व्वबशिष्ठाः । भरद्वाजगोत्रस्य भरद्वाजाङ्गिरसबार्हस्पत्य्याः । विश्वामित्र- गोत्रस्य विश्वामित्रमरीचिकौषिकाः । अत्रि-

गोत्रस्य अत्र्यात्रेयशातातपाः । गोतमगोत्रस्य गोतमवशिष्ठबार्हस्पत्याः । वशिष्ठगोत्रस्य वशिष्ठः । केषाञ्चित् वशिष्ठात्रिसाङ्कृतयः । काश्यपगोत्रस्य काश्यपाप्सारनैध्रुवाः । अगस्त्य- गोत्रस्य अगस्तिदधीचिजैमिनयः । सौकालिन- गोत्रस्य सौकालिनाङ्गिरसबार्हस्पत्याप्सार- नैध्रुवाः । मौद्गल्यगोत्रस्य और्व्वच्यवनभार्गव- जामदग्न्याप्नुवतः । पराशरगोत्रस्य पराशर- शक्त्रिवशिष्ठाः । बृहस्पतिगोत्रस्य बृहस्पतिकपिल- पार्व्वणाः । काञ्चनगोत्रस्य अश्वत्थदेवलदेव- राजाः । विष्णुगोत्रस्य विष्णुवृद्धिकौरवाः । कौशिकगोत्रस्य कौशिकात्रिजमदग्नयः । कात्या- यनगोत्रस्य अत्रिभृगुवशिष्ठाः । आत्रेयगोत्रस्य आत्रेयशातातपसांख्याः । काण्वगोत्रस्य काण्वा- श्वत्थदेवलाः । कृष्णात्रेयगोत्रस्य कृष्णात्रेया- त्रेयावासाः । साङ्कृतिगोत्रस्य अव्याहारात्रि- साङ्कृतयः । कौण्डिल्यगोत्रस्य कौण्डिल्यस्ति- मिककौत्सः । गर्गगोत्रस्य गार्ग्यकौस्तुभ- माण्डव्याः । आङ्गिरसगोत्रस्य आङ्गिरस- वशिष्ठबार्हस्पत्याः । अनावृकाक्षभोत्रस्य गार्ग्य- गौतमवशिष्ठाः । अव्यगोत्रस्य अव्यबलिसार- स्वताः । जैमिनिगोत्रस्य जैमिन्युतथ्यसाङ्कृतयः । वृद्धिगोत्रस्य कुरुवृद्धाङ्गिरोबार्हस्पत्याः । शाण्डिल्यगोत्रस्य शाण्डिल्यासितदेवलाः । वात्स्यगोत्रसावर्णगोत्रयोः और्व्वच्यवनभार्गव- जामदग्न्याप्नुवतः । आलम्ब्यायनगोत्रस्य आल- म्ब्यायनशालङ्कायनशाकटायनाः । वैयाघ्रपद्य- गोत्रस्य साङ्कृतिः । घृतकौशिकगोत्रस्य कुशिक- कौशिकघृतकौशिकाः । केषाञ्चित् कुशिक- कौशिकबन्धुलाः । शक्त्रिगोत्रस्य शक्त्रिपराशर- वशिष्ठाः । काण्वायनगोत्रस्य काण्वायनाङ्गिरस- वार्हस्पत्यभरद्बाजाजमीढाः । वासुकिगोत्रस्य- अक्षोभ्यानन्तवासुकयः । गौतमगोत्रस्य गौत- माप्सराङ्गिरसबार्हस्पत्यनैध्रुवाः । केषाञ्चित् गौतमाङ्गिरसावासाः । शुनकगोत्रस्य शुनक- शौनकगृत्समदाः । सौपायनगोत्रस्य प्रवराः और्व्वच्यवनभार्गवजामदग्न्याप्नुवतः । इति धन- ञ्जयकृतधर्म्मप्रदीपे गोत्रप्रवरविवेकः ॥ प्रवर्गः, पुं (प्रवृज्यते निःक्षिप्यते हविरादिक- मस्मिन्निति । प्र + वृज् + अधिकरणं घञ् ।) होमाग्निः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ५०० ॥ (यथा, हरिवंशे । ४१ । ३४ । “दक्षिणाहृदयो योगी महासत्रमयो महान् । उपाकर्म्मोष्ठरुचकः प्रवर्गावर्त्तभूषणः ॥” प्रवर्ग्य इति पाठोऽपि दृश्यते ॥) प्रवर्त्तकः, त्रि, (प्रवर्त्तयतीति । प्र + वृत् + णिच् + ण्वुल् ।) प्रवर्त्तनकारी । प्रवृत्तिजनकः । यथा, “प्रवर्त्तकं वाक्यमुवाच चोदनां निवर्त्तकं नैवमुवाच भाष्यकृत् । ततश्च विद्मो नहि चोदनास्ति सा प्रवर्त्तिका या न भवेदिति स्थितिः ॥” इति संक्षेपशारीरकम् ॥

(यथा च देवीभागवते । १ । १४ । ४२ । “प्रथमं पठिता वेदा मया विस्तारिताश्च ते । हिंसामयास्ते पठिताः कर्म्ममार्गप्रवर्त्तकाः ॥” प्रयोजकः । यथा, भागवते । ९ । १७ । ४ । “धन्वन्तरिर्दीर्घतमस आयुर्वेदप्रवर्त्तकः । यज्ञभुग् वासुदेवांशः स्मृतिमात्रार्त्तिनाशनः ॥”) प्रवर्त्तनं, क्ली, (प्र + वृत् + णिच् + ल्युट् ।) प्रवृत्तिः । यथा, -- “तेऽन्यैर्वान्तं समश्नन्ति परोत्सर्गञ्च भुञ्जते । इतरार्थग्रहे येषां कवीनां स्यात् प्रवर्त्तनम् ॥” इति काव्यप्रकाशः ॥ आरम्भः । यथा, -- “मृते तु स्वामिनि पुनस्तद्वंश्ये वापि मानवे । राजानमामन्त्र्य ततः कुर्य्यात् सेतुप्रवर्त्तनम् ॥” इति मिताक्षरा ॥ प्रवर्त्तना, स्त्री, (प्र + वृत् + णिच् + युच् ।) प्रवृत्ति प्रेरणम् । यथा, नैषधे । २ । ६१ । “अथवा भवतः प्रवर्त्तना न कथं पिष्टमियं पिनष्टि न । स्वत एव सतां परार्थता ग्रहणानां हि यथा यथार्थता ॥” प्रवर्त्तितः, त्रि, (प्र + वृत् + णिच् + क्तः ।) जातः । यथा, रघुवंशे । ५ । ३७ । “रूपं तदोजस्वि तदेव वीर्य्यं तथैव नैसर्गिकमुन्नतत्वम् । न कारणात् स्वात् विभिदे कुमारः प्रवर्त्तितो दीप इव प्रदीपात् ॥” प्रवर्द्धनं, क्ली, प्रपूर्ब्बवृधधातोर्भावे अनट् (ल्युट् ।) विवर्द्धनम् । कर्त्तरि (ल्यु) अनप्रत्यये, वृद्धिकारके, त्रि ॥ (यथा, सुश्रुते सूत्रस्थाने ४६ अध्याये । “रुरुमांसं समधुरं कषायानुरसं स्मृतम् । वातपित्तोपशमनं गुरु शुक्रप्रवर्द्धनम् ॥”) प्रवर्हः, त्रि, (प्रवर्हति प्रवर्द्धते इति । प्र + वृह् + अच् ।) प्रधानम् । श्रेष्ठः । इत्यमरः । ३ । १ । ५७ ॥ प्रवलाकी, पुं, भुजङ्गः । चित्रमेखलकः । इति विश्वः ॥ प्रवहः, पुं, (प्र + वह् + भाबे + अच् ।) गृह- नगरादेर्ब्बहिर्गमनम् । इत्यमरः । ३ । १ । १८ ॥ (प्रवहतीति । प्र + वह् + अच् ।) वायुः । इति हेमचन्द्रः ॥ सप्तवाय्वन्तर्गतद्वितीयवायुः । स तु आवहवायोरूर्द्ध्वस्थितः । इति सिद्धान्त- शिरोमणिः ॥ “यस्माज्जोतींषि वहति प्रवहस्तेन स स्मृतः ॥” इति विष्णुपुराणे २ अंशे १२ अध्यायः ॥ अस्य टीका । “यस्माज्ज्योतींषि प्रकर्षेण वहति तेन स वायुः प्रवहः स्मृतः प्रवहस्यैव भेदाः सर्व्वे वायुस्कन्धाः ॥” (मेघविशेषः । यथा, स्कान्दे सह्याद्रिखण्डे । ५ । ६ । “आवहः प्रवहश्चैव उदहासो महांस्तथा । परीवहः पञ्चमश्च विनहश्च परावहः ॥”) प्रवहणं, क्ली, (प्रोह्यते अनेनेति । प्र + वह् + करणे ल्युट् ।) कर्णीरथः । स्त्रीरत्नवहनार्थ-

पृष्ठ ३/२९४

मुपरि वस्त्राच्छादितमनुष्यवाह्ययानविशेषः । इत्यमरभरतौ । २ । ८ । ५२ ॥ (यथा, मृच्छ- कटिकनाटके चतुर्थेऽङ्के । “प्रविश्य सप्रवहण- श्चेटः इति ॥”) प्रवह्लिः, स्त्री, (प्रवह्लते आच्छादयतीति । प्र + वह्ल + इन् ।) प्रवह्लिका । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ प्रवह्लिका, स्त्री, (प्र + वह्ल् + ण्वुल् । टाप् अत इत्वम् ।) प्रहेलिका । इत्यमरः । १ । ६ । ६ ॥ प्रवह्ली, स्त्री, (प्रवह्लि + पक्षे ङीष् ।) प्रवह्लिका । इति भरतः ॥ प्रवाक्, [च्] त्रि, (प्रकृष्टा वाग् यस्य ।) वाचो युक्तिपटुः । यथा, -- “वाचो युक्तिपटुर्वाग्मी वचोज्ञः प्रवचाः प्रवाक् ॥” इति जटाधरः ॥ (स्त्री, प्रकृष्टा वागिति प्रादिसमासः ।) प्रकृष्ट- वाक्यञ्च ॥ प्रवाचकः, त्रि, (प्रकृष्टं वक्तीति । प्र + वच् + ण्वुल् ।) प्रकृष्टवक्ता । प्रपूर्ब्बवचधातोः कर्त्तरि णकप्रत्ययः ॥ प्रवाणिः, स्त्री, (प्रकर्षेण ऊयतेऽनयेति । प्र + वे + करणे ल्युट् । ङीप् । निपातनात् ङीपो ह्रस्वः ।) तन्त्रशलाका । इति निष्प्रवाणिशब्द- टीकायां भरतः ॥ माकु इति भाषा ॥ प्रवाणी, स्त्री, (प्र + वे + ल्युट् + ङीप् ।) तन्त्र- शलाका । इति निष्प्रवाणिशब्दटीकायां भरतः ॥ माकु इति माषा ॥ प्रवादः, पुं, (प्रकृष्टो वादः । प्र + वद् + घञ् वा ।) परस्परवाक्यम् । यथा, भट्टिः । २ । ३६ । “इत्थं प्रवादं युधि संप्रहारं प्रचक्रतू रामनिशाविहारौ । तृणाय मत्वा रघुनन्दनोऽथ बाणेन रक्षः प्रधनान्निरास्थत् ॥” जनरवः । यथा, -- “प्रेयांस्तेऽहं त्वमपि च मम प्रेयसीति प्रवाद- स्त्वं मे प्राणा अहमपि तवास्मीति हन्त प्रलापः । त्वं मे तेऽस्यामहमपि च यत्तच्च नो साघु राधे ! व्याहारे नौ नहि समुचितो युष्मदस्मत्प्रयोगः ॥” इत्यलङ्कारकौस्तुभः ॥ प्रवारः, पुं, (प्रवृणोत्यनेनेति । प्र + वृ + करणे घञ् ।) प्रवरः । वस्त्रम् । प्रपूर्ब्बवृधातोर्घण् । इति संक्षिप्तसारव्याकरणम् ॥ प्रवारणं, क्ली, (प्र + वृ + णिच् + ल्युट् ।) काम्य- दानम् । इत्यमरः । ३ । २ । ३ ॥ काम्यस्य कम- नीयस्य वस्तुनो वरस्त्रीरत्नादिनो दानम् । काम्येन कामनया वा दानं प्रवारणमुच्यते । काम्यशब्दोऽत्र तन्त्रेणाभयार्थः । प्रकर्षेण वार्य्यते संगृह्यत प्रवारणं तच्च महादानम् । प्रवारणं महादानमिति त्रिकाण्डशेषः । इति तट्टीकायां भरतः ॥ (प्रकर्षेण वारणमिति ।) निषेधः । इति मेदिनी । ने, १०१ ॥

प्रवासः, पुं, (प्रवसन्त्यस्मिन्निति । प्र + वस् + “हलश्च ।” ३ । ३ । १२१ । इति घञ् ।) विदेशः । विदेशस्थितिः । यथा, -- “कर्णेजपैराहितराज्यलोभा स्त्रैणेन नीता विकृतिं लघिम्ना । रामप्रवासे व्यमृषन्नदोषं जनापवादं सनरेन्द्रमृत्युम् ॥” इति भट्टिः । ३ । ७ ॥ * ॥ द्वादशवर्षाश्रुतवार्त्ताकप्रोषितस्य तत्प्रवासाद्य- दिने श्राद्धं कर्त्तव्यम् । यथा, -- “प्रवासवासरे ज्ञेयं तन्मासेन्दुक्षयेऽथवा ॥” इति मिताक्षरा । ३ । ७ ॥ * ॥ प्रवासागतेन गुर्व्वाद्यभिवादनं कर्त्तव्यम् । यथा, “विप्रोष्य पादग्रहणमन्वहञ्चाभिवादनम् । गुरुदारेषु कुर्व्वीत सतां धर्म्ममनुस्मरन् ॥ मातृष्वसा मातुलानी श्वश्रूश्चाथ पितुः स्वसा । प्रपूज्या गुरुपत्नीव समास्ता गुरुभार्य्यया ॥ भ्रातृभार्य्योपसंग्राह्या सवर्णाहन्यहन्यपि । विप्रोष्य भूप ! संग्राह्या ज्ञातिसम्बन्धियोषितः ॥ पितुर्भगिन्यां मातुश्च ज्यायस्याञ्च स्वसर्य्यपि । मातृवद्वृत्तिमातिष्ठेन्माता ताभ्यो गरी- यसी ॥” इति कौर्म्मे उपविभागे १३ अध्यायः ॥ प्रवासनं, क्ली, (प्र + वास च्छेदे + ल्युट् ।) वधः । इत्यमरः ॥ (प्र + वस् + णिच् + ल्युट् ।) प्रवा- सना । यथा, उत्तररामचरित्रे । “सीताप्रवासनपटोः करुणा कुतस्ते ॥” प्रवासी, त्रि, (प्रवसितुं शीलमस्येति । प्र + वस् + “प्रे लपस्रुद्रुमथवदवसः ।” ३ । २ । १४५ । इति घिनुण् ।) प्रवासविशिष्टः । प्रोषितः । विदे- शस्थः । यथा, -- “अध्वनीनोऽध्वगोऽध्वन्यः पान्थः पथिकदेशिकौ । प्रवासी तद्गणो हारिः पाथेयं सम्बलं समे ॥” इति हेमचन्द्रः । ३ । १५७ ॥ (यथा, मार्कण्डेये । १८ । ५१ । “लक्ष्मीर्लक्ष्मीवतां श्रेष्ठा कण्ठस्था कण्ठभूषणम् । अभीष्टबन्धुदारैश्च तथाश्लेषं प्रवासिभिः ॥”) प्रवाहः, पुं, (प्र + वह् + भावे घञ् ।) प्रवृत्तिः । (यथा, भागवते । ७ । ९ । ८ । “सत्त्वैकतानगतयो वचसां प्रवाहैः ॥” जलस्रोतः । इति मेदिनी । हे, २१ ॥ (यथा, रघौ । ५ । ४६ । “पूर्ब्बं तदुत्पीडितवारिराशिः सरित्प्रवाहस्तटमुत्ससर्प ॥”) व्यवहारः । इति विश्वः ॥ प्रकृष्टाश्वः । इति नानार्थरत्नमाला ॥ (पुरीषादेर्निगमः । यथा, सुश्रुते उत्तरतन्त्रे । ४० अध्याये । “प्रवाहेण गुदभ्रंशे मूत्राघाते कटिग्रहे । मधुराम्लशृतं तैलं सर्पिर्वाप्यनुबासनम् ॥”) प्रवाहकः, पुं, (प्रवहतीति । प्र + वह् + ण्वुल् ।) राक्षसः । इति शब्दमाला ॥ प्रकृष्टवहनकर्त्तरि, त्रि ॥

प्रवाहिका, स्त्री, (प्रवहति मुहुर्मुहुः प्रवर्त्तते इति । प्र + वह् + ण्वुल् । टाप् अत इत्वम् ।) ग्रहणीरुक् । इत्यमरः । २ । ६ । ५५ ॥ (यथा, मुश्रुते सूत्रस्थाने । ३१ अध्याये । “प्रवाहिका शिरःशूलं कोष्ठशूलञ्च दारुणम् । पिपासाबलहानिश्च तस्य मृत्युरुपस्थितः ॥” अस्या निदानं ग्रहणीशब्दे द्रष्टव्यम् । अस्याः स्वरूपमाह चरकः । “अग्न्यधिष्ठानमन्नस्य ग्रहणाद्ग्रहणी मता । अपक्वं धारयेत् तत्र पक्वं त्यजति वाप्यधः ॥” सुश्रुतोऽपि । “षष्ठी पित्तधरा नाम या कला परिकीर्त्तिता । आमपक्वाशयान्तःस्था ग्रहणी साभिधीयते ॥ ग्रहण्या बलमग्निर्हि स चापि ग्रहणीश्रितः । तस्मादग्नौ प्रदुष्टे तु ग्रहण्यपि विदुष्यति ॥ तस्मात् कार्य्यः परीहारो ह्यतीसारे विरिक्त- वत् ॥” * ॥ अतीसारे द्रवधातुप्रवृत्तिः ग्रहण्यान्तु बद्धस्यापि मलस्य प्रवृत्तिरिति तयोर्भेदः ॥ * ॥ ग्रहणी- रोगस्य भेदं संग्रहग्रहणीरोगमाह । “द्रवं घनं सितं स्निग्धं सकटीवेदनं शकृत् । आमं बहुसपैच्छिल्यं सशब्दं मन्दवेदनम् ॥ पक्षान्मासाद्दशाहाद्वा नित्यञ्चापि विमुञ्चति । अन्त्रकूजनमालस्यं दौर्ब्बल्यं सदनं भवेत् ॥ दिवा प्रकोपो भवति रात्रौ शान्तिञ्च गच्छति । दुर्व्विज्ञेया दुर्निवारा चिरकालानुबन्धिनी ॥ सा भवेदामवातेन संग्रहग्रहणी मता ॥” अथ घटीयन्त्राख्यं ग्रहणीरोगमाह । “प्रसुप्तिः पार्श्वयोः शूलं तथा जलघटीध्वनिः । तं वदन्ति घटीयन्त्रमसाध्यं ग्रहणीगदम् ॥” अथ ग्रहणीरोगस्यारिष्टमाह । “यैर्लक्षणैः सिध्यति नातिसार- स्तैः स्यान्न साध्यो ग्रहणीगदोऽपि । वृद्धस्य जायेत यदा गदोऽयं देहं तदा तस्य विनाशमृच्छेत् ॥” * ॥ अथ सामान्यग्रहणीरोगस्य चिकित्सामाह । “ग्रहणीमाश्रितं रोगमजीर्णवदुपाचरेत् । लङ्घनैर्द्दीपनीयैश्च मन्दातीसारभेषजैः ॥ दोषं सामं निरामञ्च विद्यादत्रातिसारवत् । अतीसारोक्तविधिना तस्यामञ्च विपाचयेत् ॥ पेयादि पटु लघ्वन्नं पञ्चकोलादिभिर्युतम् । दीपनानि च तक्रञ्च ग्रहण्यां योजयेद्भिषक् ॥ कपित्थविल्वचाङ्गेरीतक्रदाडिमसाधिता । यवागूः पाचयत्यामं शकृत् संवर्त्तयत्यपि ॥” संवर्त्तयति घनीकरोति ॥ अथ खड्यूषः । “मुद्गयूषं रसं तक्रं धान्यजीरकसंयुतम् । सैन्धवेनान्वितं दद्यात् स्वड्यूषमिति कीर्त्ति- तम् ॥” रसं लघुग्राहिकमांसभवम् ॥ * ॥ “कर्षं गन्धकमर्द्धपारदमुभे कुर्य्याच्छुभां कज्जलीं त्र्यक्षं त्र्यूषणतश्च पञ्चलवणं सार्द्धञ्च कर्षं पृथक् ।

पृष्ठ ३/२९५

भृष्टं हिङ्गु च जीरकद्वययुतं सर्व्वार्द्धभागान्वितं खादेट्टङ्कमितं प्रवृत्तिगदवांस्तक्रस्य विल्वेन च ॥ लघुनायिकाचूर्णमित्यर्थः ॥ इति लघुलाईचूर्णम् ॥ “त्रिकटु त्रिफला चैव विडङ्गं जीरकद्वयम् । भल्लातकं यवानी च हिङ्गुलवणपञ्चकम् ॥ गृहधूमो वचा कुष्ठं रसो गन्धकमभ्रकम् ॥ क्षारत्रयाजमोदे च चित्रकं गजपिप्पली ॥ मुस्ता मोचरसं पाठा लवङ्गं जातिपत्रकम् । समभागकृतञ्चैषां चूर्णं श्लक्ष्णं विनिर्म्मितम् ॥ शक्राशनस्य चूर्णन्तु चूर्णतुल्यं प्रदापयेत् । मन्दाग्निकासदुर्नामप्लीहपाण्ड्वरुचिज्वरान् ॥ विष्टम्भं संग्रहं शूलं हन्यान्नानातिसारजित् । आमवातापहं बल्यं सूतिकादोषनाशनम् ॥ वर्ज्जयेन्माषमम्लञ्च स्नानं पिशितभोजनम् । पथ्यं काञ्जिकमत्रापि दधितक्रमथापि वा ॥ बृहल्लाईचूर्णमिदं लाईभाषितमुत्तमम् ॥” इति बृहल्लाईचूर्णम् । बृहन्नायिकाचूर्णमिति प्रसिद्धम् ॥ * ॥ “जातीफललवङ्गैलापत्रत्वङ्नागकेशरैः । कर्पूरचन्दनतिलत्वक्क्षीरीतगरामलैः ॥ तालीशपिप्पलीपथ्यास्थूलजीरकचित्रकैः । शुण्ठीविडङ्गमरिचैः समभागविचूर्णितैः ॥ यावन्त्येतानि सर्व्वाणि दद्याद्भङ्गाञ्च तावतीम् । सर्व्वचूर्णसमानांशा प्रदेया शुभ्रशर्करा ॥ कर्षमात्रमिदं खादेन्मधुना प्लावितं जनः । नाशयेद्ग्रहणीं कासं क्षयं श्वासमरोचकम् ॥” इति जातीफलादिचूर्णम् ॥ * ॥ “चित्रकं पिप्पलीमूलं क्षारौ लवणपञ्चकम् । व्योषं हिङ्ग्वजमोदाञ्च चव्यञ्चैकत्र चूर्णयेत् ॥ वटिका मातुलुङ्गस्य रसैर्वा दाडिमस्य वा । कृता विपाचयत्यामं प्रदीपयति चानलम् ॥” क्षारौ सर्जिका यवक्षारश्च । लवणपञ्चकमिति । “सैन्धवं रुचकञ्चैव विडं सामुद्रकंगडम् ॥” इति ॥ व्योषं शुण्ठीपिप्पलीमरिचानि । अजमोदात्र यवानिका । मातुलुङ्गं बीजपूरकम् । इति चित्र- कादिवटिका ॥ * ॥ “श्रीफलशलाटुकल्को नागरचूर्णेन मिश्रितः सगुडः । ग्रहणीगदमत्युग्रं तक्रभुजाशीलितो जयति ॥” श्रीफलशलाटुः विल्वस्यामं फलम् । गुडस्यात्र भागद्वयम् । इति विल्वकल्कः ॥ * ॥ “चतुष्पलं सुधाकाण्डं त्रिपलं लवणत्रयम् । वार्त्ताकोः कुडवञ्चार्कमूलाद्विल्वे तथानलात् ॥ दग्ध्वा द्रवेण वार्त्ताकोर्गुटिका भोजनोत्तरम् । भुक्ता भुक्तं पचत्याशु नाशयेद्ग्रहणीगदम् ॥ कासं श्वासं तथार्शांसि विसूचीञ्च हृदामयम् ॥” इति वार्त्ताकुगुटिका ॥ * ॥ “मुस्तकातिविषाविल्वकौटजं सूक्ष्मचूर्णितम् । मधुना च समालीढं ग्रहणीं सर्व्वजां त्यजेत् ॥” कौटजं इन्द्रयवः । मुस्तकादिचूर्णम् ॥ * ॥ “श्वेतो वा यदि वा रक्तः सुपक्वो ग्रहणीगदः । गुडेनाधिकसर्जेन भक्षितेनाशु नश्यति ॥”

सर्जः रालः । सर्जरसचूर्णम् ॥ * ॥ “विल्वाब्दशक्रयवबालकमोचसिद्ध- माजं पयः पिबति यो दिवसत्रयेण । सोऽतिप्रवृद्धचिरजग्रहणीविकारं सामं सशोणितमसाध्यमपि क्षिणोति ॥” मोचो मोचरसः । क्षिणोति हन्ति ॥ * ॥ “प्रस्थत्रये त्वामलकीरसस्य शुद्धस्य दत्त्वार्द्धतुलां गुडस्य । चूर्णीकृतैर्ग्रन्थिकजीरचव्य- व्योषेभकृष्णाहवुषाजमोदैः ॥ विडङ्गसिन्धुत्रिफलायवानी- पाठाग्निधान्यैश्च पलप्रमाणैः । दत्त्वा त्रिवृच्चूर्णपलानि चाष्टा- वष्टौ च तैलस्य पचेद्यथावत् ॥ तं भक्षयेदक्षफलप्रमाणं यथेष्टचेष्टस्त्रिसुगन्धियुक्तम् । अनेन सर्व्वे ग्रहणीविकाराः सश्वासकासस्वरभेदशोथाः ॥ शाम्यन्ति चायं चिरमन्तरग्ने- र्हतस्यं पुंस्त्वस्य च वृद्धिहेतुः । स्त्रीणान्तु बन्ध्यामयनाशनः स्यात् कल्याणको नाम गुडः प्रसिद्धः ॥ तैले मनाक् त्रिवृद्भृष्ट्वा त्रिसुगन्धि पलं पलम् । सिद्धे निधेयमत्रैव गुडे कल्याणपूर्ब्बके ॥” इति कल्याणकगुडः ॥ * ॥ “पिप्पली पिप्पलीमूलं चित्रकं गजपिप्पली । धान्यकञ्च विडङ्गानि यवानी मरिचानि च ॥ त्रिफला चाजमोदा च नलिनी जीरकस्तथा । सैन्धवं रौमकञ्चापि सामुद्रं रुचकं विडम् ॥ आरग्वधश्च त्वक्पत्रं सूक्ष्मैला चोपकुञ्चिका । शुण्ठीशक्रयवाश्चैव प्रत्येकं कर्षसम्मिताः ॥ मृद्वीकायाः पलान्यत्र चत्वारि कथितानि हि । त्रिवृतायाः पलान्यष्टौ गुडस्यार्द्धतुला तथा ॥ तिलतैलपलान्यष्टावामलक्या रसस्य तु । प्रस्थत्रयमिदं सर्व्वं शनैर्मृद्वग्निना पचेत् ॥ औडम्बरं चामलकं वादरं वा यथा फलम् । तावन्मात्रमिदं खादेद्भक्षयेद्बा यथानलम् ॥ निखिलान् ग्रहणीरोगान् प्रमेहांश्चैव विंशतिम् । उरोघातं प्रतिश्यायं दौर्ब्बल्यं वह्रिसंक्षयम् ॥ ज्वरानपि हरेत् सर्व्वान् कुर्य्यात् कान्तिं मतिं स्वरम् । पिचुपाठान्वयाद्धन्ति रक्तपित्तञ्च विड्ग्रहम् ॥ धातुक्षीणो वयःक्षीणः स्त्रीषु क्षीणः क्षयी च यः । तेभ्यो हितश्च बन्ध्यायै महाकल्याणको गुडः ॥” इति महाकल्याणकगुडः ॥ * ॥ “कुष्माण्डानां सुपक्वानां स्विन्नानां निष्कुलत्वचाम् । सर्पिःप्रस्थे पलशतं ताम्रपात्रे शनैः पचेत् ॥ पिप्पली पिप्पलीमूलं चित्रकं गजपिप्पली । धान्यकानि विडङ्गानि नागरं मरिचानि च ॥ त्रिफला चाजमोदा च कलिङ्गाजाजिसैन्धवम् ॥ एकैकस्य पलञ्चैकं त्रिवृतोऽष्टौ पलानि च । तैलस्य च पलान्यष्टौ गुडात् पञ्चाशदेव तु ॥

आमलक्या रसस्यात्र प्रस्थत्रयमुदीरितम् । तावत् पाकं प्रकुर्व्वीत मृदुना वह्निना भिषक् ॥ यावद्दर्व्वीप्रलेपः स्यात्तदैनमवतारयेत् । औडुम्बरञ्चामलकं वादरं वा यथा फलम् ॥ तावन्मात्रमिदं खादेद्भक्षयेद्वा यथानलम् । अनेनैव विधानेन प्रयुक्तश्च दिने दिने ॥ निहन्ति ग्रहणीरोगान् कुष्ठान्यर्शोभगन्दरान् । ज्वरमानाहहृद्रोगगुल्मोदरविसूचिकाः ॥ कामलां पाण्डुरोगञ्च प्रमेहांश्चैव विंशतिम् । वातशोणितवीसर्पदद्रुयक्ष्महलीमकान् ॥ वातपित्तकफान् सर्व्वान् दुष्टान् शुद्धान् समा- चरेत् । व्याधिक्षीणा वयःक्षीणाः स्त्रीषु क्षीणाश्च ये नराः ॥ तेभ्यो हितो गुडोऽयं स्याद्बन्ध्यानामपि पुत्त्रदः । वृष्यो बल्यो बृंहणश्च वयसः स्थापनः परः ॥” इति कुष्माण्डकल्याणकगुडः ॥ * ॥ अतीसाराधिकारलिखितं विल्वतैलञ्चात्र हितम् । इति भावप्रकाशे ग्रहणीरोगाधिकारः ॥ (चिकित्सान्तरमस्या यथा, -- “बालं विल्वं गुडं तैलं पिप्पली विश्वभेषजम् । लिह्याद्वाते प्रतिहते सशूले सप्रवाहिके ॥ पयसा पिप्पलीकल्कः पीतो वा मरिचोद्भवः । त्र्यहात् प्रवाहिकां हन्ति चिरकालानुबन्धि- नीम् ॥ कल्कः स्याद्वालविल्वानां तिलकल्कश्च तत्समः । दध्नः सराम्लः स्नेहाढ्यः खडो हन्यात् प्रवाहि- काम् ॥” इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहेऽतीसाराधिकारे ॥) प्रवाही, स्त्री, (प्रोह्यते इति । प्र + वह् + घञ् । गौरादित्वात् ङीष् ।) वालुका । इति राजनिर्घण्टः ॥ प्रविख्यातिः, स्त्री, (प्र + वि + ख्या + क्तिन् ।) अतिप्रसिद्धिः । तत्पर्य्यायः । विश्रावः २ । इत्य- मरः । ३ । २ । २८ ॥ प्रविदारणं, क्ली, (प्रविदारयन्त्यत्रेति । प्र + वि + दॄ + णिच् + आधारे ल्युट् ।) युद्धम् । इत्यमरः । २ । ८ । १०३ ॥ (प्र + वि + दॄ + णिच् + भावे ल्युट् ।) अवदारणम् । इति मेदिर्नी । णे, ११३ ॥ आकीर्णम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (प्र + वि + दॄ + णिच् + कर्त्तरि ल्युः । प्रविदारके, त्रि ॥) प्रविरः, पुं, पीतकाष्ठम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ प्रविश्लेषः, पुं, (प्रकृष्टो विश्लेषो यस्य ।) प्रकृष्ट- विश्लेषः । तत्पर्य्यायः । विधुरम् २ । इत्यमरः । ३ । २ । १० ॥ यथा, -- “वैक्लव्येऽपि प्रविश्लेषे विधुरं विकले त्रिषु ॥” इति भरतधृतत्रिकाण्डशेषः ॥ प्रविषा, स्त्री, (प्रहतं बिषमनया ।) अतिविषा । इति क्वचिदमरे । २ । ४ । ९९ ॥ (अतिविषा- शब्देऽस्य विवरणं ज्ञातव्यम् ॥) प्रविष्टः, त्रि, (प्र + विश् + कर्त्तरि क्तः ।) प्रवेश- विशिष्टः । यथा, -- “स तं प्रविष्टं वृतमाततायिभि- र्भटैरनेकैरवलोक्य माधवः ॥” इति श्रीभागवते बाणयुद्धे ६२ अध्यायः ॥