शब्दकल्पद्रुमः/पीतकदली

पृष्ठ ३/१५८

पीतकदली, स्त्री, (पीता कदलीति नित्यकर्म्म- धारयः ।) स्वर्णकदली । इति राजनिर्घण्टः ॥ पीतकद्रुमः, पुं, (पीतको द्रुम इति नित्यकर्म्म- धारयः ।) हरिद्रुवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (हरिद्रुशब्देऽस्य विवरणं विज्ञेयम् ॥) पीतकन्दं, क्ली, (पीतः कन्दोऽस्य ।) गर्जरम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ पीतकरवीरकः, पुं, (पीतः करवीर इति नित्य- कर्म्मधारयः । ततः स्वार्थे कन् ।) पीतवर्ण- करवीरपुष्पवृक्षः । तत्पर्य्यायः । पीतप्रसवः २ सुगन्धिकुसुमः ३ । अस्य गुणाः । सामान्यकर- वीरगुणतुल्याः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पीतकावेरं, क्ली, (कुत्सितं वेरं शरीरं कावेरम् । पीतं कावेरं कुत्सितशरीरमपि यस्मात् ।) कुङ्कुमम् । पित्तलम् । इति मेदिनी । रे, ३०५ ॥ (विवृतिरस्य कुङ्कुमपित्तलशब्दयोर्ज्ञेया ॥) पीतकाष्ठं, क्ली, (पीतं काष्ठमिति नित्यकर्म्म- धारयः ।) पीतचन्दनम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ पीतकीला, स्त्री, (पीता कीला कीलतुल्या लतेति नित्यकर्म्मधारयः ।) आवर्त्तकीलता । इति राज- निर्घण्टः ॥ पीतघोषा, स्त्री, (पीतानि पुष्पानि सन्त्यस्या इति पीता पीतपुष्पेत्यर्थः । ततः पीता घोषेति कर्म्म- धारयः ।) पीतपुष्पघोषालता । इति रत्न- माला ॥ अस्याः पर्य्यायः घोषकशब्दे द्रष्टव्यः ॥ पीतचन्दनं, क्ली, (पीतं चन्दनमिति नित्यकर्म्म- धारयः ।) पीतवर्णचन्दनम् । तत्तु द्रविडदेशे प्रसिद्धम् । कलम्बक इति ख्यातम् । तत्पर्य्यायः । पीतगन्धम् २ कालेयम् ३ पीतकम् ४ माधव- प्रियम् ५ कालेयकम् ६ पीतकाष्ठम् ७ वर्व्वरम् ८ । इति राजनिर्घण्टः ॥ कालीयकम् ९ कालीयम् १० वीताभम् ११ हरिचन्दनम् १२ हरिप्रियम् १३ कालसारम् १४ कालानुसार्य्य- कम् १५ । अस्य गुणाः । रक्तचन्दनगुणतुल्य- गुणत्वम् । व्यङ्गनाशित्वञ्च । इति भावप्रकाशः ॥ शीतलत्वम् । तिक्तत्वम् । कुष्ठश्लेष्मकण्डूविच- र्च्चिकादद्रुक्रिमिनाशित्वम् । कान्तिकरत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ पीतचम्पकः, पुं, (पीतं चम्पकमिव शिखा यस्य ।) प्रदीपः । इति जटाधरः ॥ (पीतं चम्पकं तत्- पुष्पमस्य ।) पीतवर्णचम्पकपुष्पवृक्षश्च ॥ पीततण्डुलः, पुं, (पीतस्तण्डुलोऽस्य ।) कङ्कुनी । इति राजनिर्घण्टः ॥ पीततण्डुला, स्त्री, (पीतस्तण्डुलोऽस्याः ।) क्षविका- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पीततुण्डः, पुं, (पीतं तुण्डं यस्य ।) कारण्डव- पक्षी । तत्पर्य्यायः । चञ्चुसूचिः २ सुगृहः ३ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पीतता, स्त्री, (पीत + तल् + टाप् ।) हरिद्रा- भता । पीतत्वम् । पीतशब्दात् भावार्थे तप्रत्यय- निष्पन्ना । इति व्याकरणम् ॥ (यथा, महा- भारते । ३ । १४९ । २६ । “द्वापरेऽपि युगे धर्म्मो द्विभागो नः प्रवर्त्तते । विष्णु र्वै पीततां याति चतुर्द्धा वेद एव च ॥”

पीततैला, स्त्री, (पीतं तैलमस्याः ।) ज्योतिष्मती लता । इति जटाधरः ॥ महाज्योतिष्मती । इति राजनिर्घण्टः ॥ पीतदारु, क्ली, (पीतञ्च तत् दारु चेति ।) देवदारु । इत्यमरः । २ । ४ । ५३ ॥ (पर्य्यायोऽस्य- यथा, -- “सुरदारु द्रुकिलिमं सुराह्वं भद्रदारु च । देवकाष्ठम्पीतदारु देवदारु च दारु च ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) सरलः । इति रत्नमाला ॥ हरिद्रुः । इति राज- निर्घण्टः ॥ (पर्य्यायोऽस्य यथा, -- “दार्व्वी दारुहरिद्रा च पर्ज्जन्या पर्ज्जनीति च । कटङ्कटेरी पीता च भवेत् सैव पचम्पचा । सैव कालीयकः प्रोक्तस्तथा कालेयकोऽपि च ॥ पीतद्रुश्च हरिद्रुश्च पीतदारुकपीतकम् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) पीतदुग्धा, स्त्री, पीतं दुग्धं यस्या यया वा । धेनुष्या । दुग्धबन्धकैः संस्थिता गौः । इति हेमचन्द्रः ॥ (पीतं पीतवर्णं दुग्धं क्षीरमस्याः । कटुपर्णी । चोक इति भाषा ॥ यथास्याः पर्य्यायः । “कटुपर्णी हैमवती हेमक्षीरी हिमावती । हेमाह्वा पीतदुग्धा च तन्मूलञ्चोकमुच्यते ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) पीतद्रुः, पुं, (पीतो द्रुरिति नित्यकर्म्मधारयः ।) सरलवृक्षः । दारुहरिद्रा । इत्यमरः । २ । ४ । ६०, २ । ४ । १०१ ॥ (यथास्य पर्य्यायः । “दार्व्वी दारुहरिद्रा च पर्ज्जन्या पर्ज्जनीति च । कटङ्कटेरी पीता च भवेत् सैव पचम्पचा ॥ सैव कालीयकः प्रोक्तस्तथा कालेयकोऽपि च । पीतद्रुश्च हरिद्रुश्च पीतदारुकपीतकम् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) पीतनं, क्ली, (पीतं करोतीति । तत्करोतीति णिच् । ततो ल्युः । यद्वा, पीतं पीतवर्णं नयतीति । नी + डः ।) कुङ्कुमम् । (यथा, श्रीकण्ठचरिते । ९ । ३४ । “अपहृत्य पीतनमशेष- ममरसुदृशां शरीरतः । भीत इव गहननाभिगुहां प्रपलाय्य तूर्णमविशत् पयोभरः ॥”) हरितालम् । पीतदारु । इत्यमरमेदिन्यौ ॥ पीतनः, पुं, (पीतं करोतीति । णिच् । ततो ल्युः ।) प्लक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ आम्रातकः । इति मेदिनी । ने, ९२ ॥ (नन्दीवृक्षः । तत्पर्य्यायो यथा, वैद्यकरत्नमालायाम् । “नन्दीवृक्षस्ताम्रपाकी फलपाकी च पीतनः । गन्धभाण्डो गन्धमुण्डो द्वितीयः क्षिप्रपाक्यसौ ॥”) पीतनकः, पुं, (पीतन एव । पीतन + स्वार्थे कन् ।) आम्रातकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पीतपर्णी, स्त्री, (पीतानि पीतवर्णानि पर्णानि यस्याः । ङीष् ।) श्वित्रघ्नी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ विछिटि इति भाषा ॥

पीतपादा, स्त्री, (पीतौ पादौ यस्याः ।) शारिका- पक्षी । इति हेमचन्द्रः ॥ पीतचरणयुक्ते, त्रि ॥ पीतपुष्पं, क्ली, (पीतानि पुष्पानि यस्य ।) आहुल्य- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (कुष्माण्डम् । तत्पर्य्यायो यथा भावप्रकाशे । “कुष्माण्डं स्यात् पुष्पफलं पीतपुष्पं बृहत्- फलम् ॥”) हरिद्राभकुसुमञ्च ॥ पीतपुष्पः, पुं, (पीतानि पीतवर्णानि पुष्पानि यस्य ।) कर्णिकारवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ चम्पक- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पीतझिण्टी । पिण्डीतकभेदः । इति रत्नमाला ॥ (इङ्गुदी- वृक्षः । यथा, वैद्यकरत्नमालायाम् । “पीतपुष्पोऽङ्गारपुष्प इङ्गुदी तापसप्रियः ॥” राजकोशातकी । तत्पर्य्यायो यथा, भाव- प्रकाशे । “धामार्गवः पीतपुष्पो जालिनी कृतबोधना । राजकोशातकी चेति तथोक्ता राजिमत्फला ॥”) पीतपुष्पा, स्त्री, (पीतं पुष्पं यस्याः ।) इन्द्र- वारुणी । झिञ्झरिष्टाक्षुपः । आढकी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (महाबला । तत्पर्य्यायो यथा, वैद्यकरत्नमालायाम् । “ऋष्यप्रोक्ता त्वतिबला पीतपुष्पा महाबला ॥”) पीतपुष्पी, स्त्री, (पीतं पुष्पं यस्याः । जातित्वात् ङीष् ।) शङ्खपुष्पी । सहदेवी । महाकोषा- तकी । त्रपुषी । इति राजनिर्घण्टः ॥ पीतफलः, पुं, (पीतानि फलानि यस्य ।) शाखोट- वृक्षः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कर्म्मारवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पीतफलकः, पुं, (पीतफल एव । स्वार्थे कन् ।) शाखोटवृक्षः । इति भावप्रकाशः ॥ पीतबालुका, स्त्री, (पीता बालुकेव चूर्णनरजो यस्याः ।) हरिद्रा । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पीतवर्णसिकता च ॥ पीतबीजा, स्त्री, (पीतं बीजं यस्याः ।) मेथिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ पीतवर्णबीजयुक्ते, त्रि ॥ पीतभृङ्गराजः, पुं, (पीतो भृङ्गराजः ।) पीत- भृङ्गराजः । पीत केशुरिया इति भाषा । तत्- पर्य्यायः । स्वर्णभृङ्गारः २ हरिप्रियः ३ देव- प्रियः ४ वन्दनीयः ५ पावनः ६ । अस्य गुणाः । तिक्तत्वम् । उष्णत्वम् । चक्षुष्यत्वम् । केश- रञ्जनत्वम् । कफामशोफनाशित्वम् । तत्र नीलो रसायनः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पीतमणिः, पुं, (पीतो मणिरिति नित्यकर्म्मधारयः ।) पुष्परागः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (पुष्पराग- शब्देऽस्य विवरणं ज्ञातव्यम् ॥) पीतमाक्षिकं, क्ली, (पीतं माक्षिकम् ।) माक्षि- कम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ पीतमुद्गः, पुं, (पीतः पीतवर्णो मुद्गः ।) मुद्ग- विशेषः । सोणा मुग इति भाषा । तत्पर्य्यायः । वसुः २ खण्डीरः ३ प्रवेलः ४ जयः ५ शारदः ६ । इति हेमचन्द्रः । ४ । २३८ ॥

पृष्ठ ३/१५९

पीतमूलकं, क्ली, (पीतं मूलमस्य । कप् ।) गर्ज्ज- रम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ पीतयूथी, स्त्री, (पीता यूथी ।) स्वर्णयूथी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (स्वर्णयूथीशब्देऽस्या विवृति- र्विज्ञेया ॥) पीतरक्तं, क्ली, (पीतं रक्तञ्च । वर्णो वर्णेनेति समासः ।) पुष्परागमणिः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पीतरागं, क्ली, (पीतो रागो वर्णो यस्य ।) किञ्ज- ल्कम् । शिक्थकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ पीत- वर्णे, पुं । तद्बति, त्रि ॥ पीतरोहिणी, स्त्री, (पीता सती रोहतीति । रुह + णिनिः + ङीप् ।) काश्मरी । इति भाव- प्रकाशः ॥ (यथा, भावप्रकाशे पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे । “काश्मीरी काश्मरी हीरा काश्मर्य्यः पीत- रोहिणी ॥”) पीतलः, पुं, (पीतं लातीति । ला + कः ।) पीत- वर्णः । इति हेमचन्द्रः । ६ । ३० ॥ तद्युक्ते, त्रि ॥ पीतलकं, क्ली, (पीतलेन पीतेन वर्णेन कायति प्रकाशते इति । कै + कः ।) पित्तलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ पीतलोहं, क्ली, (पीतं लोहमिति नित्यकर्म्म- धारयः ।) पित्तलभेदः । इति हेमचन्द्रः । ४ । ११४ ॥ पीतवासाः, [स्] पुं, (पीतं वासो वस्त्रं यस्य ।) श्रीकृष्णः । इति हलायुधः ॥ पीतवस्त्रयुक्ते, त्रि ॥ (यथा, महाभारते । १ । ६४ । ५३ । “यः सचक्रगदापाणिः पीतवासाः शितिप्रभः ॥”) पीतवृक्षः, पुं, (पीतो वृक्षः ।) श्योनाकप्रभेदः । सरलवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथास्य पर्य्यायः । “सरलः पीतवृक्षः स्यात्तथा सुरभिदारुकः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) पीतशा(सा)लः, पुं, (पीतः शालो वृक्षविशेषः ।) असनवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (यथा, कालिकापुराणे ६८ अध्याये । “पीतशालः परिमलो विमर्द्दीकासनस्तथा ॥”) पीतसारं, क्ली, (पीतः सारो यस्य ।) पीतवर्ण- चन्दनकाष्ठम् । हरिचन्दनम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (पर्य्यायोऽस्य यथा, वैद्यकरत्नमालायाम् । “पीतसारं सुशीतञ्च तत्पीतं हरिचन्दनम् ॥”) पीतसारः, पुं, (पीतः पीतवर्णः सारो यस्य ।) मलयजः । मोमेदकमणिः । इति मेदिनी । रे, २८३ ॥ अङ्कोठवृक्षः । इति जटाधरः ॥ तुरुष्कः । बीजकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अस्य पर्य्यायो यथा, भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे । “बीजकः पीतसारश्च पीतशालक इत्यपि । बन्धूकपुष्पः प्रियकः सर्ज्जकश्चासनः स्मृतः ॥”) पीतसारकः, पुं, (पीतः सारो यस्य । कप् ।) निम्बवृक्षः । अङ्कोठवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पीतसारि, क्ली, (पीतं पीतवर्णं सरति प्राप्नो- तीति । सृ + णिनिः ।) स्रोतोऽञ्जनम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥

पीतसालकः, पुं, (पीतः सालकः सालवृक्षः ।) पीतवर्णसालवृक्षः । पेया साल इति भाषा । तत्पर्य्यायः । सर्ज्जकः २ असनः ३ वन्धूकपुष्पः ४ प्रियकः ५ जीवकः ६ । इत्यमरः । २ । ४ । ४३ ॥ अस्य पर्य्यायान्तरं गुणाश्च असनशब्दे द्रष्टव्याः ॥ पीतस्फटिकः, पुं, (पीतः स्फटिक इति नित्य- कर्म्मधारयः ।) पुष्परागमणिः । इति राज- निर्घण्टः ॥ पीता, स्त्री, (पीतो वर्णोऽस्त्यस्या इति । अच् । टाप् ।) हरिद्रा । इत्यमरः । २ । ९ । ४१ ॥ (पर्य्यायोऽस्या यथा, वैद्यकरत्नमालायाम् । “हरिद्रा पीतका गौरी काञ्चनी रजनी निशा । मेहघ्नी रजनी पीता वर्णिनी रात्रिनामिका ॥”) दारुहरिद्रा । महाज्योतिष्मती ॥ कपिलशिंशपा । प्रियङ्गुः । गोरोचना । इति राजनिर्घण्टः ॥ अतिविषा । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (पीतवर्णयुक्ते, त्रि । यथा, विश्वकर्म्मप्रकाशे । १ । २४ । “श्वेता रक्ता तथा पीता कृष्णा वर्णानुपूर्ब्बशः ॥”) पीताङ्गः, पुं, (पीतं अङ्गं यस्य ।) श्योनाक- प्रभेदः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पीताब्धिः, पुं, (पीतः अब्धिः समुद्रो येन ।) अगस्त्यमुनिः । इति हेमचन्द्रः । २ । ३६ ॥ (अगस्त्यमुनेः समुद्रपानकथा यथा, भहा- भारते । ३ । १०५ । १ -- ६ । “समुद्रं स समासाद्य वारुणिर्भगवानृषिः । उवाच सहितान् देवानृषींश्चैव समागतान् ॥ अहं लोकहितार्थं वै पिबामि वरुणालयम् । भवद्भिर्यदनुष्ठेयं तच्छीघ्रं संविधीयताम् ॥ एतावदुक्त्वा वचनं मैत्रावरणिरच्युतः । समुद्रमपिबत् क्रुद्धः सर्व्वलोकस्य पश्यतः ॥ पीयमानं समुद्रस्तु दृष्ट्वा सेन्द्रास्तदामराः । विस्मयं परमं जग्मुः स्तुतिभिश्चाप्यपूजयन् ॥ त्वं नस्त्राता विधाता च लोकानां लोकभावन ! । तत्प्रसादात् समुच्छेदं न गच्छेत् सामरं जगत् ॥ संपूज्यमानस्त्रिदशैर्महात्मा गन्धर्व्वतूर्य्येषु नदत्सु सर्व्वशः । दीव्यैश्च पुष्पैरवकीर्य्यमाणो महार्णवं निःसलिलं चकार ॥”) पीताम्बरः, पुं, (पीतं अम्बरं वस्त्रं यस्य ।) विष्णुः । इत्यमरः । १ । १ । १९ ॥ (यथा, विष्णुस्तोत्रे । २१ । “एतत्पातित्यदाम्नो जघनमतिघनादेनसो मान- नीयं । सातत्येनैव चेतोविषयमवतरत् पातु पीता- म्बरस्य ॥”) शैलूषः । इति मेदिनी । रे, २८३ ॥ पीतवस्त्र- युक्ते, त्रि । हरिद्राभवसने, क्ली ॥ (यथा, -- “पीताम्बरधरः स्रग्वी वनमालाविभूषितः ॥” इति पुराणम् ॥) पीताश्मा, [न्] पुं, (पीतः अश्मा ।) पुष्पराग- मणिः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (विवृतिरस्य पुष्प- रागशब्दे ज्ञातव्या ॥)

पीतिः, पुं, (पिबतीति । पा + क्तिच् । “घुमास्था- गापेति ।” ६ । ४ । ६६ । इतीत्वम् ।) घोटकः । इत्यमरः । २ । ८ । ४३ ॥ पीतिः, स्त्री, (पा + भावे क्तिन् ।) पानम् । इति मेदिनी । ते, ३३ ॥ (पीयतेऽनयेति । करणे क्तिन्) शुण्डा । इति शब्दचन्द्रिका ॥ पीतिका, स्त्री, (पीतो वर्णोऽस्त्यस्या इति । ठन् ।) हरिद्रा । इति रत्नमाला ॥ दारुहरिद्रा । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्वर्णयूथी । इति जटाधरः ॥ पीती, [न्] पुं, (पीतं पानं प्राचुर्य्येनास्त्यस्येति । इनिः ।) पीतिः । घोटकः । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ पीतुः, पुं, (पिबति रसादीनिति । पा + “पः किच्च ।” उणां १ । ७१ । इति क्तुन् । स च कित् । कित्त्वात् ईत्वम् ।) सूर्य्यः । अग्निः । इत्युणादिकोषः । यूथपतिः । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ पीथं, क्ली, (पीयते इति । पा + “पातॄतुदीति ।” उणां २ । ७ । इति थक् ।) जलम् । इति हेमचन्द्रः ॥ घृतम् । इत्युणादिकोषः ॥ (पिबति रसादीनिति । पा + कर्त्तरि थक् ।) सूर्य्यः । अग्निः । कालः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पीथिः, पुं, (पीति + पृषोदरादित्वात् तस्य थः ।) पीतिः । घोटकः । इत्यमरटीकायां स्वामी ॥ पीनः, त्रि, (ओ प्या यी ङ वृद्धौ + क्तः । “ओदि- तश्च ।” ८ । २ । ४५ । इति निष्ठातस्य नः ।) स्थूलः । इत्यमरः । ३ । १ । ६१ ॥ (यथा, आर्य्यासप्त- शत्याम् । ५६१ । “वक्षःस्थलसुप्ते मम मुखमुपधातुं न मौलि- मालभसे । पीनोत्तुङ्गस्तनभरदूरीभूतं रतश्रान्तौ ॥”) पीनसः, पुं, (पीनं स्थूलमपि जनं स्यति नाशय- तीति । सो + कः ।) नासिकारोगविशेषः । पीनास इति भाषा । तत्पर्य्यायः । प्रतिश्यायः २ । इत्यमरः । २ । ६ । ५१ ॥ अपीनसः ३ प्रतिश्याः ४ । इति भरतः ॥ नासिकामयः ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ तस्य निदानं यथा, -- “आनह्यते यस्य विशुष्यते च प्रक्लिद्यते धूप्यति चैव नासा । न वेत्ति यो गन्धरसांश्च जन्तु- र्जुष्टं व्यवस्येत् खलु पीनसेन ॥ तञ्चानिलश्लेष्मभवं विकारं ब्रूयात् प्रतिश्यायसमानलिङ्गम् ॥” इति माधवकरः ॥ आमपीनसलक्षणं यथा, -- “शिरोगुरुत्वमरुचिर्नासास्रावस्तनुस्वरः । क्षामः ष्ठीवति चाभीक्ष्णमामपीनसलक्षणम् ॥” पक्वपीनसलक्षणं यथा, -- “आमलिङ्गान्वितः श्लेष्मा घनः खेषु निमज्जात । स्वरवर्णविशुद्धिश्च पक्वपीनसलक्षणम् ॥” * ॥ तस्यौषधानि यथा, -- “सर्व्वेषु सर्व्वकालं पीनसरोगेषु जातमात्रेषु । मरिचं गडेन दषा भञ्जीत नरः मुखं लभते ॥ १

पृष्ठ ३/१६०

कट्फलं पौष्करं शृङ्गी व्योषं यासश्च कारवी । एषां चूर्णं कषायं वा दद्यादार्द्रकजै रसैः ॥ पीनसे स्वरभेदे च नासास्रावे हलीमके । सन्निपाते कफे वाते कासे श्वासे च शस्यते ॥ २ ॥ व्योषचित्रकतालीशतिन्तिडीकाम्लवेतसम् । सचव्याजाजितुल्यांशमेलात्वक्पत्रपादिकम् ॥ व्याषादिकमिदं चूर्णं पुराणगुडमिश्रितम् । पीनसश्वासकासघ्नं रुचिस्वरकरं परम् ॥” ३ ॥ इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ “पिप्पलीत्रिफलाचूर्णं मधुसैन्धवसंयुतम् । सर्व्वरोगज्वरश्वासशोषपीनसहृद्भवेत् ॥” इति गारुडे १८९ अध्यायः ॥ (अस्य चिकित्सान्तरं यथा, -- “वातात् सकासवैस्वर्य्यं सक्षारं पीनसे घृतम् । पिबेद्रसं पयश्चोष्णं स्नैहिकं धूममेव वा ॥” “दशमूलस्य निष्क्वाथे रास्नामधुककल्कवत् । सिद्धं ससैन्धवं तैलं दशकृत्वो गुणाः स्मृतम् । स्निग्धस्यास्थापनैर्दोषं निर्हरेद्वातपीनसे ॥ स्निग्धाम्लोष्णैश्च लघ्वन्नं ग्राम्यादीनां रसैर्हितम् । उष्णाम्बुना स्नानपाननिवातोष्णप्रतिश्रयः । चिन्ताव्यायामवाक्चेष्टाव्यवायविरतो भवेत् । पैत्ते सर्पिः पिबेत् सिद्धं शृङ्गबेरशृतम्पयः ॥ पाचनार्थं पिबेत् पक्वे कार्य्यमूर्द्ध्वविरेचनम् । पाठाद्विरजनीमूर्व्वापिप्पलीजातिपल्लवैः ॥ दन्त्या च साधितं तैलं नस्यं सम्पक्वपीनसे । पूयास्रे रक्तपित्तघ्नाः कषायो लवणानि च ॥ पाकदाहाद्यरुक्षेषु शीता लेपाः ससेचनाः । घ्रेयनस्योपचारश्च कषायस्वादुतिक्तकाः ॥” “गौरवारोचकेष्वादौ लङ्घनं कफपीनसे । स्वेदाः सेकाश्च पाकार्थं लिप्ते शिरसि सर्पिषा ॥ लशुनं मुद्गचूर्णेन व्याषक्षारसमायुतम् । देयं कफघ्नं वमनमुत्क्लिष्टश्लेष्मणे हितम् ॥ अपीनसे पूतिनस्ये घ्राणस्रावसकण्डुके । घूमः शस्तोऽवपीडश्च कटुभिः कफपीनसे ॥ मनःशिला वचाव्योषं विडङ्गं हिङ्गु गुग्गुलुः । चूर्णो घ्रेयः प्रधमनः कटुभिश्च फलैस्तथा ॥” “स्निग्धस्य व्याहते वेगे छर्द्दनं कफपीनसे । वमनीयशृतक्षीरतिलमाषयवागुभिः ॥” “सर्व्वजित् पीनसे दुष्टे काय्यं शोफे च शोफजित् । क्षारोऽर्व्वुदाधिमांसेषु क्रिया सर्व्वेष्ववेक्ष्य च ॥” इति चरके चिकित्सास्थाने २६ अध्याये ॥ “सर्व्व एव प्रतिश्याया नरस्याप्रतिकारिणः । कालेन रोगजनना जायन्ते दुष्टपीनसाः ॥ वाधिर्य्यमान्ध्यमघ्राणं घोरांश्च नयनामयान् । कासाग्निसादशोफांश्च वृद्धाः कुर्व्वन्ति पीनसाः ॥” इत्युत्तरतन्त्रे चतुर्व्विंशेऽध्याये सुश्रुतेनोक्तम् ॥) पीनसा, स्त्री, (पीनं स्यतीति । सो + कः । टाप् ।) कर्क्कटी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (कर्कटीशब्दे- ऽस्या गुणादयो ज्ञातव्याः ॥) पीनसी, [न्] त्रि, पीनसरोगी । पीनसशब्दाद- स्त्यर्थे इन्प्रत्ययनिष्पन्नः ॥ (यथा, सुश्रुते उत्तर- तन्त्रे २४ अध्याये ।

“विलङ्घनैः पाचनदीपनीयै- रुपाचरेत् पीनसिनं यथावत् । बहुद्रवैर्वातकफोपसृष्टं प्रच्छर्द्दयेत् पीनसिनं वयःस्थम् ॥”) पीनोध्नी, स्त्री, (पीनं स्थूलमूधोऽस्याः । “बहु- व्रीहेरूधसो ङीष् ।” ४ । १ । २५ । इति ङीष् । “उधसोऽनङ् ।” ५ । ४ । १३१ । इति उधो- ऽन्तस्य बहुव्रीहेरनङादेशः ।) पीवरस्तनी गौः । इत्यमरः । २ । ९ । ७१ । पीपरिः, पुं, (अपि पिपर्त्तीति । पॄ + इन् । अपे रल्लोपः । दीर्घश्च ।) ह्नस्वप्लक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ पीय, प्रीणने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- सकं-सेट् ।) पीयूषं सौत्रधातुरयम् । इति दुर्गादासः ॥ पीयुः, पुं, (पिबतीति । पा + “खरुशङ्कुपीयु- नीलङ्गुलिगु ।” उणां । १ । ३७ । इति कुः । निपातनात् युगागम ईत्वं चान्तादेशः ।) कालः । रविः । घूकः । इति मेदिनी । ये, ३७ ॥ काकः । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ (हिंसके प्रतिकूले च त्रि । यथा, ऋग्वेदे । १ । १७४ । ८ । “भिनत्पुरो न भिदो अदेवीर्ननमो वधरदेवस्य पीयोः ॥” “पीयोः प्रतिकूलस्य वृत्रस्य ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥) पीयूषं, क्ली, (पीय्यते इति । पीय सौत्रधातुः + “पीयेरूषन् ।” उणां । ४ । ७६ । इति ऊषन् ।) अमृतम् । इत्यमरः । १ । १ । ५१ ॥ (यथा, काशीखण्डे । २९ । ४९ । “खरसन्तापशमनी खनिः पीयूषपाथसाम् ॥”) दुग्धम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, -- “पानीयं क्लमनाशनं श्रमहरं मूर्च्छापिपासापहं तन्द्राच्छर्द्दिविबन्धहृद्बलकरं निद्राहरं तर्पणम् । हृद्यं गुप्तरसं ह्यजीर्णशमकं नित्यं हितं शीतलं लघ्वच्छं रसकारणन्तु निगते पीयूषवज्जी- विनम् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे द्वितीये भागे ॥) पीयूषः, पुं, क्ली, (पीय + ऊषन् ।) अभिनवं पयः । नवप्रसूताया गोः सप्तदिनाभ्यन्तरीणदुग्धम् । इत्यमरभरतौ ॥ “अथ पीयूषपेयूषे नवं सप्तदिनावधि ।” इति शब्दार्णवः ॥ “आसप्तरात्रप्रभवं क्षीरं पेयूष उच्यते ॥” इति हारावली ॥ पीयूषमहाः, [स्] पुं, (पीयूषममृतमयं महः किरणं यस्य । यद्वा, पीयूषमिव महो यस्य ।) चन्द्रः । इति शब्दरत्नावली ॥ पीयूषरुचिः, पुं, (पीयूषं पीयूषमयी रुचिस्तिड् यस्य ।) चन्द्रः । इति हलायुधः ॥ (पीयूषे अमृते रुचिर्यस्य ।) अमृतप्रियश्च ॥ पील, रोधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- अकं-सेट् ।) दीर्घी । रोधः क्रियानिरोधः

जडीभावः इत्यर्थः । पीलति पशुः । इति दुर्गा- दासः ॥ पीलकः, पुं, (पीलति स्तभ्नातीति । पील + ण्वुल् ।) पिपीलिका । इति हेमचन्द्रः ॥ (कायस्थानां पद्धतिकरविशेषः । यथा, वङ्गजकुलाचार्य्य- कारिकायाम् । “आदित्या विष्णुगुप्ताश्च खिलश्च पीलकस्तथा ॥”) पीलुः, पुं, (पीलति प्रतिष्टम्नातीति । पील + “मृगय्वादयश्च ।” उणां । १ । ३७ । इति कुः ।) प्रसूनम् । परमाणुः । मतङ्गजः । अस्थि- खण्डम् । तालकाण्डः । इति मेदिनी । ले, ३२ ॥ बाणः । कृमिः । इति धरणिः ॥ कोङ्कणादि- देशे प्रसिद्धः फलवृक्षविशेषः । पील इति भाषा । तत्पर्य्यायः । गुडफलः २ श्रंसी ३ । इत्यमरः । २ । ४ । २८ ॥ शीतसहः ४ धानी ५ विरेचनः ६ फलशाखी ७ श्यामः ८ करभ- वल्लभः ९ ॥ (यथा, महाभारते । २ । ५० । ४ । “उष्ट्रवामीस्त्रिशतञ्च पुष्टाः पीलुशमीङ्गुदैः ॥”) अस्य फलगुणाः । श्लेष्मवायुगुल्मनाशित्वम् । पित्तदत्त्वम् । भेदकत्वम् । यत् स्वादु तिक्तं तत् नात्युष्णं त्रिदोषहरत्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ पीलुनी, स्त्री, (पील + बाहुलकात् उन । गौरा- दित्वात् ङीष् ।) मूर्व्वा । इति रत्नमाला ॥ पीलुपत्रः, पुं, (पीलुयुक्तं पत्रमस्य ।) मोरटा- लता । इति राजनिघण्टः ॥ पीलुपर्णी, स्त्री, (पीलोरिव पर्णान्यस्याः । यद्वा, पीलुयुक्तानि पर्णान्यस्याः । “पाककर्णपर्णपुष्प- फलमूलबालोत्तरपदाच्च ।” ४ । १ । ६४ । इति ङीष् ।) मूर्व्वा । विम्बिका । ओषधिभेदः । इति मेदिनी । णे, १०३ ॥ पीव, स्थौल्ये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- अकं-सेट् ।) पीवति लोकः स्थूलः स्यादि- त्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ पीव, [न्] त्रि, (प्यायते इति । प्यैङ् वृद्धौ + “ध्याप्योः सम्प्रसारणञ्च ।” उणां । ४ । ११४ । इति क्वनिप् सम्प्रसारणञ्च । “हलः ।” ६ । ४ । २ । इति दीर्घः ।) स्थूलम् । इत्यमरः । ३ । १ । ६१ ॥ (यथा, भागवते । ९ । १९ । ६ । “पीवानं श्मश्रुलं प्रेष्ठं मीढ्वांसं याभकोविदम् । स एकोऽजवृषस्तासां बह्वीनां रतिवर्द्वनः ॥”) पीवरः, त्रि, (प्यायते वर्द्धते इति । प्यैङ् + “छित्वरच्छत्वरधीवरपीवरमीवरचीवरतीवर- नीवरगह्वरकट्ठरसंयद्वराः ।” उणां । ३ । १ । ष्वरच् । सम्प्रसारणं दीर्घश्च ।) उपचिता- वयवः । मोटा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । पीनः २ पीवा ३ स्थूलः ४ । इत्यमरः । ३ । १ । ६१ ॥ (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ४२० । “भयपिहितं बालायां पीवरमूरुद्वयं स्मरोन्निद्रः । निद्रायां प्रेमार्द्रः पश्यति निःश्वस्य निःश्वस्य ॥” पुं, तामसमन्वन्तरीयसप्तर्षिभेदः । यथा, मार्क- ण्डेये । ७४ । ५९ ।

पृष्ठ ३/१६१

“ज्योतिर्धामा पृथुः काव्यश्चैत्रोऽग्निर्वलकस्तथा । पीवरश्च तथा ब्रह्मन् ! सप्त सप्तर्षयोऽभवन् ॥”) पीवरस्तनी, स्त्री, (पीवरौ स्थूलौ स्तनौ यस्याः । “स्वाङ्गोपसर्ज्जनादिति ।” ४ । १ । ५४ । इति ङीष् ।) पीनोध्नी । इत्यमरः । २ । ९ । ७१ ॥ स्थूल- स्तनयुक्ता नारी ॥ (यथा, भारवौ । ८ । १९ । “व्यपोहितुं लोचनतो मुखानिलै- रपारयन्तं किल पुष्पजं रजः । पयोधरेणोरसि काचिदुन्मनाः प्रियञ्जघानोन्नतपीवरस्तनी ॥”) पीवा, [न्] पुं, (प्यायते इति । प्यै ङ वृद्धौ + “ध्याप्योः सम्प्रसारणम् ।” उणा० ४ । १४ । इति क्वनिप् सम्प्रसारणञ्च । “हलः ।” ६ । ४ । २ । इति दीर्घः ।) बलवान् । वायुः । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ पीवा, स्त्री, (पीयते इति । पी ङ् य पाने + बाहु- लकात् वः । ततष्टाप् ।) उदकम् । इति संक्षिप्त- सारोणादिवृत्तिः ॥ पीवरा, स्त्री, (पीवर + टाप् ।) अश्वगन्धा । शतावरी । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्थूला च ॥ पीवरी, स्त्री, (प्यायते इति । प्यै + ष्वरच् । सम्प्र- सारणं दीर्घः ङीप् च ।) शतमूली । इति रत्न- माला ॥ शालपर्णी । इति भावप्रकाशे । १ । १ ॥ तरुणी । गौः । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ (बर्हिषद्नामकपितॄणां मानसीकन्यानामन्य- तमा । सा तु शुकदेवस्य पत्नी । यथा, हरि- वंशे । १८ । ४९ -- ५२ । “एतेषां मानसी कन्या पिवरी नाम विश्रुता । योगा च योगिपत्नी च योगिमाता तथैव च ॥ भवित्री द्बापरं प्राप्य युगं धर्म्मभृतां वरा । पराशरकुलोद्भूतं शुको नाम महातपाः ॥ भविष्यति युगे तस्मिन् महायोगी द्विजर्षभः । व्यासादरण्यां सम्भूतो विधूमाग्निरिवोज्ज्वलन् ॥ स तस्यां पितृकन्यायां पीवर्य्यां जनयिष्यति । कृष्णं गौरं प्रभुं शम्भुं कृत्वीं कन्यां तथैव च ॥”) पुंलिङ्गं, क्ली, (पुंसो लिङ्गं चिह्नम् ।) पुंचिह्नम् । शिश्नः । (यथा, महाभारते । ५ । १९४ । ३ । “किञ्चित् कालान्तरं दास्ये पुंलिङ्गं स्वमिदं तव । आगन्तव्यं त्वया काले सत्यञ्चैव वदस्व मे ॥”) शब्दवाचकतायाम्, पुं । इति जुमरः ॥ (पुंसो लिङ्गमस्येति । पुंलिङ्गविशिष्टे, त्रि । यथा, महा- भारते । ९ । ५८ । ५७ । “पुंलिङ्गा इव नार्य्यस्तु स्त्रीलिङ्गाः पुरुषाभवन् । दुर्य्योधने तदा राजन् ! पतिते तनये तव ॥”) पुंवृषः, पुं, (पुमानिव वर्षतीति । वृष + कः ।) गन्ध- मूषिकः । इति शब्दमाला ॥ छुँचा इति भाषा ॥ (पुमान् गौः ।) पुंगवश्च ॥ पुंश्चलः, पुं, (पुंश्चलीव । उपचारात् पुंस्त्वम् ।) व्यभिचारी । यथा, गारुडे ६६ अध्याये । “ललाटोपसृतास्तिस्रो रेखाः स्युः शतवर्षिणाम् । नृपत्वं स्याच्चतसृभिरायुः पञ्चनवत्यथ ॥ अरेखेणायुर्नवतिर्विच्छिन्नाभिश्च पुंश्चलाः ॥”

पुंश्चली, स्त्री, (पुंसो भर्त्तुः सकाशात् चलति पुरुषा- न्तरं गच्छतीति । चल + अच् । गौरादित्वात् ङीष् ।) असती । इत्यमरः । २ । ६ । १० ॥ अस्या अमरोक्तपर्य्यायः कुलटाशब्दे लिखितः । तदति- रिक्तपर्य्यायो यथा, धृष्टा १ दुष्टा २ धर्षिता ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ लङ्का ४ निशाचरी ५ त्रपारण्डा ६ । इति जटाधरः ॥ तस्याश्चरित्र- दोषादि यथा, -- “अहो ! को वेद भुवने दुर्ज्ञेयं पुंश्चलीमनः । पुंश्चल्यां यो हि विश्वस्तो विधिना स विडम्बितः । बहिष्कृतश्च यशसा धर्म्मेण स्वकुलेन च ॥ वाञ्छितं नूतनं प्राप्य विनश्यति पुरातनम् । सदा स्वकर्म्मसाध्या सा को वा तस्याः प्रियो- ऽप्रियः ॥ दैवे कर्म्मणि पैत्रे च पुत्त्रे ब्रन्धौ च भर्त्तरि । दारुणं पुंश्चलीचित्तं सदा शृङ्गारकर्म्मणि ॥ प्राणाधिकं रतिज्ञं सामृतदृष्ट्या हि पुंश्चली । रत्नप्रदं रत्यविज्ञं विषदृष्ट्या हि पश्यति ॥ सर्व्वेषां स्थलमस्त्येव पुंश्चलीनां न कुत्रचित् । दारुणा पुंश्चलीजातिनंरजातिभ्य एव च ॥ निष्कृतिः कर्म्मभोगान्ते सर्व्वेषामस्ति निश्चितम् । न पुंश्चलीनां विप्रेन्द्र ! यावच्चन्द्रदिवाकरौ ॥ अन्यासां कामिनीनाञ्च कीटं हन्तुञ्च या दया । सा नास्ति पुंश्चलीनान्तु कान्तं हन्तुं पुरातनम् ॥ रतिज्ञं नूतनं प्राप्य विषतुल्यं पुरातनम् । कान्तं दृष्ट्वा हिनस्त्येव सोपायेनावलीलया ॥ * ॥ पृथिव्यां यानि पापानि पुंश्चलीष्वेव भारते । तिष्ठन्ति ताभ्यो न पराः पापिष्ठाः सन्तिकेचन ॥ पुंश्चलीपरिपक्वान्नं सर्व्वपातकमिश्रितम् । दैवे कर्म्मणि पैत्रे च देयं न च तथा जलम् ॥ अन्नं विष्ठा पयो मूत्रं पुंश्चलीनाञ्च निश्चितम् । दत्त्वा पितृभ्यो देवेभ्यो भुक्त्वा च नरकं व्रजेत् ॥ शतवर्षं कालसूत्रे पचत्येव सुदारुणे । घोरान्धकारे कृमयस्तं दशन्ति दिवानिशम् ॥ पुंश्चल्यन्नञ्च यो भुङ्क्ते दैवाद्यदि नराधमः । सप्तजन्मकृतं पुण्यं तस्य नश्यति निश्चितम् ॥ आयुःश्रीयशसां हानिरिह लोके परत्र च । तस्माद्यत्नाद्रक्षणीयं पाकपात्रं कलत्रकम् ॥ पुंश्चलीदर्शने पुण्यं यात्रासिद्धिर्भवेद्ध्रुवम् । स्पर्शने च महापापं तीर्थस्नानाद्विशुध्यति ॥ स्नानं दानं व्रतञ्चैव जपश्च देवपूजनम् । निष्फलं पुंश्चलीनाञ्च भारते जीवनं वृथा ॥” उपस्थितसकामपुंश्चलीत्यागे दोषो यथा, -- “रहस्युपस्थितां कामात् पुंश्चलीञ्चेज्जितेन्द्रियः । परित्यजेद्धर्म्मभयादधर्म्मान्नरकं व्रजेत् ॥” सर्व्वदैव तस्यास्तपस्वित्याज्यत्वं गर्हितत्वञ्च यथा, “उपस्थिता च या योषिदत्याज्या रागिणामपि । श्रुतौ श्रुतमिति त्याज्या सर्व्वदैव तपस्विनाम् ॥ अहो सर्व्वैः परित्याज्या पुंश्चली च विशेषतः । धनायुःप्राणयशसां नाशिनी दुःखदायिनी ॥ स्वकार्य्यतत्परा शश्वत् परकार्य्यविघातिनी । निष्ठरा नरघातिभ्यः सर्व्वापद्बीजरूपिणी ॥

विद्युद्दीप्तिर्जले रेखा लोभान्मैत्री यथा भवेत् । परद्रोहाद्यथा सम्पत् कुलटाप्रेमतत्परम् ॥ सर्व्वेभ्यो हिंस्रजन्तुभ्यो विपद्बीजा सदैव सा । यो विश्वसेत्तां संमूढो विपत्तस्य पदे पदे ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे । २३ । २४ । ३२ अध्यायाः ॥ पुंश्चिह्नं, क्ली, (पुंसः पुरुषस्य चिह्नम् ।) शिश्नः । इति हेमचन्द्रः । ३ । २७४ । पुंस, क मर्द्दे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-परं- सकं-सेट् ।) ओष्ठ्यवर्गशेषोपधः । संयोगादनु- स्वारः । तेन क्विपि पुंसोऽसुङ्घावित्यसुङि पुमान् । मर्द्दोऽभिमर्द्दनम् । क, पुंसयति खलं राजा । इति दुर्गादासः ॥ पुंसवनं, क्ली, (पुमांसमिव सूते बलप्रदानेन पुरुष- वत् जनयत्यनेनेति । सू + करणे ल्युट् ।) दुग्धम् । इति हेमचन्द्रः । ३ । ४०४ ॥ (पुमासं सूतेऽने- नेति । सू ङ ल + करणे ल्युट् ।) संस्कार- विशेषः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, रघु- वंशे । ३ । १० । “यथाक्रमं पुंसवनादिकाः क्रियाः धृतेश्च धीरः सदृशीर्व्यधत्त सः ॥”) अस्येतिकर्त्तव्यता यथा । “गर्भस्य तृतीयमासो- पक्रमे यच्छुद्धदिनं तस्मिन् पतिः कृतनित्यक्रियः कृतवृद्धिश्राद्धः चन्द्रनामानमग्निं संस्थाप्य विरू- पाक्षजपान्तां कुशण्डिकां समाप्य कृतस्नानां बधूमग्नेः पश्चिमायां दिशि स्वदक्षिणतः कुशेषु प्राङ्मुखीमुपवेश्य प्रकृतकर्म्मारम्भे प्रादेश- प्रमाणां घृताक्तां समिधं तूष्णीमग्नौ हुत्वा महाव्याहृतिहोमं कुर्य्यात् । यथा । प्रजापति- रृषिर्गायत्त्री छन्दोऽग्निर्देवता महाव्याहृति- होमे विनियोगः ॐ भूः स्वाहा । प्रजापति- रृषिरुष्णिक् छन्दो वायुर्द्देवता महाव्याहृति- होमे विनियोगः ॐ भुवः स्वाहा । प्रजापति- रृषिरनुष्टुप् छन्दः सूर्य्यो देवता महाव्याहृति- होमे विनियोगः ॐ स्वः स्वाहा । ततः पति- रुत्थाय बधूपृष्ठदेशे स्थितो बधूदक्षिणस्कन्धं स्पृष्ट्वा अवतीर्णेन दक्षिणहस्तेन अव्यवहितं बधूनाभिदेशं स्पृशन् जपति । प्रजापतिरृषि- रनुष्टुप् छन्दो मित्रावरुणाग्निवायवो देवताः पुंसवने विनियोगः । ॐ पुमांसौ मित्रावरुणौ पुमांसावश्विनावुभौ । पुमानग्निश्च वायुश्च पुमान् गर्भस्तवोदरे ॥ इत्येकं पुंसवनम् ॥ * ॥ अपरपुंसवनकर्म्मार्थञ्च वटवृक्षस्य पूर्ब्बोत्तर- शाखायां फलयुगलशालिनीं कृमिभिरनुपहतां वटशुङ्गां यवानां माषाणां वा त्रिभिस्त्रिभि- र्गुडकैः सप्त वारान् सप्तभिर्मन्त्रैः क्रीणीयात् । सप्तानां मन्त्राणामृष्यादयः साधारणाः । प्रजा- पतिरृषिः सोमवरुणवसुरुद्रादित्यमरुद्विश्वे देवा देवता न्यग्रोधशुङ्गापरिक्रयणे विनियोगः ॐ यद्यसि सौमी सोमायत्वा राज्ञे परिक्री- णामि । इति गुडकत्रयेण एकं क्रयणम् ॥ १ ॥

पृष्ठ ३/१६२

ॐ यद्यसि वारुणी वरुणायत्वा राज्ञे परि- क्रीणामि । इति गुडकत्रयेण द्बितीयं क्रय- णम् ॥ २ ॥ ॐ यद्यसि वसुभ्यो वसुभ्यस्त्वा परि- क्रीणामि । इति गुडकत्रयेण तृतीयं क्रय- णम् ॥ ३ ॥ ॐ यद्यसि रुद्रेभ्यो रुद्रेभ्यस्त्वा परि- क्रीणामि । इति गुडकत्रयेण चतुर्थं क्रयणम् ॥ ४ ॥ ॐ यद्यसि आदित्येभ्य आदित्येभ्यस्त्वा परि- क्रीणामि । इति गुडकत्रयेण पञ्चमं क्रयणम् ॥ ५ ॥ ॐ यद्यसि मरुद्भ्यो मरुद्भ्यस्त्वा परिक्रीणामि । इति गुडकत्रयेण षष्ठं क्रयणम् ॥ ६ ॥ ॐ यद्यसि विश्वेभ्यो देवेभ्यो विश्वेभ्यो देवेभ्यस्त्वा परि- क्रीणामि । इति गुडकत्रयेण सप्तमं क्रय- णम् ॥ ७ ॥ ततः क्रीतां वटशुङ्गां अनेन मन्त्रेण वृक्षादाहरेत् । प्रजापतिरृषिरोषध्यो देवता न्यग्रोधशुङ्गाच्छेदने विनियोगः । ॐ ओषधयः सुमनसो भूत्वा अस्यां वीर्य्यं समाधत्त इयं कर्म्म करिष्यति । ततस्तां तृणवेष्टितामन्तरीक्षेणानीय अन्तरीक्षे स्थापयेत् । ततः कृतशोभननाम्नो- ऽग्नेरुत्तरतः प्रक्षालितशिलायां ब्रह्मचारी गर्भ- वती वा श्रुतस्वाध्यायहीनो वा ब्राह्मणः प्राङ्मुख आचारतो नीहारजलेन अनावृत्तलोष्टेन पुनः पुनः पेषयेत् । ततोऽग्नेः पश्चिमत उत्तराग्रेषु कुशेषु पश्चिमाभिमुखीं बधूं पूर्ब्बदिगानतमस्तकां कृत्वा तत्पृष्ठदेशे स्थितः पतिर्दक्षिणपाणे- रङ्गुष्ठानामिकाभ्यां वस्त्रवद्धां पेषितवटशुङ्गां गृहीत्वा गर्भवत्या दक्षिणनासाविवरे शुङ्गारसं निःक्षिपति । प्रजापतिरृषिरनुष्टुप् छन्दो- ऽग्नीन्द्रबृहस्पतयो देवता न्यग्रोधश्रुङ्गारसस्य दाने विनियोगः । ॐ पुमानग्निः पुमानिन्द्रः पुमान् देवी बृहस्पतिः । पुमांसं पुत्त्रं विन्दस्व तं पुमाननुजायताम् ॥ ततो महाव्याहृतिहोमं कृत्वा तूष्णीं प्रादेश- प्रमाणां घृताक्तां समिधमग्नौ हुत्वा प्रकृतं कर्म्म समाप्य उदीच्यं शाट्यायनहोमादिवामदेव्य- गानान्तं कर्म्म कृत्वा कर्म्मकारयितृब्राह्मणाय दक्षिणां दद्यादिति पुंसवनम् ।” इति दशकर्म्म- पद्धतौ भवदेवभट्टः ॥ * ॥ अथ पुंसवनोक्तवाराः । रविमङ्गलबृहस्पतयः । नक्षत्राणि । पूर्ब्बाषाढो- त्तराषाढापूर्ब्बभाद्रपदुत्तरभाद्रपद्पुष्यपुनर्व्वसु- मूलार्द्रारेवतीहस्ताश्रवणामृगशिरसः । तिथयः । नन्दा भद्राः । लग्नानि । कुम्भसिंहधनुर्मीन- मिथुनानि । स्त्रियाश्चन्द्रादिशुद्धौ दशयोगभङ्ग- विष्टिभद्रात्र्यहस्पर्शादीन् परित्यज्य गर्भधारण- दिनावधितृतीयमासे कर्त्तव्यम् । इति ज्योति- षम् ॥ * ॥ स्त्रीकर्त्तव्यव्रतविशेषः । यथा, -- श्रीराजोवाच । “व्रतं पुंसवनं ब्रह्मन् ! भवता यदुदीरितम् । तस्य वेदितुमिच्छामि येन विष्णुः प्रसीदति ॥ श्रीशुक उवाच । शुक्ले मार्गशिरे पक्षे योषिद्भर्त्तुरनुज्ञया । आरभेत व्रतमिदं सर्व्वकामिकमादितः ॥ निशम्य मरुतां जन्म ब्राह्मणाननुमन्त्र्य च ।

स्नात्वा शुक्लदती शुक्ले वसीतालङ्कृताम्बरे । पूजयेत् प्रातराशात् प्राक् भगवन्तं श्रिया सह ॥ अलं ते निरपेक्षाय पूर्णकाम ! नमोऽस्तु ते । महाविभूतिपतये नमः सकलसिद्धये ॥ यथा त्वं कृपया धृत्या तेजसा महिमौजसा । जुष्ट ईशगुणैः सर्व्वैस्ततोऽसि भगवान् प्रभुः ॥ विष्णुपत्नि ! महामाये महापुरुषलक्षणे । प्रीयेथा मे महाभागे लोकमातर्नमोऽस्तु ते ॥ ॐ नमो भगवते महापुरुषाय महानुभावाय महाविभूतिपतये सह महाविभूतिभिर्व्वलि- मुपहरामीति । अनेनाहरहर्म्मन्त्रेण विष्णो- रावाहनार्घ्यपाद्योपस्पर्शन-स्नान-वासोपवीत- भूषणगन्धपुष्पधूपदीपोपहाराद्युपचारान् सुस- माहितोपाहरेत् । हविःशेषञ्च जुहुयादनले द्वादशाहुतीः । ॐ नमो भगवते महापुरुषाय महाविभूतिपतये स्वाहेति । श्रियं विष्णुञ्च वरदावाशिषां प्रभवायुभौ । भक्त्या संपूजयेन्नित्यं यदीच्छेत् सर्व्वसम्पदः ॥ प्रणमेद्दण्डवद्भूमौ भक्तिप्रह्वेण चेतसा । दशवारं जपेन्मन्त्रं ततः स्तोत्रमुदीरयेत् ॥ युवान्तु विश्वस्य विभू जगतः कारणं परम् । इयं हि प्रकृतिः सूक्ष्मा मायाशक्तिर्दुरत्यया । तस्या अधीश्वरः साक्षात् त्वमेव पुरुषः परः ॥ त्वं सर्व्वयज्ञ इज्येयं क्रियेयं फलभुग्भवान् । गुणव्यक्तिरियं देवी व्यञ्जको गुणभुग्भवान् ॥ त्वं हि सर्व्वशरीर्य्यात्मा श्रीः शरीरेन्द्रियासवः । नामरूपे भगवती प्रत्ययस्त्वमपाश्रयः ॥ यथा युवां त्रिलोकस्य वरदौ परमेष्ठिनौ । तथा म उत्तमश्लोक ! सन्तु सत्या महाशिषः ॥ इत्यभिष्टूय वरदं श्रीनिवासं श्रिया सह । तन्निसार्य्योपहरणं दत्त्वाचमनमर्च्चयेत् ॥ ततः स्तुवीत स्तोत्रेण भक्तिप्रह्वेण चेतसा । यज्ञोच्छिष्टमवघ्राय पुनरभ्यर्च्चयेद्धरिम् ॥ पतिञ्च परया भक्त्या महापुरुषचेतसा । प्रियैस्तैस्तैरुपनमेत् प्रेमशीलः स्वयं पतिः ॥ बिभृयात् सर्व्वकर्म्माणि पत्न्या उच्चावचानि च । कृतमेकतरेणापि दम्पत्योरुभयोरपि ॥ पत्न्यां कुर्य्यादनर्हायां पतिरेतत् समाहितः । विष्णोर्व्रतमिदं बिभ्रन्न विहन्यात् कथञ्चन ॥ विप्रान् स्त्रियो वीरवतीः स्रग्गन्धबलिमण्डनैः । अर्च्चेदहरहर्भक्त्या देवं नियममास्थिता ॥ उद्वास्य देवं स्वे धाम्नि तन्निवेदितमग्रतः । अद्यादात्मविशुद्ध्यर्थं सर्व्वकामसमृद्धये ॥ एतेन पूजाविधिना मासान् द्वादशहायनम् । नीत्वाथोपरमेत् साध्वी कार्त्तिके चरमेऽहनि ॥ श्वोभूतेऽप उपस्पृश्य कृष्णमभ्यर्च्य पूर्ब्बवत् । पयःशृतेन जुहुयाच्चरुणा सह सर्पिषा । पाकयज्ञविधानेन द्बादशैवाहुतीः पतिः ॥ आशिषः शिरसादाय द्विजैः प्रीतैः समीरिताः । प्रणम्य शिरसा भक्त्या भुञ्जीत तदनुज्ञया ॥ आचार्य्यमग्रतः कृत्वा वाग्यतः सह बन्धुभिः ।

दद्यात् पत्न्यै चरोः शेषं सुप्रजस्त्वं सुसौभगम् ॥ एतच्चरित्वा विधिवद्व्रतं विभो- रभीप्सितार्थं लभते पुमानिह । स्त्री चैतदास्थाय लभेत सौभगं श्रियं प्रजां जीवपतिं यशो गृहम् ॥ कन्या च विन्देत समग्रलक्षणं पतिं त्ववीरा हतकिल्विषाङ्गतिम् । मृतप्रजा जीवसुता धनेश्वरी सुदुर्भगा सुभगा रूपमग्रियम् ॥ विन्देदविरूपा विरुजा विमुच्यते य आमयावीन्द्रियकल्यदेहम् । एतत् पठन्नभ्युदये च कर्म्म- ण्यनन्ततृप्तिः पितृदेवतानाम् ॥ तुष्टाः प्रयच्छन्ति समस्तकामान् होमावसाने हुतभुक् श्रीर्हरिश्च । राजन्महन्मरुतां जन्मपुण्यं दितेर्व्रतञ्चाभिहितं महत्ते ॥” इति श्रीभागवते ६ स्कन्धे पुंसवनव्रतकथनं १९ अध्यायः ॥ (पुंवत् सूयते इति । कर्म्मणि ल्युट् । गर्भः । इति श्रीधरस्वामी ॥ यथा, भागवते । ५ । २४ । १५ । “यस्मिन् प्रविष्टेऽसुरबधूनां प्रायः पुंसवनानिभयादेव स्रवन्ति पतन्ति च ॥” * ॥ पुत्त्रोत्पादके, त्रि । यथा, भागवते । ९ । ६ । २८ । “पप्रच्छुः कस्य कर्म्मेदं पीतं पुंसवनं जलम् ॥” तथा च तत्रैव । ४ । १३ । ३७ -- ३८ । “स विप्रानुमतो राजा गृहीत्वाञ्जलिनौदनम् । अवघ्राय मुदा युक्तः प्रादात् पत्न्या उदारधीः ॥ सा तत् पुंसवनं राज्ञी प्राश्य वै पत्युरादधे । गर्भं काल उपावृत्ते कुमारं सुषुवे प्रजाः ॥”) पुंस्कोकिलः, पुं, (पुमान् कोकिलः ।) पुरुषपिक- पक्षी । पुम्स्शब्देन कोकिलशब्दस्य कर्म्मधारय- समासे तस्यान्तलोपे पुंसः सन्निति मस्य सनि कृते मस्यानुस्वारे निष्पन्नः । इति मुग्धबोध- व्याकरणम् ॥ (यथा, कुमारे । ३ । ३२ । “चूताङ्कुरास्वादकषायकण्ठः पुंस्कोकिलो यन्मधुरं चुकूज ॥”) पुंस्त्वं, क्ली, (पुंसः पुरुषस्य भावः । पुम्स् + त्व ।) शुक्रम् । इति हेमचन्द्रः । ३ । २९३ ॥ पुरुष- त्वञ्च ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ५० । १२ । “सौम्यासौम्यैस्तथा शान्तैः पुंस्त्वं स्त्रीत्वञ्च स प्रभुः । विभेद बहुधा देवः पुरुषैरसितैः सितैः ॥”) पुंस्त्वविग्रहः, पुं, (पुंस्त्वस्य शुक्रस्येव विग्रहो यस्य ।) भूतृणम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ पुक्कशः, पुं, (पुक् कुत्सितं कशति गच्छतीति । कश गतौ + अच् ।) चण्डालः । इत्यमरः । २ । १० । २० ॥ (यथा, मार्कण्डेये । १५ । १८ । “अकृतज्ञोऽधमः पुंसां विमुक्तो नरकान्नरः । मत्स्यस्तु वायसः कूर्म्मः पुक्कशो जायते ततः ॥” स तु निषादात् शूद्रायां जातो जातिविशेषः । यथा, मनुः । ४ । ७९ । “न संवसेच्च पतितैर्नचाण्डालैर्न पुक्कशैः ॥”)

पृष्ठ ३/१६३

पुक्कषः, पुं, (पुक् कुत्सितं कषतीति । कष गतौ + अच् ।) चण्डालः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ पुक्कसः, पुं, (पुक् कुत्सितं कसतीति । कस गतौ + अच् ।) चण्डालः । (स तु निषादात् शूद्रायां जातः । यथा, मनुः । १० । १८ । “जातो निषादात् शूद्रायां जात्या भवति पुक्कसः ॥”) अधमे, त्रि । इति मेदिनीशब्दरत्नावल्यौ ॥ पुक्कसी, स्त्री, कालिका । नीली । इति मेदिनी- शब्दरत्नावल्यौ ॥ (पुक्कस + जातौ ङीष् । पुक्कस- स्त्रीजातिः । यथा, मनुः । १० । ३८ । “चण्डालेन तु सोपाको मूलव्यसनवृत्तिमान् । पुक्कस्यां जायते पापः सदा सज्जनगर्हितः ॥”) पुङ्खः, पुं, (पुमांसं खनतीति । खन + डः ।) काण्ड- मूलम् । इत्यमरः । ३ । ५ । १७ ॥ पुष्कल इति ख्यातम् ॥ (अर्द्धर्च्चादित्वात् क्लीवलिङ्गोऽपि ॥ यथा, रघुः । २ । ३१ । “सक्ताङ्गुलिः सायकपुङ्ख एव चित्रार्पितारम्भ इवावतस्थे ॥” मङ्गलाचारः । इति हेमचन्द्रटीका ॥) पुङ्गः, पुं, क्ली, (पुञ्ज + पृषोदरादित्वात् साधुः ।) समूहः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ पुङ्गलः, पुं, (पुङ्गं देहसमूहं लाति आदत्ते इति । पुङ्ग + ला + कः ।) आत्मा । इति भूरि- प्रयोगः ॥ पुङ्गवः, पुं, (पुमान् गौः । “गोरतद्धितलुकि ।” ५ । ४ । ९२ । इति टच् ।) वृषः । (यथा, हरिवंशे । ७५ । ४१ । “भवता रक्षिता लोका गोलोकश्च महालयम् । यद्वयं पुङ्गवैः सार्द्धं वर्द्धामः प्रसवैस्तथा ॥”) औषधभेदः । (पुमान् गौरिव मदबलाद्याति- शय्यादित्युपमितसमासः ।) उत्तरपदस्थः श्रेष्ठ- वाचकः । इति मेदिनी । वे, ४४ ॥ (यथा, भाग- वते । १ । ९ । ३२ । “इति मतिरुपकल्पिता वितृष्णा भगवति सात्त्वतपुङ्गवे विभूम्नि ॥”) ऋषभौषधम् । महोक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पुच्छ, प्रसादे । इत्यमरटीकायां रायमुकुटधृत- धातुः ॥ (भ्वां-परं-अकं-सेट् ॥) पुच्छः, पुं, क्ली, (पुच्छतीति । पुच्छ प्रसादे + अच् ।) लाङ्गूलम् । इत्यमरः । २ । ८ । ५० ॥ (यथा, देवी- भागवते । ५ । ७ । १६ । “खुरघातैस्तथा देवान् पुच्छस्य भ्रमणेन च । स जघान रुषाविष्टो महिषः परमाद्भुतः ॥”) पश्चाद्भागे, पुं, । इति मेदिनी । छे, ५ ॥ (यथा, महाभारते । ७ । ६ । २८ । “उल्का ज्वलन्ती संग्रामे पुच्छेनावृत्य सर्व्वशः ॥”) लोमवल्लाङ्गूलेकलापे च, क्ली । इत्युणादिकोषः ॥ पुच्छटी, क्ली, (पुच्छ प्रसादे + भावे क्विप् । पुच्छं प्रसादं अटतीति । अट गतौ + इन् ।) अङ्गुलि- मोटनम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ आङ्गुलमट्- कान इति भाषा ॥

पुच्छदा, स्त्री, (पुच्छमिवददातीति । दा + कः ।) लक्ष्मणाकन्दः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पुच्छी, [न्] पुं, (पुच्छोऽस्त्यस्येति । पुच्छ + इनिः ।) अर्कवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुक्कुटः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ लाङ्गूलयुक्ते, त्रि ॥ पुञ्जः, पुं, (पिञ्ज्यते पिञ्जयतीति वा । पिजि + अच् । पृषोदरादित्वात् साधुः ।) समूहः । राशिः । इत्यमरः । २ । ५ । ४२ ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ८ । ८२ । “गृहीतपक्षिपुञ्जश्च शवमाल्यैरलङ्कतः ॥”) पुट, क चूर्णे । भासि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-परं-चूर्णे सकं-भासि अकं-सेट् ।) क, पोटयति । भासि दीप्तौ । इति दुर्गादासः ॥ पुट, त् क संसर्गे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्त- चुरां-परं-सकं-सेट् ।) पुटयति पुष्पं सूत्रेण जनः संसृजतीत्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ पुट, शि श्लेषे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां-कुटां- परं-अकं-सेट् ।) शि, पुटति अपुटीत् पुपोट । श्लेषः सम्बन्धीभावः । इति दुर्गादासः ॥ पुटं, क्ली, (पुटतीति । पुट संश्लेषे + कः ।) जाती- फलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ उपर्य्यधोभावा- पन्नसंयुक्तमृदादिकपालद्वयरूपौषधपाकपात्रम् । धात्वादिमारणोपयुक्तान् पुटप्रकारानाह रस- प्रदीपे । “लोहादेरपुनर्भावस्तद्गुणत्वं गुणाढ्यता । सलिले तरणञ्चापि तत्सिद्धिः पुटनाद्भवेत् ॥ गम्भीरे विस्तृते कुण्डे द्विहस्ते चतुरस्रके । वनोपलसहस्रेण पूरिते पुटनौषधम् ॥ कोष्ठे रुद्धं प्रयत्नेन गोविष्ठोपरि धारयेत् । वनोपलसहस्रार्द्धं कोष्ठिकोपरि निःक्षिपेत् ॥ वह्निं विनिःक्षिपेत्तत्र महापुटमिति स्मृतम् ॥ १ ॥ कोष्ठं मूषा । गोविष्ठा गोइठा । इति महापुटम् ॥ सपादहस्तमानेन कुण्डे निम्ने तथायते । वनोपलसहस्रेण पूर्णमध्ये विधारयेत् ॥ पुठनद्रव्यसंयुक्तां कोष्ठिकां मुद्रितां मुखे । अधोऽर्द्धानि करण्डानि अर्द्धान्युपरि निःक्षिपेत् ॥ एतद्गजपुटं प्रोक्तं ख्यातं सर्व्वपुटोत्तमम् ॥ हस्तश्चतुर्व्विंशत्यङ्गुलप्रमाणः स सपादः तेन त्रिंशदङ्गुलप्रमाणेनेत्यर्थः । अतएवोक्तम् । साधारणो नराङ्गुल्या त्रिंशदङ्गुलको गजः ॥ इति गजपुटम् ॥ २ ॥ अरत्निमात्रके कुण्डे पुटं वाराहमुच्यते ॥ ३ ॥ वितस्तिमात्रके खाते कथितं कौक्कुटं पुटम् । ‘अरत्निस्तु निष्कनिष्ठेन मुष्टिना’ इत्यमरः । २ । ६ । ८६ ॥ निःसृतकनिष्ठया मुष्ट्योपलक्षितो हस्तोऽरत्निरित्यर्थः । षोडशाङ्गुलके खाते कस्यचित् कौक्कुटं पुटम् ॥ ४ ॥ यत् पुटं दीयते खाते ह्यष्टसंख्यैर्वनोपलैः । कपोतपुटमेतत्तु कथितं पुटपण्डितैः ॥ ५ ॥ गोष्ठान्तर्गोखुरक्षुण्णं शुष्कचूर्णितगोमयम् । गोवरं तत् समाख्यातं वरिष्ठं रससाधने ॥ बृहद्भाण्डस्थितैर्यन्त्रैर्गोवरैर्दीयते पुटम् ।

तद्गोवरपुटं प्रोक्तं भिषग्भिः सूतभस्मकृत् ॥ ६ ॥ बृहद्भाण्डे तुषैः पूर्णे मध्ये मूषां विधारयेत् । क्षिप्त्वाग्निं मुद्रयेद्भाण्डं तद्भाण्डपुटमुच्यते ॥” * ॥ इति भावप्रकाशे पूर्ब्बखण्डे २ भागः ॥ पुटः, पुं क्ली, (पुटतीति । पुट श्लेषे + कः ।) अश्व- खुरः । इति शब्दरत्नावली ॥ पुटः, त्रि, (पुट् + कः ।) आच्छादनम् । पत्रादि- रचितः पुष्पाद्याधारः । यथा, रघुः । २ । ६५ । “दुग्ध्वा पयः पत्रपुटे मदीयं पुत्त्रोपभुङ्क्ष्वेति तमादिदेश ॥” (यथा च मनौ । ६ । २८ । “ग्रामादाहृत्य वाश्नीयादष्टौ ग्रासान् वने वसन् । प्रतिगृह्य पुटेनैव पाणिना सकलेन वा ॥”) मिथःसंश्लेषः । इति मुकुटः ॥ इत्यमरटीकायां भरतः ॥ पुटकं, क्ली, (पुटवत् कायतीति । कै + कः ।) पद्मम् । इति शब्दरत्नावली ॥ स्वार्थे कप्रत्यये पुटशब्दार्थोऽप्यत्र ॥ पुटकन्दः, पुं, (पुटमिव कन्दो यस्य ।) कोलकन्दः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पुटकिनी, स्त्री, (पुटकानि सन्त्यत्रेति । पुटक + “पुष्करादिभ्यो देशे ।” ५ । २ । १३५ । इति इनिः । स्त्रियां ङीप् ।) पद्मिनी । पद्मयुक्तदेशः । पद्मसमूहः पद्मलता च । इति हेमचन्द्रः ॥ पुटग्रीवः, पुं, (पुटमिव ग्रीवा यस्य ।) गर्गरी । ताम्रकुम्भः । इति मेदिनी । वे, ६१ ॥ पुटपाकः, पुं, (पुटेन पाकः ।) पुटाभ्यन्तरितौ- षधपचनम् । अथ पुटपाकविधिः । “पुटपक्वस्य कल्कस्य स्वरसो गृह्यते यतः । अतस्तु पुटपाकानां युक्तिरत्रोच्यते मया ॥ पुटपाकस्य पाकोऽयं लेपस्याङ्गारवर्णता । लेपञ्च द्व्यङ्गुलं स्थूले कुर्य्याद्बाङ्गुलिमात्रकम् ॥ काश्मरीवटजम्ब्वादिपत्रैर्वेष्टनमुत्तमम् । पलमात्रो रसो ग्राह्यः कर्षमात्रं मधु क्षिपेत् ॥ कल्कचूर्णद्रवाद्यास्तु देयाः कोलमिता बुधैः ॥ अपि च । द्वे विल्वे स्निग्धमांसस्य परं द्रव्यं पलं मतम् । द्रव्यस्य कुडवोन्मानं सर्व्वमेकत्र पेषयेत् ॥ तदेकत्र समालोड्य पत्रैः सूपरिवेष्टितम् ॥ पुटपाकविधानेन तत् पक्त्वा तद्रसं बुधः । तर्पणोक्तेन विधिना यथावदवचारयेत् ॥ दृष्टिमध्ये निषेच्यः स्यान्नित्यमुत्तानशायिनः । स्नेहनो लेखनश्चैव रोपणश्चेति स त्रिधा ॥ हितः स्निग्धो विरूक्षस्य स्निग्धस्य स तु लेखनः दृष्टेर्ब्बलार्थमितरः पित्तासृग्व्रणवातनुत् ॥ इतरो रोपणः । स्नेहमांसवसामज्जमेदःस्वाद्वौषधैः कृतः । स्नेहनः पुटपाकः स्याद्धार्य्यो द्वे वाक्शते तु सः ॥ वाक्शतं छोटिकाशतम् । जाङ्गलानां यकृन्मांसैर्लेखनद्रव्यसंयुतैः । कृष्णलोहरजस्ताम्रशङ्खविद्रुमसिन्धुजैः ॥ समुद्रफेनकासीसस्रोतोजदधिमस्तुभिः ।

पृष्ठ ३/१६४

लेखनो वाक्शतं तस्य परं धारणमिष्यते ॥ स्तन्यजाङ्गलमध्वाज्यतिक्तकद्रव्यभावितः । लेखनात्त्रिगुणो धार्य्यः पुटपाकस्तु रोपणः ॥ तिक्तकद्रव्याण्याह । निम्बामृतावृषपटोलनिदिग्धिकाभिः स्यात् पञ्चतिक्तक इति प्रथितो गणोऽयम् ॥ आचरेत्तर्पणोक्तान्तु क्रियां व्यापत्तिदर्शने ॥ व्यापत्तिदर्शने मिथ्याकृतपुटपाकजनितव्याधि- दर्शने । तेजांस्यनिलमाकाशमादर्शं भास्कराणि च । नैक्षेत तर्पिते नेत्रे यश्च वा पुटपाकवान् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ पुटभेदः, पुं, (पुटं संश्लिष्टं भिनत्तीति । भिद + “कर्म्मण्यण् ।” ३ । २ । १ । इत्यण् ।) नदी- वक्रम् । (नदीचक्रम् । इत्यमरः । १ । १० । ७ ॥ यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ३९८ । “प्रायेणैव हि मलिना मलिनानामाश्रयत्वमुप- यान्ति । कालिन्दीपुटभेदः कालियपुटभेदनं भवति ॥”) पत्तनम् । आतोद्यम् । इति मेदिनी । दे, ५० ॥ पुटभेदनं, क्ली, (पुटैरश्वखुरैर्भिद्यते इति । भिद + कर्म्मणि ल्युट् ।) नगरम् । इत्यमरः । २ । २ । १ ॥ (यथा, महाभारते । १ । १०० । १२ ॥ “स हास्तिनपुरे रम्ये कुरूणां पुटभेदने । वसन् सागरपर्य्यन्तामन्वशासद्बसुन्धराम् ॥”) पुटालुः, पुं, (पुटः संश्लिष्ट आलुः ।) कोलकन्दः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पुटिका, स्त्री, (पुटं अस्त्यस्या इति । पुट + ठन् + टाप् ।) एला । इति हारावली । ९७ ॥ पुटितं, क्ली, (पुटं जातमस्येति । पुट + इतच् । पुट + क्त वा ।) हस्तपुटम् । पाटितम् । स्यूते, त्रि । इति मेदिनी । ते, १३४ ॥ आद्यन्तप्रण- वादियुक्तमन्त्रादौ पुटप्राप्ते च त्रि ॥ पुटी, स्त्री, (पुटतीति । पुट + कः । गौरादित्वात् ङीष् ।) कौपीनम् । इति जटाधरः ॥ आच्छा- दनम् । पत्रादिरचितः पुष्पाद्याधारः । इत्य- मरभरतौ ॥ (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । १४९ । “एरण्डपत्रशयना जनयन्ती स्वेदमलघुजघन- तटा । धूलिपुटीव मिलन्ती स्मरज्वरं हरति हलिक- बधूः ॥”) पुटोटज, क्ली, (पुटं संश्लिष्टमुटजमिव ।) श्वेत- च्छत्रम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पुटोदकः, पुं, (पुटे अन्तर्युब्जपात्रमध्ये उदकं यस्य ।) नारिकेलः । इति हारावली । १०० ॥ पुट्ट, क तौच्छ्ये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- परं-सकं-सेट् ।) पञ्चमस्वरी । टद्वयान्तः । एक- टकार इति रामः । क, पुट्टयति । तौच्छमल्पी- भावः । इति दुर्गादासः ॥ पुड, इ मर्द्दे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- सकं-सेट् ।) पञ्चमस्वरी । इ, पुण्ड्यते । मर्द्द- श्चर्णीकरणम् । इति दुर्गादासः ॥

पुण, श धर्म्मे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां-परं- सकं-सेट् ।) शुभक्रियायामित्यन्ये । श, पुणति शुभं लोकः । पोणिता । इति दुर्गादासः ॥ पुण्डः, पुं, (पुण्ड्यते इति । पुडि मर्द्दे + घञ् ।) तिलकः । इति जटाधरः ॥ पुण्डरी, [न्] पुं, हस्तिनां मनुष्याणाञ्च चक्षुष्यः क्षुद्रविटपः । शालपर्णीपत्रतुल्यपत्रः । पुण्ड- रिया इति ख्यातः । तत्पर्य्यायः । पौण्डरी- कम् २ पुण्डरीकम् ३ पुण्डरीयकम् ४ प्रपौण्ड- रीकम् ५ चक्षुष्यम् ६ पौण्डर्य्यम् ७ तालपुष्प- कम् ८ सालपुष्पम् ९ दृष्टिकृतम् १० स्थलपद्मम् ११ मालकम् १२ । केचित्तु पूर्ब्बदशकं पद्मकाष्ठे प्रचक्षते ॥ इति शब्दरत्नावली ॥ पुण्डरीकं, क्ली, (पुण्डति अन्यपुष्पाणां गर्व्वं चूर्णी- करोतीति । पुण्ड मर्द्दे + “फर्फरीकादयश्च ।” उणां । ४ । २० । इति ईकन्प्रत्ययेन निपा- तनात् साधुः । “पुणतेः पुण्डरीकम् ।” इत्यु- ज्ज्वलदत्तः ।) शुक्लपद्मम् । तत्पर्य्यायः । सिता- म्भोजम् २ । इत्यमरः । १ । १० । ४१ ॥ शत- पत्रम् ३ महापद्मम् ४ सिताम्बुजम् ५ । इति रत्नमाला ॥ अस्य पर्य्यायान्तरं गुणाश्च श्वेत- पद्मशब्दे द्रष्टव्याः ॥ (यथा, रघुः । ४ । १७ । “पुण्डरीकातपत्रस्तं विकसत्काशचामरः । ऋतुर्विडम्बयामास न पुनः प्राप तच्छ्रियम् ॥”) पद्ममात्रम् । इति भरतधृतव्याडिः ॥ श्वेत- च्छत्रम् । भेषजभेदः । इति मेदिनी । के, १९९ ॥ सप्तमहाकुष्ठानामन्यतमः । तल्लक्षणं यथाह माधवकरः । “सश्वेतं रक्तपर्य्यन्तं पुण्डरीकदलोपमम् । सोत्सेधञ्च सरागञ्च पुण्डरीकं तदुच्यते ॥” पुण्डरीकः, पुं, (पुण्डरीकवद्वर्णोऽस्त्यस्येति । अच् ।) अग्निकोणस्थदिग्गजः । व्याघ्रः । इत्यमरः । ३ । ३ । ११ ॥ कोषकारभेदः । इति मेदिनी ॥ सहकारः । गणधरः । राजिलसर्पः । गजज्वरः । इति हेमचन्द्रः ॥ दमनकवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (धान्यविशेषः । तद्यथा, -- “पुष्पाण्डकः पुण्डरीकस्तथा महिषमस्तकः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) कमण्डलुः । श्वेतवर्णः । इत्यनेकार्थकोषः ॥ (क्रौञ्चद्बीपस्थपर्व्वतविशेषः । यथा, मात्स्ये । १२१ । ८१ । “देवावृतः परेणापि पुण्डरीको महान् गिरिः । एते रक्तमयाः सप्त क्रौञ्चद्वीपस्य पर्व्वताः ॥” तीर्थविशेषः । यथा, महाभारते । ३ । ८३ । ७६ । “शुक्लपक्षे दशम्याञ्च पुण्डरीकं समाविशत् । तत्र स्नात्वा नरो राजन् ! पुण्डरीकफलं लभेत् ॥” यज्ञविशेषः । यथा, तत्रैव । ३ । ३० । १७ । “अश्वमेधो राजसूयः पुण्डरीकोऽथ गोसवः । एतैरपि महायज्ञैरिष्टं ते भूरिदक्षिणैः ॥” नागविशेषः । यथा, तत्रैव । ५ । १०३ । १३ । “नागानामेकवंश्यानां यथाश्रेष्ठन्तु मे शृणु । द्वौ पद्मौ पुण्डरीकश्च पुष्पो मुद्गरपर्णकः ॥”

रामचन्द्रवंशीयनृपविशेषः । यथा, रघुः । १८ । ८ । “तेन द्बिपानामिव पुण्डरीको राज्ञामजय्योऽजनि पुण्डरीकः । शान्ते पितर्य्याहृतपुण्डरीका यं पुण्डरीकाक्षमिव श्रिता श्रीः ॥” पुण्डरीकाः सन्त्यत्रेति । अच् । पुण्डरीक- विशिष्टे, त्रि । यथा, मात्स्ये । १२० । ६८ । “पयोदस्तु ह्नदो नीलः स शुभः पुण्डरीकवान् । पुण्डरीकात् पयोदाच्च तस्मात् द्बे सम्प्रसूय- ताम् ॥”) पुण्डरीकाक्षं, क्ली, (पुण्डरीकवदक्षिणी यस्मात् । षच् समासे ।) पुण्डर्य्यम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ पुण्डरीकाक्षः, पुं, (पुण्डरीकवदक्षिणी नेत्रे यस्य । षच् समासे ।) विष्णुः । इत्यमरः । १ । १ । १९ ॥ (यथा, महाभारते । ५ । ७० । ६ । “पुण्डरीकं परं धाम नित्यमक्षरमव्ययम् । तद्भावात् पुण्डरीकाक्षो दस्युत्रासाज्जनार्द्दनः ॥” “हृदयाख्यपुण्डरीकमश्नुते व्याप्नोति तत्रोपलभ्यत इति पुण्डरीकाक्षः । यत् पुण्डरीकाक्षस्तत्- पुण्डरीकं परममध्यमन्त इति श्रुतेः । अक्षिणी पुण्डरीकाभे यस्येति वा ।” इति शाङ्करभा- ष्यम् ॥) तस्य स्मरणे बाह्याभ्यन्तरशुचित्वं यथा, “अपवित्रः पवित्रो वा सर्व्वावस्थां गतोऽपि वा । यः स्मरेत् पुण्डरीकाक्षं स बाह्याभ्यन्तरः शुचिः ॥” इति वामने ३३ अध्यायः ॥ (जलचरपक्षिविशेषः । तद्यथा, -- “उत्क्रोशः पुण्डरीकाक्षो मेघरावोऽम्बुकुक्कुटी ॥” इति चरके सूत्रस्थाने २७ अध्याये ॥) पुण्डरीयकं, क्ली, स्थलपद्मम् । इति शब्दमाला ॥ प्रपौण्डरीकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ पुण्डर्य्यं, क्ली, (पुण्डतीति । पुडि + अच् । तस्यार्य्यं प्रधानम् । शकन्ध्वादित्वात् साधुः ।) प्रपौण्ड- रीकम् । इत्यमरः । २ । ४ । १२७ ॥ “द्वे हस्तिनां मनुष्याणाञ्च चक्षुष्ये क्षुद्रविटपे शालपर्णीपत्र- तुल्यपत्रे । पुण्डरिया इति ख्याते । प्रकृष्टं पुण्ड- रीकमिव दाहहरणात् प्रपौण्डरीकं ष्णः सुप- ञ्चालादित्वादन्तपदस्यादौ वृद्धिः । पुण्डयति खण्डयति दोषान् पुण्डर्य्यं पुडि मर्द्दे नाम्नीति अर्य्यः पौण्डर्य्यमिति पाठे स्वार्थे ष्णः वृद्धिः पुण्डरीकादिरप्यत्र । ‘स्थलपद्मं साधुपुष्पं दृष्टिकृत् पुण्डरीयकम् ॥’ इति रभसः ।” इत्यमरटीकायां भरतः ॥ पुण्ड्रः, पुं, (पुण्ड्यन्ते गुडशर्कराद्यर्थं चूर्णीक्रियते इति । पुडि मर्द्दे + “स्फायितञ्चीति ।” उणा ० २ । १३ । इति रक् ।) इक्षुभेदः । पुँडिआक् इति भाषा । इत्यमरः । २ । ४ । १६३ । दैत्यविशेषः । अतिमुक्तकः । चित्रम् । क्रिमिः । पुण्डरीकम् । देशविशेषे, पुं भूम्नि । इति मेदिनी । रे, ५९ ॥ (यथा, मात्स्ये । ११३ । ४५ । “प्राग्ज्योतिषाश्च पुण्ड्राश्च विदेहास्ताम्रलिप्तकाः । शाम्बमागधगोनर्द्दाः प्राच्या जनपदाः स्मृताः ॥”) तिलकवृक्षः । इति हेमचन्द्रः ॥ ह्नस्वप्लक्षः ।

पृष्ठ ३/१६५

इति राजनिर्घण्टः ॥ (अश्वदेहस्थचिह्नविशेषः । अस्य लक्षणादिकं पुण्ड्रकशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ वलि- राजस्य क्षेत्रजः पुत्त्रविशेषः । यन्नाम्नैव पुण्ड्र- देशो विख्यातः । यथा, महाभारते । १ । १०४ । ४७ -- ५१ । “वलिः सुदेष्णां भार्य्यां स्वां तस्मै तां प्राहिणोत् पुनः । तां स दीर्घतमाङ्गेषु स्पृष्ट्वा देवीमथाब्रवीत् ॥ भविष्यन्ति कुमारास्ते तेजसादित्यवर्च्चसः । अङ्गो वङ्गः कलिङ्गश्च पुण्ड्रः सुह्मश्च ते सुताः ॥ तेषां देशाः समाख्याताः स्वनामप्रथिता भुवि । अङ्गस्याङ्गोऽभवद्देशो वङ्गो वङ्गस्य च स्मृतः ॥ कलिङ्गविषयश्चैव कलिङ्गस्य च स स्मृतः । पुण्ड्रस्य पुण्ड्राः प्रख्याताः सुह्माः सुह्मस्य च स्मृताः ॥ एवं वलेः पुरा वंशः प्रख्यातो वै महर्षिजः ॥”) पुण्ड्रकः, पुं, (पुण्ड्र इव प्रतिकृतिः । “इवे प्रति- कृतौ ।” ४ । ३ । ९६ । इति कन् ।) माधवी- लता । इत्यमरः । २ । ४ । ७२ ॥ (पर्य्यायोऽस्य यथा, भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे । “माधवी स्यात्तु वासन्ती पुण्ड्रको मस्तकोऽपिच । अतिमुक्तो विमुक्तश्च कामुको भ्रमरोत्सवः ॥”) तिलकवृक्षः । (पुण्ड्र + स्वार्थे कन् ।) इक्षुभेदः । पुँडि आक् इति भाषा । तत्पर्य्यायः । रसालः २ इक्षुवाटी ३ योनिः ४ इक्षुयोनिः ५ रसाली ६ रसदालिका ७ करङ्कशालिः ८ । अस्य गुणाः । मधुरत्वम् । शीतलत्वम् । रुचिकारित्वम् । मृदु- त्वम् । पित्तदाहहरत्वम् । वृष्यत्वम् । तेजोबल- विवर्द्धनत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अश्व- शरीरस्थचिह्नविशेषे, पुं, क्ली । यथा, अश्व- वैद्यके । ३ । ७३ -- ८१ । “अत ऊर्द्ध्वं प्रवक्ष्यामि पुण्ड्राणां लक्षणं शुभम् । आनुपूर्ब्ब्या यथादृष्टं मुनिभिस्त्वर्थवेदिभिः ॥ शुक्तिशङ्खगदाखड्गपद्मचक्राङ्कुशोपमाः । शरासनसमाकाराः प्रशस्ताः पुण्ड्रकाः स्मृताः ॥ मत्स्यभृङ्गारप्रासादस्रग्वेदीयूपसन्निभाः । श्रीवृक्षदर्पणाकाराः शुभदाः परिकीर्त्तिताः ॥ शिरोललाटवदनं यः पुण्ड्रो व्याप्य तिष्ठति । स धन्यः पूजितो नित्यमृजुकश्चैव यो भवेत् ॥ पर्व्वतेन्दुपताकाभा ये च स्रग्दामसन्निभाः । ते सर्व्वे पूजिताः पुण्ड्रा धनधान्यफलप्रदाः ॥ इति पुण्ड्राः शुभाः प्रोक्ताः पूर्ब्बशास्त्रानुसारतः । अशुभांश्चैव वक्ष्यामि ययायोगं समासतः ॥ काककङ्ककबन्धाहिगृध्रगोमायुसन्निभाः । असिताः पीतका रक्ताः पुण्ड्रका नैव पूजिताः ॥ तिर्य्यग्गाश्चैव विच्छिन्नाः शृङ्खलापाशसन्निभाः । शूलाग्रा वामदेहस्थाः पुण्ड्रका न शुभाः स्मृताः ॥ जिह्वाकल्मषरूक्षाणि भस्मवर्णनिभानि च । पुण्ड्रकाणि न शस्यन्ते भिन्नवर्णानि वाजिनः ॥” पुण्ड्रदेशनृपतिः । यथा, महाभारते । १ । ४ । २४ । “तथाङ्गवङ्गौ सह पुण्ड्रकेण पाण्ड्यौड्रराजौ च सहान्धकेन ॥”)

पुण्ड्रकेलिः, पुं, (पुण्ड्रे इक्षुविशेषे केलिर्यस्य ।) हस्ती । इति शब्दमाला ॥ पुण्यं, क्ली, (पूयतेऽनेनेति । पू + “पूङो यण्णुक् ह्नस्वश्च ।” उणा० ५ । १५ । इति यत् णुगागमो ह्नस्वश्च ।) शुभादृष्टम् । तत्पर्य्यायः । धर्म्मम् २ श्रेयः ३ सुकृतम् ४ वृषः ५ । इत्यमरः । १ । ४ । २४ ॥ पुण्यभारवोढुमशक्तस्य पण्डितस्य निन्दा यथा, अग्निपुराणे । “पण्डितेनापि किन्तेन समर्थेन च देहिनाम् । यत् पुण्यं भारमुद्वोढुमशक्तं पारलौकिकम् ॥” आत्मकृतपुण्यकथननिषेधो यथा, -- “इष्टं दत्तमधीतं वा विनश्यत्यनुकीर्त्तनात् । श्लाघानुशोचनाभ्याञ्च भग्नतेजो विभिद्यते ॥ तस्मादात्मकृतं पुण्यं वृथा न परिकीर्त्तयेत् ॥” इति शुद्धितत्त्वे देवलः ॥ * ॥ अदत्तपुण्यभागित्वं पापशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ * ॥ शोभनकर्म्म । पावनम् । सुन्दरे, त्रि । इति हेमचन्द्रः ॥ सुगन्धि । इति जटाधरः ॥ पुण्यकं, क्ली, (पुण्याय कायतीति । कै + कः ।) व्रतम् । तच्च उपवासादि । शास्त्रे पुण्यत्वेन पवित्रताजनकत्वेन यद्बोधितमुपवासादि तदेव व्रतं न तु यः कोऽपि नियमः । आदिना नक्तं भोजनाक्षारलवणादिपरिग्रहः । इत्यमरभरतौ ॥ पुण्यकव्रतं, क्ली, (पुण्यकं व्रतमिति ।) पतिसौभा- ग्यस्य श्रीकृष्णतुल्यपुत्त्रस्य च जनकः स्त्रीकर्त्तव्य- नियमविशेषः । तस्य विधिर्यथा, -- महादेव उवाच । “हरेराराधनं कृत्वा व्रतं कुरु वरानने ! । व्रतञ्च पुण्यकं नाम वर्षमेकं करिष्यसि ॥ देवि ! शुद्धे च कालेऽत्र परं नियमपूर्ब्बकम् । माघशुक्लत्रयोदश्यां व्रतारम्भः शुभः प्रिये ! ॥ गात्रं सुनिर्म्मलं कृत्वा शिरःसंस्कारपूर्ब्बकम् । उपोष्य पूर्ब्बदिवसे वस्त्रं प्रक्षाल्य यत्नतः ॥ धौते च वाससी धृत्वा उपविश्यासने शुचौ । आचम्य तिलकं कृत्वा निर्व्वाप्य आह्निकं पुरः ॥ घटस्यारोपणं कृत्वा स्वस्तिवाचनपूर्ब्बकम् ॥ पुरोहितस्य वरणं पुरः कृत्वा प्रयत्नतः । संकल्प्य वेदविहितं व्रतमेतत् समाचरेत् ॥ व्रते द्रव्याणि नित्यानि चोपहाराणि षोडश । देयानि नित्यं देवेशि ! कृष्णाय परमात्मने । आसनं स्वागतं पाद्यमर्घ्यमाचमनीयकम् ॥ मधुपर्कश्च स्नानीयं वस्त्राण्याभरणानि च । सुगन्धिपुष्पं धूपश्च दीपनैवेद्यवन्दनम् ॥ यज्ञसूत्रञ्च ताम्बूलं कर्पू रादिसुवासितम् । द्रव्याण्येतानि पूजायाश्चाङ्गरूपाणि सुन्दरि ! ॥ देवि ! किञ्चिद्बिहीनेनैवाङ्गहानिः प्रजायते । अङ्गहीनञ्च यत् कर्म्म चाङ्गहीनो यथा नरः ॥ अङ्गहीने च कार्य्ये च फलहानिः प्रजायते । अष्टोत्तरशतं पुष्पं पारिजातस्य विष्णवे । देयं प्रतिदिनं दुर्गे ! स्वात्मनो रूपहेतवे ॥ श्वेतचम्पकपुष्पाणां लक्षमक्षतमीप्सितम् । प्रदेयं हरये भक्त्या बहुसौन्दर्य्यहेतवे ॥

नीलोत्पलानां लक्षञ्च देयं कृष्णाय भक्तितः । व्रताङ्गभूतं देवेशि ! चक्षुषो रूपहेतवे ॥ हिमालयोद्भवं लक्षं रुचिरं श्वेतचामरम् । प्रददौ केशवायैव केशसौन्दर्य्यहेतवे ॥ अमूल्यरत्नरचितं दर्पणानां सहस्रकम् । देयं नारायणायैव नाभिसौन्दर्य्यहेतवे ॥ अमूल्यरत्नरचितं पुटकानां सहस्रकम् । प्रदेयं गोपिकेशाय नासिकारूपहेतवे ॥ बन्धूकपुष्पलक्षञ्च देयं राधेश्वराय च । स्वस्यौष्ठाधरयोश्चैव बहुसौन्दर्य्यहेतवे ॥ मुक्ताफलानां लक्षञ्च दन्तसौर्य्यहेतवे । देयं गोलोकनाथाय शैलजे ! भक्तिपूर्ब्बकम् ॥ रत्नगेण्डूकलक्षञ्च गण्डसौन्दर्य्यहेतवे । मदीश्वराय दातव्यं व्रते शैलेन्द्रकन्यके ! ॥ रत्नपाषकलक्षञ्च देयं ब्रह्मेश्वराय च । ओष्ठाधःस्थलरूपाय प्राणेशि ! भक्तितो व्रते ॥ कर्णभूषणलक्षञ्च रत्नसारविनिर्म्मितम् । देयं सर्व्वेश्वरायैव कर्णसौन्दर्य्यहेतवे ॥ माध्वीककलसानाञ्च लक्षं रत्नविनिर्म्मितम् । देयं विश्वेश्वरायैव स्वरसौन्दर्य्यहेतबे ॥ सुधापूर्णञ्च कुम्भानां सहस्रं रत्ननिर्म्मितम् । देयं कृष्णाय देवेशि ! वाक्यसौन्दर्य्यहेतवे ॥ रत्नप्रदीपलक्षञ्च गोपवेशविधायिने । देयं किशोरवेशाय दृष्टिसौन्दर्य्यहेतवे ॥ धुस्तूरकुसुमाकारं रत्नपात्रसहस्रकम् । देयं गोरक्षकायैव गलसौन्दर्य्यहेतवे ॥ सद्रत्नसाररचितं पद्मनालसहस्रकम् । देयं तन्तुकपालाय बाहुसौन्दर्य्यहेतवे ॥ लक्षञ्च रक्तपद्मानां कक्षसौन्दर्य्यहेतवे । देयं गोपाङ्गनेशाय नारायणि ! हरिव्रते ॥ अङ्गुरीयकलक्षञ्च रत्नसारविनिर्म्मितम् । अङ्गुलीनाञ्च रूपार्थं देयं देवेश्वराय च ॥ मणीन्द्रसारलक्षञ्च श्वेतवर्णं मनोहरम् । देयं मुनीन्द्रनाथाय नखसौन्दर्य्यहेतवे ॥ सद्रत्नसारहाराणां लक्षञ्चातिमनोहरम् । देयं मदनमोहाय वक्षःसौन्दर्य्यहेतवे ॥ सुपक्वश्रीफलानाञ्च लक्षञ्च सुमनोहरम् । देयं सिद्धेन्द्रनाथाय स्तनसौन्दर्य्यहेतवे ॥ सद्रत्नवर्त्तुलाकारं लक्षपात्रं मनोहरम् । देयं पद्मालयेशाय देहस्य रूपहेतवे ॥ सद्रत्नसाररचितनाभीनालसहस्रकम् । प्रदेयं पद्मनाभाय नाभिसौन्दर्य्यहेतवे ॥ सद्रत्नसाररचितरथचक्रसहस्रकम् । नितम्बसौन्दर्य्यार्थञ्च प्रदेयञ्चक्रपाणये ॥ सुवर्णरत्नकुम्भानां लक्षञ्च सुमनोहरम् । प्रदेयं श्रीनिवासाय श्रोणिसौन्दर्य्यहेतवे ॥ शतपत्रस्थलाब्जानां लक्षमम्लानमक्षतम् । प्रदेयं पद्मनेत्राय पादसौन्दर्य्यहेतवे ॥ सुवर्णरचितानाञ्च खञ्जनानां सहस्रकम् । गतिसौन्दर्य्यहेत्वर्थं देयं लक्ष्मीश्वराय च ॥ राजहंससहस्रञ्च गजेन्द्राणां सहस्रकम् । सुवर्णच्छत्रलक्षञ्च देयं नारायणाय च ॥

पृष्ठ ३/१६६

विचित्रं रत्नसारेण मूर्द्ध्नः सौन्दर्य्यहेतवे ॥ मालतीनाञ्च कुसुममक्षतं लक्षमीश्वरि ! । देयं वृन्दावनेशाय हास्यसौन्दर्य्यहेतवे ॥ अमूल्यरत्नलक्षञ्च देयं नारायणाय वै । सुव्रते ! व्रतपूर्णार्थं शीलसौन्दर्य्यहेतवे ॥ शुद्धस्फटिकसङ्काशं मणीन्द्रसारलक्षकम् । देयं मुनीन्द्रनाथाय मनःसौन्दर्य्यहेतवे ॥ प्रवालसारसङ्काशं मणिसारसहस्रकम् । देयं कृष्णाय भक्त्या च प्रियानुरागवृद्धये ॥ माणिक्यसारलक्षञ्च देयं कृष्णाय यत्नतः । जन्मनः कोटिपर्य्यन्तं स्वामिसौभाग्यहेतवे ॥ कुष्माण्डं नारिकेलञ्च जम्बीरं श्रीफलं तथा । फलान्येतानि देयानि हरये पुत्त्रहेतवे ॥ रत्नेन्द्रसारलक्षञ्च देयं कृष्णाय यत्नतः । असंख्यजन्मपर्य्यन्तं स्वात्मनो धनवृद्धये ॥ वाद्यं नानाप्रकारञ्च कांस्यतालादिकं परम् । व्रते सम्पत्तिवृद्ध्यर्थं श्रीहरिं श्रावयेद्व्रती ॥ पायसं पिष्टकं सर्पिःशर्कराक्तं मनोहरम् । प्रदेयं हरये भक्त्या स्वात्मनो भोगवृद्धये ॥ सुगन्धिपुष्पमाल्यानां लक्षमक्षतमीप्सितम् । प्रदेयं हरये भक्त्या हरिभक्तिविवृद्धये ॥ नैवेद्यानि प्रदेयानि स्वादूनि मधुराणि च । श्रीकृष्णप्रीतिप्राप्त्यर्थं दुर्गे ! नानाविधानि च ॥ नानाविधानि पुष्पाणि तुलसीसंयुतानि च । श्रीकृष्णप्रीतये भक्त्या व्रते देयानि सुव्रते ! ॥ ब्राह्मणानां सहस्रञ्च प्रत्यहं भोजयेद्व्रती । स्वात्मनः शस्यवृद्ध्यर्थं व्रते जन्मनि जन्मनि ॥ पुष्पाञ्जलिशतं देयं नित्यं पूर्णञ्च पुजने । प्रणामशतकं देवि ! कर्त्तव्यं भक्तिवृद्धये ॥ षण्मासांश्च हविष्यान्नं मासान् पञ्च फलादिकम् । हविः पक्षं जलं पक्षं व्रते पक्षे च सुव्रते ! ॥ रत्नप्रदीपशतकं वह्निं दद्याद्दिवानिशम् । रात्रौ हुताशनं कृत्वा नित्यं जागरणं व्रते ॥ स्मरणं कीर्त्तनं केलिः प्रेक्षणं गुह्यभाषणम् । सङ्कल्पोऽध्यवसायश्च क्रियानिष्पत्तिरेव च ॥ मैथुनं विविधं त्याज्यं व्रते क्रीडाविवृद्धये । ज्ञानवृद्धिर्जागरणे सुबुद्धिर्मितभोजने ॥ लोभमोहकामक्रोधभयशोकविवादकम् । कलहञ्च परित्याज्यं व्रते बन्धुविवृद्धये ॥ संपूर्णे च व्रते देवि ! प्रतिष्ठा तदनन्तरम् ॥ त्रिशतञ्च षष्ट्यधिकं डल्लकं वस्त्रसंयुतम् । सभोज्यं सोपवीतञ्च सोपहारं मनोहरम् ॥ त्रिशतञ्च षष्ट्यधिकं सहस्रं विप्रभोजनम् । त्रिशतञ्च षष्ट्यधिकं सहस्रं तिलहोमकम् ॥ त्रिशतञ्च षष्ट्यधिकं सहस्रं स्वर्णमेव च । देया व्रतसमाप्तौ च दक्षिणा विविधेरिता । अन्यां समाप्तिदिवसे कथयिष्यामि दक्षिणाम् ॥ एतद्व्रतफलं देवि ! दृढा भक्तिर्हरौ भवेत् । हरितुल्यो भवेत् पुत्त्रो विख्यातो भुवनत्रये ॥ सौन्दर्य्यं स्वामिसौभाग्यमैश्वर्य्यं विपुलं धनम् । सर्व्ववाञ्छितसिद्धीनां बीजं जन्मनि जन्मनि ॥ इव्येवं कथितं देवि ! व्रतं कुरु महेश्वरि ! ।

पुत्त्रस्ते भविता साध्वीत्युक्त्रा च विरराम ह ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते गणपतिखण्डे । ३-४ । अध्यायौ ॥ पुण्यकृत्, त्रि, (पुण्यं करोति स्मेति । कृ + “सुकर्म्म- पापमन्त्रपुण्येषु कृञः ।” ३ । २ । ८९ । इति क्विप् । “ह्नस्वस्य तुक् पिति कृति ।” ६ । १ । ७१ । इति तुगागमश्च ।) पुण्यकर्त्ता । धार्म्मिकः । यथा, “पुण्यकृच्चाटुकारस्ते किङ्करः सुरतेषु कः ॥” इति भट्टिः । ५ । ६८ ॥ पुण्यगन्धः, पुं, (पुण्यः पवित्रो हृद्यश्च गन्धोऽस्य ।) चम्पकः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पुण्यजनः, पुं, (पुण्यः विरुद्धलक्षणया पापी चासौ जनश्चेति ।) राक्षसः । इत्यमरः । १ । १ । ६३ ॥ यक्षः । (यथा, हरिवंशे । २ । २६ । “सर्पैः पुण्यजनैश्चैव वीरुद्भिः पर्व्वतैस्तथा ॥” पुण्याश्रितो जनः ।) सज्जनः । इति मेदिनी । ने, १६८ ॥ पुण्यजनेश्वरः, पुं, (पुण्यजनानां यक्षाणामीश्वरः ।) कुवेरः । इत्यमरः । १ । १ । ७३ ॥ (यथा, रघुः । ९ । ६ । “समतया वसुवृष्टिविसर्जनैः नियमनादसताञ्च नराधिपः । अनुययौ यमपुण्यजनेश्वरौ सवरुणावरुणाग्रसरं रुचा ॥”) पुण्यतृणं, क्ली, (पुण्यं पवित्रं तृणम् ।) श्वेत- कुशम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ पुण्यदर्शनः, पुं, (पुण्यं शुभजनकं दर्शनं यस्य ।) चाषपक्षी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यद्दर्शनेन पुण्यं भवति तत्र, त्रि । यथा, रघुह् । १ । ८६ । “तां पुण्यदर्शनां दृष्ट्वा निमित्तज्ञस्तपोनिधिः । याज्यमाशंसिताबन्ध्यप्रार्थनं पुनरब्रवीत् ॥”) पुण्यफलः, पुं, (पुण्यानि शुभानि फलानि यस्य ।) वनभेदः । तत्पर्य्यायः । लक्ष्म्यारामः २ । इति शब्दमाला ॥ (पुण्यस्य फलं पुण्यजन्यं फल- मिति वा ।) धर्म्मजन्यफले, क्ली ॥ (यथा, मनुः । ५ । ५३ । “वर्षे वर्षेऽश्वमेधेन यो यजेत शतं समाः । मांसानि च न खादेद्यस्तयोः पुण्यफलं समम् ॥”) पुण्यभाक्, [ज्] त्रि, (पुण्यं भजतीति । भज + ण्विः ।) पुण्यविशिष्टः । यथा, पञ्चशायके । “क्रीडावन्तो विनीता लघुसुरतरताः पुण्यभाजः शशाः स्युः ॥” पुण्यभूः, स्त्री, (पुण्यस्य पुण्योत्पादिका वा भू- र्भूमिः ।) आर्य्यावर्त्तदेशः । यथा, हेमचन्द्रे । ४ । १४ । “आर्य्यावर्त्तो जन्मभूमिर्जिनचक्र्यर्द्धचक्रिणाम् । पुण्यभूराचारवेदी मध्यं बिन्ध्यहिमालयोः ॥” पुण्यभूमिः, स्त्री, (पुण्यस्य पुण्योत्पादिका वा भूमिः ।) आर्य्यावर्त्तदेशः । इत्यमरः । २ । १ । ८ ॥ स तु बिन्ध्यहिमालयावधिमध्यदेशः । यथा, -- “आसमुद्रात्तु पूर्ब्बस्मादासमुद्रात्तु पश्चिमात् । तयोरेवान्तरं गिर्य्योरार्य्यावर्त्तं विदुर्बुधाः ॥” इति भरतधृतमधुः ॥ पुत्त्रसूः । इति शब्दरत्नावली ॥

पुण्यवान्, [त्] त्रि, (पुण्यमस्यास्तीति । पुण्य + मतुप् । मस्य वः ।) पुण्ययुक्तः । तत्पर्य्यायः । सुकृती २ धन्यः ३ । इत्यमरः । ३ । १ । ३ ॥ सुकृत् ४ पुण्यकृत् ५ । इति जटाधरः ॥ धर्म्मवान् ६ श्रेय- स्वान् ७ वृषवान् ८ । एते पुण्यपर्य्यायकशब्दो- त्तरवतुप्रत्ययेन निष्पन्नाः ॥ (यथा, महा- भारते । १२ । २९७ । २८ । “ऊर्द्ध्वं भित्त्वा प्रतिष्ठन्ते प्राणाः पुण्यवतां नृप ! । मध्यतो मध्यपुण्यानामधो दुष्कृतकर्म्मणाम् ॥”) पुण्यश्लोकः, पुं, (पुण्यः पुण्यदायकः श्लोको यश- श्चरित्रं वा यस्य ।) विष्णुः । इति श्रीभाग- वतम् ॥ युधिष्ठिरः । इति महाभारतम् ॥ नल- राजः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, महा- भारते । ३ । ७४ । ११ । “पुण्यश्लोकस्य वै सूतो वार्ष्णेय इति विश्रुतः ॥”) पुण्यचरित्रे, त्रि ॥ (यथा, भागवते । १ । १४ । १ । “संप्रस्थिते द्वारकायां जिष्णौ बन्धुदिदृक्षया । ज्ञातुञ्च पुण्यश्लोकस्य कृष्णस्य च विचेष्ठितम् ॥”) पुण्यश्लोका, स्त्री, (पुण्यः पुण्यजनकः श्लोको यश- श्चरित्रं वा यस्याः ।) द्रौपदी । इति शब्द- माला ॥ सीता । यथा, -- “पुण्यश्लोको नलो राजा पुण्यश्लोको युधिष्ठिरः । पुण्यश्लोका च वैदेही पुण्यश्लोको जनार्द्द्नः ॥” इति पुराणम् ॥ पुण्या, स्त्री, (पुणाति या पूयतेऽनयेति वा । पू + “पूङो यण्णुक् ह्नस्वश्च ।” उणा० ५ । १५ । इति यत् णुक् ह्नस्वश्च धातोः । ततष्टाप् ।) तुलसी । इति शब्दमाला ॥ पुण्यजनिका च ॥ पुण्यात्मा, त्रि, (पुण्यः आत्मा स्वभावो यस्य ।) पुण्यस्वभावः । तस्य गत्यादिर्यथा, -- सुप्रज्ञोवाच । “शृणु विप्र ! प्रवक्ष्यामि यत्त्वया श्रोतुमिष्यते । पुण्यात्मनां पापिनाञ्च पन्थानं सुखदुःखदम् ॥ आदौ ब्रवीमि पन्थानं नृणां पुण्यवतामहम् । शृणुष्व द्विजशार्द्दूल ! शृण्वतां प्रीतिवर्द्धनम् ॥ प्रस्तरैरिष्टकैर्बद्धो दिव्यवस्त्रैः समावृतः । भाति पुण्यात्मनां पन्थाः सर्व्वोपद्रववर्ज्जितः ॥ क्वचिद्गन्धर्व्वकन्याभिर्गीयते गानमुत्तमम् । क्वचिन्मञ्जुशरीराभिरप्सरोभिश्च नृत्यते ॥ क्वचिच्च वीणाक्वणनं नानावाद्यं मनोहरम् । क्वचित् कुसुमवृष्टिश्च क्वचिद्वायुः सुशीतलः ॥ क्वचित् पुष्पाः शीततोयाः कुत्रचित् भक्त- शालिकाः । क्वचिद्देवाश्च गन्धर्व्वाः पठन्ति स्तवमुत्तमम् ॥ क्वचित् क्वचिद्दीर्घिकाश्च फुल्लपद्मसुशोभिताः । सुच्छायाः पादपाः क्वापि पुष्पिता वञ्जुलादयः ॥ समस्तसुखसम्पन्ने पथि गच्छन्ति मानवाः । पुण्यात्मानो द्विजश्रेष्ठ ! सुखमृत्युमवाप्य च ॥ केचित्तुरङ्गमारूढा नानालङ्कारभूषिताः । उद्दण्डधवलच्छत्रैर्गच्छन्त्यावृतमस्तकाः ॥ केचिद्यान्ति गजारूढा रथारूढाश्च केचन । यानारूढा जनाः केचित् मुखेन यममन्दिरम् ॥

पृष्ठ ३/१६७

केचिद्देवाङ्गनाहस्तन्यस्तचामरवायुभिः । गच्छन्ति वीजिता मर्त्याः स्तूयमानाः सुरर्षिभिः ॥ केचिद्दिव्याङ्कनधराः सुचन्दनविभूषिताः । भुञ्जन्तो यान्ति ताम्बूलं पुण्यात्मानो यमालयम् ॥ निजगात्रत्विषा केचिज्ज्वालयन्तो दिशो दश । व्रजन्ति शमनागारं चलद्गृहनिवासिनः ॥ केचिच्च पायसं दिव्यं भुञ्जन्तो यान्ति सत्तमाः । सुधापानं प्रकुर्व्वन्तः पथि गच्छन्ति केचन ॥ केचिद्दुग्धं पिबन्तश्च केचिदिक्षुरसं तथा । केचित्तक्रं पिबन्तश्च गच्छन्ति यममन्दिरम् ॥ केचिद्दधीनि खादन्तः केचिन्नानाफलानि च । केचिन्मधु पिबन्तश्च पुण्यवन्तो व्रजन्ति वै ॥ तानागतांस्ततो दृष्ट्वा नरान् धर्म्मपरायणान् । भास्करिः प्रीतिमासाद्य स्वयं नारायणो भवेत् ॥ चतुर्ब्बाहुः श्यामवर्णः प्रफुल्लकमलेक्षणः । शङ्खचक्रगदापद्मधारी गरुडवाहनः ॥ स्वर्णयज्ञोपवीती च स्मेरचारुतराननः । किरीटी कुण्डली चैव वनमालाविभूषितः ॥ चित्रगुप्तो महाप्राज्ञश्चण्डाद्या यमकिङ्कराः । सर्व्वे नारायणाकारा बभूवुर्मधुरोक्तयः ॥ ततः स्वयं धर्म्मराजस्तान् सर्व्वान्मनुजोत्तमान् । परमां प्रीतिमासाद्य मित्रवत् पूजयेद्द्विज ! ॥ दिव्यैर्व्वन्यैः फलैश्चैव तेषां पुण्यवतां नृणाम् । भोजनं कारयित्वा तु तानुवाचाथ भास्करिः ॥ यम उवाच । यूयं सर्व्वे महात्मानो नरकक्लेशभीरवः । निजपुण्यप्रभावेन गम्यतां परमं पदम् ॥ संसारे जन्म संप्राप्य पुण्यं यः कुरुते नरः । स मे पिता स मे भ्राता स मे बन्धुः स मे सुहृत् ॥ इत्युक्ता धर्म्मराजेन ते सर्व्वे द्विजसत्तम् ! । दिव्यं रथं समारुह्य नारायणपुरं ययुः ॥” इति पाद्मोत्तरे क्रियायोगसारे २२ अध्यायः ॥ पुण्याहं, क्ली, (पुण्यञ्च तदहश्चेति । “राजाहः- सखिभ्यष्टच् ।” ५ । ४ । ९१ । इति टच् । “उत्तमैकाभ्याञ्च ।” ५ । ४ । ९० । इति अह्ना- देशो न ।) पुण्यदिनम् । इत्यमरः ॥ (यथा, अमरुशतके । ६१ । “पुण्याहं व्रजमङ्गलं सुदिवसं प्रातः प्रयातस्य ते यत्स्नेहोचितमीहितं प्रियतम ! त्वं निर्गतः श्रोष्यसि ॥”) पुण्याहवाचनं, क्ली, (पुण्याहस्य वाचनम् ।) दैवादिकर्म्मादौ मङ्गलार्थं पुण्याहमितिशब्दस्य वारत्रयकथनम् । यथा, -- “पुण्याहवाचनं दैवे ब्राह्मणस्य विधीयते । एतदेव निरोङ्कारं कुर्य्यात् क्षत्त्रियवैश्ययोः ॥ सोङ्कारं ब्राह्मणे ब्रूयात् निरोङ्कारं महीपतौ । उपांशु च तथा वैश्ये शूद्रे स्वस्ति प्रयोजयेत् ॥” इत्युद्वाहतत्त्वे यमः ॥ पुत्त, गतौ ॥ (भ्वां-परं-सकं-सेट् ।) तद्वयान्तः । पुत्तिका । सौत्रधातुरयम् । इति दुर्गादासः ॥ पुत्तलकः, पुं, (पुत्त गतौ + भावे घञ् । पुत्तं गमनं लाति अन्यस्मादिति । ला + कः । ततः संज्ञायां

कन् । अन्याश्रयेणैव हि गमनादिक्रियावत्त्वादस्य तथात्वम् ।) पत्रादिनिर्म्मितप्रतिमूर्त्तिः । पुतुल इति भाषा । यथा, “आचारात् योग्यत्वाच्च शरपत्रैः पुत्तलकं कृत्वा शिरःप्रभृतिषु पलाश- पत्राणि देयानि ।” इति शुद्धितत्त्वम् ॥ पुत्तलिका, स्त्री, तृणकाष्ठमृदश्मधातुरत्नादि- निर्म्मितप्रतिमूर्त्तिः । पुत्तली एवेति स्वार्थे कनि ईकारस्य ह्नस्वे टापि निष्पन्ना ॥ पुत्तली, स्त्री, (पुत्तं गमनं लाति अन्याश्रयेणेति । ला + कः । ततो ङीष् ।) मृदादिनिर्म्मितप्रति- मूर्त्तिः । यथा, उत्तरकामाख्यातन्त्रे ॥ “अमावास्यां समासाद्य मध्यरात्रौ विचक्षणः । मृण्मयीं पुत्तलीं कृत्वा दीपादिभिरलङ्कृताम् ॥” पुत्तिका, स्त्री, (पुत्तं इतस्ततो भ्रमणमस्त्यस्या इति । पुत्त + ठन् । ततष्टाप् ।) मधुमक्षिका- विशेषः । तत्पर्य्यायः । पतङ्गिका २ । इत्यमरः । २ । ५ । २७ ॥ (पिपीलिकाप्रभेदः । यथा, मनुः । ४ । २३८ । “धर्म्मं शनैः सञ्चिनुयात् वल्मीकमिव पुत्तिकाः । परलोकसहायार्थं सर्व्वभूतान्यपीडयन् ॥”) पु(त्र)त्त्रः, पुं, लग्नात् पञ्चमस्थानम् । यथा, -- “पुत्त्रस्थेऽर्के नरोऽसौ प्रथमसुतहतः सिंहराशौ सुपुत्त्रः ॥” इत्यादि ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ (पुनाति पित्रादीनिति । पू + “पुवो ह्नस्वश्च ।” उणा ०४ । १६४ । इति क्त्रः धातोर्ह्नस्वत्वञ्च । तकारद्वये तु पुन्नामनरकात् त्रायते इति । पुत् + त्रै + डः । पितॄन् पातीति व्युत्पत्या पृषोदरा- दित्वात् साधुः । इति रामायणे । २ । १०७ । १२ । श्लोकटीकायां रामानुजः ।) पुंसन्तानः । पुन्नाम- नरकत्राता । पुत इति वेटा इति च भाषा । तत्पर्य्यायः । आत्मजः २ तनयः ३ सूनुः ४ सुतः ५ । इत्यमरः । २ । ६ । २७ ॥ तनूजः ६ अपत्यम् ७ दायादः ८ कुलाधारकः ९ नन्दनः १० आत्मजन्मा ११ द्वितीयः १२ प्रसूतिः १३ स्वजः १४ । इति शब्दरत्नावली ॥ अस्य निरुक्तिर्यथा, -- “पुन्नाम्नो नरकाद्यस्मात् पितरं त्रायते सुतः । तस्मात् पुत्त्र इति प्रोक्तः स्वयमेव स्वयम्भुवा ॥” इति महाभारते । १ । ७४ । ३७ ॥ (यथा च रामायणे । २ । १०७ । १२ । “पुन्नाम्नो नरकात् यस्मात् पितरं त्रायते सुतः । तस्मात् पुत्त्र इति प्रोक्तः पितॄन् यः पाति सर्व्वतः ॥”) स च द्वादशविधः यथा, -- “औरसः क्षेत्रजश्चैव दत्तः कृत्रिम एव च । गूढोत्पन्नोऽपविद्धश्च दायादा बान्धवाश्च षट् ॥ कानीनश्च सहोढश्च क्रीतः पौनर्भवस्तथा । स्वयन्दत्तश्च शौद्रश्च षडदायादबान्धवाः ॥” * ॥ तेषां लक्षणानि यथा, -- “स्वे क्षेत्रे संस्कृतायान्तु स्वयमुत्पादयेद्धि यम् । तमौरसं विजानीयात् पुत्त्रम्प्रथमकल्पितम् ॥ १ ॥

यस्तल्पजः प्रमीतस्य क्लीवस्य व्याधितस्य वा । स्वधर्म्मेण नियुक्तायां स पुत्त्रः क्षेत्रजः स्मृतः ॥ २ ॥ माता पिता वा दद्यातां यमद्भिः पुत्त्रमापदि । सदृशं प्रीतिसंयुक्तं स ज्ञेयो दत्रिमः सुतः ॥ ३ ॥ सदृशन्तु प्रकुर्य्याद्यं गुणदोषविचक्षणम् । पुत्त्रं पुत्त्रगुणैर्युक्तं स विज्ञेयश्च कृत्रिमः ॥ ४ ॥ उत्पद्यते गृहे यस्य न च ज्ञायेत कस्य सः । स गृहे गूढ उत्पन्नस्तस्य स्याद्यस्य तल्पजः ॥ ५ ॥ भातापितृभ्यामुत्सृष्टन्तयोरन्यतरेण वा । यं पुत्त्रं परिगृह्णीयादपविद्धः स उच्यते ॥ ६ ॥ पितृवेश्मनि कन्या तु यं पुत्त्रञ्जनयेद्रहः । तं कानीनं वदेन्नाम्ना वोढः कन्यासमुद्भवम् ॥ ७ ॥ या गर्भिणी संस्क्रियते ज्ञाताज्ञातापि वासती । वोढुः स गर्भो भवति सहोढ इति चोच्यते ॥ ८ ॥ क्रीणीयाद्यस्त्वपत्यार्थं मातापित्रोर्यमन्तिकात् । स क्रीतकः सुतस्तस्य सदृशोऽसदृशोऽपि वा ॥ ९ ॥ या पत्या वा परित्यक्ता विधवा वा स्वयेच्छया । उत्पादयेत् पुनर्भूत्वा स पौनर्भव उच्यते ॥ १० ॥ मातापितृविहीनो यस्त्यक्तो वा स्यादकारणात् । आत्मानं स्पर्शयेद्यस्मै स्वयं दत्तस्तु स स्मृतः ॥ ११ यं ब्राह्मणस्तु शूद्रायां कामादुत्पादयेत् सुतम् । स पारयन्नेव शवस्तस्मात् पारशवः स्मृतः ॥ १२ ॥ क्षेत्रजादीन् सुतानेनानेकादश यथोदितान् । पुत्त्रप्रतिनिधीनाहुः क्रियालोपान्मनीषिणः ॥” इति मानवे ९ अध्यायः ॥ * ॥ चतुर्व्विधपुत्त्रा यथा, -- सुमना उवाच । “ऋणसम्बन्धिनः केचित् केचिन्न्यासापहारकाः । रिपवश्च प्रियाश्चेति स्वकर्म्मवशवर्त्तिनः ॥ भेदैश्चतुर्भिर्जायन्ते पुत्त्रा मित्राः स्त्रियस्तथा । भार्य्या पिता च माता च भृत्याः स्वजनबान्धवाः ॥ स्वेन स्वेन हि जायन्ते सम्बन्धेन महीतले । न्यासापहारभावेन यस्य यस्य कृतं भुवि ॥ न्यासस्वामी भवेत् पुत्त्रो गुणवान् रूपवान् भुवि । येन चापहृतं न्यासं तस्य गेहे न संशयः ॥ न्यासापहरणाद्दुःखं स दत्त्वा दारुणं गतः । न्यासस्वामी स पुत्त्रोऽभून्न्यासापहारकस्य च ॥ गुणवान् रूपवांश्चैव सर्व्वलक्षणसंयुतः । भक्तिञ्च दर्शयेत्तस्य पुत्त्रो भूत्वा दिने दिने ॥ प्रियवाक्यधरो वापि बहुस्नेहं प्रदर्शयेत् । स्वीयं द्रव्यं समुद्राढ्यं प्रीतिमुत्पाद्य चातुलाम् ॥ भुक्त्रा तु पोषणात्तेन तदादाय पुनर्व्रजेत् । यथा तेन प्रदत्तं तन्न्यासापहरणात् पुरा ॥ दुःखमेवं महत् कृत्वा दारुणं प्राणनाशनम् । तादृशं तस्य दद्यात् स पुत्त्रो भूत्वा महागुणैः ॥ अल्पायुषस्तथा भूत्वा मरणं यान्ति ते तथा । दुःखं दत्त्वा प्रयान्त्येवं प्रकृत्यैवं पुनः पुनः ॥ यदाह पुत्त्र पुत्त्रेति प्रलापं हि करोति सः । तदा हास्यं करोत्येष कः स पुत्त्रो हि कस्य च ॥ अनेनापि कृतं न्यासं मदीयं परिचारिणा । द्रव्यापहारोऽपि पिता पूर्ब्बमद्यैव तस्य च ॥ पिशाचत्वं मया दत्तमद्यैव हि दुरात्मनः ।

पृष्ठ ३/१६८

द्रव्यापहरणेनापि मम प्राणा गताः किल ॥ दुःखेन महता चैव यदाहं पीडितः पुरा । तथा दुःखं प्रदत्त्वाहं द्रव्यं मुद्राढ्यमुत्तमम् ॥ भोगेन सर्व्वमादाय चिराद्विश्वास्य सौम्यवत् । गतोऽस्मि स्वगृहञ्चाद्य कस्याहं सुत ईदृशः ॥ न चैषोऽपि पिता पूर्ब्बमद्यैव न च कस्यचित् । पिशाचत्वं मया दत्तमद्यैव च दुरात्मनः ॥ एवमुक्त्रा प्रयात्येव तं प्रहस्य पुनः पुनः । प्रयात्यनेन मार्गेण दुःखं दत्त्वा सुदारुणम् ॥ एवं न्यासस्य सम्बन्धात् पुत्त्राः किन्ते भवन्ति वै । संसारे दुःखबहुला दृश्यन्ते यत्र तत्र हि ॥ १ ॥ ऋणसम्बन्धिनः पुत्त्रान् प्रवक्ष्यामि तवाग्रतः । ऋणं यस्य गृहीत्वा यः प्रयाति मरणं किल ॥ अन्नदाता सुतो भूत्वा भ्राता वाथ पिता प्रियः । मित्ररूपेण वर्त्तेत अन्तर्द्दष्टः सदैव सः ॥ गुणं नैव प्रपश्येत स क्रूरो निष्ठुराकृतिः । जल्पते निष्ठुरं वाक्यं सदैव स्वजनेषु च ॥ नित्यं मिष्टं समश्नाति भोगान् भुञ्जीत नित्यशः । द्यूतकर्म्मरतो नित्यं चौरकर्म्मणि नित्यशः ॥ गृहाद्द्रव्यं बलाद्धर्त्ता वार्य्यमाणः प्रकुप्यति । पितरं मातरञ्चैव कुत्सते च दिने दिने ॥ द्रावकस्त्रासकश्चैव बहुनिष्ठुरजल्पकः । वञ्चयित्वैव मुद्राञ्च हृत्वा सुखेन तिष्ठति ॥ जातकर्म्मादिभिर्ब्बाल्ये द्रव्यं गृह्णाति दारुणः । पुनर्व्विवाहसंयोगान्नानाभेदैरनेकधा ॥ एवं संक्षीयते द्रव्यं नैवमेतद्ददात्यपि । गृहक्षेत्रादिकं सर्व्वं ममैव हि न संशयः ॥ पितरं मातरञ्चैव वदत्येवं दिने दिने । सुदण्डैर्मुषलैश्चैव कषाघातैस्तु दारुणैः ॥ मृते तु तस्मिन् पितरि तथा मातरि निष्ठुरम् । निःस्नेहो निर्घृणश्चैव जायते नात्र संशयः ॥ श्राद्धकार्य्याणि दानानि न करोति कदाचन । एवंविधास्त्रयः पुत्त्रा भवन्ति च महीतले ॥ २ ॥ रिपुपुत्त्रं प्रवक्ष्यामि तवाग्रे द्विजपुङ्गव ! । बाल्ये वयसि संप्राप्ते रिपुवद्वर्त्तते सदा ॥ पितरं मातरञ्चैव क्रीडमानो हि ताडयेत् । ताडतित्वा प्रयात्येवं प्रहस्यैव पुनः पुनः ॥ पुनरायाति तं तत्र पितरं मातरं पुनः । सक्रोधो वर्त्तते नित्यं वैरकर्म्मणि सर्व्वदा ॥ पितरं मारयित्वा तु मातरञ्च पुनः पुनः । प्रयात्येवं स दुष्टात्मा पूर्ब्बवैरानुभावतः ॥ ३ ॥ * ॥ अथातः संप्रवक्ष्यामि यस्माल्लभ्यो भवेत् प्रियः । जातमात्रः प्रियं कुर्य्याद्बाल्ये नटनक्रीडनैः ॥ वयः प्राप्य प्रियं कुर्य्यान्मातापित्रोरनन्तरम् । भक्त्या संतोषयेन्नित्यं तावुभौ परिपालयेत् ॥ स्नेहेन वचसा चैव प्रियसम्भाषणेन च । मृधौ गुरू समाज्ञाय स्नेहेन रुदते पुनः ॥ श्राद्धकर्म्माणि सर्व्वाणि पिण्डदानादिकां क्रियाम् । करोत्येवं सुदुःखात्तस्तेभ्यो यात्रां प्रयच्छति ॥ ऋणत्रयान्वितः स्नेहान्निर्य्यापयति निश्चितः । यस्माल्लभ्यं भवेत् कान्त प्रयच्छति न संशयः । पुत्त्रो भूत्वा महाप्राज्ञः अनेन विधिना किल ॥ ४ ॥

उदासीनं प्रवक्ष्यामि तवाग्रे प्रिय ! साम्प्रतम् ॥ उदासीनेन भावेन सदैव परिवर्त्तते । ददाति नैव गृह्णाति न क्रुध्यति न तुष्यति ॥ नैवोपयाति संत्यज्य उदासीनो द्विजोत्तम ! । तवाग्रे कथितं सर्व्वं पुत्त्राणां गतिरीदृशी ॥ यथा पुत्त्रास्तथा भार्य्या पिता माताथ बान्धवाः । भृत्याश्चान्ये समाख्याताः पशवस्तुरगास्तथा । गजा महिष्यो दास्यश्च ऋणसम्बन्धिनस्त्वमी ॥” * सुपुत्त्रलक्षणं यथा, -- वशिष्ठ उवाच । “पुत्त्रस्य लक्षणं पुण्यं तवाग्रे प्रवदाम्यहम् । पुण्यप्रसक्तो यस्यात्मा सत्यधर्म्मरतः सदा । बुद्धिमान् ज्ञानसम्पन्नस्तपस्वी वाग्विदांवरः ॥ सर्व्वकर्म्मसु सन् धीरो वेदाध्ययनतत्परः । सर्व्वशास्त्रप्रवक्ता च देवब्राह्मणपूजकः ॥ याजकः सर्व्वयज्ञानां दाता त्यागी प्रियंवदः । विष्णुध्यानपरो नित्यं शान्तो दान्तः सुहृत्सदा ॥ पितृमातृपरो नित्यं सर्व्वस्वजनवत्सलः । कुलस्य तारको विद्वान् कुलस्य परिपोषकः ॥ एवं गुणैः सुसंयुक्तः सुपुत्त्रः सुखदायकः ॥” * ॥ पुत्त्रस्य जङ्गमतीर्थत्वं यथा, -- “सर्व्वतीर्थाद्वरं तीर्थं पुत्त्रतीर्थमुदाहृतम् । यद्वेणो वैष्णवद्वेषी सर्व्वधर्म्मबहिष्कृतः ॥ पृथुना पुत्त्रतीर्थेन पवित्रोऽगात् परं पदम् ॥ सत्पुत्त्रं परमं तीर्थं प्राप्य मुञ्चन्ति पूर्ब्बजाः । पितापि ऋणमुक्तः स्याज्जाते पुत्त्रे महात्मनि ॥” वैष्णवपुत्त्रस्य पूर्ब्बपुरुषत्रातृत्वं यथा, -- “वैष्णवो यदि पुत्त्रः स्यात् सतारयति पूर्ब्बजान् । पितॄनधस्तना वंशास्तारयन्त्यतिपावनाः ॥” * ॥ कुपुत्त्रजनने पितॄणां नरकगमनं यथा, -- “तथा यदि कुपुत्त्रः स्यात्तेन मज्जन्ति पूर्ब्बजाः । सुघोरे नरके दीनाः शपन्ति च मुहुर्मुहुः ॥ यथा जलं कुप्लवेन तरन्मज्जति मूढधीः । तथा पिता कुपुत्त्रेण तमस्यन्धे निमज्जति ॥ जातमात्रे कुले जन्तौ संशेरते पितामहाः । किमेषोऽधो नयेदस्मानूर्द्ध्वं वा वैष्णवो भवन् ॥” इति पाद्मे भूमिखण्डे ११ । १२ । १८ । १२० । अध्यायाः ॥ * ॥ सप्तविधपुत्त्रा यथा, -- “वरजो वीर्य्यजश्चैव क्षेत्रजः पालकस्तथा । विद्यामन्त्रसुतानाञ्च ग्रहीता सप्तमः सुतः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे ५६ अध्यायः ॥ * ॥ पुत्त्रमुखदर्शने पुण्यं यथा, -- पार्व्वत्युवाच । “गृहमागत्य प्राणेश ! तपसां फलदायकम् । कल्पे कल्पे ध्यासते यं तं पश्यागत्य मन्दिरम् ॥ शीघ्रं पुत्त्रमुखं पश्य पुण्यबीजं महोत्सवम् । पुन्नामनरकत्राणकारणं भवतारणम् ॥ स्नातञ्च सर्व्वतीर्थेषु सर्व्वयज्ञेषु दक्षिणा । पुत्त्रस्य दर्शनस्यास्य कलां नार्हन्ति षोडशीम् ॥ सर्व्वदानेन यत् पुण्यं यत् पृथिव्याः प्रदक्षिणम् । पुत्त्रदर्शनपुण्यस्य कलां नार्हन्ति षोडशीम् ॥

सर्व्वैस्तपोभिर्यत् पुण्यं यदेवानशनर्व्रतैः । सत्पुत्त्रोद्भवपुण्यस्य कलां नार्हन्ति षोडशीम् ॥ यद्विप्रभोजनैः पुण्यं यदेव सुरसेवनैः । सत्पुत्त्रप्राप्तिपुण्यस्य कलां नार्हन्ति षोडशीम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते गणपतिखण्डे ९ अध्यायः ॥ * ॥ पुत्त्रोत्सवविधिर्यथा, -- “परं पुत्त्रोत्सवं नन्दश्चकार परमादरात् । ददौ यशोदा गोपीभ्यो ब्राह्मणेभ्यो ददौ मुदा । धनानि नानावस्तूनि तैलसिन्दूरमेव च ॥” अपि च । “नन्दः सचेलः स्नात्वा च धृत्वा धौते च वाससी । पारम्पर्य्यविधं तत्र चकार हृष्टमानसः ॥ ब्राह्मणान् भोजयामास कारयामास मङ्गलम् । वाद्यानि वादयामास वन्दिभ्यश्च ददौ धनम् ॥ ततो नन्दश्च सानन्दं ब्राह्मणेभ्यो ददौ धनम् । सद्रत्नानि प्रवालानि हीरकाणि च सादरम् ॥ तिलानां पर्व्वतान् सप्त सुवर्णं काञ्चनं मुने ! । रौप्यं धान्याचलं वस्त्रं गोसहस्रं मनोहरम् ॥ दधि दुग्धं शर्कराञ्च नवनीतं घृतं मधु । मिष्टान्नं लड्डुकौघञ्च स्वादूनि मोदकानि च ॥ भूमिञ्च सर्व्वशस्याढ्यां वायुवेगांस्तुरङ्गमान् । ताम्बूलानि च तैलानि दत्त्वा हृष्टो बभूव ह ॥” पुत्त्रप्रशंसा यथा, -- “धनं धान्यञ्च रत्नं वा तत् सर्व्वं पुत्त्रहेतुकम् । न भक्षितं यत् पुत्त्रेण तद्द्रव्यं निष्फलं भुवि ॥ शतकूपाधिका वापी शतवापीसमं सरः । सरःशताधिको यज्ञः पुत्त्रो यज्ञशताद्बरः ॥ तपोदानोद्भवं पुण्यं जन्मान्तरसुखप्रदम् । सुखप्रदोऽपि सत्पुत्त्रः प्राणेभ्योऽपि सुनिश्चितम् । पुत्त्रादपि परो बन्धुर्न भूतो न भविष्यति ॥” पुत्त्रात् पराजये आनन्दयुक्तत्वं यथा, -- “नन्दः सपुलको हृष्टः सभायां साश्रुलोचनः । आनन्दयुक्ता मनुजा यदि पुत्त्रैः पराजिताः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे ९ । १४ । २१ अध्यायाः ॥ * ॥ बहवः पुत्त्राः काम्याः । यथा, -- “एष्टव्या बहवः पुत्त्रा यद्येकोऽपि गयां व्रजेत् । यजेद्वा चाश्वमेधेन नीलं वा वृषमुत्सृजेत् ॥” मातापित्रोराज्ञाकारिकनिष्ठपुत्त्रस्यापि राज्य- भागित्वं यथा, -- ययातिरुवाच । “पुत्त्रो यस्त्वनुवर्त्तेत स राजा पृथिवीपतिः । भवन्तः प्रतिजानन्तु पुरू राज्येऽभिषिच्यताम् ॥ प्रकृतयः ऊचुः । यः पुत्त्रो गुणसम्पन्नो मातापित्रोर्हितः सदा । सर्व्वं सोऽर्हति कल्याणं कनीयानपि स प्रभुः ॥” इति मात्स्ये २२ । ३४ अध्यायौ ॥ * ॥ सत्पुत्त्रोत्पत्तिमात्रेण पुन्नामनरकत्राणं स्वर्ग- गमनञ्च । यथा, -- “सत्पुत्त्रेण मुनिश्रेष्ठाः समुत्पन्नेन दुर्म्मतिः । उत्ततारान्वियात् स्वर्गं पुन्नामनरकाद्द्रुतम् ॥” इत्यग्निपुराणम् ॥

पृष्ठ ३/१६९

अपि च । “सत्पुत्त्रेण च जातेन वेणोऽपि त्रिदिवं ययौ । पुन्नामनरकात्त्रातः स तेन सुमहात्मना ॥” इति विष्णुपुराणे । १ । १३ । ४१ ॥ * ॥ विद्यादिरहितस्य पुत्त्रस्य निन्दा यथा, -- “तया गवा किं क्रियते या न दोग्ध्री न गर्भिणी । कोऽर्थः पुत्त्रेण जातेन यो न विद्वान्न धार्म्मिकः ॥ एकेनापि सुपुत्त्रेण विद्यायुक्तेन धीमता । कुलं पुरुषसिंहेन चन्द्रेण गगनं यथा ॥ एकेनापि सुवृक्षेण पुष्पितेन सगन्धिना । वनं सुवासितं सर्व्वं सुपुत्त्रेण कुलं यथा ॥ एको हि गुणवान् पुत्त्रो निर्गुणेन शतेन किम् । चन्द्रो हन्ति तमांस्येको न च ज्योतिः सहस्रशः ॥ लालयेत् पञ्च वर्षाणि दश वर्षाणि ताडयेत् । प्राप्ते तु षोडशे वर्षे पुत्त्रं मित्रवदाचरेत् ॥ जायमानो हरेद्दारान् वर्द्धमानो हरेद्धनम् । म्रियमाणो हरेत् प्राणान् नास्ति पुत्त्रसमो रिपुः ॥ शौर्य्ये तपसि दाने वा यस्य न प्रथितं यशः । विद्यायामर्थलाभे वा मातुरुच्चार एव सः ॥” इति गारुडे ११४ । ११५ अध्यायौ ॥ * ॥ स च मध्यमोत्तमाधमभेदेन त्रिविधः । यथा, -- “यदुपात्तं यशः पित्रा धनं वीर्य्यमथापि वा । तन्न हापयते यस्तु स नरो मध्यमः स्मृतः ॥ तद्वीर्य्याभ्यधिकं यस्तु पुनरन्यत् स्वशक्तितः । निष्पादयति तं प्राज्ञा वदन्ति नरमुत्तमम् ॥ यः पित्रा समुपात्तानि धनवीर्य्ययशांसि च । न्यूनतां नयति प्राज्ञास्तमाहुः पुरुषाधमम् ॥” इति मार्कण्डेयपुराणम् ॥ * ॥ अपि च । “उत्तमश्चिन्तितं कुर्य्यात् प्रीक्तकारी च मध्यमः । अधमोऽश्रद्धया कुर्य्यादकर्त्तोच्चरितं पितुः ॥” इति महाभारतम् ॥ (अनुरूपपुत्त्रप्राप्त्युपायो यथा, -- “ततः समाप्ते कर्म्मणि पूर्ब्बं दक्षिणपादमभि- हरन्ती प्रदक्षिणमग्निमनु परिक्रामेत् ततो ब्राह्मणान् स्वस्ति वाचयित्वा सह भर्त्राज्यशेषं प्राश्नीयात् । पूर्ब्बं पुमान् पश्चात् स्त्री नचोच्छिष्ट- मवशेषयेत् । ततस्तौ सह संवसेतामष्टरात्रं तथा- विधपरिच्छदावेव तथेष्टं पुत्त्रं जनयेताम् । या तु स्त्री श्यामं लोहिताक्षं व्यूढोरस्कं महाबाहुं पुत्त्रमाशासीत । या वा कृष्णं कृष्णमृदुदीर्घकेशं शुक्लाक्षं शुक्लदन्तं तेजस्विनमात्मवन्तम् । एष एवानयोरपि होमविधिः किन्तु परिवर्हवर्ण- वर्ज्यं स्यात् पुत्त्रवर्णानुरूपस्तु यथाशीरेव तयोः परिवर्होऽन्यः कार्य्यः स्यात् । द्बिजेभ्यः शूद्रा तु नमस्कारमेव कुर्य्यात् देवगुरुतपस्विसिद्धेभ्यश्च । या या च यथाविधं पुत्त्रमाशासीत तस्यास्तस्या- स्तान्तां पुत्त्राशिषमनुनिशम्य तांस्तान् जन- पदान् मनसानुपरिक्रामयेत् । ततो या या येषां येषां जनपदानां मनुष्याणामनुरूपं पुत्त्र- माशासीत सा सा तेषां तेषां जनपदानामा- हारविहारोपचारपरिच्छदाननुविधीयस्वेति

वाच्या स्यात् । इत्येतत् सर्व्वं पुत्त्राशिषां समृद्धि- करं कर्म्म व्याख्यातम् ।” “तथा च कुर्व्वती शनैः शनैः पूर्ब्बं प्रवाहेत ततोऽनन्तरं बलवत्तरमिति तस्याञ्च प्रवाह- माणायां स्त्रियः शब्दं कुर्य्युः प्रजाताः प्रजाता धन्यं धन्यं पुत्त्रमिति तथास्या हर्षेणाप्यायन्ते प्राणाः ।” इति चरके शारीरस्थानेऽष्टमेऽध्याये ॥) पुत्त्रकः, पुं, (पुत्त्र + स्वार्थे संज्ञायामनुकम्पायां वा कन् ।) पुत्त्रः । (यथा, विष्णुपुराणे । १ । ११ । २१ । तथापि दुःखं न भवान् कर्त्तुमर्हति पुत्त्रक ! । यस्य यावत् स तेनैव स्वेन तुष्यति बुद्धिमान् ॥”) शरभः । धूर्त्तः । शैलविशेषः । वृक्षभेदः । इति मेदिनी । के, १२४ ॥ पतङ्गकः । अनुकम्पान्वित- जनः । इति शब्दरत्नावली ॥ पुत्त्रकन्दा, स्त्री, (पुत्त्रप्रदो कन्दोऽस्याः । अस्याः कन्दस्य गर्भदोषनाशेन पुत्त्रदातृत्वात् तथात्वम् ।) लक्ष्मणाकन्दः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पुत्त्रका, स्त्री, (पुत्त्र + स्वार्थे संज्ञायां वा कन् । टाप् । “न यासयोः ।” ७ । ३ । ४५ । इत्यस्य “सूतकापुत्त्रिकावृन्दारकानां वेति वक्तव्यम् ।” इति वार्त्तिकोक्त्या ङीन इवर्णस्य पक्षेऽकारः ।) पुत्त्रिका । इति शब्दरत्नावली ॥ पुत्त्रजीवः, पुं, (पुत्त्रं गर्भं जीवयतीति । जीवि + अण् ।) वृक्षविशेषः । जियापुता इति भाषा । तत्पर्य्यायः । श्लीपदापहः २ । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ कुमारजीवः ३ पुत्त्रञ्जीवकः ४ । इति रत्नमाला ॥ पवित्रः ५ गर्भदः ६ सुतजीवकः ७ ॥ अस्य गुणाः । हिमत्वम् । वृष्यत्वम् । श्लेष्मगर्भ- जीवदातृत्वम् । चक्षुष्यत्वम् । पित्तशमनत्वम् । दाहतृष्णानिवारणत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ गुरुत्वम् । वातकारित्वम् । सृष्टमूत्रमलत्वम् । स्वादुत्वम् । पटुत्वम् । कटुत्वम् । इति भाव- प्रकाशः ॥ पुत्त्रञ्जीवकः, पुं, (पुत्त्रं गर्भं जीवयतीति । जीवि + ण्वुल् । द्वितीयाया अलुक् ।) पुत्त्रजीवक वृक्षः । इति रत्नमाला ॥ (यथा, सुश्रुते चिकित्सितस्थाने १९ अध्याये । “अनेनैव विधानेन पुत्त्रञ्जीवकजं रसम् । प्रयुञ्जीत भिषक प्राज्ञः कालसात्म्यविभाग- वित् ॥”) पुत्त्रस्य जीवके, त्रि ॥ पुत्त्रदा, स्त्री, (पुत्त्रं गर्भं ददाति सेवनेनेति । दा + कः ।) बन्ध्याकर्कोटकी । लक्ष्मणाकन्दः । गर्भदात्रीक्षुपः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पुत्त्रदात्री, स्त्री, (पुत्त्रं ददाति सेवनेनेति । दा + तृच् + ङीप् । बन्ध्यादोषनाशित्वादस्यास्तथा- त्वम् ।) मालवे प्रसिद्धो लताविशेषः । तत्- पर्य्यायः । वातारिः २ भ्रमरी ३ श्वेतपुष्पिका ४ वृतपत्रा ५ अतिगन्धालुः ६ वेशीजाता ७ सुव ल्लरी ८ । अस्या गुणाः । वातकटूष्णकफनाशि- त्वम् । सुरभित्वम् । सर्व्वदा पथ्यत्वम् । बन्ध्या- दोषनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥

पुत्त्रप्रदा, स्त्री, (पुत्त्रं प्रददाति सेवनेनेति । प्र + दा + कः । टाप् ।) क्षविका । इति राज- निर्घण्टः ॥ पुत्त्रभद्रा, स्त्री, (पुत्त्रस्य भद्रमस्या इति ।) बृह- ज्जीवन्ती । इति राजनिर्घण्टः ॥ पुत्त्रशृङ्गी, स्त्री, (पुत्त्रं पवित्रं शृङ्गमिव पुष्प- मस्याः । गौरादित्वात् ङीष् ।) अजशृङ्गी । इति राजनिर्घण्टः ॥ पुत्त्रश्रेणी, स्त्री, (पुत्त्राणां तत्सन्तानानां श्रेणि- रत्र । ङीप् ।) मूषिकपर्णी । इति रत्नमाला ॥ (यथा, सुश्रुते सूत्रस्थाने ३८ अध्याये । “श्यामा महाश्यामा तृवृद्दन्ती शङ्खिनी तिल्वककम्पिल्लकरम्यकक्रमुकपुत्त्रश्रेणीगवाक्षी राजवृक्षकरञ्जद्वयगुडूचीसप्तलाच्छगलान्त्रीसुधाः सुवर्णक्षीरी चेति ॥”) पुत्त्रसूः, स्त्री, (पुत्त्रं सूते इति । सू + क्विप् ।) पुत्त्रजनिका । यथा, -- “पुत्त्रसूः पुण्यभूमिः स्याद्धनसूः पुत्त्रिकाप्रसूः ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ पुत्त्रान्नादः, त्रि, (पुत्त्रस्य अन्नं तदुपहृतमन्न- मत्तीति । अद् + अण् ।) पुत्त्रान्नभोजी । तत्- पर्य्यायः । कुटीचकः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पुत्त्रिका, स्त्री, (पुत्त्री + स्वार्थेकन् टाप् । “केऽणः ।” ७ । ४ । १३ । इति ह्नस्वः ।) कन्या । तत्- पर्य्यायः । आत्मजा २ दुहिता ३ पुत्त्री ४ तनुजा ५ सुता ६ अपत्यम् ७ पुत्त्रका ८ स्वजा ९ तनया १० नन्दिनी ११ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, पञ्चतन्त्रे । ३ । २२१ । “पुत्त्रिकाब्रवीत् । तात ! अतिदहनात्मकोऽयं नाहमेनमभिलषामि ॥” पुत्त्रीव प्रतिकृति- रस्या इति । पुत्त्री + “इवे प्रतिकृतौ ।” ५ । ३ । १६ । इति कन् ह्नस्वश्च ।) पुत्तलिका । यावतूलकः । इति मेदिनी । के, १२४ ॥ (यथा, सुश्रुते सूत्रस्थाने । १६ अध्याये । “पीठोपमपालिरुभयतः क्षीणपुत्त्रिकाश्रितो निर्व्वेधिमःस्थूलाणुसम विषमपालिव्या योजिमः ॥” पुत्त्रस्वरूपत्वेन कृता कन्या । तद्गर्भजातः पुत्त्रस्तु कन्यादातुः पुत्त्रो भवतीति । यथा, मनौ । ९ । १२७ -- १२८ । “अपुत्त्रोऽनेन विधिना सुतां कुर्व्वीत पुत्त्रिकाम् । यदपत्यं भवेदस्यां तन्मम स्यात् स्वधाकरम ॥” यथा च महाभारते । १ । ६६ । १२ । “ताः सर्व्वास्त्वनवद्याङ्ग्यः कन्याः कमललोचनाः । पुत्त्रिकाः स्थापयामास नष्टपुत्त्रः प्रजापतिः ॥”) पुत्त्रिकापुत्त्रः, पुं, (पुत्त्रिकायाः जातेऽस्याः पुत्त्रे स हि मदीयः पुत्त्रो भविष्यतीति पुत्त्रस्वरूपत्वेन कृतायाः सुतायाः पुत्त्रः ।) पुत्त्रिकायाः सुतः । स च औरससमः । यथाह वशिष्ठः । “अभ्रातृकां प्रदास्यामि तुभ्यं कन्यामलङ्कृताम् । अस्यां यो जायते पुत्त्रः स मे पुत्त्रो भवेदितीति ॥ अथवा पुत्त्रिकैव सुतः पुत्त्रिकासुतः सोऽप्यौरस- सम एव पित्रवयवानामल्पत्वान्मात्रवयवानां

पृष्ठ ३/१७०

बाहुल्याच्च । यथाह वशिष्ठः । द्बितीयः पुत्त्रिकै- वेति । द्वितीयः पुत्त्रः कन्यैवेत्यर्थः ।” इति मिता- क्षरा ॥ पुत्त्रिकाप्रसूः, स्त्री, (पुत्त्रिकायाः कन्यायाः प्रसू- र्जननी ।) पुत्त्रिकाजननी । तत्पर्य्यायः धनसूः २ । इति शब्दरत्नावली ॥ पुत्त्रिकासुतः, पुं, (पुत्त्रिकायाः सुतः ।) पुत्त्रि- कायाः पुत्त्रः । पुत्त्रिकैव पुत्त्रः । अस्य प्रमाणं पुत्त्रिकापुत्त्रशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ पुत्त्रिणी, स्त्री, (पुत्त्रोऽस्या अस्तीति । पुत्त्र + इनिः + ङीप् ।) पुत्त्रवती । यथा, -- “सर्व्वासामेकपत्नीनामेका चेत् पुत्त्रिणी भवेत् । सर्व्वास्तास्तेन पुत्त्रेण प्राह पुत्त्रवतीर्मनुः ॥” इति दायभागधृतमनुवचनम् ॥ पुत्त्री, [न्] पुं, (पुत्त्रोऽस्यास्तीति । पुत्त्र + इनिः ।) पुत्त्रयुक्तः । पुत्त्रशब्दादस्त्यर्थे इन्प्रत्ययनिष्पन्नः ॥ यथा, -- “ज्येष्ठेन जातमात्रेण पुत्त्री भवति मानवः । पितॄणामनृणश्चैव स तस्माल्लब्धुमर्हति ॥ इति मनुः ॥ पुत्त्री, स्त्री, (पुत्त्र + “शार्ङ्गरवाद्यञो ङीन् । ४ । १ । ७३ । इति ङीन् । यद्बा, गौरादित्वात् ङीष् ।) सुता । इति हलायुधः ॥ अस्याः पर्य्यायः पुत्त्रिकाशब्दे द्रष्टव्यः । वृक्षविशेषः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ पुत्त्रीयं, त्रि, (पुत्त्रस्य निमित्तं संयोग उत्पातो- वेति । पुत्त्र + “पुत्त्राच्छ च ।” ५ । १ । ४० । इति छः ।) पुत्त्र्यम् । (यथा, महाभारते १ । ६७ । १६३ । “धन्यं यशस्यं पुत्त्रीयमायुष्यं विजयावहम् । इदमंशावतरणं श्रोतव्यमनसूयता ॥” यथा च रघौ । १० । ४ । “ऋष्यशृङ्गादयस्तस्य सन्तः सन्तानकाङ्क्षिणः । आरेभिरे जितात्मानः पुत्त्रीयामिष्टिमृत्विजः ॥” “पुत्त्रीयां पुत्त्रनिमित्ताम् ।” इति तट्टीकायां मल्लिनाथः ॥”) पुत्त्रसम्बन्धि । पुत्त्रस्येदमित्यर्थे ईयप्रत्ययनिष्पन्नम् । इति व्याकरणम् ॥ पुत्त्रेष्टिः, स्त्री, (पुत्त्रनिमित्तिका इष्टिरिति मध्य- पदलोपी समासः ।) पुत्त्रनिमित्तकयागविशेषः । इति जटाधरः ॥ यथा, -- “गृहीत्वा पञ्चवर्षीयं पुत्त्रेष्टिं प्रथमञ्चरेत् ॥” इति स्मृतिः ॥ (अस्याः क्रियाविशेषो यथा, -- “ततः पुत्त्रकामा पश्चिमतोऽग्निं दक्षिणतो ब्राह्मण- मुपवेश्यान्वालभेत सह भर्त्रा यथेष्टं पुत्त्रमाशा- साना । ततस्त्वस्या आशासानाया ऋत्विक् प्रजापतिमभिनिर्द्दिश्य योनौ तस्याः कामपरि- पूरणार्थं काम्यामिष्टिं निर्व्वपेद्विष्णुर्योनिं कम्पय- त्वित्यन्वयार्च्चा ततश्चैवाज्येन स्थालीपाकमयभिः संसार्य्य त्रिर्जुहुयात् । यथाम्नायञ्चोपमन्त्रितमुद- पात्रं तस्यै दद्यात् सर्व्वोदकार्थान् कुरुष्वेति । ततः समाप्ते कर्म्मणि पूर्ब्बं दक्षिणपादमभि-

हरन्ती प्रदक्षिणमग्निमनुपरिक्रामेत् ततो ब्राह्म- णान् स्वस्ति वाचयित्वा सह भर्त्राज्यशेषं प्राश्नी- यात् । पूर्ब्बं पुमान् पश्चात् स्त्री नचोच्छिष्ट- मवशेषयेत् ततस्तौ सहसंवसेतामष्टरात्रं तथा- विधपरिच्छदावेव तथेष्टपुत्त्रं जनयेताम् । या तु स्त्रीश्यामं लोहिताक्षं व्यूढोरस्कं महाबाहुं पुत्त्रमाशासीत । या वा कृष्णं कृष्णमृदुदीर्घकेशं शुक्लाक्षं शुक्लदन्तं तेजस्विनमात्मवन्तम् । एष एवानयोरपि होमविधिः किन्तु परिवर्हवर्णवर्ज्ज्यं स्यात् पुत्त्रवर्णापुरूपस्तु यथाशीरेव तयोः परि- वर्होऽन्यः कार्य्यः स्यात् ।” इति चरके शारीर- स्थानेऽष्टमेऽध्याये ॥) पुत्त्रेष्ठिका, स्त्री, (पुत्त्रेष्टि + स्वार्थे कन् टाप् च ।) पुत्त्रनिमित्तकयागविशेषः । इति जटाधरः ॥ पुत्त्रौ, पुं, (दुहिता च पुत्त्रश्च पुत्त्रौ इत्येकशेषः ।) पुत्त्रदुहितरौ । इत्यमरः । २ । ६ । ३७ ॥ द्विवचनान्तोऽयम् ॥ पुत्त्र्यं, त्रि, (पुत्त्रस्य निमित्तं संयोग उत्पातो वेति । पुत्त्र + “पुत्त्राच्छ च ।” ५ । १ । ४० । चकाराद् यत् ।) पुत्त्रीयम् । पुत्त्रनिमित्तसंयोगः पुत्त्रनिमित्तोत्पातो वा । इति पाणिनिः ॥ पुथ, इ कुन्थे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-सक०-सेट् ।) पञ्चमस्वरी । इ, पुन्थ्यते । अन्तःस्थप्रथमादिरयमित्यन्ये । पुन्थति । इति दुर्गादासः ॥ पुथ, क त्विषि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०- पर०-अक०-सेट् ।) क, पोथयति । त्विषि दीप्तौ । इति दुर्गादासः ॥ पुथ, य हिंसे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवा०- पर०-सक०-सेट् ।) य, पुथ्यति पुपोथ । इति दुर्गादासः ॥ पुद्गलः, पुं, (पूरणात् पुत् गलनात् गलः । ततः कर्म्म- धारयः । वृद्धिह्नासवत्त्वाद्देहस्य तथात्वम् ।) देहः । (यथा, पार्श्वनाथचरिते । १२ । ११० । “चक्रुः शिरसि भाले च नेत्रे सर्व्वाङ्गपुद्गले ॥”) आत्मा । इति शब्दरत्नावली ॥ परमाणुः । यथा, -- “स्थूला मध्यास्तथा सूक्ष्माः सूक्ष्मात् सूक्ष्म- तराश्च ये । देहभेदा भवान् सर्व्वे ये केचित् पुद्गलाश्रयाः ॥” इति विष्णुपुराणे ५ अंशे २० अध्यायः ॥ “पूर्य्यन्ते गलन्ति चेति पुद्गलाः । वृद्ध्यपक्षय- भाजो येऽवयवास्तदाश्रया देहभेदाः । यथाहुः । पूरणाद्गलनाद्देहे पुद्गलाः परमाणव इति ।” इति तट्टीकायां श्रीधरस्वामी ॥ पुद्गलः, त्रि, (पुत् वर्द्धनशीलः गलो ह्नासवांश्चेति कर्म्मधारयः ।) सुन्दराकारः । इति शब्द- रत्नावली ॥ रूपादिमद्द्रव्यम् । इति हेम- चन्द्रः ॥ पुनः, [र्] व्य, (पनाय्यते स्त्रूयते इति । पन + बाहुलकात् अर् अस्य उत्वञ्च ।) अप्रथमः । (यथा, मनुः । २ । १२० ।

“ऊर्द्ध्वं प्राणा ह्युत्क्रामन्ति यूनः स्थविर आयति । प्रत्युत्थानाभिवादाभ्यां पुनस्तान् प्रतिपद्यते ॥”) भेदः । अवधारणम् । इत्यमरः । ३ । ४ । १५ ॥ अधिकारः । पक्षान्तरम् । इति मेदिनी ॥ रे, ७२ ॥ (यथा, रघुः । २ । ४८ । “भूतानुकम्पा तव चेदियं गौ- रेका भवेत् स्वस्तिमति त्वदन्ते । जीवन् पुनः शश्वदुपप्लवेभ्यः प्रजाः प्रजानाथ ! पितेव पासि ॥”) पुनःपुनः [र्] व्य, (पुनर् + वीप्सायां द्वित्वम् ।) वारंवारम् । तत्पर्य्यायः । मुहुः २ शश्वत् ३ अभीक्ष्णम् ४ असकृत् ५ । इत्यमरः । ३ । ४ । १ ॥ वारंवारेण ६ पौनःपुन्यम् ७ प्रतिक्षणम् ८ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, चाणक्ये । “अतिथिर्बालकश्चैव राजा भार्य्या तथैव च । अस्ति नास्ति न जानन्ति देहि देहि पुनः- पनः ॥”) पुनःपुना, स्त्री, नदीविशेषः । पन्पुना इति भाषा । यथा, -- “कीकटेषु गया पुण्या पुण्यं राजगृहे वनम् । च्यवनस्याश्रमः पुण्यो नदी पुण्या पुनःपुना ॥” इति वायुपुराणे गयामाहात्म्यम् ॥ पुनःसंस्कारः, पुं, (पुनः पुनर्वारकृतः संस्कारः ।) द्वितीयवारोपनयनादिसंस्कारः । यथा, -- “पुनर्व्वसौ कृतो विप्रः पुनःसंस्कारमर्हति ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ पुनरागमनं, क्ली, (पुनः पुनर्व्वारमागमनम् ।) द्वितीयवारागमनम् । फिरे आसा इति भाषा ॥ यथा -- “संवत्सरव्यतीते तु पुनरागमनाय च ॥” इति दुर्गोत्सवपद्धतिः ॥ पुनरुक्तं, क्ली, (वच + भावे क्तः । पुनः पुनर्व्वार- मुक्तम् ।) पुनर्व्वारकथनम् । यथा, -- “आपाततो यदर्थस्य पौनरुक्त्येव भाषणम् । पुनरुक्तवदाभासः स भिन्नाकारशब्दगः ॥” इति साहित्यदर्पणम् ॥ (यथाह गोतमः । ५ । ५७ -- ५८ । “शब्दार्थयोः पुनर्व्वचनं पुनरुक्तमन्यत्रानु- वादात् ॥” “पुनर्वचनं पुनरुक्तं तस्य विभागार्थं शब्दार्थयो- रिति । तेन शब्दपुनरुक्तमर्थपुनरुक्तञ्च लभय्ते । अनुवादेऽतिव्याप्तिवारणाय अन्यत्रानुवादादिति अनुवादान्यत्वे सतीत्यर्थः । निष्प्रयोजनं पुन- रभिधानं हि पुनरुक्तं अनुवादस्तु व्याख्यारूपः सप्रयोजनक एवेति भावः । तथाच समा- नार्थकपूर्ब्बानुपूर्ब्बीकशब्दप्रयोगः शंब्दपुनरु- क्तम् । समानार्थकभिन्नानुपूर्ब्बीकशब्दस्य निष्प्रयो- जनं पुनरभिधानमर्थपुनरुक्तम् । आद्यं यथा घटो घट इति । द्वितीयं यथा, घटः कलस इति । एतस्य प्रमादादिना सम्भवः ॥” * ॥ पुनरुक्तभेदान्तरमाह । “अर्थादापन्नस्य स्वशब्देन पुनरभिधानम् ।”

पृष्ठ ३/१७१

“पुनरुक्तमित्यनुवर्त्तते । यस्मिन्नुक्ते यस्यार्थस्यौत्- सर्गिकी प्रतिपत्तिर्भवति तस्य तेन रूपेण पुनरभिधानं पुनरुक्तम् । इदमेव च अर्थपुन- रुक्तमिति गीयते । यथा वह्निरुष्ण इति पूर्ब्ब- पदाक्षिप्तोक्तिरियम् । उष्णो वह्निरिति उत्तर- पदाक्षिप्तोक्तिः । एवं बहिरस्ति गेहे नास्तीति विध्याक्षिप्तोक्तिः । जीवन् गेहे नास्ति बहि- रस्तीति निषेधाक्षिप्तोक्तिः । पुनरुक्तत्रैविध्यञ्चेदं भाष्यादि सम्मतम् । तस्यैव शब्दस्य पुनरभि- धानं पर्य्यायेणाभिधानम् अन्यत् पुनरर्थपुन- रुक्तमित्याहुः ॥” * ॥ पुनर् + वच + कर्म्मणि क्तः । पुनःकथिते, त्रि । यथा, महाभारते । ८ । ४ । १३ । “ब्रूहि सञ्जय ! तत्त्वेन पुनरक्तां कथामिमाम् ॥”) पुनरुक्तजन्मा, [न्] पुं, (पुनरुक्तं जन्म यस्य । “द्वीतीयं मौञ्जीबन्धने ।” इति मनूक्तेरस्य तथा- त्वम् ।) ब्राह्मणः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पुनर्जन्म, [न्] क्ली, (पुनर्भूयो जन्म ।) पुन- र्व्वारोत्पत्तिः । यथा, -- “आब्रह्मभुवनाल्लोकाः पुनरावर्त्तिनोऽर्ज्जुन ! । मामुपेत्य तु कौन्तेय ! पुनर्जन्म न विद्यते ॥” इति श्रीभगवद्गीतायाम् । ८ । १६ ॥ पुनर्नवः, पुं, (पुनरपि छिन्ने भूयोऽपि नवः ।) नखः । इति हेमचन्द्रः ॥ पुनर्नवा, स्त्री, (छिन्नायां पुनरपि नवा । यद्वा, पुनर्भूयोभूयः नूयते स्तूयते इति । नु स्तुतौ + “ऋदोरप् ।” ३ । ३ । ५७ । इत्यप् । ततष्टाप् । क्षुभ्नादित्वात् न णत्वम् ।) शाकविशेषः । तत्पर्य्यायः । शोथघ्नी २ वर्षाभूः ३ प्रावृषा- यणी ४ कठिल्लकः ५ । एता अरुणाः ॥ श्वेतायाः पर्य्यायः । वृश्चीराः २ चिराटिका ३ । इति रत्नमाला ॥ विशाखः ४ कठिल्लः ५ शशि- वाटिका ६ पृथ्वी ७ सितवर्षाभूः ८ घनपत्रः ९ कठिल्लकः १० । अस्या गुणाः । उष्णत्वम् । तिक्तत्वम् । कफकासहृद्रोगशूलास्रपाण्डुशोफा- निलनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ भेदक- म्वम् । रसायनत्वम् । आमदुर्नामव्रध्नोदरनाशि- त्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ * ॥ “पुनर्नवा श्वेतमूला शोथघ्नी दीर्घपत्रिका । कटुः कषाया रुच्यर्शःपाण्डुहृद्दीपनी परा ॥ शोफानिलगरश्लेष्महरी व्रध्नोदरप्रणुत् ॥ * ॥ पुनर्नवा परा रक्ता रक्तपुष्पानिलाटिका । शोथघ्नी क्षुद्रवर्षाभूर्वर्षकेतुः कठिल्लकः ॥ पुनर्नवारुणा तिक्ता कटुपाका हिमा लघुः । वातला ग्राहिणी श्लेष्मपित्तरक्तविनाशिनी ॥” इति भावप्रकाशः ॥ पुनर्भवः, पुं, (छिन्नोऽपि पुनर्भवतीति । भू + अच् ।) नखः । इत्यमरः । २ । ६ । ८३ ॥ रक्त- पुनर्नवा । इति राजनिर्घण्टः ॥ (पुनर् + भू + भावे अप् । पुनरुत्पत्तिः । यथा, महाभारते । १ । १ । २५५ । “सन्ततिश्च प्रवृत्तिश्च जन्ममृत्युपुनर्भवाः ॥” * ॥ पुनर्भवतीति । भू + अच् ।) पुनर्व्वारजाते, त्रि ॥

पुनर्भवी [न्] पुं, (पुनर्भवः पुनःपुनरुत्पत्तिर- स्त्यस्येति । पुनर्भव + इनिः ।) आत्मा । इति हेमचन्द्रः । ६ । २ ॥ पुनर्भूः, स्त्री, (पुनर्भवति जायात्वेनेति । भू + क्विप् ।) द्विरूढा । तत्पर्य्यायः । दिधिषूः २ । इत्यमरः । २ । ६ । २३ ॥ “अक्षतयोनित्वाद्विधवा पुनरुह्यते । इत्यसावन्यस्य भूत्वा अन्यस्य पुन- र्भवतीति क्विपि पुनर्भूः । धिष्यते निन्दिततया शब्द्यते द्बिधिषूः धिष शब्दे नाम्नीति कूः निपा- तनाद्द्वित्वम् ।” इति तट्टीकायां भरतः ॥ सा त्रिविधा । यथा, -- “परपूर्ब्बास्त्रियस्त्वन्याः सप्त प्रोक्ता यथाक्रमम् । पुनर्भूस्त्रिविधा तासां स्वैरिणी तु चतुर्व्विधा ॥ कन्यैवाक्षतयोनिर्या पाणिग्रहणदूषिता । पुनर्भूः प्रथमा प्रोक्ता पुनःसंस्कारकर्म्मणा ॥ देशधर्म्मानवेक्ष्य स्त्री गुरुभिर्या प्रदीयते । उत्पन्नसाहसान्यस्मै सा द्बितीया प्रकीर्त्तिता ॥ उत्पन्नसाहसा उत्पन्नव्यभिचारा । असत्सु देवरेषु स्त्री बान्धवैर्या प्रदीयते । सवर्णाय सपिण्डाय सा तृतीया प्रकीर्त्तिता ॥” इति मिताक्षरा ॥ * ॥ पुनर्व्वारजाते, त्रि ॥ पुनर्यात्रा, स्त्री, (पुनरप्रथमा यात्रा ।) निवर्त्त- यात्रा । सा तु आषाढशुक्लपक्षीयरथद्वितीया- नन्तरं तन्नवमदिवसविहिता श्रीजगन्नाथदेवस्य दक्षिणमुखयात्रा । फिरे रथ इति उल्टा रथ इति च भाषा । अस्या इतिकर्त्तव्यता यात्रा- शब्दे द्रष्टव्या ॥ पुनर्व्वसुः, पुं, (पुनः पुनः शरीरेषु वसति क्षेत्रज्ञ- रूपेणेति । पुनर् + वस + उः ।) विष्णुः । (यथा, महाभारते । १३ । १४९ । ३९ । “अघनो विजयो जेता विश्वयोनिः पुनर्व्वसुः ॥”) शिवः । कात्यायनमुनिः । लोकभेदः । धना- रम्भः । इति शब्दरत्नावली ॥ नक्षत्रविशेषः । स च धनुराकृतिपञ्चतारात्मकः । यथा, -- “मध्यवर्त्मनि शरासनाकृता- वम्बरस्य सुरमातृभे गताः । लिप्तिकाः सुमुखि ! पञ्चतारके पक्षपावकमिता घटोदयात् ॥” इति कालिदासकृतरात्रिलग्ननिरूपणम् ॥ तस्याधिष्ठात्री देवता अदितिः । इति जातकः ॥ तत्र जातफलम् । यथा, कोष्ठीप्रदीपे । “प्रभूतमित्रः कृतशास्त्रयत्नः सद्रत्नकामी वरभूषणाढ्यः । दाता प्रतापी वसुधाधिपश्रीः पुनर्व्वसौ यस्य भवेत् प्रसूतिः ॥” पुनर्व्वसू, पुं, अश्विन्यादिसप्तविंशतिनक्षत्रान्तर्गत- सप्तमनक्षत्रम् । तत्पर्य्यायः । यामकौ २ आदित्यौ ३ । इति हेमचन्द्रः ॥ द्विवचनान्तोऽयम् ॥ पुन्नागः, पुं, (पुमान् नाग इव श्रेष्ठत्वात् ।) स्वनाम ख्यातबृहत्पुष्पवृक्षविशेषः । तत्पर्य्यायः । पुरुषः २ तुङ्गः ३ केशरः ४ देववल्लभः ५ । इत्यमरः ।

२ । ४ । २५ ॥ कुम्भीकः ६ रक्तकेशरः ७ । इति रत्नमाला ॥ पुन्नामा ८ पाटलद्रुमः ९ रक्तपुष्पः १० रक्तरेणुः ११ अरुणः १२ । अस्य पुष्पगुणाः । मधुरत्वम् । शीतत्वम् । सुगन्धि- त्वम् । पित्तनाशित्वम् । भूरितो द्रावणत्वम् । देवताप्रसादनत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ कषाय- त्वम् । कफरक्तनाशित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ * ॥ सितोत्पलः । जातीफलः । नरश्रेष्ठः । पाण्डु- नागः । इति मेदिनी । गे, ४६ ॥ पुन्नाटः, पुं, (पुन्नाड + पृषोदरादित्वात् डस्य टः ।) चक्रमर्द्दः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (पर्य्यायोऽस्य यथा, भावप्रकाशे पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे । “चक्रमर्द्दः प्रपुन्नाटो दद्रुघ्नो मेषलोचनः । पद्माटः स्यादेडगजश्चक्री पुन्नाट इत्यपि ॥”) पुन्नाडः, पुं, (पुमांसं नाडयतीति । नड भ्रंशे + “कर्म्मण्यण् ।” ३ । २ । १ । इत्यण् ।) चक्रमर्द्दः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पुन्नामनरकः, पुं, (पुदिति नाम यस्य स पुन्नामा । पुन्नामा चासौ नरकश्चेति कर्म्मधारयः ।) पुत् इतिनामकनरकविशेषः । तत्र षोडशविधपापैः पतति । यथा, -- ब्रह्मोवाच । “परदाराभिगमनं पापानाञ्चोपसेवनम् । पारुष्यं सर्व्वभूतानां प्रथमं नरकं स्मृतम् ॥ फलस्तेयं महापापं फलार्हस्य च पाटनम् । पाटनं वृक्षजातीनां द्वितीयं परिकीर्त्तितम् ॥ वर्ज्यादानं तथा द्विष्टमवध्यवधबन्धनम् । विवादित्वमहेतूत्थं तृतीयं नरकं स्मृतम् ॥ भयदं सर्व्वसत्त्वानां नरभूतिविनाशनम् । भ्रंशनं निजधर्म्माणां चतुर्थं नरकं स्मृतम् ॥ मारणं मित्रकौटिल्यं मिथ्याभिशपनञ्च यत् । मिष्टैकाशनमित्युक्तं पञ्चमञ्च विपाचनम् ॥ प्ररोहणं यन्त्रकरं यमनं योगनाशनम् । यानमुख्यस्य हरणं षष्ठमुक्तं नृपाचनम् ॥ राजभागस्य हरणं राजजायानिषेवणम् । राज्ये त्वहितकारित्वं सप्तमं नरकं स्मृतम् ॥ स्तब्धत्वं लोलुपत्वञ्च लब्धधर्म्मार्थनाशनम् । नानाकर्म्मकरं प्रोक्तमष्टमं नरकं स्मृतम् ॥ ब्रह्मस्वहरणञ्चैव ब्राह्मणानां विनिन्दनम् । विरोधो ब्राह्मणैश्चोक्तो नवमो नरकस्त्वयम् ॥ शिष्टाचारविनाशञ्च मित्रद्वेषं शिशोर्व्वधम् । शास्त्रस्तेयं धर्म्मशून्यो दशमं परिकीर्त्तितम् ॥ षडङ्गनिधनं घोरं षाड्गुण्यप्रतिषेधनम् । एकादशममेवोक्तं नरकं सद्भिरुत्तम ! ॥ सद्भिरुक्तं सदा चैवमनाचारमसत्क्रिया । संस्कारपरिहीणत्वमिदं द्वादशमं स्मृतम् ॥ हानिर्धर्म्मार्थकामानामपवर्गस्य हारणम् । स्वर्णहर्त्तुश्च मतिदं त्रयोदशममुच्यते ॥ समलं धर्म्महीनञ्च यद्बर्ज्यं यच्च दोषजम् । चतुर्द्दशकमेवोक्तं नरकं सद्विगर्हितम् ॥ अज्ञानञ्चाप्यनिष्ठत्वमशौचमशुभावहम् । गर्ह्यं तत् पञ्चदशकमसत्यवचनानि च ॥

पृष्ठ ३/१७२

आलस्यं वै षोडशकमाक्रोशञ्च विशेषतः । सर्व्वस्य चाततायित्वमगारेष्वग्निदापनम् ॥ इच्छा च परदारेषु नरकाय निगद्यते । ईर्ष्याभावश्च सभ्येषु औद्धत्यन्तु विगर्हितम् ॥ एतैस्तु पापैः पुरुषः पुन्नामनरके पतेत् । पुन्नामनरकं घोरं विनाशं प्राह सर्व्वतः ॥ एतस्मात् कारणात् साध्यस्ततः पुत्त्रो निगद्यते ॥” इति वामने ५८ अध्यायः ॥ पुप्फुलः, पुं, (पुप्फुस् । पृषोदरादित्वात् सस्य लत्वम् ।) उदरस्थवायुः । इति भूरिप्रयोगः ॥ पुप्फुसः, पुं, (पुप्फुसवत् आकृतिरस्यास्तीति । अच् ।) पद्मबीजाधारः । तत्पर्य्यायः । बीज- कोषः २ वराटकः ३ । (पुप्फुस इति शब्दो- ऽस्त्यस्येति ।) वामपार्श्वस्थमलाशयः । फोँफडा इति फुलघरा इति च भाषा । तत्पर्य्यायः । कोष्ठः २ । इति शब्दचन्द्रिका ॥ रक्तफेनजः ३ । इति हेमचन्द्रः ॥ तिलकम् ४ क्लोम ५ । इत्य- मरः ॥ क्लोमम् ६ । इति भरतः ॥ फुप्फुसोऽपि पाठः ॥ (फुप्फुसशब्देऽस्य विषयो ज्ञातव्यः ॥) पुमान् [स्] पुं, (पाति रक्षतीति । पा + “पाते- र्डुम्सुन् ।” उणा० । ४ । १७७ । इति डुम्सुन् । डित्त्वात् टिलोपः ।) मनुष्यजातिपुरुषः । तत्- पर्य्यायः । पञ्चजनः २ पुरुषः ३ पूरुषः ४ ना ५ । इत्यमरः । २ । ६ । १ ॥ (यथा, -- “स्वदेशजातस्य जनस्य लोके गुणाधिके पुंसि भवत्यवज्ञा । निजाङ्गना यद्यपि रूपराशि- स्तथापि पुंसां परदारचेष्टा ॥” इत्युद्भटः ॥) मबुष्यजातिः । इति केचिदिति भरतः ॥ पुंलिङ्ग- मात्रञ्च ॥ (कूटस्थपुरुषः । यथा, विष्णुपुराणे । १ । १ । २ । “सदक्षरं ब्रह्म य ईश्वरः पुमान् गुणोर्म्मिसृष्टिस्थितिकालसंलयः । प्रधानबुद्ध्यादिजगत्प्रपञ्चसूः स नोऽस्तु विष्णुर्गतिभूतिमुक्तिदः ॥” “अक्षरमिति विकारं निराकरोति पुमान् कूटस्थः ।” इति तट्टीकायां श्रीधरस्वामी ॥) पुर, श अग्रगत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदा०- पर०-सक०-सेट् ।) श, पुरति ज्येष्ठः कनिष्ठस्य अग्रे गच्छतीत्यर्थः । पोरिता । इति दुर्गादासः ॥ पुरं, क्ली, (प्रियते पूर्य्यते इति । पॄलि पूर्त्तौ + कः ।) गेहः । देहः । पाटलिपुत्त्रः । पुष्पादीनां दला- वृत्तिः । इति मेदिनी । रे, ५८ -- ५९ ॥ नागर- मुस्ता । इति रत्नमाला ॥ चर्म्म इति शब्दरत्ना- बली ॥ गृहोपरिगृहम् । इति विश्वः ॥ पुरं, क्ली, स्त्री, (पिपर्त्तीति । पॄ + मूलविभुजादि- त्वात् कः । यद्वा, पुरति अग्र गच्छतीति । पुर + “इगुपधज्ञाप्रीकिरः कः ।” ३ । १ । १३५ । इति कः ।) हट्टादिविशिष्टस्थानम् । इति श्रीधरस्वामी ॥ बहुग्रामीयव्यवहारस्थानम् । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । पूः २ पुरी ३ नगरम् ४

पत्तनम् ५ स्थानीयम् ६ कटकम् ७ पट्टम् ८ निगमः ९ पुटभेदनम् १० । इति शब्दरत्ना- वली ॥ तस्य लक्षणादि यथा, -- मत्स्य उवाच । “राजा सहायसंयुक्तः प्रभूतयवसेन्धनम् । रम्यमाणन्तु सामन्तं मध्यमन्देशमावसेत् ॥ वैश्यशूद्रजनप्रायमनाहार्य्यन्तथा परैः । किञ्चिद्ब्राह्मणसंयुक्तं बहुकर्म्मकरन्तथा ॥ अदैवमातृकं रम्यमनुरक्तजनान्वितम् । करैरपीडितं वापि बहुपुष्पफलन्तथा ॥ अगम्यं परचक्राणां तद्बासगृहमापदि । समदुःखसुखं राज्ञः सततं प्रियमास्थितम् ॥ सरीसृपविहीनञ्च व्याडतस्करवर्ज्जितम् । एवंविधं यथालाभं राजा विषयमावसेत् ॥ एतद्दुर्गं नृपः कुर्य्यात् षण्णामेकतमं बुधः । वनदुर्गं महीदुर्गं नरदुर्गन्तथैव च ॥ वार्क्षञ्चैवाम्बुदुर्गञ्च गिरिदुर्गञ्च पार्थिव ! । सर्व्वेषामेव दुर्गाणां गिरिदुर्गं प्रशस्यते ॥ दुर्गञ्च परिघोपेतं चयाट्टालकसंयुतम् । शतघ्नीयन्त्रमुख्यैश्च शतशश्च समावृतम् ॥ गोपुरं सकवाटञ्च तत्र स्यात् सुमनोहरम् । सपताकं गजारूढो येन राजा विशेत् पुरम् ॥ चतस्रश्च तथा कार्य्या वीथयः सर्व्वतोमुखाः । एकस्मिंस्तत्र वीथ्यग्रे देववेश्म भवेद्दृढम् ॥ द्वितीये वापि वीथ्यग्रे राजवेश्म विधीयते । धर्म्माधिकरणं कार्य्यं वीथ्यग्रे च तृतीयके ॥ चतुर्थे चैव वीथ्यग्रे गोपुरन्तु विधीयते ॥ आयतं चतुरस्रं वा वृत्तं वा कारयेत् पुरम् । मुक्तिहीनं त्रिकोणञ्च यवमध्यन्तथैव च ॥ अर्द्धचन्द्रप्रकारञ्च वजाकारञ्च कारयेत् ॥ अर्द्धचन्द्रं प्रशंसन्ति नदीतीरेषु तद्वसेत् । अन्यत्र तन्न कर्त्तव्यं प्रयत्नेन विजानता ॥ राज्ञा कारागृहं कार्य्यं दक्षिणे राजवेश्मनः । तस्यापि दक्षिणे भागे गजस्थानं विधीयते ॥ गजानां प्राङ्मुखा शाला कर्त्तव्या वाप्युदङ्मुखा । आग्नेये च तथा भागे आयुधागारमिष्यते ॥ महानसञ्च धर्म्मज्ञ ! कर्म्मशालास्तथापराः । गृहं पुरोधसः कार्य्यं वामतो राजवेश्मनः ॥ मन्त्रिवेदविदाञ्चैव चिकित्साकर्त्तरेव च । तत्रैव च तथा भागे कोष्ठागारं विधीयते ॥ गवां स्थानं तथैवात्र तुरगाणान्तथैव च । उत्तराभिमुखा श्रेणी तुरगाणां विधीयते ॥ दक्षिणाभिमुखा वाथ परिशिष्टास्तु गर्हिताः । तुरगास्तु तथा धार्य्याः प्रदीपैः सार्व्वरात्रिकैः ॥ कुक्कुटान् वानरांश्चैव मर्कटांश्च नराधिप ! । धारयेदश्वशालायां सवत्सां धेनुमेव च ॥ अजाश्च धार्य्या यत्नेन तुरगाणां हितैषिणा । गोगजाश्वादिशालासु तत्पुरीषस्य निर्गमम् । अस्तं गते न कर्त्तव्यं देवदेवे दिवाकरे ॥ ततस्तत्र यथास्थानं राजा विज्ञाय सारथिम् । दद्यादावसथस्थानं सर्व्वषामनुपूर्ब्बशः ॥ योधानां शिल्पिनाञ्चैव सर्व्वेषामविशेषतः ।

दद्यादावसथान् दुर्गे मन्त्रकालविदां शुभान् ॥ गोवैद्यानश्ववैद्यांश्च गजवैद्यांस्तथैव च । आहरेत भृशं राजा दुर्गे परबलारुजः ॥ कुशीलवानां विप्राणां दुर्गे स्थानं विधीयते । न बहूनामतो दुर्गं विनां कार्य्यं तथा भवेत् ॥ सर्व्वं निरर्थकं कार्य्यं विना दुर्गं महीपते ! । दुर्गे यन्त्राः प्रकर्त्तव्या नानाप्रहरणान्विताः । सहस्रघातिनो राजंस्तैस्तु रक्षा विधीयते ॥ दुर्गद्वाराणि गुप्तानि कार्य्याण्यपि च भूभुजा । सञ्चयश्चात्र सर्व्वेषामायुधानां विधीयते ॥ धनुषां क्षेपणीयानां तोमराणाञ्च भार्गव ! । शराणामथ खड्गानां कवचानान्तथैव च ॥ लगुडानाञ्च कुन्तानां परिघैः सहपार्थिव । ! अश्मनाञ्च प्रभूतानां मुद्गराणान्तथैव च ॥ त्रिशूलानां पट्टिशानां कुणपानाञ्च पार्थिव ! । प्रासानाञ्च सशूलानां शक्तीनाञ्च नरोत्तम ! ॥ परश्वधानां चक्राणां वर्म्मणाञ्चर्म्मभिः सह । कुद्दालरज्जुवेत्राणां पिटकानान्तथैव च ॥ हेमुकानाञ्च दात्राणामङ्गारस्य च सञ्चयः । सर्व्वेषां शिल्पभाण्डानां सञ्चयश्चात्र इष्यते ॥ वादित्राणाञ्च सर्व्वेषामौषधीनान्तथैव च । यवसानां प्रभूतानामिन्धनस्य च सञ्चयः ॥ गुडानां सर्व्वतैलानां गोरसानान्तथैव च । वसानामथ मज्जानां स्नायूनामस्थिभिः सह ॥ गोचर्म्मपटहानाञ्च धान्यानां सर्व्वतस्तथा । तथैव पर्पटानाञ्च यवगोधूमयोरपि ॥ रत्नानां सर्व्ववस्त्राणां लोहानाञ्चाप्यशेषतः । कलायमुद्गमाषाणां चणकानां तिलैः सह ॥ तथा च सर्व्वशस्यानां पांशुगोमययोरपि । शणसर्ज्जरसं भूर्जजतुलाक्षाश्च टङ्कणम् ॥ राजा सञ्चिनुयाद्दुर्गे यच्चान्यदपि किञ्चन ॥ * ॥ कुम्भाश्चाशीविषाः कार्य्या व्यालसिंहादयस्तथा । मृगाश्च पक्षिणश्चैव विरुद्धा ये परस्परम् ॥ स्थानानि च विरुद्धानां सुगुप्तानि पृथक् पृथक् । कर्त्तव्यानि महाभाग ! यत्नेन पृथिवीक्षिता ॥ उक्तानि चाप्यनुक्तानि राजद्रव्याण्यशेषतः । सुगुप्तानि पुरे कुर्य्याज्जनानां हितकाम्यया ॥ जीवकर्षभकाकोलीआमलक्यः परूषकम् । शालपर्णी पृश्निपर्णी मुद्गपर्णी तथैव च ॥ माषपर्णी च मेदे द्वे शारिवे द्वे वलात्रयम् । वीरा श्वसन्ती वृष्टीया बृहती कण्टकारिका ॥ भृङ्गी शृङ्गाटकी द्रोणी वर्षाभूर्दर्भरेणुका । मधुपर्णी विदार्य्यौ द्वे महाक्षुद्रा महातपा ॥ धन्वना सह देवाह्वा कटुकैरण्डकं विषम् । पर्णाशनाकमृद्वीका फल्गुखर्ज्जूरयष्टिका ॥ शुक्रातिशुक्रकाश्मर्य्यच्छत्रातिच्छत्रवीरणाः ॥ इक्षुरिक्षुविकाराश्च फाणिताद्याश्च सत्तम ! । सिंही च सहदेवी च विश्वेदेवाटरूषकम् ॥ मधुकं पुष्पकं साक्षा शतपुष्पा मधूलिका । शतावरीमधूके च पियालन्तालमेव च ॥ आत्मगुप्ता कट्फलाख्या दारदा राजशीर्षिका । राजसर्षपधन्याकमृष्यप्रोक्ता तथोत्कटा ॥

पृष्ठ ३/१७३

कालशाकं पद्मबीजं गोवल्ली मधुवल्लिका । शीतपाकी कुलिङ्गाक्षी काकजिह्वोरुपत्रिका ॥ इर्व्वारुत्रपुषौ चोभौ गुञ्जारकपुनर्नवे । कशेरुका तु काश्मीरी विश्वशालूककेशरम् ॥ * ॥ शूकधान्यानि सर्व्वाणि शमीधान्यानि यानि च । क्षीरं क्षौद्रं तथा शुक्रं मज्जा तैलं वसा घृतम् ॥ निकोचाभिषुकास्फोटं वातासामारुमालकम् । एवमादीनि चान्यानि विज्ञेयो मधुरो गणः ॥ राजा सञ्चिनुयात् सर्व्वं पुरे निरवशेषतः । दाडिमाम्रातकाम्राश्च तिन्तिडीकाम्लवेतसम् ॥ भव्यं कर्कन्धु लकुचं करमर्द्दकरूषकम् । बीजपूरककाण्डीरं मालती राजबन्धुकम् ॥ कौटकद्वयपर्णानि द्बयोरम्लिकयोरपि । पारेवतं नागरकं प्राचीनारुकमेव च ॥ कपित्थामलकी चुक्रं फलं दन्तशठस्य च । जम्बीरं नवनीतञ्च सौवीरकतुषोदके ॥ सुरारसञ्च मद्यानि मण्डतक्रदधीनि च । शुक्तानि चैव सर्व्वाणि ज्ञेयान्यम्लगणं द्विजाः ॥ एवमादीनि सर्व्वाणि राजा सश्चिनुयात् पुरे ॥ सैन्धवोद्भिदपाटेयपाक्यसामुद्ररोमकम् । कुप्यसौवर्च्चलविटं बालकेयं यवाह्वयम् ॥ औषक्षारं कालभस्म विज्ञेयो लवणो गणः । एवमादीनि सर्व्वाणि राजा सञ्चिनुयात् पुरे ॥ पिप्पली पिप्पलीमूलं चव्यचित्रकनागरम् । कुठेरकं समरिचं शिग्रुभल्लातसर्षपाः ॥ कुष्ठाजमोदा किणिही हिङ्गुमूलकधान्यकम् । कारवी कुञ्चिकाजाज्यः सुमुखः कालमालिका ॥ फणिज्झकोऽथ लशुनं भूस्तृणं सुरसस्तथा । कायस्था च वयःस्था च हरितालं मनःशिला ॥ अमृता च रुदन्ती च रोहिषं कुङ्कुमं तथा । वचा एरण्डकाण्डीरं शल्लकी हपुषा तथा ॥ सर्व्वपित्तानि मूत्राणि प्रायो हरितकानि च । सङ्गराणि च मूलानि षष्टिखारिविषाणि च ॥ फलानि चैव च तथा सूक्ष्मैला हिङ्गुपत्रिका । एवमादीनि चान्यानि गणः कटुकसंज्ञकः । राजा सञ्चिनुयाद्दुर्गे प्रयत्नेन नृपोत्तम ! ॥ * ॥ मुस्तचन्दनह्नीवेरकृतमालकदारवः । हरिद्रामलकोशीरं रक्तमालकवस्तुकम् ॥ दूर्व्वापटोलकटुकादन्तित्वक्पत्रकच्छुराः । किराततिक्तकं निम्बं विषा चातिविषा तथा ॥ तालीशपत्रं तगरं सप्तपर्णविकङ्कताः । काकोडुम्बरकोदीच्यसुषव्यः किणिही तथा ॥ षड्ग्रन्था रोहिणी मांसी पर्पटं मदयन्तिका । रसाञ्जनं भृङ्गराजं पतङ्गी परिपेलवम् ॥ दुष्पर्शा गुरुणी कामा श्यामाकं गन्धनाकुली । चतुष्पर्णी व्याघ्रनखमम्बका चतुरङ्गुला ॥ रम्भा चैव कुथापुष्पी तारास्फोता हरेणुका । वेत्राग्रो वेतसस्तुम्बी विषाणी लोहमञ्जनम् ॥ मालती करतिक्ताख्या विषाङ्गी जिह्विका तथा । पर्य्यटञ्च गुडूची च गणस्तिक्तकसंज्ञकः ॥ एवमादीनि चान्यानि राजा सञ्चिनुयात् पुरे । अभयामलके चोभे तथैव च विभीतकम् ॥

प्रियङ्गुधातकीपुष्पं मोचलोध्रार्ज्जुनासनाः । अनन्तान्त्री मुरानङ्गा श्योनाकं कड्यलं तथा ॥ भूर्जपत्रं शिलोद्भेदं पाटलापत्रलोमकम् । समङ्गा त्रिवृतामूलं कार्पासा गैरिकाञ्जनम् ॥ विद्रुमं समघूच्छिष्टं कुम्भीकाकुमुदोत्पलम् । न्यग्रोधोदुम्बराश्वत्थकिंशुका शिंशपा शमी ॥ पियालपिलुका शालशिरीषं पद्मकन्तथा । विल्वोऽग्निमन्थः प्लक्षश्च श्यामाकयवकोद्रवम् ॥ राजादनं करीरञ्च धान्यकप्रियकौ तथा । शाकोटाशोकवदराः कदम्बखदिरद्वयम् ॥ एषां पत्राणि साराणि मूलानि कुसुमानि च । एवमादीनि चान्यानि कषायाख्यो गणो मतः ॥ प्रयत्नेन नृपश्रेष्ठः ! राजा सञ्चिनुयात् पुरे । कीटाश्च मारणे योग्या व्यङ्गतायान्तथैव च ॥ वातधूमाम्बुमार्गाणां दूषणानि तथैव च । धार्य्याणि पार्थिवैर्दुर्गे तानि वक्ष्यामि भारत ! ॥ विषाणान्धारणं कार्य्यं प्रयत्नेन महीभुजा । विचित्राश्च गदा धार्य्या विषप्रशमनास्तथा ॥ रक्षोभूतपिशाचघ्नाः पापघ्नाः पुष्टिवर्द्धनाः । कलाविदश्च पुरुषाः पुरे धार्य्याः प्रयत्नतः ॥ भीतान् प्रमत्तान् कुपितान् तथैव च विमानि- तान् । कुभृत्यान् पापशीलांश्च न राजा वासयेत् पुरे ॥ यन्त्रायुधाट्टालचयोपपन्नं समप्रधान्यौषधिसंप्रयुक्तम् । बणिग्जनैश्चान्वितमावसेत दुर्गं सुगुप्तं नृपतिः सदैव ॥” इति मात्स्ये राजधर्म्मे दुर्गसम्पत्तिर्नाम १९१ अध्यायः ॥ * ॥ पुरे वर्णनीयानि यथा, -- “पुरे हट्टप्रतोली च परिखातोरणध्वजाः । प्रासादाध्वप्रपारामवापीवेश्याः सती त्वरी ॥” इति कविकल्पलता ॥ अवशिष्टं नगरशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ पुरः, पुं, (पिपर्त्तीति । पॄ + कः ।) गुग्गुलुः । इत्यमरः । २ । ४ । ३६ ॥ (अस्य पर्य्यायो यथा, -- “गुग्गुलुर्देवधूपश्च जटायुः कौशिकः पुरः । कुम्भोलूखलकं क्लीवे महिषाक्षः पलङ्कषः ॥” “अम्लं तीक्ष्णमजीर्णञ्च व्यवायं श्रममातपम् । मद्यं रोषन्त्यजेत् सम्यग्गुणार्थी पुरसेवकः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) पीतझिण्टी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ पुरः, [स्] व्य, (पूर्ब्बस्मिन् पूर्ब्बस्मात् पूर्ब्बो वा एवं पूर्ब्बस्याः पूर्ब्बस्यामित्यादि । पूर्ब्ब + “पूर्ब्बा- धरावराणामसि पुरधवश्चैषाम् ।” ५ । ३ । ३९ । इति असि तद्योगेन पुर् इत्यादेशश्च ।) अग्रतः । इत्यमरः । ३ । ४ । ७ ॥ (यथा, कुमारे । ४ । ३ । “अयि जीवितनाथ ! जीवासी- त्यभिधायोत्थितया तया पुरः । ददृशे पुरुषाकृति क्षितौ हरकोपानलभस्म केवलम् ॥”) प्राच्यां दिशि । प्रथमे काले । (यथा, अभि- ज्ञानशकुन्तलायाम् । ७ अङ्के ।

“उदेति पूर्ब्बं कुसुमं ततः फलं घनोदयः प्राक् तदनन्तरं पयः । निमित्तनैमित्तिकयोरयं विधि- स्तव प्रसादस्य पुरस्तु सम्पदः ॥”) पुरार्थे । अतीते । इति तट्टीकायां भरतः ॥ पुरःसरः, त्रि, (पुरोऽग्रे सरति गच्छतीति । सृ + “पुरोऽग्रतोऽग्रेषु सर्त्ते ।” ३ । २ । ११८ । इति टः ।) अग्रगामी । इत्यमरः । २ । ८ । ७२ ॥ (यथा, महाभारते । ४ । १९ । २२ । “यस्याः पुरःसरा ह्यासन् पृष्ठतश्चानुयायिनः । साहमद्य सुदेष्णायाः पुरःपश्चाच्च गामिनी ॥”) अस्य पर्य्यायः अग्रसरशब्दे द्रष्टव्यः ॥ पुरञ्जनः, पुं, (परं देहक्षेत्रं जनयतीति । जनि + बाहुलकात् खः ।) जीवः । यथा, -- “पुरुषं पुरञ्जनं विद्यात् यद्व्यनक्त्यात्मनः पुरम् । एकद्वित्रिचतुष्पादं बहुपादमपादकम् ॥” इति श्रीभागवते । ४ । २९ । २ ॥ पुरञ्जनी, स्त्री, (पुरञ्जन + गौरादित्वात् ङीष् ।) बुद्धिः । यथा, -- “न विदाम वयं सम्यक् कर्त्तारं पुरुषर्षभ ! । आत्मनश्च परस्यापि गोत्रं नाम च यत्कृतम् ॥ राजन् ! मदीयाः सर्व्वेते मामाहुश्च पुरञ्जनीम् ॥” “बुद्धिन्तु प्रमदां विद्यान्ममाहमिति यत् कृतम् । यामधिष्ठाय देहेऽस्मिन् पुमान् भुङ्क्तेऽक्षिभि- र्गुणान् ॥” इति श्रीभागवते । ४ स्कन्धे । २५ । २९ अध्यायौ ॥ पुरञ्जयः, पुं, (पुरं शत्रुपुरं जयतीति । जि + खच् ।) सूर्य्यवंशीयराजविशेषः । तत्पर्य्यायः । काकुस्थः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, भागवते । ९ । ६ । १२ । “पितर्य्युपरतेऽभ्येत्य विकुक्षिः पृथिवीमिमाम् । शासदीजे हरिं यज्ञैः शशाद इति विश्रुतः ॥ पुरञ्जयस्तस्य सुत इन्द्रवाह इतीरितः । ककुस्थ इति चाप्युक्तः शृणु नामानि कर्म्मभिः ॥” पूरुवंशीयः सृञ्जयपुत्त्रः । यथा, हरिवंशे । ३१ । १८ । “सृञ्जयस्याभवत् पुत्त्रो वीरो राजा पुरञ्जयः । जनमेजयो महाराज ! पुरञ्जयसुतोऽभवत् ॥” पुरं जयतीति । पुर + जि + खच् ।) पुरजय- कर्त्तरि, त्रि ॥ (यथा, महाभारते । १ । १०२ । ४५ । “स्वान्येव तेऽपि राष्ट्राणि जग्मुः परपुरञ्जय ! ॥”) पुरटं, क्ली, (पुरति अग्रे गच्छतीति । पुर + बाहुलकात् अटन् ।) सुवर्णम् । यथा, -- “हरिः पुरटसुन्दरद्युतिकदम्बसन्दीपितः सदा हृदयकन्दरे स्फरतु वः शचीनन्दनः ॥” इति विदग्धमाधवः ॥ पुरणः, पुं, (पिपर्त्ति पूर्य्यते वेति । पॄ पालनादौ + “कॄपॄवृजिमन्दिनिधाञः क्युः ।” उणा० २ । ८१ । इति क्युः । उत्वं रपरत्वञ्च ।) समुद्रः । इत्युणा- दिकोषः ॥