शब्दकल्पद्रुमः/पिडका

पृष्ठ ३/१४०

पिडका, स्त्री, (पीडयतीति । पीड + ण्वुल् + टाप् । निपातनात् साधुः ।) स्फोटकविशेषः । प्रमे- जहा सा दशविधा । यथा, -- “शराविका कच्छपिका जालिनी विनतालजी । मसूरिका सर्षपिका पुत्त्रिणी च विदारिका । विद्रधिश्चेति पिडकाः प्रभेहोपेक्षया दश ॥” तासां प्रत्येकलक्षणं यथा, -- “सन्धिमर्म्मसु जायन्ते मांसलेषु च धामसु । अन्तोन्नता च तद्रूपा निम्नमध्या शराविका ॥ १ ॥ सदाहा कूर्म्मसंस्थाना ज्ञेया कच्छपिका बुधैः । २ । जालिनी तीव्रदाहार्त्तिमांसजालसमावृता ॥ ३ ॥ अवगाढरुजा क्लेदा पृष्ठे वाप्युदरेऽपि वा । महती पिडका नीला विनता नाम सा स्मृता ॥ ४ ॥ रक्तासिता स्फोटचिता दारुणा त्वलजी भवेत् । ५ । मसूरफलसंस्थाना विज्ञेया सा मसूरिका ॥ ६ ॥ गौरसर्षपसंस्थाना तत्प्रमाणा च सर्षपी । ७ । महत्यल्पचिता ज्ञेया पिडका चापि पुत्त्रिणी ॥ ८ ॥ विदारी कन्दवद्वृत्ता कठिना च विदारिका । ९ । विद्रधेर्लक्षणैर्युक्ता ज्ञेया विद्रधिका तु सा ॥” १० ॥ कुष्ठपिडका यथा, -- “कण्डूर्विपूयकश्चैव कुष्ठे शोणितसंश्रिते । बाहुल्यं वक्त्रशोषश्च कार्कश्यं पिडकोद्गमः ॥” * ॥ पिडकाविशेषो यथा, -- “यवाकारा सुकठिना ग्रथिता मांससंश्रिता । पिडका श्लेष्मवाताभ्यां यवप्रख्येति सोच्यते ॥ घनामवक्रां पिडकामुन्नतां परिमण्डलाम् । अन्त्रालजीमल्पपूयां तां विद्यात् कफवातजाम् ॥ १ विवृतास्यां महादाहां पक्कोडुम्बरसन्निभाम् । परिमण्डलां पित्तकृतां विवृतां नाम तां विदुः ॥ २ ॥ ग्रथिताः पञ्च वा षड् वा दारुणाः कच्छपो- पमाः । कफानिलाभ्यां पिडका ज्ञेयाः कच्छपिका बुधैः ॥ ३ ॥ ग्रीवांसकक्षाकरपाददेशे सन्धौ गले वा त्रिभिरेव दोषैः । ग्रन्थिः सवल्मीकवदक्रियाणां जातः क्रमेणैव गतः प्रवृद्धिम् ॥ मुखैरनेकैः स्रुतितोदवद्भि- र्विसर्पवत् सर्पति चोन्नताग्रैः । वल्मीकमाहुर्भिषजो विकारं निष्प्रत्यनीकं चिरजं विशेषात् ॥ ४ ॥ पद्मकर्णिकवन्मध्ये पिडकाभिः सदाचिताम् । इन्द्रवृद्धान्तु तां विद्याद्बातपित्तोत्थितां भिषक् ॥ ५ ॥ मण्डलं वृत्तमुत्सन्नं सरक्तं पिडकाचितम । रुजाकरीं गर्द्दभिकां तां विद्याद्वातपित्त- जाम् ॥ ६ ॥ वातश्लेष्मसमुद्भूतः श्वयथुहनुसन्धिजः । स्थिरो मन्दरुजः स्निग्धो ज्ञेयः पाषाण- गर्दभः ॥ ७ ॥ कर्णस्याभ्यन्तरे जातां पिडकामुग्रवेदनाम् । स्थिरां पनसिकान्तान्तु विद्यादन्तःप्रपाकि- णीम् ॥ ८ ॥

विसर्पवत् सर्पति यः शोथस्तनुरपाकवान् । दाहज्वरकरः पित्तात् स ज्ञेयो जालगर्दभः ॥ ९ ॥ पिडकामुत्तमाङ्गस्थां वृत्तामत्युग्ररुग्ज्वराम् । सर्व्वात्मिकां सर्व्वलिङ्गां जानीयादिरिवेल्वि- काम् ॥ १० ॥ बाहुपार्श्वांसकक्षेषु कृष्णस्फोटां सवेदनाम् । पित्तप्रकोपसम्भूतां कक्षामित्यभिनिर्द्दिशेत् ॥ ११ ॥ एकामेतादृशीं दृष्ट्वा पिडकां स्फोटसन्निभाम् । त्वग्गतां पित्तकोपेन गन्धनामां प्रचक्षते ॥ १२ ॥ कक्षभागेषु ये स्फोटा जायन्ते मांसदारुणाः । अन्तर्द्दाहज्वरकरा दीप्तपावकसन्निभाः ॥ सप्ताहाद्द्वादशाहाद्वा पक्षाद्बा घ्नन्ति मानवम् । तामग्निरोहिणीं विद्यादसाध्यां सन्निपाततः ॥ १३ ॥ नखमांसमधिष्ठाय वातः पित्तञ्च देहिनाम् । कुरुते दाहपाकौ च व्याधिन्तं चिप्यमादिशेत् ॥ तदेवाल्पतरैर्द्दोषैः कुनखं परुषं वदेत् ॥ १४ ॥ गम्भीरामल्पसंरम्भां सवर्णामुपरिस्थिताम् । पादस्यानुशयीं तान्तु विद्यादन्तःप्रपाकिणीम् ॥ १५ विदारीकन्दवद्वृत्तां कक्षावङ्क्षणसन्धिषु । विदारीति च तां विद्यात् सर्व्वजां सर्व्वलक्ष- णाम् ॥” १६ ॥ इति माधवकरः ॥ पिण्डं, क्ली, पुं, (पिण्डते संहतो भवतीति । पिडि संहतौ + अच् । पिण्ड्यते राशोक्रियते इति । कर्म्मणि घञ् वा ।) आजीवनम् । अयः । इति मेदिनी । डे, १९ ॥ श्राद्धशेषद्रव्यनिर्म्मित- बिल्वफलाकारपित्र्युदेश्यकदेयान्नम् । यजुर्व्वेदिनां पिण्डशब्दो नपुंसकलिङ्गेन प्रयुज्यते । यथा, -- “अवनिक्तं पिण्डं दद्यादसावेतत्त इति श्राद्ध- विवेकधृतपिण्डपितृयज्ञीयकात्यायनवचने पिण्ड- विशेषणे एतदिति नपुंसकनिर्द्देशात् भाषेतैतच्च वै पिण्डं यज्ञदत्तस्य पूरकमिति ऋष्यशृङ्गवचने- ऽपि तथा दर्शनाच्च । छन्दोगानां पिण्डशब्दः पुंलिङ्गेन प्रयुज्यते । दर्भेषु मधु मधु मध्वित्यक्ष- न्नमी मदन्त इति जपित्वा त्रींस्त्रीन् पिण्डान् दद्यादिति गोभिलसूत्रे पिण्डानिति पुंलिङ्ग- निर्द्देशात् ।” इति श्राद्धतत्त्वम् ॥ * ॥ गयादा- वात्मपिण्डदानविधिर्यथा, -- “गयान्तं पिण्डदानञ्च गयान्तं तीर्थमेव च । पञ्चकान्तं कामरूपं पिच्छिलान्तं सरित् शुभे ॥ जनार्द्दनस्य हस्ते तु पिण्डं दद्यात् स्वकं नरः । विरजे च तथा चाश्वकर्णे रामे च सोमके ॥ जीवत्पिण्डप्रदानेन अल्पायुर्जायते नरः । यत्रागम्ये महाक्षेत्र स्वकं पिण्डं ददेत्तु यः । मासद्वयाधिकं वर्षमायुषो वर्द्धते क्रमात् ॥” इति योगिनीयन्त्रे प्रथमतमे २ भागे ५ पटलः ॥ अन्यत् गयाशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ पिण्डः, पुं, (पिडि संहतौ + अच् ।) वोलः । (अस्य पर्य्यायो यथा, वद्यकरत्नमालायाम् । “विद्वान् गोलः पिण्डकश्च पिण्डो वोलो रसोरसः ॥) बलम् । सान्द्रम् । देहैकदेशः । (यथा, महा- भारते । ३ । ११२ । ३ ।

“द्वौ चास्य पिण्डावधरेण कण्ठा- दजातरोमौ सुमनोहरौ च ॥”) अगारैकदेशः । देहमात्रम् । (यथा, रघुः । २ । ५७ । “एकान्तविध्वंसिषु मद्विधानां पिण्डेष्वनास्था खलु भौतिकेषु ॥”) निवापः । (यथा, मनुः । ३ । २१५ । “त्रोंस्तु तस्माद्धविःशेषात् पिण्डान् कृत्वा समा- हितः । औदकेनैव विधिना निर्व्वपेद्दक्षिणामुखः ॥”) गोलः । सिह्लकः । ओड्रपुष्पम् । इति मेदिनी । डे, १९ ॥ बृन्दम् । कवलः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, मनुः । ११ । २१७ । “एकैकं ह्नासयेत् पिण्डं कृष्णे शुक्ले च वर्द्धयेत् ॥”) गजकुम्भः । इत्यमरः । २ । ८ । ३७ ॥ मदनवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, भावप्रकाशे पूर्ब्ब- खण्डे प्रथमे भागे । “मदनश्छर्द्दनः पिण्डो नटः पिण्डीतकस्तथा । करहाटो मरुवकः शल्यको विषपुष्पकः ॥” किलाटः । यथा, वैद्यकरत्नमालायाम् । “किलाटः कुर्च्चिका पिण्डः -- ॥”) निवापस्य पितृदेयस्य विधिर्यथा, -- “यावदन्नमुपादाय हविषोऽर्भकमर्भकम् । चरुणा सह सन्नीय पिण्डदानमुपक्रमेत् ॥ श्राद्धार्थाद्धविषोऽन्नादेः सकाशात् यावद्भक्ष्य- मोदनव्यञ्जनादि ततोऽल्पाल्पं गृहीत्वा यदग्नौ करणशेषेण सह सन्नीय मिश्रीकृत्य पिण्डदान- मारभेतेत्यर्थः । मध्वाज्यतिलसंयुक्तं सर्व्वव्यञ्जनसंयुतम् । उष्णमादाय पिण्डन्तु कृत्वा विल्वफलोपमम् । दद्यात् पितामहादिभ्यो दर्भमूलाद्यथाक्रमम् ॥ अत्र पितामहपदं पितृपरं वचनान्तरैकवाक्य- त्वात् । सपित्रे प्रथमं पिण्डं दद्यादुच्छिष्टसन्निधौ । पितामहाय चैवाथ तत्पित्रे च ततः परम् ॥ दर्भमूले लेपभुजस्तर्पयेल्लेपघर्षणैः । पिण्डैर्मातामहांस्तद्वद्गन्धमाल्यादिसंयुतैः ॥ प्रीणयित्वा द्विजाग्र्याणां दद्यादाचमनन्ततः ॥” इति श्राद्धतत्त्वम् ॥ * ॥ अन्नाद्यभावे फलादिनापि तस्य कर्त्तव्यत्वं यथा, -- “ऐङ्गुदं वदरोन्मिश्रं पिण्याकं दर्भसंस्तरे । न्यूप्य पिण्डं सतो राम इदं वचनमब्रवीत् ॥ इदं भुङ्क्ष्व महाराज ! प्रीतो यदशना वयम् । यदन्नाः पुरुषा राजंस्तदन्नाः पितृदेवताः ॥” इत्ययोध्याकाण्डम् ॥ * ॥ पूरकपिण्डविधिर्यथा, -- “ततश्चोत्तरपूर्ब्बस्यामग्निं प्रज्वालयेद्दिशि । तण्डुलप्रसूतिं तत्र प्रक्षाल्य द्बिः पचेत् स्वयम् ॥ सपवित्रैस्तिलैर्म्मिश्रां केशकीटविवर्जिताम् । द्वारोपान्ते ततः क्षिप्त्वा शुद्धां वा गौरमृत्तिकाम् ॥ तत्पृष्ठे प्रस्तरेद्दर्भान् याम्याग्रान् देशसम्भवान् ।

पृष्ठ ३/१४१

ततोऽवनेजनन्दद्यात् संस्मरन् गोत्रनामनी ॥ तिलसर्पिर्मधुक्षीरैः सञ्चितं तप्तमेव हि । दद्यात् प्रेताय पिण्डन्तु दक्षिणाभिमुखस्थितः ॥ फलमूलगुडक्षीरतिलमिश्रन्तु कुत्रचित् । अर्घ्यैः पुष्पैस्तथा दीपैर्धूपैस्तोयैः सुशीतलैः ॥ ऊर्णातन्तुमयैः शुद्धैर्वासोभिः पिण्डमर्च्चयेत् । प्रयाति यावदाकाशं पिण्डाद्वास्पमयी शिखा ॥ तावत्तु संमुखस्तिष्ठेत् सर्व्वं तोये ततः क्षिपेत् । दिवसे दिवसे देयः पिण्ड एवं क्रमेण तु ॥ सद्यःशौचेऽपि दातव्याः सर्व्वेऽपि युगपत्तथा । त्र्यहाशौचे प्रदातव्याः प्रथमे त्वेक एव हि ॥ द्वितीयेऽहनि चत्वारस्तृतीये पञ्च चैव हि । एकस्तोयाञ्जलिस्त्वेवं पात्रमेकञ्च दीयते ॥ द्वितीये द्वौ तृतीये त्रीन् चतुर्थे चतुरस्तथा । पञ्चमे पञ्च षष्ठे षट् सप्तमे सप्त एव च ॥ अष्टमेऽष्टौ च नवमे नवैव दशमे दश । येन स्युः पञ्चपञ्चाशत्तोयस्याञ्जलयः क्रमात् ॥ तोयपात्राणि तावन्ति संयुक्तानि जलादिभिः ॥” इति शुद्धितत्त्वम् ॥ * ॥ गयायामात्मपिण्डदानप्रमाणं यथा, -- “स्वकर्म्मधर्म्मयोगेन धनमुच्चावचं बहु । उपार्जयित्वा प्रययौ गयातीर्थमनुत्तमम् ॥ पिण्डनिर्व्वपणं तत्र प्रेतानामनुपूर्ब्बशः । चकार स्वपितॄणाञ्च दायादानामनन्तरम् ॥ आत्मनश्च महाबुद्धिर्महावेद्यां तिलैर्विना । पिण्डनिर्व्वपणं चक्रे तथान्येषाञ्च गोत्रिणाम् ॥ एवं प्रदत्तेष्वथ वै पिण्डेषुं प्रेतभावतः । विमुक्तास्ते द्विज प्रेता ब्रह्मलोकं ततो गताः ॥” इति वामने ७६ अध्यायः ॥ पिण्डकं, क्ली, (पिण्ड इव कायतीति । कै + कः ।) वोलम् । पिण्डमूलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (गोलः । यथा, सुश्रुते शारीरस्थाने ३ अध्याये । “तृतीये (मासि) हस्तपादशिरसां पञ्च पिण्डकानि वर्त्तन्तेऽङ्गप्रत्यङ्गविभागश्च सूक्ष्मो भवति ॥”) पिण्डकः, पुं, (पिण्ड इव कायतीति । कै + कः ।) सिह्लनामगन्धद्रव्यम् । इत्यमरः । १ । ६ । १२८ ॥ (वोलः । अस्य पर्य्यायो यथा, -- “विद्वान् गोलः पिण्डकश्च पिण्डोवोलो रसोरसः ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) पिशाचः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पिण्डालुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अस्य गुणा यथा, -- “पिण्डको वातलः श्लेष्मी ग्राही वृष्यो महा- गुरुः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥ पिण्ड + स्वार्थे कन् । कवलः । यथा, हरिवंशे । भविष्यपर्व्वणि । १० । २१ । “पयःपानं तथा कुर्व्वन् भक्षयन् दधिपिण्ड- कम् ॥”) पिण्डकन्दः, पुं, (पिण्डाकारः कन्दः ।) पिण्डालुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (पिण्डालुशब्देऽस्य विशेषो ज्ञातव्यः ॥)

पिण्डखर्ज्जूरः पुं, (पिण्डवत् खर्ज्जूरः ।) स्वनामं- ख्यातखर्ज्जूरः । तत्पर्य्यायः । राजजम्बूः २ पिण्डी ३ । इति जटाधरः ॥ पिण्डखर्ज्जूरी, स्त्री, (पिण्डखर्ज्जूर + स्त्रियां ङीष् ।) पिण्डखर्ज्जूरः । तत्पर्य्यायः । दीप्या २ स्वपिण्डा ३ मधुरश्रवा ४ फलपुष्पा ५ स्वादुपिण्डा ६ हयभाक्षा ७ पिण्डखर्ज्जूरिका ८ । अस्या गुणाः । गौल्यत्वम् । हिमत्वम् । पित्तदाहार्त्तिश्वासभ्रम- नाशित्वम् । वीर्य्यवृद्धिदत्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ अपि च । “पिण्डखर्ज्जूरिका त्वन्या सा देशे पश्चिमे भवेत् । खर्जूरी गोस्तनाकारा पराद्द्वीपादिहागता ॥ जायते पश्चिमे देशे सा छोहोरेति कीर्त्त्यते । खर्जूरीत्रितयं शीतं मधुरं रसपाकयोः ॥ स्निग्धं रुचिकरं हृद्यं क्षतक्षयहरं गुरु । तर्पणं रक्तपित्तघ्नं पुष्टिविष्टम्भिशुक्रदम् ॥ कोष्ठमारुतकृद्बल्यं वान्तिवातकफापहम् । ज्वराभिघातक्षुत्तृष्णाकासश्वासनिवारकम् ॥ मदमूर्च्छामरुत्पित्तमद्योद्भूतगदान्तकृत् । महद्भिश्च गुणैरल्पा स्वल्पखर्जूरिका स्मृता ॥ खर्जूरीतरुतोयन्तु मदपित्तकरं भवेत् । वातश्लेष्महरं रुच्यं दीपनं बलशुक्रकृत् ॥” अथ पिण्डखर्जूरीभेदः । “सुनेपाली तु मृदुला दलहीनफला च सा । सुनेपाली श्रमभ्रान्तिदाहमूर्च्छास्रपित्तहृत् ॥” इति भावप्रकाशे पूर्ब्बखण्डे १ भागे ॥ पिण्डगोसः, पुं, (पिण्डवत् संहतो गोसः ।) गन्ध- रसः । इत्यमरटीकायां रमानाथः ॥ पिण्डतैलकः, पुं, (पिण्डवत् तैलं यस्य । कप् ।) तुरुस्कः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पिण्डदः, पुं, (पिण्डं ददातीति । दा + कः ।) पिण्डदानकर्त्ता । यथा, -- “लेपभाजश्चतुर्थाद्याः पित्राद्याः पिण्डभागिनः । पिण्डदः सप्तमस्तेषां सापिण्ड्यं साप्तपौरुषम् ॥” इति शुद्धितत्त्वम् ॥ अपि च । “गाङ्गेनेह परां सिद्धिं प्राप्यन्ते वारिणा नराः । पैत्र्याः पश्चात् क्रियाः कार्य्याः सर्व्वाश्चैवौर्द्ध्व- देहिकाः ॥ क्रियां करोति यः पूर्ब्बां पितॄणां यश्च पिण्डदः । प्रायश्चित्तमचीर्णं तत् प्रायश्चित्ती भवेत्तु सः ॥” इत्यग्निपुराणम् ॥ पिण्डपदं, क्ली, (पिण्डस्य संहतस्य पदम् ।) अङ्क- विशेषः । यथा, -- “रूपाष्टकैर्विनिहतो भवनस्य बन्धः कर्त्तुः स्वमृक्षमिह युग्गशरैकनिघ्नम् । एकीकृतं रसनिशाकरयुग्मभुक्त- शेषं ततो भवति पिण्डपदं गृहस्य ॥ रूपाष्टकैरेकाशीत्या विनिहतः पूरितः भवनस्य बन्धः दीर्घप्रस्तारमिलितहस्ताः स्वमृक्षं तत्- संख्यानं युग्मशरैकनिघ्नं द्विपञ्चाशदुत्तरशत- पूरितं एकीकृतं पूर्ब्बाङ्केण मिलितं रसनिशा-

करयुग्मभुक्तशेषं षोडशाधिकद्विशतहृतावशिष्टं तत् संख्यानं पिण्डपदसंज्ञं गृहस्य भवति ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ पिण्डपादः, पुं, (पिण्ड इव पादो यस्य ।) हस्ती । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पिण्डपुष्पं, क्ली, (पिण्ड इव पुष्पं पुष्पगुच्छो यस्य ।) अशोकपुष्पम् । (क्वचित् पुं । यथा, -- “अशोको हेमपुष्पश्च वञ्जुलस्ताम्रपल्लवः । कङ्केलिः पिण्डपुष्पश्च गन्धपुष्पो नटस्तथा ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) जवापुष्पम् । पद्मपुष्पम् । इति मेदिनी । पे, २७ ॥ तगरपुष्पम् । इति शब्दरत्नावली ॥ पिण्डपुष्पकः, पुं, (पिण्डपुष्पमिव प्रतिकृतिः । “इवे प्रतिकृतौ ।” ५ । ३ । ९६ । इति कन् ।) वास्तूकम् । इति शब्दमाला ॥ (वास्तूकशब्देऽस्य गुणादयो ज्ञातव्याः ॥) पिण्डफला, स्त्री, (पिण्ड इव फलं यस्याः ।) कटुतुम्बी । इति जटाधरः ॥ (यथा, -- “स्विन्नस्य विम्लापनमेव कुर्य्या- दङ्गुष्ठलोहोपलवेणुदण्डैः ॥ विकङ्कतारग्वधकाकनन्ती काकादनीतापसवृक्षमूलैः । आलेपयेत् पिण्डफलार्कभार्गी करञ्जकालामदनैश्च विद्वान् ॥” इति सुश्रुते चिकित्सितस्थानेऽष्टादशेऽध्याये ॥) पिण्डबीजकः, पुं, (पिण्डवत् बीजानि यस्य । कप् ।) कर्णिकारवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (कर्णि- कारशब्दे विवृतिरस्य ज्ञातव्या ॥) पिण्डमुस्तां, स्त्री, (पिण्डवत् स्थूला मुस्ता ।) नागरमुस्ता । इति राजनिर्घण्टः ॥ पिण्डमूलं, क्ली, (पिण्डमिव मूलमस्य ।) गर्जरम् । मूलकभेदः । तत्पर्य्यायः । गजाण्डम् २ पिण्ड- कम् ३ पिण्डमूलकम् ४ । अस्य गुणाः । कटु- त्वम् । उष्णत्वम् । गुल्मवातादिदोषनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ पिण्डलः, पुं, (पिडि संहतौ + बाहुलकात् कलच् ।) सेतुः । इति हारावली । १२९ ॥ पिण्डसः, पुं, (पिण्डेन परदत्तग्रासेन सनोति जीवतीति । सन + डः ।) भिक्षाशी । भिक्षो- पजीवी । इति शब्दमाला ॥ पिण्डा, स्त्री, (पिण्ड + टाप् ।) पिण्डायसम् । कस्तूरी- भेदः । सा कुलत्थिकातः कियत्स्थूला । इति राजनिर्घण्टः ॥ वंशपत्री । इति भावप्रकाशः ॥ पिण्डातः, पुं, (पिण्ड इव अतति सादृश्यमनुकरो- तीति । अत + अच् ।) सिह्लकः । इति रत्न- माला ॥ पिण्डाभ्रं, क्ली, (पिण्डवत् आभ्रं मेघजलसम्बन्धि- द्रव्यम् ।) घनोपलः । इति शब्दमाला ॥ पिण्डायसं, क्ली, (पिण्डं संहतमायसम् ।) तीक्ष्णायसम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ पिण्डारं, क्ली, (पिण्डं संहतमृच्छतीति । ऋ + “कर्म्मण्यण् ।” ३ । २ । १ । इत्यण् ।) फल-

पृष्ठ ३/१४२

शाकविशेषः । पिण्डारा इति हिन्दीभाषा । अस्य गुणाः । शीतलत्वम् । बल्यत्वम् । पित्त- नाशित्वम् । रुचिकारित्वम् । पाके लघुत्वम् । विशेषेण विषशान्तिकरत्वञ्च । इति भावप्रकाशः ॥ पिण्डारः, पुं, (पिण्डं ऋच्छतीति । ऋ + अण् ।) क्षपणकः । गोपः । महिषीरक्षकः । द्रुमभेदः । इति मेदिनी । रे, १८५ ॥ विकङ्कतवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पिण्डालुः, पुं, (पिण्डवत् स्थूल आलुः ।) कन्द- गुडूची । कन्दभेदः । पेडालु इति हिन्दी- भाषा । चुवडि आलु इति वङ्गभाषा । तत्- पर्य्यायः । ग्रन्थिलः २ पिण्डकन्दः ३ ग्रन्थिः ४ रोमशः ५ रोमकन्दः ६ रोमालुः ७ ताम्बूल- पत्रः ८ नानाकन्दः ९ पिण्डकः १० । अस्य गुणाः । मधुरत्वम् । शीतत्वम् । मूत्रकृच्छ्रदाह- शोषप्रमेहनाशित्वम् । वृष्यत्वम् । सन्तर्पणत्वम् । गुरूत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ पिण्डालुकं, क्ली, (पिण्डालुरिव प्रतिकृतिः । इवार्थे कन् ।) आलुविशेषः । गोल आलु इति गुड आलु इति चुवडि आलु इति च भाषा । अस्य गुणाः । कफहरत्वम् । गुरुत्वम् । वातप्रकोप- णत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ (यथा, सुश्रुते । १ । ४६ । “विदारीकन्दशतावरीविसमृणालशृङ्गाटक- कशेरुकपिण्डालुकमध्वालुकहस्त्यालुककाष्ठालुक- शङ्खालुकरक्तालुकेन्दीवरोत्पलकन्दप्रभृतीनि ॥”) पिण्डाह्वा, स्त्री, (पिण्डां कस्तूरीविशेषमाह्वयते स्पर्द्धते स्वगन्धेनेति । ह्वे + कः ।) नाडीहिङ्गु । इति राजनिर्घण्टः ॥ पिण्डिः, स्त्री, (पिडि संहतौ + इन् ।) पिण्डिका । इत्यमरटीकायां रमानाथः ॥ पिण्डिका, स्त्री, (पिण्डन्ते संहतानि भवन्ति पिण्ड्यन्ते राशीक्रियन्ते वा अराणि यस्याम् । पिण्ड + घञ् । गौरादित्वात् ङीष् । ततः कन् । ह्नस्वश्च ।) रथनाभिः । इत्यमरः । २ । ८ । ५६ ॥ सा रथचक्रमध्ये मण्डलाकारा यस्यां सर्व्वाणि काष्ठान्यासज्यन्तें । इति रायमुकुटः ॥ (पिण्डम् । यथा, हारीते प्रथमस्थाने सप्तमेऽध्याये । “कांस्यपात्रे समुद्धृत्य परीक्षेत भिषग्वरः । शुद्धकर्म्मा स तल्लब्ध्वा श्वेतशाल्योदनस्य वा ॥ पिण्डिका तत्र संक्षिप्ता नान्यथा भातिसा पुनः ॥”) पिचिण्डिका । सा जानुनोऽधोमांसलप्रदेशः । इति हेमचन्द्रः ॥ पायेर डिम् इति भाषा ॥ (यथा, चरके सूत्रस्थाने ७ अध्याये । “पकाशयशिरःशूलं वातवर्च्चो निरोधनम् । पिण्डिकोद्वेष्टनाध्मानं पुरीषे स्याद्विधारिते ॥”) श्वेताम्लिः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पीठः । यथा, सूत उवाच । “पिण्डिकालक्षणं वक्ष्ये यथावदनुपूर्ब्बशः । पीठोच्छ्रायं यथावच्च भागान् षोडश कारयेत् ॥ भूमावकः प्रतिष्ठः स्याच्चतुर्भिर्जगतो मता । वृत्तो भागस्तथैकः स्यात् वृत्तपट्टस्य भागतः ॥

भागैस्त्रिभिस्तथा कण्ठं कण्ठपट्ठस्तु भागतः । भागेन वृत्तपट्टस्तु शेषभागेन पट्टिकी ॥ प्रचिन्त्यं भागमेकैकं जगती यावदेव तु । निर्गमस्तु पुरस्तस्या यावद् विशेषपट्टिकाः ॥ पीठिकानान्तु सर्व्वासामेतत् सामान्यलक्षणम् । निःशेषाद्देवताभेदात् शृणुध्वं द्बिजसत्तमाः ॥ स्थण्डिला वाथ वापी च यक्षी वेदी च मण्डला । पूर्णचन्द्रा च वज्री च पद्मा वार्द्धशशिस्तथा ॥ त्रिकोणा दशमी तासां संस्थानञ्च निबोधत । स्थण्डिला चतुरस्रा तु वर्जिता मेखलादिभिः ॥ वापी द्बिमेखला ज्ञेया यक्षी चैव त्रिमेखला । चतुरस्रायतां वेदीं न तां लिङ्गेषु योजयेत् ॥ मण्डला वर्त्तुला या तु मेखलाभिर्गणप्रिया । रिक्ता द्विमेखला मध्ये पूर्णचन्द्रा तु सा भवेत् ॥ मेखलात्रयसंयुक्ता षडस्रा वज्रिका भवेत् । षोडशास्रा भवेत् पद्मा किञ्चिद्ध्रस्वा च मूलतः ॥ तथैव धनुराकारा सार्द्धचन्द्रा प्रशस्यते । त्रिशूलसदृशा तद्वत् त्रिकोणानूर्द्ध्वतो मता ॥ प्रागुदक्प्रवणा तद्वत्प्रशस्ता लक्षणान्विता । परिवेषस्त्रिभागेन निर्द्देशन्तत्र कारयेत् ॥ विस्तारन्तत्प्रमाणन्तु मूले चाग्रे तदूर्द्ध्वतः । जलवाहश्च कर्त्तव्यस्त्रिभागेन सुशोभनः ॥ लिङ्गस्यार्द्धत्रिभागेन स्थौल्येन समधिष्ठिता । मेखला तु त्रिभागेन खातं वै तत्प्रमाणतः ॥ अथवा पादहीनन्तु शोभनं कारयेत् सदा । उत्तरस्थं प्रमाणतु प्रमाणादधिकं भवेत् ॥ स्थण्डिलायामथारोग्यं धनधान्यञ्च पुष्कलम् । गोप्रदा तु भवेत् यक्षी वेदी सम्पत्प्रदा भवेत् ॥ मण्डलायां भवेत् कीर्त्तिर्व्वरदा पूर्णचन्द्रिका । आयुःप्रदा भवेद्वज्री पद्मा सौभाग्यदायिनी ॥ पुत्त्रप्रदार्द्धचन्द्रा स्यात् त्रिकोणा शत्रुनाशिनी । देवस्य यजनार्थन्तु पिण्डिका दश कीर्त्तिताः ॥ शैले शैलमयीं दद्यात् पार्थिवे पार्थिवीन्तथा । दारुजे दारुजां कुर्य्यान्मिश्रे मिश्रान्तथैव च ॥ नान्ययोनिस्तु कर्त्तव्या सदा शुभफलेप्सुभिः ॥ अर्च्चायामसमं दैर्घ्यं लिङ्गायामसमं तथा । यस्य देवस्य या पत्नी तां पीठे परिकल्पयेत् ॥ एवमेतत् समाख्यातं समासात् पीठलक्षणम् ॥” इति मत्स्यपुराणे पीठिकानुकीर्त्तनं २३६ अः ॥ (लिङ्गपीठम् । गौरीपट्टः । यथा, काशीखण्डे बायुसंहितायामुत्तरखण्डे । २८ । ६ । “लिङ्गं पिण्डिकया सार्द्धं पञ्चगव्यैश्च शोधयेत् ॥”) पिण्डितं, त्रि, (पिडि + क्तः ।) गणितम् । घनम् । इति विश्वमेदिन्यौ ॥ (संहतः । यथा, वायुपुराणे । “अर्च्चिष्मान् पिण्डितशिखः सर्पिः काञ्चनसन्निभः । स्निग्धः प्रदक्षिणश्चैव वह्निः स्यात् कार्य्य- सिद्धये ॥”) गुणितम् । इति हेमचन्द्रः ॥ तुरुष्के, पुं । इति राजनिर्घण्टः ॥ पिण्डिलः, पुं, (पिण्डवदाकृतिरस्त्यस्येति । पिण्ड + इलच् ।) सेतुः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ गणकः । इत्युणादिकोषः ॥

पिण्डिला, स्त्री, (पिण्डिल + टाप् ।) गोडुम्बा । इति शब्दचन्द्रिका ॥ पिण्डी, [न्] त्रि, (पिण्डोऽस्त्यस्येति । इनिः ।) शरीरी । यथा, -- “यथा सूर्य्यं विना भूमिर्गृहं दीपविवर्ज्जितम् । लिङ्गहीनो यथा पिण्डी जयश्रीस्त्वां विना तथा ॥” इति जैमिनिभारते आश्वमेधिकपर्व्वणि ३८ अध्याये ॥ पिण्डी, स्त्री, (पिण्डाकारोऽस्त्यस्या इति । अच् । ततो ङीष् ।) पिण्डीतगरः । अलावूः । खर्ज्जूर- विशेषः । इति मेदिनी । डे, २० ॥ ज्ञाननिरूप- णार्थकोपन्यासः । इति धरणिः ॥ (पिण्डि + कृदिकारादिति वा ङीष् ।) पिण्डिका । इत्यमर- टीकायां रायमुकुटः ॥ पिण्डम् । यथा, -- “नीताय तुरगायाशु भक्तपिण्डीं सुगन्धिनीम् । दद्यात् पुरोहितस्तत्र संमन्त्र्य शान्तिमन्त्रकैः ॥” इति कालिकापुराणे ८६ अध्यायः ॥ पिण्डीतकः, पुं, (पिण्डीं स्वल्पपिण्डं तनोतीति । तन + अनेभ्योऽपीति डः । ततः संज्ञायां कन् ।) मदनवृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । ५२ ॥ (अस्य पर्य्यायो यथा, वैद्यकरत्नमालायाम् । “मदनः श्वसनोराचो गोलः पिण्डीतकः फलम् । छर्द्दालो बिल्वपुष्पा च हरहाटस्तु शल्यकः ॥” यथा च । “पिण्डीतकस्य तु वराहविभावितस्य मूलेषु कन्दशकलेषु च सौवहेषु । तैलं कृतं गतिमपोहति शीघ्रमेतत् कन्देषु चामरवरायुधसाह्वयेषु ॥” इति सुश्रुते चिकित्सितस्थाने सप्तदशेऽध्याये ॥) तगरः । फणिज्झकः । इति विश्वः ॥ पिण्डीतगरः, पुं, (पिण्ड्या पुष्पावच्छेदे स्वल्पपिण्डेन उपलक्षितस्तगरः ।) तगरविशेषः । तत्पर्य्यायः । कफवर्द्धनः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पिण्डीतगरकः, पुं, (पिण्डीतगर + स्वार्थे संज्ञायां वा कन् ।) तगरम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ पिण्डीतरुः, पुं, (पिण्ड्या उपलक्षितस्तरुः ।) महापिण्डीतरुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पिण्डीपुष्पः, पुं, (पिण्डीवत् पुष्पं पुष्पस्तवको यस्य ।) अशोकवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अशोकशब्देऽस्य विशेषो ज्ञेयः ॥) पिण्डीरः, पुं, (पिण्डीवत् पिण्डाकाराणीत्यर्थः फलानि ईरयतीति । ईर + णिच् + अण् ।) दाडिमवृक्षः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ हिण्डीरः । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ नीरसे, त्रि । इति हारावली । १६६ ॥ पिण्डीशूरः, पुं, (पिण्ड्यां पिण्डव्यापारे भोजने एव शूरः अतिनिपुणः नान्यत्र कार्य्यादाविति भावः ।) स्वगेहमात्रे वसन् परद्वेषी । तत्- पर्य्यायः । गेहेनर्दी २ गेहेशूरः ३ । इति हेम- चन्द्रः । ३ । १४१ ॥ (यथा, भट्टौ । ५ । ८५ । “राक्षसान् वटुयज्ञेषु पिण्डीशूरान्निरस्तवान् । यद्यसौ कूपमाण्डूकि ! तवैतावति कः स्मयः ॥”)

पृष्ठ ३/१४३

पिण्डोलिः, स्त्री, भुक्तसमुज्झितः । इति हेम- चन्द्रः । ३ । ९१ ॥ पिण्या, स्त्री, पण्यते स्तूयते रोगहन्तृत्वात् पण्या पण ङ व्यवहृतौ स्तुतौ मूर्द्धन्यान्तः तव्यानीयया इति यः निपातनादत् इत् । पण्येति पठति स्वामी । इति भरतः ॥ ज्योतिष्मती । इत्यमरः ॥ (ज्योतिष्मतीशब्देऽस्या विवृतिर्विज्ञेया ॥) पिण्याकः, पुं, क्ली, (पिनष्टीति । पिषॢ संचूर्णने + “पिनाकादयश्च ।” उणां । ४ । १५ । इति आकप्रत्ययेन निपातनात् साधुः ।) तिल- कल्कः । (अस्य गुणाः यथा, -- “पिण्याको ग्लपनो रूक्षो विष्टम्भी दृष्टिदूषणः ॥” इति वाभटे सूत्रस्थाने षष्ठेऽध्याये ॥ यथा, महाभारते । १२ । १६७ । ३६ । “नवनीतं यथा दध्नस्तथा कामोऽर्थधर्म्मतः । श्रेयस्तैलं हि पिण्याकात् घृतं श्रेय उदश्वितः ॥”) अस्य भक्षणे दोषो यथा, -- “पिण्याकं भक्षयित्वा तु यो वै मामुपसर्पति । तस्य वै शृणु सुश्रोणि ! प्रायश्चित्तं सुशोभनम् ॥ उलूको दशवर्षाणि कच्छपस्तु समास्त्रयः । जायते मानवस्तत्र मम कर्म्मपरायणः ॥” इति वराहपुराणम् ॥ हिङ्गु । वाह्लीकम् । सिह्लकः । इति मेदिनी ॥ (सरलरसः । अस्य पर्य्यायो यथा, -- “तैलपर्णी दधित्थाख्यः पिण्याको रक्तशीर्षकः । वेष्टो रसाह्वः श्रीवासः श्रीपिष्टसरलद्रवौ ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) पितरौ, पुं, जनकजनयित्र्यौ । माता च पिता चेति विग्रहे विकल्पादेकशेषे पितराविति प्राञ्चः । इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । माता- पितरौ २ मातरपितरौ ३ तातजनयित्र्यौ ४ । इत्यमरः । २ । ६ । ३७ ॥ (यथा, रधुः । १ । १ । “जगतः पितरौ वन्दे पार्व्वतीपरमेश्वरौ ॥”) तयोरभक्त्या पालने दोषो यथा, -- “पितृमातृगुरूंश्चापि भक्तिहीनेन पालयेत् । वाचा च ताडयेन्नित्यं स्वामिनं कुलटा च या ॥ सा कृतघ्नीति विख्याता पापिनां भारते नरः । वह्निकुण्डं महाघोरं स च सा च प्रयाति च ॥ तत्र वह्नौ वसत्येव यावच्चन्द्रदिवाकरौ । ततो भवेज्जलौका च जन्म सप्त ततः शुचिः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे ४९ अध्यायः ॥ पिता, [ऋ] पुं, पाति रक्षत्यपत्यं यः । (पा रक्षणे + “नप्तृनेष्टृत्वष्टृहोतृपोतृभ्रातृजामातृ- मातृपितृदुहितृ ।” उणां । २ । ९६ । इति तृच्- प्रत्ययेन निपातनात् साधुः ।) उत्पादकः । वाप् इति भाषा । तत्पर्य्यायः । तातः २ जनकः ३ । इत्यमरः । २ । ६२८ ॥ प्रसविता ४ वप्ता ५ जन- यिता ६ गुरुः ७ जन्मदः ८ जन्यः ९ जनिता १० । इति शब्दरत्नावली ॥ बीजी ११ वप्रः १२ । इति हेमचन्द्रः ॥ * ॥ तस्य मान्यत्वं लक्षणञ्च यथा, -- “मान्यः पूज्यश्च सर्व्वेभ्यः सर्व्वेषां जनको भवेत् ।

अहो यस्य प्रसादेन सर्व्वान् पश्यति मानवः ॥ जनको जन्मदाता च रक्षणाच्च पिता नृणाम् । तातो विस्तीर्णकरणात् कलया सा प्रजापतिः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते गणपतिखण्डे ४४ अध्यायः ॥ स च गुरुः । यथा, -- “उपाध्यायः पिता ज्येष्ठोभ्राता चैव महीपतिः । मातुलः श्वशुरस्त्राता मातामहपितामहौ ॥ बन्धुर्ज्येष्ठपितृ व्यश्च पुंस्वेते गुरवः स्मृताः ॥” इति कौर्म्मे उपविभागे ११ अध्यायः ॥ (ज्येष्ठपितृव्यार्थे पितृशब्दप्रयोगो यथा, महा- भारते । ६ । ५३ । ३ । “गरुडस्य स्वयं तुण्डे पिता देवव्रतस्तव ॥”) स हि महागुरुः । यथा, “महागुरूनाह विष्णुः । त्रयः पुरुषस्यातिगुरवो भवन्ति माता पिताचार्य्यश्चेति ॥” इति शुद्धितत्त्वम् ॥ कामासक्तस्य पितुर्व्वचनमग्राह्यं यथा, -- “पितुर्व्वचो हि मा कार्षीः कामव्यासक्तचेतसः । आत्मानञ्चाभिषिञ्चस्व तदर्थं क्षत्त्रियो ह्यसि ॥” इत्याग्नेये श्रीरामं प्रति कौशल्यावाक्यम् ॥ तस्य पुत्त्रकृतधर्म्माधर्म्मभागित्वं यथा, -- “यः पिता स तु पुत्त्रोऽयमिति वै वैदिकी श्रुतिः । निगद्यते पुराणे तु तां शृणुष्व यथातथम् ॥ न्यग्रोधस्य सुशाखायाः शटास्तास्तु गता भुवि । प्ररोहानुपपद्यन्ते मूलभ्रंशात्तथा सुताः ॥ तद्बिधानुपपद्यन्ते तथान्ये ते च तादृशाः । तेभ्यश्चान्ये प्ररोहन्ति व्रीहिभ्योऽपि यथा तथा ॥ एवं पुत्त्रैः कृतो धर्म्मस्तथाधर्म्मश्च भूपते । पिता संलिप्यते तेन मा च त्वं संशयं कृथाः ॥ न धर्म्मिणां नराणान्तु बीजनाशो भवेदिह । सर्व्वथा शंसते लोके बीजात् पुनः समुच्छ्रयः ॥” इत्याग्नेये पापनाशनवृषदानाध्यायः ॥ * ॥ तस्मिन् जीवति बाह्वोस्तिलकनिषेधो यथा, -- “न बाह्वोस्तिलकं कुर्य्यात् यस्य जीवन् पिता स्थितः । तथा ज्येष्ठः सोदरश्च यस्य जीवति स तथा ॥” इति बृहद्धर्म्मपुराणम् ॥ * ॥ उत्पादकपित्रपेक्षया मन्त्रदातृपितुर्गुरुतरत्वं यथा, तन्त्रसारे । “उत्पादकब्रह्मदात्रोर्गरीयान् ब्रह्मदः पिता । तस्मान्मन्येत सततं पितुरप्यधिकं गुरुम् ॥” पञ्च पितरो यथा, चाणक्ये । “अन्नदाता भयत्राता यस्य कन्या विवाहिता । जनयिता चोपनेता च पञ्चैते पितरः स्मृताः ॥” सप्त पितरो यथा, -- “कन्यादातान्नदाता च ज्ञानदाताभयप्रदः । जन्मदो मन्त्रदो ज्येष्ठभ्राता च पितरः स्मृताः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे ३५ अध्यायः ॥ एकत्रिंशत्पितृगणा यथा, -- “विश्वो विश्वभुगाराध्यो धर्म्मो धन्यः शुभासनः । भूमिदो भूमिकृद्भूतिः पितॄणां ये गणा नव ॥ कल्याणः कल्यदः कल्यतरः कल्यतराश्रयः । कल्यताहेतुरनघः षडिमे ते गणाः स्मृताः ॥

वरो वरेण्यो वरदो भूतिदः पुष्टिदस्तथा । विश्वपाता तथा धाता सप्तैते च गणाः स्मृताः ॥ महान् महात्मा महितो महिमावान्महाबलः । गणाः पञ्च तथैवैते पितॄणां पापनाशनाः ॥ सुखदो धनदश्चान्यो धर्म्मदोऽन्यश्च भूतिदः । पितॄणां कथ्यते चैतत्तथा गणचतुष्टयम् ॥ एकत्रिंशत्पितृगणा यैर्व्याप्तमखिलं जगत् । ते मेऽत्र तृप्तास्तुष्यन्तु दिशन्तु च सदा हितम् ॥” इति गारुडे पितृस्तोत्रं ८९ अध्यायः ॥ (पितॄणां स्तुतिपूर्ब्बकं नामसंख्यादिकथनम् यथा मार्कण्डेये । ९६ । १३ -- ४८ । रुचिरुवाच । “नमस्येऽहं पितॄन् श्राद्धे ये वसन्त्यधिदेवताः । देवैरपि हि तर्प्यन्ते ये च श्राद्धे स्वधोत्तरैः ॥ नमस्येऽहं पितॄन् स्वर्गे ये तर्प्यन्ते महर्षिभिः । श्राद्धैर्मनोमयैर्भक्त्या भुक्तिमुक्तिमभीप्सुभिः ॥ नमस्येऽहं पितॄन् स्वर्गे सिद्धाः सन्तर्पयन्ति यान् । श्राद्धषु दिव्यैः सकलैरुपहारैरनुत्तमैः ॥ नमस्येऽहं पितॄन् भक्त्या येऽर्च्यन्ते गुह्यकैरपि । तन्मयत्वेन वाञ्छङ्गिरृद्बिमात्यन्तिकीं पराम् ॥ नमस्येऽहं पितुन्मर्त्तैरर्च्यन्ते भुवि ये सदा । श्राद्धेषु श्रद्धयाभीष्टलोकप्राप्तिप्रदायिनः ॥ नमस्येऽहं पितॄन् विप्रैरर्च्यन्ते भुवि ये सदा । वाञ्छिताभीष्टलाभाय प्राजापत्यप्रदायिनः ॥ नमस्येऽहं पितॄन् ये वै तर्प्यन्तऽरण्यवासिभिः । वन्यैः श्राद्वैर्यताहारैस्तपोनिर्धूतकिल्विषैः ॥ नमस्येऽहं पितॄन् विप्रैर्नैष्ठिकव्रतचारिभिः । ये संयतात्मभिर्नित्यं सन्तर्प्यन्ते समाधिभिः ॥ नमस्येऽहं पितॄन् श्राद्धै राजन्यास्तर्पयन्ति यान् । कव्यैरशेषैर्विधिवल्लोकत्रयफलप्रदान् ॥ नमस्येऽहं पितॄन् वैश्यैरर्च्यन्ते भुवि ये सदा । स्वकर्माभिरतैर्नित्यं पुष्पधूपान्नवारिभिः ॥ नमस्येऽहं पितॄन् श्राद्धैर्ये शूद्रैरपि भक्तितः । सन्तर्प्यन्ते जगत्यत्र नाम्ना ख्याताः सुकालिनः ॥ नमस्येऽहं पितॄन् श्राद्धैः पाताले ये महासुरैः । सन्तर्प्यन्ते स्वधाहारास्त्यक्तदम्भमदैः सदा ॥ नमस्येऽहं पितॄन् श्राद्धैरर्च्यन्ते ये रसातले । भोगैरशेषैर्विधिवन्नागैः कामानभीप्सुभिः ॥ नमस्येऽहं पितॄन् श्राद्धैः सर्पैः सन्तर्पितान् सदा । तत्रैव विधिवन्मन्त्रभोगसम्पत्समन्वितैः ॥ पितॄन्नमस्ये निवसन्ति साक्षात् ये देवलोके च तथान्तरीक्षे । महीतले ये च सुरादिपूज्या- स्ते मे प्रतीच्छन्तु मयोपनीतम् ॥ पितन्नमस्ये परमात्मभूता ये वै विमाने निवसन्ति मूर्त्ताः । यजन्ति यानस्तमलैर्मनोभि- र्योगीश्वराः क्लेशविमुक्तिहेतून् ॥ पितॄन्नमस्ये दिवि ये च मूर्त्ताः स्वधाभुजः काम्यफलाभिसन्धौ । प्रदानशक्ताः सकलेप्सितानां विमुक्तदा येऽनभिसंहितेषु ॥

पृष्ठ ३/१४४

तृप्यन्तु तेऽस्मिन् पितरः समस्ता इच्छावतां ये प्रदिशन्ति कामान् । सुरत्वमिन्द्रत्वमतोऽधिकं वा सुतान् पशून् स्वानि बलं गृहाणि ॥ सोमस्य ये रश्मिषु येऽर्कविम्बे शुक्ले विमाने च सदा वसन्ति । तृप्यन्तु तेऽस्मिन् पितरोऽन्नतोयै- र्गन्धादिना पुष्टिमितो व्रजन्तु ॥ येषां हुतेऽग्नौ हविषा च तृप्ति- र्ये भुञ्जते विप्रशरीरसंस्थाः । ये पिण्डदानेन मुदं प्रयान्ति तृप्यन्तु तेऽस्मिन् पितरोऽन्नतोयैः ॥ ये खड्गिमांसेन सुरैरभीष्टैः कृष्णैस्तिलैर्दिव्यमनोहरैश्च । कालेन शाकेन महर्षिवर्यैः संप्रीणितास्ते मुदमत्र यान्तु ॥ कव्यान्यशेषाणि च यान्यभीष्टा- न्यतीव येषाममरार्चितानाम् । तेषान्तु सान्निध्यमिहास्तु पुष्प- गन्धान्नभोज्येषु मया कृतेषु ॥ दिने दिने ये प्रतिगृह्णतेऽर्च्चां मासान्तपूज्या भुवि येऽष्टकासु । ये वत्सरान्तेऽभ्युदये च पूज्याः प्रयान्तु ते मे पितरोऽत्र तृप्तिम् ॥ पूज्या द्विजानां कुमुदेन्दुभासो ये क्षत्त्रियाणाञ्च नवार्कवर्णाः । तथा विशां ये कनकावदाता नीलीनिभाः शूद्रजनस्य ये च ॥ तेऽस्मिन् समस्ता मम पुष्पगन्ध- धूपान्नतोयादिनिवेदनेन । तथाग्निहोमेन च यान्तु तृप्तिं सदा पितृभ्यः प्रणतोऽस्मि तेभ्यः ॥ ये देवपूर्ब्बान्यतितृप्तिहेतो- रश्नन्ति कव्यानि शुभाहुतानि । तृप्ताश्च ये भूतिसृजो भवन्ति तृप्यन्तु तेऽस्मिन् प्रणतोऽस्मि तेभ्यः ॥ रक्षांसि भूतान्यसुरांस्तथोग्रान् निर्नाशयन्तस्त्वशिवं प्रजानाम् । आद्याः सुराणाममरेशपूज्या- स्तृप्यन्तु तेऽस्मिन् प्रणतोऽस्मि तेभ्यः ॥ अग्निस्वात्ता वर्हिषद आज्यपाः सोपमास्तथा । व्रजन्तु तृप्तिं श्राद्धेऽस्मिन् पितरस्तर्पिता मया ॥ अग्निस्वात्ताः पितृगणाः प्राचीं रक्षन्तु मे दिशम् । तथा वर्हिषदः पान्तु याम्यां ये पितरः स्मृताः । प्रतीचीमाज्यपास्तद्बदुदीचीमपि सोमपाः । रक्षोभूतपिशाचेभ्यस्तथैवासुरदोषतः ॥ सर्वतश्चाधिपस्तेषां यमो रक्षां करोतु मे । विश्वो विश्वभुगाराध्यो धर्म्मो धन्यः शुभाननः ॥ भूतिदो भूतिकृद्भूतिः पितॄणां ये गणा नव । कल्याणः कल्यता कर्त्ता कल्यः कल्यतराश्रयः ॥ कल्यताहेतुरनघः षडिमे ते गणाः स्मृताः ।

वरो वरेण्यो वरदः पुष्टिदस्तुष्टिदस्तथा ॥ विश्वपाता तथा धाता सप्तैवैते तथा गणाः । महान्महात्मा महितो महिमावान्महाबलः ॥ गणाः पञ्च तथैवैते पितॄणां पापनाशनाः । सुखदो धनदश्चान्यो धर्म्मदोऽन्यश्च भूतिदः ॥ पितॄणां कथ्यते चैतत्तथा गणचतुष्टयम् । एकत्रिंशत्पितृगणा यैर्व्याप्तमखिलं जगत् ॥ ते मेऽनुतृप्तास्तुष्यन्तु यच्छन्तु च सदा हितम् ॥” शिवः । यथा, महाभारते । १३ । १७ । १४१ । “सदसद्व्यक्तमव्यक्तं पिता माता पितामहः ॥”) पितामहः, पुं, (पितुः पितेति । “पितृव्यमातुल- मातामहपितामहाः ।” ४ । २ । ३६ । इत्यत्र “मातृपितृभ्यां पितरि डामहच् ।” इति वार्त्ति- कोक्त्या डामहच् । ब्रह्मणि तु पितुः पिता जनक- स्यापि जनकः । पितॄणां मरीच्यादीनां पितृ- गणानां पिता वा ।) ब्रह्मा । (यथा, महा- भारते । १ । १ । ३२ । “यस्मात् पितामहो यज्ञे प्रभुरेकः प्रजापतिः । ब्रह्मा सुरगुरुः स्थाणुर्मनुः कः परमेष्ठ्यथ ॥” शिवः । यथा, महाभारते । १३ । १७ । १४१ । “सदसद्व्यक्तमव्यक्तं पिता माता पितामहः ॥”) पितृपिता । इत्यमरः । २ । ६ । ३३ ॥ ठाकुरदादा इति भाषा ॥ अस्य पर्य्यायः । आर्य्यकः २ । इति शब्दमाला ॥ (यथा, मनौ । ३ । २२१ । “पिता यस्य तु वृत्तः स्याद् जीवेद्वापि पितामहः । पितुः स नाम संकीर्त्त्य कीर्त्तयेत् प्रपितामहम् ॥”) पितामही, स्त्री, (पितुर्मातेति । पितृव्यमातुलेत्यत्र “मातृपितृभ्यां पितरि डामहच् ।” इति डाम- हच् । ततः “मातरि षिच्चेति ।” षित्कार्य्यं ततः षित्वात् ङीप् ।) पितामहपत्नी । इति जटा- धरः ॥ ठाकुरमा इति भाषा ॥ (यथा, कौर्म्मे उपविभागे ११ अध्याये । “मातामही मातुलानी तथा मातुश्च सोदराः । श्वश्रूः पितामही ज्येष्ठा धात्री च गुरवः स्त्रीषु ॥”) पौत्त्रैः पितामहधनविभागकरणे पितामह्यै मातृवद्भागो देयः । यथा, -- “असुताश्च पितुः पत्न्यः समानांशाः प्रकीर्त्तिताः । पितामह्यश्च सर्व्वास्ता मातृतुल्याः प्रकीर्त्तिताः ॥” इति दायभागे व्यासः ॥ पितृकं, त्रि, (पितुः सम्बन्धि पितुरागतं वेति । पितृ + कन् । यद्वा, पैतृक + पृषोदरादित्वात् साधुः ।) पितृसम्बन्धि । यथा, -- “पैत्रञ्च पितृकञ्चापि पित्र्यञ्च पितुरागतम् ॥” इति शब्दमाला ॥ पितृकाननं, क्ली, (पितॄणां काननमिव ।) श्मशा- नम् । इति जटाधरः ॥ (यथा, महानिर्व्वाण- तन्त्रे । १० । ७९ । “पञ्चवर्षाधिकान् मर्त्त्यान् दाहयेत् पितृकानने । भर्त्रा सह कुलेनाशि ! न दहेत् कुलकामिनीम् ॥”) पितृगृहं, क्ली, (पितॄणां गृहम् ।) श्मशानम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (पितुर्गृहम् ।) पितृ- वेश्म च ॥

पितृतर्पणं, क्ली, (तृप्यन्तेऽनेनेति । तृप् + करणे ल्युट् । पितॄणां तर्पणमिति । यद्बा, तृप + भावे ल्युट् । पितॄणां तर्पणं तृप्तिर्यस्मात् ।) पितृ- तीर्थम् । तत्तु तर्जन्यङ्गुष्ठयोर्म्मध्यम् । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ निवापः । इति हेमचन्द्रः ॥ तिलः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पितृतीर्थेन पित्रुद्देश्यक- जलदानम् । तस्यानुष्ठानं तर्पणशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ पितॄणां तृप्तिमात्रञ्च ॥ पितृतिथिः, स्त्री, (पितृप्रिया तिथिरिति मध्य- लोपी समासः ।) अमावास्या । यथा, -- “अमावास्यादिनं वोऽस्तु तस्यां कुशतिलोदकैः । तर्पिता मानुषैस्तृप्तिं परां गच्छत नान्यथा ॥” इति वाराहे पितृसर्गस्थितिवर्णनम् ॥ पितृतीर्थं, क्ली, (पितृप्रियं तीर्थम् ।) गया । इति जटाधरः ॥ (गयादि-२२२ पितृवल्लभतीर्थानि मत्स्यपुराणे श्राद्धकल्पे २२ अध्याये उक्तानि । यथा, -- “तीर्थानि कानि शस्तानि पितॄणां वल्लभानि च । नामतस्तानि वक्ष्यामि संक्षेपेण द्बिजोत्तमाः ! । पितृतीर्थं गया नाम सर्व्वतीर्थवरं शुभम् ॥ यत्रास्ते देवदेवेशः स्वयमेव पितामहः । तत्रैषा पितृभिर्गीता गाथा भागमभीप्सुभिः ॥ एष्टव्या बहवः पुत्त्रा यद्येकोऽपि गयां व्रजेत् । यजेत वाश्वमेधेन नीलं वा वृषमुत्सृजेत् ॥ तथा वाराणसी पुण्या पितॄणां वल्लभा सदा । तत्राविमुक्तसान्निध्यं भुक्तिमुक्तिफलप्रदम् ॥ पितॄणां वल्लभं तद्वत् पुण्यञ्च विमलेश्वरम् । पितृतीर्थं प्रयागन्तु सर्व्वकामफलप्रदम् ॥ वटेश्वरस्तु भगवान् माधवेन समन्वितः । योगनिद्राशयस्तद्वत् सदा वसति केशवः ॥ दशाश्वमेधिकं पुण्यं गङ्गाद्वारं तथैव च । नन्दाथ ललिता तद्वत्तीर्थं मायापुरी शुभा ॥ तथा मित्रपदं नाम ततः केदारमुत्तमम् । गङ्गासागरमित्याहुः सर्व्वतीर्थमयं शुभम् ॥ तीर्थं ब्रह्मसरस्तद्वच्छतद्रुसलिले ह्नदे । तीर्थन्तु नैमिषं नाम सर्व्वतीर्थफलप्रदम् ॥ गङ्गोद्भेदस्तु गोमत्यां यत्रोद्भूतः सनातनः । तथा यज्ञवराहस्तु देवदेवश्च शूलभृत् ॥ यत्र तत्काञ्चनं द्वारमष्टादशभुजो हरः । नेमिस्तु हरिचक्रस्य शीर्णा यत्राभवत् पुरा ॥ तदेतन्नैमिषारण्यं सर्व्वतीर्थनिषेवितम् । देवदेवस्य तत्रापि वाराहस्य तु दर्शनम् ॥ यः प्रयाति स पूतात्मा नारायणपदं व्रजेत् । कृतशौचं महापुण्यं सर्व्वपावनिषूदनम् ॥ यत्रास्ते नारसिंहस्तु स्वयमेव जनार्द्दनः । तीर्थमिक्षुमती नाम पितॄणां वल्लभं सदा ॥ सङ्गमे यत्र तिष्ठन्ति गङ्गायाः पितरः सदा । कुरुक्षेत्रं महापुण्यं सर्व्वतीर्थसमन्वितम् ॥ तथा च सरयूः पुण्या सर्व्वदेवनमस्कृता । इरावती नदी तद्बत् पितृतीर्थाधिवासिनी ॥ यमुना देविका काली चन्द्रभागा दृषद्बती । नदी वेणुमती पुण्या परा वेत्रवती तथा ॥

पृष्ठ ३/१४५

पितॄणां वल्लभा ह्येताः श्राद्धे कोटिगुणा मताः । जम्बूमार्गं महापुण्यं यत्र मार्गो हि लक्ष्यते ॥ अद्यापि पितृतीर्थं तत् सर्व्वकामफलप्रदम् । नीलकुण्डमिति ख्यातं पितृतीर्थं द्विजोत्तमाः ! ॥ तथा रुद्रसरः पुण्यं सरो मानसमेव च । मन्दाकिनी तथाच्छोदा विपाशाथ सरस्वती ॥ पूर्ब्बमित्रपदन्तद्वद्बैद्यनाथं महाफलम् । क्षिप्रा नदी महाकालस्तथाकालञ्जरं शुभम् ॥ वंशोद्भेदं हरोद्भेदं गङ्गोद्भेदं महाफलम् । भद्रेश्वरं विष्णुपदं नर्म्मदाद्वारमेव च ॥ गयापिण्डप्रदानेन समान्याहुर्महर्षयः । एतानि पितृतीर्थानि सर्व्वपापहराणि च ॥ स्मरणादपि लोकानां किमु श्राद्धकृतां नृणाम् । ओङ्कारं पितृतीर्थञ्च कावेरी कपिलोदकम् ॥ सम्भेदश्चण्डवेगायास्तथैवामरकण्टकम् । कुरुक्षेत्राच्छतगुणं तस्मिन् स्नानादिकं भवेत् ॥ शुक्रतीर्थञ्च विख्यातं तीर्थं सोमेश्वरं परम् । सर्व्वव्याधिहरं पुण्यं शतकोटिफलाधिकम् ॥ श्राद्धे दाने तथा होमे स्वाध्याये जलसन्निधौ । कायावरोहणं नाम तथा चर्म्मण्वती नदी ॥ गोमती वरुणा तद्वत्तीर्थमौशनसं परम् । भैरवं भृगुतुङ्गञ्च गौरीतीर्थमनुत्तमम् ॥ तीर्थं वैनायकं नाम भद्रेश्वरमतः परम् । तथा पापहरं नाम पुण्याथ तपती नदी ॥ मूलतापी पयोष्णी च पयोष्णीसङ्गमस्तथा । महाबोधिः पाटला च नागतीर्थमवन्तिका ॥ तथा वेणा नदी पुण्या महाशालं तथैव च । महारुद्रं महालिङ्गं दशार्णा च नदी शुभा ॥ शतरुद्रा शताह्वा च तथा विश्वपदं परम् । अङ्गारवाहिका तद्वन्नदौ तौ शोणघर्घरौ ॥ कालिका च नदी पुण्या वितस्ता च नदी तथा । एतानि पितृतीर्थानि शस्यन्ते स्नानदानयोः ॥ श्राद्धमेतेषु यद्दत्तन्तदनन्तफलं स्मृतम् । द्रोणी वाटनदी धारासरित् क्षीरनदी तथा ॥ गोकर्णं गजकर्णञ्च तथा च पुरुषोत्तमः । द्बारका कृष्णतीर्थञ्च तथार्बुदसरस्वती ॥ नदी मणिमती नाम तथा च गिरिकर्णिका । धूतपापं तथा तीर्थं समुद्रो दक्षिणस्तथा ॥ एतेषु पितृतीर्थेषु श्राद्धमानन्त्यमश्नुते । तीर्थं मेघकरं नाम स्वयमेव जनार्द्दनः ॥ यत्र शार्ङ्गधरो विष्णुर्मेखलायामवस्थितः । तथा मन्दोदरी तीर्थं तीर्थं चम्पा नदी शुभा ॥ तथा सामलनाथश्च महाशालनदी तथा । चक्रवाकं चर्म्मकोटं तथा जन्मेश्वरं महत् ॥ अर्ज्जुनं त्रिपुरं चैव सिद्धेश्वरमतः परम् । श्रीशैलं शाङ्करं तीर्थं नारसिंहमतःपरम् ॥ महेन्द्रञ्च तथा पुण्यमथ श्रीरङ्गसंज्ञितम् । एतेष्वपि सदा श्राद्धमनन्तफलदं स्मृतम् ॥ दर्शनादपि चैतानि सद्यः पापहराणि वै । तुङ्गभद्रा नदी पुण्या तथा भीमरथी सरित् ॥ भीमेश्वरं कृष्णवेणा कावेरी कुड्मला नदी । नदी गोदावरी नाम त्रिसन्ध्या तीर्थमुत्तमम् ॥

तीर्थं त्रैयम्बकं नाम सर्व्वतीर्थनमस्कतम् । यत्रास्ते भगवानीशः स्वयमेव त्रिलोचनः ॥ श्राद्धमेतेषु सर्व्वेषु कोटिकोटिगुणं भवेत् । स्मरणादपि पापानि नश्यन्ति शतधा द्विजाः ! ॥ श्रीपर्णी ताम्रपर्णी च जयातीर्थमनुत्तमम् । तथा मत्स्यनदी पुण्या शिवधारं तथैव च ॥ भद्रतीर्थञ्च विख्यातं पम्पातीर्थञ्च शाश्वतम् । पुण्यं रामेश्वरं तद्वदेलापुरमलं परम् ॥ अङ्गभूतञ्च विख्यातमानन्दकमलं बुधम् । आम्रातकेश्वरं तद्बदेकाम्भकमतः परम् ॥ गोवर्द्धनं हरिश्चन्द्रं कृपुचन्द्रं पृथूदकम् । सहस्राक्षं हिरण्याक्षं तथा च कदली नदी ॥ रामाधिवासस्तत्रापि तथा सौमित्रिसङ्गमः । इन्द्रकीलं महानादन्तथा च प्रियमेलकम् ॥ एतान्यपि सदा श्राद्धे प्रशस्तान्यधिकानि तु । एतेषु सर्व्वदेवानां सान्निध्यं दृश्यते यतः ॥ दानमेतेषु सर्व्वेषु दत्तं कोटिशताधिकम् । बाहुदा च नदी पुण्या तथा सिद्धवनं शुभम् ॥ तीर्थं पाशुपतं नाम नदी पार्व्वतिका शुभा । श्राद्धमेतेषु सर्व्वेषु दत्तं कोटिशतोत्तरम् ॥ तथैव पितृतीर्थन्तु यत्र गोदावरी नदी । युतालिङ्गसहस्रेण सर्व्वान्तरजलावहा ॥ जामदग्न्यस्य तत्तीर्थं क्रमादायातमुत्तमम् । प्रतीकस्य भयाद्भिन्नं यत्र गोदावरी नदी ॥ तत्तीर्थं हव्यकव्यानामप्सरोयुगसंज्ञितम् । श्राद्धाग्निकार्य्यदानेषु तथा कोटिशताधिकम् ॥ तथा सहस्रलिङ्गञ्च राघवेश्वरमुत्तमम् । सेन्द्रफेना नदी पुण्या यत्रेन्द्रः पतितः पुरा ॥ निहत्य नमुचिं शक्रस्तपसा स्वर्गमाप्तवान् । तत्र दत्तं नरैः श्राद्धमनन्तफलदं भवेत् ॥ तीर्थन्तु पुष्करं नाम शालग्रामं तथैव च । सोमपानञ्च विख्यातं यत्र वैश्वानरालयम् ॥ तीर्थं सारस्वतं नाम स्वामितीर्थं तथैव च । मलन्दरा नदी पुण्या कौशिकी चन्द्रिका तथा ॥ वैदर्भा वाथ वैरा च पयोष्णी प्राङ्मुखा परा । कावेरी चोत्तरा पुण्या तथा जालन्धरो गिरिः ॥ एतेषु श्राद्धतीर्थेषु श्राद्धमानन्त्यमश्नुते । लोहदण्डं तथा तीर्थं चित्रकूटस्तथैव च ॥ बिन्ध्ययोगश्च गङ्गायास्तथा नदीतटं शुभम् । कुब्जाभ्रन्तु तथा तीर्थं उर्व्वशीपुलिनं तथा ॥ संसारमोचनं तीर्थं तथैव ऋणमोचनम् । एतेषु पितृतीर्थेषु श्राद्धमानन्त्यमश्नुते ॥ अट्टहासं तथा तीर्थं गौतमेश्वरमेव च । तथा वशिष्ठं तीर्थन्तु हारितं तु ततः परम् ॥ ब्रह्मावर्त्तं कुशावर्त्तं हयतीर्थं तथैव च । पिण्डारकञ्च विख्यातं शङ्खोद्धारं तथैव च ॥ घण्टेश्वरं विल्वकञ्च नीलपर्व्वतमेव च । तथा च धरणीतीर्थं रामतीर्थं तथैव च ॥ अश्वतीर्थञ्च विख्यातमनन्तं श्राद्धदानयोः । तीर्थं बेदशिरो नाम तथैवौघवती नदी ॥ तीर्थं वसुप्रदं नाम छागलाण्डं तथैव च । एतेषु श्राद्धदातारः प्रयान्ति परमं पदम् ॥

तथा च वदरीतीर्थं गणतीर्थं तथैव च । जयन्तं विजयञ्चैव शुक्रतीर्थं तथैव च ॥ श्रीपतेश्च तथा तीर्थं तीर्थं रैवतकं तथा । तथैव शारदातीर्थं भद्रकालेश्वरं तथा ॥ वैकुण्ठतीर्थञ्च परं भीमेश्वरमथापि वा । एतेषु श्राद्धदातारः प्रयान्ति परमां गतिम् ॥ तीर्थं मातृगृहं नाम करवीरपुरं तथा । कुशेश्वरञ्च विख्यातं गौरीशिखरमेव च ॥ नकुलेशस्य तीर्थञ्च कर्दमालं तथैव च । दण्डिपुण्यकरं तद्वत् पुण्डरीकपुरं तथा ॥ सप्त गोदावरीतीर्थं सर्व्वतीर्थेश्वरेश्वरम् । तत्र श्राद्धं प्रदातव्यमनन्तफलमीप्सुभिः ॥ एष तूद्देशतः प्रोक्तस्तीर्थानां संग्रहो मया । वागीशोऽपि न शक्नोति विस्तरात् किमु । मानुषः ॥ सत्यं तीर्थं दया तीर्थं तीर्थमिन्द्रियनिग्रहः । वर्णाश्रमाणां गेहेऽपि तीर्थन्तु समुदाहृतम् ॥ एतत्तीर्थेषु यच्छ्राद्धं तत् कोटिगुणमिष्यते । यस्मात् तस्मात् प्रयत्नेन तीर्थं श्राद्धं समाच- रेत् ॥” * ॥) तर्ज्जन्यङ्गुष्ठयोर्मध्यम् । इत्यमरः ॥ “अन्तराङ्गुष्ठदेशिन्योः पितॄणां तीर्थमुत्तमम् ॥” इति कौर्म्मे उपविभागे ११ अध्यायः ॥ पितृदानं, क्ली, (पितरि पित्रे वा दानम् ।) पित्राद्यु- द्देशेनान्नवस्त्रादिदानम् । पितृपदं मृतोपलक्षणं तेन मात्रादेरपि ग्रहणम् । तत्पर्य्यायः । निवापः २ । इत्यमरः । २ । ७ । ३१ ॥ निवपनम् ३ पितृदानकम् ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ पितृदानकं, क्ली, (पितृदान + स्वार्थे कन् ।) पित्रुद्देश्यकदानम् । इति शब्दरत्नावली ॥ पितृपक्षः, पुं, (पितृप्रियः पक्षः ।) गौणाश्विन- कृष्णपक्षः । स तु प्रेतपक्षः । तत्र श्राद्धफलं यथा, हेमाद्रिमाधवसंग्रहयोर्नागरखण्डम् । “आषाढ्याः पञ्चमे पक्षे कन्यासंस्थे दिवाकरे । यो वै श्राद्धं नरः कुर्य्यादेकस्मिन्नपि वासरे । तस्य संवत्सरं यावत् तृप्ताः स्युः पितरो ध्रुवम् ॥ नभा वाथ नभस्यो वा मलमासो यदा भवेत् । सप्तमः पितृपक्षः स्यादन्यत्रैव तु पञ्चमः ॥” इति मलमासतत्त्वम् ॥ पितृपतिः, पुं, (पितॄणां पतिः ।) यमः । इत्य- मरः । १ । १ । ६१ ॥ (यथा, मार्कण्डेये । १०४ । ३७ “त्वं ब्रह्मा हरिरजसंज्ञितस्त्वमिन्द्रो वित्तेशः पितृपतिरम्बुपतिः समीरः । सोमोऽग्निर्गगनमहीधरोऽब्धिसंघः किं स्तव्यं तव सकलात्मरूपधाम्नः ॥”) पितृपिता, [ऋ] पुं, (पितुः पिता ।) पितामहः । इत्यमरः । २ । ६ । ३३ ॥ पितृप्रसूः, स्त्री, (पितणां प्रसूर्मातेव । पितृकृत्ये सन्ध्यावर्त्तिन्यास्तिथेर्ग्राह्यत्वादस्याः प्रसूतुल्यपाल- कतया तथात्वम् ।) सन्ध्या । इत्यमरः । १ । ४ । ३ ॥ (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ५०१ । “रजनीमियमुपनेतुं पितृप्रसूः प्रथममुपतस्थे ।

पृष्ठ ३/१४६

रञ्जयति स्वयमिन्दुं कुनायकं दुष्टदूतीव ॥” पितुः प्रसूर्जनयित्री ।) पितामही ॥ पितृप्रियः, पुं, (पितॄणां प्रियः ।) भृङ्गराजः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (गुणादयोऽस्य भृङ्गराज- शब्दे ज्ञातव्याः ॥) पितृबन्धुः, पुं, (पितुर्बन्धुः ।) पितामहभगिनी- पुत्त्रः । पितामहीमगिनीपुत्त्रः । पितुर्मातुल- पुत्त्रः । इत्युद्वाहतत्त्वम् ॥ पितृबान्धवः, पुं, (पितुर्बान्धवः ।) पितृबन्धुः । यथा, उद्वाहतत्त्वे । “पितुः पितुःखसुः पुत्त्राः पितुर्मातुःस्वसुः सुताः । पितुर्मातुलपुत्त्राश्च विज्ञेयाः पितृबान्धवाः ॥” पितृभोजनः, पुं, (पितृभिर्भुज्यते इति । भुज + कर्म्मणि ल्युट् । पित्रुद्देश्यकदानेऽस्य प्रशस्त- तया तथात्वम् ।) माषः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (भुज + भावे ल्युट् । पितॄणां भोजनमिति ।) पितॄणां भक्षणे, क्ली ॥ पितृभ्राता, [ऋ] पुं, (पितुर्भ्राता ।) पितृव्यः । इत्यमरः । २ । ६ । ३१ ॥ पितृयज्ञः, पुं, (पितृभ्यः पितॄनुद्दिश्येत्यर्थः यो यज्ञः ।) तर्पणम् । यथा, मनुः । ३ । ७० । “अध्यापनं ब्रह्मयज्ञः पितृयज्ञस्तु तर्पणम् । होमो दैवो वलिर्भौतो नृयज्ञोऽतिथिपूजनम् ॥” पितृलोकः, पुं, (पितॄणां लोकः ।) पितॄणां भुव- नम् । (यथा, महाभारते । १ । ६२ । १० । “कथञ्च बहुलाः सेनाः पाण्डवः कृष्णसारथिः । अस्यन्नेकोऽनयत् सर्व्वाः पितृलोकं धनञ्जयः ॥”) अस्य विवरणं यथा, -- मार्कण्डेय उवाच । “सर्व्वेषामेव देवानामाद्यो नारायणो गुरुः । तस्माद्ब्रह्मा समुत्पन्नः सोऽपि सप्तासृजन्मुनीन् ॥ मा यजस्वेति तेनोक्तास्तदा ते परमेष्ठिनः । आत्मनात्मानमेवाग्रे अयजन्त इति श्रुतिः ॥ तेषां वै ब्रह्मजातानां महावैकारिकर्म्मणाम् । अपश्यद्व्यभिचारेण महानेष कृतो यतः । प्रभ्रष्टज्ञानिनः सर्व्वे भविष्यथ न संशयः ॥ एवं शप्तास्ततस्तेऽपि ब्रह्मणात्मसमुद्भवाः । सद्योवंशकरान् पुत्त्रानुत्पाद्य त्रिदिवं ययुः ॥ ततस्तेषु प्रयातेषु त्रिदिवं ब्रह्मवादिषु । तत्पुत्त्राः श्राद्धदानेन तर्पयामासुरञ्जसा ॥ ते च वैमानिकाः सर्व्वे ब्रह्मणः सप्त मानसाः । तत्पिण्डदानमन्त्रोक्तं प्रपश्यन्तो व्यवस्थिताः ॥ गौरमुख उवाच । ये च ते पितरो ब्रह्मन् स्वञ्च कालं समासते । कियन्तो वै पितृगणास्तस्मिन् लोके व्यवस्थिताः ॥ मार्कण्डेय उवाच । प्रवर्त्तन्ते वराः केचिद्देवानां सोमवर्द्धनाः । ते मरीच्यादयः सप्त स्वर्गे ते पितरः स्मृताः ॥ चत्वारो मूर्त्तिमन्तो वै त्रयस्त्वन्ये ह्यमूर्त्तयः । तेषां लोकनिसर्गञ्च कीर्त्तयिष्यामि तच्छृणु ॥ प्रभावञ्च महर्षे त्वं विस्तरेण निवोध मे । धर्म्ममूर्त्तिधरास्तेषां त्रयोऽन्ये परमा गणाः ॥

तेषां नामानि लोकांश्च कीर्त्तयिष्यामि तच्छृणु ॥ लोकाः सन्तानकामाय यत्र तिष्ठन्ति भास्वराः । अमूर्त्तयः पितृगणास्ते वै पुत्त्राः प्रजापतेः ॥ विराजस्य प्रजाः श्रेष्ठास्ते वैराजा इति स्मृताः । देवानां पितरस्ते हि तान् यजन्तीह देवताः ॥ एते वै लोकविभ्रष्टा लोकान् प्राप्य सनातनान् । पुनर्युगशतान्तेषु जायन्ते ब्रह्मवादिनः ॥ ते प्राप्य तां स्मृतिं भूयः सिद्धियोगमनुत्तमम् । चिन्त्य योगगतिं शुद्धां पुनरावृत्तिदुर्लभाः ॥ एतेऽस्मिन् पितरः श्राद्धे योगिनां योगवर्द्धनाः । आप्यायितास्तु ते पूर्ब्बं येऽपि योगबले रताः ॥ तस्मात् श्राद्धानि देयानि योगिनां योगसत्तमैः । एष वै प्रथमः सर्गः सोमपानामनुत्तमः ॥ एते त एकतनवो वर्त्तन्ते द्बिजसत्तमाः । भूर्लोकवासिना याज्या भुवर्लोकनिवासिनः ॥ स्वर्गलोका मरीच्याद्यास्तेषां याज्या महर्गताः । कल्पवासिकसंज्ञानां तेषामपि जने स्थिताः ॥ सनकाद्यास्ततस्तेषां वैराजास्तपसि स्थिताः । तेषां सत्यगताः प्रोक्ता इत्येषा पितृसन्ततिः ॥ सप्तधा सप्तलोकेषु आदिमन्वन्तरक्रिया । अन्येषां वसवः साध्या रुद्रादित्याश्विनाविति ॥ अग्रतः सर्व्ववर्णानां साधारण्येन संस्थिताः । ऋषयश्च तदुत्पन्ना इति सप्तविधा गणाः ॥ तेषां कल्यास्तु संजाता महती पितृसन्ततिः । आग्निस्वात्ताश्च मारीचा वैराजा वर्हिसंज्ञिताः ॥ सुकाला नाम पितरो वशिष्ठस्य प्रजापतेः । तेऽपि याज्यास्त्रिभिर्वर्णैर्न शूद्रेण पृथव् कृतम् ॥ वर्णत्रयाभ्यनुज्ञातः शूद्रः सर्व्वान् पितॄन् यजेत् । न तु तस्य पृथक् सन्ति पितरः शूद्रजातयः ॥ मुक्तचेतनका ब्रह्मन् ! न दृश्यन्ते पितृष्वपि । विशेषशास्त्रदृष्ट्या तु पुराणानाञ्च दर्शनात् ॥ एवं ऋषिस्तुतैः शास्त्रैर्ज्ञात्वा याजकसम्भवान् । स्वयं सृष्ट्या स्मृतिर्लब्धा पुत्त्राणां ब्रह्मणा ततः ॥ परं निर्व्वाणमापन्नास्तेऽपि ज्ञानिन एव च । वैश्यादीनां कश्यपाद्या वर्णानां वसवादयः ॥ अविशेषेण विज्ञेया गन्धर्व्वाद्या अपि ध्रुवम् । एष ते पैतृकः सर्ग उद्देशेन महामुने ! । कथितो नान्त एवास्य वर्षकोट्या हि दृश्यते ॥” इति वाराहे श्राद्धकल्पः ॥ * ॥ अपि च । “पितॄणां सम्भवं राजन् ! कथ्यमानं निबोध मे । पूर्ब्बं प्रजापतिर्ब्रह्मा सिसृक्षुर्विविधाः प्रजाः ॥ एकाग्रमानसः सर्व्वास्तन्मात्रा मनसो बहिः । कृत्वा परमकं ब्रह्म ध्यायन् सर्व्वेषु रूपकैः ॥ तस्यात्मनि तदा योगं गतस्य परमेष्ठिनः । तन्मात्रा निर्ययुर्द्देहाद्धूमवर्णकृतत्विषः ॥ पिबाम इति भाषन्तः सुरां सोममितोऽसकृत् । ऊर्द्ध्वं जिगमिषन्तो वै अधःसंस्थास्तपस्विनः ॥ तान् दृष्ट्वा सहसा ब्रह्मा तिर्य्यक्संस्थांस्तदो- न्मुखान् । भवन्तः पितरः सन्तु सर्व्वेषां गृहमेधिनाम् ॥ ऊर्द्ध्ववक्त्रास्तु ये तत्र ते नान्दीमुखसंज्ञिताः ॥

इत्युक्त्वा तु तदा ब्रह्मा तेषां पन्थानमाकरोत् । दक्षिणायनसंज्ञन्तु पितॄणान्तु पितामहः ॥ तूष्णीं ससर्ज भूतानि तमूचुः पितरस्ततः । वृत्तिं नो देहि भगवन् यया विन्दामदे सुखम् ॥ ब्रह्मोवाच । अमावास्यादिनं वोऽस्तु तस्यां कुशतिलोदकैः । तर्पिता मानुषैस्तृप्तिं परां गच्छत नान्यथा ॥ तिला देयास्तथैतस्यामुपोष्य पितृभक्तितः । परमं तस्य सन्तुष्टाः परं यच्छत मा चिरम् ॥” इति वाराहे पितृसर्गस्थितिवर्णनम् ॥ * ॥ पितृश्राद्धविशेषे देवताविशेषाः पितृगणाश्च यथा, “क्रतुर्दक्षो वसुः सत्यः कामः कालस्तथा ध्वनिः । रोचकश्चाद्रवाश्चैव तथा चान्यः पुरूरवाः ॥ विश्वेदेवा भवन्त्येते दश सर्व्वत्र पूजिताः । विश्वदेवौ क्रतुदक्षौ सर्व्वास्विष्टिषु विश्रुतौ ॥ नित्यं नान्दीमुखश्राद्धे वसुसत्यौ च पैतृके । नवान्नालम्भने देवौ कामकालौ सदैव हि ॥ अपि कन्यागते सूर्य्ये श्राद्धे च ध्वनिरोचकौ । पुरूरवाश्चाद्रवाश्च विश्वदेवौ च पर्व्वणि ॥ सुभास्वरा वर्हिषदो ह्यग्निस्वात्तास्तथैव च । आज्यपाश्चोपहूताश्च क्रव्यादाश्च सुकालिनः । एते पितृगणाः सप्त पौराणाः केचिदेव हि ॥” इत्यग्निपुराणम् ॥ * ॥ अग्निस्वात्तादेरुत्पत्तिर्यथा, -- “ततो निगृह्येन्द्रियकं विकारं चतुराननः । जिघृक्षुरपि तत्याज तां सन्ध्यां कामरूपिणीम् ॥ तत्शरीरात्तु घर्म्माम्भो यत् पपात द्बिजोत्तमाः । अग्निस्वात्ता वर्हिषदो जाताः पितृगणास्ततः ॥ भिन्नाञ्जननिभाः सर्व्वे फुल्लराजीवलोचनाः । नितान्तसंयताः पुण्याः संसारविमुखाः परे ॥ सहस्राणां चतुःषष्टिरग्निस्वात्ताः प्रकीर्त्तिताः । षडशीतिसहस्राणि तथा वर्हिषदो द्विजाः ॥” इति कालिकापुराणे २ अध्यायः ॥ * ॥ तेषां तर्पणविधिर्यथा, -- “अपसव्यं ततः कृत्वा सव्यं जानु च भूतले । अग्निस्वात्तांस्तथा सौम्यान् हविष्मतस्तथोष्मपान् ॥ सुकालिनो वर्हिषदस्तथा चैवाज्यपान् पुनः । तर्पयेत्तु पितॄन् भक्त्या सतिलोदकचन्दनैः ॥ दर्भपाणिस्तु विधिवत् प्रेतांस्तांस्तर्पयेत्ततः । पित्रादीन्नामगोत्रेण तथा मातामहानपि । सन्तर्प्य विधिवद्भक्त्या इमं मन्त्रमुदीरयेत् ॥ ये बान्धवाबान्धवा वा येऽन्यजन्मनि बान्धवाः । ते तृप्तिमखिलां यान्तु यश्चास्मत्तोऽभिवाञ्छति ॥” इति मात्स्ये स्नानविधौ ८४ अध्यायः ॥ पितृवनं, क्ली, (पितॄणां वनमिव ।) श्मशानम् । इत्यमरः । २ । ८ । ११८ ॥ (यथा, महाभारते । ११ । ४ । १५ । “सर्व्वे पितृवनं प्राप्ता स्वपन्ति विगतज्वराः । निर्म्मांसैरस्थिभूयिष्ठैर्गात्रैः स्नायुनिबन्धनैः ॥”) पितृवनेचरः, पुं, (पितृवने श्मशाने चरतीति । चर + “चरेष्टः ।” ३ । २ । १६ । इति टः । अलुक्समासः ।) शिवः । इति केचित् ॥

पृष्ठ ३/१४७

पितृवसतिः, स्त्री, (पितॄणां वसतिर्यत्र ।) शवशयन- स्थानम् । श्मशानम् । इत्यमरटीकायां रमा- नाथः ॥ पितृव्यः, पुं, (पितुर्भ्राता । “पितृव्यमातुलमाता- महपितामहाः ।” ४ । २ । ३६ । इत्यत्र “पितुर्भ्रातरि व्यत् ।” इति वार्त्तिकोक्त्या व्यत्- प्रत्ययः ।) पितृभ्राता । इत्यमरः । २ । ६ । ३१ ॥ अपि च । “पितृव्यो जनकभ्राता ज्येष्ठतातोऽग्रजो यदि । पितुः कनिष्ठभ्राता तु खुल्लतातोऽभिधीयते ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ पितृष्वसा, [ऋ] स्त्री, (पितुः स्वसा भगिनी । “मातृपितृभ्यां स्वसा ।” ८ । ३ । ८४ । इति षत्वम् ।) पितुर्भगिनी । पिसी इति भाषा । यथा, “मातृष्वसा मातुलानी पितृव्यस्त्री पितृष्वसा । श्वश्रूः पूर्ब्बजपत्नी च मातृतुल्याः प्रकीर्त्तिताः ॥” इति दायभागः ॥ पितृष्वस्रीयः, त्रि, पितृष्वसुरपत्यम् । (पितृष्वसृ + छः ।) पितृभागिनेयः । इति मुग्धबोधव्याकर- णम् ॥ (यथा, महाभारते । १ । १११ । २ । “पितृष्वस्रीयाय सुतामनपत्याय भारत ! । अग्र्यमग्ने प्रतिज्ञाय स्वस्यापत्यं स सत्यवाक् ॥”) पितृसन्निभः, पुं, (सम्यङ्निंभातीति सन्निभस्तुल्यः । पितुः सन्निभः ।) पितृतुल्यः । तत्पर्य्यायः । मनोजवः २ मनोजवसः ३ । इत्यमरभरतौ ॥ पितृसूः, स्वी, (सूते इति सूर्जननी । पितॄणां सूर्जननीव । पितृकृत्ये सन्ध्यागामिन्यास्तिथेर्ग्राह्य- त्वात् जननीवत् पालकत्वेनैव तथात्वम् ।) सन्ध्या । इति शब्दमाला । (पितरं सूते इति । क्विप् । पितामही । इति व्युत्पत्तिलब्धोऽर्थः ॥) पितृहूः, पुं, (पितॄनाह्वयत्यनेनेति । पितृ + ह्वे + करणे क्विप् ।) दक्षिणकर्णः । यथा, श्रीभाग- वते । ४ । २५ । ५० । “पितॄहूर्नृपपुर्य्या द्बार्दक्षिणेन पुरञ्जनः ॥” “शास्त्रे च प्रथमं श्रोतव्यं कर्म्मकाण्डं इत्येता- वता सामान्येन प्रवृत्तसंज्ञकस्य कर्म्मकाण्डस्य दक्षिणकर्णेन श्रवणमिष्यते । ततस्तदर्थमनुष्ठाय पितृभिराहूतः पितृलोकप्रापकं पितृयानं प्रप- द्यते । तदनेन प्रकारेण पितॄणामाह्वानमनेन भवति पितृहूर्दाक्षंणः कर्णः । एवं तद्वैवरीत्येन उत्तरकर्णो देवहूः । तथा च व्याख्यास्वति । पितृहूर्दक्षिणः कर्णः उत्तरो देवहूः स्मृतः । प्रवृत्तञ्च निवृत्तञ्च शास्त्रं पञ्चालसंज्ञितम् ॥” इति तट्टीकायां श्रीधरस्वामी ॥ पित्तं, क्ली, (अपिदीयते प्रकृतावस्थया रक्ष्यते विकृतावस्थया नाश्यते वा शरीरं येनेति । अपि + दे ङ पालने, दो य च्छेदने वा + क्तः । “अच उपसर्गात्तः ।” ७ । ४ । ४७ । इति तादेशः । अपेरल्लोपः ।) शरीरस्थधातुविशेषः । तत्- पर्य्यायः । मायुः २ । इत्यमरः । २ । ६ । ६२ ॥ पलज्वलः ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ तेजः ४ तिक्तधातुः ५ उष्मा ६ अग्निः ७ अनलः ८ ।

(यथा, महाभारते । ६ । ८१ । ४१ । “अभिमन्योस्ततस्तैस्तु घोरं युद्धमवर्त्तत । शरीरस्य यथा राजन् ! वातपित्तकफैस्त्रिभिः ॥”) अस्य गुणाः । “पित्तञ्च तिक्ताम्लरसञ्च सारकं तूष्णं द्रवं तीक्ष्णमिदं मधौ बहु । वर्षान्तकाले भृशमर्द्धरात्रे मध्यन्दिने तप्युदिते च कुप्यति ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ अपिच । “सर्व्वं पित्तमपस्मारकुष्ठदुष्टव्रणापहम् । चक्षुष्यं कटुतीक्ष्णोष्णमुन्मादक्रिमिनाशनम् ॥” इति राजवल्लभः ॥ * ॥ पित्तस्य स्वरूपमाह । “पित्तमुष्णं द्रवं पीतं नीलं सत्वगुणोत्तरम् । सरं कटु लघु स्निग्धं तीक्ष्णमम्लन्तु पाकतः ॥” पीतं निरामम् । नीलं सामम् । एकं पित्तं वातवन्नामस्थानकर्म्मभेदैः पञ्चविधम् ॥ * ॥ तेषां पित्तानां नामान्याह । “पाचकं रञ्जकञ्चापि साधकालोचके तथा । भ्राजकञ्चेति पित्तस्य नामानि स्थानभेदतः ॥” * ॥ अथ पाचकादीनां स्थानान्याह । “अग्न्याशये यकृत्प्लीह्नोर्हृदये लोचनद्बये । त्वचि सर्व्वशरीरेषु पित्तं निवसति क्रमात् ॥” * ॥ अथ तेषां कर्म्माण्याह । “पाचकं पचते भुक्तं शेषाग्निबलवर्द्धनम् । रसमूत्रपुरीषाणि विरेचयति नित्यशः ॥” पाचकं पित्तमामपक्वाशयमध्यस्थं षड्विधमा- हारं भोज्यं भक्ष्यं चर्व्व्यं लेह्यं चूष्यं पेयं पचति दोषरसमूत्रपुरीषाणि पृथक् करोति च । तद- ग्न्याशयस्थमेवात्मशक्त्या रसरञ्जनहृदयस्थकफ- तमोऽपनोदनरूपग्रहणप्रभाप्रकाशनाभ्यङ्ग- लेपादिपाचनाद्यग्निकर्म्मणा शेषाणां पित्तस्थाना- नामनुग्रहं करोति । शेषाण्यपि पित्तस्थानानि यकृत्प्लीहादीनि भागेन गत्वा तत्र तत्र रसरञ्ज- नादिकर्म्मभिरुपकरोतीत्यर्थः । कथन्मूतं पाचक- पित्तं शेषाग्निबलवर्द्धनं शेषा अग्नयः पृथि- व्यादिमहाभूतगताः सप्तधातुगताञ्च । यत उक्तं चरकेण । “भौमाप्याग्नेयवायव्याः पञ्चोष्माणः सनाभसाः ।” इति । उष्माणोऽग्नयः । यत उक्तं वाग्भटे । “दोषधातुमलादीनामुष्मेत्यात्रेयशासनम् ।” इति । दोषधातुमलादीनामुष्मैवाग्निरित्यर्थः । रसादि- धातुगताश्च सप्त तेषां बलवर्द्धनम् । यथा गृहे स्थापितानि रत्नानि खद्योतवददूरभास्वराणि तान्यपि दीपज्योतिषा दूरप्रकाशकानि भवन्ति । तथा अग्न्याशयस्थपाचकाग्नितेजसा सर्व्वे अग्नयो बलवन्तो भवन्ति । तथा च वाग्भटः । “अन्नस्य पक्ता सर्व्वेषां पक्तणामधिको मतः । तन्मूलास्ते हि तद्वृद्धिक्षयवृद्धिक्षयात्मकाः ॥” इति ॥

ननु पित्तादन्योऽग्निराहोस्वित् पित्तमेवाग्निरिति सन्देहः । उच्यते पित्तस्योष्णादिगुणद्वाराहार- पाचनरञ्जनदर्शनादिकर्म्मणश्च न खलु पित्त- व्यतिरेकेणान्योऽग्निः । तस्मादग्निरूपस्यैव पित्तस्य स्थानभेदात् पाचकरञ्जकसाधकालोचकभ्राजक- संज्ञाः । तथा च वाग्भटे । “पाचकं तिलमानं स्यात् काठिन्यान्नास्य दोषता । अनुगृह्णात्यविकृतं पित्तं पाकोष्मदर्शनैः ॥ क्षुत्तृड्रुचिप्रभामेधाधीशौर्य्यतनुमार्द्दवैः । पित्तं पञ्चात्मकं तच्च पक्वामाशयमध्यगम् ॥ पञ्चभूतात्मकत्वेऽपि यत्तैजसगुणोदयात् । त्यक्तद्रवत्वं पाकादिकर्म्मणानलशब्दितम् ॥ पचत्यन्नं विभजते सारकिट्टौ पृथक् तथा । तत्रस्थमेव पित्तानां शेषाणामप्यनुग्रहम् ॥ करोति बलदानेन पाचकं नाम तत् स्मृतम् ॥” ननु यदि पित्ताग्न्योरभेदस्तदा कथं घृतं पित्तस्य शमनमग्नेर्दीपनमिति । तथा मत्स्याः पित्तं कुर्व्वन्ति न च तेऽग्निदीप्तिकरा इति । तथा पित्ताधिक्यात्तीक्ष्णोऽग्निरित्यपि कथं स्यात् । तथा समदोषः समाग्निश्चेत्यपि वक्तुं न युज्यते । तथा द्रवं स्निग्धमधोगञ्च पित्तं वह्निरतोऽन्य- थेति । अत्रोच्यते । पित्तमग्नेः सतताधिष्ठानम् । तथा चोक्तं तन्त्रान्तरे । “अग्निर्भिन्नगुणैर्युक्तः पित्तं भिन्नगुणैस्तथा । द्रवं स्निग्धमधोगञ्च पित्तं वह्निरतोऽन्यथा ॥ तस्मात्तेजोमयं पित्तं पित्तोष्मा यः स शक्तिमान् । स सञ्चरति कुक्षिस्थः सर्व्वतो धमनीमुखैः ॥ स कायाग्निः स कायोष्मा स पक्ता स च जीवनम् । अनन्यगतिरित्येवं देहे कायाग्निरुच्यते ॥” अन्यच्च । “वामपार्श्वाश्रितं नाभेः किञ्चित् सोमस्य मण्ड- लम् । तन्मध्ये मण्डलं सौर्य्यं तन्मध्येऽग्निर्व्यवस्थितः ॥ जरायुमात्रप्रच्छन्नः काचकोषस्थदीपवत् ॥” तथा च मधुकोषे । “द्रवतेजःसमुदायात्मकस्य पित्तस्य तेजोभागोऽग्निरिति । तेन पित्तमप्य- ग्निवत् मन्यते । अग्नितापितायोगोलकवत् ।” परमार्थतस्तु अग्निः पित्ताद्भिन्न एवेति सिद्धान्तः । अतएवाह रसप्रदीपे । “जाठरो भगवानग्निरीश्वरोऽन्नस्य पाचकः । सौक्ष्म्याद्रसानाददानो विवेक्तुं नैव शक्यते ॥ नाभौ मध्ये शरीरस्य विशेषात् सोममण्डलम् । सोममण्डलमध्यस्थं विद्यात् सूर्य्यस्य मण्डलम् ॥ प्रदीपवत्तत्र नृणां स्थितो मध्ये हुताशनः । सूर्य्यो दिवि यथा तिष्ठंस्तेजोयुक्तैर्गभस्तिभिः ॥ विशोषयति सर्व्वाणि पल्वलानि सरांसि च ॥ तद्वच्छरीरिणां भुक्तं त्वनलो नाभिमाश्रितः । मयूखैः पचते क्षिप्रं नानाव्यञ्जनसंस्कृतम् ॥ स्थूलकायेषु सत्त्वेषु यवमात्रप्रमाणतः । ह्नस्वकायेषु सत्त्वेषु तिलमात्रप्रमाणतः ॥ कृमिकीटपतङ्गेषु चाणुमात्रोऽवतिष्ठते ॥” इति । पुनः प्रकृतमनुसरति ।

पृष्ठ ३/१४८

“रञ्जकं नाम यत् पित्तं तद्रसं शोणतां नयेत् । यत्तु साधकसंज्ञं तत् कुर्य्याद्बुद्धिं धृतिं स्मृतिम् ॥” धृतिं मेधाम् । “यदालोचकसंज्ञं तद्रूपग्रहणकारणम् । भ्राजकं कान्तिकारि स्याल्लेपाभ्यङ्गादिपाच- कम् ॥ पित्तप्रकृतिको यथा, -- “पित्तप्रकृतिको यादृक् तादृशोऽथ निगद्यते । अकालपलितो गौरः क्रोधी स्वेदी च बुद्धिमान् ॥ बहुभुक् ताम्रनेत्रश्च स्वप्ने ज्योतींषि पश्यति । श्यामकेशः क्षमी स्थूलो बहुवीर्य्यो महाबलः ॥ पित्तं वह्निर्वह्निजं वा तदस्मात् पित्तोद्रिक्तस्तीव्रतृष्णो बुभुक्षुः । गौरोष्णाङ्गस्ताम्रहस्तोऽङ्घ्रिरक्तः शूरो मानी पिङ्गकेशोऽल्पलोमा ॥” पित्तप्रकृतिकमृगा यथा, -- “व्याघ्रर्क्षकपिमार्जारयक्षोलूकाश्च पैत्तिकाः ॥” पित्तस्योपशमहेतुमाह । “तिक्तस्वादुकषायशीतपवनच्छायानिशावीजन- ज्योत्स्नाभूगृहयन्त्रवारिजलदस्त्रीगात्रसंस्पर्श- नम् । सर्पिःक्षीरविरेकसेकरुधिरस्रावप्रदेहादिकं पानाहारविहारभेषजमिदं पित्तं प्रशान्तिं नयेत् ॥” अथ पित्तप्रकोपकारणानि । “कट्वम्लोष्णविदाहितीक्ष्णलवणक्रोधोपवासातप- स्त्रीसंभोगतृषाक्षुधाभिहननव्यायाममद्यादिभिः । भुक्तेऽजीर्य्यति भोजने च शरदि ग्रीष्मे तथा प्राणिनां मध्याह्ने च तथार्द्धरात्रसमये पित्तप्रकोपो भवेत् ॥” इति भावप्रकाशे पूर्ब्बखण्डे २ भागे ॥ (यथा च । “अत्युष्णरुक्षाम्लकटुप्रदाहैः सीधोः सुरासेवनेनातिघर्म्मे । क्रोधादपि स्वेदने च व्यवाये अभोजने याति कोपञ्च पित्तम् ॥ कुलत्थ्याढकीयूषमूलेषु शिग्रु तिलातसीराजिकाशाकवृन्दे । निशाजागरे योधने च श्रमे वा घृनान्ते शरत्सु प्रकोपः प्रदिष्टः । भृशं वासरे मध्यगेऽर्के निशीथे ऽसुजीर्य्यत्प्रभुक्ते प्रकोपः प्रदिष्टः ॥” इति हारीते प्रथमस्थाने पञ्चमेऽध्याये ॥) स तु ज्वरजनकमन्दाग्नेर्जनकः । “मन्दाग्निस्तस्य जनको मन्दाग्नेर्जनकास्त्रयः । पित्तश्लेष्मसमीराश्च प्राणिनां दुःखदायकाः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते ब्रह्मखण्डे १६ अध्यायः ॥ * ॥ (यथा च । “पित्तं पञ्चात्मकं तत्र पक्वामाशयमध्यगम् । पञ्चभूतात्मकत्वेऽपि यत्तैजसगुणोदयात् ॥ त्यक्तद्रवत्वं पाकादिकर्म्मणानलशब्दितम् । पचत्यन्नं विभजते सारकिट्टौ पृथक् तथा ॥

तत्रस्थमेव पित्तानां शेषाणामप्यनुग्रहम् । करोति बलदानेन पाचकं नाम तत् स्मृतम् ॥ आमाशयाश्रयं पित्तं रञ्जकं रसरञ्जनात् । बुद्धिमेधाभिमानाद्यैरभिप्रेतार्थसाधनात् ॥ साधकं हृद्गतं पित्तं रूपालोचनतः स्मृतम् । दृक्स्थमालोचकं त्वक्स्थं भ्राजकं भ्राजना- त्त्वचः ॥” इति वाभंटे सूत्रस्थाने द्वादशेऽध्याये ॥ “पित्तविकाराश्चत्वारिंशदत ऊर्द्ध्वं व्याख्यास्यन्ते । तद्यथा, ओषश्च प्लोषश्च दाहश्च दवथुश्च धूमक- श्चाम्लकश्च विदाहश्च अन्तर्दाहश्चांसदाहश्चो- ष्माधिक्यञ्चातिस्वेदश्चाङ्गगन्धश्चाङ्गावयवदरणञ्च शोणितक्लेदश्च मांसक्लेदश्च त्वग्दाहश्च मांस- दाहश्च त्वङ्मांसदरणञ्च रक्तकोठाश्च रक्त- विस्फोटाश्च रक्तपित्तञ्च रक्तमण्डलानि च हरितत्वञ्च हरिद्रत्वञ्च नीलिका च कक्षा च कामला च तिक्तास्यता च पूतिमुखता चतृष्णाया आधिक्यञ्चातृप्तिश्चास्यपाकश्च गलपाकश्चाक्षि- पाकश्च गुदपाकश्च मेढ्रपाकश्च जीवादानञ्च तमःप्रवेशश्च हरितहारिद्रमूत्रनेत्रवर्च्चस्त्वञ्चेति- चत्वारिंशत् पित्तविकाराः । पित्तविकाराणाम- परिसंङ्खेयानामाविष्कृततमा व्याख्याता भवन्ति । सर्व्वेष्वपि खल्वेतेषु पित्तविकारेष्वन्येषु चानु- क्तेषु पित्तस्येदमात्मरूपमपरिणामिकर्म्मणश्च स्वलक्षणं यत्तदुपलभ्य तदवयवं वा विमुक्त- सन्देहाः पित्तविकारमेवाध्यवस्यन्ति कुशलाः । तद्यथा, -- औष्ण्यं तैक्ष्ण्यं लाघवमनतिस्नेहो वर्णश्च शुक्ला- रुणवर्ज्जो गन्धश्च विस्रो रसौ च कटुकाम्लौ पित्तस्यात्मरूपाण्येवंविधत्वाच्च कर्म्मणः स्वल- क्षणमिदमस्य भवति । तं तं शरीरावयवमा- विशतो दाहोष्मपाकस्वेदक्लेदकोथस्रावरागाः । यथास्वञ्च गन्धवर्णरसाभिनिर्व्वर्त्तनं पित्तस्य कर्म्माणि तैरन्वितं पित्तविकारमेवाध्यवस्येत् । तं मधुरतिक्तकषायशीतैरुपक्रमैरुपक्रमेत । स्नेह- विवेकप्रदेहपरिषेकाभ्यङ्गावगाहादिभिः पित्त- हरैर्मात्रां कालञ्च प्रमाणीकृत्य विरेचनन्तु सर्व्वोपक्रमेभ्यः पित्ते प्रधानतमं मन्यन्ते भिषजः । तद्ध्यादित एवामाशयमनुप्रविश्य केवलं वैका- रिकं पित्तमूलञ्चापकर्षति । तत्रावजिते पित्ते- ऽपि शरीरान्तर्गताः पित्तविकाराः प्रशान्ति- मापद्यन्ते । यथाग्नौ व्यपोढे केवलमग्निगृहञ्च शीतं भवति तद्वत् ॥” इति चरके सूत्रस्थाने विंशेऽध्याये ॥ * ॥ “पित्तमुष्णन्तीक्ष्णं द्रवं विस्रमम्लङ्कटुकञ्च । तस्यो- ष्ण्यात् पित्तला भवन्त्युष्णासहाः सुकुमारा- वदातगात्राः प्रभूतपिप्लुव्यङ्गतिलकपिडकाः क्षुत्- पिपासावन्तः क्षिप्रवलीपलितखालित्यदोषाः प्रायोमृद्बल्पकपिलश्मश्रुलोमकेशाः तैक्ष्ण्या- त्तीक्ष्णपराक्रमाः तीक्ष्णाग्नयः प्रभूताशनपानाः क्लेशासहिष्णवो दन्दशूका द्रवत्वात् शिथिल- मृदुसन्धिमांसाः प्रभूतसृष्टस्वेदमूत्रपुरीषाश्च

विस्रत्वात् प्रभूतपूतिवक्षःकक्षास्यशिरःशरीर- गन्धाः कट्वम्लत्वादल्पशुक्रव्यवायापत्याः । त एवं गुणयोगात् पित्तला मध्यबला मध्यायुषो ज्ञान- विज्ञानवित्तोपकरणवन्तश्च ।” इति चरके विमानस्थानेऽष्टमेऽध्याये ॥) पित्तघ्नी, स्त्री, (पित्तं हन्तीति । हन + “अमनुष्य- कर्त्तृके च ।” ३ । २ । ५३ । इति टक् । ततो ङीप् ।) गुडूची । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (पित्तनाशके, त्रि । यथा, भावप्रकाशे । १ । १ । “मधुली शीतला स्निग्धा पित्तघ्नी मधुरा लघुः ॥”) पित्तज्वरः, पुं, (पित्तनिमित्तको ज्वरः ।) पैत्तिक- ज्वरः । यथा, -- “विशेषतः कोमलनारिकेलं निहन्ति पित्तज्वरमूत्रदोषान् ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ अस्य लक्षणं ज्वरशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ * ॥ अथ पित्तज्वरचिकित्सा । “आमाशयस्थो हत्वाग्निं सामो मार्गान् पिधा- पयन् । विदधाति ज्वरं दोषस्तस्माल्लङ्घनमाचरेत् ॥” इति वचनात् सामान्यतो ज्वरिमात्रस्य यावदा- रोग्यदर्शनं लङ्घनाभिधाने पित्तज्वरिणो लङ्घन- विधाने विशेषमाह सुश्रुतः । पैत्तिके दशरात्रेण ज्वरे युञ्जीत भेषजमिति । दशरात्रेण लङ्घन- वता व्यतीतेनेत्यर्थः । किन्तद्भेषजं तदाह । “तिक्तामुस्तायवैः पाठाकट्फलाभ्यां सहोदकम् । पक्वं सशर्करं पीतं पाचनं पैत्तिके ज्वरे ॥” इति तिक्तादिक्वाथः ॥ “पर्पटो वासकस्तिक्ता कैरातो धन्वयासकः । प्रियङ्गुश्च कृतः क्वाथ एष शर्करया युतः ॥ पिपासादाहपित्तास्रयुक्तं पित्तज्वरं हरेत् ॥” इति पर्पटादिक्वाथः ॥ “द्राक्षा हरीतकी मुस्ता कटुका कृतमालकः । पर्पटश्च कृतः क्वाथः एष पित्तज्वरापहः ॥ मुखशोषप्रलापान्तर्दाहमूर्च्छाभ्रमप्रणुत् । पिपासारक्तपित्तानां शमनो भेदनो मतः ॥” इति द्राक्षादिक्वाथः ॥ “पटोलमथ धन्याकं मधुकं मधुसंयुतम् । हन्ति पित्तज्वरं दाहं तृष्णाञ्चातिप्रमाथिनीम् ॥” इति पटोलादिक्वाथः ॥ “गुडूच्यामलकीयुक्तः केवलो वापि पर्पटः । पित्तज्वरं हरेत्तूर्णं दाहशोषभ्रमान्वितम् ॥” इति गुडूच्यादिक्वाथः ॥ “एकः पर्पटकः श्रेष्ठः पित्तज्वरविनाशनः । किं पुनयदि युज्येत चन्दनोशीरबालकैः ॥ ह्नीवेरचन्दनोशीरघनपर्पटसाधितम् । दद्यात् सुशीतलं वारि तृट्छर्द्दिज्वरदाहनुत् ॥” इति ह्नीवेरादिक्वाथः ॥ “भूनिम्बातिविषालोध्रमुस्तकेन्द्रयवामृताः । बालकं धान्यकं विल्वं कषायो माक्षिकान्वितः ॥ विड्भेदश्वासकासांश्च रक्तपित्तज्वरं हरेत् ॥” इति भूनिम्बादिक्वाथः ॥

पृष्ठ ३/१४९

“द्राक्षाचन्दनपद्मानि मुस्ता तिक्तामृतापि च । धात्री बालमुशीरञ्च लोध्रेन्द्रयवपर्पटाः ॥ परूषकं प्रियङ्गुश्च यवासो वासकस्तथा । मधुकं कुलकं वापि किरातो धान्यकं तथा ॥ एषां क्वाथो निहन्त्येव ज्वरं पित्तसमुत्थितम् । तृषां दाहं प्रलापञ्च रक्तपित्तं भ्रमं क्लमम् ॥ मूर्च्छां छर्द्दिं तथा शूलं मुखशोषमरोचकम् । कासं श्वासञ्च हृल्लासं नाशयेन्नात्र संशयः ॥” इति महाद्राक्षादिक्वाथः ॥ “ससितो निशि पर्य्युषितः प्रातर्धन्याकतण्डुल- क्वाथः । पीतः शमयत्यचिरादन्तर्द्दाहं ज्वरं पैत्तम् ॥” इति धन्याकक्वाथः ॥ “अमृताया हिमः प्रातः ससितः पैत्तिकज्वरम् । वासायाश्च तथा कासरक्तपित्तज्वरान् जयेत् ॥” इति अमृतावासाक्वाथौ ॥ “गुडूची भूमिनिम्बश्च बालं वीरणमूलकम् । लघुमुस्तं त्रिवृद्धात्री द्राक्षा वासा च पर्प्पटः ॥ एषां क्वाथो हरत्येव ज्वरं पित्तकृतं द्रुतम् । सोपद्रवमपि प्रातर्निपीतो मधुना सह ॥” इति गुडूच्यादिक्वाथः ॥ “पलाशस्य वदर्य्या वा निम्बस्य मृदुपल्लवैः । अम्लपिष्टैः प्रलेपोऽयं हन्याद्दाहयुतं ज्वरम् ॥ उत्तानसुप्तस्य गभीरताम्र- कांस्यादिपात्रे निहिते च नाभौ । शीताम्बुधारा बहुला पतन्ती निहन्ति दाहं त्वरितं ज्वरञ्च ॥ पथ्यां तैलघृतक्षौद्रैर्लिहन् दाहज्वरापहा । कासासृक्पित्तवीसर्पश्वासान् हन्ति वमीनपि ॥” तैलघृतक्षौद्रैरित्यत्र न समुच्चयः तेन केवलेन क्षौद्रेणापि लिह्यात् । “काञ्जिकार्द्रपटेनावगुण्ठनं दाहनाशनम् । अथ गोतक्रसुस्विन्नशीतलीकृतवाससा ॥ द्राक्षामलककल्केन कवलोऽत्र हितो मतः । पक्वदाडिमबीजैर्वा धन्याकल्केन च क्वचित् ॥” इति कवलः ॥ धन्यात्र धान्याकम् ॥ * ॥ अथान्नमाह । “दाहवम्यर्दितं क्षामं निरन्नं तृषयान्वितम् । शर्करामधुसंयुक्तं पाययेल्लाजतर्पणम् ॥” लाजतर्पणं लाजशक्तुरूपतर्पणम् । सन्तर्पण- स्वरूपमुक्तं सामान्यज्वरचिकित्सायाम् । “मुद्गयूषौदनो देयः सितया पैत्तिके ज्वरे ॥ हर्म्ये शुभ्राभ्रसङ्काशे शशाङ्ककरशीतले । मलयोदकसंसिक्ते सुप्यात् पित्तज्वरी नरः ॥ हारावलीचन्दनशीतलानां सुगन्धपुष्पाम्बरभूषितानाम् । नितम्बिनीनां सुपयोधराणा- मालिङ्गनञ्चाशु हरन्ति दाहम् ॥ आह्लादञ्चास्य विज्ञाय ताश्च स्त्री रमयेत् पुनः । हितञ्च भोजयेदन्नं न हितं सुरतं महत् ॥ वाप्यः कमलहासिन्यो जलयन्त्रगृहाः शुभाः । नार्य्यश्चन्दनदिग्धाङ्ग्यो दाहदैन्यहरा मताः ॥

इति पित्तज्वराधिकारः ।” इति भावप्रकाशे मध्यखण्डे प्रथमभागः ॥ * ॥ पित्तश्लेष्मज्वरनाशकौषधं यथा, -- “गुडूचीपद्मकारिष्टधन्याकं रक्तचन्दनम् । पित्तश्लेष्मज्वरच्छर्द्दिदाहतृष्णाघ्नमग्निकृत् ॥” इति गारुडे १८८ अध्यायः ॥ (अस्य सलक्षणचिकित्सितान्यपराणि यथा, -- “मूर्च्छा दाहो भ्रममदंतृषावेगतीक्ष्णोऽतिसार- स्तन्द्रालस्यं प्रलपनवमिः पाकताल्वोष्ठवक्त्रे । स्वेदः श्वासो भवति कटुकं विह्वलत्वं क्षुधा वा एतैर्लिङ्गैर्भवति मनुजे पैत्तिको वै ज्वरस्तु ॥ रोध्रोत्पलामृतलता कमलं सिताढ्यं तत्सारिवासहितमेव हि पाचनेषु । निःक्वाथ्य पानमति चाशु निहन्ति पित्तं पित्तज्वरप्रशमनं प्रकरोति पुंसाम् ॥ क्वथितं तण्डुलपयसा शक्राह्वकटुरोहिणीसहि- तम् । क्वाथं यष्टीमधुना विनाशनं पित्तज्वराणान्तु । दुरालभावासकपर्पटानां प्रियङ्गुनिम्बैः कटुरोहिणीनाम् । किराततिक्तं क्वथितं कषायं सशर्कराढ्यं क्वथितञ्च पाचनम् ॥ सदाहपित्तज्वरमाशु हन्ति तृष्णाभ्रमं शोषविकारयुक्तम् । एकोऽपि वै पर्पटको वरिष्ठः पित्तज्वराणां शमनाय योग्यः । तस्मात् पुनर्नागरबालकाढ्यः सिंहो यथा कङ्कटके प्रवृत्तः ॥ नागरोशीरमुस्ता च चन्दनं कटुरोहिणी । धान्यकानां क्वाथ एव पित्तज्वरविनाशनः ॥ अमृतापर्पटोधात्री क्वाथः पित्तज्वरं हरेत् । सितारग्वघयोर्वापि काश्मर्य्याश्चाथ वा पुनः ॥ द्राक्षापर्पटकं तिक्ता पथ्यारग्वधमुस्तकैः । क्वाथस्तृषाभ्रमदाहयुक्तपित्तज्वापहः ॥ विदारिका रोध्रदधित्थकानां स्यान्मातुलुङ्गस्य च दाडिमानाम् । यथानुलाभेन च मूलपत्रं निहन्ति तृड्दाहसमूर्च्छनञ्च ॥ उत्तानस्य प्रसुप्तस्य कांस्यं वा ताम्रभाजनम् । नाभौ निधाय धाराम्बुशीतदाहनिवारणम् ॥ रम्यारामाकुचभरनमितालिङ्गनं चेष्टसङ्गं अव्यायामं मुनिवरगदितं शीतलं सेवनं स्यात् । शुभ्राम्भोजं मलयजसलिलासिक्तसंशीतवासो मुक्ताहारो विशदसतुहिनं कौमुदी या सुखाय ॥ एभिर्हन्ति द्रुततरनिभं मानुषाणान्तु पित्तं दाहं शोषं क्लममपि तथा तृड्भ्रमं मूर्च्छनञ्च । एतैर्योगैर्भवति नितरां पित्तदाहस्य शान्ति- र्योग्या चैव प्रभवति सदा सत्क्रिया श्रीमताञ्च ॥ यदि जिह्वा गलतालुशोषो घै मनुजस्य च । केशरं मातुलुङ्गस्य मधुसैन्धवसंयुतम् । पेष्यमाणं तालुलेपः सद्यः पित्ततृषापहः ॥” इति पित्तज्वरचिकित्सा ॥ * ॥

पित्तद्रावी, [न्] पुं, (पित्तं द्रावयतीति । द्रु + णिच् + णिनिः ।) मधुरजम्बीरः । इति राज- निर्घण्टः ॥ पित्तरक्तं, क्ली, (पित्तसंसृष्टं रक्तमिति मध्यपद- लोपी समासः ।) रोगविशेषः । तत्पर्य्यायः । रक्तपित्तम् २ पित्तास्रम् ३ पित्तशोणितम् ४ । इति राजनिर्घण्टः ॥ अस्य विवरणं रक्तपित्त- शब्दे द्रष्टव्यम् ॥ पित्तलं, क्ली, (पित्तं तद्वर्णं लातीति । ला + कः ।) धातुविशेषः । पितल इति भाषा ॥ (यथा, वैद्यकरसेन्द्रसारसंग्रहे जारणमारणाधिकारे । “पित्तलञ्च तथा कांस्यं ताम्रवन्मारयेद्भिषक् । ताम्रवच्छोधनं तेषां ताम्रवद्गुणकारकम् ॥”) तत्पर्य्यायः । आरकूटम् २ रीतिः ३ पतिकावे- रम् ४ द्रव्यदारु ५ । इति जटाधरः ॥ रीती ६ । इति शब्दरत्नावली ॥ मिश्रम् ७ । इति रत्नमाला ॥ आरः ८ राजरीतिः ९ ब्रह्मरीतिः १० कपिला ११ पिङ्गला १२ । इति भाव- प्रकाशः ॥ क्षुद्रसुवर्णः १३ सिंहलम् १४ पिङ्ग- लकम् १५ पीतलकम् १६ लोहितकम् १७ पिङ्गललोहम् १८ पीतकम् १९ । रीतिका- युगलगुणाः । तिक्तत्वम् । शीतलत्वम् । रसे लवणत्वम् । शोधनत्वम् । पाण्डुवातकृमिप्लीह- पित्तनाशित्वञ्च । “शुक्ला स्निग्धा मृदुः शीता सुरङ्गा सूत्रपत्रिणी । हेमोपमा शुभा स्वच्छा जात्या रीतिः प्रकी- र्त्तिता ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ “रीतिरप्युपधातुः स्यात् ताम्रस्य यसदस्य च । पित्तलस्य गुणा ज्ञेया स्वयोनिसदृशा जनैः ॥ संयोगस्य प्रभावेण तस्यान्येऽपि गुणाः स्मृताः । रीतिकायुगलं रूक्षं तिक्तञ्च लवणं रसे । शोधनं पाण्डुरोगघ्नं कृमिघ्नं नातिलेखनम् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ भूर्जपत्रम् । इति शब्दमाला ॥ (बाहुल्येन पित्तमस्त्यस्येति । पित्त + “सिध्मादिभ्यश्च ।” ५ । २ । १७ । इति लच् ।) पित्तयुक्ते, त्रि । इति मेदिनी । ले, ११४ ॥ (पित्तवृद्धिकरे च । यथा, सुश्रुते सूत्रस्थाने । ४५ अध्याये । “सक्षारं पित्तलं कौपं श्लेष्मघ्रं दीपनं लघु ॥” यथा च माधवकरधृतरुग्विनिश्चयसंग्रहे पाण्डधि- कारे । “पाण्डुरोगी तु योऽत्यर्थं पित्तलानि निषेवते । तस्य पित्तमसृङ्मांसं दग्ध्वा रोगाय कल्पते ॥”) पित्तला, स्त्री, (पित्तल + टाप् ।) तोयपिप्पली । इति मेदिनी । ले, ११४ ॥ पित्तारिः, पुं, (पित्तानामरिर्नाशकः ।) पर्प्पटः । लाक्षा । वर्व्वरम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ पित्र्यं, क्ली, (पितरो देवता अस्येति । पितृ + “वाय्- वृतुपित्रुषसो यत् ।” ४ । २ । ३१ । इति यत् । “रीङृतः ।” ७ । ४ । २७ । इति रीङादेशश्च । पितृदेवताकदानीयत्वादस्य तथात्वम् ।) मधु ।

पृष्ठ ३/१५०

इति राजनिर्घण्टः ॥ पितृतीर्थम् । तत्तु तर्ज्ज- न्यङ्गुष्ठान्तः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ५०४ ॥ (पितुरिदं पितुरागतं वेति । पितृ + “पितु- र्यत् ।” ४ । ३ । ७९ । इति यत् । ततो रीङा- देशः ।) पितृसम्बन्धिनि, त्रि । यथा, -- “ज्येष्ठ एव तु गृह्णीयात् पित्र्यं धनमशेषतः । शेषास्तमुपजीवेयुर्यथैव पितरन्तथा ॥” इति दायभागः ॥ (पितृप्रियत्वात् श्राद्धार्हे च त्रि । यथा, सुश्रुते । १ । ४६ । “कफघ्नं स्वड्गिपिशितं कषायमनिलापहम् । पित्र्यं पवित्रमायुष्यं बद्धमूत्रं विरूक्षणम् ॥”) पित्र्यः, पुं, (पितुस्तुल्य इति । बाहुलकात् यत् । ततो रीङादेशः ।) ज्येष्ठभ्राता । इति हेमचन्द्रः । ३ । २१५ ॥ (पितॄणां प्रिय इति यत् ।) माषः । इति शब्दमाला ॥ पित्र्या, स्त्री, (पितरो देवता अस्या इति । पितृ + यत् । पितृदैवतत्वादेव तथात्वम् ।) मघानक्ष- त्रम् । इति हेमचन्द्रः । २ । २५ ॥ पौर्णमासी । इति शब्दमाला ॥ पित्सन्, [त्] पुं, (पतितुमिच्छतीति । पत् + सन् + “सनि मीमाघुरभलभशकपतपदामच इस् ।” ७ । ४ । ५४ । इति इस् । अभ्यासस्य लोपश्च । ततः पित्स + शतृ ।) पक्षी । इत्य- मरः । २ । ५ । ३४ ॥ प्रतिपन्ने पतनेच्छौ च त्रि । इति विश्वः ॥ पित्सलं, क्ली, (पतत्यत्रेति । पत + “सलः पते- रदिद्वा ।” २ । २९२ । इति उणादिकोषधृत- सूत्रात् अधिकरणे सलः । अकारस्य इच्च ।) पन्थाः । इत्युणादिकोषः । २ । २९२ ॥ पिधानं, क्ली, (अपि + धा + ल्युट् । अपेरल्लोपः ।) छदनम् । इत्यमरः । १ । ३ । १३ ॥ (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ४८१ । “युगपज्जघनोरःस्तनपिधानमधुरे ! त्रपास्मिता- र्द्रमुखि ! । लोलाक्षि ! नैष पवनो विरमति तव वसनपरि- वर्त्ती ॥”) उदञ्चनम् । इति हेमचन्द्रः । ४ । ९२ ॥ पिनद्धः, त्रि, (अपि नह्यते स्मेति । अपि + नह + क्तः । अपेरल्लोपः ।) परिहितवस्त्रादि । तत्- पर्य्यायः । आमुक्तः २ प्रतिमुक्तः ३ अपिनद्धः ४ । इत्यमरः । २ । ८ । ६५ ॥ (आच्छादितः । यथा, भागवते । ११ । ८ । ३३ । “यदस्थिभिर्निर्म्मितवंशवंश्य- स्यूलं त्वचा रोमनखैः पिनद्धम् ॥”) पिनाकः, पुं, क्ली, (पाति रक्षति पनाय्यते स्तूयते वा । पाल रक्षणे, पन स्तुतौ वा + “पिनाकाद- यश्च ।” उणां ४ । १५ । इति आकप्रत्ययेन निपा- तनात् साधुः ।) शिवधनुः । तत्पर्य्यायः । अज- गवम् २ । (यथा, महाभारते । ६ । ६० । १८ । “पिनाकमिव रुद्रस्य क्रुद्धस्याभिघ्नतः पशून् ॥”) शूलम् । इत्यमरः । १ । १ । ३७ ॥ शूलमपि

शाङ्करमिहेति केचित् । इति भरतः ॥ पांशु- वर्षणम् । इति मेदिनी । के, ११९ ॥ पिनाकी, [न्] पुं, (पिनाकोऽस्त्यस्येति । इनिः ।) शिवः । इत्यमरः । १ । १ । ३३ ॥ (यथा, हरिवंशे । ३५ । २० । “कृत्वा च निश्चयं सर्व्वे पलायनपरायणाः । विहाय मथुरां रम्यां मानयन्तः पिनाकिनम् ॥” रुद्रभेदः । यथा, मात्स्ये । ५ । २९ -- ३० । “अजैकपादहिर्व्रध्नो विरूपाक्षोऽथ रैवतः । हरश्च बहुरूपश्च त्र्यम्बकश्च सुरेश्वरः ॥ सावित्रश्च जयन्तश्च पिनाकी चापराजितः ॥”) पिन्यासं, क्ली, (अपिगतो विज्ञातो व्यक्तगन्ध- त्वात् न्यासो यस्य । अपेरलोपः ।) हिङ्गु । इति जटाधरः ॥ पिपतिषन्, [त्] त्रि, (पतितुमिच्छतीति । पत + सन् । ततः शतृ ।) पतनेच्छुः । विहङ्गमे, पुं । इति मेदिनी । ते, २३१ ॥ पिपतिषुः, पुं, (पतितुमिच्छतीति । पत + सन् । पिपतिस + “सनाशंसभिक्ष उः ।” ३ । २ । १६८ । इति उः ।) पक्षी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (पतनेच्छौ, त्रि ॥) पिपासा, स्त्री, (पातुमिच्छेति । पा + सन् + अः । ततष्टाप् ।) पानेच्छा । तत्पर्य्यायः । तृष्णा २ तर्षः ३ उपलासिका ४ तृट् ५ तृषा ६ उदन्या ७ । इति हेमचन्द्रः । ३ । ५८ ॥ (यथा, सुश्रुते सूत्रस्थाने १ अध्याये । “स्वाभाविकाः क्षुत्पि- पासाजरामृत्युनिद्राप्रभृतयः ॥”) पिपासितः, त्रि, (पिपासा जातास्येति । पिपासा + इतच् ।) पिपासायुक्तः । तृषितः । इति हलायुधः ॥ (यथा, मनौ । ८ । ९३ । “नग्नो मुण्डः कपालेन भिक्षार्थी क्षुत्पिपासितः । अन्धः शत्रुकुलं गच्छेद्यः साक्ष्यमनृतं वदेत् ॥”) पिपासुः, त्रि, (पातुमिच्छुः । पा + सन् + उः ।) पानेच्छुः । तत्पर्य्यायः । तृषितः २ तृष्णक् ३ । इति हेमचन्द्रः । ३ । ५७ ॥ (यथा, महा- भारते । ३ । २२३ । २५ । “भागार्थं तपसो धातुं तेषां सोमं तथाध्वरे । पिपासवो ययुर्देवाः शतक्रतुपुरोगमाः ॥”) पिपीतकः, पुं, ब्राह्मणविशेषः । अस्य प्रमाणं पिपीतकीशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ पिपीतकी, स्त्री, (पिपीतको ब्राह्मणविशेषः प्रवर्त्त- कतयास्त्यत्रेति । अच् । गौरादित्वात् ङीष् ।) वैशाखशुक्लद्वादशी । तत्र कर्त्तव्यव्रतं यथा, -- शतानीक उवाच । “जलदानस्य माहात्म्यं यत्त्वया परिकीर्त्तितम् । तदहं श्रोतुमिच्छामि पिपीतकीकथां शुभाम् ॥ पुरा केन कृतञ्चैतत् केन चैतत् प्रकाशितम् । कथं पिपीतकीनाम विधानञ्चैव कीदृशम् ॥ तत् सर्व्वं ब्रूहि देवर्षे ! यदि तुष्टो मयि प्रभो ! ॥ नारद उवाच । शृणु राजन् ! प्रवक्ष्यामि द्वादशीं तां पिपी- तकीम् ।

यां कृत्वा यमलोकाद्वै प्राप्यते वैष्णवं पदम् ॥ पिपीतक इति ख्यातो ब्राह्मणः संशितव्रतः । तपःस्वाध्यायनिरतः सर्व्वप्राणिहिते रतः ॥ शान्तो दान्तः क्षमायुक्तो बलिहोमपरायणः । निवसन् निर्जनेऽरण्ये बहून् कालान् द्विजोत्तमः ॥ चिरं कृत्वा तपोऽरण्ये काले मृत्युमुपेयिवान् ॥ ततः कालेन कियता यमदूतैर्महाबलैः । नीयमानः स विप्रेन्द्रो यमलोकं भयावहम् ॥ ददर्श बहुशस्तत्र नरान्निरयसंस्थितान् ॥ असिपत्राद्यनेकेषु कुम्भीपाकेषु संस्थितान् । कृतार्त्तरावांस्तान् दृष्ट्वा विषादमगमद्द्विजः । क्षुत्पिपासाकुलो भूत्वा प्रेतराजवशं गतः ॥ बहून् वस्त्रावृतान् कुम्भान् ददृशेऽतिमनो- हरान् । प्रदेशानीप्सितांस्तत्र प्रासादैरुपशोभितान् ॥ गीतवाद्यादिनृत्यैश्च सेव्यमानः समन्ततः । क्वचित् प्रहरमाणांश्च किङ्करैर्यमशासनैः ॥ नीयमानांस्ततः प्रेतान् वध्यमानान् स्वकर्म्मभिः । शोकसन्तापसंयुक्तान् तृषया परिपीडितः ॥ संपश्यमानो राजेन्द्र ! ययाचे किङ्करान् जलम् । बहुशो याच्यमानैश्च किङ्करैरभिताडितः ॥ स नीयमानो ददृशे बहुशाखं द्रुमोत्तमम् । सुच्छायं शीतलं रम्यं महान्तं पिप्पलद्रुमम् ॥ तत्रैव सजलान् कुम्भान् माल्यग्रीवान् सुशो- भितान् । ददर्शवस्त्रावृतमुखान् सुवासितसुशीतलान् ॥ रक्षन्ति बहवस्तत्र किङ्कराः शस्त्रपाणयः । तोयदर्शनमात्रेण साह्लादो ब्राह्मणोऽभवत् ॥ विनयावनतो भूत्वा ययाचे किङ्कराज्जलम् । ब्राह्मण उवाच । यमदूता महात्मानस्तोयं मे दीयतामिति । अप्राप्य तोयं प्राणानां विनाशो जायते ध्रुवम् ॥ तस्मात्तोयप्रदानेन प्राणान्रक्षत मेऽधुना । श्रुत्वा विप्रस्य तद्वाक्यं तमूचुर्यमकिङ्कराः ॥ न कृतं कर्म्म तद्विप्र ! येन तोयञ्च लभ्यते ॥ प्रार्थयानः पुनस्तोयं यमदूतैः स ताडितः ॥ तृषार्त्तवचनं श्रुत्वा यमः प्रोवाच तं द्विजम् । ब्रूहि त्वं विप्र ! मा रोदीः का ते पीडास्ति चेतसि ॥ पुनर्ययाचे तत्तोयं तृषाव्याकुलचेतनः । श्रुत्वा विप्रस्य तद्वाक्यं तमुवाच स धर्म्मराट् ॥ त्वया तन्न कृतं कर्म्म येन वै लभ्यते जलम् ॥ ब्राह्मण उवाच । त्वयि प्रसन्ने दिक्पाल ! तत्तोयं दुर्लभं न मे । तस्मात्तोयप्रदानेन प्राणरक्षां कुरु प्रभो ! ॥ इत्थं बहुविधैर्व्वाक्यैर्यमः प्रीतोऽभवत्तदा ॥ यम उवाच । वरं वरय विप्रेन्द्र ! यत्ते मनसि वर्त्तते ॥ ब्राह्मण उवाच । यदि तुष्टोऽसि मे देव ! येन प्राप्तोऽस्मि तज्जलम् । तत् कुरुष्व धर्म्मराज ! सर्व्वप्राणेश्वर ! प्रभो ! ॥

पृष्ठ ३/१५१

यम उवाच । वैष्णवं तद्व्रतं विप्र ! कुरु गत्वा निजालयम् । विधानं शृणु विप्रेन्द्र ! द्वादशी यादृशी भवेत् ॥ वैशाखे शुक्लपक्षस्य द्बादशी वैष्णवी तिथिः । तस्यां सुशीतलजलैः स्नापयेत् केशवं प्रभुम् ॥ पूजयेद्गन्धपुष्पाद्यैर्धूपदीपैर्विधानतः ॥ नैवेद्यैर्विविधैश्चैव ताम्बूलैरथ वाससा ॥ जप्त्वा तु वैष्णवं मन्त्रं दण्डवत् प्रणमेत्ततः । दद्याद्द्विजेभ्यो विधिवत् कुम्भांस्तोयसमन्वितान् । प्रथमेऽब्दे चतुःकुम्भान् दद्याल्लवणसंयुतान् ॥ शुक्लवस्त्रावृतमुखानुपवीतसुसंयुतान् । धनुर्व्वाणसमायुक्तान् सभोज्यदक्षिणान्वितान् ॥ द्वितीयेऽष्टौ घटान्दद्याद्दधिशर्करसंयुतान् । तृतीये द्वादश घटान् तिलमोदकसंयुतान् ॥ चतुर्थे षोडशघटान् दुग्धलड्डुकसंयुतान् । दद्यात् संपूज्य देवेशं द्विजातिभ्यः प्रयत्नतः ॥ दक्षिणां शक्तितो दद्यात् भोज्यञ्चैव विशेषतः । यत्र कुत्रापि संगच्छेन्न कुत्रापि तृषान्वितः ॥ ततो द्विजो गृहं गत्वा चकार द्वादशीव्रतम् ॥ अन्ते जगाम स्वर्लोकं वैष्णवं पदमुत्तमम् ॥ पिपीतकीति नाम्नातो विख्यातो वैष्णवी तिथिः । नरो यः कुरुते भक्त्या नारी वा भक्तिसंयुता । इह पुत्त्रादिसम्पन्ना धनधान्यसुतान्विता ॥” इति भविष्यपुराणे पिपीतकीव्रतकथा समाप्ता ॥ पिपीलकः, पुं, (अपिपीलतीति । अपि + पील स्तम्भने + ण्वुल् । अपेरल्लोपः ।) पीलकः । इति हेमचन्द्रः । ४ । २७२ ॥ डेउया पिँपीडा इति भाषा ॥ पिपीलिका, स्त्री, (पिपीलक + टापि अत इत्वम् ।) हीनाङ्गी । इति हेमचन्द्रः । ४ । २७३ ॥ क्षुदे पिँपीडा इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । पिपी- लिकः २ पिपीलः ३ पीलकः ४ । इति शब्द- रत्नावली ॥ पिपीली ५ पिपिली ६ स्त्रीसंज्ञा ७ । इति राजनिर्घण्टः ॥ हीरा ८ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, हरिवंशे । २४ । ४ । “श्रुत्वा तु याच्यमानां तां क्रुद्धां सूक्ष्मपिपीलि- काम् । ब्रह्मदत्तो महाहासमकस्मादेव चाहसत् ॥”) पिपीली, स्त्री, (अपिपीलतीति । पील् + अच् । अपेरलोपः । ततो गौरादित्वात् ङीष् ।) पिपी- लिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ पिप्पटा, स्त्री, खाद्यद्रव्यविशेषः । तत्पर्य्यायः । गुडशर्करा २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पिप्पलं, क्ली, (पीयते इति । पा + अलच् । पृषो- दरादित्वात् साधुः ।) जलम् । वस्त्रच्छेदभेदः । इति मेदिनी । ले, १११ ॥ पिप्पलः, पुं, (पिप्पलं जलं सिच्यमानत्वेनास्त्यस्य मूलावच्छेदे इति । पिप्पल + “अर्शआदिभ्यो- ऽच् ।” ५ । २ । १२७ । इत्यच् ।) अश्वत्थवृक्षः । (यथा, महाभारते । २ । २१ । ८ । “वनराजीस्तु पश्येमाः पिप्पलानां मनोरमाः । लोध्राणाञ्च शुभाः पार्थ ! गौतमौकःसमी- पजाः ॥”)

निरंशुकः । पक्षिभेदः । इति मेदिनी । ले, ११२ ॥ * ॥ अश्वत्थस्वरूपं यथा, -- नारद उवाच । “अनायासेन यन्मर्त्त्यः सर्व्वान् कामानवाप्नुयात् । सर्व्वदेवात्मकञ्चैव तन्मे ब्रूहि पितामह ! ॥ ब्रह्मोवाच । शृणु नारद ! यत्नेन शुद्धं सर्व्वात्मकं गुरुम् । प्रदक्षिणीकृत्य नित्यं नराणां सर्व्वकामदम् ॥ पूजयेत् परया भक्त्या सर्व्वसिद्भियुतो भवेत् । अश्वत्थं पूजयेद्विप्र ! सर्व्वसिद्धिविधायकम् ॥ * ॥ अश्वत्थदक्षिणे रुद्रः पश्चिमे विष्णुरेव च । ब्रह्मा चोत्तरतस्तस्य पूर्ब्बे चेन्द्रादिदेवताः ॥ स्कन्धे स्कन्धे च पत्रेषु ब्राह्मणा ऋषयः स्मृताः । तस्य मूले सर्व्ववेदाः श्रद्धा तस्य द्रुमाश्रिता ॥ नदीनदाः सागराद्याः पूर्ब्बस्यान्दिशि संस्थिताः । लोकधर्म्मान् समाश्रित्य तस्मात्तं सेवयेन्नरः ॥ पुराणस्मृतिमन्त्रेभ्यः सारसुद्धृत्य सञ्चितम् । निष्ठाप्रतिष्ठितं सम्यगश्वथं सेवयेन्नरः ॥ त्वं क्षीरी फलितश्चैव शीतलश्च वनस्पते ! । त्वामाराध्य नरो हन्यात् दैहिकाधिष्ठितं मलम् ॥ अश्वत्थ ! यस्मात् त्वयि वृक्षराज ! नारायणस्तिष्ठति सर्व्वकारणम् । अतः शुचिस्त्वं सततं तरूणां विशेषतोऽरिष्टविनाशनोऽसि ॥ क्षीरोदमथने चैव यथा श्रीस्त्वामुपासते । सत्येन तेन वृक्षेन्द्र ! आशीर्मयि निषेवतु ॥ एकादशोऽसि रुद्राणां वसूनाञ्चाष्टमस्तथा । नारायणोऽसि देवानां वृक्षाणामसि पिप्पलः ॥ अग्निगर्भस्त्वमश्वत्थ ! देवगर्भः प्रजापतिः । हरिर्यथैव श्रीगर्भो यज्ञगर्भ ! नमोऽस्तु ते ॥ अरातेरग्निरश्वत्थ ! परापर ! नमोऽस्तु ते । निर्वाते त्वभिवर्षन्तु स्वस्ति तेऽस्तु नमोऽस्तु ते ॥ अक्षिस्पन्दं भुजस्पन्दं दुःस्वप्नं दुर्निरीक्षितम् । शत्रूणाञ्च समुत्थानमश्वत्थ ! शमयाशु मे ॥ यं स्पृष्ट्वा मुच्यते रोगैः सर्व्वपापैः प्रमुच्यते । समाश्लिष्य च दीर्घायुस्तमश्वत्थं नमाम्यहम् ॥ अश्वत्थ ! सुमहाभाग ! सर्व्वदा प्रियदर्शन ! । दिव्यान्नभोजनं देहि शत्रूणाञ्च पराजयम् ॥ आयुः प्रजां धनं धान्यं सौभाग्यं सर्व्वदा सुखम् । देहि देव महावृक्ष ! त्वामहञ्चाभिवादये ॥ अश्वत्थ ! देवमूलस्त्वमृषिभिः प्रोच्यते सदा ॥ ब्रह्महा गुरुहा चैव दरिद्रो व्याधिपीडितः । आवृत्य दशलक्षन्तु शुद्धः पापातिगो भवेत् ॥ ब्रह्मचारी हविष्याशी अधःशायी जितेन्द्रियः । पापापहन्ता मर्त्यस्तु व्रतमेतत् समाचरेत् ॥ एकहस्तं द्विहस्तं वा कुर्य्याद्गोमयलेपनम् । अश्वत्थे स्थापिते यस्तु मूले स्नपनमाचरेत् ॥ धनायुःसन्ततैर्वृद्धो नरकात्तारयेत् पितॄन् ॥ अश्वत्थमूलमासाद्य शाकेनान्नोदकेन वा । एकं वा भोजयेद्विप्रं कोटि कोटि फलं भवेत् ॥ अश्वत्थमूलमासाद्य तपो होमः सुरार्च्चनम् ।

अक्षयं मुनिशार्दूल ! ब्रह्मणो वचनं यथा ॥ एवं समर्च्चितोऽश्वत्थः सर्व्वसौख्यप्रदो भवेत् । यज्ञार्थं छेदितोऽश्वत्थः सर्व्वारोग्यप्रदो भवेत् ॥ अश्वत्थः पूजितो येन पूजिताः सर्व्वदेवताः । अश्वत्थश्छेदितो येन छेदिताः सर्व्वदेवताः ॥ अन्तःशुद्धः सुसन्तुष्टोऽश्वत्थो देवमयो गुरुः । स सेव्यः पूजनीयश्च गुणत्रयविनाशकः ॥ भृग्वर्कवारे भौमे च मध्याह्ने निशि सन्ध्ययोः । अश्वत्थदर्शनं कार्य्यं कुलक्षयभयात्मभिः ॥ * ॥ अश्वत्थस्य जले यस्य छाया तिष्ठति कुत्रचित् । तत् प्रयागसमं तीर्थं तत्र सन्निहितो हरिः ॥ तस्मात् कार्त्तिकमासेऽत्र पूर्ब्बोक्तविधिना मुने ! । अश्वत्थं सेचयेद्विद्वान् संप्रदक्षिणमादिशेत् ॥ पापोपहतमर्त्यानां पापनाशो भवेद्ध्रुवम् । सकामो लभते कामं निष्कामो मोक्षमाप्नुयात् ॥ यः पठेत् शृणुयाद्वापि अश्वत्थस्य समीपतः । सर्व्वान् कामानवाप्नोति विष्णुसायुज्यमाप्नुयात् ॥” इति पाद्मोत्तरखण्डे १२६ अध्यायः ॥ ऋषय ऊचुः । “कथं त्वयाश्वत्थवटौ गोब्राह्मणसमौ कृतौ । सर्व्वेभ्योऽपि तरुभ्यस्तौ कथं पूज्यतमौ कृतौ ॥ सूत उवाच । अश्वत्थरूपो भगवान् विष्णुरेव न संशयः । रुद्ररूपो वटस्तद्वत् पलाशो ब्रह्मरूपधृक् ॥ दर्शनस्पर्शसेवासु ते वै पापहराः स्मृताः । दुःखापद्ब्याधिदुष्टानां विनाशकारिणो ध्रुवम् ॥ ऋषय उचुः । कथं वृक्षत्वमापन्ना ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः । एतत् कथय सर्व्वज्ञ ! संशयोऽत्र महान् हि नः ॥ सूत उवाच । पार्व्वतीशिवयोर्द्देवैः सुरतं कुर्व्वतोः किल । अग्निं ब्राह्मणवेशेन प्रेष्य विघ्नः कृतः पुरा ॥ ततस्तु पार्व्वती क्रुद्धा शशाप त्रिदिवौकसः । रेतःसेकसुखभ्रंशकम्पमाना तदा रुषा ॥ पार्व्वत्युवाच । क्रिमिकीटादयोऽप्येते जानन्ति सुरतेः सुखम् । तस्मान्मम सुखभ्रंशाद्यूयं वृक्षत्वमाप्स्यथ ॥ सूत उवाच । एवं सा पार्व्वती देवी अशपत् क्रुद्धमानसा । तस्माद्वृक्षत्वमापन्ना ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः ॥ तस्मादिमौ विष्णुमहेश्वरावुभौ बभूवतुर्ब्बोधिवटौ मुनीश्वराः ! । बोधिस्त्वयं चार्किदिनं विनैव नस्पृश्यतामर्कजवारयोगात् ॥ ऋषय ऊचुः । अस्पृश्यत्वं कथं यातः सूत ! बोधितरुः स्वयम् । स्पृश्यत्वञ्च कथं प्राप्तस्तथायं शनिवासरे ॥ सूत उवाच । समुद्रमथनाद्यानि रत्नान्यापुः सुरोत्तमाः । श्रेष्ठञ्च कौस्तुभं तेषु विष्णवे प्रददुः सुराः ॥ यावदङ्गीचकारासौ लक्ष्मीं भार्य्यार्थमात्मनः । तावत् विज्ञापयामास लक्ष्मीस्तं चक्रपाणिनम् ॥

पृष्ठ ३/१५२

लक्ष्मीरुवाच । असंस्कृत्य कथं ज्येष्ठां कनिष्ठा परिणीयते । तस्मात्त्वमग्रजामेतामलक्ष्मीं मधुसूदन ! ॥ विवाह्योद्वह मां पश्चादेष धर्म्मः सनातनः । तस्माद्धर्म्मव्यतिक्रामं न कुर्य्या मधुसूदन ! ॥ सूत उवाच । इति तद्वचनं श्रुत्वा स विष्णुर्लोकभावनः । उद्दालकाय मुनये सुदीर्घतपसे तदा । आप्तवाक्यानुरोधेन तामलक्ष्मीं ददौ किल ॥ स्थूलोष्ठीं शुष्कवदनां विरूपां बिभ्रतीं तनुम् । सवदारक्तनयनां रूक्षपिङ्गशिरोरुहाम् ॥ स मुनिर्विष्णुवाक्यात्तामङ्गीकृत्य स्वमाश्रमम् । वेदध्वनिसमायुक्तमानयामास धर्म्मवित् ॥ होमधूमसुगन्धाढ्यं वेदघोषेण नादितम् । आश्रमन्तं विलोक्याथ व्यथिता साब्रवीदिदम् ॥ ज्येष्ठोवाच । नहि वासोऽनुरूपोऽयं वेदध्वनियुतो मम । नात्रागमिष्ये भो ब्रह्मन् ! नयस्वान्यत्र मां ध्रुवम् ॥ उद्दालक उवाच । कथं नायासि किञ्चात्र वर्त्तते स्वमतं तव । तव योग्या च वसतिः का भवेत्तद्वदस्व माम् ॥ ज्येष्ठोवाच । वेदध्वनिर्भवेद्यस्मिन्नतिथीनाञ्च पूजनम् । यज्ञदानादिकं यत्र नैव तत्र वसाम्यहम् ॥ परस्परानुरागेण दाम्पत्यं यत्र विद्यते । पितृदेवार्च्चनं यत्र तत्र नैव वसाम्यहम् ॥ दानशौचे न विद्येते परद्रव्यापहारिणः । परदाररता यत्र तत्र स्थाने रतिर्म्मम ॥ वृद्धसज्जनविप्राणां यत्र स्यादपमाननम् । निष्ठुरं भाषणं यत्र तत्र सम्यग्वसाम्यहम् ॥ सूत उवाच । इति तद्बचनं श्रुत्वा विषण्णवदनोऽभवत् । उद्दालकस्ततो वाक्यं तामलक्ष्मीमुवाच ह ॥ उद्दालक उवाच । अश्वत्थवृक्षमूलेऽस्मिन्नलक्ष्मि ! श्राम्यतां क्षणम् । आश्रमस्थानमालोक्य यावदायाम्यहं पुनः ॥ सूत उवाच । इति तां तत्र संस्थाप्य जगामोद्दालको मुनिः । प्रतीक्षन्ती चिरं तत्र यदा तं न ददर्श सा ॥ तदा रुरोदे करुणं भर्त्तुस्त्यागेन दुःखिता ॥ तत्तस्याः क्रन्दितं लक्ष्मीर्वैकुण्ठभवनेऽशृणोत् । तदा विज्ञापयामास विष्णुमुद्विग्नमानसा ॥ लक्ष्मीरुवाच । स्वामिन् ! मद्भगिनी ज्येष्ठा स्वामित्यागेन दुःखिता । तामाश्वासयितुं याहि कृपालो ! यद्यहं प्रिया ॥ सूत उवाच । लक्ष्म्या सह ततो विष्णुस्तत्रागात् कृपयान्वितः । आश्वासयन्नलक्ष्मीं तामिदं वाक्यमथाब्रवीत् ॥ विष्णुरुवाच । अश्वत्थवृक्षमासाद्य सदालक्ष्मि ! स्थिरा भव । ममांशसम्भवो ह्येष आवासस्ते मया कृतः ॥

मन्दवारे सदा नूनं लक्ष्मीरत्रागमिष्यति । अस्पृश्योऽसौ भवेत्तस्मान्मन्दवारं विना किल ॥ प्रत्यब्दमर्च्चयिष्यन्ति त्वां ज्येष्ठां गृहधर्म्मिणः । तेष्वियं श्रीः कनिष्ठा ते सदा तिष्ठत्वनामया ॥” इति पाद्मोत्तरखण्डे । १६० -- १६१ । अध्यायौ ॥ (रेवत्यां जातो मित्रस्य पुत्त्रविशेषः । यथा, भागवते । ६ । १८ । ६ । “रेतः सिषिचतुः कुम्भे उर्व्वश्याः सन्निधौ द्रुतम् । रेवत्यां मित्र उत्सर्गमरिष्ठं पिप्पलं व्यधात् ॥”) पिप्पलकं, क्ली, (पीयते इति । पा + अलच् । पृषोदरादित्वात् साधुः । ततः संज्ञायां कन् ।) स्तनवृन्तम् । सीवनसूत्रम् । इति मेदिनी । के, १९८ ॥ पिप्पलिः, स्त्री, (पिपर्त्तीति । पॄ लि पूर्त्तौ + बाहु- लकात् अलच् । गौरादित्वात् ङीष् । ह्नस्वः । पृषोदरादित्वात् साधुः ।) पिप्पली । इति शब्दरत्नावली ॥ पिप्पली, स्त्री, (पिपर्त्तीति + पॄ + बाहुलकात् अलच् । पृषोदरादित्वात् साधुः । गौरादित्वात् ङीष् ।) वृक्षविशेषः । पिँपुल इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । कृष्णा २ उपकुल्या ३ वैदेही ४ मागधी ५ चपला ६ कणा ७ उषणा ८ शौण्डी ९ कोला १० । इत्यमरः । २ । ४ । ९७ ॥ ऊषणा ११ पिप्पलिः १२ । इति भरतः ॥ कृकला १३ कटुबीजा १४ कोरङ्गी १५ तिक्त- तण्डुला १६ श्यामा १७ दन्तफला १८ मगघो- द्भवा १९ । अस्या गुणाः । ज्वरनाशित्वम् । वृष्यत्वम् । स्निग्धत्वम् । उष्णत्वम् । कटुत्वम् । तिक्तत्वम् । दीपनत्वम् । मारुतश्वासकासश्लेष्म- क्षयापहत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्वादु- पाकत्वम् । रसायनत्वम् । लघुत्वम् । पित्तल- त्वम् । रेचनत्वम् । कुष्ठप्रमेहगुल्मार्शःप्लीह- शूलामनाशित्वञ्च ॥ आर्द्रायास्तस्या गुणाः । कफप्रदत्वम् । स्निग्धत्वम् । शीतलत्वम् । मधुर- त्वम् । गुरुत्वम् । पित्तप्रशमनत्वञ्च । राजवल्लभे तु कफापहत्वम् । मधुयुक्तायास्तस्या गुणाः । मेदःकफश्वासकासज्वरहरत्वम् । वृष्यत्वम् । मेधाग्निवर्द्धनत्वञ्च । गुडपिप्पलीगुणाः । जीर्ण- ज्वरे अग्निमान्द्ये च शस्तत्वम् । कासाजीर्णा- रुचिश्वासहृत्पाण्डुकृमिनाशित्वञ्च । द्विगुणात् पिप्पलीचूर्णाद्गुडोऽत्र भिषजां मतः । इति भावप्रकाशः ॥ (ऋष्यवन्तपर्व्वतान्निःसृतो नदी- विशेषः । यथा, मांत्स्ये । ११३ । २५ । “तमसा पिप्पली श्येनी तथा चित्रोत्पलापि च ॥”) पिप्पलीका, स्त्री, अश्वत्थीवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ पिप्पलीमूलं, क्ली, (पिप्पल्या मूलमिव मूलमस्य ।) स्वनामख्यातमूलम् । पिँपुलमूल इति भाषा । तत्पर्य्यायः । ग्रन्थिकम् २ चटिकाशिरः ३ । इत्यमरः । २ । ९ । ११० ॥ षड्ग्रन्थि ४ । इति रत्नमाला ॥ मूलम् ५ कोलमूलम् ६ कटुग्रन्थि ७

कटुमूलम् ८ कटूषणम् ९ सर्व्वग्रन्थि १० पत्रा- ढ्यम् ११ विरूपम् १२ शोषसम्भवम् १३ सुगन्धि १४ ग्रन्थिलम् १५ । इति राजनिर्घण्टः ॥ उषणम् १६ । अस्य गुणाः । दीपनत्वम् । कटुत्वम् । पाचनत्वम् । लघुत्वम् । रूक्षत्वम् । पित्तकरत्वम् । भेदकत्वम् । कफवातोदरानाह- प्लीहगुल्मकृमिश्वासक्षयापहत्वञ्च । इति भाव- प्रकाशः ॥ उष्णत्वम् । रोचनत्वम् । इति राज- निर्घण्टः ॥ पिप्पिका, स्त्री, दन्तमलम् । इति हेमचन्द्रः । ३ । २९६ ॥ पिप्लुः, पुं, (अपि प्लवते देहोपरि इति । अपि + प्लु + डुः । अपेरल्लोपः ।) जटुलः । इत्यमरः । २ । ६ । ४९ ॥ पियालः, पुं, (पीयते तर्पयतीति । पीय + “पीयु- कणिभ्यां कालन् ह्नस्वः सम्प्रसारणञ्च ।” उणां ३ । ७६ । इति कालन् ह्नस्वश्च ।) वृक्षविशेषः । अस्यैव बीजं चिरौञ्जीति ख्यातम् । तत्पर्य्यायः । राजादनम् २ सन्नकद्रुः ३ धनुष्पटः ४ । इत्य- मरः । २ । ४ । ३५ ॥ राजातनम् ५ राजातनः ६ प्रियालः ७ सन्नः ८ कद्रुः ९ धनुः १० पटः ११ । इति तट्टीका ॥ ह्नसन्नकः १२ धन्वपटः १३ पियालकः १४ । इति शब्दरत्नावली ॥ खरस्कन्धः १५ चारः १६ बहुलवल्कलः १७ तापसेष्टः १८ ॥ (यथा, भागवते । ८ । २ । १० । “चूतैः पियालैः पनसैराम्रैराम्रातकैरपि ॥”) तस्य गुणाः । पित्तकफास्रनाशित्वम् । इति भावप्रकाशः ॥ अस्य फलगुणाः । मधुरत्वम् । स्निग्धत्वम् । बृंहणत्वम् । वातपित्तनाशित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ गुरुत्वम् । सरत्वम् । दाह- ज्वरतृषापहत्वञ्च । तस्य मज्जगुणाः । मधु- रत्वम् । वृष्यत्वम् । पित्तानिलापहत्वम् । हृद्य- त्वम् । अतिदुर्जरत्वम् । स्निग्धत्वम् । विष्टम्भि- त्वम् । आमवर्द्धनत्वञ्च । इति भावप्रकाशे पूर्ब्ब- खण्डे प्रथमो भागः ॥ पिल, क नुदि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- परं-सकं-सेट् ।) क, पेलयति । नुदि प्रेरणे । इति दुर्गादासः ॥ पिलुकः, पुं, (अपिलातीति । अपि + ला + बाहु- लकात् डुः । अपेरलोपः । ततः कन् ।) पीलु- वृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ पिलुपर्णी, स्त्री, (पिलोरिव पर्णमस्याः । ङीष् ।) मोरटा । इति रत्नमाला ॥ पिल्लः, पुं, (क्लिन्ने चक्षुषी यस्येति । “इनच्पिट- च्चिकचि च ।” ५ । २ । ३३ । इत्यत्र “क्लिन्नस्य चिल्पिल्लश्चास्य चक्षुषी ।” इति वार्त्तिकोक्त्या पिल्लादेशः ।) क्लेदयुक्तचक्षुः । (अस्य चिकित्सा यथा, -- “ताम्रपात्रे गुहामूलं सिन्धूत्थमरिचान्वितम् । आरनालेन संघृष्टमञ्जनं पिल्लनाशनम् ॥” इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहे नेत्ररोगाधिकारे ॥) तद्युक्ते, त्रि । इत्यमरः । २ । ६ । ६० ॥

पृष्ठ ३/१५३

पिल्लका, स्त्री, (पिल्लेन क्लेदयुक्तचक्षुषा काय- तीति । कै + कः । टाप् ।) हस्तिनी । इति शब्दमाला ॥ पिव, इ सेचने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- सकं-सेट् ।) इ, पिन्व्यते । इति दुर्गादासः ॥ पिश, श प अवयवे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां-मुचां-परं अकं-सेट् ।) श प, पिंशति पटः अवयवी स्यादित्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ पिशङ्गः, पुं, (पिंशतीति । पिश + “विडादिभ्यः कित् ।” उणां । १ । १२० । इत्यङ्गच् स च कित् ।) पिङ्गलवर्णः । तद्वति, त्रि । इत्यमरः । १ । ५ । १६ -- १७ ॥ (यथा, ऋग्वेदे । १ । ८८ । २ । “तेऽरुणेभिर्वरमा पिशङ्गैः शुभे कं यान्ति रथ- तूर्भिरश्वैः ॥” यथा च माघे । १ । ६ । “पिशङ्गमौञ्जीयुजमर्ज्जुनच्छविं वसानमेणाजिनमञ्जनद्युति । सुवर्णसूत्राकलिताधराम्बरां विडम्बयन्तं शितिवाससस्तनुम् ॥” नागभेदः । यथा, महाभारते । १ । ५७ । १६ । “भैरवो मुण्डवेदाङ्गः पिशङ्गश्चोद्रपारकः ॥”) पिशाचः, पुं, (पिशितं मांसमश्नातीति । पिशित + अश + “कर्म्मण्यण् ।” ३ । २ । १ । इति अण् । ततः “पृषोदरादीनि यथोपदिष्टम् ।” ६ । ३ । १०९ । इति शितभागस्य लोपः अशभागस्य शाचादेशः ।) देवयोनिविशेषः । इत्यमरः । १ । १ । ११ ॥ पिचाश इति भाषा ॥ (यथा, मनौ । १ । ३७ । “यक्षरक्षःपिशाचांश्च गन्धर्व्वाप्सरसोऽसुरान् ॥” “यक्षो वैश्रवणस्तदनुचराश्च । रक्षांसि रावणा- दीनि । पिशाचास्तेभ्योऽपकृष्टा अशुचिमरुदेश- निवासिनः ।” इति तट्टीकायां कुल्लूकभट्टः ॥) तस्य लोको यथा, -- “अन्तरीक्षचरा ये च भूतप्रेतपिशाचकाः । वर्जयित्वा रुद्रगणांस्ते तत्रैव चरन्ति हि ॥ नोर्द्ध्वं विक्रमणे शक्तिस्तेषां सम्भृतपाप्मनाम् । अत ऊर्द्ध्वं हि विप्रेन्द्र ! राक्षसा ये कृतैनसः । ते तु सूर्य्यादधः सर्व्वे विहरन्त्यूर्द्ध्ववर्जिताः ॥” इति पाद्मे स्वर्गखण्डे १५ अध्यायः ॥ प्रेतः । यथा, शुद्धितत्त्वे । “अशौचान्ताद्द्वितीयेऽह्नि यस्य नोत्सृज्यते वृषः । पिशाचत्वं भवेत्तस्य दत्तैः श्राद्धशतैरपि ॥” पिशाचकी, [न्] पुं, (पिशाचाः सन्त्यस्येति । “वातातीसाराभ्यां कुक् च ।” ५ । २ । १२९ । इत्यत्र “पिशाचाच्च ।” इति वार्त्तिकोक्त्या इनिः कुक् च ।) कुवेरः । इति हेमचन्द्रः । २ । १० । ३ ॥ पिशाचद्रुः, पुं, (पिशाचानां द्रुः पिशाचप्रियो द्रुर्वा निविडत्वादन्धकारवत्त्वादशुचिस्थानजातत्वाच्च ।) शाखोटवृक्षः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (शाखोट- शब्देऽस्य विवृतिर्ज्ञातव्या ॥) पिशाचवृक्षः, पुं, (पिशाचानां वृक्षः पिशाचप्रियो वृक्षो वा ।) शाखोटवृक्षः । इति रत्नमाला ॥

पिशाचसभं, क्ली, पिशाचानां सभा । इति नपुं- सकलिङ्गसंग्रहटीकायां भरतः ॥ पिशाची, स्त्री, (पिशाच + ङीष् ।) पिशाचिका । स्त्री पिशाची । इति शब्दमाला ॥ (पिशाच- वद्गन्धोऽस्त्यस्या इति । अच् ततो ङीष् । तद्वद्गन्धयुक्तत्वात् तथात्वम् ।) गन्धमांसी । इति राजनिर्घण्टः ॥ पिशितं, क्ली, (पिंशति अवयवीभवतीति । पिश + “पिशेः किच्च ।” उणां । ३ । ९५ । इति इतन् स च कित् । यद्वा, पिश्यते स्मेति । क्तः ।) मांसम् । इत्यमरः । २ । ६ । ६३ ॥ (यथा, मार्कण्डेयपुराणे । २५ । १७ । “हासोऽस्थिसन्दर्शनमक्षियुग्म- मत्युज्ज्वलं तर्ज्जनमङ्गनायाः । कुचादि पीनं पिशितं घनं तत् स्थानं रतेः किं नरकं न योषित् ॥”) पिशिता, स्त्री, (पिशितवद्गन्धोऽस्त्यस्या इति । अच् ततष्टाप् ।) जटामांसी । इति मेदिनी । ते, ३३ ॥ पिशिताशी, [न्] त्रि, (पिशितं अश्नातीति । अश् + णिनिः ।) शाष्कुलः । मांसभक्षकः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ९३ ॥ (यथा, महाभारते । १ । ८४ । १४ । “सङ्कीर्णाचारधर्म्मेषु प्रतिलोमचरेषु च । पिशिताशिषु चान्त्येषु मूढ ! राजा भवि- ष्यसि ॥”) पिशी, स्त्री, (पिंशतीति । पिश + कः । गौरादि- त्वात् ङीष् ।) जटामांसी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (जटामांसीशब्देऽस्या गुणादयो ज्ञातव्याः ॥) पिशुनं, क्ली, (पिंशतीति । पिश + “क्षुधिपिशि- मिथः कित् ।” उणां ३ । ५५ । इति उनन् । स च कित् ।) कुङ्कुमम् । इत्यमरः । २ । ६ । १२४ ॥ (पर्य्यायोऽस्य यथा, -- “कुङ्कुमं घुसृणं रक्तं काश्मीरं पीतकं वरम् । सङ्कोचं पिशुनं धीरं वाह्लीकं शोणिताभिधम् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) पिशुनः, पुं, (पिश + उनन् । स च कित् ।) कपि- वक्त्रः । नारदः । काकः । इति मेदिनी । ने, ९२ ॥ (अङ्गधृषः पुत्त्रः । यथा, मार्कण्डेये । ५१ । ६५ । “अङ्गधृक् तनयं लेभे पिशुनं नाम नामतः ॥” कौशिकस्य पुत्त्रभेदः । यथा, हरिवंशे । २१ । ५-६ । “वाग्दुष्टः क्रोधनो हिंस्रः पिशुनः कविरेव च । खसृमः पितृवर्त्ती च नामभिः कर्म्मभिस्तथा ॥ कौशिकस्य सुतास्तात ! शिष्या गार्ग्यस्य भारत ! । पितर्य्युपरते सर्व्वे व्रतवन्तस्तदाभवन् ॥”) पिशुनः, त्रि, (पिश + उनन् । स च कित् ।) अप्रकाशेनानुचितप्रबोधकः । परस्परभेदशीलः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । “द्विजिह्वः सूचकः कर्णेजपः पिशुन इत्यपि । दुर्जनो दुर्व्विधो विश्वकद्रुश्च पिशुनः खलः ॥” इति जटाधरः ॥ * ॥

“कर्णेजपः सूचकः स्यादनौचित्यप्रबोधके । परस्परं भेदशीले पिशुनो दुर्जनः खलः ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ५९ । “अनुग्रहेण न तथा व्यथयति कटुकूजितैर्यथा पिशुनः ॥ रुधिरादानादधिकं दुनोति कर्णे क्वणन् मशकः ॥”) क्रूरः । इति मेदिनी । ने, ९२ ॥ (यथा, मनौ । ३ । १६१ । “भ्रामरी गण्डमाली च श्वित्र्यथो पिशुनस्तथा ॥”) पिशुना, स्त्री, (पिशुन + टाप् ।) पृक्का । इति मेदिनी । ने, ९२ ॥ पिडिंशाक इति भाषा ॥ (पृक्काशब्देऽस्या गुणादयो ज्ञातव्याः ॥) पिष, ध औ ऌ चूर्णने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (रुधां-परं-सकं-अनिट् ।) ध, पिनष्टि लोको गोधूमम् । औ, पेष्टा । ऌ, अपिषत् । इति दुर्गादासः ॥ पिष्टं, क्ली, (पिष्यते स्मेति । पिष + क्तः ।) सीस- कम् । इति रत्नमाला ॥ पिष्टकः । यथा, -- “अन्नादष्टगुणं पिष्टं पिष्टादष्टगुणं पयः । पयसोऽष्टगुणं मांसं मांसादष्टगुणं घृतम् । घृतादष्टगुणं तैलं मर्द्दनान्न च भक्षणात् ॥” * ॥ अस्य गुणाः । “पिष्टं प्राणकरं रूक्षं विदाहि गुरु दुर्ज्जरम् । शालिपिष्टमया भक्ष्याः कफपित्तविनाशनाः । वैदला गुरवो भक्ष्या विष्टम्भिसृष्टमारुताः ॥ सगुडाः सतिलाश्चैव सक्षौद्रक्षारशर्कराः । भक्ष्या बल्याश्च हृद्याश्च गुरवो बृंहणाः परम् ॥ सस्नेहाः स्नेहसिक्ताश्च भक्ष्या गोधूमसम्भवाः । गुरवस्तर्पणा हृद्या बलोपचयवर्द्धनाः ॥ मर्द्दितां समितां क्षीरनारिकेलघृतादिभिः । अवग्राह्य घृते पक्त्वा घृतपूरोऽयमुच्यते ॥ घृतपूरो गुरुर्वृष्यः कफकृद्रक्तमांसदः । रक्तपित्तहरो हृद्यः स्वादुः पित्तहरोऽग्निदः ॥” गोधूमचूर्णं समिता । “समिता मधुदुग्धेन खण्डैलामरिचादिभिः । घृते पक्त्वा क्षिपेत् खण्डे संयावो बृंहणो गुरुः ॥ समिता वेष्टिता मध्ये मधु दत्त्वा घृते शृता । मधुमस्तकमुद्दिष्टं तद्वृष्यं गुरु दुर्जरम् ॥” इति राजवल्लभः ॥ पर्पटशस्कुलीफेनकवटलड्डुकानां गुणास्तत्त- च्छब्दे द्रष्टव्याः ॥ * ॥ चूर्णीकृते, त्रि ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । ६ । ४१ । “कृत्वा तांश्चणकान् पिष्टान् गृहीत्वा जल- कुम्भिकाम् । अतिष्ठं चत्वरे गत्वा छायायां नगराद् बहिः ॥”) पिष्टकं, क्ली, (पिष्टमिव प्रतिकृतिः । इवार्थे कन् ।) तिलचूर्णम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ पिष्टकः, पुं, (पिष्टानां विकार इति । “संज्ञा- याम् ।” ४ । ३ । १४७ । इति कन् ।) पिष्टानां तण्डुलादीनां विकारः । पिटा इति भाषा ॥

पृष्ठ ३/१५४

तत्पर्य्यायः । पूपः २ अपूपः ३ । इत्यमरः । २ । ९ । ४८ ॥ आपूपः ४ पिष्टः ५ । इति शब्द- रत्नावली ॥ अस्य गुणाः पिष्टशब्दे द्रष्टव्याः । नेत्ररोगविशेषः । इति मेदिनी । के, १२० ॥ तस्य लक्षणम् । यथा, -- “श्लेष्मा मारुतकोपेन शुक्ले पिष्टसमुन्नतम् । पिष्टवत् पिष्टकं विद्धि मलाक्तादर्शसन्निभम् ॥” इति माधवकरः ॥ (अस्य चिकित्सा यथा, -- “वैदेही सितमरिचं सैन्धवं नागरं समम् । मातुलुङ्गरसैः पिष्टमञ्जनं पिष्टकापहम् ॥” इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहे नेत्ररोगाधिकारे ॥) पिष्टपं, क्ली, पुं, (विशन्त्यत्र सुकृतिन इति । “विटपपिष्टपविशिपोलपाः ।” उणां । ३ । १४५ । इति कपप्रत्ययेन निपातनात् साधुः ।) भुवनम् । इत्यमररत्नकोषौ ॥ (यथा, मनौ । ४ । २३१ । “अनडुद्दः श्रियं पुष्टां गोदो व्रध्नस्य पिष्टपम् ॥”) पिष्टपचनं, क्ली, (पच्यते अत्रेति । पच + आघारे ल्युट् । पिष्टस्य पचनम् ।) पिष्टपाकपात्रम् । तेलानी इति ख्यातम् । इति सुभूतिः ॥ तत्- पर्य्यायः । ऋजीषम् २ । इत्यमरः । २ । ९ । ३२ ॥ ऋचीषम् ३ । इति स्वामी ॥ पिष्टपाकभृत् ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, सुश्रुते चिकित्सित- स्थाने सप्तविंशाध्याये । “विडङ्गतण्डुलानां द्रोणं पिष्टपचने पिष्टवदुत्- स्वेद्येति ॥”) पिष्टपाकभृत्, क्ली, (पिष्टपाकं कृदभिहितो भाबो द्रव्यवत् प्रकाशते इति न्यायात् पच्यमानपिष्टं बिभर्त्ति धारयतीति । भृ + क्विप् तुगागमश्च ।) पिष्टकपाकपात्रम् । इति हेमचन्द्रः । ३ । ८६ ॥ पिष्टपूरः, पुं, (पिष्टैः पूर्य्यते इति । पूरि + कर्म्मणि अप् ।) वटकः । इति भूरिप्रयोगः । पिष्टक- विशेषः । तत्पर्य्यायः । घृतपूरः २ घृतवरः ३ घार्त्तिकः ४ । इति हेमचन्द्रः । ३ । ६४ ॥ पिष्टवर्त्तिः, पुं, (पिष्टं वर्त्तयतीति । वर्त्ति + इन् ।) मुद्गमसूरादिपिष्टम् । तत्पर्य्यायः । चमसिः २ । इति हेमचन्द्रः । ३ । ६४ ॥ पिष्टसौरभं, क्ली, (पिष्टेन पेषणेन सौरभं यस्य ।) चन्दनम् । इति हारावली । १०३ ॥ पिष्टातः, पुं, (पिष्टं अतति गच्छतीति । अत + अण् ।) पटवासचूर्णम् । इति भरतः ॥ वस्त्रादि- वासनार्थमेकीकृतगन्धद्रव्यचूर्णम् । इति सार- सुन्दरी ॥ वृक्का । इति भानुदीक्षितः ॥ आवीर इति ख्यातः । इति रमानाथनीलकण्ठौ ॥ तत्- पर्य्यायः । पटवासकः २ । इत्यमरः । २ । ७ । १३९ ॥ धूलिगुच्छकः ३ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पिष्टिकं, क्ली, (पिष्टमुत्पत्तिकारणत्वेनास्त्यस्येति । ठन् ।) तण्डुलोद्भवतवक्षीरम् । इति राज- निर्घण्टः ॥ पिष्टिका, स्त्री, (पिष्टं पेषणं साधनतया अस्त्यस्या इति । पिष्ट + ठन् । ततष्टाप् ।) पिष्टद्बिदलः । पिटी इति हिन्दीभाषा ॥ यथा, --

“दालिः संस्थापिता तोये ततोऽपहतकञ्चुका । शिलायां साधु संपिष्टा पिष्टिका कथिता बुधैः ॥” इति भावप्रकाशः ॥ पिष्टोडी, स्त्री, श्वेताम्लिः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पिस, इ कि द्युतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- पक्षे भ्वां-परं-अकं-सेट् । इदित् ।) इ, पिंस्यते । कि, पिंसयति पिंसति । द्युतिर्दीप्तिः । इति दुर्गादासः ॥ पिस, ऋ गत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- सकं-सेट् ।) ऋ, अपिपेसत् अपिपिसत् । पिपे- सतुः पिपिसतुः । इति दुर्गादासः ॥ पिस, क षट्टार्थे । गत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-परं-सकं-सेट् ।) क, पेसयति । मूर्द्धन्या- न्तोऽयमिति केचित् । षट्टार्थो निकेतनहिंसा- बलदानानि । इति दुर्गादासः ॥ पिहितं, त्रि, (अपि धीयते स्मेति । धा + क्तः । “दधातेर्हिः ।” ७ । ४ । ४२ । इति ह्यादेशः । अपेरल्लोपः ।) आच्छादितम् । तत्पर्य्यायः । संवीतम् २ रुद्धम् ३ आवृतम् ४ संवृतम् ५ छन्नम् ६ स्थगितम् ७ अपवारितम् ८ अन्त- र्हितम् ९ तिरोधानम् १० । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, महाभारते । ४ । ४४ । १८ । “ध्वजेन पिहिताः सर्व्वा दिशो न प्रतिभान्ति मे । गाण्डीवस्य च शब्देन कर्णौ मे वधिरीकृतौ ॥”) पी, ङ य पाने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवां- आत्मं-सकं-अनिट् ।) ङ य, पीयते । इति दुर्गादासः ॥ पीठं, त्रि, (पेठन्त्युपविशन्त्यस्मिन्निति । पिठ + “हलश्च ।” ३ । ३ । १२१ । इति घञ् । बाहु- लकादिकारस्य दीर्घः । यद्वा, पीयतेऽत्रेति । पी ङ् पाने + बाहुलकात् ठक् ।) उपवेश- नाधारः । इत्यमरः । २ । ६ । १३८ ॥ पिडी चौकी इत्त्यादि भाषा । तत्पर्य्यायः । आसनम् २ उपा- सनम् ३ पीठी ४ विष्टरः ५ । इति शब्दरत्ना- वली । व्रतिनामासनम् । तत्तु कुशासनादि । तत्पर्य्यायः । विष्टरः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ वृषी ३ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, महाभारते । ५ । ३८ । २ । “पीठं दत्त्वा साधवेऽभ्यागताय आनीयापः परिनिर्निज्य पादौ । सुखं पृष्ट्वा प्रतिवेद्यात्मसंस्थां ततो दद्यादन्नमवेक्ष्य धीरः ॥”) अथ पीठोद्देशः । “धातुपाषाणकाष्ठैश्च पीठस्त्रिविध उच्यते । धातवश्च शिलाश्चैव काष्ठानि विविधानि च ॥ तदत्र संप्रवक्ष्यामि यद्येषामुपयुज्यते ॥” अथ मानम् । “हस्तद्वयस्तु दैर्घ्येण तदर्द्धे परिणाहतः । तदर्द्धेनोन्नतः पीठः सुख इत्यभिधीयते ॥ हस्तद्वयद्वयाधिक्यात् पञ्च पीठा भवन्ति हि । सुखं जयः शुभः सिद्धिः सम्पच्चेति यथाक्रमम् ॥ धनभोगसुखैश्वर्य्यवाञ्छितार्थप्रदायकः ।

समदीर्घसुखावाप्तिर्विषमे विषमापदः ॥ आयामपरिणाहाभ्यां हस्तद्वयमितो हि यः । अर्द्धहस्तोन्नतः पीठो जारको नाम विश्रुतः ॥ दैर्घ्योन्नतिपरीणाहैश्चतुर्हस्तमितो हि यः । राजपीठ इति ज्ञेयः सकलार्थप्रसाधकः । अत्राभिषेकमिच्छन्ति क्षितिपस्य पुराविदः ॥ दैर्घ्योन्नतिपरीणाहैः षढस्तमितो हि यः । राज्ञां चित्तप्रसादार्थं केलिपीठाभिधानकः ॥ दैर्घ्योन्नतिपरीणाहैरष्टहस्तमितो हि यः । अङ्गपीठो ह्ययं नाम्ना भवेत् पञ्चसुखप्रदः ॥ कानको राजपीठः स्याज्जयो वा राजतः सुखः । राज्ञामेवोपयोक्तव्यो लघवश्चोत्तरोत्तरम् ॥ राजपीठे चिरायुः स्याज्जये सर्व्वां महीं जयेत् । जारको जारयेच्छत्रून् सुखे सुखमवाप्नुयात् ॥ राजतः कीर्त्तिजननो धनवृद्धिकरः परः । ताम्रः प्रतापजननो विपक्षक्षयकारकः ॥ लौहस्तूच्चाटने सार्व्वः सर्व्वकर्म्मसु युज्यते । त्रपुसीसकरङ्गाद्याः शत्रुक्षयफलप्रदाः ॥” इति धातुपीठाः । अथ शिलापीठाः । “राजपीठो वज्रपाणेरेव नान्यस्य दृश्यते । पद्मरागो दिनेशस्य चान्द्रकान्तो विधोरपि ॥ राहोर्मारकतः पीठः शनेर्नीलसमुद्भवः । गोमेदकस्तु सौम्यस्य स्फाटिकस्तु बृहस्पतेः ॥ शुक्रस्य वैदूर्य्यभवः प्रावालो मङ्गलस्य हि ॥” इत्थं पुराणवार्त्ता ॥ * ॥ “यो यस्य हि दशाजातः पीठस्तस्य हि तन्मयः । स्फाटिकस्तु महीन्द्राणां सर्व्वेषामेव युज्यते ॥ अभिषेके च यात्रायामुत्सवे जयकर्म्मणि । अयस्कान्तोपघटितः संग्रामे पीठ इष्यते ॥ गरुडोद्गाररचिते वर्षासु नृपतिर्व्वसेत् । शुद्धरत्नमयं पीठं भजते घनगर्ज्जिते ॥ सामान्यः प्रास्तरः पीठो विलासाय मही- भुजाम् । एषां मानं गुणाश्चापि विज्ञेया धातुपीठवत् ॥” अथ काष्ठपीठाः । तद्यथा, मानं पूर्ब्बवदेव । “सम्पत्तिसुखवृद्ध्यर्थं गाम्भारीजनितो जयः । जारको रोगनाशाय सुखः शत्रुविनाशनः ॥ सिद्धिः सर्व्वार्थसंसिद्ध्यै विजयाय च वैरिणाम् । शुभः स्यादभिषेके च सम्पद्वैरिनिवारणः ॥ पानसो राजकः पीठः सुखसम्पत्तिकारकः । जयः स्यादभिषेके च शुभः शत्रुविनाशनः ॥ सुखो रोगविनाशाय सिद्धिः सर्व्वार्थदायिका । सम्पदुच्चाटनविधौ विज्ञेयं पीठलक्षणम् ॥ चान्दनस्तु सुखः पीठो अभिषेके महीभुजाम् । जयः स्याद्रोगनाशाय शुभः सौख्यं प्रयच्छति ॥ जारको ग्रहतुष्ट्यर्थं अन्ये तु रतिदुष्कराः । यज्ञतो निर्म्मितास्ते तु साम्राज्यफलदायकाः ॥ कालेयको यावको हि भूभुजामभिषेचने । पीठानगुरुकादीनामन्ये चन्दनवद्विदुः ॥ वाकुलस्तु शुभः पीठो भूभुजामभिषेचने ।

पृष्ठ ३/१५५

जयो रोगविनाशाय सुखसम्पत्तिकारकः ॥ सिद्धिः सिद्धिप्रदा सम्पत् संग्रामे विजयप्रदः । जारको जारणाय स्यादिति भोजस्य सम्मतम् ॥ एवं सुगन्धिकुसुमाः ससारा ये च पादपाः । वाकुलेन समः कार्य्य एवं पीठस्य निर्णयः ॥ ये शुष्ककाष्ठा वृक्षास्तु मृदवो लघवोऽथवा । गाम्भारीसदृशः पीठस्तेषां कार्य्यस्तथा गुणः ॥ फलिनश्च ससाराश्च रक्तसाराश्च ये नगाः । तेषां पानसवत् पीठस्तथैव गुणमावहेत् ॥” * ॥ अथ निषेधः । “विज्ञेयो निन्दितः पीठो लौहोत्थः सर्व्वधातुजे । शिलोत्थः शार्करो वर्ज्यः कर्करश्च विशेषतः ॥ काष्ठजेषु च पीठेषु नासारा नातिसारिणः ॥” तथाहि । “आम्रजम्बुकदम्बानामासनं वंशनाशनम् ॥” भोजस्त्वाह । “गुरुः पीठो गौरवाय लघुर्लाघवकारकः ॥” पराशरस्तु । “नाग्रन्थिर्नातिग्रन्थिश्च नागुरुर्नासमाकृतिः । पीठः स्यात् सुखसम्पत्त्यै नातिदीर्घो न वामनः ॥ ये चान्ये पीठसदृशा दृश्याः शिल्पिविनिर्म्मिताः । गुणान्दोषांश्च मानञ्च तेषां पीठवदादिशेत् ॥ विचार्य्यानेन विधिना यः शुद्धं पीठमाचरेत् । तस्य लक्ष्मीरियं वेश्म कदाचिन्न विमुञ्चति ॥ अज्ञानादथवा मोहाद्योऽन्यथा पीठमाचरेत् । एतानि तस्य नश्यन्ति लक्ष्मीरायुर्ब्बलं कुलम् ॥” इति युक्तिकल्पतरौ पीठोद्देशः ॥ * ॥ कृतयुगे दक्षक्रतौ शिवनिन्दां श्रुत्वा प्राणां- स्त्यक्तवत्याः सत्याः शरीरं शिरसि धृत्वा भ्रमति शिवे विष्णुना चक्रेण छिन्नास्तस्या अवयवा यत्र यत्र पतितास्त एव देशा एकपञ्चाशन्महापीठा अभवन् ॥ इति पौराणिकी वार्त्ता ॥ * ॥ तेषां निरूपणं यथा, -- ईश्वर उवाच । “मातः परापरे ! देवि ! सर्व्वज्ञानमयीश्वरि ! । कथ्यतां मे सर्व्वपीठं शक्तिर्भैरवदेवता ॥ देव्युवाच । शृणु वत्स ! प्रवक्ष्यामि दयालो ! भक्तवत्सल ! । याभिर्विना न सिध्यन्ति जपसाधनतत्क्रियाः ॥ पञ्चाशदेकपीठानि एवं भैरवदेवताः । अङ्गप्रत्यङ्गपातेन विष्णुचक्रक्षतेन च ॥ ममान्यवपुषो देव ! हिताय त्वयि कथ्यते । ब्रह्मरन्ध्रं हिङ्गुलायां भैरवो भीमलोचनः ॥ कोट्टरीसा महामाया त्रिगुणा या दिगम्बरी ॥ १ शर्करारे त्रिनेत्रं मे देवी महिषमर्द्दिनी । क्रोधीशो भैरवस्तत्र सर्व्वसिद्धिप्रदायकः ॥ २ ॥ सुगन्धायां नासिका मे देवस्त्र्यम्बकभैरवः । सुन्दरी सा महादेवी सुनन्दा तत्र देवता ॥ ३ ॥ काश्मीरे कण्ठदेशश्च त्रिसन्ध्येश्वरभैरवः । महामाया भगवती गुणातीता वरप्रदा ॥ ४ ॥ ज्वालामुख्यां महाजिह्वा देव उन्मत्तभैरवः । अम्बिका सिद्धिदानाम्नी ५ स्तनं जालन्धरे मम ।

भीषणो भैरवस्तत्र देवी त्रिपुरमालिनी ॥ ६ ॥ हार्द्दपीठं वैद्यनाथे वैद्यनाथस्तु भैरवः । देवता जयदुर्गाख्या ७ नेपाले जानुनी मम । कपाली भैरवः श्रीमान् महामाया च देवता ॥ ८ ॥ मानसे दक्षहस्तो मे देवी दाक्षायणी हर । अमरो भैरवस्तत्र सर्व्वसिद्धिप्रदायकः ॥ ९ ॥ उत्कले नाभिदेशश्च विरजाक्षेत्रमुच्यते । विमला सा महादेवी जगन्नाथस्तु भैरवः ॥ १० ॥ गण्डक्यां गण्डपातश्च तत्र सिद्धिर्न संशयः । तत्र सा गण्डकी चण्डी चक्रपाणिस्तु भैरवः ॥ ११ ॥ बहुलायां वामबाहुर्ब्बहुलाख्या च देवता । भीरुको भैरवो देवः सर्व्वसिद्धिप्रदायकः ॥ १२ ॥ उज्जयिन्यां कूर्परञ्च माङ्गल्यः कपिलाम्बरः । भैरवः सिद्धिदः साक्षाद्देवी मङ्गलचण्डिका ॥ १३ ॥ चट्टले दक्षबाहुर्मे भैवरश्चन्द्रशेखरः । व्यक्तरूपा भगवती भवानी तत्र देवता ॥ विशेषतः कलियुगे वसामि चन्द्रशेखरे ॥ १४ ॥ त्रिपुरायां दक्षपादो देवता त्रिपुरा मता । भैरवत्रिपुरेशश्च सर्व्वाभीष्टफलप्रदः ॥ १५ ॥ त्रिसोतायां वामपादो भ्रामरी भैरवोऽम्बरः ॥ १६ ॥ योनिपीठं कामगिरौ कामाख्या तत्र देवता । यत्रास्ते त्रिगुणातीता रक्तपाषाणरूपिणी । यत्रास्ते माधवः साक्षादुमानन्दोऽथ भैरवः ॥ सर्व्वदा विहरेद्देवी तत्र मुक्तिर्न संशयः । तत्र श्रीभैरवी देवी तत्र नक्षत्रदेवता ॥ प्रचण्डचण्डिका तत्र मातङ्गी त्रिपुराम्बिका । वगला कमला तत्र भुवनेशी सुधूमिनी ॥ एतानि वरपीठानि शंसन्ति वरभैरव ! । एवं ता देवताः सर्व्वा एवन्ते दश भैरवाः ॥ सर्व्वत्र विरला चाहं कामरूपे गृहे गृहे । गौरीशिखरमारुह्य पुनर्जन्म न विद्यते ॥ १७ ॥ करतोयां समासाद्य यावत् शिखरवासिनीम् । शतयोजनविस्तीर्णं त्रिकोणं सर्व्वसिद्धिदम् ॥ देवा मरणमिच्छन्ति किं पुनर्म्मानवादयः । भूतधात्री महामाया भैरवः क्षीरखण्डकः ॥ युगाद्यायां महादेव ! दक्षाङ्गुष्ठं पदो मम ॥ १८ ॥ नकुलीशः कालिपीठे दक्षपादाङ्गुलीषु च । सर्व्वसिद्धिकरीदेवी कालिका तत्र देवता ॥ १९ ॥ अङ्गुलीषु च हस्तस्य प्रयागे ललिता भवः ॥ २० ॥ जयन्त्यां वामजङ्घा च जयन्ती क्रमदीश्वरः ॥ २१ ॥ भुवनेशी सिद्धिरूपा किरीटस्था किरीटतः । देवता विमला नाम्नी सम्बर्त्तो भैरवस्तथा ॥ २२ ॥ वाराणस्यां विशालाक्षी देवता कालभैरवः । मणिकर्णीति विख्याता कुण्डलञ्च मम श्रुतेः ॥ २३ ॥ कन्याश्रमे च पृष्ठं मे निमिषो भैरवस्तथा । सर्व्वाणी देवता तत्र २४ कुरुक्षेत्रे च गुल्फतः ॥ स्थाणुर्नाम्ना च सावित्री देवता २५ मणि- वेदके । मणिबन्धे च गायत्री सर्व्वानन्दस्तु भैरवः ॥ २६ ॥ श्रीशैले च मम ग्रीवा महालक्ष्मीस्तु देवता । भैरवः शम्बरानन्दो देशे देशे व्यवस्थितः ॥ २७ ॥ काञ्चीदेशे च कङ्कालो भैरवो रुरुनामकः ।

देवता देवगर्भाख्या २८ नितम्बः कालमाधवे ॥ भैरवश्चासिताङ्गश्च देवी काली च मुक्तिदा । दृष्ट्वा दृष्ट्वा महादेव ! मन्त्रसिद्धिमवाप्नुयात् ॥ कुजवारे भूततिथौ निशार्द्धे यस्तु साधकः । नत्वा प्रदक्षिणीकृत्य मन्त्रसिद्धिमवाप्नुयात् ॥ २९ ॥ शोणाख्या भद्रसेनस्तु नर्म्मदाख्ये नितम्बकः ॥ ३० ॥ रामगिरौ स्तनान्यञ्च शिवानी चण्डभैरवः ॥ ३१ ॥ वृन्दावने केशजाले उमानाम्नी च देवता । भूतेशो भैरवस्तत्र सर्व्वसिद्धिप्रदायकः ॥ ३२ ॥ संहाराख्य ऊर्द्ध्वदन्ते देवी नारायणी शुचौ । अधोदन्ते महारुद्रो वाराही पञ्चसागरे ॥ ३३ ॥ करतोयातटे तल्पं वामे वामनभैरवः । अपर्णा देवता तत्र ब्रह्मरूपा करोद्भवा ॥ ३४ ॥ श्रीपर्व्वते देक्षतल्पं तत्र श्रीसुन्दरी परा । सर्व्वसिद्धिकरी सर्व्वा सुन्दरानन्दभैरवः ॥ ३५ ॥ कपालिनी भीमरूपा वामगुल्फो विभाषके ॥ ३६ ॥ उदरञ्च प्रभाषे मे चन्द्रभागा यशस्विनी । वक्रतुण्डो भैरव-३७ श्चोर्द्ध्वोष्ठो भैरवपर्व्वते । अवन्ती च महादेवी लम्बकणुस्तु भैरवः ॥ ३८ ॥ चिवुके भ्रामरी देवी विकृताक्षो जले स्थले ॥ ३९ ॥ गण्डो गोदावरीतीरे विश्वेशी विश्वमातृका । दण्डपाणिर्भैरवस्तु वामगण्डे तु राकिणी ॥ अमायी भैरवो वत्स ! सर्व्वशैलात्मकोपरि ॥ ४० ॥ रत्नावल्यां दक्षस्कन्धः कुमारी भैरवः शिवः ॥ ४१ ॥ मिथिलायां उमा देवी वामस्कन्धो महोदरः ॥ ४२ ॥ नलाहाट्यां नलापातो योगेशो भैरवस्तथा । तत्र सा कालिका देवी सर्व्वसिद्धिप्रदायिका ॥ ४३ ॥ कर्णाटे चैव कर्णं मे अभीरुर्नाम भैरवः । देवता जयदुर्गाख्या नानाभोगप्रदायिनी ॥ ४४ ॥ वक्रेश्वरे मनःपातो वक्रनाथस्तु भैरवः । नदी पापहरा तत्र देवी महिषमर्द्दिनी ॥ ४५ ॥ यशोरे पाणिपद्मञ्च देवता यशरेश्वरी । चण्डश्च भैरवो यत्र तत्र सिद्धिमवाप्नुयात् ॥ ४६ ॥ अट्टहासे चोष्ठपातो देवी सा फुल्लरा स्मृता । विश्वेशो भैरवस्तत्र सर्व्वाभीष्टप्रदायकः ॥ ४७ ॥ हारपातो नन्दिपुरे भैरवो नन्दिकेश्वरः । नन्दिनी सा महादेवी तत्र सिद्धिर्न संशयः ॥ ४८ ॥ लङ्कायां नूपुरञ्चैव भैरवो राक्षसेश्वरः । इन्द्राक्षी देवता तत्र इन्द्रेणोपासिता पुरा ॥ ४९ ॥ विराटदेशमध्ये तु पादाङ्गुलिनिपातनम् । भैरवश्चामृताक्षश्च देवी तत्राम्बिका स्मृता ॥ ५० ॥ मागघे दक्षजङ्घा मे व्योमकेशस्तु भैरवः । सर्व्वानन्दकरी देवी सर्व्वकामफलप्रदा ॥ ५१ ॥ एतास्ते कथिताः पुत्त्र ! पीठनाथाधिदेवताः ॥ क्षेत्राधीशं विना देवं पूजयेत् पीठदेवताम् । भैरवैर्ह्नियते सर्व्वं जपपूजादिसाधनम् ॥ अज्ञात्वा भैरवं पीठं पीठशक्तिञ्च शङ्कर ! । प्राणनाथ ! न सिध्येत कल्पकोटिजपादिभिः ॥ न देयं परशिष्येभ्यो निन्दकाय दुरात्मने । शठाय वञ्चकायेदं दत्त्वा मृत्युमवाप्नुयात् ॥ दद्यात् शान्ताय शिष्याय नैष्ठिकाय शुचौ प्रिये साधकाय कुलीनाय मन्त्री मन्त्रार्थसिद्धये ॥”)

पृष्ठ ३/१५६

इति तन्त्रचूडामणौ शिवपार्व्वतीसंवादे एक- पञ्चाशद्विद्योत्पत्तौ पीठनिर्णयः समाप्तः ॥ * ॥ (देवीभागवतोक्ताष्टाधिकशतपीठनामानि यथा, तत्रैव । ७ । ३० । ४४ -- ९५ । “अपश्यत्तां सतीं वह्नौ दह्यमानान्तु चित्कलाम् । स्कन्धेऽप्यारोपयामास हा ! सतीति वदन् मुहुः ॥ बभ्राम भ्रान्तचित्तः सन्नानादेशेषु शङ्करः । तदा ब्रह्मादयो देवाश्चिन्तामापुरनुत्तमाम् ॥ विष्णुस्तु त्वरया तत्र धनुरुद्यम्य मार्गणैः । चिच्छेदावयवान् सत्यास्तत्तत्स्थानेषु तेऽपतन् ॥ तत्तत् स्थानेषु तत्रासीन्नानामूर्त्तिधरो हरः । उवाच च ततो देवान् स्थानेष्वेतेषु ये शिवाम् ॥ भजन्ति परया भक्त्या तेषां किञ्चिन्न दुर्लभम् । नित्यं सन्निहिता यत्र निजाङ्गेषु पराम्बिका ॥ स्थानेष्वेतेषु ये मर्त्याः पुरश्चरणकर्म्मिणः । तेषां मन्त्राः प्रसिध्यन्ति मायाबीजं विशेषतः ॥ इत्युक्त्वा शङ्करस्तेषु स्थानेषु विरहातुरः । कालं निन्ये नृपश्रेष्ठ ! जपध्यानसमाधिभिः ॥ जनमेजय उवाच । कानि स्थानानि तानि स्युः सिद्धपीठानि चानघ ! । कतिसंख्यानि नामानि कानि तेषाञ्च मे वद ॥ तत्र स्थितानां देवीनां नामानि च कृपाकर ! । कृतार्थोऽहं भवे येन तद्बदाशु महामुने ! ॥ व्यास उवाच । शृणु राजन् ! प्रवक्ष्यामि देवीपीठानि सांप्रतम् । येषां श्रवणमात्रेण पापहीनो भवेन्नरः ॥ येषु येषु च पीठेषूपास्येयं सिद्धिकाङ्क्षिभिः । भूतिकामैरभिध्येया तानि वक्ष्यामि तत्त्वतः ॥ वाराणस्यां विशालाक्षी गौरीमुखनिवासिनी । क्षेत्रे वै नैमिषारण्ये प्रोक्ता सा लिङ्गधारिणी ॥ प्रयागे ललिता प्रोक्ता कामुकी गन्धमादने । मानसे कुमुदा प्रोक्ता दक्षिणे चोत्तरे तथा ॥ विश्वकामा भगवती विश्वकामप्रपूरिणी । गोमन्ते गोमती देवी मन्दरे कामचारिणी ॥ मदोत्कटा चैत्ररथे जयन्ती हस्तिनापुरे । गौरी प्रोक्ता कान्यकुब्जे रम्भा तु मलयाचले ॥ एकाम्रपीठे संप्रोक्ता देवी सा कीर्त्तिमत्यपि । विश्वे विश्वेश्वरीं प्राहुः पुरुहूताञ्च पुष्करे ॥ केदारपीठे संप्रोक्ता देवी सन्मार्गदायिनी । मन्दा हिमवतः पृष्ठे गोकर्णे भद्रकर्णिका ॥ स्थानेश्वरी भवानी तु बिल्वके बिल्वपत्रिका । श्रीशेले माधवी प्रोक्ता भद्रा भद्रेश्वरे तथा ॥ वराहशैले तु जया कमला कमलालये । रुद्राणी रुद्रकोट्यान्तु काली कालञ्जरे तथा ॥ शालग्रामे महादेवी शिवलिङ्गे जलप्रिया । महालिङ्गे तु कपिला माकोटे मुकुटेश्वरी ॥ मायापुर्य्यां कुमारी स्यात्मन्ताने ललिताम्बिका । गयायां मङ्गला प्रोक्ता विमला पुरुषोत्तमे ॥ उत्पलाक्षी सहस्राक्षे हिरण्याक्षे महोत्पला । विपाशायाममोघाक्षी पाडला पुण्ड्रवर्द्धने ॥ नारायणी मुपार्श्वे तु त्रिकूटे रुद्रसुन्दरी । विपुले विपुला देवी कल्याणी मलयाचले ॥

सह्याद्रावेकवीरा तु हरिश्चन्द्रे तु चन्द्रिका । रमणा रामतीर्थे तु यमुनायां मृगावती ॥ कोटवी कोटतीर्थे तु सुगन्धा माधवे वने । गोदावर्य्यां त्रिसन्ध्या तु गङ्गाद्वारे रतिप्रिया ॥ शिवकुण्डे शुभानन्दा नन्दिनी देविकातटे । रुक्मिणी द्वारवत्यान्तु राधा वृन्दावने वने ॥ देवकी मथुरायान्तु पाताले परमेश्वरी । चित्रकूटे तथा सीता विन्ध्ये बिन्ध्याधिवासिनी ॥ करवीरे महालक्ष्मीरुमादेवी विनायके । आरोग्या वैद्यनाथे तु महाकाले महेश्वरी ॥ अभयेत्युष्णतीर्थेषु नितम्बा बिन्ध्यपर्व्वते । माण्डव्ये माण्डवी नाम स्वाहा माहेश्वरीपुरे ॥ छगलण्डे प्रचण्डा तु चण्डिकामरकण्टके । सोमेश्वरे वरारोहा प्रभासे पुष्करावती ॥ देवमाता सरस्वत्यां पारावारा तटे स्मृता । महालये महाभागा पयोष्ण्यां पिङ्गलेश्वरी ॥ सिंहिका कृतशौचे तु कार्त्तिके त्वतिशाङ्करी । उत्पलावर्त्तके लोला सुभद्रा शोणसङ्गमे ॥ माता सिद्धवने लक्ष्मीरनङ्गा भरताश्रमे । जालन्धरे विश्वमुखी तारा किष्किन्धपर्व्वते ॥ देवदारुवने पुष्टिर्मेधा काश्मीरमण्डले । भीमादेवी हिमाद्रौ तु तुष्टिर्व्विश्वेश्वरी तथा ॥ कपालमोचने शुद्धिर्माता कायावरोहणे । शङ्खोद्धारे धरा नाम घृतिः पिण्डारके तथा ॥ कला तु चन्द्रभागायामच्छोदे शिवधारिणी । वेणायाममृता नाम वदर्य्यामुर्व्वशी तथा ॥ औषधिश्चोत्तरकुरौ कुशद्वीपे कुशोदका । मन्मथा हेमकूटे तु कुमुदे सत्यवादिनी ॥ अश्वत्थे वन्दनीया तु निधिर्वैश्रणालये । गायत्री वेदवदने पार्व्वती शिवसन्निधौ ॥ देवलोके तथेन्द्राणी ब्रह्मास्येषु सरस्वती । सूर्य्यविम्बे प्रभा नाम मातॄणां वैष्णवी मता ॥ अरुन्धती सतीनान्तु रामासु च तिलोत्तमा । चित्ते ब्रह्मकला नाम शक्तिः सर्व्वशरीरिणाम् ॥ इमान्यष्टशतानि स्युः पीठानि जनमेजय ! । तत्संख्याकास्तदीशान्यो देव्यश्च परिकीर्त्तिताः ॥ सतीदेव्यङ्गभूतानि पीठानि कथितानि च । अन्यान्यपि प्रसङ्गेन यानि मुख्यानि भूतले ॥ यः स्मरेच्छृणुयाद्वापि नामाष्टशतमुत्तमम् । सर्व्वपापविनिर्म्मु क्तो देवीलोकं परं व्रजेत् ॥ एतेषु सर्व्वपीठेषु गच्छेद् यात्राविधानतः । सन्तर्पयेच्च पित्रादीन् श्राद्धादीनि विधाय च ॥ कुर्य्याच्च महतीं पूजां भगवत्या विधानतः । क्षमापयेज्जगद्धात्रीं जगदम्बां मुहुर्मुहुः ॥ कृतकृत्यं स्वमात्मानं जानीयाज्जनमेजय ! । भक्ष्यभोज्यादिभिः सर्व्वान् ब्राह्मणान् भोजये- त्ततः ॥ सुवासिनीः कुमारीश्च बटुकादींस्तथा नृप ! । तस्मिन् क्षेत्रे स्थिता ये तु चाण्डालाद्या अपि प्रभो ! ॥ देवीरूपाः स्मृताः सर्व्वे पूजनीयास्ततो हि ते । प्रतिग्रहादिकं सर्व्वं तेषु क्षेत्रेषु वर्ज्जयेत् ॥

यथाशक्तिपुरश्चर्य्यां कुर्य्यान्मन्त्रस्य सत्तमः । मायाबीजेन देवेशीं तत्तत्पीठाधिवासिनीम् ॥ पूजयेदनिशं राजन् ! पुरश्चरणकृद्भवेत् । वित्तशाठ्यं न कुर्व्वीत देवीभक्तिपरो नरः ॥ य एवं कुरुते यात्रां श्रीदेव्याः प्रीतमानसः । सहस्रकल्पपर्य्यन्तं ब्रह्मलोके महत्तरे ॥ वसन्ति पितरस्तस्य सोऽपि देवीपुरे तथा । अन्ते लब्ध्ना परं ज्ञानं भवेन्मुक्तो भवाम्बुधेः ॥”) अन्यानि पीठादीनि कालीपुराणे १८ । ५० । ६१ अध्यायेषु द्रष्टव्यानि ॥ * ॥ पीठन्यासस्तु न्यास- शब्दे द्रष्टव्यः । पीठदेवतापूजनं न्यासक्रमेणैव ॥ पीठकेलिः, पुं, (पीठे आसने केलिर्नर्म्मादिरस्य ।) पीठमर्द्दनायकः । यथा, -- “षिड्गो व्यलीकः षट्प्रज्ञः कामकेलिर्विदूषकः । पीठकेलिः पीठमर्द्दो भविलश्छिदुरो विटः ॥” इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पीठमर्द्दः, पुं, (मृद्नातीति । मृद् + अच् । पिठस्यासनस्य मर्द्दः ।) नायकविशेषः । तस्य लक्षणम् । कुपितस्त्रीप्रसादकः । उदाहरणं यथा, -- “कोऽयं कोपविधिः प्रयच्छ करुणागर्भं वचो जायतां पीयूषद्रवदीर्घिकापरिमलैरामोदिता मेदिनी । आस्तां वा स्पृहयालु लोचनमिदं व्यावर्त्तयन्ती- मुहु- र्यस्मै कुप्यसि तस्य सुन्दरि ! तपोवृन्दानि वन्दामहे ॥ नर्म्मसचिवोऽप्ययमेव ।” इति रसमञ्जरी ॥ (अयं हि नायकस्य उत्तमसहायानामन्यतमः । इति साहित्यदर्पणम् । ३ । ५३ ॥ नायकप्रियः । अति- धृष्टः । यथा, मेदिनी । दे, ५० । “पीठमर्द्दोऽति धृष्टे स्यात् नायकस्य प्रियेऽपि च ॥” यथा, महाभारते । ४ । २० । ३३ । “प्रेक्षते स्म विराटस्तु कङ्कश्च बहवो जनाः । रथिनः पीठमर्द्दाश्च हस्त्यारोहाश्च नैगमाः ॥”) पीठसर्पी, [न्] त्रि, (पीठेन सर्पतीति । सृप् + णिनिः ।) खञ्जः । तत्पर्य्यायः । पांशुरः २ । इति हारावली ॥ पीठी, स्त्री, (पीठ + स्वल्पार्थे ङीष् ।) आसनम् । इति शब्दरत्नावली ॥ पीँडी इति भाषा ॥ पीड, ऋ क वाधे । गाहे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-परं-सकं-सेट् ।) वाधो विहतिः । गाहो विलोडनम् । ऋ, अपीपिडत् अपिपीडत् । क, पीडयति शत्रुं लोकः । पीडयति स्तनं कामी । इति दुर्गादासः ॥ पीडनं, क्ली, (पीड वाधे अवगाहे वा + भावे- ल्युट् ।) शस्यादिसम्पन्नदेशस्य परचक्रेण पीड- नम् । शत्रुकृतगाढप्रहारः । इति केचित् । पदाक्रमणम् । इति केचित् । इति भरतः ॥ तत्- पर्य्यायः । अवमर्द्दः २ । इत्यमरः । २ । ८ । १०९ ॥ (यथा, देवीभागवते । ३ । १२ । १३ । “पीडनञ्चैव पाञ्चाल्या स्तथा द्यूते पराजयः ॥”)

पृष्ठ ३/१५७

दुःखनम् । यथा, -- “भरणं पोष्यवर्गस्य प्रशस्तं स्वर्गसाधनम् । नरकं पीडने चास्य तस्माद्यत्नेन तं भरेत् ॥” इति दायभागधृतमनुवचनम् ॥ मर्द्दनम् । टिपन चापन इत्यादि भाषा । यथा, -- “गर्भोऽभिघातविषमाशनपीडनाद्यैः पक्वं द्रुमादिव फलं पतति क्षणेन ॥” इति माधवकरः ॥ पीडा, स्त्री, (पीडनमिति । पीड + “षिद्भिदा- दिभ्योऽङ् ।” ३ । ३ । १०४ । इति अङ् । तत- ष्टाप् ।) पीडनम् । तत्पर्य्यायः । वाधा २ व्यथा ३ दुःखम् ४ अमानस्यम् ५ प्रसूतिजम् ६ कष्टम् ७ कृच्छ्रम् ८ आभीलम् ९ । इत्यमरः । १ । ९ । ३ ॥ आवाधा १० । इति हलायुधः ॥ आमानस्यम् ११ । इति रायमुकुटः ॥ (शूलम् १२ रुग् १३ वेदना १४ आर्त्तिः १५ तोदः १६ रुजा १७ । इति वैद्यकरत्नमाला ॥ यथा, मनुः । ७ । १६९ । “यदावगच्छेदायत्यामाधिक्यं ध्रुवमात्मनः । तदात्वे चाल्पिकां पीडां तदा सन्धिं समाश्र- येत् ॥”) एषां पीडादीनां मध्ये विशेष्यगामिनो ये दुःखकष्टकृच्छ्राभीलास्ते त्रिलिङ्गाः । सा आध्यात्मिकाधिभौतिकाधिदैविकतापत्रयभेदेन त्रिविधा । आध्यात्मिकोऽपि द्विविधः । यथा, -- “आध्यात्मिकादि मैत्रेय ! ज्ञात्वा तापत्रयं बुधः । उत्पन्नज्ञानवैराग्यः प्राप्नोत्यात्यन्तिकं लयम् ॥ आध्यात्मिको वै द्विविधः शारीरो मानसस्तथा । शारीरो बहुभिर्भेदैर्भिद्यते श्रूयताञ्च सः ॥ शिरोरोगप्रतिश्यायज्वरशूलभगन्दरैः । गुल्मार्शःश्वयथुश्वासच्छर्द्द्यादिभिरनेकधा ॥ तथाक्षिरोगातीसारकुष्ठाङ्गामयसंज्ञकैः । भिद्यते देहजस्तापो मानसं श्रोतुमर्हसि ॥” अङ्गामयो वातजलोदरादिः । १ ॥ * ॥ “कामक्रोधभयद्वेषलोभमोहविषादजः । शोकासूयावमानेर्ष्यामात्स्यर्य्यादिभवस्तथा ॥ मानसोऽपि द्विजश्रेष्ठ ! तापो भवति नैकधा ॥ २ ॥ इत्येवमादिभिर्भेदैस्तापो ह्याध्यात्मिकः स्मृतः ॥ मृगपक्षिमनुष्याद्यैः पिशाचोरगराक्षसैः । सरीसृपाद्यैश्च नृणां जन्यते चाधिभौतिकः ॥ शीतोष्णवातवर्षाम्बुवैद्युतादिसमुद्भवः । तापो द्बिजवरश्रेष्ठ ! कथ्यते चाधिदैविकः ॥ गर्भजन्मजराज्ञानमृत्युनारकजं तथा । दुःखं सहस्रशो भेदैर्भिद्यते मुनिसत्तम ! ॥” इति विष्णुपुराणे । ६ । ५ । १ -- ९ ॥ * ॥ कृपा । शिरोमाला । सरलद्रुः । इति मेदिनी । डे, २० ॥ पीडितं, त्रि, (पीड + क्तः । यद्वा, पीडास्य जातेति तारकादित्वात् इतच् ।) स्त्रीणां कर- णम् । यन्त्रितम् । वाधितम् । इति मेदिनी । ते, १३४ ॥ मर्द्दितम् । इति हेमचन्द्रः ॥ इतप्रत्य-

यान्तः पीडापर्य्यायोऽप्यत्र ॥ (मन्त्रभेदः । यथा, तन्त्रसारे । “सहस्रार्णाधिका मन्त्रा दण्डकाः पीडिताह्वयाः ॥) पीतं, क्ली, (पा + भावे क्तः ।) पानम् । इति मेदिनी । ते, ३४ ॥ (पीतो वर्णोऽस्यास्तीति । अच् । पीताभत्वादस्य तथात्वम् ।) हरितालम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (हरिचन्दनम् । तत्पर्य्यायो यथा, वैद्यकरत्नमालायाम् । “पीतसारं सुशीतञ्च तत्पीतं हरिचन्दनम् ॥”) पीतः, पुं, (पिबति वर्णान्तरमिति । पा + कर्त्तरि औणादिकः क्तः ।) वर्णविशेषः । हल्दिया इति भाषा । तत्पर्य्यायः । गौरः २ हरिद्राभः ३ । इत्यमरः । १ । ५ । १४ ॥ कुसुम्भः । अङ्कोठः । शाखोटः । पुष्परागः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पीतवस्तूनि यथा, -- “पीतानि ब्रह्म-१जीवे-२न्द्र-३गरुडे-४श्वरदृग्-५ जटाः ६ । गौरी-७द्बापर-८गोमूत्र-९मधु-१०वीररसा-११ रजः १२ । हरिद्रा १३ रोचना १४ रीति-१५गन्धके १६ द्बीप- १७ चम्पके १८ । किञ्जल्क-१९ वल्कले २० शालि-२१ हरिताल-२२ मनःशिलाः २३ । कर्णिकारम् २४ चक्रवाक-२५ वानरौ २६ शारिकामुखम् २७ । केशवांशुक-२८मण्डूक-२९सराग-३०कनका- दयः ३१ ॥” * ॥ पीतश्वेतवाचकानि यथा, -- “पीतश्वेतौ गौर-१ द्बिजराज-२ कपर्द्द-३ शम्भु-४ हरि-५तार्क्ष्याः ६ । हैमस्तोमा-७ ष्टापद-८ महारजत-९ चन्द्र-१० कलधौताः ११ ॥” अस्यार्थः । गौरः श्वेतपीतयोः । द्बिजराजो गरुडचन्द्रयोः । कपर्द्दः शम्भुजटाजूटकपर्द्दयोः । शम्भुर्ब्रह्मत्रिलोचनयोः । हरिः पिङ्गलसिंहयोः । तार्क्ष्यो गरुडः पक्षे उच्चैःश्रवाः । हैमस्तोमः हेम्नेऽयं हैमः पक्षे हिमस्यायम् । अष्टापदं सुवर्णशरभयोः । महारजतं सुवर्णरूप्ययोः । चन्द्रः स्वर्णशशाङ्कयोः । कलधौतं हेमरूप्ययोः । “सुशोभितारकूटश्रीः स्वर्णस्तोमसमद्युतिः । दहनोपलसत्कान्तिर्गाङ्गेयच्छविपेशलः ॥” अस्यार्थः । तारकूटो रूप्यसमूहः पक्षे आर- कूटो रीतिः । सुशोभनमर्णः कनकञ्च । गोपति- तार्क्ष्यकान्तिः रविगरुडच्छविः । पक्षे गोपति- रिन्द्रः तस्य तार्क्ष्यस्तुरङ्गः । वामदेवगिरिर्मनोज्ञ- मेरुः कैलासश्च ॥ * ॥ पीतश्यामवाचकानि यथा, “पीतश्यामौ कृष्णाम्बर-१ मधुजित्-२ ध्वान्त- जेतारः ३ । विद्युत्कान्तः ४ ध्वान्तद्वेषि-५ हरि ६ स्वर्णव- च्छायाः ७ ॥” अस्यार्थः । कृष्णाम्बरं विष्णुवस्त्रे हर्य्याकाशयोः । मधुजित् मधुतुल्यविष्ण्वोः । ध्वान्तजेता सूर्य्य-

तमस्तुल्ययोः । विद्युत्कान्तः मेघतडित्मनो- ज्ञयोः । ध्वान्तद्वेषी सूर्य्यान्धकारतुल्ययोः । हरिः कपिकृष्णयोः । स्वर्णवच्छायः सुवर्णसुन्दर- समुद्रतुल्यशोभयोः । इति कविकल्पलता ॥ (पर्व्वतविशेषः । यथा, मात्स्ये । १२१ । ९३ । “प्रथमः सूर्य्यसङ्काशः सुमना नाम पर्व्वतः । पीतस्तु मध्यमस्तत्र शातकौम्भमयो गिरिः ॥”) पीतं, त्रि, (पीतवर्णोऽस्यास्तीति । अच् ।) पीत- वर्णयुक्तम् । इति मेदिनी । ते, ३४ । (यथा, महाभारते । ४ । ४१ । २० । “ये त्विमे निशिताः पीताः पृथवो दीर्घवाससः । हेमशृङ्गास्त्रिपर्व्वाणो राज्ञ एते महाशराः ॥” पा + कर्म्मणि क्तः ।) कृतपानम् । यथा, -- “हालाहलमपि पीतं बहुशो भिक्षापि भक्षिता भवता । अनयोरवगतरसयोः कियदन्तरं वद योगिन् ! ॥” इत्युद्भटः ॥ (पीतं पानमस्त्यस्येति । अच् । यद्वा, पीतं नीर क्षीरं वा येन इत्युत्तरपदलोपः । पीतदुग्धादि- कम् । यथा, रघौ । २ । १ । “अथ प्रजानामधिपः प्रभाते जायाप्रतिग्राहितगन्धमाल्याम् । वनाय पीतप्रतिबद्धवत्सां यशोधनो धेनुमृषेर्मुमोच ॥”) पीतकं, क्ली, (पीत + “यावादिभ्यः कन् ।” ५ । ४ । २९ । इति स्वार्थे कन् ।) हरितालम् । इत्यमरः ॥ (पीतेन पीतवर्णेन कायतीति । कै + कः ।) कुङ्कुमम् । इति जटाधरः ॥ (अस्य पर्य्यायो लक्षणञ्च यथा, -- “कुङ्कुमं घुसृणं रक्तं काश्मीरं पीतकं वरम् । सङ्कोचं पिशुनं धीरं वाह्लीकं शोणिताभिधम् ॥ काश्मीरदेशजे क्षेत्रे कुङ्कुमं यद्भवेद्धितम् । सूक्ष्मकेशरमारक्तं पद्मगन्धि तदुत्तमम् ॥ वाह्लीकदेशसञ्जातं कुङ्कुमं पाण्डुरम्मतम् । केतकीगन्धयुक्तन्तन्मध्यमं सूक्ष्मकेशरम् ॥ कुङ्कुमं पारसीकेयम्मधुगन्धि तदीरितम् । ईषत्पाण्डुरवर्णन्तदधमं स्थूलकेशरम् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) अगुरु । पद्मकाष्ठम् । रीतिः । माक्षिकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ नन्दीवृक्षः । पीतशालः । इति रत्नमाला ॥ श्योनाकप्रभेदः । हरिद्रुः । किंकि- रातवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (पीतेन पीतवर्णेन रक्तमिति । पीत + “लाक्षारोचना- ठ्ठक् ।” ४ । २ । २ । इत्यस्य “पीतात् कन् ।” इति वार्त्तिकोक्त्या कन् । पीतवर्णरञ्जिते पीत- वर्णविशिष्टे च त्रि ॥ पीत + स्वार्थे कन् । पीतवर्णे, पुं । यथा, महाभारते । १२ । १८८ । ५ । “ब्राह्मणानां सितो वर्णः क्षत्त्रियाणान्तु लोहितः । वैश्यानां पीतको वर्णः शूद्राणामसितस्तथा ॥”)