शब्दकल्पद्रुमः/नागवारिकः

पृष्ठ २/८५१

नागवारिकः, पुं, (नागानां हस्तिनां वारो वार- णम् । स कार्य्यत्वेनास्त्यस्येति । नागवार + ठन् ।) राजकुञ्जरः । हस्तिपः । गणस्थराजः । (नागानां सर्पाणां वारो वारणमस्त्यस्येति ।) गरुडः । मयूरः । इति मेदिनी । के, २३० ॥ नागवीटः, पुं, (नाग इव विशेषेण एटति इत- स्ततो भ्रमतीति । वि + इट गतौ + “इगुपध- ज्ञेति ।” ३ । १ । १३५ । इति कः ।) टाङ्करः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ ड्याकरा इति ख्यातः ॥ नागवीथी, स्त्री, (नागस्येव वीथी पन्थाः ।) अश्वि- न्यादिनक्षत्रत्रयघटितग्रहस्थानत्रयान्तर्गतोत्तर- स्थानस्थपथविशेषः । यथा, -- “सर्व्वग्रहाणां त्रीण्येव स्थानानि द्विजसत्तमाः । स्थानं जारद्गवं मध्यं तथैरावतमुत्तरम् । वैश्वानरं दक्षिणतो निर्द्दिष्टमिह तत्त्वतः ॥ तदेव मध्यमोत्तरदक्षिणमार्गत्रयं प्रत्येकं वीथी- त्रयेण त्रिधा भिद्यते । तथाहि त्रिभिस्त्रिभि- रश्विन्यादिनक्षत्रैर्नागवीथी गजवीथी ऐरा- वती चेत्युत्तरमार्गे वीथीत्रयम् । तथाचोक्तम् । अश्विनी कृत्तिका याम्या नागवीथीति शब्दिता ॥” इति विष्णुपुराणे । २ । ८ । ७९ श्लोकटीकायां श्रीधरस्वामी ॥ कश्यपापत्यविशेषः । यथा, -- “नागवीथी च यामिन्याम् ।” इति ब्रह्मपुराणे द्वितीयोऽध्यायः ॥ (धर्म्मस्य यामिपत्नीगर्भजाता कन्या । यथा, मत्स्यपुराणे । ५ । १८ । “लम्बायां घोषनामानो नागवीथी तु यामिजा ॥”) नागशुण्डी, स्त्री, (नागस्य शुण्डवत् आकृतिरस्त्य- स्येति । अच् । ततो गौरादित्वात् ङीष् ।) डङ्गरीफलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ नागसम्भवं, क्ली, (नागात् सीसकात् सम्भवो यस्य ।) सिन्दूरम् । इत्यमरः । २ । ९ । १०५ ॥ नागसुगन्धा, स्त्री, (नागस्येव सु शोभनो गन्धो यस्याः ।) भुजङ्गाक्षी । सर्पसुगन्धा । इति भरतधृतस्वामी ॥ (रास्नाभेदः । तत्पर्य्यायो यथा, -- “नाकुली सरसा नागसुगन्धा गन्धनाकुली । बकुलेष्टा भुजङ्गाक्षी सर्पाङ्गी विषनाशिनी ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) नागस्तोककं, क्ली, (नागस्य नागविषस्य स्तोकः स्वल्पता यत्र । कप् । स्थावरविषत्वादेवास्य तथात्वम् ।) वत्सनाभः । इति राजनिर्घण्टः ॥ नागस्फोता, स्त्री, (नाग इव स्फोता ।) दन्ती । नागदन्ती । इति राजनिर्घण्टः ॥

नागहनुः, पुं, (नागस्य हस्तिनो हनुरिव ।) नख- नामगन्धद्रव्यम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ नागहन्त्री, स्त्री, (नागान् हन्तीति । हन + तृच् + ङीप् ।) वन्ध्याकर्कोटकी । इति राजनिर्घण्टः ॥ नागाख्यः, पुं, (नाग एव आख्या यस्य ।) नाग- केशरः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ नागाञ्चला, स्त्री, नागयष्टिः । इति जटाधरः ॥ नागाञ्जना, स्त्री, हस्तिनी । (नागस्येव अञ्जनं कृष्णवर्णत्वं यस्याः ।) नागयष्टिः । इति मेदिनी । ने, १८८ ॥ नागाधिपः, पुं, (नागानां अधिपः ।) अनन्तः । इति हेमचन्द्रः । ४ । ३७३ ॥ नागान्तकः, पुं, (नागानां अन्तको विनाशकः ।) गरुडः । इत्यमरः । १ । १ । ३१ ॥ नागारातिः, पुं, (नागानां अरातिः शत्रुः ।) वन्ध्याकर्कोटकी । इति राजनिर्घण्टः ॥ नागालावुः, स्त्री, (नाग इव अलावुः ।) कुम्भ- तुम्बी । इति राजनिर्घण्टः ॥ नागाशनः, पुं, (अश्नातीति । अश + ल्युः । नागानां अशनो भक्षकः ।) गरुडः । इति हारावली । १० ॥ नागाह्वं, क्ली, (नागस्य आह्वा नाम आह्वा यस्य ।) हस्तिनापुरम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ नागाह्वा, स्त्री, (नागं नागकेशरं आह्वयते स्पर्द्धते इति । आ + ह्वे + अच् । टाप् ।) लक्ष्मणा- कन्दः । इति राजनिर्घण्टः ॥ नागी, स्त्री, (नागस्य स्थूला पत्नी । नाग + जान- पदेति स्थौल्यार्थे ङीष् ।) नागपत्नी । इति मुग्धबोधम् ॥ (अस्याः दधिगुणा यथा, -- “लघु पाके बलासघ्नं वीर्य्योष्णं पक्तिनाशनम् । कषायानुरसं नाग्या दधि वर्च्चो विवर्द्धनम् ॥” इति सुश्रुते सूत्रस्थाने ४५ अध्याये ॥) नागोदं, क्ली, (नागवदुदरं यस्मात् । पृषोदरादि- त्वात् रलोपः ।) उदरत्राणम् । इति हेम- चन्द्रः । ३ । ४३२ ॥ नागोदरं, क्ली, (नागवत् बृहदुदरं यस्मात् ।) उरस्त्राणम् । इति हारावली । १९८ ॥ (गर्भिण्या गर्भोपद्रवविशेषः । यथा, सुश्रुते शरीरस्थाने । १० अध्याये । “शुक्रशोणितं वायुनाभिप्रपन्नमवक्रान्तजीवमा- ध्मापयत्युदरं तत् कदादित् यदृच्छया उपशान्तं नैगमेषापहृतमिति भाषन्ते । तमेव कदाचित् प्रलीयमानं नागोदरमित्याहुः । तत्रापि लीन- वत् प्रतीकारः ॥”) नाचिकेतः, पुं, नचिकताः । अग्निः । यथा, -- “स त्वमग्निं£ स्वर्ग्यमध्येषि मृत्यो प्रब्रूहि तं£ श्रद्दधानाय मह्यम् । स्वर्गलोका अमृतत्वं भजन्त एतद्द्वितीयेन वृणे वरेण ॥ प्र ते ब्रवीमि तदु मे निबोध स्वर्ग्यमग्निं नचिकेतः प्रजानन् । अनन्तलोकाप्तिमथो प्रतिष्ठां विद्धि त्वमेनं निहितं गुहायाम् ॥

लोकादिमग्निं तमुवाच तस्मै या इष्टका यावतीर्व्वा यथा वा । स चापि तत्प्रत्यवदद्यथोक्त- मथास्य मृत्युः पुनराह तुष्टः । तमब्रवीत् प्रीयमाणो महात्मा वरं तवेहाद्य ददामि भूयः । तवैव नाम्ना भवितायमग्निः सृङ्कां चेमामनेकरूपां गृहाण ॥ त्रिणाचिकेतस्त्रिभिरेत्य सन्धिं त्रिकर्म्मकृत्तरति जन्ममृत्यू । ब्रह्मयज्ञं देवमीड्यं विदित्वा निचाय्येमां£ शान्तिमत्यन्तमेति ॥ त्रिणाचिकेतस्त्रयमेतद्विदित्वा य एवं विद्वां£श्चिनुते नाचिकेतम् । स मृत्युपाशान् पुरतः प्रणोद्य शोकातिगो मोदते स्वर्गलोके ॥” इति कठोपनिषदि प्रथमा वल्ली । १३-१८ ॥ (ऋषिविशेषः । अस्य विवरणं यथा, महा- भारते । १३ । ७१ । २ -- २१ । “अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम् । ऋषेरुद्दालकेर्व्वाक्यं नाचिकेतस्य चोभयोः ॥ ऋषिरुद्दालकिर्धीमानुपगम्य ततः सुतम् । त्वं मामुपचरस्वेति नाचिकेतमभाषत ॥ समाप्ते नियमे तस्मिन् महर्षिः पुत्त्रमब्रवीत् । उपस्पर्शनशक्तस्य स्वाध्यायाभिरतस्य च ॥ इध्मा दर्भाः सुमनसः कलसश्चातिभोजनम् । विस्मृतं मे तदादाय नदीतीरादिहाव्रज ॥ गत्वानवाप्य तत् सर्व्वं नदीवेगसमाप्लुतम् । न पश्यामि तदित्येव पितरं सोऽब्रवीन्मुनिः ॥ क्षुत्पिपासाश्रमाविष्ट ऋषिरुद्दालकिस्तदा । यमं पश्येति तं पुत्त्रमशपत् स महातपाः ॥ तथा स पित्राभिहितो वाग्वज्रेण कृताञ्जलिः । प्रसीदेति ब्रुवन्नेव गतसत्त्वोऽपतद्भुवि ॥ नाचिकेतं पिता दृष्ट्वा पतितं दुःखमूर्च्छितः । किं मया कृतमित्युक्त्वा निपतात महीतले ॥ तस्य दुःखपरीतस्य स्वं पुत्त्रमनुशोचतः । व्यतीतं तदहःशेषं सा चोग्रा तत्र शर्व्वरी ॥ पित्रेनाश्रुप्रपातेन नाचिकेतः कुरूद्बह । प्रास्पन्दच्छयने कौश्ये वृष्ट्या शस्यमिवाप्लुतम् ॥ स पर्य्यपृच्छत्तं पुत्त्रं क्षीणं पर्य्यागतं पुनः । दिव्यैर्गन्धैः समादिग्धं क्षीणस्वप्नमिवोत्थितम् ॥ अपि पुत्त्र जिता लोकाः शुभास्ते स्वेन कर्म्मणा । दिष्ट्या चासि पुनः प्राप्तो नहि ते मानुषं वपुः ॥ प्रत्यक्षदर्शी सर्व्वस्य पित्रा पृष्टो महात्मना । स तां वार्त्तां पितुर्म्मध्ये महर्षीणां न्यवेदयत् ॥ कुर्व्वन् भवच्छासनमाशु यातो ह्यहं विशालां रुचिरप्रभावाम् । वैवस्वतीं प्राप्य सभामपश्यं सहस्रशो योजनहेमभासम् ॥ दृष्ट्वै व मामभिमुखमापतन्तं देहीति स ह्यासनमादिदेश ।

पृष्ठ २/८५२

वैवस्वतोऽर्ध्यादिभिरर्हणैश्च भवत्कृते पूजयामास मां सः ॥ ततस्त्वहं तं शनकैरवोचं वृतः सदस्यैरभिपूज्यमानः । प्राप्तोऽस्मि ते विषयं धर्म्मराज ! लोकानर्हेयानहं तान् विधत्स्व ॥ यमोऽब्रवीन्मां न मतोऽसि सौम्य यमं पश्येत्याह स त्वान्तपस्वी । पिता प्रदीप्ताग्निसमानतेजा न तच्छक्यमनृतं विप्रकर्त्तुम् ॥ दृष्टस्तेऽहं प्रतिगच्छस्व तात शोचत्यसौ तव देहस्य कर्त्ता । ददानि किञ्चापि मनःप्रणीतं प्रिथातिथेस्तव कामान् वृणीष्व ॥ तेनैवमुक्तस्तमहं प्रत्यवोचं प्राप्तोऽस्मि ते विषयं दुर्निवर्त्त्यम् । इच्छाम्यहं पुण्यकृतां समृद्धान् लोकान् द्रष्टुं यदि तेऽहं वरार्हः ॥ यानं समारोप्य तु मां स देवो वाहैर्युक्तं सुप्रभं भानुमत्तत् । सन्दर्शयामास तदात्मलोकान् सर्व्वांस्तथा पुण्यकृतां द्विजेन्द्र ! ॥”) नाचिकेतुः, पुं, अग्निः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ नाटः, पुं, (नट + भावे घञ् ।) नृत्यम् । देश- विशेषः । कर्णाटक इति ख्यातः । इति शब्द- रत्नावली ॥ (तद्देशवासिनि, त्रि । यथा, राज- तरङ्गिण्याम् । १ । ३०२ । “व्यावृत्य चोलकर्णाटनाटादींश्च नरेश्वरान् ॥”) नाटकं, क्ली, (नाटयतीति । नट + णिच् + ण्वुल् ।) गद्यपद्यप्राकृतभाषादिमयग्रन्थविशेषः । तत्- पर्य्यायः । महारूपकम् २ । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ तस्य लक्षणं यथा, -- “नाटकं ख्यातवृत्तं स्यात् पञ्चसन्धिसमन्वितम् । विलासर्द्ध्यादिगुणवत् युक्तं नानाविभूतिभिः ॥ सुखदुःखसमुद्भूतिनानारससमन्वितम् । पञ्चादिका दशपरास्तत्राङ्काः परिकीर्त्तिताः ॥ प्रख्यातवंशो राजर्षिर्धीरोदात्तः प्रतापवान् । दिव्योऽथ दिव्यादिव्यो वा गणवान्नायको मतः ॥ एक एव भवेदङ्गी शृङ्गारो वीर एव वा । अङ्गमन्ये रसाः सर्व्वे कार्य्यं निर्व्वहणेऽद्भुतम् ॥ चत्वारः पञ्च वा मुख्याः कार्य्यव्यापृतपूरुषाः । गोपुच्छाग्रसमाग्रन्तु बन्धनं तस्य कीर्त्तितम् ॥” इति साहित्यदर्पणे । ६ । २७७ ॥ अपि च । “नाटकं स्यात् प्रकरणं व्यायोगोऽङ्कस्तथा डिमः । ईहामृगः प्रहसनं भानः समरकारकः ॥ वीथीति भरतः प्राह नाट्येषु दशरूपकम् । नाटिका प्रेक्षणञ्चैव त्रोटकं शाकटं तथा ॥ गोष्टीसंलापशिल्पानि भानीहल्लीशरासकौ । उल्लापकं श्रीगदितं प्रस्थानं नाट्यरासकम् ॥ दुर्म्मल्लिका लासिका च काव्यञ्चेत्युपरूपकम् । स्यात सप्तदश संख्यन्तु लक्षणस्तत्र कथ्यते ॥

प्रख्यातोत्तमनायकं रसमयं राजर्षिवंशोद्भवं साङ्कं भङ्गजयान्वितं लयमयं तत्तत्पुराणाश्रयम् । भाषावैभवसुन्दरं प्रविलसन्नानाविलासं बलद्- वृत्तिव्याप्तमशेषसन्धिसहितं सप्ताङ्गवन्नाटकम् ॥” अन्ये तु । “देवतानां मनुष्याणां राज्ञां लोके महात्मनाम् । पूर्ब्बवृत्तानुचरितं प्रख्यातोदात्तनायकम् ॥ प्रवेशकविविष्कम्भादिभिः सन्धिभिरन्वितम् । इतिहासकथोद्भूतं सुखदुःखोदयैर्युतम् ॥ षट्पञ्चदशसप्ताष्टनवाङ्कैरनुभूषितम् । नानाविलासलीलाभिः सर्व्वसिद्धिभिरन्वितम् ॥ नानाभावरसैराढ्यं नाटकं सूरयो विदुः । किञ्चिदङ्गविहीनन्तु न त्याज्यं नाटकं क्वचित् ॥ आरम्भश्च प्रयत्नश्च प्राप्तिः सम्भव एव च । नियता च फलप्राप्तिः फलयोगस्तथापरः ॥ इत्यवस्थाप कं स्यात् नाटके कार्य्यवस्तुनः । संस्कृतं प्राकृतं भूतभाषाप्रभ्रंशिका गिरः । नाटके नियताः शस्ता एषा भाषा रसावहा ॥ भाषाविभाषाभेदेन प्राकृतन्तु चतुर्द्दश ॥ मागध्यावन्तिका प्राच्या शौरसेन्यर्द्धमागधी । वाह्लीका दाक्षिणात्याश्च भाषाः सप्त च प्राकृते ॥ शकाराभीरचाण्डालशवरद्रविडौड्रजाः । वनौकसीविज्रातीनां विभाषाः सप्त कीर्त्तिताः ॥ कैकेयी शौरसेनी च काञ्ची पाञ्चालमागधी । द्राविडी पाण्डुदेशी च भूतभाषा प्रकीर्त्तिताः ॥ वैदर्भी मागधी नाटी काम्बोजी चोपनागरी । पाञ्चाली षडपभ्रंशभाषा स्युर्द्देशभेदतः ॥ देवतादर्शनान्तञ्च कर्त्तव्यं नाटकं बुधैः । राजर्षिदर्शनान्तं या तेऽपि देवैः समा मताः ॥ उदाहरणम् । मुरारिकवेरनर्घराघवं भवभूते- रुत्तररामचरितं कालिदासस्याभिज्ञानशकु- न्तलञ्चेत्यादि । इति नाटकलक्षणम् ।” इति सङ्गीतदामोदरः ॥ नाटकः, पुं, (नट्यते नृत्यते देवयोनिभिरत्र । नट + घञ् । ततः स्वार्थे कन् । यद्बा, नाटयतीति नट + णिच् + ण्वुल् ।) कामाख्यास्थपर्व्वतभेदः । यथा, -- “ऐशान्यां नाटके शैले शङ्करस्य महाश्रमम् । नित्यं वसति तत्रेशस्तदधीना तु पार्व्वती ॥” इति कालिकापुराणम् ॥ (नाटकशाला । यथा, रामायणे । १ । ५ । १२ । “बधूनाटकसङ्घैश्च संयुक्तां सर्व्वतः पुरीम् ॥” नटतीति । नट + ण्वुल् ।) नर्त्तके, त्रि । इति व्याकरणम् ॥ नाटाम्रः, पुं, तरम्बुजः । तत्पर्य्यायः । चेलालः २ चित्रफलः ३ सुखाशः ४ राजतेमिषः ५ लता- पनसः ६ सेदुः ७ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ नाटारः, पुं, (नट्या नटस्य वा अपत्यम् । “आर- गुदीचाम् ।” ४ । १ । १३० । इति आरक् ।) नट्या अपव्यम् । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ नाटिका, स्त्री, (नाटक + टापि अत इत्वम् ।) नाटकविशेषः । यथा, --

“कैशिकीवृत्तिसंयुक्ता नारीपरिजनोज्ज्वला । चतुर्थसन्धिहीना च नाटिका नृपनायिका ॥ इयं शृङ्गारबहुला ततः स्यात् कैशिकीमयी । मृद्बीयं कैशिकीवृत्तिर्न स्यादन्यरसाश्रया ॥ न कुञ्जरकराघातमात्रं शक्नोति कन्दली । लास्यां विटः पीठमर्द्दः सञ्चयो वाद्यसञ्चयः ॥ अन्तःपुरचरो राज्ञ ईषद्विद्यो विदूषकः । अत्र भार्य्याजितो राजा निभृतः काममाचरेत् ॥ अन्तःपुरगतां कन्यां देवीगुप्तां यियासति । मन्त्रिणि न्यस्तराज्यस्तु सुखसंस्थापितः प्रभुः ॥ युवा भूमिपतिः प्रायो निभृतः काममाचरेत् ॥ कन्यामिह परिणयविषयां देवीगुप्तां महिषीं ज्ञानविरहेण ॥ एके तु । चतुर्भिरङ्कैरुत्पाद्यन्तिसृभिर्नृ पनायकम् । यत् कैशिकीरसप्रायं नाटकं सैव नाटिका ॥ पूर्ब्बक्रमान्नाटकक्रमाद्रत्नावली नाटिका । एवमन्यश्चेद्बोद्धव्यः ।” इति सङ्गीतदामोदरः ॥ (अस्या लक्षणं यथा, साहित्यदर्पणे । ६ । ५३९ । “नाटिका कऌप्तवृत्ता स्यात् स्त्रीप्राया चतु- रङ्किका । प्रख्यातो धीरललितस्तत्र स्यान्नायको नृपः ॥ स्यादन्तःपुरसम्बन्धा सङ्गीतव्यापृताथवा । नवानुरागा कन्यात्र नायिका नृपवंशजा ॥ सम्प्रवर्त्तेत नेतास्यां देव्यास्त्रासेन शङ्कितः । देवी पुनर्भवेज्ज्येष्ठा प्रगल्भा नृपवंशजा ॥ पदे पदे मानवती तद्वशः सङ्गमो द्वयोः । वृत्तिः स्यात् कौशिकी स्वल्पविमर्षाः सन्धयः पुनः ॥”) नाटेयः, पुं, (नट्या अपत्यम् । नटी + ढक् ।) नटीसुतः ! इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ नाटेरः, पुं, (नट्या अपत्यमिति । नटी + ढ्रक् ।) नटीसुतः । इति हेमचन्द्रः । ३ । २१२ ॥ नाट्यं, क्ली, (नटानां कार्य्यम् । नट + “छन्दोगौक्- थिकयाज्ञिकबह्वृचनटात् ञ्यः ।” ४ । ३ । १२९ । इति ञ्यः ।) नृत्यगीतवाद्यम् । तत्पर्य्यायः । तौर्य्यत्रिकम् २ । इत्यमरः । १ । ७ । १० ॥ (यथा, देवीभागवते । १ । ७ । ३० । “नाट्यं तनोषि सगुणा विविधप्रकारं नो वेत्ति कोऽपि तव कृत्यविधानयोगम् ॥”) नटानां समूहः । इति व्याकरणम् ॥ नाट्या- रम्भनक्षत्राणि यथा । अनुराधा १७ धनिष्ठा २३ पुष्यः ८ हस्ता १३ चित्रा १४ स्वाती १५ ज्येष्ठा १८ शतभिषा २४ रेवती २७ ॥ इति ज्योतिषम् ॥ * ॥ नाट्यफलं यथा, -- “देवर्षिक्षितिपालपूर्ब्बचरितान्यालोक्य धर्म्मादय- स्तत्स्तावाश्रितभूमिकाभिनयने स्यादर्थसिद्धिः परा । संगीतायुतचित्तवृत्तिभरणा वश्या भवन्त्यङ्गना ज्ञानं शङ्करसेवयेति कथितं नाट्यं चतुर्व्वर्ग- दम् ॥ यो यस्य दयितो भावः स तं नाट्ये निरीक्षते । अतः सर्व्वमनोहारि नाट्यं कस्य न रञ्जकम् ॥”

पृष्ठ २/८५३

नाट्योत्पत्तिर्यथा, -- “इहानुश्रूयते ब्रह्मा शक्रेणाभ्यर्थितः पुरा । चकाराकृष्य वेदेभ्यो नाट्यवेदन्तु पञ्चमम् ॥ उपवेदोऽथ वेदाश्च चत्वारः कथिताः स्मृतौ । तत्रोपवेदो गान्धर्व्वः शिवेनोक्तः स्वयम्भुवे ॥ तेनापि भरतायोक्तस्तेन मर्त्ये प्रचारितः । शिवाब्जयोनिभरतास्तस्मादस्य प्रयोजकाः ॥” इति सङ्गीतदामोदरः ॥ नाट्यधर्म्मिका, स्त्री, (नाट्यधर्म्मोऽस्त्यस्याः क्रियाया इति ठन् ।) दर्शनार्थशास्त्रोक्तनाट्यम् । यथा, हेमचन्द्रः । “गीतवाद्यनृत्यत्रयं नाट्यं तौर्य्यत्रिकञ्च तत् । संगीतं प्रेक्षणार्थेऽस्मिन् शास्त्रोक्ते नाट्य- धर्म्मिका ॥” नाट्यप्रियः, पुं, (नाट्यं प्रियं यस्य ।) शिवः । इति हेमचन्द्रः । २ । ११२ ॥ नाट्यशाला, स्त्री, (नाट्यस्य नृत्यगीतादेः शाला गृहम् ।) प्रासादद्वारसमीपगृहम् । नाट- मन्दिर इति भाषा । यथा, -- “नाट्यशाला च कर्त्तव्या द्वारदेशसमाश्रया ॥” इति गरुडपुराणम् ॥ नाट्यालङ्कारः, पुं, (नाट्यस्य अलङ्कारः ।) नाट्य- भूषणहेतुः । स तु अष्टषष्ठिप्रकारः । यथा, -- “सिद्धिर्म्मनोरथोऽभ्रेशो निरुक्तिश्च विशेषणम् । गुणाभिपात उद्दिष्टविचारप्राप्तिनीतयः ॥ अभिप्रायः परीहारो गर्हणानुनयौ तथा । अर्थापत्तिः प्रसिद्धिश्च दाक्षिण्यं प्रियभाषणम् ॥ अभिमानाख्यानगर्व्वा हर्षक्षोभोद्यमाश्रयाः । पश्चात्तापः स्पृहाक्रन्दौ कपटञ्च प्रवर्त्तनम् ॥ उत्तेजनञ्च दृष्टान्तः शोभोदाहरणे अपि । संशयोऽक्षरसंघातो विमलोक्तिः पदोच्चयः ॥ परीवादोऽनुक्तसिद्धिरक्षमाध्यवसायकौ । प्रोत्साहनं तुल्यतर्क उपपत्त्यनुतर्कणे ॥ निवेदनञ्च साहाय्यं याच्ञा पृच्छा विशोषणम् । अभिज्ञानञ्च स्वारूप्यं गुणकीर्त्तनमुक्तयः ॥ विपर्य्ययश्चातिशयो भूषाहेतुनिदर्शनम् । मानालेशश्च संक्षेपसमीहाश्रीविसर्पकाः ॥ उल्लेख उपदिष्टी चेत्यष्टषष्टिमिता अमी । अलङ्कारा मता नित्यं नाटकादिषु सूरिभिः ॥” इति सङ्गीतदामोदरः ॥ (साहित्यदर्पणमते त्रयस्त्रिंशत् नाट्यालङ्काराः । यथा, तत्रैव । ६ । २०० -- २३२ । “आशीराक्रन्दकपटाक्षमागर्वोद्यमाश्रयाः । उत्प्रासनं स्पृहाक्षोभपश्चात्तापोपपत्तयः ॥ आशंसाध्यवसायौ च विसर्पोल्लेखसङ्ज्ञितौ । उत्तेजनं परीवादो नीतिरर्थविशेषणम् ॥ प्रोत्साहनञ्च साहाय्यमभिमानोऽनुवर्त्तनम् । उत्कीर्त्तनं तथा याच्ञा परीहारो निवेदनम् ॥ प्रवर्त्तनाख्यानयुक्तिप्रहर्षाश्चोपदेशनम् । इति नाट्यालङ्कृतयो नाट्यभूषणहेतवः ॥ आशीरिष्टजनाशंसाक्रन्दः प्रलपितं शुचा । कपटं मायया यत्र रूपमन्यद्विभाव्यते ॥

अक्षमा सा परिभवः स्वल्पोऽपि नाभिसह्यते । गर्वोऽवलेपजं वाक्यं कार्य्यस्यारम्भ उद्यमः ॥ ग्रहणं गुणवत्कार्य्यहेतोराश्रय उच्यते । उत्प्रासनन्तूपहासो योऽसाधौ साधुमानिनि ॥ आकाङ्क्षा रमणीयत्वाद्वस्तुनो या स्पृहा तु सा । अधिक्षेपवचःकारी क्षोभः प्रोक्तः स एव तु ॥ मोहावधीरितार्थस्य पश्चात्तापः स एव तु । उपपत्तिर्मता हेतोरुपन्यासोऽर्थसिद्धये ॥ आशसनं स्यादाशंसा प्रतिज्ञाध्यवसायकः । विसर्पी यत्समारब्धं कर्म्मानिष्टफलप्रदम् ॥ कार्य्यग्रहणमुल्लेख उत्तेजनमितीष्यते । स्वकार्य्यसिद्धयेऽन्यस्य प्रेरणाय कठोरवाक् ॥ र्भत्सना तु परीवादो नीतिः शास्त्रेण वर्त्तनम् ॥ उक्तस्यार्थस्य यत्तु स्यादुत्कीर्त्तनमनेकधा । उपालम्भस्वरूपेण तत् स्यादथविशेषणम् ॥ प्रोत्साहनं स्यादुत्साहगिरा कस्यापि योजनम् । साहाय्यं सङ्कटे यत् स्यात् सानुकूल्यं परस्य च ॥ अभिमानः स एव स्यात् प्रश्रयादनुवत्तनम् । अनुवृत्तिर्भूतकार्य्याख्यानमुत्कीर्त्तनं मतम् ॥ याच्ञा तु क्वापि याच्ञायाः स्वयं दूतमुखेन वा । परीहार इति प्रोक्तः कृतानुचितमार्ज्जनम् ॥ अवधीरितकर्त्तव्यकथनन्तु निवेदनम् । प्रवर्त्तनन्तु कार्य्यस्य यत् स्यात् साधुप्रवर्त्तनम् ॥ आख्यानं पूर्ब्बवृत्तोक्तिः युक्तिरर्थावधारणम् । प्रहर्षः प्रमदाधिक्यं शिक्षा स्यादुपदेशनम् ॥” एतेषामुदाहरणन्तु तत्रैव द्रष्टव्यम् ॥) नाट्योक्तिः, स्त्री, (नाट्ये नृत्यगीतादौ या उक्तिः ।) नाटकविषयकवचः । नटानां कर्म्म नाट्यं तत्रोक्तिः नाट्योक्तिः । इति भरतः ॥ तद्यथा । आर्य्येति ब्राह्मणम् । क्षत्त्रियं महाराजेति । सखीं हलेति । नीचं हण्डे इति । चेटीं हञ्जे इति । स्वामिनमार्य्यपुत्त्रेति । राजश्यालं राष्ट्रि- येति । समानं हंहो इति । राजानं देवेति । सार्व्वभौमं भट्टेति । भगिनीपतिमावुत्तेति सम्बो- धयेत् । इति सङ्गीतदामोदरः ॥ गणिकायां अज्जुका । विद्वति भावः । जनके आवुकः । कुमारे युषराजभर्त्तृदारकौ ॥ राज्ञि देवभट्टा- रकौ । राजसुतायां भर्त्तृदारिका । कृताभिषे- कायां राज्ञ्यां देवी । इतरासु राज्ञीषु भट्टिनी । अवध्योक्तौ अब्रह्मण्यम् । मातरि अम्बा । बालायां वासूः । आर्य्ये मारिषः । ज्येष्ठा- भगिन्यां अन्तिका । निष्ठायां निर्व्वहणम् । इत्यमरः । १ । ७ । ११ -- १५ ॥ (यथाच साहित्य- दर्पणे । ६ । १५४ -- १६० । “अश्राव्यं खलु यद्वस्तु तदिह स्वगतं मतम् । सर्व्वश्राव्यं प्रकाशं स्यात्तद्भवेदपवारितम् ॥ रहस्यन्तु यदन्यस्य परावृत्य प्रकाश्यते । त्रिपताककरेणान्यानपवार्य्यान्तरा कथाम् ॥ अन्योन्यामन्त्रणं यत्स्याज्जनान्ते तज्जनान्तिकम् । किं ब्रवीषीति यत् नाट्ये विना पात्रं प्रयुज्यते ॥ श्रुत्वेवानुक्तमप्यर्थं तत् स्यादाकाशभाषितम् ॥

दत्तां सिद्धाञ्च सेनाञ्च वेश्यानां नाम दर्शयेत् । दत्तप्रायाणि बणिजां चेटचेट्योस्तथा पुनः ॥ वसन्तादिषु वर्ण्यस्य वस्तुनो नाम यद्भवेत् ॥ नाम कार्य्यं नाटकस्य गर्भितार्थप्रकाशकम् । नायिकानायकाख्यानां संज्ञाप्रकरणादिषु ॥ नाटिकासट्टकादीनां नायिकाभिर्विशेषणम् । प्रायेण ण्यन्तकः साधिर्गमेः स्थाने प्रयुज्यते ॥ राजा स्वामीति देवेति भृत्यैर्भट्टेति चाधमैः । राजर्षिभिर्वयस्येति तथा विदूषकेण च ॥ राजन्नित्यृषिभिर्वाच्यः सोऽपत्यप्रत्ययेन च । स्वेच्छया नामभिर्षिप्रैर्षिप्र आर्य्येति चेतरैः ॥ वयस्येत्यथवा नाम्ना वाच्यो राज्ञा विदूषकः । वाच्यौ नटीसूत्रधारावार्य्यनाम्ना परस्परम् ॥ सूत्रधारं वदेद्भाव इति वै पारिपार्श्विकः । सूत्रधारो मारिषेति हण्डे इत्यधमैः समाः ॥ वयस्येत्युत्तमैर्हंहो मध्यैरार्य्येति चाग्रजः । भगवन्निति वक्तव्याः सर्व्वैर्देवर्षिलिङ्गिनः ॥ वदेद्राज्ञीञ्च चेटीञ्च भवतीति विदूषकः । आयुष्मन्रथिनं सूतो वृद्ध तातेति चेतरैः ॥ वत्स पुत्त्रक तातेति नाम्ना गोत्रेण वा सुतः । शिष्योऽनुजश्च वक्तव्योऽमात्य आर्य्येति चाधमैः ॥ विप्रैरयममात्येति सचिवेति च भण्यते । साधो इति तपस्वी च प्रशान्तश्चोच्यते बुधैः ॥ अगृहीताभिधः पूज्यः शिष्याद्यैर्विनिगद्यते । उपाध्यायेति चाचार्य्यो महाराजेति भूपतिः ॥ स्वामीति युवराजस्तु कुमारो भर्त्तृदारकः । सौम्य भद्रमुखेत्येवमधमैस्तु कुमारकः ॥ वाच्या प्रकृतिभी राज्ञः कुमारी भर्त्तृदारिका ॥ पतिर्यथा तथा वाच्या ज्येष्ठमध्याधमैस्त्रियः । हलेति सदृशी प्रेष्या हञ्जे वेश्याऽञ्जका तथा ॥ कुट्टिन्यम्बेत्यनुगतैः पूज्या च जरतीजनैः । आमन्त्रणैश्च पाषण्डा वाच्याः स्वसमयागतैः ॥ शकादयश्च सम्भाष्या भद्रदत्तादिनामभिः । यस्य यत् कर्म्म शिल्पं वा विद्या वा जातिरेव वा ॥ तेनैव नाम्ना वाच्योऽसौ ज्ञेयाश्चान्ये यथोचि- तम् ॥”) नाडिः, स्त्री, (नाडयतीति । नड भ्रंशे + णिच् + इन् ।) नाडी । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ नाडिकं, क्ली, (नाडिरिव प्रतिकृतिः । नाडि + “इवे प्रतिकृतौ ।” ५ । ३ । ९६ । इति कन् ।) कालशाकम् । इति भावप्रकाशः ॥ नाडिका, स्त्री, (नाडी एव । स्वार्थे कन् ।) षट्- क्षणः । घडि इति भाषा । तत्पर्य्यायः । साधा- रिका २ घटिका ३ । इति हेमचन्द्रः । २ । ५१ ॥ घटिकाज्ञानोपायो यथा, -- “निमेषो मानुषो योऽयं मात्रामात्रप्रमाणकः । तैः पञ्चदशभिः काष्ठा त्रिंशत् काष्ठास्तथा कला ॥ नाडिका तु प्रमाणेन कला दश च पञ्च च । उन्मानेनाम्भसः सा तु पलान्यर्द्धत्रयोदश ॥ हेममाषैः कृतच्छिद्रा चतुर्भिश्चतुरङ्गुलैः । मागधेन प्रमाणेन यक्षप्रस्थस्तु संस्मृतः ॥” इति विष्णुपुराणम् ॥

पृष्ठ २/८५४

“नैमित्तिकलयं प्रपञ्चयिष्यन्निमेषादिक्रमेण प्रथमां- शोक्तमेव कल्पप्रमाणमनुस्मारयति निमेष इति सप्तभिः । मात्रैव मात्रं प्रमाणं यस्य । एक- मात्रलघ्वक्षरोच्चारणकालसंमितो हि निमेषः । निमेषकालतुल्या हि मात्रा लघ्वक्षरञ्च यदिति ब्रह्माण्डोक्तेः । नाडिकाज्ञानोपायमाह । उन्मानेनेति सार्द्धेन । अम्भस उन्मानेन उन्मी- यते अनेनेत्युन्मानं पात्रम् । अर्द्धेन योगे त्रयो- दशसार्द्धद्वादशेत्यर्थः । उन्मानरूपेण घटितानि सार्द्धद्बादशपलानि सा नाडिका । सार्द्धद्वादश- पलताम्रनिर्म्मितपात्रेण सा नाडिका ज्ञातव्ये- त्यर्थः । किं प्रमाणं तत् पात्रं कार्य्यं तदाह मागधेन प्रमाणेन जलप्रस्थस्तु संस्मृत इति । सार्द्धद्बादशपलजलेन हि भागधदेशप्रस्थः पूर्य्यते । तत्प्रमाणं पात्रं कार्य्यमित्यर्थात् सिद्धम् । ननु तथापि पात्रेण कथं नाडिकाज्ञानं क्रियापरि- च्छेद्यत्वात् कालस्येत्याशङ्क्य क्रियासिद्धये ॥ प्रस्थादि विशिनष्टि हेमेति । माषः पञ्चगुञ्जः । हेम्नो माषैश्चतुर्भिश्चतुरङ्गुलेन शलाकारूपेण रचितैः कृतच्छिद्रा । एतदुक्तं भवति सार्द्ध- द्वादशपलताम्रमयं मागधप्रस्थसंमितमूर्द्धायतं पात्रं चतुर्म्माषचतुरङ्गुलहेमशलाकया कृताध- श्छिद्रं जले स्थापितं तेन छिद्रेण यावता कालेन पूर्य्यते तावान् कालो नाडिकेति । तथा च शुकः । द्वादशार्द्धपलोन्मानं चतुर्भिश्चतुरङ्गुलैः । स्वर्णमाषैः कृतच्छिद्रं यावत् प्रस्थजलप्लुतमिति ॥”) इति तट्टीकायां श्रीधरस्वामी ॥ (यथा, सूर्य्य- सिद्धान्ते । १ । ११ । “षड्भिः प्राणैर्विनाडी स्यात् तत् षष्ट्या नाडिका स्मृता ॥” “षड्भिरिति । षट्प्रमाणैरनुभिः पानीयपलं भवति पलानां षष्ट्या घटिकोक्ता कालतत्त्वज्ञैः ॥” इति तट्टीका ॥) नाडिकेलः, क्ली, (नारिकेलः । रस्य डत्वम् ।) नारिकेलः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ नाडिचीरं, क्ली, (नाडिरिव चीरं यत्र ।) निर्व्वे- ष्टनम् । इति हारावली । २१४ ॥ नली इति भाषा ॥ नाडिन्धमः, पुं, (नाडीं वंशनलीं धमतीति । ध्मा शब्दाग्निसंयोगयोः + “नाडीमुष्ट्योश्च ।” ३ । २ । ३० । इति खश् । “पाघ्राध्मास्थेति ।” ७ । ३ । ७८ । इति धमादेशः । “खित्यनव्ययस्य ।” ६ । ३ । ६६ । इति पूर्ब्बपदस्य ह्रस्वः ।) स्वर्ण- कारः । इत्यमरः । २ । १० । ८ ॥ (उच्चनीचा- धिरोहणात् मुहुर्मुहुर्निश्वासैर्नाडीं धमति उप- तापयतीति । श्वासकारके, त्रि । यथा, भट्टिः । ६ । ९४ । “सत्वमेजयसिंहाढ्यान् स्तनन्धवसमत्विषौ । कथं नाडिन्धमान् मार्गानागतौ विषमो- पलान् ॥”) नाडिन्धयः, त्रि, (नाडीं घयतीति । धेट पाने + “नाडीमुष्ट्योश्च ।” ३ । २ । ३० । इति खश् ।

“खित्यनव्ययस्य ।” ६ । ३ । ६६ । इति ह्रस्वः ।) नाडीपानकर्त्ता । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ नाडिपत्रं, क्ली, (नाडिरिव पत्रं यस्य ।) नाडी- चम् । इति शब्दमाला ॥ नाडी, स्त्री, (नाडि + “कृदिकारादक्तिनः ।” इति वा ङीष् ।) नालम् । व्रणान्तरम् । (नाली घा इति भाषा । यथा, सुश्रुते निदानस्थाने १० अध्याये । “तस्यातिमात्रगमनाद्गतिरित्यतश्च नाडीव यद्वहति तेन मता तु नाडी ॥” दन्तमूलगता नाल्यो यथा, तत्रैव १६ अध्याये । “नालास्रावी कफकृतो विज्ञेयः सोऽधिमांसकः । दन्तमूलगता नाड्यः पञ्च ज्ञेया यथेरिताः ॥”) शिरा । गण्डदूर्व्वा । कुहनचर्य्या । षट्क्षण- कालः । इति मेदिनी । डे, १६ ॥ शिरार्थे पर्य्यायः । धमनिः २ सिरा ३ । इत्यमरः । २ । ६ । ६५ ॥ नाडिः ४ नालिः ५ नाली ६ धमनी ७ शिरा ८ । इति भरतः ॥ धरणी ९ धरा १० तन्तुकी ११ जीवितज्ञा १२ सिंहा १३ । इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ कायनाडी त्रिविधा । एका वायुवहा । अपरा मूत्रविडस्थिरस- वाहिनी । अपरा आहारवाहिनी । इति भरतः ॥ “सा तु गर्भस्थबालकस्य सप्तभिर्मासै- र्भवति ।” इति सुखबोधः ॥ (यथा, तोडलतन्त्रे ८ उल्लासे । श्रीदेव्युवाच । “सार्द्धत्रिकोटिनाडीनामालयञ्च कलेतरम् । क्रमेण श्रोतुमिच्छामि तद्बदस्व मयि प्रमो ! ॥ श्रीशिव उवाच । लोम्नि कूपे सपादार्द्धकोटयश्चैव सुन्दरि ! । हस्तास्ये च तथा पादेऽग्निलक्षनाडयः स्थिताः ॥ उदरे च तथा पायौ पञ्चलक्षाः प्रकीर्त्तिताः । हृदादिसर्व्वगात्रेषु नवलक्षाः प्रकीर्त्तिताः ॥ अथ पार्श्वे तथा चर्म्मे तथैव सर्व्वसन्धिषु । रुद्रान्यूनं स्थितं लक्षं शरीरे नाडयः प्रिये ! ॥ ईडा च पिङ्गला चैव सुषुम्ना चित्रिणी तथा । ब्रह्मनाडी च यन्मध्ये पञ्च नाड्यः प्रकीर्त्तिताः ॥ कुहूश्च शङ्खिनी चैव गान्धारी हस्तिजिह्विका । नर्द्दिनी च तथा निद्रा रुद्रसंख्या व्यवस्थिता ॥ एता नाड्यः परेशानि ! सुषुम्नायाः प्रजायते ॥”) नाडीक्रममाह । “सार्द्धत्रिकोट्यो नाड्यो हि स्थूलाः सूक्ष्माश्च देहिनाम् । नाभिकन्दनिबद्धास्तास्तिर्य्यगूर्द्ध्वमधःस्थिताः ॥ द्विसप्ततिसहस्रन्तु तासां स्थूलाः प्रकीर्त्तिताः । देहे धमन्यो धन्यास्ताः पञ्चेन्द्रियगुणावहाः ॥ तासाञ्च सूक्ष्मशुषिराणि शतानि सप्त स्युस्तानि यैरसकृदन्नरसं वहद्भिः । आप्याय्यते वपुरिदं हि नृणाममीषा- मम्भःस्रवद्भिरिव सिन्धुशतैः समुद्रः ॥ आपादतः प्रततगात्रमशेषमेषा- मामस्तकादपि च नातिपुरःस्थितेन ।

एतन्मृदङ्ग इव चर्म्मचयेन नद्धं कायं नृणामिह शिराशतसप्तकेन ॥ सप्तशतानां मध्ये चतुरधिका विंशतिः स्फुटा तासां एका परीक्षणीया या दक्षिणकरचरण- विन्यस्ता । चतुरधिकेति तदुक्तम् । तिर्य्यक् कूर्म्मो देहिनां नाभिदेशे वामे वक्त्रं तस्य पुच्छञ्च याम्ये । ऊर्द्ध्वे भागे हस्तपादौ च वामौ तस्याधस्तात् संस्थितौ दक्षिणौ तौ ॥ वक्त्रे नाडीद्वयं तस्य पुच्छे नाडीद्वयन्तथा । पञ्च पञ्च करे पादे वामदक्षिणभागयोः ॥ तासां मध्ये एकेति एकस्या एव पादादूर्द्ध्वगम- नात् दक्षिणेति प्राधान्ये पुरुषाश्रया । यदुक्तम् । वामे भागे स्त्रिया योज्या नाडी पुंसस्तु दक्षिणे । इति प्रोक्तो मया देवि ! सर्व्वदेहेषु देहिनाम् ॥” नपुंसकस्य तु स्त्रीपुंसयोरन्यतराकारप्रकटता- मपेक्ष्य परीक्षा । साम्यन्तु न स्यादेव । कृत्रि- मस्य तु प्रकृतिस्थता । चरणेति वामस्य तु दक्षिणग्रन्थिपश्चात् पार्श्वस्था दक्षिणस्य तु वाम- ग्रन्थिपश्चात् पार्श्वस्थैव सदुपदेशात् । करस्था तु वक्ष्यते ॥ * ॥ परीक्षाप्रकारमाह । सव्येन रोगधृतिकुर्परभागभाजा पीड्याथ दक्षिणकराङ्गुलिकात्रयेण । अङ्गुष्ठमूलमधिपश्चिमभागमध्ये नाडीं प्रभञ्जनगतिं सततं परीक्षेत् ॥ सव्येन करेण । रोगधृतिर्गदधारणमित्यापीडने हेतुः । रोगाणां वातादिपिशुनवायूनां धारणं यथा स्यात्तथा पीड्येति कश्चित् । भाग इति समुदितकफोणिपरं भाजेति परीक्षाकालेऽपि तत्र हस्तस्थितये । आपीड्येत्यर्थान्नाडीं एतच्चा- पीडनं वातादिपौर्ब्बापर्य्यबोधनाय । अथेत्या- पीडनानन्तरं न तु परीक्षाकालेऽप्यापीडन- स्थितिः । दक्षिणेति प्रायिकं स्वपरीक्षाया- मन्यथात्वात् । त्रयेति योग्यतया तर्ज्जनीमध्यमा- नामिकाग्रहणम् । पश्चिमेत्यङ्गुष्ठस्याधोभागः । मूलेति तदुक्तम् । अङ्गुष्ठस्य तु मूले या धमनी जीवसाक्षिणी । तस्या गतिवशाद्विद्यात् सुखं दुःखञ्च देहिनाम् ॥ प्रभञ्जनगतिर्यत्रेति नाड्यन्तरनिरासः । सतत- मिति सुस्थदशायामपि । तदुक्तम् । भावि- रोगाभिबोधाय सुस्थनाडीपरीक्षणमिति ॥ * ॥ परीक्षणीयमाह । वातं पित्तं कफं द्बन्दं सन्निपातन्तथैव च । साध्यासाध्यविवेकञ्च सर्व्वं नाडी प्रकाशयेत् ॥ सन्निपातमिति सामान्यतः । साध्यासाध्यमिति विशेषतश्चेत्यर्थः । सर्व्वमित्येतदन्यञ्च रोगादिक- मित्युपसंहारः ।” इति नाडीप्रकाशे प्रथमो- द्योतः ॥ * ॥ अथ नाडीज्ञानसमयमाह । “प्रातः कृतसमाचारः कृताचारपरिग्रहम् । सुखाशीनः सुखासीनं परीक्षार्थमुपात्तरेत् ॥ प्रातरिति प्रायिकं मध्याह्ने उष्णता इत्युक्तेः ॥ * ॥

पृष्ठ २/८५५

निषिद्धकालमाह । सद्यः स्नातस्य भुक्तस्य क्षुत्तृष्णातपसेविनः । व्यायामाक्रान्तदेहस्य सम्यङ्नाडी न बुध्यते ॥ तैलाभ्यङ्गे च सुप्ते च तथा च भोजनान्तरे । तथा न ज्ञायते नाडी यथा दुर्गतरा नदी ॥ सुप्ते निद्राकाले भोजनान्तरे भोजनमध्ये भोज- नावसानमात्रे च । वातमूर्च्छादिक्षणिकरोगे नायं विधिः ॥ * ॥ अथ वातादिस्वभावक्रममाह । आदौ च वहते वातो मध्ये पित्तं तथैव च । अन्ते च वहते श्लेष्मा नाडिकात्रयलक्षणम् ॥ आदाविति कफोणिपीडितद्वितीयक्षणे । न तु तर्ज्जनीनिवेशस्थले स्थानभेदस्य कुत्राप्यवक्ष्य- माणत्वात् ॥ * ॥ सुस्थताज्ञानार्थमाह । भूलतागमनप्राया स्वच्छा स्वास्थ्यमयी शिरा । प्रायेति बाहुल्येन । स्वच्छा परितो जाड्य- रहिता । स्वास्थ्यमयी सुस्थताव्यञ्जिका च । तथा । प्रातः स्निग्धमयी नाडी मध्याह्ने चोष्णतान्विता । सायाह्ने धावमाना च चिराद्रोगविवर्ज्जिता ॥ चिरादिति अतीतानागतयोर्द्वयोरप्युक्तिः पथ्या- शितानामेव ॥ * ॥ वातादीनां क्रमेण गतिमाह । वाताद्बक्रगता नाडी चपला पित्तवाहिनी । स्थिरा श्लेष्मवती ज्ञेया मिश्रिते मिश्रिता भवेत् ॥ वक्रेति वायोस्तिर्य्यग्गमनात्तिरो वहन्तीति । एवं तत्प्रकोपादिना वार्त्तादिगतिरपि ज्ञातव्या । चपलेति वह्रेरुर्द्ध्वज्वलनादूर्द्ध्वचञ्चला । स्थिरेति जलस्य नीचगमनादनुल्वणा । मिश्रिते मिश्र- चिह्ना भवति । तेन द्विदोषजे उभयचिह्ना । सर्व्वजे सर्व्वचिह्नेति । चपलता स्थिरतयोः समय- भेदेनाविरोधः ॥ * ॥ उक्तवक्रादिसामान्यस्य क्रमेण विशेषमाह । सर्पजलौकादिगतिं वदन्ति विबुधाः प्रभञ्जनेन नाडीम् । पित्ते च काकलावकभेकादिगतिं विदुः सुधियः ॥ राजहंसमयूराणां पारावतकपोतयोः । कुक्कुटादिगतिं धत्ते धमनी कफसंवृता ॥ आदिना वाते वृश्चिकगतिर्दोलायिता । आदि- शब्देन पित्ते कलिङ्गकलविङ्कादिगतिः । कफे गजवराङ्गनादिगतिः ॥ * ॥ द्बन्द्वजस्यापि क्रमेणैव भेदानाह । मुहुः सर्पगतिं नाडीं मुहुर्भेकगतिं तथा । वातपित्तद्वयोद्भूतां प्रवदन्ति विचक्षणाः ॥ भुजगादिगतिञ्चैव राजहंसगतिं धराम् । वातश्लेष्मसमुद्भूतां भाषन्ते तद्विदो जनाः ॥ मण्डूकादिगतिं नाडीं मयूरादिगतिं तथा । पित्तश्लेष्मसमुद्भूतां प्रवदन्ति महाधियः ॥ त्रिदोषजामप्याह । उरगादिलावकादिहंसादीनाञ्च बिभ्रती गमनम् । वातादीनाञ्च समं धमनीसम्बन्धमाधत्ते ॥

सममिति न्यूनाधिकतानिरासः ॥ क्रमगत्या तु नासाध्यत्वम् । तथा, -- लावतित्तिरिवार्त्ताकगमनं सन्निपाततः । कदाचिन्मन्दगा नाडी कदाचिच्छीघ्रगा भवेत् ॥ त्रिदोषप्रभवे रोगे विज्ञेया हि भिषग्वरैः । पित्तक्रमतया कृच्छ्रसाध्यत्वमसाध्यत्वञ्च ॥ * ॥ सामान्यतः सुखसाध्यत्वमाह । यदायं धातुमाप्नोति तदा नाडी तथा गतिः । तथाहि सुखसाध्यत्वं नाडीज्ञानेन बुध्यते ॥ अयमर्थः । अपराह्णादौ नाडी वातोल्वणा प्रथमं वातगत्यैव वहति ततो यथायथं पित्तादि- गत्या न तु पित्तोल्वणत्वे वातादिगत्या तदा सुखसाध्यत्वं व्यतिरेकेण व्यतिरेकः । तदुक्तमन्यैः । नाडी यथाकालगतिस्त्रयाणां प्रकोपशान्त्यादिभिरेव भूयः ॥ * ॥ तथासाध्यरूपमाह । मन्दं मन्दं शिथिलशिथिलं व्याकुलं व्याकुलं वा स्थित्वा स्थित्वा वहति धमनी याति नाशञ्च सूक्ष्मा । नित्यं स्थानात् स्खलति पुनरप्यङ्गुलिं संस्पृशेद्वा भावैरेवं बहुविधविधैः सन्निपातादसाध्या ॥ मन्दं मन्दं मुहुरनुद्भटं अप्रखरमिति यावत् । शिथिलेति स्खलद्गतिरूपम् । व्याकुलेति त्रस्त- वदितस्ततः । वाशब्दः समुच्चये । स्थित्वा स्थित्वेत्यावृत्त्या च तद्रूपैव गतिः । नाशमदर्श- नम् । गच्छति कदाचिन्नाडीस्पन्दोऽपि न सम्भा- व्यते इत्यर्थः । सूक्ष्मेति यदि लभ्यते तदा तथैवा- नित्यं प्रायः स्थानमङ्गुष्ठमूलं तस्मात् स्खलति कदापि तत्र न स्पन्दत इत्यर्थः । तदुक्तम् । हन्ति च स्थानविच्युतेति किञ्चित् स्फुरती कुत्रापि । पुनरपीति कियद्विलम्बन अङ्गुलीमङ्गुलीमूल- मेवमित्यवंरूपर्बहुभिर्भावैर्धर्म्मैः । उक्तञ्चान्यत्र । महातापेऽपि शीतत्वं शीतत्वे तापिता शिरा । नानाविधगतिर्यस्य तस्य मृत्युर्न संशयः ॥ महेत्याशयाकृष्टपित्तादिकृततापनिरासः शीतत्व इत्यत्रापि महेति सम्बध्यते । तथा, -- त्रिदोषे स्पन्दते नाडी मृत्युकालेऽपि निश्चला । निश्चला स्पन्दसामान्याभाववती । अतीसारादौ हस्तपादादिस्वेदादिना स्पन्दोपलम्भात् । तथा । पूर्ब्बं पित्तगतिं प्रभञ्जनगतिं श्लेष्माणमाबिभ्रतीं सन्तानभ्रमणं मुहुर्व्विदधतीं चक्राधिरूढामिव । तीव्रत्वं दधतीं कलापि गतिकां सूक्ष्मत्वमात- न्वतीं नोऽसाध्यां धमनीं वदन्ति सुधियो नाडीगति- ज्ञानिनः ॥ अयमर्थः । पूर्ब्बमिति क्रमविपर्य्यये पित्तादिगति- मतीं वारं वारमेवं क्रमेण चक्रोपरिभ्राम्यमाणा- मिव । तथा तीव्रत्वमतिशयवेगं एवञ्च कदाचि- न्मयूरवद्गमनाम् । तथोत्तरोत्तरं कृशतामापा- दयन्तीति विशिष्टो हेतुः । तथा चान्यत्र । “यात्युञ्चा च स्थिरात्यन्ता या चेयं मांस- वाहिनी ।

या च सूक्ष्मा च वक्रा च तामसाध्यां विदु- र्बुधाः ॥ अत्युच्चा सहजतोऽप्युच्चतरा पृथगिवोद्गता वा कदाचिदिति स्थिरा प्रणिधानेनैव गम्यमान- स्पन्दा च । मांसवाहिनी मांसाहार इव गति- मती लगुडप्रायेति । तदुक्तं मांसेन लगुडा- कृतिः । मांसेन समं वहतीति न युक्तं तद्रूप- परिज्ञापकप्रकारस्यानुक्तत्वात् । इयमपि विशिष्टबोधनाय । या च सूक्ष्मा च वक्रा चेति पृथगिव वाक्यान्तरमिति ॥ * ॥ असाध्यत्वापवादमाह । भारप्रवाहमूर्च्छाभयशोकप्रमुखकारणान्नाडी । संमूर्च्छितापि गाडं पुनरपि सा जीवितं धत्ते ॥ चिरतरबहुलभारोद्बहनेन वा विषवेगधारा- वाहिरुधिरदर्शनादिजनितमूर्च्छया वा राक्ष- सादिसन्दर्शनादिभयेन वा पुत्त्रादिविरह- जनितशोकातिरेकेण वा संमूर्च्छितापि अति- निस्पन्दापि । गाढमिति सुतरां कार्श्यादियोगे- ऽपीत्यर्थः । पुनरिति साध्यतां यातीत्यर्थः । भावानां रत्यादीनां प्रवाह इति न युक्तं भय- शोकयोः पृथग्विधानात् । प्रमुखेत्यनेन हेत्व- न्तराभिधानम् । तदुक्तम् । पतितः सन्धितो भेदी नष्टशुक्रश्च यो नरः । शाम्यते विस्मयस्तस्य न किञ्चिन्मृत्युकारणम् ॥ पतितः उच्चादितः सन्धितः अस्थ्यादिसन्धानेन संहितः भेदी अतीसारवान् नष्टशुक्रो यक्ष्मा- दिनातिरमणेन वा शुक्रक्षयवान् । विस्मयो- ऽसाध्यत्वानुमानं शाम्यति नावतरति । कारणं प्रागुक्तं तत्तदेव । अन्यत्रापि । तथा भूताभिसङ्गेऽपि त्रिदोषवदुपस्थिता । समाङ्गा वहते नाडी तथा च न क्रमं गता ॥ अपमृत्युन रोगाङ्गा नाडी तत्सन्निपातवत् । भूताभिषङ्गे तथा भूतसामान्याभिषङ्गे च देव- जुष्टादां नाडी सन्निपातधर्म्मशालिनी उप- स्थिता । आपातत एव भवति न तु तत्फल- प्रदा । भेदमाह । समेति वातपित्तकफस्वभाव- क्रमवती तथाक्रमं व्यतिक्रमं न गता । तस्मा- देव अपमृत्युः अपगतो मृत्युर्यस्याः सा तथा । परमार्थतः सन्निपातवदपि सन्निपातजन्या न स्यात् इति । तदुक्तम् । स्वस्थानहीने शोके च हिमाक्रान्ते च निर्गदाः । भवन्ति निश्चला नाड्यो न किञ्चित्तत्र दूषण- मिति ॥ स्वस्थानहीन उच्चादितः पतने । अङ्गुष्ठमूलत- श्चरण इति तुल्यार्थः । निर्गदा इत्यसङ्गतिः निर्गदा अपि निश्चला भवन्ति । दूषणमसाध्यत्व- भ्रमः । अन्ये त्वाहुः । स्तोकं वातकफं दुष्टं पित्तं वहति दारुणम् । पित्तस्थानं विजानीयात् भेषजं तस्य कारये- दिति ॥ अयमर्थः । वातकफाभ्यां नाडी किञ्चिद्बहति दुष्टं क्षीणत्वाधिकत्वाभ्यामपि विशेषादुल्वणं

पृष्ठ २/८५६

पित्तं विषमवेगेन वहति तदा तत्प्रतिकारार्थं भेषजं कुर्य्यात् । असाध्यता न स्यादिति यावत् । अत्र कश्चित् । स्वस्थानच्यवनं यावद्धमन्या नोपजायते । तावच्चिकित्सासत्त्वेऽपि नासाध्यत्वमिति स्थिति- रिति । तच्च प्रायिकं बहुधा व्यभिचारदर्शनात् । हन्ति च स्थानविच्युतेत्यत्र चकारस्यायोगव्यवच्छेदकत्व- मित्यर्थः ॥ * ॥ प्रसङ्गात् कालनिर्णयमाह । भूलताभुजगाकारा नाडी देहस्य संक्रमात् । विशीर्णा क्षीणतां याति मासान्ते मरणं भवेत् ॥ कदाचित् महीलतावत् कृशा तद्गतिवदति- मसृणवक्रगमना च । कदाचित् सर्पवत् परि- पुष्टा तद्गतिवद्बलवत्तरवक्रगमना च इति वैशि- ष्ट्येन सुस्थदशातो भेदः । इत्थञ्च कदाचिद- लक्ष्यतामतिकृशताञ्च यदा गच्छति । देहेऽति- देहक्रममपेक्ष्य तेन देहोऽपि यदा स्थूलः शोथा- दिना कदाचिच्च कृशः स्यात् तदा द्बितीये मासि म्रियत इति । तथा, -- क्षणाद्गच्छति वेगेन शान्ततां लभते क्षणात् । सप्ताहान्मरणं तस्य यद्यङ्गे शोथवर्ज्जितः ॥ क्षणादिति द्रुतंद्रुतं न तु कदाचिदिति । शान्तता- मनुपलभ्यमानत्वम् । शोथेति तन्मात्रसम्बन्धे तु नाचिरं मरणाय चिरमेवेत्यर्थः । तथा, -- हिमवद्बिशदा नाडी ज्वरदाहेन तापिनाम् । त्रिदोषस्पर्शभजतां तदा मृत्युर्दिनत्रयात् ॥ यदा निरन्तरं ज्वरदाहतापौ शैत्यञ्च नाड्याः । त्रिदोषेति । सन्निपातलक्षणसत्त्व एव भवति ॥ तदा, -- निरीक्ष्या दक्षिणे पादे तदा चैषा विशेषतः । मुखे नाडी वहेन्नित्यं ततस्तु दिनतूर्य्यकम् ॥ गतिन्तु म्रमरस्येव वहेदेकदिनेन तु । कन्देन स्पन्दते नित्यं पुनर्लगति चाङ्गुलौ ॥ मध्ये द्वादशयामानां मृत्युर्भवति निश्चितम् । दक्षिण इति पुसः । स्त्रियास्तु वाम एव तथेति करस्थैव विशेषतो विशेषज्ञानार्थम् । यदि चोभयनाड्यपि मुखे पुरोभागे नित्यं सदा वहति तदा दिनचतुष्टयं प्राप्य भ्रमरस्य परिभ्रमण- रूपं गमनमिव मुख एव यदि वहति तदैक- दिनेन । कन्दे मूले स्पन्दनस्थाने कदाचित् न स्पन्दते स्वल्पं स्पन्दत इति सम्भाव्यते । नित्यं प्रायः पुनश्चाङ्गुलौ तन्मूले कदापि लगति तदा तस्मादारभ्य द्वादशप्रहरमध्य एव मृत्युरिति । तथा, -- स्थित्वा नाडी मुखे यस्य विद्युद्द्योतिरिवेक्ष्यते । दिनैकं जीवितं तस्य द्बितीये म्रियते ध्रुवम् ॥ स्थित्वेत्यावृत्त्या स्थित्वा स्थित्वा विद्युत्स्फुरण- मिव लक्ष्यते द्वितीय इत्यष्टप्रहरादूर्द्ध्वमित्यर्थः । तथा, -- स्वस्थानविच्युता नाडी यदा वहति वान वा । ज्वाला च हृदये तीव्रा तदा ज्वालावधि- स्थितिः ॥

न वेति स्थित्वा स्थित्वेत्यर्थः । इत्थञ्च यदसाध्य- लक्षणमुक्तमवस्थानादपवादविरहे सति तस्यार्थ- प्रवेशो यथायथमार्य्यमतिभिरवगन्तव्य इति नेह प्रतन्यते ग्रन्थगौरवभयात् । मन्दं मन्दमिति अनेन न च भूलतागमनाकारेति विरुध्यते तस्य तात्कालिकमरणविषयत्वात् । सर्व्वमिदं सर्व्वरोग एव वेदितव्यं ज्वरमात्रे तु भ्रम एवेति ।” इति नाडीप्रकाशे द्वितीयोद्योतः ॥ * ॥ अथ रोगेषु निरूपणीयेषु प्रधानतया प्रथमं ज्वरनिरूपणमाह । तत्र ज्वरपूर्ब्बरूपे । “अङ्गग्रहेण नाडीनां भवन्ति मन्थराः प्लवाः । प्लवः प्रबलतां याति ज्वरदाहोऽभिभूतये ॥ सान्निपातिकरूपेण भवन्ति सर्व्ववेदनाः ॥ ज्वररूपमाह । ज्वरकोपे च धमनी सोष्णा वेगवती भवेत् । उष्णा पित्तादृते नास्ति ज्वरो नास्त्युष्मणा विना ॥ उष्णा वेगधरा नाडी ज्वरकोपे प्रजायते ॥ अन्यत्र च । ज्वरे च वक्रा धावन्ती तथा च मरुतः प्लवे । रमणान्ते निशि प्रातस्तप्ता दीपशिखा यथा ॥ तत्रापि विशेषमाह । सौम्या सूक्ष्मा स्थिरा मन्दा नाडी सहज- वातजा । स्थूला च कठिना शीघ्रा स्पन्दते तीव्रमारुते ॥ द्रुता च सरला शीघ्रा दीर्घा पित्तज्वरे भवेत् । शीघ्रमाहननं नाड्याः काठिन्याच्च चला तथा ॥ मलाजीर्णेनातितरां स्पन्दनञ्च प्रकीर्त्तितम् । नाडी तन्तुसमा मन्दा शीतला श्लेष्मदोषजा ॥ द्वन्द्वजमाह । चञ्चला तरला स्थूला कठिना वातपित्तजा । ईषच्च दृश्यते तूष्णा मन्दा स्यात् श्लेष्मवातजा ॥ निरन्तरं खरं रूक्षं मन्दश्लेष्मातिवातलम् । रूक्षवातभवे तस्य नाडी स्यात् पित्तसन्निभा ॥ सूक्ष्मा शीता स्थिरा नाडी पित्तश्लेष्मसमुद्भवा ॥ प्रसङ्गादाह । मध्ये करे वहेन्नाडी यदि सन्तापिता ध्रुवम् । तदा नूनं मनुष्यस्य रुधिरापूरिता मलाः ॥ आगन्तुकरूपभेदमाह । भूतज्वरे सेक इवातिवेगा धावन्ति नाड्यो हि यथाब्धिगामाः । तथा, -- ऐकाहिकेन क्वचन प्रदूरे क्षणान्तगामा विषमज्वरेण । द्वितीयके वापि तृयीयतूर्य्ये गच्छन्ति तप्ता भ्रमिवत् क्रमेण ॥ अन्यत्रापि । उष्णा वेगधरा नाडी ज्वरकोपे प्रजायते । उद्वेगक्रोधकामेषु भयचिन्ताश्रमेषु च ॥ भवेत् क्षीणगतिर्नाडी ज्ञातव्या वैद्यसत्तमैः ॥ प्रसङ्गादाह । व्यायामे भ्रमणे चैव चिन्तायां श्रमशोकतः । नानाप्रभावगमना शिरा गच्छति विज्वरे ॥

अजीर्णरूपमाह । अजीर्णे तु भवेन्नाडी कठिना परितो जडा । प्रसन्ना च द्रुता शुद्धा त्वरिता च प्रवर्त्तते ॥ तत्र विशेषमाह । पक्वाजीर्णे पुष्टिहीना मन्दं मन्दं वहेज्जडा । असृक्पूर्णा भवेत् कोष्णा गुर्व्वी सामा गरीयसी ॥ प्रसङ्गाद्भक्षणज्ञानमाह । पुष्टिस्तैलगुडाहारे मांसे च लगुडाकृतिः । क्षीरे च स्तिमिता वेगा मधुरे भेकवद्गतिः ॥ रम्भागुडवटाहारे रूक्षशुष्कादिभोजने । वातपित्तार्त्तिरूपेण नाडी वहति निष्क्रमम् ॥ अथ रसज्ञानम् । मधुरे वर्हिगमना तिक्ते स्याद्भूलतागतिः । अम्ले कोष्णा प्लवगतिः कटुके भृङ्गसन्निभा ॥ कषाये कठिना म्लाना लवणे सरला द्रुता । एवं द्बित्रिचतुर्योगे नानाधर्म्मवती धरा ॥ तथा, -- द्रवेऽतिकठिना नाडी कोमला कठिनाशने । द्रवद्रव्यस्य काठिन्ये कोमला कठिनापि च ॥ क्षौद्रे पृथग्ग्रन्थिलेव पिष्टे पुष्टैव जायते ॥ अग्निमान्द्यधातुक्षयलक्षणमाह । मन्दाग्नेः क्षीणधातोश्च नाडी मन्दतरा भवेत् ॥ तदुक्तम् । क्षीणधातौ च मन्दाग्नौ नाडी क्षीणतमा ध्रुवम् ॥ तथा, -- मन्देऽग्नौ क्षीणतां याति नाडी हंसाकृति- स्तथेति ॥ अन्ये तु । आमाश्रये पुष्ठिविवर्द्धनेन भवन्ति नाड्योऽग्रभुजाभिवृत्ताः । आहारमान्द्यादुपवासतो वा तथैव नाड्यो भुजगाग्रमानाः ॥ प्रसङ्गाद्दीप्ताग्निज्ञानमाह । लघ्वी भवति दीप्ताग्नेस्तथा वेगवती मता । प्रसङ्गाद्ग्रहणीमप्याह । पादे च हंसगमना करे मण्डुकसंप्लवा । तस्याग्नेर्मन्दता देहे त्वथवा ग्रहणीगदे ॥ तथा, -- भेदेन शान्ता ग्रहणीगदेन निवीर्य्यरूपा त्वतिसारभेदे । विलम्बिकायां प्लवगा कदाचि- दामातिसारे पृथुता जडा च ॥ * ॥ अथ विसूचिकाज्ञानम् । निरोधे मूत्रशकृतोर्विड्ग्रहे त्वितराश्रिताः । विसूचिकाभिभूते च भवन्ति भेकवत् क्रमाः ॥ * ॥ प्रसङ्गादानाहमूत्रकृच्छ्रज्ञानमाह । आनाहे मूत्रकृच्छ्रे च भवेन्नाडी गरिष्ठता ॥ * ॥ शूलज्ञानमाह । वातेन शूलेन मरुत्प्लवेन सदैव वक्रा हि शिरा वहन्ती । ज्वालामयी पित्तविचेष्टितेन साध्या न शूले न च पुष्टरूपा ॥ * ॥

पृष्ठ २/८५७

अथ प्रमेहज्ञानम् । प्रमेहे ग्रन्थिरूपा सा सुतप्ता त्वामदूषणे ॥ * ॥ विषविष्टम्भगुल्मज्ञानमाह । उत्पित्सुरूपा विषरिष्टिकायां विष्टम्भगुल्मेन च वक्ररूपा । अत्यर्थवातेन अधः स्फुरन्ती उत्तानभेदिन्यसमाप्तिकाले ॥ * ॥ गुल्मे विशेषमाह कश्चित् । गुल्मेन कम्पोऽथ पराक्रमेण पारावतस्येव गतिं करोति ॥ * ॥ अथ भगन्दरज्ञानम् । व्रणार्थं कठिने देहे प्रयाति पैत्तिकं क्रमम् । भगन्दरानुरूपेण नाडीव्रणनिवेदने । प्रयाति वातिकं रूपं नाडी पावकरूपिणी ॥ अथ वान्तादिज्ञानम् । वान्तस्य शल्याभिहतस्य जन्तो- र्वेगावरोधाकुलितस्य भूयः । गतिं विधत्ते धमनी गजेन्द्र- मरालमानेव कफोल्वणेन ॥ स्त्रीरोगादिकमपि रक्तादिज्ञानक्रमेण ज्ञातव्यम् । क्वचित्प्रकरणोल्लेखात् क्वचिदौचित्यमात्रतः । क्वचिद्देशात् क्वचित् कालात् सङ्कीर्णगदनिर्णयः ॥ नाडीपरिचयज्ञानं प्रायशो नैव दृश्यते । तेन धार्ष्ट्या मयोक्तं यत्तत् समाधेयमुत्तमैः ॥” इति श्रीशङ्करसेनकविराजकृते नाडीप्रकाशे तृतीयोद्योतः ॥ नाडीकः, पुं, (नाडीव कायतीति । कै + कः ।) शाकविशेषः । पाट्शाक इति नालिताशाक इति च भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । पट्टशाकः २ नाडीशाकः ३ । अस्य गुणाः । रक्तपित्तनाशि- त्वम् । विष्टम्भित्वम् । वातकोपनत्वञ्च । इति भावप्रकाशः ॥ नाडीकलापकः, पुं, (नाडीनां नाडीवन्नालानां कलापः समूहो यत्र । कप् ।) सर्पाक्षी । इति भावप्रकाशः ॥ नाडीकेलः, पुं, (नारिकेलः । पृषोदरादित्वात् साधुः ।) नारिकेलः । इति शब्दरत्नावली ॥ नाडीचः, पुं, (नाड्या चीयते इति । चि + बाहु- लकात् डः ।) शाकविशेषः । नालिता इति भाषा । तत्पर्य्यायः । केचुकम् २ पेचुली ३ पेचुः ४ विश्वरोचनः ५ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ “नाडीचशाकं द्बिविधं तिक्तं मधुरमेव च । रक्तपित्तहरं तिक्तं क्रिमिकुष्ठविनाशनम् । मधुरं पिच्छिलं शीतं विष्टम्भि कफवातकृत् ॥” इति राजवल्लभः ॥ नाडीचरणः, पुं, (नाडीवच्चरणौ यस्य ।) पक्षी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ नाडीजङ्घः, पुं, (नाडीवत् जङ्घा यस्य ।) काकः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ मुनिविशेषः । यथा । “नाडीजङ्घः सुरगुरुमुनिर्व्वक्ति वृष्टेरकालौ मासावेतौ न शुभफलदौ पौषमाघौ न शेषान् ।” इति मलमासतत्त्वम् ॥

षकविशेषः । यथा, महाभारते । १२ । १६९ । १९ -- २० । “ततोऽस्तं भास्करे याते सन्ध्याकाल उपस्थिते । आजगाम स्वभवनं ब्रह्मलोकात् खगोत्तमः ॥ नाडीजङ्घ इति ख्यातो दयितो ब्रह्मणः सखा । वकराजो महाप्राज्ञः कश्यपस्यात्मसम्भवः ॥” नाडीतरङ्गः, पुं, (नाड्यां नालायां तरङ्गो यत्र ।) काकोलः । हिण्डकः । रतहिण्डकः । इति मेदिनी । गे, ५९ ॥ नाडीतिक्तः, पुं, (नाड्या तिक्तः ।) नेपालनिम्बः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (नेपालनिम्बशब्देऽस्य विशेषो ज्ञेयः ॥) नाडीदेहः, पुं, (नाडीसारो देहो यस्य । कृश- त्वात् तथात्वम् ।) भृङ्गी । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ नाडीनक्षत्रं, क्ली, (नाडीस्थितं नक्षत्रम् ।) नरस्य जन्मदशमषोडशाष्टादशत्रयोविंशपञ्च- विंशनक्षत्राणि । राज्ञः पूर्ब्बोक्तानि जाति- देशाभिषेकनक्षत्राणि च । यथा, -- “जन्माद्यं कर्म्म ततोऽपि दशमं साङ्घातिकं षोडशभम् । समुदयमष्टादशभं विनाशसंज्ञं त्रयोविंशम् ॥ आद्यात्तु पञ्चविंशं मानसमेवं नरः षडृक्षः स्यात् । नवनक्षत्रो नृपतिः स्वजातिदेशाभिषेकर्क्षैः ॥” * ॥ जात्यृक्षन्तु । “पूर्ब्बात्रयं सानलमग्रजानां राज्ञान्तु पौष्णेन सहोत्तराणि । सपौष्णमित्रं पितृदैवतञ्च प्रजापतेर्भञ्च कृषीबलानाम् ॥ आदित्यहस्ताभिजिदश्विभानि तान्यन्त्यजातेः प्रभविष्णुतायाम् । देशभं देशनामर्क्षम् । नाडीनक्षत्राणि ॥ * ॥ ईहा देहार्थहानिः स्याज्जन्मर्क्ष उपतापिते । कर्म्मर्क्षे कर्म्मणां हानिः पीडा मनसि मानसे ॥ मूर्त्तिद्रविणवन्धूनां हानिः साङ्घातिके तथा । सन्तप्ते सामुदायिके मित्रभृत्यार्थसङ्क्षयः । वैनाशिके विनाशः स्याद्देहद्रविणसम्पदाम् ॥ नाडीनक्षत्रफलम् ॥ * ॥ जातिभे कुलनाशः स्याद्बन्धनञ्चाभिषेकभे । देशभे देशभङ्गः स्यात् क्रूरैरेवं शुभैः शुभम् ॥ यस्मिन् राजाभिषेको भवति तदाभिषेचनिक- भम् । अ इ उ ए कृत्तिका । ओ व वि वु रोहिणीत्यादि देशभम् । सर्व्वेषां पीडायां दिनमेवमुपोषितोऽनलं जुहु- यात् । सावित्र्या क्षीरतरोः समिद्भिरमरद्बिजानुरतः ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ नाडीविग्रहः, पुं, (नाडीसारो विग्रहो यस्य । अतिकृशत्वात् तथात्वम् ।) भृङ्गी । इति हेम- चन्द्रः । २ । १२४ ॥

नाडीव्रणः, पुं, (नाडीसंलग्नो व्रणः ।) सर्व्वदा- गलद्व्रणः । नाली घा इति भाषा । इत्यमरः । २ । ६ । ५४ ॥ तस्य निदानं यथा, -- “यः शोथमामभिति पक्वमुपेक्षतेऽज्ञो यो वा व्रणं प्रचुरपूयमसाधुवृत्तः । अभ्यन्तरं प्रविशति प्रविदार्य्य तस्य स्थानानि पूर्ब्बविहितानि ततः सपूयः ॥ तस्यातिमात्रगमनाद्गतिरिष्यते तु नाडीव यद्वहति तेन मता तु नाडी ॥” * ॥ वातादिदोषभेदेन तस्य रूपाणि यथा, -- “दोषैस्त्रिभिर्भवति सा पृथगेकशश्च संमूर्च्छितैरपि च शल्यनिमित्ततोऽन्या । तत्रानिलात् परुषसूक्ष्ममुखी सशूला फेनानुविद्धमधिकं स्रवति क्षपासु ॥ पित्तात्तृषाज्वरकरी परिदाहयुक्ता पीतं स्रवत्यधिकमुष्णमहःसु चापि । ज्ञेया कफाद्बहुघनार्ज्जुनपिच्छिलास्रा स्तब्धा सकण्डुररुजा रजनीप्रवृद्धा ॥ दाहज्वरश्वसनमूर्च्छनवक्त्रशोषा यस्यां भवन्त्यभिहितानि च लक्षणानि । तामादिशेत् पवनपित्तकफप्रकोपात् घोरामसुक्षयकरीमिव कालरात्रिम् ॥ दोषद्बयाभिहतलक्षणदर्शनेन तिस्रो गतीर्व्यतिकरप्रभवास्तु विद्यात् ॥” शल्यनिमित्तलक्षणं यथा, -- “नष्टं कथञ्चिदनुमार्गमुदीरितेषु स्थानेषु शल्यमचिरेण गतिं करोति । सा फेनिलं मथितमच्छमसृग्विमिश्र- मुष्णं करोति सहसा सरुजञ्च नित्यम् ॥” असाध्यकृच्छ्रसाध्ययोर्लक्षणं यथा, -- “नाडी त्रिदोषप्रभवा न सिध्येत् शेषाश्चतस्रः खलु यत्नसाध्याः ॥” इति माधवकरः ॥ * ॥ “विडङ्गत्रिफला कृष्णाचूर्णं लीढं समाक्षिकम् । हन्ति कुष्ठं कृमीन्मेहनाडीव्रणभगन्दरान् ॥” इति गरुडपुराणम् ॥ (अस्य चिकित्सान्तरं यथा, -- “नाडीनां गतिमन्विष्य शस्त्रेणापाट्य कर्म्मवित् । सर्व्वव्रणक्रमं कुर्य्यात् शोघनं रोपणादिकम् ॥ नाडीं वातकृतां साधु पाटितां लेपयेद्भिषक् । प्रत्यक् पुष्पीफलयुतैस्तिलैः पिष्टैः प्रलेपयेत् ॥ पैत्तिकीं तिलमञ्जिष्ठानागदन्तीनिशायुगैः । श्लैष्मिकीं तिलयष्ट्याह्वनिकुम्भारिष्टसैन्धवैः ॥ शल्यजां तिलमध्वाज्यैर्लेपयेच्छिन्नशोधिताम् । आरग्वधनिशाकालाच्चूर्णाज्यक्षौद्रसंयुता । सृत्रवर्त्तिर्व्रणे योज्या शोधनी गतिनाशनी ॥ घोण्टाफलत्वङ्मदनात् फलानि पूगस्य च त्वक् लवणञ्च मुख्यम् । स्नुह्यर्कदुग्धेन सहैष कल्को वर्त्तीकृतो हन्त्यचिरेण नाडीम् ॥ वर्त्तीकृतं माक्षिकसंप्रयुक्तं नाडीघ्नमुक्तं लवणोत्तमं वा ।

पृष्ठ २/८५८

दुष्टव्रणे यद्बिहितञ्च तैलं तत् सेच्यमानं गतिमाशु हन्ति ॥ जात्यर्कसम्पाककरञ्जदन्ती- सिन्धूत्थसौवर्च्चलयावशूकैः । वर्त्तिः कृता हन्त्यचिरेण नाडीं स्नुक्क्षीरपिष्टा सह चित्रकेण ॥ महिषदधिकोद्रवान्नमिश्रं हरति चिरविरूढाञ्च । भुक्तं कङ्कुनिकामूलचूर्णमतिदारुणां हन्ति ॥ कृशदुर्ब्बलभीरूणां गतिर्म्मर्म्माश्रिता च या । क्षारसूत्रेण तां भिन्द्यान्न शस्त्रेण कदाचन ॥ एषण्या गतिमन्विष्य क्षारसूत्रानुसारिणीम् । सूचीं विदध्याद्गत्यन्ते चोन्नम्याशु च निर्हरेत् ॥ सूत्रस्यान्तं समानीय गाढबन्धनमाचरेत् । ततः क्षारबलं वीक्ष्य सूत्रमन्यत् प्रवेशयेत् ॥ क्षाराक्तं मतिमान् वैद्यो यावन्न च्छिद्यते गतिः । भगन्दरेऽप्येष विधिः कार्य्यो वैद्येन जानता ॥ गुग्गुलुस्त्रिफलाव्योषैः समांशैराज्ययोजितः । नाडीदुष्टव्रणं शूल-भगन्दरविनाशनः ॥ इति सप्ताङ्गगुग्गुलुः ॥ स्वर्ज्जिका सिन्धुदन्त्यग्निरूपिकानलनीलिका । खरमञ्जरीबीजेषु तैलं गोमूत्रपाचितम् ॥ दुष्टव्रणप्रशमनं कफनाडीव्रणापहम् ॥ इति स्वर्ज्जिकाद्यं तैलम् ॥ समूलपत्रां निर्गुण्डीं पीडयित्वा रसेन तु । तेन सिद्धं समं तैलं नाडीदुष्टव्रणापहम् ॥ हितं पामापचीनान्तु पानाभ्यञ्जननावनैः । विविधेषु च स्फोटेषु तथा सर्व्वव्रणेषु च ॥ इति निर्गुण्डीतैलम् । हंसपाद्यरिष्टपत्रं जातीपत्रं ततो रसैः । तत्कल्कैश्च पचेत्तैलं नाडीव्रणविशोधनम् ॥ इति हंसपादादितैलम् ॥” इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहे नाडीव्रणाधि- कारः ॥) नाडीशाकः, पुं, (नाडीप्रधानः शाकः ।) नाडीकः । इति भावप्रकाशः ॥ पाट्शाक इति भाषा ॥ नाडीस्नेहः, पुं, (नाड्यामेव स्नेहो यस्य । नाडी- सारत्वादेवास्य तथात्वम् ।) भृङ्गी । इति शब्दरत्नावली ॥ नाडीहिङ्गु, क्ली, (नाडीप्रधानं हिङ्गु ।) हिङ्गु- भेदः । कलःपतिहिङ्गु इति हिन्दीभाषा । तत्- पर्य्यायः । पलाशाक्षः २ जन्तुका ३ रामठी ४ वंशपत्री ५ पिण्डाह्वा ६ सुवीर्य्या ७ हिङ्गु- नाडिका ८ । (यथाच वैद्यकरत्नमालायाम् । “हिङ्गुपर्णी वेणुपत्री नाडीहिङ्गु शिवाटिका ॥”) अस्य गुणाः । कटुत्वम् । उष्णत्वम् । कफ- वातार्त्तिशान्तिकारित्वम् । विष्ठाविबन्धदोषा- नाहामयनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ नाणकं, क्ली, (अणति शब्दायते इति । अण शब्दे + ण्वुल् । न आणकम् ।) मुद्राचिह्नित- निष्कादि । यथा, -- “तुलाशासनमानानां कूटकृन्नाणकस्य च । एभिश्च व्यवहर्त्ता यः स दाप्यो दण्डमुत्तमम् ॥”

इति मिताक्षरायां साहसप्रकरणीययाज्ञवल्क्य- वचनम् ॥ नात्रं, क्ली, (नम्यते आख्यायते प्रशस्यते सर्व्वै- रिति । नम + ष्ट्रन् । बाहुलकात् अन्तलोप आत्वञ्च ।) विचित्रम् । प्रज्ञः । शिवः । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ नाथ, ऋ ङ आशिषि । दवैश्येऽर्थे । इति कवि- कल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-आत्मं च-सकं-ऐश्ये अकं- सेट् ।) दन्त्यादिरयम् । ऋ, अननाथत् । ङ, प्रणाथते प्रनाथते । दव उपतापः । आशी- रिष्टार्थाशंसनम् । ङित्त्वेऽपि शपथाशीर्गत्यनु- कारे इति नियमादाभ्यामाशिषोऽन्यत्र परस्मै- पदम् । नाथति शत्रुं बली उपतापयतीत्यर्थः । नाथते श्रियं लोकः आशंसते इत्यर्थः । नाथति धनी ईश्वरः स्यादित्यर्थः । नाथति भूपं भूमिं विप्रः प्रार्थयतीत्यर्थः । मार्गणैरथ तव प्रयो- जनं नाथसे किमु न भूभृतः पतिमिति भारवौ याचनमप्याशंसाविशेषः । आशिषि नित्य- मात्मनेपदमन्यत्र विभाषयेति केचित् । इति दुर्गादासः ॥ नाथः, पुं, (नाथति ईश्वरो भवतीति । नाथ ऐश्ये + अच् ।) ऐश्ययुक्तः । तत्पर्य्यायः । अधिपः २ ईशः ३ नेता ४ परिवृढः ५ अधिभूः ६ पतिः ७ इन्द्रः ८ स्वामी ९ आर्य्यः १० प्रभुः ११ भर्त्ता १२ ईश्वरः १३ विभुः १४ ईशिता १५ इनः १६ नायकः १७ । इति हेमचन्द्रः । ३ । २३ ॥ (यथा, रामायणे । २ । ४८ । १७ । “स हि नाथो जनस्यास्य स गतिः स परायणम् ॥”) नाथवान्, [त्] त्रि, (नाथो विद्यतेऽस्येति । नाथ + मतुप् । मस्य वः ।) पराधीनः । इत्यमरः । ३ । १ । १६ ॥ प्रभुविशिष्टः ॥ (रक्षकवान् । यथा, रामायणे । १ । ६२ । १२ । “नाथवांश्च शुनःशेफो यज्ञश्चाविघ्नतो भवेत् ॥” स्त्रियां ङीप् । यथा, रामायणे । २ । ३८ । १ । “तस्यां चीरं वसानायां नाथवत्यामनाथवत् । प्रचुक्रोश जनः सर्व्वो धिक् त्वां दशरथन्त्विति ॥”) नाथहरिः, पुं, (नाथं हरति स्थानात् स्थानान्तरं नयतीति । नाथ + हृ + “हरतेर्दृ तिनाथयोः पशौ ।” ३ । २ । २५ । इति इन् ।) पशुः । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ नादः, पुं, (नद शब्दे + भावे घञ् ।) शब्दः । इत्यमरः । १ । ७ । २३ ॥ (यथा, हरिवंशे । २३५ । ५६ । “विभान्ति ते देववराः ससाध्याः प्रध्मातशङ्खस्वनसिंहनादाः ॥”) अर्द्धचन्द्राकृतिवर्णः । स चानुस्वारवदुच्चार्य्यः । यथा अर्द्धचन्द्रोऽनुस्वारः । इति भुवनेश्वरीमन्त्रे कृष्णानन्दः ॥ तत्पर्य्यायः । अर्द्धेन्दुः २ अर्द्ध- मात्रा ३ कलाराशी ४ सदाशिवः ५ अनुच्चार्य्या ६ तुरीया ७ विश्वमातृकला ८ परा ९ । इति बीजवर्णाभिधानम् ॥ ब्रह्मस्वरूपघोषविशेषः । यथा, --

“सच्चिदानन्दविभवात् सकलात् परमेश्वरात् । आसीच्छक्तिस्ततो नादस्तस्माद्बिन्दुसमुद्भवः ॥ नादो बिन्दुश्च बीजञ्च स एव त्रिविघो मतः । भिद्यमानात् पराद्बिन्दोरुभयात्मा रवोऽभवत् ॥ स रवः श्रुतिसम्पन्नः शब्दो ब्रह्माभवत् परम् ॥ सकलादिति मूर्त्तात् । नादो घोषः । बिन्दुः प्रणवः स च बीजञ्च सर्व्ववर्णप्रभवत्वात् । तथा च । समाहितात्मनो ब्रह्मन् ! ब्रह्मणः परमेष्ठिनः ॥ हृद्याकाशादभून्नादो वृत्तिरोधाद्विभाव्यते ॥ ततोऽभूत्त्रिविदोङ्कारो योऽव्यक्तः प्रभवः स्वराट् । इत्यारभ्य ततोऽक्षरसमाम्नायमसृजद्भगवानजः ॥ इति श्रीभागवतम् ॥” इत्यलङ्कारकौस्तुभस्य द्बितीयस्तवकः ॥ * ॥ “नाभेरूर्द्ध्वं हृदि स्थानान्मारुतः प्राणसंज्ञकः । नदति ब्रह्मरन्ध्रान्ते तेन नादः प्रकीर्त्तितः ॥ अपि च । आकाशाग्निमरुज्जातो नाभेरूर्द्ध्वं समुच्चरन् । मुखेऽतिव्यक्तमायाति यः स नाद इतीरितः ॥ स च प्राणिभवोऽप्राणिभवश्चोभयसम्भवः ॥ आद्यः कायभवो वीणादिभवस्तु द्वितीयकः । तृतीयोऽपि च वंशादिभव इत्थं त्रिधा मतः ॥ यदुक्तं ब्रह्मणः स्थानं ब्रह्मग्रन्थिश्च यो मतः । तन्मध्ये संस्थितः प्राणः प्राणाद्वह्रिसमुद्भवः । वह्निमारुतसंयोगान्नादः समुपजायते ॥ न नादेन विना गीतं न नादेन विना स्वरः । न नादेन विना रागस्तस्मान्नादात्मकं जगत् ॥ न नादेन विना ज्ञानं न नादेन विना शिवः । नादरूपं परं ज्योतिर्नादरूपी परं हरिः ॥” इति सङ्गीतदामोदरः ॥ (यथा च सङ्गीतदर्पणे । “गीतं नादात्मकं वाद्यं नादव्यक्त्या प्रशस्यते । तद्द्बयानुगतं नृत्यं नादाधीनमतस्त्रयम् ॥ नादेन व्यज्यते वर्णः पदं वर्णात् पदाद्वचः । वचसो व्यवहारोऽयं नादाधीनमतो जगत् ॥ आहतोऽनाहतश्चेति द्विधा नादो निगद्यते ॥ सोऽयं प्रकाशते पिण्डे तस्मात् पिण्डोऽभिधीयते ॥ तत्रानाहतनादन्तु मुनयः समुपासते । गुरूपदिष्टमार्गेण मुक्तिदं न तु रञ्जकम् ॥ स नादस्त्वाहतो लोके रञ्जको भवभञ्जकः । श्रुत्यादिद्बारतस्तस्मात्तदुत्पत्तिर्निरूप्यते ॥” किञ्च, -- “धर्म्मार्थकाममोक्षाणामिदमेवैकसाधनम् ॥ नादविद्यां परां लब्धा सरस्वत्याः प्रसादतः । कम्बलाश्वतरौ नागौ शम्भोः कुण्डलतां गतौ ॥ पशुः शिशुर्मृगो वापि नादेन परितुष्यति । अतो नादस्य माहात्म्यं व्याख्यातुं केन शक्यते ॥” आञ्जनेयः । “नादाब्देस्तु परं पारं न जानाति सरस्वती । अद्यापि मज्जनभयात्तुम्बं वहति वक्षसि ॥” अथ नादोत्पत्तिप्रकारः । “आत्मना प्रेरितं चित्तं वह्निमाहन्ति देहजम् । ब्रह्मग्रन्थिस्थितं प्राणं स प्रेरयति पावकः ॥

पृष्ठ २/८५९

पावकप्रेरितः सोऽथ क्रमादूर्द्ध्वपथे चरन् । अतिसूक्ष्मध्वनिं नाभौ हृदि सूक्ष्मं गले पुनः ॥ पुष्टं शीर्षे त्वपुष्टञ्च कृत्रिमं वदने तथा । आविर्भावयतीत्येवं पञ्चधा कीर्त्त्यते बुधैः ॥” “नकारं प्राणनामानं दकारमनलं विदुः । जातः प्राणाग्निसंयोगात्तेन नादोऽभिधीयते ॥” अयन्तु योगिसंवेद्य एव । अस्य अवस्थादिकं यदुक्तं हठयोगप्रदीपिकायाम् । ४ । ६५-१०७ । “अशक्यतत्त्वबोधानां मूढानामपि संमतम् । प्रोक्तं गोरक्षनाथेन नादोपासनमुच्यते ॥ श्रीआदिनाथेन सपादकोटि- लयप्रकाराः कथिता जयन्ति । नादानुसन्धानकमेकमेव मन्यामहे मुख्यतमं लयानाम् ॥ मुक्तासने स्थितो योगी मुद्रां सन्धाय शाम्भवीम् । शृणुयाद्दक्षिणे कर्णे नादमन्तःस्थमेकधीः ॥ श्रवणपुटनयनयुगलघ्राणमुखानां निरोधनं कार्य्यम् । शुद्धसुषुम्नासरणौ स्फुटममलः श्रूयते नादः ॥ आरम्मश्च घटश्चैव तथा परिचयोऽपि च ॥ निष्पत्तिः सर्व्वयोगेषु स्यादावस्थाचतुष्टयम् । अथारम्भावस्था । ब्रह्मग्रन्थेर्भवेद्भेदो ह्यानन्दः शून्यसम्भवः । विचित्रः क्वणको देहेऽनाहतः श्रूयते ध्वनिः ॥ दिव्यदेहश्च तेजस्वी दिव्यगन्धस्त्वरोगवान् । संपूर्णहृदयः शून्य आरम्भो योगवान् भवेत् ॥ अथ घटावस्था । द्बितीयायां घटीकृत्य वायुर्भवति मध्यगः । दृढासनो भवेद्योगी ज्ञानी देवसमस्तदा ॥ विष्णुग्रन्थेस्ततो भेदात् परमानन्दसूचकः । अतिशून्ये विमर्दश्च भेरीशब्दस्तथा भवेत् ॥ तृतीयायां तु विज्ञेयो विहायोमर्दलध्वनिः । महाशून्यं तदा याति सर्व्वसिद्धिसमाश्रयम् ॥ चित्तानन्दं तदा जित्वा सहजानन्दसम्मवः । दोषदुःखजराव्याधिक्षुधानिद्राविवर्ज्जितः ॥ रुद्रग्रन्थिं यदा भित्वा शर्व्वपीठगतोऽनिलः । निष्पत्तौ वैणवः शब्दः क्वणद्बीणाक्वणो भवेत् ॥ एकीभूतं तदा चित्तं राजयोगाभिधानकम् । सृष्टिसंहारकर्त्तासौ योगीश्वरसमो भवेत् ॥ अस्तु वा मास्तु वा मुक्तिरत्रैवाखण्डितं सुखम् । लयोद्भवमिदं सौख्यं राजयोगादवाप्यते ॥ राजयोगमजानन्तः केवलं हठकर्मिणः । एतानभ्यासिनो मन्ये प्रयासफलवर्ज्जितान् ॥ उन्मन्यवाप्तये शीघ्रं भ्रूध्यानं मम संमतम् । राजयोगपदं प्राप्तं सुखोपायोऽल्पचेतसाम् ॥ सद्यः प्रत्ययसन्धायी जायते नादजो लयः ॥ नादानुसन्धानसमाधिभाजां योगीश्वराणां हृदि वर्द्धमानम् । आनन्दमेकं वचसामगम्यं जानाति तं श्रीगुरुनाथ एकः ॥ कर्णौ पिधाय हस्ताभ्यां यं शृणोति ध्वनिं मुनिः । तत्र चित्तं स्थिरीकुर्य्याद्यावत्स्थिरपदं व्रजेत् ॥

अभ्यस्यमानो नादोऽयं बाह्यमावृणुते घ्वनिम् । पक्षाद्विक्षेपमखिलं जित्वा योगी सुखी भवेत् ॥ श्रूयते प्रथमाभ्यासे नादो नानाविधो महान् । ततोऽभ्यासे वर्धमाने श्रूयते सूक्ष्मसूक्ष्मकः ॥ आदौ जलधिजीमूतभेरीझर्झरसम्भवाः । मध्ये मर्दलशङ्खोत्था घण्टाकाहलजास्तथा ॥ अन्ते तु किङ्किणीवंशवीणाभ्रमरनिःस्वनाः । इति नानाविधा नादाः श्रूयन्ते देहमध्यगाः ॥ महति श्रूयमाणेऽपि मेघभेर्य्यादिके ध्वनौ । तत्र सूक्ष्मात् सूक्ष्मतरं नादमेव परामृशेत् ॥ घनमुत्सृज्य वा सूक्ष्मे सूक्ष्ममुत्सृज्य वा घने । रममाणमपि क्षिप्तं मनो नान्यत्र चालयेत् ॥ यत्र कुत्रापि वा नादे लगति प्रथमं मनः । तत्रैव सुस्थिरीभूय तेन सार्द्धं विलीयते ॥ मकरन्दं पिबन् भृङ्गो गन्धं नापेक्षते यथा । नादासक्तं तथा चित्तं विषयान्न हि काङ्क्षते ॥ मनोमत्तगजेन्द्रस्य विषयोद्यानचारिणः । नियमने समर्थोऽयं निनादनिशिताङ्कुशः ॥ बद्धं तु नादबन्धेन मनः संत्यक्तचापलम् । प्रयाति सुतरां स्थैर्य्यं छिन्नपक्षः खगो यथा ॥ सर्व्वचिन्तां परित्यज्य सावधानेन चेतसा । नाद एवानुसन्धेयो योगसाम्राज्यमिच्छता ॥ नादोऽन्तरङ्गसारङ्गबन्धने वागुरायते । अन्तरङ्गकुरङ्गस्य वधे व्याधायतेऽपि च ॥ अन्तरङ्गस्य यमिनो वाजिनः परिघायते । नादोपास्तिरतो नित्यमवधार्य्या हि योगिना ॥ बद्धं विमुक्तचाञ्चल्यं नादगन्धकजारणात् । मनः पारदमाप्नोति निरालम्बाख्यखेऽटनम् ॥ नादश्रवणतः क्षिप्रमन्तरङ्गभुजङ्गमः । विस्मृत्य सर्व्वमेकाग्रः कुत्रचिन्नहि धावति ॥ काष्ठे प्रवर्त्तितो वह्निः काष्टेन सह शाम्यति । नादे प्रवर्त्तितं चित्तं नादेन सह लीयते ॥ घण्टादिनादसक्तस्तब्धान्तःकरणहरिणस्य । प्रहरणमपि सुकरं शरसन्धानप्रवीणश्चेत् ॥ अनाहतस्य शब्दस्य ध्वनिर्य उपलभ्यते । ध्वनेरन्तर्गतं ज्ञेयं ज्ञेयस्यान्तर्गतं मनः । मनस्तत्र लयं याति तद्बिष्णोः परमं पदम् ॥ तावदाकाशसङ्कल्पो यावच्छब्दः प्रवर्त्तते । निःशब्दं तत्परं ब्रह्म परमात्मेति गीयते ॥ यत्किञ्चिन्नादरूपेण श्रूयते शक्तिरेव सा । यस्तत्त्वान्तो निराकारः स एव परमेश्वरः ॥ सर्व्वे हष्ठलयोपाया राजयोगस्य सिद्धये । राजयोगसमारूढः पुरुषः कालवञ्चकः ॥ तत्त्वं बीजं हठः क्षेत्रमौदासीन्यं जलं त्रिभिः । उन्मनी कल्पलतिका सद्य एव प्रवर्त्तते ॥ सदा नादानुसन्धानात् क्षीयन्ते पापसञ्चयाः । निरञ्जने विलीयेते निश्चितं चित्तमारुतौ ॥ शङ्खदुन्दुभिनादञ्च न शृणोति कदाचन । काष्ठवज्जायते देह उन्मन्यावस्थया ध्रुवम् ॥ सर्वावस्थाविनिर्मुक्तः सर्व्वचिन्ताविवर्ज्जितः । मृतवत्तिष्ठते योगी स मुक्तो नात्र संशयः ॥” * ॥ स्वनामख्यातमुनिविशेषः । अयन्तु ईश्वरमुनेः

पुत्त्रः । न्यायतत्त्वयोगरहस्ययोः प्रणेता । अस्य वासस्थानं दाक्षिणात्यप्रदेशः ॥) नादेयं, क्ली, (नद्या नदस्य वा इदं तत्र भवं वा । नदी वा नद + ढक् ।) सैन्धवलवणम् । इति रत्नमाला ॥ सौवीराञ्जनम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ नदीनदसम्बन्धिजलादौ, त्रि । यथा, -- (“नादेयं नादेयं शरदि वसन्ते च नादेयम् । पानीयं पानीयं शरदि वसन्ते च पानीयम् ॥” इति वैद्यकराजवल्लभीयद्रव्यगुणे ॥) “नद्या नदस्य वा नीरं नादेयमिति कीर्त्तितम् ॥” अस्य गुणाः । यथा, भावप्रकाशे । “नादेयमुदकं रूक्षं वातलं लघु दीपनम् । अनभिष्यन्दि विशदं कटुकं कफपित्तनुत् ॥” (न आदेयमिति विग्रहे अग्राह्ये, त्रि । यथा, -- “सौगन्ध्यहीनं नादेयं पुष्पं कान्तमपि क्वचित् ॥”) नादेयः, पुं, (नद्यां भवः । नदी + ढक् ।) काश- तृणम् । वानीरवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ नादेयी, स्त्री, (नद्यां भवा । “नद्यादिभ्यो ढक् ॥” ४ । २ । ९७ । इति ढक् ततो ङीष् ।) अम्बुवेतसः । भूमिजम्बुका । वैजयन्तिका । इत्यमरः । २ । ४ । ६५ ॥ नागरङ्गः । जवा । द्यङ्गुष्ठः । इति मेदिनी । ये, ८६ ॥ अग्निमन्थः । (अस्याः पर्य्यायो यथा, “अग्निमन्थो जयः स स्याच्छ्रीपर्णी गणिकारिका । जया जयन्ती तर्कारी नादेयी वैजयन्तिका ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) काकजम्बूः । इति राजनिर्घण्टः ॥ नाध, ऋ ङ नाथे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- आत्मं-सकं ऐश्ये अकं-सेट् ।) ऋ, अननाधत् । ङ, नाधते । नाथो दवाशीरैश्यार्थनानि । इति दुर्गादासः ॥ नाना, व्य, (न + “विनञ्भ्यां नानाञौ न सह ।” ५ । २ । २७ । इति नाञ्प्रत्ययः ।) अने- कार्थम् । (यथा, मनुः । ९ । १४८ । “बह्वीषु चैकजातानां नानास्त्रीषु निबोधत ॥”) उभयार्थम् । विनार्थम् । इति मेदिनी । ने, ४५ ॥ (यथा, मुग्धबोधे । “न नाना शम्भुना रामात् वर्षेणाघोऽक्षजोवरः ॥”) नानाकन्दः, पुं, (नाना बहवो कन्दा यस्य ।) पिण्डालुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ बहुमूलञ्च ॥ (बहुमूलयुक्ते, त्रि ॥) नानाध्वनिः, पुं, (नाना ध्वनिर्यत्र । नानाविधो ध्वनिर्वा ।) काहलावेणुवीणादिशब्दः । इति हारावली । २४९ ॥ नानारूपः, त्रि, (नाना रूपाणि यस्य ।) अनेक- प्रकारः । तत्पर्य्याय । विविधः २ बहुविधः ३ पृथग्विधः ४ । इत्यमरः । ३ । १ । ९३ ॥ (यथा, मनुः । ९ । ३८ । “भूमावप्येककेदारे कालोप्तानि कृषीबलैः । नानारूपाणि जायन्ते बीजानीह स्वभावतः ॥” नाना रूपाणि इति विग्रहे । वहुविधरूपे क्ली । यथा, गोः रामायणे । ३ । १ । २१ । “नानारूपैर्विरूपास्ते रूक्षैरणुभदर्शनाः ॥”)

पृष्ठ २/८६०

नानावर्णः, पुं, (नानाविधो वर्णः ।) बहुविध- शुक्लादिवर्णः । इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । चित्रम् २ किर्म्मीरः ३ कल्माषः ४ शवलः ५ एतः ६ कर्व्वुरः ७ । इत्यमरः । १ । ५ । १७ ॥ विचि- त्रम् ८ शारङ्गम् ९ कम्बरः १० कर्म्मारः ११ चित्रलः १२ । इति शब्दरत्नावली ॥ ब्राह्मण- क्षत्त्रियादिश्च ॥ (नानाविधो वर्णो यस्येति । विचित्रवर्णयुक्ते, त्रि । यथा, सुश्रुते । १ । ३८ । “नानावर्णा लघ्वश्मवती प्रविरलाल्पपाण्डवृक्ष- प्ररोहाग्निगुणभूयिष्ठा ॥”) नानाविधः, त्रि, (नाना विधाः प्रकारा यस्य ।) अनेकप्रकारः । विविधः । यथा, -- “तथा नानाविधैः पुष्पैर्द्रद्यैर्वीरक्रयाहृतैः ॥” इति हरिभक्तिविलासे १६ विलासः ॥ नानुष्ठेयं, त्रि, (न अनुष्ठेयप् ।) अननुष्ठेयम् । अकर्त्तव्यम् । इति व्याकरणम् ॥ नान्त्रं, क्ली, (नमत्यनेनेति । नम + “भ्रस्जिगमि- नमिहनिविश्यशां वृद्धिश्च ।” उणां । ४ । १५९ । इति ष्ट्रन् वृद्धिश्च ।) स्तोत्रम् । इत्युणादिकोषः ॥ नान्दिकरः, पुं, (करोतीति । कृ + अच् । नान्द्याः नान्दीश्लोकस्य करः पाठकः । “ङ्यापोः संज्ञा- छन्दसोर्बहुलम् ।” ६ । ३ । ६३ । इति ह्रस्वः ।) नान्दीकरः । इत्यमरटीकायां रमानाथः ॥ नान्दी, स्त्री, (नन्दन्त्यनयेति । नन्द + घञ् । निपा- तनात् दीर्घः । ततो ङीप् ।) नाटकाद्यादौ मङ्गलार्था देवद्बिजादीनामाशीः । यथा, -- “आशीर्व्वचनसंयुक्ता स्तुतिर्यस्मात् प्रवर्त्तते । देवद्विजनृपादीनां तस्मान्नान्दीति सा स्मृता ॥ केचित्तु । भेरीप्राया नान्दी ।” इत्यमरटीकायां भरतः ॥ * ॥ नाटके विघ्नविघातायादौ नान्दी कार्य्या । यदाह भरतः । “यद्यप्यङ्गानि भूयांसि पूर्ब्बरङ्गस्य नाटके । तथाप्यवश्यं कर्त्तव्या नान्दी विघ्नप्रशान्तये ॥ देवद्विजनृपादीनामाशीर्व्वादपरायणा । नन्दन्ति देवता यस्मात्तस्मान्नान्दी प्रकीर्त्तिता ॥” अन्यच्च । “देवद्विजनृपादीनामाशीर्व्वन्दनपूर्ब्बिका । नान्दी कार्य्या बुधैर्यत्नान्नमस्कारेण संयुता ॥ गङ्गा नागपतिः सोमः सुधा नन्दा जयाशिषः । एभिर्नामपदैः कार्य्या नान्दी धाराभिरङ्किता ॥ प्रशस्तपदविन्यासा चन्द्रसंकीर्त्तनान्विता । आशीर्व्वादपरा नान्दी योज्येयं मङ्गलात्मिका ॥ काचिद्दशपदा नान्दी काचिदष्टपद्रा तथा । सूत्रधारः पठेन्नान्दी मध्यमस्वरमाश्रितः ॥” इति मालतीमाधवटीका ॥ समृद्धिः । यथा । “नान्दी समृद्धिरिति कथ्यते ।” इत्युद्वाहतत्त्वे ब्रह्मपुराणम् ॥ नान्दीकः, पुं, (नान्द्यै नान्द्यर्थं कायतीति । कै + कः ।) तोरणस्तम्भः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ नान्दीकरः, त्रि, (नान्दीं करोतीति । कृ + “दिवा- विभेति ।” ३ । २ । २१ । इति टः ।) नान्दी- श्लोकपाठकारी । तत्पर्य्यायः । नान्दीवादी २ ।

इत्यमरः । ३ । १ । ३८ ॥ “केचित्तु भेरीप्राया नान्दी तद्बादनशीलः अत्र वदिकृञौ वाद- नार्थावित्याहुः ।” इति भरतः ॥ नान्दीपटः, पुं, (नान्द्यै वृद्ध्यर्थं पटो यत्र ।) कूपादिमुखबन्धनम् । तत्पर्य्यायः । नान्दीमुखः २ वीनाहः ३ । इति हेमचन्द्रः । ४ । १५८ ॥ नान्दीमुखः, पुं, (नान्द्यै वृद्ध्यर्थं मुखं यस्य ।) कूपादिमुखबन्धनम् । इति हेमचन्द्रः । ४ । १५८ ॥ वृद्धिश्राद्धभुक् पितृगणः । यथा, -- “नान्दीमुखं पितृगणं पूजयेत् प्रयतो गृही ॥” इति विष्णुपुराणम् ॥ स च पित्रादित्रिकं मातामहादित्रिकञ्च । इति गोभिलसूत्रम् ॥ (नान्द्या वृद्धेर्मुखम् ।) वृद्धिश्राद्धे, क्ली । यथा, -- “नान्दीमुखे विवाहे च प्रपितामहपूर्ब्बकम् । अत्र नान्दीमुखपदस्य श्राद्धपरत्वे इत्युद्वाह- तत्त्वलेखनादन्यत्र श्राद्धपरत्वम् ।” तदितिकर्त्त- व्यता यथा । “तत्र गोभिलः । अथाभ्युदायक- श्राद्धे युग्मानासादयेत् प्रदक्षिणमुपचारः ऋजवो दर्भाः यवैस्तिलार्थः सम्पन्नमिति तृप्तिप्रश्नः दधिवदराक्षताज्यमिश्राः पिण्डाः नान्दीमुखाः पितरः प्रीयन्तामिति दैवे वाचयित्वा नान्दी- मुखेभ्यः पितृभ्यः पितामहेभ्यः प्रपितामहेभ्यः मातामहेभ्यः प्रमातामहेभ्यो वृद्धप्रमातामहेभ्यश्च प्रीयन्तामिति न स्वधाञ्च प्रयुञ्जीतेति ॥ अपि च । स्वधयेतिपदस्थाने पुष्ट्याशब्दं वदेदिह । पितॄनितिपदात् पूर्ब्बं वदेन्नान्दीमुखानिति ॥ कर्म्मादिषु च सर्व्वेषु मातरः स्वगणाधिपाः । पूजनीयाः प्रयत्नेन पूजिताः पूजयन्ति ताः ॥ प्रतिमासु च शुभ्रासु लिखिता वा पटादिषु । अपि वाक्षतपुञ्जेषु नैवेद्यैश्च पृथग्विधैः ॥ कुड्यलग्नां वसोर्धारां सप्तवारान् घृतेन तु । कारयेत् पञ्च वारान् वा नातिनीचां न चोच्छ्रि- ताम् ॥ आयुष्याणि च शान्त्यर्थं जप्त्वा तत्र समाहितः । षड्भ्यः पितृभ्यस्तदनु श्राद्धदानमुपक्रमेत् ॥ वशिष्ठोक्तो विधिः कृत्स्नो द्रष्टव्योऽत्र निरा- मिषः । अतः परं प्रवक्ष्यामि विशेष इह यो भवेत् ॥ प्रातरामन्त्रितान् विप्रान् युग्मानुभयतस्तथा । उपवेश्य कुशान् दद्यादृजुनैव हि पाणिना ॥ निपातो न हि सव्यस्य जानुनो विद्यते क्वचित् । सदा परिचरेद्भक्त्या पितॄनप्यत्र देववत् ॥ पितृभ्य इति दत्तेषु उपवेश्य कुशेषु तान् । गोत्रनामभिरामत्र्य पितॄनर्घ्यं प्रदापयेत् ॥ नात्रापसव्यकरणं न पित्र्यं तीर्थमिष्यते । पात्राणां पूरणादीनि दैवे नैव तु कारयेत् ॥ ज्येष्ठोत्तरकरान् युग्मान् कराग्राग्रपविचकान् । कृत्वार्घ्यं सम्प्रदातव्यं नैकैकस्यात्र दीयते ॥ मधु मध्विति यस्तत्र त्रिर्ज्जपोऽशितुमिच्छताम् । गायत्त्र्यनन्तरं सोऽत्र मधुमन्त्रविवर्ज्जितः ॥ न चाश्नत्सु जपेदत्र कदाचित् पितृसंहिताम् ।

अन्य एव जपः कार्य्यः सोमसामादिकः शुभः ॥ यस्तत्र प्रकरोन्नस्य तिलवद्यववत्तथा । उच्छिष्टसन्निधौ सोऽत्र तृप्तेषु विपरीतकः ॥ सम्पन्नमिति तृप्ताः स्थ प्रश्नस्थाने विधीयते । सुसम्पन्नमिति प्रोक्ते शेषमन्नं निवेदयेत् ॥ प्रागग्रेष्वथ दर्भेषु आद्यमामन्त्र्य पूर्ब्बवत् । अपः क्षिपेन्मूलदेशेऽवनेनिक्ष्वेति निस्तिलाः ॥ द्वितीयञ्च तृतीयञ्च मध्यदेशाग्रदेशयोः । मातामहप्रभृतींस्तु एतेषामेव वामतः ॥ सर्व्वस्मादन्नमुद्धुत्य व्यञ्जनैरुपसिच्य च । संयोज्य यवकर्कन्धुदधिभिः प्राङ्मुखस्ततः ॥ अवनेजनवत् पिण्डान् दत्त्वा विल्वप्रमाणकान् । तत्पात्रक्षालनेनाथ पुनरप्यवनेजयेत् ॥ उत्तरोत्तरदानेन पित्तानामुत्तरोत्तरम् । भवेदधश्चाचरणादधोऽधः श्राद्धकर्म्मसु ॥ तस्मात् श्राद्धेषु सर्व्वेषु वृद्धिमत्स्वितरेषु च । मूलमध्याग्रदेशेषु ईषत्सक्तांश्च निर्व्वपेत् ॥ गन्धादीन्निक्षिपेत्तूष्णीं तत आचामयेत् द्बिजान् ॥” “अथाग्रभूमिमासिञ्चेत् सु सुप्रोक्षितमस्त्विति । शिवा आपः सन्त्विति च युग्मानेवोदकेन च । सौमनस्यमस्त्विति च पुष्पादानमनन्तरम् ॥ अक्षतञ्चारिष्टञ्चास्त्वित्यक्षतानपि दापयेत् । अक्षय्योदकदानन्तु अर्घ्यदानघदिष्यते ॥ षष्ठ्यैव नित्यं तत् कुर्य्यान्न चतुर्थ्या कदाचन । प्रार्थनासु प्रतिप्रोक्ते सर्व्वास्वेव द्विजोत्तमैः ॥ पवित्रान्तर्हितान् पिण्डान् सिञ्चेदुत्तानपात्रकृत् । युग्मानेव स्वस्तिवाच्यानङ्गुष्ठग्रहणं सदा ॥ कृत्वा धूर्य्यस्य विप्रस्य प्रणम्यानुव्रजेत्ततः ॥” * ॥ तन्निमित्तानि यथा, विष्णुपुराणे । “कन्यापुत्त्रविवाहे च प्रवेशे नववेश्मनः । नामकर्म्मणि बालानां चूडाकर्म्मादिके तथा ॥ सीमन्तोन्नयने चैव पुत्त्रादिमुखदर्शने । नान्दीमुखं पितृगणं पूजयेत् प्रयतो गृही ॥” मत्स्यपुराणे । “अन्नप्राशे च सीमन्ते पुत्त्रोत्पत्तिनिमित्तके । पुंसवने निषेके च नववेश्मप्रवेशने ॥ देववृक्षजलादीनां प्रतिष्ठायां विशेषतः । तीर्थयात्रावृषोत्सर्गे वृद्धिश्राद्धं प्रकीर्त्तितम् ॥” कूर्म्मपुराणे । “तीर्थयात्रासमारम्भे तीर्थप्रत्यागमेषु च । वृद्धिश्राद्धं प्रकुर्व्वीत बहुसर्पिःसमन्वितम् ॥” इति श्राद्धतत्त्वम् ॥ नान्दीमुखी, स्त्री, (नान्द्यै वृद्ध्यर्थं मुखं यस्याः । ङीप् ।) सामगेतरवृद्धिश्राद्धभुङ्मातृगणः । इति यजुर्व्वेदीयवृद्धिश्राद्धपद्धतिः ॥ (कुधान्यविशेषः । यथा, सुश्रुते सूत्रस्थाने ४६ अध्याये । “कोरदूषकश्यामाकनीवारशान्तनुतुवरकोद्दा- लकप्रियङ्गुमधुलिकानान्दीमुखीकुरुविन्दगवे- धुकवरुतकोदपर्णीमुकुन्दकरेणुयवप्रभृतयः कुधा- न्यविशेषाः ॥” चतुर्द्दशाक्षरवृत्तिविशेषः । अस्य लक्षणादिकन्तु छन्दःशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ * ॥ नान्दी-

पृष्ठ २/८६१

मुखं करिष्यमाणत्वेनास्त्यस्येति । अच् । अभ्यु- दयप्रारम्भयुक्ते, त्रि । यथा, रामायणे । २ । ८१ । १ । “ततो नान्दीमुखीं रात्रिं भरतं सूतमागधाः । तुष्टुवुः सविशेषज्ञास्तवैर्मङ्गलसंस्तवैः ॥”) नान्दीवादी, [न्] त्रि, (नान्दीं वदतीति । वद + णिनिः ।) नान्दीश्लोकपाठकारी । नान्दीवदन- शीलः । भेरीवादनशीलः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ नापितः, पुं, (न आप्नोति सरलतामिति । न + आप् + “नञ्याप इट् च ।” उणां ३ । ८७ । इति तन् इट् च ।) वर्णसङ्करजातिविशेषः । स तु पट्टिकार्य्यां कुवेरिणो जातः । इति परा- शरपद्धतिः ॥ शूद्रायां क्षत्त्रियाज्जातः । इति विवादार्णवसेतुः ॥ तस्य क्षौरं कर्म्म । तत्- पर्य्यायः । क्षुरी २ मुण्डी ३ दिवाकीर्त्तिः ४ अन्तावसायी ५ । इत्यमरः । २ । १० । १० ॥ छत्री ६ वात्सीसुतः ७ नखकुट्टः ८ ग्रामणीः ९ । इति शब्दरत्नावली ॥ चन्द्रिलः १० मुण्डः ११ भाण्ड- पुटः १२ । इति जटाधरः ॥ (यथा, पञ्चतन्त्रे । ३ । ७३ । “नराणां नापितो धूर्त्तः पक्षिणाञ्चैव वायसः । दंष्ट्रिणाञ्च शृगालस्तु श्वेतभिक्षुस्तपस्विनाम् ॥”) नापितशालिका, स्त्री, (नापितस्य शालिका गृहम् ।) नापितशाला ॥ नापितगृहम् । तत्- पर्य्यायः । खरकूटी २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ नाभिः, पुं, (नह्यते बध्नाति विपक्षादीनिति । नह बन्धे + “नहो भश्च ।” उणां ४ । १२५ । इति इञ् भश्चान्तादेशः ।) मुख्यनृपः । चक्र- मध्यम् । (यथा, पञ्चतन्त्रे । १ । ९३ । “अरैः सन्धार्य्यते नाभिर्नाभौ चाराः प्रतिष्ठिताः । स्वामिसेवकयोरेवं वृत्तिचक्रं प्रवर्त्तते ॥”) क्षत्त्रियः । इति मेदिनी । भे, ५ ॥ प्रियव्रतराज- पौत्त्रः । (अग्नीध्रस्य पुत्त्रः । यथा, ब्रह्माण्डे । ३५ अध्याये । “तस्य पुत्त्रा बभूबुस्तु प्रजापतिसमा नव । ज्येष्ठो नाभिरिति ख्यातस्तस्य किंपुरुषोऽनुजः ॥” “नाभये दक्षिणं वर्षं हिमवन्तं पिता ददौ ॥”) गोत्रम् । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ (प्रधा- नम् । इति विश्वः ॥ यथा, रघुः । १८ । २० । “सुतोऽभवत् पङ्कजनाभकल्पं कृत्स्नस्य नाभिर्नृ पमण्डलस्य ॥” महादेवः । यथा, महाभारते । १३ । १७ । ९२ । “नाभिर्नन्दिकरो भावः पुष्करः स्थपतिः स्थिरः ॥”) नाभिः, पुं स्त्री, (नह बन्धे + इञ् भश्चान्तादेशः ।) प्राण्यङ्गम् । इति मेदिनी । भे, ६ ॥ नाइ इति भाषा । तत्पर्य्यायः । नाभी २ तुन्दकूपी ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ उदरावर्त्तः ४ । इति राज- निर्घण्टः ॥ (यथा, पञ्चदश्याम् । ६ । ११७ । “विष्णुर्नाभेः समुद्भूतो वेधाः कमलजस्ततः । विष्णुरेवेश इत्याहुर्लोके भागवता जनाः ॥”)

“स च गर्भस्थस्य सप्तभिर्म्मासैर्भवति ।” इति सुखबोधः ॥ (“तस्य चेन्नाभिः पच्येत तां लोध्र- मधुकप्रियङ्गुदारुहरिद्राकल्कसिद्धेन तैलेनाभ्य- ज्यादेषामेवतैलौषधानां चूर्णेनावचूर्णयेदेषनाडी- कल्पनविधिरुक्तः सम्यक् ॥” इति चरके शरीर- स्थाने अष्टमेऽध्याये ॥) अस्मिन् स्थाने मणि- पुरनामदशदलपद्ममस्ति । यथा, -- “तदूर्द्ध्वे नाभिदेशे तु मणिपूरं महत्प्रभम् । मेघाभं विद्युदाभञ्च बहुतेजोमयं ततः ॥ मणिवद्भिन्नं तत् पद्मं मणिपूरं तथोच्यते । दशभिश्च दलैर्युक्तं डादिफान्ताक्षरान्वितम् । शिवेनाधिष्ठितं पद्मं विश्वालोकनकारणम् ॥” इति तन्त्रम् ॥ कस्तूरिकामदे, स्त्री । इति मेदिनी । भे, ६ ॥ नाभिकण्टकः, पुं, (नाभेः कण्टक इव ।) आवर्त्तः । इति शब्दरत्नावली ॥ गोँड इति भाषा ॥ नाभिका, स्त्री, (नाभिरिव कायतीति । कै + कः ।) कटभीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ नाभिगुडकः, पुं, (नाभौ गुडको गोलः ।) स्फीत- नाभिः । गोँड इति भाषा । तत्पर्य्यायः । गर्भण्डः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ नाभिकण्टकः ३ आवर्त्तः ४ । इति शब्दरत्नावली । गोण्डः ५ नाभिगोलकः ६ । इति जटाधरः ॥ नाभिगोलकः, पुं, (नाभौ गोलकः ।) नाभिगुडकः । इति जटाधरः ॥ नाभिजः, पुं, (नाभौ जायते इति । जन् + डः ।) ब्रह्मा । इति धरणिः ॥ नाभिजन्मा, [न्] पुं, (नाभौ जन्म यस्य ।) ब्रह्मा । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ नाभिनाला, स्त्री, (नाभिस्थिता नाला नाडी ।) नाभिसम्बन्धिनी नाडी । तत्पर्य्यायः । अमला २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, रघुः । ५ । ७ । “तदङ्कशय्याच्युतनाभिनाला कच्चित् मृगीनामनघा प्रसूतिः ॥”) नाभिभूः, पुं, (नाभौ भूरुत्पत्तिर्यस्य ।) ब्रह्मा । इति हेमचन्द्रः । १ । १२७ ॥ नाभिवर्षः, पुं, (नाभेरग्नीध्रपुत्त्रस्य वर्षः ।) भारत- वर्षः । यथा, “योऽसौ मनुपुत्त्रः प्रियव्रतो नाम सप्तद्वीपाधिपतिर्बभूव तस्य चाग्नीध्रादयो दश पुत्त्रा बभूवुः त्रयः प्रव्रजिताः शिष्टानां सप्तानां सप्त द्वीपाः पित्रा दत्ताः । तत्र जम्बद्वीपाधिपते- श्चाग्नीध्रस्य नव पुत्त्रा बभूवुः । नाभिः किंपुरुषश्चैव हरिवर्ष इलावृतः । रम्यो हिरण्मयश्चैव कुरुर्भद्राश्वकेतुमान् ॥ नव वर्षाणि तेभ्यः पित्रा दत्तानि वनं प्रविशता चाग्नीध्रेण । हिमालयस्याधिपतेर्नाभेरृषभः पुत्त्रो बभूव ऋषभाद्भरतः भरतेन चिरकालं धर्म्मेण शासितत्वादिदं भारतं वर्षमभूत ।” इति नारसिंहे ३० अध्यायः ॥ नाभी, स्त्री, (नाभि + वा ङीष् ।) नाभिः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ६०८ ।

“सनखपदमधिकगौरं नाभीमूलं निरंशुकं कृत्वा । अनया सेवित पवन त्वं किं कृतमलयभृगुपातः ॥”) नाभीलं, क्ली, (नाभीं लातीति । ला + कः ।) नार्य्या वङ्क्षणः । कृच्छ्रम् । गर्भाण्डम् । इति मेदिनी । ले, १०१ ॥ नाभिगाम्भीर्य्यम् । इति हेमचन्द्रः ॥ नाभ्यं, त्रि, (नाभेरिदमिति । नाभि + यत् ।) नाभिसम्बन्धि । इति व्याकरणम् ॥ (यथा, भागवते । ३ । ४ । १३ । “पुरा मया प्रोक्तमजाय नाभ्ये पद्मे निषण्णाय ममादिसर्गे ॥” नाभये हितम् । “शरीरावयवात् यत् ।” ५ । १ । ६ । इति यत् । “नाभि नभश्च ।” ५ । १ । २ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या नाभेर्नभादेशस्तु न भवति । अस्य गवादितया सन्नियोगशिष्टत्वात् रथनाभा- वेव प्रवृत्तेः । नामिहिते च ॥ महादेवे, पुं । यथा, महाभारते । १२ । १८४ । १९ । “नमो नाभाय नाभ्याय नमः कटकटाय च ॥”) नाम, व्य, (नामयतीति नाम्यतेऽनेन वा । नम + णिच् + बाहुलकात् डः ।) प्राकाश्यम् । सम्भावना । क्रोधः । उपगमः । कुत्सनम् । इत्यमरः । ३ । ३ । २५० ॥ प्रकाश्ये यथा । हिमालयो नाम नगाधि- राजः । हिमालयः प्रकाशोऽतिप्रसिद्ध इत्यर्थः ॥ सम्भाव्ये सम्भावनानाम् इह नाम सीता भवि- ष्यति ॥ क्रोधे ममापि नाम दशाननस्य परैरभि- भवः ॥ उपगमः सासूयोऽङ्गीकारः एवं नामास्तु ॥ कुत्सने को नामायं सवितुरुदये स्वापमेवं विधत्ते ॥ विस्मये च । अन्धो नाम गिरिमारो- हति ॥” इति तट्टीकायां भरतः ॥ स्मरणम् । विकल्पः । इति मेदिनी । मे, ५३ ॥ नाम, [न्] क्ली, म्नायते अभ्यस्यते यत् तत् । (म्ना अभ्यासे + “नामन् सोमन् व्योमन्निति ।” उणां ४ । १५० । इति मनिन्प्रत्ययेन निपात- नात् साधुः ।) संज्ञा । तत्पर्य्यायः । आख्या २ आह्वा २ अभिधानम् ४ नामधेयम् ५ । इत्य- प्तरः । १ । ६ । ८ ॥ आह्वानम् ६ लक्षणम् ७ व्यप- देशः ८ आह्वयः ९ संज्ञा १० गोत्रम् ११ अभिख्या १२ । इति शब्दरत्नावली ॥ लिङ्गम् । तच्च स्यादिविमक्यर्हः शब्दः । तत्तु पञ्चविधं यथा, -- “उणाद्यन्तं कृदन्तञ्च तद्धितान्तं समासजम् । शब्दानुकरणञ्चैव नाम पञ्चविधं स्मृतम् ॥” इति गोयीचन्द्रः ॥ अवक्तव्यनामानि यथा, -- “आत्मनाम गुरोर्नाम नामानि कृपणस्य च । प्राणान्तेऽपि न वक्तव्यं ज्येष्ठपुत्त्रकलत्रयोः ॥” इति कर्म्मलोचनम् ॥ नामकरणं, क्ली, (नाम्नः करणं यत्र ।) संस्कार- विशेषः । तत्रोक्तनक्षत्राणि यथा । अश्विनी १ रोहिणी ४ मृगशिराः ५ पुनर्व्वसुः ७ उत्तर- फल्गुनी १२ स्वाती १५ अनुराधा १७ उत्तरा-

पृष्ठ २/८६२

षाढा २१ श्रवणा २२ धनिष्ठा २३ शतभिषा २४ उत्तरभाद्रपदा २६ रेवती २७ ॥ तत्र लग्नं यथा । यल्लग्नस्य प्रथमचतुर्थसप्तमदशमस्थाने शुभग्रहा स्तिष्ठन्ति तल्लग्ने नामकरणं कार्य्यम् ॥ तत्र दिननियमः । दश १० एकादश ११ द्बादश १२ शत १०० दिनानि । इति ज्योतिःसारसंग्रहः ॥ संवत्सरे वेति गोभिलः ॥ एतच्च प्रशस्ततरतम- परपरकालकर्म्मेतरपरम् । एकादशाह इति मुख्यः कल्प इति रघुनन्दनमतम् ॥ * ॥ तदनु- ष्ठानं यथा । “जन्मगृहाभ्यन्तरे चन्द्रदर्शनात् प्राक् माता शुचिना वस्त्रेण कुमारमाच्छाद्य भर्त्तुर्दक्षिणतः स्थित्वा प्रयच्छत्युदक्शिरसं पश्चिमदेशं गत्वा उत्तरत उदग्रेषु कुशेषु उपविशति अतः पितैवाधिकारी । अथ जुहोति प्रजापतये कुमारस्य तिथये नक्षत्राय । तिथि- नक्षत्रयोर्देवतायै ताश्च ब्रह्मत्वष्टृविष्णुयमसोम- कुमारमुनिवसुपिशाचधर्म्मरुद्रवायुमन्मथयक्ष- पितरः पौर्णमास्यां विश्वेदेवाः । एषां होमे विशेषमाह छन्दोगपरिशिष्टम् । ‘नामधेये मुनिवसुपिशाचा बहुवत् सदा । यक्षाश्च पितरो देवा यष्टव्यास्तिथिदेवताः ॥’ तेन मुन्यादयो बहुवचनान्ता होतव्याः । शेषा एकवचनान्ता होतव्याः । नक्षत्राणि अश्वि- न्यादीनि । तद्देवताश्च ज्योतिषे । अश्वियमेत्या- दयः । नक्षत्रहोमे छन्दोगपरि शिष्टम् । ‘आग्नेयाद्वेऽथ सर्पाद्वे विशाखाद्वे तथैव च । आषाढाद्वे धनिष्ठाद्वे अश्विन्याद्वे तथैव च ॥ द्बन्द्वान्यतानि बहुवदृक्षाणां जुहुयात् सदा । द्बन्द्वद्वयं द्बिवच्छेषमवशिष्टान्यथैकवत् ॥’ तद्देवताहोमे विशेषः । ‘देवता अपि हूयन्ते बहुवत् सर्पवस्वपः । देवाश्च पितरश्चैव द्बिवद्वध्नाश्विनौ तथा ॥’ देवाः विश्वेदेवाः । कवर्गादिपञ्चतृतीयादि- वर्णान्यतमवर्णाद्यन्तरस्थं यरलवाद्यन्यतमवर्ण- मध्यं विश्वम्भरादवत् कृदन्तं सम्बोधनान्तं दीर्घ- विसर्गान्तं च नाम कुर्य्यात् । एतच्च स्वगृह्योक्त- त्वात् प्रशस्तपरम् । कुलदेवतानक्षत्राभि- सम्बन्धं च नाम कुर्य्यात् । तत्र शङ्खलिखितवच- नान्नामान्तरकरणव्यवहारः । अत्र नक्षत्र- सम्बन्धेन नामकरणं शतपदचक्रानुरोधात् स्वनक्षत्रपादानुसारेण । ततश्च कुमारस्य मुख- भवान् प्राणनिर्गमोपायभूतान् छिद्रविशेषान् सप्त मुखमक्षिणी नासिके कर्णाविति आभि- मुख्येन स्पृशन् कोऽसि कतमोऽसीति मन्त्रं जपेत् ॥ तच्च नाम शर्म्मवर्म्माद्युपपदान्तत्वेन कर्त्तव्यम् । यथा, -- ‘ततस्तु नाम कुर्व्वीत पितैव दशमेऽहनि । देवपूर्ब्बं नराख्यं हि शर्म्मवर्म्मादिसंयुतम् ॥ शर्म्मेति ब्राह्मणस्योक्तं वर्म्मेति क्षत्त्रसंश्रयम् । गुप्तदासात्मकं नाम प्रशस्तं वैश्यशूद्रयोः ॥ नार्यहोनं न चाशस्तं नापशब्दयुतं तथा । नामाङ्गल्यं जुगुप्स्यं वा नाम कुर्य्यात् समाक्षरम् ॥

नातिदीर्घं नातिह्रस्वं नातिगुर्व्वक्षरान्वितम् । सुखोच्चार्य्याक्षरं नाम कुर्य्याच्च प्रवणाक्षरम् ॥’ इति विष्णुपुराणे ३ अंशे १० अध्यायः ॥ प्रवणाक्षरं लघूत्तराक्षरम् । इति तट्टीकाकारः ॥ गोभिलः । ‘अयुग्मकदान्तं तथा स्त्रीणाम् ।’ अयुग्मकम् अयुगक्षरम् । दान्तं दकारान्तम् । यथा यशोदेत्यादि ॥ * ॥ तस्य श्रीपूर्ब्बकत्वं यथा, -- ‘देवं गुरुं गुरुस्थानं क्षेत्रं क्षेत्राधिदेवताम् । सिद्धं सिद्धाधिकारांश्च श्रीपूर्ब्बं समुदीरयेत् ॥’ इति राघवभट्टधृतप्रयोगदर्शनात् स्वर्गकामि- त्वादिना सिद्धोऽधिकारो येषां नराणामित्यनेन जीवतां श्रीशब्दादित्वं नाम्नो न मृतानां तथेति शिष्टाचारः ॥ * ॥ गोभिलः । मात्रे चैनं प्रथमं नामधेयमाख्याय यथार्थमुदीच्यं वामदेव्यगानान्तं कुर्य्यात् गौर्दक्षिणा ।” इति संस्कारतत्त्वम् ॥ नामद्वादशी, स्त्री, (नाम्नः द्वादशी ।) व्रतविशेषः । यथा, -- “गौरी काली उमा भद्रा दुर्गा कान्तिः सर- स्वती । मङ्गला वैष्णवी लक्ष्मीः शिवा नारायणी क्रमात् । मार्गतृतीयामारभ्य पूर्ब्बोक्तं लभते फलम् ॥ पूर्ब्बोक्तं फलं मार्गादिद्बादशमासे कृष्णाष्टमी- व्रतफलम् । अर्द्धनारीश्वरं रुद्रमथवा उमशङ्करम् ॥ पूजयेद्विधिवन्नारी न वियोगमवाप्नुयात् । अथवा विष्णुरूपेण पूजयेच्चेश्वरं सदा ॥ शङ्करं वामभागस्थं सर्व्वकाममवाप्नुयात् । मार्गशिराद्ये केशवनारायणमाधवान् पूजयेत् । धूपस्रग्दीपाद्यैरुपोष्य संपूज्य दक्षिणाभिश्च नामभिः । अश्वमेधनृपसूयवाजपेयमतिरात्र- नक्तमथाग्निष्टोमोपवासमेव । पुरुषमेवसौत्रा- मणिं पञ्चयज्ञहोमगोलक्षं सर्व्वमथास्थाप्यान्ते नित्यं स्तरणार्च्चनात्तन्नाम्ना । इत्याद्ये नाम- द्बादशी ।” इति देवीपुराणम् ॥ नामधेयं, क्ली, (नामैव । नाम + “भागरूप- नामभ्यो धेयः ।” ५ । ४ । २५ । इत्यस्य वार्त्ति- कोक्त्या धेयः ।) नाम । इत्यमरः । १ । ६ । ८ ॥ (यथा, मनुः । २ । ३० । “नामधेयं दशम्यान्तु द्वादश्यां वास्य कारयेत् । पुण्ये तिथौ मुहूर्त्ते वा नक्षत्रे वा गुणान्विते ॥”) नामशेषः, त्रि, (नाम्नः शेषो यस्य । नाम आख्या एव शेषो यस्येति वा ।) मृतः । इति हेम- चन्द्रः । ३ । ३८ ॥ मरणे, पुं । नामापराधः, पुं, (नाम्नि नामविषये अपराधः । नाम्नः सकाशात् अपराधो वा ।) साधुनिन्दा- दिरूपदुरदृष्टजनकव्यापारविशेषः । यथा, -- श्रीनारद उवाच । “के तेऽपराधा विप्रेन्द्र ! नाम्नो भगवतः कृताः । विविन्दन्ति नृणां कृत्यं प्राकृतं ह्यानयन्ति च ॥ तत् कथ्यतां महाभागापराधं नाम्नि केशवे । केन केन प्रकारेण भवेद्वै तज्जनादिषु ॥

सनत्कुमार उवाच । सतां निन्दा नाम्नः परममपराधं वितनुते यतः ख्यातिं यातस्तमुपहसते गर्हयति च । तथा विष्णोरिष्टं य इह गुणनामादि सकलं धिया भिन्नं पश्येत् स खलु हरिनामाहितकरः ॥ गुरोरवज्ञा श्रुतिशास्त्रनिन्दनं तथार्थवादो हरिनाम्नि कल्पनम् । नाम्नां बलाद्यस्य हि पापबुद्धि- र्न विद्यते तस्य शठस्य शुद्धिः ॥ दिवौकसां गुरोः पित्रोर्भूसुराणाञ्च गर्हनम् । नामापराधं यत्तत् स्याद्वैष्णवानां तथा नृणाम् ॥ गोऽश्वत्थतुलसीधात्रीर्नृपान्निन्दन्ति नारद ! । नामापराधी स भवेन्नाम गोविन्दवैष्णवान् ॥ सर्व्वतीर्थानि क्षेत्राणि चावमन्यति निन्दति । गङ्गासरस्वतीयामीश्चापराधी भवेन्नरः ॥ श्रीमद्भागवतं महाभारतं ब्राह्मणान् गुरुम् । मन्त्रं महाप्रसादञ्च योऽवमन्यति नारकी ॥ अवतारान् हरेस्तत्तन्नामभक्तांश्च निन्दति । अवमन्यति देवर्षे नारकी स जनोऽधमः ॥ गोविन्दस्यार्च्चनं कुर्य्यादवमन्यति वैष्णवान् । निन्दतीह च नामानि स नाम्नोऽप्यपराधकृत् ॥ वर्णाश्रमानन्त्यजांश्च जातिबुद्ध्यावमन्यति । वैष्णवान् कुरुते निन्दामपराधी नराधमः ॥ द्बिजबन्धुं स्त्रियं शूद्रं जातिभेदेन वैष्णवम् । येऽवमन्यन्ति निन्दन्ति ते वै निरयगामिनः ॥ अर्च्चे विष्णोः शिलाधीर्गुरुषु नरमतिर्वैष्णवे जाति- बुद्धि- र्विष्णोर्व्वा वैष्णवानां कलिमलमथने पादतीर्थे- ऽम्बुबुद्धिः । विष्णोर्न्निर्म्माल्यनाम्नोः कलुषदहनयोरन्य- सामान्यबुद्धि- र्व्विष्णौ सर्व्वेश्वरेशे तदितरसमधीर्य्यस्य वा नारकी सः ॥ पूज्यते देवसामान्यं कृत्वा नारायणं नरः । नामापराधी स भवेद्वैष्णवान् यो न सेवते ॥ नारद उवाच । नामापराधा ह्यपराः कति सन्ति तपोधन ! । तत् कथ्यतां मे सकलं यदि योग्यो भवामि ते ॥ सनत्कुमार उवाच । वैष्णवे शठतां विष्णौ गुरौ पित्रोश्च भूसुरे । निन्दां यः कुरुते मोहादपराधी स नारकी ॥” इति पाद्मोत्तरखण्डे । १०२ -- १०३ अध्यायौ ॥ अपि च । “धर्म्मव्रतत्यागहुतादिसर्व्व- शुभक्रियासाम्यमपि प्रमादः । अश्रद्दधाने विसुखेऽप्यशृण्वति यश्चोपदेशः शिवनामापराधः ॥ श्रुत्वापि नाममाहात्म्यं यः प्रीतिरहितो नरः । अहं ममादि परमो नाम्नि सोऽप्यपराधकृत् ॥” अपराधभञ्जनमाह । “जाते नामापराधेऽपि प्रमादेन कथञ्चन । सदा संकीर्त्तयेन्नाम तदेकशरणो भवेत् ॥

पृष्ठ २/८६३

नामापराधयुक्तानां नामान्येव हरन्त्यघम् । अविश्रान्तप्रयुक्तानि तान्येवार्थकराणि च ॥ नामैकं यस्य वाचि स्मरणपथगतं श्रोत्रमूलं गतं वा शुद्धं वाशुद्धवर्णं व्यवहितरहितं तारयत्येव सत्यम् । तच्चेद्देहद्रविणजनतालोभपाषण्डमध्ये निक्षिप्तं स्यान्न फलजनकं शीघ्रमेवात्र विप्र ! ॥” इति श्रीहरिभक्तिविलासः ॥ नामापराधी, [न्] त्रि, (नामापराधोऽस्त्य- स्येति । इनिः ।) नामापराधकृत् । यथा, -- “नाम्नो जनार्द्दनस्यापराधान् यः कुरुतेऽनिशम् । नामापराधकृल्लोको याति सत्यमधोगतिम् ॥ विनाशयति नामस्थोऽपराधं नामतो जनः । नामापराधी कृष्णे स्यादात्मनश्चेति नारकी ॥ पाषण्डो दुर्ज्जनः पापी भवेन्नाम्नो हरेः खलः । नामापराधी मनुजो मुने ! भवति नारकी ॥ अपराधान्मुकुन्दस्य विदूरयति नामभिः । नाम्नीह लोकः कुर्व्वंस्तान्महापाप्यधमाधमः ॥” इति पाद्मोत्तरखण्डे १०२ अध्यायः ॥ नायः, पुं, (नीयतेऽनेनेति । नी + “श्रिणीभुवो ऽनुपसर्गे ।” ३ । ३ । २४ । इति करणे घञ् ।) नयः । नीतिः । इत्यमरः । ३ । २ । ९ ॥ (यथा, भट्टिः । ७ । ३६ । “यात यूयं यमश्रायं दिशं नायेन दक्षिणाम् ॥” नी + भावे घञ् ।) प्रापणम् । इति नीधातु- दर्शनात् ॥ (नयति प्रापयतीति । नी + “दुन्योर- नुपसर्गे ।” ३ । १ । १४२ । इति णः । उपायः । यथा, भट्टिः । ६ । ८२ । “नायः कोऽत्र स येन स्यां वताहं विगतज्वरः ॥” नेतरि, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । ६ । २४ । १० । “सचस्व नायमवसे अभीक इतो वा तमिन्द्र पाहि रिषः ॥”) नायकः, पुं, (नयति प्रापयतीति । नी + ण्वुल् ।) नेता । (यथा, गीतायाम् । १ । ७ । “नायका मम सैन्यस्य संज्ञार्थं तान् ब्रवीमि ते ॥”) श्रेष्ठः । (यथा, भागवते । ४ । ७ । १९ । “तमुपागतमालक्ष्य सर्व्वे सुरगणादयः । प्रणेमुः सहसोत्थाय ब्रह्मेन्द्रत्र्यक्षनायकाः ॥”) हारमध्यमणिः । इति मेदिनी । के, ११० ॥ अग्रे सरिकः । सेनापतिः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ (यथा, महाभारते । ३ । २२२ । ४ । “वध्यमानं बलं दृष्ट्वा बहुशस्तैः पुरन्दरः । स्वसैन्यनायकार्थाय चिन्तामाप भृशं तदा ॥”) शृङ्गारसाधकः । स च त्रिविधः । पतिरुपपति- र्वैशिकश्चेति । विधिवत् पाणिग्राहकः पतिः । अनुकूलदक्षिणधृष्टशठभेदात् पतिश्चतुर्द्धा । सार्व्व- कालिकपराङ्गनापराङ्मुखत्वे सति सर्व्वकाल- मनुरक्तोऽनुकूलः । सकलनायिकाविषयसमसह- जानुरागो दक्षिणः । भूयो निःशङ्कः कृतदोषो- ऽपि भूयो निवारितोऽपि भूयः प्रश्रयपरायणो धृष्टः । कामिनीविषयकपटपटुः शठः । आचार-

हानिहेतुः पतिरुपपतिः । बहुलवेश्याभोगोप- रसिको वैशिकः । वैशिकस्तूत्तममध्यमाधम- भेदात् त्रिविधः । दयिताश्रमप्रकोपेऽपि उप- चारपरायण उत्तमः । प्रियायाः प्रकोपे यः प्रकोपमनुरागं वा न प्रकटयति चेष्टया मनो- भावं गृह्णाति स मध्यमः । भयकृपालज्जाशून्यः कामक्रीडायामकृतकृत्याकृत्यविचारोऽधमः ॥ * ॥ मानी चतुरश्च शठ एवान्तर्भवति । वाक्चेष्टा- व्यङ्ग्यसमागमश्चतुरः । प्रोषितपतिरुपपतिर्वैशि- कश्च भवति । अनभिज्ञनायको नायकाभास एव । तेषाञ्च नर्म्मसचिवपीठमर्द्दविटचेटक- विदूषकभेदाच्चतुर्धा । कुपितस्त्रीप्रसादकः पीठ- मर्द्दः । नर्म्मसचिवोऽप्ययमेव । कामतन्त्रकला- कोविदो विटः । सन्धानचतुरश्चेटकः । अङ्गादि- वैकृत्यैर्हासकारी विदूषकः ॥ * ॥ तेषामष्ट- सात्त्विकगुणाः । यथा, -- “स्वेदः स्तम्भोऽथ रोमाञ्चः स्वरभङ्गोऽथ वेपथुः । वैवर्ण्यमश्रुप्रणयावित्यष्टौ सात्त्विका गुणाः ॥” * ॥ तेषां दशावस्था यथा, -- “अभिलाषस्तथा चिन्ता स्मृतिश्च गुणकीर्त्तनम् । उद्वेगश्च प्रलापश्च उन्मादो व्याधिरेव च । जडता निधनान्येव दशावस्थाः प्रकीर्त्तिताः ॥” इति रसमञ्जरी ॥ (अस्य लक्षणभेदादिकं यथा, साहित्यदर्पणे । ३ । ३३ -- ३८ । “त्यागी कृती कुलीनः सुश्रीको रूपयौवनोत्- साही । दक्षोऽनुरक्तलोकस्तेजोवैदग्ध्यशीलवान् नेता ॥ धीरोदात्तो धीरोद्धतस्तथा धीरललितश्च । धीरप्रशान्त इत्ययमुक्तः प्रथमश्चतुर्भेदः ॥ अविकत्थनः क्षमावानतिगम्भीरो महासत्त्वः । स्थेयान् निगूढमानो धीरोदात्तोदृढव्रतः कथितः ॥ मायापरः प्रचण्डश्चपलोऽहङ्कारदर्पभूयिष्ठः । आत्मश्लाघानिरतो धीरैर्धीरोद्धतः कथितः ॥ निश्चिन्तो मृदुरनिशं कलापरो धीरललितः स्यात् । सामान्यगुणैर्भूयान् द्बिजादिको धीरप्रशान्तः स्यात् ॥” एषाञ्च शृङ्गारिरूपत्वे भेदानाह तत्रैव । ३ । ३९ -- ४४ । “एभिर्दक्षिणधृष्टानुकूलशठरूपिभिस्तु षोडशधा । एषु त्वनेकमहिलासु समरागो दक्षिणः कथितः ॥ कृतागा अपि निःशङ्कस्तर्जितोऽपि न लज्जितः । दृष्टदोषोऽपि मिथ्यावाक् कथितो धृष्टनायकः ॥ अनुकूल एकनिरतः शठोऽयमेकत्र वद्धभावो यः । दर्शितवहिरनुरागो विप्रियमन्यत्र गूढमाचरति ॥ एषाञ्च त्रैविध्यात् सर्व्वेषामुत्तममध्याधमत्वेन । उक्ता नायकभेदाश्चत्वारिंशत्तथाऽष्टौ च ॥” एषामुदाहरणादिकं तत्रैव द्रष्टव्यम् ॥) नायकाधिपः, पुं, (नायकानां नेतॄणां सेनापतीनां वा अधिपः ।) नरेन्द्रः । राजा । इति शब्द- रत्नावली ॥

नायिका, स्त्री, (नयति या । नी + ण्वुल् । टाप् अत इत्वञ्च ।) दुर्गाशक्तिः । सा अष्टधा । यथा, -- “ततोऽष्टनायिका देव्या यत्नतः परिपूजयेत् ॥ उग्रचण्डां प्रचण्डाञ्च चण्डोग्रां चण्डनायिकाम् । अतिचण्डाञ्च चामुण्डां चण्डां चण्डवतीन्तथा ॥ पद्मे चाष्टदले चैताः प्रागादिक्रमतस्तथा । पञ्चोपचारैः संपूज्य भैरवान्मध्यदेशतः ॥” इति प्रकृतिखण्डे ६१ अध्यायः ॥ शृङ्गाररसालम्बनविभावरूपा नारी । सा च त्रिविधा । स्वीया परकीया सामान्यवनिता चेति । तत्र स्वामिन्येवानुरक्ता स्वीया । स्वीयापि त्रिविधा । मुग्धा मध्या प्रगल्मा च । तथा अङ्कुरितयौवना मुग्धा । सा च ज्ञातयौवना अज्ञातयौवना च । सैव क्रमशो लज्जाभय- पराधीनरतिर्नवोढा । सैव क्रमशो जात- प्रश्रया विश्रब्धनवोढा । समानलज्जामदना मध्या । एषैव चातिप्रश्रयादतिविश्रब्धनवोढा । पतिमात्रविषयकेलिकलापकोविदा प्रगल्भा । मध्याप्रगल्मे मानावस्थायां प्रत्येकं त्रिविधे । धीरा अधीरा धीराधीरा चेति । व्यङ्ग्य- कोपप्रकाशा धीरा । अव्यङ्ग्यकोपप्रकाशा अधीरा । व्यङ्ग्याव्यङ्ग्यकोपप्रकाशा धीराधीरा । एते धीरादयस्त्रयो भेदा द्बिधा भवन्ति । ज्येष्ठा कनिष्ठा च । परिणीतत्वे सति भर्त्तुरधिकस्नेहा ज्येष्ठा । परिणीतत्वे सति भर्त्तुर्न्यूनस्नेहा कनिष्ठा ॥ अप्रकटपरपुरुषानुरागा परकीया । सा च द्विविधा । परोढा कन्यका च । गुप्ता विदग्धा लक्षिता कुलटा अनुशयानामुदिताप्रभृतीनां परकीयायामेवान्तर्भावः । गुप्ता त्रिविधा । वृत्त- सुरतगोपना च । वर्त्तिष्यमाणसुरतगोपना । वर्त्त- मानसुरतगोपना च । विदग्धा द्विविधा । वाग्वि- दग्धा क्रियाविदग्धा चेति । अनुशयाना त्रिविधा । वर्त्तमानस्थानविघट्टनेन भाविस्यानाभावशङ्कया स्वानधिष्ठितसङ्केतस्थले भर्तुर्गमनानुमानेन ॥ * ॥ वित्तमात्रोपाधिकसकलपुरुषाभिलाषा सामान्य- वनिता । एता अन्यसम्भोगदुःखिता । वक्रोक्ति- गर्व्विता मानवत्यश्च तिस्रो भवन्ति । वक्रोक्ति- गर्व्विता द्बिविधा । प्रेमगर्व्विता सौन्दर्य्यगर्व्विता च । मानवती यथा । प्रियापराधसूचिका चेष्टा मानः । स च लघुर्मध्यमो गुरुश्चेति । अल्पा- पनेयो लघुः । कष्टापनेयो मध्यमः । कष्टतमा- पनेयो गुरुः ॥ * ॥ एताः षोडश अष्टाभिरव- स्थाभिः प्रत्येकमष्टविधा । प्रोषितभर्त्तृका खण्डिता उत्कण्ठिता कलहान्तरिता विप्र- लब्धा वासकसज्जा स्वाधीनपतिका अभिसा- रिका चेति गणनादष्टाविंशत्यधिकं शतं भेदा भवन्ति । तासामुत्तममध्यमाधमगणनया चतु- रधिकाशीतिशतत्रयं भेदा भवन्ति । तत्रासां दिव्य-अदिव्य-दिव्यादिव्यभेदेन गणनया द्विपञ्चा- शदधिकशतयुतसहस्रं भेदा भवन्ति । इति रस- मञ्जरी ॥ * ॥

पृष्ठ २/८६४

(यथा च साहित्यदर्पणे । ३ । ६५ -- ९३ । “अथ नायिका त्रिविधा स्वाऽन्या साधारणस्त्रीति । नायकसामान्यगुणैर्भवति यथासम्भवैर्युक्ता ॥ विनयार्जवादियुक्ता गृहकर्मपरा पतिव्रता स्वीया । सापि कथिता त्रिविधा मुग्धा मध्या प्रगल्भेति ॥ प्रथमावतीर्णयौवनमदनविकारा रतौ वामा । कथिता मृदुश्च माने समधिकलज्जावती मुग्धा ॥ मध्या विचित्रसुरता प्ररूढस्मरयौवना । इषत्प्रगल्भवचना मध्यमव्रीडिता मता ॥ स्मरान्धा गाढतारुण्या समस्तरतकोविदा । भावोन्नता दरव्रीडा प्रगल्भाक्रान्तनायका ॥ ते धीरा चाप्यधीरा च धीराधीरेति षड्विधे । प्रियं सोत्प्रासवक्रोक्त्या मध्याधीरा दहेद्रुषा ॥ धीराधीरा तु रुदितैरधीरा परुषोक्तिभिः । प्रगल्भा यदि धीरा स्याच्छन्नकोपाकृतिस्तदा ॥ उदास्ते सुरते तत्र दर्शयन्त्यादरान् बहिः । धीराधीरा तु सोल्लुण्ठभाषितैः खेदयेदमुम् ॥ तर्जयेत्ताडयेदन्या प्रत्येकं ता अपि द्विधा । कनिष्ठज्येष्ठरूपत्वान्नायकप्रणयं प्रति ॥ मध्याप्रगल्भयोर्भेदास्तस्माद् द्बादश कीर्त्तिताः । मुग्धा त्वेकैव तेन स्युः स्वीयाभेदास्त्रयोदश ॥ परकीया द्बिधा प्रोक्ता परोढा कन्यका तथा । यात्रादिनिरताऽन्योढा कुलटा गलितत्रपा ॥ कन्या त्वजातोपयमा सलज्जा नवयौवना । धीरा कलाप्रगल्भा स्याद्वेश्या सामान्यनायिका ॥ निर्गुणानपि न द्वेष्टि न रज्यति गुणिष्वपि । वित्तमात्रं समालोक्य सा रागं दर्शयेद् बहिः ॥ काममङ्गीकृतमपि परिक्षीणधनं नरम् । मात्रा निष्क्रामयेदेषा पुनः सन्धानकाङ्क्षया ॥ तस्कराः पण्ड्रका मूर्खाः सुखप्राप्तधनास्तथा । लिङ्गिनश्छन्नकामाद्या आसां प्रायेण वल्लभाः ॥ एषापि मदनायत्ता क्वापि सत्यानुरागिणी । रक्तायां वा विरक्तायां रतमस्यां सुदुर्लभम् । अवस्थाभिर्भवन्त्यष्टावेताः षोडषभेदिताः । स्वाधीनभर्तृका तद्वत् खण्डिताऽथाभिसारिका ॥ कलहान्तरिता विप्रलब्धा प्रोषितभर्तृका । अन्या वासकसज्जा स्याद्बिरहोत्कण्ठिता तथा ॥ कान्तो रतिगुणाकृष्टो न जहाति यदन्तिकम् । विचित्रविभ्रमासक्ता सा स्यात् स्वाधीनभर्तृका ॥ पार्श्वमेति प्रियो यस्या अन्यमम्भोगचिह्नितः । सा खण्डितेति कथिता धीरैरीर्ष्याकषायिता ॥ अभिसारयते कान्तं या मन्मथवशंवदा । स्वयं वाऽभिसरत्येषा धीरैरुक्ताऽभिसारिका ॥ संलीना स्वेषु गात्रेषु मूकीकृतविभूषणा । अवगुण्ठनसंवीता कुलजाऽभिसरेत् यदि ॥ विचित्रोज्ज्वलवेशा तु बलन्नूपुरनिस्वना । प्रमोदस्मेरवदना स्याद् वेश्याऽभिसरेत् यदि ॥ मदस्खलितसंलापा विभ्रमत्फुल्ललोचना । आविद्धगतिसञ्चारा स्यात् प्रेष्याभिसरेद् यदि ॥ * प्रसङ्गादभिसारस्थानानि कथ्यन्ते । क्षेत्रं वाटी भग्नदेवालयो दूतीगृहं वनम् । मालयञ्च श्मशानञ्च नद्यादीनां तटी तथा ॥

एवं कृताभिसाराणां पुंश्चलीनां विनोदने । स्थानान्यष्टौ तथा ध्वान्तच्छन्नेषु क्वचिदाश्रयः ॥ * ॥ चाटुकारमपि प्राणनाथं रोषादपास्य या । पश्चात्तापमवाप्नोति कलहान्तरिता तु सा ॥ प्रियः कृत्वापि सङ्केतं यस्या नायाति सन्निधिम् । विप्रलब्धा तु सा ज्ञेया नितान्तमवमानिता ॥ नानाकार्य्यवशाद् यस्या दूरदेशं गतः पतिः । सा मनोभवदुःखार्त्ता भवेत् प्रोषितभर्तृका ॥ कुरुते मण्डनं यस्याः सज्जिते वासवेश्मनि । सा तु वासकसज्जा स्याद्विदितप्रियसङ्गमा ॥ आगन्तुं कृतचित्तोऽपि दैवान्नायाति यत्प्रियः । तदनागमदुःखार्त्ता विरहोत्कण्ठिता तु सा ॥ इति साष्टाविंशतिशतमुत्तममध्यमाधमस्वरूपतः । चतुरधिकाशीतियुतं शतत्रयं नायिकाभेदानां स्यात् ॥ क्वचिदन्योन्यसाङ्क्यर्य्यमासां लक्ष्येषु दृश्यते । इतरा अप्यसंख्यास्ता नोक्ता विस्तरशङ्क्षया ॥” एतासामुदाहरणानि तत्रैव विस्तरशो द्रष्टव्यानि ॥ अथासामलङ्काराः । यथा, तत्रैव । ३ । ९४ । “यौवने सत्त्वजास्तासामष्टाविंशतिसंख्यकाः । अलङ्कारास्तत्र भावहावहेलास्त्रयोऽङ्गजाः ॥ शोभा कांन्तिश्च दीप्तिश्च माधुर्य्यञ्च प्रगल्भता । औदार्य्यं धैर्य्यमित्येते सप्तैव स्युरयत्नजाः ॥ लीलाविलासौ विच्छित्तिर्विव्वोकः किलकिञ्चितम् । मोट्टायितं कुट्टमितं विभ्रमो ललितं मदः ॥ विकृतं तपनं मौग्ध्यं विक्षेपश्च कुतूहलम् । हसितं चकितं केलिरित्यष्टादशसंख्यकाः । स्वभावजाश्च भावाद्या दश पुंसां भवन्त्यपि ॥” अथ मुग्धाकन्ययोरनुरागेङ्गितानि । यथा, तत्रैव । ३ । १२३ । “दृष्टा दर्शयति व्रीडां सम्मुखं नैव पश्यति । प्रच्छन्नं वा भ्रमन्तं वा तिर्य्यक् तं पश्यति प्रियम् ॥ बहुधा पृच्छ्यमानापि मन्दमन्दमधोमुखी । सगद्गदस्वरं किञ्चित् प्रियं प्रायेण भाषते ॥ अन्यैः प्रवर्त्तितां शश्वत् सावधाना च तत्कथाम् । शृणोत्यन्यत्र दत्ताक्षी प्रिये बालानुरागिणी ॥” अथ सकलानामपि नायिकानामनुरागेङ्गितानि । यथा, तत्रैव । ३ । १२४ -- १२५ । “चिराय सविधे स्थानं प्रियस्य बहु मन्यते । विलोचनपथञ्चास्य न गच्छत्यनलङ्कृता ॥ कापि कुन्तलसंव्यानसंयमव्यपदेशतः । बाहुमूलं स्तनौ नाभिपङ्कजं दर्शयेत् स्फुटम् ॥ आच्छादयति वागाद्यैः प्रियस्य परिचारकान् । विश्वसित्यस्य भित्रेषु बहुमानं करोति च ॥ सखीमध्ये गुणान् ब्रूते स्वधनं प्रददाति च । सुप्ते स्वपिति दुःखस्य दुःखं धत्ते सुखे सुखम् ॥ स्थिता दृष्टिपथे शश्वत् प्रिये पश्यति दूरतः । आभाषते परिजनं सम्मुखे स्मरविक्रियम् ॥ यत् किञ्चिदपि संवीक्ष्य कुरुते हसितं मुधा । कर्णकण्डूयनं तद्बत् कवरीमोक्षसंयमौ ॥ जृम्मते स्फोटयत्यङ्गं बालमाश्लिष्य चुम्बति । भाले तथा वयस्याया आरभेत् तिलकक्रियाम् ॥

अङ्गुष्ठाग्रेण लिखति सकटाक्षं निरीक्षते । दशति स्वाधरं चापि ब्रूते प्रियमधोमुखी ॥ न मुञ्चति च तं देशं नायको यत्र दृश्यते । आगच्छति गृहं चास्य कार्य्यव्याजेन केनचित् ॥ दत्तं किमपि कान्तेन धृत्वाङ्गे मुहुरीक्षते । नित्यं हृष्यति तद्योगे वियोगे मलिना कृशा ॥ मन्यते बहु तच्छीलं तत्प्रियं मन्यते प्रियम् । प्रार्थयतेऽल्पमूल्यानि सुप्ता न परिवर्त्तते ॥ विकारान् सात्त्विकानस्य सम्मुखी नाधिगच्छति । भाषते सूनृतं स्निग्धमनुरक्ता नितम्बिनी ॥ एतेष्वधिकलज्जानि चेष्टितानि नवस्त्रियाः । मध्यव्रीडानि मध्यायाः स्रंसमानत्रपाणि तु ॥ अन्यस्त्रियाः प्रगल्भायास्तथा स्युर्वारयोषितः ॥ लेख्यप्रस्थापनैः स्निग्धैर्वीक्षितैर्मृदुभाषितैः । दूतीसम्प्रेषणैर्नार्य्या भावाभिव्यक्तिरिष्यते ॥” * ॥) कस्तूरीविशेषः । यथा, राजनिर्घण्टे । “चूर्णाकृतिस्तु खरिका तिलका तिलाभा कौलत्थवीजसदृशी च कुलत्थिकाख्या । स्थूला यतः कियदियं किल पिण्डिका स्या- त्तस्याश्च किञ्चिदधिकापि च नायिकैषा ॥” नारं, क्ली, (नराणां समूहः । नर + समूहे अण् ।) नरसमूहः । इति व्याकरणम् ॥ (नर- स्येदमिति । नर + “तस्येदम् ।” ४ । ३ । १२० । इत्यण् ।) नरसम्बन्धिनि, त्रि । यथा, -- “मलमूत्रपुरीषास्थिनिर्गतं ह्यशुचि स्मृतम् । नारं स्पृष्ट्वा तु सस्नेहं सचेलो जलमाविशेत् ॥” इति सामान्यनिरुक्तौ जगदीशधृतस्मृतिवचनम् ॥ नारः, पुं, (नरस्यायमिति । ब्रर + अण् ।) तर्णकः । जलम् । इति मेदिनी । रे, ५३ ॥ नारकः, पुं, (नरक एव । प्रज्ञाद्यण् ।) नरकः । (नरके भवः । “तत्र भवः ।” ४ । ३ । ५३ । इत्यण् ।) नरकस्थप्राणिनि, त्रि । इत्यमरः । १ । ९ । १ ॥ (यथा, मार्कण्डेये । १५ । ७३ । “अनुकम्पामिमामद्य नारकेष्विह कुर्व्वतः । तदेव शतसाहस्रं संख्यामुपगतं तव ॥”) नारकी, [न्] त्रि, (नरको भोग्यतया अस्त्य- स्येति । नरक + इनिः ।) नरकस्थः । यथा, -- “परेण विहितं कर्म्म स्वकर्म्मेति वदेच्च यः । स उच्यते ब्रह्मघाती महानारकिनारकी ॥” इति बृहद्धर्म्मपुराणे उत्तरखण्डे ७८ अध्यायः ॥ नारकीटः, पुं, अश्मकीटः । (नारेषु नरसमूहेषु कीट इव घृणार्हत्वात् ।) स्वदत्ताशाविहन्ता । इति मेदिनी । टे, ६३ ॥ नारङ्गं, क्ली, (नृणातीति । नॄ नये + बाहुलकात् अङ्गच् धातोर्वृद्धिश्च । इत्युज्जलदत्तः । १ । १२१ ।) गर्जरम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ नारङ्गः, पुं, (नॄ नये + अङ्गच् । वृद्धिश्च ।) पिप्पली- रसः । यमजप्राणी । विटः । इति मेदिनी । मे, ३९ ॥ फलवृक्षविशेषः । नारङ्गी इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । नागरङ्गः २ सुरङ्गः ३ त्वग्गन्धः ४ ऐरावतः ५ वक्त्रवासः ६ योगारङ्गः ७ योग- रङ्गः ८ सरङ्गः ९ गन्धाढ्यः १० गन्धपत्रः ११

पृष्ठ २/८६५

वरिष्ठः १२ । अस्य गुणाः । मधुरत्वम् । अम्ल- त्वम् । गुरुत्वम् । उष्णत्वम् । रोचनत्वम् । वातामकृमिशूलश्रमनाशित्वम् । बल्यत्वम् । रुच्य- त्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ तत्केशरगुणाः । “अत्यम्लमीषन्मधुरं वृष्यं वातविनाशनम् । रुच्यं वातहरञ्चैव नागरङ्गस्य केशरम् ॥” इति राजवल्लभः ॥ नारदः, पुं, (नारं परमात्मविषयकं ज्ञानं ददा- तीति । दा + कः । यद्वा, नारं नरसमूहं द्यति खण्डयति कलहेनेति । दो + कः । नारं जलं ददाति पितृभ्य इति वा । तदुक्तम्, -- “नारं पानीयमित्युक्तं तत् पितृभ्यः सदा भवान् । ददाति तेन ते नाम नारदेति भविष्यति ॥”) देवर्षिविशेषः । स तु भोगाशी ब्रह्मशापादुप- वर्हणनामा गन्धर्व्वो भूत्वा पुनर्ब्रह्मवीर्य्यात् शूद्र- पत्न्यां जातः । यथा, -- शौनक उवाच । “ब्रह्मवीर्य्याच्छूद्रपत्न्यां गन्धर्व्वश्चोपवर्हणः । जातः केन प्रकारेण तद्भवान् वक्तुमर्हति ॥ सौतिरुवाच । कान्यकुब्जे च देशे च द्रुमिलो गोपराजकः । कलावती तस्य पत्नी बन्ध्या चापि पतिव्रता ॥ स्वामिदोषेण सा बन्ध्या काले च भर्त्तुराज्ञया । उपस्थितं वने घोरे नारदं काश्यपं मुनिम् ॥ क्रोशमानञ्च श्रीकृष्णं ज्वलन्तं ब्रह्मवर्च्चसा । तस्थौ सुवेशं कृत्वा सा ध्यानान्तञ्च मुनेः पुरः ॥ उवाच विनयेनैव कृत्वा च श्रीहरिं हृदि । गोपिकाहं द्विजश्रेष्ठ ! द्रुमिलस्य च कामिनी । पुत्त्रार्थिनी चागताहं तन्मूलं भर्त्तुराज्ञया ॥ वीर्य्याधानं कुरु मयि ! स्त्री नोपेक्ष्या ह्यपस्थिता । तेजीयसां न दोषाय वह्नेः सर्व्वभुजो यथा ॥ वृषलीवचनं श्रुत्वा चुकोप मुनिपुङ्गवः । वृषली तत्पुरस्तस्थौ शुष्ककण्ठौष्ठतालुका ॥ एतस्मिन्नन्तरे तेन पथा यास्यति मेनका । तस्या ऊरुस्थलं दृष्ट्वा मुनिवीर्य्यं पपात ह ॥ ऋतुस्नाता च वृषली कृत्वा तद्भक्षणं मुदा । सा विप्र ! गेहे साध्वी च सुषुवे तनयं वरम् ॥ तप्तकाञ्चनवर्णाभं ज्वलन्तं ब्रह्मतेजसा । अनावृष्ठ्यवशेषे च काले बालो बभुव ह ॥ नारं ददौ जन्मकाले तेनायं नारदाभिधः ॥ ददाति नारं ज्ञानञ्च बालकेभ्यश्च बालकः । जातिस्मरो महाज्ञानी तेनायं नारदाभिधः ॥ वीर्य्येण नारदस्यैव बभूव बालको मुने ! । मुनीन्द्रस्य वरेणैव तेनायं नारदाभिधः ॥ कल्पान्तरे ब्रह्मकण्ठाद्बभूवुर्बहवो नराः । नरान्ददौ तत्कण्ठञ्च तेन तन्नारदः स्मृतः ॥ ततो बभूव कालश्च नारदात् कण्ठदेशतः । ततो ब्रह्मा नाम चक्रे नारदश्चेति मङ्गलम् ॥ एतस्मिन्नन्तरे विप्रा आययुर्विप्र मन्दिरम् । शिशवः पञ्चवर्षीया महातेजस्विनो यथा ॥ चतुर्ष्वेको मुनिस्तस्मै ब्राह्मणाश्च कृपालवः । ब्रह्मपुत्त्रं शिशुं ज्ञात्वा विष्णुमन्त्रं ददौ मुदा ॥

महाज्ञानी शिशुस्तस्थौ गङ्गातीरे मनोहरे । तत्र स्नात्वा विप्रदत्तं विष्णुमन्त्रं जजाप सः ॥ दिव्यं वर्षसहस्रञ्च निराहारः कृशोदरः । ददर्श बालको ध्याने दिव्यं लोकञ्च बालकम् ॥ द्बिभुजं मुरलीहस्तञ्चन्दनेन विचर्च्चितम् । विरराम च शोकार्त्तो यदा यद्द्रष्टुमक्षमः ॥ रुरोदाश्वत्थमूले च न दृष्ट्वा बालकं शिशुः । बभूवाकाशवाणीति रुदन्तं बालकं प्रति ॥ सकृद्यद्दर्शितं रूपं तदेव नाधुना पुनः । पुनर्द्रक्षसि गोविन्दं जन्ममृत्युहरं हरिम् ॥ इति श्रुत्वा बालकश्च विरराम मुदान्वितः । काले तत्याज तीर्थे च तनुं कृष्णं हृदि स्मरन् ॥ बभूव शापमुक्तिश्च नारदस्य महामुने ! । तनुं त्यक्त्वा स जीवश्च विलीनो ब्रह्मविग्रहे ॥ कतिकल्पान्तरेऽतीते स्रष्टुं सृष्टिविधौ पुनः । मरीचिमिश्रैर्मुनिभिः सार्द्धं कण्टाद्बभूव सः ॥ नारदश्चेति विख्यातो मुनीन्द्रस्तेन हेतुना ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते ब्रह्मखण्डे २१ -- २२ अध्यायौ ॥ तस्य सर्व्वदा भ्रमणकारणं यथा, -- “तांश्चापि नष्टान् विज्ञाय पुत्त्रान् दक्षप्रजापतिः । क्रोधञ्चक्रे महाभाग ! नारदं स शशाप च ॥” नारदशापश्च श्रीभागवतोक्तः । “तस्माल्लोकेषु ते मूढ न भवेद्भ्रमतः पदम् ।” इति विष्णुपुराणे १ अंशे १५ अध्याय- स्तट्टीका च ॥ (पञ्चविंशतिसहस्रश्लोकात्मक उपपुराणविशेषः । यथा, देवीभागवते । १ । ३ । ९ । “षोडशैव सहस्राणि पुराणञ्चाग्निसंज्ञितम् । पञ्चविंशतिसाहस्रं नारदं परमं मतम् ॥” शाकद्वीपस्य पर्व्वतविशेषः । यथा, मात्स्ये । १२१ । ११ । “नारदो नाम चैवोक्तो दुर्गशैलो महाचितः । तत्राचले समुत्पन्नौ पूर्ब्बं नारदपर्व्वतौ ॥” विश्वामित्रपुत्त्रविशेषः । यथा, महाभारते । १३ । ४ । ५८ । “उर्ज्जयोनिरुदापेक्षी नारदश्च महानृषिः । विश्वामित्रात्मजाः सर्व्वे मुनयो ब्रह्मवादिनः ॥”) नारा; स्त्री, (नरस्य मुनेरियम् । नर + “तस्ये- दम् ।” ४ । ३ । १२० । इति अण् । ततष्टाप् । “यद्यपि अणि कृते ङीप्प्रत्ययः प्राप्तस्तथापि छान्दसलक्षणैरपि स्मृतिषु व्यवहारात् सर्व्वे विधयश्छन्दसि विकल्पन्ते इति पाक्षिको ङीप् प्रत्ययः । तस्याभावपक्षे सामान्यलक्षणप्राप्ते टापि कृते नारा इति रूपसिद्धिः ।” इति मनु- संहिताटीकायां कुल्लूकभट्टः । १ । १० ।) जलम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, मनुः । १ । १० । “आपो नारा इति प्रोक्ता आपो वै नरसूनवः । ता यदस्यायनं पूर्ब्बं तेन नारायणः स्मृतः ॥”) नाराचः, पुं, (नारं नरसमूहं आचामतीति । चमु अदने + “अन्येष्वपि दृश्यते ।” ३ । २ । १०१ । इति डः ।) समुदायलौहमयबाणः । तत्पर्य्यायः । प्रक्ष्वेडनः २ । इत्यमरः । २ । ८ । ८७ ॥ लोह-

नालः ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, बृहत्शार्ङ्गधरे । “सर्व्वलौहास्तु ये बाणा नाराचास्ते प्रकीर्त्तिताः । पञ्चभिः पृथुलैः पक्षैर्युक्ताः सिध्यन्ति कस्य- चित् ॥”) दुर्दिनम् । इति शब्दमाला ॥ (अष्टादशाक्षर- वृत्तिविशेषः । इति छन्दोमञ्जरी ॥ अस्य लक्ष- णादिकं छन्दःशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ वैद्यकोक्तघृत- विशेषः । यथा, भावप्रकाशे उदररोगाधिकारे । “स्नुक्क्षीरदन्तीत्रिफलाविडङ्ग- सिंहीत्रिवृच्चित्रकसूर्य्यकल्कैः । घृतं विपक्वं कुडवप्रमाणं तोयेन तस्याक्षसमेन कर्षम् ॥ पीतोष्णमम्भोऽनुपिबेद्विरेफे पेयं रसं वा प्रपिबेद्बिधिज्ञः । नाराचमेनं जठरामयाना- मुक्तं प्रयुक्तं प्रवदन्ति सन्तः ॥” इति नाराचघृतम् ॥ * ॥) नाराचिका, स्त्री, (नाराचस्तदाकारोऽस्त्यस्या इति । नाराच + ठन् । टाप् ।) नाराची । इति शब्दरत्नावली ॥ (अष्टाक्षरवृत्तिविशेषः । तल्लक्षणं यथा, -- “नाराचिका तरौ लगौ ॥”) नाराची, स्त्री, (नाराचवदाकृतिरस्त्यस्या इति । अच् । गौरादित्वात् ङीष् ।) स्वर्णकारादीनां नाराचाकृतिलौहतुला । निक्ति इति भाषा । तत्पर्य्यायः । नाराचिका २ एषणिका ३ एषणी ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ नारायणः, पुं, (नारा जलं अयनं स्थानं यस्य । अय गतौ + भावे ल्युट् । सर्म्वे गत्यर्थाः प्राप्त्य- र्थाश्च इति नियमात् नारस्य ज्ञानस्य मुक्तेर्वा अयनं प्राप्तिर्यस्मात् इति वा । “नराणां समूहो नारं तत्रायनं स्थानं यस्य नारायणः रेफात् परनकारस्य णत्वविधानात् सर्व्वप्राणिबुद्धि- गुहानिवासाच्छुद्धचैतन्यमित्यर्थः ।” इति शङ्कर- विजये नवमप्रकरणम् ।) विष्णुः । तस्य चत्वारो व्यूहाः । वासुदेवसङ्कर्षणप्रद्युम्नानिरुद्धाख्याः । इति महाभारतम् ॥ वेदान्तमते । शुद्धान्त- र्यामिसूत्रविराडाख्याः ॥ तन्नामव्युत्पत्तिर्यथा, -- “सारूप्यमुक्तिवचनो नारेति च विदुर्बुधाः । यो देवोऽप्ययनं तस्य स च नारायणः स्मृतः ॥ नाराश्च कृतपापाश्चाप्ययनं गमनं स्मृतम् । यतो हि गमनं तेषां सोऽयं नारायणः स्मृतः ॥ नारञ्च मोक्षणं पुण्यमयनं ज्ञानमीप्सितम् । तयोर्ज्ञानं भवेद्यस्मात् सोऽयं नारायणः स्मृतः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे १०९ अः ॥ “आपो नारा इति प्रोक्ता आपो वै नरसूनवः । अयनं तस्य ताः पूर्ब्बं तेन नारायणः स्मृतः ॥” इति विष्णुपुराणम् ॥ यद्वा । “नाराजातानि तत्त्वानि नाराणीति विदुबुधाः । तान्येव चायनं तस्य तेन नारायणः स्मृतः ॥”

पृष्ठ २/८६६

तथा । “यच्च किञ्चिज्जगत् सर्व्वं दृश्यते श्रूयतेऽपि वा । अन्तर्बहिश्च तत् सर्व्वं व्याप्य नारायणः स्थितः ॥” तथा । “प्रकृतेः पर एवान्यः स नरः पञ्चविंशकः । तस्येमानि च भूतानि नाराणीति प्रचक्षते ॥ तेषामप्ययनं यस्मात्तस्मान्नारायणः स्मृतः ॥” क्वचिन्मन्वन्तरे नरनामऋषेरपत्यतां गतः इति नारायणः ॥ इत्यमरटीकायां भरतः ॥ * ॥ (“नराणामयनाच्चापि ततो नारायणः स्मृतः ॥” इति महाभारते । ५ । ७० । १० ॥) अस्य स्वरूपो यथा, -- “श्रीकृष्णश्च द्विधारूपो द्बिभुजश्च चतुर्भुजः । चतुर्भुजश्च वैकुण्ठे गोलोके द्विभुजः स्वयम् ॥ चतुर्भुजस्य पत्नी च महालक्ष्मीः सरस्वती । गङ्गा च तुलसी चैव देवी नारायणप्रिया ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे ६४ अध्यायः ॥ तस्य ध्यानं यथा, -- “ध्येयः सदा सवितृमण्डलमध्यवर्त्ती नारायणः सरसिजासनसन्निविष्टः । केयूरवान् कनककुण्डणवान् किरिटी हारी हिरण्मयवपुर्धृतशङ्खचक्रः ॥” इत्यादित्यहृदयम् ॥ अपि च । “शङ्खचक्रगदापद्मधरं कमललोचनम् । शुद्धस्फटिकसङ्काशं क्वचिन्नीलाम्बुजच्छविम् ॥ गरुडोपरिशुक्लाब्जपद्मासनगतं हरिम् । श्रीवत्सवक्षसं शान्तं वनमालाधरं परम् ॥ केयूरकुण्डलधरं किरीटमुकुटोज्ज्वलम् । निराकारं ज्ञानगम्यं साकारं देहधारिणम् ॥ नित्यानन्दं निरानन्दं सूर्य्यमण्डलमध्यगम् । मन्त्रेणानेन देवेशं विष्णुं भज शुभानने ! ॥” इति कालिकापुराणे २२ अध्यायः ॥ तन्नाममाहात्म्यं यथा, -- “नारायणाच्युतानन्तवासुदेवेति यो नरः । सततं कीर्त्तयेत् भूमे ! याति मल्लयतां प्रिये ! ॥” इति वराहपुराणम् ॥ “सकृन्नारायणेत्युक्त्वा पुमान् कल्पशतत्रयम् । गङ्गादिसर्व्वतीर्थेषु स्नातो भवति निश्चितम् ॥” इति श्रीकृष्णजन्मखण्डे १०९ अध्यायः ॥ “नारायणेति शब्दोऽस्ति वागस्ति वशवर्त्तिनी । तथापि नरके मूढाः पतन्तीह किमद्भुतम् ॥” इति महाभारतम् ॥ तस्य तुष्टिजनककर्म्माणि यथा, -- श्रीकृष्ण उवाच । “कर्म्मणा येन विप्रेन्द्र ! तुष्टिर्म्मे हृदि जायते । क्रोधश्च तत् समस्तं ते कथयामि समासतः ॥ यो दयालुर्द्विजश्रेष्ट ! सर्व्वभूतेषु सर्व्वदा । अहङ्कारेण हीनश्च तस्य तुष्टोऽस्म्यहं सदा ॥ कर्म्म कुर्य्यान्मदर्थं यो धर्म्मं भक्तिसमन्वितः । व्रते यथार्थं पृच्छन्तं तस्य तुष्टोऽस्म्यहं सदा ॥

मिष्टं वस्तु समासाद्य दत्त्वा मे योऽत्ति मानवः । मानापमानसदृशस्तस्य तुष्टोऽस्म्यहं सदा ॥ सर्व्वभूतशरीरस्थं यो मां जानाति मानवः । परहिंसाविहीनो यस्तस्य तुष्टोऽस्म्यहं सदा ॥ कर्म्माणि कुरुते यस्तु सुविचार्य्य पुनः पुनः । गोब्राह्मणहितैषी च तस्य तुष्ठोस्म्यहं सदा ॥ स्वयं निरुक्तं वचनं यत्नाद् यः परिपालयेत् । प्रपन्नं पाति यत्नाद्यस्तस्य तुष्टोस्म्यहं सदा ॥ दानान्यनुपकारिभ्यो यो ददाति द्विजोत्तम ! । मयि चित्तं सदा यस्य तस्य तुष्टोऽस्म्यहं सदा ॥ कर्म्मणा येन तुष्टोऽस्मि निरुक्तं तत् समासतः ॥” तस्य रोषजनककर्म्माणि यथा, -- “रुष्टोऽस्मि कर्म्मणा येन विप्र ! वच्मि शृणुष्व तत् ॥ परहिंसारतो यस्तु निर्द्दयः सर्व्वजन्तुषु । अहंयुः सर्व्वदा क्रुद्धः स मां नयति शत्रुताम् ॥ असत्यभाषी क्रूरश्च परनिन्दापरस्तु यः । परवर्त्तनविध्वंसी स मां नयति शत्रुताम् ॥ अदृष्टदोषौ पितरौ स्त्रीभ्रातृभगिनीस्तथा । मोहात्त्यजति मूढो यः स मां नयति शत्रुताम् ॥ पितृनिर्भर्त्सनं यस्तु कुरुते मूढधीर्नरः । गुर्व्ववज्ञाञ्च विप्रेन्द्र ! स मां नयति शत्रुताम् ॥ दम्पत्योर्भेदनं यस्तु हेतुमात्रेण केनचित् । कुरुते ब्राह्मणश्रेष्ठ ! स मां नयति शत्रुताम् ॥ विप्रस्वं देवताद्रव्यं परद्रव्यञ्च मानवः । हरते यस्तु विप्रेन्द्र ! स मां नयति शत्रुताम् । आरामच्छेदिनो ये च जलाशयविलोपिनः । ग्रामनाशकरा ये च तेषां रुष्टोऽस्म्यहं सदा ॥ परस्त्रियं समालोक्य विषादं यान्ति ये जनाः । शृण्वन्ति पापचर्च्चां ये तेषां रुष्टोऽस्म्यहं सदा ॥ द्बिषन्त्यनाथं ये मूढा अनाथस्वं हरन्ति ये । विश्वासघातिनो ये च तेषां रुष्टोऽस्म्यहं सदा ॥ ये च गोवीर्य्यहन्तारो वृषलीपतयश्च ये । अश्वत्थघातिनो ये च तेषां रुष्टोऽस्म्यहं सदा ॥ ब्रह्मविष्णुमहेशानां मध्ये ये भेदकारिणः । वेदनिन्दाकरा ये च तेषां रुष्टोऽस्म्यहं सदा ॥ एकादश्यां भुञ्जते ये मोहात् पापधियो नराः । परदारानुरक्ता ये तेषां रुष्टोऽस्म्यहं सदा ॥ पापबुद्धिप्रदा ये च ये च मित्रद्रुहो द्विज ! । धात्रीतरुञ्च ये घ्नन्ति तेषां रुष्टोऽस्म्यहं सदा ॥ दिवसे मैथुनं ये च कुर्व्वते काममोहिताः । रजस्वलां स्त्रियं यान्ति तेषां रुष्टोऽस्म्यहं सदा ॥ ये च दृष्ट्वातुरां नारीं मोहाद्गच्छन्ति सत्तम ! । व्रतख्याञ्च सदा ते मां नयन्ति शत्रुतां भुवि ॥ अमावास्यातिथौ ये च कुर्व्वते निशिभोजनम् । भोजनद्बयमेकार्के तेषां रुष्टोऽस्म्यहं सदा ॥ आमिषं मैथुनं तैलममावास्यादिने द्विजाः । न ये त्यजन्ति विप्रेन्द्र ! तेषां रुष्टोऽस्म्यहं सदा ॥ बहुनात्र किमुक्तेन संक्षेपात्ते वदाम्यहम् । निन्दन्ति वैष्णवान् ये च तेषां रुष्टोऽस्म्यहं सदा ॥” इति क्रियायोगसारे १८ अध्यायः ॥

अजामिलपुत्त्रः । यथा, -- “कान्यकुब्जे द्बिजः कश्चिद्दासीपतिरजामिलः । नाम्ना नष्टसदाचारो दास्याः संसर्गदूषितः ॥ तस्य प्रवयसः पुत्त्रा दश तेषान्तु योऽवमः । बालो नारायणो नाम्ना पित्रोश्च दयितो भृशम् ॥ दूरे क्रीडनकासक्तं पुत्त्रं नारायणाह्वयम् । प्लावितेन स्वरेणोच्चैराजुहावाकुलेन्द्रियः ॥ निशम्य म्रियमाणस्य मुखतो हरिकीर्त्तनम् । भर्त्तुर्नाम महाराज ! पार्श्वदाः सहसापतन् ॥ विकर्षतोऽन्तर्हृदयाद्दासीपतिमजामिलम् । यमप्रेष्यान् विष्णुदूता वारयामासुरोजसा ॥” इति श्रीभागवते षष्ठस्कन्धे प्रथमाध्यायः ॥ सैन्यविशेषः । यथा, -- “मत्संहननतुल्यानां गोपानामर्व्वुदं महत् । नारायणा इति ख्याताः सर्व्वे संग्रामयोधिनः ॥” “दुर्य्योधनश्च तत् सैन्यं सर्व्वमावारयत्ततः । सहस्राणां सहस्रञ्च योधानां प्राप्य भारत ! ॥” इति महाभारते । ५ । ७ अध्यायः ॥ धर्म्मपुत्त्रर्षिविशेषः । यथा, -- “धर्म्मस्य दक्षदुहितर्य्यजनिष्ट मूर्त्त्यां नारायणो नर इति स्वतपःप्रभावः ॥” इति श्रीभागवते । २ । ७ । ६ ॥ “दण्डग्रहणमात्रेण नरो नारायणो भवेत् ॥” इति यतिधर्म्मः ॥ (कृष्णयजुर्व्वेदान्तर्गतोपनिषद्विशेषः । यथा, मुक्तिकोपनिषदि । “गर्भो नारायणो हंसो बिन्दुर्नादशिरःशिखा ॥” चूर्णौषधिविशेषः । यथा, भावप्रकाशे उदर- रोगाधिकारे । “यवानी हपुषा धान्यं त्रिफला चोपकुञ्चिका । कारवी पिप्पलीमूलमजगन्धा शटी वचा ॥ शताह्वा जीरको व्योषं स्वर्णक्षीरी च चित्रकम् । द्वौ क्षारौ पौष्करं मूलं कुष्ठं लवणपञ्चकम् ॥ विडङ्गञ्च समांसानि दण्ड्या भागत्रयं भवेत् । त्रिवृद्बिशाले द्बिगुणे सातला स्याच्चतुर्गुणा ॥ एष नारायणो नाम्ना चूर्णो रोग गणापहः । एनं प्राप्य निवर्त्तन्ते रोगा विष्णुमिवासुराः ॥ तक्रेणोदरभिः पेयो गुल्मिभिर्व्वादराम्बुना । आनद्धवाते सुरया वातरोगे प्रसन्नया ॥ दधिमण्डेन विड्बन्धे दाडिमाम्बुभिरर्शसे । परिकर्त्तेषु वृक्षाम्लैरुष्णाम्बुभिरजीर्णके ॥ भगन्दरे पाण्डुरोगे कासे श्वासे गलग्रहे । हृद्रोगे ग्रहणीरोगे कुष्ठे मन्देऽनले ज्वरे ॥ दंष्ट्राविषे मूलविषे सगरे कृत्रिमे विषे । यथार्हं स्निग्धकोष्णेन पेयमेतद्विरेचनम् ॥”) नारायणक्षेत्रं, क्ली, (नारायणस्य क्षेत्रं स्थानम् ।) गङ्गाप्रवाहावधिहस्तचतुष्टयमितनारायणस्वा- मिकस्थानम् । यथा, ब्रह्मपुराणे । “प्रवाहमवधिं कृत्वा यावद्धस्तचतुष्टयम् । अत्र नारायणः स्वामी नान्यः स्वामी कदाचन ॥” “अत्र किञ्चिन्न दद्याञ्च साक्षात् पात्राय पुण्य- वान् ।

पृष्ठ २/८६७

अत्र प्रतिग्रहे राजन् ! विक्रीता जाह्रवी भवेत् ॥ विक्रीतायाञ्च जाह्नव्यां विक्रीतोऽभूज्जनार्द्दनः । जनार्द्दने च विक्रीते विक्रीतं भुवनत्रयम् ॥ कोऽपि न त्राणकर्त्तास्य निःसम्बन्धप्रसङ्गतः ॥” तत्र कर्त्तव्यानि यथा, -- “दीक्षाञ्च देवपूजाञ्च जपं गङ्गातटे चरेत् । शुष्कवासः पिधायापि सावित्रीजपमाचरेत् ॥ श्राद्धञ्च तर्पणञ्चैव परोपकारकर्म्म च । परोद्देशञ्च मनसा त्यक्तद्रव्यस्य दापने । स्तवपाठञ्च मौनञ्च नीचालापविवर्ज्जनम् ॥ केवलं वारिपानञ्च कर्त्तव्यं ब्रह्मभावतः । एतानि किल कर्म्माणि क्षेत्रे नारायणे चरेत् ॥” इति बृहद्धर्म्मपुराणे ४५ अध्यायः ॥ अवशिष्टं गङ्गाशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ नारायणतैलं, क्ली, (नारायणाख्यं तैलम् ।) औषध- पक्वतैलप्रभेदः । तत्त्रिविधम् । स्वल्पं बृहत् महच्च । यथा, -- “विल्वाग्निमन्थश्योनाकपाटलापारिभद्रकाः । प्रसारण्यश्वगन्धा च बृहती कण्टकारिका ॥ बला चातिबला चैव श्वदंष्ट्रा सपुनर्नवा । एषां दशपलान् भागान् चतुर्द्रोणेऽम्भसः पचेत् ॥ पादशेषं परिस्राव्य तैलपात्रं प्रदापयेत् । शतपुष्पा देवदारु मांसी शैलेयकं वचा ॥ चन्दनं तगतं कुष्ठं एलापर्णी चतुष्टयम् । रास्ना तुरगगन्धा च सैन्धवं सपुनर्नवम् ॥ एषां द्बिपलिकान् भागान् पेषयित्वा विनिः- क्षिपेत् । शतावरी रसञ्चैव तैलतुल्यं प्रदापयेत् ॥ आजं वा यदि वा गव्यं क्षीरं दत्ता चतुर्गुणम् ॥ पाने वस्तौ तथाभ्यङ्गे भोज्ये चैव प्रशस्यते । अश्वो वा वातसंभग्नो गजो वा यदि वा नरः ॥ पङ्गुलः पीठसर्पी च तैलेनानेन सिध्यति । अधोभागे च ये वाताः शिरोमध्यगताश्च ये । दन्तशूले हनुस्तम्भे मन्यास्तम्भे गलग्रहे ॥ यस्य शुष्यति चैकाङ्गं गतिर्यस्य च विह्वला । क्षीणेन्द्रिया नष्टशुक्रा ज्वरक्षीणाश्च ये नराः ॥ वधिरा लल्लजिह्वाश्च मन्दमेधस एव च । अल्पप्रजा च या नारी या च गर्भं न विन्दति ॥ वातार्त्तौ वृषणौ येषामन्त्रवृद्धिश्च दारुणा । एतत्तैलवरं तेषां नाम्ना नारायणं स्मृतम् ॥” इति स्वल्पनारायणतैलम् ॥ १ ॥ * ॥ “शतावरी चांशुमती पृश्निपर्णी शटी बला । एरण्डस्य च मूलानि बृहत्योः पूतिकस्य च ॥ गवेधुकस्य मूलानि तथा सहचरस्य च । एषां दशपलान् भागान् जलद्रोणे विपाचयेत् ॥ पादशेषे रसे पूते गर्भं चैनं समावपेत् । पुनर्नवा वचा दारु शताह्वा नन्दनागुरु ॥ शैलेयं तगरं कुष्टं एला मांसी स्थिरा बला । अश्वाह्वा सैन्धवं रास्ना पलार्द्धानि च पेषयेत् । गव्याजपयसः प्रस्थौ द्बौ द्वावत्र प्रदापयेत् ॥ शतावरीरसप्रस्थं तैलप्रस्थं विपाचयेत् । अस्य तैलस्य सिद्धस्य शृणु वीर्य्यमतःपरम् ॥

अश्वानां वातभग्नानां कुञ्जराणां तथा नृणाम् । तैलमेतत् प्रयोक्तव्यं सर्व्ववातनिवारणम् ॥ आयुष्मांश्च नरः पीत्वा निश्चयेन दृढो भवेत् । गर्भमश्वतरी विन्द्यात् किं पुनर्मानुषी तथा ॥ हृच्छूलं पार्श्वशूलञ्च तथैवार्द्धावभेदकम् । अपचीं गण्डमालाञ्च वातरक्तं हनुग्रहम् ॥ कामलां पाण्डुरोगञ्च अश्मरीञ्चापि नाशयेत् । तैलमेतद्भगवता विष्णुना परिकीर्त्तितम् । नारायणमिति ख्यातं वातान्तकरणं शुभम् ॥” इति बृहन्नारायणतैलम् ॥ २ ॥ * ॥ “विल्वाश्वगन्धा बृहती श्वदंष्ट्रा श्योनाकवाट्यालकपारिभद्रम् । क्षुद्रा कठिन्यातिबलाग्निमन्थं मूलानि चैषां सरलीयुतानाम् ॥ मूलं विदद्यादथ पाटलीनां प्रत्येकमेषां प्रवदन्ति तज्ज्ञाः । सपादप्रस्थं विधिनोद्धृताञ्च द्रोणैरपामष्टभिरेव पक्त्वा ॥ पादावशेषेण रसेन तेन तैलाढकाभ्यां सममेव दुग्धम् । छागस्य मांसद्रवमेव तुल्य- मेकत्र सम्यग्विवचेत् सुबुद्धिः ॥ दद्याद्रसञ्चैव शतावरीणां तैलेन तुल्यं पुनरेव तत्र । रास्नाश्वगन्धा द्रुमदारु कुष्ठं पर्णी चतुष्कागुरुकेशराणि ॥ सिन्धूत्थमांसी रजनीद्वयञ्च शैलेयकं चन्दनपुष्कराणि । एला सयष्टी तगराब्दपत्रं भृङ्गाष्टवर्गास्तु वचा पलाशम् ॥ स्थौणेयवृश्चीरकचोरकाख्य- मेभिः समस्तैर्द्धिपलप्रमाणैः । कर्पूरकाश्मीरमृगाण्डजानां दद्यात् सुगन्धाय वदन्ति केचित् ॥ प्रस्वेददौर्गन्ध्यनिवारणार्थं चूर्णीकृतानां द्बिपलप्रमाणम् । आलोड्य सम्यग्विधिवद्विपक्वं नारायणं नाम महच्च तैलम् ॥ * ॥ सर्व्वैः प्रकारैर्विधिवत् प्रयोज्य- मश्वस्य पुंसां पवनार्द्दितानाम् । ये पङ्गवः पीठविसर्पणाश्च एकाङ्गहीनार्द्दितवेपमानाः । वाधिर्य्यशुक्रक्षयपीडिताश्च मन्याहनुस्तम्भशिरोगदार्त्ताः । मुक्ता नरास्ते बलवर्णयुक्ताः संसेव्य तैलं सहसा भवन्ति ॥ बन्ध्या च नारी लभते च पुत्त्रं वीरोपमं सर्व्वगुणोपपन्नम् । शाखाश्रिते कोष्ठगते च वाते वृद्धौ विधेयं पवनार्द्दितानाम् ॥ जिह्वानिले दन्तगते च शूले औन्मादकौब्जे ज्वरकर्षितानाम् ।

प्राप्नोति लक्ष्मीं प्रमदाप्रियत्वं जीवेच्चिरं चापि भवेद्युवेव ॥ देवासुरे युद्धवरे समीक्ष्य स्नाय्वस्थिभग्नानसुरैः सुरांश्च । नारायणेनापि स्वबृंहणार्थं स्वनामतैलं विहितन्तु तेषाम् ॥” इति महानारायणतैलम् ॥ ३ ॥ इति सुखबोधः ॥ नारायणप्रियः, पुं, (नारायणस्य प्रियः । नारायणः प्रियो यस्य इति वा ।) शिवः । यथा, -- “नारायणप्रियमनङ्गमदापहारं वाराणसीपुरपतिं भज विश्वनाथम् ॥” इति शिवस्त्रोत्रम् ॥ नारायणबलिः, पुं, (नारायणाय नारायणमुद्दिश्य देयो बलिः ।) मृतपतितादीनां प्रायश्चित्ता- त्मककर्म्मविशेषः । यथा । “नारायणबलिस्तु हेमाद्र्याद्यनुसारेणोच्यते । तत्रादौ क्रियानिबन्धे गारुडे तर्पणमुक्तम् । ‘कार्य्यं पुरुषसूक्तेन मन्त्रैर्व्वा वैष्णवैरपि । दक्षिणाभिमुखो भूत्वा प्रेतं विष्णुमिति स्मरन् ॥ अनादिनिधनो देवः शङ्खचक्रगदाधरः । अक्षयः पुण्डरीकाक्षः प्रेतमोक्षप्रदो भव ॥’ इति शुक्लैकादश्यां देशकालौ सङ्कीर्त्त्य अमुक- गोत्रस्यामुकस्य दुर्म्मरणात्मघातजदोषनाशार्थं और्द्ध्वदेहिके संप्रदानत्वयोग्यतासिद्ध्यर्थं नारा- यणबलिं करिष्ये । इति सङ्कल्प्य ब्रह्माणं विष्णुं शिवं यमं प्रेतं पञ्चकुम्भेषु स्थापयेत् । ‘विष्णुः स्वर्णमयः कार्य्यो रुद्रस्ताम्रमयस्तथा । ब्रह्मा रौप्यमयस्तत्र यमो लौहमयो भवेत् ॥ प्रेतो दर्भमयः कार्य्यः ।’ इति गारुडोक्तासु सर्व्वासु हैमीषु वा प्रतिमासु षोडशोपचारैः पुरुष- सूक्तेनाभ्यर्च्च्याग्निं प्रतिष्ठाप्य चरुं पुरुषसूक्तेन प्रतृयचं नारायणायेदमिति हुत्वा देवानामग्ने दक्षिणाग्रदर्भेषु विष्णुरूपं प्रेतं स्मरन् नाम- गोत्राभ्यां मधुघृततिलयुतान् दशपिण्डान् यज्ञो- पवीत्येव अमुकगोत्र अमुकशर्म्मन् प्रेत विष्णु- रूपाय ते पिण्ड उपतिष्ठतामिति दत्त्वा कुशैः पुरुषसूक्तेनाभिमन्त्र्य यत्ते यममिति सूक्तेन पिण्डाननुमन्त्र्य शङ्खोदकेन चाभिषिच्याभ्यर्च्च्या- मुकशर्म्माणममुकगोत्रं विष्णुरूपं प्रेतं तर्पया मीति पुरुषसूक्तेन प्रतृयचं तर्पयित्वा एक- मामान्नं ब्रह्मादिपञ्चभ्यो दद्यात् । मन्त्रस्तु । ‘ब्रह्मविष्णुमहादेवा यमश्चैव सकिङ्करः । बलिं गृहीत्वा कुर्व्वन्तु प्रेतस्य च शुभां गति- मिति ॥’ मिताक्षरायान्तु होमबल्यादिना उक्तम् । ततः प्रतिदैवतं त्रिविधं फलं शर्करामधुगुडघृतानि च निवेद्य पिण्डानभ्यर्च्च्य नद्यां क्षिप्त्वा रात्रौ नव सप्त पञ्च वा विप्रान्निमन्त्र्योपोषितेन जागरणं कृत्वा श्वोभूते पुनर्व्विष्णुं यमं संपूज्यैकोद्दिष्ट- विधिना श्राद्धपञ्चकं करिष्ये इत्युक्त्वा ब्रह्मविष्णु- शिवयमप्रेतान् स्मरन् विप्रान् उपविश्य प्रेत- स्थाने चैकं विष्णुं स्मरन् आवाहनाद्यर्घ्ययुतं

पृष्ठ २/८६८

तृप्तिप्रश्नान्तं कृत्वोल्लेखनादि कृत्वान्नशेषेण ब्रह्मणे विष्णवे शिवाय यमाय सपरिवाराय चतुरः पिण्डान् दत्त्वा प्रेतनामगोत्रे स्मृत्वा विष्णु- नाम्ना पञ्चमं दत्त्वाभ्यर्च्च्याचान्तेभ्यो दक्षिणां दत्त्वैकं प्रेतं स्मृत्वा विशेषतः संतोष्य विप्रैः प्रेतायेदं तिलोदकमुपतिष्ठतामिति सतिलमुदकं दापयित्वा भुञ्जीतेति । अत्र विशेषान्तरं भट्ट- कृतान्त्येष्टिपद्धतौ ज्ञेयम् ॥ * ॥ सर्पहते तु वर्ष- पर्य्यन्तं पूर्ब्बे ह्येकभक्तपूर्ब्बं शुक्लपञ्चम्यामुपवासं नक्तं वा कृत्वा पिष्टमयं नागमनन्तवासुकिशङ्ख- पद्मकम्बलकर्क्कोटकाश्वतरधृतराष्ट्रशङ्खपालका- लियतक्षककपिलेति नामभिः प्रतिमासं संपूज्य पायसेन विप्रान् संभोज्य वत्सरान्ते हैमं नागं गाञ्च प्रत्यक्षाञ्च दत्त्वा नारायणबलिं कुर्य्यात् । मूलन्तु हेमाद्रौ ज्ञेयम् ॥ * ॥ बौधायनसूत्रे सर्पमृतानां नमोऽस्तु सर्पेभ्य इति तिस्र आहु- तीर्हुत्वोदके मृतानां समुद्राय वरुणाय हुत्वेति क्रियां कुर्य्यादिति शेषः । व्यासः । सौवर्णभारनिष्पन्नं नागं कृत्वा तथैव गाम् । व्यासाय दत्त्वा विधिवत् पितुरानृण्यमाप्तवान् ॥’ हेमाद्रौ भविष्ये । ‘पञ्चम्यां पन्नगं हैमं स्वर्णेनैकेन कारयेत् । क्षीराज्यपात्रमध्यस्थं पूज्यविप्राय दापयेत् ॥ प्रायश्चित्तमिदं प्रोक्तं नागदष्टस्य शम्भुनेति ॥’ अपरार्कस्मृत्यन्तरे । ‘तदैव शुध्यति प्रेतो नारायणबलौ कृते । यो ददाति क्रियापिण्डं तस्मै प्रेताय वै सुतः । तस्यैवाशौचमुद्दिष्टं त्र्यहमेव न संशयः ॥ विष्णुश्राद्धसमाप्तौ तु त्रयोदश्यां दिनत्रयम् । अशौचं पिण्डदः कुर्य्यान्न तु तद्बन्धुगोत्रजाः ॥ यस्य वै मृत्युकाले तु व्युच्छिन्ना सन्ततिर्भवेत् । स वसेन्नरके नित्यं पङ्कमग्नः करी यथा ॥’ इत्युपक्रम्य, -- ‘बलिं नारायणं कुर्य्यात्तस्योद्देशेन भक्तिमान् ॥’ इति गारुडोक्तेरपुत्त्रस्यापि पत्न्याद्यैः कार्य्य इत्युक्तं देवयाज्ञिकेन ।” इति निर्णयसिन्धौ ५ परिच्छेदः ॥ नारायणास्त्रं, क्ली, (नारायणस्यास्त्रम् ।) विष्णो- रस्त्रभेदः । तत्स्वरूपं यथा, देवीपुराणे । “तदा दानवनाथेन युक्तं नारायणं शरम् । शङ्खचक्रगदाहस्तं खड्गपृष्ठव्यवस्थितम् ॥” अपि च । “ततो हरिहरं युद्धमभवद्रोमहर्षणम् । रुद्रः पाशुपतास्त्रेण विव्याध हरिमोजसा ॥ हरिर्नारायणास्त्रेण रुद्रं विव्याध कोपवान् । नारायणं पाशुपतमुभेऽस्त्रे व्योम्नि रोषिते ॥ पुयुधाते भृशं दिव्यं परस्परजिघांसया । दिव्यं वर्षसहस्रन्तु तयोर्युद्धमभूत्तदा ॥ तत्रैकं मुकुटोद्बद्धं मूर्द्धन्यजटजालकम् । एकं प्रध्मापयच्छङ्खमन्यं डमरुकं शुभम् ॥ एकं खड्गधरं तत्र तथान्यं दण्डधारिणम् । एकं कौस्तभभीमाङ्गमन्यं भूतिविभूतिकम् ॥

एकं गदां भ्रामयन्तं द्वितीयं दण्डमेव च । एकः शोभति कण्ठस्थैर्मणिभिस्त्वस्थिभिः परः । एकं पीताम्बरं तत्र द्बितीयं सर्पमेखलम् ॥ एवन्तौ स्पर्द्धिनावस्त्रौ रुद्रनारायणात्मकौ । अन्योन्यातिशयोपेतौ तदा लोकपितामहः ॥ उवाच शाम्यतामस्त्रे स्वस्वभावेन सुव्रते । एवन्ते ब्रह्मणा चोक्ते शान्तभावं प्रजग्मतुः ॥ तथा विष्णुहरौ ब्रह्मा वाक्यमेतदुवाच ह । उभौ हरिहरौ देवौ लोके ख्यातिं गमिष्यतः ॥” इति वराहपुराणम् ॥ नारायणी, स्त्री, (नारायणस्येयमिति । नारायण + अण् + ङीप् ।) दुर्गा । (यथा, मार्कण्डेये । ९१ । ९ । “सर्व्वमङ्गलमङ्गल्ये शिवे सर्व्वार्थसाधिके । शरण्ये त्र्यम्बके गौरि नारायणि ! नमोऽस्तु ते ॥” इयं सुपार्श्वाख्यपीठस्थाने एतम्मूर्त्त्या विराजते । यथा, देवीभागवते । ७ । ३० । ६६ । “नारायणी सुपार्श्वे तु त्रिकूटे रुद्रसुन्दरी ॥”) लक्ष्मीः । शतावरी । इति हेमचन्द्रः ॥ * ॥ तस्या निरुक्तिर्यथा, -- “यशसा तेजसा रूपैर्नारायणसमा गुणैः । शक्तिर्नारायणस्येयं तेन नारायणी स्मृता ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे ४५ अध्यायः ॥ अपि च । “नारायणार्द्धाङ्गभूता तेन तुल्या च तेजसा । तदा तस्य शरीरस्था तेन नारायणी स्मृता ॥” इति तत्रैव श्रीकृष्णजन्मखण्डे २७ अध्यायः ॥ * ॥ गङ्गा । यथा, तन्मन्त्रे । “गङ्गायै विश्व मुख्यायै शिवामृतायै नारायण्यै नमः ॥” (यथा च काशीखण्डे । २९ । ९७ । “नभोऽङ्गनचरी नूतिर्नम्या नारायणी नुता ॥”) मुद्गलमुनिपत्नी । इति पुराणम् ॥ (स्वनाम- ख्याता श्रीकृष्णसम्बन्धिनी सेना । इयं हि भारतयुद्धे दुर्य्योधनपक्षमाश्रितवती ॥) नारिकेरः, पुं, (नारिकेलः + लस्य रः ।) नारि- केलः । इति शब्दरत्नावली ॥ नारिकेलः, पुं, (किल श्वैत्ये क्रीडने च + भावे घञ् । नार्य्या रमण्याः केल इव सुखदायी केलो यस्य । पृषोदरादित्वात् ह्रस्वः ।) स्वनाम- प्रसिद्धफलवृक्षविशेषः । तत्पर्य्यायः । लाङ्गली २ । इत्यमरः । २ । ४ । १६८ ॥ नारिकेरः ३ नाडि- केलः ४ नारीकेलः ५ नारीकेली ६ नारि- केरी ७ । इत्यादि भरतः । नारिकेलिः ८ सदापुष्पः ९ शिरःफलः १० । इति शब्दमाला ॥ नालिकेरः ११ रसफलः १२ सुतुङ्गः १३ कूर्च्च- शेखरः १४ दृढनीलः १५ नीलतरुः १६ मङ्गल्यः १७ उच्चतरुः १८ तृणराजः १९ स्कन्धतरुः २० दाक्षिणात्यः २१ दुरारुहः २२ त्र्यम्बकफलः २३ दृढफलः २४ । इति राजनिर्घण्टः ॥ कूर्च्च- शीर्षकः २५ तुङ्गः २६ स्कन्धफलः २७ उच्चः २८ सदाफलः २९ । इति भावप्रकाशः ॥ शिरा-

फलः ३० करकाम्भाः ३१ पयोधरः ३२ मत्- कुणः ३३ कौषिकफलः ३४ फलमुण्डः ३५ चटा- फलः ३६ मुण्डफलः ३७ विश्वामित्रप्रियः ३८ । इति शब्दरत्नावली ॥ नारकेरः ३९ सुभङ्गः ४० फलकेसरः ४१ । इति जटाधरः ॥ अस्य गुणाः । गुरुत्वम् । स्निग्धत्वम् । शीतत्वम् । पित्तनाशित्वञ्च ॥ * ॥ अर्द्धपक्वस्य तस्य गुणौ । तृषाशोषशमनत्वम् । दुर्ज्जरत्वञ्च ॥ * ॥ बाल- नारिकेलजलगुणाः । लघुत्वम् । शीतलत्वम् । रसपाके मधुरत्वम् । पित्तपीनसतृषास्रविदाह- भ्रान्तिशोषशमनत्वम् । सुखदायित्वञ्च ॥ * ॥ पक्वनारिकेलजलगुणाः । किञ्चित्पित्तकारित्वम् । रुचिदत्वम् । मधुरत्वम् । दीपनत्वम् । बल- करत्वम् । गुरुत्वम् । वृष्यत्वम् । वीर्य्यवर्द्धन- त्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ “नारिकेलफलं शीतं दुर्ज्जरं वस्तिशोधनम् । विष्टम्भि वृंहणं बल्यं वातपित्तास्रदाहनुत् ॥ विशेषतः कोमलनारिकेलं निहन्ति पित्तज्वरमूत्रदोषान् । तदेव जीर्णं गुरु पित्तकारि विदाहि विष्टम्भि मतं भिषग्भिः ॥ तस्याम्भः शीतलं हृद्यं दीपनं शुक्रलं लघु । पिपासापित्तजित् स्वादु वस्तिशुद्धिकरं परम् ॥” तस्य मस्तिष्कगुणाः । “नारिकेलस्य तालस्य खर्ज्जूरस्य शिरांसि तु । कषायस्निग्धमधुरवृंहणानि गुरूणि च ॥” इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ “बालस्य नारिकेलस्य जलं प्रायो विरेचनम् ॥” इति राजवल्लभः ॥ * ॥ कांस्यपात्रे तज्जलं मद्यतुल्यम् । यथा, -- “नारिकेलोदकं कांस्ये ताम्रपात्रे स्थितं मधु । गव्यञ्च ताम्रपात्रस्थं मद्यतुल्यं घृतं विना ॥” इति कर्म्मलोचनम् ॥ नारिकेलक्षीरी, स्त्री, (नारिकेलोद्भवा क्षीरी ।) सितागव्याज्यसंयुक्तगोदुग्धपक्वसूक्ष्मीकृतनारि- केलखण्डम् । यथा, -- “नारिकेलं तनूकृत्य छिन्नं पयसि गोः क्षिपेत् । सितागव्याज्यसंयुक्तं तत्पचेन्मृदुनाग्निना ॥” तस्या गुणाः । “नारिकेलोद्भवा क्षीरी स्निग्धा शीतातिपुष्टिदा । गुर्व्वी सुमधुरा वृष्या रक्तपित्तानिलापहा ॥” इति भावप्रकाशः ॥ नारी, स्त्री, (नुर्नरस्य वा धर्म्म्या । नृ + “ऋतो- ऽञ् ।” ४ । ४ । ४९ । इति अञ् । नर + “नरा- च्चेति वक्तव्यम् ।” इति वार्त्तिकोक्त्या अञ् । “शार्ङ्गरवाद्यञो ङीन् ।” ४ । १ । ७३ । इति ङीन् ।) नुर्नरस्य वा धर्म्माचारोऽस्याम् । नु- र्नरस्य वेयम् । नरधर्म्माचारयुक्ता । तत्पर्य्यायः ॥ स्त्री २ योषित् ३ अबला ४ योषा ५ सीम- न्तिनी ६ वधूः ७ प्रतीपदर्शिनी ८ वामा ९ वनिता १० महिला ११ । इत्यमरः । २ । ६ । २ ॥ प्रिया १२ रामा १३ जनिः १४ जनी १५

पृष्ठ २/८६९

योषिता १६ जोषित् १७ जोषा १८ जोषिता १९ धनिका २० महेलिका २१ महेला २२ । इति शब्दरत्नावली ॥ शर्व्वरी २३ योषीत् २४ सिन्दूरतिलका २५ सुभ्रूः २६ । इति जटाधरः ॥ अस्या उत्पत्तिकारणं यथा, -- “मातृरक्तोत्तरा नारी ।” अन्यच्च । “विषमायां तिथौ क्षिप्तं कुर्य्याद्बीजन्तु कन्य- काम् ॥” इति सुखबोधः ॥ तस्याश्चतस्रो जातयः । यथा, -- “पद्मिनी चित्रिणी चैव शङ्खिनी हस्तिनी तथा । चतस्रो जातयो नार्य्या रतौ ज्ञेया विशेषतः ॥” इति रसमञ्जरी ॥ (आसां लक्षणादिकं यदुक्तं रतिमञ्जर्य्याम् । ४ -- १३ । “भवति कमलनेत्रा नासिका क्षुद्ररन्ध्रा अविरलकुचयुग्मा चारुकेशी केशाङ्गी । मृदुवचनशुशीला गीतवाद्यानुरक्ता सकलतनुसुवेशा पद्मिनी पद्मगन्धा ॥ भवति रतिरसज्ञा नातिखर्व्वा न दीर्घा तिलकुसुमसुनासा स्निग्धनीलोत्पलाक्षी । घनकठिनकुचाढ्या सुन्दरी बद्धशीला सकलगुणसमेता चित्रिणी चित्रवक्त्रा ॥ दीर्घातिदीर्घनयना वरसुन्दरी या कामोपभोगरसिका गुणशीलयुक्ता । रेखात्रयेण च विभूषितकण्ठदेशा सम्भोगकेलिरसिका किल शङ्खिनी सा ॥ स्थूलाधरा स्थूलनितम्बभागा स्थूलाङ्गुली स्थूलकुचा सुशीला । कामोत्सुका गाढरतिप्रिया या नितान्तभोक्त्री करिणी मता सा ॥ शशके पद्मिनी तुष्टा चित्रिणी रमते मृगम् । वृषभे शङ्खिनी तुष्टा हस्तिनी रमते हयम् ॥ पद्मिनी पद्मगन्धा च मीनगन्धा च चित्रिणी । शङ्खिनी क्षारगन्धा च मदगन्धा च हस्तिनी ॥ बाला च तरुणी प्रौढा वृद्धा भवति नायिका । गुणयोगेन रन्तव्या नारी वश्या भवेत्तदा ॥ आ षोडशाद् भवेद्बाला तरुणी त्रिंशका मता । पञ्चपञ्चाशका प्रौढा भवेद्वृद्धा ततः परम् ॥ फलमूलादिभिर्बाला तरुणी रतियोगतः । प्रेमदानादिभिः प्रौढा वृद्धा च दृढताडनात् ॥ बाला तु प्राणदा प्रोक्ता तरुणी प्राणहारिणी । प्रौढा करोति वृद्धत्वं वृद्धा मरणमादिशेत् ॥”) सा त्रिविधा यथा, -- “योषितस्त्रिविधा ब्रह्मन् ! गृहिणां मूढचेतसाम् । साध्वी भोग्या च कुलटा ताः सर्व्वाः स्वार्थतत्- पराः । परलोकभयात् साध्वी तथेह यशसात्मनः । कामस्नेहाच्च कुरुते भर्त्तुः सेवाञ्च सन्ततम् ॥ १ ॥ भोग्या भोग्यार्थिनी शश्वत् कामस्नेहेऽथ केव- लम् । कुरुते पतिसेवाञ्च न च भोग्या दृढेक्षणम् ॥

वस्त्रालङ्कारसम्भोगं सुस्निग्धाहारमुत्तमम् । यावत् प्राप्नोति सा भोग्या तावच्च वशगा प्रिया ॥ २ ॥ कुलाङ्गारसमा नारी कुलटा कुलकामिनी । कपटात् कुरुते सेवां स्वामिनो न च भक्तितः ॥ सदा पुंयोगमाशंसुर्मनसा मदनातुरा । आहारादधिकं जारं प्रार्थयन्ती नवं नवम् ॥ जारार्थे स्वपतिं तात ! हन्तुमिच्छति पुंश्चली । तस्यां यो विश्वसेन्मूढो जीवनन्तस्य निष्फलम् ॥ कथिता योषितः सर्व्वा उत्तमाधममध्यमाः । स्वात्मारामा विजानन्ति मनसा तां न पण्डिताः ॥” ३ ॥ तस्याः स्वभावो यथा, -- “हृदयं क्षुरधाराभं शरत्पद्मोत्सवं मुखम् । सुधोपमं सुमधुरं वचनं स्वार्थसिद्धये ॥ प्रकोपे विषतुल्यं तदनूहं शीलकुत्सितम् । दुर्ज्ञेयं तदभिप्रायं निगूढं कर्म्म केवलम् ॥ तदा तासामविनयं प्रबलं साहसं परम् । ददौ कार्य्यच्छलात् कार्य्यं शश्वन्माया दूरत्यया ॥ पुंसश्चाष्टगुणः कामः शश्वत्कामो जगद्गुरो ! । आहारो द्बिगुणो नित्यं नैष्ठुर्य्यञ्च चतुर्गुणम् । कोपः पुंसः षड्गुणश्च व्यवसायश्च निश्चितम् ॥ यत्रेमे दोषनिवहाः कास्था तत्र पितामह ! । का क्रीडा किं सुखं पुंसो विण्मूत्राश्रयवेश्मनि ॥ तेजः प्रनष्टं सम्भोगे दिवालापे यशःक्षयः । धनक्षयस्त्वतिप्रीतौ रत्यासक्तौ वपुःक्षयः ॥ साहित्ये पौरुषं नष्टं कलहे माननाशनम् । सर्व्वनाशश्च विश्वासे ब्रह्मन्नारीषु किं सुखम् ॥ यावद्धनी च तेजस्वी सश्रीको योग्यतापरः । पुमान्नारीं वशीकर्त्तुं समर्थस्तावदेव हि ॥ रोगिणं निर्गुणं वृद्धं योषिन्नापेक्षते प्रियम् । लोकाचारतया तस्मै ददात्याहारमल्पकम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्तपुराणे ब्रह्मखण्डे २३ अध्यायः ॥ (नारीचरित्रदूषणकारणानि यथा, हितोप- देशे । १ । १३१ -- १३२ । “स्वातन्त्र्यं पितृमन्दिरे निवसतिर्यात्रीत्सवे सङ्गतिः गोष्ठी पूरुषसन्निधावनियमो वासो विदेशे तथा । संसर्गः सह पुंश्चलीभिरसकृत् वृत्तेर्निजायाः क्षतिः पत्युर्वार्द्धकमीर्षितं प्रवसनं नाशस्य हेतुः स्त्रियाः ॥” अपरञ्च, -- “पानं दुर्ज्जनसंसर्गः पत्या च विरहोऽटनम् । स्वप्नश्चान्यगृहे वासो नारीर्णा दूषणानि षट् ॥” इयन्तु यथानियमं प्रतिपालिता कल्याणकरी श्रीवृद्धिकारिणी च । यदुक्तं मनौ । ३ । ५५ -- ६० । “पितृभिर्भ्रातृभिश्चैताः पतिभिर्द्देवरैस्तथा । पूज्या भूषयितव्याश्च बहुकल्याणमीप्सुभिः ॥ यत्र नार्य्यस्तु पूज्यन्ते रमन्ते तत्र देवताः । यत्रैतास्तु न पूज्यन्ते सर्व्वास्तत्राफलाः क्रियाः ॥ शोचन्ति जामयो यत्र विनश्यत्याशु तत् कुलम् । न शोचन्ति तु यत्रैता वर्द्धते तद्धि सर्व्वदा ॥

जामयो यानि गेहानि शपन्त्यप्रतिपूजिताः । तानि कृत्याहतानीव विनश्यन्ति समन्ततः ॥ तस्मादेताः सदा पूज्या भूषणाच्छादनाशनैः । भूतिकामैर्नरैर्नित्यं सत्कारेषूत्सवेषु च । सन्तुष्टो भार्य्यया भर्त्ता भर्त्त्रा भार्य्या तथैव च । यस्मिन्नेव कुले नित्यं कल्याणं तत्र वै ध्रुवम् ॥”) अगम्या नार्य्यो यथा, -- “माता मातृष्वसा श्वश्रूर्मातुलानी पितृष्वसा । पितृव्यसखिशिष्यस्त्री भगिनी तत्सखी तथा ॥ भागिनेयी तथा चैव राजपत्नी तथैव च । तथा प्रव्रजिता नारी वर्णोत्कृष्ठा तथैव च ॥ इत्यगम्यास्तु निर्द्दिष्टास्तासान्तु गमने नरः । शिश्नस्योत्कर्त्तनं कृत्वा ततस्तु वधमर्हति ॥” इति मत्स्यपुराणे २०१ अध्यायः ॥ तस्याः शुभलक्षणं यथा, -- “निगूढगुल्फौ पतितौ पद्मकान्तितलौ शुभौ । अस्वेदिनौ मृदुतलौ मत्स्याङ्कमकरान्वितौ ॥ वज्राब्जहलचिह्नौ च दास्याः पादौ ततोऽन्यथा । जङ्घे त्त रोमरहिते सुवृत्ते विशिरे शुभे ॥ अनुल्वणं सन्धिदेशं समं जानुद्वयं शुभम् । ऊरू करिकराकारावरोमौ च समौ शुभौ ॥ अश्वत्थपत्रसदृशं विपुलं गुह्यमुत्तमम् । श्रोणीललाटकं स्त्रीणामुरु कूर्म्मोन्नतं शुभम् ॥ गूढो मणिश्च शुभदो नितम्बश्च गुरुः शुभः । विस्तीर्णमांसोपचिता गम्भीरा विपुला शुभा ॥ नाभिः प्रदक्षिणावर्त्ता मध्यं त्रिवलिशोभनम् । अरोमशौ स्तनौ पीनौ घनावविषमौ शुभौ ॥ कठिनावरोम उरो मृदुग्रीवा च कम्बुता । आरक्तावधरौ श्रेष्ठौ मांसलं वर्त्तुलं मुखम् ॥ कुन्दपुष्पसमा दन्ता भाषितं कोकिलासमम् । दाक्षिण्ययुक्तमशठं हंसशब्दसुखावहम् ॥ नासा समा समपुटा स्त्रीणान्तु रुचिरा शुभा । नीलोत्पलनिभं चक्षुर्नासंलग्नौ न लम्बकौ ॥ न पृथू बालेन्दुनिभे भ्रुवौ चाथ ललाटकम् । शुभमर्द्धेन्दुसंस्थानमतुङ्गं स्यादलोमशम् ॥ अमांसलं कर्णयुगं समं मृदु समाहितम् । स्निग्धा नीलाश्च मृदवो मूर्द्धजाः कुञ्चितैकजाः ॥ स्त्रीणां समं शिरः श्रेष्ठं पादे पाणितले तथा । वाजिकुञ्जरश्रीवृक्षयूपेषु यवतोमरैः ॥ ध्वजचामरमालाभिः शैलकुण्डलवेदिभिः । शङ्खातपत्रपद्मैश्च मत्स्यस्वस्तिकसद्रथैः । लक्षणैरङ्कुशाद्यैश्च स्त्रियः स्यू राजवल्लभाः ॥ निगूढमणिवन्धौ च पद्मगर्भोपमौ करौ । न निम्नं नोन्नतं स्त्रीणां भवेत् करतलं शुभम् ॥ रेखान्वितान्त्वविधवां कुर्य्यात् सम्भोगिनीं स्त्रियम् । रेखा या मणिबन्धोत्था गता मध्याङ्गुलीं करे ॥ गता पाणितले या च योर्द्ध्वा पादतले स्थिता । स्त्रीणां पुंसां तथा सा स्याद्राज्याय च सुस्वाय च ॥ कनिष्ठिका मूलरेखा कुर्य्याच्चैव शतायुषम् । प्रदेशिनीमध्यमाभ्यामन्तरालगता सती ॥ ऊना ऊनायुषं कुर्य्याहेखा चाङ्गुष्ठमूलगा ।

पृष्ठ २/८७०

बृहत्यः पुत्त्रास्तन्व्यस्तु प्रमदाः परिकीर्त्तिताः ॥ अल्पायुषे लघु छिन्ना दीर्घा छिन्ना महायुषे । शुभन्तु लक्षणं स्त्रीणां प्रोक्तं त्वशुभमन्यथा ॥” * ॥ तस्या अशुभलक्षणं यथा, -- “कनिष्ठिकानामिका वा यस्या न स्पृशते महीम् । अङ्गुष्ठं वा गतौ यस्यास्तर्ज्जनी कुलटा च सा ॥ ऊर्द्ध्वद्बाभ्यां पिण्डिकाभ्यां जङ्घे चातिशिरालके । रोमशे चातिमांसे च कुम्भाकारं तथोदरम् ॥ वामावर्त्तं निम्नमल्पं दुःखितानाञ्च गुह्यकम् । ग्रीवया ह्नस्वया निस्वा दीर्घया च कुलक्षयः ॥ पृथुलया प्रचण्डाश्च स्त्रियः स्युर्नात्र संशयः । केकरे पिङ्गले नेत्रे श्यावे लोलेक्षणासती ॥ सिते कूपे गण्डयोश्च सा ध्रुवं व्यभिचारिणी । प्रलम्बिनि ललाटे च देवरं हन्ति चाङ्गना ॥ उदरे श्वशुरं हन्ति पतिं हन्ति स्फिचोर्द्ध्वयोः । या तु रोमोत्तरौष्ठी स्यान्न शुभा भर्त्तुरेव हि ॥ स्तनौ सरोमावशुभौ कर्णौ च विषमौ तथा । करालविषमा दन्ताः क्लेशाय च भयाय च ॥ चौर्य्याय कृष्टमांसाश्च दीर्घा भर्त्तुश्च मृत्यवे । क्रव्यादरूपैर्हस्तैश्च वृककाकादिसन्निभैः ॥ सिरालैर्विषमैः शुष्कैर्वित्तहीना भवन्ति हि । समुन्नतोत्तरोष्ठी या कलहे रूक्षकेशिनी ॥ स्त्रीषु दोषा विरूपाक्ष ! यत्राकारो गुणस्ततः ॥” इति गरुडपुराणम् ॥ (त्र्यक्षरवृत्तिविशेषः । इति छन्दोमञ्जरी ॥) नारीकवचः, पुं, (नार्य्यः कवचः सन्नाह इव यस्य ।) सूर्य्यवंशीयमूलकराजः । स च अश्मक- पुत्त्रः । सौदासपौत्त्रश्च । “योऽसौ निःक्षत्त्रे क्ष्मातलेऽस्मिन् क्रियमाणे स्त्रीभिर्विवस्त्राभिः परिवार्य्य रक्षितः । ततस्तं नारीकवचमुदा- हरन्ति ।” इति विष्णुपुराणे । ४ । ४ । ३८ ॥ नारीकेलः, पुं, (किल क्रीडने + भावे घञ् । नार्य्या केल इव केलो सम्मोदो यत्र ।) नारिकेलः । इति शब्दरत्नावली ॥ नारीकेली, स्त्री, (नारीकेल + गौरादित्वात् ङीष् ।) नारिकेलः । इति शब्दरत्नावली ॥ नारीचं, क्ली, (नाडीच + डस्य रत्वम् ।) शाक- विशेषः । नालिता इति भाषा ॥ तद्द्विविधं तिक्तं मधुरञ्च । तिक्तस्य गुणः । रक्तपित्तहर- त्वम् । कृमिकुष्ठविनाशित्वञ्च । मधुरस्य गुणाः । पिच्छिलत्वम् । शीतत्वम् । विष्टम्भिकफवात- कारित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ नारीतरङ्गकः, पुं, (नारीं तरङ्गयति चञ्चलचित्तां करोतीति । तरङ्ग + कृतौ णिच् + ण्वुल् ।) षिड्गः । इति शब्दमाला ॥ नारीदूषणं, क्ली, (नारीणां दूषणम् ।) स्त्रीणां दोषः । स च षड्विधः । यथा, -- “पानं दुर्ज्जनसंसर्गः पत्या च विरहोऽटनम् । स्वप्नोऽन्यगेहवासश्च नारीणां दूषणानि षट् ॥” इति मनुः ॥ नारीष्टा, स्त्री, (नारीणां इष्टा प्रिया ।) मल्लिका । इति राजनिर्घण्टः ॥

नार्य्यङ्गः, पुं, (नारीणामङ्गमिव शोभनं अङ्गं यस्य ।) नागरङ्गः । इति शब्दरत्नावली ॥ (नार्य्या अङ्गे, क्ली ॥) नालं, क्ली, (नलतीति । नल बन्धे + “ज्वलिति- कसन्तेभ्यो णः ।” ३ । १ । १४० । इति णः ।) उत्पलादिदण्डः । तत्पर्य्यायः । नाला २ । इत्यमरः । २ । ९ । २२ ॥ नाली ३ नालिका ४ । इति भरतः ॥ (यथा, रघुः । ६ । १३ । “कश्चित् कराभ्यामुपगूढनाल- मालोलपत्राभिहतद्बिरेफम् । रजोभिरन्तःपरिवेषबन्धि लीलारविन्दं भ्रमयाञ्चकार ॥” अर्द्धर्च्चादित्वात् पुंलिङ्गोऽपि ॥) हरितालम् । इति स्वामी ॥ नले, पुं । इति राजनिर्घण्टः ॥ नालवंशः, पुं, (नालो वंश इव ।) नलः । इति राजनिर्घण्टः ॥ नाला, स्त्री, (नल बन्धे + णः । ततष्टाप् ।) नालम् । इत्यमरभरतौ ॥ डाँटा इति नाडा इति च भाषा । (नलति जलादिर्निर्गच्छत्यनयेति । नल + करणे घञ् । जलनिर्गममार्गः । यथा, मार्कण्डेये । ३ । ४३ । “यथा तोयार्थिनस्तोयं यन्त्रनालादिभिः शनैः । आपिबेयुस्तथा वायुं पिबेद्योगी जितश्रमः ॥”) नालिः, स्त्री, (नालयतीति । नल + णिच् + इन् ।) नाडी ! सिरा । इति द्बिरूपकोषः ॥ नालिकः, पुं, (नल एव नालस्तृणविशेषः । स भोक्तव्यत्वेनास्त्यस्येति ठन् ।) महिषः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ क्ली, (नालमस्त्यस्येति ।) पद्मम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (नालः कार्य्यसाधनत्वे- नास्त्यस्येति । नाल + “अत इनिठनौ ।” ५ । २ । ११५ । इति ठन् । अस्त्रविशेषः । तत्तु आकृतिकार्य्यादिना अधुनातनस्य ‘वन्दुक’ इति ख्यातस्य अस्त्रस्य सादृश्यं लभते । अस्य आकृ- त्यादिकन्तु शुक्रनीतौ उक्तम् । तद्यथा, -- “अस्त्रन्तु द्विविधं ज्ञेयं नालिकं मान्त्रिकं तथा । यदा तु मान्त्रिकं नास्ति नालिकं तत्र धारयेत् ॥ नालिकं द्बिविधं ज्ञेयं बृहत्क्षुद्रप्रभेदतः । तिर्य्यगूर्द्ध्वच्छिद्रमूलं नालं पञ्चवितस्तिकम् ॥ मूलाग्रयोर्लक्ष्यभेदि तिलबिन्दुयुतं सदा । यन्त्राघाताग्निकृत् ग्रावचूर्णधृक् कर्णमूलकम् ॥ सुकाष्ठोपाङ्गयुध्नञ्च मघ्याङ्गुलविलान्तरम् । स्वाग्नेऽग्निचूर्णसन्धातृ शलाकासंयुतं दृढम् ॥ लघुनालिकमप्येतत् प्रधार्य्यं पत्तिसादिभिः । यथा यथा तु त्वक्सारं यथा स्थूलविलान्तरम् ॥ यथा दीर्घं बृहत् गोलं दूरभेदि तथा तथा । मूलकीलभ्रमात् लक्ष्यसमसन्धानभाजि यत् ॥ बृहन्नालिकसंज्ञन्तत् काष्ठबुध्नविवर्ज्जितम् । प्रवाह्यं शकटाद्यैस्तु सुयुक्तं विजयप्रदम् ॥” अस्य कार्य्यं यथा, -- “नालास्त्रं शोधयेदादौ दद्यात्तत्राग्निचूर्णकम् । निवेशयेत्तु दण्डेन नालमूले यथादृढम् ॥ ततः सुगोलकं दद्यात् ततः कर्णेऽग्निचूर्णकम् ।

यन्त्रचूर्णाग्निदानेन गोलं लक्ष्ये निपातयेत् ॥ लक्ष्यभेदो यथा बाणो धनुर्ज्याविनियोगतः । भवेत्तथा तु सन्धाय -- ॥”) नालिका, स्त्री, (नाला एव । स्वार्थे कन् । टापि अत इत्वम् ।) नाला । इति शब्दरत्नावली ॥ नालिताशाकः । इति शब्दमाला ॥ (यथा, सुश्रुते । १ । ४६ । “वातलं नालिकाशाकं पित्तघ्नं मधुरञ्च तत् ॥”) चर्म्मकषा । इति जटाधरः ॥ हस्तिकर्णवेधनिका । इति हारावली । ३० ॥ (यथा, माघे । १७ । ३५ । “गजाः सकृत्करतललोलनालिका हता मुहुः प्रणदितघण्टमाययुः ॥”) नालिकेरः, पुं, (नारिकेलः । रलयोरैक्यात् रस्य लः । लस्य रश्च ।) नारिकेलः । इत्यमरटीकायां रमानाथः ॥ (क्वचित् क्लीवेऽपि दृश्यते । यथास्य गुणाः । “नालिकेरं सुमधुरं गुरुस्निग्धञ्च शीतलम् । हृद्यं संबृंहणं वस्तिशोधनं रक्तपित्तनुत् ॥ विष्टम्भि पक्वं मतिमन्नपक्वं कफवातलम् । बृंहणं शीतलं वृष्यं नालिकेरफलं विदुः ॥” इति हारीते प्रथमे स्थाने दशमेऽध्याये ॥ अस्य तोयगुणा यथा, -- “नालिकेरोदकं स्निग्धं स्वादु वृष्यं हिमं लघु । तृष्णापित्तानिलहरं दीपनं वस्तिशोधनम् ॥” इति वाभटे सूत्रस्थाने पञ्चमेऽध्याये ॥) नालिजङ्घः, पुं, द्रोणकारकः । इति हारावली । ८४ ॥ नालिता, स्त्री, (नालमिता प्राप्ता ।) स्वनाम- ख्यातशाकः । यथा, -- “नालिता पट्टशाकञ्च मिष्टपत्रे तु नालिका ॥” इति शब्दमाला ॥ अस्य गुणाः नारीचशब्दे द्रष्टव्याः ॥ नाली, स्त्री, (नालि + वा ङीष् ।) शाककड- म्बकः । डाँटा इति माषा । इति मेदिनी । ले, २८ ॥ हस्तिकर्णवेधनी । घटी । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ नाडी । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (यथा, -- “रसवाहिनीश्च नालीर्जिह्वामूलगलतालुक्लाम्नः । संशोष्य नृणां देहे कुरुतस्तृष्णां महाबलावेतौ । पीतं पीतं हि जलं शोधयतस्तमतो न याति शमम् ॥” इति चरके चिकित्सास्थाने चतुर्व्विंशेऽध्याये ॥) पद्मम् । इति शब्दरत्न्यवली ॥ नालीकः, पुं, (नाल्या नलयन्त्रात् कायति शब्दायते इति । कै + कः । घोरशब्देन निर्गमनादेवास्य तथात्वम् ।) शरः । (यथा, महाभारते । ३ । ३१० । १७ । “कर्णिनालीकनाराचानुत्सृजन्तो महारथाः । नाविध्यन् पाण्डवास्तत्र पश्यन्तो मृगमन्ति- कात् ॥” तथा च शार्ङ्गधरसंगृहीतधनुर्व्वेदे । “नालीका लघवो बाणा नलयन्त्रेण नोदिताः । अत्युच्चदरपातेषु दुर्गयुद्धेषु ते मताः ॥”) शल्याङ्गम् । अब्जषण्डे, क्ली । इति मेदिनी । के, ११० ॥ (न अलीकमिति । सत्यम् । यथा, वक्रोक्तिपञ्चाशिकायाम् । ४२ । “नालीकाश्रयमेतदत्र वचनं बाणाश्रयं किं वचः ॥”)