शब्दकल्पद्रुमः/झ

पृष्ठ २/५६८

झ झ, झकारः । स व्यञ्जननवमवर्णः चवर्गचतुर्थ- वर्णश्च । अस्योच्चारणस्थानं तालु । इति व्याक- रणम् ॥ (यदुक्तं शिक्षायाम् । १७ । “कण्ठ्यावहाविचुयशास्तालव्या ओष्ठजावुपू ॥”) अस्योत्पत्तिर्यथा, -- “विसर्गस्तालुगः सोष्मा श चवर्गञ्च यन्तथा ॥” इति प्रपञ्चसारः ॥ (वङ्गीयवर्णमालायाम्) अस्य लेखनप्रकारोयथा, “त्रिकोणकुण्डलीरूपा वामदक्षिणयोगतः । क्रमशस्तासु तिष्ठन्ति चन्द्रसूर्य्याग्नयः प्रिये ! ॥ तत्र क्रोडगता मात्रा शक्तिब्रह्मस्वरूपिणी । ऊर्द्ध्वमात्रा तथेन्द्राणी मध्ये नारायणी स्मृता ॥” अस्य ध्यानं यथा, वर्णोद्धारतन्त्रे । “ध्यानमस्य प्रवक्ष्यामि शृणुष्व कमलानने ! । सन्तप्तहेमवर्णाभां रक्ताम्बरविभूषिताम् ॥ रक्तचन्दनलिप्ताङ्गीं रक्तमाल्यविभूषिताम् । चतुर्द्दशभुजां देवीं रत्नहारोज्ज्वलां पराम् ॥ ध्यात्वा ब्रह्मस्वरूपां तां तन्मन्त्रं दशधा जपेत् ॥” अस्य स्वरूपं यथा, -- “झकारं परमेशानि ! कुण्डली मोक्षरूपिणी । रक्तविद्युल्लताकारं सदा त्रिगुणसंयुतम् ॥ पञ्चदेवमयं वर्णं पञ्चप्राणात्मकं सदा । त्रिबिन्दुसहितं वर्णं त्रिशक्तिसहितं तथा ॥” इति कामधेनुतन्त्रम् ॥ तस्य ३५ पञ्चत्रिंशत् नामानि यथा, -- “झो झङ्कारी गुहो झञ्झावायुः सत्यः षडुन्नतः । अजेशो द्राविणी नादः पाशी जिह्वा जलं स्थितिः ॥ विराजेन्द्रो धनुर्हस्तः कर्क्कशो नादजः कुजः । दीर्घबाहुबलो रूपमाकन्दितः सुचञ्चलः ॥ दुर्म्मुखो नष्ट आत्मवान् विकटा कुचमण्डलः ॥

कलहंसप्रिया वामा अङ्गुलीमध्यपर्व्वकः । दक्षहासाट्टहासश्च पाथात्मा व्यञ्जनः स्वरः ॥” इति नानातन्त्रशास्त्रम् ॥ झः, पुं, (झटति सङ्घीभवतीति । झट सङ्घाते + बाहुलकात् डः ।) झञ्झावातः । अम्बुवर्षणम् । इति शब्दरत्नावली ॥ झण्टीशः । सुरगुरुः । दैत्यराजः । ध्वनिः । तारवायुः । इति मेदिनी । झे, १ ॥ नष्टे, त्रि । इति शब्दरत्नावली ॥ झगझगायमानः, त्रि, (झगझग इवाचरतीति । झगझग + “कर्त्तुः क्यङ् सलोपश्च ।” ३ । १ । ११ । इति क्यङ् ततः शानच् ।) चाकचिक्ययुक्तः । झक्झकिया इति भाषा । यथा, -- “मयूरवरगामिनीं सुरदशुद्धवर्णोत्कटां रणक्वणितघण्टिकां निशितशक्तिहस्तोद्यताम् । प्रभानिकररश्मिभिर्झगझगायमानांशुकां नयामि गुहसम्भवां त्रिदशशत्रुनिर्णाशिनीम् ॥” इति देवीपुराणे रुरुवधे मातृस्तवनामाध्यायः ॥ झङ्कारः, पुं, (कृ + भावे घञ् कारः । झमित्यव्यक्त- शब्दस्य कारः करणं यत्र ।) भ्रमरादिशब्दः । यथाह वल्लालसेनः । “प्रारब्धो मधुपैरकारणमहो झङ्कारकोला- हलः ॥” (तथा च पञ्चतन्त्रे । ५ । ४२ । “शरज्ज्योत्स्नाहते दूरं तमसि प्रियसन्निधौ । घन्यानां विशति श्रोत्रे गीतझङ्कारजा सुधा ॥”) झञ्झा, स्त्री, (झमित्यव्यक्तशब्देन झटति वेगेन वहतीति । झट् + बाहुलकात् डः । ततष्टाप् ।) ध्वनिविशेषः । जलकणवर्षणम् । इति शब्द- रत्नावली ॥ झञ्झानिलः, पुं, (झञ्झाध्वनियुक्तोऽनिलः ।) प्रावृषिजवायुः । झञ्झावातः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ झञ्झावातः, पुं, (झञ्झाध्वनियुक्तो वातः ।) प्रावृषिजवायुः । इति हलायुधः ॥ (यथा, ब्रह्मवैवर्त्ते गणपतिखण्डे ३५ अध्याये । “झञ्झावातं रक्तवृष्टिं वात्याञ्च वृक्षपातनम् ॥”) झट, संहतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- अकं-सेट् ।) झटति केशः । परस्मरं लग्नः स्यादित्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ झटिः, पुं, (झटति परस्परं संलग्नो भवतीति । झट संहतौ + “सर्व्वधातुभ्य इन् ।” उणां ४ । ११७ । इति इन् ।) क्षुद्रवृक्षः । इत्युणादिकोषः ॥ झटिति, व्य, द्रुतम् । शीघ्रम् । तत्पर्य्यायः । स्राक् २ अञ्जसा ३ अह्नाय ४ सपदि ५ द्राक् ६ मंक्षु ७ । इत्यमरः । ३ । ४ । २ ॥ (यथा, पञ्चदशी । ७ । १२५ । “तत्त्वविस्मृतिमात्रान्नानर्थः किन्तु विपर्य्यायात् । विपर्य्येतुं न कालोऽस्ति झटिति स्मरतः क्वचित् ॥”) झत्ति, व्य, (झटिति इति शब्दस्य प्राकृतभाषायां झत्ति इति सिद्धम् ।) झटिति । इति प्राकृत- भाषायां काव्यप्रकाशः ॥

पृष्ठ २/५६९

झनत्कारः, पुं, (कृ + भावे घञ् कारः । झनदित्य- व्यक्तशब्दस्य कारः करणं यत्र ।) अनुकरण- शब्दः । कङ्कणादिध्वनिः । यथा, कालिदासः । “उद्वेल्लद्भुजवल्लिकङ्कणझनत्कारः क्षणं वार्य्य- ताम् ॥” झम, उ भक्षे । इति कविकल्पद्रुमः । (भ्वां-परं- मकं-सेट् । उदित्त्वात् क्त्वावेट् ।) उ, झमित्वा झान्त्वा । इति दुर्गादासः ॥ झम्पः, पुं, (लम्फः पृषोदरादित्वात् साधुः ।) सम्पातपतनम् । लम्फः । इति जटाधरः ॥ (यथा, महावीरचरिते । “पुच्छास्फोटदलत्-समुद्रविवरैः पातालझम्पाश्च ताः ॥”) झम्पारुः, पुं, (झम्पं लम्फं आराति आददातीति । आ + रा + बाहुलकात् डुः ।) वानरः । इति शब्दरत्नावली ॥ झम्पाशी, [न्] पुं, (झम्पेन सम्पातेन अश्नातीति । अश + णिनिः । मत्स्यादिधारणकाले झम्प- दानपूर्ब्बकपतनादस्य तथात्वम् ।) मत्स्यरङ्ग- पक्षी । इति जटाधरः ॥ झम्पी, [न्] पुं, (झम्पो लम्फोऽस्त्यस्येति । झम्प + “अत इनिठनौ ।” ५ । २ । ११५ । इति इनिः ।) वानरः । इति शब्दरत्नावली ॥ झरः, पुं, (झीर्य्यति जीर्णीभवति पतनादिस्थान- मनेनेति । झॄ + “ऋदोरप् ।” ३ । ३ । ५७ । इत्यप् ।) निर्झरः । पर्व्वतावतीर्णजलप्रवाहः । इत्यमरः । २ । ३ । ५ ॥ (समूहः । यथा, नैषधे । २ । ३२ । “कलसे निजहेतुदण्डजः किमु चक्रभ्रमिकारिता गुणः । स तदुच्चकुचौ भवन् प्रभा- झरचक्रभ्रमिमातनोति यत् ॥” “स कलसः प्रभारूपेण कान्तिसमूहेन चक्रभ्रमिं कुलालचक्रभ्रमणमातनोति जनयति । यद्बा प्रभाझरे कान्तिप्रवाहे चक्रभ्रमिं चक्रवाक- भ्रान्तिमातनोति ।” इति तट्टीका ॥) झरा, स्त्री, (झर + टाप् ।) झरः । इत्यमर- टीकायां भरतः ॥ झरी, स्त्री, (झर + ङीष् ।) झरः । इत्यमर- टीकायां भरतः ॥ झर्च्च, श उक्तौ । भर्त्से । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां-परं-सकं-सेट् ।) रेफोपधः । श, झर्च्चती झर्च्चन्ती । गुणस्थानरहितानां तुदादिपाठफलन्तु शत्रन्तानामादीपीरिति नुणो विभाषा वेदेषू- च्चारणभेदश्च । भर्त्सस्तर्ज्जनम् । इति दुर्गादासः ॥ झर्च्छ, श उक्तौ । भर्त्से । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां-परं-सकं-सेट् ।) श, झर्च्छती झर्च्छन्ती । भर्त्सस्तर्ज्जनम् । इति दुर्गादासः ॥ झर्झ, श उक्तौ । भर्त्से । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां-परं-सकं-सेट् ।) श, झर्झती झर्झन्ती । भर्त्सस्तर्ज्जनम् । इति दुर्गादासः ॥ झर्झरः, पुं, (झर्झ इत्यव्यक्तशब्दं रातीति । रा + कः । यद्बा, झर्झति शब्दायते इति । झर्झ +

बहुलवचनात् अरः ।) वाद्यविशेषः । इत्यमरः । १ । ७ । ८ ॥ चर्म्मपुटाच्छादितकाष्ठस्थानम् । इति तट्टीकासारसुन्दरी ॥ करड इति ख्यातः । “डिण्डिमो डेङ्गरीप्रोक्तो झर्झरः पटहः स्मृतः ॥” इति भरतधृतवैकुण्ठः ॥ तत्पर्य्यायः । झल्लकी २ झल्ली ३ झलरी ४ झर्झरी ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, हठयोगप्रदीपिकायाम् । ४ । ८५ । “आदौ जलधिजीमूतभेरीझर्झरसम्भवाः ॥” झर्भ्यते निन्द्यते इति । झर्झ भर्त्से + अरः ।) कलियुगम् । (झर्झरोझर्झरशब्द इवास्त्यस्येति । अच् ।) नदभेदः । इति मेदिनी । रे, १५८ । (हिरण्याक्षपुत्त्रविशेषः । यथा, हरिवंशे । ३ । ७९ । “हिरण्याक्षसुताः पञ्च विद्बांसः सुमहाबलाः । झर्झरः शकुनिश्चैव भूतसन्तापनस्तथा । महानाभश्च विक्रान्तः कालनाभस्तथैव च ॥”) झर्झरकः, पुं, (झर्झर + स्वार्थे कन् ।) कलियुगम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ झर्झरा, स्त्री, (झर्झ्यते निन्द्यते इति । झर्झ भर्त्से + बाहुलकात् अरः । ततष्टाप् ।) वेश्या । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (जलशब्दविशेषः । यथा, काशीखण्डे । २९ । ६८ । “झिण्टीशवन्द्या झाङ्कारकारिणी झर्झरावती ॥”) झर्झरी, स्त्री, (झर्झर + गौरादित्वात् ङीष् ।) झर्झरवाद्यम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, हरिवंशे । २३७ । २ । “गोमुखाडम्बराणाञ्च भेरीणां मुरजः सह । झर्झरीडिण्डिमानाञ्च व्यश्रूयन्त महास्वनाः ॥”) झर्झरीकः, पुं, (झर्झतीति । झर्झ + “फर्फ- रीकादयश्च ।” उणां । ४ । २० । इति ईकन् प्रत्ययेन निपातनात् साधुः ।) शरीरम् । इत्युणादिकोषः ॥ देशः । चित्रम् । इति संक्षिप्त- सारे उणादिवृत्तिः ॥ झलज्झला, स्त्री, (झलज्झल इत्यव्यक्तशब्दो- ऽस्त्यस्यति । अच् ।) हस्तिकर्णास्फालनम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ झलरी, स्त्री, (झल्लरी । पृषोदरादित्वात् ललोपः ।) हुडुक्कः । झर्झरवाद्यम् । बालचक्रम् । केश- चक्रम् । इति मेदिनी । रे, १५९ ॥ झला, स्त्री, कन्या । आतपस्योर्म्मिः । इति भेदिनी । ने, २० ॥ झल्लः, पुं, वर्णसङ्करजातिविशेषः । इति जटाधरः ॥ स क्षत्त्रियात् व्रात्यात् सवर्णायां जातः । (यथा, मनुः । १० । २२ “झल्लो मल्लश्च राजन्यात् व्रात्यान्निच्छिविरेवच ॥”) प्रहासकः । इति महाभारतम् ॥ भाँड इति भाषा ॥ (क्ली, झर्झरवाद्यम् ॥) झल्लकं, क्ली, (झल्ल + स्वार्थे कन् ।) कांस्यनिर्म्मित- करतालकम् । यथा, तिथ्यादितत्त्वे । “शिवागारे झल्लकञ्च सूर्य्यागारे च शङ्खकम् । दुर्गागारे वंशिवाद्यं मधुरीञ्च न वादयेत् ॥”

झल्लकण्ठः, पुं, (झल्लो झल्लकशब्द इव कण्ठः कण्ठस्वरो यस्य ।) पारावतः । इति हारा- वली । ८७ ॥ झल्लरी, स्त्री, (झल्लं झल्लकशब्दं रातीति । रा + कः । स्त्रियां ङीष् ।) हुडुक्कः । झर्झर- वाद्यम् । (यथा, काशीखण्डे । २९ । ६८ । “झल्लरीवाद्यकुशला झलज्झालजलावृता ॥”) बालचक्रम् । बालडीति ख्यातम् । इति मेदिनी । रे, १५९ ॥ शुद्धम् । क्लेदः । इत्यजयपालः ॥ झल्लिका, स्त्री, (झल्लीव कायतीति । कै + कः । पृषोदरादित्वात् साधुः ।) उद्बर्त्तनपटः । व्योतः । इति मेदिनी । के, ९६ ॥ उद्बर्त्तनमलम् । इति शब्दरत्नावली ॥ झल्ली, स्त्री, (झल्ल + ङीष् ।) झर्झरवाद्यम् । इति शब्दरत्नावली ॥ झल्लोलः, पुं, (झर्झ क्विप् तादृशः सन् लोलः । ततः पृषोदरादित्वात् साधुः ।) तर्कुलासकः इति हारावली । २१३ ॥ टेकुयार वाँटुल इति भाषा ॥ झष, वधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-सकं- सेट् ।) आद्यस्वरी । झषति । षष्ठस्वरी चाय- मिति केचित् । झूषति । इति दुर्गादासः ॥ झष, ञ ग्रहे । पिधाने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-उभं-सकं-सेट् ।) ञ, झषति झषते वस्त्रं जनो गृह्णाति परिदधाति वेत्यर्थः । सप्तम- स्वरादिरयमिति पूर्णचन्द्रत्रिलोचनरामाः । अर्षति अर्षते । इति दुर्गादासः ॥ झषं, क्ली, (झस ग्रहे + अच् ।) खिलम् । इत्यजय- पालः ॥ झषः, पुं, (झष्यते वध्यते भक्षणाय झष्यते गृह्यते इति वा । झष + “खनो घ च ।” ३ । ३ । १२५ । इति घ ।) मत्स्यः । इत्यमरः । १ । १० । १ ॥ (यथा, भगवद्गीतायाम् । १० । ३१ । “झषाणां मकरश्चास्मि स्रोतसामस्मि जाह्नवी ॥” मकरः । यथा, रामायणे । २ । ११४ । ४ । “लीनमीनझषग्राहां कृशां गिरिनदीमिव ॥”) तापः । वनम् । इति मेदिनी । षे, १२ ॥ मीनराशिः । यथा, -- “सार्द्धसप्तझषे मेषे वसुसार्द्धो घटे वृषे ॥” इति समयप्रदीपः ॥ झषकेतनः, पुं, (झषो मकरो मीनो वा केतनं केतु- रस्य ।) कन्दर्पः । इति हलायुधः ॥ झषा, स्त्री, (झष् + अच् ततष्टाप् ।) नागबला । इत्यमरः । २ । ४ । ११७ ॥ झषाङ्कः, पुं, (झषः अङ्को यस्य ।) अनिरुद्धः । इति हेमचन्द्रः ॥ (कन्दर्पः । यथा, श्रीकण्ठ- चरिते । ११ । २ । “यत्कला किल झषाङ्कपुलिन्द- स्पन्दमानवडिशव्रतमाधात् ॥”) झषाशनः, पुं, (झषान् मत्स्यान् अश्नातीति । अश् ग भोजने + कर्त्तरि ल्युः ।) शिशुमारः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥

पृष्ठ २/५७०

झषोदरी, स्त्रो, (झषो मत्स्य एव उदरं उत्- पत्तिस्थानमस्याः । झषस्य उदरं उत्पत्तिस्थान- तयास्त्यस्याः इति अर्शआदिभ्योऽजित्येके ।) व्यासमाता । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ झाङ्कृतं, क्ली, (झाम् इत्यव्यक्तशब्दस्य कृतं करणं यत्र ।) चरणालङ्कारविशेषः । इति धरणिः ॥ झाटः, पुं, (झट + घञ् ।) निकुञ्जः । कान्तारः । व्रणादीनां मार्ज्जनम् । इति मेदिनी । टे, १६ ॥ झाटलः, पुं, (झाटं लातीति । ला + कः ।) घण्टा- पाटलिः । इत्यमरः । २ । ४ । ३९ ॥ झाटा, स्त्री, (झट् + णिच् + अच् ततष्टाप् च ।) भूम्यामलकी । इत्यमरः ॥ यूथीवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ झाटिका, स्त्री, (झाटा + स्वार्थे कन् । टापि अत इत्वञ्च ।) भूम्यामलकी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ झामकं, क्ली, (झम् + ण्वुल् ।) दग्धेष्टका । इति हारावली । २१४ ॥ झामा इति भाषा ॥ झामरः, पुं, (झामं रातीति । रा + कः ।) तर्कुशाणः । इतिशब्दरत्नावली ॥ टेकुयार शाण इति भाषा ॥ झार्झरः, पुं स्त्री, (झर्झरवादनं शिल्पमस्य । “मड्डुकझर्झरादन्यतरस्याम् ।” ४ । ४ । ५६ । इति अण् ।) झार्झरिकः । झर्झरवाद्यकर्त्ता । इति व्याकरणम् ॥ झालिः, स्त्री, व्यञ्जनविशेषः । झारि इति ख्याता । यथा, भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे २ भागे । “आम्रमामफलं पिष्टं राजिकालवणान्वितम् । भृष्टं हिङ्गुयुतं पूतं घोलितं झालिरुच्यते ॥ झालिर्हरति जिह्वायाः कुण्ठत्वं कण्ठशोधिनी । मन्दं मन्दं निपीता सा रोचनी वह्निबोधिनी ॥” (जारिः जालिः इति पाठोऽपि कुत्रचित् दृश्यते ॥) झावुः, पुं, (झा इति कृत्वा वाति वायुरत्र । वा + डुः ।) वृक्षविशेषः । इति शब्दरत्नावली ॥ झाउ इति भाषा ॥ झावुकः, पुं, (झावुरेव । स्वार्थे कन् ।) वृक्षविशेषः । झाउ इति भाषा । तत्पर्य्यायः । पिचुलः २ झावुः ३ झावूः ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ झिङ्गाकं, क्ली, (लिगि + आकन् । पृषोदरात् साधुः ।) फलविशेषः । झिङ्गा इति भाषा । अस्य गुणाः । तिक्तत्वम् । मधुरत्वम् । आम- वातमन्दाग्निकारित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ झिङ्गिनी, स्त्री, (लिगि + णिनिः । पृषोदरात् साधुः । ङीप् च ।) जिङ्गिनीवृक्षः । इति भावप्रकाशः ॥ उल्का । इति शब्दरत्नावली ॥ झिङ्गी, स्त्री, (लिगि + अच् ङीष् । पृषोदरात् साधुः ।) जिङ्गिनीवृक्षः । इति भावप्रकाशः ॥ झिञ्झिमः, पुं, (झिम् इत्यव्यक्तशब्दं कृत्वा झमति अत्ति वृक्षादीन् दहतीत्यर्थः । (झम भक्षे + अच् । पृषोदरादित्वात् साधुः ।) दापाग्निः । इति हारावली ॥ २६८ ॥ झिञ्झिरिष्टा, स्त्री, क्षुपविशेषः । झिञ्झिरीटा । इति भाषा । तत्पर्य्यायः । फला २ पीतपुष्पा ३

झिञ्झिरा ४ रोमाश्रयफला ५ वृत्ता ६ । अस्या गुणाः । कटुत्वम् । शीतत्वम् । कषायत्वम् । रक्तातिसारनाशित्वम् । वृष्यत्वम् । सन्तर्पणत्वम् । बल्यत्वम् । महिषीक्षीरवर्द्धनत्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ झिञ्झी, स्त्री, (झिञ्जा इत्यव्यक्तशब्दोऽस्त्यस्याः । अच् ततो ङीष् च ।) झिल्ली । यथा, -- “झिञ्झीवाव्यक्तमधुरा कूजन्ती मधुराकृतिः ॥” इत्यागमः ॥ झिण्टी, स्त्री, (झिमिति कृत्वा रटतीति । रट् + अच् । ङीष् च पृषोदरात् साधुः ।) पुष्पवृक्ष- विशेषः । झाँटी इति भाषा । तत्पर्य्यायः । सैरीयकः २ इत्यमरः । २ । ४ । ७५ ॥ कण्ट- कुरण्टः ३ सैरेयकः ४ झिण्टिका ५ । इति राजनिर्घण्टः ॥ नीलझिण्ट्याः पर्य्यायः । वाणा १ दासी २ अर्त्तगलः ३ । इत्यमरः । २ । ४ । ७४ ॥ वाणः ४ आर्त्तगलः ५ इति तट्टीका ॥ सहचरः ६ नीलकुरण्टकः ७ । इति रत्नमाला ॥ अरुणझिण्ट्याः पर्य्यायः । कुरवकः १ । इत्यमरः ॥ पीतझिण्ट्याः पर्य्यायः । कुरुण्टकः १ सहचरी २ । इत्यमरः ॥ सह- चरः ३ सहाचरः ४ । इति तट्टीका ॥ वीरः ५ पीतपुष्पः ६ दासी ७ कुरण्टकः ८ । इति रत्नमाला ॥ अस्या गुणाः । कटुत्वम् । तिक्त- त्वम् । दन्तामयशूलवातकफशोफकासत्वग्दोष- नाशित्वञ्च । कुन्दरतृणम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ झिरिका, स्त्री, (झिरीति अव्यक्तशब्देन कायति शब्दायते इति । कै + कः टाप् च ।) झिल्ली । इति शब्दरत्नावली ॥ झिरी, स्त्री, (झिर् इत्यव्यक्तशब्दो अस्त्यस्याः । अच् ङीष् ।) झिल्ली । इति शब्दरत्नावली ॥ झिल्लिः, स्त्री, (झिर् इत्यव्यक्तशब्देन लिश- तीति । लिश् + डिः । रस्य लः ।) वाद्य- विशेषः । यथा, गूढार्थदीपिकायाम् । “घण्टाशङ्खस्तथा भेरीमृदङ्गौ झिल्लिरेव च । पञ्चानां शस्यते वाद्यं देवताराधनेषु च ॥” झिल्लिका, स्त्री, (झिर् इत्यव्यक्तशब्दं लिशतीति । लिश + डिः रस्य लत्वे साधुः । ततः स्वार्थे कन् ।) झिल्ली । (यथा, रामायणे । २ । ९६ । ११ । “झिल्लिकाविरुतैर्दीर्घै रुदतीव समन्ततः ॥”) आतपस्य रुचिः । विलेपनमलम् । इति हेमचन्द्रः ॥ झिल्लिकारावः । उद्बर्त्तनवस्त्ररुचिः । इति शब्द- रत्नावली ॥ (उद्बर्त्तनवस्त्रम् । झिण्टी । इति मेदिनी । के, ९६ ॥) झिल्ली, स्त्री, (झिल्लि + कृदिकारादिति वा ङीष् ।) कीटविशेषः । झिँझिपोका इति भाषा । तत्पर्य्यायः । झिल्लीका २ झिल्लिका ३ झिरिका ४ झीरुका ५ झिरी ६ चीलिका ७ चील्लिका ८ चिल्ली ९ भृङ्गारी १० चील्लका ११ । इति शब्दरत्नावली ॥ चीरी १२ । इत्यमरः । २ । ५ । २८ ॥ चीरुका १३ । इति तट्टीका ॥ (यथा, भागवते, । ६ । १३ । ५ ।

“अदृश्यझिल्लीस्वनकर्णशूल- उलूकवाग्भिर्व्यथितान्तरात्मा ॥”) आतपरुचिः । वर्त्ती । उद्बर्त्तनांशुकम् । इति मेदिनी ॥ स्थालीलग्नदग्धान्नम् । इत्यजयपालः ॥ झिल्लीकण्ठः, पुं, (झिल्लीवत् कण्ठः कण्ठशब्दो ऽस्य ।) गृहकपोतः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ झिल्लीका, स्त्री, (झिल्ली + संज्ञायां कन् तत ष्टाप् ।) झिल्लिका । इति हेमचन्द्रः ॥ झीरुका, स्त्री, (झिर इति कृत्वाव्यक्तं रौतीति । रु + शब्दे बाहुलकात् कक् टाप् च ।) झिल्ली । इत्यमरः । २ । ५ । २८ ॥ झु, ङ गत्याम् । (भ्वां-आत्मं-सकं-अनिट् ।) जुङ- स्थाने झुङ इत्यपि केचित् । ङ, झवते । इति दुर्गादासः ॥ झुण्टः, पुं, (झट् संघाते + घञि पृषोदात् साधुः ।) स्तम्बः । अप्रकाण्डवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ झुमरिः, स्त्री, रागिणीविशेषः । यथा, -- “प्रायः शृङ्गारबहुला माध्वीकमधुरा मृदुः । एकैव झुमरिर्लोके वर्णादिनियमोज्झिता ॥ अतो लक्षणमेतस्या नोदाहारि विशेषकम् । इदं हि शालगं सूत्रं प्रसिद्धं नृपरञ्जनम् ॥” इति सङ्गीतदामोदरः ॥ झूणिः, पुं, क्रमुकमेदः । स्त्री, दुष्टदैवश्रुतिः । इति मेदिनी । णे, १४ ॥ झॄ, ष य ज्याने । गतबहुवयोभाव इति यावत् । (दिवां-परं-अकं-अनिट् ।) इति कविकल्पद्रुमः ॥ ष, झरा । य, झीर्य्यति । इति दुर्गादासः ॥ झोडः, पुं, गुवाकवृक्षः । इति भूरिप्रयोगः ॥ झ्यु, ङ गत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-आत्मं- सकं-अनिट् ॥) ञ ञ, ञकारः । स व्यञ्जनदशमवर्णः चवर्गपञ्चम- वर्णश्च । (असौ तु अर्द्धमात्राकालेनोच्चार्य्यः ।) अस्योच्चारणस्थानं तालु । इति व्याकरणम् ॥ * ॥ अस्योत्पत्तिर्यथा, -- “विसर्गस्तालुगः सोष्मा शं चवर्गञ्च यन्तथा ॥” इति प्रपञ्चसारः ॥ * ॥ (पाणिनिमते तु अस्योत्पत्तिस्थानं नासिका- न्विततालु । अस्योच्चारणे जिह्वामध्येन तालु- मध्यस्य स्पर्शः आभ्यन्तरप्रयत्नः । संवारनाद- घोषा अल्पप्राणश्च वाह्यप्रयत्नाः । मातृकान्यासे- ऽस्य वामहस्ताङ्गुल्यग्रे न्यासक्रिया स्यात् । वङ्गीयवर्णमालायां) अस्य लेखनप्रकारो यथा, “कुण्डलीरूपमास्थाय दक्षतो वामतस्ततः । ऋजुश्चाधोगता मात्रा वामतः कुञ्चिता पुनः ॥ तिष्ठन्ति तासु नित्यासु सूर्य्येन्द्रवरुणाः सदा । कुण्डलीद्बयरूपा तु या मात्रा मध्यतः स्थिता ॥ महाशक्तिस्वरूपा सा ध्यानमस्य प्रचक्षते ॥ * ॥ चतुर्भुजां धूम्रवर्णां कृष्णाम्बरविभूषिताम् । नानालङ्कारसंयुक्तां जटामुकुटराजिताम् ॥

पृष्ठ २/५७१

ईषद्धास्यमुखीं नित्यां वरदां भक्तवत्सलाम् । एवं ध्यात्वा ब्रह्मरूपां तन्मन्त्रं दशधा जपेत् ॥” इति वर्णोद्धारतन्त्रम् ॥ * ॥ अस्य स्वरूपं यथा, कामधेनुतन्त्रे । “सदा ईश्वरसंयुक्तं ञकारं शृणु सुन्दरि ! । रक्तविद्युल्लताकारं या स्वयं परकुण्डली ॥ पञ्चदेवमयं वर्णं पञ्चप्राणात्मकं सदा । त्रिशक्तिसहितं वर्णं त्रिविन्दुसहितं सदा ॥” तस्य २२ द्वाविंशतिर्नामानि यथा, -- “ञकारो बोधनी विश्वा कुण्डली मखदो वियत् । कौमारी नागविज्ञानी सव्याङ्गुलनखो वकः ॥ शर्व्वेशश्चूर्णिता बुद्धिः स्वर्गात्मा घर्घरध्वनिः । धर्मैकपादः सुमुखो विरजा चन्दनेश्वरी ॥ गायनः पुष्पधन्वा च रागात्मा च वराक्षिणी ॥” इति नानातन्त्रशास्त्रम् ॥ ञः, पुं, गायनः । घर्घध्वनिः । इत्येकाक्षर- कोषः ॥ बलीवर्द्दः । शुक्रः । वाममतिः । इति मेदिनी । ञे, १ ॥ (गणपाठे घातोरुभय- पदत्वविज्ञापकोऽनुबन्धविशेषः । इति वोपदेवः ॥) ञिः, पुं, प्रत्ययविशेषः । स प्रेरणार्थे भवति । तस्य इकारस्तिष्ठति । धातोरनुबन्धविशेषः । स वर्त्तमानक्तप्रत्ययबोधकः । इति वोपदेव- स्वामी ॥ ञ्यन्तः, पुं, (ञिः प्रत्ययविशेषोऽन्ते यस्य ।) ञि- प्रत्ययान्तः । यथा, “ञिञ्यन्तपिबथे” इत्यादि आत्मनेपदप्रकरणीयसूत्रम् ॥ स च प्रत्ययः घातोः शब्दाच्च भवति । यथा, ञिः प्रेरणे इति लेः कृत्याख्याने ञिरिति च मुग्धबोध- व्याकरणम् ॥ मुभ्यबोधव्याकरणस्य परिच्छेद- विशेषः । यथा, इति ञ्यन्तपादः ॥ ट ट, टकारः । सं व्यञ्जनैकादशवर्णः । टवर्गप्रथम- वर्णश्च । अस्योच्चारणस्थानं मूर्द्धा । इति व्याक- रणम् ॥ (अस्योच्चारणे मूर्द्धस्थानेन जिह्वामध्यस्य स्पर्शः आभ्यन्तरप्रयत्नः । मातृकान्यासेऽस्य दक्षिणस्फिचि न्यास्यत्वम् । वङ्गीयवर्णमाला- याम्) तस्य लेखनप्रकारो यथा, -- “ऊर्द्धाधःक्रमतो रेखा कुण्डलीरूपतस्त्वधः । तिष्ठन्ति तासु नित्यासु कुवेरयमवायवः ॥ मात्रा कोणगता चोर्द्ध्वा तत ऊर्द्ध्वगता तु सा । या नित्या परमा शक्तिश्चतुर्व्वर्गप्रदायिनी ॥ ध्यानमस्य प्रवक्ष्यामि शृणुष्व वरवर्णिनि ! । मालतीपुष्पवर्णाभां पूर्णचन्द्रनिभेक्षणाम् ॥ दशबाहुसमायुक्तां सर्व्वालङ्कारसंयुताम् । परमोक्षप्रदां नित्यां सदा स्मेरमुखीं पराम् ॥ एवं ध्यात्वा ब्रह्मरूपां तन्मन्त्रं दशघा जपेत् ॥” इति वर्णोद्धारतन्त्रम् ॥ * ॥ अस्य स्वरूपं यथा, -- “टकारं चञ्चलापाङ्गि ! स्वयं परमकुण्डली । कोटिविद्युल्लताकारं पञ्चदेवमयं सदा ॥

पञ्चप्राणयुतं वर्णं गुणत्रयसमन्वितम् । त्रिशक्तिसहितं वर्णं त्रिबिन्दुसहितं सदा ॥” इति कामधेनुतन्त्रम् ॥ तस्य २७ सप्तविंशतिनामानि यथा, -- “टष्टङ्कारः कपाली च सोमवाः खेचरी ध्वनिः । मुकुन्दो विनदा पृथ्वी वैष्णवी वारुणी नवः ॥ दक्षाङ्गकार्द्धचन्द्रश्च जरा भूतिः पुनर्भवः । बृहस्पतिर्धनुश्चित्रा प्रमोदा विमला कटिः ॥ राजा गिरिर्म्महाधनुर्घ्राणात्मा सुमुखो मरुत् ॥” इति नानातन्त्रशास्त्रम् ॥ टं, क्ली, (टल् + डः ।) करङ्कः । इति विश्वः ॥ टः, पुं, (टल् + डः ।) वामनः । पादः । निस्वनः । इति मेदिनी । टे, १ ॥ टक, इ क बन्धे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- परं-सकं-सेट् ।) इ क, टङ्कयति । इति दुर्गा- दासः ॥ टक्कदेशीयः, पुं, (टक्कदेशे भव इति छः ।) वास्तूकशाकः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ टगरः, पुं, (टः टङ्कणः क्षारविशेषः गर इव । तीव्रगुणत्वात्तथात्वम् ।) टङ्कणक्षारः । हेला- विभ्रमगोचरः । केकराक्षे, त्रि । इति मेदिनी । रे, १६० ॥ टङ्कः, पुं, (टकि + घञ् ।) कोपः । कोषः । असिः । ग्रावदारणः । इति मेदिनी । के, २४ ॥ (यथा, अनर्घराघवे । १ । २२ । “यः क्षत्त्रदेहं परितक्ष्य टङ्कै- स्तपोमयैर्ब्राह्मणमुच्चकार ॥”) परिमाणविशेषः । स तु चतुर्म्माषकरूपश्चतु- र्व्विंशतिरक्तिकारूपो वा । जङ्घा । इति हेम- चन्द्रः । ३ । ५८३ ॥ दर्पः । इति हलायुधः ॥ टङ्कः, पुं क्ली, (टकि + घञ् अच् वा ।) नील- कपित्थः । (यथा, सुश्रुते सूत्रस्थाने ४६ । “शीतं कषायं मधुरं टङ्कं मारुतकृद्गुरु ॥”) खनित्रम् । टङ्कणः । इति मेदिनी । के, २४ ॥ दर्पः । इति शब्दरत्नावली ॥ टङ्ककः, पुं, (टङ्कति बध्नाति मनः स्नेहेनेति । टकि + ण्वुल् । यद्बा, टङ्क्यते रुध्यतेऽनेन मन इति । घञ् । ततः संज्ञायां कन् ।) रजतमुद्रा । इति रूप्याध्यक्षशब्दे अमरटीकासारसुन्दरी भरतश्च ॥ टाका इति भाषा ॥ टङ्ककपतिः, पुं, (टङ्ककस्य पतिः रक्षकः ।) रूप्या- ध्यक्षः । टङ्ककशालानियुक्तः । इत्यमरटीका- सारसुन्दरी ॥ टाकशालेर अध्यक्ष इति भाषा ॥ टङ्ककशाला, स्त्री, (टङ्ककस्य शाला ।) रजत- मुद्रागृहम् । इत्यमरटीकासारसुन्दरी ॥ टाक- शाल इति भाषा ॥ टङ्कटीकः, पुं, शिवः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ टङ्कणः, पुं, (टकि बन्धे + ल्युः । पृषोदरात् णत्वे साधुः ।) क्षारविशेषः । सोहागा इति भाषा । (यथा, सुश्रुते सूत्रस्थाने ४६ अध्याये । “विरुक्षणोऽनिलकरः श्लेष्मघ्नः पित्तदूषणः । अग्निदीप्तिकरस्तीक्ष्णष्टङ्कणः क्षार उच्यते ॥”)

तत्पर्य्यायः । पाचनकः २ मालतीतीरजः ३ लोहश्लेषणः ४ रसशोधनः ५ । इति हेम- चन्द्रः । ४ । १० ॥ टङ्कणक्षारः ६ रङ्गक्षारः ७ रसाधिकः ८ लोहद्रावी ९ रसघ्नः १० सुभगः ११ रङ्गदः १२ वर्त्तुलम् १३ कनकम् १४ क्षारम् १५ मलिनम् १६ धातुवल्लभम् १७ । इति राजनिर्घण्टः ॥ मालतीतीरसम्भवः १८ द्रावी १९ द्रावकः २० लोहशुद्धिकारकः २१ । इति भावप्रकाशः ॥ स्वर्णपाचकः २२ । इति रत्नमाला ॥ अस्य गुणाः । कटुत्वम् । उष्ण- त्वम् । कफस्थावरादिविषकासश्वासनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अग्निवातपित्तकारित्वम् । रूक्षत्वम् । इति भावप्रकाशः ॥ (देश- विशेषः । यथा, बृहत्संहितायाम् । १४ । १२ । “कङ्कटटङ्कणवनवासि शिविककणिकारकोङ्कणा- भीराः ॥”) टङ्का, स्त्री, (टकि + अच् टाप् ।) जङ्घा । इति मेदिनी । के, २५ ॥ टङ्कानकः, पुं, (टङ्कं दर्पं कोप वा आनयति उद्दी- पयतीति । अन् + णिच् + ण्वुल् ।) ब्रह्मदारु- वृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ टङ्कारः, पुं, (टल् वैक्लवे + बाहुलकात् डः । टं वैक्लवं चित्तस्य विकृतिं करोतीति । कृ + कर्म्मण्यण् ।) विस्मयः । प्रसिद्धः । शिञ्जित- ध्वनिः । इति मेदिनी । रे, १६० ॥ (यथा, काशीखण्डे । २९ । ६९ । “टीकिताशेषपाताला टङ्किकैलोऽद्रिपाटले । टङ्कारनृत्यत्कल्लोला टीकनीया महातटा ॥” कृ + घञ् । कारः टं इति अव्यक्तशब्दस्य- कारः करणं यत्र । ध्वनिमात्रे । यथा, भाग- वते । ३ । १७ । ९ । “अन्तर्ग्रामेषु मुखतो वमन्त्यो वह्निमुल्वणम् । शृगालोलूकटङ्कारैः प्रणेदुरशिवाः शिवाः ॥”) टङ्कारी, स्त्री, (टङ्कं ऋच्छतीति । ऋ + “कर्म्म- ण्यण् ।” ३ । २ । १ । इत्यण् । ततो गौरादि- त्वात् ङीष् ।) क्षुपविशेषः । टेकारी इति भाषा । अस्य गुणाः । वातश्लेष्मशोफोदर- व्यथानाशित्वम् । तिक्तत्वम् । दीपनत्वम् । लघु- त्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ टङ्गः, पुं क्ली, (टकि + अच् ।) खनित्रम् । खड्ग- भेदः । जङ्घा । इति मेदिनी । गे, ७ ॥ टङ्गः, पुं, (टङ्क + पृषोदरात् साधुः ।) टङ्कणः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ सोहागा इति भाषा । चतुर्म्माषकपरिमाणम् । इति वैद्यकपरिभाषा ॥ टङ्गणः, पुं क्ली, (टङ्कण + पृषोदरात् साधुः ।) टङ्कणः । सोहागा इति भाषा । अस्य गुणाः । श्लेघ्मवायुनाशित्वम् । क्षाररसत्वम् । तीक्ष्णत्वम् । उष्णत्वम् । अग्निवर्द्धकत्वम् । विरूक्षणत्वम् । भेदकत्वम् । बलवर्द्धनत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ टङ्गिणी, स्त्री, (टकि बन्धे + णिनिः । ततः पृषो- दरात् णत्वे ङीषि च साधुः ।) वृक्षविशेषः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ आकनादि इति भाषा ॥

पृष्ठ २/५७२

टट्टनी, स्त्री, (टट्ट इत्यव्यक्तशब्दं नयतीति । नी + क्विप् ।) ज्येष्ठी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ टट्टरी, स्त्री, (टट्टमित्यव्यक्तशब्दं रातीति । रा + कस्ततो ङीष् ।) मृषावादः । लम्पावाद्यम् । पटहवाद्यम् । इति मेदिनी । रे, १५९ ॥ टट्टुरः, पुं, (टट्टु इत्यव्यक्तशब्दं रातीति । रा + कः ।) भेरीशब्दः । इति हेमचन्द्रः ॥ टल, ज विक्लवे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- अकं-सेट् ।) ज, टालः टलः । विक्लवो विह्व- लीभावः । इति दुर्गादासः ॥ टलनं, क्ली, (टल + भावे ल्युट् ।) विक्लवः । टला इति भाषा ॥ टा, स्त्री, (टलति प्रलये भूकम्पादौ वा । टल + ड ष्टाप् च ।) पृथिवी । इत्येकाक्षरकोषः ॥ टाङ्करः, पुं, (टङ्कस्येदं टाङ्कम् । टङ्क + अण् । टाङ्कं रातीति । रा + कः ।) नागवीटः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ टारः, पुं, (टां पृथ्वीं ऋच्छतीति । ऋ + अण् ।) लङ्गः । तुरङ्गः । इति हेमचन्द्रः ॥ टिक, ऋ ङ गत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- आत्मं-सवं-सेट् ।) ऋ, अटिटेकत् । ङ, टेकते । इति दुर्गादासः ॥ टिटिभकः, पुं, (टिटीत्यव्यक्तशब्दं भणति । भण + डः । ततः स्वार्थे कन् ।) टिट्टिभपक्षी । इत्यमरटीका ॥ टिट्टिभः, पुं, (टिट्टीत्यव्यक्तशब्दं भणतीति । भण + डः ।) पक्षिविशेषः । टीठि इति भाषा । तत्पर्य्यायः । टीठिभकः २ । इति शब्दरत्ना- वली ॥ टिट्टिभकः ३ । इत्यमरः । २ । ५ । ३५ ॥ टिट्टिभकः ४ । इति तट्टीका ॥ (यथा, मनुः । ५ । ११ । “अनिर्द्दिष्टांश्चैकशफांष्टिट्टिभञ्च विवर्ज्जयेत् ॥”) त्रयोदशमन्वन्तरीयेन्द्रशत्रुदानवविशेषः । यथा, “इन्द्रो दिवस्पतिः शत्रुष्टिट्टिभो नाम दानवः । मायूरेण च रूपेण घातयिष्यति माधवः ॥” इति गारुडे ८७ अध्यायः ॥ (वरुणसभारक्षकदानवानामन्यतमः । असौ हि मर्त्त्यघर्म्मविवर्ज्जितः । यथा, महाभारते । २ । ९ । १५ । “टिट्टिभो विटभूतश्च संह्नादश्चेन्द्रतापनः ॥” इत्युपक्रम्याह । “सर्व्वे लब्धवराः शूराः सर्व्वे विगतमृत्यवः ॥”) टिट्टिभकः, पुं, (टिट्टिभ + स्वार्थे कन् ।) टिट्टिभ- पक्षी । इत्यमरः । २ । ५ । ३५ ॥ टिण्टिणिका, स्त्री, अम्बुशिरीषिका । इति भावप्रकाशः ॥ टिण्डिशः, पुं, वृक्षविशेषः । डिण्डिशा । इति डेँडशी इति च भाषा । तत्पर्य्यायः । रोम- शफलः २ तिन्दिशः ३ मुनिनिर्म्मितः ४ । इति राजनिर्घण्टः ॥ डिण्डिशः ५ । अस्य गुणाः । रुचिकारित्वम् । भेदकत्वम् । पित्तश्लेष्माश्मरी- नाशित्वम् । सुशीतत्वम् । वातलत्वम् । रूक्ष- त्वम् । मूत्रलत्वञ्च । इति भावप्रकाशः ॥

टिप, क नुदि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-परं- सकं-सेट् ।) क, टेपयति । नुदि प्रेरणे । इति दुर्गादासः । टिप्पनी, स्त्री, (टेपयति व्याख्यायतेऽनया । टिप + करणे ल्युट् ङीप् च । पृषोदरादित्वात् पस्य द्बित्वे साधुः ।) टीका । यथा, -- “श्रीमतङ्गाननं नत्वा लीलावत्याः सुटिप्पनी । भवेशेन सुबोधार्थं क्रियते यद्गुरोः श्रुतम् ॥”) टीक, ऋ ङ गत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः । (भ्वां- आत्मं-सकं-सेट् ।) ऋ, अटिटीकत् । ङ, टीकते । इति दुर्गादासः ॥ टीका, स्त्री, (टीक्यते गम्यते प्रविश्यते ज्ञायते वानया । टीक + घञर्थे कः । टाप् च ।) विव- रणग्रन्थः । इति लिङ्गादिसंग्रहे अमरः ॥ टुण्टुकः, पुं, श्योणाकवृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । ५६ ॥ कृष्णखदिरवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (टुण्टु इत्यव्यक्तशब्देन कायति शब्दायते इति । कै + कः ।) पक्षिविशेषः । इति शब्दरत्नावली ॥ टुण्टुनि इति भाषा । श्योनाकप्रभेदः । इति राजनिर्घण्टः ॥ टुण्टुकः, त्रि, नीचः । इति मेदिनी ॥ क्रूरः । इति विश्वः ॥ टुण्टुका, स्त्री, टङ्गिणीवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ टुनाका, स्त्री, तालमूलीवृक्षः । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ टेरकः, त्रि, वक्रचक्षुः । टेरा इति भाषा । तत्- पर्य्यायः । बलिरः २ केकरः ३ केदरः ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ ट्वल, ज विक्लवे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- अकं-सेट् ।) वकारयुक्तः । ज, ट्वालः ट्वलः । विक्लवो विह्वलीभावः । इति दुर्गादासः ॥ ठ ठ, ठकारः । स व्यञ्जनद्बादशवर्णः टवर्गद्बितीय- वर्णश्च । (अर्द्धमात्राकालेनोच्चार्य्योऽयं वर्णः ।) अस्योच्चारणस्थानं मूर्द्धा । इति व्याकरणम् ॥ (अस्योच्चारणे जिह्वामध्येन मूर्द्धस्थानस्पर्शः आभ्यन्तरप्रयत्नः । विवारश्वासघोषा महा- प्राणश्च वाह्यप्रयत्नाः । वङ्ग्यवर्णमालायाम्) तस्य लेखनप्रकारो यथा, -- “वार्त्ताकुवर्त्तुलाकारो रेखाधिष्ठितदेवताः । तिष्ठन्ति क्रमतो नित्यं चन्द्रसूर्य्याग्नयः प्रिये ! ॥ मात्राहीनस्तूर्द्ध्वशिखष्ठकारः परमेश्वरि ! ॥ ध्यानमस्य प्रवक्ष्यामि शृणुष्व कमलानने ! । पूर्णचन्द्रप्रभां देवीं विकसत्पङ्कजेक्षणाम् ॥ सुन्दरीं षोडशभुजां धर्म्मकामार्थमोक्षदाम् । एवं ध्यात्वा ब्रह्मरूपां तन्मन्त्रं दशधा जपेत् ॥” इति तन्त्रोद्धारतन्त्रम् ॥ * ॥ अस्य स्वरूपं यथा, कामधेनुतन्त्रे । “ठकारं चञ्चलापाङ्गि ! कुण्डली मोक्षरूपिणी । पीतविद्युल्लताकारं सदा त्रिगुणसंयुतम् ॥

पञ्चदेवात्मकं वर्णं पञ्चप्राणमयं सदा । त्रिबिन्दुसहितं वर्णं त्रिशक्तिसहितं सदा ॥” तस्य ३१ एकत्रिंशन्नामानि यथा, -- “ठः शून्यो मञ्जरी बीजः पाणिनी लाङ्गली क्षया । वनजो नन्दनो जिह्वा सुनञ्जो घूर्णकः सुधा ॥ वर्त्तुलः कुण्डलो वह्निरमृतं चन्द्रमण्डलः । दक्षजानूरुभावश्च देवभक्षो बृहद्ध्वनिः ॥ एकपादो विभूतिश्च ललाटं सर्व्वमित्रकः । वृषघ्नो नलिनी विष्णुर्म्महेशो ग्रामणीः शशी ॥” इति नानातन्त्रशास्त्रम् ॥ ठः, पुं, शिवः । महाध्वनिः । चन्द्रमण्डलः । इत्येकाक्षरकोषः ॥ मण्डलः । शून्यम् । लोक- गोचरः । इति मेदिनी । ठे, १ ॥ ठक्कुरः, पुं, देवता । ठाकुर इति ख्यातः । यथा, “श्रीदामनामगोपालः श्रीमान् सुन्दरटक्कुरः ॥” इत्यनन्तसंहिता ॥ ठठं व्य, अनुकरणशब्दः । ठन् ठन् इति भाषा । यथा, महानाटके । ९६ । टठठं व्य, अनुकरणशब्दः । ठन् ठन् इति भाषा । यथा, महानाटके । ९६ । “रामाभिषेके मदविह्वलायाः कक्षाच्च्युतो हेमघटस्तरुण्याः । सोपानमारुह्य चकार शब्दं ठठं ठठं ठं ठठठं ठठं छः ॥” ठेरः, त्रि, वृद्धः । यथा, जा ठेरं व्व हसन्ती । इति काव्यप्रकाशे देशीभाषा ॥ ड ड, डकारः । स व्यञ्जनत्रयोदशवर्णः टवर्गतृतीय- वर्णश्च । अस्योच्चारणस्थानं मूर्द्धा । इति व्याक- रणम् ॥ (यथा, शिक्षायाम् । १७ । “स्युर्मूर्द्धन्या ऋटुरषा दन्त्या ऌतुलसाः स्मृताः ॥”) वङ्गीयवर्णमालायामस्य लेखनप्रकारो यथा, “ऊर्द्ध्वाधःक्रमतो रेखा मध्ये त्वाकुञ्चिता तथा । लक्ष्मीर्व्वाणी भवानी च क्रमशस्तत्र संस्थिता ॥ ब्रह्मरूपा तथा मात्रा महाशक्तिः प्रकीर्त्तिताः । ध्यानमस्य प्रवक्ष्यामि शृणुष्वावहिता मम । जवासिन्दूरसङ्काशां वराभयकरां पराम् ॥ त्रिनेत्रां वरदां नित्यां परमोक्षप्रदायिनीम् । एवं ध्यात्वा ब्रह्मरूपां तन्मन्त्रं दशधा जपेत् ॥” इति वर्णोद्धारतन्त्रम् ॥ * ॥ अस्य स्वरूपं यथा, कामधेनुतन्त्रे । “डकारं चञ्चलापाङ्गि ! सदा त्रिगुणसंयुतम् पञ्चदेवमयं वर्णं पञ्चप्राणमयं सदा ॥ त्रिशक्तिसहितं वर्णं त्रिबिन्दुसहितं सदा । चतुर्ज्ञानमयं वर्णं आत्मादितत्त्वसंयुतम् ॥ पीतविद्युल्लताकारं डकारं प्रणमाम्यहम् ।” तस्य २४ चतुर्विंशतिनामानि यथा, -- “डः स्मृतिर्द्दारुको नन्दिरूपिणी योगिनी प्रियः । कौमारी शङ्करस्त्रासस्त्रिवक्रो नदको ध्वनिः ॥

पृष्ठ २/५७३

दुरूहो जटिली भीमा द्बिजिह्वः पृथिवी सती । कोरगिरिः क्षमा कान्तिर्नाभिः स्वाती च लोचनम् ॥” इति नानातन्त्रशास्त्रम् ॥ (पद्यादौ अस्य प्रथमोपन्यासे फलं शोभा । यदुक्तं वृत्तरत्नाकरटीकायाम् । “डः शोभां ढो विशोभां भ्रणणमथ च णस्तस्तु खं थस्तु युद्धम् ॥”) डः, पुं, (डयते उड्डीयते भक्तानां हृदयाकाशे यः । डी + बाहुलकात् डः ।) शिवः । (डीयते आकाशमार्गे नभोगुणत्वादिति । डी + डः ।) शब्दः । त्रासः । इत्येकाक्षरकोषः ॥ वाडवाग्निः । इति मेदिनी । डे, १ ॥ डङ्गरी, स्त्री, (डं अरोचकादिजनितत्रासं गिरति नाशयतीति । गॄ + अच् । निपातनात् मुमागमः । ततो ङीष् ।) फलविशेषः । तत्- पर्य्यायः । डाङ्गरी २ दीर्घेर्व्वारुः ३ दण्डरी ४ डङ्गारी ५ नामशुण्डी ६ गजदन्तफला ७ । अस्या गुणाः । शीतलत्वम् । रुचिकारित्वम् । दाहपित्तास्रदोषार्शोजाड्यमूत्ररोधनाशित्वम् । तर्पणत्वम् । गौल्यत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ डङ्गारी, स्त्री, (डङ्गरी पृषोदरादित्वादात्वम् ।) डङ्गरीफलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ डप, इ क ङ ञ संहतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-आत्मं उभं च-सकं-सेट् ।) मूर्द्धन्य- वर्गतृतीयादिः । इ क ङ, डम्पयते । ञ, डम्प- यति डम्पयते । अयमात्मनेपदीत्यन्ये । संहती राशीकरणम् । इति दुर्गादासः ॥ डप, क ङ ञ संहतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-आत्मं-उभं च-सकं सेट् ।) मूर्द्धन्यवर्ग- तृतीयादिः । क ङ, डापयते । ञ, डापयति डापयते । पुनःपाठान्नेदनुबन्धः । अयं आत्मने- पदीत्यन्ये । संहती राशीकरणम् । इति दुर्गा- दासः ॥ डब, इ क नोदे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- परं-सकं-सेट् ।) मूर्द्धन्यवर्गतृतीयादिः । इ क, डम्बयति । नोदः प्रेरणम् । इति दुर्गादासः ॥ डभ, इ क ञ सङ्घे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- उभं-अकं-सेट् ।) मूर्द्धन्यवर्गतृतीयादिः । इ क, डम्भयति डम्भयते । अयमात्मनेपदीति केचित् । सङ्घो राशीकरणम् । इति दुर्गादासः ॥ डमः, पुं, (डं नीचयोनित्वात् भीतिं मातीति । मा + कः ।) वर्णसङ्करजातिविशेषः । डोम इति भाषा । स चाण्डाल्यां लेटात् जातः । इति ब्रह्मवैवर्त्तपुराणम् ॥ डमरं, क्ली, (मृ + भावे अप् । मरं पलायनं धातूनामनेकार्थत्वात् । डेन त्रासेन मरम् ।) भीत्या पलायनम् । तत्पर्य्यायः । शृगालिका २ विद्रवः ३ डिम्बः ४ । इति हारावली । ९९ ॥ डमरः, पुं, (डेन भयेन मरो मृतिविर यत्र ।) परचक्रादिभयम् । अस्त्रकलहः । इत्यमर- टीकायां स्वामी ॥ तत्पर्य्यायः । डिम्बम् २

विप्लवः ३ । इत्यमरः । ३ । २ । १४ ॥ डिम्बः ४ विम्बः ५ डामरः ६ । इति भरतः ॥ (यथाह गर्गः । “तल्लक्षणोऽस्थिकेतुः स तु रूक्षः क्षुद्भयावहः प्रोक्तः । स्निग्धस्तादृक् प्राच्यां शास्त्राख्यो डमर- मरकाय ॥”) डमरुः, पुं, (डमित्यव्यक्तशब्दं ऋच्छतीति । ऋ + “मृगय्वादयश्च ।” उणां १ । ३८ । इति कु- प्रत्ययेन निपातनात् साधुः ।) वाद्यभेदः । इत्यमरः । १ । ७ । ८ ॥ कपालियोगिवाद्यम् । इति भरतः ॥ क्षीणमध्यो गुटिकाद्बयालम्बितः । इति सारसुन्दरी ॥ (यथा, योगसारे २ परि- च्छेदे । “वादयन् डमरुं योगी यत्र कुत्राश्रमे स्थितः ॥”) चमत्कारः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ डयनं, क्ली, (डीयते आकाशमार्गे गम्यतेऽनेनेति । डी + करणे ल्युट् ।) कर्णीरथः । (डी ङ नभो- गतौ + भावे ल्युट् ।) नभोगतिः । इति हेम- चन्द्रः । ४ । ३८४ ॥ डल्लकं, क्ली, वंशादिनिर्म्मितपात्रम् । डाला इति भाषा । यथा, -- “त्रिशतञ्च षष्ट्यधिकं डल्लकं वस्त्रसंयुतम् । सभोज्यं सोपवीतञ्च सोपहारं मनोहरम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डम् ॥ डवित्थः, पुं, काष्ठमयमृगः । यथा, -- “डित्थः काष्ठमयो हस्ती डवित्थस्तन्मयो मृगः ॥” इति सुपद्मव्याकरणे विभक्तिपादः ॥ (द्रववाचिसंज्ञाशब्दविशेषः । यथा साहित्य- दर्पणे । “द्रव्यशब्दा एकव्यक्तिवाचिनो हरि- हरडित्थडवित्थादयः ॥”) डहुः, पुं, (दहति तापयति सर्व्वशरीरमिति । दह + मृगय्वादित्वात् कुप्रत्ययेन निपातनात् साधुः ।) वृक्षविशेषः । डेहुया इति मादार इति च भाषा । तत्पर्य्यायः । लकुचः २ लिकुचः ३ । इत्यमरः । २ । ४ । ६० ॥ अस्य गुणाः । गुरुत्वम् । विष्टम्भित्वम् । त्रिदोष- शुक्रटुष्टिकारित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ डहूः, पुं, (डहुः । पृषोदरादित्वात् दीर्घः ।) डहुः । इति शब्दरत्नावली ॥ डा, स्त्री, (डीयते नभोमार्गे गच्छतीति । डी + अन्येष्वपीति डः स्त्रियां टाप् ।) डाकिनी । इति मेदिनी । डे, १ ॥ डाकिनी, स्त्री, (डाय भयदानाय अकति कुटिलं व्रजतीति । अक वक्रगतौ + इनिः । ततो ङीप् ।) कालीगणविशेषः । यथा, ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे । “सार्द्धञ्च डाकिनीनाञ्च विकटानां त्रिकोटिभिः ॥” (डाकानां समूहः । “खलादिभ्य इनिर्व्वक्तव्यः ।” ४ । २ । ५१ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या इनिः । डाकानां समूहः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥) डाङ्गरी, स्त्री, (डङ्गरी पृषोदरादित्वादात्वम् ।) डङ्गरीफलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥

डामरः, पुं, शिवोक्तशास्त्रविशेषः । (यथा, काशीखण्डे । २९ । ७० । “डमड्डमरुहस्ता च डामरोक्तमहाण्डका ॥” “डामरो डामरकल्पो नवाक्षरदेवीमन्त्रस्य प्रतिपादको ग्रन्थो महाराष्ट्रे सुप्रसिद्धस्तत्रोक्तं प्रतिपादितं मन्त्रमयं महच्छरीरं यस्याः ॥” इति तट्टीका ॥) स तु षड्विधः । तेषां नामानि श्लोकसंख्याश्च यथा । योगडामरः २३,५३३ । शिवडामरः ११,००७ । दुर्गाडामरः ११,५०३ । सारस्वतडामरः ९,९०५ । ब्रह्म- डामरः ७,१०५ । गन्धर्व्वडामरः ६०,०६० । इति वाराहीतन्त्रम् ॥ डमरः । इत्यमर- टीकायां भरतः ॥ चमत्कारः । यथा । भूतानां डामरश्चमत्कारोऽत्रेति भूतडामरशब्दनिर्व्व- चने निबन्धकारः ॥ (गर्व्वः । आटोपः । यथा, गीतगोविन्दे । १२ । २२ । “मम रुचिरे चिकुरे कुरु मानद ! मानसज- ध्वजचामरे । रतिगलिते ललिते कुसुमानि शिखण्डि- शिखण्डकडामरे ॥” कोटचक्रविशेषः । यथा, समयामृते । “अथातः संप्रवक्ष्यामि कोटचक्रमिहाष्टधा ॥” इत्युपक्रम्य, -- “पञ्चमी गिरिकोटश्च षष्ठः कोटश्च डामरः ॥” इत्युक्तवान् ॥ अस्य विशेषविवृतिः चक्रशब्दे द्रष्टव्या ॥ * ॥ क्षेत्रपालविशेषः । यथा, प्रयोगसारे । “भेदा एकोनपञ्चाशत् क्षेत्रपालस्य कीर्त्तिताः ॥” इत्युपक्रम्य, -- “टङ्कपाणिस्तथा चान्यष्ठानबन्धुश्च डामरः ॥”) डालिमः, पुं, (दाडिम्बः पृषोदरादित्वात् साधुः ।) दालिमः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ डाहलः, पुं, त्रिपुरदेशः । इति भूरिप्रयोगः ॥ डाहुकः, पुं, दात्यूहपक्षी । इति जटाधरः ॥ डिङ्गरः, पुं, डङ्गरः । क्षेपः । खलः । धूर्त्तः । सेवकः । इति शब्दरत्नावली ॥ डिण्डिमः, पुं, (डिण्डीति शब्दं मातीति । मा + कः ।) वाद्यप्रभेदः । इत्यमरः । १ । ७ । ८ ॥ डेङ्गरीति ख्यातः । इति भरतः ॥ माहेश्वर- दण्डीति ख्यातः । इति सारसुन्दरी ॥ (यथा, महाभारते । ७ । १९३ । ४४ । “भेरीश्चाभ्यहनन् हृष्टा डिण्डिमांश्च सहस्रशः ॥” डिण्डिम इव आकृतिरस्त्यस्येति । अर्श आदित्वादच् ।) कृष्णपाकफलः । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ पानी आमला इति भाषा ॥ डिण्डिरः, पुं, (हिण्डिरः पृषोदरादित्वात् हस्य डः ।) समुद्रफेनः । इति हेमचन्द्रः । ४ । १४३ ॥ डिण्डिरमोदकं, क्ली, (मोदयतीति । मुद् + ण्वुल् । डिण्डिर इव मोदकम् ।) गृञ्जनम् । इति राज- निर्घण्टः ॥ डिण्डिशः, पुं, टिण्डिशः । ढेँडश् इति भाषा ॥ (यथा, भावप्रकाशे पूर्ब्बखण्डे प्रथमभागे ।

पृष्ठ २/५७४

“डिण्डिशो रोमशफलो मुनिनिर्म्मित इत्यपि । डिण्डिशो रुचिकृद्भेदी पित्तश्लेष्मापहः स्मृतः । सुशीतो वातलो रूक्षो मूत्रलश्चाश्मरीहरः ॥”) डित्थः, पुं, काष्ठमयहस्ती । यथा, सुपद्मव्याकरणे विभक्तिपादे । “डित्थः काष्ठमयो हस्ती डवित्थस्तन्मयो मृगः ॥” विशेषलक्षणयुक्तपुरुषः । यथा, -- “श्यामरूपो युवा विद्बान् सुन्दरः प्रियदर्शनः । सर्व्वशास्त्रार्थवेत्ता च डित्थ इत्यभिधीयते ॥” इति कलापटीकाव्याख्यासारः ॥ (द्रव्यवाचिसंज्ञाशब्दभेदः । यथा, साहित्य- दर्पणे । “द्रव्यशब्दा एकव्यक्तिवाचिनो हरि- हरडित्थडवित्थादयः ॥”) डिप, इ क ङ ञ संहतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-आत्मं-उभं च-सकं-सेट् ।) मूर्द्धन्यवर्ग- तृतीयादिः । इ क ङ, डिम्पयते । ञ, डिम्प- यति डिम्पयते । अयमात्मनेपदीत्यन्ये । संहती राशीकरणम् । इति दुर्गादासः ॥ डिप, क ङ ञ संहतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-आत्मं-उभं-च सकं-सेट् ।) मूर्द्धन्यवर्ग- तृतीयादिः । क ङ, डेपयते । ञ, डेपयति डेप- यते । पुनःपाठान्नेदनुबन्धः । अयमात्मनेपदी- त्यन्ये । संहती राशीकरणम् । इति दुर्गादासः ॥ डिप, शि क य इर् नुदि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां-चुरां-दिवां च-सकं-सेट् ।) शि, डिपति अडिपीत् । क, डेपयति । य, डिप्यति । इर् अडिपत् अडेपीत् । तुदाद्यन्तर्गणस्यैव कुटादि- त्वमिति दिवादिपक्षे गुणः । दिवादिपक्षे पुषा- दित्वान्नित्यं ङ इत्यन्ये । नुदि प्रेरणे । इति दुर्गादासः ॥ डिब, इ क नोदे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- परं-सकं-सेट् ।) मूर्द्धन्यवर्गतृतीयादिः । इ क, डिम्बयति । नोदः प्रेरणम् । इति दुर्गादासः ॥ डिभ, इ क ञ सङ्घे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-उभं-सकं-सेट् ।) इ क ञ, डिम्भयति डिम्भयते । अयमात्मनेपदीति केचित् । सङ्घो राशीकरणम् । इति दुर्गादासः ॥ डिम, हिंसे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- सकं-सेट् ।) डिण्डिमः । सौत्रधातुरयम् । इति दुर्गादासः ॥ डिमः, पुं, नाटकस्य रूपकविशेषः । इति हेम- चन्द्रः । २ । १९८ ॥ (तल्लक्षणादिकं यदुक्तं साहित्यदर्पणे । ६ । २४६ । “मायेन्द्रजालसंग्रामक्रोधोद्भ्रान्तादिचेष्टितैः । उपरागैश्च भूयिष्ठो डिमः ख्यातोऽतिवृत्तकः ॥ अङ्गो रौद्ररसस्तत्र सर्व्वेऽङ्गानि रसाः पुनः । चत्वारोऽङ्का मता नेह विष्कम्भकप्रवेशकौ ॥ नायका देवगन्धर्व्वयक्षरक्षोमहोरगाः । भूतप्रेतपिशाचाद्याः षोडशात्यन्तमुद्धताः । वृत्तयः कौशिकीहीना निर्व्विमर्षाश्च सन्धयः । दीप्ताः स्युः षड्रसाः शान्तहास्यशृङ्गार- वर्ज्जिताः ॥”)

डिम्बं, क्ली, (डिम्ब + घञ् ।) भयम् । कललम् । फुप्फुसः । इति हारावली । २४४ ॥ डमरः । इत्यमरः । ३ । २ । १४ ॥ डिम्बः, पुं, (डिवि नोदे + भावे घञ् ।) भय- ध्वनिः । अण्डम् । फुप्फुसः । प्लीहा । विप्लवः । इति मेदिनी । बे, ५ ॥ डिम्भः । इति द्विरूपकोषः ॥ डिम्बाहवः, पुं, (डिम्बः नृपतिहीनत्वात् विप्लव- मूल आहवः ।) नृपतिरहितयुद्धम् । इति जटाधरः ॥ (यथा, मनुः । ५ । ९५ । “डिम्बाहवहतानाञ्च विद्युता पार्थिवेन च ॥” “डिम्बाहवो नृपरहितयुद्धं तत्र हतानाम् ।” इति तट्टीकायां कुल्लूकभट्टः ॥) डिम्बिका, स्त्री, (डिम्बयति नायकसमीपे नोदय- त्यात्मानमिति । डिम्ब + ण्वुल् । टाप् अत इत्वञ्च ।) कामुकी । जलविम्बः । शोणक- वृक्षः । इति शब्दरत्नावली । डिम्भः, त्रि, (डिम्भयति संहतो भवतीति । डिम्भ- + पचाद्यच् ।) शिशुः । इत्यमरः । २ । ५ । ३८ ॥ (यथा, रसिकरञ्जने । १ । “शुभारम्भेऽदम्भे महितमतिडिम्भेङ्गितशतं । मणिस्तम्भे रम्भेक्षणसकुचकुम्भे परिणतम् ॥”) मूर्खः । इति मेदिनी । भे, ४ ॥ अस्य रूपा- न्तरं डिम्बः । इति द्बिरूपकोषः ॥ डिम्भकः, त्रि, (डिम्भ एव । डिम्भ + स्वार्थे कन् ।) बालकः । इति शब्दरत्नावली ॥ (स्वनामख्यातः शाल्वदेशाधिपतेर्ब्रह्मदत्तस्य पुत्त्रः । यथा, हरि- वंशे भविष्यपर्व्वणि । ३२ । १८ । “हंसो ज्येष्ठो नृपसुतो डिम्भकोनन्तरोऽभवत् ॥” अस्य विशेषविवरणं तत्रैव विस्तरशो द्रष्टव्यम् ॥) डिम्भचक्रं, क्ली, (डिम्भ इव चक्रम् ।) नराणां शुभाशुभनिर्णायकचक्रविशेषः । यथा, -- “डिम्भचक्रे न्यसेद्भानि भानुभादित्रिमस्तके । मुखे त्रीणि द्बयं स्कन्धे चैकैकं बाहुहस्तयोः ॥ हृदि पञ्च नाभिगुह्ये चैकैकं षट् च जानुनोः । चरणाभ्यां तथैकैकं जन्मर्क्षपतनात् फलम् ॥ शीर्षस्थे छत्रलाभः स्यात् वक्त्रे मिष्टान्नभोजनम् । स्कन्धे धनी च बाहुभ्यां स्थानभ्रष्टो भवेन्नरः ॥ पाणिभ्यां तस्करो लक्ष्मीर्हृद्यल्पायुश्च नाभितः । गुह्ये कामो भ्रमो जान्वोरल्पजीवी च पादयोः ॥” इति स्वरोदयः ॥ डिम्भा, स्त्री, (डिम्भ + टाप् ।) अतिशिशुः । इत्यमरः । २ । ६ । ४१ ॥ डी, ओ ङ य गतौ । नभोगतौ । इति कवि- कल्पद्रुमः ॥ (दिवां-आत्मं-सकं अकं च-सेट् ।) ओ, डीनः । ङ य, डीयते । इति दुर्गादासः ॥ डी, ङ नभोगतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- आत्मं-अकं-सेट् ।) ङ, डयते पक्षी । अस्यापि निष्ठायां डीनः । इति कातन्त्राद्याः । धातु- पारायणिकास्तु इम्निषेधे ओदनुबन्धडीङो ग्रहणादस्मादिमि वक्तव्याद्गुणे डयित इत्याहुः । गोयीचन्द्रोऽपि । डयितः डयितवान् इत्युदा-

जहार । स्वमते तु डीत इत्येव । इति दुर्गा- दासः ॥ डीनं, क्ली, (डी नभोगतौ + भावे क्तः ।) पक्षि- गतिः । इति जटाधरः ॥ तद्भेदा यथा, -- “क्षणात् संपत्य निष्क्रम्य पक्षसम्पातमुच्यते । ऊर्द्ध्वाधोगतिसम्बन्धः समुदीर्णं प्रचक्षते ॥ संकल्प्य पक्षगमनमुच्यते व्यतिरिक्तकम् । षड्विंशतिरमी भेदाः पातानामिह दर्शिताः ॥ महाडीनं विहायैषां पातानां त्रिविधा गतिः । गतं तत्र यथोद्दिष्टं आगतं पुनरागमः ॥ प्रत्यावृत्तिः प्रतिगतिरिति षट् सप्तभिः स्मृताः । तेषां निपाताः कथ्यन्ते प्रत्येकं पञ्चविंशतिः ॥” तद्यथा । उड्डीनं ऊर्द्ध्वगमनम् १ अवडीनं अधः- पतनम् २ प्रडीनं पतनवेगवत्ता ३ डीनं पतन- मात्रम् ४ निडीनं नीचैःपतनम् ५ संडीनं सम्यक्पतनम् ६ तिर्य्यग्डीनं तिर्य्यक्पतनम् ७ विडीनं विचित्रं पतनम् ८ परिडीनं सर्व्वतः पतनम् ९ पराडीनं परावृत्य गमनम् १० सुडीनं सुकुमारपातः ११ अभिडीनं आभि- मुख्येन पुनः पुनः पतनम् १२ महाडीनं क्षुद्र- पतनेन प्रत्यावृत्तिः १३ निडीनं भक्ष्यमाश्रयं वा पश्यतः पतनम् १४ अतिडीनं दीर्घपतनम् १५ अवडीनं अधःपतनम् १६ प्रडीनं अधःपतने वेगवत्ता १७ अवसंडीनं अधःपतने शोभन- वत्ता १८ डीनडीनकं पतनं निर्व्विशेषणं कुत्- सितञ्च १९ संडीनोड्डीनं शोभनमूर्द्ध्वगमनम् २० संडीनडीनं शोभनगगनमात्रम् २१ पुनर्डीनं तदेव सामान्यगमनम् २२ डीनावडीनकं तदे- वाधः कुत्सितञ्च २३ सम्पातं बहुभिः सह गमनम् २४ समुदीर्णं परस्परस्पर्द्धया गम- नम् २५ ततोऽन्यत् व्यतिरिक्तकं तस्मात् स्पर्द्धा- कृतादेत्यस्नेहकृतं पतनम् २६ । एतेषु षड्- विंशतिसंख्येषु पतनं एकं डीननामकं निर्व्वि- शेषणं पतनमात्रं सविशेषणानि पतनानि पञ्च- विंशतिसंख्यानि तत्र तानि सविशेषानि वक्ष्य- माणचतुर्भिर्विशेषणैर्विशिष्टानि इति शतं निर्व्वि- शेषञ्चैकमिति एकोत्तरं शतम् । तानि चत्वारि विशेषणानि यथा । गतं गमनमात्रम् । आमतं आगमनम् । प्रतिगतं गत्वैव पुनरागमनं आग- त्यैव पुनर्गमनञ्च । इति महाभारते । ८ । ४१ अः ॥ * ॥ आगमशास्त्रविशेषः । यथा, मुण्डमालातन्त्रे । “डामरं डमरं डीनं श्रुतं कालीविलासकम् । सप्तकोटिमहाग्रन्था मम वक्त्राद्बिनिर्गताः ॥” डीनडीनकं, क्ली, (डी + भावे क्तः । ततः स्वार्थे कन् । डीनेन सह डीनकं निर्व्विशेषणं कुत्सितं वा पतनम् ।) पक्षिणां गतिक्रियाविशेषः । इति जटाधरः । अस्य विवरणं डीनशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ डीनावडीनं, क्ली, (डीनेन सह अवडीनम् ।) पक्षिगतिविशेषः । तत्तु एकस्यां गतौ गत्यन्तर- मिश्रणम् । अधःकुत्सितगमनञ्च । इति महा- भारते कर्णपर्व्वटीका ॥

पृष्ठ २/५७५

डुण्डुः, पुं, (डुमिति कृत्वा डयते गच्छतीति । डी + डुः ।) डुण्डुभसर्पः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ डुण्डुभः, पुं, (डुण्डुः सन् भातीति । डुण्डु इत्यनु- करणशब्देन भाति वा । भा + कः ।) सर्प- विशेषः । ढोँडा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । राजिलः २ इत्यमरः । १ । ८ । ५ ॥ दुण्डुभः ३ । इति भरतः ॥ नागभृत् ४ डुण्डुः ५ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, देवीभागवते । २ । ११ । २८ । “एकदा स वने घोरं डुण्डुभं जरसान्वितम् । अपश्यद्दण्डमुद्यम्य हन्तुं तं समुपाययुः ॥”) डुण्डुलः, पुं, (डुण्डुरिति शब्दं लातीति । ला + कः ।) क्षुद्रपेचकः । तत्पर्य्यायः । क्षुद्रोलूकः २ शाकुनेयः ३ पिङ्गलः ४ वृक्षाश्रयी ५ बृह- द्रावी ६ विशालाक्षः ७ भयङ्करः ८ । इति राजनिर्घण्टः ॥ डुलिः, स्त्री, (दुलि + पृषोदरादित्वात् साधुः ।) दुलिः । कमठी । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ डुलिका, स्त्री, (डुलिरिव कायतीति । कै + कः । ततष्टाप् ।) खञ्जनाकारपक्षिविशेषः । इति जटाधरः ॥ डुली, स्त्री, (डुलिः + ङीष् वा ।) चिल्लीशाकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ डोडी, स्त्री, क्षुपविशेषः । तत्पर्य्यायः । जीवन्ती २ शाकश्रेष्ठा ३ सुखालुका ४ बहुवल्ली ५ दीर्घपत्रा ६ सूक्ष्मपत्रा ७ जीवनी ८ । अस्या गुणाः । कटुत्वम् । तिक्तत्वम् । उष्णत्वम् । दीपनत्वम् । कफवातकण्ठामयरक्तपित्तार्त्ति- दाहनाशित्वम् । रुच्यत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ डोमः, पुं, स्वनामख्यातास्पृश्यजातिः । यथा, -- “चाण्डालश्चैव डोमश्च ज्ञानकश्च तथा इति । दण्डीरश्चैव भण्डीरो भूषुण्डश्च वृथाश्रमी ॥ वृथासुण्डी लिङ्गधारी समा एते यशस्विनि ! । स्पृष्ट्वा प्रमादतः स्नात्वा गायत्त्र्यष्टशतं जपेत् ॥” इति मत्स्यसूक्ततन्त्रे ३९ पटलः ॥ डोरं, क्ली, हस्तादिबन्धनसूत्रम् । यथा, -- “कोऽनन्त इत्युदीर्य्याथ धृत्वा तत्करपल्लवम् । हस्तादाकृष्य तड्डोरं क्षिप्तवान् पावकोपरि ॥” इति भविष्यपुराणे अनन्तव्रतकथा ॥ डोरकं, क्ली, (डोर + स्वार्थे कन् ।) डोरम् । यथा, “चतुर्द्दशग्रन्थियुक्तं कुङ्कुमाक्तं सुडोरकम् । स्त्रियश्च पुरुषश्चैव बध्नीयात् वामदक्षिणे ॥” इति भविष्यपुराणे अनन्तव्रतकथा ॥ डोरडी, स्त्री, (डोरमिव डयते इति । ङी + क्विप् ।) वृहती । इति राजनिर्घण्टः ॥ ढ ढ, ढकारः । स व्यञ्जनचतुर्द्दशवर्णः । टवर्गचतुर्थ- वर्णश्च । (अर्द्धमात्राकालेनोच्चारणीयः ।) अस्यो- च्चारणस्थानं मूर्द्धा । इति व्याकरणम् ॥ (पाणि- नीयादिषु अस्योच्चारणे जिह्वामध्यभागेन मूर्द्ध्नः स्पर्शः आभ्यन्तरप्रयत्नः । संवारणादघोषा महा-

प्राणश्च बाह्यप्रयत्नाः । मातृकान्यासेऽस्य दक्ष- पादाङ्गुलीमूले न्यासक्रिया । वङ्गीयवर्णमाला- याम् ।) तस्य लेखनप्रकारो यथा, -- “ऊर्द्ध्वाधःक्रमतो रेखा वामदक्षिणतो गता । ततः सा कुण्डलीरूपा विष्ण्वीशब्रह्मरूपिणी ॥ महाशक्तिमयी मात्रा ध्यानमस्य प्रचक्ष्यते । रक्तोत्पलनिभां रम्यां रक्तपङ्कजलोचनाम् ॥ अष्टादशभुजां भीमां महामोक्षप्रदायिनीम् । एवं ध्यात्वा ब्रह्मरूपां तन्मन्त्रं दशधा जपेत् ॥” इति वर्णोद्धारतन्त्रम् ॥ * ॥ अस्य स्वरूपं यथा, कामधेनुतन्त्रे । “ढकारं परमाराध्यं या स्वयं कुण्डली परा । पञ्चदेवात्मकं वर्णं पञ्चप्राणमयं सदा ॥ सदा त्रिगुणसंयुक्तं आत्मादितत्त्वसंयुतम् । रक्तविद्युल्लताकारं ढकारं प्रणमाम्यहम् ॥” तस्य २६ षड्विंशतिनामानि यथा, -- “ढो ढक्का निर्णयः पूर्ब्बो यज्ञेशादनदेश्वरः । अर्द्धनारीश्वरस्तोयमीश्वरी त्रिशिखी नवः ॥ दक्षपादाङ्गुलेर्मूलं सिद्धिदण्डा विनायकः । प्रहासा त्रिवेरा ऋद्धिर्निर्गुणो निधनो ध्वनिः ॥ विघ्नेशः पालिनी त्वक्कधारिणी क्रोडपुच्छकः । एलापुरं त्वगात्मा च विशाखा श्रीमनोरतिः ॥” इति नानातन्त्रशास्त्रम् ॥ ढः, पुं, (ढौकते उच्चैःशब्देन आवृणोति श्रवणे- न्द्रियमिति । ढौक गत्यावरणयोः + डः ।) ढक्का । (यथा, तन्त्रे । “ढो ढक्का निर्णयः पूर्ब्बो यज्ञेशादनदेश्वरः ॥”) श्वा । श्वलाङ्गूलम् । इति मेदिनी । ढे, १ ॥ निर्गुणः । ध्वनिः । इत्येकाक्षरकोषः ॥ ढक्कः, पुं, देशविशेषः । इति भूरिप्रयोगः ॥ ढाका इति भाषा ॥ ढक्का, स्त्री, (ढक् इति गभीरशब्देन कायतीति । कै + कः टाप् च ।) वाद्यविशेषः । ढाक इति भाषा । तत्पर्य्यायः । यशःपटहः २ । इत्य- मरः । १ । ७ । ६ ॥ विजयमर्द्दलः ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, अर्य्यासप्तशत्याम् । २४७ । “ढक्कामाहत्य मदं वितन्वते करिण इव चिरं पुरुषाः ॥”) ढक्कारी, स्त्री, (ढक्कं जयढक्कावत् गभीरसिंहनादं ऋच्छति समराङ्गणे इति । ऋ + अण् ङीप् च ।) तारिणी । यथा, -- “ढक्कारवा च ढक्कारी ढक्कारवरवा ढका ॥” इति कुलसद्भावे तारासहस्रनामस्तोत्रम् ॥ ढण्टी, स्त्री, वाक्यविशेषः । यथा, रुद्रयामले अन्नपूर्णासहस्रनाम कथने । “ढण्टीवाक्यस्वरूपा च ढकाराक्षररूपिणी ॥” ढालं, क्ली, (ढौकते आवृणोति शरीरं अनेन । ढौक + अच् । पृषोदरात् आत्वे लत्वे च साधुः ।) फलकम् । ढालिपक्षजयकरीति अन्नदाकल्पीय- सहस्रनामविवरणात् ॥ ढाली [न्] त्रि, (ढालमस्त्यस्येति । इनिः ।) ढाल- विशिष्टः । चर्म्मी । यथा, --

“ढालिपक्षजयकरी ढकारवर्णरूपिणी ॥” इति रुद्रयामले अन्नपूर्णासहस्रनामस्तोत्रम् ॥ ढामरा, स्त्री, हंसी । इति धनञ्जयः ॥ ढुण्ढ, अन्वेषणे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- परं-सकं-सेट् ।) ढाद्यन्तो दन्त्यनोपधः । ढ- योगान्मूर्द्धन्यः । तेन यगादौ तल्लोपे ढुढ्यत इत्यादि । ढुण्ढति धनं लोकः । इति दुर्गादासः ॥ ढुण्ढिः, पुं, (ढुढ्यतेऽसौ भक्तैरिति । ढुण्ढ अन्वे- षणे + इन् ।) गणेशः । तन्नामकरणं यथा, -- गणेशं प्रति शिववाक्यम् । “अन्वेषणे ढुढिरयं प्रथितोऽस्ति धातुः सर्व्वार्थढुण्ढिततया भव ढुण्ढिनामा । काशीप्रवेशमपि को लभतेऽत्र देही तोषं विना तव विनायक ! ढुण्ढिराज ! ॥” तन्माहात्म्यं यथा, -- “ढुण्ढे ! प्रणम्य पुरतस्तव पादपद्मं यो मां नमस्यति पुमानिह काशिवासी । तत्कर्णमूलमधिगम्य पुरादिशामि तत्किञ्चिदत्र न पुनर्भवतास्ति येन ॥” “यः प्रत्यहं नमति ढुण्ढिविनायक ! त्वां काश्यां प्रगे प्रतिहताखिलविघ्नसङ्घः । नो तस्य जातु जगतीतलवर्त्ति वस्तु दुष्प्रापमत्र परत्र च किञ्च नापि ॥” “प्रथमं ढुण्ढिराजोऽसि मम दक्षिणतो मनाक् । आढुण्ढ्य सर्व्वभक्तेभ्यः सर्व्वार्थान् संप्रयच्छसि ॥” तस्य यात्राविधानं यथा, -- “माघशुक्लचतुर्थ्यान्तु नक्तं व्रतपरायणाः । ये त्वां ढुण्ढेऽर्च्चयिष्यन्ति तेऽर्च्च्याः स्युरसुरद्बि- षाम् ॥ विधाय वार्षिकीं यात्रां चतुर्थीं प्राप्य तापसीम् । शुक्लां शुक्लतिलैर्ब्बद्धान् प्राश्नीयाल्लड्डुकान् व्रती ॥ कार्य्या यात्रा प्रयत्नेन क्षेत्रसिद्धिमभीप्सुभिः । तस्यां चतुर्थ्यां त्वत्प्रीत्यै ढुण्ढे ! सर्व्वोपसर्गहृत् ॥ तां यात्रां नात्र यः कुर्य्यान्निवेद्य तिललड्डु- कान् । उपसर्गसहस्रैस्तु स हन्तव्यो ! ममाज्ञया ॥ होमं तिलाज्यद्रव्येण यः करिष्यति भक्तितः । तस्यां चतुर्थ्यां मन्त्रज्ञस्तस्य मन्त्रः प्रसेत्स्यति ॥” इति काशीखण्डे । ५० अध्याये ॥ ढोलः, पुं, (ढः ढक्का तदाकारं लातीति । ला + कः पृषोदरात् ओत्वे साधुः । दुल उत्क्षेपे अच् । पृषोदरात् साधु र्वा ।) स्वनामख्यातवाद्यम् । यथा, -- “ढक्काढोलप्रिया नित्या ढोलवाद्यप्रमोदिनी । ढोलरूपा ढोलधरा ढोलशब्दस्वरूपिणी ॥” इति रुद्रयामले अन्नपूर्णासहस्रनामस्तोत्रम् ॥ ढौक, ऋ ङ गत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- आत्मं-सकं-सेट् ।) चतुर्द्दशस्वरी । ऋ, अडु- ढौकत् । ङ, ढौकते । इति दुर्गादासः ॥ (आवृतौ । वदनं ढौकते । इति कालिदासः ॥)

पृष्ठ २/५७६

ण ण, णकारः । स व्यञ्जनपञ्चदशवर्णः । टवर्ग- पञ्चमवर्णश्च ॥ (अर्द्धमात्राकालेनोच्चारणीयः ।) अल्योच्चारणस्थानं मूर्द्धा । इति व्याकरणम् ॥ (शिक्षाग्रन्थादिमते तु अस्योच्चारणे जिह्वा- मध्येन मूर्द्ध्नः स्पर्शः नासिकायत्नप्रभेदश्च आभ्य- न्तरप्रयत्नः । संवारणादघोषाः अल्पप्राणश्च वाह्यप्रयत्नाः । मातृकान्यासेऽस्य दक्षपादा- ङ्गुल्यग्रे न्यासक्रिया ॥ वङ्गीयवर्णमालायाम् ।) तस्य लेखनप्रकारो यथा, -- “कुण्डलीत्वगता रेखा मध्यतस्तत ऊर्द्ध्वतः । वामादधोगता सैव पुनरूर्द्ध्वं गता प्रिये ! ॥ ब्रह्मेशविष्णुरूपा सा चतुर्व्वर्गफलप्रदा ॥ ध्यानमस्य णकारस्य प्रवक्ष्यामि च तत् शृणु । द्धिभुजां वरदां रम्यां भक्ताभीष्टप्रदायिनीम् ॥ राजीवलोचनां नित्यां धर्म्मकामार्थमोक्षदाम् । एवं ध्यात्वा ब्रह्मरूपां तन्मन्त्रं दशधा जपेत् ॥” इति वर्णोद्धारतन्त्रम् ॥ * ॥ अस्य स्वरूपं यथा, -- “णकारं परमेशानि ! या स्वयं परकुण्डली । पीतविद्युल्लताकारं पञ्चदेवमयं सदा ॥ पञ्चप्राणमयं देवि ! सदा त्रिगुणसंयुतम् । आत्मादितत्त्वसंयक्तं महामोहप्रदायकम् ॥” इति कामधेनुतन्त्रम् ॥ तस्य २४ चतुर्विंशतिनामानि यथा, -- “णो निर्गुणं रतिर्ज्ञानं जम्भनः पक्षिवाहनः । जया शम्भो नरकजित् निष्कला योगिनीप्रियः ॥ द्बिमुखं कोटवी श्रोत्रं समृद्धिर्बोधनी मता । त्रिनेत्रो मानुषी व्योमदक्षपादाङ्गुलेर्म्मुखः ॥ माधवः शङ्खिनी वीरो नारायणश्च निर्णयः ॥” इति नानातन्त्रशास्त्रम् ॥ णः, पुं, (णखति गच्छति जानात्यनेन इति । णख गतौ + डः । पृषोदरादित्वात् णत्वम् ।) ज्ञानम् । निश्चयः । इत्येकाक्षरकोषः । बिन्दुदेवः । स बुद्धदेवताविशेषः । भूषणम् । गुणवर्ज्जितः । पानीयनिलयः । इति मेदिनी । णे, १ ॥ णक्ष, व्रजे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-सकं- सेट् ।) नक्षति । व्रजो गतिः । इति दुर्गादासः ॥ णख, गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-सकं- सेट् ।) प्रणखति । इति दुर्गादासः ॥ णट, नृत्यहिंसयोः । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- परं-अकं-सकं च-सेट् ।) प्रणटति । णोपदेश- विधौ वर्ज्जनेऽपि अस्य परस्य चेह पाठः केषाञ्चिदनुरोधात् । अत्र नृत्यं साभिनयनर्त्तनम् । इति दुर्गादासः ॥ णट, म नृतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- अकं-सेट् ।) म, प्रणटयति । नृताविति नृत्यते- रौणादिककिप्रत्यये रूपम् । अत्र मिकारानु- बन्धेनैवेष्टसिद्धे पूर्ब्बे नृत्यग्रहणमर्थभेदार्थम् । तेन पूर्ब्बे नृत्यं साभिनयनर्त्तनम् इह तु नृति- रभिनयरहितनर्त्तनमिति । यथा पूर्ब्बस्य ।

स्फटिककटकभूतिर्नाटयत्येव शैलः । इति माघः । अस्य तु । नाट्येन केन नटयिष्यति दीर्घ- मायुरिति मुरारिः । इति दुर्गादासः ॥ णद, म्लिष्टोक्तौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- अकं-सेट् ।) म्लिष्टोक्तिरव्यक्तशब्दः । नदति घण्टा । इति दुर्गादासः ॥ णद, क भाषि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- परं-सकं-सेट् ।) क, नादयति । इति दुर्गा- दासः ॥ णभ, ऌ ङ हिंसे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- आत्मं-सकं-सेट् ।) ऌ, अनभत् । ङ, नभते । इति दुर्गादासः ॥ णभ, य ग हिंसे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवां- क्र्यां-च-परं-सकं-सेट् ।) य, नभ्यति । ग नभ्नाति । इति दुर्गादासः ॥ णम, औ शब्दे । नतौ । इति कविकल्पद्रुमः । (भ्वां- परं-अकं-नतौ सकं अकं च अनिट् ।) औ, नन्ता । शब्दार्थो न भाषायाम् । नतिरिह नमस्कारो नम्रीभावश्च । नमति गुरुं लोकः । नमन्ति फलिनो वृक्षाः । अमन्तेऽप्यस्य ज्वल- ह्वलह्मलेत्यादिना केवलस्य ह्नस्वविकल्पनात् सोपसर्गस्यैव नित्यं ह्नस्वः । नमयति नामयति प्रणमयति । श्वपुच्छमवनामितं बधिरकर्णजापः कुतः । इत्यादौ अवनमनं अवनामः घञ् ततो अवनामं करोतीति ञौ रूपम् । इति दुर्गा- दासः ॥ णय, ङ गतौ । रक्षे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवां- आत्मं-सकं-सेट् ।) ङ, नयते । इति दुर्गा- दासः ॥ णर्द, शब्दे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-अकं- सेट् ।) णोपदेशविधावस्य वर्ज्जनेऽपि इह पाठः केषाञ्चिदनुरोधात् । प्रणर्दति । इति दुर्गादासः ॥ णल, ज बन्धे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-सकं सेट् ।) ज, नालः नलः । नलति केशं लोकः बध्नाति इत्यर्थः । गन्धे इति केचित् । गन्धो- ऽदर्शनमिति गोविन्दभट्टः । इति दुर्गादासः ॥ णश, ऌ य ऊ नाशे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवां- परं-अक वेट्-ॡरङ् वान् ।) नाशो दर्शना- भावः । इति प्राञ्चः । लुक्कायनमिति सर्व्वस्वः । ऌ, अनेशत् अनशत् । य, नश्यति शत्रुस्तिरो- भवति इत्यर्थः । ऊ, नशिष्यति नङ्क्ष्यति । इति दुर्गादासः ॥ णस, ङ ह्वृतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-आत्मं- अकं-सकं च-सेट् ।) ह्वृतिरिह कुटिली- भावस्तत्करणञ्च । ङ, नसते खलः कुटिलः स्यादित्यर्थः । नसते लतांवायुः कुटिलांकरोती- त्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ णह, य ञ औ बन्धे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवां-उभं-सकं-अनिट् ।) य ञ, नह्यति नह्यते । औ, अनद्ध । इति दुर्गादासः ॥ णाथ, ऋ ङ आशिषि । दवैश्येऽर्थे । इति कवि- कल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-आत्मं-सकं-अकं च-सेट् ।)

णोपदेशविधौ वर्ज्जनेऽप्याद्यस्य पाठः कस्य चिदनुरोधात् । ऋ, अननाथत् । ङ, प्रणाथते । दव उपतापः । आशीरिष्टार्थस्याशंसनम् । ङित्त्वेऽपि शपथाशीर्गत्यनुकारे इति नियमादा- भ्यामाशिषोऽन्यत्र परस्मैपदम् । नाथति शत्रुं बली उपतापयति इत्यर्थः । नाथते श्रियं लोकः आशंसत इत्यर्थः । नाथति धनी ईश्वरःस्यादि- त्यर्थः । नाथति भूपं भूमिं विप्रः प्रार्थयती- त्यर्थः । मार्गणैरथ तव प्रयोजनं नाथसे किमु न भूभृतः पतिमिति भारवौ । याचन- मप्याशंसाविशेषः । आशिषि नित्यमात्मने- पदमन्यत्र विभाषेति केचित् । इति दुर्गादासः ॥ णाध, ऋ ङ नाथे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- आत्मं-सकं-सेट् ।) णोपदेशविधावस्य वर्ज्जने- ऽपि इह पाठः कस्यचिदनुरोधात् । ऋ, अन- नाधत् । ङ, नाधते नाथो दवाशीरैश्वर्य्यार्थ- नानि । इति दुर्गादासः ॥ णास, ऋ ङ ध्वाने । शब्द इति यावत् । इति कवि- कल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-आत्मं-अकं-सेट् ।) ऋ, अननासत् । ङ, नासते । इति दुर्गादासः ॥ णिक्ष, चुम्बने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- सकं-सेट् ।) निक्षति । इति दुर्गादासः ॥ णिज, इ ल ङ शुद्धौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदां आत्मं-सकं सेट्-इदित् ।) शुद्धिरिह शुद्धीकरणम् इ, कर्म्मणि निञ्ज्यते । ल ङ, प्रणिङ्क्ते । दक्षिणी यानां विप्राणां समूहः इति हलायुधः । इति दुर्गादासः ॥ णिज, लि इर् ञ औ पोषे । शुद्धौ । इति कवि- कल्पद्रुमः ॥ (ह्वां-उभं-सकं-अनिट् ।) लि ञ- नेनेक्ति नेनिक्ते । इर्, अनिजत् अनैक्षीत् । औ, नेक्ता । इति दुर्गादासः ॥ णिद, इ कुत्सने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- सकं-सेट्-इदित् ।) निंसनिन्दनिक्षां णोपदेश- फलं चिन्त्यम् । णत्वविकल्पने स्वरूपग्रहणात् । केचित्तु कृतिविकल्पमिच्छन्ति त्यादौ तूपसर्गा- दसमासे उपसर्गात् समासे त्यादौ नित्यमित्यर्थः । यथा, प्रणिन्दकः प्रनिन्दकः । प्रणिन्दति । भट्टौ तु त्यादावपि विकल्पो दृश्यते । इ, कर्म्मणि निन्द्यते । निन्दति दुष्टं लोकः । इति दुर्गा- दासः ॥ णिद, ऋ ञ सन्निधौ । कुत्सने । इति कविकल्प- द्रुमः ॥ (भ्वां-उभं-अकं-कुत्सने-सकं-सेट्- ऋदित् ।) सन्निधिः सन्निकर्षः । ऋ, अनिनेदत् । ञ, नेदति नेदते दयालुं दीनः । निनिदुः । इति दुर्गादासः ॥ णिल, श गहने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां- परं-सकं-सेट् ।) ह्नस्वी । गहनं दुर्ब्बोधः । श, निलति शास्त्रं कुधीः दुःखेन जानातीत्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ णिव, इ सेके । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- सकं-सेट् । इदित् ।) ह्नस्वी । इ, निन्व्यते । इति दुर्गादासः ॥

णिश, शीले । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-अकं-

सेट् ।) शीले समाधौ । नेशति योगी । निनि-

शतुः । इति दुर्गादासः ॥

णिष, उ सेके । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-

सकं-सेट् । उदित्वात् क्त्रावेट् ।) उ, नेषित्वा

निष्ट्वा । इति दुर्गादासः ॥

णिस, इ ङ ल चुम्बने । इति कविकल्पद्रुमः ॥

(अदां-आत्मं-सकं-सेट् ।) ल ङ, निंस्ते । इ,

निंस्यते । इति दुर्गादासः ॥

णी, ञ प्रापणे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-उभं-

द्विकं-अनिट् ।) णोपदेशपाठो नादित्वेन

प्राग्वन्न इति णत्वार्थः । प्रणयति । एवं सर्व्वत्र ।

प्रापणमिह ञ्यन्तस्य रूपम् । तथा च । नृणाति

लम्भयति च वेहत्यपि नयत्यमू । इति क्रिया-

निर्घण्टः ॥ ञ, नयति नयते गांवनं गोपः प्रापय-

तीत्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥

णील, वर्णे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-अकं-

सकं च-सेट् ।) वर्ण इह कृष्णवर्णीभावस्तत्-

करणञ्च । नीलति पत्रं तमालस्य । नीलति

सूत्रं तन्त्रवायः । इति दुर्गादासः ॥

णीव, स्थौल्ये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-

अकं-सेट् ।) नीवति लोकः स्यूलः स्यादित्यर्थः ।

इति दुर्गादासः ॥

णु, ल स्तुतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदां-परं-

सकं-सेट् ।) ल, नौति । इति दुर्गादासः ॥

णुद, ञ श औ प्रेरणे । इति कविकल्पद्रुमः ॥

(तुदां-उभं-सकं-अनिट् ।) ञ श, नुदति नुदते

शरं योधः । औ, नोत्ता । इति दुर्गादासः ॥

णू, शि स्तवने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-

सकं-सेट् ।) ह्नस्वान्तोऽयमिति वररुचिः । शि,

नुवति । अनुवीत् । इति दुर्गादासः ॥

णेद, ऋ ञ सन्निधौ । कुत्सने । इति कविकल्पद्रुमः ॥

(भ्वां-उभं-अकं-सकं च-सेट् ।) सन्निधिः सन्नि-

कर्षः । ऋ, अनिनेदत् । ञ, नेदति नेदते

दयालुं दीनः । निनेदुः । इति दुर्गादासः ॥

णेष, ऋ ङ व्रजे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-

आत्मं-सकं-सेट् ।) ऋ, अनिनेषत् । ङ, नेषते

निनेषे । व्रजो गतिः । इति दुर्गादासः ॥ * ॥

एते धातवः स्वभावतो दन्त्यनादयो णोपदेशेन

मूर्द्धन्यणाद्याः ॥