शब्दकल्पद्रुमः/ज

ज

ज, जकारः । स व्यञ्जनाष्टमवर्णः । चवर्गतृतीय-

वर्णश्च । अस्योच्चारणस्थानं तालु । इति व्याक-

रणम् ॥ (यदुक्तं सिद्धान्तकौमुद्याम् । “इचु

यशानां तालु ।” तथाच शिक्षायाम् ।

“कण्ठ्यावहाविचुयशास्तालव्या ओष्ठजावुपू ॥”)

अस्योत्पत्तिर्यथा, प्रपञ्चसारे ।

“विसर्गस्तालुगः सोष्मा शं चवर्गञ्च यन्तथा ॥”

(वङ्गाक्षरेण) अस्य लेखनप्रकारो यथा, वर्णो-

द्धारतन्त्रे ।

“ऊर्द्ध्वाधःकुञ्चिता रेखा तासु ब्रह्मेशसंविभुः ।

वाग्देवी कमला नित्या द्बिधा मात्रा प्रकीर्त्तिता ॥”

अस्य स्वरूपं यथा, कामधेनुतन्त्रे ।

“जकारं परमेशानि ! या स्वयं मध्यकुण्डली ।

शरच्चन्द्रप्रतीकाशं सदा त्रिगुणसंयुतम् ॥

पञ्चदेवमयं वर्णं पञ्चप्राणमयं सदा ।

त्रिशक्तिसहितं वर्णं त्रिबिन्दुसहितं प्रिये ! ॥”

तस्य ध्यानं यथा, वर्णोद्धारतन्त्रे ।

“ध्यानमस्याः प्रवक्ष्यामि शृणुष्व कमलानने ! ।

नानालङ्कारसंयुक्तैर्भुजैर्द्वादशभिर्युताम् ॥

रक्तचन्दनदिग्धाङ्गीं विचित्राम्बरधारिणीम् ।

त्रिलोचनां जगद्धात्रीं वरदां भक्तवत्सलाम् ॥

एवं ध्यात्वा ब्रह्मरूपां तन्मन्त्रं दशधा जपेत् ॥”

तस्य पर्य्याया यथा, --

“जः शवो वानरः शूली भोगदा विजया स्थिरा

ललदेवो जयो जेता धातकी सुमुखी विभुः ॥

लम्बोदरी स्मृतिः शाखा सुप्रभा कर्त्तृकाधरा ।

दीर्घबाहू रुचिर्हंसो नन्दी तेजाः सुराधिपः ॥

जवनो वेगितो वामो मानवाक्षः सदात्मकः ।

हृन्मारुतेश्वरो वेगी चामोदो मदविह्वलः ॥”

इति नानातन्त्रम् ॥

(धातुपाठेऽनुबन्धविशेषः । यथा, कविकल्पद्रुमे ।

“जो ज्वलाद्यो ञिरद्यक्तष्टुः साथुर्डुस्त्रिमक्-

युतः ॥”

छन्दःशास्त्रोक्तमध्यगुरुर्गणविशेषः । (। ऽ ।)

यदुक्तं छन्दोमञ्जर्य्याम् ।

“जो गुरुमध्यगतो रलमध्यः ॥” इति ॥)

जः, पुं, (जयति जायते वा । जि जन् वा +

“अन्येष्वपि दृश्यते ।” ३ । २ । १०१ । इति

डः ।) मृत्युञ्जयः । जनिः । तातमात्रम् ।

जनार्द्दनः । इति मेदिनी । जे, १ ॥ विषम् ।

भुक्तिः । तेजः । पिशाचः । इति शब्दरत्ना-

वली ॥ वेगः । इत्येकाक्षरकोषः ॥

जः, त्रि, (जयति विपक्षमिति । जि + डः ।)

जेता । वेगितः । इति शब्दरत्नावली ॥

जकुटं, क्ली, (जं जातं सत् कुठति वक्रीभवतीति ।

कुट् कौटिल्ये + “इगुपधज्ञेति ।” ३ । १ । १३५ । इति

कः ।) वार्त्ताकुपुष्पम् । इति मेदिनी ॥ जे, ४३ ॥

जकुटः, पुं, (जो जातः सन् कुटतीति । कुट्

+ कः ।) मलयपर्व्वतः । कुक्कुरः । इति मेदिनी ॥

जे, ४३ ॥

जक्ष, इ म ङ दाने । गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥

(भ्वां-आत्मं-सकं-सेट् ।) इ, जङ्क्ष्यते । न मध्य-

पाठे नैवेष्टसिद्धे इदनुबन्धो वेदेषूच्चारणभेदार्थः ।

म, अजङ्क्षि अजाङ्क्षि जङ्क्षं जङ्क्षं जाङ्क्षं जाङ्क्षं

अनुबन्धबलादनुपधाया अपि दीर्घः । क्षमते तु

अत्र दीर्घविधिरुपधां नापेक्षते । ङ, जङ्क्षते ।

इति दुर्गादासः ॥

जक्ष, क्ष लु घ भक्षे । हासे । इति कविकल्प-

द्रुमः ॥ (अदां-परं-भक्षे सकं-हासे-अकञ्च-सेट् ।)

केचित्तु विष्णुपुराणे यक्षराक्षसोत्पत्तिप्रसङ्गे

यक्ष्यतामिति यैरुक्तं ते वै यक्षास्तु यक्षणादिति

भक्षणार्थस्यैव यक्षशब्दव्युत्पादनादेतमन्तः-

स्थादिं मन्यन्ते ॥ तत्र अमरटीकायां वर्ग्य-

पृष्ठ २/४९७

जकारस्यान्तःस्थयकारश्छान्दसो द्रष्टव्य इत्युक्त्वा वर्ग्यादिरयं निर्णीतः । क्ष, जक्षति । लु घ, जक्षिति । इति दुर्गादासः ॥ जक्षणं, क्ली, (जक्ष + भावे ल्युट् ।) भक्षणम् । इति हेमचन्द्रः । ३ । ८७ ॥ जक्ष्मः, पुं, (जक्षिति भक्षयति शरीरं नाशयती- त्यर्थः । जक्ष + बाहुलकात् मन् ।) जक्ष्मा । इत्य- मरटीका ॥ (केचित् तु “अर्त्तिस्तुसुहुसिति ।” १ । १३९ । उणादिसूत्रेण यक्ष पूजायामिति धातोर्मन्प्रत्ययनिर्द्देशात् अन्तःस्थयकारादिरिति मन्यन्ते ॥) जक्ष्मा, [न्] पुं, (जक्षिति भक्षयति शरीरं नाशयतीत्यर्थः । जक्ष + “सर्व्वधातुभ्यो मनिन् ।” उणां । ४ । १४४ । इति मनिन् ।) यक्ष्मरोगः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ जगच्चक्षुः, [स्] पुं, (जगतां भुवनानां चक्षुरिव प्रकाशकत्वात् ।) सूर्य्यः । इति हेमचन्द्रः । २ । १२ ॥ (यथा, काशीखण्डे । ४६ । ४४ । “इति काशीप्रभावज्ञो जगच्चक्षुस्तमोनुदः । कृत्वा द्बादशधात्मानं काशीपुर्य्यां व्यवस्थितः ॥”) जगत्, क्ली, (गच्छतीति । गम + “द्युतिगमिजुहो- तीनां द्वे च ।” ३ । २ । १३८ । इत्यस्य वार्त्तिं इति क्विपि द्वित्वे च “गमः क्वौ ।” ६ । ४ । ४० । इति मलोपे तुक् ।) विश्वम् । तत्पर्य्यायः । जगती २ लोकः ३ पिष्टपम् ४ भुवनम् ५ । इत्य- मरः । २ । १ । ६ ॥ विष्टपम् ६ । इति तट्टीक्वा ॥ (यथा, मनुः । १ । ५२ । “यदा स देवो जागर्त्ति तदेदं चेष्टते जगत् । यदा स्वपिति शान्तात्मा तदा सर्व्वं निमीलति ॥” गच्छति इतस्ततो वातीति ।) वायौ, पुं । (गच्छ- न्त्यस्मिन् जीवा इति । महादेवः । यथा, महाभारते । १३ । १७ । १५१ । “विमुक्तो मुक्ततेजाश्च श्रीमान् श्रीवर्द्धनो जगत् ॥”) जङ्गमे त्रि । इति मेदिनी । ते, १०८ ॥ जगत्कर्त्ता, [ऋ] पुं, (करोतीति । कृ + तृच् । ततो जगतः कर्त्ता कारकः ।) ब्रह्मा । इति हेमचन्द्रः । २ । १२६ ॥ जगत्प्राणः, पुं, (जगतां विश्वस्थजीवानां प्राणो जीवनम् ।) वायुः । इत्यमरः । १ । १ । ३५ ॥ जगत्साक्षी, [न्] पुं, (जगतां भुवनानां साक्षी कर्म्मद्रष्टा ।) सूर्य्यः । इति हेमचन्द्रः । २ । १२ ॥ जगती, स्त्री, (गच्छति कार्य्यत्वात् नष्टा भवतीति । गम + “वर्त्तमाने पृषद्बृहन्महज्जगच्छतृवच्च ।” उणां २ । ८४ । इति अतिप्रत्ययेन निपा- तनात् साधुः । ततः शतृतुल्यत्वात् “उगितश्च ।” ४ । १ । ६ । इति ङीप् ।) भुवनम् । (यथा, रामायणे । २ । ६९ । ११ । “स्वप्नेऽपि सागरं शुष्कं चन्द्रञ्च पतितं भुवि । उपरुद्धाञ्च जगतीं तमसेव समावृताम् ॥”) पृथ्वी । (यथा, मार्कण्डेये । ९ । २२ । “तमायान्तं ततो देवी सर्व्वदैत्यजनेश्वरम् । जगत्यां गातयामास भित्वा शूलेन वक्षसि ॥”)

जनः । छन्दोविशेषः । इति मेदिनी । ते, १०९ ॥ (सा च द्बादशाक्षरा वृत्तिः । यथा, छन्दो- मञ्जर्य्यां १ स्तवके । “त्रिष्टुप् च जगती चैव तथातिजगती मता ॥” अस्या उदाहरणादीनि छन्दःशब्दे द्रष्टव्यानि ॥) जम्बूवप्रम् । इति हेमचन्द्रः ॥ जगदम्बा, स्त्री, (जगतामम्बा माता ।) दुर्गा । यथाह कश्चित् । “अदूरे जगदम्बाया शारदीयो महोत्सवः ॥” “जगदम्बापदद्वन्द्वमापदां क्षयसाधनम् ॥” इति शूलपाणिः ॥ अपि च ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे ३१ अध्याये । “विष्णुमायां भगवतीं दुर्गां दुर्गतिनाशिनीम् । प्रकृतिं जगदम्बाञ्च पतिपुत्त्रवतीषु च ॥” जगदम्बिका, स्त्री, (जगतां अम्बा जननी । ततः स्वार्थे कन् । टापि अत इत्वम् ।) दुर्गा । यथा, “सृष्टिस्थितिविनाशानां विधात्री जगदम्बिका । अहं सर्व्वान्तरस्था च संसारार्णवतारिणी ॥” इति भगवतीगीतायां ५ अध्यायः ॥ (यथा च देवीभागवते । १ । ७ । ४६ । “कामं कुरुष्व वधमद्य ममैव मात- र्दुःखं न मे मरणजं जगदम्बिकेऽत्र ॥”) जगदाधारः, पुं, (जगतामाधारः आश्रयः ।) वायुः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ जगदाश्रयः । यथा, “कालो हि जगदाधारः ।” इति स्मृतिः । जगदीशः, पुं, (जगतामीशो नियन्ता ।) विष्णुः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, पाद्मे उत्तर- खण्डे । १११ अध्याये । “सर्व्वान्तर्यामी जगदीशश्चानूरमर्द्दनः प्रभुः ॥” विधाता । यथा, कुमारे । २ । ९ । “जगद्योनिरयोनिस्त्वं जगदन्तो निरन्तकः । जगदादिरनादिस्त्वं जगदीशो निरीश्वरः ॥” स्वनामख्यातपण्डितविशेषः । स च न्यायशास्त्र- टीकाहास्यार्णवादिग्रन्थप्रणेता अस्य जन्मस्थानं नवद्वीपः ॥) जगद्गौरी, स्त्री, (जगत्सु मध्ये गौरी ।) मनसा- देवी । इति शब्दरत्नावली ॥ जगद्धात्री, स्त्री, (जगतां धात्री विधात्री ।) दुर्गा- विशेषः । अस्याः पूजायाः कालो विधिश्च यथा, निगमकल्पसारज्ञानसारस्वते ग्रन्थे दुर्गाकल्पे । श्रीशिव उवाच । “प्रसीद जगतां मातर्ज्जगन्निस्तारकारिणि ! । अतएव महेशानि ! तवाहं शरणागतः ॥ त्वया यत् कथितं पूर्ब्बं तत् सर्व्वञ्च श्रुतं मया । जगद्धात्री महादुर्गा चतुर्व्वर्गफलप्रदा ॥ तस्याः पूजाविधिदिनं कालं तन्न प्रकाशितम् । तदेव कथयेशानि ! श्रोतुमिच्छामि साम्प्रतम् ॥ श्रीदेव्युवाच । कथयामि महेशान ! सावधानोऽवधारय । तस्याः पूजाविधिदिनं समयं भावभेदतः ॥ कार्त्तिके शुक्लपक्षे च या दुर्गानवमी तिथिः । सा प्रशस्ता महादेव । महादुर्गाप्रपूजने ॥

प्रातश्च सात्त्विकी पूजा मध्याह्ने राजसी मता । सायाह्ने तामसी पूजा त्रिविधा परिकीर्त्तिता ॥ जपयज्ञादिभिर्देव ! इति त्रैकालिकी मता । अथान्यत् संप्रवक्ष्यामि शृणुष्व परमेश्वर ! ॥ सप्तम्यादिनवम्यान्तं पूजाकालमितीरितम् । त्रिदिने त्रिविधा पूजा दशम्याञ्च विसर्ज्जयेत् ॥ पूजापरेऽह्नि देवेश ! तत्राप्यत्र विसर्ज्जनम् । बोधितायाः प्रकारेण तत्र पूजा प्रकीर्त्तिता ॥ श्रीशिव उवाच । त्रिसन्ध्याव्यापिनी सा तु यदि स्यान्नवमी तिथिः । त्रिकाले त्रिविधा पूजा कथं देव्या जगन्मयि ! ॥ कथयस्व महेशानि ! इति मे संशयो हृदि ॥ श्रीदेव्युवाच । सा प्रातर्व्यापिनी यत्र वासरे नवमी तिथिः । त्रिसन्ध्यं पूजयेत्तत्र वासरे जगदम्बिकाम् ॥ मुहूर्त्तव्यापिनी चापि तत्र ग्राह्या महेश्वर ! । एककाले त्रिधा पूजा साधको नैव कारयेत् ॥ इति ते कथितं वत्स ! किमन्यत् श्रोतुमिच्छसि । कथयिष्यामि तद्भक्त्या तव प्रीत्या त्रिलोचन ! ॥” श्रीपार्व्वत्युवाच । “दशम्यां बलिदानन्तु निषिद्धं जगदीश्वर ! । कथं त्रिकालं पूजा सा सम्भवेत् परमेश्वर ! ॥ श्रीशिव उवाच । नवमीतिथिमाश्रित्य यत्र पूजाविधिर्भवेत् । निषिद्धं वलिदानन्तु दशम्यां तत्र सुन्दरि ! ॥ नवमीदिनमाश्रित्य पूजाविधिरिहोदितः । दशम्यां वलिदानन्तु निषिद्धं नात्र पार्व्वति ! ॥ ज्ञानामृतसारे पूर्ब्बं पूजाप्रकारं उक्त्राः । “मुहूर्त्तव्यापिनी चापि प्रातश्चेन्नवमी तिथिः । तद्दिने पूजनं कार्य्यं त्रिसन्ध्यं वरवर्णिनि ! ॥ त्रिकालं पूजयेत्तत्र नैककाले कदाचन ॥” अथ कात्यायनीतन्त्रे अष्टसप्ततिपटले । “कुम्भराशिगते चन्द्रे नवम्यां कार्त्तिकस्य च । उषस्यर्द्धोदितो भानुर्द्दुर्गामाराध्य यत्नवान् ॥ पुत्त्रारोग्यबलं लेभे लोकसाक्षित्वमेव च । तां तिथिं प्राप्य मनुजः शनिभौमदिने यदि ॥ प्रपूजयेन्महादुर्गां धर्म्मकामार्थमोक्षदाम् ॥” शक्तिसङ्गमतन्त्रे । “कार्त्तिकस्य सिते पक्षे नवम्यां जगदीश्वरीम् । त्रिकालमेककालं वा वर्षे वर्षे प्रपूजयेत् ॥ निर्म्माय प्रतिमां शक्त्या जगद्धात्र्या विधानतः । पूजयित्वा परदिने प्रतिमां तां विसर्ज्जयेत् ॥ एवं कृत्वा चक्रवर्त्ती भवेत् साघकसत्तमः । पुत्त्रपौत्त्रधनैश्वर्य्यसंयुतास्य भवेत् पुरी ॥” तन्त्रान्तरे । “कुजवारे युगाद्यायां नवम्यान्तु जगत्प्रसूः । प्रादुर्भूता महेशानी तत्र तां परिपूजयेत् ॥” तन्त्रान्तरे । “त्रिकालं पूजयेद्दुर्गां मूलेनैकाक्षरेण च । नानारत्नविधानेन गीतवाद्यपुरःसरम् ॥ कार्त्तिकस्य सिते पक्षे नवम्याञ्च विशेषतः । कृत्वैवं साधकश्रेष्ठो लभेद्राज्यमकण्टकम् ॥”

पृष्ठ २/४९८

योगिनीतन्त्रे । “कार्त्तिकेऽमलपक्षे तु नवम्याञ्च विशेषतः । प्रगल्भान्तु जगद्धात्रीं पूजयेद्दीपमालया ॥” आगमतत्त्वसारे । “कार्त्तिकेऽमलपक्षे तु नवम्यां भौमवासरे । आविर्भूता जगद्धात्री युगादौ दैत्यनाशिनी ॥” उत्तरकामाख्यातन्त्रे । “कार्त्तिके शुक्लपक्षे तु त्रेतायां प्रथमेऽहनि । त्रिसन्ध्यं पूजयेद्देवीं दुर्गां सम्पत्प्रवृद्धये ॥” * ॥ कुब्जिकातन्त्रे । “कार्त्तिके शुक्लपक्षे तु नवम्यां जगदम्बिकाम् । दुर्गां प्रपूजयेद्भक्त्या धर्म्मकामार्थसिद्धये ॥” * ॥ दुर्गाकल्पे विद्योत्पत्तिः । “कार्त्तिके शुक्लपक्षेऽह्नि भौमवारे जगत्प्रसूः । सर्व्वदेवहितार्थाय दुर्व्वृत्तशमनाय च ॥ आविरासीज्जगच्छान्त्यै युगादौ परमेश्वरी ॥” व्रतकालविवेकधृतवचनम् । “कार्त्तिकेऽमलपक्षस्य त्रेतायां नवमेऽहनि । पूजयेत्तां जगद्धात्रीं सिंहपृष्ठे निषेदुषीम् ॥” * ॥ स्मृतिः । “युगाद्या वर्षवृद्धिश्च सप्तमी पार्व्वतीप्रिया । रवेरुदयमीक्षन्ते न तत्र तिथियुग्मता ॥” * ॥ कृत्यतत्त्वार्णवे । “कार्त्तिकेऽमलपक्षे तु युगाद्या नवमी स्मृता । पूर्ब्बाह्णसमये तत्र पूजाविधिरिहोदितः ॥” * ॥ भविष्पपुराणकृत्यतत्त्वार्णवयोः । “कार्त्तिके शुक्लपक्षे तु युगाद्या नवमी स्मृता । पूर्ब्बाह्णसमये काष्ठात्मिका परदिने यदि ॥ तत्र पूजादिकं कुर्य्यात् पिण्डनिर्व्वपणादृते ॥” स्मृतिसागरे “कार्त्तिकस्य युगाद्यायामृद्धिकामोऽर्च्चयेदुमाम् ॥” इति जगद्धात्रीपूजाकालव्यवस्था ॥ * ॥ * ॥ अथ जगद्धात्रीविद्योत्पत्तिः । श्रीपार्व्वत्युवाच । “भगवन् ! प्राणनाथेश ! सर्व्वतत्त्वविशारद ! । श्रुता कात्यायनीविद्यासमुत्पत्तिस्त्रिलोचन ! ॥ महादुर्गाजगद्धात्रीविद्योत्पत्तिर्भवेद्यतः । तत् सर्व्वं ब्रूहि भगवन् ! कृपया परमेश्वर ! ॥ यदि न कथ्यते देव ! विमुञ्चामि तदा तनुम् ॥ श्रीशिव उवाच । शृणु पार्व्वति ! वक्ष्यामि रहस्यं परमाद्भुतम् । यत् श्रुत्वा लभते देवि ! सौभाग्यं सुखमुत्तमम् ॥ पुरा पुरन्दरमुखाः स्वेश्वरत्वाभिमानिनः । प्राहुः किमीश्वरोऽस्त्यस्मदतिरिक्तः सुरानिति ॥ अथ दुर्गा जगन्माता नित्या चैतन्यरूपिणी । एतेषां धर्म्मसेतूनामिन्द्रादीनां नियन्त्रणम् ॥ करिष्यामीति निश्चित्य ज्योतीरूपं दधात्यलम् । तेषामाविरभूद्दर्गा जगद्धात्री जगन्मयी ॥ कोटिसूर्य्यप्रतीकाशा चन्द्रकोटिसमप्रभा । ज्वलन्तं पर्व्वतमिव सर्व्वलोकभयङ्करी ॥ तद्ददृशुः सुराः सर्व्वे भयमापुर्म्महौजसः । किमेतन्न विनिश्चेतुं शक्तास्ते ह्यभवन् सुराः ॥

वायुमाहुः समाहूय किमेतत् परमाद्भुतम् ॥ विजानीहि मरुद्वीर ! मातरिश्वा दिशःपते ! ॥ ततो वायुर्द्रुतं तत्र गतस्तेजोऽन्तिकं ततः । तमन्तिकमुपायातं प्राह तेजोमयी ततः ॥ बलवान् कस्त्वमायातो वीर्य्यं किञ्चास्ति वा त्वयि । आदातुं शक्यते सर्व्वं पृथिवीतलसम्भवम् ॥ इति प्रत्युक्तवान् वायुः क्षणं तत्रैव तिष्ठति । आदत्स्वैतत् तृणमिति निदधौ वायवे तृणम् ॥ वायुः सर्व्वप्रयत्नेन नादातुं तत् क्षमोऽभवत् । ततो देवाः प्राहुरग्निं भीता उद्बिग्नमानसाः ॥ अग्ने ! एतद्बिजानीहि किमेतत् कर्म्म चाद्भुतम् । इत्युक्तो देवतावृन्दैरग्निस्तेजोऽन्तिकं गतः ॥ अमरा जातवेदा वा तेजो वागित्युवाच तम् । स प्रोक्तवानग्निरस्मि सर्व्वदाहकशक्तिकः ॥ दहैतत्तृणमत्यल्पमिति तस्मै तृणं ददौ । अग्निः सर्व्वप्रयत्नेन दग्धुं नैतत् क्षमोऽभवत् ॥ ततो निववृते वह्निर्भूत्वा सोऽपत्रपान्वितः । एकत्रस्थाः सुराः सर्व्वे मन्त्रयामासुरुत्तमम् ॥ इयमेवेश्वरी नूनं स्तोष्यामो नेश्चरा वयम् । इति निश्चित्य सुधियस्तुष्टुवुः परमेश्वरीम् ॥ प्राहुर्द्देवगणाः सर्व्वे त्वमीशा नेश्वरा वयम् । ईश्वरत्वाभिमानेन यदस्माकं सुदुष्कृतम् ॥ क्षन्तुमर्हसि तत् सर्व्वं कृपया जगदम्बिके ! । तव रूपं सुगोप्यं यन्मङ्गल्यं सर्व्वमङ्गलम् ॥ तद्द्रष्टुं वयमिच्छामो देहि दर्शनमुत्तमम् । इत्युक्तानां सुबुद्धीनामाविरासीच्छिवाम्बरे ॥ तेजस्यन्तर्हिते तस्मिन् चमत्कारकलेवरे । मृगेन्द्रोपरि सुस्मेरा सर्व्वालङ्कारभूषिता ॥ चतुर्भुजा महादेवी रक्ताम्बरधरा शुभा । बालार्कसदृशीदेहा नागयज्ञोपवीतिनी ॥ त्रिनेत्रा कोटिचन्द्राभा देवर्षिमुनिसेविता । दर्शयामास देवानामेवं रूपं जगन्मयी ॥ ततस्तां तुष्टुवुर्द्देवा जगद्धात्रीं महेश्वरीम् । वरं प्रापुः सुरगणा यथेष्टं त्रिदशालये ॥ तत्रैवान्तर्हिता देवी महादुर्गा जगन्मयी । इति ते कथितं भद्रे ! विद्योत्पत्तिं सुदुर्ल्लभाम् ॥” इति कात्यायनीतन्त्रे ७६ पटलः ॥ * ॥ श्रीशिव उवाच । “अथ दुर्गामनुं वक्ष्ये शृणुष्व हरवल्लभे ! । यस्य प्रसादमात्रेण मुच्यते भवबन्धनात् ॥ थान्तवर्णं समुद्धृत्य वामकर्णं विभूषितम् । इन्दुबिन्दुसमायुक्तं बीजं परमदुर्ल्लभम् ॥ चतुर्व्वर्गप्रदं साक्षान्महापातकनाशनम् । एकाक्षरीसमा नास्ति विद्या त्रिभुवने प्रिये ! ॥ कूर्च्चाद्यां वा जपेद्विद्यां तदन्ते वह्निसुन्दरी । लज्जाद्यां वा जपेद्विद्यां फडन्तं वा जपेत् सुधीः ॥ बधूबीजयुतां वापि स्वाहान्तां वा जपेत् पुनः । लक्ष्म्याद्यां वा जपेद्बिद्यां चतुर्व्वर्गफलाप्तये ॥ वाग्भवाद्यां जपेद्बापि प्रणवाद्यां जपेत् पुनः । कामबीजादिकां वापि फडन्तां वा जपेत् पुनः ॥ त्र्यक्षरी विविधा विद्या कथिता ब्रह्मणा पुरा । विना गन्धैर्विना पुष्पैर्विना होमपुरःसरैः ॥

प्राणायामं विना देवि ! जपमात्रेण सिद्धिदा मन्त्रस्यास्य ऋषिर्द्देवि ! नारदः परिकीर्त्तितः गायत्त्री छन्द आख्यातं जगद्धात्री च देवता चतुर्व्वर्गप्रदा दुर्गा सर्व्वसत्त्वेषु संस्थिता ॥ दीर्घस्वरसमायुक्तनिजबीजानि पार्व्वति ! । विन्यसेदात्मनो देहे हृदयादिषु शङ्करि ! ॥ पूर्ब्बवन्न्यासवर्णन्तु पूर्ब्बवत् कर्म्म चाचरेत् । कालीवदाचरेद्बिद्यां जपेद्बिद्यामहर्न्निशम् ॥ लक्षद्वादशकैर्द्देवि ! पुरश्चरणमीरितम् । यथास्थाने यथाकाले यथाचारविधानतः ॥ प्रजपेत् परया भक्त्या दुर्गां दुर्गतिनाशिनीम् ॥ * ॥ ध्यानमस्याः प्रवक्ष्यामि शृणुष्व नगनन्दिनि ! ॥ सिंहस्कन्धाधिसंरूढां नानालङ्कारभूषिताम् । चतुर्भुजां महादेवीं नागयज्ञोपवीतिनीम् ॥ शङ्खचक्रधनुर्व्वाणलोचनत्रितयान्विताम् । रक्तवस्त्रपरीधानां बालार्कसदृशीतनुम् ॥ नारदाद्यैर्म्मुनिगणैः सेवितां भवसुन्दरीम् । त्रिबलीबलयोपेतनाभिनालमृणालिनीम् ॥ रत्नद्वीपे महाद्वीपे सिंहासनसमन्विते ॥ प्रफुल्लकमलारूढां ध्यायेत्तां भवगेहिनीम् । एवं ध्यात्वा जगद्धात्रीं पूर्ब्बोक्तपूजनं चरेत् ॥ यन्त्रमस्याः प्रवक्ष्यामि शृणुष्व हरवल्लभे ! । त्रिकोणत्रितयञ्चादौ त्रैविम्बसहितन्ततः ॥ अष्टपत्रं ततो लिख्य त्रिरेखासहितं ततः । वज्रभूपुरसंयुक्तं विलिखेद्विधिनामुना ॥ तत्र तां पूजयेद्देवीं मूलप्रकृतिरूपिणीम् । प्रभाद्याः शक्तयः पूज्या गन्धाद्यैर्नवकोणके ॥ प्रभा माया जया सूक्ष्मा विशुद्धा नन्दिनी पुनः । सुप्रभा विजया सर्व्वसिद्धिदा नव शक्तयः ॥ ह्नीमाद्याः पूजयेत्तास्तु रक्तचन्दनदूर्व्वकैः । शङ्खपद्मनिधी देव्या वामदक्षिणयोगतः ॥ पूजयेत् परया भक्त्या रक्तचन्दनदूर्व्वकैः । अर्घ्यदानं ततः कुर्य्यात् पूजान्ते नगनन्दिनि ! ॥ अङ्गावृतिः पुनः पूज्या पत्रकोणेषु मातरः । वज्राद्यायुधसंयुक्ता भूपुरे लोकनायकाः ॥” इति कात्यायनीतन्त्रे ७७ पटोलः ॥ * ॥ श्रीशिव उवाच । “पूजा तिथिविशेषेण चतुर्व्वर्गफलाप्तये । कर्त्तव्या या तु दुर्गायास्तां शृणुष्व शुभानने ! ॥ अष्टम्याञ्च चतुर्द्दश्यां नवम्यां वापि यत्नतः । यः पूजयेन्महादुर्गां सोऽभीष्टफलमाप्नुयात् ॥ पौर्णमास्याममायां वा रविसंक्रमणे तथा । शनिभौमदिने चैव पूजयेत् परमेश्वरीम् ॥ सुखं सौभाग्यमारोग्यमैश्वर्य्यं लभते ध्रुवम् । शनिभौमदिने चैव यदि स्यादष्टमी तिथिः ॥ तत्र पूज्या जगद्धात्री पुत्त्रपौत्त्रधनप्रदा । सोमवारेऽप्यमावास्या मघानक्षत्रसंयुता ॥ उत्तरा सप्तमीयुक्ता आदित्याहे च पार्व्वति ! । चतुर्थ्यङ्गारवारे च रोहिणीसंयुता यदि ॥ गुर्व्वष्टम्यां तथा स्वाती यदि स्यात् परमेश्वरि ! । एषु पूजा महादेव्याः कर्त्तव्या सर्व्वसिद्धये ॥ मधुमासे सिताष्टम्यां वैशाखत्रितयेऽहनि ।

पृष्ठ २/४९९

पौर्णमास्यां तथा ज्यैष्ठे अमायाञ्च महेश्वरि ! ॥ मिथुनेऽर्के द्बितीयायां श्रावणे द्बादशीदिने । भाद्रे मास्यसिताष्टम्यां आश्विने शुक्लपक्षके ॥ सप्तम्यामेव चाष्टम्यां नवम्याञ्च विशेषतः । अमायां कार्त्तिके चैव नवम्यां शुक्लपक्षके ॥ नक्तं मार्गशिरे भूते पौषेऽष्टम्यां सितेतरे । माघे च सितपञ्चम्यां फाल्गुन्यां च सुरेश्वरि ! ॥ एषु द्वादशमासेषु तिथिष्वेतासु पार्व्वतीम् । पूजयेत् परया भक्त्या यथाविभवविस्तरैः ॥ राजराजेश्वरो भूत्वा वसेत् कल्पायुतं दिवि । पुत्त्रपौत्त्रधनर्द्धीनामधिपो जायते ऽचिरात् ॥ अन्ते देवीपुरं याति भुक्त्रा भोगान् यथेप्मि- तान् ॥ श्रीपार्व्वत्युवाच । देवदेव ! महादेव ! विश्वनाथ ! महेश्वर ! । श्रुता तव मुखाम्भोजाद्दुर्गापूजा महाफला ॥ केन वा पूजिता देवी कस्य वा किञ्च सिध्यति । केन प्रकाशिता मूर्त्तिस्तत् सर्व्वं कथय प्रभो ! ॥ श्रीशिव उवाच । रामरावणयोर्युद्धे दुर्गा रामेण पूजिता । अवधीद्रावणं राम इषे मासि प्रपूजनात् ॥ तेन लोकाश्चरिष्यन्ति दुर्गायाः शारदोत्सवम् । एवमाराध्य देवेशीमिन्द्रजिद्रावणात्मजः ॥ अभवत् कार्त्तिके यो वै दुर्गामेवं समर्च्चयन् । अमायां कार्त्तिके मासि तारकासुरनाशकः ॥ कुम्भराशिगते चन्द्रे नवम्यां कार्त्तिकस्य च । उषस्यर्द्धोदितो भानुर्द्दुर्गामाराध्य यत्नवान् ॥ पुत्रारोग्यवरं लेभे लोकसाक्षित्वमेव च । तां तिथिं प्राप्य मनुजः शनिभौमदिने यदि ॥ प्रपूजयेन्महादुर्गां धर्म्मकामार्थमोक्षदाम् । एवं मार्गशिरे मासि वृषराशिगते विधौ ॥ चतुर्द्दश्यां निशायान्तु चन्द्रः संपूज्य पार्व्वतीम् । महापापाद्विमुक्तोऽसौ रात्रीशत्वमवाप च ॥ तेन मार्गशिरे मासि चतुर्द्दश्यां प्रपूजयेत् । इन्द्रत्वमेवमिन्द्रोऽसौ लेभे दुर्गां समर्च्चयन् ॥ ब्रह्मत्वमपि विष्णुत्वं रुद्रत्वञ्च महेश्वरि ! । देवत्वं सर्व्वदेवानामभवच्चण्डिकार्च्चनात् ॥ भूतं भव्यं भविष्यं यत् स्थावराणि चराणि च । सर्व्वं दुर्गाप्रभावेण स्वस्वभोगमवाप्नुयुः ॥ विना दुर्गां महेशानि ! न किञ्चिदपि वर्त्तते । इति ते कथितं देवि ! संक्षेपेण तवाग्रतः ॥ महादुर्गाजगद्धात्रीविद्योत्पत्तिं सुदुर्ल्लभाम् ॥” इति कात्यायनीतन्त्रे ७८ पटलः ॥ (सरस्वती । यथा, मार्कण्डेये । २३ । ३० । “जगद्धात्रीमहं देवीमारिराधयिषुः शुभाम् । स्तोष्ये प्रणम्य शिरसा ब्रह्मयोनिं सरस्वतीम् ॥”) जगद्बलः, पुं, (जगतां बलं यस्मात् ।) वायुः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ जगद्योनिः, पुं, (जगतां योनिरुत्पत्तिस्थानम् ।) शिवः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, महा- भारते । ७ । २०० । १३ । “जगद्योनिं जगद्बीजं जयिनं जगतों गतिम् ॥”)

विष्णुः । इति तस्य सहस्रनाम ॥ (यथा, विष्णु- पुराणे । १ । १२ । ३२ । “ते समेत्य जगद्योनिमनादिनिधनं हरिम् ॥” केचित्तु हरिविशेषणं कल्पयन्ति ॥) ब्रह्मा । (यथा, कुमारे । २ । ९ । “जगद्योनिरयोनिस्त्वं जगदन्तो निरन्तकः ॥”) पृथिव्यां स्त्री । इति शब्दचन्द्रिका ॥ जगद्वहा, स्त्री, (जगन्ति वहति धारयतीति । वह + अच् । अजादित्वात् टाप् ।) पृथिवी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ जगद्विनाशः, पुं, (जगतां विनाशो ध्वंसः अखिल- कार्य्यनाश इत्यर्थः यस्मिन् ।) युगान्तः । इति हलायुधः ॥ (प्रलयकाले च अखिलकार्य्य- शून्यत्वं यथाह मनुः । १ । ५२ -- ५४ । “यदा स्वपिति शान्तात्मा तदा सर्व्वं निमीलति ॥ तस्मिन् स्वपिति तु स्वस्थे कर्म्मात्मानः शरीरिणः । स्वकर्म्मभ्यो निवर्त्तन्ते मनश्च ग्लानिमृच्छति ॥ युगपच्च प्रलीयन्ते तदा तस्मिन् महात्मनि । तदायं सर्व्वभूतात्मा सुखं स्वपिति निर्वृतः ॥”) जगन्नाथः, पुं, (जगतां नाथ ईश्वरः ।) विष्णुः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, देवीभागवते । १ । ४ । ३६ । “देवदेव ! जगन्नाथ ! भूतभव्यभवत्प्रभो ! । तपश्चरसि कस्मात्त्वं किं ध्यायसि जनार्द्दन ! ॥”) पुरुषोत्तमक्षेत्रम् । यथा, मुनय ऊचुः । “पुरुषोत्तमाख्यं सुमहत् क्षेत्रं परमपावनम् । यत्रास्ते दारवतनुः श्रीशो मानुषलीलया ॥ दर्शनान्मुक्तिदः साक्षात् सर्व्वतीर्थफलप्रदः । तन्नो विस्तरतो ब्रूहि तत् क्षेत्रं केन निर्म्मितम् ॥ ज्योतिःप्रकाशो भगवान् साक्षान्नारायणः प्रभुः । कथं दारुमयस्तस्मिन्नास्ते परमपूरुषः ॥ जैमिनिरुवाच । एतत् क्षेत्रवरञ्चास्य वपुर्भूतं महात्मनः । स्वयं वपुष्मान् यत्रास्ते स्वनाम्नाख्यापितं हि तत् ॥ यथा चानुदिनं देवाः सिद्ध्वाः ब्रह्मर्षयस्तथा । समर्च्चितुमिहायान्ति देवेशं न तथान्यतः ॥ अहो ! तत् परमं क्षेत्रं विस्तृतं दशयोजनैः । तीर्थराजस्य सलिलादुत्थितं बालुकाचितम् ॥ नीलाचलेन महता मध्यस्थेन विराजितम् । एकं स्तनमिवावन्याः सुदूरात् परिभावितम् ॥” ब्रह्माणं प्रति विष्णुवाक्यम् । “सागरस्योत्तरे तीरे महानद्यास्तु दक्षिणे । स प्रदेशः पृथिव्यां हि सर्व्वतीर्थफलप्रदः ॥ एकाम्रकाननाद्यावद्दक्षिणोदधितीरभूः । पदात् पदात् श्रेष्ठतमः क्रमेण परिकीर्त्तितः ॥ सिन्धुतीरे च यो ब्रह्मन् ! राजते नीलपर्व्वतः । पृथिव्यां गोपितं स्थानं तव चापि सुदुर्लभम् ॥ सुरासुराणां दुर्ज्ञेयं माययाच्छादितं मम । सर्व्वसङ्गपरित्यक्तस्तत्र तिष्ठामि देहभृत् ॥ सृष्ट्यालयेन नाक्रान्तं क्षेत्रं मे पुरुषोत्तमम् । नीलाद्रेरन्तरभुवि कल्पन्यग्रोधमूलतः ॥ वारुण्यां दिशि यत् कुण्डं रोहिणं नामविश्रुतम् ॥

तत्तीरे निवसन्तो मां पश्यन्तश्चर्म्मचक्षुषा ॥ तदम्भसा क्षीणपापा मम सायुज्यमाप्नुयुः ॥ व्रतेषु तीर्थेषु च यज्ञदानयोः पुण्यं यदुक्तं विमलात्मनां हि । अहर्निवासाल्लभते च सर्व्वं निमेषवासात् खलु चाश्वमेधिकम् ॥ जैग्निनिरुवाच । उदकार्त्तः समागत्य कुतश्चिद्वायसोत्तमः । कारणोदकसम्पूर्णे तस्मिन् कुण्डे निमज्जितः ॥ विलोक्य माधवं नीलरत्नकान्तिं कृपानिधिम् । काकदेहं समुत्सृज्य लुठमानं मुहुः क्षितौ ॥ शङ्खचक्रगदापाणिस्तस्य पार्श्वे व्यवस्थितः ॥” यमं प्रति लक्ष्मीवाक्यम् । “पञ्चक्रोशमिदं क्षेत्रं समुद्रान्तर्व्व्यवस्थितम् । त्रिक्रोशं तीर्थराजस्य तटभूमौ सुनिर्म्मलम् ॥ सुवर्णबालुकाकीर्णं नीलपर्व्वतशोभितम् । योऽसौ विश्वेश्वरो देवः साक्षान्नारायणात्मकः ॥ संयम्य विषयग्रामं समुद्रतटमास्थितः । उपासितुं जगन्नाथं चतुःषष्ट्युत्तमः प्रभुः ॥ यमेश्वर इति ख्यातो यमसंयमनाशनः । यं दृष्ट्वा पूजयित्वा तु कोटिलिङ्गफलं लभेत् ॥ सीमा प्रतीची क्षेत्रस्य शङ्खाकारस्य मूर्द्धनि । शङ्खाग्रे नीलकण्ठः स्यादेतत् क्रोशं सुदुर्लभम् ॥ परमं पावनं क्षेत्रं साक्षान्नारायणस्य वै । शङ्खस्योत्तरभागस्तु समुद्रोदकसंप्लुतः ॥ यत्सम्पर्कात् ससुद्रोऽत्र तीर्थराजत्वमागतः । यथायं भगवान्मुक्तिप्रदो दृष्टिपथं गतः ॥ तथेदं मरणात् क्षेत्रं सिन्धुस्नानाद्विमुक्तिदम् । चिच्छेद ब्रह्मणः पूर्ब्बं रुद्रः क्रोधात्तु पञ्चमम् ॥ तच्छिरो दुस्त्यजं गृह्णन् ब्रह्माण्डं परिबभ्रमे । तत्रागतो यदा ब्रह्मकपालं परिमुक्तवान् ॥ कपालमोचनं तीर्थं द्वितीयावर्त्तसंस्थितम् । तस्य दक्षिणपार्श्वे तु मरणं भवमोचनम् ॥ तृतीयावर्त्तसीमायां शक्तिं मे विमलाह्वयाम् । जानीहि धर्म्मराज ! त्वं भुक्तिमुक्तिफलप्रदाम् ॥ नाभिदेशे स्थितं ह्येतत् त्रयं कुण्डं वटो विभुः । कपालमोचनं यावदर्द्धाशनी प्रतिष्ठिता ॥ मध्यं शङ्खस्य जानीयात् सुगुप्तं चक्रपाणिना । तां दृष्ट्वा प्रणमेद्यस्तु भोगान् सोऽश्नातिशाश्व- तान् ॥ सिन्धुराजस्य सलिलात् यावन्मूलं वटस्य वै । कीटपक्षिमनुष्याणां मरणान्मुक्तिदो मतः ॥ अन्तर्व्वेदी त्वियं पुण्या वाञ्छ्यते त्रिदशैरपि । अत्र स्थितान् हि पश्यन्ति सर्व्वांश्चक्राब्जधारिणः ॥ कामाख्या क्षेत्रपालश्च विमला चान्तरा स्थिता । साक्षाद्ब्रह्मस्वरूपोऽसौ नृसिं हो दक्षिणे विभोः ॥ अन्तर्व्वेद्या रक्षणार्थं शक्तयोऽष्ठौ प्रकल्पिताः । उग्रेण तपसा पूर्ब्बमहं सर्व्वेण भाविता ॥ पत्न्यर्थं सा मया सृष्टा गौरी तस्याथ भाविनी । सर्व्वसौन्दर्य्यवसतिर्वपुषो मे विनिर्गता ॥ तदा दृष्टा मया भद्रे ! वचनं मे प्रियं कुरु । अन्तर्व्वेदीं रक्ष मम परितस्त्वं स्वमूर्त्तिभिः ॥

पृष्ठ २/५००

सात्र तिष्ठति मत्प्रीत्या अष्टधा दिक्षु संस्थिता । मङ्गला वठमूले तु पश्चिमे विमला तथा । शङ्खस्य पूर्ब्बभागे तु संस्थिता सर्व्वमङ्गला ॥ अर्द्धाशनी तथा लम्बा कुवेरदिशि संस्थिता । कालरात्रिर्दक्षिणस्यां पूर्ब्बस्यान्तु मरीचिका ॥ कालरात्र्यास्तथा पश्चात् चण्डरूपा व्यवस्थिता । रुद्राण्याश्चाष्टधा भेदं दृष्ट्वा रुद्रोऽपि शङ्करः । आत्मानमष्टधा भित्त्वा उपास्ते परमेश्वरम् ॥ कपालमोचनं नाम क्षेत्रपालं यमेश्वरम् । मार्कण्डेयं तथेशानं विश्वेशं नीलकण्ठकम् ॥ वटमूले वटेशञ्च लिङ्गान्यष्टौ महेशितुः । यानि दृष्ट्वा तथा स्मृत्वा पूजयित्वा विमुच्यते ॥” तत्र जगन्नाथस्याविर्भावकारणम् । जैमिनिरुवाच । “इन्द्रद्युम्नस्य नृपतेः क्षेत्रे श्रीपुरुषोत्तमे । जगदीशप्रसादाय पितामहनिदेशतः ॥ एकोनं क्रमशः संस्थामवाप पृथिवीपतेः ॥ सहस्रं हयमेधस्य यथावद्विधिचोदितम् । सूत्या सप्तदिनात् पूर्ब्बं या रात्रिरभवद्द्बिजाः ! ॥ तस्यास्तुरीयप्रहरे ध्यायतो विष्णुमव्ययम् । ध्याने तस्मिन् ददर्शासौ महाभाग्यवशान्नृपः ॥ प्रत्यक्षमिव स श्वेतद्वीपं स्फाटिकनिर्म्मितम् । तन्मध्ये ददृशे देवं शङ्खचक्रगदाधरम् ॥ नीलजीमूतसङ्काशं वनमालाविभूषितम् । दक्षपार्श्वे स्थितं तस्य अनन्तं धरणीधरम् ॥ हललाङ्गलशङ्खाब्जस्फुरद्बाहुचतुष्टयम् । दक्षपार्श्वे स्थितां विष्णोर्लक्ष्मीं तां शुभलक्षणाम् ॥ वराभयाब्जहस्तां वै कुङ्कुमाभां सुलोचनाम् । ददर्श पद्मासनगां लावण्याम्बुधिपुत्त्रिकाम् ॥ पितामहञ्च ददृशे पुरतोऽस्य कृताञ्जलिम् । वामपार्श्वस्थितं चक्रं सर्व्वज्ञानमयं विभोः ॥ ततः प्रववृते सूत्या नृपतेर्वाजिमेधिका । शस्तैः स्तोत्रैर्दिव्यदृग्भिर्वर्णक्रमसमुज्ज्वलैः ॥ दक्षिणे तटभूदेशे विश्वेश्वरसमीपतः । नियुक्ताः सेवका राज्ञा ससम्भ्रममुपस्थिताः ॥ न्यवेदयन्तो नृपतिं कृताञ्जलिपुटा द्विजाः । देव ! दृष्टो महावृक्षस्तटभूमौ महोदधेः ॥ प्रविष्टाग्रसमुद्रान्तकल्लोलप्लवमूलकः । माञ्जिष्ठवर्णः सर्व्वत्र शङ्खचक्राङ्कितः प्लवन् ॥ न दृष्टपूर्ब्बो वृक्षोऽयमुद्यत्सूर्य्यनिभांशुना । नियुक्तानां वचः श्रुत्वा राजा नारदमब्रवीत् ॥ तत् किं निमित्तं यद्दृष्टं तरुश्रेष्ठं वदन्ति ते । नारदः प्रहसन् वाक्यमुवाच नृपसत्तमम् ॥ उपस्थितन्तु ते भाग्यं स्वप्ने यद्दृष्टवान् पुरा । श्वेतद्वीपे विश्वमूर्त्तिर्दृष्टो यो विष्णुरव्ययः ॥ तदङ्गस्खलितं लोम तरुत्वमुपपद्यते । तद्भाम्यवशगः सर्व्वलोकानां नयनातिथिः ॥ भविष्यति महाराज ! सर्व्वकल्मषनाशनः । समाप्यावभृथस्नानं तटान्ते सरितां पतेः ॥ उत्सवं सुमहत् कृत्वा कृतकौतुकमङ्गलम् । महावेद्यां स्थापयात्र यज्ञेशं तरुरूपिणम् ॥ विचार्य्येत्थं मुदा युक्तौ तौ च नारदभूभुजौ ।

सुसमृद्धौ ततो यातौ यत्रासौ भगवान् द्रुमः ॥ पुनः पुनः प्रणम्यैनं हर्षाश्रुनयनो नृपः । द्विजैराहारयामास तरुं कक्कोललोहितम् ॥ स्रग्गन्धालेपनं दिव्यं महावेदीं विनिन्यतुः । वचसा नारदस्यैनं पूजयामास पार्थिवः ॥ पूजावसाने पप्रच्छ नारदं मुनिसत्तमम् । कीदृशीं प्रतिमां विष्णोर्घटयिष्यति कः पुनः ॥ विचारयन्तौ तावित्थं यावन्नारदपार्थिवौ । अशरीरा ततो वाणी शुश्राव चान्तरीक्षतः ॥ अपौरुषेयो भगवान् सद्विचारपथे स्थितः । सुगुप्तायां महावेद्यां स्वयं सोऽवतरिष्यति ॥ प्रच्छाद्यतां दिनान्येव यावत् पञ्चदशानि वै । उपस्थितोऽयं यो वृद्धः शस्त्रपाणिस्तु वर्द्धकी ॥ एनमन्तः प्रवेश्यैव द्वारं बध्नन्तु यत्नतः । बहिर्वाद्यानि कुर्व्वन्तु यावत्तु घटना भवेत् ॥ श्रुतस्तद्वटनाशब्दो वाधिर्य्यान्धत्वदायकः । नरके वसतिञ्चैव कुर्य्यात् सन्ताननाशनम् ॥ नान्तः प्रवेशनं कुर्य्यान्न पश्येच्च कदाचन । नियुक्तान्यः प्रपश्येच्चेद्राज्ञो राष्ट्रस्य चैव हि ॥ द्रष्टुश्चापि महाभीतिरन्धता च युगे युगे । तच्छ्रुत्वा नारदाद्यास्ते यथोक्तं विष्णुना स्वयम् ॥ चिकीर्षन्ति तथा कर्त्तुं तत्रायातस्तु वर्द्धकी । प्रोवाच नृपतिं सोऽथ स्वप्ने दृष्टास्तु यास्त्वया ॥ ता एवाहं घटिष्यामि दारुणा दिव्यरूपिणा । इत्युक्त्वान्तर्द्दधे वेद्यां वृद्धवर्द्धकिरूपधृक् ॥ वञ्चनार्थं मनुष्याणां साक्षान्नारायणो विभुः । ततः स पृथिवीपालस्तथा कृत्वान्तरीक्षगा ॥ यदुवाच गिरां देवी तत्तत् परिचचार च । निर्व्ववाह स्वयं देवः क्रमात् पञ्चदशे दिने ॥ चतुर्मूर्त्तिः स भगवान् यथा पूर्ब्बं मयोदितः । दिव्यसिंहासनगतो बलभद्रसुदर्शनैः ॥ शङ्खचक्रगदापद्मलसद्वाहुर्जनार्द्दनः । हलं मूषलचक्राब्जं धारयन् पन्नगाकृतिः ॥ छत्रीकृतफणासप्तमुकुटोज्ज्वलकुण्डलः । सुभद्रा चारुवदना वराब्जाभयधारिणी ॥ लक्ष्मीः प्रादुर्ब्बभूवेयं सर्व्वचैतन्यरूपिणी । सुदर्शनन्तु यच्चक्रं सदा विष्णोः करे स्थितम् ॥ शाखाग्रस्तम्भमध्यस्थं तद्रूपन्तु तुरीयकम् ॥ * ॥ निर्वृत्ते भगवद्रूप चतुर्द्धा दिव्यरूपिणी ॥ लोकानामुपकाराय पुनराहान्तरीक्षगा । पटैराच्छाद्य सुदृढं नृपते ! प्रतिमास्त्विमाः ॥ स्वं स्वं वर्णं प्रापयाशु वर्णकैञ्चित्रकर्म्मणा । अमूर्द्दारुस्वरूपेण दृष्टाः पापाय हेतवः ॥ गोपनीयाः प्रयत्नेन पट्टनिर्यासवल्कलैः । शिल्पिभिः कर्म्मकुशलैर्दृढमाच्छादयाग्रतः ॥ वर्षे वर्षे च संस्कार्य्या पूर्ब्बसंस्कारमोचनात् । ऋते वल्कललेपन्तु स तु दिव्यश्चिरन्तनः ॥ प्रमादाद्यदि तं लेपमपनीयेत कश्चन । दुर्भिक्षं मरकं राज्ये सन्ततिश्चास्य हीयते ॥ नेक्षितव्यास्त्वया राजन् ! कदाचिदपवारणाः । मनुष्येण च राजेन्द्र ! दृष्टाः स्युर्भयहेतवः ॥ तस्मात् सुचित्रा द्रष्टव्या बहुलेपविलेपिताः ।

नीलाद्रौ कल्पवृक्षस्य वायव्यां शतहस्ततः ॥ प्रदेशे सुमहत्स्थाने प्रासादं सुदृढायतम् । उत्तरे नरसिंहस्य सहस्रकरमुच्छ्रितम् ॥ कारयित्वा प्रतिष्ठाप्य तत्रैनं विनिवेशय । पुरा स्थितः पर्व्वतेऽस्मिन् योऽभ्यर्च्चयति माधवम् ॥ नाम्ना विश्वावसुर्नाम शवरो वैष्णवोत्तमः । तस्य सन्ततिरेवास्य लेपनस्थानकर्म्मणि ॥ नियुज्यतां महाराज ! भविष्यत्सूत्सवेषु च । ततः स नृपतिः श्रीमान् शिल्पशास्त्रविशारदान् ॥ सत्कारैर्दानमानैश्च योजयामास सारदम् । दिने दिने सुघटितः प्रासादो ववृधे द्विजाः ॥ परितः पूर्य्यमाणस्तु शुक्लपक्षे यथा शशी ॥ नारद उवाच । प्रवर्षं बहुराजेन्द्र ! स्थित्वा चास्मिन् चिरं भुवि । आराधय जगन्नाथमुपचारैर्म्महोत्सवैः । पितामहं द्रष्टुकामो गन्ता चेदन्तिकं विभोः ॥ उपदेक्ष्यति सोऽप्यस्य यात्रास्तास्ता महोत्सवाः । उभौ तौ दिव्ययानेन जग्मतुर्मुनिभूभुजौ ॥ प्रदक्षिणीकृत्य हरिं व्योममण्डलमध्यगम् । दृष्ट्वा पितामहं दूरात् स्रष्टारं जगतां नृपः ॥ अमन्यत द्विजश्रेष्ठाः साक्षाद्दारुमयं हरिम् । शनैः शनैर्ययौ भूपः प्रणनाम कृताञ्जलिः ॥ स्तुवन् प्रणिपतन् भूमौ साध्वसस्खलितं व्रजन् । जानन्नपि हि तत् कार्य्यं मानयन्नृपसत्तमम् ॥ उवाच परमप्रीत इन्द्रद्युम्नं पितामहः । किमर्थमागतोऽस्यत्र तद् ब्रूहि हृदयस्थितम् ॥ इन्द्रद्युम्न उवाच । आविर्ब्बभूव भगवान् भूतभव्यभवत्प्रभुः । गत्वा देवं जगन्नाथं स्थापयिष्यसि च प्रभो ! ॥ ब्रह्मोवाच । त्वमग्रतोऽधरां गत्वा यावत् सम्भारमृद्धिमत् । करिष्यसि महाभाग ! तावदेव व्रजाम्यहम् ॥ इन्द्रद्युम्नोऽपि हृष्टात्मा दृष्ट्वा ब्राह्मीं श्रियं द्विजाः । आजगाम भुवं विप्रा विधिना चानुमोदितः ॥ आगत्य च जगन्नाथं चिरादुत्कण्ठमानसः । दण्डवत् प्रणनामासौ घनरोमाञ्चकञ्चुकः ॥ ततः क्रमात् सन्ददृशे विमानाग्रं प्रजापतेः । स्वर्णहंसशतैः स्कन्धैरुह्यमानं समन्ततः ॥ प्रणिपत्य जगन्नाथं त्रिः परीत्य पितामहः । आनन्दसिन्धुसंमग्नः सरोमाञ्चवपुः स्वयम् ॥ समुत्तस्थौ ततो ब्रह्मा कृतस्वस्त्ययनः स्वयम् । ऋषिभिर्नारदाद्यैश्च विद्वद्भिर्ब्राह्मणैस्तथा ॥ प्रासादद्वारि रचिते रत्नस्तम्भेऽथ मण्डपे । वासयित्वाभिषेकाय सम्मुखादर्शमण्डले ॥ सुवासितै रत्नकुम्भैस्तीर्थवार्य्युपसंभृतैः । युक्ताभ्यां स्त्रीपुरुषयोरभिषेकं पितामहः ॥ चकार भगवान् लोकसंग्रहार्थं द्विजोत्तमाः ! । ततोऽभ्यलङ्कृतान् देवान् गन्धमाल्योपशोभितान् ॥ नीराजयित्वा विधिवत् स स्वयं लोकभावनः । रत्नसिंहासने रम्ये स्थापयामास मन्त्रतः ॥ स्थापयित्वा जगन्नाथं स्पृष्ट्वा तस्य हृदम्बुजम् ।

पृष्ठ २/५०१

आनुष्टुभं मन्त्रराजं सहस्रं प्रजजाप ह ॥ वैशास्वस्यामले पक्षे अष्टम्यां पुष्ययोगतः । कृता प्रतिष्ठा भो विप्राः शोभने गुरुवासरे ॥” तन्महाप्रसादमाहात्म्यं यथा, -- “बहून् नियोजयेत्तत्र लोकान् त्रैवर्गिकानुत । लौकिकव्यवहारोऽयं पचति श्रीः स्वयं ध्रुवम् । भुङ्क्ते नारायणो नित्यं तया पक्वं शरीरवान् ॥ अमृतं तद्धि नैवेद्यं पापघ्नं मूर्द्ध्नि धारणात् । भक्षणान्मद्यपानादिमहादुरितनाशनम् ॥ आघ्राणान्मानसं पापं दर्शनादृष्टिजं तथा । आस्वादाद्वाक्कृतं पापं श्रावणञ्च व्यपोहति ॥ स्पर्शनात् त्वक्कृतं पापं मिथ्यालापं तथा द्बिजाः ! । मात्रे लेपाद्दहेत् पापं शारीरं वै न संशयः ॥ महापवित्रं हि हरेर्निवेदितं नियोजयेद्यः पितृदेवकर्म्मसु । तृप्यन्ति तस्मै पितरः सुराश्च प्रयान्ति लोकं मधुसूदनस्य ॥ नातः परं हि वस्त्वस्ति हव्यकव्येषु भो द्बिजाः ! । नराणां रूपमास्थाय तदश्नन्ति दिवौकसः ॥ विष्ण्वालयगतं तद्धि निर्म्माल्यं पतितादयः । स्पृशन्ति चेन्न दुष्टं हि यथा विष्णुस्तथैव तत् ॥ निन्दन्ति ये तदमृतं मूढाः पण्डितमानिनः । स्वयं दण्डघरस्तेषु सहते नापराधिनः ॥ येषामत्र न दण्डश्चेद्ध्रुवा तेषां हि दुर्गतिः । कुम्भीपाके महाघोरे पच्यन्ते तेऽतिदारुणे ॥ चिरस्थमपि संशुष्कं नीतं वा दूरदेशतः । यथा तथोपयुक्तं तत् सर्व्वपापापनोदनम् ॥ नैवेद्यान्नं जगद्भर्त्तुर्गाङ्गं वारि समं द्बयम् । दृष्टिस्पर्शनचिन्ताभिर्भक्षणादघनाशनम् ॥” इत्युत्कलखण्डम् ॥ * ॥ स च कलेर्दशसहस्रवर्षपर्य्यन्तं पृथिव्यां स्थास्यति । यथा, -- “शालग्रामो हरेर्मूर्त्तिर्जगन्नाथश्च भारतम् । कलेर्द्दशसहस्रान्ते ययौ त्यक्त्वा हरेः पदम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डम् ॥ (स्वनामख्यातो बहुलग्रन्थकर्त्ता पण्डितविशेषः । अयं हि तैलङ्गवंशोद्भवः । अस्य पिता पेरम- भट्ट इति ख्यातः । असौ पण्डितराजजगन्नाथो दिल्लीप्रभोः शाहजहान्-ज्येष्ठसूनोर्यवनस्य दाराशाहस्य सभायामासीत् । यतोऽनेन जगदाभरणकाव्ये दाराशाहस्यैव यशोवणनं कृतम् । अपिच भामिनीविलाससमाप्तौ “दिल्ली- वल्लभपाणिपल्लवतले नीतं नवीनं वयः” इत्यु- क्तम् । दाराशाहस्तु १५८१ एकाशीत्यधिकपञ्च- दशशतशकाब्दपर्य्यन्तं जीवित आसीत् । अतः पण्डितराजजगन्नाथोऽयं तात्कालिक इत्येवा- यातम् । अनेन पण्डितराजपदवी शाह- जहान्सम्राजो दिल्लीप्रभोः प्राप्तेति तत्कृतादा- सफविलासनामकग्रन्थादेवागम्यते यथा, -- “अथ सकललोकविस्तारविस्तारितमहोप- कारपरम्पराधीनमानसेन प्रतिदिनमुद्यदनवद्य- गद्यपद्याद्यनेकविद्याविद्योतितान्तःकरणैः कवि-

भिरुपास्यमानेन कृतयुगीकृतकलिकालेन कुमतितृणजालसमाच्छादितवेदवनमार्गविलोक- नाय समुद्दीपितसुतर्कदहनज्वालाजालेन मूर्त्ति- मतेव नव्वाबासफखानमनःप्रसादेन माथुर- कुलसमुद्रेन्दुना रायमुकुन्देनादिष्टेन सार्व्वभौम- श्रीशाहजान्प्रसादाधिगतपण्डितराजपदवीवि- राजितेन तैलङ्गकुलावतंसेन पण्डितजगन्नाथेना- सफविलासाख्येयमाख्यायिका निरमीयत । सेय- मनुग्रहेण सहृदयानामनुदिनमुल्लासिता भव- तात् ॥” एतत्पण्डितविरचिता बहवो ग्रन्थाः सन्ति । तेषु अद्यावघि ज्ञातास्त्वेते, रसगङ्गाघरः १, यमुनावर्णनचम्पूः २, रतिमन्मथनाटकम् ३, वसु- मतीपरिणयनाटकम् ४, जगदाभरणकाव्यम् ५, प्राणाभरणकाव्यम् (कामरूपदेशाघिपस्य प्राण- नारायणमहीपस्य स्तुतिरूपोऽयं ग्रन्थः) ६, पीयूषलहरी ७, अमृतलहरी (यमुनास्तुति- रूपोऽयं ग्रन्थः) ८, सुघालहरी (सूर्य्यस्तव- रूपोऽयं ग्रन्थः) ९, करुणालहरी (विष्णु- लहरी वा) १०, लक्ष्मीलहरी ११, भामिनी- विलासः १२, मनोरमाकुचमर्द्दिनी १३, अश्व- घाटीकाव्यम् १४, आसफविलासः १५ ॥ * ॥ तर्कपञ्चाननोपाधिकोऽपरपण्डितविशेषः । अयं हि विवादभङ्गार्णवसेतु-रामचरितादिग्रन्थानां प्रणेता । पितास्य रुद्रदेवः मात च अम्बिका । रुद्रदेवस्तु चतुःषष्टितमवयसि पूर्ब्बसहधर्म्मिण्यां ससुतायां मृतायां ससारविरक्तः काशीवास- सुखमभिलषन् चिरसुहृदं नित्यानन्दपुरनिवा- सिनं ज्योतिर्विद्याविशारदं सुप्रसिद्धं चन्द्रशेखर- वाचस्पतिमभिगम्य स्वीयान्तिमदशाफलाफलं पृष्टवान् । चन्द्रशेखरस्तु रुद्रदेवस्य जन्मलग्नानु- सारतश्चरमे वयसि सुप्रसिद्धपुत्त्रलाभरूपं शुभ- फलमवगम्य वासुदेवनाम्नः कस्यचिद् विप्रवर- स्याम्बिकानाम्नीं कन्यामुद्वाहयामास । रुद्रदेवस्तु ज्योतिर्विद्यापारदर्शिनश्चन्द्रशेखरस्य वाक्याद- म्बिकां परिणीय सत्पुत्त्रप्राप्तिकामो काशीमभि- गम्य विश्वेश्वरमुद्दिश्यैकविंशतिपुरश्चरणं कृत- वान् । चरमपुरश्चरणदिवसीययामिन्याः शेषयामे प्राप्तसत्पुत्त्रलाभस्वप्नः प्रहृष्टमनाः पुनः स्वस्थानं त्रिवेणीप्रदेशं प्रत्यावृत्य गार्हस्थघर्म्मानुरक्तो बभूव । अथ गच्छति काले पतिपरायणाम्बिका गर्भमुपलभ्य १६१६ शके (११०१ परिमितवङ्गाब्दे) सौराश्विनस्य देवीपक्षीयपञ्चम्यां पुत्त्ररत्नं जग- न्नाथं प्रसूतवती । रुद्रदेवस्तु नवजातपुत्त्रस्य जात- संस्कारादिकं विघाय राश्यनुसारतो रामराम इति नाम चक्रे परं कुमारस्य मातामहो वासु- देवः अस्मिन्नेव समये श्रीजगन्नाथक्षेत्रात् तीर्थ- स्थानात् प्रत्यावृत्य दौहित्रमुखं दृष्ट्वा जगन्नाथ इत्याख्ययैनमयोजयत् । ततः प्रभृत्येवायं जगन्नाथ इति नाम्ना प्रसिद्धोऽभूत् । अयन्तु बाल्यावस्थायामतीवचञ्चलप्रकृति- र्दुर्द्दान्तोऽपि स्मृतिशक्तिसत्यवादितादिगुण-

निकरेण बहूनां नितरां प्रियपात्रमासीत् । अयं प्रथमतः पितृसन्निधाने व्याकरणमधीत्य ततो ज्येष्ठतातस्य न्यायलङ्कारोपनामकस्य भव- देवस्य समीपे साहित्यादिकमधीतवान् । ततो भवदेवस्य परलोकप्राप्त्यनन्तरं कामालपुरनि- वासिनं रघुदेवविद्यावाचस्पतिं अध्यापकत्वेन स्वीकृत्य दर्शनशास्त्रादिचिन्तया कालं यापया- मास । अस्य एतादृशी प्रखरा स्मृतिशक्तिरासीत् बदनधीतस्यापि भिन्नदेशीयभाषायां निबद्धस्य ग्रन्थस्य द्बित्रिपत्राणि एकवारमात्रमाकर्ण्यैवायं अबर्गलं अभ्रान्त इव आवर्त्तयितुं समर्थः । एतादृशीमेधाशक्तिरेवैनं अल्पसमयेन बहु- शास्त्रपारयायिनमकरोत् । पञ्चदशवर्षसमय एवासौ द्रौपदीनाम्नीं सुलक्षणां कन्यामुपनीतवान् । विवाहात् परमेवास्य ज्येष्ठ- तातो भवदेवः परलोकं गतः । माता तु पूर्ब्बमेव कालधर्म्ममुपगता पिता च चतुर्व्विंशतिवयस्क- मेनमवलोक्यैव इह लोकं तत्याज । पितृवियोगा- नन्तरमेवायं छात्रानध्यापयितुं प्रवृत्त आसीत् । अथ कदाचित् वर्द्धमानाधिपतिर्महाराज- स्त्रिलोकचन्द्रवाहादुरोऽस्य पाण्डित्यप्रभावमव- गम्य राजसभामधिरोहयितुं निमन्त्रयामास । जगन्नाथस्तु राजप्रसादमुपलब्धुं राजसभां प्रविश्य तर्कजालेन तत्रस्थान् पण्डितान् जित- वान् । महीपतिस्तु जगन्नाथस्य तादृशीं बुद्धि- शक्तिं मेधाशक्तिञ्चावलोक्य विशेषेण परीक्षितुं पथि दृष्टस्य समग्रवस्तुनो वार्त्तां विज्ञापयितु- मादिदेश । जगन्नाथस्तु नृपतेर्मनोऽभिप्रायमव- गम्य त्रिवेणीप्रदेशात् वर्द्धमानपर्य्यन्तं यावत् पथि स्थितानां प्रत्येकपादपमन्दिराणामपि वृत्तान्तं कथयामास । राजा तु स्वकर्म्मचारिभि- रेतद्वृत्तान्तस्य याथार्थ्यमुपगम्य सातिशयेना- नन्दितो बभूव । एकदा मुर्शिदावादाख्यप्रदेशनृपतेर्यवनस्य मन्त्री नन्दकुमारोऽस्य पाण्डित्यमवगम्य (नवाव) महीपतिसमीपमेनमानयामास । नृपतिस्तु बहु- विधैर्दुरूहप्रश्नैरेनं वञ्चयितुमभिललाष परं जग- न्नाथः स्वीयबुद्धिप्राखर्य्येण नृपतिकृतप्रश्नानां सदुत्तरं दत्त्वा तं सन्तोष्य च तस्माद् बहु- लार्थप्रदां भूम्यादिसम्पत्तिं लब्धवान् । अथ कालचक्रगत्यनुसारतो यवनराजानां वैभवरविरस्तं गतः इंराजराजानां सौभाग्य- समयः समुपागतश्च । तदा इंराजनृपतय- स्तदानीन्तनप्रजारञ्जनार्थं विचारकार्य्यस्य सौ- कर्य्याय जगन्नाथतर्कपञ्चाननं ममाहूय व्यव- हारोपयोगिनं ग्रन्थमेकं प्रणेतुमादिदेश । जग- न्नाथस्तु नवीननृपतिभिस्तथादिष्टः “विवादभङ्गा- र्णवसेतु” नामकं ग्रन्थं प्रणीतवान् । अस्य द्विषष्टितमवयसि सहधर्म्मिणी द्रौपदी बहुपुत्त्रपौत्त्रादिकं संरक्ष्य परलोकं गता । अस्य द्वौ पुत्त्रौ तिस्रः कन्याश्चाभवन् । पुत्त्रयोर्घनश्याम- सार्व्वभौम एव ज्येष्ठः प्रतिभाशाली बहुशास्त्र-

पृष्ठ २/५०२

पारदर्शीच । जगन्नाथोऽयमन्तिमावस्थायां वृद्ध- प्रपौत्त्रादिमुखमवलोक्य अतिदुर्लभमेतादृशं संसारसुखमनुभूय शकनरपतेः १७२९ वत्सरे (१२१४ वङ्गाब्दे) आश्विनकृष्णपक्षीयतृतीयायां गङ्गातीरे प्राणान् तत्याज । मृत्योः प्राक्काल- पर्य्यन्तमेवास्येन्द्रियशैथिल्यं न जातम् । गङ्गा- तीरं गतेन मुमूर्षुणामुना मृत्युप्राक्काले कृतः श्लोको यथा, -- “केचिद् ब्रह्म निराकारं नराकारञ्च केचन । वयन्तु दीर्घयोगेन नीराकारमुपास्महे ॥” इति ॥) जगन्नुः, पुं, (जगता विश्वस्थजीवजातेन नम्यते इति । जगत् + नम् + वाहुलकात् डुः । यद्वा, नु + क्विप् पृषो । नु र्नवनं स्तुतिरित्यर्थः जगति विश्वसंसारे नुः स्तुतिर्यस्य । सर्व्वजीवस्तुतत्वा- देवास्यतथात्वम् ।) अग्निः । जन्तुः । इति विश्वः शब्दरत्नावली च ॥ जगनुरपि पाठः ॥ जगरः, पुं, (जागर्त्ति संग्रामेऽनेनेति । जागृ + अप् । पृषोदरादित्वात् साधुः ।) कवचः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ४३० ॥ जगलः, पुं, (पुनःपुनरतिशयेन वा गलतीति । गल क्षरणे + यङ्लुगन्तात् अच् । संज्ञापूर्ब्बक- त्वात् “दीर्घोऽकितः ।” ७ । ४ । ८३ । इति न दीर्घः । यद्वा, जन् + डः । जः जातः सन् गलति निर्गच्छ- तीति । गल + अच् ।) सुराकल्कम् । मेया इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । मेदकः २ । इत्य- मरः । २ । १० । ४२ ॥ (यथा, शार्ङ्गधरे मध्य- खण्डे दशमेऽध्याये । “तदधो जगलो ज्ञेयो मेदको जगलाद्घनः ॥”) मदनवृक्षः पिष्टमद्यम् । (तद्गुणा यथा, -- “शूलप्रवाहिकाटोपकफवातार्शसां हितः । जगलो ग्राहिरूक्षोष्णः शोफघ्नो भुक्तपाचनः ॥” इति चरके सूत्रस्थाने सप्तविंशेऽध्याये ॥ “ग्राह्युष्णो जगलः पक्ता रूक्षस्तृद्कफशोफहृत् । हृद्यः प्रवाहिकाटोपदुर्नामानिलशोषहृत् ॥” इति सुश्रुते सूत्रस्थाने ४५ अध्याये ॥) धूर्त्ते त्रि । इति मेदिनी । ले, ९१ ॥ कवचः । रलयोरैक्यात् ॥ गोमये, क्ली । इति रत्नमाला ॥ (यथा, वैद्यकरत्नमालायाम् । “गोमयं जगलं गोविट् गोहन्नं तच्च गोशकृत् ॥”) जग्धं, त्रि, (अद्यते स्म इति । अद् भक्षणे + क्तः । “अदो जग्धिर्लप्ति किति ।” २ । ४ । ३६ । इति जग्ध्यादेशः । इकार उच्चारणार्थः ।) भुक्तम् । इत्यमरः । ३ । २ । १११ ॥ (“स्निग्धं घनं कुटजवल्कमजन्तु जग्धम् ॥” इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहेऽतीसाराधिकारे ॥) जग्धिः, स्त्री, (अद भक्षणे + क्तिन् । “अदो जग्धि- र्लप्ति किति ।” २ । ४ । ३६ । इति जग्ध्या- देशः ।) सहभोजनम् । इत्यमरः । २ । ९ । ५५ ॥ भक्षणम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, मनौ । ३ । ११५ । “अदत्त्वा तु य एतेभ्यः पूर्ब्बं भुङ्क्तेऽविचक्षणः । स भुञ्जानो न जानाति श्वगृध्रैर्जग्धिमात्मनः ॥”)

जग्मिः, पुं, (गच्छति इतस्ततो वातीति । गम + “आदृगमहनजनः किकिनौ लिट् च ।” ३ । २ । १७१ । इत्यस्य “भाषायां घाञ्कृसृगमिजनि- नमिभ्यः ।” इति वार्त्तिकोक्त्या किर्द्बित्वञ्च ।) वायुः । इति केचित् ॥ जघनं, क्ली, (हन्यते इति । हन् + “हन्तेः शरीरा- वयवे द्वे च ।” उणां । ५ । ३२ । इति अच् द्बित्वञ्च । “अभ्यासाच्च ।” ७ । ३ । ५५ । इति कुत्वम् ।) स्त्रीकट्याः पुरोभागः । (यथा, माघे । ५ । २९ । “नाभिह्रदैः परिगृहीतरयाणि यत्र स्त्रीणां बृहज्जघनसेतुनिवारितानि ॥”) कटिः । इति मेदिनी । ने, ६७ ॥ (यथा, देवी- भागवते । १ । ९ । ८१ । “भगवान् द्बिगुणं चक्रे जघनं विस्मितौ तदा । शीर्षे सन्दधतां तत्र जघने परमाद्भुते ॥”) जघनकूपकौ, पुं, (जघनकूपे इव कायतः इति । कै + कः ।) कुकुन्दरौ । इति हलायुधः ॥ द्विवचनान्तोऽयं शब्दः ॥ जघनेफला, स्त्री, (जघने इव मध्यभागे फलमस्याः ।) काकोडुम्बरिका । इत्यमरः । २ । ४ । ६१ ॥ जघन्यः, त्रि, (कुटिलं हन्यते निन्द्यते इति । हन + यङन्तात् अचो यत् । अनित्यमागमशास्त्र- मिति नुगतोऽनुनासिकान्तस्येति न नुक् । यद्वा, जघनमिव । “शाखादिभ्यो यत् ।” ५ । ३ । १०३ । इति यत् ।) चरमः । (यथा, वैद्यकचक्र- पाणिसंग्रहे स्नेहाधिकारे । “उत्तमस्य पलं मात्रा त्रिभिरक्षैश्च मध्यमे । जघन्यस्य पलार्द्धेन स्नेहक्वाथ्यौषधेषु च ॥”) गर्हितः । (यथा, महाभारते । ३ । ३५ । १३ । “तत्र द्यूतमभवन्नो जघन्यं तस्मिन् जिताः प्रव्रजिताश्च सर्व्वे ॥” * ॥ जघने कटिदेशे भवम् । दिगादित्वात् यत् ।) मेहने, क्ली । इति मेदिनी । ये, ८३ ॥ पुं, शूद्रः । इति शब्दरत्नावली ॥ (हीनजातिमात्रम् । यथा, मनौ । ८ । ३६६ । “उत्तमां सेवमानस्तु जघन्यो वधमर्हति ॥” “हीनजातिरुत्कृष्टजातीयां कन्यामिच्छन्ती- मनिच्छन्तीं वा गच्छन् जात्यपेक्षयाऽङ्गच्छेदन- मारणात्मकं वधमर्हति ॥” इति तट्टीकायां कुल्लूकभट्टः ॥ * ॥ पृष्ठभागः । यथा, रामा- यणे । २ । १०४ । २९ । “ततो जघन्यं सहितैः स्वमन्त्रिभिः पुरप्रधानैश्च तथैव सैनिकैः । जनेन धर्म्मज्ञतमेन धर्म्मवा- नुपोपविष्टो भरतस्तदाग्रजम् ॥” “जघन्यं जघनभागं पृष्ठभागमाश्रितः सन् ।” इति तट्टीकायां रामानुजः ॥ * ॥ राजानुचर- विशेषः । यथा, बृहत्संहितायाम् । ६९ । ३१, ३३ -- ३४ । “पञ्चापरे वामनको जघन्यः कुब्जोऽपरो मण्डलकोऽथ सामी ।

पूर्ब्बोक्तभूपानुचरा भवन्ति सङ्कीर्णसंज्ञाः शृणु लक्षणैस्तान् ॥” “मालव्यसेवी तु जघन्यनामा खण्डेन्दुतुल्यश्रवणः सुगन्धिः । शुक्रेण सारः पिशुनः कविश्च रूक्षच्छविः स्थूलकराङ्गुलीकः ॥ क्रूरो धनी स्थूलमतिः प्रतीत- स्ताम्रच्छविः स्यात् परिहासशीलः । उरोऽङ्घ्रिहस्तेष्वसिशक्तिपाश- परश्वधाङ्कश्च जघन्यनामा ॥”) जघन्यजः, पुं स्त्री, (जघन्ये चरमे जायते इति । जन् + “सप्तम्यां जने र्डः ।” ३ । २ । ९७ । इति डः ।) शूद्रः । कनिष्ठे, त्रि ॥ इति मेदिनी ॥ जे, ३२ ॥ (यथा, महाभारते । १ । ६५ । १६ । “एकादशस्तथा त्वष्टा द्वादशो विष्णुरुच्यते । जघन्यजस्तु सर्व्वेषामादित्यानां गुणाधिकः ॥”) जघ्निः, पुं, (हन्यते इति । हन + “आदृगम- हनेति ।” ३ । २ । १७१ । इति किन् द्बित्वञ्च ।) हननयोग्यास्त्रम् । इति संक्षिप्तसारः ॥ (यथा, ऋग्वेदे । ९ । ६१ । २० । “जघ्निर्मित्रममित्रियं सस्निर्व्वाजं दिवे दिवे ॥”) जघ्नुः, त्रि, (हन्तीति । हन वधे + “कुर्भ्रश्च ।” उणां । १ । २३ । चकारात् हन्तेरपि कुर्द्वित्वञ्च ।) हन्ता । हननकर्त्ता । इत्युणादिकोषः ॥ जङ्गमः, त्रि, (पुनः पुनर्गच्छतीति । गम् + यङ् + अच् ।) अस्थावरः । गतिशक्तिविशिष्टः । तत्- पर्य्यायः । चरिष्णुः २ चरः ३ त्रसः ४ इङ्गः ५ चराचरः ६ । इत्यमरः । ३ । १ । ७४ ॥ (यथा, रघौ । २ । ४४ । “मान्यः स मे स्थावरजङ्गमानां सर्गस्थितिप्रत्यवहारहेतुः ॥” “ओषधयस्तावद्बिविधाः स्थावरा जङ्गमाश्च ।” “जङ्गमास्त्वपि चतुर्व्विधा जरायुजाण्डजस्वेद- जोद्भिज्जाः । तत्र पशु-मनुष्य-व्यालादयो जरा- युजाः । खग-सर्प-सरीसृप-प्रभृतयोऽण्डजाः । कृमिकीटपिपीलिकाप्रभृतयः स्वेदजाः । इन्द्र- गोपमण्डूकभृतय उद्भिज्जाः ॥” इति सुश्रुते सूत्रस्थाने प्रथमेऽध्याये ॥) जङ्गमकुटी, स्त्री, (जङ्गमा गतिशक्तिविशिष्टा कुटी गृहमिव ।) छत्रम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ जङ्गलं, त्रि, (पुनः पुनरतिशयेन वा गलतीति । गल + यङ् + अच् । पृषोदरादित्वात् साधुः ।) निर्व्वारिदेशः । इति शब्दरत्नावली ॥ निर्ज्जन- स्थानम् । पिशिते, स्त्री । इति मेदिनी । ते, ९३ ॥ जङ्गालः, पुं, (जङ्गं कुटिलगतिं अलति प्राप्नो- तीति । अल + “कर्म्मण्यण् ।” ३ । २ । १ इत्यण् ।) रोधविशेषः । जाङ्गाल इति भाषा ॥ तत्- पर्य्यायः । आलिः २ पङ्कारः ३ सेतुः ४ सञ्चरः ५ । इति जटाधरः ॥ जङ्गुल, क्ली, विषम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ जङ्घा, स्त्री, (जङ्घन्यते कुटिलं गच्छतीति । हन वघे गतौ च यङ् लुगन्तात् + “अन्येभ्योऽपीति ।”

पृष्ठ २/५०३

डः ।) गुल्फोर्द्ध्वजान्वधोभागः । जाङ् इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । प्रसृता २ । इत्यमरः ॥ टङ्का ३ टङ्कम् ४ टक्किका ५ । इति शब्दरत्ना- वली ॥ (यथा, महाभारते । ५ । १३३ । १९ । “शत्रुर्निमज्जता ग्राह्यो जङ्घायां प्रपतिष्यता ॥”) जङ्घाकरिकः, पुं, (जङ्घा तत्साध्यगतिरेव आकरो निधिः जीविकानिर्व्वाहधनस्येत्यर्थः । सोऽस्त्य- स्येति । जङ्घाकर + “अत इनिठनौ ।” ५ । २ । ११५ । इति ठन् ।) धावकः । तत्पर्य्यायः । जाङ्घिकः २ । इत्यमरः । २ । ८ । ७३ ॥ डाक- चक्री ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ जङ्घात्राणं, क्ली, (त्रायतेऽनेनेति । त्रै + करणे ल्युट् । त्राणं वर्म्म । ततो जङ्घायास्त्राणमिति ।) जङ्घासन्नाहः । तत्पर्य्यायः । मङ्क्षुणम् २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ जङ्घालः, त्रि, (प्रशस्ता वेगवतीत्यर्थः जङ्घास्त्य- स्येति । जङ्घा + “सिध्मादिभ्यश्च ।” ५ । २ । ९७ । इति लच् । जङ्घाबलेनैव वेगस्य जननात्तथात्वम् ।) अतिवेगवान् । तत्पर्य्यायः । अविजवः २ । इत्य- मरः । २ । ८ । ७३ ॥ (यथा, काशीखण्डे गङ्गामाहात्म्ये । २९ । ६४ । “जाह्नवीज्या जगन्माता जप्या जङ्घाल- वीचिका ॥”) हरिण । एणः । कुरङ्गः । ऋष्यः । पृषतः । न्यङ्कुः । शम्बरः । राजीवः । मुण्डी । (यथा, -- “एणहरिणर्ष्यकुरङ्गकरालकृतमालशरभ- श्वदंष्ट्रापृषतचारुष्करमृगमातृकाप्रभृतयो जङ्घाला मृगाः कषाया मधुरा लघवो वातपित्त- हरास्तीक्ष्णा हृद्या वस्तिशोधनाश्च ॥” इति सुश्रुते सूत्रस्थाने ४६ अध्यायः ॥) एषां मांसगुणाः । “जङ्घालाः प्रायशः सर्व्वे पित्तश्लेष्महराः स्मृताः । किञ्चिद्वातकराश्चापि लघवो बलवर्द्वनाः ॥” इति भावप्रकाशः ॥ जङ्घाशूलं, क्ली, (जङ्घायाः शूलं रोगविशेषः ।) जङ्घावेदना । तस्यौषधं यथा, -- “हरीतकी शृङ्गवेरं देवदारु च चन्दनम् । क्वाथयेच्छागदुग्धेन अपामार्गस्य मूलकम् ॥ जङ्घाशूलमूरुस्तम्भं सप्तरात्रे तु नाशयेत् ॥” इति गारुडे १८७ अध्यायः ॥ जज, युधि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-अकं- सेट् ।) जजति । युधि योधने । इति दुर्गादासः ॥ जज, इ युधि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- अकं-सेट् ।) इ, जञ्ज्यते । युधि योधने । इति दुर्गादासः । जञ्जपूकः, त्रि, (पूनःपुनरतिशयेन वा जपतीति । जप + यङ् + “यजजपदशां यङः ।” ३ । २ । १६६ । इति ऊकः ।) पुनःपुनर्जपकर्त्ता । इति मुग्ध- बोधम् ॥ जट, संहतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- अकं-सेट् ।) जटति केशः परस्परं लग्नः स्यादित्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥

जटा, स्त्री, (जटति परस्परं संलग्ना भवतीति । जट् + अच् । यद्बा, जायते प्रादुर्भवतीति । जन् + “जनेष्टन् लोपश्च ।” उणां । ५ । ३० । इनि टन् अन्त्यलोपश्च ।) व्रतिनां शिखा । लग्नकचः । तत्पर्य्यायः । शटा २ । इत्य- मरः ॥ जटिः ३ जटी ४ जूटः ५ जुटकम् ६ शटम् ७ कौटीरम् ८ जूटकम् ९ हस्तम् १० । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, महाभारते । ३ । ११२ । २ । “नीलाः प्रसन्नाश्च जटाः सुगन्धा हिरण्यरज्जुग्रथिताः सुदीर्घाः ॥”) मूलम् । यथा, -- “यदि न समुद्धरन्ति यतयो हृदि कामजटा दुरधिगमोऽसतां हृदि गतोऽस्मृतकण्ठमणिः ॥” इति श्रीभागवते श्रुतिस्तवे ८७ अध्यायः ॥ मांसी । इति मेदिनी । टे, १५ ॥ रुद्रजटा । (यथा, सुश्रुते कल्पस्थाने ७ अध्याये । “कालेयकं पद्मकञ्च मधुकं नागरं जटाम् ॥”) शतावरी । इति राजनिर्घण्टः ॥ कपिकच्छुः । इति रत्नमाला ॥ (वेदपाठविशेषः । यथा, -- “जटा माला शिखा लेखा ध्वजो दण्डो रथो घनः । अष्टौ विकृतयः प्रोक्ताः क्रमपूर्ब्बं महर्षिभिः ॥”) जटाजूटः, पुं, (जटानां जूटः समूहः ।) जटा- समूहः । यथा, महानाटके । “जटाजूटग्रन्थिं द्रढयति रघूणां परिवृढः ॥” शिवजटा च ॥ जटाज्वालः, पुं, (जटेव ज्वाला यस्य ।) प्रदीपः । इति हारावली । २४ ॥ जटाटङ्कः, पुं, (जटा टङ्क इवास्य ।) शिवः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ जटाटीरः, पुं, (जटामटतीति । अट् + बाहु लकादीरन् ।) शिवः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ जटाधरः, पुं, (धरतीति । धृ + अच् । जटाया धरः ।) शिवः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, महाभारते । १३ । १७ । १२६ । “त्रिनेत्रश्च विषण्णाङ्गो मणिबिद्ध्वो जटाधरः ॥”) बुद्धभेदः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पर्य्याय- नानार्थकोषाख्याभिधानतन्त्रकारश्च ॥ (स्कन्द- स्यानुचरविशेषः । यथा, महाभारते । ९ । ४५ । ५९ । “परिश्रुतः कोकनदः कृष्णकेशो जटाधरः ॥” देशविशेषः । स तु दाक्षिणात्यप्रदेशः । यथा, बृहत्संहितायाम् । १४ । १३ । “अथ दक्षिणेन ।” इत्युक्त्वा, -- “क्रौञ्चद्बीपजटाधरकावेर्यो रिष्यमूकश्च ॥” इत्युक्तवान् ॥ जटाधारिणि, त्रि । यथा, रामायणे । २ । ८६ । २५ । “जटाधरौ तौ द्रुमचीरवाससौ महाबलौ कुञ्जरयूथपोपमौ ॥”) जटामांसी, स्त्री, (जटां जटाकृतिं मन्यते इति । मन + “मनेर्दीर्घश्च ।” उणां । ३ । ६४ । इति सो दीर्घश्च ।) सुगन्धिद्रव्यविशेषः । तत्पर्य्यायः ।

नलदम् २ वह्निनी २ पेषी ४ मांसी ५ कृष्णजटा ६ जटी ७ किरातिनी ८ जटिला ९ लोमशा १० तपस्विनी ११ । इति रत्नमाला ॥ भूत- जटा १२ । इति भावप्रकाशः ॥ पेशी १३ क्रव्यादि १४ पिशिता १५ पिशी १६ पेशिनी १७ जटा १८ हिंस्रा १९ मांसिनी २० जटाला २१ नलदा २२ मेषी २३ तामसी २४ चक्र- वर्त्तिनी २५ माता २६ अमृतजटा २७ जननी २८ जटावती २९ मृगभक्ष्या ३० जडामांसी ३१ मिंसी ३२ मिसिः ३३ मिसी ३४ मिषिका- ३५ मिषिः ३६ । इति शब्दरत्नावली ॥ अस्या गुणाः । सुरभित्वम् । कषायत्वम् । कटुत्वम् । शीतलत्वम् । कफभूतदाहपित्तनाशित्वम् । कान्ति- मोदकारित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ तिक्तत्वम् । मेध्यत्वम् । बलप्रदत्वम् । स्वादुत्वम् । त्रिदोषास्र- वीसर्पकुष्ठनाशित्वञ्च । इति भावप्रकाशः ॥ अनु- लेपनेन ज्वररूक्षतानाशित्वम् । इति राज- वल्लभः ॥ जटायुः, पुं, (जटां याति प्राप्नोतीति । या + मृग- य्वादित्वात् कुः । सान्तपक्षे जटं संहतमायुर्यस्य ।) स्वनामख्यातपक्षी । स तु अरुणपुत्त्रः सम्पातेर- नुजः दशरथराजसखः सीताहरणसमये राव- णेन हतः । इति रामायणम् ॥ (यथा, च महाभारते । ३ । २७८ । १ -- ७ । “सखा दशरथस्यासीत् जटायुररुणात्मजः । ग्रध्रराजो महावीरः सम्पातिर्यस्य सोदरः ॥ स ददर्श तदा सीतां रावणाङ्कगतां स्नुषाम् । सक्रोधोऽभ्यद्रवत् पक्षी रावणं राक्षसेश्वरम् ॥ अथैनमब्रवीद्गृध्रो मुञ्च मुञ्चस्व मैथिलीम् । ध्रियमाणे मयि कथं हरिष्यसि निशाचर ! ॥ नहि मे मोक्ष्यसे जीवन् यदि नोत्सृजसे बधूम् । उक्त्वैवं राक्षसेन्द्रं तं चकर्त्त नखरैर्भृशम् ॥” “स वध्यमानो गृध्रेण रामप्रियहितैषिणा । खड्गमादाय चिच्छेद भुजौ तस्य पतत्रिणः ॥ निहत्य गृध्रराजं स भिन्नाभ्रशिखरोपमम् । ऊर्द्ध्वमाचक्रमे सीतां गृहीत्वाङ्केन राक्षसः ॥”) गुग्गुलु । इति मेदिनी । ये, ८४ ॥ (“गुग्गुलुर्देवधूपश्च जटायुः कौशिकः पुरः । कुम्भोलूखलकं क्लीवे महिषाक्षः पलङ्कषः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥ “जटायुः कालनिर्य्यासः कौशिको गुग्गुलुः पुरः ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) सान्तोऽप्ययम् । इति द्बिरूपकोषः ॥ (यथा, महाभारते । १ । ६६ । ७० । “अरुणस्य भार्य्या श्येनी तु वीर्य्यवन्तौ महाबलौ । सम्पातिं जनयामास वीर्य्यवन्तं जटायुषम् ॥”) जटालः, पुं, (जटास्त्यस्येति । जटा + “सिध्मादि- भ्यश्च ।” ५ । २ । ९७ । इति लच् ।) कर्च्चूरः । वटः । मुष्ककः । गुग्गुलुः । इति राज- निर्घण्टः । जटायुक्ते, त्रि । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, हरिवंशे । १८० । २२ । “चीरिणः शिखिनश्चान्ये जटालोर्द्ध्वशिरोरुहाः ॥”)

पृष्ठ २/५०४

जटाला, स्त्री, (जटास्त्यस्या इति । जटा + “सिध्मा- दिभ्यश्च । ५ । २ । ९७ । इति लच् । ततो ऽजादित्वात् टाप् ।) जटामांसी । इति राज- निर्घण्टः ॥ (विवरणमस्या जटामांसीशब्दे ज्ञातव्यम् ॥) जटावती, स्त्री, (जटा विद्यतेऽस्याः । जटा + मतुप् । मस्य वः स्त्रियां ङीप् च ।) जटामांसी । इति राजनिर्घण्टः ॥ जटावल्ली, स्त्री, (जटेव वल्ली ।) रुद्रजटा । गन्ध- मांसी । इति राजनिर्घण्टः ॥ जटिः, स्त्री, (जटति परस्परं संलग्ना भवतीति । जट + “सर्व्वधातुभ्य इन् ।” उणां । ४ । ११७ । इति इन् ।) प्लक्षवृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ जटा । समूहः । इत्युणादिकोषः ॥ जटिलः, पुं, (जटा अस्त्यस्येति । जटा + “लोमादि- पामादिपिच्छादिभ्यः शनेलचः ।” ५ । २ । १०० । इति इलच् ।) सिंहः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (ब्रह्मचारी । यथा, मनुः । ३ । १५१ । “जटिलञ्चानधीयानं दुर्ब्बलं कितवन्तथा ॥” “जटिलो ब्रह्मचारी ।” इति तट्टीकायां कुल्लूक- भट्टः ॥) जटायुक्ते, त्रि । इति मेदिनी । ले, ९२ ॥ (यथा, कुमारे । ५ । ३० । “विवेश कश्चिज्जटिलस्तपोवनं शरीरबद्धः प्रथमाश्रमो यथा ॥”) जटिला, स्त्री, (जटिल + अजादित्वात् टाप् ।) जटामांसी । इत्यमरः । २ । ४ । १३४ ॥ (“जटामांसी भूतजटा जटिला च तपस्विनी ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) पिप्पली । इति मेदिनी ॥ वचा । उच्चटा । इति रत्नमाला । दमनकवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ राधिकाश्वश्रूः । यथा, गौरगणोद्देशे । “जटिला राधिकाश्वश्रूः कार्य्यतोऽविशदेव तम् ॥” (ऋषिपत्नीविशेषः । यथा, महाभारते । १ । १९७ । १४ । “श्रूयते हि पुराणेऽपि जटिला नाम गौतमी । ऋषीनध्यासितवती सप्त धर्म्मभृताम्बरा ॥”) जटी, स्त्री, (जटि + “कृदिकारादिति ।” ४ । १ । ४५ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या वा ङीष् ।) पर्कटीवृज्ञः । इति शब्दरत्नावली ॥ जटामांसी । इति रत्नमाला ॥ जटी [न्], पुं, (जटा अस्त्यस्येति । जटा + इनिः ।) प्लक्षवृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । ३२ ॥ (यथा, -- “प्लक्षो जटी पर्क्करी च पर्क्कटी च स्त्रियामपि ।” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥ स्कन्दस्यानुचरविशेषः । यथा, महाभारते । ९ । ४५ । ५८ । “ज्वालाजिह्वः करालश्च शितकेशो जटी हरिः ॥”) जटाविशिष्टे, त्रि । (यथा, महाभारते । ७ । ५० । ४३ “ततो हरो जटी स्थाणुर्निशाचरपतिः शिवः ॥”) जटुलः, पुं, (जटति देहे संहतो भवतीति । जट संहतौ + बाहुलकादुलच् ।) जतुकम् । जरुड इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । कालकः २ पिप्लुः ३ । इत्यमरः । २ । ६ । ४९ ॥

जठरं, त्रि, (जटति एकत्रीभवतीति । जट + बाहुलकादरः ठान्तादेशश्च । यद्बा, जनयते इति । जन + “जनेररष्ठ च ।” उणां ५ । ३८ । इति अरः ठश्चान्तादेशः ।) बद्धम् । कठिनम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, शान्ति- शतके । ४ । १३ । “इदानीमस्माकं जठरकमठपृष्ठकठिना मनोवृत्तिस्तत् किं व्यसनिविमुखैव क्षपयसि ॥”) जठरः, पुं क्ली, (जायते गर्भो मलं वा अस्मिन्निति । जन + “जनेररष्ठ च ।” उणां । ५ । ३८ । इति अरः ठश्चान्तादेशः ।) उदरम् । इति मेदिनी ॥ (यथा, हितोपदेशे । २ । ४४ । “पृष्ठतः सेवयेदर्कं जठरेण हुताशनम् । स्वामिनं सर्व्वभावेन परलोकममायया ॥” देशविशेषे, पुं । स तु कूर्म्मविभागे आग्नेय्यां दिशि वर्त्तते । यथा, बृहत्संहितायाम् । १४ । ८ । “आग्नेय्यां दिशि कोशलकलिङ्गवङ्गो पवङ्गजठराङ्गाः ॥” तथाच महाभारते । ६ । ९ । ४२ । “अत ऊर्द्ध्वं जनपदान् निबोध गदतो मम ।” इत्युपक्रम्य, -- “जठराः कुकुराश्चैव सदशार्णाश्च भारत ! ॥” इत्युक्तवान् ॥ पर्व्वतविशेषः । यथा, भागवते । ५ । १६ । २७ । “जठरदेवकूटौ मेरुं पूर्ब्बेणाष्टादशयोजनसहस्र- मुदगायतौ द्बिसहस्रपृथुतुङ्गौ भवतः ॥” उदररोगविशेषः । “राजी जन्म बलीनाशो जठरे जठरेषु तु ।” इति निदानस्थाने द्बादशेऽध्याये वाभटेनोक्तम् । एतत्सम्प्राप्तिर्यथा, सुश्रुते निदानस्थाने ७ अध्याये । “कोष्ठादुपस्नेहवदन्नसारो निःसृत्य दुष्टोऽनिलवेगनुन्नः । त्वचः समुन्नम्य शनैः समन्ता- द्बिवर्द्धमानो जठरं करोति ॥”) जठरनुत्, पुं, (नुदतीति । नुद् + क्विप् । ततः षष्ठीतत्पुरुषः । एतत्सेवनेनोदरभङ्गादेवास्य तथात्वम् ।) आरग्वधवृक्षः । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ जठरामयः, पुं, (जठरस्य आमयो रोगः ।) जलोदररोगः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अतीसाररोगश्च । तस्य चिकित्सा यथा, -- “कपित्थमध्यं लीढ्वा तु सव्योषक्षौद्रशर्करम् । कट्फलं मधुयुक्तं वा मुच्यते जठरामयात् ॥” इति चरके चिकित्सास्थाने दशमेऽध्याये ॥) जडं, क्ली, (जलति लोकान् जीवयतीति । जल + अच् । डलयोरैक्यात् लस्य डत्वम् ।) जलम् । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ (जलति घनी- भवतीति ।) सीसकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अचेतनपदार्थानां स्वरूपम् । यदुक्तं पञ्च- दश्याम् । ६ । १२७ । “अचिदात्मघटादीनां यत् स्वरूपं जडं हि तत् ॥”)

जडः, त्रि, (जलति बुद्धिशक्तिमाच्छादयतीति । जल आच्छादने + अच् ।) हिमग्रस्तः । (शीतलः । यथा, रघौ । ३ । ६८ । “परामृशन् हर्षजडेन पानिना तदीयमङ्गं कुलिशव्रणाङ्कितम् ॥” “हर्षजडेन हर्षशिशिरेण ।” इति तट्टीकायां मल्लिनाथः ॥) मूकः । (यथा, मनौ । २ । ११० । “नापृष्टः कस्यचिद्ब्रूयात् न चान्यायेन पृच्छतः । जानन्नपि हि मेधावी जडवल्लोक आचरेत् ॥” वधिरः । यथा, तत्रैव । ९ । २०१ । “उन्मत्तजडमूकाश्च ये च केचिन्निरिन्द्रियाः ॥” तथा तत्रैव । ८ । ३९४ । “अन्धो जडः पीठसर्पी सप्तत्या स्थविरश्च यः ॥” “अन्धो वधिरः पङ्गुः सम्पूर्णसप्ततिवर्षः ।” इति तट्टीकायां कुल्लूकभट्टः ॥) अप्रज्ञः । इति मेदिनी । डे, १४ ॥ (यथा, विक्रमोर्व्वश्याम् १ अङ्के । “अस्याः सर्गविधौ प्रजापतिरभूच्चन्द्रो नु कान्तिप्रदः शृङ्गारैकरसः स्वयं नु मदनो मासो नु पुष्पाकरः । वेदाभ्यासजडः कथं नु विषयव्यावृत्तकौतूहलो निर्म्मातुं प्रभवेन्मनोहरमिदं रूपं पुराणो मुनिः ॥” निष्पन्दः । यथा, रघौ । २ । ४२ । “जडीकृतस्त्र्यम्बकवीक्षनेन वज्रं मुमुक्षन्निव वज्रपाणिः ॥” मोहितः । यथा, तत्रैव । ८ । ७५ । अथ तं सवनाय दीक्षितः प्रणिघानाद् गुरुराश्रमस्थितः अभिषङ्गजडं विजज्ञिवान् इति शिष्येण किलान्वबोधयत् ॥”) जडक्रियः, त्रि, (जडस्य मोहितस्येव क्रिया कार्य्यं यस्य ।) दीर्घसूत्री ॥ चिरक्रियः । इति हला- युघः ॥ जडता, स्त्री, (जडस्य भावः । जड + भावे तल् ।) जाड्यम् । तत्पर्य्यायः । स्तैमित्यम् २ शीतलत्वम् ३ अपाटवम् ४ । इति राजनिर्घण्टः (यथा, रघुः । ९ । ४६ । “अनयदासनरज्जुपरिग्रहे भुजलतां जडतामबलाजनः ॥” इयं हि व्यभिचारिभावविशेषः । अस्या लक्षणं यथा, साहित्यदर्पणे । ३ । १४४ । “अप्रतिपत्तिर्जडता स्यादिष्टानिष्ठदर्शनश्रुतिभिः । अनिमिषनयननिरीक्षणतूष्टीम्भावादयस्तत्र ॥”) विरहदुःखेन जीवनमात्रस्थितिः । इति रस- मञ्जरी ॥ जडा, स्त्री, (जडयति तत्करोतीति णिजन्तात् अच् ततष्टाप् ।) शूकशिम्बी । इत्यमरः ॥ भूम्यामलकी । इति रत्नमाला ॥ जडिमा, [न्] पुं, (जडस्य भावः । “वर्णदृढादिभ्यः व्यञ् च ।” ५ । १ । १२३ । इति इमनिच् ।) जडता । तस्य लक्षणं यथा, -- “इष्टानिष्ठापरिज्ञानं यत्र प्रश्नेष्वनुत्तरम् ।

पृष्ठ २/५०५

दर्शनश्रवणाभावो जडिमा सोऽभिधीयते ॥” इत्युज्ज्वलनीलमणिः ॥ जडुलः, पुं, (जटुलः पृषोदरादित्वात् टस्य डत्वम् ।) देहस्थिततिलकः । इति हेमचन्द्रः ॥ जतु, क्ली, (जायते वृक्षादिभ्य इति । जन + “फलि- पाटिनमिमनिजनामिति ।” उणां १ । १९ । इति उः तोऽन्तादेशश्च ।) वृक्षनिर्य्यासविशेषः । जौ इति ला इति च भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । राक्षा २ लाक्षा ३ यावः ४ अलक्तः ५ द्रुमा- मयः ६ । इत्यमरः । ६ । २ । १२५ ॥ रक्षा ७ । इति रभसः ॥ कीटजा ८ क्रिमिजा ९ जतुका १० जन्तुका ११ गवाषिका १२ । इति रत्नमाला ॥ जतुकम् १३ यावकः १४ अलक्तकः १५ रक्तः १६ । इति शब्दरत्नावली ॥ पलङ्कषा १७ कृमिः १८ वरवर्णिनी १९ । इति जटाधरः ॥ (यथा, महा भारते । १ । १४७ । १३ । “जिघ्रन् सोऽस्य वसागन्धं सर्पिर्जतुविमिश्रितम् ॥”) जतुकं, क्ली, (जतु इव कायतीति । कै + कः ।) हिङ्गु । (जतु एव । स्वार्थे कन् ।) लाक्षा । इति मेदिनी । के, ९१ ॥ जतुका, स्त्री, (जतु इव आकृत्या कायतीति । कै + “आतोऽनुपसर्गे कः ।” ३ । २ । ३ । इति कः ।) जनीनामगन्धद्रव्यम् । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ चर्म्मचटिका । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहेऽपस्माराधिकारे । “जतुकाशकृता तद्बद्दग्धैर्व्वा वस्तरोमभिः । अपस्मारहरो लेपो मूत्रसिद्धार्थशिग्रुभिः ॥”) पर्पटी । इति भावप्रकाशः ॥ लताविशेषः । सा तु मालवे प्रसिद्धा । तस्याः पर्य्यायाः । जतु- कारी २ जननी ३ चक्रवर्त्तिनी ४ तिर्य्यक्फला ५ निशान्धा ६ बहुपुत्त्री ७ सुपुत्त्रिका ८ राज- वृक्षा ९ जनेष्टा १० कपिकच्छुफलोपमा ११ रञ्जनी १२ सूक्ष्मवल्ली १३ भ्रमरी १४ कृष्ण- वल्लिका १५ विज्जुलिका १६ कृष्णरुहा १७ ग्रन्थिपर्णा १८ सुवर्च्चिका १९ तरुवल्ली २० दीर्घफला २१ । अस्या गुणाः । शिशिरत्वम् । तिक्तत्वम् । रक्तपित्तकफदाहतृष्णाविषनाशि- त्वम् । रुचिकारित्वम् । दीपनत्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ जन्तुकापि पाठः । निशान्धाकृष्ण- रुहयोरित्यत्र क्रमेण निशाह्वा वृक्षरुहा च पाठः ॥ (लाक्षा । तत्पर्य्याया यथा, -- “कीटजा क्रिमिजा लाक्षा जतुका च गवायिका ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) जतुकारी, स्त्री, (जतु करोतीति । जतु + कृ + “कर्म्मण्यण् ।” ३ । २ । १ । इत्यण् ततः स्त्रियां ङीष् ।) जतुकालता । इति राजनिर्घण्टः ॥ (गुणादयोऽस्या जतुकाशब्दे व्याख्याताः ॥) जतुकृत्, स्त्री, (जतु करोति उत्पादयतीति । कृ + क्विप् । जतोः कृदिति वा ।) जनीनाम- गन्धद्रव्यम् । इत्यमरः । २ । ४ । १५३ ॥ (अस्याः पर्य्याया यथा, -- “पर्प्पटी रञ्जना कृष्णा जतुका जननी जनी ।

जतुकृष्णाग्निसंस्पर्शा जतुकृच्चक्रवर्त्तिनी ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) जतुकृष्णा, स्त्री, (जतु इव कृष्णा ।) पर्पटी । इति भावप्रकाशः ॥ जतुनी, स्त्री, (जतु इव नयति जत्वाकारेण प्राप- यति संश्लिष्टद्रव्यमिति । नी + क्विप् । अस्याः संश्लेषात् द्रव्यस्य जतुवद्रूपत्वात्तथात्वम् ।) चर्म्म- चटिका । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ जतुपुत्त्रकः, पुं, (जतुनिर्म्मितः पुत्त्र इव । इवार्थे कन् ।) पाशकगुटिका । नयः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ जतुमणिः, पुं, क्षुद्ररोगविशेषः । (जडुल इति भाषा ॥) तस्य निदानं यथा, -- “सममुत्सन्नमरुजं मण्डलं कफरक्तजम् । सहजं लक्ष्म चैकेषां लक्ष्यो जतुमणिश्च सः ॥” इति माघवकरः ॥ तच्चिकित्सा यथा -- “चर्म्मकीलं जतुमणिं मशकान् तिलकालकान् । उत्कृत्य शस्त्रेण दहेत् क्षाराग्निभ्यामशेषतः ॥” इति भावप्रकाशः ॥ जतुरसः, पुं, (जतुनो रसः ।) अलक्तकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (विवृतिरस्यालक्तकशब्दे ज्ञातव्या ॥) जतूका, स्त्री, (जतुका निपातनात् दीर्घः ।) जनीनामगन्धद्रव्यम् । इत्यमरः । २ । ४ । १५३ ॥ चर्म्मचटी । इति शब्दरत्नावली ॥ जत्रु, क्ली, (जायते बाहुरस्मात् । जन् + “जत्र्वा- दयश्च ।” उणां ४ । १०२ । इति रुर्नकारस्य तकारश्च ।) स्कन्धसन्धिः । इत्यमरः । २ । ६ । ७८ ॥ पाखुरा इति भाषा ॥ (यथा, महाभारते । ३ । १७ । २२ । “तैः स बिद्धो महाबाहुः प्रद्युम्नः समरे स्थितः । जत्रुदेशे भृशं वीरो व्यवासीदद्रथे तदा ॥”) जत्रुकं, क्ली, (जत्रु एव । स्वार्थे कन् ।) जत्रु । इति शब्दरत्नावली ॥ जत्वश्मकं, क्ली, (जतुरूपमश्मकम् ।) शिलाजतु । इति राजनिर्घण्टः ॥ जन, ई म य ङ जनौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवां-आत्मं-अकं-सेट् ।) ई, जातः । म, जनयति । य ङ, जायते जन्यते । जनिर्ज्जन्म । प्रादुर्भावे इति प्राञ्चः । प्रादुर्भावः स्फुटीभावः । प्राकाश्ये प्रादुराविः स्यादित्यमरः । बीजा- दङ्कुरो जायते पत्रकाण्डादिभेदेन प्रकाशते इत्यर्थः । प्रादुर्भावोऽसदुत्पत्तिरिति केचित् । घटो जायते । इति दुर्गादासः ॥ जन, म लि र जनौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (ह्वां-परं-अकं-सेट् ।) म, जनयति । लि, जजन्ति । रवैदिकः । इति दुर्गादासः ॥ जनः, पुं, (जायते इति । जन + अच् ।) लोकः । (यथा, महाभारते । १ । १४९ । ९ । “अथ प्रवाते तुमुले निशि सुप्ते जने तथा । तदुपादीपयत् भीमः शेते यत्र पुरोचनः ॥”)

महर्लोकादूर्द्ध्वलोकः । पामरः । इति मेदिनी । ने, ६ ॥ (असुरविशेषः । जनार्द्दन इति शब्द- दर्शनात् ॥) जनकः, पुं, (जनयतीति । जन + णिच् + ण्वुल् ।) पिता । राजभेदः । स तु मिथिलाधिपतिः । इति मेदिनी । के, ९० ॥ इक्ष्वाकुराजपुत्त्रो निमिर्वशिष्ठं त्यक्त्वा यज्ञं कृतवान् वशिष्ठस्तद्- यज्ञस्थानमागत्य राजानं आह्वयामास राजा तदा निद्रित आसीत् । मुनिस्तु क्रोधात् त्वं विदेहो भव इत्युक्त्रा तमभिशशाप । ततः, -- “दृष्ट्वा विदेहं राजानमृषयः सर्व्व एव ते । तञ्च ते याजयामासुर्यावद्दीक्षां मनीषिणः ॥ नरेन्द्रस्यापि तं देहमरक्षन्नृषिपुङ्गवाः । वस्त्रैर्माल्यैश्च गन्धैश्च पूज्यमानं मुहुर्मुहुः ॥ ऋषयोऽपि महात्मानो निमिदेहं ममन्थिरे । अरणिन्तस्य देहात्तु मन्थानञ्चापि चक्रिरे ॥ मन्त्रहोमैर्महात्मानः पुत्त्रहेतोर्निमेस्तदा । अरण्यां मथ्यमानायां प्रादुर्भूतो यतश्च सः ॥ अतो मिथिरिति ख्यातो जननाज्जनकोऽभवत् । विदेहश्चाभवद्यस्मान्महात्मा स महातपाः ॥ तस्माद्विदेहाः प्रोच्यन्ते सर्व्वे तद्बंशजा नृपाः । एवं विदेहराजस्तु पूर्ब्बको जनकोऽभवत् ॥ मिथिर्नाम महावीर्य्यो येन सा मिथिलाभवत् ॥” इति रामायणम् ॥ (ऋषिविशेषः । स तु वैद्यसन्देहभञ्जनग्रन्थस्य प्रणेता । यथा, ब्रह्मवैवर्त्ते । १ । १६ । १९ । “चकार जनको योगी वैद्यसन्देहभञ्जनम् ॥” शम्बरासुरस्य पुत्त्रविशेषः । यथा, हरिवंशे । १६१ । ४४ । “श्रुत्वा तु शम्बराद्वाक्यं सुतास्ते शम्बरस्य ह । सन्नद्धा निर्ययुर्हृष्टाः प्रद्युम्नवधकाम्यया ॥” इत्युपक्रम्याह । “सेनस्कन्धोऽतिसेनश्च सेनको जनकस्ततः ॥”) उत्पादके, त्रि ॥ (यथा, ब्रह्मवैवर्त्ते । १ । १६ । २७ । “जनकः सर्व्वरोगाणां दुर्व्वारो दारुणो ज्वरः ॥”) जनकतनया, स्त्री, (जनकस्य विदेहनृपतेस्तनया ।) सीता । इति रामायणम् ॥ (यथा, भेघदूते । १ । “यक्षश्चत्रे जनकतनयास्नानपुण्योदकेषु स्निग्धच्छायातरुषु वसतिं रामगिर्य्याश्रमेषु ॥”) जनकनन्दिनी, स्त्री, (जनकस्य नन्दिनी ।) सीता । इति रामायणम् ॥ जनकसुता, स्त्री, (जनकस्य सुता ।) सीता । इति रामायणम् ॥ जनकात्मजा, स्त्री, (जनकस्य आत्त्मजा ।) सीता । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथाह कश्चित् । “युष्मत्कृते खञ्जनगञ्जनाक्षि ! शिरो मदीयं यदि यातु यातु । लूनानि नूनं जनकात्मजार्थे दशाननेनापि दशाननानि ॥”) जनकारी, [न्], पुं, (जनान् किरति आच्छा- दयति स्ववर्णेनेति । कॄ आच्छादने + णिनिः ।) अलक्तकः । इति राजनिर्घण्टः ॥

पृष्ठ २/५०६

जनङ्गमः, पुं, (जनेभ्यो गच्छतीति । “गमश्च ।” ३ । २ । ४३ । खच् मुमागमश्च ।) चाण्डालः । इत्यमरः । २ । १० । १९ ॥ (यथा, माघे । १५ । ३५ । “अवधीज्जनङ्गम इवैष यदि हतवृषो वृषं ननु । स्पर्शमशुचिवपुरर्हति न प्रतिमाननान्तु नितरां नृपोचिताम् ॥”) जनता, स्त्री, (जनानां समूहः । जन + “ग्राम- जनबन्धुभ्यस्तल् ।” ४ । २ । ४३ । इति तल् ।) जनसमूहः । इत्यमरः । ३ । ३ । ४३ ॥ (यथा, रघौ । ११ । ८२ । “तावुभावपि परस्परस्थितौ वर्द्धमानपरिहीनतेजसौ । पश्यति स्म जनता दिनात्यये पार्व्वणौ शशिदिवाकराविव ॥” * ॥ जनस्य भावः ।) जनत्वञ्च ॥ जननं, क्ली, (जन्यतेऽस्मिन्निति । जन + अधिकरणे ल्युट् ।) वंशः । (जन + भावे ल्युट् ।) जन्म । इति मेदिनी । ने, ६६ ॥ (यथा, महानिर्व्वाण- तन्त्रे । ३ । ५० । “जननमरणभीतिभ्रंशि सच्चित्स्वरूपं सकलभुवनबीजं ब्रह्मचैतन्यमीडे ॥” उत्पत्तिः । यथा, कुमारे । १ । ४२ । “अन्योन्यशोभाजननाद् बभूव साधारणो भूषणभूष्यभावः ॥” पुं, जनयति उत्पादयति जीवानिति । जन + णिच् + कर्त्तरि ल्युः । विष्णुः । यथा, महा- भारते । १३ । १४९ । ११४ । “जननो जनजन्मादिर्भीमो भीमपराक्रमः ॥” “जन्तून् जनयन् जननः ।” इति तद्भाष्यम् ॥ जनयतीति । जनि + ल्युः । उत्पादके, त्रि । यथा, महाभारते । ३ । ३६ । ३५ । “एकत्र चिरवासो हि न प्रीतिजननो भवेत् ॥”) जननिः, स्त्री, (जनयति घ्राणसुखमिति । जन + णिच् + बाहुलकात् अनिः ।) जनीनामगन्घ- द्रव्यम् । इति शब्दरत्नावली ॥ जननी, स्त्री, (जनयतीति । जनि + बाहुलकादनिः । कृदिकारादिति वा ङीष् । यद्बा, कृत्यल्युटो बहुलमिति ल्युट् टित्वात् ङीप् ।) माता । (यथा, पञ्चतन्त्रे । १ । ३६ । “निरतिशयं गरिमाणं तेन जनन्याः स्मरन्ति विद्बांसः । यत् कमपि वहति गर्भं महतामपि यो गुरुर्भवति ॥”) दया । इति मेदिनी । ने, ६६ ॥ जनीनाम- गन्धद्रव्यम् । (पर्य्याया यथा, -- “पर्प्पटी रञ्जना कृष्णा जतुका जननी जनी । जतुकृष्णाग्निसंस्पर्शा जतुकृच्चक्रवर्त्तिनी ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) चर्म्मचटी । इति शब्दरत्नावली ॥ यूथिका । इति शब्दचन्द्रिका ॥ कटुका । मञ्जिष्ठा । अल- क्तकः । जटामांसी । इति राजनिर्घण्टः ॥

जनपदः, पुं, (जनस्य लोकस्य पदं आश्रयस्थानं यत्र । जनः पदं वस्तु यस्येति वा ।) देशः । (यथा, चाणक्यशतके । ३१ । “त्यजेदेकं कुलस्यार्थे ग्रामस्यार्थे कुलं त्यजेत् । ग्रामं जनपदस्यार्थे आत्मार्थे पृथिवीं त्यजेत् ॥” जनपदनामानि महाभारते भीष्मपर्व्वणि ९ अध्याये कथितानि अतस्तत्रैव विशेषतो द्रष्टव्यानि ॥) जनः । इति मेदिनी । दे, ४८ ॥ जनप्रवादः, पुं, (जनेषु लोकेषु प्रवादोऽपवादः ।) लोकापवादः । तत्पर्य्यायः । कौलीनम् २ विगानम् ३ वचनीयता ४ । इति हेमचन्द्रः । । २ । १८४ ॥ (यथा, महाभारते । २ । ७२ । १६ । “जनप्रवादान् सुबहून् शृण्वन्नपि नराधिपः । ह्निया च धर्म्मसंयोगात् पार्थो द्यूतमियात् पुनः ॥”) जनप्रियः, पुं, (जनानां प्रियः ।) धान्यकम् । शोभाञ्जनवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (लोक- प्रिये, त्रि ॥) जनमेजयः, पुं, (जनान् शत्रुजनान् एजयति प्रतापैः कम्पयतीति । एजृङ् कम्पने + णिच् + “एजेः खश् ।” ३ । २ । २८ । इति खश् ततो मुमागमः ।) परीक्षितराजपुत्त्रः । तत्पर्य्यायः । राजर्षिः २ पारीक्षितः ३ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, देवीभागवते । २ । ११ । ६ । “पौरजानपदा लोकाश्चक्रुस्तं नृपतिं शिशुम् । जनमेजयनामानं राजलक्षणसंयुतम् ॥” जन्मेजय इति पाठोऽपि क्वचित् दृश्यते । तन्नि- रुक्तिस्तच्छब्दे द्रष्टव्या ॥ अयं हि चतुरशीतिवर्षाणि राज्यं कृतवान् । तत्र अश्वमेधादिकं बहुयज्ञं कृत्वा पितृवधा- मर्षात् सर्पसत्रं चकार । अत्रैवासौ जरत्- कारुपुत्त्रेण आस्तीकेन प्रार्थितः सर्पसत्रात् विरराम ततश्चित्तप्रशमनार्थं भारतादिकं श्रुत- वान् । वृत्तान्तस्त्वेषः क्रमशः प्रदर्श्यते । यथा, राजावल्यां १ परिच्छेदे । “पारीक्षितस्तदा राजा नीतिमानीतिभीतितः । पृथिवीं पालयामास निवसन् गजसाह्वये । कृत्वा पितृवधामर्षी सर्पेष्टिं मुनिभिः समम् । नाशयामास सर्पाणां कुलानि कुलनायकः ॥ हयमेधस्ततश्चक्रे सम्भारैर्बहुविस्तरैः । ब्रह्महत्याभवत्तत्र यागेऽकालकृते तदा ॥ तत् पापमभवत् तस्य दारुणं पृथिवीपतेः । वैशम्पायनतो वेदव्यासशिष्यात्तपोनिधेः । श्रुत्वा भारतमाख्यानं तत्पापात् मुक्तिमाप सः । चतुरशीतिवर्षाणि कृत्वा राज्यं सुनिर्म्मलम् । शतानीकं सुतं राज्ये संस्थाप्यैवं दिवं गतः ॥” सोमश्रवसमृषिमसौ पौरहित्याय वृतवान् । तत्कथा यथा, महाभारते । १ । ३ । १ -- २० । “जनमेजयः पारिक्षितः सह भ्रातृभिः कुरु- क्षेत्रे दीर्घसत्रमुपास्ते । तस्य भ्रातरस्त्रयः शुत- सेन उग्रसेनो भीमसेन इति । तेषु तत्सत्र- मुपासीनेष्वागच्छत् सारमेयः । स जनमेजयस्य

भ्रातृभिरभिहतो रोरूयमाणो मातुः समीप- मुपागच्छत् । तं माता रोरूयमाणमुवाच किं रोदिषि केनास्यभिहत इति । स एवमुक्तो मातरं प्रत्युवाच जनमेजयस्य भ्रातृभिरभिहतो- ऽस्मीति । तं माता प्रत्युवाच व्यक्तं त्वया तत्रा- पराद्धं येनास्यभिहत इति । स तां पुनरुवाच नापराध्यामि किञ्चिन्नावेक्षे हवींषि नावलिह इति । तच्छ्रुत्वा तस्य माता सरमा पुत्त्रदुःखार्त्ता तत् सत्रमुपागच्छद्यत्र स जनमेजयः सह भ्रातृभिर्दीर्घं सत्रमुपास्ते । स तया क्रुद्धया तत्रोक्तोऽयं मे पुत्त्रो न किञ्चिदपराध्यति नावे- क्षते हवींषि नावलेढि किमर्थमभिहत इति । न किञ्चिदुक्तवन्तस्ते सा तानुव्राच यस्मादय- मभिहतोऽनपकारी तस्माददृष्टन्त्वां भयमाग- मीष्यतीति । जनमेजय एवमुक्तो देवशुन्या सरमया भृशं संभ्रान्तो विषण्णश्चासीत् । स तस्मिन् सत्रे समाप्ते हास्तिनपुरं प्रत्येत्य पुरो- हितमनुरूपमन्विच्छमानः परं यत्नमकरोत् यो मे पापकृत्यां शमयेदिति । स कदाचि- न्मृगयां गतः पारीक्षितो जनमेजयः कस्मिंश्चित् स्वविषये आश्रममपश्यत् । तत्र कश्चिदृषि- रासाञ्चक्रे श्रुतश्रवा नाम तस्य तपस्यभिरतः पुत्र आस्ते सोमश्रवा नाम । तस्य तं पुत्त्र- मभिगम्य जनमेजयः पारीक्षितः पौरहित्याय वव्रे । स नमस्कृत्य तमृषिमुवाच भगवन्नयं तव पुत्त्रो मम पुरोहितोऽस्त्विति । स एवमुक्तः प्रत्युवाच जनमेजयं भो जनमेजय ! पुत्त्रोऽयं मम सर्प्याञ्जातो महातपस्वी स्वाध्यायसम्पन्नो मत्तपो- वीर्य्यसम्भूतो मच्छुक्रपातवत्यास्तस्याः कुक्षौ जातः । समर्थोऽयं भवतः सर्व्वाः पापकृत्याः शमयितुमन्तरेण महादेवकृत्याम् । अस्य त्वेक- मुपांशुव्रतं यदेनं कश्चिद्ब्राह्मणः कश्चिदर्थ- मभियाचेत्तं तस्मै यद्यादयं यद्येतदुत्सहसे ततो नयस्वैनमिति । तेनैवमुक्तो जनमेजयस्तं प्रत्यु- वाच भगवंस्तत्तथा भविष्यतीति ॥ * ॥ अस्य सर्पसत्रविवरणकथा यथा देवीभागवते । २ । ११ । ४६ -- ६० । “इति तस्य वचः श्रुत्वा राजा जन्मेजयस्तदा । नेत्राभ्यामश्रुपातञ्च चकारातीवदुःखितः ॥ धिङ्मामस्तु सुदुर्बुद्धेर्वृथामानकरस्य वै । पिता यस्य गतिं घोरां प्राप्तः पन्नगपीडितः ॥ अद्याहं मखमारभ्य करोम्यपचितिं पितुः । हत्वा सर्पानसन्दिग्धो दीप्यमाने विभावसौ ॥ आहूय मन्त्रिणः सर्व्वान् राजा वचनमब्रवीत् । कुर्व्वन्तु यज्ञसम्भारं यथार्हं मन्त्रिसत्तमाः ! ॥ गङ्गातीरे शुभां भूमिं मापयित्वा द्बिजोत्तमैः । कुर्व्वन्तु मण्डपं स्वस्थाः शतस्तम्भं मनोहरम् ॥ वेदी यज्ञस्य कर्त्तव्या ममाद्य सचिवाः खलु । तदङ्गत्वे विधेयो वै सर्पसत्रः सुविस्तरः ॥ तक्षकस्तु पशुस्तत्र होतोत्तङ्को महामुनिः । शीघ्रमाहूयतां विप्राः सर्व्वज्ञा वेदपारगाः ॥ मन्त्रिणस्तु तदा चक्रुर्भूपवाक्यैर्व्विचक्षणाः ।

पृष्ठ २/५०७

यज्ञस्य सर्व्वसम्भारं वेदीं यज्ञस्य विस्तृताम् ॥ हवने वर्त्तमाने तु सर्पाणां तक्षको गतः । इन्द्रं प्रति भयार्त्तोऽहं त्राहि मामिति चाब्रवीत् ॥ भयभीतं समाश्वास्य स्वासने सन्निवेश्य च । ददावभयमत्यर्थं निर्भयो भव पन्नग ! ॥ तमिन्द्रशरणं ज्ञात्वा मुनिर्द्दत्ताभयं तथा । उत्तङ्कोऽह्वयदुद्बिग्नः सेन्द्रं कृत्वा निमन्त्रणम् ॥ स्मृतस्तदा तक्षकेण यायावरकुलोद्भवः । आस्तीको नाम धर्म्मात्मा जरत्कारुसुतो मुनिः ॥ तत्रागत्य मुनेर्बालस्तुष्टाव जनमेजयम् । राजा तमर्च्चयामास दृष्ट्वा बालं सुपण्डितम् ॥”) जनयित्री, स्त्री, (जनयितृ + ङीप् ।) माता । इत्य- मरः । २ । ६ । २९ ॥ (यथा, रघुः । १० । ७० । “कैकेय्यास्तनयो जज्ञे भरतो नाम शीलवान् । जनयित्रीमलञ्चक्रे यः प्रश्रय इव श्रियम् ॥”) जनरवः, पुं, (जनेषु लोकेषु रवः प्रवादः ।) लोक- वादः । यथाह लक्ष्मणसेनः । “परीवादस्तथ्यो भवति वितथो वापि महतां तथाप्युच्चैर्धाम्नां हरति महिमानं जनरवः ॥” जनलोकः, पुं, (जन एव लोकः ।) महर्लोको- परिभुवनम् । यथा, -- “अयं स हि महर्लोकः स्वर्लोकात् परमाद्भुतः । कल्पायुषो वसन्त्यत्र तपसा धुतकल्मषाः ॥ इत्थं कथां कथयतोर्भगवद्गणयोः प्रिये ! । क्षणार्द्ध्वेन विमानन्तज्जनलोकं निनाय तान् ॥ निवसन्त्यमला यत्र मानसा ब्रह्मणः सुताः । सनन्दनाद्या योगीन्द्राः सर्व्वे ते ह्यूर्द्ध्वरेतसः ॥ अन्ये तु योगिनो ये वै ह्यस्खलद्ब्रह्मचारिणः । सर्व्वद्बन्द्वविनिर्म्मुक्तास्ते वसन्त्यत्र निर्म्मलाः ॥ महर्लोकः क्षितेरूर्द्ध्वमेककोटिप्रमाणतः । कोटिद्वयेतिसंख्यातो जनो भूर्लोकतो जनैः ॥” इति स्कान्दे काशीखण्डम् ॥ जनवल्लभः, पुं, (जनानां लोकानां वल्लभः प्रियः ।) श्चेतरोहितवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ लोक- प्रिये, त्रि ॥ जनवादः, पुं, (जनेषु लोकेषु वादोऽपवादः ।) जन- प्रवादः । इति हलायुधः ॥ (यथा, आर्य्यासप्त- शत्याम् । ४१९ । “भस्मपरुषेऽपि गिरिशे स्नेहमयी त्वमुचितेन सुभगासि । मोघस्त्वयि जनवादो यदोषधिप्रस्थदुहितेति ॥”) जनश्रुतिः, स्त्री, (जनेभ्यः श्रुतिः श्रवणम् ।) सत्य- मसत्यं वा लोकप्रवादः । तत्पर्य्यायः । किंव- दन्ती २ । इत्यमरः । १ । ६ । ७ ॥ (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ३६५ । “पुंसां दर्शय सुन्दरि ! मुखेन्दुमीषत्त्रपामपाकृत्य । जायाजित इति रूढा जनश्रुतिर्मे यशो भवतु ॥”) जनस्थानं, क्ली, (जनस्य स्थानं भूभागः ।) दण्ड- कारण्यम् । इति जटाधरः ॥ दण्डकारण्य- समीपस्थानविशेषः । यथा । इक्ष्वाकुराजपुत्त्रो दण्डः शुक्राचार्य्यकन्यामरजां बलाद्गृहीत्वा मैथुनं कृतवान् स मुनिस्तत् श्रुत्वा राजानं

शशाप । यथा, -- “सप्तरात्रेण राजासौ सभृत्यबलवाहनः । पापकर्म्मसमाचारो वधं प्राप्स्यति दुर्म्मतिः ॥ सर्व्वसत्त्वानि यानीह जङ्गमानि स्थिराणि च । सर्व्वेषां पांशुवर्षेण क्षयः क्षिप्रं भविष्यति ॥ दण्डस्य विषयो यावत् तावत् सवनमाश्रमम् । पांशुभूतमिवाकस्मात् सप्तरात्राद्भविष्यति ॥ इत्युक्त्रा क्रोधसन्तप्तस्तदाश्रमनिवासिनम् । जनं जनपदस्यान्ते स्थीयतामित्यवोचत ॥ सप्ताहाद्भस्मसाद्भूतः स चापि ब्रह्मतेजसा । तस्य दण्डस्य विषयो विन्ध्यशैलस्य सानुषु ॥ तदाप्रभृति काकुत्स्थ ! दण्डकारण्यमुच्यते । तपस्विनः स्थिता यत्र तज्जनस्थानमुच्यते ॥” इति रामायणम् ॥ (अत्र रावणस्य खरदूषणप्रभृतीनि सैन्या- न्यासन् । यथा, रामायणे । १ । १ । ४६ । “तेन तत्रैव वसता जनस्थाननिवासिनी । विरूपिता शूर्पनखा राक्षसी कामरूपिणी ॥” “जनस्थानं नाम दण्डकारण्ये रावणबलनिवेश- स्थानम् ।” इति तट्टीकायां रामानुजः ॥) जना, स्त्री, (जननमिति । जन + बाहुलकात् अङ् ।) उत्पत्तिः । इति मुग्धबोधम् ॥ जनान्तः, पुं, (जनस्य प्रदेशस्य अन्तः ।) देशः । इति धनञ्जयः । जेला इति पारस्यभाषा ॥ जनान्तिकम्, क्ली, अप्रकाशः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ (एतल्लक्षणं यथा, साहित्यदर्पणे । “त्रिपताककरेणान्यानपवार्य्यान्तरा कथाम् । अन्योन्यामन्त्रणं यत् स्याज्जनान्ते तज्जनान्ति- कम् ॥” एतल्लक्षणोक्तमप्रकाशकथनम् । नाटके एव अस्य भूरिप्रयोगो दृश्यते ॥ जनस्य अन्तिकम् । जनसमीपञ्च ॥) जनार्द्दनः, पुं, विष्णुः । इत्यमरः । १ । १ । १९ ॥ तन्नामव्युत्पत्तिर्यथा । “समुद्रान्तवासिनो जन- नाम्नोऽसुरान् अर्द्दितवान् जनार्द्दनः । अर्द्दञ वघे अर्द्दक्च नन्दादित्वादनः । किंवा जनै- र्लोकैरर्द्द्यते याच्यते पुरुषार्थानसौ जनार्द्दनः । अर्द्द यातनागतियाचने कर्म्मणि अनट् । किंवा जननं जनः भावे घञ् । जनं जन्म अर्द्दयति हन्ति भक्तस्य मुक्तिदत्वादिति जनार्द्दनः । किंवा जनान् लोकान् अर्द्दति हररूपेण संहारकत्वादिति जनार्द्दनः । किंवा जनयति उत्पादयति लोकान् ब्रह्मरूपेण सृष्टिकर्त्तृत्वा- दिति जनः जनेर्ञ्यन्तात् पचाद्यन् । अर्द्दति हन्ति लोकान् हररूपेण संहारकारित्वादिति अर्द्दनः जनश्चासौ अर्द्दनश्चेति जनार्द्दनः । किंवा जनान् लोकान् अर्द्दति गच्छति प्राप्नोति रक्षणार्थं पालकत्वादिति जनार्द्दनः ।” इत्यमर- टीकायां भरतः ॥ * ॥ गयायां तस्य हस्ते जीवितस्य पिण्डदानविधिर्यथा, -- “जनार्द्दनो भस्मकूटे तस्य हस्ते तु पिण्डदः । आत्मनोऽप्यथवान्येषां सव्येनैव तिलैर्विना ॥

जीवता दधिसंमिश्रं सर्व्वे ते विष्णुलोकगाः । यस्तु पिण्डो मया दत्तस्तव हस्ते जनार्द्दन ! ॥ यमुद्दिश्य त्वया देयस्तस्मिन् पिण्डो मृते प्रभो ! । एष पिण्डो मया दत्तस्तव हस्ते जनार्द्दन ! ॥ अन्तकाले गते मह्यं त्वया देयो गयाशिरे । जनार्द्दन ! नमस्तुभ्यं नमस्ते पितृमोक्षद ! ॥ पितृपात्र नमस्तुभ्यं नमस्ते पितृरूपिणे । गयायां पितृरूपेण स्वयमेव जनार्द्दनः ॥ तं दृष्ट्वा पुण्डरीकाक्षं मुच्यते च ऋणत्रयात् । नमस्ते पुण्डरीकाक्ष ! ऋणत्रयविमोचन ! ॥ लक्ष्मीकान्त ! नमस्तेऽस्तु पितृमोक्षप्रदो भव । वामजानु च सम्पात्य नत्वा भीमो जनार्द्दनम् ॥ श्राद्धं सपिण्डकं कृत्वा भ्रातृभिर्ब्रह्मलोकभाक् । पितृभिः सह धर्म्मात्मा कुलानाञ्च शतेन च ॥ शिलायां व्यक्तरूपेण व्यक्ताव्यक्तात्मना स्थितः । लक्ष्मीशो विबुधैः सार्द्धं तस्माद्देवमयी शिला ॥” इति श्रीवायुपुराणे श्वेतवाराहकल्पे गया- माहात्म्ये ४ अध्यायः ॥ * ॥ शालग्रामशिला- विशेषः । तल्लक्षणं यथा, -- “सशङ्खचक्राब्जगदं जनार्द्दनमिहो नमः । उपेन्द्रं गदिनं साविपद्मशङ्ख ! नमोऽस्तु ते ॥” इति पाद्मे पातालखण्डे १० अध्यायः ॥ “आरोग्यं भास्करादिच्छेद्धनमिच्छेद्धुताशनात् । ज्ञानञ्च शङ्करादिच्छेन्मुक्तिमिच्छेज्जनार्द्दनात् ॥” इति कर्म्मलोचनम् ॥ जनाशनः, पुं, (जनानश्नाति भक्षयतीति । अश + ल्युः ।) वृकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ जनाश्रयः, पुं, (जनानां लोकानामाश्रयः ।) मण्डपः । इत्यमरः । २ । २ । ९ ॥ जनिः, स्त्री, (जननमिति । जन + “जनिघसि- भ्यामिण् ।” उणां ४ । १२९ । इति इण् । जनिवध्योश्चेति वृद्धिनिषेधः ।) उत्पत्तिः । इत्यमरः । १ । ४ । ३० ॥ (यथा, हरि- वंशे । २०८ । ४० । “वनस्पत्योषधींश्चैव युगपत् प्रतिपद्यसे । बालभावाय वसुधां पक्षे पक्षे जनिस्तव ॥” जायते यस्याम् । जन + आधारे इण् ।) नारी । माता । इति शब्दरत्नावली ॥ (जायते सुख- मनयेति । करणे इण् ।) जनीनामगन्धद्रव्यम् । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ जनिका, स्त्री, (जायते वंशो यस्यामिति जनिः । ततः स्वार्थे कन् टाप् च ।) स्नुषा । इति शब्द- रत्नावली ॥ (जनिशब्दार्थः ॥) जननकर्त्री च ॥ जनितं, त्रि, (जन्यते स्मेति । जन + णिच् + क्तः ।) उत्पादितम् । यथा, -- “सेनाचरी भवदिभाननदानवारि- वासेन यस्य जनिता सुरभी रणश्रीः ॥” इति नैषधम् ॥ (यथा च हरिवंशे । १६१ । ३१ । “अतोऽहं कामयामित्वां नहि त्वं जनितो मया । रूपन्ते सौम्य ! पश्यन्ती सीदामि हृदि दुर्ब्बला ॥”)