शब्दकल्पद्रुमः/केरली

पृष्ठ २/१९५

केरली, स्त्री, (केरल + गौरादित्वात् ङीष् ।) ज्योतिर्ग्रन्थविशेषः । होरा । इति शब्दरत्नावली ॥ (केरलज्योतिर्विद्यायां सङ्केतविशेषो दिङ्मात्रं प्रद- र्श्यते गर्गसंहितायां यथा, -- “वर्गवर्णप्रमाणञ्च सस्वरं ताडितं मिथः । पिण्डसङ्ख्या भवेत्तस्य यथाभागैस्तु कल्पना” ॥ अस्यार्थः अ क च ट त प य शा इत्यष्टौ वर्गा एतैरेव प्रश्नादयो यथायथं साङ्केतिकक्रम- मालम्ब्य निरूप्यन्ते ॥ केरलदेशोद्भवा स्त्री । यथा, राजेन्द्रकर्णपूरे । ६ । “चौडी चूडाभरणहरणः कीर्णकर्णावतंसः कर्णाटीनां मुषितमूरली केरलीहारलीलः” ॥) केल, ऋ चाले । गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- परं-अकं-गत्यर्थे सकं-सेट्-ऋदित् ।) ऋ, अचि- केलत् । चालः कम्पः । चालः कैश्चिन्न मन्यते । इति दुर्गादासः ॥ केलकः, पुं, (केल् + कर्त्तरि ण्वुल् ।) खङ्गधारादि- नर्त्तकः । तत्पर्य्यायः । प्लवकः २ । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ केलिः, पुं स्त्री, (केल् + इन् ।) परीहासः । तत्पर्य्यायः । द्रवः २ क्रीडा ३ लीला ४ नर्म्म ५ । इत्यमरः । १ । ७ । ३२ ॥ (नायिकालङ्कारविशेषः । यथा, एतल्लक्षणं साहित्यदर्पणे । ३ । १२२ । “विहारे सह कान्तेन क्रीडितं केलिरुच्यते” ॥ यथा, भ्रमराष्टके । ४ । “मालत्याः कुसुमेषु येन सततं केलिः कृता हेलया” ॥) केलिः, स्त्री, (केलति सदा गच्छतीति । “सर्व्वधा- तुभ्य इन्” । इति इन् ।) पृथिवी । इति शब्द- माला ॥ केलिकः, पुं, (केलिर्विलासः प्रयोजनमस्य इति ठन् ।) अशोकवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (विवृतिरस्याशोकशब्दे ज्ञेया ॥) केलिकला, स्त्री, (केलिरूपा कला । शाकपार्थि- वादिवत् मध्यपदलोपिसमासः ।) सरस्वतीवीणा । इति शब्दरत्नावली ॥ (केलिः क्रीडा तस्याः कला अंशविशेषः । यथा, भ्रमराष्टके । ७ । “अलिरसौ नलिनीवनवल्लभः कुमुदिनीकुलकेलिकलारसः” ॥) केलिकिलः, पुं, (केलिना लीलया किलतीति । किल क्रीडायां + कः ।) कुष्माण्डकः । स तु शिवस्यानु- चरः । नाट्ये नायकवयस्यः । तत्पर्य्यायः । विदूषकः २ वासन्तिकः ३ वैहासिकः ४ प्रहासी ५ प्रीतिदः ६ । इति हेमचन्द्रः ॥ (केलिना परीहासेन किल- तीति विग्रहे वाच्यलिङ्गः । यथा, हरिवंशे । “स तु केलिकिलो विप्रो भेदशीलश्च नारदः” ॥) केलिकिला, स्त्री, (केलिना विहारेण किलतीति किल् + कः । ततः टाप् ।) रतिः । सा तु काम- देवपत्नी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ केलिकीर्णः, पुं, (केलितिमित्तकैः पांशुभिः कीर्णः ।) उष्ट्रः । इति हेमचन्द्रः ॥ केलिकुञ्चिका, स्त्री, (केलीनां कुञ्चिका इव । श्या- लिका । इति त्रिकाण्डशेषः । शाली इति भाषा ॥ केलिकोषः, पुं, (केलीनां रहस्यानां क्रीडापरीहासा-

दीनां वा कोष आधार इव ।) नटः । इति शब्द- रत्नावली ॥ केलिनागरः, पुं, (केलिनिपुणः प्रधानको वा नागरः ।) सम्भोगवान् । इति जटाधरः ॥ केलिमुखः, पुं, (केलिः मुखं प्रधानमत्र ।) परीहा- सः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ केलिवृक्षः, पुं, (केलिनिमित्तको वृक्षः ।) कदम्ब- विशेषः । इति शब्दरत्नावली ॥ केलिकदम्ब इति ख्यातः ॥ केलिसचिवः, पुं, (केलौ क्रीडाविषये सचिवः सहायः ।) नर्म्मदः । क्रीडाविषयकमन्त्री । इति शब्दमाला ॥ केव, ऋ ङ सेवने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां--आत्मं-- सकं--सेट्--ऋदित् ।) ङ, केवते । ऋ, अचिकेवत् । इति दुर्गादासः ॥ केवर्त्तः, पुं, (के जले वर्त्तते । वृत् + अच् । अलुक् समासः ।) कैवर्त्तजातिः । इति द्विरूपकोषः ॥ (एषोऽन्त्यजशूद्रः । यथा, ब्रह्मवैवर्त्तपुराणे । “रजकश्चर्म्मकारश्च नटी वरुड एव च । केवर्त्तो मेदभिल्लश्च षडेते अन्त्यजाः स्मृताः” ॥) केवलं, क्ली, (केवृ ङ सेवने + वृषादित्वात् कलच् । यद्वा, के शिरसि मूर्द्ध्वावच्छेदे वलयति । वल् + अच् । अलुक् समासः ।) निर्णीतम् । इत्यमरमेदि- नीकरौ ॥ ज्ञानभेदः । इति विश्वो हेमचन्द्रश्च ॥ (साङ्ख्यकारिकायां यथा, -- “अविपर्य्ययात् वि- शुद्धं केवलमुत्पद्यते ज्ञानम्” ॥) शुद्धम् । (यथा, रघौ २ । ६३ । “न केवलानां पयसां प्रसूति- मवेहि मां कामदुघां प्रसन्नाम्” ॥) कृत्स्नम् । (यथा, रघुवंशे १० । २९ । “केवलं स्मरणेनैव पुनासि पुरुषं यतः । अनेन वृत्तयः शेषा निवेदितफलास्त्वयि” ॥) असहायः । इति संक्षिप्तसारे उणादिवृत्तिः ॥ (अद्वितीयः । यथा, कुमारे ५ । ८३ । “न केवलं यो महतोऽपभाषते शृणोति तस्मादपि यः स पापभाक्” ॥) केवलः, पुं, कुहनः । इति मेदिनी । (कुम्भकविशेषः । यथा, हटयोगदीपिकायाम् । २ । ७१ । “प्राणायामस्त्रिधा प्रोक्तो रेचपूरककुम्भकैः । सहितः केवलश्चेति कुम्भको द्विविधो मतः” ॥) केवलः, त्रि, एकः । (यथा, रघुवंशे । ११ । १९ । “वाणभिन्नहृदया निपेतुषी सा स्वकाननभुवं न केवलाम् । विष्टपत्रयपराजयस्थिरां रावणश्रियमपि व्यकम्पयत्” ॥) कृत्स्नः । इत्यमरमेदिनीकरौ । (यथा, रघुः । १० । २९ । “केवलं स्मरणेनैव पुनासि पुरुषं यतः । अनेन वृत्तयः शेषा निवेदितफलास्त्वयि” ॥) केवलज्ञानी, [न्] पुं, (केवलं शुद्धं ज्ञानं अस्यास्तीति । इनिः ।) सूतार्हद्विशेषः । इति हेमचन्द्रः ॥ केवलद्रव्यं, क्ली, (केवलं द्रव्यम् ।) मरिचम् । इति शब्द- चन्द्रिका ॥

केवली, स्त्री, (केवल + ङीष् ।) ज्ञानभेदः । इति मेदिनी । ग्रन्थविशेषः । इति हेमचन्द्रः ॥ केवली, [न्] पुं, (केवलं शुद्धं ज्ञानमस्यास्तीति । इनिः ।) जैनविशेषः । इति हलायुधः ॥ केविका, स्त्री, (केव गतिचालनयोः + ण्वुल् + टाप् अत इत्वम् ।) पुष्पविशेषः । केवेर इति भाषा कोकणे प्रसिद्धा । तत्पर्य्यायः । कविका २ केवी ३ भृङ्गारिः ४ नृपवल्लभा ५ भृङ्गमारी ६ महा- गन्धा ७ राजकन्या ८ अलिवाहिनी ९ । अस्या गुणाः । मधुरत्वम् । शीतत्वम् । दाहपित्तश्रम- वातश्लेष्मरोगपित्तच्छर्द्दिविनाशित्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ केशः, पुं, (के मस्तके शेते । शी + अच् । अलुक्- समासः ।) मज्जजातोपधातुविशेषः । चुल् इति भाषा । स तु गर्भस्थबालकस्य अष्टाभिर्मासै- र्जायते । इति सुखबोधः । (केशादयस्तु पितृतो जायन्ते । यथा, सुश्रुते शारीरस्थाने तृतीये- ऽध्याये । “गर्भस्य केशश्मश्रुलोमास्थिनखदन्त- सिरास्नायुधमनीरेतःप्रभृतीनि स्थिराणि पितृ- जानि” ॥ भावप्रकाशे च । “केशाः श्मश्रु च लोमानि नखा दन्ताः सिरास्तथा । धमन्यः स्नायवः शुक्रमेतानि पितृजानि हि” ॥) तत्पर्य्यायः । चिकुरः २ कुन्तलः ३ वालः ४ कचः ५ शिरोरुहः ६ । इत्यमरः । २ । ६ । ९५ ॥ शिर- सिजः ७ मूर्द्धजः ८ अस्रः ९ वृजिनः १० । इति जटाधरः ॥ (रोगविशेषेणास्योत्पाटनानन्तरमुद्भ- वोपायाश्च । यथा, -- “वटावरोहकेशिन्योश्चूर्णेनादित्यपाचितम् । गुडूचीस्वरसेतैलमभ्यङ्गात्केशरोहणम्” ॥ इति आदित्यपाकगुडचीतैलम् ॥ * ॥ “मधुकेन्दीवरमूर्व्वा तिलाज्यगोक्षीरभृङ्गलेपेन । अचिराद्भवन्ति घनकेशा दृढमूलायतानृजवः” ॥ “चन्दनं मधुकं मूर्व्वा त्रिफला नीलमुत्पलम् । कान्तावटप्ररोहश्च गुडचीविषमेव च ॥ लौहचूर्णं तथाकेशी शारिवे द्वे तथैव च । मार्क्कवस्वरसेनैव तैलं मृद्वग्निना पचेत् ॥ शिरस्युत्पतिताः केशा जायन्ते घनकुञ्चिताः । दृढमूलाश्च स्निग्धाश्च तथा भ्रमरसन्निभाः ॥ नस्येनाकालपलितं निहन्यात्तैलमुत्तमम्” ॥ इति चन्दनाद्यं तैलम् ॥ * ॥ “तैलं सयष्टीमधुकैः क्षीरे धात्रीफलैः शृतम् । नस्ये दत्तं जनयति केशान् श्मश्रूणि चाप्यथ” ॥ पक्कावस्थापन्नस्यास्य कृष्णीकरणोपाया यथा, -- “त्रिफलाचूर्णसंयुक्तं लौहचूर्णं विनिक्षिपेत् । ईषत्पक्वे नारिकेले भृङ्गराजरसान्विते ॥ मासमेकन्तु निःक्षिप्य सम्यग्गर्मात् समुद्धरेत् ततः शिरो मुण्डयित्वा लेपं दद्याद्भिषग्वरः ॥ सम्बेष्ट्य कदलीपत्रै-र्मोचयेत्सप्तमे दिने । क्षालयेत्त्रिफलाक्वाथैः क्षीरमांसवसाशिनः ॥ कपालरञ्जनञ्चैव कृष्णीकरणमुत्तमम्” ॥ “उत्पलं पयसा सार्द्धं मासं भूमौ निधापयेत् । केशानां कृष्णकरणं स्नेहनञ्च विधीयते” ॥

पृष्ठ २/१९६

इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहे क्षुद्ररोगाधिकारे ॥) तत्समूहार्थवाचकाः शब्दाः यथा, -- “वालाः स्युस्तत्पराः पाशो रचनाभार उच्चयः । हस्तः पक्षः कलापश्च केशभूयस्त्ववाचकाः” ॥ इति हेमचन्द्रः ॥ * ॥ (कस्य जलस्य ईशः ।) वरुणः । ह्रीवेरम् । इति मेदिनी ॥ (अस्य पर्य्याया यथा, -- “वालं ह्रीवेरवर्हिष्ठोदीच्यं केशोऽम्बुनाम च” ॥ इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) दैत्यविशेषः । इति हेमचन्द्रः ॥ (कस्य ब्रह्मणोऽपि ईशः । के जले शेते वा ।) विष्णुः । इति शब्दरत्नावली । (काशते प्रका- शते लोके लोकं काशयति वा । काश + अच् पृषोदरात् एत्वे साधुः । सूर्य्याग्निप्रभृतिरश्मिः । “ब्रह्म-विष्णु-रुद्र-संज्ञाः शक्तयः केशसंज्ञिताः” ॥ इति भागवतोक्तेः परब्रह्मशक्तिः । ब्रह्मा । “केशो योनौ तथा भावे हावलावण्ययोरपि । लम्पटे पुरुषे चैव प्रमदायां विशेषतः” ॥ “प्रजापतौ कचे चैव केशशब्दः प्रकीर्त्त्यते” ॥ इति महाभारतटीकाकृन्नीलकण्ठः ॥) केशकलापः, पुं, (केशानां कलापः समूहः ।) केश- पाशः । केशसमूहः । इति हेमचन्द्रः ॥ केशकारः, पुं, (केशं केशवत् केशाकृतिं वा करोति आत्मानं केशाकारेण वर्द्धयति इति भावः । केश + कृ + “कर्म्मण्यण्” । ३ । २ । १ । इति अण् ।) इक्षुभेदः । करिया कुशियार इति हिन्दी भाषा । अस्य गुणाः । गुरुत्वम् । शीतत्वम् । रक्तपित्त- क्षयापहत्वञ्च । इति भावप्रकाशः ॥ केशगर्भकः, पुं, (केशो गर्भे अभ्यन्तरेऽस्य । कप् ।) कवरी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ केशघ्नं, क्ली, (केशं हन्ति नाशयतीति । हन् + टक् ।) इन्द्रलुप्तकम् । इति हेमचन्द्रः ॥ केशच्छित्, [द्] पुं, केशं छिनत्ति । छिद् + क्विप् ।) नापितः । इति शब्दमाला ॥ केशटः, पुं, (को ब्रह्मा ईशः महादेवः तौ अटतः गच्छतः प्रलये यं । महाप्रलये मूर्त्त्यविशेषात् तथा- त्वम् । यद्वा ब्रह्मशिवाभ्यां अटति गच्छति यः सः । त्रयाणामेकात्मत्वात् ।) विष्णुः । (केशेषु काशादि- तृणजातेषु अटति चरतीति । अट् + अच् । शकन्ध्वादित्वात् साधुः ।) छागः । (केशेषु मूर्द्धजेषु अटतीति । अट् + अच् शकन्ध्वादित्वात् अलोपे माधुः ।) ओकणः । इति मेदिनी । भ्राता । इति शब्दरत्नावली ॥ (केशेषु कामार्त्तपुरुषनारीषु अटति । अट् + अच् ।) कामदेवस्य शोषणवाणः । इति विश्वः । (केश इव प्रतिमासु नटनट्यादिषु च अटति त्वगात्मनेति यावत् ।) शोणकवृक्षः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ केशधृत्, पुं, (केशमिव धरति । धृ + क्विप् ।) भूत- केशनामकतृणभेदः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ केशनाम, [न्] क्ली, (केशनाम्नैव नाम यस्य ।) वालम् । इत्यमरः ॥ वाला इति भाषा ॥ केशपक्षः, पुं, (केशानां पक्षःसमूहः । बाहुलकात् पक्षादेशोवा ।) कशपाशः इत्यमरः । २ । ६ । ९८ ॥

(यथा, महाभारते । ४ । ३६ । ४१ । “उत्तरन्तु प्रधावन्तमनुद्रुत्य धनञ्जयः । गत्वा शतपद तूर्णं केशपक्षे परामृशत्” ॥) केशपर्णी, स्त्री, (केश इव पर्णान्यस्य । जातित्वात् ङीष् ।) अपामार्गः । इति शब्दरत्नावली ॥ केशपाशः, पुं, (केशानां पाशः समूहः ।) केशसमूहः । यथा, -- “पाशः पक्षश्च हस्तश्च कलापार्थाः कचात् परे” ॥ इत्यमरः । २ । ६ । ९८ ॥ (यथा, कुमारे । १ । ४८ । “तं केशपाशं प्रसमीक्ष्य कुर्य्यु- र्वालप्रियत्त्वं शिथिलं चमर्य्यः” ॥) केशपाशी, स्त्री, (केशपाश + स्वाङ्गात् ङीप् ।) शिरो मध्यस्थशिखा । चूडा । इत्यमरः । २ । ६ । ९७ ॥ केशभूः, पुं, (केशानां भूरुत्पत्तिस्थानम् ।) शिरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ केशमथनी, स्त्री, (केशा मथ्यन्तेऽनया । मन्थ विलोडने + करणे ल्युट् ततो ङीप् । अस्याः कण्टकैः समीपं गन्तुः केशोत्पाटनात् तथात्वम् ।) शमीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ केशमार्जकं, क्ली, (केशं मार्ष्टि । मृज् शोधने + कर्त्तरि ण्वुल् ।) कङ्कतिका । इति जटाधरः । चिरुणी इति भाषा ॥ केशमार्जनं, क्ली, (केशो मृज्यतेऽनेन । मृज् + करणे ल्युट् वृद्धिश्च ।) कङ्कतिका । इति हेमचन्द्रः । केशशुद्धिश्च । (भावे ल्युट् । केशशोधनक्रियामा- त्रम् ॥) केशमुष्टिः, पुं, (केशानां मुष्टिरिव ।) विषमुष्टि- वृक्षः । महानिम्बः । इति राजनिर्घण्टः ॥ केशरः, पुं क्ली, (के जले पद्मशिरसि वा । सर- तीति । सृ + अच् । पृषोदरात् शत्वम् । यद्वा केश इव केशाकारः अस्यास्तीति । केश + रः ।) किञ्जल्कः । इत्यमरः । १ । १० । ४३ ॥ केशरः, पुं, (केश इव केशाकृतिपदार्थः अस्यास्तीति मत्वर्थीयो रः ।) नागकेशरवृक्षः । (यथा, -- गीतगोविन्दे । १ । ३१ । “मदनमहीप- तिकनकदण्डरुचिकेशरकुसुमविकाशे” ॥ वकुल- वृक्षः । (यथा, कुमारे । ३ । ५५ । “स्रस्तां नितम्बादवलम्बमाना पुनः पुनः केशरदामकाञ्चीम्” ॥) पुन्नागवृक्षः । (यथा, महाभारते । १ । १२५ । ३ । “पलाशैस्तिलकैश्चूतैश्चम्पकैः पारिभद्रकैः । कर्णिकारैरशोकैश्च केशरैरतिमुक्तकैः” ॥) सिंहजटा । इति मेदिनी ॥ (यथा, कादम्बर्य्याम् “मृगपतिरिव स्कन्धावलम्बितकेशरमालः” ॥) हिङ्गुवृक्षः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ नीपः । केलिकदम्ब इति भाषा । यथा, मेघदूते । २२ । “नीपं दृष्ट्वा हरितकपिशं केशरैरर्द्धरूढैः” ॥) केशरञ्जनः, पुं, (केशान् रञ्जयति । रन्ञ्ज + णिच् + ल्युः ।) भृङ्गराजवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः । भीम- राज इति भाषा ॥ केशराजः, पुं, (केशो राजतेऽनेन् । राज + करणे घञ् ।) शाकभेदः । केशुरे इति भाषा । तत्प-

र्य्यायः । भृङ्गराजः २ भृङ्गः ३ पतङ्गः ४ मा- र्करः ५ । इति रत्नमाला ॥ मार्कवः ६ । इत्य- मरः ॥ नागमारः ७ पवरुः ८ भृङ्गसोदरः ९ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ केशरञ्जनः १० केश्यः ११ । कुन्तलवर्द्धनः १२ । इति वैद्यकम् ॥ अङ्गारकः १३ एकरजः १४ करञ्जकः १५ भृङ्गरजः १६ भृङ्गारः १७ । इति जटाधरः ॥ अजागरः १८ भृङ्गरजाः १९ मकरः २० । इति शब्दरत्नाघली ॥ अपि च । “भृङ्गराजो भृङ्गरजो मार्कवो भृङ्ग एव च । भृङ्गारकः केशराजो भृङ्गारः केशरञ्जनः ॥ भृङ्गराजः कटुस्तिक्तो रूक्षोष्णः कफवातनुत् । केश्यस्त्वच्यः कृमिश्वासकासशोथामयापहृत् ॥ दन्त्यो रसायनो बल्यः कुष्ठनेत्रशिरोऽर्त्तिजित्” ॥ इति भावप्रकाशः ॥ अस्य गुणाः । अग्निकारित्वम् । केशचक्षुर्हितत्वम् । पाण्डुकफापहत्वम् । रसा- यनत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ केशराम्लः, पुं, (केशरे तदवच्छेदे अम्लरसो यस्य ।) मातुलुङ्गकवृक्षः । इति जटाधरः केशरी, [न्] पुं, (केशराः सन्त्यस्य इति इनिः ।) सिंहः । इत्यमरः । २ । ५ । १ ॥ (यथा, रघुवंशे २ । २९ । “स पाटलायां गवि तस्थिवांसं धनुर्द्धरः केशरिणं ददर्श” ॥) घोटकः । पुन्नागवृक्षः । नागकेशरवृक्षः । इति मेदिनी ॥ वीजपूरकवृक्षः । इति जटाधरः ॥ केशरुहा, स्त्री, (केश इव रोहति अत्र । केशरुह + “इगुपधेति” । ३ । १ । १३५ । इति कः ।) भद्रद न्तिकावृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ केशरूपा, स्त्री, (केशवद्रूपमस्याः ।) वन्दाकवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः । (परगाछा इति भाषा ॥) केशवः, पुं, (को ब्रह्मा ईशः रुद्रः तौ आत्मनि स्वरूपे वयति प्रलये उपाधिरूपमूर्त्तित्रयं मुक्त्वा एकमात्र- परमात्मस्वरूपेणावतिष्ठते इति । यथा, भागवते २ अध्याये चतुःश्लोक्याम् । “अहमेवासमेवाग्रे नान्यद् यत् सदसत् परम् । पश्चादहं यदेतच्च योऽवशिष्येत सोऽस्म्यहम् । ऋतेऽर्थं यत् प्रतीयेत न प्रतीयेत चात्मनि तद्विद्यादात्मनो मायां यथाभासो यथातमः ॥ यथा महान्ति भूतानि भूतेषूच्चावचेष्वनु । प्रविष्टान्यप्रविष्टानि तथा तेषु न तेष्वहम् ॥ एतावदेव जिज्ञास्यं तत्त्वजिज्ञासुनात्मनः । अन्वयव्यतिरेकाभ्यां यत् स्यात् सर्व्वत्र सर्व्वदा ॥ एतन्मतं समातिष्ठ परमेण समाधिना । भवान् कल्पविकल्पेषु न विमुह्यति कर्हिचित्” ॥ तथा, केशं केशिनं वातिं हन्ति । केश + वा + कः । यथा, हरिवंशे । ८० । ६६ । “यस्मात्त्वया हतः केशी तस्मान्मच्छाशनं शृणु । केशवो नाम नाम्ना त्वं ख्यातो लोके भविष्यसि” ॥ यद्वा, के जले शववत् भातीति । प्रलयकाले क्षीरोदशायितया तथात्वम् । कश्च अश्च ईशश्च ते केशा ब्रह्मविष्णुरुद्राः नियम्यतया सन्त्यस्य । यद्वा, कश्च ईशश्च तौ केशौ पुत्त्रपौत्त्रत्वेन भवतो ऽस्य । “केशाद्वोऽन्यतरस्याम्” । ५ । २ । १०९ ।

पृष्ठ २/१९७

इति वप्रत्ययः । अथवा वाति गच्छति तद्वत्तया । वा + कः । स्वरूपतस्तेषां भेदाभावादपि वासु- देवे सर्व्वात्मनि परमेश्वरेऽस्य वृत्तिः । अतो विष्णुसंहितायाम् । “नरसिंहवपुः श्रीमान् केशवः पुरुषोत्तमः” ॥ किञ्च । “त्रिलोकात्मा त्रिलोकेशः केशवः केशिहा हरिः” ॥ पूज्यपादैर्भाष्यकृद्भिरपि केशवशब्दस्य निरुक्ति- द्वयमवलम्ब्य नामद्वयं समर्थितं तयोराद्ये । अभि- रूपाः केशा यस्य स केशवः । कश्च अश्च ईशश्च केशास्त्रिमूर्त्तयस्ते वशे वर्त्तन्ते यस्य सः । केशि- दानवहननाद्वा केशवः । “यस्मात् त्वयैव दुष्टात्मा हतः केशी जनार्द्दन ! तस्मात् केशवनाम्ना त्वं लोके ज्ञेयो भविष्यसीति” ॥ भांगवतादिषु । द्वितीये । केशसंज्ञिताः सूर्य्यादि- संक्रान्ता अंशवः तद्वत्त्वेन केशवो वा । “अंशवो ये प्रकाशन्ते मम ते केशसंज्ञिताः । सर्व्वज्ञाः केशवं तस्मात् प्राहुर्म्मां द्विजसत्तमाः” ॥ इति महाभारतम् । “त्रयः केशिनः” । इति श्रुतेश्च ब्रह्मविष्णुशिवाख्या हि शक्तयः केशसंज्ञि- ताः । “मत्केशा वसुधातले” इति भागवते च । यथा, हरिवंशोक्तौ, -- “को ब्रह्मेति समाख्यातः ईशोऽहं सर्व्वदेहिनाम् । आवां तवांशसम्भूतौ तस्मात् केशवनामवान्” ॥ तेनास्य बहुधा निरुक्तिः ।) विष्णुः । इत्यमरः । १ । १ । १८ ॥ पुन्नागवृक्षः ॥ (केशाः प्रशस्ताः सन्त्यस्य । “केशाद्वोऽन्यतरस्याम्” । ५ । २ । १०९ । इति वः ।) केशवति त्रि । इति मेदिनी ॥ (जलस्थशवदेहः । यथा, विदग्धमुखमुण्डनम् । “केशवं पतितं दृष्ट्वा द्रोणो हर्षमुपागतः । रुदन्ति पाण्डवाः सर्व्वे हा ! हा ! केशव ! केशव !” ॥ के जले शवं पतितं दृष्ट्वा द्रोणः काकः हर्षं प्राप्त- वान् पाण्डवाः शृगालाः रुदन्ति चीत्कारं कुर्व्व- न्तीत्यर्थः ॥) केशवर्द्धिनी, स्त्री, (केशाः वर्द्ध्यन्तेऽनया । केश + वृध् + करणे ल्युट् टित्वात् ङीष् ।) सहदेवी- लता । इति राजनिर्घण्टः ॥ केशवायुधः, (केशवस्य विष्णोरायुधाकारं मुकुला- द्यस्य ।) आम्रवृक्षः । इति शब्दमाला । (केश- वस्य विष्णोः आयुधं अस्त्रम् । इति विग्रहे पुं, विष्णोरस्त्रे, क्ली ॥) केशवालयः, पुं, (केशवस्य आलयः वासस्थानम् ।) अश्वत्थवृक्षः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ केशवावासः, पुं, (आवसत्यस्मिन् इति । आ + वस् + अधिकरणे घञ् ।) केशवस्य आवासः अश्वत्थवृक्षः । इति जटाधरः ॥ केशवेशः, पुं, (केशस्य कुन्तलस्य वेशः बन्धनरूप- वेण्यादिभिर्विन्यास इति यावत् ।) कवरी । इत्य- मरः ॥ चुलेरखोँपा इति भाषा । (यथा, आश्वला- यनगृह्ये । १ । १७ । १७ । “कुलधर्म्मं केशवेशान् कारयेत्” । “एकशिखस्त्रिशिखः पञ्चशिखो वा” इति बौधायनः । “पर्ब्बशिखः परशिखः” इति

कुलधर्म्माः । “तेषु यो यस्य कुलधर्म्मः तेन तस्य केशसन्निवेशान् कारयेत्” इति नारायणीवृत्तिः ॥) केशहन्त्री, स्त्री, (केशस्य हन्त्री नाशिनी । यद्वा केशान् हन्ति या । केश + हन् + तृच् ततो ङीष् ।) शमीवृक्षः ॥ इति राजनिर्घण्टः ॥ केशहस्तः, पुं, (केशानां केशस्य वा हस्तः समूहः । हस्तादयश्च केशात् समूहार्थे ।) केशसमूहः । इत्यमरः ॥ केशाकेशि, क्ली, केशेषु केशेषु गृहीत्वा प्रवृत्तं यद्धम् । (“तत्र तेनेदमिति सरूपे” । २ । २ । २७ । इति कर्म्मव्यतिहारे इच् समासे पूर्ब्बदीर्घः ।) अन्योन्य- केशग्रहणपूर्ब्बकप्रवृत्तयुद्धम् । इति व्याकरणम् ॥ चुलाचुलि इति भाषा । (यथा, महाभारते । ३ । २८३ । ३७ । “केशाकेश्यभवद्युद्धं रक्षसां वानरैः सह” ॥) केशारुहा, स्त्री, (केशा आरोहन्त्यनया । आ + रुह + करणे घञर्थे कः ।) सहदेवीलता । इति राज- निर्घण्टः ॥ केशार्हा, स्त्री, (केशं केशवर्णं अर्हति इति । केश + अर्ह + “कर्म्मण्यण्” । ३ । २ । १ । इति अण् ।) महानीली । इति राजनिर्घण्टः ॥ केशिकः, त्रि, (प्रशस्तः केशः अस्यास्तीति ठन् ।) प्रशस्तकेशयुक्तः । इत्यमरः । २ । ६ । ४५ ॥ केशिका, स्त्री, (केशीव कायति प्रकाशते । केशिन् कै + कः ।) शतावरी । इति राजनिर्घण्टः ॥ केशिनिसूदनः, पुं, (केशीत्याख्यः दानवः कंसासुर- चरस्तं निसूदयति हन्ति । नि + सूद् + कर्त्तरि ल्युः ।) श्रीकृष्णः । (यथा, गीतायां १८ । १ । “सन्न्यासस्य महाबाहो ! तत्त्वमिच्छामि वेदितुम् । त्यागस्य च हृषीकेश ! पृथक् केशिनिसूदन !” ॥ केशिदानववधविवरणं हरिवंशे ८० अध्याये दृश्यम् ।) केशिनी, स्त्री, (केशाकाराः सन्त्यस्याः ।) जटामांसी । इति राजनिर्घण्टः ॥ चोरपुष्पी । प्रशस्तकेश- विशिष्टा । इत्यमरः । २ । ६ । ४५ ॥ केशिसूदनः, पुं, (केशिनं तदाख्यया प्रसिद्धं दैत्यं सूदयतीति । केशिन् + सूद + कर्त्तरि ल्युः ।) श्रीकृष्णः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (केशिदानव वध- विवरणं हरिवंशे ८० अध्याये द्रष्टव्यम् ॥) केशिहा, [न्] पुं, (केशिनं हतवान् । हन् + क्विप्) श्रीकृष्णः । इति हेमचन्द्रः ॥ केशी, [न्] त्रि, (प्रशस्ताः केशाः सन्त्यस्य ।) प्रशस्त- केशयुक्तः । इत्यमरः । २ । ६ । ४५ ॥ केशी, [न्] पुं, (केशः सर्व्वज्ञा शक्तिरस्यास्तीति ।) विष्णुः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ दैत्यभेदः । इति मेदिनी ॥ (यथा, हरिवंशे । ८० । ६५ । “यस्मात्त्वया हतः केशी तस्मात् मच्छासनं शृणु । केशवो नाम नाम्ना वै ख्यातो लोके भविष्यषि” ॥ केशाः केसरा सन्त्यस्य ।) सिंहः । इति शब्द- रत्नावली ॥ केशी, स्त्री, (केश + स्त्रियां गौरादित्वात् ङीष् ।) नीली । इति राजनिर्घण्टः ॥ भूतकेशीवृक्षः ॥

अजलोमावृक्षः । इति रत्नमाला ॥ केशोच्चयः, पुं, (केशानां उच्चयः समूहः ।) केश समूहः । इति हेमचन्द्रः ॥ केश्यं, क्ली, (केशाय हितं इति यत् ।) कृष्णागुरु । भृङ्गराजे, पुं । इति राजनिर्घण्टः ॥ (केशहित- कारके, त्रि ॥) केसरं, क्ली, (के जले सरतीति । सृ + अच् ।) हिङ्गुः इति हेमचन्द्रः ॥ नागकेसरपुष्पम् । कासीसम् । स्वर्णम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ केसरः, पुं, (के वृक्षशिरोऽवच्छेदे उच्छ्रितदेशे इत्यर्थः सरति । सृ + अच् ।) नागकेशरवृक्षः । तुरङ्गस्कन्धकेशः । (यथा, रघुवंशे । ४ । ६७ । “विनीताध्वश्रामास्तस्य सिन्धुतीरविचेष्टनैः । दुधुवुर्वाजिनः स्कन्धान् लग्नकुङ्कुमकेसरान्” ॥) सिंहस्कन्धकेशः । (यथा, पञ्चतन्त्रे । १ । २०४ । “व्याकीर्णकेसरकरालमुखा मृगेन्द्रा नागाश्च भूरि मदराजि विराजमानाः” ॥) वकुलवृक्षः । (यथा, रघुवंशे । ९ । ३६ । “ललितविभ्रमबन्धविचक्षणं सुरभिगन्धपराजितकेसरम्” ॥) पुन्नागवृक्षः । किञ्जल्कः । इति हेमचन्द्रः ॥ केसरः, पुं क्ली, (के जले सरतीति । सृ + पचाद्यच् । हृलदन्तादिति अलुक्समासः ।) किञ्जल्कः । हि- ङ्गुनि, पुं स्त्री । इति रभसः ॥ केसरवरं, क्ली, (केसरेषु वरं श्रेष्ठं गुणाधिक्यात् । यद्वा, केसरेण किञ्जल्केन वृणातीति । वृ + अच् ।) कुङ्कुमम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ केसराम्लः, पुं, (के जलनिमित्तकः सरः अम्लः तद्र सो यस्य ।) वीजपूरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ केसरिका, स्त्री, (के जले सरति स्वाद्यतया साधु- कारितया वा । वुन् अलुक्समासः । ततष्टाप् अत इत्वम् ।) सहदेवीलता । इति राजनिर्घण्टः ॥ केसरिसुतः, पुं, (केसरी स्वनामख्यातो वानरभेदः तस्य सुतः पुत्त्रः ।) हनूमान् । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, महाभारते ३ । १४७ । २७ । “अहं केसरिणः क्षेत्रे वायुना जगदायुना । जातः कमलपत्राक्ष ! हनूमान् नाम वानरः” ॥) केसरी, [न्] पुं, (केसराः जटाः सन्त्यस्य । केसर + इनिः ।) सिंहः । घोटकः । पुन्नागः । नागकेशर । इति मेदिनी ॥ रक्तशिग्रः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वानरविशेषः । स तु हनूमत्पिता । (यथा, रामायणे । ७ । ४० । १९ । “सूर्य्यदत्तवरः स्वर्णः सुमेरुर्नाम पर्व्वतः । यत्र राज्यं प्रशास्त्यस्य केसरी नाम वै पिता” ॥) कै, शब्दे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-अकं- अनिट् ।) कायति । एषामादन्तत्वेन दिवादौ पाठे- ऽपीष्टसिद्धौ भ्वादावैकारान्तत्वेन पाठो गणकृत- मनित्यमिति ज्ञापयति । तेन अयधातोरात्मने- पदानित्यत्व शपो लुकि च य्वोर्लोप इति यलोपे अयधातौ परे उपसर्गरेफो ल इति वक्तव्यात् पराशब्दस्य रेफस्य लकारे “एष कालः समूत्पन्नो यः पलाति सजीवति” इति सिद्धम् । वेदेषूच्चारण-

पृष्ठ २/१९८

भेदार्थो भ्वादौ पाठ इति केचित् । इति दुर्गादासः ॥ कैकयी, स्त्री, (जनपदात् क्षत्त्रियात् अञ् । यद्वा, केकय + स्वार्थेअण् । कैकय + बाहुलकात् न यादे रियादेशः । तस्यापत्यं स्त्री ङीप् ।) केकयी । इति शब्दरत्नावली ॥ कैकेयी, स्त्री, (कैकेयः केकयराजः तस्यापत्यं स्त्री ङीप् ।) केकयी । सा तु केकयराजकन्या दशरथ- राजपत्नी च । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, रघौ १२ । २ । “तं कर्णमूलमागत्य रामे श्रीर्न्यस्यतामिति । कैकेयीशङ्कयेवाह पलितछद्मना जरा” ॥) कैङ्कर्य्यं, क्ली, (किङ्करस्य भावः किङ्करस्येदं किङ्करस्य- कर्म्म वा । किङ्कर + यञ् ।) किङ्करत्वम् । दास- त्वम् ॥ (यथा, भागवते । ३ । २ । २२ । “तत् तस्य कैङ्कर्य्यमलं भृतान् नो विग्लापयत्यङ्ग ! यदुग्रसेनम्” ॥) कैटजः, पुं, (कुटज एव स्वार्थे अण् वृद्धिः । पृषोदरात् औकारस्य ऐकारत्वम् ।) कुटजवृक्षः । इति भावप्रकाशः ॥ कैटभः, पुं, स्वनामख्यातो दैत्यविशेषः ॥ (अयन्तु विष्णोःकर्णमलोद्भूतयोरसुरयोरन्यतरः । पाद्मकल्पे जातः सन् एकार्णवे योगनिद्रायां स्थितस्य भगवतो नाभिपद्मादाविर्भूतं अब्जयोनिं ब्रह्माणं यदा हन्तु- मुद्यतः तदा योगनिद्रां विहाय समुत्थितेन भगवता जघनोपरि समुत्थाप्य निहतोऽयं दुर्द्दान्तोऽसुरः ॥) यथा, -- मार्कण्डेयपुराणम् । “योगनिद्रां यदा विष्णुर्जगत्येकार्णवीकृते । आस्तीर्य्य शेषमभजत् कल्पान्ते भगवान् प्रभुः ॥ तदा द्वावसुरौ घोरौ विख्यातौ मधुकैटभौ । विष्णुकर्णमलोद्भूतौ हन्तुं ब्रह्माणमुद्यतौ” ॥ (एतस्योत्पत्त्यादिकं सविस्तरं हरिवंशे ५२ अध्याये दर्शनीयम् ॥) कैटभजित्, पुं, (कैटभं स्वनामख्यातमसुरं जितवान् । जि + भूते क्विप् । तुगागमश्च ।) विष्णुः । इत्य- मरः ॥ (अस्य विवरणं हरिवंशे ५२ अध्याये द्रष्टव्यम् ॥) कैटभहा, [न्] पुं, (कैटभं स्वनामख्यातं महासुरं हन्ति हतवान् वा । हन् + क्विप् भूते ।) विष्णुः । इति हेमचन्द्रः ॥ (स च सर्व्वशक्तिर्भगवान् स्वरू- पतो निर्गुणोऽपि सृष्ट्यादिकार्य्यसम्पादनार्थं गुणाधिष्ठातृत्वमभ्युपैति, तत्र तु यदा जीवादृष्ट- वशात् यद्यद्गुणोद्रेकात्मिका क्रियाशक्तिरुप- तिष्ठते नितरां गुणाधिष्टातृकतय भगवानपि तदा तत्तद्गुणोपयोगिक्रियावानिव प्रतिभाति । परं देहाभिमानवतां जीवानामिव तस्य प्रकृतेरुद्रि- क्तगुणे मनो न ह्यासज्जते हृषीकेशत्वात् गुण- नियन्तृत्वादित्यर्थः देहाभिमानराहित्याच्च । अत- एव स कैटभजिन्मधुजिदित्याद्युपाधिकतयोच्यते वस्तुतस्तु जीवैर्यत् किञ्चित् क्रियते तत् सर्व्वमेव गुणपरतन्त्रैरवशत एव । ईश्वरस्य तु भृत्या इव गुणा एवाधीनाः सन्तः तदाज्ञयैव क्रिया उत्- पादयन्ति सम्पादयन्ति च ॥)

कैटभा, स्त्री, (कूटा गुणास्तत्कार्य्यं सृष्ट्यादिकं कैटं । कूट + अण् वृद्धिः पृषोदरात् औकारस्य ऐका- रत्वं । तेन तैर्वा भाति प्रकाशते या । भा + क्विप् ।) दुर्गा । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कैटभारिः, पुं, (कैटभस्य स्वनामख्यातस्यासुरभेदस्य अरिः शत्रुः । पक्षे कैटभस्य तमसः अरिर्दम- यिता । सगुणावस्थायामपि ईश्वरस्य विष्णोः सत्त्वगुणप्राधान्यात् तथात्वम् ।) विष्णुः । इति हलायुधः ॥ कैटभी, स्त्री, (केटभं तदाख्यया प्रसिद्धं असुरं प्रति इः हननक्रियारूपतेजःप्रकाशोऽस्याः ।) यद्वा, कूटं तमःप्रधानभावमधिष्ठाय तामसी प्रकृति- रिति विश्रुता देवकार्य्यसाधनानुरोधात् तद्वत्त्वया भातीति । कूट + अणि वृद्धौ कौटं पृषोदरात् औकारस्य ऐकारत्वं कैटं भा + कः । ततो ङीप् कैटभी तामसीत्यर्थः ॥) दुर्गा । इति त्रिकाण्ड- शेषः । (मधुकैटभभीतब्रह्मणस्तुत्या प्रसादिततया तामस्या विमोहितौ तौ दुर्द्दान्तावसुरौ विष्णुना निहतौ । यथा, मार्कण्डेयपुराणे देवीमाहात्म्ये ८१ अध्याये । “एवं स्तुता तदा देवी तामसी तत्र वेधसा । विष्णोः प्रबोधनार्थाय निहन्तुं मधुकैटभौ ॥ नेत्रास्यनासिकाबाहुहृदयेभ्यस्तथोरसः ! निर्गम्य दर्शने तस्थौ ब्रह्मणोऽव्यक्तजन्मनः” ॥ इत्युपक्रम्य । “समुत्थाय ततस्ताभ्यां युयुधे भगवान् हरिः । पञ्चवर्ष सहस्राणि बाहुप्रहरणोविभुः ॥ तावप्यति बलोन्मत्तौ महामायाविमोहितौ । उक्तवन्तौ वरोऽस्मत्तो व्रियतामिति केशवम्” ॥) कैटभेश्वरी, स्त्री, (कैटभस्य कैटभपुर्य्या ईश्वरी कर्त्तो । पक्षे कैटभस्य तमोगुणस्य ईश्वरी नियन्त्री ।) दुर्गा । यथा । “कैटभन्तु वशं कृत्वा गृहीता तत्पुरी यथा । तेन सा गीयते देवी पुराणे कैटभेश्वरी” ॥ इति देवीपुराणे ४५ अध्यायः ॥ कैटर्य्यः, पुं, (किट् त्रासे + भावे घञ् । केटं त्रासं राति ददाति तिक्तादीनामातिशय्यात् । रा दाने + कः । ततः स्वार्थे ष्यञ् ।) कट्फलः । इत्यमरः । २ । ४ । ४० ॥ निम्बः । महानिम्बः । इति रत्न- माला ॥ मदनवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कैडर्य्यः, पुं, (कैटर्य्य + पृषोदरात् डत्वे साधुः ।) कट्- फलः । पूतिकरञ्जः । कटभीवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ कैतकं, क्ली, (केतक्या इदं “तस्येदम्” । ४ । ३ । १२० । इत्थण्) केतकीपुष्पम् । यथा । कैतकं तिक्तकटुक- मिति राजवल्लभः ॥ कैतवं, क्ली, (कितव + स्वार्थे अण् ।) कपटः । (कित- वस्य भावः कर्म्म वा । युवादित्वादण् ।) द्यूतः । इत्यमरः । २ । १० । ४५ ॥ वैदूर्य्यमणिः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (कितवस्य भावः । कपटता । यथा, भागवते १ । १ । २ । “धर्म्मः प्रोज्झितकैतवो ऽत्रपरमो निर्म्मत्सराणां सतां वेद्यं वान्तवमत्र

वस्तु शिवदं त्रापत्रयोन्मूलनम्” ॥) कैदारं, क्ली, (केदाराणां क्षेत्राणां समूहः । इति अण् ।) क्षेत्रसमूहः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (केदारे क्षेत्रे प्रयत्नेनानीतं यज्जलं तत्कैदारम् । तद्गुणादिकमुक्तं भावप्रकाशे यथा -- “केदारं क्षेत्रमुद्दिष्टं कैदारं तज्जलं स्मृतम् । कैदारं वार्य्यभिष्यन्दि मधुरं गुरुदोषकृत्” ॥) कैदारः, पुं, (केदारे क्षेत्रे भवः इत्त्यण् ।) शालिधान्यम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (केदारसम्बन्धिनो ये ते कैदारा इत्यर्थः । यथा, भावप्रकाशे । “कैदारा वातपित्तघ्ना गुरवः कफशुक्रलाः । कषाया अल्पवर्च्चष्का मेध्याश्चैव बलावहाः” ॥) कैदारकं, क्ली, (केदाराणां समूहः केदारस्य इदं वा । केदार + वुञ् ।) केदारसमूहः । क्षेत्रगणः । इत्य- मरः । २ । ९ । ११ ॥ कैदारिकं, क्ली, (केदाराणां समूहः केदारे भवं तस्येदं वा । केदार + ठञ ।) कैदारकम् । इत्यमरः । २ । ९ । ११ ॥ कैदार्य्यं, क्ली, (केदाराणां समूहः । केदार + ष्यञ् ।) क्षैत्रम् । क्षेत्रसमूहः । इत्यमरः । २ । ९ । ११ ॥ कैमुतिकः, पुं, (किमुत इत्यव्ययं तस्मात् आगतः । ठक् ।) न्यायविशेषः । तथा च छन्दोगपरिशिष्टम् । “वेदाश्छन्दासि सर्व्वाणि ब्रह्माद्याश्च दिवौकसः । जलार्थिनोऽथ पितरो मरीच्याद्यास्तथर्षयः ॥ उपाकर्म्मणि चोत्सर्गे स्नानार्थं ब्रह्मवादिनः । यियासूननुगच्छन्ति संहृष्टा ह्यशरीरिणः ॥ समवायश्च यत्रैषां तत्रान्ये बहवो मलाः । नूनं सर्व्वे क्षयं यान्ति किमुतैकं नदीरजः” ॥ इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ कैरवं, क्ली, (के जले रौति कलनादं करोतीति । रु + अच् केरवः हंसः तत्पुरुषे कृतीत्यलुक् । तस्य प्रियमित्यण् ।) कुमुदम् । श्वेतोत्पलम् । इत्यमरः । १ । १० । ३७ ॥ (यथा, महाभारते १ । १ । ८६ । “पुराणपूर्णचन्द्रेण श्रुतिज्योत्स्नाः प्रकाशिताः । नृबुद्धिकैरवाणाञ्च कृतमेतत् प्रकाशनम्” ॥) कैरवः, पुं, (कुत्सितो रवो यस्य स एव स्वार्थे अण् । पृषोदरात् औकारस्य ऐकारत्वम् ।) शत्रुः । कितवः । इति मेदिनी ॥ कैरविणी, स्त्री, (कैरव पुष्करादित्वात् इनिः । ततो ङीप् ।) कुमुदिनी । इति शब्दरत्नावली ॥ (कैर- वाणि सन्त्यस्यां इति इनि ङीप् च । कुमुद- युक्ता पुष्करिणी ॥) कैरवी, स्त्री, (कैरवस्य प्रिया इत्यण् ङीप् च ।) चन्द्रिका । इति मेदिनी ॥ मेथिका । इति राज- निर्घण्टः ॥ कैरवी, [न्] पुं, (कैरवं प्रियत्वेन प्रकाश्यत्वेन वा अस्त्यस्य इति इनिः ।) चन्द्रः । इति शब्द- माला ॥ कैराटकः, पुं, (किरं पर्य्यन्तभुमिं चरमावस्थां मृत्यु- दशामित्यर्थः अटति प्राप्नोति यस्मात् । किर + अट् + अच् । ततः स्वार्थे कन् अण् च ।) स्थावर- विषभेदः । इति हेमचन्द्रः ॥

पृष्ठ २/१९९

कैरातं, क्ली, (किराते पर्य्यन्तभुमौ भवं इत्यण् ।) भूनिम्बः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ शम्बरचन्दनम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ कैरातः, पुं, (किराते पर्य्यन्तभूमौ भवः । इत्यण् ।) भूनिम्बः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (किरात इव शूरः इवार्थे अण् ।) बलवान् पुरुषः । तत्पर्य्यायः । दोर्ग्रहः २ क्षामः ३ । इति हारावली ॥ (किरा- तस्य वेश इव वेशो यस्य । अर्श आद्यच ततः स्वार्थे अण् । किरातवेशधारिणि, त्रि । यथा, महाभारते १ । २ । ५० । “ईश्वरार्ज्जुनयोर्युद्धं पर्व्वकैरातसंज्ञितम्” ॥ तथा, मनसाध्याने । “कैरातीं वरदाभयोद्यतकरां देवीं त्रिनेत्रां भजे” ॥) कैरालं, क्ली, (किरं पर्य्यन्तभूमिं अलति पर्य्याप्नो- तीति । अल् + “कर्म्मण्यण्” इत्यण् । ततः स्वार्थे- अण् ।) विडङ्गम् इति वैद्यकम् ॥ कैराली, स्त्री, (कैराल + स्त्रियां गौरादित्वात् ङीष् ।) विडङ्गा । इति राजनिर्घण्टः ॥ कैलासः, पुं, (के जले लासो लसनं दीप्तिरस्य । “हलदन्तात् सप्तम्याः” । ६ । ३ । ९ । इति अलुक् केलसः स्फटिकमणिः तद्वत् शुभ्रः इत्यण् । यद्वा, केलीनां समूहः । कैलं । “तस्य समूहः” । ४ । २ । ३७ । इत्यण् वृद्धिश्च । कैलेनास्यतेऽत्र । आस् + अधिकरणे घञ् ।) स्वनामख्यातपर्व्वतः । इत्यमरः । १ । २ । ७४ ॥ स च शिवकुवेरयोः स्थानम् । तस्य परिमाणं यथा । “जठरदेवकूटौ मेरोः पूर्ब्बेणाष्टादशयोजनसहस्रमुदगायतौ द्विसहस्रं पृथुतुङ्गौ भवतः । एवमपरेण पवन- पारिपात्रौ दक्षिणेन कैलासकरवीरौ प्रागा- यतौ” । इति श्रीभागवतम् ॥ (अयं हि वृहत्सं- हितायां कूर्म्मविभागे उत्तरस्यामुक्तः ॥) कैलासनिकेतनः, पुं, (कैलासः निकेतनं यस्य ।) शिवः । इति कविकल्पलता ॥ कैलासौकाः, [स्] पुं, (कैलासः ओकः स्थानं आल- योऽस्य ।) कुवेरः । इति हेमचन्द्रः ॥ कैवर्त्तः, पुं, (के जले वर्त्तते । वृत् + अच् अलुक् समासः । ततः स्वार्थे अण् ।) स्वनामख्यातवर्णसङ्करजातिः । स तु वेश्यागर्ब्भे क्षत्त्रियस्यौरसजातः । इति ब्रह्म- वैवर्त्तपुराणम् ॥ तत्पर्य्यायः । दासः २ धीवरः ३ । इत्यमरः । १ । १० । १५ ॥ दाशेरकः ४ जालिकः ५ । इति जटाधरः ॥ (यथा, मनुः । १० । ३४ । “निषादो मार्गवं सूते दाशं नौकर्म्मजीविनम् । कैवर्त्तमिति यं प्राहुरार्य्यावर्त्तनिवासिनः” ॥ अस्य टीकायां कुल्लूकभट्टेन यदुक्तं तद्यथा । “ब्राह्मणेन शूद्रायां जातो निषादः प्रागुक्तः प्रकृ- तायामायोगव्यां मार्गवं दाशापरनामानं नौव्यव- हारजीविनं जनयति । यमार्य्यावर्त्तदेशवासिनः कैवर्त्तशब्देन कीर्त्तयन्ति” ॥) कैवर्त्तमुस्तं, क्ली, (के जले जलयुक्तभूमौ वर्त्तते जायते इति केवर्त्तं ततः स्वार्थे अण् । कैवर्त्तं च तत् मुस्तञ्चेति कर्म्मधारयः ।) कैवर्त्तमुस्तकम् । इति शब्दरत्नावली ॥

कैवर्त्तमुस्तकं, क्ली, (कैवर्त्तमुस्त + स्वार्थे कन् । यद्वा कैवर्त्तस्य प्रियं मुस्तकम् ।) कैवर्त्तीमुस्तकम् । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ कैवर्त्तिका, स्त्री, (कैवर्त्ती जलस्था इव । इवार्थे कन् ततो ह्रस्वः ।) मालवे प्रसिद्धो लताविशेषः । तत्पर्य्यायः । सुरङ्गा २ लता ३ वल्ली ४ दशारुहा ५ रङ्गिणी ६ वस्त्ररङ्गा ७ सुभगा ८ । अस्या गुणाः । लघुत्वम् । वृष्यत्वम् । कषायत्वम् । कफ- कासश्वासमन्दाग्निदोषनाशित्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ कैवर्त्तिमुस्तकं, क्ली, (कैवर्त्त्याः कैवर्त्तपत्न्याः प्रियं मुस्तकम् । संज्ञायां “ङ्यापोः” । ६ । ३ । ६३ । इति वा ह्रस्वः ।) कैवर्त्तीमुस्तकम् । इत्यमरटीका ॥ कैवर्त्ती, स्त्री, (के जले वर्त्तते इति । वृत् + अच् । केवर्त्ता जलस्था सा एव इति स्वार्थे अण् ततो ङीप् ।) परिपेलम् । इति वैद्यकम् ॥ कैवर्त्तपत्नी च ॥ कैवर्त्तीमुस्तकं, क्ली, (केवर्त्त्या कैवर्त्तपत्न्याः प्रियं मुस्तकम् । संज्ञायां “ड्यापोः” । ६ । ३ । ६३ । इति विकल्पे ह्रस्वविधेरत्र ह्रस्वाभावः ।) मुस्ताप्रभेदः । इति भरतः ॥ केओटमुता इति भाषा । केशुर इति नीचोक्तिः । केशुरिया मुथा । इति सारसु- न्दरी ॥ तत्पर्य्यायः । कुटन्नटम् २ दशपुरम् ३ वानेयम् ४ परिपेलवम् ५ प्लवम् ६ गोपुरम् ७ गोनर्द्दम् ८ इत्यमरः । २ । ४ । १३१ ॥ दाश- पुरम् ९ दाशपूरम् १० दशपुरम् ११ दशपूरम् १२ परिपेलम् १३ पारिपेलम् १४ कैवर्त्तमुस्त- कम् १५ कैवर्त्तिमुस्तकम् १६ । इति तट्टीका ॥ वनसम्भवम् १७ । इति रत्नकोषः ॥ धान्यम् १८ शीतपुष्पम् १९ जीर्णबुध्रकम् २० वन्यम् २१ सितपुष्पम् २२ । इति जटाधरः ॥ अस्य गुणाः । कटुत्वम् । उष्णत्वम् । कफवायुव्रणदाहामशूल- रक्तदोषनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ हिम- त्वम् । तिक्तत्वम् । कषायत्वम् । कान्तिदत्वम् । पित्तविसर्पकुष्ठकण्डुविषनाशित्वञ्च । इदन्तु वितु- न्नकनाम्नो वृक्षस्य त्वक् मुस्ताकृति ॥ इति भाव- प्रकाशः ॥ कैवलं, क्ली, (के शिरोऽवच्छेदे वलते संवृणोति केशादे- रतिसौरभ्यकरणात् के जले वलते गुणाधिक्यात् वर्द्धते वा । वल + अच् ततः स्वार्थे अण् ।) विड- ङ्गम् । इति रत्नमाला ॥ (केवलस्य भावः इति केवलब्दब्दात् ब्राह्मणादित्वात् ष्यञ् ॥) कैवल्यं, क्ली, (केवलस्य सर्व्वोपाधिवर्ज्जितस्य भावः इति । केवल + ष्यञ् ।) मुक्तिः । इत्यमरः । १ । ५ । ६ ॥ (तथा च पातञ्जले कैवल्यपादे ३ सूत्रं यथा, “निमित्तमप्रयोजकं प्रकृतीनां वरणभेदस्तु ततः क्षेत्रिकवत्” ॥ निमित्तं धर्म्मादि तत्प्रकृतीनामर्थान्तरपरिणामेन प्रयोजकं न हि कार्य्येण कारणं प्रवर्त्तते । वरण- भेदस्तु ततः क्षेत्रिकवत् ततस्तस्मादनुष्ठीयमानाद् धर्म्मात् वरणमावरणकं अधम्मादि तस्यैव विरो- धित्वात् भेदः क्षयः क्रियते तस्मिन् प्रतिबन्धे क्षीणे प्रकृतयः स्वयमभिमतकार्य्याय प्रभवन्ति । क्षेत्रि-

कवत् । यथा, क्षेत्रिकः कृषीवलः केदारात् केदा- रान्तरं जलं निनीषुर्ज्जलप्रतिबन्धकवरणभेदमात्रं करोति । तस्मिन् भिन्ने जलं स्वयमेव प्रसर द्रूपं परिणामं गृह्णाति न तु जलप्रसरणे तस्य कश्चित् प्रयत्नः । फलतः यावत् योगादिप्रभावेण अधर्म्मा- द्यावरणभेदो न भवेत् तावत् कुतस्तत्त्वज्ञानं किञ्च यावत्तत्त्वज्ञानप्रभावात् सर्व्वा वासना न क्षयं यान्ति तावत् वृथैव कैवल्याशेति ध्येयम् । तथा च तत्रैव । ११ । “हेतुफलाश्रयालम्बनैः संगृ- हीतत्वादेषामभावे तदभावः” ॥ वासनानामनन्तरानुभवो हेतुस्तस्यानुभवस्य रागादयस्तेषामविद्येति साक्षात् पारम्पर्य्येण च हेतुः । फलं शरीरादि स्मृत्यादि च । आश्रयो बुद्धिरालम्बनं यदेवानुभवस्य तदेव वासनानामत- स्तैर्हेतुफलाश्रयालम्बनरनन्तानामपि वासनानां संगृहीतत्वात्तेषां हेतूनामभावे ज्ञानयोगाभ्यां दग्धवीजकल्पत्वे विहिते निर्म्मूलत्वाच्च वासनाः प्ररोहं न यान्ति न वा कार्य्यमारम्भन्त इति तासामभावः ॥ अत्र भगवद्गीतायाम् । ४ । ३७ । “यथैधांसि समिद्धोऽग्निर्भस्मसात् कुरुतेऽर्जुन ! । ज्ञानाग्निः सर्व्वकर्म्माणि भस्मसात् कुरुते तथा” ॥ अतएव सत्त्वादिषु गुणेषु कृतार्थेषु भोगाप- वर्गादिलक्षणेषु पुरुषार्थेषु समाप्तेषु कैवल्यमित्येव सारसिद्धान्तवाक्यम् । यथा, पातञ्जले । ३३ । “पुरुषार्थशून्यानां गुणानां प्रतिप्रसवः कैवल्यं स्वरूपप्रतिष्ठा वा चितिशक्तिरिति” । समाप्तभोगापवर्गलक्षणपुरुषार्थानां गुणानां यः प्रतिप्रसवः प्रतिलोमस्य परिणामस्य समाप्तौ वि- कारानुद्भव क्षणेषु यदि वा चिच्छक्तेर्वृत्तिसारूप्य- निवृत्तौ स्वरूपमात्रेऽवस्थानं तत् कैवल्यमुच्यते । इत्थं सर्व्वेष्वेव दर्शनेष्वधिष्ठातृत्वं विहाय नान्यदा- त्मनोरूपमुपपद्यते । अधिष्ठातृत्वञ्च चिद्रूपत्वं तच्च जडात् वैलक्षण्यमेव चिद्रूपतया यदधितिष्ठति तदेव भोग्यतां नयति यच्च चेतनाधिष्ठितं तदेव सकलव्यापारयोग्यं भवति । एवञ्च सति नित्यत्वात् प्रधानस्य व्यापारनिवृत्तौ यदात्मनः कैवल्यम- स्माभिरुक्तं तद्विहाय दर्शनान्तराणां नान्या गतिः तस्मादिदमेव युक्तमुक्तं वृत्तिसारूप्यपरिहारेण स्वरूपे प्रतिष्ठा चितिशक्तेः कैवल्यम् । यथा, “पुरुषस्य ज्ञातृत्वमुक्त्वा चित्तद्वारेण सकलव्यव- हारनिष्पत्तिमुपपाद्यपुरुषसत्त्वे प्रमाणमुपदर्श्य कैवल्यनिर्णयाय दशभिः सूत्रैः क्रमेणोपयोगिनो- र्थानभिधाय शास्त्रान्तेऽप्येतदेव कैवल्यमित्युपपाद्य कैवल्यस्वरूपं निर्णीतम्” । परं जन्मौषधिमन्त्र- समाधिजन्यासु सिद्धिषु सतीष्वपि ज्ञानभक्त्यादि योगेन येन केनचिदुपायेन भगवदनुकम्पालाभ एव कैवल्योपायः । पातञ्जलदर्शनटीकाकृत् महाराज- भोजाधीश्वरोप्येतदङ्गीकृत्य कैवल्यपादस्य टीकायां मङ्गलाचरणं कृतवान् । यथा, -- “यदाज्ञयैव कैवल्यं विनोपायैः प्रजायते । तमेकमजमीशानं चिदानन्दमयं स्तुमः” ॥

पृष्ठ २/२००

कृष्णयजुर्व्वेदान्तर्गतोपनिषद्विशेषः । यथा, मुक्तिकोपनिषदि । “कठवल्लीतैत्तिरीयक- ब्रह्मकैवल्यश्वेताश्वतरेत्युपक्रम्य कृष्णयजुर्व्वेदगतानां द्वात्रिंशत्सङ्ख्यकानामुपनिषदां सहनाववत्विति शान्तिः” ॥) कैशिकं, क्ली, (केशानां समूहः । “केशाश्वाभ्यां यञ्छावन्यतरस्याम्” । ४ । २ । ४८ । इति पक्षे ठक् ।) केशसमूहः । इत्यमरः । २ । ६ । ९६ ॥ कैशिकः, पुं, (केशेषु केशविन्यासादौ साधुः । केश + ठक् ।) शृङ्गाररसः । इति शब्दरत्नावली जटाधरश्च ॥ कैशिकी, स्त्री, (कैशिक + स्त्रियां ङीप् ।) नाटक- वृत्तिविशेषः । यथा । “भारती सात्वती कशिक्या- रभट्यौ च वृत्तयः” ॥ इति हेमचन्द्रः ॥ कैशोरं, क्ली, (किशोरस्य भावः । किशोर + अञ् ।) किशोरावस्था । इति शब्दरत्नावली ॥ सा तु दशमवर्षोत्तरपञ्चदशवर्बावधिः । इति स्मृतिः ॥ कैश्यं, क्ली, (केशानां समूहः । इति ष्यञ् ।) केश- समूहः । इत्यमरः । २ । ६ । ९६ ॥ कोकः, पुं, (कोकते आदत्ते चन्द्रसुधामिति । कुक् आदाने + पचाद्यच् ।) चक्रवाकः । (यथा, गीतगोविन्दे ५ । १७ । “कोकानां करुणस्वनेन सदृशी दीर्घा मदभ्यर्थना” ॥) वृकः । (यथा, रामायणे । ५ । २६ । ९ । “वने यूथपरिभ्रष्टा मृगी कोकैरिवार्द्दिता” ॥) ज्येष्ठी । खर्ज्जूरीवृक्षः । भेकः । इति मेदिनी ॥ विष्णुः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कोकडः, पुं, (कोकं कोकरवं वृकध्वनिवत् ध्वनिमि- त्यर्थः लाति गृह्णातीति । ला + कः । लस्य डत्वम् ।) विलेशयमृगविशेषः । तत्पर्य्यायः । जविनः २ कोकवाचः ३ विलेशयः ४ चमरपुच्छः ५ लोमशः ६ धूम्रवर्णकः ७ । तन्मांसगुणः । श्वासानिल- कासहरत्वम् । पित्तदाहकरत्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ कोकदेवः, पुं, (कोकश्चक्रवाकः स इव दीव्यति क्रीड- तीति । दिव् + अच् ।) कपोतः । इति राज- निर्घण्टः ॥ कोकनदं, क्ली, (कोकान् चक्रवाकान् नदति नादयति वात्मविकासेन । कोक + नद् + अन्तर्णिच् ततोऽच् मूलविभुजादित्वात् को वा ।) रक्तकुमुदम् । रक्त- पद्मम् । इति मेदिनी ॥ (यथा, गीतगोविन्दे । १० । ५ । “नीलनलीनाभमपि तन्धि ! तव लोचनं धारयति कोकनदरूपम्” ॥ अस्य पर्य्याया यथा, -- “रक्तं कोकनदं पद्ममल्पमन्यदलोहितम्” ॥ इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) कोकनदच्छविः, पुं, (कोकनदस्य रक्तोत्पलस्य छवि- रिव छविर्दीप्तिर्यस्य ।) रक्तवर्णः । तद्वति त्रि । इत्यमरः ॥ कोकवन्धुः, पुं, (कोकयोः चक्रवाकयुगलयोर्दिवस- प्रभया संयोगकारितया बन्धुरिव ।) सूर्य्यः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ कोकाग्रः, पुं, (कोकः खर्ज्जुरीवृक्षन्तद्वदग्रमागोऽस्य ।)

समष्ठिलवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कोकाहः, पुं, (कोक इव आहन्ति वेगेन गच्छतीति । आ + हन् + डः ।) श्वेतघोटकः । तत्पर्य्यायः । कर्कः २ । इति हेमचन्द्रः ॥ क्वचित् पुस्तके काकाह इति पाठः ॥ कोकिलः, पुं, (कुक् आदाने + “सलिकल्यनिमहि भडि- भण्डिशण्डिपिण्डितुण्डिकुकिभूभ्य इलच्” । उणां १ । ५५ । इति इलच् ।) स्वनामख्यातकृष्णवर्णमधु- रस्वरपक्षी । (यथा, रामायणे । २ । ५२ । २ । “भास्करोदयकालोऽयं गता भगवती निशा । असौ सुकृष्णविहगः कोकिलस्तात ! कूजति” ॥) तत्पर्य्यायः । वनप्रियः २ परभृतः ३ पिकः ४ । इत्यमरः । २ । ५ । १९ ॥ परपुष्टः ५ कालः ६ वसन्तदूतः ७ ताम्राक्षः ८ गन्धर्व्वः ९ मधुगायनः १० वासन्तः ११ कलकण्ठः १२ कामान्धः १३ काकलीरवः १४ कुहूरवः १५ अन्यपुष्टः १६ मत्तः १७ मदनपाठकः १८ । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अस्य गुणा यथा, -- हारीते १ स्थाने ११ अध्याये । “कोकिलः श्लेष्मलो ज्ञेयः पित्तसंशमनस्तथा” ॥ मूषिककल्पान्तर्गतशुक्र-विष-जातीयविशेषः । तद्दंशनजनितलक्षणानि यथा, -- “ग्रन्थयः कोकिलेनोग्रा ज्वरो दाहश्च दारुणः” ॥ इति सुश्रुतेन कल्पस्थाने षष्ठाध्याय उक्तम् ॥) अङ्गारः । इति त्रिकाण्डशेषः । (छन्दोविशेषः । इति वृत्तरत्नाकरः ॥) कोकिलनयनः, पुं, (कोकिलस्य नयनमिव रक्तवर्णं पुष्पमस्य ।) कोकिलाक्षवृक्षः । इत्यमरटीकायां रमानाथः ॥ (कोकिलाक्षशब्देऽस्य विवृतिर्ज्ञेया ॥) कोकिलाक्षः, पुं, (कोकिलस्याक्षीव रक्तं पुष्पमस्य । “अक्ष्णोऽदर्शनात्” । ५ । ४ । ३६ । इति अच् ।) वृक्षविशेषः । कुलियाखाडा इति भाषा । तालम खाना इति हिन्दी भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । इक्षुगन्धा २ काण्डेक्षुः ३ इक्षुरः ४ क्षुरः ५ । इत्यमरः । २ । ४ । १०४ ॥ शृगाली ६ शृङ्खली ७ शुरकः ८ शृगालघण्टी ९ वज्रास्थिः १० शृङ्खला ११ वज्र- कण्टकः १२ इक्षुः १३ इक्षुरकः १४ वज्रः १५ शृङ्खलीका १६ पिकेक्षणा १७ पिच्छिला १८ । इति राजनिर्घण्टः ॥ श्वेतस्य तस्य पर्य्यायः । वीर- तरुः २ त्रिक्षुरः ३ क्षुरकः ४ शुक्लपुष्पः ५ ॥ रक्तस्य तस्य पर्य्यायः ॥ छत्रकः २ अतिच्छत्रः ३ । इति रत्नमाला ॥ सामान्यस्य तस्य गुणाः । आमवात- वातरक्तरोगनाशित्वम् । इति राजवल्लभः ॥ मधुरत्वम् । शीतत्वम् । पित्तातिसारनाशित्वम् । शुक्रकफबलरुचिकारित्वम् । सन्तपर्णत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ (श्वेतकोकिलाक्षमूलं छागीदुग्धेन पिष्टं सत् भक्षितं क्षयरोगं नाशयेत् । यदुक्तं गारुडे १९३ अध्याये । “श्वेतकोकिलाक्षमूलं छागीक्षीरेण संयुतम् । त्रिसप्ताहेन वै पीतं क्षयरोगं क्षयं नयेत्” ॥) कोकिलाक्षकः, पुं, (कोकिलाक्ष + स्वार्थे कन् ।) कोकिलाक्षतृक्षः । इत्यमरटीकायां स्वामी ॥ (यस्मिन्नस्य व्यवहारस्तद्यथा, --

“कोकिलाक्षकनिर्य्यूहः पीतस्तच्छाकभोजिना । कृपाभ्यास इव क्रोधं वातरक्तं नियच्छति” ॥ इति वाभटे चिकित्सास्थाने २२ अध्याये ॥) कोकिलावासः, पुं, (आवसत्यस्मिन् इति । आ + वस् + अधिकरणे घञ् । कोकिलानां आवासः ।) आम्रवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कोकिलेक्षुः, पुं, (कोकिल इव कृष्णवर्ण इक्षुः ।) कृष्णेक्षुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कोकिलेष्टा, स्त्री, (कोकिलस्य इष्टा प्रिया ।) महा- जम्बूः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कोकिलोत्सवः, पुं, (कोकिलानां उत्सवोऽत्र ।) आम्र- वृक्षः । इति राजनिर्धण्टः ॥ कोङ्कणं, क्ली, (कोङ्कणे भवं कोङ्कणदेशस्थैः कम्म- कारै र्निर्म्मितमिति भावः । “तत्र भवः” । ४ । ३ । ५३ । इत्यण् तस्य लुक् ।) शस्त्रभेदः । इति हेमचन्द्रः ॥ कोङ्कणः, पुं, देशविशेषः । इति विश्वः । कोकण इति भाषा ॥ (यथा, आगमे । “अथाभ्यङ्गं समारभ्य कटिदेशस्य मध्यगे । समुद्रप्रान्तदेशो हि कोङ्कणः परिकीर्त्तितः” ॥ देशोऽयं कूर्म्मविभागे दक्षिणस्यां दिशि वर्त्तते । यथा, महाभारते । ६ । ९ । ५९ । “अथापरे जनपदा दक्षिणा भरतर्षभ” ! । “कौकुट्टकास्तथा चोलाः कोङ्कणा मलवा नराः” ॥ क्वचिदेकवचनत्वमपि दृश्यते । यथा, स्मृतिसंग्रहे । “मालवे गौडदेशे च सिन्धुदेशे च कोङ्कणे । व्रतं चूडां विवाहञ्च वर्ज्जयेत् मकरे गुरौ” ॥) कोङ्कणासुतः, पुं, (कोङ्कणे तदाख्यप्रदेशे भवा । अण् तस्य लुक् च । कोङ्कणा रेणुका तस्याः सुतः पुत्त्रः ।) परशुरामः । इति शब्दमाला ॥ कोचः, पुं, (कुच् + ज्वलादित्वात् कत्तरि णः ।) जातिविशेषः । स तु मांसच्छेदिगर्भे तीवरस्यौरस- जातः । इति ब्रह्मवैवर्त्तपुराणम् ॥ कोजागरः, पुं, (को जागर्त्ति अस्यां पौर्णमासी- निशायां इति लक्ष्म्या देव्या उक्तिर्यत्र समये । पृषोदरात् साधुः ।) आश्विनी पूर्णिमा । तत्पर्य्यायः । शारदी २ द्यूतपूर्णिमा ३ शरत्पर्व्व ४ कौमुदी ५ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अथ कोजागरकृत्यानि । तत्र ब्रह्मपुराणम् । “आश्वयुज्यां पौर्णमास्यां निकुम्भो वालुकाणवात् । आयाति सेनया सार्द्धं कृत्वा युद्धं सुदारुणम् ॥ तस्मात् तत्र नरैर्मार्गाः स्वगेहस्य समीपतः । शोधितव्याः प्रयत्नेन भूषितव्याश्च मण्डनैः ॥ पुष्पार्घ्यफलमूलौघसर्षपप्रकरैस्तथा । वेश्मानि भूषितव्यानि नानावर्णैर्विशेषतः ॥ सुस्नातैरनुलिप्तैश्च नरैर्भाव्यं सबान्धवैः । दिवा तत्र न भोक्तव्यं मनुष्यैश्च विवेकिभिः ॥ स्त्रीबालवृद्धमूर्खैश्च भोक्तव्यं पूजितैः सुरैः । पूज्याश्च सफलैः पत्रैस्तथा द्वारोर्द्ध्वभित्तयः ॥ द्वारोपान्ते सुदीप्तस्तु संपूज्यो हव्यवाहनः । यवाऽक्षतघृतोपेतैस्तण्डुलैश्च सुतर्पितः ॥

पृष्ठ २/२०१

संपूजितव्यः पूर्णेन्दुः पयसा पायसेन च । रुद्रः मभार्य्यः स्कन्दश्च तथा नन्दीश्वरो मुनिः ॥ गोमद्भिः सुरभिः पूज्या छागवद्भिर्हुताशनः । उरभ्रवद्भिर्वरुणा गजवद्भिर्विनायकः ॥ पूज्यः साश्वैश्च रेवन्तो यथाविभवविस्तरैः । ततः पूज्यो निकुम्भोऽपि समाषैस्तिलतण्डुलैः ॥ सुगन्धिभिर्घृतोपेतैः कृशराख्यैश्च भूरिभिः । ब्राह्मणान् भोजयित्वा तु भोक्तव्यं मांसवर्जितम् ॥ वह्निपार्श्वगतैर्नेया दृष्ट्वा क्रीडाः पृथग्विधाः” ॥ * ॥ लिङ्गपुराणे यथा, -- “आश्विने पौर्णमास्यान्तु चरेज्जागरणं निशि । कौमुदी सा समाख्याता कार्य्या लोकविभूतये ॥ कौमुद्यां पूजयेल्लक्ष्मीमिन्द्रमैरावतं स्थिरम् । सुगन्धिर्निशि सद्वेशश्चाक्षैर्जागरणञ्चरेत् ॥ निशीथे वरदा लक्ष्मीः को जागर्त्तोति भाषिणी । तस्मै वित्त प्रयच्छामि अक्षैः क्रीडां करोति यः ॥ नारिकेलैश्चिपिटकैः पितॄन् देवान् समर्च्चयेत् ॥ बन्धूंश्च प्रीणयेत्तेन स्वयं तदशनो भवेत्” ॥ इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ (अत्र निशायां बन्धुभिरक्षैः क्रीडयित्वा लक्ष्मीप्रसादात् धनभाग्भवेत् । अक्ष- क्रीडानियमश्च चतुरङ्गशब्दे द्रष्टव्यः ॥) कोटः, पुं, (कुट्यते प्रताप्यते शत्रुरत्र अनेन वा । दुर्ग- माश्रित्य प्रबलविपक्षमपि प्रतापयितुं शक्यते इत्यर्थः । कुट प्रतापने + अधिकरणे करणे वा घञ् ।) दुर्गम् । इति कुटशब्दार्थे मेदिनी ॥ गड केल्ला इति च भाषा ॥ (कुट् + भावे घञ् । कौ- टिल्यम् प्रतापनम् ॥) कोटकः, पुं, (कुट् + कर्त्तरि ण्वुल् ।) गृहकारकः । घरामि इति भाषा । स तु कुम्भकार्य्या गर्भे अट्टालिकाकारस्यौरसजातः । इति ब्रह्मवैवर्त्त पुराणम् ॥ कोटरं, क्ली पुं, (कोटं कौटिल्याकारं स्थानं गर्त्त- मिति यावत् । रातीति । रा + कः ।) वृक्ष- स्थितगह्वरम् । गाछेर खोडोल इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । निष्कुहः २ । इत्यमरः । २ । ४ । १३ ॥ निर्गूढः ३ कोटरः ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ प्रा- न्तरम् ५ । तरुविवरम् ६ । इति जटाधरः ॥ (कोटशब्दात् चतुरर्थ्यां अश्मरादित्वात् रः । पां, ४ । २ । ८० ॥ दुर्गसन्निहितदेशादौ, त्रि ॥) कोटरावणं, क्ली, (कोटरान्वितानां तरूणां वनम् । पूर्ब्बदीर्वत्वं णत्वञ्च ।) सकोटरवृक्षयुक्तवनम् । इति मुग्धबोधटीकायां दुर्गादासः ॥ कोटरी, स्त्री, (कोटं कौटिल्यं रीणाति गच्छतीति । रीगगतौ + क्विप् ।) नग्ना स्त्री । इत्यमरः । २ । ६ । १७ ॥ (कोटं कुटिलस्वमावं राक्षसासुरा- दिकं रीणाति हन्ति । री + क्विप् ।) चण्डिका ॥ इत्यमरटीका ॥ कोटवी, स्त्री, (कोटं कौटिल्यं निर्लज्जतां वाति गच्छतीति । कोट + वा गमनहिंसयोः “आतो- ऽनुपसर्गे कः” । ३ । २ । ३ । इति कः । ततो गौ- रादित्वात् ङीष् ।) विवस्त्रा स्त्री । इत्यमरटीका । (कोटं दुर्गं दुर्गनामानमसुरं वाति नाशयतीति ।)

दुर्गा । इति धरणी ॥ कोटिः, स्त्री, (कोट्यते छिद्यतेऽनया । कुट छेदे । “सर्व्वधातुभ्य इन्” । उणां । ४ । ११७ । इति इन् । बाहुलकात् गुणः ।) अस्त्रादेः कोणः । (यथा, रघुवंशे । ७ । ४६ । “हृतान्यपि श्येननखाग्रकोटि व्यासक्तकेशानि चिरेण पेतुः” ॥) उत्कर्षः । शतलक्षसङ्ख्या । क्रोर इति भाषा ॥ (यदुक्तं अङ्कशास्त्रे । “एकं दशं शतञ्चैव सहस्रमयुतन्तथा । लक्षञ्च नियुतञ्चैव कोटिरर्व्वुदमेव च” ॥) धनुरग्रम् । इत्यमरमेदिनीकरौ ॥ (यथा, महाभारते । १ । ४० । २२ । “तस्य स्कन्धे मृतं सर्पं क्रुद्धो राजा समासृजत् । समुत्क्षिप्य धनुष्कोट्या स चैनं समुपैक्षत” ॥) (रेखा । यथा, कुमारे । २ । २६ । “आवर्ज्जितजटामौलिविलम्बिशशिकोटयः । रुद्राणामपि मूर्द्धानः क्षतहूङ्कारशंसिनः” ॥ वादविचारः । संशयनिर्णयाय पूर्ब्बपक्षः । यथा, गादाधरीसंशयहेतूक्तिः । “विप्रतिपत्तिवाक्यजन्यकोट्युपस्थितिः” । लीलावत्युक्तत्रिकोणादिक्षेत्रावयवरेखाभेदः । यथा, “इष्टाद्बाहोर्यःस्यात् तत्स्पर्द्धिन्यां दिशीतरोबाहुः । त्र्यस्रे चतुरस्रे वा सा कोटिः कीर्त्तिता तज्ज्ञैः” ॥ सिद्धान्तशिरीमण्युक्तराशिचक्रस्य तृतीयांशः । यथा, “त्रिभिर्भैः पदं तानि चत्वारि चक्रे क्रमात् स्याद- युग्युग्मसंज्ञा च तेषां । अयुग्मे पदे यातमेष्यन्तु युग्मे भुजबाहुहीनं त्रिभं कोटिरुक्ता” ॥ छाया- निरूपणार्थं कल्प्यमानक्षेत्रावयवरेखाविशेषः । यथा, सिद्धान्तशिरोमणौ । “दिक्सूत्रसम्पातगतस्य शङ्को- श्छायाग्रपूर्ब्बापरसूत्रमध्यम् । दोर्दोः प्रभा वर्गवियोगमूलं कोटिर्नरात् प्रागपरा ततः स्यात्” ॥ * ॥ “दिक्सम्पातस्थस्य शङ्कोर्भाग्रं यत्र पतति तस्य पूर्ब्बापरसूत्रस्य च यदन्तरं स दोरित्युच्यते । दो- श्छाययोर्वर्गान्तरपदं पूर्ब्बपरा कोटिः” । इति ॥ चन्द्रस्य शृङ्गोन्नतिज्ञानार्थं क्षेत्रावयवविशेषः । यथा, तत्रैव “योऽधो नरो दिनकृतः स विधो- रुदग्रशङ्क्वन्वितो मम मता खलु सैव कोटिः” ॥ अपि च अर्कस्य योऽसौ अधः शङ्कुःयस्य ऊर्द्ध्वशङ्कुना युक्तश्चेत् तर्ह्येव कोटिर्मतेति । यथा, तत्रैव । “यो रवेरधः शङ्कुरसौ विधोरूर्द्ध्वशङ्कुना युतः । सैव कोटिर्मम मता । अत्रोपपत्तिः । इहार्केन्द्वो- र्याम्योत्तरभावेन यदन्तरं स भुजः । ऊर्द्ध्वाधो- भावेन यदन्तरं सा कोटिः । सा चैव भवति । उदयेऽस्ते वा यदि शृङ्गोन्नतिस्तदारविशङ्कोर- भावात् शशिशङ्कुरेव कोटिः । यदा निशि रवेरधः शङ्कु स्तदा स शङ्कुर्विधोरुदयशङ्कुना युतो यावां- स्तावत् तेयोर्यत्रस्थयोः ऊर्द्ध्वाधरमन्तरं सैव कोटि- रुचिता । यतो द्रष्ट्रा पुरुषेणात्मनोऽवस्थानवशेन

शशिनः शृङ्गमुन्नतमवलोक्यम् । अतः स्वाव- स्थानसमसूत्रादूर्द्ध्वरूपिण्या कोट्या भवितव्यम् । भुजकोटिकर्णकृतं त्र्यस्रं दृष्टेरग्रत आदर्शवत् सम्मुखं यथा भवति तथा कल्प्यम् ॥ किञ्च, उदया- स्तसूत्रकल्पितक्षेत्रावयवविशेषः । तत्रैव यथा, -- “सूत्राद्दिवा शङ्कुतलं यमंशं याम्यां गतं हि द्युनिशं कुजोर्द्ध्वे । अधश्च सौम्यां निशि सौम्यमस्मात् सद्युक्तियुक्तं नृतलं निरुक्तम् ॥ सौम्याग्रकाग्रान्नृतलं हि याम्यं याम्याग्रकाग्रात् पुनरेव याम्यम् । तदन्तरैक्यं समवृत्तखेट- मध्यांशजीवां भुवि बाहुमाहुः । दृग्ज्यां श्रुतिं चाथ तयोस्तु कोटिं पूर्ब्बापरां वर्गवियोगमूलम्” ॥ “क्षितिजस्याहोरात्रवृत्तसम्पातयोर्बद्धं सूत्रमुद- यास्तसूत्रम् । ग्रहस्थानात् लम्बः शङ्कुः तस्य तलं उदयास्तसूत्रात् दक्षिणतो भवति । यतः क्षितिजादुपरि दक्षिणतोऽहोरात्रवृत्तं गतम् । अधस्तु उत्तरतो गतम् । अतो निशि उत्तरं नृतलम् । अथ भुज उच्यते । उत्तरगोलेऽग्रोत्तरं नृतलं याम्यम् । अतस्तेनोनाग्रा बाहुर्भवति । बाहुर्नामशङ्कुः प्राचि अपरसूत्रयोरन्तरम् । य- दाऽग्रा शङ्कुतलादूना तदा तयोरन्तरं दक्षिणं शङ्कुतलं बाहुः स्यात् । एवं समवृत्तप्रवेशादुपरि दक्षिणगोले तु अग्रा याम्या शङ्कुतलं च याम्यं तयोर्योगे कृते बाहुः स्यात् रविसममण्डलयो- रन्तरांशानां ज्या बाहुः । तत्र या दृग्ज्या स कर्णः । तयोर्वर्गान्तरपदं पूर्ब्बापरा कोटिः” ॥) पृक्का । इत्यमरः ॥ पिडिङ्ग शाक इति भाषा ॥ कोटिकः, पुं, (कोट्या बहुसङ्ख्यया कायति प्रका- शते । कै + कः ।) इन्द्रगोपनामकीटः । इति जटाधरः ॥ कोटिजित्, पुं, (कोटिं पण्डितानां समूहं विचारपणे कोटिपरिमितं द्रव्यं वा जितवान् । कोटि + जि + क्विप् तुगागमश्च ।) कालिदासः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (मेधारुद्रः । इति शब्दार्थचिन्ता- मणिः ॥) कोटिपात्रः, पुं, (कोटिरग्रमागः पात्रं पत्राकारमस्य । यद्वा, कोटिरग्रं पात्रे जलांशेऽस्यं जलक्षेपणा- दिति भावः ।) केनिपातकः । इति हेमचन्द्रः ॥ केरोआल इति भाषा ॥ कोटिरः, पुं, (कोटि असङ्ख्यं राति ददातीति । रा + कः ।) इन्द्रः । नकुलः । शक्रगोपककीटः । इति मेदिनी । कोटिवर्षं, क्ली, (कोटिसङ्ख्यकानि अस्त्राणि उप- स्थितान् शत्रून् प्रति वर्षत्यत्र । कोटि + वृष् + अप् ।) वाणपुरम् । इति शब्दरत्ना- वली ॥ कोटिवर्षा, स्त्री, (कोटिभिरग्रभागैर्वर्षति मधु । कोटि + वृष् + अप् । स्त्रियां टाप् ।) पृक्का । इत्यमरः ॥ पिडिङ्ग शाक इति भाषा ॥

पृष्ठ २/२०२

(अस्याः पर्य्यायाः यथा । “स्पृक्कासृक् ब्राह्मणी देवी मरुन्माला लता लघुः । समुद्रान्ता वधूः कोटिवर्षा लङ्कोपिकेत्यपि” ॥ इति भावप्रकाशस्थ पूर्ब्बखण्डे प्रथमे मागे ॥ गुणाश्चास्याः स्पृक्काशब्दे ज्ञेयाः ॥) कोटिशः, पुं, (कोट्या अग्रेण श्यति नाशयति चूर्णीकरोतीत्यर्थः । कोटि + शो + कः ।) लोष्ट- भङ्गसाधनमुद्गरः ॥ इति भरतः ॥ मै इति ख्यात इति केचित् । तत्पर्य्यायः । लेष्टुभेदनः २ । इत्य- मरः । २ । ९ । १२ ॥ लेष्टुघ्नः ३ कोटीशः ४ । इति रत्नकोषः ॥ लेष्टुभेदी ५ चूर्णदण्डः ६ लोष्टभङ्गा- र्थमुद्गरः ७ । इति शब्दरत्नावली ॥ लोष्टघ्नः ८ । इति जटाधरः ॥ (कोटिरस्यास्तीति लोमा- दित्वात् शः । कोटियुक्ते, त्रि ॥ वासुकीवंशीय- नागविशेषः । यथा, महाभारते । १ । ५७ । ५ । “कोटिशो मानसः पूर्णः शलः पालो हलीमकः” ॥) कोटिशः, [स्] व्य, (कोटि + वारार्थे चशस् ।) कोटिः कोटिः । इति व्याकरणम् । (यथा, रघौ । २ । ४९ । “गाः कोटिशः स्पर्शयता घटोध्नीः” ॥) कोटी, स्त्री, (कुट् + “सर्व्वधातुभ्य इन्” । उणां ४ । ११७ । इतीन् ततो वा ङीष् ।) खड्गादेर- ग्रभागः । इत्यमरटीका ॥ पृक्काशाकम् । इति शब्दरत्नावली । कोटिसङ्ख्या । इति लिङ्गादि- संग्रहटीकायां भरतः ॥ (यथा, महाभारते । ७ । जयद्रथवधपर्व्वणि । ८७ । ३० । “प्रतोदैश्चापकोटीभिर्हूङ्कारैः साधु वाहितैः । कशापार्ष्ण्यभिघातैश्च वाग्भिरुग्राभिरेव च” ॥) कोटीरः, पुं, (कोटीभिः ईरयति प्रेरयति । कोटी + ईर् + णिच् अच् ।) जटा । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, आनन्दलहर्य्याम् । ३० । “किरीटं वैरञ्चं परिहर पुरः कैटभभिदः कठोरेकोटीरे स्खलसि जहि जम्भारिमुकुटम्” ॥) किरीटम् । इति हेमचन्द्रः ॥ कोटीवर्षं, क्ली, (कोटीसङ्ख्यकानि वाणाद्यस्त्राणि विपक्षान् प्रति वर्षन्ति अत्र । कोटी + वृष् + अप् ।) वाणपुरम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (इदानीं देवीकोट इत्याख्ययाख्यायते ॥) कोटीवर्षा, स्त्री, (कोटीं कोटीर्वा वर्षति माधुर्य्यादि- स्वादम् । वृष् + अच् + टाप् ।) कोटिवर्षा । इति शब्दरत्नावली । पिडिङ्ग शाक इति भाषा ॥ कोटीशः, पुं, (कोटीं लोष्ट्रादोनां कोटीसंख्यां श्यति चूर्णयंतीति । कोटी + शो + कः ।) कोटिशः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ कोट्टं, क्ली, (कुट्ट्यते विपक्षोऽस्मिन् अत्र वा । कुट्ट + अधिकरणे घञ् । निपातनात् गुणः ।) दुर्गम् । इति हेमचन्द्रः । केल्ला गड इत्यादि भांषा ॥ कोट्टः, पुं, (कुट्ट्यन्ते शत्रवोऽत्र । कुट्ट छेदे + घञ् । निपातनात् गुणः ।) दुर्गपुरम् । इति लिङ्गादि- संग्रहे अमरः ॥ कोट्टवी, स्त्री, दुर्गा । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ नग्ना

स्त्री । इति शब्दरत्नावली ॥ नग्नमुक्तकेशी नारी । “या त्ववासा मुक्तकेशी कोट्टवी नग्निका च सा” ॥ इति जटाधरः ॥ (कोट्टं कुट्टनं छेदनं स्वपुत्त्रस्येति यावत् वाति हिनस्ति निवारयतीत्यर्थः । यद्वा, कोट्टे कुट्टने संग्रामे स्वसुतस्य रक्षार्थं वाति गच्छतीति । कोट्ट + वा गमनहिंसयोः + कः गौरादित्वात् ङीष् ॥) नग्ना स्त्रीरूपिणीदुर्गा । “तन्माता कोट्टवी नाम नग्ना मुक्तशिरोरुहा । पुरोऽवतस्थे कृष्णस्य पुत्त्रप्राणरिरक्षया” ॥ इति भागवते । १० । ६३ । २० ॥ (नहीयं स्वयमाद्याशक्तिरूपिणी दुर्गा किन्त्वस्याः लम्बाख्योऽष्टमो भागः । यथा, हरिवंशे वाण- कृष्णयुद्धे १८२ अध्याये २२-२३ । “व्याविध्यभाने चक्रे तु कृष्णेनाप्रतिभौजसा । कुमाररक्षणार्थाय बिभ्रती सुतनुं तदा ॥ दिग्वासा देववचनात् प्रातिष्ठत्तत्र कोट्टवी ॥ लम्बा नाम महाभागा भागो देव्यास्तथाष्टमः । चित्राकनकशक्तिस्तु सा च नग्ना स्थितान्तरे” ॥) कोट्टवीपुरं, क्ली, (कोट्टव्याः पुरम् ।) वाणपुरम् । इति शब्दरत्नावली ॥ कोट्टारः, पुं, (कुट्ट + आरक्प्रत्ययः । पृषोदरात् साधुः । कोट्टं कोटं दुर्गमित्यर्थः ऋच्छति प्राप्नोति । कोट्ट + ऋ + “कर्म्मण्यण्” । इति अण् ।) नागरः । कूपः । पुष्करिण्याः पाटकः । इति मेदिनी ॥ दुर्ग- पुरम् । इति लिङ्गादिसंग्रहटीकायां भरतः ॥ कोठः, पुं, (कुठि + अच् निपातनात् नलोपे साधुः ।) चक्राकारकुष्ठरोगः । तत्पर्य्यायः । मण्डलकम् २ । इत्यमरः । २ । ६ । ५४ ॥ दुश्चर्म्मा ३ त्वग्दोषः ४ चर्म्मदूषिका ५ । इति राजनिर्घण्टः ॥ तस्य लक्षणं यथाह माधवकरः । “असम्यग्वमनो दीर्णपित्तश्लेष्मान्ननिग्रहैः । मण्डलानि सकण्डूनि रागवन्ति बहूनि च । उत्कोठः सानुबन्धश्च कोठ इत्यभिधीयते” ॥ अन्यच्च । “वरटीदष्टनिकाशः कण्डूमान् लोहितो- ऽस्रकफपित्तात् । क्षणिकोत्पादविनाशः कोठ इति निगद्यते तज्ज्ञैः” ॥ इति रक्षितः ॥ (अस्य चिकित्सा यथा, वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहे शीतपित्तोदर्द्धाद्यधिकारे । “अग्निमन्थभवं मूलं पिष्टं पीतञ्च सर्पिषा । शीतपित्तोदर्द्धकोठान् सप्ताहादेव नाशयेत् ॥ उदर्द्धोक्तां क्रियाञ्चापि कोठरोगे समासतः । सर्पिः पीत्वा महातिक्तं कार्य्यं शोणितमोक्षणम्” ॥) कोठरः, पुं, (कुठ्यते छिद्यतेऽसौ । कुठ + अरप्र- त्ययः ।) अङ्कोठवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ आँकोड इति भाषा ॥ कोठरपुष्पी, स्त्री, (कोठरस्य पुष्पमिव पुष्पमस्याः । कोठरपुष्प + ङीप् ।) वृद्धदारकः । इति राज- निर्घण्टः ॥ (वृद्धदारकशब्देऽस्या गुणादयो ज्ञातव्याः ॥) कोणः, पुं, (कुणति वादयत्यनेन कुणति वादयतीति वा । कुण शब्दे + करणे घञ् । कर्त्तरि + अच् वा ।) वीणादिवादनम् । भेरीप्रभृति यन्त्र वाजाइ-

वार काठी इति भाषा ॥ (यथा, रामायणे २ । ७१ । २९ । “भेरीमृदङ्गवीणानां कोणसंघट्टितः पुनः” ॥) अस्त्रादेरग्रभागः । तत्पर्य्यायः । पालिः २ अश्रिः ३ कोटिः ४ । इत्यमरः । २ । ८ । ९३ ॥ (यथा, कादम्बर्य्याम् । “कनक कोणैरभिहन्यमानः” ॥) वाद्यप्रभेदः । गृहादेरेकदेशः । (यथा, कथा- सरित्सागरे । १९ । ३३ । “स्वगृहस्याङ्गने तेन चत्वारः स्वर्णपूरिताः । कुम्भाश्चतुर्षु कोणेषु निगूढाः स्थापिता भुवि” ॥) लगुडः । इति मेदिनी । मङ्गलग्रहः । इति हेम- चन्द्रः ॥ शनिः । इति विश्वः ॥ द्वयोर्दिशोर्म्मध्य- भागः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अस्य विवरणं विदिक्शब्दे द्रष्टव्यम् ॥ (कोणमात्रम् । यथा, तन्त्रसारे । “विन्दुत्रिकोणवसुकोणदशारयुग्मम्” ॥) कोणकुणः, पुं, (कोणे मस्तकैकदेशभागे कुणति विचरतीति । कुण् + अच् ।) उत्कुणः । इति हेमचन्द्रः ॥ उकुण इति भाषा । (मत्कुणम् । छारपोका इति भाषा । खद्मल इति हिन्दी- भाषा ॥) कोणिः, त्रि, (कुण + “सर्व्वधातुभ्य इन्” । उणां ४ । ११७ । इति इन् बाहुलकात् गुणः ।) कुणिः । इत्यमरटीका ॥ कोपा इति भाषा ॥ कोथः, पुं, (कुथ्यते पूतित्वं गम्यते अनेन । कुथ् पूतित्वे + करणे घञ् ।) नेत्ररोगभेदः । कथो इति भाषा । (कुथ्यति गुदं क्षिणोति । कुथ् कर्त्तरि अच् । गुह्यक्षयकारकभगन्दर रोग- विशेषः । यथा, सुश्रुते । “मूढेन मांसलुब्धेन यदस्थिशल्यमन्नेन सहाभ्यव- हृतं यदावगाढपुरीषोन्मिश्रमपानेनाधः प्रेरितं असम्यगागतं गुदं क्षिणोति तत्र क्षतनिमित्तः कोथ उपजायते” । भावे घञ् । गलनम् । यथा, तत्रैव । “तस्मिन् क्षते पूयरुधिरावकीर्णमांसकोथे भूमाविव जलसिक्तायां कृमयो जायन्ते” ॥) शटिते मथिते च त्रि । इति मेदिनीकर- हेमचन्द्रौ ॥ कोदण्डं, क्ली, (कु शब्दे + विच् । कौः शब्दायमानो दण्डोऽस्य ।) धनुः । इत्यमरः । २ । ८ । ८३ ॥ (यथा, भागवते ३ । २१ । ५२ । “विस्फूर्ज्जच्चण्डकोदण्डो रथेन त्रासयन्नघान्” ॥) कोदण्डः, पुं, (कोदण्डं धनुः तत्सदृशमाकारो विद्यते अस्य । अर्श आदित्वादच ।) भ्रूः । जनपदविशेषः । इति मेदिनी ॥ कोद्रवः, पुं, (कु + विच् । कौः सन् द्रवतीति । द्रु + अच् । द्रवः । कौ र्द्रव इति कर्म्मधारयः । केन वायुना द्रवति वा पृषोदरात् पूर्ब्बस्य ओकारा- देशे साधुः ।) धान्यविशेषः । कोदो इति भाषा । तत्पर्य्यायः । कोरदूषः २ । इत्यमरः । २ । ९ । १३ ॥ कुद्रवः ३ । इति तट्टीका ॥ कुद्दालः ४ मदनाग्रकः ५ कोर्द्रवः ६ कोरदुष्कः ७ । इति शब्दरत्नावली ॥

पृष्ठ २/२०३

(यथा श्रुतौ । “अयज्ञिया वै कोद्रवाः” ॥) आप च । “कोद्रवः कोरदूषः स्यादुद्दालो वनकोद्रवः । कोद्रवो वातलो ग्राही हिमः पित्तकफापहः । उद्दालस्तु भवेदुष्णो ग्राही वातकरो भृशम्” ॥ इति भावप्रकाशः ॥ अस्य गुणाः । मधुरत्वम् । तिक्तत्वम् । व्रणिनां पथ्यकारकत्वम् । कफपित्त- हरत्वम् । रूक्षत्वम् । मोहकारित्वम् । नूतनस्य तु गुरुत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ परमग्राहि- त्वम् । वातलत्वम् । इति राजवल्लभः ॥ कोपः, पुं, (कुप्यते इति । कुप् + भावे घञ् ।) क्रोधः । इत्यमरः । १ । ७ । २६ ॥ (यथा, विष्णुपुराणे १ । ११ । १३ । “वत्स ! कः कोपहेतुस्ते कश्च त्वां नाभिनन्दति” ॥) कोपक्रमं, क्ली, (उपक्रम्यते आरभ्यते यत् तत् उपक्रमं सृष्टादिकम् । उप + क्रम् + कर्म्मणि घञ् । कस्य ब्रह्मणः उपक्रमं सृष्टिः ।) ब्रह्मणः सृष्टिः । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ (कोपेन क्रम्यते इति । यद्वा, कोपस्य क्रमः उद्योगोऽस्य ।) कोपयुक्ते, त्रि ॥ कोपनः, त्रि, (कुप् + युच् ।) कोपविशिष्टः । इति जटाधरः ॥ (यथा, महाभारते १ । २९ । १६ । “आसीद्विभावसुर्नाम महर्षिः कोपनो भृशम्” ॥ पुं, बलिवंशीयः कोपनो नामासुरः । यथा, हरिवंशे । ४१ । ८४ । “शरभः शलभश्चैव कुपनः कोपनः क्रथः” ॥ क्लीं, कुप् + णिच् भावे ल्युट् । दोषविकारकारक- व्यापारविशेषकोपनिष्पादनम् । यथा, महा- भारते अनुगीतायाम् । १४ । १७ । १३ । “स्वदोषकोपनाद्रोगं लभते मरणान्तिकम् । अपि वोद्बन्धनादीनि परीतानि व्यवस्यति” ॥) कोपनकः, पुं, (कोपनः कोपशील इव कायति प्रकाशते । कै + कः ।) चोरकनामगन्धद्रव्यम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ कोपना, स्त्री, (कुप्यतीति । कुप् + ताच्छील्ये युच् + टाप् ।) कोपवती । तत्पर्य्यायः । भामिनी २ । इत्यमरः । २ । ६ । ४ ॥ चण्डी ३ । इति जटा- धरः ॥ भीमा ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, कुमारे । ३ । ८ । “कयासि कामिन् सुरतापराधात् पादानतः कोपनयावधूतः । तस्याः करिष्यामि दृढानुतापं प्रवालशय्याशरणं शरीरम्” ॥) कोपलता, स्त्री, (कोपहेतुर्लता ।) कर्णस्फोटालता । इति राजनिर्घण्टः ॥ कोपी, [न्] त्रि, (अवश्यं कुप्यति इति आवश्यके णिनिः ।) क्रोधनः । इत्यमरः । ३ । १ । ३२ ॥ (यथा, मार्कण्डेये २८ । २९ । “सर्व्वसङ्गंपरित्यागो ब्रह्मचर्य्यमकोपिता । यतेन्द्रियत्वमावासे नैकस्मिन् वसतिश्चिरम्” ॥) जलपारावते, पुं, । इति राजनिर्घण्टः ॥ कोमलं, क्ली, (कौति शब्दायते वाष्वादियोगेन स्रोतो- वेगेन वा । कु शब्दे वृषादित्वात् कलच् तस्य मुट्

च । बाहुलकात् गुणः ।) जलम् ॥ इति मेदिनी ॥ कोमलः, त्रि, (कमु कान्तौ + बाहुलकात् कलच् अत उत्वं गुणश्च ॥) अकठिनः । नरम इति भाषा । तत्पर्य्यायः । सुकुमारः २ मृदुलः ३ मृदुः ४ । इत्यमरः । ३ । १ । ७८ । पेलवः ५ । इति जटा- धरः ॥ मनोज्ञः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, रघुः । ९ । ३५ । “श्रुतिसुखभ्रमरस्वनगीतयः कुसुमकोमलदन्तरुचो वभुः । उपवनान्तलताः पवनाहतैः किसलयैः सलयैरिव पाणिभिः” ॥) कोमलकं, क्ली, (कोमल + संज्ञायां कन् ।) मृणालम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (स्वार्थे कन् । जलम् ॥) कोमला, स्त्री, (कोमल + स्त्रियां टाप् ।) क्षीरिका । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (वृत्त्यनुप्रासघटकवृत्तिभेदः । क्षीरिकाशब्देऽस्य विवरणं ज्ञेयम् ॥) कोमासिका, स्त्री, (कु ईषत् उमा अतसीवृक्षः स इव आस्ते । आस् + ण्वुल् + टाप् अत इत्वम् । कोः कादेशः ।) जालिका । इति हारावली ॥ फंलेर जालि इति भाषा ॥ कोयष्टिः, पुं, (कं जलं यष्टिरिवास्य पृषोदरात् अत उत्वे गुणत्वे च साधुः ।) जलकुक्कुभपक्षी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, मनौ । ५ । १३ । “प्रतुदान् जालपादांश्च कोयष्टिनखविष्किरान्” ॥) कोयष्टिकः, पुं, (कोयष्टि + संज्ञायां कन् ।) पक्षि- भेदः । कोँडापक्षी इति भाषा । इत्यमरः । २ । ५ । ३५ ॥ कोरकः, पुं, (कुल संस्त्याने + कर्त्तरि ण्वुल् । लस्य रत्वम् ।) कलिका । इत्यमरः । २ । ४ । १६ ॥ (“कलिका कोरकः पुमान्” इत्यमरवाक्यं प्रायिका- भिप्रायेण इति बोध्यम् । यतः “कोरकं कुट्मलेऽपि- स्यात् कक्कोलकमृणालयोरिति” “कोरकोऽस्त्री कुट्मले स्यादिति” च विश्वमेदिनीकाराभ्यामुक्तम् ॥) कोरकः, पुं क्ली, (कुल् + ण्वुल् । लस्य रः ।) मुकुलम् । (यथा, माघे । ७ । २६ । “मरुदवनिरुहां रजोवधूभ्यः समुपहरन् विचकार कोरकाणि” ॥) कक्कोलकम् । मृणालम् । इति मेदिनी ॥ चोर- नामगन्धद्रव्यम् । इति जटाधरः ॥ कोरङ्गी, स्त्री, (कुरति कोरङ्गीत्याख्यां गच्छतीति- कुर् + अङ्गच् गौरादित्वात् ङीष् ।) सूक्ष्मैला । इत्य- मरः । २ । ४ । १२५ ॥ (अस्याः पर्य्यायाः यथा, “सूक्ष्मोपकुञ्चिका तुच्छा कोरङ्गी द्राविडीगुटिः” ॥ इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) पिप्पली । इति राजनिर्घण्टः ॥ कोरदूषः, पुं, (कोलं संस्त्यानं दूषयति । दूष् + णिच् “कर्म्मण्यण्” । ३ । २ । १ । इत्यण् । लस्य रत्वम् ।) कोद्रवः । इत्यमरः । २ । ९ । १६ ॥ (यथा, महा- भारते । ३ । १९० । १८--१९ । “ईदृशो भविता लोको युगान्ते पर्य्युपस्थिते । वस्त्राणां प्रवरा शाणी धान्यानां कोरदूषकः । भार्य्यामित्राश्च पुरुषा भविष्यन्ति युगक्षये” ॥

अस्य गुणा यथा, -- “स कोरदूषः श्यामाकः कषायमधुरो लघुः । वातलः कफपित्तघ्नः शीतसंग्राहि शोषणः” ॥ इति सूत्रस्थाने सप्तविंशेऽध्याये चरकेणोक्तम् ॥) कोलं, क्ली, (कुल् अच् गौरादित्वात् ङीष् । कोली तस्याः फलमित्यण् तस्य लुक् “लुक्तद्धितलुकि” । १ । २ । ४९ । इति ङीषो लुक् ।) वदरीफलम् । तत्पर्य्यायः । कुवलम् २ फेनिलम् ३ सौवीरम् ४ वदरम् ५ घोण्टा ६ । इत्यमरः । १ । ४ । ३६ ॥ पिच्छिलम् ७ स्वादु- फलम् ८ वदरीफलम् ९ । इति शब्दरत्नावली ॥ कोकिलम् १० । इति जटाधरः ॥ अपि च । “पुंसि स्त्रियाञ्च कर्कन्धुर्वदरीकोलमित्यपि । फेनिलं कुवलं घोण्टा सौवीरं वदरञ्च तत् ॥ अजाप्रिया कुहा कोलिविषमो भयकण्टकः” ॥ अथ वदरविशेषाणां लक्षणानि गुणाश्च । “पच्यमानं सुमधुरं सौवीरं वदरं महत् । सौवीरं वदरं शीतं भेदनं गुरु शुक्रलम् ॥ वृंहणं पित्तदाहास्रक्षयतृष्णानिवारणम् । सौवीराल्लघु संपक्वं मधुरं कोलमुच्यते ॥ कोलन्तु वदरं दाहि रुच्यमुष्णञ्च वातहृत् । कफपित्तकरं चापि गुरु सारकमीरितम् ॥ कर्क्कन्धुः क्षुद्रवदरं कथितं पूर्ब्बसूरिभिः । अम्लं स्यात् क्षुद्रवदरं कषायं मधुरं मनाक् ॥ स्निग्धं गुरु च तिक्तञ्च वातपित्तापहं स्मृतम् । शुष्कं भेद्यग्निकृत् सर्व्वं लघु तृष्णाक्लमास्रजित्” ॥ इति भावप्रकाशः ॥ वदरादिद्वयं शृगालकोलौ । वदरीसदृशा घोण्टा शृगालकोलिः । यदुक्तम् । “वदरीसदृशाकारो वृक्षः सूक्ष्मफलो भवेत् । अटव्यामेव सा घोण्टा गोपघोण्टेति चोच्यते” ॥ इति सुभूतिः ॥ “हस्तिकोलिर्गोपघोण्टा घोण्टा च वदरीच्छदा । शृगालकोलिः कर्कन्धुः” इति । रत्नकोषः ॥ केचित्तु कोलादित्रयं वदरीफले सौवीरादित्रयं शृगाल- कोलावित्याहुः ॥ स्वामी तु “कर्कन्धुर्वदरी कोलि- र्घोण्टा कुवलफेनिलौ । सौवीरं वदरं कोलम्” ॥ इति पठति । तत्राद्यास्त्रयो वृक्षार्थाः अन्ये फलार्था घोण्टा तूभयस्पृगिति व्याचष्टे । “सौवीरं वदरं कोलं वदरीणां फलं मतम्” । इति कोषान्तरञ्च । इति भरतः ॥ * ॥ अस्य गुणः । अम्लत्वम् । वायु- कफनाशित्वञ्च ॥ पक्वस्यास्य गुणाः । वायुपित्त- नाशित्वम् । स्निग्धत्वम् । सुमधुरत्वम् । सारकत्वञ्च ॥ शुष्कस्यास्य गुणः । कफवायुनाशित्वम् । पित्तविरोधि- त्वञ्च ॥ पुरातनस्यास्य गुणाः । श्रमतृष्णानाशित्वम् स्निग्धत्वम् । लघुत्वञ्च ॥ अस्य मज्जगुणः । मधुर- त्वम् । पित्तच्छर्द्दितृष्णानाशित्वञ्च । इति राज- वल्लभः ॥ * ॥ तोलकपरिमाणम् । इति वैद्यक- परिभाषा ॥ (यथा, चरके कल्पस्थाने १२ अः । “शाणौ द्वौ द्रंक्षणं विद्यात् कोलं वदरमेव च” ॥) मरिचम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ चव्यम् । इति वैद्यकम् ॥ कोलः, पुं, (कोलति कामपि बाधां न मत्वैव शत्रुं प्रति- धावतीति । कुल + अच् ।) शूकरः । (कोलति प्लवते

पृष्ठ २/२०४

जले इति ।) प्लवः । इत्यमरः । १ । १० । ११ ॥ भेला माड इत्यादि भाषा । अङ्कपालिः । शनिः । चित्रम् । चिता इति भाषा । (कोलन्ति आलिङ्गन्त्यङ्गान्यत्र । कुल + अधिकरणे हलश्चेति घञ् ।) क्रोडम् । इति मेदिनी । देशविशेषः । इति शब्दरत्नावली ॥ अस्त्रभेदः । इति धरणी ॥ वर्णसङ्करजातिविशेषः । (यथा, हरिवंशे । ३२ । १२३ । “पाण्ड्यश्च केरलश्चैव कोलश्चोलश्च पार्थिव ! । तेषां जनपदाः स्फीताः पाण्ड्याश्चोलाः सकेरलाः” ॥) स तु लेटात् तीवरकन्यायां जातः । इति ब्रह्म- वैवर्त्तपुराणम् ॥ श्मश्रुधारिम्लेच्छजातिविशेषः । स च पूर्ब्बं क्षत्त्रिय आसीत् सगरराजेनासौ वेदयागादावनधिकारी कृतः । एतद्विवरणं हरि- वंशेः १४ अध्याये द्रष्टव्यम् ॥ (अयन्तु कोलः यजातिवंशीयस्य राज्ञो दुष्मन्तस्य पौत्त्रेष्वन्यतमः ॥ इदानीं पार्व्वत्यः असभ्यजाति- विशेषः । उत्कलदेशादुत्तरभागे ह्यस्य वसतिः । इयन्तु कोलजातिः सत्यप्रिया सरलप्रकृतिः आतिथ्यसत्कारप्रिया चेति उच्यते ॥) कोलकं, क्ली, (कोल् + संज्ञायां कन् । कुल् + कृञादि त्वात् वुन् वा ।) गन्धद्रव्यविशेषः । काँकला इति भाषा । मरिचम् । इत्यमरः । २ । ९ । ३६ ॥ कोलकः, पुं, (कुल् + कर्त्तरि ण्वुल् कृञादित्वात् वुन् वा ।) अङ्कोठवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ बहुवारवृक्षः । इति जटाधरः ॥ कोलकन्दः, पुं, (कोल इव कन्दोऽस्य ।) महाकन्द- विशेषः । तत्पर्य्यायः । कृमिघ्नः २ पञ्जलः ३ वस्त्र- पञ्जलः ४ पुटालुः ५ सुपुटः ६ पुटकन्दः ७ । अस्य गुणाः । कटुत्वम् । उष्णत्वम् । क्रमिदोषनाशित्वम् । वान्तिविच्छर्द्दिशमनत्वम् । विषदोषनिवारणत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ कोलकर्कटिका, स्त्री, (कोल इव कर्कटिका ।) मधु- खर्ज्जूरिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ कोलदलं, क्ली, (कोलं वदरीफलं तद्वत्दलमस्य ।) नखीनामगन्धद्रव्यम् । इत्यमरः । २ । ४ । १३० ॥ (नखीशब्देऽस्य गुणादयो ज्ञातव्याः ॥) कोलनाशिका, स्त्री, (कोलस्य शूकरस्य नाशिका नाशिनी । नश् + ण्वुल् टाप् अत इत्वम् ।) वङ्किणीवृक्षः । इति हारावली ॥ कोलपुच्छः, पुं, (कोलस्य शूकरस्य पुच्छ इव पुच्छो- ऽस्य ।) कङ्कपक्षी । इति हारावली ॥ कोलमूलं, क्ली, (कोलस्य वदरीफलस्य मूलवत् मूल- मस्य । यद्वा, कोलं वदरीफलमिव मूलमस्य ।) पिप्पलीमूलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ कोलम्बकः, पुं, (कुल् + बाहुलकात् अम्बच् । ततः संज्ञायां कन् ।) वीणायाः कायः । इत्यमरः । १ । ७ । ७ ॥ स तु तन्त्रीदण्डादिसमुदायः शरीरम् । अलावुदण्डककुभसमुदायस्तन्त्रीहीन इत्यन्ये । इति भरतः ॥ कोलवल्ली, स्त्री, (कोलो वराहः तल्लोमवत् वल्ली । वराहलोमतुल्यशूङ्गावत्त्वात् तथात्वम् ।) गज-

पिप्पली । इत्यमरः । २ । ४ । ९७ ॥ चव्यम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अस्याः पर्य्याया यथा, -- “चविकायाः फलं प्राज्ञैः कथिता गजपिप्पली । कपिवल्ली कोलवल्ली श्रेयसीवशिरश्च सा” ॥ इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) कोलशिम्बी, स्त्री, (कोलस्य शूकरस्य पादाकारा शिम्बिरस्याः । ततो वा ङीष् ।) लताविशेषः । आल्कुसी इति भाषा । तत्पर्य्यायः । कृतफला २ खठ्वा ३ शूकरपादिका ४ काकाण्डोला ५ दधि- पुष्पा ६ काकाण्डा ७ पर्य्यङ्कपादिका ८ । अस्या गुणाः । वायुनाशित्वम् । गुरुत्वम् । उष्णत्वम् । कफपित्तकारित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ (तत्पर्य्यायगुणाः । यथा, भावप्रकाशे । “कोलशिम्बी कृष्णफला तथा पर्य्यङ्कपालिका । कोलशिम्बी समीरघ्नी गुरूष्णा कफवातहृत् । शुक्राग्निस्वादकृद्बल्या रुचिकृत् बद्धविड्गुरुः” ॥) कोला, स्त्री, (कुल् + ज्वलादित्वात् णः ततष्टाप् ।) कोलिवृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ पिप्पली । (अस्याः पर्य्याया यथा, -- “पिप्पली चपला शौण्डी वैदेही मागधी कणा । कृष्णोपकुल्या मगधी कोला स्यात्तिक्ततण्डुला” ॥) चव्यम् । इति मेदिनी ॥ (अस्याः पर्य्याया यथा, -- “चव्यं तेजोवती कोला नाकुली च विकोषणा” ॥ इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) कोलाञ्चः, पुं, देशविशेषः । इति शब्दरत्नावली ॥ तत्र पुरं कान्यकुब्जम् ॥ कोलाहलः, पुं, (कोल एकीभूताव्यक्तशब्दविशेषः तं आहलति आलिखतीति । हल् विलेखने + अच् ।) बहुविधदूरगाव्यक्तध्वनिः । तत्पर्य्यायः । कलकलः २ । इत्यमरः । १ । ६ । २५ ॥ कालकीलः ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, रामायणे । ३ । ३१ । ४१ । “ततो हलहलाशब्दः पुनः कोलाहलो महान् । महान् राक्षसनादस्तु पुनस्तूर्य्यरवो महान्” ॥) कोलिः पुं स्त्री, (कुल् + “सर्व्वधातुभ्य इन्” । उणां ४ । ११७ । इतीन् ।) वृक्षविशेषः । कुलगाछ इति भाषा । तत्पर्य्यायः । कर्कन्धुः २ वदरी ३ । इत्य- मरः । २ । ४ । ३६ ॥ कर्कन्धूः ४ वदरः ५ कोली ६ कोला ७ कुवली ८ । इति तट्टीकायां भरतः ॥ कोलः ९ । इति तट्टीका सारसुन्दरी ॥ (यथा, गारुडे १९४ अध्याये । “जातीपत्रं कोलिपत्रं तथाचैव मनःशिला । एभिश्चैव कृता वर्त्तिवदराग्नौ महेश्वर ॥ धूमपानं कासहरं नात्र कार्य्या विचारणा” ॥) कोली, स्त्री, (कोलति पीनत्वेन जायते बर्द्धते वा । कुल् + अच् + गौरादित्वात् ङीष् । यद्वा, कोलि + वा ङीष् ।) कोलिवृक्षः इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (अस्याः पर्य्याया यथा, -- “पुंसि स्त्रियान्तु कर्कन्धुर्वदरी कोलमित्यपि । फेनिलं कुवलं घोटा सौवीरं वदरं महत् । अजप्रिया कुहा कोली विषमोभयकण्टका” ॥ इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥

न्यग्रोधादिगणे व्यवहारोऽस्य यथा, -- “कोली कदम्बविरला मधुकं मधूकम्” ॥ इति सूत्रस्थाने पञ्चदशेऽध्याये वाभटेनोक्तम् ॥) कोल्या, स्त्री, (कोलमर्हतीति यत् ।) पिप्पली । इति रत्नमाला ॥ कोविदः, त्रि, (कुङ् शब्दे विच् कौः वेदः तं वेत्ति जानातीति । विद् + “इगुपधेति” । ३ । १ । ११५ । इति कः ।) पण्डितः । इत्यमरः । २ । ७ । ५ ॥ (यथा, भागवते । १ । १२ । २९ । “इति राज्ञ उपादिश्य विप्रा जातककोविदाः । लब्धोपचितयः सर्व्वे प्रतिजग्मुः स्वकान् गृहान्” ॥) कोविदारः, पुं, (कुं भुवं विदृणाति विदारयति भूमिं विदार्य्योद्भवतीत्यर्थः । दॄ + “कर्म्मण्यण्” । ३ । २ । १ । इति अण् । ततः पृषोदरात् साधुः ।) रक्तकाञ्चनवृक्षः । तत्पर्य्यायः । चमरिकः २ कुद्दालः ३ युगपत्रकः ४ । इत्यमरः । ३ । ४ । २२ ॥ काञ्चनारः ५ कणकारकः ६ कान्तपुष्पः ७ करकः ८ कान्तारः ९ यमलच्छदः १० काञ्चनालः ११ ताम्रपुष्पः १२ कुदारः १३ रक्तकाञ्चनः १४ । इति जटाधरः ॥ विदलः १५ । इति शब्दरत्नावली ॥ अपि च । “काञ्चनालः काञ्चनको गण्डारिः शोणपुष्पकः” ॥ अथ कचनारभेदः । “कोविदारश्चमरिकः कुद्दालो युगपत्रकः । कुण्डली ताम्रपुष्पश्चाश्मान्तकः स्वल्पकेशरी ॥ काञ्चनालो हिमो ग्राही तुवरः श्लेष्मपित्तनुत् । कृमिकुष्ठगुदभ्रंशगण्डमालाव्रणापहः ॥ कोविदारोऽपि तद्वत्स्यात् तयोः पुष्पंलघु स्मृतम् । रूक्षं संग्राहि पित्तास्रप्रदरक्षयकासनुत्” ॥ इति भावप्रकाशः । अस्य गुणाः । कषायत्वम् । संग्राहित्वम् । व्रणरोपणत्वम् ॥ दीपनत्वम् । कफवातमूत्रकृच्छ्रनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ तत्पुष्पगुणाः । धारकत्वम् । रुचिकारित्वम् । रक्तपित्तरोगे सुपथ्यत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ (यथा, पाकशास्त्रे । “कोविदारकलिकांतिकोमला तक्रसिद्धतिलतैलपाचिता । हिङ्गुवासकसुवासवासिता वेसवारलुलितातिलोभदा” ॥ पारिजातः । हरिवंशे कोविदारस्य व्युत्पत्ति- कथने एतद्विवृतिर्यथा । १२४ । ७०-७१ । “कोऽप्ययं दारुरित्याहुरजानन्तो यतो जनाः । कोविदार इति ख्यातस्ततः स मुमहातरुः ॥ मन्दारः कोविदारश्च पारिजातश्च नामभिः । स वृक्षो ज्ञायते दिव्यो यस्यैतत् कुसुमोत्तमम्” ॥) कोशः, पुं, (कुश्यते संश्लिष्यते । कुश संश्लेषणे + घञकर्त्तरि चेति अधिकरणादौ घञ् ।) अण्डम् । इति शब्दरत्नावली ॥ कुष्यते आकृष्यते आय- स्थानेभ्यः कोषः । कुष ग निष्कर्षे घञ् कोषो मूर्द्धन्यान्तः तालव्यान्त इत्यन्ये । इति भरतः । कृताकृतं हेमरूप्यम् । तत्पर्य्यायः । हिरण्यम् २ । इत्यमरः । २ । ९ । ९१ ॥ कृताकृतं हेम-

पृष्ठ २/२०५

रूप्यञ्च मिलितं प्रत्येकञ्च कोशादिद्वयवाच्यम् । कृतमावर्त्तितं अकृतमाकरोत्थं चूर्णं घटिताघ- टितमिति स्वामी ॥ कृतमाभरणीकृतं अकृतं चूर्णादिरूपमाकरोत्थमिति केचित् । (आवरण- विशेषः । यथा, भागवते । २ । १ । ३४ । “अव्यक्तमाहुर्हृदयं मनश्च स चन्द्रमाः सर्व्वविकारकोशः” ॥ मुकुलम् । यथा, रघौ । ३ । ८ । “तिरश्चकार भ्रमराभिलीनयोः सुजातयोः पङ्कजकोशयोः श्रियम्” ॥) कोशकारः, पुं, (कोशं करोति त्वक्पत्रादिभि- रात्मानमाच्छादयति । कोश + कृ + अण् ।) इक्षुः । इति शब्दरत्नावली ॥ मूर्द्धन्यमध्योऽप्ययम् ॥ (कोशं करोति स्वमुखलालारूपतन्तुभिरात्मान- मावृणोतीति । कीटविशेषः । गुटिपोका इति भाषा । यथा, भागवते । ६ । १ । ५२ । “कोशकार इवात्मानं कर्म्मणाछाद्य मुह्यति” ॥) कोशफलं, क्ली, (कोशे फलं वीजं अस्य ।) कक्कोलकम् । इत्यमरः । २ । ६ । १३० । (कक्कोलकशब्देऽस्य विवरणं ज्ञेयम् ॥) कोशफला, स्त्री, (कोशे फलं यस्याः ।) महाकोशा- तकी । अपुषी । इति राजनिर्घण्टः ॥ कोशलः, पुं स्त्री, (कुश् + “वृषादित्वात्” उणां । १ । १०८ । कलः बाहुलकात् गुणः ।) अयोध्यानगरी । इति शब्दमाला उणादिकोषश्च । मूर्द्धन्यमध्यो- ऽप्ययम् । (यथा, रामायणे । १ । ५ । ५ । “कोशलो नाम मुदितः स्फीतो जनपदो महान् । निविष्टः सरयूतीरे प्रभूतधनधान्यवान्” ॥) कोशलात्मजा, स्त्री, (कोशलस्य कोशलनृपतेरात्मजा दुहिता ।) कौशल्या । सा तु श्रीराममाता दश- रथराजपत्नी च । इति शब्दरत्नावली ॥ कोशलिकं, क्ली, (कुशलाय कर्म्मणे हितजनककार्य्य- सिद्ध्यर्थमिति भावः दीयते यत् । कुशल + ठक् निपातनात् पूर्ब्बस्य ओकारत्वम् ।) उत्कोचः । इति हेमचन्द्रः । घुष इति भाषा । मूर्द्ध्वन्यमध्योऽप्ययम् ॥ कोशाङ्गं, क्ली, (कोश इव अङ्गमस्य ।) इत्कटः । इति हारावली ॥ ओकडा इति भाषा ॥ मूर्द्धन्यमध्यो- ऽप्ययम् ॥ कोशातकः, पुं, (कोशं शिरःकोशं अतति गच्छति सातत्येन प्राप्नोतीति । अत + क्वुन् ।) कचः । इति विश्वमेदिन्यौ ॥ (कोशं वेदात्मकमाकरमतति प्राप्नो तीति वाक्ये । यजुर्वेदीयशाखाविशेषः । कठवल्ली उपनिषद् ॥) कोशातकी, स्त्री, (कोशं अततीति । अत + क्वुन् । ततः कोशातक + गौरादित्वात् ङोष् ।) पटोली । घोषकः । इति मेदिनी ॥ फलशाकविंशेषः । झिङ्गा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । कृतच्छिद्रा २ जालिनी ३ कृतवेधना ४ क्ष्वेडा ५ सुतिक्ता ६ घण्टाली ७ मृदङ्गफलिनी ८ कर्कशच्छदा ९ । अस्या गुणाः । शिशिरत्वम् । कटुत्वम् ॥ कषा- यत्वम् । पित्तवातकफनाशित्वम् । मलाध्मानविशो- धनत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ मूर्द्धन्यमध्योऽप्य-

यम् । महाकोशातकी । राजकोशातकी । यथा । अथ नेनुआ । “महाकोशातकी प्रोक्ता हस्तिघोषा महाफला । धामार्गवो घोषकश्च हस्तिपर्णश्च स स्मृतः ॥ महाकोशातकी स्निग्धा सरा पित्तानिलापहा” ॥ अथ तोरै । “धामार्गवो पीतपुष्पो जालिनी कृतवोधना । राजकोशातकी चेति तथोक्ता राजिमत्फला ॥ राजकोशातकी शीता मधुरा कफवातला । पित्तघ्नी दीपनी श्वासज्वरकासकृमिप्रणुत्” ॥ इति भावप्रकाशः ॥ (अस्या गुणा यथा, -- “कोशातकी फलं स्वादु मधुरं वातपित्तनुत् । विपाके च कफं हन्ति ज्वरे शस्तं प्रदिश्यते” ॥ इति हारीते प्रथमस्थाने १० अध्याये ॥) कोशातकी, [न्] पुं, (कोशातकोऽस्यास्तीति । इनिः ।) वाणिज्यम् । वणिक् । वाडवाग्निः । इति विश्वः ॥ कोशाम्रः, पुं, (कोशे + आम्र इव फलमस्य ।) फल- वृक्षविशेषः । कोशाम इति भाषा । तत्पर्य्यायः । कृमिवृक्षः २ सुकेशकः ३ । इति भावप्रकाशः ॥ घनस्कन्धः ४ वनाम्रः ५ जन्तुपादपः ६ क्षुद्राम्रः ७ रक्ताम्रः ८ लाक्षावृक्षः ९ सुरक्तकः १० । अस्य गुणः । कुष्ठशोथास्रपित्तव्रणकफापहत्वम् । तत्- फलगुणाः । ग्राहित्वम् । वातघ्नत्वम् । अम्लत्वम् । उष्णत्वम् । गुरुत्वम् । पित्तदत्वञ्च । इति भाव- प्रकाशः ॥ कफार्त्तिप्रदत्वम् । विदाहित्वम् विशोफ- कारित्वञ्च ॥ पक्वस्य तस्य गुणः । मधुरत्वम् । अम्लत्त्वञ्च ॥ पट्वादियुक्तस्य तस्य गुणः । दीपनत्वम् । रुचिपुष्टिबलकारित्वञ्च । तत्तैलस्य गुणाः । सार- कत्वम् । कृमिकुष्ठव्रणापहत्वम् । अम्लमधुरत्वम् । बल्यत्वम् । पथ्यत्वम् । रोचनत्वम् । पाचनत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ (रोगविशेषेऽस्य व्यवहारो यथा, सुश्रुते चिकित्सितस्थाने ९ अध्याये ॥ “कारञ्जं वा सार्षपं वा क्षतेषु क्षेप्यं तैलं शिग्रुकोशाम्रयोर्वा” ॥) कोशिला, स्त्री, (कोशः कोश इव पदार्थो वा अस्याः अस्तीति । कोश + पिच्छादित्वात् इलच् ।) मुद्ग- पर्णी । इति राजनिर्घण्टः ॥ कोशी, स्त्री, (कुश् संश्लेषे + अच् गौरादित्वात् ङीष् ।) उपानत् । जुता मोजा इति च भाषा । तत्पर्य्यायः । पन्न ध्री २ पादविरजाः ३ पादरथी ४ । इति हारावली ॥ शुङ्गा । इति हेमचन्द्रः । धा- न्यादिर शुँया इति भाषा ॥ कोषः, पुं क्ली, (कुष्यन्ते आकृष्यन्ते फलपुष्पोत्पादक- मधुमयपरागादयो यस्मिन् । कुष् ग निष्कर्षे + घञकर्त्तरि चेति अधिकरणे घञ् ।) कुद्मलः । कुँडि इति भाषा । खङ्गपिधानम् । खाप इति भाषा । (यथा, महाभारते । ४ । ४० । १३-१५ । “कस्यायं विपुलः खङ्गो गव्ये कोषे समर्पितः । हेमत्सरुरनाधृष्यो नैषध्यो भारसाधनः ॥ कस्य पाञ्चनखे कोषे शायको हेमविग्रहः । प्रमाणरूपसम्पन्नः पीत आकाशसन्निभः ॥ कस्य हेममये कोषे सुतप्ते पावकप्रभे ।

निस्त्रिंशोऽयं गुरुः पीतः शैक्यः परमनिर्व्रणः” ॥) अर्थसमूहः । (यथा, रघौ । ५ । १ । “तमध्वरे विश्वजिति क्षितीशं निःशेषविश्राणितकोषजातम्” ॥) दिव्यम् । (यथा, राजतरङ्गिण्यां । ५ । ३३५ । “ततो निक्षिप्य चरणं रक्ताक्ते मेषचर्मणि । कोषं चक्रतुरन्योऽन्यं सखड्गौ नृपडामरौ” ॥) अण्डम् । कृताकृतं हेमरूप्यम् । इत्यमरः । २ । ९ । ९१ । अस्य विवरणं तालव्यान्ते द्रष्टव्यम् । पात्रम् । जातीकोषः । जायफल इति भाषा । (जातीपत्री । जयित्री-अर्थे व्यवहारो । यथा, गर्भचिन्तामणिरसे । “रसं तालं तथा लौहं प्रत्येकं कर्षमात्रकम् । कर्षद्वयन्तथाचाभ्रं कर्पूरं वङ्गताम्रकम् ॥ जातीफलं तथा कोषं गोक्षुरञ्च शतावरीम् । बलातिबलयोर्मूलं प्रत्येकं तोलकं शुभम् ॥ वारिणा वटिका कार्य्या द्विगुञ्जा फलमानतः । सन्निपातं निहन्त्याशु स्त्रीणाञ्चैव विशेषतः ॥ गर्भिण्या ज्वरदाहञ्च प्रदरं सूतिकामयम्” ॥ इति वैद्यकभैषज्यधन्वन्तरिग्रन्थे स्त्रीरोगाधि- कारे ॥) शब्दादिसंग्रहः । इति मेदिनी । (यथा, अमरकोषः ॥) भाण्डागारम् । पानपात्रचषकः । योनिः । शिम्बा । इति हेमचन्द्रः ॥ पनसादिफल- स्यान्तः । इति धरणी ॥ शब्दान्तरसंयोगे गोलक- वाचकः । यथा सूत्रकोषः नेत्रकोष इत्यादि । प्रत्य- मरटीकायां स्वामी ॥ धनसंहतिः । इति जटाधरः ॥ (यथा, मार्कण्डेयपुराणे देवीमाहात्म्ये । “कोषो बलञ्चापहृतं तत्रापि स्वपुरे ततः” ॥) तत्सञ्चयगुणाः । “कोषो महीपतेर्जीवो न तु प्राणाः कथञ्चन । द्रव्यं हि राजा भूपस्य न शरीरमिति स्थितिः ॥ धर्म्महेतोः सुखार्थाय भृत्यानां भरणाय च । आपदर्थञ्च संरक्ष्यः कोषः कोषवता सदा ॥ धनात् कुलं प्रभवति धनाद्धर्म्मः प्रवर्त्तते । नाधनस्य भवेद्धर्म्मः कामश्चैव कथञ्चन ॥ अधर्म्मान्न धनं कुर्य्यात्तद्धनं गृह्यते परैः । स्वयं पापस्य पात्रं स्यात् सिंहो हस्तिवधादिव ॥ तादात्मिको मूलहरः कदर्य्यस्त्रिविधोऽर्जकः । उत्पन्नार्थव्ययकरो यो भविष्यद्धनाशया ॥ स तादात्मिक आख्यातः कल्याणी तस्य नायतिः । यः पित्राद्यर्ज्जितं वित्तमन्यायेन तु भक्षयेत् ॥ स मूलहर आख्यातस्तदुदर्कोऽपि चाशुभः । स कदर्य्यस्तु भृत्यात्मपीडनैरर्थसञ्चयी ॥ तद्धनं राजदायादतस्कराणां निधिर्भवेत् । भिक्षा च राजकोषश्च स्तोकस्तोकेन वर्द्धते ॥ अञ्जनञ्च धनञ्चैव स्तोकस्तोकेन हीयते । कोवस्य साधनोपायो मुख्यं राष्ट्रमिति स्मृतम् ॥ भूगुणेर्वर्द्धते राष्ट्रं तद्वृद्धिर्नृपवृत्तता । राज्ञोपायेन संरक्ष्या ग्रामे ग्रामे कृषीतलाः ॥ तेभ्यः कृषिस्ततश्चार्था अर्थेभ्यः सर्व्वसम्पदः । शरीरकर्षणात् प्राणाः क्षीयन्ते प्राणिनां यथा ॥ तथा वर्षेषु वर्षेषु कर्षणात् भूगुणक्षयः ।

पृष्ठ २/२०६

एकस्यां गुणहीनायां कृषिमन्यत्र कारयेत्” ॥ इति युक्तिकल्पतरुः ॥ * ॥ (वेदान्तशास्त्रोक्तस्थूल- सूक्ष्मादिभेदेन शरीरत्रयावच्छिन्नः अन्नमयः प्राण- मयः मनोमयः विज्ञानमयः आनन्दमयश्च इत्येते पञ्च कोषवदाच्छादकत्वादात्मनः कोषतयोच्यन्ते । यथा, पञ्चदश्यां ३ । १-११ । “गुहाहितं ब्रह्म यत्तत् पञ्चकोषविवेकतः । बोद्धुं शक्यं ततः कोषपञ्चकं प्रविविच्यते ॥ देहादभ्यन्तरः प्राणः प्राणादभ्यन्तरं मनः । ततः कर्त्ता ततो भोक्ता गुहा सेयं परम्परा ॥ पितृभुक्तान्नजाद्वीर्य्याज्जातोऽन्नेनैव वर्द्धते । देहः सोऽन्नमयो नात्मा प्राक्चोर्द्ध्वं तदभावतः ॥ पूर्ब्बजन्मन्यसत्वे तज्जन्म सम्पादयेत् कथम् । भाविजन्मन्यसत्कर्म्म न भुञ्जीतेह सञ्चितम् ॥ पूर्णो देहे बलं यच्छन्नक्षाणां यः प्रवर्त्तकः । वायुः प्राणमयो नासावात्मा चैतन्यवर्ज्जनात् ॥ अहन्तां ममतां देहे गृहादौ च करोति यः । कामाद्यवस्थया भ्रान्तो नासावात्मा मनोमयः ॥ लीना सुप्तौ वपुर्बोधे व्याप्नुयादानखाग्रगा । चिच्छायोपेतधीर्नात्मा विज्ञानमयशब्दभाक् ॥ कर्तृत्वकरणत्वाभ्यां विक्रियेतान्तरिन्द्रियम् । विज्ञानमनसी अन्तर्व्वहिश्चैते परस्परम् ॥ काचिदन्तर्मुखा वृत्तिरानन्दप्रतिविम्बभाक् । पुण्यभोगे भोगशान्तौ निद्रारूपेण लीयते ॥ कादाचित्कत्वतो नात्मा स्यादानन्दमयोऽप्ययम् । विम्बभूतो य आनन्द आत्माऽसौ सर्व्वदास्थितेः ॥ ननु देहमुपक्रम्य निद्रानन्दान्तवस्तुषु । माभूदात्मत्वभन्यस्तु न कश्चिदनुभूयते” ॥) कोषकः, पुं, (कोष एव । कोष + स्वार्थे कन् ।) अण्डम् । अण्डकोषः । इति शब्दरत्नावली ॥ कोषकारः, पुं, (कोषं करोति स्वपत्रत्वगादिभिरा- त्मानं छादयति । कोष + कृ + “कर्म्मण्यण्” । ३ । २ । १ । इति अण् ।) इक्षुः । इति शब्दरत्नावली ॥ इक्षुविशेषः । कुषारि इति भाषा । अस्य गुणाः । गुरुत्वम् । शीतत्वम् । रक्तपित्तक्षयापहत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ (कोषं स्ववेष्टनं स्वमुखनिःसृत- लालारूपतन्तुभिः करोतीति । कृ + अण् ।) कीटविशेषः । गुटिपोका इति भाषा । तत्प- र्य्यायः । तन्त्रकीटः २ । इति जटाधरः ॥ (यथा, महाभारते १२ । ३२९ । २९ । “अलं परिग्रहेणेह दोषवान् हि परिग्रहः । कृमिर्हि कोषकारस्तु बध्यते स्वपरिग्रहात्” ॥ कोषं अथः सह शब्दसंयोजनरूपग्रन्थविशेषं करोतीति ।) अभिधानकर्त्ता च । तालव्यमध्यो- ऽप्ययम् ॥ कोषचञ्चुः, पुं, (कोषः खङ्गकोष इव चञ्चुर्यस्य ।) सारसपक्षी । इति शब्दमाला ॥ कोषपानं, क्ली, (परीक्षाविशेषार्थं कोषजलस्य प्रसृ- तित्रयजलस्य पानम् ।) तत्तदितिकर्त्तव्यताकप्रसृ तित्रयजलपानरूपपरीक्षाविशेषः । यथा, -- अथ कोषविधिः । नारदः । “पब्बाह्ण सोपवासस्य स्नातस्यार्द्रपटस्य च ।

संसूचकाव्यसनिनोः कोषपानं विधीयत ॥ इच्छतः श्रद्दधानस्य देवब्राह्मणसन्निधौ । मद्यपस्त्रीव्यसनिनां किरातानान्तथैव च ॥ कोषः प्राज्ञैर्न दातव्यो ये च नास्तिकवृत्तयः । महापराधे निर्द्धर्म्मे कृतघ्ने क्लीवकुत्सिते ॥ नास्तिकव्रात्यदासेषु कोषपानं विवर्ज्जयेत् । तमाहूयाभिशस्तन्तु मण्डलाभ्यन्तरे स्थितम् ॥ आदित्याभिमुखं कृत्वा पाययेत् प्रसृतित्रयम् । ऊर्द्ध्वं यस्य हि सप्ताहाद्वैकृतन्तु भहद्भवेत् ॥ नाभियोज्यः स विदुषा कृतकालव्यतिक्रमात्” ॥ संसूचक आस्तिक इति मिताक्षरा ॥ महाप- राधी महापातकी । निर्द्धर्म्मो वर्णाश्रमरहितः । कुत्सितः प्रतिलोमजः । दासः कैवर्त्तः । मण्डला- भ्यन्तरे गोमयकृतमण्डलाम्यन्तरे । वैकृतं रोगादि । महन्नाल्पम् । तस्य देहिनामपरिहार्य्यत्वात् । तदाह कात्यायनः । “अथ दैवविसम्बादे द्विसप्ताहन्तु दापयेत् । अभियुक्तं प्रयत्नेन तदर्थं दण्डमेव च ॥ तस्यैकस्य न सर्व्वस्य जनस्य यदि तद्भवेत् । रोगोऽग्निर्ज्ञातिमरणमृणं दाप्यो दमश्च सः ॥ ज्वरातिसारविस्फोटगूढास्थिपरिपीडनम् । नेत्ररुक् गलरोगश्च तथोन्मादः प्रजायते ॥ शिरोरुग्भजभङ्गश्च दैविका व्याधयो नृणाम्” ॥ गलरोग इत्यत्र शूलरोग इति क्वचित् पाठः । द्विसप्ताहन्तु महाभियोगभवविषयम् । महाभि- योगेष्वेतानीति प्रस्तुत्य चतुर्द्दशकादह्न इति याज्ञ- वल्क्याभिधानात् । मिताक्षराप्येवम् । यत्तु “त्रिरात्रात्सप्तरात्राद्वा द्वादशाहात् द्विसप्तकात् । वैकृतं यस्य दृश्येत पापकृत् स उदाहृतः” ॥ इति पितामहोक्तं तन्महाभियोगात् कृत्स्नद्र- व्यादर्व्वाचीनं द्रव्यं त्रिधा विभज्य त्रिरात्रादि पक्षत्रयव्यवस्थापनीयमिति मिताक्षरा ॥ तथा । “भक्तो यो यस्य देवस्य पाययेत्तस्य तज्जलम् । समभावे तु देवानामादित्यस्य तु पाययेत् ॥ दुर्गायाः पाययेच्चौरान् ये च शस्त्रोपजीविनः । भास्करस्य तु यत्तोयं ब्राह्मणं तन्न पाययेत् ॥ दुर्गायाः स्नापयेच्छूलमादित्यस्य च मण्डलम् । अन्येषामपि देवानां स्नापयेदायुधानि च ॥ अत्र, स्वल्पापराधे देवानां स्नापयित्वायुधोदकम् । पाय्यो विकारे चाशुद्धो नियम्यः शुचिरन्यथा” ॥ इति कात्यायनोक्तविशेषान्महापराधे देवस्नानो- दकमिति विषयभेदः । रत्नाकरोऽप्येवम् । मण्डलं व्योमेति व्यवहारदीपिका ॥ तस्यां विष्णुः । उग्रान् देवान् समभ्यर्च्च्य तत्स्नानोदकप्रसृतित्रयं पिबेत् । इदं मया न कृतमिति व्याहरन्देवतामुख इति । एतदनुसारादेवान्यत्र प्रतिज्ञा प्रागुक्ता । तत्र क्रमः । प्राड्विवाको गोमयकृतमण्डलाभ्यन्तरे धर्म्मावाह- नादिसर्व्वदेवतापूजां हवनान्तां निर्व्वर्त्य दक्षिणां दत्वा समन्त्रकं प्रतिज्ञापत्रं शोध्य शिरसि नि- धाय यथाविहितं देवं संपूज्य तत्स्नानोदकमानीय । ॐताय त्वंप्राणिनां प्राणः सृष्टेराद्यन्तु निर्म्मितम् । शुद्धेश्च कारणं प्रोक्तं द्रव्याणां देहिनान्तथा ।

अतस्त्वं दर्शयात्मानं शुभाशुभपरीक्षणे” ॥ इत्याभ्यामभिमन्त्र्य गोमयकृतमण्डलाभ्यन्तरे स्थितं सोपवासं स्नातार्द्रवाससमादित्याभिमुखं ॐ सत्येन मामभिरक्षस्व वरुणेत्यनेन शोध्य पठिते- नाभिमन्त्रितं प्रसृतित्रयं जलं पाययेत् । ततो यदि अदधिकालाभ्यन्तरे रोगपीडा न भवति तदा शुद्ध इति । ततो दक्षिणा देया । इति दिव्यतत्त्वम् ॥ कोषफलं, क्ली, (कोषे फलमस्य ।) कक्वोलम् । तच्च कर्पूरतुल्यगन्धद्रव्यविशेषः । इत्यमरटीकायां रमा- नाथः सारसुन्दरी च ॥ कोषफलः, पुं, (कोषे फलमस्य ।) घोषकलता । इति जटाधरः ॥ कोषफला, स्त्री, (कोषफल + अजादित्वात् टाप् ।) पीतघोषा । इति रत्नमाला ॥ तालव्यमध्यापीयम् ॥ (घोषकशब्देऽस्या विवरणं ज्ञेयम् ॥) कोषला, स्त्री, (कुश् + वृषादित्वात् कलप्रत्ययः बाहु- लकाद् गुणः पृषोदराद् षकारादेशः ।) अयोध्या । इति शब्दरत्नावली ॥ (सा च सरयूतटस्था- राजधानी । यथा, मार्कण्डेये । ८ । २४९ । “मच्छोकमग्नमनसः कोषलानगरे जनाः । तिष्ठन्ति तानपोह्याद्य कथं यास्याम्यहं दिवम्” ॥ परन्तु कोषलदेशो द्विविधः प्राच्योत्तरभेदेन । तत्रायोध्यायुक्तदेशस्योत्तरकोषलत्वम् । यथा, रघुवंशे । ९ । १ । “पितुरनन्तरमुत्तरकोषलान् समधिगम्य समाधिजितेन्द्रियः । दशरथः प्रशशास महारथो यमवतामवताञ्च धुरि स्थितः” ॥ प्राच्यकोषलस्तु राममातामहस्य । तस्य राजा अभि- जनो वा ष्यञ् बहुषु तस्य लुक् । तद्देशवासिनि । यथा, महाभारते । २ । ३१ । १२ । “स विजित्य दुराधर्षं भीष्मकं माद्रिनन्दनः । कोषलाधिपतिञ्चैव तथा वेण्वास्तटाधिपम् । कान्तारकांश्च समरे तथा प्राक्कोषलान् नृपान्” ॥) कोषवृद्धिः, स्त्री, (कोषस्य अण्डकोषस्य वृद्धिः ।) कुरण्डः । इति शब्दरत्नावली ॥ (कोषस्य वृद्धि- रिति विग्रहे अर्थसञ्चयवृद्धिः ॥) कोषशायिका, स्त्री, (कोषे पिधानमध्ये शेते तिष्ठ- तीत्यर्थः । कोष + शी + कर्त्तरि ण्वुल् ततष्टाप् अत इत्वम् ।) छुरिका । इति जटाधरः ॥ कोषातकः, पुं, (कोषाकारं अतति प्राप्नोतीति । कोष + अत + क्वुन् ।) केशः । इति जटाधरः ॥ (कोषं गच्छति प्राप्नोति ज्ञानानामाकरत्वात् । वेदकठशाखाविशेषः ॥) कोषातकी, स्त्री, (कोषातक + गौरादित्वात् ङीष् ।) घोषालता । अस्याः फलगुणः । कफार्शोनाशि- त्वम् ॥ पक्वफलगुणः । आमाशयशुद्धिकारित्वम् ॥ इति राजवल्लभः ॥ (इयमेव क्वचित् राजपूर्ब्बा कोषातकीति च ख्याता । यथा, भावप्रकाशे । “धामार्गवः पीतपुष्पा जालिनी कृतवेधना । राजकोषातकी चेति तथोक्ता राजिमत्फला ॥

पृष्ठ २/२०७

राजकोषातकी शीता मधुरा कफवातला । पित्तघ्नी दीपनी श्वासज्वरकासकृमिप्रणुत्” ॥ अस्या व्यवहारो यत्र तद्यथा, -- “कोषातकीनां स्वरसेन नस्यं तुम्ब्यास्तु वा पिप्पलिसंयुतेन । तैलेन वारिष्टभवेन कुर्य्या- द्वचोपकुल्ये सह माक्षिकेण” ॥ इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहे गलगण्डाद्यधिकारे ॥) ज्योत्स्निका । झिङ्गा इति भाषा । ज्योत्स्नावती रात्रिः । इत्यमरभरतौ ॥ तालव्यमध्यापीयम् ॥ कोषाम्रं, क्ली, (कोषे आम्रफलमिव ।) फलविशेषः । केओडा इति भाषा । अस्य गुणाः । कफवायुना- शित्वम् । अग्निदीपनत्वम् । मलबद्धताकारित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ (क्वचित् पुंलिङ्गोऽपि दृश्यते । यथा, भावप्रकाशे । “कोषाम्रः कुष्ठशोथास्रपित्तव्रणकफापहः । तत्फलं ग्राहि वातघ्नमम्लोष्णं गुरु पित्तलम् । पक्वन्तु दीपनं रुच्यं लघूष्णं कफवातहृत्” ॥) तालव्यमध्यमपीदम् ॥ कोषी, स्त्री, (कुष् + अच् । गौरादित्वात् ङीष् ।) पादुका । इति शब्दरत्नावली ॥ शुङ्गा । इति तालव्यान्ते हेमचन्द्रः ॥ शस्येर शुँया इति भाषा ॥ कोषी, [न्] पुं, (कोषोऽस्त्यस्य इति इनिः ।) आम्र- वृक्षः । इति शब्दमाला ॥ कोष्ठः, पुं, (कुष् ग निष्कर्षे + “उषिकुषिगतिभ्यस्थन्” । उणां । २ । ४ । इति थन् ।) कुसूलः । (यथा, महाभारते । २ । ५ । ६८ । “कच्चित् कोषश्च कोष्ठश्च वाहनं द्वारमायुधम् । आयश्च कृतकल्याणैस्तव भक्तैरनुष्ठितः” ॥) गृहमध्यम् । (यथा, भागवते । ९ । १० । १७ । “सा वानरेन्द्रबलरुद्धविहारकोष्ठ- श्रीद्वारगोपुरसदोभलभीविटङ्का ॥) कुक्षिमध्यम् । यथा, वैद्यके । “स्थानान्यामाग्निपक्वानां मूत्रस्य रुधिरस्य च । हृदूण्डुकः फुष्फुषश्च कोष्ठ इत्यभिधीयते” ॥ “कोष्ठः पुनरुच्यते महास्रोतः शरीरमध्यं महा- निम्नमामपक्वाशयश्चेति पर्य्यायशब्दैस्तन्त्रे सरोग- मार्ग आभ्यन्तरः” ॥ “वीसर्पश्वयथुगुल्मार्शो विद्र- ध्यादयः कोष्ठमार्गानुसारिणो भवन्ति रोगाः” ॥ इति चरके सूत्रस्थाने ११ अध्याये ॥ कोष्ठाङ्गानि यथा, -- “सप्तचाधाराः रक्तस्यास्य क्रमात् परे । कफामपित्तपक्वानां वायोर्मूत्रस्य च स्मृताः ॥ गर्भाशयोऽष्टमः स्त्रीणां पित्तपक्वाशयान्तरे । कोष्ठाङ्गानि स्थितान्येषु हृदयं क्लोमफुष्फषम्” ॥ इति च वाभटे शारीरस्थाने ३ अः ॥ पञ्चदश कोष्ठाङ्गानि तद्यथा, “नाभिश्च हृदयञ्च क्लोम च यकृच्च प्लीहा च वुक्कौ च वस्तिश्च पुरीषाधार- श्चामाशयश्चेति पक्वाशयश्चोत्तरगुदञ्चाधरगुदञ्च क्षुद्रान्त्रञ्च स्थूलान्त्रञ्च वपावहनञ्चेति” । इति च चरके शारीरस्थाने ७ अध्याये ॥ उदरम् । यथा, भागवते । ६ । १८ । ५३ ।

“पतिं भार्य्योपतिष्ठेत ध्यायेत् कोष्ठगतञ्च तम्” ॥ नाभेरुपरिस्थितमणिपूरपद्मम् । यथा, तत्रैव । ४ । २३ । १४ । “संपीड्य पायुं पाष्णिर्भ्यां वायुमुत्सारयन् शनैः । नाभ्यां कोष्ठेष्ववस्थाप्य हृदुरःकण्टशीर्षणि” ॥ प्राकारः । यथा, भागवते । ४ । २८ । ५६ । “पञ्चारामं नवद्वारमेकपालं त्रिकोष्ठकम् । षट्कुलं पञ्चविपणं पञ्चपृकृति स्त्रीधवम्” ॥ अत्र टीकाचूर्णी त्रिकोष्ठकं त्रिप्राकारमित्याह ॥ तन्त्रोक्तमन्त्रदीक्षाप्रकरणे अकथहादिचक्रचतुः- पार्श्वस्थितरेखाचतुष्कयुतस्थानभेदः ॥) आत्मीये त्रि । इति मेदिनी ॥ कोष्णं, क्ली, (कु ईषत् उष्णम् । कोः कादेशः ।) ईषदुष्णम् । तत्पर्य्यायः । कवोष्णम् २ मन्दोष्णम् ३ कदुष्णम् ४ । तद्वति त्रि । इत्यमरः । १ । ४ । ३५ ॥ (यथा, रघौ । १ । ८४ । “भुवं कोष्णेन कुण्डोध्नी मेध्येनावभृथादपि । प्रस्रवेणाभिवर्षन्ती वत्सालोकप्रवर्त्तिना” ॥) कोहलः, पुं, (कोहयति विस्मापयतीति । कुहत्क विस्मापने + बाहुलकात् कलच् । पृषोदरात् गुणः ।) मद्यभेदः । इति हेमचन्द्रः ॥ (अस्य गुणा यथा, -- “त्रिदोषो भेद्यवृष्यश्च कोहलो वदनप्रियः” ॥ इति सुश्रुते सूत्रस्थाने ४५ अध्याये ॥ * ॥ कौ पृथिव्यां पार्थिवकोलाहलेन सह हलति स्पर्द्धते पृषोदरात् ओत्वं ।) वाद्यभेदः । नाट्यशास्त्रप्रवक्ता मुनिविशेषः । इति मेदिनी ॥ (अयमेव सर्पसत्रे सदस्य आसीत् । यथा, महाभारते । १ । ५३ । ९ । “कोहलो देवशर्म्माच मौद्गल्यः समसौरभः” ॥) कौकृत्यं, क्ली, (कुत्सितं अज्ञानजन्यं कृत्यं कार्य्यम् । तस्मात् भवमित्यण् ।) अनुतापः ॥ (स्वार्थे अण् ।) अयुक्तकरणम् । इति मेदिनी ॥ कौक्कुटिकः, पुं, (कुक्कटवद्दम्भेन विहरति । यद्वा, कुक्कुटीं मायां कापट्यादिकं वा पादविक्षेपस्थानञ्च पश्यति इति । “संज्ञायां ललाटकुक्कुट्टौ पश्यति” । ४ । ४ । ४६ । इति ठक् ।) दाम्भिकः । अदूरे- रितेक्षणः । कीटादिवधभीत्या संयतचक्षुः पाद- निक्षेपदेशदर्शी भिक्षुः । इत्यमरभरतौ ॥ अदूर- दर्शनशीलः । इति सारसुन्दरी ॥ कौक्कुटिकन्दलः, पुं, (कुक्कुटस्य वह्निस्फुलिङ्गस्यायं इति इञ् कौक्कुटिः । कौक्कुटिरिव कन्दलः कपालो यस्य । अस्याग्निस्फुलिङ्गवत् चक्षुष्मत्त्वात् भोगादौ च स्फुलिङ्गवत् चाकचिक्यत्वात्तथात्वम् ।) सर्प- विशेषः । वोडासाप इति भाषा । तत्पर्य्यायः । भाण्डपुष्पः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कौक्षेयकः, पुं, (कुक्षौ कोषे तिष्ठति इति ढकञ् ।) खड्गः । इत्यमरः । २ । ८ । ८९ ॥ कौङ्कः, पुं, (कोङ्क + खार्थे अण् ।) देशविशेषः । इति शब्दरत्नावली ॥ कोकण इति ख्यातः ॥ कौङ्किणः, पुं, (कोङ्कण + खार्थे अण् । ततः पृषोदरा- दित्वात् इकारः ।) कोङ्कणदेशः ॥ इति शब्द- रत्नावली ॥

कौञ्चः, पुं, (क्रुञ्च एव स्वार्थे अण् । पृषोदरात् रलोपः ।) क्रौञ्चपर्व्वतः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कौञ्जायनः, पुं, (कुञ्जस्य पुमपत्यम् । “गोत्रेकुञ्जादिभ्यश्च फञ्” । ४ । १ । ९८ । इति फञ् ।) कुञ्जस्य पुत्त्रादिः । इति । व्याकरणम् ॥ कौञ्जायनी, स्त्री, (कुञ्जस्यापत्यं स्त्री । “गोत्रे कुञ्जा- दिभ्यश्च फञ्” । ४ । १ । ९८ । इति फञ् । ततः स्त्रियां ङीष् ।) ब्राह्मणी । इति जटाधरः ॥ कुञ्जस्य स्त्र्यप- त्यम् । इति मुग्धबोधम् ॥ कौञ्जायन्यः, पुं, (“गोत्रे कुञ्जादिभ्यश्च फञ्” । ४ । १ । ९८ । इति फञ् । ततः स्वार्थे ञ्य प्रत्ययः ।) कुञ्जस्य पुमपत्यम् । इति मुग्धबोधम् ॥ कौटः, पुं, (कुटे गिरौ भवः । “तत्र भवः” । ४ । ३ । ५३ । इत्यण् ।) कुटजवृक्षः । इति भाव- प्रकाशः ॥ (अस्य गुणादयः कुटजशब्दे दर्शनीयाः ॥ कूटे मायायां भवः अण् । कपटसाक्षी ॥ कूट्यां वशीकृतमायायां भव इत्यण् । स्वाधीनतन्त्रः ॥ इति व्युत्पत्तिलभ्योऽर्थः ॥) कौटकिकः, त्रि, (कूटमेव इति स्वार्थे कन् । कूटकं मांसं पण्यमस्य इति ठञ् ।) मांसिकः । मांस- विक्रेता । इति शब्दरत्नावली ॥ कौटजः, पुं, (कुटमेव कौटं स्वार्थे अण् । तत्र जायते इति । “अन्येभ्योऽपीति” । जनेर्डः ।) कुटजवृक्षः । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ (अस्य गुणादयः कुटजशब्दे ज्ञेयाः ॥) कौटतक्षः, पुं, (कौटः स्वाधीनः स चासौ तक्षाचेति कर्म्मधारयः । “ग्रामकौटाभ्याञ्च तक्ष्णः” । ५ । ४ ९५ । इति टच् ।) स्वकर्म्मजीवी स्वगृहस्थितो- ऽनधीनस्तक्षा । इत्यमरः । २ । १० । ९ ॥ स्वाधीन छुतर इति भाषा ॥ कौटल्यः, पुं, (कुटः घटः तं लान्ति कुटलाः कुल- धान्याः तेषामपत्यं कौटल्यः । गर्गादेर्यञ् ।) वात्सायनमुनिः । इति हेमचन्द्रः ॥ कौटसाक्षी, [न्] पुं, कूटमेव कौटं स्वार्थे अण् । तादृशः साक्षी ।) मिथ्यासाक्षी इति मिताक्षरा ॥ कौटिकः, त्रि, (कूटेन मृगादिबन्धनयन्त्रेण चरति । “चरति” । ४ । ४ । ८ । इति ठक् ।) मांस- विक्रेता । कषाइ इति भाषा । तत्पर्य्यायः । वैतं- सिकः २ मांसिकः ३ । इत्यमरः । २ । १० । १४ ॥ कौटिलिकः, पुं, (कुटिलिका व्याधानां गतिविशेषः कर्म्मारनिर्म्मितलोहास्त्रविशेषश्च । तया हरति मृगान् अङ्गारान् वा । “अण् कुटिलिकायाः” । ४ । ४ । १८ । इत्यण् ।) व्याधः । लौहकारः । इति केचित् ॥ कौटिल्यं, क्ली, (कुटिलस्य भावः इति ष्यञ् । चाणक्यमूलकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुटिलता । यथा । “कौटिल्यं कचनिचये करचरणाधरतलेषु रागस्ते । काठिन्यं कुचयुगले तरलत्वं नयनयो- र्वसति” ॥ इति कात्यप्रकाशः ॥ कौटुम्बिकः, पुं, (कुटुम्बे कुटुम्बभरणे प्रसृतः व्याप्त आसक्तो वा । कुटुम्ब + ठक् ।) कुटुम्बी । कुटुम्ब- विशिष्टः । कुटुम्वोऽस्यास्तीत्यर्थे ष्णिकप्रत्ययः । इति

पृष्ठ २/२०८

मुग्धबोधमतम् ॥ (यथा, श्रीमद्भागवते । ५ । १३ । ८ । “पदे पदेऽभ्यन्तरवह्निनार्द्दितः कौटुम्बिकः क्रुध्यति वै जनाय” ॥) कौडविकं, त्रि, (कुडवस्य वापः । “तस्य वापः” । ५ । १ । ४५ । इति ठञ् ।) कुडवपरिमितवीजवपन- योग्यक्षेत्रम् । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ कौणपः, पुं, (कुणपस्त्रिधातुकं शरीरं शवो वा तं भक्षयितुं शीलमस्य । इत्यण् ।) राक्षसः । इत्य- मरः । १ । १ । ६२ ॥ (यथा, महाभारते । १ । १७१ । १४ । “न कौणपाः शृङ्गिणो वा न च देवाञ्जनस्रजः” ॥ वासुकिवंशोद्भवः सर्पविशेषः । यथा, महाभा- रते । १ । ५७ । ५ । “पिच्छलः कौणपश्चक्रः कालवेगः प्रकालनः । हिरण्यबाहुः शरणः कक्षकः कालदण्डकः । एते वासुकिजा नागाः प्रविष्टा हव्यवाहने” ॥) कौणपदन्तः, पुं, (कौणपस्य दन्ता इव दन्ता अस्य ।) भीष्मः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कौण्डिन्यः, पुं, (कुण्डिनस्य स्वनामख्यातमुनिविशेषस्य गोत्रापत्यं इति । गर्गादित्वात् यञ् ।) कुण्डिन- मुनिपुत्त्रः । तत्पर्य्यायः । विष्णुगुप्तः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कौतुकं, क्ली, (कुतुक + प्रज्ञादित्वात् स्वार्थे अण् । कुतुकस्य भावः इति युवादित्वात् अण् वा ।) कुतूहलम् इत्यमरः । १ । ७ । ३१ ॥ (यथा, राजतरङ्गिणी । ५ । ३६४ । “चक्रतुः कौतुकोद्ग्रीवां सभां चित्रार्पितामिव ॥) अभिलाषः । (यथा, कथासरित्सागरे । “पश्यन्त्यास्तं नृपं तस्या लज्जाकौतुकयोर्दृशि । अभूदन्योन्यसंमर्द्दो रचयन्त्यां गतागतम्” ॥) उत्सवः । (यथा, भागवते । ४ । ३ । १३ । “कथं सुतायाः पितृगेहकौतुकं निशम्य देहः सुरवर्य्य ! नेङ्गते” ॥) नर्म्म । हर्षः । (यथा, भागवते । १ । १७ । २५ । “इयञ्च भूर्भगवता न्यासितोरुभरा सती । श्रीमद्भिस्तत्पदन्यासैः सर्व्वतः कृतकौतुका” ॥) परस्परायातपङ्गलम् । विवाहसूत्रम् । (यथा, कुमारे । ७ । २ । “वैवाहिकैः कौतुकसंविधानै- र्गृहे गृहे व्यग्रपुरन्ध्रीवर्गम्” ॥) गीतादिभोगः । इति मेदिनी ॥ गीतादिः । भोग- कालः । इति हेमचन्द्रः ॥ कौतूहलं, क्ली, (कुतूहलस्य भावः कर्म्म वा युवादि- त्वात् अण् । यद्वा, कुतूहलमेव इति प्रज्ञाद्यण् ।) कुतूहलम् । अपूर्ब्बवस्तुदिदृक्षाद्यतिशयः । इत्य- मरः । १ । ८ । ३१ ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ८ । १ । “भवद्भिरिदमाख्यातं यथाप्रश्नमनुक्रमात् । महत् कौतूहलं मेऽस्ति हरिश्चन्द्रकथां प्रति” ॥) कौदालीकः, पुं, (कुं भूमिं दारयतीति । कुदारः । तेन आचरतीति ईकन् रलयो रैक्यात् रस्य लत्वम् ।) कुदालीकः ततः स्वार्थे अण् ।) वर्णसङ्करजाति- विशेषः । स तु रजक्यां तीवराज्जातः ।

इति ब्रह्मवैवर्त्तपुराणम् ॥ कौद्रविकं, क्ली, (कोद्रवं तत् निमित्तमस्य इति ठञ् ।) सौवर्ञ्चललवणम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ कौद्रवीणं, त्रि, (कुत्सितं यथा तथा द्रवति इति । पृषोदरात् सिद्धे कोद्रवं कुत्सितधान्यभेदः तस्य भवनं उत्पत्तिस्थानं । “धान्यानां भवने क्षेत्रे खञ्” । ५ । २ । १ । इति खञ् ।) कोद्रवधान्योद्भवयोग्यक्षेत्रम् । इत्यमरः । २ । ९ । ८ । कोदोर क्षेव इति भाषा ॥ कौन्तिकः, पुं, (कुन्तास्त्रेण प्रासेन युध्यते । कुन्तः प्रासः प्रहरणमस्येति वा । ठञ् ।) प्रासिकः । प्रासास्त्रधारी योद्धा । इत्यमरः । २ । ८ । ७० ॥ कौन्ती, स्त्री, (कुन्तिषु देशविशेषेषु भवा । “तत्रभवः” ॥ ४ । ३ । ५३ । इति अण् । ततो ङीष् ।) रेणुका- नामगन्धद्रव्यम् । इत्यमरः । २ । ४ । १२० ॥ (अस्याः पर्य्यायाः यथा, -- “रेणुका राजपुत्त्री च नन्दिनी कपिला द्विजा । भस्मगन्धा पाण्डुपुत्त्री स्मृता कौन्ती हरेणुका” ॥ इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमभागे ॥ पर्य्यायान्तरञ्च यथा, -- “हरेणु रेणुका कौन्ती ब्राह्मणी हेमगन्धिनी” ॥ इति वैद्यकरत्नमालायाम् । गुणाश्चास्या रेणुका- शब्दे बोद्धव्याः ॥) कौन्तेयः, पुं, (कुन्त्या अपत्यं इति ढक् ।) कुन्तीपुत्त्रः । स तु युधिष्ठिरादिः । इति महाभारतम् । (यथा, भगवद्गीतायाम् । २ । ३ । “मा क्लैव्यं गच्छ कौन्तेय ! नैतत्त्वय्युपपद्यते” ॥) अर्ज्जुनवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कौपं, क्ली, (कूपे भवं कूपस्येदं वा इत्यण् ।) कूपोद- कम् । अस्य गुणाः यथा, -- “कौपं पयो यदि स्वादु त्रिदोषघ्नं हिमं लघु । तत्क्षारं कफवातघ्नं दीपनं पित्तकृत् परम्” ॥ इति भावप्रकाशः ॥ (सुश्रुतोक्ता गुणा यथा, -- “सक्षारं पित्तलं कौपं श्लेष्मघ्नं दीपनं लघु” ॥ कौपसलिलसेवने कालनिर्द्देशः । यथा, तत्रैव । “वसन्ते कौपं प्रास्रवणं वा ग्रीष्मेष्वेवम्” ॥) कौपीनं, क्ली, (कूपपतनमर्हतीति । “शालीनकौपीने अघृष्टा कार्य्ययोः” । ५ । २ । २० । इति साधुः ।) पापम् । तत्साधनत्वात् तद्वद्गोप्यत्त्वात् पुरुषलि- ङ्गमपि । तत्सम्बन्धात् तदाच्छादनमपि । इति सि- द्धान्तकौमुदी ॥ अकार्य्यम् । गुह्यदेशः । इत्यमरः ॥ चीरम् । इति मेदिनी ॥ तत्तु मेखलाबद्धपरिधेय- वस्त्रखण्डम् । कपिनी इति भाषा । तत्पर्य्यायः । कच्छा २ कच्छटिका ३ कक्षा ४ धटी ५ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, भागवते । ७ । १३ । २ । “विभृयाद् यद्यसौ वासः कौपीनाच्छादनंपरम्” ॥) कौपोदकी, स्त्री, (कौमोदकी इति पृषोदरादित्वात् मस्य पत्वम् ।) कौमोदकी । इति भरतो द्विरूप- कोषश्च ॥ कौमारं, क्ली, (कुमारस्य कर्म्म भावो वा । वयोवचन- त्वादञ् ।) कुमारावस्था । (“जातः कुं पृथिवीं पद्भ्यां भारयेत् तत्कुमारकः । इति प्रमाणतो विद्धि कौमारं प्राग्भवाब्दतः” ॥

इत्युक्तावधिके “कौमारं पञ्चमावधि” । इत्यन्ते वयोवस्थाभेदे । सा तु जन्मावधिपञ्चमवर्षपर्य्यन्ता । इत्यर्थः ॥) तन्त्रमते षोडशवर्षपर्य्यन्ता । (यथा, भगवद्गीतायाम् । २ । १३ । “देहिनोऽस्मिन् यथा देहे कौमारं यौवनं जरा । तथा देहान्तरप्राप्तिर्धीरस्तत्र न मुह्यति” ॥ पुं, कुमारस्य सनत्कुमारस्य इदं अण् सृष्टिभेदः । यथा, “कौमार आर्षः प्राजापत्यो मानव इत्यादि सर्गनामानि” । इति श्रीधरः । तथा च भाग- वते । १ । ३ । ६ । “स एव प्रथमं देवः कौमारं सर्गमाश्रितः । चचार दुश्चरं ब्रह्मा ब्रह्मचर्य्यमखण्डितम्” ॥) तद्वति पुं, स्त्री । इति शब्दमाला ॥ अपूर्ब्बपतिं कुमारीं पतिरुपपन्नः “कौमारापूर्ब्बवचने । ४ । २ । १३ । इति द्वितीयान्तादुपयमनकर्त्तर्य्यण्प्रत्य- येन साधुः ॥ अपूर्ब्बपतिकुमारीपतिः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥) कौमारी, स्त्री, मातृकाविशेषः । सा तु कार्त्तिकेय- शक्तिः । इति शब्दमाला ॥ यथा, -- “कौमारी शक्तिहस्ता च मयूरवरवाहना । योद्धुमभ्याययौ दैत्यानम्बिका गुहरूपिणी” ॥ इति मार्कण्डेयपुराणे देवीमाहात्म्ये । ८१ । १६ ॥ (अपूर्ब्बपतिः कुमारी पतिमुपपन्ना । “कौमारा- पूर्ब्बवचने” । ४ । २ । १३ । इति स्वार्थे अण् प्रत्ययेन साधुः ततो ङीष् । अपूर्ब्बभार्य्यकुमार- पत्नी । यथा, भट्टौ । ७ । ९० । “उपलम्भ्यामपश्यन्तः कौमारीं पतताम्बर” ! ॥ पञ्चमवर्षीया बालिका । कौमारी अवस्था । यथा, भागवते । ३ । २ । २८ । “कौमारीं दर्शयंश्चेष्टां प्रेक्षणीयो व्रजौकसाम्” ॥) वाराहीकन्दः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कौमुदः, पुं, (कौ पृथिव्यां मोदन्ते जना यस्मिन् । मुद् + कः । सप्तम्या अलुक् ।) कार्त्तिकमासः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, महाभारते । “एतैरन्यैश्च राजेन्द्रैः पुरा मांसं न भक्षितम् । शारदं कौमुदं मासं ततस्ते स्वर्गमाप्नुयुः ॥ कौमुदन्तु विशेषेण शुक्लपक्षं नराधिपः । वर्ज्जयेत् सर्व्वमांसानि धर्म्मो ह्यत्र विधीयते” ॥) कौमुदिका, स्त्री, (कौमुदी + संज्ञायां कन् ततो ह्रस्वः टाप् च ।) उमासखीविशेषः । इति शब्द- माला ॥ (स्वार्थे कन् ह्रस्वः टाप् च । ज्योत्स्ना । त्रि, चतुरर्थ्यां कुमुदादित्वात् ठक् । कौमुदिकः । कुमुदाख्यपर्व्वतसन्निकृष्टदेशविशेषः ॥) कौमुदी, स्त्री, (कुमुदस्य इयं प्रकाशकत्वात् “तस्येदं” । ४ । ३ । १२० । इत्यण् ततो ङीप् ।) ज्योत्स्ना । इत्यमरः । १ । ३ । १६ । (यथा, कुमारे । ४ ३३ । “शशिना सह याति कौमुदी ॥ सह मेघेन तडित्प्रलीयते । प्रमदाः पतिवर्त्मगा इति प्रतिपन्नं हि विचेतनैरपि” ॥) उत्सवः । इति धरणी । (यथा, महाभारते १३ पर्व्वणि ।

पृष्ठ २/२०९

“अकालकौमुदीञ्चैव चक्रतुः सार्व्वकालिकीम्” ॥ कौमुदस्य कार्त्तिकमासस्य इयं “तस्येदम्” । ४ । ३ । १२० । इति अण् । ततो ङीप् । यदुक्तम् । “कुशब्देन मही ज्ञेया मुद हर्षे ततो द्वयम् । धातुज्ञैर्नियमैश्चैव तेन सा कौमुदी स्मृता” ॥) कार्त्तिकोत्सवः । स तु कार्त्तिकीपूर्णिमायां कर्त्तव्यः । इति त्रिकाण्डशेषः । कार्त्तिकीपूर्णिमा ॥ आश्विनीपूर्णिमा । इति शब्दरत्नावली । (यथा, -- “आश्विने पौर्णमास्यान्तु चरेज्जागरणं निशि । कौमुदी सा समाख्याता कार्य्या लोकविभूतये” ॥ दीपोत्सवतिथिः । यथा, रघुप्रभृतिटीकाकृ- न्मल्लिनाथधृतभविष्योत्तरवचनम् । “कौ मोदन्ते जना यस्यां तेनासौ कौमुदी स्मृता” ॥ कुमुदान्येव कौमुदी । सुदी वा सालुक इति भाषा ॥) कौमुदीचारः, पुं क्ली, (कौमुद्याः ज्योत्स्नायाः चारः प्राशस्त्यमत्र समये ।) कोजागरपूर्णिमा । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कौमुदीपतिः, पुं, (कौमुद्याः ज्योत्स्नायाः पतिः ।) चन्द्रः । इति हेमचन्द्रः ॥ कौमुदीवृक्षः, पुं, (कौमुद्याः इव प्रकाशिकायाः दीपशिखाया वृक्ष इवाधारः ।) दीपवृक्षः । इति हारावली ॥ दीपगाच्छा पिलसुज इत्यादि भाषा ॥ कौमोदकी, स्त्री, (कोः पृथिव्याः पालकत्वात् मो- दकः । कुमोदको विष्णुः । तस्येयं इत्यण् ततो ङीप् ।) विष्णुगदा । इत्यमरः । १ । १ । ३० ॥ (यथा, भागवते । ८ । ४ । १९ । “श्रीवत्सं कौस्तुमं मालां गदां कौमोदकीं मम” ॥) कौमोदो, स्त्री, (कुं पृथ्वीं मोदयति नन्दयतीति । कुमोदः विष्णुः तस्येयं इति अण् ततो ङीप् ।) विष्णुगदा । इति शब्दरत्नावली ॥ कौरवः, पुं स्त्री, (कुरोरपत्यमिति अण् । कुरोरयं इति कच्छादित्वादण् वा । कुरुराजसन्ततिः । इति महाभारतम् ॥ (यथा, महाभारते । १ । द्रुपदशासने १३९ । १६ । “तमुद्यतं रथेनैकमाशुकारिणम्बहवे । अनेकमिव सन्त्रासान्मेनिरे तत्र कौरवाः” ॥ कुरुसम्बन्धिदेशः । यथा, मेघदूते । ५० । “क्षेत्रं क्षत्त्रप्रधनपिशुनं कौरवं तद्भजेथाः” ॥ स्त्रियां डीप् कौरवी कुरुसम्बन्धिनीत्यर्थः । यथा, महाभारते । १ । १३०१ । १५ । “द्रुपदः कौरवान् दृष्ट्वा प्राधावत समन्ततः । शरजालेन महता मोहयन् कौरवीं चमूम्” ॥) कौरव्यः, पुं, (कुरोरपत्यम् । “कुर्व्वादिभ्यो ण्यः” । ४ । १ । १५१ । इति ण्यः ।) कौरवः । (यथा, महाभारते । ३ । २३२ । ५५ । “अनिशायां निशायाञ्च सहायाः क्षुत्पिपासयोः । आराधयन्त्याः कौरव्यांस्तुल्या रात्रिरहश्च मे” ॥ कौरव्याः ब्राह्मणाः कुरुसम्बन्धिनो ब्राह्मणा इत्यर्थः । क्षत्त्रिये तु । “कुर्व्वादिभ्यो ण्यः” । ४ । १ । १७२ । इति ण्ये कृते तद्राजस्य बहुषु तेनै- वास्त्रियामिति बहुत्वे लुकि कुरव इति बोध्यम् ॥

नागविशेषः । यथा, महाभारते । १ । ३५ । १३-१४ । “कौरव्यो धृतराष्ट्रश्च शङ्खपिण्डश्च वीर्य्यवान् । विरजाश्च सुबाहुश्च शालिपिण्डश्च वीर्य्यवान्” ॥) कौर्प्यः, पुं, वृश्चिकराशिः । यथा, दीपिकायाम् । “क्रियतावरिजित्तमकुलीरलेयपाथेय यूककौर्पाख्याः । तौक्षिक आकोकेरो हृद्रोगश्चान्त्यभं चेत्थम्” ॥) कौलः, त्रि, (कुले सत्कुले भव इत्यण् ।) सत्कुलोद्भवः । तत्पर्य्यायः । आन्वयिकः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (कुले कुलाचारे रतः कुलं कुलतत्त्वं वेत्ति वा इत्यण् ।) दिव्यवीरपशुभावत्रयान्तर्गतदिव्यभाव- रतः । स तु ब्रह्मज्ञानी । तद्यथा, -- “दिव्यभावरतः कौलः सर्व्वत्र समदर्शनः” ॥ इति कुलार्णवतन्त्रम् ॥ “पशोर्वक्त्राल्लब्धमन्त्रः पशुरेव न संशयः । वीराल्लब्धमनुर्व्वीरः कौलाच्च ब्रह्मविद्भवेत्” ॥ इति महानीलतन्त्रम् ॥ (कुलमधिकृत्य कृतो ग्रन्थः । कुलाचारतत्त्वविधिप्रतिषेधोपदेशसाध्यसाधन- व्यापारविशिष्टकुलोपनिषदादिग्रन्थविशेषः ॥) कौलकेयः, त्रि, (कुले सत्कुले भव इति ढक् कुक् च ।) सत्कुलोद्भवः । (कुलटायाः अपत्यं इति ढक् । पृषोदरात् ततः कश्च ।) असतीपुत्त्रे, पुं । इति शब्दरत्नावली ॥ कौलटिनेयः, पुं स्त्री, (कुलटाया अपत्यं । “कुलटाया- वा” । ४ । १ । १२७ । इति । इनङ् । स्त्रीभ्यो ढक् ।) असतीपुत्त्रः । तत्पर्य्यायः । कौलटेयः २ । इत्यमरः ॥ कौलटेरः ३ । इति तट्टीकासार- सुन्दरी । २ । ६ । २७ ॥ सती या भिक्षार्थं कुलानि गृहाणि अटति न तु जारार्थं सापि कुलटा तत्पुत्त्रोऽपि ॥ कौलटेयः, पुं, स्त्री, (कुलटायाः असत्याः अपत्यं इति ढक् ।) कौलटिनेयः । असतीसुतः । इत्यमरः । २ । ६ । २६ ॥ (कुलानि गृहाणि भिक्षार्थं अटति या सती सापि कुलटा । तस्या अपत्येऽपि इति कश्चित् ॥ स्त्रियां ङीप् कौलटेयी ॥) कौलटेरः, पुं स्त्री, (कुलानि गृहाणि व्यभिचारार्थं अटति सा कुलटा । तस्याः असत्याः अपत्यम् । “क्षुद्राभ्यो वा” । ४ । १ । १३१ । इति ढ्रक् ।) असतीसुतः । इत्यमरः । २ । ६ । २६ ॥ कौलटिनेयः । इति सारसुन्दरी । (कुलानि गृहाणि भिक्षार्थ- मटति या सती सापि कुलटा तस्या अपत्येऽपि । इति कश्चित् । स्त्रियां ङीप् कौलटेरी ॥) कौलत्थीनं त्रि, (कुलत्थस्य कुलत्थाख्यकलायविशेषस्य भवनं क्षेत्रं वा इति । “धान्यानां भवने क्षेत्रे खञ्” । ५ । २१ । इति । खञ् ।) कुलत्थकला- योद्भवक्षेत्रम् । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ कौलवः, पुं, ववाद्येकादशान्तर्गततृतीयकरणम् । तत्र जातस्य फलं यथा, -- “वाग्मी विनीतो नितरां स्वतन्त्रः प्रागल्भ्ययुक्तो मनुजो महौजाः । सुसम्मतः स्याद्विदुषां कृतघ्न- श्चेत् कौलवाख्यं करणं प्रसूतौ” ॥ इति कोष्ठीप्रदीपः ॥

कौलिकः, पुं, (कुलं सूत्रादिकं वयति वस्त्रत्वेनावरणा- दिकं आपादयतीति । ठक् ।) तन्त्रवायः । इति शब्दमाला ॥ (कु कुत्सितं जघन्याचारं लातीति । कुलः दुःशीलः ततः स्वार्थे ठक् ।) पाषण्डः । इति त्रिकाण्डशेषः । (कुलादागतमिति ठक् ।) कुलपर- म्परायाते, त्रि ॥ (यथा, पञ्चतन्त्रे । “वर्जयेत् कौलिकाचारं मित्रं प्राज्ञतरो नरः” ॥ कुले कुलागमे कुलतन्त्रे शिवोक्तशास्त्रे इति यावत् सिद्धः इति ठक् । कुलतन्त्रज्ञः ॥ कौलं कुलधर्म्मं प्रवर्त्तयति तत्त्वज्ञानं शिष्यपरम्परोपदेशेन विस्ता- रयति इति ठक् । कुलधर्म्मप्रवर्त्तकः शिवः ॥ कुलं कुलाचारः प्रयोजनमस्य इति ठक् । ब्रह्मतत्त्वज्ञः । यथा, श्रुतौ । “शन्नः कौलिकः” ॥) कौलीनं, क्ली, (कौ पृथिव्यां लीनम् । भूलीनपदार्था- नामिव एतेषामप्रकाशतया तथात्वम् ।) गुह्यम् । जन्यम् । कुकर्म्म । (कुलीनस्य भावः । युवादित्वा- दण् ।) कुलीनत्वम् । (यथा, रामायणे । “सदश्व इव मर्य्यादां कौलीनां नाभ्यवर्त्तत” ॥) पश्वहिपक्षिणां युद्धम् । इति मेदिनी ॥ कौलेय- कः । इति विश्वः ॥ (ली भावे क्तः तस्य नत्वम् । लीनं लयः । कौ पृथिव्यां लीनं लयो यस्मात् । कुलीनं भूमिलयमर्हतीति अण् वा ।) लोकवादः । इत्यमरः । ३ । ३ । ११६ । (यथा, रघौ । १४ । ८४ । “कौलीनभीतेन गृहान्निरस्ता न तेन वैदेहसुता मनस्तः” ॥ निन्दा । यथा, तत्रैव । १४ । ३६ । “कौलीनमात्माश्रयमाचचक्षे तेभ्यः पुनश्चेदमुवाच वाक्यम्” ॥) कौलीरा, स्त्री, (कुलीरः कर्कटः तच्छृङ्गाकारो- ऽस्त्यस्या इत्यण् । ततष्टाप् ।) कर्कटशृङ्गी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (कर्कटशृङ्गीशब्देऽस्या विवृति- र्ज्ञेया ॥) कौलेयः, त्रि, (कुले सत्कुले भवः इति बाहुलकात् ढक् ।) कुलीनः । इति भरतो द्विरूपकोषश्च ॥ कौलेयकः, पुं, (कुले भवः । “कुलकुक्षिग्रीवाभ्यः श्वास्य- लङ्कारेषु । ४ । २ । ९६ । इति ढकञ् ।) कुक्कुरः । इत्यमरः । २ । १० । २१ ॥ (कुलस्यापत्यम् । “अपूर्ब्ब- पदादन्यतरस्यां यड्ढकञौ” । ४ । १ । १४० । इति ढकञ् ।) कुलीने त्रि । इति मेदिनी ॥ कौल्माषीणं, त्रि, (कुल्माषाणां धान्यकुलत्थादीनां भवनं क्षेत्रं इति खञ् ।) कुल्माषधान्योद्भवक्षेत्रम् । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ कौल्यः, त्रि, (कुले सत्कुले भवः बाहुलकात् ष्यञ् ।) कुलीनः । इति भरतो द्विरूपकोषश्च ॥ कौवलं, क्ली, (कुवलमेव इति । प्रज्ञादित्वात् स्वार्थे णः ।) कुवलम् । कोलिफलम् । इति भरतो द्विरूपकोषश्च ॥ कौवेरं, क्ली, (कुवेरो अधिष्ठात्री देवताऽस्य इत्यण् ।) कुष्ठम् । कुड् इति भाषा । इति शब्दरत्नावली ॥ (कुवेरस्य इदं इत्यण् ।) कुवेरसम्बन्धिनि तत्कार्य्ये च त्रि । यथा, मार्कण्डेये । ८५ । २ ।

पृष्ठ २/२१०

“कौवेरमथ यास्यञ्च चक्राते वरुणस्य च” ॥ कौवेरी, स्त्री, (कुवेरः अधिष्ठात्री देवता अस्या इत्यण् । ततो ङीप् ।) उत्तरा दिक् । यथा, -- “द्विग्विभागे तु कौवेरी दिक् शिवा प्रीतिदायिनी” ॥ इति तिथ्यादितत्त्वम् । कुवेरशक्तिश्च ॥ कौशं, क्ली, (कुशाः प्राचुर्य्येण भूम्ना वा सन्त्यत्र इत्यण् ।) कान्यकुब्जदेशः । इति हेमचन्द्रः ॥ (कुश + स्वार्थे अण् । कुशद्वीपः । यथा, सिद्धान्तशिरोमणौ । “शाकं ततः शाल्मलमत्र कौशम्” ॥ कोशे भवम् । कृमिकोशोद्भवं पट्टवस्त्रम् । यथा, भागवते । ३ । ४ । ७ । “दोर्भिश्चतुर्भिर्विदितं पीतकौशाम्बरेण च” ॥ एतदुपलक्षितं कृष्णं अद्राक्षमित्यन्वयः ॥ कुशस्येदं तद्विकारो वा अण् । कुशमयम् । कुश- सम्बन्धि वा । यथा, महाभारते । १३ । १९ । २९ । “तत्र वासाय शयने कौश्ये सुखमुवास ह” ॥ स्त्रियां ङीप् । कौशी । तत्रैव । १३ । ५४ । २१ । “कौश्यां वृष्यां समासीनं जपमानं महाव्रतम्” ॥) कौशलं, क्ली, (कुशलस्य भावः कर्म्म वा इति । युवा- दित्वात् अण् ।) कुशलता । यथा, -- “क्व चातिकर्कशः शान्तः क्व चातिललितः शुचिः । एकत्र काव्ये व्याख्यातुस्तावहो कौशलं कवेः” ॥ इति अमरुशतकटीका ॥ (नैपुण्यम् । यथा, भाग- वते । १ । १६ । २७ । “स्वातन्त्र्यं कौशलं कान्तिर्धैर्य्यं मार्दवमेव च” ॥ कुशलमेव इति । स्वार्थे अण् । मङ्गलम् । यथा, तत्रैव । ३ । १ । १३ । “स एष दोषः पुरुषद्विडास्ते गृहान् प्रविष्टोऽयमपत्यमत्या । पुष्णासि कृष्णाद् विमुखो गतश्री- स्त्यजाश्वशैवं कुलकौशलाय” ॥ चातुर्य्यम् । यथा, भगवद्गीतायाम् । २ । ५० । “तस्माद्योगाय युज्यस्व योगः कर्म्मसु कौशलम्” ॥) कौशलिका, स्त्री, (कुशलाय मङ्गलाय हिता । इति ठक् टाप् च ।) प्राभृतकम् । इति हारावली । नजर इति भाषा ॥ (कुशलस्य पृच्छा इति ठक् टाप् च । कुशलप्रश्नः ॥) कौशली, स्त्री, (कुशलस्य पृच्छा कुशलाय दीयते वा । अण् ततो ङीप् ।) कुशलप्रश्नः । प्राभृतम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कौशलेयः, पुं, (कौशल्यायाः अपत्यं पुमान् इति ढक् । यलोपश्च ।) श्रीरामः । इति शब्दरत्ना- वली ॥ (यथा, रामायणे । उज्जहार प्रियां देवो हत्वा तु निकशात्मजम् । श्रीमान् दाशरथिर्वोरः कौशलेयः प्रतापवान्” ॥) कौशल्या, स्त्री, (कोशलम्य राज्ञोऽपत्यं स्त्री । कोशल + ष्यञ् । यद्वा, कुशलैव स्वार्थे ष्यञ् ।) श्रीराममाता । सा तु कोशलराजकन्या दशरथपत्नी च । इति शब्दरत्नावली । (यथा, रामायणे १ । १६ । २६ । “सोऽन्तःपुरं प्रविश्यैव कौशल्यामिदमब्रवीत्” ॥ कोशले भवाः । तद्देशवामिन्यर्थे ञ्य । कोशल- देशीयाः । अत्र बहुवचनम् ।

यथा, महाभारते । ६ । ९ । ४० । “मत्स्याः कुशट्टाः कौशल्याः कुन्तयः काशिकोशलाः” ॥ कुशलस्य भावः कर्म्म वा कुशलमेव वा इति ब्राह्मणादित्वात् ष्यञ् । कुशलत्वे, क्ली । यथा, महाभारते । ३ । ४४ । ३० । “पृष्ट्वा कौशल्यमन्योन्यं रथेष्वेवावतस्थिरे” ॥) कौशल्यानन्दनः, पुं, (कौशल्यायाः दशरथपत्न्याः नन्दनः पुत्त्रः ।) श्रीरामः । इति शब्दरत्नावली ॥ कौशल्यायनिः, पुं, (कौशल्याया अपत्यं । “कौशल्य- कार्मार्य्याभ्याञ्च” । ४ । १ । १५५ । इति फिञ् । फस्यायनादेशः ।) श्रीरामः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, भट्टौ । ७ । ९० । “म्रियामहे न गच्छामः कौशल्यायनिवल्लभाम् । उपलम्भ्यामपशन्तः कौमारीं पततां वर !” ॥) कौशाम्बी, स्त्री, (राज्ञः कुशस्य पुत्त्रेण स्वनामप्रसि- द्धेन कुशाम्बेन निर्वृ त्ता या । “तेन निर्वृत्तम्” । ४ । २ । ६८ । इति अण् ततो ङीप् ।) देशविशेषः । तत्पर्य्यायः । वत्सपत्तनम् २ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, रामायणे । १ । ३२ । ५ (“कुशाम्बस्तु महातेजाः कौशाम्बीमकरोत्पुरीम्” ॥ सा तु गौडदेशान्तर्गतमत्स्यराजभूमिगता नगरी ततः चाणक्येन चन्द्रगुप्तादिसमये कुसुमपुरी- त्याख्या प्रदत्ता इदानीं सैव पुरी पाटलीपुत्त्रनगरी पाटना इति भाषायां प्रसिद्धा जाता । यथा, कथासरित्सागरे । “अस्ति वत्स इति ख्यातोदेशः । इत्युपक्रम्य कौशाम्बी नाम तत्रास्ति मध्यभागे महापुरी” इत्युक्तम् ॥) कौशिकः, पुं, (कुशिकस्यापत्यम् ऋष्यण् । कुशिके तद्वंशे भवो वा इत्यण् ।) इन्द्रः । (अयं हि तप- स्विनः कुशिकराज्ञस्तपःप्रभावं विचार्य्य त्रासात् तत्पुत्त्रतामङ्गीचकार । यथा, हविवंशे । २७ । १३-१६ । “कुशिकस्तु तपस्तेपे पुत्त्रमिन्द्रसमं विभुः । लभेयमिति तं शक्रस्त्रासादभेत्य जज्ञिवान् ॥ पूर्णे वर्षसहस्ने वै तन्तु शक्रो ह्यपश्यत । अत्युग्रतपसं दृष्ट्वा सहस्राक्षः पुरन्दरः ॥ समर्थं पुत्त्रजनने स्वमेवांशमवासयत् । पुत्त्रत्वे कल्पयामास स देवेन्द्रः सुरोत्तमः ॥ स गाधिरभवद्राजा मघवान् कौशिकः स्वयम्” ॥ पक्षे तु देवेन्द्रस्य जन्मकाले कुशावृतत्वात् कौशि- कत्वमिति । कुशेन वृत इति ठञ् । यथा, हरिवंशे । २१९ । २--३ ॥ “स वज्री कवची जिष्णुरदित्यामभिजज्ञिवान् । स्मृतेः सहायो द्युतिमान् यथा सोऽध्वर्युभिः स्तुतः । जातमात्रस्तु भगवान् अदित्यां स कुशैर्वृतः । तदाप्रभृति देवेशः कौशिकत्वमुपागतः” ॥) गुग्गुलुः । उलूकः । व्यालग्राही । इत्यमरः । २ । ४ । ३४ ॥ नकुलः । कोशज्ञः । (मगधराजजरासन्धस्य सेनापतिर्हंसनामा नरपतिरपि कौशिकनाम्ना विश्रुत आसीत् । यथा, महाभारते । २ । जरासन्धवधपर्व्वणि । २२ । ३१-३२ । “स तु सेनापतिं राजा सस्मार भरतर्षभ ! ।

कौशिकं चित्रसेनञ्च तस्मिन् युद्ध उपस्थिते ॥ ययोस्तु नामनी राजन् ! हंसेति डिभकेति च । पूर्ब्बं संकथिते पुंभिनृलोके लोकसत्कृते” ॥ कुशिकस्य गोत्रापत्यं इति विदाद्यञ् । कुशिकस्य पुत्त्रो गाधिस्तत्पुत्त्रो विश्वामित्रोऽपि कुशिकवंश- जातत्वात् कौशिकः । (विश्वामित्रमुनिः । इति मेदिनी । (यथा, रामायणे । १ । २१ । १ । “तच्छ्रुत्वा वचनं तस्य स्नेहपर्य्याकुलाक्षरम् । समन्युः कौशिको वाक्यं प्रत्युवाच महीपतिम्” ॥ पुरुवंशीयनृपविशेषः । यथा, हरिवंशे । “प्रतिष्ठायाश्च द्वौ पुत्त्रौ पैप्पलादिश्च कौशिकः” ॥ कोशं करोतीति । कोश + ठक् ठञ् वा बाहुल- कात् ।) कोषकारः । इति शब्दरत्नावली ॥ शृङ्गार- रसः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ मज्जा । इति हेम- चन्द्रः ॥ अश्वकर्णवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (कोशात् कृमिकोशाज्जातम् । कृमिकोषोद्भवे, त्रि । यथा, महाभारते । ३ । २७ । १४ । “या त्वाहं कौशिकैर्वस्त्रैः शुभैराच्छादितं पुरा । दृष्टवत्यस्मि राजेन्द्र ! सात्वां पश्यामि चीरिणम्” ॥) कौशिकप्रियः, पुं, (कौशिकस्य कुशिकपौ त्त्रस्य रांजर्षेः विश्वामित्रस्य प्रियः ।) श्रीरामः । इति शब्दरत्नावली ॥ कौशिकफलः, पुं, (कौशिकं कोशगतं फलमस्य ।) नारिकेलवृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ कौशिका, स्त्री, (कोश एव स्वार्थे कः ततोऽण् ततः टाप् अत इत्वञ्च ।) चषकम् । पानभाजनम् । इति हेमचन्द्रः ॥ कौशिकात्मजः, पुं, (कौशिकस्य इन्द्रस्य आत्मजः । जयन्तः ॥ पाण्डुराजपत्न्यां कुन्त्यां इन्द्रौरसजातत्वात् अर्ज्जुनस्यापि तथात्वम् ।) अर्ज्जुनः । इति शब्द- माला ॥ (अस्य जन्मविवरणं यथा, महाभारते । १ । १२३ । ३२ । “एवमुक्ता ततः शक्रमाजुहाव यशस्विनी । अथाजगाम देवेन्द्रो जनयामास चार्ज्जुनम्” ॥ कौशिकस्य विश्वामित्रस्य आत्मजः । इति विग्रहे विश्वामित्रपुत्त्रः शुनःशेर्फादिः ॥) कौशिकायुधं, क्ली, (कौशिकस्य इन्द्रस्य आयुधम् ।) इन्द्रधनुः । इति शब्दरत्नावली ॥ कौशिकारातिः, पुं, (कौशिकस्य पेचकस्य अरातिः शत्रुः ।) काकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कौशिकारिः, पुं, (कौशिकस्य उलूकस्य अरिः शत्रुः ।) काकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कौशिकी, स्त्री, (कौशिकस्य गोत्रापत्यम् । कुशिक + अण् + ङीप् । सुरराजस्य इन्द्रस्य कुशिक- नृपतेः सकाशात् पुत्त्रत्वेनोत्पद्यमानत्वात् कौशि- काभिधानप्राप्तेस्तेनैवेन्द्रेणास्या योगमायाया भगि- नीतयाङ्गीकृतत्वात्तथात्वम् ।) चण्डिका । (यथा, हरिवंशे । ५७ । ४८ । “तत्रैव त्वां भगिन्यर्थे ग्रहीष्यति स वासवः । कुशिकस्य तु गोत्रेण कौशिकी त्वं भविष्यसि” ॥ तत्रैवास्याः स्तुतौ । ५८ । ३ । “आर्य्या कात्यायनी देवी कौशिकी ब्रह्मचारिणी ।

पृष्ठ २/२११

जननी सिद्धसेनस्य उग्रचारी महातपाः” ॥ कुशिकस्य गोत्रापत्यं इति विदाद्यञ् । कुशि- काख्यनरपतेः पौत्त्री गाधिराजस्य कन्या विश्वा- मित्रस्य भगिनी ऋचीकमुनिपत्नी । कुशिकवंश- जातत्वात् तस्यास्तथात्वम् ॥) नदीविशेषः । इति मेदिनी ॥ (यथा, रामायणे । १ । ३४ । ६--११ । “स पिता मम काकुत्स्थ ! गाधिः परमधार्म्मिकः । कुशवंशप्रसूतोऽस्मि कौशिको रघुनन्दन ! ॥ पूर्ब्बजा भगिनी चापि मम राघव ! सुव्रता । नाम्ना सत्यवती नाम ऋचीके प्रतिपादिता ॥ सशरीरागता स्वर्गं भर्त्तारमनुवर्त्तिनी । कौशिकी परमोदारा प्रवृत्ता च महा नदी ॥ दिव्या पुष्पोदका रम्या हिमवन्तमुपाश्रिता । लोकस्य हितकार्य्यार्थं प्रवृत्ता भगिनी मम ॥ ततोऽहं हिमवत्पार्श्वे वसामि नियतः सुखम् । भगिन्यां स्नेहसंयुक्तः कौशिक्यां रघुनन्दन ! ॥ सा तु सत्यवती पुण्या सत्ये धर्म्मे प्रतिष्ठिता । पतिव्रता महाभागा कौशिकी सरितां वरा” ॥ “कौशिकी सरितां श्रेष्ठा कुलोद्द्योतकरी तव” ॥ २१ असावेवेदानीं कुशी नदीति ख्याता । इयन्तु नेपाल- राज्यान्तर्गताया हिमवच्छाखाया निःसृता सती १६६ क्रोशान्तं गता गङ्गया सङ्गता ॥) कौशिक्योजः, पुं, (कौशिक्या इव तीव्रं ओजो यस्य । पृषोदरात् सलोपः ।) शाखोटवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः । श्याओडा इति भाषा ॥ कौशीतकी, स्त्री, (कुशितकस्यापत्यम् । ऋष्यण् ततो ङीप् ।) अगस्त्यपत्नी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (कु- शीतकेनाधीता प्रणीता वा या शाखा सा कौशी- तकी । स्वनामख्यातवेदान्तर्गतशाखाविशेषः ॥ (ऋग्वेदान्तर्गत उपनिषद्विशेषः । यदुक्तं मुक्ति- कोपनिषदि । ‘मैत्रायणो कौशी(षी)तकी वृहज्जावालतापनी’ ॥) कौशेयं, त्रि, (कोशे भवम् । इति ढक् ।) कृमिको- शोत्थवस्त्रादि । इत्यमरः । २ । ६ । १११ ॥ मूर्द्धन्य- मध्यञ्च ॥ (यथा, माघे । ८ । ६ । “कौशेयं व्रजदपि गाढतामजस्रम् । सस्रंसे विगलितनीविनीरजाक्ष्याः” ॥) कौषिकः, पुं, (कौशिक + पृषोदरात् षकारादेशः ।) कौशिकः । इति मेदिनी ॥ कौषिकी, स्त्री, (कौशिकी + पृषोदरात् षकारा- देशः ।) कौशिकी । इति मेदिनी ॥ कालिका- कायकोषनिःसृतदेवीविशेषः । यथा, -- “कायकोषान्निःसृता या कालिकायास्तु भैरव ! । सा कौषिकीति विख्याता चारुरूपा मनोहरा ॥ निःसृता हृदयाद्देव्या रसनाग्रेण चण्डिका । नैतस्याः सदृशी मूर्त्त्या चारुरूपेण विद्यते ॥ त्रिषु लोकेषु कान्त्या वा नास्यास्तुल्या भविष्यति । योगनिद्रा महामाया या मूलप्रकृतिः स्मृता ॥ तस्याः प्राणस्वरूपेयं देवी सा कौषिकी स्मृता । नेत्रवीजं तथैतस्या वीजन्तु परिकीर्त्तितम् ॥ तन्त्रमस्याः प्रवक्ष्यामि सर्व्वकामप्रदं नृणाम् । समाप्ति नान्त्यदन्त्यस्तु षष्ठवर्गादिविन्दुना ॥

षष्ठस्वरेण संसृष्ठो विन्दुना समलङ्कृतः । कौषिकीतन्त्रमन्त्रोऽयं धर्म्मकामार्थदायकः ॥ एतस्याः सम्प्रवक्ष्यामि मूर्त्तिरूपञ्च भैरव ! । शृणुष्वैकमना भूत्वा जगदाह्लादकारकम् ॥ धम्मिल्लसंयतकचा विधोश्चाधोमुखीं कलाम् । केशान्ते तिलकस्यीर्द्धे दधती सुमनोहरा ॥ मणिकुण्डलसंघृष्टगण्डा मुकुटमण्डिता । सज्योतिःकर्णपूराभ्यां कर्णमापूर्य्य सङ्गता ॥ सुवर्णमणिमाणिक्यनागहारविराजिता । सदा सुगन्धिभिः पुष्पैरम्लानैरतिसुन्दरी ॥ मालां बिभर्त्ति ग्रीवायां रत्नकेयूरधारिणी । मृणालायतवृत्तैस्तु बाहुभिः कोमलैः शुभैः ॥ राजन्ती कञ्चुकोपेतपीनोन्नतपयोधरा । क्षीणमध्या पीतवस्त्रा त्रिवलीपरिभूषिता ॥ शूलं वज्रञ्च वाणञ्च खड्गं शक्तिं तथैव च । दक्षिणैः पाणिभिर्द्देवी गृहीत्वातिविराजिता ॥ गदां घण्टाञ्च चापञ्च चर्म्म शङ्खं तथैव च । ऊर्द्ध्वादिक्रमतो देवी दधती वामपाणिभिः ॥ सिंहस्योपरि तिष्ठन्ती व्याघ्रचर्म्मणि कौषिकी । बिभ्रती रूपमतुलं सुरासुरमनोहरम् ॥ एतस्याः शृणु वत्स त्वं याः पूज्या अष्टयोगिनीः । ताः पूजिताश्च कुर्व्वन्ति चतुर्व्वर्गं नृणां सदा ॥ ब्रह्माणी प्रथमा प्रोक्ता ततो माहेश्वरी परा । कौमारी वैष्णवी चैव वाराही पञ्चमी तथा ॥ नारसिंही तथैवैन्द्री शिवदूती तथाष्टमी । एताः पूज्या महाभागा योगिनीः कामदायिनीः” ॥ इति कालिकापुराणे उत्तरतन्त्रे ६० अध्यायः ॥ * ॥ अन्यच्च । “शरीरकोषतश्चास्याः समुद्भूताब्रवीच्छिवा । स्तोत्रं ममैतत् क्रियते शुम्भदैत्यनिराकृतैः ॥ देवैः समेतैः समरे निशुम्भेन पराजितैः । शरीरकोषाद्यत्तस्याः पार्व्वत्या निःसृताम्बिका ॥ कौषिकीति समस्तेषु ततो लोकेषु गीयते” ॥ इति मार्कण्डेयपुराणे देवीमाहात्म्ये ५ अध्यायः ॥ अपरा व्युत्पत्तिर्यथा, -- “अल्पेनैवोपकारेण यस्माल्लोके सुखप्रदा । कौषेयधारणाद्वापि सप्रसादाथ कौषिकी” ॥ इति देवीपुराणे देवीनिरुक्ताध्यायः ४५ ॥ कोषेयं, त्रि, (कौशेय + पृषोदरात् षकारादेशः ।) कृमिकोषोत्थवस्त्रादि । रेसमी कापड इति भाषा । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (यथा, मार्कण्डेय- पुराणे । १५ । २७ । “कोषकारश्च कौषेये हृते वस्त्रेऽभिजायते” ॥) कौसीद्यं, क्ली, (कुत्सितं सीदति अस्मिन् इति । सीद् + शः । ततः स्वार्थे ष्यञ् ।) आलस्यम् । तन्द्रा । इति हेमचन्द्रः । (कुसीदस्य कर्म्म भावो वा । इति ष्यञ् ।) कुसीदत्वम् ॥ कौसुमं, क्ली, (कुसुमेन निर्वृत्तम् । इत्यण् ।) कुसुमा- ञ्जनम् । पुष्पाञ्जनम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (कुसुम- स्येदम् । तस्येदमित्यण् । कुसुमसम्बन्धि वस्तुजातम् । कुसुमेषु भवम् । यथा, माघे । ७ । ५७ । “विनयति सुदृशो दृशः परागं

प्रणयिनि ! कौसुममाननानिलेन” ॥) कौसुम्भः, पुं, (कुसुम्भ + स्वार्थे अण् ।) अरण्यकुसुम्भः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (शाकविशेषः । यथा, -- “कौसुम्मं कोमलं शाकं कासमर्द्दविमर्द्दितम् । पाचितं तप्तसुघृते माणिमन्थविमिश्रितम्” ॥ इति शब्दार्थचिन्तामणिः ॥ कुसुम्भेन रक्तम् । “तेन रक्तं रागात्” । ४ । २ । १ । इत्यण् ।) कुसुम्भ- पुष्परागयुक्ते त्रि । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः । (यथा, माघे । “कौसुम्भं पृथुकुचकुम्भसङ्गिवासः” ॥ कुसुम्भस्येदं तस्येदमित्यण् । कुसुम्भसम्बन्धिवस्तु- मात्रम् । यथा, माघे । ११ । ५२ । “दिनकरकरसङ्गव्यक्तकौसुम्भकान्ति” ॥) कौसृतिकः, त्रि, (कुसृत्या कुत्सितगत्या चरति इति । ठक् ।) मायाकारः । इति जटाधरः ॥ कौस्तुभः, पुं, (कुं भुवं स्तुभ्नाति व्याप्नोति इति । कुस्तुभः सागरः तत्र भव इत्यण् । यद्वा, कुं भूमिं जग- दित्यर्थः स्तुभते व्याप्नोति सर्व्वमाक्रम्य तिष्ठतीति भावः । क्रुस्तुभो विष्णुः तंस्यायं मणिरित्यण् ।) स्वनामख्यातो विष्णुवक्षःस्थो मणिः । इत्यमरः १ । १ । ३० ॥ (यथा, भागवते । ८ । ८ । ५ । “कौस्तुभाख्यमभूद्रत्नं पद्मरागो महोदधेः । तस्मिन् हरिः स्पृहां चक्रे वक्षोऽलङ्करणे मणौ” ॥ “कौस्तुभस्तु महातेजाः कोटिसूर्य्यसमप्रभः । इदं किमुत वक्तव्यं प्रदीपाद्दीप्तिमानिति” ॥ इति भागवतामृतम् ॥ मुद्राविशेषः । यथा, -- “अनामाङ्गुष्ठसंलग्ना दक्षिणस्य कनिष्ठिका । कनिष्ठयान्यया बद्धा तर्जन्या दक्षया तथा ॥ वामानामाञ्च बध्नीयात् दक्षिणाङ्गुष्ठमूलके । अङ्गुष्ठमध्यमे भूयः संयोज्य सरलाः पराः । चतस्रोऽप्यग्रसंलग्ना मुद्रा कौस्तुभसंज्ञिका” ॥ इति तन्त्रसारः ॥ कौस्तुभवक्षाः, [स्] पुं, (कौस्तुभः वक्षसि उरःस्थले यस्य ।) विष्णुः । इति हारावली ॥ क्नथ, कि म वधे । इति कविकल्पद्रुमः । (चुरां पक्षे भ्वां--परं--सकं--सेट् ।) कि म, क्नथयति । इति दुर्गादासः ॥ क्नस, उ म य ह्वृतौ । भासने । इति कविकल्प- द्रुमः ॥ (दिवां--परं--अकं--सेट् ।) एष दन्त्यन- कारयक्तः । उ, क्नसित्वा क्नस्त्वा । म, क्नसयति कान्त्यां जगत्पान्थः । य, क्नस्यति खलः कुटिलः स्यादित्यर्थः । ह्वृतिरिह कौटिल्यम् । इति दुर्गा- दासः ॥ क्नस, इ कि भासने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां पक्षे भ्वां--परं--अकं--सेट् ।) इ, क्नंस्यते । कि, क्नंसयति क्नंसति । भासनं दीप्तिः । इति दुर्गा- दासः ॥ क्नूय, ई ङ दुर्गन्धे । आर्द्रत्वे । शब्दे । इति कविकल्प- द्रुमः ॥ दन्त्यनकारयुक्तो दीर्घी । (भ्वां--आत्मं-- अकं--सेट्--ईर्निष्ठायामनिट् ।) तथा च । क्नूयो स्फायति ते विदेव य इमे सेविश्च मेविस्तता । इति शार्द्दूलविक्रीडिते चण्डेश्वरः ॥ ई, क्नूतः । ङ,

पृष्ठ २/२१२

क्नूयते मत्स्यः दुर्गन्धः स्यादित्यर्थः । क्नूयते वस्त्र- मम्भसा । इति दुर्गादासः ॥ क्मरं, कौटिल्ये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां--परं-- अकं--सेट् ।) ओष्ठवर्गशेषयुक्तः । क्मरति खलः कुटिलः स्यादित्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ क्रकचः, पुं क्ली, ग्रन्थिलवृक्षः । इति मेदिनी ॥ (ज्योतिषोक्तयोगभेदः । तस्य लक्षणं यथा, -- “षष्ठ्यादितिथयो मन्दाद् विलोमं क्रकचः स्मृतः” ॥ अस्य विवृतिर्यथा । “शनौ षष्ठी, शुक्रे सप्तमी, गुरौ अष्टमी, बुधे नवमी, भौमे दशमी, सोमे एकादशी, रवौ द्वादशी, एते योगाः क्रकचाख्या विज्ञेयाः” । यथा, नारदोक्तिः । “त्रयोदशस्युर्मिलने सख्ययोस्तिथिवारयोः । क्रकचो नाम योगोऽयं मङ्गलेष्वतिगर्हितः” ॥ * ॥ क्र इति कृत्वा कचति शब्दायते । कच शब्दे + पचाद्यच् ।) करपत्रम् । काष्ठविदारणास्त्रविशेषः । करात् इति भाषा । इत्यमरः । १ । १० । ३५ ॥ (यथा, महाभारते ३ । २२ । ३४ । “मध्येन पाटयामास क्रकचो दार्व्विवोच्छ्रितम्” ॥) “अथ क्रकचव्यवहारे करणसूत्रं वृत्तम् । पि- ण्डयोगदलमग्रमूलयोर्द्दैर्घसंगुणितमङ्गुलात्मकम् । दारुदारणपथैः समाहतं षट्स्वरेषु विहृतं करा- त्मकम् ॥ उदाहरणम् । मूले नखाङ्गुलमितोऽथ नृपाङ्गुलोऽग्रे पिण्डः शताङ्गुलमितं किल यस्य दैर्घ्यम् । तद्दारुदारणपथेषु चतुर्षु किं स्या- द्धस्तात्मकं वद सखे गणितं द्रुतं मे ॥ न्यासः २० क्राकच्यं दारुविषमं १६ १०० पिण्डयोगदलम् । १८ । दैर्घ्येण । १०० । संगुणितम् । १८०० । दारुदारणपथैः । ४ । गुणितम् । ७२०० । षट्स्वरेषु । ५७६ । विहृतं जातं करात्मकं गणि- तम् । २५२ ॥ क्रकचान्तरे करणसूत्रं सार्द्धवृत्तम् । छिद्यते तु यदि तिर्य्यगुक्तवत् पिण्डविस्तृतिहते फलं तदा । इष्टिकाचितिदृषच्चितिखातक्राकच- व्यवहृतौ खलु मूल्यम् । कर्म्मकारजनसम्प्रति- पत्त्या तन्मृदुत्वकठिनत्ववशेन ॥ उदाहरणम् । यद्विस्ततिर्द्दन्तमिताङ्गुलानि पिण्डस्तथा षोडश यत्र कोष्ठे । छेदेषु तिर्य्यङ्नवसु प्रचक्ष्व किं स्यात् फलं तत्र करात्मकं मे ॥

विस्तृतिहतिः । ५१२ । दारुदारणमार्ग । ९ । घ्ना । ४६०८ । षट्स्वरेषु । ५७६ । विहृतं जातं फलं हस्ताः । ८ । इति लीलावत्यां क्रकचव्यव- हारः ॥ * ॥ क्रकचच्छदः, पुं, (क्रकचः करपत्रमिव च्छदाः पत्राणि यस्य ।) केतकीवृक्षः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ क्रकचपत्रः, पुं, (क्रकचवत् पत्रं अस्य ।) शाकवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (केतकीवृक्षः ॥) क्रकचपात्, [द्] पुं, (क्रकच इव पादो यस्य । अन्त्यलोपः ।) कृकलासः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ क्रकचपादः, पुं, (क्रकचमिव पादो यस्य ।) कृकलासः । इति हारावली ॥ क्रकचपृष्ठी, स्त्री, (क्रकचवत् पृष्ठं पृष्ठदेशो यस्याः । इति ङीष् ।) कवयी मत्स्यः । इति शब्दरत्नावली ॥ क्रकचा, स्त्री, (क्रकचस्तदाकारोऽस्त्यस्याः । अर्श आ- दिभ्यः अच् ततष्टाप् ।) केतकी इति रत्नमाला ॥ क्रकणः, पुं, (क्र इति कणति शब्दायते । कण शब्दे + अच् । जातित्वात् स्त्रियां ङीष् ।) पक्षिविशेषः । इत्यमरः ॥ कयार इति भाषा ॥ क्रकरः, पुं, (क्र इति शब्दं कर्त्तुं शीलमस्य इति । कृ + ताच्छील्ये टः ।) करीरवृक्षः । उट्काटार इति भाषा । क्रकणपक्षी । इत्यमरः । २ । ५ । १९ ॥ कयार इति करकरा इति च भाषा ॥ (यथा, -- महाभारते १३ । १११ । १०३ । “पत्रोर्णं चोरयित्वा तु क्रकरत्वं नियच्छति” ॥) अस्य मांसस्य गुणः । लघुत्वम् । हृद्यत्वम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, सुश्रुते । “चकोरकलविङ्कमयूरक्रकर इत्याद्युपक्रम्य लघवः क्रकरा हृद्यास्तथा चैवोपचक्रकाः” ॥ इत्यन्तेनोपसंहृताः ॥) दीनः । क्रकचः । इति मेदिनी ॥ क्रतुः, पुं, (क्रियतेऽसौ इति । कृ + “कृञः क्तुः” । उणां १ । ७८ । इति कर्म्मणि क्तु प्रत्ययः ।) यज्ञः इत्यमरः ॥ सप्तर्ष्यन्तर्गतब्रह्ममानसपुत्त्रमुनिविशषः । इति मेदिनी । अयन्तु ब्रह्मणः कराज्जातः । (यथा, महाभारते । १ । ६५ । १० । “ब्रह्मणो मानसाः पुत्त्रा विदिताः षण्महर्षयः । मरीचिरत्र्यङ्गिरसौ पुलस्त्यः पुलहः क्रतुः” ॥) एतस्य भार्य्या प्रजापतेः कर्द्दमस्य कन्या क्रिया । पुत्राः षाष्ठिसहस्रवालिखिल्याख्याङ्गुष्ठमात्रा ऋ- षयः । (यथा, -- भागवते । ४ । १ । ३८ । “क्रतोरपि क्रिया भार्य्या वालखिल्यानसूयत ।

ऋषीन् षष्टिसहस्राणि ज्वलतो ब्रह्मतेजसा” ॥ विश्वेदेवविशेषः । यथा, हरिवंशे । आत्मार्थे चासृजत्पुत्त्रान् लोककर्त्तॄन् पितामहः ॥ विश्वे प्रजानां पतयो येभ्यो लोका विनिःसृताः” ॥ तत उक्तं “दक्षं मरीचिमत्रिञ्च पुलस्तं पुलहं क्रतुं । वशिष्ठं गौतमञ्चैव भृगुमङ्गिरसं म- नुम्” । इत्याद्युपक्रम्य । “अथर्व्वभूता इत्येते ख्याताश्चैव महर्षयः । त्रयोदशसुता येषां वंशा वै संप्रतिष्ठिताः” ॥ जटाधरेण तु “विश्वेदेवा दशस्मृताः” । इत्युक्तं तत्कल्पभेदादविरुद्धम् ॥ यथा, शतपथब्राह्मणे १० । ६ । ३ । १ । “यावत् क्रतुरयमस्माल्लोकात् प्रेत्यैवं क्रतुरमुं लोकं प्रेत्य सम्भवति” ॥ यूपसहितः सोमसाध्यो यज्ञः । विष्णुः । यथा, विष्णुसंहितायाम् । “यज्ञ ईज्यो महेज्यश्च क्रतुः सत्रं सतां गतिः” ॥ अस्य भाष्यं यथा, -- “अस्य सर्व्वयज्ञस्वरूपत्वात् यज्ञः यूपसहितो यज्ञः क्रतुरिति” । अतएव विष्णोः सर्व्वयज्ञ- मयत्वात् यज्ञत्वं क्रतुशब्दस्यापि यूपसहितयज्ञ- बोधकत्वं प्रसिद्धम् ॥ तद्यागे शतपथब्राह्मणादा- वुल्लिखिता यूपविशेषाः । यथा, तत्र सोमसाध्य- यागाश्च त्रयः क्रतवः । तथाहि श्रुतौ “त्रीन्- क्रतूनन्वाहाग्नेयमुषस्यमाश्विनम्” । सङ्कल्पः । स ङ्कल्पस्तु कामनाधीनश्चित्तवृत्तिविशेषः । उक्तञ्च “कामः क्रतुः कर्म्म जन्मेत्येवमेषां क्रमो भवेत्” । पुंसो या विषयापेक्षा स काम इति भण्यते । स एव वर्द्धमानश्चेत् क्रतुत्वं प्रतिपद्यते” ॥ रुचेरातिशय्यम् । यथा, -- “रुचेरतिशयः काम्ये विषये क्रतुरीर्य्यते” ॥ स्तुत्यादिकर्म्म । यथा, ऋग्वेदे । ४ । २१ । १० । “पुरुष्टुत ! क्रत्वा नः स्वस्ति” । “क्रत्वा कर्म्मणा स्तुत्यादिहेतुना” । इति भाष्यम् ॥ प्रज्ञा । यथा, छान्दोग्योपनिषदि । “अथ खलु क्रतुमयः पुरषो यथा क्रतुरस्मिन् लोके पुरुषो भवति । तथेतः प्रेत्य भवति स क्रतुं कुर्व्वीत” ॥ अस्य भाष्यं यथा, -- “कथमुपासीत । स क्रतुं कुर्व्वीत क्रतुर्निश्चयोऽध्य- वसायश्च एवमेव नान्यथेति अविचलः प्रत्ययस्तं क्रतुं कुर्व्वीतोपासीत इत्यनेन व्यवहितेन सम्बन्धः । किं पुनः क्रतुकरणेन कर्त्तव्यं प्रयोजनम् ? कथं वा क्रतुः कर्त्तव्यः ? क्रतुकरणं वाभिप्रेतार्थसाधनं कथम् ? इत्यस्यार्थस्य प्रतिपादनार्थमथेत्थादि- ग्रन्थः । अथ खल्विति हेत्वर्थः । यस्मात् क्रतुमयः क्रतूपायोऽध्यवसायात्मकः पुरुषो जीवः । यथा क्रतुर्यादृशः क्रतुरस्य सोऽयं यथा क्रतुर्यथाऽध्य- वसायो यादृङ्निश्चयोऽस्मिँल्लोके जीवन्निह पुरुषो भवति । तथेतोऽस्याद्देहात् प्रेत्य मृत्वा भवति । क्रत्वनुरूपफलात्मको भवतीत्यर्थः । एव ह्येतच्छा- स्त्रतो दृष्टम् । ‘यं यं वापि स्मरन् भावं त्यजत्यन्ते कलेवरमित्यादि’ । यत एवं व्यवस्था शास्त्र-

पृष्ठ २/२१३

दृष्ट्याऽतः स एवं जानन् क्रतुं कुर्व्वीत यादृशं क्रतुं वक्ष्यामस्तम् । यत एवं शास्त्रप्रामाण्यादुपपद्यते क्रत्वनुरूपं फलमतः स कर्त्तव्यः क्रतुः” । आषाढ- मासः । अस्मिन्नेव मासे चातुर्मास्यादियागप्रा- चुर्य्यात् तस्य तथात्वम् । यथा, यजुर्व्वदे । १८ । २८ । “वाजाय स्वाहा, प्रसवाय स्वाहा, अपिजाय स्वाहा, क्रतवे स्वाहा, वसवे स्वाहा” । इति । “क्रतवे याग- रूपाय चातुर्मास्यादियागप्राचुर्य्यात् क्रतुराषाढः” ॥ इति वेददीधितिः ॥ अश्वमेधयज्ञः । यथा, मनौ । ७ । ७९ । “यजेत राजा क्रतुभिर्विविधैराप्तदक्षिणैः । धर्म्मार्थञ्चैव विप्रेभ्यो दद्याद्भोगान् धनानि च” ॥) क्रतुद्विट्, [ष्] पुं, (क्रतुं यज्ञं द्वेष्टीति । द्विष् + “सत्सूद्विषेति” । ३ । २ । ६१ । क्विप् ।) असुरः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ क्रतुध्रुक्, [ह्] पुं, (क्रतवे यज्ञाय द्रुह्यति द्रोहमा- चरतीति । द्रुह् + क्विप् ।) असुरः । इति जटा- धरः ॥ अस्य रूपान्तराणि । क्रतुध्रुग् । क्रतुध्रुट् । क्रतुध्रुड् ॥ क्रतुध्वंसी, [न्] पुं, (क्रतुं दक्षयज्ञं ध्वंसयतीति । ध्वन्स् + णिनिः । स्वजटोत्पादितवीरभद्रेण क्रतु- ध्वंसकारितत्वादस्य तथात्वम् ।) शिवः । इत्यमरः ॥ (यथाहि अनेन दक्षयज्ञध्वंसः कृतस्तथा तद्विवरण- मुच्यते । पुरा किल कोपपरवशो दक्षः वैरनिर्या- तनाय शिवरहितयज्ञं चिकीर्षुस्तत्र सर्व्वान् देवापदेवब्रह्मर्षिप्रभृतीन् आहूतवान् । अथ पत्यु- र्भवस्यावमाननामसहमाना भवानी सती दाक्षा- यणी पितुर्दक्षस्य यज्ञं दिदृक्षुरनाहूताऽपि दक्ष- गृहं समाययौ । दक्षस्तु तां शिवां दृष्ट्वा मोहान्धः कालप्रेरितः शिवनिन्दया सतीं तिरश्चकार । सा तु शिवनिन्दामाकर्ण्य समाधियोगाग्निना स्वशरीरं परितत्याज । एतच्छ्रुत्वा रुद्ररूपी देव- देवः स्वजाटातः वीरभद्रमुत्पादयन् दक्षयज्ञक्षय- मनैषीत् । एतद्विवरणन्तु काशीखण्डे ८९ अ- ध्याये तथा श्रीमद्भागवतप्रभृतिग्रन्थे च विस्त- रशो द्रष्टव्यम् ॥) क्रतुपशुः, पुं, (क्रतोरश्वमेधादेर्यज्ञस्य अङ्गविशेषः पशुः ।) अश्वः । इति हारावली ॥ क्रतुपुरुषः, पुं, (क्रतुः यज्ञः तन्मयः तदधिष्ठाता वा पुरुषः ।) विष्णुः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (अयं हि वराहरूपियज्ञपुरुषः । यदुक्तं भाग- वते । ३ । १३ । २१--२४ । “किमेतत्शौकरव्याजं सत्त्वं दिव्यमवस्थितम् । अहोवताश्चर्य्यमिदं नासाया मे विनिःसृतम् ॥ दृष्टोऽङ्गुष्ठशिरोमात्रः क्षणाद् गण्डशिलासमः । अपिस्विद्भगवानेष यज्ञो मे खेदयन् मनः ॥ इति मीमांसतस्तस्य ब्रह्मणः सह सूनुभिः । भगवान् यज्ञपुरुषो जगर्जाऽङ्गेन्द्रसन्निभः ॥ ब्रह्माणं हर्षयामास हरिस्तांश्च द्विजोत्तमान् । स्वगर्जितेन ककुभः प्रतिस्वनतया विभुः” ॥ अस्य रूपवर्णनं यथा, तत्त्रैव । ३५--३८ ।

“रूपं तवैतन्नतु दुष्कृतात्मनां दुर्दर्शनं देव ! यदध्वरात्मकम् । छन्दांसि यस्य त्वचि वर्हिरोम स्वाज्यं दृशि त्वङ्घ्रिषु चातुर्होत्रम् ॥ स्रुक् तुण्ड आसीत् स्रुव ईश ! नासयो- रिडोदरे चमसाः कर्णरन्ध्रे । प्राशित्रमास्ये ग्रसने ग्रहास्तु ते यच्चर्वणन्ते भगवन्नग्निहोत्रम् ॥ दीक्षानुजन्मोपसदः शिरोधरं ते प्रायणीयोदयनीयदंष्ट्रः । जिह्वा प्रवर्ग्यस्तव शीर्षकं क्रतोः सभ्यावसथ्यं चितयोऽसवो हि ते ॥ सोमस्तु रेतः सवनान्यवस्थितिः संस्थाविभेदास्तव देव ! धातवः । सत्राणि सर्व्वाणि शरीरसन्धय- स्त्वं सर्व्वयज्ञक्रतुरिष्टिबन्धनः” ॥ अत्र श्रीधरस्वामिना यद्व्याख्यातं तद्यथा, “यज्ञात्मतां प्रपञ्चयन्तः स्तुवन्ति रूपमित्यादि चतुर्भिः । छन्दांसि गायत्र्यादीनि यज्ञाङ्गभूतछन्द- आद्यनुवादेन भगवदवयवता विधीयते वर्हिः शब्दे दीर्घाभावः आर्षः । दृशि चक्षुषि चातु- र्होत्रं होत्रादिचतुष्टयं कर्म्म । स्रुक् जुहूः । तुण्डे मुखाग्रे । स्रुवो नासिकयोः । इडा भक्षण- पात्रं चमसा ग्रहाश्च सोमपात्राणि । प्राशित्रं ब्रह्मभागपात्रम् । ग्रस्यतेऽनेनेति ग्रसनं मुखान्त- र्वर्त्तिच्छिद्रं चर्व्वणं भक्षणम् । दीक्षा दीक्षणीयेष्ठिः अनुजन्म वारंवारं अभिव्याप्तिः । उपसदस्तिस्र इष्टयः शिरोधरं ग्रीवा । प्रायणीया दीक्षानन्त- रेष्टिः । उदयनीया समाप्तीष्टिः ते एव द्रंष्ट्रे यस्य । प्रवर्ग्यो महावीरः प्रत्युपसदः पूर्ब्बं क्रियते । सभ्यो होमरहितोऽग्निः । आवसथ्य औपासनाग्निः ततो द्वन्दैक्यं क्रतुजपस्य शीर्षकं शिरः । चितयः इष्ट- कावचयनानि पञ्च असवः प्राणाः । प्रातः सवना- दीनि अवस्थितिरासनं बाल्याद्यवस्था वा । अग्नि- ष्टोमो इत्यग्निष्टोमः उक्थः षोडशी वाजपेयो- ऽतिरात्रः आप्तोर्यामः इति सप्तसंस्थाविभेदाः सप्तत्वड्मांसादिधातवः । सत्राणि द्वादशाहा- दीनि बहुयागसङ्घातरूपाणि असोमा यज्ञाः ससोमाः क्रतवस्तद्यूपस्त्वं इष्टिर्यजनं अनुष्ठानञ्च तदेवबन्धनं यस्य सः” ॥) क्रतुभुक्, [ज्] पुं, (क्रतौ यज्ञे देयं आज्यादिकं भुङ्क्ते । क्रतु + भुज् + क्विप् ।) देवता । इत्यमरः १ । १ । ९ ॥ क्रतुराजः, पुं, (क्रतुषु यज्ञेषु राजते इति । राज् + अच् । यद्वा, क्रतूनां राजा । राजन् + टच् ।) राजसूययज्ञः । इति शब्दरत्नावली ॥ (क्रतुराट् । अश्वमेधयज्ञः । यथा, मनौ ११ । २६० । “यथाश्वमेधः क्रतुराट् सर्व्वपापापनोदनः । यथाघमर्षणं सूक्तं सर्व्वपापापनोदनम्” ॥) क्रतूत्तमः, पुं, (क्रतुषु यज्ञेषु उत्तमः ।) राजसूययज्ञः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ क्रथ, म वधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां--परं--सकं-- सेट् । घटां । क्रथति । म, क्रथयति ॥)

क्रथ, क प्रतिहर्षे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-- परं--सकं--सेट् ।) रेफयुक्तः । प्रतिहर्षः पुनः पुनर्हृष्टीकरणम् । क, क्रथयति शिशुं लोकः पुनःपुनर्हर्षयति इत्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ क्रथ, कि वधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां पक्षे भ्वां--परं--सकं--सेट् ।) रेफयुक्तः । कि, क्राथयति क्रथति । इति दुर्गादासः ॥ क्रथ, कि म वधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां पक्षे भ्वां--परं--सकं--सेट् ।) रेफयुक्तः । पुनः पाठात् पूर्ब्बो न मित् । कि म, क्रथयति । इति दुर्गादासः ॥ क्रथनं, क्ली, (क्रथ्यते इति । क्रथ् वधे + भावे ल्युट् ।) मारणम् । इत्यमरः । २ । ८ । ११५ ॥ (शुक्लागुरु । इति शब्दार्थचिन्तामणिः ॥ पुं, देवयोनिविशेषः । यथा, महाभारते । १ । ३२ । १८ । “अश्वक्रन्द्रेन वीरेण रेंणुकेन च पक्षिराट् । क्रथनेन च शूरेण तपनेन च खेचरः ॥ प्ररुजेन च संग्रामं चकार पुलिनेन च” ॥ दानवविशेषः । यथा, महाभारते । १ । ६७ । ५८ । “क्रथनस्तु महावीर्य्यः श्रीमान् राजन् महासुरः” ॥) क्रथनकं, क्ली, (क्रथन + स्वार्थे कन् ।) सितागुरु । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (पुं, क्रथने दन्तकरणक- कण्टकछेदने प्रसृतः कन् । उष्ट्रः । इति पञ्च- तन्त्रम् ॥) क्रद, इ रोदने । आह्वाने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां--परं--अकं--आह्वाने सकं--सेट् । इदित् ।) इ, क्रन्द्यते । ततोऽक्रन्दीद्दशग्रीव इति । क्रन्दति भर्त्तारमिवाभिपन्नम् । दुर्गादासमते तु षमङानु बन्धी । यथा, ष, क्रन्दा । म, क्रन्दयति । ङ, क्रन्दते । इति ॥ क्रद, ष म ङ वैक्लव्यविकलत्वयोः । इति कविकल्प- द्रुमः ॥ (भ्वां--आत्मं--अकं--सेट्--घटां ।) ष, क्रदा । म, क्रदयति । ङ, क्रदते । इति दुर्गादासः ॥ क्रन्द, क शब्दसातत्ये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-- परं--अकं--सेट् ।) रेफयुक्तः । आ उपसर्गपूर्ब्बकः । क, आक्रन्दयति । शब्दसातत्यं निरन्तरशब्दक्रिया । इतिदुर्गादासः ॥ क्रन्दनं, क्ली, (क्रदि + भावे ल्युट् ।) शोकादिनाऽस्रु- पतनम् । काँदन इति भाषा । तत्पर्य्यायः । क्रन्दि- तम् २ रुदितम् ३ क्रुष्टम् ४ रोदनम् ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, पञ्चतन्त्रे ४ । ३१ । “तं भक्षितं मत्वा गङ्गदत्तस्तारस्वरेण धिग्धिक् प्रलापपरः कथञ्चिदपि न क्रन्दनात् विरराम” ॥) योधसंरावः । आह्वानम् । इत्यमरः । २ । ८ । १०७ ॥ क्रन्दनः, पुं, (क्रन्दनं रोदनमिव शब्दविशेषः अस्या- स्तीति अच् ।) विडालः । इति शब्दमाला ॥ क्रन्दितं, क्ली, (क्रदि + भावे क्तः ।) रोदनम् । इत्य- मरः । १ । ७ । ३५ ॥ आह्वानम् । इति मेदिनी ॥ योधचीत्करणम् । इति शब्दरत्नावली ॥ क्रप, ष म ङ कृपायाम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां--आत्मं--अकं--सेट् ।) कृपा दया । ष, कृपा । भीषि चिन्तीति ङे मनीषाद्या इति निपात- नात् रेफस्य ऋकारः । म, क्रपयति । ङ, क्रपते दयालुर्दीनम् । इति दुर्गादासः ॥