शब्दकल्पद्रुमः/कुचः

पृष्ठ २/१३५

कुचः, पुं, (कुचति संकुचतीति । कुच् संकोचे । “इगुपधेति” । ३ । १ । १३५ । कः ।) स्तनः । इत्यमरः । २ । ६ । ७७ । (यथा गोः रामायणे । ५ । १३ । ५७ । “अन्या वक्षसि चान्यस्यास्तस्याश्चाप्यपराः कुचे । उरूपार्श्वकटीपृष्ठमन्योन्यं समुपाश्रिताः” ॥ स्त्रीणां यौवने कुचपरिवृद्धिर्भवति । यथाह भावप्रकाशे । “पुष्पाणां मुकुले गन्धो यथा सन्नपि नाप्यते । तेषां तदपि तारुण्ये पुष्टत्वात् व्यक्तिमेति हि ॥ कुसुमानां प्रफुल्लानां गन्धः प्रादुर्भवेद्यथा । रोमराज्यादयः पुंसां नारीणामपि यौवने ॥ जायते ऽत्र च यो भेदो ज्ञेयो व्याख्यानतः स च” ॥ व्याख्यानं यथा, -- “पुंसां रोमराजिश्मश्रुप्रभृतयः नारीणान्तु रोमराजी स्त नार्त्तवादयः” ॥) कुचण्डिका, स्त्री, (कुत्सिता चण्डिका कोपना इव । विकृतिकारितया तथात्वम् ।) मूर्व्वालता । इति शब्दचन्द्रिका ॥ कुचन्दनम्, क्ली, (कुत्सितं गन्धहीनतया यच्चन्दनं यद्वा कौ पृथिव्यां चन्दनमिव ।) रक्तचन्दनम् । इत्यमरः । २ । ६ । १३२ ॥ पत्राङ्गम् । वकम् काठ् इति भाषा । वृक्षभेदः । इति मेदिनी ॥ कुङ्कुमम् । इति शब्दचन्द्रिका । (अस्य पर्य्याया यथा, -- वैद्यकरत्नमालायाम् । “पतङ्गं रञ्जनं रक्तं पत्राङ्गञ्च कुचन्दनम्” ॥) कुचफलः, पुं, (कुच इव फलं यस्य । कुचसदृशत्वा- त्तथात्वम् ।) दाडिमवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (गुणपर्य्याया दाडिमशब्दे ऽस्य ज्ञातव्याः ॥) कुचरः, त्रि, (कुत्सितं चरतीति । कु + चर् + अच् ।) कुवादः । परदोषकथनशीलः । इत्यमरः । ३ । १ ३७ ॥ (दुर्गमदेशगन्ता । यथा, ऋग्वेदे । १ । १५४ । २ । “प्र तद्विष्णुः स्तवते वीर्य्येण मृगो न मीमः कुचरो गिरिष्ठाः” ॥ कुस्थाने चरतीति । कान्तारादि- पर्य्यटकः । कौ पृथ्व्यां चरतीति । भूमिचरः ॥ यथा महाभारते । १४ । ३८ । १३, १४ । “दृष्ट्वा त्वादित्यमुद्यन्तं कुचराणां भयं भवेत् । अध्वगाः परितप्येयुरुष्णतो दुःखभागिनः ॥ आदित्यः सत्वमुद्रिक्तं कुचरास्तु तथा तमः । परितापोऽध्वगानाञ्च रजसो गुण उच्यते” ॥) कुचाग्रं, क्ली, (कुचस्य कुचयोर्वा अग्रम् ।) स्तनाग्र- भागः । तत्पर्य्यायः । चूचुकम् २ । इत्यमरः । २ । ६ । ७७ ॥ चुचुकम् ३ । इति तट्टीका ॥ कुचाङ्गेरी, स्त्री, (कुत्सिता चाङ्गेरी ।) इति रत्न- माला ॥ चुक्रिका । चुकापालं इति भाषा ॥ कुचिकः, पुं स्त्री, (कुच + बाहुलकात् इकन् ।) मत्स्यविशेषः । इति त्रिकाण्डशेषः । कुँचिया इति भाषा ॥ कुचेलः, त्रि, (कुत्सितं चेलं वस्त्रं यस्य ।) कुवासाः । परिहितकुत्सितवस्त्रो जनः । इति मेदिनी ॥ (कुत्सितं चेलमिति विग्रहे । क्ली, जीर्णवस्त्रम् । यथा, मनुः ६ । ४४ । “कपालं वृक्षमूलानि कुचेलमसहायता । समता चव सर्व्वस्मिन्नेतन्मुक्तस्य लक्षणम्” ॥) कुचेला, स्त्री, (कुचा सङ्कुचा इला भूमिः निद्रा वा यस्याः ।) विद्धकर्णी । इति मेदिनी (यथा, भैषज्य-

रत्नावल्याम् । “कुचेला कुलका रात्रिर्मेघनामा च ग्रन्थिका” ॥ अस्याः पर्य्याया यथा । “अम्बष्ठाम्बष्ठकीपाटा कुचेला पापचेलिका । एकाष्ठीला वरा तिक्ता प्राचीनौकाशिवावुका” ॥ इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) कुचेली, स्त्री, (कुचेल + गौरादित्वात् ङीष् ।) अम्वष्ठा । इति रत्नमाला ॥ आकनादि इति भाषा ॥ कुच्छं, क्ली, (कोः पृथिव्याः दुःखं छ्यति दर्शनाघ्राणा- दिना लुनातीति । कु + छो + कः ।) कुमुदम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (कुमुदशब्देऽस्य गुणपर्य्याया बोद्धव्याः ॥) कुज उ स्तेये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-सकं- सेट् ।) उ कोजित्वा कुक्त्वा । स्तेयं चौर्य्यम् । इति दुर्गादासः ॥ कुज, इ अव्यक्तशब्दे । इति चन्द्रः । (भ्वां-परं-अकं- सेट्-इदित् ।) कुञ्जति कुञ्जरः । इति दुर्गादासः ॥ कुजः, पुं, (कोः पृथिव्याः जायते । कु + जन् + डः ।) भङ्गलग्रहः । (यथा, मङ्गलग्रहस्तुतौ । “अङ्गारकः कुजो भौमः” इति ।) नरकासुरः । (यथा, -- “तत्राहृतास्ता नरदेवकन्याः कुजेन दृष्ट्वा हरिमार्त्तवन्धुम्” ॥ श्रीमद्भागवते ३ । ३ । ८ ॥) वृक्षः । इति हेमचन्द्रः ॥ कुजम्भलः, त्रि, (कोः पृथिव्याः कौ वा जम्भलः मृत्तिकादिखननेन सन्धिचौरः ।) चौरविशेषः । इति हारावली । सिँदेल चोर इति भाषा ॥ कुजम्भलः, त्रि, (कुजम्भोऽस्यास्तीति । इलच् ।) कुजम्भलः । इति शब्दरत्नावली ॥ कुजा, स्त्री, (कुजाः पृथिवीजाः वृक्षाः आश्रयत्वेन सन्ति अस्याः इति अच् ततष्टाप् । यथा, -- “कदली दाडिमी धान्यं हरिद्रा मानकं कचुः । विल्वाशोकौ जयन्ती च विज्ञेया नवपत्रिका” ॥ इति मन्त्रोक्तनवपत्रिकासु “तव स्थानमिदं मर्त्त्ये” इत्यादि निर्द्देशेन चास्याः आश्रयत्वात् तथात्वम् ।) कात्यायनी देवी । इति मेदिनी ॥ (कोः पृथिव्याः जायते । जन + डः टाप् च । सोता देषी भूमेः तदुत्पत्तिकथा कालिका पुराणे ३७ अध्यायेः । “ततः पुरोधसं राजा गोतमं मुनिसत्तमम् । तत्पुत्त्रञ्च शतानन्दं पुरोधायाकरोन्मखम् ॥ द्वौ पुत्त्रौ तस्य सञ्जातौ यज्ञभूमौ परौ स्मृतौ । एका च दुहिता साध्वी भूम्यन्तरगता शुभा” ॥) कुज्जिशः, पुं, मत्स्यभेदः । अस्य गुणाः । मधुरत्वम् । हृद्यत्वम् । कषायत्वम् । दीपनत्वम् । बलकारित्वम् । स्निग्धत्वम् । गुरुत्वम् । ग्राहित्वम् । वाते हित- त्वम् । रोचनत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुज्झटिः, स्त्रो, (कोजति अपहरति सूर्य्यप्रकाशम् । कुज् + क्विप् न कुत्वम् । झट् संघाते इन् । ततः कर्म्मधारयः ।) कुज्झटिका । कुया । कुयासा इति च भाषा । तत्पर्य्यायः । धूममहिषी २ रतान्ध्री ३ कुहेलिका ४ धूमिका ५ नभोरेणुः ६ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अस्य गुणाः । रूक्षत्वम् । तमोगुण- प्रायत्वम् । कफपित्तकारित्वञ्च । इति राजवल्लमः ॥

कुज्झटिका, स्त्री, (कुज्झटि + स्वार्थे कन् टाप् ।) कुज्झटिः । इति शब्दरत्नावली ॥ कुज्झटी, स्त्री, (कुज्झटि + स्त्रियां वा ङीप् ।) कुज्झटिः । इति शब्दरत्नावली ॥ कुञ्चनं, क्ली, (कुञ्चति अनेन । कुन्च + करणे ल्युट् ।) नेत्ररोगविशेषः । तस्य लक्षणं यथा, -- “वाताद्या वर्त्मसङ्कोचं जनयन्ति यदा मलाः । तदा द्रष्टुं न शक्नोति कुञ्चनं नाम तद्विदुः” ॥ इति माधवकरः ॥ (भावे ल्युट् । सङ्कोचः । यथा सुश्रुते । “कुर्य्यात् शिरागतं मूलशिरा कुञ्चनपूरणम्” ॥) कुञ्चफला, स्त्री, (कुञ्चं कुञ्चितं फलं अस्याः ।) कुष्माण्डी । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुञ्चिः, पुं, (कुन्च + इन् ।) अष्टमुष्टिपरिमाणम् । यथा, स्मृतिः ॥ “अष्टमुष्टिर्भवेत् कुञ्चिः कुञ्चयोऽष्टौ च पुष्कलम्” ॥ कुञ्चिका, स्त्री, (कुन्च + ण्वुल् + टाप् इत्वंञ्च ।) गुञ्जा । कुँच् इति भाषा । वंशशाखा । कञ्चि इति भाषा । इति शब्दचन्द्रिका ॥ कृष्णजीरकः । इति जटाधरः ॥ (अस्या व्यवहारो यथा मरिचाद्यचूर्णे । “मरिचः कुञ्चिकाम्बष्ठा वृक्षाम्लाः कुडवाः पृथक्” ॥ इत्यादिषु द्रष्टव्यम् । इति चरके चिकित्सास्थाने । १९ अः ॥) कूर्च्चिका । कुँजि चावि इति च भाषा । इति हेमचन्द्रः ॥ मेथिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ मत्स्यभेदः । कुँचे इति भाषा । यथा । “कुञ्चिकयैनं विस्माययति भाययति” । इति मुग्धबोधम् ॥ कुञ्चितं, त्रि, (कुन्च + क्तः ।) वक्रम् । इत्यमरः । ३ । १ । ७१ ॥ (यथा, नैषधे ३ । १ । “आकुञ्चिताभ्यामथ पक्षतिभ्यां नभोविभागात्तरसावतीर्य्य” ॥) तगरपुष्पे क्ली । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुञ्जः, पुं क्ली, (कौ जायते जन + डः । पृषोदरा- दित्वात् मुमि साधः ।) पर्व्वतादेर्लतापल्लवादिभिः समन्ताच्छादितगर्भो गह्वरादिदेशः । इति मधु- प्रभृतयः ॥ उपरि चतुर्दिक्षु च लतादिभिराच्छा- दितस्य स्थानस्य मध्ये शून्यदेशः । इत्यन्ये । इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । निकुञ्जः । इत्यमरः । २ । ३ । ८ ॥ (यथा, पदाङ्कदूते १ । “गोपीभर्त्तुर्विरहविधुरा काचिदिन्दीवराक्षी उन्मत्तेव स्खलितकवरी निःश्वसन्ती विशालम् । अत्रैवास्ते मुररिपुरिति भ्रान्तिदूतीसहाया त्यक्त्वा गेहं झटिति यमुना मञ्जुकुञ्जं जगाम” ॥) हनुः । हस्तिदन्तः । इति मेदिनी ॥ कुञ्जरः, पुं, (प्रशस्तः कुञ्जः हनुर्दन्तो वा अस्त्यस्य । कुञ्ज + “रप्रकरणे खमुखकुञ्जेभ्यः उपसंख्यानम्” । वार्त्तिकं इति रः ।) हस्ती । (यथा, महाभारते ३ । द्वैतवनप्रवेशे २६ । १५ । “कुञ्जरस्येव संग्रामे परिगृह्याङ्कुशग्रहम्” ॥) उत्तरपदे श्रेष्ठवाचकः । यथा पुरुषकुञ्जर इत्यादि । इत्यमरः । २ । ८ । ३४ ॥ (सर्पविशेषः । यथा, महाभारते । ३५ । १५ ।

पृष्ठ २/१३६

“कुठरः कुञ्जरश्चैव तथा नागः प्रभाकरः” ॥) केशः । इति मेदिनी ॥ देशभेदः । इति शब्द- रत्नावली ॥ (पर्व्वतविशेषः ॥ यथा गोः रामायणे ४ । ४१ । ५० । “ततः शक्रध्वजाकारः कुञ्जरो नाम पर्व्वतः । अगस्त्यभवनं तत्र निर्म्मितं विश्वकर्म्मणा” ॥) कुञ्जरपिप्पली, स्त्री, (कुञ्जरनाम्नी पिप्पली ।) गज- पिप्पली । इति शब्दमाला ॥ (गजपिप्पलीशब्दे- ऽस्या विवृतिर्ज्ञेया ॥) कुञ्जरक्षारमूलं, क्ली, (कुञ्जरपिप्पल्या इव क्षारं उग्रं मूलमस्य ।) मूलकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुञ्जरा, स्त्री, (कुञ्जः हस्तिदन्त इव पुष्पं अस्त्यस्याः । रप्रत्यये अच् तत अजादित्वात् टाप् ।) धातकी । धाइफुल इति भाषा । (अस्याः पर्य्याया यथा, -- “धातकी धातुपुष्पी च ताम्रपुष्पी च कुञ्जरा । सुभिक्षा बहुपुष्पी च वह्निज्वाला च सा स्मृता” ॥ इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे । गुणा- श्चास्या धातकीशब्दे ज्ञातव्याः ॥) पाटलावृक्षः । इति मेदिनो ॥ (कुञ्जर + टाप् ।) हस्तिनी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ कुञ्जरारातिः, पुं, (कुञ्जरस्य अरातिः शत्रुः ।) शरभः इति हेमचन्द्रः ॥ (सिंहः । इति व्युत्पत्तिलव्धो- ऽर्थः ॥) कुञ्जरालुकं, क्ली, (कुञ्जरसंज्ञकं आलुकम् ।) आलुक- विशेषः । हस्त्यालु । इति शब्दचन्द्रिका ॥ कुञ्जराशनः, पुं, (कुञ्जरेण अश्यते । अश भोजने + कर्म्मणि ल्युट् ।) अश्वत्थवृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । २० ॥ (अश्वत्थशब्देऽस्य विवरणं ज्ञेयम् ॥) कुञ्जरी, स्त्री, (कुञ्जर + जातित्वात् ङीष् ।) हस्तिनी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ कुञ्जलं, क्ली, (कुत्सितं जलमिव जलं यत्र । पृषोदरात् साधुः ।) काञ्जिकम् । इत्यमरः । २ । ९ । ३९ ॥ कुञ्जवल्लरी, स्त्री, (कुञ्जाकृतिरिव कुञ्जाकारा वा वल्लरी ।) निकुञ्जिकाम्लावृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुञ्जिका, स्त्री, (कुन्ज + ण्वुल् + टाप् इत्वं च ।) कृष्णजीरकः । कुञ्चिका इति क्वचित् पाठः । इति जटाधरः ॥ निकुञ्जिकाम्लावृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ कुट इ वैकल्ये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां--परं-- सकं--सेट् । इदित् ।) पञ्चमस्वरी । इ कुण्ट्यते । वैकल्यमिह विकलीकरणम् । कुण्टति जनं शोकः । इति दुर्गादासः ॥ कुट शि कौटिल्ये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां-परं -अकं-सकञ्च-सेट् ।) शि कुटति अकुटीत् चुकोट कौटिल्यमिह कुटिलीभावः कुटिलीकरणञ्च । इति दुर्गादासः ॥ कुट क ङ प्रतापने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- आत्मं--सकं--सेट् ।) पञ्चमस्वरी । क ङ कोट- यते । एषोऽन्यैर्न मन्यते । इति दुर्गादासः ॥ कुटः, पुं क्ली, (कुट + कः ।) कलशः । इत्यमरः । २ । ९ । ३२ ॥ कुटः, पुं, (कुट् + कः ।) कोटः । इति मेदिनी । गड

इत्यादि भाषा ॥ शिलाकुट्टम् । पातरभाङ्गा हातुडी इति भाषा । वृक्षः । इति हेमचन्द्रः ॥ पर्व्वतः । इति हारावली ॥ (कुटिले त्रि, यथा, ऋगवेदे १ । ४६ । ४ । “हविषाजारो अपां पिपर्त्ति पपुरिर्नरा । पिता कुटस्य चर्षणिः” ॥) कुटङ्कः, पुं, (कुर्गृहभूमिः टङ्क्यते आच्छाद्यतेऽनेन । कु + टकि आच्छादने । करणे घञ् ।) गृहाच्छाद- नम् । इति शब्दमाला ॥ चाल इति ख्यातः ॥ कुटङ्गकः, पुं, (कुटस्याङ्गमिव । शकन्ध्वादित्वात् साधुः ।) वृक्षलतागहनम् । छदिः । चाल इति भाषा । गृहभेदः । इत्यमरटीकायां मुकुटादयः ॥ कुँडे इति भाषा ॥ कुटचः, पु, (कुटे गिरौ चीयते उत्पद्यते । चि + डः ।) कुटजवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (कुटजशब्दे गुणादयोऽस्य बोद्धव्याः ॥) कुटजः, पुं, (कुटे पर्व्वते जायते । जन् + डः ।) पुष्प- वृक्षविशेषः । यस्य फलं इन्द्रयवः । कुडची इति भाषा ॥ (यथा, माघे ६ । ३५ । “कुटजपुष्पपरागकणाः स्फुटं विदधिरे दधिरेणुविडम्बनाम्” ॥) तत्पर्य्यायः । शक्रः २ वत्सकः ३ गिरिमल्लिका ४ । इत्यमरः । २ । ४ । ६६ ॥ कौटजः ५ । इति तट्टीका ॥ वृक्षकः ६ शक्रपर्य्यायः ७ । इति रत्नमाला ॥ कुटजः ८ काही ९ कालिङ्गः १० मल्लिकापुष्पः ११ प्राष्टष्यः १२ शत्रुपादपः १३ वरतिक्तः १४ यवफलः १५ संग्राही १६ पाण्डुरद्रुमः १७ प्रावृ- षेण्यः १८ महागन्धः १९ पाण्डरः २० । इति शब्दरत्नावली ॥ अपि च । “कुटजः कूटजः कौटो वत्सको गिरिमल्लिका । कालिङ्गः शत्रुशाखी च मल्लिकापुष्प इत्यपि ॥ इन्द्रो यवफलः प्रोक्तो वृक्षकः पाण्डुरद्रुमः । कुटजः कटुको रूक्षो दीपनस्तुवरो हिमः” ॥ इति भावप्रकाशः ॥ अस्य गुणाः । कटुत्वम् । तिक्तत्वम् । उष्णत्वम् । कषायत्वम् । अतिसारना- शित्वञ्च । असितस्य तस्य गुणः । रक्तपित्तत्वग्दोषा- र्शोनाशित्वम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ कफनाश- कत्वम् । इति राजवल्लभः ॥ (“कुटजत्वक्कृतः क्वाथो घनीभूतः सुशीतलः । लेहितोऽतिविषायुक्तः सर्व्वातीसारनुद्भवेत्” ॥ “कुटजस्य पलं ग्राह्यमष्टभागजले शृतम् । तथैव विपचेद्भूयो दाडिमोदकसंयुतम् ॥ यावच्चैवलसीकाभं शृतं तमुपकल्पयेत् । तस्यार्द्धकर्षतक्रेण पिबेद्रक्तातिसारवान् ॥ अवश्यमरणीयोऽपि मृत्योर्याति न गोचरम्” । इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहेऽतिसाराधिकारे ॥) अगस्त्यमुनिः । द्रोणाचार्य्यः । इति मेदिनी ॥ कुटन्नटं, क्ली, (कुटन् वक्रीभवन् सन् नटति । नट स्पन्दने + पचाद्यच् ।) कैवर्त्तीमुस्तकम् । इत्यमरः । २ । ४ । १३१ ॥ केउटिया मुता इति ख्यातम् । केशुर इति नीचोक्तिः । इति तट्टीका ॥ (अस्य व्यवहारो यत्र तद्यथा । “पद्मकं चन्दनोशीरं पाठं मूर्व्वां कुटन्नटम्” ॥

इति वाभटे चिकित्सास्थाने १० अध्याये । अस्य पर्य्यायाः यथा । “कुटन्नटं परं बल्यं मुस्ताभञ्च परीलवम्” ॥ इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥ कोसची मोथा । गुडतजी इति च । इयन्तु वितु- न्नकनाम्नो वृक्षस्य त्वक् मुस्ताकृतिः ॥ पर्य्यायाश्च-यथा । “कुटन्नटं दासपुरं बालेयं परिपेलवम् । प्लवगोपुरगोनर्द्दकैवर्त्तीमुस्तकानि च । मुस्तावत् पेलवपुटं शुक्राभं स्याद्वितुन्नकम्” ॥ इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमभागे ॥ गुणा श्चास्य वितुन्नकशब्दे ज्ञातव्याः ॥) कुटन्नटः, पुं, (कुटन् सन् नटति । नट् + अच् ।) श्योनाकवृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । ५७ ॥ (अस्य पर्य्याया यथा । “श्योनाकः शोषणश्च स्यान्नटकट्वङ्गटुण्टुकः । मण्डूकपर्णपत्रोणं शुकनासकुटन्नटाः । दीर्घवृन्तो रलुश्चापि पृथुशिम्वः कटम्भरः” ॥ इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥ श्यो- नाकशब्देऽस्य गुणाश्च बोद्धव्याः ॥) कुटपः, पुं, (कुटात् विपज्जालात् पाति रक्षति । कुट् + पा + कः ।) मुनिः । निष्कुटः । गृहसमीपोपव- नम् । (कुट + “उषिकुटिदलीति” । उणां ३ । १४२ । इति कपन् ।) मानभेदः । स तु कुडव- परिमाणम् । इति हेमचन्द्रः ॥ कमले क्ली । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुटरं, क्ली, (कुट + बाहुलकात् करन् ।) कुठरः मन्थानदण्डबन्धनस्तम्भः । इत्यमरटीकायां नील- कण्ठः ॥ कुटरुः, पुं, (कुट + “कुटः किञ्च्च” । उणां ४ । ८० । इत्यरुः किञ्च ।) वस्त्रगृहम् । इत्युणादिकोषः ॥ कानात् तांवु इति भाषा ॥ कुटरुणा, स्त्री, (कुटेषु वृक्षेषु अरुणा । शकन्ध्वा- दित्वात् साधुः ।) त्रिवृता । इति रत्नमाला ॥ तेउडी इति भाषा ॥ कुटलं, क्ली, (कुटति आच्छादयत्यनेन । कुट् + करणे कलच् ।) पटलम् । इति हारावली ॥ चाल छाद इति भाषा ॥ कुटहारिका, स्त्री, (कुटं कलशं हरति जलाद्यानय- नार्थं गृह्णाति या । कुट + हृ + ण्वुल् टाप् इत्वं च ।) दासी । इति हेमचन्द्रः ॥ कुटिः, स्त्री, (कुट्यते सञ्चीयते द्रव्यादिभिः असौ । कुट् + “कॄ गॄ शॄ पॄ कुटीति” । उणां ४ । १४२ । इति इः स च कित् ।) गृहम् । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ कुटिः, पुं, (कुठ्यते छिद्यते ऽसौ । कुट छेदने + “कुटि कंप्योर्नलोपश्च” । उणां ४ । १४३ । इति इः । स च कित् । धातोर्नलोपश्च ।) वृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ शरीरम् । इति सिद्धान्तकौमु- द्यामुणादिवृत्तिः ॥ (पर्व्वतः । इत्युज्ज्वलदत्तः । ४ । १४३ ॥) कुटिचरः, पुं, (कुटि कुटिलं जले चरतीति । कुटि +

पृष्ठ २/१३७

चर + टः ।) जलशूकरः । इति शब्दरत्नावली ॥ शुशुक् इति भाषा ॥ कुटितं, त्रि, (कुटं कौटिल्यं जातमस्य । कुट् + इतच् किच्च ।) कुटिलम् । इत्युणादिकोषः ॥ कुटिरम्, क्ली, (कुट्यते निर्म्मीयते यत् । कुट् + इरन् ।) कुटीरम् । लघुकुटी । इत्यमरटीकायां मरतः ॥ कुटिलं, त्रि, (कुट् वक्रीभावे + बाहुलकात् इलच् ।) अनृजु । वाँका इति भाषा । तत्पर्य्यायः । अरालम् २ वृजिनम् ३ जिह्मम् ४ ऊर्म्मिमत् ५ कुञ्चितम् ६ नतम् ७ आविद्धम् ८ भुग्नम् ९ वेल्लितम् १० वक्रम् ११ । इत्यमरः । ३ । १ । ७१ ॥ मङ्गुरम् १२ । इति हेमचन्द्रः ॥ वेङ्कु १३ विनतम् १४ उन्दुरम् १५ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, विष्णुपुराणे १ । ९ । २३ । “ज्वलज्जटाकलापस्य भृकुटीकुटिलं मुखम् । निरीक्ष्य कस्त्रिभुवने मम यो न गतो भयम्” ॥) तगरपुष्पे क्ली । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अस्य पर्य्याया यथा, -- “कालानुशारिवा वक्रं तगरं कुटिलं शठम् । महोरगं नतं जिह्मं दीनं तगरपादिकम्” ॥ इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥ क्ली, छन्दोभेदः ॥) कुटिला, स्त्री, (कुटति वक्रं व्रजतीति । कुट् + इलच् + स्त्रियां टाप् ।) नदीविशेषः । इति मेदिनी ॥ सरस्वती नदी । स्पृक्कानामगन्धद्रव्यम् । इति रा- जनिर्घण्टः ॥ (राधिकाभर्तृभगिनी ॥ त्रि, अस- रलम् ॥) कुटी, स्त्री पुं, (कुटि + वा ङीप् ।) कुटः । गृहम् । इत्यमरः । २ । २ । ६ ॥ (यथा मनुः । ११ । ७२ । “ब्रह्महा द्वादशसमाः कुटीं कृत्वा वने वसेत्” ॥) कुटी, स्त्री, कुम्भदासी । कुटिनी इति भाषा ॥ मुरा- नामगन्धद्रव्यम् । चित्रगुच्छः । इति मेदिनी ॥ कुटीचकः, पुं, (कुट्या क्लेशेन पुत्त्रान्नेन चकते तृप्नोति । कुटी + चक् + अच् ।) पुत्त्रान्नजीवी । तत्पर्य्यायः । पुत्त्रान्नादः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (कुट्यां पर्णकुटीरे चकते तृप्नोति वसतीति । सन्न्यासि- भेदः । स च कर्म्मनिष्ठः । यथा -- महाभारते १३ । १४ अध्याये । “चतुर्व्विधा भिक्षवस्ते कुटीचकबहूदकौ । हंसः परमहंसश्च योऽत्र पश्चात् स उत्तमः” ॥) कुटीचरकः, पुं, (कुट्यां चरति । कुटी + चर + टः स्वार्थे कन् ।) यतिविशेषः । इति यतिधर्म्मसंग्रहः ॥ कुटीरः, पुं, (कुटी + स्वल्पार्थे रः ।) क्षुद्रगृहम् । कुँडे इति भाषा । तत्पर्य्यायः । स्वल्पवेश्म २ । इति जटाधरः ॥ (यथा, गीतगोविन्दे । १० । २८ । “ललित-लवङ्ग-लता-परिशीलन-कोमल-मलय- समीरे । मधुकर-निकर-करम्बित-कोकिल-कूजि- त-कुञ्ज-कुटीरे” ॥) कुटुङ्गकः, पुं, (कुटुङ्ग + स्वार्थे कन् ।) वृक्षलतागह- नम् । पिटः । डोल इति भाषा । छदिः । चाल इति भाषा । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ वृक्षलता । गृहभेदः । इत्यमरटीकासारसुन्दरी ॥ कुँडे इति भाषा ॥

कुटुम्ब, क ङ धृत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः । (चुरां- आत्मं-अकं-सेट् ।) ओष्ठवर्गशेषोपधः । क ङ कुटुम्बयते । अयं कैश्चिन्न मन्यते । इति दुर्गादासः ॥ कुटुम्बः, पुं, (कुटुम्बयते पालयति । कुटुम्ब + अच । यद्वा कुटुम्ब्यते पाल्यते सम्बध्यते वा । कुटुम्ब + कर्म्मणि घञ् ।) नाम । ज्ञातिः । बान्धवः । सन्ततिः । इति शब्दरत्नावली ॥ पोष्यवर्गः । इत्यमरमाला ॥ (यथा, मनुः । ११ । २२ ॥ “तस्य भृत्यजनं ज्ञात्वा स्वकुटुम्बान्महीपतिः । श्रुतशीले च विज्ञाय वृत्तिं धर्म्यां प्रकल्पयेत्” ॥) कुटुम्बव्यापृतः, त्रि, (कुटुम्बभरणाय व्यापृतः नियुक्तः ।) कुटुम्बपोषणासक्तः । तत्पर्य्यायः । अभ्यागारिकः २ उपाधिः ३ । इत्यमरः । ३ । १ । ११ ॥ (कुटुम्बेन पुत्त्रदारादिपोष्यवर्गेण व्यापृतः संयुक्तः । बहु- परिवारविशिष्टः पुरुषः ॥) कुटुम्बिनी, स्त्री, (कुटुम्बः अतिशयेन अस्त्यस्याः । अस्त्यर्थे इनिः । ततो ङीप् ।) कुटुम्बविशिष्टा । पतिपुत्त्रदुहित्रादिमती प्रतिष्ठिता स्त्री । तत्प- र्य्यायः । पुरन्ध्री २ । इत्यमरः । २ । ६ । ६ ॥ पुरन्ध्रिः ३ । इति भरतः ॥ पुरन्ध्रिका ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा रघुवंशे । ८ । ८६ । “अपशोकमनाः कुटुम्बिनीमनुगृह्णीष्व निवा- पदत्तिभिः” ॥) क्षुद्रक्षुपविषेषः । तत्पर्य्यायः । पयस्या २ क्षीरिणी ३ जलकामुका ४ वक्रशल्या ५ दुराधर्षा ६ क्रूरकर्म्मा ७ सिरिण्टिका ८ शीता ९ प्रहरकुटुवी १० शीतला ११ जलेरुहा १२ । अस्या गुणाः । मधुरत्वम् । ग्राहित्वम् । कफपित्तव्रणरक्तदोषकण्डूनाशित्वम् । रसायत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुटुम्बी, [न्] पुं, (कुटुम्बः अस्त्यस्य । अस्त्यर्थे इनिः ।) गार्हस्थ्याश्रमविशिष्टः । तत्पर्य्यायः । गृही २ गृहमेधी ३ गृहस्थः ४ । इति जटाधरः ॥ (यथा, कुमारे । ६ । ८ । ५ । “शैलः सम्पूर्णकामोऽपि मेनामुखमुदैक्षत । प्रायेण गृहिणीनेत्राः कन्यार्थेषु कुटुम्विनः” ॥) कुटुम्बी [न्], त्रि, (कुटुम्बः पोष्यवर्गो ऽस्त्यस्य अस्त्यर्थे इनिः ।) कृषकः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ कुटुम्ब- विशिष्टश्च ॥ कुटुम्बौकः, [स्] क्ली, (कुटुम्बानां ज्ञातिबान्धवानां दार-पुत्त्रादीनां ओकः वासस्थानम् ।) कुटुम्बवास- स्थानम् । इति जटाधरः ॥ कुट्ट, क कुत्सायाम् । छिदि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-परं-सकं-सेट् ।) क कुट्टयति । इति दुर्गा- दासः ॥ कुट्ट, क ङ प्रतापने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-- आत्मं--सकं--सेट् ।) पञ्चमस्वरी । टद्वयान्तः । क ङ कुट्टयते । एषोऽन्यैर्न मन्यते । इति दुर्गादासः ॥ कुट्टकः, पुं, (कुट्टकः भाज्यभाजकादिगणनं यत्र ।) अङ्कविशेषः । तस्य सूत्रं यथा, “भाज्यो हारः क्षेपकश्चापवर्त्यः केनाप्यादौ संभवेत् कुट्टकार्थम् । येन च्छिन्नौ भाज्यहारौ न तेन

क्षेपश्चैतद्दुष्टमुद्दिष्टमेव” ॥ उदाहरणं यथा । “एकविंशतियुतं शतद्वयं यद्गुणं गुणकपञ्चषष्टियुक् । पञ्चवर्जितशतद्वयोद्धृतं शुद्धिमेति गुणकं वदाशु तम्” ॥ इति लीलावती ॥ (कुट्टयति उपलदन्तादिमिर्भि- नत्ति छिनत्ति चूर्णयति वा । कुट्ट छेदे + ण्वुल् । छेदके, त्रि । यथा, याज्ञवल्क्यः । ३ । ४९ । “दन्तोलूखलिकः कालपक्वाशी वाश्मकुट्टकः” ॥) कुट्टनं, क्ली, (कुट्टते इति । कुट्ट छेदने + भावे ल्युट् ।) छेदनम् । कोटा इति भाषा । कुत्सनम् । प्रता- पणम् ॥ कुट्टनी, स्त्री, (कुट्टयति छिनत्ति नाशयति स्त्रीणां कुलमनया । कुट्ट + स्वार्थे णिच् ततः ल्युट् ङीप् । यद्वा कुट्ट्यते छिद्यते स्त्रीणां कुलं अनया । कुट्ट छेदने + करणे ल्युट् ङीप् च ।) पुरुषेण सह परस्त्रीयोगकर्त्री । कुट्नी इति भाषा । तत्प- र्य्यायः । शम्भली २ । इत्यमरः । २ । ६ । १९ ॥ कुटुनी ३ सम्भली ४ । इति तट्टीका ॥ माधवी ५ रङ्गमाता ६ अर्ज्जुनी ७ । इति जटाधरः ॥ कुम्भदासी ८ गणेरुका ९ । इति शब्दरत्ना- वली ॥ (यथा, हितोपदेशे । १ । २४३ । “तदालिङ्गनमवलोक्य समीपवर्त्तिनीं कुट्टन्यचि- न्तयत्” ॥) कुट्टमितं, क्ली, स्त्रीणां दशधाशृङ्गारचेष्टान्तर्गत- चेष्टाविशेषः । स्त्रीणां स्वाभाविकदशालङ्कारान्त- र्गतमिदम् । इति हेमचन्द्रः ॥ तस्य लक्षणं यथा, साहित्यदर्पणे । ३ । १११ । “केशस्तनाधरादीनां यत्तु हर्षोऽपि सम्भ्रमात् । प्राहुः कुट्टमितं नाम शिरःकरविधूननम्” ॥ कुट्टारं, क्ली, (कुट्ट + आरन् ।) केवलम् । रतिः । इति मेदिनी ॥ कम्बलम् । इति विश्वः ॥ कुट्टारः, पु, (कुट्टते भिद्यते हन्यते वाऽस्मिन् पतने- नेति शेषः । कुट्ट + आरन् ।) पर्व्वतः । इति त्रि- काण्डशेषः ॥ कुट्टिमः, पुं क्ली, (कुट्ट + भावे घञ् । तेन निर्वृत्तः निष्पन्नः इत्यर्थे इमप् ।) मणिभूः । इत्यमर- टीकायां भरतः ॥ (यथा रघुः ११ । ९ । “मम्लतुर्न मणिकुट्टिमोचितौ मातृपार्श्वपरिवर्त्तिनाविव” ॥) सुधाघटितभूतलम् । इति सुभूतिः ॥ कुटीरः । इति मथुरानाथः ॥ दाडिमवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ कुट्टिहारिका, स्त्री, (कुट्टते यत् । कुट्ट + इन् । कुट्टिं मत्स्यमांसादिकं हरति । कुट्टि + हृ + ण्वुल्टाप् अत इत्वं च ।) दासी । इति हलायुधः ॥ कुट्टीरः, पुं, (कुट्ट्यते ऽस्मिन् । कुट्ट + ईरन् ।) पर्व्वतः । इति हारावली ॥ कुद्मलं, क्ली, (कुट्टते नारकिभ्यो यन्त्वणा दीयते यत्र । कुट + “वृषादित्वात्” । उणां १ । १०८ । इति कलच् तस्य मुट् च ।) नरकभेदः । इति मेदिनी ॥ यत्र

पृष्ठ २/१३८

रज्जुभिः पीडनम् । इति मनुः ॥ कुद्मलः, पुं, क्ली, (कुटति ईषत् विकासोन्मुखीभवतीति । कुटि + “वृषादिभ्यश्चित्” । उणां १ । १०८ । इति क्मलच् ।) विकासोन्मुखप्रौढकलिका । ईषद्विक- सिता कलिका । तत्पर्य्यायः । मुकुलः २ । इत्यमरः ॥ कोषः ३ । इति जटाधरः ॥ (यथा, माघे । २ । ७ । “द्योतितान्तः सभैः कुन्दकुद्मलाग्रदतः स्मितैः” ॥) कुठ छिदि । सौत्रधातुरयम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-सकं-सेट् ।) कुठेरः कुठारः कुठाकुः । इति दुर्गादासः ॥ कुठ इ खोटने । वैकल्ये । आलस्ये । इति कविकल्प- द्रुमः ॥ (भ्वां-परं-अकं-सेट्-इदित् ।) पञ्चमस्वरी । कर्म्भणि इ कुण्ठ्यते । वैकल्यं विकलीभावः । आलस्यं मन्दीभावः । कुण्ठति खञ्जः शोकार्त्तो वृद्धो वा । इति दुर्गादासः ॥ कुठः, पुं, (कुठ्यते छिद्यतेऽसौ । कुठ छेदने + कर्म्मणि घञर्थे कः ।) वृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । ५ ॥ कुठरः, पुं, (कुट + बाहुलकात् करन् ।) मन्थान- दण्डबन्धनार्थस्तम्भः । तत्पर्य्यायः । दण्डविष्कम्भः २ । इत्यमरः । २ । ९ । ७४ ॥ (नागविशेषः । (यथा, महाभारते १ । ३५ । १५ । “कुठरः कुञ्जरश्चैव तथा नागः प्रभाकरः” ॥ कुठाकुः, पुं, (कोठति आहन्ति भिनत्ति काष्ठम् । कुठ छेंदने + आकुन् किच्च ।) पक्षिविशेषः । इत्युणादिकोषः । काठ्ठोक्रा इति भाषा ॥ कुठाटङ्कः, पुं स्त्री, (कुठारष्टङ्क इव । पृषोदरादित्वात् रलोपे साधुः ।) कुठारः । इति जटाधरः ॥ कुठारः, पुं स्त्री, (कोठतीत्यनेन । कुठ + करणे आरन् ।) अस्त्रविशेषः । कुडाल इति भाषा । तत्पर्य्यायः । सुधितिः २ परशुः ३ परश्वधः ४ । इत्यमरः । २ । ८ । ९२ ॥ कुठारी ५ पर्शुः ६ परश्वधः ७ पर्श्वधः ८ । इति तट्टीका ॥ कुठाटङ्कः ९ द्रुघणः १० । इति जटाधरः ॥ (यथा, श्रीमद्भागवते ३ । २५ । १२ । “तं त्वागताहं शरणं शरण्यं स्वभृत्यसंसारतरोः कुठारम्” ॥) कुठारः, पुं, (कुठ्यते छिद्यतेऽसौ । कुठ + कर्म्मणि आरन् ।) वृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ कुठारुः, पुं, (कुठ + आरु ।) वृक्षः । वानरः । इति मेदिनी ॥ शस्त्रकारः । इति शब्दरत्नावली ॥ कुठिः, पुं, (कुठ + “कुठिकंप्योर्नलोपश्च” । उणां ४ । १४३ । इति इन् किच्च ।) पर्व्वतः । वृक्षः । इत्युणादिकोषः ॥ कुठिकः, पुं, (कुठ + इकन् किच्च ।) कुष्ठम् । इति हारावली । कुड् इति भाषा ॥ कुठेरः, पुं, (कुण्ठति तापयति वैकल्यं करोति वा । कुठि खोठने वैकल्ये आलस्ये च + “पतिकठि- कुठीति” । उणां १ । ५९ । इति एरक् बाहुल- कात् नुमोऽभावः ।) अग्निः । इति शब्दमाला ॥ तुलसी । इत्युणादिकोषः ॥ अर्जकः । इति राज- निर्घण्टः ॥ वर्वरी इति ख्यातः । (यथा, गोः रामायणे ३ । १७ । १० ।

“दाडिमान् करबीरांश्च अशोकांस्तिलकांस्तथा । अङ्कोटांश्च कुठेरांश्च नीलाशोकांश्च सर्व्वशः” ॥) कुठेरकः, पुं, (कुठेर इव कायति प्रकाशते । कै + कः ।) पर्णासः । इत्यमरः । २ । ४ । ७९ ॥ तुलसी इति ख्यातः । श्वेतच्छदः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ श्वेततुलसी वाबुइ तुलसी इति च ख्यातः । (अस्य पर्य्यायाः । “अर्ज्जुकः श्वेतपर्णासो गन्धपुत्त्रः कुठेरकः” । इति वैद्यकरत्नमालायाम् । वर्व्वरी । एतदर्थे- ऽस्य पर्य्याया यथा, -- मावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमभागे । “वर्व्वरी तुवरीतुङ्गी खरपुष्पाजगन्धिका । पर्णाशस्तत्र कृष्णे तु कठिल्लककुठेरकौ” ॥ गुणाश्चास्य वर्व्वरीशब्दे ज्ञेयाः ॥) नन्दीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुठेरजः, पुं, (कुठेर इव जायते । जन् + डः ।) कुठे- रकः । श्वेततुलसी । इति शब्दरत्नावली ॥ कुठेरुः, पुं, (कुठ + एरुक् ।) चामरवातः । चाम- रेर वातास इति माषा । तत्पर्य्यायः । मन्थरुः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कुड शि बाल्ये । अदने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां -- परं-अकं-सकञ्च-सेट् ।) एतदाद्याश्चत्वारः पञ्चम- स्वरिणः । बाल्यमिह शिशुव्यापारः । शि कुडति अकुडीत् सिताभिः शिशुः । इति दुर्गादासः ॥ कुड इ वैकल्ये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- सकं-सेत्-इदित् ।) इ कर्म्मणि कुण्ड्यते । कुण्डति जनं दैवः विकलं करोतीत्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ कुड इ ङ दाहे । इति कविकल्पद्रुमः । (भ्वां-आत्मं- सकं-सेट्-इदित् ।) इ कर्म्मणि कुण्ड्यते । ङ कुण्डते इति दुर्गादासः ॥ कुड इ क रक्षे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-परं- सकं-सेट्-इदित् ।) इ क कुण्डयति । इति दुर्गा- दासः ॥ कुडपः, पुं, (कुड + कपन् ।) कुडवपरिमाणम् । इत्थ- मरटीकायां स्वामी ॥ कुडवः, पुं, (कुण्डति परिमाति अनेनास्मिन् वा । कुड + कवन् ।) परिमाणविशेषः । (यथा, आर्य्या- सप्तशत्थाम् । १३० । “उपनीय कमलकुडवं कथयति समयश्चिकित्सके हलिकः” ॥) स तु प्रस्थ- चतुर्थांशः । इति लीलावती ॥ वैद्यकमते विप्र- सृतपरिमाणम् । द्वात्रिंशत्तोलकमिति यावत् । तत्पर्य्यायः । अञ्जलिः २ अष्टमारम् ३ शरावार्द्धम् ४ । इति परिभाषा ॥ (यदुक्तं वैद्यकपरिभाषायाम् ॥ “रत्तिकादिषु मानेषु यावन्न कुडवो भवेत् । शुष्कद्रवार्द्रयोश्चापि तुल्यमानं प्रकीर्त्तितम्” ॥ “प्रसृतिभ्यामञ्जलिः स्यात् कुडवोऽर्द्धशरावकः ॥ अष्ठमानञ्च स ज्ञेयः” । इति शार्ङ्गधरस्य पूर्ब्ब- खण्डे । १ अः ॥) कुडहुञ्ची, स्त्री, (कुडी क्षुद्रा हुञ्ची कारवेल्ली ।) क्षुद्र- कारवेल्ली । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुडिः, पुं, (कुण्ड्यते दह्यते इति । कुडि दाहे + इन् ।) शरीरम् । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ कुडिशः, पुं, (कुड्यते भक्ष्यतेऽसौ । कुड अदने +

बाहुलकात् शः तत इट् ।) मत्स्यविशेषः । कुडचि माच् इति भाषा । अस्य गुणाः । मधुरत्वम् । हृद्यत्वम् । कषायत्वम् । अग्निदीपनत्वम् । लघुत्वम् । स्निग्धत्वम् । वातरोगे पथ्यत्वम् । रोचनत्वम् । बलकोष्ठबन्धकारित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ कुड्मलः, पुं, (कुड बाल्ये + “वृषादिभ्यश्चित्” । उणां १ । १०८ । इति कलच् कुडेरपि । मुट् च ।) कुद्मलः । इत्यमरटीका सिद्धान्तकौमुदी च ॥ कुड्यं, क्ली, (कुडि + तत्र साधुरिति यत् । कौते- रघ्न्यादित्वात् यक् डुगागमश्च इत्युज्ज्वलदत्तादयः ।) भित्तिः । भित् देयाल इत्यादि भाषा । इत्यमरः । २ । २ । ४ ॥ (यथा, महाभारते १ । १४५ । १० । “सर्पिस्तैलवसाभिश्च लाक्षया चाप्यनल्पया । मृत्तिकां मिश्रयित्वा त्वं लेपं कुड्येषु दापय” ॥) विलेपनम् । इति मेदिनी ॥ कौतूहलम् । इति शब्दरत्नावली ॥ कुड्यकं, क्ली, (कुड्य + स्वार्थे कन् ।) कुड्यम् । भित्तिः । इति शब्दरत्नावली ॥ कुड्यच्छेदी, [न्] पुं, (कुड्यं भित्तिं छिनत्ति विदार- यतीति । कुड्य + छिद् + णिनिः ।) चौरविशेषः । इति शब्दरत्नावली ॥ सिँदेल चोर इति भाषा ॥ कुड्यच्छेद्यं, क्ली, (कुड्यस्थितं कुड्यस्य वा छेद्यम् ।) खानिकम् । इति त्रिकाण्डशेषः । देयालेर गर्त्त इति भाषा ॥ कुड्यमत्सी, स्त्री, (कुड्ये मस्ती इव । मत्स्य + जाति- त्वात् ङीष् यलोपः ।) गृहगोधिका । इति शब्द- रत्नावली ॥ कुड्यमत्स्यः, पुं, (कुड्ये मत्स्य इव ।) गृहगोधिका । इति हेमचन्द्रः ॥ कुण त् क आभाषे । मन्त्रे । इति कविकल्पद्रमः ॥ (अदन्त-चुरां-परं-सकं-सेट् ।) ह्रस्वो मूर्द्धन्योपधः । कुणयति । मन्त्रोऽभिमुखीकरणम् । गुप्तोक्तिरि- त्येके । इति दुर्गादासः ॥ कुण श उपकरणे । शब्दे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां-परं-सकं-सेट् ।) उपकरणं दानादिना पोषणम् । श कुणति दीनं दयालुः । कोणिता । इति दुर्गादासः ॥ कुणञ्जरः, पुं, (कुणं भुक्तान्नादिकं जरयति । कुण + जॄ + बाहुलकात् खच् ।) वृक्षविशेषः । वनवेतुया इति भाषा । तत्पर्य्यायः । कुणञ्जा २ कृणञ्जः ३ अरण्यवास्तूकः ४ । अस्य गुणाः । मधुरत्वम् । रुचिकारित्वम् । दीपनत्वम् । पाचनत्वम् । हित- त्वञ्च । एतच्छाकगुणाः । त्रिदोषनाशित्वम् । मधुरत्वम् । रुचिकारित्वम् । दीपनत्वम् । ईष- त्कषायत्वम् । संग्राहित्वम् । पित्तश्लेष्महरत्वम् । लघुत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुणपः, पुं, (क्वणेः + कपन् सम्प्रसारणञ्च ।) शवम् । मृतशरीरम् । इत्यमरः । २ । ८ । ११८ ॥ (यथा, महाभारते १४ । ६ । २२-२३ । नारद उवाच । “उन्मत्तवेशं बिभ्रत् स चंक्रमीति यथासुखम् वाराणस्यां महाराज ! दर्शनेप्सुर्महेश्वरम् ॥

पृष्ठ २/१३९

तस्या द्वारं समासाद्य न्यसेथाः कुणपं क्वचित् । तं दृष्ट्वा यो निवर्त्तेत स सम्बर्त्तो महीपते !” ॥) एतदर्थे नपुंसकलिङ्गोऽपीति नयनानन्दः ॥ पूति- गन्धिः । इति मेदिनी ॥ अस्त्रविशेषः । वडशा इति भाषा । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ पूति- गन्धौ त्रिलिङ्गोऽपि यथा, -- “कुणपं मस्तुलुङ्गाभं सुगन्धं क्वथितं बहु” ॥ इति माधवकरः ॥ (रोगविशेषः । यथा ॥ “कुण- पञ्चास्रपित्ताभ्याम्” । इति शार्ङ्गधरे मध्यखण्डे । १ अध्यायः ॥) कुणपी, स्त्री, (कुणप + गौरादित्वात् ङीष् ।) विट्- शारिका । इति मेदिनी ॥ गयेशालिक इति भाषा ॥ कुणलः, पुं, (क्वण + “पीयुक्वणिभ्यामिति” उणां ३ । ७६ । इति । कालन् । सम्प्रसारणञ्च ।) देशभेदः । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ (अशोक- राजपुत्त्रेष्वेकः । स च बौद्धः ॥) कुणिः पुं, (कुण + इन् ।) तुन्नवृक्षः । इत्यमरमेदिनी- करौ ॥ तुँद् इति भाषा । (शरीरस्य स्थानविशेषः । “कक्षाक्षमध्ये कक्षाधृक् कुणित्वं तत्र जायते” ॥ इति वाभटे शारीरस्थाने ४ अध्याये ॥) कुणिः, त्रि, (कुण + इन् ।) कुकरः । इति मेदिनी ॥ कोपा इति भाषा ॥ (यथा, सुश्रुते । “गर्भवातप्रकोपेण दोहदे चावमानिते । भवेत् कुब्जः कुणिः पङ्गुः” इति ॥) कुणिन्दः, पुं, (कुण शब्दे + “कुणिपुल्योः किन्दच्” । उणां ४ । ८५ । इति किन्दच् ।) शब्दः । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ कुण्टकः, त्रि, (कुटि + ण्वुल् ।) स्थूलः । इति शब्द- माला । मोटा इति भाषा ॥ कुण्ठः, त्रि, (कुण्ठति क्रियासु मन्दीभूतो भवति । कुठि + अच् ।) क्रियासु मन्दः । अकर्म्मण्यः । इत्य- मरः । २ । १ । १७ ॥ (यथा, शङ्करकविकृते विष्णुस्तोत्रे ३४ । “वैकुण्ठीये ऽत्रकण्ठे वसतु मम मतिः कुण्ठभावं विहाय” ॥) मूर्खः । इति मेदिनी ॥ कुण्ठकः, त्रि, (कुण्ठति कुण्ठयति वा आत्मानं जडी- भूतं करोति । कुठि + ण्वुल् ।) मूर्खः । इति शब्द- माला ॥ कुण्ठितः, त्रि, (कुठि + कर्त्तरि क्तः ।) सङ्कुचितः । यथा । “दशवदनभुजानां कुण्ठिता यत्र शक्तिः” ॥ इति महानाटकम् ॥ कुण्डं, क्ली, (कुणतीति । “ञमन्तात् डः” । उणां १ । ११३ । इति डः ।) मानभेदः । (कुण्ड्यते रक्ष्यते जलं यत्र । कुडि + अधिकरणे अप् ।) देवजलाशयः । इति मेदिनी ॥ जलाधारविशेषः । चौवाच्चा इति भाषा ॥ तज्जलगुणाः । अग्निकफकारित्वम् । रूक्षत्वम् । मधुरत्वम् । लघुत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ कफा- जनकत्वम् । इति राजवल्लभः ॥ * ॥ (पात्रविशेषः । यथा, रघौ १ । ८४ । “भुवं कोष्णेण कुण्डोध्नी मेध्येनावभृतादपि” ॥)

होमीयाग्न्यालयः । तत्तु प्रायश्चतुर्हस्तमितं भवति तस्य विधिः । तत्र मत्स्यपुराणम् । “प्रागुदक्प्लवनां भूमिं कारयेद्यत्नतो नरः” ॥ प्रागुदक्प्लवनां पूर्ब्बनीचां उत्तरनीचां वा ॥ तत्र वशिष्ठपञ्चरात्रे विज्ञानललितायाञ्च । “सर्व्वाधिकारिकं कुण्डं चतुरस्रन्तु सर्व्वदम्” । चतुरस्रं चतुष्कोणम् ॥ भविष्योत्तरम् । “सहस्रे त्वथ होतव्ये कुर्य्यात् कुण्डं करात्मकम् । द्विहस्तमयुते तच्च लक्षहोमे चतुष्करम्” ॥ द्विहस्तादिके यामलः । “पूर्ब्बपूर्ब्बस्य कुण्डस्य कोणसूत्रेण निर्म्मितम् । उत्तरोत्तरकुण्डानां मानं तत्परिकीर्त्तितम्” ॥ पूर्ब्बपूर्ब्बस्य कुण्डस्य हस्तद्विहस्तादिमितस्य कोण- सूत्रेण ईशानान्निरृतिकोणदत्तसूत्रेण परिमितं यन्मानं उत्तरोत्तरकुण्डानां तदेव पारिभाषिकं द्विहस्तादिमानं न तु प्रकृतहस्तद्वैगुण्यादिमितम् । तथात्वे द्विहस्तादिमितस्य चतुर्हस्तपरिमाणा- पत्तेः । कृषकस्य भूमेः परिमाणवत् ॥ वशिष्ठपञ्चरात्रे । “यावान् कुण्डस्य विस्तारः खननं तावदिष्यते । हस्तैके मेखलास्तिस्रो वेदाग्निनयनाङ्गुलाः ॥ कुण्डे द्विहस्ते ता ज्ञेया रसवेदगुणाङ्गुलाः । चतुर्हस्ते तु कुण्डे ता वसुतर्कयुगाङ्गुलाः” ॥ मेखला ब्रह्मचारिमेखलावत् कुण्डवेष्टिता मृद्घ- टिताः । ताश्च खातदेशाद्वाह्ये एकाङ्गुलरूपं कण्ठं परित्यज्य उच्छ्रायेण विस्तारेण चेत्यादिक्रमेण वेदाद्यङ्गुलाः । एतद्विपरीतास्तन्त्रान्तरोक्ता व्यव- हारविरुद्धाः । वेदाश्चत्वारः अग्नयस्त्रयः नयने द्वे रसाः षट् गुणास्त्रयः वसुतर्कयुगानि अष्टषट्- चत्वारि ॥ पिङ्गलामते । “खातादेकाङ्गुलं त्यक्त्वा मेखलानां विधिर्भवेत्” ॥ एककुण्डस्य पश्चिमदिक्कर्त्तव्यतामाह महादा- ननिर्णये वशिष्ठपञ्चरात्रम् । “भुक्तौ मुक्तौ तथा पुष्टौ जीर्णोद्धारे तथैव च । सदा होमे सदा शान्तावेकं वारुणदिग्गतम्” ॥ शारदातिलके । “होतुरग्र योनिरासामुपर्य्यश्वत्थपत्रवत् । मुष्ट्यरत्न्येकहस्तानां कुण्डानां योनिरीरिता ॥ षट्चतुर्द्व्यङ्गुलायामविस्तारोन्नतिशालिनी । एकाङ्गुलन्तु योन्यग्रं कुर्य्यादीषदधोमुखम् ॥ एकैकाङ्गुलतो योनिं कुण्डेष्वन्येषु वर्द्धयेत् । यवद्वयक्रमेणैव योन्यग्रमपि वर्द्धयेत् ॥ स्थलादारभ्य नालं स्याद्योन्या मध्ये सरन्ध्रकम्” ॥ आसां मेखलानां अश्वत्थपत्रवदित्यनेन चतुरङ्गुल- विस्तृतमूलात् यथोक्तक्रमेण एकाङ्गुलान्तःसंकु- चितविस्तारा ॥ यामले । “नालमेखलयोर्म्मध्ये परिधेः स्थापनाय च । रग्ध्रं कुर्य्यात्तथा विद्वान् द्वितीयमेखलोपरि” ॥ परिधीं स्तद्विन्यासानाह छन्दोगपरिशिष्टे । “बाहुमात्राः परिधय ऋजवः सत्वचोऽव्रणाः । त्रयो भवन्त्यशीर्णाग्रा एकेषान्तु चतुर्द्दिशम् ॥ प्रागग्रावभितः पश्चादुदगग्रमथापरम् ।

न्यसेत् परिधिमन्यश्चेदुदगग्रः स पूर्ब्बतः” ॥ अव्रणाः छिद्ररहिताः अभितोऽग्नेः पार्श्वद्वये दक्षिणतः उत्तरतः पश्चात् पश्चिमे उदगग्रं उत्तरा- ग्रम् ॥ त्रैलोक्यसारेऽपि । “कुम्भद्वयसमायुक्ता अश्वत्थदलवन्नता । अङ्गुष्ठमेखलायुक्ता मध्ये त्वाज्यस्थितिर्यथा” ॥ कुम्भद्वयसमायुक्ता गजकुम्भाकारमूलदेशयुक्ता नता नम्रा अङ्गुष्ठमितमृद्घटितमेखलावेष्टनयुक्ता तथात्वे हस्तगलिताज्यस्थित्या कुण्डे तत्पातो भव- तीत्यर्थः ॥ पञ्चरात्रे । “कल्पयेदन्तरे नाभिं कुण्डस्याम्बुजसन्निमाम् । मुष्ट्यरत्न्येकहस्तानां नाभिरुत्सेधविस्तृता ॥ नेत्रवेदाङ्गुलोपेता कुण्डेष्वन्येषु वर्द्धयेत् । यवद्वयक्रमेणैव नाभिं पृथगुदारधीः ॥ नाभिक्षेत्रं त्रिधा कृत्वा मध्ये कुर्व्वीत कर्णिकाम् । वहिरंशद्वये नाष्टौ पत्राणि परिकल्पयेत्” ॥ * ॥ तत्र कुण्डस्य दोषानाह विश्वकर्म्मा । “खाताधिके भवेद्रोगी हीने धेनुधनक्षयः । वक्रकुण्डेच सन्तापो मरणं छिन्नमेखले ॥ मेखलारहिते शोको ह्यधिके वित्तसंक्षयः । भार्य्याविनाशकं कुण्डं प्रोक्तं योन्या विना कृतम् ॥ अपत्यध्वंसनं प्रोक्तं कुण्डं यत् कण्ठवर्जितम्” ॥ अत एव वशिष्ठसंहितायाम् । “तस्मात् सम्यक् परीक्ष्यैवं कर्त्तव्यं शुभवेदिकम् । हस्तमात्रं स्थण्डिलं वा संक्षिप्ते होमकर्म्मणि” ॥ इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ कुण्डं, क्ली स्त्री, (कुण्ड्यते रक्ष्यते मक्ष्यादि अस्मिन् । कुडि रक्षणे + अच् ।) स्थाली । इत्यमरभरतौ । कुण्डः, पुं, (कुण्ड्यते दह्यते कुलं अनेन । कुडि-दाहे + करणे-घञ् ।) अमृते भर्त्तरि जारजः । जीवति भर्त्तरि उपपतिजातः । इत्यमरः । २ । ६ । ३६ ॥ स्वामी वाँचिया थाकिते उपपतिजात विजन्म सन्तान इति भाषा ॥ (यथा मनुः ३ । १७४ । “पत्यौ जीवति कुण्डः स्यान्मृते भर्त्तरि गोलकः” ॥ सर्पविशेषः । यथा महाभारते । १ । १२३ । ६८ । “कच्छपश्चाथ कुण्डश्च तक्षकश्च महोरगः” ॥) कुण्डकीटः, पुं, (कुण्डे नरककुण्डे स्थितः कीट इव चार्व्वाकसंसृष्टत्वात् ।) चार्व्वाकवचनाभिज्ञपुरुषः । पतितब्राह्मणीपुत्त्रः ॥ (कुण्डे योनिकुण्डे कीट- इव ।) दासीकामुकः । इति मेदिनी ॥ कुण्डगोलकं, क्ली, (कुण्डे पात्रविशेषे गोलं गोलाकारं कं जलं अत्र ।) काञ्जिकम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (काञ्जी इति भाषा ॥ * ॥ कुण्डश्च गोलकश्च इति द्वन्देकृते कुण्डगोलकौ । यथा मनुः । ३ । १७४ । “परदारेषु जायेते द्वौ सुतौ कुण्डगोलकौ । पत्यौ जीवति कुण्डः स्यात् मृते भर्त्तरि गोलकः” ॥) कुण्डङ्गः, पुं, (कुण्डं तदाकारं गच्छति । गम + बाहुलकात् खः डिच्च ।) कुञ्जम् । वृक्षच्छादि- तस्थानम् । इति हेमचन्द्रः ॥ कुण्डपाय्यः, पुं, (कुण्डैः चमसैः पीयतेऽत्र सोमः । कुण्ड + पा + अधिकरणे यत् युगागमश्च निपात्थते ।) क्रतुः । इति मुग्धबोधम् ॥

पृष्ठ २/१४०

कुण्डलं, क्ली, (कुण्ड्यते रक्ष्यते इति कुडि रक्षायां + वृषादित्वात् कलच् । यद्वा कुण्डं तदाकारं लाति गृह्णातीति । ला + कः ।) स्वनामख्यात- कर्णभूषणम् । (यथा विष्णुध्याने । “ध्येयः सदा सवितृमण्डलमध्यवर्त्ती नारायणः सरसिजासनसन्निविष्टः केयूरवान् कनककुण्डलवान् किरीटी” ॥) तत्पर्य्यायः । कर्णवेष्टनम् २ । इत्यमरः । २ । ६ । १०३ । पाशः । वलयः । इति मेदिनी ॥ (पुं, कौरव्यकुलज- सर्पविशेषः । यथा महाभारते १ । ५७ । १३ । “एरकः कुण्डलो वेणी वेणीस्कन्धः कुमारकः । बाहुकः शृङ्गवेरश्च धूर्त्तकः प्रातरातकौ । कौरव्यकुलजास्त्वेते प्रविष्टा हव्यवाहनम्” ॥ पुंलिङ्गे ऽस्य रक्तकाञ्चनवाचकता उक्ता । यथा, वैद्यकरत्नमालायाम् । “रक्तपुष्पः कोविदारो युग्मपत्रस्तु कुण्डलः” ॥) कुण्डलिनी, स्त्री, (कुण्डलिन् + स्त्रियां ङीप् ।) कुल- कुण्डलिनी शक्तिः । यथा, -- “ध्यायेत् कुण्डलिनीं सूक्ष्मां मूलाधारनिवासिनीम् । तामिष्टदेवतारूपां सार्द्धत्रिवलयान्विताम् ॥ कोटिसौदामिनीमासां स्वयम्भूलिङ्गवेष्टिनीम् । तामुत्थाप्य महादेवीं प्राणमन्त्रेण साधकः ॥ उद्यद्दिनकरोद्योतां यावच्छ्वासं दृढासनः । अशेषाशुभशान्त्यर्थं समाहितमनाश्चिरम् । तत्प्रभापटलव्याप्तं शरीरमपि चिन्तयेत्” ॥ इति तन्त्रसारः ॥ * ॥ गुडूची । इति राजनिर्घण्टः ॥ मिष्टान्नविशेषः । जिलिपी इति भाषा । तस्य पाकप्रकारो यथा । “नूतनं घटमानीय तस्यान्तः कुशलो जनः । प्रस्थार्द्धपरिमाणेन दध्यम्लेन प्रलेपयेत् ॥ द्विप्रस्थां समितां तत्र दध्यम्लं प्रस्थसम्मितम् । घृतमर्द्धशरावञ्च घोलयित्वा घटे क्षिपेतू ॥ आतपे स्थापयेत्तावद्यावद्याति तदम्लताम् । तां सुपक्वां घृतान्नीत्वा सितापाके तनुद्रवे ॥ कर्पूरादिसुगन्धे च स्लपयित्वोद्धरेत्ततः” ॥ अस्या गुणाः । “एषा कुण्डलिनी नाम्ना पुष्टिकान्तिबलप्रदा । धातुवृद्धिकरी वृष्या रुच्या चेन्द्रियतर्पणी” ॥ इति भावप्रकाशः ॥ कुण्डली, स्त्री, (कुण्डल + जातौ ङीष् ।) मिष्टान्न- विशेषः । जिलिपी इति भाषा । इति पाकराजे- श्वरः ॥ * ॥ कुलकुण्डलिनी शक्तिः । यथा, -- “त्रिकोणं तत्तु विज्ञेयं शक्तिपीठं मनोहरम् । तद्गह्वरे कामवायुर्जीवरूपोऽतिचञ्चलः ॥ अधोमुखस्तत्र लिङ्गः स्वयम्भुस्तेन चाल्यते ॥ नीवारशूकवत्तन्वी कुण्डली परदेवता ॥ शङ्खतुल्यनिभा देवी सार्द्धत्रिवलयान्विता । मुखेनाच्छाद्य ब्रह्मास्यं तया संवेष्टितः प्रभुः ॥ डाकिनी ह्यत्र वसति द्वारपाली सयष्टिका । यः साधकोऽत्र रमते स दिव्यो नैव मानुषः” ॥ इति सम्भोहनतन्त्रम् ॥ (अस्याः पर्य्याया यथा, हठयोगदीपिकायाम् । ३ । १०४ ॥ कुटिलाङ्गी २

कुण्डलिनी ३ भुजङ्गी ४ शक्तिः ५ ईश्वरी ६ अरु- न्धती ७ ॥) गुडूची । काञ्चनवृक्षः । इति मेदिनी । (अस्याः पर्य्याया यथा, -- “कोविदारश्चमरिकः कुद्दालो युगपत्रकः । कुण्डलीताम्रपुष्पश्च स्मन्तकः स्वल्पकेशरी” ॥ इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे १ भागे ॥) कपिकच्छुः । सर्पिणीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुण्डली, [न्] पुं, (कुण्डलं अस्त्यस्य इति इनिः । कुण्डलाकारेण स्थितेरस्य तथात्वम् ।) सर्पः । इत्य- मरः । १ । ८ । ७ ॥ वरुणः । (कुण्डलं कुण्डलवदा- कारं शरीरे अस्त्यस्य ।) मयूरः । इति मेदिनी ॥ चित्तलमृगः । इत्यजयपालः । (विष्णुः । यथा, महाभारते १३ । १४९ । ११० । “अरौद्रः कुण्डली चक्री विक्रम्यूर्ज्जितशासनः” ॥) कुण्डलयुक्ते, त्रि । इति मेदिनी । (यथा गोः रामा- यणे । ३ । ९ । ११ । “इमे च पुरुषा दिव्या यान्त्यस्य रथमन्तिकात् । परं शुभाः कुण्डलिनो युवानः खङ्गपाणयः” ॥) कुण्डाशी, [न्] त्रि, (कुण्डं योनिकुण्डं तदुप- लक्षीकृत्य अश्नाति जीवनयात्रां यापयतीति । कुण्ड + अश् + णिनिः ।) भगभक्षकः । कोट्ना इति भाषा । इति महाभारते दानधर्म्मः । (कुण्ड- स्य जारजातस्य अन्नं अश्नातीति ।) कुण्डान्नभोजी । तस्य नरको यथा, -- “रङ्गोपजीवी कैवर्त्तः कुण्डाशी गरदस्तथा । सूची माहिषकश्चैव पर्व्वकारी च यो द्विजः ॥ आगारदाही मित्रघ्नः शाकुनिर्ग्रामयाजकः । रुधिरान्धे पतन्त्येते सोमं विक्रीणते च ये” ॥ इति विष्णुपुराणे । २ । ६ । २०, २१ ॥ “रङ्गो- पजीवी नटमल्लादिवृत्तिः । कैवर्त्तः धीवरवृत्तिः पत्यौ जीवति जाराज्जातः कुण्डः तदन्नभोजी कुण्डाशी । सूची पिशुनः । माहिषो महिषोप- जीवी । यद्वा । ‘महिषीत्युच्यते भार्य्याभगेनोपार्ज्जितं धनम् । उपजीवति यस्तस्याः स वै माहिषकः स्मृतः’ ॥ इति स्मृतिप्रोक्तः । पव्वकारी धनादिलोभेना- पर्व्वसु अमावस्यादिक्रियाप्रवर्त्तकः । पर्व्वगामीति पाठे पर्व्वसु स्त्रीगामी । शाकुनिः पक्षिजीवी । शुभनिमित्तशकुनोपजीवी वा । ग्रामयाजकः ग्रा- मार्थे यज्वा” । इति तट्टीकायां श्रीधरस्वामी ॥ (धृतराष्ट्रपुत्त्रः । यथा महामारते । १ । ११७ । १३ । “कुण्डाशी विरजाश्चैव दुःशला च शताधिका” ॥) कुण्डिका, स्त्री, (कुण्ड + स्वार्थे कन् टाप् अत इत्वं च ।) कमण्डलुः । इति हेमचन्द्रः ॥ पिठरः । इति शब्दचन्द्रिका । कुँडि इति भाषा ॥ (ताम्रकुण्डम् । स्थाली । सामवेदान्तर्गत उपनिषद्विशेषः । यथा, मुक्तिकोपनिषदि । “अव्यक्तैकाक्षरं पूर्णा सूर्य्याक्ष्यध्यात्मकुण्डिका” ॥) कुण्डिनं, क्ली, विदर्भनगरम् । इति हेमचन्द्रः । (यथा, हरिवशे । “कुण्डिने पुण्डरीकाक्ष ! भोजपुत्त्रस्य शासनात्” ॥) कुण्डिनः, पुं, (कुडि रक्षायां दाहे च “बहुलमन्य-

त्रापि” । उणां । २ । ४९ । इति इनच् ।) मुनि- विशेषः । इत्युणादिकोषः । (यथा, आश्वलायने । “कुण्डिनानां वाशिष्ठमैत्रावरुणकौण्डिन्येति” ॥ कुरुवंशीयनृपभेदः । स च घृतराष्ट्रस्य पुत्त्रः । यथा महाभारते १ । ९४ । ५६ । “हस्ती वितर्कः क्राथश्च कुण्डिनश्चापि पञ्चमः” ॥) कुण्डी, स्त्री, (कुडि + इन् । ततो वा ङीप् । कुण्ड + संज्ञायां वा ङीष् ।) कमण्डलुः । इत्यमरः । २ । ७ । ४६ ॥ स्थाली । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ कुण्डीरः, पुं, (कुण्ड्यते दह्यते संसारानलसन्तापेन । कुडि + ईरन् ।) मनुष्यः । (कुण्ड्यते रक्ष्यते दुर्ब्ब- लो येन ।) बलवति त्रि । इति धरणी ॥ कुत् आस्तृतौ । सौत्रधातुरयम् । इति कविकल्प- द्रुमः ॥ (भ्वां-परं-सकं-सेट् ।) कुतपः । इति दुर्गा- दासः ॥ कुत् अपस्त्यः कुतपः कालविशेषः । कृत्ति- रचितस्नेहपात्रञ्च । इति केचित् ॥ कुतः, [स्] व्य, प्रश्नः । पञ्चम्यर्थः । निह्नवः । इति विश्वः । (यथा, विष्णुपुराणे । १ । १९ । ३७ । “सर्व्वभूतात्मके तात ! जगन्नाथे जगन्मये । परमात्मनि गोविन्दे मित्रामित्रकथा कुतः” ॥) कुतनुः, पुं, (कुत्सिता तनुर्यस्य । पिङ्गलनेत्रत्वात् तथा- त्वम् ।) कुवेरः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (त्रि, कुत्सितशरीरः । इति व्युत्पत्तिलब्धोऽर्थः ॥) कुतपः, पुं क्ली, अह्नोऽष्टमोऽंशः । दिवसस्याष्टमो मूहूर्त्तः । यथा, -- “अह्नो मुहूर्त्ता विख्याता दश पञ्च च सर्व्वदा । तत्राष्टमो मुहूर्त्तो यः स कालः कुतपः स्मृतः” ॥ इति श्राद्ध्वतत्त्वे मत्स्यपुराणवचनम् ॥ * ॥ पारि- भाषिककुतपा यथा, -- “मध्याह्नः खङ्गपात्रञ्च तथा नेपालकम्बलः । रौप्यं दर्भास्तिला गावो दौहित्रश्चाष्टमः स्मृतः ॥ पापं कुत्सितमित्याहुस्तस्य सन्तापकारिणः । अष्टावेते यतस्तस्मात् कुतपा इति विश्रुताः” ॥ इति मिताक्षरायामाचाराध्यायः ॥ स च त्रिंश- द्दण्डदिनमाने द्वितीहप्रहरशेषदण्डावधि तृतीय- प्रहरप्रथमदण्डपर्य्यन्तकालः । इत्यमरः । २ । ७ । ३१ ॥ स तु एकोद्दिष्टश्राद्धारम्भकालः । यथा, -- “आरभ्य कुतपे श्राद्धं कुर्य्यादारौहिणं बुधः । विधिज्ञो विधिमास्थाय रौहिणन्तु न लङ्घयेत्” ॥ इति श्राद्धतत्त्वम् ॥ “दिवसस्याष्टमे भागे मन्दीमवति भास्करः । स कालः कुतपो ज्ञेयः पितॄणामन्नमक्षयम्” ॥ इति शातातपः ॥ * ॥ दौहित्रः । वाद्यम् । छाग- लोमजकम्बलम् । कुशतृणम् । इति मेदिनी ॥ कुतपः, पुं, (कुत्सितं पापं तपति कुं भूमिं तपति वा । तप + अच् । कुत् + कपन् वा ।) सूर्य्यः । वैश्वा- नरः । द्विजन्मा । अतिथिः । गौः । भागिनेयः । इति हेमचन्द्रः ॥ कुतुकं, क्ली, (कुत् + बाहुलकात् उकञ् ।) कौतु- कम् । इत्यमरः । १ । ७ । ३१ ॥ (यथा, गुमानि- कविकृतोपदेशशतके । १०२ । “कुतुकाय कोविदानां मूढमतीनां महोपकाराय ।

पृष्ठ २/१४१

निरमात्कविर्गुमानिः शतोपदेशप्रबन्धममुम्” ॥) कुतुपं, क्ली पुं, (कुतप + पृषोदरादित्वात् साधुः ।) कुतषः । दिनस्याष्टममुहूर्त्तः । इति शब्दरत्नावली ॥ कुतुपः, पुं, (ह्रस्वा कुतुः ततो डुप् च । ततः पृषोद- रात् अकारागमे साधुः ।) चर्म्मनिर्म्मिताल्प- स्नेहपात्रम् । इत्यमरः । २ । ९ । ३३ ॥ छोट कुपो इति भाषा ॥ कुतूः, स्त्री, (कुत्सितं तन्यते । तन् बाहुलकात् कूः । टिलोपश्च ।) चर्म्मनिर्म्मितस्नेहपात्रम् । इत्यमरः । २ । ९ । ३३ ॥ मसक इति कुपो इति च भाषा ॥ कुतूणकः, पुं, (कु ईषत् तूणयति सङ्कोचयति चक्षुः यः । कु + तूण सङ्कोचे + ण्वुल् ।) बालरोगविशेषः । स तु नेत्ररोगः । कतुया इति भाषा । तस्य लक्ष- णम् ॥ “कुतूणकः क्षीरदोषाच्छिशूनामेव वर्त्मनि । जायते तेन तन्नेत्रं कण्डूरञ्च स्रवेन्मुहुः ॥ शिशुः कुर्य्याल्ललाटाक्षिकूटनासावघर्षणम् । शक्तो नार्कप्रभां द्रष्टुं न वर्त्मोन्मीलनक्षमः” ॥ इति माधवकरः ॥ कुकूणक इत्यपि पाटः ॥ (यथा, -- “कुकूणकः शिशोरेव दन्तोत्पत्तिनिमित्तजः ॥ स्यात्तेन शिशुरुच्छूनताम्राक्षो वीक्षणाक्षमः । स वर्त्मशूलपैच्छिल्यकर्णनासाक्षिमर्द्दनः” ॥ इत्युत्तरतन्त्रे ८ अध्याये वाभटेनोक्तम् ॥ * ॥ चिकित्सा यथा ॥ “शुण्ठी भृङ्गनिशाकल्कः पुटपाकः ससैन्धवः । कुकूणकेऽक्षिरोगेषु भद्रमाश्च्योतनं हितम् ॥ क्रिमिघ्नालशिलादार्व्वी लाक्षाकाञ्जिकगैरिकैः । चूर्णाञ्जनं कुकूणे स्याच्छिशूनां पोथकीषु च । सुदर्शनामूलचूर्णादञ्जनं स्यात् कुकूणके” ॥ इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहे बालरोगाधिकारे ॥) कुतूहलं, क्ली, (कुतूं चर्म्ममयतैलादिपात्रबत् अन्त- र्हलति सोत्सुकं करोति । हल् + अच् ।) अपूर्ब्ब- बस्तुदिदृक्षाद्यतिशयः । तत्पर्य्यायः । कौतूहलम् २ कौतुकः ३ कुतुकम् ४ । इत्यमरः । १ । ७ । ३१ ॥ चित्रम् ५ । इति शब्दरत्नावली । (यथा, नैषधे । १ । ११९ । “प्रियावियोगाद्विधुरोऽपि निभर कुतूहलाक्रान्तमना मनागभूत्” ॥ नायकालङ्कारविशेषः । तल्लक्षणं यथा साहित्य- दर्पणे । ३ । ११९ । “रम्यवस्तुसमालोके लोलता स्यात्कुतूहलम्” ॥) कुतूहलः, त्रि, प्रशस्तः । अद्भुतः । इति हेमचन्द्रः ॥ कुतृणं, क्ली, (कुत्सितं तृणमिव ।) कुम्भी । इति हारा वली । पाना इति भाषा ॥ (कुम्भिकाशब्दे ऽस्य विष्टतिर्ज्ञेया ॥) कुत्र, व्य, (“सप्तम्यास्त्रल्” । ५ । ३ । १० । इति त्रल् ।) कस्मिन् इति व्याकरणम् । कोथाय इति भाषा ॥ (यथा, माहानाटके । “हा ! सीता केन नीता मम हृदयगता केन वा कुत्र दृष्टा” ॥) कुत्रचित्, व्य, (कुत्र च चित् च इति द्वन्द्वसमासः ।

मुग्धबोधमते “किमः क्त्यन्ताच्चिच्चनौ” । इति- चित् ।) कोनखाने इति भाषा । इति व्याकरणम् । (यथा महाभारते । ३ । १४२ । ५३ । “असुरेभ्यो भयं नास्ति युष्माकं कुत्रचित् क्वचित्” ॥) कुत्स ङ क ञ अवक्षेपे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ चुरां-- आत्मं--उभञ्च--सकं--सेट् ।) पञ्चमस्वरी । दन्त्यवर्गा- द्योपधः । अवक्षेपो निन्दा । ङ क, यो न कुत्सयते कुत्स्यमिति हलायुधः ॥ ञ, कुत्सयति कुत्सयते । अयमात्मनेपदीत्यन्ये । कदाचित् परस्मैपदार्थो ञकारः । इति दुर्गादासः ॥ कुत्सनं, क्ली, (कुत्स् + भावे ल्युट् ।) निन्दनम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा मनौ ४ । १६३ । “नास्तिक्यं वेदनिन्दाञ्च देवतानाञ्च कुत्सनम्” ॥ कुत्स्यते निन्द्यतेऽनेन । करणे ल्युट् । निन्दासा- धनधर्म्मः । त्रि कुत्सायुक्तः ॥) कुत्सला, स्त्री, (कुत्सं क्रयविक्रययोर्निषिद्धतया निन्दां लाति । ला + कः + टाप् ।) नीलीवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ कुत्सा, स्त्री, (कुत्स् निन्दने + भावे अप्--टाप् च ।) कुत्सनम् । तत्पर्य्यायः । अवर्णः २ आक्षेपः ३ निर्व्वादः ४ परीवादः ५ अपवादः ६ उपक्रोशः ७ जुगुप्सा ८ निन्दा ९ गर्हणम् १० । इत्यमरः । १ । ६ । १३ ॥ गर्हा ११ निन्दनम् १२ कुत्सनम् १३ परिवादः १४ जुगुप्सनम् १५ अपक्रोशः १६ भर्त्स- नम् १७ अपवादः १८ । इति शब्दरत्नावली ॥ उपरागः १९ अवध्वंसः २० घृणा २१ धिक् २२ सामि २३ । इति जटाधरः ॥ कुत्सितं, क्ली, (कुत्स + कर्म्मणि क्तः ।) कुष्ठनामौषधम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (कुड् इति भाषा ॥) कुत्सितः, त्रि, (कुत्स् + क्तः ।) निन्दितः । तत्पर्य्यायः । निकृष्टः २ प्रतिकृष्टः ३ अर्व्वा ४ रेफः ५ याप्यः ६ । अवमः ७ अधमः ८ कुपूयः ९ अवद्यः १० खेटः ११ गर्ह्यः १२ अणकः १३ इत्यमरः । ३ । १ । ५४ ॥ रेपः १४ अरमः १५ आणकः १६ अनकः १७ । इति तट्टीका ॥ कुप्रियः १८ । इति जटाधरः ॥ आखेटः १९ रेपसः २० काण्डः २१ गर्हितः २२ अपकृष्टकः २३ । इति शब्दरत्नावली ॥ कुथ इ क्लेशे । वधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां--परं-- अकं--सकञ्च--सेट् इदित् ।) पञ्चमस्वरी । इ कर्मणि कुन्थ्यते । क्लेश इह दुःखानुभवः । शीतार्त्तश्च न कुन्थतीति हलायुधः । इति दुर्गादासः ॥ कुथ य पूतित्वे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवां-परं- अकं-सेट् ।) पूतित्वं दुर्गन्धीभावः । य, कुथ्यति मीनो दुर्गन्धः स्यादित्थर्थः । चुकोथ । इति दुर्गा- दासः ॥ कुथः, पुं स्त्री, (कुन्थति अशोभां क्लेशं वा । कुथ इ हिंसायां अच् । आगमविधेरनित्यत्वात् न नुमा- गमः ।) गजपृष्टस्थितचित्रकम्बलम् । हातिर पिठेर झुल् इति भाषा । तत्पर्य्यायः । प्रवेणी २ आस्तरणम् ३ वर्णः ४ परिस्तोमः ५ । इत्थमरः । २ । ८ । ४२ ॥ प्रवेणिः ६ परिष्टोमः ७ कुथा ८ कुथम् ९ । इति तट्टीका ॥ वोलः १० आस्तरः

११ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा शब्दर्थचिन्तामणौ । “कुथा कन्या समाख्याता कुथः स्यात् करिकम्बलम् । कुथः कुशः कुथः कीटः प्रातःस्नायी द्विजः कुथः” ॥ यथा महाभारते २ । ५१ । ३६ । “शतशश्च कुथांस्तत्र सिंहलाः समुपाहरन्” ॥) कुथः, पुं, (कुथ + अच् ।) कुशतृणम् । इत्यमरः । २ । ४ । १६६ ॥ (यथा हेः रामायणे । २ । ३० । १४ । “शाद्बलेषु यदा शिश्ये वनान्ते वनगोचरा । कुथास्तरणतल्पेषु किं स्यात् सुखतरं ततः” ॥) कुथोदरी, स्त्री, (कुथं हिंसात्मकमुदरं यस्याः सा ।) निकुम्भदुहिता । कुम्भकर्णपौत्त्री । सा च कल्कि देवेन हता । यथा । मुनय ऊचुः । “शृणु विष्णुयशःपुत्त्र ! कुम्भकर्णात्मजात्मजा । कुथोदरीति विख्याता गगनार्द्धसमुत्थिता ॥ कीलकञ्जस्य महिषी विकञ्जजननी च सा । हिमालये शिरः कृत्वा पादौ च निषधाचले ॥ शेते स्तनं पाययन्ती विकञ्जं प्रस्नुतस्तनी । तस्या निश्वासवातेन विवशा वयमागताः ॥ दैवेनैव समानीताः प्राप्तास्तव पदाम्बुजम् । मुनयो रक्षणीयास्ते रक्षःसु च विपत्सु च ॥ इति तेषां वचः श्रुत्वा कल्किः परपुरञ्जयः । सेनागणैः परिवृतो जगाम हिमवद्गिरिम्” ॥ इत्यादि ॥ “सा क्रुधोत्थाय सहसा ननर्द्द परमाद्भुतम् । तेन नादेन महाता वित्रस्तांश्चाभवन् जनाः । निपेतुः सैनिकाः सर्व्वे मूर्च्छिता धरणीतले ॥ सा रथांश्च गजांश्चापि विवृतास्या भयानका । जघास प्रश्वासवातैः समानीय कुथोदरी ॥ सेनागणास्तदुदरं प्रविष्टाः कल्किना सह । यथर्क्षमुखवातेन प्रविशन्ति पिपीलिकाः ॥ तद्दृष्ट्वा देवगन्धर्व्वा हाहाकारं प्रचक्रिरे । तत्रस्था मुनयः शेपुर्जेपुश्चान्ये महर्षयः ॥ निपेतुरन्ये दुःखार्त्ता ब्राह्मणा ब्रह्मवादिनः । रुरुदुः पृष्ठयोधा ये जहृषुस्तन्निशाचराः ॥ जगतां कदनं दृष्ट्वा सस्मारात्मानमात्मना । कल्किः कमलपत्राक्षः सुरारातिनिसूदनः ॥ वाणाग्निं चेलचर्म्मभ्यां कम्बलैर्यानदारुभिः । प्रज्वाल्योदरमध्येन् करवालं समाददे ॥ तेन खङ्गेन महता कुक्षिं निर्भिद्य बन्धुभिः । बलिभिर्भ्रातृभिर्व्वाहैर्वृतः शस्त्रास्त्रपाणिभिः ॥ वहिर्ब्बभूव सर्व्वेशः कल्किः कल्कविनाशनः । सहस्राक्षों यथा वृत्रकुक्षिं दम्भोलिनेमिना ॥ योनिरन्ध्राद्गजरथास्तुरगाश्चाभवन् वहिः । नासिकाकर्णविवरात् केऽपि तस्या विनिर्गताः ॥ ते निर्गतास्ततस्तस्याः सैनिकारुधिरोक्षिताः । तां विव्यधुर्निःक्षिपन्तीं तरसा चरणौ करौ ॥ ममार सा भिन्नदेहा भिन्नकुक्षिशिरोधरा । नादयन्ती दिशो द्यां खं चूर्णयन्ती च पर्व्वतान्” । इति कल्किपुराणे १६ अध्यायः ॥ कुदालः, पुं, (कुं भूमिं दालयति विदारयति । कु +

पृष्ठ २/१४२

दल् विदारणे + णिच् + अण् ।) कुद्दालः । इत्य- मरटीकायां रमानाथः ॥ कुद्दारः, पुं, (कुं पृथ्वीं दारयति विदारयति । कु + दॄ + णिच् + कर्म्मण्यण् । पृषोदरात् साधुः ।) कु- द्दालः । इति जटाधरः ॥ (काञ्चनवृक्षः । वृक्षमा- त्रम् । भूविदारणेन समुत्थितत्वात् ॥) कुद्दालः, पुं, (कुं भूमिं दालयति । कु + दल् + णिच् + अण् । पृषोदरात् द्वित्वे साधुः ।) कोविदार- वृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । २२ ॥ (यथास्य पर्य्यायाः । “कोविदारश्चमरिकः कुद्दालो युगपत्रकः । कुण्डलीताम्रपुष्पश्च स्मन्तकः स्वल्पकेशरी” ॥ इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे १ भागे ॥ गुणा- श्चास्य काञ्चनारशब्दे उक्ताः ॥) भूमिदारणास्त्रम् । इति मेदिनी ॥ कोदाल इति भाषा । (यथा महाभारते । ३ । १०७ । २३ । “समासाद्य विलं तच्चाप्यखनन् सगरात्मजाः । कुद्दालैर्ह्रेषुकैश्चैव समुद्रं यत्नमास्थिताः” ॥) कुद्यं, क्ली, (कुद् + क्यप् ।) कुड्यम् । भित्तिः । इत्यमर- टीका ॥ कुद्र, इ क मिथ्योक्तौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- परं-सकं-सेट् । इदित् ।) पञ्चमस्वरी । दन्त्यवर्ग- तृतीयोपधः । इ क कुन्द्रयति नीचः । मिथ्यां वदतीत्यर्थः । कुन्द्र इत्यनेनैवेष्टसिद्धे इदनुबन्धो वेदेषूच्चारणभेदार्थः । इति दुर्गादासः ॥ कुद्रङ्कः, पुं, (कुद्रं मिथ्येव कायते अनित्यत्वात् क्षणभङ्गु- रत्वाच्च । कै + कः । निपातनात् साधुः ।) गृह- विशेषः । मञ्चोपरिमंण्डपः । तत्पर्य्यायः । उद्घाटः २ पिठरः ३ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कुद्रङ्गः, पुं, (कु ईषत् उद्गतो रञ्जः रञ्जनं यत्र अनित्य- त्वात् । कु + उत् + रन्ज + अधिकरणे घञ् । पृषोदरादित्वात् साधुः ।) मञ्चमण्डपः । इति हारा- वली ॥ कुद्रवः, पुं, (कुं भूमिं द्रावयति । कु + द्रु + अन्तर्णिच् अच् ।) कोद्रवः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (को- दधान् इति भाषा ॥) कुध्रः, पुं, (कुं पृथ्वीं भूमिं धारयति । कु + धृ + मूल- विभुजादित्वात् कः ।) पर्व्वतः । इति हलायुधः ॥ (यथा कालिदासोक्तौ । “वार्चारेड्ध्वजधग्धृतोड्वधिपतिः कुध्रेड्जजानिर्गणेड् गोराडारुडुरःसरेडुडुतरग्रैवेयकभ्राडडम् । उड्वीड्रुङ्नरकाग्निभिस्त्रिदृगिभेडार्द्राजिनाच्छच्छविः स स्तादम्बुमदम्बुदालिगलरुग्देवो मुदे वो मृडः” ॥) कुनखः, पुं, (कुत्सितो नखो यत्र ।) क्षुद्ररोगविशेषः । तस्य लक्षणं यथा । “नखमांसमधिष्ठाय वातः पित्तञ्च देहिनाम् । कुर्ष्वाते दाहपाकौ च तं व्याघिं चिप्पमादिशेत् ॥ तदेवाल्पतरैर्दोषैः परुषं कुनखं वदेत्” ॥ इति माधवकरः ॥ (अस्य चिकित्सा यथा ॥ “चिप्पे सटङ्कणास्फोता मूललेपो नखप्रदः” । इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहे क्षद्ररोगाधिकारे ॥ तथाच सुश्रते ।

“अभिघातात् प्रदुष्टो यो नखोरूक्षोऽसितःखरः । भवेत्तु कुनखं विद्यात् कुलीनमिति संज्ञितम्” ॥ अयं हि रोगः जन्मान्तरीणसुवर्णापहरणा- कृतप्रायश्चित्तस्य भुक्तावशिष्टमहापातकस्य चिह्न- रूपः । यथा विष्णुसंहितायाम् । “नरकानुभूतदुःखानां तिर्य्यक्त्वमुत्तीर्णानां मानुष्ये लक्षणानि भवन्ति । कुष्ठ्यतिपातकी ब्रह्महा यक्ष्मी सुरापः श्यावदन्तकः सुवर्णहारी कुनखी गुरुत- ल्पगो दुश्चर्म्मा” ॥) कुत्सितनखयुक्ते, त्रि ॥ कुनखी [न्] त्रि, (कुनख इति स्वनामविश्रुतरोगो ऽस्यास्तीति ।) कुनखरोगयुक्तः । सङ्कुचितनखः । यथा । “सुवर्णहारी कुनखी । कुनखी श्यावदन्तश्च द्वादशरात्रं व्रतं चरित्वा तद्दन्तनखावुद्धरेयाताम्” ॥ इति शुद्धितत्त्वम् ॥ कुनटः, पुं, (कुत्सितं नटतीति । कु + नट् + अच् ।) श्योनाकप्रभेदः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (कुत्सितो नटः इति विग्रहे नटाधमः ॥ श्योनाकशब्दे ऽस्य विवरणं ज्ञातव्यम् ॥) कुनटी, स्त्री, (कुनट + गौरादित्वात् ङीष् ।) मनः- शिला । इत्यमरः । २ । ९ । १०८ ॥ (अस्याः पर्य्यायाः ॥ “मनः शिला मनोज्ञा च नैपाली कुनटी शिला” । इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥ अन्यद्विवरणमस्य मनःशिला शब्दे व्याख्येयम् ॥) धन्याकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (पर्य्याया यथा ॥ “धान्यकं धानकं धान्यं धानाधानेयकन्तथा । कुनटी धेनुकाच्छत्रा कुस्तुम्बुरुवितुन्नकम्” ॥ गुणाश्चास्य धन्याकशब्दे ज्ञातव्याः ॥ इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) नेपालदेशजमनःशिला । इति केचित् । इति भरतः ॥ (कुत्सिता नर्त्तकी । अनिपुणा नर्त्तकी ॥) कुनली, [न्] पुं, (कुत्सित ईषद् वा नलोऽस्यास्तीति इनिः ।) वकवृक्षः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कुनाभिः, पुं, (ईषत् नाभिरिव आवर्त्तवत्त्वात् ।) वातमण्डली । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ घूर्णेवातास इति भाषा ॥ निधिः । इति हेमचन्द्रः ॥ कुनाशकः, पुं, (ईषत् नाशयति स्पर्शनेन । कु + नश + णिच् + ण्वुल् ।) यवासः । इत्यमरः । २ । ४ । ९१ ॥ (दुरालभा । आल्कुशीति भाषा ॥ अस्य पर्य्याया यथा ॥ “यासोपवासो दुष्पर्शो धन्वयासः कुनाशकः । दुरालभादुरालम्भा समुद्रान्ता च रोदिनी ॥ गान्धारी कच्छुरानन्ता कषाया हरविग्रहा” ॥ इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे १ म भागे ॥) कुन्च वक्रणे । तौच्छ्ये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- परं-अकं-सकं-सेट् ।) पञ्चमस्वरी । वक्रणमिति वक्र इवाचरतीति क्वौ वक्रं करोतीति ञौ च रूपम् । तेन कुटिलीभावः कुटिलीकरणञ्च । तौच्छ्यमल्पी- भावः अल्पोकरणञ्च । कुञ्चति खलः कुटिलोऽल्पो बा स्यादित्यर्थः । कुञ्चति लतां वायुः कुटिलामल्पां वा करोतीत्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥

कुन्तः, पुं, (कुं भूमिं उनत्ति क्लेदयति । कुं शरीर उनत्ति भेदयति दारयति वा धातूनामनेकार्थ- त्वात् उन्द + बाहुलकात् तः । शकन्ध्वादिवत् साधुः ।) गवेधुका । प्रासास्त्रम् । इति मेदिनी ॥ (भल्लास्त्रम् । भाला इति भाषा । यथा कथासरित् सागरे । “कुन्तदन्ता कथंकुर्य्यात् राक्षसीव हि सा शिवम्” ॥) चण्डभावः । क्षुद्रजन्तुः । इति विश्वः ॥ क्षुद्रकीटः । उत्कुनम् । (उकुन् इति भाषा ॥) कुन्तलः, पुं, (कुन्तं उत्कुनं लाति गृह्णाति । ला + कः ।) केशः । (यथा साहित्यदर्पणे ३ । १२४ । “कापि कुन्तलसंव्यानसंयमव्यपदेशतः । बाहुमूलं स्तनौ नाभिपङ्कजं दर्शयेत् स्फुटम्” ॥) ह्रीवेरम् । इत्यमरः २ । ६ । ९५ ॥ चषकः । यवः । इति मेदिनी ॥ (कुन्तस्य अग्राकारमिव लाति ।) लाङ्गलः । इति विश्वः ॥ ध्रुवकभेदः । यथा, -- “वर्णैः षोडशभिः कार्य्यः कुन्तलो लघुशेखरे । शृङ्गारे च रसे प्रोक्तमानन्दफलदायकः” ॥ इति सङ्गीतदामोदरः ॥ (दाक्षिणात्यजनपद- विशेषः । तदधिष्ठाता राजा च यथा महाभारते २ । राजसूयिकपर्व्वणि ३४ । ११ । “आकर्षः कुन्तलश्चैव मालवाश्चान्ध्रकास्तथा । द्राविडाः सिंहलाश्चैव राजा काश्मीरकस्तथा” ॥) कुन्तलवर्द्धनः, पुं, (कुन्तलान् केशान् स्वरसेन वर्द्ध- यति । वृध् + णिच् + ल्युः ।) भृङ्गराजवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुन्तलाः, पुं, (कुन्ता अस्त्रविशेषा लीयन्ते गृह्यन्ते यत्र । ला + घञर्थे कः ।) देशविशेषः । बहुवब- नान्तशब्दोऽयम् । इति मेदिनी ॥ (स च दाक्षि- णात्यप्रदेश इत्युच्यते । यथा महाभारते ६ । ९ । ५९ । “झिल्लिकाः कुन्तलाश्चैव सौहृदा नलकाननाः । कोकुट्टकास्तथा चोलाः कोङ्कणा मालवा नराः” ॥) कुन्तलिका, स्त्री, (कुन्तलस्य लाङ्गलस्याग्राकार इव विद्यतेऽस्याः इति ठन् । टाप् अत इत्वं च ।) दध्यादिच्छेदनो । दैकाटा छुरी इति भाषा । तत्पर्य्यायः । पालिका २ । इति हारावली ॥ (बालानामौषधम् । युथा सुश्रुते । “कुन्तलिका कुरण्टिका प्रभृतीनीत्युपक्रम्य ॥ अस्याः गुणास्तत्रैवोक्ताः । “स्वादुपाकरसाः शीताः कफघ्नाश्चातिपित्तलाः । लवणार्द्ररसा रूक्षाः सक्षारा वातलाः सराः” ॥ स्वादुतिक्ता कुन्तलिका” ॥) कुन्तलीशीरं, क्ली, (कुन्तल इव उशीरम् ।) बा- लकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ बाला इति भषा ॥ कुन्ती, स्त्री, (राज्ञा कुन्तभोजेन आबाल्यात् पा- लिता सती पृथा वसुदेवभगिनी कुन्तीति नाम्ना विख्याता । यथा, हरिवंशे ३४ । २३-२४ । “पृथां दुहितरं वव्रे कुन्तिस्तु कुरुनन्दन ! । शूरः पूज्याय वृद्धाय कुन्तिभोजाय तां ददौ ॥ तस्मात्कुन्तीति विख्याता कुन्तिभोजात्मजा पृथा” ॥) पाण्डुराजभार्य्या । सा च शूरसेनराजकन्या पृथा

पृष्ठ २/१४३

नाम्ना ख्याता । तत्पिता शूरसेनः तां राज्ञे कुन्ति- भोजाय दत्तवान् । इयं हि कन्यावस्थायां मुनिदत्त- विद्यापरीक्षार्थं मन्त्रबलाहूतात् सूर्य्यात् कर्णं प्रासोष्ट । विवाहात् परञ्च सा मृगीभूतस्य मुनेः शापात् स्त्रीसङ्गमवञ्चितस्य स्वामिनो महाराज- पाण्डोराज्ञया धर्म्माद्युधिष्ठिरं पवनाद्भीमं इन्द्रा- दर्ज्जुनं सुषुवे । इति महाभारते १ । १११ अध्यायः ॥ इयञ्च परमसाध्वीतया भगवद्वादरायणादिमह- र्षिगणवरप्रभावेण प्रातःस्मरणीया रमणी । यदुक्तम्, -- “अहल्या द्रौपदी कुन्ती तारा मन्दोदरी तथा । पञ्चकन्याः स्मरेन्नित्थं महापातकनाशनम्” ॥) गुग्गुलुवृक्षः । शल्लकी । इति विश्वमेदिन्यौ ॥ ब्राह्मणी । इति जटाधरः ॥ कुन्थ ग श्लिषि । क्लिशि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (क्र्यां-परं-सकं-अकं च-सेट् ।) पञ्चमस्वरी । क्लिशि दुःखानुभवे । ग कुथ्नाति बुभुक्षार्त्तः । इति हला- युघः । चुकुन्थ । इति दुर्गादासः ॥ कुन्थुः, पुं, (कुथ्नाति दुःखसहनक्षमो भवति । कुन्थ + उन् ।) बौद्धविशेषः । जिनचक्रवर्त्तिविशेषः । इति हेमचन्द्रः ॥ कुन्दः, पुं क्ली, (कु कुत्सितं दुर्गन्धादिजनितक्लेशं द्यति नाशयति । कु + दो छेदने + कः । पृषोद- रात् नुंम् । यद्वा कौतीति । “अब्दादयश्च” । उणां ४ । ९८ । इति निपातनात् सिद्धम् ।) पुष्पवृक्षविशेषः । कुँद्फुलेर गाछ इति भाषा । तत्पर्य्यायः । माघ्यम् २ । इत्यमरः । २ । ४ । ७३ ॥ शुक्लपुष्पः ३ । इति रत्नमाला ॥ मकरन्दः ४ महामोदः ५ मनोहरः ६ मुक्तापुष्पः ७ सदापुष्पः ८ तारपुष्पः ९ अट्टहासकः १० दमनः ११ वन- हासः १२ मनोज्ञः १३ वोरटम् १४ वरटम् १५ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, नवग्रहस्तोत्रे शुक्रस्तुतिः । “ॐ हिमकुन्दमृणालाभं दैत्यानां परमं गुरुम् । सर्व्वशास्त्रप्रवक्तारं भार्गवं प्रणमाम्यहम्” ॥) अपि च । भावप्रकाशे ॥ “कुन्दन्तु कथितं माध्यं सदापुष्पञ्च तत् स्मृतम् । कुन्दंशीतं लघु श्लेष्मशिरोरुग्विषपित्तहृत्” ॥ अस्य गुणाः । अतिमधुरत्वम् । शीतत्वम् । कषा- यत्वम् । कैश्यभावनत्वम् । कफपित्तहरत्वम् । सारकत्वम् । दीपनत्वम् । पाचनत्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ तत्पुष्पगुणौ । श्लेष्मकारित्वम् । ग्राहि- त्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ कुन्दः, पुं, कुन्दुरुनामगन्धद्रव्यम् । (अस्य पर्य्याया यथा ॥ “कुन्दुरुस्तु मुकुन्दः स्यात् सुगन्धः कुन्द इत्यपि” ॥ इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) भ्रमियन्त्रम् । कुँद् इति भाषा । कुवेरस्य निधि- विशेषः । इति मेदिनी ॥ करवीरवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (कुन्दपुष्पवर्ण इव श्वेततया सत्ययुगे हंसावतारत्वाच्च । विष्णुः । यथा महा- भारते १३ । १४९ । १०० । “कुमुदः कुन्दरः कुन्दः पर्ज्यन्यः पवनोऽनिलः” ॥

यद्वा कुं पृथ्वीं कश्यपाय दत्तवान् । दा + कः । द्वितीयाया अलुक् । परशुरामावतारे क्षत्रिय- हत्यापापशुद्ध्यर्थं मारीचाय अश्वमेधयज्ञे महा- दानस्य दक्षिणास्वरूपवसुन्धरादानादस्य तथा- त्वम् । तत्कथा यथा हरिवंशे । “सर्व्वपापविशुद्ध्यर्थं वाजिमेधेन चेष्टवान् । तस्मिन् यज्ञे महादाने दक्षिणां भृगुनन्दनः । मारीचाय ददौ प्रीतः कश्यपाय वसुन्धराम्” ॥) कुन्दकः, पुं, (कुन्द + संज्ञायां कन् ।) कुन्दुरुकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुन्दमः, पुं, (अनिष्टकारित्वात् कुत्सितं उन्दुरादिकं दमयति नाशयतीति । दम + णिच् + अच् पृषो- दरात् मुमि साधुः । यद्वा कुन्देन मीयते प्रायेण शुभ्रवर्णत्वात् । कुन्द + मा + घञर्थे कः ।) वि- डालः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कुन्दरः, पुं, (कुं भूमिं दारयति । अन्तर्भूतणिजर्थे दॄ + अच् पृषोदरात् मुमि साधुः ।) तृणभेदः । कुन्दरा इति कलिङ्गे ख्यातः । तत्पर्य्यायः । कण्डुरः । २ झिण्टी ३ दीर्घपत्रः ४ खरच्छदः ५ रसालः ६ क्षेत्रसम्भूतः ७ सुतृणः ८ मृगवल्लभः ९ । अस्य मूलगुणाः । गौल्यत्वम् । शीतत्वम् । पित्ताति- सारनाशित्वम् । गोधनानां प्रशस्तत्वम् । बल- पुष्टिविवर्द्ध्वनत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ (कुन्दवत् निर्म्मलानि धर्म्मानुवन्धीनि फलानि राति ददाति । कुन्द + रा + कः । यद्वा कुं पृथ्वीं, हिरण्याक्षदैत्यं हन्तुकामो भगवान् विष्णुः वराहरूपेण दार- यति । दॄ + णिच् + अच् पृषोदरात् मुमि साधुः । विष्णुः । यथा महाभारते १३ । १४९ । १०० । “कुमुदः कुन्दरः कुन्दः पर्ज्जन्यः पवनोऽनिलः” ॥) कुन्दिनी, स्त्री, (कुन्दानां पद्मानां समूहः । खला- दित्वात् इनिः । स्त्रियां ङीप् ।) पप्मिनी । पद्म- समूहः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कुन्दुः, स्त्री, (कुं भूमिं दृणातीति । कु + दॄ + बाहुल- कात् डुः ।) कुन्दुरुनामगन्धद्रव्यम् । इति शब्द- माला अमरटीका च ॥ (कुन्दरुशब्दे ऽस्या विव- रणं ज्ञातव्यम् ॥) मूषिके पुं । इतिशब्दरत्ना- वली ॥ कुन्दुरः, पुं, (कुं भूमिं दारयति । दॄ विदारे + उरन् ।) कुन्दुरुनामगन्धद्रव्यम् । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ कुन्दुरुः, पुं, स्त्री, (कुं भूमिं उनत्ति । उन्द् + जत्र्वा- दित्वात् निपातनात् साधुः ।) स्वनामख्यातसुग- न्धिद्रव्यम् । यस्य निर्यासे कुन्दुरुखोटि इति ख्यातिः । तत्पर्य्यायः । पालङ्क्या २ मुकुन्दः ३ कुन्दः ४ । इत्यमरः । २ । ४ । १२१ ॥ पालङ्की ५ मुकुन्दुः ६ कुन्दुः ७ कुन्दुरः ८ । इति तट्टीकायां भरतः ॥ कुन्दुरुकः ९ सौराष्ट्रः १० शिखरी ११ कुन्दकः १२ तीक्ष्णः १३ गोपुरकः १४ बहुगन्धः १५ पालिन्दः १६ भीषणः १७ तीक्ष्णगन्धः १८ बली १९ । इति जटाधरः ॥ अपि च । “कुन्दुरुस्तु मुकुन्दः स्यात् सुगन्धः कुन्द इत्याप । कुन्दुरुर्म्मधुरस्तिक्तस्तीक्ष्णस्त्वच्यः कटुर्हरेत् ।

ज्वरस्वेदग्रहालक्ष्मीमुखरोगकफानिलान्” ॥ इति भावप्रकाशः ॥ अस्य गुणाः । मधुरत्वम् । तिक्तत्वम् । कफपित्तार्त्तिदाहनाशित्वञ्च । अस्य पानलेपनयोर्गुणः । शिशिरत्वम् । प्रदरामयशान्ति कारित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अलक्ष्मीरक्षो- ज्वरनाशित्वम् । इति राजवल्लभः ॥ (अस्य व्यवहारो यथा वैद्यकचक्रपाणि-संग्रहे ऽष्टादशशतिकप्रसारणी तैले ॥ “कर्पूरं कुन्दुरुनिशालवङ्गध्यामचन्दनम्” ॥ * ॥) कुन्दुरुकः, पुं, स्त्री, (कुन्दुरु + स्वार्थे कन् ।) कुन्दुरुनाम सुगन्धिद्रव्यम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुन्दुरुकी, स्त्री, (कुन्दुरुक + जातित्वात् ङीष् ।) शल्लकीवृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । १२४ ॥ कुप इ कि स्तृतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- परं-सकं-सेट्-इदित् ।) पञ्चमस्वरी । इ कुम्प्यते । कि कुम्पयति कुम्पति । स्तृतिराच्छादनम् । इति दुर्गादासः ॥ कुप, क द्युतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-परं- अकं-सेट् ।) क कोपयति । इति दुर्गादासः ॥ कुप य इर् कोपे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवां- परं-अकं-सेट्-इरित् ।) कोपो नेत्रलौहित्यादि- हेतुश्चित्तविकारः । य, कुप्यति माता शिशवे । इर् अकुपत् अकोपीत् । अस्मात् पुषादित्वान्नित्यं ङ इत्यन्ये । “कदाचित् कुप्यते माता नोदरस्था हरीतकी” । इति तु कुप्यतीति कुप् ततः स इवाचरति इति ङ्ये साध्यम् । इति दुर्गादासः ॥ कुपथः, पुं, कुत्सितः पन्थाः । (पाणिनिमते कापथ इति नित्यं स्यात् । वोपदेवमते तु “पथि पुरुषे वा” । इति सूत्रेण विभाषया कोः कादेशः ।) का- पथः । इति शब्दरत्नावली । (यथा, श्रीमद्भागवते ५ । ६ । १० । “स्वधर्म्मपथमकुतोभयमपहाय कुपथपाषण्डमसमञ्जसं निजमनीषया मन्दः प्रवर्त्त- यिष्यति” ॥ कुपथः सेव्यत्वेनास्त्यस्य । अर्श आदित्वात् अच् । कुपथगामिनि, त्रि । यथा महाभारते । १ । ६७ । २९ । “कुपथस्तु महावीर्य्यः श्रीमान् राजन् ! महासुरः । सुपार्श्व इति विख्यातः क्षितौ जज्ञे महीपतिः” ॥) कुपाणिः, त्रि, (कुत्सितः पाणिर्यस्य ।) वक्रहस्तः । इति जटाधरः । कोपा इति भाषा ॥ कुपिनी, [न्] पुं, (कुपिनी मत्स्यधानी अस्यास्तीति । व्रीह्यादित्वात् इनिः ।) कैवर्त्तः ॥ इति त्रिकाण्ड- शेषः । जालिया इति भाषा ॥ कुपिनी, स्त्री, (कुम्प्यते रक्ष्यते मत्सोऽत्र । कुप इ कि स्तृतौ अधिकरणे बाहुलकात् इनि । किच्च ङीप् पृषोदरादित्वात् साधुः ।) स्वल्पमत्स्यधानी । इति शब्दरत्नावली । खालुइ इति भाषा ॥ कुपिन्दः, पुं, (कुम्पयति विस्तारयति सूत्राणि । कुप इ कि स्तृतौ + “कुपेर्वा वश्च” । उणां ४ । ८६ । इति किन्दच् ।) तन्त्रवायः । इत्युणादिकोषः ॥ कुपीलुः, पुं, (कुत्सितः पीलुः ।) कारस्करवृक्षः तिन्दुकविशेषः । मधुरतेन्दु माकडाकेँदु इति च भाषा । तत्पर्य्यायः । जलजः २ दीर्घपत्रकः ३ कुलकः

पृष्ठ २/१४४

४ कालतिन्दुकः ५ कालपीलुकः ६ काकेन्दुः ७ विषतिन्दुः ८ मर्कटतिन्दुकः ९ । अस्य गुणाः । शीतलत्वम् । तिक्तत्वम् । वातमदकारित्वम् । लघुत्वम् । व्यथाहरत्वम् । ग्राहित्वम् । कफपित्ता- स्रनाशित्वञ्च । इति भावप्रकाशः ॥ कुपूयः, त्रि, (कुत्सितं पूयते । पूयीङ् विसरणे + पचा द्यच् ।) कुत्सितः । जात्याचारादिनिन्दितः । इत्य- मरभरतौ ॥ कुप्यं, क्ली, (गुप्यते रक्ष्यते द्रव्यादिकमत्र । गुपू रक्षणे । “राजसूयसूर्य्यमृषोद्यरुच्यकुप्यकृष्टपच्या- ष्यथ्याः” । ३ । १ । ११४ । इति क्यवन्तो निपा- तितः । गुपेरादेः कत्वं च संज्ञायाम् ।) स्वर्णरूप्य- भिन्नधातुः । इत्यमरः । २ । ९ । ९१ ॥ (यथा, महा- भारते । १५ । ६ । ११ । “भूमिरल्पफला देया विपरीतस्य भारत ! । हिरण्यं कुप्यभूयिष्ठं मित्रं क्षीणमथो बलम्” ॥) दस्ता इति ख्यातधातुः । इत्यष्टधातुमध्ये वैद्यकम् ॥ कुप्यशाला, स्त्री, (कुप्यानां स्वर्णरूप्याभ्यामन्येषां भाजनादीनां शाला गृहम् ।) स्वर्णरूप्यभिन्न- धातुपात्रादिनिर्म्माणादिगृहम् । काँसारिर दो- कान इति भाषा । तत्पर्य्यायः । सन्धानी २ । इति हेमचन्द्रः ॥ कुप्रियः, त्रि, (कुत्सितं प्रीणातीति । कु + प्री + “इगुपधज्ञेति” । ३ । १ । १३५ । कः ।) जघन्यः । इति हलायुधः ॥ (बहुव्रीहौ तु कुत्सित- प्रियः ॥) कुब इ कि स्तृतौ । इति कविकल्पद्रुमः । (चुरां-पक्षे- भ्वां-परं-सकं-सेट् ।) पञ्चमस्वरी । इ कुम्ब्यते । कि कुम्बयति कुम्बति । स्तृतिराच्छादनम् । इति दुर्गादासः ॥ कुबे(वे)रः, पुं, (कुम्बतीति । कुब इ कि आच्छादने “कुम्बेर्नलोपश्च” । उणां १ । ६० । इति एरक् । नलोपश्च । यद्वा कुत्सितं वेरं शरीरं यस्य । पिङ्गल नेत्रत्वात्तथात्वम् ।) यक्षराजः । इति सिद्धान्त- कौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ (स च विश्रवस ऋषे रिलविलायां जातः । स तु त्रिपात् अष्टदन्तः केकराक्षश्च । यथा, वायुपुराणे । “कुत्सायां क्वितिशब्दोऽयं शरीरं वेरमुच्यते । कुवेरः कुशरीरत्वात् नाम्ना तेनैव सोऽङ्कितः” ॥ तथा काशीखण्डे देवीदत्तशापोक्तौ च । “कुवेरो भव नाम्ना त्वं मम रूपेर्ष्यया सुत !” ॥) कुब्जः, त्रि, (कु ईषत् उब्ज आर्ज्जवमस्य । उब्ज आर्जवे घञ् शकब्ध्वादिवदुलोपः ।) वायुनोन्नतहृदयः । उन्नतपृष्ठश्च । कुजा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । गडुः २ गडुलः ३ इत्यमरः ॥ न्युब्जः ४ गडुरः ५ इति शब्दरत्नावली ॥ तस्य लक्षणमाह । “हृदयं यदि वा पृष्ठमुन्नतं क्रमशः सरुक् । क्रुद्धो वायुर्यदा कुर्य्यात्तदा तं कुब्जमादिशेत्” ॥ इति माधवकरः ॥ यदेत्युक्त्या यदिवेति विकल्पार्थ- स्तेन न पुनरुक्तिदोषः । नन्वन्तरायामः क्रोडनतो भयति वहिरायामः पृष्टनतो भवति ताभ्यामस्य को भेदः । उच्यते । अन्तरायामवहिरायामयोः

प्रकृतस्यैवान्तःशरीरस्य वहिःशरीरस्य चावन- मनमत्र तु हृदयं पृष्ठं वा शरीराद्वहिर्भवतीति भेदः ॥ * ॥ अथ चिकित्सा । “वाह्यायामेऽन्तरायामे धनुस्तब्धे च कुब्जके । योज्यं प्रसारिणीतैलं तेन तेषां शमो भबेत् ॥ वातव्याधिषु सामान्या याःक्रियाः कथिताः पुरा । कर्त्तव्या एव ताः सर्व्वास्तैलमेतद्विशेषतः” ॥ इति भावप्रकाशः ॥ (यथा, हरिवंशे ८३ । ३४ । “तान्तु कुब्जां स्थडोर्मध्ये द्व्यङ्गुलेनाग्रपाणिना । शनैः सन्तोडयामास कृष्णो लीलाविधानवित्” ॥ रोगविशेषस्यास्य चिकित्सार्थं वटिकौषधं यथा ॥ * ॥ “रसौ गन्धौ समौ शुद्धौ तालकञ्चाभया तथा । विषं व्योषञ्च कटुकीं वोलजैपालकौ समौ” ॥ “भृङ्गराजरसैमर्द्द्यं स्नुह्यर्कस्वरसैस्तथा । गुञ्जाद्वयं प्रदातव्यं रसः कुब्जविनोदकः ॥ आमवाताढ्यवातादीन् कटीशूलञ्च नाशयेत् । अग्निञ्च कुरुते दीप्तं स्थौल्यानां नाशनं परम्” ॥ कुब्जविनोदो रसः ॥ इति वैद्यकरसेन्द्रसारसंग्रहे वातरोगाधि- कारे ॥ * ॥) कुब्जः, पुं, (कु ईषदुब्जं आर्जवमस्य । शकन्ध्वादित्वात् साधुः ।) अपामार्गः । इति राजनिर्घण्टः ॥ खङ्गः । इति शब्दमाला ॥ कुब्जकः, पुं, (कौ पृथिव्यां उब्जति । उब्ज + ण्वुल् । शकन्ध्वादित्वात् उलोपे साधुः ।) पुष्पवृक्षविशेषः । कूजा इति ख्यातः । (यथा, शब्दार्थचिन्तामणि- घृतनृसिंहपुराणे । “चम्पकात् पुष्पशतकादशोकं पुष्पमुत्तमम् । अशोकात् पुष्पसाहस्रात् सेवतीपुष्पमुत्तमम् । सेवतीपुष्पसाहस्रात् कुब्जकः पुष्पमुत्तमम्” ॥ तत्पर्य्यायः । भद्रतरुणी २ वृत्तपुष्पः ३ अतिकेशरः ४ महासहः ५ कण्टकाढ्यः ६ खर्व्वः ७ अलिकुल- सङ्कुलः ८ वारिकण्टकः ९ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अपि च । “कुब्जको भद्रतरणिर्वृहत्पुष्पोऽतिकेशरः । महासहा कण्टकाढ्या नीलालिकुलसङ्कुला” ॥ राजनिर्घण्टे महासहेत्यादिशब्दाः पुंलिङ्गाः । अस्य गुणाः । “कुब्जकः सुरभिः स्वादुः कषायानुरसः सरः । त्रिदोषशमनो वृष्यः शीतहर्त्ता च स स्मृतः” ॥ इति भावप्रकाशः ॥ सुरभित्वम् । रक्तपित्तकफ- नाशित्वञ्च ॥ तत्पुष्पगुणाः । शीतलत्वम् । वर्णका- रित्वम् । दाहवातपित्तनाशित्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ कुब्जकण्टकः, पुं, (कुब्जः कण्टकोऽत्र ।) श्वेतखदिरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुब्रं, (व्रं)क्ली, (कुबि आच्छादने + ‘ऋज्रेन्द्राग्रबज्रेति’ । उणां २ । २८ । इति निपातनात् रन् ।) वनम् । इत्युणादिकोषः ॥ कुण्डम् । कुण्डलम् । तन्तुः । शर- णम् । शकटम् । इति सङ्क्षिप्तसारे उणादिष्टत्तिः ॥

कुमार, त् क केलौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्त- चुरां-परं-अकं-सेट् ।) ह्रस्वी । अचुकुमारत् । इति दुर्गादासः ॥ कुमारं, क्ली, (कुमारयति नन्दति यत्र यस्मिन् सती- त्यर्थः ।) जात्यकाञ्चनम् । इति मेदिनी । खाँटि सोणा इति भाषा ॥ कुमारः, पुं, (कुत्सितो मारः कन्दर्पो यस्मात् ।) कार्त्तिकेयः तदुत्पत्तिविवरणन्तु कार्त्तिकेयशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ (तथा महाभारते । १ । ६६ । २३-२४ । “अग्नेः पुत्त्रः कुमारस्तु श्रीमान् शरवणालयः । तस्य शाखो विशाखश्च नैगमेयश्च पृष्ठजः । कीर्त्तिकाभ्युपपत्तेश्च कार्त्तिकेय इति स्मृतः” ॥ कौ पृथिव्यां मारयति दुष्टान् । कु + मृ + णिच् + अच् ।) नाठ्योक्तौ युवराजः । इत्यमरः ॥ (राज- कुमारः । यथा, रघौ ७ । ६३ । “ततः प्रियोपात्तरसेऽधरौष्ठे निवेश्य दध्मौ जलजं कुमारः” ॥) शुकः । अश्ववारकः । (कुमारयति क्रीडतीति । कुमार-त् क क्रीडने + अच् ।) पञ्चवर्षीयबालकः । (यथा मनौ ७ । १७५ । “कन्यानां सम्प्रदानञ्च कुमाराणाञ्च रक्षणम्” ॥ “तस्यास्तु खल्वमरायाः प्रपतनार्थे खल्वेवमेव- कर्म्मणि क्रियमाणे जातमात्रे ऽस्यैव कुमारस्य कार्य्याण्येतानि कर्म्माणि भवन्ति तद्यथा-अश्म- नोः सङ्घट्टनं कर्णयोर्मूले शीतोदकेनोष्णोदकेन वा सुखपरिषेकः । तथा संक्लेशविहतान् प्राणान् पुनर्लभेत कृष्णकपालिका शूर्पेण चैनमभिनिष्पु- नीयाद् यद् यच्चेष्टं स्यात् यावत् प्राणानां प्रत्यागमं तत्तत् सर्व्वमेव कुर्य्युः । ततः प्रत्यागतप्राणं प्रकृति- भूतमभिसमीक्ष्य स्नानोदकग्रहणाभ्यामुपपाद- येत् । अथास्य ताल्वोष्ठकण्ठ-जिह्वा-प्रमार्ज्जन- मारभेत अङ्गुल्या सुपरिलिखितनखयासुप्रक्षा- लितोपधानकार्पासपिचुमत्या प्रथमं प्रमार्ज्जित- स्यास्यच शिरस्तालू कार्पासपिचुना स्नेहगर्भेण प्रतिच्छादयेत् । ततो ऽस्यानन्तरं कार्यं सैन्धवोप- हितेन सर्पिषा प्रच्छर्द्दनम्” । “दशम्यां निश्यतीतायां सपुत्त्रास्त्री सर्व्वगन्धौ- षधैर्गौरसर्षप-लोध्रैश्च स्नाता लघ्वहतवस्त्रं परि- धाय पवित्रेष्टलघुविचित्रभूषणवती संस्पृश्य मङ्ग- लान्युचितामर्च्चयित्वा च देवतां शिखिनः शुक्ल- वाससो व्यङ्ग्यांश्च ब्राह्मणान् स्वस्तिवाचयित्वा कुमार- महतेन शुचिवाससाच्छादयेत् । प्राक् शिरस- मुदक्शिरसं वा संवेश्य देवतापूर्ब्बं द्विजातिभ्यः प्रणमतीत्युक्त्वा कुमारस्य पिता द्वे नामबी कार- येत् नाक्षत्रिकं नामाभिप्रायिकञ्च” । “कृते च नामकर्म्मणि कुमारं परीक्षितुमुपक्रामे दायुषः प्रमाण ज्ञान-हेतोः । तत्रेमान्यायुष्मतां कुमाराणां लक्षणानि भवन्ति तद्यथा -- एकै- कजा मृदवोऽल्पाः स्निग्धाः सुबद्धमूलाः कृष्णाः केशाः प्रशस्यन्ते । स्थिरा बहला त्वक् प्रकृत्या- कृतिसुस्रम्पन्नमीषत्प्रमाणातिरिक्तमनुरूपमात-

पृष्ठ २/१४५

पत्रोपमं शिरः प्रशस्यते । व्यूढं दृढं समं सु- श्लिष्टशङ्खसन्ध्यर्द्धव्यञ्जनमुपचितं बलिनमर्द्धचन्द्रा- कृतिललाटं बहलौ विपुलसमपिठौ समौ नीचौ वृद्धौ पृष्ठतोऽवनतौ सुश्लिष्टकर्णपुटकौ महा- च्छिद्रौ कर्णौ ईषत् प्रलम्बिन्यावसङ्गते समे संहते महत्यौ भ्रुवौ समे समाहितदर्शने व्यक्त- भागविभागे बलवती तेजसोपपन्ने स्वाङ्गोपाङ्गे चक्षुषी । ऋज्वी महोच्छ्वासावंशसम्पन्नेषदवन- ताग्रा नासिका । महदृजु-सुनिविष्टदन्तमास्यम् । आयामविस्तरोपपन्ना श्लक्ष्णा तन्वी प्रकृतियुक्ता पाटलवर्णा जिह्वा । श्लक्ष्णं युक्तोपचयमुष्णोपपन्नं रक्तं तालु । महानदीनः स्निग्धोऽनुनादी गम्भीर- समुत्थो धीरस्वरः । नातिस्थूलौ नातिकृशौ विस्तारोपपन्नावास्य प्रच्छादनौ रक्तावोष्ठौ । म- हत्थौ हनुवृत्तौ । नातिमहती ग्रीवा । व्यूढमुप- चितमुरो गूढं जत्रु पृष्ठवंशश्च । विकृष्टान्तरौ स्तनौ, अंसपातिनी स्थिरे पार्श्वे, वृत्तपरिपूर्णायतौ बाहू, सक्थिनी अङ्गुलयश्च । महदुपचितं पाणि- पादम् । स्थिरावृत्ताः स्निग्धास्ताम्रास्तुङ्गाः कूर्म्मा- काराः करजाः, प्रदक्षिणावर्त्ता सोत्सङ्गा च नाभिः । नाभ्युरस्त्रिभागहीना समासमुपचित- मांसा कृटीवृत्तौ स्थिरोपचितमांसौ नात्युन्नतौ नात्यवनतौ स्फिचावनुपूर्ब्बवृत्तौ उपचययुक्ता- वुरू । नात्युपचिते नात्यपचिते ण्णीपदे प्रगूढ- सिरास्थिसन्धी जङ्घे । नात्युपचितौ नात्यपचितौ गुल्फौ पूर्ब्बोपदिष्टगुणौ पादौ कूर्म्माकारौ । प्रकृतियुक्तानि वात-मूत्र-पुरीषगुह्यानि तथा स्वप्नजागरणायासस्मितरुदितस्तनग्रहणानि । यच्च किञ्चिदन्यदपि अनुक्तमस्तिं तदपि सर्व्वं प्रकृति- सम्पन्नमिष्टं विपरीतं पुनरनिष्टमिति दीर्घायु- र्लक्षणानि” ॥ * ॥ अतोऽनन्तरं कुमारागारविधिमनु- व्याख्यास्यामः ॥ “वास्तुविद्याकुशलः प्रशस्तं रम्यतमस्कं निवातं प्रवातैकदेशं दृढमपगतश्वापदपशुदंष्ट्रिमूषिका- पतङ्गं सुसंविभक्तसलिलोदूखलमूत्रवर्च्चस्थानस्रान- भूमिमहानसमृतुसुखं यथर्त्तुशयनासनास्तरण- सम्पन्नं कुर्य्यात् । तथा सुविहितरक्षाविधान- बलिमङ्गलहोमप्रायश्चित्तं शुचिवृद्धवैद्यानुरक्त- जनसम्पूर्णमिति कुमारागारविधिः । शयनास्तरणप्रावरणानि कुमारस्य मृदुलघु- शुचिसुगन्धीनि स्युः । स्वेदमलजन्तुमन्ति मूत्र- पुरीषोपसृष्टानि च वर्ज्ज्यानि स्युः । असति सम्भवेऽन्येषां तान्येव च सुप्रक्षालिं- तोपधानानि सुधूपितानि सुशुद्धशुष्कान्युपयोगं गच्छेयुः । धूपनानि पुनर्वाससां शयनास्तरणप्रावरणानाञ्च यवसर्षपातसी-हिङ्गु-गुग्गुलुवचारोचकवयःस्थागो- लोमीजटिलापलङ्कषाशाकरोहिणीसर्पनिर्म्मोका- नि घृतसंप्रयुक्तानि स्युः । मणयश्च धारणीयाः कुमारस्य खड्गरुरुगवय- वृषभाणां जीवतामेव दक्षिणेभ्यो विषाणेभ्यो ऽग्रा-

णि गृहीतानि स्युः । मन्त्राद्याश्चौषधयो जीवकर्ष- भकौ यान्यप्यन्यानि ब्राह्मणाः प्रशंसेयुः । क्रीडनकानि खल्वस्य तु विचित्राणि घोषव- न्त्यभिरामाणि अगुरूण्यतीक्ष्णाग्राणि अनास्य- प्रवेशीनि अप्राणहराणि अवित्रासनानि स्युः । नह्यस्य वित्रासनं साधु तस्मात्तस्मिन् रुदत्य- भुञ्जाने वान्यत्र विधेयतामगच्छति राक्षसपि- शाचपूतनाद्यानां नामान्याह्वयता कुमारस्य वि- त्रासनार्थं नामग्रहणं न कार्य्यं स्यात् । यदि त्वातुर्य्यं किञ्चित् कुमारमागच्छेत् तत्प्र- कृतिनिमित्तपूर्ब्बरूपलिङ्गोपशयविशेषैस्तत्ततोऽनु- बुध्यसर्व्वविशेषानातुरौषध-देश-कालाश्रयानवेक्ष- माणश्चिकित्सितुमारभेतैनं मधुरमृदुलघुसुरभि- शीतसङ्करं कर्म्मप्रवर्त्तयन्नेवं सात्म्याहि कुमारा भवन्ति तथा ते शर्म्म लभन्ते चिराय रोगत्वे- ऽरोगवृत्तमातिष्ठेत् देशकालात्मगुणविपर्य्ययेण वर्त्तमानः । क्रमेणासात्म्यानि परिवर्त्त्योपयुञ्जानः सर्व्वाण्य- हितानि वर्जयेत्तथाबलवर्णशरीरायुषां सम्पद- मवाप्नोतीति । एवमेनं कुमारमायौवनप्राप्तेर्धर्म्मार्थकुशला- गमनाच्चानुपालयेदिति पुत्त्राशिषां समृद्धिकरं कर्म्म व्याख्यातम् । तदाचरन् यथोक्तैर्विधिभिः पूजां यथेष्टं लभते ऽनसूयक इति” ॥ इति शारीरस्थाने ऽष्टमेऽध्याये चरकेणोक्तम् ॥ * ॥ “अथ कुमारं शीताभिरद्भिराश्वास्य जात- कर्म्मणि कृते मधुसर्पिरनन्ता ब्राह्मीरसेन सुवर्ण- चूर्णमङ्गुल्यनामिकया लेहयेत्ततो बलातैलेनाभ्यज्य क्षीरवृक्षकषायेण सर्व्वगन्धोदकेन वा रूप्यहेम- प्रतप्तेन वा वारिणा स्नापयेदेनं कपित्थपत्र- कषायेण वा कोष्णेन यथाकालं यथादेशं यथा विभवञ्च ॥ क्षीराहाराय सर्पिः पाययेत् सिद्धार्थक- वचामांसीपयस्यापामार्गशतावरीसारिवाब्राह्मी- पिप्पलीहरिद्राकुष्ठसैन्धवसिद्धं क्षीरान्नमादाय म- धुकवचा पिप्पली चित्रकत्रिफला सिद्धमन्नमादाय द्विपञ्चमूलीक्षीर-तगर-भद्रदारु-मरिच-मधु-विड- ङ्ग-द्राक्षा-द्विब्राह्मी सिद्धम् । तेनारोग्यबलमे- धायूंषि शिशोर्मवन्ति ॥ बालं पुनर्गात्रसुखं गृह्णीयात् नचैनं तर्जयेत् सहसा न प्रतिबोधयेत् वित्रासभयात् सहसा नापहरेदुत्क्षिपेद्वा वातादिविघातभयात् नोप- वेशयेत् कौब्ज्यभयात् नित्यञ्चैनमनुवर्त्तेत प्रिय- शतैरजिघांसुः । एवमनभिहतमनास्त्वभिवर्द्धते नित्यमुदग्रसत्त्व-सम्पन्नो नीरोगः सुप्रसन्नमनाश्च भवति । वातातपविद्युत्प्रभापादपलताशून्यागार- निम्नस्थानगृहच्छायादिभ्यो दुर्ग्रहोपसर्गतश्च बालं रक्षेत् । “नाशुचौ विसृजेद्बालं नाकाशे विषमे न च । नोष्ममारुतवर्षेषु रजोधूमोदकेषु च ॥ क्षीरसात्म्यतयाक्षीरमाजं गव्यमथापि वा । दद्यादास्तन्यपर्य्याप्तेर्बालानां वीक्ष्य मात्रया ॥

षण्मासञ्चैनमन्नं प्राशयेल्लघुहितञ्च । नित्यमव- रोधरतश्च स्यात् कृतरक्ष उपसर्गभयात् । प्रयत्न- तश्च ग्रहोपसर्गेभ्यो रक्ष्या बाला भवन्ति ॥ अथ कुमार उद्विजते त्रस्यति रोदिति नष्ट- संज्ञो भवति नखदशनैर्धत्रीमात्मानञ्च परिणु- दति दन्तान् खादति । कूजति जृम्भते भ्रुवौ विक्षिपत्यूर्द्ध्वं निरीक्षते फेनमुद्वमति सन्दष्टौष्ठः क्रूरो भिन्नामवर्च्चा दीनार्त्तस्वरो निशि जागर्त्ति दुर्ब्बलो म्लानाङ्गो मत्स्यच्छुच्छुन्दरिमत्कुणगन्धो यथा पुरा धात्र्याः स्तन्यमभिलषति तथा नाभिल- षतीति सामान्येन ग्रहोपसृष्टलक्षणमुक्तं विस्तरे- णोत्तरे वक्ष्यामः” ॥ इति सुश्रुतेनोत्तरतन्त्रे १० अध्याये उक्तम् ॥) वरुणवृक्षः । इति मेदिनी ॥ अर्हदुपासकविशेषः । इति हेमचन्द्रः ॥ सिन्धुनदः । इति शब्दरत्नावली ॥ (सनकसनातनसनत्सनन्दा एते चत्वारोऽपि बा- ल्यत एव ब्रह्मचारित्वात् कुमारा इत्युच्यन्ते ॥ त इव ये च कौमारतो ब्रह्मचारिणस्तेऽपि विज्ञे- याः । यथा, मनौ । ५ । १५९ । “अनेकानि सहस्राणि कुमारब्रह्मचारिणाम् । दिवं गतानि विप्राणामकृत्वा कुलसन्ततिम्” ॥ मङ्गलग्रहः । यथा, नवग्रहस्तोत्रे । “धरणीगर्भसम्भूतं विद्युत्पुञ्जसमप्रभम् । कुमारं शक्तिहस्तञ्च लोहिताङ्गं नमाम्यहम्” ॥ शुक्तिमत्पर्व्वतोद्भूतऋषिकुल्याविशेषः । यथा, विष्णुपुराणे । “ऋषिकुल्याः कुमाराद्याः शुक्तिमत्पादसम्भवाः” ॥ शाकद्वीपाधिपतेः सप्तपुत्त्राणामेकः । तन्नाम्ना तद्व- र्षस्यापि तथा संज्ञा । यथा, विष्णुपुराणे २ । ४ । ५९-६० । “शाकद्वीपेश्वरस्यापि भवस्य सुमहात्मनः । सप्तैव तनयास्तेषां ददौ वर्षाणि सप्त सः ॥ जलदश्च कुमारश्च सुकुमारो मनीचकः । कुसुमोदश्च मौदाकिः सप्तमश्च महाद्रुमः ॥ तत्संज्ञान्येव तत्रापि सप्तवर्षाण्यनुक्रमात्” ॥ मन्त्रविशेषः । यथा, तन्त्रसारधृतविश्वसार- वचनम् । “हृतवीर्य्यश्च भीमश्च प्रध्वस्तो बालकः पुनः । कुमारश्च युवा प्रौढो वृद्धो निस्त्रिंशकस्तथा” ॥ स्वरोदयोक्तबालचक्रस्थस्वरभेदः । बालोपद्रवक- ग्रहभेदः । यथा, सुश्रुते उत्तरतन्त्रे ३७ अः ॥ “स्कन्दः सृष्टो भगवता देवेन त्रिपुरारिणा । बिभर्त्ति चापरां संज्ञां कुमार इति स ग्रहः” ॥ त्रि, सुन्दरः ॥) कुमारकः, पुं, (कुमार + संज्ञायां स्वार्थे वा कन् ।) वरुणवृक्षः । इत्यमरः । २ । ४ । २५ ॥ बालकः ॥ इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, महाभारते । १ । १२८ । २२ । “प्रहारवेगाभिहता द्रुमा व्याघूर्णितास्ततः । सफलाः प्रपतन्ति स्म द्रुतं स्रस्ताः कुमारकाः” ॥ राजकुमारः । यथा महाभारते । १ । १३३ । ७ । “ते तं दृष्ट्वा महात्मानमुपगम्य कुमारकाः । भग्रोत्साहक्रियात्मानो ब्राह्मणं पर्य्यवारयन्” ॥)

पृष्ठ २/१४६

कौरव्यवंशोद्भवो नागविशेषः । यथा, महाभारते १ । आस्तीकपर्व्वणि ५७ । १३ । “एरकः कुण्डलो वेणी वेणीस्कन्धः कुमारकः । बाहुकः शृङ्गवेरश्च धूर्त्तकः प्रातरातकौ । कौरव्यकुलजास्त्वेते प्रविष्टा हव्यवाहनम्” ॥) कुमारजीवः, पुं, (कुमारं जीवयतीति । जीव + णिच् + अण् ।) पुत्त्रञ्जीवकवृक्षः । इति रत्नमाला । जी- यापुता इति भाषा ॥ कुमारपालः, पुं, (कुमारं पालयति । पाल् + णिच् + अच् ।) शालिवाहनराजः । इति हेमचन्द्रः ॥ (शिशुपालके, त्रि ॥) कुमारभृत्या, स्त्री, (कुमारस्य गर्भस्य निर्विघ्नप्रस- वार्थं गर्भचिकित्साकुशलैः भिषग्भिः धात्र्या वा भृत्या पालनम् ।) गर्भिण्याः परिचर्य्या । इति हारावली ॥ तत्पर्य्यायः । बालतन्त्रम् २ गर्भिण्य- वेक्षणम् ३ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, रघुः । ३ । १२ । “कुमारभृत्याकुशलैरनुष्ठिते भिषग्भिराप्तैरथ गर्भभर्म्मणि । पतिः प्रतीतः प्रसवोन्मुखीं प्रियां ददर्श काले दिवमभ्रितामिव” ॥) कुमारयुः, पुं, (कुमारं कौमारं याति । मित्रय्वादि- त्वात् कुः निपातनात् साधुः ।) युवराजः । इत्यु- णादिकोषः ॥ कुमारवाही, [न्] पुं, (कुमारं कार्त्तिकेयं वहति । वह + णिनिः ।) मयूरः । इति शब्दरत्ना- वली ॥ कुमारसूः, स्त्री, (कुमारं कार्त्तिकेयं सूते । सू + क्विप् ।) गङ्गा । इति हेमचन्द्रः ॥ दुर्गा । इति व्युत्पत्ति- लभ्योऽर्थः ॥ (पुं वह्निः । यथा, महाभारते । २ । सहदेवदिग्विजये ३१ । ४३ । “वैश्वानरस्त्वं पिङ्गेशः प्लवङ्गो भूरितेजसः । कुमारसूस्त्वं भगवान् रुद्रगर्भो हिरण्यकृत्” ॥) कुमारिका, स्त्री, (कुमारयति आनन्देन क्रीडति । कुमार + णिच् + ण्वुल् + टाप् अत इत्यम् ।) कुमा- री । इति शब्दरत्नावली ॥ नवमल्लिका । इति रत्नमाला ॥ भारतवर्षस्य खण्डविशेषः । यथा, -- “वर्णव्यवस्थितिरिहैव कुमारिकाख्ये शेषेषु चान्त्यजजना निवसन्ति सर्व्वे” ॥ इति सिद्धान्तशिरोमणौ गोलाध्यायः ॥ स्थूलैला । इति राजनिर्घण्टः ॥ (ओषधिविशेषः । घृत- कुमारी इति ख्याता । अस्या व्यवहारो यथा त्रैलोक्यचिन्तामणिरसे द्रष्टव्यः । “खल्वे द्रवेणैव कुमारिकायाः” । इति रसेन्द्रसारसङ्ग्रहे वातव्याध्यधिकारे । नेत्रमण्डलस्थप्रतिविम्बविशेषः । यथा, -- “दृष्टा यस्य विजानीयात् पन्नरूपां कुमारिकाम् । प्रतिच्छायामयोमक्ष्णो र्नैनमिच्छेच्चिकिस्तितुम्” ॥ इति चरके इन्द्रियस्थाने ७ अध्याये ॥) कुमारी, स्त्री, (कुमार + प्रथमवयोवचनत्वात् स्त्रियां ङीष ।) द्वादशवर्षीया कन्या । यथा, -- “अष्टवर्षा मवेद्गौरी दशवर्षा च कन्यका ।

सम्प्राप्ते द्वादशे वर्षे कुमारीत्यभिधीयते” ॥ इति स्मृतौ भेदः । इह अभेदोपचारात् कन्या कुमारीत्थमरः ॥ इति भरतः ॥ आगमे तु कुमारी- पूजने अजातपुष्पा चेत् तदा षोडशवर्षपर्य्यन्त- वयस्का । तस्या वयोभेदेन नामभेदाः । यथा, -- “एकवर्षा भवेत् सन्ध्या द्विवर्षा च सरस्वती । त्रिवर्षा तु त्रिधामूर्त्तिश्चतुर्व्वर्षा तु कालिका ॥ सुभगा पञ्चवर्षा च षड्वर्षा च उमा भवेत् । सप्तभिर्मालिनी साक्षादष्टवर्षा च कुब्जिका ॥ नवभिः कालसङ्कर्षा दशभिश्चापराजिता । एकादशे तु रुद्राणी द्वादशाब्दे तु भैरवी ॥ त्रयोदशे महालक्ष्मीर्द्विसप्ता पीठनायिका । क्षेत्रज्ञा पञ्चदशभिः षोडशे चान्नदा मता ॥ एवं क्रमेण सम्पूज्या यावत् पुष्पं न जायते । पुष्पितापि च सम्पूज्या तत्पुष्पादानकर्म्मणि” ॥ * ॥ तत्पूजाविधिर्यथा । “अथान्यत् साधनं वक्ष्ये महाचीनक्रमोद्भवम् । येनानुष्ठितमात्रेण शीघ्रं देवी प्रसीदति ॥ अष्टम्याञ्च चतुर्द्दश्यां कुह्वां वा रविसंक्रमे । कुमारीपूजनं कुर्य्याद्यथा विभवमात्मनः ॥ वस्त्रालङ्करणाद्यैश्च भक्ष्यैर्भोज्यैः सुविस्तरैः । पञ्चतत्त्वादिभिः सम्यग्देवीबुद्ध्या सुसाधकः” ॥ इत्यन्नदाकल्पः ॥ * ॥ (स्वनामख्याता परीक्षित्- पुत्त्रस्य भीमसेनस्य पत्नी । यथा, -- महाभारते १ । पूरुवंशानुकीर्त्तने ९५ । ४३ । “भीमसेनः खलु कैकेयीमुपयेमे कुमारीं नाम तस्यामस्य जज्ञे प्रतिश्रता नाम” ॥) पार्व्वती । नवमल्लिका । नदीविशेषः । (इयं हि शाकद्वीपान्तर्गतसप्तनदीनामेका । यथा, विष्णुपुराणे २ । ४ । ६५ । “नद्यश्चात्र महापुण्याः सर्व्वपापभयापहा । सुकुमारी कुमारी च नलिनीधेनुका च या” ॥) सहा । घृतकुमारी इति ख्याता । अपराजिता । जम्बुद्वीपः । इति मेदिनी ॥ सीता । इति हेम- चन्द्रः ॥ बन्ध्याकर्कोटकी । स्थूलैला । मोदिनी- पुष्पम् । तरुणीपुष्पम् । श्यामापक्षी । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुमाल त् क केलौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्त- चुरां-परं-अकं-सेट् ।) ह्रस्वीं । अचुकुमालत् । इति दुर्गादासः ॥ कुमालकः, पुं, (कुमाल + संज्ञायां कन् । कुमाल त्क केलौ + ण्वुल् वा ।) सौवीरदेशः । इति हेमचन्द्रः ॥ कुमुत्, [द्] क्ली, (कौ पृथिव्यां मोदते इति । कु + मुद् + क्विप् ।) कुमुदम् । इति मेदिनी । हेला इति भाषा । रक्तोत्पलम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, भागवते ३ । २३ । ३८ । “बभ्राज उत्कचकुमुद्गणवानपीब्य स्ताराभिरावृत इवोडुपतिर्नभस्थः” ॥ कुमुदस्य कन्दविशेषः । शालुक इति यस्य ख्यातिः । अस्य पर्य्याया यथा, -- “कैरवं चन्द्रकान्तञ्च गर्दभं कुमुदं कुमुत्” ॥

इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) कुमुत् [द्] त्रि, (कुस्तिते विषये मुत् हर्षो यस्य कुत्सिता मुद् अस्य वा ।) कृपणः । इति मेदिनी ॥ अप्रीतः । इति शब्दरत्नावली ॥ कुमुदं, क्ली, (कौ मोदते । मुद् “इगुपधेति” । ३ । १ । १३५ । कः ।) श्वेतोत्पलम् । हेला सुँदि इत्यादि भाषा ॥ (यथा, रामायणे ५ । ५५ । १ । “सचन्द्रकुमुदं रम्यं सार्ककारण्डवं शुभम् । पुष्पश्रवणकादम्बमभ्रशैवलशाद्वलम्” ॥) तत्पर्य्यायः । कैरवम् २ । इत्यमरः । १ । १० । ३७ । चन्द्रकान्तम् ३ गर्द्दभम् ४ कुमुत् ५ । इति रत्नमाला ॥ धवलोत्पलम् ६ कह्लारम् ७ शीत- लकम् ८ शशिकान्तम् ९ इन्दुकमलम् १० चन्द्रि- काम्बुजम् ११ गन्धसोमम् १२ । इति शब्द- रत्नावली ॥ अपि च । “श्वेतं कुवलयं प्रोक्तं कुमुदं कैरवं तथा । कुमुदं पिच्छिलं स्निग्धं मधुरं ह्लादि शीतलम्” ॥ इति भावप्रकाशः ॥ अस्य गुणाः । शीतलत्वम् । स्वादुत्वम् । पाके तिक्तत्वम् । कफरक्तदोषदाह- श्रमपित्तनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः । रक्त- पद्मम् । इति मेदिनी ॥ रूप्यम् ॥ इति हेम- चन्द्रः ॥ कुमुदः, पुं, (कुत्सिते नैरृतकोणे मोदते इति । कु + मुद् + कः ।) नैरृतकोणस्थदिघस्ती । इत्यमरः । १ । ३ । ३ ॥ वानरविशेषः । (अयं खलु राम- चन्द्रस्य सेनापतिवानराणां एकतमः । यथा, रामायणे । ६ । २ । २८ । “नाम्ना संकोचलो नाम नानाद्विजयुतो गिरिः । तत्र राज्यं प्रशास्त्येष कुमुदो नाम वानरः । योऽसौ शतसहस्राणि सहस्रं परिकर्षति” ॥) नागविशेषः । (यथा, महाभारते । १ । ३५ । १५ । “कुठरः कुञ्जरश्चैव तथा नागः प्रभाकरः । कुमुदः कुमुदाक्षश्च तित्तिरिर्हलिकस्तथा” ॥) दैत्यभेदः । सितोत्पलम् । इति हेमचन्द्रः ॥ क- र्पूरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ ध्रुवकभेदः । यथा, -- “एकाविंशतिवर्णाङ्घ्रिर्मवेत् शृङ्गारके रसे । कुमुदोऽभोष्टदश्चैव ताले तुरगलीलके” ॥ इति सङ्गीतदामोदरः ॥ (कुं पृथ्वीं भूमिं वा मोद- यति । अन्तर्भूतणिजन्तात् मुदः कः । विष्णुः । यथा, महाभारते । १३ । १४९ । ७६ । “शुभाङ्गः शान्तिदः स्रष्टा कुमुदः कुवलेशयः” ॥ विष्णुपार्श्वदः । यथा, भागवते । ८ । २१ । १० । “कुमुदः कुमुदाक्षश्च विश्वक्सेनः पतत्रिराट्” ॥ मेरोरुपष्टम्भगिरिविशेषः । स चायुतयोजनवि- स्तृतः । यथा, भागवते ५ । १६ । १२ । “मन्दरो मेरुमन्दरः सुपार्श्वः कुमुद इति । अयुतयोजनविस्तारोन्नाहा मेरोश्चतुर्द्दिशमवष्टम्भ- गिरय उपकॢप्ताः” ॥ शाल्मलद्वीपान्तर्गतप्रथम- पर्व्वतः । यथा, विष्णुपुराणे २ । ४ । २६ । “कुमुदश्चान्नतश्चैव तृतीयश्च वलाहकः” ॥ आनूपजन्तुविशेषः । यथा, -- “हंससारसचक्राद्याः कुमुदाश्च कपिञ्जलाः ।

पृष्ठ २/१४७

आनूपास्तेषु विज्ञेयाः श्लेष्मला वातकोपनाः” ॥ इति हारीते प्रथमेस्थाने ११ अध्यायः ॥) कुमुदबान्धवः, पुं, (कुमुदस्य बान्धवः ।) चन्द्रः । क- र्पूरः । इत्यमरः । १ । ३ । १३ ॥ कुमुदवती, स्त्री, (कुमुदानि सन्त्यस्यां इति । मतुप् मस्य वः ङीप् ।) कुमुद्वती । कुमुदसमूहः । इत्य- मरटीकायां भरतः ॥ कुमुदा, स्त्री, (कुत्सितं मोदते । कु + मुद् + कः । टाप् च ।) कुम्भिका । पाना इति भाषा । गम्भा- रीवृक्षः । इति मेदिनीकरहेमचन्द्रौ ॥ (अस्याः पर्य्याया यथा, -- “श्रीपर्णी काश्मरी भद्रा गाम्भारी गोपभद्रिका । कुमुदा च सदा भद्रा कट्फला कृष्णवृन्तिका” ॥ इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) शालपर्णोवृक्षः । धातकीवृक्षः । कट्फलः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुमुदावासः, पुं, (कुमुदानां आवासः । कुमुदानि- आवसन्त्यत्र वा । आ + वस् + अधिकरणे घञ् ।) कुमुदप्रायदेशः । इति हेमचन्द्रः ॥ कुमुदिका, स्त्री, (कौ भूमौ मोदते इति । मुद् + कर्त्तरि ण्वुल् टाप् अत इत्वञ्च ।) कट्फलः । इत्यमरः । २ । ४ । ४० ॥ (अस्याः पर्य्याया यथा, -- “कट्फलः सोमवल्कश्च कैटर्य्यः कुम्भिकापि च । श्रीपर्णिका कुमुदिका भद्राभद्रवतीति च” ॥ इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे । गुणा- श्चास्य कट्फलशब्दे व्यक्ताः ॥) कुमुदिनी, स्त्री, (कुमुदानि सन्त्यस्याम् । कुमुद + इनिः ङीप् ।) कुमुदयुक्तपुष्करिण्यादिः । कुमुद- समूहः । कुमुदलता । इति भरतः ॥ (यथा भ्रमराष्टके । ७ । “अलिरसौ नलिनीवनवल्लभः कुमुदिनी कुलकेलिकलारसः । विधिवशेन विदेशमुपागतः कुटजपुष्परसं बहु मन्यते” ॥) तत्पर्य्यायः । कुमुद्वती २ । इत्यमरः । १ । १० । ३९ ॥ उत्पलिनी । इति राजनिर्घण्टः ॥ छोट सुँदि इति भाषा ॥ कुमुदिनीपतिः, पुं, (कुमुदिन्याः पतिः वल्लभः ।) चन्द्रः । इति हेमचन्द्रः ॥ कुमुदी, स्त्री, (कुमुद + स्त्रियां ङीष् ।) कट्फलः । इति शब्दरत्नावली ॥ (अस्या गुणादयः कट्फलशब्दे ज्ञातव्याः ॥) कुमुदेशः, पुं, (कुमुदानां ईशः ।) चन्द्रः । इति शब्द- रत्नावली ॥ कुमुद्वती, स्त्री, (कुमुद + “कुमुदनडवेतसेभ्यो ड्मतुप्” । ४ । २ । ८७ । इति ड्मतुप् “मादुपधायाश्च” । ८ । २ । ९ । इति मस्य वः । उगितश्चेति ङीप् ।) कुमुदिनी । इत्यमरः । १ । १० । ३८ ॥ (यथा, भट्टिकाव्ये । २ । ६ । “प्रभातवाताहतिकम्पिताकृतिः कुमुद्वतीरेणुपिशङ्गविग्रहम् । निरास भृङ्गं कुपितेव पद्मिनी

न मानिनीशं सहतेऽन्यसङ्गमम्” ॥ अस्याः पर्य्याया यथा, -- “कुमुद्वती कैरविका तथा कुमुदिनीति च” । गुणाश्चास्या कुमुदिनीशब्दे ज्ञेयाः । इति भावप्रका- शस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥ कुमुदाख्यनागराजस्य यवीयसी स्वसा सा तु रामचन्द्रपुत्त्रस्य कुशस्य पत्नी । यथा, रघुः १७ । ६ । “तं स्वसा नागराजस्य कुमुदस्य कुभुद्वती । अन्वगात् कुमुदानन्दं शशाङ्कमिव कौमुदी” ॥ क्रौञ्चद्वीपान्तर्गतानां सप्तनदीनामेका नदी । यथा, विष्णुपुराणे २ । ४ । ५५ । “गौरी कुमुद्वती चैव सन्ध्यारात्रिर्मनोजबा । क्षान्तिश्च पुण्डरीका च सप्तैता वर्षनिम्नगाः” ॥) कुमुद्वान्, त्रि, (कुमुद् + “कुमुदनडवेतसेभ्यः” । ४ । २ । ८७ । इति ड्मतुप् मस्य वः ।) कुमुदबहुल- देशः । इत्यमरः । २ । १ । ९ ॥ (यथा रघुवंशे ४ । १९ । “हंसश्रेणीषु तारासु कुमुद्वत्सु च वारिषु । विभूतयस्तदीयानां पर्य्यस्ता यशसामिव” ॥) कुमोदकः, पुं, (कुं पृथ्वीं मोदयति । कु + मुद् + णिच् + ण्वुल् । पृथिव्याः भारावतारणादिलीला- कर्म्मभिः सर्व्वेषामानन्दकारकत्वात् तस्य तथा- त्वम् ।) विष्णुः । इति हेमचन्द्रः ॥ कुम्पः, त्रि, (कुम्पति कुम्पयति वा । कुपि वेष्ठने + अच् इदित्वात् नुम् ।) बाहुकुण्ठः । इति जटा- धरः । कोपा इति भाषा ॥ कुम्बा, स्त्री, (कुवि वेष्टने + अच् टाप् च ।) सुग- हनावृतिः । अस्पृश्यादिदर्शनवारणाय वेष्टनम् । इत्यमरः । २ । ७ । १८ ॥ (यथा तैत्तिरीयसंहि- तायाम् । “तस्मिनुदीचीनकुम्बां शम्यां निद- धाति” ॥ तथा शङ्करकविकृते अम्बाष्टके । ७ । “कुम्बावतीसमविडम्बा गलेन नवतुम्बाभवीणस- विधा शं बाहुलेयशशिबिम्बाभिराममुखसम्बाधि- तस्तनभरा” ॥ इति ॥) कुम्भं, क्ली, (कुं भूमिं उम्भति गन्धेन पूरयति । कु + उन्भ पूरणे + अच् ॥ शकन्ध्वादित्वात् साधुः ।) गुग्गुलुः । इत्यमरः । ३ । ३ । १३४ ॥ त्रिवृत् । इति हेमचन्द्रः ॥ कुम्भः, पुं, (कुं भूमिं उम्भति जलेन । उन्भ + अच् । शकन्ध्वादित्वात् साधुः ।) घटः । अस्य परिमाणं कलसशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ गजकुम्भः । हस्तिशिरसः पिण्डद्वयम् । इत्यमरः । ३ । ३ । १३४ ॥ (यथा प्रसन्नराघवे, -- “तैः किं मत्तकरीन्द्रकुम्भ- कुहरेनारोपणीयाः कराः” ॥) कुम्भकर्णपुत्त्रः । (यथा, गोः रामायणे । ५ । ७९ । १५ । “सुतोऽथ कुम्भकर्णस्य कुम्भः परमकोपनः । अब्रवीत् परमक्रुद्धो रावणं लोकरावणम्” ॥) वेश्यापतिः । इति विश्वमेदिन्यौ ॥ समाधिविशेषः । प्राणायामाङ्गकुम्भक इति यावत् । इति धरणी ॥ (प्रह्लादपुत्त्रः । यथा महाभारते १ । ६५ । १९ । “प्रह्लादस्य त्रयः पुत्त्राः ख्याताः सर्व्वत्र भारत ! ॥

विरोचनश्च कुम्भश्च निकुम्भश्चेति भारत !” ॥ विष्णुः । यथा महाभारते १३ । १४९ । ८१ । “अर्च्चिष्मानर्च्चितः कुम्भो विशुद्धात्मा विशोधनः” ॥) द्रोणद्वयपरिमाणम् । ६४ सेर इति भाषा । तत्पर्य्यायः । सूर्पः २ । इति वैद्यकपरिभाषा ॥ मेषादिद्वादशराश्यन्तर्गतैकादशराशिः । तस्य पर्य्यायः । हृद्रोगः २ । इति दीपिका ॥ स च धनिष्ठाशेषार्द्धसम्पूर्णशतभिषायुक्तपूर्ब्बभाद्रपदा प्रथमपादत्रयेण भवति । अस्याधिष्ठात्री देवता कलसधारी पुरुषः । स तु शीर्षोदयः । चरण- रहितः । मध्यसन्तानः । मध्यमस्त्रीसङ्गः । कर्व्वूर- वर्णः । वनचारी । वायुराशिः । स्निग्धः । उष्णः । अर्द्धस्वरः । वातपित्तकफप्रकृतिः । शूद्रवर्णः । पश्चिमदिक्स्वामी । श्लथाङ्गः । तत्र जातफलम् ॥ “मेधावी हस्तिघोटकधनेश्वरो दन्तपीडायुक्तः स्नेहशून्यः” । इति ज्योतिषम् । जन्मकालीनचन्द्रा- श्रितैतद्राशिफलम् । “अलसतासहितोऽन्यसुतप्रियः कुशलताकलितोऽतिविचक्षणः । कलसगामिनि शीतकरे नरः सदसि सज्जनमानसुरोचनः” ॥ इति कोष्ठीप्रदीपः ॥ तस्योदये तन्नामकलग्नं भवति । तस्य गणितप्राप्तपरिमाणं यथा । दश- व्यङ्गुलाधिकः पञ्चाङ्गुलप्रभे देशे वर्त्तमानोनविंशा- यनांशे अष्टपञ्चाशत्पलाधिकत्रिदण्डाः । इति ज्योतिषम् । तत्र जातफलम् । “कुम्भलग्ने समुद्भूतश्चलचित्तोऽतिसौहृदः । परदाररतो नित्यं सत्त्वकायो महासुखी” ॥ इति कोष्ठीप्रदीपः ॥ कुम्भकः, पुं, (कुम्भ इव कायति प्रकाशते निश्चलत्वात् । कै + कः । यद्वा कुम्भ + स्वार्थे कः ।) दक्षिण- हस्तेन नासापुटद्वयं धृत्वा प्राणायामाङ्गं वायु- स्तम्भनम् । इति तन्त्रम् ॥ (पातञ्जलयाज्ञव- ल्क्यादौ तु । “कुम्भकः पूरको रेचः प्राणायामस्त्रिलक्षणः । पूरकं पूरणं वायोः कुम्भकः स्थापनं क्वचित् ॥ वहिर्निःसारणं तस्य रेचकः परिकीर्त्तितः ॥ दक्षिणे रेचयेद् वायुं वामेन पूरितोदरः । कुम्भेन धारयेन्नित्यं प्राणायामं विदुर्बुधाः ॥ अङ्गुष्ठेन पुटं ग्राह्यं नासया दक्षिणं पुनः । कनिष्ठानामिकाभ्याञ्च वामं प्राणस्य संग्रहे ॥ अङ्गुष्ठतर्जनीभ्यान्तु ऋग्वेदी सामगायनः । अङ्गुष्ठानामिकाभ्यान्तु ग्राह्यं सर्व्वैरथर्व्वभिः” ॥) (तथा च, हठयोगदीपिकायाम् । २ । ४३ । “तत्सिद्धये विधानज्ञाश्चित्रान् कुर्व्वन्ति कुम्भकान् । विचित्रकुम्भकाभ्यासाद्विचित्रां सिद्धिमाप्नुयात्” ॥ “तत्सिद्धये उन्मन्यवस्थासिद्धये” । इति त- ट्टीका ॥ अस्य भेदाः यथा तत्रैव २ । ४४ । “सूर्य्यभेदनमुज्जायी सीत्कारी सीतली तथा । भस्त्रिकाभ्रामरीमूर्च्छा प्लाविनीत्यष्टकुम्भकाः” ॥ तथा पुनस्तत्रैव २ । ७१ । “प्राणायामस्त्रिधा प्रोक्तो रेचपूरककुम्मकैः ।

पृष्ठ २/१४८

सहितः केवलश्चेति कुम्भको द्विविधो मतः” ॥ * ॥) कुम्भकारः, पुं, (कुम्भं करोति । कुम्भ + कृ + “कर्म्म- ण्यण्” । ३ । २ । १ । इति अण् ।) जातिविशेषः । कुमोर इति भाषा । स तु शूद्रागर्भे विश्वकर्म्मऐर- साज्जातः । इति ब्रह्मवैवर्त्तपुराणम् ॥ तत्पर्य्यायः । कुलालः २ । इत्यमरः । २ । १० । ६ ॥ चक्री ३ । इति जटाधरः ॥ (एतज्जातिविषये तु पुराण- भेदेन मतभेदो दृश्यते । यथा । “वैश्यायां विप्रतश्चौरात् कुम्भकारः स उच्यते” ॥ “मालाकाराच्चर्म्मकार्य्यां कुम्भकारो व्यजायत” ॥ “पट्टीकाराच्च तैलिक्यां कुम्भकारो बभूव ह” ॥ इत्यादि बहुलमतमस्ति बाहुल्यभिया नास्माभि- रुद्ध्रियते ॥) कुक्कुभपक्षी । इति हेमचन्द्रः ॥ कुम्भकारिका, स्त्री, (कुम्भस्येव कार आकारो यस्याः । कुम्भकार + कप् + टाप् अत इत्वञ्च ।) कुलत्था । इति राजनिर्घण्टः ॥ (कुम्भं करोतीति । कुम्भ + कृ + ण्वुल् स्त्रियां टाप् अत इत्वम् । कुम्भकारस्त्री । इति व्युत्पत्तिलब्धोऽर्थः ॥) कुम्भकारी, स्त्री, (कुम्भस्येव कार आकारो यस्याः । गौरादित्वात् ङीष् ।) कुलत्थाञ्जनम् । कुलत्थिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ मनःशीला । इति जटाधरः ॥ (कुम्भकारस्य पत्नीति ङीष् ।) कुम्भकारभार्य्या ॥ कुम्भतुम्बी, स्त्री, (कुम्भ इव तुम्बी ।) अलावुप्रभेदः । गोल लाउ इति भाषा । तत्पर्य्यायः । कुम्भालावुः २ गोरक्षतुम्बी ३ गोरक्षी ४ नागालावुः ५ घटा- भिधा ६ घटालावुः ७ । अस्या गुणाः । मधुरत्वम् । शीतत्वम् । पित्तश्वासकफास्रज्वरकाशनाशित्वम् । रम्यत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुम्भदासी, स्त्री, (कुम्भस्य वेश्यापतेर्दासी ।) कुट्टनी । इति शब्दरत्नावली ॥ कुम्भयोनिः, पुं, (कुम्भः योनिर्जन्मस्थानं यस्य ।) अगस्त्य- मुनिः । (यथा रघुः ४ । २१ । “प्रससादोदयादम्भः कुम्भयोनेर्महौजसः” ॥) वशिष्ठमुनिः । (एतयोर्मुनिसत्तमयोरुत्पत्तिविवरणं तु उर्व्वशीकृते कन्दर्पपीडितयोर्मित्रावरुणयोः स्खलितेनैकस्मिन् कुम्भे सङ्गतेन रेतसा यथा घटितं तथा तत् रामायणोत्तरकाण्डे ६६ -- ६७ सर्गे विशेषतो द्रष्टव्यम् ॥) द्रोणाचार्य्यः । इति मेदिनी ॥ (अस्य उत्पत्तिकथायथा महाभारते १ । १३१ । ९-१४ । “गङ्गाद्वारं प्रति महान् बभूव भगवानृषिः । भरद्वाज इति ख्यातः सततं शंसितव्रतः ॥ सोऽभिषेक्तुं ततो गङ्गां पूर्ब्बमेवागमन्नदीम् । महर्षिभिर्भरद्वाजो हविर्द्धाने चरन् पुरा ॥ ददर्शाप्सरसं साक्षात् घृताचीमाप्लुतामृषिः । रूपयौवनसंम्पन्नां मददृप्तां मदालसाम् ॥ तस्याः पुनर्नदीतीरे वसनं पर्य्यवर्त्तत । व्यपकृष्टाम्बरां दृष्ट्वा तामृषिश्चकमे ततः ॥ तत्र संसक्तमनसो मरद्वाजस्य धीमतः । ततोऽस्य रेतश्चस्कन्द तदृषिर्द्रोण आदधे ॥ ततः सममवद्रोणः कलसे तस्य धीमतः । अध्यगीष्ट स वेदांश्च वेदाङ्गानि च सर्ष्वशः ॥) द्रोणपुष्पीष्टक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (स्त्रो, अप्स-

रोविशेषः । यथा महाभारते । ३ । ४३ । ३० । “गोपाली सहजन्या च कुम्भयोनिः प्रजागरा । चित्रसेना चित्रलेखा सहा च मधुरस्वना” ॥) कुम्भला, स्त्री, (कुम्भं कुम्भाकारं लाति आदत्ते । कुम्भ + ला आदाने + कः टाप् च ।) मुण्डितिका । इति रत्नमाला ॥ मुण्डिरी इति भाषा ॥ (मुण्डी- शब्दे विवृतिरस्या ज्ञेया ॥) कुम्भवीजकः, पुं, (कुम्भ इव वीजं यस्य । ततः स्वार्थे कः ।) रीठाकरञ्जः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुम्भशाला, स्त्री, (कुम्भाय कुम्भनिर्म्माणार्थं या शाला ।) कुम्भनिर्म्माणादिगृहम् । तत्पर्य्यायः । पाकपुटी २ । इति हेमचन्द्रः ॥ कुम्भसन्धिः, पुं, (कुम्भयोः सन्धिर्मिलनम् ।) हस्ति- कुम्भद्वयमध्यस्थानम् । तत्पर्य्यायः । आरक्षः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कुम्भसम्भवः, पुं, (कुम्भः सम्भव उत्पत्तिस्थानं यस्य ।) अगस्त्यमुनिः । इत्यमरः । १ । ३ । २० ॥ (यथा राजेन्द्रकर्णपुरे ७१ । “तद्युक्तं ननु कुम्भसम्भव ! भवत् प्रज्ञारहस्येन यत् द्याञ्च क्ष्माञ्च तिरोदधन्निरवधिर्विन्ध्योऽपि वन्ध्यः कृतः” ॥ वशिष्ठः । द्रोणः । एतयोरपि कुम्भो- त्पत्तेस्तथात्वम् । एतद्विवरणन्तु कुम्भयोनिशब्दे द्रष्टव्यम् ॥) कुम्भा, स्त्री, (कु कुत्सितया निन्दितवृत्त्या उम्भा पूर्त्ति- र्देहादेर्भरणं यस्याः । शकन्ध्वादित्वात् साधुः ।) वेश्या । इति शब्दमाला ॥ कुम्भाण्डः, पुं, (कुम्भ इव अण्डं यस्य ।) वाणासुरस्या- मात्यविशेषः । इति श्रीभागवतम् ॥ (यथा, हरिवंशे १७५ । १६३ । “कुम्भाण्डवचनैरेवं दानवेन्द्रः प्रचोदितः । वाचं रूक्षामतिक्रुद्धः प्रोवाच वदताम्बरः” ॥ अयञ्च वाणपराजयान्ते श्रीकृष्णप्रसादात् तद्रा- ष्ट्रस्वामी बभूव ॥ यदुक्तं तत्रैव १८३ । २७ -३८ । श्रीकृष्ण उवाच । “कुम्भाण्ड ! मन्त्रिणां श्रेष्ठ ! प्रीतोऽस्मि तव सुव्रत ! । सुकृतन्ते विजानामि राष्ट्रिकोऽस्तु भवानिह ॥ सज्ञातिपक्षः सुसुखी निर्वृतोऽस्तु भवानिह । राज्यञ्चं ते मया दत्तं चिरं जीव ममाश्रयात्” ॥) कुष्माण्डम् । कुष्माण्डीपर्य्याये कुम्भाण्डीदर्शनात् ॥ कुम्भाण्डी, स्त्री, (कुम्भाण्ड + स्त्रियां जातित्वात् ङीष् ।) कुष्माण्डी । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुम्भिका, स्त्री, (कु कुस्तितरूपेण उम्भति पूरयति आ- च्छादयति वारि पुष्करिण्यादेः । शकन्ध्वादित्वात् साधुः ।) जलजतृणविशेषः । पाना इति भाषा । तत्पर्य्यायः । वारिपर्णी २ । इत्यमरः । १ । १० । ३८ ॥ श्वेतपर्णा ३ अशकुम्भी ४ पानीयपृष्ठजः ५ । इति रत्नमाला ॥ आकाशमूली ६ कुतृणम् ७ जलव- ल्कलम् ८ । इति हारावली ॥ वारिमूली ९ खमू- लिका १० पर्णी ११ पृश्नी १२ खमूली १३ खमूलिः १४ वारिकणिका १५ । इति शब्दरत्नावली ॥ कुमुदा १६ दलाढकः १७ । इति जटाधरः ॥ अस्य

गुणाः वारिपर्णोशब्दे द्रष्टव्याः । पाटलावृक्षः । द्रोणपुष्पी । इति राजनिर्घण्टः ॥ नेत्ररोगविशेषः । तस्यं लक्षणं यथा, -- “वर्त्मान्ते पिडकाध्माता भिद्यन्ते च स्रवन्ति च । कुम्भीकवीजसदृशाः कुम्भिकाः सन्निपातजाः” ॥ इति माधवकरः ॥ (कुम्भा + स्वार्थे कन् टाप् इत्वञ्च । वेश्या । इति शब्दमाला । कट्फलम् । भावप्रकाशे अस्याः पर्य्यायाः यथा, -- “कट्फलः सोमवल्कश्च कैटर्य्यः कुम्भिकापि च । श्रीपर्णिका कुमुदिका भद्रा भद्रवतीति च” ॥ गुणाश्चास्याः कट्फलशब्दे बोद्धव्याः ॥) कुम्भिनीवीजं, क्ली, (कुम्भिन्या वीजम् ।) जयपालः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुम्भिपाकी, स्त्री, (कुम्भिना पाकोऽस्याः । गौरादि- त्वात् ङीष् ।) कट्फलः । इति भावप्रकाशः ॥ कुम्भिमदः, पुं, (कुम्भोऽस्त्यस्य कुम्भी हस्ती तस्य मदः ।) हस्तिमदः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (गन्धद्रव्यविशेषः ॥) कुम्भिलः, पुं, (कुम्भ + इलच् ।) चोरः । शालमत्स्यः । श्लोकार्थचौरः । श्यालः । इति हेमचन्द्रः ॥ कुम्भी, [न्] पुं, (कुम्भोऽस्यास्तीति । इनिः ।) हस्ती । कुम्भीरः । इति हेमचन्द्रः ॥ गुग्गुलुः । इति जटाधरः ॥ (अग्निप्रकृतिविषकीटविशेषः । यथा, “वाह्यकी पिञ्चिटः कुम्मी” ॥ इति सुश्रुते कल्प- स्थाने ८ अध्याये ॥) कुम्भी, स्त्री, (कुम्भ + अल्पार्थे ङीप् । क्षुद्रकुम्भः ।) उखा पाटलावृक्षः । वारिपर्णी । कट्फलः । इति हेमचन्द्रः ॥ वृक्षविशेषः । कुम्भीपुष्प इति कोकणे प्रसिद्धा । तत्पर्य्यायः । रोमालुविटपी २ रोमशः ३ पर्पटद्रुमः ४ । अस्य गुणाः । कटुत्वम् । कषाय- त्वम् । उष्णत्वम् । ग्राहित्वम् । वातकफापहत्वञ्च । दन्तीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुम्भीकः, पुं, (कुम्भीव कायते प्रकाशते । कै + कः ।) पुन्नागवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ (यथा, सुश्रुते । “प्रियङ्गुसमङ्गाधातकीपुन्नागरक्तचन्दनचन्दनमो- चरसरसाञ्जनकुम्भीकस्रोतोऽञ्जनपद्मकेसरयोजन- वल्ल्यो दीर्घमूलाचेति” ॥) कुम्भिका । यथा, -- “दूर्व्वाकशेरुपूतीककुम्भीकप्लवशैवलम्” । इति चक्रपाणिदत्तः ॥ (विकृतगर्भविशेषः । यथा, “पुंस्त्वदोषास्तु पञ्चैव प्रोक्तास्तत्रेर्ष्यकः स्मृतः । आसेक्यश्चैव कुम्भीकः सुगीन्धखण्डसंज्ञितः” ॥ इति शार्ङ्गधरेण पूर्ब्बखण्डे सप्तमेऽध्याये उक्तम् ॥ “स्वे गुदेऽब्रह्मचर्य्याद्यः स्त्रीषु पुंवत् प्रवंर्त्तते । कुम्भीकः स च विज्ञेयः” । इति सुश्रुते शारीर- स्थाने २ अध्याये ॥) कुम्भीनसः, पुं, (कुम्भीव नसा नासा यस्य ।) क्रूरसर्पः । इति मेदिनी ॥ (वायुप्रकृतिकविषकीटविशेषः । यथा । “कुम्भीनसस्तुण्डिकेरी” ॥ इति सुश्रुते कल्प- स्थाने ८ अध्याये उक्तम् ॥) कुम्भीनसी, स्त्री, (कुम्भीनस + स्त्रियां ङीष् ।) लवण- दानवमाता । इति मेदिनी ॥ (यथा, रामायणे । ७ । ३० । १९ । “ज्ञातींस्तान् धर्षयित्वेमास्त्वया नीता वराङ्गनाः ।

पृष्ठ २/१४९

त्वामतिक्रम्य मधुना राजन् कुम्भीनसी हृता” ॥) कुम्भीपाकः, पुं, (कुम्भ्यां उखायां पाक इव पाको यत्र ।) नरकविशेषः । इति जटाधरः ॥ तत्पर्य्यायः । सम्प्रतापनः २ । इति मनुः ॥ “य इह पशून् पक्षिणो वा प्राणतो रन्धयति तं परत्र यमदूता- स्तप्ततैले रन्धयन्ति यत्र । इति श्रीमागवते । ६ । २६ । ७ ॥ कुम्भीरः, पुं, (कुम्भिनं हस्तिनमपि ईरयति । ईर + “कर्म्मण्यण्” । ३ । २ । १ ।) जलजन्तुविशेषः । कुमीरं इति भाषा । तत्पर्य्यायः । नक्रः २ । इत्य- मरः । १ । १० । २१ ॥ कुम्भीलः ३ । इति तट्टीका ॥ गिलग्राहः ४ महाबलः ५ । इति राजनिर्घण्टः ॥ वार्भटः ६ अम्बुकिरातः ७ अम्बुकण्टकः ८ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, महाभारते । १३ । १११ । ५८ । “गर्दभत्वन्तु संप्राप्य दशवर्षाणि जीवति । संवत्सरन्तु कुम्भीरस्ततो जायेत मानवः” ॥) कुम्भीरमक्षिका, स्त्री, (कुम्भीर इत्याख्या मक्षिका । यद्वा कुम्भीरोपपदयुक्ता मक्षिका ।) मक्षिका- विशेषः । कुमीरा पोका इति भाषा । तत्पर्य्यायः । कणा २ । इति हारावली ॥ कुम्भीलः, पुं, (कुम्भीर + रस्य लः ।) कुम्भीरः । इत्य- मरटीका ॥ कुम्भीवीजं, क्ली, (कुम्भ्या वीजम् ।) जयपालः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (जयपालशब्देऽस्य गुणादिकं ज्ञेयम् ॥) कुर श शब्दे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां-परं- अकं-सेट् ।) श कुरति कोरिता । इति दुर्गादासः ॥ कुरका, स्त्री, (कुर् + कः । कुरः शब्दः कायति प्रकाशतेऽस्मिन् । कै + कः ।) सल्लकीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुरङ्करः, पुं, (कुरमित्यव्यक्तशब्दं करोति । कुरम् + कृ + टः ।) सारसपक्षी । इति हेमचन्द्रः ॥ कुरङ्कुरः, पुं, (कुरं इत्यस्फुटशब्दं कुरति । कुर् + कः ।) सारसपक्षी । इति हारावली ॥ कुरङ्गः पुं, (कौ पृथिव्यां भूमौ वा रङ्गति । रगि + अच् । यद्वा, “विडादिभ्यः किच्च” । उणां १ । १२० इति अङ्गच् बाहुलकात् उत्वं रपरत्वञ्च । कुरङ्ग- विहङ्गादयःसर्व्वेनिपात्यन्ते । इति वा ।) हरिणः । इत्यमरः । २ । ५ । ८ ॥ कुतङ्गकोऽपि ॥ (यथा, भागवतटीकायां स्वामिना प्रोक्तम् । “कुरङ्गमातङ्गपतङ्गभृङ्ग- मीना हताः पंञ्चभिरेव पञ्च” ॥ अस्य गुणाः यथा, -- “कुरङ्गो वृंहणो बल्यः शोतलः पित्तहृद्गुरुः । मधुरो वातहृद्ग्राही किञ्चित्कफकरः स्मृतः” ॥ इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे द्वितीये भागे ॥ * ॥ अस्य लक्षणं यथा, -- “न कृष्णो न च ताम्रश्च कुरङ्गः सोऽभिधोयते” ॥ इति सूत्रस्थाने षट्चत्वारिंशेऽध्याये सुश्रते- नोक्तम् ॥) कुरङ्गनयना, स्त्री, (कुरङ्गस्य नयने इव नयने यस्याः ।)

मृगनयना नारी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (उक्तञ्च, “किन्त्वेकायमुना कुरङ्गनयना नेत्राम्बुभिर्वर्द्धते” ॥) कुरङ्गनाभिः, पुं, (कुरङ्गस्य नाभिः ।) कस्तूरी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (कस्तूरीशब्दे ऽस्य गुणादयो बोद्धव्याः ॥) कुरङ्गमः, पुं, (कौ भूमौ रङ्गं मिमीते । मा + डः ।) हरिणविशेषः । तत्पर्य्यायः । एणः २ ऋश्यः ३ रिश्यः ४ चारुलोचनः ५ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कुरङ्गिका, स्त्री, (कौ रङ्गोऽस्या अस्तीति । ठन् टाप् च ।) मुद्गपर्णी । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुरचिल्लः, पुं, (कुरे शब्दे चिल्लति । चिल्ल शैथिल्ये + अच् ।) कर्कटः । इति हेमचन्द्रः ॥ कुरटः, पुं, (कुर् + अटन् किच्च । कु कुत्सितवृत्त्या रटति जीवति देहयात्रां सम्पादयति वा । रट + अच् ।) चर्म्मकारः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कुरण्टकः, पुं, (कुर्य्यते शब्द्यते इति । कुर् + कर्म्मणि बाहुलकात् अण्टक् स्वार्थे कन् ।) पीताम्लानः । पीतझिण्टी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अस्य पर्य्याय- लक्षणगुणा यथा, -- “सैरेयकः श्वेतपुष्पः सैरेयः कटसारिका । सहाचरः सहचरः स च मिन्द्यपि कथ्यते ॥ कुरण्टकोऽत्र पीते स्याद्रक्ते कुरवकः स्मृतः । नीले वाणाद्वयोरुक्तो दासे आर्त्तगलश्च सः ॥ सैरेयः कुष्ठवातास्रकफकण्डूविषापहः । तिक्तोष्णो मधुरोऽनम्लः सुस्निग्धः केशरञ्जनः” ॥ इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥ “किंशुकं कफपित्तघ्नं तद्वदेव कुरण्टकम्” ॥ इति शुश्रुते सूत्रस्थाने ४६ अः ॥ अत्रास्य नपुं- सकत्वं व्यज्यते ॥) कुरण्डः, पुं, (कुर + अण्डक् ।) मुष्कवृद्धिरोगः । कोरण्ड इति भाषा । तत्पर्य्यायः । वृद्धिः २ अण्डवर्द्धनः ३ । इति हेमचन्द्रः ॥ तस्य सम्प्राप्ति- पूर्ब्बकं लक्षणं यथा, -- “क्रुद्धोऽनूर्द्ध्वगतिर्वायुः शोथशूलकरश्चरन् । मुष्कौ वङ्क्षणतः प्राप्य फलकोषाभिवाहिनीः ॥ प्रपीड्य धमनीर्वृद्धिं करोति फलकोषयोः । दोषास्रमेदोमूत्रान्त्रैः सवृद्धिः सप्तधा मतः ॥ मूत्रान्त्रजावप्यनिलाद्धेतुभेदश्च केवलम् । वातपूर्णदृतिस्पर्शो रूक्षो वातादहेतुरुक् ॥ पक्वोडुम्बरसङ्काशः पित्ताद्दाहोष्मपाकवान् । कफाच्छीतो गुरुः स्निग्धः कण्डूमान्कठिनोऽल्परुक् ॥ कृष्णस्फोटावृतः पित्तवृद्धिलिङ्गश्च रक्तजः । कफवन्मेदसा वृद्धिर्मृदुस्तालफलोपमः ॥ मूत्रधारणशीलस्य मूत्रजः स तु गच्छतः । अम्भोभिः पूर्णदृतिवत् क्षोभं याति सरुङ्मृदुः ॥ मूत्रकृच्छ्रमधः स्याच्च चालयन् फलकोषयोः । वातकोपिभिराहारैः शीततोयावगाहनैः ॥ धारणे रणभाराध्वविषमाङ्गप्रवर्त्तनैः । क्षोभणैः क्षुभितश्चान्यैः क्षुद्रान्त्रावयवं यदा ॥ पवनो विगुणीकृत्य स्वनिवेशादधो नयेत् । कुर्य्याद्वङ्क्षणसन्धिस्थो ग्रन्थ्याभं श्वयथुं तदा ॥ उपेक्ष्यमाणस्य च मुष्कष्टद्धि-

माध्मानरुक् स्तम्भवतीं स वायुः । प्रपीडितोऽन्तःस्वनवान् प्रयाति प्रध्मापयन्नेति पुनश्च मुक्तः ॥ अन्त्रवृद्धिरसाध्योऽयं वातवृद्धिसमाकृतिः” ॥ इति वृद्धिनिदानम् ॥ इति माधवकरः ॥ * ॥ तस्यौषधं यथा, -- “द्विजयष्ट्याश्च वै मूलं पिष्टं तण्डुलवारिणा । गण्डमालां हरेल्लेपात् कुरण्डगलगण्डकम् ॥ रसाञ्जनं हरीतक्याश्चूर्णं तेनैव गुण्ठनात् । नश्येद्वै पुरुषव्याधिं नात्र कार्य्या विचारणा” ॥ इति गारुडे १९० अध्यायः ॥ * ॥ अन्यच्च । “गव्यं घृतं सैन्धवसंप्रयुक्तं शम्बूकभाण्डे निहितं तदेव । सप्ताहमादित्यकरैर्व्विपक्वं हन्यात् कुरण्डं चिरजं प्रवृद्धम्” ॥ गव्यघृत कर्ष १ । सैन्धव मा ४ । शम्बूकभाण्डे कृत्वा सप्तदिनं यावत् रौद्रे भावयेत् तेन कुरण्ड- म्रक्षणम् ॥ “सैन्धवञ्च घृताभ्यक्तं ताम्रभाजन आतपे । प्रतप्तमूर्णया घृष्टं तन्मलञ्च समाहरेत् ॥ कुरण्डं म्रक्षयेत्तेन स निर्व्विघ्नं दिवानिशम् । कुरण्डं तेन संलिप्तं नास्तीत्याह पुनर्व्वसुः ॥ ताम्रभाजने घृतं सैन्धवं दत्त्वा रौद्रे तप्तं कृत्वा मेषलोमलुण्डिकया घृष्ट्वा मलग्रहं कृत्वा तेन म्रक्षयेत् ॥ बहुवारस्य वीजञ्च पिष्ट्वा तच्चार्द्रकैः सह । कुरण्डं नाशयेद्भद्रे लेपनान्नात्र संशयः ॥ घृतैर्नीलोत्पलं मूलं पिष्ट्वा लिम्पेत् कुरण्डकम् । अथवा लेपनं कुर्य्यात् गृहमण्डूकशोणितैः” ॥ इति भैषज्यरत्नावली ॥ * ॥ अपरञ्च । “गुग्गुलुं रुवुतैलं वा गोमूत्रेण पिबेन्नरः । वातवृद्धिं निहन्त्याशु चिरकालानुबन्धिनीम् ॥ सक्षीरं वा पिबेत्तैलं मासमेरण्डसम्भवम् । पुनर्नवायास्तैलं वा तैलं नारायणन्तथा ॥ पाने वस्तौ रुवोस्तैलं पेयं वा दशकाम्भसा । चन्दनं मधुकं पद्ममुशीरं नीलमुत्पलम् ॥ क्षीरपिष्टैः प्रदेहः स्याद्दाहशोथरुजापहः । पञ्चवल्कलकल्केन सघृतेन प्रलेपनम् ॥ सर्व्वं पित्तहरं कार्य्यं रक्तजे रक्तमोक्षणम् । श्लेष्मवृद्धिं तूष्णवीर्य्यैर्मूत्रपिष्टैः प्रलेपयेत् ॥ पीतदारुकषायञ्च पिबेन्मूत्रेणं संयुतम् । स्विन्नां मेदःसमुत्थान्तु लेपयेत् सुरसादिना ॥ शिरोविरेकद्रव्यैर्व्वा सुखोष्णैर्मूत्रसंयुतैः । संस्वेद्य मूत्रप्रभवां वस्त्रपट्टेन वेष्टयेत् ॥ सेवन्याः पार्श्वतोऽधस्ताद्विध्येद्व्रीहिमुखेन वै । शङ्खोपरि च कर्णान्ते त्यक्त्वा सेवनिमादरात् ॥ व्यत्यासाद्वा सिरा विध्येदन्त्रवृद्धिनिवृत्तये । अङ्गुष्ठमध्ये त्वक् छित्वा दहेदङ्गविपर्य्यये ॥ रास्नायष्ट्यमृतैरण्डबलागोक्षुरसाधितः । क्वाथोऽन्त्रवृद्धिं हन्त्याशु रुवुतैलेन मिश्रितः ॥ तैलमेरण्डजं पीत्वा बलासिद्धपयोऽन्वितम् । आध्मानशू लोपचितामन्त्रवृद्धिं जयेन्नरः ॥

पृष्ठ २/१५०

हरीतकीं मूत्रसिद्धां सतैललवणान्विताम् । प्रातःप्रातश्च सेवेत कफवातामयापहाम् ॥ गोमूत्रपिष्टां रुवुतैलभृष्टां हरीतकीं सैन्धवचूर्णयुक्ताम् । खादेन्नरः कोष्णजलानुपानां निहन्ति वृद्धिं चिरजां प्रवृद्धाम् ॥ त्रिफलाक्वाथगोमूत्रं पिबेत् प्रातरतन्द्रितः । कफवातोद्भवं हन्ति श्वयथुं वृषणोत्थितम् ॥ सरलागुरुकुष्ठानि देवदारुमहौषधम् । मूत्रारनालसंपिष्टं शोथघ्नं कफवातनुत् ॥ त्रिफलाक्वाथगोमूत्रं कल्कः पथ्यासमुद्भवः । कृष्णासैन्धवसंयुक्तो वृद्धिरोगहरः परः ॥ गव्यं घृतं सैन्धवसंप्रयुक्तं शम्बूकभाण्डे निहितं प्रयत्नात् । सप्ताहमादित्यकरैर्व्विपक्वं निहन्ति कुरण्डमतिप्रवृद्धभ् ॥ ऐन्द्रीमूलभवं चूर्णं रुवुतैलेन मर्द्दितम् । त्र्यहाद्गोपयसा पीतं सर्व्ववृद्धिनिवारणम् ॥ रुद्रजटामूललिप्ता करटव्यङ्गचर्म्मणा । बद्धा वृद्धिः शमं याति चिरजापि न संशयः ॥ निपिष्टेनारनालेन रूपिकामूलवल्कलम् । लेपोवृद्ध्यामयं हन्ति बद्धमूलमपि दृढम् ॥ वचासर्षपकल्केन लेपो वृद्धिविनाशनः । लज्जागृघ्रमलाभ्यान्तु लेपो वृद्धिहरः परः” ॥ * ॥ “मूलं विल्वकपित्थयोरल्लकस्याग्नेर्वृहत्योर्द्वयोः श्यामापूतिकरञ्जशिग्रुकतरोर्व्विश्वौषधारुष्करम् । कृष्णाग्रन्थिकचव्यपञ्चलवणं क्षाराजमोदान्वितं पीतङ्काञ्जिककोष्णतोयमथितैश्चूर्णीकृतं ब्रध्नजित् ॥ अवीक्षीरेण गोधूमकल्कं कुन्दुरुकस्य वा । प्रलेपनं सुखोष्णं स्यात् ब्रध्नशूलहरं परम् ॥ मृत्पात्रे तु वै काकोदरे तत्तु प्रवेशयेत् । ब्रध्रं मुहूर्त्तं मेधावी तत्क्षणादरुजो भवेत् ॥ अजाजी हवुषा कुष्ठं गोधूमं वदरणि च । काञ्जिकेन समं पिष्ट्वा कुर्य्याद्ब्रध्रप्रलेपनम् ॥ सैन्धवं मदनं कुष्ठं शताह्वां निचुलं वचाम् ॥ ह्रीवेरं मधुकं भार्गी देवदारु सनागरम् ॥ कट्फलं पौष्करं मेदां चविकां चित्रकं शटीम् । विडङ्गातिविषे श्यामां रेणुकां नीलिनीं स्थिराम् ॥ विल्वाजमोदां कृष्णाञ्च दन्तीं रास्नां प्रपिष्य च । साध्यसेरण्डजं तैलं तैलं वा कफवातनुत् ॥ ब्रध्रोदरार्त्तगुल्मार्शःप्लीहमेहाढ्यमारुतान् । आनाहमश्मरीञ्चैव हन्यात्तदनुवासनात्” ॥ वृहत्सैन्धवाद्यं तैलम् ॥ “सौरेश्वरघृतं योज्यं ब्रध्रवृद्धिनिवृत्तये” ॥ इतिब्रध्रवृद्ध्यधिकारः । इति चक्रपाणिदत्तः ॥ * ॥ (अस्य सनिदानं पूर्ब्बरूपसहितं लक्षणं संप्रा- प्तिश्च यथा । “वातपित्तश्लेष्मशोणितमेदो मूत्रान्त्र- निमित्ताः सप्त वृद्धयः । तासां मूत्रान्त्रनिमित्ते वृद्धी वातसमुत्थे केवलमुत्पत्तिहेतुरन्यतमः ॥ अधः प्रकुपितोऽन्यतमो हि दोषः फलकोशवाहिनी- रभिप्रपद्यधमनीः फलकोषयोर्वृद्धिं जनयति तां वृद्धिमित्याचक्षते ॥ तासां भविष्यतीनां पूर्ब्ब-

रूपाणि वस्तिकटीमुष्कमेढ्रेषु वेदना मारुत- निग्रहः फलकोशशोफश्चेति ॥ तत्रानिलपरिपूर्णां वस्तिमिवाततां परुषा- मनिमित्तानिलरुजं वातवृद्धिमाचक्षते, पक्वोडु- म्बरसङ्काशां ज्वरदाहोष्मवती चाशुसमुत्थानपाकां पित्तवृद्धिं कठिनामल्पवेदनां शीतां कण्डूमतीं श्लेष्मवृद्धिं कृष्णस्कोटावृतां पित्तवृद्धिलिङ्गां रक्त- वृद्धिं मृदुस्निग्धां कण्डूमतीमल्पवेदनां तालफल- प्रकाशां मेदोवृद्धिम् ॥ मूत्रसन्धारण-शीलस्य मूत्र- वृद्धिर्भवति सा गच्छतोऽम्बुपूर्णा दृतिरिव क्षुभ्यति मूत्रकृच्छ्रवेदनां वृषणयोःश्वयथुं कोषयोश्चापाद- यति तां मूचवृद्धिं विद्यात् ॥ भारहरणबलवद्वि- ग्रहवृक्षप्रपतनादिभिरायासविशेषैर्वायुरतिप्रवृद्धः प्रकुपितश्च स्थूलान्त्रस्येतरस्य चैकदेशं द्विगुणमा- दायाधोगत्वा वङ्क्षणसन्धिमुपेत्य ग्रन्थिरूपेण स्थि- त्वाऽप्रतिक्रियमाणे च कालान्तरेण फलकोषं प्र- विश्य मुष्कशोफमापादयत्याध्मातो वस्तिरिवाततः प्रदीर्घः शोफो भवति सशब्दमवपीडितश्चोर्द्ध्वमुपैति विमुक्तश्च पुनराधमति तामन्त्रवृद्धिमसाध्या- माचक्षते” ॥ * ॥ इति सुश्रुते निदानस्थाने । १२ अध्याये ॥ चिकित्सतञ्चास्य यथा, -- “अन्त्रवृद्ध्या विना षड् या वृद्धयस्तासु वर्जयेत् । अश्वादियानं व्यायामं मैथुनं वेगनिग्रहम् ॥ अत्यासनञ्चङ्क्रमणमुपवासं गुरूणि च । तत्रादितो वातवृद्धौ त्रैवृतस्निग्धमातुरम् ॥ स्विन्नञ्चैनं यथान्यायं पाययेत विरेचनम् । कोशाम्रतिल्वकैरण्डफलतैलानि वा नरम् ॥ सक्षीरं वा पिबेन्मासं तैलमेरण्डसम्भवम् । ततः कालेऽनिलध्नानां क्वाथैः कल्कैश्च बुद्धिमान् ॥ निरूहयेन्निरूढञ्च भुक्तवन्तं रसौदनम् ॥ यष्टीमधुकसिद्धेन ततस्तैलेन योजयेत् । स्नेहोपनाहौ कुर्य्याच्च प्रदेहांश्चानिलापहान् ॥ विदग्धां पाचयित्वा वा सेवनीं परिवर्ज्जयेत् ॥ भिन्द्यात्ततः प्रभिन्नायां यथोक्तं क्रममाचरेत् । पित्तजायामपक्वायां पित्तग्रन्थिक्रमो हितः ॥ पक्वां वा भेदयेद्भिन्नां शोधयेत् क्षौद्रसर्पिषा । शुद्धायाञ्च भिषग्दद्यात् तैलं कल्कञ्च रोपणम् ॥ रक्तजायां जलौकोभिः शोणितं निर्हरेद्भिषक् । पिबेद्विरेचनं वापि शर्कराक्षौद्रसंयुतम् ॥ पित्तग्रन्थिक्रमं कुर्य्यादामे पक्वे च सर्व्वदा । वृद्धिं कफात्मिकामुष्णैर्मूत्रपिष्टैः प्रलेपयेत् ॥ पीतदारु कषायञ्च पिबेन्मूत्रेण संयुतम् ॥ विम्लापनादृते वापि श्लेष्मग्रन्थिक्रमो हितः । पक्वायाञ्च विभिन्नायां तैलं शोधनमिष्यते ॥ सुमनारुष्कराङ्कोठसप्तपर्णेषु साधितम् । मेदःसमुत्थां संस्वेद्य लेपयेत् सुरसादिना ॥ शिरोविरेकैर्द्रव्यैर्व्वा सुखोष्णैर्मूत्रसंयुतैः । स्विन्नाञ्चावेष्ट्य पट्टेन समाश्वास्य तु मानवम् ॥ रक्षेत् फले सेवनीञ्च वृद्धिपत्रेण दारयेत् । मेदस्ततः समुद्धृत्य दद्यात्कासीससैन्धवे ॥ बध्नीयाच्च यथोद्दिष्टं शुद्धे तैलञ्च दापयेत् ।

मनःशिलाललवणैः सिद्धमारुष्करेषु च ॥ मूत्रजां स्वेदयित्वा तु वस्त्रपट्टेन वेष्टयेत् । सेवन्याः पार्श्वतोऽधस्ताद्विध्येद्ध्रीहिमुखेन तु ॥ अथात्र विमुखां नाडीं दत्त्वा विस्रावयेद्भिषक् मूत्रं नाडीमथोद्धृत्य स्थगिकाबन्धमाचरेत् ॥ शुद्वायां रोपणं दद्याद्वर्ज्जयेदन्त्रहेतुकीम् ॥ अप्राप्तफलकोशायां वातवृद्धिक्रमो हितः । तत्र या वङ्क्षणस्था तां दहेदर्द्धेन्दुवक्त्रया ॥ सम्यग्मार्गावरोधार्थं कोशप्राप्तान्तु वर्जयेत् । त्वचं भित्त्वाङ्गुष्ठमध्ये दहेच्चाङ्गविपर्य्ययात् ॥ अनेनैव विधानेन वृद्धी वातकफात्मिके । प्रदहेत् प्रयतः किन्तु स्नायुच्छेदोऽधिकस्तयोः ॥ शङ्खोपरि च कर्णान्ते त्यक्त्वा यत्नेन सेवनीम् । व्यत्यासाद्वा सिरां विध्येदन्त्रवृद्धिनिवृत्तये” ॥ इति सुश्रुते चिकित्सितस्याने १९ अः ॥ * ॥) भावप्रकाशोक्तचिकित्सादिः अन्त्रवृद्धिशब्दे द्रष्टव्यः ॥ साकरुण्डवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः । कुरण्डकः, पुं, (कुर्य्यते शब्द्यते इति । कुर् + बाहुल- कात् अण्टक् । पृषोदरात् साधुः । ततः स्वार्थे कन् ।) कुरण्टकवृक्षः । इत्यमरटीकायां रायमु- कुटः ॥ (कुरण्टकशब्देऽस्य विवरणं ज्ञातव्यम् ॥) कुररः, पुं, (कुङ्शब्दे + “कुवः क्ररच्” । उणां ३ । १३३ । इति क्ररच् प्रत्ययः ।) कुरलपक्षी । तत्पर्य्यायः । उत्क्रोशः २ । इत्यमरः । २ । ५ । २३ ॥ खरशब्दः ३ क्रौञ्चः ४ पंक्तिचरः ५ खरः ६ । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा महाभारते ३ नलोपाख्यान- पर्व्वणि । ६४ । ११० । “प्रोद्घुष्टां क्रौञ्चकुररैश्चक्रवाकोपकूजिताम्” ॥ अयं जलचरान्तर्गतपक्षिविशेषः । यथा, -- “कुररवकमकराः कङ्कचटकपिकभृङ्गसारसाः । आडिदात्यूहहंसा जलकरटिकपिङ्गा टिट्टिभाद्याः । जलेचरा विहङ्गास्ते भासकाः खञ्जरीटकाः । इत्येते जलजा जीवाः” ॥ इति हारीते प्रथमे स्थाने ११ अध्याये ॥) कुरराङ्घ्रिः, पुं, (कुररस्य अङ्घिरिव ।) देवसर्षपः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुररी, स्त्री, (कुरर + स्त्रियां जातित्वात् ङीष् ।) मेषी । इति हेमचन्द्रः ॥ कुररपक्षिस्त्री । इत्य- मरः ॥ (यथा, महाभारते । १ । ६ । १२ । “ततो मामनयद्रक्षः क्रोशन्तीं कुररीमिव” ॥) कुरलः, पुं, (कुरर इति रस्य लः ।) कुररपक्षी । चूर्णकुन्तलः । इति धरणी ॥ कुरवः, पुं, (कु ईषत् रबः गुञ्जनध्वनिर्मधुकराणां स्वल्पमधुतया यत्र ।) सितमन्दारः । इति राज- निर्घण्टः ॥ कुरवकः । रक्तझिण्टी । इति शब्द- रत्नावली ॥ पीतझिण्टी । इति हेमचन्द्रः ॥ (कुत्सितो रव इति कर्म्मधारयः ।) कुत्सितशब्दः ॥ (कुत्सितो रवो यस्य ।) कुत्सितशब्दयुक्ते त्रि ॥ कुरवकः, पुं, (कुरव + स्वार्थे कन् ।) रक्ताम्लानः । रक्तझिण्टी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा राजे- न्द्रकर्णपूरे ६५ । “किञ्चित्कुड्मलितैकलोचनपुटं कण्डूं मुहुर्गण्डयोः

पृष्ठ २/१५१

झम्पाकम्पितकुड्मले कुरवके निर्वाप्य वन्यद्विपैः” ॥ तस्य पुष्पादिरपि । यथा कुमारटीकायां मल्लिनाथः । “आलोकितः कुरवकः कुरुते विका- शम्” ॥ अस्य पर्य्याया लक्षणञ्च यथा ॥ “सैरेयकः श्वेतपुष्पः सैरेयः कटसारिका । सहाचरः सहचरः स च भिन्द्यपि कथ्यते । कुरण्टकोऽत्र पीते स्याद्रक्ते कुरवकः स्मृतः” ॥ इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) कुत्सितरवे त्रि ॥ कुरसः, पुं, (कुत्सितो रसो यत्र ।) मद्यभेदः । इति हारावली ॥ कर्म्मधारये कुत्सितरसः । बहुव्रीहौ कुत्सितरसयुक्ते त्रि ॥ कुरसा, स्त्री, (कुत्सितः ईषत् वा रसो यस्याः ।) गोजिह्वा लता । इति शब्दचन्द्रिका ॥ कुराहः, पुं, कुलाहः । ईषत्पाण्डुः कृष्णजङ्घो घोटकः । इति हेमचन्द्रः ॥ कुरी, स्त्री, (कुं भूमिं राति ददाति । कु + रा + कः । ततो गौरादित्वात् ङीष् ।) तृणधान्यभेदः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुरीरं, क्ली, (“कृञ उच्च” । उणां ४ । ३३ । इति ईरन् उकारादेशश्च ।) मैथुनम । इति सिद्धान्त- कौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ कुरुः, पुं, (कृ + “कृग्रोरुच्च” । उणां १ । २५ । इति कुः उच्च ।) आग्नीध्रराजपुत्त्रः । स तु प्रियव्रत- राजपौत्त्रः । (स्वायम्भुवमनोः प्रपौत्त्रः उत्तरकुरु- राज्यं प्राप्तवांश्च । तत्रत्या नदी च भद्रेति नाम्ना विश्रुता । यथा विष्णुपुराणे । २ । १ । १६-२२ । “जम्बुद्वीपेश्वरो यस्तु आग्नीध्रो मुनिसत्तम ! । तस्य पुत्त्रा बभूवुस्ते प्रजापतिसमा नव ॥ नाभिः किम्पुरुषश्चैव हरिवर्ष इलावृतः । रम्यो हिरण्वान् षष्ठश्च कुरुर्भद्राश्व एव च ॥ केतुमालस्तथैवान्यः साधुचेष्टो नृपोऽभवत् । जम्बुद्वीपविभागांश्च तेषां विप्र ! निशामय ॥ पित्रा दत्तं हिमाह्वन्तु वर्षं नाभेस्त दक्षिणम् । हेमकूटं तथा वर्षं ददौ किम्पुरुषाय सः ॥ तृतीयं नैषधं वर्षं हरिवर्षाय दत्तवान् । इलावृताय प्रददौ मेरुर्यत्र तु मध्यगः ॥ नीलाचलाश्रितं वर्षं रम्याय प्रददौ पिता । श्वेतं तदुत्तरं वर्षं पित्रा दत्तं हिरण्वते ॥ यदुत्तरं शृङ्गवतो वर्षं तत्कुरवे ददौ । मेरोः पूर्ब्बेण यद्वर्षं भद्राश्वाय प्रदत्तवान्” ॥ वैवस्वतमनुवंश्यश्चन्द्रवंशीयराजविशेषः । स तु सम्बरणराजभार्य्यायां सूर्य्यकन्यायां तपत्यां जातः । अयमेव कुरुक्षेत्रपतिः । धार्त्तराष्ट्रपाण्डवानां पूर्ब्बपुरुषः । यथा, -- “योऽजमीढसुतस्त्वन्य ऋक्षः सम्बरणस्ततः । तपत्यां सूर्य्यकन्यायां कुरुक्षेत्रपतिः कुरुः ॥ परीक्षित् सधनुर्जह्नुर्निषधाश्वः कुरोः सुताः” ॥ इति श्रीभागवते । ९ । २२ । ४ ॥) भक्तम् । देशविशेषः । इति मेदिनी ॥ स तु जम्बुद्वीपस्य नववर्षान्तर्गत- वर्षविशेषः । इति ज्योतिषम् ॥ तद्देशवासी । तत्र बहुवचनान्तः । (यथा गीतायाम् १ । २५ ।

“उवाच पार्थ ! पश्यैतान् समवेतान् कुरूनिति” ॥) कण्टकारिका । इति शब्दचन्द्रिका ॥ कुरुकन्दकं, क्ली, (कुरुः इव विस्तीर्णः कन्दो यस्य । कप् ।) मूलकम् । इति शब्दमाला ॥ कुरुक्षेत्रं, क्ली, (कुरुणा चन्द्रवंशोद्भवेन राजविशेषेण भूरितपसोपार्ज्जितं धर्म्मक्षेत्रनाम्ना प्रसिद्धं कुरुदेशान्तर्गतं क्षेत्रम् । शाकपार्थिवादित्वात् मध्यपदलोपः ।) देशविशेषः । तत्तु धर्म्मक्षेत्रम् । (किञ्चास्मिन्नेव क्षेत्रे क्षत्त्रियकुलारण्यकुठारेण भृ- गुवंशधुरन्धरेण भगवता जामदग्र्यरामेण क्षत्त्रि- यशोणितैः पञ्च ह्रदाः कृताः तदारभ्य च क्षेत्रमेतत् समन्तपञ्चकनाम्नोच्यते । नितरामेवात्र युध्यतां क्षत्त्रियाणां शरीरविसर्ज्जनेन पुण्यप्राचुर्य्यात् वैकुण्ठप्राप्तिः । तत एवात्र कुरुपाण्डवानां सुमह- द्युद्धं निर्वृत्तम् । एतद्विवरणं महाभारतीये १२ । ४८ अध्याये श्रीकृष्णयुधिष्ठिरसंवादे द्रष्टव्यम् ॥ यथा भगवद्गीतायाम् १ । १ । “धर्म्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे समवेता युयुत्सवः । मामकाः पाण्डवाश्चैव किमकुर्व्वत सञ्जय !” ॥ एतत्क्षेत्रस्य सीमानिर्द्देशे बहूनि मतानि लक्ष्यन्ते दिङ्मात्रमुदाहृतमत्र । यथा, हेमचन्द्रः । “धर्म्मक्षेत्रं कुरुक्षेत्रं द्वादशयोजनावधि” ॥ तथा त्रिकाण्डशेषेऽपि । “कुरुक्षेत्रं प्रयागञ्च हिमाद्रिं विन्ध्यमन्तरा” ॥ एष हि ब्रह्मर्षिदेशः । यथा, मनौ । २ । १९ । “कुरुक्षेत्रं च मत्स्याश्च पञ्चालाः शूरसेनकाः । एष ब्रह्मर्षिदेशो वै ब्रह्मावर्त्तादनन्तरः” ॥) कुरुक्षेत्रीयोगः, पुं, एकस्मिन् सावनदिने तिथित्रय- नक्षत्रत्रययोगत्रयाणाञ्च स्पर्शः । इति स्मृतिः ॥ कुरुक्षेत्रे मृत्युयोगः । यथा, -- “पञ्चग्रहयुते मृत्यौ लग्नसंस्थे वृहस्पतौ । सौम्यक्षेत्रगते लग्ने कुरुक्षेत्रे मृतिर्भवेत्” ॥ इति जातकामृतसंग्रहे योगाध्यायः ॥ कुरुटः, पुं, (कुत्सितं रोटते दीप्यते प्रतिहन्ति वा । रुट दीप्तौ प्रतिघातादिषु च + “इगुपधेति” ३ । १ । १३५ । कः ।) सितावरशाकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुरुण्टः, पुं, (कुत्सितं दुर्गन्धादिकं रुण्टति लुण्ठ- तीति । कु + रुटि स्तेये + अच् ।) पीतझिण्टी । पीताम्लानः । इति मेदिनी ॥ (कुरुण्टकशब्देऽस्य विवृतिरुक्ता ॥) कुरुण्टकः, पुं, (कुरुण्ट + स्वार्थे कन् ।) पीताम्लानः । पीतझिण्टी । तत्पर्य्यायः । सहचरी २ सहचरः ३ । इत्यमरः । २ । ४ । ७५ ॥ सहाचरः ४ कुर- ण्टकः । इति भरतः ॥ (“वीरः सहचरः पीतपुष्पो दासीकुरुण्टकः” ॥ इति वैद्यकरत्नमालायाम् । यत्रास्य व्यवहारस्त- द्यथा, सुश्रुते सूत्रस्थाने ३८ अध्याये आरग्वधा- दिवर्गे ॥ “आरग्वधमदनगोपघोण्टा कुटजपाठा कण्टकीपाटलामूर्व्वेन्द्रयवसप्तपर्णनिम्बकुरुण्टकदा- सीत्यादिषु द्रष्टव्यः ॥) कुरुण्टी, स्त्री, (कु कुत्सितं रुण्टति स्वभासा । कु + रुटि + अच् । गौरादित्वात् ङीष् ।) दारुपुत्त-

लिका । इति मेदिनी ॥ (कु कुत्सितं पापं रुण्टति नाशयति ब्रह्मणः पत्युर्वा परिचर्य्यया ।) ब्राह्मणी । इति जटाधरः ॥ कुरुम्बं, क्ली, (कुर् + बाहुलकात् उम्बच् ।) कूल- पालकम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ कमलालेवु इति भाषा ॥ कुरुम्बा, स्त्री, (कुरुम्ब + स्त्रियां टाप् ।) द्रोणपुष्पी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (द्रीणपुष्पीशब्देऽस्या गुणा- दयो ज्ञेयाः ॥) कुरुम्बिका, स्त्री, (कुरुम्बा + स्वार्थे कः टाप् इत्वं च ।) द्रोणपुष्पी । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुरुम्बी, स्त्री, (कुरुम्ब + स्त्रियां गौरादित्वात् ङीष् ।) सैहलीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुरुराट् [ज्] पुं, (कुरुषु राजते । राज् + क्विप् ।) दुर्य्योधनः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कुरुलः, पुं, (कुर् + उलक् ।) मालस्थितचूर्णकुन्तलः । तत्पर्य्यायः । भ्रमरकः २ भ्रमरालकः ३ । इति हेमचन्द्रः ॥ कुरुवकः, पुं, (रौतीति रुवो भ्रमरः । कुत्सितः स्वल्प- मधुलाभात् विरक्तो रुवो यत्र । स्वल्पमधुत्वादस्य तथात्वम् ।) रक्तझिण्टी । रक्ताम्लानः । इत्यमरः । २ । ४ । ७४ ॥ पीतझिण्टी । इति हेमचन्द्रः ॥ (कुरवक- शब्दे पीतझिण्टीशब्दे च अस्य विवृतिर्ज्ञातव्या ॥) कुरुविन्दं, क्ली, (कुरून् विन्दति + विदिलाभे “अनु- पसर्गात् लिम्पविन्दधारिपारिवेद्युदेजिचेति साति साहिभ्यश्च” । ३ । १ । १३८ । इति शः मुचा- दित्वात् नुम् च ।) काचलवणम् । माणिक्यम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुरुविल्वरत्नम् । कुल्माष- शस्यम् । इति मेदिनी ॥ (क्वचिदस्य पुंलिङ्गत्व- मपि दृश्यते । यथा, सुश्रुते सूत्रस्थाने ३६ अः । “कासीससैन्धवं किण्वं कुरुविन्दो मनःशिला” ॥) कुरुविन्दः, पुं, (कुरु + विद् + शः नुम् च ।) मुस्तकम् । इत्यमरः । २ । ४ । १५९ ॥ माषः । इति राज- निर्घण्टः ॥ (अस्य पर्य्याया यथा, -- “मुस्तकं न स्त्रियां मुस्तं त्रिषु वारिदनामकम् । कुरुविन्दश्च सङ्ख्यातोऽपरः क्रोडकसेरुकः । भद्रमुस्तञ्च गुन्द्रा च तथा नागरमुस्तकः” ॥ इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) कुरुविल्वः, पुं, (कुरुषु विल्ल इव ।) पद्मरागमणिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कुरुविल्वकः, पुं, (कुरुविल्ल + संज्ञायां कन् ।) कु- ल्माषः । वनकुलत्थिका । इति रत्नमाला ॥ (गुणा- श्चास्य कुल्माषशब्दे ज्ञेयाः ॥) कुरुविस्तः, पुं, (कुरुषु विख्यातः विस्तः ।) स्वर्णपलम् । इत्यमरः । २ । ९ । ८६ ॥ चारि तोला सोणा । इति भाषा ॥ कुरूप्यं, क्ली, (कु ईषत् रूप्यमिव । रूप्यवत् शुभ्र- त्वात्तथात्वम् ।) रङ्गम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुर्कुरः, पुं स्त्री, (कुर् इत्यस्फुटं शब्दं कुरति शब्दायते । कुर् + कुर् + कः ।) कुक्कुरः । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ कुर्णजः, पुं, कुलञ्जनवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥

पृष्ठ २/१५२

कुर्द्द ङ क्रीडायाम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-आत्मं- अकं-सेट् ।) पञ्चमस्वरी । दीर्घिणः पृथक् पाठ- सामर्थ्यात् पूर्ब्बस्य र्वनच्तयीति दीर्घो न स्यात् । ङ कुर्द्दते । इति दुर्गादासः ॥ कुर्द्दनं, क्ली, (कुर्द्द + भावे ल्युट् ।) क्रीडा । इत्यमर- टीकायां स्वामी ॥ कुर्परः, पुं, (कुर् + क्विप् कुः । पिपर्त्ति । पृ + अच् परः । ततः कर्म्मधारयः ।) कफोणिः । जानु । इति मे- दिनीकरहेमचन्द्रौ ॥ (कुर्परशब्देऽस्य विवरणं व्याख्येयम् ॥) कुर्पासः, पुं, (कुर्परे अस्यते आस्ते वा । अस्, आस् वा + घञ् ततः पृषोदरात् साधुः ।) अर्द्धचोलकः । इति हारावली ॥ कुर्पासकः, पुं, (कुर्पास + स्वार्थे कन् ।) कञ्चुलिका । इत्यमरः ॥ काँचुलि इति भाषा । (यथा रत्ना- वलीनाटके । “मनोज्ञकुर्पासकपीडितस्तना” ॥) कुर्व्वत्, त्रि, (करोति इति । कृ + शतृ ।) कर्म्म- कारः । भृत्यः । इति विश्वः ॥ कुल ज बन्धौ । संहतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-अकं-क्वचित् सकं सेट् । ज्वलादिः ।) ज कोलः कुलः । कोलति कुलीनः सर्व्वेषां बन्धुः स्यादित्यर्थः । संहती राशीकरणमिति चतुर्भुजः ॥ केचित्तु संहतिस्थाने संख्यानं पठित्वा कोलति कुलालः गणयति इत्यर्थः इत्याहुः । संस्त्यानं पठित्वा संस्त्यानं उपचयः । इति रामः ॥ अन्ये तु बन्धुषु ज्ञातिषु वर्त्तमानोऽयं अन्यत्रास्य न प्रयोगः । गडि गण्डे इतिवदित्याहुः । इति दुर्गादासः ॥ कुलं, क्ली, (कुल् + “इगुपधेति” । ३ । १ । १३५ । कः ।) वंशः । (यथा, रघौ । १६ । ८६ । “इत्यूचिवानुपहृताभरणः क्षितीशं श्लाघ्यो भवान् स्वजन इत्यनुभाषितारम् । संयोजयां विधिवदास समेतबन्धुः कन्यामयेन कुमुदः कुलभूषणेन” ॥ तस्य लक्षणं यथा, शिष्टोक्तौ । “आचारो विनयो विद्या प्रतिष्ठा तीर्थदर्शनम् । निष्ठा वृत्तिस्तपो दानं नवधा कुललक्षणम्” ॥) तन्नाशकारणं यथा । “गोभिश्च दैवतैर्विप्रकृष्या राजोपसेवया । कुलान्यकुलतां यान्ति यानि हीनानि वृत्ततः ॥ कुविवाहः क्रियालोपैर्वेदानध्ययनेन च । कुलान्यकुलतां यान्ति ब्राह्मणातिक्रमेण वै ॥ अनृतात् पारदार्य्याच्च तथाऽभक्षस्य भक्षणात् । अश्रौतधर्म्माचरणात् क्षिप्रं नश्यति वै कुलम् ॥ अश्रोत्रिये वै वेदानां वृषलेषु तथैव च । विहिताचारहीनेषु क्षिप्रं नश्यति वै कुलम्” ॥ इति कूर्म्मपुराणे उपरिभागे १५ अध्यायः ॥ सजातीयगणः । इत्यमरः । २ । ७ । १ ॥ (कुं भूमिं लाति गृह्णाति । ला + कः ।) जनपदः । गृहम् । (कौ भूमौ जीयते । अन्येभ्योपीति डः ।) शरीरम् । इति मेदिनी ॥ अग्रम् । इति महाभारतम् ॥ (मध्यम-हलद्वयेन यावती भूमिः कृष्यते तावतो भूमिः । यथा, मनुः । ७ । १११ ।

“दशी कुलन्तु भुञ्जीत विंशी पञ्चकुलानि च” ॥) कुलः, पुं, (कुल् + कः ।) कुलिकः । शिल्पिकुल- प्रधानः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ कुलकं, क्ली, (कौ भूमौ लीयते । कु + ली + डः । संज्ञायां कन् ।) पटोललता । सम्बद्धश्लोकसमूहः । इति मेदिनी ॥ (यथा, साहित्यदर्पणे ६ । २८७ । “कलापकं चतुर्भिश्च तदूर्द्धं कुलकं मतम्” ॥ पटोलार्थे यथा, -- “करीरं कुलकं नन्दी” इति वाभटे सूत्रस्थाने । ६ अः । कुलकं पटोलभेदः । तित्पल्ला इति ख्यातम् ॥ इति तट्टीका ॥) कुलकः, पुं, (कुल् + संज्ञायां कन् ।) काकेन्दुः । इत्यमरः । २ । ४ । ३९ ॥ वल्मीकः । कुलश्रेष्ठः । इति मेदिनी ॥ मरुवकवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ हरितसर्पः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुपीलुः । इति भावप्रकाशः ॥ शिल्पिकुलप्रधानः । इत्यमरटी- कायां भरतः ॥ कुलकर्कटी, स्त्री, (कुला कर्कटी इति नित्यकर्म्मधा- रयः ।) चीनाकर्कटी । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुलकुण्डलिनी स्त्री, (कुले कुलचक्रे पृथिवीतत्त्व- रूपेमूलाधारे कुण्डलाकृत्या सार्द्ध- त्रिवलयाकारेण स्वयम्भुलिङ्गं वेष्टयित्वा तिष्ठतीति । कुल + कुण्डलिन् + ङीप् । कुण्डल + ङीष् । यद्वा कौ पृथिवीतत्त्वाधारे मूलाधारे इत्यर्थः लीयते इति । कु + ली + अन्येभ्योपीति डः । ततः कर्म्म धारयः ।) मूलाधारपद्मस्थितशिवशक्तिविशेषः । यथा । पूर्णानन्दकृतषट्चक्रप्रकाशः । कुलकुण्डलिनी स्त्री, (कुले कुलचक्रे पृथिवीतत्त्व- रूपे मूलाधारे कुण्डलाकृत्या सार्द्ध- त्रिवलयाकारेण स्वयम्भुलिङ्गं वेष्टयित्वा तिष्ठतीति । कुल + कुण्डलिन् + ङीप् । कुण्डल + ङीष् । यद्वा कौ पृथिवीतत्त्वाधारे मूलाधारे इत्यर्थः लीयते इति । कु + ली + अन्येभ्योपीति डः । ततः कर्म्म धारयः ।) मूलाधारपद्मस्थितशिवशक्तिविशेषः । यथा । पूर्णानन्दकृतषट्चक्रप्रकाशः । “कूजन्ती कुलकुण्डली च मधुरं मत्तालिमालास्फुटं वाचः कोमलकाव्यबन्धरचनाभेदातिभेदक्रमैः । श्वासोच्छ्वासविवर्त्तनेन जगतां जीवो यया धार्य्यते सा मूलाम्बुजगह्वरे विलसति प्रोद्दामदीप्तावली” ॥ कूजन्तीति । सा मूलाम्बुजगह्वर इत्यादि व्या- ख्यातम् । कीदृशी कोमलकाव्यबन्धरचनाभेदा- तिभेदक्रमैः कोमला कमनीयत्वविशिष्टा या काव्य- बन्धरचना तस्याः भेदातिभेदक्रमैः भेदातिशयभेद- क्रमैर्व्विशिष्टा वाचः मत्तालिमालास्फुटं मत्ता या अलिमाला भ्रमरसमूहस्तद्वदस्फुटं यथा स्यात् एवं मधुरं यथा स्यात् तथा कूजन्ती अव्यक्त- मधुरध्वनिं कुर्व्वन्तीत्यर्थः । सा का इत्याकाङ्क्षा- यामाह यथा कुलकुण्डलिन्या श्वासोच्छ्वासविवर्त्त- नेन श्वासोच्छ्वासयोः परिवर्त्तनेन गमनागमनेन जगतां संसाराणां जीवः प्राणो धार्य्यते । पुनः कीदृशी प्रोद्दामदीप्तावली प्रकृष्टोत्तुङ्गदीप्ति- श्रेणीस्वरूपा । तथा च मूलाधारपद्मे सर्पाकार- सार्द्धत्रितयवेष्ठनविशिष्टा विद्युत्समूहरूपा कुल- कुण्डलिनी तिष्ठतीत्यर्थः । इति तट्टीका ॥ * ॥ अन्यत् चक्रशब्दे मूलाधारशब्दे षट्चक्रशब्दे च द्रष्टव्यम् ॥ कुलक्कः, पुं, (कु + लक्क + भावे घञ् ।) करताली । तत्पर्य्यायः । तालमर्द्दलः २ । इति हारावली ॥ कुलक्षया, स्त्री, (कुलस्य मूलस्य विस्तृतवल्लीजालस्य वा क्षयो यस्याः ।) शूकशिम्बी । इति शब्दच- न्द्रिका ॥

कुलजः, पुं, (कुले सत्कुले जायते । जन् + डः ।) कुलीनः । सत्कुलोद्भवः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, मनुः ८ । १७९ । “कुलजे वृत्तसम्पन्ने धर्म्मज्ञे सत्यवादिनि । महापक्षे धनिन्यार्य्ये निक्षेपं निक्षिपेद्बुधः” ॥) कुलञ्जः, पुं, (कुं पृथिवीं रञ्जयति । रञ्ज + णिच् + अण् रस्य लः ।) कुलञ्जनवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुलञ्जनः, पुं, (कु + रञ्ज + णिच् + ल्युः । रस्य लः ।) स्वनामख्यातवृक्षः । तत्पर्य्यायः । कुर्णजः २ गन्धमूलः ३ कुलञ्जः ४ । अस्य गुणाः । कटुत्वम् । तिक्तत्वम् । उष्णत्वम् । दीपनत्वम् । मुखदोषना- शित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुलटा, स्त्री, (कुलात् व्यभिचारार्थं कुलान्तरं अट- तीति । कुल + अट् + अच् । शकन्ध्वादित्वात् अलोपः ।) व्यभिचारिणी । भ्रष्टा । (यथाह, आर्य्यासप्तशती ३९३ । “परपतिनिर्द्दयकुलटाशोषितशठ ! नेर्षया न कोपेन । दग्धममतोपतप्ता रोदिमि तव तानवं वीक्ष्य” ॥) तत्पर्य्यायः । पुंश्चली २ धर्षिणी ३ बन्धकी ४ असती ५ इत्वरी ६ स्वैरिणी ७ पांशुला ८ । इत्य- मरः । २ । ६ । १० ॥ धर्षणी ९ पांसुला १० । इति तट्टीका ॥ घृष्टा ११ दुष्टा १२ धर्षिता १३ । इति शब्दरत्नावली ॥ लङ्का १४ निशाचरी १५ त्रपा- रण्डा १६ । इति जटाधरः ॥ * ॥ परकीयान्तर्गत- नायिकाविशेषः । यथा, -- “एते वारिकणान् किरन्ति पुरुषान् वर्षन्ति नाम्भोधराः शैलाः शाद्वलमुद्वहन्ति न सृजन्त्येते पुनर्नायकान् । त्रैलोक्ये तरवः फलानि सुवते नैवारभन्ते जनान् धातः ! कातरमालपामि कुल- टाहेतोस्त्वया किं कृतम्” ॥ इति रसमञ्जरी ॥ * ॥ अस्या अन्नभोजनप्रायश्चित्तं प्रायश्चित्तशब्दे अभो- ज्यान्नभक्षणप्रकरणे द्रष्टव्यम् ॥ कुलटी, स्त्री, (कुत्सितं रट्यते । रट भाषणे + घञर्थे कः । गौरादित्वात् ङीष् रस्य लः ।) मनः- शिला । इति रत्नमाला अमरटीका च ॥ (अस्या गुणादयो मनःशिलाशब्दे बोद्धव्याः ॥) कुलतिथिः, स्त्री पुं, (कुला तिथिः ।) चतुर्थ्यष्टमीद्वा- दशीचतुर्द्दश्यः । यथा, तन्त्रसारे । “द्वितीया दशमी षष्ठी कुलाकुलमुदाहृतम् । विषसाश्चाकुलाः सर्व्वे शेषाश्च तिथयः कुलाः” ॥ कुलत्थः, पुं, (कुलं भूमिलग्नं सत् तिष्ठति । कुल + स्था + कः । पृषोदरात् साधुः ।) शस्यभेदः । कुल- त्थकडाइ इति भाषा ॥ (यथा, मार्कण्डेये । १५ । ७ । “धान्यंयवांस्तिलान्माषान्कुलत्थान्सर्षपांश्चणान्” ॥) तत्पर्य्यायः । कालवृन्तः २ ताम्रवृक्षः ३ कुल- त्थिका ४ । इति रत्नमाला ॥ ताम्रवृन्तः ५ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ ताम्रवीजः ६ सितेतरः ७ । इति राजनिर्धण्टः ॥ अस्य गुणाः । कफवातगुल्म- शुक्राश्मरीमेदःश्वासकासप्रमेहनाशित्वम् । वृंह- णत्वम् । उष्णत्वम् । कटुत्वम् । ग्राहित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ कषायत्वम् । रूक्षत्वम् । रक्तपित्त- कारित्वम् । बलनाशित्वञ्च । अस्य यूषगुणः । वायु-

पृष्ठ २/१५३

शर्क्कराश्मरीनाशित्वम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अस्य अपरे पर्य्यायगुणा यथा, -- “कुलत्थिका कुलत्थश्च कथ्यन्ते तद्गुणा अथ । कुलत्थः कटुकः पाके कषायः पित्तरक्तकृत् । लघुर्विदाही वीर्य्योष्णः श्वासकासकफानिलान् ॥ हन्ति हिक्काश्मरीशुक्रदाहानाहान् सपीनसान् । स्वेदसंग्राहको मेदोज्वरक्रिमिहरः परः” ॥ इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥ * ॥ “उष्णः कुलत्थो रसतः कषायः कटुर्विपाके कफमारुतघ्नः । शुक्राश्मरीगुल्म-निषूदनश्च संग्राहकः पीनसकासहारी ॥ आनाहमेदोगुदकीलहिक्का श्वासापहः शोणितपित्तकृच्च । कफस्य हन्ता नयनामयघ्नो विशेषतो वन्यकुलत्थ उक्तः” ॥ इति सुश्रुते सूत्रस्थाने ४६ अध्याये ॥ * ॥) कुलत्था, स्त्री, (कुलत्थ + स्त्रियां टाप् ।) वनकुलत्थः । तत्पर्य्यायः । दृक्प्रसादा २ अरण्यकुलत्थिका ३ कुलाली ४ लोचनहिता ५ चक्षुष्या ६ कुम्भका- रिका ७ कुलत्थिका ८ । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुल्माषः ९ कुरुविल्वकः १० । इति रत्नमाला ॥ अस्या गुणाः । कटुत्वम् । तिक्तत्वम् । अर्शःशूल- नाशित्वम् । विबन्धाध्मानशमनत्वम् । चक्षुर्हित- त्वम् । व्रणरोपणत्वञ्च । कुलत्थाञ्जनम् । अस्य पर्य्यायः पूर्ब्बवत्तदधिकस्तुं । कुम्भकारी १ प्रला- पहा २ । अस्य गुणाः । चक्षुर्हितत्वम् । कषाय- त्वम् । कटुत्वम् । हिमत्वम् । विषविस्फोटकण्डू- व्रणदोषनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुलत्थिका, स्त्री, (कुलत्था स्वार्थे संज्ञायां वा कन् अत इत्वम् ।) कुलत्थाकाराञ्जनप्रस्तरविशेषः । इत्य- मरः । २ । ९ । १०२ ॥ अस्य गुणपर्य्यायौ कुलत्थाशब्दे द्रष्टव्यौ । वनकुलत्थः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुलधर्म्मः, पुं, (कुलस्य कुले वा आचरितो धर्म्मः ।) स्वजातीयधर्म्मः । कुलाचारः । यथा, -- “उत्सन्नकुलधर्म्माणां मनुष्याणां जनार्द्दन ! । नरके नियतं वासो भवतीत्यनुशुश्रुम” ॥ इति श्रीभगवद्गीतायाम् । १ । ४३ ॥ कुलधारकः, पुं, (कुलं धारयति रक्षति यः । कुल + धृ + णिच् + ण्वुल् ।) पुत्त्रः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कुलनायिका, स्त्री, (कुले कुलाचारयजनकाले पूज्या या नायिका ।) पञ्च-मकारयजने पूज्या स्त्री । यथा, -- “रक्तमाल्येन सम्बीतो रक्तपुष्पविभूषितः । पञ्चीकरणसङ्केतैः पूजयेत् कुलनायिकाम्” ॥ सा नवविधा यथा, -- “नटी कापालिनी वेश्या रजकी नापिताङ्गना । ब्राह्मणी शूद्रकन्या च तथा गोपालकन्यका । मालाकारस्य कन्या च नव कन्याः प्रकीर्त्तिताः” ॥ इति तन्त्रसारः ॥ कुलनक्षत्रं, क्ली, (तन्त्रसारोक्तपारिभाषिकलक्षणं कुलं तत्र तत्सम्बन्धि वा नक्षत्रम् ।) भरणीरोहिणी-

पुष्यमघोत्तरफल्गुनीचित्राविशाखाज्येष्ठापूर्ब्बाषा- ढाश्रवणोत्तरभाद्रपदः । यथा, -- “वारुणार्द्राभिजिन्मूलं कुलाकुलमुदाहृतम् । कुलानि समधिष्ट्यानि शेषाणि चाकुलानि च” ॥ इति तन्त्रसारः ॥ कुलनाशः, पुं, (कुलं मूमिलग्नं न अश्नाति । न + अश् + अच् । सुप्सुपेति समासः । उष्ट्रस्य हि उन्नत- कन्धरत्वात् भूमिलग्नस्याभक्षकतया तथात्वम् ।) उष्ट्रः । इति हेमचन्द्रः ॥ (कुलस्य नाशः ध्वसः ।) कुलध्वंसः ॥ कुलपतिः, पुं, (कुलस्य वंशस्य गोत्रस्य वा पतिः स्वामी ।) कुलस्वामी । गोत्रप्रधानः । कुलनाथः । यथा । “अथ सिन्धुसौवीरपतेरहूगणस्य व्रजत इक्षुमत्यास्तटे तत्कुलपतिना शिविकावाहपुरु- षान्वेषणसमये दैवेनोपसादितः स द्विजवर उप- लब्धः” । इति श्रीभागवते ५ । १० । १ ॥ (कुलस्य छात्रवर्गस्य पतिः पालकः । अन्नदानपोषणपूर्ब्बकं अध्यापको मुनिविशेषः । उक्तञ्च । “मुनीनां दशसाहस्रं योऽन्नदानादिपोषणात् । अध्यापयति विप्रर्षिः स वै कुलपतिः स्मृतः” ॥) कुलपत्रः, पुं, (कुलं भूलग्नं पत्रं पर्णमस्य ।) दमनक- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुलपालकं, क्ली, (कुलं समूहं पालयतीति । पालि + ण्वुल् । बहुफलोत्पत्तेस्तथात्वम् ।) कुरुम्बम् । कमलानेवु इति भाषा । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (कुलं वंशं पालयति । पाल + णिच् + ण्वुल् ।) वंशप्रतिपालके, त्रि ॥ कुलपालिः, स्त्री, (कुलं पालयति या । पालि + इन् ।) कुलवती । इति शब्दमाला ॥ कुलपालिका, स्त्री, (कुलं पालयति । पालि + ण्वुल् टाप् इत्वम् । यद्वा कुलपालि + स्वार्थे कन् टाप् ।) कुलस्त्री । इत्यमरः । २ । ६ । ७ ॥ कुलभृत्या, स्त्री, (कुलैः वंशभवैः भृत्था भरणम् । कुल + भृ + भावे क्यप् ।) गर्भिणीपर्य्युपासना । इति जटाधरः ॥ (कुलस्य भृत्या । वंशभरणम् ॥) कुलम्भरः, पुं, (कुलं गृहं भलति हन्ति सन्धिकर्त्त- नादिना इति । कुल + भल + अच् । निपातनात् मुम् लस्य रः ।) कुजम्भलः । चौरः । इति हारावली ॥ कुलवर्णा, स्त्री, (कुलेषु भिषक्कुलेषु वर्णः वर्णनं गुण- कथनं यस्याः ।) रक्तत्रिवृत् । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुलवारः, पुं, (कुलस्तदाख्यया प्रसिद्धो वारः ।) मङ्गल- शुक्रवारौ । यथा । “रविश्चन्द्रो गुरुः सौरिश्चत्वारश्चाकुला इमे । भौमशुक्रौ कुलाख्यौ हि बुधवारः कुलाकुलः” ॥ इति तन्त्रसारः ॥ कुलविप्रः, पुं, (कुलपरम्परागतः कुलहिताय नियुक्तो वा विप्रः ।) कुलपुरोहितः । इत्यमरटीकायां स्वामी ॥ कुलश्रेष्ठी, [न्] त्रि, (कुलेषु शिल्पिकुलेषु श्रेष्ठी ।) शिल्पिकुलप्रधानः । तत्पर्य्यायः । कुलिकः २ । इत्य- मरः । २ । १० । ५ ॥ कुलकः ३ कुलः ४ श्रेष्ठी ५ ।

इति तट्टीकायां भरतः ॥ कुलसम्भवः, पुं, (कुले कस्यचित् वंशे सम्भवः उत्- पत्तिरस्य ।) यस्य कस्यचित् कुले जातः । तत्प- र्य्यायः । वीज्यः २ । इत्यमरः । २ । ७ । २ ॥ कुलसौरभं, क्ली, (कुलं श्रेष्ठं सौरभं यस्य ।) मरुवक- वृक्षः । इति शब्दमाला ॥ कुलस्त्री, स्त्री, (कुले कुलस्थिता स्त्री ।) कुलपालिका । अनन्यगामिनी कुलरक्षिका स्त्री । इत्यमरः । २ । ६ । ७ ॥ (तथा च चाणक्ये । “असन्तुष्टा द्विजा नष्टाः सन्तुष्टा इव प्रार्थिवाः । सलज्जा गणिका नष्टा निर्लज्जाश्च कुलस्त्रियः” ॥ कुले कुलचक्रे मूलाधारे विराजते या स्त्री । कुलकुण्डलिनीशक्तिः । यथा, कुलार्णवे । “कुलस्त्रीज्ञानमात्रेण जीवन्मुक्तो भवेन्नरः” ॥) कुलहण्डकः, पुं, (कुलाय संघाय हुण्डते । हुडि संघे + ण्वुल् । पृषोदरात् उकारलोपः ।) आरणिः । आवर्त्तः । इति हांरावली ॥ कुलाकुलतिथिः, पुं स्त्री, (तन्त्रोक्तकुलाकुलनाम्ना प्र- सिद्धा तिथिः ।) द्वितीयाषष्ठीदशम्यः । यथा । “द्वितीया दशमी षष्ठी कुलाकुलमुदाहृतम्” ॥ इति तन्त्रसारः ॥ कुलाकुलनक्षत्रं, क्ली, (तन्त्रोक्तकुलाकुलसंज्ञकं नक्ष- त्रम् ।) आर्द्रामूलाभिजिच्छतभिषानक्षत्राणि । यथा, तन्त्रसारे ॥ “वारुणार्द्राभिजिन्मूलं कुलाकुलमुदाहृतम्” ॥ कुलाकुलवारः, पुं, (तन्त्रोक्तकुलाकुलनामा वारः ।) बुधवारः । यथा, तन्त्रसारे ॥ “भौमशुक्रौ कुलाख्यौ हि बुधवारः कुलाकुलः” ॥ कुलाचलः, पुं (कुलसंज्ञकः अचलः पर्व्वतः । शाक- पार्थिवादिवत् मध्यपदलोपः ।) कुलपर्व्वतः । यथा । “अष्टकुलाचलसप्तसमुद्रा ब्रह्मपुरन्दरदिनकररुद्राः । न त्वं नाहं नायं लोक- स्तदपि किमर्थं क्रियते शोकः” ॥ इति मोहमुद्गरे ७ ॥ सप्तकुलपर्व्वता यथा । “सप्त येऽस्मिन् महापर्व्वाः विस्तृताः कुलपर्व्वताः । माहेन्द्रो मलयः सह्यः शुक्तिमानृक्षवानपि ॥ विन्ध्यश्च पारिपात्रश्च इत्येते कुलपर्व्वताः” ॥ इति मात्स्ये ९५ अध्यायः ॥ कुलाचार्य्यः, पुं, (कुलस्य वंशस्य व्याख्यायां वर्णनादौ गुणकीर्त्तनविषये वा आचार्य्यः ।) कुलज्ञः । कुली- नादीनां वंशांशव्याख्याकर्त्तृब्राह्मणः । अस्य विव- रणं घटकशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ कुलाटः, पुं, (कुलेन संघेन अटतीति । अट् + अच् ।) क्षुद्रमत्स्यभेदः । इति शब्दमाला ॥ कुलाद्रिः, पुं, (कुलनाम्ना ख्यातोऽद्रिरचलः ।) कुला- चलः । इति सिद्धान्तशिरोमणिः ॥ कुलाधारकः, पुं, (कुलस्य वंशस्य आधारकः प्रति- ष्ठापकः ।) पुत्त्रः । इति शब्दरत्नावली ॥ कुलायं, क्ली, (कौ पृथिव्यां लायो लयो यस्य ।) शरीरम् । इति पुराणम् ॥