शब्दकल्पद्रुमः/ऊ

पृष्ठ १/२७८

ऊ ऊ, दीर्घोकारः । स च षष्ठस्वरवर्णः । अस्य उच्चा- रणस्थानं ओष्ठः ॥ (“उपूपध्मानीयानामोष्ठौ” । स च (द्विमात्रत्वात्) दीर्घः (त्रिमात्रत्वात्) प्लुतश्च भवति । (प्रत्येकं उदात्तानुदात्तसरितभेदात् त्रिविधोऽपि अनुनासिकानुनासिकभेदात् षड्- विधोऽपि भवति ॥ “स्वराणामूष्मणाञ्चैव विवृतं करणं स्मृतम्” । इति शिक्षावचनात् अस्योच्चारणे विचार आन- न्तरप्रयत्नः । विवृतं जिह्वाग्रादेः स्पर्शनाभावः । यदुक्तं तत्रैव “अचोऽस्पृष्टायणस्त्वीषत् नेम- स्पृष्टाः शलः स्मृताः” । इति ।) “शङ्खकुन्दसमाकारं ऊकारं परमकुण्डली । पञ्चप्राणमयं वर्णं पञ्चदेवमयं सदा ॥ पञ्चप्राणयुतं वर्णं पीतविद्युल्लता तथा । धर्म्मार्थकाममोक्षञ्च सदा सुखप्रदायकम्” ॥ इति कामधेनुतन्त्रम् ॥ तस्य (वङ्गीयभाषायाम्) लेखनप्रकारो यथा, -- “तद्रूपाधोगता रेखा कुब्जिता वामतः शुभा” । तद्रूपा पूर्ब्बोक्तोकाररूपा । “तिष्ठन्ति तासु रेखासु यमाग्निवरुणाः क्रमात् ॥ अधोर्द्ध्वगामिनी मात्रा लक्ष्मीर्वाणी च सा स्मृता” । इति वर्णोद्धारतन्त्रम् ॥ * ॥ तस्य नामानि यथा, -- “ऊः कण्ठको रतिः शान्तिः क्रोधनो मधुसूदनः । कामराजः कुजेशश्च महेशो वामकर्णकः ॥ अर्घीशो भैरवः सूक्ष्मो दीर्घघोणा सरस्वती । विलासिनी विघ्नकर्त्ता लक्ष्मणो रूपकर्षिणी ॥ महाविद्येश्वरी षष्ठा षण्डोभूः कान्यकुब्जकः” । इति तन्त्रम् ॥ (मातृकान्यासेऽस्य वामकर्णे न्यस्यतया तदाख्ययाप्यभिधानम् । यथा, मातृका- न्यासमन्त्रे “उं नमो दक्षिणकर्णे ऊं नमो वाम- कर्णे” । अनुबन्धविशेषः । यथाह कविकल्पद्रुमे । “उः क्त्वावेभूस्तु वेटकः । तेन सिधू शास्त्रे इत्यस्य लुङि कृते असेधीत् असैत्सीत् इति स्यात् ॥) ऊ, व्य, (वेञ् + क्विप् ।) वाक्यारम्भः । रक्षा । अनु- कम्पा । इति मेदिनी ॥ (सम्बोधनम् ॥) ऊः, पुं, (अवति रक्षतीति । अव् + किप् । ज्वरत्त्वरे- त्यूट् । ६ । ४ । २० ।) महेश्वरः । इति पुरुषोत्तमः ॥ चन्द्रः । इति शब्दरत्नावली ॥ (रक्षाकर्त्तरि, त्रि ॥) ऊढः, त्रि, (उह्यते स्म । वह् + क्त ॥) विवाहितः । इति स्मृतिः ॥ (“भार्य्योढं तमवज्ञाय तस्थे सौमित्रयेऽसकौ” । इति भट्टिः । ४ । १५ ॥) कृतवहनः ॥ ऊढकङ्कटः, त्रि, (उढो धृतः कङ्कटो येन ।) कवच- धारी । तत्पर्य्यायः । सन्नद्धः २ वर्म्मितः ३ सज्जः ४ दंशितः ५ । इत्यमरः ॥

ऊढा, स्त्री, (वह + क्त + टाप् ।) भार्य्या । इति हेमचन्द्रः ॥ (विवाहिता कन्या । यथा, -- “ऊढानूढासमवायेऽनूढैव प्रथमं धनहारिणी” । इति स्मृतिः ॥) ऊतं, त्रि, (वे + क्त ।) तन्तुसन्ततम् । तत्पर्य्यायः । स्यूतम् २ उतम् ३ । इत्यमरः ॥ कापड वोना इति भाषा ॥ (प्रथितम् । अव + क्त । ज्वरत्त्वरेत्यूट् ६ । ४ । २० । रक्षितम् ॥) ऊतिः, स्त्री, (अव् + क्तिन् । ज्वरत्त्वरेत्यूट् । ६ । ४ । २० ।) रक्षणम् । (वे + क्तिन् ।) स्यूतिः । इति मेदिनी ॥ वोना सेलाइ इति भाषा । क्षारणम् । इति शब्दरत्नावली ॥ जवनम् । इत्यमरटीकायां स्वामी ॥ लीला । इति श्रीभागवतम् ॥ (कर्त्तरि क्तिचि । रक्षाकर्त्त्री । यथा, ऋग्वेदे । ४ । ४ । २ ॥ “उरुष्यन्तम् माध्वी दस्ना न ऊतीः” । कर्म्मणि क्तिन् । पुराणस्य दशविधलक्षणमध्ये कर्म्मवासना- रूपो लक्षणभेदः । यथा, भागवते । २ । २० -- १४ । श्रीशुक उवाच । “अत्र सर्गो विसर्गश्च स्थानं पोषणभूतयः । मन्वन्तरेशानुकथा निरोधो मुक्तिराश्रयः ॥ दशमस्य विशुद्ध्यर्थं नवानामिह लक्षणम् । वर्णयन्ति महात्मानः श्रुतेनार्थेन चाञ्जसा ॥ भूतमात्रेन्द्रियधियां जन्म सर्ग उदाहृतः । ब्रह्मणो गुणवैषम्यात् विषर्गः पौरुषः स्मृतः ॥ स्थितिर्वैकुण्ठविजयः पोषणं तदनुग्रहः । मन्वन्तराणि सद्धर्म्म ऊतयः कर्म्मवासनाः” ॥ “कर्म्मवासना ऊतयः” । इति चूर्णिकाटीका ॥) ऊधः, [स्] क्ली, (उन्द + असुन् । ऊधसो नङिति निर्देशात् ऊधादेशः ।) आपीनम् । इत्यमरः ॥ गाइर पालान् इति भाषा । (यथा महा- भारते । चैत्ररथपर्ब्बणि । १ । १७६ । १३ ॥ (“मण्डूकनेत्रां स्वाकारां पीनोधसमनिन्दिताम्” । “यदैव स्त्रियै स्तनावाप्यायेते ऊधः पशूनाम्” । इति शतपथब्राह्मणे । २ । ५ । १ । ५ ॥) ऊधस्यं, क्ली, (ऊधसि भवम् । ऊधस् + यत् ।) दुग्धम् । इति हेमचन्द्रः ॥ ऊन, त् क परिहाने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्त- चुरां-परं-सकं-सेट् ।) दीर्घादिर्दन्त्योपधः । तथा च । “क्षोभमाशु हृदयं न यदूनां रागवृद्धिमकरोन्न यदूनाम्” । इति माघयमकम् । परिहानं न्यूनक्रिया । ऊनयति बणिक् स्वर्णं प्रथमपरिमाणात् । परि- माणमात्रेऽयमिति केचित् । मा भवान् ऊनिनत् । ऊनधोर्ञिः अङ् द्वित्वे स्वस्थानमेव नास्ति अतो नाग्लोपित्वमिति सन्देहनिरासार्थमाह । ओने- रृदनुबन्धज्ञापकबलात् द्वित्वात् प्राक् प्राप्तो ह्रस्वो अग्लोपित्वान्न स्यात् । इति दुर्गादासः ॥ ऊनं, त्रि, (अवतीति । अव + “इण्षिञ्जिदीडुष्य- विभ्यो नक्” । ३ । २ । इति उणादिसूत्रेण नक् । “ज्वरत्वरेति” । ६ । ४ । २० ऊट् । सर्व्वस्वे तु ऊन- यतेरूनमिति साधितम् ।) हीनम् । न्यूनम् ॥ (“ऊनं न साचेष्वधिको बबाधे” । इति रघुः । २ । १४ ॥ तत्रैव । ११ । १ ।

पृष्ठ १/२७९

:“किञ्चिदूनमनूनर्द्धेः शरदामयुतं ययौ” । “ऊनद्विवार्षिकं प्रेतं निदध्युर्बान्धवा वंहिः” । इति मनुः । ५ । ६८ ॥) ऊनविंशः, त्रि, ऊनविंशतेः पूरणः । यथा, -- “तिथ्यङ्गवेदैकदशोनविंश- भैकादशाष्टादशविंशसंख्याः । इष्टोडना सूर्य्ययुतोडुना च योगादमूश्चेद्दशयोगभङ्गः” ॥ इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ ऊनविंशतिः, स्त्री, (एकेन ऊना विंशतिः ।) एकोन- विंशतिः । ऊनिश इति भाषा । यथा । “ऊनविं- शतिदास्यमानपिण्डस्थानानि” । इति तिथ्यादि- तत्त्वे आमावस्याप्रकरणे ॥ ऊम्, व्य (ऊय्यते । ऊय् + मुक् ।) रोषोक्तिः । पृच्छा । इति मेदिनी ॥ निन्दा । स्पर्द्धा । इति शब्दरत्नावली ॥ ऊमं, क्ली, (अवतीति । अव + “अविसिविमिशु- षिभ्यः कित्” । १ । १४३ । इति उनादिसूत्रेण मन् । कित् ऊठ् च ।) देशविशेषः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ ऊय, ई ङ सेवने । तन्तुसन्ताने इति यावत् । इति कविकल्पद्रुमः (भ्वादिं-आत्मं-सकं-सेट् ।) दीर्घादिः । सेवनमिह षिव्युतन्तुततावित्यस्य रूपं ई ऊतः । ङ ऊयते पटं सौचिकः । इति दुर्गादासः ॥ ऊररी, व्य (ऊय् + वाहुलकात् ररीक् ।) विस्तारः । अङ्गीकारः । इति भरतो द्विरूपकोषश्च ॥ ऊरव्यः, पुं, (ऊरोर्जातः । ऊरु + शरीरावयवात् यदिति यत् । वैश्यस्य ब्रह्मणः ऊरोर्जातत्वात् तथात्वम् ।) वैश्यः । इत्यमरः ॥ (यदुक्तं यजुषि । ३१ । ११ ॥ “ब्राह्मणोऽस्य मुखमासीत् बाहूराजन्यः कृतः । ऊरूतदस्य यत् वैश्यः पद्भ्यां शुद्रोऽजायत” ॥ इति ॥) ऊरी, व्य (ऊर + बाहुलकात् रीक् ।) विस्तारः । अङ्गीकारः । इत्यमरः ॥ (यथा हितोपदेशे वि- ग्रहे । “ऊरीकृत्य प्रस्थितः” ॥) ऊरीकृतः, त्रि, (ऊरी + कृ + क्त ।) अङ्गीकृतः । विस्तृतः । इत्यमरः ॥ ऊरुः, पुं, (ऊर्णूयते आच्छाद्यते इति । ऊर्णू + (ऊर्णोतेर्नुलोपः । १ । ३१ । इति उणादिसूत्रेण कर्म्मणि कुः नुलोपश्च ।) जानूपरिभागः । उरत् इति भाषा । तत्पर्य्यायः । सक्थि २ । इत्यमरः ॥ (यथा, साहित्यदर्पणे । “भुवनत्रितये न बिभर्त्ति तुलामिदमूरुयुगं न चमूरुदृशः” । “भुजमूर्द्ध्वोरुबाहुल्यादेकोऽपि धनदानुजः” । इति रघुः । १२ । ८८ । तथा मनुः । १ । ३१ । “लोकानान्तु विवृद्ध्यर्थं मुखबाहूरुपादतः” ॥) ऊरुजः पुं, (ऊरोर्जायते इति । ऊरु + जन् + ड ।) बैश्यः । स तु ब्रह्मण ऊरुभ्यां जातः । इत्यमरः ॥ (यथा, विष्णुपुराणे । १ । ६ । ४ । रजसा तमसा चैव समुद्रिक्तास्तथोरुजाः” ।

भृगुवंशीय ऋषिभेदः । स च और्व्व इति नाम्ना ख्यातः । तस्य जन्मकथा और्व्वशब्दे द्रष्टव्या ॥) ऊरुपर्ब्बा, [न्] पुं, क्ली, (ऊरोः पर्ब्बेव ।) जानु । इत्यमरः ॥ हाँटु इति भाषा । ऊरुरी, ब्य, (ऊर + रुरीक् ।) विस्तारः । अङ्गी- कारः । इति भरतो द्विरूपकोषश्च ॥ ऊरुस्तम्भः, पुं, (ऊरू स्तभ्नाति इति ऊरु + स्तन्भ + अण् ।) ऊरुरोगविशेषः । यथा । अथोरुस्तम्भा धिकारः । तत्रोरुस्तम्भस्य विप्रकृष्टसन्निकृष्टनिदान- सम्प्रात्पिपूर्ब्बकं लक्षणमाह । “शीतोष्णद्रवसंशुष्कगुरुस्निग्धैर्न्निषेवितैः । जीर्णाजीर्णे तथायाससंक्षोभस्वप्नजागरैः ॥ सश्लेष्ममेदः पवनः साममत्यर्थस्रञ्चितम् । अभिभूयेतरं दोषमूरू चेत् प्रतिपद्यते ॥ सक्थ्यस्थिनी प्रपूर्य्यान्तःश्लेष्मणा स्तिमितेन सः । तदा स्तभ्नाति तेनोरू स्तब्धौ शीतावचेतनौ ॥ परकीयाविव गुरू स्यातामतिशयव्यथौ । ध्यानाङ्गमर्द्दस्तैमित्यतन्द्राच्छर्द्द्यरुचिज्वरैः ॥ संयुतौ पादसदनकृच्छ्रोद्धरणसुप्तिभिः । तमूरुस्तम्भमित्याहुराढ्यवातमथापरे” ॥ जीर्णाजीर्णे किञ्चिज्जीर्णं किञ्चिदजीर्णं तस्मिन् भोजनमित्यर्थः । अतएव दृढबलेन जीर्णाजीर्णे समश्नत इति पठितम् । तत्र शीतादिभिर्निषे- वितैर्भुक्तैः । संक्षोभेण सञ्चलनेन । स्वप्नेन दिवा । जागरणेन रात्रौ । अभिभूय दूषयित्वा । इतरं दोषं पित्तम् । स्तिमितेन आर्द्रेण द्रुतेनेति यावत् । न तु घनेन । एवंविधेन श्लेष्मणा । सः पवनः । तदा ऊरू स्तभ्नाति तेन स्तम्भेन । अचेतनौ शून्यौ । परकीयाविव अक्रियावित्यर्थः । ध्यानं संमूढता । पादसम्बन्धिनीभिः सदनकृच्छ्रोद्धरणसुप्तिभिश्च संयुक्तौ । अयंसुश्रुतेन महावातव्याधिषु पठितः ॥ * प्राग्रूपमाह । “प्राग्रूपं तस्य निद्रातिध्यानं स्तिमितता ज्वरः । रोमहर्षोऽरुचिश्छर्द्दिर्जङ्घोर्व्वोः सदनं तथा” ॥ * ॥ तस्योपशयमाह । “वातशङ्किभिरज्ञानात्तत्र स्यात् स्नेहनात् पुनः । पादयोः सदनं सुप्तिः कृच्छ्रादुद्धरणं तथा ॥ जङ्घोरुग्लानिरत्यर्थं शश्वदादाहवेदना । पदञ्च व्यथते न्यस्तं शीतस्पर्शं न वेत्ति च ॥ संस्थाने पीडने गत्यां चालने चाप्यनीश्वरः । अन्यनेयौ हि संभग्नावूरू पादौ च मन्यते” ॥ अन्यनेयौ अन्यपुरुषचाल्यौ भवत इत्यर्थः । अज्ञा- नात् अनिश्चयात् स्तम्भ-सुप्ति-कम्पादि-दर्शनेन । वातशङ्किभिः वातव्याधिशङ्किभिः । तत्र ऊरुस्तम्भे । स्नेहनात् स्नेहादिना स्नेहन्या चिकित्सया । पाद- सदनादय ऊरुभग्नोपमत्वात् ते विकाराः स्युः । जङ्घोरुग्लानिः जङ्घोर्व्वोर्गमनादावशक्तिः । आदा- हवेदना ईषद्दाहेन सह वेदना ॥ * ॥ ऊरुस्तम्भस्यारिष्टं लक्षणमाह । “यदा दाहार्त्तितोदार्त्तो वेपनः पुरुषो भवेत् । ऊरुस्तम्भस्तदा हन्यात् साधयेदन्यथा नवम्” ॥ अन्यथा दाहाद्युक्तोपद्रवरहितं तमपि नवमुत्पन्न-

मात्रं साधयेत् ॥ * ॥ * ॥ अथोरुस्तम्भस्य चिकित्सा । “स्नेहासृक्स्राववमनं वस्तिकर्म्मविरेचनम् । वर्जयेदाढ्यवाते तु यतस्तैस्तस्य कोपनम् ॥ तस्मादत्र सदा कार्य्यं स्वेदनं घनरूक्षणम् । आममेदःकफाधिक्यान्मारुतं नयता समम् ॥ यत् स्यात् कफप्रशमनं न तु मारुतकोपनम् । तत्सर्व्वं सर्व्वदा कार्य्यमूरुस्तम्भस्य भेषजम् ॥ सर्व्वो रूक्षक्रमः कार्य्यस्तत्रादौ कफनाशनः । पश्चाद्वातविनाशाय विधातव्याखिला क्रि ॥ भोज्याः पुराणाः श्यामाककोद्रवोद्दालशालयः । जाङ्गलैरघृतैर्म्मांसैः शाकैश्चालवणैर्हितैः” ॥ उद्दालो वनकोद्रवः । “दद्याद्वास्तूकशाकेन हीनेन लवणेन तु । जीर्णशाल्योदनं रूक्षमूरुस्तम्भवते भिषक् ॥ रूक्षणाद्वातकोपश्चेन्निद्रानाशादिसम्भवः । स्नेहस्वेदक्रमस्तत्र कार्य्यो वातामयापहः ॥ प्रतारयेत् प्रतिस्रोतः सरितं शीतलोदकाम् । सरश्च विमलं शीतं स्थिरतोयं पुनः पुनः ॥ मूलैर्व्वा वाजिगन्धायाः अथवार्कस्य कारयेत् । गाढमुत्सादनं वैद्य ऊरुस्तम्भे सवेदने ॥ त्रिफलाग्रन्थिकव्योषचूर्णं लिह्यात् समाक्षिकम् । ऊरुस्तम्भविनाशाय पुरं मूत्रेण वा पिबेत् ॥ नागरं पिप्पलीञ्चापि गुग्गुलुं वा शिलाजतु । ऊरुस्तम्भी पिबेण्मूत्रैर्द्दशमूलीरसेन वा” ॥ इत्यूरुस्तम्भाधिकारः । इति भावप्रकाशः ॥ अपि च । “त्रिफला चित्रकं चित्रं तथा कटुकरोहिणी । ऊरुस्तम्भहरो ह्येष उत्तमन्तु विरेचनम् ॥ हरीतकीं शृङ्गवेरं देवदारु च चन्दनम् । क्वाथयेच्छागदुग्धेन अपामार्गस्य मूलकम् ॥ जङ्घाशूलमूरुस्तम्भं सप्तरात्रे तु नाशयेत्” ॥ * ॥ इति गारुडे १८७ अध्यायः ॥ (“एक ऊरुस्तम्भ इति आमत्रिदोषसमुत्थानः” । इति चरके सूत्रे ऊनविंशोऽध्यायः ॥ अस्य सकारणलक्षणसम्प्राप्तिचिकित्सितानि यथा, “श्रिया परमया ब्राह्म्या परया च तपःश्रिया । अहीनं चन्द्रसूर्य्याभ्यां सुमेरुमिव पब्बतम् ॥ धीर्धृतिस्मृतिविज्ञानज्ञानकीर्त्तिक्षमालयम् । अग्निवेशो गुरुं काले संशयं परिपृष्टवान् ॥ भगवन् ! पञ्च कर्म्मांणि समस्तानि पृथक्तथा । निर्द्दिष्टान्यामयानान्तु सर्व्वेषामेव भेषजम् ॥ दोषजोऽस्त्यामयः कश्चिद्यस्यैतानि भिषग्वर ! । न स्युः शक्ता निशमने साध्यस्य क्रियया ततः ॥ अस्त्यूरुस्तम्भ इत्युक्ते गुरुणा तस्य कारणम् । सलिङ्गं भेषजं भूयः पृष्टस्तेनाब्रवीद्गुरुः” ॥ * ॥ निदानं सम्प्राप्तिलक्षणे च यथा ॥ “स्निग्धोष्णलघुशीतानि जीर्णाजीर्णे समश्नतः । द्रव्यशुष्कदधिक्षीरात्युग्रानूपौदकामिषैः ॥ पिष्टव्यापन्नमद्यातिदिवास्वप्नप्रजागरैः । लङ्घनाध्यशनायासभयवेगविधारणैः ॥ स्नेहाच्चामञ्चितङ्कोष्ठे वातादीन् मेदसा सह ।

पृष्ठ १/२८०

:रुद्ध्वाशु गौरवादूरू यात्यधोगैः शिरादिभिः ॥ पूरयन् सक्थिजङ्घोरुदोषो मेदोबलोत्कटः । अविधेयं परिस्पन्दं जनयत्यल्पविक्रमम् ॥ महासरसि गम्भीरे पूर्णेऽम्बु स्तिमितं यथा । तिष्ठति स्थिरमक्षोभ्यं तद्वदूरुगतः कफः ॥ गौरवायाससङ्कोचदाहरुक्सुप्तिकम्पनैः । भेदस्फुरणतोदैश्च युक्तो देहं निहन्त्यसून् ॥ गुरुः श्लेष्मा समेदस्को वातपित्तेऽभिभूय तु । स्तम्भयेत् स्थैर्य्यशैत्याभ्यामूरुस्तम्भस्ततो मतः” ॥ पूर्ब्बरूपाणि यथा ॥ “प्राग्रूपं ध्याननिद्रातिस्तैमित्यानोचकज्वराः । रोमहर्षश्च छर्द्दिश्च जङ्घोर्व्वोः सदनन्तथा” ॥ अन्यदत्रैव प्रागुक्तम् ॥ * ॥ चिकित्सा-यथा ॥ “तस्य न स्नेहनं कार्य्यं न वस्तिर्न विरेचनम् । न चैव वमनं यस्मात्तन्निबोधत कारणम् ॥ वृद्धये श्लेष्मणो नित्यं स्नेहनं वस्तिकर्म्म च । तत्स्थस्योद्धरणे चैव न समर्थं विशोधनम् ॥ श्लेष्मस्थानगतः श्लेष्मा पित्तञ्च वमनात्सुखम् । हर्त्तुमामाशयस्थौ च स्रंसनात्तावुभावपि ॥ पक्वाशयस्थाः सर्व्वेऽपि वस्तिभिर्मूलनिर्जयात् ॥ शक्या न त्वाममेदोभ्यां स्तब्धा जङ्घोरुसंस्थिताः ॥ वातस्थाने हितं शैत्यात्तयोस्तम्भाच्च तद्गताः । न शक्याः सुखमुद्धर्त्तुं जलं निम्नादिव स्थलात् ॥ तस्य संशमनं कुर्य्यात् क्षपणं शोधनन्तथा । आधिक्यादामकफवोर्युक्त्यपेक्षः सदा भिषक् ॥ सदा रूक्षोपचाराय यवश्यामाककोद्रवान् । शाकैरलवणैर्दद्याज्जलतैलोपसाधितैः ॥ सुनिषण्णकनिम्बार्कवेत्रारम्बधपल्लवैः । वायसीवास्तुकैरन्यैस्तिक्तैश्च कुलकादिभिः ॥ क्षारारिष्टप्रयोगैश्च हरीतक्यास्तथैव च । मधूदकस्य पिप्पल्या ऊरुस्तम्भविनाशनाः ॥ समङ्गा शाल्मली विल्वं मधुना सह नापिबेत् । तथा ग्रीवेष्टकोदीच्यदेवदारुनतान्यपि ॥ चन्दनं धातकीकुष्ठं तालीशं नलदन्तथा । मुस्तं हरीतकी लोध्रं पद्मकं तिक्तराहिणी ॥ देवदारु हरिद्रे द्वे वचा कटुकरोहिणी । पिप्पली पिप्पलीमूलं सरलं देवदारु च ॥ चव्यं चित्रकमूलानि देवदारु हरीतकी । भल्लातकं समृला च पिप्पली पञ्च तान् पिबेत् ॥ सक्षौद्रानर्द्धश्लोकोक्तान् कल्कानूरुग्रहापहान्” ॥ “मूर्व्वामतिविषां कुष्ठं चित्रकं कटुरोहिणीम् । पूर्व्ववद्वा पिबेत्तोये रात्रिस्थितमथापि वा ॥ स्वर्णक्षीरीमतिविषां मुस्तं तेजोवतीं वचाम् । सुराह्वं चित्रकं कुष्ठं पाठां कटुकरोहिणीम् । लेहयेन्मधुना चूर्णं मक्षौद्रं वा जलप्लुतम्” ॥ “अपतर्पणजश्च स्याद्दोषः सन्तर्पयेत्तु तम् । युक्त्या जाङ्गलर्जर्मासैः पुराणैश्चैव शालिभिः ॥ रूक्षणाद्वातकोपश्चेन्निद्रानाशार्त्तिपूर्ब्बकः । स्नेहस्वेदक्रमस्तत्र कार्य्यो वातामयापहः” ॥ “कुष्टं श्रीवंष्टकोदीच्यं सरलं दारुकेशरम् । अजगन्धाश्वगन्धा च तैलन्तैः सार्षपं पचेत् ।

सक्षौद्रं मात्रया तच्चाप्यूरुस्तम्भार्द्दितः पिबेत्” ॥ इति कुष्ठाद्यं तैलम् ॥ * ॥ “पलाभ्यां पिप्पलीमूलनागरादष्टकट्वरः । तैलप्रस्थः समो दध्ना गृध्रस्यूरुग्रहापहः” ॥ इति अष्टकट्वरं तैलम् ॥ * ॥ “इत्यभ्यन्तरमुद्दिष्टमूरुस्तम्भस्य भेषजम् । श्लेष्मणः क्षपणन्त्वन्यद्वाह्यं शृणु चिकित्सितम् ॥ वल्मीकमृत्तिकामूलं करञ्जात् सफलत्वचम् । इष्टकानां ततश्चूर्णैः कुर्य्यादुत्सादनं भृशम् ॥ मूलैर्वाप्यश्वगन्धाया मूलैरर्कस्य वा भिषक् । पिचुमर्द्दस्य वा मूलैरथवा देवदारुणः ॥ क्षौद्रसर्षपवल्मीकमृत्तिकासंयुतैर्भिषक् । गाढमुत्सादनं कुर्य्यादूरुस्तम्भे प्रलेपनम्” ॥ “श्योनाकं खदिरं विल्वं वृहत्यौ सरलासनौ । अग्निमन्थाढकीशिग्रुश्वदंष्ट्रासुरसार्जकान् ॥ तर्कारीं नक्तमालञ्च जलेनोत्क्वाथ्य सेचयेत् । प्रलेपो मूत्रपिष्टैर्वाप्यूरुस्तम्भनिवारणः ॥ कफक्षयार्थं व्यायामेष्वेनं शक्येषु चोत्सृजेत् । स्थलान्याक्रामयेत् कल्यं शर्कराः सिकतास्तथा ॥ प्रतारयेत् प्रतिस्रोतो नदीं शीतजलां शिवाम् । सरश्च विमलं शीतं स्थिरतोयं पुनः पुनः ॥ तथा विशुष्केऽस्य कफे शान्तिमूरुग्रहो व्रजेत् । श्लेष्मणः क्षपणं यत्स्यान्न च मारुतकोपनम् ॥ तत् सर्व्वं सर्व्वदा कार्य्यमूरुस्तम्भस्य भेषजम् । शरीरं बलमग्निञ्च कार्य्यैषा रक्षता क्रिया” ॥ इति चरके चिकित्सास्थाने २७ अध्यायः ॥ * ॥ “निष्कत्रयं शुद्धसूतं निष्कद्वादशगन्धकम् । गुञ्जावीजञ्च षण्णिष्कं निम्ववीजं जया तथा ॥ प्रत्येकं निष्कमात्रन्तु निष्कं जैपालवीजकम् । जया जम्बीरधुस्तूरकाकमाचीद्रवैर्दिनम् ॥ भावयित्वा वटीं कृत्वा दद्याद्गुञ्जाचतुष्टयम् । गुञ्जाभद्ररसो नाम हिङ्गुसैन्धवसंयुतः ॥ शमयत्यूर्द्ध्वगं दुःखमूरुस्तम्भं सुदारुणम्” ॥ इति गुञ्जाभद्रो रसः ॥ इति वैद्यकरसेन्द्रसार- संग्रहे ऊरुस्तम्भाधिकारः ॥ * ॥) ऊरुस्तम्भा, स्त्री, (ऊरुस्तम्भ इव आकृतिर्यस्याः ।) कदलीवृक्षः । इति राजनिघण्टः ॥ (कदलीशब्दे- ऽस्या गुणादयो व्याख्येयाः ॥) ऊर्ज्ज, क जीवने । बले । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-परं-अकं-सेट् ।) दीर्घादिः । क ऊर्जयति जनो जीवति बली स्याद्वेत्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ ऊर्ज्जं, क्ली, (उर्ज्ज्यते जीव्यतेऽनेत । ऊर्ज्ज + घञ् ।) ञलम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, भागवते । ४ । २४ । ३८ ॥ “नम ऊर्ज इषे एय्याः पतये यज्ञरेतसे । तृप्तिदाय च जीवानां नमः सर्व्वरसात्मने” ॥) ऊर्ज्जः, पुं, (ऊर्ज्जयति उत्साहयति जिगीषून् इति । ऊर्ज्ज + णिच् + अच् ।) कार्त्तिकमासः । उत्- साहः । बलम् । (यथा, ऋग्वेदे । १ । २६ । १ । “वसिष्ठा हि मिहेध्य वस्त्राण्यूर्जां पते” । “ऊर्जां बलपराक्रमादीनाम्” । इति भाष्यम् ।) प्राणनम् । इति मेदिनी ॥ (वीर्य्यम् । यथा, मनुः । २ । ५५ ।

“पूजितं ह्यशनं नित्यं बलमूर्जञ्च यच्छति” ॥ “यस्मात् पूजितमन्नं सामर्थ्यं वीर्य्यं च ददाति” ॥) इति कुल्लुकभट्टः ॥) कान्तिकनामसंवत्सरः ॥ (स्वारोचिषस्य मनोः पुत्त्रभेदः । यथा हरिवंशे ७ । १४ । “प्रथितश्च नभस्यश्च नभ ऊर्ज्जस्तथैव च । स्वारोचिषस्य पुत्त्रास्ते मनोस्तात महात्मनः” ॥ स्त्री, हिरण्यगर्भकन्या । यथा, हरिवंशे ७ । १७ । “हिरण्यगर्भस्य सुता ऊर्ज्जा नाम सुतेजसः” ॥) ऊर्ज्जस्वलः, त्रि, (अतिशयितः ऊर्जो बलं अस्या- स्तीति । ऊर्जस् + ज्योस्नातमिस्रेति वलच् ।) अतिशयबलवान् । इत्यमरः ॥ (“ऊर्जस्वलं हस्ति- तुरङ्गमेतत्” । इति भट्टिः । ३ । ५५ । “भोक्तार- मूर्जस्वलमात्मदेहम्” । इति रघुः । २ । ५० ॥) ऊर्ज्जस्वि, [न्] क्ली, (ऊर्जस् + विनि ।) अलङ्कार- विशेषः । तस्य लक्षणम् । साहङ्कारवस्त्वभिधा- नम् । तथा चोक्तम् । ऊर्जस्वि रूढाहङ्कारम् । तस्योदाहरणं यथा । “प्रचपलमगुरुं भरास- हिष्णुं जनमसमानमनूर्जितम् विवर्ज्य । कृतवस- तिमिवार्णवोपकण्ठे स्थिरमतुलोन्नतिमूढतुङ्गमे- घम्” ॥ इति भट्टिः ॥ ऊर्ज्जस्वी, [न्] त्रि, (अतिशयितं उर्जो बलमस्या- स्तीति + ऊर्जस् + विनि ।) अतिशयबलवान् । इत्यमरः ॥ (यथा, भारते ।) “अन्नमूर्जस्करं लोके दत्त्वोर्जस्वी भवेन्नरः” ॥) ऊर्णनाभः, पुं, (ऊर्णेव तन्तुर्नाभौ यस्य । यद्वा मृदु- त्वादूर्णेव नाभिर्यस्य । नाभेरुपसङ्ख्यानमित्यच् । ङयापोरिति ६ । ३ । ६३ । ह्रस्वः ।) कीटविशेषः । माकड्सा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । लूता २ तन्तुवायः ३ मर्कटकः ४ । इत्यमरः । (यथाह उज्वलदत्तः । ५ । ४७ । “नाचारेण विना सृष्टिरूर्णनाभेरपीष्यते । नच निःसाधनः कर्त्ता कश्चित् सृजति किञ्चन” ॥ अत्र ऊर्णनाभिरिति चिन्त्यम् ।) (स्वनामख्यातो धृतराष्ट्रपुत्त्रभेदः । यथा, महाभारते । १ । ६७ । ९७ । “ऊर्णनाभः सुनाभश्च तथा नन्दोपनन्दकौ” । स्यनामख्यातो दैत्यभेदः । यथा, हरिवंशे । ३ । ८६ । “सूक्ष्मश्चैव निचन्द्रश्च ऊर्णनाभो महागिरिः” ॥) ऊर्णनाभिः, पुं, (ऊर्णावत् नाभौ यस्य ।) मर्कटकः । इति शब्दरत्नावली । (यथा, भागवते । २ । ५ । ५ । “आत्मशक्तिमवष्टभ्य ऊर्णनाभिरिवाक्लमः” ॥) ऊर्णा, स्त्री, (ऊर्णोति । ऊर्णु + “ऊर्णोते डः” । ५ । ४७ । इति उणादिसूत्रेण डः । डित्वात् टिलोपः ।) मेषादिलोम । पसम् इति भाषाभ्रु । वोरन्तरावर्त्तः । इत्यमरः ॥ स तु भ्रूद्वयमध्ये मृणालतन्तुसूक्ष्मः शुभायत एकः प्रशस्तावर्त्तो महापुरुषलक्षणम् चक्रवर्त्त्यादीनां महायोगिनाञ्च भवति । इति भरतः ॥ (चित्ररथपत्नी । यथा, भागवते । ५ । १५ । १२ । “चित्ररथादूर्णायां सम्राडजनिष्ट” ॥) ऊर्णायुः, पुं, (ऊर्णा अस्यास्तीति । ऊर्णा युस् ।) मेषलोमकम्बलः । मेषः । इत्यमरः ॥ ऊर्णनाभः ।

पृष्ठ १/२८१

:इति हेमचन्द्रः ॥ क्षणभङ्गः । इति मेदिनी ॥ (गन्धर्व्वविशेषः । यथा, हरिवंशे । “ऊर्णायुश्चित्रसेनश्च हाहा हुहुश्च भारत ! ॥) ऊर्णु, ञ ल आच्छादने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदां-उभं-सकं-सेट् ।) दीर्घादिर्दन्त्योपधः । रेफ- योगान्मूर्द्धन्यः । तेन ऊर्णुनाव इत्यादौ निमित्ता- भावान्मूलधातोर्णत्वाभावः । लञ ऊर्णोति ऊर्णौति ऊर्णुते दिशं मेघः । इति दुर्गादासः ॥ (यथा, भट्टिः । १४ । १०३ । “ऊर्णुनाव स शस्त्रौघैर्वानराणामनीकिनीम्” ॥) ऊर्द्दरः, पुं, (ऊर्जेन बलेन दृणाति विदारयति । ऊर्ज + दॄ + “ऊर्जिदृणातेरलचौ पूर्ब्बपदान्त्यलो- पश्च” । ५ । ४० । उणादिसूत्रेण अल् अत् बा । स्वरभेदार्थं प्रत्ययद्वयम् ।) शूरः । राक्षसः । इत्यु- णादिकोषः ॥ (कुसूलम् । धान्याद्याधारः । यथा, ऋग्वेदे । ३ । १४ । ११ ॥ “ऊर्द्दरं पृणता यवेनेद्धम्” । “ऊर्द्दरं कुसूलम्” इति भाष्यम् ॥) ऊर्द्धः, त्रि, उपरि । उच्छ्रितः । तुङ्गः । इति अन्त्यस्थ- वकारान्तोर्द्ध्वशब्दार्थे मेदिनी ॥ अत्र ऊर्द्धशब्दो निर्व्वकारः । तदुक्तं वर्णदेश- नायां । उज्जिहीते उद्गच्छति उदो हाङो डप्र- त्ययः आदिवर्णस्य ऊरादेशः । इति मधुमाधवा- दयः ॥ इति मृदङ्गभेदोर्द्धकशब्दस्य टीकायां भरतः ॥ (यथा, महाभारते । मुद्गलज्ञानप्राप्तौ । ३ । २६० । २ । “ऊर्द्धगः सत्पथः शश्वद्देवयानचरो मुने” ॥) ऊर्द्धकः, पुं, (ऊर्द्धः सन् कायतीति । ऊर्द्ध + कै शब्दे + क ।) ऊर्द्ध्वकः । मृदङ्गविशेषः । इत्यमरटीकायां भरतमुकुटौ । (यथा शब्दार्णवे । “ऊर्द्धको गोपुच्छवत् सत्रितालोऽष्टाङ्गुलो मुखे । धृत्वोर्द्ध्वं वाद्यते तेषां वादनं दुर्जनं न वा” ॥ तथाच चिन्तामणौ । “हरीतक्याकृतिस्त्वङ्क्यस्तथालिङ्ग्यो यवाकृतिः । ऊर्द्धको दण्डतुल्यः स्यात् मुरजा भेदतो मताः” ॥) ऊर्द्ध्वः, पुं, दण्डवत्स्थिंतः । यथा, -- “आसीन ऊर्द्ध्वः प्रह्वो वा नियमो यत्र नेदृशः । तदासीनेन कर्त्तव्यं न प्रह्वेन न तिष्ठता” ॥ इत्यादि छन्दोगपरिशिष्टात् ॥ आसीनः उपविष्टः । “ऊर्द्ध्वो दण्डवत् स्थितः प्रह्वोऽवनतपूर्ब्बकायः” । इति श्राद्धतत्त्वम् ॥ ऊर्द्ध्वः, त्रि, (उत् + हा + ड । आदिवर्गस्य ऊरा- देशः ।) उच्छ्रितः । तुङ्गः । उपरिष्टात् । इति मेदिनी ॥ ऊर्द्ध्वशब्दो दीर्घादिः सवकारो निर्व्व- कारश्च । तथाच उपरि ध्वन्यते इति कृतनिरुक्ति- रुर्द्ध्वशब्दो वकारवानिति सुभूत्यादयः ॥ “कुर्व्वतीरुपलैस्तुङ्गैर्भुवनं नीचमूर्द्ध्वजैः । तस्या चलालीवान्वेति चित्रानागचमूर्द्ध्वजैः” ॥ इति कीचकबधयमकम् ॥ (यथा, कुमारे १ । १६ ।) “पद्मानि यस्याग्रसरोरुहाणि प्रवोधयत्यूर्द्ध्वमुखैर्मयूखैः” । ऊर्द्ध्वं शब्दो मकारान्तोऽव्ययो दीर्घादिर्वकारवान् तथा अदन्तोऽनव्ययोऽपीति जयादित्यादयः ॥

ऊर्द्ध्वकः, पुं, (उर्द्ध्वः सन् कायति शब्दायते इति । ऊर्द्ध्व + कै + क ।) मृदङ्गविशेषः । यथा, -- “ऊर्द्ध्वको गोपुच्छवत् स त्रितालोऽष्टाङ्गुलो मुखे । धृत्वोर्द्ध्वं वाद्यते तेषां वादनं दुर्ज्जनं नना” ॥ इति भरतधृतशब्दार्णवः ॥ अपिच । “हरीतक्या- कृतिस्त्यङ्क्यस्तथालिङ्ग्यो यवाकृतिः । ऊर्द्ध्वको दण्ड- तुल्यः स्यान्मुरजा भेदतो मताः” ॥ अन्यटीका- यान्तु । “यवमध्यस्तथोर्द्ध्वकः” । इत्यमरटीका- सारसुन्दरी ॥ ऊर्द्ध्वकण्टी, स्त्री, (ऊर्द्ध्वे कण्टः कण्टको यस्याः ।) महाशतावरी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (“महाशतावरी चान्या शतमूल्यूर्द्ध्वकण्टिका” । इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) ऊर्द्ध्वजानुः, त्रि, (ऊर्द्ध्वे स्थूले जानुनी यस्य ।) उपरि- भागे स्थूलजानुकः । तत्पर्य्यायः । ऊर्द्ध्वज्ञुः २ । इत्यमरः ॥ (यथा, सांख्यायनश्रौतसूत्रम् १ । ५ । ८ । “उपविश्योर्द्ध्वजानुः” । इति ॥) ऊर्द्ध्वज्ञः, त्रि, (ऊर्द्ध्वे जानुनी यस्य । पृषोदरादित्वात् साधुः ।) ऊर्द्ध्वजानुः । इति भरतो द्विरूपकोषश्च ॥ ऊर्द्ध्वज्ञुः, त्रि, (ऊर्द्ध्वे जानुनी यस्य । “ऊर्द्ध्वात् विभा- षा” । ५ । ४ । १३० । इति पक्षे ज्ञुः ।) ऊर्द्ध्वजानुः । इत्यमरः ॥ (यथा, सांख्यायनश्रौतसूत्रम् । “ऊर्द्ध्व- ज्ञुरनवानं यजति” ॥ तथाच माघे ११ । २१ । “क्षणमयमनुभूय स्वप्नमूर्द्धज्ञुरेव” ॥) ऊर्द्ध्वदेवः, पुं, (ऊर्द्ध्वः तुङ्गः श्रेष्ठो देवः ।) विष्णुः । इति शब्दरत्नावली ॥ ऊर्द्ध्वन्दमः, त्रि, (ऊर्द्ध्वम् + दम् + अच् ।) ऊर्द्ध्वस्थः ॥ इति त्रिकाण्डशेषः ॥ ऊर्द्ध्वङ्गम इति युक्तिसिद्ध- पाठः ॥ ऊर्द्ध्वपादः, पुं, (ऊर्द्ध्वाः पादा यस्य ।) शरभः । इति शब्दरत्नावली ॥ (ऊर्द्ध्वपदे, त्रि ॥) ऊर्द्ध्वपुण्ड्रः, पुं, (ऊर्द्ध्वः पुण्ड्रः इव ।) तिलकविशेषः । स तु ब्राह्मणललाटे पुण्ड्रेक्षुवत् चन्दनादिना कृतोर्द्ध्वरेखात्रयः । यथा । “ऊर्द्ध्वपुण्ड्रे त्रिपुण्ड्रं स्यात् त्रिपुण्ड्रे नोर्द्ध्वपुण्ड्रकमिति” । “ऊर्द्ध्वपुण्ड्रं द्विजः कुर्य्याद्वारिमृद्भस्मचन्दनैः” । इत्यादि च बहवः ॥ “ऊर्द्ध्वपुण्ड्रं मृदा कुर्य्यात् त्रिपुण्ड्रं भस्मना सदा । तिलकं वै द्विजः कुर्य्याच्चन्दनेन यदृच्छया ॥ ऊर्द्ध्वपुण्ड्रं द्विजः कुर्य्यात् क्षत्रियस्तु त्रिपुण्ड्रकम् । अर्द्ध्वचन्द्रन्तु वैश्यश्च वर्त्तुलं शूद्रयोनिजः” ॥ इति आह्निकतत्त्वधृतब्रह्माण्डपुराणम् ॥ (ऊर्द्ध्व- पुण्ड्रधारिप्रशंसा यथा, ब्रह्मपुराणे । “अशुचिर्वाप्यनाचारो मनसा पापमाचरेत् । शुचिरेव भवेन्नित्यमूर्द्ध्वपुण्ड्राङ्कितो नरः ॥ ऊर्द्ध्वपुण्ड्रधरो मर्त्त्यो म्रियते यत्र कुत्रचित् । श्वपाकोटपि विमानस्थो मम लोके महीयते” ॥ अस्य धारणे वैदिकद्विजभिन्न एवाधिकारी यदुक्तं देवीभागवते नारायणेन ॥ “ऊर्द्ध्वपुण्ड्रं त्रिशूलं च वर्त्तुलं चतुरस्रकम् । अर्द्ध्वचन्द्रादिकं लिङ्गं वेदनिष्ठो न धारयेत् ॥

जन्मना लब्धजातिस्तु वेदपन्थानमाश्रितः । पुण्ड्रान्तरं भ्रमाद्वापि ललाटेनैव धारयेत् ॥ ख्यातिकान्त्यादिसिद्ध्यर्थं चापि विष्ण्वगमादिषु स्थितं पुण्ड्रान्तरं नैव धारयेत् वैदिको नरः” ॥ श्राद्धे ऊर्द्ध्वपुण्ड्रादिविधिनिषेधव्यवस्था । यथा, निर्णयसिन्धौ हेमाद्रिः । “जपे होमे तथा दाने खाध्याये पितृकर्म्मणि । तत्सर्व्वं नश्यति क्षिप्रमूर्द्ध्वपुण्ड्रं विना कृतम्” ॥ तथा च नारदः । “यज्ञो दानं जपो होमः स्वाध्यायः पितृकर्म्म च । वृथा भवति विप्रेन्द्राः ! ऊर्द्ध्वपुण्ड्रं विना कृतम्” ॥ इत्यादिवचनात् पैत्रे कर्म्मणि ऊर्द्धपुण्ड्रधारणं विहितम् । केचित्तु । “ऊर्द्ध्वपुण्ड्रो द्विजातीनामग्निहोत्रसमो विधिः । शाद्धकाले च संप्राप्ते कर्त्ता भोक्ता च वर्जयेत्” ॥ तथा, -- “वामहस्ते च ये दर्भा गृहे रङ्गबलिन्तथा । ललाटे तिलकं दृष्ट्वा निराशाः पितरो गताः” ॥ इति संग्रहोक्तवचनात् तथा, -- “ऊर्द्ध्वपुण्ड्रं त्रिपुण्ड्रं वा चन्द्राकारमथापि वा । श्राद्धकर्त्ता न कुर्व्वीत यावत् पिण्डान्न निर्वपेत्” । इति विश्वप्रकाशवचनाच्च श्राद्धकाले ऊर्द्ध्वपुण्ड्रा- दिकं न धार्य्यमित्याहुः । तन्न, यतः कुलाचारा- देव व्यवस्था । यत्तु, -- “ललाटे पुण्ड्रकं दृष्ट्वा स्कन्धे माल्यं तथैव च । निराशाः पितरो यान्ति दृष्ट्वा च वृषलीपतिम्” ॥ इति हेमाद्रिधृतवचनम् तत् गन्धत्रिपुण्ड्रक- विषयम् । अतः श्राद्धकाले गन्धत्रिपुण्ड्रकएव न धार्य्यः । अन्यरूपस्तु धार्य्य एव । तथा च व्यासः । “वर्जयेत्तिलकं भाले श्राद्धकाले च सर्व्वदा । ऊर्द्ध्वपुण्ड्रं त्रिपुण्ड्रं वा धारयेत्तु प्रयत्नतः” ॥) ऊर्द्ध्वरेताः, [स्] पुं, (ऊर्द्ध्वं रेतो यस्य न पतति वीय्यं यस्यत्यर्थः ॥) महादेवः । इति त्रिकाण्डशेषः । (अष्टोत्तरसहस्रनामान्तर्गतो महादेवस्य नाम- भेदः । यथा महाभारते १३ । १७ । ४५ । “ऊर्द्ध्वरेता ऊर्द्ध्वलिङ्ग ऊर्द्ध्वशायी नभस्थलः” ॥) भीष्मः । (कृतसमावर्त्तनोऽपि भीष्मदेवः पितुः काम्यविवाहार्थं वैवाहिकधर्म्मं त्यक्तवान् अतस्तस्य ऊर्द्ध्वरेतस्त्वं जातम् । एतद्विवरणन्तु महाभारते १ । सत्यवतीलाभोपाख्याने १०० अध्याये द्रष्टव्यम् ॥) मुनिविशेषः । तद्यथा । सनक-सनन्द-सनातन- सनत्कुमारादयः । (यथा, महाभारते २ । ब्रह्म- सभावर्णने । ११ । ४९ ॥ “अष्टाशीतिसहस्राणि मुनीनामूर्द्धरेतसाम्” ॥ त्रि, विषयासङ्गरहितः । सन्न्यासी । यथा भा- रते शकुन्तलोपाख्याने, -- “ऊर्द्ध्वरेता महाभागो भगवान् लोकपूजितः । चलेद्धि वृत्ताधर्म्मोऽपि न चलेत् संशितवतः” ॥) ऊर्द्ध्वलिङ्गः, पुं, (ऊर्द्ध्वं लिङ्गं यस्य । महादेवः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, महाभारते १३ । १७ । ४५ । “ऊर्द्धरेता उर्द्धलिङ्ग ऊर्द्ध्वशायी नभःस्थलः” ॥) ऊर्द्ध्वलोकः, पुं, (ऊर्द्ध्वः उपरिस्थो लोकः ।) स्वर्गः । इति

पृष्ठ १/२८२

:हेमचन्द्रः ॥ (यथा, मुग्धबोधे कारकप्रकरणे । ५ सूत्रम् । “रक्षांस्यखादयदनाययदूर्द्ध्वलोक- माक्रन्दयत्कपिभिराययदाशु रामः” ॥) ऊर्द्ध्वस्थः, त्रि, (ऊर्द्ध्व तिष्टति यः । ऊर्द्ध + स्था + क ।) उपरिस्थितः । तत्पर्य्यायः । ऊर्द्ध्वन्दमः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ ऊर्द्ध्वस्थितिः, स्त्री, (ऊर्द्ध्वा स्थितिर्यत्र ।) ऊर्द्ध्वावत्तः । स तु अश्वस्य पृष्ठस्थानम् । तत्पर्य्यायः । पुरुषकम् २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ उपरिस्थितिः । उपरि- स्थानम् ॥ ऊर्द्ध्वासितः, पुं, (ऊर्द्ध्वं आसितः ।) कारवेल्लः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ करला इति भाषा ॥ ऊर्म्मिः, स्त्री, पुं, (ऋच्छतीति । ऋ गतौ । “अर्त्ते रूच्च” । ४ । ४४ । इति उणादिसूत्रेण मिः । अर्त्ते- रूरादेशश्च ॥) तरङ्गः । (यथा, रघुः । १२ । ८५ । “तमाधूतध्वजपटं व्योमगङ्गोर्म्मिवायुभिः” ॥) प्रकाशः । वेगः । भङ्गः । वस्त्रसङ्कोचरेखा । वे- दना । पीडा । इति मेदिनी ॥ उत्कण्ठा । इति हेमचन्द्रः ॥ “शोकमोहौ जरामृत्यू क्षुत्पिपासे षडूर्म्मयः” । इति श्रीभागवतटीका ॥ (बुभुक्षादयः षट्, यथा; -- “बुभुक्षा च पिपासा च प्राणस्य मनसः स्मृतौ । शोकमोहौ शरीरस्य जरामृत्यू षडूर्म्मयः” ॥ (अश्वगतिभेदः । तल्लक्षणं यथा वैजयन्त्याम् । “पङ्क्तीकृतानामश्वानां नमनोन्नमनाकृतिः । अतिवेगसमायुक्ता गतिरूर्म्मिरुदाहृता” ॥ तथा च माघे ५ । ४ । “तूर्णं पयोधर इवोर्म्मिभिरापतन्तः” ॥) ऊर्म्मिका, स्त्री, (ऊर्म्मिरिव । इवे प्रतिकृताविति- कन् । ऊर्म्मिं प्रकाशं कायतीति वा । आतोनु- पेति कः ।) उत्कण्ठा । भृङ्गनादः । वस्त्रभङ्गः । अङ्गुलीयकम् । वीचिः । इति हेमचन्द्रः ॥ ऊर्म्मिमान्, [त्] त्रि, (ऊर्म्मिरस्यास्तीति । ऊर्म्मि + मतुप् ।) वक्रः । इत्यमरः ॥ ढेउखेलानिया इति भाषा । तरङ्गयुक्तः ॥ (यथा, महाभारते २ । द्रौपदीप्रश्ने ६३ । २८ । “दीर्घेषु नीलेष्वथ चोर्म्मिमत्सु जग्राह केशेषु नरेन्द्रपत्नीम्” ॥) ऊर्म्मिमाली, [न्] पुं, (ऊर्म्मीणां माला विद्यतेऽस्य । इनिः ।) समुद्रः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (“चन्द्रं प्रवृद्धोर्म्मिरिवोर्म्मिमाली” । इति रघुः ५ । ६१ ॥) ऊर्व्वरा, स्त्री, उर्व्वरा । सर्व्वशस्याढ्या भूमी । इति शब्दरत्नावली । (व्युत्पत्तिस्तु ह्रस्वादौ उर्व्वराशब्दे द्रष्टव्या ॥) ऊर्व्वशी, स्त्री, (ऊरुमश्नुते स्वकारणत्वेन व्याप्नोति या । ऊरु + अश् + अच् + ङीप् । नारायणोरु- सम्भवत्वात् तथात्वम् ।) उर्व्वशी । स्वर्गवेश्या- विशेषः । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ (विस्तृतिस्तु ह्रस्वादौ उर्व्वशीशब्दे द्रष्टव्या ॥) ऊर्व्वसी, स्त्री, (ऊरौ उषिता इति । पृषोदरादित्वात् साधुः ।) उर्व्वशी । इत्यमरटीकासारमुन्दरी ॥

ऊर्व्यङ्गं, क्ली, (ऊर्व्याः पृथिव्या अङ्गमिव ।) गोमयच्छ- त्रिका । तत्पर्य्यायः । दिलीरम् २ शिलीन्ध्रकम् ३ वशारोहम् ४ गोलासम् ५ । इति हारावली ॥ ऊर्षा, स्त्री, देवताडकतृणम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ ऊलुपी, [न्] पुं, उलूपी । शिशुमारः । इत्यमरटीका- सारसुन्दरी ॥ (जलजन्तुविशेषः ॥) ऊलूकः, पुं, (उलुकशब्देऽस्य व्युत्पत्तिर्द्रष्टव्या ।) उलुकः पेचकः । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ (यथा, पञ्चतन्त्रे ३ । ७७ । “ऊलूकं नृपतिं कृत्वा का नः सिद्धिर्भविष्यति” ॥) ऊष रोगे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वादिं-परं सकं- सेट् ।) दीर्घादिः । “ऊषति सन्तं खलः” । इति दुर्गादासः ॥ ऊषं, क्ली, (ऊष् + क ।) प्रभातम् । इति शब्दरत्नावली ॥ ऊषः, पुं, क्षारमृत्तिका । इत्यमरः ॥ (यथा मनुः ५ । १२० । “कौषेयाविकयोरूषैः कुतपानामरिष्टकैः” । “ऊषैः क्षारमृत्तिकाभिः” इति कुल्लुभट्टः । कर्णविलम् । चन्दनाद्रिः ॥) ऊषकं, क्ली, (ऊष + स्वार्थे कन् ।) प्रत्यूषम् । इति शब्दरत्नावली । ऊषणं, क्ली, (ऊष् + ल्युट् ।) मरिचम् । इति हेम- चन्द्रः ॥ (मरिचार्थे पर्य्यायो यथा, -- “मरिचं वेल्लजं कृष्णमूषणं धर्म्मपत्तनम्” ॥ गुणाश्चास्य मरिचशब्दे ज्ञेयाः ॥ शुण्ठी च । एत- दर्थे पर्य्यायो यथा, -- “शुण्ठी विश्वा च विश्वञ्च नागरं विश्वभेषजम् । ऊषणं कटुभद्रञ्च शृङ्गवेरं महौषधम्” ॥ गुणाश्च शुण्ठीशब्दे ज्ञातव्याः ॥ पिप्पलीमूलञ्च । एतदर्थे पर्य्यायो यथा, -- “ग्रन्थिकं पिप्पलीमूलमूषणं चटकाशिरः” । अस्य गुणाश्च पिप्पलीमूलशब्दे बोद्धव्याः । इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) ऊषणा, स्त्री, उषणा । पिप्पली । इति शब्दरत्ना- वली ॥ (चविका । अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “भवेच्चव्यन्तु चविका कथिता सा तथोषणा” । गुणाश्चास्याश्चविकाशब्दे बोध्याः । इति भाव- प्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) ऊषरः, त्रि, (ऊष् + र ।) क्षारभूमी । लोणा जायगा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । ऊषवान् २ । इत्यमरः ॥ (“तत्र विद्या न वप्तव्या शुभं वीजमिवोषरे” । इति मनुः । २ । ११२ । ऊषरा मृत्पित्तं कोपयेत् । प्रमाणं यथा ॥ “पित्तमूषरा” इति वैद्यकमाधव- कृतरोगनिश्चये पाण्ड्वधिकारे ॥) ऊषरजं, क्ली, (ऊषर + जन् + ड ।) पांशवलवणम् । रोमकनामायस्कान्तभेदः । इति राजनिर्घण्टः ॥ ऊषवान्, [त्] त्रि, (उषो विद्यतेऽस्य । उष् + मतुप् । मस्य वः ।) ऊषरभूमी । इत्यमरः ॥ ऊषा, स्त्री, (उष् + क + टाप् ।) उषा । अनिरुद्ध- भार्य्या । इति शब्दरत्नावली ॥ (तत्कथा च भाग- वते १० स्कन्धे ६२ अध्याये तथा हरिवंशे १७४ अध्याये बाणयुद्धे द्रष्टव्या ॥)

ऊह ङ वितर्के । सन्देहाद्विचारे । इति कविकल्प- द्रुमः ॥ (भ्वादिं-आत्मं-सकं-सेट् ।) दीर्घादिः । सन्देहाद्विचारस्तर्कः । ङ ऊहन्ते धर्म्मं धीरः । यशः समूहन्निव दिग्विकीर्णमिति गेर्व्वास्योर्होढे चेति परस्मैपदविधानाच्छत्रन्तम् । “अनुक्तमप्यू- हति पण्डितो जनः” । इति गणकृतानित्यत्वादिति रमानाथः । वस्तुतस्तु पचादित्वादनि ऊह इवा- चरतीति क्वौ साध्यम् । इति दुर्गादासः ॥ ऊहः, त्रि, (ऊह् + घञ् ।) पूर्ब्बाप्राप्तस्य उत्क्षेपणम् । तत्पर्य्यायः । अध्याहारः २ तर्कः ३ । इत्यमरः ॥ वितर्कः ४ । वूहः ५ व्यूहः ६ वितर्कणम् ७ अध्या- हरणम् ८ ऊहनम् ९ प्रतर्कणम् १० । इति शब्द- रत्नावली ॥ अपूर्ब्बोत्प्रेक्षणम् । इति जैमिनिः ॥ असमवेतार्थकपदत्यागपूर्ब्बकसमवेतार्थकपदस- मभिव्याहारकरणम् । इति श्राद्धतत्त्वटीका ॥ साकाङ्क्षवाक्यस्य पदान्तरेण आकाङ्क्षापूरणम् ॥ (ऊहनम् । आरोपः । यथा, महाभारते १३ । उमामहेश्वरसंवादे १४५ । ४३ ॥ “इमे मनुष्या दृश्यन्ते ऊहापोहविशारदाः । ज्ञानविज्ञानसम्पन्नाः प्रजावन्तोऽथ कोविदाः” ॥ परीक्षणम् । सिद्धिभेदः ॥) ऊहनी, स्त्री, (ऊह् + ल्युट् + ङीप् ।) सम्मार्जनी । इति शब्दरत्नावली ॥ झाँटा इति भाषा ॥