शब्दकल्पद्रुमः/उपनयनं

पृष्ठ १/२५५

: उपनयनं, क्ली, (अध्ययनार्थं आचार्य्यस्य उप समीपं नीयते येन कर्म्मणा इति । उप + नी ल्युट् ।) ब्राह्मणक्षत्रियवैश्यानां यज्ञसूत्रधारणादिरूपप्र- धानसंस्कारः । अध्यापनार्थमाचार्य्यसमीपं नीयते येन कर्म्मणा तदुपनयनम् । यथा स्मृतिः । “गृह्योक्तकर्म्मणा येन समीपं नीयते गुरोः । बालो वेदाय तद्योगाद्बालस्योपनयं विदुः” ॥ * ॥ तत्पर्य्यायः । वटूकरणम् २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ उपनायः ३ उपनयः ४ आनयः ५ । इति हेम- चन्द्रः ॥ तस्य कालः । “गर्भाष्टमेऽष्टमे वाब्दे ब्राह्मणस्योपनायनम् । राज्ञामेकादशे सैके विशामेके यथाकुलम् । ब्रह्मवर्च्चसकामस्य कार्य्यं विप्रस्य पञ्चमे” ॥ ब्राह्मणस्य गर्भावधिषोडशवर्षपर्य्यन्तम् ॥ तत्र- गर्भाष्टमवर्षो मुख्यः । क्षत्रियस्य द्वाविंशतिवर्ष- पर्य्यन्तम् । तत्रैकादशवर्षो मुख्यः । वैश्यस्य चतु- र्व्विंशतिवर्षपर्य्यन्तम् । तत्र द्वादशवर्षो मुख्यः । इति स्मृतिः ॥ सैके द्वादशे । तत्राशक्तौ प्रायश्चित्तं कृत्वा तदुत्तरे कार्य्यम् । “गृह्योक्तकर्म्मणा येन समीपं नीयते गुरोः । बालो वेदाय तद्योगाद्बालस्योपनयं विदुः ॥ रक्तस्रावे तथा शस्त्रक्षते पाठनिषेधनात् । उपनयनं न तत्र स्यात् इति मन्वादिसम्मतम्” ॥ कृत्यचिन्तामणौ । “जन्मोदये जन्मसु तारकासु मासेऽथवा जन्मनि जन्मभे वा । व्रतेन विप्रो न बहुश्रुतोऽपि विद्याविशेषैः प्रथितः पृथिव्यां ॥ अस्तं गते दैत्यगुरौ गुरौ वा ऋक्षेऽपि वा पापयुतेऽप्यनुक्ते । व्रतोपनीतो दिवसे प्रणाशं प्रयाति देवैरपि रक्षितो यः” ॥ उदये लग्ने । व्रतेन उपनयनेन । भुजबलभीमकृत्य- चिन्तामण्योः । “स्वातीशक्रधनाश्विमित्रकरभे पौष्णेज्यचित्राहरि- ष्विन्दौ तोयपतौ भगे दितिसुते भाद्रद्वये सागरे । केन्द्रस्थे भृगुजेऽङ्गिरःशशिसुते चन्द्रे च तारे शुभे कर्त्तव्यं व्रतकर्म्म मङ्गलतिथौ वाराः सितार्केज्यकाः” ॥ तोयपतिः शतभिषा । अदितिसुतौत्तरफल्गुनी । सागरः पूर्ब्बाषाढा । दीपिकायाम् । जीवार्केन्दूडुशुद्धौ हरिशयनवहिर्भास्करे चोत्तरस्थे, स्वाध्याये वेदवर्णाधिपैहशुभदे क्षौरिभे नादितौच । शुकार्केज्यर्क्षलग्ने रविमदनतिथिं प्रोह्य षष्ठाष्टमेन्दुं, नो जीवास्तातिचारेऽर्कसितगुरुदिने कालशुद्धौ व्रतं स्यात्” ॥ रविमदनतिथिं सप्तमीं त्रयोदशीम् ॥ * ॥ कृत्यचिन्तामणौ । “माघे द्रविणशीलाढ्यः फाल्गुने च दृढव्रतः । चैत्रे भवति मेधावी वैशाखे कोविदो भवेत् ॥ ज्यैष्ठे गहननीतिज्ञ आषाढे क्रतुभाजनः । शेषेष्वन्येषु रात्रिः स्यान्निषिद्धं निशि च व्रतम्” ॥ राजमार्त्तण्डे । “पुनर्व्वसौ कृतो विप्रः पुनःसंस्कारमर्हति” । वृद्धगर्गः । “स्मृतियुक्ताननध्यायान् सप्तमीञ्च त्रयोदशीम् । पक्षयोर्माघमासस्य द्वितीयां परिवर्जयेत्” ॥ चैत्रशुक्लतृतीया आशाढशुक्लदशमी मन्वन्तरा- दित्वेन निषिद्धा वैशाखशुक्लतृतीया युगादित्वेन

निषिद्धेति । षष्ठ्यामशुचिरमार्य्यो रिक्तासु बहु- दोषभाक् । शुक्लपक्ष एव विहितः प्रागुक्ताश्व- लायनवचनात् ॥ * ॥ सामगानां कुजवारेऽप्युप- नयनं श्रीपतिरत्नमालाकृत्यचिन्तामणिधृतवात्स्य- वचनात् । यथा । “शाखाधिपे बलिनि केन्द्रगतेऽथ वास्मिन् वारेऽस्य चोपनयनं कथितं द्विजानाम् । नीचस्थितेऽरिगृहगेऽथ पराजिते वा जीवे भृगावुपनयः स्मृतिकर्म्महीनः” ॥ अस्य शाखाधिपस्य ॥ दीपिकायां । “ऋग्वेदाधिपतिर्जोवो यजुर्व्वेदाधिपः सितः सामवेदाधिपो भौमः शशिजोऽथर्व्ववेदराट्” ॥ वेदाधिपकथनम् ॥ * ॥ “ब्राह्मणे शुक्रवागीशौ क्षत्रिये भौमभास्करौ । चन्द्रो वैश्ये बुधः शूद्रे पतिर्मन्दोऽन्त्यजे जने” ॥ वर्णाधिपकथनम् ॥ * ॥ पराजयलक्षणं वक्ष्ये यात्रायाम् । अत्रापि विवाहवद्दशयोगभङ्गवर्ज्जनम् । विष्णुधर्म्मोत्तरे । “षोडशाब्दो हि विप्रस्य राजन्यस्य द्विविंशतिः । विंशतिः सचतुर्थी च वैश्यस्य परिकीर्त्तिता ॥ सावित्री नातिवर्त्तेत अत ऊर्द्ध्वं निवर्त्तते” ॥ अत्र षोडशवर्षस्य उपनयनाङ्गता प्रतीयते ॥ “पतिता यस्य सावित्री दशवर्षाणि पञ्च च । ब्राह्मणस्य विशेषेण तथा राजन्यवैश्ययोः ॥ प्रायश्चित्तं भवेदेषां प्रोवाच वदतां वरः” ॥ इति यमवचने तदनङ्गता प्रतीयते । अनयोर्गर्भ- जन्मप्रभृतिगणनाभ्यामविरुद्धार्थता । तथाच मा- ण्डव्यः । “व्रतबन्धविवाहे च वत्सरपरिकल्पन- माहुराचार्य्याः । आधानपूर्ब्बमेके प्रसूतिपूर्ब्बं सदान्ये तु” ॥ * ॥ यत्तु द्विजानुपक्रम्य पैठिनसि- वचनं द्वादशषोडशविंशतिश्चेदतीता अवरुद्ध- काला भवन्ति इति द्वादशवर्षाद्युपरि ब्राह्मणा- दीनां महाव्याहृतिहोमप्रायश्चित्तार्थम् । षोड- शोपरि तु व्रात्यहोमादिगुरुप्रायश्चित्तार्थमिति । इत्युपनयनम् । इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ अथ उपनयनस्यानुष्ठानक्रमः । तत्र प्रथमं प्रातः कृतस्नानः कृतवृद्धिश्राद्धः पिता कृतवृद्धिश्राद्धेन पित्रान्यएवाचार्य्यो वृतस्तद- सम्भवे माणवकवृतो वा समुद्भवनामानमग्निं सं- स्थाप्य विरूपाक्षजपान्तां कुशण्डिकां समाप्य माणवकं प्रातर्भोजयित्वा अग्न्युत्तरतो नीत्वा शिखया सह मुण्डितं स्नापितं कुण्डलाद्यलङ्कृतं क्षौमवस्त्रावृतं तदसम्भवे शुक्लाहतकार्पासैक- वस्त्रावृतं माणवकं दक्षिणे पूर्ब्बाभिमुखं निधाय प्रकृतकर्म्मारम्भे प्रादेशप्रमाणां घृताक्तां समिधं तूष्णीमग्नौ हुत्वा तत्तन्मन्त्रैर्व्यस्तसमस्तमहाव्याहृ- तिहोमं कुर्य्यात् । तत आचार्य्यः पञ्चभिर्म्मन्त्रैः पञ्चाहुतीर्जुहुयात् । तत आचार्य्यः उदगग्रेषु कुशेषु कृताञ्जलिः प्राङ्मख ऊर्द्ध्वस्तिष्ठेत् । अग्न्या- चार्य्ययोर्म्मध्ये माणवकोऽपि कृताञ्जलिराचार्य्या- भिमुख उदगग्रेषु कुशेषु ऊर्द्ध्वस्तिष्ठेत् । माणव-

कस्य दक्षिणतः स्थितो मन्त्रवान् ब्राह्मणो माण- वकस्य अञ्जलिमुदकेन पूरयति पश्चात् आ- चार्य्यस्यापि । ततो गृहीतजलाञ्जलिराचार्य्यो गृहीतजलाञ्जलिं माणवकं पश्यन् मन्त्रं जपति । तत आचार्य्यो माणवकं मन्त्रं पाठ- यति । ततो माणवकस्याभिवादनार्थं देवता- श्रयं नक्षत्राश्रयं गोत्राश्रयं वा माणवकनाम कल्पयित्वा आचार्य्यो माणवके कथयति । तत- आचार्य्यो माणवकं मन्त्रेण नामधेयं पृच्छति । माणवकः पूर्ब्बाचार्य्यकल्पितं नाम मन्त्रेण कथ- यति । तत आचार्य्यमाणवकौ पूर्ब्बगृहीतजला- ञ्जली त्यजेताम् । आचार्य्यस्तु दक्षिणेन पाणिना माणवकस्य साङ्गुष्ठं दक्षिणं पाणिं मन्त्रेण गृह्णाति । ततो गृहीतमाणवकहस्तो मन्त्रं जपत्याचार्य्यः । ततो माणवकमाचार्य्यो मन्त्रेण प्रदक्षिणेन भ्राम- यित्वा प्राङ्मुखं करोति । ततो माणवकस्य दक्षिण- स्कन्धं स्पृष्ट्वा अवतीर्णेन दक्षिणपाणिना अव्यव- हितं नाभिदेशं आचार्य्यो मन्त्रेण स्पृशति । ततो माणवकस्य नामेरुपरिदेशं मन्त्रेण आचार्य्यः स्पृशति । ततो माणवकहृदयदेशं मन्त्रेणाचार्य्यः स्पृशति । ततो दक्षिणे पाणिना आचार्य्यो माणवकस्य दक्षिणस्कन्धं स्पृशन् मन्त्रं जपति । ततो वामेन पाणिना माणवकस्य वामस्कन्धं स्पृशन्नाचार्य्यो मन्त्रं जपति । अथाचार्य्यो माण- वकं मन्त्रेण सम्बोधयति । अथ सम्बोधितं माण- वकं आचार्य्यो मन्त्रेण प्रेषयति । ब्रह्मचारी तु सर्व्वत्र वाढमिति ब्रूयात् । ततोऽग्नेरुचरमागे गत्वा आचार्य्य उदगग्रेषु कुशेषु प्राङ्मुख उप- विशति । तत आचार्य्याभिमुखो भाणवकः पाति- तदक्षिणजानुः उदगग्रेषु कशेषु उपविशति । ततः प्रवरसंख्यया पञ्च वा त्रयो वा मेखला- यज्ञोपवीतरूपग्रन्थयः कर्त्तव्याः । अथैनं माण- वकमाचार्य्यस्त्रिःप्रदक्षिणं कारयित्वा त्रिवृतां मुञ्जमेखलां परिधापयन् मन्त्रद्वयं वाचयति । ततो यज्ञोपवीतं कृष्णसाराजिनान्वितं आचार्य्यो माणवकं मन्त्रेण परिधापयेत् । ततो माणवक- आचार्य्यस्य उपसन्नो भवति । ततस्तमुपसन्नमाण- वकं आचार्य्यः प्रथमं पादं पादं ततोऽर्द्धमर्द्धं ततः कृत्स्नां सावित्रीं अध्यापयेत् । तत आचार्य्यो माणवकं महाव्याहृतीः पृथक् पृथक् कृत्वा प्रणवपूर्ब्बिका अध्यापयेत् । ततो वैल्वं पालाशं वा माणवकपरिमाणदण्डं माणवकाय प्रयच्छन् आचार्य्यो माणवकं मन्त्रं वाचयति । अथ गृहीत- दण्डो ब्रह्यचारी प्रथमं मातरं भिक्षां प्रार्थयति । ततो मातृबन्धून् ततः पितरं ततः पितृबन्धून् ततोऽन्यांश्च प्रार्थयेत् । ततः सर्व्वंलब्धभैक्षं आचा- र्य्याय निवेदयेत् । ततः पूर्ब्बवदाचार्य्यो व्यस्तसमस्त- महाव्याहृतिहोमं कृत्वा प्रादेशप्रमाणां घृताक्तां समिधं तूष्णीमग्नौ हुत्वा प्रकृतं कर्म्म समाप्य उदीच्यं शाट्यायनहोमादिवामदेव्यगानान्तं कर्म्म निर्व्वर्त्तयेत् । ततः यदि पितैवाचार्य्यस्तदा कर्म्म- कारयितृब्राह्मणाय दक्षिणां दद्यात् । अथान्य-

पृष्ठ १/२५६

:एवाचार्य्यो वृतः तदा येन वृतः स तस्मै दक्षिणां दद्यात् । ब्रक्ष्मचारी तु तत्रैव स्थाने दिनान्तं यावत् वाग्यतस्तिष्ठेत् । ततः प्राप्तायां सन्ध्यायां सन्ध्या- मुपास्य कुशण्डिकोक्तविधानेन समुद्भवनामान- मग्निं संस्थाप्य मन्त्रं जप्त्वा दक्षिणं जानुं भूमौ निधाय दक्षिणपश्चिमोत्तरक्रमेण उदकाञ्जलि- सेकमग्निपर्य्युक्षणञ्च कृत्वा समिद्धोमं कुर्य्यात् । ततः प्रादेशप्रमाणघृताक्तसमित्त्रयं गृहीत्वा आद्य- न्तयोस्तूष्णीं मध्ये समन्त्रकं अग्नौ जुहुयात् । ततः कर्म्मशेषोक्तविधिना पुनरपि अग्निपर्य्युक्षणोप- क्रमं दक्षिणपश्चिमोत्तरक्रमेण उदकाञ्जलिसेकं कुर्य्यात् । ततः ब्रह्मचारी अग्निमभिवाद्य मन्त्रे- णग्निं विसृज्य अतीतायां सन्ध्यायां भिक्षालब्ध- मन्नं क्षारलवणवर्जितं सघृतमुदकेनाभ्युक्ष्य भक्षण- प्रकरणोक्तविधिना भुञ्जीत । एतच्चाग्निकर्म्म समावर्त्तनपर्य्यन्तं प्रत्यहं सायं प्रातः कर्त्तव्यम् ॥ इत्युपनयनकर्म्म समाप्तम् ॥ इति भवदेवभट्टः ॥ (ब्राह्मण-क्षत्त्रिय-वैश्यानामन्यतममन्वय-वयः शील- शौर्य्य -- शौचाचार-विनय-शक्ति-बल-मेधा-धृति- स्मृति-मति-प्रतिपत्तियुक्तं तनुजिह्वौष्ठदन्ताग्रमृ- जुवक्त्राक्षिनासं प्रसन्नचित्त-वाक्चेष्टं क्लेशसहञ्च भिषक् शिष्यमुपनयेत् । अतो विपरीतगुणं नोपनयेत् । उपनयनीयस्तु ब्राह्मणः प्रशस्तेषु तिथिकरण- मुहूर्त्तनक्षत्रेषु प्रशस्तायां दिशि शुचौ समे देशे चतुर्हस्तं चतुरस्रं स्थण्डिलमुपलिप्य गोमयेन दर्भैः संस्तीर्य्य पुष्पैर्लाजभक्तैः रत्नैश्च देवताः पूज- यित्वा विप्रान् भिषजश्च तत्रोल्लिख्याभ्युक्ष्य च दक्षिणतो ब्राह्मणं स्थापयित्वाग्निमुपसमाधाय खदिर-पलाश-देवदारु-विल्वानां समिद्भिश्चतुर्णां वा क्षीरवृक्षाणां न्यग्रोधोडुम्बराश्वत्थमधूकानां दधि-मधु-घृताक्ताभिर्दार्व्वीहौमिकेन विधिना- स्नुवेणाज्याहुतीर्जुहुयात् । सप्रणवाभिर्महाव्या- हृतिभिस्ततः प्रतिदैवतमृषींश्च स्वाहाकारञ्च कुर्य्यात् शिष्यमपि कारयेत् ॥ ब्राह्मणस्त्रयाणां वर्णानामुपनयनं कर्त्तुमर्हति राजन्यो द्वयस्य वैश्यो तैश्यस्यैवेति । शूद्रमपि कुलगुणसम्पन्नं मन्त्रवर्ज्ज- मनुपनीतमध्यापयेदित्येके ॥ ततोऽग्निं त्रिः परि- णीयाग्निसाक्षिकं शिष्यं ब्रूयात् । काम-क्रोध-लोभ- मोह-मानाहङ्कारेर्ष्यापारुष्य--पैशुन्यानृतालस्याय- शस्यानि हित्वा नीच-नख-रोम्ना शुचिना कषाय- वाससा सत्यव्रतब्रह्मचर्य्याभिवादनतत्परेणावश्यं भवितव्यं मदनुमतस्थान-गमन-शयनासन-भोज- नाध्ययन-परेण भूत्वा मत्प्रियहितेषु वर्त्तितव्य- मतोऽन्यथा ते वर्त्तमानस्याधर्म्मो भवत्यफला च विद्या न च प्राकाश्यं प्राप्नोति । अहं वा त्वयि सम्यग्वर्त्तमाने यद्यन्यथादर्शो स्यामेनोभाग् भवेय- मफलविद्यश्च । द्विज-गुरु-दरिद्र-मित्र-प्रव्रजितो- पनत-साध्वनाथाभ्युपगतानां चात्मबान्धवानामिव स्वमेषजैः प्रतिकर्त्तव्यमेवं साधु भवति । ब्याधशाकु- निक-पतित-पापकारिणां न च प्रतिकर्त्तव्यमेवं वि- द्या प्रकाशते मित्रयशो धर्म्मार्थकामांश्च प्राप्नोति ॥

भवतश्चात्र ॥ “कृष्णेऽष्टमी तन्निधनेहनी द्वे कृष्णेतरेऽप्येवमहर्द्विसन्ध्यम् । अकालविद्युत्-स्तनयिन्तुघोषे स्वतन्त्रराष्ट्रक्षितिपव्यथासु ॥ श्मशानयानाद्यतनाहवेषु महोत्सवौत्पातिकदर्शनेषु । नाध्येयमन्येषु च येषु विप्रा- नाधीयते नाशुचिना च नित्यम्” ॥ इति सुश्रुते सूत्रस्थाने द्वितीयोऽध्यायः ॥) उपनायः, पुं, (उपनीयते आचार्य्यसमीपमिति । उप + नी + घञ् ।) उपनयनम् । इति हेमचन्द्रः ॥ उपनायकः, पुं, (उपमितो नायकेन ।) नायकगुणो- त्कर्षकथकः । यथा, -- “नायकस्य गुणोत्कर्षकथका उपनायकाः” । इति सङ्गीतदामोदरः ॥ * ॥ उपपतिश्च ॥ (उप- नयतीति । उप + नी + ण्वुल् । प्रापके, त्रि ॥) उपनाहः, पुं, (उपनह्यतेऽस्मिन् । उप + नह + घञ् ।) वीणादितन्त्रबन्धनस्थानम् । तत्पर्य्यायः । निबन्धनम् २ । इत्यमरः ॥ व्रणालेपपिण्डः । इति मेदिनी ॥ प्रलेप इति भाषा । (यथाह सुश्रुतः । “आदौ विम्लापनं कुर्य्यात् द्वितीयमवसेचनम् । तृतीयमुपनाहञ्च चतुर्थीं पाटनक्रियाम्” ॥) उपनिधिः, पुं, (उपनिधीयते इति । उप + नि + धा + कि ।) उपन्यस्तवस्तु । स्थाप्यद्रव्यम् । तत्प- र्य्यायः । न्यासः । २ । इत्यमरः ॥ (“वासनस्थमनाख्याय हस्ते न्यस्य यदर्पितम् । द्रव्यमुपनिधिः प्रोक्तः स्मृतिषु स्मृतिवेदिभिः” ॥ वासुदेवपुत्त्रः । इति विष्णुपुराणम् ॥) उपनिषत्, [द्] स्त्री, (उपनिषद्यते प्राप्यते ब्रह्म- विद्या अनया इति । उप + नि + सद् + क्विप् ।) धर्म्मः । वेदान्तशास्त्रम् । निर्जनस्थानम् । इति मेदिनी ॥ (वेदशिरोभागः । तत्र चतुर्णां वेदानां अशीतिसहितशताधिकसहस्रसंख्यका उपनि- षदः । तथाहि । ऋच एकविंशतिः । यजुषो नवाधिकशतम् । साम्नः सहस्रम् । पञ्चाशदुप- निषदोऽथर्वणस्य ॥ ब्रह्मविद्या ।) समीपसदनम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ तत्त्वम् । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (द्विजातिकर्त्तव्यो व्रतभेदः । यथा, आ- श्वलायनगृह्यकारिका । “प्रथमं स्यात् महानाम्नी द्वितीयञ्च महाव्रतम् । तृतीयं स्यादुपनिषद् गोदानञ्च ततः परम्” ॥) (मुक्तिकोपनिषदि अष्टाधिकशतोपनिषद्भेदाः प्रदर्शिताः । यथा, -- “ईश-केन-कट-प्रश्न-मुण्ड-माण्डूक्य-तित्तिरिः ॥ ७ ॥ ऐतरेयञ्च छान्द्योग्यं वृहदारण्यकं तथा ॥ १० ॥ ब्रह्म कवल्य-जावाल-श्वेताश्वा हंस आरुणिः ॥ १६ ॥ १ २ ३ ४ ५ गर्मो नारायणो हंसो विन्दुर्नाद-शिरःशिखा ॥ २३ ॥ मत्रायनी कैषितकी वृहज्जावाल-तापनी ॥ २७ ॥ कालाग्निरुद्र-मैत्रेयी सुबाल-क्षरि-मन्त्रिकाः ॥ ३२ ॥

७ सर्व्वसारं निरालम्बं रहस्यं वज्रसूचिकम् ॥ ३६ ॥ ८ ९ १० ११ तेजोनाद-ध्यान-विद्या-योगतत्वात्मबोधकम् ॥ ४२ ॥ १३ १३ १४ १५ परिव्राट्-त्रिशिखी-सीता-चूडानिर्व्वाण-मण्डलम् ॥ ४८ ॥ १६ १७ दक्षिणाशरभं स्कन्दं महानारायणाऽद्वयम् ॥ ५३ ॥ १८ रहस्यं रामतपनं वासुदेवञ्च मुद्गलम् ॥ ५७ ॥ १९ २० शाण्डिल्यं पौङ्गलं भिक्ष महत्शारीरकं शिखा ॥ ६३ ॥ २१ तुरीयातीत-संन्यास-परिव्राजाक्षमालिका ॥ ६७ ॥ २२ अव्यक्तैकाक्षरं पूर्णा सूर्य्याक्ष्यध्यात्म-कुण्डिका ॥ ७४ ॥ सावित्र्यात्मा पाशुपतं परब्रह्मावधूतकम् ॥ ७९ ॥ २३ त्रिपुरातापनं देवी त्रिपुरा कठ-भावना ॥ ८४ ॥ २४ २५ २६ २७ हृदयं कुण्डली भस्म रुद्राक्षगण-दर्शनम् ॥ ९० ॥ २८ तारसार-महावाक्य-पञ्चब्रह्माग्निहोत्रकम् ॥ ९४ ॥ गोपालतापनं कृष्णं याज्ञवल्क्यं वराहकम् ॥ ९८ ॥ शाट्यायनी हयग्रीवं दत्तात्रेयं च गारुड्म् ॥ १०२ ॥ २९ ३० कलि-जावालि-सौभाग्य-रहस्य-ऋच-मुक्तिकाः” ॥ १०८ ॥ अत्र स्थितानामेकदेशवाचिशब्दानां विवृतिः । १ हंसः परमहंसः । २ विन्दुरमृतविन्दुः । ३ नादोऽमृतनादः । ४ शिरोऽथर्व्वशिरः । ५ शिखा- थर्व्वशिखा । ६ तापनी नृसिंहतापनी । ७ रहस्यं शुकरहस्यम् । ८ तेजः तेजोविन्दुः । ९ नादो नाद- विन्दुः । १० ध्यानं ध्यानविन्दुः । ११ विद्या ब्रह्म- विद्या । १२ परिव्राट् नारदपरिव्राट् । १३ त्रिशि- खी त्रिशिखीब्राह्मणः । १४ चूडा योगचूडामणिः । १५ मण्डलं मण्डलब्राह्मणः । १६ दक्षिणा दक्षिणा- मूर्त्तिः । १७ अद्वयं तारकः । १८ रहस्यं राम- रहस्यम् । १९ महत् महोपनिषत् । २० शिखा योगशिखा । २१ परिव्राजः परमहंसपरिव्राजकः । २२ पूर्णाऽन्नपूर्णा । २३ कटः कटरुद्रः । २४ कु- ण्डली योगकुण्डली । २५ भस्मः भस्मजावालः । २६ गणः गणपतिः । २७ दर्शनं जावालदर्शनम् । २८ अग्निहोत्रकं प्राणाग्निहोत्रम् । २९ । कलिः कलि- सन्तरणम् । ३० रहस्यं स्वरस्वतीरहस्यम् ॥ आसां मध्ये या यद्वेदान्तर्गतास्ता अपि तत्रैव प्रदर्शिताः । यथा, -- सामवेदान्तर्गताः षोडशसंख्यका उपनिषदः । अव्यक्तम् १ आरुणिः २ कुण्डिका ३ केनः ४ छान्द्योग्यम् ५ (या)जावालदर्शनम् ६ जावाली ७ महत् ८ मैत्रायणी ९ मैत्रेयी १० योगचूडामणिः ११ रुद्राक्षम् १२ वज्रसूचिकम् १३ वासुदेवम् १८ संन्यासम् १५ सावित्री १६ ॥ * ॥ शुक्लयजुर्व्वेदान्तर्गता ऊनविंशतिसंख्यकाः उपनिषदः यथा, -- अतीताध्यात्मम् १ ईशावास्यम् २ (जा)यावालम् ३

पृष्ठ १/२५७

:तारसारः ४ तुरीयम् ५ त्रिशिखी ६ निरालम्बम् ७ परमहंसः ८ पैङ्गलम् ९ ब्राह्मणमण्डलम् १० ब्रा- ह्मणद्वयतारकम् ११ भिक्षु १२ मन्त्रिका १३ मुक्तिका १४ याज्ञवल्क्यम् १५ वृहदारण्यकम् १६ शाष्ट्यायणी १७ सुबालः १८ हंसः १९ ॥ * ॥ कृष्णयजुर्व्वेदान्तर्गता द्वात्रिंशत्-सख्यकाः उपनिषदः यथा, -- अक्षि १ अमृतनादः २ अमृतविन्दुः ३ अवधूतम् ४ एकाक्षरा ५ कठरुद्रः ६ कठवल्ली ७ कलिसन्तरणम् ८ कालाग्निरुद्रः ९ कैवल्यम् १० क्षुरिका ११ गर्भः १२ तेजोविन्दुः १३ तैत्तिरीयकम् १४ दक्षिणामूर्त्तिः १५ ध्यानविन्दुः १६ नारायणं १७ पञ्चब्रह्म १८ प्राणाग्नि- होत्रम् १९ ब्रह्म २० ब्रह्मविद्या २१ योगकुण्डलिनी २२ योगतत्त्वम् २३ योगशिखा २४ वराहः २५ शारी- रकम् २६ शुकरहस्यम् २७ श्वेताश्वतरः २८ सर्व्व- सारः २९ स्कन्दः ३० स्वरस्वतीरहस्यम् ३१ हृद- यम् ३२ ॥ * ॥ ऋग्वेदान्तर्गता दशसंख्यका उपनिषदः यथा, -- अक्षमालिका १ आत्मप्रबोधः २ ऐतरेयः ३ कौषि- तकी ४ त्रिपुरा ५ नादविन्दुः ६ निर्वाणम् ७ मुद्गला ८ बह्वृचः ९ सौभाग्यम् १० ॥ * ॥ अथर्व्ववेदान्तर्गता एकत्रिंशत्संख्यका उपनिषदः, अथर्व्वशिखा १ अथर्व्वशिरः २ कृष्णः ३ गणपतिः ४ गाडुरम् ५ गोपालतापनम् ६ जावालम् ७ त्रिपु- रातपनम् ८ दत्तात्रेयः ९ देवी १० नारदपरि- व्राजकः ११ नृसिंहतापनी १२ परब्रह्म १३ परि- व्राजकान्नपूर्णा १४ परमहंसः १५ पाशुपतम् १६ प्रश्नम् १७ भस्म १८ भावना १९ महानारायणम् २० महावाक्यम् २१ माण्डूक्यम् २२ मुण्डकम् २३ राम- तापनी २४ रामरहस्यम् २५ वृहज्जाबालम् २६ शरभम् २७ शाण्डिल्यम् २८ सीता २९ सूर्य्यात्म ३० हयग्रीवम् ३१ ॥ * ॥) उपनिष्करं, क्ली, (उपनिष्किरन्ति सैन्यान्यत्र । उप + निस् + कॄ + घ । ऋदोरप् तु न । अपोबाध- कस्य ल्युटोऽपि घस्यापवादत्वात् । यद्वा उपनिष्की- र्य्यते सैन्यैर्हन्यते इति । कृ + कर्म्मणि अप् । इदु- दुपधस्येति षः ।) पुरपथः । इत्यमरः ॥ राजपथः । इति हेमचन्द्रः ॥ उपनिष्क्रमणं क्ली, (उपष्क्रम्यतेऽनेन उप + निर्- + क्रम + ल्युट् ।) राजपथः । इति हेमचन्द्रः ॥ निष्क्रमणनामसंस्कारः ॥ उपनीतः, पुं, (उप + नी + क्त ।) कृतोपनयनः । इति स्मृतिः ॥ (“अथोपनीतं विधिवद् विपश्चितः” । इति रघुः । ३ । २९ ।) निकटप्राप्ते त्रि ॥ उपन्यासः, पुं, (उप + नि + अस् क्षेपणे + घञ् ।) वाक्योपक्रमः । तत्पर्य्यायः । वाङ्मुखम् २ । इत्य मरः ॥ (“तस्मात् ब्रह्मजिज्ञासोपन्यासमुखेन” । इति शरीरकभाष्ये ॥ ९४ । ७ । विचारः । यथा, मनुः ९ । ३१ । “विश्वजन्यमिमं पुण्यमुपन्यासं निबोधत” ॥ “वक्ष्यमाणं सर्व्वजनहितं विचारं शृणुत” । इति तट्टीका ।

धनादीनामर्पणम् । गच्छित इति भाषा ॥) उपपतिः, पुं, (उपमितः पत्या । अवादयः क्रुष्टाद्यर्थे तृतीयया इति समासः ।) जारः । इत्यमरः ॥ नां इति भाषा । तस्य लक्षणम् । आचारहानिहेतुः पतिः । स चतुर्व्विधः । सार्व्वकालिकपराङ्गना- पराङ्मुखत्वे सति सर्व्वकालमनुरक्तोऽनुकूलः १ । सकलनायिकाविषयसमसहजानुरागो दक्षिणः २ । भूयो निःशङ्कः कृतदोषोऽपि भूयो निवारितो- ऽपि भूयः प्रश्रयपरायणो धृष्टः ३ । कामिनी- विषयकपटपटुः शठः ४ । इति रसमञ्जरी ॥ (यथा, मनुः ३ । १५५ । “पौनर्भवश्च काणश्च यस्य चोपपतिर्गृहे” ॥) उपपत्तिः, स्त्री, (उप + पद् + क्तिन् ।) सङ्गतिः । निर्वृतिः । समाधानम् । सिद्धान्तः । प्रकरणप्रति- पाद्यार्थसाधने तत्र तत्र श्रूयमाणा युक्तिः । इति वेदान्तसारः ॥ (“उपपत्तिमदूर्ज्जिताश्रयम्” । इति भारविः । २ । १ ॥) हेतुः । यथा, -- “श्रोतव्यः श्रुतिवाक्येभ्यो मन्तव्यश्चोपपत्तिभिः” । इत्यत्र उपपत्तिभिर्बहुभिर्हेतुभिरिति पक्षता- ग्रन्थमाथुरी ॥ सङ्गतिः । यथा, -- “लक्षणा शक्यसम्बन्धस्तात्पर्य्यानुपपत्तितः” । इति भाषापरिच्छेदः । ८२ ॥ (उपायः । यथा माघे । “अपेक्षितान्योन्यबलोपपत्तिभिः” । सिद्धिः । प्राप्तिः । “स्वार्थोपपत्तिं प्रति दुर्ब्बलाशः” । इति रघुः ॥ ५ । १२ ॥) उपपदं, क्ली, (उपोच्चारितं पदम् ।) लेशः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ समीपोच्चारणीयपदम् । (यथा, रघौ १६ । ४० । “तस्याः स राजोपपदं निशान्तम्” ॥) यथा वा नामोत्तरे शर्म्मवर्म्मादि । समभिव्याहृ- तस्वार्थपोषकपदम् । यथा प्रहारादौ प्रादि । इति व्याकरणम् ॥ उपपातकं, क्ली, (उपपातयति नरके यत् । उप + पत् + णिच् + ण्वुल् । यद्वा उपमितं पातकेन ।) पापविशेषः । तत्तु ऊनपञ्चाश- द्विधंयथा । गोबधः १ अयाज्ययाजनम् २ पर- दारगमनम् ३ आत्मविक्रयः ४ गुरुत्यागः ५ मातृत्यागः ६ पितृत्यागः ७ एषां शुश्रूषाद्यकरणं त्यागः । स्वाध्यायत्यागः ८ स तु सर्व्वदा ब्रह्मयज्ञ- त्यागः । अधीतवेदविस्मरणञ्च । अग्नित्यागः ९ स तु स्मार्त्ताग्निहोत्रत्यागः । सुतत्यागः १० स तु तस्य संस्कारभरणाद्यकरणम् । परिवित्तिता ११ सा तु कनिष्ठेन आदौ विवाहे कृते ज्येष्ठस्य परिवेदनं १२ तत्तु अकृतदारज्येष्ठसत्त्वे कनि- ष्ठस्य । तयोः कन्यादानं १३ तयोर्याजनं १४ तत्तु तयोरेव विवाहादौ पौरोहित्यम् । कन्याया दूषणं १५ तत्तुं मैथुनवर्जमङ्गुलीप्रक्षेपादिना रूषणम् । अङ्गुल्या योनिविदारणमिति यावत् । वार्द्धुष्यं १६ तत्तु निषिद्धवृद्धिजीवनम् । व्रतलोपः १७ स तु ब्रह्मचारिणो मैथुनम् । तडागविक्रयः १८ आराम- विक्रयः १९ दारविक्रयः २० अपत्यविक्रयः २१ व्रात्यता २२ सा तु यथाकालमनुपनयनम् । बान्ध- वत्यागः २३ भृताध्यापनम् २४ तत्तु प्रतिनियत-

वेतनग्रहणपूर्ब्बमध्यापनम् । भृताध्ययनम् २५ तत्तु वेतनप्रदानपूर्ब्बकाध्ययनम् । अपण्यानां विक्रयः २६ स तु तिललाक्षागोरसादौनां ब्राह्म- णेन विक्रयः । सर्व्वाकरेष्वधीकारः २७ स तु सु- वर्णाद्युत्पत्तिस्थानेषु राजाज्ञया अधिकारः । महा- यन्त्रप्रवर्त्तनं २८ तत्तु महतां उदकप्रवाहप्रतिबन्ध- हेतूनां सेतुबन्धादीनाञ्च प्रवर्त्तनं अथवा तैलादि- यन्त्रस्य शस्त्रतेजनादियन्त्रस्य च । ओषधिहिंसनं २९ तत्तु धान्यादीनां यथाकथञ्चिन्नाशः । स्त्र्या- जीवः ३० स तु भार्य्यादिस्त्रीणां वेश्यात्वं कृत्वा तदुपजीवनम् । अभिचारकर्म्म ३१ तत्तु श्येना- दिना यज्ञेन अनपराद्धस्य मारणम् । मूलकर्म्म ३२ तत्तुमन्त्रौषधादिना वशीकरणम् । इन्धनार्थ- मशुष्कद्रुमाणां छेदनं ३३ आत्मार्थं क्रियारम्भः ३४ स तु अनातुरस्य देवपित्राद्युद्देशमन्तरेण पाका- द्यनुष्ठानम् । निन्दितान्नस्य भक्षणम् ३५ तत्तु लशु- नादेः सकृदनिच्छया अथवा गणकदेवलतस्करा- द्यन्नभक्षणम् । अनाहिताग्निता ३६ सा तु सम- र्थस्य श्रौतस्मार्त्ताग्न्यपरिग्रहः । स्तेयं ३७ तत्तु सुवर्णद्रव्यादन्यसारद्रव्यापहरणम् । देवर्षिपितॄणां ऋणाशोधनं ३८ असच्छास्त्राभिगमनम् ३९ तत्तु श्रुतिस्मृतिविरुद्धशास्त्रशिक्षणम् पाषण्डशास्त्रा- भ्यासो वा । कौशीलव्यक्रिया ४० सा तु तौर्य्य- त्रिकस्य सततानुष्ठानम् । धान्यस्तेयं ४१ पशुस्तेयम् ४२ कुप्यस्तेयम् ४३ मद्यपस्त्रीनिषेवनम् ४४ स्त्रीबधः ४५ शूद्रबधः ४६ वैश्यबधः ४७ क्षत्रियबधः ४८ नास्तिक्यम् ४९ । तत्तु अदृष्टार्थकर्म्माभावबुद्धिः । नास्ति परलोक इति वा । इति मनुः शूलपाणिश्च ॥ (अस्य प्रायश्चित्तादिकं प्रायश्चित्तशब्दे द्रष्टव्यम् ॥) उपपापं, क्ली, (उपमितं पापेन ।) उपपातकम् । इति स्मृतिः ॥ उपपुरं, क्ली, (उप समीपे पुरम् ।) शाखानगरम् । इति हेमचन्द्रः ॥ उपपुराणं, क्ली, (उपमितं पुराणैः ।) व्यासकृता- ष्टादशपुराणसदृशनानामुन्यादिप्रणीताष्टाद्रशपुरा- राणम् । यथा, -- “अन्यान्युपपुराणानि मुनिभिः कथितान्यपि । आद्यं सनत्कुमारोक्तं १ नारसिंहं २ ततः परम् ॥ तृतीयं वायवीयञ्च ३ कुमारेण च भाषितम् । चतुर्थं शिवधर्म्माख्यं ४ साक्षान्नन्दीशभाषितम् ॥ दुर्व्वाससोक्तमाश्चर्य्यं ५ नारदीयमतःपरम् ६ । नन्दिकेश्वरयुग्मञ्च ७ तथैवोशनसेरितम् ८ ॥ कापिलं ९ वारुणं १० शाम्बं ११ कालिकाह्वयमेव च १२ । माहेश्वरं १३ तथा कल्की १४ दैवं १५ सर्व्वार्थसिद्धिदम् ॥ पराशरोक्तमपरम् १६ मारीचम् १७ भास्कराह्वयम् १८ । अत्र दैवं देवीपुराणम् । इति मलमासतत्त्वधृत- कूर्म्मपुराणम् ॥ (एषां विस्तुतिस्त तत्तच्छब्दे द्रष्टव्या ॥) उपपुष्पिका, स्त्री, (उपगता पुष्पमिव विकाश- त्वम् । जृम्भणसमये मुखव्यादानात् तथात्वम् ।) जृम्भा । हाइ इति भाषा । तत्पर्य्यायः । हा- फिका २ । इति हारावली ॥

पृष्ठ १/२५८

उपप्रदानं, क्ली, (उप समीपे प्रदानम् ।) उत्कोचः । इति हेमचन्द्रः ॥ घुस इति भाषा । (यथा कथा- सरित्सागरे २४ तरङ्गे । “उपप्रदानं लिप्सूनामेकं ह्याकर्षणौषधम्” ॥) उपप्लवः, पुं, (उप + प्लु + अप् ।) राहुग्रहः । वि- प्लवः । उत्पातः । इति मेदिनी ॥ (“उपप्लवाय लोकानां धूमकेतुरिवोत्थितः” ।) इति कुमारे । २ । ३२ ।) ग्रहणम् । यथा “उप- प्लवे चन्द्रमसो रवेश्च” । इति स्मृतिः ॥ (उत्पात- सूचकोऽनिलादिः । यथा, “कच्चिन्न वाय्वादिरुप- प्लवो वः” । इति रघः । ५ । ६ । भीतिः । “नृपा- इवोपप्लविनः परेभ्यः” । इति रघुः । १३ । ७ । “उपप्लविनो भयवन्तः” । इति मल्लिनाथः ॥) उपभूषणं, क्ली, (उपमितं भूषणेन ।) घण्टाचामरादि । यथा, -- “घण्टाचामरकुम्भादिपात्रोपकरणादिकम् । तद्भूषणान्तरे दद्याद्यस्मात्तदुपभूषणम्” ॥ इति । “प्रावारः पानपात्रञ्च गेण्डुको गृहमेव च । पर्य्यङ्कादि यदन्यच्च सर्व्वं तदुपभूषणम्” ॥ इति च कालिकापुराणे ६८ अध्यायः ॥ उपभृत्, स्त्री, (उप + भृ + क्विप् ।) चक्राकारयज्ञ- पात्रं । इत्यमरः ॥ (यथा, श्रौत्रसूत्रे । १ । १० । ९ ॥ “पाणिभ्यां जुहूं परिगृह्योपभृत्याधानम् ॥) उपभोगः, पुं, (उप + भुज + घञ् ।) भोजनाति- रिक्तभोगः । तत्पर्य्यायः । निर्व्वेशः २ । इत्यमरः ॥ (“प्रियोपभोगचिह्नेषु पौरोभाग्यमिवाचरन्” । इति रघुः । १२ । २२ । तथा च स्मृतिः । “आगमेनोपभोगेन नष्टं भाव्यमतोऽन्यथा” । “न जातु कामः कामानामुपभोगेन शाम्यति” । इति मनुः । २ । ९४ ॥) उपमा, स्त्री, (उपमीयते इति । उप + मा + अङ् + टाप् ।) उपमानम् । सादृश्यम् । इत्यमरः ॥ (“स्फुटोपमंभूतिसितेन शम्भुना” । इति माघे १ । ४ । “अपि लङ्घितमध्वानं बुबुधे न बुधोपमः” । इति रघुः । १ । ४७ ।) तस्य वैदिकपर्य्यायः । इदमिव १ इदं यथा २ अग्निर्णये ३ चतुरश्चिद्दद- मानात् ४ ब्राह्मणाव्रतचारिणः ५ वृक्षस्यनुते- पुरहूतवयाः ६ जारआभगं ७ मेषोभूतोऽभीषन्नपः ८ तद्रूपः ९ तद्वर्णः १० तद्वत् ११ तथा १२ । इति द्वादशोपमाः । इति वेदनिर्घण्टौ ३ अ- ध्यायः ॥ (अर्थालङ्कारभेदः । विस्तृतिस्तु उपमा- लङ्कारशब्दे द्रष्टव्या ॥) उपमाता, [ऋ] स्त्री, (उपमिता मात्रा ।) धात्री । इति जटाधरः ॥ मातुः सदृशी । सा षड्विधा यथाह स्मृतिः । “मातुःष्वसा मातुलानी पितृव्यस्त्री पितृष्वसा । श्वश्रूः पूर्ब्बजपत्नी च मातृतुल्याः प्रकीर्त्तितः” ॥ उपमानकर्त्तरि त्रि ॥ उपमानं, क्ली, (उपमीयते इति । उप + मा + ल्युट् ।) उपमा । इत्यमरः ॥ (यथा, कुमारे । ४ । ५ । “उपमानमभूद्विलासिनां करणं यत्तव कान्तिमत्तया” ।

सादृश्यज्ञानम् । उपमितिकरणम् । यथा गौर्गवय- स्तथेतिवाक्ये । “प्रसिद्धसाधर्म्म्यात् साध्यसाधन- मुपमानम्” । इति न्यायसूत्रम् । प्रसिद्धस्य पूर्ब्बप्रमितस्य गवादेः साधर्म्म्यात् सादृश्यात् तज्- ज्ञानात् साध्यस्य गवयादिपदवाच्यत्वस्य साधनं सिद्धिरुपमानमुपमितिर्यत इत्यध्याहारेण च करणलक्षणम् । अत्र च वैधर्म्मोपमितिमपि मन्यन्ते टीकाकृतः । यथा च अतिदीर्घग्रीवत्वादिपश्व- न्तरवैधर्म्म्यज्ञ नत् । उष्ट्रे करभपदवाच्यताग्रहः । एवमन्योऽपि उमानस्य विषय इति भाष्यं । तथा मुद्गपर्णीसदृशी ओषधी विषं हन्तीत्यतिदेश- वाक्यार्थे ज्ञाते मुद्गपर्णीसादृश्यज्ञाने जाते इय- मोषधी विषहरणीत्युपमित्या विषयीक्रियते इत्यादि ॥) उपमालङ्कारः, पुं, (उपमैव अलङ्कारः ।) साम्या- लङ्कारः । यथा । उपमामाह । “साम्यं वाच्यमवैधम्म्यं वाक्यैक्ये उपमा द्वयोः” । तद्भेदाः । सा द्विविधा । पूर्णा लुप्ता च । तल्ल- क्षणम् । यथा, -- “सा पूर्णा यदि सामान्यधर्म्म औपम्यवाचि च” । इयं पुनः श्रौत्यार्थी च । तल्लक्षणन्तु । “श्रौती यथेववाशब्दा इवार्थो वा वतिर्यदि । आर्थी तुल्यसमानाद्यास्तुल्यार्थो यत्र वा वतिः” ॥ द्वे त्रिधा । तद्धिते समासेऽथ वाक्ये । उदाहरणम् । “सौरभमम्भोरुहवन्मुखस्य कुम्भाविव स्तनौ पीनौ । हृदयं मदयति वदनं तव शरदिन्दुर्यथा बाले” ॥ अत्र क्रमेण त्रिविधा श्रौती । “मधुरः सुधावदधरः पल्लवतुल्योऽतिपेलवः पाणिः । चकितमृगलोचनाभ्यां सदृशी चपले च लोचने तस्याः” ॥ अत्र क्रमेण त्रिविधा आर्थी । पूर्णा षडेव तत् । “लुप्ता सामान्यधर्म्मादेरेकस्य यदि वा द्वयोः ॥ त्रयाणां वानुपादाने श्रौत्यार्थी सापि पूर्ब्बवत्” ॥ इयञ्च तद्धिते श्रौत्या असम्भवात् पूर्ब्बोक्तरीत्या पञ्चप्रकाराः । उदाहरणम् । “मुखमिन्दुर्यथा पाणिः पल्लवेन समः प्रिये । वाचः सुधा इवौष्ठस्ते विम्बतुल्यो मनोऽश्मवत्” ॥ “सा लुप्ता पञ्चधा पुनः । आधारकर्म्मविहिते द्विविधे च क्यचि क्यङि । कर्म्मकर्त्रोर्णमुलि च स्यादेवं पञ्चधा पुनः” ॥ उदाहरणम् । “अन्तःपुरीयसि रणेषु सुतीयसि त्वं पौरं जनं तव सदा रमणीयते श्रीः । दृष्टः प्रियाभिरमृतद्युतिदर्शमिन्द्र- सञ्चारमत्र भुवि सञ्चरसि क्षितीश” ॥ तदेवं दशप्रकारा लुप्ता । सा पुनर्द्विधा । वाक्य- गता समासगता च । यथा । “उपमानानुपादाने द्विधा वाक्यसमासयोः” । श्रौत्यार्थोत्वभेदेन चतुर्व्विधत्वसम्भवेऽपि प्राचीन- रीत्या द्विप्रकारत्वमेवोक्तम् । पुनर्द्विधा । “औपम्यवाचिनो लोपे समासे क्विपि च द्विधा”

उदाहरणम् । “वदनं मृगशावाक्ष्याः सुधाकरमनोहरम्” । “गर्द्दभति श्रुतिपरुषं व्यक्तं निनदन्महात्मनां पुरतः” पुनर्धर्म्मोपमानयोर्लोपे द्विधा । तद्यथा । “द्विधा समासे वाक्ये च लोपे धर्म्मोपमानयोः” । उदाहरणम् । “तस्या मुखेन सदृशं रम्यं नास्ते न वा नयनतुल्यम्” । पुनर्द्विधा । “क्विप्समासगता द्वेधा धर्म्मे वादिविलोपने” । उदाहरणम् । विधवति मुखाब्जमस्या इत्यादि । “उपमेयस्य लोपे तु स्यादेका प्रत्यये क्यचि” । उदाहरणम् । “अरातिविक्रमालोकविकश्वरविलोचनः । कृपाणोदग्रदोर्द्दण्डः स सहस्रायुधीयति” ॥ धर्म्मोपमेयलोपेऽन्या च । उदाहरणम् । “यशसि प्रसरति भवतः क्षीरोदीयन्ति सागराः सर्व्वे” । त्रिलोपे च समासगा । यथा । राजते मृगलोच- नेत्यादि । “तेनोपमाया भेदाः स्युः सप्तविंशतिसंख्यकाः” । पूर्णा षड्विधा । लुप्ता चैकविंशतिविधेति मि- लित्वा सप्तविंशतिप्रकारोपमा” । इति साहित्य- दर्पणस्य १० परिच्छेदात् संगृहीतः ॥ उपमितिः, स्त्री, (उप + मि + क्तिन् ।) उपमा । इति शब्दरत्नावली ॥ न्यायमते सादृश्यज्ञानजन्यज्ञानम् । यथा “गोसदृशो गवयपदवाच्य इत्याकारशक्ति- ज्ञानम् । अस्य करणं गवादिसादृश्यवत् पिण्डप्र- त्यक्षम् । अस्य व्यापारः अतिदिष्टवाक्यार्थस्मर- णम्” । इत्युपमानखण्डम् । अपि च । भाषा- परिच्छेदे ॥ ७९-८० ॥ “ग्रामीणस्य प्रथमतः पश्यतो गवयादिकम् । सादृश्यधीर्गवादीनां या स्यात् सोपमितिः स्मृता ॥ वाक्यार्थस्यातिदेशस्य स्मृतिर्व्यापार उच्यते । गवयादिपदानान्तु शक्तिधीरुपमाफलम् ॥ पदज्ञानन्तु करणं शक्तिधीरुपमाफलम्” ॥ उपमेतः, पुं, (उपमां इतः प्राप्तः ।) शालवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (शालवृक्षोहि सर्व्वोन्नतत्वात् उन्नतानामुपमास्थानम् । इत्यर्थः ॥) उपयन्ता, [ऋ] पुं, (उप + यम + तृच् ।) पतिः इति जटाधरः ॥ (“अथोपयन्तारमलं समा- धिना” । इति कुमारे ५ । ४५ । “अथोपयन्त्रा सदृशेन युक्ताम्” । इति रघुः ॥ ७ । १ ॥) उपयमः, पुं, (उप + यम् + अप् ।) विवाहः । इत्यमरः ॥ उपयाचकः, त्रि, (उप समीपे याचते इति । उप + याच + ण्वुल् ।) समीपे याच्ञाकर्त्ता ॥ उपयाचितं, त्रि, (उप + याच् + क्त ।) स्वेष्टसिद्धये देवाय देयं वस्तु । तत्पर्य्यायः । दिव्यदोहदम् २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (प्रार्थितम् । यथा, कथा- सरित्सागरे १३ तरङ्गे । “तस्योपयाचितान्येत्य तत्रत्याः कुर्व्वते जनाः । तत्तत्वाञ्छितसंसिद्धिहेतोस्तैस्तैरुपायनैः” ॥) उपयाचितकं, त्रि, (उपयाचित + कन् ।) उपयाचि-

पृष्ठ १/२५९

:तम् । स्वेष्टलब्धये देवदेयम् । इति जटाधरः ॥ (यथा, कादम्बरी । “सिद्धायतनानि कृतविविध- देवतोपयाचितकानि” ॥) उपयामः, पुं, (उप + यम् + घञ् ।) विवाहः । इत्य- मरः । (यज्ञाङ्गपात्रविशेषः । यथा यजुर्व्वदे ७ । ४ । ११ । “उपयामगृहीतोऽसि” । उपयाम्यतेऽनेन । उप + यम + णिच् + अच् । इति व्युत्पत्त्या सि- द्धम् ॥) उपयुक्तः, त्रि, (उप + युज् + क्त ।) योग्यः । उचितः ॥ उपयोगः, पुं, (उपयुज्यते इति । उप + युज् + घञ् ।) आचरणम् । इति विजयरक्षितः । इष्टसिद्ध्यर्थ- व्यापारः । इति विष्णुमिश्रः ॥ (“अनङ्गलेखक्रिय- योपयोगम्” । इति कुमारे । १ । ७ ॥ भोजनम् । “औषधान्नविहाराणामुपयोगं सुखावहम्” । इति निदानस्थाने प्रथमेऽध्याये वाभटेनोक्तम् ॥) उपयोगिता, स्त्री (उपयोगिन् + तल् ।) उपयोगिनो भावः । फलसाधनता । प्रयोजनम् । आनुकूल्यम् ॥ उपयोगी, [न्] त्रि, (उपयोगोऽस्यास्तीति । उप- योग + इनि ।) उपयुक्तद्रव्यादिः । क्रियासाधनम् । अनुकूलः ॥ (“तदुपयोगीनि शारीरकसूत्रा- दीनि” । इति वेदान्तसारे । २ ॥ उपभोगद्रव्यम् । यथा कथासरित्सागरे । १५ तरङ्गे । “अस्ति कन्यारत्नं मे गृह्यतामुपयोगि चेत्” ॥) उपयोषं, व्य, उपजोषम् । आनन्दः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ उपरक्तः, पुं, (उप + रञ्ज + क्त ।) राहुग्रस्तः सूर्य्य- श्चन्द्रश्च । इत्यमरः ॥ राहुः । इति हेमचन्द्रः ॥ उपरक्तः, त्रि, (उप + रञ्ज + क्त ।) व्यसनार्त्तः । दैव- मानुषान्यतरपीडायुक्तः । इत्यमरः ॥ उपरक्षणं, क्ली (उपगतं रक्षणं यत्र ।) रक्षणार्थं सैन्य- स्थापनम् । चौकी इति ख्यातम् । तत्पर्य्यायः । सज्जनम् २ । इत्यमरः ॥ उपरतः, त्रि, (उप + रम + क्त ।) मृतः । इति स्मृतिः ॥ (यथाह नारदः । “पितुर्य्युपरते पुत्त्रा विभजेयुर्धनं पितुः” ॥) विरतः ॥ उपरतस्पृहः, त्रि, (उपरतानष्टा स्पृहा धनाद्याकाङ्क्षा यस्य ।) सत्यपि सत्त्वेस्वगतधनेच्छारहितः । स्वस- मानाधिकरणस्वत्वसमानकालीनेच्छा प्रागभावा- समानकालीनेच्छाध्वंसवान् । इति दायतत्त्वम् ॥ इच्छारहितः ॥ (“पितुर्य्युपरतस्पृहे” । इति याज्ञवल्क्यः ॥) उपरतिः, स्त्री, (उप + रम् + क्तिन् ।) विरतिः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, मार्कण्डेये ९१ । ८ । “विश्वस्योपरतौ शक्तेनारायणि ! नमोऽस्तु ते” ॥) “निगृहीतेन्द्रियाणां विषयेभ्य उपरमणम् । अथवा विहितकर्म्मणां विधिना परित्यागः” । इति वेदान्तः ॥ उपरमः, पुं, (उप + रम + घञ् । निपातनात् न वृद्धिः ।) उपरतिः । इति हेमचन्द्रः ॥ (“फेनोपरमे कल्कद्रव्यं नियोजयेत्” । इति वैद्यके ॥) उपरसः, पुं, (उपमितं रसेन ।) उपधातुः । तद्यथा ।

खेचरम् । अञ्जनम् । कङ्कुष्टम् । गन्धारी । गैरिकम् । क्षितिनागः । शैलेयं । इति राजनिर्घण्टः ॥ “गन्धो हिङ्गुलमभ्रतालकशिलाः स्रोतोऽञ्जनण्ट- ङ्गणम्, राजावर्त्तकचुम्बकौ स्फटिकया शङ्खः खटी गैरिकम् । कासीसं रसकङ्कपर्द्दसिकता वोलाश्च कङ्कुष्ठकम्, सौराष्ट्री च मता अमी उपरसा सूतस्य किञ्चिद्गणैः” ॥ इति भावप्रकाशस्य पर्ब्बखण्डे प्रथमभागे ॥) उपरागः, पुं, (उप + रञ्ज + घञ् ।) राहुग्रस्तश्चन्द्रः । सूर्य्यश्च । इत्यमरः ॥ (“उपरागान्ते शशिनः समु- पगता रोहिणीयोगम्” । इति शाकुन्तले । निकट- स्थितित्वात् निजगुणादेरन्यत्रारोपणम् । यथा स्फटिकस्तम्भे रक्तपुष्पाणां रक्तिमारोपः ।) राहुः । विगानम् । परीवादः । इति हेमचन्द्रः ॥ दुर्नयः । ग्रहकल्लोलः । व्यसनम् । इति मेदिनी ॥ (यथा रघौ १६ । ७ । “बिभर्षि चाकारमनिर्वृतानां मृणालिनी हैममिवोपरागम्” ॥) उपरामः, पुं, (उप + रम् + घञ् ।) निवृत्तिः । तत्प- र्य्यायः । आरतिः २ अवरतिः ३ विरतिः ४ इत्य- मरः ॥ विरामः ५ उपरमः ६ इति भरतः ॥ आ- रामः ७ उपरतिः ८ इति हेमचन्द्रः ॥ उपरि, व्य, (ऊर्द्ध्वे ऊर्द्ध्वायां ऊर्द्ध्वात् ऊर्द्ध्वायाः ऊर्द्ध्वं ऊर्द्ध्वां वा वसत्यागतो रमणीयं वा । “उपर्य्युपरि- ष्टात्” । ५ । ३ । ३१ । इति ऊर्द्ध्वस्योपादेशो रिल् प्रत्ययश्च ॥) ऊर्द्ध्वम् । इति व्याकरणम् ॥ उपर इति भाषा । (“त्वय्यासन्ने नयनमुपारस्पन्दि शङ्के मृगाक्ष्याः । मीनक्षोभाच्चलकुवलयश्रीतुलामेष्यतीति” ॥ इति मेघदूते उत्तरमेघे ३४ श्लोकः । “अवाङ्मुखस्योपरि पुष्पवृष्टिः पपात विद्याधरहस्तमुक्ता” । इति रघुः । २ । ६० ॥) उपरिष्टात्, व्य, (ऊर्द्ध्वे ऊर्द्ध्वायां ऊर्द्ध्वात् ऊर्द्ध्वायाः ऊर्द्ध्वं ऊर्द्ध्वां वा वसति आगतो रमणीयं वा । “उपरि उपरिष्टात्” । ५ । ३ । ३१ । इत्यूर्द्ध्वस्य उपादेशो रिष्टातिल् प्रत्ययश्च ।) उपरि । ऊर्द्ध्वम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा रामायणे ४ काण्डे । “नाधस्तान्नोपरिष्टाच्च गतिर्नाप्सु न चाम्बरे” ॥) उपरीतकः, पुं, शृङ्गारबन्धविशेषः । आसन वाँधन इत्यादि भाषा । तस्य लक्षणं यथा । “एकपादमुरौ कृत्वा द्वितीयं स्कन्धसंस्थितम् । नारीं कामयते कामी बन्धः स्यादुपरीतकः” ॥ इति रतिमञ्जरी ॥ अत्र विपरीतकोऽपि पाठः ॥ उपरूपकं, क्ली, (उपमितं रूपकेण ।) नाटकविशेषः । स तु अष्टादशविधः । यथा । “नाटिका त्रोटकं गोष्ठी सट्टकं नाट्यरासकम् । प्रस्थानोल्लाप्यकाव्यानि प्रेङ्क्षणं रासकन्तथा ॥ संलापकं श्रीगदितं शिल्पकञ्च विलासिका । दुर्म्मल्लिका प्रकरणी हल्लीशो भाणिकेति च ॥ अष्टादश प्राहुरुपरूपकाणि मनीषिणः । विना विशेषं सर्व्वेषां लक्ष्म नाटकवन्मतम्” ॥ इति साहित्यदर्पणे ६ परिच्छेदः ॥

उपरोधः, पुं, (उप + रुध् + घञ् ।) अनुरोधः ॥ (प्रतिबन्धः । “अन्येषामपि भैक्षोपजीविनां वृत्युप- रोधं करोषि” । इति महाभारते आदिपर्ब्बणि । ३ । ४५ । “तपोधननिवासिनामुपरोधो माभूत्” । इति शाकुन्तले प्रथमाङ्के ॥) उपरोधकं, क्ली, (उप + रुध् + ण्वुल् ।) गभागारम् । वासगृहम् । इति शब्दरत्नावली ॥ उपर्य्युपरि, व्य, ऊर्द्ध्वोर्द्ध्वं । उपर उपरि इति भाषा । सामीप्यम् । यथा “उपर्य्युपरि ग्रामम्” । इति व्याकरणम् ॥ उपलः, पुं, (उपलाति । उप + ला + क । यद्वा, उं शम्भुं पलति यः । उ + पल + अच् ।) पाषाणः । (यथा, -- “रेवां द्रक्ष्यस्युपलावषमे विन्ध्यपादेविशीर्णाम्” । इति मेघदूते पूर्ब्बमेघे १९ श्लोकः ।) रत्नम् । इति मेदिनी ॥ (यथा मनुः । ११ । १६७ । “मणिमुक्ताप्रबालानां ताम्रस्य रजतस्य च । अयःकांस्योपलानाञ्च द्वादशाहं कणान्नता” ॥ बालुका । यथा, “भिषगुपलाप्रक्षिणी नना” । इति ऋग्वेदे । ९ । ११२ । ३ । “उपलेषु बालुकासु” इति भाष्यम् ॥) उपलक्षणं, क्ली, (उप + लक्ष् + ल्युट् ।) अजहत्- स्वार्थलक्षणा । (“स्वसिद्धये पराक्षपः परार्थे स्वसमर्पणम् । उपादानं लक्षणञ्चेत्युक्ता शुद्धैव सा द्विधा ॥ यथा कुन्ताः प्रविशन्ति । इत्युपादानम् । गङ्गायां घोषः । इत्युपलक्षणम्” । इति काव्यप्रकाशः ॥) एकपदेन तदर्थान्यपदार्थकथनम् । यथा, शुद्धितत्त्वम् । “देशान्तरे मृते पत्यौ साध्वी तत्पादुकाद्वयम् । निधायोरसि संशुद्धा प्रविशेज्जातवेदसम्” ॥ अत्र पादुकाद्वयमित्युपलक्षणं द्रव्यान्तरमपि ॥ उपलक्ष्यः, पुं, (उप + लक्ष + ण्यत् ।) आश्रयः । अव- लम्बनम् ॥ उपलधिप्रियः, पुं, (उपलधिः प्रियो यस्य ।) चमर- नामवनजन्तुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ उपलब्धार्था, स्त्री, (उपलब्धः अर्थो यस्याः ।) आख्या- यिका । इत्यमरः ॥ हितोपदेशादिकथा ॥ उपलब्धिः, स्त्री, (उप + लभ + क्तिन् ।) मतिः । प्राप्तिः । (यथा, रघुः ५ । ५६ । “वृथा हि मे स्यात् स्वपदोपलब्धिः” ।) ज्ञानम् । इति मेदिनी ॥ (यथा महाभारते १४ । अनुगीतापर्ब्बणि । २२ । २९ । “कामन्तु नः स्वेषु गुणेषु सङ्गः कामञ्च नान्योन्यगुणोपलब्धिः । अस्मान् विना नास्ति तवोपलब्धि- स्तावदूते त्वां न भजेत् प्रहर्षः” ॥) उपलभेदी, पुं, (उपलं भिनत्तीति । उपल + भिद् + णिनि ।) पाषाणभेदी वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अश्मभेदशब्देऽस्य गुणादयो ज्ञातव्याः ॥) उपलम्भः, पुं, (उप + लभ + घञ् । उपसर्गात् खल- घञोरिति नुम् ।) अनुभवः । इत्यमरः ॥ (यथा रघुः १४ । २ । “विस्पष्टमस्रान्धतया न दृष्टौ

पृष्ठ १/२६०

:ज्ञातौ सुतस्पर्शसुखोपलम्भात्” ॥) उपलम्भ्यः, त्रि, (उप + लभ + ण्यत् । “उपात् प्रशं- सायाम्” । ७ । १ । ६६ । इत्यनेन सिद्धम् ।) स्तव्यः । स्तवोपयुक्तः । यथा उपलम्भ्यः साधुः । इति मुग्ध- बोधव्याकरणम् ॥ उपला, स्त्री, (उप + ला + क + टाप् ।) शर्क्करा । इति मेदिनी ॥ (“सितोपला तु गोक्षीरी” । इति तैद्यकचक्रपाणिसंग्रहे यक्ष्माधिकारे ॥) उपलिङ्गं, क्ली, (उपमितं लिङ्गेन ।) उपद्रवः । अरि- ष्टम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (“केनचित् उपलिङ्गानि गायता” । इति हर्षचरिते पच्छमोच्छ्वासे ॥) उपलेपनं, क्ली, (उप + लिप् + ल्युट् ।) गोमयादि- लेपनम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा पञ्चतन्त्रे । “तत्रैव देवायतने संमार्जनोपलेपनमण्डनादिकं कर्म्म समाज्ञापयति” ॥) उपवटः, पुं, (उपमितो वटेन ।) प्रियालवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (प्रियालशब्देऽस्य गुणादयो व्या- ख्येयाः ॥) उपवनं, क्ली, (उपमितं वनेन ।) कृत्रिमवनम् । वा- गान इति भाषा । तत्पर्य्यायः । आरामः २ । इत्य- मरः ॥ (यथा, मेघदूते पूर्ब्बमेघे २४ श्लोकः । “पाण्डुच्छायोपवनवृतयः केतकैः सूचिभिन्नैः” । “सा केतुमालोपवना वृहद्भि- र्विहारशैलानुगतेव नागैः” । इति रघुः । १६ । २६ ॥) उपवर्त्तनं, क्ली, (उपागत्य वर्त्तन्ते अत्र । उप + वृत् + ल्युट् ।) जनपदः । जनपदसमुदायः । जनपदैक- देशः । सजलनिर्जलस्थानमात्रम् । इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । देशः २ विषयः ३ । इत्यमरः ॥ (यथा काशीखण्डे । “तस्योपवर्त्तनेऽप्येको न श्रुतो गोत्रभित् क्वचित्” ॥) उपवर्षः, पुं, मुनिविशेषः । तत्पर्य्यायः । हलभृतिः २ कृतकोटिः ३ अयाचितः ४ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ उपवर्हः, पुं, (उप + वृह + घञ् ।) उपधानम् । इत्यमरः ॥ वालिश इति भाषा ॥ उपवल्लिका, स्त्री, अमृतस्रवालता । इति राजनि- र्घण्टः ॥ उपवसथः, पुं, (उपागत्य वसन्ति अत्र । उप + वस् + उपसर्गे वसेः इति अथप्रत्ययः ।) ग्रामः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, -- शतपथ- ब्राह्मणे । ११ । १ । ७ । “तेऽस्य विश्वे देवा गृहाना- गछन्ति तेऽस्य गृहेषूपवसन्ति स उपवसथः” । यागपूर्ब्बदिनम् ॥) उपवस्तं, क्ली, (उप + वस + क्त ।) उपवासः । इत्य- मरः ॥ उपवासः, पुं, (उप + वस + घञ् ।) अग्न्याधानम् । इति मलमासतत्त्वम् । अहोरात्रभोजनाभावः । तत्पर्य्यायः । उपवस्तम् २ । इत्यमरः ॥ उपोषितम् ३ उपोषणम् ४ औपवस्तम् ५ । इति तट्टीका ॥ अस्य प्रमाणम् । “उपावृत्तस्य पापेभ्यो यस्तु वासो गुणैः सह । उपवासः स विज्ञेयः सर्व्वभोगविवर्ज्जितः” ॥

अस्यार्थः । उपावृत्तस्य निवृत्तस्य । पापेभ्यः पाप- कर्म्मभ्यः । गुणाः । सर्व्वभूतेषु दया क्षान्तिः अन- सूया शौचं अनायासः मङ्गलं अकार्पण्यं अस्पृहा च । सर्व्वभोगविवर्ज्जितः शास्त्राननुमतनृत्यगी- तादिसुखरहितः । वैधोपवासे भोजनचतुष्टय- निवृत्तिमाह महाभारते । “सायमाद्यन्तयोरह्नोः सायं प्रातश्च मध्यमे । उपवासफलं प्रेप्सोर्वर्ज्यं भक्तचतुष्टयम्” ॥ उपवासदिने वर्ज्जनीयानि । अञ्जनम् । रोचनम् । गन्धः । पुष्पम् । माल्यम् । अलङ्कारः । दन्तधाव- नम् । गात्राभ्यङ्गः । शिरोभ्यङ्गः । ताम्बूलम् । यच्चा- न्यत् बलरागकृत् । दिवास्वापः । अक्षक्रीडा । मैथुनम् । स्तीणां सरागसम्प्रेक्षणस्पर्शौ । व्रतादिषु पुत्त्रोत्पत्तिपर्य्यन्तं ऋतौ सकृत् स्त्रीगमने न दोषः ॥ तत्पूर्ब्बापरदिने वर्ज्जनीयानि । कांस्यपात्रे भोज- नम् । मांसभोजनम् । सुरापानम् । मधुपानम् । लोभः । वितथमाषणम् । व्यायामः । व्यवायः दिवास्वापः । अञ्जनम् । शिलापिष्टभक्षणम् । म- सूरभक्षणम् । पुनर्भोजनम् । अध्वगमनम् । यानम् । आयासः । द्यूतक्रीडा । अभ्यङ्गः । परान्नम् । तैलम् । चणकम् । कोरदूषकम् । शाकम् । अधिकधृतम् । अत्यम्बुपानम् । इति एकादशीतत्त्वम् ॥ उपवासा- सामर्थ्ये प्रतिनिधिः । स्कन्दपुराणम् ॥ “पुत्त्रं वा विनयोपेतं भगिनीं भ्रातरं तथा । एषामभाव एवान्यं ब्राह्मणं विनियोजयेत्” । इति । “भार्य्या भर्तृव्रतं कुर्य्यात् भार्य्यायाश्च पतिस्तथा । असामर्थ्ये द्वयोस्ताभ्यां व्रतभङ्गो न जायते” ॥ इति गरुडपुराणम् ॥ तदनुकल्पः । “नक्तं हविष्यान्नमनोदनञ्च फलं तिलाः क्षीरमथाम्बु चाज्यम् । यत्पञ्चगव्यं यदि वाथ वायुः प्रशस्तमत्रोत्तरमुत्तरञ्च” ॥ इति वायुपुराणम् ॥ “उपवासासमर्थश्चेदेकं विप्रन्तु भोजयेत् । तावद्धनानि वा दद्याद्यद्भक्ताद्द्विगुणं भवेत् ॥ सहस्रसम्मितां देवीं जपेद्वा प्राणसंयमान् । कुर्य्याद्द्वादशसंख्याकान् यथाशक्ति व्रते नरः” ॥ इति ब्रह्मवैवर्त्तपुराणम् ॥ “अष्टौ तान्यव्रतघ्नानि आपो मूलं फलं पयः । हविर्ब्राह्मणकाम्या च गुरोर्वचनमौषधम्” ॥ इति बौधायनः ॥ उपवासी, [न्] त्रि, (उपवासोऽस्यास्तीति । उप- वास + इनि ।) उपवासयुक्तः । अहोरात्रभोजना- भावविशिष्टः ॥ (“विमानैर्हंससंयुक्तैर्यान्ति मासोपवासिनः” । इति महाभारते ३ । मार्कण्डेयसमस्यापर्ब्बणि दानकथने । १९९ । ५१ ॥ “दिवोपवासी तु निशामिषाशी जटाधारः सन् कुलटाभिलाषी । अयं कषायारुणचारुदण्डः शठाग्रणीः सर्पति विश्वभण्डः” ॥ इति हास्यार्णवः ॥)

उपवाह्यः, पुं, (उत्कृष्टो वाह्यः ।) राजवाहकहस्ती । तत्पर्य्यायः । राजवाह्यः २ । इति हेमचन्द्रः ॥ (गजारोहणादिसम्मानयोग्यः । यथा, रामायणे । २ । ४५ । १६ । “धर्म्मतः स विशुद्धात्मा वीरः शुभदृढव्रतः । उपवाह्यस्तु वो भर्त्ता नापवाह्यः पुराद्वनम्” ॥) उपविषं, क्ली, (उपमितं विषेण ।) कृत्रिमविषम् । तत्पर्य्यायः । चारं २ । गरः ३ । इति हेमचन्द्रः ॥ (पुं, पारिभाषिकविषः । यथा, -- “अर्कक्षीरं स्नुहीक्षीरं तथैव कलिहारिका । करवीरोऽथ धुस्तूरः पञ्च चोपविषाः स्मृताः” ॥ केषाञ्चिन्मते सप्त उपविषाः । यथा, -- “अर्कसेहुण्डधुस्तूरा लाङ्गली करवीरकः । गुञ्जाहिफेनमित्येताः सप्तोपविषजातयः” ॥ इति शार्ङ्गधरे मध्यखण्डे द्वादशाध्याये ॥) उपविषा, स्त्री, (विषमुपगता ।) अतिविषा । इत्य- मरः ॥ आतैष इति भाषा । (अतिविषाशब्देऽस्या गुणादयोऽवगन्तव्याः ॥) उपविष्टः, त्रि, (उप + विश + क्त ।) आसीनः । इति हेमचन्द्रः ॥ वसा इति भाषा । (यथा, मार्कण्डेये देवीमाहात्म्ये । ८१ । २८ । “उपविष्टौ कथाः काश्चित् चक्रतुर्वैश्यपार्थिवौ” ॥) उपवीतं, क्ली, (उप + वि + इ + क्त ।) वामस्कन्धा- र्पितं यज्ञसूत्रम् । यज्ञसूत्रमात्रम् । इत्यमरः ॥ पैता इति भाषा । (यदुक्तमुपनिषदि । “ऊर्द्ध्वन्तु त्रिवृतं कार्य्यं तन्तुत्रयमधोवृतम् । त्रिवृतञ्चोपवीतं स्यात् तस्यैको ग्रन्थिरिष्यते” ॥ देवलश्चाह । “यज्ञोपवीतकं कुर्य्यात् सूत्राणि नवतन्तवः” । तद्द्वयमेव सर्व्वदा धारणीयं उत्तरीयवस्त्राभावे तु तत्त्रितयं धारणीयम् । यदुक्तम् । “यज्ञोपवीते द्वे धार्य्ये श्रौते स्मार्त्ते च कर्म्मणि । तृतीयमुत्तरीयार्थं वस्त्रालाभेऽतिदिश्यते” ॥ तत्सूत्रभेदश्च मनुना वर्णभेदेन उक्तः । २ । ४४ । यथा, “कार्पासमुपवीतं स्यात् विप्रस्योर्द्धवृतं त्रिवृत् । शणसूत्रमयं राज्ञो वैश्यस्याविकसौत्रिकम्” ॥ यथा, माघे । १ । ७ । “कृतोपवीतं हिमशुभ्रमुच्चकैः” । “मुक्तायज्ञोपवीतानि बिभ्रतो हैमवल्कलाः” । इति कुमारे । ६ । ६ ॥) उपवेदः, पुं, (उपमितो वेदेन ।) प्रधानवेदातिरिक्त- वेदः । स चतुर्विधः । आयुर्व्वेदः १ धनुर्व्वेदः २ गान्धर्व्ववेदः ३ स्थापत्यवेदः ४ । इति श्रीभागवतम् ॥ उपवेशनं, क्ली, (उप + विश + ल्युट् ।) स्थितिः । वैसन इति भाषा । अस्य गुणाः । मेदोदीप्तिश्लेष्म- सौकुमार्य्यसुखकारित्वम् । इति राजवल्लभः ॥ उपव्याघ्रः, पुं, (उपमितो व्याघ्रेण ।) चित्रकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ चितावाघ इति भाषा । (क्ली, व्याघ्रस्य समीपे इति । शार्दूलसमीपम् ॥) उपशमः, पुं, (उप + शम् + घञ् ।) शमता । तत्प- र्य्यायः । शमः २ शान्तिः ३ शमथः ४ तृष्णाक्षयः ५ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, महाभारते १ ।

पृष्ठ १/२६१

:पौष्योपास्याने । ३ । १२० । “न हि मे मन्युरद्यापि उपशमं गच्छति” । तथा प्रबोधचन्द्रोदये । ५ । १५ । “तथायमपि कृतकर्त्तव्यः संप्रति परमा- मुपशमनिष्ठां प्राप्तः” ॥) उपशयः, पुं, (उप + शी + अच् ।) निदानपञ्चकान्त- र्गतरोगज्ञानजनकः । तस्य लक्षणम् । “हेतुव्याधिविपर्य्यस्तविपर्य्यस्तार्थकारिणाम् । औषधान्नविहाराणामुपयोगं सुखावहम् ॥ विद्यादुपशयं व्याधेः स हि सात्म्यमिति स्मृतः” । इति निदानम् ॥ (“अस्मिन्नर्थे उपशयः पुनर्हेतु- व्याधिविपरीतानां विपरीतार्थकारिणाञ्चौषधा- हारविहाराणां उपयोगः सुखानुबन्धः” । इति चरके निदानस्थाने प्रथमोऽध्यायः ॥) उपशल्यं, क्ली, (उपगतं शल्यम् ।) ग्रामप्रान्तभागः । तत्पर्य्यायः । ग्रामान्तम् २ । इत्यमरः ॥ (यथा रघौ १५ । ६० । “उपशल्यनिविष्टैस्तैश्चतुर्द्दारमुखी बभौ” ॥ “भ्रमंश्च विशालोपशल्ये कमप्याक्रीडमासाद्य” । इति दशकुमारे ॥) उपशायः, पुं, (उप + शी + घञ् ।) पर्य्यायशयनार्थकः । प्रहरिकादीनां क्रमेण शयनम् । तत्पर्य्यायः । वि- शायः २ । इत्यमरः ॥ उपश्रुतं, त्रि, (उप + श्रु + क्त ।) प्रतिश्रुतम् । अङ्गी- कृतम् । इत्यमरः ॥ उपश्रुतिः, स्त्री, (उपश्रूयते । उप + श्रु + क्तिन् ।) दैवप्रश्नः । यथाह हारावली ॥ “नक्तं निर्गत्य यत् किञ्चिच्छुभाशुभकरं वचः । श्रूयते तद्विदुर्धीरा दैवप्रश्नमुपश्रुतिम्” ॥ (उप समीपे श्रुतिः श्रवणम् । समीपश्रवणम् । उपमिता श्रुत्या । वेदसदृशी श्रुतिसदृशत्वात् तथात्वम् ॥) उपष्टम्भकः, पुं, (उप + स्तन्भ + ण्वुल् ।) आधि- क्यम् । यथा । उअच्चैःश्रवादीन् तेजोभागोपष्टम्भ- कतया प्रत्यक्षयोग्यत्वात् । इति बौद्धाधिकारचि- न्तामणिः ॥ उपसंग्रहः, पुं, (उपसंगृह्यते इति । उप + सम् + ग्रह् + अप् ।) पादस्पर्शपूर्ब्बकनमस्कारः । तत्प- र्य्यायः । पादग्रहणम् २ अभिवादनम् ३ । इति हेमचन्द्रः ॥ (उपकरणम् । यथा, महाभारते ४ । कीचकबधपर्ब्बणि । १६ । १५ । “उपातिष्ठन्महाबाहुः पर्य्यङ्के सोपसंग्रहे” ॥) उपसंग्राह्यं, त्रि, (उपसंगृह्यते इति । उप + सम् + ग्रह् + ण्यत् ।) उपसंग्रहणीयम् । अभिवाद्यम् । पादे ग्रहीतव्यम् । इति हलायुधः ॥ (यथा मनुः । २ । १३२ । “भ्रातुर्भार्य्योपसंग्राह्या सवर्णाऽहन्यहन्यपि” ॥) उपसंव्यानं, क्ली, (उपसंवीयतेऽनेन । उप + सम् + व्ये + कृत्यल्युट् इति ल्युट् ।) परिधानवस्त्रम् । इत्यमरः ॥ (यथा मुग्धबोधे शब्दसंज्ञायाम् । “वर्हिर्य्योगोपसंव्याने” ॥) उपसंहारः, पुं, (उपसंहरणम् । उप + सम् + हृ + घञ् ।) अन्तः । शेषः । यथा ।

“उपक्रमोपसंहारयोः शुक्लत्वकीर्त्तनाच्च” । इति सप्तमीप्रकरणे तिथ्यादितत्त्वलिखनम् ॥ (एकत्रीकरणम् । सम्यगाहरणम् ॥) उपसत्तिः, स्त्री, (उप + सद् + क्तिन् ।) सङ्गमात्रम् । प्रतिपादनम् । सेवा । इति हेमचन्द्रः ॥ उपसद्, पुं, (उप + सद् + क्विप् ।) अग्निविशेषः । यथा । वह्निपुराणे गणभेदनामांध्यायः ॥ “गार्हपत्यो दक्षिणाग्निस्तथैवाहवनीयकः । एतेऽग्नयस्त्रयो मुख्या शेषाश्चोपसदस्त्रयः” ॥ (स्त्री, यज्ञभेदः । आश्वलायने ४ । ८ । १ “अथोपसद्भिः प्रचरति” । इति । सभीपस्थिते व्याचलिङ्गः ॥) उपसदनं, क्ली, (सदनस्य गृहस्य समीपे । यद्वा, उप + सद + ल्युट् ।) गृहसमीपम् ॥ (यथा रामायणे १ । ५० । १६ । “धन्योस्म्यनुगृहीतोऽस्मि यस्य मे मुनिपुङ्गव । यज्ञोपसदनं ब्रह्मन् प्राप्तोऽसि मुनिभिः सह” ॥ उपसेवनम् । प्राप्तिः । यथा, महाभारते वनपर्ब्बणि । “तत्रोपसदनं चक्रे द्रोणस्येष्वस्त्रकर्म्मणि” ॥) उपसन्नः, त्रि, (उप + सद् + क्त ।) उपनतः । उप- स्थितः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, महाभारते १२ । मोक्षधर्म्मपर्ब्बणि । २८७ । ११ । “ब्रवीतु भगवांस्तन्मे उपसन्नोऽस्म्यधीहि भोः” ॥) उपसम्पन्नः, त्रि, (उप + सम् + पद् + क्त ।) यज्ञार्थ- हतपशुः । तत्पर्य्यायः । प्रमीतः २ प्रोक्षितः ३ । पाकेन रूपरसादिसम्पन्नव्यञ्जनादिः । तत्पर्य्यायः । प्रणीतः २ । इत्यमरः । पर्य्याप्तः । संस्कृतः । प्राप्तः । मृतः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, मनुः । ५ । ८१ । “श्रोत्रिये तूपसम्पन्ने त्रिरात्रमशुचिर्भवेत्” ॥) उपसरः, पुं, (उप + सृ + अप् ।) स्त्रीगव्यादिषु पुङ्ग- वादीनां प्रथमगर्भाधानाय मैथुनाभियोगः । तत्प- र्य्यायः । प्रजनः २ । इत्यमरः ॥ (यथा, पाणिनिः ३ । ३ । ७१ । “प्रजननं प्रथमगर्भग्रहणम् गवामुप- सरः” । निरवच्छेदगमनम् । यथा, भट्टिः । “वी- नामुपसरं दृष्ट्वा” । अत्र जयमङ्गलस्त्वाह । “वीनां उपसरं नैरन्तर्य्येण निर्गमनम्” ॥) उपसर्गः, पुं, (उप + सृज् + घञ् ।) रोगभेदः । (यथा, सुश्रुते । “क्षीणं हन्युश्चोपसर्गाः प्रभूताः” ।) उप- प्लवः । इति मेदिनी ॥ (यथा, मार्कण्डेये ९२ । ७ । “उपसर्गानशेषांस्तु महामारीसमुद्भवान्” ।) धातोः पूर्ब्बवर्त्तिविंशतिसंख्यकप्राद्यव्ययम् । यथा । प्र । परा । अप । सम् । नि । अव । अनु । निर् । दुर् । वि । अधि । सु । उत् । परि । प्रति । अभि । अति । अपि । उप । आङ् । अस्य प्रमाणम् । “निपाताश्चादयो ज्ञेयाः उपसर्गास्तु प्रादयः । द्योतकत्वात् क्रियायोगे लोकादवगता इमे” ॥ स त्रिधा । “धात्वर्थं बाधते कश्चित्” । यथा आदत्ते । “कश्चित्तमनुवर्त्तते” । यथा प्रसूते । “तमेव विशिनष्ट्यन्यः” । यथा प्रणमति । “उप- सर्गगतिस्त्रिधा” । अपि च । “उपसर्गेण धात्वर्थो बलादन्यत्र नीयते । नीहाराहारसंहारप्रतीहारप्रहारवत्” ॥

इति मुग्धबोधटीकायां दुर्गादासः ॥ उपसर्ज्जनं, क्ली, (उप + सृज् + ल्युट् ।) प्रधानभिन्नम् । तत्पर्य्यायः । अप्रधानम् २ अप्राग्र्यम् ३ । इत्यमरः ॥ (यथा, मनुः ९ । २११ । “उपसर्ज्जनं प्रधानस्य धर्म्मतो नोपपद्यते” ॥ (विशेषणम् । त्यागः । उपद्रवः । यथा अनध्याय- प्रकरणे मनुः, -- “निर्घाते भूमिचलने ज्योतिषामुपसर्ज्जने” ॥) उपसर्पकः, त्रि, (उप + सृप् + ण्वुल् ।) उपसर्पण- कर्त्ता । उपासकः ॥ उपसर्य्या, स्त्री, (उप + सृ + उपसर्य्या काल्या प्रजने इति साधुः ।) प्राप्तगर्भग्रहणकाला गौः । ऋतु- मती गौः । तत्पर्य्यायः । काल्या २ । इत्यमरः ॥ कालप्राप्ता ३ वृषरता ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ उपसार्य्यः, त्रि, (उप + सृ + ण्यत् ।) समीपगमनीयः । (यथा, पाणिनिः ३ । १ । १०४ । “प्रजने काल्येति किम् उपासार्य्या काशीप्राप्तव्या इत्यर्थः” ॥) उपसूर्य्यकं, क्ली, सूर्य्यसुपगत उपसूर्य्यं स्वार्थे कन् । चन्द्रपक्षे उपसूर्य्यमिव उपसूर्य्यकं इवार्थे कन् ॥ चन्द्रसूर्य्यमण्डलम् । इत्यमरः ॥ उपसृष्टं, क्ली, (उपसृज्यते स्म इति । उप + सृज् + क्त ।) मैथुनम् । इति त्रिकाण्डशेषः । उपसर्गग्रस्ते त्रि । तथा च याज्ञवल्क्यः । “तेनोपसृष्टो लभते न राज्यं राजनन्दनः” ॥ (ग्रहोपग्रस्तश्चन्द्रादिः । यथा मनुः, “नेक्षेतोद्यन्तमादित्यं नास्तं यान्तं कदाचन । नोपसृष्टं न वारिस्थं न मध्यं नभसोगतम्” ॥ व्याप्तम् । यथा, रघुः “रोगोपसृष्टतनुदुर्वसतिं मुमुक्षुः” ॥) उपस्करः, पुं, (उप + कृ + अप् समवाये चेति सुट् ।) व्यञ्जनादिसंस्कारार्थधन्याकसर्षपपिष्टादिः । वेसार वाटना इत्यादि भाषा । तत्पर्य्यायः । वेसवारः २ । इत्यमरः ॥ (यथा रामायणे । २ । ६५ । ९ । “मङ्गलालम्भनीयानि प्राशनीयान्युपस्करान् । उपानिन्युस्तथा पुण्याः कुमारीबहुलाः स्त्रियः” ॥) गृहवासोपकरणम् । तच्च दृषदुपलसूर्पादि । कनककुण्डलहारादि । इति श्रीकृष्णतर्क्कालङ्कारः ॥ तथा च याज्ञवल्क्यः । “गृहोपस्करवाह्यानां दोह्याभरणकर्म्मिणाम् । मूल्यंलब्धन्तु यत्किञ्चित् शुल्कं तत्परिकीर्त्तितम्” ॥ (तथा च मनुः । ३ । ६८ । “पञ्चसूना गृहस्थस्य चूल्लीपेषण्युपस्करः” ॥ “सज्जोपस्करभेषजः” । इति सुश्रुते सूत्रस्थाने चतुस्त्रिंशोऽध्यायः ॥) उपस्त्री, स्त्री, (उपमिता स्त्रिया ।) उपपत्नी । ढेमिनी इति भाषा ॥ उपस्थः, पुं, (उप + स्था + क ।) लिङ्गम् । भगः । क्रोडः । इति मेदिनी ॥ (“रथोपस्थौपाविशत्” । इति गीतायां १ । ४६ ।) गुह्यद्वारम् । इति हेम- चन्द्रः ॥ (यथा, मनः । ८ । १२५ । “उपस्थमुदरं जिह्वा हस्तौ पादौ च पञ्चकम्” ॥) निकटे त्रि । इति शब्दरत्नावली ॥

पृष्ठ १/२६२

उपस्थाता, [ऋ] त्रि, (उप समीपे तिष्ठतीति । उप + स्था + तृच् ।) भृत्यः । “प्रेष्यो भृत्य उपस्थाता सेवकोऽभिसरोऽनुगः” । इति शब्दमाला ॥ (ऋ- त्विग्भेदे, पुं ॥ “भिषगद्रव्याण्यपस्थाता रोगी पादचतुष्टयम् । गुणवत् कारणं ज्ञेयं विकारस्योपशान्तये” ॥ इति चरके सूत्रस्थाने नवमोऽध्यायः ॥) उपस्थितः, त्रि, (उप समीपे तिष्ठति स्म । उप + स्था + क्त ।) समीपस्थितः । तत्पर्य्यायः । उपनतः २ उपसन्नः ३ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, रघुवंशे १ । ८७ । “उपस्थितेयं कल्याणी नाम्नि कीर्त्तित एव यत्” । “हैयङ्गवीनमादाय घोषवृद्धानुपस्थितान्” । इति च रघुः १ । ४५ ।) मृष्टः । शोधितः । इति जटाधरः ॥ (अनार्षः । यथा पाणिनिः । ६ । १ । १२९ । “अप्लुतवदुपस्थिते” अत्र सिद्धान्तकौमुदी । उप- स्थितोऽनार्षः” । इति ॥) उपस्पर्शः, पुं, (उप + स्पृश् + घञ् ।) स्पर्शमात्रम् । स्नानम् । आचमनम् । इति मेदिनी ॥ उपस्पर्शनं, क्ली, (उप + स्पृश् + ल्युट् ।) उपस्पर्शः । इति धरणिः ॥ (यथा रामायणे २ । २५ । २४ । “उपस्पर्शनकाले तु त्वां रक्षन्तु रघूत्तम !” ॥) उपस्वत्वं, क्ली, (उपगतं स्वत्वम् ।) उत्पन्नम् । लभ्यम् । स्वत्वास्पदीभूतभूम्यादिलब्धधनादि ॥ उपहतः, त्रि, (उप + हन् + क्त ।) नष्टः । उत्पा- तग्रस्तः । अशुद्धद्रव्यम् ॥ (“करत्यवज्ञोपहतं पृथक्- जनम्” । इति किराते । “किमेभिराशोपहता- त्मवृत्तिभिः” । इति कुमारे । ५ । ७६ ॥) उपहसितं, क्ली, (उप + हस् + क्त ।) हास्यभेदः इति । जटाधरः ॥ (यथा साहित्यदर्पणे ३ य-परिच्छेदे २२८ । “ज्येष्ठानां स्मितहसिते मध्यानां विहसिताव- हसिते च । नोचानामपहसितं तथातिहसितं च षड्भेदाः ॥ मधुरस्वरं विहसितं सांसशिरःकम्प- मवहसितं । अपहसितं सास्राक्षं विक्षिप्ताङ्गं भवत्यतिहसितम्” ।) अपहसितमत्र उपहसितम् इत्यपि पाठः ॥ उपहारः, पुं, (उप + हृ + घञ् ।) उपढौकनद्रव्यम् । तत्पर्य्यायः । प्राभृतम् २ प्रदेशनम् ३ उपायनम् ४ उपग्राह्यः ५ उपदा ६ । इत्यमरः ॥ (यथा, -- रघौ ४ । ८४ । “रत्नपुष्पोपहारेण च्छायामानर्च्च पादयोः” । “बन्धुप्रीत्या भवनशिखिभिर्दत्तनृत्योपहारः” । इति मेघदूते पूर्ब्बमेघे ३३ श्लोकः । यथा, -- कुमारे । ६ । ४२ । “ज्योतिषां प्रतिविम्बानि प्राप्नुवन्त्युपहारताम्” ॥ उपगतो हारं इति वाक्ये हारनिकटस्थद्रव्यम् । यथा, -- नैषधे । १ । ४८ ॥ “उरोमुवा कुम्भयुगेन जृम्भितं नवोपहारेण वयस्कृतेन किम्” ॥) उपहालकः, पुं, कुन्तलदेशः । इति हेमचन्द्रः ॥ उपहासः, पुं, (उप + हम + घञ् ।) परीहासः । निन्दार्थवाक्यादिः । विद्रूप ठाट्टा इत्यादि भाषा । “उपहासाय किं न स्यांत असत्सङ्गो मनीषिणाम्” ।

इति मलमासतत्त्वम् ॥ (तथा, रघुः । १२ । ३७ । “फलमस्योपहासस्य सद्यः प्राप्स्यसि पश्य माम्” ॥) उपह्वरं, क्ली, (उपह्वरन्त्यत्र । उप + ह्वृ + घ ।) नि- र्जनस्थानम् । (यथा ऋग्वेदे ८ । ६ । २८ । “उपह्वरे गिरीणाम्” ।) निकटम् । इत्यमरः ॥ (“ऊर्म्मीप्रवाहैर्जाह्नव्याः समानीतमुपह्वरम्” । इति महाभारते । ३ । कुण्डलाहरणपर्ब्बणि ३०८ । ४ ॥ “सर्व्वानाहूय उपह्वरें वैद्यान्” । इति हर्षचरिते पञ्चमोच्छ्वासे ॥) उपह्वरः, पुं, (उप + ह्वृ + घ ।) रथः । इत्युणादि- कोषः ॥ (प्रान्तभागः । यथा ऋग्वेदे । १ । ८७ । २ । “उपह्वरेषु यदचिध्वं ययिं वय इव मरुतः केन- चित्पथा” ॥) उपांशुः, पुं, (उपगता अंशवो यत्र ।) जपभेदः । इति मेदिनी ॥ “जिह्वौष्ठौ चालयेत् किञ्चिद्देवतागतमानसः । निजश्रवणयोग्यः स्यादुपांशुः स जपः स्मृतः” ॥ इत्यागमः ॥ (निगूढे वाच्यलिङ्गः । यथा, महा- भारते । १ । ३ । १९ । “अस्य त्वेकमुपांशुव्रतं यदेनं कश्चित् ब्राह्मणः कञ्चिदर्थं अभियाचेत्तं तस्मै दद्यादयम्” ॥) उपांशु, व्य, विजनम् । रहः । इत्यमरो मेदिनी च ॥ (यथा, रघुः ८ । १८ । “परिचेतुमुपांशु धारणां कुश- पूतं प्रवयास्तु विष्टरम्” ॥) उपाकरणं, क्ली, (उपाक्रियतेऽनेन । उप + आ + कृ ल्युट् ।) संस्कारपूर्ब्बकश्रुतिग्रहणम् । इत्यमरः ॥ पशूनां संस्कारपूर्ब्बकहननम् । इति स्मृतिः ॥ (यथा, आश्वलायने १० । ४ । “उपाकरणकालेऽश्व- मानीय” ॥) उपाकर्म्म, [न्] (क्ली, उपाक्रियतेऽनेन । उप + आ + कृ + मनिन् ।) उपाकरणम् । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ (यथा मनुः । ४ । ११९ । “उपाकर्म्मणि चोत्सर्गे त्रिरात्रं क्षेपणं स्मृतम्” ॥) उपाकृतं, त्रि, (उप + आ + कृ + क्त ।) उपद्रुतम् । इति मेदिनी ॥ उपाकृतः, पुं, (उ + आ + कृ + क्त ।) यज्ञे अभि- मन्त्र्य हतः पशुः । इत्यमरः ॥ (“अनुपाकृतमांसानि देवान्नानि हवींषि च” । इति मनुः ।) उपद्रवः । इति हेमचन्द्रः ॥ उपाख्यानं, क्ली, (उप + आ + ख्या + ल्यट् ।) पूर्ब्ब- वृत्तान्तकथनम् । आख्यानम् । वर्णनम् । विशेष- कथनम् । यथा, -- “सर्व्वाख्यानं श्रुतं ब्रह्मन् अतीवपरमाद्भुतम् । अधुना श्रोतुमिच्छामि दुर्गोपाख्यानमुत्तमम्” ॥ इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे ४४ अध्यायः ॥ “शृणु नारद वक्ष्यामि स्वधोपाख्यानमुत्तमम्” । इति च तत्रैव ३८ अध्यायः ॥ (“चतुर्विंशतिसाहस्रीं चक्रे भारतसांहिताम् । उपाख्यानर्विना तावत् भारतं प्रोच्यते बुधैः” ॥ इति महाभारते १ । १ । १०१ ॥) उपागमः, पुं, (उप + आ + गम् + अप् ।) स्वीकारः । निकटगमनम् । इत्यजयः ॥

उपाग्रहणं, क्ली, (उप + आ + ग्रह् + ल्युट् ।) उपा- करणम् । संस्कारपूर्ब्बकवेदग्रहणम् । इत्यमर- टीकायां रायमुकुटः ॥ उपाङ्गः, पुं, (उपमितं अङ्गेन ।) तिलकम् । तत्प- र्य्यायः । पत्रावली २ पत्रलेखा ३ पत्राङ्गुलिः ४ पुण्ड्रः ५ तमालपत्रकम् ६ चित्रकम् ७ । इति जटा- धरः ॥ (पुराण-न्याय-मीमांसा-धर्म्मशास्त्राणि वेदस्य उपाङ्गानि ॥) उपात्तं, त्रि, (उप + आ + दा + क्त ।) प्राप्तम् । यथा, -- “क्षयं केचिदुपात्तस्य दुरितस्य प्रचक्षते । अनुत्पत्तिं तथा चान्ये प्रत्यवायस्य मन्यते ॥ नित्यक्रियां तथा चान्ये ह्यनुषङ्गफलां श्रुतिम्” ॥ इति प्रायश्चित्ततत्त्वीयजावालभविष्यपुराणवचनम् ॥ उपात्तः, पुं, (उप समीपे आत्तः ।) निर्म्मदहस्ती । इति हलायुधः ॥ उपात्ययः, पुं, (उप + अति + इ + अच् । उपगतस्य अत्ययः अतिक्रम्य गमनं वा ।) शास्त्रतो लोक- व्यवहाराच्च व्यतिक्रमः । अतिक्रमः । क्रमोल्लङ्घ- नम् । द्वयोः पर्य्यायः । पर्य्यायः २ अतिपातः ३ । इत्यमरः ॥ (यथा पाणिनिः ३ । ३ । ३८ । “परा- वनुपात्यय इणः” ॥) उपादानं, क्ली, (उप + आङ् + दा + ल्युट् ।) स्वस्व- विषयेभ्य इन्द्रियाकर्षणम् । तत्पर्य्यायः । प्रत्याहारः २ । इत्यमरः ॥ (ग्रहणम् । “स्यादात्मणोप्युपादा- नात् एषोपादानलक्षणा” । इति साहित्यदर्पणे १० परिच्छेदः ।) हेतुः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ न्याय- मते ॥ समवायिकारणम् । प्रवृत्तिजनकज्ञानञ्च ॥ उपादेयः, त्रि, (उप + आ + दा + यत् ।) ग्राह्यः । उत्तमः । उत्कृष्टः । इति वेदान्तः ॥ (“भवे सौख्यं हित्वा शमसुखमुपादेयमनघम्” । इति शान्तिशतके । १ । २१ ।) विधेयकर्म्म । इति तिथितत्त्वम् ॥ उपाधिः, पुं, (उप + आ + धा + कि ।) धर्म्मचिन्ता । कुटुम्बव्यापृतः । इत्यमरः ॥ छलम् । (यथा रामा- यणे २ । १११ । २९ । “उपाधिर्न मया कार्य्यो वनवासे जुगुप्सितः” ।) विशेषणम् । इति मेदिनी ॥ (“पदार्थविभाजको- पाधिमतम्” । इति मुक्तावली । ८ ।) नामचिह्नम् । इति शब्दरत्नावली ॥ न्यायमते साध्यव्यापकत्वे सति हेतोरव्यापकः । यथा धूमवान् वह्निरित्यत्र आर्द्रकाष्ठं उपाधिः । अस्य प्रयोजनम् । व्यभि- चारस्यानुमानम् । अलङ्कारमते जातिगणक्रिया- यदृच्छास्वरूपः ॥ उपाध्यायः, पुं, (उपेत्य अधोयतेऽस्मात् । उप + अधि + इ + घञ् ।) अध्यापकः । इत्यमरः ॥ वेदैक- देशाध्यापकः । यथा, -- “एकदेशन्तु वेदस्य वेदाङ्गान्यपि वा पुनः । योऽध्यापयति वृत्त्यर्थमुपाध्यायः स उच्यते” ॥ इति भविष्ये २ अध्यायः ॥ मानवे २ । १४५ श्लोके च ॥ उपाध्याया, स्त्री, (उपेत्याधीयतेऽस्याः । इङश्चेति- सूत्रे अपादाने स्त्रियामुपसंख्यानं तदन्ताच्च वा

पृष्ठ १/२६३

:ङीषिति घञ् । टाप् ।) अध्यापिका । विद्योप- देशिनी । इत्यमरः ॥ उपाध्यायानी, स्त्री, (उपाध्यायस्य पत्नी ॥ “मातुलोपा- ध्याययोरानुक् वा” इत्यानुक् ।) उपाध्यायपत्नी । इत्यमरः ॥ (यथा महाभारते १ । ३ । ९६ । “स एव- मुक्त उपाध्यायेनोपाध्यायानीमपृच्छत्” ॥) उपाध्यायी, स्त्री, (उपाध्यायस्य पत्नी । आनुगभाव- पक्षे सिद्धम् ।) अध्यापकभार्य्या । इत्यमरः ॥ उपानत्, [ह्] स्त्री, (उपनह्येते पादावनया । उप + नह + क्विप् । “नहिवृतिवृषीति” । ७३ । ११६ । पूर्ब्बपदस्य दीर्घः ।) चर्म्मादिनिर्म्मितपादकोषः । जुता इति भाषा । तत्पर्य्यायः । पादुका २ पादूः ३ । इत्यमरः ॥ पादव्यतिरेकेणात्मोपानद्वहन- निषेधो यथा, -- “नाक्षैः क्रीडेत् कदाचित्तु स्वयं नोपानहौ वहेत् । शयनस्थो न भुञ्जीत न पाणिस्थं न चासने” ॥ इति मानवे ४ । ७४ । “ग्लहं विना कदाचिदपि परिहासेनापि नाक्षादिभिः क्रीडेत् । स्वयमि- त्यभिधानात् आत्मोपानहौ पादव्यतिरिक्तेन हस्तादिना देशान्तरं न नयेत् । शय्यावस्थितश्च न भुञ्जीत हस्ते च प्रभूतमन्नं कृत्वा क्रमेण न खादेत् । आसने भोजनपात्रं निधाय न भुञ्जीत । इति तट्टीकायां कुल्लूकभट्टः ॥ (यथा नैषघे । १ । १२३ । “कृतावहोरस्य हयादुपानहौ” । “अनारोग्यमनायुष्यं चक्षुषोरुपघातकृत् । पादाभ्यामनुपानद्भ्यां सदा चंक्रमणं नृणाम्” ॥ इति सुश्रुते चिकित्सितस्थाने २४ अध्यायः ॥) उपान्तः, त्रि, (उपगतोऽन्तात् ।) निकटम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (“दिशामुपान्तेषु ससर्ज दृष्टिम्” । इति कुमारे ३ । ६९ । “उपान्तवानीरगृहाणि दृष्ट्वा” । इति रघुः १६ । २१ । “शय्योपान्तनिविष्ट- सस्मितमुखी” । इति साहित्यदर्पणे ३ य परि- च्छेदे ॥) उपायः, पुं, (उपाय्यतेऽनेन । उप + अय + घञ् ।) राजादीनां शत्रुवशीकरणहेतुचतुष्टयम् । यथा । साम १ दानम् २ भेदः ३ दण्डः । इत्यमरः ॥ उप- गतिः । इति मेदिनी ॥ स्वार्थसम्पादकः । साध- नम् । यथा, -- “उपायतः समारम्भाः सर्व्वे सिद्ध्यन्त्युपक्रमाः । उपायं पश्य येन त्वं धारयेथाः प्रजा नृप” ॥ इति वह्निपुराणे पृथूपाख्याननामाध्यायः ॥ (“उपायेन हि यच्छक्यं न तच्छक्यं पराक्रमैः” । इति हितोपदेशे । तथा, माघः २ । ५४ । “चतुर्थोपायसाध्ये तु रिपौ सान्त्वमपक्रिया” । “सर्व्वोपायैस्तथा कुर्य्यात् नीतिज्ञः पृथिवीपतिः” । इति मनुः ७ । १७७ । चेष्टा । यन्त्नः । “यैर्यैरुपायैरर्थं स्वं प्राप्नुयादुत्तमर्णिकः” । इति मनुः ८ । ४८ । “अध्ययनमध्यापनं तद्विद्यासम्भाषेत्युपायाः” । “उपायः पुनः कारणादीनां सौष्ठवमभिधानं च सम्यक् कार्य्याकार्य्यफलानुबन्धवर्ज्ज्यानां कार्य्या- णामभिनिर्वर्त्तकः इत्यतोऽभ्युपायः कृतेनोपायार्थो-

ऽस्ति न च विद्यते तदात्वे कृताच्चोत्तरकालं फलं फलञ्चानुबन्ध इति जातं दशविधम्” । इति चरके विमानस्थाने ८ अध्यायः ॥) उपायनं क्ली, (उपेयते उपाय्यते वा । उप + इण वा अय + ल्युट् ।) उपहारः । उपढौकनद्रव्यम् । इत्य- मरः ॥ (यथा, कुमारे । २ । ३७ । “तस्योपायनयोग्यानि रत्नानि सरितां पतिः” ।) व्रतादिप्रतिष्ठा । इति स्मृतिः ॥ समीपगमनम् ॥ (यथा ऋग्वेदे २ । २८ । २ । “उपायन उषसां गोमतीनाम्” ॥) उपार्ज्जनं, क्ली, (उप + अर्ज्ज + ल्युट् ।) अर्ज्जनम् । धनाद्याहरणम् । (यथा, रामायणे । ५ काण्डे । “शस्त्राणां सरथानाञ्च कृत्वा सम्यगुपार्जनम्” ।) “सत्वहेतुभूतव्यापारः” । इति स्मृतिः ॥ उपालम्भः, पुं, (उप + आ + लम् + घञ् । “उपसर्गात् खलघञोः” इति नुम् ।) दुर्व्वाक्यम् । इति हला- युधः ॥ स च गुणाविष्करणेन स्तुतिपूर्ब्बकः । यथा, महाकुलस्य भवतः किमिदमुचितमिति । निन्दा- पूर्ब्बकश्च । यथा बन्धकीसुतस्य भवतस्तदिदमुचित- मिति भागुरिः । इत्यमरटीकासारसुन्दरी ॥ (“उपालम्भो नाम हेतोर्दोषवचनं यथापूर्ब्बमहे- तवो हेत्वाभासा व्याख्याताः” । इति चरके वि- मानस्थाने ८ अध्यायः ॥) उपावृत्तः, त्रि, (उप + आ + वृत् + क्त ।) श्रमशा- न्त्यर्थं पुनःपुनर्भूमौ लुठिताश्वः । इत्यमरः । नि- वृत्तः । तथाचैकादशीतत्त्वे । “उपावृत्तस्य पापेम्यो यस्तु वासो गुणैः सह । उपवासः स विज्ञेयः सर्व्वभोगविवर्ज्जितः” ॥ उपासकः, पुं, स्त्री, (उपास्ते सेवते यः । उप + आस् + ण्वुल् । द्विजातिसेवकत्वादस्य तथात्वम् ।) शूद्रः । इति राजनिर्घण्टः ॥ उपासकः, त्रि, (उपासते इति । उप + आस् + ण्वुल् ।) उपासनाकर्त्ता । (यथा, वेदान्ते । “चिन्मयस्याद्वितीयस्य निष्कलस्याशरीरिणः । उपासकानां सिद्ध्यर्थं ब्रह्मणो रूपकल्पना” ॥) स च पञ्चविधः । वैष्णवः १ शाक्तः २ शैवः ३ सौरः ४ गाणपत्यः ५ । त्रिविधश्च यथा । दिव्यः १ वीरः २ पशुः ३ । इत्यागमः ॥ अपि च । सात्त्विकः १ राजसिकः २ तामसिकश्च ३ ॥ उपासङ्गः, पुं, (उपासज्यन्ते शरा अत्र । उप + आङ् सञ्ज + घञ् ।) तूणीरः । इत्यमरः ॥ (यथा, महाभारते ४ । उत्तरस्य अस्त्रदर्शने ४० । ६ । “इमे च कस्य नाराचा सहस्रं लोमवादिनः । समन्तात् कलधौताग्रा उपासङ्गे हिरण्मये” ॥) उपासनं, क्ली, (उपास्यन्ते क्षिप्यन्ते शरा अत्र । उप + असु क्षेपे + अधिकरणे ल्युट् । शुश्रूषादिपक्षे आस भावे + ल्युट् ।) शराभ्यासः । (यथा रामायणे । २ । ६७ । २१ । “श्रूयते तलनिर्घोष इष्वस्त्राणामुपासने” ।) शुश्रूषा । इत्यमरः ॥ (“नित्यनैमित्तिकप्रायश्चित्तो- पासनेन” । “उपासनानि शाण्डिल्यविद्यादीनि” । इति च वेदान्तसारे ।) विहिंसनम् । इति विश्वः ॥

आसनम् । इति मेदिनी ॥ (“मङ्गल्योपासनं शस्तं वृद्धिदं व्यसनापहम्” । इति चक्रपाणिकृतद्रव्यगुणे गुणानां क्रियाभि- धानादिवर्गे ॥) उपासना, स्त्री, (उपासनमिति । उप + आस् + युच् + टाप् ।) सेवा । तत्पर्य्यायः । वरिवस्या २ शुश्रूषा ३ परिचर्य्या ४ उपासनम् ५ । इत्यमरः ॥ (“न विष्णूपासना नित्या वेदेनोक्ता तु कुत्रचित् । न विष्णुदीक्षा नित्यास्ति शिवस्यापि तथैव च ॥ गायत्र्युपासना नित्या सर्व्ववेदैः समीरिता । यया विना त्वधःपातो ब्राह्मणस्यास्ति सर्व्वथा ॥ तावता कृतकृत्यत्वं नान्यापेक्षा द्विजस्य हि । गायत्रीमात्रनिष्णातो द्विजो मोक्षमवाप्नुयात् ॥ कुर्य्यादन्यन्न वा कुर्य्यात् इति प्राह मनुः स्वयम् । विहाय तान्तु गायत्रीं रिष्णूपास्तिपरायणः ॥ शिवोपास्तिरतो विप्रो नरकं याति सर्व्वथा । तस्मादाद्ययुगे राजन् गायत्रीजपतत्पराः ॥ देवीपादाम्बुजरता आसन् सव्व द्विजोत्तमाः” ॥ इति श्रीदेवीभागवतम् ॥ सत्यपि ईश्वरे न हि तस्य सर्व्वैश्वर्य्यवत्त्वात् सर्व्वतः पूर्णकामत्वाच्च उपासनयालमिति वाच्यम् । यतः सर्व्वेषामपि भूतजातानामविदितात्मतत्त्वा- नामपि स्वस्वोत्पत्त्यादिकारणे अलक्षितत्वेनापि प्रीतिरिति नैसर्गिकी वृत्तिरेव । परं यदि च रजस्तमोभ्यामन्धीभूतानांसुतरामात्मानात्मविवेक- विहीनानामज्ञमनुष्याणामविद्याकामकर्म्मकलुषी- कृते चित्ते नित्यमुक्तशुद्धबुद्धस्वभावः प्रशान्तविमल- ज्योतिःस्वरूपः स सर्व्वभूतान्तरात्मा न सम्यक् प्रतिभाति । तथा च आत्मस्वरूपमजानन्नपि सर्व्वोऽपि जनः स्वभावगत्यैव परमप्रीत्यात्मानं भजते नोचेत् कथमात्मज्ञानविमूढोऽपि अनेनैव मे श्रेयो भविता अस्मिन् कृतेऽहं सुखी भवेयम् इत्याकारेण सर्व्वथा आत्मसुखोत्पादनाय प्रयतते? तस्य सर्व्वान्तरात्मत्वात् सर्व्वैरपि जीवैः सह नित्यसम्बन्धवत्त्वाच्च । यद्यपि तस्मिन् नित्यानन्द- स्वरूपे भगवति परमेश्वरे एकान्तप्रीतिकरणमेव तदुपासनं तथापि सर्व्वलोकमोहप्रदायिन्यां ज्ञा- नावरणकारिण्यामविद्यायां सत्यां कुतः सा सर्व्व- सुखप्रदा तापत्रयच्छेत्री परमा प्रीतिरनुभवनीया? अतस्तस्या आत्मज्ञानविलोपिन्या मलिनसत्व- गुणाया रजस्तमःप्रधानाया अविद्यायाः प्रणाश- नार्थमेवावश्यमुपासना करणीयेति सर्व्वेषामपि शास्त्राणां सारमतमिति बोध्यम् । परन्तु सबल- दुर्ब्बलाद्यधिकारिभेदेन उपासनाया अपि प्रभेद- उपदिष्टस्तत्वदर्शिभिः । यदि च मनुष्याणां निः- श्रेयसार्थं बहवः पन्थानः स्वमतानुसारेण शा- स्त्रकृद्भिरुपदिष्टास्तत्रापि आत्मज्ञानमेवाविद्या- नाशनायालमिति वेदान्त-भगवद्गीता-पातञ्जल- साङ्ख्यादिज्ञानशास्त्रोपदेष्टॄणां प्रशस्तमतमित्येव दृश्यते । वस्तुतस्तु तज्ज्ञानमेव मुक्तेः साक्षा- त्कारणमित्यत्र नैव केषाञ्चिदपि संशयावसरः । किन्तु नैव योगाभ्यासादृते प्रायेण तत्वज्ञान-

पृष्ठ १/२६४

:स्योत्पत्तिः । विशेषतः शोकमोहनिमग्नायार्ज्जुनाय स्वयं भगवता वासुदेवेनाप्युपदिष्टम् । यथा, भग- वद्गीतायाम् । ६ । ४५-४७ । “प्रयत्नाद्यतमानस्तु योगी संशुद्धकिल्विषः । अनेकजन्मसंसिद्धस्ततो याति परां गतिम् ॥ तपस्विभ्योऽधिको योगी ज्ञानिभ्योऽपिमतोऽधिकः । कर्म्मिभ्यश्चाधिको योगी तस्माद्योगी भवार्ज्जुन ! ॥ योगिनामपि सर्व्वेषां मद्गतेनान्तरात्मना । श्रद्धावान् भजते यो मां स मे युक्ततमो मतः” ॥ तथा च श्रीमद्भागवते । ३ । २५ । १३ । “स्वमातरं देवभूतिं प्रति कपिलोक्तिः । यथा, “योग आध्यात्मिकः पुंसां मतो निःश्रेयसाय मे । अत्यन्तोपरतिर्यत्र दुःखस्य च सुखस्य च” ॥ योगाअपि क्रियाभक्तिज्ञानादिभेदेन बहुधा सन्ति तत्र प्रथमतः क्रियायोग एव तत्वज्ञानप्रेप्सु- नाप्यविदुषा संसारासक्तमनसा समाचरणीयः ॥ ननु “ज्ञानादृते मुक्तिर्नास्ति” । “तमेव विदित्वाति- मृत्युमेति नान्यः पन्था विद्यतेऽयनाय” । “विद्य- यामृतमश्नुते” । इत्यादौ सति कथं क्रियायोग- एवारम्भणीय इत्युपदिश्यते ? इति चेत् सत्यम् । किन्तु लोके हि श्रद्धाभक्तितपस्यादिषु सात्त्विक- राजस तामसादिप्रकृतिभेदात् तेषामविद्याविमो- हितानां स्वस्वगुणानुसारिणीं प्रवृत्तिं विचार्य्य शोच्यांस्तान् प्रत्यनुकम्प्याविद्योत्थाभिमानमोहरा- गद्वेषादिपरिहरणेन शनैः शनैः सत्त्वशोधनार्थं महात्मभिः शास्त्रकृद्भिरादौ क्रियायोगएव वि- हितः । कीदृश्यस्तेषां गुणानुसारिण्यः प्रवृत्तय- स्तादृशीभिः प्रवृत्तिभिः समन्वितानां कार्य्यं वा किमिति चेत् अवधार्य्यताम् । यथा, भगवद्गीता- याम् । १७ । ३ -- १३ ॥ “सत्त्वानुरूपा सर्व्वस्य श्रद्धा भवति भारत ! । श्रद्धामयोऽयं पुरुषो यो यच्छ्रद्धः स एव सः ॥ यजन्ते सात्त्विका देवान् यक्षरक्षांसि राजसाः । प्रेतान् भूतगणांश्चान्ये यजन्ते तामसा जनाः ॥ अशास्त्रविहितं घोरं तप्यन्ते ये तपो जनाः । दम्भाहङ्कारसंयुक्ताः कामरागबलान्विताः ॥ कर्षयन्तः शरीरस्थं भूतग्राममचेतसः । माञ्चैवान्तःशरीरस्थं तान् विद्ध्यासुरनिश्चयान् ॥ आहारस्त्वपि सर्व्वस्य त्रिविधो भवति प्रियः । यज्ञस्तपस्तथा दानं तेषां भेदमिमं शृणु ॥ आयुःसत्त्वबलारोग्यसुखप्रीतिविवर्द्धनाः । रस्याः स्निग्धाः स्थिरा हृद्या आहाराः सात्त्विकप्रियाः ॥ कट्वम्लवणात्युष्णतीक्ष्णरूक्षविदाहिनः । आहारा राजसस्येष्टा दुःखशोकामयप्रदाः ॥ यातयामं गतरसं पूतिपर्य्युसितञ्च यत् । उच्छिष्टमपि चामेध्यं भोजनं तामसप्रियम् ॥ अफलाकाङ्क्षिभिर्यज्ञो विधिदिष्टो य इज्यते । यष्टव्यमेवेति मनः समाधाय स सात्त्विकः ॥ अभिमन्धाय तु फलं दम्भार्थमपि चैव यत् । इज्यते भरतश्रेष्ठ ! तं यज्ञं विद्धि राजसम् ॥ विधिहीनममृष्टान्नं मन्त्रहीनमदक्षिणम् । श्रद्राविरहितं यज्ञं तामसं परिचक्षते” ॥

“कट्वम्ललवणात्युष्णतीक्ष्णरूक्षविदाहिनः” । इत्यत्र “अतिशब्दः कट्वादिषु सप्तस्वपि सम्बध्यते । तेन अतिकटुर्निम्बादिः अत्यम्लोऽतिलवणोऽत्यु- ष्णश्च प्रसिद्धः अतितीक्ष्णो मरिचादिः अतिरूक्षः कङ्गुकोद्रवादिः अतिविदाही सर्षपादिः” ॥ इति स्वामी । अमेध्यम् अपवित्रम् ॥ यष्टव्यं यजनीय- मर्च्चनीयमिति यावत् ॥ फलमभिसन्घाय उद्दिश्य इज्यते यज्ञः क्रियते इत्यर्थः ॥ ब्राह्मणादिभ्यो न सृष्टं दत्तमन्नं यद्वा न निष्पादितमन्नं भक्ष्यभोज्या- दिकं यस्मिन् यज्ञे तम् । विधिहीनं शास्त्रोक्तवि- धिशून्यम् । अदक्षिणं दक्षिणाविरहितमिति ॥ नन्वेवं चेत् तर्हि कीदृशोऽयमविदुषानुष्ठेयः क्रियायोगस्तस्य सत्त्वशोधनार्थं इति जिज्ञासायां ब्रूमः ॥ यथा, पातञ्जले । “तपःस्वाध्यायेश्वरप्रणिधानानि क्रियायोगः” ॥ तपः शास्त्रान्तरोपदिष्टं चान्द्रायणादि, स्वा- ध्यायः प्रणवपूर्ब्बाणां मन्त्राणां जपः । ईश्वरप्रणि- धानं सर्व्वक्रियाणां तस्मिन् परमगुरौ फलनिरपे- क्षतया समर्पणम् । एतानि क्रियायोग उच्यते । इति राजमार्त्तण्डवृत्तिः । यद्यप्यत्र चान्द्रयणादीति तपसोऽर्थो व्याख्यातः किन्तु शास्त्रान्तरे मतान्तरमपि दृश्यते तच्च कायिकादिभेदेन त्रिविधम् । यथा, भगवद्गीता- याम् । १७ । १४ -- १६ । “देवद्विजगुरुप्राज्ञपूजनं शौचमार्ज्जवम् । ब्रह्मचर्य्यमहिंसा च शारीरं तप उच्यते ॥ अनुद्वेगकरं वाक्यं सत्यं प्रियहितञ्च यत् । स्वाध्यायाभ्यासनञ्चैव वाङ्मयं तप उच्यते ॥ मनःप्रसादः सौम्यत्वं मौनमात्मविनिग्रहः । भावसंशुद्धिरित्येतत्तपो मानसमुच्यते” ॥ एतेषां तपसामपि त्रिगुणानुसारिप्रकृत्यादिभेदेन तपःकर्म्माण्यपि त्रिविधानि परिकीर्त्तितानि । तत्रैव । १७ । १७ -- १९ ॥ “श्रद्धया परया तप्तं तपस्तत्त्रिविधं नरैः । अफलाकाङ्क्षिभिर्युक्तैः सात्त्विकं परिचक्षते ॥ सत्कारमानपूजार्थं तपो दम्भेन चैव यत् । क्रियते तदिह प्रोक्तं राजसं चलमध्रुवम् ॥ मूढग्राहेणात्मनो यत् पीडया क्रियते तपः । परस्योत्सादनार्थं वा तत्तामसमुदाहृतम्” ॥ अपि च अशेषतः कर्म्मणां त्यागः कर्त्तव्यः नित्या- दिकं कर्त्तव्यं वेति जातसंशयमर्ज्जुनं प्रति भगवत- उपदेशः । यथा, तत्रैव । १८ । ३ -- १० ॥ “त्याज्यं दोषवदित्येके कर्म्म प्राहुर्मनीषिणः । यज्ञदानतपःकर्म्म न त्याज्यमिति चाप्ररे ॥ निश्चयं शृणु मे तत्र त्यागे भरतसत्तम ! । त्यागो हि पुरुषव्याघ्र ! त्रिविधः संप्रकीर्त्तितः ॥ यज्ञदानतपःकर्म्म न त्याज्यं कार्य्यमेव तत् । यज्ञो दानं तपश्चैव पावनानि मनीषिणाम् ॥ एतान्यपि तु कर्म्माणि सङ्गं त्यक्त्वा फलानि च । कर्त्तव्यानीति मे पार्थ ! निश्चितं मतमुत्तमम् ॥ नियतस्य तु सन्न्यासः कर्म्मणो नोपद्यते । मोहात्तस्य परित्यागस्तामसः परिकीर्त्तितः ॥

दुःखमित्येव यत्कर्म्म कायक्लेशभयात्त्यजेत् । स कृत्वा राजसं त्यागं नैव त्यागफलं लभेत् ॥ कार्य्यमित्येव यत्कर्म्म नियतं क्रियतेऽर्ज्जुन ! । सङ्गं त्यक्त्वा फलञ्चैव स त्यागः सात्त्विको मतः ॥ न द्वेष्ट्यकुशलं कर्म्म कुशले नानुषज्जते । त्यागी सत्त्वसमाविष्टो मेधावी छिन्नसंशयः” ॥ कार्य्यमिति । कार्य्यं कर्त्तव्यं नियतं नित्यमित्यर्थः ॥ फलतः न हि देहधारिणामशेषतः कर्म्मणस्त्यागः सम्भवेत् यथा, तत्रैव । १८ । ११ ॥ “न हि देहभृता शक्यं त्यक्तुं कर्म्माण्यशेषतः । यस्तु कर्म्मफलत्यागी स त्यागीत्यभिधीयते” ॥ परं अनिष्टादिफलमत्यागिनामेव न हि सन्न्या- सिनां कदाचित् फलसम्बन्धः । तत्रैव । १८ । १२ ॥ “अनिष्टमिष्टं मिश्रञ्च त्रिविधं कर्म्मणः फलम् । भवत्यत्यागिनां प्रेत्य न तु सन्न्यासिनां क्वचित्” ॥ अतः काम्यानां कर्म्मणां परित्यागस्तथा सर्व्वतः फलाभिसन्धानत्यागपूर्ब्बस्य ईश्वरार्पणपरस्य वा नित्यादेः कर्म्मणः करणमेव सत्त्वशोधनार्थं प्रश- स्यते । यतः सर्व्वत्र सात्त्विकज्ञानस्यैव संसार- बन्धनच्छेत्तृत्वं राजसतामसयोऽस्तु भेदज्ञानत्वात् संकीर्णज्ञानत्वाच्च बन्धमोहकारित्वमेव दृश्यते यथा, तत्रैव । १८ । २०-२२ ॥ “सर्व्वभूतेषु येनैकं भावमव्ययमीक्ष्यते । अविभक्तं विभक्तेषु तज्ज्ञानं विद्धि सात्त्विकम् ॥ पृथक्त्वेन तु यजज्ञानं नानाभावान् पृथग्विधान् । वेत्ति सर्व्वेषु भूतेषु तज्ज्ञानं विद्धि राजसम् ॥ यत् तु कृत्स्नवदेकस्मिन् कार्य्ये सक्तमहैतुकम् । अतत्त्वार्थवदल्पञ्च तत्तामसमुदाहृतम्” ॥ सुतरां तेषां गुणभेदेन कर्म्माण्यपि पृथक्त्वेनो- क्तानि । यथा, तत्रैव । १८ । २३-२५ ॥ “नियतं सङ्गरहितमरागद्वेषतः कृतम् । अफलप्रेप्सुना कर्म्म यत्तत्सात्त्विकमुच्यते ॥ यत्तु कामेप्सुना कर्म्म साहङ्कारेण वा पुनः । क्रियते बहुलायासं तद्राजसमुदाहृतम् ॥ अनुबन्धं क्षयं हिंसामनपेक्ष्य च पौरुषम् । मोहादारभ्यते कर्म्म यत्तत् तामसमुच्यते” ॥ कर्त्तारोऽपि त्रिविधाः । तत्रैव । १८ । २६-२८ ॥ “मुक्तसङ्गोऽनहंवादी धृत्युत्साहसमन्वितः । सिद्ध्यसिद्धोर्निर्व्विकारः कर्त्ता सात्त्विक उच्यते ॥ रागी कर्म्मफलप्रेप्सुर्लुब्धो हिंसात्मकोऽशुचिः । हर्षशोकान्वितः कर्त्ता राजसः परिकीर्त्तितः ॥ अयुक्तः प्राकृतस्तब्धः शठो नैष्कृतिकोऽलसः । विषादी दीर्घसूत्री च कर्त्ता तामस उच्यते” ॥ एवं सति सर्व्वत्र हि विशुद्धसत्त्वगुणस्यैव ब्रह्म- सिद्धये कारणत्वं बोध्यते । विशुद्धसत्त्वाश्रयी साधको हि शनैः शनैः भक्त्यात्मकस्य क्रियात्म- कादेर्वा योगादेर्निरन्तराभ्यासबलात् आदिपदे- नात्र केवलं विद्याबलाद् वेति सूच्यते । निष्कामः सन् सत्त्वोद्रेकेणान्तःकरणस्थानि सर्व्वाणि पापानि सन्दह्य तत्त्वज्ञानं प्राप्नुयात् । ततस्तज्ज्ञानेनात्म- साक्षात्कारं लब्ध्वा जीवन्मुक्तो भवेत् । ततः कैवल्यं प्राप्य नित्यानन्दमयो भवेत् ।

पृष्ठ १/२६५

::अतएव सर्व्वमङ्गलोपायीभूतस्य सत्त्वगुणस्यो- द्रेकाय दुर्ब्बलाधिकारिभिः प्रथमं निष्कामेणान्तः- करणेन क्रियायोगादिरूपेश्वरोपासना कार्य्येति लक्ष्यते न हि सत्त्वभावेन परमेश्वरोपासनामृते रजस्तमोभावाः केनापि विलापयितुं शक्येरन् । तदभावे नितरां विशुद्धसत्त्वगुणोद्रेकाशा सुदूर- पराहतैव । प्रबलरजस्तमोभ्यामस्याभिभूतत्वात् । एवं सति सर्व्वतः सात्त्विकाहारः सात्त्विकानुष्ठानं सात्त्विकाचरणमित्यादिसत्त्वभावाश्रयेण क्रमशः रजस्तमोभावं विलापयन् कैवल्याकाङ्क्षी परामात्म- साक्षात्काराभिलाषी वा साधकः कालेन परम- सिद्धिं ध्रुवमाप्नुयादेव । परन्तु दुर्ब्बलाधिकारिणा प्रथमतश्चित्तस्य स्थिरत्वापादनाय काञ्चित् स्वा- भीष्टां भागवतीं मूर्त्तिमालम्ब्यैवोपासना कर्त्तव्या अन्यथा तेषां सर्व्वरूपाद्युपाधिपरिवर्जिते निर्व्वि- कारे निरञ्जने गुणातीतेऽवाङ्मनसगोचरे पर- ब्रह्मणि चित्तधारणा विडम्बनैव । परन्त्वित्यत्र न हि ईश्वरोपासनामुपलक्षीकृत्य कथं पौत्तलिका- डम्बरं प्रतिपादयितुं प्रयतसे इति वाच्यम् महात्मभिर्ब्रह्मविद्भिः पूर्ब्बाचार्य्यैर्हि कलुषित- चित्तानां दुर्ब्बलाधिकारिणाम् चित्तशुद्ध्यै प्रथ- मतश्चित्तस्थैर्य्यसम्पादनाय धारणाध्यानावलम्बन- रूपायां प्रतिमायामुपासनायाः कर्त्तव्यतयोपदिष्ट- त्वात् । अयमर्थः यावत् न सत्त्वोद्रेकेण चित्तशुद्धि- र्भवेत् यावन्न स्वहृदये निर्गुणपरमात्मधारणया समाधिशक्तिर्भवेत् यावन्न तत्कथादिषु दृढाभक्तिः रतिश्च भवेत् तावदर्च्चादौ आदिपदेनात्र सूर्य्ये वह्नौ जले अभीष्टमूर्त्तौ वा उपासना कर्त्तव्ये- त्यर्थः । परमेवं मा मन्यध्वं यत् केवलं मृच्छिलादि- निर्म्मितप्रतिमूर्त्तिमाश्रित्यैव यावज्जीवं स्थूलो- पासना कर्त्तव्येति ॥ “आसत्वशोधनात् क्रमेण स्वहृदये दृढतरधारणाध्यानप्रभावेन आचित्त- समाधानाच्च” । इति कालनिर्द्देशात् । फलतः आदौ नित्याद्यवश्यकर्म्म करणीयमेव । पुरा कर्म्म- णैव हि बहवः सिद्धिं गताः तथा हि भगवद्- गीतायाम् । ३ । १९-२० ॥ “तस्मादसक्तः सततं कार्य्यं कर्म्म समाचर । असक्तौ ह्याचरन् कर्म्म परमाप्नोति पूरुषः ॥ कर्म्मणैव हि संसिद्धिमास्थिता जनकादयः” ॥ यदा तु रजस्तमोभावानां निवृत्तौ सत्यां बहु- जन्मार्ज्जितसौभाग्यवशात् तस्मिन्नेव ऐकान्तिकी रतिरुत्पद्यते तादृशस्यात्मरतेरात्मतृप्तस्य यो गिनः न तदा किञ्चिदपि कर्म्मणा प्रयोजनमस्ति यथा तत्रैव । ३ । १७-१८ ॥ “यस्त्वात्मरतिरेव स्यादात्मतृप्तश्च मानवः । आत्मन्येव च सन्तुष्टस्तस्य कार्य्यं न विद्यते ॥ नैव तस्य कृतेनार्थो नाकृतेनेह कश्चन । न चास्य सर्व्वभूतेषु कश्चिदर्थव्यपाश्रयः” ॥ एवं प्राप्तविद्योऽपि साधारणवत् कर्म्माचरेत् चेत् तत्तु केवलं लोकशिक्षार्थमेव न तु तस्य स्वा- भीष्टसिद्धये अविद्याकामकर्म्माद्यभावात् सुखदुः- खादिद्वन्द्वनिर्म्मुक्तत्वाच्च ।

यथा तत्रैव ३ । २१, २५ श्लोके । “यद् यदाचरति श्रेष्ठस्तत्तदेवेतरो जनः । स यत् प्रमाणं कुरुते लोकस्तदनुवर्त्तते ॥ सक्ताः कर्म्माण्यविद्वांसो यथा कुर्व्वन्ति भारत ! । कुर्य्याद् विद्वांस्तथाऽसक्तश्चिकीर्षुर्लोकसंग्रहम्” ॥ किन्तु यावदस्मिन् त्रिधातुके शोणितशुक्रप- रिणामपिण्डे शरीरे कर्त्तृत्वाद्यभिमानवान् तावत् “ब्रह्मज्ञोऽस्मि अलं मे कर्म्मणा” इत्येवं मौढ्यात् संसारासक्तोऽतत्त्वज्ञपुरुषः कर्त्तव्यं कर्म्म परि- त्यजति चेत् उभयतो भ्रश्यत् एव । तथाहि योग- वाशिष्ठे मोक्षप्रकरणे ७४ । ४१ । “संसारविषयासक्तो ब्रह्मज्ञोऽस्मीति वादिनः । कर्म्मब्रह्मोभयभ्रष्टस्तं त्यजेदन्त्यजं यथा” ॥ अतएव कर्म्मत्यागे प्रायशो दोषएव न तु क्वचित् विधिर्लक्ष्यते यतो विद्योदये तत्त्वज्ञानी विधिनिषेधसापेक्षो भवितुं नार्हति सर्व्ववासना- कामकर्म्ममय्यविद्याभावात् न हि विधिनिषेधाभ्यां सह विदुषः कोऽपि सम्बन्धः । किन्तु अदूरद- र्शिनो भन्दस्य तत्त्वज्ञानोपदेशेन कर्म्मानुष्ठानाद् बुद्धिभेदो न कर्त्तव्य इत्यादिशतिभगवान् वासुदेवः । यथा भगवद्गीतायां ३ । २६, २९ ॥ “न बुद्धिभेदं जनयेदज्ञानां कर्म्मसङ्गिनाम् । योजयेत् सर्व्वकर्म्माणि विद्वान् युक्तः समाचरन्” ॥ “प्रकृतेर्गुणसंमूढाः सज्जन्ते गुणकर्म्मसु । तानकृतस्नविदो मन्दान् कृत्स्नविन्न विचालयेत्” ॥ भवतु अलं बहुना वाग्जालेन । योऽस्य विश्वस्य आकाशवत् सर्व्वदा सर्व्वत्र ओतप्रोतरूपेण अन्त- र्वहिर्विराजते तस्य सर्व्वव्यापिनः सर्व्वान्तर्यामिनः परमपुरुषस्य स्वरूपभावे यावन्न साधकस्य स्वहृ- दये धारणाध्यानादिभिः स्थैर्य्यमापद्यते तावद- र्च्चादावेवोपासना कार्य्या दुर्ब्बलाधिकारिणेत्येव निष्कर्षः ॥ तथा हि कुलार्णवतन्त्रे ६ उल्लासे । “चिन्मयस्याप्रमेयस्य निर्गुणस्याशरीरिणः । साधकानां हितार्थाय ब्रह्मणो रूपकल्पना ॥ अरूपं रूपिणं कृत्वा कर्म्मकाण्डरता नराः । ब्रह्मज्ञानामृतानन्दपराः सुकृतिनो नराः” ॥ किञ्च तत्रैव ९ उल्लासे । “निर्व्विशेषं परं ब्रह्म साक्षात् कर्त्तुमनीश्वराः । ये मन्दास्तेऽनुकल्प्यन्ते सविशेषनिरूपणैः” ॥ अधिकारिभेदेनालम्बनीयोपास्यदेवस्यापि भेदः प्रदर्शितः । यथा । तत्रैव ९ म उल्लासे । “अग्नौ तिष्ठति विप्राणां हृदि देवो मनीषिणाम् । प्रतिमास्वल्पबुद्धीनां सर्वत्र विदितात्मनाम्” ॥ अपि च कति दिनानि यावत् कर्म्माणि कर्त्त व्यानि अर्च्चाद्यधिष्ठानेऽर्च्चनं वा कर्त्तव्यमिति विवि- त्सायां मूढान् प्रत्यनुकम्प्य तदप्युपदिदिशुः पूर्ब्बा- चार्य्याः । यथा भागवते ११ । २० । ९ ॥ “तावत्कर्म्माणि कुर्व्वीत न निर्व्विद्येत यावता । मत्कथाश्रवणादौ वा श्रद्धा यावन्न जायते” ॥ तथा, तत्रैव ३ । २९ । २५ ॥ “अर्च्चादावर्च्चयेत्तावदीश्वरं मां स्वकर्म्मकृत् । यावन्न वेद स्वहृदि सर्व्वभूतेष्ववस्थितम्” ॥

ननु निःश्रेयसार्थिनां साधकानां यदि प्रथमतः क्रियायोगएव कर्त्तव्यः तर्हि अलं प्रमाणशत- विस्तारेण तत्र परम्पराकर्त्तव्यमेव विधीयतामिति चेत् अवधेहि यत्पथावलम्बनेन सत्त्वे शोधिते सति दुर्ब्बलाधिकार्य्यपि सत्वरं सबलाधिकारित्वं याति । यथा, भागवते ३ । २८ । १-५ । श्रीभगवानुवाच । (कपिलदेवः ।) “योगस्य लक्षणं वक्ष्ये सवीजस्य नृपात्मजे । मनो येनैव विधिना प्रसन्नं याति सत्पथम् ॥ स्वधर्म्माचरणं शक्त्या विधर्म्माच्च निवर्त्तनम् । दैवाल्लब्धेन सन्तोष आत्मविच्चरणार्च्चनम् ॥ ग्राम्यधर्म्मनिवृत्तिश्च मीक्षधर्म्मरतिस्तथा । मितमेध्यादनं शश्वद् विविक्तक्षेमसेवनम् ॥ अहिंसा सत्यमस्तेयं यावदथपरिग्रहः । ब्रह्मचर्य्यं तपः शौचं स्वाध्यायः पुरुषार्च्चनम् ॥ मौनं सदासनजयः स्थैर्य्यं प्राणजयः शनैः । प्रत्याहारश्चेन्द्रियाणां विषयान्मनसा हृदि” ॥ सवीजस्य सकारणस्य योगस्य इत्यर्थः ॥ विधर्म्मा- ल्लोकानिष्टकारित्वादिविरुद्धधर्म्भात् ॥ दैवाल्लब्धेन प्रारब्धलब्धेन ॥ आत्मविदिति । आत्मतत्त्वज्ञानिनां चरणसेवनम् ॥ ग्राम्यधर्म्मेति मोक्षपथं विहाय धर्म्मार्थकामादयः ग्राम्यधर्म्मत्वेनोच्यन्ते अतएव ग्राम्यधर्म्मस्त्रेवर्गिकधर्म्मस्तस्मान्निवृत्तिः ॥ मित- मिति मितं स्वल्पं मेध्यादनं पवित्रद्रव्यभोजनम् विविक्ते निर्जने क्षेमस्य मङ्गलस्य सेवनम् ॥ अस्तेय- मचौर्य्यम् ॥ यावदर्थपरिग्रह इति । यावतार्थेन जीवेत तावन्मात्रस्य परिग्रहः ॥ ब्रह्मचर्य्यं योषित्- सङ्गराहित्यम् ॥ स्वाध्याय इति स्वाध्यायः जपा- ध्ययनादिः ॥ पुरुषार्च्चनं परमपुरुषस्य उपासनम् ॥ मौनमिति मौनं मुनेर्व्रताचरणं मननशीलत्वंवाचां संयमत्वं वा ॥ आसनानां स्वस्तिकादीनां विजयः ॥ स्थैर्य्यं दीर्घकालमवस्थातुं शक्तिः ॥ प्राणजयः प्राणा- यामैः प्राणनिरोधकरणसामर्थ्यम् ॥ प्रत्याहारेति ॥ मनसा सह इन्द्रियाणां शब्दस्पर्शादिविषयात् हृदि हृदये प्रत्याहारः प्रत्याकर्षणम् ॥ तत्रैव । ३ । २८ । ६ -- ९ ॥ “स्वाधिष्ठानामेकदेशे मनसा प्राणधारणम् । वैकुण्ठलीलाभिध्यानं समाधानं तथात्मनः ॥ एतैरन्यैश्च पथिभिर्मनो दुष्टमसत्पथम् । बुद्ध्या युञ्जीत शनकैर्जितप्राणो ह्यतन्द्रितः ॥ शुचौ देशे प्रतिष्ठाप्य विजितासन आसनम् । तस्मिन् स्वस्तिसमासीनः ऋजुकायः समभ्यसेत् ॥ प्राणस्य शोधयेन्मार्गं पूरकुम्भकरेचकः । प्रतिकूलेन वा चित्तं यथास्थिरमचञ्चलम्” ॥ स्वाधिष्ठानामिति । मूलाधारादिचक्राणामे- कस्मिन् स्थाने मनसा सह प्राणानां धारणम् ॥ वैकुण्ठेति तैकुण्ठस्याकुण्ठितस्य सुखदुःखादि- भिरपरामृष्टस्य परमपुरुषस्य लीलाभिध्यानं सृष्ट्यादिव्यापारसमालोचनम् । आत्मनो मनसः समाधानमैकाग्र्यसाधनम् ॥ जितप्राणो निरुद्ध- प्राणवृत्तिः । अतन्द्रितः निरलसः ॥ विजितासनः वशीकृतकरचरणादिसंस्थानविशेषः ॥ प्राणस्येति ।

पृष्ठ १/२६६

:प्रतिकूलेन विपर्य्ययक्रमेण वा चित्तं यथा येन प्रकारेण स्थिरमचञ्चलं चाञ्चल्यरहितं स्यात् तथा प्राणमार्गं शोधयेदित्यर्थः ॥ तेन किं स्यादित्यत आह । तत्रैव ३ । २ । १० ॥ “मनोऽचिरात् स्याद्विरजं जितश्वासस्य योगिनः । वाष्वग्निभ्यां यथा लोहं ध्मातं त्यजति वै मलम्” ॥ निरुद्धप्राणवृत्तेर्योगिनः मनोऽचिरात् वह्निता- पितलोहवत् अविद्याकामकर्म्मजनितमलं विषय- सङ्गजनितपापनिचयमित्यर्थः विहाय विरजं नि- र्म्मलं स्यात् । इदानीं पूर्ब्बोपदिष्टप्राणायामादिना केन कार्य्येण किं फलं स्यात् तत्सर्व्वं क्रमेण सुव्यक्तं बोधयति । तत्रैव ३ । २८ । ११-१२ ॥ “प्राणायामैर्दहेद्दोषान् धारणाभिश्च किल्विषान् । प्रत्याहारेण संसर्गान् ध्यानेनानीश्वरान् गुणान् ॥ यदा मनः स्वं विरजं योगेन सुसमाहितम् । काष्ठां भगवतो ध्यायेत् स्वनासाग्रावलोकनः” ॥ प्राणायामद्वारा वातपित्तश्लेष्मादिदोषान् धार- णया पापानि प्रत्याहारेण इन्द्रियाकर्षणेन विषय- संसर्गान् ध्यानेन अनीश्वरान् शोकमोहाभि- मानदम्भक्रोधमात्सर्य्यादिदोषान् दहेदित्यन्वयः । अनेन विधिना यदा मनः स्थिरतां याति तदा यु- ञ्जानो योगी प्रथमे धारणालम्बनस्वरूपां भगवतः काञ्चित् स्वाभीष्ठां मूर्त्तिं ध्यायेदित्युपदिदेश भग- वान् कपिलदेवः ॥ इदानीं ध्येयमूर्त्तिं विवृणोति । यथा, तत्रैव ३ । २८ । १३ -- १९ ॥ “प्रसन्नवदनाम्भोजं पद्मगर्भारुणेक्षणम् । नीलोत्पलदलश्यामं शङ्खचक्रगदाधरम् ॥ लसत्पङ्कजकिञ्जल्कपीतकौशेयवाससम् । श्रीवत्सवक्षसं भ्राजत्कौस्तुभामुक्तकन्धरम् ॥ मत्तद्विरेफकलया परीतं वनमालया । परार्ध्यहारबलयकिरीटाङ्गदनूपुरम् ॥ काञ्चीगुणोल्लसच्छ्रोणिं हृदयाम्भोजविष्टरम् । दर्शनीयतमं शान्तम् मनोनयनवर्द्धनम् ॥ अपीव्यदर्शनं शश्वत् सर्व्वलोकनमस्कृतम् । सन्तं वयसि केशोरे भृत्यानुग्रहकातरम् ॥ कीर्तन्यतीर्थयशसं पुण्यश्लोकयशस्करम् । ध्यायेद्देवं समग्राङ्गं यावन्न च्यवते मनः ॥ स्थितं व्रजन्तमासीनं शयानं वा गुहाशयम् । प्रेक्षणीये हि तं ध्यायेत् शुद्धभावेन चेतसा” ॥ ध्येयमूर्त्तेः सकाशात् मनो यावत् विषयान्तरं न याति तावद्ध्यायेदितिभावः । गुहाशयं बुद्धितत्त्वे विराजमानं एवं निरन्तरध्यानेन साधकस्य चित्तं यदा भगवद्रूपे लब्धपदं भवेत् तदा चित्तस्य शनैः शनैः सौक्ष्मकरणाय मूर्त्तिं हापयित्वा भगवतश्च- रणारविन्दादीन्येकैकाङ्गानि ततः साभरणान्य- स्त्राणि ततो विलासहासादीनि च क्रमेण यथा- विधि ध्यातुमुपदिष्टवान् कपिलः ॥ ततः किमि- त्याह । एवं चिरं ध्यात्वा योगी बहुजन्मार्जित- सौभाग्यवशात् यदि हरौ प्राप्तभावो भक्त्या द्रव- द्धृदय आनन्दार्णवे भासमानो भवेत् तर्हि तस्मिन् स्थूले भगवद्रूपे वडिशवत् संलग्नं चित्तं निर्गुणस्य परब्रह्मणः स्वरूपलाभार्थं तस्मादङ्गादिस्थूलरूपाद्

वियोज्य निरालम्बनं निर्व्विषयं कृत्वा उपरत- गुणप्रवाहः सन् धातृध्येयादिज्ञानाभावात् सर्व्वो- पाधिपरिवर्ज्जितमेकमेवाद्वितीयमात्मानं पश्यत्येव ॥ यथा तत्रैव ३ । २८ । ३४-३५ ॥ “एवं हरौ भगवति प्रतिलब्धभावो भक्त्या द्रवद्धृदय उत्पुलकः प्रमोदात् । औत्कण्ठ्यवाष्पकलया मुहुरर्द्यमान- स्तच्चापि चित्तवडिशं शनकैर्वियुङ्क्ते ॥ मुक्ताश्रयं यदि हि निर्व्विषयं विरक्तं निर्व्वाणमृच्छति मनः सहसा यथार्च्चिः । आत्मानमत्र पुरुषोऽव्यवधानमेक- मन्वीक्षते प्रतिनिवृत्तगुणप्रवाहः” ॥ ननु सुचिरं साधनेन लब्धेऽप्यात्मनि किमायातं । किन्तु श्रम एवेति चेत् न यतोऽनेकजन्मसाधन- बलात् यदाऽखण्डमात्मानं ईक्षते स योगी सुख- दुःखादिकं सर्व्वमहङ्कारनिष्ठं पश्यति तदादेहा- द्युपाधिनिर्म्मुक्तो जीवन्मुक्तो भवेत् । यथा तत्रैव ३ । २८ । ३६ -- ३७ ॥ “सोऽप्येतया चरमया मनसो निवृत्त्या तस्मिन् महिम्न्यवसितः सुखदुःखवाह्ये । हेतुत्वमसति कर्त्तरि दुःखयोर्यत् स्वात्मन् विधत्त उपलब्धपरात्मकाष्ठः ॥ देहञ्च तं न चरमः स्थितमुत्थितं वा सिद्धो विपश्यति यतोऽध्यगमत् स्वरूपम् । दैवादुपेतमथ दैववशादपेतं वासो यथा परिकृतं मदिरामदान्धः” ॥ जीवन्मुक्तस्य देहाद्युपाधिवर्गस्य निवृत्तौ तत्र मनः- संयोगाभावात् कथं देहादेर्वर्त्तनमिति शङ्कयन् स्वारम्भकं प्रारब्धवीजमेवेत्यर्थः देहादेः स्थिति- कारणमित्याह । तत्रैव ३ । २८ । ३८ ॥ “देहोऽपि दैववशगः खलु कर्म्म यावत् स्वारम्भकं प्रतिसमीक्षत एव सासुः । तं सप्रपञ्चमधिरूढसमाधियोगः स्वप्नं पुनर्न भजते प्रतिबुद्धवस्त” ॥ ननु यदि परब्रह्मलामायात्मसाक्षात्कारात्तमेव चरमं देहं मन्यसे तर्हि विद्यैव सुगमोपायः श्रूयते तस्मिन् सति कथं वृथा कर्म्माडम्बरे प्रवर्त्तयसे इति चेत् न कर्म्मविद्ययोरधिकारिभेदात् आदा- वीश्वरार्पितकर्म्मणा निष्कामकर्म्मणा वा चित्त- शुद्धिं विना कुतोविद्यायामधिकारः । इत्यत्राधि- कारिभेदमुद्दिश्य ज्ञानकर्म्मणोः पृथक्त्वं प्रदर्श्यापि तत्त्वज्ञानमुपदिशन्तं भगवन्तं वासुदेवं पृष्टवान् जातसंशयोऽर्जुनः । यथा गीतायां ३ । १-२ । “ज्यायसी चेत् कर्म्मणस्ते मता बुद्धिर्जनार्द्दन । तत्किं कर्म्मणि घोरे मां नियोजयसि केशव ॥ व्यामिश्रेणेव वाक्येन बुद्धिं मोहयसीव मे । तदेकं वद निश्चित्य येन श्रेयोऽहमाप्नुयाम्” ॥ हे जनार्द्दन ! चेद्यदि ते कर्म्मणः सकाशात् बुद्धिर्बोधः ज्ञानमिति यावत् ज्यायसी गरीयसी मता तर्हि कथं मां घोरे कर्म्मणि नियोजयसी- त्यन्वयः । व्यामिश्रेण ज्ञानकर्म्मणोर्मिश्रीभूतेन वाक्येन कथं मे बुद्धिं मोहयसीव । इत्येवं विवि-

त्सोरर्ज्जुनस्य संशयं निराकुर्व्वन्नाह भगवान् वासु- देवः । तत्रैव ३ । ३-४ ॥ “लोकेऽस्मिन् द्विविधा निष्ठा पुरा प्रोक्ता मयानघ ! । ज्ञानयोगेन साङ्ख्यानां कर्म्मयोगेन योगिनाम् ॥ न कर्म्मणामनारम्भान्नैष्कर्म्म्यं पुरुषोऽश्नुते । नच सन्न्यसनादेव सिद्धिं समधिगच्छति” ॥ “अतः सम्यक्चित्तशुद्ध्यर्थं ज्ञानोत्पत्तिपर्य्यन्तं वर्णाश्रमोचितानि कर्म्माणि कर्त्तव्यानि अन्यथा चित्तशुद्ध्यभावेन ज्ञानानुत्पत्तेरित्याह न कर्म्मणा- मिति । कर्म्मणां अनारम्भात् अननुष्ठानात् नै- ष्कर्म्म्यं ज्ञानं नाश्नुते न प्राप्नोति । ननु “चैतमेव प्रव्राजिनो लोकमिच्छन्तः प्रव्रजन्ति” इति श्रुत्या संन्यासस्य मोक्षाङ्गत्वं तर्हि संन्यासादेव मोक्षो भविष्यति किं कर्म्मभिरित्याशङ्क्योक्तं न चेति । नच चित्तशुद्धिं विना कृतात्संन्यसनादेव ज्ञानशून्यात् सिद्धिं मोक्षं समधिगच्छति प्राप्नोति इति तट्टी- काकृत् पूज्यपादश्रीधरस्वामी । ननु कामं ईश्वरार्पितेन निष्कामकर्म्मणा चित्त- शुद्धिः प्रजायते ततो ज्ञानं लब्ब्धा मोक्षमाप्नुयात् किन्तु भक्तिबलेनापि सत्त्वं संशोध्याचिरादेवा- विद्याबन्धनात् मुक्तो भवेदित्यपि बहुषु शास्त्रेषु दृश्यते । सर्व्वेभ्यो हि भक्तिमाहात्म्यस्याधिक्यं प्रद- र्शितं महात्मभिरतो बहुप्रयाससाध्यं कर्म्माडम्बरं विहाय भक्तिपथाश्रयएव गरीयान्निश्रेयसार्थ- मिति चेन्न तदप्यधिकारिभेदेनोक्तत्वात् अर्च्चा- दावर्च्चनादिक्रियायोगसाध्यत्वाच्च । किञ्च पुरुषाणां निश्रेयसाय शास्त्रविहितमार्गत्रयं मुक्त्वा नह्यपरः पन्थाः क्वापि दृश्यते श्रूयते वा । तथाहि श्रीमद्भा- गवते ११ । २० । ६-८ । तत्त्वजिज्ञासुमुद्धवं प्रति- यथोक्तवान् भगवान् वासुदेवः । “योगास्त्रयो मया प्रोक्ता नृणां श्रेयोविधित्सया । ज्ञानंकर्म्म च भक्तिश्च नोपायोऽन्योऽस्ति कुत्रचित् ॥ निर्व्विण्णानां ज्ञानयोगो न्यासिनामिह कर्म्मसु । तेष्वनिर्व्विण्णचित्तानां कर्म्मयोगस्तु कामिनाम् ॥ यदृच्छया मत्कथादौ जातश्रद्धस्तु यः पुमान् । न निर्व्विण्णो नातिसक्तो भक्तियोगोऽस्य सिद्धिदः” ॥ यदृच्छया दैवगत्या । न निर्व्विण्णो न प्राप्तनिर्व्वेदः । अतः सर्व्वत्रैव भिन्नभिन्नाधिकारमपेक्ष्य ज्ञान- कर्म्मभक्तियोगादयो विहिताः । यथा तत्रैव ११ । २० अध्याये २६ ॥ “स्वे स्वेऽधिकारे या निष्ठा सगुणः परिकीर्त्तितः । कर्म्मणां जात्वशुद्धानां अनेन नियमः कृतः” ॥ यथा तत्त्वज्ञानार्थी निकृष्टसात्त्विककर्त्ता प्रथ- मतः केवलं अविद्याकर्म्मनिर्हारादीनुद्दिश्य निष्का- मकर्म्मानुष्ठानमाचरति न जातूद्रिक्तविशुद्धसत्त्वो- ऽधिरूढयोगो योगीव सहसा भेदबुद्ध्यादिकं परि- हातुमर्हति तथा प्रथमं सगुणभक्तियोगाश्रयिणो- ऽपि न हि युगपत् भगवत्स्वरूपतत्त्वज्ञा निर्गुण- भक्ता इव भगवत्प्रतिमाद्यर्च्चनादिक्रियायोगं परि- त्यक्तुं समर्था भवेयुः किन्तु तादृशेन सगुणभक्ति- योगावलम्बिना दुर्ब्बलाधिकारिणा भगवत्प्रतिमा- पूजादिकर्म्मयोगएव कर्त्तव्यः इत्येतद्विहितं

पृष्ठ १/२६७

:शास्त्रकृद्भिः । अथ यथाशास्त्रं निकृष्टसात्त्विककर्त्तुर्भेदबुद्धिं प्रदर्श्य दुर्ब्बलाधिकारिणो भक्तियोगावलम्बिनः कर्त्तव्यमपिप्रदर्शयामः । यथा भागवते ३ । २९ । १० । “कर्म्मनिर्हारमुद्दिश्य परस्मिन् वा तदर्पणम् । यजेद्यष्टव्यमिति वा पृथग्भावः स सात्त्विकः” ॥ दुर्ब्बलभक्तियोगाधिकारिकर्त्तव्यता च तत्रैव । ११ । ११ । ३४-४२ । “मल्लिङ्गमद्भक्तजनदर्शनस्पर्शनार्च्चनम् । परिचर्य्या स्तुतिः प्रह्वगुणकर्म्मानुकीर्त्तनम् ॥ मत्कथाश्रवणे श्रद्धा मदनुध्यानमुद्धव । सर्व्वलोभोपहरणं दास्येनात्मनिवेदनम् ॥ मज्जन्मकर्म्मकथनं मम पर्ब्बानुमोदनम् । गीत-ताण्डव-वादित्र-गोष्ठीभिर्मद्गृहोत्सवः ॥ यात्रा बलिर्विधानञ्च सर्व्ववार्षिकपर्ब्बसु । वैदिकी तान्त्रिकी दीक्षा मदीयव्रतधारणम् ॥ ममार्च्चास्थापने श्रद्धा स्वतः संहत्य चोद्यमः । उद्यानोपवनाक्रीडपुरमन्दिरकर्म्मणि ॥ संमार्ज्जनोपलेपाभ्यां सेकमण्डलवर्त्तनैः । गृहशुश्रूषणं मह्यं दासवद्यदमायया ॥ अमानित्वमदम्भित्वं कृतस्यापरिकीर्त्तनम् । अपि दीपावलोकं मे नोपयुञ्ज्यान्निवेदितम् ॥ यद्यदिष्टतमं लोके यच्चातिप्रियमात्मनः । तत्तन्निवेदितं मह्यं तदानन्त्याय कल्पते ॥ सूर्य्योऽग्निर्ब्राह्मणो गावो वैष्णवः खं मरुज्जलम् । भूरात्मा सर्व्वभूतानि भद्र पूजापदानि च” ॥ हे भद्र ! एतानि मम पूजास्थानानि । अधुना कस्मिन् स्थले केन यजेत इत्याह तत्रव ११ । ११ । ४३-४५ । “सूर्य्ये तु विद्यया त्रय्या हविषाग्नौ यजेत माम् । आतिथ्येन तु विप्राग्रे गोष्वङ्ग यवसादिना ॥ वैष्णवे बन्धुसत्कृत्या हृदि खे ध्याननिष्ठया । वायौ मुख्यधिया तोये द्रव्यैस्तोयपुरस्कृतैः ॥ स्थण्डिले मन्त्रहृदयैर्भोगैरात्मानमात्मनि । क्षेत्रज्ञं सर्व्वभूतेषु समत्वेन यजेत माम्” ॥ हृदि खे हृदयाकाशे ॥ मुख्यधिया प्राणदृष्ट्या ॥ जले जलाञ्जलिप्रदानरूपतर्पणपूर्ब्बकैर्द्रव्यैः ॥ स्थ- ण्डिले भूमौ मन्त्रन्यासैः ॥ भोगैरिति । देहे भोगै- रात्मानं एतैरन्नादिभिर्देहस्थपरमात्मानं यजेऽहं नत्वविद्याकर्म्मजनितं देहं बिभर्म्मीति चिन्तयेत् ॥ क्षेत्रज्ञमिति । सर्व्वभूतेषु क्षेत्रज्ञरूपेणावस्थितं कूटस्थब्रह्मचैतन्यस्वरूपं मां समत्वेन यजेत ॥ * ॥ एतेषु स्थानेषु तव कीदृग्रूपं ध्येयमित्यपेक्षयाह तत्रैव ११ । ११ । ४६-४७ । “धिष्णेष्वेष्विति मद्रूपं शङ्खचक्रगदाम्बुजैः । युक्तं चतुर्भुजं शान्तं ध्यायन्नर्च्चेत् समाहितः ॥ इष्टापूर्त्तेन मामेवं यो यजेत समाहितः । लभते मयि सद्भक्तिं मत्स्मृतिः साधुसेवया” ॥ यदा “मल्लिङ्गमद्भक्तजनदर्शनस्पर्शनार्च्चनम्” इत्या- रभ्य “लभते मयि सद्भक्तिम्” इत्यन्तैरेतैश्चतुर्द्दश- श्लोकैर्धारणाध्यानायनभूतप्रतिमाद्याश्रयिण्या भक्ति- योगोपयोगिक्रिययैव सद्भक्तिलाभः प्रदर्शयामास

स्वयं भगवान् । सुतरां तदा दुर्ब्बलाधिकारिणा भक्तियोगाश्रयिणापि प्रथमे क्रियायोगएव कर्त्तव्यः इति बोध्यतेऽन्यथाचित्तशुद्ध्यभावात् ज्ञानं न लभेत इति तात्पर्य्यार्थः ॥ ननु मा भूत्तत्वज्ञानं किन्तु शास्त्रविहितक्रिया- योगशून्यया भक्त्या क्रमेण निर्गुणाया भक्तेरुदयेनैव चरितार्थतेति चेन्न तयोस्तत्वज्ञाननिर्गुणभक्तियो- गयोर्लक्षणे नैक्यदर्शनात् उभयोरेवात्मसाक्षात्का- ररूपचरमफलत्वेनोक्तत्वाच्च । यथा श्रीमद्भागवते ३ । २९ । ११-१२ । “मद्गुणश्रुतिमात्रेण मयि सर्व्वगुहाशये । मनोगतिरविच्छिन्ना यथा गङ्गाम्भसोऽम्बुधौ ॥ लक्षणं भक्तियोगस्य निर्गुणस्य ह्यदाहृतम् । अहैतुक्यव्यवहिता या भक्तिः पुरुषोत्तमे” ॥ ईदृग्भक्तिर्यदि बहुजन्मार्जितसुकृतिवशात् कस्या- पि क्वचिदुत्पद्येत तर्हि सालोक्यादिमुक्तिं साध- कान्तरैः प्रार्थनीयां भगवता स्वयं दीयमानामपि तादृग्भक्तो नेच्छतीति तन्निस्पृहतां दर्शयन्नाह । तत्रैव ३ । २९ । १३ । “सालोक्यसार्ष्टिसामीप्यसारूप्यैकत्वमप्युत । दीयमानं न गृह्णन्ति विना मत्सेवनं जनाः” ॥ अपि च तत्त्वज्ञानिनो निर्गुणभक्तस्य च तयोः शब्दतएव भेदः न तु लक्षणतः यत उभावेव लक्षणादिना सर्व्वत्र एकाचारौ एकनिष्ठावेक- भावापन्नौ लक्ष्येते । यथा भागवते ११ । ११ । २९-३३ । भगवद्भक्ततमस्य लक्षणमुपदिष्टवानुद्धवं प्रति भगवान् । “कृपालुरकृतद्रोहस्तितिक्षुः सर्व्वदेहिनाम् । सत्यसारोऽनवद्यात्मा समः सर्व्वोपकारकः ॥ कामैरहतधीर्दान्तो मृदुः शुचिरकिञ्चनः । अनीहो मितभुक् शान्तः स्थिरो मच्छरणो मुनिः ॥ अप्रमत्तो गभीरात्मा धृतिमान् जितषड्गुणः । अमानी मानदः कल्पो मैत्रः कारुणिकः कविः” ॥ कविः क्रान्तदर्शी सर्व्वज्ञ इत्यर्थः । “आज्ञायैवं गुणान् दोषान् मया दिष्टानपि स्वकान् । धर्म्मान् सन्त्यज्य यः सर्व्वान् मां भजेत स सत्तमः ॥ ज्ञात्वा ज्ञात्वाथ ये वै मां यावान् यश्चास्मि यादृशः । भजन्त्यनन्यभावेन ते मे भक्ततमा मताः” ॥ तथा, ज्ञानिनोऽपि लक्षणं प्रदर्शयामास । यथा, तत्रैव ११ । ११ । १२-१७ । “न तथा बध्यते विद्वांस्तत्र तत्रादयन् गुणान् । प्रकृतिस्थोऽप्यसंसक्तो यथा खं सविताऽनिलः ॥ वैशारद्येक्षयाऽसंगशितया छिन्नसंशयः । प्रतिबुद्ध इव स्वप्नान् नानात्वद् विनिवर्त्तते” ॥ यस्य स्युर्वीतसङ्कल्पाः प्राणेन्द्रियमनोधियाम् । वृत्तयः स विनिर्मुक्तो देहस्थोऽपि हि तद्गुणैः ॥ यस्यात्मा हिंस्यते हिंस्रैर्येन किञ्चिद् यदृच्छया । अर्च्च्यते वा क्वचित्तत्र न व्यतिक्रियते बुधः ॥ न स्तवीत न निन्देत कुर्व्वतः साध्वसाधु वा । वदतो गुणदोषाभ्यां वर्ज्जितः समदृङ्मुनिः ॥ न कुर्य्यान्न वदेत् किञ्चिन्न ध्यायेत् साध्वसाधु वा । आत्मारामोऽनया वृत्त्या विचरेज्जडवन्मुनिः” ॥

ननु भक्तिज्ञानयोश्चरमफलैकत्वेपि भक्तेः समधिक- प्रसंशादर्शनात् भक्तिरेवगरीयसीति चेत् न भक्ति- वत् ज्ञानस्यापि प्रसंशादर्शनात् आत्मसाक्षात्- कृतौ साक्षात्कारणत्वाच्च । यथा श्रीमद्भागवते ११ । १९ । १ -- ५ ॥ श्रीभगवानुवाच । “यो विद्याश्रुतसम्पन्न आत्मवानानुमानिकः । मायामात्रमिदं ज्ञात्वा ज्ञानं च मयि संन्यसेत् ॥ ज्ञानिनस्त्वहमेवेष्टः स्वार्थो हेतुश्च सम्मतः । स्वर्गश्चैवापवर्गश्च नान्योऽर्थो मदृते प्रियः ॥ ज्ञानविज्ञानससिद्धाः पदं श्रेष्ठं विदुर्मम । ज्ञानी प्रियतमोऽतो मे ज्ञानेनासौ बिभर्त्ति माम् ॥ तपस्तीर्थं जपो दानं पवित्रानीतराणि च । नालं कुर्व्वन्ति तां सिद्धिं या ज्ञानकलया कृता ॥ तस्माजज्ञानेन सहितं ज्ञात्वा स्वात्मानमुद्धव । ज्ञानविज्ञानसम्पन्नो भज भां भक्तिभावितः” ॥ किञ्च भगवद्गीतायां ४ । ३३-३९ । “श्रेयान् द्रव्यमयाद् यज्ञाञ्ज्ञानयज्ञः परन्तप ! । सर्व्वं कर्म्माखिलं पार्थ ! ज्ञाने परिसमाप्यते ॥ तद्विद्धि प्रणिपातेन परिप्रश्नेन सेवया । उपदेक्ष्यन्ति ते ज्ञानं ज्ञानिनस्तत्त्वदर्शिनः ॥ यज्ज्ञात्वा न पुनर्मोहमेवं यास्यसि पाण्डव ! । येन भूतान्यशेषेण द्रक्ष्यस्यात्मन्यथो मयि ॥ अपिचेदसि सर्व्वेभ्यः पापिभ्यः पापकृत्तमः । सर्व्वं ज्ञानप्लवेनैव वृजिनं सन्तरिष्यसि ॥ यथैधांसि समिद्धोऽग्निर्भस्मसात् कुरुतेऽर्ज्जुन ! । ज्ञानाग्निः सर्व्वकर्म्माणि भस्मसात् कुरुते तथा ॥ न हि ज्ञानेन सदृशं पवित्रमिह विद्यते । तत् स्वयं योगसंसिद्धः कालेनात्मनि विन्दति ॥ श्रद्धावान् लभते ज्ञानं तत्परः संयतेन्द्रियः । ज्ञानं लब्ध्वा परां शान्तिमचिरेणाधिगच्छति” ॥ अतएव निर्गुणभक्तिज्ञानयोर्न कियदप्यन्तरं मन्यन्ते तत्त्वदृशः स्वरूपतस्तयोरेकात्मत्वात् अत- त्त्वदर्शिनोऽज्ञा एवाविद्यामोहितत्वात् भिन्नदृशो भवन्ति ॥ वरं भक्तियोगमुपदिशन्नुपसंहारे ज्ञान- विज्ञानसम्पन्ना भक्तिरेव ब्रह्मलब्धये सम्यक् हित- साधनीति प्रदर्शितवानुद्धवाय भगवान् ॥ यथा भागवते ११ । १८ । ४५-४६ । “भक्त्योद्धवानपायिन्या सर्व्वलोकमहेश्वरम् । सर्व्वोत्पत्त्यव्ययं ब्रह्म कारणं मोपयाति सः ॥ इति स्वधर्म्मनिर्णिक्तसत्त्वो निर्ज्ञातमद्गतिः । ज्ञानविज्ञानसम्पन्नो न चिरात् समुपैति मां” । निष्कामेनानुष्ठितभक्तिरेव शनैः शनैः सान्द्रत्वेन निर्गुणतां गच्छन्ती सती परमप्रेमानन्दरूपेण परिणमते सुतरां तदा स्वयं सान्द्रानन्दमयं तज्- ज्ञानं प्रकाशते । तयोर्हि तत्स्वरूपत्वात् न क्वापि निर्गुणभक्तिज्ञानयोगयोर्भेदः श्रूयते । यथा छा- न्दोग्ये “सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म । आनन्दरूपममृतं यद् विभाति शान्तं शिवमद्वैतम” । इति ज्ञाना- नन्दयोर्ब्रह्मस्वरूपत्वात् अतएव क्वचित् केनापि न पूर्णानन्दत्वेन परिणताया निर्गुणस्वरूपाया भक्ते- र्ज्ञानेन सह कियानपि भेदो दर्शयितुं शक्यते

पृष्ठ १/२६८

:स्वरूपतस्तयोरेकात्मत्वात् । परन्तु तत्त्वज्ञानो- त्पादनक्षमा भक्तिरेवानुष्ठेया न तु संसारबन्धन- कारिणी नश्वरफलदात्री अन्धभक्तिवत् सकामा भक्तिरेवानुमोदनीया तत्त्वदर्शिभिरिति बोध्यम् ॥ यथा भागवते १ । २ । ७ । “वासुदेवे भगवति भक्तियोगः प्रयोजितः । जनयत्याशु वैराग्यं ज्ञानञ्च यदहैतुकम्” ॥ विशेषतः प्रह्लादध्रुवयोरिव नित्यानित्यवस्त्ववाप्ति- दर्शनात् । असुरकुलजातोऽपि प्रह्लादः निष्काम- भक्तियोगमाचरन् तत्प्रभावेन शतशः पितृप्रयुक्तां बाधामतिक्रम्यात्मप्रसादलब्धं विमलानन्दस्वरूपं जीवन्मुक्तत्वं ततो निर्व्वाणमप्यवाप्तवान् । ध्रुवः पुनः स्वायम्भुवमनुवंशजातोऽपि विमातृवचना- दीर्ष्यापरवशः सन् परमतत्वज्ञाद्देवर्षिनारदादप्यु- पदेशं लब्ब्धा अन्तःकामवीजं परिपुष्णन् कठोर- तपसापि सकामभक्तियोगमनुष्ठाय कल्पस्थायिन ध्रुवाख्यलोकं लब्धवान् ततः गृहप्रत्यागमनकाले सहसा जातनिर्व्वेद आत्मधिक्कारेण मुहुरन्वशो- चत् ॥ इदानीं प्रदर्शयामो यथाक्रमं तयोः राज- पुत्रयोः सकामनिष्कामभक्तियोगानुष्ठाननित्या- नित्यफलम् ॥ यथा, श्रीमद्गागवते । ४ । ९ । २७-३५ ॥ “सोऽपि सङ्कल्पजं विष्णोः पादसेवोपसादितम् । प्राप्य सङ्कल्पनिर्व्वाणंनातिप्रीतोऽभ्यगात् पुरम् ॥ विदुर उवाच । सुदुर्ल्लभं यः परमं पदं हरेः मायाविनस्तच्चरणार्च्चनार्ज्जितम् । लब्ध्वाऽप्यसिद्धार्थमिवैकजन्मना कथं स्वमात्मानममन्यतार्थवित् ॥ मैत्रेय उवाच । मातुः सपत्न्या वाग्बाणैर्हृदि विद्धस्तु तान् स्मरन् । नैच्छन् मुक्तिपतेर्मुक्तिं तस्मात् तापमुपेयिवान् ॥ ध्रव उवाच । समाधिना नैकभवेन यत् पदं विदुः सनन्दादय ऊर्द्ध्वरेतसः । मासैरहं षड्भिरमुष्य पादयो- श्छायामुपेत्यापगतः पृथङ्मतिः ॥ अहोवत ममानात्म्यं मन्दभाग्यस्य पश्यत । भवच्छिदः पादमूलं गत्वा याचे यदन्तवत् ॥ मतिर्विदूषिता देवैः पतद्भिरसहिष्णुभिः । यो नारदवचस्तथ्यं नाग्राहीषमसत्तमः ॥ दैवीं मायामुपाश्रित्य प्रसुप्तैव भिन्नदृक् । तप्ये द्वितीयेऽप्यसति भ्रातृभ्रातृव्यहृद्रुजा ॥ मयैतत् प्रार्थितं व्यर्थं चिकित्सेव गतायुषि । प्रसाद्य जगदात्मानं तपसा दुष्प्रसादनम् ॥ भवच्छिदमयाचेऽहं भवं भाग्यविवर्जितः । स्वाराज्यं यच्छतो मौढ्यान्मानो मे भिक्षितो वत ॥ ईश्वरात् क्षीणपुण्येण फलीकारानिवाधनः” । भगवता नृसिंहदेवेन प्रलोभ्यमानोऽपि प्रह्लादः निष्कामभक्तिज्ञानप्रभावेन किमपि नैच्छदिति धर्म्मनन्दनमजातशत्रुं युधिष्ठिरं श्रावयामास दे- वर्षिर्नारदः । यथा, भागवते । ७ । ९ । ५१-५५ ॥

“एता वद्वर्णितगुणो भक्त्या भक्तेन निर्गुणः प्रह्लादं प्रणतं प्रीतो यतमन्युरभाषत ॥ श्रीभगवानुवाच । प्रह्लाद भद्र भद्रं ते प्रीतोऽहं तेऽसुरोत्तम । वरं वृणीष्वाभिमतं कामपूरोऽस्म्यहं नृणाम् ॥ मामप्रीणत आयुष्मन् दर्शनं दुर्लभं हि मे । दृष्ट्वा मां न पुनर्जन्तुरात्मानं तप्तुमर्हति ॥ प्रीणन्ति ह्यथ मां धीराः सर्व्वभावेन साधवः । श्रेयस्कामा महाभागाः सर्व्वासामाशिषां पतिम् ॥ एवं प्रलोभ्यमानोऽपि वरैर्लोकप्रलोभनैः । एकान्तित्वाद् भगवति नैच्छत्तानसुरोत्तमः” ॥ तत्रैव ७ । १० । १ -- ५ । नारद उवाच ॥ “भक्तियोगस्य तत् सर्व्वमन्तरायतयार्भकः । मन्यमानो हृषीकेशं स्मयमान उवाच ह ॥ मा मां प्रलोभयोत्पत्त्या सक्तं कामेषु तैर्वरैः । तत्संगभीतो निर्व्विण्णो मुमुक्षुस्त्वामुपाश्रितः ॥ भृत्यलक्षणजिज्ञासुर्भक्तं कामेष्वचोदयत् । भगवन् संसारवीजेषु हृदयग्रन्थिषु प्रभो ! । नान्यथा तेऽखिलगुरो ! घटेत करुणात्मनः ॥ यस्तु आशिष आशास्ते न स भृत्यः स वै बणिक् । आशासानो न वै भृत्यः स्वामिन्याशिष आत्मनः ॥ अहं त्वकामस्तद्भक्तस्त्वं च स्वाम्यनपाश्रयः । नान्यथेहावयोरर्थो राजसेवकयोरिव” ॥ अस्तु तस्य निस्पृहत्वादि किन्तु तत्त्वज्ञानं नासी- दिति चेत् न यतः उपरिष्टादेव तत्त्वज्ञानमूलाया निर्गुणाया भक्तेर्लक्षणं प्रदर्शितं । यथा, भागवते ७ । ५ । १३ ॥ हिरण्यकशिपुं प्रति प्रह्लादोक्तिः । “स एष आत्मा स्वपरेत्य बुद्धिभि- र्दुरत्ययानुक्रमणो निरूप्यते । मुह्यन्ति यद्वर्त्मनि वेदवादिनो ब्रह्मादयो ह्येष भिनत्ति मे मतिम्” ॥ किञ्च तत्रैव ३१ । “न ते विदुः स्वार्थगतिं हि विष्णुं दुराशया ये वहिरर्थमानिनः । अन्धा यथान्धैरुपनीयमाना वागीशतन्त्यामुरुदाम्नि बद्धाः” ॥ स्वार्थगतिमिति । स्वस्मिन् एवार्थो येषां ते स्वा- र्थास्तत्वज्ञानिनस्तेषां गतिर्ज्ञानस्वरूपस्तं । वहि- रर्थमानिनः इति । वहिर्वाह्यवस्तुषु अर्थो येषां तान् गुरून् इति मन्यन्ते ये इति ॥ ननु क्वचि दर्च्चादेर्निन्दापि लक्ष्यते यदा तदुपासनं निष्फलमिति चेन्न । यतः सर्व्वतः साधुसङ्गलाभ स्योत्कर्षः इति प्रदर्शयन् विशेषतः सर्व्वाभ्य उपासाभ्यः हृद्देशे आत्मध्यानमेव गरीय इत्येवोप दिदिशुः महान्तः शास्त्रकृतः । अन्यथा “मदर्च्चा- स्थापने श्रद्धा” “अर्ञ्चायामर्च्चयेत्तावत्” “यावन्न मे कथारतिः” इत्यादि वचनानां निष्फलत्वं स्यात् । दर्शितञ्च यथासम्भवमुपासनायां दुर्ब्बला- धिकारिणां यत् यत् कर्त्तव्यं इदानीं सबलाधि- कारिणां करणीयं यत्प्रकृतपथं तदेव दर्शयामः समासेनेति । यथा, वृहदारण्यकश्रतौ ॥

“आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः श्रोतव्यो मन्तव्यो निदि ध्यासितव्यश्च” । अर्थात् आत्मैव साक्षात् कर्त्तव्यः साक्षात्कारे उपायमाह श्रवणं मननं निदिध्या- सनञ्च किन्तत् श्रवणादि इति जिज्ञासायां ब्रूमः । यथा । “श्रवणं नाम षड्विधलिङ्गैरशेषवेदान्ता- नामद्वितीये वस्तुनि तात्पर्य्यावधारणम् । लिङ्गानि तु । उपक्रमोपसंहाराभ्यासाऽपूर्ब्बताफलार्थवा- दोपपत्त्याख्यानि । तत्र प्रकरणप्रतिपाद्यस्यार्थस्य तदाद्यन्तयोरुपादानं उपक्रमोपसंहारौ । यथा, छान्दोग्ये षष्ठप्रपाठके प्रकरणप्रतिपाद्यस्याद्विती- यवस्तुनः एकमेवाद्वितीयमित्यादौ “ऐतदात्म्यमिदं सर्व्वम्” । इत्यन्ते च प्रतिपादनम् ॥ प्रकरणप्रतिपाद्यस्य वस्तुनः तन्मध्ये पौनःपुन्येन प्रतिपादनं अभ्यासः । यथा, तत्रैवाद्वितीयवस्तु- नो मध्ये “तत्त्वमसीति” नवकृत्वः प्रतिपादनम् ॥ प्रकरणप्रतिपाद्यस्य वस्तुनः प्रमाणान्तरेणा- विषयीकरणं अपूर्ब्बत्वम् । यथा तत्रैवाद्वितीय- वस्तुनः तन्त्वौपनिषदं पुरुषं पृच्छामीत्यादिना उपनिषन्मात्रवेद्यत्वप्रतिपादनात् । मानान्तरा- विषयीकरणं फलन्तु प्रकरणप्रतिपाद्यस्यात्म- ज्ञानस्य तदनुष्ठानस्य वा तत्र तत्र श्रूयमाणं प्रयो- जनं यथा तत्रैव “आचार्य्यवान् पुरुषो वेद तस्य तावदेव चिरं यावन्न विमोक्ष्ये अथ सम्पत्स्ये” । इत्यद्वितीयवस्तुज्ञानस्य तत्प्राप्तिप्रयोजनं श्रूयते । प्रकरणप्रतिपाद्यस्य तत्र तत्र प्रशंसनं अर्थवादः । यथा, तत्रैव उततमादेशमप्राक्षो येनाश्रुतं श्रुतं भवत्यमतं मतमविज्ञातं विज्ञातमित्यद्वितीयवस्तु प्रशसनम् । प्रकरणप्रतिपाद्यार्थसाधने तत्र तत्र श्रूयमाणा युक्तिः उपपत्तिः” । यथा, तत्र “सौम्यैकेन मृत्- पिण्डेन सर्व्वं मृण्मयं विज्ञातं स्यात् वाचारम्भण- विकारो नामध्येयं मृत्तिकेत्येव सत्यम्” । इत्यादा- वद्वितीयवस्तुसाधने विकारस्य वाचारम्भणमात्रत्वे युक्तिः श्रूयते” । मननन्तु । “श्रुतस्याद्वितीयवस्तुनो वेदान्तार्थानुगुणयुक्तिभिरनवरतमनुचिन्तनम्” । “विजातीयदेहादिप्रत्ययरहिताऽद्वितीयवस्तुसजा- तीयप्रत्ययप्रवाहः निदिध्यासनम्” ॥ इति वेदा- न्तशास्त्रेषु ॥ समाधिस्तु द्विविधः । सविकल्पको निर्व्विकल्पक- श्चेति । तत्र सविकल्पको नाम ज्ञातृज्ञानादि- विकल्पलयानपेक्षयाऽद्वितीयवस्तुनि तदाकारा- कारितायाश्चित्तवृत्तेरवस्थानम् । तदा मृण्मय- गजादिभानेऽपि मृद्भानवत् द्वैतभानेऽप्यद्वैतं वस्तु भासते ॥ निर्व्विकल्पकस्तु ज्ञातृज्ञानादिभेदलयापेक्षयाऽद्वि- तीयवस्तुनि तदाकाराकारिताया बुद्धिवृत्तेरति- तरामेकीभावेनावस्थानम् । तदा तु जलाकारा- कारितलवणानवभासेनाद्वितीयवस्तुमात्रमेवावभा- सते ॥ इति वेदान्ते उपदिष्टं पूर्ब्बर्षिभिः ॥ अतो ज्ञानलक्षणानि भगवद्गीतायां । १३ । ७-११ ॥ “अमानित्वमदम्भित्वमहिंसा क्षान्तिरार्जवम् । आचार्य्योपासनं शौचं स्थैर्य्यमात्मविनिग्रहः ॥

पृष्ठ १/२६९

:इन्द्रियार्थेषु वैराग्यमनहङ्कारएव च । जन्म मृत्यु-जरा-व्याधि-दुःख-दोषानुदर्शनम् ॥ असक्तिरनभिष्वङ्गः पुत्त्रदारगृहादिषु । नित्यञ्च समचित्तत्वमिष्टानिष्टोपपत्तिषु ॥ मयि चानन्ययोगेन भक्तिरव्यभिचारिणी । विविक्तदेशसेवित्वमरतिर्जनसंसदि ॥ अध्यात्मज्ञाननित्यत्वं तत्त्वज्ञानार्थदर्शनम् । एतज्ज्ञानमिति प्रोक्तमज्ञानं यदतोऽन्यथा” ॥ अतो ज्ञेयं वस्तु तत्रैवाध्याये । १२-१७ ॥ “ज्ञेयं यत्तत् प्रवक्ष्यामि यज्ज्ञात्वाऽमृतमश्नुते । अनादिमत् परं ब्रह्म न सत्तन्नासदुच्यते ॥ सर्व्वतः पाणिपादन्तत् सर्व्वतोऽक्षिशिरोमुखम् । सर्व्वतःश्रुतिमल्लोके सर्व्वमावृत्य तिष्ठति ॥ सर्व्वेन्द्रियगुणाभासं सर्व्वेन्द्रियविवर्ज्जितम् । असक्तं सर्व्वभृच्चैव निर्गुणं गुणभोक्तृ च ॥ वहिरन्तश्च भूतानामचरं चरमेव च । सूक्ष्मत्वात्तदविज्ञेयं दूरस्थं चान्तिके च तत् ॥ अविभक्तञ्च भूतेषु विभक्तमिव च स्थितम् । भूतभर्तृ च तज्ज्ञेयं ग्रसिष्णु प्रभविष्णु च ॥ ज्योतिषामपि तज्ज्योतिस्तमसः परमुच्यते । ज्ञानं ज्ञेयं ज्ञानगम्यं हृदि सर्व्वस्य विष्ठितम्” ॥ तथा च श्वेताश्वतरश्रुतौ आत्मज्ञानेनैव मुक्ति- रिति स्फुटं दर्शयामास । यथा, -- “सर्व्वेन्द्रियगुणाभासं सर्व्वेन्द्रियविवर्ज्जितम् । सर्व्वस्य प्रभुमीशानं सर्व्वस्य शरणं वृहत्” ॥ “आत्मा गुहायां निहितोऽस्य जन्तो- रणोरणीयान् महतो महीयान् । तमक्रतुं पश्यति वीतशोको धातुः प्रसादान्महिमानमीशम्” ॥ महानिव्वाणतन्त्रे च । ५ । ११ ॥ “परे ब्रह्मणि विज्ञाते समस्तैर्नियमैरलम् । तालवृन्तेन किं कार्य्यं लब्धे मलयमारुते” ॥ ननु किमिदानीं वाग्भङ्ग्याऽद्वैतवादं संस्थाप- यितुं प्रयतते इति चेत् दर्शयामः । तथा च श्रीविष्णुधर्म्मे, -- “परात्मनो मनुष्येन्द्र विभागो हि न कल्पितः । क्षये तस्यात्मपरयोर्विभागाभावएव हि ॥ आत्मा क्षेत्रज्ञसंज्ञोऽयं संयुक्तः प्राकृतैर्गुणैः । तैरेव विगतः शुद्धः परमात्मा निगद्यते ॥ अनादिसम्बन्धवत्या क्षेत्रज्ञोऽहमविद्यया । युक्तः पश्यति भेदेन ब्रह्मत्वात्मनि संस्थितम्” ॥ तथाहि श्वेताश्वतरश्रुतिभाष्यधृतवशिष्टवचनं प्रश्नपूर्ब्बकं दर्शितम् । यथा, -- “यद्यात्मा निर्गुणः शुद्धः सदानन्दोऽजरोऽमरः । संसृतिः कस्य तात ! स्यात् मोक्षो वाऽविद्यया विभो ॥ क्षेत्रनाशे कथं तस्य ज्ञायते भगवान् यतः । यथावत् सर्व्वमेतं मे वक्तुमर्हसि साम्प्रतम् ॥ तस्यैव नित्यशुद्धस्य सदानन्दमयात्मनः । अवच्छिन्नस्य जीवस्य संसृतिः कीर्त्त्यते बुधैः ॥ एकएव हि भूतात्मा भूते भूते व्यवस्थितः । एकधा बहुधा चैव दृश्यते जलचन्द्रवत् ॥ मान्त्यारूढः सएवात्मा जीवसंज्ञः सदा भवेत् ॥”

तथा च शुकशिष्यो गौडपादाचार्य्यः ॥ “यथैकस्मिन् घटाकाशे रजोधूमादिभिर्युते । न सर्व्वे सम्प्रयुज्यन्ते तद्वज्जीवाः सुखादिभिः” ॥ तस्मादद्वितीये परमात्मन्युपाधितो जीवेश्वरयो- र्जीवानाञ्च परस्परं भेदव्यवस्थायाः सिद्धत्वान्न विशुद्धसत्वोपाधेरीश्वरस्याविशुद्धोपाधिजीवगताः सुखदुःखमोहाज्ञानादयः ॥ तथा च भगवान् पराशरः । ज्ञानात्मकस्यामलसत्त्वराशे- रपेतदोषस्य सदा स्फुटस्य । किं वा जगत्यस्ति समस्तपुंसा- मज्ञातमस्यास्ति हृदि स्थितस्य” ॥ कथं तर्ह्यौपाधिकभेदेन बन्धमुक्त्यादिव्यवस्था सोपा- धिकानां तेषां वा सोपाधिकैश्वरस्य वा स्वरूप- स्येति इत्याशङ्क्य दृष्टान्तपूर्ब्बकं व्यवस्थां दर्शयति ॥ “एकस्तु सूर्य्यो बहुधा जलाधारेषु दृश्यते । आभाति परमात्मा च सर्व्वोपाधिषु संस्थितः” ॥ “ब्रह्य सर्व्वशरीरेषु वाह्ये चाभ्यन्तरे स्थितम् । आकाशमिव भूतेषु बुद्धावात्मा म चान्यथा” ॥ एवं सति यया बुद्ध्या देहोऽहमिति मन्यते । ‘अनात्मन्यात्मता भ्रान्त्या सा स्यात्संसारबन्धिनी’ ॥ सर्व्वैर्विकल्पैर्हीनस्तु शुद्धो बुद्धोऽजरोऽमरः । प्रशान्तो व्योमवद्व्यापी चैतन्यात्मा सकृत्प्रभुः ॥ धूमाभ्रधूलिभिर्व्योम यथा न मलिनीयते । प्राकृतैरपरामृष्टो विकारैः पुरुषस्तथा ॥ यथैकस्मिन् घटाकाशे जलैर्धूमादिभिर्युते । नान्ये मलिनतां यान्ति दूरस्थाः कुत्रचित् क्वचित् ॥ यथा द्वन्द्वैरनेकैस्तु जीवे च मलिनीकृते । एतस्मिन्नापरे जीवा मलिनाः सन्ति कुत्रचित्” ॥ परं नतु केवलं प्रकृतेः पृथग्रूपचैतन्यज्ञान- मात्रेण ब्रह्मज्ञानं सम्भवितुमर्हति । यदि चैके पण्डिताः पृथग्ज्ञानेनैव सिद्धिः स्यादिति मन्यन्ते किन्तु नैव श्रुतय एवं परिचक्षते । यथा, श्वेताश्व- तरोपनिषदि “ज्ञाज्ञौ द्वावजावीशानीशावजा ह्येका भोक्तृभोग्यार्थयुक्ता अनन्तश्चात्मा विश्व- रूपो ह्यकर्त्ता त्रयं यदा विन्दते ब्रह्ममेतत्” ॥ अतएव ब्रह्मजिज्ञासोर्योगिनः श्रत्यपदिष्टब्रह्म- तत्त्वविज्ञानेनैव मुक्तिः स्यात् अन्यथा श्रमएव ॥ यथा, तत्रैव “क्षरं प्रधानममृताक्षरं हरः क्षरात्मानावीशते देवएकः । तस्याभिधानात् योजनात् तत्त्वभावात् भूयश्चान्ते विश्वमाया- निवृत्तिः ॥ ज्ञात्वा देवं सर्व्वपाशापहानिः क्षीणैः क्लेशैर्जन्ममृत्यप्रहाणिः । तस्याभिध्यानात्तृतीयं देह- भेदे विश्वैश्वय्य केवल आप्तकामः” ॥ परं योगा- भ्यासादृते नैव कदाचित् तत्त्वज्ञानास्योत्पत्ति- रिति श्रुतिस्मृत्यादीनां ज्ञानप्रतिपादकशास्त्रा- णामुपदेशो दृश्यते यदि च पूर्ब्बपूर्ब्बप्रकरणे पुराण- प्रभृतिविहितयोगादिमतं प्रदर्शितं तत्रापि तत्- व्रढीकरणाय वैदिक्मतमिदानीं प्रदर्शयामः । यथा यजुर्व्वेदोक्तश्वेताश्वतरीययोगप्रकरणम् । ॐ “युञ्जा- नः प्रथमम् मनस्तत्त्वाय सविता धियः ॥ अग्निं ज्योतिर्निचाय्य पृथिव्या अध्याभरत् ॥ १ ॥

युक्तेन मनसा वयं देवस्य सवितुः सवे सुवर्गेयाय शक्त्यै ॥ २ ॥ यक्ताय मनसा देवान् सुवर्य्यतो धिया दिवं । वृहज्ज्योतिः करिष्यतः सविता प्रसुवाति तान् ॥ ३ ॥ युञ्जते मन उत युञ्जते धियो विप्रा विप्रस्य वृहतो विपश्चितः ॥ विहोत्रा दधे वयुना विदेक इन् । महो देवस्य सवितुः परिष्टुतिः ॥ ४ ॥ युजे वां ब्रह्म पूर्व्यं नमोभिः विश्लोका यन्ति पथ्येव सूराः” ॥ ५ ॥ परन्तु आत्मज्ञादविशदीकरणाय दक्षसंहितैव श्रेयसी जीवानामिति प्रदर्शयितुं भूयोऽप्यनुस- रामः । यथा, “ऊरुस्थोत्तानचरणः सव्ये नस्येतरं करम् । उत्तानं किञ्चिदुन्नाम्य मुखं विष्टभ्य चोरसा ॥ निमीलिताक्षः सत्त्वस्थो दन्तेर्दन्तानसंस्पृशन् । तालुस्थाचलजिह्वश्च संवृतास्यः सुनिश्चलः । संनिरुध्येन्द्रियग्रामं नातिनीचोच्छ्रितासनः । द्विगुणं त्रिगुणं वापि प्राणायाममुपक्रमेत्” ॥ किन्तुएवं मा मन्यध्वं यत् गृहान्निःसृत्य अरण्यवा- सादौ योगाभ्यासतत्त्वज्ञानादेः सुगमो भवेत् इत्यत्र यथाह दक्षः सप्तमाध्याये । “लोको वशीकृतो येन येन चात्मा वशीकृतः । इन्द्रियार्थो जितो येन तं योगं प्रब्रवीम्यहं ॥ प्राणायामास्तथा ध्यानं प्रत्याहारस्तु धारणा । तर्कश्चैव समाधिश्च षडङ्गो योग उच्यते ॥ नारण्यसेवनाद्योगो नानेकग्रन्थचिन्तनात् । व्रतैर्यज्ञैस्तपोभिश्च न योगः कस्यचित् भवेत् ॥ न च पथ्याशनात् योगो न नासाग्रनिरीक्षणात् । न च शास्त्रातिरिक्तेन शौचेन स भवेत् क्वचित् ॥ न मौनमन्त्रकुहकैरनेकैः सुकृतैस्तथा । लोकयात्रावियुक्तस्य योगो भवति कस्यचित् ॥ अभियोगात् तथाभ्यासात् तस्मिन्नेव तु निश्चयात् । पुनः पुनश्च निर्व्वेदाद् योगः सिध्यति नान्यथा” ॥ अतएव निर्व्वेदादृते केवलं तपःस्वाध्यायादिभिर्न योगसिद्ध्विः शास्त्रकृद्भिरनुमोदनीया । किन्तु आदरनैरन्तर्य्येण आत्मचिन्तादयएव ब्रह्मलब्ध्यै सदुपाया इति बोध्यम् यथा तत्रैव । “आत्मचिन्ताविनोदेन शौचक्रीडनकेन च । सर्व्वभूतसमत्वेन योगः सिध्यति नान्यथा ॥ यश्चात्मनि रतो नित्यमात्मक्रीडस्तथैव च । आत्मनिष्ठश्च सततमात्मन्येव स्वभावतः ॥ रतश्चैव स्वयं तुष्टः सन्तुष्टो नान्यमानसः । आत्मन्येव सुतृप्तोऽसौ योगस्तस्य प्रसिध्यति ॥ सुप्तोऽपि योगयुक्तः स्याज्जाग्रच्चापि विशेषतः । ईदृक्चेष्टः स्मृतः श्रेष्ठो गरिष्ठो ब्रह्मवादिनाम्” ॥ परन्तु विषयासक्तिवर्ज्जनं विना क्वापि कस्य- चिदपि आत्मसिद्धिर्न प्रजायते । यथा तत्रैव, -- “य आत्मव्यतिरेकेण द्वितीयं नैव पश्यति । ब्रह्मीभूय स एवं हि दक्षपक्ष उदाहृतः ॥ विषयासक्तचित्तो हि यतिर्मोक्षं न षिन्दति । यत्नेन विषयासक्तिं तस्माद् योगी विवर्ज्जयेत्” ॥

पृष्ठ १/२७०

:यदि च केचित् विषयेन्द्रियसंयोगैः सिद्धिर्भवेत् इति वदन्ति तत्र तेषां भ्रान्तिरेव सा यथा तत्रैव, “विषयेन्द्रियसयोगं केचित् योगं वदन्ति हि । अधर्म्मो धर्म्मरूपेण गृहीतस्तैरपण्डितैः” ॥ इति ॥ यदि चाद्वैततत्त्वज्ञानमेव सर्व्वतो निश्रेयसकरं जीवानाभित्यशेषवः प्रदर्शितम् किन्तु दुर्ब्बलमब- लाद्यधिकारिभेदेन यथाकमं क्रियाभंक्तिज्ञान- वोगादयः सन्निवेशिता इत्यलमतिपल्लवितेन ॥ * ॥) उपासितः, त्रि, (उप + आस् + क्त ।) कृतोपासनः । तत्पर्य्यायः । वरिवसितः २ वरिवस्यितः ३ उप- चरितः ४ । इत्यमरः ॥ उपास्तिः, स्त्री, (उप + आस् + क्तिन् ।) सेवा । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, मुग्धबोधे कारकप्रकरणे ७ । “मुक्तिर्नर्त्तेऽच्युतोपास्तिं भूतं भूतमभि प्रभुः” ॥) उपाहितः, पुं, (उप आसन्नं आहितं फलं यस्य ।) अग्न्युत्पातः । स तु उल्कापातादिः । इत्यमरः ॥ उपाहितः, त्रि, (उप + आ + धा + क्त ।) संयो- जितः । इत्यमरः ॥ आरोपितः । इति मेदिनी ॥ उपेक्षणं, क्ली, (उप + ईक्ष् + भावेल्युट् ।) वर्ज्जनम् । त्यजनम् ॥ (यथा, महाभारते ३ । हनूमद्भीमसं- वादे १५० । ४२ । “साम्ना दानेन भेदेन दण्डेनोपेक्षणेन च । साधनीयानि कर्म्माणिं समासव्यासयोगतः” ॥) उपेक्षा, स्त्री, (उप + ईक्ष् + अ + टाप् ।) अस्वी- कारः । त्यागः । (औदासीन्यम् । यथा, रघुः १४ । ६५ । “कुर्य्यामुपेक्षां हतजीवितेऽस्मिन्” ।) युद्धविषये तु क्षुद्रोपायः । “मायोपेक्षन्द्रजालानि क्षुद्रोपाया इमे त्रयः” । इति हेमचन्द्रः ॥ उपेन्द्रः, पुं, (इन्द्रमुपगतः । कश्यपादृषेः अदितौ वामनावतारे इन्द्रस्यानन्तरं जातत्वात् तथात्वम् ।) विष्णुः । इत्यमरः ॥ (उपेन्द्रस्यापरां व्युत्पत्तिमाह हरिवंशे ७५ । ४६ । “ममोपरि यथेन्द्रस्त्वं स्थापितो गोभिरीश्वरः । उपेन्द्र इति कृष्ण त्वां गास्यन्ति दिवि देवताः” ॥ तथा च भागवते ८ । २३ । २१, २२, २३ । “कश्यपस्यादितेः प्रीत्यै सर्व्वभूतभवाय च । लोकानां लोकपालानामकरोत् वामनं पतिम् ॥ वेदानां सर्व्वदेवानां धर्म्मस्य यशसः श्रियः । मङ्गलानां व्रतानां च कल्पं स्वर्गापवर्गयोः ॥ उपेन्द्रं कल्पवाञ्चक्रे पतिं सर्व्वविभूतये । तदा सर्व्वाणि भूतानि भृशं मुमुदिरे नृप !” ॥) उपोढः, त्रि, (उप समीपे उह्यते स्म । उप + वह + क्त ।) निकटः । (यथा, किराते १३ । २३ “तदुपोढैश्च नमश्चरः पृषत्कः” ।) विवाहितः । इति मेदिनी ॥ (धृतः । विहितः । यथा शाकुन्तले ७ म अङ्के, -- “उपोढशब्दा न रथाङ्गनेमयः प्रवर्त्तमानं न च दृश्यते रजः” ॥) उपोढः, पुं, (उप + वह + क्त ।) व्यूहः । इति धरणी ॥ उपोती, स्त्री, (उपते स्म या । उप + वे + क्त + ङीष् । पत्रादिषु वयनसादृश्यादस्य तथात्वम् ।) पूतिका । इति शब्दरत्नावली ॥ (“द्वादश्यामुपोतीं त्यक्त्वा पारणं कुर्य्यात्” । इति स्मृतिः ॥)

उपोदकी, स्त्री, (उपगता उदकम् । रसप्राधान्यात् । गौरादित्वात् ङीष् ।) पूतिका । पूँइशाक इति भाषा । तत्पर्य्यायः । कलम्बी २ पिच्छिला ३ पि- च्छिलच्छदा ४ मोहनी ५ मदशाकः ६ विशाला ७ बलिपोदकी ८ । अस्या गुणाः । कषायत्वम् । उष्णत्वम् । कटुत्वम् । मधुरत्वम् । निद्रालस्यरुचि- विष्टम्भश्लेष्मकारित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, एकादशीतत्त्वे द्वादशीनियमे कूर्म्मपूराणधृत- वचनम् । “द्वादश्यां पारणं कुर्य्यात् वर्जयित्वाप्युपोदकीम्” ॥) उपोदिका, स्त्री, (उपाधिकमुदकमस्याम् । उत्तर- पदस्य चेत्युत्तरपदस्योदादेशः । कप् । टाप् ।) पूतिका । इत्यमरः ॥ अस्या गुणाः । सारकत्वम् । स्निग्धत्वम् । बलश्लेष्मकारित्वम् । हिमत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ (यथा, वैद्यके । “तण्डुलैरानतव्याजैर्हसत्येषा उपोदिका” । “मदघ्नी चाप्युपोदिका” । इति सूत्रस्थाने ६ अध्याये वाभटेनोक्तम् ॥ “उपोदिकादधिभ्यान्तु सिद्धा मदविनाशिनी” । इति चरके सूत्रस्थाने २ अध्याये ॥ “स्वादुपाकरसा वृष्या वातपित्तमदापहा । उपोदिका सरा स्निग्धा बल्या श्लेष्मकरी हिमा” ॥ इति सुश्रुते सूत्रस्थाने ४६ अध्यायः ॥) उपोदीका, स्त्री, पूतिका । इति भरतः द्विरूप- कोषश्च ॥ उपोद्घातः, पुं, (उप समीपे उद्धननम् । उप + उत् + हन् + घञ् ।) उदाहरणम् । इत्यमरः ॥ आ- रम्भः । इति भरतः ॥ सङ्गतिविशेषः । यथा, -- “सप्रसङ्ग उपोद्घातो हेतुतावसरस्तथा । निर्व्वाहकैककार्य्यत्वे षोढा सङ्गतिरिष्यते” ॥ तल्लक्षणं यथा, -- “चिन्तां प्रकृतसिद्धार्थामुपोद्घातं विदुर्ब्बुधाः” । इत्यनुमितौ जगदीशतर्कालङ्कारः ॥ उपोषणं, क्ली, (उप + उष् दाहे + ल्युट् ।) उपवासः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, तिथितत्त्वे । “उपोषणं नवम्याञ्च दशम्याञ्चैव पारणम्” । विस्तृतिस्तु उपवासशब्दे द्रष्टव्या ॥) उपोषितं, क्ली, (उप + वस् + भावे क्त ।) उपवासः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (यथा, मनुः । ५ । १५५ । “नास्ति स्त्रीणां पृथक्यज्ञः न व्रतं नाप्युपोषितम्” ॥ उपोषितः, त्रि, (उपोष्यते स्म । उप + वस + कर्त्तरि + क्त ।) कृतोपवासः । यथा, -- “उपोषितो द्वितीयेऽह्नि पूजयेत् पुनरेव ताम्” । इति दुर्गोत्सवप्रकरणे तिथ्यादितत्त्वम् ॥ (यथा रघौ २१९ । “पपौ निमेषालसपक्ष्मपङ्क्ति- रुपोसिताभ्यामिव लोचनाभ्याम्” ॥) उप्तः, त्रि, (उप्यते स्म यः क्षेत्रादिषु । वप् + क्ता ।) कृतवपनः । वोना इति भाषा । यथा, -- “तद्वै धनुस्त इषवः स रथो हयास्ते सोटहं रथी नृपतयो यत आनमन्ति । सर्व्वं क्षणेन तदभूदसदीशरिक्तं

भस्मन् हुतं कुहकराद्धमिवोप्तमूष्याम्” ॥ इति श्रीभागवते १ स्कन्धे १५ । २१ ॥ श्रीकृष्णवियोग एवात्र हेतुः नान्य इत्याह तद्वै इति यतो येभ्य ईशेन रिक्तं शून्यं असत् कार्य्याक्षमं सन्मन्त्रविधानैरपि भस्मनि हुतमिव भस्मन्निति लुप्तसप्तम्यन्तं पदम् । अतिप्रीतादपि कुहकान्मा- याविनः सकाशाद्राद्धं लब्धं यथा । सम्यक्कर्षणा- दिनापि उषरभूमौ उप्तं वीजमिव” । इति तट्टी- कायां श्रीधरस्वामी ॥ * ॥ कृतमुण्डनम् । यथा -- “सशिखं वपनं कार्य्यमास्नानाद्ब्रह्मचारिणा” । इति कात्यायनकृतच्छन्दोगपरिशिष्टेऽप्येवम् । तदे- कश्रुतिमूलकत्वात् । तद्धृतपारस्करीये । पर्य्युप्त- शिरसमिति सूत्रेऽपि तथैवार्थः तद्भाष्यकृता हरिशर्म्मणापि परि सर्व्वतोभावेनोप्तशिरसं मुण्डितशिरसमिति व्याख्यातम्” । इति प्राय- श्चित्ततत्त्वम् ॥ उप्तकृष्टं, त्रि, (आदौ उप्तं पश्चात् कृष्टम् । पूर्ब्ब- कालेति समासः ।) वीजवपनानन्तरकर्षितक्षेत्रम् । तत्पर्य्यायः । वीजाकृतम् २ । इत्यमरः ॥ उब्ज, श आर्ज्जवे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां-परं- अकं-सेट् ।) ह्रस्वादिः । ओष्ठ्यबकारोपधः । तेन र्व्यनच्तयीति दीर्घो न स्यात् । स्यादौ नवद्र इति उब्जिजिषति । ऊर्णौर्ज्जोर्दीर्घपाठसामर्थ्यात् स्वरादेर्न दीर्घ इति केचित् । दन्त्यवकारत्वान्न उब्जतीत्यत्र दीर्घ इत्यप्येके । श उब्जती उब्जन्ती । आर्ज्जवमवक्रीभावः । उब्जति साधुरवक्रः स्यादि- त्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ (यथा, ऋग्वेदे । ६ । ५ २ । १ ॥ “उब्जन्तु तं सुभ्वः पर्व्वतासो निहियता मतियाजस्य यष्ट” ॥) उभ, श पूर्त्तौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां-परं- सकं-सेट् ।) ह्रस्वादिः । श उभति कुम्भं जलेन लोकः । उवोभ । इति दुर्गादासः ॥ उभयः, त्रि, (उभौ अवयवौ अस्य । उभ + तयप् । उभादुदात्तो नित्यमिति । ५ । २ । ४४ । तयपो- ऽयजादेशः । कथमुभये देवमनुष्या इति यतो बहूनामुभावयवौ न घटतः । नैष दोषः । अत्र हि द्वौ राशी समुदायस्यावयवौ । एको देवानां अपरो मनुष्याणामिति । उभादुदात्तो नित्यमिति नित्य- ग्रहणस्येदं प्रयोजनं वृत्तिविषये उभशब्दप्रयोगो माभूत् उभयशब्दस्यैव यथा स्यादिति ।) युगलम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ दुइ इति भाषा । (यथा, मनुः । २ । ५५ ॥ “पूजितं ह्यशनं नित्यं बलमूर्जञ्च यच्छति । अपूजितन्तु तद्भक्तमुभयं नाशयेदिदम्” ॥) उभयतः, [स्] व्य (उभयस्मात् । उभय + तसिल् ।) पार्श्वद्वये । उभयपार्श्वे । इति व्याकरणम् ॥ (यथा, मनुः । ८ । ३१५ । “शक्तिञ्चोभयतस्तीक्ष्णामायसं दण्डमेव वा” ॥) उभयद्युः, [स्] व्य, (उभयोरह्नोः । द्युश्चोभया- द्वक्तव्य इति साधुः ।) उभयदिनम् । दिनद्वयम् । इत्यमरः ॥ (यथा, अथर्व्ववेदे । १ । २५ । ४ । “योऽन्येद्युरुमयद्युरभ्येति” ॥)

पृष्ठ १/२७१

उभयेद्युः, [स्] व्य (उभयोरह्नोः । सद्यःपरुदिति उभयादेद्युस् निपातितः ।) उभयदिनम् । इत्य- मरः ॥ (यथा, ऐतरेयब्राह्मणे । ५ । २९ ॥ “अग्निहोत्रमुभयेद्युरहूयत” ॥) उम्, व्य, (उङ् शब्दे + डुम् ।) रोषः । अङ्गीकारः । प्रश्नः । इति मेदिनी ॥ क्रोधवर्जितः । इति शब्द- रत्नावली ॥ उमा, क्ली, (उ भो मा तपस्यां कुर्व्विति । यथा, “उमेति मात्रा तपसो निषिद्धा पश्चादुमाख्यां सुमुखी जगाम” । इति कुमारोक्तेः । यद्वा ओर्ह- रस्य मा लक्ष्मीरिव । उं शिवं माति मिमीते वा । आतोऽनुपसर्गेति कः । अजादित्वात् टाप् । अवति ऊयते वा उङ् शब्दे “विभाषा तिलमाषो मेति” । ५ । २ । ४ । निपातनात् मक् ॥) दुर्गा । (यथा, कुमारे । ३ । ६७ । “उमामुखे विम्बफलाधरोष्ठे व्यापारयामास विलोचनानि” ॥) अतसी । कीर्त्तिः । हरिद्रा । कान्तिः । इति मेदिनी ॥ शान्तिः । इति शब्दरत्नावली ॥ तन्नाम- व्युत्पत्तिर्यथा । “यतो हि तपसे पुत्त्रि वनम् गन्तुञ्च मेनका । उमेति तेन सोमेति नाम प्राप तदा सती” ॥ इति कालिकापुराणे ४२ अध्यायः ॥ उमाकटः, पुं, (उमाया रजः । उमा “अलावूति- लोमाभङ्गाभ्यो रजस्युपसंख्यानम्” इति कटच् ।) उमाधूलिः । इति व्याकरणम् ॥ मसिनार धूला इति भाषा । उमागुरुः, पुं, (उमाया गुरुः पिता । सती दक्ष- यज्ञे शिवनिन्दाश्रवणात् योगविमुक्तदेहा हिमा- लयात्मेनकागर्भे सम्भूतेति पौराणिकी कथात्रानु- सन्धेया ।) हिमालयपर्ब्बतः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ उमाचतुर्थी, स्त्री, (उमायाश्चतुर्थी । उमाजन्मतिथि- त्वादस्याः तथात्वम् । ज्यैष्ठशुक्लचतुर्थी । यथा, “ज्यैष्ठशुक्लचतुर्थ्यान्तु जाता पूर्ब्बमुमा सती । तस्मात् सा तत्र संपूज्या स्त्रीभिः सौभाग्यवृद्धये” ॥ इति संवत्सरकौमुदीधृतब्रह्मपुराणवचनम् ॥ उमापतिः, पुं, (उमायाः पतिः ।) शिवः । इत्यमरः ॥ (यथा, महाभारते १४ । संवर्त्तमरुत्तीये । ८ । १ “तप्यते तत्र भगवान् तपो नित्यमुमापतिः” ॥) उमावनं, क्ली, (उमायाः प्रीतये वनमिव ।) पुर- विशेषः । तत्पर्य्यायः । देवीकोटः २ कोटीवर्षम् ३ बाणपुरं ४ शोणितपुरं ५ । इति हेमचन्द्रः ॥ उमासुतः, पुं, (उमायाः सुतः पुत्त्रः ।) कार्त्तिकेयः । इति हेमचन्द्रः ॥ उमेशः, पुं, (उमाया ईशः पतिः ।) महादेवः । इति हेमचन्द्रः ॥ उम्बरः, पुं, (उम् इत्यव्यक्तशब्दं वृणातीति । उम् + बृ + अच् ।) द्वारोर्द्ध्वकाष्ठम् । तत्पर्य्यायः । गृहावग्रहणी २ देहली ३ अम्बरः ४ उदुम्बरः ५ । इति हेमचन्द्रः ॥ (गन्धर्ब्बविशेषः । यथा, हरि- वंशे पारिजातहरणे । १२६ । १४ । “उम्बरस्तुम्बुरुश्चैव जग्मुरन्ये च षड्गणान्” ॥)

उम्बी, स्त्री, (उम् क्रोधवर्ज्जितं स्वभावं वाति प्राप्नो- तीति । उम + वा + क । पृषोदरादित्वात् वस्य बः ।) अर्द्धपक्वतृणानलसंभृष्टयवगोधूममञ्जरी । अस्या गुणाः । कफप्रदत्वम् । बलकारित्वम् । लघुत्वम् । पित्तानिलापहत्वञ्च । इति भावप्रकाशा ॥ उम्भ, प श पूर्णौ इति कविकल्पद्रुमः । (तुदां-परं- सकं-सेट् ।) उन्भ इति च पाठः ॥ उम्यं, क्ली, (उमाया अतस्या हरिद्राया वा क्षेत्रम् । उमा + “विभाषा तिलमाषोमाभङ्गाणुभ्यः” । ५ । २ । ४ । इति यत् ।) औमीनम् । अतसीक्षेत्रम् । हरिद्राक्षेत्रञ्च । इति भरतो द्विरूपकोषश्च ॥ उर, गतौ । सौत्रधातुरयम् । इति कविकल्पद्रुमः । (परं-सकं-सेट् ।) पञ्चमस्वरादिः । उरसः । इति दुर्गादासः ॥ उरः, [स्] क्ली, (इयर्त्ति । ऋ गतौ । “अर्त्तेरुच्च” । ४ । १९४ इति उणादिसूत्रेण असुन् उरादेशः किच्च ।) वक्षःस्थलम् । इत्यमरः ॥ (यथा, रघुः १० । १० । “कौस्तुभाख्यमपां सारं बिभ्राणं वृहतोरसा” । तथा, माघे ७ । २२ । “उरसि सरसपादलेखा प्रतिमतयानुययावसंशयानः” ॥) तत्पर्य्यायः । वक्षः २ वत्सम् ३ क्रोडम् ४ हृत् ५ भुजान्तरम् ६ । इति राजनिर्घण्टः ॥ उरः [स्] त्रि, (ऋ + असुन् + उरादेशः किच्च ।) उत्तमः । श्रेष्ठः । इति मेदिनी ॥ उरःसूत्रिका, स्त्री, (उरसः सूत्रमिव । इवे प्रति- कृताविति कन् ।) मुक्तारचितहारः । इत्यमरः ॥ उरगः, पुं, । (उरसा गच्छतीति । उरसो लोपश्चेति डप्रत्ययः सकारलोपश्च ।) सर्पः इत्यमरः ॥ (अङ्गुलीवोरगक्षता” । इति रघुः १ । २८ ।) सीसकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ उरगस्थानं, क्ली, (उरगाणां सर्पाणां स्थानम् ।) पातालम् । इति शब्दरत्नावली ॥ उरगाशनः, पुं, (उरगान् सर्पान् अश्नातीति । उरग + अश + ल्यु ।) गरुडपक्षी । इति जटाधरः ॥ (“स्वावासभागमुरागाशनकेतुयष्ट्या” । इति माघः । ५ । १३ ॥) उरङ्गः, पुं, (उरसा गच्छतीति । उरस् + गम् + ड । निपातनात् सिद्धम् ।) उरङ्गमः । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ उरङ्गमः, पुं, स्त्री, (उरसा गच्छतीति । उरस् + गम् + खच् ।) सर्पः । इति व्याकरणम् ॥ उरणः, पुं, स्त्री, (ऋ + “अर्त्तेः क्युजुच्च” । ५ । १७ । इति उणादिसूत्रेण क्युच् उत्वं रपरत्वञ्च ।) मेषः । इत्यमरः ॥ (यथा, ऋग्वेदे २ । १४ । ४ । “यः उरणं जघान नवचख्वांसं नवतिञ्च बाहून्” । तथा हरिवंशे २६ । २९ । “उत्सृष्टावरणौ दृष्ट्वा राजा गृह्यागतो गृहम् ॥) मेघः । इति उणादिकोषः ॥ उरणाक्षः, पुं, (उरणस्य मेषस्याक्षीवाक्षि यस्य । तत्तुल्यपुष्पत्वात् तथात्वम् । अक्ष्णोदर्शनादित्यच् ॥)

वृक्षविशेषः । एडाँचि इति भाषा । चाकुन्दा इति केचित् । तत्पर्य्यायः । प्रपुन्नाडः २ एडगजः ३ दद्रुघ्न ४ चक्रमर्द्दकः ५ पद्माटः ६ । इत्यमरः ॥ उर- णाख्यः ७ प्रपुन्नडः ८ प्रपुनाडः ९ । इति तट्टीका ॥ (अस्य गुणादय एडगजशब्दे ज्ञातव्याः ॥) उरणाक्षकः, पुं, (उरणाक्ष + स्वार्थे कन् ।) उरणाक्ष- वृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ उरणाख्यः, पुं, (उरणस्य मेषम्य आख्या इव आख्या यस्य ।) दद्रुघ्नवृक्षः । इत्यमरटीकायां स्वामी ॥ उरणाख्यकः, पुं, (उरणाख्य + स्वार्थे कन् ।) दद्रुघ्न- वृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ उरभ्रः, पुं, स्त्री, (उरु कठोरं भ्रमति । भ्रमु चलने । अन्येभ्योऽपीति डः । पृषोदरादित्वात् साधुः ।) मेषः । इत्यमरः ॥ (मेषशब्देऽस्य गुणादिकंज्ञेयम् ॥) उररी, व्य, (व्ये + बाहुलकात्ररीक् । सम्प्रसारणञ्च ।) स्वीकारः । विस्तारः । इत्यमरः । (यथा, साहित्य- दर्पणे २ य परिच्छेदे । “इति काल्पनिकं भेद- मुररीकृत्य” ॥) उररीकारः, पुं, (उररीकरणम् । उररी + कृ + घञ् ।) अङ्गीकारः । इति जटाधरः ॥ उररीकृतः, त्रि, (उररी + कृ + क्त ।) अङ्गीकृतः । विस्तृतः । इत्यमरः ॥ उरश्छदः पुं, (उरो वक्षःस्थलं छाद्यतेऽनेनेति । उरस + छद + घ ।) कवचः । इत्यमरः ॥ (रामायणे ३ काण्डे । “काञ्चनोरश्छदाश्चेमे पिशाचवदनाः खराः ॥) उरसिजः, पुं, (उरसि वक्षःस्थले जायते । उरस् + जन् + ड । सप्तम्या अलुक ।) स्त्रीस्तनः । इति हलायुधः ॥ (यथा रामायणे ।) “परिपस्पृशिरे चनं पीनैरुरसिजैर्मुहुः” ॥) उरसिलः, त्रि, (प्रशस्तं अतिशयितं वा उरो वक्षो यस्य । उरस् + इलच् ।) प्रशस्तवक्षोयुक्तः । इत्य- मरः ॥ उरस्कटः, पुं, (उरः कट्यतेऽनेन । उरस् + कट् + क ।) बालयज्ञोपवीतकम् । वुकवाछाड इति ख्यातम् । पञ्चवटश्च तत्पर्य्यायः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ उरस्त्राणं, क्ली, (उरसस्त्राणं भवत्यस्मात् ।) बक्ष- स्त्राणकवचम् । तत्पर्य्यायः । नागोदरम् २ । इति हारावली ॥ उरस्यः, त्रि, (उरसा निर्म्मितः । उरस् + यत् ।) औरसजातः । इत्यमरः ॥ उरस्वान्, [त्] त्रि, (प्रशस्तमतिशयितं वा उरो वक्षःस्यलं यस्य । उरस् + मतुप् + मस्य वः ।) प्रशस्तवक्षोयुक्तः । तत्पर्य्यायः । उरसिलः २ । इत्यमरः ॥ उरी, व्य, (वयतेरीक् बाहुलकात् सम्प्रसारणञ्च ।) स्वीकारः । विस्तारः । इत्यमरः ॥ (यथा रघौ १५ ॥ ७० । “उरीकृत्यात्मनो देहं राज्यमस्मै न्यवेदयत्” ॥) उरीकृतः, त्रि, (उरी + कृ + क्त ।) अङ्गीकृतः । वि- स्तृतः । इत्यमरः ॥ उरुः, त्रि, (उर्णौति । ऊर्णू + “महति ह्रस्वश्च”

पृष्ठ १/२७२

:४ । १ । ३२ । इति उणादिसूत्रेण कुः नुलोपो ह्रस्वश्च ।) महान् । वड इति भाषा । तत्पर्य्यायः । वड्रम् २ विपुलम् ३ विशङ्कटम् ४ पृथु ५ वृहत् ६ विशालम् ७ पृथुलम् ८ महत् ९ । इत्यमरः ॥ विस्तीर्णम् १० विकटम् ११ । इति जटाधरः ॥ (यथा, महाभारते १ । सौपर्णे । २१ । १८ । “विलीर्णं ददृशतुरम्बरप्रकाशं तेऽगाधं निधिमुरुमम्भसामनन्तम्” । बहुलम् । यथा, ऋग्वेदे १ । २९ “तुविजिता उरुक्षयां” । “उरुक्षयो बहुनिवासौ” इति भाष्यम् ॥) उरुकालः, पुं, (उरुर्महान् कालः कृष्णवर्णः परिणामे यस्य । पाकवशादस्याभ्यन्तरं कृष्णवर्णं जायते अतस्तथात्वम् ।) महाकाललता । इति रत्नमाला ॥ माकाल फलेर गाछ इति भाषा । (अस्य पर्य्या- यो यथा, -- “उरुकालो महाकालः किम्पाकः काकमर्द्दकः” । इति च तत्रैव । अस्य गुणाश्च महाकालशब्दे- ज्ञेयाः ॥) उरुकालकः, पुं, (उरुकाल + स्वार्थे कन् ।) महाकाल- लता । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ उरुगायः, पुं, (उरुभिर्महद्भिर्गीयते यः । उरु + गै + घञ् ।) श्रीकृष्णः । (यथा, श्रीभागवते २ । ३ । २० । “जिह्वा सती दार्द्दुरिकेव सूत न चोपगायत्युरुगायगाथाः” । विस्तीर्णा गतिः । यथा, कटोपनिषादे । २ । ११ । “स्तोममहदुरुगायं प्रतिष्ठान् दृष्ट्वा धृत्वा धीरो नचिकेतोऽत्यप्राक्षीः” । उरुगायं विस्तीर्णां गतिं । इति भाष्यम् ।) उरुरी, व्य, उररी । इति भरतः द्विरूपकोषश्च ॥ उरुवुकः, पुं, एरण्डवृक्षः । इत्यमरटीकायां राय- मुकुटः ॥ उरुवूकः, पुं, (उरुं महान्तं वायतीति । उरु + वै + उलकादयश्चेति ऊकः ।) एरण्डवृक्षः । इत्यमरः ॥ रक्तैरण्डः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (“लघु भिन्नशकृत्तिक्तं लाङ्गुलक्युरुवूकयोः” । इति चरके सूत्रस्थाने २७ अध्यायः ॥) उरुव्यचाः, [स्] पुं, (उरं महान्तं विचतीति । इरु + व्यच् + अस् ।) राक्षसः । इत्युणादिकोषः ॥ (अतिव्यापके, त्रि, यथा ऋग्वेदे ३ । ५० । १ ओ- रुव्यचाः पृणतामेभिरन्नः ॥) उरोजः, पुं, (उरसि वक्षःस्थले जायते । उरस् । जन् + ड ।) स्तनः । इति हेमचन्द्रः ॥ उर्ज्जितं, त्रि, (उर्ज्ज + क्त ।) वर्द्धितम् । इति श्री- भागवतम् ॥ (प्रख्यातम् । यथा, ग्घुः ७ । ३८ । “बाणाक्षरैरेव पुरस्परम्य नामोर्ज्जितं चापभृतः शशंसुः” । उर्ज्जितं प्रख्यातम् इति तट्टीका ॥) उर्णनाभः, पुं, (उर्णेव सूत्रं नामौ गर्मे यस्य । समामे ह्रस्वः ।) मर्क्वटकः । इति शब्दरत्नावली ॥ माक- डसा इति भाषा ॥ उर्णा, स्त्री, मेषादिलोम । भ्रद्वयमध्यावर्त्तः । इत्य-

मरटीकायां रमानाथः ॥ (“ललाटपट्टे नवनलिन- नालभङ्गतन्वीयमुर्णा परिस्फुरति” । इति का- दम्बरी ॥) उर्द, ङ परिमाणे । क्रीडायाम् । स्वादे । इति कविक- ल्पद्रमः ॥ (भ्वादिं-आत्मं-सकं-क्रीडायां, अकं-सेट् ।) ह्रस्वादीरेफमध्यः । दीर्घस्य नित्यत्वात् दीर्घादि- रिति कश्चित् । ङ उर्द्दते कनकं वणिक् । इति दुर्गादासः ॥ उर्द्रः, पुं, (उर्द् + र ।) जलाखुः । इति शब्दरत्ना- वली ॥ उद्विडाल इतिभाषा । उर्व्व, ई, हिंसे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वादिं- परं-सकं-सेट् ।) ह्रस्वादिः । र्व्यनच्तयीति दीर्घे ऊर्व्वति । क्विपि राच्छ्वोर्लेप इति वलीपे ऊः उरौ उरः । एवं सर्व्वत्र । ई ऊर्णः । इति दुर्गादासः ॥ उर्व्वटः, पुं, (उरुर्महान् अटोऽटनं यस्य ।) वत्सरः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ उर्व्वरा, स्त्री, (ऋच्छतीति । ऋ + अच् + टाप् । यद्वा उर्व्यते उर्व्व + घ । यद्वा उर्व्वं राति । उर्व + रा + क्विप् ।) सर्व्वशस्याठ्या भूमिः । (यथा अथर्व्ववेदे १० । ६ । ३३ । “यथा वीजमुर्व्वरायां कृष्टे कालेन रोहति” ।) भूमीमात्रम् । इति हेम- चन्द्रः ॥ (अप्सरोमेदः । यथा काशीखण्डे । “कलानिधिर्गुणनिधिः कर्पूरतिलकोर्व्वरा” ॥) उर्व्वशी, स्त्री, (उरून् महतोऽपि अश्नुते व्याप्नोति वशीकरोतीति यावत् । यद्वा ऊरुं नारायणस्य महर्षेरूरुप्रदेशं अनुते योनित्वेन व्याप्नोतीति । उरु + अश् + क । गौरादित्वात् ङीष् ।) स्वना- मख्यातस्वर्गवेश्या । इत्यमरः ॥ तस्या उत्पत्तिर्ह रिवंशे । नारायणोरुं निर्मिद्य सम्भूता वरवर्णिनी । मनीषादित्वात् ह्रस्वादिः ॥ (अस्या उत्पत्तिकथा उक्ता भागवते ११ । ४ । ६-१६ । यथा, -- “धर्म्मस्य दक्षदुहितर्य्यजनिष्ट मूर्त्त्यां नारायणो नर ऋषिप्रवरः प्रशान्तः । नैष्कर्म्म्यलक्षणमुवाच चचार कर्म्म योऽद्यापि चास्त ऋषिवर्य्यनिषेविताङ्घ्रिः ॥ इन्द्रो विशङ्क्य मम धाम जिघृक्षतीति कामं न्ययुङ्क्त सगणं स वदर्य्युपाख्यम् । गत्वाप्सरोगणवसन्तसुमन्दवातैः स्त्रीप्रेक्षणेषुभिरविध्यदतन्मतिज्ञः ॥ विज्ञाय शक्रकृतमक्रममादिदेवः प्राह प्रहस्य गतविस्मय एजमानान् । मा भैष्ट भो मदनमारुतदेवबध्वो गृह्णीत नो बलिमशून्यमिमं कुरुध्वम् ॥ इत्थं ब्रुवत्यभयदे नरदेव ! देवाः सव्रीडनम्रशिरसः सघृणं तमूचुः । नैतत् विभो त्वयि परे विकृते विचित्रं स्वारामधीरनिकंरानतपादपद्मे ॥ त्वां सेवतां सुरकृता बहवोऽन्तरायाः स्वौको विलङ्घ्य परमं व्रजतां पदं ते । नान्यम्य वर्हिषि बलीन् ददतः स्वभागान् । धत्ते पदं त्वमविता यदि विघ्नमूर्द्ध्नि ॥

क्षुत्त्रिट्त्रिकालगुणमारुतजैह्व्यशैश्न्या- नस्मानपारजलधीनतितीर्य्य केचित् ॥ क्रोधस्य यान्ति विफलस्य वशं पदे गो- र्मज्जन्ति दुञ्चरपथश्च वृथोत्सृजन्ति । इति प्रगृणतां तेषां स्त्रियोऽत्यद्भुतदर्शनाः । दर्शयामास शुश्रूषां स्वर्चिताः कुर्व्वतीर्विभुः ॥ ते देवानुचरा दृष्ट्वा स्त्रियः श्रीरिव रूपिणीः । गन्धेन मुमुहुस्तासां रूपौदार्य्यहतश्रियः ॥ तानह देवदेवेशः प्रणतान् प्रहसन्निव । आसामेकतमां वृङ्ध्वं सवर्णां स्वर्गभूषणाम् ॥ ओमित्यादेशमादाय नत्वा तं सुरवन्दिनः । उर्व्वशीमप्सरःश्रेष्ठां पुरस्कृत्य दिवं ययुः ॥ इन्द्रायानम्य सदसि शृण्वतां त्रिदिवौकसाम् । ऊचुर्नारायणबलं शक्रस्तत्रास विस्मितः” ॥ पुराणान्तरेषु ऋषिप्रवरोऽयं नारायणो निजो- रुदेशं निर्भिद्य अप्सरःश्रेष्ठाभेनामुर्व्वशीं देवगणेभ्यो ददौ इति दृश्यते ॥ इयं हि चन्द्रवंशावतंसे बुधपुत्त्रे पुरूरवसि राजनि बद्धप्रणया बहुकालं तेन सह रेमे । एत- त्कथा उक्ता हरिवंशे २६ अध्याये ॥ यथा, जनमेजय उवाच । “गन्धर्व्वी उर्व्वशी देवी राजानं मानुषं कथम् ॥ देवानुत्सृज्य सम्प्राप्ता तन्मे ब्रूहि बहुश्रुत ॥ वशम्पायन उवाच । ब्रह्मशापाभिभूता सा मानुषं समपद्यत । ऐलन्तु सा वरारोहा समयात्समुपस्थिता ॥ आत्मनः शापमोक्षार्थं समयं सा चकार ह । अनग्नदर्शनञ्चैव सकामायाश्च मैथुनम् ॥ द्वौ मेषौ शयनाभ्यासे सदा बद्धौ च तिष्ठतः । घृतमात्रा तथाहारः कालमेकन्तु पार्थिव ॥ यद्येष समयो राजन् यावत्कालञ्च ते दृढः । तावत्कालन्तु वत्स्यामि कृतः समय एष नः ॥ तस्यास्तं समयं सर्व्वं स राजा समपालयत् । एवं सा वसते तत्र पुरूरवसि भाविनौ ॥ वर्षाण्येकोनषष्टिन्तु तद्भक्ता शापमोहिता । उर्व्वश्यां मानुषस्थायां गन्धर्व्वाश्चिन्तयान्विताः ॥ गन्धर्व्वा ऊचुः । चिन्तयध्वं महाभागा यथा सा तु वराङ्गना । समागच्छेत् पुनर्द्देवानुर्व्वशी स्वर्गभूषणम् ॥ ततो विश्वावसुर्नाम तत्राह वदतां वरः । मया तु समयस्ताभ्यां क्रियमाणः श्रुतः पुरा ॥ व्युत्क्रान्तसमयं सा वै राजानं त्यक्ष्यते यथा । तदहं वेद्म्यशेषेण यथा भेत्स्यत्यसौ नृपः ॥ ससहायो गमिष्यामि युष्माकं कार्य्यसिद्धये । एवमुक्त्वा गतस्तत्र प्रतिष्ठानं महायशाः ॥ निशायामथ चागम्य मेषमेकं जहार सः । मातृवत् वर्त्तते सा तु मेषयोश्चारुहासिनी ॥ गन्धर्व्वागमनं ज्ञात्वा शापान्तञ्च यशस्विनी । राजानमब्रवीत्तत्र पुत्त्रो मे ह्रियतेति सा ॥ एवमुक्तो विनिश्चित्य नग्नो नैवोदतिष्ठत । नग्नं मां द्रक्ष्यते देवी समयो वितथो भवेत् ॥ तवो भूयस्तु गन्धर्व्वा द्वितीयं मेषमाददः ।

पृष्ठ १/२७३

:द्वितीये तु गते मेषे ऐलं देव्यब्रवीदिदम् ॥ पुत्त्रो मे ह्रियते राजन्ननाथाया इव प्रभो । एवमुक्तस्तदोत्थाय नग्नो राजा प्रधावितः ॥ मेषयोः पदमन्विच्छन् गन्धर्व्वैर्विद्युदप्यथ । उत्पादिता सुमहती ययौ तद्भवनं महत् ॥ प्रकाशितं वै सहसा ततो नग्नमवैक्षत । नग्नं दृष्ट्वा तिरोभूता साप्सराः कामचारिणी ॥ तिरोभूतान्तु तां दृष्ट्वा गन्धर्व्वा ह्यगमन्दिवम् ॥ उत्सृष्टावुरणौ दृष्ट्वा राजा गृह्यागतो गृहम् । अपश्यन्नुर्व्वशीं तत्र विललाप सुदुःखितः ॥ चचार पृथिवीञ्चापि मार्गमाण इतस्ततः । अथापश्यत् स तां राजा कुरुक्षेत्रे महाबलः ॥ प्लक्षतीर्थे पुष्करिण्यां हैमवत्यां समाप्लुताम् । क्रीडन्तीमप्सरोभिश्च पञ्चभिः सह शोभनाम् ॥ तां क्रीडन्तीं ततो दृष्ट्वा विललाप सुदुःखितः । सा चापि तत्र तं दृष्ट्वा राजानमविदूरतः ॥ उर्व्वशी ताः सखीः प्राह स एष पुरुषोत्तमः । यस्मिन्नहमवात्सं वै दर्शयामास तं नृपम् ॥ समाविग्नास्तु ताः सर्व्वाः पुनरेव नराधिप । जायेहो तिष्ठ मनसा घोरे वचसि तिष्ठ ह ॥ एवमादीनि सूक्तानि परस्परमभाषताम् । उर्व्वशी चाब्रवीदैलं सगर्भाहं त्वया विभो ॥ संवत्सरात् कुमारास्ते भविष्यन्ति न संशयः । निशामेकाञ्च नृपते निर्व्वत्स्यसि मया सह ॥ हृष्टो जगाम राजाथ स्वपुरं सुमहायशाः । गते संवत्सरे भूय उर्व्वशी पुनरागमत् ॥ उषितश्च तया सार्द्धमेकरात्रं महायशाः” ॥ * ॥) (नदीभेदः । उर्व्वशीतीर्थः । यथा, महाभारते १३ । आङ्गिरसतीर्थयात्रायां २५ । ४४ । “उर्व्वशीं कृत्तिकायोगे गत्वा चैव समाहितः । लौहित्ये विधिवत् स्नात्वा पुण्डरीकफलं लभेत्” ॥) उर्व्वशीरमणः, पुं, (उर्व्वश्याः स्वर्व्वेश्याया रमणः प्रियः ।) उर्व्वशीपतिः । स तु चन्द्रवंशीयराजविशेषः । तत्पर्य्यायः । पुरूरवाः २ बौधः ३ ऐलः ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ (अस्य विवरणन्तु उर्व्वशीशब्दे- द्रष्टव्यम् ॥) उर्व्वशीवल्लभः पुं, (उर्व्वश्याः वल्लभः पतिः ।) ऐल- नृपतिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ उर्व्वारुः, पुं, (उरु + ऋ + उण् ।) इर्व्वारुः । इति भरतो द्विरूपकोषश्च ॥ काँकुड इति भाषा । (कर्कटीशब्देऽस्य गुणादयो ज्ञातव्याः ॥) उर्व्वी, स्त्री, (उर्णौति इति । ऊर्णूञ् + “महति ह्रस्व- श्च” । १ । ३२ । उणादिसूत्रेण कुः नुलोपो ह्रस्वश्च । बोतो गुणवचनादिति ङीष् ।) पृथिवी । इत्य- मरः ॥ (“हिरण्मयोर्व्वीरुहवल्लितन्तुभिः” । इति माघे १ । ७ । तथा, रघुः । १ । ३० । “अनन्यशासनामुर्व्वीं शशासैकपुरीमिव” ॥) उल दाहे । सौत्रधातुरयम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (परं-सकं-सेट् ।) उल्का । उलपम् । इति दुर्गा- दासः ॥ उलपः, पुं, (वलतीति । वल + “विटपपिष्टप- विशिपोलपाः” । ३ । १०५ । इति उणादिसूत्रेण

कपः सम्प्रसारणञ्च ।) विस्तीर्णा लता । सा तु त्रपुषीद्राक्षाताम्बूल्यादिः । तत्पर्य्यायः । वीरुत् २ गुल्मिनी ३ । इत्यमरः ॥ प्रताना ४ । इति जटा- धरः ॥ प्रतानिनी ५ वीरुधा ६ वरुत् ७ । इति शब्द- रत्नावली ॥ मेदिनीमते क्लीवमपि । तृणविशेषः । इति विश्वमेदिन्यौ ॥ उलुखड इति भाषा ॥ उलिन्दः, पुं, (वल + किन्दः सम्प्रसारणञ्च ।) देश- विशेषः । इत्युणादिकोषः ॥ उलुपः, पुं, क्ली, गुल्मिनी । शाखापत्रप्रचययुक्तलता । इत्यमरटीकासारसुन्दरी काचिन्मेदिनी च ॥ उलुपः, पुं, तृणविशेषः । इति केचिद्विश्वमेदिन्यौ ॥ उलुखड इति भाषा । उलुपी, [न्] पुं, (उलुपैवाकृतिर्विद्यते यस्य । उलुप + इनि ।) शिशुकः । इत्यमरः ॥ तदाकृ- तिमत्स्यः । इति शब्दरत्नावली ॥ उलूकं, क्ली, (वल + “उलूकादयश्च” । ४ । ४१ । इति उणादिसूत्रेण निपातनात् ऊकः सम्प्रसारणञ्च ।) तृणविशेषः । उलुखड इति भाषा । तत्पर्य्यायः । सूच्यग्रः २ स्थूलकः ३ दर्ष्मः ४ जूर्णाख्यः ५ खरच्छदः ६ उलपः ७ उलुपः ८ । इति रत्नमालादयः ॥ उलूकः, पुं, (उचतीति, उच समवाये, उलूकादय- इति साधु, यद्वा वलते, उलूकादित्वात् वलेः सम्प्र- सारणम् ऊकश्च ।) पेचकपक्षी । इत्यमरः ॥ तत्- पर्य्यायः । तामसः २ घूकः ३ दिवान्धः ४ कौ- शिकः ५ कुशिः ६ नक्तञ्चरः ७ निशाटः ८ का- कारिः ९ घोरदर्शनः १० । इति राजनिर्घण्टः ॥ (“त्यजति मुदमुलूकः प्रीतिमांश्चक्रवाकः” । इति माघे ११ । ६४ । तथा, मनुः ११ । १३१ । “श्वगोधोलूककाकांश्च शूद्रहत्याव्रतञ्चरेत्” ॥) इन्द्रः । (“उलूकाविन्द्रपेचकौ” । इत्युणादिवृत्तिः । ४ । ४१ ।) भारतयोधी । सच शकुनिपुत्त्रः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, महाभारते । “आहूयोपह्वरे राजन्नुलूकमिदमब्रवीत् । उलूक गच्छ कैतव्य ! पाण्डवान् सहसोमकान्” ॥ विश्वामित्रपुत्त्रः । यथा, भारते १३ । ४ । ५१ । “उलूकोऽथ मुद्गलश्च तथर्षिः सैन्धवायनः” ।) उलूकदेशवासिनि त्रि । यथा, महाभारते २ । २७ । ११ । “उलूकानुत्तरांश्चैव तांश्च राज्ञः समानयत्” ॥) उलूकी, स्त्री, ताम्रायाः सुता शुकी तस्याः कन्या । यथा, -- विष्णुपुराणे १ अंशे २१ । १४ -- १६ । “षट्सुतास्तु महासत्त्वास्ताम्रायाः परिकीर्त्तिताः । शुकी श्येनी च भासी च सुग्रीवी-शुचि-गृध्रिकाः ॥ शुकी शुकानजनयत् उलूकी प्रत्युलूककान् । श्येनी श्येनांस्तथा भासी भासान् गृध्रांश्च गृध्यपि ॥ शुच्यौदकान् पक्षिगणान् सुग्रीवी तु व्यजायत । अश्वान् उष्ट्रान् गर्द्दभांश्च ताम्रावंशः प्रकीर्त्तितः ॥ “ताम्राया वंशमाह षडिति त्रिभिः । सुताः कन्याः ता एवाह शुकीति । सुग्रीवी च शुचिश्च गृध्रिका च ताः । उलूकं प्रत्युलूककान् तत्प्रतिपक्षान् काकांश्च । उलूकीति पाठेऽपि उलूकीं प्रत्युलूककांश्च सैवा- जनयदित्यर्थः न पुनरुलूकीसंज्ञा अन्या अनि-

र्दिष्टत्वात् । शुकी शुकानजनयत् उलूकप्रत्युलूक- कानिति मात्स्योक्तेः । शुच्यौदकान् शुचिरेव शुची सा औदकान् जलजान् पक्षिगणान् व्यजायत । सुग्रीवी तु अश्वादीन् व्यजायत इत्यन्वयः । ता- म्राया दंशः परिकीर्त्तित इत्युपसंहारः” । इति तट्टीकायां श्रीधरस्वामी ॥ उलूखलं, क्ली, (ऊर्द्ध्वं खमुलूखम् । पृषोदरादित्वात् साधुः । उलूखं लाति गृह्णातीति । आतोनुपेति कः ।) उदूखलम् । इत्यमरः ॥ (यथा, मनुः ३ । ८८ । “वनस्पतिभ्य इत्येवं मुषलोलूखले हरेत्” । (“श्टते पयसि मृद्गीयादापोथ्योलूखले ततः” । इति चरके चिकित्सास्थाने दशमेऽध्याये ॥) गुग्- गुलुः । इति भरतो द्विरूपकोषश्च ॥ उलूखलकं, क्ली, (उलूखल + स्वार्थेकः ।) गुग्गलुः । इत्यमरः ॥ (उलूखलं कायति शब्दयति यः इति व्युत्पत्त्या वाच्यलिङ्गः । विद्वान् । यथा, ऋग्वेदे १ । २८ । ५ । “यच्चिद्धि त्वं गृहे गृह उलूखलक युज्यसे” । “हे उलूखलक हे विद्वन्” इति भाष्यम् ।) उलूतः, पुं, (उलतिं हिनस्ति यः । उल् + बाहुलकात् । ऊतच् ।) अजगरसर्पः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ उलूपी, [न्] पुं, (उ विस्मयजनकं रूपमस्यास्तीति । इनिः । रलयोरैक्यम् ।) शिशुकः । इत्यमरः ॥ उपलैति ख्यातः अतिचञ्चलमत्स्यः । शिशु- माराकृतिर्मत्स्यभेदः । इति कलिङ्गादयः ॥ शोशु इति ख्यातः मत्स्यविशेषः । इत्यन्ये ॥ भाँगाल इति ख्यातः । इत्येके ॥ शिशुमारएव उच्यते । इति सर्व्वस्वम् ॥ तथा च रत्नकोषादौ ॥ “चुलुपी शिशुमारः स्यादुलूपी शिशुकस्तथा” । इत्यमर- टीकायां भरतः ॥ उलूपी, स्त्री, कौरव्यनामनाग-कन्या सा तु अर्ज्जुन- पत्नी । (तत्कथा महाभारते आदिपर्ब्बणि । २१५ अध्याये उक्ता । यथा, -- उलूप्युवाच । “ऐरावतकुले जातः कौरव्यो नाम पन्नगः । तस्यास्मि दुहिता राजन् उलूपी नाम पन्नगी ॥ साहं त्वामभिसेकार्थमवतीर्णा समुद्रगां । दृष्ट्वैव पुरुषव्याघ्र कन्दर्पेणाभिमूर्च्छिता ॥ तां मामनङ्गग्लपितां त्वत्कृते कुरुनन्दन ! । अनन्यां नन्दयस्वाद्य प्रदानेनात्मनोऽनघ” ! ॥ अर्ज्जुन उवाच । ब्रह्मचर्य्यमिदं भद्रे ! मम द्वादशवार्षिकम् । धर्म्मराजेन चादिष्टं नाहमस्मि स्वयंवशः ॥ तव चापि प्रियं कर्त्तुमिच्छामि जलचारिणि ! । अनृतं नोक्तपूर्ब्बञ्च मया किञ्चन कर्हिचित् । कथञ्च नानृतं मे स्यात् तव परिप्रियं मवेत् ॥ न च पीड्येत मे धर्म्मस्तथा कुर्य्यां भुजङ्गमि ! ॥ उलूप्युवाच । जानाम्यहं पाण्डवेय ! यथा चरसि भेदिनीम् । यथा च ते ब्रह्मचर्य्यं इदमादिष्टवान् गुरुः ॥ परस्परं वर्त्तमानां द्रपदास्यात्मजां प्रति ।

पृष्ठ १/२७४

:यो नोऽनुप्रविशेन्मोहात् स वै द्वादशवार्षिकम् ॥ वने चरेत् ब्रह्मचर्य्यमिति वः समयः कृतः । तदिदं द्रौपदीहेतोरन्योन्यस्य प्रवासनम् ॥ कृतवांस्तत्र धर्म्मार्थमत्र धर्म्मो न दुष्यति । परित्राणञ्च कर्त्तव्यमार्त्तानां पृथुलोचन ! ॥ कृत्वा मम परित्राणं तव धर्म्मो न लुप्यते । यदि वाप्यस्य धर्म्मस्य सूक्ष्मोऽपि स्यात् व्यतिक्रमः ॥ स च ते धर्म्म एव स्यात् दत्त्वा प्राणान् ममार्ज्जुन ! । भक्ताञ्च भज मां पार्थ ! सतामेतन्मतं प्रभो ! ॥ न करिष्यसि चेदेवं मृतां मामुपधारय । प्राणदानान्महाबाहो चर धर्म्ममनुत्तमम् ॥ शरणञ्च प्रपन्नास्मि त्वामद्य पुरुषोत्तम ! । दोनाननाथान् कौन्तेय ! परिरक्षसि नित्यशः ॥ साहं शरणमभ्येमि रोरवीमि च दुःखिता । याचे त्वाञ्चाभिकामाहं तस्मात्कुरु मम प्रियम् ॥ स त्वमात्मप्रदानेन सकामां कर्त्तुमर्हसि ॥ वैशम्पायन उवाच । एवमुक्तस्तु कौन्तेयः पन्नगेश्वरकन्यया । कृतवांस्तत्तथा सर्व्वं धर्म्ममुद्दिश्य कारणम् ॥ स नागभवने रात्रिं तामुषित्वा प्रतापवान् । उदितेऽभ्युत्थितः सूर्य्ये कौरव्यस्य निवेशनात् ॥ आगतस्तु पुनस्तत्र गङ्गाद्वारं तया सह । परित्यज्य गता साध्वी उलूपी निजमन्दिरम् ॥ दत्त्वा वरमजेयत्वं जले सर्व्वत्र भारत ! । साध्या जलचराः सर्व्वे भविष्यन्ति न संशयः” ॥ * ॥) उल्का, स्त्री, (ओषतीति । उष दाहे “शुकवल्कोल्का” ३ । ४२ । इति उणादिसूत्रेण क-प्रत्ययात् साधुः ।) तेजःपुञ्जः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ अग्निशिखा ॥ अग्निः । इत्युणादिकोषः ॥ (यथा, “तुलाराशिं गते भानौ अमावस्यां नराधिपः । स्नात्वा देवान् पितॄन् भक्त्या संपूज्याथ प्रणम्य च ॥ कृत्वा तु पार्ब्बणश्राद्धं दधिक्षीरगुडादिभिः । ततोऽपराह्णसमये घोषयेन्नगरे नृपः ॥ लक्ष्मीः संपूज्यतां लोकाउल्काभिश्चापि वेष्ट्यताम्” । इति तिथितत्त्वे अमावस्याप्रकरणे ।) आकाशात् पतिताग्निः । इति रायमुकुटादयः ॥ (“तञ्चेद्वायौ सरति सरलस्कन्धसङ्घट्टजन्मा बाधेतोल्काक्षपितचमरीबालभारो दवाग्निः” । इति मेघदूते पूर्ब्बमेघे ५४ श्लोकः । “उल्कानिर्घातकेतूंश्च ज्योतींष्युच्चावचानि च” इति मनुः । १ । ३८ ।) अस्या लक्षणम् । “वृहच्छिखा च सूक्ष्माग्रा रक्तनीलशिखोज्ज्वला । पौरुषीयप्रमाणेन उल्का नानाविधा स्मृता” ॥ इति काश्यपः ॥ (अस्याः कारणमाह गर्गसंहितायाम् । “अतिलोभादसत्याद्वा नास्तिक्याद्वाप्यधर्म्मतः । नरापचारात् नियतमुपसर्गः प्रवर्त्तते ॥ ततोऽपराधात् नियतमपवर्जन्ति देवताः । ताः सृजन्त्यद्भुतांस्तांस्तु दिव्यनाभसभूमिजान् ॥ तएव त्रिविधा लोके उत्पाता देवनिर्म्मिताः । विचरन्ति विनाशाय रूपैः संबोधयन्ति च” ॥ अस्या लक्षणादिकञ्चोक्तं वृहत्संहितायां ३३ अ-

ध्याये । तद्यथा, -- “दिविभुक्तशुभफलानांपततांरूपाणिवानितान्युल्काः । धिष्णोल्काशनिविद्युत्ताराइतिपञ्चधा भिन्नाः ॥ १ ॥ उल्का पक्षेण फलं तद्वद्धिष्णाशनिस्त्रिभिः पक्षैः । विद्युदहोभिः षड्भिस्तद्वत्तारा विपाचयति ॥ २ ॥ तारा फलपादकरी फलार्द्धदात्री प्रकीर्त्तिता धिष्णा । तिस्रः सम्पूर्णफला विद्युदथोल्काशनिश्चेति ॥ ३ ॥ अशनिःस्वनेनमहतानृगजाश्वमृगाश्मवेश्मतरुपशुषु । निपतति विदारयति धरातलं ॥ चक्रसंस्थाना ॥ ४ ॥ विद्युत्सत्त्वत्रासं जनयन्ती तटतटस्वना सहसा । कुटिलविशालानिपततिजीवेन्धनराशिषुज्वलिता ५ धिष्णाकृशाल्पपुच्छाधनूंषिदशदृश्यतेऽन्तराभ्यधिकं । ज्वलिताङ्गारनिकाशा द्वौहस्तौ सा प्रमाणेन ॥ ६ ॥ तारा हस्थं दीर्घा शुक्ला ताम्राब्जतन्तुरूपा वा । तिर्य्यगधश्चोर्द्ध्वंवा याति वियत्युह्यमानेव ॥ ७ ॥ उल्काशिरसिविशालानिपतन्ती वर्द्धतेप्रतनुपुच्छा । दीर्घा भवति च पुरुषं भेदा बहवो भवन्त्यस्याः ॥ ८ ॥ प्रेतप्रहरणखरकरभनक्रकपिदंष्ट्रिलाङ्गलमृगाभाः । गोधाहिधूमरूपाः पापा या चोभयशिरस्काः ॥ ९ ॥ ध्वजझषकरिगिरिकमलेन्दुतुरगसन्तप्तरजतहंसा- भाः । श्रीवत्सवज्रशङ्खस्वस्तिकरूपाः शिवसुभिक्षाः ॥ १० ॥ अम्बरमध्याद्बह्व्यो निपतन्त्यो राजराष्ट्रनाशाय । सम्भमतिगगनोपरिविभ्रममाख्याति लोकस्य ॥ ११ ॥ संस्पृशती चन्द्रार्कौ तद्विसृता वा सभूप्रकम्पा च । परचक्रागमनृपबधदुर्भिक्षावृष्टिभयजननी ॥ १२ ॥ पौरेतरघ्नमुल्कापसव्यकरणं दिवाकरहिंमाश्वोः । उल्का शुभदापुरतो दिवाकरविनिःसृता यातुः ॥ १३ ॥ शुक्ला रक्ता पीता कृष्णा चोल्का द्विजादिवर्णघ्नी । क्रमशश्चैतान् हन्युमूर्द्ध्वोँरःपार्श्वपुच्छस्थाः ॥ १४ ॥ उत्तरदिगादिपतिता विप्रादीनामनिष्टदा रूक्षा । ऋज्वी स्निग्धा खण्डा नीचोपगता च तद्वृद्ध्यै ॥ १५ ॥ श्यामा वारुणनीलासृग्दहना सितभस्मनिभारूक्षा । सन्ध्या दिनजा वक्रा दलिता च परागमभयाय ॥ १६ ॥ नक्षत्रग्रहघाते तद्भक्तीनां क्षयाय निर्दिष्टा । उदये घ्नती रवीन्दू पौरेतरमृत्यवेऽस्ते वा ॥ १७ ॥ भाग्यादित्यधनिष्ठामूलेषूल्काहतेषु युवतीनाम् । विप्रक्षत्त्रिपीडा पुष्पानिलविष्णुदेवेषु ॥ १८ ॥ ध्रवसौम्येषु नृपाणां उग्रेषु सदारुणेषौचराणां । क्षिप्रेषु कलाविदुषां पीडा साधारणे च हते ॥ १९ ॥ कुर्व्वन्त्येताः पतिता देवप्रतिमासु राजराष्ट्रभयम् । शक्रोपरि नृपतीनां गृहेषुतत्स्वामिनां पीडाम् ॥ २० ॥ आशाग्रहोपघाते तद्देश्यानां खले कृषिरतानाम् । चैत्यतरौ सम्पतिता सत्कृतपीडां करोत्युल्का ॥ २१ ॥ द्वारिपुरस्यपुरक्षयमथेन्द्रकीले जनक्षयोऽभिहितः । ब्रह्मायतने, विप्रान् विनिहन्याद्गोमिनोगोष्ठे ॥ २२ ॥ क्ष्वेडास्फोटितवादितगीतोत्क्रुष्टस्वनाभवन्तियदा । उल्कानिपातसमये भयाय राष्ट्रस्य सनृपस्य ॥ २३ ॥ यस्याश्चिरं तिष्ठति स्वेऽनुषङ्गो दण्डाकृतिः सा नृप- तेर्भयाय । या चोह्यते तन्तुधृतेव स्वस्था या वा महेन्द्रध्वजतुल्यरूपा ॥ २४ ॥ श्रेष्ठिनः प्रतीपगा तिर्य्यगा नृपाङ्गनाः ।

हन्त्यधोमुखी नृपान् ब्राह्मणानथोर्द्ध्वगा ॥ २५ ॥ वर्हिपुच्छरूपिणी लोकसंक्षयावहा । सर्पवत् प्रसर्पिणी योषितामनिष्टदा ॥ २६ ॥ हन्ति मण्डलापुरं छत्रवत्पुरोहितम् । वंशगुल्मवत् स्थिता राष्ट्रदोषकारिणी ॥ २७ ॥ व्यालसूकरोपमा विस्फुलिङ्गमालिनी । खण्डशोऽथ वा गता सस्वना च पापदा ॥ २८ ॥ सुरपतिचापप्रतिमा राज्यं नभसि विलीना जल- दान् हन्ति । पवनविलोमा कुटिलं याता न भवति शस्ता विनिवृत्ता वां ॥ २९ ॥ अभिभवति यतः पुरं बलं वा भवति भयं तत- एव पार्थिवस्य । निपतति च यया दिशा प्रदीप्ता जयति रिपूनचिरात् तया प्रयातः” ॥ ३० ॥) उल्कामुखी, स्त्री, (उल्का अग्निशिखावत् तेजः मुखे यस्याः ।) जन्तुविशेषः । खेँकश्यालि इति भाषा । तत्पर्य्यायः । शृगालिका २ लोमालिका ३ दीप्तजिह्वा ४ किखिः ५ । इति त्रिकाण्ड्शेषः ॥ उल्मुकं, क्ली, (ओषतीति । उष दाहे + उल्मुकदर्वीति निपातनात् धातोः षस्य लः मुकप्रत्ययश्च ।) अ- ङ्गारः । इत्यमरः ॥ (यथा, शतपथब्राह्मणे ६ । २ । ७ “अन्वाहार्य्यपचनादुल्मुकमादाय” । वृष्णिवंशीय- राजा । यथा, महाभारते २ । निमन्त्रितराजा- गमने ३४ । १६ । “उल्मुको निशठश्चैव वीरश्चाङ्गावहस्तथा । वृष्णयो निखिलाश्चान्ये समाजग्मुर्महारथाः” ॥) उल्लङ्घनं, क्ली, (उत् + लघि + ल्युट् ।) अतिक्रमणम् । इति पुराणम् ॥ डिङ्गान इति भाषा । (यथा, कुमारे ३ सर्गे २५ श्लोकस्य टीकायां मल्लिनाथः । “समयोल्लङ्घनेन पराङ्गनासङ्गतिं प्रवृत्ते सति” ॥) उल्ललः, त्रि, (उत् + लल् + अच् ।) बहुरोमयुक्तः । तत्पर्य्यायः । रोमशः २ । इति हारावली ॥ उल्ललितः, त्रि, (उत् + लल् + क्त ।) तरलितः । आन्दोलितः । इति जटाधरः ॥ उल्लसनकं, क्ली, (उल्लसन + स्वार्थ कन् ।) रोमाञ्चः । इति हेमचन्द्रः ॥ उल्लाघः, त्रि, (उत् + लाघ् + गत्यर्थेति क्त । निपात- नात् सिद्धम् ।) गदान्निर्गतः । नीरोगः । इत्यमरः ॥ शुचिः । दक्षः । कृष्णम् । मरीचमितियावत् । इति विश्वमेदिन्यौ ॥ कृष्णमित्यत्र हृष्टभिति कस्याञ्चिन्मेदिन्यां पाठः ॥ उल्लापः, पुं, (उत् + लप् + घञ् ।) शोकरोगादिना ध्वनिविकारः । तत्पर्य्यायः । काकुवाक् २ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथाह, भर्तृहरिः । ३ । ६ । “खलोल्लापाः सोढाः कथमपि तदाराधनपरैः ॥”) उल्लासः, पुं, (उत् + लस् + घञ् ।) ग्रन्थपरिच्छेदः । इति भूरिप्रयोगः ॥ यथा काव्यप्रकाशे प्रथम- उल्लास इति प्रयोगः । वृद्धिः । इति श्रीभाग- वतम् ॥ आह्लादः । प्रकाशः ॥ (“निपतन्ति कन्दलदलोल्लासाः पयोविन्दवः” । इति अमरुशतके । ४८ ।) उल्लिखितः, त्रि, (उत् + लिख + क्त ।) उत्कीर्णः । तनूकृतः । इति मेदिनी ॥ चित्रितः । इति शब्द-

पृष्ठ १/२७५

:रत्नावली ॥ ऊर्द्ध्वे लिखितः ॥ (यथा, रघुः । ६३२ ।) “त्वष्ट्रेव यन्त्रोल्लिखितो विभाति” ॥) उल्लेखः, पुं, (उत् + लिख् + घञ् ।) उच्चारणम् । कथ- नम् । इति स्मार्त्ताः ॥ (अलङ्कारभेदः ॥ तल्लक्षणं यथा, साहित्यदर्पणे १० परिच्छेदे । “क्वचिद्भेदाद्गृहीतॄणां विषयाणां तथा क्वचित् । एकस्यानेकधोल्लेखो यः स उल्लेख उच्यते” ॥ उदाहरणम् । “प्रियैति गोपबधूभिः शिशुरिति वृद्धैरधीशैति देवैः । नारायणैति भक्तैर्ब्रह्मे- त्यग्राहि योगिभिर्देवः” ॥) उल्लेखनं, क्ली, (उत् + लिख् + ल्युट् ।) वमनम् । इति रत्नमाला ॥ खननम् । यथा “भूमेरुल्लेखनं कुर्य्यात्” । उति स्मृतिः ॥ (यथा, मनुः ५ । १२४ । “सन्मार्जनोपाञ्जनेन सेकेनोल्लेखनेन च” ।) उच्चारणम् । यथा, -- “मासपक्षतिथीनाञ्च निमित्तानाञ्च सर्व्वशः । उल्लेखनमकुर्व्वाणो न तस्य फलभाग्मवेत्” ॥ इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ उल्लोचः, पुं, (ऊर्द्ध्वं लोचति । उत् + लोच् + अञ् । यद्वा ऊर्द्ध्वं लोच्यते । लोच् + घञ् । कुत्त्वन्तु न निष्ठा- यामनिट इति वचनात् । अस्य तु तन्न सेट्त्वात् ।) चन्द्रातपः । चाँदोया इति भाषा । तत्पर्य्यायः । वितानम् २ । इत्यमरः ॥ उल्लोलः, पुं, (उल्लोडयतीति । लोडृ उन्मादे + णिच् + पचाद्यच् । डलयोरैक्यात् डस्य लः ।) महा- तरङ्गः । वड ढेउ इति भाषा । तत्पर्य्यायः । क- ल्लोलः २ । इत्यमरः ॥ उल्वं, क्ली, (उल्लीयते इति । उत् + लीङ् श्लेषणे उल्वादयश्च ४ । ९५ । इति उणादिसूत्रेण साधुः ।) जरायुः । इत्यमरः ॥ (यथा, गीतायां ३ । ३८ । “यथोल्वेनावृतो गर्भस्तथा तेनेदमावृतम्” । “जातमात्रं विशोध्योल्वाद्बालं सैन्धवसर्पिषा । प्रसूतिक्लेशितञ्चानु बलातैलेन सेचयेत्” ॥ इति वाभटः उत्तरस्थाने १ अध्याये उक्तवान् ॥ “अथ जातस्योल्वं मुखञ्च सैन्धवसर्पिषा विशोध्य घृताक्तं मूर्द्ध्नि पिचुं दद्यात् ततो नाभिनाडीमष्टा- ङ्गुलमायम्य सूत्रेण बद्ध्वा च्छेदयेत्तत्सूत्रैकदेशञ्च कुमारस्य ग्रीवायां सम्यग् बध्रीयात् । इति सुश्रुते शारीरस्थाने १० अध्याये ॥) उल्वणं, त्री, (उत् + वण + अच् । पृषोदरादित्वात् साधुः ।) व्यक्तम् । स्पष्टम् । इत्यमरः ॥ (“श्लेष्मोल्वणा महामूला घना मन्दरुजः सिताः” ॥ इति वाभटे निदानस्थाने ७ अध्याये ॥ “हेतुलक्षणसंसर्गाद्विद्याद्द्वन्द्वोल्वणानि च” । इति रुग्विनिश्चयग्रन्थे अर्शोधिकारे ॥ प्रकाशः । निर्बाधः । यथा, रघुः । ४ । ३३ । “तस्यासीदुल्वणो मार्गः पादपैरिव दन्तिनः” ॥) उशती, त्रि, (वश + शतृ + डीप् । सम्प्रसारणम् ।) अकल्याणवाक् । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, अघमर्षणमन्त्रे । “आपो हिष्ठा मयोभुवः स्नान ऊर्जे दधातन महेरणाय चक्षसे । ॐ यो वः शिवतमोरसस्तस्य भाजयतेह नः । उशतीरिव-

मातरः” ॥) उशनाः, [स्] पुं, (वश कान्तौ + “वशेः कनसिः” । ४ । २३८ । इति उणादिसूत्रेण कनसिः । ग्रह्यादि- त्वात् सम्प्रसारणम् ।) शुक्राचार्य्यः । इत्यमरः ॥ (यथा, कुमारे ३ । ६ । “अध्यापितस्योशनसापि नीतिं प्रयुक्तरागप्रणिधिर्द्विषस्ते” ॥ स च दैत्यगुरुः । तथा च महाभारते ययाति- संवादे १ । ७६ । ६ । “पौरोहित्येन याज्यत्वे काव्यन्तूशनसं परे” ॥) उशीक्, [ज्] पुं, (वष्टि उश्यते वा । वश कान्तौ + “वशः कित्” । २ । ७१ । इति उणादिसूत्रेण इजिः । सम्प्रसारणम् ।) अग्निः । घृतं । इति सिद्धान्तकौ- मुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ उशिक्, त्रि, (वश कान्तौ + इजि + सम्प्रसारणम् ।) कमनीयम् ॥ “न यद्वचश्चित्रपदं हरेर्यशो जगत्पवित्रं प्रगृणीत कर्हिचित् । तद्वायसं तीर्थमुशन्ति मानसाः न यत्र हंसा निरमन्त्युशिक्क्षयाः” ॥ इति श्रीभागवते १ स्कन्धे ५ अध्यायः । “चित्रपद- मपि यद्वचो हरेर्यशो न प्रगृणीत तद्वायसं तीर्थं काकतुल्यानां कामिनां रतिस्थानं उशन्ति मन्यन्ते कुतः मानसाः सत्त्वप्रधाने मनसि वर्त्तमाना हंसाः यतयो यत्र न निरमन्ति कर्हिचिदपि नितरां न रमन्ते । उशिक्क्षयाः उशिक् कमनीयं ब्रह्म क्षयो निवासो येषां ते यथा प्रसिद्धा हंसाः मानससरसि चरन्तः कमनीयपद्मषण्डनिवासा- स्त्यक्तविचित्रान्नादियुक्ते उच्छिष्टगर्त्ते काकक्रीडा- स्थाने न रमन्ते इति शेषः” । इति तट्टीकायां श्रीधरस्वामी ॥ (कामयमानम् । यथा ऋग्वेदे १ । १३१ । ५ “आदित्ते अस्य वीर्य्यस्य चर्किर- न्मदेषु वृषन्नुशिजो यदाविथ सखीयतो यदा- विथ” । “उशिजो धर्म्मं कामयमानाः जनाः” । इति भाष्यम् ॥) उशी, स्त्री, (वश + ई । सम्प्रसारणम् ।) वाञ्छा । इत्युणादिकोषः ॥ उशीनरः, पुं, (उशीप्रदो वाञ्छाप्रदो नरो यत्र ।) देशभेदः । तत्पर्य्यायः । गान्धारः २ । इति जटा- धरः ॥ चन्द्रवंशोद्भवराजविशेषः । स तु शिवि- राजपिता । इति श्रीभागवतम् ॥ (पुरुवंशीयो नृपभेदः । यथा महाभारते । श्येनकपोतीये । ३ । १३० । २१-२३ । “उशीनरो वै यत्रेष्ट्वा वासवादत्यरिच्यत ॥ तां देवसमितिं तस्य वासवश्च विशाम्पते । अभ्यगच्छन्नृपवरं ज्ञातुमग्निश्च भारत ॥ जिज्ञासमानौ वरदौ महात्मानमुशीनरं । इन्द्रः श्येनः कपोतोऽग्निर्भूत्वा यज्ञेऽभिजग्मतुः” ॥ तस्य चारित्रं तत्रैव १३१ अध्याये द्रष्टव्यम् ॥) उशीरः, पुं, क्ली, (वश कान्तौ + “वशः कित्” । ४ । ३१ इति उणादिसूत्रण ईरन् । सम्प्रसारणम् ।) वीरणमूलम् । वेनार मूल् खस् इत्यादि भाषा ।

तत्पर्य्यायः । अभयम् २ नलदम् ३ सेव्यम् ४ अमृ- णालम् ५ जलाशयम् ६ लामज्जकम् ७ लघुलयम् ८ अवदाहम् ९ इष्टकापथम् १० । इत्यमरः ॥ उषीरम् ११ मृणालम् १२ लघु १३ लयम् १४ अवदानम् १५ इष्टम् १६ कापथम् १७ अवदाहेष्टकापथम् १८ इन्द्रगुप्तम् १९ । इति तट्टीकायां भरतादयः ॥ जलवासम् २० हरिप्रियम् २१ वीरम् २२ वीरणम् २३ समगन्धिकम् २४ रणप्रियम् २५ वीरतरु २६ शिशिरम् २७ शीतमूलकम् २८ वितानमूलकम् २९ जलमेदम् ३० सुगन्धिकम् ३१ सुगन्धिमूलकम् ३२ कम्भु ३३ । इति राजनिर्घण्टः ॥ अस्य गुणाः । घर्म्मदार्गन्ध्यदाहपित्तरक्तरोगनाशित्वम् । इति राजवल्लभः ॥ अपिच । शीतलत्वम् । तिक्तत्वम् । मोहभ्रमापहत्वम् । ज्वरार्त्तिपित्तशमनकारित्वम् । जलसौगन्ध्यदायकत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, शाकुन्तले ३ अङ्के । “प्रियंवदे ! कस्येद- मुशीरानुलेपनं मृणालवन्ति च नलिनीदलानि नीयन्ते” । अस्य पर्य्यायगुणाः यथा, “वीरणस्य तु मूलं स्यादुशीरं नलदञ्च तत् । अमृणालञ्च सेव्यञ्च समगन्धिकमित्यपि ॥ उशीरम्पाचनं शीतं स्तम्भनं लघु तिक्तकम् । मधुरं ज्वरहृद्वान्तिमदनुत्कफपित्तहृत् ॥ तृष्णास्रविषवीसर्पदाहकृच्छ्रव्रणापहम्” । इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) उशीरकं, क्ली, (उशीर + स्वार्थे कन् ।) वीरणमूलं । इति रत्नमाला ॥ (उशीरशब्देऽस्य विशेषो ज्ञेयः ।) उशीरी, स्त्री, लघुकाशः । छोट काश्या इति भाषा । तत्पर्य्यायः । मिषिः २ गुडा ३ अश्वालः ४ नीरजः ५ शरः ६ । अस्य गुणाः । मधुरत्वम् । शीतत्वम् । पित्तदाहक्षयरोगनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ उष उ बधे, दहि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वादिं- परं-सकं-सेट् ।) ह्रस्वादिः । उ ओषित्वा उष्ट्वा । ओषति । क्त्वावेट्त्वान्नेमडीश्वीत्यादिना इमो निषेधे निष्ठायां उष्टः । दहि भस्मीकरणे । इति द्बुर्गादासः ॥ उष बधे । दहि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वादिं-परं- सकं-सेट् ।) ओषति । उषितः । दहि भस्मी- करणे । इति दुर्गादासः ॥ (यथा, मनुः । ९ । २७३ । “यश्चापि धर्म्मसमयात् प्रच्युती धर्म्मजीवनः । दण्डेनैव तमप्योषेत् स्वकाद्धर्म्माद्धि विच्युतम्” ॥) उषं, क्ली, (उष + क ।) पांशुजलवणम् । इति रत्न- माला ॥ उषः, पुं, (उष + क ।) कामी । गुग्गुलुः । रात्रि- शेषः । दिनम् । इति मेदिनी ॥ (दहनबधकर्त्तरि, त्रि ।) क्षारमृत्तिका । इति शब्दरत्नावली ॥ उषः, [स्] क्ली, (ओषति नाशयत्यन्धकारम् । उष + “उषः किदिति” ४ । २३३ । उणादिसूत्रेण असिः ।) प्रत्यूषः । इत्यमरः । (“आसीदासन्ननिर्व्वाणः प्रदीपार्च्चिरिवोषसि” । इति रघुः । १२ । १ । तथा, माधे । ११ । १७ । “पुनरुषसि विविक्तैर्मातरिश्वावचूर्ण्य” ॥)

पृष्ठ १/२७६

उषणं, क्ली, (उष् + बाहुलकात् क्युन् । ल्युट् वा ।) मरिचम् । इत्यमरः । पिप्पलीमूलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ उषणा, स्त्री, (उषण + टाप् ।) पिप्पली । इत्यमरः ॥ शुण्ठी । इति राजनिर्घण्टः ॥ चविकम् । इति रत्नमाला ॥ (“उपकुल्योषणा शौण्डी” इति भाव- प्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमभागे पर्य्याय उक्तः ।) उषती, स्त्री, (उष् + शतृ । आगमशासनस्यानित्य- त्वात् नुमभावः ।) अकाल्याणवाक् । इत्यमरः ॥ (यथा, महाभारते १ । ८७ । ८ । “ययास्य वाचा पर उद्विजेत न तां वदेदुषतीं पापलोक्याम्” ॥) उषपः, पुं, (ओषतीति । उष् + “उषिकुटिदलि- कचिखजिभ्यः कपन्” । ३ । १४२ । इति कपन् ।) सूर्य्यः । अग्निः । इत्युणादिकोषः ॥ उषर्बुधः, पुं, (उषसि प्रातर्बुध्यते प्रकाशते । उषस् + बुध् + क ।) अग्निः । इत्यमरः ॥ रक्तचित्रकः । रांचिता इति भाषा ॥ उषसी, स्त्री, (उषं दिवसं स्यति दूरीकरोतीति । उष + सो + क + ङीप् ।) सन्ध्याकातः । इति मे- दिनी ॥ उषा, स्त्री, (उष + क + टाप् ।) बाणराजसुता । सा तु अनिरुद्धभार्य्या । (यथा, हरिवंशे १७४ । बाणयुद्धे १२ । “बाणस्य दुहिता कन्या तत्रोषा नाम भाविनी” । विस्तृतिस्तु बाणयुद्धशब्दे द्रष्टव्या ।) रात्रिः । इति मेदिनी ॥ स्त्रीगवी । इति हेमचन्द्रः ॥ उखा । स्था- लीति यावत् । इत्यमरटीकायां रमानाथः ॥ (रात्रिशेषः । यथा ज्योतिषे । “उषां गोधूलियोगं वा स्वीकृत्य गमनं चरेत्” ॥) उषा, व्य, (ओषतीति । उष + क + टाप् ।) रात्रि- शेषः । रात्र्यवसानम् । इत्यमरमेदिन्यौ ॥ सा तु नक्षत्रतेजःपरिहानिमारभ्य भानोरर्द्धोदयं यावत् भवति । यथा, -- “अर्द्धास्तमयात् सन्ध्या व्यक्तीभूता न तारका या- वत् । तेजःपरिहानिरुषा भानोरर्द्धोदयं यावत्” ॥ इति तिथितत्त्वे वराहवचनम् ॥ उषाकलः, पुं, (उषायां कलो यस्य ।) कुक्कुटः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ उषापतिः, पुं, (उषायाः पतिः ।) अनिरुद्धः । स तु कामदेवपुत्त्रः । इत्यमरः ॥ (एतत्कथाबाणयुद्धशब्दे द्रष्टव्या ॥) उषारमणः, पुं, (उषाया रमणः ।) अनिरुद्धः । इति हलायुधः ॥ उषितः, त्रि, (उष वा वस + क्त ।) व्युषितः । दग्धः । इति मेदिनी ॥ त्वरितम् । इति धरणिः ॥ स्थितः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ उषितङ्गवीनः, त्रि, (उषिताः स्थिता गावो यत्र ।) आशितङ्गवीनः । यत्र पुरा गावो भोजिताः । इत्यमरटीकायां रमानाथः ॥ उषीरः, पुं, क्ली, (उष् + कीरच् ।) उशीरः । वीरण- मूलम् । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥

उषेशः, पुं, (उषायाः बाणकन्यायाः ईशः ।) अनिरुद्धः । इति हेमचन्द्रः ॥ उष्ट्रः, पुं, (उष + “उषिखनिभ्यां कित्” । ४ । १६१ । इत्युणादिसूत्रेण ष्ट्रन् किच्च ।) वाह्यरथः । इति धरणी ॥ पशुविशेषः । उट् इति भाषा । तत्प- र्य्यायः । क्रमेलकः २ मयः ३ महाङ्गः ४ । इत्य- मरः ॥ दीर्घगतिः ५ बली ६ करभः ७ दासेरकः ८ धूसरः ९ लम्बोष्ठः १० रवणः ११ महाजङ्घः १२ जवी १३ जाङ्घिकः १४ दीर्घः १५ शृङ्खलकः १६ महान् १७ महाग्रीवः १८ महानादः १९ महा- ध्वगः २० महापृष्ठः २१ बलिष्ठः २२ । इति राज- निर्घण्टः ॥ दीर्घजङ्घः २३ ग्रीवी २४ धूम्रकः २५ शरभः २६ । इति जटाधरः ॥ क्रमेलः २७ कण्ट- काशनः २८ भोलिः २९ बहुकरः ३० अध्वगः ३१ मरुद्विपः ३२ वक्रग्रीवः ३३ । इति शब्दरत्नावली ॥ वासन्तः ३४ कुलनाशः ३५ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ कुशनामा ३६ मरुप्रियः ३७ द्विककुत् ३८ दुर्ग- लङ्घनः ३९ भूतघ्नः ४० दासेरः ४१ दीर्घग्रीवः ४२ केलिकीर्णः ४३ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा मनुः ४ । १२० । “नाधीयिताश्वमारूढो न रथं न च हस्तिनम् । न नावं न खरं नोष्ट्रं नेरिणस्थो न यानगः” ॥ “उष्ट्रयानं समारुह्य खरयानं तु कामतः” । इति च मनुः । ११ । २९ ॥) उष्ट्रकाण्डी, स्त्री, (उष्ट्रैव काण्डोऽस्य । जातित्वात् ङीष् ।) पुष्पजातिभेदः । उँटाटी इति ख्याता । तत्पर्य्यायः । रक्तपुष्पी २ करभकाण्डिका ३ रक्ता ४ लोहितपुष्पी ५ कर्णपुष्पी ६ । अस्या गुणाः । तिक्तत्वम् । उष्णत्वम् । रुचिकारित्वम् । हृद्रो- गहारित्वञ्च । अस्या वीजगुणाः । मधुरत्वम् । शीतत्वम् । ग्रीष्मत्वम् । वृष्यत्वम् । सन्तर्पणत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ उष्ट्रधूसरपुच्छिका, स्त्री, (उष्ट्रस्य धूसरः पुच्छैव पुच्छो मञ्जरी यस्याः ।) वृक्षविशेषः । इति रत्न- माला ॥ विचिटीइति भाषा ॥ उष्ट्रपादिका स्त्री, (उष्ट्रस्य पाद इव पादो यस्याः ।) वृक्षविशेषः । मदनमालीति ख्याता । तत्पर्य्यायः । शातभीरुः २ भद्रवल्ली ३ भूमिमत्ता ४ । इति रत्नमाला ॥ उष्ट्रशिरोधरं, क्ली, (उष्ट्रस्य शिरोधरः ग्रीवा इव आ- कृतिर्यस्य ।) भगन्दररोगविशेषः । तस्य लक्षणम् । “प्रकोपनैः पित्तमतिप्रकोपितं करोति रक्तां पिडकाङ्गदागताम् । तदाशुपाका हिमपूतवाहिनी भगन्दरन्तूष्ट्रशिरोधरं वदेत्” ॥ इति निदानम् । (अस्य लक्षणं चिकित्साञ्चोक्तवान् वाभटे उत्तरस्थाने २८ अध्याये । अस्य नामान्तर- मुष्ट्रग्रीवः । यथा । “पित्तादुष्ट्रग्रीवावदुच्छ्रिता ॥ रागिणी तनुरुष्माढ्या ज्वरधूमायनान्विता” । “उष्ट्रग्रीवस्तु पित्तजः” । “अग्निना वा भिषक् साधुक्षारेणैवोष्ट्रकन्धरम्” ।

सुश्रुतेन निदानस्थाने ४ अध्याये यत् सम्प्राप्ति- पूर्ब्बकं लक्षणमस्योक्तं तद्यथा ॥ पित्तन्तु प्रकुपित- मनिलेनाधः प्रेरितं पूर्ब्बवदवस्थितं रक्तां तन्वी- मुच्छ्रितामुष्ट्रग्रीवाकारां पिडकां जनयति । सास्य- चोषादीन् वेदनाविशेषान् जनयत्यप्रतिक्रियमाणा च पाकमुपैति व्रणश्चाग्निक्षाराभ्यामिव दह्यते दुर्गन्धमुष्णमास्रावं स्रवत्युपेक्षितश्च वात्मूत्र- पुरीष-रेतांसि विसृजति तं भगन्दरमुष्ट्रग्रीव- मित्याचक्षते” ॥ इति । * ॥ सुश्रुते चिकित्सितस्थाने ८ अध्याये चिकित्सा यथा, -- “उष्ट्रग्रीवे क्रियां शृणु । अथोष्ट्रग्रीवमेषित्वा च्छित्त्वा क्षारं निपातयेत् । पूतिमांसव्यपोहार्थमग्निरत्र न पूजितः । अथैनं घृतससृष्टैस्तिलैः पिष्टैः प्रलेपयेत् ॥ बन्धं ततोऽनुकुर्व्वीत परिषेकन्तु सर्पिषा । तृतीये दिवसे मुक्त्वा यथास्वं शोधयेद्भिषक् ॥ ततः शुद्धं विदित्वा च रोपयेत्तु यथाक्रमं । उत्कृत्यास्रावमार्गन्तु परिस्राविणि बुद्धिमान् ॥ क्षारेण वा स्रावगतिं दहेद्धुतवहेन वा । सुखोष्णेनाणुतैलेन सेचयेद्गुदमण्डलम् ॥ उपनाहाः प्रदेहाश्च मूत्रक्षारसमन्विताः । वामनीयौषधैः कार्य्याः परिषेकाश्च मात्रया” ॥) उष्ट्रिका, स्त्री, (उष्ट्रस्याकृतिरिवावयवो यस्याः । उष्ट्रस्य स्त्री वा ॥) मृत्तिकाभाण्डभेदः । (यथा माघे १२ । १६ । “धूर्भङ्गविक्षेपविदारितोष्ट्रिका” ।) उष्ट्रभार्य्या । इति मेदिनी ॥ वृश्चिकालीवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ उष्ट्री, स्त्री, (उष + ष्ट्रन् + ङीष् ।) मृत्तिकाभाण्डः । उष्ट्रस्त्री । इति हेमचन्द्रः ॥ तस्याः क्षीरगुणाः । कुष्ठशोथपित्तार्शःकफाटोपानाहोदरस्थजन्तुगुल्म- श्वासोल्लासनाशित्वम् । तद्दधिगुणाः । अर्शःकुष्ठ- कृमिशूलोदररोगनाशित्वम् । कटुत्वम् । स्वादु- त्वञ्च । तन्नवनीतगुणाः । विपाके शीतलत्वम् । लघुत्वम् । व्रणकृभिकफास्नवातविषनाशित्वञ्च । तद्घृतगुणाः । मधुरत्वम् । विपाके कटुत्वम् । शीतलत्वम् । कुष्ठकृमिविषवातकफगुल्मोदरना- शित्वञ्च । तन्मांसगुणाः ॥ शिशिरत्वम् । त्रिदोष- शमनत्वम् । लघुत्वम् । बलपुष्टिंप्रदत्वम् । रुचि- कारित्वम् । मधुरत्वम् । वीर्य्यवर्द्धनत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अस्या दुग्धगुणा यथा, -- “ईषद्रूक्षोष्णलवणमौष्ट्रकं दीपनं लघु । शस्तं वातकफानाहक्रिमिशोथोदरार्शसाम्” ॥ इति वैद्यकचक्रपाणिकृतद्रव्यगुणे पानीयवर्गे । “औष्ट्रं दुग्धं लघु स्वादु लवणं दीपनन्तथा । क्रिमिकुष्ठकफानाहशोथोदरहरं सरम्” ॥ इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे द्वितीये भागे ॥ “रूक्षं तथोष्णं लवणं कफस्य निवारणं वातविकारहारि । लघुप्रशस्तं कटुकं कृमीणां शोफार्शिनामौष्ट्रपयोऽनुकूलम्” ॥ इति हारीते प्रथमस्थानेऽष्टमेऽध्याये ॥ “रूक्षोष्णं क्षीरमुष्ट्रीणामीषत् सलवणं लघु ।

पृष्ठ १/२७७

:शस्तं वातकफानाहक्रिमिशोथोदरार्शसाम्” ॥ इति चरके सूत्रस्थाने सप्तविंशेऽध्याये ॥ “रूक्षोष्णं लवणं किञ्चिदौष्ट्रं स्वादुरसं लघु । शोफगुल्मोदरार्शाघ्नं कृमि-कुष्ठ-विषापहम्” ॥ इति सुश्रुते सूत्रस्थाने ४५ अध्यायः ॥) उष्णः, पुं, (उष दाहे + “इण्षिञ्जिदीङुष्यविभ्योनक्’ । ३ । २ । इति उणादिसूत्रेण नक् ।) ग्रीष्मऋतुः । तत्पर्य्यायः । ग्रीष्मः २ उष्मकः ३ निदाघः ४ उष्णो- पगमः ५ उष्णागमः ६ तपः ७ । इत्यमरः ॥ आ- तपः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, सुश्रुते चिकित्- सितस्थाने २४ अध्यायः । “उष्णे हैमे वसन्तेच कामं ग्रीष्मे तु शीतलम्” । क्वचित् क्लीवलिङ्गान्तोऽपि दृश्यते । यथा महाभारते संवर्त्तमरुत्तीये । १४ । ८ । ९ । “नोष्णं न शिशिरस्तत्र न वायुर्न च भास्करः” । अग्निः । सूर्य्यः । यथा, मनुः ११ । ११३ । “उष्णे वर्षति शीते वा मारुते वाति वा भृशम्” । (“उष्णे आदित्ये मेघे च वर्षति” इति तट्टीकायां कुल्लुकभट्टः ॥) पलाण्डुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ उष्णवीर्य्यद्रव्यगुणाः । पित्तबलकारित्वम् । लघु- त्वम् । वातश्लेष्मनाशित्वच्च । इति राजवल्लभः ॥ उष्णः, त्रि, (उष् + नक् ।) निरालस्यव्यक्तिः । तत्प- र्य्यायः । दक्षः २ चतुरः ३ पेशलः ४ पटुः ५ सूत्थानः ६ । इत्यमरः । अशीतः । इति मेदिनी ॥ (यथा मनुः । ३ । २३७ । “यावदुष्णं भवत्यन्नं यावदश्नाति वाग्यतः” ॥) उष्णकः, पुं, (उष्णं करोतीति । उष्ण + शीतोष्णाभ्यां कारिणीति कन् ।) ग्रीष्मकालः । चंक्रमादिः । इति धरणी ॥ (ज्वरः । इति पाणिनिः ५ । २ । ८१ ॥) उष्णकः, त्रि, (उष्णं कार्य्यमस्य । उष्ण + कन् ।) क्षिप्रकारी । आतुरः । इदि मेदिनी ॥ प्रणतः । इति धरणी ॥ क्रोधोद्दीप्तः इति पाणिनिः ५ । २ । ७२ ॥) उष्णनदी, स्त्री, (उष्णा नदी ।) वैतरणी नदी ॥ उष्णरश्मिः, पुं, (उष्णा रश्मयो यस्य ।) सूर्य्यः । अर्क- वृक्षः । इत्यमरः ॥ (यथा, कुमारे ३ । २५ । “कुवेरगप्तां दिशमुष्णरश्मौ गन्तुं प्रवृत्ते समयं विलङ्घ्य” ॥) उष्णवारणः, पुं, क्ली, (उष्णमातपं वारयति । उष्ण + वृ + णिच् + ल्युट् ।) छत्रम् । इति हारावली ॥ (यथा, कुमारे ५ । ५२ । “यदर्थमम्भोजमिवोष्णवारणं कृतं तपःसाधनमेतया वपुः” । छत्रशब्देऽस्य गुणादिकं ज्ञेयम् ॥) उष्णवीर्य्यः पुं, (उष्णमुग्रं वीर्य्यं यस्य ।) शिशुमारः । इति हेमचन्द्रः ॥ तीक्ष्णतेजोयुक्तद्रव्यादिः ॥ (प्रच- ण्डवीर्य्ययुक्ते, त्रि ॥) उष्णा, स्त्री, (उष्यते बध्यते यया । उष बधे + नक् + टाप् ।) क्षयव्याधिः । सन्तापः । पित्तम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ [हेमचन्द्रः ॥ उष्णांशुः, पुं, (उष्णा अंशवो यस्य ।) सूर्य्यः । इति

उष्णागमः, पुं, (उष्णस्यागमो यस्मिन् ।) ग्रीष्मकालः । इत्यमरः ॥ उष्णाभिगमः पुं, (उष्णस्यातपस्याभिगमो यत्र ।) ग्रीष्मऋतुः । इति शब्दरत्नावली ॥ उष्णासहः पुं, (उष्ण आतप आसह्यते यत्र । उष्ण + आ + सह + अच् ।) हेमन्तऋतुः । इति राज- निर्घण्टः ॥ (उष्णासह्यकारिणि, त्रि ॥) उष्णिक्, [ह्] स्त्री, (उत् + स्निह् + क्विन् । निपा- तनात् उपसर्गान्तलोपः षत्वं च ।) सप्ताक्षर- च्छन्दः । (यथा छन्दोमञ्जर्य्यां, -- “उक्थात्युक्था तथा मध्या प्रतिष्ठान्या सुपूर्ब्बिका । गायत्र्युष्णिगनष्टुप् च वृहती पङ्क्तिरेव च” ॥ उष्णिक्सप्ताक्षरा वृत्तिः । सा च त्रिधा मधुमती- कुमारललिता-मदलेखाभेदात् । उदाहरणपूर्ब्बकं तल्लक्षणं यथा तत्रैव । “ननगि मधुमती” । “रविदुहितृतटे वनकुसुमनतिः । व्यधित मधुमती मधुमथनमुदम्” ॥ १ ॥ “कुमारललिता जस्गाः” ॥ “मुरारितनुवल्ली कुमारललिता सा । व्रजैणनयनानां ततान मुदमुच्चैः” ॥ २ ॥ “मस्गौ स्यान्मदलेखा” ॥) “रङ्गे बाहुविरुग्नात् कुम्भीन्द्रान्मदलेखा । लग्नाभून्मुरशत्रोः कस्तूरी- रसचर्च्चा” ॥ उष्णिका, स्त्री, (अल्पमन्नमस्याम् । ब्राह्मणकोष्णिके संज्ञायामिति कन् । निपातनादन्नशब्दस्योष्णा- देशः ।) यवागुः । इत्यमरः ॥ याउ इति भाषा । उष्णीषः, पुं, क्ली, (उष्णमीषते हिनस्तीति । ईष गति- हिंसादर्शनेषु । इगुपधेति कः । शकन्ध्वादिः ।) शिरोवेष्टः । इत्यमरः ॥ पाग इति भाषा । अस्य गुणाः । केशचक्षुरायुर्वद्धकत्वम् । धूलिशीतोष्ण- निवारकत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ यथा । “उष्णीषं कान्तिकृत् केश्यं रजोवातकफापहम् । लघु चेच्छस्यते यस्मात् गुरुपित्ताक्षिरोगकृत्” ॥ इति भावप्रकाशः ॥ किरीटः । (यथा, महाभारते सौभबधोपाख्याने ३ । २१ । २४ । “विशीर्णमलिनोष्णीषः प्रकीर्णाम्बरमूर्द्धजः” । रजोऽवश्यायसूर्य्यांशुहिमानिलनिवारणं । प्रतिश्यायशिरःशूल-हरञ्चोष्णीषधारणम् । इति वैद्यकचक्रपाणिकृतद्रव्यगुणे गुणानां क्रिया- भिधानादिवर्गे ॥ “बाणवारं मृजावर्णतेजोबलविवर्द्धनम् । पवित्रं केश्यमुष्णीषं वातातपरजापहम्” ॥ इति सुश्रुते चिकित्सितस्थाने २४ अध्याये ॥) चिह्नान्तरम् । इति मेदिनी ॥ उष्णोदकं, क्ली, (उष्णञ्च तत् उदकञ्चेति ।) तप्तजलम् । क्वाथ्यमानपादावशेषार्द्धावशेषपादहीनं जलम् । तद्विधिर्यथा । “अष्टमेनांशशेषेण चतुर्थेनार्द्धकेन बा । अथवा क्वथनेनैव सिद्धमुष्णोदकं बदेत्” ॥ अस्य गुणाः । सदा पथ्यत्वम् । कासज्वरविबन्ध- कफवाताममेदोनाशित्वम् । दीपनत्वम् । वस्ति- शोधनत्वञ्च ।

“श्लेष्मामवातमेदोघ्नं वस्तिशोधनदीपनम् । कासश्वासज्वरान् हन्ति पीतमुष्णोदकं निशि” ॥ इति भावप्रकाशे प्रथमखण्डम् ॥ * ॥ अथोष्णो- दकस्य लक्षणं गुणाश्च । “क्वाथ्यमानन्तु निर्व्वेगं निष्फेनं निर्म्मलन्तथा । अर्द्धावशिष्टं यत्तोयं तदुष्णोदकमुच्यते ॥ ज्वर-कास-कफ-श्वास-वात-पित्ताम-मेदसाम् । नाशनं वस्तिसंशोधि पथ्यमुष्णोदकं सदा ॥ * ॥ अथर्त्तुभेदे जलस्य पाकभेदः । यदाह, त्रिपादशेषं सलिलं ग्रीष्मे शरदि शस्यते । “हिमेऽर्द्धशेषं शिशिरे तथा वर्षावसन्तयोः” ॥ अन्ये तु । “निदाघे त्वर्द्धपादोनं पादहीनन्तु शारदम् । शिशिरे च वसन्ते च हिमे चार्द्धावशेषितम् ॥ अष्टमांशावशेषन्तु वारि वर्षासु शस्यते । इति केचिद्बुधाः प्राहुर्जेज्जटागमदर्शनात्” ॥ केचित्त । “वसुष्वङ्गेषु बाणेषु वेदेषु त्रिषु पक्षयोः । एकभागावशेषं स्यादम्बु वर्षादिषु क्रमात्” ॥ अत्र दोषाणां यथोल्वणता हीनता वा तथा व्यवस्था कल्पनीया ॥ “तत्पादहीनं पित्तघ्नमर्द्धहीनन्तु वातनुत् । त्रिपादहीनं श्लेष्मघ्नं संग्राह्यग्निप्रदं लघु” ॥ * ॥ त्रिपादहीनस्य तन्त्रान्तरे आरोग्याम्बुसंज्ञा । तस्य लक्षणगुणाः । “पादशेषन्तु यत्तोयमारोग्याम्बु तदुच्यते । आरोग्याम्बु सदा पथ्यं कास-श्वास-कफापहम् ॥ सद्यो ज्वरहरं ग्राहि दीपनं पाचनं लघु । आनाहपाण्डुशूलार्शोगुल्मशोथोदरापहम्” ॥ इति भावप्रकाशे मध्यमखण्डम् ॥ रात्रौ उष्णो- दकपानगुणाः । श्लेष्मसङ्घातभेदकत्वम् । मारुताप- कर्षित्वम् । आशु अजीर्णजारकत्वञ्च । “तत्पादहीनं वातघ्नं मध्यहीनं तु पित्तनुत् । कफघ्नं पादशेषस्थं पानीयं लघु दीपनम्” ॥ इति राजनिर्घण्टः ॥ (“शरदीह तथा ग्रीष्मे क्वाथे पादावशेषितम् । शिशिरे च वसन्ते च कुर्य्यादर्द्धावशेषितम्” ॥ विपरीतमृतुं दृष्ट्वा प्रावृषं वार्द्धभागिकम् । क्वाथ्यमानञ्च निर्व्वेगं निष्फेनं निर्म्मलञ्च यत् ॥ अर्द्धावशिष्टं भवति तदुष्णोदकमुच्यते । तत्पादहीनं वातघ्नञ्चार्द्धं पित्तविकारजित् ॥ कफघ्नं पादशेषन्तु पानीयं लघु पाचनम्” । “दिवसे क्वथितं तोयं रात्रौ तद्गुरुतां व्रजेत् । रात्रौ शृतन्तु दिवसे गुरुत्वमधिगच्छति” ॥ इति हारीते प्रथमस्थाने ७ अध्याये । “दीपनं पाचनं कण्ठ्यं लघूष्णं वस्तिशोधनम् ॥ हिक्काध्मानानिलश्लेष्म सद्यःशुद्धे नवज्वरे । कासामपीनसश्वासपार्श्वरुक्षुच शस्यते” ॥ “अनभिस्यन्दि लघु च तोयं क्वथितशीतलम् । पित्तयुक्ते हितं दोषे व्युषितं तन्त्रिदोषकृत् ॥ इति वाभटे सूत्रस्थाने ५ अध्याये ॥ “कफमेदोऽनिलामघ्नं दीपनं वस्तिशोधनम् ॥

:श्वास-कास-ज्वर-हरं पथ्यमुष्णोदकं सदा ।

यत् क्वाथ्यमानं निर्व्वेगं निःफेनं निर्म्मलं लघु ॥

चतुर्भागावशेषन्तु तत्तोयं गुणवत् स्मृतम् ।

न च पर्य्युषितं देयं कदाचिद्वारि जानता ॥

अम्लीभूतं कफोत्क्लेशि न हितं तत् पिपासवे ।

मद्यपानात् समुद्भूते रोगे पित्तोत्थिते तथा ॥

सन्निपातसमुत्थे च शृतशीतं प्रशस्यते” ।

इति सुश्रुते सूत्रस्थाने ४५ अध्याये ॥)

तमुवाच भगवानात्रेयो ज्वरितस्य कायसमुत्थान-

देश-कालानभिसमीक्ष्य पाचनार्थं पानीयमुष्णं

प्रयच्छन्ति भिषजः । ज्वरो ह्यामाशयसमुत्थः प्रायो

भेषजानि चामाशयसमुत्थानां विकाराणां पाचन-

वमनापतर्पणानि शमनानि भवन्ति पाचनार्थञ्च

पानीयमुष्णं तस्मादेतज्ज्वरितेभ्यः प्रयच्छन्ति भि-

षजो भूयिष्ठम् । तद्ध्येषां पीतं वातमनुलोमयति

अग्निमुदर्य्यमुदीरयति । क्षिप्रं जरां गच्छति

श्लेष्माणञ्च परिशोषयति स्वल्पमपि च पीतं तृष्णा-

प्रशमनायोपपद्यते तथा युक्तमपि चैतन्नात्यर्थोत्-

सन्नपित्ते ज्वरे सदाहभ्रमप्रलापातिसारे वा

प्रदेयमुष्णेन हि दाह-भ्रम-प्रलापातिसारा भूयो-

ऽभिवर्द्धन्ते शीतेनोपशाम्यन्तीति” ।

इति चरके विमानस्थाने ३ अध्यायः ॥)

उष्णोपगमः, पुं, (उष्णः उपगमो यत्र ।) ग्रीष्मकालः ।

इत्यमरः ॥

उष्मः, पुं, (उष + मक् ।) ग्रीष्मकालः । वसन्तकालः ।

इत्युणादिकोषः ॥ उष्णः । क्रोधः ॥

उष्मकः, पुं, (उष्म + कन् ।) ग्रीष्मऋतुः । इत्यमरः ॥

उष्मा, [न्] पुं, (उष् + मनिन् ।) ग्रीष्मकालः ।

उत्तापः । इत्यमरटीकायां नीलकण्ठः ॥

(यथा कुमारे । ५ । २३ ॥

“तपात्यये वारिभिरुक्षिता नवै-

र्भुवा सहोष्माणममुञ्चदूर्द्धगम्” ।

“उष्मा पित्तादृते नास्ति ज्वरो नास्त्युष्मणा विना ।

तस्मात्पित्तविरुद्धानि त्यजेत्त्पित्ताधिकेऽधिकम्” ॥

इति वाभटे चिकित्सास्थाने १ म अध्याये ॥)

उष्मागमः, पुं, (ओषतीति उष्मा । आगछतीति आ-

गमः । उष्मा आगमो यत्र ।) ग्रीष्मकालः । इत्य-

मरटीकायां रायमुकुटः ॥

उस्रः, पुं, (वस + “स्फायितञ्चिवञ्चिशकिक्षिपीति” ।

२ । १३ । उणादिसूत्रेण रक् ।) वृषः । (यथा,

ऋग्वेदे । ६ । १२ । ४ ॥ “वन्वन्क्रत्वानार्वोस्रः पि-

तेव” । “उस्रः वृषभः” । इति भाष्यम् ॥) रश्मिः ।

इति मेदिनी ॥ (यथा रघुः । ४ । ६६ ।

“शरैरुस्रैरिवोदीच्यानुद्धरिष्यन् रसानिव” ।

लताभेदः । सूर्य्यः । यथा, ऋग्वेदे । ३ । ५८ । ४ ।

“प्र मित्रासो न ददुरुस्रो अग्रे” । “वसति नभ-

सीत्युस्रः सूर्य्यः” । इति भाष्यम् । अश्विनीपुत्त्रौ ।

यथा तत्रैव । ४ । ४५ । ५ ॥

“अग्रय उस्रा जरन्ते प्रतिवस्तोरश्विनौ” ॥)

उस्रा, स्त्री, (उस्र + टाप् ।) अर्ज्जुनी । गाइ इति

भाषा । उपचित्रा । इन्दुरकाणीति भाषा । इति

मेदिनी ॥ (सुरभी गौः । इत्युणादिकोषः ॥)

उह इर् अर्द्दे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वादिं-परं

सकं-सेट् ।) ह्रस्वादिः । इर् औहत् औहीत् ।

अर्द इह बधः । इति दुर्गादासः ॥

उहानः, पुं, देशविशेषः । इति भूरिप्रयोगः ॥