शब्दकल्पद्रुमः/आ

पृष्ठ १/१६०अ

आ आ, आकारः । द्वितीयस्वरवर्णः । अस्योच्चारणस्थानं कण्ठः । स च दीर्घः प्लुतश्च भवति । “आकारं परमाश्चर्य्यं शङ्खज्योतिर्म्मयं प्रिये । ब्रह्मविष्णुमयं वर्णं तथा रुद्रमयं प्रिये । पञ्चप्राणमयं वर्णं स्वयं परमकुण्डली” ॥ इति कामधेनुतन्त्रे ॥ अस्य लेखनप्रकारो यथा -- “अकाररूपमासद्य दक्षक्रोडायता त्वधः । ब्रह्मादयस्तथा शक्तिस्तासु तिष्ठन्ति नित्यशः” ॥ इति वर्णोद्धारतन्त्रं । तस्य नामानि यथा -- “आकारो विजयानन्तो दीर्घच्छायो विनायकः । क्षीरोदधिः पयोदश्च पाशो दीर्घास्यवृत्तकौ ॥ प्रचण्ड एकजो रुद्रो नारायण इभेश्वरः । प्रतिष्ठा मानदा कान्तो विश्वान्तक गजान्तकः ॥ पितामहो द्विठान्तो भूः क्रिया कान्तिश्च सम्भवः । द्वितीया मानदा काशी विघ्नराजः कुजो वियत् ॥ स्वरान्तकश्च हृदयमङ्गुष्ठो भगमालिनी” ॥ इति वर्णाभिधानं ॥

आ, व्य, स्मृतिः । यथा । “आज्ञातं सजटायुरेषः” । वाक्यं । यथा । “आ एवं मन्यसे” । इत्यमरः ॥ (पूर्ब्बं मैवं मंस्था इदानीं त्वेवं मन्यसे इत्यर्थः ।) अनुकम्पा । (यथा, आ देवदत्तो दरिद्रः इति ।) समुच्चयः । इति मेदिनी ॥ (यथा, देवेभ्यश्च पितृ- भ्यंश्च आ ।) क्वचित् निषिद्धसन्धिवर्णः । आशब्दो योऽचा न सन्धीयते स इत्यर्थः । इति भरतः ॥ (“आ एवं तत्त्वमर्य्यादा आ एवं तत्कृतं मया” । इति मुग्धबोधम् ।)

आं, व्य, एवं । स्वीकारः । इत्यमरः ॥ आः, पुं, महेश्वरः । इति पुरुषोत्तमः ॥ पितामहः । वाक्यं । यथा अग्निपुराणे एकाक्षरामिधानं ॥ “अ विष्णुः प्रतिषेधः स्यादाः पितामहवाक्ययोः । सीमायामथाव्ययं आ भवेत् संक्रोधपीडयोः” ॥ आः, [स्] व्य, कोपः । यथा । आः पापदुर्म्मुखः । (“आः किमेतदितिक्रोधादाभाष्य महिषासुरः” । इति मार्कण्डेयपुराणम् । “आः पापे दुर्विनोते महाश्वेते” । इति काद- म्बरी ।) पीडा । यथा आः शीतं । इत्यमरभरतौ । स्मृतिः । स्पर्द्धा । तर्ज्जतं । इति शब्दरत्नावली ॥ आकम्पितं, त्रि, (आकम्पते स्म । आङ् + कपि + क्त ।) कम्पविशिष्टं । तत्पर्य्यायः । वेल्लितं २ प्रेङ्क्षितं ३ आधूतं ४ आधुतं ५ चलितं ६ इत्यमरः ॥ कम्पितं ७ धुतं ८ व्याधूतं ९ विधूतं १० धूतं ११ प्रकम्पितं १२ । इति शब्दरत्नावली ॥ (“अनोकहाकम्पितपुष्पगन्धी” । इति रर्धौ ।

पृष्ठ १/१६१

:“आकम्पितानि हृदयानि मनस्विनीनां वातैः प्रफुल्लसहकारकृताधिवासैः” । इति ऋतुसंहारे ॥) आकरः, पुं, (आकीर्य्यन्ते धातवोऽत्र । आङ् + कॄ + अप् । यद्वा आकुर्व्वन्ति संघीभूय कुर्व्वन्ति व्यव- हारमत्रेति वा । आ + कृ + घ ।) धातुरत्नादे- रुत्पत्तिस्थानं । तत्पर्य्यायः । खनिः २ इत्यमरः ॥ (“आकरे पद्मरागाणां जन्म काचमणेः कुतः” । इति हितोपदेशः । “शैलेन्द्रो हिमवान् नाम धातूनामाकरो महान्” इति रामायणम् ।) समूहः । (“शब्दाकरकरग्राममर्थमण्डलमण्डलम्” । इति कविकल्पद्रुमः ।) श्रेष्ठः । इति मेदिनी ॥ आकर्णनं, क्ली, (आ + कर्ण + ल्युट् ।) श्रवणं ॥ (“मुदा तदाकर्णनतत्परोऽभूत्” । इति नैषधे ।) आकर्षः, पुं, (आकृष्यते इति । आ + कृष + घञ् ।) पाशकः । पाशा इति भाषा । अक्षक्रीडा । पाशा खेला इति भाषा । सारिफलकः । इत्यमरः ॥ छक इति भाषा । (यथा महाभारते । “आकर्षस्ते वाक्फलः सुप्रणीतो हृदि प्रोढो मन्त्रपदः समाधिः” । इन्द्रियं । धनुरभ्यासवस्तु । आकर्षणं । इति मे- दिनी ॥ आकृष्यते अनेन । आँकुषी इति भाषा । यथा । “आकर्ष इव श्वा आकर्षश्वः” । इति मुग्धबोधव्याकरणं ॥ आकर्षतुल्प्य इति ज्ञापनार्थ- इव शब्दः । इति दुर्गादासः ॥ (अयस्कान्तः । निकषोपलः ।) आकर्षणं, क्ली, (आ + कृष् + ल्युट् ।) आकर्षः । बलादानयनं । टानन् इति भाषा । यथा, -- “सा त्वं गच्छ मयैवोक्ता पार्श्वं शुम्भनिशुम्भयोः । केशाकर्षणनिर्धूतगौरवा मागमिष्यसि” ॥ इति मार्कण्डेये देवोमाहात्म्यम् ॥ * ॥ तन्त्रोक्तकर्म्मविशेषद्वारा योषाद्यानयनं । यथा । अथाकर्षणं । “आकर्षणविधानानि कथयामि समासतः । यद्दृष्टं त्रैपुरे तन्त्रे यद्दृष्टं भूतडामरे ॥ श्रीवीजं मान्मथं वीजं लज्जावीजं समुद्धरेत् । प्रथमं प्रणतं दत्त्वा त्रिपुरादेविपदं ततः ॥ अमुकीति पदं दत्त्वा आकर्षय द्विधा पदं । स्वाहान्तं मन्त्रमुद्धृत्य जपेद्दशसहस्रकं ॥ षट्कोणचक्रमालिख्य रक्तचन्दनकुङ्कुमैः । षडङ्गं कारयेन्मन्त्री लज्जावीजसमन्वितं ॥ षड्दीर्घभाक्स्वरेणैव नादविन्दुविभूषितं ॥ रक्तपुष्पाक्षतधूपादिनैवेद्यैः प्रपूज्य तां । भावयन् चेतसा देवीं त्रिनेत्रां चन्द्रशेखरां । बालार्ककिरणप्रख्यां सिन्दूरारुणविग्रहां ॥ पद्मञ्च दक्षिणे पाणौ जपमालाञ्च वामके । मन्त्रस्यास्य प्रभावेण रस्मामपि तथोर्व्वशीं ॥ आकर्षयेन्न सन्देहः किं पुनर्मानवीमिह ॥ * ॥ भूर्जपत्रे समालिख्य कुङ्कुमालक्तवारिणा ॥ काश्मीरागुरुकस्तूरीरोचनामिलितेन च । अनामारक्तमिश्रेण कमलाक्षीमनुं लिखेत् ॥

ॐ ह्रीं कमलाक्षि अमुकीमाकर्षयाकर्षय ॐफट् ॥ इमं मन्त्रं जपेदादौ सहस्रैकं ततः पुनः । तद्भूर्जपत्रमादाय गुलिकां कारयेत् सुधीः ॥ तेनैवं साध्यपादोत्थमृत्तिकापङ्कवेष्टितां । शोषितां तेजसा भानोर्वेष्टयेत् त्रिकटुकैः पुनः ॥ प्रतिमां स्त्रीनिभां कृत्वा क्षिपेत्तस्यास्तदोदरे । गुलिकां पातयेत् पात्रे प्रतिमां साध्यरूपिणीं ॥ तादृशाभिमुखो भूत्वा निर्जने निशि साधकः । ततस्तद्गतचित्तश्च तावत् कालं जपेन्मनुं । यावदायाति सन्त्रस्ता मदनालसविग्रहा ॥ * ॥ अथान्यत् कथयाम्यत्र नृपाकर्षणहेतवे । देवस्यापि नरस्यापि मोहिनीमन्त्रजापतः ॥ अथ मन्त्रं महेशान्यास्तारमादौ ततस्त्रपां । पञ्चशायकवीजञ्च दत्त्वाथ भुवनेश्वरीं ॥ मोहिनीति च नामान्ते फट्कारं पुनरालिखेत् । स्वाहान्तमन्त्रमुक्तञ्च मध्यवीजेन कारयेत् ॥ षडङ्गान् दीर्घयुक्ताद्यैश्चक्रेऽष्टदलके यजेत् । प्रथमं साध्यनामानि लेख्यानि च कजोदरे ॥ महारजनरक्तेन पूर्ब्बमन्त्रपदं युतं । मोहिनीं पद्मकिञ्जल्के जृम्भिणीं स्तम्भिनीं तथा ॥ वशङ्करीं कुलेशीञ्च ततो वै विश्ववासिनीं । आकर्षिणीं ततः क्लिन्नामर्च्चयेदष्टपत्रके ॥ गन्धपुष्पादिधूपाद्यैर्भक्तियुक्तेन चेतसा । लक्षजप्तेन सर्व्वेषां शीघ्रमाकर्षणं भवेत् ॥ * ॥ ह्रीं कालिकायै धीमहि तन्नः कालि प्रचोदयात् । ॐ आकर्षिणी वज्रधारिणी हुँ फट् स्वाहा अमुकीमाकर्षय ॥ प्रणवं पूर्ब्बमुद्धृत्य उग्रसेनी ततः परं । नितम्बिनी वह्निजाया विद्या परमदुर्लभा ॥ सिन्दूरपुत्तलिं कृत्वा तस्या नाम हृदि विलिख्य पणमूल्येन ताम्बूलं समानीय आमशरावद्वये नैवेद्यं कृत्वा कृष्णाष्टोत्तरशततुलस्या मूलमन्त्र- पठिते पुत्तल्या हृदि नामस्थाने ताडिते सति सा समायाति” । इति श्रीकृष्णानन्दविद्यावागीश- कृतषट्कर्म्मदीपिका तन्त्रसारश्च ॥ आकर्षणी, स्त्री, (आकृष्यते अनया । आ + कृष् + ल्युट् + स्त्रियां ङीप् ।) फलपुष्पाद्याकर्षकयष्टि- काविशेषः । आँकुषी इति भाषा ॥ आकलनं, क्ली, (आ + कल् + ल्युट् ।) आकाङ्क्षा । परिसंख्या । बन्धनं । इति मेदिनी ॥ (“सेव्यापि सानुनयमाकलनाय यन्त्रा” । इति माघः: ।) आकल्पः, पुं, (आ + कृप् + घञ् ।) वेशः । इत्य- मरः ॥ कल्पनं । इति मेदिनी ॥ मण्डनं । रोगः । इति हेमचन्द्रः ॥ वेशार्थे यथा रघौ, -- (“अकृतकविधिसर्व्वाङ्गीनमाकल्पजातं विलसितपदमाढ्यं यौवनं सा प्रपेदे” । “स्तोकाप्याकल्परचना विच्छित्तिः कान्तिपोष- कृत्” । इति साहित्यदर्पणे तृतीयपरिच्छेदे । कल्पपर्य्यन्ते व्य, यथा -- “आकल्पं नरकं भुङ्क्ते” । इति स्मृतिः ।) आकल्पकः, पुं, (आकल्प + कन् ।) तमः । मोहः ।

ग्रन्थिः । उत्कण्ठा । हर्षः । इति मेदिनी ॥ आकषः, पुं, (आकष्यते यत्र, आ + कष् + अच् ।) प्रस्तरविशेषः । इति शब्दरत्नावली ॥ कष्टिपातर- इति भाषा । आकस्मिकं, त्रि, (अकस्मात् भवं । अकस्मात् + ठ- ञ् ।) अकस्मादुद्भवं । हठाज्जातं ॥ (“आकस्मिक- प्रत्यवभासां च देवीं वाचमनुष्टुभेन छन्दसा परि- णतामभ्युदैरयत्” । इति उत्तररामचरितम् ॥) आकाङ्क्षा, स्त्री, (आङ् + काङ्क्षि + अच् + टाप् ।) इच्छा । अभिलाषः । इत्यमरः ॥ (रमणीयवस्तु- स्पृहा । यदुक्तं साहित्यदर्पणे ।) “आकाङ्क्षा रमणीयत्वात् वस्तुनो या स्पृहा तु सा” । अपेक्षा । जिज्ञासा । अनुसन्धानं । यथा पदा- ङ्कदूते, -- “नाकाङ्क्षा किं भवति विपुलश्रीमतोऽर्थान्तरेषु” ।) न्यायमते । यत्पदमृते यत्पदान्वयबोधो न भवति तत्पदे तत्पदवत्ता । प्रतीतिपर्य्यवसानविरहः । इत्या- लङ्कारिकाः ॥ आकायः, पुं, (आञ् + चि + घञ् ।) निवासः । इति वोपदेवः ॥ आकारः, पुं, (आ + कृ + घञ् ।) इङ्गितं । अभि- प्रायानुरूपचेष्टाविष्करणं । संकेत ठार इत्यादि भाषा । आकृतिः । मूर्त्तिः । इत्यमरः ॥ (“तस्य संवृतमन्त्रस्य गूढाकारेङ्गितस्य च” । इति रघौ १ । २० । “आकारैरिङ्गितैर्गत्या चेष्टया भाषितेन च” । इति हितोपदेशे सुहृद्भेदः । मूर्त्तिः । “आकार- सदृशप्रज्ञः” । इति रघौ १ । १५ ।) आकारगुप्तिः, स्त्री, (आकारस्य गुप्तिः ।) रत्या- दिसूचको मुखरागादिराकारः । आकारोऽङ्ग- वैकृतमिति वोपालितः ॥ गुप्तिर्गोपनं । आकारस्य भयलज्जादिना गुप्तिराकारगुप्तिः । इत्यमर- टीकायां भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । अवहित्था २ । इत्यमरः ॥ अङ्गविकृतस्य रोमाञ्चादेराच्छादनात् अवहिःस्थितिरवहित्था । इति सारसुन्दरी ॥ (“भयगौरवलज्जादेर्हर्षाद्याकारगुप्तिरवहित्था” । इति साहित्यदर्पणम् ।) आकारगोपनं, क्ली, (आकारस्य गोपनं ।) आकार- गुप्तिः । रत्यादिसूचकमुखरागादिगोपनं । इति हेमचन्द्रः ॥ आकारणं, क्ली, स्त्री, (आङ् + कृ + णिच् + ल्युट् ।) आह्वानं । इत्यमरः ॥ डाकन इति भाषा । (“तैश्च मणिभद्राकारणाय कश्चित् प्रेषितः” । इति पञ्चतन्त्रम् ।) आकालिकं, त्रि, (समानकालौ आद्यन्तौ यस्य । “आकालिकडाद्यन्तवचने” इति समानकालस्या- कालादेशः । इकट् प्रत्ययश्च निपातनात् । यद्वा अकाले भवम् । अकाल + ठञ् ।) क्षणध्वंसि । इति धरणिः ॥ समानकालीनजन्मविनाशशाली । इति संक्षिप्तसारः ॥ अकालसम्भवं । आरम्भ- कालात् तत्सजातीयकालस्थायि । निमित्तं काल- मारभ्य परेद्युर्यावत्कालः स एव कालस्तावदकाल-

पृष्ठ १/१६२

:स्तत्र भवः । इति तिथितत्त्वं ॥ (यथा मनौ ४ । १०५ (“एतानाकालिकान् विद्यादनध्यायानृतावपि” । “तपस्विनः स्थानुवनौकसस्ता- माकालिकीं वीक्ष्य मधुप्रवृत्तिम्” ॥ इति कुमारसम्भवे ३ । ३३ ॥) आकालिकप्रलयः, पुं, (आकालिकः प्रलयः ।) प्रलय- विशेषः । स्वायम्भुवमन्वन्तरे कपिलशापेन अकाले जगत्प्लावनं । तद्विवरणं यथा -- श्रीमार्कण्डेय उवाच । “आकालिकोऽयं प्रलयो यतो भगवता कृतः । तत् शृण्वन्तु महाभागा वाराहं लोकसंक्षयं ॥ यथा वा मत्स्यरूपेण वेदास्त्राताश्च शार्ङ्गिणा । तदहं संप्रवक्ष्यामि सर्व्वपापप्रणाशनं” ॥ श्रीकपिल उवाच । “स्वायम्भुव मनुश्रेष्ठ ब्रह्मरूप महामते । ममैकमीप्सितार्थं त्वं देहि प्रार्थयतोऽधुना ॥ जगत् सर्व्वं तवैवेदं त्वया च परिपालितं । त्वया सर्व्वं जगत् सृष्टं त्वमेव जगतां पतिः ॥ तन्मे देहि रहःस्थानं त्रिषु लोकेषु दुर्लभं पुण्यं पापहरं रम्यं ज्ञानप्रभवमुत्तमं ॥ अहं हि सर्व्वभूतानां भूत्वा प्रत्यक्षदर्शिवान् । उद्धरिष्ये जगज्जातान् निर्माय ज्ञानदीपिकाम् ॥ अज्ञानसागरे मग्नमधुना सकलं जगत् । ज्ञानदीपं प्रदायाहं तारयिष्ये जगत्प्लवं” ॥ श्रीमनुरुवाच । “यदि त्वयाखिलजगद्धितार्थं ज्ञानदीपिकां । चिकीर्षुणा तपः कार्य्यं किं स्थानार्थनया तव ॥ देवागाराणि तीर्थानि क्षेत्राणि सरितस्तथा । बहूनि पुण्यभाञ्ज्यत्र तिष्ठन्ति कपिल ! क्षितौ ॥ तेषामेकतमं त्वञ्चेदासाद्य कुरुषे तपः । स्थानं ब्रह्मन् तपःसिद्धौ न भविष्यति तत्र किं” ॥ कपिल उवाच । “त्वयि विश्रम्भमाधाय तपसः सिद्धयेऽचिरात् । स्थानं मया प्रार्थितं ते त्वं मां क्षिपसि हेतुभिः ॥ अक्षाम्यन्ते वचो मेऽद्य प्रार्थनायां विकत्थनं । यत्त्वं वदसि तस्मात्त्वं फलमेतदवाप्नुहि ॥ इदं त्रिभुवनं सर्व्वं सदेवासुरमानुषं । हतप्रहतविध्वस्तमचिरेण भविष्यति ॥ न चिरात् द्रक्ष्यसि मनो ! जलपूर्णं जगत्त्रयं । हतप्रहतविध्वस्तं तव गर्व्वविशातनं ॥ एवमुक्त्वा मुनीन्द्रोऽसौ कपिलस्तपसां निधिः । अन्तर्दधे जगामापि तदा ब्रह्मसदो मुनिः ॥ कपिलम्य वचः श्रुत्वा विषण्णवदनो मनुः । भावीति प्रतिपद्याशु मनुर्नोवाच किञ्चन ॥ विशालां वदरीं यातो गङ्गाद्वारान्तिकं मनुः । प्रविश्य तपसे यत्नमकरोल्लोकभावनः । आराधयामास हरिं जगत्कारणकारणं ॥ ॐ नमो भगवते वामुदेवाय शुद्धज्ञानस्वभाविने । इति जप्यं प्रजपतो मनोः स्वायम्भुवस्य तु ॥ प्रसनाद जगन्नायः केशवो न चिरादथ । ततः क्षद्रझसो भूत्वा दूर्व्वादलममप्रभः ॥ कर्परकलिकायुग्भतुल्यनेत्रयगोज्यलः ।

तपस्यन्तं महात्मानं मनुं स्वायम्भुवं मुनिं ॥ आससाद तदा क्षुद्रमत्स्यरूपी जनार्दनः । उवाच च महात्मानं मनुं स्वायम्भुवं तदा ॥ तपोनिधे महाभाग भीतं मां त्रातुमर्हसि । नित्यं युद्धे जितं मत्स्यैर्विशालैर्भक्षितुं प्रति ॥ अथ प्रभूतैर्विपुलैर्द्रावितः पृथुरोमभिः । प्राणाकाङ्क्षी महात्मानं भवन्तं शरणं मुनिं ॥ प्राप्तोऽहं यद्यनुक्रोशो मयि मां परिपालय । इति तस्य वचः श्रुत्वा मनुः स्वायम्भुवस्ततः ॥ अलिञ्जरे तोयपूर्णे न्यधाद्विपुलभोगिनि । स तस्मिन् मलिके मत्स्यो वर्द्धमानो दिने दिने ॥ सामान्यरोहितप्रायदेहोऽभून्नचिरादथ । दशघटजलपूर्णं प्रत्यहं स महात्मा मलिकमसति कुर्व्वन् वर्द्धयामास मत्स्यं । स च सुविषदनेत्रो मत्स्यराजोऽचिरेण मलिकसलिलमध्ये लोमशः पीनदेहः” ॥ इति कालिकापुराणे ३१ अध्यायः ॥ * ॥ श्रीमार्कण्डेय उवाच । “ततस्तथा पीनतनुं दृष्ट्वा मत्स्यं मनुः स्वयं । गृहीत्वा पाणिना फुल्लनलिनीं सरसीं ययौ ॥ तत्सरस्तत्र विपुलं पुण्ये नारायणाश्रमे । एकयोजनविस्तीर्णं सार्द्धयोजनमायतं ॥ नानामीनगणोपेतं शीतामलजलोत्करं । तदासाद्य सरो मत्स्यं विनिधाय मनुस्तदा ॥ पालयामास सुतवत् कृपया परया युतः । सोऽचिरेणैव कालेन पीनो वैसारिणोऽभवत् ॥ न समस्तत्र सरसि वृहत्काये द्विजोत्तमाः । स एकदा महामत्स्यः पूर्ब्बापरतटद्वये ॥ शिरःपुच्छे निधायाशु तुङ्गदेहः समुच्छ्रितः । स्वायम्भुवं महात्मानं चुक्रोश त्राहि मामिति ॥ तं तथा स मनुर्ज्ञात्वा क्रोशन्तं मीनपुङ्गवं । आससाद तदा मत्स्यं जग्राह च करेण तं ॥ न शक्रोम्यहमुद्धर्त्तुं पृथुरोमाणमद्भुतं । इति सञ्चिन्तयन्नेवं प्रोद्दधार करेण तं ॥ भगवानपि विश्वात्मा मत्स्यरूपी जनार्द्द्वनः । स्वायम्भुवकरं प्राप्य लघिमानमुपाश्रयत् ॥ ततः कराभ्यामुद्धृत्य स्कन्धे धृत्वाण्डजं मनुः । निनाय सागरं तत्र तोये च निदधे ततः ॥ यथेच्छमत्र वर्द्धस्व न कोऽपि त्वां हनिष्यति । अचिरेणैव सम्पूर्णदेहत्वं समवाप्नुहि ॥ इत्युक्त्वा स महाभागः सर्व्वप्राणभृतांवरः । लघुत्वं चिन्तयंस्तस्य विस्मयं परमं गतः ॥ मत्स्योऽपि न चिरादेव पूर्णकायस्तदा महान् । सर्व्वतः पूरयामास देहभोगेन सागरं ॥ तं पूर्णकायमालोक्य व्यतीत्याम्भः समुच्छ्रितं । शल्कैः शिराभीरचितं मानसाचलसन्निभं ॥ रुन्धन्तं सागरं सर्व्वं देहाभोगाचलीकृतं । स्वायम्भुवो मनुर्धीमान् मेने मत्स्यं न तं तदा ॥ ततः पप्रच्छ तं साम्ना मत्स्यं स्वायम्भुवो मनुः । विचिन्त्य लघिमानञ्च पश्यन्मूर्त्तिं तदाद्भुतां” ॥ श्रीमनुरुवाच । “न त्वां मत्स्यमहं मन्ये कस्त्वं मे वद सत्तम ! ।

महत्त्वं लघिमानन्ते चिन्तयन् सुमहत्तम ॥ त्वं ब्रह्मा ह्यथवा विष्णुः शम्भुर्व्वा मीनरूपधृक् । न चेद्गुह्यं महाभाग तन्मे वद महामते” ॥ श्रीमत्स्य उवाच । “आराध्योऽहंत्वया नित्यं यो हरिः स सनातनः । तवेष्टकामसिद्ध्यर्थं प्रादुर्भूतः समाहितः ॥ यत्त्वमिच्छसि देवेश मत्तः शान्तेन मूर्त्तिना । तत्करिष्येऽद्य तां मूर्त्तिमिमां विद्धि मनो मम” ॥ श्रीमार्कण्डेय उवाच । “इति तस्य वचः श्रुत्वा विष्णोरमिततेजसः । ज्ञात्वा प्रत्यक्षतो विष्णुं मनुस्तुष्टाव केशवं” ॥ श्रीमनुरुवाच । “नमस्ते जगदब्यक्तपरावरपते हरे । पावकादित्यशीतांशुनेत्रत्रयधराव्यय ॥ जगत्कारण सर्व्वज्ञ जगद्धाम हरे पर । सुरौघ परमेशान नारायण सुरेश्वर” ॥ इत्यादिस्तोत्रं । श्रीमार्कण्डेय उवाच । “स्वायम्भुवेन मनुना संस्तुतो मत्स्यरूपधृक् । वासुदेवस्तदा प्राह मेघगम्भीरनिस्वनः” ॥ श्रीभगवानुवाच । “तुष्टोऽस्मि तपसा तेऽद्य भक्त्या चापि स्तुतो मुहुः ॥ सपर्य्यया तथानेन वरं वरय सुव्रत । इष्टार्थं संप्रदास्यामि तुभ्यं नात्र विचारणा ॥ वरयाभीप्सितान्कामान् लोकानां वा हितञ्च यत्” मनुरुवाच । “यदि देयो वरो मेऽद्य लोकानां यो हितो भवेत् । तन्मे देहि वरं विष्णो तं वक्ष्याभि शृणुष्व मे ॥ शशाप कपिलः पूर्ब्बं मदर्थे भुवनत्रयं । हतप्रहतविध्वस्तं सकलं ते भविष्यति ॥ येनेयमुद्धृता पृथ्वी येनेयं परिपालिता । संहरिष्यति यस्त्वेनां तेऽधुना प्लावयन्त्विमां ॥ ततोऽहं दीनहृदयस्त्वामेव शरणं गतः । न यथेदं त्रिभुवनं जलप्लुतं भविष्यति ॥ हतप्रहतविध्वस्तं तथा त्वं देहि मे वरं” । श्रीभगवानुवाच । “न मत्तः कपिलो भिन्नस्तथा न कपिलादहं । यदुक्तं मुनिना तेन मयोक्तं विहितं मनो ॥ तस्माद्यदुदितं तेन तत् सत्यं नान्यथा भवेत् । करिष्ये तत्र साहाय्यं स्वायम्भुव निबोध तत् ॥ हतप्रहतविध्वस्ते तोयमग्ने जगत्त्रये । न चिरादेव तत्तोयं शोषयिष्यामि वै मनो ॥ यावज्जलप्लवस्तावत् यथा कार्य्यं त्वया मनो । तन्मे निगदितं तथ्यं शृणुष्वावहितोऽधुना ॥ सर्व्वयज्ञियकाष्ठौघैरेका नौका विधीयतां । तामहं द्रढयिष्यामि यथा नो भिद्यते जलैः ॥ दशयोजनविस्तीर्णां त्रिंशद्योजनमायतां । धारिणीं सर्व्ववीजानां भुवनत्रयवर्द्धिनीं ॥ सर्व्ववाज्ञिकवृक्षाणां भूरिवल्कलतन्तुभिः । नवयोजनदीर्घान्तु व्यामत्रयसुविस्तृतां ॥ कुरु स्वयं मनो तूर्णं वृहतीमीरिकां वटीं । जगद्धात्री जगन्माया लोकमाता जगन्मयी ॥

पृष्ठ १/१६३

:द्रढयिष्यति तां रज्जुं न त्रुव्यति यथा तथा । सर्व्वाणि वीजान्यादाय सवेदान् सप्त वै ऋषीन् ॥ तस्यां नावि निसन्नस्त्वं वर्त्तमाने जलप्लवे । दक्षेण सह संगम्य स्मरिष्यसि मनो मम ॥ स्मृतोऽहं तूर्णमायास्ये भवतो निकटं प्रति । श्यामलेनाथ शृङ्गेण त्वं मां ज्ञास्यसि वै तदा ॥ यावत् प्रहतविध्वस्तं हतं स्याद्भुवनत्रयं । तावत् पृष्ठेन तां नावं वोढाहं नात्र संशयः ॥ जलप्लवे तु संपूर्णे शृङ्गे मम च तां हरिं । त्वं तया वटिकया तुर्णं सदा नेष्यसि वै दृढं ॥ बद्धायां नावि मे शृङ्गे दैवमानेन वत्सरान् । सहस्रं प्रेरयिष्यामि तां नावं शोषयन् जलं ॥ ततः शुष्केषु तोयेषु प्रोन्मग्ने शिखरे गिरेः । हिमाचलस्य बद्ध्वा तां तस्मिन्नावमहं मनो ॥ त्वां वै गोपयिता नित्यं तावत्तु शोषये जलं । चिन्तितोऽहं त्वया यास्ये यदाहं निकटं तव ॥ शृङ्गेण श्यामलेनैव त्वं मां ज्ञास्यसि पुष्करे । पुनः सृष्टिं ततः कृत्वा मत्प्रसादान्महामते ॥ त्रैलोक्यदुर्ल्लभामृद्धिमवाप्ससि सनातनीं । अहमाराधितो येन जप्येन भवता मनो ॥ सर्व्वसिद्धिर्भवेत्तस्य यस्तोषयति तेन मां” । श्रीमार्कण्डेय उवाच । “इति दत्त्वा वरं तस्मै मत्स्यस्तेन नमस्कृतः । अन्तर्द्दधे जगन्नाथो लोकानुग्रहकारकः ॥ स्वायम्भुवोऽपि भगवानन्तर्द्धानं गते हरौ । यथोक्तं हरिणा पूर्ब्बं नावं रज्जुं तथाकरोत् ॥ सर्व्वयाज्ञियवृक्षौघान् छित्त्वा स्वायम्भुवस्तदा । उद्घेन कारयामास नावं दृढतरां ततः ॥ तेषां वल्कसमुद्भूतसूत्रसंघैर्वटीरिकां । पूर्ब्बोक्तेन प्रमाणेन कारयामास वै मनुः ॥ ततः कालेन महता वृत्तं युद्धं महाद्भुतं । विष्णोर्यज्ञवराहस्य सरभस्य हरस्य च ॥ ततो जलप्लवे भूते विध्वस्ते भुवनत्रये । तया रज्ज्वा तरिं बद्ध्वा वीजान्यादाय सर्व्वशः ॥ वेदानृषीन् तथा सप्त दक्षं चादाय वै मनुः । तस्यां नावि समाधाय तोयमग्ने चराचरे ॥ स्वायम्भुवस्तदा मत्स्यं हरिं सस्मार वै ततः । ततो जलानामुपरि सशृङ्ग इव पर्ब्बतः ॥ उद्दीप्तश्चैकशृङ्गेण विष्णुर्मत्स्यस्वरूपधृक् । आगतस्तत्र न चिराद्यत्रास्ते स मनुर्हरिः ॥ तरिमारुह्य विपुले तोयराशौ भयङ्करे । यावच्चलाचलं तोयं तावत् पृष्ठे तरिं न्यधात् ॥ जले प्रकृतिमापन्ने शृङ्गे बद्ध्वा तरिं तदा । तां नावं चोदयामास सहस्रं दैववत्सरान् ॥ स्वयं नावमवष्टभ्य दधार परमेश्वरः । योगनिद्रा जगद्धात्री समासीदद्वटीरिकां ॥ ततः शनैः शनैस्तोये शोषं गच्छति वै चिरात् । पश्चिमं हिमवत् शृङ्गमुन्मग्रं तोयमध्यतः ॥ द्विसाहस्रैर्योजनानामुच्छ्रितस्य हिमप्रभोः । पञ्चाशत्तु सहस्राणि शृङ्गं तत्तस्य चोच्छ्रितं ॥ तस्मिन् शृङ्गे ततो नावं बद्ध्वा मत्स्यात्मधृक् हरिः । जगाम शोषणायाशु जलानां जगतां पतिः ॥

एवं हि मत्स्यरूपेण वेदास्त्राताश्च शार्ङ्गिणा । कपिलस्य तु शापेन कृतोऽथाकालिको लयः ॥ आकालिकोऽयं प्रलयो यतो भगवता कृतः । इति वः कथितं सर्व्वं यथावत् द्विजसत्तमाः” ॥ इति कालिकापुराणे ३२ अध्यायः ॥ आकालिकी, स्त्री, (अकाल + ठञ् + ङीप् ।) विद्युत् । इति हेमचन्द्रः ॥ आकाशः, पुं, क्ली, (आ समन्तात् काशन्ते दीप्यन्ते सूर्य्यादयो यत्र । आ + काश् + घञ् ।) पञ्च- भूतान्तर्गतभूतविशेषः । स तु शून्यः । तत्पर्य्यायः । द्योः २ द्यौः ३ अभ्रं ४ अब्भं ५ व्योम ६ पुष्करं ७ अम्बरं ८ नभः ९ अन्तरीक्षं १० अन्तरिक्षं ११ गगनं १२ अनन्तं १३ सुरवर्त्म १४ खं १५ वियत् १६ विष्णुपदं १७ विहायः १८ । इत्यमरः ॥ नाकः १९ अनङ्गः २० नभसं २१ मेघवेश्म २२ महाविलं २३ । इति जटाधरः ॥ मरुद्वर्त्म २४ मेघवर्त्म २५ त्रिपिष्टपं २६ । इति शब्दरत्ना- वली ॥ न्यायमते अस्य सामन्यगुणाः सङ्ख्यादि- पञ्च । विशेषगुणः शब्दः । स तु नित्यः अश- रीरी च । अस्येन्द्रियं कर्णः । सत्वेकः किन्तु उपाधिभेदेन नाना भवति । (“शब्दः श्रोत्रेन्द्रियञ्चापि छिद्राणि च विविक्तता । वियतः कथिता एते गुणागुणविचारिभिः” ॥ तथा च भाषापरिछेदे । “आकाशस्य तु विज्ञेयः शब्दो वैशेषिको गुणः । इन्द्रियं तु भवेत् श्रोत्रमेकः सन्नप्युपाधितः” ॥) वेदान्तमते स जन्यः ॥ आकाशगङ्गा, स्त्री, (आकाशपथवाहिनी गङ्गा ।) स्वर्गगङ्गा । यथा, शिवरात्रिव्रतकथायां, -- “आकाशगङ्गासलिलतरङ्गगणनादिते । त्रैगुण्यललितैश्चारुमरुद्भिरुपवीजिते” ॥ (“नदत्याकाशगङ्गायाः स्रोतस्युद्दामदिग्गजे” । इति रघौ १ । ७८ । “उभौ यदि व्योम्नि पृथग् प्रवाहा- वाकाशगङ्गापयसः पतेताम्” । इति माघः ।) आकाशजननी [न्] पुं, (आकाशमार्गस्य जननी ।) प्रगण्डीमध्यस्थितजनानां वाह्यार्थदर्शनार्थानिक्षुद्र- च्छिद्राणि । यद्द्वारा आग्नेयास्त्रगुलिकाः प्रक्षि- प्यन्ते । इति राजधर्म्मः ॥ (आकाशजननी स्त्री आकाशपथस्य जननीव पोषिका । इति केचित् ।) आकाशदीपः, पुं, (आकाशे दीयमानो दीपः ।) कार्त्तिकमासे भगवदुद्देशेन नभसि दत्तप्रदीपः । यथा । कार्त्तिके आकाशदीप उक्तो निर्णयामृते पुष्करपुराणे । “तुलायां तिलतैलेन सायंकाले समागते । आकाशदीपं यो दद्यात् मासमेकं हरिं प्रति ॥ महतीं श्रियमाप्नोति रूपसौभाग्यसम्पदम्” । इति तद्विधिश्च हेमाद्रौ आदिपुराणे । “दिवाकरेऽस्ताचलमौलिभूते गृहाददूरे पुरुषप्रमाणं । यूपाकृतिं यज्ञियवृक्षदारु- मारोप्य भूमावथ तस्य मूर्द्ध्नि ॥

यवाङ्गुलच्छिद्रयुतास्तु मध्ये द्विहस्तदीर्घा अथ पट्टिकास्तु । कृत्वा चतस्रोऽष्टदलाकृतीस्तु यामिर्भवेदष्टदिशानुसारी ॥ तत्कर्णिकायान्तु महाप्रकाशो दीपः प्रदेयो दलगास्तथाष्टौ । निवेद्य धर्म्माय हराय भूम्यै दामोदरायाप्यथ धर्म्मराज्ञे ॥ प्रजापतिभ्यस्त्वथ सत्पृतृभ्यः प्रेतेभ्य एवाथ तमःस्थितेभ्यः” । इति । अपरार्के त्वन्यो मन्त्रो यथा, -- “दामोदराय नभसि तुलायां लोलया सह । प्रदीपं ते प्रयच्छामि नमोऽनन्ताय वेधसे” ॥ इति निर्णयसिन्धौ २ परिच्छेदे कार्त्तिकमाहात्म्यं ॥ आकाशप्रदीपः, पुं, (आकाशे दीयमानः प्रदीपः ।) तुलायां दीयमानलक्ष्मीदामोदरसम्प्रदानाकाश- दीपः । तथाच ब्रह्माण्डपुराणे । “तुलायां तिलतैलेन सायं सन्ध्यासमागमे । आकाशदीपं यो दद्यात् मासमेकं निरन्तरं । सश्रीकाय श्रोपतये स श्रीमान् भुवि जायते ॥ ॐदामोदराय नभसि तुलायां लोलया सह । प्रदीपं ते प्रयच्छामि नमोऽनन्ताय वेधसे ॥ इति मन्त्रेण यो दद्यात् प्रदीपं सर्पिरादिना । आकाशे मण्डपे वापि स चाक्षयफलं लभेत् । विष्णुवेश्मनि यो दद्यात् कार्त्तिके मासि दीपकं ॥ अग्निष्टोमसहस्रस्य फलमाप्नोति मानवः” ॥ आकाशमांसी, स्त्री, (आकाशजाता मांसी ।) सूक्ष्म- जटामांसी । केदारे उत्पत्तिरस्याः । तत्पर्य्यायः । निरालम्भा २ खसम्भवा ३ शेवाली ४ सूक्ष्मपत्री ५ गौरी ६ पर्ब्बतवासिनी ७ अभ्रमांसी ८ । अस्या गुणाः । हिमत्वं । शोथव्रणनाडीरोग- नाशित्वं । लूतागर्द्दभकज्वालाहारित्वं । वर्णकारि- त्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ आकाशमूली, स्त्री, (आकाशे भूमिरहितस्थाने मूलमस्याः । ङीप् ।) कुम्भिका । इति हारा- वली ॥ पाना इति ख्याता । (कुम्भिकाशब्देऽस्याः गुणा द्रष्टव्याः ।) आकाशरक्षी [न्] पुं, (आकाशे उच्चस्थाने स्थितः सन् रक्षतियः । आकाश + रक्ष + णिन् ।) प्रग- ण्डीस्थितप्रणिधिः । दुर्गवहिःप्राचीरोपरिस्थित- चरः । इति राजधर्म्मः ॥ आकाशवल्ली, स्त्री, (आकाशस्य वल्लीव । अत्थुच्च- शिखत्वात् ।) लताविशेषः । आकाशवेल अमर- वेल इति ख्याता । तत्पर्य्यायः । खवल्ली २ दु- स्पर्शा ३ व्योमवल्लिका ४ । अस्या गुणाः । मधु- रत्वं । कटुत्वं । पित्तनाशित्वं । शुक्रवर्द्धकत्वं । रसायनत्वं । बलकारित्वं । दिव्यौषधिपरत्वं । इति राजनिर्घण्टः ॥ “आकाशवल्ली तु बुधैः कथितामरवल्लरी । खवल्ली ग्राहिणी तिक्ता पिच्छिलाक्ष्यामयापहा ॥ तुवराग्निकरी हृद्या पित्तश्लेष्मामनाशिनी” । इति भावप्रकाशः ॥

पृष्ठ १/१६४

आकाशवाणी, स्त्री, (आकाशादुद्भवा वाणी ।) अश- रीरिणी वाक् । दैववाणी । इति पुराणं ॥ आकाशसलिलं, क्ली, (आकाशात्पतितं सलिलं जलं ।) दिव्योदकं । इति राजनिर्घण्टः ॥ आकिञ्चनं, क्ली, (अकिञ्चनस्य दरिद्रस्य भावः । अकिञ्चन + अण् ।) अकिञ्चनता ॥ आकीर्णं, त्रि, (आङ् + कॄ श विक्षेपे + क्तः ।) व्याप्तं । तत्पर्य्यायः । संकीर्णं २ सङ्कुलं ३ । इत्यमरः । सभाकीर्णं ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, रघुवंशे । प्रथमसर्गे ५० श्लोकः । “आकीर्णमृषिपत्नीनामुटजद्वाररोधिभिः” ॥) जलादिभिर्निरवकाशं । इति भरतः ॥ आकुञ्चनं, त्रि, (आङ् + कुचि + ल्युट् ।) न्यायमते पञ्चप्रकारकर्म्मान्तर्गतकर्म्मविशेषः । सङ्कोचः ॥ (प्रसारितस्य संक्षिप्तत्वसम्पादनं । नमन । वक्रता- सम्पादनं । यथा । भाषापरिछेदे । “उत्क्षेपणं ततोऽवक्षेपणमाकुञ्चनं तथा । प्रसारणञ्च गमनं कर्म्माण्येतानि पञ्च च” ॥) आकुलं, त्रि, (आङ् + कुल + कः ।) व्याकुलं । तत्प- र्य्यायः । व्यस्तं २ अप्रगुणं ३ । इत्यमरः ॥ (यथा शाकुन्तले । “विभवगुरुभिः कृत्यैस्तस्य प्रतिक्षण- माकुला” ॥) आकूतं, क्ली, (आङ् + कूङ् + क्तः) अभिप्रायः) आशयः । इति हेमचन्द्रः ॥ (तात्पर्य्यं । इच्छा । यथा साहित्यदर्पणे । २ य परिच्छेदे । “हसन्नेत्रार्पिताकूतं लीलापद्मं निमीलितं” । इति “हृदयनिहितं भावाकूतं वमद्भिरिवेक्षणैः” ॥ इति शाकुन्तले ।) आकृतिः, स्त्री, (आक्रियते इयं गौरयं अश्वः इति व्यज्यतेऽनया । आङ् + कृ + क्तिन् ।) रूपं । शरीरं । जातिः । इति मेदिनी ॥ (यथा शाकु न्तले प्रथमाङ्के । “किमिव हि मधुराणां मण्डनं नाकृतीनां” ॥ न्यागमते सामान्यं, जातिः । “आकृतिर्जाति- लिङ्गाख्या” । इति न्यायसूत्रम् । जातिलिङ्ग- मित्याख्या यस्याः जातेर्गोत्वादेर्हि सास्नादिसंस्थान- विशेषो लिङ्गम् । तस्य च परम्परया द्रव्यवृत्ति- त्वम् । जातिद्रव्यासमवायिकारणतावच्छेदिकालिङ्गं धर्म्मो यस्याः सा इत्यर्थः इति कश्चित् ॥) आकृतिच्छत्रा, स्त्री, (आकृत्या छत्रमिव या ।) घोषा- तकीवृक्षः । श्वेतघोषा इति भाषा । इति रत्न- माला ॥ (घोषकशब्देऽस्या विशेषो ज्ञेयः ।) आकृष्टं, त्रि, (आङ् + कृष् + कर्म्मणि + क्तः ।) कृताकर्षणं । आकर्षितं ॥ (प्रलोभितः, मुग्धः । यथा हितोपदेशे । “ततो लोभाकृष्टेन केनचित् पान्थेनालोचितं” ॥ इति) आकोकेरः, पुं, मकरराशिः । इति ज्योतिस्तत्त्वं ॥ आक्रन्दः, पुं, (आङ् + क्रन्द + घञ् + अच् वा ।) रोदनं । यथा गामायणे । (“तासामाक्रन्दशब्देन सहसोद्भ्रान्तलोचनः” ।) आह्वानं । मित्रं । दारुणयुद्धं । भ्राता । इति मेदिनी ॥ ध्वनिः (यथारामायणे ।

“तत्रैव निशि नागानामाक्रन्दः श्रूयते महान्” ॥) नाथः । पार्ष्णिग्राहात् परो राजा । इति धरणिः । (यथा मानवे ७ । २०७ । “पार्ष्णिग्राहञ्च संप्रेक्ष्य तथाक्रन्दञ्च मण्डले” ।) आक्रमः, पुं, (आङ् + क्रम् + अच् ।) आक्रमणं । तत्पर्य्यायः । अधिक्रमः २ क्रान्तिः ३ । इति हेमचन्द्रः ॥ (अधिरोहः । व्याप्तिः । विक्षेपः । अधिगमः । प्राप्तिः । अधिकारः ॥) आक्रमणं, क्ली, (आङ् + क्रम् + ल्युट् ।) आक्रमकरणं । (“यः पृष्ठवर्त्ती नृपतिः देशाक्रमणाद्याचरति” । इति कुल्लूकभट्टः ।) व्यापनं ॥ (अतिवर्त्तनं । यथा, रामायणे । “कण्टकाक्रमणक्लान्ता वनमद्य गमिष्यति” । आरोहणम् । यथा रामायणे । “न देवलोकाक्रमणं नामरत्वमहं वृणे” ।) आक्रान्तः, त्रि, (आङ् + क्रम + क्त) कृताक्रमणः । अधिक्रान्तः । आक्रमविशिष्टः । इति हलायुधः ॥ (अभिभूतः । पराभूतः । वशीभूतः । यथा मनुः -- “न पाषण्डिगणाक्रान्ते नोपसृष्टेऽन्त्यजैर्नृभिः” ।) आक्रीडः, पुं, (आङ् + क्रीड + घञ् ।) राजोपवनं । राज्ञः साधारणं वनं । इत्यमरः ॥ (केलीकाननं, लीलास्थानं । यथा, रामायणे । “आक्रीडालङ्कृतं स्फीतं सुविभक्तं सुसंस्कृतं” । तथा च कुमारे । २ । ६७ । “अक्रीडपर्ब्बतास्तेन कल्पिताः स्वेषु वेश्मसु” । कुरुत्थामनृपपुत्त्रः स्वनामख्यातः पौरवः” ॥ यथा हरिवंशे । “दुष्मन्तस्य तु दायादः कुरुत्थामः प्रजेश्वरः । कुरुत्थामादथाक्रीडश्चत्वारस्तस्य चात्मजाः” ॥) आक्रोशः, पुं, (आङ् + क्रुश + घञ् ।) क्रोधाकर्त्तव्य- निश्चयः । तत्पर्य्यायः । आक्षेपः २ अभिषङ्गः ३ शापः ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा रामायणे । “आक्रोशं मममातुश्च प्रमार्ज्ज्य पुरुषर्षभ” इति ।) आक्रोशनं, क्ली, (आङ् + क्रुश् + ल्युट् ।) अभिशापः । तत्पर्य्यायः । अभिषङ्गः २ अभीषङ्गः ३ । इत्यमरः ॥ आक्षपाटिकः, पुं, (अक्षपटे नियुक्तः । अक्षपट + ठक् ।) अक्षदर्शकः । धर्म्माध्यक्षः । इति जटाधरः ॥ आक्षपादः, पुं, (अक्षपाद + अण् ।) नैयायिकः । इति भूरिप्रयोगः ॥ आक्षारणा, स्त्री, क्ली, (आङ् + क्षर + णिच् + युच् ।) मैथुनं प्रति आक्रोशः । इत्यमरः ॥ परस्त्री- निमित्तं पुसः परपुरुषनिमित्तं स्त्रिया वा दूषणं । यथा “कृतागम्यागमनस्त्वं स्थानान्तरं गच्छ” । इति भरतः ॥ छेनालि अपवाद इति भाषा ॥ आक्षारितं, त्रि, (आङ् + क्षर + णिच् + क्त ।) पर- स्त्रियां परपुरुषे वा मैथुनं प्रति मिथ्यादूषितं । अपवादग्रस्तं । इत्यमरः ॥ आक्षिकः, पुं, आच्छुकवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ आचेर गाछ इति भाषा । (द्यूतनिमित्तः । पाश- क्रीडाविषयकः । अत्र अक्षैर्दीव्यति जितो वा इति अक्ष + ठञ् । यथा मानवे । ८ । १५९ ॥ “प्रातिभाव्यं वृथादानमाक्षिकं सौरिकञ्चयत् ।

दण्डशुक्लावशेवञ्च न पुत्त्रो दातुमर्हति” ॥ (“पित्तश्लेष्मघ्नमम्लञ्च वातिकञ्चाक्षिकीफलं । मधुराम्लविपाकञ्च वातपित्तहरञ्च तत्” ॥ इति चरकः ॥ “आक्षिकः पाण्डुरोगघ्नो व्रण्यः संग्राहको लघुः” । इति सुश्रुतः ॥) आक्षीव, पुं, (आङ् + क्षीव + अच् ।) अक्षीवः । शोभाञ्जनवृक्षः । इति रायमुकुटः ॥ आक्षेपः, पुं, (आङ् + क्षिप् + घञ् ।) अपवादः । इत्यमरः ॥ भर्त्सनं । (यथा -- नीतिशतके । ४२ ॥ ‘क्षान्त्येवाक्षेपरुक्षाक्षरमुखरमुखान्दुर्मुखान्दूषयन्तः सन्तः साश्चर्य्यचर्य्याजगति बहुमता कस्यनाभ्यर्थनीयाः’ आकर्षणं । (“नवपरिणयलज्जाभूषणां तत्र गौरीं । वदनमपहरन्तीं तत्कृताक्षेपमीशः” ॥ इति कुमारे । ७ । ९५ । विन्यासः । स्थापनं । “कर्णार्पितो लोध्रकषायरूक्षे गोरोचनाक्षेपनितान्तगौरे । तस्याः कपोले परभागलाभात्” । इति कुमारे । ७ । १७ अपहरणं । यथा, -- “यत्रांशुकाक्षेपविलज्जितानां” । १ । १४ कुमारे । उपस्थितिः । यथा साहित्यदर्पणम् । “मुख्यार्थस्येतराक्षेपो वाक्यार्थेऽन्वयसिद्धये” । इति ।) काव्यालङ्कारः । इति मेदिनी ॥ (अल- ङ्कारप्रकरणे विशेषो द्रष्टव्यः ।) आक्षेपकः, पुं, (आङ् + क्षिप् + ण्वुल् ।) निन्दाकरः । व्याधः । इति मेदिनी ॥ वातरोगविशेषः । तस्य कारणलक्षणे । निदाने यथा -- “यदा तु धमनीः सर्व्वाः कुपितोऽभ्येति मारुतः । तदा क्षिपत्याशु मुहुर्मुहुर्देहं मुहुश्चरः ॥ मुहुर्मुहुस्तदाक्षपादाक्षेपक इति स्मृतः” । आक्षोटः, पुं, (अक्षोट एव स्वार्थे अण् ।) अक्षोट- वृक्षः । पर्ब्बतजपीलुवृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ (“वतामाभिषुकाक्षोटमकूलकनिकोचकाः । गुरूष्णस्निग्धमधुरा सोरुमाणा बलप्रदाः । वातघ्ना वृंहणा वृष्याः कफपित्ताभिवर्द्धनाः” ॥ इति चरकः ॥) आक्षोडः, पुं, आक्षोटवृक्षः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ आक्षोदनं, क्ली, (आङ् + क्षुद् + ल्युट् ।) मृगया । इत्यमरः ॥ आखण्डलः, पुं, (आङ् + खण्ड + कलच् ।) इन्द्रः । इत्यमरः ॥ (यथा कुमारसम्भवे । तृतीयसर्गे ३ । ११ । “आखण्डलः काममिदं बभाषे” ।) आखनिकः, पुं, (आङ् + खन + इकन् ।) चौरः । उन्दुरुः । शूकरः इति मेदिनी ॥ (खनित्रादिकं खननसाधनद्रव्यं । खननकर्त्ता ।) आखातं, पुं, क्ली, (आङ् + खन् + क्त ।) अखातं । देवखातं । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ आखुः, पुं, (आङ् + खन + कुः ।) मूषिकः । इत्यमरः ॥ (यथा नीतिशतके । “कृत्वाखुविर्वरं स्वयं निप- तितो नक्तं मुखे भोगिनः” ।) शूकरः । चौरः ।

पृष्ठ १/१६५

:इति हेमचन्द्रः ॥ देवताडवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ (आखुमांसगुणा यथा, -- (“आखोर्मांसं सपदि बहुधा खण्डखण्डीकृतं यत्तैले पाच्यं द्रवति निरतं यावदेतन्न सम्यक् । तत्तैलाक्तं वसनमनिशं योनिभागे दधाना, हन्ति ब्रीडाकरभगफलं नात्र सन्देहबुद्धिः” ॥ इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहः ॥) आखुकर्णी, स्त्री (आखोः कर्णमिव पत्रमस्याः । आ- खुकर्ण + ङीप्) लताविशेषः । मूषाकाणी इति भाषा । तत्पर्य्यायः । कृशिका २ द्रवन्ती ३ चित्रा ४ सुवर्णो ५ उन्दुरुकर्णी ६ न्यग्रोधी ७ मूषक- कर्णी ८ वृश्चिकर्णी ९ बहुकर्णिका १० माता ११ भूमिचरी १२ चण्डा १३ शम्बरी १४ बहु- पादिका १५ प्रत्यक्श्रेणी १६ वृषा १७ पुत्त्रश्रेणी १८ अद्रिभूः १९ । अस्या गुणाः । कटुत्वं उष्णत्वं । कफपित्तहरत्वं । सारकत्वं । आनाहज्वरशूल- नाशित्वं । परमपाचकत्वं । इति राजनिर्घण्टः ॥ “आकुपर्णी आकुकर्णी कर्णिका भूदरीभवा । आखुकर्णी कटुस्तिक्ता कषाया शीतला लघुः ॥ विपाके कटुका मूत्रकफामयकृमिप्रणुत्” । इति भावप्रकाशः ॥ आखुगः, पुं, (आखुना गच्छति यः । गणेशस्य मूषिक- वाहनत्वात् तथात्वं ।) गणेशः । इति हेमचन्द्रः ॥ आखुपर्णिका, स्त्री, (आखोः कर्णमिव पर्णमस्याः ।) लताविशेषः । इति रत्नमाला ॥ इन्दुरकाणी इति भाषा । (आखुपर्णीशब्दे आखुककर्णीशब्दे चास्या गुणादयो ज्ञातव्याः ।) आखुपर्णी, स्त्री, (आखोः कर्णमिव पर्णमस्याः ।) आखुपर्णिका । इति रत्नमाला ॥ “मुस्ताखुपर्णीफलदारुशिग्रु- क्वाथः सकृष्णा क्रिमिशक्रकल्कः । मार्गद्वयेनापि चिरप्रवृत्तान् क्रिमीन्निहन्यात् क्रिमिजांश्च रोगान्” ॥ इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहः । “आखुपर्णोकिशलयैः सुपिष्टैः पिष्टमिश्रितैः । पक्त्वा पूपलिकां खादेद्धान्याम्लञ्च पिबेदनु” ॥ इति वाभटः ॥ गुणादयोऽन्येंऽस्या आखुकर्णीशब्दे ज्ञातव्याः ॥) आखुपाषाणः, पुं, पाषाणभेदः । आखुपाषाणनामो- ऽयं लोहसंकरकारकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ आखुभुक् [ज्] पुं, (आखून् भुङ्क्ते यः । आखु + भुज् + क्विप्) विडालः । इत्यमरः ॥ आखुरथः, पुं, (आखुः रथो वाहनं यस्य ।) गणेशः । इति हलायुधः ॥ आखुविषहा, स्त्री, (आखोर्विषं हन्ति या ।) देव- ताडवृक्षः । इति जटाधरः ॥ देवदालीलता । इति राजनिर्घण्टः ॥ आखेटः, पुं, (आङ् + खिट् + घञ्) मृगया । इत्यमरः ॥ शिकार इति भाषा । (“सुभगाखेट- भूमित्वं” । कथासरित्सागरे १५ । १२० । आखेटकः, पुं, (आङ् + खिट् + ण्वुल् ।) मृगया । इति शब्दरत्नावली ॥ यथा पञ्चतन्त्रे ।

“आखेटकस्य धर्म्मेण विभवाः स्युर्वशे नृणाम् । नृप्रजाः प्रेरयत्येको हन्त्यन्योऽत्र मृगानिव” ॥) आखेटशीर्षकं, क्ली, कुट्टिमभेदः । इति शब्दरत्नावली शुडङ्ग इति भाषा । (यदुक्तं । “कपिशीर्षं द्रुमशीर्षं तथाचाखेटशीर्षकं । इति कुट्टिमभेदाः स्युः शाब्दिकैः समुदाहृताः” ।) आखेटिकः, पुं, (आखेटे मृगयायां कुशलः । आ- खेट + ठक् ।) मृगयाकुशलकुक्कुरः । तत्पर्य्यायः । आखेटिकः २ विश्वकद्रुः ३ । इति हारावली ॥ (मृगयाकर्त्ता । त्रासजनकः । भयङ्करः । मृगयुः । व्याधः ।) आखोटः, पुं, (आख + उट् ।) फलवृक्षविशेषः । आखरोट् इति भाषा । तत्पर्य्यायः । पार्ब्बतीयः २ फलस्रेहः ३ गुडाशयः ४ कीरेष्टः ५ कन्दरालः ६ मधुमज्जा ७ वृहच्छदः । अस्य गुणाः । मधुरत्वं । बलकारित्वं । स्निग्धत्वं । उष्णत्वं । वातपित्तना- शित्वं । रक्तदोषप्रशमनत्वं । शीतलत्वं । कफ- कोपनत्वं । इति राजनिर्घण्टः ॥ (आक्षोडशब्दे आक्षोटशब्दे चास्य गुणादिकं ज्ञेयं ॥) आख्या, स्त्री, (आङ् + ख्या + अङ् + टाप्) नाम । संज्ञा । इत्यमरः ॥ यथा कुमारसम्भवे १ । २६ । “उमेति मात्रा तपसो निषिद्धा पश्चादुमाख्यां सुमुखी जगाम” । आख्यातं, त्रि, (आङ् + ख्या + क्तः) कथितं । उक्तं । इत्यमरः ॥ (प्रथितः, प्रसिद्धः, प्रकाशितः ।) व्याकरणोक्तधातूत्तरविहिततिङ्प्रत्ययादि ॥ आख्यानं, क्ली, (आङ् + ख्या + ल्युट्) कथनं । यथा “कथितं षष्ठ्युपाख्यानं ब्रह्मपुत्त्र यथागमं । देवी मङ्गलचण्डी या तदाख्यानं निशामय” ॥ इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे ४१ अध्यायः ॥ आख्यायिका, स्त्री, (आङ् + ख्या + ण्वुल् । टाप् ।) उपलब्धार्थकथा । इत्यमरः ॥ इतिहास उपन्यास इति ख्याता ॥ (आख्यायिकालक्षणं । यथा, -- “प्रबन्धकल्पनां स्तोकसत्यां प्राज्ञाः कथां विदुः । परस्पराश्रया या स्यात् सा मताख्यायिका क्वचित्” इति च साहित्यदर्पणे । “आख्यायिका कथावत्स्यात् कवेर्वंशादिकीर्त्तनं” आगः, [स्] क्ली, पापं । अपराधः । इत्यमरः ॥ (यथा शिशुपालबधे ३ य सर्गे १०८ श्लोकः । “सहिष्ये शतमागांसि सूनोस्ते इति यत्त्वया” ।) आगतं, त्रि, (आङ् + गम् + क्तः ।) आयातं । उप- स्थितं ॥ (लब्धः । प्राप्तः यथा, हितेपदेशे । “आगतन्तु भयं वीक्ष्य प्रतिकुर्य्यात् यथोचितम्” ।) आगन्तुः, त्रि, (आङ् + गम् + तुन् ।) अतिथिः । इत्यमरः ॥ आगमनशीलः । अनियतः ॥ (“अकस्मादागन्तुना सह विश्वासो न युक्वः” । इति हितोपदेशः । आकस्मिकरोगादि । यथा, “आगन्त्वपि शरीरशल्यव्यतिरेकेण यावन्तोभावा दुःखमुत्पादयन्ति” । इति शुश्रुतः । निजागन्तुभेदेन रोगस्य कारणद्वैविध्यादागन्तु- शब्दोऽयमामयस्यान्यतरकारणवाची । तद्यथा, --

“द्विविधा पुनः प्रकृतिरेषामागन्तुनिजविभा- गात्” । “मुखानि तु खल्वागन्तोर्नखदशनपतना- भिचाराभिशापाभिषङ्गबधबन्ध-पीडन-रज्जु-दहन- मन्त्राशनि-भूतोपसर्गादीनि” । “आगन्तुर्हि व्यथापूर्ब्बमुत्पन्नो जघन्यं वातपित्तश्लेष्मणां वैषम्यमापादयति” । उदाहरणं । “तत्रागन्तवश्छेदनभेदनक्षणनभञ्जन- पिच्छनोत्पेषणवेष्टनप्रहार-बध-बन्धन-व्यधन-पीड- नादिभिर्व्वा । भल्लातक-पुष्पफलरसात्मगुप्ताशूक- क्रिमिशूकाहितपत्रलतागुल्मसंस्पर्शनैर्वा स्वेदन- परिसर्पणावमूत्रणैर्व्वा विषिणाम् ॥ सविषाविष- प्राणिदन्तविषाणनखनिपातनैर्व्वा । सागरविषवात-हिम-दहन-संस्पर्शनैर्व्वा शोथाः समुपजायन्ते” ॥ इति चरकेणोक्त ॥ आगन्तुकं, त्रि, (आगन्तु + स्वार्थे कन्) आहार्य्यं । अनित्यस्थायि । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (अज्ञातकुलशीलादिर्नवागतः पुरुषः । यथाः “त्वया च मूलभृत्यानपास्यायमागन्तुकः पुर- स्कृतः” । इति हितोपदेशे ॥ अतिथिः । अज्ञात- स्वामिकः पश्वादिः । यथा याज्ञवल्क्ये ॥ “महोक्षोत् सृष्टपशवः सूतिकागन्तुकादयः । पालो येषां तु ते मोच्या दैवराजपरिप्लुताः” ॥ आकस्मिकक्षतादिरोगः । यथा, शुश्रुते । “शलश्वल आशुगमने धातुस्तस्य शल्यमितिरूपं तत् द्विविधं, शारीरमागन्तुकं च” । इति ॥) आगमं, क्ली, (आङ् + गम + अच् ।) तन्त्रशास्त्रं । अस्यार्थः । यथा तन्त्रशास्त्रं ॥ “आगतं पञ्चवक्त्रात्तु गतञ्च गिरिजानने । मतञ्च वासुदेवस्य तस्मादागममुच्यते” ॥ इति (एतल्लक्षणं यथा, -- “सृष्टिश्च प्रलयश्चैव देवतानां तथार्च्चनं । साधनञ्चैव सर्व्वेषां पुरश्चरणमेव च ॥ षट्कर्म्मसाधनं चैव ध्यानयोगश्चतुर्विधः । सप्तमिर्लक्षणैर्युक्तं त्वागमं तद्विदुर्बुधाः” ॥ इति यथा रघुवंशे । १० । २६ ॥ “बहुधाप्यागमैर्भिन्नाः पन्थानः सिद्धिहेतवः”) आगमः, पुं, (आ + गम् + अच् ।) शास्त्रमात्रं ।) (“आगमादिव तमोपहादितः सम्भवन्ति मतयो भवच्छिदः” । इति किराते । ५ । २२ ।) आगमनं । इति मे- दिनीकरहेमचन्द्रौ ॥ (अर्थादीनामागमः । यथा, नीतिशतके ७३ श्लोके । “नित्यव्यया प्रचुरनित्य- धनागमा च” । इति । प्राप्तिः । उपार्जनम् । “नाधर्म्मेणागमः कश्चिन्मनुष्यान् प्रति वर्त्तते” । इति मनुः ॥) साक्षिपत्रादिः । इति व्यवहारमातृका ॥ प्रकृति- प्रत्ययानुपघाति कार्य्यं । इति व्याकरणं ॥ (शास्त्र- ज्ञानं । श्रुतवत्ता । यथा, “आकारसदृशप्रज्ञः प्रज्ञया सदृशागमः” । इति रघुवश १ म सर्गे १५ । यथा च रघौ १४ । ८० । “तामर्पयामास च शोकदीनां तदागमप्रीतिषु तापसीषु” ॥)

पृष्ठ १/१६६

आगमनं, क्ली, आङ्पूर्ब्बगमधातोरनट्प्रत्ययान्तस्य रूपमिदं । आसा इति भाषा ॥ (यथा रघुवंशे । “रामस्त्वासन्नदे शत्वात् भरतागमनं पुनः” । स्त्रीसङ्गमः । यथा, -- “अन्त्यागमनपापस्य पापः पृच्छन् स निष्कतिं” । इति राजतरङ्गिणी ।) आगमावर्त्ता, स्त्री, वृश्चिकालीवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ आगमितं, त्रि, (आ + गम + णिच् + क्त) अधीतं । पठितं । इति जटाधरः ॥ (यापितं प्रापितं ।) आगाधं, क्ली, (अगाध एव । स्वार्थे अण् ।) अगाधं । अतिगभीरं इत्यमरटीकायां मथुरानाथः ॥ आगान्तुः, त्रि, आगन्तुकः । अतिथिः । इत्यमर- टीकायां नीलकण्ठः ॥ (अभ्यागतः । आगन्तुः ।) आगामी, [न्] त्रि, (आङ् + गम् + णिन् । भवि- ष्यत्कालः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, हितोप- देशे । “भो यजमान ! आगामिन्याममावास्यायां यक्ष्यामि यज्ञम्” ।) आगारं, क्ली, (आग + ऋ + अण) गृहं । इत्यमर- टीका ॥ (यथा मनुः । “आकीर्णं भिक्षुकैर्वान्यैरागारमुपसंव्रजेत् ।) आगुः, [र्] स्त्री, आगूः । प्रतिज्ञा । इत्यमर- टीकायां रमानाथः ॥ आगूः, स्त्री, (आ-गमेः क्विपि गमः क्वावित्यन्तलोपे ऊचगमादीनामित्यूकारादेशः ।) प्रतिज्ञा । इत्य- मरः ॥ आग्नीध्रं, क्ली, (अग्निमिन्धे, इन्धीदिप्तौ, क्विप्, नलोपः । अन्नीधः स्थानं; अग्नीधः शरणे रन् । तत्रस्थित- त्वात् ऋत्विगप्याग्नीग्र उ{??}) अग्नीध्रं । होतृगृहं । इत्यमरटीकायां रमानाथः ॥ आग्नेय्या अग्नोध्र- मुपतिष्ठते इत्यत्र आग्नीध्रं मण्डपमित्याख्यान- दर्शनात् । धनद्वारा वरणीयऋत्विजि पुं ॥ (स्वायम्भुवस्य प्रथमस्य मनोर्द्वादशपुत्त्रमध्ये परिगणितः स्वनामख्यातः पुत्त्रः । यथा हरिवंशे । “आग्निध्रश्चाग्निबाहुश्च मेधा मेधातिथिर्वसुः । ज्योतिष्मान् द्युतिमान् हव्यसवलः पुत्त्र एव च ॥- मनोः स्वायम्मुवस्यैते दश पुत्त्राः महौजसः” । प्रियवतनृपपुत्त्रः स्वनामख्यातो मनुवंशीयो नृ- पतिः । यदुक्तं, -- “अग्नोध्रो नाम नृपतिर्जम्बुनाथो मनोः कुले । तज्जातो नृपसंज्ञाभिः कथ्यन्ते भरतादयः” ॥ प्रियव्रतस्य राज्ञः दशपुत्त्रमध्येपरिगणितः स्वना- माख्यातः पुत्त्रः । यदुक्तम् विष्णुपुराणे २ । १ ॥ “प्रियव्रतसुताः ख्यातास्तेषां नामानि मे शृणु ॥ अग्नीध्रश्चाग्निवाहुश्च वपुष्मान् द्व्युतिमांस्तथा । मेधा मेधातिथिर्भव्यः सवनः पुत्त्र एव च ॥ ज्योतिष्मान् दशमस्तेषां सत्यनामा सुतोऽभवत्” ॥ ८ आग्नेयं, क्ली, (अग्निर्देवता यस्य ।) स्वर्णं । इति राज- निर्घण्टः ॥ देशविशेषः । इति शब्दरत्नावली ॥ रक्तं । इति हेमचन्द्रः ॥ घृतं । इति पाणिनिः ॥ आग्नेयः, पुं, (अग्निर्देवतास्य अण् । अग्निनोक्तं पुराणं यदाग्नेयं वेदसम्मितमित्त्यक्तलक्षणे महापुराण-

भेदे बह्निपुराणे च । अग्निदेवताके द्रव्यमात्रे च त्रिं । अग्नियोषिति स्वाहायाम् अग्निदेवता- कायामृचि च । आग्नेयव्रतं । यथा मनौ ९ । ३१० । “दुष्टसामन्तहिंस्रस्य तदाग्नेयव्रतं स्मृतम्” ।) अगस्त्यमुनिः । इति पाणिनिः ॥ अग्निसम्बन्धीये त्रि आग्नेयी, स्त्री, (आग्नेय + ङीप् ।) अग्निकोणं ॥ स्वाहा । इति जटाधरः ॥ आग्रयणं, क्ली, नवशस्येष्टिः । यथा, -- “शरद्वसन्तयोः केचिन्नवयज्ञं प्रचक्षते । धान्यपाकवशादन्ये श्यामाको वनिनः स्मृतः” ॥ इत्यनेन शरद्वसन्तविहितनवशस्येष्टः । “श्यामाकैर्व्रीहिभिश्चैव यवैरन्योन्यकालतः । प्रग्यष्टुं युज्यतेऽवश्यं न त्वत्राग्रयणात्ययः” ॥ इति कालान्तरदर्शनात् श्राद्धेऽपि तथा इति । आग्रयणं नवशस्येष्टिः । इति मलमासतत्त्वं ॥ आग्रहः, पुं, (आङ् + ग्रह + अप्) अनुग्रहः । आ- सक्तिः । आक्रमः । ग्रहणं । इति मेदिनी ॥ (प्रसादः, अभिनिवेशः, आसङ्गः, यथा, “इत्याग्रहात् वदन्तं तं स पिता तत्र नीतवान्” ॥ इति कथासरित्सागरे २५ । ९९ ।) आग्रहायणः, पुं, मार्गशीर्षमासः । इति रायमुकुटः ॥ आग्रहायणिकः, पुं, (आग्रहायण्या मृगशिरसा युक्ता पौर्णमासी अस्मिन् । आग्रहायण + ठक्) अग्रहायणमासः । मतभेदे वत्सराद्यमासोऽयं । अस्मिन् मासे वृश्चिकराशिस्थो रविः । तत्पर्य्यायः । मार्गशीर्षः २ सहाः ४ मार्गः ४ । इत्यमरः ॥ आग्र- हायी ५ अलकः ६ सहः ७ मार्गशिरः ८ । इति शब्दरत्नावली ॥ अग्रहायणसम्बन्धिनि त्रि । आग्रहायणी, स्त्री, (अग्रे हायनमस्याः । मतभेदे मार्गशीर्षमारभ्य वर्षप्रवृत्तेः । प्रज्ञाद्यण् । पूर्ब्ब- पदादिति णत्वं । गौरादित्वात् ङीष्) मृगशिरो- नक्षत्रं । इत्यमरः ॥ अग्रहायणमासस्य पौणमासी ॥ आघट्टकः, पुं, (आङ् + घट्ट + वुन् । ततः स्वार्थे कः) रक्तापामार्गः । इति राजनिर्घण्टः ॥ आघाटः, पुं, (आङ् + घट् + घञ्) सीमा । इति हेमचन्द्रः ॥ अपामार्गः । इति राजनिर्घण्टः ॥ आघातः, पुं, (आङ् + हन् + घञ्) बधस्थानं । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ हननं । छेदनं । चोट कोप इत्यादि भाषा ॥ (यथा साहित्यदर्पणे । “पादा- घातादशोकं विकसति वकुलं योषितामास्य- मद्यैः” ॥) आघातनं, क्ली, (आङ् + हन् + स्वार्थे णिच् + ल्युट्) बधस्थानं । इति हारावली ॥ हननं ॥ आघारः, पुं, (आङ् + घृ + घञ्) घृतं । इति हेम- चन्द्रः । ऋग्वेदिनां स्रुवेण चतुराज्यं स्रुचि दत्त्वा प्रजापतिं मनसा ध्यात्वा तूष्णीमग्नेर्वायव्यकोणा- दारभ्याग्रेयीं यावदविच्छिन्नघृतधारादानं । पुन- स्रवेण चतुराज्यं स्रुचि दत्त्वा इन्द्रं ध्यात्वाग्नेर्नैरृत- कोणादारभ्य ऐशानीं यावदविच्छिन्नघृतधारा- दानं । इति कालेसिः ॥ यजुर्वेदिनान्तु स्रुवेण मन्त्रोच्चारणपूर्ब्बकपूर्ब्बोक्तक्रमेण घृतधारादानं । इति पशुपतिः ॥

आघूर्णितं, त्रि, (आङ् + घूर्ण + क्त) घूर्णितनेत्रादिः । घूराण इति भाषा । यथा, देवीमाहात्म्यं ॥ “आघूर्णितो वा वातेन स्थितः पोते महार्णवे” ॥ आघ्राणं, क्ली, (आङ् + घ्रा + ल्युट्) तृप्तिः । इति हेमचन्द्रः ॥ गन्धग्रहणं । सोँका इति भाषा ॥ “भेदघ्रां गन्धाघ्राणतः ।” इति कथासरित्सारे १३ । १६ ।) आघ्रातः, त्रि, (आङ् + घ्रा + क्त) शिङ्घितः । आ- क्रान्तः । इति मेदिनी ॥ तृप्तः । इति हेमचन्द्रः ॥ (घ्राणविषयीकृतः । यथा, नागानन्दे । “नीताः किं न निशा शशाङ्कधवला नाघ्रातमिन्दीवरं ॥) आर्घ्यं, क्ली, पीतवर्णदीर्घतुण्डषट्पदसन्निभमाक्षि- कोत्पन्नमधु । अस्य गुणाः । अतिशयचक्षुर्हित- कारित्वं । कफपित्तरक्तदोषनाशित्वञ्च ॥ इति राज- निर्घण्टः ॥ यथा, भावप्रकाशः ॥ “मधूकवृक्षा निर्यासं जरत्कार्य्व्याश्रमोद्भवाः । स्रवन्त्यार्ध्यं तदा ख्यातं श्वेतकं मालवे पुनः ॥ तीक्ष्णतुण्डास्तु याःपीता मक्षिकाः षट्पदोपमाः । आर्घ्यास्तास्तत्कृतं यत्तदार्घ्यमित्यपरे जगुः” ॥ (“आर्घ्यं मध्वतिचक्षुष्यं कफपित्तहरं परं । कषायं कटुपाके च बल्यं तिक्तमवातकृत्” ॥ इति सुश्रुतः ॥) आङ्, व्य, उपसर्गविशेषः । अस्यार्थः । ईषत् । यथा आपिङ्गलः । अभिव्याप्तिः । यथा आजन्म- ब्रह्मचारी । सीमा । यथा आसमुद्रक्षितोशानां । इति रघौ १ म सर्गे । धातुयोगजः । यथा आरो- हति । इत्यमरभरतौ ॥ समन्तात् । ग्रहणं । प्रत्यावृत्तिः । इति दुर्गादासः ॥ आङ्गं, क्ली, (अङ्गस्य इदं । अङ्ग + अण्) कोमलाङ्गं । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ आङ्गारं, क्ली, (अङ्गार + अण्) अङ्गारसमूहः । इति रायमुकुटः ॥ आङ्गिकः, त्रि, (अङ्ग + ठक्) अङ्गनिष्पन्नभावव्यञ्ज- कभ्रूक्षेपादिः । इत्यमरः ॥ मार्द्दङ्गिकः । इति शब्द- रत्नाबली ॥ (यथा साहित्यदर्पणे । “भवेदभिनयो ऽवस्थानुकारः स चतुर्विधः । आङ्गिको वाचिकश्चैवमाहार्य्यः सात्त्विकस्तथः” ।) आङ्गिरसः, पुं, (अङ्गिरस् + अण्) वृहस्पतिः । इत्यमरः । (यथा मनुः । २ । १५१ । “अध्यापयामास पितॄन् शिशुराङ्गिरसः कविः । पुत्त्रका इति होवाच ज्ञानेन परिगृह्य तान्” ॥) आचमनं, क्ली, (आङ् + चम् + ल्युट्) वैधकर्म्मा- रम्भात् पूर्ब्बं वारत्रयजलपानानन्तरं यथाक्रमा- ष्टाङ्गस्पर्शरूपशुद्धिजनकक्रिया । तत्पर्य्यायः । उ- पस्पर्शः २ । इत्य मरः ॥ आचमः ३ शुचिप्रणीः ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ तद्विधानं यथा ॥ “त्रिराचामेदपः पूर्ब्बं द्विः प्रमृज्यात्ततो मुख । संमृज्याङ्गुष्ठमूलेन त्रिभिरास्यमुपस्पृशेत् ॥ अङ्गुष्ठेन प्रदेशिन्या घ्राणं पश्चादनन्तरं । अङ्गष्ठानामिकाभ्याञ्च चक्षुःश्रोत्रे पुनः पुनः ॥ कनिष्ठाङ्गुष्ठयोर्नाभिं हृदयन्तु तलेन वै । र्व्वाभिस्तु शिरः पश्चाद्बाहू चाग्रेण संस्पृशत् ॥

पृष्ठ १/१६७

:ऋचो यजूंषि सामानित्रिः पिबन् प्रीणयेत् क्रमात् । अथर्व्वाङ्गिरसौ पूर्ब्बं द्विः प्रमार्ष्ट्या नयेन्मुखं ॥ सेतिहासपुराणानि वेदाङ्गानि यथाक्रमं । खं मुखं नासिके वायुं नेत्रे सूर्य्यं श्रुती दिशः ॥ प्राणग्रन्थिमथो नाभिं ब्रह्माणं हृदयं स्पृशेत् । रुद्रं मूर्द्धानमालभ्य प्रीणात्यथ शिखामृषीन् ॥ बाहू यमेन्द्रवरुणकुवेरवसुधानलान् । अभ्युक्ष्य चरणौ विष्णुमिन्द्रविष्णुकरद्वयं ॥ वासुकिप्रमुखान् नागान् जलं क्षिपति यत् क्षितौ । येऽन्तरा विन्दवो यान्ति भूतग्रामञ्च तैर्द्विज ॥ अग्निवायुसूर्य्येन्द्रा गिरयोऽङ्गुलिपर्ब्बसु । गङ्गाद्याः सरितस्तासु या रेखाः करमध्यगाः ॥ तले सोमः सतीर्थश्च स्मृतोऽतः पावनः करः । इति गारुडे २१५ अध्यायः ॥ * ॥ अन्यच्च । अथाचमनं । पराशरः । यथा, -- “कृत्वाथ शौचं प्रक्षाल्य पादौ हस्तौ च मृज्जलैः । निबद्धशिख आसीनो द्विज आचमनं चरेत्” ॥ आपस्तम्वः । यथा, -- “इत्येवमद्भिराजानु प्रक्षाल्य चरणौ पृथक् । हस्तौ चामणिबन्धाभ्यां पश्चादासीत संयतः” ॥ आजान्विति अध्वश्रमादिना तत्पर्य्यन्तमशौचे आजङ्घात इति हारीतोक्तं सामान्यतः । “कृत्वोपवीतं सव्यांशे वाङ्मनःकायसंयतः” ॥ * ॥ शिखाबन्धे विशेषमाह ब्रह्मपुराणम् । “गायत्र्या तु शिखां बद्ध्वा नैरृत्यां ब्रह्मरन्ध्रतः । जुटिकाञ्च ततो बद्ध्वा ततः कर्म्म समारभेत्” ॥ याज्ञवल्क्यः । यथा, -- “अन्तर्जानु शुचौ देशे उपविष्ट उदङ्मुखः । प्राग्वा ब्राह्म्येण तीर्थेन द्विजो नित्यमुपस्पृशेत्” । अन्तर्जानु जानुनोर्मध्ये हस्तौ कृत्वेति शेषः ॥ भविष्यपुराणे । यथा, -- “समौ तु चरणौ कृत्वा तथा बद्धशिखोनृप !” । आचामेदित्यनुवृत्तौ देवलः । यथा, -- “शिखां बद्ध्वा वसित्वा तु निर्निक्ते वाससी शुभे । तूष्णीं भूत्वा समादाय नोद्गच्छन्न विलोकयन्” ॥ * ॥ ब्राह्म्यावरोधे तु मनुः । यथा, -- “कायत्रैदशिकाभ्यान्तु न पित्रेण कदाचन” । मार्कण्डेयः । यथा, -- “सपवित्रेण हस्तेन कुर्य्यादाचमनक्रियां । नोच्छिष्टं तत् पवित्रन्तु भुक्तोच्छिष्टन्तु वर्जयेत्” ॥ उदकग्रहणे परिमाणमाह भरद्वाजः । यथा, -- “आयतं पर्ब्बणां कृत्वा गोकर्णाकृतिमत् करं । संहताङ्गुलिना तोयं गृहीत्वा पाणिना द्विजः ॥ मुक्ताङ्गुष्ठकनिष्ठाभ्यां शेषेणाचमनं चरेत् । माषमज्जनमात्रास्तु संगृह्य त्रिः पिबेदपः” ॥ याज्ञवल्क्यः ॥ यथा, -- “अद्भिस्तु प्रकृतिस्थाभिर्हीनाभिः फेनबुद्वदः । हृत्कण्ठतालुगाभिश्च यथासङ्ख्यं द्विजातयः ॥ शुद्धेरन् स्त्री च शूद्रश्च सकृत् स्पृष्टाभिरन्ततः” । अन्ततः ओष्ठप्रान्ते । प्रचेताः ॥ “अनुष्णाभिरफेनाभिः पूताभिर्वीक्ष्य चक्षुषा । हृद्गताभिरशब्दाभिस्त्रिश्चतुर्व्वाद्भिराचमेत्” ॥

चतुर्व्वेति भावशुद्ध्यपेक्षया ॥ * ॥ आचमनप्रकारमाह दक्षः । “प्रक्षाल्य हस्तौ पादौ च त्रिः पिबेदम्बु वीक्षितं । संवृत्याङ्गुष्ठमूलेन द्विः प्रमृज्यात्ततो मुखं ॥ संहत्य तिसृभिः पूर्ब्बमास्यमेवमुपस्पृशेत् । अङ्गुष्ठेन प्रदेशिन्या घ्राणं पश्चादनन्तरं ॥ अङ्गुष्ठानामिकाभ्याञ्च चक्षुःश्रोत्रे पुनः पुनः । नाभिं कनिष्ठाङ्गुष्ठेन हृदयन्तु तलेन वै ॥ सर्व्वाभिस्तु शिरोदेशं बाहू चाग्रेण संस्पृशेत्” । पुनःपुनरिति घ्राणादीनां गोलकद्वयाभिप्रायेण । इति श्रीदत्तः ॥ * ॥ वीक्षणानुष्णयोरपवादमाह यमः । “रात्रावनीक्षितेनापि शुद्धिरुक्ता मनीषिभिः । उदकेनातुराणाञ्च तथोष्णेनोष्णपायिनां” ॥ * ॥ मुखमार्जनानन्तरं व्यासः । “वामहस्तं पादौ शिरश्च दक्षिणेन पाणिना जलेनाभ्युक्षयेत्” इति सामवेदिक्रमः । यजुर्व्वेदिनान्तु गोतमः । “पादौ चाभ्यक्षयेत् खानि चोपस्पृशेत् शीर्षाणि मूर्द्ध्नि दद्यात् उदकविन्दून्” ॥ * ॥ इन्द्रियस्पर्शे विशेषमाह मनुः । “खानि चैव स्पृशेदद्भिः” इति । नाभिस्पर्शे व्यासः । यथा, -- “ततः स्पृशेन्नाभिदेशं पुनरापश्च संस्पृशेत्” । इन्द्रियस्पर्शानन्तरं भविष्ये । यथा, -- “यद्भूमावुदकं वीर समुत्सृजति दानव । वासुकिप्रमुखान्नागान् तेन प्रीणाति मानवः” ॥ * ॥ जलस्थलोभयकर्म्मानुष्ठानार्थञ्च जलस्थलैकचरणे- नाचमनं कर्त्तव्यमाह पैठीनसिः ॥ “अन्तरुदके आचान्तो अन्तरेव शुद्धो भवति वहिरुदके आ- चान्तो वहिरेव शुद्धः स्यात् तस्मादन्तरेकं वहि- रेकञ्च कृत्वा पादमाचामेत् सर्व्वत्र पूतो भवति” इति ॥ * ॥ जलमात्रे जानोरूर्द्ध्वमुत्तिष्ठन्नाचमन- माह विष्णुः । यथा, -- “जानोरूर्द्ध्वं जले तिष्ठन्नाचान्तः शुचितामियात् । अधस्ताच्छतकृत्वोपि समाचान्तो न शुध्यति” ॥ हारीतः । यथा, -- “अर्द्रवासा जले कुर्य्यात्तर्पणाचमनं जपं । शुष्कवासाः स्थले कुर्य्यात्तर्पणाचमनं जपं” ॥ * ॥ आचमननिषेधे देवलः । यथा, -- सोपानत्को जलस्थो वा मुक्तकेशोऽपि वा पुनः ॥ उष्णीषी वापि नाचामेद्वस्त्रेणोद्वेष्ट्य वा शिरः ॥ न गच्छन्न शयानश्च न चलन्न परान् स्पृशन् । न हसन् नैव सजल्पन्नात्मानञ्चैव वीक्षयन् ॥ केशान्नीवीमधःकायमस्पशन् धरणीमपि । यदि स्पृशति चैतानि भूयः प्रक्षालयेत् करं” ॥ आत्मानं हृदयं । तथा व्यासः । “शिरः प्रावृत्य कण्ठं वा मुक्तकच्छशिखोऽपि वा । अकृत्वा पादयोः शौचमाचान्तोऽप्यशुचिर्भवेत्” ॥ मरीचिः । यथा, “न वहिर्जानु त्वरया नासनस्थो न चात्थितः । न पादुकास्थो नान्यचित्तः शुचिः प्रयतमानसः ॥ भुक्त्वासनस्थोऽप्याचामेन्नान्यकाले कदाचन । जानुभ्यामूर्द्ध्वमाचम्य जलें तिष्ठन्न दुष्यति” ॥

शाट्यायनः । यथा, “स्नानमाचमनं होमं भोजनं देवतार्चन । प्रौढपादो न कुर्व्वीत स्वाध्यायं पितृतर्पणम्” ॥ * ॥ द्विराचमननिमित्तानि ॥ “स्नात्वा पीत्वा क्षुते सुप्ते भुक्त्रा रथ्योपसर्पणे । आचान्तः पुनराचामेद्वासो विपरिधाय च” ॥ ब्रह्मपुराणं ॥ यथा, “होमे भोजनकाले च सन्ध्ययोरुभयोरपि । आचान्तः पुनराचामेदन्यत्रापि सकृत् सकृत्” ॥ * ॥ अथाचमननिमित्तानि ॥ “निष्ठीवने तथाभ्यङ्गे तथा पादावसेचने । उच्छिष्टस्य च सम्भाषादशुच्युपहतस्य च ॥ सन्देहेषु च सर्व्वेषु शिखां बद्ध्वा तथैव च । विना यज्ञोपवीतेन नित्यमेवमुपस्पृशेत् ॥ उष्ट्रवायससंस्पर्शे दर्शने चान्त्यवासिनां” ॥ हारीतः । यथा, स्त्रीशूद्रोच्छिष्टसम्भाषणे मूत्रपुरीषोत्सर्गदर्शने देवमभिगन्तुकाम आचामेत् ॥ * ॥ अथ आचमनप्रतिप्रसवमाह स्मृतिः । यथा, “क्षुते निष्ठीवने सुप्ते परिधानेऽश्रुपातने । कर्म्मस्थ एषु नाचामेद्दक्षिणं श्रवणं स्पृशेत्” ॥ वृद्धशातातपः । “वातकर्म्मणि निष्ठीवे दन्तश्लिष्टे तथानृते । क्षुते पतितसंलापे दक्षिणश्रवणं स्पृशेत्” ॥ मार्कण्डेयपुराणम् ॥ यथा, “कुर्य्यादालम्भनं स्पर्शं गोपृष्ठस्यार्कदर्शनम् । कुर्व्वीतालभनं वापि दक्षिणश्रवणस्य च ॥ यथाविभवतो ह्येतत् पूर्ब्बाभावे ततः परम्” ॥ * ॥ आचमने जलाधारनिषेधमाह । उशनाः ॥ यथा, “कांस्यायसेन पात्रेण त्रपुसीसकपित्तलैः । आचान्तः शतकृत्वोऽपि न कदाचित् शुचिर्भवेत्” ॥ इति गोपालपञ्चाननकृताचारनिर्णयः ॥ “आयतं पर्ब्बणां कृत्वा गोकर्णाकृतिवत् करं । संहताङ्गुलिना तोयं गृहीत्वा पाणिना द्विजः ॥ मुक्ताङ्गुष्ठकनिष्ठाभ्यां शेषेणाचमनं चरेत् । मासमज्जनमात्रास्तु संगृह्य त्रिः पिबेदपः” ॥ इति भारद्वाजः ॥ “अद्भिस्तु प्रकृतिस्थाभिर्हीनाभिः फेनबुद्वुदैः । हृत्कण्ठतालुगाभिश्च यथासंख्यं द्विजातयः ॥ शुध्येरन् स्त्री च शूद्रश्च सकृत्स्पृष्टाभिरन्ततः” ॥ इति याज्ञवल्क्यः ॥ “हृद्गाभिः पूयते विप्रः कण्ठगाभिश्च भूमिपः । वश्योऽद्भिः प्राशिताभिश्च शूद्रः स्पृष्टाभिरन्ततः” ॥ इति मनुः ॥ “स्तियास्त्रैदशिकं तीर्थं शूद्रजातेस्तथैव च । सकृदाचमनाच्छुद्धिरेतयोरेव चोभयोः” ॥ इति मिताक्षरा ॥ आचमनकः, पुं, (आचमन + वुन् ।) निष्ठीवनपात्रं । पिक्दान डावर इति भाषा । तत्पर्य्यायः । प्रोण्ठः २ कटकोलः ३ पतद्ग्रहः ४ । इति हारावली ॥ (“कोणस्थिताह्वानचकिताचमनक- वाहिनि” । इति हषचरिते ॥)

पृष्ठ १/१६८

आचमनीयं, क्ली, (आचम्यतेऽनेन । आङ् + चम् + अनीयर् ।) मुखप्रक्षालनार्थजलं । तद्दानविधि- र्यथा, कालिकापुराणे ६७ अध्यायः ॥ “दद्यादाचमनीयन्तु सुगन्धिसलिलैः शुभैः । कर्पूरवासितैर्व्वापि कृष्णागुरुसुधूपितैः ॥ यथा तथा सुगन्धैर्व्वा प्रसन्नैः फेनवर्ज्जितैः । तत्तैजसेन पात्रेण शङ्खेनाथ प्रदापयेत् ॥ उदकं दीयते यत्तु प्रसन्नं फेनवर्ज्जितं । आचमनाय देवेभ्यस्तदाचमनमुच्यते ॥ केवलं तोयपात्रेण तदा दद्यान्नमिश्रितं । वासितन्तु सुगन्ध्याद्यैः कर्त्तव्यं यदि लभ्यते ॥ आयुर्ब्बलं यशोवृद्धिं प्रदायाचमनीयकं । लभते साधको नित्यं कामांश्चैव यथेप्सितान्” ॥ आचरणं, क्ली, (आङ् + चर् + ल्युट्) आचारः । व्यवहारः ॥ (“अधीतिबोधाचरणप्रचारणैः” । इति नैषधे ।) आचरितं, त्रि, (आङ् + चर् + क्तः) कृताचरणं । (“जलं वामकरे कृत्वा या सन्ध्याचरिता द्विजैः” । इति काशीखण्डे ।) व्यवहृतं ॥ (यदुक्तं । “दारपुत्त्रपशून् हत्वा कृत्वा द्वारोपवेशनं । यत्रार्थो दाप्यतेऽर्थं स्वं तदाचरितमुच्यते” ॥ एतत्तु पारिभाषिकं ॥) आचान्तः, त्रि, (आङ् + चम् + क्तः) कृताचमनः । यथा । बौधायनः । “स्नात्वा पीत्वा क्षुते सुप्त भुक्त्वा रत्योपसर्पणे । आचान्तः पुनराचामेत् वासो विपरिधायच” ॥ इत्याह्निकतत्त्वं । आचामः, पुं, (आङ् + चम् + घञ्) आचमनं । इति शब्दरत्नावली ॥ भक्तमण्डः । इत्यमरः ॥ (भक्षणं । पानं । यथा, काव्यप्रकाशे । “चक्रीर्य्य एव निपुणाश्चन्द्रिकाचामकर्म्मणि” ॥) आचारः, पुं, (आङ् + चर् + घञ्) व्यवहरः । तत्पर्य्यायः । चरित्रं २ चरितं ३ चारित्रं ४ चरणं ५ वृत्तं ६ शीलं ७ । इति हेमचन्द्रः ॥ स्नानाच- मनादिः । इति मानवे २ अध्याये ६९ श्लोक- टीकायां कुल्लूकभट्टः । व्यवहारः ॥ स तु विचारः । यथा वृहस्पतिः । “आचारेणावसन्नोऽपि पुनर्लेखयते यदि । सोऽभिधेयो जितः पूर्ब्बं प्राङ्न्यायस्तु स उच्यते” ॥ इति व्यवहारतत्त्वं ॥ चरित्रं । एतद्विवरण सदा- चारशव्दे द्रष्टव्यं ॥ (रघुः । २ । १० । “आचार- लाजैरिव पौरकन्याः” ।) आचारवर्ज्जितः, त्रि, (आचारेण वर्ज्जितः ।) आ- चारवहिर्भूतः । इति जटाधरः ॥ (अव्यवस्थितः । नियमरहितः ।) आचारी, स्त्री, (आङ् + चार + ङीष्) हिलमो- चिका लता । इति राजनिर्घण्टः ॥ हेलञ्चा इति ख्याता । आचारविशिष्टे त्रि । (हिलमोचिका- शव्देऽस्या गुणादयो ज्ञातव्याः ॥) आचार्य्यः, पुं, (आङ् + चर् + ण्यत् ।) वेदाध्या- पकः । वैदिकमन्त्रव्याख्याकर्त्ता । तत्पर्य्यायः । मन्त्रव्याख्याकृत् २ । इत्यमरः ॥ द्रोणाचार्य्यः ।

इति त्रिकाण्डशेषः ॥ तल्लक्षणं यथा, -- “उपनीय तु यः शिष्यं वेदमध्यापयेत् द्विजः । सकल्पं सरहस्यञ्च तमाचार्य्यं प्रचक्षते” ॥ इति मानवे २ । २४० ॥ (ततोऽनन्तरमाचार्य्यं परीक्षेत । तद्यथा, -- “पर्य्यवदातश्रुतं परिदृष्टकर्म्भाणं दक्षं दक्षिणं शुचिं जितहस्तमुपकरणवन्तं सर्व्वेन्द्रियोपपन्नं प्रकृतिज्ञं प्रतिपत्तिज्ञमनुपस्कृतविद्यमनसूयकमकोपनं क्ले- शक्षमं शिष्यवत्सलमध्यापकं ज्ञानदानसमर्थमि- त्येवंगुणो ह्याचार्य्यः सुक्षेत्रमार्त्तवो मेघ इव शस्यगुणैः सुशिष्यमाशु वैद्यगुणैः सम्पादयति । तमुपसृत्यारिराधयिषुरुपचरेदग्निवच्च देववच्च राजवच्च पितृवच्च भर्त्तृवच्चाप्रमत्तस्ततस्तत्प्रसादात् कृत्स्नं शास्त्रमधिगम्य शास्त्रस्य दृढतायामभि- धानसौष्ठवस्यार्थस्य विज्ञाने वचनशक्तौ च भूयः पयतेत सम्यक्” । इति चरकः ॥) आचार्य्या, स्त्री, (आचार्य्य + टाप् ।) मन्त्रव्याख्या- कर्त्री । इत्यमरसिंहः ॥ (वेदादिशास्त्राध्यापन- कर्त्ती ।) आचार्य्याणी, स्त्री, (आङ् + चर् + ण्यत् + ङीप् + आनुक् ॥) आचार्य्यपत्नी । इत्यमरः ॥ (यथा महावीरचरिते ॥ “त्र्यम्बकं देवमाचार्य्यमाचार्य्याणीञ्च पार्ब्बतीं” ॥) आचितं, क्ली, (आङ् + चि + क्त ।) दशभारपरि- माणं । इत्यमरः । २५ मोन इति भाषा ॥ आचितः, पुं, (आङ् + चि + क्त ।) शाकटो भारः । इत्यमरः । एक गाडिर वोजा इति भाषा ॥ द्व्ययु- तपलं । इति मेदिनी ॥ आचितः, त्रि, (आङ् + चि + क्तः) संगृहीतः । छन्नः । इति मेदिनी ॥ (एकत्र सन्निवेशितः, आकीर्णः, व्याप्तः, ग्रथितः, गुम्फितः । यथा भारविः । “कचाचितौविष्वगिवागजौ गजौ” ॥ यथा रघुवंशे । “अर्द्धाचिता सत्वरमुत्थितायाः पदे पदे टुर्निमिते गलन्ती” ।) आच्छकः, पुं, वृक्षविशेषः । आच इति भाषा । तत्पर्य्यायः । रञ्जनद्रुः २ पक्षीकः ३ पक्षिकः ४ आक्षिकः ५ । इति रत्नमाला ॥ आच्छन्नं, त्रि, (आङ् + छद् + क्तः ।) आच्छादितं । आवृतं । यथा । “मेघाच्छन्नेऽह्नि दुर्दिनं” । इत्यमरः ॥ (“पङ्कपांशुजलाच्छन्नं सुव्यस्तं दस्युविद्रुतं” । इति हितोपदेशः ॥) आच्छादः, पुं, (आङ् + छद् + घञ् ।) वस्त्रं । इति हेमचन्द्रः ॥ आच्छादनं, क्ली, (आङ् + छद् + ल्युट् ।) वस्त्रं । इत्यमरः ॥ संपिधानं । अपवृतिमात्रं । इति मेदिनी ॥ (यथा मनुः । ३ । ५९ ॥ “तस्मादेताः सदा पूज्या भूषणाच्छादनाशनैः” ॥) आच्छादितं, त्रि, (आङ् + छद् + णिच् + क्तः) कृता- च्छादनं । आवृतं । ढाका इति भाषा । आच्छुरितं, क्ली, (आङ् + छुर + क्तः) सशब्दहास्यं । नखवाद्यं । इति धरणिः ॥ आहतं । (यथा

कथासरित्सागरे । “न सेहे कञ्चुकेनापि क्षिप्रमाच्छुरितं वपुः” ।) आच्छुरितकं, क्ली, (आङ् + छुर + भावे क्तः । ततः स्वार्थे कन्) सोत्प्रासहासः । इत्यमरः ॥ हास्यं । नखाघातविशेषः । इति मेदिनीकरहेमचन्द्रौ ॥ आच्छोदनं, क्ली, (आङ् + छिद् + ल्युट् । ततः पृषो- दरादित्वात् इत ओत् ।) मृगया । इत्यमरः ॥ आछ, इ, आयामे । (भ्वादिं-परं-सकं-सेट् ।) इति कविकल्पद्रुमः ॥ इत्यादौ द्वित्वाभावः प्रकृति- भ्रमनिरासार्थः । इ आञ्छ्यते । आयामो दीर्घो- करणं । आञ्छति कटं शिल्पी । इति । दुर्गादासः ॥ आजं, क्ली, (अज + अण् । अजसम्बन्धी छागस्य घृत- मांसादिः) घृतं । इति जटाधरः ॥ (यथा वैद्यके । “गव्यमाजं तथा चौष्ट्रमाविकं माहिषञ्च यत् । अतो धातुविवृद्ध्यर्थमाजं मांसं प्रशस्यते” ॥) (तथाच रामायणे । २ । ९१ । ६७ । “आजैश्चापि च वाराहैर्निष्ठानवरसञ्चयैः” । घृतार्थे -- गव्यादिघृतभेदेन यदुक्तं तत्सर्व्वं घृत- शब्दे ज्ञातव्यं किन्त्वाजशब्दव्युत्पत्त्या दुग्धादिकं यदुपलभ्यते तदन्यत्र प्रदर्श्यते ॥ “आजं दधि भवेच्चोष्णं क्षयवातविनाशनं । दुर्नामश्वासकासेषु हितमग्निप्रदीपनं ॥ विपाके मधुरं वृष्यं रक्तपित्तप्रसादनं । शस्तं कार्श्यापहं प्रोक्तं वातपित्तनिवर्हणं” ॥ इति हारीतसुश्रुतौ ॥ “नातिशीतं गुरुस्रिग्धं मांसमाजमदोषलं । शरीरधातुसामान्यादनभिष्यन्दि वृंहणं” ॥ इति चरको वाभटश्च ॥ “गव्यतुल्यगुणन्त्वाजं विशेषाच्छोषिणां हितं । दीपनं लघु संग्राहि श्वासकासास्रपित्तनुत् । अजानामल्पकायत्वात् कटुतिक्तनिषेवनात् ॥ नात्यम्बुपानाद्व्यायामात् सर्व्वव्याधिहरं पयः” । “दध्याजं कफपित्तघ्नं लघुवातक्षयापहं । दुर्नामश्वासकासेषु हितमग्नेः प्रदीपनं ॥ विपाके मधुरं वृष्यं रक्तपित्तप्रसादनं” ॥ “आजं घृतं दीपनीयं चक्षुष्यं बलवर्द्धनं । कासे श्वासे क्षये चापि पथ्यं पाके च तल्लघु” ॥ इति च सुश्रुतः ॥) आजकं, क्ली, (अज + वुज्) अजसमूहः । छागलेर पाल इति भाषा । इत्यमरः ॥ आजकारः, पुं, (आज + कृ + अण्) शिववृषः । इति शब्दरत्नावली ॥ आजगवं, क्ली, (अजगव + प्रज्ञाद्यण्) शिवधनुः । इति हेमचन्द्रः ॥ आजन्मसुरभिपत्रः, पुं, (आ जन्मनः सुरभीणि पत्राणि यस्य सः) भरुवकवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ आजानेयः, पुं, स्त्री, (अज् + घञ् + आज + आनेयः) कुलीनाश्वः । श्रेष्ठघोटकः । इत्यमरः ॥ “शक्तिभि- र्भिन्नहृदयाः स्खलन्तोऽपि पदे पदे । आजानन्ति यतः सं ज्ञामाजानेयास्ततः स्मृताः” ॥ इत्यश्वतन्त्रं ॥ आजिः, स्त्री, (अज् + इन्) । यद्धं । समानभूमिः ।

पृष्ठ १/१६९

:इत्यमरकोषमेदिन्यौ । क्षणं । इति हेमचन्द्रः । (युद्धार्थे यथा, -- “आवृण्वती लोचनमार्गमाजौ रजोन्धकारस्य विजृम्भितस्य” । इति रघुः । ७ । ४३ ।) आक्षेपः । इति शब्दरत्नावली ॥ आजीवः, पुं, (आङ् + जीव + घञ् ।) जीविका । इत्यमरः ॥ (“बहुमूलफलो रम्यः स्वाजीवः प्रतिभाति मे” ॥ इति रामायणे ।) आजुः, [र्] स्त्री, (आङ् + जुर् + क्विप् ।) आजूः । विष्टिः । इति स्वामी ॥ आजूः, स्त्री, (आ + जुगतौ + क्विप् दीर्घश्च ।) वेतनं विना कर्म्मकारः । वेंगार इति भाषा । इत्यमरः ॥ (यदुक्तम्, “हठादभृतिकः क्लेशोविष्टिराजूश्च कीर्च्यते” ।) आज्ञप्तः, त्रि, (आ + ज्ञा + णिच् + क्त ।) आज्ञा- प्राप्तः । यथा, देवीमाहात्म्यम् । “आज्ञप्तास्तु ततो दैत्याञ्चण्डमुण्डपुरोगमाः । चतुरङ्गबलोपेता ययुरभ्युद्यतायुधाः” ॥ आज्ञा, स्त्री, (आङ् + ज्ञा + अङ् + टाप् ।) आ- देशः । तत्पर्य्यायः । अववादः २ निर्देशः ३ नि- देशः ४ शासनं ५ शिष्टिः ६ । इत्यमरः ॥ (“तथेति शेषामिव भर्तराज्ञां” । इति कुमारे । ३ । २२ । “पश्चात् वनाय गच्छेति तदाज्ञां मुदितोऽग्रहोत्” इति रघौ । १२ । ७ ।) आज्ञाकारी, [न्] त्रि, (आज्ञा + कृ + णिन् ।) आ- ज्ञया कर्म्मकारी । आज्ञावहः । आज्ञानुवर्त्ती ॥ आज्ञाचक्रं, क्ली, षट्चक्रान्तर्गतषष्ठचक्रम् । तथा च तन्त्रे, -- “आज्ञानामाम्बुजं तद्धिमकरसदृशं ध्यान- धामप्रकाशं हक्षाभ्यां वैकलाभ्यां प्रविलसितवपु- र्नेत्रपत्रं सुशुभ्रं । तन्मध्ये हाकिनी सा शशिसम- घवला वक्त्रषट्कं दधाना विद्यां मुद्रां कपालं डमरुजपवटीं बिभ्रती शुद्धचित्ता ॥ एतत् पद्मा- न्तराले निवसति च मनः सूक्ष्मरूपं प्रसिद्धम्” ॥ इति तत्त्वचिन्तामणौ षष्ठप्रकाशः ॥ आज्ञापकः, त्रि, (आङ् + ज्ञा + णिच् + ण्वुल् ।) आ- ज्ञाकर्त्ता । आज्ञापत्रं, (आज्ञायै पत्रं ।) क्ली आदेशलिपिः । निदेशलिखनं । हुकुमनामा इति पारस्यभाषा ॥ आज्ञापनं, क्ली, (आङ् + ज्ञापि + ल्युट् ।) विज्ञा- पनं । जानान इति भाषा ॥ आज्ञाप्तः, त्रि, (आङ् + ज्ञापि + क्त ।) आज्ञप्ति- विशिष्टः । लब्धाज्ञः । आज्ञाप्राप्तः ॥ आज्यं, क्ली, (आङ् पूर्ब्बात् अञ्जेः संज्ञायामिति क्यप् ।) घृतं । इत्यमरः ॥ श्रीवासः । इत्यजय- पालः ॥ (यागक्रियासाधनं तैलदुग्धादिकमपि आज्यशब्देनोच्यते । यदुक्तं गृह्यसङ्गहे । “घृतं वा यदि वा तैलं पयो वा दधि यावकं । आज्यस्थाने नियुक्तानामाज्यशब्दो विधीयते” ॥ यथा रघुवंशे । ७ । २० । “तत्रार्चितो भोजपतेः पुरोधाः हुत्वाग्निमाज्यादिभिरग्निकल्पः” ॥) आज्यभागः, पुं, (आज्यस्य भागः) ऋग्वेदिनां

अग्नेरुत्तरभागे स्रुवेणाग्निसम्प्रदानकघृताहुतिः तद्दक्षिणभागे सोमसम्प्रदानकाहुतिश्च । इति कालेसिः । यजुर्वेदिनान्तु अग्नेरुत्तरदक्षिणयोः पश्चिमादि- प्राच्यन्तघृतधारा । इति पशुपतिः ॥ आञ्जनेयः, पुं, (अञ्जनाया अपत्यं, अञ्जना + ढक् ।) अञ्जनानामवानरीपुत्त्रः । स तु हनूमान् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा महानाटके । “उल्लङ्घ्य सिन्धोः सलिलं सलीलं यः शोकवह्निं जनकात्मजायाः । आदाय तेनैव ददाह लङ्कां नमामि तं प्राञ्जलिराञ्जनेयं” ॥) आञ्जिनेयः, पुं, (आञ्जन + ढक् + इट् ।) जन्तुविशेषः । आजनाइ इति ख्यातः । इति शब्दमाला ॥ आटिः, पुं, (आङ् + अट + इन् ।) पक्षिविशेषः । शरालि इति ख्यातः । इत्यमरः ॥ आटीकनं, क्ली, (आङ् + टीक् + ल्युट् ।) वत्सानां गमनं । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ आटीकरः, पुं, (आटीक + र ।) वृषः । इति भूरि- प्रयोगः ॥ आटोपः, पुं, (आङ् + टुप् + घञ् ।) दर्पः । इति हेमचन्द्रः ॥ वायुजन्य-उदरगुड्गुडाशब्दः । इति वैद्यकं ॥ (गर्व्वः, सम्भ्रमः, संरम्भः । यथा-पञ्चतन्त्रे “विषं भवतु मावाभूत् फटाटोपो भयङ्करः” । यथा शिशुपालबधे । ‘साटोपमुर्व्वीमनिशं नदन्तः’ । “आटोपहृल्लासवमीगुरुत्व- स्तैमित्यमावाहकफप्रसेकैः” । इति माधवकरः ॥) आडम्बरः, पुं, (आङ् + दम् + वरच् । ततः द स्थाने ड । आडम्ब्यते डवि क्षेपे घञ् भावे वा । आडम्बं राति रमयति वा आतोनुपेति कः । मूलविभुजेति वा कः । आडम्बयति वा बाहुलकादरन् ।) पटहः । तूर्य्यरवः । गजेन्द्रगर्जनं । इत्यमरः ॥ आरम्भः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पक्ष्म । दर्पः । इति मेदिनी ॥ क्रोधः । इति स्वामी ॥ हर्षः । इति शब्दरत्ना- वली ॥ (आयोजनं । एकत्र सन्निवेशः, यथा, भामिनीविलासे । “धातः किं नु विधौ विधातु- मुचितो धाराधराडम्वरः” ॥ युद्धं । रवार्थे यथा, “असारस्य पदार्थस्य प्रायेणाडम्बरो महान् । नहि तादृक्ध्वनिः स्वर्णे यथा कांस्ये प्रजायते” ॥) आडिः, स्त्री, (आङ् + अड + इन् ।) शरालिपक्षी । इत्यमरः ॥ स्वनामख्यातमत्स्यविशेषः । अस्याः गुणाः । गुरुत्वं । स्निग्धत्वं । वातश्लेष्मप्रकोपनत्वं । अतिबलशुक्रमेधाग्निवृद्धिकारित्वञ्च ॥ इति राज- वल्लभः ॥ (विश्वामित्रशापेन वशिष्ठो महर्षिरा- डिपक्षिरूपतां गतः इति पौराणिकी कथा ॥ यथा मार्कण्डेयपुराणे आडिवकयुद्धे, -- “श्रुत्वा शापं महातेजा विश्वामित्रोऽपि कौशिकः । त्वमप्याडिर्भवस्वेति प्रतिशापमयच्छत ॥ आडिं सोऽप्युन्नतग्रीवो वकः पद्भ्यामताडयत्” ॥) आडूः, पुं, (अण शब्दे । अनोडश्चेत्त्यूः ।) उडुपः । भेला माड इत्यादि भाषा । इत्युणादिकोषः ।

आढकं, क्ली, (आ समन्तात् ढौकते ढौक्यते वा ढौक गतौ अच् घञ् वा पृषोदरादिः । परि- माणविशेषः । आढा इति भाषा । यथा, -- “शतयोजनविस्तीर्णं त्रिंशद्योजनमायतं । आढकस्य भवेन्मानं मुनिभिः परिकीर्त्तितं” ॥ अपि च ॥ “त्रिंशद्योजनविस्तीर्णं शतयोजनमायतं । विंशयोजनगम्भीरमाढकं परिकीर्त्तितं” ॥ इति गणपतिभट्टः । इति ज्योतिस्तत्त्वं ॥ आढकः, पुं, क्ली, चतुःप्रस्थपरिमाणं । आडी इति भाषा । इत्यमरः ॥ द्रोणचतुर्थभागः । इति लीलावती ॥ अष्टमुष्टिर्भवेत् कुञ्चिरित्यादिवचनात् षट्पञ्चाशदधिकद्विशतमुष्टिर्भवति । व्यवहारे षो- डशसेरो विंशतिसेरो वा । वैद्यकमते अष्टश- रावपरिमाणं । तत्पर्य्यायः । पात्रं २ कंसं ३ भाजनं ४ । इति परिभाषा ॥ (“चतुःप्रस्थैस्तथाढकं । भाजनं कांस्यपात्रञ्च चतुःषष्टिपलञ्च तत्” ॥ इति शार्ङ्गधरः । “चतुःप्रस्थमयाढकं । “पात्रंतदेव विज्ञेयं कंसंप्रस्थाष्टकन्तथा” ॥ इति चरकः ।) अपचयविवक्षायां आढकिकेत्यपि स्यात् । इत्य- मरटीकासारसुन्दरी ॥ आढिका । इति भरतः ॥ आढकिकः, त्रि, (आढक + ठञ् ।) आढकपरिमित- वीजवपनादियोग्यक्षेत्रादिः । इत्यमरः ॥ आढकी, स्त्री, शमीधान्यविशेषः । अरहर इति भाषा । तत्पर्य्यायः । तुवरी २ वर्य्या ३ कर वीरभुजा ४ वृत्तवीजा ५ पीतपुष्पा ६ । अस्याः गुणाः । कषायत्वं । मधुरत्वं । कफपित्तनाशि- त्वञ्च । तद्द्विदलगुणाः । ईषद्वातरुचिकारित्वं । गुरुत्वं । ग्राहित्वञ्च । पीता रक्ता सिता त्रिविधेयं । श्वेता दोषदा । लोहिता रुच्या बल्या पित्तता- पादिहन्त्री च । पीता दीपनी पित्तदाहध्वंसिनी च ॥ तद्युषं बल्यं । इति राजनिर्घण्टः ॥ अमर- मते तत्पर्य्यायः । काक्षी २ मृतस्ना ३ तुवरिका ४ मृतालकं ५ सुराष्ट्रजं ६ । भरतमल्लिकमते एतत् षट्कं अरहरस्य । सारसुन्दरीमते तुवरिकाख्य- गन्धद्रव्यस्य । केषाञ्चिन्मते सुगन्धिमृत्तिकायाः ॥ (अस्याः पर्य्यायगुणावाह । “आढकी तुवरी चापि सा प्रोक्ता शणपुष्पिका ॥ आढकी तुवरा रूक्षा मधरा शीतला लघुः । ग्राहिणी वातजननी वर्ण्या पित्तकफास्रजित्” ॥ इति भावप्रकाशः ॥ “मृदुः कषाया च सरक्तपित्तं निहन्ति कासानतिवातला स्यात् । गुल्मज्वरारोचककासछर्द्दि- हृद्रोगदुर्नामहराढकी स्यात्” ॥ इति हारीतः ॥ “आढकी कफपित्तघ्नी वातला,” । इति चरकः ॥ “आढकी कफपित्तघ्नी नातिवातप्रकोपनी” । इति सुश्रुतः ॥)

पृष्ठ १/१७०

आढकीनः, त्रि, (आढक + ख ।) आढकिकः । इत्यमरटीका ॥ आढ्यः, त्रि, (आढौकते ढौकृ गतौ बाहुलकात् ढ्यः ।) धनवान् । इत्यमरः ॥ युक्तः । विशिष्टः । अन्वितः । यथा, धनाढ्यः गुणाढ्य इत्यादिः ॥ (यथा मनुः ८ । १६९ । “चत्वारस्तूपचीयन्ते विप्र आढ्यो वणिड् नृपः” । यथा भगवद्गीतायां, -- “आढ्योऽभिजनवानस्मि कोऽन्योऽस्ति सदृशो मया” ॥) आणकः, त्रि, (अणक एव स्वार्थे अण् ।) अणकः । अधमः । इति रायमुकुटः ॥ आणवीनं, त्रि, (अणु + खञ् ।) अणव्यं । अणुधा- न्योद्भवोचितक्षेत्रं । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः । आणिः, पुं, स्त्री, (अण + इन् ।) अक्षाग्रकीलकः ॥ अश्रिः । सीमा । इति मेदिनी ॥ आतङ्कः, पुं, (आङ् + तकि + घञ् ।) रोगः । (यथा, याज्ञवल्क्यः, -- “दृष्ट्वा पथि निरातङ्कं कृत्वा वा ब्रह्महा शुचिः” ॥) सन्तापः । शङ्का । (यथा, महावीरचरिते, -- “आतङ्कश्रमसाहसव्यतिकरोत्कम्पःक्षणंसह्यतां” ।) मुरजध्वनिः । इति मेदिनीकरहेमचन्द्रौ ॥ ज्वरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (“नानातन्त्रविहीनानां भिषजामल्पमेधसां । सुस्वं विज्ञातुमातङ्कमयमेव भविष्यति” ॥ इति माधवकरः ॥ रोगार्थे उदाहरणं यथा सुश्रुते । “प्रश्नेन च विजानीयात् देशं कालं जातिं सात्म्य- मातङ्कसमुत्पत्तिं वेदनासमुच्छ्रायं बलमित्यादि” ॥ ज्वरार्थे पर्य्यायानाह । “ज्वरो विकारो रोगश्च व्याधिरातङ्क एव च । एकार्थनामपर्य्यायैर्विविधैरभिधीयते” ॥ इति चरकः ॥) आतञ्चनं, क्ली, (आङ् + तञ्च + ल्युट् ।) प्रतिवापः । गलितस्य स्वर्णादेर्द्रव्यान्तरेणावचूर्णनं । इति स्वामी ॥ निक्षेपणं । इति सुभूतिः ॥ उपद्रवः । इति रायमकुटः ॥ द्रवद्रव्यप्रक्षेपणोचितचूर्णं । इति सारसुन्दरी ॥ जवनं । वेगः । आप्यायनं । तर्पणं । इत्यमरमेदिन्यौ ॥ आततायी, [न्] त्रि, (आतत + अय + णिन् ।) बधोद्यतः । इत्यमरः ॥ “अग्निदो गरदश्चैव शस्त्रपाणिर्धनापहः । क्षेत्रदारापहारी च षडेते आततायिनः ॥ आततायिनमायान्तं हन्यादेवाविचारयन् । नाततायिबधे दोषो हन्तुर्भवति कश्चन” ॥ इति भगवद्गीताटीकायां श्रीधरस्वामी ॥ आतपः, पुं, (आङ् + तप + अच् ।) रौद्रं । तत्पर्य्यायः । प्रकाशः २ द्योतः ३ । इत्य- मरः ॥ दिनज्योतिः ४ सूर्य्यालोकः ५ दिनप्रभा ६ रविप्रकाशः ७ प्रद्योतः ८ तमारिः ९ तापनः १० द्युतिः ११ । अस्य गुणाः । कटुत्वं । रूक्षत्वं स्वदमूर्च्छातृष्णादाहवैवर्ण्यजनकत्वं । नेत्ररोगप्रको- पनत्वञ्च ॥ इति राजनिर्घण्टः ॥

(“आतपः कटुको रुक्षः स्वेदमच्छातृषावहः । दाहवैवर्ण्यजननो नेत्ररोगप्रक्रोपनः” ॥ “आतपः पित्ततृष्णाग्निस्वेदमूर्च्छाभ्रमास्रकृत् । दाहवैवर्ण्यकारी च” इति सुश्रुतः ॥ यथा शाकुन्तले, -- “कथमातपे गमिष्यसि परिवाधाकोमलैरङ्गैः” ॥ यथा ऋतुसंहारे, ११ । -- “मृगाः प्रचण्डातपतापिता भृशम्” ॥) आतपत्रं, क्ली, (आतप + त्रै + कः) छत्रं । इत्यमरः ॥ (यथा शाकुन्तले, -- “राज्यं स्वहस्तधृतदण्डमिवातपत्रं” । यथा रामायणे, -- “पाण्डरेणातपत्रेण ध्रियमाणेन मूर्द्धनि” ॥ “छत्रशब्देऽस्य गुणादयो ज्ञातव्याः” ।) आतपत्रकं, क्ली, छत्रं । इति शब्दरत्नावली ॥ आतपवारणं, क्ली, (आतप + वारि + ल्युट् ।) छत्रं । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा रघवंशे, ३ । ७० । “नृपतिककुदं दत्वा यूने सितातपवारणं” । “अनुदितान्यसितातपवारणः” ॥) आतपाभावः, पुं, (आतपस्य अभावः । षष्ठीतत्पुरुषः ।) छाया । इति राजनिर्घण्टः ॥ आतरः, पुं, (आङ् + तॄ + अप् । आतरत्यनेन, पुंसि संज्ञायामिति घः) नद्यादितरणाय देयकपर्द- कादिः । तत्पर्य्यायः । तरपण्यं २ । इत्यमरः ॥ पाराणिकडि नौकाभाडा इति भाषा ॥ आतर्पणं, क्ली, (आङ् + तृप् + ल्युट् ।) प्रीणनं । तृप्तिः । मङ्गलालेपनं । आलिपना इति भाषा । इति मेदिनी ॥ (यथा मेदिनी । “आतर्पणं प्रीणने स्यात् मङ्गलामेपनेऽपि च” ॥) आतापी, [न्] पुं, (आङ् + तापि + णिन् ।) आ- तायी । चिल्लः । इत्यमरटीकायां स्वामी ॥ (असुर- भेदः । चिल इति ख्यातः पक्षिभेदः ॥) आतायी, [न्] पुं, (आङ् + ताय + णिन् ।) चिल्लः । चिल इति भाषा । इत्यमरः ॥ आतारः, पुं, (आङ् + तॄ + घञ् ।) आतरः । तर- पण्यं । इति शब्दरत्नावली ॥ आतिः, पुं, (अत + इण् ।) पक्षी । इति सिद्धान्त- कौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ आतिथेयः, त्रि, (अतिथि + ढञ् । अतिथौ साधुः ।) अतिथिसेवाकारकः । इत्यमरः ॥ (यथारघुवंशे, ५ । २ “प्रत्युज्जगामातिथिमातिथेयः ॥ यथा कुमारसम्भवे, ५ । ३१ । “तमातिथेयी बहुमानपूर्ब्बया सपर्थ्यया” । यथा मनुः, ३ । १८ । “दैवपित्र्यातिथेयानि तत्प्रधानानि यस्य तु” । आतिथ्यं, त्रि, (अतिथि + ञ्य ।) अतिथ्यर्थवस्तु । अतिथिभक्षणादिद्रव्यं इत्य- मरः ॥ अतिथिसेवा च ॥ (“यथा हितोपदेशे । “अरावप्युचितं कार्य्यमातिथ्यं गृहमागते” ॥) आतिथ्यः, पुं, अतिथिः । इति मेदिनी ॥ आतुः, पुं, (आङ् + तॄ + डुः ।) भेलकः । भेला माड इत्यादि भाषा । इति शब्दमाला ॥

आतुरः, त्रि, (आङ् + तुर + क) रोगी । तत्पर्य्यायः । आमयावी २ विकृतः ३ व्याधितः ४ अपटुः ५ अभ्यमितः ६ अभ्यन्तः ७ । इत्यमरः ॥ (यथा हितो- पदेशे । वैद्यानामातुरः श्रेयान् । यथा मनुः, ४ । १२९ । “न स्नानमाचरेद्भुक्त्वा नातुरो न महानिशि” ॥ आतुरावस्थास्वपि कार्य्याकार्य्यं प्रति कालाकाल- संज्ञा । तद्यथा -- अस्यामवस्थायामस्य भेषजस्य कालोऽकालः पुनरस्येति । एतदपि भवत्यवस्था- विशेषेण तस्मादातुरावस्थास्वपि हि कालाकाल- संज्ञा । तस्य परीक्षा मुहुर्म्मुहुरातुरस्य सर्व्वा- वस्थाविशेषावेक्षणं यथावद्भेषजप्रयोगार्थं । न ह्यतिपतितकालमप्राप्तकालं वा भेषजमुपयुज्य- मानं यौगिकं भवति । कालोहि भैषज्ययोग- पर्य्याप्तिमभिनिर्व्वर्त्तयति ॥ इति चरकः ॥ आतुरमुपक्रममाणेन भिषजायुरेवादौ परीक्ष्येत । इति सुश्रुतः ॥) आतृप्यं, क्ली, (आङ् + तृप् + क्यप् ।) फलविशेषः । आता इति भाषा । अस्य गुणाः । तृप्तिजनकत्वं । रक्तवर्द्धकत्वं । स्वादुत्वं । शीतलत्वं । बलमांस- कारित्वं । हृद्यत्वं । दाहरक्तपित्तवायुनाशित्वञ्च । इति द्रव्यगुणः ॥ आतोद्यं, क्ली, (आङ् + तुद् + ण्यत् ।) वाद्यं । तच्च- तुर्विधं । वीणादिवाद्यं ततं १ मुरजादिवाद्यं आनद्धं २ वंश्यादिवाद्यं शुषिरं ३ कांस्यतालादिवाद्यं घनं ४ इत्यमरः ॥ (यथा रघवंशे । “स्रजमातोद्यशि- रोनिवेशितां । “आतोद्यं ग्राहयामास समत्याजयदायुधं” ॥) आत्तगन्धः, त्रि, (आत्तः अरिणा गृहीतः गन्धो गर्व्वो यस्य सः बहुव्रीहिः ।) दूरीभूताहङ्कारः । तत्प- र्य्यायः । अभिभूतः २ । इति हेमचन्द्रः ॥ गृहीत- गन्धः ॥ (यथा रघुवंशे १३ । १७ । “पक्षच्छिदा गोत्रभिदात्तगन्धाः शरण्यमेनं शतशो महीध्राः” ।) आत्तगर्व्वः, त्रि, (आत्तः अरिणा गृहीतः गर्व्वो यस्य सः बहुव्रीहिः ।) अरिणा गृहीतगर्व्वः । दूरी- भूताहङ्कारः । भग्नदर्पः । इत्यमरः ॥ आत्मगुप्ता, स्त्री, (आत्मना गुप्ता । तृतीया तत्पुरुषः ।) लताविशेषः । आलकुशी इति भाषा । तत्पर्य्यायः । मर्कटी २ कण्डुरा ३ अध्यण्डा ४ कच्छुरा ५ जटा ६ जडा ७ शुकशिम्बा ८ आमगुप्ता ९ ऋषभी १० कपिकच्छुरा ११ । इति रत्नमाला । (“माषैः समानं फलमात्मगुप्तं” । इति सुश्रुतः । विशेषोऽस्याः कपिकच्छुराशब्दे द्रष्टव्यः ।) आत्मग्राही, [न्] त्रिः, (आत्मन् + ग्रह + णिन् ।) आत्मम्भरिः । स्वार्थी ॥ आत्मघाती, [न्] त्रि, (आत्मन् + हन् + णिन् ।) आत्महन्ता । यथा कूर्म्मपुराणे ॥ “व्यापादयेद्वृथात्मानं स्वयं योऽग्न्युदकादिभिः । विहितं तस्य नाशौचं नाग्निर्नाप्युदकादिकं” ॥ आत्महननकर्त्ता । अवैधबुद्धिपूर्ब्बकात्महननस्य प्रायश्चित्तं यथा, -- “इन्द्रियैरपरित्यक्ता ये च मूढा विषादिनः ।

पृष्ठ १/१७१

:घातयन्ति स्वमात्मानं चण्डालादिहताश्च ये ॥ तेषां पुत्त्राश्च पौत्त्राश्च दयया समभिप्लुताः । यथ श्राद्धं प्रतन्वन्ति विष्णुनामप्रतिष्ठितं ॥ तथा ते संप्रवक्ष्यामि नमस्कृत्य स्वयम्भुवे” । इति हेमाद्रौ वृद्धशातातपेनोक्तम् ॥ “आत्मनो घातशुद्ध्यर्थं चरेच्चान्द्रायणद्वयं । तप्तकृच्छ्रचतुष्कञ्च त्रिंशत् कृच्छ्राणि वा पुनः ॥ अर्ब्बाक् संवत्सरात् कुर्य्याद्दहनादि यथोदितं । कृत्वा नारायणवलिमनित्यत्वात्तदायुषः” ॥ इदञ्चात्मबधनिमित्तं तज्जातिबधप्रायश्चित्तेन समु- च्चितं कार्य्यम् । इति निर्णयसिन्धौ ५ परिच्छेदः ॥ अन्यत् पतितशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ * ॥ आत्मत्यागिषु विशेषमाह गौतमः । “प्रायोऽनाशकशस्त्राग्नि- विषोदकोद्बन्धनप्रपतनैश्चेच्छताम्” इति । प्रायो महाप्रस्थानं । अनाशकमनशनं । प्रपतनं शैल- शिखरादवपातनं । इत्यादिनिमित्तैः शास्त्रावि- हितमार्गेण इच्छापूर्ब्बकमृतानामशौचादिकं न कर्त्तव्यमित्यर्थः । अङ्गिराः । “चाण्डालादुदकात् सर्पात् ब्राह्मणाद्वैद्युतादपि । दंष्ट्रिभ्यश्च पशुभ्यश्च मरणं पापकर्म्मिणां ॥ उदकं पिण्डदानञ्च प्रेतेभ्यो यत् प्रदीयते । नोपतिष्ठति तत्सर्व्वं अन्तरीक्षे विनश्यति” ॥ यथा मनुः । “वृथासङ्करजातानां प्रव्रज्यासु च तिष्ठतां । आत्मनस्त्यागिनां चैव निवर्त्तेतोदकक्रिया” ॥ वृथासङ्करजातानामिति वृथाजाताः पञ्चमहा- यज्ञादिरहिताः । सङ्करजाताः प्रतिलोमजाः ॥ * ॥ प्रमादात् पूर्ब्बोक्तनिमित्तैर्म्मरणे विद्यते एवा- शौचादिकं । अतएवाङ्गिराः । “अथ कश्चित् प्रभादेन म्रियेताग्न्युदकादिभिः । तस्याशौचं विधातव्यं कर्त्तव्या चोदकक्रिया” ॥ चाण्डालादिमृताहिताग्नेरग्न्रादीनां प्रतिपत्तिकर्म्म च स्मृत्यन्तरेऽभिहितं । “वैतानं प्रक्षिपेदप्सु आवसथ्यं चतुष्पथे । पात्राणि तु दहेदग्नौ यजमाने वृथामृते” ॥ वृथामृतः अविहितमार्गेण मृतः । तथा, -- “आत्मनस्त्यागिनां नास्ति पतितानां तथा क्रिया । तेषामपि च गड्गायास्तीरे संस्थापनं मतं” ॥ गङ्गेति पुण्यनद्युपलक्षणं ॥ * ॥ एवं पूर्ब्बोक्त- निन्दितमरणे मृतानां स्नेहादिनाग्न्याद्यौर्द्ध्वदेहिक- करणे स्मृत्यन्तरे प्रायश्चित्तमाम्नातं । “कृत्वाग्निमुदकं स्नानं स्पर्शनं हवनं तथा । “रज्जुच्छेदाश्रुपातञ्च तप्तकृच्छ्रेण शुद्ध्यति” ॥ इति । एतच्च बुद्धिपूर्ब्बे प्रत्येकमग्न्यादिकरणे ॥ अबुद्धिपूर्ब्बके तु संवर्त्तः । “एषामन्यतमं प्रेतं यो वहेत दहेत वा । कटोदकक्रियां कृत्वा कृच्छ्रं सान्तपनं चरेत्” ॥ यच्च सुमन्त्वादिर्मासं भैक्षाहारस्त्रिसवनञ्च । तथा एकरात्राभोजनादिकं चाभिहितं तदशक्त- विषये देशकालाद्यपेक्षानुसारेण योजनीयं ॥ * ॥ यस्तु वृद्धादिर्लुप्तभिषक्क्रियस्तस्यात्महननमप्यनु- ज्ञातमादिपुराणे ।

“वृद्धः शौचस्मृतेर्लुप्तः प्रत्याख्यातभिषक्क्रियः । आत्मानं घातयेद्यस्तु भृग्वन्यनशनाम्बुभिः ॥ तस्य त्रिरात्रमाशौचं द्वितीये त्वस्थिसञ्चयः । तृतीये तूदकं कृत्वा चतुर्थे श्राद्धमारभेत्” ॥ तथा, -- “गच्छेत् महापथं वापि तुषारगिरिमादरात् । प्रयागे वटशाखायां देहत्यागं करोति यः ॥ स्वयं देहविनाशस्य काले प्राप्ते महामतिः । उत्तमान् प्राप्नुयाल्लोकान्नात्मघाती भवेत् क्वचित् ॥ एतेषामधिकारस्तु सर्व्वेषां सर्व्वजन्तुषु । नराणामथ नारीणां सर्व्ववर्णेषु सर्व्वदा ॥ अशौचं स्यात् त्र्यहं तेषां वज्रानलहतेषु च । वाराणस्यां म्रियेद्यस्तु प्रत्याख्यातभिषक्क्रियः ॥ प्रणवं तारकं ब्रूते नान्यथा कस्यचित् क्वचित्” । विवस्वान् । “सर्व्वेन्द्रियविमुक्तस्य स्वव्यापाराक्षमस्य च । प्रायश्चित्तमनुज्ञातमग्निपातो महापथः” ॥ धर्म्मार्ज्जनासमर्थस्य द्वादशवार्षिकादिरूपप्राय- श्चित्तासमर्थस्य । एवं शास्त्राविहितमार्गेण मृता- नां चाण्डालादिमृतानां संवत्सरादूर्द्ध्वमौर्द्ध्वदेहिकं कार्य्यं । षट्त्रिंशन्मते । “गोब्राह्यणहतानाञ्च पतितानां तथैव च । ऊर्द्धं संवत्सरात् कुर्य्यात् सर्व्वमेवौर्द्ध्वदेहिकं” ॥ * ॥ अत्रापरं विशेषमाह पराशरः । “चाण्डालेन श्वपाकेन गोभिर्व्विप्रैर्हतो यदि । आहिताग्निर्मृतो विप्रो विशेषेणात्मघातकः ॥ दहेत ब्राह्मणं विप्रो लोकाग्नौ मन्त्रवर्ज्जितं । दग्ध्वास्थीनि पुनर्गृह्य क्षीरेण क्षालयेत्ततः ॥ स्वेनाग्निना स्वमन्त्रेण पृथगेतत् पुनर्द्दहेत्” ॥ * ॥ संवत्सरादर्व्वागपि तत्तत्पापानुसारेण द्विगुणादि- प्रायश्चित्तं विधाय नारायणवलिञ्च कृत्वा और्द्ध्व- देहिकं कार्य्यं । आयुषोऽनित्यत्वेन संवत्सरानन्तर- मौर्द्ध्वदेहिकादिलोपप्रसङ्गात् । तच्च नारायण- वलिं कृत्वा । तथा च वृद्धयाज्ञवल्क्यः । “नारायणवलिः कार्य्यो लोकगर्हाभयान्नरैः । तथा तेषां भवेत् शौचं नान्यथेत्यब्रवीद्यमः” ॥ नारायणवलौ कृते ऐर्द्ध्वदेहिककरणे भवती- त्यर्थः ॥ * ॥ सर्पहते तु विशेषः । संवत्सरं यावत् पञ्चम्यां नागपूजां विधाय तदनन्तरं नारायण- वलिं कृत्वा सौवर्णनागं प्रत्यक्षां गाञ्च व्यासोद्दे- शेन ब्राह्मणाय दत्त्वा ऐर्द्ध्वदेहिकं कुर्य्यात् ॥ * ॥ नारायणवलिस्वरूपञ्च विष्णुनाभिहितं । “एकादशीं समासाद्य शुक्लपक्षस्य वै तिथिं । विष्णुं समर्च्चयेद्देवं यमं वैवस्वतं तथा ॥ दशपिण्डान् घृताभ्यक्तान् दर्भेषु मधुसंयुतान् । तिलमिश्रान् प्रदद्याद्वै संयतो दक्षिणामुखः ॥ विष्णुं बुद्धौ समासाद्य नद्यम्भसि ततः क्षिपेत् । नामगोत्रग्रहं कृत्वा पुष्पैरभ्यर्च्चनं ततः ॥ धूपदीपप्रदानञ्च भक्ष्यभोज्यं तथापरं । विद्यातपःसमृद्धान् वै कुलोत्पन्नान् समाहितान् ॥ निमन्त्रयेत विप्रान् वै पञ्च सप्त नवापि वा । अपरेऽहनि सम्प्राप्ते मध्याह्ने समुपोषितः ॥

विष्णोरभ्यर्च्चनं कृत्वा विप्रांस्तानुपवेशयेत् । उदङ्मुखान् यथाज्येष्ठं पितृरूपमनुस्मरन् ॥ मनो निवेश्य विष्णौ वै सर्व्वं कुर्य्यादतन्द्रितः । आवाहनादि यत् प्रोक्तं दैवपूर्ब्बं तदाचरेत् ॥ तृप्तान् ज्ञात्वा ततो विप्रस्तृप्तिं पृष्ट्वा यथाविधि । हविष्यव्यञ्जनेनैव तिलादिसहितेन च ॥ पञ्च पिण्डान् प्रदद्याच्च दैवरूपमनुस्मरन् । प्रथमं विष्णवे दद्यात् ब्रह्मणे च शिवाय च ॥ यमाय सानुसाराय चतुर्थं पिण्डमुत्सृजेत् । मृतं संकीर्त्य मनसा गोत्रपूर्ब्बमतःपरं ॥ विष्णोर्नाम गृहीत्ववं पञ्चमं पूर्ब्बवत् क्षिपेत् । विप्रानाचम्य विधिवत् दक्षिणाभिः समर्च्चयेत् ॥ एकं वृद्धतमं विप्रं हिरण्येन समर्च्चयेत् । गवा वस्त्रेण भूम्या च प्रेतं तं मनसा स्मरेत् ॥ ततस्तिलाम्भो विप्रास्तु हस्तैर्द्दर्भसमन्वितैः । क्षिपेयुर्गोत्रपूर्ब्बन्तु नाम बुद्धौ निवेश्य च ॥ हविर्गन्धतिलाम्भस्तु तस्मै दद्युः समाहिताः । मित्रभृत्यजनैः सार्द्धं पश्चाद्भुञ्जीत वाग्यतः” ॥ भविष्यपुराणे । “सुवर्णतारनिष्पन्नं नागं कृत्वा तथैव गां । व्यासाय दत्त्वा विधिवत् पितुरानृण्यमाप्तवान्” ॥ इति मदनपारिजाते ५ स्तवकः ॥ आत्मघोषः, पुं, (आत्मानं घोषयतीति । आत्मन् + घुष् + अण् ।) काकः । इत्यमरः ॥ कुक्कुटः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ आत्मजः, पुं, (आत्मन् + जन् + डः । आत्मा वै जायते पुत्र इति श्रुतेः ।) पुत्रः । इत्यमरः ॥ मनुः, १७ । १४ । “तस्यार्थे सर्व्वभूतानां गोप्तारं धर्म्ममात्मजं” । यथा रामायणे, -- “दिशः प्रस्थापयामास दिदृक्षुर्जनकात्मजां” ॥) आत्मजन्मा [न्] पुं, (आत्मनः जन्म यस्य सः बहु- व्रीहिः ।) पुत्त्रः । इति शब्दरत्नावली ॥ यथा कुमारसम्भवे, ६ । २८ । “अत आहर्त्तुमिच्छामि पार्ब्बतीमात्मजन्मने” । यथा रघुवंशे, १ । ३३ । “तस्यामात्मानुरूपायामात्मजन्मसमुत्सुकः” ॥) आत्मजा, स्त्री, (आत्मन् + जन् + ड + आप् ।) कन्या । इत्यमरः ॥ बुद्धिः । इति शब्दरत्नावली ॥ आत्मतत्त्वं, क्ली, (आत्मनः तत्वं स्वरूपम् ।) तत्तद्भा- सकं नित्यशुद्धबुद्धमुक्तसत्यस्वभावं प्रत्यक्चैतन्यमे- वात्मतत्त्वं । पुत्रादिभासकं नित्यशुद्धत्वादिस्वरूप- मेवात्मवस्त्विति यावत् । एतद्विवरणं यथा । “इदानीं प्रत्यगात्मनि इदमिदमयमयमारोपय- तीति विशेष उच्यते । तथाच । अतिप्राकृतस्तु आत्मा वै जायते पुत्र इत्यादि श्रुतेः स्वस्मिन्निव स्वपुत्त्रेऽपि प्रेमदर्शनात् पुत्त्रे पुष्टे नष्टेऽहमेव पुष्टो नष्टश्चेत्याद्यनुभवाच्च पुत्त्र आत्मेति वदति ॥ १ ॥ चार्व्वाकस्तु स वा एष पुरुषोऽन्नरसमय इत्यादि श्रुतेः प्रदीप्तगृहात् स्वपुत्त्रं परित्यज्यापि स्वस्य निर्गमदर्शनात् स्थूलोऽहं कृशोऽहं इत्याद्य- नुभवाच्च स्थूलशरीरमात्मेति वदति ॥ २ ॥ अप- रश्चार्व्वाकः तेऽप्राणाः प्रजाप्रतिं समेत्य ब्रूयु

पृष्ठ १/१७२

:रित्यादिश्रुतेः इन्द्रियाणामभावे शरीरचलना- भावात् काणोऽहं वधिरोऽहं इत्याद्यनुभवाच्च इन्द्रियाण्यात्मेति वदति ॥ ३ ॥ अन्यस्तु चार्व्वाकः अन्योऽन्तर आत्मा प्राणमय इत्यादिश्रुतेः प्राणा- भावे इन्द्रियचलनायोगात् अहमशनायावानहं पिपासावान् इत्याद्यनुभवाच्च प्राण आत्मेति वदति ॥ ४ ॥ इतरस्तु चार्व्वाकः अन्योऽन्तर आत्मा मनोमय इत्यादिश्रुतेः मनसि सुप्ते प्राणादेर- भावात् अहं सङ्कल्पवानहं विकल्पवानित्याद्यनु- भवाच्च मन आत्मेति वदति ॥ ५ ॥ बौद्धस्तु अन्यो ऽन्तर आत्मा विज्ञानमय इत्यादिश्रुतेः कर्त्तुरमावे करणस्य शक्त्यभावात् अहं कर्त्ताहं भोक्ता इत्या- द्यनुभवाच्च बुद्धिरात्मेति वदति ॥ ६ ॥ प्राभाकर- तार्किकौ तु अन्योऽन्तर आत्मा आनन्दमय इत्यादिश्रतेः सुषुप्तौ बुद्ध्यादीनामज्ञाने लयदर्श- नात् अहमज्ञोऽहं ज्ञानीत्याद्यनुभवाच्च अज्ञान- मात्मेति वदतः ॥ ७ ॥ भट्टस्तु प्रज्ञानघन एवानन्द- मय आत्मेत्यादिश्रुतेः सुषुप्तौ प्रकाशाप्रकाशसद्- भावात् मामहं न जानामि इत्याद्यनुभवाच्च अज्ञा- नोपहितं चैतन्यमात्मेति वदति ॥ ८ ॥ अपरबौद्धः असदेवेदमग्र आसीदित्यादिश्रुतेः सुषुप्तौ सर्व्वा- भावादहं सुप्तः सुषुप्तौ नासमित्युत्थितस्य स्वाभाव- परामर्शविषयानुभवाच्च शून्यमात्मेति वदति ॥ ९ ॥ एतेषां पुत्त्रादीनां शून्यपर्य्यन्तानामनात्मत्व- मुच्यते । एतैरतिप्राकृतादिवादिभिरुक्तेषु श्रुति- युक्त्यनुभवाभासेषु पूर्ब्बपूर्ब्बोक्तश्रुतियुक्त्यनुभवाभासा- नामुत्तरोत्तरश्रुतियुक्त्यानुभवाभासैरात्मबाधदर्श -- नात् पुत्त्रादीनामनात्मत्वं स्पष्टमेवेति ॥ * ॥ किञ्च प्रत्यगस्थूलोऽचक्षुरप्राणोऽमना अकर्त्ता चैतन्यं चिन्मात्रं सदित्यादिप्रबलश्रुतिविरोधात् अस्य पुत्त्रादिशून्यपर्य्यन्तस्य जडस्य चैतन्यभास्यत्वेन घटादिवदनित्यत्वात् अहं ब्रह्मेति विद्वदनुभव प्राबल्याच्च तत्तच्छ्रुतियुक्त्यनभवाभासानां बाधित- त्वादपि पुत्त्रादिशून्यपर्य्यन्तमखिलमनात्मैव । अत- स्तत्तद्भासकं नित्यशुद्धबुद्धमुक्तसत्यस्वभावं प्रत्यक्- चैतन्यनेवात्मतत्त्वमिति वेदान्तविदनुभवः” । इति वेदान्तसारः (५० -- ५८) । आत्मदर्शः, पुं, (आत्मन् + दृश् + घः ।) दर्पणं । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा रघुवंशे । “निश्वासवाष्पापगमा- त्प्रपन्नः । प्रसादमात्मीयमिवात्मदर्शः” ।) आत्मनीनं, त्रि, (आत्मन् + खः ।) आत्मने हितं । इति व्याकरणं ॥ पथ्यं । इति राजनिर्घण्टः ॥ (“भजनिर्वृतिमात्मनीनाम्” । इति प्रबोधचन्द्रो- दयः ।) आत्मनीनः, पुं, (आत्मन् + ख ।) सुतः । श्यालः ॥ प्राणाधारः । विदूषकः । इत्यजयः ॥ आत्मबन्धुः, पुं, (आत्मनः बन्धुः । षष्ठीतत्पुरुषः । यदुक्तं “आत्ममातृष्वसुः पुत्त्रा आत्मापितृष्वसुः सुताः । आत्ममातुलपुत्त्राश्च विज्ञेया आत्म- वान्धवाः” ।) पितृष्वसृपुत्त्रः । मातुलपुत्त्रः । मातृ- ष्वसृपुत्त्रः । इति म्मृतिः । आत्मवीरः, पुं, (आत्म वीरैव यस्य । प्राणवान् ।

श्यालकः । विदूषकः । इति मेदिनी ॥ आत्मभूः, पुं, (आत्मन् + भू + क्विप् ।) ब्रह्मा । काम- देवः । इत्यमरः ॥ विष्णुः । शिवः । इति शब्द- रत्नावली ॥ (यथा रघुवंशे १० । २० । “सर्व्वज्ञस्त्वमविज्ञातः सर्व्वयोनिस्त्वमात्मभूः” ।) आत्ममूली, स्त्री, (आत्मन् + मूल + ङीप् ।) दुरा- लभावृक्षः । इति शब्दमाला ॥ (दुरालभाशब्दे ऽस्याविशेषोज्ञेयः ।) आत्मम्भरिः, त्रि, (आत्मानं बिभर्त्तीति, आत्मन् + भृ + इन् + मुम् ।) आत्मोदरमात्रभरणकर्त्ता । तत्पर्य्यायः । कुक्षिम्भरि २ स्वोदरपूरकः ३ । इत्यमरः ॥ (आद्यूनः, परार्थवैमुख्येन स्वार्थ- साधनपरः । यथा भट्टिकाव्ये । “आत्मम्भरिस्त्वं पिशितैर्नराणां” ॥ यथा हितोपदेशे । “शिष्टैरप्यविशेषज्ञ उग्रश्च कृतनाशकः । त्यज्यते किं पुनर्नान्यैः पत्न्याप्यात्मम्भरिर्नरः” ॥) आत्मयोनिः, पुं, (आत्मैव योनिरुपादानकारणमस्य बहुब्रोहिः ॥) ब्रह्मा । विष्णुः । शिवः । कामदेवः । इति मेदिनीशब्दरत्नावल्यौ (यथा कुमारे ३ । ७० । “ददर्श चक्रीकृतचारुपापं प्रहर्त्तुमभ्युद्यतमात्मयोनिं” ॥) आत्मरक्षा, स्त्री, महेन्द्रवारुणीवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ (आत्मशरीररक्षणं ।) आत्मशल्या, स्त्री, शतावरी । इति राजनिर्घण्टः ॥ आत्मश्लाघा, स्त्री, (आत्मनः श्लाघा ।) आत्मगर्व्वः । स्वीयप्रशंसा ॥ आत्महत्या, स्त्री, (आत्मनः हत्या ।) आत्मघातः । स्वबधः ॥ आत्महा, [न्] पुं, (आत्मन् + हन् + क्विप् ।) देवलः । इति शब्दरत्नावली ॥ आत्मघाती । “नृदेहमाद्यं सुलमं सुदुर्लभं प्लवं सुकल्पं गुरुकर्णधारं । मया- नुकूलेन नभस्वतेरितं पुमान् भवाब्धिं न तरेत् स आत्महा” ॥ इति श्रीभागवतं ॥ (अपरञ्च यथा, “लब्धा कथञ्चित् नरजन्म दुर्लभं तत्रापि पुंस्त्वं श्रुतिपारदर्शनं । यस्त्वात्ममुक्त्यै न यतेत मूढधीः स आत्महा स्वं विनिहन्त्यसद्ग्रहात्” ॥) आत्मा, [न्] पुं, (अतति सन्ततभावेन जाग्रदादि- सर्व्वावस्थासु अनुवर्त्तते, अत सातत्यगमने + मनिण् ।) यत्नः । धृतिः । बुद्धिः । स्वभावः । ब्रह्म । देहः । इत्यमरः ॥ मनः । इति मेदिनी ॥ परव्यावर्त्तनं । इति धरणी ॥ पुत्त्रः । इति शब्दरत्नावली ॥ जीवः । अर्कः । हुताशनः । वायुः । इति हेमचन्द्रः ॥ (“आत्मज्ञः करणैर्योगात् ज्ञानं तस्य प्रवर्त्तते” । “अय्यक्तमात्मा क्षेत्रज्ञः शाश्वतो विभुरव्ययः” । “चेतवान् यतश्चात्मा ततः कर्त्ता निरुच्यते” । “देही सर्व्वगतोह्यात्मा स्वेस्वे संस्पर्शनेन्द्रिये । सर्व्वाः सर्व्वाश्रयस्थास्तु नात्मातो वेत्ति वेदनाः” ॥ “विभुत्वमतएवास्य यस्मात् सर्व्वगतो महान् । मनसश्च समाधानात् पश्यत्यात्मा तिरस्कृतं” ॥ “आदिर्नास्त्यात्मनः क्षेत्रपारम्पर्य्यमनादिकं” ।

“स सर्व्वगः सर्व्वशरीरभृच्च, स विश्वकर्म्मा स च विश्वरूपः । स चेतनाधातुरतीन्द्रियश्च, स नित्ययुक् सानुशयः सएव ॥ रसात्ममातापितृसम्भवानि, भूतानि विद्याद्दश षट् च देहे । चत्वारि तत्रात्मनि संश्रितानि, स्थितस्तथात्मा च चतुर्षु तेषु ॥ भूतानि मातापितृसम्भवानि, रजश्च शुक्रञ्च वदन्ति गर्भे । आप्याय्यते शुक्रमसृक्सुभूतै- र्यैस्तानि भूतानि रसोद्भवानि ॥ भूतानि चत्वारि तु कर्म्मजानि, यान्यात्मलीनानि विशन्ति गर्भं । सवीजधर्म्माह्यपरापराणि, देहान्तराण्यात्मनि याति याति ॥ रूपाद्विरूपप्रभवः प्रसिद्धः, कर्म्मात्मकानां भनसो मनस्तः । भवन्ति येत्वाकृतिबुद्धिभेदाः रजस्तमस्तत्र च कर्म्महेतुः ॥ अतीन्द्रियैस्तैरतिसूक्ष्मरूपै रात्मा कदाचिन्न वियुक्तरूपः । न कर्म्मणा नैव मनोमतिभ्यां न चाप्यहङ्कारविकारदोषैः” ॥ इति चरकः ॥ “यदा यदात्माकृतिमानयं भवे- त्तदा मनस्तत्त्वधितिष्ठतीन्द्रियं । ततो मनोऽधिष्ठितमिन्द्रियं घटे- प्रवर्त्तते संशयबुद्धिसम्भवे” ॥ इति वैद्यकवादार्थदर्पणं ॥) आत्माधीनः, पुं, (आत्मनोऽधीनः ।) पुत्त्रः । प्राणा- धारः । श्यालकः । विदूषकः । इति हेमचन्द्रः ॥ आत्माशी, [न्] पुं, (आत्मन् + अश + णिन् ।) मत्स्यः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ आत्माश्रयः, पुं, (आत्मा आश्रयो यस्य सः ।) तर्क- विशेषः । तस्य लक्षणं । स्वापेक्षापादकप्रसङ्गत्वं । अपेक्षा च ज्ञाप्तौ उत्पत्तौ स्थितौ च ग्राह्या । तत्र्याद्या यथा । एतद्घटज्ञानं यद्येतद्घटज्ञानजन्यं स्यात् एतद्घटज्ञानभिन्नं स्यात् । द्वितीया तु घटो- ऽयं यद्येतद्घटजनकः स्यात् एतद्घटभिन्नः स्यात् । तृतीया च अयं घटो यद्येतद्घटवृत्तिः स्यात् तथात्वेनोपलभ्येत इति ॥ आत्मीयः, त्रि, (आत्मन् + छ ।) स्वकीयः । अन्त- रङ्गः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा रघुवंशे । “प्रसादमात्मीयमिवात्मदर्शः” । कुमारसम्मवे । २ । १९ ॥ “किमिदं द्युतिमात्मीयां न बिभ्रति यथा पुरा” ।) आत्मोद्भवा, स्त्री, (आत्मनः उद्भवो यस्याः सा ।) माषपर्णो । इति राजनिर्घण्टः ॥ कन्या । पुत्त्रे, पुं ॥ (माषपर्णीशब्देऽस्या विशेषो ज्ञातव्यः ।) आत्रेयः, पुं, (अत्रेरपत्यं पुमान् । अत्रि + ढक् ।) अत्रिमुनिपुत्त्रः । स च दत्तः । दुर्व्वासाः । चन्द्रश्च ।

पृष्ठ १/१७३

:इति मेदिनी ॥ शरीरस्थरसधातुः । इति हेमचन्द्रः ॥ आत्रेयिका, स्त्री, (अत्रि + ढक् + कन् + टाप् ।) ऋतुमती । इति हलायुधः ॥ आत्रेयी, स्त्री, (अत्रि + ढक् + ङीप् ।) पुष्पवती स्त्री । (यथाह अङ्गिराः, -- “आहिताग्नेर्ब्राह्मणस्य हत्वा पत्नीमनिन्दिताम् । ब्रह्महत्याव्रतं कुर्य्यात् आत्रेयीघ्नस्तथैव च” ॥) नदीविशेषः । इति मेदिनी ॥ (अत्रिमुनिपत्नी ।) यथा भारते, -- “सरयूर्वारवत्या च लाङ्गली च सरिद्वरा । करतोया तथात्रेयी लौहीत्यश्च महानदः” ॥) आथर्व्वणं, क्ली, (अथर्व्वन् + अण् ।) अथर्व्वणां समूहः । अथर्व्वनाम्ना मुनिना प्रोक्तो वेदः अथर्व्वा तेषां सङ्घः । इत्यमरः ॥ शान्तिगृहं । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा महावीरचरिते । “आथर्व्वणस्तीव्र इवाभिचारः” ।) आथर्व्वणः, पुं, (अथर्व्व वेत्तीति । अथर्व्वन् + अण् ।) पुरोहितः । अथर्व्ववेदक्षब्राह्मणः । इति हेमचन्द्रः ॥ आदरः, पुं, (आङ् + दॄ + अप् ।) आरम्भः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ समादरः । सम्मानः ॥ (यथा किरातार्ज्जुनीये ५ । १६ । “स जगदे वचनं प्रियमादरात् मुखरतावसरे हि विराजते” । कुमारसम्भवे ६ । १३ । “तद्दर्शनादभूत् शम्भोर्भूयान् दारार्थमादरः” । हितोदेशे । “सन्तुष्टस्य करप्राप्तेऽप्यर्थे भवति नादरः” ।) आदर्य्यः, त्रि, (आङ् + दृ + ण्यत् ।) आदरणीयः । आदर्त्तव्यः ॥ आदरीपयुक्तः ॥ आदर्शः, पुं, (आङ् + दृश् + घञ् ।) दर्पणं । टीका । प्रतिपुस्तकं । इति मेदिनी ॥ (यथा भगवद्गीतायां । “धूमेनाव्रियते वह्निर्यथादर्शो मलेन च । यथोल्वनेनावृतो गर्भस्तथा तेनेदमावृतं” ॥) आदानं, क्ली, (आङ्दा + ल्युट् ।) ग्रहणं । अश्वा- भरणं । इति मेदिनीहेमचन्द्रौ ॥ रोगलक्षणं । इति राजनिर्घण्टः । (स्वीकारः प्रतिग्रहः । यथा कुमारंसम्भवे ५ । ११ ॥ “कुशाङ्कुरादानपरिक्षताङ्गुलिः” ॥ मनुः, ७ । २०४ । “आदानमप्रियकरं दानञ्च प्रियकारकं । अभीप्सितानामर्थानां काले युक्तं प्रशस्यते” ॥) आदानी, स्त्री, (आ + दा + ल्युट् + ङीप् ।) हास्त- घोषावृक्षः । इति रत्नमाला ॥ आदिः, पुं, (आङ् + दा + कि ।) पूर्ब्बः । प्रथमः । इत्यमरः ॥ पदान्ते गणसूचकः । यथा इत्यादिः ॥ (प्रारम्भः । प्राक्सत्ता । नियतपूर्ब्बवत्तिकारणं । उत्पत्तिहेतुः । सामीप्ये । व्यवस्थायां । प्रकारे, अवयवार्थे च आदिशब्दस्य प्रयोगो भवति । यदुक्तं, -- “सामीप्येऽथ व्यवस्थायां प्रकारेऽवयवे तथा । आदिशब्दं तु मेधावी चतुर्ष्वर्थेषु लक्षयेत्” ॥ यथा मानवे १ । ८ ।

“अपएव ससर्ज्जादौ तासु वीजमवासृजत्” । कुभारे १ । ९ । “जगदादिरनादिस्त्वं” ॥) आदिकविः, पुं, (आदिः प्रथमः कविः ।) ब्रह्मा- इति श्रीभागवतं ॥ वाल्मीकिमुनिः । इति हेम- चन्द्रः ॥ (“तेने ब्रह्महृदा य आदिकवये मुह्यन्ति यत् सूरयः” । इति भागवते १ । ४ ।) आदिकारणं, क्ली, (आदि आद्यं कारणम् ।) पूर्ब्ब- निमित्तं । मूलहेतुः । तत्पर्य्यायः । निदानं २ । इत्यमरः ॥ आदिगदाधरः, पुं, (आदिराद्यः आदौ पूजितो वा गदाधरः ।) गयास्थदेवताविशेषः । यथा, -- “गयाशिरश्छादयित्वा गुरुत्वादास्थिता शिला । कालान्तरेण व्यक्तश्च स्थित आदिगदाधरः ॥ तथा व्यक्तोऽव्यक्तरूपी आसीदादौ गदाधरः । आदिरादौ पूजितोऽत्र देवैर्ब्रह्मादिभिर्यतः ॥ पाद्याद्यगन्धपुष्पाद्यैरत आदिगदाधरः” ॥ इति गारुडे गयामाहात्म्ये ८५ अध्यायः ॥ अपिच “गदयादाववष्टभ्य गयासुरशिरःशिलां । निश्चलार्थंस्थितो यस्मात्तस्मादादिगदाधरः” ॥ इति वायुपुराणीयगयामाहात्म्ये ८ अध्यायः ॥ आदितालः, पुं, (आदिराद्यस्तालः ।) तालविशेषः । यथा, -- सङ्गीतदामोदरः । “एकएव लघुर्यत्र आदितालः स कथ्यते । गुरुस्तत् पुरतो वाच्यः प्रायेणैतन्निदर्शनं” ॥ इति । आदितेयः, पुं, (अदितेरपत्यं पुमान् । अदिति + ढक् ।) अदितिपुत्त्रः । देवः । इत्यमरः ॥ आदित्यः, पुं, (अदितेरादित्यस्य वा अपत्यं + ण्यः ।) देवः । सूर्य्यः । इत्यमरमेदिन्यौ ॥ द्वादशादित्य- गणे बहुवचनान्तः । इत्यमरः ॥ तत्प्रत्येकनामानि । विवस्वान् १ अर्य्यमा २ पूषा ३ त्वष्टा ४ सविता ५ भगः ६ धाता ७ विधाता ८ वरुणः ९ मित्रः १० शक्रः ११ उरुक्रमः १२ । एते कश्यपात् अदितिभार्य्यायां जाताः । कल्पान्तरे त्वष्टृकन्या संज्ञा आदित्यपत्नी आदित्यस्य तेजः सोढुमस- मर्था अतस्तस्याः पितृकृतादित्यद्वादशखण्डा द्वा- दशादित्याः । तेषां द्वादशमासेष्वेकैकस्योदयः । इति पुराणं ॥ अर्कवृक्षः । इत्यमरः ॥ आकन्द इति भाषा । (“आदित्यमण्डलस्थितो हिरण्म- योविष्णुः” । यथा शान्तिशतके । ४ । २४ । “आदित्यस्य गतागतैरहरहःसंक्षीयते जीवितं” । भारते । “आदित्यचन्द्रावनिलाऽनलश्च द्यौर्भूमिरापो हृदयं यमश्च” । हरिवंशे द्वादशादित्यकथा यथा । “मरीचात् कश्यपाज्जातास्तेऽदित्या दक्षकन्यया । तत्र शक्रश्च विष्णुश्च जज्ञाते पुनरेवह ॥ अर्य्यमा चैव धाता च त्वष्टा पूषा च भारत । विवस्वान् सविता चैव मित्रो वरुण एव च । अंशो भगश्चातितेजा आदित्या द्वादश स्मृताः” ॥ तस्य संवत्सरात्मनो भगवानादित्यो गतिविशे- षेणाक्षिनिमेषकाष्ठाकलामुहूर्त्ताहोरात्रपक्षमास-

र्त्त्वयनसंवत्सरयुगप्रविभागं करोति ॥ इति सुश्रुतः) आदित्यपत्रः, पुं, (आदित्यवृक्षस्य पत्रमिव पत्रमस्य ।) क्षुपविशेषः । तत्पर्य्यायः । अर्कपत्रः २ अर्कदलः ३ सूर्य्यपत्रः ४ तपनच्छदः ५ कुष्ठारिः ६ विटपः ७ सुपत्रः ८ रविप्रियः ९ रश्मिपतिः १० रुद्रः ११ । अस्य गुणाः । कटुत्वं । उष्णवीर्य्यत्वं । कफवात- रोगजाठरगुल्मारोचकनाशित्वं । अग्निसन्दी- पनत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ आदित्यपुष्पिका, स्त्री, (आदित्यवत् लीहितं पुष्प- मस्याः ।) लीहितार्कवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ राङ्गा आकन्द इति भाषा । आदित्यभक्ता, स्त्री, (आदित्यस्य भक्ता ।) ओषधी- विशेषः । हुडहुडिया इति भाषा । तत्पर्य्यायः । वरदा २ अर्कभक्ता ३ सुवर्च्चला ४ सूर्य्यलता ५ सूर्य्यावर्त्ता ६ अर्ककान्ता ७ मण्डूकपर्णी ८ सुर- सम्भवा ९ सौरी १० सुतेजाः ११ अर्कहिता ११ वरिष्ठा १३ मण्डूकी १४ सप्तनामा १५ देवी ६२ मार्त्तण्डवल्लभा १७ विक्रान्ता १८ भास्करेष्टा १९ । अस्या गुणाः । हिमत्वं । तिक्तत्वं । कटुत्वं । उग्रत्वं । कफत्वग्दोषकण्डूब्रणकुष्ठभूतग्रहोग्रशीत- ज्वरनाशित्वञ्च । अन्यच्च । स्वादुपाकरसत्वं । गुरुत्वं । अपित्तवर्द्धकत्वं । क्षाररसत्वं । विष्टम्भ- वातनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ आदित्यसूनुः, पुं, (अदितेरपत्यं पुमान् आदित्यः सूर्य्यः तस्य सूनुः षष्ठीतत्पुरुषः ।) सुग्रीववानरः । इति हेमचन्द्रः ॥ यमः । शनैश्चरः । सावर्णिमनुः । वैवस्वतमनुः । इति पुराणं ॥ (कर्णः ।) आदिदेवः, पुं, (आदिः कारणं स च देवश्चेति कर्म्म- धारयः ।) नारायणः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (जग- दुपादानादिगुणवान् वासुदेवः विष्णुः, महादेवः, ब्रह्मा च यथा, भगवद्गीतायां, १० । १२ । “परं ब्रह्म परं धाम पवित्रं परमं भवान् । पुरुषं शाश्वतं दिव्यमादिदेवमजं विभुं ॥ त्वमादिदेवः पुरुषः पुराण- स्त्वमस्य विश्वस्य परं निधानं” ॥ यथा, महाभारते, -- सूर्य्यस्य नामाष्टशतमध्ये परिगणितो नामभेदः । “ध्वन्वन्तरिर्धूमकेतुरादिदेवोऽदितेः सूतः” ॥) आदिमं, त्रि, (आदौ भवं अग्रादिपश्चात् डिमच् । यद्वा मध्यान्म इत्यत्रादेश्चेति वचनात् मः ।) आद्यं । प्रथमभववस्तु । इत्यमरटीका व्याकरणञ्च ॥ (यथाह भाषापरिच्छेदे, -- “एते पञ्चान्यथासिद्धा दण्डावादिकमादिमम्” । “आदिमः श्येनशैलादिसंयोगः परिकीर्त्तितः” ॥) आदिराजः, पुं, (आदिः प्रथमः राजा इति राजहः- सखिभ्यष्टच् ।) पृथुराजः । इति हेमचन्द्रः ॥ (मही- क्षितामाद्यो वैवस्वतो ममुः । अविक्षित्पुत्त्रः स्वना- मख्यातः पौरवो राजा । यथा, रामायणे । “आदिराजो मनुरिव प्रजानां परिरक्षिता” ॥ महाभारते । “अविक्षितः परिक्षित्तु शवलाश्वश्च वीर्य्यबान् । आदिराजो विरागश्च शाल्मलिश्च महाबलः” ॥)

पृष्ठ १/१७४

आदिवराहः, पुं, (आदिः कारणं स च वराहश्चेति कर्म्मधारयः ।) विष्णुः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अदिशूकरः । आद्यकोलः ॥ आदिष्टं, क्ली, (आङ् + दिश् + क्तः ।) उच्छिष्टं । इति मेदिनी ॥ आदिष्टः, त्रि, (आङ् + दिश् + क्त ।) आदेशितः । आज्ञाप्तः इति मेदिनो । (नियोजितः, उपदिष्टः, अनुशासितः, अभिहितः ।) आदीनवः, पुं, (दीङ्क्षये भावे क्तः । स्वादय ओदितः, ओदितश्चेति नत्वं । आदीनस्य वा नम् । घञर्थे क इति बाहुलकात् वातेः कः ।) क्लेशः । इत्यमरः ॥ दोषः । दुरन्तः । इति मेदिनी ॥ (यथा, शिशु- पालबधे २ । २२ । “यद्वासुदेवेनादीनमनादीनवमीरितं” ।) आदीपनं, क्ली, (आदीप्यते आङ् + दीप् + भावे ल्युट् ।) आलिम्पना । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ आ- लिपना इति भाषा । आदृतः, त्रि, (आङ् + दृञ् + आद्रियते यः कर्म्मणि क्तः ।) कृतादरः । सादरः । अर्च्चितः । पूजितः । इत्यमरः ॥ (सावधानः, अवहितः, अप्रमत्तः । यथा, पञ्चतन्त्रे, “आत्मानमादृतो रक्षेत्प्रमादाद्धि विनश्यति” ।) आदृत्यः, त्रि, (आङ् + दृ + क्यप् ।) आदरणीयः । आदरयोग्यः ॥ आदेशः, पुं, (आङ् + दिश् + भावे घञ् ।) आज्ञा । इति हेमचन्द्रः ॥ ज्योतिःशास्त्रफलं । इति सि- द्धान्तशिरोमणिः ॥ वर्णस्य वर्णान्तरोत्पत्तिः । प्र- कृतिप्रत्ययोपधातिकार्य्यं । इति व्याकरणं ॥ (अनु- मतिः, शासनं, उपदेशः, शास्त्राचार्य्योपदेश- गम्यो वार्त्तासञ्चारः, कार्य्यभेदः, यथा मुग्धबोधे “स्थानिवदादेशः” । यथा, मनुः, ९ । २५८ । “मङ्गलादेशवृत्ताश्च भद्राश्चैक्षणिकैः सह” ।) आदेशी, [न्] पुं, (आङ् + दिश् + णिनि ।) दैवज्ञः । गणकः । इति हेमचन्द्रः ॥ (त्रि, आदेशकर्त्ता, उपदेष्टा, यथा, रघुवंशे, ४ । ६८ । “कपोलपाटलादेशि बभूव रघुचेष्टितं” ॥) आदेष्टा, [ऋ] पुं, (आदिशति ऋत्त्विजादीन् यागा- दिष्वेष्टसम्पादनाय प्रेरयति । आङ् + दिश अति- सर्ज्जने + तृच् ।) यागविषये ममेष्टसम्पादनाय य- थार्थं कर्म्म कुर्व्विति ऋत्त्विजामादेशकः । तत्प- र्य्यायः व्रती २ यष्टा ३ यजमानः ४ । इत्यमरः ॥ अन्वादेष्टा ५ याजकः ६ । इति हेमचन्द्रः ॥ आ- देशकर्त्ता ॥ आद्यं, क्ली, (अद्यते यत् अद् कर्म्मणि ण्यत् ।) धान्यं । इति राजनिर्घण्टः ॥ अदनीयद्रव्ये त्रि ॥ (यथा -- मनुः, ५ । २४ । “तत्पर्य्युषितमप्याद्यं हविः शेषञ्च यद्भवेत् । चिरस्थितमपित्वाद्यं” -- इत्यादि ।) आद्यः, त्रि, (आदौ भवः दिगादिभ्यो यत् यद्वा अद्यते यः अद् कर्म्मणि ण्यत् ।) प्रथमः । इत्यमरः ॥ (यथा महाभारते, -- “तोषितोऽहं नृपश्रेष्ठ त्वयेहाद्येन कर्म्मणा” ।

रघुवंशे, १ । ११ । “आसीत् महीक्षितामाद्यः प्रणवश्छन्दसामिव” ।) भक्ष्यः । यथा मनुः ५ । २६ । “पाठीनरोहितावाद्यौ नियुक्तौ हव्यकव्ययोः” । आद्यकविः, पुं, (आद्यश्च कविश्चेति कर्म्मधारयः ।) बाल्मीकिमुनिः । इति भूरिप्रयोगः ॥ (पुराण- कविः ब्रह्मा) । आद्यमाषकः, पुं, (आद्य + मष् + हलश्चेति घञ् + कः ।) माषकपरिमाणं । पञ्चरत्तिकाः । इत्यमरः ॥ यथाह भास्कराचार्य्यः, -- “दशार्द्धगुञ्जं प्रवदन्ति माषं” ।) आद्यवीजं, क्ली, (आद्यं मुख्यं वीजं कारणं ।) आदि- कारणं । इति जटाधरः ॥ आद्या, स्त्री, (आदौ भवा दिगादित्वात् यत् टाप् ।) दुर्गा । इति शब्दरत्नावली । काली । तारा । त्रिपुरसुन्दरी । भुवनेश्वरी । इति तन्त्रसारनील- तन्त्रयोगिनीतन्त्राणि । प्रधाना शक्तिः । महा- विद्या । यथा, मुण्डमालातन्त्रे १० पटलः ॥ “सत्ये तु सुन्दरी आद्या त्रेतायां भुवनेश्वरी । द्वापरे तारिणो आद्या कलौ काली प्रकीर्त्तिता ॥ नामभेदं प्रवक्ष्यामि रूपभेदं वरानने । न भेदः कालिकायाश्च ताराया जगदम्बिके ॥ षोडश्या भुवनायाश्च भैरव्यास्त्रिपुरेश्वरि । छिन्नायाश्चैव धूमाया भीमायाः परमेश्वरि ॥ ततश्च वगलामुख्या मातङ्ग्याश्च सुरेश्वरि । न च भेदो महेशानि विद्याया वरवर्णिनि” ॥ आदिभूते त्रि ॥ आद्यूनः, त्रि, (आङ् पूर्ब्बात् दीव्यतेरकर्म्मकत्वात् क्तः । दिवोविजिगीषायामिति निष्ठातस्य नत्वं यस्य विभाषेति नेट्, च्छोरित्यूट् ।) औदरिकः । इत्यमरः ॥ पेटुक इति भाषा । (यदुक्तं, अमरे । “आद्यूनः स्यादौदरिके विजिगीषाविवर्ज्जिते” । “आद्यूनः सदगृहिण्येव प्रायोयष्ट्यावलम्बितः” ॥ इति किराते ११ । ५ ।) आदिहीनः ॥ आद्योपान्तं, क्ली, (आद्यञ्च उपान्तञ्च द्वन्द्वः ।) पूर्ब्बा- परं । इस्तकनागादि इति भाषा ॥ आधमनं, क्ली, (आधीयते आङ् + धा + कमनन् ।) बन्धकं । इति स्मृतिः । (आधिः । यथा मनुः, -- “योगाधमनविक्रीतं योगदानप्रतिग्रहं । यत्र वाप्युपधिं पश्येत् तत्सर्व्वं विनिवर्त्तयेत्” ॥ आधानं, क्ली, (आधीयते आङ् + धा + भावे ल्यट् यद्वा आधीयते स्थाप्यते यत् कर्म्मणि ल्युट् ।) गर्भाधानं । अग्न्याधानं । स्थापितद्रव्यं । इति स्मृतिः ॥ (ग्रहणं, धारणं । अधिगमः, करणं । सम्पादनं । श्रौताग्नेः स्मार्त्ताग्नेर्वा ग्रहणं, ब्राह्मणानां प्रतिदिनकर्त्तव्या विहितवह्निस्थापनपूर्ब्बकहोमा- दिक्रिया, यजनं, होमः । यथा रघुवंशे, १ । २४ । “प्रजानां विनयाधानाद्रक्षणाद्भरणादपि । स पिता पितरस्तासां केवलं जन्महेतवः” ॥ यथा मनुः, ५ । १६८ । “भार्य्यायै पूर्ब्बमारिण्यै दत्वाग्नीनन्त्यकर्म्मणि । पुनर्दारक्रियां कुर्य्यात् पुनराधानमेव च” ॥

यथा महाभारते, -- “सर्व्वेषां पुनराधानं बिधिदृष्टेन कर्म्मणा” । यथा मेघदूते, पूर्ब्बमेघे । ३ । “तस्य स्थित्वा कथमपि पुरः कौतुकाधानहेतोः” ॥) आधानिकं, क्ली, (आधानं गर्भाधानं प्रयोजनमस्य । प्रयोजनमिति ठक् ।) गर्भाधानसंस्कारः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ आधारः, पुं, (आध्रियन्ते अस्मिन् इति आधारः अध्यायन्यायेति सूत्रे अवहाराधारेत्युपसंख्या- नादधिकरणे घञ् । व्याकरणशास्त्रे अधिकरण- कारकं, तल्लक्षणं यथा सिद्धान्तकौमुद्यां, आधा- रोऽधिकरणं कर्तृकर्म्मद्वारा तन्निष्ठक्रियाया आ- धारः कारकमधिकरणसंज्ञः स्यात् । तच्च सामी- प्याश्लेषविषयव्याप्तिभेदाच्चतुर्विधं । तथा सिद्धान्त- कौमुद्यां, औपश्लेषिकोवैषयिकोऽभिव्यापकश्चेत्या- धारस्त्रिधा यथा -- कटे आस्ते । स्थाल्यां पचति । मोक्षे सर्व्वस्मिन्नात्मास्ति ।) अधिकरणं । आल- वालं । अम्बुधारणं । इति मेदिनी ॥ क्षेत्रादि- सेकार्थं सेतुना बहुनालं जलं निरुध्य यत्र स्थाप्यते स आधारः बद्धकन्दरादिः । बाँध इति ख्यातः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ शस्याद्यर्थं जलबन्धन- माधारः । इति वैकुण्ठः ॥ क्षेत्रादिसेकार्थं जला- धारस्थानमाधार इति मधुः ॥ (यथा रघुवंशे ५ । ६ । “आधारबन्धप्रमुखैः प्रयत्नैः संवर्द्धितानां सुतनिर्विशेषं । क्वच्चिन्न वाष्वादिरुपप्लवो वः श्रमच्छिदामाश्रमपादपानाम्” ॥ याज्ञवल्क्यः । “तथात्मकोऽप्यनेकस्तु जलाधारेष्विवांशुमान्” ॥) आधार्म्मिकः, त्रि, (अधर्म्म + ठञ् ।) अधार्म्मिकः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा मनुः । “नाधार्म्मिके वसेद्ग्रामे” ॥) आधिः, पुं, (आङ् + धा + किः ।) मनःपीडा । प्र- त्याशा । बन्धकं । व्यसनं । अधिष्ठानं । इति मेदिनी ॥ (यथा, हितोपदेशे । “आधिव्याधिपरीताय अद्य श्वो वा विनाशिने । कोऽहि नाम शरीराय धर्म्मापेतं समाचरेत्” ॥ तथा च वैराग्यशतके । “आधिव्याधिशतैर्जनस्य विविधैरारोग्यमुन्मूल्यते” ॥) आधिक्यं, क्ली, (अधिक + ष्यञ् ।) अधिकस्य भावः । अधिकत्वं । अतिशयता । यथा । “युग्मायामपि रात्रौ चेत् शोणितं प्रचुरं तथा । कन्या च पुंवत् भवति शुक्राधिक्ये पुमान् भवेत्” ॥ इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ (श्रेष्ठता । उत्कर्षः । प्राब- ल्यम् । यथा साहित्यदर्पणे । १० पः । “आधिक्यमुपमेयस्योपमानात् न्यूनताथवा” । यथा, मनुः ७ । १६९ । “यदावगच्छेदायत्यामाधिक्य ध्रुवमात्मनः” ॥ आधिक्यं नाम यदायुर्वेदे भाष्यभाणे वार्हस्पत्य- मौशनसम् अन्यद्वा प्रतिसम्बधार्थमुच्यते यद्वा

पृष्ठ १/१७५

:पुनः प्रतिसम्बद्धमपि द्विरभिधीयते तत् पुनरुक्त- दोषाधिकं तच्च पुनरुक्तं द्विविधं, अर्थपुनरुक्तं शब्दपुनरुक्तञ्च । तत्रार्थपुनरुक्तं नाम यथा, -- “भेषजमौषधं साधनम्” इति, शब्दपुनरुक्तं “पुनर्भेषजं भेषजम्” इति चरकः ॥) आधिज्ञः, त्रि, (आधि + ज्ञा + क ।) वक्रः । व्य- थितः । इत्यजयपालः ॥ आधिदैविकं, त्रि, (अधि + देव + ठञ् । अनु- शतिकादीनां च इत्युपभयपदवृद्धिः ।) दुःखविशेषः । तद्यथा, । “आधिदैविकं यक्षराक्षसविनायकग्र- हाद्यावेशनिबन्धनं” । इति साङ्ख्यसत्त्वकौमुदी ॥ (देवतामधिकृत्य, प्रवृत्तं, दाहशीतादिजनितं दुःखं । अतिवातादिवृष्ट्यादिहेतुकं दुःखं । देवतामधि- कृत्य प्रवृत्तं शास्त्रम् । यथा मनुः ६ । ८३ । “अधियज्ञं ब्रह्म जपेदाधिदैविकमेव च । आध्यात्मिकञ्च सततं वेदान्ताभिहितञ्च यत्” ॥ “तत्तु सप्तविधे व्याधावुपनिपतति” इति सुश्रुतः ।) आधिपत्यं, क्ली, (अधिपति + ष्यञ् ।) अधिपते- र्भावः । स्वामित्वं । प्रभुत्वं । ऐश्वर्य्यं । यथा, “नहि प्रपश्यामि ममापनुद्यात् यच्छोकमुच्छोषणमिन्द्रियाणां । अवाप्य भूमावसपत्नमृद्धं राज्यं सुराणामपि चाधिपत्यं” ॥ इति श्रीभगवद्गीतायां २ अध्यायः ८ ॥ (यथा मनुः १२ । १०० । “सर्व्वलोकाधिपत्यञ्च वेदशास्त्रविदर्हति” ।) आधिभोगः, पुं, (आधेर्बन्धकस्य भोगः ।) बन्धक- द्रव्यस्य भोगः ॥ आधिभौतिकं, त्रि, (अधिभूत + ठञ् । अनुशति- कादीनां चेत्युभयपदवृद्धिः ।) दुःखविशेषः । यथा । “वाह्योपायसाध्यं दुःखं द्वेधा । आधिभौतिकं आ- धिदैविकञ्च । तत्राधिभौतिकं मानुषपशुमृगप- क्षिसरीसृपस्थावरनिमित्तं” । इति साङ्ख्यतत्त्व- कौमुदी ॥ (“तत्तु सप्तबिधे ब्याधावुपनिपतति” । इति सुश्रुतः ॥) आधिमन्यवः, पुं, (आधि + मन्यु + अण् ।) ज्वराग्निः । इति हारावली ॥ आधिवेदनिकं, त्रि, (अधि + विद् + ल्युट् । ततः अधिवेदन + ठञ् ।) द्वितीयविवाहार्थं प्रथमस्त्रियै दत्तधनादि । यथा, -- “अधित्विन्नस्त्रियै देयमाधिवेदनिकं समं । न दत्तं स्त्रीधनं यस्यै दत्ते त्वर्द्धं प्रकीर्त्तितं” ॥ इति याज्ञवल्क्यः ॥ आधुतः, त्रि, (आङ् + धु + क्तः ।) आधूतः । कम्पितः । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ आधुनिकः, त्रि, (अधुना + ठञ् ।) अधुनाजातः । नव्यः ॥ आधूतः, त्रि, (आङ् + धू + क्त ।) कम्पितः । इत्य- मरः ॥ (विक्षिप्तः, अभिभूतः, व्याकुलितः । आन्दोलितः, चालितः । यथा, रघुवंशे, १ । ३८ । “पुष्परेणूत्किरैर्वातैराधूतवनराजिभिः” ।) आधेयं, त्रि, (आङ् + धा + यत् ।) आधारस्थित-

वस्तु । यथा । शाब्दबोधे चैकपदार्थे अपरपदार्थ- संसर्गः संसर्गमर्य्यादया भासते । स च क्वचिद्भेदः क्वचिदतिरिक्त एवाधाराधेयप्रतियोग्यनुयोगिवि- षयविषयिभावादिः । इति गदाधरभट्टाचार्य्यकृत- प्रथमव्युत्पत्तिवादः ॥ उत्पाद्यः । यथा, -- “सत्त्वे निविशतेऽपैति पृथग्जातिषु दृश्यते । आधेयश्चाक्रियाजश्च सोऽसत्त्वप्रकृतिर्गुणः” ॥ इति वोपदेवकृतमुग्धबोधीयकारिका ॥ आधेय उत्पाद्यः । यथा पक्वमृण्मयपात्रेषु रक्ततागुणः स वह्निसंयोगादिना निष्पाद्यते । इति तट्टीकायां दुर्गादासः ॥ आधोरणः, पुं, (आधोरयति धोरृगतिचातुर्य्ये कर्त्तरि ल्यु ।) हस्तिपकः । माहुत इति भाषा । (“आधोरणा हस्तिपका हस्त्र्यारोहा निषा- दिनः” । अमरः । यथा, -- रघुवंशे ७ । ४६ । “आधोरणानां गजसन्निपाते शिरांसि चक्रैर्निशितैः क्षुराग्रैः” ॥) आध्मातः, पुं, (आङ् + ध्मा + क्तः ।) शब्दितः । दग्धः । वातरोगविशेषः । संयतः । इति मेदिनी ॥ (स्फीतः दर्पादिना उद्धतः, विवर्द्धितः । यदुक्तं । “ततो मानाध्मातः स पतति यदा शोकगहने” । हितो- पदेशे । “ततोऽसौ दर्पाध्मातस्तस्योपरि आत्मानं निक्षिप्य एञ्चत्वं गतः” । उत्तरचरिते । “ज्यानि- र्घोषममन्ददुन्दुभिरवैराध्मातमुज्जृम्भयन्” ।) आध्मानं, क्ली, (आङ् + ध्मा + ल्युट् ।) वातव्याधि- विशेषः । तस्य रूपं । “साटोपमत्युग्ररुजमाध्मातमुदरं भृशं । आध्मानमिति जानीयाद्घोरं वातनिरोधजं” ॥ इति निदानं ॥ पेटफाँपा इति भाषा । तस्य चिकित्सा यथा, -- “आध्माने लङ्घनं पूर्ब्बं दीपनं पाचनं ततः । फलवर्त्तिक्रियां कुर्य्यात् वस्तिकर्म्म च शोधनं ॥ कर्षमात्रा भवेत् कृष्णा त्रिवृता स्यात् पलोन्मिता । खण्डादपि पलं ग्राह्यं चूर्णमेकत्र कारयेत् ॥ भधुनाक्षमितं लिह्यातं चूर्णमाध्माननाशनं” ॥ नारायणचूर्णं ॥ १ ॥ “दारुहैमवतीकुष्ठशताह्वाहिङ्गुसैन्धवैः । लिम्पेब् कोष्णैरम्लपिष्टैः शूलाध्मानयुतोदरं ॥ हैमवती वचा । दारुषट्कलेपः ॥ २ ॥ “अभयारग्वधो धात्री दन्ती तिक्ता स्नुही त्रिवृत् । मुस्ता प्रत्येकमेतानि ग्राह्याणि पलमात्रया ॥ तानि संक्षुद्य सर्व्वाणि जलाढकयुगे पचेत् । तत्र तोयेऽष्टमं भागं कषायमवशेषयेत् ॥ निस्त्वग्जैपालवीजानि नवानि पलमात्रया । तनुवस्त्रधृतान्येव तस्मिन् क्वाथे शनैः पचेत् ॥ ज्वालयेदनलं मन्दं यावत् क्वाथो घनो भवेत् । ततः खल्ले क्षिपेत् भागानष्टौ जैपालबीजतः ॥ भागांस्त्रीन् नागराद्द्वौ च मरिचात् द्वौ च पारदात् । गन्धकात् द्वौ च तानीह यावद्यामं विमर्दयेत् ॥ रसो नाराचनामायं भक्षितो रक्तिकामितः । जलेन शीतलेनैव रोगानेतान् विनाशयेत् ॥ आध्मानं शूलमानाहं प्रत्याध्मानं तथैव च ।

उदावर्त्तं तथागुल्भमुदराणि हरत्यसौ ॥ वेगे शान्ते च भुञ्जीत शर्करासहितं दधि । ततस्तत्सैन्धवेनापि ततो दध्योदनं मनाक्” ॥ महानाराचो रसः ॥ ३ ॥ इति भावप्रकाशः ॥ (वायुना सवेदनमुदरपरिपूर्णत्वमाध्मानत्वं । इति रुग्विनिश्चयग्रन्थव्याख्यानकृद्विजयरक्षितः ॥) आध्मानी, स्त्री, (आङ् + ध्मा + ल्युट् + ङीप् ।) नलिकानामगन्धद्रव्यं । इति राजनिर्घण्टः ॥ आध्या, स्त्री, (आङ् + ध्यै + अङ् + टाप् ।) चिन्ता । स्मतिः । इति शब्दरत्नावली ॥ आध्यात्मिकं, त्रि, (आत्मानमधिकृत्य भवं अधि + आत्मन् + ठञ् ।) दुःखविशेषः । यथा । दुःखानां त्रयं दुःखत्रयं तत् खल्वाध्यात्मिकं चाधिभौतिकं चाधिदैविकञ्च । तत्राध्यात्मिकं द्विविधं शारीरं मानसञ्च । शारीरं वातपित्तश्लेष्मणां निमित्तं । मानसं कामक्रोधलोभमोहेर्षाविषादविशेषादर्श- ननिबन्धनं । सर्व्वं चैतदान्तरोपायसाध्यत्वात् आ- ध्यात्मिकं दुःखं । इति साङ्ख्यतत्त्वकौमुदी ॥ (आत्मतत्त्वविषयकं । यथा, मनुः २ । ११७ । “लौकिकं वैदिकं वापि तथाध्यात्मिकमेव च । आददीत यतो ज्ञानं तं पूर्ब्बमभिवादयेत्” ॥ आध्यानं, क्ली, (आङ् + घ्यै + ल्युट् ।) ध्यानं । चिन्ता । इत्यमरः ॥ आध्यापकः, पुं, (आ सम्यक् अध्यापयति यः इति अध्यापकः । स एव स्वार्थे अण् ।) अध्यापकः । इति शब्दरत्नावली ॥ आनः, पुं, (अन् + घञ्) उच्छ्वासः । वहिर्मुखश्वासः । इति हेमचन्द्रः ॥ (अन्तःस्थितस्य प्राणवायोर्नासि- कयोच्छ्वासः ।) आनकः, पुं, (आङ् + अन् + ण्वुल्) पटहः । भेरी । मृदङ्गः । शब्दयुक्तमेघः । इति मेदिनी ॥ (यथा, भगवद्गीतायां १ । १३ । “ततः शङ्खाश्च भेर्य्यश्च पणवानकगोमुखाः” ।) आनकदुन्दुभिः, पुं, (आनकाः दुन्दभयो देववद्यबिशेषाः यस्य जन्मनि । वसुदेवजन्मनि देवा दुन्दभिध्व- निञ्चक्रुः ।) बसुदेवः । इत्यमरः ॥ (कृष्णपिता । यथा -- हरिवंशे ॥ “वसुदेवो महाबाहुः पूर्ब्बमानकदुन्दुभिः । जज्ञे यस्य प्रसूतस्य दुन्दुभ्यः प्रानदन् दिवि ॥ आनकानां च संह्रादः सुमहानभवद्दिवि” ॥) आनकदुन्दुभिः, पुं स्त्री, (आनकः प्रोत्साहको दुन्दु- भिः ।) वृहडृक्का । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ आनतः, त्रि, (आङ् + नम् + क्तः ।) नतः । तत्- पर्य्यायः । अवाग्रः २ अवनतः ३ । इत्यमरः ॥ (अधोमुखः, बिनतः, प्रणतः, विनयनम्रः । यथा, हरिवंशे ॥ “पितृभात्रोर्हि पादान् वै नमश्चक्रतुरानतौ” । महाभारते । “स कदाचित् मृगं विद्ध्वा वाणेनानतपर्ब्बणा” । मनुः । “रम्यमानतसामन्तं स्वाजीव्यं देशमावसेत्” ।) आनतिकरः, त्रि, (आनति + कृ + अण् ।) पारितो-

पृष्ठ १/१७६

:षिकः । यथा । प्रायश्चित्तोपदेशाय वस्त्रादिना ब्राह्मणस्तोषणीयः । यथा मिताक्षरायां पराशरः । “पापं प्रख्यापयेत् पापी धेनुं दत्त्वा तथा वृषं” । एतच्चोपलक्षणं । “प्रख्याप्य पापं वक्त्वृभ्यः किञ्चिद्दत्त्वा व्रतं चरेत् ।” इति स्मृतेः । देवलवचने “तोषयित्वा द्विजोत्तमान् इति” । अत्र तोषयित्वा इति श्रवणात् आनतिकरत्वेन तद्ग्रहणान्नदोषः । इति प्रायश्चित्ततत्त्वं ॥ आनद्धं, क्ली, (आनह्यते चर्म्मणा बध्यते इति । आङ्- + नह + क्तः ।) चर्म्मबद्धमुखबाद्यमात्रं । तत्तु मुर- जादि । इत्यमरः ॥ कल्पमात्रं । तत्तु वेशभूषादि । इत्यजयपालः ॥ आनद्धः, त्रि, (आङ् + नह् + कर्म्मणि + क्तः ।) सन्धितः । बद्धः । इति मेदिनी ॥ (यथा सुश्रुते । “च्छन्नस्तुषारैः सविता हिमानद्धा जलाशयाः” ।) आननं, क्ली, (आनिति अनेन । आङ् + अन् + ल्युट्) मुखं । इत्यमरः ॥ (“तदाननं मृत्सुरभि क्षितीश्वरः” इति रधुः । ३ । ३ ।) आनन्दः, पुं, (आङ् + नन्द + घञ्) आह्लादः । तत् पर्य्यापः । आबन्दथुः २ शर्म्म ३ शातं ४ सुखं ५ सुत् ६ प्रीतिः ७ प्रमोदः ८ हर्षः ९ प्रमदः १० आमोदः ११ समदः १२ । इत्यमरः ॥ (यथा, उत्तरचरिते । “यत्रानन्दाश्च मोदाश्च यत्र स्निग्धाश्च सम्पदः” । मनुः । “आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान् न बिभेति कुतश्चन” ।) वासुदेवस्य बलविशेषः । इति हेमचन्द्रः ॥ आनन्दः, त्रि, (आनन्द + अर्श आदित्वात् अच् ।) आनन्दविशिष्टः । हर्षयुक्तः । सुखी । इत्यमरटीका ॥ (“गुणे शुक्लादयः पुंसि गुणिलिङ्गास्तु तद्वति” । इत्यमरोक्तेः अत्र गुणिलिङ्गः ।) आनन्दथुः, पुं, (आङ् + नन्द + अथुच् ।) आनन्दः । हर्षः । इत्यमरः ॥ तद्युक्ते त्रि ॥ आनन्दनं, क्ली, (आङ् + नदि + ल्युट्) गमनागमन- समये सुहृदादेरालिङ्गनारोग्यस्वागतादिप्रश्नादि- द्वारा आनन्दोत्पादनं । तत्पर्य्यायः । सभाजनः २ स्वभाजनः ३ सुभाजनः ४ आप्रश्नः ५ आमन्त्रणं ६ ॥ इत्यमरः तट्टीका च ॥ (आनन्दजननं, हर्षोत्- पादनं । प्रभोदकरः, सुखजनकः । यदुक्तं । “मित्रं प्रीतिरसायनं नयनयोरानन्दनं चेतसः” । इति हितोपदेशे ।) आनन्दपटं, क्ली, (आनन्दाय पटम् ।) नवोढावस्त्रं । इति हारावली ॥ आनन्दप्रभवं, क्ली, (आनन्दः प्रभवोयस्य तत् ।) रेतः । वीर्य्यं । इति हेमचन्द्रः ॥ (“वाय्वाकाशादिभिर्भावै सौशिर्य्यं जायतेऽस्थिषु । तेन स्रवन्ति तच्छ्रुक्रं नवात् कुम्भादिवोदकं ॥ म्वोतोभिः स्यन्दते देहात् समन्तात् शुक्रवाहिभिः । हर्षेणोदीरितं रागात् सङ्कल्पाच्च मनोभवात् ॥ वस्तौ संभृत्य निर्याति स्यलान्निम्नादिवोदकं ।” इति चरकः ॥

“कृस्नदेहाश्रितं शुक्रं प्रसन्नमनसस्तथा । स्त्रीषु व्यायच्छतश्चापि हर्षात्तत् संप्रवर्त्तते ॥” इति सुश्रुतः ॥) आनन्दमयकोषः, पुं, (आनन्दमयस्य परमात्मनः कोष इवावरकः ।) सत्त्वप्रधानाज्ञानं । तत्पर्य्यायः । कारणशरीरं २ सुषुप्तिः ३ । इति वेदान्तः ॥ आनन्दा, स्त्री, (आनन्दयति या । आङ् + नन्द + । णिच् + अच् + टाप्) विजया । आरामशीलता । इति राजनिर्घण्टः ॥ आनन्दिः, पुं, (आङ् + नन्द + किः ।) आनन्दः । हर्षः । इति शब्दमाला ॥ आनन्दितः, त्रि, (आङ् + नन्द + क्त । यद्वा आनन्दः सञ्जातोऽस्य । आनन्द + इतच् ।) आनन्दयुक्तः । हृष्टः । आह्लादितः ॥ (यथा महाभारते ॥ “पुनरानन्दिताः सर्व्वे मथुरायां वसामहे ॥”) आनन्दी, [न्] त्रि, (आनन्द + इनि ।) आनन्द- विशिष्टः ॥ आनन्दी, स्त्री, वृक्षविशेषः । आकन्दपाता इति ख्याता । इति शब्दचन्द्रिका ॥ आनयः, पुं, (आनीयते वेदाध्ययनायात्र । आङ् + नीङ + अच्) उपनयनं । इति हेमचन्द्रः ॥ आनयनं, क्ली, (आङ् + नी + ल्युट् ।) स्थानान्तरनयनं । आना इति भाषा ॥ (यथा रामायणे । “व्यादिशत्पुरुषांस्तत्र राज्ञामानयने बहून्” ॥) आनर्त्तः, पुं, (आङ् + नृत् + घञ् ।) देशविशेषः । द्वारका इति ख्याता । नृत्यस्थानं । युद्धं । इत्य- मरः ॥ जलं । इति मेदिनी ॥ आनर्त्तदेशवासी लोकः । इत्यमरटीका ॥ (यथा हरिवंशे । “आन- र्त्तान् कालकूटांश्च कुलिन्दांश्च विजित्य सः” ॥ स्वनामख्यातो राजा । “शर्यातेर्मिथुनं त्वासीदानर्त्तो नाम विश्रुतः । “आनर्त्तस्य तु दायादो रेवो नाम महाद्युतिः” ॥ “आनर्तविषयश्चासीत् पुरी चास्य कुशस्थली” । “आनर्त्तस्तु विभोः पुत्रः सुकुमारस्ततोऽभवत्” ॥) आनायः, पुं, (आङ् + नीञ् + घञ् ।) जालं । इत्यमरः ॥ आनाय्यः, पुं, (आनाय्यते गार्हपत्यादानीय संस्क्रियते ऽसौ आङ् + नी + ण्यत् ।) दक्षिणाग्निः । इत्यमरः ॥ गार्हपत्यादग्नेरानीय यो दक्षिणाग्निरारोप्यते । तत्र । इति भरतः ॥ होम करिवार निमित्ते धर हैते आनिया दक्षिणदिके राखा आगन् इति भाषा । आनाहः, पुं, (आङ् + नह् + घञ् ।) मूत्रपुरीष- रोधकरोगः । तत्पर्य्यायः । विबन्धः २ । इत्यमरः ॥ विष्टम्भः ३ मलरोधनः ४ । इति राजनिर्घण्टः ॥ (“आनाहार्त्त ततो दृष्ट्वा तत्सैन्यमसुखार्द्दितम्” । इति महाभारते ।) तस्य सम्प्राप्तिरूपे । यथा, “आमं शकृद्वा निचितं क्रमेण भूयो विबद्धं विगुणानिलेन । प्रवर्त्तमानं न यथास्वमेनं विकारमानाहमुदाहरन्ति” ॥ इति निदानं ॥ (“यस्य वातः प्रकुपितः कुक्षिमाश्रित्य तिष्ठति । नाधो व्रजति नाप्यूर्द्ध्वञ्चानाहस्तस्य जायते” ॥ इति चरकः ॥

अस्य चिकित्सामाह । भावप्रकाशे यथा, -- “तुल्यकारणकार्य्यत्वादुदावर्त्तहरीं क्रियां । आनाहेषु च कुर्व्वीत विशेषश्चाभिधीयते ॥ * ॥ त्रिवृत्कृष्णाहरीतक्यो द्विचतुःपञ्चभागिकाः । गुडेन तुल्या गुटिका हरत्यानाहमुल्वणं ॥ * ॥ वर्त्तिस्त्रिकटुसैन्धव सर्षपगृहधूमकूष्ठमदनफलैः । मधुनि गुडे वा पक्वै- र्विहिता साङ्गुष्ठसम्मिता विज्ञैः ॥ वर्त्तिरियं दृष्टफला शनैः प्रणिहिता गुदे घृताभ्यक्ता । आनाहमुदरजार्त्तिं शमयति जठरं तथा गुल्मम्” ॥ * ॥ इति त्रिकटुकाद्यावर्त्तिः ॥ * ॥ चक्रपाणिसङ्ग्रहे तु चिकित्सा यथा, -- “उदावर्त्तक्रियानाहे सामे लङ्घनपाचनम्” ॥ “द्विरुत्तरा हिङ्गुवचा सकुष्ठा सुवर्चिका चेति विडङ्गचूर्णं । सुखाम्बुनानाहविसूचिकार्त्ति- हृद्रोगगुल्मोर्द्ध्वसमीरणघ्नम् ॥ * ॥ वचाभयाचित्रकयावशूकान् सपिप्पलीकातिविषान् सकुष्ठान् । उष्णाम्बुनानाहविमूढवातान् पीत्वा जयेदाशु हितौदनाशी ॥ * ॥ त्रिवृद्धरीतकीश्यामाः स्नुहीक्षीरेण भावयेत् । वटिका मूत्रपीतास्ता ज्येष्ठा आनाहभेदिकाः ॥ * ॥ राठ-धूम-विडव्योष-गुड-मूत्रैर्विपाचिता । गुदेऽङ्गुलसमावर्त्तिर्निधेयानाहशूलनुत् ॥ * ॥ मूलकं शुष्कमात्रञ्च वर्षाभूमूलपञ्चकम् । आरेवतफलञ्चापि पक्त्वा तेन पचेद्घृतम् । तत् पीतमात्रं शमयेदुदावर्त्तमसंशयम्” ॥ * ॥ शुष्कमूलकाद्यं घृतम् ॥ * ॥) दैर्ध्यं । इति रमानाथः ॥ आनिलिः, पुं, (अनिलस्य वायोरपत्यं अनिल + इञ् ।) हनूमान् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (भीमः ।) आनिली, स्त्री, (अनिल + अण् + ङीप् ।) स्वाति- नक्षत्रं । इति हेमचन्द्रः ॥ आनीलः, पुं, नीलघोटकः । इति हेमचन्द्रः ॥ (असितः । ईषन्नीलः । यथा किरातार्ज्जनीये, “आनीलाभैर्विरचितपरभागा रत्नैः” ।) आनुकूल्यं, क्ली, (अनुकूल + ष्यञ् ।) अनुकूलता ॥ (साम्मुख्यं । प्रसादः । सहायता । यथा याज्ञवल्क्यः । “यत्रानुकूल्यं दम्पत्योस्त्रिवर्गस्तत्र वर्द्धते” । यथा, -- रामायणे । “रमतश्चानुकूल्येन ययुः संवत्सरा दश” ।) आनुगत्यं, क्ली, (अनुगतस्य भावः कर्म्म वा । अनु- गत + ष्यञ् ।) अनुगतत्वं । अनुगतस्य भाव इत्यर्थे ष्ण्यप्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ आनुपूर्व्वी, स्त्री, क्ली, (अनुपूर्व्व + अण् ।) परिपाटी । अनुक्रमः । इत्यमरः ॥ (यथा मनुः ३ । २३ । “षडानुपूर्ब्ब्या विप्रस्य क्षत्रस्य चतुरो वरान्” ॥ यथा रामायणे । “आनुपूर्ब्ब्या स धर्म्मज्ञः पप्रच्छ कुशलं कुले” ।)