शब्दकल्पद्रुमः/अवधिः

शब्दकल्पद्रुमः

पृष्ठ १/१२५

अवधिः, पुं, (अव + धा + कि ।) अवधानं । सीमा । कालः । (“अथ चेदवधिः प्रतीक्ष्यते” इति भा- रविः ।) विलं । इति विश्वमेदिन्यौ ॥ अवधीर, त्, क, अवज्ञायां । (अदन्त + चुरा०- उभय०-सक०-सेट् ।) अवधीरयति । आवधीरयत् साधुमसाधुः । इति दुर्गादासः ॥ अवधूतः, पुं, (अव + धू + क्तः ।) सन्न्यासाश्रमी । तद्विधानं सन्न्यासिशब्दे द्रष्टव्यं । तद्भेदा यथा । देव्युवाच । “द्विविधावाश्रमौ प्रोक्तौ गार्हस्थ्यो भैक्षुकस्तथा । किमिदं श्रूयते चित्रमवधूताश्चतुर्विधाः ॥ एतद्वेदितुमिच्छामि तत्त्वतः कथय प्रभो । चतुर्व्विधावधूतानां लक्षणानि विशेषतः ॥ सदाशिव उवाच । ब्रह्ममन्त्रोपासका ये ब्राह्मणक्षत्रियादयः । गृहाश्रमे वसन्तोऽपि ज्ञेयास्ते यतयः प्रिये ॥ पूर्णाभिषेकविधिना संस्कृता ये च मानवाः । शैवावधूतास्ते ज्ञेयाः पूजनीयाः कुलार्च्चिते ॥ ब्रह्मावधूतः शैवाश्च साग्रिमाचारवर्त्तिनः । विदध्युः सर्व्वकर्म्माणि शश्वदीरितवर्त्मना ॥ विना ब्रह्मार्पितञ्चैते तथा चक्रार्पितं विना । निषिद्धमन्नं तोयञ्च न गृह्लीयुः कदाचन ॥ ब्रह्मावधूतकौलानां कौलानामभिषेकिणां । प्रागेव कथितो धर्म्म आचारश्च वरानने ॥ स्नानं संन्यासनं पानं दानञ्च दाररक्षणं । सर्व्वमागममार्गेण शैवब्रह्मावधूतयोः” ॥ इति महानिर्व्वाणतन्त्रे १४ उल्लासः ॥ * ॥ अन्यच्च । शङ्कर उवाच । “शृणु देवि प्रवक्ष्यामि अवधूतो यथा भवेत् । वीरस्य मूर्त्तिं जानीयात् सदा तत्त्वपरायणः ॥ यद्रूपं कथितं सर्व्वं सन्न्यासधारणं परं । तद्रूपं सर्व्वकर्म्माणि प्रकुर्य्याद्वीरवल्लभं ॥ दण्डिनो मुण्डनं चामावास्यायामाचरेद्यथा । तथा नैव प्रकुर्य्यात्तु वीरस्य मुण्डनं प्रिये ॥ असंस्कृतं केशजालमुक्तालम्बिकचोच्चयं । अस्थिमाला विभूषा वा रुद्राक्षानपि धारयेत् ॥ दिगम्बरो वा वीरेन्द्रश्चाथ वा कौपिनी भवेत् । रक्तचन्दनसिक्ताङ्गं कुर्य्याद्भस्माङ्गभूषणं” ॥ रति निर्व्वाणतन्त्रे १४ पटलः ॥ * ॥ अपिच । “नृकरोटिं विधार्य्यञ्च काष्ठदण्डं तथा प्रिये । परशुञ्चाजिनञ्चैव योगीव धारयेत् सदा ॥ खट्टाङ्गं धारयेद्योगी वासरूपकवाससी । कपाले धारयेच्चन्द्रं चन्दनाद्यैर्व्विशेषतः ॥ ईषत् पिङ्गलकं वस्त्रं धारयेत् सर्व्वदा सुत” । सुत इति शिवस्य सम्बोधनं । सुदर्शनाख्यं यच्चक्रं तत्तु संधारयेद्बुधः ॥ विपञ्चीं कपिलञ्चैव मड्डडिण्डिमझर्झरान् । वादयन् डमरुं योगी यत्र कुत्राश्रमे स्थितः” ॥ इति योगसारे २ परिच्छेदः ॥ * ॥ अपरञ्च । “क्षमा दानं तपो ध्यानं बालभावेन शैलजे । शिवोऽहं भैरवानन्दो मुक्तोऽहं कुलनायकः ॥ एवं भावपरो मन्त्री हेतुयुक्तः सदाशिवः ।

संविदासेवनं कुर्य्यात् सदा कारणसेवनं ॥ भवेत् साक्षात् स पुरुषः शम्भुरूपो न संशयः” । इति निर्व्वाणतन्त्रं ॥ * ॥ किञ्च । “ब्राह्मणः क्षत्रियो वैश्यः शूद्रः सामान्य एव च । कुलावधूतसंस्कारे पञ्चानामधिकारिता” ॥ इति महानिर्व्वाणतन्त्रं ॥ * ॥ अन्यच्च । “निर्व्वाणमुक्तिमाप्नोति ब्राह्मणो वीरभावतः । अवधूतः क्षत्रियश्च महायोगी न संशयः ॥ स्वरूपोऽपि भवेद्वैश्यः शूद्रोऽपि सहलोकवान् । सम्पूर्णफलमाप्नोति विप्रो निर्व्वाणतां व्रजेत् ॥ त्रिभागं फलमाप्नोति क्षत्रियो वीरभावतः । पादद्वयन्तु वैश्यस्य शूद्रस्य चैकपादकं” ॥ * ॥ दशनामावधूतानां प्रत्येकं नाम प्रागुक्तमिदानी- मपि तेषां प्रधानत्वेनाङ्गीकरणार्थं संज्ञाकथनगर्भं लक्षणविशेषमाह । “अवधूतस्य चाख्यानं शृणुष्व पर्ब्बतात्मजे । वनारण्ये भारती च गिरिश्च पुरिरेव च ॥ एकस्थाने तु संस्थित्य इष्टध्यानादिकञ्चरेत् । यो मन्त्रदानं तपसा सवनः परिकीर्त्तितः ॥ स्नस्तकेशो जटाजूटः सदा वातुलवद्भवेत् । अन्तर्योगी महावीरोऽरण्यसंज्ञश्च शैलजे ॥ नानाशास्त्रेषु यो विज्ञो नानाकर्म्मविशारदः । सदेष्टदेवीभावेन भावयेद् यो हि चाबलां ॥ स एव भारतीवीरो महाज्ञानी जितेन्द्रियः । सदोर्द्ध्वबाहुर्यो वीरो मुक्तकेशो दिगम्बरः ॥ सर्व्वत्र समभावेन भावयेत् यो नरोत्तमः ॥ इष्टदेवीं विना नास्ति स गिरिः परिकीर्त्तितः ॥ नानादेशेषु पीठेषु क्षेत्रेषु तीर्थभूमिषु । भ्रमणं कुरुते नित्यं कुर्य्याद्यत्नेन पूजनं ॥ देवतायाः सदा ध्यानं श्रीगुरोः पूजनं तथा । अन्तर्यागेषु यो निष्ठः स वीरः पुरिरेव च ॥ अवधूताश्रमे देवि ! यस्य भक्तिः सुनिश्चला । तस्य तुष्टा भवेत् काली किं न सिद्ध्यति भूतले ॥ अवधूतं समालोक्य शम्भुवत् पूजनं चरेत् । शक्तितः पञ्चतत्त्वानि यत्नेनैव निवेदयेत् । अशक्तः परमेशानि भक्तितः परितोषयेत्” ॥ इति निर्व्वाणतन्त्रं ॥ * ॥ अपि च । “भक्तावधूतो द्विविधः पूर्णापूर्णविभेदतः । पूर्णः परमहंसाख्यः परिव्राडपरः स्मृतः ॥ कृतावधूतसंस्कारो यदि स्याज्ज्ञानदुर्ब्बलः । तदा लोकालये तिष्ठन्नात्मानं स तु शोधयेत् ॥ रक्षन् स्वजातिचिह्नञ्च कुर्व्वन् कर्म्माणि केवलं । सदा ब्रह्मपरो भूत्वा साधयेज्ज्ञानमुत्तमं” ॥ इति महानिर्व्वाणतन्त्रं ॥ * ॥ अपि च । “अवधूतः शिवः साक्षादवधूतः सदाशिवः । अवधूती शिवादेवी अवधूताश्रमं शृणु ॥ चतुराश्रमिणां मध्ये अवधूताश्रमो महान् । अवधूतश्च द्विविधो गृहस्थश्च चितानुगः ॥ सचेलश्चापि दिग्वासा विधियोनिविहारवान् । सदारः सर्व्वदारस्थश्चाट्टहासो दिगम्बरः ॥ गृहावधूतो देवेशि द्वितयस्तु सदाशिवः” । इति मुण्डमालातन्त्रे २ पटलः ॥ * ॥ अवधूतस्य

ओम् तत् सदिति मन्त्रेण कर्म्मकर्त्तव्यतामाह । “ॐ तत्सन्मन्त्रमुच्चार्य्य सोऽहमस्मीति चिन्तयन् । कुर्य्यादात्मोचितं कर्म्म सदा वैराग्यमाश्रितः ॥ कुर्व्वन् कर्म्माण्यनासक्तो नलिनोदलनीरवत् । यतेतात्मानमुद्धर्त्तुं तत्त्वज्ञानविवेकतः” ॥ * ॥ सर्व्वेषामोम् तत्सदिति निर्देशेन कर्म्मफलमाह । “ॐ तत्सदिति मन्त्रेण यो यत्कर्म्म समाचरेत् । गृहस्थो वाप्युदासीनस्तस्याभीष्टाय तद्भवेत्” ॥ * ॥ तन्मन्त्रक्रियमाणकर्म्मणः सम्पूर्णत्वमपि । “जपहोमप्रतिष्ठा च संस्काराद्यखिलाः क्रियाः । ॐ तत्सदिति निष्पन्नाः संपूर्णाः स्युर्न संशयः ॥ किमन्यैर्ब्बहुभिर्म्मन्त्रैः किमन्यैर्भूरिसाधनैः । ब्राह्म्येणानेन मन्त्रेण सर्व्वकर्म्माणि साधयेत् ॥ सुखसाध्यमबाहुल्यं संपूर्णफलदायकं । नास्त्येतस्मान्महामन्त्रादुपायान्तरमम्बिके ॥ पुरप्रदेशे देहे वा लिखित्वा धारयेदिमं । गेहे तस्य महातीर्थं देहः पुण्यमयो भवेत् ॥ निगमागमतन्त्राणां सारात् सारतरो मनुः । ॐ तत्सदिति देवेशि तवाग्रे सत्यमीरितं ॥ चतुर्व्विधानां तत्त्वानामन्येषामपि वस्तुनां ॥ मन्त्रान्यैः शोधनेनालं स्याच्चेदेतेन शोधितं ॥ पश्यन् सर्व्वत्र सद्रूपं जपंस्तत् सन्महामनुं । स्वेच्छाचारः शुद्धचित्तः स एव भुवि कौलराट् ॥ जपादस्य भवेत् सिद्धो मुक्तः स्यादर्णचिन्तनात् । साक्षाद्ब्रह्ममयो देही सार्थमेनं जपेन्मनुं ॥ त्रिपदोऽयं महामन्त्रः सर्व्वकारणकारणं । साधनादस्य मन्त्रस्य भवेन्मृत्युञ्जयः स्वयं ॥ युग्मयुग्मपदं वापि प्रत्येकं पदमेव वा । जप्त्वैतस्य महेशानि साधकः सिद्धिभाग्भवेत्” । इति मन्त्रप्रशंसा ॥ * ॥ शैवावधूतस्य सर्व्वकर्म्मा- नधिकारमाह । “शैवावधूतसंस्कारविधूताखिलकर्म्मणः । नापि दैवे नवा पित्र्ये नार्षे कृत्येऽधिकारिता” ॥ * ॥ अथ परमहंसः । “चतुर्णामवधूतानां तुरीयो हंस उच्यते । त्रयोऽन्ये योगभोगाढ्या मुक्ताः सर्व्वे शिवोपमाः ॥ हंसो न कुर्य्यात् स्त्रीसङ्गं न विधत्ते परिग्रहं । प्रारब्धमश्नन् विहरेत् निषेधविधिवर्जितः ॥ त्यजेत् स्वजातिचिह्नानि कर्म्माणि गृहमेधिनां । तुरीयो विचरेत् क्षौणीं निःसङ्कल्पो निरुद्यमः ॥ सदात्मभावसन्तुष्टः शोकमोहविवर्ज्जितः । निर्निकेतस्तितिक्षुः स्यान्निःसङ्गो निरुपद्रवः ॥ नार्पणं भक्ष्यपेयानां न तस्य ध्यानधारणा । मुक्तो विमुक्तो निर्द्वन्द्वो हंसाचारपरो यतिः ॥ इति ते कथितं देवि ! चतुर्णां कुलयोगिनां । लक्षणं सविशेषेण साधूनां मत्स्वरूपिणां ॥ एतेषां दर्शनात् स्पर्शादालापात् परितोषणात् । सर्व्वतीर्थफलावाप्तिर्जायते मनुजन्मनां” ॥ इति महानिर्व्वाणतन्त्रं ॥ अबध्यं, त्रि, (बधमर्हति, यत्, ततो नञ्समासः ।) मारणानर्हं । बधायोग्यं । अनर्थकवाक्यं । इति विश्वमेदिन्यौ । यथा, --

पृष्ठ १/१२६

:“अबध्याञ्च स्त्रियं प्राहुस्तिर्य्यग्योनिगतास्वपि ।” शत्रुस्त्रीणामबध्यत्वमाह मत्स्यपुराणं । “किं त्वया न श्रुतं लोके अबध्याः शत्रुयोषितः” । इति प्रायश्चित्ततत्त्वं ॥ * ॥ आत्मन अबध्यत्वं यथा, -- “देही नित्यमबध्योऽयं देहे सर्व्वस्य भारत । तस्मात् सर्व्वाणि भूतानि न त्वं शोचितुमर्हसि” ॥ इति श्रीभगवद्गीतायां २ अध्यायः ॥ * ॥ तद्बधे पापं यथा, -- “यावानबध्यस्य बधे तावान् बध्यस्य मोक्षणे । अधर्म्मोर्नृ पतेर्दृष्टोधर्म्मस्तु विनियच्छतः” ॥ इति मानवे ९ अध्याये २४९ श्लोकः ॥ अवध्वंसः, पुं, (अव + ध्वन्स + घञ् ।) परित्यागः । निन्दनं । अवचूर्णनं । इति मेदिनी ॥ अवध्वस्तः, त्रि, (अव + ध्वन्स + क्त ।) परित्यक्तः । निन्दितः । अवचूर्णितः । इति मेदिनी ॥ अवनं, क्ली, (अव + ल्युट् ।) प्रीणनं । इत्यमरः ॥ रक्षणं । इति हेमचन्द्रः ॥ गमनं । स्पहा । तर्पणं । शोभनं । श्रवणं । प्राप्तिः । आलिङ्गनं । याचनं । प्रवेशनं । सत्ता । वृद्धिः । ग्रहणं । बधः । शक्तिः । अवगमनं । कामः । करणं । एते अव- धात्वर्थाः ॥ अवनतं, त्रि, (अव + नम् + क्त ।) नम्रं । नतभागः । नोया इति भाषा । तत्पर्य्यायः । अवाग्रं २ आ- नतं ३ नतं ४ । इत्यमरः तट्टीका च ॥ (अधो- भूतः । “लिखन्नास्ते भूमिं वहिरवनतः प्राण- दयितः” । इति अमरुशतके ।) अवनद्धं, क्ली, (अव + नह् + क्त ।) आनद्धं । मृद- ङ्गादिवाद्यं । इत्यमरटीकायां स्वामी ॥ (आबद्धः । आच्छादितः । यथाह मनुः, -- “चर्म्मावनद्धं दुर्गन्धि पूर्णं मूत्रपूरीषयोः ।” लिप्तः यथा, “स्तानावनद्धघनशोणितशोणपाणि- रुत्तंसयिष्यति कचांस्तव देवि भीमः ।” इति वेणीसंहारनाटकम् ।) अवनयः, पुं, (अव + नी + भावे अच् ।) अवनायः । निपातनं । अधःपातनं । इति भरतः ॥ अवनाटः, त्रि, (अवनता नासिका, प्रादिसमासः, नतार्थे नासिकाया नाटादेशः अर्श आद्यच् ।) नतनासिकः । खाँदा छेपडानाकव्यक्ति इति भाषा । तत्पर्य्यायः । अवटीटः २ अवभ्रटः ३ । इत्यमरः ॥ अवनायः, पुं, (अव + नी + घञ् ।) अवनयः । अधो- नयनं । इत्यमरः ॥ नीचे फेलान इति भाषा । अवनिः, स्त्री, (अव + अनि ।) पृथिवी । इत्यमरः ॥ (“तामुन्निद्रामवनिशयनां सौधवातायनस्थः” । इति मेघदूते ।) अवनी, स्त्री, (अव + अनि + ङीप् ।) पृथ्वी । इति भरतः ॥ त्रायमाणा लता । इति राजनिर्घण्टः ॥ अवनीपतिः, पुं, (अवन्याः पतिः, षष्ठीतत्पुरुषः ।) राजा । इति जटाधरः ॥ (“स श्रवा सुमहाभागः प्रीतिमानवनोपतौ” । इति मत्म्यपराणे ।) अवनेजनं, क्ली, (अव + निज् + ल्युट् ।) पिण्ड-

दानार्थमास्तृतकुशोपरि जलसेचनं यथा ब्रह्म- पुराणम्, -- “सपुष्पं जलमादाय तेषां पृष्ठे पृथक् पृथक् । अप्रदक्षिणं नेनिज्यात् गोत्रनामानुमन्त्रितं ॥ पितुरवनेजनं मूलदेशे पितामहप्रपितामहयोस्तु अवनेजनं मध्यदेशाग्रदेशयोः । मातामहादीना- मप्येवं । इति । पिण्डोपरि जलसेचनं । यथा ब्रह्मपुराणं, -- “ततो दर्भेषु विधिवत् सम्मार्ज्य च करन्ततः । प्रक्षाल्य च जलेनाथ त्रिराचम्य हरिं स्मरेत् । “तेभ्यः संस्रवपात्रेभ्यो जलेनैवावनेजनं । दत्त्वात्र पितरश्चेति पठेच्चोदङ्मुखस्थितः” ॥ इति च श्राद्धतत्त्वं ॥ (प्रक्षालनं । “न कुर्य्यात् गुरुपुत्त्रस्य पादयोश्चावनेजनम्” । इति मनुः ।) अवन्तिः, पुं, (अव + झिच् ।) अवन्तीदेशः । इति हेमचन्द्रः ॥ नदीविशेषः । इत्युणादिकोषः ॥ यथा, “प्राग्ज्योतिषाः कामरूपा मालवाः स्युरवन्तयः” । इति हेमचन्द्रः ॥ अपि च । “अनूपास्तुण्डिकेराश्च वीतिहोत्रा अवन्तयः । एते जनपदाः ख्याता विन्ध्यपृष्ठनिवासिनः” ॥ इति मत्स्यपुराणे ९५ अध्यायः ॥ अवन्तिका, स्त्री, (अवति अव रक्षणादौ, बाहुल- कात् झिच् ततः स्वार्थे कन्, टाप् ।) उज्जयनी- नगरी । “अयोध्या मथुरा माया काशी काञ्ची अवन्तिका । पुरी द्वारवती चैव सप्तैता मोक्षदायिकाः” ॥ इति स्कन्दपुराणे ॥ अवन्तिसोमं, क्ली, (अवन्तिषु अभिषुतं सोमं, शाकपार्थिवादित्वात् समासः ।) काञ्जिकं । इत्य- मरसिंहः ॥ काँजि इति भाषा । (काञ्जिकशब्दे- ऽस्य गुणा व्याख्येयाः ।) अवन्ती, स्त्री, मालवदेशस्य नगरी । उजैन इति ख्याता । तत्पर्य्यायः । उज्जयिनी २ विशाला ३ पुष्ककरण्डिनी ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ यथा, -- “ताम्रपर्णीं समासाद्य शैलार्द्धशिखरोर्द्ध्वतः । अवन्तीसंज्ञको देशः कालिका तत्र तिष्ठति” ॥ इति शक्तिसङ्गमतन्त्रे ७ पटलः ॥ अन्यच्च । “उत्पन्नोर्कः कलिङ्गे तु यमुनायाञ्च चन्द्रमाः । अवन्त्याञ्च कुजो जातो मागधे च हिमांशुजः” ॥ इति संस्कारतत्त्वधृतमत्स्यपुराणं ॥ अन्यत् पूर्ब्ब- लिखितं ॥ (“प्राप्यावन्तीमुदयनकथाकोविदग्राम- वृद्धान् ।” इति मेघदूते ।) अबन्ध्यः, त्रि, (बन्धे साधुरिति बन्ध्यः, बन्ध + यत्, ततो नज्समासः ।) फलवान् । फलकाले फल- युक्तवृक्षः । तत्पर्य्यायः । फलेग्रहिः २ फलग्रहिः ३ । इत्यमरः ॥ (“कर्त्तुं यच्च प्रभवति महीमुच्छिलीग्ध्रामबन्ध्याम्” । इति मेघदूते ।) अवपातः, पुं, (अव + पत् + घञ् ।) रन्धं । गर्त्तः । इति हेमचन्द्रः ॥ अधःपतनं ॥ (गजादीनां ग्रह- णार्थं कृतस्तृणादिना प्रच्छन्नो गर्त्तः । यथा, --

“अवपातस्तु हस्त्यर्थे गर्त्तश्छन्नस्तृणादिना” । इति यादवः । “रोधांसि निघ्नन्नवपातमग्नः करीव वन्यः परुषं ररास” । इति रघुवंशे । नाटकादौ भयादिजनितपलायन- सम्भ्रमादिवर्णनेन प्रस्तुतस्य परिवर्त्तः । यथा, -- “अवपातन्तु निष्क्राम-प्रवेश-त्रास-विद्रवैः” । इति दशरूपे ।) अवभृथः, पुं, (अवभ्रियते अनेन, अव + भृ + क्थन् ।) दीक्षान्तयज्ञः । प्रधानयागसमापका- परयज्ञः । यज्ञादेर्न्यूनाधिक-दोष-शान्ति-निमि- त्तक-शेष-कर्त्तव्य-होम इति यावत् ॥ इत्यमरः तट्टीका च ॥ यज्ञावशेषस्नानं । इति भरतः त्रिकाण्डशेषश्च ॥ (“ततश्चकारावभृथं विधिदृष्टेन कर्म्मणा” इति भारते । “भुवं कोष्णेन कुण्डोध्नी मेध्येनावभृथादपि” । इति रघुवंशे ।) अवभ्रटः, त्रि, (अवनतं नासिकायाः, नते नासि- कायाः संज्ञायामिति भ्रटच् । अवभ्रष्टा नासिका अस्ति अस्य इति अर्श आद्यच् ।) नतनासिक- व्यक्तिः । इत्यमरः ॥ खाँदा इति भाषा । अवमः, त्रि, (अवति अस्मात् आत्मानम्, अव रक्ष- णादौ, अवद्येति सूत्रेण अवतेः अमः प्रत्ययो निपातितः । अवो भवो वा, अवोधसोर्लोप- श्चेति मः ।) अधमः । निन्दितः । इत्यमरः ॥ (“अनलकानलकानवमां पुरीम्” । इति रघुवंशे ।) अवमं, क्ली, तिथ्यन्तद्वयस्पृष्टैकदिनवारः । एकदिने एकतिथिर शेष अपरतिथिर आद्यन्तस्पर्श इति यावत् ॥ इति ज्योतिषशास्त्रे प्रसिद्धं ॥ यथा “तिथ्यन्तद्वयमेको दिनवारः स्पृशति यत्र तद्भवत्यवमदिनं । त्रिदिनस्पृक्तिथित्रयस्य स्पर्श- नादह्नः” । इति ज्योतिषतत्त्वं ॥ अवमतं, त्रि, (अव + मन् + क्त ।) अवज्ञात । अव- मानितं । अनादृतं । इत्यमरः ॥ (“सुखं ह्यवमतः शेते सुखञ्च प्रतिबुध्यते” । इति मनुः ।) अवमतिः, पुं, (अवान्तरगता अमात्यादीनां कार्य्येषु मतिर्यस्य ।) स्वामी । ईश्वरः । पतिः । प्रभुः । नेता । इति जटाधरः ॥ अवमर्दः, पुं, (अव + मृद् + घञ् ।) पीडनं । व्यथनं । इत्यमरः ॥ शस्यादिसम्पन्नदेशस्य परचक्रेण पी- डनं । इति भरतः ॥ (“बलावमर्द्दस्त्वयि सन्निविष्टो यथा न गर्हेयुरुदारसत्त्वाः” । इति रामायणे ।) शत्रुकृतगाढप्रहार इति केचित् ॥ पदाक्रमणमिति केचित् ॥ अवमानः, पुं, (अव + मन् + भावे घञ् ।) अपमानः । अमर्य्यादा । यथा, -- “सम्मानाद्ब्राह्मणो नित्यमुद्विजेत विषादिव । अमृतस्येव चाकाङ्क्षेदवमानस्य सर्व्वदा” ॥ इति मानवे २ अध्याये १६२ श्लोकः ॥

पृष्ठ १/१२७

:“मानावमानद्वन्द्वसहिष्णुत्वमनेन विधीयते” । इति कल्लूकभट्टः ॥ अवमाननं, क्ली, (अव + मन् + णिच् + ल्युट् ।) अप- मानः । यथा । अवमाननं अवमानना । मान कि चार्च्चे अवपूर्ब्बः ञीषि श्रन्थीति अनः । इत्यमर- टीकायां भरतः ॥ अवमानना, स्त्री, (अव + मन + णिच् + युच् ।) अ- वज्ञा । अनादरः । इत्यमरसिंहः ॥ (“अतोऽवमाननाऽस्माकं मानिना भवता कृता” । इति विष्णुपुराणे ।) अवमानितः, त्रि, (अव + मान + क्त ।) कृतापमानः । अवज्ञातः । अनादृतः । इत्यमरः ॥ (“विप्रलब्धा तु सा ज्ञेया नितान्तमवमानिता” । इति सहित्यदर्पणे ।) अवमान्यः, त्रि, (अव + मन + ण्यत् ।) अवमाननीयः । यथा, -- “या रोगिणी स्यात्तु हिता सम्पन्ना चैव शीलतः ॥ सानुज्ञाप्याधिवेत्तव्या नावमान्या च कर्हिचित्” ॥ इति मानवे ९ अध्याये ८२ श्लोकः ॥ अवमूर्द्धशयः, त्रि, (अवमूर्द्ध + शी + अच् ।) अधोमुख- शायी । अवनतो मूर्द्धा अस्येत्यवमूर्द्धः । तथाविधः शेते इत्यवमूर्द्धशयः ॥ (“उत्तानशया देवा अव- मूर्द्धशया मनुष्याः” इत्युक्तं ।) अवमूर्द्धशायी, [न्] त्रि, (अवमूर्द्ध + शी + णिनि ।) अधोमुखशायी । अवमूर्द्धं यथा स्यात् तथा शयितुं शीलमस्य इत्यर्थे णिन् प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ अवयवः, पुं, (अवयौति इति यु मिश्रणे + पचाद्यच् ।) अङ्गं । इत्यमरः ॥ (“स्वैरेवावयवैः प्रियस्य विशतस्तन्व्या कृतं मङ्गलं” । इति अमरुशतके । उपकरणं । अंशः । एकदेशः । “तेषामवयवान् सूक्ष्मान् षण्णामप्यमितौजसां” । इति मनुसंहितायां । न्यायमते आरम्भकद्रव्यञ्च, तत् उपादानकारणतया च व्यवह्रियते यदुक्तं, -- “अनित्या तु तदन्या स्यात् सैवावयवयोगिनी” । इति भाषापरिच्छेदे । प्रतिज्ञाहेतूदाहरणोप- नयनिगमान्यनुमानावयवाश्च ।) अवरः, त्रि, (न व्रियते इति वृञ्वरणे + ग्रहवृ- द्रिति अप् ।) चरमः । इति मेदिनी । कनिष्ठः । अश्रेष्ठः । यथा, -- “श्रीर्नेशेन विना शम्भुः पृथग्विश्वेन तत्पुनः । न नाना शम्भुना रामाद्वर्षेणाधोक्षजोऽवरः” ॥ इति मुग्धबोधव्याकरणे वोपदेवः ॥ निकृष्टः । यथा, -- “दूरेण ह्यवरं कर्म्म बुद्धियोगाद्धनञ्जय । बुद्धौ शरणमन्विच्छ कृपणाः फलहेतवः” ॥ इति श्रीभगवद्गीतायां २ अध्याये ४९ श्लोकः ॥ अवरं, क्ली, (वृ + अप् ततो नञ्समासः ।) गजा- न्त्यजङ्घादिदेशः । इत्यमरमेदिन्यौ ॥ अवरजः, पुं, (अवर + जन् + ड ।) कनिष्ठभ्राता । इत्यमरसिंहः ॥ (“अस्य चावरजं विद्धि भ्रातरं मां तु लक्ष्मणम्” । इति रामायणे । हीनवंशजातः ।

“द्वौ शूरावरजौ धीरवित्रपाख्यौ निजाख्यया” । इति राजतरङ्गिण्यां ॥ शूद्रः । “यदि स्त्री यद्यवरजः श्रेयः किञ्चित् समाचरेत् । तत्सर्व्वमाचरेत् युक्तो यत्र वास्य रमेन्मनः” ॥ इति मानवे ।) अवरतः, [स्] व्य, (अवर + तसिल् ।) अवरस्तात् । चरमे । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ अवरतिः, स्त्री, (अव + रम् + क्तिन् ।) विरामः । निवृत्तिः । इत्यमरः ॥ अवरवर्णः, पुं, स्त्री, (अवरश्चासौ वर्णश्चेति, कर्म्म- धारयः ।) शूद्रः । इत्यमरः ॥ अवरवर्णकः, पुं, स्त्री, (अवरवर्ण + कन् स्वार्थे ।) चतुर्थ- वर्णः । शूद्रः । इति रत्नावली ॥ अवरव्रतः, पुं, (नास्ति वरं यस्मात् तत् अवरं अत्यन्त- श्रेष्ठं व्रतं यस्य ।) सूर्य्यः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अवरस्तात्, व्य, (अवर + प्रथमाद्यर्थे दिक्छन्दोभ्य- इति अस्तातिः ।) अवरतः । पश्चात् । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ अवरा, स्त्री, (नास्ति वरा श्रेष्ठा यस्याः । अवर + टाप् ।) दुर्गा । इति विश्वः ॥ अवरार्द्ध्यः, त्रि, (अवरार्द्धे भवः इति अवरार्द्ध यत् ।) अवरार्द्धभवः । शेषार्द्धजातः । इति केचित् ॥ अवरीणं, त्रि, (अवरीयते स्म इति अव + रीङ् स्ववणे क्त ।) धिक्कृतं । तिरस्कृतं । निन्दितं । इत्यमरः ॥ अवरोधः, पुं, (अव + रुध् + भावे घञ् ।) तिरो- धानं । (आधारे घञ् ।) राजस्त्रीगृहं । राजगृहं । इति विश्वहेमचन्द्रौ ॥ (“आपानभूमिगमनमवरोधस्य दर्शनम्” । इति रामायणे ।) राजदाराः । इति मेदिनी ॥ (“यस्यावरोधस्तनचन्दनानां प्रक्षालनाद्वारिविहारकाले । कलिन्दकन्या मथुराङ्गतापि गङ्गोर्म्मिसंसक्तजलेव भाति” ॥ इति रघुवंशे । निरोधः । बाधा । अन्तरायः । आच्छादनं । केदारादिवेष्टनं ।) अवरोधकः, त्रि, (अव + रुध + ण्वुल् ।) अवरोध- कारकः । अवरोधकर्त्ता । अवपूर्ब्बकरुधधातोः णकप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ (“सुधन्वा वीर्य्यवान् राजा मिथिलामवरोधकः” । इति रामायणे ।) अवरोधनं, क्ली, (अवरुध्यते अत्र रुध आवरणे कर्म्मणि ल्युट् ।) राज्ञामन्तःपुरं । इत्यमरसिंहः ॥ (अव + रुध् + ल्युट् भावे ।) रोधकरणं । यथा, -- “कृष्ण त्वदीय-पद-पङ्कज-पञ्जरान्ते अद्यैव मे विशतु मानस-राजहंसः । प्राणप्रयाणसमये कफबातपित्तैः कण्ठावरोधनविधौ स्मरणं कुतस्ते” ॥ इति पाण्डवगीता ॥ अवरोधिकः, पुं, (अवरोध + तत्र नियुक्त इति ठक् । संज्ञापूर्ब्बकत्वात् वृद्ध्यभावः । अवरोधः निवास- त्वेन अस्ति अस्य वा ठन् ।) राजान्तःपुराध्यक्षः । इति हेमचन्द्रः ॥

अवरोहः, पुं, (अव + रुह् + भावे घञ् ।) अवतरणं । आरोहणं । (कर्त्तरि संज्ञायां घञ् ।) लतोद्गमः । इति मेदिनी ॥ वृक्षमूलादग्रपर्य्यन्तं गता लता । शाखाशिफा । इत्यमरः । वोया नामना इति भाषा ॥ (“सुदूरमथ गत्वा तौ भ्रातरौ रामलक्ष्मणौ । अवरोहशताकीर्णं वटमासाद्य तस्थतुः” ॥ इति रामायणे ।) स्वर्गः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अवरोहशाखी, [न्] पुं, (अवरोहति अधोगच्छति मूलमस्याः तादृशी या शाखा सा विद्यते अस्य मत्वर्थीय इनिः ।) प्लक्षवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ (प्लक्षशब्देऽस्य गुणाज्ञेयाः ॥) अवरोहिका, स्त्री, (अवरोहति अधोगच्छति अव + रुह + ण्वुल् + टाप् अत इत्वं ।) अश्वगन्धा- लता । इति राजनिर्घण्टः ॥ अवरोही, [न्] पुं, (अव + रुह + णिनि ।) वट- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (वटशब्देऽस्य गुणा- दयो ज्ञातव्याः ।) अवर्णः, पुं, (वर्ण्यते प्रशस्यते अनेन इति वर्णः ततो विरोधे नञ्समासः ।) निन्दा । परीवादः । इत्य- मरसिंहः ॥ (“सोढुं न तत्पूर्ब्बमवर्णमीशे आलानिकं स्थाणुमिव द्विपेन्द्रः” । इति रघुवंशे ।) अवलग्नः, पुं, क्ली, (अवलग्यते इति अव + लग + क्त । इडभावः । लस्ज + क्त, वा ।) मध्यदेशः । इत्य- मरः ॥ माजा इति भाषा । (“विपुलतरोन्मुख- लोचनावलग्नम्” । इति माघः ।) अवलग्नः, त्रि, (अव + लग + क्त ।) संलग्नः । संयुक्तः । इति मेदिनी ॥ अवलम्बः, पुं, (अव + लवि + अच् ।) अवलम्बनं । अवपूर्ब्बलम्बधातोरल्प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ (आश्रयः ।) अवलम्बनं, क्ली, (अव + लवि + आधारे ल्युट् ।) आश्रयः । यथा, -- “प्रतिकूलतामुपगते हि विधौ विफलत्वमेति बहुसाधनता । अवलम्बनाय दिनभर्त्तुरभू- न्नपतिष्यतः करसहस्रमपि” ॥ इति माघे ९ सर्गः ॥ अवलम्बितं, त्रि, (अव + लवि + क्त ।) अविलम्बितं । शीघ्रं । इति जटाधरः ॥ अधोलम्बायमानं । कृतावलम्बनं । आश्रितं ॥ अवलक्षः, पुं, (अवलक्ष्यते इति अव + लक्ष + घञ् ।) वलक्षः । श्वेतवर्णः । (अर्श आदित्वात् अच् ।) तद्वति त्रि । इत्यमरटीकायां स्वामी ॥ अवलिप्तः, त्रि, (अव + लिप् + क्त ।) धनादिगर्ब्बितः । यथा, -- “न संवसेच्च पतितैर्न चाण्डालैर्न पुक्कशैः । न मूर्खैर्नावलिप्तैश्च नान्त्यैर्नान्त्यावशायिभिः” ॥ इति भानवे ४ अध्याये ७९ श्लोकः । अवलिप्ता धनादिगर्ब्बिता इति कुल्लूकभट्टः ॥ “अवलिप्तासि मैवं त्वं देवि ब्रूहि ममाग्रतः” ।

पृष्ठ १/१२८

:इति देवीमाहात्म्यम् ॥ अवलिप्तता, स्त्री, (अवलिप्त + तल् भावे ।) अह- ङ्कारः । इति हेमचन्द्रः ॥ (“तेजस्विन्यवलिप्तता मुखरता वक्तर्य्यशक्तिः स्थिरे” । इति नीतिशतके ।) अवलीढं, त्रि, (अव + लिह + क्त कर्म्मणि ।) भक्षितं । यथा मनुः, -- “पतत्रिणावलीढञ्च शुना संस्पृष्टमेव च” । इत्यादि । “पतत्रिणावलीढं काकादिना भक्षितं” । इत्याह्निकतत्वम् ॥ अवलीला, स्त्री, (अवरा लीला ।) हेला । अनायासः । यथा, -- “रतिज्ञं नूतनं प्राप्य विषतुल्यं पुरातनं ! कान्तं दृष्ट्वा हिनस्त्येव सोपायेनावलीलया” ॥ इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे २३ अध्यायः । अपिच । “शूलञ्च भ्रमणं कृत्वा पपात दानवोपरि । चकार भस्मसात्तञ्च सरथञ्चावलीलया” ॥ इति च तत्रैव प्रकृतिखण्डे १८ अध्यायः ॥ अवलुण्ठनं, क्ली, (अव + लुठि + भावे ल्युट् ।) लुण्ठनं । लोटा गडागडी इतिभाषा । अवपूर्ब्बकलुठधा- तोरनट्प्रत्ययेन निष्पन्नं ॥ अवलेपः, पुं, (अव + लिप् + भावे घञ् ।) अहङ्कारः । (“दिङ्नागानां पथि परिहरन् स्थूलहस्तावलेपान्” इति मेघदूते ।) लेपनं । दूषणं । इति मेदिनी ॥ सङ्गः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अवलेपनं, क्ली, (अव + लिप् + ल्यट् भावे ।) विले- पनं । म्रक्षणं । माखा इति भाषा । अवपूर्ब्बक- लिपधातोरनट् प्रत्ययेन निष्पन्नं ॥ अवलेहः, पुं, (अवलिह्यते क्वाथादेः पुनः पाकात् घनीभूततया स्वाद्यते इति अव + लिह + कर्म्मणि घञ् ।) लेह्यौषधं । तस्य लक्षणं पर्य्यायश्च यथा, -- “क्वाथादेर्यत् पुनः पाकात् घनत्वं सारसक्रिया । सोऽवलेहश्चलेहश्च प्राश इत्युच्यते बुधैः” ॥ (“जिह्वालेह्यावलेहिका”) इति च वैद्यकपरि- भाषा । यथा, -- “कट्फलं पौष्करं शृङ्गी व्योषं यासश्च कारवी । श्लक्ष्णचूर्णीकृतं चैतन्मधुना सह लेहयेत् ॥ एषावलेहिका हन्ति सन्निपातं सुदारुणं । हिक्कां श्वासञ्च कासञ्च कण्ठरोगञ्च नाशयेत् ॥ एतद्योज्यं कफोद्रेके चूर्णमार्द्रकजै रसैः” । तन्त्रान्तरे च उक्तं । “अष्टाङ्गं मधुना लिह्यादार्द्रकस्य रसेन वा । संमोहं दारुणं हन्यात्तन्द्राकाससमन्वितम्” इति ॥ “सर्व्वेषु सन्निपातेषु न क्षौद्रमवचारयेत् । शीतोपचारि क्षौद्रं स्याच्छीतञ्चात्र विरुध्यते” ॥ अयमभिप्रायः । सन्निपातज्वरेषु श्लेष्मनिग्रहार्थं सर्व्वदा स्वेदो हित उक्तः । तत्राग्निसम्बन्धाद्देह- स्योष्णता तिष्ठेदेव । उष्णेण मधुना विरोधः । उक्तञ्च सुश्रुतेन । “उष्णैर्विरुध्यते सर्वं विषाम्ययतया मधु । उष्णात्तमुष्णैरुष्णञ्च तन्निहन्ति यथा विषं” इति ॥

शीतोपचारि क्षौद्रमिति । शीतेनोपचारोऽस्या- स्तीति शीतोपचारि । शीतञ्चात्र सन्निपाते विरुध्यते । अयमवलेहः प्रायेणोर्द्ध्वजत्रुजरोग- हरत्वात् सायमुपयुज्यते । यत उक्तं चरकेण । “ऊर्द्ध्वजत्रुगदघ्नी या सा सायमवलेहिका । अधोरोगहरी या सा भोजनात्प्राक् प्रयुज्यते” । पौष्करं पुष्करमूलं तदलाभे कुष्ठं देयं ॥ शृङ्गी कर्कटशृङ्गी ! व्योषं शुण्ठीपिप्पलीमरिचानि च । यासो यवासः । केचित् यासस्थाने यवानीं प्रक्षिपन्ति । कारवी मगरेला इति लोके । अष्टा- ङ्गावलेहिका ॥ * ॥ “स्विन्नमामलकं पिष्ट्वा द्राक्षया सह मेलयेत् । विश्वभेषजसंयुक्तं मधुना सह लेहयेत् ॥ तेनास्य शाम्यति श्वासः कासो मूर्च्छारुचिस्तथा” ॥ इत्यवलेहः ॥ * ॥ अन्यत् यथा, -- “पिप्पलीं त्रिफलाञ्चापि समभागां ज्वरी लिहन् । मधुना सर्पिषा वापि कासी श्वासी सुखी भवेत् ॥ कट्फलं पौष्करं शृङ्गी कृष्णा च मधुना सह । श्वासकाशज्वरहरो लेहोऽयं कफनाशनः” ॥ चातुर्भद्रिका ॥ * ॥ “कट्फलं पौष्करं शृङ्गी यवानी कारवी तथा । कटुत्रयञ्च सर्व्वाणि समभागानि चूर्णयेत् ॥ आर्द्रकस्य रसैर्ल्लिह्यान्मधुना वा कफज्वरी । कासश्वासारुचिच्छर्द्दिश्लेष्मानिलनिवृत्तये” ॥ अष्टाङ्गावलेहः । इति भावप्रकाशः ॥ (“क्वाथस्य स्यात् पुनः पाकात् घनत्वं सारसक्रिया । सोऽवलेहश्च लेहः स्यात् तन्मात्रा स्यात्पलोन्मिता ॥ सिता चतुर्गुणा कार्य्या चूर्णाच्च द्विगुणो गुडः । द्रवं चतुर्गुणं दद्यादिति सर्व्वत्र निश्चयः ॥ सुपक्वे तन्तुमत्त्वं स्यादवलेहेऽप्सुमज्जनं । स्थिरत्वं पीड्यते मुद्रा गन्धवर्णरसोद्भवः ॥ दुग्धमिक्षुरसं यूषं पञ्चमूलकषायकं । वासाक्वाथं यथायोग्यमनुपानं प्रशस्यते ॥ * ॥ तदुदाहरणं । यथा, -- “कण्टकारीतुलां नीर-द्रोणे पक्त्वा कषायकं । पादशेषं गृहीत्वा च तस्मिंश्चूर्णानि दापयेत् ॥ पृथक् पलांशान्येतानि गुडूचीचव्यचित्रकाः । मुस्तं कर्कटशृङ्गी च त्र्यूषणं धन्वयासकं ॥ भार्गी रास्ना शठी चैव शर्करा पलविंशतिः । प्रत्येकञ्च पलान्यष्टौ प्रदद्याद्घृततैलयोः ॥ पक्त्वा लेहत्वमानीय शीते मधु पलाष्टकं । चतुष्पलं तु गोक्षीर्य्या पिप्पलीनां चतुष्पलं ॥ क्षिप्त्वा निदध्यात् सुदृढे मृन्मये भाजने शुभे । लेहोऽयं हन्ति हिक्कार्त्तिश्वासकासानशेषतः ॥ * ॥ कण्टकार्य्यवलेहः ॥ * ॥ इति च शार्ङ्गधरः ॥) अवलेहनं, क्ली, (अव + लिह् + भावे ल्युट् ।) लेहनं । जिह्वाद्वारा स्वादनं । चाटन् इति भाषा । अव- लेहः । अवपूर्ब्बलिहधातोर्भावेऽनट्प्रत्ययेन निष्पन्नं ॥ अवलोकनं, क्ली, (अव + लुक् + ल्युट् भावे ।) दर्शनं । आलोकनं । इति हेमचन्द्रः ॥ (“जलवेलावलोकनकुतूहली” । इति नागानन्दे ।)

अवलोकितः, पुं, (अव + लोक + भावे क्त ततो- ऽस्त्यर्थे अच् ।) लोकनाथः । बुद्धः । इति विश्व- मेदिन्यौ ॥ अवलोकितं, त्रि, (अव + लोक + कर्म्मणि क्त ।) निरीक्षितं । दृष्टं । इति विश्वमेदिन्यौ । (भावे क्त ।) प्रेक्षणक्रियायां, क्ली ॥ अवल्गुजः, पुं, (अवल्गोरशोभनाज्जायते इति अव- ल्गु + जन् + ड ।) सोमराजी । इत्यमरः ॥ कृष्ण- वर्णसोमराजी । हाकुच् यस्य प्रसिद्धिः । तस्य गुणाः । वायु-कफ-कुष्ठ-त्वग्दोष-नाशित्वं । इति राजवल्लभः । अस्य विवरणं वाकुची शब्दे द्रष्टव्यं ॥ (“अवल्गुजाद्वीजकर्षं पीत्वा कोष्णेण वारिणा । भोजनं सर्पिषा कार्य्यं सर्व्वकुष्ठप्रणाशनम्” ॥ इति वैद्यकचक्रपाणिसङ्ग्रहः ॥) अववादः, पुं, (अव + वद् + घञ् ।) आज्ञा । निन्दा । विश्वासः । इति मेदिनी ॥ अवशः, त्रि, (न विद्यते वशमायत्तत्वं यस्य ।) अवशीभूतः । विवशः । यथा, -- “श्लेष्माश्रु बान्धवैर्मुक्तं प्रेतो भुङ्क्ते यतोऽवशः । अतो न रोदितव्यञ्च क्रिया कार्य्या विधानतः” ॥ इति शुद्धितत्त्वं ॥ (क्लीं, अवश्यं । निश्चितम् ।) अवशक्थिकः, त्रि, (अवबद्धे शक्थिनी येन ।) वस्त्रादिद्वारा पृष्ठजानुजङ्घाद्वयदृढबन्धनपूर्ब्बको- पविष्टः । फाँडबान्धिया वसा इति भाषा । यथा । कात्यायनः । “आसनारूढपादस्तु जानुनोर्ज्जङ्घयोस्तथा । कृतावशक्थिको यस्तु प्रौढपादः स उच्यते” ॥ आसनारूढपादः आसनारूढपादतलः । जानु- नोर्ज्जङ्घयोः कृतावशक्थिको वस्त्रादिना कृतपृष्ठ- जानुजङ्घाबन्धः । इत्याह्निकतत्त्वं ॥ अवशिष्टः, त्रि, (अवशिष्यते इति अब + शिष + क्त ।) शेषः । उद्वर्त्तः । अवशेषाश्रयः । यथा, -- “बल्मीकमूषिकोत्खातां मदमन्तर्ज्जलां तथा । शौचावशिष्टां गेहाच्च नादद्यात् लेपमम्भवां” ॥ इत्याह्निकतत्त्वं ॥ अवश्यं, व्य, (न वश्यं ।) निश्चयः । तत्पर्य्यायः । नूनं २ । निश्चितं ३ । इत्यमरः ॥ (“अवश्यं याति तिर्य्यक्त्वं जग्ध्वा चैवाहुतं हविः” । इति मनुः ॥) (न + वश + यत् ।) अनायत्ते त्रि ॥ अवश्ययः, स्त्री, (अव + श्यै + ण । पृषोदरादित्वात् ह्रस्वः ।) कुज्झटिका । इति शब्दरत्नावली ॥ (कुज्झटिकाशब्देऽस्य विशेषो ज्ञेयः ।) अवश्यायः, पुं, (अवश्यायते शैत्यमापद्यते इति श्यैङ् गतौ + श्याद्व्यधेति णः । ततो आतो युगिति युक् ।) हिमं । इत्यमरः ॥ (“अवश्यायनिपातेन किञ्चित्प्रक्लिन्नशाद्वला” । इति रामायणे ।) गर्व्वः । इति विश्वप्रकाशः । अवष्कयणी, स्त्री, वष्कयनी । चिरप्रसूता गौः । इत्य- मरटीकायां सारसुन्दरी ॥ अवष्टब्धं, त्रि, (अवष्टभ्यते स्म, ष्टभि स्तम्भे स्तम्भु-

पृष्ठ १/१२९

:रोधने वा क्तः । स्तम्भेः अवाच्चेति षः । अवा- च्चालम्बन इति सूत्रेण आविदूर्य्ये स्तम्भेः षत्व- विधानादवष्टब्धशब्द आसन्नपर इति अद्यश्वीना- वष्टब्धे इत्यत्र मनोरमायां स्थितं ।) अविदूरः । समीपं । अवलम्बितं । आश्रितं । इत्यमरः ॥ बद्धः । रुद्धः । इति भरतः ॥ आक्रान्तः । इति मेदिनी ॥ अवष्टम्भः, पुं, (अव + ष्टम्भ रोधे इति + घञ् । षत्वञ्च ।) स्वर्णं । (“रघोरवष्टम्भमयेन पत्रिणा हृदि क्षतो गोत्रभिदप्यमर्षणः” । इति रघुवंशे ।) स्तम्भः । प्रारम्भः । इति मेदिनी ॥ सौष्ठवं । इति हलायुधः ॥ (अवलम्बनं । बोधनम् । निष्पन्दता ।) अवष्वाणं, क्ली, (अव + स्वन्शब्दे + घञ् । षत्वञ्च ।) भक्षणं । इति हेमचन्द्रः ॥ अवस्, ब्य, (अवर + पूर्ब्बाधरावराणामित्यसि- प्रत्ययः, तत्सन्नियोगेन अवरस्य अवादेशश्च ।) ब्यतिरेकः । इति केचित् ॥ अवसः, पुं, (अव रक्षणादौ अवति इति अत्त्यवि- चमीत्यादिना असच् प्रत्ययः ।) राजा । सूर्य्यः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ अवसं, क्ली, (अव + असिच् भावे ।) रक्षणं । वैदिक- शब्दोऽयं ॥ अवसक्थिका, स्त्री, (अवबद्धे सक्थिनी यया बन्ध- प्रणाल्या सा, अव + सक्थि + समासे कप् ।) खट्टा । तत्पर्य्यायः । पर्य्यस्तिका २ परिकरः ३ पर्य्यङ्कः ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ (पर्य्यङ्कबन्धः । वस्त्रादिद्वारा पृष्ठ- जानु-जङ्घा-द्वयदृढबन्धनपूर्ब्बकोपवेशनं । यथा, -- “आसनारूढपादस्तु जानुनोर्जङ्घयोस्तथा । कृतावसक्थिको यस्तु प्रौढपादः स उच्यते” ॥ इति कात्यायनः । “शयानः प्रौढपादश्च कृत्वा चैवावसक्थिकाम् । नाधीयीतामिषं जग्ध्वा सूतकान्नाद्यमेव च” ॥ इति मनुः ।) अवसथः, पुं, (अव + सो + क्थन् ।) छात्रनिलयः । इति हेमचन्द्रः ॥ पाठशाला चौपाडी यस्य प्रसिद्धिः । ग्रामः । इति शब्दरत्नावली ॥ गृहं । इति हलायुधः ॥ अवसथ्यः, पुं, (अवसथ + यत् ।) छात्रवेश्म । इति हेमचन्द्रः ॥ चौपाडी इति भाषा ॥ अवसन्नः, त्रि, (अव + सद + क्त ।) अवसादप्राप्तः । विषण्णः । यथा, -- “महिम्नः पारन्ते परमविदुषो यद्यसदृशी स्तुतिर्ब्रह्मादीनामपि तदवसन्नास्त्वयि गिरः । अथावाच्यः सर्व्वस्वमतिपरिणामावधि गृणन् ममाप्येष स्तोत्रे हर निरपवादः परिकरः” ॥ इति पुष्पदन्तकृतशिवस्तोत्रं । अपि च । “आचारेणावसन्नोऽपि पुनः प्रार्थयते यदि” । इति व्यवहारतत्त्वं ॥ अवसरः, पुं, (अव + सृ + अच् ।) प्रस्तावः । मन्त्र- विशेषः । वर्षणं । इति मेदिनी ॥ वत्सरः । क्षणं । इति हेमचन्द्रः ॥ अवकाशः । यथा । “गो-

बधे एका चेद्बहुभिरित्युपदेशेन दण्डवत् प्राय- श्चित्तानि भवन्तीत्यतिदेशानवसरात् । तदवस- रत्वे प्रत्येकं पूर्णप्रायश्चित्तद्वैगुण्यं स्यात्” । इति प्रायश्चित्वतत्त्वं ॥ (योग्यकालः । क्रियास्थितियोग्य- तासम्पादकरूपः कालिकोऽवकाशः । यथा, -- “कामस्तु बाणावसरं समीक्ष्य” । इति कुमारे । शिष्यजिज्ञासानिवृत्ताववश्यवक्तव्यरूपः सङ्गति- विशेषः । अनन्तरवक्तव्यत्वम् अवसरः । “उप- मानेऽवसरसङ्गतिः” । इति जगदीशः ।) अवसर्गः, पुं, (अव + सृज् + घञ् ।) स्वेच्छाचारः । तत्पर्य्यायः । प्रकाम्यं २ स्वाच्छन्द्यं ३ अनुमननं ४ । इति त्रिकाण्डशषः ॥ अवसर्पः, पुं, (अव + सृप् + अच् ।) अपसर्पः । चरः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ अवसर्पिणी, स्त्री, (अव + सृप + णिन् ङीप् ।) जिनानां कालविशेषः । स तु दशकोटिकोटि- सागरवर्षेण समाप्यते । इति हेमचन्द्रः ॥ अवसव्यं, त्रि, अपसव्यं । दक्षिणं । इति रायमुकुटः ॥ अवसादः, पुं, (अव + सद् + घञ् ।) अवसन्नता । तत्पर्य्यायः । विषादः २ सादः ३ विषण्णता ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ (शेषः । क्षयः । यथा, -- “धैर्य्यावसादेन हृतप्रसादा वन्यद्विपेनेव निदाघसिन्धुः” । इति किरातार्ज्जुनीये ।) अवसानं, क्ली, (अव + सो + ल्युट् ।) क्रियासमाप्तिः । शेषः । तत्पर्य्यायः । सातिः २ । इत्यमरः ॥ विरामः ३ । इति जटाधरः ॥ मृत्युः । (“पुंसोऽवसानं व्रजतोऽपि निष्ठुरै- रिष्टैर्धनैः पञ्चपदीनमुच्यते” । इति पञ्चतन्त्रे ।) सीमा । इति हेमचन्द्रः ॥ अवसायः, पुं, (अव + सो + घञ् ।) शेषः । समाप्तिः । निश्चयः । इति मेदिनी ॥ अवसितं, त्रि, (अव + सो + क्त ।) परिपक्वमर्दित- धान्यं । तत्पर्य्यायः । ऋद्धं २ । इति भरतमेदिन्यौ ॥ ज्ञातं । अवसानगतं । समाप्तं । तत्पर्य्यायः । सितः २ । इत्यमरमेदिन्यौ ॥ (“यदि नेपथ्यविधानम् अवसितम्” । इति शाकुन्तले ।) अवसेकिमः, पुं, (अवसेकेन + निर्वृत्तः । अवसेक + इमन्च ।) वटकः । इति हेमचन्द्रः ॥ वडा इति- भाषा ॥ अवस्कन्दः, पुं, (अव + स्कन्द + अच् ।) विजिगीषूणां निवेशस्थानं । शिविरं । इति हलायुधः ॥ अव- गाहनं । यथा, -- “लतानुपातं कुसुमान्यगृह्णात् स नद्यवस्कन्दमुपास्पृशच्च । कुतूहलाच्चारुशिलोपवेशं काकुस्थ ईषत् स्मयमान आस्त” ॥ इति भट्टौ २ सर्गे ११ श्लोकः ॥ नद्यामवस्कन्दो- ऽवगाहो यत्र स्नानक्रियायां । इति तट्टीकायां भरतः ॥ (आक्रमणं । यथा, -- “अवस्कन्दभयात् राजा प्रजागरकृतश्रमम् । दिवासुप्तं समाहन्यान्निद्राव्याकुलसनिकम्” ॥

इति हितोपदेशः ।) अवस्कन्दनं, क्ली, (अव + स्कन्द + ल्युट् ।) अव- गाहनं । इति भट्टिः ॥ अवतरणं । इति महा- भारतं ॥ अवपूर्ब्बस्कन्दधातोरनट्प्रत्ययेन निष्पन्नं ॥ अवस्करः, पुं, (अव कीर्य्यते क्षिप्यते इति । अव + कॄ + अप् + सुट् ।) विष्ठा । गुह्यं । इत्यमरमेदिन्यौ ॥ संमार्जन्यादिनिक्षिप्तधूल्यादि । इत्यमरटीकायां मथुरानाथः सारसुन्दरी च ॥ अवस्तात्, व्य, (अवरस्मिन्, अवरस्मात्, अवरमि- त्यर्थे अस्तातिः ।) अवरे । पश्चात् । शेषे । अन्ते । इति पाणिनिः ॥ (“अवस्तात्स्वर्गलोकं प्रापयन्तः” । इति शतपथब्राह्मणे ।) अवस्तारः, पुं, (अव + स्तॄ + घञ् ।) यवनिकादिः । कानात् इत्यादि भाषा ॥ अवस्तीर्य्यतेऽनेनेति स्तॄञ आच्छादने घञ् ॥ अवस्तु, क्ली, (न वस्तु । नञ्तत्पुरुषः ।) असद्वस्तु । (यथा, -- “अवस्तुनिर्ब्बन्धपरे कथं नु ते करोऽयमामुक्तविवाहकौतुकः” । इति कुमारे ।) वेदान्तमते अज्ञानादिसकल- जडसमूहः ॥ अवस्था, स्त्री, (अव + स्था + अङ् ।) दशा । कालि- कविशेषः । इत्यमरः ॥ “कौमारं पञ्चमाब्दान्तं पौगण्डं दशमावाध । कैशोरमापञ्चदशात् यौवनन्तु ततः परं ॥ आषोडशाद्भवेद्बालस्तरुणस्तत उच्यते । वृद्धस्तु सप्ततेरूर्द्ध्वं वर्षीयान् नवतेः परं” ॥ इति स्मृतिः ॥ अवस्थाचतुष्टयं, क्ली, (अवस्थायाश्चतुष्टयं । तत्पुरुषः ।) कालकृतचतुर्विधदशा । यथा । “आपञ्चदशवषं बाल्यं । आत्रिंशद्वर्षं कौमारं । आपञ्चाशद्वर्षं षौ- वनं । पञ्चाशत ऊर्द्ध्वं वृद्धत्वं” । इति वैद्यकशास्त्रे ॥ अवस्थानं, क्ली, (अव + स्था + ल्युट् ।) स्थितिः । वासः । यथा । “परः सन्निकर्षश्च उपर्य्यधोभावा- पन्नसमसूत्रपातन्यायेनैकराश्यवच्छेदेन सहाव- स्थानरूपः” । इति तिथ्यादितत्त्वं ॥ (अवस्था । प्रतिष्ठा । यथा, “कीदृक् ते व्यसनावस्थानम्” । इति पञ्चतन्त्रं । “पद्भ्यां दृढमवस्थानं स कृत्वा कपिकुञ्जरः” । इति रामायणं ॥) अवस्थितः, त्रि, (अव + स्था + क्त ।) कृतावस्थानः । अवस्थितिविशिष्टं । स्थितं । यथा । “यानेव हत्वा न जिजीविषाम- स्तेऽवस्थिताः प्रमुखे धार्त्तराष्ट्राः” । इति श्रीभगद्गीतायां २ अध्वाये ६ श्लोकः ॥ अवस्थितिः, स्त्री, (अव + स्था + क्तिन् ।) अवस्थानं । थाका । इति भाषा । अवपूर्ब्बकस्थाधातोः क्ति- प्रत्ययेन निष्पन्ना ॥ (अनुसरणम् । अभ्यासः ।) अवहस्तः, पुं, (अवरं हस्तस्य । एकदेशी तत्पुरुषः ।) हस्तपृष्ठं । इति हेमचन्द्रः ॥ अवहारः, पुं, (अव + हृ + घञ् ।) चोरः । द्यूत- युद्धदिविश्रामः । निमन्त्रणं । उपनेतव्यद्रव्यं ।

पृष्ठ १/१३०

:ग्राहनामजलजन्तुः । इति विश्वमेदिन्यौ । धर्म्मा- न्त रं । इति शब्दरत्नावली ॥ (आह्वानम् । स्वध- र्म्मपरित्यागपूर्ब्बकधर्म्मान्तरग्रहणम् । प्रत्यर्पणम् ।) अवहारकः, पुं, (अवहार + स्वार्थेकः ।) जलजन्तुवि- शेषः । हाङ्गर इति ख्यातः । जलहस्तीति केचित् । तत्पर्य्यायः । अवग्राहः २ नक्रराजः ३ अवहारः ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ युद्धादि- निवर्त्तके त्रि । अवहार्य्यः, त्रि, (अव + हृ + ण्यत् ।) समर्पणीयः । यथा, -- “आधिश्चोपनिधिश्चोभौ न कालात्ययमर्हतः । अवहार्य्यौ भवेतां तौ दीर्घकालमवस्थितौ” ॥ इति मानवे ८ अध्याये १४५ श्लोकः ॥ (अर्थ- दण्डयोग्यः । यथा, -- “अवहार्य्यो भवेच्चैव सान्वयः षट्शतं दमम् । निरन्वयोऽनपसरः प्राप्तः स्याच्चौरकिल्विषं” ॥ इति मनुः । अवहालिका, स्त्री, (अव + हल् + ण्वुल् + टाप् ।) प्राचीरं । इति हारावली ॥ अवहितं, त्रि, (अव + धा + क्त ।) विज्ञातं । अव- धानं गतं । इति धरणी ॥ (सावधानः । प्रमाद- रहितः । यथा, -- “शृणुष्वावहितो भूत्वा यद्वृत्तं नन्दने पुरा” । इति मार्कण्डेयपुराणम् ॥) अवहित्था, स्त्री, क्ली, (न वहिस्तिष्ठतीति अवहिः + स्था + क + टाप् । पृषोदरादित्वात् साधुः ।) आकारगुप्तिः । रत्यादिसूचकोमुखरागादिरा- कारः । अङ्गवैकृतमिति वोपालितः ॥ भयलज्जा- दिना तस्य गोपनं । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (तल्लक्षणं, यथा साहित्यदर्पणे, -- “भयगौरवलज्जादेर्हर्षाद्याकारगुप्तिरवहित्था । व्यापारान्तरसक्त्यान्यथाभाषण-विलोकनादि- करी” ॥ उदाहरणम् । यथा कुमारसम्भवे, -- “एवं वादिनि देवर्षौ पार्श्वे पितुरधोमुखी । लीलाकमलपत्राणि गणयामास पार्ब्बती” ॥ लज्जावशात् कमलदलगणनाव्याजेन हर्षं जुगोप इत्यर्थः । अनेन अवहित्थाख्यः सञ्चारी भाव उक्तः, तदुक्तं, -- “अवहित्था तु लज्जादेर्हर्षाद्याकारगोपनं” । इति मल्लिनाथः ।) अवहेलं, क्ली, स्त्री, (अव + हेड् + घञ् डस्य लः, डलयोरेकत्वस्मरणात् ।) अनादरः अवज्ञा । इत्यमरः ॥ अवहेलनं, क्ली, (अव + हेड् + ल्युट् ।) अवहेला अवमानना । इति शब्दरत्नावली ॥ अवहेलितं, क्ली, (अव + हेड + क्त ।) अनादरः । अवहेला । तद्विशिष्टे त्रि ॥ कृतावहेलनवस्तु । अवहेलं जातमस्य इत्यर्थे इतप्रत्ययेन निष्पन्नं ॥ अवक्षुतं, क्ली, (अव + क्ष + क्त ।) उपरिकृतक्षुतं । यथा मनुः, -- “द्विषदन्नं नगर्य्यन्नं पतितान्नमवक्षुतं” । इत्याह्निकतत्त्वं ॥

अवाक्, [च्] त्रि, (नास्ति वाक् यस्य सः ।) वाक्य- रहितः । इत्यमरः ॥ वोवा इति भाषा । क्विबन्त- वच्धातोर्नञ्समासेऽयं प्रयोगः ॥ दक्षिणं । अधो मुखं । एतदर्थयोः अवपूर्ब्बान्चधातोः प्रयोगः ॥ अवाक्पुष्पी, स्त्री, (अवाक् अधोमुखं पुष्पमस्याः) शतपुष्पा । शलुफा इति ख्याता । मिश्रेया । इत्यमररत्नमाले ॥ मौरी इति भाषा । वृक्ष- विशेषः । हेठाहुली चोरहुली चोरखड्की इति भाषा । तत्पर्य्यायः । अधःपुष्पी २ मङ्गल्या ३ अमरपुष्पिका ४ । इति रत्नमाला ॥ अवाक्शिराः, [स्] पुं, (अवाक् अवनतं शिरो- यस्य ।) अधोमुखः । यथा, -- “अवाक्शिरास्तमस्यन्धे किल्विषी नरकं व्रजेत् । यः प्रश्नं वितथं ब्रूयात् पृष्टः सन् धर्म्मनिश्चये” ॥ इति मानवे ८ अध्याये ९४ श्लोकः ॥ (“इति ब्रुवति रामेतु लक्ष्मणोऽवाक्शिरास्तदा” इति रामायणम् ॥) अवाग्रं, त्रि, (अवनतमग्रमस्य ।) नम्रं । अवनतं । इत्यमरः ॥ अवाङ्, [न्च] त्रि, (अव + अन्च + क्विप् ।) नीच- वदनः । वत्पर्य्यायः । अधोमुखः २ अवाङ्मुखः ३ अवाचीनः ४ इत्यमर-जटाधरौ ॥ (“साक्षी दृष्टश्रुतादन्यत् विब्रुवन्नार्य्यसंसदि । अवाङ् नरकमभ्येति प्रेत्य स्वर्गाच्च हीयते” ॥ इति मनुः ।) अवाङ्मुखं, त्रि, (अवाङ्मुखमस्य ।) अधोवदनं । यथा “तत् श्रुत्वा स बलः स्नेह-हर्ष-दुःख-त्रपाकुलः । अवाङ्मुखः प्राप्तकालां तामुवाचाश्रुगद्गदं” ॥ इति कथासरित्सागरे अलङ्कारवतीलम्बके ६३ रङ्गः ॥ अवाची, स्त्री, (अव + अन्च + क्विप् + ङीप् । दक्षिणदिक् । इति वोपदेवादयः ॥ अधोदिक् । इति व्याडिः ॥ अधोमुखी ॥ अवाचीनं, त्रि, (अवाच्यां भवं । अवाची + ख ।) दक्षिणदिग्भववस्तु । अधोमुखः । इति स्वामि- जटाधरौ ॥ अवाच्यं, क्ली, (न + वच + ण्यत् ।) दुर्व्वाक्यं । तत्प- र्य्यायः । अनक्षरं २ । इत्यमरः ॥ वचनानर्हं । अ- नक्षरं गालि प्रभृति इति मधुः । निन्दितान्य- क्षराणि अत्र अनक्षरं अव्ययानामनेकार्थत्वात् नञ् निन्दायां । एवमवाच्यं वक्तुमयोग्यं वच्लौ वाचि हसृष्वासोरिति घ्यण भुजवचेति क- निषेधः ॥ इति भरतः ॥ (“वाच्यावाच्ये हि कुपितो न विजानाति कर्हिचित्” । इति भारते । “अवाच्यं वदतो जिह्वा कथं न पतिता तव” । इति रामायणे ।) अवाच्यः, त्रि, (अवाच् + भवार्थे यत् ।) अनिन्दितः । इति स्मृतिः ॥ अवक्तव्यः । वचनानर्हः । यथा, -- “अनक्षरमवाच्यन्तु वचनार्हं न यद्भवेत् । एष बन्ध्यासुतो याति खपुष्पकृतशेखरः ॥ मृगतृष्णाम्भसि स्नातः शशशृङ्गधनुर्द्धरः” ।

इति शब्दरत्नावली ॥ (अवरदेशकालादौ भवः ।) अवाच्यदेशः, पुं, (अवाच्यो देशः ।) योनिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अवादी, [न्] त्रि, (वद + णिन् । न वादी । नञ्- तत्पुरुषः ।) अविरोधी । अविवादी । अवक्ता । अवदनशीलः । वदधातोर्णिन् प्रत्ययानन्तरं नञ्- समासनिष्पन्नः ॥ अवाधं, त्रि, (नास्ति वाधा यस्मिन् ।) वाधाशून्यं । अनर्गलं । तत्पर्य्यायः । निरर्गलं २ । इत्यमरः ॥ अवाध्यः, त्रि, वाधानर्हः । वाधायोग्यः । अवाधनीयः । अवाधितव्यः । न वाध्यः अवाध्य इति नञ्- समासनिष्पन्नः ॥ अवानं, त्रि, (अव + अन् + अच् ।) शुष्कफलादि । इति शब्दरत्नावली ॥ (“अवानमशुकादष्टमेकमाम्रफलं किल” । इति भारते ।) अवान्तरं, त्रि, (अवगतमन्तरं मध्यम् । प्रादिस- मासः ।) प्रधानान्तःपाति । इयं फलश्रतिर्न श्रेयः- परमपुरुषार्थसाधनपरा न भवति । किन्तु वहि- र्मुखानां मोक्षविवक्षया अवान्तरकर्म्मफलैः कर्मसु रुच्युत्पादनमात्रं । यथा भैषज्ये औषधे रुच्युत्पादनं । यथा, -- “पिब निम्बं प्रदास्यामि खलु ते खण्डलड्डुकान् । पित्रैवमुक्तः पिबति तिक्तमप्यतिबालकः” ॥ “अत्र तिक्तनिम्बादिपानस्य न खलु खण्डादिलाभ- एव प्रयोजनं किन्त्वारोग्यं तथा वेदोऽप्यवान्तर- फलैः प्रलोभयन् मोक्षायैव कर्म्माणि विधत्ते” इति मलमासतत्त्वं ॥ अवापितधान्यं, त्रि, (अवापितं अकृतवपनं धान्यम् ।) अकृतवपनधान्यं । रोपितधान्यं । रोयाधान इति भाषा । तत् वापितधान्यापेक्षया किञ्चिद्धीनगुणं । इति राजवल्लभः ॥ अवारं, क्ली, (अव + ऋ + घञ् ।) अर्व्वाक्तटं । नद्यादेः । पूर्ब्बतीरं । इत्यमरः ॥ एपार इति भाषा । अवारपारः, पुं, (अवारं अर्व्वाक्तीरं पारं उत्तर- तीरञ्च यस्य ।) समुद्रः । इति हेमचन्द्रः ॥ अवारपारीणः, त्रि, (अवारपारे गच्छतीति । अवा- रपार + ख ।) पारगः । नद्यादिपारगतव्यक्तिः । इति पाणिनिः ॥ अवारिका, स्त्री, (नास्ति वारि यत्र ततः स्वार्थे कन् + टाप् ।) धन्याकं । धनिया इति भाषा । अवरिका च पाठः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अवारितं, त्रि, (न वारितं । नञ्समासः ।) अकृत- वारणं । अनिवारितं । यथा, -- “अवारितद्वारतया तिरश्चा- मन्तःपुरे तस्य निविश्य राज्ञः । गतेषु रम्येष्वधिकं विशेष- मध्यापयामः परमाणुमध्याः” ॥ इति नैषधे ३ सर्गे ४२ श्लोकः ॥ अवारीणः, त्रि, (अवारं गच्छतीत्याद्यर्थे खः ।) पा- रगः । नदीपारगतः । इति पाणिनिः ॥ अवार्य्यं, त्रि, (न वार्य्यं । नञ्समासः) अनिवार्य्यं ।

पृष्ठ १/१३१

:अवारणीयं । अवारितव्यं । वारणायोग्यं । यथा, -- “नमस्ते नित्यविलसद्वैष्णवस्वनिकेतन । अवार्य्यवीर्य्यवद्रूपं विष्णोर्यत् प्रणमाम्यहं” ॥ इत्युत्कलखण्डे २७ अध्यायः ॥ अवासाः, [स्] त्रि, (नास्ति वासो यस्य ।) वस्त्र- रहितः । नग्नः । इत्यमरः ॥ अवास्तवं, त्रि, अयथार्थं । भिथ्या । न वास्तवं अवास्त- वमिति नञ्समासनिष्पन्नं ॥ अवाक्षः, त्रि, परिरक्षकः । अवपूर्ब्बकाक्षधातोरल्- प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ अविः, पुं, (अव + इन् ।) सूर्य्यः । पर्ब्बतः । मेषः । इत्यमरः ॥ (“श्वशूकरखरोष्ट्राणां गोऽजाविमृगपक्षिणां” । इति मनुः ।) “मूत्राणि हस्तिकरभमहिषीखरवाजिनां । गोजावीनां स्त्रियां पुंसां मूत्रवर्ग उदाहृतः” ॥ इति वैद्यकरसेन्द्रसारसंग्रहे ॥) नाथः । मूषिककम्बलः । इति मेदिनी ॥ प्राचीरं वायुः । इति दण्डी ॥ अविः, स्त्री, ऋतुमती । इत्यमरः ॥ अविकटः, पुं, (अवीनां मेषाणाम् संघातः । अवि + कटच् ।) मेषसमूहः । इति संक्षिप्तसारपरि- शिष्टं ॥ भेडारपाल इति भाषा । अविकटः, त्रि, अविशालः । अकरालः । अविस्तारः । न विकटः अविकटः इति नञ्समासनिष्पन्नः ॥ अविकं, क्ली, (अवि + क ।) हीरकं । इति राज- निर्घण्टः ॥ (हीरकशब्देऽस्य गुणादयो ज्ञातव्याः ॥ अविकारी, [न्] त्रि, (न विकारी + नञ्तत्पुण्षः ।) विकाराजनकः । यथा वृहस्पतिः । “कन्दमूलफलैः पुष्पैः शस्तैः शुक्तरसन्तु यत् । अविकारि भवेन्मेध्यमभक्ष्यं तद्विकारकृत्” ॥ इत्याह्निकाचारतत्त्वं ॥ अविगन्धिका, स्त्री, (अवेश्छागस्य गन्द इव गन्धो- ऽस्याः । ततः स्वार्थे कन् ।) अजगन्धावृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अविगीतं, त्रि, (न विगीतम् । नञ्तत्पुरुषः ।) अनिन्दितं । यथा । “नापि मङ्गलं सफलमविगीत- शिष्टाचारविषयत्वाद्दर्शवत्” । इति मङ्गलवाद- चिन्तामणिः ॥ अविग्नः, पुं, (न विग्नः । तञ्तत्पुरुषः ।) करमर्दक- वृक्षः । इत्यमरः ॥ पानिआमला इति ख्यातः । इति सारसुन्दरी ॥ अविचारः, पुं, (नास्ति विचारो यस्येति ।) अन्यायः । अत्याचारः । विचाररहिते त्रि । (विचाराभावः ।) यथा, -- “अविचारेण सर्व्वाभिरनुष्ठेयन्तु तत् पुनः । संसारोत्तारणायालमेतद्वेदविदो विदुः” ॥ इति मत्स्यपुराणं ॥ अविचारितः, त्रि, (न विचारितः । नञ्तत्पुरुषः ।) अकृतविचारः । अविवेचितः । अविचारशब्दादि- तप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ (“अतः सर्व्वथाऽविचारितं कर्म्मन कर्त्तव्यम्” । इति पञ्चतन्त्रम् । अवि- वेचितं मम्यग्विवेचनं विना । यथा, --

“स किं भृत्यः स किं मन्त्री य आदावेव भूपतिम् । युद्धोद्योगं स्वभूत्यागं निर्दिशत्यविचारितम्” ॥ इति हितोपदेशः ।) अविच्छिन्नं, क्ली, (न विच्छिन्नं, नञ्तत् ।) विच्छेदा- भाववत् । अनिष्पत्तिमत् । यथा, -- “अविच्छिन्ने कथम्भावे यत् प्रधानस्य पठ्यते । अविज्ञातफलं कर्म्म तस्य प्रकरणाङ्गता” ॥ इति मलमासतत्त्वम् ॥ अविज्ञः, त्रि, (न विज्ञः । नञ्तत्पुरुषः ।) अप्रवीणः । अनिपुणः । अनभिज्ञः । अशिक्षितः । अकृती । यथा, -- एते सर्व्वे गुणाः कान्त सन्ति कान्ते त्वयि ध्रुवं । त्वां न वाञ्छन्ति याः कान्तास्ता अविज्ञाश्च वञ्चिताः” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे २३ अध्यायः ॥ अविज्ञेयं, त्रि, (न विज्ञेयं । नञतत्पुरुषः ।) दुर्ज्ञेयं । यथा, -- “आसीदिदं तमोभूतमप्रज्ञातमलक्षणं । अप्रतर्क्यमविज्ञेयं प्रसुप्तमिव सर्व्वतः” ॥ इति मानवे १ अध्यायः ॥ अविडीनं, क्ली, (न विडीनम् । नञ्तत्पुरुषः ।) पक्षिणां आभिमुख्याभिगमनं । इति महाभारतं ॥ अवितं, त्रि, (अव + क्त ।) त्रातं । रक्षितं । इत्यमरः ॥ अवितथं, क्ली, (न वितथम् । नञ्तत्पुरुषः ।) सत्यं । (“अवितथमाह प्रियंवदा” । इति शाकु- न्तले ।) तद्विशिष्टे त्रि । इति रत्नावली ॥ (सार्थकं । यथा, -- “वत्स ! अवितथैषा तव भारती भवतु” । इति नागानन्दे ।) अवित्यजः, पुं, क्ली, (न विशेषेण त्यज्यते रसायना- दिषु इति । न + वि + त्यज + क ।) पारदः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अविदूसं, क्ली, (अवेर्मेषस्य दुग्धम् । अवेः दुग्धे सोढदूसमरीसचः, इति दूसप्रत्ययः ।) मेषदुग्धं । इति हेमचन्द्रः ॥ (मेषदुग्धविवरणेऽस्य विशेषो ज्ञेयः ॥) अविद्धकर्णा, स्त्री, अम्बष्ठा । आकनादि इति ख्याता । इति भृङ्गराजः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ अविद्धकर्णी, स्त्री, (न विद्धः पर्णरूपः कर्णो यस्याः ।) विद्धकर्णीलता । इति भरतः ॥ (माचिकाशब्दे- ऽम्बष्ठकीशब्दे चास्या गुणादयो ज्ञातव्याः ॥) अविद्यः, त्रि, (नास्ति विद्या यस्य सः ।) विद्यारहितः । अविद्वान् । विद्याहीनः । यथा, -- “अविद्यो वा सविद्यो वा ब्राह्मणो मामकी तनुः” । अपि च । कात्यायनः । “नाविद्यानान्तु वैद्येन देयं विद्याधनात् क्वचित्” ॥ इति दायतत्त्वं ॥ अन्यच्च । “अविद्यानान्तु सर्वेषामीहातश्चेद्धनं भवेत् । समस्तत्र विभागः स्यादपित्र्य इति धारणा” ॥ इति मानवे ९ अध्याये २०५ श्लोकः ॥ अविद्यमानः, त्रि, (न विद्यमानः । नञ्तत्पुरुषः ।) अवर्त्तमानः । सत्तारहितः । अभावः । यथा नारदः, -- “अविद्यमाने पित्रर्थे स्वांशादुद्धृत्य वा पुनः ।

अवश्यकार्य्याः संस्कारा भ्रातृभिः पूर्ब्बसंस्कृतैः” ॥ इति दायतत्त्वं ॥ अविद्या, स्त्री, (न विद्या । नञ्तत्पुरुषः ।) अ- ज्ञानं । इत्यमरः ॥ माया । इति वेदान्ते ॥ (अह- ङ्कारहेतुकमज्ञानं, मिथ्याज्ञानं, विद्याविरोधिनी, अयथार्थबुद्धिः । यदुक्तम्, -- “अविद्याया अविद्यात्वमिदमेव तु लक्षणम् । यत्प्रमाणासहिष्णुत्वमन्यथा वस्तु सा भवेत्” ॥ अन्यच्च, “सेयं भ्रान्तिर्निरालम्बा सर्व्वन्यायविरोधिनी । सहते न विचारं सा तमो यद्वद्दिवाकरम्” । अव्यक्तमहदहङ्कार पञ्चतन्मात्रेष्वनात्मस्वात्मबुद्धिः । यथा, -- “शरीरे मनुष्योऽहमित्यादि” । इयञ्च सर्वक्लेशमूलभूता तम इत्युच्यते । “अविरोधितया कर्म्म नाऽविद्यां विनिवर्त्तयेत् । विद्याविद्यां निहन्त्येव तेजस्तिमिरसंघवत्” ॥ इति आत्मबोधः ।) अविधिः, पुं, (न विधिः । नञ्तंत्पुरुषः ।) अवि- धानं । शास्त्राविहितं । यथा, -- “येऽप्यन्यदेवताभक्ता यजन्ते श्रद्धयान्विताः । तेऽपि मामेव कौन्तेय यजन्त्यविधिपूर्ब्बकं” ॥ इति श्रीभगवद्गीतायां ९ अध्याये २३ श्लोकः ॥ अपि च याज्ञवल्क्यः । “वसेत् स नरके घोरे दिनानि पशुरोमभिः । अमितानि दुराचारो यो हन्त्यविधिना पशून्” ॥ इत्याह्निकतत्त्वं ॥ अविनः, पुं, (अव + इनच् ।) यष्टा । यागकर्त्ता । इत्युणादिकोषः ॥ अविनयः, पुं, (न विनयः । नञ्तत्पुरुषः ।) विनया- भावः । यथा, -- “बहवोऽविनयान्नष्टा राजानः सपरिच्छदाः । वनस्था अपि राज्यानि विनयात् प्रतिपेदिरे ॥ वेणो विनष्टोऽविनयान्नहुषश्चैव पार्थिवः । सुदासो यवनश्चैव सुमुखो निमिरेव च” ॥ इति मानवे ७ अध्याये ४०।४१ श्लोकौ ॥ (अशि- ष्टाचारः । यथा, -- “अयमाचारत्यविनयं मुग्धासु तपस्विकन्यकासु” । इति शाकुन्तले ।) अविनीते त्रि ॥ अविनाभावः, पुं, (विना व्यापकं विना न भावः स्थिंतिः ।) व्याप्तिः । व्याप्यनिष्ठव्यापकनिरूपित- धर्म्मः । यथा, -- “वह्निमान् धूमात्” इत्यादौ धूमनिष्ठा वह्निनिरूपिता व्याप्तिः ॥ इति न्याय- मीमांसयोर्मतं ॥ तत्पंदार्थे तत्पदार्थाभाववद्वृत्ति- त्वाभावः । यथा । केयमाकाङ्क्षा न तावदविना- भावः । नीलं सरोजमित्यादौ तदभावात् । विमलं जलं नद्याः कच्छे महिष इत्यत्र जलान्वितनद्या अविनाभावात् कच्छे साकाङ्क्षतापत्तेश्च । इत्या- काङ्क्षाचिन्तामणिः । अविनाभाव इति । तत्पदा- र्थेन विना यो भावः सत्त्वं तदभाव इत्यर्थः । तत्पदार्थे तत्पदार्थाभाववद्वृत्तित्वाभावस्तत्पदार्थ तत्पदार्थाकाङ्क्षा इति भावः । इति तट्टीका माथुरी ॥

पृष्ठ १/१३२

अविनीतः, त्रि, (न विनीतः । नञ्तत्पुरुषः ।) विनयरहितव्यक्तिः । तत्पर्य्यायः । समुद्धतः २ । इत्यमरः ॥ (यथा, -- “न चापि प्रतिकूलेन नाविनीतेन रावण ! । राज्यं पालयितुं शक्यं राज्ञा तीक्ष्णेन वा पुनः” ॥ इति रामायणे । अनियमितः । यथा, -- “नाविनीतैर्व्रजेद्धूर्य्ये न च क्षुद्व्याधिपीडितैः” ॥ इति मनुः ।) अविनीता, स्त्री, (न विनीता । नञ्तत्पुरुषः ।) पुंश्चली । असती । इति हेमचन्द्रः ॥ अविपटः, पुं, (अवि + पटच् ।) अवीनां विस्तारः इति संक्षिप्तसारव्याकरणपरिशिष्टं । कम्बलादिः ॥ अविप्रियः, पुं, (अवि + प्री + क ।) श्यामाकतृणं । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यदा न विप्रिय इत्येवं स्यात् तदा इष्टः ।) अविप्रिया, स्त्री, (अवीनां मेषादीनां प्रिया ।) श्वेता- लता । इति राजनिर्घण्टः ॥ अविभक्तः, त्रि, (न विभक्तः । नञ्तत्पुरुषः ।) अपृ- थक् । यथा कृत्यचिन्तामणौ । “विभक्ता अविभक्ता वा कुर्य्युः श्राद्धमदैविकं । मघासु च तथान्यत्र नाधिकारः पृथग्विना” ॥ इति मलमासतत्त्वं ॥ अविभाज्यं, त्रि, (न विभाज्यम् । नञ्तत्पुरुषः ।) विभागायोग्यं । अथ विभाज्याविभाज्ये । तत्र व्यासः । “अनाश्रित्य पितृद्रव्यं स्वशक्त्याप्नोति यद्धनं । दायादेभ्यो न तद्दद्यात् विद्यालब्धञ्च यद्भवेत्” ॥ * ॥ विद्याधनमाह कात्यायनः । “उपन्यस्ते तु यल्लब्धं विद्यया पणपूर्ब्बकं । विद्याधनन्तु तद्विद्यात् विभागे न नियोजयेत् ॥ शिष्यादार्त्विज्यतः प्रश्नात् सन्दिग्धप्रश्ननिर्णयात् । स्वज्ञानसंशनाद्वादाल्लब्धं प्राध्ययनात्तु यत् ॥ विद्याधनन्तु तत्प्राहुर्विभागे न प्रयोजयेत् । शिल्पेष्वपि हि धर्म्मोऽयं मूल्याद्यच्चाधिकं भवेत् ॥ परं निरस्य यल्लब्धं विद्यया धूतपूर्ब्बकं । विद्याधनन्तु तद्विद्यात् न विभाज्यं वृहस्पतिः” ॥ * ॥ यदि भवान् भद्रमुपन्यस्यति तदा भवत एव मयैतद्देयमिति पणितं यत्रोपन्यासं निस्तीर्य्य लभते तन्न विभाज्यं । शिष्यादध्यापितात् । आ- र्त्विज्यतः यजमानाद्दक्षिणया लब्धधनं न प्रति- ग्रहलब्धं वेतनरूपत्वात्तस्य । तथा यत्किञ्चिद्विद्या- प्रश्ने निस्तीर्णेऽपणितं यदि कश्चित् परितोषा- दृदाति । तथा योऽस्मिन् शास्त्रार्थे अस्माकं संशयमपनयति तस्मै धनमिदं ददानीत्युपस्थितस्य संशयमपनीय यल्लब्धं । वादिनोर्व्वा सन्देहे न्यायकरणार्थमागतयोः सम्यङ्निरूपणेन यल्लब्धं षष्ठांशादिकं तथा शास्त्रादिप्रकृष्टज्ञानं सम्भाव्य यत् प्रतिग्रहादिना लब्धं । तथा शास्त्रज्ञानवि- वादे अन्यत्रापि यत्र कुत्रचिदन्योन्यज्ञानविवादे निर्ज्जित्य यल्लब्धं । तथैकस्मिन् देये बहूनामुप- प्लवे येन प्रहृष्टात् यल्लब्धं । तथा शिल्पादिविद्यया चित्रकरसुवर्णकारादिभिर्यल्लब्धं । तथा द्यूतेनापि

परं निर्ज्जित्य यल्लब्धं । तत्सर्व्वमविभाज्यमितरैः । तस्माद्यया कयाचिद्विद्यया लब्धमर्ज्जकस्यैव तन्नेत- रेषामिति । प्रदर्शनार्थन्तु कात्यायनेन विस्ता- रितमिति दायभागः ॥ * ॥ नारदः । “कुटुम्बं बिभृयाद्भ्रातुर्यो विद्यामधिगच्छतः । भागं विद्याधनात्तस्मात् स लभेताश्रुतोऽपि सन्” ॥ बिभृयादित्येकवचननिर्देशान्न बहवः । यदि वि- द्यामभ्यस्यतो भ्रातुः कुटुम्बमपरो भ्राता स्वधन- व्ययशरीरायासाम्यां संवर्द्धयति तदा तद्विद्या- र्ज्जितधने तस्याधिकारः । अश्रुतो मूर्खः । कल्प- तरुमिताक्षरादीपकलिकासु । कात्यायनः । “परभक्तोपयोगेन विद्या प्राप्तान्यतस्त या । तया लब्धं धनं यत्तु विद्यालब्धं तदुच्यते” ॥ अन्यतः पितृमातृकुलव्यतिरिक्तात् ॥ * ॥ अत्र विशेषयति स एव । “नाविद्यानान्तु वैद्येन देयं विद्याधनात् क्वचित् । समविद्याधिकानान्तु देयं वैद्येन तद्धनं” ॥ तत्रोच्चरितविद्यापदमुमाभ्यां सम्बध्यते तेन सम- विद्याधिकविद्यानां भागो न तु न्यूनविद्ययोः । वैद्येन विदुषा ॥ * ॥ पुनर्व्विशेषयति । “कुले विनीतविद्यानां भ्रातॄणां पितृतोऽपि वा । शौर्य्यप्राप्तन्तु यद्वित्तं विभाज्यं तद्वृहस्पतिः” ॥ कुले स्वकुले पितामहपितृव्यादिभ्यः । पितृत एव वा । शिक्षितविद्यानां भ्रातॄणां । यद्विद्याशौर्य्य- प्राप्तं धनं तद्विभजनीयमिति कल्पतरुरत्नाकरौ । पुनः कात्यायनः ॥ “द्व्यंशहरोऽर्द्धहरो वा पुत्त्रवित्तार्ज्जनात् पिता” । पुत्त्रवित्तार्ज्जनात् । कृदभिहितभावो द्रव्यवत् प्रकाशत इति न्यायात् पुत्त्रार्ज्जितवित्तात् पितु- र्द्व्यंशित्वं पितृधनानुपघातविषयं भ्रातृधनोपघा- तविषयञ्च । अर्ज्जकस्य तु द्व्यंशित्वं भ्रातृधनो- पघाते तु तेषामप्येकांशित्वं वक्ष्यमाणव्यासवच- नात् । पितुरर्द्धहरत्वन्तु पितृद्रव्योपघाताद्गुण- वत्त्वाद्वेति दायभागः । अनुपघाते पिता द्व्यंशहरः अर्ज्जकत्वात् स्वयमपि द्व्यंशहरः इतरेषामनं- शित्वं । भ्रातृद्रव्योपघाते तु तस्याप्येकांश इति द्व्यंशार्द्धांशयोर्भेदकथनं ॥ * ॥ पुनः कात्यायनः । “गीप्रचारश्च रथ्या च वस्त्रं यच्चाङ्गयोजितं । प्रायोज्यं न विभज्येत शिल्पार्थन्तु वृहस्पतिः” ॥ प्रायोज्यं यद्यस्य प्रयोजनार्हं पुस्तकादि न तन्मूर्खा- दिभिः सह पण्डितादिभिर्व्विभजनीयं एवमेव दायभागमदनपारिजातादयः । याज्ञवल्क्यः । “पितृभ्याञ्चैव यद्दत्तं तत्तस्यैव धनं भवेत्” । पुत्त्रदुहित्रोर्यदलङ्कारादि दत्तं तत्तस्यैवेति शूल- पाण्युपाध्यायाः ॥ नारदः । “शौर्य्यभार्य्याधने चोभे यच्च विद्याधनम्भवेत् । त्रीण्येतान्यविभाज्यानि प्रसादो यश्च पैतृकः” ॥ प्राप्तञ्च सह भार्य्ययेति भरद्वाजवचनात् भार्य्या- प्राप्तिकाले लब्धं धनं भार्य्याधनमौद्वाहिकमि- त्यर्थः । चोभे इत्यत्र हित्वेति पाठे एतत्त्रिकं हित्वान्यद्विभजेदित्यनुवर्त्तते अत एतान्यविभा- ज्यानीति । न वास्तविभागो नोदकपात्रालङ्का-

रोपयुक्तस्त्रीवाससामपां प्रचाररथ्यानां विभागश्च इति प्रजापतिरिति । यस्मिन् वास्तुनि येन गृहो- द्यानादिकं कृतं अपरेणापि स्थानान्तरे तथा कृत- ञ्चेत् तदा येन यत् कृतं तत्तस्यैव । अन्यत्रा- प्येवं ॥ * ॥ साधारणधनार्ज्जितेऽपि विशेषमाह व्यासः । “साधारणं समाश्रित्य यत्किञ्चिद्वाहनायुधं । शौर्य्यादिनाप्नोति धनं भ्रातरस्तत्र भागिनः ॥ तस्य भागद्वयं देयं शेषास्तु समभागिनः” । अत्र भ्रातर इत्युपलक्षणं पितृव्यादयोऽपि बोद्ध- व्याः । तस्यार्जकस्य । साधारणोपघाते यस्य याव- तोऽशस्याल्पस्य महतो वा उपघातस्तस्य तद- नुसारेण भागकल्पना कार्य्येति दायभागः ॥ याज्ञवल्क्यः । “क्रमादभ्यागतं द्रव्यं हृतमभ्युद्धरेत्तु यः । दायादेभ्यो न तद्दद्यात् विद्यया लब्धमेव च” ॥ पितृपितामहागतं बलादन्यैर्हृतं योऽंश्यन्तराणा- मनुज्ञया उद्धरति तदंश्यन्तरेभ्यो न दद्यात् ॥ * ॥ भूमौ तु विशेषयति शङ्खः । “पूर्ब्बनष्टाञ्च यो भूमिमेक एवोद्धरेत् श्रमात् । यथाभागं भजन्त्यन्ये दत्त्वांशन्तु तूरीयकं” ॥ एतद्वचनं स्मृतिमहार्णवकामधेनुपारिजातप्रभृति- ष्वलिखनादयुक्तमेवेति रत्नाकरः । तन्न, दायभाग- मिताक्षराप्रभृतिभिर्धृतत्वात् । इति दायतत्त्वं ॥ अविमरीसं, क्ली, (अवि + मरीसच् । अवेर्दुग्धे मरीसच्प्रत्ययः ।) मेषदुग्धं । इति हेमचन्द्रः ॥ (“तर्पणाश्चोतनैर्नस्यैरहृद्यन्तूष्णमाविकं” ॥ इति शार्ङ्गधरः ॥) अविमुक्तं, क्ली, (वि + मुच् + क्त । ततो, न विमुक्तम् । नञ् तत्पुरुषः ।) वाराणसीक्षेत्रं । यथा, -- “मुने प्रलयकालेऽपि न तत् क्षेत्रं कदाचन । विमुक्तं न शिवाभ्यां यदविमुक्तं ततो विदुः ॥ अविमुक्तं तदारभ्य क्षेत्रमेतदुदीर्य्यते । अस्यानन्दवनं नाम पुराऽकारि पिनाकिना । क्षेत्रस्यानन्दहेतुत्वादविमुक्तमनन्तरं ॥ आनन्दकन्दवीजानामङ्कुराणि यतस्ततः । ज्ञेयानि सर्व्वलिङ्गानि तस्मिन्नानन्दकानने अविमुक्तमिति ख्यातमासीदित्थं घटोद्भव” । इति काशिखण्डे २६ अध्यायः ॥ (मूर्द्धचिवकान्त- रालस्थाने च । यथा, -- ‘एष योऽनन्तोऽव्यक्त आत्मा सोऽविमुक्ते प्रतिष्ठितः’ इति । “आमनन्ति चैनं परमेश्वरमस्मिन् मूर्द्ध- चिवुकान्तराले” । इति च भाष्ये ।) अविमुक्तः, पुं, (न विमुक्तः । नञ्तत्पुरुषः ।) वारा- णसीक्षेत्रं । इति काशीखण्डे । अत्यक्ते त्रि ॥ अविरतं, क्ली, (न विरतम् । नञ्तत्पुरुषः ।) सततं । अनवरतं । (“अविरतोज्झितवारिविपाण्डुभि- र्विरहितैरचिरद्युतितेजसा” ॥ इति किरातार्ज्जुनीये ।) तद्वति त्रि । इत्यमरः ॥ अविरलं, त्रि, (न विरलं । नञ्तत्पुरुषः ।) विरल- त्वरहितं । तत्पर्य्यायः । निविरीशं २ घनं ३

पृष्ठ १/१३३

:निविडं ४ निरन्तरं ५ सान्द्रं ६ नीरन्ध्रं ७ बहलं ८ दृढं ९ गाढं १० । इति हेमचन्द्रः ॥ अविरोधः, पुं, (न विरोधः । नञ्तत्पुरुषः ।) वि- रोधाभावः । यथा, -- “श्रुतिस्मृतिविरोधे तु श्रुतिरेव गरीयसी । अविरोधे सदा कार्य्यं स्मार्त्तं वैदिकवत् सता” ॥ इति श्राद्धतत्त्वधृतजावालवचनं ॥ अपि च । “अपसर्पन्तु ते भूता ये भूता भूमिपालकाः । भूतानामविरोधेन पूजाकर्म्म करोम्यहं” ॥ इत्याह्निकतत्त्वं ॥ अविलम्बनं, क्ली, (न विलम्बनम् । नञ्तत्पुरुषः ।) शीघ्रं । अविलम्बितं । इति रायमुकुटः ॥ अविलम्बितं, क्ली, (वि + लबि + क्त । ततो नञ्तत्- पुरुषः ।) विलम्बाभावः । तत्पर्य्यायः । शीघ्रं २ त्वरितं ३ लघु ४ क्षिप्रं ५ अरं ६ द्रुतं ७ सत्वरं ८ चपलं ९ तूर्णं १० आशु ११ । इत्यमरः ॥ अविलम्बितः, त्रि, (न विलम्बितः । नञ्समासः ।) त्वरायुक्तः । तत्पर्य्यायः । उच्चण्डः २ । इत्यमरः ॥ अवलम्बितं ३ । यथा, -- “अविलम्बितमुच्चण्डं केऽप्याहुरवलम्बितं” । इति जटाधरः ॥ अविला, स्त्री, (अव + इलच् ।) मेषी । भेडी । इति हेमचन्द्रः ॥ (नास्ति विलं यत्रेत्यर्थे, त्रि ॥) अविवादः, पुं, (न विवादः । नञ्तत्पुरुषः ।) विवादाभावः । यथा, -- “यमो वैवस्वतो देवो यस्तवैष हृदि स्थितः । तेन चेदविवादस्ते मा गङ्गां मा कुरून् गमः” ॥ इति मानवे ८ अध्याये ९२ श्लोकः ॥ अविवादी, [न्] त्रि, (न विवादी । नञ्तत्पुरुषः ।) विवादरहितः । निर्व्विवादी । नञ्पूर्ब्बविवाद- शब्दादिन्प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ अविवाहितः, पुं, स्त्री, (न विवाहितः । नञ्तत्- पुरुषः ।) अनूढः । अकृतोद्वाहः । अकृतोपयमः । अपरिणीतः । अकृतपाणिग्रहः । आइवड इति भाषा । नञ्पूर्ब्बविवाहशब्दादितप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ अविवाह्या, स्त्री, (न विवाह्या । नञ्तत्पुरुषः ।) विवाहानर्हा । यथा । सुमन्तुः । “मातृपितृ- सम्बद्धा आसप्तमादविवाह्याः कन्या भवन्ति” । आपञ्चमादन्येषां मतं । नारदोऽपि । “आसप्तमात् पञ्चमाच्च बन्धुभ्यः पितृमातृतः । अविवाह्या सगोत्रा च समानप्रवरा तथा ॥ सप्तमे पञ्चमे वापि येषां वैवाहिकी क्रिया । ते च सन्तानिनः सर्व्वे पतिताः शूद्रतां गताः” ॥ * ॥ सर्व्वाः पितृपत्न्यो मातरस्तद्भ्रातरो मातुलास्तद्- दुहितरो भगिन्यस्तदपत्यानि भागिनेयानि ता- श्चाविवाह्याः अन्यथा सङ्करकारिण्यस्तथाध्याप- यितुरेतदेवेति । ताश्च यथा । पितृपितामहा- दीनां सप्तानां सन्ततिः सप्तमीपर्य्यन्ता नोद्वाह्या । एवं पितृबन्धुप्रभृतिसम्बन्धघटकानां सप्तानां स- न्ततिः सप्तमीपर्य्यन्ता नोद्वाह्या । एवं मातामह- प्रमातामहादीनां पञ्चानां सन्ततिः पञ्चमीप- र्य्यन्ता नोद्वाह्या । एवं मातृबन्धुप्रभृतिसम्बन्ध-

घटकानां पञ्चानां सन्ततिः पञ्चमीपर्य्यन्ता नो- द्वाह्या । बन्धुतन्मात्रोरसत्वेऽपि पितृमातामह- मातृमातामहप्रभृत्युपरितनानां पञ्चानां त्रयाणां सप्तमीपञ्चमीपय्यन्ता नीद्वाह्येति । एवञ्च पितु- र्म्मातुश्च मातामहकन्यान्तरसत्वे तामादाय सप्त- मीपञ्चमीपर्य्यन्तायाः परीहारः । एवं बन्ध्वन्तरे- ऽप्यूह्यं । बन्ध्वपेक्षया त्रिगोत्रगणनं परतः सर्वत्र । पूर्ब्बतस्तु पितुर्म्मातुश्च मातुलपुत्त्ररूपबन्धोरपि स्वापेक्षया अन्येषां बन्धूनां मातामहगोत्रापेक्षया त्रिगोत्रगणनं सर्वसामञ्जस्यं स्यात् । अन्यथा पितुः पितामहदौहित्रीकन्यायाः पितामहभगि- नीपुत्त्रबन्ध्वपेक्षया त्रिगोत्रात् पराया विवाहः प्रसज्येत स चायुक्तः । पितृगोत्रापेक्षया तस्यास्त्रि- गोत्रमध्यवर्त्तित्वात् । एवं पितुः प्रमातामहदौ- हित्रीकन्यायाः पितामहीभगिनीपुत्त्रबन्ध्वपेक्षया त्रिगोत्रात् पराया विवाहः प्रसज्येत स चाप्य- युक्तः । पितामहीभ्रातृपुत्त्रबन्ध्वपेक्षया तस्यास्त्रि- गोत्रमध्यवर्त्तित्वात् । एवं मातुः प्रपिता- महदौहित्रीकन्याया मातामहभगिनीपुत्त्रबन्ध्वपे- क्षया त्रिगोत्रात् पराया विवाहः प्रसज्येत स चायुक्तः । वरस्य मातामहापेक्षया तस्यास्त्रिगोत्र- मध्यवर्त्तित्वात् । एवं मातुः प्रमातामहदौहित्री- कन्याया मातामहीभगिनीपुत्त्रबन्ध्वपेक्षया त्रि- गोत्रात् पराया विवाहः प्रसज्येत स चायुक्तः । मातामहीभ्रातृपुत्रबन्ध्वपेक्षया तस्या स्त्रिगोत्र- मध्यवर्त्तित्वात् । इति । एवं मातृसपत्नीभ्रातृ- सन्ततिः पितृमातृसगोत्रादयोऽप्यविवाह्याः ॥ * ॥ असवर्णाया अविवाह्यत्वं यथा । कलौ त्वस- वर्णया अविवाह्यत्वमाह वृहन्नारदीयं । “समुद्रयात्रास्वीकारः कमण्डलुविधारणं । द्विजानामसवर्णासु कन्यासूपयमस्तथा” ॥ इत्यादि । इत्युद्वाहतत्त्वं ॥ अविवेकः, पुं, (न विवेकः । नञ्तत्पुरुषः । नास्ति विवेको यस्य इति समासे वाच्यलिङ्गः ।) सद- सद्विवेचनाराहित्यं । यथा । “देहात्मनोरविवेका- दस्यैवं शोको भवतीति तद्विवेकप्रदर्शनार्थं श्री- भगवानुवाच अशोच्यानित्यादि” । इति श्रीभग- वद्गीता २ अध्यायस्य ११ श्लोकटीका ॥ तद्वति त्रि ॥ अविमृश्यकारी । यथा, -- (“सहसा विदधीत न क्रियामविवेकः परमापदाम्पदम्” ॥ इति किरातार्ज्जुनीये ॥ सदसद्विवेकरहितः । यथा, -- “उत्तमोत्तममप्राप्यमविवेकोऽभिवाञ्छसि” । इति विष्णुपुराणं ।) अविवेकी, [न्] त्रि, (न विवेकी । नञ्तत्पुरुषः । विवेकशून्यः । अविवेचकः । यथा । “तस्माद- विवेकिनः सुखमात्रलिप्सवो नात्राधिकारिणः”) इति मुक्तिवादस्य गादाधरी टीका । अपि च । “अस्मिन् प्रसन्ने देवेन्द्रे परमं धाम लभ्यते । मयाविवेकिना तस्य हृदये जनिता व्यथा ॥ सर्व्वपापहरो विष्णः स मया व्यथितः कृतः” । इति पाद्मे क्रियायोगसारे ११ अध्यायः ॥ अविवेचकः, त्रि, (न विवेचकः । नञतत्परुषः ।)

विवेचनारहितः । अविवेकी । न विवेचकः अवि- वेचकः इति नञ्समासनिष्पन्नः ॥ अविशेषः, त्रि, (न विशेषः । नञ्तत्पुरुषः ।) विशेषरहितः । अभेदः । तुल्यः । विशेषाभावे, पुं ॥ विशेषाभावः । यथा, -- “पितरो यत्र पूज्यन्ते तत्र मातामहा ध्रुवं । अविशेषेण कर्त्तव्यं विशेषान्नरकं व्रजेत्” ॥ इति श्राद्धतत्त्वं ॥ (“सांख्यादिमतसिद्धानि तन्मात्राख्यानि सूक्ष्मभूतानि, तानि च इदमेतदेवं- गुणकमिति व्यावृत्ततया नानुभूयन्ते इत्यविशेषाः सूक्ष्माश्चोच्यन्ते” । तथा च विष्णुपुराणे, -- “तस्मिंस्तस्मिंस्तु तन्मात्रास्तेन तन्मात्रता स्मृता । न शान्ता नापि घोरास्ते न मूढाश्चाविशेषिणः” ॥ इति ।) अविश्रान्तः, त्रि, विश्रामरहितः । विश्रान्तिशून्यः । अनवरते, क्ली । विपूर्ब्बश्रमधातोः क्तप्रत्ययानन्तरं नञ्समासनिष्पन्नः ॥ (“अविश्रान्तं पत्युर्गुणगण- कथाम्रेडनजडा” ॥ इति आनन्दलहर्य्याम् ॥) अविश्रामं, क्ली, (नास्ति विश्रामो यस्मिन् इति ।) विश्रामराहित्यं । यथा, -- “अविश्रामं वहेत् भारं शीतोष्णञ्च न विन्दति । ससन्तोषस्तथा नित्यं त्रीणि शिक्षेत गर्द्दभात्” ॥ इति चाणक्यं ॥ अविश्वस्तः, त्रि, (न विश्वस्तः । नञ्तत्पुरुषः ।) विश्वासानर्हः । अकृतविश्वासः । प्रत्ययायोग्यः । यथा, -- “न विश्वसेदविश्वस्ते विश्वस्ते नातिविश्वसेत् । विश्वासात् भयमुत्पन्नं मूलान्यपि निकृन्तति” ॥ इति चाणक्यं ॥ (“विश्वस्तवदविश्वस्ता वञ्चयन्तः पुरोचनम्” । इति भारते ॥) अविश्वासा, स्त्री, (नास्ति विश्वासो यस्याम् सा ।) चिरप्रसूता गौः । केलेनगाइ इति भाषा । इति शब्दचन्द्रिका ॥ अविषः, पुं, (अव + टिषच् ।) समुद्रः । इति कात- न्त्रीयोणादिवृत्तिः । (राजा । पृथिवी । स्वर्गः । रक्षकमात्रे त्रि ।) विषशून्ये त्रि ॥ (यथा, -- “इत्येता अविषा व्याख्याताः” ॥ इति सुश्रुते ॥) अविषा, स्त्री, (नास्ति विषं यस्याम् ।) निर्विषातृणं । इति राजनिर्घण्टः ॥ अविषी, स्त्री, (अविष + ङीप् ।) नदी । इत्युणादि- वृत्तावुज्जलदत्तः ॥ अविसोढं, क्ली, (अवेर्दुग्धम् । अवि + सोढच् ।) मेषदुग्धं । इति हेमचन्द्रः ॥ अविस्पष्टं, क्ली, (वि + स्पश + क्त । ततो नञ्- समासः ।) अस्पष्टवाक्यं । तत्पर्य्यायः । म्लिष्टं २ । इत्यमरः ॥ (“नाविस्पष्टमधियीत न शूद्रजनसन्निधौ” ॥ इति मनुः ॥ अस्फुटः । यथा, -- “विवृद्धिं कम्पस्य प्रथयतितरां साध्वसवशा- दविस्पष्टां दृष्टिं तिरयति पुनर्वाष्पसलिलैः” ॥ इति रत्वावल्याम् ॥)

पृष्ठ १/१३४

अवी, स्त्री, (अवत्यात्मानं लज्जया । अव + ई ।) ऋतुमती । इति हेमचन्द्रः ॥ अवीचिः, पुं, (नास्ति वीचिः प्रकाशः सुखं वा अत्र ।) नरकविशेषः । इति शब्दरत्नावली ॥ (“अवीचिमन्धतामिस्रं कुम्भीपाकं तथैव च । असिपत्रवनञ्चैव तापनञ्चैव विंशकम्” ॥ इति याज्ञवल्क्ये ॥) वाच्यलिङ्गस्तु तरङ्गशून्ये ॥ अवीचिः, पुं, (नास्ति वीचिः सुखं यस्मिन्) नरकवि- शेषः । यथा । “वैतरणी पूयोदः प्राणरोधो विश- सनं लालाभक्षः सारमेयादनमवीचिरयःपान- मिति । य स्त्विह वा अनृतं वदति साक्ष्ये द्रव्य- विनिमये दाने वा कथञ्चित् स वै प्रेत्य नरके अवीचिमत्यधःशिरा निरवकाशे योजनशतो- च्छ्रायात् गिरिमूर्द्ध्नः संपात्यते । यत्र जलमिव स्थलमश्मपृष्ठमभासते तदवीचिमत् तिलशो वि- शीर्य्यमाणशरीरो न म्रियमाणः पुनरारोपितो निपतति” । इति श्रीभागवते ५ स्कन्धे २६ अध्यायः ॥ अवीचिमत्, क्ली, (अवीचि + मतुप् ।) नरकभेदः शेषः । यथा । “वैतरणी पूयोदः प्राणरोधो विश- सनं लालाभक्षः सारमेयादनमवीचिरयःपान- मिति । य स्त्विह वा अनृतं वदति साक्ष्ये द्रव्य- विनिमये दाने वा कथञ्चित् स वै प्रेत्य नरके अवीचिमत्यधःशिरा निरवकाशे योजनशतो- च्छ्रायात् गिरिमूर्द्ध्नः संपात्यते । यत्र जलमिव स्थलमश्मपृष्ठमभासते तदवीचिमत् तिलशो वि- शीर्य्यमाणशरीरो न म्रियमाणः पुनरारोपितो निपतति” । इति श्रीभागवते ५ स्कन्धे २६ अध्यायः ॥ अवीचिमयः, पुं, (अवीचि + मयट् ।) नरकभेदः । “यः साक्ष्यादौ अनृतं वदति स निरवलम्बेऽवीचि- मये अधःशिरा निपात्यते यत्र” । इति श्रीभाग- वते ॥ अवीरः, त्रि, (नास्ति वीरो यस्य ।) सत्वरुहितः । निर्व्वीर्य्यः । इति मेदिनी ॥ अवीरा, स्त्री, (नास्ति वीरः पुत्त्रादिर्यस्याः ।) अजा- तापत्यविधवा । इति स्मृतिः । निष्पतिसुता । इत्यमरमेदिन्यौ ॥ तदन्नभोजने दोषप्रायश्चित्ते यथा, -- “यो विप्रोऽवीरान्नभोजी ऋतुस्नातान्नभोजकः । भगजीवी वार्द्धुषिको विषहीनो यथोरगः” ॥ इति ब्रक्ष्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे २१ अध्यायः ॥ * ॥ अपि च । “अवीरान्नञ्च यो भुङ्क्ते योनिजीवी च ब्राह्मणः । यस्त्रिसन्ध्याविहीनश्च स गोहत्यां लभेत् ध्रुवं” ॥ इति च तत्रैव २७ अध्यायः ॥ * ॥ विष्णुः । गण- गणिकास्तेनगायनकान्नानि भुक्त्वा सप्तरात्रं पयसा वर्त्तेत । अवीरास्त्रीस्वर्णकारसंसर्गपतितानाञ्च । इति प्रायश्चित्तविवेकः ॥ * ॥ सामान्येनाभोज्यान्न- भोजनप्रकरणे मनुः, -- “नाश्रोत्रियहुते यज्ञे ग्रामयाजिहुते तथा” । इत्यादि । “अनर्चितं वृथामांसमवीरायाश्च योषितः” इत्यादिकञ्चोपक्रम्य । “भुक्त्वा चान्यतमस्यान्नममत्याक्षपणं त्र्यहं” । “मत्या भुक्त्वा चरेत् कृच्छ्रं रेतो विण्मूत्रमेव” ॥ इति । अवीरा पतिपुत्त्रविहीना निःसम्बन्धिनी । स्वसम्बन्धिन्यास्तु श्राद्धादिनाभ्यनुज्ञानात् व्यव- हारात् धनाधिकाराच्च । इति च प्रायश्चित्त- विवेकः ॥ * ॥ अस्या धनाधिकारो यथा याज्ञ- वल्क्यः, -- “पत्नी दुहितरश्चैव पितरौ भ्रातरस्तथा । तत्सुतो गोत्रजो बन्धुः शिष्याः सब्रह्मचारिणः ॥ एषामभावे पूर्ब्बस्य धनभागुत्तरोत्तरः ।

स्वर्य्यातस्य ह्यपुत्त्रस्य सर्व्ववर्णेष्वयं विधिः” ॥ तथा विष्णुः । अपुत्त्रस्य धनं पत्न्यभिगामि तद- भावे दुहितृगामि । इत्यादि । तेन प्रपौत्त्र- पर्य्यन्तानामभावे पत्नी धनाधिकारिणी । यथा कात्यायनः । “भर्त्तृदायं मृते पत्यौ विन्यसेत् स्त्री यथेष्टतः । विद्यमाने तु संरक्षेत् क्षपयेत् तत्कुलेऽन्यथा ॥ अपुत्त्रा शयनं भर्त्तुः पालयन्ती व्रते स्थिता । भुञ्जीतामरणात् क्षान्ता दायादा ऊर्द्ध्वमाप्नुयुः” ॥ यथेष्टत इति धर्म्माथं । तथा च व्यासः । “लोकान्तरस्थं भर्त्तारमात्मानञ्च वरानने । तारयत्युभयं नारी नित्यं धर्म्मपरायणा” ॥ मदनपारिजातधृता स्मृतिः । “यद्यदिष्टतमं लोके यद्यत् पत्युः समीहितं । तत्तद्गुणवते देयं पतिप्रीणनकाम्यया” ॥ भर्त्तुः शयनं पालयन्ती नान्यगामिनी । अतएव हरिवंशीयपुण्यकव्रतोपाख्याने ॥ “दानोपवासपुण्यानि सुकृतान्यप्यरुन्धुति । निष्फलान्यसतीनां हि पुण्यकानि तथा शुभे” ॥ तथा वृहन्मनुः, -- “अपुत्रा शयनं भर्त्तुः पालयन्ती व्रते स्थिता । पत्न्येव दद्यात् तत्पिण्डं कृत्स्नमंशं लभेत च” ॥ तत्पिण्डमित्यत्र तदित्यनुषज्य । तच्छब्देन भर्त्तुः परामर्शात् भर्त्तुः कृत्स्नमंशं यावदंशं हरेत् न तु वर्त्तनोचितमात्रं । इति दायतत्त्वं ॥ * ॥ अस्याः पतिश्राद्धाधिकारो यथा । पुत्रपौत्रप्रपौत्राभावे पत्नी । तथा च शङ्खः । “पितुः पुत्रेण कर्त्तव्या पिण्डदानोदकक्रिया । तदभावे तु पत्नी स्यात् तदभावे सहोदरः ॥ भार्य्यापिण्डं पतिर्द्दद्यात् भर्त्रे भार्य्या तथैव च । श्वश्व्रादेश्च स्नुषा चैव तदभावे द्विजोत्तमः” ॥ इत्यादि ॥ “अपुत्रा स्त्री यथा पुत्रः पुत्रवत्यपि भर्त्तरि । पिण्डं दद्यात् जलञ्चैव जलमात्रन्तु पुत्रिणी” ॥ इति निर्मूलं समूलत्वेऽपि बालदेशान्तरितपुत्र- सद्भावविषयमिति श्राद्धविवेकप्रभृतयः । इति ॥ * ॥ अस्या भर्त्रादितर्पणाधिकारो यथा स्मृतिः । “तर्पणं प्रत्यहं कार्य्यं भर्त्तुः कुशतिलोदकैः । तत्पितुस्तत्पितुश्चापि नामगोत्रादिपूर्ब्बकं” ॥ एतत्तु तर्पणं पुत्रपौत्राद्यभावविषयमिति मदन- पारिजातः । इति ॥ * ॥ मृतायास्तस्या आद्य- श्राद्धादि पञ्चदशश्राद्धं कर्त्तव्यं न तु सपिण्डनं । यथा । अत्र सपत्नीपुत्रस्य पुत्रत्वातिदेशात् तत्स- त्वेऽपि स्त्रीणां सपिण्डनं मैथिलैरुक्तं तन्न । “पुत्रेणैव तु कर्त्तव्यं सपिण्डीकरणं स्त्रियाः । पुरुषस्य पुनस्त्वन्ये भ्रातृपुत्रादयोऽपि ये” ॥ इति लघुहारीतवचने एवकारेण अतिदिष्टपुत्र- निषेधात् । पुत्रेणेति तत्सत्त्वमात्रविवक्षितं । “सपिण्डीकरणं तासां पुत्राभावे न विद्यते” । इति मार्कण्डेयपुराणैकवाक्यत्वात् । “यानि पञ्चदशाद्यानि अपुत्रस्येतराणि च । एकस्यैव तु दातव्यमपुत्रायाश्च योषितः” ॥

इति छन्दोगपरिशिष्टेन आद्यपञ्चदशश्राद्धैः प्रेत- त्वपरीहारोक्तत्वाच्च । एतत्पत्युरभावे द्रष्टव्यं । ततश्च शिशौ पुत्रे अन्येनापि सपिण्ड्यते । एवं पतिसत्वेऽपि । अतएव मैथिलैरवीरायाः सपिण्डनं नास्तीत्युक्तं । इति च शुद्धितत्त्वं ॥ अवेद्यः, पुं, (विद + ण्यत् । ततो, न वेद्यः नञ्स- मासः ।) गोवत्सकः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ वाछुर इतिभाषा । अज्ञेये त्रि ॥ (अविवाह्यः । यथा, -- “व्यभिचारेण वर्णानामवेद्यावेदनेन च । स्वकर्म्मणाञ्च त्यागेन जायन्ते वर्णसङ्कराः” ॥ इति मनुः ।) अवेलः, पुं, (नास्ति वेला यस्य सः ।) अपलापः । अप- ह्नवः । इति मेदिनी ॥ अवेला, स्त्री, पूगचर्व्वितं । इति मेदिनी ॥ चिवान गुया इति भाषा । अपराह्णः । इति लोकप्रसिद्धं । वेलाशून्ये त्रि ॥ अवेक्षणं, क्ली, (अव + ईक्ष + ल्युट् ।) अवेक्षा ॥ दर्शनं । यथा । “कृताकृतावेक्षणवत् स्वयं तत्कुशो- पवेशनस्य कर्त्तव्यत्वात्” । इति संस्कारतत्त्वं । (तथाच । “दूरादवेक्षणं हासः संप्रश्ने सादरो भृशम् । परोक्षेऽपि गुणश्लाघा स्मरणं प्रियवस्तुषु” ॥ इति हितोपदेशे ॥ अवधानम् । प्रतिजागरः । अनुसन्धानम् । यथा, -- “निगृह्य शोकं स्वयमेव धीमान वर्णाश्रमावेक्षणजागरूकः ।” इति रघुवंशे ॥) अवेक्षा, स्त्री, (अव + ईक्ष + अ + ततष्टाप् ।) प्रत्य- वेक्षणं । प्रत्यक्षदृष्टिः । तत्पर्य्यायः । प्रतिजा- गरः २ । इत्यमरः । (अवधानम् । अनुसन्धा- नम् । यथा, -- “अलब्धमिच्छेद्दण्डेन लब्धं रक्षेदवेक्षया । रक्षितं वर्द्धयेत् वृद्ध्या वृद्धं दानेन निक्षिपेत्” ॥ इति मनुः । (“यदि रामस्य नावेक्षा त्वयि स्यान्मातृवत्सदा” । इति रामायणे ।) अवेक्षितं, त्रि, (अव + ईक्ष + क्त ।) दृष्टं । यथा मनुः । “केशकीटावपन्नञ्च पदा स्पृष्टञ्च कामतः । भ्रूणघ्नावेक्षितञ्चैव संस्पृष्टञ्चाप्युदक्यया” ॥ इत्याह्निकाचारतत्त्वम् ॥ (कृतावधानः । यथा, रघुवंशे । “स कदाचिदवेक्षितप्रजः” ।) अवैधं, त्रि, (न वैधं विधित आगतं । नञ्तत्पुरुषः ।) विध्यविषयः । विधिविवर्ज्जितं । विधिप्राप्तभिन्नं ॥ (“अवैधं पञ्चमं कुर्व्वन् राज्ञो दण्डेन शुध्यति” । इति स्मृतिः ॥) अवोदं, त्रि, (अव + उन्द + घञ् ।) आर्द्रं । इति जटाधरः ॥ अवोधः, त्रि, (नास्ति वोधो ज्ञानं यस्य ।) निर्व्वोधः । अज्ञानः । अवोक्षणं, क्ली, (अव + उक्ष + ल्युट् ।) प्रोक्षण- विशेषः । नुब्जहस्तेन जलक्षेपणं । यथा हारीतः ।

पृष्ठ १/१३५

:“तस्मादद्भिरवोक्ष्यैतद्दद्यादालभ्य एव च” । अवोक्ष्य प्रोक्ष्य इति रत्नाकरः ॥ नव्यवर्द्धमान- धृतम् । “उत्तानेन तु हस्तेन प्रोक्षणं समुदाहृतम् । न्युब्जताभ्युक्षणं प्रोक्तं तिरश्चावोक्षणं स्मृतम्” ॥ इति शुद्धितत्त्वम् ॥ अब्दः, पुं, (अव + दन् ॥ औणादिकोऽयं ।) वत्सरः । मेघः । मुस्ता । इति रायमुकुटः सारसुन्दरी च ॥ (मुस्तार्थे प्रयोगो यथा, -- “किराताब्दामृताविश्वचन्दनोदीच्यवत्सरैः । शोथातिसारशमनं विशेषाज्ज्वरनाशनम्” ॥ इति वैद्यकचक्रपाणिसङ्ग्रहः ॥) अव्यक्तः, पुं, (वि + अन्ज + क्त । ततो नञ्समासः ।) विष्णुः । शिवः । कन्दर्पः । इति मेदिनी । मूर्ख इति हेमचन्द्रः । अस्फुटे त्रि ॥) अव्यक्तं, क्ली, प्रकृतिः । आत्मा । इति हेमचन्द्रः । महदादि । परमात्मा । इति मेदिनी ॥ (“योऽसावतीन्द्रियग्राह्यः सूक्ष्मोऽव्यक्तः सनातनः । सर्व्वभूतमयोऽचिन्त्यः स एव स्वयमुद्बभौ” ॥ इति मानवे ॥ गणितादौ अज्ञातराश्यादिः । अदृश्यः । साङ्ख्यमते सर्व्वकारणं रूपादिहीनतया चक्षुराद्यगोचरं प्रधानं महदादि । “महतः परमव्यक्तमव्यक्तात् पुरुषः परः” । इति कठोपनिषद् ॥ वेदान्तमते सूक्ष्मशरीरं स्वापावस्थायां शब्द- प्रवृत्तिनिमित्तैर्जातिगुणक्रियासम्बन्धैर्वर्ज्जितं नि- र्व्विकारं निराकारं ब्रह्म । परमात्मा, मायोपा- धिकं ब्रह्म, सूक्ष्ममतीन्द्रियं लिङ्गग्राह्यं परब्रह्म । यदुक्तम्, -- “अव्यक्तमिति विज्ञेयं लिङ्गग्राह्यमतीन्द्रियम्” । रूपादिविहीनत्वेन चक्षुराद्यगोचरो योगाभ्या- सावसेयो भावः । “ब्राह्मं सरः कारणमाप्तवाचो बुद्धेरिवाव्यक्तमुदाहरन्ति” । इति रघुवंशे ॥ प्रकृतिः । तथा हि, -- “यत् सर्व्वस्य जगतो वीजभूतमव्याकृतमनामरूपमतत्वं सर्व्वकार्य्यकार- णशक्तिसमाहाररूपं अव्यक्ताव्याकृताकाशादिना- मवाच्यं परमात्मन्योतप्रोतभावेन समाश्रितं वट- कणिकायामिव वटवृक्षशक्तिः । सत्त्वादिरूपेण निरूप्यमाणे व्यक्तिरस्य नास्तीत्यव्यक्तम्” । यदुक्तम् । “हेतुमदनित्यमव्यापि सक्रियमनेक- माश्रितं लिङ्गम् । सावयवं परतन्त्रं व्यक्तं विप- रीतमव्यक्तम्” ॥ ० ॥ सर्व्वभूतानां कारणमकारणं सत्त्वरजस्तमोलक्षणमष्टरूपमखिलस्य जगतः स- म्भवहेतुरव्यक्तं नाम । तदेकं बहूनां क्षेत्रज्ञाना- मधिष्ठानं समुद्र इवोदकानां भावानां” ॥ इति सुश्रुतः ॥ “अनादिः पुरुषो नित्यो विपरीतस्तु हेतुजः । सदकारणवन्नित्यं दृष्टं हेतुमदन्यथा ॥ तदेव भावादग्राह्यं नित्यत्वान्न कुतश्चन । भावाज्ज्ञेयं तदव्यक्तमचिन्त्यं व्यक्तमन्यथा” ॥ इति ॥

“अव्यक्तमात्मा क्षेत्रज्ञः शाश्वतो विभुरव्ययः” । इति च ॥ “अतोऽन्यत् पुनरव्यक्तं लिङ्गग्राह्यमतीन्द्रियं” ॥ इति च ॥ “अव्यक्तमस्य क्षेत्रस्य ज्ञेत्रज्ञमृषयो विदुः” ॥ इति च चरकः ॥) अव्यक्तरागः, पुं, (न व्यक्तोऽल्पव्यक्तो रागोऽरुणिमा ।) ईषल्लोहितवर्णः । तत्पर्य्यायः । अरुणः २ । इत्य- मरः ॥ ताम्रः ३ गौरः ४ । इति जटाधरः ॥ अव्यङ्गः, त्रि, (न सन्ति व्यङ्गानि यस्य ।) व्यङ्ग- रहितः । अविकलाङ्गः । यथा, -- “तत आहूय धर्म्मज्ञं ब्राह्मणं वेदपारगं । अव्यङ्गावयवं पूज्य गन्धधूपार्च्चनादिभिः” ॥ इति मत्स्यपुराणे ६६ अध्यायः ॥ अव्यङ्गा, स्त्री, (अवेर्मेषस्य अङ्गं शृङ्गमिव अङ्गं यस्याः ।) शूकशिम्बी । इति केचित् ॥ अमर- कोषे अध्यण्डा इति तट्टीकायां अव्यण्डा इति च पाठः ॥ व्यङ्गरहिते अविकलाङ्गे च त्रि ॥ अव्यङ्ग्यं, क्ली, (नास्ति व्यङ्गालङ्कारो यस्मिन् ।) व्यङ्ग्या- लङ्काररहितकाव्यं ॥ यथा, -- “सव्यङ्ग्यमुत्तमं काव्यमव्यङ्ग्यमधमं स्मृतं । किञ्चिद्व्यङ्ग्यसमायुक्तं मध्यमं परिकीर्त्तितं” ॥ इति काव्यचन्द्रिका ॥ अव्यञ्जनः, पुं, (नास्ति व्यञ्जनं शुभलक्षणं शृङ्गं, यस्य ।) शृङ्गहीनपशुः । इति हलायुधः ॥ अस्फुटे त्रि ॥ (अनुद्भिन्नरजस्वलाचिह्ना कन्या । यथा, -- “असंप्राप्तरजा गौरी प्राप्ते रजसि रोहिणी । अव्यञ्जना भवेत् कन्या कुचहीना च नग्निका” ॥ इति पञ्चतन्त्रे ॥) अव्यण्डा, स्त्री, (न विगतमण्डं वीजमस्याः ।) अध्यण्डा इति कुत्रचिदमरकोषे पाठः ॥ आलकुशीति भाषा । अव्यथः, त्रि, (नास्ति व्यथा यस्य सः ।) पीडारहितः । व्यथाशून्यः । सर्पे पुं । इति मेदिनी ॥ अव्यथा, स्त्री, (न व्यथा । नञ्तत्पुरुषः ।) हरी- तकी ॥ पद्मचारिणी । इत्यमरः ॥ अव्यथिः, पुं, अश्वः । सङ्ग्रामे न बिभ्यतीति अव्यथिः । व्यथ भयसञ्चलनयोः सर्व्वधातुभ्य इति इन्प्रत्ययः ततो नञ्समासः । वेदप्रयोगोऽयं ॥ अव्यथिषः, पुं, (न + व्यथ + टिषच् ।) समुद्रः । सूर्य्यः । इति सिद्धान्तकौमुद्या उणादिवृत्तिः ॥ अव्यथिषी, स्त्री, (अव्यथिष + ङीप् ।) पृथिवी । अर्द्धरात्रं । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ अव्यथ्यः, त्रि, (न + व्यथ + क्यप् ।) व्यथाशून्यः । इति पाणिनिः ॥ अव्ययं, क्ली, पुं, (न + वि + इन् + अच् ।) शब्द- विशेषः । तत्परे विभक्तिर्न तिष्ठति अतएव लि- ङ्गत्रयाविकृतं । तथाच कातन्त्रे, -- “सदृशं त्रिषु लिङ्गेषु सर्व्वासु च विभक्तिषु । वचनेषु च सर्व्वेषु यन्न व्येति तदव्ययम्” ॥ (क्ली, अनाद्यन्तं विकारशून्यं परब्रह्म । यथा, -- “अनण्वस्थलमह्रस्वमदीर्घमजमव्ययम् ।

अरूपगुणवर्णाख्यं तद्ब्रह्मेत्यवधारयेत्” ॥ इति आत्मबोधे ॥) अव्ययः, पुं, (नास्ति व्ययो यस्य ।) विष्णुः । (“नमस्कृत्य सुरेशाय विष्णवे प्रभविष्णवे । पुरुषायाप्रमेयाय शाश्वतायाव्ययाय च” ॥ इति मार्कण्डेयपुराणे ॥) व्ययरहिते, त्रि । इति मेदिनी ॥ (अविनाशी । नित्यपुरुषः । यथा, -- “तमसः परमापदव्ययं पुरुषं योगसमाधिना रघुः” ॥ इति रघुवंशे । “सूक्ष्माभ्यो मूर्त्तिमात्राभ्यः संभवत्यव्ययाद्व्ययम्” । इति मानवे ॥) अव्यर्थः, त्रि, (न व्यर्थः । नञ्तत्पुरुषः ।) अमोघः । सफलः । यथा, -- “दुर्निवार्य्यञ्च दुर्द्धर्षमव्यर्थं वैरिघातकम् । तेजसा चक्रतुल्यञ्च सर्व्वशस्त्रास्त्रघातकम्” ॥ इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे १८ अध्यायः ॥ अव्यवसायवान्, [त्] त्रि, (अव्यवसाय + मतुप् । मस्य वः ।) व्यवसायरहितः । अव्यवसायी । तत्पर्य्यायः । शिक्कुः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (अनुशीलनरहितः ।) अव्यवस्था, स्त्री, (वि + अव + स्था + अङ् । ततो नञ्समासः ।) अवसिद्धान्तः । अविधिः । शास्त्र- विरुद्धव्यवस्था । इति नञ्समासनिष्पन्ना ॥ (चञ्चले । यथा, कुमारे, “स्थलारविन्दश्रियमव्यवस्थां” ॥) अव्यवस्थितः, त्रि, (न व्यवस्थितः । नञ्समासः ।) नीतिशास्त्रादिव्यवस्थानभिज्ञः । सिद्धान्तरहितः । यथा, -- “क्वचिद्रुष्टः क्वचित्तुष्टो रुष्टस्तुष्टः क्षणे क्षणे । अव्यवस्थितचित्तस्य प्रसादोऽपि भयङ्करः” ॥ इति हितोपदेशः ॥ अव्यवहार्य्यं, त्रि, (वि + अव + हृ + ण्यत् । ततोनञ्- समासः ।) व्यवहारायोग्यं । अव्यवहरणीयं । यथा । ज्ञानतश्चाण्डालान्त्यस्त्रीगमने तत्तुल्यतया द्विगुणव्रताचरणे कृतेऽपि न व्यवहार्य्यः । यथा याज्ञवल्क्यः । “प्रायश्चित्तैरपैत्येनो यदज्ञानकृतं भवेत् । कामतोऽव्यवहार्य्यस्तु वचनादिह जायते” ॥ पापान्तरेऽप्यव्यवहार्य्यत्वं याज्ञवल्क्योक्तम् । “शरणागतबालस्त्रीहिंसकान् संवसेन्न तु । चीर्णव्रतानपि सदा कृतघ्नसहितानिमान्” ॥ “अत्र च कामतो महापातकादिवृहत्पापकर्तु- रव्यवहार्य्यत्वदर्शनात् कामतो बहुतरगुणयुक्त- शरणागतादिहन्तॄणामव्यवहार्य्यत्वं न तु हीनतर- हन्तॄणां अन्यथा विषमशिष्टतापत्तिः स्यात्” । इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ अव्यवहितं, त्रि, (वि + अव + धा + क्त । ततो नञ्- तत्पुरुषः ।) व्यवधानशून्यं । तत्पर्य्यायः । संसक्तं २ अपटान्तरं ३ अपदान्तरं ४ । इत्यमरः ॥ तट्टीका च ॥ लग्नं ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ (“सिसा- धयिषाविरहविशिष्टक्षणाव्यवहितोत्तरक्षणोत्प- त्तिकानुमितिकभिन्नेति” ॥ इति दीधितिः ॥)

पृष्ठ १/१३६

अव्यवहृतः, त्रि, (न व्यवहृतः । नञ्तत्पुरुषः ।) अकृतव्यवहारः । इति नञ्समासनिष्पन्नः ॥ अव्याजः, पुं, (न व्याजः । नञ्तत्पुरुषः ।) छलाभावः । यथा । “इदं किलाव्याजमनोहरं वपुः तपःक्लमं साधयितुं य इच्छति । ध्रुवं स नीलोत्पलपत्रधारया शमीलतां छेत्तुमृषिर्व्यवस्यति” ॥ इत्यभिज्ञानशकुन्तलानाटके प्रथमोऽङ्कः । शीघ्रं । यथा । “सेक्तव्यो यदि मारवस्तरुरयं पाथोदपाथोलवैरव्याजं परिषिञ्च किं चिरयसे कालः परिक्रामति । मूले सिक्तरसे दले विग- लिते शीर्णे तथा वल्कले न स्यादस्य परिस्थितेः प्रभुरहो धारापि वारां तव ॥” इत्युद्भटः ॥ अव्याप्यं, त्रि, (न व्याप्यं । नञ्तत्पुरुषः ।) अव्याप- नीयं । व्याप्तिरहितं । अनधीनं । यथा । “नापि साध्यव्यापकाव्याप्यत्वेन व्याप्तिविरहोन्नायकतया साध्यव्याप्यव्यापकत्वेनोपाधेरेव साध्यव्यापकत्व- साधनात् । तस्मादुपाधिर्हेत्वाभासान्तरमिति” । इत्यपाधिवादचिन्तामणिः । अपि च, “अव्याप्यवृत्तिः क्षणिको विशेषगुण इष्यते” । इति भाषापरिच्छेदः ॥ अव्याप्यवृत्तिः, त्रि, (अव्याप्य सर्व्वावच्छेदमप्राप्य वृत्तिर्यस्य ।) किञ्चिदवच्छिन्नवृत्तिः । (“अव्याप्यवृत्तिः क्षणिको विशेषगुण इष्यते” । इति भाषापरिच्छेदः ।) स्वसमानाधिकरणाभावप्रतियोगीति यावत् । दै- शिककालिकभेदेन स द्विविधः । तत्पर्य्यायः । प्रादेशिकः २ । आत्मनो विशेषगुणाः । बुद्धिः १ सुखं २ दुःखं ३ इच्छा-४ द्वेषः ५ यत्नः ६ धर्म्मः ७ अधर्म्मः ८ भावनाख्यसंस्कारः ९ आकाशस्य वि- शेषगुणः शब्दः १० । सामान्यगुणौ संयोग ११ विभागश्च १२ । एते सर्व्वे अव्याप्यवृत्तयः स्युः । इति न्यायभाषा ॥ अव्याहतं, त्रि, (न व्याहतम् । नञ्तत्पुरुषः ।) व्याघातशून्यं । यथा । “यस्य त्रिकालममलं ज्ञानमव्याहतं सदा । वेत्ति विद्यामविद्याञ्च स वाच्यो भगवानिति” ॥ इति शब्दमाला ॥ किञ्च । विष्णुपुराणम् । “अन्नं बलाय मे भूमेरपामग्न्यनिलस्य च । भवत्वेतत् परिणतौ ममास्त्वव्याहतं सुखम् ॥ प्राणापानसमानानामुदानव्यानयोस्तथा । अन्नं तुष्टिकरञ्चास्तु ममास्त्वव्याहतं सुखम्” ॥ इत्याह्णिकाचारतत्त्वम् ॥ (अकुण्ठितं । यथा, -- “वेदशास्त्रार्थविज्ञाने येषामव्याहता मतिः” । इति मार्कण्डेयपुराणे ।) अव्याहृतः, त्रि, अकथितः । न व्याहृतः अव्याहृतः नञ्समासनिष्पन्नः ॥ अश ऊ ङ न (स्वादिं-आत्मं-सकं-वेट् ।) व्याप्ति- संहत्योः । ऊ ङ अशिष्यते अक्ष्यते । न अश्नो- ति । संहतिः समूहः । इति दुर्गादासः ॥ (“यद्ददाति गयास्थश्च सर्व्वमानन्त्यमश्नुते” ।

इति याज्ञवल्क्यसंहिता ।) अश ग (क्र्यादिं-परं-सकं-सेट् ।) भोजने । अश्नात्यन्नं बुभुक्षितः । इति दुर्गादासः । अशकुम्भी, स्त्री, (अशा सलिलं स्कुम्भाति व्याप्नोति इति । अशा + स्कुम्भ + ट + पृषोदरादिरयं ।) पानीयपृष्ठजः । इति रत्नमाला ॥ पाना इति भाषा । अशक्यं, त्रि, (न शक्यम् । नञ्तत्पुरुषः ।) अशक- नीयं । असाध्यं । यथा । “अशक्ये अध्यवसायः समर्थना” । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ अशक्तं, त्रि, (न शक्तः । नञ्तत्पुरुषः ।) शक्तिरहितं । असमर्थं यथा । मनुः । “बिभृयाद्वेच्छतः सर्व्वान् ज्येष्ठो भ्राता यथा पिता । भ्राताशक्तः कनिष्ठो वा शक्त्यपेक्षा कुले स्थितिः” ॥ इति दायतत्त्वम् ॥ “उपवासेष्वशक्तानां नक्तं भोजनमिष्यते” । इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ अशत्रुः, पुं, (न + शद् + क्रुन् । नञ्तत्पुरुषः ।) चन्द्रः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ शत्रुरहिते मित्रे च त्रि ॥ अशनं, क्ली, (अश + ल्युट् ।) भक्षणं । अन्नं । इति हेमचन्द्रः ॥ (“शीतं निर्झरवारि पानमशनं कन्दाः सहाया मृगाः ॥” इति नागानन्दे ॥ “विशिष्टमिष्टसंस्कारैः पथ्यैरिष्टैरसादिभिः । मनोज्ञं शुचि नात्युष्णं प्रत्यग्रमशनं हितं” ॥ इति सुश्रुतः ॥) अशनः, पुं, असनवृक्षः । पीतशालवृक्षः । इति रायमुकुटः ॥ (असनशब्देऽस्य विशेषो ज्ञातव्यः ॥) अशनपर्णी, स्त्री, (अशनस्य शालवृक्षविशेषस्य पर्ण- मिव पर्णमस्याः ।) वृक्षविशेषः । तत्पर्य्यायः । वातकः २ शीतलः ३ शीतलवातकः ४ असन- पर्णी ५ शनपर्णी ६ सनपर्णी ७ शीतः ८ शीतकः ९ अपराजिता १० । माराटी इति ख्याता । इति शब्दरत्नावली ॥ अशनाया, स्त्री, (अशन + क्यच् ।) भोजनेच्छा । क्षुधा । इत्यमरः ॥ (“अन्नाद्वा अशनाया निवर्त्तते पानात्पिपासा” । इति शतपथब्राह्मणे । “च्युताशनायः फलवद्वि- भूत्या” । इति भट्टौ ।) अशनायितं, त्रि, (अशनाय + क्त । अशनाया भोज- नेच्छा जाता अस्य इति इतच् वा ।) क्षुधितं । इत्यमरः ॥ अशनिः, पुं, स्त्री, (अश्नाति सङ्घातं करोति । अश + अनिः ।) वज्रं । इत्यमरः । विद्युत् ॥ (“अथवा मम भाग्यविप्लवादशनिः कल्पित एष वेधसा” इति रघुवंशे ।) अशर्म्म [न्,] क्ली, (न शर्म्म । नञ्समासः । नास्ति शर्म्म यस्मिन् इति समासे वाच्यलिङ्गः ।) कष्टं । दुःखं । (“एकौघभूतं तदशर्म्म कृष्णां विभावरीं ध्वान्तमिव प्रपेदे ॥” इति भारविः ॥) तद्विशिष्टे त्रि । इति जटाधरः ॥

अशाखा, स्त्री, (नास्ति शाखा यस्याः ।) शूलीतृणं । इति राजनिर्घण्टः ॥ अशितं, त्रि, (अश + क्त ।) भुक्तं । खादितं । तृप्तं । इति हेमचन्द्रः ॥ (“आप एव तदशितं नयन्ते” । “तेजोऽशितं त्रेधा विधीयते” । इति च छान्दोग्ये उपनिषदि ॥ “अशितं मात्रया काले पथ्यं याति जरां सुखं” ॥ इति वाभटः ॥ “यावद् यस्याशनमशितमनुप- हत्य प्रकृतिं यथाकालं जरां गच्छति, तावदस्य मात्रा प्रमाणं वेदितव्यं भवति” ॥ इति चरकश्च ॥) अशितङ्गवीनं, त्रि, (अशिता भोजिता गावो यत्र । अशितगो + ख + निपातनात् मुमागमः ।) आ- शितङ्गवीनं । पूर्ब्बगवादिचरितक्षेत्रादि । इत्यम- रटीकासारसुन्दरी ॥ अशित्रः, त्रि, (अश + इत्र ।) चौरः । इत्युणादि- कोषः ॥ (चरुः ।) अशिरं, क्ली, (अश + इर ।) हीरकं । इति राज- निर्घण्टः ॥ (हीरकशब्देऽस्य विशेषो ज्ञेयः ॥) अशिरः, पुं, (अशभोजने + इर ।) अग्निः । राक्षसः । सूर्य्यः । इति मेदिनी ॥ अशिरा, स्त्री, अशिरराक्षसस्त्री । इत्युणादिकोषः ॥ अशिश्विका, स्त्री, (अशिश्वी + स्वार्थे कन् ।) अन- पत्या । कन्यापुत्रविहीना स्त्री । इति शब्दरत्ना- वली ॥ आँटकुडी इति भाषा ॥ अशिश्वी, स्त्री, (नास्ति शिशुर्यस्याः इति । निपा- तनात् ङीप् ।) अशिश्विका । इत्यमरः ॥ अशिक्षितं, त्रि, (न शिक्षितं । नञ्समासः ।) शि- क्षारहितः । अनिपुणः । अतभिज्ञः । यथा । “यत्र सारथेरकौशल्यात् यानमन्यथा गच्छति तत्र हिंसायां अशिक्षितसारथिनियोगात् स्वामी द्वि- शतं दण्डं दाप्यः स्यात्” । इति कुल्लूकभट्टव्याख्या- नात् । इति प्रायश्चित्ततत्त्वं ॥ अशीतः, त्रि, (न शीतः । नञ्तत्पुरुषः ।) शीता- भावयुक्तः । यथा, -- “अशीतास्तरवो माघे फाल्गुने पशुपक्षिणौ । चैत्रे जलचराः सर्व्वे वैशाखे नरवानरौ” ॥ इति पुराणं ॥ अशीतिः, त्रि, (अष्टदशतः परिमाणमस्य । पङ्क्ति- विंशतीत्यादिना निपातनात् प्रकृतेरशीभावस्ति- प्रत्ययश्च ।) संख्याबिशेषः । ८० आशी इति भाषा । यथा मनुः, -- “अशीतिभागं गृह्णीयात् मासात् वार्द्धुषिकः शतात् । द्विकं शतं वा गृह्णीयात् सतां धर्म्ममनुस्मरन्” ॥ इत्याह्निकाचारतत्त्वं ॥ अपि च । “अशीतिर्यस्य वर्षाणि बालो वाप्यूनषोडशः । प्रायश्चित्तार्द्धमर्हन्ति स्त्रियो रोगिण एव च” ॥ इति प्रायश्चित्ततत्त्वं ॥ अश्रुद्धं, त्रि, (न शुद्धम् । नञ्तत्पुरुषः ।) अपवित्र । अकृतशोधनं । अशौचयुक्तं । यथा । शङ्खः, --

पृष्ठ १/१३७

:“ततः श्राद्धमशुद्धौ तु कुर्य्यादेकादशे तथा । कर्त्तुस्तात्कालिकी शुद्धिरशुद्धः पुनरेव सः” ॥ इति । “शुद्धा भर्त्तुश्चतुर्थेऽह्नि अशुद्धा दैवपैत्रयीः । दैवे कर्म्मणि पैत्रे च पञ्चमेऽहनि शुद्ध्यति” ॥ इति च शुद्धितत्त्वं ॥ (वर्णाद्यशुद्धियुक्तः ।) अश्रुभं, क्ली, (न शुभम् । नञ्तत्पुरुषः । नास्ति- शुभं यस्येति समासे वाच्यलिङ्ग एव ।) पापं । इति हेमचन्द्रः ॥ अमङ्गलं । (“न च किञ्चिदुवाचैनं शुभं वा यदि वाशुभम्” । मा च वोऽस्त्वशुभं किञ्चित्सर्व्वथा पण्डुनन्दनाः” ॥ इति च भारते ॥) तद्युक्ते त्रि । यथा, -- “सर्व्वाशुभानां परिमोक्षकारि सम्पूजनं देववरस्य विष्णोः” । इति ज्योतिस्तत्त्वं ॥ अपि च । मदनपारिजात- धृतं । “अशुभं खञ्जनं दृष्ट्वा देवब्राह्मणषूजनं । दानं कुर्व्वीत कुर्य्याच्च स्नानं सर्व्वौषधीजलैः” ॥ इति तिथ्यादितत्त्वं ॥ अशून्यशयनव्रतं, क्ली, (न शून्यं शयनं यस्मात्, तत् व्रतम् ।) श्रावणकृष्णद्वितीयाकर्त्तव्यव्रतविशेषः । यथा, -- “ब्रह्मोवाच । भगवन् ! पुरुषस्येह स्त्रियाश्च विरहादिकं । शोक-व्याधि-भयं दुःखं न भवेद्येन तद्वद ॥ भगवानुवाच । श्रावणस्य द्वितीयायां कृष्णायां मधुसूदनः । क्षीरार्णवे सलक्ष्मीकः सदा वसति केशवः ॥ तस्यां संपूज्य गोविन्दं सर्व्वान् कामान् समश्नुते । गो-भू-हिरण्य-दानादि सप्तकल्पशतानुगं ॥ अशून्यशयना नाम द्वितीया या प्रकीर्त्तिता । तस्यां सम्पूजयेद्विष्णुमेभिर्म्मन्त्रैर्व्विधानतः ॥ श्रीवत्सधारिन् श्रीकान्त श्रीधाम श्रीपतेऽव्यय । गार्हस्थं मा प्रणाशं मे यातु धर्म्मार्थकामद ॥ अग्नयो मा प्रणश्यन्तु देवताः पुरुषोत्तम । पितरो मा प्रणश्यन्तु मत्तो दाम्पत्यभेदतः ॥ लक्ष्म्या वियुज्यते देवो न कदाचित् यथा भवान् । तथा कलत्रसम्बन्धो देव मा मे वियुज्यतु ॥ लक्ष्म्या न शून्यं वरद यथा ते शयनं सदा । शय्या ममाप्यशून्यास्तु तथैव मधुसूदन ॥ गीतवादित्रनिर्घोषं देवस्याग्रे तु कारयेत् । घण्टा भवेदशक्तस्य सर्व्ववाद्यमयी यतः ॥ एवं सम्पूज्य गोविन्दमश्नीयात्तैलवर्ज्जितं । नक्तमक्षारलवणं यावत्तत्स्याच्चतुष्टयं ॥ ततः प्रभाते संजाते लक्ष्मीपतिसमन्वितां । दीपान्नभाजनैर्युक्तां शय्यां दद्याद्विलक्षणां ॥ पादुकोपानहच्छत्रचामरासनसंयुतां । अभीष्टोपस्करैर्युक्तां शुक्लपुष्पाम्बरावृतां ॥ सोपधानकविश्रामां फलैर्नानाविधैर्युतां । तथाभरणधान्यैश्च यथाशक्त्या समन्वितां ॥ अव्यङ्गाङ्गाय विप्राय वैष्णवाय कुटुम्बिने । दातव्या वेदविदुषे न वकव्रतिने क्वचित् ॥

तत्रोपवेश्य दाम्पत्यमलंकृत्य विधानतः । पत्न्यास्तु भाजनं दद्यात् भक्ष्यभोज्यसमन्वितं । ब्राह्मणस्यापि सौवर्णीमुपस्करसमन्वितां । प्रतिमां देवदेवस्य सोदकुम्भां निवेदयेत् ॥ एवं यस्तु पुमान् कुर्य्यादशून्यशयनं हरेः । वित्तशाठ्येन रहितो नारायणपरायणः ॥ न तस्य पत्न्या विरहः कदाचिदपि जायते । नारी चाविधवा ब्रह्मन् यावच्चन्द्रार्कतारकं ॥ न विरूपं न शोकार्त्तं दाम्पत्यं जायते क्वचित् । न पुत्त्रपशुरत्नानि क्षयं यान्ति पितामह ॥ सप्तकल्पसहस्राणि सप्तकल्पशतानि च । कुर्व्वन्नशून्यशयनं विष्णुलोके महीयते” ॥ इति मत्स्यपुराणे अशून्यशयनव्रतं ६७ अध्यायः ॥ अशृतं, त्रि, (न शृतम् । नञ्तत्पुरुषः ।) अपक्वं । इति रत्नमाला ॥ “तण्डुलात् षोडशगुणे शृते वाप्यशृते तथा । तोये पेयां पचेत्तावद्यावत् सिक्थकनिर्गमः” ॥ इति वैद्यकपरिभाषा ॥ अशेषं, त्रि, (नास्ति शेषो यस्येति ।) शेषरहितं । निःशेषं ॥ सर्व्वं । इत्यमरः ॥ (“स्थानं प्राप्स्याम्यशेषाणां जगतामपि पूजितम्” ॥ “अहिंसादिष्वशेषेषु गुणेषु गुणिनां वरः” ॥ इति च विष्णुपुराणम् ॥ अशेषेण । यथा, -- “अलं विवादेन यथा श्रुतस्त्वया तथाविधस्तावदशेषमस्तु सः” । इति कुमारे । “वक्तुमर्हस्यशेषेण दिव्या ह्यात्मविभूतयः” ॥ इति गीतायाम् ॥) अशोकं, स्त्री, पारदं । इति मेदिनी ॥ शोकरहिते त्रि ॥ अशोकः, पुं, (नास्ति शोको यस्मात् ।) स्वनाम- ख्यातपुष्पवृक्षविशेषः । तत्पर्य्यायः । शोकनाशः २ विशोकः ३ वञ्जुलद्रुमः ४ वञ्जलः ५ मधुपुष्पः ६ अपशोकः ७ कङ्केल्लिः ८ केलिकः ९ रक्तपल्लवः १० चित्रः ११ विचित्रः १२ कर्णपूरः १३ सुभगः १४ दोहली १५ ताम्रपल्लवः १६ रोगितरुः १७ हेमपुष्पः १८ रामा १९ वामाङ्घ्रिघातनः २० पिण्डीपुष्पः २१ नटः २२ पल्लवद्रुः २३ । अस्य- गुणाः शीतलत्वं । हृद्यत्वं । पित्तदाहश्रमापहत्वं । गुल्मशूलोदराध्माननाशित्वं । कृमिकारकत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अस्य पर्य्यायगुणाः । “अशोको हेमपुष्पश्च वञ्जुलस्ताम्रपप्लवः । कङ्केल्लिः पिण्डपुष्पश्च गन्धपुष्पो नटस्तथा ॥ अशोकः शीतलस्तिक्तो ग्राही वर्य्यः कषायकः । दोषापचीतृषादाहकृमिशोषविषास्रजित्” ॥ इति भावप्रकाशः ॥ अस्य कलिकाभक्षणविधिरशीकाष्टमीशब्दे द्र- ष्टव्यः ॥ (योषितां सनूपुरचरणप्रहारेण अशो- कानां पुष्पोद्गमो भवतीति कविसमयप्रसिद्धिः । यदुक्तम् । “पादाघातादशोकं विकसति वकुलं योषिता- मास्यमद्यैः” । इति साहित्यदर्पणे । अपरञ्च ।

“पादाहतः प्रमदया विकसत्यशोकः शोकं जहाति वकुलो मुखशीधुसिक्तः” । अपरञ्च । “सनूपुररवेण स्त्रीचरणेनाभिताडनम् । दोहदं यदशोकस्य ततः पुष्पोद्गमो भवेत्” ॥ कुमारसम्भवे ऽपि । “असूत सद्यः कुसुमान्यशोकः” । इति ॥ “कुसुमं कृतदोहदस्त्वया यदशोकोऽयमुदीरयिष्यति” । इति रघुवंशे । “अशोकवल्कलक्वाथं शृतं दुग्धं सुशीतलं । यथाबलं पिबेत्प्रातस्तीव्रासृग्दरनाशनं’ ॥” इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहः ॥ “अशोकवल्कलप्रस्थं तोयाढके विपाचितं । तेन पादावशेषेण जीरकेण तथैव च ॥ घृतप्रस्थं पचेदेतत्प्रक्षिप्य च तथापरं । तण्डुलाम्बून्यजाक्षीरं प्रस्थं प्रस्थं पृथक् पृथक् ॥ केशराजरसस्यापि प्रस्थमेकं भिषग्वरः । जीवनीयैः पियालैश्च परूषसरलाञ्जनैः ॥ यष्ट्याह्वाशोकमूलञ्च मृद्वीका च शतावरी । तण्डुलीयकमूलञ्च कल्कैरेतैः पलार्द्धकैः ॥ शर्करायाः पलान्यष्टौ गर्भदन्त्वाशुचूर्णितं । पुष्यायोगेन तत्पीतं निहन्यात् सर्व्वदोषजं ॥ श्वेतं कृष्णं तथा नीलं प्रदरं हन्ति दुस्तरं । कुक्षिशूलं योनिशूलं पृष्ठशूलञ्च दारुणं ॥ मन्दाग्निमरुचिं पाण्डुं कृशतां श्वासकासिनां । अशोकघृतमेतत्तु विख्यातं स्त्रीगदेषु च” ॥ * ॥ अशोकघृतं ॥ * ॥ इति वैद्यकस्नेहमालिकायां ॥) अशोकः, त्रि, (नास्ति शोकों यस्येति वाच्यलिङ्गः ।) शोकरहितः । यथा, “त्वामशोक हराभीष्ट मधुमाससमुद्भव । पिबामि शोकसन्तप्तो मामशोकं सदा कुरु” ॥ इति तिथ्यादितत्त्वं ॥ (स्वनामख्यातो दशरथस्य मन्त्री । उक्तं रामायणे । “धृष्टिर्जयन्तो विजयः सिद्धार्थोऽप्यर्थसाधकः । अशोको धर्म्मपालश्च सुमन्त्रश्चाष्टमोऽभवत्” ॥ स्वनामख्यातो नृपतिश्च, यथा भारते । “अशोको नाम राजाभून्महावीर्य्योऽपराजितः । तस्मादवरजो यस्तु राजन्नश्वपतिः स्मृतः” ॥ अशोकरोहिणी, स्त्री, (अशोकैव रोहतीति । अशोक + रुह + णिन् + ङीप् ।) कटुरोहिणी । इत्यमरः ॥ कट्कीति भाषा । (“अशोकरोहिणी- वैजयन्ती-सुवर्च्चला-पुनर्नवा-वृश्चिकाली-ज्योतिष्म- ती-प्रभृतीनि समासेन तिक्तो वर्गः” । इति सुश्रुते ॥) अशोकषष्ठी, स्त्री, (अशोका शोकादिरहिता या षष्ठी ।) चैत्रस्य शुक्ला षष्ठी । तस्यां षष्ठीपूजा यथा, “चैत्रे मास्यसिते पक्षे षष्ठ्यां षष्ठीं समर्च्चयेत् । सुखाय पुत्त्रलाभाय शुक्लपक्षे तथैव च” ॥ इत्युत्तरकामाख्यातन्त्रे ११ पटलः ॥ ० ॥ “प्रसूत्या द्वादशे मासि सम्पूज्यापत्यवृद्धये ।

पृष्ठ १/१३८

:सुते जाते तथा षष्ठ्यां षष्ठी द्वादशरूपिणी ॥ वैशाखे चान्दनी षष्ठी ज्यैष्ठे चारण्यसंज्ञिता । आषाढे कार्दमी ज्ञेया श्रावणे लुण्ठनी मता ॥ भाद्रे चपेटी विख्याता दुर्गाख्याश्वयुजे तथा । नाड्याख्या कार्त्तिके मासि मार्गे मूलकरूपिणी ॥ पौषे मास्यन्नरूपा च शीतला तपसि स्मृता ॥ गोरूपिणी फाल्गुने च चैत्रेऽशोका प्रकीर्त्तिता” ॥ इति स्कन्दपुराणम् ॥ अशोका, स्त्री, (न विद्यते शोको दुःखं यस्याम् ।) कटुकी । इत्यमरः । अर्हतां शासनदेवताभेदः । इति हेमचन्द्रः ॥ अशोकारिः, पुं, (आशोकस्य अरिः । कदम्बवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ अशोकाष्टमी, स्त्री, (न विद्यते शोको यस्यां सा । एवम्भूता अष्टमी ।) चैत्रमासीयशुक्लाष्टमी । त- त्राष्टसङ्ख्यकाशोककलिकायुक्तजलपानं कर्त्तव्यम् । यथा, अथाशोकाष्टमी स्कान्दे । “मीने मधौ शुक्लपक्षे अशोकाख्यां तथाष्टमीं । पिबेदशोककलिकाः स्नायाल्लौहित्यवारिणि” ॥ अशोकाख्येत्युपादानात्तिथिमात्रेऽपि तत्पानं । फलन्तु मन्त्रलिङ्गात् शोकराहित्यमवगन्तव्यं । लौहित्यवारिणि ब्रह्मपुत्त्राख्यनदजले । पुनर्वसु- योगे तु फलाधिक्यं । आह लिङ्गगरुडपुराणयोः । “अशोककलिकाश्चाष्टौ ये पिबन्ति पुनर्वसौ । चैत्रे मासि सिताष्टम्यां न ते शोकमवाप्नुयुः” ॥ पानमन्त्रस्तु । “त्वामशोक हराभीष्ट मधुमाससमुद्भव । पिबामि शोकसन्तप्तो मामशोकं सदा कुरु” ॥ स्त्रीशूद्रकर्त्तृकपानेऽपि प्रागुक्तयुक्तेः स्वयं मन्त्रः पठनीयः । स्त्रीपक्षे ऊहोऽपि नास्ति विवृतमेका- दशीतत्त्वे । अशोकपानन्तु पञ्चमार्द्धप्रहरव्यापि- न्यामष्टम्यां भ्रातृद्वितीयोक्तवत् । इति तिथ्यादि- तत्त्वं ॥ * ॥ अपि च । अत्र स्रोतोजले बुधवारे पुनर्व्वसुनक्षत्रयुक्तशुक्लाष्टम्यां वाजपेययज्ञजन्यफल- समफलप्राप्तिकामः स्नायात् । ब्रह्मपुत्रे तु सर्व्व- पापक्षयपूर्ब्बकतीर्थस्नानजन्यफलप्राप्तिकामः स्ना- यात् । स्नानेतिकर्त्तव्यतां विधाय । “ॐ, ब्रह्मपुत्त्र महाभाग शान्तनोः कुलनन्दन । अमोघागर्भसंभूत पापं लौहित्य मे हर” ॥ इति पठित्वा स्नायात् । केवलशुक्लाष्टम्यां ब्रह्मपदगमनफलं । पञ्चमार्द्ध- प्रहरव्यापिन्यां पुनर्व्वसुयुक्तायां केवलायां वा शुक्ला- ष्टम्यां शोकरहितत्वकामः अष्टावशोककलिका अहं पिबामि इति सङ्कल्प्य, -- “त्वामशोक हराभीष्ट मधुमाससमुद्भव । पिबामि शोकसन्तप्तो मामशोकं सदा कुरु” ॥ इति पठित्वा विष्णुपदजलमिश्रिता अशोक- कलिका अष्टौ पिबेत् । स्त्रीशूद्रानुपनीतैरपि मन्त्रः पठनीयः पौराणिकत्वात् । स्त्रीपक्षेलिङ्गोहो नान्ति प्रकृतेः समवेतार्थत्वात् । इति कृत्यतत्त्वं ॥ अशोचः, पुं, (न शोचः । नञ्समामः ।) शोकाभावः । तत्पर्य्यायः । अनहंकृतिः । इति त्रिकाण्डशेषः ।

अशोच्यं, त्रि, (शुच् + कर्म्मनि ण्यत् । ततो नञ्तत्पु- रुषः ।) शोकायोग्यं । अशोचनीयं । यथा, -- “अशोच्यानन्वशोचस्त्वं प्रज्ञावादांश्च भाषसे । गतासूनगतासूंश्च नानुशोचन्ति पण्डिताः” ॥ इति श्रीभगवद्गीतायां २ अध्याये ११ श्लोकः ॥ (तथा च चाणक्ये, -- “अशोच्यो निर्धनः प्राज्ञोऽशोच्यः पण्डितबान्धवः । अशोच्या विधवा नारी पुत्त्रपौत्त्रप्रतिष्ठिता”) अशौचं, क्ली, (शुचेः पवित्रताया भावः शौचं ततो तञ्- तत्पुरुषः ।) शुचित्वाभावः । स्मृतौ तु । वैदिककर्म्मा- नर्हत्वप्रयोजकीभूतसंस्कारविशेषः । यथा । वैदि- ककर्म्मानर्हत्वप्रयोजकसंस्कारविशेषरूपमशौचं । वैदिककर्म्मार्हत्वप्रयोजकसंस्काररूपं शौचं । न चाशौचाभाव एव शुद्धिर्नसंस्कारविशेष इति वाच्यं । अघानां यौगपद्येत्विति न वर्द्धयेदघानि इत्येताभ्यामशौचे पापपर्य्यायाघपदप्रदर्शनात् अशौचपदस्य यथांभावरूपत्वं । तथा, -- “देवाश्च पितरश्चैव पुत्त्रे जाते द्विजन्मनां । आयान्ति तस्मात्तदहः पुण्यं षष्ठञ्च सर्व्वदा” ॥ इत्यादित्यपुराणीयेन शौचे पुण्यपददर्शनात् शौचस्यांपि भावरूपता प्रतीयते । इति शुद्धि- तत्त्वं ॥ * ॥ मन्त्रदगुरुमरणे अशौचं यथा, -- “गृहीतो देवतामन्त्रः सावित्रीग्रहणं कृतं । यस्मात्तस्य त्रिरात्रन्तु ब्रह्मविद्याग्रहो यतः ॥ उपनीयाध्यापको यस्तस्मिन्नपि त्रिरात्रकं । वेदवेदाङ्गशास्त्राणां व्याख्यानं शिक्षितं यतः ॥ ज्ञानं प्रतिष्ठितं येन वेदाभ्यासो यतः कृतः । तस्मिन्मृते चैकरात्रं गुरौ शिष्ये तथैव च ॥” इति मत्स्यसूक्ते महातन्त्रे ३५ पटलः ॥ अपि च । “गुरावुपरते चैव त्र्यहाणि शिष्यसन्ततौ” । इति विज्ञानतन्त्रं ॥ * ॥ अन्यत् पूर्ब्बलिखितं । विहितकर्म्मविरोध्यदृष्टविशेषः । तदनेकविधं तत्र शुद्धितत्त्वोक्ताशौचानि संगृह्यन्ते ॥ अथ सपिण्डाद्यशौचं १ ॥ जनने मरणे च सप्तमपुरुषपर्य्यन्तं सम्पूर्णाशौचं । तच्च विप्रस्य दशाहः क्षत्रियस्य द्वादशाहः । वैश्यस्य पञ्चदशाहः । शूद्रस्य मासः ॥ (यथाह मनुः । “शुध्येद्विप्रो दशाहेन द्वादशाहेन भूमिपः । वैश्यः पञ्चदशाहेन शूद्रो मासेन शुध्यति” ॥) जनने मरणे च दशमपुरुषपर्य्यन्तं सर्व्वेषां वर्णानां त्र्यहः । चतुर्द्दशपुरुषपर्य्यन्तं पक्षिणी ॥ जनने मरणे च जन्मनामस्मृतिपर्य्यन्तं सर्व्ववर्णाना- मेकाहः ॥ जन्मनामस्मृतेरभावे स्नानमात्रं ॥ अशौचं प्रति कन्यायास्त्रिपुरुषं सापिण्डं ॥ माता- महमरणे सर्व्वेषां वर्णानां त्रिरात्रं ॥ मातृष्वस्रीय-पितृष्वस्रीय-मातुलपुत्त्र-भागिनेय- मरणे सर्व्ववर्णानां पक्षिणी ॥ पितामहभगिनीपुत्त्र -- पितामहीभगिनीपुत्त्र -- पि- तामहीभ्रातृपुत्त्ररूप-पितृबान्धवत्रयमरणे सर्व्वव- र्णानां पक्षिणी ॥ मातामहभगिनीपुत्त्र-मातामहीभगिनीपुत्त्र-मा-

तामहीभ्रातृपुत्त्ररूप-मातृबान्धवत्रयमरणे सर्व्व- वर्णानामहोरात्रं ॥ एकग्रामवासिस्वगोत्रजमरणे सर्व्ववर्णानामहो- रात्रं ॥ औरसव्यतिरिक्तपुत्त्रजननमरणयोःपरपूर्ब्बभार्य्या- प्रसवमरणयोश्च सर्व्ववर्णानां त्रिरात्रं ॥ आचार्य्यमरणे ब्राह्मणादिवर्णत्रयाणां त्रिरात्रं ॥ समानजातीयोत्कृष्टजातीयपुरुषान्तर-संगृहीत- स्वभार्य्यामरणे सर्व्वेषां त्रिरात्रं ॥ हीनवर्णोपभुक्ता- मरणे तु नाशौचं ॥ भगिनीपुत्त्रगृहे मातृष्वसुर्भ्रातृपुत्त्रगृहे पितृ- ष्वसुः पैतृष्वस्रीयगृहे मातुलपुत्त्रस्य जामातृगृहे श्वश्रूश्वशुरयोम्मरणे भगिनीपुत्त्रादिचतुर्णां त्रि- रात्रं ॥ श्वश्रूश्वशुरयोः सन्निधिमरणे सर्व्ववर्णानां त्रि- रात्रं ॥ श्वश्रूश्वशुरयोरेकग्रामस्थितयोर्म्मरणे स- र्व्वेषां पक्षिणी ॥ श्वश्रूश्वशुरयोर्भिन्नग्राममरणे सर्व्वेषामहोरात्रं ॥ भगिनी-मातुलानी-मातुल-पितृष्वसृ-मातृष्वसृ- गुर्व्वङ्गना-मातामही-मरणे सर्व्वेषां पक्षिणी ॥ आचार्य्यपत्नीपुत्त्रयोरुपाध्यायस्य मातृवैमात्रेयस्य श्यालकस्य सहाध्यायिनः शिष्यस्य च मरणे सर्व्व- वर्णानामहोरात्रं ॥ मातृष्वसृपुत्त्र-पितृष्वसृपुत्त्र- मातुलपुत्त्ररूपात्मबान्धवत्रयमरणे सर्व्ववर्णानां पक्षिणी ॥ (तथा च मनुः -- “मातुले पक्षिणीं रात्रिं शिष्यर्त्विग्बान्धवेषु च” । प्रथममन्येनोढा तेनैव जनितपुत्त्रा पुत्त्रसहितै- वान्यमाश्रिता पश्चात्तेनापि जनितपुत्रा तयोः पुत्त्रयोर्यथासम्भवं प्रसवमरणयोर्द्वितीयपुत्रपितु- स्त्रिरात्रं । तत्सपिण्डानामेकरात्रं । तद्द्वितीय- पितुर्म्मरणे तथाविधपुत्त्रयोरपि त्रिरात्रं । तथा- विधपुत्त्रयोः परस्परप्रसवमरणयोर्म्मातृजात्यु- क्ताशौचं ॥ दौहित्रमरणे सर्व्वेषां वर्णानां पक्षिणी ॥ पितृमातृमरणे ऊढानां कन्यानां त्रिरात्रं ॥ यदि मातुलमातृष्वसृपितृष्वसृप्रभृतीनां दहनवहनं करोति तदा सर्व्वेषां वर्णानां त्रिरात्रं ॥ मातामहादीनां त्रिरात्राभ्यन्तरं मरणश्रवणे तच्छेषेण शुद्धिः । तत्कालोत्तरश्रवणे तु नाशौचं । किन्त्वाचारात् स्नानमात्रं ॥ अथ बालाद्यशौचं ॥ २ नवमादिमासजातबालस्याशौचकालाभ्यन्तरे मर- णे मातापित्रोरस्पृश्यत्वं युक्तं तदेव स्वजात्युक्त- जननाशौचं ॥ ज्ञातीनान्त्वशौचं नास्ति ॥ नवमादिमासमृतजातयोः कन्यापुत्त्रयोः पित्रा- दिसपिण्डानां मातुश्च जननाशौचं ॥ तच्च ब्राह्म- णानां दशाहं शूद्राणां मासः ॥ पुत्त्रजन्मनि पितुः सचेलं स्नानं । पुत्त्रमुखदर्शनात्परं पुनः सचेल- स्नानं ॥ (तथाच संवर्त्तः, -- “जाते पुत्त्रे पितुः स्नानं सचेलं तु विधीयते ।

पृष्ठ १/१३९

:माता शुध्येद्दशाहेन स्नानात्तु स्पर्शनं पितुः” ॥) पुत्त्रकन्याजनने ब्राह्मण्या दशाहानन्तरं लौकिक- कर्म्माधिकारः । पुत्त्रजनने ब्राह्मण्या विंशतिरात्रोत्तरस्नानात् वैदिककर्म्माधिकारः । कन्याजनने ब्राह्मण्या मासोत्तरस्नानात् वैदिक- कर्म्माधिकारः ॥ शूद्रायाः कन्यापुत्त्रजनने त्रयोदशाहोत्तरं लौकिक- कर्म्माधिकारः । वैदिककर्म्मणि तु मासोत्तर- स्नानात् शुद्धिः ॥ एतत् सर्व्वं कन्यापुत्त्रयोर्विद्यमानत्वे बोध्यं ॥ जननाशौचोत्तरं षण्मासाभ्यन्तरमजातदन्तमरणे मातापित्रोरेकाहः । सपिण्डानान्तु सद्यः शौचं ॥ षण्मासाभ्यन्तरेऽपि जातदन्तस्य मरणे माता- पित्रोस्त्र्यहः । सपिण्डानामेकाहः ॥ षण्मासो- परि द्विवर्षपर्य्यन्तं बालकमरणे मातापित्रोस्त्र्यहः । सपिण्डानामकृतचूडे एकाहः । कृतचूडे त्र्यहः ॥ (अत्र मनुः, -- “नॄणामकृतचूडानां विशुद्धिर्नैशिकी स्मृता । निर्वृत्तचूडकानां तु त्रिरात्राच्छुद्धिरिष्यते ॥ ऊनद्विवार्षिकं प्रेतं निदध्युर्बान्धवा वहिः । अलङ्कृत्य शुचौ भूमावस्थिसञ्चयनादृते ॥ नास्य कार्य्योऽग्निसंस्कारो न च कार्य्योदकक्रिया । अरण्ये काष्ठवत् त्यक्त्वा क्षपेयुस्त्र्यहमेव वा ॥”) द्विवर्षोपरि मासत्रयाधिकषड्वर्षपर्य्यन्तमनुपनीत- बालकस्य मरणे मातापित्रादिसपिण्डानां त्र्यहः ॥ तन्मध्येऽप्युपनीतस्य मरणे दशाहः । मास- त्रयाधिकषड्वर्षोपरि मरणे पित्रादिसपिण्डानां दशाहः ॥ शूद्रस्य षण्मासाभ्यन्तरे अनुत्पन्नदन्तस्य मरणे त्रिरात्रं । उत्पन्नदन्तस्य पञ्चाहः ॥ षण्मासोपरि द्विवर्षाभ्यन्तरे अकृतचूडमरणे पञ्चाहः । तत्रापि कृतचूडमरणे द्वादशाहः ॥ द्विवर्षोपरि षड्वर्षा- भ्यन्तरे मरणे द्वादशाहः । अत्रापि दैवात् कृतो- द्वाहे मासो व्यवह्रियते ॥ षड्वर्षोपरि मासः ॥ अथ स्त्र्यशौचं ॥ ३ कन्याया जन्मावधिद्विवर्षाभ्यन्तरे मरणे सर्व्व- वर्णानां पित्रादिसपिण्डानां सद्यः शौचं । द्विव- र्षोपरि वाग्दानपर्य्यन्तमेकाहः ॥ वाग्दानोत्तरं विवाहपर्य्यन्तं कन्यामरणे भर्तृकुले पितृकुले च त्रिरात्रं (“स्त्रीणामसंस्कृतानां तु त्र्यहाच्छुध्यन्ति बान्धवाः” । इति मनुः ।) विवाहोत्तरं मरणे भर्तृकुलएव सम्पूर्णाशौचं ॥ दन्तजन्मपर्य्यन्तं भगिनीमरणे सोदरभ्रातुः सद्यः शौचं ॥ चूडापर्य्यन्तं भगिनीमरणे एकरात्रं । विवाह- पर्य्यन्तं त्रिरात्रं ॥ दत्तकन्यायाः पितृगृहे प्रसवमरणयोः पित्रोः शयनासनादिसंसर्गशून्ययोस्त्रिरात्रं । तथाविधब- न्धुवर्गाणां एकरात्रं । तथाविधसंसर्गिणान्तु सर्व्वेषां पूर्णाशौचं ॥ एतत्सर्व्वं सर्व्ववर्णसाधारणं ॥

अथ गर्भस्रावाशौचं ॥ ४ षण्मासाभ्यन्तरे गर्भस्रावे सर्व्ववर्णस्त्रीणामेवा- शौचं । तच्च लौकिकवैदिककर्म्मणोर्गर्भमाससम- सङ्ख्यदिनव्यापकं ॥ (“रात्रिभिर्मासतुल्याभिर्गर्भस्रावे विशुध्यति” ॥ इति मनुः ।) द्वितीयमासावधिगर्भस्रावे माससमसङ्ख्यदिनाधि- कादेकदिनात्परं ब्राह्मण्या वैदिककर्म्माधिकारः ॥ क्षत्रियाया गर्भमाससमसङ्ख्यदिनाधिकात् दिन- द्वयात् । वैश्याया दिनत्रयात् । शूद्रायाः षड्- दिनात् ॥ सप्तमाष्टममासयोर्गर्भपतने मातुः सम्पूर्णाशौचं । सगुणसपिण्डानां सद्यः शौचं । निर्गुणपित्रादि- सपिण्डानामहोरात्रं । यथेष्टाचरणशीलानां सपि- ण्डानां त्रिरात्रं तत्र जातस्य तद्दिनएव मरणे एवं ज्ञेयं ॥ सप्तमाष्टममासजातबालस्य जन्मद्वि- तीयदिनादौ मरणे नवमादिमासजातबालक- मरणवदशौचं । तच्च बालाद्यशौचे विवृतं ॥ अथ मृत्युविशेषाशौचं ॥ ५ शास्त्राननुमतबुद्धिपूर्ब्बकात्मघातिनो नाशौचदा- हश्राद्धादि ॥ शास्त्रानुमत्या अनशनादिमृतस्य प्रमादादनशना- शनि-वह्नि-जलोच्चदेशप्रपतन-संग्राम-शृङ्गि-दंष्ट्रि- नखि-व्याल-विष-चण्डाल-चौर-हतस्य च त्रिरात्रं ॥ शृङ्ग्यादिभिः स्त्रिया च क्रीडां कुर्व्वतः प्रमदा- प्रमादमृतस्य नाशौचादि ॥ नागविप्रियकारित्वेन तद्धतस्य मरणोद्देशप्रवृत्तविद्युद्धतस्य चौर्य्यदो- षेण राज्ञा हतस्य कलहं कृत्वा चाण्डालाद्यै- रसमानवर्णैर्हतस्य विप्रादेर्व्याधिजनकौषधस्य विषस्य वह्नेश्च वा दातुर्म्मरणे पाषण्डाश्रितस्य नित्य परापकारिणः क्रोधात् स्वयं प्रायविषवह्न्यादि- शस्त्रोद्बन्धन-जल-गिरि-वृक्षप्रपात-मृतस्य चर्म्मा- स्थ्यादिमयपात्रनिर्म्मातृविप्रादेर्म्मनुष्यबधस्थानाधि- कारिणः कण्ठदेशोत्पन्नभगरोगस्य पुंकर्म्माशक्त- नपुंसकस्य ब्राह्मणविषयापराधकरणान्निहतस्य बुद्धिपूर्ब्बकब्राह्मणहतस्य च महापातकिनो गलत्- कुष्ठिनश्च एवंविधपतितानां मरणे च न दाहा- शौचादिकं कार्य्यं ॥ तत्कृत्वा तप्तकृच्छ्रद्वयं कुर्य्यात् ॥ (अत्र मनुः, -- “वृथासङ्करजातानां प्रव्रज्यासु च तिष्ठताम् । आत्मनस्त्यागिनाञ्चैव निवर्त्तेतोदकक्रिया ॥ पाषण्डमाश्रितानाञ्च चरन्तीनाञ्च कामतः । गर्भभर्तृद्रुहाञ्चैव सुरापीनाञ्च योषितां” ॥ इति ।) म्लेच्छतस्करादिभिर्युद्धे स्वाम्यर्थहतवि- प्रादेर्दाहाशौचादिकमस्त्येव ॥ कृतप्रायश्चित्तगलत्कुष्ठिनो दाहाशौचादिकं कार्य्यं ॥ शस्त्रेणाभिमुखहतस्य तु सद्यःशौचं दाहादि च ॥ गवार्थे ब्राह्मणार्थे वा दण्डेन युद्धे हतस्याहोरात्र- मशौचं ॥ मृपतिरहितयुद्धे लगुडादिहतस्य पराङ्मुख- हतस्य च त्रिरात्राशौचं ॥ गोविप्रपालनेऽभिमुखयुद्धहतस्य सद्यः शौचं पराङ्मुखहतस्य तु त्रिरात्रं ॥

लौकिकपारिभाषिकोभयशस्त्रघातेतरक्षतमरणे सर्व्ववर्णानां सप्ताहमध्ये त्र्यहं सप्ताहादूर्द्धं सम्पूर्णा- शौचं ॥ लौकिकपारिभाषिकशस्त्रघातमरणे त्र्यहमध्ये त्र्यहं त्र्यहादूर्द्ध्वं प्रकृताशौचं ॥ लौकिकशस्त्रघातः खङ्गशरादिघातः ॥ पारि- भाषिकशस्त्रघातस्तु । “पक्षिमत्स्यमृगैर्ये तु दंष्ट्रिशृङ्गिनखैर्हताः । पतनानशनप्रायैर्व्वज्राग्निविषबन्धनैः ॥ मृता जलप्रवेशेन ते वै शस्त्रहताः स्मृताः” ॥ इति देवीपुराणोक्तः ॥ अथ विदेशस्थाशौचं ॥ ६ अशौचकालाभ्यन्तरे विदेशस्थजननमरणाशौच- श्रवणे शेषाहोभिः शुद्धिः ॥ (“विगतं तु विदेशस्थं शृणुयात् यो ह्यनिर्द्दशं । यच्छेशं दशरात्रस्य तावदेवाशुचिर्भवेत्” ॥ इति मनुः ।) अशौचकालोत्तरं विदेशस्थज्ञातिजननश्रवणे- ऽशौचं नास्त्येव । पुत्त्रजननश्रवणे तु सचेलस्नानात् शुद्धिः ॥ (अत्र मनुराह । “निर्दशं ज्ञातिमरणं श्रुत्वा पुत्त्रस्य जन्म च । सवासा जलमाप्लुत्य शुद्धो भवति मानवः” ॥) सम्पूर्णाशौचिमरणे वर्षाभ्यन्तरश्रवणे सपिण्डानां त्रिरात्रेण शुद्धिः । सचेलस्नानादङ्गास्पृश्यत्व- निवृत्तिः । वर्षोत्तरश्रवणे तु सपिण्डानां स्नानेन शुद्धिः ॥ (अत्र मनुः । “अतिक्रान्ते दशाहे च त्रिरात्रमशुचिर्भवेत् । संवत्सरे ब्यतीते तु स्पृष्ट्वैवापो विशुध्यति” ॥) मातृ-पितृ-भर्तृ-मरणे वर्षोत्तरश्रवणे पुत्त्रपत्न्यो- रेकाहेन शुद्धिः ॥ द्विवर्षोत्तरश्रवणे स्नानमात्रं ॥ पूर्णाशौचातिक्रमएव विदेशस्थमरणाशौचश्रवणे त्र्यहाशौचं । न खण्डाशौचातिक्रमे ॥ यत्र मरण- मात्रं श्रुतं विशिष्य मासादिकमज्ञातं तत्र श्रवण- दिनावधिस्वजात्युक्तमशौचं । खण्डाशौचेऽपि महागुरुनिपाते एकरात्रं ॥ अथाशौचसङ्करः ॥ ७ जननाशौचमध्ये जननाशौचान्तरपाते मरणा- शौचमध्ये मरणाशौचान्तरपाते च पूर्ब्बाशौच- कालेन सर्व्ववर्णानां शुद्धिः ॥ (यथाह मनुः -- “अन्तर्दशाहे स्याताञ्चेत् पुनर्मरणजन्मनी । तावत्स्यादशुचिर्विप्री यावत्तत्स्यादनिर्दशं” ॥) पूर्णजननाशौचान्तदिने पूर्णजननाशौचान्तरपाते पूर्णमरणाशौचान्तदिने पूर्णमरणाशौचान्तरपाते च पूर्णाशौचान्तिमदिनोत्तरदिनद्वयेन शुद्धिः ॥ पूर्णजननाशौचान्तिमदिवसीयोत्तरप्रभाते सूर्य्यो- दयात् पूर्ब्बं तत्पाते सूर्य्योदयावधिदिनत्रयेण शुद्धिः ॥ एवं मरणाशौचेऽपि ॥ पूर्ब्बाक्तवर्द्धितदिनद्वयत्रयाभ्यन्तरेऽशौचान्तरपाते पूर्ब्बाशौचकालेन शुद्धिः ॥ अशौचत्रितयान्तदिनकृत्यं क्षौरादिकमेकदैव तद्द्वितीयदिनकृत्यं श्राद्धादिकं तत्परदिने ॥

पृष्ठ १/१४०

:अत्र च अशौचान्तिमदिनतत्प्रभातयोः स्वपुत्त्र- जनने पितृमातृभर्तृमरणे च न दिनद्वयत्रय- वृद्धिः । किन्तु स्वपुत्त्रजननावधि पितृमातृभर्तृ- मरणावधि च पूर्णाशौचं ॥ ज्ञातिजननाशौच- पूर्ब्बर्द्धे स्वपुत्त्रजनने ज्ञातिजननाशौचकालेन शुद्धिः ॥ परार्द्धे चेत् स्वपुत्त्रजननाशौचकालेन शुद्धिः ॥ ज्ञातिमरणाशौचकालमध्ये पितृमातृभर्तृमरणे पूर्ब्बार्द्धे पूर्ब्बाशौचकालेन परार्द्धे पराशौचकालेन शुद्धिः ॥ स्वपुत्त्रजननाशौचान्तिमदिनतत्प्रभातयोर्ज्ञाति- जनने पितृमातृभर्तृमरणाशौचान्तिमदिनतत्प्रभा- तयोर्ज्ञातिमरणेऽपि न दिनद्वयत्रयवृद्धिः । कि- न्तु पूर्ब्बाशौचकालेन शुद्धिः ॥ स्वपुत्त्रजननाशौचान्तिमदिनतत्प्रभातयोः स्वपुत्त्रा- न्तरजनने एवं मातृमरणाशौचान्तिमदिनतत्प्रभा- तयोः पितृमरणे पितृमरणाशौचान्तिमदिनतत्प्र- भातयोर्म्मातृमरणे च क्रमेण दिनद्वयत्रयवृद्धिः ॥ जननाशौचद्वयसन्निपाते पूर्ब्बजातो यदाशौचका- लाभ्यन्तरे मृतस्तदा सपिण्डानां सद्यःशौचेन पूर्ब्बाशौचनाशः ॥ तन्नाशादेव परार्द्धजातबालस्य मातृपितृव्यतिरिक्तसपिण्डानां पूर्ब्बार्द्धजातबालस्य मातापित्रादिसकलसपिण्डानां परजननाशौचस्य निवृत्तिः ॥ पूर्ब्बजातबालस्य मातापित्रोस्त्वस्पृ- श्यत्वयुक्तस्वस्वजात्युक्तजननाशौचं ॥ जननाशौच- द्वयसन्निपाते प्रथमजननाशौचपूर्ब्बार्द्धजातबाल- मरणे तन्मातापित्रोः पूर्ब्बाशौचकालपर्य्यन्तं अङ्गास्पृश्यत्वयुक्तमशौचं ॥ परार्द्धजातबालमरणे तु तज्जननावधि तन्मातापित्रोरङ्गास्पृश्यत्वयुक्तस्व- जात्युक्तजननाशौचं । विशेषातिरिक्तसमसंख्यदि- वसीयजननमरणाशौचयोः सन्निपाते मरणाशौच- कालेन शुद्धिः । असमसंख्यदिवसीयजननमरणा- शौचयोः सन्निपाते तु दीर्घशौचकालेन शुद्धिः ॥ शूद्रेतरायाः पुत्त्रजननप्रयुक्तविंशतिरात्राशौचा- भ्यन्तरे पत्युर्म्मरणेऽपि पुत्त्रजननाशौचकालेन शुद्धिः ॥ पूर्ब्बोक्तसपिण्डद्वयजननवर्द्धिताशौचमध्येपितृमातृ- भर्तृमरणेऽपि वर्द्धितसपिण्डद्वयजननाशौचकालेन शुद्धिः । एकाहे पूर्णाशौचिसपिण्डद्वयमरणे या- वदशौचं तावत् सर्व्वसपिण्डानामस्पृश्यत्वं ॥ सकुल्यपर्य्यायसमानोदकमरणे विद्युदादिमरणे- ऽपि अशौचं त्रिरात्रं । अङ्गास्पृश्यत्वमेकरात्रं । तेनैतत् त्रिरात्रद्वयं गुरु ॥ विदेशस्थमरणे अर्थात् अशौचमध्ये अश्रुतसपिण्डमरणे त्रिरात्राशौचं अङ्गान्स्पृश्यत्वस्नानापनेयं । अतस्तल्लघु । एषां स- न्निपाते गुरुणैव शुद्धिः ॥ विदेशमृतज्ञातित्रिरात्राशौचस्य लघुनः विदेश- मृतपितृमातृभर्तृत्रिरात्राशौचेन शुद्धिः ॥ तुल्यत्रिरात्राशौचसन्निपाते पूर्ब्बेणैव शुद्धिः ॥ कन्यापुत्त्रयमजोत्पत्तौ सर्ववर्णाया मातुर्म्मासेन शुद्धिः पित्रादिसपिण्डानां स्वजात्युक्ताशौचं ॥ तयोरशौचमध्ये एकतरमरणे शूद्राभिन्नमातुः

कन्यामरणात् सद्यः शुद्धिः । न तु पुत्त्रमरणात् ॥ पित्रादिसपिण्डानान्तु प्रथमजातमरणात् शुद्धिः । न तु परजातमरणात् ॥ शूद्राया यमजोत्पत्तौ प्रथमजातमरणाशौचेन शुद्धिः । न तु परजात- मरणात् ॥ पित्रादिसपिण्डानान्तु प्रथमजातमर- णात् शुद्धिः न तु परजातमरणात् ॥ एवमन्य- द्भाव्यं सुधीभिः ॥ अथ शवानुगमनाद्यशौचं ॥ ८ ब्राह्मणशवानुगमने ब्राह्मणस्य सचेलस्नानाग्नि- स्पर्शघृतप्राशनैः शुद्धिः ॥ क्षत्त्रियशवानुगमने ब्राह्मणस्य एकाहेन शुद्धिः ॥ वैश्यशवानुगमने ब्राह्मणस्य द्व्यहेन शुद्धिः ॥ शूद्र- शवानुगमने ब्राह्मणस्य प्राणायामशतेन दिन- त्रयेण च शुद्धिः ॥ प्रमादात् शूद्रशवानुगमने ब्राह्मणस्य जलावगाह- नाग्निस्पर्शघृतप्राशनैः शुद्धिः ॥ अनाथब्राह्मणस्य धर्म्मबुद्ध्या दहनवहनयोः स्नान- घृतप्राशनाभ्यां सद्यः शौचं ॥ लोभेन सजातीयदाहे स्वस्वजात्युक्ताशौचं ॥ असजातीयशवदहनवहनस्पर्शैः शवजात्युक्ताशौचं ॥ स्नेहादसम्बन्धिदाहकविप्रादेस्तद्गृहवासे त्रिरात्रं । अशौचिकुलान्नभोजने तत्तुल्याशौचं ॥ अशौ- चान्नभोजनं विना तद्गृहवासेऽहोरात्रं ॥ विशेषवचनाभावे सम्बन्धिनो मातुलादेरस्नेहे- नापि दाहे त्रिरात्रं ॥ चिताधूमसेवने स्नानात् शुद्धिः ॥ (यथाह मनुः । “असपिण्डं द्विजं प्रेतं विप्रो निर्हृत्य बन्धुवत् । विशुध्यति त्रिरात्रेण मातुराप्तांश्च बान्धवान् ॥ यदन्नमत्ति तेषां तु दशाहेनैव शुध्यति । अनदन्नन्नमह्नैव स चेत् तस्मिन् गृहे वसेत् ॥ अनुगम्येच्छया प्रेतं ज्ञातिमज्ञातिमेव वा । स्नात्वा सचेलं स्पृष्ट्वाग्निं घृतं प्राश्य विशुध्यति” ॥) शूद्रे मृतेऽस्थिसञ्चयनकालाभ्यन्तरे तद्गृहं गत्वा- श्रुनिपातेन विप्रस्य त्रिरात्रं ॥ स्थानान्तरेऽश्रुपा- तनेऽहोरात्रं ॥ शूद्रे मृतेऽस्थिसञ्चयनकालादूद्ध्वं मासाभ्यन्तरे तद्- गृहेऽश्रुपातने विप्रस्याहोरात्रं सचेस्नानञ्च ॥ अस्थिसञ्चयनात् पूर्ब्बं विप्रगृहे रोदने विप्रस्य एकाहेन शुद्धिः ॥ क्षत्रवैश्ययोर्गृहे रोदने विप्रस्य द्व्यहेन शुद्धिः ॥ शूद्रस्तु सर्व्वत्र रोदने नक्तेन शुद्धः ॥ मृतशूद्रस्य बान्धवैः सह रोदनरहितविलापमात्रे ब्राह्मणस्याहोरात्रं ॥ अस्थिसञ्चयनकालस्तु पूर्णाशौचे ब्राह्मणस्य चतु- र्थाहः । क्षत्रियस्य षष्ठाहः । वैश्यस्य अष्टमाहः । शूद्रस्य दशमाहः ॥ त्र्यहाशौचे सर्व्वेषां द्विती- याहः ॥ पूर्णाशौचिमरणे ब्राह्मणस्य चतुर्थाहेऽस्पृ श्यता- निवृत्तिः ॥ क्षत्रियस्य षष्ठदिने । वैश्यस्य अष्टम- दिने । शूद्रस्य दशमदिनेऽस्पृश्यतानिवृत्तिः ॥ सर्वस्य खण्डाशौचे त्रिभागकालेनास्पृश्यतानि- वृत्तिः ।

अतीतेऽशौचे सचेलस्नानेनास्पृश्यतानिवृत्तिः ॥ जननाशौचे सपिण्डानां अस्पृश्यता नास्ति ॥ पुत्त्रोत्पत्तौ स्नानात् पूर्ब्बं पितुर्विमातॄणाञ्चास्पृ- श्यत्वं ॥ सूतिकास्पर्शे पितुर्विमातॄणाञ्च सूतिकातुल्य- कालास्पृश्यत्वं । अन्येषां स्नानमात्रं ॥ कन्यापुत्रयोर्ज्जनने मातुर्दशरात्रमस्पृश्यत्वं ॥ कन्यापुत्रयोर्जनने शूद्रायास्त्रयोदशरात्रमस्पृश्यत्वं ॥ अथ क्षताशौचं ॥ ९ नाभेरूर्द्धमधोवा रुधिरस्रवे सन्ध्यावन्दनाद्यति- रिक्त्वकर्म्मण्येकाहः ॥ दन्तरक्तस्रवे सर्वत्र कर्म्मण्येकाहः ॥ अथ रजस्वलाशौचं ॥ १० तत्र प्रथमदिनावधि त्रिरात्रमशौचं ॥ त्रिरात्रात् परं सप्तदशाहपर्य्यन्तं रजोदर्शनेऽशौचाभावः ॥ अष्टादशाहे रजोदर्शने एकाहमशौचं ॥ ऊनविंशदिने रजोदर्शने द्व्यहाशौचं ॥ ऊनविंशतिदिनात् परं रजोदर्शने त्रिरात्राशौचं ॥ रजस्वला चतुर्थेऽह्नि भर्तृसेवनादिलौकिककर्म्मणि शुद्धा । पञ्चमेऽहनि दैवपैत्रकर्म्मणोः शुद्धा ॥ (“शुद्धाभर्त्तुश्चतुर्थेऽह्नि अशुद्धा दैवपैत्रयोः । दैवे कर्म्मणि पैत्रे च पञ्चमेऽहनि शुध्यति” ॥ इति शुद्धितत्त्वे ।) रजस्वलाया अशौचमध्ये सूतिकास्पर्शे अन्त्यज- जातिस्पर्शे च त्रिरात्रोपवासेन शुद्धिः ॥ उप- वासस्तु अशौचात् परं करणीयः ॥ भर्तृपूरकपिण्डदानकाले यदि रजस्वला भवति तदा वस्त्रं त्यक्त्वा पुनः स्नात्वा पूरकं दद्यात् किन्तु शुद्ध्युत्तराशौचदिनासत्त्वएवायं विधिः । तत्सत्त्वे तु शुद्धया भूत्वा देयं ॥ आब्दिकश्राद्धकालेऽपुत्त्रभार्य्या यदि रजस्वला भवति तदा पञ्चमेऽहनि तच्छ्राद्धं कुर्य्यात् ॥ * ॥ (अभिषिक्तक्षत्रियाणां चान्द्रायणादिव्रतकारिणां गवामयनादियागप्रवृत्तानाञ्च सपिण्डमरणादाव- शौचाभावएव । उक्तञ्च मनुना । “न राज्ञामघदोषोऽस्ति व्रतिनां न च सत्रिणाम् । ऐन्द्रं स्थानमुपासीना ब्रह्मभूता हि ते सदा” ॥ विष्णुणाप्युक्तम् । “अशौचं न राज्ञां राजकर्म्मणि, न व्रतिनां व्रते, न सत्रिणां सत्रे” । इति ॥) इत्यशौचव्यवस्था समाप्ता ॥ अश्मः, पुं, पर्ब्बतः । मेघः । वैदिकशब्दोऽयं ॥ अश्मकदली, स्त्री, (अश्मा इव कदलीफलं यस्याः ।) कदलीविशेषः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अस्याः गुणपर्य्यायौ काष्ठकदलीशब्दे द्रष्टव्यौ ॥ अश्मकेतुः, स्त्री, (अश्मेव केतुरस्याः ।) क्षद्रपाषाण- भेदावृक्षः ॥ इति राजनिर्घण्टः ॥ अश्मगर्भः, पुं, (अश्मेव गर्भो यस्य ।) हरिन्मणिः । मरकतं । इत्यमरः ॥ अश्मगर्भजं, क्ली, (अश्मनो गर्भाज्जायते इति । अश्म- गर्भ + जन् + ड ।) मरकतं । इति राजनिर्घण्टः ॥ पान्ना इति भाषा ॥ (पुं, पाषाणजो वह्निः ।) अश्मघ्नः, पुं, (अश्मानं पाषाणं हन्ति भिनत्तीति । अश्म + हन् + टक् ।) पाषाणभेदनवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ हाथाजुडी इति भाषा ॥ अश्मभेदशब्दे- ऽस्य पर्य्यायगुणौ ज्ञातव्यौ ॥