वृत्तरत्नाकरम्
Kedara Bhatta
१९४०

FिF8FF; । | इतरत्रकम् । । '; केदारभट्टप्रणीतम् । ॐ सारस्खतवंशावतंसेन प्रचयमहाविद्यालयसाहित्यदर्शन- */ [ ॐ शामध्यापकेन स्यालकोटघास्तव्य-जैनम्यायविशारद - ६३ दर्शनाचार्येण ॐ विरचितयाऽतिसरलया खोपडू ‘सौभग्यवती' अ 3 विद्युत्स्या सनाथया रत्नप्रभाख्यया व्याख्यया समुद्भासितम् । कवितार्किक-सिंहदेवाणि प्रकाशक ॐ मेहरचन्द्र लक्ष्मणदास हिन्दी संस्कृत पुस्तक विक्रेता हो सैमिङ बाज़ार, लाहौर । ॐ चतुर्थावृतिः ] वि० सं० १६४४३ { मूल्यम् ) + श्य 8Bट है। अक छाला तुलसीराम जैन, मैनेजिंग प्रोप्राइटर, मेहबन् लक्ष्मणदास, संस्कृत हिन्दी पुस्तकालय, सैदमिड़ा बाज़ार, लाहौर। पुनर्मुद्रणादिसर्वेsधिकाराः प्रकाशकायत्ताः All rights reserved by the publishers लाछा खज़ानचीराम जैन, मैनेजर, मनोहर इलेक्ट्रिक प्रेस, सैडमिङ बाजारकार द्वित्राः शब्दाः । अयि ! लख्छन्दच्छन्दशनार्थिनः ! कवितोदन्तभूमिभाषा नुभवभव्यमतयः ! सूरयः । जानन्त्येव श्रीमन्तः यत् वैदिकलौकिक पद्यकाव्यविज्ञानाय छन्दःशास्रस्य कियती अपेक्षा चर्तत इति । शिक्षाकारोऽप्याह-छन्दः पादौ तु वेदस्य' इति । तत्र वैदिक लौकिकसर्वसाधारणोपयोगीनि पिङ्गलाद्याचार्यप्रणीतानि सूत्राणि सन्ति, परं केवलं लौकिकच्छन्दोशनार्थिनां कृते सरनोपायेन यथा आशु बोधः स्यादित्यालोच्य प्राकेदारनाथभट्टी वृत्तरत्नाकरं नाम छन्दग्रन्थं प्रणिनाय यदनेकेषां मलिनाथप्रभृतीनामपि लौकिक- काध्यव्याख्यातृणां तत्र २ छन्दःपरिचयप्रकाशने उपजीव्यमासी दिति नात्र विचदनीथं कस्यापि । अस्योपरि नारायणभस्याति- विपुला सर्घटीकामूर्धाभिषिक्तो गम्भीशौ च टीका वर्तते, अन्या अपि चाऽधुनिकपण्डितवर्युः प्रणीताः सन्ति, भविष्यन्ति वा, तासां गुणदोषविवेचनं नास्माकं कृत्यम्, किन्तु सर्वथा छाप्रयोधसौकर्याय बद्धपरिकरेण मयापि रप्रभा।' नाम टीका रचिता । याऽति सरला सक्षिप्त पूर्णमूलार्थलायनक्षमा वर्तते । यद्यपि मूलग्रन्थो लक्ष्यलक्षणरूपः, तथापि मया बालव्युत्पतिसौकर्यकरणाय प्रायोऽ न्यान्यपि उदाहरणानि सहीनानि । क्कचित्र स्वयं रचयित्वा प्रकाशितानि येन छन्दोज्ञानार्थिनो लक्ष्याम्तरेऽपि लक्षणयोजनीतिं सुस्पष्टमधिगुच्छेयुः । विषमस्थलार्थबोधसुकरतायै च अस्या रत्न- प्रभायाः ‘सौभग्यधत' नाम विनिमपि च रचयित्वाऽधो योजितवानस्मि, किन्तु महदिदं हर्षस्थानं छात्राणां यत् प्रायः सार दृष्टमनुरुध्य भापाटीकाऽपि सदैव निवेशिता । क्कचित् २ प्रश्नः अपि नियोजिता, उतरसङ्केतश्च छनः, अन्ते च सकलमझकरण- रीतिस्त्रं प्रकाशयम् । सेयं भवसमुपकाराय कीदृशी संवृतेति प्रन्थान्तराणि इमां च स्खपाचौं स्थापयित्वा स्वयं भघन्त स्तोलयन्तु, मया नात्र स्वमुख किमपि वचनीयम् । यथामति यथाऽवकाशं गूफशोधनमप्यकार्षम्, तथापि मनुष्यभावसुलभत्रुटिभावात् य यथा भवतां क्षतिः प्रतीयेश तरुच्छोधयम्, कृपया माश्च वयन्तु यदहमग्रिमे संस्करणे तसस्थ विधास्यामीति सानुनयमभ्यर्थयते विदुषामनुचरः नृसिंहदेवः समर्पणम् /

==++===

| डा० लक्षमणस्वरूप एम.ए,डी. फिल महोदयानां करकमले । अयि ! मान्यवर ! सूर! सबनवुन्दाप्रगण्य ! मेधाविन् ! नैरुक्तग्न ! विद्वन् ! साधो ! तव कण्ठभूपणं भवतु ॥१॥ ‘रमप्रभा ' मदीग्रा छन्दोविज्ञानकारिणी तरला । बाळहितैषी पन्था यत्रोद्दिष्टोऽस्ति केवलं सरलः ॥२॥ समर्पकः- नृसिंहदेवः | == =S. x==== वृत्तरत्नाकरस्थविषयानुक्रमः । ... " विषय: प्रथमोऽध्यायः ।। वैतालीयप्रकरणे विपयः पृष्टः वैतालीयम् २१ मङ्गलम्-टीकाकारमङ्गलम् औ५छन्दभिकम् .. १२ g•दभेदः अधाितलिक। ... ... २२ मगणlद्गः ; दक्षिणान्तिक ... २३ गुलचुम्वरूपम् .. संयोगपरस्य गुरोरपवाद ... , उद१च्यवृतिः ... ... २३ छन्दःशम्रपरिभाषा .. - प्रान्यतः ... .. २४ ममत्रलक्षणम् .. है प्रभृतकम ... ... २४ अधममलक्षणम् अपरान्तिक ... ... २५ वषमबाणलक्षम्। ... १० चारुहनि। ५ ममतभेद • • .१० बस्त्रप्रकरण • • द्राट्छ-गथभ्यहqम •.. ११ वक्त्रम् .. २.. २६ उदिज्ञानगंज्ञा .. ११ पश्यावक्त्रम् ... ... २३ विपरीतपयक्त्रम् ... चपलवम् - Priyanka Umakanth (सम्भाषणम्) २७ अयमका युग्मांचपुणे अया १२ xांचपुन। २६ पथ्या १४ रवपुल |वपुला ... १ / नवपुनः ... ... चपल। ... ... १६ नविपुल। ... ... मुखचपला • .• • .• १६ मद्रासमकप्रकरणे- जघनचपला ... ... १७ प्रचलधृतिः ... ... ३५ गतिप्रकरणे मात्रममकम् ... ... ३१ ग:निः १८ विवेकः ३ १ उपगीतिः १८ नवभक ... ... ३१ उर्जेनिः । १६ चित्रा ३२ अयगीति , २२ उपचित्रा ... ... ३२ द्वितीयोऽध्यायः । ( २ ) १४४ ४Y २००४ । • •- ४ विषयाः पृष्ठाद्याः ) विषयाः पृष्टः पादाकुलकम् ... ... ३३ । माणवकम् ... ... ४३ गुरुलखुमंच्याबोधीपायः .... ३४ } ईमरुतम् शिख ३५ । समनिक । ... स्त्रज्ञ ३ ५ प्रमाणिक ४५ अनीडा ३ ६ विनानम् .. २५० रुचिर ... ... ३६ (९) बृहती तृतीयोऽध्यायः । हलमुखी ४६ समवृतप्रकार: भुजगरासून ४६ (१) उक्त (१०) पलिकः- श्रीः ... ... ३७ शुद्धविराट ... ... ५७ (२) अम्यु पागवनम मयूरधारिणी ... (३) मध्या रुक्मवनी (चम्पकमाला ).. ४८ नारं। मना। ३८ ४७ ४७ • • •.. ३८ • ¥ s मनमा ८ ३ = उपस्थिना ... (४) प्रतिष्ठा ४६ न्य। •.. ३८ (११) त्रिष्टुप्- • (५) सुप्रतिष्ठा इन्द्रः .. ५० ५१ ५३ • ५३ ४ ५४ ३६ उपेन्द्रवज। (१) गायत्री उपजानिः तनुमध्या .. १. ३६ शशिवदन ४० दोधक वृत्तम् • विद्युल्लेख . ४० शालिनी वसुमती ... ... ४० तोम .... (७) उष्णिक श्रीः मधु ४१ भ्रमरविलमिता मदल .. ४१ रथोद्धता। .. कुमारललना. . ४१ स्वागत • (८) अनुष्टुप् वृत्ता चित्रपदा .. ... ८९ भद्रका विद्युन्मला ... ... ४३ ' श्येनिका • + 4 = } ५.६ ५६ ५७ ७

७
८

८ b ( ३२ ) पृष्ठझाः विषयः पृ विषय . ••• ... ' ७५

3 ... ५८ ७३ भौद्धिकामाला ... • ५६ मतमयूरम् •.. उपस्थितम् ७ ४ ५३ मञ्जुभाषिणी. बमिका ७४ (९२) जगती (१७) शक्वरी चन्द्रवत्। ५६ अस्रध ... वंशस्थम् ६९ अपराजिता। ७ इन्द्रवंश ... ••• प्रहरणकलिका... ७६ तोटकम् ६ १ धन्ततिलक ... ७६ द्वनविलम्बितम् ६३ पुढः .. २.. ६२ , (१५) अतिशयरी- प्रमुदितवदना... ६३ शशिकला ... .. 59 कुसुमविचित्रा. .. ... ६३ स्रक मणिगुणनिकरः जलोद्धतगतिः , ६ ४ कामबाडा • भुश्रयनम्--- ग्विणी ६५ | मालन ••. प्रियंवदा ... ... ६६ प्रभङ्गम् .. ७६ मणिमाला ... लता ६७ चन्द्रलेख मंदिदम ... ... ६५ (१६) अष्टिः विभावरी । ... ... ६२ ऋषभगजविलमितम् ... ८० प्रमितच ... ६८ पाणिनी ८ १ उज्ज्वला - .. ६६ ॥ पञ्चचामरम् ... ... ८१ वैश्वदेवी ... • . • ६€ ] (१०) अरयति-- जलधरमाला ... ... ७• । शिखरिणी ... ... ८२ नवमालिनं .. पृथ्वी अभ ... ... ° } वंशपत्रपतितम् ८३ मालती ... ... ११ । हरिणं । तामरमम् + २१ । मन्दकान्ता । .. ८ नकुंटकम् (३) अतिजगती कोकिलकम् ... ७३ क्षमा प्रहर्षिणी ७१ (१८) धृतिः रुचिरा .. ७३ कुसुमितलतकेलिना •.. ८ ६ ३० • ३ ४ ( ४ ) धृष्टा द्याः विषयाः पृष्ट ¥ः AD b ६ ६ आरम्यान •. (१९) अनिष्टतिः 8B > $ मेषविम्फ़ीनना। विपरीनयूव। ... १०० ६ ४ शार्दूलविक्रीडितम् हरिणलुना ... १२० (२२) कृतिः अपरवक्त्रम् ... १०१ सुवदन। २. ८८ पुध्पिनाप्र ... ... १०१ यवमन दृप्तम् ... ... Le (२१) प्रकृति वियोगिनी ... ... १ ५ २ ८४ स्त्रग्धरा • पञ्चमऽध्यायः। (२२) आकृतः भद्रकम् &° विपमचूतप्रकरणे (३) धिक्कृतिः पदचनुरूपम्.. १०३ ६ १ अपंडैिः २२: अबलालनम् १० ४ मसी"द्ध। ... ६२ लिक , १० (२) सत्तिः - १० तन! ... ... ६२ अमृतधार • • १२ ७ (२५) अतिकृतिः उद्वत्! £ ? १०८ के पद ... नरभकम् ... १८ (२६) उकुनिः ललितम् ११ ६ भुजङ्गविजग्मितम् .... ३ उपस्थितप्रचुषितम् ६ ११ अपवाहः । वर्धमानम् .. दण्डकमकर शुद्धविराडापेभम .. ११० E चण्डट्प्रपतिः गाथ ६५ उद्दामशादयः षष्ठोऽध्यायः ॥ प्रचितकसमभिधः .. ६६ १२ प्रस्तारः bb ११३ नष्ट ११ उद्दिष्टम् अर्धसमवृतप्रकरणे ११६ उपचित्रम् . .. ... एकादिलगक्रिया •.. ६६ ११७ संख्या .. ६७ द्रुतमध्या ... ११६ मेगवती ... B७ प्रस्थसमाप्तिः ... ... ११ ६ भद्रविराट् .. ३८ .. १२० केतुमती .. ... ६८ टीकाग्रचनकालः b १११ •• चतुर्थोऽध्यायः । श्रीः डलरलाकरम् । रत्नप्रभाटीकोर्पतम्। अथ प्रथमोऽध्यायः । मुखसन्तानसिद्धयर्थे नत्वा ब्रह्मच्युतार्चितम् । गौरीविनायकोपेतं शङ्करं लोकशकरम् ।१॥ वेदार्थशैवशास्त्रज्ञः पच्येकोऽभूद् द्विजोत्तमः । तस्य पुत्रोऽस्ति केदारः शिवपादार्चने रतः ॥२॥ तेनेदं क्रियते छन्दो लक्ष्यलक्षणसंयुतम् । वृत्तरत्नाकरं नाम बालानां सुखबुद्धये ।।३।। रत्नप्रभाटीका । यश्चिन्तनेन निविलं दुरितं विनाशं सद्यः प्रयाति तमहं हृदि भावयामि , श्रीशैलराजदुहितुस्तमयं धुननं दानागतभ्रमरभूषितगडपालिम् ॥१॥ पतिं पतीनां परमं परेशं धर्मावहं पापनुदं भगेशम् । यकरणं कारणकारणनां देवं नमीडेऽखिलभूनने ॥२॥ पिञ्जलादीन् पुराचार्यान् मातरं पितरं गुरुम् । प्रणम्य प्राञ्जलिर्भूत्वा स्मरं स्मारं शिवं तथा । वृत्तरकरस्याऽद्य तन्वे दममामहम् ।३ ।। इमां टीकां पराश्वापि च्छन्दोज्ञानार्थिनो मुदा । सभाल्य पार्श्वयोर्जुनं स्वयं सन्तोल्य मेधया ।४।। पडिताश्चापि पश्यन्तु बालानां यत्ते हितम् । तदुपादाय सन्तु नाहं सौमि स्त्रयं स्वकम् ॥५॥ सारभूना च भाषऽस्याः सहैब विनियेजिता । क्षिप्रमेवार्थविज्ञानं येन स्यात्पठतां सदा ॥६॥ ग्रन्थाले निर्वितप्रस्थसमाप्त्यर्थमवश्यं मङ्गलमाचरणीयमिति श्रुतिमूलकः शिष्टाचारः । तं परिपालयन् 'दरभङ' आदौ शङ्कर- नमस्कारामऊँ मङ्गलमातनोति–सुखमन्तानेति । ब्रह्मा=हिरण्यगर्भः परमेष्ठी * आदिविद्वान् , अच्युत=विष्णुःब्रह्म च अच्युतश्च ब्रहमच्युतौ ताभ्यामर्चितम्पूजितम्, गौरीविनायकोपेतम्थ्री च विनायक गौरीविनायकौ ताभ्याम् उपेतं सहितम्, लोकस्य= जगनः, भक्तलोकस्य वा शङ्करम्बुखकर्तारम्, सुखसन्तानसिख्य- र्थम्=सुस्चे शास्रार्थविषयकबुद्धिप्रसादजनितः प्रमोदविशेषःतस्य सन्तान=परम्परा अविच्छिन्नप्रवाहः , तस्य सिद्धिः लाभः प्राप्तिरिति यावत् तदर्थम्, नत्वा=। यजु-सुखमात्यन्तिकं मोक्षलक्षणम् सन्तानः=पुसपैग़ात्रिः, सिद्धयोऽणिमादयस्तदर्थ नत्वा इति व्याख्यातं नद्रभसात् प्रकृतविषयानुपयुक्तः। परम्परया तत्प्रयोजनान्वाण्यनेऽपि मुख्य एव कर्य सम्प्रत्ययान् । तेन केदारेण वृतरक्षाकरं नाम छन्दः क्रियत' इति परेणान्वयः। कीदृशः केदारः-इत्याका(यां तदीयनामजा तीष्टदेवतादिनिर्देशपूर्वकं निर्दिशति–भेदाभेद । वेदार्थशैवशास्रशः= वेदाः कगाद्यश्चत्वारोऽनेकशास्त्रात्मकाः तेषामर्थाः कर्मोपासनाश नरूणः प्रतिपाद्य विषयः । किंवा वेदस्य अर्थः परमं प्रयोजनं सविलासाज्ञाननिवृत्तिपरानन्दावाप्तिरूपम्, शैवशास्त्राणि शिवोपास नाप्रधानपरकाणि शिवतन्त्राणि यानि उपजीव्य ग्रलम्भोपर्यपि श्रीकण्ठप्रभृतीनामाचार्याणां भाष्यकरणप्रवृतिरभूत् तानि, तेषां जाना रीति शः एवम्भूतः, पद्येकः=पव्येकनामा द्विजोत्तमः=वेदविहिता चारनिष्ठो ब्रह्मणः, अभूत्=आसीत् । एतेन स्वपितृनाम जातिथोक्ता । तस्य=पव्येकस्य, पुत्रः=तनूजः, केदारः=केदारनामा अस्ति । स पुनः कीदृशः--शिवपादार्चने रतः=शिवचरणसेवापरः शिवोपासक इत्यर्थः । एतेन तेन स्वदेवतोक्का ।

स्वग्रन्थरचनप्रयोजनं स्पष्टीकुर्वन् तादृशेतरप्रन्थेभ्योऽस्योत्त मतां वक्ति-तेन' इति । तेन–केदारेण, छन्द:=वर्णमात्रादिच्छन्दः प्रतिपादको अर्थ इत्यर्थः कथंभूतं तत्-लक्ष्यलक्षणसंयुतम्लदयश्च लक्षणश्च लक्ष्यलक्षणे स्त्रोदाहरणे ताभ्यां संयुतं समुपेतम् एकत्रैव सौभाग्यवती। बितिः । अथ जयतु विवृतिरेष सौभाग्यवती यमधिकतरबाथां । गूढा साध्वी सरला औौमनवणं सुवृत्तनिर्देशश ॥ २ सर्गादौ यस्य हृदि भगवता महेश्वरेण वेदाः प्रकाशिताः । 'यो वै प्राणी विदधाति पूर्व यो वै वेदांश्च प्रहिणोति तस्मै' इति (स्वताश्वतर अ० ६ मं० १८) धुनेः । पघतदंशे लक्ष्यलक्षणयोर्दर्शितत्वात् । पिङ्गलसुत्रादिभ्योऽस्य बालानां कृते महशिष्टयमिति भावः । किं नाम छन्द इत्याह-तृतरत्नाकर नाम=भृतानि श्रीप्रभृतीन्यैव रत्नानि तेषामाकरः स्वनिरूधः समूढो यञ्च तत् वृत्तरत्नाकर' स्याल्यं छन्दः इति ग्रन्थविशेष इत्यर्थः । कस्मै प्रयोजनाय--बालानां मुखशुद्धये=अधीतव्याकरणा अनधीतच्छन्दः शाखाः प्रकृते यालाः तेषां सुखेन अनायासेन बुद्धये योधाय एकत्रैव यथा ते लक्ष्यं लक्षणं च अनायासेन खुध्येरन् तथा मया ‘वृत्रमकरं नाम छन्दः क्रियत इत्यर्थः ।

+अत्र उक्तो बालोऽधिकारी । छन्दोषोधः प्रयोजनम् । छन्दः प्रतिपादनं विषयः विषयग्रन्थयोः प्रतिपाद्यप्रतिपादकभावश्च सम्बन्ध इत्यनुबन्धचतुष्टयं ज्ञेयम् ॥१,२,३॥

भाषा--व्र तथा विष्णु मे पूजन, पार्वती गणेश द्वारा सेचित, चकल संमार के मुख र कभर्जनं के कलाकार और महादेव को प्रणाम करक सुखसन्तान= मुस्रपरम्परा की प्राप्ति के लिये (केदारभट्ट विद्वान वृत्तरत्नाकर नामक छन्दमन्थ । निगृणु कना है; यह लुनीम जैक के साथ अन्वय जान लेना) । १२ वेदर्थ और न शश्न के नव का ज्ञान ‘पथेक' नमक श्रेष्ठ=वेदविहिन आचरणवाला उत्तम बाण थ। उग पठ्यक ना पुत्र शिव-शङ्कर महदेव के चरQों का भक्त ‘केदार’ नामक नाग है। वही कदर अथान् । प्रर्थना बनक क सुखधो लॉयल एस्थरूप यूr= छन्दंरुप भन्न के समुद्रस्थानं ‘धूतः न्नाकर’ नामक इन्द्रप्रस्थ का निर्माण करता है n३॥ +पिङ्गलादिभिराचारैर्यदुक्तं लंकिकं द्विधा । मात्रावयवेभदन छन्दस्तदिह कथ्यते ।।४।। सामान्यतः कुतां प्रस्थप्रतिज्ञां पूर्वाचार्योक्तिसमूलतथा द्रढयन् विशेषतोऽस्य प्रतिपाद्यविषयं प्रतिजानीने–पिङ्गलदिभिरिति । पिङ्गला दिभिः=सूत्रभाष्यकारादिभिः, आचरैःछन्दःशास्रप्रणेतृभिः मद्यपुरुपैः यत्नत्रवर्णविभेदेन भेदेनदेदमयदि मात्राच्छन्त्यः , इदं श्रीप्रभृति

प्रथाध्ययनप्रतिभयंजकज्ञानविपश्रवमनुबन्धसामान्यलक्षणम् ।

प्र०+ ='"'भाकर’ इति प्रस्थनाम्नि किं बीजम् ? कोऽस्यश्विक ! कथम्य अनिघ।यो विषयःपिन्नलादिसूत्रेभ्योऽस्य किं वैशिष्टयम् ? कतिविधेऽनुशन्धः!अनुबन्धस्य किं सामान्यलव्रणम् ? भृतरनाकरकर्तुः किं नाम ! कोऽभिजनः ? अस्येष्ठदेवता च का ? किमर्थाचास्य प्रथनिर्माणे प्रतिः ? (उ०) अस्य पृ० ३ पं० १, ७ आदि । जिसमें लचय=उदाहरण और लसुण देनं क स्वरूप ज्ञात है। जाय ने ‘वृनरनाकर’ का । प्र०+--सामान्यतः पिङ्गलदिभिशचयैः कतिविधे छन्द उक्तम् ! (1) अस्य धृ० ३ ९ २० ॥ + + + रत्नप्रभोपेते धृतरकाकरे वर्णच्छन्द इति विशेषेण, द्विघा=द्विप्रकारम्, उक्तम्=कथितम् , तत् छन्दः, इड=प्रथकथ्यते=भिरूप्यत इत्यर्थः । आदौ नावलूणच्छन्द मात्रच्छन्दस्ततः परम् । तृतीयमक्षरछन्दः अन्दनेभा तु रौकिकम् ॥

इत्याहुः । तत्र गणच्छन्द आर्यादि, मात्राच्छन्त्रो वैतालीयादि, अक्षरच्छन्दः सामान्यादीनि विभागो यः ॥४॥ भाषा-छन्दःसूत्र, भाष्य के प्रणेना पिलादि आचार्यों ने जो मात्रा, वर्ण भेद में दो प्रकार का छद कथन किया है. इस प्रन्थ में उसका वर्णन किया जाता है । + षडध्यायनिबद्धस्य छन्दसोऽस्य परिस्फुटम् । प्रमाणमपि विज्ञेयं पत्रिंशदधिकं शतम् ॥५॥ स्वग्रन्थपरिमाणमाचरे -पटध्यायेति । पडध्यायनिबद्धस्य=प च तेऽध्यायाः पडध्यायाः रैर्निबद्धस्य रचितस्य, अस्य छन्दस-छन्दो ग्रन्थस्यास्य वृत्तरत्नाकराभिघस्य, परिस्फुटम्= अतिप्रकटम्, षषिं शदधिकं शतम्=पत्रिंशन्सयधिक ईंत्रिंशदक्षराणामन्युपर्छन्द सामेकशतम् (१३६, प्रमाणम्=परिमाणं पाठकपम्, अपि=निधितम् विशेयम्=अवगन्तव्यम् । अयं भावः-यद कस्यचिद् ग्रन्थस्य पाठगणना चिकीर्षिता। भधति तदा द्वात्रिंशदक्षराणामनुष्टुप्छन्दसां लोकानां परिगणनया सा शान्ति नीयते इति सम्प्रदायः । एवमस्य पाठगणना १३६ श्लोक वती इया । अनेनात्यल्पपाठवतोऽस्य ग्रन्थस्य कण्ठस्थकरणेन सकलवृचशाने भविष्यति, अतोऽभ्यवहृपठवड्रन्थपठनप्रयासो व्यर्थ इति सूचितम् ॥५॥ भाषा- म यः अध्यायोंबले वृत्तरनाकर प्रन्थ का सम्पूर्ण पाठ १३६ लोह जानना । +म्यरस्तजभ्नगैर्नान्तैरेभिर्दशभिरर्चः । समस्तं वाश्रयं व्याप्तं त्रैलोक्यमिव विष्णुना ॥६॥ सकळशाठव्यापिनोऽत्र विशेषोपयोगवतो मदीन् गणानाह स्थरस्नेति। म्यरस्तजन्नगैः=मगण्यगण-गण-सगण-गण-जगण भगण-नगण-गुरुभिः, लान्तैः ल्धुरन्ते येषं ताशेर्लघुयुक्तै ,पभिः दशभिः अकर्णाटकगुरुलघुरूपैर्वणैःविष्णुनाहरिणा त्रैलोक्ष्यैः प्र०+=कियान् पाठेiऽस्य प्रन्थस्य ! पाठगणनायां कशः सम्प्रदायिक नियमः ? (उ०) अस्य पृ० ५ पं० ६ ॥ प्र०+—कैर्गणैः किमिव किं व्याप्तम् ? (उ०) अस्य पृ• ¥ पं० २५ । प्रथमः परिभाषाऽध्यायः ।। त्रिभुवनमिष व्याप्तम्अधिष्ठितम् । यथा सकलं स्वकार्यभूतं प्रपद्ये विष्णुव्र्यामति अर्थात् विष्णुसशातोऽतिरिक्तसत नास्ति मैलोक्य- स्थ (जगत) एवमेव दर्शितगणाक्षरान्तःपास्येव सकलं शास्ममिति श्येयम् ॥६॥

भाषा--जिस प्रकार विष्णु से घिरौ।की व्याप्त है, वैसे ही गुरुलघुसहित मगणादि आठ वर्णात्मक गणं मे सकल शास्त्र व्याप्त है अर्थात् स्व शIG इन्ही का प्रपत है।

+सर्वगुणं सुखान्तल यरायन्तगलौ सतों । मध्ययं Gभौ त्रिलो नोऽचौ भवन्त्यत्र गणात्रिकाः ।।७।।

मादिगणान् लक्षयति--सर्वेति । सर्वगुः=सर्वगुरुः मः=अगणः। मुखान्त^=मुखे आदौ अन्तर्मध्ये लो छधुर्ययोस्तौ यीयगणरणयौ भवत इति शेषः । अन्तगतं=अन्ते गलौ गुरुलघू ययोस्तौ क्रमेण सतौ=सगणतगणौ इत्यर्थः मध्यायौ गुरुर्मध्यः आद्यश्च ययोस्तौ क्रमेण जभौ=जगणभगणौ स्याताम् । त्रिलः=शिलघुः नः=गः (एवंरूपाः) अत्र=छन्दःशाभे त्रिकाः =उग्रवयवाः यक्षरा इत्यर्थः, अष्टौ गणाः भवन्ति । अथैतेषां प्रस्तारादिषुपयोगिनमाकारं प्रदर्शयामः । तत्र- गुरुः ऽ लघु t S S ऽ | S S S। S । । ऽ ऽ ऽ । । 3 । ऽ ।। 1 ।। एतेषां देवताफलस्वरूपाणि ग्रन्थान्ते व्याख्यापरिशिष्ट द्रष्टव्यानि ॥७॥

ज्ञेयाः सञ्जन्तमध्यादिगुरवोऽत्र चतुष्कलाः । गणाश्चतुर्द घूषेवाः पञ्चार्यादिषु संस्थिताः ।।८॥ । अथ मात्राच्छन्दोगणानाह-ज्ञेया इति । अत्र आर्यादिषु= माघ्राच्छन्दःसुचतुष्कला=चतुर्माश्रिकाःचतुर्लघूपेताः=चतुर्भिर्लघुभिः सहिताःसंस्थिताः=प्रस्तारादिरीत्या सम्यङ् वत्तमानाः पञ्च गणः ॐ छन्दोभञ्जर्यामध्येचमुक्तम् -- ममिगुएं त्रलघुश्च नकारी भादिगुरु . पुनरदलपुथ् .। जो गुरुमध्यगते ग्रूमध्यः सन्तनुरुः कथितोऽन्तस्थंस्नः ॥ गुफ़ेरेकं गकारस्तु लकारे लघुरेककः । मण वैषा मेस्त्रभिः संस्थानं दशर्यत यथा ॥ इति । म०+–कति वर्णगणः ? नेपं लक्षणमाकारस्य निख ?!(उ०) अस्य पू० पं•५ प्र०+" –नग्रदिमात्राच्छन्द सु कानि गणः भवन्ति ? किमकारश्च ते । (उ० ) अस्य पृ० ५ पं० २१ । परgsपि पश्यत । रसप्रभोपैते वृत्तरत्नाकरे श्रेयाः । के ते इत्याह-सर्वान्तमभ्यादि गुरवः। सर्वत्र अन्तर्मध्ये आवौ च गुरुर्येषां ते तादृशा इत्यर्थः । तत्र चतुर्मात्रिकर्षात् सर्वगुरुरि तिपयेण द्विगुरुर्बध्यते इति ध्यातव्यम् । यथा

सचेगुरुः अन्तगुरुः मध्यगुरुः आदिगुरुः चतुर्लघुः ।। 8 । ऽ । ऽ ।।

भाषा—आयदि मात्रिक छन्द में चतुर्मात्रिक (चार मात्रा वाले ) पाँच गण होते हैं अर्थात् एक सर्वगुरु ssदूसरा अन्यगुरु ।। s, तीसरा मयगुरू । ऽ, चौथ आदि गुरु 5।, और पंचवां चतुर्लघुरूप ।।।।

सानुखरो विसर्गान्तो दीर्घा युक्तपरश्च यः। या पादान्ते त्वसौ वक्रो ज्ञेयोऽन्यो मात्रिको लुजुः ॥६॥ लक्षिताः गणः । सम्प्रति गुरुलघुस्वरूपमुच्यते-—सानुसार इति ।

सानुस्वारः=अनुस्वारेण सह घर्फत इति, अनुस्वारयुक्तः, विसर्गान्तः विसर्गाविसर्जनीयोऽन्ते यस्य सः,दीर्घदीर्घसञ्ज्ञकः, यश्च युक्तपरः= युकःसंयोगी परो यस्य सः, संयोगे परवर्तिनि यः पूर्वो लघुः सोऽपि गुरुरेव मन्तय्यः । तत्र-सानुस्वारो यथा–कं खं इस्यादिः । बिस- गन्तो यथा-अः कः इत्येंदिः। दीर्घा यथा-ऊकार इत्यादिः। दीर्घ- पदं प्लुतस्याप्युपलक्षणम् । युकपरो यथा-विष्णुः इत्यादौ संयुकष्णु- धर्णपरकत्वात् ‘बि’ शब्दो गुरुः । किञ्च-असौ लघुः पादान्तेः लोकजरणान्ते वा=विकल्पेन गुरुलैथः । यथेष्टं लघुगुरुकार्यकुद्भव तीत्यर्थः । अपि च-प्रस्तार्यमाण असौ ग्युरुः घ = कुटिलरेन कृतिः (5) शैयः। अस्य=गुरुभिक्षःल्=लघुःमात्रिकः=एकमात्रिकः कङ्गु-सरलरेखाकृति (1) शैयः। एतेन गुरोfर्दमात्रस्वमुक्तं भवति ॥९॥

भाषा–अनु स्रयुक्त, अन्त में विश्वर्गवाल, दीर्घ और जिमझे परे विसर्ग

व्यवस्थितौ विकल्पः । तेन-'अथ वासवस्य वचनेन' इत्यादौ प्रतादि

पादन्तस्य लघुतैव । 'तस्याः सुरम्यासपवित्रपांसु-' इत्यादौ च गुरुतैव । एतेन प्रथम तृतीयपादान्ते लघुर्न गुरुकृत्यं करोति, कुर्वदपि न हृद्यमिति वदन्तः केचन परास्तः । 'युक्तपरः’ इति व्यजनोपध्मानीयजिहामूलीयपराणामुपलक्षणम् । तथा च-'तनुत्रा ग्विभवोऽपि सन्' 'मन्दः कवियशःप्राणै'इत्यैवमादिषु सकारस्य जिह्वामूलीये पध्मानीय परे च दारशकारयोर्युवं सिद्धं भवति । इतरथा नकारस्य पदान्तत्वात् सकारस्य न प्राप्नो ति, जिह्वामूलीयोपध्मानीययोश्च संयोगस्याभावद्वकारशकारियोनं प्राप्नोति । तदुक्तम् दीर्घ संयोगपरं तथा ज्ञातव्यञ्जनान्तमूष्मान्तम् । सानुस्वारश्च गुरु कचिदवसनेऽपि अस्यन् इति ॥ विस्तरस्याकरदिषु द्रष्टव्यः । प्रथमः परिभाषऽध्यायः । हो ऐमा वर्ण 'गुरु' कहता है। फिच-पाद के अन्त में विद्यमान लघु वर्ण विकल्प से गुरुमञ्शक आनना । प्रस्तार से शुरु के आकर-चिद् वक (s) और लघु का ऋजु= सरल () है। चार यह कि दो मात्रावला गुरु और एक मात्रावाला लघु होता है।

+पादादाविह वर्णस्य संयोगः क्रमसज्ञकः । पुरःस्थितेन तेन स्याल्लघुतापि कचिद् गुरोः ॥१०॥

संयोगपरस्य गुरोः क्कचिपधादमाह -पादादाविति । इदं छन्दश्शास्त्रे, पादादौ=वरणादौ, वर्णस्य=अक्षरस्य, संयोगः'इलोऽन न्तराः संयोगः' (१११७) इति पाणिनिस्त्रविहितः अन्यवर्णेन संयोगः, क्रमसञ्ज्ञकः=एतनामा आचार्यंछक्त इति शेषः । तेन=पादादिसंयोगेन पुरभस्थितेन=अग्रचतिना कत्रिन्=अपेक्षितविषये युगे=गुरुसञ्ज्ञ कस्यापि वर्णस्य, लघुना=लघुत्वमितीऽमिति शेषः ॥१०॥

+तरुणं सर्षपशाकं नवंदनं पिच्छिलानि च दधीनि । अन्यव्ययेन मुन्दरि ! ग्राम्यजनो मिष्टमश्नाति ॥११॥

उक्तमर्थमुदाहरणेन स्पीकरोति-तरुणमिनि । काचित् ग्राम्यनागरवरयोग़म्ये वरे साभिलाषाऽऽसीत् । त निन्दागर्भस्तुत्या चतुरतग आली ततो निवारयति--तरुणम्’ इति हे सुन्दरि !=दर्श नादेव तरुणमनोहारिणि ! श्राम्यजनः=ग्रामीणो जनः, अल्पव्ययेन= स्नकद्रव्यव्ययकरणेन, मिथुम्=मधुरम् ४ञ्च स्वादु भोज्यम्, अश्नति= भुक्।किन्तत् इत्यपेक्षायामाह-तरुणम्=सधस्कं कोमलम् ,सर्षपश कॅम्=सर्षपाणां शाकम्, नवौदनम्=नचान तण्डुलानामोदनं भक्तम्, पिच्छिलानि दधीनि चतथा घनीभूतानि सान्तानिकोपेतानि फेनि लानीत्यर्थः, दधीनि । अल्पघनो मिष्टाभासभोज़ी प्रयजनो विदग्धो न भवति एनं परिहर, नागरं विविधतिरसाभिसं धुरिति ईयङ्गयम् । ग्रामीणेऽभिलाषं मा कार्षीरिति भावः ॥११॥

भाषा-प।द के आदि में विद्यमान एक वर्ण का अन्य वर्ण के खथ जो मंयेग, उसकी इस शाखा में आचार्यलोक क्रम मज्ञक=‘म’ नाम से कथन करते हैं । इम 'म' नामक संयोग के परे होने पर किसी स्थल में पूर्ववत शुरु भी लघु हो। आता है । अर्थात् ऐमै गुफ वर्ण से जहॉ इष्टमिद्धि न हो बहाँ उम गुरु को भी लघु ई। मान लिया जाता है । परन्तु यह लघुभव संयोगनिमित्तक गुरु का है जानन, दघदि की नई। । अत्र छाद्शमात्रनियमघनि आर्यापथे प्रथमपादे ‘सुन्दरि’ ५०+क्रममच्छक्रस्य संयोगस्य किं लवणम् ? कुत्र चास्योपयोगः ? लघोर्गुरुभावे गुरोश्च लघुभावे कीदृशः मिद्धान्त इन मोदाहरणं विचिच्यताम् ? (उ०) अस्य पृ० ७ पं०४, १२ रतgभोपेते धृतरफरे इति सर्वुद्धिपदं ‘प्र’ इति संयोगपरत्वाद् गुरु । परन्तु अस्य गुरुन्धे सति प्रयोदशमात्राः स्युः, इयन्ते तु द्वादशमाशा पत्र । अतः प्रयोजन वशाद् गुरोरष्यस्य लघुभाव इष्टः । क्कचिदिति कथनेन व्यवस्थित- विकल्पोऽयं गुरोर्लघुभात्रे इति बोधितम् । तत्फलन्तु

गुणिनमपि निजरूपप्रतिपत्तिः परत एव सम्भवति । स्वमहिमदर्शनमक्ष्णैर्मुकुन्तले जायते यस्मान् ॥

इत्यत्र प्रतिपत्तिशध्दे ‘प्र’ इति क्रमस के संयोगे पुरशस्थिते: पि रूपशव्दीथपकारस्य गुरुत्वमेव नात्र लघुत्वं दर्शितापेक्षया अभावान् । एवमेवान्यत्रापि ज्ञेयम् । वस्तुतस्तु–'प्रहे बा' इति पिङ्गलस्थस्यैवायं सर्वः प्रपञ्चः । तत्र ‘प्रह' शब्दयोरुपलक्षणत्वाम् सर्वडलां लंयोगस्य पादार्तस्थभ्य अपादान्तस्थस्यापि कविप्रयोगेषु व्यवस्थिताविभाषया लघुताया इष्टत्वात् । प्रपञ्चितश्चायमर्थो विस्तरेण रामेश्वरस्नुना नारायणभट्टेन वृत्तरत्नाकरटीकायाम् । अस्माभिस्तु पाठगौरवाभिया सिद्धान्त एव प्रदर्शित इत्यलम् ॥११॥

+अब्धिभूतरसादीनां ज्ञेया संज्ञाऽत्र लोकतः। ज्ञेयः पदश्चतुर्थोऽशो यतिर्विच्छेदसंज्ञिका ।१२॥

अथात्र ात्रे अन्या अप्यपेक्षिताः परिभाषा उच्यते । अब्धिभूतेति । अब्धय=सागराः चत्वारःभूतानि=पृथिव्यादीनि पश्च, रसाः=मधुराद्यः पद, आदिशब्दा अश्वः सुनयश्च सप्त, वसवो नागाश्वाथं, ग्रहाः नव, दिशो दश, रुद्र एकादश, आदित्या द्वादश आँ- यथा च कुमारसम्भव सा मन लग्नानविशुद्धगात्री गृहीतप्रत्युद्गमनीयवम् । निर्घत्तपर्जन्यजलाभिषेका प्रफुल्लकाशा वसुधेव रेजे । इत्यत्र प्रशन्दे परे गुरोर्लघुत्वम् । यथा व माघे प्राप्तनाभिहदमजनमाशु प्ररथतं निवसनप्रहणाय । ओपनीविकमरुन्थ कित श्री वलमस्य करमारमकराभ्याम् । अत्र हशब्दे परे गुरोर्लघुत्वम् । एवमेव कचित् २ पादान्तलघोरपि गुरुभाव आकाङ्क्ते । यथा ( पारिजातहरणनाटके - सिन्दूरपृरक्तगौरपरागशोभे शश्वन्मदनवनिरवारिपूरे । संग्रामभूमिगतमत्तमुरेभकुर्भकूटे भदीयनसरशनये विशन्तु ॥ अत्र तृतीयचथेपदान्तलगुरुवम् । प्र०+--पादस्य यतेथ लक्षणं ब्रूहि ? उदहरणे च दर्शय अभ्घ्यादिपदैरिव शाने कीदृशः सतो गृयते ? (उ०) अस्य पृ० में पं० १५ । प्रथमः परिभाषाऽध्यायः । इत्येवमादि प्राह्यम् । अध्यदिशब्दाः स्वपर्यायसहिता , तेन सागरसमुद्रादिशदैरपि चतुरादिसत्याग्रहो यः इत्येवमाह एतेषां ‘लोकतः संशया’ इति ।

तकनः=ज्यौतिषादिशाक्ष(न्तरव्यवहारादित्यर्थः । पादः चतुः थऽशो ज्ञेयः । विच्छेदसंहित यति ठूय । विच्छेदो=विरामः । अचि कन्तु यतिविषये मप्रणीतायां काव्यादटीकाय ‘कुसुमप्रतिमायां निरीक्ष्यम् ॥१२॥

भाषा-ज्योतिषादि शाखं में अद्विध=भमुद्र पद में वर ¥ संख्या का प्रहण है । एवं जो भून ४, २अ ६, अव, मुनि , वसु, नाग ८, प्रद्द है, दिश १०, रुद्र ११, अदित्य १२ इत्यादि संकेत किया है, वह अब थ:। भा जान लेना। ओर पद्य= लोक के चतुर्थ भाग के नाम 'पाद’ तथा चिच्छेद=विराम को ‘यति’ कहते है ।

xयुक्समं विषमं चयुक्स्थानं सद्भिर्निगद्यते । सममर्द्धसमं वृत्तं विषमं च तथा परम् ॥१३॥

सङ्कि=छन्दोविद्भिः, समं=द्वितीयचतुर्थादि स्थानं 'युक्' इति, विषमं स्थानम्=एकतृतीयादि ‘अयुक' इति निगद्यते=कथ्यते । पवेन समस्थ युग्मानोजसंके, विषमस्य अयुग्मोजमंश दर्शिते । अथ धुत्त मेदानाह -'भमम्' इति । स्पष्टम् । इदन्तु बोध्यम् पादपैः पत्रैर्घटितं पद्यम् । सामान्यतस्तत् द्विविधम्। जातिधृतश्च। जानिर्नियनमाञ्जिका । वृत्तं नियतगुरुलघुविन्यासम् । तत्र जानि शर्यादि । वृतम्-उक्ताऽयुक्तादि । सश्च समादिभेदघन् । तदुक्तम्

पश्च चतुष्पद नच वृत्तं अतिरिति ऋध । वृतमक्षरभङख्यातं जातमत्रघ्न भवेत् । इति (न्म झरी) १३॥

भाषा-छन्दःशास्त्रादि के ज्ञान पशिडतो ने द्वितीयचतुर्थादि स्थान को 'मम' और एक, तृतीयादि स्थान का नाम 'विषम' कहा है। इभी प्रकार युग्म अने।ज शट में ‘भ्रम' तथा अयुध्म ओज शब्द से विषम' म्थान का प्रहण जानना।

अग्नयो यस्य चत्वारस्तुल्यलक्षणलक्षिताः । तच्छन्दःशास्त्रतत्वज्ञः समं वृत्रं प्रचक्षते ॥१४॥

अथ समवृत्तलक्षणमाझ्-‘अइप्रय' इति । यस्य दृशस्य चत्वारः अयःपादाःतुल्यलक्षणलक्षिताः=समानलक्षणोपेताः सन्तीति शेषःछन्दशास्त्रतत्त्वज्ञाः=छन्त्ररहस्यविदः, तत्छन्दः, समम्= समसकम्, वृत्तम् , प्रचक्षते=कथयन्ति ॥१४॥ प्र०x--समादिस्थानानां लक्षणं बृद्दि ? कनिविभव धृत्तमिति दर्शय ? (उ०, अभ्य पृ० ई पं० १३, १८॥ • स्थूलाक्षरैः युक्तः भागःरकपभोपेने वृत रक्करे

भाषा-जिस ओक के चारों पाद खम।न लवण से युक्त हो, उसका नाम 'समर्थात ' है ।

प्रथमाहमग्निममो यस्य तृतीयश्चरणो भवेत् । द्वितीयस्तुर्यचद् वृत्तं तदर्धसममुच्यते ॥१५॥

अर्धसमवृत्तलक्षणमाह--‘प्रथमाङघामम’ इनि । यस्य=शूलस्य तृतीयः चरणः=पादः प्रथमाक्षत्रसमः=प्रथम अपावतुल्यो भवेत्, द्वितीयःद्वितीयः पादःतुर्यवत्चतुर्थचरणध च भवेत्, तत्, 'अर्धसमं’ नाम वृनम्=छन्, उच्यने=कथ्यते ॥१५

भाचा-जिस बैंक का तृतीयपाद प्रथमपाद के सदृश और चतुर्थपाद tितीय के सहा है, उसके। 'अर्थखम' कहते हैं ।

+यस्य पादचतुष्केऽपि लचम भिनं परस्परम् । तदाहुर्विषमं वृत्तं छन्दःशास्त्रविशारदाः ॥१६॥

विषमवृतलक्षणमाह-यस्येति । यस्य=बूलस्य, पादचतुष्के अपि= चतुष्वपि पादेषु, परस्परम्=अन्योन्यम, लक्ष्म-लक्षणम्, भिक्षम्= षिलक्षणं २ स्यादिति शेषःछन्दःशास्त्रविशारदाश्छन्दश्शास्त्रबिच शाः, तत् “विषम” नाम, वृत्तम्=पद्यम्, आहुः=कथयन्ति । एतेषामुदाहरणानि अत्र ४थै ५१ चमध्याये दर्शयिष्यन्ते ॥१६

भा।था-जिस लोक के चारं पाद में भिन्न १ लवण पाया जायउसक। नाम 'विषम त’ है, ऐस। छन्दःशास के आता कहते हैं ।

+ आरम्यंकाचरात्. पादादेकैकाक्षरवर्धितैः । पृथक्छन्दो भवेत्पादंर्यावत् षडविंशतिं गतम् ॥१७॥

अथ समवृतमेदा उच्यन्ते-श्रआरभ्येति । एकाहूरात्कएकवर्षे पादात्पद्यतुरीयचरणात् आरभ्य=आदौ कृत्वा एकैकाक्षरवर्धितैः= एकेन एकेन अक्षरेण वर्धितः बृद्धि गमितैः पदैः कृत्वा षडविंश तिम्=विंशतिवर्णसयाकै पादं प्रति यावत् गतम्मनं प्राप्तं भवेत् अर्थात् यायत् पविंशतिवरेकः पादः पूर्यंत तावत्पर्यन्तं पूयमित्रं भिन्न छद्म-वृत्तम् उक्तादिनामकं भवेत् । इविंशत्य: क्षरपर्यन्तं भृङ्गरवधिरित्यर्थः । एवं सति उक्ताख्यायां प्रथमायां जातौ चत्वारोऽपि पादा एकैकाक्षराः सन्तीत्यादि क्षेयम् ॥१७॥ अ+–समादिवृताना लधुर्ण खदाहरणं प्रपञ्चय +(उ०) पृ० , १• पं० ११ प्र+–कियत्ष्ठल्यपरपर्यन्तं समवृत्तभेद । 'आरभ्यैकाचरान्पादात्' इत्यस्य लोकस्य व्याख्या विषेहि ! (उ•) अस्य पृ० १• पं० २• 'स्थूलाक्षरैः युक्तः भागः'प्रथमः परिभाषाऽध्यायः । २१

भाषा–एक अक्षरवाली 'ल' जाति से लेकर एक एक अक्षर की शुद्धि करने से २६ अचरों द्वारा जिम 'उत्कृति' नामक जाति का एक पाद होता है तावत्पर्यन्त भिन्न २ जातिवाले वर्णात्मक छन्द होते है यह सब समस के भेद जानने चाहिएं)

+तदूर्खे चएडधृष्टयादिदण्डकाः परिकीर्तिताः । शेषं गाथास्त्रिभिः षभिश्चरणैश्चोपलक्षिताः ॥१८

अधिकाक्षरपदस्य छन्दसः सऽशोच्यते–‘तदूर्घम्' इति । तर्वम्पदविंशत्यक्षराखूर्वम् उए िसप्तविंशत्याद्यक्षरपादं छन्दः खण्डवृष्टयाविदण्डका=एतन्नमानः परिकीर्त्तिताः=कथिताः । शेषमू= चण्डवृष्टयादिविशेषम् अन्यत् त्रिभिः बहुभिः वा चरणैः=पावैः उपलक्षिताः गाथा =गाथामञ्छकानि छन्दांसि भ्यानीत्यर्थः । चका- राख्यूनाधिकगुचलधुचरण सर्वेऽपि गाथाच्यवहार एव सूचितः । 'गाथा त्रिभि' रिति--'लक्षिता' इति च पाठान्तरम् ॥१८॥

भागा–२६ अक्षर नली जात वे अतिरिक्त २७ आदि अक्षरों के पदयले धन्द 'चण्डमूgि' आदि दाट के नाम में कहते हैं। इनमें भिन्न-३ व ६ चरण वाले मम चन्द्र का नाम 'गाथा ६ ।‘च’ शब्द के निवेश में विलक्षण २ गुरु लघु वा के विन्यामयाले म्यूनधक पाद मे युक्त होने पर भी गाथा हैं। जाननी चाहिए। सार यह है कि गाथा छुन्दो में गैर लघु वर्ग का कम तथा पाने का मुख्या। एकान्त-नियत नही ।

उक्ताऽत्युक्ता तथा मध्या प्रतिष्ठाऽन्या मुपूर्विका । गायत्र्युष्णिगनुष्टुप् च बृहती पडूक्तिरेव च ।।१६॥ त्रिष्टुप च जगनी चैव तथाऽतिजगती मता । शक्करी साऽनिपूर्वा स्यादथऽत्यर्थं ततः स्मृते ॥२०॥ धृतिश्चातिधृतित्रैव कृतिः प्रकृनिराकृतिः । त्रिसृतिः मह्कुतिश्चापि तथातिकृतिरुत्कृतिः ॥२१॥ । इत्युक्ताश्छन्दमां मंज्ञाः क्रमशो वच्मि साम्प्रतम् । लवणं सर्वशृगानां मात्रावृत्तानुपूर्वकम् ॥२२॥

एकाक्षरमारभ्य षडविंशत्यक्षरपर्यन्तं वर्धितपादानां छन्दसाम् उक्तविज्ञातिसंज्ञा निर्दिशनि-उक्त्यानिना । (१) उत । (२) अयुत। (३) मध्या । (४ ) प्रतिष्ठा । (५) अम्या सुपूर्थिकाः प्रतिष्ठा ऑर्थात् सुप्रतिष्ठा । (६) गायत्री । (७) उदिणक । (८) अनुष्टुप् । अ+=नामथालक्षणं निरूप्य चर्दक्षुट्यादीत नन भेदं धृहि / (उ०) अस्य पू• ११ पं० ॥ १२ रप्रभोपेते हृतरत्नाकरे (९) बृहती । (१०) पकिः । (११) त्रिष्टुप् । (१३) जगती । (१३) अतिजगती । (१४) शक्करी । (१५) अतिशकरी । (१६) अधुिः । (१७) अस्यष्टिः । (१८) धृतिः । (१९) अतिधृतिः । (२०) निः । (२१) प्रकृतिः । (२२) आकृतिः (२३) विकृतिः । (२४) संकृतिः । (२५) अनिकृतिः । (२६) उस्कृतिः । एना उक्तावितिसंज्ञाः । अत्र प्रतिपादमेकैकाक्षरवृद्धौ सकते छन्दसि । चतुरक्षरा वृद्धिर्भवति । अर्थान्--उक्त चतुरक्षग। अयुक्ता अष्ट क्षरा। सध्या द्वादशाक्षरा । एवमुत श्राप । उत्क्रुतेश्च चतुरधिकशता क्षरा इनि नारायणभट्टः । अध्यायमुपसंहरन्ननेतनं वक्तव्यमाह-इतीति । इति=अमुना प्रकारेण छन्दसाम्बूलानां संशाः=ामानि उक्ताः= कथितानि । सम्प्रति=अधुना क्रमशः=क्रमेण मात्रावृसानुपूर्वकम्= मात्रावृतमारभतः कृत्वा मर्चवृतानाम्=सर्वेषां छन्दसां लक्षणम्= स्वरूपं सोदाछणं वच्मृिनरूपयामे अर्थात् प्रथमं आश्रिावृतं = कथ्यने, तनः उद्देशानुसारं वर्णघृतमिति ज्ञेयम् ॥१-२२॥

भाषा-बुक रीति के अनुसार उक्तादि भेद कथन द्वारा वर्णच्छन्दो की जातियों की संज्ञा दर्शाई अर्थात् उक्त जातियो का उद्देश किया है। अब बच्यमाण प्रथ से प्रथम मात्राम्स का निरूपण करके अननर लक्षणदि द्वारा वर्णात्मक इन्द्र का निरूपण करना हुं ।

इति कवितार्किक-दर्शनाचार्य श्री नृसिंहवेधशाभिमणा विरचितया रसप्रभाख्यायां वृतमकरव्याख्याया प्रथमंऽययः । ( अथ द्वितीयोऽध्यायः। ( आयप्रकरणम् ) १ २ ३ ४ ५ ६ ७० ७ गु• -= -A- ** -- ~= ~= x= -- s S - S S - 1 । s- S - 9 । ।- । ऽ । । । ऽ- S ललमैतसप्त गणा गोपेता भवति नेह विषमे जः। १ २ ३ ४ ५ ल० ७ गु• , , -- ~ ~= -- ऽ ऽ == । ।- S S - ।। 9- S । - T S ऽ - - षष्ठोऽयं नलधू वा प्रथमेऽर्थं नियतमार्यायाः ॥१॥ द्वितीयः मात्रावृत्ताधिकाराऽध्यायः । १३ === ; -^, -^= =X= A4 --> > -इS - । ऽ। - 51 • - S s- । । ऽ ५ । । ।।। ।-- षष्ठे द्वितीयलात्परके न्ले सुखलाच सयतिपदनियमः । ७ गु A> = == = = = - - - - । । ऽ= -| । S- S S-१ । T - ।-- S S = S चरमेऽर्थे पञ्चमके तमादिह भवति षष्ठो लः ॥२॥

मात्रावृत्तेषु प्रथमार्यालक्षणमाह --'लक्ष्म' इति । आर्याया= आयनामकमात्रवृतस्य प्रथमेऽर्धे=पूर्वार्ध एन लक्ष्म=इदं लक्षणम् नियतम्=निश्चितम् ‘अस्ति’ इति शेषः । किन्तदित्यपेक्षायामाह समेति । सप्तसप्तसंख्याका गोपेताः=गुरुणा युक्ता गणाञ्चातुर्मा- त्रिकः पूर्वोक्ता भवन्तीत्यर्थः । इद= अस्यामाययाम् विषमे=प्रथम तृतीयपञ्चमसप्तमरूपे जः=जगणः मध्यगुरुर्गणो न भवति । किन्तु अयम् =जगणः पष्ठः=qष्ठस्थानको भवति अर्थात् जगणेन षष्ठस्थान कगणपूतिः कर्तव्या, वा=अथवा षष्ठे स्थाने मलद्युनश्च लघुञ्चति इन्छः अर्थात् नगणः त्रिलघुरूपः एको लघुब्ध भवतः ॥१॥ भाषा--अर्थों के पूर्वार्ध का यह लक्षण जानना कि इस में गुरुमाहित मात गण ने है अर्थात जिनके अन्त में एक गुच है। ऐसें मान गण आय के पूर्वार्ध का । लक्षण है । किन्तु आज छन्द में विषम=तृतीयाः स्थान पर कदापि जगण नहीं है।त, पष्ट स्थान में जाण अथव। ना १ लघु का विकप जानना ।

षष्ठ=qष्ठस्थानबतिनि, न्लेनलघुरूपे चतुर्लघुपे (।।) गणे सतेि, द्वितीयला=द्वितीयलघोः प्रारभ्य अर्थात् तस्यैव षष्ठस्य चतुर्लघोर्गणस्य द्वितीयलघोः पूर्वप्रथमलघोरन्ते, सयतिपदनियमः= यतिविशिष्टस्य पद्भ्य=सुप्तिङन्तामकस्य नियमः=अवसानं समाज प्तिरिति यावत् कर्तव्य इति शेषः । परके स्ले=धष्ठापेक्षया पगस्पिन सप्तमे नगणलघुप (1 ।।। ) गणे कृते सति मुखलास्=सप्तमस्येव प्रथमयोः पूर्वं षष्ठगणान्ते सयतिपदनियमः ( इति पुनरन्वेतव्यम् ) सयति पदं नियम्यत इत्यर्थः। चरमे=द्वितीये नरार्याया । अर्धे=उतरार्ध पञ्चमके=पश्चमगण न्ले=नगणल वान्मके चतुर्दघौ (।) सति तस्मात्सुजलधोः पूर्वमेव अर्थात् चतुर्थगणस्यान्ते स यतिपदनि यमः=चतुर्थान्तमेव पदं समाप्यत इत्यर्थः । इद-आर्याया उत्सरार्ध ऋण ल=लघुरूप (।) एव भवति । एतत् पङगणस्य लघु न ‘ज्ञेयाः सर्वान्तमर्यादिगुरवोऽत्र चतुष्कलःइयदि प्रथमाध्याय के भीत्रे छाक से कथन किये हुए चातुर्मात्रिक सान गण । १७ रत्नप्रभोपेते धृतरक्षाकरे रूपधरणमैष पूर्वीविशेषः । इम्यतु सर्वं पूर्वाञ्चलक्षणमुरारार्षे समानमिति भावः । उदाहरणक्षेत्रमेव लक्ष्यलक्षणात्मकत्वादस्य प्रन्थस्येति सर्वत्र ज्ञातव्यम् । उदाहरणान्तरं यथा वा

कृष्णः शिशुः सूने मे बलबकुलटाभिराहुतो न गृहे । क्षणमपि वसत्यसाविति जगाद गडपां यशोवर्धा । वृन्दावने सलीलं वल्र्ड्समझण्डनिहिततनुयष्टिः । स्मेरमुखार्पितवेणुः कृष्णे यदि मनसि कः स्वर्गः ॥ इति ॥

भाषा--यदि षष्ठ स्थान में नलघु=चतुर्लघुरूप गण हो। ते ठस गण के द्वितीय लघु वे पूर्व=प्रथम गण के अन्त में यति=विशम होता है । परन्तु वषट् गण से परे सप्तम गण नलघु= चतुर्लघुरूप है तो उसके प्रथम लघु के पूर्व अर्थात् षष्ठ गण के अन्त में विराम जानना । द्वितीय अर्ध का ऐमा लक्षण हैं कि यदि पश्चम गण नलबु-चतुर्लघुरूप हो तो। पश्चम गण के पूर्व अर्थात् चतुर्थ गण के अन्त में अनि बरनी चाहिए। किश-प्रायं के उतरार्ध में नियम से षष्ठ गण एक लघु=एकमात्ररूप में होता है, चातुर्मात्रिक नहीं होता। इतना ही पूर्वार्ध से उत्तरार्ध का विशेष समकं ।

। ७ गु -- ~^2 -- -S - S - 9-1 > S - S - S S = S त्रिष्शकेषु पादो दलयोराचेषु दृश्यते यस्याः । ~~ ~* ४ ५ ल० ॐ गु० ~= -- ~~ -- ~ = ~- - - - S -- । - S 5 • - -SE- । 5

पथ्येति नाम तस्याश्छन्दोविद्भिः समाख्यातम् ॥३॥ अथार्याभेदान्न प्रतिपादयन् प्रथमं पथ्यासंशमाय लक यति--नियंशकेषु' इति । यस्याः=आय्याः दलयोः=चयोः पादयोः आघेवु=प्रथमेषु त्रिषु अंशकेषुच्चतुर्मात्रात्मकेषु त्रिषु गणेषु पदः

• आर्य=श्रेष्ठा यशोदानन्दपनी गठ्यम्=|इते जगद-अभात् इति किम्--वक्लवकुलाभिः=वलवनामित्वरीभिः भि ( सपहसौहिरियम् ) आहूतः=आकारितः शिशुः=ीरमुखः मेमम सुनः=पुत्रः कृष्णः क्षणमपि गृहे न वसति=नैष तिष्ठति वलवीणां विविधीडापरपरास्तन्नैव रमत इति भावः । वृन्दावनं’ इति–सलीलं यथा स्यात्तथा पल्लुः=मनोहरः पत्रपुष्पादिभिर्हरितभरितो य इमः= वृक्षः तस्य काण्डं निहिता=लम्बिता तनुयष्टिः=अलौकिकसौन्दर्योपेतं शरीरं येन सः । गरे—हसिते मुखे अधेित=दता घेणुः=वंशी येन सः एवम्भूतः कृष्णः=साचिदानन्दं अथैवं इणरुपेण का विवर्द्धमानं यदि मनसि वर्तत=vयानगोचरोऽस्ति तदा कः

न कोऽपि, अर्थात् इन्द्रादिलोकोऽपि तुच्छ एव तस्य सातिशयादिदौषयान्

श्रीकृष्णध्यानस्य चानन्तफलत्वादिति भावः । कस्यचिद्रसस्यौतिरियम् । वितीयः मात्रावृणाधिकाराऽध्यायः । १५ दृश्यते कविप्रयोगेषु इति शेषः अर्थात् वशमात्रान्ते पावसमालि स्ति, छन्दोविद्भिश्छन्दःशास्त्रविीराचार्यः तस्याभ-आर्यायाः ‘पथ्या’ इति नाम समाख्यातम् । सा पथ्यानामार्या भवतीस्यर्थः । इवन्तु बोध्यम्-यत्र तत्र ऋष्यादिनामनिर्देशः, स सर्वोऽपि स्खकय लकल्पनावारणार्थः । उदाहरणश्चेदमेवेति पूर्वमपि इमां रीतिमवोच- मेव । यथा

पध्यशी स्यायामी स्त्रीषु जितात्मा मरो न रोगी स्यात् । यद मनसा वचसा वा दृति नित्यं न भूतेभ्यः ॥ अथवा-- जय जय जगदीश ! विभो! केशव ! कंसन्ति । माधवानन्त । कुरु करुणमिति भणितिः १४या भवरेंग्डुःस्थानम् ॥

अत्र उभयोराद्ययोः पादयोद्वादशमात्रान्त एव विरामः ॥३॥

आण--छन्दःशास्त्र के प्रणेता आचार्यों का कथन है कि जिसके दैन= पूर्वार्ध उत्तरार्ध रूप भागों के प्रथम तीन अंश-द्वादशमात्रारूप तीन गणों के अन्त में पाद की समाप्ति है, उसका नाम 'पध्या' है। प्रकनृितं नागराजेन' इति पाठान्तरम्।

== +५ = =

==

+= A4 = $ S- । । ७ - १ । - S |- 11 S- । S -।। S--s संलय गणत्रयमादिमं शकलयोर्डयोर्भवाति पादः । -- ~= "" += ^^ -- Priyanka Umakanth (सम्भाषणम्) ०९:२१, ७ जनवरी २०१९ (UTC) 5 - S - ।। 5-ऽ । 1-७ । ।– |= S -

यस्यास्तां पिङ्गलनागो विपुलामिति समाख्याति ॥४॥ विपुलां लक्षयति-संलङ्घ्येति । यस्याः=अययाआदिमं गणत्रयम्=प्रथमान् त्रीन् गणान् संस्क=लङ्घयित्वा अर्थात् द्वादश मात्रात्मकमुझे घिरामस्थानमतीत्य द्वयोः शकलयोः=पूर्वोखराधीरू पयोर्भागयोः पादो भवति, पिङ्गलनागः=अनन्तो भगवान् तां ‘विपुलाम्'=विपुलानीमाणं समाख्याति=भणति ||४|| ( उदा० ) यथा वा

पुंसां कतिकतर्ग जब्बालहतान नास्युपहतिरल्पपि । बर्यविपुल मुखे चेत् स्याद् गोविन्दाख्यमन्त्रोकिः ॥ इति ॥

भाषा-जिस आर्यों के प्रथम तथा द्वितीय दोनों भागों में द्वादशमात्रात्मक तीन गर्यो। का लक्षन करके अर्थात् चतुरंगण में पाद की समाप्ति के, उसके पिलनाग ने विपुला' कथन किया है। १६ रत्रप्रभोषेने वृत्ररत्नाकरे

१ २० ३ ४ ज९० ~-- - ~~ ~= < ! -- । । ऽ- । ऽ ।- S = S - ऽ ऽ - । ऽ ।- S - ७ उभयार्थयोर्जकारौ द्वितीयतुर्यो गमभ्यगौ यस्याः । १ २ज५ ४ज ० ० ल० मु० == X = --- ~~ -- ~ - ~+- ।। 8 - S - S S - T S -•S S - १- S S -- -

चपलेति नाम तस्याः प्रकीर्तितं नागराजेन ॥५॥ चपलां लक्षयति-उभयार्थयनिनि ! यस्या=आर्यायाः उभयार्धयोः= द्वयोरर्थयोः द्वितीयतुर्यं=डिनीयचतुर्थी जकारौ=जगणौ गमध्यगौ= गयोर्मध्यगतौ स्यातामिति शेषःतस्याः नागराजेन 'चपला' इति । ७ । नाम प्रकीर्तितम् । यथाऽत्रैव प्रथमार्धस्य प्रथमपादे घयोर्ज इति जगणः या-का इति द्वयोर्गुवर्मध्यगतः । एवमेव उतरार्धस्य । 3 । प्रथमपादे निनाम इति जगणः कश्चन इति द्वयोर्गुर्वोर्मध्ये स्थितो घर्तते । तकारस्य संयुक्ताद्यन्वङ्गरुत्वम् । एवमेव द्वयोरर्थयोश्चतुर्थोऽपि जकारो गणो गुरुद्वयमध्यगत ज्ञातव्यः ।

भाषा-पिलमुनि का ऐमा कथन है कि--जिम अर्थों के दोनो भागों में द्वितीयचतुर्षगण जगया है।न गुरु वर्गों के मध्यगत है, उसक। नाम ‘चपला' हैं । उदाहरणान्तरं यथा। ---

चपला न चेत्कदाचन्नृणां भवेद्त भावना कृणे । घमथकाममोक्षस्तदः करस्था न मन्देहः । लक्षणयोजनं पूर्ववन् ।

१ ज० ३ Yज १ ७ गु० -1 ^2 = -ऽ ऽ- । 3 । -s - 1S : - । । - S - S S - S - आयं दलं समस्तं भजेत लक्ष्म चपलागतं यस्याः । लo -- ~= += +५ r^=== ----- - S-ऽ । ।• K s- । । । - S ऽ - - ऽ । - - -

शेषे पूर्वजलचमा मुखचपला सोदिता मुनिना ॥६॥ मुखचपलां दक्षयति—भार्यामति । यस्याः=आद्यायाः आधम्= प्रथमम् खमस्सम्=सम्पूर्णम् दलम्=भागः चपळगतं लक्षम भवेतः चपलाया यदुनं उक्षणं तद्युक्तं स्यात् शेवे=द्वितीयद्रले पूर्वजलचमा = द्वितीयः मात्रावृताधिकारा5यायः। १७ आर्यासामान्य लक्षणवती सा=आय ( आमेद इत्यर्थः ), मुनिना= पिलेन मुखचपला उदिता=मुखचपला नामेति कथिता । ( उदा० ) यथा वा

विपुलऽभिजातवेंशद्वषि रूपातिरेकरष्यामि । निःसार्षते गृहाद्वल्लभमपि यदि मवति मुखचपला ।

भाषा-जिस आर्यों का प्रवर्ध चपला के सम्पूर्ण लक्षण में युक के आर उत्तरार्ध आय के मामन्य लक्षणवला है, चमको 'मुख चपख' कहते हैं ॥६॥

^^=A~= ^८ A4 —^= =+= -= - & । 1-s । -S - ।। S -।। 5-15 । - ।1 S-- +प्राक्प्रतिपादितमर्थं प्रथमे प्रथमेतरे तु चपलायाः। १ २ ज ० ३ ४ ज० ५ ल० १ गु• ---+------ --- ~*~ -- ~~ ~N ~ - x S- । ऽ । - S - S - S -- । । । |- 5 लक्ष्माश्रयेत सोक्ता विशुद्धधीभिर्जघनचपला ॥।७॥ जघनचपलां लक्षयति-प्रागिति । प्रथमेऽर्धे=प्रथमवले प्राक् प्रति पादितम्=पूर्वोक्तसामान्यलक्षणम् , प्रथमेतद्वितीयाधं तुच चप लायाः लदम=लक्षणं या आर्या आश्रयेत=भजेत ला विशुद्धधीभिः छन्दोचिषेवनाचणैः पिञ्जलादिभिरेघ ‘जघनचपला' उता=कथिता (उदा०) यथा वा --

कृष्णः शू पद्यबनमदचपलः मललिताङ्गः । अभ व्रजाममा मनोहरं जघनचपलनाम् ॥ ( बग्दै।म जरी )

अथव। - यभ्य ५ITष्ठ ध्यनंत्य यति प्रदशिनी दोघे । जपुल कुल अमृतप स ध्रुव जघनचपला क्षन् । श्त ।

भाषा- जिम आर्यों के प्रथम अर्थ में सामान्य लक्षण हैं और हिताय धं मे चपल। छ। लन्त्रण पाया जाय, उसका नाम 'जपनवपल’ है । मुखचपल। के दोन भाग के विपरीत स्थापन करने से ‘जघनचपला' बन जाती हैy ।

v इत्यायप्रकरणम् ।

अस्या उभयदले गणत्रयान्ते पदे न विश्राम्यति, पुनः द्वितीयचतुर्थी जगण, प्रथमः मगणः, तृतीयो हिगुरुःअत इयमुभयत्रपुलपूर्वका 'मुखचपला' नाम आर्यो । मुखे आस्ये वाक्चापन्यगतं च नारी मुधचपलयुच्यते इत्यन्यत्र विस्तरः ।

+०. –भार्यायाः कि मामान्यलढणम् ’तत्र यतिनियमश्च कीदृशः ! मैट्रैपतन म्या: अति भेदाः पथ्यादीना लक्षण्मुक्तालये योजनीयम् ? (ड•q०१२-तः १०

प•

+ एनडुक्रमभियुकैः--एकैव भवति पथ्या विपुलस्तिस्रश्चतस्रस्ताः । चपलाभेदैस्त्रिभिरपि भिन्ना इति बोइशार्याः स्मः । ( हलायुधवृत्तिः ) – १८ रश्नमभोपेते वृत्तरत्करे गीतिप्रकरणम् ।

६ न० ७ मु -- --*= ~-~= ~A~~^~ -x 5-1।। ५- S - - । । ।।। ।- S - ऽ। 1= आयप्रथमदलोल्नं यदि कथमपि लक्षणं भवेदुभयो । १ २ ३ ४ ४ ज• ७ गुना । । ऽ - । । । - S S - S - S S - । S १-ss-s दलयोः कृतयतिशोभ तां गीतं गीतवान्धुजनेशः ॥८॥ |

गीतिलक्षणमाचष्ट-अर्थेति । आयप्रथमश्लोकम्=आर्यायः प्रथमवते पूर्वार्ध उक्तं=कथितं लक्षणम् , यदि कथमपि=केनापि प्रकारेण उभयोर्दूयोर्दलयोः=भागयोः पूर्वार्धातरार्धयोः स्यात् तर्हि भुलेशः=पिङ्गलनागः तां गीतिम्=गीनिनामकं छन्दः गीतवान्= कथितवान् । कथम्भूनाम्-झनयतिशोभम्=कृता यन्या विच्छेद रूपया शोभा श्रघणसौन्दर्यं यस्याः ताम् । भाषा--यदि आया के पुत्रं धं का लवण देनं भागं मे उपलब्ध हो है। यति ॐ शेषा से युक्त उस छन्द को पिलाचार्य ने ‘गानि नाम से कथन किया है ।

उदाहरणान्तर अथ

मधुरं वीणरणितं पञ्जमसुभगश्च + कोकिललाप । गति परवधूनामधना कमुमायुध * प्रबोधयति । यथा वा-

8 केशवबंशजर्णतिलक मनमृगहारिणी जपति । गोपीमनगन्धर्वसेचिन दिव्यगायनाश्चय ॥८॥

ल० * शु ~A ~ ~= -- ~- ~~ ~~ ~*~~. ~ ऽ ऽ- ) { -•5 –ऽ | = S -!-S S 5

आदिीयते` यद्वदितं लक्षणं तत्स्यात् ।

१ + 'लचमैतमतगण गोपेता’ इत्यादि।

+ पञ्चमस्थेन स्वरेण मनहरी र + कुसुमायुधम् कामम् । परवधुना। गति =नगरानानां गानम् , गीतिनामकं छन्दश्च ।

8 केशवेति-केशवबंशजस्य-कूष्वेणोगतिः जयति सर्वोत्कर्षेण वर्तते। इत्यर्थः । कीदृशी-लोकमनागहारिणी=लोकानां मन एव मृग नस्य हारिणी। वशीकरणसमर्था। गोपीमानप्रन्थेर्विमोचना-गोपीनां वक्षयीणा मानप्रन्यैरुद्धाटयित्र दिष्यायनश्चय=अलौकिकालापकुतहलिनी । मधुरमिति, केशव इति चोभयत्रापि इवेर्दलयोः आर्यायाः प्रथमदलोकं लवणं षडते । द्वितीयः मात्रावृषिकाराऽध्यायः।

१९ १ २ ३ ४ ५ ल• ७ गु ^^ ^^ = २७ रतमभोपैते वृत्रस्नाकरे

) -- ~=== * नारायणम्य संततमुद्रीतिः संस्मृतिर्मकथा ।

अर्चयामसक्रिडॅमरसंसारसागर तरणिः । यथा वा -- उद्दीतिरत्र नित्य प्रवर्तते कामचषलानाम् । तस्मान्मुने ! विमुञ्च प्रद्रेशमैनं समेतमेतभिः ॥ इति ॥१० १ २ ३ ४ ५ ६ ७ गु० गुरू -- ~ ~ १ ~*-~ ~ ~ ~= ०९:२३, ७ जनवरी २०१९ (UTC) $ S- S S-ऽ । ।- १ -S - S - । 1 5- 5-S आर्यापूर्वार्धे यदि गुरुणैकेनाधिकेन निधने युक्तम् । ६ २ ० शु ० - - - , - - 1। ऽ- ऽ ऽ- । ऽ- ऽ ।- ऽ । । । ऽ ।-S --S -

इतरत्तद्वनिखिलं दलं यदीयनुदितेयमार्यागीतिः ॥११॥

आर्यागीतिं लक्षयति|आपूर्वार्धमिनि । यदि आयपूर्वार्धम्= आद्यायाः प्रथमश्रले निधने=अन्ते एकेन अधिक्रेन गुरुण युद्धे स्थादिति शेषःयदि च इतरत् लम्ऽत्तरार्धमपि निखिलमू= समनं नदन्पूर्वार्धवत् एव अर्थात् द्वितीयदलमपि अधिकेनै केन गुरुणोपेतं भवेत् तदा इयम् 'आर्यागीनिःउच्यत इति शेपः । एवं द्वयोर्दूयोर्वात्रिंशत् (३२) मात्रा भवन्ति ।

भाषा–यदि आय का प्रथमार्ध एक अधिक शुरु से युक्त हैं। य ' यं कहे कि-पूर्वार्ध में मात गण र बकर दो गुरुओ का निंबश किया जाय और उत्तरार्ध में प्रबंध के समान है। तं उसको आचार्य 'अर्थागीत' नाम से कथन करते है । इस प्रकार प्रत्येक भाग में ३३२-३२ मात्रा होती है। उदहरणं यथा वा-

हयाश्नन्तेिiभतः प्रमेदमबेकन्डुकाक्षिनदेहाः ।

आयनीतिं भलथ गति औपनेश्च तमबद्धम् ।

नारायणस्येति--श्रीवष्णं मननम्=निरनम उर्दाति =थनम् अर्थात भगवन।मक़ीनम्, भल्या=निरतिशयानुरागेण मंत=स्मरणम् अर्चायाम= पतिमादिपूजायाम आमहिः=श्रया श्रद्धया। गप्रवणता वा (सर्वगिदम् ) दुतरखंमार सग=qषारप्रपश्वपरायरे तरणिः=नका यसले पनि शेषः । मुक्तेरेतानि साधना नीति भावः । अत्रापि-आर्याया उत्तरार्धस्य लक्षणं प्रथमभागे, प्रथमर्थस्य तरभागे घटत इति गणयजनया विज्ञेयम् ।

अ०+-शीतैः कि लचयम् ? के च गतिभेदः ? कानि चेदाहरणानि (उ•) धु ० ८ तः २१ पृ० पर्यन्तम् ।

अथैः गीतिं गमयन्तीति क्रियाकारकमुम्बन्धः--‘हर्षाश्रुतिमितद्रा’ इति उस- मभलक्षणम् । श्रीपतेश्चरितसम्बद्धमिति क्रियाविशेषणम् । प्रमोदेन हृदयसत्स्त्रेकेण यं रोमाशः पुतळबीबिकासः स एव कञ्चुकः, तेन अश्रिते वकाले देहः शरीरं येषां ते। द्वितीयः मात्रावृताधिकाराऽध्यायः । २१ अत्र द्वयोर्दलयोरन्ते एकैकस्य गुरोराधियम् । यथा वा

अजमजरममरमेकं प्रत्यक् चैतन्यमीश्वरं प्रश्च ष

आत्मानं भावयते भवभूतिः स्यादितीयमपेंगीतिः । इति

॥११॥

इति गीतिप्रकरणम् ।

वैतालीयप्रकरणम् ।

६ माशा र० रु०शु० ८ मात्रा र० ल० सं० ^^ += ]) ०९:२४, ७ जनवरी २०१९ (UTC) ----- -५ --- ७ । ७-७ । ऽ- - - $ । । ऽ ऽ । ऽ- - ऽ

षड़विषमेऽष्टं ममे कलास्ताश्च समे स्युर्न निरन्तगः ।

न ममऽत्र पराश्रिता कला वैतालीयेऽन्ते रलौ गुरुः ॥१२॥

वैनालीयं लक्षयति- इति । विषमे पादे=प्रथमतृतीय चरणे पद कलाः=मात्राः स्युः । तमे—द्वितीये चतुर्थे च अष्टौ कलाः स्युः, ताश्व=ताः पुनः कल समे पादे निरन्तराळयवधानरहिताः केवलं लघुरूपा न स्युः=नैव भवेयुः किन्तु गुरुयुना अपि स्युः। बिश्मे तु नेदं बन्धनम् अर्थान् प्रथमतृतीयचरणे लघुरूपा अलघु रूपा था यथारुचि मात्रा निवेशनीयाः । किश्च-अश्र=बैतालीये समा=द्वतीया चतुर्थी पष्ठी च कला पाश्चिना=एगयामप्रेभचायां तृतीयायां पञ्चम्यां सप्तस्यां वा मिलिता न भवेत् अर्थात द्वितीय तृतीयादिकलनामेकेन गुणोपादानं न कार्यम् । अन्ते=उक्तानां कलानां माषाणाम् परस्तान् लौ=गणलधू गुरू भवतीति वैता लीयलक्षणम् । अत्र विषमपादयोः आद्यासु षण्माषास् अप्य् विकल्पाः । यथा -ऽऽ ऽ ऽ।। ऽ ।।ऽ ऽ, ।।।।I, ऽ ऽ, ऽ ।, ।। ।ऽ इनि । समपादयोराद्यम्यणुमात्रासु श्रयोदशविकल्पाः--SSSS , ऽss, sss, ।।ऽ3s, sSIN, ऽ।। ऽ।।, ऽ।।/s, ।।।। ऽ, ।।ऽऽ।। , ।।ऽ।। , ।।ऽ।। , ।।।। ऽ।। इनि प्रपञ्चस्न्वन्यत्र । दर्शितं लक्षणं चात्रैव योजनीयम् । लक्षणमा(तु सम्र प्रथमे पादे तृतीये च चतुर्दशमात्राःद्वितीये चतुर्थे च षोडश। वैनालीयं' नाम छन्दः । परनु उभयोरपि पादयोरन्ते रगण तकार गकारः कर्तव्याः। इक्ष वैतालीयम्यार्धम् । परार्धमप्येवम्।

भाषा-शिखा ( मात्र/छन्द ) के विषम-प्रथम तृतीय पाद मे छ- ( ६ ) तथा मम=द्वितीय चeर्थ पद में अ४ ( = ) मात्र हो परन्तु द्वितीय, चतुर्थ पद २२ रकप्रभोपेते वृत्तरत्नाकरे की मात्र। कैंबल लघुरूप या गुरुरूप न होनी चाहिए, किन्तु लघुगुर्वात्मक मिश्रित हो तथा सममात्र अगली मात्रा के साथ मिली हुई भी न हो और अन्त में एक गण, एक लघु तथा एक शुरू क) होना अवश्यक है । ऐसे लझणयुक्तं मात्रछन्द को ‘चैनालीय’ कहते है । उदाहरणं यथा वा --

। S S S । । ऽ । । ऽ । ऽ । ऽ

श्वशाणिनपकगजिनं पुरुषान्त्रश्रथिन।र्वमूर्धजम् ।

। ऽ । । ऽ । ऽ । ऽ ऽ ऽ ऽ ।। ऽ । ऽ । ऽ

पुरस्तवह्निपिनं वैतालीयमर्दे विलें क्यतम् ॥

एवमत्र दर्शिनरेखाभिर्लक्षणयोजनमवसेयम् ॥१२॥

६मात्रः र० य० ८ मज्ञाः र० य०

७ ७ ४- ऽ । ऽ । ऽ ऽ ऽ ऽ ऽ । ।- । ऽ । ऽ ऽ

पर्यन्ते यं तथैव शेषं वपच्छन्दमिकं सुधीभिरुक्तम् ॥१३॥

वैतालीय भेदान् वर्णयन प्रथममपच्छन्दमिकं लक्षयति पर्यन्त’ इति । पर्यन्ते=विषमसमपादयोः धरणामधुनाश्च कलाना मून्ते यैऋगणयगणं स्याताम् शेष-लक्षणं तथैव=पूर्वोकसामान्य वैतालीयवदेव म्यान् अर्थात् षड्यूकलानियमानि तथैव स्युः तदा सुधीभिःकुन्दोविद्भिः तत् 'औपच्छन्दसिकं नाम वैतालीयम् उकम्=दिनम् । अयमाशयः-यदि वैनालीये एव छन्दसि प्रति पादमेकस्यैष गुरोरधिषये क्रियते तदा विषमपादे षोडश. समपादे च अष्टदश मात्रा भर्यान्ति एवं सति वैतालीयभेदः औपच्छन्दसिकं' नाम ।

भाषा-जय अन्त में यगण और रगण रखा जाय अर्थात् चैतालीय के चारं पाद के अन्त में एक २ गुरु का अधकनवेश किया जाय और शेष मत्राओं का निवेश पूर्वचन है, उसके। छन्दःशत्र ‘औपच्छन्दगिक’ कथन करते है। उदाहरणान्यद्यथा

।।ऽ। ।S। ऽ- S ऽ - ।। S S । । • S•S S

परमर्मनिरीक्षणानुकं स्वसुमन्यन्तनगूढचित्तवृत्तिम् ।

।।ऽ ।ऽ । ऽ । ऽ ऽ ऽ ऽ । ऽ । ऽ ऽ ऽ

अनर्घस्थतमर्थलुब्धमरादीश्छन्दसिक जईटि मित्रम् ॥१३॥

६ मात्राः भ० २गु० ८ मात्र भ० २ र्० ~"" ~~ ~ ~= -- ~------ ]) ऽ ऽ । 1-S १- 3 ५- 3।। 5 । ।- ७ । - S ऽ -

आपातलिका कथितेयं भाद्गुरुकावथ पूर्ववदन्यत् ॥१४॥

आपतलिकां लक्षयति-प्रपातलिकेति । यदि भा=भगणाव्

गरौ गुरुकृौ=ौ गुरु अन्य—वैतालीयसामान्यलक्षणोकं भवेन् द्वितीयः माधुसाधिकाराऽध्यायः । २३ तदा इयम् "आणतालिकः कथिता । अर्थात् यत्र षण्णम् अष्टानां व मात्राणां पर्यन्ते ( विषमे समे च पादे ) भगणात् परं औौ शुरू भवेतां तच्छन्दः 'आपालिका' नाम । रेफलघुगुरूणामपवादः । यरवत्र रस सहकर्मी ‘समविषमपादयोः षण्णाम पानां न कलाना- मन्ते'-इत्यादि वयाख्यातं भषायामपि च तथैवानूदितं तद्भ्रान्ति विलसितम्, वैतालीयसामान्यलक्षणस्यातथाश्वदिमि क्षन्तः लम्तु साक्षिणः ।

भाषा-जिसके प्रथम, तृतीय पाद की छः म।श।ऽ के अन्त में और नाय चतुर्थ पद को आठ मात्र श्री के अन्त में एक भक्षण तथा दे। गुरु है, उस छन्द का नाम ‘आपातलि की हैं । यथा वा--

ऽ । । ऽ- । ।-S S S S -51 1-S S

पिङ्गलोकेशी कपिली च ४ विकटे।तदन्ती ।

3 ।-> । ।-s ऽ- । १ 1 S ) - S । - ।

अपतया पन भर नृपतिकुलेऽपि न भस्ममुपैति च ।

६ अंशाः र० ल०यु० ८ माषाः न० ल०शु०

-- । ऽ । ऽ- ऽ । ऽ - 1-७S$ ७-31-| -७

तृतीययुर्दक्षिणान्तिका ममस्तपादेषु द्वितीयलः ।।१५।।

दक्षिणान्तिकां लक्षयति--तृनाययुगिति । समस्तपादेषु—चतुर्वपि पादेषु द्वितीयल.=द्वितीया मा। ह्यनीययुक-‘ठनीयया माश्रया युक्त चेत्स्यान् तदा ‘दक्षिणान्तिक' नाम वैतालीय भेद इत्यर्थः । चेस दाशदौ अध्याहर्तव्यं ।

भाषा-यदि चारं पदं में दम मत्रा ताम मात्रा के साथ युक्त है। ) उसके। 'दचिणान्तिकाकहते हैं जैमा ”ि-। लवणवाक्य में दूसरी ’ । . :भी मात्र मरी के साथ मिली हुई है । वे = अन्य पद में जान लेना) ॥१०

६ मात्रा र० ल०० ८ मात्राः र० ए०० - --) ।। ७-७॥७- ।- ५- ७ ७ ७ । ।-ss- - - • जिटिंतीयलः सोग्रेण भवेदयुग्मयः ॥१६॥

उदा ५७

- • । उदीच्यधृतिं लक्षयति-दंच्यवृत्तिरिन । अयुग्मथ। ---- वतीययोः पादयोः द्वितीयलः=वनीयो लघुः द्वितीया मत्रा अनेख लेन=अग्निमया मात्रया ठनीययेत्यर्थः, युका स्याम्। शेषं पूर्वयन

स्व बौपमर्जनादसंयोगैःqधाम्' ( । • २१ ५ ४ ) इति व पि।

+ 'नाशिकंदरी।gजघासकर्णश्च( १० ४१AV ) इन इंषि । २४ रतनभोयेते कृतरकाकरे । तदा ‘उदीच्यधृतिः’ नाम छन्दः । यथा प्रकृते ‘बी’ इत्यस्मिन् द्वितीया मात्र तृतीयया सह ।

भाषा-जम चैन।लय बन्द के विषमपायों में दूसरी मात्रा तीसरी के भाथ मिली है। तो उसका नाम ‘उदंच्यवृति' । यथा वा--

।।। 1-s । = – । ।SS ।।- S IS-S

अवाचकमनूर्जितक्षरं श्रुतिदुष्टं श्रुतिकष्टमक्रमम् ।

। S। । 1- s । 3-s• । ऽ ऽ । ।- ऽ । ऽ -|

प्रसादहनश्च नेष्यते कविभिः काव्यमुर्दन्यवृत्तिभिः ।

अत्र ‘बा’ इत्यत्र प्रथमपादे द्वितीयतृतीयमानयोः, तृतीयपादे ‘सा' इत्यत्र च तथैव तयोर्योगः ॥१६॥

६ भात्रः २० ल७० ० ८ मात्राः र० ल०शु०

s ७। 1-ऽ । ऽ-|--७ ।ऽ।। । ऽ ।ऽ - - ७

पूर्वेण युतोऽथ पञ्चमः प्राच्यवृत्तिरुदितेति युग्मयोः ॥१७

प्रच्यवृति लक्षयति-पूर्वेणेति । अथ=यदि युग्मयोः=द्वितीय

चतुर्थयोः पादयोः एष्मो ळः=पश्चभी मात्रा पूर्वेण=चतुर्थेन चतुर्यां मात्रयेत्यर्थः । युतःच्युतो भवेदिति शेषः । ( शेयं पूर्ववत् ) तत्र 'प्रच्यवृत्तिः' इति नाम्ना उदिता=कथिता प्राच्यवृत्याय्यं वैतालीयं छन्द इत्यर्थः ।

भाषा-यदि द्वितीय चतुर्थ पाद में पॉचव माश्रा चंथी मात्रा के साथ मिली है। तं उसके‘प्रान्यधृति' कहते हैं ॥१०

६ मात्राः र० ल०० ८ मात्रः र० ल० ०

= ।ऽ। 5-ऽ । ऽ- - - SSI H!-ऽ। ऽ-4-5

यदा समात्रोजयुग्मक पूर्वयोर्भवति तत्प्रधृतकम् ।१८।

प्रवृत्त कं लक्षयति-यदेति । यदा पूर्वयो-डीच्यवुरि प्राच्यभृत्योः ओजयुग्मौ=चियमसमपादौ समौतुल्यौ स्याताम्, तदा 'प्रवृसकेंनाम छन्द : । अर्थात् यस्य वेताळीयस्य प्रथम- तृतीयपादौ उदीच्यवृतेः प्रथमतृतीयपाव सदृशौ स्याताम् , द्वितीय चतुर्थपादा च शच्यवृत्तेः द्वितीयचतुर्थपादसदृशौ भवेताम् तत् 'प्रवृतकं' नाम छन्दो भवति ।

भाष- जब । जिस बैंतालीय छ। प्रथम तृतीय पाद उदीच्यवृति के प्रथम तृतीय पाद के सदृश हो और द्वितीय चतुर्ष पाद प्राच्यभृत्ति के द्वितीय चतुर्थ पाद के मडश है, तब ठमकी 'प्रत्तई' नाम से कथन करने है । उदाहरणान्तरं यथा वा-- == द्वितीयः मात्रावृत्राधिकारोऽध्यायः।

२५ AS 1।।S। S।S । । । ऽ ।ऽ । ऽ

इदं भरतवंशभूभृतां भूयतां श्रुतिमनोरसायनम् ।

। ऽ ।।। ऽ ।ऽ।ऽ ऽ । ऽ । । । ऽ ।।

पवित्रमविकं शुभोदयं स्यासवक्त्रकथितं प्रवृत्तकम् ॥

अस्मिन् पद्ये प्रान्ययुदीच्यतृप्तिलक्ष्णं घटते अत इदं प्रभूतकं नाम वैतालीयम् ।

८ माशाः र० ल००

ऽ । ऽ ।।।- ।8-1-3

अस्य युग्मरचिताऽपरान्तिका ॥१॥

अपरान्तिकां लक्षयति-अस्येति । अस्यप्रसकस्य युग्मरचिता= युग्मेन पावेन समपादश्रुतिलक्षणेन सम्पूर्ण प्रत्येकं रचिता 'अपरान्तिका' नाम । अर्थात् प्रत्येकं चत्वारोऽपि पादः षोडश कलावन्तः स्युः अथ च पश्चमी मात्रा श्चतुर्या मात्रया युक्ता स्यात् तदा ‘अपरान्तिका' नाम वैतालीयमेदः ।

भाग-जग चार पद प्रमृतक के द्वितीय, चतुर्थे पाद में बनाये जाएँ या यो। कहो कि जिसके प्रत्येक पाद म सुलह २ मात्र हो और पचया। मामा चौथी । से मिली है, उखक नाम ‘अपरान्तिका' है। उदाहरणं यथा वा

स्थिरविलसनतमेंNकवी

कमलकोमलाने मृगेक्षण।

इति तस्य हृदयं न कमिनः

मुरजंकलिकुला पनि छ ।

अत्र सर्वेषु पदेषु पशमं ममा चतुर्या विमिश्रितान्ति ॥१८

६ मात्राः र० ल०० ।ऽ ।ऽ- ७। ७- - ७

अयुग्मगा चारुहासिनी ॥२०

चारुहासिनीं लक्षयति--अयुग्मणेति । अयुग्मगा=प्रवृतकस्य अयुरुपदैः प्रथमतृतीयपादैरित्यर्थःरचिता भवेत्, तदा ‘चारु हासिनी नाम छवः । अर्थान् यस्य वैतालीयस्य चतुर्वेपि पादेषु चतुर्दश २ माशा भवेयुः द्वितीया च मात्रा तृतीयया मिश्रिता स्यात् तत्र चारुहासिनीति नाम्ना व्यवह्रियते । यथात्रैव यु’ इत्यत्र यगः ।

भाषा-जब प्रखतक के विषमपदो से ही चारों पद बनाए जों अर्थात जिसके चरो पार्टी में चीदह • मात्र हों और दूसरी मत्र नाम के साथ मिली । हो. उमका नाम ‘गरुहासिनी’ ६। उदाहरणं यथा वा-२६ रसभभोपेते शुजरफरे

मनाप्रभुतदन्तदीधितिः स्मरेदा- तगढमण्डल ।

कटाक्षकॅनिस तु कामिनी भनोहरति शासहासिनी ।

अत्रापि सर्वेषु पदेषु 'न' इत्यादौ द्वितीयमात्रा तृतीयया मिश्रित १२०॥

इति मैनालीयप्रकरणम् ।

वक्त्रप्रकरणम् ।

यु० म० य० ल०यु० म० य० ० L - -५ ----- ------------ - S - S - 9* - S S S S -७

वक्त्रं नाद्यममौ स्यातामब्धेर्योऽनुष्टुभि रूयातम् ॥१२

वर्षभमिति । आद्य=प्रथमान् अक्षरात् ऊध्र्वमिति शेषः । बसौनगण सगणौ न स्याताम् अम्थनमगणादि तु यथेष्टं स्यात् चतुर्थात् असत् परतः यः=यगणः स्यात् तदा अनुष्टुभि=अनुष्टुप् इत्याख्ये प्रकरजे ‘वक्त्रम्' नाम छन्दः स्यातम्=कथितं पूर्वा वायैरिति शेषः । समयोश्च पादयोः प्रथमाक्षरादुवै रगणोऽपि नेति समवायः ।

भाषा-यदि प्रथम अक्षर से परे नगण तथा सगण न हो और चतुर्थ अचर से परे थगण अपश्य हो। तब अष्टक्षरपदास्मक अनुष्टुप जाति मे यत्र नामक छन्द कहता है । बौधे आदर से परे र गण का न होना भी सम्प्रदायभिद है । उदइएन्तरं यमा

।।ऽ ऽ । ऽ ऽ ।।। ऽ । ऽ ऽ ऽ

नवघाराम्बुसंसितवसुधा गर्नघ निभासम् ।

S IS ।।ऽ ऽ ऽ । ऽ ऽ।। S $ $

किञ्चिदुन्नतया मही कामयते वक्त्रम् ॥ ( ३लायुधति के अन्य ( उदा० )--

s s। । ऽ ऽ ऽ ऽ ऽ । । ऽ ऽ

दुर्भाबितेऽपि सौभाग्यं प्रायः प्रकुरुते प्रीतिः ।

ऽ ऽ । ऽ।ऽ ऽ । ऽ ऽ ऽ ऽ । ऽ ऽ ऽ महुमनोहरन्यैव दैलियोक्तिभिर्बलाः ॥२१॥

ल० त० य० गु १ गु ९ म० ज० च् ० - -- ~~= - - - - - 1-७७ |- । ऽ ---७७७-३ - ३

युबोज़ेन सरिद्भर्तुः पथ्यावक्त्रे प्रकीर्तितम् ।२२॥ अथास्य भेदानाह-युद्धरिति । युजो=द्वितीयचतुर्थपादयोः मरिझर्तुः=चतुर्थाक्षरात् परतः जैनजागणेन ‘पथ्याचक्षत्रम्' नाम प्रकीर्त्तितम् पिकलेनेति शेषः ।

भाषा-यदि सम पादों में चतुर्थ अक्षर से परे जगण किया जाय, तथा उसको '५च्यावयत्र’ कहते है। उदाहरणं यथ। च--

s s s ।। 5 । ऽ ऽ ऽ ऽ । ऽ । ऽ

निरयं नीति निषएणस्य रात सप्टुं न सीदति ।

।। S S S S S S S S S।S। S

नहि पथ्याशिन कये जायन्ते भ्यधिवेदनः ॥

अत्र द्वितीयचतुर्थपादयोः जगणः २२ ॥

ल७ य० ज० गुल० मी० य० ल०

" ^= = ++ ५

|- s५-१ ७ १-3 - I- । ऽ• ।

अयुजोज़ेन वारिधेस्तदेव विपरीतादि ॥२३॥

विपरीतपथ्यां लक्षयति-अयुधैरिति । अयुजोः=विषमपादयोः प्रथमे तृतीये चेत्यर्थः यदि चतुर्थादक्षरात् परतो जेन=जगणेन ( रचना स्यात् ) तदा तदेव=qथ्याचक्षमेव विपरीतादि-विपरीत पथ्याधनं नाम यदो भवतीत्यर्थः ।

भाण--यदि विषम प।द में चतुर्थ श्रङ्ग् मे परे जगण रखा जय हे उमक। भाम 'विपरीतपध्यायत्री जनना । उदाहरणं यथा वा--

S R S S S S S S S S S S S । । इS । ऽ ऽ ऽ

भर्तुगतमुनिंनी या मी स्यात् सा स्थिरा लञ्चमीः । S IS 5 ।ऽ। ऽ स्बप्रभुत्वाभिमनिनी विपताि प्रत्ययः ॥ अत्र प्रथमे तृनये न पदै चतुर्थाश्रास्परे जगणः ॥२३॥ ल७ १० न० गु°ल० म० य०शु०

--~~ -- ---~---- |-|-||-७-१-४७ - ७७•

चपलावक्त्रमयुजोर्नकारक्षेत्पयोराशेः ॥२४॥

चपलावनं लक्षयति--चपलेनि । अयुजोः=विथमयोः पादयोः पथोराशेः=चतुर्थादक्षरात् परतः चेद्यदि नकारः=नगणः स्यात् तदा 'चपलाचत्रम्’ नाम तम् ।

भाषा-यदि विषम पार्क में अर्थात् प्रथम तृतीय पाद में चतुर्य अचर वे पर नगण । तौ उम नाम 'चपलायनजानना । उदाहरणं यथा वा-१८ रजमभोपेते धृतरफरे

S । ऽ ऽ ।।IS S । ऽ S । S S ऽ

लीयमाणश्रदशन वक्त्र निर्मास नाशा । $ । ऽ । । । ऽ । । ऽ । ऽ ऽ

कन्यका वाक्यचपला * भवनं सूत्तमौभाग्यम् ॥

अथ प्रथमे तृतीये च पदे चतुर्थादचरात् नगणः ॥२॥

म० य० गु०शु० अ० स० ल० ०

७ ८ ९- ७ ॥७- - - S S } -।। 9-|- s

यस्यां लः सप्तमो युग्मे सा युग्मविपुला मता ॥२५॥ युग्मविपुलां लक्षयति-यस्यामिति । यस्यां पथ्यायां युग्मे= द्वितीये चतुर्थे च पादे सप्तमः वर्णः ल!=लघुः अस्तीति शेषः सा ‘युग्मविपुल' झेयेत्यर्थः ।

भlष-जित्र पश्या के द्वितीय चतुर्थ पtद में सातवा अक्षर लघु हो, उस्रक । युग्मविपुला’ कहते है। उदाहरथं यथा वा-

।ऽ ।ऽ S 1) S । S S S। ऽ । ऽ

(यं सखे चन्द्रमुखी मितज्योत्रा 'त्र मानिनी ।

ऽ ऽ।ऽ ऽ ।। ऽ ऽ । ऽ ऽ । ऽ । ऽ इन्दीवराक्षी दयं दन्दहीति तथाषि मे ॥

अत्र द्वितीये पादे ‘नि’ इति चतुर्थे पदे ‘पि’ इति लघुर्वर्णः । शिश पूर्वात् । कस्यचिद्विप्रलम्भिन उक्तिरियम् ॥२५॥

१० य० ० ० | - - 1 -७

सैतवस्याखिलेष्वपि ॥२६॥

अत्रैव मतान्तरमाह -सैतवस्येति । सैतवस्य आचार्यस्य मते अखिलेष्वपि पादेषु सप्तमो ळः=लघुः स्मृत इति शेषः ।

भाषा-सैनव' नामक आचार्य के मत में समप्र पादे में सातब व लघु होता है । उदाहर यथा वा--

SS। ।SS S ऽ ।। । ऽ । S

सैतवेन पथार्णवं तीर्थं दशरथात्मजः।

SS।।। ऽ । ऽ । S S S। S।S

रक्षःक्षयकरीं पुनः प्रतिज्ञां स्वेन बाहुना । अत्र सर्वत्रैव सप्तमे लष्ठः १२६५

• ‘भबते’ इत्यात्मनेपदप्रयोगश्विन्यः } नाप्यर्थस्तु न घटते । अथ 'धूर्तसौभाग्यम्’ इति कथैव स्यात् । द्वितीयः मात्रावृताधिकारा5यायः {

२६ शु० र० मी० गुp

---ASA ----- S- S । ऽ । s । । =

भेनाब्धितो भाद्विपुला ॥२७॥

भविपुलां लक्षयति—भेनेति । यदि अविधत=चतुर्थाक्षरान् . भन=भणजेन कृत्वा उपलक्षिता चेत्, तद भात् परा विद्युत 'भविपुला’ माम इत्यर्थः ।

भाषा--यदि चतुर्थ अक्षर के परे भगण हो तो उमक नाम ‘भविपुल' होता है ।

अत्र केचित् ‘अखिलेष्वपि' इत्यनुवर्तयन्ति । अपरे तु विषम पादविषथा एवेयं ‘भविपुला' इत्याहुः । ( उदा० ) यथा वा

IS S S । । ऽ । ऽ ऽ ऽ । ऽ । ऽ

इय मस्ते चन्द्रमुखी मितज्योत्स्रा च मनिनी ।

S S। S ऽ ।। ऽ 11S । । 5 । ऽ

इन्दीव।ची दयं दतीति तथपि मे ॥

अत्र वनीये पादे चतुर्थवर्णान्परः ‘क्षी इथे’ इति भगणः ॥२७॥

गु• य० र० ० 9-393 ।

इत्थमन्या रश्चतुर्थात् ॥२८ ॥

रविपुलां लक्षयति-इत्थमिति । चतुर्थात् अक्षरात् पर, र:=रगणःतदा ‘रबिवपुला’ इत्युच्यते ॥२८

भाषा-यदि चतुर्थ अक्षर से परे रगण हो तो उसको 'रविपुल' कहते हैं।

लक्ष्मीपतिं लोकनाथं ग्था धरमीश्वरम् ।

ऽ । ऽ मजेश्वरं जंपाणि प्रणुमम जमीननुम ॥ अनियतपाद्वरेफयमिति सश्रदायः। छन्दसरस प्रदादिषु तथा दर्शनान् शु० प० न० गु $ । ऽ

-७७-१ ।।-s नोम्बुधेअविपुला ॥२३ विद्युलां लक्षयति—ननुरिति । अप्धेः=चतुर्थावसरात्, एरः, न=नगणश्चेत्, तदा तत्पूर्वी अम्या विपुला भवेत् ‘नविपुला’ इत्यर्थः। भाष-अदि चतुर्षे अक्षर में परे नगण है। तं उसका नाम 'नविपुला' जनना। ( उद ’० । यथा वा३० रक्तप्रभोपेते धृतरनाकरे 1}}

व्तपःप्य ध्यायनिरतं तपस्वी बग्जिद वरम ।

नागदं परिपप्रष्क वाल्मीकिमुनिपुङ्गवम् ॥

नविपुलाद्य अप्यनेके भेदाः सन्तीति । तथाहि

गु• मe त० रु ०

- ७ ७ ७-७ S -

तोऽर्धेतत्पूर्वान्या भवेत् ॥३०॥ स्पष्टम् ॥

शत मत्रप्रकरणम् ।

मात्रासमकप्रकरणम् ।

१ २ ३ ४ ५ ६ ७ ८ ३ १० ११ १२ १३ १४ १५ १६

द्वि क गु शि त व सु ल धु र च ल धृ ति रि ति॥३१॥

तत्र अचलधृतिं लक्षयति-–छिकेनि । द्विकगुणिनधसुलघुः = विकाभ्यां द्वाभ्यां गुणिताः वसवः अप्रैौ लघवो यस्यां सा अर्थात् घोडशलधबो यस्यां सा तादृशी ‘अचलधृतिः' इति नाम चन्दो भवति । एतेन भात्रासमकादिषु षोडशमात्रत्वमधिकृतं वेदितव्यम् । इय 'गीत्यार्था’ नाम चातिरिति पिङ्गलामुनिः।

भाषा--जिसमें दो से चुछित किये हुए आठ लघु हो। अर्थात् सलक्ष लघु हो, उसका नाम 'अचलधूस' बन्द है।( उ० ) यथा वा--

म द ल ल ख ग कु ल क ल र ? म ख रि णि

वे ॐ सि त स र सि ज ५ रि म क मु . मि णि ।

गि रेि व र प रि स रे स र सि स ह ति स लु

र ति र ति वा स मि है म म ६ दि वि ल स ति ॥

अत्र प्रतिपादं षोडशलघवः ॥३१॥ ।

मदकलेति--मदकलं=मदमत्तं यत् खगकुलं=पक्षिगणः, नस्य य

कलरवो मधुरकूजितं तेन सुखरिणि शब्दायमने, विकसन्ति प्रफुलिनानि यानि सरसिजानि कमलानि तेषां परिमलेन विमर्दायेन मनहारिगन्धेन सुरभिणि सुगन्धवानि एवंभूते भवतिविशालै इहऽस्मिन् गिरिवरपरिसरसशसि=सुन्दरपर्वतप्रान्तभूभाग वर्तिनि सरोवरे खलु निश्चयेन मम इदिमनसि रतिः=भगेच्या अतिशय सुमधिकं । ( यया नथा ) विलसति उप्त भबतीपर्यः, रत्युईपविभाषसस्वादिति भावः । द्वितीयः मात्रावृणाधिकारा5ध्यायः । ३१

ल०

१-२ ३-४ X ६ ७-:८ ६ १० ११ -१२ १३-१४ १४-१६

मा न स म कं न व मो गो ऽन्यः ॥।३२॥

मामकं लक्षयति-मात्रेति । यत्र पादे नवमः लघुः अन्त्यः=अन्तिमः ग-गुरुश्च स्यात् तत् ‘मात्रासमकम्’ इत्युच्यते । एवं षोडशमात्राः सम्पादनीयाः ।

भाषा-जहाँ पंडिश मात्रा में नवमी मात्रालधु और अन्त की (१६वी) गुरु है तो उसका नाम ‘मात्राममक' होत है । ( उ• ) यथा वा--

(६) (घ) (६) (गु,

अश्मश्रुमुखं विरलैर्दन्तर्गः भीरार्धेः मितनासप्रः ।

e; (ग)

निर्भासहनुः स्फुलैिः केङ्मत्राममकं लभते दुःखम ॥ २॥

ज०

१-२ ३-४ ५ ६-७-८ ६-१० ११-१२ १ ३-१ ४ १५-१६

जो न्ला व थाम्बु च वीि लो क’ ३३

विश्लोकं लक्षयति-अन्दाजति। अम्बुधेः=कलाचतुष्टयाडू ज=ग्रगण, अथवा न्लौ=वतुर्लघुरूपो वा गणः स्यात्, शेषं पूर्ववत् तदयं विश्लोको' नाम मात्रासम के छन्दः ।

भाषा-याद चार मात्राओं के अन्त में जगण हो। अथवा वाग् लघु हो। तं उमझा। नाम 'विलोक' होता है। उदा० ) यथा वा

अनर्गुणरहितं विश्लोकं दुर्णयकरणकदर्थिनीकम् ।

जातं महितकुळेऽपदविनीतं मित्रं परिहर साधु बिर्गतम ॥

अत्र चतुर्वेपि पादेषु कलाचतुष्टयादूर्ये चत्वारो लघवः ॥३३॥

० १-२ ३ ४ ५-६ ७-८ ६ १०-११ १२ १३-१ ४ १४-१६

त युग ला द्वा न वो सि का स्यात् ।।३४।।

बानासिकां लक्षयति-तद्युगलादिति । तथुगला=अम्बुघियुग- लान् अष्टमाशानन्तरं यदि जो न्लौ वा स्यातां तदा सा । 'वनवा । सिका' नाम माशासमकम् ।

भाषा-यदि अठ म।श्राओं के अन्तर जगण या चार लघु हो तो उसकं वनवासिका’ कहते है। ( उदा० ) यथा वा--

शपक्षे तु मूलोक्तं लक्षणमेघोदाहरणम् । ३२ रकनभोपेते वृत्रवाकरे

।।।।

लपक्षे यथा--लोहितार्थ हरिहगमूर्ती’ इति ज्ञेयम् ॥३४॥

ल० ल००

१-२ ३ ४ ५ ६ ७ ८ ९ १० ११-१२ १ ३-१४ १५-१३

आ णा ऽ न व सु य दि लक्षि त्रा ॥३५॥

चित्रां रूक्षर्यानि -णेति । बाणाःएश्च । पश्चाष्टनवसु यदि लः=लघुः, स्यान्, शेषं पूर्ववत्, तदा चित्र' नाम मात्रासमकम् ।

आषा--यदि पाचवी आठवी और नवमी मत्रा लखु हो तो वह 'चित्र' नमक मात्रासमक होता है । ( उदा० ) यथा म--

() () () { (o)

यदि वाञ्छसि षषदमागेंहु मैत्री पहिर मह वनिताभिः ।

() () () () () () मुहान मुनरपि विषयासकान् पित्रा भवति हि मनसो वृत्तिः ॥

अत्र चतुर्वेपि पादेषु पश्चमी, अष्टमी, नवमी च मात्रा लघुरूपैव । सश्च शङ्कितमस्माभिः ॥३५

१ २ ३ -४ ५-६ ७ ८ ९-१० ११ १२ १३-१४ १४-१

उ ए चि त्र न व मे य र यु ते ॥३६॥ ।

उपचित्रां लक्षयति-उपचित्रेति । नवमे मात्रस्वरूपे परयुवे= परेण दशमेन माषास्वरूपेण युते सति 'उपविभा' नाम मात्रासमकम्। शिष्टं पूर्ववत् ।

भाषा-पद नवमी मात्रा दशमी मात्रा के साथ मिश्रित हो, तन -५ म।श्राभमक को 'उपचित्र' नाम में क्रथन करते है। उद। ० ) यथा वा-

१. ९ ६५ ०

यत्तं गुरुसक्तमुदार विद्याभ्यासमहव्यसनों ।

११ ७ ६१२

पृथ्वी तस्य गुणैरुपचित्र 'चन्द्रमरीच्छिनिमैर्भवतीयम् ॥ अत्र चतुर्वेपि नवमी माशा दशम्या सहोपेता। शिष्टं पूर्ववत् ॥३६॥

४०

१- ३-४ ५-६ ४-८ ६-१० ११ १२ १३-१ ४ १३-१६

[आ था यो भा द्वा तु प चित्रा ।

अभ्यङ् विशेषः--यस्याम् अष्टाध्यो मात्राभ्याः परक्षमा भाद् भगणा व इौ गुरू भवतः सा पवित्रा स्यात् ।

भाषा–यदि आठया। मात्रा से परे एक भगण और दो गुरु हो तो उपयित्र छन्द होता है । द्वितीयः मात्रावृताधिकारा5यायः । ३३

१ २ ३-४ ५ ६ ७ ८ ९ १० ११-१२ १३ १४ १५-१६

य द ती त छ त वि वि घ ल चम यु तैः ।

७०

-२ ३-४ ५ ६-७ ८ ई १० ११-१२ १३ १४ १५-१६

मा त्रा स मा दि षा देने क लि तम् ।

जo

१ २ ३ ४ ५-६ ७ ८ ६ १०-११ १२ १३ १४ १५-१६

अ नि य त यू त प रि भा या स हि तं

ज० = =

१ २ ३ -४ ५ ६ --७ ८ €-१ ५ ११-१२ १३ १४ १५-१६

प्र थि तं ज ग त्सु पा दा कु ल कम् ॥३७

पादाकुलकं लक्षयति-यदनीनेति । अतीतानि पूर्वोक्तानि कुनानि विविधानि नानाप्रकाराणि यानि लदमणि लक्षणानि तयू प्राप्तासमtदीनां पञ्चानां पदैः कलिनं रचितम् , तथा अनियतवृत = नियतैकवृत्तलक्षणहीनम् परिमाणे च षोडश-भत्रपादतयैव युतम तत् आगत्सु ‘पादाकुलकम्’ नाम प्रथितम्=प्रसिद्धमित्यर्थः ।

भाग-जो पूiत अनेक प्रकर के लक्षणों में कुल अथ मात्रसमकf१ इन्द। के पदों में रच। गय। है। और उभमें किसी एक वृत का लवण निघत न हैं। किन्तु एक पाद में किसी कृत का, अन्य में किसी और पुन का लक्षण पाया आय परन्तु बैडशमात्राओं का परिमाण ढंक गेहे ऐसे बन्द को ‘पादाकुलक' क८ते है। जैसा कि इ१ लवणवाक्य में ऊपर के अड्डों से दर्शाया गया है। अर्थात् प्रथमपाश्च में मात्राममकविश्वक-चित्र का, तिय याद में विश्वक-उपविश्र , तृतीय बाद में मात्राममक-क, चतुर्थपाद में उपवित्रा-विीक का नत्रण मिश्रित पाया जाता है। ( उदा० ) यथा ब--

अविषहिल रिकeतनृते काले मदनसमगमदृते ।

व्स्मृत्वा कान्ता पण्डितम र्थः पदाकुलकं धावति पान्थः ॥

अभ्य वधं पादेषु षडशमाश्च अन्ते शश्वन्ति, पुनस्तेषु प्रथमः पादो नवमम त्राया। लघुत्वात् मात्राममलघूणान्तो भवति, द्वितीयः १RIष्टममात्रयोर्लघुत्वात पिल्लेक लक्षणवान् तृतीयनवमझदशममयं ज्ञेषु बनधिल ऐपेतः,चतुर्थ नषमदशममत्रमैरेकत्र पृथ्वऽस्थिस्य उपचित्रालवणसमन्वितो भवति ॥३८॥ १४ रकसमोपेते सुरक्षाकरे

+त्तस्य लो बिना वगैर्गा बर्या गुरुभिस्तथा ।

गुरखो लैर्दले नित्यं प्रमाणमिति निश्चितम् ॥३८॥

अधुना घृतस्य लघुगुरुसङ्क्षयायोधोपायमाचष्टे-रोति घृतम्य=पस्य कस्यापि वृत्तस्य ल=मश्रा वर्ण=अक्षरैर्चिना कृताः सत्यः मा=गुग्यो चर्चा भवन्ति इति शेषः । यथा-अस्मिन् पादे चतुर्दशमश्राः सन्ति, तेध यद् अष्टाक्षरसंख्याया बिकाः कृता स्युः. तदा पट गुरुत्रणो भवतीत्यदरबोधनप्रकारः । ताध्ध पुनर्मात्रा गुरुभिर्विना कृताः वर्णसङ्कश्च सरपद्यते । यथा-अज्ञेयाचे पादे चतु र्दशमात्रा घट्यकैर्गुरुभिर्धनाः सत्यः अणु जायन्ते तथा च घर्षमयानिकर्षः । तैः=लघुभिः विना दले कृते सति गुग्यो भवन्ति। यथ --अस्यैव पयस्याशे पादं चतुदेशमात्रः ताश्च लघुद्वयमायया विना कृता। द्वादश जनाः पुनश्च वृत्रशसञ्जय।था दले कृते षट् ज्ञायन्ते, एवञ्च तयत्येष स या गुरुत्रनामिति सारः ।

भाषा-अथ वृत के गुरु, लघु तथा बों की संख्या के हान क प्रकार थनं करत है—जब वृत की ल=मश्रासँख्या में में वर्णमंस्या को घटा दें तो जितनी संख्या बाकी १३ उम वृत्त के पाद में उतने ही गुरु ज-नै । अब धुत्त की म।।संरू यो में से गुजर्मस्या को घटा दिया जाय तो जितने शेष हो उतने ही उम पद में वर्ण=भर जनने चहिये। गुरुमंख्य के ज्ञान का दूव्र प्रकार यह है कि–अध वृत्त की मात्रसंख्याओं में से लघुपंड4 को घटा दिया जाय तो शेष चे के पुनः अध करना चाहए । उस अर्थ में जो शेष बचे, उतने ही शुरू होते हैं । जैसा कि २ी यूनस्य को बिना वर्षीः इव पाद की मात्रासंख्या १y में से वर्णसंख्या छ । घटा दिया जाय तो ६ शेष होते हैं इसलिए इसमें ६ गुप्त थर्ण है । और प्रसंख्या १८ में से शुरुमहच्या ६ को घटा देवे तो बाकी - वते ६ स इम पाद के ८ ही वर्ण है । अन्य प्रकार यह है कि-मात्रासंध्या १४ में से लघुसंख्य द को घटा दो तो। शेष १२ बचते हैं । उमा अर्च करने से ६ हते हैं, इस लिए इसमें ६ ई शुद्ध वर्ण हैं । यही गति अन्यत्र भी आन लैनी ॥३३॥ इति नासमझप्रकरणम् । प्र०+--लघुगुरुर्मर्याज्ञानस कांडशे विधिः ? अथासौ घटते इति पृष्ठं निरुच्यताम् । ( उ• ) प्रस्य धू५ ३¥ पं० १ द्वितीयः मात्रावृतघिकाराऽध्यायः। ३५

fr कल० गु•

U २८ s

शिखिगुणितदशलघुरचितमपगतलघुयुगलमपरमिदमखिलम् ।

व्व्व्ल० गु•

(

सगुरुशकलचुगलकमपिसुपरिघटितललितपदनिचिति भवति शिखा।

मात्रानियमघाटितवेन मत्राघुसप्रसवेन विखण्डकानि छन्दांसि वक्तुं आरभमाणः प्रथमं शिखया लक्षणमाह-शिखिगुणिनेति । शिखीeधकः। ते च गार्हपत्याइघनीयदक्षिणाग्निभेदेन त्रयो भवन्ति । अतः शिखिपदेन त्रिवलयाया बtध भवति । शिस्त्रिभिः=श्रिभिः गुणिता ये दश लघचः अर्थात् त्रिंशत् लघघः तैः रचितम् अप गतलघुयुगलम्=लघुद्धयरहितम् एवं सति अष्टाविंशतिलधूसद्धित मैकं * शकलमिति शेषः, इदम=पूर्वोक्तम् अस्जिलम्समम्न मच त्रिंशः लघुचितम् अपरम्=द्वितीयं शकळमपि कार्यम् उत्तरार्धमपि कर्स घ्यम् । शक्रलयुगलकमपि सगुरु=पकेनाधिकेन शुरुष युक्त स्यात् । पुनः कीदृशं तत् सुपरिघटिमललितपदवितति=सुष्टु परिघटिता रचिता ललिता हद्भयाकर्षिणो पदानां विततिः पदजियेंत्र सा शिखा' नाम छन्दो भवतीत्यर्थः ।

भाषा–शि। खा=अम=नान संख्या से गुणत किए हुए दश लघु अर्थात स लघुओं से युक्त हो परन्तु उसमें से दो लघु निकालकर शेष २८ लधुम द्वारा जिसका प्रयमशय.ल=पूर्वधं अनाग जाय और दूसरा अर्थ भी पूर्ववत् २० लघुओं से युक्त हो ( दूसरे में दो लघु कम नहीं होने ), और दोनों खण्ढों के अन्त में एक २ गुरु भी है, इस प्रकार मनोर पदाषलि से भूषित यद शिक्षा कहाता है ॥१७

    व्ल० गु

३० ७

विनिमयविहितशकलयुगललघुललितपदविततिरचितगणनिचया।

ल० गु>

२८

श्रुतिसुखकृदयमपि जगति जिजशिर उपगतवति सति भाति खजा ॥

अथ कक्षां लक्षयति-विनिमयैति । विनिमयेन व्यस्यासेन २६ रसप्रभोपैते तरनाकरे चिह्नितं निशितं यत् शकलयुगलं तस्य ये लघषः तैर्ललिता मनोहा था पदानां विनतिः विस्तारः तथा विरचितः सम्पादिताः गुणानां सौकुमार्यादीनां निचयः समुदयो यस्याः स नादशी, श्रुतिसुखकृत्= भवयोः सुखकारिणी, ब्रि=अकारे जशिरउपगतवति सति जका- रात् प्रागुरयं प्राप्ते सति 'बजा' भवति अर्थात् ‘स्वआ' नाम छन्दो भवत ।

भाषा-जध शिख के दोन अर्थों का विनिमय-व्ययस कर दिया जाय अर्थात् प्रथम दल ३• लखीवाला और अन्त में एक गुछ हो, और दूसरा दल २८ लघुजला और अन्त में गुरु से युक हो, इस प्रकार श्रुति को प्रिय लगने गले मनोहर पदराज से भूषत छन्द को ‘सश' कथन करते है ॥४०॥

१६

आष्टावषं मा ह्यभ्यता यस्याः सlऽनङ्गक्रीडो ।

३०

दलमपरमपिवसुगुणितसलिलनिधिलघुकविरचितपदवितति भवति ।

अथ अनङ्गक्रीड़ां लक्षयति-‘अष्टावधं ’ इति । यस्याः अर्धे अष्ठौ गा=गुरवः अभ्यस्तr=ड्गुणः स्युः अर्थात् वेडश गुरवो भवेयुः अपरश्च लम्=द्वितीयखण्डोऽपि वसुगुणित०=वसुभिः अष्टभिः शुणिताः ये सलिलनिधयःळेवस्त्वारः लघवो यत्र अर्थात् द्वात्रिंशत् छघवो यत्र भवेयुः सा ‘अनक्रीडा' नाम उक्ता भवति । अपरं दलं कीशम् । कविरचितपदवितति=कविना रचिता पदानां वित तिर्विस्तारो यति ॥४२॥

भाषा-जिसके प्रथम अर्ध में दो से गुणित आछ अर्थात् १६ गुरु गट इ और तीिय भाग में अष्ट गुणित चार ४ अर्थात १३ लघु हो, इस प्रकार सुन्दर पदराज से युक्त छन्द का नाम ‘अनशीडा’ जानना ।

यदि चेयं वैपरीत्येन रज्येत तदा 'ज्योतिराळया’ भवति । तथा चोदाहनमाचार्येण

व्यदि सुखमनुषमभपरमभिलसि परिहर मुबतिषु समतिशयमिह । आत्मज्योतियोगाभ्यासाद् दृष्ट्वा दुःखवेदं कुर्मः ॥ इति ।

व्लः शु० १

७S

त्रिगुणन त्रलघुरत्रमितिगुरुरिति दलयुगछततनुरिह रुचिरा ॥४२॥

अथ रुचिरां लक्षयति-त्रिगुणेति । त्रिभिर्गुणिता नष त्रघयो यस साप्तविंशतिरित्यर्थः । अवसितिशुरुः=अवसितौ अवसाने गुरू द्वतीयः सम ( वर्षे घृताधिकाराऽध्यायः । ३७

र्यस्याः सा तथा इति=अमुना प्रकारेण दलयुगलकृततनुः दलयुग• लेन खण्डद्वयेन कृता तनुः अकृतिः रचना यस्याः सा तथाविधा इड छन्दश्शाश्च 'सबिरा’ इति भण्यते इति शेषः । इयमेव पैकके ‘चूलिका’ इत्युक्तम् ।

भाषा-जिसमें त्रिगुणित नवलखु हो अर्थात् २५ लघु हो और अन्त में एक गुरु है, इस प्रकार दोनो रुढ वे युक धन्द का नाम 'रुचिरा' है । इसके स्परा नाम 'चुलिक' आनना । उदाहरणं यथा वा

* रघुकुलनलिनविकसनशशभूति दशमुखरिपुकुलतिमिरहरे ।

विवधशविधमविषयविषहमहमि कुरू रतिमह दशरथतनये ॥

परमत्र द्वितीयवले एकोनत्रिंशन्मया लघवोsस्ते चैको गुरुगस्तीति विशेषः । स च एकीयमतानुसारेण चूलिकायां पालन नियमाभावात् नायुक्त इत्येके ।

इति चितार्किक-दर्शनाचार्य-श्रीनृसिंहक्षेत्रात्रिणा विरचितायां रजमभार्ययां वृत्तरकर ब्य।ल्यया द्वितीयं मात्रावृताघकरऽध्यायः । -

- -

व्अथ तृतीयोऽध्यायः ।

अथ [ १ ] उक्ता ।

गभीः ॥१॥

वर्णितानि मात्रावृत्तानि, सम्प्रति चर्णवृतनिरूपणमाग्भामहे । तत्र प्रथमाध्ग्रायोद्दिष्टा उक्तदिशंतिः क्रमशो लक्षयजाचार्यः प्रथम- मुखात्यन्तगत 'ओं’ नाम छन्दो लक्षयनि–ग इति । गर्भ गुरुरेकत् पादः 'श्री' र्नाम छन्दः। चतुर्भिः पादैध वृतपूर्तिरिति सर्वत्र ध्येयम् । किञ्च--यत्र यत्र ‘दक्षणपदानामन्घयश्चिकीर्षित भवति तत्र यथायोगं यदि वेत्’ प्रभृतीनां पद।नामध्याहारो विधेयः । एकारेण पादेन लक्ष्यलक्षणयोग्सद्ददर्जेदहरणमिदम । पूर्ण इरणन्तु ‘स्ते सास्तामइति । अत्र एकैकेन गुरुणा अक्षरेण चत्वारः पादाः । इ यमेकाक्षग जातः-‘उक्त' नामेति सारः ।

* रघुकूति-इह दशरथतनयै=‘रामचन्द्रं रतिम्=प्रतिं कुरु । कथम्भूते रघुकुल• रघुकुलमेव नलिनं शत्रिकमलं तस्य व मनाय विकाश(य शशभृति बन्ने पुनः कीदृशे- दशसुख गवण एव रिपुः तस्य कुलमम तिभिरम् अन्धकारः तस्य हरे चपकारिणि । पुनः कीदृशे--विषधर सर्प इव विषमा ये विषय: शब्दायाः तेषां विषहरं महदयकरं मह तेजो यस्य तस्मिन् । रतप्रभोपेते धृतग्नाकरे

आ-जिस जा पाद एक २ शुरु अथरवाले हैं, उसका नाम 'भी' है।

अथ [ २ ] अत्युका ।

म स ॥२॥

यदि पादे शुरू स्तः तदा 'सी' नाम छग्दो डेयम् । अन्यदुदाहरणं यथा वा-'गोपीभिः शृणु मे' इति ॥२॥

भाषा-जिसके प्रत्येक बाद में दो। शुरु हों. ठस बन्द का नाम 'ड' है ।

व्अथ [ ३ ] मध्या ।

मगए

- मो नारी ॥३॥

यदि प्रतिपाद्रमेकैको सगणो भवेत् तदा 'नारी' इत्युच्यते । (उ० ) यथा वा--गोषमां नाभिः । प्टेिंऽव्यात् इष्णं वः ॥ इति ॥३॥

भाषा--जिसके प्रयेक पाद में एक २ मणि हो, उसका। मम 'न' होता है।

गणः ७ ।

रो मृगी ४॥

रगणवेल् पावस्तदा 'मृगी' नाम छन्दः ।

आश-जिसके चारों पादं में एक २ रगण है। अर्थात् एक १ गण से ही जिससे एक पाद की पूर्ति हो जाय ), उस छन्द का। नाम 'मृगी' है। (उ०) यथा वा

' स मृगलोचना । शीघका श्रीपतेः ॥ ' इति ॥४॥

अथ [ ४] प्रतिष्ठा ।

म० सं०

--> -- म गौ चेत् कन्या श

यदि प्रतिपाद्ये मगणणुक अर्थात् अस्वारो गुरवः स्युः, तत्

कन्या' नाम छुन्द्र ।

भाषा--जिसके प्रत्येक पाद में एक १ मगए और एक ३ गुठे हो (अर्गात बार गुरुवणं सै एक पाद बने ), वह छन्द को 'न्या’ कथन करते हैं। { • ) या - – तृतीयः सभ ( वर्षे - सुचघिकाराऽध्यायः ।। ३३

भास्वरश्य चैका घन्। यहाः कूके कृष्णेऽङहत् ।

भात्यायमुनयथः ।

अथ [५] सुप्रतिष्ठा ।

अ० ० गु०

३ । ।-६- 3

गौ गिति परीकिः ॥६॥

यत्रि पूर्वं भगणः तत एको , पुनरेको गुरुःएवमेकः पाद। पूर्यंत, ( तादृशाध चत्वारः पादा भवेयुः । तदा यलनाम छन्दः ।

भाषा-जिसके प्रत्येक पाद में एक १ भगण तथा दो २ गुरु है, यह पति' इन्द जानना ।। उ• ) यथा व॥ --

कृष्णसमय + तर्णकपकः ।+ गर्नच्के बस चचार ॥ इति ॥६॥

अथ [ ६ ] गायत्री ।

अ० यe

's S - ७

यौ स्तस्तनुमध्या ।।७।।

यदि एकस्मिन् पादे आदौ तगः, ततो यगणः ( एवमेव सर्वे पादः पूर्णेन् ) तदा ‘तनुमध्या’ इत्युच्यते ।

भाषा–यदि प्रदेक पाद में एक २ नगण और एक २ यगण है तो उसके 'aखुमध्य’ कहते हैं ! { उ• ) यथा वा -

ऽ ऽ ।।ऽ ।।ऽ ऽ

मूर्तिमृग् शत्रे न्यद्भुतरूपा ।

ऽ ऽ । । S s s s s s

आस्तां मम हेि निबं तनुमध्या ॥

* नयति ददर्श वृन्दनि कपीन्द्रः ।

हीष्मलान &एषबलानाम् ॥ (भट्टिकाव्यम्)

'बदी' इत्यत्र पादान्तवेम शुरुवं देयम् । • कालिन्दौलीमर 'क' पात कि गर्विशेषम् + वत्सानां राजिः । + मियुज श्रमकमिदं ‘भहै' दशमे क्षणे-आश्वलानां= * णाम्, अवसानम्= अनियमनरधt दानि=पमूर न् । =सारवन्ति, हारीणि=प्रथमं - न्ति बेतम ईनि रोधः। अवश्यके णिनिः । नरपन्ति=पागमननि सन्ति कपी न.=इनूमन् ददरौते सम्यः । अभोपेते धृतरनाकरे

व्ब० यe

=

= = - G |

व्शशिवदना न्यों ॥।८।।

यदि प्रतिपाद्ये नगणयगणैौ स्मः तदा-शशिचवण' नाम इन्दः ।

भाषाण-शिभके प्रत्येक पाद में एक २ नगण एक २ यगण हे ने उसका नाम 'शशिवदन' है । ( उ• ) यथा वा--

। १ । । ऽ ऽ ।।।। ऽ ऽ

* शशिबदनानां व्रजतरुनम् ।

।।।। ऽ ऽ । । । ऽ ऽ

अधसधैर्भि मधुरिपृच्छत् ।

विद्युल्ब्रेख मो मः ॥६॥

यदि प्रतिपादं मगणौ स्याताम् , तदा 'विद्युल्लेख' नाम।

भाषा-जिसके प्रत्येक पाद में दो २ मगण हों तो उसका नाम 'बिट्स क' आनन । यथा य आमय

विद्यल्लं स शमा, रम्या घृतं चित्तं ।

कामांवेग घतै, अतनैतन्मिइया ॥३॥

व्त० एस०

==A

=

व्ऽ ऽ 1-1s

सौ चेद्वसुमती ॥१०॥

तगण-सगळूौ चेत्पादः‘वसुमती' नाम सा ।

भाषा--यदि प्रत्येक पाद में एक २ तगण तथा एक श्वगण हैं। तं उसकी 'वसुमत' कहते हैं । ( उ• ) यथा वा ममैव

* मधुरिपु=श्रीकृष्णः । अधरसुधया अर्भि=लहरी परम्परमिति यावत् । 'भिं’ पदेन अधरसुधया अनल्पता व्यज्यते ।

+ एतस्यामेव पहचराय जातौ कचित्--स्याद्री अग्षिणी । बिया सोमराजी इत्यादीन्यपि सूत्राणि पठितानि। झन्वमयं सौमराज्या(व•) यथा वा

। ऽ ऽ । ऽ ऽ

हरे सेमराजी-समा ते वरः ।

अगन्मण्डलस्य निरबन्धकारम् ॥ इति ॥ द्वतीयः सम (वर्ण)- वृताधिकाराऽध्यायः । ४१

s ऽ ।।। ऽ ऽ ऽ ।।। ऽ

घन्या वसुमती कन्या भवति सा ।

s s।। । ऽ ऽ ऽ ।। * ऽ

यस्याश्चरणगा रेखा पर-महा ॥११॥

अथ [७] उष्णिक् ।

न० न० च् ०

।। ।- । -

मधु यदि ननगाः ॥११॥

यदि प्रतिपादं व २ नगणौ एको गुरुश्च भवेत् तदा ‘मधु’ नाम छन्दः । अस्यैव ‘मधुमती’ इति सस्यान्तरम् ।

भाषा–यदि प्रत्येक पाद में वे २ नगण तथा एक १ शुरु हो तो उसको ‘मधु' व 'मधुमती’ कहते हैं ( ठ० ) यथा व!-- -

रविदुहितृतंटें बनकुसुमतिः ।

व्यधित मधुमती मधुमथनमुदम् ॥११॥

अ० स० गु०

----- ~ ~~

ऽ ऽ 5-।f s -3

व्म्सौ गः स्यान्मदलेखा ।१२।

भगणसगण-गुरुभिः ‘मदलेख' । नाम

भाषा–प्रत्येक पाद में एक मगण, एक सगण तथा एक गुरु है तो उसको ‘मदलेखा’ कहते हैं । ( उ० ) यथा वा--

व्SS S। S S S S S ।।S S

रने नाहुबिरुग्णाहन्तीन्द्रान्मदलेसा ।

S S S S S S S S।S S

कनाऽभून्मुरशत्रौ कस्तूरीरसचर्चा ॥१२॥

ज० ० ०

। 1-1। ऽ - ७

कुमारललिता ज्सौ ग् ॥१३

यदि ज्सौजगणसगौ गुरुश्च पादः स्यात् तदा 'कुमार ललिता' इत्युच्यते ।

भाषा–यदि प्रत्येक पाद में एक जगण, एक सगण तथा एक गुरु है तो उसको 'कुमारललिता’ कहते हैं। ( उ० ) यथा वा-४२ रसप्रभोपेते वृत्तरत्नाकरे

। ऽ। ।।ऽ ऽ । ऽ । ।। ऽ ऽ

* मुररितनुवल्ली कुमारललिता सा ।

ब्रदोणनयनानां तत (न मुदमुचैः ॥१३॥

अथ [ « ] अनुष्टुप् ।

भ० भ० गु०शु०

~*~* ----

७ । ।- । 1-७

व्भौ गिति चित्रपदा गः ॥१४॥

यत्र पाये भगणं गुरू च स्याताम् (इत्येवं चत्वारः पदाः स्युः) ला चित्रपदा' नाम पादान्ते यतिः ।

भाषा-जब प्रत्येक पाद में दो २ भगणु तथा दौ २ गुरु है तो उसकी ‘चित्रपदा’ कहते है । ( उ• ) यथा वा

5 ।। ऽ।। ऽ

+ यामुनसैकतदेशे गौषवथुजलफेलौ ।

केसरि पेर्गतिलीला चित्रपद जगदव्यत् ॥१४॥

* मुशरिः=श्रीकृष्णः तस्य तनुः=शरीरमेव वल्ली=लत सा कुमारललिता=कुमा• रावस्थाहेतोर्मनोहरा व्रजैणनयनान=प्रजवासिनीनां मृगादीणाम् उचैः=अतिशयेन मुदम्=yर्षम् ततान=चिस्तारयामास । कुमारं कृष्णं दृष्ट्वा व्रजसुन्दर्यां मुदं भेजिरे इत्ययेः । यथा वा-

।ऽ ।।। ऽ

यदीयरतिभूमौ विमाति तिलकाकः ।

कुमारललितामै कुलान्यटति नारी ॥ इति ।

t यामुनेति-कंसरिपौ=श्रीकृष्णस्य चित्रपद-अद्भुतचरणविन्यासा गतिर्बल्य=अमणविलास जगम् अध्यादिति सम्बन्धः । यामुनमैकतदेशे=यमुनाया। वालुकामये तट इत्यर्थः । गोपवधूभिः=पाङ्गनाभिः सह जलकेलौ=अलडायाम् ॥ अन्यदप्युदाहरणम् म् ियथा वा--

यस्य मुखे प्रियवाणी तसे सजनता च ।

चित्रपदषि च कलमीस्तं पुरुषं न जहाति ॥

चित्रपदा=चपलखभाचापीत्यर्थः । लचमीरिति कर्तृपदम् । अत्र ‘सजनता च' ‘बह्वति’ इत्युभयत्रापि पादान्तस्थत्वाखुवर्णयौः गुरुवम् 'गन्तै' [पि० १ । १०] इति सूत्रमूलकस्यात् ‘वा पदान्ते' इति वचनाश्च । कि–अष्टाचरप्रस्तारभेदानां मध्ये पञ्चपञ्चाशत्तमो [५] भेदः 'चित्रपदा' इति नाम्ना प्रसिद्धः । तृतीयः सम (वर्ण)- घृताधिकाराऽध्यायः । ४३

० म० गु०२

ऽ ऽ- 5 ७४-S S

मो मो गो गो विद्युन्माला ॥१५॥

यदि मो मः=श्रीौ मगणौगो गः=Xौ च गुरू स्याताम् (पएवं चतुर्भिः पदैः ) बिद्युन्माला' भवति । चतुर्भिश्चतुर्भिश्च यतिरिनि सम्प्रदायः । अष्टाक्षरप्रस्तारस्य सर्वगुर्वात्मकः प्रथमो मेदो ‘विद्युन्माला’ इति नाम्ना प्रसिद्धः ।

भाषा–दो मगण तथ दो गुरु हो तो उसको विद्युन्माला' कहते है । ( छन्द की पूर्ति सर्वत्र बार पाद वे जाननी ) । ( उ० । यथा वा

S S S S

के वासेबली विद्युन्माला बहरैर्णः शापः

यस्मिञ्जरिता तापंच्छित्त्यै गोमध्यस्थः कृष्णमदः ॥

अथवा– विद्युन्मालन न भेगम् मुक्त्वा मुक्तुं यद्वै कुर्बत् ।

+ ध्यानपनं नि:भामन्यं सैन्यं मतं यद्यऊइदेत् ॥१ ॥

४० त० ल० ०४०

3। 1-3 3 -->

माणवकं भात्तलगाः ॥१६॥

यदि भाभगणान् तलभाः=तगण-लघु-गुरवो भवेयुः तदा माणवकम्’ नाम छन्दः । 'माणवकक्रीडितम्' इत्यस्यैव संज्ञा । यतिस्तु पूर्ववत् चतुर्भिः २ इति ।

भाषायद क्रम से भगण, तगण, एक लघु, एक शुरु हो तो उसको 'माण्वक' कहते हैं । | उ० ) यथा वा

* चञ्चल चूडं चपलैर्जर्मकृतैः कीलपरम् ।

ध्यश्च सर्वे स्मरमुखं मन्दमुतं माणवकम् ॥ इति ॥

यस्मिन् बास बी=नाम्बरलता विद्युन्माला-तडिद्रजिः, बर्हणैर्ण =

मयूरपुङसमूहः शाक्र:=ऐन्द्रः चापः धनुeि सः कुत्राणाम्भोदःकृष्ण एव अम्भःकानूनन जलधरः सः तापोनित्यै–झुवनिवारणाय अन्ताम् । कीदृशः- गमध्य:गवां मध्ये स्थिनः वेदप्रतिपाद्यश्च ‘धर्मब्रह्माणं वेदैकबेथ’ इत्यभियुः । + यनोत्पलं नि:मामाम्यमिति धर्ममेघसमाधिसमुद्धृतम् । निर्वाजसमाधिब- भियन्ये । अत्र बहुवक्ष्ये बालानुपयोगि मत्वा नौक्तम् । ॐ चञ्चला चपला चूहा शिखा यस्य तमिस्यर्थः । एतस्य उदाहरणान्तरं यथा - ऽ।। ऽ ऽ ।। मणबकीडितकं यः कुरुते वृद्धवयाः । हास्यमसौ याति जने भिदुरिब सीपहः ॥ रत्नप्रभोपेते वृत्तरत्नाकरे

स० न० गु०२

=== - -

ऽ ऽ । ।

म्नौ गौ हंसरुतमेतत् ॥१७

यदि लोमगणनगणे गौड च गुरू पा स्यात्, तत् ‘हंसरुतं’ नाम छन्दः ।

भाषा-( कम नै ) एक मगण, एक नगण, द शुरु हों तो उसका नाम ‘हंसरुन’ जानना । ( उ० ) यथा वा-

ऽ ऽ ऽ । । । ऽ ऽ

* अभ्यागामिनशणलक्ष्मी-म और कणिनतुल्यम् ।

तीरे राजनि नदीनां रम्यं हंसरुतमतत् ॥१ ॥

२० ज० यु० ल०

--- -== -=- =-

७ ॥७- S -७ ।

ज समानिका गलौ च ॥१८॥

जगणजकारौ गलौ=शुरुळवू च पादः 'समानिका' = नाम तत् ।

भाषा–यदि एक रगए, एक जगण, एक गुरु, एक लघु हो तौ उस छन्द का नाम 'समानिका’ है । ( उ० ) यथा वा-

+ यस्य कृष्णपादपमस्ति हत्तडागसश्च ।

धीः समानिका परेण नजितात्र मत्सरेण ॥१८॥

के अभ्यागामीति-एतत् रम्यं हंसरुतं नदीनां तंरेि राजति इति सम्बन्धः । कीदृशं तत् अभ्यागाभिशणलभा-मीरकुणिननुन्यम्=अभ्यागमिनी खर्वतः खम्यक् व्यापनरल या शणलचमीःभीरक्कणितम् नूपुरशब्दः तयोस्तुल्यम्। आधेयमुपमा। + अत्र=संखरे यस्य=हरिभक्षस्य कृष्णपादपद्मम् अस्ति । कीदृशं तत् । इतडागसङ्ग=हदयमैच तडागः संशं स्थानम् अर्थात् यस्य हृदयं सर्पदैव हस्चिरणं ध्यायति । तस्य धा:=ध्रुद्धिः परेण समनिका(=परस्मिन्नपि साम्यं भजते ‘आरमवत् सर्वभूतेषु' इति स्मृतः । कथंभूता धीः। मत्सरेण=आदर्यादिदोषेण न=नैव चिता व्याप्ता । भगवद्भावभाजो जीवन्मुहावरन्तति परः खरः ।

वासवेsपि विक्रमेण असमान न याति ।

तस्य बलवेश्वरस्य फेन तुल्यत क्रियेत ।

ओं नमे जनार्दनय पापसद्यमोचनाय।

दुरंदैन्यमर्दनाय पुण्डरीकमचनम् ॥ इत्यायपि समानिका । तृतीयः सम (वर्ण)-चुuधिकाराऽध्यायः । । ४५

ज० र० ल० ०

।ऽ । - ७ |S- । ->

प्रमाणिका जरौ लगौ ॥१६॥

यदि आी=जगण-गणैौ लगौघुगुरू च स्याताम्, तदा ‘प्रमणिका' नाम भवति ।

भाषा-एक जगण, एक रगण, एक लघु, एक गुरु है तो ‘प्रमाणिक' कहते हैं। {ड०) यथा वा

पुनातु भरिच्युता * सदा युताप्तिपञ्जयः ।

श्रुतिस्मृतीप्रमाणका + भवाम्बुराशितारक ।

किंव- सरोजयोनिरम्बरे रसानके तथाच्युतः ।

तव प्रमाणमीक्षितुं क्षमं न तौ बभूवतुः ॥१६॥

अ० त० गु ० गु०

। ऽ । ऽ ऽ ।--

वितानमाभ्यां यदन्यत् ।२०॥

आभ्याम् = समानिकाप्रमाणिकाश्यां यदन्यत् = अनुष्टुज़ तीयं छन्दो त ‘चितान’ मित्युच्यते । प्रायिकमिदं न नियम इति केचित् ।

भाषा-अनुष्टुप् जपति मे मनिका प्रमाणिका से अन्य ( शेष ) छन्द को ‘वितान' कहते है । ( उ० ) यथा वा--

हृदयं यस्य त्रातं गगनभगमम (नम }

कमतेऽमी मणिचित्रं नृपतिम्र विननम ॥२०॥ ॐ अच्युनाऽघ्रिपद्मयोः=श्रीकृष्णचरणारविन्दयाः भलिरिति सम्बन्धः । + इयं मुनयो ‘मगस्वरूपिण’ इत्युच्यते-- द्वितूर्यषष्ठमष्टमं गुरुप्रयंजिनं यदा । तदा निवेदषन्ति ता बुध नगम्वरूपिणीम् ।। इति ।

ऽथकृतै छन्दसारसमूहे तु

तृष्ण यज धर्भ मज पापे हृदयं मा कुरु । ३८ अदि लक्ष्मीस्तब शिष्टननिशं संश्रय ॥ कझकमालभारिणं कन्दर्पदर्पहारिणम् । संसारबन्धमोचनं वदामहे त्रिलोचनम् । तस्याः स्मरामि मुन्दरं चन्द्रोपमानमाननम् । कन्दर्पापभङ्करभूविभ्रमोपशमितम् ॥ इत्याद्युदाहरणान्तरमपि हलायुधवृत्तितः सञ्चईतम् । ४६ रजप्रभोपैते वृत्तरत्नाकरे

अथ [९] बृहती ।

र० न० स०

७ ७- । 1-149

राजसाविह हलमुखी ॥२१॥

शरगणात् अनन्तरं नसौ=नगण सगणौ स्यातां चेत्, इहछन्दःशास्त्रे ‘हलमुखी' सेन्युच्यते । अत्र प्रिमिः षभिश्च यतिरित्यान्नाथः ।

भाष--यदि रगण, नगण, सगण हो तो उसको ( नवाचा जाति में ) 'लमुखी' कते हैं । ( उ० ) यथा वा-

गण्डयोरतिशयकृशं यन्मुखं प्रकटदशनम् ।

आयतं कलहनिरतं तां स्त्रियं स्पज हलमुखीम् ॥२१॥

म० न० म०

• »4 -- >

।। 4-1 । 1-S = S

भुजगशिशुभृता नौ मः ॥२२॥

नौ नगणौ, भ=एक मगणश्चै, 'भुजगशिशुभृत' नाम छन्दः। सप्तभेिद्धभ्यां च यतिरिति सम्प्रदायः ।

भाषा–दो नगण, एक मगण होते है उसका नाम ‘भुजगशिशुभृता’ जानन्ना । ( उ० ) यथा वा-

हदतटनिकटुक्षौणी भुजगशिशुभृता यासीत् ।

मुररिपुदलते नागे व्रजजनसुखदः सभूत् + ॥ २॥

अथ [ १० ] पक्तिः ।

म० स० अ० शु ०

-----A५ ---

ऽ ऽ ऽ-18-|७ ।

म्सौ गौ शुद्धविराडिदं मतम् ॥२३

यथा वा ममैव --

का गुह बद बटमते ! शुपत, वृध । निगमतः । निश्चितं मतमिह हि सा स्वात्मचिन्तनपरमतिः ॥ + इयमधिकतरं रम्या विकचकुबलयश्यमा । रमयति हृदयं यूनां भुजगशिशुभृता नारी ॥ ‘भुजगशिशुभृता’ इति पाठान्तरम् । तृतीयः सम (वर्ण)- वृताधिकारायायः ।४७ सौमगणसगळूौ, जौ=एको जगणः एका गुरुरिति चेद तत् इदम्छभ्यः ‘शुद्धविरा’ इति मतम् । पादान्ते यतिः । भाषा–एक मगण, एक सगण, एक जगण, एक शुरु हो तो उसका नाम ( दशाक्षरा जाति में ) 'शुद्धविरा' होता है ।( ७० ) यथा S S ऽ ।। S।S।S विश्व तिष्ठति कुक्षिक वक्त्रे यस्य सरस्वती सदा।। अस्मीपितामहो गुरुर्जह्वा शुद्धविराट् पुनातु नः ॥२३॥ म० न० य० गु०

+- ~= Priyanka Umakanth (सम्भाषणम्) ०९:४४, ७ जनवरी २०१९ (UTC)

७७-७ । । - S s-s म्नौ गौ चेति पणवनामेदम् ॥२४॥ म्नौ=यदि मगणः, ततो नगणः, गौ=ततो यगणः एको गुरुब्ध तदा पणचनाम(कम्} तदुच्यते । पश्वभिश्व २ यतिः । भाष-एक मगण, एक जगण और एक गुफा हो तो उसको 'पणवनामक] जानना । उ०] यथा ब मीमांसारसममृतं पीत्ल, शस्त्रक्रिः पटुभितरा भाति । । एवं संसदि विदुषां मध्ये, जपान जमषण्यन्धवत् ॥ इति ॥२४॥ र० ज० र० ० --- Priyanka Umakanth (सम्भाषणम्) ०९:४४, ७ जनवरी २०१९ (UTC) ७ । ऽ- ।ऽ ।ऽ। ऽ - 8 ज रगौ मयूरसारिणी स्यात् ।२५। ज=गणजगणौ, रौ=गणगुरू चेत् 'मयूरसारिणी' नाम स्यात् पादान्ते यतिः । भाषा–यदि , अगण, पुनः एक रगण और एक गुय वर्ण हो तो यह 'मयूरसारिणी' नाम छन्द होता है। (उ०) यथा वा S A S। S। S। S ऽ मा बनामन्तराएपृषति रन्तुं, या ४ भुजङ्गभोगसक्तचित्त । या। टुनं प्रयाति सन्नतांस, तां मयूरसारिणं द्विजत् ॥P. भ० म० स० गु० ७ । ।-६४७०४ भ्मौ सगयुक रुक्मवतीयम् ॥२६॥ भुगतं विटः तद्रौ सक्तं खचितं चिओ यस्याः सा ‘भुजेन विषसर्पयोः । इति कौशः। ४८ रत्नप्रभोपेते धृतरनाकरे

यदि पूर्वं भगणःततो मगणःततः सगणःपुनरेको गुरुः स्यात् लेये ‘रुक्मवती’ इत्युच्यते । यतः पादान्ते एव ।(उ०) यथा वा

कायमनोमयैः परिशुदैर्यस्य सदा कंसदिवि भकिः ।

राज्यपदे हरीलिरुदारा रुक्मवती ॥ विन्नः सलु तस्य * ॥

इयमेव ‘चम्पकमाला' इत्यपि कथ्यते । भ० म० स० गु ०

5 ।|-S ऽ - । 3- S चम्पकमाला चेद्भमसादृगः ॥२६॥ म० भ० स० गु० ऽ ऽ ऽ-S ||-|| s- ज्ञेया मत्त मभसगयुक्ता ॥२७

मभसगयुक्त=पूर्व मगणःततो भगणःततः सगणः, एको गुरुब्धे 'मस' नाम या चतुर्भिः षभिश्च यतिः ।

भाषा-मगण, भगण, मगण और अन्त में एक गुरु हो तो उसका नाम 'मता' जनन । (उ•) यथा वा- S S S S । ।।। ऽ ऽ

+ पीत्वा मत्ता मधु मधुपाली कैलिन्दीये तटवनकुजे ।

उद्देवमन्ती, ब्रजजनराः कामसल मधुजिति चक्रे ॥२० न० र० अ० सू० ५ ५ ५-- ।। ५-७-७१-७ नरजगैर्भवेन्मनोरमा ॥२८॥

न-र-जगण-गुरुभिः ‘मनोरमा' ज्ञेया । यावान्से यतिः ।

भाष-नगण, रगणजगण और एक गुरु दो तो वह 'मनोरमा’ नाम छन्द होता है ।(उ०) यथा वा

अन्यदुदाहरणं यथा वा--

पादतले पन्नोदरगैर राजति यस्य ऊध्र्वगरेक्षा । सा भवति स्त्री लक्षणयुक्त, रुक्मवती सौभाग्यवती च ॥

मधुपाली=(कर्ता) अमरमाला मधु=पौष्पं रजो मथश्च पाषा कालिन्दीये=

यामुने तटवनकुजे=तीरवर्तिलतापिहितद्वारे उद्दध्यन्ते=ीडासक्तमजनरमाःगप सुन्दरीः मधुजिति=मधुसूदने श्रीकृष्णे कामासक्तः चक्रे । अन्यदुदाहरणं यथा स्वैरालापैः श्रुतिपुटपेयैर्गतीडा-सुरतविशेवैः । बासागरै इलसुरतानां मत्ता नारी रमयति चेतः ॥ तृतीयः सस (बर्ण)- वृताधिकाराऽध्यायः। ४९

।।। ऽ।S IS। S तरणिजातटे विहारिणी ब्रजविलासिनीविलासतः । मुररिपोस्तनुः पुनातु वः सुकृतशालिनां मनोरमा ॥२८॥ त० ज० ज९ गुयु ० ऽ ऽ । । ऽ ।ऽ ।-७ जौ जो गुरुणेयमुपस्थिता ॥२६

जौ=तागणजगौ, अः = पुनरेको जगणः गुरुणा+एकेन गुरुणा सह चेदेने, तदा सा ‘उपस्थिता' नाम लेया । पादे यतिः गभष्टभिधेयेके ।

भाषा- तगण, जगण, पुन. जगण और अन्त में एक गुप्त है तो यह 'उपस्थिना' नाम छन्द होता है । उद।इ णां यथा वा

एषा जगदेकमनोहरा कन्या , कनकेऽवल दीधिनिः ।

लक्ष्मीरिव दानवमदन पुर्यैर्नरनाथमुपस्थित ॥

छन्दोमञ्जर्या त्वरितगतिरपि लक्षिता । ‘त्वरितगतिश्च गजनगः'। इति । नगणः, जगणः पुनर्नगणः, अन्ते एको गुरुत् 'स्वरित गतिःइति सोच्यते । उदाहृतश्च काव्यादर्शस्थेन दण्डिकाध्येन--

चितिलिजितिन्धितविटतिव्रततपः परगतयः ।

उरु रुरुधुर्गरु दुइव सरथः वीरकुलम् । । व्याख्यातीतदस्माभिः काव्यादर्शस्य ‘कुसुमप्रतिमायाम्' इति तथैव कणेहत्य निरीक्षणीयम् ॥२९॥ अथ [ ११ ] त्रिष्टुप् त० त० ०

====

ऽ ऽ । ऽ ऽ ।। ७ ।-- स्यादिन्द्रवज्ञा यदि तौ जगौ गः ॥३०॥

यदि नौ=दौ तगणैौजगौततो जगणणुक ग=पुनरेको गुरुखेद सा ‘इन्द्रवज’ नाम ।

भाषा -दो तगण, एक जगण और दो गुरु हैं तो उसके 'इन्द्रवन' कहते हैं। उदाहरणं यथा वा-- • गौरवर्णेत्यर्थः । नरनाषमुपस्थिता=राशी जातेयर्थः । रवप्रमोपेते वृत्तरत्नाकरे ऽ S । ऽ ऽ S S S

गोष्ठे गिरिं सव्यकेण धृवा

रुढेन्द्रवजाति-मुकतृणै । ये गोकुठे नेपकूळ सुस्थं चक्रे स नो रक्षतु चक्रपाणिः ॥३०॥ अ० त० ज० २ गु० |७ -s ऽ । ऽ ।--> उपेन्द्रवजा जतजास्ततो गौ ॥३१॥

यदि अतज्ञा=जगण-तभाण-जगणाः स्युः, ततो गौ=द्वौ च गुरु स्याताम् , तदा 'उपेन्द्रवज्ञा' नाम छुद्र उच्यते ।

भाषा-( कम से ) जगण, तगण, गण के अनन्तर दो शुरु हों तो उसका नाम 'उपेन्द्रवज्’ हैं। उदाहरणं यथा या--

त्रे ‘गोडु इति-यदैन्द्रयज्ञानमुक्छुटैः खयशनप्रतिरोधात् कुपितो य इन्द्र=ऐश्वर्यवान् सुरपति. तस्य वीण अशनिना आझतिः अघातः तया मुक्का चाखं धृष्टिः, तस्या धारारूपायां दृष्टं सस्यामित्यर्थः । सव्यकरेणभामरेण 'सय्यं दछिणमभय’ इत्यमरः । गिरिम्=गवर्धनं भृग्वा=उत्तौल्य यः गोकुलं गोपकुल सुम्थं=मुखि निरापदमित्यर्थः चक्रे व चक्रपाणिः= विष्णुरेख कृष्णरुपेणावतीर्णः, न=अस्मान् रचतु अवतु सकलापद्भ्य इति शेषः । किञ्च (षट्पञ्चाशिकायाम् )

SS IS S।ऽ । ऽ S पूर्णः शशी कप्तगतं शमो दा शीर्षोदये सौम्यनरीक्षितश्च । नष्टस्य कर्म कृतं तदाशु लाभोपयातो बलवाञ्शुमश्च ।

इदमपि 'इन्द्रवज’ नाम । द्वितीयतृतीय-चतुर्थपाद्यन्ते यथाक्रमं 'ब-शु-य' इत्येते ‘भ पादान्ते' इयुतया लषवेऽपि गुरुकुल्यकर्तारः । अन्यच गैब्रायणीङ्गतिमिर्विरुद्धे महाकरोत्यल्पमतिधृषे यः । तस्येन्द्रबञ्जामिहतस्य पातः क्षोणीधरस्येव भवत्यवश्यम् ॥ धृतीयः सम (वर्ण)- वृताधिकाराऽध्यायः।५१

उपेन्द्रवद्भादिमणिबटाभिर्बिभूषण मां कुरितं वपुस्ते ।

स्मरामि गोपीभिरुपास्यमानं मुरद्रुमूत्रे मणिमण्डपस्य |/* ज० त० ज० २० त० त० ज० २०

= == 4 + = A4

। 1-७s - S - s s s s s s - ऽ।ऽ ऽ

अनन्तरोदीरितलक्ष्मभाजं पादौ यदीयावुपजातयस्ताः ।

अनयोरुपजातिमाह-अनन्तरं० इति । अनन्तरमव्यवहि तम् उदीरिते उक्त ये लक्ष्मणी लक्षणे ते भजत इति तौ एवम्भूतौ यदीयौ यसम्भन्धिनौ पादौ अर्थात् एकः पादः इन्द्रधजाया एका दिवोपेन्द्रवज्ञयाःता । ‘उपजातयो’ नाम मनाः।

इदन्तु योध्यम्-लक्षणद्वयपादकथनेन न द्वयोरेव पाद्य गैलने सति उपजातिः । किन्तु-यथायोगमेकव्यादिवारावृत्तिर्वेिष क्षिता न तु द्वाभ्यामेव वृत्तपूर्तिः । एताश्चतुरक्षरप्रस्ताग्वत्प्रस्तारे सति आद्यन्तयोर्भादयोः केवलेन्द्रवद्रोपेन्द्रवजयोम्न्यागात् चतुर्दश मेदा भवन्ति । तथाहि

इ इ इ इ (इन्द्रवज्ञा )

उ इ इ इ ( कोर्तिः ) । वt )

उ उ इ इ ( मला ) ३

इ ई उ इ शान्ता ) ४

उ इ उ इ ( इंभ में

द ड उ ३ ( माया )

उ उ उ इ ( जाया ) :

३ इ इ उ ( बाला ) ८

उ इ ई उ { आद्रां

इ उ इ उ ( भत्र )

उ उ इ उ { रामा ) ११

३ ३ उ उ १२

अन्यदपि ( उपेन्द्रवदहरणम् --

१S S S ।। 5। SS भवनलाः कुन्ददलत्रिगो ये नमन्ति लक्ष्मीरतनलैक्षनेऽपि । उपेन्द्रवव्राधिककर्कशत्वं रूथं गतास्ते रिपुद्रणायाम् ॥ ५२ रखप्रभोपेते धृतरक्षाकरे

उ ३ ऽ ऽ ऋद्धिः ) १ ३

इ उ ऊँ छ। ( झुद्धिः ) १४

ऽ ऽ ऽ ऽ ( उपेन्द्रवज्ञा ) उकश्च युद्धेः – एकत्र पादे चरणद्वये वा पादत्रये नऽन्यतरः स्थिनोत् । तयेहिन्यत्र तथोहनीय- अतुर्दशक्त उपजातिभेदाः ॥ इति । उदाहरण यथा वा--

( ३०) कश्चिन्मगर्वदनारविन्दं

( उ० ) संक्रान्तमालोक्य जते नवढt ।

( इ० ) यी सलज़ परिचुम्बितुं नन् ॥

(उ० ) तदर्थमेवममि निर्ममब । ( अयुतचरिते )

इत्येवमस्याश्चतुर्दश भेदाः प्रायो महाकाव्येषु सन्तो ज्ञेयाः ॥

भाषा-जिसमे उक्त ‘इन्द्रवज। ' और 'उपेन्द्रवज्ञ ' का लक्षण मिला हो, उसका नाम ‘उपजानि” छन्द है ॥३५॥ इत्थं किलान्यास्वपि मिश्रितासु स्मरन्ति जातिष्विदमेव नाम । ।

उपजातिलक्षणमन्यत्राप्यतिदिशति--इत्थमिति । अन्यासु अपि=जगत्यादिजातिषु इन्द्रवंशावंशस्थादीनाम् इत्थम्=अमुनैव प्रकारेण मिश्रितासु=मिलिताङ इदमेव ‘उपजाति' रिति * नाम रमरन्ति वृद्ध इति शेषः ।

अनेकारवकाराभ्या पूर्वषत् प्रनरो विधेयः । अत्र गुरुस्थानीय इक़रो खुम्थानाये बकारः। एवमन्यत्रायुर्जेयम् । किश्व-यथा समाक्षरपदवृत्तद्वयमिश्रणे उपजातिर्भवति तथा विषमाघरपादद्सद्वयत्रयादिभिश्रणेऽप्यु५जातिर्भवति । तत्र-- वंशस्थौपेन्द्रवज्ञामिश्रितपजातेः ( विषमोपजातः ) उदाहरणं 'बाल्मीकीयरामायणे' सुन्दरकाण्डे यथा-- नमोऽस्तु वधपतये सचक्रिर्षे स्वयम्भुवे चापि हुताशनाय । अनेन नोक्तं यदिदं ममाग्रते बनौकस तश्च तथास्तु नान्यथा ।

अत्र 'स्वयम्भुवे'--इति द्वितीयपद उपेन्द्रवजायाःअन्ये त्रयः पादा वंश स्थस्य । महाभारते तु-एवंविधा नानाच्छन्दसां नानषतयः समुपलभ्यन्ते । इन्द्र अंशावंशस्थमिश्रितायाउपजातेसँदाहरणं श्रीभागवते दशमस्कन्धे द्वादशाध्यायेऽषासुर प्रकरणे यथा -तृतीयः सम (वर्ण)- वृताधिकाराऽध्यायः। ५३

भाषा-उक रीति के अनुसार जगती आदि जाति के इन्द्रवंश-उपैन्धवं शादि वन्दी का मिलान करने से अन्य ‘उपजातिइन्द भै जान लेने । ऐसा आचार्यों का कथन है । (G•) यथा इन्द्रवंशावंशस्थयोर्योगेिन इन्थं रथाश्वेभनिषादिना प्रजा गणं नृपाणामथ तोरणाद्वहिः । प्रस्थनकलक्षमवेषकल्पना कृतक्षणक्षेपमुदैक्षतच्युतम् ॥ इति । यथा च समर्थात्सानामुपजातय , एवं विषमवृत्तानमपीति न विस्मरणीयम् ॥३२॥ न० ० ० ल०शु० A=

--> ! \ \-I - S --> नजजलगैर्गदिता सुसुखी ॥३३॥

नजजलगैः=अर्थात् आदौ नगणःतनो जगयौ, तत एको लघुः, अथ एको गुरुः स्यात्, सा ‘सुमुखी' इत्युच्यते । एवभिः षभिश्च यतिरिति सम्प्रदायः । (उ०) यथा व --

तरणिमन-तटफअर्धृहे बनव - सितदीधितिभि । तिमिर्मदस्य मुसं गमम्। इग्मित्रसेकय चचक्ष्व चिरम् । ।

भाषा–नगण, दो आंगण, एक लघु, अम्ल में एक गुरु है'ने पर ‘मुस्ली' नम जानन ॥३३ ॥ भ० भ० भ० २० ऽ ।ऽ । । - ७ । 4-9-> दोधकवृत्तमिदं भभभाद्रौ ॥३४। नवत्। परं न गणः शिशव सवरमः । प्रतीक्षमाणेन वकारवेशनं हत-'वकान्तम्म गणन स्फूमा ॥

इन्नष नेन्द्वशेषेन्द्रवद्भावंशम्स्थमिश्रितामा उपजाने रुदाहरणं प्रयोधचन्द्रोदय यथा--‘विश्वप्रचोदयजन्मभूमिः' इत्यादि । ये तु-ममक्ष जतिमिश्रणमेव पजातित्षमिति वदन्ति ते न युतभाषिण इति ब्रूमः । प्रश्वस्तु प्रथन्तरेभ्यो विशिष्ट गुरैः सकाशादवगन्तव्यः । इह प्रस्थगीरिष नाद्रियामहे ।

न नरणिमुति-नरणिसुनाया यमुनया तटकुञ्जगृहं लताप्रतानद्वारि वदन मेव विधुः चन्द्रः इति रूपकम् तम्स्य म्मितं हााभ्यं नर्गुणैः दीधितिभिः किरणैः तिमिरम्= अन्धकरम उदस्य बरयिषा हरिमवलोक्य सुमुखं चिरं सुखं चुचुम्बेति सम्बन्धः । ५४ रक्षप्रभोपेते धृतरत्नाकरे

भभभाभगणत्रयात् ऊर्षे गो= ( ज्ञौ ) गुरू स्यातां चेत् इदं ‘वोघकवृत्तम्’ नाम भवति । पादास्ते यतिः ।

भाषा-तीन भगणं ॐ अनन्तर दो शुरू हो तो उस नाम 'दधकशुरु' आनना। (उ०) यथा वा-- दैव ! सदोघ । कदम्बतलस्थ ! अधर ! * तावकनमपदं मे । कण्ठनमविनिर्गमकाले स्वल्पमपि क्षणमैश्यन पेगम ॥ ४॥ म७ त० त० गुगु

७ ७ ७-७ ७ -७७ ।--> शालिन्युक्ता म्तौ तग गोग्धिलोकैः ॥३५॥

मतौ=मगणः तगणः, तगौ=तगणः गुरुश्च, गः=पुनरप्ये- को गुरुः अर्थात् म-ता-तानामुतरं गुरुद्धयश्चेत् तदा ‘ालिनी’ नाम छन्द उक्तम् । अघिलकैः=चतुर्भिः सप्तभिश्च यतिरिति शेषः ।

भाषा–एक मगण, दो तगण, दो गुरु हो तो उसका नाम 'शालिनी’ होता है । इसी यति चार तथा सान पर जाननी । उदाहरणं यथा वा--

असुविनिर्गमकाले से कराडतले तावकनामपदं स्वल्पमपि क्षणं योगमै प्यति इति सम्बन्धः, दैवैति सम्बोधनम् । ‘सदोध' इत्यादीनि तस्य विशेषणानि दहनं= दोधः तेन धह वर्तते इति खदेधः तमम्बुद्ध, हैं गोपेत्यर्थः । दोधकस्य अन्यदप्युदा हरणं यथा ऽ । ।ऽ ।।ऽ । । ऽऽ दोधकमर्थविरोधकमुन्न स्त्रीचपलं कृषि कातरचित्तम । स्वार्थपरं मतिहीनममायं मुक्त यौ नृपनेिः स सुखी स्यात् ।

दोधकम्=कॅनाप्युपायेन राजानं रयीति दोधकःतम्, उत्कोचादिइरणेऽपि यौ निर्भयतमित्यर्थः । सङ्गणे द्वितीयान्तानि 'अमात्यम्’ इत्यस्य विशेषणानि ॥ छन्दोभक्षय ‘यान्मौटनकं तजजाधलगौ’ इत्यभ्युक्तम् । उदाहूनच च अत्र = ऽऽ ।।ऽ ।।ऽ ।।ऽ रहे ललु महत्ककुशल श्वगूरमहभटमोटनकम् । यः केलिवन चकार स में संसाररिपुं परिमोटयतु ॥ वतीयः सम (वर्ण)- वृताधिकाराऽध्यायः। ५५ अंहो हन्ति, शानवृद् िविधते धर्म दते, काममधेश्च सूत। मुतिं दत्ते, सर्वदपास्यमाना पुंसां अळशालिनी त्रिष्णु मतिः ॥३५॥ A म० १० त० गु०शु० ७ -७ ।। -६-७ वातोर्मीये गदिता म्भौ तगौ गः ॥३६

भ=मगणः भगणश्च, तगौ=तगणः गुरुआ, गः=पुनरप्येको गुरुश्चेत्, इयम् बातोर्भ ?' उच्यते । यतिः शालिनीवत् ।

भाषा–यदि मगण, भगण, तग, अन्न में दो गुरु है तो उसको 'बातमी' कहते है । बदहरणं यथा वा आता मूर्तिः क्षणुमयच्युतम्य श्रेणी नाम्ना हित हेलयापि । संसारेऽस्मिन् दुरितं हन्ति पुम वातर्फ पोतमिवाम्भोधिमध्ये ॥ इति । यथा वा-

यात्युत्संक सपांद प्राप्य कांश्चन्

स्याद्वः यरूपाश्लषला चित्तवृत्तिः । य दोघी, स्फुटशब्दा£हामा त्याज्य म बी द्रवनर्ममा त ॥१६॥

किया। वराहमिहिरभजपृथुयशोविरचनाओं षट्पञ्चाशिकायाम् --

यो ये भवः स्वामिदप्रै यतो वा सौक्ष्यैर्वा स्यात्तस्य तस्याम्ने वृद्धिः । पापैरेवं तस्य भावस्य हानि निर्दछच्या पृच्छतां जग्मती वा ॥ इति । युधो, बृहस्पतिः, शुकःशुक्लपक्षयश्चन्द्धेने मौम्यप्रदाः । क्षणश्चन्द्र, सूर्यो, भौमः, शनैश्चरे, राहुः, केतुरित्येते पापग्रहाः। अथवा -- शप्तश्यामा निग्धमुग्घयत।क्षी पीनश्च दक्षिणावर्तनाभिः । मध्ये क्षामा पीवरोरुस्ली या लाघ्या भर्तुः शालिनी कामिनी स्यात् । + उत्सेकम्=अहरम् । ५६ रत्नप्रभोपेते धृतरनाकरे भ० त० न० २० १ ५ २ = = ऽ।|-s I-।। 1-2-3 पश्चरसैः श्रीर्भतनगरैः स्यात् ॥३७॥

भतनगरौ'=भगण-तगण-नगणैः द्वाभ्यां गुरुभ्याशे 'श्रीः ' नाम छन्दः । पशरसैः=पञ्चभिः पभिश्च यतिः।

भाषा–भगण, तगण, नगण और दौ शुरु होने पर ‘ओ’ नाम छन्द कहाता है । ५, ६ पर यति । उदाहरणं यथा वा ममैव-- ऽ । । ऽ ऽ ।। १।ऽ ऽ

मा कुरु चित्तं शठजनवित्तं

कल्मषगामी सरांतेि हेि निन्यम् । वर्छसि चैवं परम पदातिं शङ्करपादं भजे मुखपत्तिम् ॥२० मे० भ० न० ल०यु० - - -- ----A--- ७ ७ - ।l• } --> म्भं न्लं गः स्याद् भ्रमरविलसिता ॥३८

भौ=मगणभगणौन्लौ=नगणलखू, गर=अन्ते गुरुलैकधेत् सा भ्रमरविलसिता’ इत्युच्यते । चतुर्भिः, सप्तभिश्च यतिरित्याम्नायः ।

भाषा--भगट, भगण, नगण, एक लघु और एक गुरु थे तौ उसको भ्रमरविलसिता’ कहते हैं। उदाहरणं यथा वा S S S S ) ।।। ।।ऽ मुग्धे मानं परिहर न चिरात् तारुण्यं ते सफलयतु हरिः। फुल्ल बली भ्रमरविलसिताऽ भावे शुभ कलयति किमु तम् ॥ अथवा-- + किन्ते वक्त्रं चलदलचकितं किंवा पअं भ्रमरविलसितम् ।

* कभषगामी=पापाचारीयर्थः 'जन' इति शेषः । निस्यं सरति=अन्ममरण सन्तानपाती भवतीत्यर्थः । परभपदाप्तिम्=शिवभावं मौचमिति यावत् । सुखपसिम्= सुखहेतुमित्यर्थः ।

+ फिन्ते’ इति । वक्त्रं पत्रं वा कर्तृपदम् । प्रीतिं जनयतीति सम्बन्धः । कान्ते=मनोहरे परिसरस्ररसि=प्रान्तभूमिखरोषरे । अथवा कान्ते=वर्लभं प्रीतिं जनयति तृतीयः सस (वर्ण)- वृत्तचिकाराऽध्यायः । ५७ इत्येवं में जनयति मनसि प्रीतिं कान्ते परिसरसरसि ॥३८॥ र० न० र० ल० गुo ५ ८ ८ S।S-१ । । •S। S--> रामराविह रथोद्धता लग ॥३६॥

रात्रगणात् ना=गणरगणौ स्याताम्, ततः लगौ=एको लघुःएको गुरु, सा इदछन्दःशास्त्रे ‘थोद्धता’ नाम । पादे यतिः ।

भाषा-रगण, नगणगया, एक लघु, एक शुरु हो तो उसका नाम 'थोद्धता’ है। ( उ• ) यथा वt – या करोति विविधैर्वेि समं सन्नतिं परगृहे रत च या । म्लन ययु भयनोऽपि बान्धवान् मार्गशूलिरिव सा रथोद्धता ।३८।। र० न० भ९ २० ~* ~*~*~ ~~ |-|} -७ ।4-७-s स्वागतेति रनभादूगुरुयुग्मम् ।४०।।

रनभात्=रगण-गण-भगणेभ्यः परं गुरुयुग्मम्=गुरुद्वयं चेत् सा ‘स्वागता’ होय । पादे यतिः ।

भाषा–यदि रगण, नगण, भगण के अनन्तर दो गुरु हैं तो उसका नाम ‘स्वागता' जानना । ( उ१ ) यथा वा--

* यस्य चेतसि सदा मुरबैरी बलबीजनविलासविकलः ।

तस्य नूनममरादयभाजः स्वगतदरफरः सुरराजः ॥४०॥ न० न० स० २गु० । ।-1।।•। - -७ ननसगगुरुरचिता वृत्ता ॥४१॥

ननसगगुरुरचिता=यदि द्वौ नगणौएकः सगणःद्वौ गुरु, एतैः रचिता वृता' ला उच्यते । चतुर्भिः सप्तभिश्च यनिः । अस्यैव छन्दसो 'चुतम्' इति नामान्तरम् । तादृशसरोवरस्योद्दीपनविभावत्वात् । ‘कन्ते’ इति विषये सप्तमी ।

* ‘यस्य’ इति । वल्लवीजनवलासषिलोलः=गौपजनरासमनोहः क्षुर्वै'= मुरारिः । अमरालयभाजः=श्वर्गतस्य जनस्य। ५८ रकप्रभोपैते शृणुरक्षाकरे

भाषा– नगण, एक सगण, दो शुच ह सौ ‘धूता' नाम छन्द कहना है । उ ) यय या --

द्विजगु-परिभवकारी यौ नरपति-तिधनलुब्धाश्म । ध्रुबमिह निपतति पापोऽस फलमिव पवनहतं वृन्तात् ॥ ४१ ॥ न० न० ए० ल० ० ~*~~*~*~ ।।। ।।ऽ । ऽ -| ननरलगुरुभिश्च भद्रिका ॥४२

ननरलगुरुभिश्छत्राभ्यां नगणाभ्याम् एकेन रगणेन, एकेन लघुना, एकन ध गुरुण। * भद्रिका’ नाम भवति । पावे यतिः ।

भाषा-- भगण, एक रगण, एक लघु और एक शुरु है तो उसको ‘भपिका’ जानन । ? उ• ) यथा वा मम-

।। ।।। । ऽ। ऽ । ऽ इह जगति परेश्वरो महान् मनुजनकृतिरक्षणाय यत् । निगमसरणिमादिदेश तत् परिचिनुत जनाः ! दयां विभोः |४२॥ र० ज७ र० ल०० ऽ । । ऽ ।ऽ ts--> रयेनिका रजो रलौ गुरुर्यदा ॥४३॥

यदा ज=गणगणैौ रलौ-गणलघू अर्थात् एको रगणः एको लघु, गूची=एक गुरुः स्यात् तदा 'श्येनिका’ इत्युच्यते । श्येन्येव श्येनिका । पावे यतिः ।

भाषा-रगण, जगण, रगण, तदनन्तर एक लघु और गुरु हों तो उसका नाम ‘श्येनिका’ है ( उ० ) यथा वा

यस्य कीर्तिरिन्दुकुन्दबन्दन-श्येन्पशेषौकपावनी सदा ।

जाह्नवीव विश्वबन्धविभ्रमा तं भजामि भावगम्भभयुतम् ॥

अन्यछा यथा

रश्चिरायताप्रनासिका

त्रशला कठोरतदणनदिनी । युद्धकाङ्किणी सदामिषप्रिया श्यैनिकेब सा विगईितानना ॥४॥ तृतीयः सम (वर्ण)- घृताधिकाराऽध्यायः। ५९ भ० सं० न० २गु° ९ १ १-७ ७ - । 4-9-s मौक्तिकमाला यदि भतनाद्भौ ।४४।

यदि भतना-भगणतगणनगणान् परं गौ=दौ शुरू स्थातां तदा ‘मौक्तिकमाला' भवति । पञ्चभिः षभिश्च यतिः ।

भाषा-भगण, तगण. मगण के अनन्तर दो शुरु ह तो उसका नाम ‘मौकिकमाला' होता है । उदा०) यथा वा मम--

$ । - S S ।। । - S भौतिरुमाला वरतनु-तठे कामिजनमनां वशफ(मन्त्रः)-पाशः । कामरहस्ये निपुणुतराणां माषणमेतदिकमु वितथं स्यात् ।४४।। ज० स० त० २गु == १ -- ।ऽ ।-।। 8- S ® ।--> उपस्थितमिदं स तादृकारों ४५।।

जसौ=जगणसगळूौततः तात्तगणात् परं गकारौ=ौ गुरू स्यातां चेस् तदा ‘उपस्थितम्इत्युच्यते छन्दः । पावे यति । ( उदा० ) यथा वा मम

। S I-I1ऽ- S !-S S ठपस्थतमद यस्याSस्त सन्ध्या सदा नियमबद्धस्य द्विजातेः । यमो नहि तदीयां नाममालां महनिरय-पत्रे संप्रधत्त । । ‘नाम' पदमत्र नामिसम्बन्ध्याचरणमप्युपलयति ॥४४॥ अथ [ १२ ] जगती । ० न० अ० व० ६ । । - । •।। चन्द्रवर्म गदितन्तु रनभसैः ।४६। रनभसैः=रगण-गण-भगण-लगणैः कृत्वा ‘चन्द्रवर्मी' नाम छन्दो गदितम्=कथितम् । चतुर्भिरष्टभिश्च यतिः ।

भाषायबि ( मशः } रगण, नगण, भगण, सगण है। तो उस छन्द को ‘चन्द्रवर्म' कहते हैं । ( उदा० ) यथा वा-श्वभ्रमोपेते धृतरनाकरे चन्द्रबर्म हितं घनतिमिहैः राजबर्म रहितं जनगमनैः । डबर्म तदलंकुरु सरसें । कुञ्जबर्मन हरिस्तव कुतुझी ॥४६॥ ज० त० अ० ० । ७ - ७ ७ १-७ - ७ जतौ तु वंशस्थमुदीरितं जरौ ।४७।

तु=चेत् जातौ=जगएनगणौ, ( अथ ) जरौ=जगणरगणौ स्या ताम् तदा 'वंशस्यै' नाम कुद उदीरितम्=उक्तम् । पावे यतिः ।

भाषा-यदि जगण. तगण, जगण, गण हो तो उसका नाम 'वंशस्थ' इत! हे । उदाहरणं यथा वा

द्र अवश्यमव्यष्वनवग्रहग्रह यया देश चाबति वेषमः स्पृह। तृणेन वश्येव तयऽनुगम्यते जनस्य चित्तेन भृशाऽवशात्मना ॥ (नैषधम् । अथवा उवाच धात्र्या प्रथमदितं वचो ययं तदीयामवलम्ब्य चाङ्गुलिम् । अभूच्च नन्नः प्रणिपतशिक्षण पितुर्मुदं तेन ततान सेऽर्भकः ॥४I ( रघुवंशम् )। ३० त० ज० ० ७ ७ - ७ l७ -ऽ।ऽ स्यादिन्द्रवंशा ततजै रसंयुतैः ।४८॥

ततश्रतगण -तगण-जगणैःकीदृशैः रसयुत=अन्ते र गणो पेतैः तदा 'इन्द्रवंशा' नाम छन्दः स्यात् । पादे यतिः ।

भाषान्यदि दो तगण, एक जगण, अग्न में एक रगण है । उसका नाम 'इन्द्रवंश’ है । उदाहरणं यथा वा

अवश्यभध्येषु=प्रवश्यं भवितुं योग्येषु अनवग्रहः=शैचुमशक्यः प्रहः हठौ

यस्याः सा वेधसः=विधातुः स्पृह=इच्छा यया दिशा धावति–येन २ माण यद् यद् विषयीकरोतीत्यर्थः, सुशऽयशास्मना=प्रत्यन्तं परवशेन जनस्य धितेन तथैष दिश अनुगम्यते, विधातृसङपाङ्सायैव जीवस्य इदयमित्याशयः । तृणेन वायैति उपम।। तृतीयः सम (वर्ण)- धृताधिकाराऽध्यायः ।। ६१ , दैत्येन्द्रवंशद्भिरुदीर्णदीधितिः पीताम्बरोऽसौ जगतां तमोपहः । यस्मिन्ममज्जुः शलभा इव स्वयं ते कंस-भुस मलद्विषः । । अन्यरुदाहरणं यथा कुर्वीत थो देवगुरुद्विजन्मना मर्जापतिः पालनमर्थलिप्सया । तस्येन्ध्रवंशेऽपि गृहीतजन्मनः सञ्जायते श्रीः प्रतिकृरवर्तिनी ॥४८॥ स० ० ?० स० ।। ५--१ । ऽ- । । ऽ इह तोटकमम्बुधिसं प्रथितम् ॥४॥

इक=छन्दःशास्त्रे अम्युधिसै:=वतुर्भिः सगणैः ‘तटकम्' नाम छन्दः प्रथितम्प्रसिद्धम् । पादे यतिः ।

भाषा-चार सगण हो तो वह छन्द “तोटक' नाम से प्रसिद्ध है । ( उदा० } यथा वा--

+ यमुनातटमच्युतकेलिकला लसदभिसरोरुहमड्गरुचिम । मुदितऽ८ कलेरपनेतमर्च यदि चेच्छसि जन्म निजं सफनम ॥ ४॥

दैत्येन्द्रवंशस्य अग्निः नाशकन्वात्, उर्दर्णदीधितिः-उद्रतकिरणः सर्वतो विमारिप्रतापवरवात् पीताम्बरः श्रीकृष्णे हरिः। मयद्विषः-असुरा ।

+ ( है ! सग्ने ! ) यदि च स्वं यं निजं जन्म मफलमिच्छामि तद! कलैः अषम्=दपम् अपनेतुं=दूरीकर्तुं मुदित =६ष्ट- सन् यमुनातटम्=कालिन्दीतीरम् अट= श्रम । कदृशं तटम्—अच्युनेति । प्रच्युतः=नष्टवन् ममाश्चर्यं चरषि सर्वदा स्व पादपरिभ्रष्टः कूटस्थनित्यत्वान्, तस्य या केलिकन्-लीला ‘लोकयतु ललकंबल्या' ‘ब्र० सू० २।११३) इति दर्शनात् तया केलिकला लमत्=शोभमानं यदटप्रिमरो रुई-चरणकमलं तस्य मनेन=मम्भन्धेन रुचिः=शंभा यस्य नन्। अन्यदुदाहरणं यथा त्यज तौटकमर्थनियौगकरं प्रमदधिकृतं व्यसनौपहतम् । उपघमिरमति सचिवं नरनायकभीरुकमायुविकम् ॥ ६ रङ्गप्रभोपेते धृतरनाकरे ० अ० ० र० -- ~= = = | | |- । 1-3 | |- १७ द्रुतविलम्बितमाह नभौ भरौ ॥५०॥

नौ=गण-भगणैौ, भरो=भगण -रगणौ चेद् भवेताम् तदा श्रुतविलम्बितम्’ नाम आई पिलमुनि’ रिति शेषः । पादं यतिः ।

भाषा--यदि नगण, भगण, पुनः भगण, ( अन्त में ) एक एक गण हैं। तो उनको 'दुतविलम्बित' कहते है ।( उदा० ) यथा वा मम

अपि ! मन ! न मनोरथसन्तर्हि परिविहाय सहायतमं हरिम् । भजसि तापसतपममुच्छिदं पथि मते कुमतेः परि सभ्रमत् * । यथा वा-- मस्प्रणीतं गुर्वष्टकम् । तत्रत्यमेकं पद्यमुदाहराम यदि भत गुरोः पदपङ्कजं मह्यं भवरोगमऋषयम् । अथ नरः परमं पदमञ्जयै अठरधाजठरं न बिभृयुः ॥५०॥ न० न० मी० य० -~५ - > == ।।|-||- S - G बसुयुगविरतिर्न म्य पुटोऽयम् ॥११॥ आयुधिकम्ञ्शत्रवम् । 'शनार्जने धूम्रायुधीयायुधिकः समाः इत्यमरः । तटकस्दाहरणं ममापि यथा त्यज । दूरत पब शठं मनुजं परवित्तहरं निरर्थकरम् । मज ! साधु नरं परया दयया सहितं स्वहितं यदि वाञ्छति शम् ॥

सुमतेः मते पथि ‘परिश्नप्रमत्’ इति मनोविशेषणम् । अन्यद्वा

।ऽ ।ऽ । ऽ । । ऽ।ऽ ब्रूतगतिः पुरुषो घनभाजनं भवति भन्दगतिश्च मुसोजितः। द्रुतविलम्मितसैकगतिर्नुपः सकलज्मसुतं प्रियमश्नुते ॥ तृतीयः सस ( घर्षे ) tधिकारऽध्यायः ।६३

नौबौ नगग़ौ, म्यौ=मगणयगणौ चेत्, अयम् ‘पुट' ति । कथम्भूतः पुटः वसुयुगविरतिः=बहुभिः आधुभिः युगैः चतुर्भिश्च विरतिः विराभो यत्र स इत्यर्थः ।

भाषा–यदि दो नगण, एक मगण, एक यगण हो तो उस छन्द का नाम 'पुट' होता है। उदाहरणं यथा वा--

। । - S - S -\SS न विचलितं कथन्न्यायमाग वमुनि शिथिलमुष्टिः पार्थिवे। यः । अमृतपुट इवासौ पुएयकम भवति जगति सञ्यः सर्वलोकैः ॥५१॥ न० न० ० ० -- ~~५ - ५ ।। ।~| | |-६ ।- S IS प्रमुदितवदना भवेझ ररौ |५२।

नौ=दौ नगौ, रौ=द्वौ रगणैौ च स्याताम् तदा ‘प्रमुदितवदना ' नाम वृन्दो भवेत् । पदे यतिः । इयं कचित् 'चञ्चलाक्षिका' कचिव ‘मन्दाकिनी’ इत्युक्तं ।

भाषा–द नगण, और दो रगण हो। तो उस छन्द का नाम प्रमुदितयदना' होना है। उदाहरणं यथा ब--

बलिदमनत्रिो के भौ संगता

पदजडहि यस्य मन्दाकिनी । सुर निहितासिताम्बुजन्नइनिभा हरतु जगदघानि पीताम्बरः ॥५२॥ न० य० न० य० ।। !- ७ - | | 1-1 ऽ ऽ नयसहितं न्यौ कुसुमविचित्रा ।५३।

नयसहितौनगणयगणसहितौ यौनण्यगणौ अर्थात् पूर्व = नगणःततो यगणःपुनर्नगणःपुनरेकः यगणः स्यात् सा 'कुसुम विचिश' इत्युच्यते ।

अति-बलिदमनविधौ=उलिमयनकाले इत्यर्थः । यस्य पदशलरुहि=

चरणसरोंजे मन्दाकिनंग सुरनिहितसिनाम्बुजननिभाi=ईशपेिंसश्वेतकमलमाला- इशी बगैौ=रेंजे, व पीताम्बरो जगदघानि=जगतां पापानि हरन्ति शुमासंशनम् । ६७ रतनभोपेते कृतरकाकरे

भाषा--यदि ( कम से ) नगण, यगण, पुनः नगण और यगण है तो उसका नाम ‘कुसुमविचित्रा’ हैं । उदाहरणं यथा वा--

विगलितहरा सकुसुभमाला सचरलक्षािवलयसुलक्षा । विरचितवें सुरतविशेषं फथर्यात शम्या कुसुमविचित्रा । यथा वा मम-- ।। - S - T - S S कुसुमविचित्रा विलसति । कान्ता रतिसमये गुम्फितकवरतिः । युवजनभावैर्विलसितहवा पुरुसुर्तीचैर्जगति सुलभ्या ॥५३॥ ० ० ज० ० ।ऽ।। ७- । ७ - ७ रसैर्जसजसा जलोद्धतगतिः ॥५४॥

जसजस=जगण-सगण-जगण-सगण यश सा एवंभूता ‘जलोद्धतगतिः’ नाम । कैः रसैः उपलक्षिता इति शेषः । रसाश्च रसाश्व इत्येकशेषे तैः रसैः अर्थात् पभिः पभिर्यतिभ्रती । भाषा-यदि जगण, घमण, पुनः ( एक ) जगण ( एक ) स्रगण हो न उखको 'जलोद्धतगति’ कहते है । उदाहरणं यथा वा-- भनति समरे बहूनपि रिपून् हरिः प्रभुरसी, भुजोर्जितबलः । जलोद्धतगतिर्यथैव मकर स्तरतूनिकरं करेण परेतः ॥२४॥ य० ० य० य० । ७१७ -ss-le 5 भुजङ्गप्रयातं भवेचैश्चतुर्भिः ॥५५।

चतुर्भिः यैः=यकरैः ‘भुजङ्गप्रयातं’ नाम छन्दो भवेत् । अत्र पादान्ते यतिः । षभिः षभिश्च यतिरिति घन सम्प्रदायविरोधी। एकपेशी घा स्यात् ।

भाषा-यदि चार यगण ह तो उसका नाम ‘भुजङ्गप्रयात’ होता है । उदाहरणं यथा वा -तृतीयः सस (वर्ण)-घृताधिकाराऽध्यायः । ६५ । 5• SS•IS S -। ऽ s

सदारात्मजशतिश्रुत्य विहाय

स्वमेतं इदं जीवनं लिप्समानः । मग सेशित: कालियेत्थं कुरु त्वं भुजङ्गप्रयातं सुतं साभराम ॥ अन्यद्धोदाहरणं यथा-- पुरः साधुबहूति मिथ्याविनीतः परोक्षे करोत्यर्थनाशं तशः । भुजङ्गप्रतापमं यस्य चित्तं यजेन्नाशं दुश्चत्रं मित्रम ! ४॥ २० ० र० र० १ २ । ७ १ ४-ऽऽ- ७ । ७ श्चतुर्भिर्युता स्रग्विणी संमता ॥५६॥

चतुर्भिः कुंत=अर्थान् यत्र चत्वारो रगणा एव सन्ति स्म। 'स्त्रग्विणी’ नाम सम्मता । इह शास्त्र इति शेषः । पावे यतिः ।

भाष-अममे केवल चार गण हो । उस कन्द को 'प्रग्वि कहते है । वदा० ) यथा वा-

इन्द्रनीलपर्कनेब या निर्मिता

शतकभद्रवटङ्कना शुभने । नयमेधछविः पीतलोम हरे मूर्तिरास्नां जयायशीमि श्रविणी । ये गणे युक्ष्यते निर्भर निर्भग्र स्यागिता यम्य सर्वस्वदानवधिः । तं नरं वीक्ष्य लक्ष्मीर्यशः सग्विणी। नुनमभ्येति मकीर्तिशक्रांशक ॥६॥

• सुदारैति--हे ! कलिय । भुज ! मया केशितः भन दारात्मजशनिभ्यः सह बर्तमानः, जीवनं-प्राणनं लि'ममानः एनं स्वं इदं विहाय इत्थम्-अमुना प्रकरण त्वं दुनंशगं सगराय प्रयातं कुरु । समुदं गत्वा नत्र चामं विधेर्हस्यर्थः । + 'इन्द्रनौले' -या इन्द्रनीलमणिना निर्मिनेच, या च शातकुम्भद्रवेण=भाव- नि र्णरसेन अलङ्कृता मर्दितेव शोभते, या नेत्र्यमेघच्छुचिः=नूनन जलधररुचिः, पीत वासाः=पीताम्बरा चाम्ति या च उरक्षि स्रग्विणी=वनमालपेन मा डरे.=श्रीकृष्णस्य मूर्ति:=सुः अपाय=अवकर्याय आस्ताम् । ६६ रत्नप्रभोपेते वृक्षरक्षाकरै न० अ० ज० र० ५ ८ ८ ९ ।। 1-४।।- $ 1-s।s भुवि भवेनभजरैः प्रियंवदा ॥५७

नभजरैःळनगण-भगण-जगण-रगणैः भुविलोके प्रियंवदा' नाम छन्दो भवेत् । पादे यतिः ।

भाषा-यदि ( क्रमशः ) नगण, भगण, जगण, रगण हो तो उसको "प्रियंवदा’ कहते है।( उदा - ) यथा वा मम--

।। != $ । •IS - S। S मनि यस्य मवनं प्रियंवदा सकलकृत्यकरणे कुशाग्रधीः । रतिषु चाटुवचसां विलासिनी फलति जन्म ननु तस्य हसिनी ॥५७ त० य७० त० य० ऽ ऽ - S - ऽ ऽ । ऽ यौ त्यौ मणिमाला छिन्ना गुहवक्त्रैः ॥५८॥ |

त्यौ त्यौ=अर्थात् तगण-यगण-तगण-यगणाश्चेत् स्युः सा 'मणिमाला' नाम उच्यते । कीदृशी-गुहवक्त्रैःपभिः षभिश्च ङ्क्षाि=यतिमतीत्यर्थः ।

भाषा यांद प्रथम एक तगण, एक यगण, पुन: एक तगण ऑर यगण हो ते। उसका नाम 'मणिमाला' जानन ( उव० ) यथा वा--

प्रहृमरमौ%, रङ्गपत्रलते

आतप्रतिबिम्ब शोण मणिमाला । गोविन्दपदन्जे, राजी नक्षत्राणा मास्तां मम चित्तै, ध्वन्तं शमयन्ती ॥५८॥

* 'प्र' ति-प्रहा=नीभूता येऽमरार्देवाः तेषां मौलीमुकुटे, कटुरो – रमपललुते=ओपलैर्मणिभिः रचिते । या शोणा=रक्त मणिमाल ( इव ) जातप्रतिबिम्बा=ईक्रान्ता गोविन्दपदाब्जे=श्रीकृष्णचरणसरोजे नखराणम्=नखन राजी=पछिः सा मम चित्ते आन्तं=तमः, अन्धकारमज्ञानं वा शमयन्त=अभिभ- वन्ती आस्ताम् । तृतीयः सम (वर्ण)- वृत्ताधिकाराऽध्यायः ॥ ६७ त० अ०ज० र० ऽ ऽ |- । । - । ऽ ।-ऽ । ऽ धीरैरभाणि ललिता तभी जरी ॥५॥

ततगण-भगणौ, जरौ=जगणr- णौ च स्याताम् , सा धीरैः=पण्डितैः 'ललित ' नाम अभाणि=कथिना । पादान्ते यति ।

भाषा-यदि तगण, भगण, जगण और गण है। तो इभको ‘लीला’ कहते है । ( उदा० ) यथा वा मम नेत्रे विशलसुगम कुचे घन' आी सलचर दुiभसुक +। मध्येऽनुमान्पमतु ॐ बिभर्ति या भगि ललित नितमिनी ॥५३॥ ज०ज० ज०ज० । ऽ -4 5 - 3 1- । 3 । जजाइबिह मौक्तिकदाम जजं च ॥६०॥

जजौ=द्वौ जगणैौ, च=पुनः जजौ=दौ जगणौ अर्थात् यदि पादे चत्वारो जगणः तदा इह ‘मौक्तिकदाम’ छन्दो भयति । पाले यतिः ।

भाषा-यदि चार जगए हों तो। स द के ‘भक्तिकदाम' कहते हैं । ( उद० ) यथा वा मम | S - S - S - S ॥

न यक्ष भवेदिह भीतिकृदाम

न राजनि तस्य । भव ननु नम अये ! फल यज्ञकमर्थकधाम मुधैव कृतो रस प्रभुनम ॥६०॥ ज० र० ज७ र० >^2 -^- = ८ । ऽ ।– । – १७ -ऽ । ऽ विभावरी तु सा जरौ जरौ यतः ॥६१॥ + अत्र 'य' इत्यस्याध्याहारः।

नेति--कृस्यचिन् श्रीपतेर्वणिजो हरैि धनय जपन्तं र प्रति उक्तिरियम्। यक्ष

एब यमकः अथवा प्रशसो यत्र यमकः तम् । अथ एव अर्थकः नस्य धाम=शि मध्य। दृष्णूपायलभ्यैव लक्ष्मीः ‘लचमीर्वसति ब्यपरे किं वा राजन्दि’ इत्युरित्यर्थः। = = = = = == = == == == ६८ रप्रभोपैते वृत्तरत्नाकरे

यतकायम् अरोजगणगणं पुनः जरी=जगणरणरौ स्याताम्, सा 'विभावरी' नाम छन्दः । पादे यतिः । षट्सु २ वेति केचित् । अस्यैव स्वमोचचामरम्’ इति सान्तरम् । क्वचितु ‘जरौ जरौ वत्र स्खमोचचामरम्” इत्येव सूत्रं पठितम् ।

भाषा--यदि जगण, रगण के अनन्तर पुनः जगण, रगण हो तो उस द का नाम 'विभाबरी’ है । कई एक इमको ‘खमौचचमर' भी कथन करते हैं । ( उदा० ) यथा वा मम

। ऽ ऽ । । ऽ । । अशेषपापशोधनाग्रगण्यफ श्रुतिस्मृतप्रसिद्धिसिद्धिन्यकम् । शिवत नाम तार विभावरी अ बिनस्य कीर्तनं सृतिर्भद्भया ॥६१॥ सं० ई० सं० ०

<======

= = - - - ।। 5 -९ ७ |-|| s-l । प्रमिताक्षरा सजससैरुदिता ६२॥ स-ज-स-सैः=सगण-जगण-लगण-सगणैः 'अमिताक्षरा' उदिता=कथिता । पादे यतिः।

भाषा–सगण, जगण, पुनः दो सगणं हो तो उसको 'प्रमिताक्षरा । कहते हैं ( उदा० ) यथा वा-

अमृतस्य करमिवोद्ग्तीि

मैौक्तिकशूलहर्गच्छुरिः ।

अस्य तारकनाम्नः कर्तनं विना सृतिः=मंस्रारः महाभया=प्रतीषभीतिप्रदा

विभावरी=रात्रिरेवंत्यन्विनाशयः। + अमृतस्येति--अमृनस्य=सुघयाः करम्=अम्बुकणमुद्रितीव रद एव मौक्तिकानि तेषामंश्नां=किरणन या लइयं वचयस्तभिः क्रुरेिता=याप्त प्रमिता ऋग-अल्पाती सत्रभूता निगूढ़ार्थं चेत्यभिप्रायः । एवंभूता सुररिपोः=श्रीकृष्णस्य भणिति:=वाक् व्रजसुश्रुवां मनोऽधिजहारेति सम्बन्धः । यथा वा मम प्रमिताक्षरा सुनयन रुचिरा। पतिभावपूर्ण•दय। विशदा। हनि त्यकृत्यकरणे अत्र चतुराननोऽपि विजितोऽस्ति तग । पैगंभूताऽति पतिपरायणा खा अझलोकमपि प्राप्रोति इत्यभिसामिपः । तृतीयः सम (वर्ण) - वृणाधिकाराऽध्यायः । ६९ प्रमिताक्षरा मुररिपर्भणिति- व्रजसुश्रुवामधिजहार मनः ||६२॥ न० न० भ० ० } । |-|।।-७ । । -७ } ऽ ननभरसहिताऽभिहितोज्ज्वला ।।६३।।

ननभरसहिता=नगण-नगण-भगण-गण्युता 'उज्ज्यला' नाम अभिहिता=कथिता । पादे यतिः ।

भाषा–यदि दो नग, एक भगण, एक रगण हो तो उसके ७ज्ज्वला कहने है।( उ ५ ) यथा वा मम--

। यि ! निजहितवर्तनकमिनः । शृणुन मम नगः ! वचनं महत् । परिणयत महकुमत का वरतनुमिह शान्तिमहज्ज्वलभु ॥६३॥ भ० म० य० य०

35 - 8 S - S ऽ - । ऽ ऽ पूश्चाधैश्छिन्ना वैश्वदेवी ममौ यौ ॥६४॥

भN=ङ मगर्यो, यौ=छ च यगणं स्याताम् तदा पश्चवैः पञ्चभिः सप्तभिधा छिन्नातिसनी ‘वैश्वदेवी’ नाम छन्दः ।

भाषा-यादि दे मगण और दो यगण हो तो उस छन्द को 'वैश्वदे कहते हैं । पाँच और भात पर अनि । ( उदा० ) यथा वा अर्चामन्येषां, स्वं विहायामराग- भर्तृतनैक, वमभ्यज्य भव्य । तत्राशेषात्म, न्यधत भाविनी ने भ्रान ! मम्पन्नामधन + ईश्वदेवी ॥ ६ ४॥ - अयीति. -मदन=पूजनीयं वचनं सुखदकंवत् शान्तिरेव मह उसवस्तेन उश्वल'म अकलहकारिणी शुचिप्रिय चेत्यर्थः । + वैश्वदेवं आराधना=मर्चनमुग्घी उपसना भविष्यतीति शेषः । सकलदेवानां वैश्वरूपाम्नःपानित्वा तद्भावार्चने मकनमर्चनमिद्धेः । ननन्कामानाप्तौ ततइंचार्चन विधवपि मूलार्चनेन मकलफन्लाबप्तिरित्याशयः । 'फलमत उपपते' ( अ० सू• ३२३ ८ ) इति प्रश्नदर्शनात् । ७७ रत्नश्रमोपेते वृसरकाकरे १० अ० स०म० ऽ ऽ ऽ- ७ । 1-।। ५-७ ७ ७

अब्ध्यङ्गः स्याञ्जलधरमला म्भौ स्फ सौ ॥६५॥

भौ=भगण-भगणौ, मौ=सगण-मगणौ च चेत् स्याताम् क्षा 'जलधगमाला' नाम । अध्यष्टाद्वैः=छिन्न' इत्यनुषङ्गः चतुर्भिः, अष्टभिश्च पाद्यतिः । इयमेव 'कान्नोत्पीडाइति ज्ञेयम् ।

भाषा–यदि मगर, भगण्, भगण, पुनः एव मगण है। तौ बखका नाम 'जलधरमाल' होता है । ( उदा० ) यथा वा

या भक्तानां, कलिदुरितोत्तप्तनां तपच्छेदं, जलधरमाला नव्या । भव्यकरा। , दिनकरपुत्रीले कंलीलोल, हरितनुरध्यात्स वः ॥६५॥ ० ज० अ० यe ! । I- 1 ऽ 1-S | |-|ऽ ऽ इह नवमालिनी नजपरौ यौ ॥६६

यदि नजपरौनगणजगणभ्यां परवर्तिनौ भ्यौ=भगणयगणैौ स्याताम् तदा इह=छन्दःशास्त्रे 'नवमालिनी’ स्यात् । अष्टाभिः, चतुर्भिश्च यतिरिति शुद्ध। । ‘नवमालिका' इत्यपि नाम ।

भाषा-यदि नगण, जगणःभगण और यगण हो तो उसको ‘नवमालिनं' जानन । ( उदा० ) यथा वा

नववरसङ्गमार्थनयनञ्च चतुरतरलेलेफरसबद्धा । बद बुध । कीदृशी भवति रामा शृणु नवमालिनीयभधिरासr ॥६६॥ व० न० र० र० ८५ -५ = ।। 1-1।।- । 3 - 1 खरशरविरतिर्ननौ रौ प्रभा ॥६७

अधिपदेन चतुर्णाम्, अन्नपदेन अष्टानां प्रहणम् । योगशास्त्रे-यमनियम

सनप्राणायामप्रत्याहारधारणाध्यानसमाधिरूपाणि अर्यो अनि भवन्ति । तृतीयः सम (वर्ण)- वृत्ताधिकाराऽध्यायः । ७१

ननौ-चौ नगणैौरौ=दौ रगौ चेत् स्याताम् 'प्रभा' नाम सा । कीदृशी-स्वरशरविरतिः=खरैः सप्तभिः शरैः पञ्चभिध विरतिर्यत्र सा तादृशी ।

भाषा –यदि दो नगण, दो रगण हों तो उ छन्द को ‘प्रभ ’ कहते है। उदा० ) यथा वा मम

रणथएगतस्य भीम/कृते भजन गणैः प्रतापर्भः । यवनत्रनवद्भवे। करींमधे कथा १। १मा प्रभा ॥६७ न० ज० ज५ र० ।।1- । ७ -७ -७ । ७ भवति नजावथ मालती जगें ॥६८५

न झ=नगणजगगौ अथ ज=जगगरगगौ स्यातां चेत् सा ‘मालती' भवति । एञ्चभिः सप्तभिश्च यतरित्याग्नयः।

भाषा---नमग, जगण, पुन . के जगण औ३ २ग हो । तो वह छन्द 'मलनी ’ नाम कहता है।’ उदा० ) गथा - – ३ ९ कथययन ! के । अनेन मधुर भाग्नमनाल५. १ कमलभनचनभम| लेष तनम्न गलत मुहुः ॥६८॥ नं० ज०ज० य० ।।I-१ ७ IS - } ७ इति बद तामग्मं नजजाद्यः ॥६६॥ न-ज-जान्=नगण्-जग -जगणान् अर्थात् एको नगणः क्रौ जगणौ ततः परमेको यगणः स्यान् तन् ‘तामरसम्' इति घद= कथय अर्थ जानीहि । पादे यतिः । भाषा-यद प्रभम एक नगग, पुनः दो जगण के अनन्नर एक यगढ है तो उमझ नाम 'मरम' जानौ । उदा० यथा ब - > फुटमुपममकरन्दमनी व्रजलिठनानयननिमीशम् । ५ फुटेति-३ मुशने मुगरे : तव मुखनामरसम्मुखमैव तामरसं कमलं मम हृद्यतडागविकाशि=इयमेव तडागः तत्र विकाशि प्रफुकिनं अस्तु इति सम्बन्धः। - -- - ७ रत्नप्रभोपेते सुरक्षाकरे तब मुखतामरसं मुमुत्र ! हृदय-तडागविकाशि ममास्तु ॥ इति ॥६॥ अथ [१३] अतिजगती । म० न० त० न० गु० - - ~~^2 -- ।।- } । ।-७ ७ - ७ S -७ तुरगरसयतिनौ ततौ गः क्षमा ॥७०॥

न=ङ्कौ नगणैौ, ततौ=ौ तगणौ, गर्भ=एको गुरुश्चेत् सा ‘क्षम ’ नामोच्यते । कीदृशी-मुरगग्सथतिः=मुरगैः सप्तभिः रसैः पभिश्च यतिर्यत्र । इमामेव ‘चन्द्रिका' माहुः - । ‘उत्प लिनी’ इत्यपरे ।

भाषा-यदि वे नगण, द नगण, एक गुरु है तो वम छन्द को ( प्रयो दशसरा जाति में ) ‘चम’ कहते हैं ।( उदा० , यथा वा

इह दुरधिगम. कि पदवनभः

सतनमतः वंvयन्त्यन्तरम । अममतविपिन बेददिग्व्यपन पुरुषमव परं ५नयंनिः परमी ! ( भारविः ) ॥७०॥ म० न० ० र० गुना

- -^-> Br.

७ ५ ७-||-|७ ।•S! -४ श्न जौ गस्त्रिदशयतिः प्रहर्षणीयम् ।।७१।। बौ=मगएनगणैौ, ज्ञ=जगणरगणौ, ग=एकश्चेद् गुरुः तदा इयम् 'प्रहर्षिणी’ नाम । त्रिदशयतिः=त्रिभिर्दशभिः यति येन सा। कीदृशं तत्-स्फुटा विमला सुषमा परमा शोभा एव मकरन्दः पुष्परसः नेन मनोज्ञे हृद्यम् । पुनः कीदृशम्-व्रजस्य ललनानां गौपना नयनान्येव अलयो भ्रमगः तैः निपीतं सादरमीहितमित्याशयः ।

हि पर्वते सुतरं न भवतीति असुनरं दुस्तरमित्यर्थः। अन्तरं=मध्यभागम्, पुरुष

पत्रे अन्तरं तत्त्वम् दुरधिगमै.=दुर्मुहै ,दु दैनधिगन्तुमशक्यैः अगमैः=पुराणादिभिः किञ्चिदेव सततं वर्णयति नतु कदाचित् प्रत्यक्षेणापि निःशेषं ज्ञातुमशक्यत्वादिति भावः । किन्तु-अतिविपिनम्=अतिगहनं दिग्स्यापिनम् अमुं गिरिं हिमवन्तं परम पुरुषं परमात्मानमिव परं केवलं पद्मयोनिर्णयेद नान्य इत्ययैः । तृतीयः सम (वर्ण) - वृत्राधिकाराऽध्यायः। ७३

भाषा--यदि ( कमशः ) मगण, नगण, जगण, रगण और एक गुरु हो तब उस छद का नाम 'प्रहर्षिणी’ होता है । तीन तथा दश पर यति । ( उद• ) यथा वा S S - । t !| S 1•SS S बिद्वासै, यदि मम दोषमुद्रिरेयु- यदि वा, गुणगणमव कीर्तयेयुः । ततुन्यं, बत ! मनुत मने मदीयं तक, यदि पनरेवमाह मन्दः ॥७१॥ ( सर्वज्ञस्ममुनिः । ज० भ० स० ० ०

~*~

। $ 4-3 । - 1 । ऽ • ऽ ।ऽ ऽ चतुर्हरिह रुचिरा ज्भ मरौ गः ॥७२॥

उभौ=जगरणभगर, सगैसगणरगणौ, गः=एको गुरुश्चेत् इदछन्वश्शाने ‘रुचिर' नाम स शेथा । चतुर्मुहैः=चतुर्भिः नत्र भिश्च यतिीया ।

भाषा–यदि जग भगगण, भगण और रगण हो तो तुमको नाम ‘इचिर' होता है । ( उद। ० ) यथा वा । ममैव -- अमेiधन जगत न थे यन्नः परश्वर, म झ र मखी. म जलम् । अ ! प्रक्षालरुद्र क । है.९ (त्त . 13 , म झन र ते मदात्त. ।। ७५|| म० त० य० स० ० -- ~~=A ऽ ऽ ऽ-8 8 ।-IS 8-1-S वेदं रन्धैम्त यसगा मत्तमयूग्स् ॥७३॥

स्तौमगानमण, य-स=पुराण-भगण-गुरवः ‘मत्तमयूरं नाम छन्द उच्यते । वेदैः=चतुर्भिः =नवभिश्च श्रुतिः।

भाषा–मगए, नगण, थगए, माणु और अन्त में एक गुरु है तो ‘मसमयूर' छन्द कहता है । ( उदा० ) यथा वा-

लाठून्य-भत्तभयरवनकान्नं

धुन्यन्नीपा-भेदपर्योदनिरारम्यम् । गेपवधूभ. सह गमी/ड्रकृष्टमन गभी।इथा रामलय आकृष्टं मन यम्य म न दृश वंसगंमा भूः ॐ लक्ष तृयतो नतनामातन्वाना ये मसः मयूगः तेथे वनभिः केकाभिः कान्तं मनहरि । तथा दृश्यन्ते। वयुमा देलायमान ये नीप, कदम्य : तेषाम् आर्मी न-मोरभध्यानं यः पयोदानिन्न मेघस्पर्श समीरः शनलः इत्यर्थ , नैन रम्यम. एतादृशं निर्जनवृन्दचममापेति सम्बन्धः । ७४ रत्नप्रभोपेते धूसरत्नाकरे रासक्रीडाकूटमना गोपवधूमिः के सबसे निर्जनवृन्दावनमाप ॥ अथवा -- ह ! तातेति क्रन्दतमाकर्ष विपण्ण- स्तस्यान्वयन् वेतन्नगूढं प्रभवं सः । शल्यश्नतं वीक्ष्य सकुभं मुनिपुत्रं तापादन्नः शल्य आसीत् क्षितिपोऽपि ॥ ( रघुवंशे )। अत्रिधनिरूपणं परं ‘इरेिमीडे’ तेस्रमपि अस्मिन्नव छन्दसि वर्द्धते ॥७३॥ स० ज० स० ब० यु० ।। ५- । 3 :-) I ऽ- । ऽ - ७ सजसा जग भवति मञ्जुभाषिणी ॥७४

लजसाः=सगण-जगण-सगणःततः जगौ=जगणः एको गुरुश्चेत्स्यात्, ‘मञ्जुभाषिणी’ नाम छन्दो ज्ञेयम् । 'सुनन्दिनी' ति नामान्तरम् । पञ्चभिः अष्टभिeात्र यतिरिति सम्प्रदायः । पादान्त एव यतिरित्यस्मद्गुरवः।

भाषा-सगण, जगण, मगणजगण और एक गुरु है। ते उखक 'मञ्जुभषिणी’ कह्ते है ।( उद• ) यथा वा

अमृतोभिशीतलकरेण लहायं- स्तनुकान्तिचिनविलोचनौहरे !। नियतं कहानिरसीति वल्लवी मुदच्युते दयाघिन ने मजुभाषिणः ॥७४॥ न० न० त० त० गु० |-||१-s s s s -७ ननतत्तगुरुभिश्चन्द्रिकाऽश्वर्युभिः ॥७५॥

न-न-त-तगुरुभिः=आदौ द्वौ नगणौ, ततः द्वौ तगणौ, ततः एको शुरुः एतैः कृत्वा ‘चन्द्रिक' नाम छन्दः । अत्र अश्वतृभिः= अश्वैः सप्तभिः क्रतुभिः षभिश्च यतिः।

भाषा–प्रथम दो नगण, पुनः दो तगण, और अन्त में एक गुरु हैौ तौ उसका नाम ‘चन्द्रिक' होता है ।

इति मजुभाषिणं अकलन अच्युते मुदं यषितेति सम्बन्धः । तृतीयः सम (वर्ण)- वृत्ताधिकाराऽध्यायः। ७५

{ उदा० ) यथा वा--उक्तमधस्तात् । ‘क्षम’ लवण एव ‘चन्द्रिका’ इति नामान्तरन्यामेनेष्टसिद्धचत्र पाठश्चिन्त्यः ॥७५॥ अथ [ १४ ] शक्करी । अ० त० न० ल० २०

= = --^^

७ ७ ७-७ ।•l । ऽ-s s म्तौ न्सौ गावलग्रहविरनिरसम्भाधा ॥७६॥

म्तौ=मगणतगणैौ, कौनगण सगणैौ, गौछौ गुरू च एतैः कृत्वा ‘असम्त्राधा' नाम छन्द उच्यते । कीदृशी-सा अक्षग्रह चिरति=अक्षः पञ्चभिः ग्रहैः नवभिश्च विरतिर्यत्र सा तादृशी ।

भाषा-यदि मगण, तगण, नगग, सग और अन्त में दे। गुरु है तो उस छन्द का का नाम ‘असम्बध' जानना।। { उदा० ) यथा वा -- वीर्याप्तं येन , चलति णवशान् क्षिते न्यन्दै जात, घरणिधि शमसत्रधा । अर्गस्थित्यर्थप्रकटनमनुमबन्धः साधून बाधांप्रशभयन स कंसारिः ॥३६॥ न० न० र० स० ल०० -= ----------- । ।।।। )- ऽ । ऽ -। ऽ -1•s ननरमलघुगेः स्व्ररपराजिना ।।७७।

ननरसलघुगैः=नगण-नगण-गण-सगण-लघु-गुरुभिश्च ‘अप रजिता भवति । स्वरैः=खराश्च स्वरात्येकशेषः । सप्तभिः सप्तभिश्च न्वा यतिरित्यर्थः ।

भाषा–यदि नगण, नगण, गण, सगण, एक लघु, एक गुरु है तो उस छन्द का नाम 'अपराजिता’ । ( उद• ) यथा – यदनद्वभुज-प्रनाथकृतरूपदा यदुनित्रयचमूःपंप जित् ।

‘वीर्थाम्ना विनि--थेन श्रीकृष्णेन उचलताः दीपिते वञ्चनं । रणवशा=रणं

द्वारीकृत्येत्यर्थः, दैत्येन्द्री=कंगे क्षिपे=प्राहुगीझने मति धरणिः=पृथ्वी असम्बाधा= निर्ड स्रा जत, मः धर्मस्थिभ्यर्थ-धर्मरक्षार्थं प्रकटिननसुखधन्धः=खमाययाऽऽविर्भूत मगुणनिः कंसारिः साधूनाम्=महान्मनां स्वभानां बाधां=पछिां प्रशमयतु । 'परित्राणाय साधून विनाशाय च दुष्कृताम् । धर्मसंस्थापनार्थाय सम्भवामि युगे युगे ' इति (भ० ग• ) मुनेः। ७६ रकप्रभोपेते वृत्तरत्नाकरे व्यजयत समर-समस्तरिपत्री स जयति जगन्नां गतिर्गरुडध्वः ॥७७॥ न० न० भ० न० ल०० - - ~= = -= - - 1।।। । I-ऽ । 1 = } |-| - s ननभनलगिति प्रहरणकलिका ॥७८॥

* ननभनलग-भगण-नगण्-भगण-नगण-लघु-गुरवश्चेदित्यर्थः, तदा इयं ‘प्रहरणकलिका’ नामोच्यते । यतिश्च पूर्ववत् ।

भाषा-यदि प्रथम दो नगण, पुनः भगण, पुनः नगण, एक लघु, एक गुरु है तो उस छन्द का नाम ‘प्रहरणकलिक’ होता है। यति पूर्ववन् । ( उदा० ) यथा घ। --

व्यथयति कुमुभ-प्रहरणकलिका प्रमदवनभव तव धनुषे मनः । विरहविपदि में शरणमिह तते। मधुमथनगुण-स्मरणमविरतम् ॥७८॥ ॥ त० भ० ज० अ० गुण S 5 - । १-| S |- S --> उक्ता वसन्ततिलका तभजा जगौ गः सिंहोभतेयमुदिता बुनिकाश्यपेन । उद्धर्पिणीति गदिता मुनिसैतवेन रामेण सेयमुदिता मधुमाधवीति ।।७६।

सभजा=तगण-भगण-जगणःजगौ=जगण गुरुध, ग= पुनरेको गुरुश्चेत् तदा 'वसन्ततिलका' नाम उक्ता=कथिता । अस्यैव छन्दसो मतभेवेन सहान्तरमाह-सिंहोभतेयमित्यादिना । स्पष्टम् ।

भाषा–जिसमें तगण, भगण, जगण, पुनः जगण और अन्त में दो गुरु हैं ते। उस छन्द का नाम 'वसन्तनिलक्षाहोता है । काश्यप मुनि के सत में इसका नाम 'सिंहलता' और सैतव मुनि के मन में ‘उद्वर्षिणी' तथा पिङ्गल के मत में ‘मधुमाधवी' कहते हैं ( उदा० ) यथा वा--

नव, नवभय, नथ, लक्ष, र् च, एषां समाहारः तृतीयः सम (वर्ण)- वृत्ताधिकारा5यायः । ७७

यः शक्यते श्रुतिभिरेव परोधिगन्तुं किजित्सुयोगनिपुणैर्देवि चिन्यमूर्तिः । उद्भावयन्मनाम स भजत इव भाडू स म्यभाथ करुणव्यवपुर्दिनेश: ॥ (सूर्यशतकम् ) । यथा व सम ('श्रीकृष्णस्तघकशतकं' खण्डकाव्यम् - इत्थं विशेपगुणशालिनि यादवेन्द्रे सक्रेिव नुदति प्रबल बलान्माम् । यत्रैत्रमसि मधुरं हि पिके विरौति तथारूचूतकलि सैनिक कर्केतुः ॥७ ॥ अथ [१५] अतिशक्करी । ल० मु १४ ।।।।।।।।। ।। । ।-S द्विहतहयलघुरथ गिति शशिकला ८०॥

द्विद्वनद्यलघुः=द्विहताः द्विगुणिता इया =सप्त लघवो यत्र ला अर्थात् पूर्वं चतुर्दश लघवः अन्ते च =एको गुरुः स्यात् सा, ‘शशिकला’ नामोक्ता । सप्तभिः अष्टभिब्ध यतिरित्याम्नायः ।

भाषा-जिसमें १४ लघु और अन्त में एक गुरु हैं तो उसका नाम ‘श शकला’ है । ( उदा० ) यथा वा। --

। ।।। । ।।। ।।! ।ऽ

मलयजतिलकसमुद्र (शtशल त्रयुवतलमदलकगगनगत । सरसिजनधनवदयभलिलनिधिं व्यतनुत विनतर भस पर तरलम ॥८०॥ ल० गु ० १४ – = == = स्रगिति भवति रमनघकयतिरियम् ॥८१॥

‘मलयजे' ति--मयाज चन्द्रन तस्य तिलकमेव समुदितशशिकला=

उतृतचन्द्रकला कत्र, कीदृशं –व्रजयुवतीनां=बलवीनां लम=शोभमानमलकं ललाटभेव गगनं=वियन् तत्र गता, मरमिजनयन:=कमलनयनः श्रीकृष्णः तस्य हृदय मैच सलिलनिधिः=मुद्रः तम्. विनतरभमपरितरलमधुच्छलनं व्यतनुत=चकार चन्द्रकलों दंगे समुद्रों’लनम्नमिद्धेः । ७८ रसप्रभोपेते धृतरलाकैरे

अथ इयम्शशिकला ( एव ) रसनवकयति=सैः षभिः नवकैः नषभिश्च यतिर्यस्य तादृशी स्यात् चेत् तदा 'नाक' इति नाम छन्दो भयम् ।

भाषा-यदि उत 'शशिकला छन्द में ६, ६ पर यति करें तो उसका नाम ‘ख’ होना है ।( उदा० ) यथा वा अथ ! सहचर । हचिरतरगुणमयी प्रढिमत्रमतिरमपगनपरिमल । भगव नियम विलसदनुपमरस सुमुखि ! → मुदिनदनुजदरुनहृदये ! !८१॥ वमुखीनियतिरिह मणिगुणनिकरः ॥८२॥

यदि वसुमुनियतिः=वसुभिः अष्टाभिः मुनिभिः सप्तभिश्च यतिर्यस्याः एवंविधा शशिकला स्यात् तदा ‘मणिगुणनिकर' इति नाम छन्द उच्यते ।

भाषा–यदि शशिकला में आठ और सात पर यति क तो उस छन्द का नाम ‘मणिगुणनिकर ' होता है। (उदा० ) यथा ! वा- नरकग्पुर्बतु-नखमुरगत रमतमहिमभ-सहनिबमतिः। अनवधिमणिगुण-नकरपरिचितः सदिधिषतिरिव-पृतननुविभवः ॥८२॥ म० म० म० म० म७ ^^ ^^ = - - - ऽ ऽ ऽ- ऽ ७ ऽ- S s s-s s s-ss s मा बाणाः स्युर्यस्यां सा कामक्रीडा संज्ञातव्या ।८३।

यस्य बाण=पश्च मा=प्रगणाः स्युः, सा ‘कामक्रीडा' संज्ञातव्या=या । पादे यतिः। • मुदिते=द्छे दनुजदलनस्य=श्रीकृष्णस्य हृदये स्रगिघ=मालेव स्वं निवस इति सम्बन्धः । कीदृशी स्रक्–चिरतरगुणमय-मनोहरसूत्रमता, पखे रुचिरतराः= नायकवशकरणे समर्था ये गुणाः सुन्दर्याद्यः तन्मयी सती । पुनः कीदृशी गदिम वसतिः कोमलावासा । उभयत्र समानोऽर्थः । पुनः--अनपगतपरिमला=न अष गतौ दूरीभूतः परिमल सौरभं यस्याः सहचरीपत्रेऽपि पद्मिनीत्वान् सुवा सद्यस्कर सौरभ । विलसदनुपमरमा=विलसन् उद्वच्छन् अमुपसौ रस द्वौ राग वा अस्याः एकत्र अम्लानत्वात् अपरत्र नवयौव्रतवत् । 'झरादं विषे वीर्ये गुणे रागे द्वे रेखः' इत्यमरः । सहचरि ! सुमुखि ! इति सम्बोधनपदं । तृतीयः सम (वर्ण)- धृत्ताधिकाराऽध्ययः।। ७९

भाषा–जिसमें पाँच मगण हो उसके 'कामी झा' कहते है । ( उदा० } यथा वा --

म। कन्हें ! पक्षस्यान्ते पद्यकशे देशे स्वप्सीः कान्तं वक्त्रे वृक्ष पूर्ण चन्द्रं मत्व राणं चेत् । क्षुत्क्षामः गटश्चत। राहु : द्रः पश्चात् तस्माद् ४धन्ते हर्यस्यान्ते शङऐकते कर्तव्यः ॥८श॥ न० न० म० य० यं० ~*~ * ~* === =A" । A ।-।। ।ऽ ऽ ऽ - s s-IS s ननमयययुतेयं मालिनी भोगिलोकैः ॥८४॥

न-न-मध्य-य-युता=नगण-नगण-मगण-यगण-यगणयुक्ता इयं ‘मलिनी’ भवति । भोगिलोकैः=अणुभिः सप्तभिश्च यतौ सत्यामिति शेषः ।

भाषा--यदि दो नगण, एक मगराण, पुनः दे। यगण है तो वह छन्द 'मालिनं' कहना है।( उद।e यथा व मम--

मृगमदघ्नचलं पीतकंधेयवामा शिखिशिनशष्ट वद्धधगपाश । अनृजुनिहितमभं वंशमुण्यती धूनमधुरिपुबालामनी पनु राधा ॥८४॥ । न० ० अ० ज्ञ० क्र० ।। - ५ २७ । ।- S -ऽ।ऽ भवति नजौ भजं रसहित प्रभद्रकम् ॥८५॥

नजौ=नगण्जगणे, भजौभगणजगणी, रसहितौ=अन्ते रगणविशिष्टौ स्यातां चेत् तत् प्रभद्रकं’ नाम छन्चो भवति । सप्तभिः आप्रीभिश्च यतिः ।

भाषा-यदि नग, जगणु, भाग, जभणु और रमणु है। गे नव उगका नाम 'प्रभद्रक' होता है। यथा वा मम

अथव।

असितगिरिसमं स्यात् कजलं मिथुषात्रे मुरतरुवरशाळ-लेखनी पत्रमुद्र । लिखन यदि गृहीत्वा शारदा सर्वकालं तदपि तव गुणानामीश ! परं न याति ॥ ८० तमभोपेते धृतरनाकरे +५ = V

ननु यदि नेतृता-मवति काममाप्लुता निजनजभेदिनी कुलवियोगिनी तथा । अथ न भवत्तदा–सकलगं प्रभद्रकं तदिह पराभवेत् सततमेव भिन्नताम् ॥८५॥ स० ज० न० न० य० == ।। ७-७ ।-।। ।। 41ss सजना नयाँ शरदशकविरतिरेला ॥८६॥

यत्र सजना=सगण-जगण-नगणाः, नयौनगण-यगणैौ च स्याताम् सा 'एल ' नाम । कीशी-शरदशकविरतिः= शरैः पश्चमि दशकैः दर्शभिश्च विरतिः=यतिर्यत्र तादृशी ।

भाषा-जब मगण, जगण, नगण, पुनः नगण और अन्त में एक यगण हो तो उसका नाम ‘ए’ छन्द है H८ ३॥ अ० ०म० य० यb ऽ ऽ ७-७ ॥७- ७-७७-७७ औौ यं यान्तौ भवेतां सप्ताष्टकैश्चन्द्रलेखः ॥८॥

यत्र भौमगण-गणौ, म्यौ=मग-यगण, यान्तौ=अन्ते एकेन यगणेन संयुक्तौ भवेताम्याताम् सा 'चन्द्रलेख' नाम । अत्र साप्ताष्टकैः=सप्तभिः अष्टभिश्च यतिः कार्यस्यर्थः ।

भाषा–जसमें मगण, रगण, मगण और अन्त में द ग्रगण हों तो उसको 'चन्द्रलेखा' कहते हैं ।४७॥ अथ [१६] अष्टिः। भ० र० न० न० न० गु ० -- > --*--~*~~*५~*- ऽ । । ऽ । ।। ।।। ।-||-s अत्रिनगैः स्वरात्खमृषभगजविलसितम् ॥८७॥

भ्रञ्जिनगैः=भगण -गणौ, अयो मगणःएको गुरुश्चेत् ‘कृषभगजविलसितम्’ इति नाम । परन्तु-स्वरात्सप्तमात्परं ख=विराभो भवेत्।

भाषा–यदि भगण, गण, तन रगण के अनन्तर एक गुरु है तो उसके 'ऋषभगजविलखित' कहते है । उदाहरणं यथा वा-तृतीयः सम (वर्ण)- घृताधिकाराऽध्यायः। । ८१ यौ हरिरुथलन-सग्तरनखशखरै डैर्जपैकैलसिंह-मुत्रिकटहदयतटम् । किमिह चित्रमेत-दसिलमपहृतबनः इंसानिंदश-ष-ऋषभगजविलसितम् ||८ ॥ न ज० भ० ज० र० गु° • ** --> * ----- । 1-५ -४ - ३ - 5 ।ऽऽ नजभजरैः यदा भवति वाणिनी गयुक्तैः ॥८८

यदा नजभजरैः=गण-जगण-भगण-जगण-रगणैः, गयुक्त = अन्ते एकेन गुरुणोपेतैर्भवति ‘पाणिनी' नाम सा । पादे यतिः ।

भाषा-जब नगण, जगण, भगण, जगण, र मग और अन्त में एक गुरु हे ठे वक्ष धन्द का नाम 'बाणिनी' होता हैं । उदाहरणं यथा वा स्फुतु मगननऽथ ननु वणि ! नीनिरर्मं नव वरप्रसादपदपाकतः कवयम् । भवजलरशिक्षपारकरणक्षमं मुकुन्दं सततमहं स्तवैः स्वरचितैः स्तवानि नियम् ॥|६८॥ ज० र० ज० र० ज० गु ° A= += "=== ---+ ।ऽ ।•ऽ । ऽ-IS I-७ । 5 -७ ।-s जरौ जरा जगात्रिदं वदन्ति पश्चचामरम् ॥८६॥

जh=जगण-रगणौ, जरौजगण-गणं, ततः जगजगण- गुरू चेत् तदा इदं ‘पश्चचामरं’ नाम छद्म न्ति । द्वाभ्यां २ यतिः । यथेटं वेति सम्प्रदायः

भाषा-यदि जगण, गण, पुनः जगण्ण, रगण के अनन्तर एक अगर और गुरु है। न तुम छन्द का नाम 'पश्चम जानना । ( उदा० ) यथा वा-- S-} - 1 - Is•S+S

सुरङ्गमूलमखडपे विचित्रनिर्मिते

लमद्वितानभूषितै सीचि श्रम(तमम् । = == = = = = =

‘सुरः -' इति-मुरडुः कल्पतरुः तस्य मूलमधभागः तत्र माइप

मण्डपं विशिनष्टि-विचित्रेति । विचित्राणि विविधानि यानि रतानि भणिमोहन आदीनि शीरकप्रभृतीनि तैर्निर्मिते, लखन् भासमानं यद्धितानम् उल्लौचः तेन भूषिते। सुरथुमूलमण्डपे, सलीलविप्रमालसुम् खेलाविलासश्रन्तम् सुगनः अप्सराः। तदाभाः तसृज्या या बहुभ्यो गोपाङ्गनाः तासां करस्रपत्रैः पैलपाणिपल्लवपटलैः चामरैः। ८२ रतप्रभोपेते वृत्तरत्नाकरे सुरङ्गनाभवल्लवी-करप्रपञ्चचामरं स्फुरत्समीरवीजितं सदाच्युतं भजामि तम् ॥८॥ अथ [ १७] अत्यष्टिः । य० म० न० स० भ० ल०० । ऽ ऽ ऽ ऽ ऽ-।। 1-। ७-७ । ।--७ रसै क्रुद्धेश्छिन्ना यमनसभला गः शिखरिणी ॥६०

यमनसभलाः=यगण-मगण-मगण-लगण-भगणाः एकं लघुध, ग:=अन्ते एको गुरुचेत् स्यात् सा शिखरिणी' इत्युच्यते । कीदृशी रसै=qइभिः रुद्भ= एकादशभिः छिन्नध्यतिमती ।

भाषा--जिसमे थगछ, मगण, नर, नगण, भगण, अन्त में क्रमशः एक लघु और एक गुरु हों तो उस छन्द को 'शिखरिणी’ कहते हैं । उदाहरणे यथा वा। --

त्वमसवं समस्वमसि पवनस्त्वं हुतवह-

रत्वमापरवं व्यैम स्वमु धरणिरात्मा त्वमति च। परिच्छिन्नमेवं त्वयि परिणत बिभ्रतु गिरं न विग्नस्तत्तत्त्वं वयमिह तु सर्वे न मबसि ॥६०॥ चमरिकाभिः स्फुरन् यः खमीरः पवनः तेन बीजिनं सुचितम्, तम् वेदैकवेद्यम् , अच्युतं कृष्णावतारं हरिं खदा भजामि से, तं स्मरामीत्यर्थः ।

+ है । वरद ! परिणताः परिपबुद्धयः त्वयि विषये एवं परिच्छिम् एवं प्रधारण परिच्छिलेन रूपेण त्वां प्रतिपादयन्ती गिरं वाचं पिप्रतु धारयन्तु नाम । केन रूपेण परिच्छिनमित्यत आह--वमर्क इत्यादिना । अर्कोदयः प्रसिद्धः आत्मा क्षेत्रज्ञ यजमानरूपः एते च अष्टायपि श्रीरुजमूतिस्वेनागमप्रासिद्धः इति वदन्तु नामैवम् चयन्तु तत्तत्रयं वस्तु न विद्धो नैव जानीमो यत्त्वं न भवसि । अर्थात् सर्वात्मकत्वात् महेश्वरस्य नाष्टमूर्तिमात्रत्वमेवेति परः सार इति संज्ञेयः । अधिक महिम्नस्तोत्रीय मधुसूदनीव्याख्यायाम् । यथा वा ममणीनायां ’शिवशिवपिणम्', परक्षेत्रासक हासकृदपरैस्तडितमहे। चरन्तं गोमध्ये तृणुसमसुखच्छेदिनि भवे । पुरस्तादायान्तं हरिमपि न मत्वा वृषपते ! इडुक्षणं तन्मे सपदितरमारोहतु विमो ! ॥ तृतीयः सम (वर्ण)- द्युघिकाराऽध्यायः। ८३ ज० स० ज० स० य० ल०० ^=== ~*~~= A4 --> । ऽ ।- । ऽ- । ऽ । । ऽ-१ ७ ४-|-s जसौ जसयला वसुग्रहयतिश्च पृथ्वी गुरुः ॥३१॥

जसौ = जगण-सगौ, जसयलाः = जगण-सगण-थगण- लघयःगुरुEएको गुरुश्च एते यत्र सन्ति स ‘पृथ्वी’ नाम छन्दः । वसुग्रहयतिः=वसुभिः अष्टभिः प्रहैः नवभिश्च यतिर्यत्र सेत्यर्थः।

भाषा-जिमशेर जगण, सगण, जग, सगगण, गण, लघु और अन्त में एक शुरु हो तो उस छन्द को 'धूय' कञ्चते है। उदा० ) यथा च-- दुरन्तदनुजेश्वर-प्रकरङस्थपृथ्वी-भर जहार निजकीय-यदुकुलेऽवनीयंऽशु यः । स एष जगनां गति-बुरतभरमस्मद्देश इति हनि ; स्तुनिमग्श व भक्तीj• ॥ e १ ॥ भ० र० न० मी० न ल०० --- ------ --- ' ' ७ - ऽ ।ऽ।। 4- 5 ।।*।। 1-4-5 दिमुनि बंशपत्रपतितं भरनभनलगैः ॥६२॥

भरनभनलगैः = भगण-रगण-नगण-भगण-नगण-लघुगुरुभिः ‘बंशपत्रपतितं’ नाम छन्दः । कीदृशम्-दिशश्च मुनयज्ञेषां समाहारः । अर्थान् दशभिः सप्तभिर्यनियंअ तन् । वंशपत्रपनिता' इति केचित् ।

हे : विभ ! भवान् प्ररोहतु' इति कर्तृपदमथान्य व्याख्येयम् । अगृढेऽपि श्लेषः पगिटनबंधः । प्रन्थगंश्चात्र व्याख्यानम् ।

दुरन्तेति--दुरन्ना =दुर्जयाः ये दनुजेश्वरा =कंम।द्यः : तैष प्रकरण-समुदायेन टु स्थाः=खोटुमशक्यो थो। पूर्वाभरः तं यदुकुन्नेऽवनी अशुक्षिप्रमेव यः निजललण= खतन्त्रलीलया। जहार=|चक्रे । गः:लोकवेदप्रमिद्ध एषः=हृदयस्थः जगना गनिः= आश्रयः । स्तुनिस्मरणचाटुभि तोषिनः मन अस्मादृशाम् पापिनामपीत्यर्थः, दुरित भार=पापपुत्रं हरिष्यति-धक्ष्यतीत्यर्थः । यथा वा ( सुर्यंशनकम् - दधच्च भुवनत्रयं महित भामिरामको रथेन महताऽनिशं गगनमण्डलं मण्डयन् । प्रपति रहिनः श्रमैर्जुनमनुरुमृतं नुतः मुमेरु भवनः सदा स कुरुतच्छिवं श्रीरनिः । ८४ रन्नप्रभोपेते धृतरनाकरे

भाषा–जिसमें ( क्रम से ) भगण, रगण, नगण, भगण, नगण, लघु, गुह हों तं उसका नाम ‘वंशपत्रपतिन’ होना है।( उदा० ) यथा च-

१ सम्रांत लब्धजन्म शनकैः, कथमपि लघुन क्षीणपयस्युपेयुषि भिदां जलधरपटले । खण्डित-विग्रहं बलमद, धनुरह विविधाः पुयितुं भवन्त विभवः, शिखरमणिरुचः ॥२॥( भारविः । २० सं० म० र० स० ल००

~*= ~»*

} १ 1-18-७ 3 3--७ । ७८ । ऽ- । रसयुगहयैन्स प्र स्लौ गो यदा हरिणी तदा ॥४३॥

यद् न्सौ=नगग्सगणौ, भौमगणरगणे, स्लौ=सागणो लघुध, गः एकान्ते गुरुः इति स्यात्, तदा ‘हरिणी' नाम छन्दः । रसयुगहयैः=पहभिः, चतुर्भिः, सप्तभिः यतौ सस्या मिति शेषः ।

भाषा-( जिसमें ) सय नगण, मग, मगण, रगण, सगण, एक लघु और एक गुरु है तो उस छन्द का नाम 'हरिणी' होना है । ( उदा० ) यथा च- सुमुखि ! लघवः-पञ्च प्राच्या-स्ततो दशमान्तिम स्तदनु कविता-जपे वर्णी-तृतीयचतुर्थकौ । प्रभवति पुन-र्यत्रपान्यः-स्फुरकनकप्रभे ! यतिरपि रंसे-वैदैरश्वै-र्मृत हरिणीति सा ॥४॥ म० अ० न० त० त० ०

* -~== = = =

७ ऽ ऽ- ऽ । । ।।ऽ ऽ ।ऽ ऽ ।-ऽ•s मन्दाक्रान्ता जलधिषडगैम्भौ नतौ ताद्गुरू चे ॥६४॥ चेत्यादि भौ=मगण्भगौ, नतौ=नगणतगणौ पुनः ता= । अन्यस्मात् तगणात् परं गुरु-बौ च गुरू स्याताम् सा महा

‘सम्प्रति’ इति--इह+अस्मि श्री बिबिधानमाबणैः शिखरमणि

रुचः सम्प्रति अर्थात् शरकाले लघुनि=अगुरुणि कुतः क्षीणपयस अतएव भिदां= भेदमुपेयुषि कुंदं गते जलधरपटलै-मेघमण्डले कथमपि शनकैः लब्धजन्म उपचार भिस्यर्धः, अतएव खण्डितविग्रहं=छिशवहृपं बलभिद.=इन्द्रस्य धनुः पूरयितुं विभवः= समर्था भवन्तीत्यर्थः। द्वतीयः सम (वर्ण)-घृताधिकाराऽध्यायः ।। ८५ कान्ता’ नाम कथ्यते । जलधिषडगैः=चतुर्भिः, पभिःसप्तभिश्च यतौ सस्यामिति शेषः । जलधिः=चन्वारः । अगाः=प्त ।

भाषा-यदि मगण, भगण, नगण, दो नगण और अन्त में दो गुरु हों तो उस छन्द को 'मन्दाकान्त' कहते हैं। उदः• । यथा वा वा--

धन धाम -त्वमसि भगवन्-जथ इटं द्विजजना यस्य ध्याना-दमलतरतां बुद्धिशरैति रुद्रः । यस्मिन् प्राप्ते-कुधर गुदर्श-जाग्रत प्राणिसंधाः रथयानस्म-नाथ ! दिनमणं ! पf a प्रद ॥ ४॥ न० ज० भ० ज९ ज९ ल००

१ । ।- S 1-४ ।|- ७ १-७ १-f-s यदि भवतो नजौ भजजला गुरुनऊंटकम् ।8 ५॥

यदि नौनगणजग ऐौ स्तः, ततः भजजला-भगण-जगणू जगण-लघवः स्युः गुरुः=एकान्ते गुरुर्वर्णः स्यान् तदा 'नीटक' नाम छन्दः। सप्तभिः दशभिश्च यनिरिति सम्प्रदायः । अन्येव 'नई टकम्, 'मर्कटकम्’ इत्यपि च नामान्तरम् ।

भाषा--यदि नगणःजगण, भगण के अनतर पुनः दें। अग, एक लघु और एक गुरू हो ते उभ छन्द को 'नछंद’ कहते है । ( उदा० } यथा वा श्रीमद्भागवते दशमस्कन्धे चेदनुतः । नथई { नत्रयभाषं पशुम् } -

। । |- । ऽ । ऽ ।I- । ऽ।- S -- S ॐ जय जय हे श्वज-जनवोपगृभीतगुणां त्वमस यदात्मन-समवरुद्ध-ममस्त भगः । अगजगदकस-मभिलशथवबंधक ! ने कबदजगमना-ल चरनेऽनुचरन्निगमः ॥६५।

* अजित ! खभाविकज्ञानजलक्रियात्मकमाध्ययंत ! त्वं जय जय=सर्वान्कर्षण वतंत्र। यथा। दीपगृभीतगुणम्=३,पेण म्यामाघरगुत्ररूपेणैव गृभीताः=गृहीता गुणाः= मरवद्या यया नाम् अजम्=अनाद्यविद्यां जहिङ्कुरु । ३ अगजगदाकसाम् = चराचरात्मकजबानम् अखिलशक्तधवबंधक: प्रलयक'ले प्रमुन्नाम अदृष्टादिशतरुद्ध धक ! त्वम् आत्मना स्रखरूपेणैव समवरुद्धसमस्तभग्ग:=वशीकृतमकलैश्वर्योऽसि नखै श्रयं न पगयतमीश्वरवदिनि भवः। क्कचित्कदाचिन् मुष्टयवस्थायाम् आस्मना= आत्ममामध्येन चरन–रचग्रतेऽस्य संमार स्य ते=नव स्वामित्यर्थः निगमः=बैदः अनुच रेत्प्रतिपादयतीत्यर्थः । सृष्टयवस्थायां निश्वसन्यायेन व त अविभूतवेदसवय्येवैक ८६ रत्नप्रभोपेते वृत्तरत्राकरे मुनिगुइकार्णवैः कृतयतिं वद कोकिलकम् ॥३६॥ । ( हे शिष्य !) यदि उक्तं छन्दः मुनिगृहकार्णवं=सप्तभिः, पङ्गभिः, चतुर्भिश्चेत्यर्थःकुतयन्नियतियुतं स्यात् तदा तत् त्वं ‘कोकिलकम्’ घद-धृदि जानीर्हस्यत्र तात्पर्यम् ।

भाषा–यदि नऊंटक में मान ७, वः ६ और चार ४ पर यति की जाय ते। उसकें। ‘कोकिल की जाने । ( उदा० ) यथा वा--

लसदरुणेक्षणं-मधुरभाषण-मोदकरं मधुममयागमे-सरसकेनिभि-रुल्लसितम् । अलिललितघूर्ति-विमुतावन-कोकिलर्क ननु कलयामि तं-सखि । सदा हृदि-नन्दमुतम् ॥ | ६॥ अथ [ १८ धृतिः । म० त० न० थ० ० = = = = = = = ^^ 3 5-3 S - 1 ।- ऽ ऽ - S - । ऽ ऽ स्याद्भुतर्वत्रैः कुसुमितलता वेलिना म्तौ नयौ यौ ॥६७॥

स्तौ=मगणतगणैौनयौ=नगणयगणौपुन यौ=हे यगणैौ एते यदि स्युः, अथ भूतर्वश्वैः=पञ्चभिः, षभिःसप्तभिश्चेत्यर्थः स्याव्यतिर्भवेत् तदा ला 'कुसुमितलतावेलिता' नाम छन्दः ।

आया-जब मगणःतगण. नंग ऑर न यगण है तथा ५ पच ६ छः, ७ सात पर थति हो तो उस छन्द को 'कुसुमितलनाबेलिना’ कहते हैं । { बद ० ) यथा वा--

श्रीडकलिन्दी-कलितलह-वरिभिर्दाक्षिणायै-

वतिः खेलद्भि-कुसुमितलता-बेलित मन्दमन्दम् । भूगीतैः-किसलयक-लसितैलस्य दोष तन्वाना हतं- मसतग्लं-चक्रपाणेश्चकार ॥६७ स्मिन्नद्वितीये तात्पर्यमबोधयन् विश्रान्तो भवतीत्यर्थः । एतेन धर्मार्थकाममोक्षात्मक- पुरुषार्थ एव सृष्टेः प्रयोजनमिति पूर्वप्रश्नोस'मुखं भवति ।

प्रपन्नपदाच्याब्याख्याकारस्तु –पिङ्गलमूत्रमुपन्यस्यपि तद्विरोधेन वृतरनाकरेऽस्य लक्षणं लिखन् संस्कृत भाषायाञ्च तदीयां व्याख्यां कुर्वाणः जगण स्थाने यगणं निवेशयन् ) परिडतैरेव प्रष्टव्यः।

* क्रीडदिति--कुसुमिनलना=पुष्पिता बली ( जातावेकवचनम् )

चक्रपाणेश्वेतः भम्रतरलं=बलवधपलं चकारैति क्रियाकारकान्वयः। कीदृशी लता-वतैः=सभरणैः तृतीयः सम (वर्ण)- वृत्ताधिकाराऽध्यायः। ८७ अथ [१९]अतिधृतिः। य० म० न० स० र० ई० मु°

= ======

। ऽ ऽ ऽ-।। 1-1। 5-७ । ५- ११७- ७ सर्वधेम नमौ ररगुरुयुतौ मेघविस्फूर्जिता स्यात् ॥६८॥

यदि मैयगणमगणं, सौ=नगण सगणैौ, म्याताम् किन्तु तौ ररगुरुयुतौ=cगण-गण-गुरुभिः सहितौ भवेताम् अर्थात् यत्र यगण-मगधजग-सगण-रगण-गण-गुरुवः यथाक्रमं स्युः सा ‘मेघविस्फूर्जिता' भवनि । रमन्यं:=रम मैः पद्भःक्रतुभिः पभिःअश्वैः सप्तभिश्च यतै सत्यामिति शेषः ।

भाषा-जगमें कम से कगण, मगण, नगरगभगगण, गण, गण, अन्त में (एक) ग़फ़ हो। तो उभ छन्द का नाम 'मेघविस्फूर्जिता' होता है।(उद।०) यथा वा --

यदम्बमुदया, वपनपवनः ई फ़िन. कन्नझ; विनद्रः कठो, ;िशि दिशि गुदा दर्द हनादाः । निहॅन्यद्वत्र-द्विलभतक्लमन मैडिम्फूर्जित चेत् त्रियः स्वाधीनोऽमी, दनुजदलन, रञ्जयमम्मलिमम्यन् ॥ वर्षावर्णनमैनन् ६८ म० स० ज०म० न० त० ०

= +== ==== - - -

७३४-1। ७-७ ।-|। - ७ ।-391-3 खुर्याद्धर्ममजस्तता: सगुरवः शार्दूलविक्रीडितम् ।६६ ॥

मसजस्ततामगराण-लगणु-गण-मगण-तगण तगणः स गुरुवः=एकेन गुरुणा युनाः चेन् स्युः तम् 'शार्दूलविक्रीडितं नाम छन्दः । मुर्यावद्वादशभिः सप्तभिश्च यनौ सत्यमिति शेषः। । मन्दमन्दं वैलिए= कम्पिना । कथंभूतैः यनै. । दाक्षिण्यैः=दक्षिणदिरातः सम्बलितैः । एतेन वानन मन्दवं भौगन्ध्यश्च सूचितम् । पुनः कीदृशैः—ीडन्त = सलमं प्रवहमानन्वाना सा कालिन्दी-यमुना तस्याः ललननदण=मने।इतरङ्गाणां बारिभिर्जलेः मह खेलद् ितपशवद्विग्यिर्थः, एतेनैष शतलता प्रकटीकृता । कीदृशं लना-किसलयकोचामितैः=किसलयश्चैव कराः पाणयः तेषाम् उलासितैः अभिनयविशेयैः भूझ =भ्रमश एव अलभः=मयः तासां मीनैः लास्यलम= तृभ्यविशेषश्रियं तन्वानां—कुर्वाणा।

FR ८४ रत्नपभोपेते वृत्तरत्नाकरे

भाषा–जिसमें मगण, मगण, जगण. ( पुनः ) सगण. और इौ तगण तथा अन्त में एक शुरु हो और १२, ७ पर यति हो तो उस छन्द का नाम 'शार्दूलविक्रीडित' होना है। उदाहरणं यथा वा

आद्ये यत्र गुरुत्रयं प्रियनमे ! षष्ठं ततश्चऽमं सन्त्येकादशशतत्रयस्तदनु चैदष्टदशडन्तिमाः । मतङमुनेमिश्च यत्र वेगतः पूर्णेन्दुबिम्बानने ! तद्धृत्तं प्रवहति काव्यरसिकाः शार्दूलविक्रीडितम् । अथवा गेविन्दं प्रणमेत्तम ! रसने ! तं घोषयऽहर्भि पाणी ! पूजयतं मनः ! स्मर पदे ! तस्यालयं गच्छतम् । एवञ्चकुलाहिलं मम हितं शीर्षादयस्तद् ध्रुवं न प्रदो भवतां कृते मवमहशार्दूलविक्रीडितम् ॥३६॥ अथ [ २०] कृतिः । म० र० अ० न० य० भ० ल००

ऽ ऽ ऽ-७ ॥७- S -।। 1-} $ 3-3।1-5 या सप्ताश्वपभिर्मरभनययुता भ्लौ गः सुवदना ॥१००

मरभनययुतान्मगण-गण-भगणनगण-यगणैर्युता, अथ च यत्र लौ=भगणः लघुश्च ततः ग८एको शुरुरपि स्यात् तत् ‘सुधदना' नाम छन्दो क्षेयम् । सप्तवषभिःसप्तभिः, सप्तभिः, घइभिश्च यतौ सत्यामिति शेषः । अश्वपदेन सप्तसंख्याग्रहणम् ।

भाष--जिसमें मगण. रगण, भगण, नगण, यगण, ( पुनः ) भगण, लघु, और अन्त में एक शुरू हो तथा , ७, ६ पर यति हो त उख छन्द को ‘सुवदना’ कहते हैं। उदाहरणं यथा वा-- SS-S। SS । - । ।न s s-s।।-- प्रत्याहृत्येन्द्रियाणि त्वदितरविषयानुसग्रमग्ना त्वां ध्यायन्ती निकुजे परतरधर्षे हर्षोत्थपूल । आनन्दथुप्लुताद बसति सुजदना योगैकरसिका कामतिं त्यक्तुकामा मनु नरकरिपौ । राघा मम सखी ॥१००॥ र० ज० र० सं० र० ० गु०ल० A = S | -७ १--७ -s |s-l s-s-l त्री रजौ गलौ भवेदिहेदृशेन लक्षणेन वृतनाम ॥१०१ तृतीयः सम (वर्ण)- वृत्ताधिकाराऽध्यायः । ८९

त्रिः=शिरं रजो=िर रगण्जगणौ, गलौ=गुरुलघु च स्याताम् . ईदृशेन लक्षणेन 'वू' नाम छन्दः । पादान्ते यति। छन्दोमञ्जथ मप्युक्तम्-‘वृनमीदृशन्तु नामतो गजौ रजौ रजौ गुरुर्लघु' इति ।

भाषा-भगमें नन ९ २ग. अं न ते न वर जगण हैं। अर्थात् रगण जगण. रगण-जगण्, पुनः रगण जगण ईं र ५ गुरु, एक लघु हो तो उस छन्द का नाम 'वत्स' होता है । उदाहूरगणं रथा वा-- चित्तवृत्तीय निगरम्पदंषन्निभमेण राजमानमद्वयेनलभभपदकलाः ॥ न । यः समं यजनाङ्गनः गगननग्नभैः समं समेत्य विscrताभ निरपत्र केदः में दोIS ॥१०१॥ अथ [ २१] प्रकृतिः। य० य०

म० र० भ० न० थ०

- ~== ---" ~=

+= ऽ ऽ ऽ-5 1-3 ।।- - 1 - ऽ ऽ - ३ ५- ७S प्रभ्नैर्यानां त्रयेण त्रिमुनियनियुता स्रग्धरा कीर्निताम् ॥१०२॥

म्रभ्नैः=मगण-गण-भगण-नगणःयानाम्यगणानां त्रयेण= त्रिभिर्यगणैरित्यर्थः, त्रिमुनियतियुना=त्रिवारं मुन्नभिर्यतियु = सप्तभिः, सप्तभिः, सप्तभिश्च यनमनीत्यर्थःएवंलक्षण इयं 'स्रग्धरा' कीतिता=कथिना ।

भया--यदि ममण, रमा, भाग, नगा और तीन यमगण हैं। नथ तीन बार मान २ अक्षरों पर •id = । न नः छन्द धर'कहना है । (उदा०) यथा। वा-

देयःकोपेन्दत्रभा कनकपलमर्षनवमः मुहाभा

न कश्चन्द्रकान्तेयंजयितविक्रम। चरकेणबते । • ‘चिननानि । भधः=वैदेकवेद्य- चिणु - ने मम चिन५श्रीपपठ५दः:मानम कमल कुलभ्रमरैः गदा श्रश्वनि सम्बन्धः । भः कः यः मुन्नननिर्भ:=ग्रष्मः मीः त्र जान नज़ने=यलॉभिः भमं मुखं यथा नथ। भमेस्थ झन्नाम=ङ्कटरामीडा काग यमुव। कथा-चनचूनिलीन्तया भङ्ग्यमात्रेणेत्यर्थः। वस्तुतस्तु अमन्नम्वरूप एवेन भवः । प्रथम निसर्गरम्यदेहमुपविभ्रमेण=प्राकृनमुदयपुर्छन्नाभेन तथा राजमार्गः शोभमानं यन् मथुम वयः केशेषगगङ्गादि नम्य यं। विरामः=स्थितिविशंप नैव सम्पदाकला=विभूतबिथा तस्याः कुतूहलेन चेषनहिनः। उभयत्र उपलक्षणे तृनया ।

व्यापैनि-(छह ) जनिमंभीर गोषस्य विष्णैः श्रीकृष्णावतारस्य भग•

बतौ मूर्षः=मनुः नः=प्रग्म न अवनुवनि सम्बन्धः । कीदृशं मूरित्यषेचयां प्रथमान्तैः पदैस्तथिशिनष्टि-ध्याकोवेन्दवराभ=विक्रमीलकमलद्युतिः । कनककषः= ९० रक्तप्रभपेते बुचरनाकरे अंसव्यमतबंश-ध्वनिसुखितजगद्वन्नवमिहेंसन्ती मृतगीषिस्य विष्णोरबतु जगति नः स्रग्धरा हारिदृश ॥१०२॥ अथ [ २२] आकृतिः। अ० र० न० न० न० र० न० सू०

+= A ^^ ^^ ^^=

३ । 1-ऽ 13-।।!-ss - । |- ऽ । 5-1। 1-3 श्र नरना रनाथ गुरुर्दिगर्कविरमं हि भद्रकमिदम् ॥१०३

भ=भगणगणं, नग्नाः=गण-गण-नगणाःरनौरगण नगरों अथ एको गुरुत् द्वि-निश्चयेन ‘भद्रकम्' इति नाम छन्द उक्तम् । कीदृशं तन्-दिगर्कविग्मम्दिभिः दशभिः, अर्द्धः द्वादशभिश्च, चिरमो चिरतर्यत्र नत् ।

भाषा---भगगणा. रगण, नगण, गण, नगण. रगण, नगण और अन्त में एक गुरु हैं। तथा १० दश, १२ द्वादश पर यति है। ती उग छन्द का नाम ‘भद्रक' होता है ।

अत्रैव केचित् ‘मदिर'•मपि लक्ष्यन्ति -'सप्तभकारयुतैकगुरुर्गदितेयमुदार- भए मदिरा’ इति ।

सुवर्णलखा तद्वत् लसन्तिशंभमानानि पीतानि चागमखि यस्यां सा, मुहूख=मन्द- स्मेरानन । उच्चन्द्रकान्तै:=उन् ऊर्ध चन्द्रकाराणां चन्दकनाम (मयूरपुच्छपन्नवर्सिनाम्) अन्तैः=प्रान्तभागं वलयितचिकुरा=बेंज्ञितमंयतकचा, तथा चारू कर्णयोरवतंसौ यत्र सा अंसयेव्द्याम सम्बद्व या वंशी=वेणु तस्या भवनिलाऋनिनदेन सुखिनमानन्दितं जगत् थथा च तथा--वल्लवंगि ऋगोपीभिः समन्ती नासां मध्यवर्तिन्यात्, नक्षत्रेषु चन्द्र इव राजमनेति गूढंऽभप्रायः, तथा-स्रग्धरा=वनमालाचिता, हैरीन्रम्य हारो-मुक़ामणिमल यत्र सा तादृशस्यर्थः । अन्यदुदाहरणं यथा वा-- मा दाहं क्षीणपुण्यान् क्षणमपि भवतो भक्तिहीनास्पदब्जे मा औषं अन्यबई तव वर ! चरितादन्यदाख्यानजातम् । मा स्नातं माधव । त्वमपि मुघनपते ! 'बैतसापह्नुबने मा भूवं स्वरसपर्याव्यतिकररहित जन्मजन्मान्तरेऽपि ॥ (शकुन्दमाल्छ)। के उदाहरन्ति च- ‘मधनमामि विकस्वरकैसरपुष्पलसमदिरामुदितै मृत कलैरुपगीतबेने वनमालिनमजि ! कलानिलयम् । कुञ्जगृहंदनपल्लवकल्पिततपमनल्पमनजरसे तं मज माधविकमृदुनतनयमुनवातकृतोपगम ॥'— सुतीयः सभ (वर्ण) घृताधिकाराऽध्यायः। ९१ अथ [ २३ ] विकृतिः । न० सं० भ० ज० भ० अ० अ० ल०० --- --- *** --> += "; ----- ।। 1-1 $ |-७ । (- - ! -! $ !-ऽ। 1-|-s यदिह नज भज बभलगातदाधसहितं हरार्कयतिमत् ॥१०४॥

यदि इह नजौ=नगण्जगौभज=भगण्जगौं, भजभ लगा!=भगण-जगण-भगण-लघु-गुरवः स्युः तदः तत् ‘अश्व ललितम्' नाम छन्दः । कीदृशम्-हरार्कयतिमत्स्हराः ११ एकादश, अकः १२ द्वादश, एभिर्युतिरस्यास्तीति तादृशम् । इमेयाम्पत्र 'अह्निनय’ इत्युक्तम् ।

भया-यद नगला, जग, भगा, जगरा, भगण, जगण. भगण, लघु और गुरु है। तथा ११, १२ पर अनि हो। ती उग छन्द का नाम 'अश्वललित’ जानन।।उद• ) यथा वा--

५ विलुलित-कपिशgषशं प्रशान्नकलिपलाश कुमरी कुसुमनिपानसचित्रत्रसुधां भशन्दनपनद्मककमन् । शकनननद्र-नदनककलिकत्रिधा यमनग्णिं हरिग्णु -विलोचनाधिगतं बभञ्ज धनम अहो रिपुत्रन• ॥{ भlः ।११. ० ४॥ अस्येयं याम् ––६ आI(ल : माधवमा म=वत्रे माग बभन्तकल इत्यर्थः, विकम्यगणुि=िप्रकुरूनि यति केशरपुष्पाणुि=पुंनागमुममानि तेषां लभन्नी या मंदिर अर्थात् पुष्पमकरन्द नया मुदितेःeमर्तः श्रुझ कुल:=ध्रम रममृईः उपगीनवने = गुजिनोद्याने नं नममालिनं=श्रीकृष्णं भज-सेघव । कदशम्--कलनिलयम्=मकल कलानिधिम् तथा। कुलगृहंद=लनावलिनग्रंभिभः पल्लवः=सद्यस्के चैनापत्रैः कल्पितं= रचितं तत्षंशयम्स येन नाम, तथा—-अनल्पभनेजरमं=प्रचुर मन्मथशिनम् । स्वं कीदृशी सती भव|नां वमन्तीतािनां मृदुनभनें थन् तादृशे यो थामुनवात= यमुनाभीकी ; तेन कृत अपगमः=अभिभरणयगं यस्याः सा तादृशीषर्थः ।

* त्रिलुलितेनि--पवनात्मजे विषुवनं बभञ्ज कीदृशम-विलुलितानां त्रिघ टिनानां पुष्पाणां रेणुभिः कपिशं पिङ्गलम्, प्रशान्ननि अवसन्ननि , पत्राणि, पुष्पाणि च यत्र, कुसुम।नां निपानेन विचित्रः वसुधा यत्र, सशब्दैः सशब्दं वा निपतद्भीमैः उकाः स्थानान्तरं गन्तुमुन्मनमः शकुनाः पक्षिणो यम, शकुनानां पलायमानानां निनादेन नादिताः महातन।दाः शब्दायमानीकृमा वा ककुभं दिशे। अत्र नन्, विललाः व्याकुलाः मन्तो विपलायमन हरिण। यत्र तत्, हरिणस्येव विलोचने यस्याः सीतायाः तदधिवसतिं तलियासस्थानम् । ९ रजप्रभोपेते पेंगुरक्षाकरे ऑ० म० त० न० न० न० न० ल०० === १ ~=== ~^ ==०-५ S ऽ ऽ-७ ७ - S s |- ।। !- १ । ।-1 |-1 | |~|-s मत्ताक्रीडा भौ तौ नौ न्लौ गिति भवति वसुशरदशयतियुता ॥

यदि मौ=द्वौ मगणौ, तौ=नगणूनगणे, नौ=ह नगणौ, छौ= मगणलघु, र इति=अन्ते एको गुरुन् न, वसु-शर-चैश-यति युता=अष्टभिः, पञ्चभिः, दशभिश्च यतिमती ‘मत्ताक्रीडा' इति नाम छन्द उच्यते । काचित् ‘मत्ताक्रीडम्’ इति नाम ।

भाषा-जिमें दो सगण, एक तगण्, चार नगण, एक लघु और एक गुरु हैं तथा आठ ८, पाँच ५, दश १० पर यनि हो । उम छन्द को ‘मत्सीडा कहते हैं। ( उदा ) यथा च – मृगचर्मलन्मत्तईमधममय-मुल भमधुरमधुरस- द्वनं याने किष्ठित्यग्दत्पदमरुण-नयनयुगलसरसिजम् । रासलामक्रीडकस्रप्रमुवति-चैलवहितभुजरर्म सान्द्रानन्दं वृन्दारण्ये-मर रि-मभघलग्णुपीरचयम् ॥१०५।। अथ [ २४ ] सङ्गतिः । भ० त० १० स० अ० भ० न० १० === -* - जनवरी २०१९ (UTC) = -- ~= तृतीयः सम (वर्ण)- खुणाधिकाराऽध्यायः।९७ अथ [ २५] अतिकृतिः । न० मी० न० न० न० न० गु० भ० म० ~*~= ^ ७ ।।•ऽ ऽ ऽ -। 3-७ 1-।।' ||-11|-|। 4-७ क्रौञ्चपदा म्म स्भौ ननना गाधिपुशरवसुखनिविरतिरिह भवेत् १०७

यदि भौ=भगणमगणौस्भौ=सगणभगण, नननाः=नगर अयम्, शौ=नगणगुरु च स्याताम् तद इपुशरवसुमुनिविरति= पञ्चभिः, पञ्चभिः, अष्टभिः, सप्तभिश्च विरतिर्यत्र सा नादृशी इह= शाखे ‘क्रौञ्चपद' नाम ( छन्दो ) भवेत् ।

भाषा--यदि ( कगश. ) भगण, भगग, गण, भगमा, चार नगणं और अन्त में एक गुरु हो ना उसका नाम 'ळेऽषद' जानन । इसमें ५ पाच,

१. आछ, सात पर गन का नयम ६ ( उद• } यथा वा--
श्वपदा-चनेनेतर-भदकम्यगफल → 40 रुचि

फलमगंज-श्रेणु-विर।मा भी मदतम उप-बरभमकरी । फ्नबिलम-प्रज्ज्वलम लकतरह मरपतननः पश्य ऽम-फस्य न चेत-हेत तरलगति-रियु हो ॥१०७॥ अथ [ २६ ] उत्कृतिः । म० म० त० न० न० न० ग० म० ल० गु ० x जनवरी २०१९ (UTC) • • ७ ७ ३-७ ७ 5-ऽऽ ।- ।। 1-||-} 1 - > । ऽ• । S।- ७ शाश्वच्छेदांपतं ममतनयुगनरमलगभुजङ्गविजुम्मितम्।।१०८॥ । ममतनयुगनगमलग-मगण - मगण - नगण - नगण - नगण श्वपदालान-प्रभं अहिमकिरणंज शुद्धतनयो। कालिन्दा कस्य चेन ने इरन हे ! हरे!नि स्वं पश्य (पश्य मृगं धावनानिवत् वक्यार्थस्य कर्गना) कीटशीय पेच्या प्रथमनैना विशिनष्टि-कोशपदालीभि-पक्षचरणं चित्रितं गौरं यस्याः वस्तुतनु कोष्ठपदाना पक्षिविशेषा आलिभि गजिभिरिति मुख्यस्येयम् मदकलं मदमत्तं यन् सगनां खेटान कुलं तस्य कलकलरवेण स वर मनोज्ञ, फुलानि विकाम भाजि यानि सरोजानि कमलानि नेपा श्रेण्या विलाभं यत्र मा, मधुन। पप्पेन रमेन मुदिना ये मधु मधुलिह तेषां रयेण मुधितेन रभखकरी नदाकुलितेत्यर्थः मा, फेनो डिण्डरिः तस्य विलाम उद्रमनमैष प्रोज्ज्वलो हो।मो यस्या. म, ललिन यौ लहरि भरः तरनमन्तानः तेन पुलकिता। सुशोभना तनु शरीरं यस्या’ मा रिहत्तरसन्नकुलेस्यर्थः। रतप्रभोपेते वृत्तरत्नाकरे नगण-गण-सगण-लघु-गुरुभिरित्यर्थःएतै रचितमिति यावत् यव, तत छन्दः ‘भुजङ्गविलसितम्’ नाम : वस्वीशाश्वच्छेदो चैतम=वसथोऽर्, ईशः एकादश, अश्वः सप्त एतैः खेदेन यस्या उपेने=युक्तमित्यर्थः । भाषा-जममे ( क्रमशः ) दो मगण, एक तगण, तीन नगण, एक रगण, एक मगण, एक लघु तथा एक शुरु हो तो उस छन्द का नाम ‘भुजङ्गविलसिन’ होना है म में ४, १ १, ७ पर यति का नियम जानना । ( उदा० ) यथा ॥

इदछन्न्यश्चपद-प्रकृष्ट-विकट-नह्नभ-णकरतळ

अप्रैलच्चूडायईः श्रुतितरतनवकिसलय-स्तर फ़ितहारधृक् । त्रस्यनाशनीभिर्भक्त्या संकलिनकक महयुगं इतस्ततरच्यतः पयान्नः छिन्दकाविन्दोहदं कृतनिजमति बृहद्भुजगवितृभितम् ॥ म० न० न० न० न० न० न० स० गु०शु० ! -1 | |- ।। 4-1 |-| मो नाः षट् सगगिति यदि नवर यदि म=मगणःनाः षट्-पद् नगणःततः सगर्=सगणः इौ गुरू च भजेताम्, तथा नव-रस-रस-शरै:=नवभिः, षभिः षभिःपञ्चभिश्च ( कृत्वा ) या यति=विरामः तया युतम् तत् ‘अपवाहाख्यम्'=अपवाह इति आख्या नाम यस्य तत् छन्द भवतीत्यर्थः । भाषा-जब एक मगण, छः नगण, एक सगण तथा दो गुरु हों और ६ नौ, ६ छः, ५ पांच पर यति हो तो उसका नाम ‘अपवाहहोता हैं । इति उक्तादिप्रकरणम्

‘हेलो०' इति अच्युतो नऽश्मान पायादिति सम्बन्धः । कथम्भूतः-हेलया

लीलयैव उदभवन्न्यश्चद्घां उत्तानवितानाभ्यां पादाभ्यां प्रकटः स्फुटः विकटौ त्रिलक्षणं नटनभरो याव्यचिल।सौ यस्य सः, पुनः-रणत् स्खशब्दं करतालकं यस्य, चारू सुन्दरः प्रेङ्खन् चलः चूड़ाबद्दों यस्य, धृत करों तरलं चपलं मधुद्विलयं अवतंसीकृतं नवपञ्चवं येन सः, तरलितहारश्च नर्तनशत् गतागतं कुर्वन् यो हरिः तस्य धारणकर्ता त्रस्यन्तीभिः भीतिrतभिर्नागस्त्रीभिः भक्त्या प्रहीभवैन सुकुलितं करकमलयोर्युगं यस्यां क्रियायां तद्यथा स्यासयेति क्रियाविशेषणम् , कृता स्तुतिर्यस्य सः, पुनः-काल न्दीलेंदे यमुनायाः सरोवरे कृतावखातिर्येन स चास्र यो झुइभुजः कालियनागः तस्य बिभृम्भितं चेष्टितं छिन्दन् उवंसयन्। तृतीयः सम ( धर्ण ) खूशाधिकाराऽध्यायः । । ९५ समझुरुप्रसन्नेन समधृतरूपन् दण्डकानाह-- न० न० ई० र० ० ० र० र० र० -- Priyanka Umakanth (सम्भाषणम्) १०:०४, ७ जनवरी २०१९ (UTC) ~ ~*= += " ~लrण ।। ।।। ।ऽ-७।४--७ ।२--७ ।ऽऽ ।ऽ यदिइ नयुगलं ततः ससरेफस्तदा चण्डवृष्टिप्रपातो भवेद्दण्डकः । यन्यदा इष्टदण्डकजातौ, नयुगलम्=नगणद्वयम्, ततः सप्त रेफाः=सप्त रगणाः स्युः तदा ‘चण्डवृष्टिप्रपातः' नाम दण्डको भवति। भधा--यदि २ द नगण के अन्तर ७ गत रमण हो तो वह 'चण्टगृष्टिप्रपात’ नामक दण्डक होता है । उदाहरण यथा य— प्रलयघनघटामहरश्ममेघवचण्डवृष्टिप्रधानकुलं गोकुलं सपदि समवलोक्य भयेन हस्तेन गवर्धनं नरा शैकं दधल्लीलया । कमलनयन ग्क्ष क्षेतिगर्जत्रसमुपन्ननलिनानन्दते। गलद्भनयधतुभार विचित्राङ्गरागे मुगरातरस्तु प्रमदाय नः ॥|१०६॥ न० न० र० र० र० र० र० ए० र० र० A==== = ==Priyanka Umakanth (सम्भाषणम्) ~ ~ ~=

- --

।।I-II।-SI७- ७ । ऽ-s}S-७७-S | ६-७ ।8-SI७-७ । प्रतिचरणविवृद्धरेफाः स्युरगोणेबद्यालजीमूनलीलाकरोद्दामशादयः प्रतिचराणविवृद्धरेफाः=प्रतिचरणं विवृद्धो रेफो रगणो यत्र ते तथा तद् अर्ण-अर्णव-व्याल-जीमून-लीलाकर-उद्दम-शाथो भवन्ति । एषु एकोनस हस्त्राक्षरपर्यन्तादनियमः कविसम्प्रदाय सम्मतः । उक्तञ्च एकोनमःस्राक्षरपयेता दण्डकाइप्रयः प्रकः । बर्णत्रिकगणवृइया न द्वितयाद्य महामनिमिः ॥ इति ॥ भाष-मव दण्डक के आरम्भ में दो नगरों का होना आवश्यक है, उन दो नगरों के उत्तर सान से अधिक एक २ गण को बढ़ाते जायें ते अर्ग, अमेव, व्याल, जीमूत, लीलाकर, उद्दाम, शल आदि अनेक दण्डक बन जाते है । अर्थात् आदि में दो नगण और आठ रगण हों ने ‘अणू', न रगण हों तो 'अर्णय , दश गण हो तो ‘ब्याल, ग्यारह रगण हो तो ‘जीमूत', बारह रगण हैं तो 'उहाम' चौदह हों तो 'श' आदि नाम वाले दण्डक होते है । इसकी वृद्धि एकोनसहस्र अक्षर के पादपर्यन्त कविसम्प्रदायानुसार जान।। ९६ रतश्रमोपेते ख़तरनाकरे न० न० य० ० ० य० य० य० य० ।। |-1 | |- S -l S s- — ।ऽ ऽ-।७७- !ऽऽऽ ऽ-s S प्रचितकसमभिधो धीरधीभिः स्मृतो दण्डको नद्वयादुत्तरैः सप्तभिर्युः ह्यागणद्वयात् उतरेः परवर्तिभिः सप्तभिः यैः=यगणैः रचितः धीरधीभिः=छन्दोविद्भिः ‘प्रचितकसमभिधःदण्डकः स्त=डतः । भाषा- यदि दो नगरों के उत्तर खात यगण हों तो उसकी छन्दःशास्र के पण्डित ‘प्रचिनक' नाम दाङक कहते हैं। उदाहरणं यथा वा-- मुहर ! यदुकुलार् नैषिचन्द्र ! प्रभे ! देवीगर्भरद ! त्रिलोकैकनाथ ! प्रचितकपटसुब्रब्रह्मदताबलस्तोमविद्रात्रग्धे केमरीन्द्र ! चरणमयमुधांशुलटेन्मेषनिःशेषितध्ययि बैतंनिविष्टन्धकार ! प्रणतजनपरितापमुदवननं,च्छेदमंघ ! प्रसीद प्रसीद ॥११०॥ वमेव श्यामलादण्डकादिकाख्यं ज्ञेयम् । इति कवनीदेशनचय-श्रीनृसिंहदेवशाध्रिगा विरचितायां रत्नप्रभा ख्यायां वृनरश्नकरव्याख्यायां ममवृत्तयस्तृतीयोऽध्यायः। अथ चतुथोऽध्यायः । ९०५ उक्तानि समनूत्नानि, सम्प्रनि अर्धसमनि बहुकामः चतुर्थाध्यायमरभते । तत्रादौ उषचत्रलक्षणमाह--विषमे इति । स० स० स० ल०शु० भ० भ० भ० २० ॐ • += ~*~ ---- --- -~ --~~---- } ।<- १७ ।। ऽ-1•S - ऽ । ।- ७ । ।-SI!-७-s विषमे यदि सौ सलगा दले । भौ युजि भाद्वरुकावुपचित्रम् ॥१॥ यदि विषमे दले=प्रथमे तृतीये च पादे सौ=ौ सगणौ ततः सलगः=लगणलघुगुरवः स्युः, युजि=ससे द्वितीये चतुर्थे च पादे =हौ भगौ, पुनः भाभगण ( अर्थात् दृतीयभगणात् ) गुरुकौ=द्वौ गुरू स्याताम् तदा ‘उपचित्रम्' नाम छन्दः । द्विरा वृत्त्या श्लोकः पूरणीयः । भाषा--यदि विषम-प्रथम, तृतीय पाद में तीन सगण, एक लघु तथा एक शुद्ध हो और सम=द्वितीय चतुर्थ पाद मे तीन भगणों से उत्तर में शुरू हो तो उस छन्द को 'उपचित्र' कहते है । उदाहरणं यथा वा चतुर्थः-अर्धसमवृत्ताधिकाराऽध्यायः ।।

गुरवैरिवपुस्तनुतां मुदं मनिभांशुकचन्दनलिप्तम् ।

गगनं चपळमिलितं यथा शरदनीरधरै-रुपचित्रम् ॥१॥ भ० भ० भ० शु०२ न० ज० ज० य०

> ^==+= " Priyanka Umakanth (सम्भाषणम्)= ~ ^= += ~V~~ ;

s} ।-४।।-४ । ।-७ ७ - ।। ।- । S |- S - ७ भत्रयमोजगतं गुरुणी चेन् । युजि च नज ज्ययुतौ द्रुतमध्या ॥२॥ ओजगतम्=विषमपादगतं भत्रयम्=श्रयो भगणाः गुरुणी च=खें च गुरुणी अक्षरे ( चू गुरू इत्यर्थः ), युजि=समे पादे न= नगणजगयौ, ज्ययुनौ=जगण-यगणयुतौ स्यातां चेत् सा ‘द्रुतमध्या' नाम छन्दः । भाषा-यदि विषम पाने में तीन भगण और दे। गुरु, तथा नाम था। दो में एक नगण, दो जगण, और एके यगण है, तो उस छन्द का नाम 'द्रुतमध्या' इौना है । उदा० ) यथा । वे मम- S। ।- 1 -- - I - S नव यद मश मषग ।।|- S - 51•S S भवति मनाजसमीकथे. । ७ ।।~ S /-। 1- S S , १ वद । पॅरूपमम्ति नद्या ।। | •f - S | • SS वक्लफ कामयुतामपि लोके ॥॥२॥ स० स० स• युe भ० भ९ भ० २० ।। 9-।। ७ - ।।७ ७ - ७ S । ।-ऽ। 1- ७ । ।- s-s सयुगान्सगुरू विषमे चेत् । भाविह वेगवती युजि भादूगी ॥३॥ चेत्यदि विपमे=प्रथमे तृतीये पादे सयुगात्=सगणद्धया परं सगुरू=सगणगुन्द स्यानाम्अथ युजि=लमे द्वितीये चतुर्थे च भौ=द्वौ भगणैौ, पुनः भाभगणान् ( तीयभगणन् ) गौ=द्यौ शुरू भवेतां तदा इङ=छन्दश्शाने ‘वेगवती’ नाम छन्द उच्यते ।

गुरवे२ि :=श्रीकृष्णुः तस्य वषुः=शरीरं मुदं=हर्य तनुताम् , कीदृशम

हेमनिभं=सुवर्णमुद्रां यदशुकं=बभ्रम अथन् पीतं वामो यत्र तत् तथा चन्दनलिप्तम यथा शारदनीरधरै =शरत्कालीनैर्मधः उपचित्रम्=मभिी चपलाभिलितंबिद्युद जितं गगनम्=आकाशं तद्वदित्यथैः। ८ रत्नप्रभाषत धृतरत्नाकर- भाषा--यदि विषम पाद में दो सगणों से परे एक खगण, एक गुरु अर्थात् आदि में तीन मगण और एक शुरु हो और सम=द्वितीय चतुर्थ पाद में तीन भगणों से परे दो। गुरू हो तो उम छन्द को इस शत्र में ‘बैगवत' कते हैं। ( उदा० ) यथा वा-- स्मरवेगवती व्रजामि केशववंशवैजंतिमुग्धा । रभसख गुरून् गणयन्ती केलिनिकुञ्जगृह। जगाम ॥३॥ त० ज७ र० ० म० स० अ० गु०२ r~^4 ~+५ ~+~५ ~~ ऽ ६ ।। ७ ५-७ ।8-४ - ७ ऽ ऽ / }ऽ- । 1-S•s ओजे तपरौ जरौ गुरुस्वेत् । म्सौ ज्गौ भद्रविराड् भवेदनोजे ॥४॥ चेत्यदि ओोजे-विषमे पादे नपरौ=तगणात् परौ जरौ= जगणगणं, गुरुश्च स्यात्, अनोजेसमे पादे सौ=मगण सगणौ =जगणः गौ=द्वौ गुरू च स्तः तदा ‘भद्रविराट्इति नाम छन्दः । भाषा–यदि धियम पाद में तगण, अगण, रगण और एक गुरु हो, एवं चम पाद में मगण, भगण, जगरुण और दो गुरु हों तो उस छन्द का का नाम ‘भद्र- विराट’ होता है ( उद• ) यथा वा -- S SI•IS 1-* } = कृष्णां कुरुसागरेsति मग्नां ऽ ऽ ऽ- SIS । S=s ध्यायन्तीं जग्णं परीणाम् । ऽ ऽ • ।। 5-s मो रक्षितवान् यदूत्तमेशः ऽ S - 1 - S 1-s-s कृष्णंऽसी भम हन्तु कश्मलानि+ ॥४॥ ल० ज० स० गु० भ० र० न० गुरु' -- " --- ~= ; -Wes= ।।s-। ७ ।~।। 3-।।-3 ।3-।। 1-७-७ असमे सजौ सगुरुयुक्तौ । केतुमती समे भरनगाद्भः ॥श॥ यदि असमे-विषमे (२, ३ ) पावे सज=क्षगणजगणौ सशरु

'fणाम्’ इत्यतः पूर्वं संयुपरस्वे अपि चस्य लसुतैष 'प्रहे ?' इत्युकेः' ।

+ पादन्तकस्वा लधोरपि ‘नि’ इत्यस्य शुरुवमेव । चतुर्थः-अर्धसमवृताधिकाराऽध्यायः । ९९ युकौ सगणगुरुभ्यां सहितौ भवेताम्, समे=(२,४) पावे भरनगा= भूगणगण-गण-गुरुतः उतरं गः=पको रुः स्यात् तदा ‘केतुमती’ इत्युच्यते भाषा--यदि विषम पाने में सगण, जगण, मगण, अन्त में एक गुरु, और मम पादों में भगण, नगण, रगण में परे हैं। गुरु है तो उसकं ‘केतुमती’ कहते हैं । उदाहरणं यथा मम-- ।।ऽ - ।ऽ - ।। ऽ -3= S। 1-१ । ५- । --> यदुपुङ्गवाय नमत छ ! गति सकलमडग । यं निरुपम् । }} ऽ - S - ।। SS - ऽ । ‘-• । •s १ 5-ऽ-s इतरे तु सन्ति कृपणेन्द्राः स्वर्थ-परमनमा महवत्. ॥५॥ त० त० ज९ गु०शु०ज० त० ज० गु०शु० -- ~*~*~*~*~*~ ~= " + -AL-A S S |- S - ७ --> - । 5|-3S I-J S !-टु-S आख्यानकी तौ जगुरू ग ओजे । जतायनोजे जगुरू गुरु । ओजे=चिपमे पादे नौ=ौ तगणैौ, जगुरू=जगणगुरू व स्तः, ग। =पुनरेको शुरुश्च भवेत् , अनोजे=समे पादे जतोt=जगए तगणौ जगुरू=जगणगुरू च स्यातम् , अन्ते पुनः एको गुरुञ्चेत् तदा सा आयामकी' नाम कथ्यते । भया-यांद विषम पाद मे दे तगण, एक जगल, दे। गुरु हों और सम= द्वितीय चतुर्थ में जगगा, तगण, पुनः जगण और अन्त में हैं। शुरु हो तो उस छन्द को ‘आख्यानक' कहते हे ॥६॥ ज० त० ज०मु० गु त० त० सं० गु०शु० = -- ~*** -- += -Priyanka Umakanth (सम्भाषणम्) > ~VAR ~*~ ~^०~-- । ऽ ।ऽ ऽ । ऽ । ऽ- ७ - ३ ७ |- ७ ।-४।-s-3 जतौ जगौ गो विषमे समे स्यात् । तौ जगौ ग एषा विपरीतपूर्वा । विपमे=प्रथमे तृतीये च पादे जनौजगणनगणौ जगणगुरू च स्याताम्, पको गुरुश्च भवेत्, समें=द्वितीये चतुर्थे पाये अथ ग= तौ=ौ तगणैौ, ज्गौ=जगणगुरू गः=पुनरेको गुरुश्चेत् ला बिपरीत पूर्वा='विपरीताख्यानकी’ क्षेयेत्यर्थः । अनयोरुपजात्यन्तर्भावेऽपि विशेषसंविधानार्थमर्धसमाध्याये पाठ इति भट्टः । एवञ्चनयोरुदा इरण ऊडनीये । अथा-- आख्यान स्यात् प्रकटीकृतायै अदीन्द्रबग्नचरणः पुरस्तात् । उपेन्द्रवन्नाचरणस्येऽन्ये मनीषिणो विपरीत पूर्वा ॥ पर एक भाषा-विषम पदों में जगण, तगणपुनः जगण और द शुरु हॅ, तथा सम पादों में ( पइ ) दो तगणअगण और पुनः दो गुरु हैं तो उसका नाम ‘विपरीताख्नक' होता है । स० स० स० ल० गु° न० भ७ अ० र० ५ -५ ५८ -- ~~^^ - == ।। 5-11-।।--S - |। १-३ । ।- ४ । ।- ऽ । 5 मयुगान्सलघु विषमे गुरुः । युजि नभ च भरौ हरिणप्लुता ॥८॥ विषमे=प्रथमे तृतीये च पादे युगालगणवयात् सलुखु=सगणलघु ; गुरुःएकश्च गुरुः स्यात् । युजि=समे पादे नभुऋनगणु-भगणं, भरॉ=भगण-गणो न स्यानाम्, तदा ला 'हरिणष्कुला' इत्युच्यते । भाषा--वषम पादं में तीन संगण, एक लघु और एक गुरु हो, एवं सम पादों में एक नगरा, दो भगण और एक राग है तो उस बन्द के 'हरिंणनुना' कहते हैं। उदाहरणं यथा वा फुटनचय। इरिणप्लत बलमनक्षतठा तरणेः सुतः । कलहंसकुलविशतिमी बेिहरते। हरीत स् हरेर्मन: ॥८॥ न० न० र० ल०० न० ज० अ० र०

Priyanka Umakanth (सम्भाषणम्) १०:०६, ७ जनवरी २०१९ (UTC) ~====== ==

।। - 1। 1- ऽ ऽ - - ऽ }। । IS IS I-ऽ ।ऽ अयुजि ननरला गुरुः समे । न्जमपरवक्त्रमिदं ततो जरौ ॥&t अयुजिक्रुविषमे पादे ननरल=नगण-नगण-गण-लघवः, गुरुश्च स्यात् समे=द्वितीये चतुर्थे च जनगणजगणैौ, ततः जरौ= जगणरगणौ च स्याताम्, तदा इदम् ‘अपरवक्त्रं’ नाम छव यम् । भाषा--जब धिषभ पादों में ( प्रयास ) दो नग, पुनः एक रण, एक लखु, एक गुरु है, और सम पार्क में एक नगण से परे थे जगण और एक रगण हो तो उसका 'अपरवक्त्र’ कहते हैं ॥॥ नं० न० र० य० न० ज०ज० र० गु ० ^ ~= ==== == ======> - ।। !--|-|-। ऽ - |} |- S - S ।- ऽ । ऽ-3 अयुजि नयुगरेफतो यकारो । युजि च नजौ जरगाश्च पुष्पिताग्रा ॥ चतुर्युः-अर्धसमवृताधिकाराऽध्यायः । १०१ अयुजि=विषमे पावे नयुगरेफत=अगण्-नगण-गणम् परतः यकारः=यगणः स्यात् , युजिञ्चमे पा नजौ=नगणगौ तरग=जगण-गणशुरयश्च स्युः, तदा 'पुष्पिताग्रा' नाम छन्द उच्यते । भाषा-याद विषम पादों में दे। मगण में परे एक रगण, एक यगण हो और सम पद में एक नगण, द जगण, एक गण और अन्त में एक गुरू हो तो वह छन्द 'पिताम’ कहत है । उदा० ) यथा था ( अम्मगुरुचरणनम् ) - भुवनधव ! मदङ्गपाल ! त्वयि सततं समु समतु भयम् । अनिशमिदमहं समीहमान भगत एव भाग भव्यतुः ॥ वदन्त्यपरवक्त्राख्यं वैतालीयं विपश्चितः । पुष्पिताग्राभिधं केचिदौपच्छन्दमिकं परे ॥१०॥ विपश्चितः=पण्डिताः अपरवक्त्राख्यं वैतालीयमेव वदन्ति पुष्पिताग्राभिधं छन्द औपच्छन्दमिकमेव वदन्ति ॥१०॥ ० ज० र० ज० ज० ० अ० व० ० == ====== === ========== -- ऽ । ऽ -ऽ ।-७ ।• - S - S -७ ।ऽ। ऽ ।•ऽ ।ऽ -$ स्यादयुग्मके राजा र समे तु जरौ जरौ गुरुर्थेद । यवान्मनीयम् ॥११॥ अयुग्मकैविपमें पावे रज=रगण-जगण, पुनः ज=गण जगुणैौ च स्याताम् , समेद्वितीये चतुर्थे च जगण-गणैौपुनः जरौ=जगण-गणैौ च स्यानाम् अन्ते गुरुम्छैकम् ? तदेवं यचात्क यवशब्दात् परा मती=*यचमती' नाम छन्द इत्यर्थः । भाषा–यदि विषम ५,दो में ( क्रमशः ) रगग, जगण, पुनः रगण, एक जगण हैं और सम पाद में जगनु, रगगा, जग्ग, गण से परे एक गुरु है। तो उन छन्द का नाम ‘यचमत’ होता है (उदा० ) यथा वा

श्रीलोकनाथो नाम कवी रावळेपणीच तय्योऽस्माकं मनयिऽभूत् ।

तम्प्रति गुरुभिरे कदा। पत्रं प्रदिनगन । नेत्रस्यमिदं पद्यम्-- यथबा श्रीमद्भागवते तृतश्रम्य चतुर्थे-- इति मद विद्वरेण विश्वमूर्ते- गुंणकथया मुधया नविनंतापः । क्षणमिव पुलिनै यमस्वमुस्तां समुचित औपगविनिशां तर्तुsगन् । १०२ रकमभोपेते यूयरत्नाकरे । - S 1. -s।s-ls s मायया वितस्य सर्वमद्भुतं ये | S - s । s- ) s-s ॥ -s निलीय तन्त्र रूपबनव स्वयन्ता । $ । - S - 1 - S S वस्तृते न रूपतां गतो ह्यसङ्गः । 5-8 । ऽ-IS • 4-5 शीते। विभिन्नतां गतः प्रतीतः ॥ अत्रैव केचित् ‘त्रियोगिनी' पठन्ति-- 'भविषमे ससजाः मम गुरुः ! सभा लोऽथ गुरुर्विमोगिनी’ इति तलवणान् । उदाहरन्न च--- यदबचत चौक्ष्य मनिनी परितः स्नेहमयेन चक्षुषा । अष वागधिषस्य दुई चं वचनं तद्विदधंत विस्मयम् ॥ ( भारविः ) । अस्य एव ‘सुन्दरी’ इत्यपरं नाम ॥ ११ इति कवितार्किक-दर्शनाचार्य-नृसिंहदेवशास्त्रिणा विरचितायां रत्नप्रभा- ख्यायां धृत्तरत्नाकरन्यस्ययां चतुर्थोऽध्यायः । अथ पञ्चमोऽध्यायः । उक्तान्यर्धसमनि वृत्तानि, संप्रयुद्देशक्रमानुरोधेन विषमवृतान्यभिधातुं पञ्चमेऽ यय आरभ्यते । १ २ ३ ४ ५ ६ ७८ बुखपादोऽष्टभिर्वर्णाः १२ ३ ४ ५ ६ ७ ८ ९ १० ११ १२ परस्मान्मकरालयैः क्रमाद् वृद्धाः । १२ ३ ४ ५ ६ ७ ८ ९ १० ११ १२ १३ १४ १५ १६ सततं यस्य विचित्रैः पादैः सम्प न सौ न्द ये १ २ ३ ४ ५६७ ८ ९ १० ११ १२१३ १४ १५ १६ १७ १८ १९ २० त द भि हि तममलधीभिः प द च तु रू व भि धे वृ त सू । मुपद’ इति । यस्य-वृत्तस्य मुखापाः=प्रथमः पात्रः अष्टभिर्वेणैः स्याविति शेषः । अस्यामुखपात् परे द्वितीयायाः पादाः मकरालयै=समुदैः चतुर्भिः क्रमा खुबै अक्षरैः सततम् पशमो विषमताधिकाराऽध्यायः ।। १०३ नैरन्तर्येण स्युः तत् वृत्तम्=चुम्बः अमलधीभिः=निर्मलमतिभिः पिङ्गलादिभिराचार्यं ‘पदचतुरुर्वाभिधम्’ नाम अभिहितम्= कथितम् , कीदृशम्-विचित्रैः=विलक्षणेः पावैः सम्गझसौन्दर्यम्= सम्पनं जातं सौन्दर्यं यस्य तादृशम । अत्र–‘सम्पन्नसौन्दर्यम्’ इति कथितेन 'गुरुलघुनिवेशनियमो नास्ति' इति सूचितम् । प्रथमपादोऽष्टाक्षरः, द्वितीयो द्वादशाक्षरःतृतीयः पोडशाक्षरः, चतुर्थे विंशत्यक्षर इति निर्गलितोऽर्थः । भाषा-जिस द या प्रथम पाद ८ अक्षरों का, दूसरा १२ अक्षरों का, तं{मग १६ अक्षरों का और नथ। २० अक्षरों का है, उसकें'पदचतुतीक्ष्णे’ कथन करते हैं । इभभे गुरु, लघु अक्षरों के निवेश का नियम नही, किन्तु रचनभारदय का ध्यान रखना आवश्यक छ । पदचतुर्बभूत स्व प्रतिपदान्त गुरुद्यनिवेश सञ्चान्तरमाह-- शु०२ १ २३ ४५६ ७८ प्रथम बुदिते वृत्रे शु०२ १ २ ३ ४ ५ ६ ७ ८ ९ १० ११ १२ विरचित विषम चर या भा जि । शु०२ १ २ ३ ४ ५ ६ ७ ८ ९ १० ११ १२ १३ १४ १५ १६ गुरुक युगल निधन इ है क लि त आ जा गु०२ १ २३४५६७८९ १० ११ १२१३ १४ १५ १६ १७ १८१६ २० विधृतरुचिरपदवित ति य ति रि ति भ व ति पी डः ।।९।। इदं विरचितवपमचरणभाजिविरचितान् विपसंख्याकान् धरणान् भजतीति तादृशे प्रथमम् उदिने वृते=प्रथमोक पदचतुरूध्र्वाभिधे वृत गुरुकयुगलनिधने=गुरुरेव गुरुकम्, गुरुयुग्में निधने अवसानै यस्य नाडशे सति इतिस्थंप्रकारेण = आइ=उपसर्गेण कालतः=सहितः पीडः=‘आपीडइत्याख्यं छन्दो भवतीत्यर्थः । कथम्भूत आपीडः-बिधृतरुचिरपवितति १०४ रतमभोपेते धृतरनाकरे यतिः=विघ्ना सम्पादिता रुचिरा हृद्य पदानां वितस्या यतिर्यक्ष स तथाविधः । भाषा-यदि उक्त 'पदचतुर्थं छन्द के प्रत्येक पाद के अन्त में दो २ घणें को गुरु किया जाय तो उसका नाम 'अपीड' जानना चहिये ॥२॥ १२ ३ ४ ५ ६ ७८९ १० ११ १२ प्रथम मितर चरण म ख़ थं १ २ ३ ४ ५ ६ ७ ८ श्रयति जगति लक्ष्म । १२३ ४५ ६ ७८९ १० ११ १२ १३ १४ १५ १६ इनर दितर जनित म प य दि च तु ये १२ ३४५६७८९१०११ १२ १३ १४ १५ १६ १७ १८ १९ २० चरणयुगलकमधिकृत म प र मि ति क लि का सा ॥३॥ यदि प्रथमं तुर्यम्=प्रथमश्वग् णः इतरचरणसमुत्थम्=द्वितीय- चरणगतं छदम-लक्षणं श्रयति इतरत्=द्वितीयमपि इतरगदितम्= प्रथमपादक लक्षणं श्रयति, यदि च अपरम्=चरणद्वयं तृतीयचतुर्थ रुपम् अविकृतम्=यथावस्थितमेव स्यात् इति=अर्थात् अनया रीत्या स आपीड एव मा=प्रसिद्ध ’कलिका' नाम छन्दो भवतीत्यर्थः । अस्यायमाशयः--यदि प्रथमः पादो द्वादशाक्षरःद्वितीयोऽg(क्षरः, द्वितीयः षोडशाक्षरः, चतुर्थे विंशत्यक्षरः तदा 'अलिका' नामेत्यु- च्यते । इमामेध ‘मञ्जरी' इति नाम्ना व्याहरन्ति । अत्र तुर्युपदेन श्लोकचतुर्थाशः पादो ग्राह्यः । भाषा–यदि आपीड का प्रथम चरण द्वितीय चरण के लक्षणाला और द्वितीय प्रथम चरण डे लक्षणवाला है। अर्थात् द्वितीय पाद को प्रथम पाद के स्थान पर तथा प्रथम पाद के द्वितीय के स्थान पर लिया जाय और शेष तृतीयचतुर्थ पाद ज्यों के व्यों रहे तो डमको 'कलिका' कहते है । पिलसूत्र में इसका नाम “म” है । सारांश यह है कि~~'कलि का’ छन्द में प्रथम पाद १२ अक्षर, द्विती पाव में अक्षर, तृतीय पाद १६ अचर, चतुर्थे पाद ४० अक्षर का होता हैं । ०२ १ २ ३ ४५ ६ ७ ८ ९ १० ११ १२ द्विगुरु युत सकल चर णा न्ता पशश्चमो विषमवृताधिकाराऽध्यायः। १०५ शु०२ १ २ ३ ४ ५ ६ ७ ८ ९ १० ११ १२ १३ १४ १५ १६ सुख चरण रचित म नु भ व ति तु ती यः । गु° २ १ २ ३ ४५ ६ ७ ८ चरण इह हेि कदम मु० २ १ २३४५६७ ८ ९ १०१११२ १३ १४ १५ १६ १७ १८ १९ २० प्रकृतम परम खि ल म पि य दि भ ज ति ल व ली सा । यदि तृतीयः चरणः सुखचरणरचितम्=प्रथमपादोक्तम् अष्टाक्षरत्वरूपे लक्ष्मः =लक्षणम् अनुभवति=तद्युक्तो भवतीत्यर्थः, अपरम्=त्रयम् प्रचुनम्=प्रस्तुतम् अलिलम्=समग्रमपि आपी लक्षणं भजति=श्रयते तद द्वि-निश्चयेन इहशाले स=प्रसिद्ध ‘लवली' नाम छन्दः । कीदृशी-द्विगुरुयुनसकलचरणन्ताद्वाभ्यां गुरुभ्यां युतः शुतः सकलचरणानाम् अन्तः अखलनं यस्याः सा तादृशी । अत्र--प्रथमः पादो १२ द्वादशाक्षरःद्वितीयः १६ षोडश क्षरःतृतीयः ८ अष्टाक्षरः, चतुर्थे २० विंशत्यक्षर इति सरः। भाषा–यदि ( लवली क ) तृतीय पाद आपीड के प्रथम पादोक्त लढण से युक्त है, या यों कहे कि अष्टाधरपाद तृतीय पाद के स्थान पर, द्वादशाक्षर (तृतीय) पाद प्रथम पाद के स्थान पर है। और शेष पाद=द्वितीय, चतुर्थ पाद पूर्ववत् हों ने । उसका नाम 'लवली' हे आता है, परन्तु मम पाद के अन्त में दे। गुरु अद्र अवश्य होने चाहियें । सार यह कि—जब प्रथम पाद में १२, द्वितीय में १६. तृतीय में ८, चतुर्थ में २० अचर हैं तो उसका नाम ‘लबली' जानना । यु• २ १ २ ३ ४ ५ ६ ७ ८ ९ १० ११ १४ प्र थ म म धि व स ति य दि तु ये १०६ लप्रभोपेते धृतरनाकरे- गु० २ १ २ ३ ४ ५ ६ ७ ८ ९ १० ११ १२ १३ १४ १५ १६ च र म च र ण प द म व सि त गु रु यु ग्मा । गु० २ १ २ ३ ४ ५ ६ ७ ८ & १० ११ १२ १३ १४ १५ १६ १७ १८ १९ २० निखिल म प र ऋ ष रि त न स म मि इ ल लि त पा दा गु० २ १ २ ३ ४ ५ ६ ७ ८ त्रि त य भ मृ त धारा (५॥ यदि प्रथमतुर्यम्=प्रथमपादोऽष्टाक्षरात्मकः, चरमचरणपदम्= चतुर्थपादस्थानम् अधिवसतिमाप्नोति अर्थात् चतुर्थपादरूपेण भवति, चतुर्थः पादोऽष्टाक्षरात्मको भवतीति यावत्, निविष्टम्= समप्रम् अपरम्पादत्रयम् उपरितनलमम्=आपीडस्थद्वितीय पादादितुल्यं स्यात् तदा अवसितगुरुयुग्मा=अबलिते अवसाने गुरुयुग्मं यस्याः सा तादृशी ललितपाद=ऽद्यपदरचितपादा इe छन्दःशा ‘अमृतधारा' नाम छन्द उच्यते । प्रथमः पादो द्वादशाक्षरःद्वितीयः षोडशाक्षरःतृतीयो विंशत्यक्षरः, चतुर्थेऽ- ऋक्षर ‘अमृतधार’ सेति सारः । भाषा–यदि आपीड छन्द का प्रथम अष्टाचरपद चतुर्थ पाद के स्थान पर किया जय, रोष पाद ज्यों के त्यों हों, और पाद के अन्त में नियम से दो गुर्थ वर्ण कर दिये जाएँ तो उसका नाम 'अमृतधारा' जानना। प्रथम पाद में १२, द्वितीय में १६तृतीय पाद में २०, चतुर्थ में ८ होने से ‘अमृतधारा कहाती है ॥m५॥ इति पदचतुरूर्चप्रकरणम् । अधुना अन्यान्यपि विषमवृत्तान्युच्यन्ते स० अ० स० ल० न० स० ० ० -- ~~= - - ~८८५ - ।। ४-५ S ।- । -- । 3 ।-|।७-।-3 सजमादिमे सलघुकौ च नसजगुरुजेष्वथोन्नता । पञ्चमो विषमवृतचिकाराऽध्यायः ॥ १०७ भ० न० सी० ळ० गु” स० अ० स० ० ० == ==~~ ~ ~ ~~= १०:०९, ७ जनवरी २०१९ (UTC)~~ ऽ । । । - S -~७~ । । ऽ- । 1-।। ७- ७ -७ त्र्यङ्गितभनचला गयुताः सजसा जगौ चरणमेकतः पठेत् । आदिमे प्रथमे पादे सजम्=सद्ध जश्च अनयोः समाहारः सजलगणजगणावत्यर्थः, सलघुकौ च=सश्च लघुकथा तौ सगणलधू व स्याताम् अर्थात् प्रथमे पादे सगण-जगण:सगण : लघवः कार्याःअथ=अनन्तरम् द्वितीये पादे नसतगुरुकेषु=नगण सगण-गण-गुरुषु सस्नु उयग्निगतभतजलाः-प्रयाणां पूरणे अङ्ग्रौ पाये तृतीये पादे गताः स्थिता ये भगण-गणजगण लघवः ते गयुताः=शुरुयुक्ताः कार्याः । परिशेये चतुर्थे पादे सजसा= सगण-जगण-सगणाः जगौजगणशुरू च भवतः । एवं सति चरणम=प्रथमं पादम एकतः=एकीकृत्य पठेत् अर्थात् प्रथमं पात्रे द्वितीयेनैकीकृत्य उच्चारयेदित्यर्थः । प्रथमद्वितीयपादौ बहुचि- लग्न न पठेत् अत्यन्तशतिं न कुर्यादित्याशयःपवं कृते लक्षणे ‘उन्नत' नाम छन्दो भयम् ॥१॥ भाषा--याद प्रथम पाद में-मुगण, जगण, सगण, एक लघु है, द्वितीय मे नगण, भगग, जगणु और एक गुरू, तृतीय पाद में-भगण, मगण, जगण, लघु और एक गुरु है, तथा चतुर्ष पाद में-भगण, जगग, मगण, गण, अन्त में एक गुरु है, परन्तु प्रथम पाद और द्वितीय पाद के मध्य में विशेष यति न क' अर्थात् उनको मिलाकर पढा । अय नय उस वृत्त को 'उतृत' कहते हैं (उदा० ) यथा वा किरातार्जुनीयस्य द्वादश मग । तथह तस्येदमदिमं पद्यम् -- । 1 ऽ। ऽ ।-१S अथ बसवस्य वचनन ।। 1-1।S- S - चिर-बदनस्रिलोचनम् । $ । 1-1• $b•IS रूनिहितमभिराधयितुं ।। 5-१ S । ।।ऽ |S - विधिवत्तपमि विदथे धनञ्जयः ॥१॥ स० ज० स० ल० न० स० ज० रु०

==== ==- =====

।।3-15 1-।। ५-|- } । 1-1 - ७ |-s चरणत्रयं भजति लक्ष्म यदि सकलदूतागतम् । १०८ रतनभोपैते धृतरशाकरे र० न० भ० सू० स० ज० ल० ० ० ७ । ऽ- १ । । ७ । ।-8-।। ५-७-।।७- ७ -४ नैं भगौ भवति सौरभकं चरणे यदीह भवतस्तृतीयके ॥२॥ यदि इव तृतीयके=वुनीये पापे न=रगणनगणौभगौ= भगणगुरू च भवतः=स्यानाम् , अपरं तृतीयवी समग्रं चरण अयम्=प्रथम-द्वितीयचतुर्थरूपम् उद्गतागतम्=उन्नतास्थितं सक लम्=समग्रं लक्ष्म-लक्षणम् भजति=प्राप्नोति तदा ‘सौरभ नाम वृतमुच्यते । भाषा-जब तृतीय पाद में रगण, नगण, भगण तथा एक गुरु हो और शेष तंन पाद=प्रथम, द्वितीयचतुर्थ पाद बढ़ना के लक्षण वाले हों तो उस चन्द को ‘सौरभक' कहते है ॥२॥ स० ० स० ल० न० स० ज० गु० ====* --= ~^==+ += पश्चभो विषमघृताधिकाराऽध्यायः । १०९ स० न० ज० र० गु०१ ।ऽ- ।। !- 5 |- । ऽ -5 त्रितयं सनजरगास्तथा ननौ सः । न० न० स० ।। । ।।।ऽ- त्रिनपरिकलितजय न० न० न० ज० य० ।।।- । •। ।ऽ। ।ऽऽ प्रकुपितमिदमुदितनृपस्थित पूर्वम् ॥१॥ सौ=मगणसगणं, भl=जगणभगणैौ, गौ=द्वौ गुरू च ( इत्येवम् ) एकन नएकः प्रथमङत्रिः=प्रथमश्चरणः पृथद्वितीया- दिपादाक् पृथक्कृत्य पठनीय इत्यर्थः । अतः अन्य त्रितयम्= पादत्रयं द्वितीयादि एकीछयैव पठनीयम् न तु तत्र विरामो विधेयः । कीडशे तञ्चरणत्रयमित्यपेक्षायामाद्व-सनेति । सन्जग्गा=सगण- भगण-जगण-गण-शुरघः द्वितीये पादे कार्या । ननौनगणैौ, (द्वौ नगौ ), स=सगणश्च एते तृतीये पादे देयाः । भिनपरि कलितजयें=अयश्च ते नाथेति त्रिनाः तैः त्रिभिर्नगणैः परिकलिन सहितौ जयौअगणयुगौ तौ चतुर्थे पढे काय, एवं कृते य = उपस्थितपूर्वम् इदम् प्रचुपितम्-उदितम्='उपस्थितप्रज्ञापितं' नाम छन्द उक्तमित्यर्थः । भाषा- यदि प्रथम पाद में मगण, सगणजगणभगण और दो शुरु हो पर यह पाद पृथङ् करके ही पढ़। जायशेष तीन पादे को मिलाकर पहूँ, परन्तु द्वितीय पाद में स्वगण, नगण, जगण, गण, एक शुरु हो, तृतीय पाद में । नगण, एक सुगण, और चतुर्थ पाद में नन नगरों के अनन्सर क्रमशः एक अगण, एक यगण है न उसका नाम ‘उस्थतप्रज्युपिस’ आनना ॥१॥ म० स० ज० भ० गु० २ स० न० ब७ र० ० ! • =N+ ^^^ = - - -, -A= ७ ७ । ऽ-७ ।-5 ।। ९ - ।। 3 ८ ।।|~| ७ |-७।७•s नौ पायेथ तृतीयके सौ नत्रयु। प्रथमात्रिकृतयतिस्तुवर्धमानम् ११ रकप्रभोपेते धृतरस्करे न० न० स० न० न० ल० न० न० न० ज० य०

--- --- Priyanka Umakanth (सम्भाषणम्) १०:११, ७ जनवरी २०१९ (UTC) Priyanka Umakanth (सम्भाषणम्)५ -१ ---

।। ।।It । ऽ•l । |-|-||-||-|||-| १ |- । 1-1 ७ - 5s त्रितयमपरमपि पूर्वसदृशमिह भवति प्रततमतिभिरितिगवितं खलु तम् तृतीयकेतृतीये पादे नौ=द्धौ नगणै । अथततः लनौ= सगणनगण=परन्तु तौ नसयुक्=नगणसगणाभ्यां सहितौ स्याताम् प्रथम-द्वितीय-चतुर्थात्मकम् पूर्वसादृशम्=उपस्थित प्रकुपिततुल्यमेव भवनि=भवेदित्यर्थः , इति=अमुना प्रकारेण प्रततमतिभिः=प्रख्यातबुद्धिभिः कलनिश्चयेन तत् श्रुतम् छन्दः वर्धमानम्’ नाम गदितम्=कथितम् । कीदृशं तत् प्रथमानि कृतयति=प्रथमे अङग्रो चरणे कृता यतिर्यस्मि तत् । भाषा--जभके तृतीय पाद में दो नगख के अनन्तर एक सुगण, पुनः नगण, नगण तथा एक गण हो, शेष तीन पाद ‘उपस्थितप्रचुपित' के तुल्य हों, परन्तु प्रथम पाद में ही यति की जाय शेष तीनों पाद मिलकर पढ़े जाएँ तो उस छन्द का नाम ‘वर्धमान' होता है ॥२॥ म० ल० अ० भ९ गु०२ स० न० ज० र० ०

======== ======= ==

ऽ ऽ ऽ । । ऽ • ऽ 1-३ । ।- ७ ।।ऽ । । -। ऽ |- SI७-७ अस्मिन्नेव तृतीयपादके तजराः स्युः । प्रथमे च विरतिरार्षभं वदन्ति । तं० ज० ० न० न० न० ज७ य0

=== ====

७ ७ 1-| 3 |- ऽ । 5-!। ।-I 1।-।। 1-/ SI -3 s तच्छुचविराट्पुटः स्थितं त्रितयमपरमपि यदि पूर्वसमं स्यात् ॥३॥ अस्मिन्नेव तृतीयपादके=अस्मिन् एव वर्धमाननामके छन्दसि तृतीये पदे तजरातगण-जगण-गणाः स्युः । प्रथमे च पादे विरतिःतेःयतः स्यात् भिनयम्=अपरमपि यदि अपरश्च पादत्रयम् उपस्थितप्रज्ञापितधर् भवेत् तदा तत् शुचिराद पुरः स्थितम्युद्धविराट् इति पदं पुरः पूर्वं स्थितं यस्य तत् आर्षभम्= ‘शुद्धविराडार्षभम्' नाम छून्यो भवति । भाषा--बर्धमान नामक छन्द के तृतीय पाद में यदि तगण, जगण, रगण हैं और प्रथम पाद में ही यति की जाय, शेष तीन पाद=प्रथम, द्वितीय, चतुर्थ पाद उपस्थिसञ्चुपित के तुल्य ह तो उसका नाम 'शुद्धविराडर्षभ' छन्द हो।ता है ॥३॥ इत्युपस्थितप्रचुपितप्रकरणम् । १११ षष्ठः षट्प्रत्ययाधिकाराऽऽयायः ।। विषमाचरपादं वा पादैरसमं दशधर्मवत् । यच्छन्दो नोक्तमत्र गथेति तत्परिभिः प्रोक्तम् ॥४॥ सम्पति ग्रन्थेऽसुकानां छन्दसां कथं ज्ञानं स्यात्, कुश बा तदन्तर्भाव इति दर्शयितुं सामान्यनियममाव विषमेति । विषमाक्षरपादम्=विषमाम्यक्षराणि यस्य तादृशाः पावा यस्य ततू अथूदशसप्तनखक्षगद्विपादू मित्यर्थःवा=अथवा पदैः असम्रम्=स्वीयैः पादै विषमम्=अर्थात् त्रिपावं पदपादं वा दशधर्म- वदित्युदाहरणम् । तथाहि- दश धर्म म जनन्ति धृतराष्ट्र ! निबंध तन ॥

मत्तः प्रमत्त उन्मतः अन्तः क्रुद्ध दृभुक्षतः ।

त्वरमाणश्च मारुल लुब्धः कामी 'च ते दश ॥ इत्येव_तीयकं षट्पदीगाथारूपं यच्छन्दः--अत्र नोक्तम् तत्रिभिः ‘गाथा' इति नाम्ना प्रोक्तम् । भाषा-जिसमें विषमशर पाद है। अर्थान् गुरु-लघु-क्रम तथा संख्या = । आदर न किया जाय अथवा जिसमें पादं की संख्या का भी नियम न हो जैसा कि-- महाभारत के उद्योग-५ये विदुरनीति नामक प्रकरणतर्गत 'दश धर्मम्’ इख्यादि छेक में देखा गया है इत्यादि छन्द जो इस प्रन्थ में नहीं कहे गए उनको ‘गाथा’ अनि लना चाहूय ॥४॥ इन कविनार्किक-दर्शनाचार्य-iतृसिंहवशात्रिणा विरचितायां रत्नप्रभा- ख्यायां वृत्तरत्र।करव्याख्याय पवमोऽध्यायः । अथ षष्ठोऽध्यायः। -~ उनि समादिभेदेन वृत्तानि, सम्प्रति तेषामुत्पतिप्रदर्श नार्थमुक्तानुकानाश्च कविप्रयोगेषु दृश्यमानानां वृत्तानां सन्मूल- तायोतनाय प्रस्तागवीन पद प्रत्ययान् निरूपणस्याधार्यः । तत्र प्रतीयते सक्ष्यादि-रेभिरिति 'प्रस्थयःइति प्रत्ययशब्दोऽत्र योगरूढे वेदितव्यः । ते च षट् तदाह

मतः मद्यदिन।। प्रमतः=विषयामकत्वेनऽनवहिनः । उन्मतैः=अपस्मारा

दिरोगेण । + एतदध्यायान्तर्गतः बहूपयौग्यपि प्रपझे मया परीक्षादिसुन ऋते विशेषत उपयोगाभावं मत्वा न कृत इति ज्ञेयम् । ११२ रतनभोपेते धृतराकरे प्रस्तारो नष्टबुद्दिष्टमेकव्यादिलगक्रिया । सङ्ख्या चैवाध्वयोगश्च षडेते प्रत्ययाः स्त्रुताः ॥१॥ ‘प्रस्तारइति । (१) प्रस्तारः, ( २ ) नष्टम्, ( ३) उद्दिष्टम् ( ४ ) एकदिलक्रिया, (५) सङ्ख्या, (६ ) अध्वयोगश्च । एते षट् प्रत्ययः भाषा-तीन प्रकार के चूरु का निरूपण करके उनकी उत्पति के बषनार्थ तथा अनुक्र छन्दों के स्वरूपज्ञानार्थ इस अध्याय में प्रस्तारादि छः प्रत्ययों का निरूपण करते हैं । प्रस्तारनट, डष्टि, एकद्वयादिलगक्रिया, सद्रूया, अध्ययौग भेद से 'प्रस्यय' छः प्रकार के होते हैं । सङ्घ्यादि को प्रतीति का हेतु होने से प्रस्तारादि की इस शाखा में ‘प्रत्यय' संज्ञा है ॥१॥ पादे सर्वगुराचाद्यानुषं न्यस्य गुरोरधः। यथोपरि तथा शेषं भूयः कुर्यादङ विधिस् ॥२॥ नgादीनां प्रस्ताराधीनत्वात् प्रथमं प्रस्तारमाह—'पाव' इति । सर्वगुणं=सर्वे गुरवो यत्र एवम्भूते पावे लिखिते सति, तत्र आद्य=प्रथमात् गुरोः=गुरोरक्षरात् (S) एवमाकारचिह्नस् अधः= अधस्तात् लघुम्= ( 1 ) एवमाकारं यस्य=स्थापयित्वा, ततः= यथोपरि=उपरिलिखितगुरुलघुपयनुसारम तथा=नेनैव प्रकारेण शेषम्=आद्यवशिष्टं वर्णसङ्ख्यापूर्चिपर्यन्तं द्वितीयादिकं गुरुं लघु वा ति स्वेद अर्थात् यत्रोपरि गुरुः तत्र तदधस्तादपि गुरुः, यत्रोपरि लघुस्तवधस्तादपि लघुर्देय, भूयःपुनरपि द्वितीयतृतीयादिपक्की नामधस्ताद् अमुं विधिम्=लेखनप्रकारं कुर्यात् ॥२॥ ऊने दद्याद् गुरूनेत्र यावत् सर्वलघुर्भवेत् । प्रस्तारोऽयं समाख्यातश्छन्दोविचितिवेदिभिः ॥३॥ ऊने=यूने स्थाने शुरूनेव=वर्णान् दद्यालिखेत्, यावत्= याबरपर्यन्तं लर्चलघु=सर्वे लघो यत्र एवम्भूतः पादो भवेत् । छन्दोविचितिवेदिभिछन्दश्शालैः अयम्=प्रकारः प्रस्तार= प्रस्तारनामा समाख्यातकथिः। भाषा-प्रस्तार का प्रकार यह है कि–सवंगुरू पद में प्रथम गुरु ( s ) के नीचे () लघु को लिखें । तब ऊपर की ५क्ति के अनुसार शेष (दाहिनी ओर के) रिक्त स्थान को पूरा करे अर्थात् ऊपर लिखे गुरुलघु के अनुसार नीचे भी गुरुलघु को लिखकर पक को पूरा करे। इसी प्रकार दूसरी तीसरे पक्ष को लिखे । परन्तु जो शेष (माएँ और का) रिक्त स्थान हो उसमें गुरु वर्ण का ही लिखे, जय तक सर्वेषु पाद की प्रति-समप्ति नहीं होती तब तक उक्त विधि करता है । धन्दशा के बेता इन विधि को ‘प्रस्तार’ कथन करते हैं । षष्ठः षट्प्रययाचिकाशऽध्यायः। ११३ तक्ष प्रस्तारस्य स्थापनाप्रकारो यथा -- तत्र उठायां अन्युब्यां मध्यायां प्रतिष्ठायां भेदद्वयम् । भेदचतुष्टयम् । भेदाष्टकम् | भेदषोडशी यथा। यथा। यथा यथा। १s एकगुरुः ॥१ s5 द्विगुरुः ॥ १ ऽss मगण १ । s s s s २ । एकलघुः ॥ २,। ॐ एकलबकगुरुः॥२ISS यमण|२ | s s s ३ ७ । ,एकयैकलघुः | ३ SIS रगणः|३, ७ । s ऽ ४ ।। द्विलघुः ॥४ ।ऽ मगण ४ ।। । ऽ ऽ 2 SSI तगण| / s s । s ६ । SI जगणः ६ । ऽ । ऽ → S । t भगणः ऽ। ऽ । । ऽ ८ । । नगगण८ । । । ऽ ६ S S $ ।। = == == १० । ऽ ऽ । |११ $ । ७ । = = = |१२ । । ७ । |१३ ऽ ऽ । । |१४५ । ऽ । । | S । । । १६ । । । । नष्टस्य यो भवेदस्तस्याऽद्भद्रे समे च लः। विषमे चैकमाधाय तस्याऽऽद्रं गुरुर्भवेत् ॥४॥ प्रस्तारशोधनोपयोगिनष्टमाइ-नटस्य' इति । 'अ' अस्यतः परं तत्रेत्यध्याहार्यम् । ततध-नष्टस्य वृत्तस्य योऽक्षः तत्र समे सति ल१=लघुनॅल्यः । तस्य च अर्थेऽधैकृते अर्धा समे सति लः=लघुलैरयः । विषमे सति तत्र अधीकरणायोगात् पकम्= अधिकम् आधायक्षिप्वा अर्घयेत् ततः तस्मिन् विषमे नष्ट ११४ रस्रप्रमोपेते सुरक्षाकरे गुरुर्भवेद्गुरुर्देय इत्यर्थः । ‘अर्जुsछु’ इति वीर्लया पुनः पुनः करणे सूचितम् । अर्थात् यावत् इष्टमष्टद्युतवर्णसंख्यापूतिर्न भवति तावदेवमेव कुर्यात् । अत्रै समे सति लघुः, विषमे च गुरुः, पुनरप्येवं यत्र २ चैपस्यं तत्र २ पकमधिकं प्रक्षिप्यार्धयेत् याघझर्णक्षस्याप्रमापणमिति पर्यवसितोऽर्थः । यथा यक्षरे प्रस्तारे पञ्चमं वृत्तं कीदृग् इति प्रश्ने कृते पश्च माङ्गस्य विषमत्वात् (७) शुरुर्ररूयः । ततो विषमो नार्धयितुं शक्य इति हेतोः पश्चसंख्यायामेकं योजयित्वा, तस्यार्धाकरणे त्रित्वा वच्छिन्नापि संख्या विषमा जायते । एवं त्र्यस्य विषमतया पुनरपि (s) गुरुरेव लेख्यः । पुनरपि उयकस्य विषमत्वात् सैकस्यार्थे * ह्यङ्कस्य समत्वात् ( १) लघुरिति । एवम्-(ss ) पञ्चमः तगणः सम्पद्यते । समोदाहरणं यथा--चतुरक्षरप्रस्तारे चतुर्थ वृत्तं कीडगिति प्रश्ने समत्चात् लघुः (।) न्यख्यः । तदर्थं इयक्के पुनर्लघुः ( । ऐञ्चितके एकस्याऽसमवास् गुरुः (७) । शिफैकाद्धे सैके अर्धिते कृते पुनर्नूरु (S) न्यंस्यः । एवं सति चतुरक्षरप्रस्तारस्य- ( ।।ss) अयं चतुर्थं मेदोऽस्तीत्युतरं निर्गलति । भाषा–यदि कोई प्रस्तर का भेदज्ञान न रहे तो उनके निकलने की रीति को 'नाट्प्रत्यय’ कहते हैं । उसका प्रकार यह है कि--~नष्ट का अकु यदि विषम अर्थात् १, ३, ६, ७, ८, ११ आदि हो तो सत्र से प्रथम गुरु (s) लिखना चाहिये । यदि नष्ट का अङ्क ३, ४, ६, ८, १०, १२ आदि समरूप हो तो लघु (1) लिखें । पुनः वृत्त समाप्ति पर्यन्त अचे को आधा २ करते जाना चाहिये । यदि वह आधा सम हो तो लघु () विषम हो तो उसको आधा करके गुरु (s) लिखे । परन्तु विषम का आधा होना सम्भव नहीं, इसलिये उसमें एक और मिलाकरआधा कर लेना चाहिये । जैसा किसी में प्रश्न कियः कि--तीन अक्षरवाले प्रस्तार का पक्षम भेद क्या है ? ऐसा प्रप्त करने पर (५) पश्चम अझ विषम होने से प्रथम हमकोक (S) गुछ लिखना चाहिये । पुनः उस पवम संख्या में एक और मिलाकर छः बनते हैं, उनको आधा क ते पुनः तीन का अङ्ग विषम होने के कारण फिर एक अन्य (s) गुरु लिखें। तीन का प्रक विषम है, उसका आधा हो नहीं सकता। इसलिए उसमें एक और मिलावें तो चार बनते हैं । एवं चार का आधा वौ, यह अइ सम हो जायगा इसलिए एक लघु () लिखने से प्रष्टव्यत्रिषर्यात्मक जाति की संख्या पूर्ण हो जाती हैं। अतः आगे कोई आफूति न करने से ( s s ) यह उत्तर निकल आता है, अर्थात् यचर जाति का पाँचथै भेद है । इस प्रकार समदाहरण को भी जान लेना ॥

अर्थात् य एकस्यास्याभाधानात् चत्वारः सम्पद्यन्ते, तदर्धकरणे

चकस्य समत्वात् । षष्टः षट्प्रस्ययाधिकाराऽध्यायः । ११५ = t द उद्दिष्टं द्विगुणानाद्यदुपर्यङ्कान् समालिखेत् । लघुस्था ये तु तत्राऊस्तैः सैकैर्भिश्रितैर्भवेत् ॥५॥ उद्दिष्टमाह-उद्दिष्टम’ इति आद्यत्=आक्षरादारभ्य अन्तिमाक्षरपर्यन्तम् उपरि उपरि द्विगुणान् द्विगुणान् अङ्गम् समालिखेत् अर्थात् आधाक्षरशिरसि एकमकं लिखेत् द्वितीयाक्षर : शिरसि एकं द्विगुणीकृत्य द्विसद्भयाकमकं दद्यात्, एवमेवाग्रेऽपि अन्तिमाक्षरावधि बिधि समापयेत् । ये तु तत्र=तेषु उपरिलिखि तेषु लघुस्थाः=लऽत्रण रशिगसि वर्तमाना अद्भः तैः सैकै=एके नाधिकेन सहितैः मिश्रितैः=यथास्थानं योजितैः ‘उद्दिम्नाम प्रत्ययो भवेत्=स्यात् । तथाहि-केनचित् पृष्ठम्-यक्षरे प्रस्तारे (!। s) अयमन्यगुरुः कतमो भेदोऽस्तीति ? । तत्र आद्याक्षरोपरि () एवमेकमदं दद्यात् । एकं द्विगुणीकृत्य द्वितीयोपरि () द्विकं लिखेत् । द्विसङ्ख्यामपि द्गुिणीकृत्य व्योपरि (S) चक्रकं लिखेन् । अत्र लघुम्थ एकाग्झो ह्यश्व तयोर्भिशुणे प्रयो भवन्ति तत्र चैककुदने चर्च ४ जायते । तदेवम् (, K) अये चतुर्थी सेद इति कथयेत् । एवमेव ‘चतुरक्षरप्रस्तारे (७) अयं कतमो भेद' इति केनचित् पृढे सति, तत्र-प्रथमाक्षरोपरि एकी, विती थादरोपरि वृहं, तृतीयोपरि चतुरङ, चतुर्थोपरि अष्टकं दद्यात् । यथा च उपरि निर्दिष्टम् । तत्र-लघ्वक्षरोपरि स्थिता १, ४,८ एकक-चतुर्काएकाः अज्ञाः । तेषां संकलने सति ग्रयोदश १३ सम्प पद्यन्ते । एषा च संख्या विषमा अतोऽत्रभ्यस्य एकाकस्य मेलने कर्नब्यम् , कृते च तन्मेलने १४ चतुर्दश जायन्ते । ततश्चेदमेव १४ चतुर्दशोऽयं मेदः’ इत्युत्तरमायाति । भाषा-उद्दिष्ट प्रत्यग्र का यह प्रकार है कि प्रथम अक्षर लघु (।) या गुरु ( ) से लेकर अन्तिम अक्षर पर्यन्त ऊपर २ ड्रिगुट २ अ लिख् अर्थात् पहले अक्षर के शिर पर एक (१) अ लिये, दूभरे अक्षर पर उगको द्विगुण करके दे (२ ) का अर्थ देवे, इत्र प्रकार अन्तिम अक्षर पर्यंन्त पूर्व २ अङ्क को द्विगुण करके लिखते जाना चाहिए । उन ऊपर लिखे हुए अफ में में लघु अक्षर के शिर पर जितने अइ हॅ। उनका योग करके एक और भिलदैवे नौ। उक्ष जाति का भेद निकल आता है । जमा कि-क्रिमी ने प्रश्न किया कि तीन अक्षर वाली जाति के प्रस्तार का (!s) यह अन्य गुरु बेन मा भेद है ! तब इसके ऊपर प्रथम अचर पर () एक का अड लिखना चाहिएबुभरे पर इसको द्विगुणा करके () से का अइ और तीसरे पर दो को द्विगुण करके (s) चार का अ लिन्यै । लघु अक्ष रस्थ प्रश्नों के मिलने से (३) होते हैं, उन में एक और मिलाने से (४) बन जाते ११६ रसप्रभोपेते वृरत्नाकरे है। इस प्रकार (Is) यह भेद यचर जाति का चतुर्थ है। यह उत्तर जानना । एवं यही रीति सर्वत्र जान लेनी चाहिए ।«। वर्णान्वृत्तभमन्सैकानौत्तराधर्यतः स्थितान् । एकादिक्रमतश्चैतानुपर्युपरि निक्षिपेत् ॥६॥ उपान्त्यत निवर्तेत त्यजदककस्ध्वतः। उपयोद्याद् गुरोरेवमेकच्चादिलगक्रिया ।।७॥ एकद्वपादिलगक्रियानामानं प्रत्ययमाह -वर्णानिति । चूतभवान्-उक्ताऽत्युकदिवृत्तनिष्टान् वर्णान्वर्णसंख्याकान् अङ्गान् सैकान्एकेनाधिकेन सहितान् औत्तराधर्यतः=उत्तरा धरभावेन स्थितान्यस्तान् कुर्यात् । एतान्=पूर्वस्थापिप्तन् अङ्कान एकदिक्रमतः=एकद्वित्र्यादिक्रमेण उपरि उपरि=अके निक्षिपेत्मेल येत् । ( मेल्यमानाङ्गीयसमसंख्याया उपरि दोषो मेलनं न तु स्वस्यैव स्वरूपतः, अन्यथा तदीये स्थाने शल्यत्वप्रसङ्गन द्वितीयादमेलनाया असम्भवात् ) अर्थात् अधस्तन मेककं तदुपर्युद्धे क्षिष्ट्वा इयकं कुर्यात्, द्धयङ्कमपि तदुपरि वर्तमाने तृतीयेऽके क्षिप्त्वा यकं कुर्यान्, इत्येवमुत्तरोत्तरं कुर्वाणः उपान्त्यतः=अग्स्यसमीपस्थात् अघोवनिनो कात् ॐ ऊध्र्वरः=उपाभ्यादुपान्त्यादुपरि प्रत्यावृत्य एकैकं त्यजन् सन् निधनॅन=चिरामं कुर्यात् । एवं कृते सति आद्यत्प्रथम गुरोः= सर्वगुरोः भेदाव् उपरि=अनन्तरम् एकव्यादिलगक्रिया=एकद्वि- यादीनां लगक्रिया ययमेकल्लुपुर्भदः, अयं द्वितपृथैवः अयं त्रिलघु , तथा अयमेकगुरुःअयं द्विगुरुः, अयं त्रिगुरुरित्यदिक्रिया शतव्येति शेषः । अयमेव मप्रस्तार' इत्युच्यते । सर्वस्य उपरि स्थितः सर्वगुरुः, सर्वस्य अधः स्थितः सर्वलघुरिति सम्प्रदायः । यथा यक्षरे वर्णतुल्यसंख्याघतः श्रीन एककेन अनेन अधिकयित्वा चतुर एककान् विन्यस्येत् । तद्यथा ततः प्रथममधः स्थितमेकाकं तदुपरि स्थिते एकाके विनि पत्य इदं विदध्यात् । यथा - २१ ११

उपान्व्याचषधि मेलनं कृत्वा तस्स चान्ये क्षेपं विनैवेयाशयः । षष्ठ' षट्प्रत्ययाधिकाराऽध्यायः।

११७ ततो व्यकं तदुपरिवर्तिनि तृतीयस्मिन् एकाने विनिपात्य ॐयसै सम्पादयेत् । यथा ३१ २१ ११ इतोऽने तदुपरि स्थिते चतुर्थे एककाझी श्यकं नैव मेलयेत् ‘उपास्यतो निवर्तेत’ इति नियमान् पुनरधोवर्तिनं द्वितीये मेलयित्वा उयकं सम्पादयेत् । यथा- ३२१ ११ १ १ अनया रीत्या एको भेद उपरिस्थितः सर्वगुरुःततः पञ्च र्द्धिनीयपादभ्याखस्थाने वर्तमानः उयकः इति प्रयो मेदा षक गुरुक सस्तीति ज्ञानं भाति । अथ तदधःपक्रम्यस स्थान ग्रक इति श्रयो भेद एकगुरुकाः पुनस्तदधः पञ्चतन्त्रस्थाने त्राद् इति त्रयो द्विगुरुकः एवं सर्वाधःपङ्गलन्मस्थाने एकोऽङ्कः सर्वलघुकः । तत उपस्थेिन यज्ञेन एकलवुकाः त्रयो भेदाः । तन उपरिस्थेन यद्देन द्विलघुका अपि त्रय एवेति सर्वत्र सुझातव्यम् । आलोचयन्तु च।धोवर्तिनीर्विधा वनिताः, तथाऽन्यत्रापि घटनीयम् । भाषा-प्रस्नाने क नाना प्रकार के भेदों में से प्रत्येक रप में 'कितने लघु है, किनने गुरु है' इस प्रकार गुरु ग्रंथ प्रगीति के तुभ्न उषाग्र । नाम ‘एकट्यादिलक्रिय' है । इगते प्रत्येक प्रश्नार के ५ लघु गुरु संख्या का जान हो । जाना हैं।( ग्रसरत्नाकर की नरायणभट्स टीम में बहुत विस्तार है भार कई प्राकृत फ़िल प्रन्थं में नथा भाषा के बृहत् इन्द-प्रन्थं। में भी बहुत विस्तार वे वर्णन किया गया है, यह व लपयोगी नथा परं(दुपयोगं न ममझकर सैन अधिक न्यास नई किया )। धृत के वर्षों की जननी संख्या है। उसमें एक और मिलाकर उतने ही एकाइ लिश्चैन चाहिये। उन एक एक अछै। को ऊपर की दूरी पति से भिन्न है परन्तु अन्य के मभीपवर्ती अझ को न मिलव, ऊपर के एक २ अड़ के कैं। वे । उन छेड़े हुए श्राद्धे मे ऊपर के सदगुरु प्रथम भेद से नीचे तक गिनते जाना चाहिये। इत्र प्रकार पइला भेद सर्वगुरु, मश भेद एकगुरु, तमिरा भेद द्विगृरु होता है। इसी प्रकर नीचे से ऊ भर की ओर विचार करने से सब में नार्वे का भेद सर्वलघउमले ऊपर का एक लखु, तीसर। द्विलघुक, इत्यादि प्रकार को ‘एकव्यादिलगक्रिय’ कथन करते हैं, जैसा कि-ऊपर संस्कृत मे वर्तने का प्रकार लिख दिया है । लगांक्रयाक सन्दह .भवेत्सख्याविमिश्रिते । उद्दिष्टाकसमाहारः सैको वा जनयेदिमाम् ॥|८॥ ११८ रस्त्रप्रभोपेते वृत्तरत्नाकरे कमप्राप्तां सङ्ख्यामाह-लगेति । लगक्रियाद्दसन्दोहे=लग- क्रियायां पूर्वोक्तायां लघुगुरुशनव्यापारे येऽङ्कः सिद्धाः तेषां सन्दोहे=समूहे विमिश्रिते=अन्योन्यं योजिते सति ‘सद्धा’ भवेत् । तद्यथा—ज्यक्षरे लक्रियायाः फलिना अङ्कः १-३-३-१ एकत्रिज्ये कामकाः सन्ति । एतेषामेकक्रियेककानां मेलने अयं सम्पद्यन्ते । एत्रश्च—यक्षरप्रस्तारस्य अष्टमेदार्मिक सङ्ख्येति सिद्धं भवति । एवम् चतुरक्षरे च १-४-६-४-१ इत्येकचतुःषट्चतुरेककात्मिक फलिता लगक्रिया । एतेषाञ्चाङ्गानां परस्परं संकलने षोडश समया सम्पद्यते । एतायत एव चतुरक्षर प्रस्तारभेदाः । प्रकारान्त रेण संख्यामा - ‘उद्दिष्टेनि’ । बा=अथवा । सैक=एक सइितः उद्दिष्टाङ्गसमाहारः=उद्दिष्टनमङ्कानां समाहारः = मेलनम् इमाम्सङ्ख्यां जनयेत्=डत्पादयेस् दर्शयेदिति यावत् । यथा यक्षरे एकद्विचतूरूपा उद्दिष्टाङ्काः ( पूर्वरीत्या निर्दिष्टाः ) संकलने सति सप्त सम्पद्यन्ते, तत्र एकेन योजने अप्रैौ जायन्त, एवं यक्षरप्रस्तारस्य अष्टमेदात्मिक संख्या निर्याति । भाषा–यदि लगक्रिया के फलित अझममुदाय को परस्पर मिल हैं तो संख्या निकल आती है, किंवा-उद्दिष्ट प्रस्यय के अझ्षमुदाय में एक अधिक मिला देने से संख्या का ज्ञान हो सकता है ॥८॥ संख्यैष द्विगुणैकोना सद्भिरध्वा प्रकीर्तितः । घृचस्याशुलिकी व्याप्तिरधः कुर्यात्तथाङ्गुलिम् ॥६॥ अथाध्वयोगम६-लङ्गस्यैवेति । सङ्ख्या=समादिवृतानां तत्तजातिषु संख्या पूर्वमुक्ता सा द्विगुणा कृता, पुनरेकोना सलि=प्रस्तारादिविधिकैः सः अध्या=बूढप्रस्तारण्याज्यः प्रवेशः लेखनस्थानेयशा प्रकीर्तित=डतः । अत्रार्थं उपपत्तिमाह-वृत्त स्येति । वृखस्थ-घृतप्रस्तारस्य व्याप्ति=व्यापनं स्थानम् अङ्कलिका= अकुलिपरिमिता भवति, अतः तथा अबुलायामाः गुरुलघवः कार्याः प्रस्तारस्यान्तरालं अलिपरिमितमेवंत्यर्थः । यथा--ऽयक्षराया जातेः प्रस्तारलेवार्थं कियस्थानमपेक्षितमिति शिष्यजिहासायां त्रयज्ञप्रस्तारस्य अष्टसङ्ख्यां द्विगुणीकृत्य सआता षोडश सङ्कया । तामेकेन ऊनयेत् । ततो जायते ‘पञ्चदश’ इति सङ्ख्या । एवञ्च पञ्चदशालिपरिमितस्थानमपेक्षणीयं भवतीत्युत्तरं फलति । तथाहि कोष्ठकलेचे प्रयामः षष्ठः प्रत्ययाधिकाराऽध्यायः । ११९९ माषा-घृतभेद की संख्या को द्विगुण करके एक कम कर देने की विधि को ‘अध्घ' कहते हैं । प्रतार लेपस्थान का नाम ‘अध्वा' है । इसमें उपपति यह है कि-घूत्त की एक अडगुलपरिमित व्याप्ति=चौड़ापन हो और उसके नीचे एक अङ्गुलपरिमित स्थान स्पष्टतया रिॐ=ाली दीखना चाहिये, जैसा कि निम्न यन्त्र से स्पष्ट है- १ ३ ७ ७ प्रस्तारस्थानम् ॥९ ऽ ऽ । प्रस्तारस्थानम् रिक्तस्थानम् |१० रिक्कस्थानम् ३ । ऽ ऽ प्रस्तार० |११ । ऽ । प्रस्ताग |१२ रिक्त० = + =

==

== ५ ८ । ७ अस्तार० |१३ ऽ । । प्रस्तार० । रिक्त० १४ रिक्त०

= = = == = = = |७ । । ऽ प्रस्तार० १५ । । । प्रस्तार० रिक्त० वंशेऽभून्कश्यपस्य प्रकटगुणगणः शंसमिद्धान्तवेत्ता विप्रः पव्येकनामा विमलतरमतिर्वेदतार्थबोधे । केदारस्तस्य वसुः शिवचरणयुगाराधनैकाग्रचित्तः छन्दस्तेनाभिरामं प्रविरचितमिदं वृत्तरत्नाकराख्यम् ॥१०॥ अधुना प्रतिशतानुसारं समादिवृसभेददिकं निरुष्य प्रस्थ कारः स्ववंशं कीर्तयन्नुपसंहरति ‘वंशे’ इति । कश्यपस्य=तदाख्यस्य महर्षेः वंशे=अन्वये प्रकटगुणगणःप्रख्यातशौचाचारस्त्रतुर्यादि- गुणसमूह पब्येकनामा विप्रः=ाह्मणोऽभूत् । स कीदृशः-शैव सिद्धान्त बेळ=शिवो देयता एषां शैवाः शिवार्चनरताः तेषां सिद्धान्तानां वेत। शता तथा बेचार्थबोधे=वेदनां तत्त्वार्थस्य= अद्वैतरुपस्य बोधे विमलनग्मनिः=अनिमात्रं निर्मलधिषणः तस्य पव्येकस्य स्नुः=पुत्रः केदारः-केदारनामा । स कीदृशःशिवचरण युगाराधनैकाप्रचितः=शिवचरणयुगस्य आराधेनन एका चित्रं १२० रत्नप्रभोपेते धृतरनाकरे यस्य सः तेन अभिरामम् = मनोहरं सघोषोधकरत्वा इदं वृत्तरत्नाकराख्यम्=धृतरनाकरं नाभ छन्द=छग्दोग्रस्थ इत्यर्थः, प्रविरचितम्=सम्यङ् निर्मायीत्यर्थः । भाषा-करयप के वंश में शंचाचारादि उतम गुणोंवाला, शैवसिद्धान्त का ज्ञाता, चेवप्रनिपाद्य अदैनरूप अर्थ के माहाकार में भ्रान्ति से रहित शुदच्युदिवाला। पटेकनाग ब्राह्मण हुग्र था। शिवमहदेव के आरधन व एकाग्रचितवाले, पत्येक के पुत्र केदार नामक पगडन ने मनहर अर्थात् आशु छन्दोज्ञान करा देने में समर्थ 'धृतरभाकर’ नामक छन्द प्रन्थ का निर्माण किया है ॥१०॥ गुणुवस्वन्नन्द्रं चन्द्रेऽब्दं वैक्रमे शुभवत्सरे । ऊॐ भासि दले शुक्रे गपाष्टम्यां भृगैौ दिने ॥१॥ बूतरछ। करस्याऽस्य च्छन्दं ग्रन्थस्य नामतः । टीकां रत्नप्रभां नाग त्रिवृन्त्या सहितामहम् ॥२॥ ‘सभाम्पबत्या विबुधाः ! पडू पूरितवानिमाम् । तेन तुष्यनु माकान्त उमाकान्तश्च नित्यशः ॥३॥ पञ्चमे जार्ज मूषेन्द्रे भारते सति शासति । इममकार्यं सतां टीकां संक्षिप्य सरतः ॥४॥ भावार्थप्तवतां नित्यं त्राणां हितकाम्यया । यदि मेऽत्र प्रम/दः स्याच्छोधयन्तु वेद वराः ॥५॥ किन्तु मात्सर्यदोषेण मनसं विप्लवं विना । विवचिता गुण दोषाः प्रतिभान्ति विवेकिनाम् ॥६॥ मन्दा इष्ट न व इट्। भवेयुर्नात्र में क्षतिः । सारस्वतप्रसद मां न जहति कदाचन ॥ ७॥ इति ब्रूपण्डितदैवदामतनुजनुष। खरखतवंश।वनंसेन सतीविष्णुदेवगर्भजैन स्थल केट मास्तन्य-जैनन्यायधिशरद-कवितार्भिक-दर्शनाचार्ये-नृसिंहदेवशास्त्रिया विरचितायां खोपज्ञ ‘मौभाग्यवती’ विद्युतिसहितयां “रजप्रभn' इत्याख्यायां वृत्तरत्नाकरव्यरूयाय षष्ठोऽध्यायः । समाप्तश्चायं सटीको ग्रन्थः । (मश्नः)--* कति प्रत्ययाः किप्रयोजनाश्च ते ? प्रस्तरादीनां लक्षणं शूहि ? तेषां रीति स्वयं प्रन्थानुसारं वर्द्धयित्वा स्फुटीकुरु' (०)घु० १११ तः १२० पर्यन्तम् । अस्य ग्रन्थस्य प्रश्नस्वनशैली चैत्र कठिन, लक्ष्यलक्षणे एव प्रायः प्रष्टव्ये भवतः। अनोऽश्मप्रदर्शितरीत्या अनिर्दिष्टाः अपि प्रश्नः स्त्रयं कथाःउत्तराणि च तथा तथोहनीयमनि, एवमभ्यासे परं ज्ञः सुगमा भविष्यतीति विदलैंग्सु छात्रचयः । इति सौभाग्यवती विवृतिः ।