विमानार्चनाकल्पः
| विमानार्चनाकल्पः मरीचिः १९९८ |
Vaikanasiya VIMANARCHANA KALPA (Sage Marichi Samhita) श्रीवैखानसे - भगवच्छास्त्रे मरीचि महर्षि प्रणीते विमानार्चनाकल्पा: प्रकाशका तिरुमल - तिरुपति देवस्थानम्, तिरुपति 1998 Vaikanasiya VIMANARCHANA KALPA (Sage Marichi Samhita) श्रीवैखानसे - भगवच्छास्त्रे विमानार्चनाकल्पा: वैखानस - व्याक रणपण्डित,. व. रघुनाथचक्रवर्ति भट्टाचार्येण ‘ व्याक रणपण्डिन श्री सेतु माधवाचार्येण च संशोधितः
वैखानसागम चुडामणि माडंबाकं क्रुष्णस्वामि श्रीनिवास भट्टाचार्ये: T.T.D वॅखानसागम अस्थान पंडितॅ: परिशीलित: प्रकाशका तिरुमल - तिरुपति देवस्थानम्, तिरुपति 1998 VIMANARCHANA KALPA by MAHARSHI MARICHI T.T.D. Religious Piblication Series No.488 T.T.D. First Edition 1998 Copies: 1000
Published by Sri. M.K.R. VINAYAK, I.A.S Executive Officer. Tirumala Tirupati Devastha ms Tirupati T ३AT},
Printed at
Bhagyam Quality Printers
48\B, Ramanuja Iyar Street,
Chennai - 600021. FORWORD
Vimanarcana Kalpa written by Sage Marici is one of the important texts of Vaikhanasa Agama. This is a reprint of the book published by the T.T.D. a few
years ago.
The Waikhanasa tradition of temple worship was founded by Sage Vikhanasa Maharshi. Sri Vimanarcana Kalpa text consisting of 101 patalas gives full details about construction of temples, preparation of different idols with detailed measurements, procedure for installation of idols, daily pooja, visesa puja and Prayascittas. It also exhaustively deals with Bhakti, Prapatti and Yoga systems. This book is often referred to as an authoritative text for rituals in Sri Venkateswara Temple at Tirumala.
I express my thanks to Sri M.K. Sreenivasa Bhatta Charya (T.T.D. Asthana Pandit) and Sri Vaikhanasa Divya Siddhanta Vivardhini Sabha for their co-operation and assistance in bringing out this edition.
I hope this book will serve the needs of all the scholars, devotees and Archakas for fully knowing about the construction of temples, installation of idols and the performance of rituals.
Tirupati 30-11-97 M.K.R.VINAYAK, I.A.S. Executive Officer T.T Devasthanams श्रीश्रीनिवासाय नमः
श्रीमदिखनसमहागुरवे नमः
प्रस्तावना।
कटिसुघटितहस्तं कालमेघाभिरामं
कमलमदहराक्षं पद्मया दीप्यमानम् ।
प्रणतमुनिजनॅस्तं प्राप्यमप्राप्यमानं
शरणमुपगतोऽहं प्राञ्जलिवेङ्कटेशम् ।
नारायण: पिता यस्य माता चापि हरिप्रिया। भृग्वादिमुनयः शिष्याः तस्मै विखनसे नमः।।
"कलौ वेङ्कटनायकः" इति भगवद्वेदव्यासकृत-पुराणवचनानुसारेण शेषमहीधरशिखरे विराजमानः सप्तगिरिराजः इति सुप्रसिद्ध भगवान् श्रीवेङ्कटेशः भक्तानां मनसि प्रत्यक्षमिव विलसति । तत्र भगवदर्चनं वेदोक्तप्रकारेण श्रीवैखानसदिव्य-भगवच्छास्त्रीया श्रीवैखानसीयवैदिकै: क्रियते।
श्रीविखनसशिष्यैः भृग्वत्रिमरीचिकाश्यपैः चतुर्लक्षप्रमाणेन श्रीशास्त्रमनाधेयमधेयमर्चाशास्त्रं प्रपञ्चितम्। तत्र मरीचिना कृतं विमानार्चनाकल्पमिति सुप्रसिद्ध। अस्मिन् ग्रन्थे शताधिकपटलानि सन्ति। अत्र भगवान् मरीचिः कर्षणादिप्रतिष्ठान्तविषयं सम्यक् व्याख्यातवानू: विमानादीनिर्णयलक्षणं ध्रुवकॉतुकस्नपनबलिबेराणां लक्षणं,नित्यार्चनं, विशेषपूजाविधानं, स्नपनमित्यादीन्यथाचारमुद्घाटितवान्। ग्रन्थान्ते परमपुरुषार्थस्य मोक्षस्थावाप्तिमार्गं श्रीवैखानसशास्त्रग्रन्थगणनाविधिं च रचयामास अतोऽयं ग्रन्थः परमप्रामाणिक: वैखानसपरम्परायाम्।
अस्य ग्रन्थस्य प्रकाशने कृताधिकारेभ्यः श्रीतरुिमल तिरुपति देवस्थान कार्यनिर्वाहकेभ्यः एम्. श्री क्षीररामलिङ्गेश्वर विनायंक, I.A.S., महोदयेभ्यः, श्रीतिरुमलतिरुपतिदेवस्थानपालकमण्डलिसदस्येभ्यः सादरं साभिमानं च नमांसि। देवस्थानप्रचुरणविभागसंपादकेभ्यः एन्. एस्. राममूर्तिमहोदयोभ्यः धन्यवादशतानि। श्रीवैखानसशास्त्रग्रन्थप्रकाशने सिद्धप्रयत्नेभ्यः श्रीवैखानसदिव्यसिद्धान्तविवर्धिनीसभाया: कार्यदर्शिभ्यः दीविवंशजेभ्यः गौतमसगोत्रेभ्य: विखनसाचार्यवर्येभ्यः स्वस्तिर्भवत्विति आशीः।
श्रीस्वामीहाथीरामजी पीठाधिपतिभिः श्रीप्रयागदासजीसमभीरव्यैः महन्तवर्यैः श्रीश्रीनिवासथगवद्दिव्यभण्डागारोद्ध्रुतद्रविणेन चेन्नपुर्या मुद्रापितपुस्तकमनुरुद्ध्य पुनर्मुद्रितोSयं ग्रन्थः । अस्मिन् मुद्रणे साहाय्यं कृतवतेभ्यः डाक्टर् मुत्तुकृष्ण महोदयेभ्यः “भाग्यम्" मुद्रणालयाधिकारिभ्य: सहर्ष कृतज्ञतापूर्वकधन्यवादन् व्याहरामि।|
इति तिरुमल, विद्वज्जनविधेयः २३-१२-९७. माडम्बाक्कम् कृष्णस्वामि श्रीनिवासभट्टाचार्यः
तरुिमलतिरुपतिदेवस्थानास्थानयण्डित: । ।। श्री ।। मरीव्विसंहिता
उपोद्धातः
निखिलभुवनतलविदितमेव श्रीमती वेंकटेशस्य क्षेत्रमिदं शेषमहीधरशिखरे विराजमानं अस्मिन् युगे प्रायस्तमसावकुण्ठितेपि भक्तजनानुकम्पया निजमाहमान प्रत्यक्षमिव प्रकाशयन् सकलभुवनस्थिति मातन्वन् अशेषश्रुतिस्म्रुति मुख्य प्रतिपाध्यो भगवान्मुकुन्दः श्रुतिगोचरेणॅवपथा ऋषिसंप्रदायात् समर्च्यमान इह विलसति। तदर्चनं च वेदानुयायित्वेन प्रसिद्धं वेदैकोपक्रमं श्री वैखानसशास्त्र मवलम्ब्य हि प्रवर्तते । तच्च शास्त्रं बह्वीभि स्संहिताभिर्विस्तृतं । तत्र भगवतो विखनसोमहर्षे श्चतुर्मुखात्मकस्य शिष्यप्रवरेण मरीचिना संपादितासु या आनंदाख्या संहिता सैवात्रानुष्ठानविषयः । कालतोलुप्यमाना सा संहिता समुज्जीवनीयेति कृतोत्साहैः, निरवधिक श्रीहरिगुरु भक्तिभरेण साक्षात्कृत श्रीमद्वेण्कटाचलाधीशेनसहदिव्याक्षक्रीडारसविशेषास्वादनॅकतानान्तःकरणानां विरागिकुलसार्वभॉमानां श्रीस्वामीहाथीरामजी गुरूवर्याणांश्रीमद्दिव्यसिंहासनमलड्गुर्वाणॅः श्री शेषाचल श्रीपद पुरादिविलसच्छी भगवद्दिव्यालय श्रीकार्यनिर्वहणधुरीणॅः विरागिकुलशिरोभूषणॅः श्री प्रयागदासजी समभिख्यॅः श्री महन्तवर्यॅः मुद्राक्षरॅः समुध्य प्रकाशिता लसति |
महर्षेर्मरीचेराचार्यश्सू तिप्रसिद्धो विखना नाम चतुराननएव, आहोस्वित् तदावेशयुतस्तच्छिष्यप्रवरो विखना नाममहर्षिरस्य वेदानुग्रुहीतस्यसंप्रदायस्य प्रवर्तकः तत्प्रणीतंच भगवच्छास्त्रं सर्वोत्तममिति तावत् कतिपयश्रुत्यादिप्रमाणोदाहरणेनाभिग्नानुपतिष्ठामहे ।। ततः :धेनुर्वहाणामदिति स्सुराणं ब्रह्मा र्रुभूणां विखना मुनीनाम् । ऋग्वेदे पवस्वंतं, वैखानसः पवस्वतेत्यादिशतर्चः वैखानसाधिदेवताः ।यजुर्वेदेवैरवानसं पूर्वइहसामभवति, विरवनसाद्दष्टं सामापिश्रूयते - ऊहे दशरात्रे सप्तमेह्निं; विशेषेण रविननाद्विरवनाः । अाह भगवान्व्यासः-कर्मकाण्डे "खनित्वाचात्मनात्मानं धर्मादि गुणसंयुतं । ध्यानमाविश्यायोगेन ह्यासीद्विख-नसो विमुः । खननं नत्र मीमांसाह्यासिध्देः परतः परात् । विशेषेण खनेध्य स्मात् भावनान्मुनिसृष्टयोनाम्ना विखनसो लोके स आसीदंडजाप्रयः” इति गूढार्थप्रकाशने खनशब्दः प्रयुज्यते। तथामहाभारतेपि इति दशविधनिर्णये। “वैखानस इति" “क्कचित् विखनसः इति विखनाः” इति चत्रेधाऽयं शब्द स्समानार्थतया पठ्यते। वैयासिक्यादि निघंटुष्वपि विखनाश्व विरिंचन इति। भृग्वंगिरादय: नवापि विखनसः शिष्याः, यथोक्तम्।
एते विखनसः शिष्याः श्रुतिस्मृतिविधानत इति ।
भारतेच वेदानांव्यसनादर्वाक्प्राग्रूपं मिलितं तु यत्। तांतु वैखानसीं शाखां इति ब्रह्मविदो विदुरिति। भागवत मतप्रशंसायां श्रीयामुनाचार्यरुच्यते, "इदमपि (वैखानसमपि) भागवतमतमिति संगृह्यते" इति । वैखानसा: पांचरात्राश्चेति द्विविधा: भागवता: । कल्पसूत्र व्याख्यातारश्र्च तत्र तत्र भागवतानां सूत्रं विखनः प्रणीतं सूत्रमिति, उदाहरन्ति । वैखानससंहितासु वैखानसानां भागवता इत्येव व्यवहारोपि स्फुटः ।
अन्यत्रंच "वैखानसास्च सूत्रस्च अन्गेश्श्रामणकस्चच, नारायणस्च देवस्च याथार्थ्यं न च विन्दति" इति
बोधायन: धर्म द्वितीयखण्डे "बानप्रस्था वैखानसशास्त्रेण समुदाचारेण" इत्यादॉ श्रामणकंनाम वैखानसंसूत्रं "तेनान्गिमादधीत वानप्रस्थः” इति आपस्तंब गौतमयममनुशंखलिखितहारीतवसिष्ठादिभिः वानप्रस्थाग्निपुरोडाशपौंडरीक कुण्डादिविधानेषु मूलप्रमाणत्वेन विखनस्सूत्रमेवाश्रितं, तथाचोक्त्तं । अादिकालेतु भगवान् ब्रह्मातु विखना मुनिः । यजु: शाखानुसारेण चक्रे सूत्रं महत्तरं । वनाश्रमाचारयुतं श्रौतस्मार्तसमन्वितं । यस्मिन्नेवतु संप्रोक्तं सूत्रं विखनसा परं, वनस्थानांतु सर्वेषां विधिश्श्रामणकोभिधः, वानप्रस्थास्ततस्सर्वे येद्विजाअन्येचसूत्रिण: तत्सूत्रविध्यनुष्ठानात् स्मृता वैखानसास्तु ते यत्सूत्राद्यंतमध्येषु भगवान्विष्णुरव्ययः, यष्टव्यो गीयते यस्मात्, सर्वसूत्रोत्तमंतु तत् । वेदे वैखानसे सूत्रे योधर्मः परिकीर्तितः । सर्वेस्सधर्मोनुष्टेयो नात्र कार्या विचारणा ।भृग्वधिकारेच वैखानस सूत्रस्च सर्वथा वैष्ण्वत्वं,सर्वसूत्रोत्तमत्वंच
उद्रुष्यतं ।
गृहीत्वा पाणिनाविष्णुः तमुवाच मुदान्वित: । श्रीभगवानुवाचः -- विखन स्त्वं महायोगिन् लोकसंरक्षणायवॅ । श्रुत्युक्तेनैव मार्गेण मत्पूजां कुरुसादरम् श्री विखनाः । विधिना केनमन्त्रेण त्वत्पूजां करवाण्यहम् । वद स्वामिन्महाविष्णो त्वद्भृत्यस्य ममाव्यय ।श्रीभगवान् ****** संगृह्य वैष्णवान् मन्त्रान् साङ्गवेदानुपादिशत् । द्वयंच मूलमन्त्रादीन् उपचारक्रमं तथा । जपहोमार्चनध्यानक्रमश्चोपदिदेशह। मानुषं दैविकं किंच सर्वशास्त्रं हरिस्स्वयम्।
उपदेशक्रमेणैव कृत्वैवाध्ययन् मुनिः ।
ततोभगवताग्नप्तः सृष्ट्वा तान्नवसंख्यकान् अध्वापयामास तथा साङ्गोपाङ्गानिसर्वशः काश्यपोऽत्रि र्मरीचिश्चवसिष्ठोऽङ्गिरसोह्महं पुलस्त्यः पुलहश्चैवक्रतुश्चनवसंख्यकाः एते विखनसः शिष्याः लोकानुग्रहकारिणः इति । तत्रैवालयार्चागृहार्चेति उभयोरर्चनविध्योः श्रुति चोदितत्वं प्रदर्श्य विष्णुपुरुषसत्याच्युतनिरुद्धाख्यपंचमूतर्त्यात्मकस्य भगवतः पुरुषोत्तमस्य पूजामपि श्रुत्या एष पुरुषः पंचधापंचाग्निः इत्यादिकया सूचयति । किं च, ये वैखानससूत्रेण संस्कृतास्तु द्विजातयः। ते विष्णुसदृशा ज्ञेयाः सर्वेषा मुत्तमोत्तमाः ।
विष्णोः प्रियतमा लोके चत्वारः परिकीर्तिताः । अश्वत्थः कपिला गाव स्तुलसी वैखानसाद्विजाः ॥ वैष्णवेषुच तेश्रेष्ठाये वैखानससूत्रिणः । इत्येवं सूत्रिणां प्रशंसयासूत्रकारस्यैव महतीप्रशंसा कृता भवति। पूजा वैखानसैर्विप्रैरालयेस्याद् विशेषत: सर्व संपत्करंचैव सर्व दुःख विनाशनं कौर्मे । मच्चिन्तामद्रतप्राणा: मयि संगत मानसा: अनन्यशरणा राजन् तस्माद्वैखानसा वराः ॥ पांचरात्रे-पॉष्करसंहितायां विप्रा वैखानसाख्या ये ते भक्ता स्तत्वमुच्यते । एकांतिनः सुसत्वस्था देहांतं नान्ययाजिनः। कर्तव्यमितिदेवेशं संयजन्ते फलं विना प्राप्नुवन्तिच देहांते वासुदेवत्वमब्जज ! इति अतएव शरणागतिदीपिकायां वैखानसानां प्रशस्तिर्यथा "त्वां पांचरात्रिकनयेन पृथग्विधेन वैरवानसे न च पथा नियताधिकाराः । संज्ञाविशेष नियमेन समर्चयन्तः प्रीत्यानयन्तिफलवान्ति दिनानि धन्याः । वर्णाश्रमादिनियमास्थिरसूत्रबद्धा भक्त्या निवेशित यथार्ह सुपत्रपुष्पा । मालेवकालविहिता हृदयंगमा त्वां आमोदयत्यनुपरागाधियां सपर्या। तथा वैखानसगृह्योच दशम प्रश्ने "मधूक्ते तोयम्, मांसोक्ते पैष्टिकं ग्रुहाति" इत्युक्तेः शुद्धस्सात्विकत्वमेव वैखानसानां सिद्धम् ॥ अच्छिद्र् पंचकालपरायणात्वादिकोधर्मः वैरवानसानामेव स्वभावत स्सिद्धः परैरप्याकृष्य आत्मनिवर्णित इति शांडिल्यस्मृत्यादिदिशा विग्नातं सुविदितामिति,तावदास्तां प्रपंचः ।
दक्षिणापथे केनचिदाधुनिकेन वैखानसानामपि अद्वैतित्वमुत्प्रेक्षितं। साचोत्प्रेक्षा वैरवानससिद्धांते तस्यसर्वथापरिचयाभावं व्यनक्ति । आग्रहविधुरै रस्मिन्नेव प्रयत्नेन महर्षिणा मरीचिनाकृते विमानार्चनकल्पे त्रिणवतितमे चतुर्नवतितमेच पटले वैरवानस गृह्यसूत्रघटकयोः सगुणनिर्गुणशब्दयोः निरूपितं प्रामाणिकमर्थमादाय मायावादिसम्मतार्थत्वा भावोद्रष्टव्य: । ततश्च वैरवानसाः जीवेश्वरयो र्निरुपचरित भेदवादिनइति निश्चेतुंशक्यते ॥ एतावताग्रंथेन वैरवानसागमस्य श्रुतिपथैकवर्तित्वं बहुभिःप्रमाणैः सज्जनमुदे सूचितं । कालत स्साहचर्यदोषाच्च ये दोषा स्तदनुयायिष्वपि दत्तपदास्सयुः तान् व्युदस्य मूलग्रंथावलोकनपरा महान्तः स्वतः वेदोक्तधर्मानुष्ठानेन तत्रच उपासनावर्त्मनि विद्वदविद्वत्साधारिणीं आध्यभूतां अर्चासमर्चनपद्धतिं अवच्छिन्नसंप्रदायेन प्रदर्शयतां वैरवानसानां वैदिकाग्रगण्यत्वं अवधारयेयुरिति, तथा तत्सिध्दांतेनैव शेषाद्रौ श्रीनिकेतनस्य अनन्यसाधारणः पूजाविधिः अनादितश्चलतीति, अयंच कोशः तमेवार्थं विद्वद्भयोऽविद्वद्भयो दर्शयतीतिच विमृश्य एतत्प्रकाशने कृतो साहानां श्रीमतां महंतवर्याणां तन्नियोगेन एतत्परिष्करणे कृतश्रमाणां विदुषांच मुदमेवअर्हणीं मन्यमानाः मोदेरन्नितिशम् ॥ वः · रधुनाथचक्रर्वार्त भट्टाचार्यॅ: सेतु माधवाचार्यैः मरीचिसंहिता विमानार्चनमुपस्थ
विषयानुक्रमणिका प्रथमः पटलः पृष्टम् मड्लाचरणम् भूपरीपूवं म्रुत्संग्रहः मरीच्युळकुतरम् त्याज्यभूमिकथनपूवं मरीचिंप्रतिॠषिपश्र्मः जिमितदर्शन प्रकारः मरीच्युळमुतरम् निमिताऽन्तर दर्शनपूव्ं विनानार्चनपदनिरुक्ति कार्यास्म्भदिधिः अर्चनफलम् ग्रामादौ चतुः षष्ट्यादिभागकस्नपूवं तध्दिपूर्वकं विखनसोक्तस्य विष्ण्नर्चनविधिः स्तरेण कयल प्रति ऐशान्यादिषु शंकत्यदिमवनम् आघायदीनां गृर्ह्यव्रष्टव्यला ग्रामादौ ततोमूर्ति भगवदर्चनेश्रतिः स्थापलविधिः ध्याजादॄभगवतः ग्रामाव्दाह्येविप्राऽऽवासस्यले सकलत्वाऽमिव्यक्तिकथनम् नदितिरादौ वा तदाशघनस्य फलकयनम् आलयव्दारस्योत्तमोतमत्वादिकम् आघार्यादिवश्गम् तृतियः पटलः आयघनस्यभेदः प्रतिमार्चनस्य ग्रामदिनां रवरूपम् सहेतुकंश्रैष्ट्यम् ग्रामऽग्रहास्यो: प्रभेदः विमनर्चनस्य फलजनकत्वम् दण्डके-स्वस्तिळादिषु च व्दिनियः पटलः देवपदादि निरूपणम् विशिष्टाऽऽचार्यवरणम् आयदि निरूपणम् भूपरि विधिः,तत्कालश्र्च गृहश्रेणी निर्माणदेशः सहेतुकं अंकुयऽर्वणपूवं निमितदर्शनविधिः पजाविहिनग्रामे वासजिषेघः विश्वाथानुक्रमणिका X।।।
3ार्चकादीनां स्थानम् । रिलान्तजलान्तभूसोचनपुर्व शिलादि वास्तुविषमविन्यास निषेधः स्थापनम् वास्थतुवशात्प्रसादादि निषरु रिलेष्टकादि लक्षणम् ऋषेणकाम: युगादिलक्षणम् शिलेष्टकाप्रतिष्ठापूर्वकंनद्विन्यास: कर्षणकार:थुगादिलक्षणम् शिलेष्टकाप्र्तिष्ठ्पपूरर्वकंनद्विन्यस्: कर्षणप्रकार: तम्म्ध्ये रत्न्विन्यासश्र्च बीजा55वाणदिकम् तकः स्प्तम: पटलः बीजावापं विनापि-पद विभागकल्पनम्- विमानाबिधि: पददेवता निरुपण्म् - तत्पूजनम् - तत्र संकीर्णविमानलक्षणम् 10 उत्मव्त्दिकम् शातिकादि विमानल्क्ष्ण्म् गभालयपदेषशे पच्जविशति सुजसन्धै ह्म्सेबभेद: नस्वरुपच देवतापूजा विधिपूर्वळ पुण्याहविधिः ऐशानाडधिक्याबभावे सर्वनाशा: 19 अश्श्विविषये बाला55लयंदिनापि महते दिमानस्य् द्विगुणाधिष्टानम् देवप्र्तिष्ये बालाss लयविनापि महते दिमानस्य् द्विगुनाधिसष्टालम् अण्मूर्तिबालाऽऽलयविधिः मञ्चमूर्ति खाल(ssलयविधि: अष्टम: पटलः चतुर्थ: पटल: नवकृत्यदि बालाऽऽलय 14 क्षावसाचे द्वारस्यनळल्पक जवमः पटलः यष्टः पटलः एकतलविमाने शांतिकलक्षणम् 21 15 पौष्टिफलणम, जयड्यलक्षण, प्रल कालनिरूपणम् इक्याम् 16 अनृतस्थलक्षणम् लक्षण 22 मरीचिसंहिता विमानार्चनकल्पस्य X।V वॉर्भगृहलक्षणम्. प्ररिवाराणा माल यनिर्माणम् मुरवमंटपलक्षणम् ' प्रथमावरणे द्वितीये वा मण्टपमू 34 अदत्तोरणादीनां विकल्प: 23 द्वितीयत्रुतीयादिषु स्नपनपचनाल पादादीनां चतुश्रादि कृतानां द्वादशः पटलः द्वाट्लक्षणमू 24, कवाटस्यलक्षणम्, इगादीनां कवाटार्थळ्दश्काविशेष: लक्षणं 25 * 35 थ्रीवालक्षणम्, शिग्वयलक्षणम् 峻 मूलालयक्षि व्नासिकविधानम् 28 क्षुश्व्यम् 4. स्थूधिलक्षणम्, आयादि परीक्षा 经 बहिर्जु-य रक्त्वन् दछdis घटन {धीठावय्मत्र्यदेवाः} लिलविधि 27 सप्तावटकामदेवा: अष्टादवट्टास्पाळलाः, लूतीयतलस्य 28 ਕਿਕਰਯੋਜ 38 चतुस्तकालस्य 29 ग्रूथेशपीठलक्षणमू 就 ਧੜਚਰਥਿਖਿ: ' त्र्प्रयोदशः पटलः द्वितीयतले प्राध्यादिषु वर्म ज्यासविधिः 37 देवाङ्यात्नलस्य विधिः 30 वर्णधिनपञ्चायुधानि अष्टमङ्गलानि देवाः फेकांनाग्र समळत्रकं एकादश्टाः पटलः द्रव्याविळ्यांसििधः 38 प्राकाट्लक्षणम् 31 ब्राह्मणादिमेदेन फेलास्थान विवेकः ' हस्तमाव्ञस्रैविध्यम् 将 झमाप्नेष्टकाशिला विन्यासविधैिं व्गोपुद्धलक्षणम् 32 स्थूपिकाद्याविळ्याविधिः 39 तटाकतीर्थमण्टपाल लक्षणम् 峰 : taf: महामण्टपग्यमंालविकल: पश्चैिवायाणां नवभेद निरूपणम् ' ' 40 परिचायलयलक्षछाम् . 33 विष्प्रयानुक्रमणिक अर्घकादिभेदेन अधआदिक०यनठम आचार्याटीला भूम्यादि दालम्। 5द: ग्रc: बेटार्थ शिलान्ग्रहणम
शैिलानां श्रैविध्यमः शिलानां पुंस्त्वादिभेद Rečiš3 ध्रुवबेर विधानम्, चित्राद्विविधानं देवदेवी पशिदा कद्रव्येष्ण A. 42 43 वृक्षपत्तने दिव्ठभेदेन्न फलभेदः XW 45 46 47 47 48 49 54 57 58 59 XV भद्रासनम्मू योक्शय्यातदुक्तमत्वादेि अद्रासन ओवशयनम् तदुक्तमत्वादि वीट्य्यानं त्नदुछठत्वादि आभिचारिकम् S1 अव्यञ्तशयालक्षणम्, ब्रह्मादीनां स्थानप्रमाण वर्णादि `निर्णयः ध्रुवायामवशान् ब्रह्मवाऊडादीजां प्रभाध्णम् 6. विंशः पटलः देवस्यवर्णनिर्णयः, प्रथमावदेवाः 83 द्बितीयावठ्गाढेवाः, तृतीयावष्णदेवा: 84 श्रीभूचतुर्नाम S5 पुरुष्प्रावि देवीळनां चतुर्जाओोहः S8 कळाच्य्थाळेनेप्रधमावटणादेवा: सर्व सुरक्वह 氮 यमदेवः सुवाहः पुण्यः क्षुबहः द्वितीयावरणादेवा: द्विभ्रमर्दीनां भuं च 矮 मित्र्यादीळनां चतुर्नाम, तूतीयावरणदेवाः ..67 तृतीयावरण द्वाग्देवले0 शृङ्वनिधिः तुर्हिणः 怒 69. अaहन्तूस्थानादि, चक्रवादीनां XV辑 7+ 72 73 75 मरीचिसंहिता विमानार्चनकल्पस्थ XVIII ज्येष्टायाः,धाञ्याः,सुरायाः विड्थराणाम् सुन्दर्याःस्वाहायाःस्वधयः 76 बष्टावरणे तुम्बुये:.नारदस्य, संहलादिन्याः,सुकायाः,सीनीवाल्या: ऋतूनाम्,प्रजापतेः,मुद्रलस्य हलेशस्य,जाम्बवस्य 77 असुरस्य,अन्तराले हविरक्षकस्य, पुष्परक्षकस्य, पुरुषस्य, प्लोताधिषस्य शयनस्थाने भोदायाः,चामुण्डस्य प्रङ्लादस्य, मदनस्य, विपायाः व्याजिन्या: बलिरक्षकस्य, तुर्यावरणादेवेषु गविष्टस्य 78 कामिन्याः, चन्द्राभायाः,सुन्दरस्य, मायां 86 हरिण्याः, तोयस्य, अग्ने: ‘सप्रमावरण. ब्रह्मादिपददेवतानां स्थानम् वायोः, ॠवेदस्य यजुर्वेदस्य, सामवेदस्य,अथर्ववेदस्य 79 एकविंशः पटलः मत्रयस्य चतुर्नामादि 87 शिवस्य, विष्णोः,गुहस्य कूर्मस्य,दराहस्य, नृसिंहस्य 88 वामनस्य, परशुरामस्य, पीङ्सीशस्य, पवित्यस्य,पावनस्य 80 तद्देव्याः कमलायाः,राघवस्य सीतायाः,सौमित्रोः,भरतस्य 89 तक्षकस्य, पञ्चमावरणे कुवा:,शत्रुध्रस्य,हनुमतः,शस्स्य अनुमत्याः, सप्तमातृणाम् शाङ्र्गस्य,सुग्रीदस्य 90 जयादीनामष्टानाम् 81 सप्तरोहिणीनाम् अङ्गदस्य, बलभद्रस्य, वत्सरस्य प्राणादीनाम् मरूताम् 82 रुक्मिण्याः, सत्यभामयाः,भोपीनायस्य 91 शतरुद्रणाम्, एकादशरुद्राणाम्ः द्वादश्यादित्यानाम श्रीदाम्नः,सुन्दरस्य, कल्किनः,कौतुकस्य जान्धर्वाणाम्, मुनीनाम्,अप्सस्साम् प्रादुर्भावानां अनुकल्पम् 92 आश्र्विनोः,व्रसूनाम्, विषयानुक्रमणिका XIX देवश्स्योत्तमतालवशात् द्वाविंशः पटलः कोतुकाद्रव्याणि, तेषु मानकथनम् 100 गुणाधिक्यम् उष्णीषादीनां प्रमाणम् । हताद्यंगानां प्रमाणम् 101 देव्योर्मानन् 104 फलविशेषकामनया द्रव्यबिशेषः रत्नजस्य रूपमात्रम्. पूजकादीनां तालम् 106 उत्सवबलिबेस्येर्द्रव्य निषेधः सीताविभणी सत्यभामानां कौतुकोत्सवयो: स्थिति विशेषः 93 । कौतुकस्य रूपविशेष:, मानम् देवदेवीप्रभा पीठानां द्रव्यैक्यम् नवताळव्यैविध्यम् 107 कौतुकोत्सषयोर्दवीयोगे फलविशेष: सप्तताळविभाग: 108 आयव्ययनक्षत्रयोनीरांशानयनम् पञ्चताळविभाग: चतुरताळविभागाः 109 आयदीनां फलम्। 94 मानाधिकन्यूने फलम् त्रिताळविभाग: तेजआदिनांसहिने फलम् ध्रुवबेरपीठम्- 35 आवाहनपात्रादीनां लक्षणम् 110 कौतुकादीनां पीठलक्षणम्. पुष्पपाञस्य लक्षणम्, प्रभामण्डललक्षणम्. गन्धपात्रम् मधूच्छिष्ट क्रिया संस्कार 96 धूपपात्रम् , दीपपात्रम् घण्टा, महाघण्टा, अर्घ्यपात्रम् 111 षण्मानानि, तेषां संज्ञा च 97 इवि: पात्रम्, पानियपात्रम्,ताबूलपात्रम् देवानां तालविभाग: देवकल्पमनूजानां त्र्यंशुवं दर्वीं, त्रिपादिका, पादोदळपत्रम् 112 आचमन पात्रम्, जाण्डि नवतालम् 98 देवतालेषु उत्तमत्वादिभेदः सहस्त्रथारापत्रम् प्रादेशिन्यादीजां लक्षणम्। शङ्खनिधिपटूनिधी, 113 उपमानम् 99 दीपाधापात्रम्. दीपाधाप्रति दीपमाला त्रयोविंशः पटलः मरीचिसंहिता विमानार्चनकल्पस्थ XX वञ्स्दीपपात्रम्. धान्यादि 123 नीसजलपात्रम्, दर्पणम् यजमानप्रार्थन मण्डलम् पादुका 114 तत्कोष्टदेदवता: अङ्कुरार्पणप्रकार: जलद्रोणी, तख्ङ्जम् अङ्कुयधिपस्थापनम् रतलभवेष्टनन, विलाल, 124 ध्वजः । 115 अङ्कुरपात्रादीनां गुप्तदेशे स्थापनम् , तत्पूजां च पताका. यवनिका, छत्रम्. पिञ्छम्, जिनधत्रम् वर्षछत्रन. चामख्दण्डः. सप्तविंशः पटलः प्रतिष्टामासादिकम् 125 मयूरत्यजनदण्ड: 116 आचार्यलक्षणम् क्षौमादिव्यजनम्, शिबिका,रथलक्षणन् ॠत्षिग्लक्षणम् तद्वरणं च 126 स्वट्वा,उपथानम्. अक्ष्यून्मोचनम् कौतुकादीनां पीठसंघातः ब्रह्मादि स्थानेषु पुष्पफलकम् 117 स्त्नन्यास: आसनविष्टरम् अक्ष्युन्मोचनम्. दर्शनद्रव्यं च 127 स्नानविष्टरम्,भेरिका, कर्त्रिकाफलकम् 118 उलूखलम्, मुसलम् ध्रुवस्याक्ष्युन्मोचनम् 128 देव्यादीनामक्षुन्मोचनम् अक्ष्युन्मोचनान्ते जलाधिवासः ध्रुवाक्ष्युन्मोचनान्ते बिम्बशुद्द्यर्थं नवतुलशस्नपनम् दात्रम्,खनित्रम्,पेषणी,यन्त्रिका 119 पंचविंशः पटलः अष्टाविंशः पटलः पात्रपाच्छिदादीनां संस्कार: 119 अधिवासनम् 129 अथाSSमरणादीनं विशेषविधिः 120 देवयजनफलम् 130 रक्षा दीपविधिः 121 एकोनत्रिंशः पटलः वाहनादीनां संरकार: 122 यागखालनिर्माणम् 130 खय्यावेदिः प्रपादिङश्र्च 131 षड़िवंशः पटलः अरण्यादिमानम,स्त्रुवादिस्वरूपम् अङ्र्वुरार्यणाविधि: तत्पाञ स्वरूपं च । विषयानुक्रमणिका XXI संभायझटणम् 132 निवेशपक्षः अग्निमथनम् 133 हौत्रप्ररांंसनम् 142 त्रिंथः पटलः प्रणिधाबावाडानं, सभ्ये उक्तहोमः सर्वदेक्त्यमन्त्रक्रम: 143 तत्तदग्नौहोमेमन्त्रविशेष: 144 विष्ण्वादि मूर्तीनां प्रधानमन्त्रः 145 रजानद्यर्थ श्वभ्रादिकरणम् 134 परिवास्देवानांपृथगानलयेआहवनीय. कुण्डकरणम् दैष्णवान्तहोमानंतटं कर्तव्यम्: त्रयस्त्रिंशः पटलः परिवाराऽग्निकुण्डादिकम् 135 बेस्पञ्चकस्ययुगपतत्प्रतिष्टायामेक पीठावटे रत्नादिन्यत्प्सः दक्षिणादालं च कुञ्भादि विधानम् 146 एकत्रिंशः पटलः व्याहृति होमादि कुंभादिनयनं च 147 न्यासमंत्र स्वरूपम् 148 ॠल्दिग्दरणम्, अग्निनप्रणयनम् 136 आधारविशेषः, एकाघ्वर्युपसेSन्तरागमनेविशेष: 137 पदादिष्वक्षरन्यासक्रमः 149 प्रधान कुंअलक्षणादि आवाइनोदकुम्भतोयाभ्युक्षणम् कुंभे निक्षेप्यद्रव्याणि 138 देवयज्ञस्य पञ्चविंशति य्रित्र्या कुंभे आवाहनक्रमः, आवाहनांगासनादि निरूपणम् विष्णोः स्थापकादीनां रेचकादि स्वरूपं कुम्बेम्यास: ब्रह्मणादीनां पृथक् फलेविशेष: ध्यानपकाः चतुर्दशकलशरन्नपन विधिः 139 चतुस्त्रिंशः पटलः प्रतिसखन्ध: 140 परिवायदीनां पृथक् प्रतिष्ठाविथि: 150 द्वात्रिंशः पटलः पंचत्रिंथः पटलः होमत्रैविध्यम्, वेदिं परितः नव षट् पञ्च मूर्तिविधिः 151 देवार्चनक्रम: 141 षण्मूर्लिप्रतिष्ठाविधालमू: 152 प्रथमावरण एव सर्वावरणदेवानां पञ्चमूर्तिप्रतिष्ठाक्रम: मरीचिसंहिता विमानार्चनकल्पस्य XXII प्रतिसरदन्धस्थानम् 161 मतान्तरे ततद्विभतौ • ध्रुवबेस्स्य दक्षिणे कुम्भस्थानम्। ध्रुवार्थ स्त्नन्यासः 152 अष्टशिः पटलः कौतुकानामेवार्चनम् 153 एकविमाभे रथानळादि द्वितलप्रप्त्तादे पक्षान्तस्म्: प्रतिष्टाविधि: 162 कौतुकालभे सुवर्णक्र्चयोर्विकल्पः द्विमूर्ति स्थापनाविधिः 163 अष्टत्रिंश: पटलः त्रिमूर्ति स्थापनम् नवमूर्तिधुक्बेसमानम् 154 ब्रह्मणः शयमस्थापन निषेधः 164 द्वारदक्षिणवामयो दुर्गाविघ्नेश करणम् एकोनचत्वारिंशः पटलः विमानप्रतिष्ठाविधि: 165 अधःस्थले प्रागादिषु पुरुषादीनां स्थानम् विमानकोणेषु खगेन्द्रमृगेन्द्रयो व्रिकल्प: तृतीयतने योगशयमस्य क्रम: 155 थैलबेरस्यवर्णलेपन प्रकार: 166 सप्तत्रिंशः पटलः विमानांगहोम: नवषट्पञ्चमूर्तीनां प्रतिष्टाविधिः विमानस्य धुवादा चावाहनं: आचार्यवरणम् 156 वे उद्वासन ञ्च 167 आदिमूर्ते: प्रतिष्टाक्रम: • विमानस्य रक्षाबन्धन् प्रकार: पुरुषादीनां यागशालादि लक्षणम्। ष्ठोत्र प्रशंसलं च कुम्भेषु रत्नादीनां न्यासः 157 चत्वाटिंशः पटल: संश्यावलौ सहस्त्राहुत्यादिहोमाः । देव्योः पृथक् प्रतिष्ठाविधि 168 तृतियतलस्यशय्रानस्य 158 देव्योर्विवाहविधि: 170 पुरुषस्य, सत्यस्य, अच्युतस्य शूद्रश्नचे द्यजमानः ब्राह्मणद्वाय कन्या अनिरुद्धस्य दानम् दैविकविवाहे धुवदर्शनादीनां नरनारायणयोः,नृसिंहस्य. 159 निषेध: 171 वाराहस्य ळन्यग्नो हस्त्राहुन्यायिहोमाः अशक्तविषयककल्प: 160 अन्तहोम अशक्तानां नवभूर्त्यादीनां स्थापलोत्सवादीनां विवाहविधिः प्रतिष्टविशेष: विषयाळुनुक्रमणिका ठेवीविठ्ठखकटणे विवाह: जदेव एकचत्वार्दिश्याः पटलः पुजकय्य दक्षिप्रवाअक्षुङ्जयो: सुदर्शन शइरयमुद्राकयणस् इंविध्दाळू, होम: बलैिदानं, प्राक्ष्: प्रपञ्चप्रणामा रत्नल्लक्षणं च ध्रुवार्यायां भावाइन विसर्जन माषादि लक्षणम्, हविर्निर्वापः 172 ਕਿਕ%ਬ 74 FERRE, अच्युत्स्य, 70 अनिश्छदस्य 182 रेवतीनक्षत्रे महीदेवीसहित 183 विशाखायांपूजा, ज्येष्टमास्पूजा आषाढपूना. श्रावणकामासपूजा प्रोष्टपदपूना, आश्वयुजपूजा ।। XX| 84. 86 87 88 18 9. ,192 93 94 95 195 96 छमरीचियानंहिता विठ्ळनार्चव्नकल्स्थ XXIV कृत्तिकादीपोत्सवः ' उद्ध्वचक्रांविधळनमू 2O7 सप्तचत्वार्दिशः पटलः पंधश्न: पठल: ញូចជាៈ '{97 यक्रप्रनिटी 2Q8 एकादश्यान्वेिषु दन्तधावन्नग्निषेधः * धनिष्टविधिः देक्स्यहष्ठिापिष्टेन सर्वाङ्घालेपः 98 कर्पघातळमः as: ' ब्रह्मोत्सवविधिः तत् त्रैविध्यम् ।। 209 देवस्य तण्डुलनिवेदळम् c अश्मवदिन्नश्रव्यात्तत्काल 猫 विप्रादीनां तद्भक्षणम् अष्टचत्वार्देिशः पटल: ध्वलक्ष्भtादेि देवेश्य् २ळप्पळलविक्षैिः 199 - ध्वजपटे लेश्व्यव्यरुङलक्षणमू 20 अनर्लीलपञ्चदशाझ्छुक्य ਕਸਰ ਰਿਚਮ25 212 200 छश्वानः 梁 ठ्ठव्यष्ट्रश्धप লালস্ " . . 20 द्विपञ्चाशत्तमः पटलः ठोपाळ्नां विभेद: 23 जप्योदकयू 22 ਸਕਕਿਸ: 203 姨 8. उत्सवे अङ्कुयर्पणमू 24 उनालवेदि निर्माणम् । W * एकोनपंचाशत्तमः पटलः मूल्यङ्ग्रहप्गविधिः 箕 ਤਿਕਸ त्र्यः पंचाशत्तमः पटलः નવનસ્થાપનામ 24 215 f पद्माधि संग्रहः । 26 aggas कुंअस्थ देवपूजन बलिहस्णक्रमश्रव शिबिकादियाळनोत्सवः ' ' 217 देवेशालइकासणष्मू याम्नारोपणम 218 शालिघृतादिनी स्थानानि 206 29 29 224 225 228 227 228 230 23 232 XXኳ/ लत्प्रतिष्ठा, यघवस्य लक्षणम् ग्राधवश्य प्रतिष्ठ 233 हनुमन्प्रलिष्टा 234. बलयमस्य, नत्प्रतिष्ठा X कोळनष्षष्टित्तमः पटलः कृषगस्य, तत्प्रतिष्ठा 235 छर्छिष्णः, तत्प्रलिष्टा, अदिमूर्निविधिः * 3 237 षष्टित्तळमः पटलः अथ मनुष्प्रवासुदेवस्य 237 दैविकञ्चासुदेवश्य 238 आलेग्व्यदेवानामू. तत्प्रतिष्ठा एकषष्टितमः पटलः भूपरीक्षादी प्रायश्चितम् । 239 उक्तञ्चूक्ष्ालाभे प्रमाणहीने च प्रां0 239 होळे देवतावलिहीने प्र0 20 । अधिकेश्च प्राय0 240 विमाळनरक्षाप्यäळ्तउं ध्रुववेयsस्थापले प्रायश्चित्तम् 24 अनुभूप्रायश्चिचचम् . 2A ध्रक्वेट्स्थाळनर्मीळनार्दी प्रायश्ि 242 छमरीचिय्नंहिला विमानार्चनकाल्पस्थ XXVI त्रॆिष्ठटित्तमः पटलः पंचप्रष्टिन्तळमः पटलः कर्षणादि पुलः संश्कारः 243 पीठय़झ्यातकाले ख्ताव्नाळलाझे 248 व्गोवण्याग्वेिष्ठनम् ' व्गवादिदर्शनद्वव्यहीने वेह्यां ध्रुवबेरं मानहीञ्छेत्प्राय0 244 प्रमाणहीन्नायां अवेिन्नकुण्डे प्रमाणहीने ध्रुवे नष्टे कृत्यम् 球 R ਕਿ ਧਿਕਿਰਸ਼ संग्लष्ट्णादी प्रमाणहीने प्राप्0 व्न चलब्ब्यू ' आघाटात्पूर्व अग्निमध्ये व्गमन चतुः षष्टितमः पटलः ळेिषेधः 249 ग्जपत्नमण्टपार्टी अख्रिश्नदठ्धे 245 अत्यस्थाल्यान् अिधकानिपतले 斑 विों v, . परिस्तरणदि सम्भाराणां दाहे अवार्थ er भेदे छेदे नाशे ध * 20 विशेषेsनुक्ने रत्रुवेण होमः मृप्मयमहाबेय्स्य अर्धचिन्ध्रनििवषेध 246 ಗಾಗಿ ौवर्णज्नादीनांळन निषेधः ※ iं मृण्मयज्ञेयं दर्भ:मळनायां हींनायां 250 स्पृष्टे वा प्रा0 ܗܝ स्थापने प्राय0 క్లా कौतुकृश्य शयनानिषेध नान्मनाः षायितीनिषेधः में भ५ བ་ཡུལ་ཚན་མཚོ་ཁའི་ . सर्वहोमे विपरीते हीने च प्राय0 अन्यालयध्रुवादिकं अज्यत्र न अध्ययनडीने
- 24孕 प्रतिष्टोदावाचार्यायालये ܖ आचार्यग्थापकानां अन्यर्सनार्दी प्राप्0 ܐܕ” प्रायश्चित्तम। • षट्षष्टितमः पटल
नित्यार्चला प्रायश्चत्तम् 252 विरुपयानुक्रमणिका वेददूषकादि दर्शने प्रायश्चितम् 253 बलिप्रायश्चिश्वलम् 255 ਕ, ਤਦ झाल्यकटणे प्राय0 258 बलौ झूमौ पनिने प्रा0 सप्लषटिलम: पठलः श्ज्जपन्त्रैविध्यम् तदक्ष्णे प्रा0 ।। 257 प्रायश्चित्तम् न्नप्पळप्रायश्चैिवाप्तविधिः 258 3भष्टषष्टित्तमः पटलः ध्वनाझेहमहीने 259 उक्तमासे अज्ञानादुत्सवाsकठगे 259 ਏਡਵੰਸ਼ ध्वजदैवाटेि पूजनहीजे प्र0 260 ध्वनश्रुडनिवेदळईोळे, तस्यमुद्वाग्ननिवेदनहीने घ 艇 ध्वजस्य धीयतापसादौ प्र0 叙 ६वनपटपंन्ने प्र0 ध्वजछाश्ड़स्य वक्षदेिबाधे दोषाभा0 ' नियतकाले उन्सवाक्यगे प्राd 硬 उत्सवादी स्वप्नहोने प्रा0 260 उत्सवार्थप्रतिसय्हीने 26 यज्ञश्ालाकुळभवेद्योः प्रमाणहीनाधिक्ययोः प्रा0 ।। तोरणदर्भमालाsलड़कवशपां होने प्रi0 ' XXV. प्रातः साल्न्यादेि ईीने, प्रा0 एकक्वलोक्सवे विशेऽ: बलिमान्यहीने प्रा0 पान्म्य ओळीने व्लाझे ग्र-प्राप्0 उत्कहोमे होने देवस्यालङ्काटे हीने ਜਿਸਨsਕਿ ਕਿ: नृत व्गाव्न स्तोत्र ਸਤਹਿਸਧਿਤਸਰੀਰ ਝੰਜੋ देवस्य्द्र ग्रानात्पत्तने मेक्षा पलने प्रा} 283
- r
कौतुकादि बेयsभावे उक्तकाले वर्षादिला उत्सवाsकरणे वीथिंमध्ये वर्षादिस्पर्धे प्र0 | 26A उत्सवकाले कलहादी प्रा0 264 आलयाश्यकालटे शस्त्रदिनामटणे प्रा) ' वीथ्यां मरणसम्भवे प्रा0 अशीतिदण्डाभ्यन्तरेशवेसनेि प्राप्0 ਤਰਸਯੋ 3ਕਸਰ ਸੰਕਦ ीर्थदैिन्नात्पूर्वयञौ प्रतिबन्ध शयनsभावे प्र0 | तीर्थस्नाळकाने अतीते हीळे वा प्राप्0 ' मरीचिशसंहिता विमर्चनकल्पस्थ २०८ तीर्थदिने रात्रौ ध्वजावरोहणहीने गर्भालयादूहो सर्वत्र आशौचि प्रा0 २६५ द्विजप्रवेशे प्रा0 अवरोहणे बलिहीने प्रा0 २६६ रवद्योतादीनां मर्भालय प्रवेशे उत्सवान्तरनपनहीने प्रा0 तै विर्मबिस्पृष्टे वा प्रा0 २६८ अनुक्तदोष प्रा0 पूवौक्तदेशेषु मनुष्यादीनां एकोनसप्ततितमः पटलः ताडनादौ प्रा0 अलायाद्वहो पूर्वोक्तताडनादि संभवे मूषकादि स्पर्शनादौ प्रा0 सूतिकादिलनाम् प्रथमावरणे प्रवेशे प्रा0 देवस्य शवदर्शने प्रा0 सूतिकादिना मर्चलनकले दर्शने। प्रथमावरणे गनाविमरणे प्रा0
प्रा0 266 महाबैरे स्वदादि दर्शन प्रा0
आलयाभ्यन्तरे सूतिळदि प्रवेशे वल्नीकादी सम्भ्वे प्रा0 269 तत्पृष्टक्षर्निवेदलने प्रायश्चित्तम् विमानेऽकारणादिमञ प्रा0 ध्रुवबेद्यदी सूतिकादि रपृष्टे प्रा0 अशनिहते महामक्षिकयुते च विमाने शूद्राद्यनुलोमस्प्र्स्टहवविर्निवेदने प्रा0 प्रा0 महापातकिनां प्रविष्टे आकाशे प्रतिसुर्यदर्शने प्रा0 तत् पुष्टहविर्निवेदनेव प्रा0 दिम्दरे प्रा0 ध्रवबेशदौ महापाकि उपलवर्षे प्रा0 प्रभृतिमिर्र्पृष्टे प्रा0 अकले इन्दुक्षयादौ प्रा0 २७० पतितस्य गर्भग्रुह प्रबेशे प्रा0 267 आलयाभ्यन्तरे - सक्तिरत्री दशने प्रा0 महापातळादीनां प्रथमे द्वितीये व ध्रुवबेदौ स्तफंस्पृष्टे प्रा0 आवश्णे निरन्तरसञ्चरे प्र0 गर्भगृहे सर्गादिदीले प्रा0 महापातळि प्रभृतीनां संवत्सरं तत्र सर्पमरणे प्राण धुवादौ सर्पादिभि: स्पृष्टे प्रा0 संचारे प्रा0 ठोपुरंदौ अपदि तत्संसर्गिणा स्पशै प्रा0 मरणे प्रा0 तत्शंसर्गिस्पशे दोष्णे न आलयभ्यन्तरे महावाताद्यभिभवे आशाचिद्विज रपृष्ट हविर्निवेदने प्रा0 ध्रुवबेरादौ आशाचिद्विजस्पृष्टे प्रा0 २६८ चिषयानुक्रमणिक २१९ सप्ततितम: पटल: अवतारणां सत्त्वे थाचादीनं वालालय: भयन्दक्षार्थ् निष्कृति: बालालयेपि उत्सवादि कर्त०यस् तत्प्रकार: द्वितीयतरुणालये नवमूर्तिस्थापनम् तत: आलये कौतुकादिरथाने बालालयेऽपि महानसादिस्थान कूर्चस्थापलादि बालालयोऽपि महानसादिस्थान बालालये सति कूर्चस्थापनादि २७२ कल्पनग् मासादूध्र्वमन्यकूर्चारस्थापनम् बालालये क्लृप्तकालातिक्रमे सुकाले कर्त०यम् कर्त०यम् शान्तिस्वरुपम् असक्ति अन्यवालालपं करम् मासषट्वेकतीते महाशान्ति: बालालयस्य जीणंत्वादौ कर्तम् तत्स्वरुपं च पूववालालयरयनवाकरणयाग्यत्व कुर्चादावर्चनाहीने प्रा0 २७३ कर्तम् २७९ वर्ष्ऽतीते प्रा0 द्विसप्ततितम: पटल: एकसप्ततितम: पटल: ध्रुवबेरस्य चातुर्विध्यम् महावेरविमानयो: पतनदौ
कर्त्०यम् २७४ ध्रुचस्य मृण्गयत्वे दरवत्वे च
विमानाबाहास्यानाड्गादि हीने सर्वत्र पक्षान्तरम् तृणादिना मिन्ने च कर्त्०यम् शैलबेरस्याऽड्मोपाँअहीने विमानाध्रुवयो विर्जाशे कर्त: २७४ बेरस्य वहाड्गे कम् संरकारडगहानौ कर्तम् कौतुकादि विनाशे सन्धानायोग्द्य बेरत्यागे दास्वे रवडरकुटितादि ध्रुवार्चायो: प्राप्तेकं करणाऽयोगे दोषसभ्भवे कर्म २७५ एकबेरपक्षे तरयाड्गहीने वातगार् स्थानम् ध्रुवार्चावेरस्य स्थानमाह गर्भलये कौतुकादि स्थापनस्थानम् वेरस्य महड्गे हीने कम् ध्रुवपीठ विरतारादि सन्धानयोग्य बेरत्यागे अनन्तरं कर्त्०यम् २७६ ध्रुवार्चायो: प्राप्तेकं करणाऽयोगे एकविमाने स्थापनयग्म: २७७ एकबैरपक्षे तस्याड्गाहीने २८० मरीचिसंहिता विमानार्चनकल्पस्थ् ३००
धुवचोबेरस्य स्यानमाह शान्तिकरणे काल: २८५
तस्य दवीभ्चांसाहित्यकरणेच्छायाम् २६१ अदूमुतानां त्रविध्यम् २८६ मृण्मयविमाने ध्रुवाचंने सति शौन तत्र दि०यानि विनमालकरणेच्छायाम् आन्तरिक्षाणि पुनर्विमानाकरणे विशोष: भौमाना मनेकत्वम् ध्रूवबेरे वणंक्षयादौ कम् तत्र चरेषर्भामानि २८६ नवमूर्त्यादि तले द्रुष्टे कम् २६२ रिथरेषु भोमानि त्रिसप्तलितम: पटल: तेषां स्थनभेदात् दोषाम् जीणेवेरेसति दोष: भौमेषु उत्तमत्वादि
तत्तयागाप्रकारच दि०यादिषु कर्तम्
कौतुकादीनामंगहीने कर्तम् षट्सप्ततितम: पटल: अंगादिरवरुपं च २८३ शान्तिभेद: २८८ उपाड्गहीने प्राम्,प्रत्यड्गहीने प्राम् अद्भुतशांति: अड्गहीने प्राम् अनावृष्टौ कर्तम् कल्पान्तरम् २९० पटादावालिर०यार्ऽचितस्य जर्णि चेत् कम् कल्पान्तरम् २९१ चतु:सप्ततितम: पटल: प्रुववेयर्चनं चेत् अनावृष्ट्चादौ कर्तम् आचार्यादीना मलाभे कम् त्रमूतशान्ति: आचार्यासंकरे दोम् प्राम् सर्वशान्ति: योगमार्गण प्रतिष्टितस्य मार्गन्तरेण सप्तसप्ततितम: पटल: प्रतिष्टाकरणे दोष: तन्त्रदूविध्यादिकम् ०यवस्था अनुक्तदोषप्रायम् २९३ अथ तयदीनां कौतुकवेरणि अष्टसप्ततितम: पटल: संकरणि चेत् प्राम् २८५ पवित्रायोपणम् कौतुकादीना पुन: प्रतिष्टासमये पवित्रारोपणरस्य फलम् सांकर्यपि दोषानाव: तरयोष्टकल: पञ्चसप्ततितम: पटल: पवित्रारोपणाप्रयोग: अदूमुतोदयनिमित्तम् शान्तयकरणे दोम् बिम्बाऽलम्बप्रमाणं अष्टोत्तरसहरत्रैविषयानुक्रमणिका ३०१ वर्नमालांकुर्यात् पुण्ड्धारणयोग् रामृद् ग्रहणम् पवित्रोत्सवे नियम: २९५ द्र०यान्तराणि पवित्राणां शयनाधिवास: पुण्ग्डस्य दीपाद्यकृतित्वम् आलयादीनां पवित्ररोपणं ललाटादौ केरावादि स्मरणम् ३०१ पवित्रोत्सवहोमरयोतमत्वादित्रै पवित्रस्य द्र०यादिकम्
विध्यम् तेषां स्त्रीत्वादिकम् पित्र्यार्वा दर्भसंर०या
अष्टाक्षरद्वादशाक्षस्वैभववर्णनम् ग्रन्यादि परिमण्म् ग्रन्थिदेवता देवपादरपर्शपूर्वकम् होम: पवित्रस्य तक्रदिसाम्यम् वन रालादिपवित्रारोपणं २९ पवित्रंविना कृतंकर्म निष्फलम् परिषद्देवानां लतल्मन्त्रेण उच्छिष्टस्य वर्न्यता पवित्रोत्सव दिनसंर०या पवित्रालाभे एकोनाशीतितम: पटल: व्राह्ननानम् तस्य काल: प्रकारस्व २७९ मन् त्राणामृष्यादि रभरणवश्यकता मार्गशीर्षशुद्धदू|दशी समायाधनम् २९७ सामान्यात: ॠष्यादिकम् अनन्तरं कर्त०यम्ं द्०यशीतितम: पटल: अशीतितम: पटल: संघ्योयपस्थनादिमंत्राणां ॠषिच्छं
दोधिदैवतानि
मुदादीनां देवतं २९८ त्र्यशीयतितम: पटल: कुंण्डे अविन मुर्तिध्यानम् सप्तानां जिहवानां नामानि वर्ण: मंत्रकल्प: तत्र होमद्र०याणि प्रणवस्य ब्रह्नरवरुपतादिकम् अम्गो: सोत्रादि स्थानं विञाय प्रणवस्य जीवात्मादिकम् ज्वलदन्गौ होमस्य कर्त०यता क्शीतितम: पटल: एकाशीतितम: पटल: गायात्र्या अक्षरेनतम् सावित्रीति यग्नादीनां विष्णुपूजाड्गत्वेनानुष्टाम् नाम् निनितम् ॠष्यादिकम् प्रदर्शनम ३०० पादे अक्षर संर०या ३० सर्वकर्मानुष्टानात्पूर्वमूध्र्वपण्डग्घारण्म् तस्या: स्वरुपम् नरीचिसंहिता विमानार्चनकल्पस्य २०७ त्रिविधं ध्यानमं बुध्दुयदीनामुत्पत्तिविषयस्टत्थाननि आक्षरन्यास: न्यासफलं ३०६ आरिथ्पददीनां पृथि०याष्ग्टांशात्वम् अक्षयणां ध्यानं देवतादिकंय शब्दादीनां पृयि०यदि गुणत्जम् प्रत्येक मक्ष्स्देवता - तस्य फ्कम् सात्विकगुणा: तेषां कार्य च सावित्रीनंत्रकल्प: ३०७ सात्विकदीनां स्यानमं तत्र्वरुपम् ३१३ पंचाशीतितम: पटल: जाग्रदद्यवस्थाभेद: तत्देशोपयुक्तोपोद्घात: नवतितम: पटल: तत्त्वपदनिर्वचनम् ब्रह्नण: ग्नयत्वम् नामि: तत्र दुवशारचक्रं तत्र् तस्य सकलत्वनिष्कलत्वे जीद: निष्कलस्वरुपम् ३०८ नामोरुध्र्व कुण्टलिनी शाक्ति षडशीतितम: पटल: हृदयं- तत्र सूर्यमण्दलम् तत्रं मुर्ति: भगवतो जगत्सृष्टि: तयोर्भद: ३०८ नासाग्रे चन्द्रमन्दलम् तत्रमूर्ति: श्रीयो विष्णुविभुतित्वम् ३०९ नूर्धनि मुक्तिद्धारम् प्रकुतेदैविद्यादिकम् एकनवतितम: पटल: सप्ताशीतितम: पटल: हृत्पझ्स्थ भगवद्ध्यानविधि: वैकुण्ठरवरुपम् तत्र प्रमोदादिभेद: द्विनवतितम: पटल: तेषु विद्यमान भग्स्वदूयपाणि नाडिसंर०या: तत्र मुर०या: भगवत:सर्वोत्तमत्वम् इकच्छया तत्स्वरुपम् ३१६ जगत्सृष्टि: त्रिनवतितम: पटल: चतुर्मुरवस्योत्पत्ति: नाडीषु प्रणादिवायुसंचार: अष्टशीतितम: पटल: तेषां मुर्०य: देहोत्पात्विप्रकर: ३११ प्राणादीनां सथानं स्वरुपंच गर्भस्य वृध्दिक्रम: जीवस्वरुपं तस्य कर्न जननक्रम: पुरुषत्वादि निमित्तम्: पांच भौतिक प्रलप: ३१८ एकोननवतितम: पटल: सुकृतिनां गाति: ३१९ शरिरे काम्लिन्याधयपयदनम् ३१२ संसारहेतु: ३२० इन्द्रियोन्प्रत्ति: तदुषय: विषयानुक्रमणिका रेचकाटिप्रकारः तत्तरणोपयः सप्तजयतितमः पटलः मोक्षश्छल्पम् तदभेदः प्रत्याहncवरूपम्, तदुवे 324 पचनवातत पटलः चतुर्विध अलावत्यमाश्रयणम् 321 अर्चयोत्तमत्वम्, अष्टादधुलीस्थानानि तल्लक्षणव्यू । अष्टनवतितमः पटलः तत्रवायु संयमन प्रकारः 325
अष्टनवतितमः पटलः
धारणलक्षणम्, खीरे पृथिव्यादिस्थानक
तत्रध्येयं रूपम्
एकोनष्टनत: पट:
ध्याटवषम् तद्विमागः
नियनस्य लक्षणम् । स्नस्य ब्रह्म ध्यटक्पम् तद्विभठः
- लतः पटलः
सामाधिस्थम-लत्वलकर देहत्यागप्रहाः यक्षोपसंहृष्टः एकशततम: पटलः वरासन अधस्लम अत्रि अल्थसंख्या मरीचिसंहिता विमानार्चनकल्पस्य XXX।V १. अत्र संहितायामादित आरभ्य चत्वारिंशत्पटलॅः (४O ) कोर्षणादि प्रतिष्ठान्तक्रिया: २. तत: षड्भि: (६) पटलैर्नित्यनॅ मितिकार्चना। ३. ततः त्रिभिः (३) पटलॅः स्नपनम् । ४. तत एकादशाभिः (११) पटलैः उत्सवादि | ९. ततः एकोनविंशत्या (१९) पटलैः प्रायाश्चित्तम्। ६. ततः एकेन (१) पटलेन अग्निकुंडाद्यधिदेवताः।। ७. ततः चतुर्भिः (४) पटलैः अनुष्ठानप्रकारः । ८. ततः शेषॅः चतुर्दशभिः (१४) ज्ञातृज्ञेयादितत्व, मोक्ष, तत्प्रभेद, तदुपायादि ! ९. तत्तः एकेन (१) पटलेन ग्रंथसंख्या च निरूप्यन्ते !! श्रीनिवासपरब्रह्मणे नमः श्रीमद्विखनसमहागुरवे नमः अविघ्नमस्तु (शुक्लाम्बरधरं विष्णुं शशिवर्णं चतुर्भुजम् । प्रसन्नवदनं ध्याये त्सर्वविध्नोपशान्तये ॥) वन्देश्रीनयनोत्पलस्य शशिनं शेषाचलाऽधीश्वरंब्रह्माध्यर्चितपादपधयुगलं लोकैकनेत्रोत्सवम्। ब्रह्माध्यर्चितपादपध्ययुगलं लोकॅकनेत्रोत्सवम् । वासिष्टैः सूनकादिभिर्मुनिगणैः संस्तूयमानंसदाभक्तानामखिलार्थदायिनमहं श्रीवेङ्कटेशं (गुरु) परम् ॥ हॅमोर्ध्वपुण्डमजहन्मकुटं सुनासं मन्दस्मितं मकरकुण्डलचारुगण्डम् । बिम्बाधरंबहुलदीर्घकृपाकटाक्षं श्रीवेङ्कटेशमुखमात्मनि सन्निधत्ताम् ॥ श्रियःकान्तायकल्याणनिधयेनिधयेऽर्थिनाम्। श्रीवेङ्कटनिवासाय श्रीनिवासाय मङ्गलम्) ॥ (कोटिमन्मथलावण्यं सर्वगन्धर्वसन्निभम् । श्रीरुक्मणीप्राणनाथं वन्दे श्रीकृष्णदैवतम् ॥ श्रुतिस्मृतिनदीपूर्ण शास्त्रकल्लोलसंकुलम्। विष्णुभक्त्युदकंशुद्धं वन्दे श्रीविखनोऽर्णवम्) ॥ १ ॥ मरीचिंप्रतिऋषिप्रश्नः
श्रीमरीचिंमहामुनिं स्वशिष्याऽर्पितकुशाऽऽसने समासीनं सर्वज्ञं जितेन्द्रियं शुद्धं नानालोकनिवासिनो धर्मसंसक्ता (संयुक्ता) ऋषयः समाऽऽगम्य, आनम्य, ‘भगवन् केनमार्गेण कैर्मन्त्रैः कं देवमर्चयन्तः कांन् लोकान् गमिष्यन्ति' इत्यूचुः । 2 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे मरीच्युत्तमुत्तरम् मरीचिरुवाच-सुप्रसन्नं परमात्मानं नारायणं ध्यात्वा अभिवन्द्य श्रुत्यनुकूलेन मार्गेण चतुर्वेदोद्भवैर्मन्त्रैः तमर्चयन्तः श्रुतिभिरभिहितं शाश्वतम् अतीन्द्रियं परात्परतरं देवैरनभिलक्ष्यं तद्विष्णोः परमंपदं गच्छेयुः (प्राप्नुवन्ति) इति। विष्णोः सर्वोत्तमत्वे श्रुतिः " श्रुतिस्तावत् “विष्णु (वै) सर्वादेिवताः, ( ) पुरुषएवेदंसर्वम्, (ऋ०स०८-४-१७) सब्रह्मासशिव: सेन्द्र: (तैत्ति० आ०८-२६) एषब्रह्माएषइन्द्रः एषप्रजापतिः एषसवदेिवताः, ( ) अग्निर्वै देवानामवमः विष्णु: परमः तदन्तरेणसर्वा अन्यादेवताः, (ऐत० ब्रा० १-प०१-अ०१) यस्मात्परंनाऽपरमस्ति किंचित् यस्मान्नाणीयोनज्यायोऽस्तिकश्चित् वृक्षइवस्तब्धो दिवि तिष्ठत्येकस्तेनेदं पूर्णं पुरुषेणसर्वम् (तै०उ०४) (परंब्रह्म) परंज्योतिः अापोज्योतिः) इति । विमानार्चनपदनिरुक्तिः तस्मात् - परंब्रह्मपरंज्योतिरक्षरं सर्वभूतात्मकं सर्वाऽऽधारं सनातनं परमपुरुषमर्चयेत् - तत् - विमानाऽर्चनम् । अर्चनफलम् ग्रामाऽग्रहारयो र्निवासिनाम् अनाहिताऽग्नीनां सामान्य मग्निहोत्रफलदम्, अहिताऽग्नीनां सर्वनिष्कृति होमार्थं, सर्बसमृद्ध्यर्थं च भवेत् । तद्विधिपूर्वकं विखनसोत्तस्य विस्तरेण कथन प्रतिज्ञा तस्मात् - ‘अग्नौनित्यहोमान्ते विष्णोर्नित्याऽर्चा गृहे देवायतनेवा भक्त्या भगवन्तं नारायणमर्चय्येत्" (दहम) शेषविशेषेण समन्त्रकंसप्रयोगं क्रियामार्गं क्रमेण विस्तरतो वक्ष्यामि । आधारादीनां ग्रुहोद्रष्टव्यता तस्मात् यत्र यत्र होमो(म)विधानं तत्र तत्र अग्न्याऽऽघारस्विष्टकृत्प्रभृत्यन्तहोमाश्च अस्य मन्त्राः वैखानस सूत्रे द्रष्टव्याः । पटलः 1 3 भगवदर्चनेश्रुतिः तस्याऽर्चने श्रुतिः- प्रवः पान्थमन्धसोधियायते महे शूराय विष्णवेचाऽर्चत, (ऋ०स०२-२-२६) धृतोध्र्वपुण्ड्रः परमीशितारं नारायणं पूजयतिस्म भक्त्या, अर्ध्यादिभिः पुरुषसूक्तमन्त्रैः संप्राप्नु याद्विष्णुपदं महात्मे" ति । ध्यानाद्भगवतः सकलत्वाऽभिव्यक्तिकथनम्, तदाराधनस्य फलकथनम् पद्मकोश प्रतीकाशे विश्वस्याऽऽयतने पृथौ, हृदयेऽग्निशिखा परमात्मानं व्यवस्थितं ध्यानेन पश्र्येत् । यथा आकाशगतोवायुः विहरणेन सन्निहितोभवति, तथातत्र अचलँमनः क्रुत्वा तद्भक्त्या तेजोभासुरं रूक्मवर्णं रक्ताऽऽस्यं शुचिस्मितं ज्योत्स्नाऽवभासिताऽधरपल्लवं रक्तनेत्रं सुस्निग्धतनुं शंखचक्रधरं मकुटहारकेयूरादिभूषणॅर्भूषितं सकलं शाश्र्चतं सर्वभूतेषु अशरीरमवस्थिम् अतिसूक्ष्मम्, अनिर्देश्यम्, अतिमात्रम्, अतीन्द्रियम्, अव्यक्तं प्रक्रुतेर्मूलम्, अनादिनिधनम् अखिलजगत्स्रुष्टिस्थितिलयकारणम् अचिन्त्यं निर्गुणम् अप्रमेयम् अप्रमत्तं सत्तामात्रमितिग्नात्वा ध्यायेत् ।
तद्धयानकथनसंकल्पनात् सकलोभवति, भगवदाराधनेन ऊर्ध्वगतिर्भवति ।
आचार्यादिवरणम् तत्रसर्वकार्योपदेशकं वॅखानससूत्रोक्तनिषेकादि संस्कारॅः संस्क्रुतम् आचार्यम्, अर्चकपरिचारकस्थापकादीन्रुत्विजश्र्च वरयेत् । आराधनस्यभेदः प्रतिमार्चनस्य सहेतुकंश्रॅष्ठ्यम् तदाराधनंद्विविधम् - अमूर्त्ंसमर्तमिति अग्नॉहुतममूर्तम्, प्रतिमाराधनंसमूर्तम्, तच्छ्रेष्ठं यजमानाऽभावेऽपिअविच्छिन्नंभवति । विमानार्चनस्य फलजनकत्वम् तद्विमानाऽर्चनं सर्वक्रतुफलप्रदं सर्वकामप्रदंचेति ब्रह्माचाऽशं सत् । तस्मात्क्रमेण क्रियामार्गं विस्तरतो वक्ष्यामि, तदवहितमनसः श्रृणुध्वमित्याह मरीचि: ॥ 4. विमानार्चनाकल्पे महाशाख्ने इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्ते विमानाऽर्चनाकल्पे ऋषिप्रश्नोत्तरं नाम प्रथमः पटलः ||१|| अथ द्वितीयः पटलः विशिष्टाऽऽचार्यवरणम् अथ आलय भूपरीक्षादि समारम्भकालात् पूर्वस्मिन् यजमानः आचार्यं सर्वकर्योपदेशकः वॅखानस सूत्रोक्तविधिन निषेकादिसंस्कारॅस्स्ंस्क्रुतं विप्रं वेदविदं नित्यस्वाध्याययुलं ग्रुहस्थं पत्न्यपत्ययुतं दयादिगुणॅर्युक्तं शुभलक्षणॅर्युक्तं भूपरीक्षादि सर्वक्रियामार्गग्नः ग्नानयोग विदंजितेन्द्रियं नित्यध्यानपरं निश्चलं नित्याऽर्चनपरं वैष्णवं भक्तिमन्त मेकं वरयित्वा ऽभिवन्द्य संपूज्य याचयेत् । भूपरीक्षाविधिः, तत्कालश्च आचार्यो यजमानेन भूमिंसम्यक्परीक्षयेत् यथेष्टमासे शुक्लपक्षे कृष्णपक्षे त्रिधाद्यके वा, कर्तुरनुकूलर्क्षे भूपरीक्षां कारयेत् ।
अंकुराऽर्पणपूर्वं निमित्तदर्शनविधिः तद्दिनात्पूर्वे अंकुरानर्पयित्वा ह्म्यंऽऽगारादि शिल्पिशास्त्रज्ञं लक्षण संपन्नं शुद्धमरोगिणं कुशलं शिल्पिनं आहूय, वॅष्णवॅस्सार्धं 'प्रीयतांभगवा' निति देवेशं प्रणम्य, देवंध्यायन् 'विष्णुर्मोर्क्षतु' इत्यात्मरक्षांक्रुत्वा सर्वालंकार संयुक्तां दीपांबुजकरकां कन्यां पुरस्क्रुत्य, तंदेशंप्रविश्र्य, प्रदक्षिणंक्रुत्वा, शकुनान्युपलक्षयेत् । भूपरीक्षापूर्वं मृत्संग्रहः । । चतुरश्रामायताश्रां वा, प्रागानतामुत्तरानतां समां वा भूमिं, शब्दस्पर्शरूपरसगन्धॅरसंपरीक्षयेत् । वीणावेणु दुन्दुभिगजतुरंगवेदाब्धिध्वनियुतां, सुखस्पर्शां, श्र्वेतपीतरक्त्तक्रुष्णवर्णाभां, मधुराम्लतिक्तकटुकषायलवणरसां सुगन्धसंयुक्तां, प्रदक्षिणोदवतीं, क्षीरव्रक्षतुलसीकुशदर्भ - विश्वामित्र पटल: 2 विष्णुक्रान्तस्थलारविन्ददूर्वायुतां भूमिं, सुमुहूर्ते गृहीत्वा, आचार्य: प्राङ्मुख, उदङ्मुखो वा नीत्वा यस्मिन्देशे 'जीवन्त' इति जलं प्रक्षिप्य, मेदिन्यादिनाहस्ताभ्यांभूममभिमृशेत् 'इदंविष्णु' (ऋ० १-२-७) रित्याहरेत्। त्याज्यभूमिकथनपूर्वं निमित्तदर्शन प्रकारः नपुंसक वृक्षाऽऽढ्यं मूष-कपालाऽस्थि-पाषाण शर्कराऽऽकीर्णं, वल्मीकपतंग-कूप-भस्मां-गार-तुष-केशाऽन्विताम् अन्त्यजादिभूयिष्ठां भूमिं त्यजेत् । पूर्वोक्ते देशे हस्तायतविस्तारावगाढं खनित्वा, तदवटे तां मृदं प्रक्षिपेत्, अधिके महर्ती वृद्धिं, हीने हानिं, समे समं, विद्यात्। निमित्ताऽन्तर दर्शनपूर्वं कार्यारम्भविधिः अथाऽन्यैर्निमित्तैस्संलक्ष्यकार्यमारभेत् । ग्रामादौचतुः षष्ठ्यादिभागकरणपूर्वं विष्ण्वर्चनविधिः ग्रामादिष्वेवंविधाय,चतुष्षष्ठिपदमेकशीतिपदं षट्पण्चाशदुत्त- रद्विशतपदं वा कृत्वा, तन्मध्यं ब्रह्मभागं चतुर्धाकृत्वा, तद्वायव्यांशे पश्चिमे पूर्वे वा मध्यसूत्रादुत्तरे दत्त्क्षिणे वा, तत्सूत्रं देवस्य दक्षिणपादपार्श्वं प्रासादप्राकाराणां भित्तिं वा समाश्रितं, एवं संकल्प्य, देवेशं विष्णुं नवषट्पञ्चमूर्त्तिविधानेन प्रतिष्ठाप्य अर्चयेत् । ऐशान्यादिषु शंकरादिभवनम् ऍशान्यां शंकरभवनं प्राड्मुखं, वारुणे देवेशं प्राड्मुख मासीनं स्थितं, वा आदित्यांशे भास्करालयं प्रत्यङ्मुखं, याम्ये विन्ध्यवासिनीं प्राङ्मुखीं, भूतेशे विघ्नेशं, सुग्रीवे षण्मुखं, अदितॉ मातुकोष्टं षरान्युखं, जयंते, दौवारिके वा, कृष्णस्याऽऽलयं, पुष्पदन्ते, शोषणे वा, राघवस्याऽऽलयं, महेन्द्रे महामत्स्यं सत्यके कूर्मस्याऽऽलयं, नैर्त्र्श्रते वाराहं, जवने वा अन्तरिक्षे वा नारसिंहं, (रोहिणे) नागे वामनं, त्रिविक्रमं च, गन्धर्वे बलभद्रं, मुख्ये परशुपाणिं, सूरिदेवे कल्किनम्, सोमेशयानं, गृहक्षते दॅविकं वासुदेवं, वितथे मानुषं वासुदेवं, उष्णाशालादिमूर्त्तिं भुंगराजे, ग्रमाद्वाहो वा पन्चवीराणां स्थानम् । 6 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे ग्रामादौ तत्प्रेक्षमूर्ति स्थापनविधिः ग्राममध्ये बाह्ये दिक्षु विदिक्षु वा सर्वत्र स्थितमासीनं शयानं यानकं वा, ध्रुवकौतुकं, ध्रुवार्चा वा, ग्रामप्रेक्षमेव कारयेत्। ग्रामाद्वाह्येविप्राऽऽवासस्थले नदीतीरादॉ वा ग्रामाद्वाह्येऽपि यत्र विप्रैर्वस्तव्यं तत्रैव मध्ये दिशासु विदिशासु च देवं, देवीभ्यां सहितं वा, संस्थापयेत्। वन नद्यद्रिसमुद्रपार्श्र्वे अन्यत्र तटाका ऽऽरामसमीपे विविक्तदेशे वा ! आलयद्वारस्योत्तमोत्तमत्वादिकम् प्राग्द्धारमुत्तंमोत्तमं , पश्चिमद्वारमुत्तमं, दक्षिणद्वारं मध्यमम्, उत्तर द्वारमधमम्। एकाऽनेकमूर्तिविधानम् सहस्रविप्राऽधिकग्रामादॉ मध्ये विष्णुमनेकमूर्ति विधानेनाऽर्चयेत्, अशक्तश्र्चेदेकमूर्तिविधानेनवा| तन्न्यूने पन्चविंशतिद्वयादर्वागपि पण्चमूर्तिं षाड्मुखं, प्रत्यड्मुखं अनेकमूर्तिं वा, अन्येषां नगर्यादीनां पश्चिमे च एकमूर्तिविधिना विष्णुंप्रतिष्ठाप्याऽर्चयेदित्याह मरीचि: | इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्ते विमानार्चनाकल्पे भूपरीक्षा ऽऽलयदेशविधिर्नाम द्वितीयः पटलः ||२|| अथ तृतीय: पटल: अथ ग्रामादिवास्तुभेदः- ग्रामा-ऽग्रहार-नगर-पत्तन-खर्वाट-कुटिक-सेनामुख-राजधानी-शिबिरा इति भेदाभवन्ति । ग्रामादीनां स्वरूपम् विप्राणां सभृत्यानां निवासो ग्रामः विप्रमुख्यानां अग्रहार: अनेकजन संबाधमनेकशिल्पि क्रयकविक्रयकाऽधिष्ठितं सर्वदेवता संयुक्तं नगरम्, द्वीपान्तरगतद्रव्य क्रयकविक्रयकाऽधिष्ठितं पत्तनम्, उभयसंमिश्रं खर्वटं, सपरिवारकॅकग्रामणीकं कुटिकं,सर्वजातिसमाकीर्णं नृपवेश्म समायुक्तं पटल: 3 7 सेनामुखं, चतुरंगसमाकीर्णा न्रुपतद्भ्रुत्यजुष्टा राजधानी, न्रुपसेनाचमूनाथनि- वेशनं शिबिरमिति । ग्रामाऽग्रहारयोः प्रभेदः तत्र ग्रामविन्यासं प्रागग्र मुत्तरग्रंवा, एकावीथिकं दण्डकम् प्राङ्मुखं, द्विवीथिकं करीदण्डकं, नीलाऽऽनिलेशाऽनलपुच्छकं, दक्षिणादि चतुर्वीथिकं, स्वस्तिकं, सदेवं सत्रुतीयद्विवीथिकं नन्ध्यावर्त्तं, सदीर्घक्षुद्र- वीथिकं पद्मवीथिकम्, प्रागग्रानलवीथिकं चतुष्पदण्च, षट् सप्ताऽ (ष्टनवा ऽधिकदशाऽ) न्यतमक्षुद्रवीथिकं प्रकीर्णकम्, एकद्वित्रिचतुः पश्चाधिकविंशद्वीथिकम् उत्कीर्णकम् इति ग्रामाऽग्रहारयो र्विन्यास भेदः । दण्डके - स्वस्तिकादिषु च देवपदादिनिरूपणम् तत्रदण्डके पश्चिमे प्राङ्मुखम् उत्तरे दक्षिणामुखं वा, स्वस्तिकादिषु (पश्चिमे) पैशाचाऽभ्यन्तरे, बाह्येवा, ब्रह्मसूत्रादुत्तरे, श्रीवत्सादिषु ब्रह्मपदवायव्ये पण्चमूर्तिविधानेन देवेशं विष्णुं संस्थापयेत्, दिशासु, विदिशा सुच, यथा दक्षिणदृष्टयाग्रामं पश्येत्, तथाग्रामाऽभ्यन्तरे ग्रामाऽधिक्यमुखं च संस्थापयेत्, तद्धरिदृष्टिः शुभदा, हरपृष्टश्च शुभदः, सर्वत्र वाराहनारसिंहवामन (राम) कृष्णान् ग्रामप्रेक्षकानेव संस्थापयेत् ग्रामादिषु षट्-पण्चाश्यद्द्विशतपदेषुपॅशाचं परिह्रुत्यॅव देवेशं संस्थापयेत्, अन्येषु पश्चिमेपैशाच बाह्ये विष्णोरालयं कुर्यात्, अभ्यन्तरे तान्त्रिकेण विधिनाऽर्चयेत् न वैदिकेन, प्रतिलोमान्तरालव्रात्यावासेषु नैवंविष्णुप्रतिष्ठापयेत्, श्रीवत्सादीनां वितथभृगराजभल्लटाऽदिति महेन्द्रेषु निर्गमं कारयेत् । अविहितपदनिर्गमः, अन्यवास्तु संप्रेक्षणं, ग्रामयजमानयोराशुविनाशाय-भवति । अायादि निरूपणम् व्यासाऽऽयामसमूहे, अष्टगुणिते नैकभक्ताऽवशिष्टमायं, त्रिगुणिते मनुभिर्हतावशिष्टं व्ययं, अष्टभक्ताऽवशिष्टं योनिः, अष्टगुणिते सप्तविंशतिह्रुते फलं, यच्छिष्टम् ऋक्षं, नाहे त्रिंशद्धृते अवशिष्टं तिथिः, सप्तभक्ताऽवाशिष्टं वारं (व्ययाऽधिक कोणयोनौ नवभिर्गुणिते सप्तभिर्हृताऽवशिष्टं वारं) चतुर्भिर्गुणिते नवभिर्हृतमंशकम्, राजयजमा नयोः विपद्वधप्रत्यराऽन्त्यवैनाशिकशशांकाऽष्टमाऽमत्यऽसुरर्क्षयोग - तिथिवारयोगदोषं क्रूरवारं च 8 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे परिहृत्य रिक्ता मध्याऽन्तरिक्तं कुर्यात् । क्रूरवाररिक्तादयोपि सिद्धाऽमृतवारयोगाः शुभाः, कर्तृवास्तुनक्षत्रपत्योरैक्ये, मैत्रेच, विपदादय: शुभाभवन्ति । गृहश्रेणी निर्माणदेश: सहेतुकं पूजाविहीनग्रामे वासनिषेधः वास्तुपुरुषमर्मसूत्रपातान् परिहृत्य देवताऽऽलय प्राकारसंश्लिष्टां ग्रुहश्रेणीं कुर्यात्, विष्णुपुजाविहीने विप्रोनजात्वपि वसेत्, तत्र तामस भावात्, तूत्र ग्रामाऽभ्यन्तरे देवं संस्थ्राप्य, महतीं पूजां (विवित्ते) वैदिकेनविधिनैव कारयेत्, सौम्यत्वात्, भुक्तिमुक्तिफलप्रदत्वाच्च, तद्विधेः । अर्चकादीनां स्थानम् तदर्चकानां तत्पार्श्र्वेस्थानं, नाभ्यॅशान्यां सभास्थानम्, आग्नेय्यां गोष्ठागारम्, नॅर्श्रत्यामापणम्,पॅश्याच बाह्ये प्राच्यां कुलालोर्ध्वनापितां ऽबष्ठानाम्, याम्ये तन्तुवायचक्रिणामू, वारुणे क्रयविक्रयकारिणां वणिजाम्, सौम्ये द्विजभुत्यानां, वादित्रजीविनांच, आग्रेय्यां क्रोशमात्रे तक्षकादीनाम्, नैर्कते गव्यूतिमात्रे चण्डालपक्कणम्, वायव्ये मृगव्याध शाकुनिकऽधोनापितानाम, पैशाचद्वाह्यतः प्राकारपरिधे ऐशान्यां, नदी तीरे वा, दूरे श्मशानं ग्रामायामसमम्, वारुण्यां तटाकं त्रिदण्डसहस्रम, अर्धंतदर्धंवा, सेतुबन्धंदृढतरमल्युन्नतमनवछेद्यं, तत्र निर्झरोपकूल्या महाकुल्यादिजल यन्त्राणि च सम्यक् प्रकल्पयेत् । वास्तुविषमविन्यास निषेधः अनुगतकर्मण्यगर्धदॅवतं वास्तुपरितो वर्धयति समं, नॅवविन्यासभेदः क्लुप्तवास्तु विपर्यासो राजराष्ट्रग्राम यजामानानामाशु विनाशाय भवति । वास्तुवशालग्रासादादि निरू वस्त्वंगवास्तुपरिकल्पने यजमानाऽनुकूलं ध्रुवबेरम, तद्द्विगुण, त्रिगुणं, चतुर्गुणं वा, प्रासादतारं, तं मुनिस्स शर भोगेत्वेकविहीनाधिकं, द्विगुणं, त्रिगुणं, साष्टांऽशाद्विगुणं वा, पण्चधोत्सेधम् तद्वशात् प्राकारा दीनि परिकल्प्य तद्विमाननिर्देशहस्तदण्डेन परितः त्रिपश्चसप्तनवान्यतमविस्तारां वीथिं समुपकल्प्य, परितस्तद्वर्णावसानपरिकल्पित त्रिदण्ड निर्गमां शालां पटलः 3 वस्त्वभिमुखामेव कल्पयेत्, विमाननिर्देशहस्तादिदण्ड मानेनैव विन्यसेत्, अन्यत्सर्वंवस्त्वड्गवास्तुवहण्छेदं परिहृत्य, ग्रामादिकं हस्तछेदं परिहृत्य, गृहादीनि च कल्पयेत्, वस्त्वंगवास्तुवीथ्थां प्रदिलोमाऽन्तरालव्रात्यान्, नैवकल्पयेत्, चतुर्वीथिकमुत्तमं, त्रिवीथिकं मध्यमं, द्विवीथिकमधमम्, एकवीथिकमितिकेचित्, अनुकर्मणि वस्त्वं गवास्तुनस्समं समन्ताद्दद्धिरिष्टा, वास्तु वस्त्वंगविन्यासा संकीरणौ नैवकारयेत् ।
कर्षणकालः युगादिलक्षणम्
अथोर्ध्वंवक्ष्ये कर्षणविधिम् - मार्गशीर्षादिद्वादश मासेषु उद्दिष्टमासे, शुक्लपक्षे, यजमानाऽनुकूलर्क्षे, यत्र देवाऽऽलयं कुर्यात् तत्र त्रिकराध्येकोनषष्ठिकरान्तम् यथेष्टं शक्त्या विमानं, समण्टपं, सप्राकारं, चतुर्दिशं सीमां विनिर्णयति, अत्रतृणगुल्मलतादीन् संशोध्य, उन्नताऽवनतं समीकृत्य, युगलांग (ह) लादीन्याहरेत्, युगंवैणवं,द्विषट् प्रादेशं तथा खदिरेण क्षिणियमसनेपञ्चतालं, हलंशिरीषेण चतुस्तालम् ऋषिं पश्चप्रादेशम्, अंगुलपरिणाहंप्रतोदं शेषं युक्त्यैवकारयेत्
कषणप्रकारः
मौञ्जीं त्रिवृतां रज्जुमाहत्य, वृषौ, श्वेतौ रक्तौ, कृष्णौ वा, न मिश्र वर्णा, संपूर्णऽगौ, सुमुखावरोगिणौ, निरुष्टौ सुजर्णश्रुंगौ रौप्यखुरौच कृत्वा, सर्ववाद्यसमायुक्तं यजमानो गुरुश्च वैष्णवैस्सार्धं तां भूमिं संप्रविश्य, तत्र पश्चिमे प्रपां कृत्वा, तन्मध्ये विष्वक्सेनं प्राड्मुखं, दक्षिणे चक्रम्, उत्तरे वीशं च, धान्यपीठे समावाह्य, मुद्गान्नं गरुडस्य, अन्ययोः शुद्धऽन्न्ं निवेद्य, अभिमुख वृषौ प्राङ्मुखौ संस्थाप्य, तृणमुष्टिं प्रदाय, आचार्यो यजमानेन वस्रोतरीयाभरणै रभिपूजितो गृहीत दक्षिणो, मौीरञ्जीरजुं गृहीत्वा, वृषौ। ‘रुद्रमन्य' मितिबन्धयेत् 'त्र्यंबक' (ऋ. सं. ५-४-३०) मितियुगं, लांगलंच, वैष्णवं मन्त्रमुच्चार्यतां भुवं पश्चिमादि त्रिरेखं कर्षयेत् ।
बीजाऽऽवापादिकम्
पश्चात् कर्षकमाहूय अलंकृत्य, सर्वामपिबहुशः कर्षयित्वा, बीजानिच वापयित्वा, सर्वान् व्रीहीन् बाषयेत्, उत्तमं षाष्टिकम्, प्रियंग्वादी (दि)न् मध्यमम्, मुद्रसर्षपादी (दिअ)नधमम्, अस्मिन्सोममभ्ययं विष्णुसूक्तेना 1O विमानार्चनाकल्ये महाशास्त्रे ऽभिमृश्य, ‘सोमं राजानं’ वैष्णवं चोक्त्वा, नैर्ऋतादि (षु) सर्वत्र बापनं कृत्वा, वारुणैर्मन्त्रैर्जलसेकं कृत्वा, पश्चाद्रक्षां विधाय, प्राप्तेषु सर्वसस्येषु पश्चिमे पूर्ववद्विष्वक्सेनादीन् समाराध्य, हविर्निवेद्य, गाश्ध तत्र समानीय, आनम्य, (आगोदाना' दिति) गोदानसूक्तैन तानि सस्यानि गोगणेभ्यो निवेदयेत्। बीजावापं विनापि-पद विभागकल्पनम्-पददेवता निरूपणम् - तत्पूजनम् - तत्रउत्तमत्वादिकम् अथवा त्वरितः, कालयापनभीत्या वा, कर्षणं कृत्वा, पलालभाराणि (न्) दूर्वा (णि) तृणानि वा अास्तीर्य, तथैव गोगणेभ्यो निवेदयित्वा, (तां) भूमिं संशोध्य, समांकृत्वा, प्रागन्तैश्चोत्तरान्तैश्च दशाभिस्सूत्रैः एका शीतिपदविभागं क्रुत्वा, तन्मध्ये नवभागं ब्राह्मं, तत्प्राच्यामर्यम्णष्षड्भागं, तद्दक्षिणे षट् दण्डधरस्य, तथा पष्चिमे षट् पाशम्रुतः तथाधनदस्योत्तरेषट्, आग्रेय्यां सवितृसावित्रर्योः द्वी पदौ, तथा नेक्रेत्याँइन्द्रे न्द्रानुजयोध, वायव्ये रुद्ररूद्राजयोध, तथा ऐशान्याम् अपापवत्सयोश्च, प्रत्येकं द्वी द्वी, तद्वहिचै अग्निम् उष्मांशुं पूषणं वितथं गृह्क्षतं यमं गन्धर्वं श्रृंगराजम् ऋष्टिं (षिं) नागं मुख्यं भल्लाटं सोमम् अर्गळम् अदितिं सूरिदेवं च द्वात्रिंशद्देवताः पृथक्ष्पृथगेकपदाधिपानभ्यच्र्य, एतेषां पश्चत्वरिंशद्देवानां प्रत्येकंद्विप्रस्थैस्तण्डुलैश्चरुं पत्का, गुल(ड) घृतदधियुक्तमुत्तमं, ब्रह्मणोऽर्यमादीनां स्तण्डुलैरेकपात्रे चरुंपत्का, तत्तन्नाम्ना पूर्वमुदकं पुष्पं पश्धाद्वलिमुदकं दत्वा, पुष्पादन् संशोध्य । लियप्रदेशे पश्चविंशत्ि न्धी ठे विधिपूर्वक पुण्याहविधिः गर्भालयप्रदेशे प्रागन्तैरुत्तरान्तैः पञ्चभिस्सूत्रैः षोडशभागंकृत्वा, तत्सूत्रसन्धौ ईशानादि नागं भूतं यशं दुर्गा प्रॊष्ट्रमुखीं धात्रीं वपुषं राक्षसं जयं क्रुष्णं मुरूंडं शिवं प्राणं कपिं शक्रं पुरूहूतं विध्यां यशसं भद्रां वेदश्रुतं पटल: 4 11 तापसं सिंधुषां विध्याम् अमितं पाण्चभॉतिकं च, एतेशम् एकपात्रे द्रोणार्धॉस्तंडुलैश्वरुपत्का, तत्तन्नाम्ना पूर्ववद्धलिं दत्वा, पुण्याहँ वाचयेत्। अशान्तकविषये बालाऽऽल्यंविनापि देवप्रतिष्ठविधिः अशतश्चैवं शुद्धि कृत्वा i विना विमानंध्रुवबेरं कौतुकद्य च कृत्वा, प्रतिष्ठा कारयेत् । इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोसे विमानार्चनाकल्पे पददेवता बलिविधिर्नाम तृतीयः पटलः ॥३॥ अथ चतुर्थः पटलः अथ प्रथमं तरुणाऽऽलयं वक्ष्ये -- तरुणाऽऽलय देशानिरू० यत्र मूलाऽऽलयंकुर्यात, तस्मादैशान्येचैन्द्रसूत्रादुतरे, सौम्ये, वायव्ये, त्रिहस्तादि त्रित्रिहस्तान्तं तरुणालयं, द्वितीयाऽऽवरणे, तृतीयेवा, समारभेत । लरूणाऽऽत्मिनयं निमगविधिः भितिमूलविशालं मात्राडुळेन द्विताळं त्रिताळं, चतुस्ताळं वा, तदवशेष नालीग्रहविशाल, सर्म, त्रिपादम्, अर्धवा, मुखमण्टप यथा मूलालयद्वारं तथा तरुणालये, मृण्मयलेपोपरिष्ठात् तृणाऽऽच्छन्नलोष्टा ऽऽच्छन्नं वा कृत्वा, अत्रानुक्तं सर्वं, द्वितीयतरुणालयस्योक्तविधिना कारयेत् नैवशिलेष्टकादिभिः, तन्मध्ये द्विवेदिसहित मञ्चपीठं च कृत्वा, पश्चात् बालबेरं कारयेत् । बालबेर-द्रव्य बेराधिवासादि निरूपणपूर्व y यागशालाधिविधिः く खदिराऽसनचम्पकाऽर्जुन पनस वकुळ मधूकाऽश्वत्थ बिल्व शमीनामन्यतमं, विधिनाऽऽहृत्य, शोषयित्वा त्वचं व्यपोह्य, मानाङ्गुलेन सप्तांगुलं, नवांगुलं, एकादशांगुलं, त्रयोदशांगुलं वा, देवीभ्यां सहितं रहितं 12 विमानार्चनाकल्पे महशास्त्रे वा देवं, सलक्षणं, स्थित मसीनं वा, कृत्वा, स्थापन दिवसात्पूर्वं विधिना अंकुरानर्पयित्वा, अक्ष्युन्मोचनं कृत्वा, अधिवास्य, बालालयाभिमुरवे, दक्षिणे वा, यागशालां कृत्वा, तोरणाद्यैरलंकृत्य तन्मध्येशथ्यावेदिं द्विहस्ता यतविस्तारां, तत्तुरीयोत्सेध, लत्प्राच्यां सभ्याग्निकुण्डं, तत्प्राच्यामैशान्यां वा स्नानवेदिं च कुर्यात् पञ्चाग्नीन् कल्पयेदित्येके । बालालयप्रतिष्टाविधिः बालालयस्योत्तरे वैखानससूत्रोक्तविधिना वास्तुहोमं हुत्वा, पर्यग्निषस्चगव्याभ्यां शोधयित्वा, पुण्याहं वाचयेत् सभ्याग्निकुण्डे वा आधारं हुत्वा आलयाभिमुखे देवं संस्थाप्य, अभिमुखे कुम्भं, द्रोणद्वयपूर्ण, खण्डस्फुटितकालरहितं, त्रिगुणेनैकेन वा सूत्रेण, वैष्णवमंत्रमुच्चार्य, प्रदक्षिणमावेष्ट्य शुचीवोहव्या' इति प्रक्षाल्य 'धारासुसस' स्वित्यपामुत्पवनं कृत्वा, कुम्भजलेन नभस्सुलो' मीत्यापूर्य, 'इदमाप श्शिवा' इति अपोऽभिमन्त्र्य, चन्दनोशीराद्यैव्रुसयित्वा, वस्त्रयुग्मेनाऽऽवेष्ट्य,सौवर्णान्यष्ट मंगलपञ्र्धवर्ण चिह्नानि, नवरत्नकुशकूर्चाश्च, पृथक् पृथक् विष्णुगायत्र्या क्षिप्वा, धान्यपीटेकुम्भं सपिधानं सन्यस्य, आचार्यश्चोत्तराभिमुखोभूत्वा, ब्राह्ममासनमास्थाय,प्रतिष्ठोक्तक्रमेणध्यायन् कुम्भेसमावाह्य, पश्चाच्छ कुनसूक्तं समुच्चार्य कुम्भं भिम्बं च समादाय, स्नानश्वथै प्रतिष्ठाप्य, चतुर्दशकलशैः संस्नाप्य, वस्त्रोत्तरीयाधैर्विभूष्य, अष्टोपचारैरभ्यच्यं, शय्यावेद्यां धान्योपरि पञ्चशयनानि, विसांसि वा आस्तीर्य,तस्यां देवं कुम्भं च, निवेश्य पुण्याहान्ते सौवर्णं तां तवं वा प्रतिसरं, 'स्वस्तिदाविशस्पति’ (० सं०-६६-९०) रितिबद्ध, ‘यद्वैष्णव(वै० दै० म०६)मिति देवं शयने शाययेत् ऊत्तराच्छादनं कृत्वा, अग्निं समुज्वाल्य वैष्णवं हुत्वा, हैनं प्रशंस्य, आवाहनजुष्टाकारस्वाहाकारान् कृत्वा, विष्णुसूक्तं, श्रीसूक्तं, महीसूक्तं सर्वदवत्यंच हुत्वा, अग्निमानम्य, रात्रिशेषं व्यपोह्य, आचार्यः प्रभाते स्नात्वा, अगरं प्रविश्य आनम्य, देवमुत्थाप्य,अष्टोपचारॅरभ्यर्च्य, प्रणमेत् ; यजमान आचार्यादिभ्यो दक्षिणां दध्यात्, मुहूर्ते समनुप्राप्ते स्थापकादेवमादधुः द्आचार्यः शिरसा कुम्भंधारयन् अग्रतो गच्छेत् सर्ववाद्यसमायुक्तं, स्तोत्रनृत्तगेययुक्तं, शीघ्र विनोदं कारयेदिति केचित् शकुनसूक्तं समुच्चार्य, तोयधारापुरस्सरं प्रदक्षिणं कृत्वा, अभ्यन्तरं पटल: 5 13 प्रविश्य, शुमे चरराशौ, प्रतद्विष्णु (ऋ० सं० २-२-२४) रिति देवं संस्थाप्य, विष्णुसूक्तं पुरुषसूक्तं जप्त्वा, देवपादौ स्पृशन्, 'भूभुवस्सुव' रितिबिम्बस्य मूर्ध्नि, नाभौ, पादयोश्र्च, क्रमेण विन्यस्य, यकारं पादयोरन्तरेपीठे न्यस्य, अकारं हृदये न्यस्य, तं प्रणवैर्वेष्टयित्वा, कुम्भस्थां शक्तिम् 'श्दंविष्णु' (ऋ० स० १-२-७) रिति मन्त्रेण कूर्चेनाऽऽदाय, ‘आयातुभग्वा' (वै० म० प्र६) निति बिम्बस्यमूर्घ्नि 'विष्णुमावाहयामी' तिसंस्राव्य, आवाहयेत् 'दक्षिणे श्रियं, वामे हरिणी' मित्यावाह्य पीठान्ते प्रागादि सुभ द्राद्याबरणत्रय. देवानाबा आसनाद्युपचारैरभ्यच्यं, पुण्याहं वाचयित्वा, दक्षिणेब्रह्माणम्, उत्तरे मार्क डेयं, वामे शङ्करं, पद्मपितरंद्वारेषुधात्रादि द्वारदेबान् द्वारपालन् विष्वक्सेन गरुड् प्रभूतादि महाभूतान्तान् परिपद्देवान् नवभेदेषु एकमार्गेणाऽऽवाहयेत् पायसं शुद्धनं प्रभूतं वा, निवेदयेत्, अन्यत्राऽऽचाहन विसर्जनं च हित्वा नित्यार्चनविधानेन नित्यं सम्यगर्चयेत् । इति श्रीवैखानसे मचिग्रोले विमानार्चनाकल्पे बालालय प्रतिष्टा- विधिर्नाम चतुर्थः पटलः । अथ पञ्चमः पटलहः अथ नवषट्वनि तरुणालय विशेषं वक्ष्ये । नवमूर्तिबालाऽऽलयविधिः पूर्वोक्ते देशे तस्य प्राकारान्नातिक्रम्य नवहस्तायत विस्तारं तरुणालये कृत्वा, तस्मिन्नेकाशीति विभागं कृत्वा, तन्मध्ये नवभागं गर्भागारं, तद्- हिष्घोडशभागमभ्यन्तर भित्तिः, तद्वहिः चतुर्विंशतिभागमलिन्दं, तद्वहि द्वात्रिंश ब्रगं बाह्यभित्तिः, तद्भित्तौ (चतुर्दिक्षु) चतुद्र युतमेक द्वारयुतम् अन्यासु जालकं वा, समं त्रिपाद मर्धवा, मुखमण्टपं, गर्भागारं सप्त सप्त विभागं कृत्वा, ब्राह विष्णुमूर्ति, तत्पश्चिमे मानुषभागे तृतीय तले कौतुकस्य, द्वितालच्झायं पीठं कृत्वा, अलिन्दे द्वारदक्षिणे पुरुषमूर्ति प्राङ्मुखम्, अलिंद्रे दक्षिणाभिमुखं सत्यं, तथापश्चिमे पश्चिमाभिमुख मच्युतं उत्तरे चोत्तराभि मुखमनिरुध्दं, तदलिन्दै अनिरुध्दमूर्तेर्वामपादं द्वितीयतले वाराहमुत्तराभि | मुखम् अच्युतरुतरपाश्र्वे पश्चिमाभिमुखं नारसिंहं सत्यमूर्तेः पश्चिमतो 14 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे दक्षिणाभिमुखौ नरनारायणौ च कृत्वा, एवं नवमूर्त्तिप्रतिष्ठाक्रमेण प्रतिष्ठापयेत् ॥
षण्मूर्तिबालाऽऽलयविधिः
षण्मूर्त्तिष्ठाचेत् - एवमेव बालगारं कृत्वा, वाराहं नारसिंहं नर-नारायणौ च हित्वा, विष्ण्वादि पञ्चमूर्त्तिं, तृतीयतलकौतुकंच, तत्क्रमेण प्रतिष्ठापयेत् ।
पञ्चमूर्तिबालाऽऽलयविधिः
पंचमूर्तिप्रतिष्ठाचेतू-तथैव बालागारं कृत्वा, तृतीयतले पश्चमूर्तिकौतुकं वाराहार्दीश्च हित्वा, विष्ण्वादि पश्चमूर्ती स्तत्क्रमेण प्रतिष्ठापयेत् ॥
नवमूर्त्यादि बालाऽऽलय प्रतिष्ठाविधिः
एतेषां बालबेराणि पूर्ववत्कृत्वा, प्रत्येकमक्ष्युन्मेषाऽधिवासूनादि कृत्वा, आदिमूर्ते र्यागशालाभिमु़खे तत्पाच्यां पुरुषमूर्त्ते; तत्प्राच्यांत्रुतीयतले कौतुकस्य आलयाद्दक्षिणै सत्यमूर्तेः यागशालां, दक्षिणे नरनारायणयोः, आलयात्पश्चिमे अच्युतमूर्ते: योगशालाम्, तत्पश्चिमे नृसिंहस्य, आलयादुत्तरे अनिरुद्धमूर्ते र्यागशालाम्, तदुत्तरे वाराहस्य च, एवं षोदश द्वादशाष्टचतुस्तंभयुक्तां कृत्वा, प्रत्येकं तोरणपूर्ण कुम्भवितान्ध्वजदर्भमालाद्यैरलं कृत्य, मध्ये शय्यावेदिं चतुस्त्रिद्विहस्तायतविस्तारां तत्तुरीयांशोत्सेधां चतुरश्रां च कारयेत्, आदिमूर्ते: पञ्चाग्नीन्पॉण्डरीकाग्निं चकृत्वा अनन्तशयनस्यनृसिंहस्य गार्हपत्यं, नरनारयणो: पॉण्डरीकं कारयेत् | आदिमूर्तेः शयानस्यच प्रत्येकं सभ्याऽग्निमेकमेव कारयेदिति केचित् । तत्तद्यागशालायां प्रत्येकंस्नान श्वभ्रंचकृत्वा, आलयस्योत्तरे वास्तुहोममेकमेवकृत्वा, गर्भागाराणिं पर्यग्निपञ्चगव्याभ्यां संशोध्य, पुण्याहं वाचयित्वा, सर्वेष्वग्निकुण्डेषु आधारं हुत्वा, आचार्यः तद्वेराऽभिमुखे प्रतिष्ठोत्कविधिना कुम्भान् संपूज्य, आवाह्य, सप्तभि: कलशै बेराणि संस्नाप्य, तत्तद्वेद्यां धान्योपरि 'वेदाह' मित्यण्डजादीनि पञ्चशयनानि, वासांसिवाऽऽस्तीर्य, सर्वान् देवान्तचत्कुम्भ्ं च तत्तद्वेद्यां समारोप्य , पुण्याहान्ते प्रतिसरं बद्धधा, 'यद्वैष्णव' मितियद्दिग्द्वारं तद्दिङ्मॉलिंशाययेत्, पटल: 6 15
तत्तत्प्रधानाग्नॉ हौत्रं प्रशंस्य, तत्तन्मूर्त्तिमन्त्रै स्तत्तत्परिषद्देवानामावाहनादीनि कारयेत्, आदिमूर्त्तेरनन्तशयनस्यच सभ्याग्नॉ वैष्णवं, विष्णुसूक्तं, पुरुषसूक्तं, श्रीभूमिदेवत्यंसर्वदेवत्यं च हुत्वा, पुरुषमूर्तेराहवनीये पुरुषसूक्तं , सत्यमूर्तेरन्वहार्ये विष्णुसूक्तं, अच्युतमूर्त्तेर्गार्हपत्ये वैष्णवं, अनिरुद्धमुर्तेरावसध्ये रुद्रसूक्त मेकाक्षरं चतुष्कृत्वो हुत्वा, वाराहस्य सभ्याग्नॉ 'क्ष्मामेका' मिति मन्त्रेण अष्टाधिकशातं हुत्वा, नृसिंहस्य गार्हपत्याग्नॉ 'यो वा नृसिंह इत्येकं, नरनारायणयो: पॉण्डरीकाग्नॉ 'सत्यस्सत्यस्ठ' इति मन्त्रं विष्णुगायत्रीं च अष्टोत्तरशतं हुत्वा, अत्रानुक्तं सर्वं महा प्रत्तिष्ठोक्त क्रमेण कृत्वा, रात्रिशेषं व्यपोह्य, प्रभाते स्नात्वाऽऽचार्यादिभ्यो दक्षिणां दद्यात्, सर्वान् देवानुत्थाप्य रत्नन्यासं विना चरराशॉ तत्तस्थानेप्रतिष्ठाप्य, पुण्याहं वाचयित्वा, नित्यार्चनविधानेनाऽभ्यर्च्य, हविर्नि वेदयेत् ॥ षण्मूर्तिप्रतिष्ठाचेत् वाराहं नारसिंहं नरनारायणौ च हित्वा, षण्मूर्तीः संस्थाप्याऽर्चयेत् । पंचमूर्त्तिं प्रतिष्ठाचेत् अनन्तशयन वाराह दीन्विना आदिमूर्त्यादि पंचमूर्तीः संस्थाप्याऽर्चयेत् । एषविशेषः अन्यत्सर्वंसमानं । यस्मिन्नेकतलविमानेध्रुवबेस्येकस्यैव कौतुकानि पञ्चैव सन्ति अतः तेषां कौतुकानां बालस्थापनेस्थापनं यदीच्छ॓त्पूर्वं तरूणालयं सालिन्द्राम् अभ्यन्तरभितिविहीनं वा कृत्वा, ततत्पदे विष्ण्वादि पञ्चानां कौतुकानां पञ्चाग्नीन् परिकल्ष्य, होमं हुत्वा संस्थाप्याऽर्चयेत् इत्याहमरीचिः
इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्ते विमानार्चनाकल्पे नवषट्पञ्चमूर्तितरुणालयप्रतिष्ठाविधिर्नाम पञ्चमः पटलः॥५॥
अथ षष्ट: पटल:
प्रशस्त कालनिरूपणम्
अत ऊर्ध्वं प्रथमशिलेष्टकादि विन्यासविधिं वक्ष्ये ।
मासेधुफ़ाल्गुनचैत्र वैशाखतैष्यज्येष्टेषूत्तमं, श्रावणाषाढकार्तीकाश्वेयुजेषुमध्यमं, शेषेष्वधमं, पूर्वपक्षे, कृष्णपक्षे, अन्स्यत्रिभागं हिल्वा वा, श्रवणरोहिण्युत्तरहस्तास्वातिपुनर्वसु वारुणमैत्रेष्वेकस्मिन् यजमानानुकूलर्क्षे स्थिरराशावनिंदिते चाऽऽरभेत । 16 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे
शङ्कुस्थापनम्
कृष्टभूमिमध्ये चतुर्दिशं चतुर्हस्तं जलेन समंक्रुत्वा, तन्मध्ये शङ्न्कुं संस्थापयेत्, शङ्कुवृक्षान् सारवंत्तरान् याज्ञिकान् वा आहरेत्; मानाङ्गुलेनाष्टाङ्गुलायतं, द्वादशाङ्गुलायतं वा, सुवृत्तंनिर्व्रणभायामसहशं मूलनाहं छत्राकारं शङ्कुं कृत्वा, उदयात्पूर्वं तन्मध्ये सङ्कुद्विगुणमानेन मण्डलमालिख्य, तन्मध्ये शङ्कुंस्थापयेत्।
दिड्निर्णयः
पूर्वाह्णाऽपराह्वयोः छाया यदि तन्मण्डलान्तगा तद्विन्दुद्वयगतं सूत्रं प्रसारयेत् तत्पूर्वाऽपरादिक् उक्त छायां दक्षिणतो वामे च निदध्यात् । स शङ्कुर्नरतनु: तस्मात् षण्णवतिभागं कृत्वैकांशामङ्गुलं, तदङ्गुलेनाऽवछायाः प्रतिमासं विशोधयेत् मेषे मिथुने सिंहे तुलायां च रवौस्थिते द्व्यङ्गुलं कुलीरे वृश्विके मीने चतुरङ्गुलं, धनुषि कुंभे षडङ्गुलं, मकरे अष्टांऽगुलं नयेत्, वृषभे कन्यायां नाऽवछाया भवेत् । मासिमास्युत्तमंङ्गुलं त्रिम्श्हद्भागं कृत्वा दिने दिने चैकैकं भागम् युक्त्या शोधयेत् तस्मिन् पुनर्बिदिद्रयं कृत्वा, तयोर्मध्यं पुर्वापरं सूत्रं प्रसार्य, दक्षिनोत्तरं तद्विन्दुद्व्ययं मत्स्यमुत्पाद्य तन्मुखपुच्छविनिर्गतं सूत्रं प्रसारयेत् ॥
शिलान्तजलान्तभूशोधनपूर्व शिलादि स्थापनम्।
तत्पश्र्विमें 'मेदिनी' ति मंत्रेण जलान्तं शिलान्तं वा खनित्वाशल्यानपोह्म, वालुकाभिरापूर्य, हस्तिपादेन दृढं कृत्वा समाहेऽतीते तत्खातंपञ्चधा कृत्वा, त्रिभागावसाने चोत्तमं, द्विभागावसाने मध्यमम्, एकभागावसानेचा ऽधमं, तस्मिन् शिलां वा, (अथ) इष्टकां वा, विन्यसेत् ॥
शिलेष्टकादि लक्षणम्
तयोर्लक्षणं युग्मायुग्महस्तविमानानां तद्भस्तं प्रति त्र्यङ्गुलं द्वयङुलं वा, वर्धयेत् अङ्गुलिसंख्यासमायामं तस्याऽर्धविस्तारम्, अर्धबाहुल्यम्, अथवा त्र्यङ्गुलाद्येकादसाङ्गुलान्तमेकाङ्गुलवृध्या विस्तारं नवधाभवति, तदर्धबाहुल्य विस्तारं द्विगुणायतम, एवं चतस्रः शिलावा अथेष्टका बा आाग्रपादं मुखं पृष्टं च संलक्ष्यैव आहरेत् । पटल:
शिलेष्टकाप्रतिष्ठापूर्वकं तद्विन्यासः तन्मध्ये रत्नविन्यासश्व
अङ्कुरानर्पीयित्वा, जलाधिवासं त्र्यहमेकाहं वा कुत्बा, प्रत्येकं वस्त्रेणा वेष्ट्य, वारुणैर्मत्रैरभिमंत्र्य तत्स्थानात् प्रमुखे षोडशद्वादशाऽष्टचतुर्भि: पार्देर्युक्तां प्रपां कृत्वा, तोरणांद्यैरलंकृत्य पूर्वस्यां रात्रौ तत्स्थानादुत्तरे वास्तुहोमं हुत्वा, वालुकोपरिपर्यग्निपंचगव्याभ्यां सम्शोध्य, पुण्यहंकृत्वा,यागस्थानस्यमध्ये चतुर्दिशं द्विहस्तायत विस्तारं तालोत्सेधां वेदिं कृत्वा, प्रागादि चत्वार्यग्निकुण्डानि तत्प्राच्यामैशान्यां स्नानश्वभ्रं च कृत्वा, पश्वादाघारं हुत्वा, शिलावा अथेष्टका वा, स्नानश्वझे प्रतिष्ठाप्य, तत्प्राच्यां व्रीहिभिर्दण्डवत्पाङ्क्तिं कृत्वा, चतुर्दशकलशान् विन्यस्य, विधिनासंस्नाप्य, वेद्यांधान्योपरि पञ्च वस्त्राण्यास्तीर्य, शिलाद्यं च प्रत्येकंवस्त्रेणावेष्ट्य,चतुर्वेदरूपध्यात्वा,प्रागादि विन्यस्थ, पुरुषादिमूर्तीनामाभिरभ्यर्च्य, तन्मध्ये नवरत्नानि विन्यस्य तस्मिन् रन्तेशं विष्णुमभ्यर्च्य, पुन्याहं कृत्वा, प्रत्येकं ‘स्वस्ति दाविशस्पति' (ऋ० सं. ६-६-१०) रिति प्रतिसरं बध्वा, चतुर्वेदादि मंत्रै: शिलाद्यं प्राच्यामुत्तराग्रम् दक्षिणे प्रागग्रं पश्चिमे चोत्तरग्रं उत्तरे प्रगग्रं च शाययेत्, उत्त्राच्छादनं कृत्वा, हविर्निवेद्य, हौत्रं प्रसंस्य पुरुशादि चतुर्मूर्ती रन्तेशं विष्णुं, दिग्देवांश्वाऽऽवाह्य जुष्टकारं स्वाहाकारं च हुत्वा, देवंध्यायन्, आहवनीये पुरुषसूक्त मैन्द्रमाग्नेयं वैष्णवं च, अन्वाहार्ये विष्णुसूक्तं ब्राह्यं याम्यं नैऋतं च, गार्हपत्ये वैष्णवम्, एकाक्षरादीन् वारुणं वायव्यं च, आवसथ्ये वैष्णवं रुद्रसूतं सौम्यं रौद्रंच प्रत्येकं दशकृत्वो जुहुयात्। रात्रिशेषं व्यपोह्य, प्रभाते स्नात्वा, मुहूर्ते समनुप्रासे यजमान आचार्य: स्थापकादीन् वस्त्रोत्तरीयाद्यैरलंकृत्य, दक्षिणां दद्यात् सर्वालन्कारसंयुक्तं ग्रामम्बालागारं वा, शकुनसूक्तं जपन्, प्रदक्षिणं क्ऱुत्वा, तंदेशं प्रविश्य, अग्निंविसृज्य, आचार्या यजमानश्च स्थपतिना सार्धविमान नित्यसूत्रं प्रसार्य द्वारंविदित्वा, अभ्यन्तर द्वारदक्षिणे यमद्वयंहित्वा, भित्तिमध्ये चतुरष्रमुपलिप्य, नवभागं विभज्य, आचार्या: प्राङ्मुखमासित्वा, प्राणायामंच कृत्वा,अग्निमीले पुरोहित (ऋ स० १-१-१) मिति प्रथमशिलेष्टकाग्रमूध्वन नम् आग्नेथ्यां तत्पादम्, 'इषे त्वोर्जेत्वे' (तै० स० १-१-१) ति याम्ये द्वितीयशिलेष्टकाग्र नैऋत्यां पादम्, 'अग्रआयाहि, (सा म०, १-१-१) इति वायव्ये तृतीयशिलेष्टकाग्रं वारुण्यां पादं 'शन्नोदेवीरभिष्टये' (अ० १-१-१) इत्यैशान्यां चतुर्थशिलेष्टकाग्रं सौम्ये पादं च, एवं क्रमेण विन्यस्य, तन्मध्ये 18 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे
ब्राह्मंमन्त्रमुखार्य, नवरत्नानि सुवर्ण वा निक्षिप्य पश्चात्शिल्यिनमाहुय, अभिपूज्य तेनैव क्रमेण दृढंकारयित्वा, उपरिश्थात् भित्तिमूलं सौपपीठाधिष्टानं केवलाधिष्ठानं वा कृत्वा, पादवर्गदि वगढियं विन्पानं त्रितलमेकतल वा परिकल्पयेत् ॥
इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्ते विमानार्चनाकल्पे प्रथमशिलेष्टकाविन्यासविधिर्नाम षष्टः पटलः ॥६॥
अथ सप्तम: पटल:
अथ विमानविधि वक्ष्ये - नलिनकादिषण्णवति भेदै स्त्रिचतुर्ह स्तादि रुद्रार्ककरांतमेकभूमिं पञ्चषड्र्स्तादि त्रयोदशचतुर्दशकरान्तं द्वीभूमिं, सप्ताऽष्टकरादि पक्षषोडशाकरान्तं त्रितलं, सप्तदश हस्तादि षट्शातकरान्तं चतुर्भूम्यादि द्वादशतलान्तं युग्माऽयुग्म हस्तैर्युतं संयोज्य येत्, एवं तलंप्रति मानं दशाधाभवति ||
संकीर्णाविमानलक्षणम्
एतेषु इष्टहस्तैर्वा सायाम समचतुरश्रवृत्तं विस्तारा त्यादाऽधिकमर्धा ऽधिकं, पादोनद्विगुणं द्विगुणं वा, आयतम्, आयत चतुरश्रवृत्तं तेषु ग्रीवोपरि भिन्नाङ्गं सङ्कीर्णस्यात् ॥
शांतिकादि विमानलक्षणं
विमानिविपुलस्य: सप्तदशोत्स्येधं शांतिकं, अर्धाऽधिकोत्स्येधम्पौष्तिकं, पादोनद्विगुणंजयदम्, अद्भुतं पादाऽधिकं, द्विगुणं सार्वकामिकम्स्यात्|
हर्म्यभेद: तत्स्वरूपंच नागरं द्राविलं,वेसरमिति त्रिविधं हर्म्यरूपं | खुरादिस्तूपिकान्तं चतुरष्रं नागरं,तथैव व्र्त्तंवेसरं अधवा प्रस्तरान्तं समचतुरष्रं तदुपरिवृत्तग्रीवाशिखरं च वेसरं तथैवच स्वश्रशिखरग्रीवं द्रविलंस्यात् ॥
पूर्वापरायां दक्षिणावान्तरं भवति आयत चतुरष्रवृत्ते चायमेनशांतिकोत्सेधग्रहणं कारयेत् । अर्पित मनर्पित मितिद्विविधं भवति । अर्पितमलिन्द्रविहीनम् अनर्पितमलिन्द्रयुक्तमेवं कारयेत् ॥ · · · · · पटलः 8 19 विमानस्य विस्तारं पादबाह्यम्,उत्सेधमुपानदादि स्थूपि पर्यन्तंस्यात् मानसूत्रं विन्यस्य ऐशान्यां किंचिदधिकम। आग्नेय्यां किंचिन्न्यूनम्,एवं कारयेत्। अन्यथाचेत् सर्वंनश्व्यति मानसूत्रादूहिर्हस्त मध्यर्थं द्विहस्तं वा अधिकविस्तारायामं जलान्तं शिलान्तं वा दृढप्रकृतिश्चेत् द्विहस्तं सार्धविस्तार मेकहस्तं वा, खनित्वा, तत्खातंचतुर्धा कृत्वा द्व्व्यंशं त्र्यंशं वा बालुकोपलशकलाघैर्जलेन संपूर्य, मुसलै र्हस्तिपादैअर्दारूतूण्डै बृहत्तरैर्वा दृढंकृत्वा, शेषांशां पादमर्धं त्रिपादं हस्तं वा, महद्विमानं चेत् अधिष्ठान द्विगुणम् अध्यर्ध समं वा खातकुड्यं प्रकल्पयेत् तदूर्ध्वदण्डप्रमाणेन समं कृत्वा, तदूर्ध्वेअधिष्ठानम् उपपीठं वा कुर्यात् ॥
इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोत्ते विमानार्चनाकल्पे विमानविधानंनाम
सप्तमः पटलः ॥७॥
अथ अषटम: पटल:
अथाऽधिष्ठानकरण रूपभेदा:- पदबन्धं, प्रत्याङगबन्धं, हरिहरहिरण्यगर्भाणां सामान्यकरणं, विशेष- विधानं य (द्) द्वारि तत्प्रवृत्तितल निर्गमंस्यात् पद्यबन्धं पुष्यबन्धं श्रीप्रियाम्बुजं ग्रतिबन्धं प्रतिक्रमं कपोतबन्धं श्रीबन्धमित्यष्टावधिष्ठानानि भवान्ति।
पादबंधादीनां लक्षणम्
तेषां क्रमेण भागान्वक्ष्यामि - तत्राऽधिष्ठानोत्सेवं त्रयोविंशतिभागं कृत्वा, जन्मतलोपरि एकांशंखुरम्, अष्टांशाजगती, सप्तांशंत्रिपट्टकुमुदम्, ऐकांशंकम्पम् द्व्यंशंकण्ठम्, एकांशंकम्पम्, द्व्यंशामहापट्टि, एकां- शोर्ध्वयट्टिका च, एतत् पादबन्धंस्यात्।
उत्सेधत्र्यष्टभागं कृत्वा एकांशोपानन्, द्व्यंशंपह्यम् एकांशकम्पम्,
षडंशाजगती, पन्चांशंत्रिवर्गकुमुदम्, एकांशकम्पम्, द्व्यंशंकंठम्, एकां- शंकम्पम् द्वयंशामहापट्टिका, एकांशंपद्यम्, एकांशंपद्यम्, एकाशंकंपम् एतत् पद्मबन्धं स्यात्।
उत्सेधं षड् विंशतिभागं कृत्वा, एकांशंखुरम् एकांशंपद्य मेकांशांकंम्
पञ्चांशा जगती(च) एकांशंपद्यम् एकांशंधृक् एकांशंपद्यं चतुरश्रंवृत्तकुमुदं। 20 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे
त्रिवर्गं वेति केचित् । एकांशंपद्मम्, एकांशंकंपम्, द्व्यंशंकण्ठम्, एकां- शंकंपम्, एकांशंपद्मम् द्व्यर्धांशा महापट्टिका, एकांशंपद्मम्, एकांशं कंपम्, एतत्पुष्पबन्धं स्यात्।
उन्सेधमेकविशंतिभागं कृत्वा - एकांशापादुका, एकांशंपद्मम्,
एकांशंकण्ठम्, एकांशंदलम्, त्र्यंशंवृत्तकुमुदम्, एकांशंपद्यम् एकांशंकंपम्, द्व्यंशंकण्ठम्, एकांशंकंपम्, एकांशंपद्मम्, द्व्यर्धांशा महापट्टिका, एकांशंपद्मम्, एकांशोर्ध्वपट्टिकाचेत्येतच्छीप्रियाम्बुजम् ।।
उत्सेधमष्टादशांशं कृत्वा एकांशंखरम्, एकांशंपद्मं षडंशाजगती
पंचांशंवृत्तकुमुदम् एकांशमालिंगम्, एकांश मन्तरितं द्व्यंशंप्रतिमुखम् एकांशंवाजनम्, एतत् प्रतिबन्धं स्यात् ।
उत्सेधमेकोनविंशतिभागं कृत्वा, एकांशंपादुकं सप्तांशाजगती
षडंशंवृत्तकुमुदम् एकांशमालिंगम्, एकांशमन्तरितं द्व्यंशं प्रतिमुखम् एकांशंबाजनं नागवक्त्रसमं प्रत्यवसानम् एतत् प्रतिक्रमं स्यात्।
उत्सेधं सप्तविंशतिभागं कृत्वा द्व्यंशंपादुकं षडंशंषद्यम्, एकां-
शंकंठम्, एकांशंदलं त्र्यंशंवृत्तकुमुदं, त्रिवर्गं वेति केचित् । एकांशंदलम्, एकांशंकंपम् द्व्यंशंकंठम् एकांशंकंपम्, एकांशंमुपरिदलं त्र्यंशंकपोतम्, एकांशमालिंगम् एकांशमन्तरितद्वयंशंप्रतिमुखम् एकांशं वाजनम्, एतत् कपोतबंधं स्यात्।
उत्सेधं द्वात्रिंशद्भागं विभज्य, द्व्यंशमुपानत् एकांशंक्षुद्रोपानं (नत्)
सप्तांशंपद्मम्, एकांशंकंठम् एकांशंदलं चतुरंशंवृत्तकुमुदम् एकांशंदलम्, एकांशंकंपं, त्र्यंशंकंठम् एकांशंकंपम्, एकांशंपद्यं चतुरंशंकपोतम्, एकांश मालिंगम् एकांशमंतरितंढ्व्यंशं प्रतिमुखम्, एकांशं वाजनम्, एतत् श्रीबंधं स्यात् ॥
एतेषु नासिकांघीन् युक्त्यायोजयेत् पादबंधे जन्मादिपञ्चवर्गेषु तत्त
दवसाने द्वारस्थलं संकल्पयेतं । अन्येषु पट्टिकान्तेयैवं युक्त्याकारयेत् । प्रत्यंगेषु प्रतेरुपर्युपरिद्वारस्थलं संकल्पयेत्, प्रतिच्छेदं न कुर्यात् कुर्याच्चेत् विनाशाय-भवति सर्वेषामङ्गानां प्रवेशनिर्गम मेकदंडादि त्रिदंडान्तं पाददण्ड वृध्द्या विमान विस्तारबाह्यांग निर्गमं नुवविधं स्यात्। एतेष्विष्टप्रमाणेनोपानद्विस्तारं तचिचतु: पञ्चषट् सप्ताष्टांशं कृत्वा एकांशेखुर पटलः 9 21 निर्गमं शेषम् जगतीविस्तारं तत्समंकुमुदं तत्समं तद्वाह्यात् कंठप्रवेशं सर्वेषां पट्टिकां बुजकंपादीनां तत्तदुत्सेध समनिर्गमं, वेत्राणामुत्सेधं त्रिचतुः पंचषडंशंकृत्वा एकांशं निर्गमम्, एवं युक्त्याकारयेत् ।
इति श्री वैखानसे मरीचिप्रोक्ते विमानार्चनाकल्पे अधिष्टानभेदनाम
अष्टमःपटलः ॥८॥
अथ नवम:पटल:
एकतलविमाने शांतिकलक्षणम्
अथैकभूमिं वक्ष्ये-अधिष्टानपाद प्रस्तणीवा शिखरस्थूपिकाश्वेति षड्वर्गयुक् एकभूमिः, अथवा चतुर्वर्गयुतास्यात शांतिकोत्सेधं षडंशं कृत्वा, एकांशमधिष्टानं, द्व्यंशंपादतुंगं, द्व्यंशं (खुरं) शिखरम्एकांशं स्थूपिकोदयमेवं चतुर्वर्गयुतम्, अथवा शिखरक्रियां र्लुपाविघानेन कारयेत्। शांतिकोत्सेधमष्टभागं ,कृत्वैकांश मधिष्ठानं (पादं वा,तदुपरि प्रस्तरमेकांशम्, पादोनत्र्यंशं शिखरम्, एकाश स्थूपिकोदयं स्था) तद्विगुणं स्तंभायामं, तदुपरि प्रस्तरमेकांशं, कंठमेकांशं, द्व्यंशं शिखरम् एकांशं स्थूपिकोदयंस्यात् ।।
पौष्टिकलक्षणम्
पौष्टिकोंर्ध्व नवभागं (नवधा) कृत्वा तदेकांश मधिष्ठानं, पादा- र्धाधिकं द्व्यंशं पादायामं,प्रस्तरं पादार्धेनांशं, सपादांशंकण्ठम् पादो- नंत्र्यशम् शिखरम्, एकांसा स्थूपिका स्यात् ।
जयदस्यलक्षणम्
जयदोत्सेधं दशांशं कृत्वा, एकांश मधिष्ठानं, द्व्यर्धांशं पादतुगम् एकांशंप्रस्तरं, सार्धमेकांशं कण्ठं, त्र्यंशंशिखरम् एकांशंस्थूपितृंगं स्यात् ।
अद्भुतस्यलक्षणम्
अद्भुतोत्सेध मेकादशांशं कृत्वा सपदांशमधिष्ठामं द्विगुणं स्तभायाभ, तदुपरि प्रस्तरमंकाश, सार्धांशंकण्ठम्, त्र्यचाजंशिरक गदाशं स्थूपिकोदयंस्यात् । सार्वकामिकोत्सेधम् । 22 बिभानार्चनाकल्पे महाशस्त्रे
सार्वकामिकस्यलक्षणम् द्वादशांशं कृत्वा सपादांशमधिष्ठान द्विगुणंस्तभायामं, सपादांशं
प्रस्तरं, सपादांशंकंठं, पादं (वा) तदुपरिप्रस्तरम् एकांशम्, एकांशकंठं, पादोनचंशं शिखरम् एकांशं स्थूपिकोदयं स्यात्, अद्भुतोत्सेधमप्येवं योजये दिति केचित् ।
अथवा शान्तिक पौष्टिक जयदानां उत्सेधं क्रमेण सप्तषट्पञ्चभागं
कृत्वा, तत्तदेकांशं हित्वा, समारोपयेत् इत्येके ।
गर्भगृहलक्षणम्
विमानविस्तारं त्रिचतुः पञ्चसप्त नबैकादशभागं कृत्वा यथाक्रमेण एकद्वित्रिचतुः पन्चषडंशं गर्भगृहविस्तारं स्यात,विमानविस्तार सभं त्रिपादमधं वा मुखमंटपं तद्व्यन्तरं त्रयोदशभागं कृत्वा तदेकां (कैकां) शाधिके (ना) यामं सप्तविंशति भेदं स्यात,त्रित्रिसंख्याभिश्वोत्तम मध्यमाधमभेदैः नवधाभवति उत्तमानां विपुलं विमानविस्तारसमं सान्तरालं तस्यवेशनं द्विदण्डं दण्डार्ध पादं वा तदायामं, हस्तेन पदमर्ध्ं त्रिपादमेक हस्तादि सपाद पञ्च हस्तान्तं सभित्तिकं दूरं जालकं वा कुर्यात् । मध्येनिचानामन्तरालं विनैकदण्डान्तं पाददण्ड विवृध्द्या नवभेदैः प्रवेशं कार येत्, अन्येषां सर्वेषामन्तरा विना एतैः निर्गमंकारयेत् ।
मुखपंटपलक्षणम्
अथवा मुखमण्टपं कृत्वा तत्प्रमुखे तदायामेन पादाधिकमर्धाधिकं त्रिपादाधिकं द्विगुणं वा विस्तारं,विमानात् पादार्ध त्रिपादाधिकं विस्तारायाम युत मर्धमण्डपं कुर्यात् । एतन्मध्ये भद्रतोरणाचैर्युक्त मयुक्तं वा त्रिवर्गाढ्यं कुर्यात् ।
एतद्विमानस्य प्रमुखंविना पार्श्वेत्रय (ये)मध्यभद्रविमान विपुला
त्रिभागैकं, चतुर्भागं, पंचभागं, त्रिभागं वा; तन्निर्गमदण्डमध्यर्ध, द्विदण्डंवा, (मध्यं द्विदण्डमध्यर्धद्विदण्ड त्रिदंडं वा) पादं तस्यावसाने कुर्यात् । तोरणानामुत्सेधं स्थलादुपरि उत्तराधस्तात् द्विचतुर्भागात् त्रिभागं त्रिभागात् द्विभागंवा तोरणपादोत्सेध मधं त्रिभागैकम्, अथवा दंडेन त्रिचतुष्पंचदण्डविस्तारं तस्य पादबाह्यं तत्पादवशेन तदङ्कानिमानयेत् । पटलः 9 23
तोरणान्तर गाढप्रवेशानं दण्डं,त्रिपाद मर्ध्ं, पादं वा शेषं झषोत्सेधमुत्तरान्तं पञ्च-वत्कैर्युक्त्तं पार्श्वयोर्मकरस्यमध्येपूरितं गाढयुक्तं नानालतापत्रजाति विचित्रितं सर्वालंकारैर्यथाशोभं युक्त्या कारयेत् । विमानस्याधिष्टाना दुपर्युत्तरान्तं पादतूङगं तत्ररसमुनिवसु नव दशभागं कृत्वा तदेकांशवेदि- कोत्सेधं तत्तुंगं चतुर्धा कृत्वा अर्धांशंकंपं, द्व्यंशंकठं कर्णम् अर्धांशंकंपं पद्ममर्धांशं, कंपमेवं, एव प्रत्यंगेषु योजयेत् ।।
अथवा रसांशं कृत्वा,एकांशंकंपं,द्व्यंशं कंठं,(कर्ण्)शेषमुपरि बंधं स्चात् पट्टिकांशेषु तुंगार्धंगलं,शेषं त्रिधा कृत्वा उपरिबंधं पूर्ववत् कारयेत्,अथवा चतुर्धांकृत्वा एकांशेन गलादधस्तात् कंपंकारयेदिति
केचित् । पादोत्सेधं सप्ताष्ट् नवदशभागं कृत्वा एकांशंपाद विपुलं,अथवा अधिष्ठानोच्चं त्रिचतुष्पं च भागं कृत्वा एकांशं विमाननिर्देशहस्तां गुलिभिः (र्वा)पादविष्कंभं स्यात्,चतुष्पञ्चषडंशं कृत्वा, एकांशहीनं भित्तियाद विपुलं तत्र रसमुनिवसुनं द(या) धा विभज्य एकांशोनमग्न विस्तारं तद्दण्डसंग्नं तेन सर्वांग प्रमाण निर्णयकारणं स्यात् । पादाश्चतुरश्वा अष्टाश्रा षोडशाश्रा वृत्ता इति मिश्रममिश्वं वा कारयेत् । समयुग्मंश्रेष्ठं विषमयुग्मं निषिद्धम् एकत्रिपञ्च सप्तनंद भक्तिवशेन संयोजयति । पादमूले अर्धदण्डेनपद्मं तदुपरि (कर्णे) कंठे (न) चतुरश्वं शेषमष्टाश्वं, षोडशाश्वां, वृत्तं वा, भित्तिपादं । पादात् पादान्तरं भित्तिप्रवेशं पाददण्डं स्यात् । दारुशिलास्तंभेषु मूलेऽर्धदण्डेन पद्मं, तदुपरिकंठे (कर्णे)न चतुरश्वं शेषमष्टाश्वं षोडशाश्वं वृत्तंवा भित्तिपादं,पादात्पादान्तरं भित्तिप्रवेशं पाददण्डं स्यात्। दारुशिलास्तंभेषु मूलमध्याग्रेषु चतुरश्वं,अष्टाश्वं, षोडशाश्व्ं, वृत्तं वा, सर्वत्रसर्वैस्समानं नयेत् । पद्मोपरि सिंहेभव्यालभूतनागादि कल्पयेदिति केचित्।
पादाग्रे बोधिकावीरकांडफलकानामेकैकदण्डमुत्सेधं त्रिपाददण्डं
वा, फलकायाः पादोनं कुम्भोच्चं, तत्समंबोधिकोच्चं वेति केचित्। पादाग्रे बोधिकावीरकांडफलकानामेकॅकदण्डमुत्सोधं त्रिपाददण्डं वा, फलकायाः पादोनं; कुम्भोच्चं, तत्समंबोधिकोच्चं वेति केचित् । फलकोत्सेधार्ध ताटितुंग, धृंगुत्तुगं, तदर्धं, पाददण्डं वा। ताट्यधस्तात् एकदण्डेन मालास्धानं बोरकाण्डानां विपुलं पादविपुलमेव पादस्यक (र्णे) ण्ठेन पादाक्रमेण ताट्यूर्ध्वभागं विस्तारं तत्कर्णेन कुंभविस्तारं, तत्कण्ठेन फलकाविस्तारं तत्सम, पादाधिकं वा,वोधिकाविस्तारं नानाचित्रितरंगादीनि कारयेत् । फलकोत्सेधं त्रिचतुर्भागं कृत्वा, 24 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे एकांशेनवेत्रम् अधस्तात्पद्म्ं, शेषं युक्त्या कारयेत् | अथवा फलककुंभ ताटीनामुत्सेधं तत्तद्विस्तारत्रिनागैकभागेन कारयेदित्येके । अथ द्वारलक्षणं वक्ष्ये - पादायामद्वारोत्सेधं तदर्धविस्तारं विस्तारा- धिकमानं विमाननिर्देशांगुलेन एकाद्यष्ठांगुलान्तं नवधाभवति | अथवा दण्डेन पाददण्डादि पादाधिकं द्विदण्डान्तं पाददण्डवृध्द्या नवविधं स्यात् । हस्तेन पादंसार्धपादमर्धंभित्ति विस्तारं, समं वा बहलद्वार विपुल पादोत्सेधं सप्ताष्टन (न्द) वदशभागं कृत्वा, षट्समत्पा ष्टनवभागं शुद्धद्वारं, शेषांशं द्विधा कृत्वा एकांशं भुवंग मेकांशं पतङ्गम्, अथवा भुवंगमानं त्रिभागैकं शेषपतंगमानंस्यात् । तत्समं दक्षिणोत्तरस्तम्भ निर्गमं, तद्वहुलात्पादाधिक मर्धाधिकंपादोनद्विगुणं, द्विगुणं, तेषांविपुल बहलसमां नानापुष्पवल्लिकां कारयेत् ।
अथवा तन्महद्वारं चेत् षोडशांशं कृत्वा त्रयोदशांशं शुद्धद्वारोत्सेधं
सप्तांशमष्टांशं वा द्वारविस्तारं षोडशांशं द्विधाकृत्वा एकांशं भुवङ्गमेकांशं पतंगंस्यत् अन्यत्सर्वं पूर्ववत्कारयेत् ।
कवाटस्यलक्षणम्
कवाट विस्तारायामं द्वारसमं तयोर्बाहुल्यं द्वारस्तंभ बहुलार्धं तत्पांदाधिकं पादहीनं वा, तयोरूर्ध्वाध: शिखायुक्तं शेषं युक्त्येव कारयेत् ।
द्वारपट्टिकायामं शुद्धद्वारसमं तस्यविस्तारं द्वारविस्तारादष्टांशं तस्यार्धं
पादं वा बाहुल्यं चामकवाटान्वितं नानाचित्रॅ र्विचित्रितम् तद्द्ंडं पार्श्वपट्टिकाग्रं द्वित्रयोपेत पञ्चसत्पनवाघयुग्मयष्टि समायुक्तं कारयेत्।शक्तंश्वेत् पट्टिकायष्टी: लोहजा एव कारयेत् आयसैः पुष्पमुकुल शंकुभि र्द्रुढं कृत्वा आयसैः पट्टैश्वंद्राघैस्त्रुटयाकारै र्मुकुलाकारैश्व शोभनार्थं, रक्षार्थं संयोज्यतयो रूर्ध्वाधस्तान्मध्ये वलयैर्भुवंगपतंगयोर्मध्ये वलयद्वयं पुलकोपेतं कारयेत् । द्वार षडंश स्थान क्रमम् भुवङ्गस्थानक्रमम् भुवंगं दक्षिण शीर्षं, उत्तरपादम्, ऊर्ध्वाननं, द्वितीयं दक्षिणस्तंभ मुत्तराभिमुखम्, तृतीयमुत्तरस्तंभं दक्षिणाभिमुखम्, चतुर्थं पतंगमुत्तरशीर्षं दक्षिणपाद मधोमुखम् संस्थाप्य पश्चात् पञ्चमं दक्षिणकवाटं उत्तराभिमुखं षष्टमुत्तर कवाटं दक्षिणाभिमुखम् तक्ष्णासंस्थाप्य पञ्चात् धातुविधातृभृवंगपतंगपतिरवरुणान् तत्तन्मन्त्रेणा- चार्यः स्थापयेत् । पटलः 9 25
द्वारस्तम्भं कवाटार्थं शिरीष पुन्नाग निंबवकुलार्जुन मधूकं पमसा-
ऽसनान् अन्यान् शुभान् पुंवृक्षान्वा विधिनाऽऽह्रुल्यं दारु द्विधाकृत्वा दक्षिणांशम् दक्षिणस्तंभकवाटम्, वामांशमुत्तरस्तम्भ मुत्तरकवाटण्च, तस्योर्ध्वभाग मूर्ध्वपट्टिकाण्च कारयेत् । एवमेव वृक्षालाभे चैक जातीयश्शिलाभि: स्तंभं कवाटंकारयेत् । कवाटपृष्ठे बन्धनार्थं दारुणायन्त्रं यन्त्रिकाश्च क्रुत्वा बाह्मपाश्वे चाऽऽयसा रक्षाबन्धन परं यन्त्रं यन्त्रिकां आयतवलयोपेता मयसा कण्चनेनवा वल्मीकां क्रुत्वाऽऽर्पयेत् ।
अथ प्रस्तरलक्षणं वक्ष्ये प्रस्तरोत्सेधमेकविंशतिभागं कृत्वा त्र्यंशमुत्तरम् एकांशं वाजनं,
त्र्यंशंवलभिः, वाजनमेकांशम् सप्तांशम् कपोतं आलिंगांतरितावैकैकांशै प्रत्युत्सेध मेकांशं वाजनं स्यात् । उत्तरोच्चार्धं त्रिचतुभागं वा निर्गमं वसन्तकस्य, सत्समं पादोनमधर्वां कपोतस्य, समत्रिपादमर्धं वा, दण्डं सार्धदण्डं द्विदण्डं वा, निर्गमम्, अर्धदण्डेन लम्बनं वेति केचित् । प्रत्यालिंगयोर्मानसूत्र सममेवान्तरितम्, वाजनयो रुत्सेधं समाननिर्गमं स्यात् दण्डंसार्धदण्डं कपोतोत्सेधं वा नासिकातु गतारं तत् त्रिभागैकेननावगाढ (गगाध) युतम् तुंगार्धं वाज्जनान्तं वा शिखरोत्सेधं सिंहवक्त्रवत्कारयेत् ॥
अथ ग्रीवालक्षणम्
तदुत्सेधम् त्रिचतुष्पञ्चभागं कृत्वैकांशम् वेदिको (दयं) त्सेधंगीबारू-
पवशेन चतुरश्रामष्टाश्रां वृत्तां वा, पूर्ववद्वेदि कांकारयेत् । वृत्तग्रीवाया- मृष्यष्टाश्रां वेति केचित् । कण्ठार्धन कोणेषु व्यतीत्ययेनमानमानयित्वा तयो र्मध्यं मध्यवर्गें स्यात् । एवं समचतुरश्रेप्यष्टाश्र कर्त्तव्या, गळोदये वेद्यशेषि तांशम् द्वादशभागं कृत्वा; अष्टांशं ग्रीवातुंग, सार्धांशमुत्तरार्धांशं वाजनं, सार्धांशं हंसं, वाजनमर्धांशं स्यात् ॥
अथवा षोडशभागं कृत्वा अष्टशं गलोदयं, शेषांशो रुत्तरादीन् कुर्यात्,
तेषां निर्गमं पूर्ववत् एताश्शिखारे संयोजयेदिति केचित् । मानसूत्रात् षट्सप्तांशैरहीनं वेदिविस्तारं, तस्मा त्तथैवकण्ठ (र्ण) विस्तारम् अथवा, तयोर्वेध्युत्सेधनेन प्रवेशं कारयेत्॥
शिखरलक्षणम्
अथशिखरलक्षणं - हंसवाजनात् बहिरर्धदंडं दंडं सार्धदंडंद्विदंडं 26 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे
वा शिखरस्यौष्टविपुलं हंसवाजनषोडशांशैौकहीनं मध्यविपुलं, हंसवाजन सदृशमुदरविपुलं, तथैवेति केचित् । अथवा वेदिविस्तारसहशभोष्ठविपुलं, तदष्टांशोकहीनं मध्यविपुलं, तच्चतुर्विंशतिभागैकहीन मुदरविपुलंस्यात् तत्पञ्चभागा (त्) त्र्यंशं बलिकस्याधारपहिका, तत्पञ्चांशाघुगांशमूर्ध्व- पाट्टिका, तस्मात्तदैवपद्मतारं, तच्चतुर्भागैकं कंठिकातारं, शिखरोत्सेधार्धमुदरं, तस्मात् कर्णि (ण्ठि) कां तं क्रमात् संक्षिप्य (त्पं) त्र्यंङ्गुलं चतुरङ्गुलं वा बलिकमंडल विस्तारं, तदर्धमुत्सेधं अर्धदण्डंत्रिपाददंडं वा पद्मतुंगम् अर्धदण्डं कंठि कोत्सेधम् अथवा पद्मादूर्ध्वं स्थूप्या संयोजयेत् इति केचित्। शिखरोत्सेधमष्ट भागं कृत्वा तच्चतुष्पंचषडंशावसाने मूर्धेष्टकां स्थापयेत्, नासिकाग्रे नासिकंठे (कर्णे) वा कारयेदिति केचित् ॥
नासिकाविधानम्
नासिकाविधिं वक्ष्ये - शिखरव्यासात् त्रिचतुः पंचभागैकं नासिका
विस्तारं, तत्समं त्रिपादं त्रिपादाद्विभागं वा यामं, ग्रीवानासिक (कायाम) निर्गमदंडं सार्धदंडं द्विदंडं वा, गाढप्रवेशविस्तारस्य त्रिचतुष्पंचभागैकहीनं ग्रीवोपरि नासिकोत्सेधं तत् त्रिभागैकहीनं दंडं, हीनदंडवशयुतं गाढशेषं नानाविचित्त्रित वक्रपट्टियुतं तदर्धं त्रिपादं वा शिखरोच्चं तत्त्रिभागैकं कंठद्व्यंशेन सिंहवन्मुखं कुर्यात् ॥
स्थूपिलक्षणम्
अथ स्थूपिका लक्षणं पद्मस्यत्रिभागैकं कुंभतारं, त्रिभागैकं नालं,
तत् त्रिगुण पालितत्त्रिभगैकं मुकुलं स्यात् अथवा द्वाविंशतिभागं कृत्वा चतुरंशं-पद्मम्, एकांशंकण्ठि (र्णि) कोत्सेधम्, पण्चांशं कुम्भोतुङ्गम्, सत्पांशंनालम्, सार्धांशापाली, ञ्चर्धांसशंमुकुलं स्यात् ।
एवं स्वर्णेन रजतेन ताम्रेण वा कृत्वा संयोजयेत् अशक्तश्चेत् सुधया
कृत्वा अग्रेचायसा सूचिं संयोजयेत् । एतेषां विमान निर्देशांगुलिना पादांगुलमर्धांगुलं त्रिपादांगुलमेकांगुलमर्धाधिकांगुलं द्व्यंगुलं त्र्यंगुलं वा दंडेनैकं त्रिपादंवांगं प्रतिहीनाधिक्यं न दोषायभवति, विस्तारोत्सेधाया महस्तेषु पादमर्धं त्रिपादं हस्तं वा वृद्धेिंहानिं यथोचितमाहरेत् ॥
आयादि परीक्षा
अथायादि परीक्षणम् (क्षा)-उत्सेधहस्ते अष्टगुणिते भानुत्रिघनैरपहृते पटलः 10 27
शेषमायं नक्षत्रं स्यात्, व्यासे नवगुणिते अष्टापहृते शेषं योनिर्व्ययंभ्वति, प्रणाहे नवगुणाहते सप्तत्रिंशदपहृते शेषं वारं तिथिर्भवति, एवं विमानगो- पुरादि करणहस्तैर्मंडपाऽऽवरणग्रहादीनां व्यासाऽऽयाम समूहकरैः प्रतिमाना मुत्सेधाङ्गुलिभी रथादीनां व्यासायामसमूह मात्रैरायादीनि परीक्षयेत् । एतेषु अल्पदोष गुणाधिकमपि ग्रहीतव्यम् सार्धहस्तछेदे पादमर्धं त्रिपादं वा संयोज्य गणयेत् तच्छेषं हीनाधिक्यंयुक्त्या कुर्यात् अंगुलिछेदे यवैः (युक्तया) तथैव कारयेत् अत्रानुक्तं सर्वंशिल्पिशास्त्रोक्त विधिना कुर्यात् ॥
पश्वात्सुधावर्णा (घ्यैरलङ्कारहः) द्यलं कारयेत् । प्रति व्यालसिंहेभाघ्यैर्भूष-
येत् ॥ वलभौ विद्याधर हंस भूत नागादीनि कुर्यात् । द्वारेषु द्वारपालकान् ॥ शिखरे महानास्यंतरे पूर्वे पुरुषं दक्षिणे नृसिंहं पश्चिमे अच्युतम् उत्तरेऽनिरुद्धं पूर्वे चक्रं दक्षिणे दक्षिणामूर्तिं पश्चिमे नृसिंहम् उत्तरे पितामहं च कल्पये (दशंठ प) दिति केचित् | पादवर्गे तोरणस्यान्तरे दक्षिणे सत्यं पश्चिमे अच्युतम् उतरे अनिरुद्धं प्राग्द्वार दक्षिणे पुरुषं च दक्षिणे नृसिंहं पश्चिमे अच्युतम् उत्तरे वाराहं वेति केचित् । दक्षिणादि दि (शां) द्वारे तद्दिङ्मूर्तीः तद्वारदक्षिणभागेचाऽन्यान् यथा क्रमेणस्थिता नासीनान्वा कल्पयेत् मुखमंडपं दक्षिणे बाह्ये विध्नेशम्, उत्तरे विंध्यवासिनीम् आग्नेयादिकोणेषु प्रस्तरोपरि गलस्थाने वाहनं मृगेशं खगेशं वा अन्यस्मिन् सर्वत्रदेवस्य विजयक्रीडनादीन्येव कारयेदित्याह मरीचिः ॥
इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्ते विमानार्चनाकल्पे एकभूमिविधिर्नाम
नवमः पटलः ॥९॥
अथ दशमः पटलः अथ द्वितलविधिं वक्ष्ये - तद्व्यासायामं नवधाभवति । अत्रत्र्यंशं
गर्भविस्तारं, परितो गृहपिंड्यलिन्द्रहा (रा) श्वैकैकांशेन समावृताभवंति, बाह्यभितिं षट्भागं विभज्य व्द्यंशंकोष्ठम् एकांशं कूटम् एकांशं हारान्तरम्। अथवा तमष्टधाविभज्य तदेकांशं कूटतारं, मध्येद्व्यशे शालां, तयो र्मध्ये चैकैकांशं पंजर विशालं, शेषाऽर्धाशे र्हारान्तरं कारयेत् । अथवा मानसूत्राद्धहिः कूटकोष्ठपं जराणांनिर्गमं पादार्धं, त्रिपदं, दंडं, सपादं सार्ध 28 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे सात्रपादं द्विदंडं समसूत्रे अन्यस्मिन् कूटात् बहिस्तथैवकोष्ठ निर्गमं कारयेत् । अलिंद्रवालुकाभिरापूर्य घनं सावकाशं संछादितंवा परिकल्प्य ऊर्ध्वे अलिन्द्रं त्यक्त्वा अभ्यन्तरमित्तावुपरिभूमिं कारयेत् ।
उत्सेधमेकोनविंशत्यंशं कृत्वा अधिष्टानं द्व्यंशं, चतुरंशपादं,
पादोनद्व्यंशंप्र (स्त) स्तारं, त्र्यर्धांशंपादं, सार्धांशंमञ्चम् अर्धांशावेदिका एकांशंकण्ठं (र्णं सपादाम्न्यशं शिखरं, पादोनद्व्यंशा स्थूपिकेत्येवं शान्तिकम् । पौष्टिव्ष्टिकाध्युत्सेधानां पूर्वोक्तांशेषु पञ्चांशं संयोज्य पादे शिरशिचैकैकांस्थूपिं विनाऽन्येष्वर्धांशं संयोज्य कुर्यात् । एवं सर्वमूह्यैव कुर्यात् ॥
उपरितलपादोत्सेधमष्टधाविभज्य एकांशं वेदिकोदयं द्व्यर्धांशं
कण्ठं (र्णं) त्र्यंशंशिखरम्, सार्धांशा स्थूपिकेति ॥
अन्ताप्रस्तारं चैकान्तर दशभागं विभज्य एकांशं वेदिकोदयं,
द्व्यर्धांशंकण्ठं, (र्ण्ं) त्र्यंशं शिखरं, सार्धांशा स्थूपिकेति ॥
अन्तरप्रस्तरप्रस्तारं चेदेकादशभागं विभज्य एकांशं वेदिकोत्सेधं,
त्र्यंशंपादं, सार्धांशंमंचम् अर्धांशा वेदिः, सपादांशकंठ (र्णं) पदान- त्र्यशंशिखरम्, एकांशा स्थूपिकेत्येव सर्वत्र कूटकोष्टादीनि कारयेत् ॥
प्रवेश निर्गमदण्डेन यथा शोभं यथाजालंनयेत् मुखमण्डपं दक्षिण-
वामयोरूधिरोहणार्थं सोपानं च युक्त्या कारयेत् ॥
तृतीयतसल्य अथ त्रितलविधिं वक्ष्ये - व्यासायामं त्रयोदशभागं कृत्वा त्र्यंशंग-
र्भगृहं, परितो गृहपिंडथलिंद्रहारास्तद्वहिश्वालींद्रहारे संकल्प्य अभ्यन्तरा- लींद्रवालुकाभिरापूर्य, घनमेव बाह्यालींद्रं सावकाशं संछादितं वा कारयेत् । बाह्यभित्तेः परितः कूटशालादीनि पूर्ववत्कृत्वा अलिंद्रं त्यक्त्वा तदभ्यन्तर- भित्तौ मध्ये तलं सालिंद्रं संछादितं तस्मिंश्च कूटशालादीनि पूर्ववत्कुर्यात् । अलींद्रं त्यक्त्वा गृहपिंडदुपरिभूमिं कारयेत् । मुखमण्टपं च कुर्यात् सोपानं युक्त्या चकल्पयति ॥
उत्सेधं चतुर्विंशतिभागं कृत्वा अधिष्ठानं द्व्यंशं, पादं चतुरंशं,
प्रस्तरं पादोनद्व्यंशं, पादं पादोनचतुरंशं, सार्धांशंमंचं, पादंञ्यर्धांशं, सपादांशं प्रस्तरम् अर्धांशावेदिः, सार्धांशंकंठं (र्णं); त्र्यंशंशिखरम्, (स) पटल: 10 29 पादांशास्थूपिकेत्येवं शांतिकम् ॥ पैष्टिकाध्युत्सेधानां पूर्वोक्तांशेषु सप्तांशं संयोज्य पादेषु शिरसिचै-कांशमन्येष्वर्धांशं संयोज्य युक्त्यासर्वम्ह्यॅव कुर्यात् एतेषां विन्यासविशेषः मूर्त्तिभेदं च उत्तरतो वक्ष्यामः । चतुस्तलस्य अथ चतुस्तलविधिं वक्ष्ये - व्यासायामं सप्तदशभागं कृत्वा त्र्यंशंगर्भगृहं, तत्परितश्वॅकांशे ग्रुहपिण्डयलींद्र हारादीन् कल्पयति तत्तत्तलावसाने कूटशालाद्यॅस्तत्तद्भित्तिं समापयेत् । अधस्तलं सर्वत्रघनमेवकृत्वा तस्योर्ध्वे परितोऽलिन्द्रं त्यक्त्वा मध्ये विष्णुमूर्तेर्गर्भागारं मुखमण्डप संयुक्तं, दक्षिणे नरनारायणयो:, पश्चिम नृसिंस्य, उत्तरे नरनारायणस्य गर्भागारं कृत्वा तद्बूर्द्वॅ परितोsलिन्द्रं त्यक्त्वा मध्येप्राड्मुखशयनस्य गर्भागारं मुखमंडपं च कृत्वा परितस्तलं प्रति चर्यासोपानं प्रदक्षिणवशेनयुक्तित: कुर्यात् || उस्सेधं पंचत्रिंशदंशं कृत्वाधिष्टानं त्र्यंशं, षडंशंपाद, द्व्यर्धांशं प्रस्तारं, पचंशंपादं, व्यंशंमंचं, चतुरंशंशरणं, सार्धांशंकपोतं, त्र्यंशं पादं, सपादांशंमंचं अर्धांशा वेदिका, एकाशा ग्रीवा, त्र्यर्धाशं शिखरम्, पादोनद् व्यंशास्थूपिकेत्येतत् शांतिकम् | पॉष्टिकाध्युत्सेधानां पूर्वॉक्तांशेष्वष्टाशं संयोज्य पादेषु शिरसिचॅकॅकांशं संयोज्य शेषं समूह्यॅव कुर्यात् | शिखरे पादाशं हित्वा स्थूप्यासह संयोजयेदित्येके | । अथ पंचतलं वक्ष्ये - पूर्वोक्तांशेषु तारे चतुरंशं संयोज्य परितोऽलिन्द्रं हरे संकल्याऽधरतलं घनमेवकृत्वा उपरतलेऽष्टदिक्षु गर्भगृहं संकल्ष्य प्रागादि नृसिंहादीन् संस्थापयेत्। तस्योपरिचतुस्तलोक्त प्रकारैरवकुर्यात्। सेधेषु पूर्वोक्तांशेषु षोडशांशां संय ऽधिष्टानं चतुरं अष्टांशंस्तंभं, चतुरंशंप्रस्तारम् (ए)ष विशेषोऽन्यत्सर्वं पूर्ववत् । तस्मिन् पादे चैकांशम् अन्ययोधैकांश पूर्वोक्ताशेषु योजयित्वा शेषं सर्वं समूह्यॅव कुर्यात् || 3O विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे एवं षट्तलादि द्वादशतलांतं तारे चतुरंशं, तुंगे कालांशं संयोज्य उत्सेध भेदार्थं द् व्यंशाधिक विभक्तेर्विनैव तलंप्रति युक्त्या संयोज्यकुर्यात्। सर्वेषां तलानामधस्तलं घनमेव कृत्वा षट्तलस्य द्वितीयतले प्राच्यां मध्ये पंचवीरान्, दक्षिणे राघवम् उत्तरे कृष्णं च, दक्षिणे मध्ये नृसिंह्मं, तत्पूर्वे वामनं, पश्चिमे त्रिविक्रमं, पश्चिमे मध्ये वाराहं, दक्षिणे परशुरामम्, उत्तरे बलभद्रं च उत्तरमध्ये कल्किं (कि)णं पश्चिमे कूर्मरूपं पूर्वे मत्स्यात्मकं च, गर्भगृहे संस्थापयेत् । तदुपरि पंचतलोक्त्तवत् ॥ सप्ततलस्यद्वितीयतले देवस्य विजयक्रीडारूपाणि प्रगादि दिक्षु, विदिक्षु, अंतरालेषु, पूर्ववद्गर्भगृहं कृत्वा स्थापयेत् ॥ अष्टतलस्य द्वितीयतले प्राच्यां दक्षिणाध्युत्तरान्तं सनकं सुभद्रं मित्रं सनातनं च प्राङ्मुखं, दक्षिणे पश्चिमादि प्रागन्तं सुखावहं हयात्मकं मित्रं सर्वाश्च दक्षिणा मुखान्, पश्चिमे दक्षिणाध्युत्तरान्तं सनंदनं रामदेवं शिवं सनत्कुमारं च पश्चिमाभिमुखान्, उत्तरे पश्चिमादि प्रागन्तं संवहं पुण्यं विश्वं सुवहं चोत्तराभिमुखान् गर्भगृहं कृत्वा स्थापयेत् अन्यत्सर्वं पूर्ववत् ॥ नवतलस्य द्वितीयतले प्रागदि दिक्पालान् आदित्यांश्चब वसून् रूद्रान् मरूतो विश्वान् सप्तऋषीन् सप्तरोहिणो:मातृगणानपि गर्भग्रुहं कृत्वा स्थापयेदन्यत्सर्वं पूर्ववत् | सर्व स्मिन् यथेष्टस्थाने गर्भगृहं कृत्वा सर्वान् देवान् कल्पयेत् | दशतलाध्युक्त्ततलान्तं तलंप्रति यथाक्रमेण पीताभं महाविष्णुं रुक्माभं सदाविष्णुं, स्फटिकाभं नारायणं, चतुर्भुजं देवीभूषणायुधैस्सह स्थानकासनशयनमार्गेष्वेतोष्विष्टमार्गेण संस्थाप येत् | अथवा द्वितलादि द्वादश तलान्तं क्रमेण विरत्तारं त्रिभागादि त्रयोदश भागान्तं विभज्य एकांशं गर्भगृहं शेषांशॉ गृहपिंड्यलिन्द्रभागादीन् कूटशालादीश्व व्यासोपान संयुक्तं वेणुरंध्रवत्, गर्भोपरि गर्भगृहं सुखमंडपं च परिकल्प्य आदितलं धनमेव कृत्वा उपरितलत्रये महाविष्णुं, सदाविष्णुं नारायणम् अन्येष्वधस्तात्स्थान-कासनशयनभेदेन विष्णुमूर्तिं पूर्ववत्संस्थापयेत् | अष्टतलादूर्ध्वं मूर्तिंस्थापनं नाचरेदित्येके | सर्वेषु विमानेषु विस्तारात्रिभागॉ कविशालमेकदंडाध्य-र्कदंडान्तं द्वादशभेदैर्निर्गम युतं मध्यभद्रं कुर्यात् | महद्विमानं चेत् द्वयोः पाश्र्वयोश्च कूटशालादीन् कल्पयेदित्याह मरीचिः ॥
इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्त्ते विमानार्चनाकल्पे द्वितलादिविधानं
नाम दशमः पटलः ॥१० ।। पटल: 11 31 अथ एकादशः पटलः प्राकारः अथ प्राकारलक्षणं वक्ष्ये - रक्षार्थं मंगलार्थं शोभार्थं तत्प्रसादार्धं, त्रिपादं, समं, पादाधिकं, अर्धाधिकं वा, प्रथमावरणम्। तत्समं, पादाधिकं, अर्धादिकं, पदोनद्विगुणं, द्विगुणं, त्रिगुणं, चतुर्गुणं, पंचगुणं वा, दितीयावरणम्। तस्योक्त प्रमाणेष्विष्टमानेन तृतीयावरणादि सप्त प्राकारांतं कारयेत् | प्रासादं परितश्चतुरश्रीकृत्य तत्पादाधिकमर्धाधिकं पादोनद्विगुणं द्विगुणं द्विगुणार्धं त्रिगुणार्धं चतुर्गुणंवा मुखायामं प्रथमावरणस्य, तत्परितश्व-तरश्रीकृत्येव द्वितीयावरणादि सर्वप्राकाराणां मुखायामं प्रयोक्तंव्यं | अथवा सर्वप्राकाराणां प्रासादं परितश्चतुरश्री कृत्यैवं मुखायामं योजयेदिति केचित् | हस्तमानं त्रिधाप्रोक्तम् अधमंमध्यममुक्तममिति यथाक्रमेण त्रिपंचसप्तहस्तमधमं त्रयं, नवैकादशत्रयोदशहस्तं मध्यमंत्रयं, पंचदशसप्त-दशैकोनविंशतिहस्त मुक्तमंत्रयम् । एवमेव सप्तप्राकारान्तं कारयेत् ॥ तेषां मुखायामं पूर्ववत् | प्रमुखे दक्षिणे पश्चिमे उत्तरे वा विस्तीर्णे देशे तत्तद्दिशि बाह्य प्राकारसममायामं, तत्समं त्रिपादमर्धं वा विस्तारमंकणं कृत्वा तस्मिन्नास्थानमण्डपं कारयेत् | आलयाभिमुखे वोक्त्तरे वा बहूदकं विस्तीर्णं तटाकं कृत्वा तत्परित: शिलया इष्टकया वा तीरं कारयेत्। तत्तीरे मनोरमे वा आस्थानमण्डपं कुर्यादिति केचित्। तटाकस्य पश्चिमे तीरे तीर्थस्थानं प्राङ्मुखं त्रिपंचसप्तनवैकादश-हस्तैस्समाश्र, मायताश्रं वा, युग्मयुग्मांघ्रिभिक्तिकं, मंडपं कूटं प्रयां वा कुर्यात् | तद्वाह्मे प्राकारं कारयेदितिकेचित्। एकप्राकारमधमं, द्विप्राकारं मध्यमं, त्रिप्रकारमुतमंस्यात् | त्रिप्राकारं मध्यमाधमं चतुष्प्राकारं मध्यममध्यमं, पञ्चप्राकरं मध्यमोक्तमस्यात् | पञ्चप्राकारमुक्तमाधमंस्यात् | षट्पाकारमुक्तममध्यमं, सप्त प्राकारमुक्तमोत्तमं स्यात् | प्राकाराणां भित्ति विष्कंभं हस्तं पादाधिक मर्धाधिकं, पादोनदिगुणं, द्विगुणं वा, तत्त्रिचतुष्पञ्चषट् सप्ताष्टनवगुणितं भित्युत्सेधं विस्तारादष्टमां-शोनमग्रविपुलं प्रासादस्यपादाश, प्रादु पानाद्वा, प्राकारभिक्तयंतरमुत्तमं, 32 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे भित्तिमध्ये मध्यमं, भित्तिबाह्ये चाधमं, तेषां प्रमुखद्वारं गोपुरं कृत्वाऽधस्ताद्वारि मार्गं प्राच्या, मुदीच्यां वा दक्षिणोत्तर पश्चिमेषुक्षुद्रद्वारं च, युक्तितः कारयेत् । एतेषां बहिरावरणपृष्टेप्येवं द्वारं गोपुरं वा कुर्यात् प्रथमावरणंविना अन्येषां कारयेदित्येके । तन्नवधा कृत्वा द्विभागमघिष्टानं, सप्तांशंपादायामं, मानङ्गुलेन षष्टयङ्गुलादूर्ध्वं षडङ्गुलवृध्द्यऽष्टोत्तरशताङ्गुलान्तं स्तंभोच्चं नवधा भवति सप्ताङ्गुलं समारभ्यैकाङ्गुलवृध्ध्यापञ्चदशाङ्गुलान्तं नवविधं पादविष्कंभं, सार्धद्विहस्तादूर्ध्वं पादवृध्ध्यासार्धचतुष्करान्तं नवधा भित्तिमानम्, उत्तरार्णः परितः प्राक्पश्चिमयोरुत्तराग्रं, दक्षिणोत्तरयोःप्रागग्रं, संयोज्य तस्योपरितलादीनि सन्यसेत्, एवमेव शिलाजं चाऽऽस्तरेत् ऊध्वे लुपाभिस्संछादयेदिति केचित् | शिलास्तंभोपरि दारूस्तंभं प्रयोक्त्तंव्यं, दारू स्तंभोपरि शिलास्तंभं न योजयेत् । अथवा तन्मुखायामं युग्मभित्तिसमायुक्त्तं द्वारादिकं नानोत्तराणि सन्यस्य तस्योपरि प्रागन्तमुत्तरान्तं च तुलादीन्यास्तरेत् । द्वारे द्वारशोभादि भेदेष्वेकमार्गेण गोपुरं कारयेत् | अथवाऽधिष्टानांते द्वारं हित्वा द्वारबाह्चे चोभयो: पार्श्र्चयोरभ्यंतर भित्तिवशादेकभित्ति (भक्ति) युक्तं सोपानं कारयेत् । तद्वत्स्तंभतुला दीनि युग्मं च संयोजयेत् । अत्रानुक्तं सर्वं शिल्पिशास्त्रोक्तमार्गेण कुर्यात् ॥ गोपुर अथ गोपुराणां लक्षणं वक्ष्ये - द्वारशोमा द्वारशाला द्वारप्रसादं द्वारहर्म्यं द्वारागोपुरमिति पञ्चधाभवंति | तेषां क्रमेणविस्तारोव क्ष्यतेमूल प्रासादविशालं द्वित्रिचतुष्पञ्चषडंशं कृत्वा एकांशोनंद्वाराशोभादी-नामाभासानां विशालंस्यात् सप्ताष्टनवदशैकादशभागं कृत्वा एकांशोनं-विकल्पनां चतुष्पञ्चषट्सप्ताष्टांशं कृत्वा एकाशं व्यपोह्च शेषांशैर्मध्यमानां, त्रिभागैकमर्धं त्रिभगं द्विभागं चतुः पञ्चांशयोरेकोनमि तिद्वारशोभादीना-मुक्तमानां विशालंस्यात् | अथवा हस्तमानेनद्विहस्तादिद् व्यष्ट (द्विरष्ट) हस्तान्तमेकहस्तविवृध्या द्वारशोभादीनामेकैकं त्रित्रिभेदे (क्षुद्रां) त्रिःपञ्चभेदं त्रिहस्ताध्येकत्रिंशत् करांतं द्विद्विहस्तविवृध्य्धाद्वारशोभादीनामल्पानां विस्तारं
त्रिःपञ्चभेदं स्यात्, नवहस्तादि सप्तत्रिंशत्करां तद्वि द्विहस्तविवृध्ध्यमानां विशालं त्रिः पञ्च भेदं स्यात् । अथोत्तमानांविशालं पञ्चहस्तादि त्रयोदश घटल: 11 : 33
हस्तान्तं द्विद्विहस्त विवृध्द्याद्वारशोभाविशालं पश्वविधं भवति । पञ्चदशहस्तादि त्रयोविंशति हस्तान्तं द्विद्विहस्त विवृध्या द्वारशाला विशालंस्यात्, पञ्चविंशति हस्तादि त्रयस्त्रिशद्वस्तांतंद्वारप्रासाद विशालं, पञ्चत्रिंशत्करादि त्रिचत्वारिंशध्दस्तान्तं द्वारहर्म्यविशालं नवपंचकरादि त्रिपञ्चाशत्करान्तं द्वारगोपुरव्यासमित्येवं पञ्चानां व्यासं पञ्चविम्शतिभेदं विधीयते | तेषामुदितं विशालस्य पादार्थं, त्रिभागाद्द्विभगं,पादोनद्विगुणं, द्विगुणं वा, यामं पञ्चविधंस्यात् | उत्सेधविन्यासगण्यालंकारदीनि
सर्वोणि मूलप्रसादस्योक्त मार्गेणेकतलाद्यर्कतलान्तं समूहौव गोपुराणि कारयेत्।
आदिष्ठानं पादबंधमेवद्वारविस्तारं सार्धहस्तं त्रिपादहस्तं द्विहस्तं सार्धद्विहस्तं पादोनत्रिहस्तं त्रिहस्तमिति सप्तधा भवति | तत्तद्द्विगुणमुत्सेधं स्यात् || अथवा मूलभूमेरधिष्ठानांघ्रितुङ्गद्वारतुङ्गतदर्धविस्तारम् अथवा द्विहस्तविस्तारात्र्यंङ्गुलध्येकविंशत्यङ्गुलान्तं द्व्यंङ्गुलविवृध्य्धाद्वारविस्तारं दशधा भवति | गोपुराणां निर्गमं विस्तारार्धं त्रिभागैकं पञ्चभागाद्विभागं, प्राकारभिति बाह्यतः कुर्यात् | अन्यत्सर्वं मूलप्रासादस्योक्त विधिना कारयेत् || पारवारालय अथ परिवाराणामालयं गर्भव्याससमं पादहीनमर्धं वा, अथवा त्रिहस्तं, पञ्चहस्तं वा, मुखमंडपसहितं (कृत्वा) स्थापयेत् ॥ परिवाराणां ध्रुवकौतुकसंयुक्तमुत्तमं, कॉतुकंविना तत् स्थाने पीठम् कृत्वार्चयेन्मध्यमम् आलयं ध्रुवकॉतुकं च विना यथोक्ते देशे शैलान्यैष्टकानि वा मानांगुलेन, मात्रांगुलेन वा, द्वादशांगुलोत्सेधानि तद्द्वगुणायत विस्ताराणि, त्रिवेदि सहितानि, पीठानि कुर्यात् । अथवा एकवेदिकं यथालाभप्रमाणेन पीठं कृत्वा कारयेदिति केचित् । एतदधम मार्गार्चनं स्यात् । अन्यथा महत्तरो दोषो भवति । परिवाराणामालयं मुखमण्डपं कूटं वा प्राकारा-श्रयमेव कर्त्तव्यम्, पीठश्चेदालयाश्रयमेवकारयेदित्येके॥ अथ आलयाभिमुखे महामण्टपं मूलालयस्थसम, मध्यर्धं द्विगुणार्धं, त्रिगुणं, त्रिगुणार्धं, चतुर्गुणमिति समचतुरश्र, मायतचतुरश्रं वा युग्मपाद युग्मभक्तिकं मूलधाम्नादि भूमिप्रमाणेनाऽधिष्ठान पाद प्रस्तराणि कृत्वा संछाद्य मध्ये सभां युक्त्या कल्पयेत् । 34 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे तत्प्रमुखे तथैव नृत्तमण्डपं आग्नेयादि कोणेषु तथैवास्थान मण्डपं कारयेत्। प्रथमावरणे द्वितीये वामाधि (लि) काविहीने च आलयाभिमुखे, मंडपपूर्वे सोपानपूर्वे वा, स्नपनागारं, मंडपं,कूटं वा, नेकद्वारयुतमेकद्वारयुतं वा कृत्वा द्वितीयावरणे, तृतीये वा, आग्रेय्यां पचनालयं विमानसमं, पादाधिक, मर्घाधिकं, पादोनद्दिगुणार्धं, त्रिगुणमिति विस्तारं सप्तधा भवति विस्तारात्पादाधिकमर्धाधिकं वा अायामं चतुरश्रं चतुरश्चतुः शालोपेतं तन्मध्ये रूपं तद्दक्षिणतो मूलधाम पादुकादि प्रस्तरान्तोत्सेधं चतुर्धा कृत्वा एकांशमधिष्टानं सोपपीठं वा दव्यंशं पादवर्ग,मेकांशंप्रस्तरं, प्राकाराभ्यन्तरं प्राकारमध्यं प्राकारबाह्यं वा अस्यभित्तिविष्कंभं हस्तमात्रं, पादहीनं, पादाधिक्ं वा, मंडपाकारंलुपयुक्तं वा कारयेत्। तद्वारदक्षिणे पूर्ववत्प्रथमेष्टकाः शिलावा संस्थाप्य तथैवान्ते च स्थापयेत्। सुधाकर्म कृत्वा अभ्यंतरे प्राच्यां दक्षिणाद्युत्तरान्तं चुलिं । युग्मायुग्म संरव्या (रव्य) दक्षिणशालामध्ये नित्याग्रिकुण्डं पश्चिमशालामध्ये सोपान द्वारम, उत्तरतो हविद्रव्यो पसंचय स्थानम् अधस्ताद्दक्षिणतः प्राच्यां वा वारिमार्ग च कारयेत्। प्रथमावरणे द्वितीये वा दक्षिणे होमस्थानं कारयेदिति केचित्। यागशालां द्वितीयावरणे आग्नेय्यां वा पश्चहस्तनवहस्तायत विस्तारं चतुर्द्वारयुतं मण्डपं कूटं वा कुर्यात् | अत्राsनुक्तंसर्वं शिप्लिशाखोत्कविधिना कारयेत् ॥ इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोत्के विमानार्चनाकल्ये प्राकारगोपुरादिविधिर्नाम एकादशः पटलः ||११|| अथ द्वादशः पटलः परिकारस्थान अथ परिवारस्थानं वक्ष्ये - मुखमण्डपसोपानमध्ये श्रीभूत, प्रथमावरणाद्यग्रायामं चतुर्धा कृत्वा सर्वत्रापितृतीयांशे श्रीभूतुगरुडस्य चक्रध्वजशंखमहाभूताऽक्षहन्तान् क्रमेण परिकल्पयेत् । अथवा द्वितीयावरणे द्वितीयांशे गरूडं, त्रुतीयांशे चक्रं, त्रुतीयावरणे द्वितीयांशे शंखं, त्रुतीयांशे ध्वजम्, चतुर्थावणे तृतीयांशे यूधाधाधिपं,पक्ष्मावरणे तृहोतियांशेऽक्षहन्त् । अथवा गोपुराद्दाहो प्रासादस्यार्ध समायामं नीत्वा तत्रैव अक्षहन्तस्य पीठं पटल: 12 35
परिकल्पयेत् । अथवा सर्वत्र प्रथमावरणाद्यंकणस्याऽग्रायामं चतुर्धा कृत्वा विमानपाश्व्व्रादि द्वितीयांशे गरुडं, तुतीयांशे बलिपीठन्च कल्पयेदिति केचित् । परिवाराणामालयं, पन्चनालयं, पुष्पसन्चय स्थानम् उदकपानीय स्थानं; नृतमंडपश्च, मूलधामप्रेक्ष, स्नपनमण्डप मास्थनमण्डप प्राकारं, गोपुरं च, बहिर्मुख, विमानगर्भगृहमभ्यन्तरमुखं ज्ञात्वैवमारभेत॥ प्राग्द्बारे देवतागारे प्रथमावरणे द्वितीये वैन्ट्रैशानयोरंतरे स्नानोदकपानीयपुष्पसंचयस्थानं, प्लोतवस्रोत्तरीय गन्धतांबूलाद्यर्चनाद्रव्यसंचयस्थानं च, ऐन्द्रग्न्योर्मध्ये शय्यादेशम्, उत्तरद्वारं चेत् सोमेशानयो मध्ये स्नानोदकपानीयपुष्पसंचयस्थानं, सोमेशानयोमद्ये शय्यास्थानं च, सर्वत्रापि महानसमाग्रेयमेव कारयेत् ॥
परिषद्देवानां स्थानं वक्ष्ये - गर्भगेहे ध्रुवबेरस्य पादयोर्मद्ये विष्णुः तत्प्रागानान्तं घुरुधकपिलसत्ययग्नाच्युतात्मनारायणानिरुद्वपुन्यष्व, द्वितीयावरणे वाराह सुभद्र नारसिंह्येशितात्मवामनसर्वोद्वहत्रिविक्रम सर्वविद्येश्ह्वराश्च, तृतीयावरणे इंद्रादय:, दक्षिणे भित्तिपाश्हर्वे पितामहपुण्यौ, वामे गंगाधरपझापितरौ, द्वारेषु धातृबिधातृभुवंगपतंगपतंगपतिर - वरुणाश्च, न्यक्षादि विमानपालाः शिखाग्रे स्थूप्यधस्तात् प्रागादि चतुर्दिक्षु बहिर्मुखासीनाश्चा अधस्तादधिष्टानवर्गं, परितः प्रागादि न्यक्षविवस्वंत-न्मित्रक्षत्तारः, पीठेषु समर्चनीयाः, मनिकसंध्येऽभ्यन्तरद्वारे मुखमण्डपद्वारे विखनसतापसौ, प्रथमावरणादि सप्तप्राकार द्वारेषु किस्किन्धबहुमर्दतीर्थौ, विग्नेशनागेशौ, शंखपद्यौ, तृहिण्बलिंदौ, नंदकशार्ङौ, चक्रचूलि शंखचूलिनौ, चंडप्रचंडौ चेत्येतानष्टादश द्वारपालानचयेत् । सोमेशानयोरन्तरे विष्वकूसेनं, प्रथमावरणाऽऽयंकणे 'चतुर्भाग् द्विभाग श्रीभूतगरुडचक्रध्वजं शंख यूथाधिपाक्षहांतानेताननपायिनश्च ततत्सूत्रे संयोज्यैवाऽर्चयेदिति केचित् । प्रथमावरणे, द्वितीयेवा, प्रागादीशानान्तं इन्द्रादीन् प्राग्द्वारादि द्वारदक्षिणपार्च्वेषु च, प्रग्द्वारावुत्तरे भास्करमिंद्रातूदक्षिणप्यंतराले, चंद्रांगारक बुध बृहस्पतिकाव्यमून्दराहुके-तूनेतान् गृहांश्च, तृतीयावरणे गंगा यमुनानूर्मदासिंधू:, प्रगुदिचतुर्दक्षु तप्तद्वारदक्षिणपाश्र्वे पूर्वद्वारोत्तरे दुर्गाआग्नेयादिषुकोणेषु, सिद्धिं श्रियं ज्येष्ठां 36 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे धात्रीं च अन्तराले सुधासुंदरी सुव (स्वा) हास्वधामायासंहलादि नीराकासिनीवालीश्व पचनालये हवीरक्षकं, पुष्पमण्डपे पुष्परक्षकं, वारिसंचयस्थानपाश्च्व पचनालये हवीरक्षकं, पुष्पमडपे पुष्परक्ष्कं, वारिसंचयस्थानपार्श्र्वेपुरुषं, प्लोतवस्त्रोत्तरीयादि द्रव्यसंचयस्थानपार्स्वे त्वत्वाष्टारं, शय्यास्थाने कौमोदकीं, हाविर्द्रव्यादि संचयस्थाने बलिरक्षकमर्चयेत् ।चतुर्थावरणे पूर्वद्वारोत्तरे गविष्ठं, दक्षिणे प्रुथिवीं पश्चमे दक्षिणे अग्निम्, उत्तरे वायुंच, आग्नेयादिषु कोणेषु ऋग्यजुः सामाथर्वणश्च, अन्तराले शिवं विष्णु तक्षकें शुभ भूतनायक पवित्रं पावनं क्षितिजं च। पत्रमावरणे पूर्वद्वारोत्तरे दक्षिणे चक्रंहीमनुमर्ति; दक्षिणे ब्रह्माण्याद्यास्सममातृः, पश्चिमे जयाद्यप्सरसश्व, उत्तरे कुण्ठिन्यादि सप्तरोहिणीश्व, आग्नेयादिषु कोणेषु वत्सरादीन् प्राणा (दीन्म) रुत:, शतरुद्वानन्तराले वा ईशानेंद्रयोरन्त (र) राले अजैकपद: एकादशरूद्रादीन्, इंद्राग्न्योरन्त रालेधात्रादि द्वादशादित्यान्, यमाग्नेययोरंतरे गन्धर्वान्, यमनीलयोर्मद्ये मुनीन्, नीलवरुणयोर्मध्ये अमृतजान्, वरुणोदयानोर्मध्ये, अश्विनौ, सोमोदानयोर्मध्ये विद्याधरंश्च, षष्टावरणे प्राग्द्वारादुत्तरे तुंबुरुं, तद्दक्षिणेनारदं, दक्षिणे ऋतून्, पश्चिमे प्रजापतिम, उत्तरे मुद्गलम्, आग्नेय्यां हलेश, नैऋत्ययां यक्षं वायव्यां जांबवन्तं, ऐशान्ग्घां सुरमम्, अन्तराले प्राच्यामुक्तरे किन्नरमिथुनं, तद्वक्षिणे प्रहादं, दक्षिणे कामंविपां च, पश्चिमे व्याजि (जु) नीं कामिनीं च उतरे प्रभांसुंदरीं च, सममावरणे पूर्वद्वारोत्तरे ब्रह्माण, तद्दक्षिणे अर्थम्ण, दक्षिणे दंडभृतम्, उत्तरे धनदम्, अग्नेयादिषु कोणेषु सवितृसावित्रौ, इंद्रं (इंद्रें) द्रानुजौ, रुद्ररुद्रानुजौ, अपाप्वत्सौचान्तराले प्रागादि चतुर्दिक्षु ईशादि पढ्देवान् क्रमेण कारयेत्। अत्रानुक्तान् सर्वान् बाहो महत्ग्रीठं कृत्वा सर्वे देव इति संकल्प्याऽर्चयेत् । एतेषामनुक्तं सर्वं भृगूक्त विधिना कारयेत् । यूथेशपीठं यथोक्तेदेशे गर्भागार विस्तृताद्वारोलुङ्गाद्वा, पंचभागत्रिभूगैकभागमर्धं वा हस्तमानेन त्रिहस्तं द्विहस्तम् एक हस्तंवा पीठस्यामविस्तारं तत्समोत्सेधं, तन्मध्येपूर्व वत्प्रथमेष्टकां शिलां वा विन्यस्य पीठोलुङ्गषोडशांशं कृत्वा एकांशमुपानं, चतुरंशाजगती त्र्यंशंकुमुद मर्धाशंकंपं, चतुरशकठ, अर्धाशामहपट्टिका तदूर्ध्वकंपंअर्धाशं (चतुर्दिद्मध्यमहद्भ) शंखनादसमतद्भूताकृारयुक्तं वियुक्तं वा कृत्वा समामेटकांविन्यस्य तत्तुरीयांश मूध्र्वपद्य, तत्पद्य पंचधाकृत्वा एकांशंपद्माऽऽधारवृत्तकंपं तस्योर्ध्वे द्व्यंश मधोदलं, शेषांशमूध्र्वदलम्, ऊर्ध्वाधः षोडशदलैः युक्तं कुर्यात् । पद्मतुंगस्यपादांशेनाऽर्धाशेन वा पटल: ।3 37 उपपीठंकारये दिति केचित् ॥
इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्ते विमानार्चनाकल्पे परिवारस्थान निर्णयो नाम द्वादशः पटलः ||१२||
अथ व्रयौदशः : पटलः
गर्भ न्यासविधिः
अथ गर्भ (वि) न्यासविधिं वक्ष्ये - समुद्रात्पर्वतान्नदीतीरत्त्ङदात् खलाद्वल्मीकात्कुलीर वासात् गजदन्तोद्भेदा वृषविषाणोभ्देदाश्च मृत्तिकां वज्रमौत्तिक वैडर्य स्पटिक पुद्यकचन्द्रकान्त नील ब्रह्ममणीन्, मनश्शिलहरिता लांजन श्यामसीससौराष्ट्रगोरोचना गौरिकपारश् (दा)न्, शालि नीवारक कंकुमाष कुलुत्ध निष्पावतिल मुद्रयवान्, सुवर्ण रजत ताम्र पित्तलायसाऽऽरकूट वृत्त लोह वैकृत त्रपु सीसान्, यथाक्रमेणाहरेत् ।
हेमरूप्य ताम्रायसलोहांश्च, पद्मोत्पल कुमुद कल्हार कन्दांश्धऽऽहरेत् । सुवर्णेन चतुर्वर्णेचिहानि स्त्रुक्सुव कमण्डलुजुहूपभृत् छत्र चामराङक्श ध्वज तुलातोदयुगलाङ्गूलादीनि, गज गरुडकछपांश्च, शंखचक्रगदाशार्ङ्ग ऽसींश्ध पश्चायुधांश्च (नीच) श्रीवत्सपूर्णकुंभ भेर्याऽऽदर्शमित्स्ययुग्माऽडुश शंखाऽऽवर्त्तानष्टमंगलान् यथालाभ मानेन कारयति । फेलायामविशालं त्रिपश्वसमन्वैकादशत्रयोदशपंचदशासष्मदर्शकोनत्रिंशत्येकविंशति त्रयोविंशतिपंचविंशत्यङ्गुलमेतद्यथाक्रमेणैकठलादि द्वदशतलान्तं विमानानां गर्भभाजनं, तद्भित्युचत द्विस्तारसमं आष्टांशोनं षट्रभागोनं पंचभागोनं वा तस्यबाहुल्य एकद्वित्रिचतुर्यवं नवकोष्टयुतां छिद्रांराम्यां फेलां कारयति । कोष्टमित्युचं विस्तारार्धं त्रिभागैक भागंवा तत्पादानां यथोचितमधगुिलभित्युच्चं निर्वृणंवृत्तं चतुरश्रं वा शुद्धेन ताम्रेण वा कारयेत्। अथवा तत्प्रसादविष्कंभ तदष्टांशोनं, तसादहीनं वा, फेलाऽऽयाम विशालं शेषं पूर्ववत् । शुभेकर्त्रनुकूलेनक्षत्रेराशौ शुभोदये गर्भन्यासं कुर्यात्।
आलयाभिमुखे दक्षिणे वा, प्रपांकृत्वा तोरणापैरलंकृत्य तन्मध्ये द्विहस्ताऽऽयत विस्तारां तालोत्सेधां व्रीहिभिर्वेदिं कृत्वा तत्प्राच्यामाह 38 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे
वनीयाग्निकुंडं क्रुत्वा सायाह्ने देवाभिमुखे धान्यराश्युपरि प्रागग्रं वस्त्रमास्तीर्य फेलां विन्यस्य तस्मिन्मुदादिद्रव्याणि संभुत्य आचार्य श्वोत्तराभिमुखोभूत्वा गायत्र्या प्रणवाद्यायतानि द्रव्याणि संप्रोक्ष्य ‘मेदिनी' ति फेलामभिमृश्य ब्रह्मादि नवपदेषु तत्तद्देवत्यमन्त्रेण मृद्रत्नधातुबीज लोहान् क्रमेण सन्यस्य पश्चायुधान् तत्तन्मन्त्रै र्मध्यमादि चतुर्दिक्षुविन्यस्य मध्ये ब्राह्मणादि वर्णचिह्वानि चतुर्दिक्षु हेमादि लोहान् पद्मादिकन्दानि तत्तद्दिगीशमन्त्रैः पृथक् पृथक् विन्यस्य गजगरुडकूर्मरूपाणि बाह्यपदे तत्तन्मन्त्रेण विन्यस्य ऽष्टदिक्षुमंगलान् यथाक्रमेण तत्तद्विगीशमंतैस्सन्यस्य उत्तराच्छादनेन अाच्छाद्य दिक्परिच्छेदं कृत्वा रात्रौतस्याऽऽलयस्योत्तरे वास्तुहोमं हुत्वा पर्यंग्नि पश्चगव्याभयामालयं संशोध्य पुण्याहं वाचयित्वाऽऽहवनीया (ये आ) घारं हुत्वा धान्यवेद्यां पश्वस्त्राण्यास्तीर्य तन्मध्ये फेलां द्रव्यसहितां स्वस्तिसूक्तेन सन्यस्य तस्यां नागेन्द्रं तत्परितश्च इंद्रदिलोकपालांधऽऽभ्युच्र्यबखेणाबेट्योपरि पुष्पाणिविक्षिप्याऽधिवास्य अग्निंपरिस्तीर्य वैष्णवं विष्णुसूक्तं श्रीसूक्तं महीसूक्तं ब्राह्मं नागाधिदेवत्यं दिग्देवत्यं च हुत्वा पश्चायुधेभ्यो नागराजाय इद्राय अग्नये यमाय निऋतये वरुणाय वायवे सोमाय ईशानाय नारायणाय सर्वरत्नेभयः सर्व धातुभ्यः सर्व बीजेभ्यः सर्वलोहेभ्यो नदीभ्यः पाताळेभ्यो वृक्षेभ्यो नागेभ्यो दिग्गजेभ्यः स्वाहेति व्याहृत्यन्तं हुत्वा अन्तः परिषेकं कृत्वा तद्रात्रौ सुमुहूर्त्ते प्राप्ते यजमानः आचार्यादीन् बम्नोत्तरीयाभरणैरलं कृत्य दक्षिणां दद्यात्, आचार्यस्तभ्दाजनं शिरसाधारयन् वाद्यघोष समायुक्त मालयं प्रदक्षिणी कृत्य अभ्यंतर द्वारदक्षिणे स्तंभसमीपे, यजमानो ब्राह्मणश्चेत्पट्टिकोपरि क्षत्रियश्चेत्कुमुदोपरि वैक्ष्यश्वेळगत्युपरि शूद्रश्वेकत्पादुकोपरि च एव स्थानं संकल्प्य तस्मिन्मेदिनीमभ्यर्च्य आत्मसूतं जप्त्वा ‘इदंविष्णोर्वीर्यमि' ति ध्यात्वा मेदिनीदेवी, विष्णुर्योर्निं ध्रुवसूतं च, जप्त्वा तत्रैवगर्भं संस्थापयेत् । पश्वादग्निमासाद्य स्विटाकारं पूर्णाहुती च यजेत् । अप्रिंविसृज्य शिल्पिनमाहूय दृढं कृत्वा तस्योपरिविधिना विमानं कारयेत्।
अथ समासेष्टकाशिला विन्यासविधिं वक्ष्ये - पूर्वपक्षे कर्तुरनुकूलर्क्षे शुभेमुहूर्ते समाप्तिकां कुर्यात्। विमान मेकद्रव्यकृतं (चेत्) श्रेष्ट 'म्' द्विद्भव्यकृतं मध्यमम्, विद्रव्यकृत मधमम्। एकद्रव्यकृत विमाने तद्द्रव्येण मूर्धेष्टका विन्यसेदन्ययोर्यद्रद्व्यकृत मुपरिस्थलं तेनैवमूर्धविन्यासं कारयेत्॥ पटल: 13 39 इष्टकोपरि पादुकात्पट्टिकान्त शिलथैवकृतं चेन्न् दोषाय भवेत्। शिलया इष्टकयादारुणा वा पादुकादि स्थूप्यंतंयत्कृतं तदेकद्रव्यकृतम्, मसूराकान्तं प्रस्तरान्तं वा शिलयैव कृत्वा शेष (शिष्ट) मिष्टकाकल्पितंयत् । तत्तद्विद्रव्यकृतम्। एतदेव शिखरं लुपाविधानेनकृत्वोपरिलोष्टछादनं यत्तत्रिद्रव्यकृतम्। शक्तश्चेत्तदेवताम्ररजत रुग्मै (कमै) राछादयेत् एतदुत्तमं भवति । सर्वेषां स्थूपें लोहभाजनमेव कारयेदित्येके । तदालयपादविस्तारद्विगुणा यामां तदर्धविस्तारं तदर्धबाहळयामेव इटकां शिलां वा कृत्वा तत्स्थानं शिखराग्रे नासिकपृष्टे नासिकाग्रांते वा ताम्रजं खादिरं बेरोक्तवृक्षजं वाऽऽहृत्य एकतल प्रासादे बहुतले वा, मूलतले वा पादविष्कंभाद्वादशाऽटसमषर्गुणं वा कोल्दैध्र्यतत्पादविष्कंभातू त्रिभागैकभाग मधंवा विस्तारं तत्पर्डर्शकांशं स्थूपकाग्रविस्तारं त्स्याऽऽयामं समधकृत्वा त्रिभागमूले चतुश्र शेषंसुवृतं शिखराकारं वा करयेत्। अथवा तदूध्र्वतलपादायाम सदृशं तत्पाद विष्कंभ ब्रैस्तारम् अग्रमेकशृंगुलमालये तुन्मध्ये सुषिरं समचतुरश्रं कृत्वा कोलादधस्तात्स शिखंयुक्तितः कारयेत् । आद्येष्ठकावदंत्येष्टकाना मधिवास होमाद्य सर्व स्थूपकील सहित कृत्वा कीले विष्णु तदाधारे महीं प्रागादिष्विष्टाकासु पुरुषाध्यामूर्क्त्तीः तद्वाह्येप्रागाध्युत्तरांतं
न्यक्षं विवस्वंतं मित्रं क्षक्तारंचाऽभ्यच्र्य शयने शाययेत् । प्रतिसरमाबध्योत्तराच्छादनंकृत्वा आहवनीयादिषु पूर्ववध्दोमं हुत्वा रात्रिशेषं व्यपोह्म प्रभाते स्नात्वा आलयमाविश्य प्रदक्षिणं कुर्यात् । यजमान आाचार्यार्दीन्नववस्रोत्तरीयाद्यैरलंकृत्य दक्षिणां दद्यात् । स्थापकाः शिलावाऽथेष्टकां वा कीलसहितं समादाय ग्राममालय वा प्रदक्षिण कृत्वा ताश्वाऽसकरं विमानं समारोष्य शिल्पिनासार्ध सूत्रं प्रसार्य शिलावाऽथेटका वा तन्मध्ये छिद्रे पूर्ववत् प्रागग्रं तच्छिद्रतन्मूलं तद्दक्षिणे छिद्रे दक्षिणे मूल पश्विमे छिद्रे (अग्रं) पश्चिमे मूलम् उत्तरे छिद्रे उत्तराग्रमेवं छिद्र पूर्ववचतुर्वेदादि मंत्रैरूध्वननं संन्यस्य सुधामालिप्य तन्मध्ये रत्नं, सुवर्णं वा यथा शाक्ति विन्यस्य सुधामालिप्य मेदिनीमंत्रेण मयूरांघ्रिंविन्यस्य तस्योर्ध्वेसुषिरे विष्णुसूक्तेन स्थूपिकीलं प्रतिष्ठापयेत् । पश्र्चाच्छिल्पिनमाहूय सुद्ददं क्रुत्वा शिखरं समाप्य तस्मिन् प्रागादि चतुर्दिक्षु न्यक्षादीनावाह्यऽभ्यर्च्य शेषांशं विधिना कारयित्वा शक्तश्चेत्ताम्रजं, राजतं, सौवर्णं वा, कृत्वा तस्याऽधस्तात्सुधावर्णानुलेपं च कारयेत् । 40 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे
इति श्री वैखानसे मरीचिप्रोक्ते विमानार्चनाकल्पे गर्भन्यासमूर्धष्टका विधिनमि त्रयोदशः पटलः ||१३|| अथ चतुर्दश: पटलः परिवाराणां नवभेद निरूपणम् अथ परिवाराणां नवभेदविधिं वक्ष्ये - आलयांतर्गत देवा, द्वारदेवा द्धारपालाश्च, सर्वत्र समाना उच्यन्ते । विष्वकसेन गरुड श्रीभूत न्यक्ष भूतपीठानि एते पश्वपरिवारा अधमाधमम्, एतैस्सार्ध मिन्द्रादि (दिग्दे) देवा, भास्कर प्रमुखे चक्रशंखौ च एते षोडशपरिवारा अधममध्यमम्, एतैस्सहिता विवस्व न्मित्रक्षत्तारः,अभिमुखे ध्वज यूथाधिपौ च एकविंशति देवा अधमोत्तमम्, एतै स्सहिता सिद्धि श्रीहविः पालकस्कंद विध्नेश सप्तमात्रृ पुरुषज्येष्ठाभार्गव ब्रह्मचन्द्राश्र्वेते द्वात्रिंशहेवा मध्यमाधमम्, एतैस्सह तृतीयावरणे भास्कराऽग्ङारक स्कंद दुर्गा स्प्तरोहिणी मन्दसप्तमातृबुधबृहस्पतिपुरुषाश्र्चैते द्विचत्वारिंशहेवा मध्यममध्यमम्, एतैस्सह एकादशरुद्राद्वादशादित्या एतेचोत्तममध्यमम्,एतैस्सहबलिरक्षक वसुजया दश एते चोत्तमोत्तम मिति। प्र (ति) मुखे अनपायिनी द्वारे घात्रादीन् प्राकार द्वारेषु द्वारपालकान् यथोक्ने देशे सम्यगर्चयेत् । अर्चकादिभेदेन अधमादिकथनम् नवविधार्चक परिचारकान्चक्ष्ये - मन्त्रकल्पवित् शौचाचार स्ंयुक्तस्सुपुष्टांग ऋत्विगुक्तगुणोपेत एकोऽर्चको द्वौ परिचारकौ अधमाधमम् अर्च्चकौ द्वौ परिचारकाश्चत्वारश्चाऽधममध्यमम् अर्चकाख्त्रयः नवपरिचारकाश्चाधमोत्तमम्, अर्चकाश्चत्वारः षोडश परिचारकाश्चिमध्यमाधमम्, षडर्चकाः पश्चविंशतिपरिचारकाश्च मध्यमध्यमम्, अष्टार्चकाः चत्वारिंशत्परिचारकाश्व मध्यमोत्तमम्, द्वादशार्चकाः पञ्चाशत्परिचारकाश्व उत्तमाधमम्, षोडशार्चकाः चतुः षष्टि परिचारकाश्चोत्तममध्यमम्, ठः 5 41 विंशत्यर्चकाः अशीति परिचारकाश्चोत्तमोत्तमम्, देवेशस्य प्रतिसंध्यमेकैकः पुरुषःतथाबेरं प्रति पूजार्थमर्चकाः परिचारकाश्च बहवो भवंति । आचार्यादीनां भूम्यादि दानम् नित्य नैमितिकार्थ माचार्यार्चकादीना जीवनार्थ अन्यदिव्यविभावार्थचाऽत्यन्तपुष्कलान् भूमिभोगान् आचार्यस्यहस्ते देवसन्निधौ यजमानस्सोदकं दद्यात्। सर्वमाचार्य नियोगेन कारयेत्, अाचार्यार्चकादयः क्लेशयुक्ता श्रेजनास्सर्वे सर्वदाक्लेश युक्ता भवेयु। राज्ञोराष्ट्रस्य च महद्रर्य, ग्रामयजमानयो नशश्च भवेत् । तस्मात्सर्व प्रयत्नेन आचार्यार्चकादी नां जीवनार्थ भूमिभो सुसंपन्ने कल्पयेत्। आचार्यार्चकपरिचारकादीनामभावे तत्पुत्रादीन् तदभावे तन्नियुक्ताश्व (न्वा) कारयेत्। अन्यथा महत्तरोदोषो भवति इति विज्ञायते ॥ इति श्री बैखानसे मरीचिप्रोके विमानार्चनाकल्पे नवविधपरेिवाराचार्याऽर्चक विधिनीम चतुर्दशः पटलः ||१४|| 3TeI UedSI: UICC1: अथ बेरार्थं शिलाग्रहणं वक्ष्ये शिालाभेदः गिरिजा भूमिजा वारिजा चेति शिला त्रिविधा भवति । गिरेरुपरजातोध्र्वमुखा, पाश्र्वजाता पर्वतप्रेक्षा, समुद्रजातोध्र्वमुखा, भूमि जाता ऽधोमुखा, नद्यादि जलमार्गजाता जलागमनमुख, तासां भूमिजातामुख्या, तस्मान्भह्।दक्षु अशीर्षा, , दुस्थानस्थाचाऽग्राह्या; शिलाश्चत्रिविधाः पुंत्रीनपुंसकाश्रेति । एकवर्णाघना स्निग्धाचाऽऽमूलाग्रमार्जवान्चिता घण्टानादसमा पुंशिला! स्थूलमूला क्षीणग्रा कंसाध्वनेि युता खात्रीशिलू!, स्थूलाग्रा. कृशमूला. हीनस्वरा नपुंसकशिला, पुंशिलाभिः पुंबेराणि स्त्रीशिलाभिः स्त्रीबेराणि नपुंसकशिलाभिः प्रासादतलकुड्यादीनि कारयेत् । अथ एकस्याशिलायां देवदेव्यौच कारयेदित्येके । शिलाछेदने तक्षणे धापि मंडूकोटश्यते यदि सा शिला गर्भिणीति ज्ञात्वा तां यत्नेन परिवर्जयेत् । 42 विमानार्चनाकल्पे महाशाख्ने शिालानयनादि प्रकारः । पूर्वपक्षे पुण्ये कर्तुरनुकूले नक्षत्रे आचार्यो यजमानश्च शिल्पिनासार्धं साधनैर्होमसंभरैिस्सह शिलाग्रहणाय गत्व वने वनपार्श्र्वे जलपार्श्र्वे वा शिलां वीक्ष्य परितस्तृणगुल्मलतादीनि संशोध्य तदुत्तरपार्श्वे सूत्रोक्त विधिना वास्तुह्येमं हुत्वा पर्यग्निंकृत्वा पश्चगव्यै पवमानाद्यैः संप्रोक्ष्यद्विप्रस्थैस्तण्डु लैधरूं पक्त्वा गुलदधिघृतलाजैर्युक्तं शिलायाः पार्श्र्वे दक्षिणे वनराजायेति, वामे देशाधिपतय इति, परितः प्रागादीशांनान्तं सर्वेभ्यो देवेभ्यो, यक्षेभ्यो, विद्याधरेभ्यो, राक्षसेभ्यः, पिशाचेभ्यो, नागेभ्यो, गन्धर्वेभ्यः, अष्टादश गणेभ्यश्चेति, पूर्वमुदकं पुष्पंबलिमुदकं च दत्वा तत्रस्थान् शीघ्रं व्रजतेति परितः (शीघ्रं) खनित्वा शिल्पिना सार्धमानीय शुद्दोदकैरमिषिच्य आचार्य उत्तरामिमुखोभूत्वा प्राणायामं कृत्वा आत्मसूक्तं, महीसूक्तं च, जप्त्वा समाहितो देवंध्यायन्, हस्ताभ्यामं 'इदंविष्णु' रिति मंत्रेण सिलाग्रहणं कृत्वा उलिकां ताडनी मप्यादाय विष्णुगायत्रीं, चित्रं देवाना' मित्युक्त्वा मूर्ध्नि पार्श्र्वयोः पादे च किंचित् छित्वा शिल्पिनमाहूय विधिना मानयित्वा किंचिदप्यधिकं हेयशिलां छेदयित्वाप्लवगे, शकटे वा, शिलामारोप्य अप्रमादेनाऽऽलवमावेश्य कर्ममण्डपेन्यस्य बेरंमानोन्मानाद्यैर्लक्षणोपेतं स्थानकादि भेदेष्वेकमार्गेण साड्रोपांड्रावयव, मत्यर्धावयवं वा, सर्वत्राऽहीनं, सुन्दरं, चित्रं, चित्रार्धं वा कारयेत् ॥ दारवादि बेरकरणादि एवमेव दारवं कारयेत्। ध्रुवार्चाचेत्। स्थानक, मासीनं यानकं वा, सर्वांग संपूर्णं सुव्यक्तं कारयेत्। अथ ध्रुवबेरं ताम्रजं शैलंदारवं वा विधीयत। दारवान्मृण्मयंश्रेष्ठं मृण्मयात्शैलमुत्तम्सं शैलात्तास्रंमुख्यं भवति, ध्रुवाचबिरं चेत् ताम्रजं, शैलं वा कुर्यात् । बेरायामं तददर्धायामविस्तृतार्ध मुक्तमं, तद्रुणांशात् द्व्यंशं मध्यमम्, तच्चरांशाद्रुणांश मधमम् । ध्रुवबेर विधानम् तद्धामविस्तृतार्ध द्विधाकृत्वा तस्याऽपरार्धं षड्विंशतिभागं कृत्वा तत्पूर्वार्धांशेन सह एकैकं संयोजयेत् । सप्तविंशत्युत्सेधं भवति । गर्भागारस्य चतुर्भागात त्रिभागं, त्रिभागात् द्विभागं, शरांशादुणांशं, गर्भार्धं वा, पटल: 15 43 तस्याऽपरार्धं पूर्ववत्कुर्यात् । पादोत्सेधं, द्वारोत्सेधंवा, तत्पादाधिकं, पादहीन, मर्धं वा, नवांशोन, मष्टांशोनं वा, अधिष्टानस्य पादमर्धं, त्रिपादं, समं, सपादाधिकम्, अर्धाधिकं, पादोनद्विगुणं, द्विगुणं वा हस्तमानेन शरहस्त मानांगुलेन पञ्चविंशल्यङ्गुलाद्येकचत्वारिंशदङ्गुलान्तं द्व्यंङ्गुलवृध्द्याऽङ्गुलिभेदं नवधा भवति । यजमानसमं, तदष्टांशं कृत्वा एकद्वित्रिचतुरंशाधिकं नेत्रास्यबाहुस्तनान्त मित्येतन्नवधा भवति । एतेष्विष्टमानं विनिश्चित्य पादाद्युष्णीषान्तं ध्रुवबेरं कारयेत् । चिव्रादिविधानं तल्फलंच तच्चित्रं चित्रार्धं चित्राभासमिति त्रिविधं भवाति उत्तमंचित्रं, अर्धचित्रँअध्यमं, आभासमधमं षण्मानैस्सहितंचित्रं नाहार्ध्ंसंदर्शनमर्धचित्रं, नाहोन्नतिभ्यां हीनं यत्तदाभास सर्वत्रलोहजं मृण्मयं चित्रमेव अर्धचित्र न कारयेत्। कुर्याचेदाभिचारिकंभवति। शैलंदारवं च चित्रं अर्धचित्रं वा कारयेत् । आभासंपटकुड्यादिलेख्यम्, बेरे चित्रे अर्चनं ऐहिकामुष्मिकफलप्रदम्, अर्धचित्रे अर्चनं केवल मामुष्मिकफलप्रदम्, आभासेऽचनं ऐहिक फलप्रदम् । तदाभासं द्विविधं भवति अचलं चलमिति। अचलं भित्तौ लिखितं, चलंपटलिखितंस्यात्। तस्मादचल मेव कारयेत्। आभासं भित्तौसंलिख्य तस्मिन्नक्षिमोचनंध्रुवबेरशुद्धिं च कृत्वा अक्षरन्यासदिकं कृत्वा प्रतिष्ठाप्य तत्प्रमुखे ब्राहो दैविके मानुषे वा रत्नन्यासं कृत्वा कौतुकं प्रतिष्ठाप्य धुवात्कौतुकबेरे समावाह्य अर्चयेत् । आवाहन विसर्गो तस्मिन्नेव समाचरेत्। ध्रुवार्चाचेदाभासार्चनं न कुर्यात्। चित्रंचित्रार्धं वा कृत्वा प्रतिष्ठाप्याऽचयेत् । तद्वेरं पीठोत्तुंगें, बेरोंतुंगातुरीयांशं गुणांशैकांशं वा, चतुरश्रं , वृत्तं, पद्माकारं वा, तदुत्सेधंसप्तभागंकृत्वाऽधः पद्मं चतुरंशम् ऊर्ध्वपद्मंत्र्यंशम्, ऊर्ध्वाधः षोडशदलैर्युक्तं देवपादौ परितश्चाष्टाऽङ्गुलंनीत्वा एवं पीठं कारयेत् । स्नानवेदिं तत्परितः षोडशाऽङ्गुलां गर्भागारत्रिभागैकभागां वा चतुरश्रा द्विमेखलां तदूध्र्ववेदिविस्तारं भागं तदर्धमुत्सेधं, तत्परितश्र्वतु रङ्गुलविस्तारोत्सेधा मधोवेदिं तन्मध्ये षडङ्गुलमवगाढंपश्चाऽङ्गुलं चतुरङ्गुलं 44 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे वा प्राच्यामुदीच्यां वा वारिमार्गं चतुरङ्गुलं मात्राऽङ्गुलेनैकवेदिं कारयेत्। अथवा पीठं विना शिलाभिरिष्टकाभिर्वा वेदिंकृत्वा तन्मध्ये सुदृदं संस्थापये दित केचित्। एवं धुवार्चाबेरस्थापनम् अन्यत्सर्वं युक्त्या कारयेत्। गर्भालयपदविन्यास विधानम्। अथ गर्भालयपदविन्यासविधिं वक्ष्ये - प्रागग्रैरुत्तराग्रैश्च सप्तदश सूत्रैः षत्पञ्चाशत् द्विशतभागंविभज्य तन्मध्ये षोडशभागं ब्राह्मं,तत्परितश्चतुरधिक्काशीति भागं दैविकं, तत्परितः षण्णवतिभागं मानुषं, तद्वहि: षष्टिभागं पैशाचं भवति। तन्मध्ये ब्राह्मे कौतुकपीठं, दैविक-भागंत्रिधाकृत्वा तस्यापरभागे तन्मध्ये वा स्थानकं, देवमानुषयोरन्तरे च आसनं किंचिद्दैविकमाश्रित्य मानुषांशे शयनं संस्थापयेत् । ध्रुवार्चाचेत् गर्भागारं सप्त सप्त विभागं कृत्वा तन्मध्ये चैकं पदंब्राह्मं तत्परितश्वाष्टभागं दैविकं तद्वाह्मेषोडशभागं मानुषं तद्वहिश्चतुर्विंशतिभागं पैशाचंभवति | ब्रह्मस्थाने स्थापयेत् शांतिकं दैविके पौष्टिकं देवमानुषयो मध्ये जयदम्। एवं ध्रुवार्चां संस्थायेत् ॥ देव्यादि प्रमाणम् - देवस्यबाह्लतं, स्तनांतं, कर्णांतं वा, देव्योर्मानम्, मुन्योर्वीश शैषिकयोरन्येषां परिवाराणां चतत्समं पादहीन मर्धपादं वा तत्तदालयवशाद्वा कारयेत् | ब्रह्माणं शंकरं च ध्रुवबेरसमं नवांशेनमष्टांशेनंवा कारयेत्। येन द्रव्येण देवः कृतः तेनद्रव्येण देव्यादि परिषद स्तत्तदुक्तताल क्रमेण कारयेत्। स्थानकस्य पीठोर्ध्वेचाऽऽसीनस्य सिंह्मासनोर्ध्वे तस्यऽधस्ताद्वा, शयानस्याऽनंतोर्ध्वे, पादपार्श्चे बेरमध्ये वा रत्नन्यासं कृत्वा बेर संस्थापयेदित्याह मरीचिः ॥ इति श्रीवैरवानसे मरीचिप्रोक्ते विमानार्चमनाकल्पे शिमाग्रहणबेर-प्रमाणपदविभागस्थाननिर्णयो नाम पञ्चदशः पटलः ॥१५॥ पटल: 16 45 अथ षोडशः पटलः अथ शिलाबेरस्थापनविधिं वक्ष्ये -- उत्तरायणे मार्गेशीर्षमाघौ विवर्ज्य शुक्लपक्षे कृष्णे अंत्यत्रिभागंहित्वा श्रवणरोहिणी श्रविष्ठहस्ताऽनूराधारेवती त्र्युत्तरासुचाऽन्यस्मिन् सुप्रशस्ते कर्त्तुरनुकूले नक्षत्रे स्थिरे शुभे राशौ प्रतिष्टां कुर्यात्। तद्दिनात्पूवं अंकुरानर्पयित्वा संभारानाहत्य तद्वेरशुध्यर्थम् आलयाभिमुखे, उत्तरे वा, बिंबार्धाधिकमानेन अवटंर्बिबदध्नं कृत्वा तस्मिन् जले गव्ये, कुशोदके च, प्रत्येकं दिनत्रयम्, एकाहं, यथा संभवकालं वा, अधिवासं कारयेत्। बिम्बं महचे त्कुम्भजलैः 'आपो, हिरण्य, पवमानै' रभिषेचयेत्। आलयाभिमुखे दक्षिणे वा यागशालां षोडशस्तंभसंयुक्तां प्रपां वा कृत्वा तोरणाद्यैरलंकृत्य तन्मध्ये शय्यावेदिं चतुरश्रां तद्भित्तिसमाविस्तारं तत्तुरीयांशोत्सेधाम् अथ्वा बिंबार्धाधिकायामां यथालाभोत्सेधां वेदिं कृत्वा तत्प्राच्यां सम्भ्याग्रिकुण्डं तस्योत्तरे स्नानवेदिं च कृत्वा आलयादुत्तरे वास्तुहोमंडुत्वा आलयं यागशालां च पर्यग्निपञ्चगव्याभ्यां शोधयित्वा स्भ्याग्नावधारं हुत्वा स्नानवेद्यां देवंसंथाप्य तस्याऽभिमुखे व्रीहिभिर्दण्ड्वत्पड्क्तिं कृत्वा पश्चगव्यादि द्वादशद्रव्यसं पूर्णान् कलशान् सोपास्नान्विन्यस्य विधिना संस्नाप्य बस्त्राठौरलंकृत्य प्रतिसरमाबध्य शय्यावेद्यां धान्योपरेि पञ्चशयनानि पञ्चवस्त्राणि वाऽऽस्तीर्य देवीभ्यां सह देवेशं शाययेत् मुन्यादीनां स्थापनं यदि प्रत्येकं स्नापनशयनादीनि कारयेत् । यतोद्वारं ततोमौलिं कृत्वा उत्तराच्छादनं कुर्यात् । बेरे महति जलाधिवासं हित्वा यागस्थानमध्ये श्य्यावेदिं विना तत्कलात् पूर्वे बेरंसमानीय शुध्दोद्कैः पवमानाद्यैः संस्नाप्याऽभ्यर्च्य पश्चाद्वास्तुशुध्दिं कृत्वा प्रधानहोम्ं कलशस्नापनं च कारयेत्। अभिमुखे धान्यवेद्यपुरि शयनान्यास्तीर्य प्रतिसरंबध्वा देवेशं 'शयनेशेत'इति स्मृत्वा उत्तराच्छादनै र्बिम्बं समाच्छाद्याऽधिवास्य अग्निं परिस्तीर्य हौत्रप्रशस्यऽऽवाहनजुष्टाकार स्वाहाकारान् कृत्वा पुरुषसूक्तं, वैष्णव मेकाक्षरादि सूक्तं, महीसूक्तं, ब्राह्म, मैन्द्रं, सर्वदेवत्यं च हुत्वा रात्रिशेषं व्यपोह्य प्रभाते स्नात्वाऽऽलय 46 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे मावेश्यशयनस्थं देवमादाय अष्टोपचारैरभ्यर्च्य पदविभागं कृत्वा ताद्विहितपदेरत्नादीनि विन्यस्य पश्र्चादग्निं विसृज्य बेरंगर्भामयं नीत्वा 'प्रतद्विष्णु' रितिबेरं संस्थाप्य विष्णुसूक्तं, पुरुषसूक्तं, वैष्णवं, ध्रुवसूक्तं च, जप्त्वा बेरस्यपादं स्पृशेत् । देव्यादीन् तत्तन्मन्त्रमुच्चार्य तत्तत्स्थाने प्रतिष्टापयेत् । शिल्पिना बेरं संस्थाप्य पश्र्चान्मन्त्रेण स्थापनं कुर्यादित्येके । बेरे महत्यल्पेवाSधिष्टानाSव्वासने बेरं संस्थाप्य पश्र्चाद्विमनं कारयेत् । शिलाबेरं, ताम्रजं वा अथैष्टकलशैमृण्मयं दारवं वा संस्थापयेत् । मृण्मयेतृणाच्छन्नेचैक बेरमेव स्थापयेत् । ऊध्वद्दष्टिमधोद्दष्टिंतिर्यगीक्षणंनैवबेरम् । समद्दष्टिं संस्धाप्य पश्र्वाच्छिल्पिना घटी शर्करादीनि कारयेत् । अथ ध्रुवार्चास्थापनविधिं वक्ष्ये - बेरं शिल्पिमिर्निरपेक्षमेवकारयित्वा यथोक्तमडुरादीनर्पयित्वा कौतुकस्योक्तविधिनाSक्षिमोचनंकृत्वा पस्रगव्याSधिवासं कृत्वा रात्रावालयस्योत्तरे वास्तुहोमं हुत्वा पर्यग्निपस्रगव्याम्यां आलयं यागस्थानं च संशोध्य पुण्याहं वाचयित्वा यागस्थानस्य मध्ये शय्यावेदिं परितश्र्वाग्निकुण्डानि कृत्वा अधिवासगतंदेवं आसाद्य अभिषिच्य वस्त्रोत्तरीयाद्यैरलंकृत्याऽभ्यर्च्य आलयमावेश्य यज्ञालये स्नान श्वभ्रस्य पश्चिम धान्यराशौ संस्धाप्य सर्वहोमेष्वाघारंहुवा देवस्याभिमुखे यथोक्तेनविधिना कुंभपूजां कृत्वा तस्मिन् देवमावाह्य समकलशै: कुंभंसमभ्युक्ष्य पश्र्वाद्देरं संस्नाप्य वस्त्रोत्तरीयाद्यैरलंकृत्य अभ्यर्च्य पुण्याहान्ते प्रतिसरंबध्वा शय्यावेद्यां धान्योपरि अण्डजादीनि पश्चशयनानि पश्चवखाणिवाऽऽस्तीर्य कुंभं बिंबं चारोप्य विधिनास्ययेत्। यदिस्यादौत्सवं बलिबेरं च देवेनसहा sक्षिमोचनं कृत्वा पृथगेवाधिवासनं स्नपनं च कृत्वा प्रतिसरंबध्वा तद्वेद्यांप्रत्येकं शयनान्यास्तीर्य तद्देवं शाययेत् । सभ्याग्नौ होत्रं प्रशंस्याऽऽवाहनादीनि कृत्वा चतुर्दिक्षु चतुर्वेदाध्ययनं कारयित्वा सर्वहोमेषु यथोक्तं जुहुयात् । रात्रिशेषं व्यपोह्म प्रभातेस्नात्वाऽऽलयमाविश्य देवं प्रणम्योत्थाप्य अाराध्य गर्भालयपदविभागंकृत्वा यथोक्ते पदे पीठेरत्नादीनिन्यस्य यजमान आचार्यादिभ्यो दक्षिणांदत्वा पूर्णा हुती र्जुहुयात् । पश्र्वान्मुहुर्क्ते प्रात्पे देवेशं प्रणम्य अनुमान्य कुंभंविना देवं गर्भालयमानीय रन्तोपरि विष्णुसूक्तं पुरुषसूक्तं ध्रुवसूक्तं, वैष्णावंच, जत्प्वा पटल: 17 47 'प्रतद्विष्णु' रिति देवं संस्थाप्य पश्चादष्टबन्धं प्रयोजयेत्। लाक्षागुडमधू च्छिष्टगुग्गुलून् परस्परं समभगं कृत्वा एषां द्विगुणं सज्जरसं, गैरिकं, घनचूर्णमर्धं, सर्वेषामर्धं तैलं संयोज्य लोह पात्रेनिक्षिप्य लोहदर्व्यासमेनाग्निना सुपव्कं पचेत्, तद्वन्ध मानीय तत्पीठरन्ध्रे प्रक्षिपेत् तत्द्ददं दृषत्समंभवति। तस्य ध्रुवबेरोक्तशुद्धिं कृत्वा पश्चादाचार्यश्शय्यावेदिमासाद्य कुंभं संगृह्य शिरसाधारयन् अग्रतो गच्छेत् । स्थापका औत्सवं बलिबेरं चादायाऽनुगच्छेयुः आलयं प्रदक्षिणीकृत्याऽभ्यंतरं प्रविश्य देवाभिमुखेधान्योपरि कुम्भंसन्यस्य मुखमण्डप औत्सवं बलिबेरं च प्रतिष्ठापयेत् । अाचार्यश्चाऽऽत्मसूक्तं जप्त्वा मन्त्रन्यासमक्षरन्यासं च कृत्वा समाहित-उत्तराभिमुखोभूत्वा देवं ध्यायन् 'इदंविष्णु' रिति कुम्भस्थां शक्तिमादाय 'आयातुभगवा' निति बिम्बस्य मूर्ध्नि 'विष्नुमावाहयामि' तिसंस्त्राव्य आवोहयेत् । बेरं परितः पुरुषाद्यावरणत्रयदेवान् मित्राद्यावरणत्रयदेवां श्चाऽऽवाह्मा 'अस्त्वासन' मित्यासनं दत्वा पश्चादौत्सवे बलिबेरे च तस्माद्दीपाद्दीपमिवाऽऽवाहयेत् । ध्रुवार्चाबेरमावाहनविसर्गाभ्यांविनाऽऽसनाद्येरर्चयेत् । एष विशेषोऽन्यत्सर्वं समानमिति विज्ञायते ॥ इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्ते विमानार्चनाकल्पे शिलाबेरध्रुवार्चा बेरस्थापन विधिर्नाम षोडशः पटलः ॥१६॥ अथ सप्तदशः पटलः अथ बेरार्थं दारुसंग्रहणं वक्ष्ये-खदिराऽसनतिमिशमीचन्दन चम्पक मधूकजातिवृक्षाश्चाऽन्येस्निग्धास्साराः शुभवृक्षाश्च सस्यक्षेत्र समीपोत्पन्नाः पद्मोत्पलं कुमुदवत्तटाक समीपजाता याज्ञिकाद्रुमाः, तुलसीवृक्ष (कुशपुष्प) समीपजाताश्च वृक्षास्संग्राह्याः । पुष्पफलविस्तीर्णाः क्रिमिदष्टाः जन्तुयुता अग्निदग्धा वाताहताजीर्णाः कोटरा स्त्वचाहीना भिन्ना अनेक पक्षि निवासा वल्मीकसंकटाः सर्पवासा देवायतनस्थाश्मशानचण्डालवास समीपस्था अनुक्तस्थानस्थाश्वाऽग्राह्मा:।
वृक्षास्त्रिविधाः पुंस्त्रीनपुंसका इति । आमूलाग्रमार्जवयुतं सुवृत्तं शाखानेकयुक्तं पुंवृक्षं, स्थूलमूलं कृशाग्रं स्त्रीवृक्षं, कृशमूलं नपुंसकंवृक्षं न गृण्हीयात् । पुंवृक्षेणपुंबेरं स्त्रीवृक्षेण स्त्रीबेरं कारयेत् । 48 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे
पूर्वपक्षे कर्त्तुरनुकूलर्क्षे तदर्थमाचार्यो यजमानश्च साधनै र्होमसंभारैः शिल्पिभिस्सार्धं प्राङ्मुख उदङ्मुखो वा वनं गत्वा निमित्तानि संलक्षयेत्। क्रौञ्चच क्रिवायसपिंगळाऽक्ष चकोर कपोतहंस कृकलासादयो दक्षिणगा: शुभाः अभ्युदयकराश्च, चाषः श्र्येनश्चटिट्टिभाः वामगाः सिद्धिदाः गृहगौळीकौशिकक्रोष्टु पिंगलाक्षवन्कुक्कुटाद्या वामत स्सर्वे सिद्धिप्रदा: प्रभामिनीवष्णे वध्वजच्छत्रपूर्णकुंभशुक्लवसन पुष्पगजवृषगोमिथुनदधिपयो रूधिर मासां मधुभाण्डगर्भिणी सुरावेश्र्या यदिदृश्र्यंते तच्छुभकरं भवति । इत्येवं शिलाग्रहणकालेपि ज्ञेयम् । शुभे मुहूर्ते तं वृक्षमासाद्य परितस्तृणगुल्मलतादीन् संशोध्य अस्मिन् देशे 'वसंत उद्वसते' त्युक्त्वा शान्तिं वाचयित्वा वृक्षस्योत्तरपाश्वे वास्तुहोमं हुत्वा वृक्षमूले पर्यग्निकरणं कृत्वा पश्चगव्यैस्समभ्युक्ष्य पुण्याहंवाचयित्वा चरुं पत्क्वातिमचूर्ण सक्तुमुद्रनिष्पावयुतं, वृक्षमूले वनराजायेति परित: प्रागादीशानान्तं 'वनर्पतिभ्यो, वनदेवताभ्यो, भूतेभ्यो,यक्षेभ्यः, पिशाचेभ्यो, नागेभ्यो, विध्याधरेभ्योSष्टादशगणेभ्यश्चे' ति पूर्वमुदकं पुष्पंबलिमुदकं च दध्यात | 'अस्तुतृप्ति'रित्युक्त्वा आचार्यं संपूजयेत् | आचार्यः प्राङ्ग्मुख उदङ्ग्मुखो वा 'इदं विष्णु' रितिहस्ताभ्यां द्रुमंसंगृह्य परशुमादाय विष्णुगायत्रीं, 'सोमं राजानं’ च जपन् प्रागादि चतुर्दिशं छित्वा पश्चात्तक्षाणमाहूयाऽभिपूज्य सर्वं छेदयेत् । महादिक्षु पतनंश्रेष्टं विदिक्षुपतनं मध्यमं अन्यासुदिक्षु अधमं यथोचितं छित्वा ऊर्ध्वभाग मुखं पार्श्चादिचाऽङ्कयेत् । यजमान आचार्यादिभ्यो दक्षिणां दत्वा तं वृक्षं शकटे समारोष्य नरैर्वाहयित्वा आलयमाविश्य कर्ममण्डपे संस्थाप्य शोषयित्वा प्रतिमा विधानेनाऽत्वरेण कारयेत् । ध्रुवबेरोक्त्तमानेष्विष्टमानं विनिश्चित्यतन्मानं चतुर्विंशतिशतभागं विभज्य एकांशं देहलब्धांगुलंतच्छूलानामग्रं पादं-विदित्वा तल्लक्षणोपेतं तनुकरणं कृत्वा शूलानाहृत्योर्ध्वकायमधः कायं च समं कुर्यात् । वंशदण्डस्याऽऽया म(मं) द्विषट्यंगुलं स्थानकासनशयनानां मेद्राऽन्तं नाभ्यन्तं चतुरश्रं नाभेर्हिक्कान्तमष्टाश्रं हिक्काया उष्णी षान्तं वृत्तम् अन्येषां देवानां चतुरश्रं नियुञ्जीत । वंशदण्ड मूलविस्तारं भागार्धंगुलम् अग्रभाग मूलादष्टांशोनं वा, अासनस्याऽष्टांगुलमधिकं नीत्वा चतुरंगुल मवगाढप्रवेशं चतुरंगुलमासनोदयं भवति । पटल: 17 9 वक्षोदण्डस्याऽऽयामं चतुख्रिशदंगुलं समांगुलविस्तारं तदर्धबाहल्यं कटिदण्डायामं षोडशांगुल मष्टाडूलविस्तारं तदर्धबाहुल्यं तत्पाश्र्वयोर्मध्ये र्निम्नयुतं तन्निम्नेदक्षिणे दक्षिणपाश्र्वयोः पाश्र्वदण्डौ संयोज्य वक्षी दण्डस्यपाश्र्वयोर्मध्ये निम्नं कृत्वा संयोजयेत्। वक्षोदण्डस्यमूलेचाऽग्रे च तन्मानेशिखाचतस्रः कलांगुलाऽऽयता स्तत्समविस्तृता स्तदर्धघना एताश्वतुर्भुजे द्विभुजे द्वे शिखे कृत्वा तेनवंशदण्डेन योजयेत्। i समविंशत्यंगुल मूले शिखासंयोजनार्थ जानुभाग, जंघाच , पार्द 郎 (वा.) जंघामूलंत्र्यंगुलम् अग्रंकलांगुलं तलायामं सप्तदशांगुलं, तस्यमूलं नवाचरेत्, एकमेव कारये दिति केचित्। बहुदण्डायामं समविंशत्यंगुल तन्मूल वंशदण्डाग्रसमम् अग्रं तदष्टांशोनं युक्त्या वंशदण्डाग्रे संयोज्य ताम्रपट्टेन बंधयेत् । अथवा दण्डाग्रे अपरभागे चैकदारुणाकारये दिति केचित् । प्रकोष्ठदण्डस्याऽऽयाममेकविंशल्यंगुलं बहुदण्डमूलं त्र्यंगुलं, તવાદ્રવ્યનુ પ્રવોછમૂન દ્રવ્યર્ધાયુ તક્ષ્યાશ્રમધ્યદગુિન મન્યાન્યરાનિ तत्तदंगेषु यथा न्यायं संयोजयेत् । प्रसारितपादयोर्हस्तयोर्जान्वोस्सन्धिं नवाचरेत् । इदंशाख्त्रज्ञैः ऽयामं षष्ट्यङ्गुलं, मूल भागविस्तारं, तदष्टांशोनमग्रं वक्षोदंडायामं विश् 4. ीयांशोर्न, जं एं ।ि गैकोन, ते श यत्सर्वं समानम् देव्योः पार्श्वदण्डं न । अवक्रमृजुकायस्य, वक्रतनोर्वक्रमेव कारयेत् । अत्राऽनुक्तं शिल्पिशास्त्रोक्तमार्गेण कारयेत् । गर्भागारं पूर्ववत्षट्पंचाशत्द्विशतभागं कृत्वा तद्विहिते पदे स्थानकादि ध्रुवबेरं कारयेत्। शूलमस्थि, मेदोष्ठबन्ध, सिरारजु, मांसंमृत्, SO विमानार्चनाकल्पे महाशास्बे शोणितंघटिशार्करा, त्वक्पट:वर्णं जीव इति ज्ञात्वा एतैस्सप्तभिस्संस्करैर्युक्तं स्र्वसंपत्करम् एतेष्वेकं विना कारयेबेत् - आभिचारिकं भवतीति विज्ञायते ॥ विधिर्नाम सप्तदशाः पटलः ||१७|| ЗSTEČICSI: UČČI: अथ शूलस्थापनविधिं वक्ष्ये - अयनंचोत्तरंश्रेष्ठं, दक्षीणे मार्ग शीर्षमाधौ विवज्र्य शुक्लपक्षे कृष्णांत्यत्रिभागंमुक्त्वा कर्तुरनुकूलक्षे स्थिरराशौस्थापन कारयेत्। तहिनात्पूर्व नवमे, ससमे, पश्मे, तृतीये कराऽर्पणंकर्यात् | वस्त्रं परिबेरशूलान् संन्यस्य वंशवृक्षः कटीदण्डाख्यः पाश्र्व दडौद्धी बहुदंडाश्वत्वार: प्रकोष्ठदण्डाश्च तथैव पाददंडी द्वौमौलिदण्ड एक एते अष्टादशदण्डाः स्थानके च, आसने विंशतिदण्डाः, शयने चतुर्भुज एकोनमेतांश्चैवं सं (समाऽऽ) हृत्य असंकरार्थं चिह्नं कृत्वा शुद्धोदकैः पवमानैः (नाद्यैः) प्रक्षाल्य धान्यवेद्यां विष्णुगायत्र्या वसोः:पवित्र' मिति पश्चगव्यै स्समभ्युक्ष्य ‘शन्नोदेवी' रिति गव्येन पयसा प्रक्षाल्य तैलाभ्यक्षनं कृत्वा देव्यादीना मेवमेव कृत्वा तत्प्राच्यां दण्ड वेद्यां यथा विधि चतुर्दशकलशान्विन्यस्य तत्तद्रव्यैस्सोपस्नानैश्शूलान् समभ्युक्ष्य देव्यादीनां पृथक् पृथगेवं कारयित्वा शय्यावेद्यां धान्योपरि पश्चशयनानि, पश्चवस्त्राणिवाऽऽस्तीर्य शूलान् स्वस्तिसूतेनाऽसंकुलानारोप्य तन्मध्ये वंशदण्डं, तत्पार्श्वयोः पार्श्वदण्डौ, तदूर्ध्वेवक्षो दण्डं, तदधस्तात् झा संन्या अथवा वंशादण्डेन एतान् संयोज्य संन्यसे दिति t: 18 s तद्दक्षिणपश्र्वे दक्षिणांगानि वामपार्श्व वामांगानि सन्यस्य यद्देिद्वारं तद्देिशि वंशा दण्डाऽग्रं कृत्वा पुण्याहान्ते प्रकोष्ठदण्डे प्रतिसरंबध्वा ‘अस्थिभ्योनम’ इत्यभ्यर्च्य 'यद्वैष्णव’ मिति शूलान् शाययेत् । देव्यादीनां तत्तन्मन्त्रेण शाययित्वा उत्तराच्छादनं कृत्वा चतुर्दिक्षु चतुर्वेदानध्यापयेत् । सभ्याग्निं परिस्तीर्य हौत्रं प्रशंस्य्राऽऽहुर्बुनीयादीनेि कृत्वा वैष्णवं, ့်ဖြိုး स्वाहे त्यष्टोत्तरशतमावत्र्यहुत्वा सर्वदेवत्यं च डुत्वा आहवनीयादिषु पूर्ववद्धोमंहुत्वा सभ्यंविनाऽन्तहोमं जुहुयात् । अथवा सभ्याग्निमेकमेव कारयेदित्येके । रात्रिशेषं व्यापोह्य प्रभाते स्नाल्वा अलयं प्रवेिश्य गर्भालये पदविभाग कृत्वा तद्योग्यपदे पीठे रत्नानि विन्यसेत्। यजमान आचार्यादिभ्यो दक्षिणां दद्यात् । अप्रिंविसृज्य मुहुर्ते समनुप्रामे शय्यावेदिमासाद्य आचार्यः अथवा भित्तिशूलं मौलिदण्डे संयोज्याऽऽसनेचाऽऽसनोपरेिबंशदण्डं संस्थापयेत् । स्थानके पाददण्डौ शिलोपरि हर्द्धसंस्थाप्यतयोः कटिदण्ड बशदण्ड च संस्थाप्य यावत् दृढतरं तावद्योग्यं शूलं कृत्वा युक्त्या समूह्म कारयेत् । शयने स्थानकवत् द्वयोराधारं शूायनोध्र्वे संस्थाप्य तस्मिन् स्थापयेत् । पश्चाच्छिल्पेिनमाहूय पूजयित्वा शिष्टं सर्व ! पश्धति टदक्षन्धनार्थं ताम्रपङ्कैः स्तावदायतै। रतिटर्द बध्वा अष्टबन्ध निदध्यात् । आलयाभिमुखे बा आहवनीयान्निकुण्ड कृत्वा आधार हुत्वा अग्ने: पश्चिमतो धान्यपीठे वस्रोपरि अष्टबन्धी सन्यस्य 'मेदसेनम' इत्यभ्यच्र्य आधिवास्य, विष्णुसूक्तुं पुरुषसूतं, वैष्णवं च हुत्वा, मेदृसे स्वाहे' t જીપ लेपयेत्। यजमान आचार्याय दक्षिणां दद्यात्। शिल्पिनं च पूजयेत्। दि चतु * शिरावन्मूर्धादि पादपर्यन्तम् उर्भापाश्र्वी समावेष्ट्या ताम्रपट्टेन हस्तपादतली कृत्वा कार्पास तन्तुना सर्वागं समावेष्ट्द्ध पुनस्तथा रजुमावेष्टयेत्। आचार्याय दक्षिणां दद्यात् । शिल्पिनं च संपूज्य पश्चात्संस्कारं कारयेत् । मृत्संस्कारः अशोष्यजुर्लाशयज्ञं मृदं सुप्रश्शुस्ते दिने गृहीत्वाऽभिमुखे नववृत्रे कटे वुञ् अश्वत्थोटुंबरप्ल सेच्घयित्वाऽर्धमासं वासयित्वा त्रिफलोदकेनाऽलोड्या मृत्तुरीयांश पाषाण चूर्ण युतं तथाऽर्धमासं के गुग्गुलुकुदुकुट सज्जरसानां षोडशांशं संयोज्याऽऽलोड्य दधिमधुसर्पिभिः अतसीस्नेहेन पटल: 18 53 सहित तिलजेनसार्ध बिल्वफलसारं यथाभार्ग संयोज्याऽर्धमासं वासयेत्। तस्मिन् रजनी कटुकं त्रयश्चूर्णं तद्दशांशं संयोज्य श्लक्ष्णं कृत्वा तदर्धं कपित्थ निर्यास चूर्ण हरताळ कोष्टरोचनाकृष्णचंदनागरुचूर्ण च यथालाभं सुवर्णरजत चूर्णयुतं कदळीफलनाळिकेर सलिलं गोक्षीरं च संयोज्य संमर्य नदीपर्वतसस्यक्षेत्र वल्मीकसमुद्रजलगजवृषवृंगोद्रेदकुळीरावटजां मृदं च सुमुहूर्ते चाऽऽलयाभिमुखे गार्हपत्याग्निकुंण्डं कृत्वा आघारं हुत्वा अग्ने: पश्चिमस्यां (मायां) पूर्ववत् धान्यपीठे नववस्त्रे मृदं संन्यस्य ‘मांसेभ्यो नमः' इत्यभ्यर्च्य अधिवास्याऽग्निं परिस्तीर्य महीसूक्तं, भूमि देवत्यं, विष्णुसूक्तं, पुरुषसूक्तं, वैष्णवं, मुन्योर्मत्रांश्च हुत्वा ‘मांसेभ्यःस्वाहे' त्यष्टोत्तरशतं जुहुयात्। आचार्य पूजयेत् । देवं ध्यायन् ब्रेक्षरादिन' मृदुमभिमृश्य मेदिन्यार्दीन् पारमात्मिकें च जपन् स्जुबन्धादुपरिष्टादुत्तमोगादि महांगेषु मृदमालिप्य पश्वाच्छिल्पिनमाहूय पूजयित्वा हस्तेन विना सर्वांगेषु करण्डिकयाऽऽलिप्य पुनरपेि रज्युं तथाऽऽबध्य शोषयित्वा पश्चान्मृदं संयोज्य तदूर्ध्वे रर्जुं न योजयेत् तदूध्र्वेरत्नानि सन्यसेत्। हृदये पद्यरार्ग ग्रीवायां भौतिकं बाहोबैंडूर्य नाभी ब्रह्ममणि मेढ़ेसौवर्ण पादयोः पुष्यकें दक्षिणनयने सूर्यकान्तं वामे चंद्रकान्त च पारमात्मिकं च जप्त्वा संन्यसेत् । मासेऽतीते शर्कराकल्कलं संलेपयेत्। शर्करालेपनम् अथ शर्कराग्रहणं वक्ष्ये-पुण्यनक्षत्रे समीपे नदीती रेवाऽन्यस्मिन्मन्मनोरमे शुद्धेदेशे खनित्वा आहृत्य प्रक्षाल्य संशोध्य चूर्णकृत्य त्रिफलोदकेन सिंचन् शनैःशनैः शोषयित्वा कपित्थनिर्यास तोयेनाऽऽलोङय देवताभ्यः स्वाहेतिव्याहृत्यन्तं जुहुयात् । ‘एतत्परिषदः मिति अग्निं विसृजेत्। विमानार्चनाकल्ये महाशास्त्रे आचार्यदक्षिणां दद्यात्। शर्कराम् 'अग्निरिन्द्रा' दिनाऽमि मृश्य पुरुषसूक्तेन आलेपयेत् । पश्र्चाच्छिल्पिनमाहूय संपूज्य तक्तल्क्ंसर्वागेषु समालिप्यैवं मासं प्रतिशुष्कं संलक्ष्य अच्छिद्रमभेद्यं तत्कल्केन तन्निर्यासाम्बुना अङोपाङप्रत्यङानि यथा सपूर्णानि तथा कुर्यात् ।
पटाच्चाधनम् पुनः शुध्दंकार्पास तन्तुनाकृतं सूक्ष्मंवस्त्रं समाधृत्य पूर्ववत्सभ्याग्निकुण्डं कृत्वा आघारं हुत्वा पूर्ववद्वान्यपीठे नववस्त्रे अम्बरंसन्यस्च 'त्वचेनम' इत्यभ्यच्यर् अधिवास्य अग्निंपरिस्तीर्य विष्णुसूक्तं,पुरुषसूक्तं,सह पटलः 19 55 संपूज्य तेन तत्तदङ्गिनं वर्णं संलेपयेत् । अत्यन्तं दर्शनीयं यथोक्तविधिना संले (प्य) ख्य पश्चादेवमेव संस्कारं कृत्वा सुवर्णसहितं वर्णं संलेपयेत् । तस्माच्छक्तियुतं भवतीति विज्ञायते ॥
इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्ते विमानार्चनाकल्पे शूलस्थापन (वर्ण) विधिर्नामाष्टादशः पटलः ||१८||
अथ एकोनविंशः पटल:
अथ ध्रुवबेरबिधिं वक्ष्ये-तत् त्रिविधं स्थानकमासनं शयनं चेति । पुनस्तदेकैकं चतुर्विधंस्यात् । योगं वीरं भोग माभिचारिकमिति । योगार्थं योगमार्गं भोगार्थं भोगं वी (रा) र्यार्थं वीरमार्गं शत्रुजयार्थमाभिचारिकं कारयेत् । ग्रामाद्वाह्ये विविक्ते देशे नदीतीरे तत्संगमे पर्वते वने वनपाश्र्वे योगस्थानकं , तद्वाह्येवा वीरस्थानकं , वनगिरिजल दुर्गे राष्ट्रान्ते शत्रु दिङमुखेचाऽऽभिचारिकं भवति ।
विमानं नलि (न) कंविमलाकृति सर्वतोभद्रं, नन्द्यावर्तं, श्रीप्रतिष्ठितं
स्वस्तिभद्रं, पद्याकारं ,वृत्तगेहम् ,उद्योगपद्यं ,योगकान्त , मित्यादिसम चतुरश्र, मायताश्रं , वृत्तं, वृत्तायतं स्थानकस्य ।
अष्टाऽङ्गं सर्वतोभद्रं , महापद्यं , वृत्तभद्रं (पद्मं) चतुर्मुखदिशा
स्वस्तिकं ,महापद्यं ,चतुस्फुटं ,पर्वताकारं ,खंडह् ,मुद्योगपद्यं ,समचतुरश्रं समवृत्तंवाऽऽसनस्य।
स्वस्तिकं वृत्तभद्रं वृत्तगेहमवेदिकं प्रेक्षागृहं महाराजच्छंदं श्रीप्रतिष्ठितं, शनैर्योगं, मातृखंडं , गणिकाविशालमेवमादीन्यायताश्राणि वर्तुलायतानि वा शयनस्य ।
स्थानके विमाने स्थानक बेरम् आसने चासनं शयने शयनं सर्वत्रस्थानकमासनं यानकं वा, शयने शयनं कर्त्तव्यम् , अन्ययोः शयनं नैवकाल्पयेत् । शयनागारद्वारविस्तारंपादयोरन्तरं तप्तादोदयाष्टांशोनं द्वारोत्से धम् एवमासनागारे स्थानके वा कारयेदिल्येके ।
यानके सर्वविमानं ध्रुवबेरेष्विष्टं मानं विनिश्र्चित्य सलक्षणं बेरं कृत्वा गर्भागारे कृते पदे दैविके स्थानकं यानकं च किं चिन्मानुषमाश्रित्य दैविके चासनं किंचिद्यैवमा श्रित्यमानुषांशेशयनं संस्थापयेत्। प्राग्द्वारं सर्व संपत्करं 56 शांतिकं पश्चिमशीर्ष पौष्टिकं दक्षिणशीर्ष जयदं उत्तरशीर्षमाभिचारिकम्। ग्रामाद्दक्षिणे शयानं उत्तरद्वारं चेत् प्राक्शीर्ष पश्चिमे प्राकू द्वारं चेद्दक्षिणशीर्षम्, उत्तरे दक्षिणद्वारं चेत्पश्चिमशीर्ष प्राच्यां पश्चिम द्वारंचेत् दक्षिणशीर्षमेव कारयेत् । स्थानकासनशयनानि ग्रामप्रेक्षाण्येवकारयेत् । उत्तरेभितिमूले पार्श्व श्वेताभ चतुर्भुजं मृगपरशुधरम्अभयं कट्यवलंबितहस्तं शङ्करें दक्षिणाभिमुखं स्थितमेव कात्येत्। तदुत्तमं योगस्थानकम्। ब्रह्मशङ्कराभ्यां हीनं मध्यमं, पूजकमुनिभ्यां हीनमधमम् ॥ भोग स्थानक वैविध्यम् कटघवलंबित सिह्मकुण्ठ (र्ण) वामूहस्तं, तथा ब्रहोशै। दक्षिणे श्रियदेवीं प्रसारितवामकरों देवर्किधित्समीक्ष्य स्थितां, वामे हरिणों श्यामाभां रेितदक्षिप्गहस्तां धृतं इस्तां संस्थित वामपादां किंचित्कुंचितदक्षिणपादां देवं किंचित्समीक्ष्य स्थित करवेत्। देयो हस्तपादी वामेनोत्कटिकमासीनं सपद्मवामहस्तं दक्षिणोरुनिहितदक्षिणकरं, बामे पुराणं बामेन जानुनासीनं दक्षिणेनोत्कटिकमासीनं सपद्म दक्षिणहस्तं वामोरुविन्यस्तबामकरंकारयेत् । एवमासयित्वा हस्तौ संपुटाँवा कारयेत्। tटल: 19 57 वीर स्थानक द्वैविध्यम् देवं श्यामाभं चतुर्भुजं शंखचक्रधरं कृारयेत् । दक्षिणवामयोः ब्रह्मेशानाभ्यां भृगुपुण्याभ्यां किष्किधसुंदराभ्यां व्याजकाभ्यां सनकसनत्कु सनकसनत्कुमाराभ्यांहीनंमध्यमम्, आदित्यचंद्राभ्यां पूजकक्षिति(मुन) भ्यां हीनमधमम्॥ आभिचारिक स्थानकम् एवं द्विभुजं चतुर्भुजं वा धूमः (म) वर्णं श्यामाऽधरं (म्बर) शुष्काङ्गं आद्रद्यनुक्त नक्षत्रेशर्वयाँ चरराशौ स्थापितं विमानं च लक्षणहीर्न कारयेत्। एतदाभिचारिकस्थानकं स्यात् ॥ पीठपरिमाणम् स्थानकस्यपीठोर्च, बेरोदयं द्वारोदयं वा अष्टभार्ग षट्रभार्ग वा कृत्वैकांशंभुवंगसमम् अध्यर्ध द्विगुर्ण वा समवृतं पद्माकारें देवपार्द पद्धतुङ्ग:पुडुंगुल मृथ्यंगुर्ल वा देद्दलुब्धगृक्षेतुनीत्यादू(दधुऊ); पीठोत्सेधमानेन समस्थलं कृत्वा तदूध्र्व देवीभ्यां सह देवं यथोक्तदेशे संस्थाप्य तत्स्थले कौतुकादीन् संस्थापयेत् ॥ योगासनस्यात्तमल्वादिकम् अथ योगस्थानं वक्ष्ये - देवं श्वेताभं चतुर्भुज पीतवाससंजटामौलिं 58 विमानार्चनाकल्ये महाशास्त्रे चन्द्रादित्याभ्यां सनकसनत्कुमाराभ्यां हीन मध्यमम्, भृगुमार्कंडेयाभ्यां हीनमधमम् ॥ भोगाऽऽसनस्योत्तमत्वादिकम् । 啤 r रेितदक्षिणपादं दक्षिणहस्तं w सिह्मासने समासीनाम् एतयोर्वामदक्षिणकरौ पद्योत्पलधरौ अन्यौ सिह्मासने निहित सिह्मकणों वा तद्विपरीतौवा देवं देव्यी रन्तरभाग लाल यवद्वर्य तत्तुरीयांशाधिकं हीनं वा दक्षिणोत्तरयो र्ब्रह्मशङ्करौ तथाऽऽसीनौ भृगुमार्कंडेयौ च एकजानुक्रमेणाऽऽसीना वन्यत्सर्वभोगस्थानकवत्, अपरभितिपार्श्व माया संह्लादिनीभ्यां व्याजिनीभ्यां तुंबुरुनारदाभ्यां किंनरमिथुनाभ्यां यक्षविद्याधराभ्यां सन कसनत्कुमाराभ्यां सूर्यचंद्राभ्याम्, एवं क्रमेण समायुक्त मुक्तमम् ॥ ा,सनकसनकुमाराभ्या आदित्यचंद्राभ्यां पूजकमुनिभ्यां हीन मधमम्। मेकजानुक्रमेणासीने दश्रिणे ब्रह्माण मनु च वामेशंकरं भृगुंच रतेिं बाणोंच चामरधारिण्यौ च कारयेत्। सनक सनत्कुमाराभ्यां तुबुरुनारदाभ्यां सहितम्। उत्तमं वीरासनम् । तुंबुरुनारदाभ्यां i व्याजिनीभ्यां हीन मध्यमम्, ब्रह्मशंकराभ्यां सूर्यचंद्राभ्यां पूजकस्थाने देवीभ्यां हीनमधमम्। देवं वेदिकासने समासीनं चतुर्भुज द्विभुजं वा नीलार्भ श्यामवस्त्र ऍटल: 19 59 स्थापयेत्, एतदाभिचारिकासनं भवति ॥ सिंहासनम् सिंह ोत्सेध द्वारोत्सेर्ध बेरोत्सेध वा द्वादशभाग कृत्वा षडंश षट्चत्वारिंशदङ्गुलंमध्यमम्, चत्वारिंशदङ्गुलमधमम्॥ লক্সাণ্ডSভােলম कंपं त्र्यंशम्अधोदलंदव्यंशम् ऊर्ध्वदल मूर्ध्वाधः शतपत्रैस्संयुक्तं एवं पद्मासन स्यात् ॥ .. पद्मसिंहासनम् सिंहासनस्योत्सेर्धेत्रयोविंशतिभागं कृत्वा एकांशं पादुकंदळूमेकांशं कंपमेकांशं चतुरंशजगती एकांशं पबंधू)धुगेकांशं एकांशंदुळंयंशं: कुमुदम्, अंबुजमेकांशम् एकांशंकंपंचतुरंशंकंठ सिंड्र्युक्त तुदूध्र्वे चैकांश कंपं पद्ममेकांशं द्व्यंशा महापट्टिकाचेत्येतत् पद्मसिह्मासनं स्यात् । भद्रासनम्। , अथवा भद्रसिंहासनोत्सेध षोडशभागं कृत्व एकांशमुपानतुचूतुंशु जगती त्र्यंशं कुमुदम् एकांशंकंपं चतुर्होकंठं सिंहैर्युक्तं तदूर्ध्वेचैकांशंकंपं द्व्यंशामहापट्टिका च एतद्रासनं स्यात् । द्वयोरुभौपाश्चौंसिंहौसमुद्धहन्तौ च कारयेत्। आसनस्थस्यदेवस्य जानूपरिष्टात्कोशान्तं मध्यगं जान्वोः पार्श्वयोः बाह्वोश्चमध्यमं सूत्रमृजुप्रसारयेत् । तत्रानुक्तं सर्वं शिल्पिशास्रोक्तविधिना कारयेत् ॥ अथ योगशय्याक्रम वक्ष्ये-देवं द्विभुजम, अर्धार्धशयानं पीतश्यामं दक्षिणहस्त मुष्पधाने न्यस्य मौल्यग्रं समुध्टत्य सम्यकू प्रसार्य वा अन्यं 60 विमानाचनाकल्पे महाशास्त्रे विंशत्यङ्गुलं पाष्ण्र्यन्तरं भागं जान्वोश्चतुर्दशाङ्गुलंब्रह्मसूत्राद्दक्षिणे मुखं त्र्यङ्गुलं तिर्यग्गतं भवति । शिरः पार्श्वेश्रियं देवीं देवस्यबाहुसंस्पृशां सपद्मदक्षिणहस्तां कटिकन्यस्ताऽन्यहस्तां पादपाश्वेमर्हृदेवीं देवरूय ङिघ्रसंस्पृशां धृतोल्पलदि ों की 影 कौतुकादक्षिणे मार्कण्डेय बामे भृगुं तद्दक्षिणे भिक्तिपाश्र्वे चासीन ब्रह्माण वामे शंकरं च दक्षिणेवक्रतुण्ड वामेविन्ध्यवासिनीं पादपाश्र्वेमधुकैटभावुग्रवेगसमन्वितौ समुद्रतरङ्गाच्छ! जानूअनन्तबिषज्वालाभिदह्यमानौ च कारयेत् । नाभिदेशे पद्मेसमासीनंब्रह्माणं तद्दक्षिणे पश्चायुधान् तद्दक्षिणेअश्विनी अष्टलोकपालान् । तथाऽप्सरसश्च कारयेत् । एतदुत्तमंभोगशयनम्, तुबुरुनारदाभ्याम, अश्विभ्यां लोकपालैश्व विना मध्यमम्, पूजकमुनिभ्यां अप्सरोभि-श्वविना अधमम् ॥ । वीरशयनं तदुक्तमत्वादि देवं श्यामाभ चतुर्भुज शंखचक्रधरं सव्यहस्तं शिरोपधान कृत्वा वामहस्त प्रसार्य शयानं पादपाश्र्वेश्री भूमिभ्यां पादमर्दिनीभ्यां मधुकैटभाभ्यां संयुक्तं कौतुका इक्षिणे मार्कण्डेयं वामे भृगुं तद्दक्षिणेभित्तिपार्श्वेचा (नाभिपद्मेसमा) सीनंब्रह्माणं पश्चायुधान् गरुडं चंद्रादित्यौ सप्तर्षीन् द्वादशादित्यान् एकादशख्द्रान् जयाद्यप्सरस स्तुंबुरुनारदौ सनकसनत्कुमारौं ब्रहोशौ च प्ट: 19 6. कूारयेतू । एतदुत्तमं वीरशयनम्, रुद्रैरादित्यैरप्सरोभिश्वविना मध्यमम्, किंनरमिथुनाभ्यां सनकसनत्कुमाराभ्यां पूजकमुनिभ्यां हीनमधमम् ॥ आभिचारिकम् शेषं लक्षणहीनं द्विफणं द्विवलयमनुन्नतशिरः पार्श्वं देवं नीलाभंद्विभुजं जंबा समशयनं महा तं शाष्कवकंशुष्काङ्गं सर्वदेवैर्विहीन कारयेत्। एतदुत्तममाभिचारिक शयनम्, एकफणम्, एकवलयं मध्यमम्, सर्पदेहंविना समस्थलशयनमधमम् ॥ 令 哆 8. ۶ ما ● व्यालसिंहमुखान् श्रृंगमध्योशिखामणि च कुर्यात्। तेषामुत्सेर्धशयनोत्सेध : पार्श्वयोः पादे च यथोचितंस्यात् एवं शयनंपरिकल्पयेत् ॥ ब्रह्मादीनां स्थानप्रमाण व्वणादि निर्णयः तद्विस्तारमष्टादशाहुलं तद्दशांशोनमूध्र्वदल विशालमधोदलनतं चतुरङ्गलं धङ्गुलपरिणाहं नालस्य दक्षिणे तद्दक्षिणे च बालाऽबाल पर्णयुतं बालपर्णस्य विस्तृतसमं तयो नळं एकांगुल परिणाहं कुर्यात् । तत्पद्मकर्णिकामध्ये ब्रह्माणं चतुर्मुखं जटामकुटधरं हिरण्यवर्णं पुष्पांबरधरं सर्वाभरण भूषित विमानार्चनाकल्पे महाशाख्ने दक्षिणमालोडधकरं वामंकट विन्यस्तं चतुर्हस्ताभ्यां प्रावलीकृत्यवा समासीनं अथवा स्वांकेवामाऽवामकरौ प्रसृतौ कारयेत् ॥ रायामस्य दशांशैकांशं तालं तस्यऽऽदित्यैकांशमंगुलं कारयेत् । ब्रह्माणं त्रितालेन, गरुडं पश्चायुधान् षण्मात्राधिक द्वितालेन, द्विभुजंकरं(ड) टिकामकुटादिभूषणयुतं (द्रु) धृतवेगेन उद्देश्यकर पुंडरीकरूपं (भूताकारं) वृताकार श्वेताभ, शाङ्ग नपुंसक पीताभं, गदां द्विषट्तालेनच मधुकैटभी चंद्रादित्या घतिश्वेताऽतिरती, त्रितालेन इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोतें विमानाचनाकल्पे स्थानकादि ध्रुवबेरविधानंनाम एकोनविंशःपटलः ॥१९॥ 3Se fòSI: qCCI: अथ देवस्यदेव्यादीनांच वर्णवाहनकेत्वादीन्चक्ष्ये । वर्णवाहनकेतुनामूनक्षत्रपत्नीबीजाऽक्षरादीनि ज्ञात्वाऽर्चयेत् । अन्यथा चेदसुरापूजांग्रु हृणीयुः । । देवस्यवर्णनिर्णयः देवः कृतयुगेश्वेतवर्णः त्रेतायांरु (क्मा) ग्माभिः, द्वापरे रताभः, कलौश्यामवर्णः, सर्वेषुश्यामवर्णो वा, सर्वेषां वर्णानां श्यामं मुख्यम् ॥ प्रथमावरणदेवाः । तस्मात् श्यामवर्णः पीतांबरधरः किरीटकेयूरहार प्रलंबयज्ञोपवीती श्रीवत्सांकः श्रघतर्भजः शां iS बेित्तहस्त w te: 2O S3 जवाहुनो अकार्बीजः पंचश्ट्राद्धर्वो दृंक्षिणूवूमयोः श्रीभूमिसृंहितो विष्णुः (तं) विष्णुं मद्दृविष्णुं सुद्युविष्णुं व्यापिनमिति चतुर्मूर्तिमंत्रैरर्चयेत् । अथवा पंचमूर्तिमंत्रैरर्चयेदिति केचित् । तत्प्राच्यां पुरुषूः प्रुङ्भुखः श्वेताभः पीतवासाश्चतुर्भुजश्शृंख चक्रधर् अाग्नेय्यां कपिलः प्राङ्मुखः श्वेताभः अष्टहस्तः दक्षिणे चैकहस्ते नाभयप्रदोऽन्यैश्चक्राऽसिहलधरः वामे चैकहस्तेन कटिमवलंब् अान्यैः शंखचापदण्डधर, रक्तवासा मकुटादि सबभिरणभूषितः गायत्री सवित्री संयुक्तः कपिलः 'कपिलं मुनिवरं शुद्धं वेदरूपिण' मिति ॥ दक्षिणे दक्षिणाभिमुखोंऽजनाभः रक्तांबरधर श्चतुर्भुजः शंखचक्रधर स्सर्वाभरणभूषितो सहितः सत्यः 'सत्यंसत्यात्मकं ज्ञानमयस-वतेज' मिति । नैक्रत्यपश्चिमाभिमुखतमूचामीकराभवतु भुज़ चतु:श्रृंग.द्विशीर्ष ससहस्त: शखचक्राज्य स्था દૂધમૃધ્વાસ્ત્રપાવાર सर्वाभरणभूषितो दक्षिणवामयोः स्व * ‘यज्ञं सर्वदेवमयं पुण्यं क्रतु' मिति ॥ पश्चिमे पश्चिमाभिमुख श्चतुर्भुजः सर्वाभरणभूषितः कनकाभः श्यामांबरधरः पवित्रीक्षोणीभ्यां सहितः अच्युतः ‘अच्युतं अपरिमितमैश्वर्यं श्रीपति मिति ॥ वायव्ये पश्चिमाभिमुखः स्फटिकाभः श्यामांबरधरः शंखचक्रधरो ऽभयवरदहस्तः श्रीवत्सांकस्सर्वाभरणभूषितःकमलेलाभ्यां युक्तो नारायणः ‘नारायणं जगन्नाथं देवदेवं त्रयीमय' मिति । उत्तरस्या मुक्तराभिमुखः प्रवालाभी नवसमपवफणान्वितानन्तोत्संग आसीनः पुष्पांबरधरः सर्वाभरणभूषितः चतुर्भुजः शंखचक्रधरः प्रमोदायिनी महीयुक्तोऽनिरुध्दः 'अनिरुध्दंमहांतं वैराग्यंसर्वदेव (तेजो) मय' मिति ॥ ऐशान्यां प्राङ्भुख स्तरुणादित्यसंकाश' श्चतुर्भुजः शंखचक्रधरः श्रीवत्सुवक्षुः सर्वाभरणसंयुक्तः श्वेतवस्रोत्तरीयोपवॊतः दक्षिणवामयोरििन्दराधरणीभ्यां युक्तः युण्यः पुण्यं पुण्यात्मकं पुण्यमूर्तिं पुण्यदायिन' मिति ॥
64 विमानर्चनाकल्पे महाशास्त्रे
द्वितीयावरणदेवा:
द्वितीय्यावरणे प्राच्यां वराहः प्राङ्मुख श्यामाभ श्चतुर्भुज: शंखचक्र
धरः सर्वाभरण संयुक्तः रक्तांबरधरः वराहाननः श्रीभूमिभ्यांसहितः ‘वराहो
वराहं वरदं भूमिसंधारणं वज्रदंष्ठ्र मिति |
आग्नेय्यां प्राङ्मुख इंदीवराभो हेमांबरधरः चतुर्भुज: शंखचक्रधरः
सर्वाभरणभूषितः कमलाऽवनीभ्यां सहित स्सुभद्रः ‘सुभद्रं सुमुखं सुखप्रदं
सुखदर्शन' मिति |
दक्षिणे दक्षिणाभिमुखो नारसिंहः श्वेताभः रक्तवसुंधरः चतुर्भुज
शंखचक्रधर: अभयकट्यवलंबित करः सिंहाननः श्रीभूमिसहितः नारसिंहः
‘नारसिंहं तपोनाथं महाविष्णुं महाबल' मिति |
नैऋत्यां पश्चिमाभिमुखो हेमाभः श्यामांबरधरः चतुर्भुज: शंखचक्र
धर:किरीटहाराद्याभरणान्वित: पद्मास्थिराभ्यायुत: ईशितात्मा 'ईशं वरदं-
सर्वेश्वरं ईशितात्मान’ मिति ।
पश्चिमे पश्चिमाभिमुखो वामनो ब्रह्मचारी वकुलफलाभो द्विभुजः
छत्रधरः दण्डधर स्समेखल: कौपीनवासाः सोपवीत: कृष्णाजिनधरः
पवित्रपाणिः वामनो 'वामनं वरदं काश्यपमदितिप्रिय' मिति |
वायव्ये पश्चिमाभिमुखो नीलाभः पीतांबरधरोलक्ष्मीधरणीभ्यां
युक्त:सर्वोद्वहः ‘सर्वेशं सवाधारं सर्वज्ञं सर्वोद्वह' मिति |
उत्तरेचोत्तराभिमुख स्त्रिविक्रमः श्यामाभः चथुर्भुज: शंखचक्रधरः
पीतांबरधरो हारादिभूषित स्सुस्थितवामपादो ललाटान्तोद्धत दक्षिणपाद
उद्धृतपादप्रसारितदक्षिणहस्तः कट्यवलंबितवामहस्तः त्रिविक्रम त्रिविक्रमं
त्रिलोकेशं सर्वाधारं वैकुंठ' मिति ।
ऐशान्यां प्राङ्मुखो रक्ताभः श्यामांबरधरः कनकाश्यामाभ्यां सहितः
सर्वविद्येश्वर: 'सर्वविद्येश्वर: पुण्यं शुध्दं ज्ञान' मिति |
पुरुषादीनामनुक्तं सर्वं विष्णोरिवेति विज्ञायते ||
तृतीयावरणदेवा:
तृतीयवरणे प्राच्यां श्यामाभ: अभ्यंतरमुखो जपांबरधरो ज्येष्ठजो
द्विभुजो धृतकुलिशदाक्षिणहस्त: कट्यवतंबितवामहस्त: किरीटाद्या
पटलः 20 65
भरणान्वितो मेघनादरवो वेणुध्वजो गजवाहनः शचीपतिः जका (राद्यक्ष)
रबीजः 'इन्द्रं शचीपतिं पुरुहूतं पुरन्दर’ मिति ॥
आग्नेय्यां वह्निजातः किंशुकपुष्पसदृशः शक्तिपाणिः कुण्डलाङ्गद
हारवान् शुकपिञ्छाऽम्बरधरः कपिध्वजवाहनः स्वाहापति रिकारबीज
स्सर्वदेवमुख आसीनोऽग्निः ‘अग्निं जातवेदसं पावकं हुताशन' मिति ।
दक्षिणे श्यामाभो रक्तवस्त्रधरो गदी व्यालध्वजो महिषवाहनो
भरिणीजः फकारबीजः शुकांगीशो घंटानादरवो यमो ‘यमं धर्मराजं प्रेतेशं
मध्यस्थ' मिति ॥
नैरृत्यां नीलाभो रक्तांबरधर: शूली भौतिकारव्येभवाहनः कृक -
लासध्वजो भूलजः सम्मोहिनीपतिः पकारबीजः घणवरवो निरृति:
'आरंभाधिपतिं नीलं निरृतिं सर्वरक्षोऽधिपति’ मिति ॥
वारुण्यां नीलवर्णो रक्तवस्त्रधर: पाशीसिंहध्वजो वारुणज्ञः
सुप्रतीकेभवाहनः अञ्चनापति: वकारवीज: दर्दुररवो वारुणो 'वरुणेप्रचेतसं
रक्तांबरधरं यादसांपति’ मिति ॥
वायव्ये कनकाभ स्सितांबरधरो गजवाहनः वायुजो वेणुध्वज:
कुमुद्वतीपतिः दण्डभृत् यकारबीजः शंखरवो वायुः ‘जवनं भूतात्मकं-
वायुमुदान' मिति ॥
उत्तरे सितवर्णः श्यामांबरधरो दण्डी पुष्पकवाहनः कृकलासध्वजः
ककारबीजो यवनलापति र्धनिष्टाजो मृदंगरवः कुबेरः 'कुबेरं धन्यं पौलस्त्यं
यक्षराज' मिति ॥
ऐशान्यां पाटल्याभ स्सितांबरधरो वृषध्वजवाहनः जटामौलिश्वतु-
र्भुज: त्रिनेत्रः शूलपाणिः शकारबीजः आर्द्राज: पार्वतीशो डमरध्वनि रीशानः
'ईशानमीश्वरं देवभव’ मिति ॥
इंद्रादयोवाष्टावभ्यंतरमुखा एतेष्वंनिरुध्दं त्रिविक्रमं वामनं, च विना
ध्रुवेस्थिते स्थितान् आसीनेत्वासीनान् शयने, यानके च तत्तत्कौतुकवत्
ध्यायन् अर्चयेत् ॥
श्रीभूचतुर्नाम
देवस्यदक्षिणे रुग्मभा क्षौमांबरधरां पद्महस्ता कक्ष्यबद्धघनस्तनी
ललाटोपरिं पुष्पचूड़ान्विता मकुटं हारादि सर्वाभरणभूषिता श्रीवत्सांदिबीजा
66 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे
फल्गुनोत्तरजा ध्वनिंरवाश्री: श्रियं धृतिं पवित्रीं प्रमोदायिन' मिति ॥
वामेश्यामाभा रक्तांबरधरा रक्तोत्पलधरा मकुटादिसर्वाभरणसंयुक्ता
वैशाखेरेवतीजाता लक्ष्मोपूर्वाक्षराधिपा शंखरवाभूमिः 'हरिणीं पौष्णीं
क्षौणीमही‘हो मिति ॥
पुरुषादि देवीनां चतुर्नामोहः
पुरुषादीनां देवीनां श्रीभूम्योरिवेति विज्ञायते ॥
कमाचस्थानप्रथमावरणदेवाः
कर्मार्चास्थाने पीठे प्राच्यां प्राङ्ममुख स्सुभद्रः पूर्ववत् ॥
आग्नेय्यां प्राङ्मुख स्सुवर्णः पीतांबरधरः सकला विश्वाभ्यांयुक्त
स्सर्वः सर्वेविश्वं सर्वाधारं सर्वेश्वर’ मिति ।
दक्षिणे दक्षिणाभिमुखो हयात्मकः श्वेताबभ: पीतवासा हयाननः
इलाविश्वाभ्यांसहितो हयात्मको 'हयात्मकं देवेशं सर्वानंदं सनातन' मिति ॥
नैर्ऋत्यां पश्चिमाभिमुख स्सितवर्ण ररमांबरधरः शुद्धावि-
मलाभ्यांयुक्त स्सुखावहः 'सुखावहं सुरेशं सुमुखं सुरप्रिय’ मिति ॥
पश्चिमे पश्चिमाभिमुखो रामदेवः कनकाभो नीलांबरधरः ब्राही-
विजयाभ्यांयुक्तो ‘रामदेवं महाबलं महाभद्रं परशुपाणि' मिति ॥
वायव्ये पश्चिमाभिमुखः किंशुकपुष्पाभः सितांबरधरः सुभगासु-
मुखीभ्यांयुक्त स्संवहमं ‘स्संवहं सर्वतेजोमयम् आनन्दंसर्वरूपिण' मिति ॥
उत्तरे च उत्तराभिमुखः पुण्यः पूर्ववत् ।
ऐशान्यां प्राङ्मुखोऽग्निवर्ण स्सितांबरधरः सुमताज़ननीभ्यांयुक्त
स्सुवहः 'सुवहं सुकृतं विज्ञानं वेदमय' मिति ।
सुभद्रादीनामनुक्तं सर्वं विष्णोरिवेति विज्ञायते ॥
द्वितीयावरणदेवाः - मित्रादीनां लक्षणं च
द्वितीयावरणे गजवाहनः श्वेताभः .स्त्रुवध्वजो मित्रेशो मित्रः,
रुरुवाहणनोऽग्निवर्णे जुहूध्वजः सतीशोऽत्रिः, गजवाहनः कनकाभस्सवारि
कलाशध्वज:शुभेश्वर:, शिवः,वायुवाहनंः प्रवालाभो वेदध्वजः शुद्धशो
षटल: 20 67
विश्वः, सर्वैरक्तांबरधरा भेरीरवा रोहिणीजा तन्नामाद्यक्षरबीजाश्च एतान्-
पीठान्ते प्रागादि बहिर्मुखान् अर्चयेत् ।
हेमाभ स्सनातनः, कुन्दाभः सनन्दनः, गुञ्जाभः सनत्कुमारः,
स्फटिकाभस्सनकऋश्व, सर्वे श्यामांबरधराः पद्मवाहनः कूर्चध्वजा:
ब्रह्मचारिनण: नामाद्यक्षरबीजाः पुष्यजा शङ्गनादरवाश्च, एतानाग्नेयदि
कोणेषु बहिर्मुखानर्चयेत् ॥
मित्रादीनां चतुर्नाम
मित्रलोकहितंविश्वात्मानंकपि (वि) वरम्, अत्रिंत्रिधागतिंतृतीयात्मकं
वेदमूर्तिम्, शिवं मुनिवरं शुद्धं सुयोक्तारम्, विश्वं भूतनायकंजगीद्वीक्षणं
सर्वमातृकम्, सनातनं मुर्नीद्रं ब्रह्मसंभवं निष्ठानकम्, सनन्दनं गुरुं सर्वपूज्यं
मंत्रज्ञम्, सनत्कुमारं ज्योतिरीशं निरुद्वेगमक्रोधम्, सनकं नियंतारं धर्मीज्ञं
धर्मचोदितमिति ॥
तृतीयावरणदेवाः
तृतीयावरणे इन्द्रादीन् दक्षिणे श्रियं वामे हरिर्णी च, पूर्ववदर्चयेत् ॥
ब्रह्मादिलक्षणम्
दक्षिणेभित्तिभार्श्वे रुपप्राभो हंसवाहनः कमंडलुध्वजोऽभिजित
स्सावित्रीपतिः उकारबीजो वेदरवो ब्रह्म 'ब्रह्माणं प्रजापतिं पिता
हिरण्यगर्भ' मिति ॥
सुवर्णाभो ब्रह्मचारी रक्तांबरधरः पञ्चवाहनः कूर्चध्वजः शंखरबः
मकारबीजः मार्कडेय: 'माकंडेयं पुण्यं पुरातनममित' मिति ॥
वामे भित्तिपार्श्वे श्वेताभो व्याघ्रचर्माबरधरः परशुमृगदडधर: चतुर्भुजो
वृषध्वजवाहनो डमरु(क) ध्वनिः मकारबीजः आर्द्राज उमापति र्गङ्गाधरो
'गङ्गाधरं वृषवाहनम् अष्टमूर्तिमुमापतिं’ मिति ॥
अग्निवर्णः शुक्लांबरधरः पद्मवाहन: कमण्डलु ध्वजो रोहिणीः
शङ्करवो नामाद्यक्षरबीजः ख्यातीशः पद्मापिता 'पद्मपितरं धाक्तृनाभं
ख्यातीशं भृगु' मिति ॥
68 विमानार्चनाकल्पे महाश्त्रे
धाद्रादीनां लक्षणम्
दक्षिणे गंधर्वस्थाने वेणुवर्णो रथकेतु स्संधिनीश उदङ्मुखो धाता,
बामे गधर्वस्थाने शुकपत्राभो गजवाहन स्सर्पध्वजो ऊर्ध्वेशो दक्षिणामुखो
विधाता, द्वारदक्षिणशिरा ऊर्ध्र्वमुखो नीलवर्णो वृषभवाहनोऽग्निकेतुः
प्रीतीशो भुवंग भृतिः पूजकादिभिरर्चनाकालादन्यत्राऽनलंध्यः उपरिस्थाने
पूजयेत् । तदुपरि शुक्लाभ स्तुरंगवाहनः श्वेतकेतुः भरणीश उदारः अधोमुखः
पतङ्गः द्वारदक्षिणभागे सुवर्णाभो गजवाहनो वृषध्वजो बलेशः पतिरः, वामे
सुवर्णाभो रथवाहनः शङ्कध्वजो धरणीशोऽवाकशिरा वरुणः एतेनामाद्य-
क्षरबीजा रशंखरवा आश्वयुज्यां हस्तजथ ॥
धानादिनां चतुर्नाम
'धातारं ङंभिनं सनिलं गंधवं, विधातारं कीनाशं मूलंडंन्यर्णं, भृतिं
भुवंगम् उत्संगं पीठं, पतंगम् उत्करम् अपदानं कपर्दिनं, पतिरं बल्वितं
मध्यगं वंखंरं, वरुणं तेजिनं दंसिनं तरस्विन' मिति षडेतान् कबाटं
यत्राऽस्ति तत्रार्चयेत् ॥
आलयबाह्मे न्यक्षादि देवाः
आलयस्य बहिःपार्श्व प्राग्द्वारमध्ये प्राङ्ममुखो दूर्वाकुरवर्णो हेमां-
बरधरः प्रज्ञा (पूजा) त्पीशो दण्डपाणि: श्येनध्वजवाहनो रोहिणीजो
न्थक्षाद्यक्षरबीजो 'न्यक्षं दीधीन्यकं पीवरमार्यक' मिति ।
दक्षिणे दक्षिणामुखो रक्तवर्णस्सितांबरधरः उत्साधिनीपति र्दण्डधरः
पिंडिपालध्वजोहयवाहनः मंस्खोद्भव: सुक्ध्वनि: विश्वाद्यक्षरबीजो विवस्वान्
विवस्वंतं भरतं विश्वकर्माणं मरीचिमंत' मिति ॥
पश्चिमे पश्चिमाभिमुखः शरभांडनिभं पुष्पांबरधरः कपोतवाहनः
धूमकेतु ज्व्रालात्युधो विशाखाजो मेघरवो नामाद्यक्षरबीजो मित्रो ‘मित्रमित्वरं
राजिष्वंतं रमणक' मिति ॥
उत्तरे च उत्तराभिमुखो हेमाभः पुष्पांबरधरो मृगवाहनो महिषध्वजो
मूलजों दण्डपाणि र्वाणीपतिः वेदरव: क्षत्ताऽऽद्यक्षरबीजः क्षत्ता 'क्षत्तारं
महीधरम् उर्वरोहं शेवधि’ मितिं ॥ पटमल: 20
प्रथम द्वारदेवते
प्रथमद्धारदक्षिणे श्वेतवर्णः शुक्लांबरधरः स्रुकध्वजो गजवाहनो रोहिणीज स्संध्यानाथ श्शंखरवो यंत्रिकायुध: मकाराद्यद्यक्षरबीजो मणिको मणिको भणिकं महाबलं विमलं द्वारपालक' मिति ॥
वामे तस्यपत्नि कनकाभा सितांबरधरा पुष्पहस्ता सौम्यजाशुकस्वर रवा सकारबीजा संध्या 'संध्यां प्रभावतीं ज्योतिरूपां दृढव्रता' मिति ।
मुखमडप द्वारदेवते
मुखमंडपद्वारदक्षिणे-स्फटिकामो हेमांबरधरो रुरुवाहनः कुशध्वजो विधिजो दिव्येशो नामाद्यक्षरबीजो दण्डधर श्वतुर्भुजो वेदरवो विखना ‘विखनसं तयोयुक्तं सिद्धिदं सर्वदर्शन’ मिति ॥
वामे रुरुवाहन: कूर्चध्वज: ताराद्यक्षरबीज स्संधिनीशो वेदरवो दण्डधरो द्विभुजः पुष्यसंभव स्तापस 'स्तापसं सिद्विराजं सर्वदोषविवर्जितं सहस्राश्वमेधिन’ मिति ।
प्रथमावरण द्वारदेवते
प्रथमावरण द्वारदक्षिणे अग्निवर्णः शुक्लां (कां) बरधरः कूर्मवाहनः शरध्वजो संमोदिनीपतिः (ध्रुवा) द्यक्षरबीजः प्रोष्टपाज्जातो दण्डपाणि स्सिंहरव: किष्किन्ध: किष्किन्धं बहुमर्दिन्ं बहुसेनं दृढ़व्रत' मिति ।
वामे श्वेताभो रत्कांबरधर: कूर्मवाहनः शरध्वजो विशोकापति र्वेणुदण्डायुध स्तीर्थाद्यक्षरबीजो आर्द्राजो मेघरवः तीर्थ:'तीर्थम् उद्वाहकं सर्वयोग्यम् उदावह’ मिति ॥
द्वितीयावरण द्वारदेवते
द्वितीयावरण द्वारदक्षिणे च - उत्तराभिमुखः प्रवालाभः एकदन्तः कर्णादूर्ध्वगजाकारो वामनः कुशध्वजो वेणुकंकतवाहनः शंखरवः चतुर्भुजः कदळीफलहस्तः आर्द्रापतिः श्रविष्टाजो वक्रतुण्डः 'वक्रतुंडम् एकदंष्ट्रं विकटं विनायक' मिति ॥
उत्तरे शंखवर्णो निलांबरधरः किरीटी सिंहासने समासीनः द्विभुजो जवनीपतिः सार्पजो हस्तताळरवः शेषाद्यक्षरबीजः सागरध्वजवाहनो नवभिः विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे
सत्पभि:पंचभिर्वा पृष्ठोद्गतैः फणै स्समाछादित मौळिः नागराजः 'नागराजं सहस्रशीर्षमनन्तं शेष' मिति ।। "
तृतीयावरण द्वारदेवते
तृतीयावरणे द्वारदक्षिणे शंखाभो नीलांबरधरो भूतकर:शुद्वापतिः पद्मध्वजवाहनो हस्ताभ्यां शंखंदधानो वारुणः शंखादिबीजः शंखरवः शंस्वनिधिः ‘शंखनिधिंवरं धनदं मौक्तिकोद्भव’ मिति ॥
वामे रक्ताभो जपांबरधरो विशुद्धेशो हस्ताभ्यां पद्मंदधान: पद्मध्वजवाहनः प्रोष्टपाज्जातः सिंहनादरवः पद्माद्यक्षरबीजः पद्मनिधिः ‘पद्मनिधिं वरं रक्ताभं भूतनायक' मिति ।
चतुर्थावरण द्वारदेवते
चतुर्थावरणे द्वारदक्षिणे-रक्ताभः श्वेतांबरधरो नागचूळिकमस्तकः उद्देश्यकरो भामिनीश स्तुरगवाहनोऽहि ध्वजो भेरीरव स्तुकारबीजो हस्तज स्तुहिणः "तुहिणं दैत्यराजं विष्णुभक्तं गदाधर’ मिति ॥
वामे श्र्यामाभो रक्तांबरधरो नागचूळिकमस्तक: उद्देश्यकर स्सुधापति: व्याघ्रवाहन स्सर्पध्वजो झल्लिरीरवो हस्तजो बल्यादिबीजो बलिन्दो दैतेयं महावीर्यं बलिन्दं शूलपाणि' मिति ॥
षन्चमावरण द्वारदेवते
षन्च्मवरणे द्वारदक्षिणे श्वेताभो नीलांबऱाधर्: श्शिरसिश्खडगधरो वायु बाहन अनलध्वजो घोररवः स्वातीजो बलेशः स्वकारबीजो नन्दको 'नन्द कं खड्गं पापहरं दैत्यनाशन' मिति ॥
वामे पञ्चवर्णेयुक्तं श्वेतांबरधरं नपुंसकं शिरसि चापधरं मेघवाहनं शरध्वजं महानादरव विशाखाजं शार्ङ्गः 'शार्ङ्ग धनुर्वरं शत्रुहंतारं वरायुध' मिति ॥
षष्ठावरण द्वारदेवते
षष्ठावरणे द्वारदक्षिणे श्वेताभो नीलवासा श्शिरसिशंखभृत् दण्डाययुधो नन्देशो रोहिणीजो वियद्गतिध्वजो हंसवाहनः कंठशब्दरवो नामाद्यक्षरबीजः शंखचूली 'शंखचुलिनं वृक्षदण्डं श्वेताभं घोररुपिण' मिति ।
वामे रक्ताभः श्वेतांबरधरः शिरसिचक्रधर: पाशदण्डभृन्मेघनादरवो धूमकेतुस्तुष्टीश: प्रवृत्तवाहनस्चकाबीजष्वचूली चक्रचूलि महानादं उग्रतापं भयानक' मिति ।
सप्तमावरण द्वारदेवते
{{gap}सप्तमावरणे द्वारदक्षिणे-हेमाभो रक्तवस्त्रधरः चतुर्भुजः उद्देश्यदंड धर दक्षिणहस्तः अपसव्यकटचवलम्बित वामहस्तः उग्रवेगसमन्वितो दंष्ट्राभ्यां युक्तः किंचिद्वारंसमीक्ष्यस्थितः प्रियापतिः सिंहवाहनो मेघरवो धूमकेतुः मूलोद्भवो नामाद्यक्षरबीजः चण्डः ‘चण्डम् उग्रं भयानकं द्वार पालक' मिति । {{gap}वामे श्यामाभः श्वेतांबरधर स्सुमुखीपतिरन्यत्सर्वं चंडवत्प्रचण्डः 'प्रचण्डंभीमंघोररूपं द्वाराधिप’ मिति ॥
विष्वक्सेनस्वरुपं स्थलनिर्णयः
{{gap}उदकप्रकारपार्श्वे, विमानपार्श्वे वा, कुबेरैशान्ययोर्मध्ये दक्षिणाभि मुखः सिंहासनेसमासीनोऽग्निवर्णः पीतवासाः श्रीवत्सं च, ब्रह्मसूत्रं च विना हरिवत्भूषणैर्युक्तो द्विभुजः पुष्पपाणिः शक्तिदण्डभृद्वा, जयापतिः श्रुंगकेतुः पुष्परथवाहनः पूर्वाषाढोद्भवः पुष्परवो विद्यादिबीजो विष्वक्सेनो विष्व क्सेनं शान्तंहरं अमित' मिति ॥
श्रीभुतस्थानादि
{{gap}प्रथमावरणस्य चातुर्भागात्त्रिभागे सोपानमध्ये वा श्वेताभो रक्तांबरधरः बहिर्मुखः ब्रह्मचारि दण्डायुधः सिंहध्वजवाहनः फाल्गुने र्भरणी (रोहिणी)जातः कुंभशब्दरवो भूताद्यक्षरबीजो श्रीभूतः ‘श्रीभूतंश्वेतवर्णंवैष्णवं मुखपालिन’ मिति ॥
गरुडस्थानादि
{{gap}दितीयावरणे हाटकाभः शुकपिञ्छाम्बरधरः झक्लरीमेखलायुक्तः किंकिणीजालयुत स्सर्वाभरणभूषित उपर्युपरिछन्नभिर्बंधूकनिमाभिस्तिसृभि श्चूडाभिर्युक्तः श्यामः त्रिशीर्ष सुमुखभुजगेनकृतछन्नवीरः किरीटवान् पञ्चवर्ण मिश्रितः भुजगाभ्यांयुक्त: छन्दोमयः पक्षद्वययुतो गुञ्जाभनेत्रो हृदये अंजलि संयुक्तोऽभयदोवा द्विभुजः स्वात्युद्धव श्चूडध्वजो विशोकेशो वायुवाहन:। विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे
तुण्डायुधः पक्षघातरवो गणाद्यक्षरवीजो गरुडो 'गरुडं पक्षिराजं सुवर्णं
खगाधिप' मिति ॥
चक्रस्थानादि
तत्पूर्वे चक्राङ्गारवर्णे रक्ताम्बरधरः शिरसिचक्रभृत् पुष्टिकेशोधूम-
केतुः प्रवृत्तवाहनः तज्जनितरवः चकारबीजोऽनलस्सुदर्शनः 'सुदर्शनं चक्रं सहस्रविकच मनपायिन' मिति ॥
शंखस्थानादि
तत्पूर्वे पाञ्चजन्यो दुग्धाभो रक्तवस्त्रघरो भूताकृतिः शिरसि शंख
भृत् वियद्रतिध्वजो वियद्गात्रायुधो हंसवाहनः कंठशब्दरवो वारुणीपतिः शकारबीजो नलजः पांचजन्यं 'पाञ्चजन्यं शंखम् अंबुजं विष्णुप्रिय' मिति ॥
ध्वजस्थनादि
तत्पूर्वे हाटकानः शुक्लाम्बरधरः ऊर्ध्वकेतुः शंखकेतुः वायुवाहनः
सिंहारवो स्वातीजातो जकारबीजो जयप्रियापति र्द्विभुजः पद्मधरः आसने दक्षिणं पादं प्रसार्य वाममाकुंच्याऽऽसीन स्सर्पयुक्तो हृदयेंऽजलिसंयुक्तो जयो 'जयम् अत्युकछितं धन्यं ध्वज' मिति ॥
यूथाधिपस्थानादि
तत्पूर्वे यूथाधिपः पीठे बहिर्मुखः श्वेताभो रक्तवस्त्रधरो भूताकारो
द्विभुजो दण्डधरो भूतकेतुर्महाचातक वाहनः रविजेशो गतिशब्दरवः श्रवि- ष्टाजो भूताद्यक्षरबीजो महाभूतो 'यूथाधिपतिं नित्य मुग्रं महाभूत' मिति ॥
अक्षहन्तृस्थानादि
तत्पूर्वे पीठे पाकार्जुनो रुक्माभः पद्मनेत्रः कृष्णकुंचितमूर्धजः भूता
कारः कृष्णवस्त्रधरः कुण्डोदरो द्विभुजो दण्डहस्तो स्वातीजात स्सिहनादरव स्सिहध्वजवाहनो भूताद्यक्षरबीजः स्सुमुखीपति र्विष्णुभूतः पाकः ‘अर्जुनं हस्तम् अक्षहन्तारं विष्णुभूत' मिति ॥
चक्रादीनां स्थाने मतान्तरम्
एते अनपायिनः एतेषु श्रीभूतगरूडौ प्रासादपार्श्वे चक्रशंखध्वजयू पटलं: 20
थाधिपपाकोर्जुनान् बलिपीठपाश्र्वे च संयोज्यार्चयेदिति केचित् ॥
आवरणबलिदेवाः
प्रथमावरणे, द्वितीयेवा, पूर्ववदिंद्रादीनर्चयेत् । प्रगादि द्वारदक्षिणपाश्र्वेर्र
तत्तद्दिगीशानर्चयेत् ।।
द्वितीयाबरणे नवग्रहाणां चतुर्नामादिकम्
द्वितीयावरणे प्राग्द्वारादुत्तरे पश्चिमाभिमुखो रक्तवर्णः शुक्लांबरधरो
द्विभुजः पद्महस्त स्सप्ताश्ववाहनो हयध्वजो रेणुकासुवर्चलापतिः खकार बीजोऽब्धिघोषणरव स्सहस्रकिरणो मण्डलावृतमौलिः श्रवणेमासि हस्तजः आदित्यः ‘आदित्यं भास्करं सूर्यं मार्त्ताडं विवस्वंत' मिति ॥
तद्दिगीशास्यदक्षिणे पश्चिमाभिमुखः श्वेताभो रक्तांबरधरो द्विभुज
इक्षुचापभृत् मंडलावृतमौलिः हिरण्मयोऽष्टाश्ववाहनः कुलीरध्वजोहंसरवो रोहिणीशः सकारबीज स्सौम्यजश्वंद्रो 'वसिष्टं सोमंयज्ञांगंइं दुमतिं चंद्र ' मिति ।
दक्षिणे च उत्तराभिमुखो बंधूकवर्णो नीलांबरधरः शक्तिपाणिः शर
भध्वजः शुकजुष्टापतिः अश्वनीजातः अश्ववाहनः शंखरवो नामाक्षरबीजः अङ्गारक 'अंगारकं वक्रं रक्तं धरासुत मिति ।
तस्यपश्चिमे च उत्तराभिमुखः श्यामवर्णो रक्त्ंबरधरो द्विभुजो
रथवाहनः सिंहध्वज शंखरवो नामाद्यक्षरबीज स्सुशीलापतिः श्रविष्टाजातो बुधो 'बुधं श्यामं सौम्यं श्रविष्टाज' मिति ॥
गुरोः
पश्चिमे दिगीशस्यदक्षिणे प्राङ्मुखः पीताभः श्यामांबरधरो दर्भहस्तः
पूरितमकुटः कृष्णाजिनधरः कुशध्वजो हंसवाहनः तिष्यज स्तारापतिः नामा द्यक्षरबीजः बृहस्पतिः 'पीतवर्णं गुरुं तैष्यं बृहस्पति' मिति ॥
शुक्रस्य
तस्योत्तरे प्राङ्मुखो रजतवर्णो वल्कलांबरधरोऽजिनजटाधरो मेघ
वाहनः स्त्रुवध्वजो रोहिणीजो नामाद्यक्षरबीज स्सुमदापतिः शंखरवः शुक्रः शुक्रं भार्गवं काव्यं परिसर्पिण' मिति । 74 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे
मंदस्य
उत्तरे दिगीशस्यपश्चिमे दक्षिणामुखः अञ्जनाभः द्विभुजः कुश
चीरांबरधरो रेवतीज:कुमुदापतिः वराहध्वज वाहन: शंखरवो नामाद्य-
क्षरबीजो मन्द: 'सूर्यपुत्रं मंदं रैवत्यं शनैश्चर’ मिति ।
राहोः
तत्प्राच्यां दक्षिणामुखः श्यामाभोजपाम्बरधरो द्विभुजो नागचूलिक-
मस्तक: पाशायुधो मण्डलावृतमौलि स्सर्पध्वजवाहनो आश्लेषाजो जरा-
पतिः नामाद्यक्षरबीजः राहुः ‘राहुं दैतेयमुरगेशं ग्राहक' मिति ॥
केतोः
प्राच्यां पश्चिमाभिमुखो धूमवर्णः श्वेतांबरधरो नारीशः अन्यत्सर्वं
राहोरिव केतु: 'केततुम् कृष्णम् रौद्रम् प्रकाशिन मिति।यादिग्द्वारं तद्दिग्द्वारपार्ष्वे
अचयेत् ॥
तृतीयवरणे गङादीनाम् चतुर्नामादि
तृतीयवरणे प्रग्द्वारदक्षिणे पश्चिमाभिमुखा व्दिभुजापीताम्बरधरा
श्वेताभा कृष्णकुंचितमूर्धजा हृदये अञ्जलिसम्युक्ता रेवतीजा गकारबीजा
कूर्मध्वजवाहना शंखरवा गङ्गा ‘नळिनीं जाह्नवीं गङ्गां लोकपावनी’ मिति ॥
यमुनया:
दक्शिणे चोत्तरामुखा श्यामवर्णा रक्तवस्त्रधरा पीनस्थनी कृष्णकुञ्चित-
मूर्धजा द्विभुजा पुष्पहस्ता पुरपुष्टरवा मत्स्यवाहनकेतुका मूलजा यमाद्यक्षर-
बीजा यमुना 'यमुनां स्पटिकां नदीवरां पावनी'मिति॥
नर्मदायाः
पश्चिमे रक्ताभा प्राङ्मुखा श्वेतवस्त्रधरा सुखासीना द्विभुजा पुष्प
मालाधरा कूर्मध्वजवाहना जलजक्कुटरवा अश्विनीजाता नद्याद्यक्शरबीजा
नर्मदा 'निर्मदां नदीवरां विद्युद्रूपाम् विशाला' मिति ॥
सिन्धो:
उत्तरे दक्षिणामुखा कृश्णश्वेताभा पुष्पवस्त्रधरा पद्महस्ता द्विभुजा पटलः २० 75
उद्धकेशी पौष्णजा जलघोषरवा मकरध्वजवाहना सिताद्यक्षरबीजा सिन्धुः
'सिन्धुं नदीवरां मृद्वङ्गी साधना’ मिति ॥
दुर्गायाः
प्राग्द्वारादुत्तरे श्यामवर्णा सिताम्बरधरा अष्टभुजा चतुर्भुजा वा शंख-
चक्रधरा सर्वाभरणसंयुक्ता कक्ष्याबद्धघनस्तनी कृत्तिकोद्भवा घण्टारवा
नामाद्यक्ष्रबीजा सिम्हध्वजवाहना दुर्गा 'दुर्गाम् कात्यायनीम् वैष्णवीं विन्ध्य-
वासिनी ' मिति॥
सरस्वत्याः
आग्नेय्वाम् रक्तवर्णा श्वेतवस्त्रधरा चतुर्भुजा अक्षमाला कमंडुलुग्ना
मुद्रापुस्तकयुता हंसवाहना नामाद्यक्षरबीजा अश्विनीजाता प्रणवरवा सिद्धिः
‘सिद्धिं विश्वां भृगुपत्नीं सरस्वती' मिति ॥
श्रियः
नैर्ऋत्यां श्रियं पूर्ववत् ॥
ज्येष्ठायाः
वायव्यां रक्तभ पुष्पांबरधरा पीनस्तनी पुष्पनिधिभाजनधरा दक्षिणे
पीतगदाधरा, वृष(भ)युतावा रक्तनीलपरीतांगी मौञ्जलिकाञ्जियुता ज्येष्ठा-
नक्षत्रजाता स्त्ररयुक्ता श्यामांबरधरा रथवाहना रथवाहना काकध्वनियुताकाकध्वजा
नामाद्यक्षरबीजा ज्येष्ठा 'भूर्ज्येष्ठायिनीं सुवर्ज्येष्ठायिनीं कलिरा
जायनीं कलिपत्नी' मिति ॥
धात्र्याः
ऐशान्यां रक्ताभा श्यामाम्बरधरा उग्रनयना महारौद्री दंष्ट्राभ्या-
मलंकृता बालमौल्युत्तरासंगा त्रिशूला षड्भुजा भ्रूभङ्गविकटा कपाल-
पाशहस्ता रक्तकुंचितमूर्धजा अट्टहाससहिता अवग्रघीठसमासीना डम-
रुकध्वनियुता नामाद्यक्षरबीजा पिशाचध्वजवाहना आर्द्रानक्षत्रजाता धात्री
‘धात्रीं महोदरीं रौद्रीं महाकाली’ मिति ॥
सुरायाः
अन्तराले प्राच्यां पश्चिमाभिमुखा रक्तवर्णा जपांबरधरा पुष्पहस्ता 76 विमानर्चनाकल्पे महाशा
ललाटोपरिपुष्पचूडा कृष्णकुंचितमूर्धजा वीणारेणुरवा स्वात्युद्भवा
कपोतध्वजवाहना सुराद्यक्षरबीजा सुरा ‘सुरां सुमुखीं विद्युद्रूूपां सुभगा'
मिति ॥
सुन्दर्याः
तद्दक्षिणे पश्चिमाभिमुखा कनकाभा सितांबरधरा पुष्पहस्ता
द्विभुजा कृष्णकुंचितमूर्धजा वीणावेणुरवा स्वात्युद्धवा हंसध्वजवाहना
नामाद्यक्षरबीजा सुन्दरी ‘सुन्दरीं विशालां पद्माक्षीं पद्मवर्णिनी' मिति ॥
स्वाहायाः
दक्षिणे च उत्तराभिमुखा रुग्माभा रक्तवस्त्रधरा पुष्पहस्ता द्विभुजा
कृष्णकुंचितमूर्धजा हंसरवा विशाखाजाता नामाद्यक्षरबीजा स्वहा ' स्वाहां
शुभाङ्गीं मृद्वङीं साधना' मिति ॥
स्वधाय:
तत्पश्चिमे च उत्तराभिमुखा सितश्यामा कृष्णाम्बरधरा पुष्पहस्ता
द्विभुजा कृष्णकुञ्चितमूर्धजा शुकध्वजवाहना नामाद्यक्षरबीजा अग्निरवा
याम्यजा स्वधा ‘स्वधां समृद्धिं कुलवर्धिनीं सन्नति' मिति ॥
संह्लादिन्याः
पश्चिमे प्राङ्मुखा कनकाभा सिताम्बरधरा पुष्पहस्ता द्विभुजा
कृष्णकुञ्चितमूर्धजा वीणावेणुरवा हंसध्वजवाहना मूलोद्भव नामाद्य-
क्षरबीजा संह्लादिनी ‘संह्लादिनीं वरारोहां मायाङ्गी मुदवर्धिनी’ मिति ॥
राकागा:
उत्तरे दक्षिणाभिमुखा हेममिश्रसिताभा रक्ताम्बरधरा घुष्पहस्ता
द्विभुजा कृष्णकुञ्चितमूर्धजा वीणावेणुरवा हंसध्वजवाहना मूलोद्भव
नामाद्यक्षरबीजा अभिजिज्जाता राका 'राका मख्यां रत्नाङीं वरानना' मिति ॥
खिनीबाञ्मा
तत्पूर्वे दक्शिणाभिमुखा सितश्यामा शमीपुष्पानिभाम्बरधरा पुष्पहस्ता
द्बिभूजा कृष्णकूञ्चितमूर्धजा घनस्तनी प्रथश्रोणी हंसध्वजवाहना शकस्वररवा पटलः 2० 77
अभिजिज्ज्ञता पुण्याद्यक्षरबीजा सिनीवाली सिनीवाली हितर्दा हितदां गभस्तिनीं पुण्यदा' मिति ॥
हवीरक्षकस्य
पचनालये च उत्तराभिमुखः कृष्णवर्ण: शुक्लाम्बरधरो विकटकञ्चू
श्शूलपाणि: कुशेशयाक्षो नामाद्यक्षर बीज स्सुरगणेशः शङ्करवोऽश्चवाहनः
सिंहभ्वजो रोहिणीजो हबीरक्षको 'हवीरक्षकम् आग्रेयं पचनंशैलूष मिति॥
पुष्परक्षकस्य
पुष्पसंचयस्थाने पश्चिमाभिमुखः कनकवर्ण. श्यामाम्बरधरो गज-
वाहनः पुष्पध्वजो रेवतीज़ श्शङ्खरवः शुद्धुङ्केशो नामाद्यक्षरबीजः पुष्परक्षकः
'पुष्परक्षकं हरितम् अधिवासं फुल्ल’ मिति ॥
पुरुषस्य
स्नानोदकसञ्चयस्थाने पुरुषं पूर्ववत् ॥
प्लोताधिपस्य
प्लोतवस्त्रोत्तरीयादि संचयस्थाने हेमाभः शुकपिंछांबरधरः चतुर्भुजः कलशाक्षमालापाणिः जटाधरो हंस वाहनो रूपाद्यक्षरबीज स्सावित्रीपतिः अभिजिज्जातः कमण्डलुध्वजो हुङ्काररवः त्वष्टा ‘त्वष्टारं रूपजातं निधिजं पलोताधिप' मिति ॥
शयनस्थानेगदाया:
शयनस्थाने पश्चिमाभिमुखा हेमाभा रक्ताम्बरधरा पद्महस्ता द्विभुजा
शिरसिगदाधरा सिंहध्वजव्राहिना घोररवा श्रविष्ठाजा गकारबीजा गद्दा'गदां
कौमोदकों पुण्यां प्रबला' मिति ॥
चामुण्डस्य
हविर्द्रव्यादि सञ्चयस्थाने पश्चिमाभिमुखो मेघवर्ण:, श्वेताम्बरधरो
विकटदंडपाणिः भूतपावन: शूलध्वजो नामाद्यक्षरबीजः कुंभशब्दरवः सर्वेशः
आर्द्राजातः चामुंडः 'सर्वेश्वरं जगन्नाथं चामुण्डं सर्वत श्चर’ मिति ॥ 78 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे
बलिरक्षकस्य
होमस्थाने पश्चिमाभिमुखः श्यामवर्णः पीतांबरधरो द्विभुजोदण्डायुधो
रथवाहन: सिंहध्वजो नामाद्यक्षरबीजः शंखरवः श्रविष्ठाजः सुमनसापतिः
बलिरक्षको 'बलिरक्षकं दण्डं सर्पजं सम' मिति ॥
चतुर्थावरणादेवेषु गविष्ठस्य
चतुर्थावरणे प्राग्द्वारोत्तरे खड्गसंकाश: पीतवासाः दण्डपाणिः
खगध्वजो रथवाहनः सत्यलोचनापतिः श्रवणजो नामाद्याक्षरबीजो
नागा(द)रवो गविष्ठो ‘गविष्ठं त्रैष्टुभं गुह्यमाकाश' मिति ॥
हरिण्याः
द्वारदक्षिणे पूर्ववत् हरिणीम् ॥
तोयस्य
पश्चिमे प्रङ्मुख उत्पलाभ: शुकपिंचांबरधर पाशभृत् गजवाहन
स्सिंहध्वज:पकारबीजो वारणजो दुर्दरशब्द: कनकाधिपति स्तोय:
'पवित्रममृमृतं तोयंगौरब मिति ॥
अग्ने:
दक्षिणे च उत्तराभिमुख: पिङ्गलाभो नीलवासाः शक्तिभृत् गजवाहनः
कपिध्वजः संख्यापति शशंखरवो(ना}(र) माद्यक्षरबीजः अनलजोग्निः
‘वीतिहोत्रंभुरण्यं शुद्धमग्नि' मिति ॥
वायोः
उत्तरे दक्षिणाभिमुखः श्यामवर्णः पीतवासाः असिपाणिः गुजवहूनॊ
वेणुध्वजो यकारबीज श्चलिकापतिः स्वातीजः शङ्करवो वायुः ‘असुं समीरणं
वायुपृषदश्व' मिति ॥
ऋग्वेदस्य
आग्नेय्यां पश्चिमाभिमुखः स्फटिकाभो रक्ताम्बरधरो द्विभुजः पुष्प
हस्तः षड्ऋतुध्वजवाहनो विद्येशो ऋताद्यक्षरबीजो.याम्यज ऋग्वेदः ‘ऋचं-
मधुं सोमं क्रतु' मिति ॥ पटल: 20 79
यजुर्वेदस्य नैऋत्यम् प्राड्ँमुख: पीतवर्णः श्वेताम्बरधरः कुलिशहस्तो द्विभुजः कांस्यतालरवो अग्निकेतुः बुद्धीशः स्वरवाहनः इडाद्यक्षरबीजः पुनर्सूवंसूजातो यजुर्वेदो ‘यजुर्वेदं दधि मिश्रम् इष्टि’ मिति ॥सामवेदस्य वाय०यां प्राङ्ममुखो रक्ताभः पीतवासाः द्विभुजः सत्पस्वरवाहनध्वजो मूलोद्भवो मतीशो गानरवः सामाद्यक्षरबीजः सामवेदः 'साम घृतं वज्रं यज्ञ' मिति || अथर्ववेदस्य ऐशान्यां पश्चिमाभिमुख: अञ्जनाभः श्वेतवस्त्रधरो द्विभुजः कूर्चहस्तः स्रुवध्वजो हंसवाहनो हंसरवः कलेशः प्रोष्ठपाज्ज्ञातो अथर्वाद्यक्षरबीजः अथर्ववेदः ‘अथर्वणं पवित्रं क्षीरं पुण्य' मिति || शिवस्य अन्तराळे प्राच्यामुतरे शिवं पूर्ववत् ॥ विष्णा: तद्दक्षिणे पश्चिमाभिमुख स्सुवर्णः शुकपिञ्छाम्बरः श्रीपतिः खगध्वजवाहन श्चतुर्भुजः शंखचक्रधरं पाञ्चजन्यरवः श्रवणोद्भवः अजाद्यक्षरबीजो विष्णुः ‘विष्णुं पुरुषं व्यापिनं रत्नं विश्व' मिति ॥काश्यपस्य दक्षिणे चोत्तराभिमुखः कृष्णवर्णः पुष्पवस्त्रधरो वेणुदण्डधरो द्विभुजः शाश्ट्ऱाऱाव्वा स्त्रिपदावाहनः कमण्डलु ध्वजो विश्वाद्यक्षरबीजो हस्तजः काश्यपः 'काश्यपं विश्वमूर्तिम् अक्षतं तक्षक' मिति ॥ तत्पृश्चिमे चोत्तराभिमुखः पलाशूपुष्पाभः षङ्भुजः षण्मुखः सर्वाभरणभूषितो बालमौलियुतो देवयानीपति नम्द्क्र्बीजः शंखरवॊ मयूरधवजवाहनो गुहो ‘जगदभुवं विश्वभुबं रुद्रभुवम् ब्रह्मभुवं भुवद्भुव' मिति ॥ 8O विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे पङ्तीशस्य पश्चिमे दक्षिणभागे प्राङ्मुखः श्यामवर्णः नििषतांबरधरो द्विभुजः खङाकेटकसंयुक्त किरीटी भूतध्वजवाहनो नंदितापतिः उत्तरोद्भवो वराद्यक्षरबीजो वंशरवः पङ्तीशः 'पङ्तिशं मित्रं वरदं भूतनायक' मिति ॥पवि उत्तरे प्राङ्मुखः अ श्वेताम्बरधरो नपुंसको वृषभवाहनो गलकाध्वजः उग्ररवः ऊम्योयुधः सौम्यजः पराद्यक्षरबीजः पवित्न्ः ‘पवित्रं मंत्रंजप्यं शुद्ध' मिति ॥पावनस्य उत्तरे दक्षिणाभिमुखः पिङ्गाभः श्यामाम्बरधरः अन्यत्सर्वपवित्रवत्, पावनः ‘सर्वतीर्थजलं पुण्यं पावनं पुण्यपूजित' मिति ॥तक्षकस्य तत्पूर्वे दक्षिणाभिमुखः श्यामवर्णः हेमाम्बरधरः पञ्चसप्तफणायुक्तो जरापतिः हस्ततालरवः अश्लेषाजोऽजगरध्वजवाहनः तटाद्यक्षरबीज स्तक्षकः ‘तक्षकं सर्पराजं क्षितिजं धराधर' मिति |।पश्चमावरणे कुह्वाःपान्चमावणे पुर्वद्वारोतरे पैश्व्ँमाभिमुखा श्यामाभा पुष्पवत्रधरा पझ्हस्ता द्विभुज कृष्णकुंचितमूर्धजा शुकस्वररवा खगध्वजवाहना नामाद्यक्षरबीजा कुहूः 'मेदिनीं कुहूं सुदंष्ट्रां क्षमा' मिति ॥अनुमत्या: तद्दक्षिणे पश्चिमाभिमुखा सितश्यामा जपाम्बरधरापुष्पहस्ता द्विभुजा खड्गध्वजवाहना शुकस्वररवा तताद्यक्षरबीजा अभिजिजाता अनुमतिः 'अनुमतिं स्वरूपां तन्वङ्गीं सुभगा' मति ॥सपतमत्रुनम् तद्दक्षिणेच उत्तराभिमुखा ब्रह्माणी चतुर्मुखी रुक्मवर्णा रक्तवस्त्रधरा कलशाक्षमालायुता; सरिलिप्रया श्वेतवर्णाकृष्णांबरधरा त्रिणेत्रा शूलपाणिः; वैशाखिनी रक्तवणा श्वेताम्बरधरा षणमुखी शक्तिपाणीः; वैष्णवी श्यामलाङी पीताम्बरधरा शहचक्रधरा; वाराही कृष्णश्यामनिभा रक्तवरन्नधरा शरन्नपाणिः;इन्द्राणी श्यामाभा रक्ताम्बरधरा वज्रपानणिः; काळी श्यामाभा रक्ताम्बरधरा सुदंष्टू शूलपाशकपालिनी च, एना एकप्रासादे समासीना नामाघरबीजाः पिशाचध्वजवाहनाः आद्रोद्रवा गणध्वानियुताः सत्पमातरः 'ब्रह्माणीं पिङळां गैरिं सवेतोमुखीं; सरीइत्प्रयां विश्वरुपां उग्रांगणेश्वरी; वैशाखिनीं शिखण्डिनीं गायत्रों षण्मुखीं, विश्वगभी विषोर्मिणां कृष्णां रोहिणीं, वाराहीं वरदाम् उर्वी वज़दंष्त्रम् जयन्तीं कौशिकीं इन्द्राणीं घनाघनां, काळीं नाळिकादंट्रां विषहां वेदधारिणी' मिति ॥
जयादीनामष्टानाम् पश्व्वीमे प्राड्मुखा अतिरक्ता शुकपन्ननिभांबरा जया,हाटकाभाशुकपत्रनिभाम्बरा विजया, हरिताङी रक्तवरन्नधरा विंदा,कनकाभा श्वेतवरन्नधरा पुस्टिका,धातकी पुष्पसंकाशा झषपत्रनिभाम्बरा नंदका,कृमुदाभा सस्यश्या मनिभाम्बर कृमुद्वती,उत्पलनिभा नीलांबरधरा उत्पालका,अशोकपत्रनिभा शुकपत्रनिभाम्बर विशोका च, एताः पद्महस्ताः द्विभुजाः कृष्णकुञ्चितमूर्धजाः वीणा वेणुरवाः शुकध्वजवाहना: नामाद्यक्षरबीजा धनिष्ठाजा जयाघाः,'जयां सुखप्रदां समृद्विनीं भद्रां,विजयां विशोकां पुण्यां कामानन्दं,विंदांलाभां अप्रमतां अजेयां;पुष्टिकां अमोघवतिं पुण्यां प्रमतां,नंदकां मधुजननीं सुमुक्त सुभगां, कुमुद्भर्ती सुबह सुसंभरां निवृर्ति, उत्पलकों सुगंधिनीं सर्वामोदां सर्वाल्मिकां, विशोकां धनराशि कामानन्दां अक्षताममित्ता' मिति ।समरोहिणीनाम् उत्तरे दक्षिणामुखा स्सर्वा मरकतप्रभाः पुष्यांबरधराः पुष्यहस्ताः द्विभुजाः कृष्णकुश्चितमूर्धजाः मयूरध्वजवाहनाः मृदङ्गशब्दरवाः रोहिणी जाता नामाद्यक्षरबीजा स्सप्तरोहिण्यः कुण्ठिनी नन्दिनी धरित्री रजतप्रयां ग्रन्थिनी बेगिनीं प्रजयां प्रबर्हिणों, कृछूिणीं शाखिनों वाहिनीं योक्रिणों कुण्डिनीं जारिणीं छर्दिनीं प्रवाहिनीं विकारिणीं दामिनीं बैसिनीं विद्युतां, दद्रुणीम् इन्द्करां सैमनसीं प्रविघुताम्,ईन्द्रियविकारिणा अवंति गङावाणा सृजन्ती' मिति|| 82 वभानार्चनाकल्पे महाशारन्न वत्सरस्य अाग्नेय्यां पद्मपत्रनिभाः पुष्पांबरधराः द्विभुजाः दण्डहस्ताः शशध्वजवाहना:शडुरवा:स्वातीजाता (नित्या) नित्यादि बीजा स्रुगणानामीश्वरा वत्सरान्वसुसुतान्निधीन् धर्मसूनुका निति ॥प्राणादीनाम् नैऋत्यां कनकाभा स्सिताम्बरधराः द्विभुजाः असुधाराः प्लवङ्गवाहनाः शङ्खध्वजाः हंसरवाः स्वात्युद्भवा यकारबीजादायिनीश्वराः प्राणादयः 'प्राणमपानमुदानं व्यानं समानं’ मिति ॥मरुताम् वायव्यां धूमाभाः सिताम्बरधराः द्विभुजाः असिधराः प्लवङ्कवाहनाः शङ्खध्वजाः हंसरवाः उद्दधिनीशाः यकारबीजाः मरुतो ‘मरुतोलोकधरान् सत्पसत्पगणान् मरुद्तीसुता' निति ॥शत रुद्रणाम् ऐशान्यां पश्चिमाभिमुखाः श्वेताभाः व्याघ्रचर्माम्बराः नीलग्रीवा रिन्ननेत्राः पिङ्गनेत्राः शकारबीजा अन्यत्सर्वरुद्रवत् 'शतरुद्रान् औषधीशान् त्र्यंबकान् कपालपाणी' निति ॥ एकादश रुद्राणाम् तदक्शा अन्तराले पश्चिमाभिमुखाः श्रेतवर्णा व्याघ्रचर्मबरधरा नीलग्रीवा खिणेत्राश्वा अन्यत्सर्व रुद्रवत्, एकादश रुद्राः 'अजैकपादम्। अहिर्बुध्न पिनाकिन पराजितं मृगव्याध शर्व निक्रतिम् ईश्वरं कपालिन भवं स्थाणु' मिति ॥ द्वादशादित्यनाम् तदक्सने पैष्वमाभामुखा भास्करवत् द्वादशादित्याः 'धातारम् अर्यम्णाँ अम्सु मित्रं वरुणं भगम् विवस्वन्तं पूषणं पजैन्यं त्वष्तरम् विष्नु मिति || गन्धर्वाणाम् दक्षिणे च उत्तराभिमुखाः पद्मकिंजल्कसन्निभाः द्विभुजाः पाशहस्ताः सिह्मनादरवाः गजवाहनकेतुका स्म्याद्याक्षरबीजा रक्ता स्सक्ता स्सौम्यजाता गन्धर्वाः 'गंधर्वान् रम्यान् सुरजान् सोमजा' निति|| मुनीनाम् तत्पाश्व्मे च उतराभिमुखाः कनकाभा जटामकुटधराः कुशांबरधराः कृश अनूराधाजा जलघोषरवाः तपोधिपाः तपाघक्सरबिजा मुनयो'मुनीन् तपोधिपान् कृशान् पापविनाशना' निती|| अप्सरसाम् तत्पाश्व्मे प्राङ्ममुखा हेमाभाः पुष्पाम्बरधराः पझ्हस्ताः द्विभुजाः कृष्णाजिनधराः शूकस्वररवाः हंसध्वजवा नाः अमृताघक्षरबीजाह उत्तरजाः अप्सरसः 'अप्सरसः अमृतजाः भोगवहाः स्वरजा’ इति ॥ अश्विनोः तदुतरे प्राङ्ममुखो गोक्षीराभावशोकपुष्पवस्त्री द्विभुजौ मयूरवाहिनी काकपक्षध्वजो हंसरवो सुन्दरीशौ अश्वाद्यक्षरबीजौ अश्विनी 'अश्विनी य मजौ युग्मौ त्वाष्ट्रीपुत्रा' विति ॥ वसूनाम् उत्तरे दक्षिणाभिमुखाः पद्माभूः पुष्पव्रुरूत्रधराः पद्महूस्ताः द्विभुजा श्शश्ध्वजवाहनाः स्वात्युद्भवाः वसुप्रियृणामीशाः वंकारबीजः शङ्खरवाः वसवो ‘धरं ध्रुवं सोमम् अपोनलं अनिलं प्रत्यूषं प्रभास’ मिति ॥विघाधराणाम् तत्पूर्वे दक्षिणाभिमुखाः श्यामाभारतवस्त्रधरा दंष्टामुखा रक्तकेशा गदाधरा द्विभुजा डमरुकधरा महिषध्वजवाहना मेघरवा विद्याधरीणामीशा मंत्रादिबीजा विद्यांधरा विद्याधरान् मंत्रजलान् पुष्पजान् भोगजा' निति ॥ विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे
षष्ठावरणे तुम्बुरोः षष्ठावरणे पूर्वद्वारोत्तरे रक्ताभः श्वेतांबरधरो जटाधरो द्विभुजो वीणाहस्तो गानरवः संगीतापतिः वायुवाहनः स्त्रवध्वजः नामाद्यरबीज स्तुंबुरु: 'तुंबुरुं मुनिवरं स्वरेशं वेदरूपिण' मिति ॥
नारदस्य दक्षिणे पश्चिमाभिमुखः श्वेताभो रक्तांबरधरो द्विभुजो वीणाहस्तः ताळरवः स्वरेशो वायुवाहन: कूर्ण्चध्वजोऽभिजिज्जातो नामाद्यक्षरबीजो नारदो ‘नारदंमुनिवरं गानरूपं ब्रह्मसंभव' मिति ॥ ऋतूनाम् दक्षिणे च उत्तराभिमुखाः अब्जाभाः श्वेतवस्त्रधराः पुष्पहस्ताः द्विभुजाः पुष्परथवाहनाः विध्युत्ध्वजाः मेघरवाः श्वेतकृष्णापतयः मूलोद्भवाः गकारबीजाः षडृतवः ‘ऋतून् भराशीन् गन्धर्वान् तीर्था' निति ॥ प्रजापते: पश्चिमे प्राङ् मुखः श्वेताभः एकवस्त्रः एषविशेषः अन्यत्सर्वं विरिञ्चिवत् प्रजापतिः 'प्रजापतिं स्त्रष्टारं वेदमयं ब्रह्मरूपिण’ मिति ॥ मुद्रलस्य । उत्तरे दक्षिणाभिमुखः श्वेताभो रक्तांबरधरो जटाधरः कूर्मवाहनः कुशध्वजो वेदरवः सुरगणेशा नामाद्यक्षरबीजः श्रवणजो मुद्भलो 'मुद्गलं मुनिवरं शुद्धं सर्वज्ञ' मिति ॥ हृलेशस्य आग्नेय्यां श्वेताभो नीलांबरधरो द्विभुजो हलधरः पद्मवाहनः पद्मकेतुः नामाध्यक्शरबीजो यामापतिर्मेत्रजो हंसरवो हलेशो 'हलेशं महाबलंं मायागं वरदायिन' मिति॥
जाम्बवस्य नैऋत्यांं श्यामाभो रक्तांबरधरो बालमौठिसमायुक्तुः छत्रवीरसमायुक्तो te: 20 8. बालापति र्मुगध्वजवाहनो जकारबीजो रेवतीजो मृदंगरवो जांबवो "जांबवं बालरूपं दर्शनीयंसुंदर' मिति ॥ असुरस्य ऐशान्यां श्यामाभो रक्तांबरधरो द्विभुजः शूलधरी रक्तुकेशु दष्ट्रामुुखो नीलापतिः खरध्वजवाहनो घोरमूलः अमृताद्यक्षरबीजोऽसुरः 'असुरं दैतेयं घोररूपं भयानक' मिति ॥ अन्तराके किन्नरमिथुनस्य अन्तराठे प्राच्यां पश्र्विमाभिमुखं पक्षिपादं पुंख्त्रीरूपोघ् र्वकायं पक्श्युतं वीणातालहस्तम्
नामाध्यक्शरबीजम् वाायुवाहनं नाठध्वजं स्वररवहस्तजं किन्नर मिथुनं ‘किन्नरमिथुनं तीर्थं संगीत पक्षिरूपिण' मिति ॥
प्रहृदस्य तद्दक्षिणे पश्चिमाभिमुखो रक्ताभ स्सितांबरधरो जटाधरः पुष्पहस्तो द्विभुजः प्राणेशोऽश्वध्वजवाहनो रोहिणीजः शंखरवः प्रणावाद्यक्षरबीजः प्रह्लादः 'प्रह्लादं प्रजननं विष्णुभक्तं गदाधर’ मिति ॥ मदनस्य तद्दक्षिणे च उत्तराभिमुखखः श्यामाभो रुग्मांबरधरो द्विभुजः इक्षुचाप पुष्पशरो रतिपतिः मकरध्वजवाहनः पुनर्वसुजातः स्वररवो मकारबीजो मदनो 'मदनंकामं सुंदरंदिव्यरूप' मिति ॥ विपायाः । तत्पश्चिमे च
उत्तरामुखा पाटलिपुष्पनिभा रक्तवस्त्रधरा पुष्पहस्ता द्विभुजा कृष्णकुंचितमूर्धजा ललाटोपरि पुष्पचुडासमन्विता हंसध्वजवाहना शुकस्वररवा विद्यादिबीजा विपा विपां विध्युद्रूपां विशालांर्गी मेधा मिति॥
व्यजिन्या:पश्विमे प्राङ् मुखा हैमाभा श्यामाम्बरधरा दिव्भुजा पुष्पहस्ता कृष्णकुंचितमूर्धजा वीणावेणुरवा शुकध्वजवाहना चित्राजाता नामाद्यक्षरबीजा व्याजिनी 'व्याजिनीं सुभगां सुन्दरीं विशुद्धा मिति ॥ 86 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे कामिन्याः तदुत्तरे रक्ताभा श्वेतांबरधरा च अन्यत्सर्वं व्याजिनीवत् कामिनी 'कामिनीं कान्तां शुभांगीं विमला' मिति ॥ चन्द्राभा: उत्तरे दक्षिणामुखा श्वेताभा कृष्णांबरधरा पुष्पहस्ता द्विभुजा ललाटोपरिपुष्पचूडासमन्विता खगध्वजवाहना हंसरवा हस्तजा नामाद्यक्षरबीजा चंद्राभा 'चंद्राभां तन्वंगीं श्वेतरूपां दृढव्रता' मिति ॥ सुन्दरस्थ तत्पूर्वे दक्शिणाभिमुखः श्यामाभो रक्ताम्बरधरो दिव्भुजः पझहस्तः सर्वाभरणभूषितो गजवाहनः खगध्वजः सुनन्दापति नामाध्यक्शरबीजः शतभिषग्जात स्सुन्दरः 'सुन्दरं सुरप्रियं शुभानन्दं सौम्य'मिति॥ सषमावरण पूर्वोतान्ताराले स्वधासंहादिनोर्मध्ये मायामयूरध्वजवाहिनी मधूरस्वररवा सौम्यजाता नामाध्यक्शरबीजा "मायां मातङ्गीं वराहीं वरानना" मित्यधवा संहृादिनीवन्मायासंहादिन्योरभेद इति वदन्ति । ब्रहादिपददेवतानां स्थानम् सप्तमावरणे पूर्वदव्ारे ब्रहाणं, तदद्क्शिणऽर्यम्णं पश्र्विमाभिमुखी दक्शिणे दण्डधरमुक्तराभिमुखं, पश्र्विमे पाशभृतंप्राङ् मुखम् उक्तरे धनदं दक्शिणाभि- मुखम; आग्नेघ्यां सवितारं सावित्रंनैऋत्याम, इद्रं इंद्राजं वायव्यां, रुद्रंस्द्राजं ऐशान्याम्, आप आपवत्सं च अर्चयेत् ॥ अन्तराले प्राच्यामुक्तरपाश्र्र्वेचईशं पर्जन्यम् जयन्तं माहेन्द्रम् नागं भूतं यक्षं च; तद्दक्षिणे पार्श्वे च आदित्यं सत्यकं भृश मन्तरिक्ष दुर्गा घोटमुखीं धत्रीं वपुषं च; तदक्शिणे पूर्वभागे अग्निं वितथं गृहक्षतं राक्षसं जयं कृष्णं च; तत्पश्चिमभागे यमं गन्धर्वं भृङ्गराजं सुरुण्डं शिवं प्राणं च, पश्चिमे दक्षिणभागे निर्ऋतिंं दौवारिकं पुष्पदन्तं कविंं चक्रं पुरुहूतं च; तदुत्तरभागे पटल: 21 87 सरित्पतिमसुरं शोषणं रोगं विध्याम् वशसं भद्रां च; उक्तरपश्र्विमभागे जवनं नागं मुख्यं भल्लाटं वेदभृतं ताघसं संधुषं च; तत्पूर्वभागे सोमम् अर्गलम् अधितीं सूरिदेवं विध्याम् अमितं पांचभौतिकम् एतान् देवाान् एकमूत् र्या अर्चयेत्॥ प्राकारभााहे महत्पीठं कृत्वा अत्रानुक्तदेवान् सर्वान् 'देवा'
निति समर्च येत् । एषां उक्तूनिवर्णवाहनादीनि ज्जात्वा अर्चयेत् । अनुक्तास्सर्वेष्याकाशवर्णाः श्वेतांबरधराः पुष्पहस्ताः द्विभुजाः खगध्वजवाहनाः शंखरवाः तत्तन्नाम्ना (मानः) प्रियायुक्ता नामाद्यक्षरबीजा अभिजिज्जाताश्च एवंज्ञात्वाऽर्चयेत्। एवमेवंप्रकारेण परिवारैर्युक्तं उत्तमोत्तमं । सर्वसंपत्करं चक्षुर्मनसोः प्रीतिकरं देवप्रियकरं च, भवेत्। तस्मात्सर्वप्रयत्नेन एतैः प्रकारैः परिवारैर्युक्त मालायार्चन माचरेत्॥ सर्वप्राकरणभाव॓ प्रथमावरणे वचत्प्रकारश्रित देवानर्चयेत्। परिवारणामभवेपि दवि्तीयाचरणादिष्वावरणे तक्तसूत्रे तक्तदावरणस्थान् देवानं संयोज्याऽर्चयेदिति केचित्। अथवा विभवानुसारेण नवविधपरिवारोत्तमार्गेणपरिवारार्चन माचरेदित्याह मरीचिः ॥इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्ते महाशास्त्रे विमानार्चनाकल्पे देवदेव्यादीना मप्यालयांतर्गतानां वर्णवाहन केतुध्वजरबक्ष प्रियाऽयुधादिवर्णनं नाम विंशः पटलः ॥२०॥ अथैकविंशः पटल: अथ प्रादुर्भावाऽऽविर्भावानां वर्णवाहनादि व्याख्यास्याम:- मत्स्य कूर्म वराह नारसिंह्म वामन रामरामराम कृष्ण कल्किन इति दशप्रादुर्भावान् प्रथमावरणे, द्वितीये वा, पृथक् पृथक् भित्ति पाश्र्र्वे, प्रसादाभिमुखं चित्रं चित्रार्ध, माभासं वा, संकल्प्याऽभिमुखे तत्तत्कौतुकं च संन्यस्याऽर्चयेत् ॥मत्स्यस्य चतुर्नामादि पूर्वदवा्रोक्तरे मत्स्यरूपं श्र्वेताभं रक्तास्यं रक्तनेत्रं कृष्णापक्शयुतं संकल्प्य अभिमुखे कौतुकं चतुर्भुजं संन्यस्य 'मत्स्य प्रठयसंहारं स्त्रष्टारं वेदमय'मिति॥ 88 विमानाचनाकल्पेे महाशास्त्रे तद्दक्षिणे कूर्मरूपं श्वेताभं पञ्चवर्णयुतं संकल्प्याऽभिमुखे कौतुकं चतुर्भुजं सन्यस्य 'कूर्मरूपं सुधाकारं महाशक्तिं महाबल' मिति ॥ मत्स्यकूर्मयोर्वाहन केत्वादीन् आदिमूर्त्तेरिव समाचरेत्।। वराहस्य दक्शिणे वरााहं पूर्ववत्साकल्पयाभिमुखेे कौतुकंं चतुर्भुजं विष्णुरूपं समर्चयेत् ॥ A नृसिंहस्य पश्चिमे नृसिंह: प्राङ्ममुखः सिंहासनोपरि द्वौपादौ व्यत्यस्य उत्कुटिकमासीनो बद्धयोगपटिट्का श्र्वतुर्भुजः शङ्खचक्रधरो जानूपरि प्रसारितहस्तः भवेदेषविशेषः अन्यत्सर्वं पूर्ववत् कौतुकं तद्रूपं, चतुर्भुजं विष्णुरूपंवा, संकल्ष्याऽचयेत् ॥ वामनस्य उत्तरे वामनं पूर्ववत् संकल्प्य कौतुकं चतुर्भुजमेव कृत्वार्चयेत् ॥ परशुरामस्य आग्नेयां परशुराम: पश्चिमाभिमुख: उत्तराभिमुखो वा रक्ताभः श्र्वेतांबरधरो दक्षिणकरेण परशुधरः उद्देश्यवामकरो जटामकुटयुतः सोपवीतः कमलेशः, अन्यत्सर्व मादिमूर्तिरिव 'राममृषिसुतं विष्णुं परशुपाणि' मिति ॥
तद्देव्याः कमलायाः तद्दक्षिणे कमलांसीतावत्कारयेत् ॥
राघवस्य नैर्ॠत्त्यां राघव उत्तराभिमुखः, प्राङ्ममुखो वा, श्यामाभो रक्तांंबरधरो मकुटादि सर्वाभरणयुक्तः श्रीवत्सवक्षाः द्विभुजो दक्षिणकरेण शरधरो कामकरेण घनुरालंब्य त्रिमङ्गयास्थितो माघमासे पुनर्वसुजातः सीतानथो ऽन्यत्सर्वं आदिमूर्तेरिव 'रामं दाशरथिं वीरं काकुत्स्थ’ मिति ॥ पटलः21 89
सीतायाः
तद्दक्षिणे सीता हेमाभा शुक्लांबरधरा धृतपद्मवामहस्ता प्रसारित दक्षिणकरा सुस्थितदक्षिणपादा आकुञ्चितपादा उद्वद्धकुन्तळा करंडकामकुटियुतावा नामाद्यक्षरबीजा अन्यत्सर्व श्रीवत्,'सीतामयोनिजां लक्शमीं वैदेही' मिति ॥
सौमित्रेः
वामे सौमित्रिः कनकाभः श्यामांबरधरो द्विभुजो रामवत् त्रिभङ्गस्थित श्र्चापधर उद्वद्धकुंतलो वैशाखेरेहिणीजातो लक्षाद्यक्षरबीजोऽन्यत्सर्व रामवत्, ‘रामानुजं सौमित्रिं लक्ष्मणं लक्ष्मीवर्धन' मिति ॥
भरतस्य
दक्षिणभागे भरतः श्यामाभो रक्तांबरधर उद्बद्धकुंतलः शरचापौ, खड्गखेटकौवा, दधानो द्विभुज: त्रिभङ्गस्थ श्र्चैत्रे स्वात्युद्भवोऽमलेशो भगाद्यक्शरबीजो श्रीवत्स कौस्तुभौ विना अन्यत्सर्व रामवत् 'भरतं कैकेयं
रामानुजं धर्मचारिण' मिति ॥
शत्रुघ्नस्य वामे शत्रुघ्ननो हेमाभो रक्तांबरधर: उद्वद्धकुंतलो ज्येष्ठमासे धनिष्टा जातो नामाद्यक्षरबीजो निर्मलेशः अन्यत्सर्वं लक्ष्मणवत्, ‘रामप्रियं शत्रुघ्रं विजयं भरतानुज' मिति ॥
दक्षिणे पुरतोऽञ्जनाभः श्वेतवस्त्रधरः कपिरूपः सर्वाभरणभूषितः द्विभुजः दक्शिणहस्तेनाऽऽरञ्चंपिधाय वामहस्तेन वस्त्रंपिधाय अवनतगात्रस्थितो वार्ताविज्ञापनपरो मृगवाहनो दण्डध्वजो महानादरवः श्रवणे
मासि श्रवणजातः कल्पाद्यक्शरबीजो हनुमान् 'कपिराजं हनुमन्तं शब्दराशिं महामति’ मिति ॥
शरस्य
दक्षिणे शरं नपुंसकं श्र्यामाभं श्वेतांबरधरं त्रिणे(ने) त्रं रौद्रं समुद्र 90 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे
घोषरवं वायुवाहनं पक्शध्वजं शिरसिशरं माघमासे वारुणेजातं शराद्य
क्षरबीजं शारं 'शारं महारवं अमोघं तीक्ष्णधार' मिति ॥
शार्ङग्स्य
वामे शाङ्गं पूर्ववत् ॥
सुग्रीवस्य
दक्षिणे सुग्रीवः श्वेताभो रक्तांबरधरो रक्तवसनो द्विभुजः प्रांजलिः
पादावनतयुक्तो मृगध्वजवाहनो वैशाखे आश्लेषाजो मेघनादरव: सुराद्यक्षर-
बीजः तारेशः 'सुग्रीवं सुन्दरं महाबल मर्कसूनु' मिति ॥
विभीषणास्य
वामे कृष्णवर्णो रक्तांबरधरो रक्तकेश स्सुदंष्ट्रो द्विभुजः शूलधरो हृदये अञ्जलिसंयुक्तो मूलजो मेघध्वजवाहनो मेघनादरवो विशुद्धेशो बिद्यद्य
क्षरबीजो विभीषणो 'विभीषणं राक्षसाधिपं सुमनस्कंरामप्रिय' मिति ॥
अङ्गदस्य
अभिमुखे श्वेताभोरक्तांबरधरो रंक्तवदनो द्विभुजः प्रांजलिः पादा वनतस्थितः सिंहध्वजवाहनः सिंहरवो बौशाखे रोहिणीजोऽङ्गदः 'अङ्गदं
वालिपुत्रं रामप्रियं देवभक्त' मित्यर्चयेत् ॥ .
बलभद्रस्य
वायव्ये बलभद्ररामः श्वेताभः नीलवस्त्रधरो द्विभुजोदक्षिणहस्ते नाऽवलम्बितमुसलो वामेनहलधरः त्रिभंगस्थित उद्बद्धकुंतलः अन्यत्सर्वम्
अादिमूर्तेरिव ‘रामं यदुवरं, विष्णुं, हलायुध’ मिति ॥
कृष्णस्य
ऐशान्यां कृष्णः पश्चिमाभिमुखो, दक्षिणाभिमुखो वा, श्यामाभो रक्तांबरधर स्सर्वाभरणभूषितः सौन्दर्ययुक्तः कुन्तलयुक्तः बर्हिबन्धयुतः
त्रिनतो द्विभुजो दक्षिणहस्तेन क्रीडायष्टिधरो वामकूप्र्परिण सत्यभामा
ङ्गरूढंवाऽऽलंब्य सुस्थितः क्रीडारससमाविष्टो रुक्मिणीसत्यभामयोरीशः पटलः21 91
श्रावणे मासि रोहिणीजातोऽन्यत्सर्वम् अादिमूर्तेरिव ‘कृष्णं, पुण्यनारायणं,
वटपत्रशायिनं , त्रिदशाधिप' मिति ॥
रूक्मिण्याः
दक्शिणोरुन्माभा शुल्कांम्बरधरा धम्मिल्लकुन्तला,उद्वद्धकुन्त,लावा नामाद्यक्शरबिजा अन्यत्सर्वश्रीरिव रुक्मणीं,सुन्दरीं,प्रक्रुतिं (पवित्रीं) कृष्णवल्लभा’ मिति ॥
सत्यभामायाः वामे सत्यभामा धम्मिलूकुन्तला उद्धद्धकुन्तला वा, नामाद्यक्षरबीजा अन्यत्सर्वं महीवत् सत्यभामा ‘सत्यभामां, सतीं, सन्नतीं, क्षमा' मिति ॥
गोपीनाथस्य
। दक्षिणे रक्ताभः श्वेतांबरधरो वंशहस्तो माघमासि वारुणे जातो
हयध्वजवाहनो हंसरवो गोपीनाथो गवाद्यक्षरबीजो गोपालो 'गोपालं,
सर्वनाथं, कृष्णं, सर्वाध्यक्ष' मिति ॥
श्रिदामः
वामे श्रीदामा श्यामाभः श्वेतांबरधरः द्विभुजः अंजलिसंयुक्तः
प्रोष्टपदेपूर्वाषाढाजो नामाद्यक्षरबीजः अश्वध्वजवाहनो वेणुरवो गोपीनाथ:
'श्रीदामानं, पुण्यरूपं, पुण्यात्मकं, देवसख' मिति ॥
सुन्दरस्य
प्रमुखे गरुडांश स्सुन्दरो विहगाद्यक्षरबीजोऽन्यत्सर्व गरुडवत् ' सुन्दरं , विहंगं ,पतङ्गं , ताक्ष्रर्य' मिति समर्चयेत् ॥
कल्किनः
पश्चिमे चोत्तरभागे कर्की हयाननः अन्यत्सर्वमादिमूर्त्तेरिव समाचरेत् ॥
कौतुकस्य
अभिमुखे कौतुकं चतुर्भुजं संस्थाप्यार्चयेत् ॥ 92 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे
प्रादुर्भावाना अनुकल्पम् प्रादुर्भावानां प्राकाराभ्यन्तरे विस्तीर्णे मनोरमेदेशे विमानं ,मञ्डपं,
कूटं वा , कृत्वा ध्रुवबेरं चित्रं ,चित्रार्धं , चित्राभासं वा, तदभिमुखे कौतुकं
संस्थाप्य अभावे पीठं वा संकल्प्य अर्चयेत् । अथवा प्रासादपाश्र्वेऽळीन्द्रं
कृत्वा प्रासादभित्त्याश्रितान् बहिर्मुखान् संस्थाप्याऽर्चयेत् । अशक्तश्वे
लप्रकारपार्श्व अभिमुखे दक्षिणोत्तरयोः प्राकाराभ्यंतरे मुखमण्डपे अंतराले
वा दक्षिणे दाशरथिं वामे कृष्णं सकलं कौतुकमेव कृत्वा संस्थांप्याऽर्चयेदि
तिके चित् ॥
इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्ते विमानार्चनाकल्पे प्रादुर्भा वविधिनाम एकविंशः पटलः ॥२१॥
अथ द्वविंशः पटलः
कौतुकद्रव्याणी
अथकौतुकादीनांलक्षणं वक्ष्ये - दारुशिलाताम्ररजत हेमरत्नानि कौतुकद्रव्याणि ॥
तेषु गुणाधिक्यम्
दारवाछ्छतगुणंशेलं,शैलान्ताम्रं सहसगुणं,ताम्राद्रजतमयुतगुणं,रजताध्देमभर्बुदगुणं,रुग्मजं सर्वसाधनं,रत्नजमनन्तफलंभवति ॥
फलविशेषकामनया द्रव्यबिशेषः
पुत्रार्थीदारवं,आयुष्कामः शेलं,स्म्रुध्दिकामस्ताम्रजं,श्री कामोराजतं,ऐहिकामुष्मिककामस्सौवर्णं,सद्यः सायुज्यकामोरत्नजं कारयेत् ॥
रत्नजस्य रुपमात्रम्
रत्नजं रुपमात्रमेव ॥
उत्सावबलिबेरयोर्द्रव्य निषेधः
शिलचादारुणाचोत्सवं बलिबेरं च नकारयेत् ॥ पटल: 22 93
कौतुकोत्सवयोः स्थिति विशेष
ध्रुबेस्थिते स्थितम् आसीने चासीनं, स्थितं वा, शयने कौतुकमासीनं स्थितं वा , ध्रुवे स्थितेप्यासीनं कौतुकमौत्सवं चेति केचित्। यानके यानकं, स्नापनं सर्वत्र स्थितमेव कुर्यात् ॥
कौतुकस्य रूपविशेषः
प्रादुर्भावानां कौतुकं तृप्तद्रूपं, विष्णूंचतुर्भुजं वा, मत्स्य कूर्म वराह वामनानां तत्तद्रूपं नैव कुर्यात् ॥
देवदेवीप्रभा पीठानां द्रव्यैक्यम्
येन द्रव्येण देवो निर्मितस्तेन द्रव्येण देव्यौ, प्रभां, पीठं च कारयेत् । अन्यथा महत्तरो दोषो भवेत् ॥
कौतुकोत्सवयोर्देवीयोगे फलविशेषः
ध्रवे देवीवियुक्तेपि कौतुकं देवीयुक्तं सर्वसमुध्दिद कौतुकेदेवि वियुक्तेप्यौत्सवं देवीसहितमुत्तममित्यन्ये वदन्ति ॥
ध्रुवबेरस्योत्सोधं त्रिधाक्रुत्वा एकांशमुत्तमम्,द्विभगं त्रिधाक्रुत्वा
एकांशं मध्यमम्, तद्द्विभागं त्रिधाकृत्वा एकांशमधमम् , ध्रुवबेरंदशांशं क्रुत्वा एकांशंतालां,तत्तालं द्वदशभागंक्रुत्वा एकांशमङ्गलं तदङ्ग्लेनैकाद शाऽङ्ग्लं समारभ्य ञ्यङ्गुलाधिक षष्टचङ्गुलवृध्धा सप्तविंशति तुङ्गानि कौतुकादीनि,तद्विमाननिर्देशहस्ताङ्गुलेन सप्ताङ्गुलं समारभ्य त्रयोविशंत्यङ्गुलान्तं तद्दव्याङ्गुलवृद्द्या नवधा भवति,एतेष्विष्टनानं विनिश्र्वित्यु एकद्वित्रिचतुर्धवहीनाधिकथं समंतान्नयेत् तन्नदोषायभवति।तस्मात् कौतुकस्नपनोत्सव बलिबेराणि तत्तद्यो(गे) ग्येनैव कारयेत् ॥
आयव्ययनक्शव्रयोनिवारांशानयनम् पश्र्वादायव्यय न्कशत्रयोनिवारांऽशकैष्षदड्भि शुभाशुभं परीक्शेत।तदुस्सेधं त्रिगुणीक्रुत्य वसुभिर्हरत्,तछ्छेषमाद्यम्,उत्सेधं चतुर्गुणीक्रुत्य पञ्चभिर्हरत्,तछ्छेषंव्ययम्,उत्सेधे वसुभिर्गुणिते सप्तविंशतिभाजिते शिष्टं
च नक्षत्रम्, तुरगाद्यं यजमानानुकूलर्क्षमाहरेत्, उत्सेधं त्रिगुणीक्रुत्य वसुभिहरत्, ध्वज धूम सिंहश्ववृष गर्दभगजवायसा एतेष्टवोनयः विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे भोऽपरोऽशुभः उत्सेधे नवगुणिते मुनिभिर्हृते शिष्टंवारम्, उत्सेधे चतुर्भिर्गुणिते नवभिर्हृते शिष्टमंशकम्, तस्करभुक्तिशक्तिविक्ताऽवनीपालक्लीब निर्भीतिदरिद्रप्रेष्या नवांऽशकाः ॥ भवति । तस्माच्छुभाधिकमशुभहीनं बेरमाहरेत् ॥ 94. पूर्वः यजमानस्याऽर्थहार्नि, राज्ञः शत्रुवृद्धिं च, कुर्यात् । अायाधिकं व्ययक्षीणंसर्वसंपत्करं भवति नक्षत्रं यजमान नक्षत्रादि बेर नक्षत्रान्तं बेर नक्षत्रादियजमान नक्षत्रान्तं वा गणयेत् तृतीय पश्चमसममानिहित्वा अन्यानिशुभानि भवन्ति। वृषोऽर्थलाभं, गर्दभोबन्धुवियोगं, गजस्सर्वसिद्धिं, वायसोऽपत्यहार्निकुर्यात् । वारेषु आदित्यांगारक शनैश्वरान् हित्वा अन्ये शुभा भवन्ति । अशुभाश्व योगबलयुताश्चे न्मुख्या भवन्ति । अंशकेषु तस्करं षण्ड दरिद्र प्रेष्यं च त्यक्त्वान्येशुभावहा भवन्ति ॥ मानाधिकन्यूने फलम् मधिकं वा ग्रामविनाशनम उपमानविहीनम् अधिर्कवा नृपनाशनं स्यात्॥ तेजआदीनांहीने फलम ' तेजो हीनं चक्षुः प्रीतिहानिं, कृशाऽङ्गस्थूलाऽङ्गः, तिर्यग्गतम्, ऊर्ध्वाननं, कुञ्चितंच राजग्रामविनाशनंस्यात्। RUS, धनधान्यविनाशः, अम्बरे विरुद्धे लक्षणहीने च दारिद्यं; लक्षणहीनेषु चोरशत्रुवृद्धि; पीठे लक्षणहीने स्थान नाशो, धनक्षयश्व; प्रभामण्डले लक्षणहीने कीर्तिदीप्तिविनाशश्च भवति ॥ ted: 22 95 ध्रुवबेरपीठम् ध्रुवबेरस्य पीठोत्सेध द्वारोत्सेधस्याऽष्टांशैकांश, षड्भागैकांश वा, भुर्वगोत्सेधसमम्, अध्यर्धं, द्विगुणं वा, समवृत्तं, पद्माकारं, चतुरश्रं, त्रिमेखलं वा कारयेत्। अथवा कौतुकपीठात्पश्चिमभार्ग पीठोत्सेधमानेन समस्थल कृत्वा देवीभ्यां सह देवं संस्थापयेत् ॥ कौतुकादीनां पीठलक्षणम्। कौतुकादीनां पीठं तत्तद्रव्येण बेरायामस्य त्रिचतुः पञ्चषट्सत्पाऽटनवभागैकभाग तस्योध्र्वपयोच, तृतीय भागैकभाग (भिन्नमभिन्न) बा तस्यार्धशोनमूर्ध्वदलोत्सेधं, तस्यविस्तारम्, अधः पद्मविस्तारात् शंकंपं, त्र्यंशंकंठं, एकांशंकंपं, द्व्यंर्धाशां महापट्टिकां कृत्वा सं ीठोक्तुंगं बेरोक्तुंगं त्रिधाकृत्वा एकांशं, तदष्टांशाधिकं, तदष्टांशोनं वा, विस्तारं, द्विगुणंदैध्र्यं त्रिगुणं वा, अन्यत्सर्वं पूर्ववत् । एवमासनपीठं कल्पयेत्। पाश्र्धयोरुभयो: शंकूसुषिरं या कारयेत्। स्त्रिदश्येकांगूलविस्तार, विस्तारं, दशाषोडशांगुलं, 96 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे मधुच्छिष्ट क्रिया संस्कारः प्य् चुल्यामारोप्य प्राङ्मुखेनशिल्पिना समेनाग्नेिनापाचयित्वा नववस्त्रेणोत्पूय तत्सिक्थमादाय प्रोक्ष्याचार्यः प्राङ्मुखो भूत्वा ‘इदं विष्णु' रिति मन्त्रेणाऽभिमृश्य उत्तमाङ्गं कृत्वा आचार्यों यजमानव शिल्पिना शनैशनै: मृब्रेदंकारयित्वा विम्बशुद्धि च कुरियेत् । तत्बिम्ब स्रावित मपूर्णं खण्डितं स्फुटितं यदि भवेत् तद्वेरं लोहवत् स्मृत्वा पूर्ववद्धोमं हुत्वा बिम्बमाहरेत् ॥ अथ विमानबेरादि मानविभागार्थमंगुलानां संज्ञां वक्ष्ये - मानांगुल, मात्रांगुलं देहलब्धांगुलमिति त्रिविधं भवति । दिने आदित्यरश्मौ जालकान्तः प्रविष्टे तद्रीचरा अत्यं । लवाञ्जूणवु प्रॊक्ताः, त एव परमाणवः, पूरमाणुर्भैिरष्टाभिरधरेणुः, अधरेण्वष्टगुणितं रोमाग्रं, रोमाग्राऽथ्गुणता दक्षिणहस्तस्यमध्यमांगुलेर्मध्यमपर्वणोर्विस्तारायामं वा मात्रांगुलं, बेरोत्सेधं तत्तालवशेनविभज्यैकांऽशं देहलब्धांऽगुलं, तदष्टांऽशं यवमिति । · · टेः 22 97 नकौशिकर्तवः षडंगुलस्य, पातालमुनिधातुलोकोष्णिग्रोहिणीद्वीपगांभोनिधय इति समांऽगुलस्य, लोकपालनागोरगवस्वनुष्ट्रब गणा इत्यष्टांऽगुलस्य, बृहतीगृहरंध्राऽऽनंदसूत्राणि इति नवांऽगुलस्य, दिक्प्रादुर्भावनाडीपङ्तय इति दशांऽगुलस्य, ॉऽगुलस्य, वितस्तिर्मुखंतालंयमंराशि र्जगतीचेतिद्वादशांऽगुलस्य, अतिजगतीतित्रयोदशांऽगुलस्य, मनुः शकरीच चतुर्दशांऽगुलस्य, औतिशक्वरीतिथिश्चेतिपञ्चदशऽिर्गुलस्य, क्र्यिाऽटीयुकलाति षोडशांऽगुलस्य, अत्यष्टिः iऽगुलस्य, स्मृतिः धृति श्चेतिअष्टादशांऽगुलस्य, अतिधृतिरेकोनविंशतेः, कृतिर्विशातेः, प्रकृतिरेकविंशतेः, आकृतिद्वविंशतेः विकृति स्त्रयोविंशतेः, संकृतिश्चतुर्विशातेः, अभिकृति:पञ्चविंशतेः, उत्कृतिः षड्वंशतेः, नक्षत्रंसप्तविंशतेरित्येवंसंज्ञाभवन्ति । षण्मानानि, तेषां संज्ञा च · मानं प्रमाणं उन्मानं परिमाणं उपमानं लंबमानमिति षण्मानानि । विसृतिः विस्तृतंतुतिः विसृतंव्यासं विसृष्ट्रं विपुलं ततंविष्कंभंविशालमिति प्रमाणुस्य, बहुलं नीव्रंघनूमति वा उच्छ्रुर्युतुंगं उत्रूतमुद्यम्, उच्छ्रयमुत्सेधम् न्मानस्य, निष्क्रमंनिष्कृतिर्निगमं निर्गतिरुद्रममिति च, मार्गं मित्युपमानस्य, सूत्रलंबनान्मितं यत्तल्लंबमानम्। इत्येतैः षड्भिर्मानैर्युक्तं बेरं कारयेत् ॥ अथ देवानां तालविभाग वक्ष्ये - देबेशस्योत्तम दशा ताल, तथाब्रह्मणः शङ्करस्य च, श्रीभूम्यो रुमासरस्वत्योश्च मध्यमं दशतालम्, इन्द्रादि लोकपालाना, मादित्यचंद्रयोश्च द्वादशादित्यानाम् एकादशरुद्राणां वसूनाम् अश्विन्यो र्भृगुमार्कंडेययोः वीशसैषिकयोश्च दुर्गागुह सप्तर्षीणामपि 98 विमानार्चनाकल्पे महाशाखे अधमं दशतालम्, यक्षेशनवग्रहाद्यन्य देवानां नवार्धतालम्, दैत्यरक्ष उरगेशसिद्धगन्धर्वचारणभवनानामुत्तमं नवतालम्। 衍 永 i. i i किन्नराणां च त्रिताल, कूश्माण्डण्डानां द्विताल, कबंधानामेकतालम् एतेषां अथ प्रलंबफलकांवक्ष्ये - बेरस्यलंबमानं पूर्वमेव परीक्षयेत् । भागस्थानि सूत्राणि प्रसारयेत् । मध्ये सूत्रंविन्यस्य मध्यसूत्रादेकांगुलं पुटपर्यन्तृसूत्रं तद्वेवदृगन्तरंस्यात् । तस्मृत् त्र्युर्धागुलं नेत्रपर्यन्तं तस्मृाद् पtaल: 22 तद्द्वयेवा चतुरंगुलं बaaहुपर्यन्तं तदेवपार्श्वयोर्मध्यमे पार्श्वमध्यसूत्रं स्यात् । तस्माd` दूव्यंगुलंकर्णावूर्तं तस्माd~ त्र्यंगुलंशॊिरः पृष्ठावूसानंतदेवपरभuजावधिभवति । इत्येवं दक्षिणोक्तृतानि सूत्राणूि षट्चविन्यस्य तत्तत्सूत्रsamgesushiram kruthvaalanthunaayavamaathraaNi suuthraaNi shaThachavinyasya thaththathsuuthrasamgesushiram suthraani sushiresambojya agre prothakunDalam लोहमयं मृण्मयं वा संबध्य सूत्राणि लम्बयेत् । मध्यसूत्र शिखामणे रूध्व संस्पर्शमेव कृत्वालम्बयेत्। स्थानकस्य मध्यसूत्रं मौलिशिखामणेर्मध्ये मूध्वौंभूrसंगस्य नासाग्रस्य च मध्ये कण्ठस्यहृदयस्य कुक्षेर्नाभेर्योने: पादयोश्व मध्येप्रलम्बं तत्तत्सूत्रसंस्पर्श नासाग्रंकुक्षिमध्यं च सूत्राd` मौल्यग्रपर्यन्तं षडंगुलं, हनुमध्यं यवाधिकchathuramgu- लम्,hikaanthamchathurangulM, urumadhyamDh~vayamgulM,jamghaantharamthrayamgulM, jhamghaantharM shadhamgulM,naLiikaantharamshaamgulM, ऊरुमध्यंदव्यंगुलं, जान्वन्तरंव्यंगुलं, जंघान्तरं षडंगुलं, suuthraathpashvaardhamsaardhaashTaagulM, jamghaantharM shaDanmgulM, suuthaathpashvaardhashtaamgulM, angushTaagramsuuthraathpur तोद्ल्यर्धगुलम्, एवं मध्यसूत्रवशात् मानयेत्। baahuparyanthmevapaarshsuunjM syaath~ chuuDhaamaNaumuurdhikarna paalyanthare kuurparayoho पाश्र्वेजानुजंघां गुल्फानां मध्ये प्रलम्बयेत, मौलिमूर्धकृकाटिककुटूंश स्फिकूपाष्णींनां madhye पृष्ठमध्य सूत्रं प्रलम्बयेत्,गण्डपार्श्व वक्त्रबाहोकर्णa चूचुकाग्रमध्ये श्रोणि पार्श्व चोरुजंघयोर्मध्ये वक्त्रबाह्यसूत्रं प्रलम्बयेदेतानेि षट्च पीठावलम्बानि अन्यानि तत्तदंगसंस्पर्शान्येवावलम्बयेत् । aasanasyyordhvakaayasyoththkM puurvavanmadya suuthraadiini shat~suutraanyaasanoparilambbha येत्। मध्यसूत्रं जानोरुपरिष्टात्केशान्तं तन्मध्यगं जानोः पाश्र्वाभ्यां बाहुभ्याश्च मध्यगंसूत्र प्रलम्बयेत् । सूत्राद्वामजान्वन्तरमूथ्र्वकायार्धसमं दक्षिणjaanvantharM रं तदेव चतुरंग्लंत्र्यंग्लंयवोनं वा anyath~sarva पूर्वघल्कारयेत् ।
upamaanam
athopamaanam vaksy-paramujasya manibandhaanantaramshThamgulM mushnishasamravakraanthakhamammukham madhyodaraat~ kuurparaantM shadadaargulMabayahastasya madhyaamgulaachchuuchukaanthM thrayodashaamgulM svaagatasya madhyaathraamyantarM dashaamgulamudaramadhyaachCHoNyantare navaamgulam vaamahasthasya madhyamaamgulaagraammedhraantaram shadagulamuulaantaramekaamgula muurumadhyaantarM d~vyamgul jaanvanantharM chaturangulM jMghMyormadhyam panchaMgula nala kaantaram shaMgulaMkakshayorantharampanchamgulam paashnaryantaram घार्गिस्तिारं 8 अंगुष्ठायामंचतुरंगुलं तर्जनी ፉ ❖ मध्यमांगलां ९ अ| रंग्गुलं तर्ज ಸ್ಖಣೆ क्रमात्सप्ताष्टाअष्टार्धनवषोडशभिर्यवैरंगुलानांविस्तारं शेषं मूलविस्तारं दांगुल - wr मागुल રાઈ 8. r جی 8 ء w प्रकोष्ठम्ध्यंसतांगुलं मणिबन्धं चतुरंगुलं सार्धर्त्लंसार्धषण्मात्रं(तलु) मध्यं O2 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे षड्यवं कृष्णमण्डलं तस्योभयोः पार्श्वयोस्तदर्धाधिकायत्तौ नवतिः पक्ष्मरोमाणि शेषं पक्ष्म नासिकापुटमध्यमूलांतं क्रमादष्टादशा दशाषड्यवविस्तृतम् । अष्टयवोत्सेधं तन्मूलविस्तारंद्वियवं मध्यविस्तारंद्व्यर्धयबम् अग्रविश्शुलंत्रिग्रूषुं पुटरत्रप्रॊतॊगुलं तिर्यग्यवपश्चकं पु ● द्वियंवार्ध्रलंबितं चितुर्यवंगोजीपूर्ट द्वियवंविस्तारं त्रिवर्गाचोक्षर पाली ག་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་ सार्धयववेदांगुलायतमुत्तरोष्ठम् अास्यतारंतदेवं चत्वारपुरोदंताख्रियवायामविस्तृता स्तावंतॊधुर्दुंताः द्वियय्राधूनितायुताश्चतुर्यवायत्तु जिह्याषडंगुलयामातदर्धविस्ताराष्धृतजिहा अंगुर्ल बहुकृष्ठ (कर्ण) षड्यवं तस्या (स्यायताधीत्सेध) मुत्सेध सार्धद्वियवं पालिकारतभार्गततं शेषमायामद्विगुणम्। कर्णबंधाद्धनोर्मध्य दशार्धांगुलं तस्माच्चतुष्कलंमृकम् ॥ ཤེ ग़दपांगमंगुलम् अपां मूिलंषडंगुलं कृर्णकलातुर्तनेत्रसूत्रसमं कर्णप्रोतं तत्कर्णतुंगततं कर्णनाळमूलंकलासार्धयवं कर्णवर्त्ती यवार्धविस् 向 م ि جع ቊ '• गुिलं यल: 23 O3 चुष्यधः कर्णनालमात्रार्धघनयुक्तौनालीपूर्वापरौ विवरंषड्यवं तयोनाहंमात्रस्यात् ॥ कर्णमूलदधोबिंदु (वपुः) कार्य कृकाटीसार्धागुलानता तस्यावयवंभागं तद्ग्रीवायामं तत्रार्धांगुलं तारं दशांगुलं स्कंधयोः समे कर्ण बाहुशिर्स्संधिरंसांतंस्कंधमूलृर्तोनवुर्हुगुलं द्वियवं तस्मात् द्वियवंषडंगुलं मुत्क्षेपसमहंडितेभुजंसमासन्नं(स) मापयेत् एवंनीत्वाद्विभुज नयेत्॥ कंठादधूस्तृत् ककुत् भाग्यता अष्टगोलकंककुदः कुटसंध्यंतं वंशं 'विंशति' नागाधिकं तत्सम ककुदोधस्तात् षड्भागेककुत्द्वारेकक्षाधरांतरं तस्माद्वियवा अंसफलका स्तनसूत्रसमा तत्रांतरयोर्दशांगुलककुदोधरांत्रिमात्रतारंसप्तांगुलं ॥ चांऽसफलकायाअधोनवांगुलं ोस्स्तनांतरं, वं गॊबृंहति स्तनयोर्मध्यं सस E.#: सुमुगुर्लायत तद्घनस् यात्चतुर्भागंतदर्धांगुलाधिकं क्टूसार्धमुखं साधांगुल विशालंजघनस्यबहिः पृष्ठवंशपार्श्वेद्वयोः ဇွို”*မြို့ वेदाधमात्रका खंडंद्व्यंगुलांतरं सार्धतुरीयांगुलंस्फिकू॥ २॥ पॆिण्डलंबितंनवांगुलं सुवृत्तं, कुंदः, कुं(ठ)बुसमोवृत्तो द्विरेखावृतः। तस्तनाधका सद्वादशयवू मुखं कक्षाद्धि कांतंत्रावतू स्तनं कक्षादष्टांगुल स्तान्मुखं विप्रगुंगुलं (बं) यवंवृत्तम् स्तनं यवोन्नतं स्तना द्दक्षंद्वियवतारं तदधस्तात्दव्यंगुलं स्तनं ॥ १ · · · 104. विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे हिक्काद्विवयनिम्ना जतृरेखाद्व्यंगुला नाभिर्दक्षिणावर्त्ताषड्चव निम्नायतोंद्रियंगुला नाभे:श्रोणीपार्श्वेत्रिकलांगुला दव्यर्धांगुला कटी श्रोण्याशेषंमेढ्र्पीठं सार्धपंचांगुलायत, लिंग(गायाम) तारं द्विमात्रंमुष्कलंबं तुरीयार्धांगुलं तत्समविस्तारंवृषाननसदृशंमेढ्रं॥
ऊरुबंधं रुद्राक्षांगुलं प्रतिष्टांगुलंद्वियवं जानुमंडलंविष्कंभं धनं द्व्यर्धमात्रं पार्श्र्वबंधं तुरीयांगुल पृष्टाज्जानु त्रिमात्रार्धयवतारान्वितं कोलकं कोलकं मध्यभागेशेषं पार्श्वयोरपि, जान्वंता (न्तरा) यिप्रस्त्यंतं तालं मत्स्यवदुन्नतं; पृष्टजंघाश्रितं मत्स्य (पाष्णिद्व्यंगुल विस्तारा) वद्व्यर्धकला विस्तारं नळकापृषृपार्श्वद्वयांतरं तद्बहिर्गतेSक्षगुल्फयोस्तुंगंमनुपङ्तियवौर्विपुलं क्रमेणाष्टादशादिति जगतियवं प्रतिष्टार्धांगुलं पर्ष्णितारं तत्तृंगंक(श) रंगुलं सार्धप्रपद्तुंगमंगुष्टं द्व्यंगुलघनं शेषाणिविस्तार समं तुंगान्यष्टयवविस्तारंदैर्य्यम् ॥
अंगुष्ठनखमुखेद्विपाश्वेद्वयोस्तुरीययवं नीत्वानखं नयेत्, चतु(स्तली)रर्धचतुस्सार्धात्रिभिर्यवैः क्रमान्नखानांविस्तारं तर्जन्यादिकनिष्ठांतं त्रियवं तदर्धोन नखायतास्तस्चांगुष्टयोरंतरंचतूर्यवंपर्वद्वयं अंगुष्ठान्यानि त्रिपर्वाणि
स्वतारसदृशमग्रपवांतं यवाधिकमंगुष्ठपर्वमूलाग्रं ज्येष्ठां (शेषां) गुलीनांद्विय वाधिक्यमेजकैकं सर्वांगुलिमुलानां मासलं पाष्णिभागे तलं पंचागुलायामं शेषंवर्त्तुलं कारयेत् । पादौद्वौ चक्रशंखरेखासमन्विती सर्व सुव्यक्तमंसुसं पूर्णंबेरं सलक्षणं चक्षुर्नंदनमूर्ध्वकायमथोकायंसममेवं कृत्वा,सर्वत्र विष्कंभात् त्रिगुणंवृत्तंवत्परिमाणंस्यात् सर्वेष्वंगेष्वेकयवादि षड्यवांतंहीनाधिक्यं न दोषायभवथि। तस्माद्यथोचितं युक्त्याकारयेत् ॥
अथ देव्योः मानम्-मध्यमंदशतालंसविंशतिशतांगुलं त्रिनतंद्विभुजं समभागंनतमानं चतुरंगुलं श्रीदेव्या दक्षिणपादं स्थितंवामपाद्ं कुंचितं दक्षिणहस्तंप्रसारितं तदूरुमूलालंबितं वामं पद्मधरंहेमाभाम् ॥
महीदेव्यावामपादंस्थितं दक्षिणुपूादंकुंचितं दक्षिणहस्तं उत्पलधरं वामंप्रसारितंतदूरुमूलालंबितं श्यामाभां किरीटाद्याभरणान्विताम् ॥
मूर्ध्निकेशांतंभागं तस्मान्नेत्रंषड्यवंभागं नेत्रात्पुटांतं चतुरंगुलं पुटाद्धन्वंतं षड्वंत्रिमात्रं हनोःकंठंद्विकलं कंठाध्हदयांतं हृदयान्नाभ्यान्तंनार्भेर्योनिमूलांतं त्रयोदशांगुलं, तस्मादूर्वायतं षड्विंशत्यंगुलं जानु पटलः 23 105
द्विकोलकंजंघाचोरुसमा पादंभागं तालायामं चतुर्भागुष्ठायतं चतुरंगलं तर्जनीतत्समा शेषांगुल्यः क्रमादर्धांगुलोनायताः ।। अंगुष्ठादि विशालंषोडशाष्ट (सार्धसप्त) सप्तषड्यवं नखायामं स्वतारार्धंपादाग्रतलविस्तास्यडंगुलं प्रपदस्य विस्तारं उन्नतंपंचांगुलं पार्ष्णिद्विकोलकमक्षिगुल्भांतरं पंचांगुलं नलकाविपुलंभागं जंघामध्यंत्रिकोलकं सप्तांगुलंजानुविस्तारम् ऊरुमूलंद्वादशांगुलं गजहस्तसमवृत्तमूरुमूलं नलकांध्रिकटीतारंद्विमुखं पीठंसप्तंगुलविस्तारं चतुरंगुलायत मूरु, अश्वत्थदलबाह्यवद्विपुलंमांसलंगुह्यं श्रोणीतारंतारा (कला) हश श्रेणीनेत्रायामविस्तारंसप्तांगुलं नाभ्यधः॥
नाभिः षड्यवविस्तारं गंभीरोदरकुक्षिमध्यं चक्रां, (रुद्रां) गुलीविशालं (स्तनादधो) हृदयंत्रयोदशांगुलतारं स्तनतारंनवांगुलं चूचुकंत्र्यंगुलविस्तारंस्तनाच्च चतुरर्धांगुलं (अर्धांगुलं) स्तनमध्यं कक्षयोरंतरमष्टादशांगुलम् ॥
छंदोंगुलंबाहुदिर्घं कोर्परंद्व्यंगुलायतं प्रकोष्टकं तारं धृक्कलांगुलं तलंसप्तांगुलायाम मध्यमांगुलंत्रिकलंपंचांगुलीनामेकातर्जनीअनामिकासमा अंगुष्ठकनिष्टकेतारा(द्विकला) यतेनवसप्ताष्टसर्त्तुयवविस्तारं क्रमादंगुष्टाद्यंगुलीनाषंडंशैकांशंचतुरंशैकांशंस्वाग्रांगुलतारं नखदीर्घंयवाधिकषडम्निवेद् भूतऋतुसप्तांगुलविस्तारं क्रमान्मणिबंधलप्रकोष्ट्मध्यकोर्परदोर्मगध्यभुजमूलं च कर्णविस्तारं समांगुलं मुखंद्वादशांगुलं कुक्कुटांण्डसमाकारं केशांतात् भ्रूद्विमात्रूर्धं ततोक्षिद्वियवं ञ्यंगुलं, पुष्टादास्चं यवांगुलं तदर्धागुलायतमधरं यवांगुलंशेषं हनुः ॥
कर्णाध्दनुस्त्रिमात्रार्धतुंगं शेषंपूर्ववत्। कतकांगुलस्य चोत्तुंगंस्तनाक्षिसमं तन्मणिबंधान्नभेरंतरं सार्धत्रयोदशांगुलं तत्पार्श्वेमध्यंबाह्वन्तरंसप्तांगुलं तथाप्रसारित हस्तस्य पार्श्वबाह्वन्तरं रसांगुल मणिवंधादूरुमूलांतरंवेदां गुलं तदर्धंकराग्रादूरुमध्यांतरंनीत्वा मूर्ध्निपार्श्ववामनेत्रसिते वामपुटेधरे हनौ सव्यस्तने सव्यपार्श्वे नाभेर्मध्ये वामोरुदक्षिणे वामांघ्रिपाष्णिपार्श्वं च सूत्रंप्रलंबयेत् एवं श्रीदेव्याः ॥
महादेव्या:तद्विपरीतमार्गेण सूत्रंप्रलंबयेत् अंगुष्ठांतरंसार्धत्रयोदशांगुलं त्रिभागैकभागंपाष्णर्यंतरं शेष्ं युक्त्या कारयेत्॥ 106 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे
पूजकादीनां तालम्।
पूजकुमन्योवीशशौषिकयोरिंद्रादिलोकपालानामन्येषां पसिवाराणांत्रयस्त्रिंशद्देवानां चाधमं दशतालं षोडशाधिकशतांगुलम् ॥ मूर्ध्नोमात्रात्रयंकेशांतं तस्मात् हक्सूत्रंद्वियवं भागंपुटान्तंसयवंभागं तत्समंहनोरंतरं गलमर्धांगुलं कंठभागंकंठा हृदयं हृदयात्नाभ्यंतं नाभेर्मेढ्रांतं सार्धांगुलंमुखम् ऊर्वायामंपंचभागं (पंचविंशत्यंगुलम्) जानुजंघाचोरुसमा चरणंभगम् ऊरुसमोबाहुः कॊर्परंदूव्यंगुलं प्रकॊष्ठंसार्धधुति सार्धषट्कलांगुलंतलांगुलं सार्धपंचांगुलंत्र्यंगुलंवक्त्रतारं कंठः सार्धचतुष्कलंवक्षः - कुक्षिश्रोणीकटिविस्तारं मध्यमदशतालस्योक्ततारर्धांगुलहीनं ऊरुजानुजंघा तलविपुलं भुजमूलं कंठततं दोर्मध्यदिविशालंद्वियवोनांगुलयवार्धोनविशालंं शेषंप्रत्यंगोपांगविस्तारंमद्यमदश तालोक्तमानेन कारयेत्॥
सीतरुक्मिणीसत्यभामानांनवार्धतालं मुखं सद्वियवंतालं मुखायामात् त्रिगुणंकायं ऊरुद्विमुखं जानुभागं जंघाचोरुसमा पादंकंठशिरोयुगं मुखायामसमं कंठबबाह्यतारंयुगद्वयंदशांगुलं मुखं तिर्यक्कंठसद्वियवं शेषांगविपुलमुत्तमनवतालविस्तारा द्वियवाधिकंदोर्दीर्घं
सार्धसंकृतिःकोर्परा द्व्यंगुलंसार्धधृत्यंगुलं प्रकोष्ठतलंषडंगुलायामं मध्यमाम्गुलिष्षडंगुला केशामंताहक् हशोनासायवंभागं ह्नुर्युगं शेषमुत्तम नवतालोक्तवत् कारयेत ।
नवतालं त्रिविधं मूर्धामात्रं त्रिमात्रं केशांतं केशांतात् हक् ततो युगं पुटं पुटाद्धन्वंतं भागं गळमर्धांगुलंगळात्सार्ध त्रिमात्रं हिक्का हिक्काया हृदतयान्तं हृदयान्नाभ्यन्तंनाभेर्मेढ्रान्तंमुखत्रयं ऊरुडद्विमुखं जानुभागं जंघाचोरूसमा पादंतुरीयांगुलम्।
तलायामं चतुर्भागं बाहुदीर्घमश्विमुखं द्व्यंगुलं कोर्परंसार्धमुखं प्रकोष्ठंतलं षडंगुलं मध्यमांगुलिः तथैवाष्टत्रिंशद्यवा अनामिकातर्जनी तत्समभागायते अंगुष्ठकनिष्ठे दशबंध्वनुष्टुबुष्णिक्षड्यवविस्तारं क्रमाद्यंगुष्ठाद्यंगुलीनां तलम्।
पञ्चंगुलं मणिबंधंत्रिमात्रं प्रकोसष्ठंपञ्चांगुलं कोर्परं तारं षडंगुलम् अष्टांगुलंबाहुतारं तिर्यक्शिरोदशांगुलं केशांताद्म्रूस्त्रिमात्रिका ततोक्षि तत्समन्नस्यं आस्चंततम गुलम् अधरं हनुशेषं धृङ्मध्यं दशकलं हशः कर्णांतं सुप्रतिष्टांगुलं कर्णायामं भागं नाळालंबंभागं तदेवपुकविस्तारं नालस्य पटलः 23 107
कलातिर्यक् ञ्यर्धांगुलमर्धांगुलं तुगं मधरम् । षङ्यवोन्नतं हनोर्गलं गलात्कंठमंगुलं ढ्व्यंगुलं नवतालं कर्णतारं द्विभागं बाह्वोस्सीमायवत्रयंवक्षो दशामकोलविस्तारं श्रोणीभागं चतुर्भागंकटीचाष्टाशांगुलं पंचांगुलंलिंगदैर्ध्यं विपुलंद्व्यंगुलं मुष्कालंबंभागं ऊरुविश्हालं यमं जानु द्विभागं जंघाषण्मात्रा नळकावेदांगुलं प्रपदंपंचांगुलं तलाग्रततंत्रिकोलं कलाग्रतारं अंगुष्ठंद्विगुणायामं सयवंभागं प्रदेशिन्यायामंतार मध्यर्धांगुलं मध्यमादिक निष्ठांतानामेकैकमर्धांगुलहीनमायामं समषट्पंचयव विपुलं यथा क्रमेण कारयेत्।
मध्यमं नवतालं - सत्र्यंगुलं नवतालमूर्धन्यंगुलहीनं नाभेरर्धंगुलं ऊरोरेकांगुलं सकूथि अंगुलं मध्यमनवतालविस्तारादीनि कारयेत्।
कनिष्टंंनवतालं हिक्कायानाभ्यंतत्रिककृत्(त्र) द्वयम् ऊरुदीर्घंजंघायाममेकांगुलहीनं कृत्वान्यत्सर्वं मध्यमनव तालवत् वाह्वादीनांविशालंद्वियवहीनंकक्षांतरकुक्षिश्रोणीकट्यूरुजानुतलेश्रेष्ठांगुलहीनं शेषंपूर्ववदाचरेत्॥
स्त्रीणांकेशांतंसमं भ्रूलतासंगमंसार्धयुगंभागं पुटांतं पुटांताद्धनु स्त्रिमात्रार्धं सर्वासांगलं नेष्यते शेषं पुंरूपवद्विस्तारायामंग्रीवादोर्विपुलं वह्निकल कोर्परंपंचांगुल मणिबंधंत्रिमात्रं षड्यवयुगं तलं यवोनविपुलाः शेषांगुल्यः शेषांगुलि विस्तारं कक्षानवार्धंतालवत् स्रीमूरुतदर्धंगुलं हीनं पादांगुलिविपुलंयवोनं शेषंविपुलं पूर्ववत्कारयेत्॥
अष्टतालं त्रिविधं - उत्तमादि क्रमेण श्हिरोमानंद्विमात्रार्धं मुखमेकांशांगुलं ग्रीवायतं त्रिमात्रार्ध्ं मुखत्रयंकाया द्वाव्रिंशत्यंगुलम्ऊरूजानुत्रिमात्रं जंघाचोरुसमायामा तलंत्रिमात्र मूरुर्दीर्घसमोबाहुः कोर्परंद्व्यंगुलं प्रकोष्टं सप्तदशांगुलं द्वितयंमध्यं मध्या(मा) त्पंचमात्रानामिक चतुर्थवा मात्राधिकातर्जनी, ञ्यर्धमात्रायामाकनिष्ठा तत्सममंगुष्टंतासामन्तरंक्रमान्नवाद्रिवस्वब्धिपंचवया स्तेनालंबघनं तलाबाह्वोरघस्तात् हस्ततारं नवतालबत्सप्तांगुलविशालं दोर्मूलं मुखस्यविपुलं नेत्रान्मुखांतं हन्वंतरं चतुर्दशयवार्धकर्णविसृतिः केशांताद्भ्रुद्विमात्रं हक्सूत्रंद्व्यंगुलं पुटंपुटाद्धनुस्सार्धरुद्राक्षी कंठमानं त्रियवंगुलं कंठवित्सारं सप्तमात्रं नेत्रायामसमं कर्णतारं द्विगुणायामं नालंशरार्धंगुलं कण्नित्रां तयोः कंठाद्धनुर्द्वाविंशतियव मेकोनविंशत्यंगुल
मुत्तरतारं चतुर्यवं त्रयोदशांगुलं मध्यश्रोणी तस्मात्कालाधिकंलिंगायामंयवांगुलं रुद्रांगुलं ऊरुविस्तारं जानुनवांगुलं 108 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे
जंघापंचांगुला नलकासार्धवेदं प्रपदंना(ता) लविस्तारं सार्धपंचांगुलम् एवमंगप्रत्यंगं कारयेत् ॥
नरनारिणांमध्यमाष्टतालेन शिरस्यर्धांगुलं हीनंमुखंकंठं च पूर्ववत् तौसार्धंगुलहीनं कायं त्रिताल मूरूत्रिसप्तमात्र जानुत्र्यंगुलं जंघाप्रकृत्यंगुलं चरणंजानुसमं विस्तारदीनि पूर्ववत्॥
स्त्रीणामापिसमंदीर्घ ग्रीवोर्ध्वविस्तारं सार्धपंचांगुलं कर्णतारं दोर्विसृतिस्सार्धवेदाग्निनेत्राणि कोर्पराद्या कंठांतं पंचांगुलायामं वेदार्धं मध्यमांगुलि स्सप्तयवांतरं क्रमादेवतदायतम् अन्यांगुलीनांतलंतुर्यांगुलवित्सार पंचदशांगुलिं वक्षस्तनौसप्तांगुलौ स्तनादधौरुद्रांगुलं श्रोणीसप्तदशांगुल कटीचैकोनविंशातिः सार्धपङ्त्यंगुलं नाभ्यूरूजानुजुघास्विंद्रियांगुलं नलकाञ्यंगुला सार्धपंचांगुलं तलं युक्त्या कारयेत्॥
मुखेप्येकांगुलंहीनं नाभावेकांगुलं क्षीणं ऊरावेकांगुलंजंघायामध्यर्धविस्तारं भवेत्॥
सप्ततालविभागं शिरोंगुलं मुखंरुद्रांगुलं कंठंत्रिमात्रं नाभ्यंतरंविंशत्यंगुलम् योनिर्नकला दशनाभि कला जघोरुतुल्या तलंनवत्यष्टांभोष्टभागावहेश्विन्पगुलैः स्तनस्कंधोरोर्मध्यश्रोण्योरुजंघातलान्येवंविशालरूपं कारयेत्॥
षट्तालैरेकतालमात्रोमुखं पंचतालायतं कंठं तस्मातन्योन्यंतहे शकलाचोरू रष्टादशांगुलायतोजानुत्रिमात्रं जंघोरुसमायामा तलंजानुसमं नरोक्तविपुलोन्नतं वंशदडोन्नतं प्रकोष्टककुदौनवमात्र भुरोनासासमोन्नतं उग्रवदनं शेषांगुलं नराकारवत्कारयेत्॥
मुखमेकांगुलं क्षीण मूरावेकं जंघायामांगुलं मध्यतलं जानुतनुग्रीवास्वंगुलानांतु मध्यतो मध्यस्यविस्तारं तुल्यं कारयेत्॥
पंचतालविभागम् अंगुलं शिरोभागमंगुलं शिरोभागकेशांतं हक्त्रिमात्ना सार्धपुटांतं पुटाद्रुद्राक्षी हन्चंतंग्रीवाSश्विन्यायता नवाष्टसप्तांगुलायतं क्रमाध्हदयनाभिमेढ्रांतम् ऊरुरुद्रांगुलं जानुकला जंघोरुसमा पादंकलांगुलंपंचकलायामंतलं चंदोंगुलं बाहुप्रकोष्टं पंचकोलकं तलंभागयुगं मध्यंगुलायामं प्रदेशिनीतर्जनीद्विमात्रार्धं कनिष्ठांगुष्ठेञ्यंगुलं त्रियवार्धंत्रचतुष्पं च मात्राभिः क्रमाद्विस्तारं तलं प्रकोष्ठकोर्परबाहूनां मुखविस्तारम् अष्टांगुलार्धं कंडस्यविस्तारं सप्तांगुलं जगतित्रिंशढ्ंगुलम् उरःश्रोणी कटीनां पट: 23 O9
यथासंख्यं ऊरुजानुजंघानलका तलविस्तारं षडष्टगायत्रीवेदाग्निषण्मात्राभि यथाक्रम हिकानाभ्यंतरे मात्रार्ध द्वियवमूर्वायाममंगुल जंघायाममंगुल ग्रीवामध्य विस्तारायामम् पूर्ववत्तत्तत्सार्धांगुलहीनं ऊरावेकं चतुर्यवं जंघायामंमध्यमाद्धीनं हृषीकतालं पंचागुलानां तत्रचतुर्यवोनविपुलं कायार्धेनकारयेत् ॥ । चूतुस्ताले स्यार्दूगुर्लशिरः कंठंद्वादशांगुलं मुर्खतालं कर्णार्तेयुगं ध्रुवं कलीनृभिः पंचां(दश) गुलंबृद्बोदरं भूतानांमेढ्रनाभिश्रोण्यालंबं त्रिमात्रम् ऊरु-पंचांगुलायाम जुनुत्रिमात्र जंधोल्तुल्या जानुसमं तलं मुखायाम भुजंसमांगुलायमं प्रकोटतलायाम भागांगुल कलांगुला पंचदशांगुला तल षडंगुलतुरुंतलाय्मम् एवं श्रेष्ठम्, अतोब्रुकुत्रं अंगुलं कुलांगुलद्वयं पादांगुलोनं विस्तारे अर्धांगुलं मध्यमं, ततः कंठेऽगुलोनं (अंगष्ठौ) अंसे अंधौचाधमेनकारयेन्। यानाभिस्तत्सम मेट्रेवसुकलम् एवश्रेष्ठ द्विकोलकें तनौहीन मध्यमं मुखेंगुल त्रितयमंगुलं कलाहीनंकिन्नरणांत्रितालं मेढूदूध्वंपादं कुक्कुटवद्रागमूरु गरुडवत्स्वायामार्धकाया स्सर्वेकिन्नरा बहयो द्विचतुर्बाहुमूलं चेत्। 令 余 तालं कुंठंद्व्यंगुल्मानं युगमूर्धायतुं जंघाद्विकॊलांगुला खायतं चतुस्त्रिमात्रं दोः प्रकोष्ठतलं दीर्घविस्तारं युक्त्या दक्षिण बहुस(पक्षी) मायती कारयेत् ॥ चतुर्मात्रं पक्षं तद्रुणायतं कारयेत् ॥ . . . . निर्णयोनाम त्रयोविंशः पटलः ||२३|| O विमानार्चनाकल्पे महाशाखें 3গু বুলবুলিণ্ডা: uকল: आवहनपात्रादीना लक्षणम्। अथ पात्रपरिच्छदानां लक्षणंवक्ष्ये - मानाऽङ्गलेन, मात्राऽडुलेन, धुबबेरस्यदेहलब्धांगुलेन वा, सुवर्णरजतकांस्यानामन्यतमेन चतुर्डुल सिकायुक्त, ताभ्यांवियुक्त वापि, एवमावाहन पात्रम, तथा पाद्याचमनपात्रोदकं पात्रम्, प्रत्येकं शंखंवाऽऽहरेत् ॥ पुष्पपात्रस्य लक्षणम् । पत्रैस्तालपात्रैर्वा फेलावत्कारयेत्। गन्धपात्रस्य विस्तारं वेदांऽगुलं, तस्योदर विशालं पंचांगुलं, अास्यतारं वेदांगुलं, तत्पिधानं यथोचितं कारयेत् ॥ धूपपात्रं ताम्रेण पित्तलेन वा षडंगुलविस्तारं, तावदेवोत्सेधं, i, बाह्येऽष्ट दलान्वितम् अधस्ताद्दिवपादं, तदुत्सेधंद्व्यंगुलम् दंडं, दिव्यं रीणाहद्विवक्त्र, छे दव्यंगुलेनेभपादबदेक पादं वा कुर्यात्। अथवा पादं व्यंगुलोत्सेध, पवां पूर्ववत्यात्रकृल्वा यथाहमग्न्यंगुलोच्छयं मुकुलाकार मनेकसुषिर्युक्तं शेषं युक्त्यैव कारयेत् ॥ i शरांगुलविस्तारम्, अर्धाऽगुलोष्ठम्, अश्वत्थपत्राकारम्, व्, यत् । چ* पल: 24 U. घण्टाऽऽस्यविस्तारंषडंगुलं, तत्समोत्सेधंतन्मूल विस्तारंविषयां वत्षडंगुलंदण्डोच्छूर्य, दण्डाग्रे चक्र बीशं बा कृत्वा। शेषयुक्त्यैव कारयेत्॥ महाघफ़्ट विस्तारमष्टांगूल, सेध, तन् धर्डयूल, महाघण्टास्यावस्ता तत्समोत्सेधं, त ဖြိုးမျိုး 默 गुल : ་་་་་་་་་་་་་་་་་ ప్లే येत् । 冷 अर्घ्यपात्रस्य विस्तारंयुगांऽगुलं द्व्यंगुलोत्सेधं, तत्पृष्ठपादंत्रिमात्रोत्सेधं, तद्धीनं वा कारयेत् ॥ षूदत्रिंशुर्देगुलान्तं त्र्युंगुलवृध्द्या नवधा पात्रविस्तारम् अर्धागुलभित्युन्नतं द्वियवमोष्ठविस्तारं, शेषंयुक्त्यैवकारयेत् ॥ पानीयपात्रम् पानीयपात्र सौवर्ण, राजत, ताम्र, कांस्यंवा, विस्तारंषडंगुल, समांगुल वा, दर्शनीयं कारयेत् ॥ . . . . ताबूलपात्रम् 12 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे दवीं मूलादारभ्य मध्ये दव्यंगुलक्षयं शेषं युक्त्यैव कारयेत् ॥ येत्। स्थालिपादिका मायसों कारयेदिति केचित् ॥ शेषंयुक्त्यैव कारयेत् ॥ आचमन पात्रम् त्र्यङ्गुलोन्नतं, सुवृत्तं, पीठं च, शेषंयुक्त्यैव कारयेत् ॥ गणेिड 4- ser i. 4. মুকুন্তু s မြို့ မြို့ရွိေ ओष्ठंद्व्यङ्गुलम्, आस्यतारंचतुरंगुलं, तत्पार्श्वे नासिका द्विमात्रॊतुङ्गातद्वृत्तं to: 24. 13 युक्त्यैव कारयेत् ॥ सहस्त्रधारापात्रम् ओष्ठमेकांगुल, तन्मध्ये चतुरंगुलविस्तारायामंकर्णिकाकारं, तन्मध्येरत्न सुवर्णं वा । निक्षिप्य तत्परितोऽष्टदलोपेतं पार्श्वयॊस्तालमात्रोन्नतं, त्र्र्ग्गुलविस्तृतं, गण्डिकद्वयम् अग्रंमुकुलाकारं समुष्टिकं वा कारयेत् । गण्डिकारहितं वा कारयेत् ॥ शाङ्कनिधिपद्मनिधी शडुपद्मसमाकरे पात्रे द्रे आढकसंपूर्ण तदर्धसंपूर्ण वा पाश्र्वे षड् शेषंयुक्त्यैव कारयेत् ॥ दीपाधारपात्रम् दीपाधारं ताम्राद्यैः एक हस्तादि नवहस्तांतमुत्सेधं नवधा भवति; शोनमाज्यधाराविस्तारं तदूध्वमुकुलमष्टांशैकांश, मध्ये च एकत्रिपश्च नानाकुंभैर्युक्तं, शेषं युक्त्यैव कारयेत् ॥ दोपाधारप्रतिमा आज्यस्थाली शिरसा पाणिभ्यां वा बहतो नम्रकायान्पुरुषान् स्त्रियोवापि कारयेत् ॥ दीपमाला द्वारपाश्र्वयो: तामेण अयसा दारुणा वा दीपमालादण्ड द्वारसमोत्सेध, चतुरङ्गुलविस्तारं, त्र्यंङ्गुलघनं; वेदाऽङ्गुलायतान्, त्र्यङ्गु दव्यंगुलनालान्, दीपाधारान् दण्डेन संघट्टितान्कारयेत् ॥ विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे
धुचूरपुष्पोपमम् आस्य तारंत्र्यंगुल्मं, चतुरंगुलं वा गार्त्तचतुरंगुलं यवमात्रघनम्,
अधस्ताहारुणामुष्टिचमं, यमद्वयं वा संयोज्य एवंह स्तदीपं कारयेत् ॥
नीराजनपात्रम्
अथ नीराजनपात्रं हेमरजततांम्रकांस्यानामन्यतमेन चतुर्विशातिषोडशांऽगुलविस्तारं, समवृत्तम्, अर्धाऽगुलभित्युच्चं, तत्समसीमाविस्तारं, पात्रमध्ये त्रिभागैकभागेनाऽब्जदलयुतम्, एहकांऽगुलोन्नतं तत्कर्णिकामध्ये त्र्यंगुलोत्सेधम्, एकांऽगुलंपरिणाहं, मध्या (ध्यमा) दिनवदिक्षु दोपाधारयुत्त्कं, मध्येमध्ये यमम् एवसंयोज्य तत्पृष्ठे षट्चतुरंगुला ऽऽयतविस्तारंपादं योजयेत् ॥
दर्पणम्
दर्पणं शुद्वेनकांस्येन नवैकादशांऽगुलविस्तारायामं, पूर्णचन्द्राकारं, नालमष्टांगुलंवा, नानापहिकासहितंकारयेत् ।
पादुका
पादुकां सुवर्णरजतताम्राणामन्यतमेन त्रिमात्रादि ससमात्रान्तम, अर्धाऽगुल्वृध्द्या त्रित्रिभेदं पादुकायामं, तदर्धमग्रविपुलं, तन्मध्यंतत्पादहीनं, तदुत्सेधम्, आयामतुरीयांशं, तञ्तिभागद्विभागंखुरं, शेषमूर्ध्वदलम्,अङ्गष्ठोच्चं, तलोच्चं,चतुर्भागं, तच्छरांशयुगांशनालं, शेषंपुष्पम्, अंगुष्ठोच्चसमं, पुष्पविस्तारं, शेषंयुक्त्यैव कारयेत् ॥
जलद्रोणी
जलद्रोणीं सौवणीं राजतीं ताम्रमयीं वा भारजलै द्विभारजलैः त्रिभारजलै र्वा संपूर्णां सुद्दढां, निर्विवरां सुवृत्तां, चतुरश्रां वा, ग्रीवाहीनां, पार्श्वयोर्वलयसंयुक्तांमृण्मयींवल्यविहीनां सुग्रीवां,शेषंयूक्त्यैव कारयेत् ॥
तरङ्गम्
तरङ्गं क्षौमपद्ददुकूलपतकार्पासै र्वा द्वादशहस्तयतैः पञ्चभिः द्वादशमिः नवभिर्वा नवऽम्बरैर्युक्तम् आस्य रज्वासमयुक्तं नानारूपन्वितं श्वेतं वा कारयेत् ॥
पटत्न:24
स्तम्भवेष्टनम्
स्तंभवेष्टनं तत् स्तंभायामसमं, तदर्धविस्तारं क्षौमाद्यैःकारयेत् ॥
वितानम्
वितानं तत्पंङ्क्त्या यामविस्तारसमं, नानारूपान्वितं वो कारयेत् ॥
ध्वजः
ध्वजं त्रिपञ्चसप्ताष्टदसशद्वादाशकरायतं, षट्पञ्चचतुस्त्रितलविस्तारं, श्वेतपीतश्व् श्वेतपीतभ्यामरक्ताभं; हस्तमात्रायामंशिखरं, हस्तायामैर्द्वित्रिपास्संयुकं, तिर्यग्वेत्रद्वययुतं, घण्टासहितं, तद्विगुणायतयष्टिसंयुक्तं कारयेत् ॥
पताका
पताकां तथैव विंशत्यंगुलविस्तारां, त्रिंशदंगुलायतां क्षुद्रध्वजंपञ्चांगुलविस्तारं, द्वादशांगुलायतवेत्रद्वययुतम्, अन्यत्पूर्ववत्, शिखरेरज्जुयुक्तंकारयेत् ॥
यवनिका यवनिकां द्वारविस्तारसमविस्तारां, तदध्यर्धायामां, श्वेतवस्त्रेण कारयेत्
छत्रम्
छत्रं चतुस्तालं, समवृत्तमधोमुखं, वैणवेन तनतुना बन्धनं कृत्वा वस्त्रेणाऽऽच्छाद्य कल्कंप्रलिप्य मुक्तादामयुतं, सरत्नहेमसंछन्नं, हेममकुटोपेतमुत्तमं, वस्त्रेणाऽऽच्छाद्यधवलं कृत्वा ताम्रपित्तलमकुटोपेतं मध्यमं; दारुमकुटोपेतमधमं, यथार्हंनालंदंडं च कारयेत् ॥
पिञ्छम्
पिञ्छं चतुस्तालविस्तारायामं, सुवृत्तं, किंचिदूर्ध्वमुखं, छत्रद्वस्रेणाऽऽछाद्य मयूरपिंछैर्बाहामभ्यंतरं तत्समचाऽऽच्छाद्य पूर्ववन्मकुटनालदण्डं च कारयेत्॥
जिनछत्रम्
जिनच्छत्रं षट्तालविस्तारं, समवृत्तम्, अधोमुखं वैणवेनतन्तुना संक्षे
विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे
पविस्तीर्णयोग्यं, वस्त्रेण बंधन कृत्वा तदुपरिक्षौमाद्यैस्संछाद्य परितस्तालमात्रं लंबन कृत्वा पूर्ववन्मकुटयंत्रनालद्ण्डैस्सहैव कारयेत् ॥
वर्षछत्रम्
वर्षछत्रमष्टतालविस्तारायामं, वृत्तं, चतुरश्रं वा वेणवेनतन्तुनाऽऽबध्य वस्त्रेणाऽऽच्छाद्य मधूच्छाष्टेनालिप्य अलाभे तालपञैराष्छाद्य पूर्ववन्नालं,शुकनासिकां वा, संयोज्य दण्डाऽग्रे संयोजयेत् ॥
चामरदण्ड: चामरदंडं सरत्नहेमताम्रजं, दारवं बा, चतुर्विंशूत्यङ्गुलायामं, पञ्चाऽङ्गलनाहं, नानापट्टिकृताकुंभसंयुक्तं, नानमण्डनसंयुक्तं च कृत्वा चमरीश्वेतवालैः यथा योगं यथाशोभं संयोजयेत् ॥
मयूरव्यजनदण्ड: मयूरव्यजनस्य दुण्डायामं पूर्ववद्विचित्रितं युक्त्या कृत्वा पिञ्छैः छन्नंछन्नंकृत्वा यथाशोभं यथा योगं कारयेत् ॥
क्षौमादिव्यजनम् क्षौमादि व्यजनविस्तारायामं चतुर्विशतिषोडशद्वादशाऽष्टांगुलं समवृत्तं वेणुनाकृत्वा क्षौमाद्यैर्वेष्टयित्वा दण्डायामं त्रिगुणं, यथार्हंनाहंकृत्वा दण्डाग्रे संयोज्य नाना तंतुभिर्विचित्रितं कारयेत् ॥
शिबिका शिबिकाविस्तारद्वि(त्रि) गुणं कूटोत्सेधं तद्विधाकृत्वैकाशं पादायामं एकांश शिखरं युक्त्या संयोज्य सुवर्णनबर्हिपिञ्छैर्वा संछादयेत् ।।
रथलक्षणम्
रधलक्षणं पञ्चसप्तनवैकादशतालविस्तारायामं तद्द्विगुणोत्सेधं मंटपाकारं, कूटाकारं वा, रथायामञिगुणमाधारं, चक्रस्याऽऽयामविस्तारम् उत्सेधार्धं, समवृत्तं, रथालस्याऽलङ्कारंबिकालङ्कारवत् कारयेत्, अधारेपूवोऽपरस्थलंकृत्वा पूर्वमुकुलंनानं च संयोज्य रथोत्सेधंपञ्चधाकृत्या सार्धांशमधिष्ठानं, कुमुदकुंभपट्टिकाद्यैपशोभितं, शिबिकावदलङ्कारैर्युक्तं, पटल:24
दव्यंशंपादं सर्धांर्शंशिखरं कारयेत्, अत्रानुक्तं सर्व रंगडोलादीनि च शिल्पिशास्त्रोक्तविधिना कारयेत् ॥
खट्वा खट्वाविस्तारं दन्तै र्दारुसारैर्वा चतुर्विंशतिविंशति षोडशद्वादशाऽङ्गुलम्, अर्धाधिकपादोनद्विगुणं, द्विगुणं वा, आयामविस्तारार्धपादोत्सेधं, तत्समंनाहं चतुर्भि: षड़्भि: अष्टाभिर्वा पादैयुक्त,सिंहव्यालगजाकारैर्युक्तम् ईलिकाविस्तारंरसाऽङ्गुलं तदर्धबहलं, तत्तारंत्रेधाकृत्वा मध्ये पट्टिकां, तद्वाह्मोकपोताकृति कारयेत्, ऊर्ध्वतांऽधस्ताच्च गुलिकाद्यैरुपशोभितभित्तिकम्, अभ्यंतरेचाऽऽधारमाय संसुषिकानाराचं संयोजयेत् त्र्यंगुलविस्तारां यथार्हायामां कक्ष्यां कार्षासतन्तुनाकृत्वा खट्वामावेष्टयेत् । खट्वायामतिस्तारसमं, इताष्ऽशाधष्डंगुलोत्सेधम्, अण्डजाद्यै: क्षौमाद्यैर्वा संपूर्णं वा कारयेत् ॥
उपधानम्
उपधानं त्रिंशदङ्गुलाविष्कंभं त्रिगुणपरिणाहं, यथोचितायामं, पादो पधानं हस्तोपधानं युक्त्या कृत्वा युगपादं द्वादशद्वयांगुलोत्सेधम्, अष्टां ऽगुलविष्कंभं,पालिकाकारवत्कृत्वा संयोजयेत् ॥
पुष्पफलकम्
पुष्पपलकां खदिराऽर्जुनमधूकाद्यैश्शुमवृक्षैः अष्टषट्चतुस्तालविस्ताराम् अष्टषट्चतुर्हस्तायतां चतुरस्त्रिद्विमात्राबाहल्यां कृत्वा युगपादंद्वादशांऽगुलोत्सेघंअष्टांगुलविष्कंभं पालिकावत् कृत्वा संयोजयेत् ॥ बिष्टरंचतुर्वित्यगुलायामवस्तरं समचतुरश्रं वृत्त वा वेदांऽगुलंबाहल्यम्, मुष्टिषडंगुलायामं, सप्तांऽगुलपरिणाहं, शेषं युक्त्या कारयेत् ॥
विष्टरम्
विष्टरं चतुर्विशत्यङूलायामविस्तारं समचतुरश्रं वृत्तं वा वेदाङ्गुलबाहुल्यं मुष्टिं षडङ्गुलायामं सप्यताङ्गुलपरीणाहं शेषं युक्तया कारयेत्।
आसनविष्टरम्
आसनविष्टं शष्याविष्टरवत पादहीनं समं वा कारयेत् ॥
विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे
स्नानविष्टरम्
स्नानविष्टरं द्वात्रिंशदष्टाविंशतिचतुर्विंशतिषोडशद्वादशांष्टांगुलविस्तारायामं, समचतुरश्रं विस्तारार्धं, त्रिपादं वा, पादायामं,यथार्हं नाहं, च्तुष्पादैर्युर्क्तं, तस्योपरि चतुर्दिशां चतुरङ्गुलोधविकां वामपार्श्वेवारिमार्ग युतं कारयेत्, विधिविहीनं वा नानविष्टमेवं कारयेदिति केचित् ॥
भेरिका भेरिकां शुभैर्वृक्षै: चतुस्तालमायामं तमादोन द्विगुणं द्विगुणर्धंवा परिणाहं, मुखतारं,द्वादसशत्रयोदश चतुर्दशाऽङ्गुलं, सुवृत्तं, अर्धाऽङ्गुलबाहलाम्,उभे मुखेचाऽऽयसपट्टेन बन्धयित्वा नवसप्तवाकीलान् संयोज्य अग्रमूलं वामदक्षिणं च स्मृत्वा चन्द्रादित्यौ मुखद्वये वरुणं वलये वरुणंचर्मणि प्रजापतिं प्रहरणे अश्विनौशद्वे ब्रह्माणं वा; आंत्रायांनागान् कीलेषु सप्तर्षीन्, नवग्रहान् वा; भेरिकायां भूतीशं स्मृत्वा एवं कारयेत् ।।
कत्रिकाफलकम् कर्त्रिकाफलकायामम् अष्टादशांगुलैर्वर्तुलंभ्रमीकृत्य अर्धं त्यक्त्वा अर्धसंगृह्म अर्धचन्द्राकारस्य मध्ये रसांगुलेन सुवृत्तंभ्रमीकृत्य तन्मध्ये तद्विस्तारोत्सेधभित्तियुतं गर्त (वा) कृत्वा पार्श्वयोरुभयोस्व्यंगुलविस्तृतां दव्यंगुल बाहल्यां पट्टिकां पुष्पवल्लियुत्तां कारयेत्; तद्गर्तभित्तिबाहां यवद्वयं तदग्रद्वये मकरास्यं तत्पृष्टे द्वादशांगुलायाम द्विवक्त्रम् अष्टांऽगुलपरिणाहम्, अश्वपादवत् एकमंघ्रिंकृत्वा संयोज्य शेषं युक्त्यैव कारयेत्॥
उलूखलम् उलूखलस्याऽर्जुनजंब्वाद्येैश्शुभैर्वृक्षै: मानांऽगुले न चतुर्विशात्यंगुलं षोडाशांगुलायामं तत्त्रिगुणं नाहम् आयामार्धंपञ्चभागं, त्रिभागंद्विभागंएकभागंवागर्त्तम्, उत्सेधंपंञ्चधाकृत्वा द्विभागंपादम् ओष्टविस्तारंषट्पंचचतुरंगुलं शोषंगर्त्तम् एव कारयेत् ॥
मुसलम्
खादिराद्यैर्वृक्षसारै: मात्रांगुलेन अष्टनवदशतालायामं द्वादशांऽगुलपरिणाहम्, गुलपरिणाहम्, अवक्रं निवर्व्रणं कृत्वा ऊध्वांधश्वतुंरंगुलमान्रेण अयः पट्टमचलं संयोजयेत, एवं मुसलं कारयेत् ॥ to: 25 19
दात्रम् दात्रायामं षोडशांऽगुलं द्विमात्रविस्तरं यवबाहृल्य माख्यं सुतीक्षणं दारुणामुष्टिं द्वादशांगुलं तदर्धपरिणाहं कृत्वा संयोज्य अयः पट्टेन सुदृढंबं धयेत् ॥ खनित्रम् चतुरंगुलं पंचांगुलं वा तस्यमूलं सुषिरं त्र्यंगुलविष्कंभं दारुणामुष्टि चतुस्तालमानेन कारयेत् ॥ নৈক্সেতী विस्तारां त्रिपादविस्तारां वा विस्तारार्ध समोत्सेधां तदुत्सेधं सप्तधाकृत्वा अायामात् पादाधिकं षड्भागैकं मुष्ठिं शेषं युक्त्यैवकारयेत् । यन्त्रिका यंत्रिकाम्अयसा मध्यमांगुलपरीणाही द्विवक्रां कृत्वा तन्मूले मुकुले मुकुळ, वलयं वा, युक्त्या कारयेत् । इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोसे विमानार्चना कल्पे पात्रपरिच्छदादि पूजोपकरणलक्षणं नाम चतुर्विशः पटलः ॥।२४॥ 3:e ujifò9I: UTCCI: अथ पात्रपरिच्छदादीनां संस्कारं वक्ष्ये-यजमानानुकूले शुभेनक्षत्रे हुवा अग्रेः पश्चिमतो देवेशं संस्थाप्य समविंशतिविग्रहैरभ्यच्र्य देवाभिमुखे धान्यस्थण्डिलंकृत्वा नववस्त्राण्यास्तीर्य पात्रादीनि पश्चगव्येन प्रोक्ष्य प्रक्षाल्य अभ्युक्ष्य स्थण्डिले सन्यस्य वास्तुहोर्महुत्वा पर्यप्रिं च कारयेत् अप्रिं तत्तदधिष्पान्, देवेशं च, पात्रादिषु समावाह्य अभ्यच्र्य पुण्यार्ह वाचयेत् 2O विमानार्चनाकल्पे महाशाखे यजमानआचार्यं संपूज्य दक्षिणांदद्यात्, अतोदेवादीन् अष्टाक्षरं च, जपन् देवसन्निधौ तत्तत्कर्मणि संयोज्य देवमभ्यर्च्य यथाशक्ति हविर्निवेद्य ब्राह्मणान् भोजयेत्, अधिदैवते अज्ञाते सर्वद्र सेनेशमर्चयेत् । एतत्सामान्यम् ॥ अथाऽऽभरणादीनां विशोषविधिः समर्पयेत्, वसो:पवित्रं, पुरुषसूतं वा, समुबार्याऽभिषिच्या पश्वादाचमनं कारयेत्, एतत् स्नपनंसर्वदोषोपशमनं सर्वसंपत्करमिति विज्ञायते ॥ ters: 25 2 रक्षा दीपविधिः रक्षादीपविधिं वक्ष्ये-नीराजनपात्रं कृत्वा पूर्ववत्संस्कृत्य तत्पात्रे तदाधारे घृतेन, तैलेन वा, पिचुवर्त्तियुतंदीपं, ‘शुभ्रज्योति' (वै०म०६) रिति मुष्टिमात्रं दृढतरं कृत्वा अलाभे अक्षतं पुष्पं बा गन्धद्रव्यं च पृथक् पात्रे संगृह्य देवेशं संपूज्य शंखध्वनियुतं सर्ववाद्यैः, स्तोत्रैः, स्वस्तिघोषैः, सह यजमानो, देवदासी बा, तत्पात्रंशिरसा धृत्वा शनैश्शनैर्गत्वा आलयंप्रविश्य अभिमुखेसंस्थापयेत; आचार्य पात्रे चन्द्वंदीपे श्रियंचाभ्यच्र्यदेवस्यपादयोः (ऋ०सं०७-४-४) इतिबिंबस्य मूर्धादि पादपर्यन्त प्रणवाऽऽकारं त्रिप्रदक्षिण कारयित्वा पूर्वस्थानेन्यस्य देवेशंप्रणम्य 'अतोदेवा' (ऋ०सं०१-२-७) दिना प्रागादि दिक्रपिण्डान्विसृज्य पाद्याचमनं दत्वा 'तद्विप्रास:, (ऋ०स०१२-७) इमेगन्धा (वै०म०प्र०६) इति गन्धेनोध्र्वपुण्ड्र कृत्वा अष्टाक्षरेण निक्षिपेत् एवं साये प्रच्छन्नपटोद्धरणे च उत्सवे स्नपने बल्युत्सवे च अन्येषु पुण्यक्षेषु अर्चनान्ते कारयेत्। @ अथपादुकासंस्कारं वक्ष्ये-अवटे, जलद्रोण्यां वा, वरुणमभ्यच्र्य धिवासं कृत्वा पूर्ववदौपासनाप्रिकुण्ड हुवा Ο Μ. मंटपेधान्यराशौ बख्त्रोपरि पादुके सन्यस्य वास्तुहोमं हुत्वा पर्यग्निं च कारयेत्। विष्णोरुल्सवकाले शिरसाधारयन् अग्रतोगच्छेत्। शिबिकायों, हस्ते देवेन सहाऽभ्यंतरं प्रविश्य गर्भागारेसंन्यसेत् ॥ 22 विमानार्चनाकल्पे महाशाख्ने वाहनादोन संस्कारः မျိုးမျိုးမျိုးမျိုးဖြိုးမျိုးဖြိုမျိုးမျိုဇွို थुंकारयेत् और ठं कृत्वा कुंभंसंसाध्य तत्तदधिदैवं, देवेशं ཡ་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་༈་ संस्नाप्य मण्टपे, प्रपायां वा, धान्ये कृल्वा देवत्यं, मूर्तिमंत्रांच व्याहृत्यन्तं हुत्वा अप्रिंविसू जेत् आचार्य पूजयित्वा देवेशंप्रणम्य शकुनसूकेन देवमादाय 'भूसिमू (वै०म०प्र०६) रित्यादिना शयनादिषु प्रतिष्टोष्य 'प्रतद्विष्णु' (ऋ०सं०२-२-२४) रिति पुष्पाञ्जलिं दत्वा देवेशं प्रणम्य अध्यन्तिमच्यऽलंकृत्य शकुनसूतंसमुच्चार्य सर्वालंकारसंयुक्तं ग्राममालयं वा प्रदक्षिणं कृत्वा कारयित्वा अास्थानमण्टपेसंस्थाप्य प्रभूतं निवेद्य अच्चस्थाने संस्थाप्याऽर्चयेदित्याह मरीचिः ॥ , इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्ने विमानार्चनाकल्पे पात्रपरिच्छदादि संस्कारविधि नाम पञ्चविंशाः पटलः ॥२५॥ 3থ আত্মব্রিংগ্ৰা: uবCল: अङ्कुरार्पणविधिः तल्पान्न स्वरूपं च 39 अ. व्याख्यास्याम:- कमणि यस्मिन्नड़निकारयेत् तहिनात्पूर्व नवमे, ससमे, पश्मे, (तृतयेि वा) व्यहवा e ܼܲܬ अंकुरार्पण पात्राणि पालिकाकुम्भशरावान् सुवर्णरजतताम्रमृण्मयान्चा: ब्राह्मणोयजमानश्चेत् प्रत्येकंषोडशा, क्षत्रियश्वेत् द्वादश, वैश्यश्वेत् अष्टी, शूद्रश्चेच्चत्वारः, सर्वेषां चतुरो वा गृह्णीयात् । कृत्वा एकांशंपादं, त्र्यंशंनालं, द्व्यंशंपालिकापादोदविष्कंभंदशांऽगुलम्, de: 26 23 अर्थांऽगुलभित्तिकं पूप्याकारं, नूालस्योदरविष्कुंभंत्र्रतुरंगुलम् अर्धाऽगुलभि संक्षिप्तम्, ओोष्टतारम् एकांऽगुलम्, एवं पालिकाः । कुम्भस्योदरविष्कम्भं षोडशांऽगुलमधर्मांगुलभित्तिक, मुखस्योदरविष्कुंभंपर्श्वांगुलमधुर्ग्गुलभित्तिकं, कुण्ठोतुंगमेकां ऽगुलम्, ओष्टुवलय त् येत, अशक्तश्धेद्यथालाभमानेनकारयेदित्येके, सद्य एवासत्रे पालिकादीनामलाभे शरावादि पात्राणि संगृह्य पालिकादिवोत्कृत्वा कारयेत, अथवीपयुक्तां जलेन प्रक्षाल्य पर्यप्रिं कृत्वा कारयेदित्येके । धान्यादि धान्यानेि - 岭 तिल्बकमसूराणि, एतेषामलाभे यथालाभमाहृत्य संशोष्य सारंसंगुह्य तस्मिन्दिनेपूर्वाहे तोयेनिक्षिप्य आलयाभिमुखेच उत्तरेवा, ऐशुन्यां वा, सायंसंध्यामुपासीत ॥ यजमानप्रार्थना मण्डलम् तत्कोष्ठदेवताः यजमान आचार्य संपूज्यकार्यमावेद्य कर्मेंदं मे कुरूष्वेति याचयेत् आचार्यः तत्तत्कर्मकरिष्यामीति संकल्प्य अारभेत्, देवेशं प्रणम्य विशेषतोऽभ्यच्र्य अलंकृते मण्टपे यथेष्टमानेन सपिटें: प्रागार्टी स्तरार्टी रष्टभि स्सूत्रै रेकोनपञ्चाशत्पर्दकुल्वा मध्यपदे (पाठे) ब्रह्माणमभ्यच्र्य तत्परित आदित्यं सत्य(क) मम् अग्निं वितथं गृहक्षतं यमं गन्धर्वं भृगराजं निर्ऋतिं अदिति' मिति चतुर्विशतिदेवान् प्रणवादिनमोंऽतं पूर्वतोयं पुष्पमन्नंपश्चात्तोयं च प्रक्षिप्य अभ्यर्च्य पुष्पादीन् संशोध्द्य मध्य पदे तालोन्नतं त्रिवेदिसहितं ब्रह्मणः पीठं कृत्वा बाह्यपदे चेद्रादिषु पदत्रयं द्वारंविभज्य ईशानादि कोणेषु 124 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे पदत्रयंदव्यंगुलोन्नतं तण्डुलै, व्रीहिभिर्वा, यथालाभं दण्डवत्पंक्ति कृत्वा जयन्ते शेषस्य आदित्ये वक्रतुण्डस्य गृहक्षतेगरुडस्य गन्धर्वेचक्रस्य सुग्रीवेपंक्तीशस्य असुरेभूतेशस्य मुख्येशं खस्य सोमेंऽ कुराधिप (सोम) स्य अर्गलेशान्तस्य च यथा लाभमानेन पीठानि कुर्यात्; मध्ये पदे (पीठे) ब्रह्माणं प्राड़्मुखमभ्यर्च्य शेषादीश्चार्चयित्वा ब्रह्मणः परितोऽष्टसुपदेषु विशोकाम इत्यष्टावप्सरसोऽभ्यच्र्य तद्वाह्यपदे च ऍन्द्रादिषु दिग्देवान् तत्तद्दिक्षुसमर्च येत्, एतेषां यथालाभं हविर्निवेदयेत्, हविषोऽलाभे बलिं वादद्यात् ॥ अङ्कुराधिपस्थापनम् अङ्कुरार्पणप्रकार: g S: g8.R ऽऽपूयं कुम्भे समावाह्माऽभ्यच्र्य हविर्निवेद्य निवेदितं व्यवनीय अभ्युक्ष्य पालिकदीन् मृदावालुकाभिर्वासकरीषमापूर्य तेषां मध्ये प्रत्येकं तन्तुनाबध्वा वस्नेणवेष्टयेत् बस्त्रालाभे दर्भणब ध्नीयात्। सिनीवाली, समभ्यच्र्य (अलाभेबलिंदद्यात) གཞི་ बीजानििक्षप्य क्षीरेणाऽभिषिच्य खेसन्यख्य पटल27 12 सद्योऽङ्कुरार्पणप्रकदि अंकुरार्पणस्य फलम् एवं कर्तुमशक्तः सद्य एवाऽऽसन्नेषीकुरार्प- णोक्त क्रियाः सर्वाः कृत्वा श्वेततण्डुलैः, पद्माघैः श्वेतपुष्पैश्व पालिकादीन् तत्तन्मन्त्रेण पूरयित्वा आरभेत । दिवांऽकुरार्पणं न कुर्यात् कुर्या चेद्विनाशायभवति, एवमंकुरार्पणेकृते देवःप्रीतोभवेत्, अंकुरार्पणहीने कृतंकार्यं सर्वनिष्फलं भवति, तस्मात्सर्वप्रयत्नेन अंकुरार्पणं कृत्वा सर्वकर्म समारभेदित्याह मरीचिः । इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्ते विमनार्चनाकल्पे अंकुरार्पणविधिर्नाम षड्विंशः पटलः ॥२६॥ 3 अथ सप्तविंशः पटल: प्रतिष्ठाभासादिकम् अथातोभगवतो नारायणस्य प्रतिष्ठाविधिं व्याख्यास्याभ: - उदगयने फाल्गुन, चैत्र, वैशाख,तैष् ज्येष्ठेघूत्तमम्; दक्षिणायने श्रवणा श्वयुजकार्तिकषु मध्यमम्; प्रौष्ठपदाषाढयोरधमम्, मार्गशीर्षमाघविवर्जयेत्, उत्तरात्रयरोहिणीश्रवणपुष्यपुनर्वसु स्वाती हस्त चित्ताऽनूराधाऽश्विनीषु सितेपक्षे पक्षछिद्रां विवर्ज्य्, कृष्णपक्षे प्रथमाद्वितीयपंचमीषु, सोमगुरु सौम्यकाव्यवारेषु, करणेषुविशिष्टेषु ध्रुवेषुवरेषु वा, विष्टिंमष्टविधांत्यक्त्वा, चरराशिंविहाय, स्थिरराशौ, उभयराशौ वा, श्रेष्ठंविष्णोः प्रतिष्टांकुर्यात् आर्द्राप्लेषमूलनक्षत्रेषु, कृष्णाष्टम्यामुल्कापातेऽशनिपाते दिग्दाहेपांसुलो हितोपलवर्षव्यतीपातभूकंपाऽतिमारूत राजमरणचन्द्रसूर्योपरागयुक्तेषु ऋक्षेषु रात्रौ च परिवर्जयेत् ।
आचार्यलक्षणम्
वैखानससूत्रेण निषेकादिसंस्कारक्रियायुक्तान् विप्रान् वेदविदः शुद्धन् शुद्धित्रयोपेतान्वैष्णवान्वयस्संपन्नान्सुमनस्कान् अर्चनादिसर्बप्रयोगज्ञान् मन्त्रकल्पंविदः श्रोत्रियान् अग्निसंपन्नान् आहूय तेषु ज्ञानोत्कटं शुभदर्शनं श्रुतबृत्तशील संपन्नम् एकं गुरुं वरयेत्, हीनदीर्घाऽतिरिक्तांऽगकाल . मत्सराऽपस्मारकुष्ठोन्मादोदर शर्करामधुमेहादि व्याधियुतान् कुनखक्ष्या परिवारदेवहोमानामध्वर्यूंश्च अशक्तश्वेत् यथालार्भ वरयेत्। ताननज्ञाप्य तैरनज्ञातः सर्वकार्यं तन्त्रयृित्वा करोति,ते सर्वे सुलुप्तकेशश्मू जप्त्वा प्रजापत्यं, पादकृछूम, एकाहं वोपोष्य पापंसर्व सदह्म यावप्रतिष्ठान्तं दर्भाऽस्तरण शायिनः स्त्रीशूद्रादि संभाषण परिवेषणान्वर्जयित्वा त्रिषवणस्नायिनो जितेन्द्रिया भवेयरितिविज्ञायते । अक्ष्युन्मोचनम् अथातो नवर्बिबानामक्ष्युन्मोचनम्। प्रतिष्ठादिवसात्पूर्वस्मिन्नवमे ससमे पश्चमे व्यहै (तृतीये) द्वितीयेवा अहि अमन्त्रकमक्ष्युन्मोचन शिल्पिनाकारयित्वा पश्चात्समन्त्रकं च कुर्यात् अर्कराहुसौराणामुदयंत्यक्त्वा (हित्वा) द्विलोचने नक्षत्रे अक्ष्युन्मोचनंकारयेत्। t तत्तहिक्षु reनाम्नाऽभ्यच्र्य पुष्पादीनू संशोध्य 'ब्रह्मादेवाना' (वै० म० प्र० ६) मितिब्रह्मस्थाने ब्रह्ममणिम्, ‘इन्द्रंप्रणवन्त' मिति इन्द्रे वज्रमणिम्, (वै० म०प्र० ८) 'अनावनि' (वै० म०प्र० ८) रितिआग्रेय्यां मौतिकम्, ‘यमोदाधारे' (वै० मी० प्र०९ अ० ४) ति याम्येवैडूर्यम्, 'वसवः प्रथम' इति नैर्कत्यांशंखजम्, (वै० म० प्र०९) एतेशत' (वै० म० प्र०८) मिति पटल 28 727 बारुण्यां स्फटिकम्, ‘मत्तः परमात्मा' (वै० म० ए० ९) इति वायव्यांयुष्यकम्, ‘सोमंराजान (वै० म० प्र०९) मिति सौम्येचन्द्रकान्तम् 'ईशान(वै० म० प्र० ९) इति ऐशान्यां नीलं च क्रमेणविन्यसेत्, अथवा चतुर्दिक्षु पञ्चरत्ननि निक्षिप्य रत्नालाभे सुवर्णनिक्षिप्य 'भूरसिभू' (वै० म० प्र०८) रिल्यादिना पीठे बेरं संयोज्य पश्चाच्छिल्पि नमाहूय सदृढं कारयित्वा
अभ्युन्मोचनं कारयेत् ।
युन्मोचनम्, दनद्रव्यं च आलयाभिमुखे मण्टपं, प्रपां वा, अलंकृत्य बिभ्बं संस्नाप्य तन्मध्ये विष्टरे संस्थाप्य उत्तरे चौपासनाग्निकुण्डं कृत्वा वास्तुहोमं हुत्वा बिम्बस्या ऽतीवपार्श्वतः पर्यग्निंकृत्वा पञ्चगव्यैर्बैरमभ्यु दक्षिणे अभि मुखे मनोरमे चौपासनाग्निकुण्डं कृत्वा आघारं हुत्वा र्दद्भ्यः स्वाहाघंगहोमं। , मौलि भालादींश्व, जुहुयात् । महाभूतदेवत्यसूक्तं, विष्णुसूक्तं, पुरुषसूक्तं, वैष्णवं श्रीभूमिदेवत्यं, ब्राहं, रौद्रं च हुत्वा विमानं च नवंचेत् तस्यस्थूप्याघु पानान्तंअंगनामभिर्द्धत्वाविमान प्रतिष्ठाविधानेनविमानदेवा नामभ्युन्मोचं. नादीनि कारयेत् । आचार्य स्रग्वस्त्रोत्तरीयाभरणैरलंकृत्य देवाभिमुखे सुवर्णश्रृंगां, रूप्यखुरां, सवत्सां, वस्त्रबन्धां, कांस्यबन्धां, पुष्पादिभिरलंकृतां गामेकां संस्थाप्य तृषादिकबलंदत्वा गोदान सूक्तेनाऽभिमृश्य धृतदधिमधुझीरं च प्रस्थादहीनं सौवर्णं, राजते, ताम्रे, कांस्येचा, पात्रे सुवर्णसहितंसंग्रह अभिमुखे निधाय अधिदेवान् धृतेसामवेदं, मधुनि यजुर्वेदं दन्धिऋग्वेदं, क्षीरेअथर्ववेदं च, आराध्य व्रिहियवमाष मुद्र तिलतिल्व प्रियंगुसर्षपान्यष्टधान्यानि प्रत्येकंभारम् अर्धे तदर्धवाराशीकृत्य अधिदेवं बायुमभ्ययं जयशब्दैःस्तोत्रैश्च, संस्तूयस्तुत्य नृत्तगेयबाणैशंषयित्वा देवाभिमुखे निधायप्रच्छन्नपटं कृत्वा आचार्यश्चोत्तराभिमुखःप्राणायामं कृत्वा विष्णुर्मरक्ष' (वै० मी० प्र० ८) त्वितिउच्चार्य दिव्य रूपंध्यायन् सुवर्णसूचीधृढकरीभ्यामेव पक्ष्मवर्मरक्त शुक्ल कृष्णज्योतिर्मण्डलानि यथाक्रमेण पृथिव्यादि महाभूतपरमात्माधि दैवतानि स्मृत्वा अतो देवादिना दक्षिणे नयने सहस्रशीर्षादिना वामे च अभ्युन्मोचनं कारयेत् प्रच्छन्नपट्टं विसृज्य गोधान्याज्यादीनि दर्शनद्रव्याणि संदर्शयेत् । 128 विभानार्चनाकल्ये महाशास्त्रे ध्रुवस्याक्ष्युन्मोचनम् ध्रुवबेराक्ष्युन्मोचनंचेत् हेमपात्रे वर्णगृहीत्वा मेदिनीमभ्यर्च पक्ष्मादि मंडलानि संकल्प्य तथैवाक्ष्युन्मोचनं कारयेत्; एषविशेषः अन्यत्सर्वंसमानम्। देव्यादीनामक्ष्युन्मोचनम् देव्योर्ब्रहोशयोर्देवारिकादीनां च तत्तन्मन्त्रेणयुऽमोचनं कारयेत् ।। अक्ष्युन्मोचनान्ते जलाधिवासः कौतुकादि बेराणामभ्युन्मोचनान्ते (जला) बेराधिवासादीनि कारयेत् । ध्रुवाक्ष्युन्मोचनान्ते बिम्बशुश्चर्यं नवकलशस्नपनम् ध्रुवबेराक्ष्युन्मोचनाऽन्ते तत्तद्भेरशुद्यर्थम्, आढकपूर्णान् खण्ड स्फुटितकालरहितान्नवकलखानाहृत्य तन्तुनाषरिवेष्य अद्भिः प्रोक्ष्य नादेयैराधावैः सुगंधेत्पूतैरापूर्य अक्षताश्वत्थकूर्र्चानि पुण्यपुष्पाणि शमीपलाशदूर्वाग्रं नवरन्तनि स्वर्णशकलान्वा प्रणवेनाऽऽक्षिप्य प्रत्येकं वस्त्र भावेष्ट्य देवाभिमुखे शालिव्रीहिभिः स्थण्डिलं कृत्वा नव भागं विभज्य मध्यमादिनवपदेषु नवकलशान्विन्यस्य च आचार्यस्तेषां दक्षिणेचोत्तराभि मुखो ब्रह्मसनमास्थाय मध्यमादिक्रमेण तत्तत्कूर्चेन 'उदमापःशिव' (वै० म० प्र० ९) विष्णुगायत्री (वै० मी० प्र० ८) अग्निमीले(ऋ० स १-१ १) इषेत्वौीत्वा (वै० स १-१-१) अग्न आयाहि (सा० स० ११) शन्नोदेवीः (अथ० १-१) आपउन्दतु, वैष्णवम्, एकाक्षरादींश्च जप्त्वाऽभिमन्त्र्य तत्तत्कलशैश्चतुर्वेदादिमन्त्रैर्विष्णुसूक्तेन पुरुय्सूक्तेनापोहिरण्यपवमानैर्युवबेरं समभ्युक्ष्य देव्यादिसर्वपरिवाराणं तत्तन्मन्त्रैश्च संयुक्तं आपोहिष्टा (ऋ० सं-७-६) दिना अभ्यक्षणं कृत्वा पुण्याहं वाचयेत् ॥ इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्ते विमानार्चनाकल्पे ध्रुवबेरादीनाम युन्मोचनविधिर्नाम सप्तविंशः पटलः ॥२॥ पटल: 28
129
अथाष्टाविंश: पटलः
अथाधिवासनम् - अधिवासंकृत्वैवस्थापनं करोति । अनधिवासितं
बेरं यत्रस्थापितं चेत् तद्ग्रामयजम्रानस्थापकादीनामाशुविनाशायमवति। अतोदेवालयस्य उत्तरे, पुरस्ताद्वा, प्रपां, कूटं वा, कृत्वा तन्मध्ये तब्दिंबार्धाऽधिका यामविस्तारां बिंबदघ्रनिम्नांजलद्रोणीं भूम्यामवटं वा, कृत्वा संशोध्य वितानध्वजदर्ममालातरंगस्तंमवेष्टनाद्यैरलंकृत्य परितः प्रावरणं कृत्वा ।
पञ्चगव्यानियथायोगं संयोज्य ‘वसोः पवित्र' मिति पञ्चगव्यैरापूर्य
अधिदेवमीशान मभ्यर्च्य नव वस्त्राण्यास्तीर्य तत्प्राच्यामौपासनाग्निकुण्डं कृत्वा आघारं हुत्वा तस्योत्तरे देवेशंसप्तभिः कलशैस्संस्नाप्य पुण्याहं वाचयित्वा नववस्त्रोत्तरीयाद्यैरलंकृत्य अभ्यर्च्य 'विष्णोर्नुकादीन्' जपन् तिष्ठन् तस्मिन्प्राक्शिर: शाययित्वा अग्निंपरिस्तीर्य 'विष्णवे, विश्वेशाय, जनार्दनाय, सर्वभूतात्मने,अव्यक्ताय, अचलाय, देवेभ्यो, भूतेभ्यो, नागेभ्यो, लोकपालेभ्यः, विमानपालेभ्यः, स्वाहे' तिव्याहृत्यंतंहुत्वावैष्णवं, ब्राह्यं, रौद्रं, प्राजापत्यं, वारुणं, वैध्नं, गारुडं, वैष्वक्सेनं, दिग्देवत्यं च, हुत्वा अग्निंविसृज्य, तद्रात्रौ तदालयगतदेवेभ्यस्सर्वेभ्यो मौद्रिकंबलिंनिर्वाप्य ।
प्रभातेस्नात्वा आलयमावेश्य, अधिवसगतंदेवमुध्हत्य, सप्तभिः
कलशै: संस्नाप्य, वस्त्रोत्तरीयाद्यैरलं कृत्य, अभ्यर्च्य, द्रोणीमवटं वासं शोध्य, नववस्त्राण्यास्तीर्य, 'शन्नोदेवी’ रिति गव्येनक्षीरेणाऽऽपूर्य, अधिदैवमथर्व- वेदमभ्यर्च्य, पुण्यपुष्णणि निक्षिप्य, 'क्षीरं क्षीरोदधि’ रितिस्मृत्वा, तस्मिन्देवं पूर्ववच्छाययेत् पूर्ववद्धोमं हुत्वा, तद्रात्रौपूर्ववव्दलिं निर्वाप्य, प्रभाते स्नात्वा, विष्णोर्नुकादी निजप्त्वा, बिंबमुध्दृत्य, सप्तभि:कलशै:संस्नाप्य, नववस्त्रोत्तरीयाद्यैरलं कृत्य अभ्यर्च्य ।
नदीं, हदं, शुद्धतटाकं वा, आश्रित्य-तज्जले प्रपां कूटं वा कृत्वा,
वितानध्वजदर्भमालाधूपदीपाद्यैरलंकृत्य, परितःप्रावरणं कृत्वा, तत्तीरे अग्निशालांकृत्वा अग्निंनिधाय, परिस्तीर्य, परिषिच्य, वैष्णवं हुत्वा पश्चात्सघृतंपायसमादाय, ‘योगेशाय शेषपर्यंकशायिने शब्दब्रह्मणेसमुद्रेभ्यः पर्वतेभ्योदेवेभ्यः ऋषिभ्य: पितृभ्यो नागेभ्योभूतेभ्यः स्वाहे' ति हुत्वा, तत्तीर्थम् 'इदमापःशिवा’ इत्यभिमृश्य अधिदैवं 'वरुणं, पुण्यतीर्थं (शिव,) 130 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे
पुण्यं, देवावास’ मिति चतुर्भिर्मन्त्रैरर्ध्यान्तमभ्यर्च्य, नववस्त्राण्यास्तीर्य, देवं नववस्त्रोत्तरीयाद्यैरलंकृत्याऽभ्यर्च्य, वैष्णवैर्मंत्रै: प्राक् शिर:शाययित्वा, अग्निंपरिस्तीर्य, धातादि पञ्चवारुणं मूलहोममाग्नेयं च हुत्वा, ततःपरिषेकं कृत्वा ।
तद्रात्रौप्रभूतंबलि माहृत्य, मुद्रनिष्पाव तिलतिल्वलाजमाषा
ऽपूपसंयुक्तंकटाहे प्रक्षिप्य, पूर्ववत्तदालये ग्रामे च प्रदक्षिणक्रमेण दिग्देवताभ्योबलिंनिर्वाप्य, रात्रिशेषंव्यपोह्य, प्रभातेस्नात्वा, देवमुत्थाप्य, शुद्धोदकैः संस्नाप्य, गन्धोदकैरभिषिच्य, अग्निंविसृज्य, नववस्त्रोत्तरीया- द्यैरलंकृत्य, अभ्यर्च्य, यानमारोप्य, ग्राममालयंवा प्रदक्षिणं कारयित्वि, आलयमाविश्य, आलयभिमुखे, यज्ञालयस्य पश्चिमेवा, देवंसंस्थापयेत् । एवं त्रयाणामधिवासानां प्रत्येकमहोरात्रं दिवाचैकं वा अधिवासयेत् ।
एवमसंभवे पूर्वेअहनिचेत् पूर्ववत्पञ्चगव्याधिवासं, क्षीराधिवासं
जलाधिवासं च पृथगेव संकल्प्य, देवं वस्त्रोत्तरीयाद्यैरलंकृत्य, अभिषिंच्य, प्रत्येकंयाममात्रमधिवासयेत् । सद्यश्चेत् पृथक्पृथक्मुहूर्त्तं यथालाभकालंवा अधिवासयेत्। अलाभेत्रीन् कुंभान् द्रव्यैर्जलैरापूर्य, पृथक् पृथक् संकल्प्य, अभिषेचयेत् । एकहोमेसर्वतन्त्रयित्वा, एकदाबलिंनिर्वाप्य, करयेत् । होमं बलिं च विना सर्वत्र जलाधिवासनमेवं कारयेदिति विज्ञायते ।
इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्ते विमानार्चनाकल्पे अधिवासत्रय-
विधिर्नाम अष्टाविंशः पटलः ॥२८॥
अथ एकोनत्रिंशः पटलः
देवयजनफलम्
अथ देवयजनं व्याख्यास्यामः - ‘अग्निहोत्रेणलभेत स्वर्ग' मित्याहुः
'संगतंदेवपूजानांयज्ञा' इति सूरयोर्वदन्ति, यज्ञेष्वेतेषु देवयागोविशिष्यते, यजमानेपिमुवि शाश्वतं तिष्टतितस्माद्राज्ञोराष्ट्रस्य यजमानवंशस्याभिवृद्धिं करोति।।
यागशालनिर्माणम्
तस्याऽग्निहोत्रस्चऽऽधानंवक्ष्ये - उक्तमासतिथिवारनक्षत्रलग्नेषु
पटलः 29 131
यद्दिनेकर्त्तुमुद्योग स्तद्दिनात्पूर्वस्मिन् दिने अंकुरार्पणं कुर्यात्। आलयात्पुरतो दक्षिणे वा यागशालांषोडशस्तंभ संयुक्तां त्रिपंङ्तिं चतुरश्रांकुर्यात् ।।
शय्यावेदिः प्रपादिश्च
तद्विमाननिर्देशहस्तेन त्रिहस्तादिपञ्चहस्तान्तं पाद हस्तविवृध्द्या
नवधाभित्तिमानं तस्यस्थले तालंव्दि (लवि) भागं, तदर्धं, पादोच्चं ; भित्तिमानसमं पादाधिक, मर्धाधिकं, पदोनद्विगुणं द्विगुणं वा शध्यावेदिविस्तारं ; भित्तिमानसमं पादोनमर्धं, बिंबार्धाधिकं त्रिपादाधिक द्विगुणं, अर्धाधिकद्विगुणं, त्रिगुणं वा, तच्चतुर्थांशमुत्सेधं ; तदूर्ध्वे कूटंवर्षनिवारणंकृत्वा तत्परितः प्रपां चतुर्व्दारसमायुक्तां चतुस्तोरणभूषितां कृत्वा तत्सर्वंवितानध्वजदर्भमालातरंगसस्तंभवेष्टनमुक्तादामाद्यैरलंकृत्य, दर्भमालारज्जुं पर्वणि पर्वणि द्विताललंबदर्भद्वययुक्तां, मध्येऽरत्निमात्रत्रिशूल युतानि तोरणानि कारयित्वा ‘अग्निमीले' (ऋ० सं०-१-१-१) इति प्राग्द्वारे चाश्वत्थम् ; 'इषेत्वोर्जेत्वे' ति दक्षिणे चौदुम्बरं; ‘अग्नआयाही' ति पश्चिमेप्लक्षं ; 'शन्नोदेवी' रिति उत्तरेवटंचैव द्वारेषुसंस्थाप्य तद्वारपार्श्चे कदलीक्रमुकोद कुंभदीपांऽकुराद्यैरलंकृत्य तन्मध्ये शय्यावेदिं परितश्चाऽग्नि- कुंडानि कारयेत् ॥
अरण्यादिमानम्
अरण्यर्थमश्वत्थ शमीजातमन्यंवासंगृह्य द्वितालायामांषोडशां
(षडं) गुलविस्तृतांभागोत्सेधामरणीं तत्समांचोर्ध्वपलकां द्वितालायामं प्रादेशपरिणाह मूलाग्रयोरेकांगुलि मात्रशिखायुक्तं मन्थदण्डञ्चकृत्वा मौञ्ज्यात्रिवृतांरज्जं मन्थनाय समाहारेत्; खदिराश्वत्थबिल्वाद्यैर्यज्ञ- वृक्षैर्यज्ञपात्राणिकृर्यात्।
स्रुवादिस्वरूपम्
स्रुवस्यास्चाऽऽथामं द्विप्रादेशं, मूलंप्रादेशपरिणाहं, तदर्धमग्रनाहं,
मूलाग्रयो: एकांऽगुलमात्रशिखायुक्तं, बिलादर्वागानुपूर्व्येण संक्षिप्तम्, अग्रे प्रादेशपरिमण्डलं, गोळकं बिलविस्तारं, भाषाच्छादनगर्त्तव्दययुत मेवं स्रुवंकारयेत् । 132 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे
अग्निहोत्रहवणी षड्विंशत्यंगुलायामा अधस्तात्षोडशांगुलदण्ड
द्वादशांगुलपरिणाहा तदूर्ध्वं पञ्चांगुलायामं वृत्तं मध्येनिम्नंभागं, परितोभित्तिरेकांगुला, तस्मादग्रान्तं घृतधारायुत मेकांगुलविस्तारं च्चंश्रम्, अग्रादधस्तात् पञ्चांगुलमानुपूर्व्येणसंक्षिप्तं घृतधारापा र्श्वयोरेकांगुलं, भित्तिरधांगुला उपरिछत्राकारं घनंभागमेवं कारयेत्।
जुहू प्रमाणं द्वितालायामं, द्वादशांगुलपरीणाहं मूलं पद्ममुकुळाकारं,
अग्रेचाष्टांगुलायामं, चतुरंगुलविस्तारं, द्वादशांऽगु (षडंगु) लोन्नतं, मध्येनिम्नमर्धागुलम्, भित्तिरेकांगुला, घृतधारायुतम्, ऊर्ध्वेमुकुळाकारम्, अधस्ताद्दण्डाकारं कारयेत् ।
उपजुहूप्रमाणं द्वितालायामं, द्वादशांगुलपरिणाहम्, अग्रअष्टां
ऽगुलायामं, समवृत्तं, भित्तिरर्धागुला, घृतधारायुतमेवं कारयेत्।
दर्वी तालद्वयायामा, अग्रेपञ्चांगुलायामविस्तारा, मूलेभाग
विस्तारायामा, अग्राच्चमूलादारभ्थमध्ये क्रमात् गोळकंक्षीणं, घनमेकांगुलमेवं कारयेत् ।
सभाराहरणम्
पालाशाश्वत्थबिल्वशमीखदिरवटोदुंबरसमिधो गृहीत्वा, कार्पा-
सतन्तून् साग्रन् दशदर्भान् (कुशकाश) विश्वामित्रादीन्वाऽऽहृत्य, याज्ञिकैर्वृक्षैर्व्दितालायामा स्तवर्धविस्तारा श्चतुरंगुलघनश्र्चतुरश्रा: फलकाः कारयित्वा, तन्मध्ये सप्तांगुलोत्सेधान्, श्रीवत्सोदकुंभभेर्याऽऽदर्शन मत्स्च- युग्मांऽकुशशंखाऽऽवर्त्तासीन अष्टमङ्गलानि कृवा तथा चक्रशङ्गगदाशार्ङा- सीन् पञ्चायुधानि कारयेत् ।
वस्त्रं द्वादशाष्टसप्तषड्ढस्तानामन्यतमायामं, पञ्चचतुस्तालविस्तृतं
स्नापनार्थं, हविरर्थं च यानिद्रव्याणितानि, होमार्थं घृतं (पयो) दधि च, अष्टधान्यानि, शालीय तंडुलान्, दीपार्थं घृतं, तैलंवा ; अक्ष्युन्मोचनार्थं सवत्सांगां, सुवर्ण पात्रं, उलिकां सूचीं दृढकरीं च सुवर्णेन कृत्वा, कुंभप्रक्षेपणार्थं पीठन्यासार्थं च रत्नधातुबीजानि चाऽऽहरेत् । सुवर्णेन प्रतिसरमंगुलीयकाद्याभरणानि च, आढकपूर्णान् कलशान्, द्रोणार्धपूर्णान् करकान् द्रोणपूर्णान् घटान्, द्रोणद्वयपूर्ण प्रधान कुंभं, प्रस्थपूर्णान् शरावान्, प्रस्थार्धपूर्णाः प्रणिधीः, तथैवाज्यस्थाली:, प्रोक्षणपात्राणि, पटलः 30 133
द्विप्रस्थपाकयोग्यांस्थार्ली, द्रोणार्धपूर्णाः पात्रिकाश्र्च, अन्यान् सर्वान खंडस्फुटितकालरहितान् समाहरेत् ।
अग्निमथनम्
अथ अग्निमथनार्थं यज्ञागारेचाऽऽग्नेय्यां गोमयेनोपलिप्य, पञ्च-
वर्णैरलंकृत्य, (तन्मध्ये) मण्डलंकृत्वा, दर्भानास्तीर्य, तत्राऽरणिं प्राङ्- मुखंसन्यस्य अरण्यांमहीं, मन्थे विष्णुम् उत्तरेपट्टिकायामग्निमभ्यर्च्य, आचार्यः प्राङ्मुखः 'अग्नआयाहि' इत्यरणिं सन्यस्य, ‘आयुर्दा’ इति मन्थदण्डं संस्थाप्य, 'अग्निंदूत', मितिमन्थेरज्जुंसमावेष्ट्च, 'अग्निमूर्धे' ति उत्तरपट्टिकां संयोज्य, ‘जातवेदोभुवनस्ये' त्यग्निं मथित्वा उत्पन्नमग्निं ‘आयुर्दा' इति प्रणम्य, ‘उपावरोह' (वै० म० १-म०) इति गोकरीषै: समुज्वाल्य, 'घृतप्रतीक' (वै० म० १-म०) इति पात्रिकायायमादाय, ‘अग्निरिंद्रे' त्यभिवादनंकृत्वा, अप्रमादंनिधाय, स्यापनदिवसात्पूर्व रात्रादालयादुत्तरेच औपासनाग्निकुण्डंच- कृत्वा, आघारं हुत्वा सूत्रोक्तविधिनावास्तुहोमं हुत्वा, आघारंपर्यग्निंकृत्वा पञ्चगव्यै: ‘अणोरणीया' (तै० आ० ६-प्र०) नित्यभ्युक्ष्य पुण्याहं वाचयेत् ।
इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्ते विमानार्चनाकल्पे यागोपकरण
द्रव्यसंचयविधिर्नाम एकोनत्रिंशः पटलः॥२९॥
अथ त्रिंशः पटलः
अग्निकुण्डलक्षणम्
अथाऽग्निकुण्डलक्षणं व्यख्यास्यामः- ब्रह्मा अग्निंपञ्चधासृष्ट्वा
पञ्चलोकेषु व्यभजत् । आहवनीयं स्वर्गलोके, अन्वाहर्यामन्तरिक्षलोके, अस्मिन्लोके गार्हपत्यम् आवसथ्यं महलोके, सभ्यंजनोलोके, इति चतुरश्रोवैस्वर्गलोक: आहवनीयम्, अंतरिक्षलोकोऽर्धचन्द्राकृतिस्त व्ददन्वाहार्यं, भूमिर्मण्डलाकृतिस्तद्वद्रहिपत्यं त्र्यश्रोवैमहर्लोकस्तद्वदावसथ्यं चतुरश्रोवैजनोलोकस्तद्वत्सभ्यं, पुण्डरीकवत्तपोलोकःकुर्यात् तद्वत् पौण्डरीकम् ।
यज्ञशालां नवधाविभज्य मध्ये ब्राह्मेशय्यावेदिम्, ऐन्द्रपदेसभ्यम् '34 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे
आहवनीयं च, आहवनीयं चौपासनाग्निकुण्डवत् कुर्यात्; याम्ये अन्वाहार्यमर्धचन्द्राकृति (र्दक्षिणे) भागमूर्ध्ववेदिविस्तारं, दक्षिणोत्तरं त्रिंशदंगुलं, प्राक्पश्चिमं षष्ट्य्गुलं द्विवेदि सहितम्, एकैकं भागविस्तरोत्सेधं, मध्ये निम्नंत्रिकोलकं; तत्पश्विमे गार्हपत्यं पूर्णचन्द्राकृति उर्ध्ववेदिविस्तारं स्तपाधिकत्रिंशदंगुलम् द्विवेदिसहितम्, एकैकंभागविस्तारोत्सेधं, मध्ये-निम्नंषडंगुलम्, उत्तरे चावसथ्यं त्रिकोणं, षड्यवाधिकाष्ट चत्वारिंशदंगुलं तदेकभुजयुतोर्ध्ववेदिकं, द्विवेदि सहितम् एकैकं भागविस्तरोत्सेधं, मध्ये निम्नंत्रिकोलकंप्रागग्रंकारयति ।
शय्यावेद्याः प्राच्यमाहवनीयस्य पश्चिमे स्मयाग्निकुण्डं त्रिवेदिसहितम्, एकैकंभागविस्तारोत्सेधम्, उर्ध्ववेद्यायामं द्वात्रिंशदंगुलं, मध्येवेदिविस्तारंपञ्चांगुलं द्विचत्वारिंशदंगुलमधोवेद्यायामं, पंचदशांगुलं मध्ये निम्नम्, अष्टांगुलं, दशाङ्गुलं (द्वादशाङ्गुलं) वा कारयेदाग्नेय्यां पौण्डरीकं त्रिवेदिसहितं सुव्रुत्तं उर्ध्ववेदिविस्तारायामं सप्ताधिकत्रिंशदङ्गुलं एकैकंभागविस्तारोत्सेधम्, अंधोवेदिविस्तारं षडंगुलं, प्रागादि षोडशदलैर्युतं, मध्ये निम्नमष्ठांऽगुलं, दशांगुलं वा करोति ॥
स्नानाद्यर्थं श्वभ्रादिकरणम्
ऐशान्यामाहवनीयवत् द्विवेदिसहित, तद्वेरपीठात् प्रतिदिक् चतुरंगुलाधिकाविस्तारं स्नानायश्वभ्रं च उतरे वारिमार्गं कारयेत्। नैर्ॠतपदे देवस्याऽलंकारार्थं द्विहस्तायताविस्तरां, तालोन्नतां चतुरश्रांवेदिं क्रुत्वा, वायव्ये यागोप करण द्रव्यविन्यासार्थं चतुर्हस्तायतविस्तारां, भागोन्नतां, वेदिंकुर्यात्॥
परिवारदेवानांपृथगालयेआहवनीयकुण्डकरणम्
सर्वेषां परिवाराणां तत्तदालयाभिमुखे दक्षिणे वा आहवनीयाग्निकुंडं, कुम्भपूजनं, हौत्रशंसनं मूर्त्यावाहनादिकं च(चा) चरेत्। अथवा देवेशस्य मूर्त्यावाहनकाले परिवारदेवानांअध्वर्यवश्व तत्तन्मंत्रान् जप्त्वा, तत्तध्दोमे दक्षिण प्रणिधावावाहनादि, कृत्वा, तत्तन्मंत्रं सवैष्णवं तत्तत्क्र्मेण षोडशाद्वा दशपर्यायतो जुहुयुः परिवाराणामालये प्रतिमाहीनं चेत् सभ्यन्गिकुंडे तत्तद्देवल्यं सवैष्णवं च हुत्वा, देवेशस्याऽऽवाहनान्ते तं कुम्भं नीत्वा, तत्तत्स्थानेपीठे तत्तद्देवं ध्यात्वा, आवाहयेत् ॥ पटलः 30
135
परिवाराऽग्निकुण्डादिकम्
अथवा देवेशस्याऽस्ययज्ञस्यपञ्चाग्नीन्; पौण्डरीकाग्निं च, कृत्वा यागशालां परितश्चैकभक्तिवुतां प्रपां कृत्वा, इन्द्रेशानयोर्मध्ये वीसस्य, इन्द्रग्न्योर्मध्ये चक्रस्य, यमपावकयोर्मध्ये श्रीभूतस्य, यमानिलयोर्मध्ये ब्रह्मणः
नीलवरुणयोर्मध्ये पुण्यस्य, वरूणोदानयोर्मध्ये रत्र्यातीशस्य, वायुसोमयोर्मध्ये शंखस्य, सोमेशानयोर्मध्ये शांतस्य, प्राग्द्वारादुत्तरे मणिकसंध्ययोर्दक्षिणे न्यक्षस्य, दक्षिणद्वारपूर्वे विखनसतापसयोः पश्चिमे विवस्वतः, पश्चिमद्वारदक्षिणे किष्किंधतीर्थयोरुत्तरे मित्रस्य, उत्तरद्वारपश्चिमे विकटशेषयोः पूर्वे क्षत्तुः प्राच्यां दक्षिणोत्तरयो नित्यऽक्षयोर्दक्षिणोत्तर योर्ध्वजशंखयोश्वौपासनाग्निकुंडानि (कृत्व) कुर्यात्, तदुत्तमोत्तमम् ।
विमानपालद्वारपलाँश्वविनाकारयेदुत्तममध्यमम् । महाभूतशंखध्वजपा (व) कोर्जुनान् विना कारयेदुत्तमाधमम्। ब्रह्मेशपुण्यभृगून्विनाकार-येन्मध्यमोत्तमम् । श्रीभूतचक्रवीशान्विना कारयेन्मध्यममध्यमम्, लोकपालान्विनाकारयेन्मध्यमाधमम् । देवेशस्यैवपञ्चाग्नीन्कारयेदधमोत्तमम् । त्रेताग्निविधानेन गार्हपत्याहवनीयग्नीन् कल्पयित्वा एतेषां प्रधाने गार्हपत्याग्नौ सभ्यवत् सर्वं कुर्यात् एत दधममध्यमम् । सभ्याऽग्निमेकमेव कृत्वा सर्वहोमानस्मिन्नग्नौजुहुयादेतदधमाधमम् आचक्षते । सर्वत्र पौण्डरीकाग्निं कारयेदिति केचित् । एवं नवधा भवति, अन्यत्सर्वं समानम् ॥
बेरपञ्चकस्य युगपत्प्रतिष्ठायामेकुम्भादि विधानम्
ध्रुवकौतुकस्नपनोत्सवबलिबेराणां सह प्रतिष्ठाचेत् एकशालामेकवेदिं सहैवहोममेककुंभं च कुर्यात् । तेषां पृथक् चेत् पृथगेवहोमाद्यं सर्वं कर्तव्यम् ।
प्रादुर्भावानामाविर्भावानां च, भक्त्याऽस्मिन् विमानेस्थापनं यदि चेत् मानांगुलेन सप्तांगुलं समारभ्य, दव्यंगुलवृद्द्या एकोनषष्ट्यंगुलान्तं सप्तविंशतिभेदाभवन्ति । एतेष्विष्टमानं विनिश्चित्य प्रतिमां कृत्वा, मुखमण्डपे, निर्मले अन्यस्मिन्यथेष्टे देशे वा, रत्नानि सन्यस्य, एक बेरस्थापनामार्गाणप्रतिष्ठाप्य, तत्तन्मूर्तीः मन्त्रेणविभवानुरूपमर्चयेत् ।
आलयाभ्यन्तरे सह प्रतिष्ठाचेत् स्वपनं शयनं च पृथगेव कृत्वा, एक १३६ विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे
कुम्भेतत्तद्रुपंतथैव ध्यात्वा, सभ्ये सर्वेषां तदुक्तहोमं हुत्वा, कौतुकादीनामा वाहनान्ते तत्तन्मन्त्रेणाऽऽवाह्याऽर्चयेदिति केचित् । सर्वपदार्थिनः स्नात्वा, सायंसन्ध्यामुपास्य, स्वकीयानग्नीन्जुहुयुः। स्थापकास्सव्या हृतिकांगायत्रीं सशिरस्कांदशप्रणवसहितांत्रिः पठेयुः, आयतप्राणाः सहस्त्रंशतंवासंयुक्तंरे-
चकपूरककुम्भकप्रकारैरुद्ध (भ्दु) तैः, एकद्वित्रिविधं मंदमध्यमोत्तमैःक्लान्ति सुषुप्त्यादिनिर्वेदक्षुधाकंपनादन्यत्रयथाविधि श्रद्धयाअनालस्यं यथाबलं प्राणायामं धारयेत् ॥
इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्ते विमानार्चनाकल्पे अग्निकुण्ड विधिर्नाम त्रिंशः पटलः ॥३०॥
अथ एकव्रिंशः पटलः
ऋत्विग्वरणम्
अथ गुरुर्यजमानम् ‘अणोरणीया' नित्यभ्युक्ष्य, सघृतंपयः-प्राशयित्वा, द्विजमन्त्रवदृह्मीयात् । वर्णात् परमन्त्र मृतेशिष्यत्वेनाहरेत् । तेनशिष्यः पापात्प्रमुच्यते । ऋत्विजश्चाऽऽहूय ’अथावनीद' (वै०म०प्र०३) मिति
मण्डलान्युपलिप्य ‘अस्त्वासन' (वै०म०प्र-३) मित्यासनानि सदर्भयवानि निधायतेष्वासीनाँस्तान् देववत्स्मृत्वा पवित्रं यज्ञसंयुक्तं ‘अग्निमील’ (क्र०स०१-१-१) इति दधि प्राशयित्वा आचामेत्। आचर्यस्तानपूर्वेद्युरपराह्मे यथाकर्मणि नियुञ्जीत॥
अग्निप्रणयनम्
पश्चादधिवासगतदेवमासाद्य शुद्धोदकैस्संस्नाप्य अभ्यर्च्य नववस्त्रोत्तरीयाद्यैरलं कृत्य यानमारोप्य ग्राममालयं प्रदक्षिणंकारयित्वा यज्ञालये पश्चिमे अलंकृते देवंबैल्वफलकोपरिप्राङ्मुखं संस्थाप्य तत्काले मथितमग्निंसमाहृत्यतस्याऽऽलयस्योत्तरे वस्तुहोमं हुत्वा आलयंसंशोध्य। पश्चाद्वैखानससूत्रोक्तविधिना गार्हपत्याग्निकुण्डे आघारं हुत्वा आधारान्ते तमग्निंवर्धयित्वा तस्मादन्वाहार्याग्निकुण्डे 'जातवेदोभुवनस्य' (वै०म०प्र०१)
त्यग्निंप्रणीय । पश्चादाहवनीयाऽग्निकुण्डे 'अग्नआयाही' (सा०स०१-१-१)ति मंत्रेणाऽग्निंप्रणीय पश्चादावसथ्याग्निकुण्डे 'अयंतेयोनि’ रित्यग्निंप्रणीय पटलः 31
137
ततस्सभ्याऽग्निकुण्डे 'मयिगृह्णामी' (वै० म० प्र०१) त्यग्निंप्रणीय ततःपौण्डरीकाग्निकुंडे 'धृतप्रतीक' (वै०म०प्र-१) इतिअग्निंप्रणीय । अन्येषु 'जातवेद' (वै० म० प्र०१) इत्यग्निं प्रणयेत ॥
आघारविशेषः
पश्चादाघारान्तरे विशेषो वक्ष्यते-अग्निकुण्डाना मूर्ध्ववेद्यामिन्द्रादि दिग्देवान् तत्तत्स्थाने दक्षिणवेद्यधस्तात् ब्रह्माणम्, उत्तरेसोममभ्यर्च्य गार्हपत्योत्तप्रणिधौ अग्न्यादि देवानामावाहनान्ते गार्हपत्ययज्ञं यज्ञदैवतविश्वान् देवान्, ‘ओंभूःपुरषमच्युत' मिति ।
अन्वाहार्ये अन्वा हार्ययज्ञं यज्ञदैवतविश्वान्देवान्, ओंभुवःपुरुषं, सत्य' मिति ।
आहवनीये आहवनीययज्ञं यज्ञदैवतविश्वान् देवान् ’ओंसुवःपुरुषंपुरुष' मिति; आवसथ्येऽवसथ्य यज्ञंयज्ञदैवतविश्वान् देवान् ’ओंमहःपुरुषमनिरुध्द' मिति; सभ्येसभ्ययज्ञंयज्ञदैवतविश्वान्देवान् 'ओंजनःपुरूषंविष्णु’ मिति;
पौंडरीकेपौंडरीकयज्ञं यज्ञदैवतविश्वान् देवान् 'ओंतपः पुरुषंवासुदेव' मिति: श्रामणकेश्रामण काग्रियज्ञंयज्ञदैवतविश्वान् देवान् 'ओंसत्यंपुरुषंनारायण' मित्यावाह्य परिवाराणांहोमेषु औपासनयज्ञंयज्ञदैवतविश्वान्देवान्आवाह- यामीत्यावाह्य, तथैवाज्यंनिरूप्याऽऽहुतीर्हुत्वा, षड्होमेषुवैष्णवं हुत्वा, एवमेव आघारं जुहृयुः ॥
एकाध्वर्युपक्षेऽन्तरागमनेविशेषः
आघारान्ते पक्वहोमात्पूर्वं तेषामंतरंनव्रजेत्, अध्वर्युणामभावे चैकाध्वर्युश्वेत् 'प्रासावी' रित्यन्तेः प्रवाहणं कृत्वा पुनःपरिस्तीर्य होममाचरेत, अस्य प्रायश्चित्तं वैष्णवं यजेत् ॥
प्रधान कुंभलक्षणादि पश्चात् कुम्भपूजां समाचरेत् । द्वात्रिंशत्प्रस्थसंपूर्णंसौवर्णं राजतं ताम्रं मृण्मयंवा कुंभं संगृह्य मृण्मयं चेत् खण्डस्फुटित कालरहितं पक्काल र्कफलाकारं सम्यग्दग्धं नवंकुंभंसमादाय यज्ञालये वायव्ये संभारस्थाने
प्राङ्मुखमास्थाय इषेत्वोर्जेत्वा' (यजु-सं-१-१-१) दि जपन् त्रिवृतेनै केन वा सूत्रेण तिलान्तरम् यवान्तर, मंगल्यन्तरं वा, परिवेष्ट्य् 'शुचीवहृव्या' 138 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे
(ऋसं५-४-२४) इति प्रक्षाल्यनादेयं जलं दिवासंगृह्य रात्रौचेदग्निसन्निधावेव संगृह्म ’इदमापःशिवा’ (वै०मु०प्र०१) इति वस्त्रेणोत्पवनं कृत्वा 'धारा’ (वै०म०प्र०१) स्विति कुंभं जलेनापूर्य उशीरादिगन्धैर्वासयित्वा, दुकूलाभ्यां क्षौमाभ्यां सूक्ष्मकार्पासवस्त्राभ्यां वा कुम्भमावेष्ट्य्॥
कुंभे निक्षेप्यद्रव्याणि
तस्मिन् कुशकूर्चाक्षताश्वत्य पल्लवानि विन्यस्य पद्मरागवज्रवैडूर्य मौक्तिकमरतकपुष्परागचंद्रकान्तगोमेधिकेन्द्रनीलानी' ति एतानि नवरत्नानि, रत्नानामलाभे प्रत्येकं सुवर्णं वा, श्रीवत्साद्यष्ठमंगलानि, गरुडगजकूर्मरूपं च वर्णचिह्नानि,स्रुक्स्रुवकमंडलुजूहूपजुहूपभृत्་ छत्रचामरांऽकुशध्वजतुलातोदयुगलांगुलादीनि च, मेघविद्युल्लतां च, सुवर्णेन एकांगुलादहीनानि कृत्वा अलाभेसुवर्णशकलानिवा तत्तद्रुरपंध्यात्वा, पृथक्पृथक् विष्णुगायत्र्या प्रक्षिप्य, आलाये बालागारे देवाग्रे धान्यराशौ कुंभं सन्यसेत्।
धान्यराशि स्त्रिविधो भवति । षड्द्रोणमुत्तमं द्रोणत्रयंमध्यमं, द्रोणद्वयमधमं, बालागारं चेत् तंदेवमाराध्य निवेद्य॥
कुंभे आवाहनक्रम:
आचार्यस्तस्य दक्षिणेचोत्तराभिमुखोभूत्वा, ब्राह्ममासनमास्थाय, विष्णुर्मांरक्ष' (वै०म०३) त्वित्यात्मसूक्तं जप्त्वा, समाहितोध्यानमारभेत्॥
आवाहनांगासनादि
स्वस्तिकासनं कुर्यात्, दक्षिणपादमूर्ध्वं वामपाद मधश्व कृत्वा जान्वन्तरे तदंगुष्ठौनिगुह्य, शिश्नवृषणावपीडयन्, निवातगतदीप इवॠजुकायः किंचिदुन्नमितवक्त्रो, दंतैर्दंतान संस्पृशन्, नासाग्रस्थेक्षणश्वैवा་ ऽऽसनमासीनो यथाबलं प्राणायामं कुर्यात् ॥
रेचकादि स्वरूपं कुम्भेन्यासः
त्रिविधः प्राणायामः रेचकपूरककुंभक इति । निश्वासविसर्गो रेचको, निश्वासध्यानं पूरको, निश्वासनिरोधः कुंभकः इत्येवं प्राणायामंयोगशास्रोक्तमार्गेण कृत्वा, हृदये बीजाक्षरं न्यस्य प्रणवे नवेष्टयित्वा, कुम्भजले अर्धचन्द्राकारंशुद्धस्फटिक संकाशं मध्येऽष्टदलोपेतं पद्मं तन्मध्ये ट्रिल: 32 139 सितोत्पलवर्णं द्विभुजं पद्मधरं बकारबीजं वरुणमंडलं ध्यात्वा, तन्मध्ये प्रणवैरावेष्ट्य, सर्वानेकप्रणवेन वेष्टयेत् । विष्णसूतं, प्रणवशतं, सहस्रशीर्षमिति च जप्त्वा, समाहितोज्ञानयोगमार्गेण ध्यानमारभेत् ॥ ध्यकरः तिलेतैलं, पुणेगन्ध, फलेरर्स, काटेनिमिव, सर्वव्यापन í 喙 चतुभुज परात्परतरं देव्यादिसर्वपरिषद्युतं ध्यात्वा मनसा कुंभेऽभसिसमावाह्य पुष्पाद्यध्यचिमनान्तैरर्चयति ॥ चतुर्दशाकलशास्नपन विधिः सप्तकलशान् विन्यस्य, S aw सामूबेदुम्, उपूस्नानेऽवत्सरान्, मधुनि यजुर्वेद्म्, उपस्नाने वायुं, सर्षपोदकेश्चाऽऽदित्यम्, उपस्नाने अप्सरसः, अक्षतोदकेकाश्य पम्, उपस्नाने मरुत:, कुशोदकेमुनीन्, उपस्नाने तक्ष, चंदनोदके ऋतून, उपस्नाने बृहस्पर्ति च, एकादशोपचारैरभ्यच्र्ययेत्। अथवा जलपुष्पैरेवार्चयेत्। 'अग्रआयाही' तिधृतेन'अग्रिमील'इतेि मधुना 'पूततस्य’ (वै० म० प्र०८) 40 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे इतिसर्षपोदकेन 'इमाश्चोषधय' (वै०मप्र८) इति अक्षतोदकेन ‘अभित्वाञ्शूर' (ऋ० स० ५-३-२१) इति कुशोदकेन चत्वारिश्रृंगे' (ऋ० स० ३-८- १०) ति गन्धोदकेन च संस्नाप्य, 'वारिश्धतप्रे' (वै० म० प्र०८) तिसवपस्नानै स्संस्नापयेत्। (द्रव्यंप्रति पूर्वकुम्भ समभ्युक्ष्य) 'आपोहिठायै' रुष्णोदकेन च संस्नाप्य, शुद्धोदकैश्चा भिषिच्य, प्लोते नविमृज्य, च संस्थाप्य, स्नपनोत्सवबलिबेराणि च पृथगेवं संस्नाप्याऽर्चयेत् ॥ ताम्रं कांस्यं वा पात्रं द्रोणाधैराढकैर्वा तंडुलैः प्रत्येकमापूर्य तस्मिन्सौवर्णं (ऋ०स०३-४-२३) इति स्वस्तिसूतेनाऽभिमृश्य, ‘स्वस्तिदाविशस्पति' (वै० म०प्र० ३) रिित वदन्देवस्य दक्षिणहस्ते देव्योस्तत्तन्मंत्रेण वामक रेब ध्नीयात् । पंचशायन्नविधिः तथैवस्नपनोत्सवबीलबेराणा च कृत्वा ध्रुवबेरेप पूर्वमेव प्रतिसरंबध्वा शय्यावेदिं समभ्युक्ष्य, षड्द्रोणादहीनैश्शालिधान्यैस्तदर्धयवतण्डुलै: तिलैर्वा उपयुपर्यास्तीर्य, साग्रानूकुशानूप्रागग्रानास्तीर्य, 'वेदाह' (तै० आ० ३ प्र०९३ अ०) मिति चर्मजं तल्पं प्रथमं विन्यस्य, द्वितीयं रोमजं विन्यस्य, तृतीयमुण्डज, चतुर्थमण्डज पंचमंवामज, क्रमेणे गोपरिविन्यस्य, မျိုးနှီး s तं च ट: 32 A. (वै०म०प्र८) मिति मन्त्रेण देवदेव्यौ ततन्मन्त्रेण सहैब शाययेत् । यदिग्द्वारं विमानं तद्देिड़ौलिं कृत्वा उत्तराच्छादनं गलादधस्ता चैकवेद्यांप्रत्येकम्, एवं शयनं संकल्प्य तथैव शाययेत् । तत्परितःप्रावरणं कृत्वा संभारवेद्यां धान्योपरि वस्त्राण्यास्तीर्य सौवर्णादि पात्रे रत्नादीनि विन्यस्य तस्मिन् रत्नेशं विष्णुमभ्यर्च्य विष्णुसूक्तेनाऽधिवासनं कृत्वा उत्तराच्छादनं निच्छिद्रे कृत्वा पश्वाद्यज्ञागारंपरितः प्रागादि चतुर्वेदाध्ययनं कारयेत् । ጎ इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोते विमानार्चनाकल्पे कुम्भध्यानस्नपनशयनादि विधिनाम एकत्रिंशाः पटलः ||३१|| 3re gifsig: UCC1: धात्रादिद्वारपालान् विमानपालादीन्सर्वान्देवान् तत्तद्दिक्षुसमर्चयेत् ॥ प्रथमावरण एव सविवरणदेवानां निवेशापक्षः अथवा इंद्रं न्यक्षंश्रियं हविःपाल मग्निं भौमं जगद्भुवं विवस्वन्तं 42 विमानार्चनाकल्पे महाशाखे शांत मीशानं बह्निरक्षकें वाग्देवीं च, एवं पूर्वादि प्रदक्षिण, प्राङ्मुखे चरैिरभ्यर्च्य, तत्तन्नाम्नार्चयेदिति केचित् ॥ प्रभूतबलिमाहत्य बलिनिर्वापं च कारयेत्। पश्चा द्धोतारमाहूय वस्रोत्तरीयाभरणेरभिपूजयेत् । પુર सभ्याध्वयु रप्रिंप्रज्वाल्य 'होतरेही'ति वदते।सहोता 'अध्वग्वॉर्देवते'त्युक्त्वा आचम्य प्रणवपूर्वं 'नमःप्रवक्र’ (बै०म०प्र०८) इति वदन् तिष्ठन्सोच्चं (उच्चैः) ति क्षिपेत्; होता ब्राह्मण भारते (वैक्ष्म-प्र०८) त्यन्तमुक्त्वा यजमानस्यगोत्रप्रवरं क्रमेण वदेत् । ग्रामो यजमानश्चेत् काश्यपप्रवरं वदेत् । 'आया' (वै०म०प्र०८) त्विति मंत्रान्ते 'विष्ण्वादि महाभूतान्तं आवहे'ति वदेत् ॥ प्रणिधावावाहान, सभ्ये उतहोम: तथैवाऽध्वर्युः अादिमूत्र्यादिशर्वान्तं दक्षिणे प्रणिधौधात्रादि मह्य ऽऽज्याहुतीर्जुहोति । सभ्याग्निंपरिषिच्य पालाशेध्मान् गृहीत्वा मूलाग्राभ्यांघृतंस्पर्शयित्वा देवंध्यायन्विष्णुगायत्र्याजुहोति । आग्नि होत्रहविण्या आज्यंगृहीत्वा अतो देवादिना हुत्वा पश्धादुपभुताऽऽज्य मादाय विष्णुसूतैश्ध पृश्वारुणं मूलहोमं यद्देवादिकूष्मृण्डंच सकृत्हुवा प्रश्धातू 'स्वस्ति चैवेहास्वहा, प्रजापतये स्वाहा, आदित्येभ्यःस्वाहा, विश्वेभ्योदेवेभ्यःस्वाहा, मरुद्रणेभ्यःस्वाहा, भूरग्नये च पृथिव्यै च महते च स्वाहे' त्यन्तैर्मत्रै र्दशभिः शूतशो जुहुयात् । एषा सहुस्राऽऽहुतिः एनांउ पांशुयजेत । वैष्णवं, विष्णुसूक्तं, पुरुषसूक्तं, ध्रुवकौतुकयोः पुरुषाद्यावरणत्रयदेवानां वैष्णवं, तत्तन्मंत्रैःजुहुयात् ॥ · · · · · · · · · · te: 32 43 सर्वदिवत्यमन्त्रक्रमः ति मही; 'ब्रहमजज्ञान, हिरण्यगर्भ इति ब्रह्मणे, ‘रुद्रमन्यं, त्र्यंबक' मिति विखनसे, 'किष्किन्धाय, तीथये"ति तीर्थाय । इन्द्रोबभूवुः, इन्द्रोऽस्माकमिति त्रयोदशइन्द्राय, 'अग्निर्मूर्धा, अयमग्नि' रित्याग्नये; 'यमोदाधार, नमस्ते निर्ऋते' इति द्वौयाम्यौ, 'वसवः प्रथमः, सहस्राक्ष इति निर्ऋतये । ‘येतेशतं वरुणः उदुत्तमम्, अयाश्वग्ने, अपः सृजन्तु स्निग्धानी' ति चत्वारो वरुणाय, ‘मरुतः परमात्मा, मरुतो गणाना' मिति वायवे, 'मिश्रवासस, एतान्ध्नतैता निति द्वीकुबेराय, ईशान, ईशईशते" 'श्रविष्ठजोये तद्विष्णोः परमं, तद्विग्रासु' इति(त्रयः)बुधाय, प्रजापृतेनत्वत्, सुभूः जगद्भुवोधिपतिः सुब्रह्मण्यो बृहस्पते, सुब्रह्मण्यो रुद्रभुवो, जगद्भवोयायज' इति षट् कुमाराय; 'अतोदेवा, इदंविष्णुरिति द्वीपुरुषाय; 'या ब्रह्मचारिणी, साचारजन्म' नीतिद्वौ धात्र्यैः येषामराणां, याम्ये' ति द्वौज्येष्ठायैः ‘जातवेदसे, तामग्निवर्णा, नंदिन्यामूल. आपौविवेश, शाखाभूत, देवीप्रवाहिनी. बिसिनीभूता, स्सत्यं, प्रसव्यनंगे, याभ्योहियोमानसा इति चतुर्दश मंत्रान् रोहिणीभ्यः । 144 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे यतस्त्वमासीत्त त्त्त्स्दत्स्मा' दिति भृगवे; 'कस्यांगिरोभूत्, विस्मापयती' ति मरीचये 'व्यावर्धतेयो, सस्मारेति पुलहायः 'यएषोदानम्म् आनंदरोद, इति पुलस्त्याय; 'प्रप्रायसशो, पेनिष्पंता, इति क्रतवे; ‘योनबसिष्टसमोन्तमा' इति वसिष्टाय; 'य आनसूयेशः य एष बिभ्द्यः इत्यत्रये; 'स एकोभूत्, यत्त्रैष्टुभवे' त्याकाशाय; 'प्रक्रम्या, योमातरिश्वे' ति वायवे ‘वृषाकये, जोऽभिमानी' त्यग्नये; 'आपोबिश्वं, चतुर्थ’ मिति तोयाय; 'तथादित्या, तन्त्रीण्येषे' तिपृथिव्यै; ‘पांवकानो, मणी' इति सरस्वत्यै; इंसानियच्छ, भूयाम' इति श्रियै; य उत्तमः, अग्ने:पंथाय मिति न्यक्षाय'यमर्पयंति, यस्संहरती' ति विवस्वते; 'ऋचामधीशो, नीतंघृत' मिति मित्राय: ‘य्नााय्युष्टे, समूहूर्तेऽतिमहीधराय; 'चस्पचेद्य, चुल्यही' ति हविरक्षकाय । चतुर्मखी, यालोकेति ब्रह्मण्यै'त्रिणेत्रधारी, चिहुंचे' ति गणेश्वर्य, ज्वालामाला बालान्हरी' ति षण्मुख्यै, ‘युगे युगे, सर्वरमे' ति वैष्णव्यै, 'कल्पेषु अन्ते ष्वितिवाराह, 'सासर्वदवेषु, मालाधरी' ति इंद्राण्यै, ‘चंडी, मोही' ति काल्यै, 'धातास्य फुट्टानी' ति पृष्परक्षकायं विश्वान्बले सौरी’ ति बलिरक्षकाय, अनगोयो, ऐक्षामधीशं' इति विष्वक्सेनायशतधारं कदाबिंसृजते' ति गरुडांय, ‘धर्मंअओमोओघमादौयोगन्धर' न्निति विघ्नाय, 'यमर्पयन्ति, शन्नइत्यनन्ताय'भूमाननोऽग्रे, वन्ध्योन' इति सुदर्शनाय, आसाग, ओजोबलाये' ति ध्वजय, ‘तंमायिशाने, अस्मादुपास्थ' इति शांखायभूतानांभूतोभूते' ष्विति महाभूताय; 'अक्षहतये, भूता' इति विष्णुभूतायहुत्वा व्याहृतीर्जुहोति, यस्यदेवस्य स्वकमंत्रो न विद्यते तस्यनाम मंत्रं वैष्णवान्तं जुहोति । तत्तदग्नौहोमेमन्त्रविशेषः अथाहवनीये पुरुषसूक्तं भृगुमार्कण्डेययोर्मत्र, ऐद्, आग्नयम्; अन्वाहार्यं विष्णुसूक्तं, ब्राहृ याम्यं नैऋतं; गार्हपत्ये ‘अतो देव' इति वैष्णवं, श्रीभूमिदेवत्यं वारुणं, वायव्यम्; आवसथ्ये एकाक्षरादिसूक्तं, रौद्र, कौबेरं, ईशानदेवत्यं द्वादशाऽथ चतुरोवा पर्यायतो जुहोति । पौंडरीके विष्णुगाय त्र्याऽब्जं, बिल्वपत्रैवा, घृताक्तं अष्टाशतं जुहुयात् । विष्णुसूक्तं, ब्रालं, विष्णुस्सर्वेषा’ मित्यादि पारमात्मिकं वैष्णवान्तं जुहुयात् ॥ पटलः 32 15 विष्ण्वादि मूर्तीनां प्रधानमन्त्राः अथातः पापालिकाऽजुळमश्वम् 'विष्णुस्सर्वेषां, सुसूक्ष्म, ज्योतिर्वा, ईशो यस्मात्, रायामीत्रो, यो ब्रह्मोद्धा, योवात्रिमूर्तिः, यद्वाकृतं, कःकोशमंगे ययज्' रिति प्रथमं; 'योत्रगाविष्टो योवावायुः स्त्वमग्ने, वंजाब, भूमेर्वितन्वन्, मनस्त्वं, त्वंबुद्धिः यत्सूक्ष्मान्, यस्य वाभयात्यंत्वांसच मिति द्वितीयं यस्त्वं, कामोभूत्वा, अंगदंगातू योमोहयन् योवादशात्मा, योब्रह्म; सारस्वतो वा, योबा परंज्योतिः, यो दोयः यस्यैता ब्रह्म' ति तृतीयं, वाकोवा, द्वावेतौ, योवाआयुः योबातेजः सासंपायात्, योबासंयोगः संहत्रं वा, स्वातिका, सत्वंवा उद्भके, सत्योज्योति' रिति चतुर्थ‘सत्व सत्यं, सप्तोद्योगः कामीमिमा' आरणीवा, तत्सत्वचाविष्णुः, तत्भूर्भस्थम्, आपो आपःग ग्त्रयीवाकामं, द्वौवामुख्यौस एकैक' इति पंचमी'स्वयमादिः, यत्स्वयंसृष्टं, स्वौजसासर्वं क्ष्मामेको यकुंधरमाणो योवाgधां, प्रजापतेनत्व, योधूQरं योबाह्यहिंसी रिति षष्ठम्, तपोनिधिं, रयिंककुथन्, राकामहं, वेदाहमेतं, दिग्दोषायस्य, पद्मास्यवक्ष, यपुंडरीकः रयीणांपतिः रायांयतने' ति सप्तमं, यत्सारभूतं, फलोवा एर्षः, धूर्नावहंतां विश्वंबिभर्षि, सोवास्वरूपा, भूर्भवं वा, दाक्षायण्यै, आशास्समस्ता, योजंगभानांयोवादशना' मित्यष्टमं, चत्वारो दोषा, वक्षोवसत्यस्य, अणोरणीयान्, विष्णुर्वीरिष्ठो, ओजोजुषन्तां, मामात्मगुप्तां, पंचिंन्तयन्तो, पुण्यांचपुण्यः, सोनोभूतं, सत्वैवनित्य' मिति नवमं, यागारिया, बाय्वन्तरात्मा, सर्वोपरिष्ठात्, तंसभूत, ज्योतिर्योतिःसत्बंसवात्मकं, अनिर्भिण्णं, यस्येच्छालोकेयोवेदादिः योबाठ्यक्त' मिति दशमं, योधाभूतिः सत्यस्सत्यस्थं, ऋतंसत्यं, अंरजिमन्तं, मामात्मगुप्तां, इत्येकादशम्, इति 'विष्णुस्सर्वेषामित्यादि पञ्चोत्तरशतं पाठ्मात्किमिति विज्ञायते । वैष्णबान्तहोमानंतरं कर्तव्यम् परिवाराणांतत्तद्धमेषु तत्तन्मंत्रं वैष्णवंद्वादशाऽष्टचतुः पर्यायतो जुहोति । विष्णुसूक्तेन पद्मस्वग्निषु दधिक्षीरघृतलाजैर्युक्तं उपजु हाहुत्वा सभ्याऽग्निपौण्डरीकाग्निच विना सर्वेष्वग्निषु अन्तहोमंहुत्वा अग्नीविसृज्य नृत्तगेय वाधैश्च रात्रिदोषं व्यपोहयेत् । इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्ते विमानार्चनाकल्पे हौत्रशंसनादिसर्व देबत्यपारमात्मिकानुक्रमणं(णिका) नाम द्वात्रिंशः पटलः ॥३२॥ 146 विमानार्चनाकल्ये महाशास्त्रे अथ श्रीत्रिंशः पटलः पीठावटे रन्नादिन्यासः दक्षिणादानं च ततःप्रभाते स्नात्वा आचम्य संध्यामुपास्य देवादीनद्भिस्तर्पयित्वा ब्रह्मयज्ञ कृत्वा देवालयं प्रविश्य 'प्रतद्विष्णु रिति समप्रदक्षिणं कृत्वा यज्ञालयं प्रविश्य अर्चापीठे कृतेऽवटे पदविंशतिभागं कृत्वा अधिवासित रत्नान्यादाय तस्मिन् ब्रह्माणं इंद्रादि दिग्दैवांश्वभ्यर्च पुष्पादीन् संशोध्य 'तमेकनेमि' (वै०मी०ऍ०८-) मित्युक्त्वाऽमिमृदयतेनैव ब्रह्मस्थाने गजं प्रतिष्ठाप्य 'शतधार (वै०प्र०८-) मिति गरुडं तस्मिन् 'ब्रह्मदेवाना' मिति ब्रह्मस्थाने ब्रह्मणिं (तै०आ०८) 'इद्रुपणदवन्त' (वैcप्र०) मिति ऐन्द्रवज़भणेि, ‘अन्नावन्नि' (वे०प्र०८) रिति आग्नेय्यां मौक्तिक यभो दाधारे’ (वै०म०६तै०आ०८) ति याम्ये वैडूर्यम्, वसवप्रथम' (बै०म०प्र०८) इति नैर्नीत्यां खी, ‘एतेशात' (वै०प्र०८) मिति वारुण्यांस्फटिकम् मरुतःपरमात्मे(वै०प्र०६) वायव्यांपुष्यकं, 'सोमं राजान' (वै०प्र०१) मिति सौम्ये चन्द्रकान्तं, ‘ईशान' (वै००८) मित्थैशान्यांनलं च, इंद्राग्न्योरंतरे ‘शनोनिधत्ता' (वै०प्र०८) मिति अमृतस्मकं, 'धाताधातृण' (वै०म०८) मिति थमानयोरन्तरे लोहिताक्षकं, यमनीलयोर्मध्ये 'विश्वेदेवस्ये' (वै०म०३) त्युत्पलमणिं, नीलवरुणयोर्मध्ये ‘अधिब्रह्मयतता' (वे०प्र०८) मिति प्रवाळ, वर्णवाघोरन्तरे 'मम अर्धधान्य(बै०म०प्र०८) मिति मनःशिलां वायुसोमयोर्मध्ये 'अप्सर' (वै०प्र०८) स्विति शुक्तिजं, सोमेशानयोरंतरे 'काद्रवेय" (वै०प्र०८) इति विमलमणिं, ईशानेन्द्रयोर्मध्ये अर्यम्णःकुंभी' (वै०प्र०८)ति मरुदं, सन्यस्य अभ्यन्तरेपदे एन्द्रादीन्विदिक्षुगैरिक, हरिताळमनःशिलांजनश्यामक, सीसपारत सौराष्ट्रगोरोचनांऽतं तत्तदिगीशानमन्त्रेणऽसंकरंसन्यस्य तथा शालि, त्रीहि, अव, निष्पावनीवारषाष्टिका, माषमुद्, तिल, तिल्वादीनांरूपं, सुवर्णेन कृत्वा श्रीवत्सादीनिमंगलादीनि च सन्यस्य पश्चायुधानि मध्ये चतुर्दिक्षु सन्यस्य मध्ये पदे सौवर्णचिहानि कूर्मरूपमेधवियुक्ताश्च विन्यसेत्, एवं कर्तुमशक्तन्नवरत्नाष्टमंगळपयुधवर्णचिहानि सन्यस्य तच्छूवतुं दुकूलेनाऽऽछाद्य सुधापूरयित्वा सुदृढंकृत्वा ‘विष्णुस्त्वांर त्विति उक्चा (वै०प्र०३) अभ्युक्ष्य पौडरीकाग्निं विसृज्य गंभलयंसंशोध्य पठन: 33 147 उपलिप्यपैष्ट्याभूमिमलंकृत्य उपरिष्टाद्विमानपलीकमुक्तादामपुष्पमालाद्येरलं गुरुमभिवंद्य अनुज्ञाप्य वस्रोत्तरीयोष्णीषाभरणैर्गंधमाल्यैश्च अभिपूज्य देवसन्निधौ सोदकं सुवर्णं दद्यात् । रेत्वाढ्या एकविंशतिनिष्कंदद्यु, । अन्येषामप्यशक्तानां दक्षिणादानं नवधाउच्यतेपादाधिकंनवनिष्कमुत्तमोत्तमं, त पं, तथासप्तनिष्कमुक्तमाधमं, पादाधिकं षण्निष्कंमध्यमोत्तमं, तथा पंचनिष्कं मध्यममध्यमं, निष्कचतुष्टयं मध्यमाधमं, पादाधिकत्रयनिष्कमधमोत्तमं, तथानिष्कद्वयमधममध्यमं, तथैकनिष्कमधमाधममिति तस्माञ्छक्तिं नवं चयेत् । अज्ञानादर्थलोभाद्वाशाक्तिवंचने कृते ते पदार्थिन एव तल्फलमाप्नुयु यजमानोरौरवमायाति । द्रव्यहानि, क्रियाहीने पुण्यक्रियाहानि मत्रहीने स्वाध्यायायुष्यहानि: श्रद्धाभक्तिहीने सर्वहानिर्भवति, तस्मात् शास्त्र संलक्ष्य यथाविधि समाचरेत्। व्याहृति होमादि कुंभादिनयन च अथाध्वर्गुस्सभ्याग्रिकुंडंपरिस्तीर्य w स्विष्टकृदादि पूर्णाहुतिपर्यतंडुि तिं कृत्वा आलयदक्षिणे प्रथमावरणे महानसे नैत्रते पूर्ववत्सभ्याग्निकुंड कृत्वा प्रोक्षणोलेखनादिकं कृत्वा अप्रिंनित्यहोमार्थ निधाय पश्चात् दैवज्ञमभिपूज्यः । मुहर्तेसमनप्रामे देवेशप्रणम्य 'भूत्रप्रपद्ये' (व०प्र०८) इति कुसमांजलिंदत्वा ततादिवाद्यैघोषयित्वा वितानैः ध्वजैः छत्रैः, पिञ्छै, चामरै, हैंमादि परिछदै धूपै, दीपै, रष्टुमंगुलैः, पंचायुधै, भलैश्व, परितो कुंभंधारयन्, अग्रतोगच्छेत् ततोऽनुस्थापका देवमादाय पार्श्वयोरुभयोर्देव्यौ 48 विमानार्चनाकल्पे महाशाखें पत्नीभिः दीपांकुरोदकुंभैः प्रत्युत्थानं कारयित्वा आलयमाविश्य आचार्यो ध्रुवस्य दक्षिणे धान्यपीठे कुंभं संन्यसेत् । स्थापका: प्रतद्विष्णु रिति कौतुकंब्रह्मस्थाने प्रक्षिप्य (प्रतिष्ठाप्य) पार्श्वयोरुभयोर्देव्यौ तद्दक्षिणेस्नापनं उतरेचोत्सवं बलिबेरं च स्थापयेयु, अथवा दक्षिणेचोल्सवं उतरे स्नापनमित्येके । देवस्य पादौस्पृष्टा विष्णुसूत, पुरुषसूक्त एकाक्षरसूत च (वै०प्र०१) जप्त्वा दक्षिणे श्रीदेव्याः पार्दी स्पृष्ट्रवा श्रीसूतं वामे महीदेव्याः पार्दीसृष्ट्वा महीसूतंजपेत् । ध्रुवस्य दक्षिणे च उत्तराभिमुखस्तिष्ठन् आत्मसूतं जत्प्वा समाहितो देवं ध्यायन् । सुवर्भुवर्भूरिति विंबस्य मूर्धनाभिपादेषु क्रमेणविन्यस्य प्रणवैरावेष्टयेत् । न्यासमंत्र स्वरूपमा एषां त्रयाणांन्यासमंत्रस्वरूपंवक्ष्ये - षण्ड्पुंत्रीरूपाठू मयान् सितृहेमश्यामनिभान् रक्तश्यामशुक्लवस्त्रान् खङ्गुदुंडपद्मधून् प्रसन्नशीतसौम्यलोचनान् स्मृत्वान्यसेत् । एषां त्रयाणामास्तिक ऋषिः दृष्ट्रपछद: विष्णुर्देवतेति च स्मरेत्। यकारंपादयोरन्तरेपीठे हृदये अकारं चन्यरूयतौप्रणवैर्वेष्टयेत् । तयोः स्वरूपंवक्ष्येयकारं पुंरूषं कनकाभंसितांबरं वैभवीशक्तिसंरूढ़ चतुर्भुज अभयकट्यवलंबितहस्तं चक्रशंखधरं स्मृत्वा न्यसेत्। अस्य ऋषिर्ब्रह्मा देवीगृायत्रीछंदः पुर्मूपुरुषो देवता इति च स्मरेत् । श्रीकारें वामे भूमेर्लकारं च, हृदये सन्यस्य तत्तन्मन्त्रेणाऽऽवाह्य, ततो ब्रह्मणोमकारें, शंकरस्य शाकारं, पुण्यस्य मकारंभूगोश्धलकारंबीजाक्षरें, सन्यस्य तत्तन्मंत्रैस्तत्तन्नाम मंत्रंसंयोज्याऽऽ (वै०म०८) वाहयेत । ‘संयत्तमेत पटलः 33 दिति ध्रुवकौतुकयोस्संबंकूर्चप्रक्षिप्य कौतुकादीनांपूर्वोत्तन्या संचकृत्वा सौवर्णादि पात्रे शंखे वा पूतवारिणाऽऽपूर्य पुष्पाक्षतकुशकूर्चान्विन्यस्य दीपाद्यीपमिव ध्रुवबेरात् शम्क्ति प्रणिधिजले तथाध्यायन् कौतुके विंबे समावाह्य, तद्दक्षिणे देवींश्रियं, वामे हरिणींचाऽऽवाहयेत् । तथैवस्नपनोत्सव बलिबेरेषु क्रमेणाऽऽवाहयेत् । कुंभस्थोदकेन कौतुकंपरितः सुभद्राद्यावरणत्रयदेवानादाह्य अन्येषु परिवारम्बिबेषु तत्तव्दीम्जविन्यस्च तत्तन्मंत्रै र्तत्तन्नाममंत्रै स्संयोज्या ऽऽवाहयेत् ।
आचार्यः स्थापकोद्यैस्सहितः पुण्याहं वाचयित्वा ब्रह्मघोषं च कारयेत् । तत्कुंभेनाऽभ्युक्षणं यः कुर्यात्, तस्य मनोवाक्कायकृतं पापं तत्क्षणादेव नश्यति ।
देवंनित्यार्चना विधानेनाऽभ्यर्च्य पायसादि हवींषि निवेद्य होमं हुत्वा बम्लि निर्वाप्य, विधिना बलिबेरमाराध्य बम्लि बलिबेरं वो (च) आलयंप्रदक्षिणंकारयित्वा पश्र्वाद् ब्राह्मणानन्नेरेनतर्पयित्वा वैष्णवान् संपूज्य तद्रात्रौ ध्वजारोहणंकृत्वा उत्सवोत्क क्रमेण उत्सवंकारयेत्, अशक्तश्र्चेत्तद्रात्रौग्रामभालयं वाप्रदक्षिण कारयित्वा स्नपनोत्कक्रमेण स्नपनं कुर्यात् ।
अस्च यज्ञस्च प्रथमंअंकुराणं,द्वितीयं संभारहरणं, तृतीयँअक्ष्युमोचनं, चतुर्थं बिंबशुद्धिः पंचममाग्निमथनं, षष्ठं वास्तुशुद्धिः सप्तममग्निप्रणयनं अष्ठमं कुंभपूजा, ध्यानं नवमं; कलशस्थापनं, प्रतिसरं, शयनास्तरणं च दशमं; शयनाधिवासनं एकादशं; वेदाध्ययनं सर्वदेवार्चनं द्वादशं; हौत्रशंसनादि त्रयोदशं; प्रधानहोमं चतुर्दशं; देवस्योत्थापनं, स्नानं पंचदशं, रत्नन्यासं षोडशं; दक्षिणादानमग्निसंग्रहणंसप्तदशं; सद्मप्रदक्षिणंअष्टादशं; चलाचलं स्थापनं तयोरावाहनं च एकोनविंशं, अन्यदेवानामावाहनं विंशातिकं; पुण्याहं एकविंशं; देवार्चनं द्वादविंशातिकं; ब्रहम्णभोजनंवैष्णवपूजनं त्रयोविंशं उत्सवं चतुर्शं; महाहविर्निवेदनम् इति क्रमेण् एतेषां विपर्यासं
न कारयेत् ।
एवं यः कुरुतेभक्त्याविष्णोस्थापनं ब्राह्मणः श्रधान स्तस्यमनोवाक्कायकृतं पापं क्षिप्र नश्यति। सर्वयज्ञफलं लब्ध्वासर्वान् कामानवाप्य
दशपूर्वान् दशापरान् आत्मानं चैकविशतिकं बिष्णोर्लोकं गन्यित्वा तद्विष्णोः परमंसायुज्यपदंप्राप्रोति। क्षत्रियो विजयांश्रियं कीर्तिंच लब्ध्या अन्यूनाऽनेककोशाक्षयबलः सर्वक्षत्रियाभिवंद्यः सागरान्तां महींप्राप्य चक्रवर्तीभूत्वा विमानार्चनाकलपे महाशाखे विष्णोस्सारूप्य पदं प्राप्नॊति । वैश्र्यो धनधान्यसंपूर्णं स्तेजस्वी यशूस्वी पुत्रवान् पशुमान् पुण्यमनोरधपुस्स्यसामीप्यपदंप्राप्नोति शूद्रः स्वकुलकेतुः प्रजावान् तेजस्वी यशस्वी पशुमान् ऐहिकान् भोगानवाप्य विष्णोःसालोक्यं पदं प्राप्नोति । ग्रामस्य राष्ट्रस्य राज्ञश्च शांतिमारोग्यधनधान्यायुर्विवृद्धिं च कुर्यात् । तस्माद्देवयजनं यष्टव्यामिति विज्ञायते ॥ इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोत्के विमानार्चनाकल्पे रत्नन्यसप्रतिष्ठाविधिर्नाम त्रयस्त्रिंशाः पटलः ॥३३॥
अथ चतुस्त्रिंशः पटलः
परिवाराणां पृथक्प्रतिष्ठाविधि वक्ष्ये - द्वारं विधिवत्कृत्वा षडंगानि विधिना शिल्पिना योजयेत्। प्रथमं पट्टिका मूर्ध्वाननां दक्षिणशिरस्कां न्यस्च, तद्ध्र्वे दक्षिणस्तंभम्मुत्तराभिमुख, मुत्तरसंस्तम्भं दक्षिणाभिमुखं, तयोरुपरिष्ठा दुत्तरपट्टिकां अधोमुखीं, उत्तरशिस्कांन्यस्च अन्तरे दक्षिण कवाटमुत्तराभिमुखं, उत्तरकवाटंदक्षिणाभिमुखं, संस्थाप्य शिल्पिनांविसृज्य; तद्वाराभिमुखे चोत्तरे वास्तुहोमं हुत्वा, पर्यम्तिंकृत्वा, पंचगव्याध्दिस्संशोध्य, षडंगानि प्रत्येकं वस्त्रेणावेष्ट्च, अभिमुखे धान्यपीठे कुंभसंन्यस्य, आचर्य उत्तराभिमुखमासित्वा, ध्यायन् धातारं, विधतारं, भुवंग, पतिरं वरुणं च तस्मिन् कुंभांऽभसि समावाह्म, पश्चाद्धौत्रं प्रशंस्य, धात्रादीनामावाहनं, जुष्टाकारस्वाहाकांरान् कृत्वा, धात्रादिं षट्दैचमंत्रान् प्रत्येकं दशपर्यायं सवैष्णवं च हुत्वा, प्रभाते तत्कुंभोदकेन धात्रादीन् समावाह्य, अभ्यर्च्य, हविर्निवेदनं च कारयेत्। ब्रहोशयोः भृगुमार्कंडेययोश्र्च, मुखमंटपे सोपाने वा दक्षिणोत्तरयोः पृथगेव होमं हुत्वा कुंभपूजनं च कारयेत्।
मणिकादीनां द्वारपालानां तत्तत्पार्श्र्वेऽभिमुखेवा होमं कुंभपूजनं च । अन्येषां परिवाराणां तत्तदलयाभिमुखे सर्वेषां पृथगेव वास्तुहोमं
हुत्वा, अभिमुखेशय्यावेदिं द्विहस्तायतविस्तारां तत्तद्विंबार्धाधिकमानां वा, तत्तुरीयांशोत्सेधं संकल्प्य, तत्तन्मन्त्रेण पूर्ववदक्ष्युन्मेषणाधिवासादीनि कृत्वा, पश्र्वादौपासनाग्नावाधारं हुत्वा, कुंभांश्र्चतुराढकसंपूर्णान् खंडस्फुटितकालरिहतान् संगृह्य, तंतुनापरिवेष्ट्य, अद्रिरापूर्य, वस्त्रयुग्मेनावेष्ट्य, रत्नंसुवर्णं वा, तत्तदायुधसहितं, तत्तन्मन्त्रेण तत्तत्कुंभेप्रक्षिप्य, सप्तभिः पटलः 34
कलशैः संस्नाप्य, शय्यावेद्यां धान्योपरि पंचवस्त्राण्यास्तीर्य, प्रतिसरंबध्वा, तत्तन्मन्त्रेण शाययित्वा, उत्तराछादनं कृत्वा, हौत्रं प्रशंस्च तत्तन्मूर्ति मन्त्रेण आवाहन-जुष्टाकारस्वाहाकार्हु (कु)त्वा, सर्वेषां परिवाराणा तत्तन्मंत्रान् सवैष्णवान् षोडशकृत्वो द्वादश कृत्वो वा जुहुथात्, रात्रिशेषं व्यपोह्म, प्रभाते स्नात्वा, आलयमविश्र्य, कुंभंबिंबं च समानीय, ततन्मंत्रेण रत्न न्यासंकृत्वा, तत्तन्मंत्रेण तत्तन्मंत्रेण तत्तद्वेहृदये तत्तद्वीजाक्षरंन्यस्च, तत्तन्मंत्रेणाऽऽवाह्म, अभ्यर्च्य, हविर्निवेदये दित्याह मरीचिः ।
इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोत्के विमानार्चनाकल्प परिवाराणां पृथक्प्रतिष्टाविधिर्नाम चतुस्त्रिंशः पटलः ॥३४॥
अथ पंचत्रिशंः पटलः
अथ नवषट्पश्चमूर्तिविधिं वक्ष्ये-सहस्राधिकविप्रवासे ग्रामे मध्ये, पश्चिमे वा, नवहस्ताद्येकषष्ठिहस्तान्तं द्विहस्तविवृद्ध्या, सप्तविंशति भेदेषु इष्टमानंविनिश्चित्यतत्रैकाशईति विभागं कृत्वा, मध्ये पश्चविंशति भागमूर्ध्वतल करणार्थं दृढतरं यथालक्षणं परिकल्प्य, तत्परितः प्रागादि चतुर्दिक्षु पुरुषसत्याऽच्युताऽनिरुद्धानां गर्भागारं दशभागं तठामुखेनिर्गमयुक्त्या कृत्वा, तत्सम प्राच्यां मुखमंटपं सत्यादीनाँउखमंटपं तद्ग्र्भागारसमं त्रिपादमर्धवा प्येवं विमानं नळिकाद्यलंकारयुतं
चतुर्मुख चतुद्धरं चतुष्कूर्ट त्रिशालंहारापञ्जरनासिकाद्यैस्सहकृत्वा, द्वितीयतले विस्तार पूर्ववदेकाशीतिभागंकृत्वा, तन्मध्ये पञ्चविंशतिभागं विष्णोराधिमूर्त्तेरासनागारं तत्परितोऽलिन्द्र चतुर्विंशतिमागं बाह्यकुड्यं कूटशालाद्यै रुपशोभितं मुखमंटपसोपानसंयुत्कं कृत्वा, तस्चालिंन्द्रे द्क्षिणे नरनारायणयोर्दक्षिणेनागारं पक्ष्चिमे नृसिंहस्च उत्तरेवाराहस्चाऽगारंयुक्त्यापरिकल्प्य, तृतीयतलविस्तारायामं यथालक्षणं देवेशस्च शयनागारं, मुखमंटपसंयुत्कमेवं त्रितलैर्युत्कं नवमूर्ति-विमानंकारयेत्॥
षणमूर्तिप्रतिष्ठाविधानम्
षणमूर्तिप्रतिष्ठाचेत् - एवंविमानंत्रितलं कृत्वा नरनारायण नारसिंहान्चिना तृतीयतले देवेशं शयानं द्वितीयतले विष्णुमादिमूर्ति अधस्तले पुरुषादीन् पूर्वचत् स्थापयेत् । विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे
अथ विमाने द्वितले अधस्तले विष्णुमादिमूर्तिं भोगासनमार्गेण प्रतिष्ठाप्य तत्परितोऽलिंद्रं चतुर्दिक्षु चतुर्दिक्षु चतुर्द्वारयुतं यत्प्रधानं तन्मुखमंटपंसंयुक्तंकृत्वा, तत्प्राच्यामलिंद्रे दक्षिण भागे भितिमाश्रित्यपुरुषं प्राङ्मुखं, दक्षिणैऽलींद्रे दक्षिणामुखंसत्यं, तथैव पश्चिमे अच्युतं, उत्तरे अनिरुद्धं, देवीभ्यां सहितं वा कृत्वा, ऊर्ध्र्वतले योगेशं योगशयनं वा संस्थाप्यार्चयेत् ।
पञ्चमूर्तिप्रतिष्ठाक्रमः
पञ्चमूर्तिष्टाचेत्-विमानंदिनलंकृत्वा, ऊर्ध्वतले विष्णुमादिमूर्तिम्, अधस्तले पुरुषादीन् पूर्ववत् स्थापयेत् । अथवा द्वितीयतले विष्णुं पूर्ववत् संस्थाप्याऽधस्तले अभ्यन्तरंघनसुयुक्त तत्परितः सालींद्रक्षु चतुर्द्वारयुतं प्रधानँउखमण्टपसंयुक्तंकृत्वा, अलींद्रे प्राङ्मुखादीन् पुरुषादीन् देवीभ्यांसहितंरहितं वा स्थापयित्वाऽर्चयेत् ।
एवं यथोक्तविधिना सर्वाणिधुवबेराणिकर्तुमशक्तश्वेत् उक्तविमानेष्वेकस्मिन् विमाने चैकतलप्रासादं नवहस्तादहीनं निश्र्वित्य तस्मिन्नेकाशीति विभागं कृत्वा तन्मध्ये नवभागं गर्भागारं तत्परितः षोडशभागमभ्यन्तरं तत्परितश्र्चतुर्विंशतिभागमलिंद्रं तद्वाह्ये द्वात्रिंशभ्दागंबाह्यकुड्यं अथवा तदेकविंशतिशतभागंबाह्यकुड्यं कारयेदित्येके ।
तत्समं त्रिपादमर्धं वा, मुखमण्टपंदक्षिणपश्चिमोत्तरं मूर्तीनां द्वारदेशे जालकैर्युक्तं बाह्यंभित्तिविस्तारसम मभ्यन्तरभित्तिविस्तारं सप्तदशोत्सेध मर्धाधिकं, पादोन द्विगुणं, द्विगुणं वा, विमानोत्सेधं तदष्टभागं कृत्वा, एकांशमधिष्ठानं, तदिगुणंस्तंभायाम मेकांशांप्रस्तरं, बाह्यभित्तौसंयोज्य अभ्यन्तरभित्तएरुपरिकंठमेकांशं द्व्यंशंशिखरं, एकांशापिण्डि (स्थूप) केत्येवमेकतलप्रासादंपरिकल्प्य, तस्मिन् गर्भालये दैविके भागे विष्णुमादिमूतिं भोगासनमार्गण ध्रुवबेरं प्रतिष्ठाप्य, पुरुषादिमूर्तीनामादिमूर्तेभिन्नत्वात् ध्रुवबेरं विना आदिमूर्त्तेरनुरुपं विष्ण्वादीनि सर्वाणि कौतुकबेराणि विधिना कारयित्वा, गर्भागारे ब्रह्नपदे विष्णु मादिमूर्ति, मलिंद्रेद्वारदक्षिणेप्राङ्मुखंपुरुषं दक्षिणे सत्यं, पश्र्चिमे अचयुतं, उत्तरे अनिरुध्दं, द्वरस्चोत्तरपार्श्र्बेशयानं, दक्षिणे सत्यस्य पश्र्चिमे अच्युतस्चोत्तरे नृसंहम्, उत्तरे
अनिरुद्धस्य पश्चिमे वाराहं स्थापयेत् । पतलः 35 153
अथवा तत्तद्गित्तावाभासंध्रुवं संकल्प्य, ध्रुवकौतुक संयुक्तं कारयेदिति केचित् । अथवा पुरुषादीनाम भ्यन्तरभित्तौ गुहासु रत्नन्यासं कृत्वा कौतुकानेव स्थापयित्वा अर्चयेत् ।
सर्वेषामंशानां (कौतुकानां) आवाहनं विसर्जनं च आदिमूर्त्तावेव नित्यहोमबलिदानबल्युद्धरणस्नपनोत्सवादीन्यादिमूर्ते(र) रिव कारयेत्। अन्यत्सर्वंसमानं पुरुषादीनामेव तौ विना तत्रार्चनमेवकारयेदित्येके ।
अथवा द्वितलप्रासादमेवं कल्पयेत् । विमानोत्सेधं चतुर्दशभागं कृत्वा, सार्धांशमधिष्ठानं, तत् द्विगुणंस्तंभायामं, सार्धांशं प्रस्तरं बाह्यभितौसंयुज्य, अर्लीद्रंविसृज्य अभ्यंतरं भित्तेरुपर्यूर्ध्वभूमेः पादंद्व्यर्धाशं, प्रस्तरमेकांशं, सपादांशंकंठं, सपादट्व्यंशंशिखर, मेकांशंस्थूपि तुंगं, बाह्यभित्तेरुपरिकूटशालाद्यैरुपशोभितं
मुखमंटपचर्यासोपानादिभिर्युक्तं शिल्पिशास्त्रोमार्गेण युक्त्या कृत्वा, अधस्तले विष्णुं पूर्ववत्, ध्रवकौतुकं संस्थाप्य, पुरुषादीन् पूर्ववत् स्थापयेत् ।
ऊर्ध्वतले शयानध्रुवकौतुकसंयुक्तं, कौतुकमेव वा, मानुषपदे पीठे रत्नानि विन्यस्च, संस्थाप्य, नृसिंहं द्वारस्चोत्तरेपार्श्र्वे अलींद्रे स्थापयेदिति विशेषः ।
अथवा कूटाकारमनर्पितं चतुर्वर्हक्तं संकल्प्य, बाह्यभित्तिसमभ्यंतरभित्तौ सप्तदशौत्सेधंषडंशं कृत्वा, एकांशमधिष्ठानं, द्व्यर्धांशंस्थंभतुगं, द्व्यंशंशिखर, मर्धांशंस्थूपितुंगमिति एवं शिलयेष्टकयावाभिन्तिंसंकल्य, लुपाविधानेनकृत्वा, लोहेंर्लेष्टैर्वाऽऽछाद्य, उपरिस्थूपिकां(एकां) तिस्त्रः, पंच, सप्त, नव वा कारयेत् । मुखमंटपेनसार्धंवेति केचित् । ध्रवबेरं विना विष्ण्वाधिसर्वमूर्तीनां कौतूकानेवपूर्ववत्प्रातिष्टापयेत् । उपरितालार्धंविष्णुमूर्त्तेः प्राच्यामुन्नतं पीठं कृत्वा, तस्मिन् भित्तौ, गुहायां वा, देवं षट्पञ्चमूर्त्तिभ्योऽधिकमूर्त्तीर्विनैवं ।
शक्तश्र्चेत्पुनर्वालगारं कृत्वा, कूटकागारे तस्मिन् प्रतिष्ठाप्य, अभ्यर्च्य, नव्ठनव्ठिकादिष् पूर्ववद्यथोक्तं विमानं ध्रवबेराणि च कृत्वा, बालागारे अर्चितान् कौतुकादिन् समानीय तस्मिन्विमानेप्रतिष्ठाप्याऽर्चयेत् । अथवा प्रथमं तरुणालयस्थाने कूटाकारं कारयेदिति केचित् । क्षुद्रविमाने ध्रुवयुक्तं स्थापितंचेत्तस्मिन्महाविमानं कर्त्तुमिच्छेचेत् अन्यत्र विस्तीणेदेशे 154 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे
यथोक्तंविमानंधुवबेराणि च कृत्वा, पूर्वविमानस्थान् कौतुकादीन् समानीय, तस्मिन्चिमानेप्रतिष्ठाप्य अर्चयेत्। पुनरपि पूर्वविमाने ध्रुवानुरूपंकौतुकं यथालाभमानेनकृत्वा संस्थाप्य, अलाभे सुवर्णं , कुर्चं वा , नीक्षिप्य; यथालाभ मर्चयेत्। आदिमूर्त्यादीनां बल्युल्सवस्नपनादीनि सर्वाणि विष्णोरादिमुर्त्तेरिव समाचरेदित्याह मरीचि: ॥
ड़ति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोत्तके᳭ विमानार्चनाकल्पे नवषट᳭पञ्चमूर्ति-
विधिर्नामपञ्चत्रिंशः पटलः॥३५॥
अथ षट᳭त्रिंशः पटलः
अथ नवमूत्तीनांध्रुवबेराणि मानं च वक्ष्ये - धामगर्भ गृहद्वारस्तंभ- यजमानमानांगुलमानेषु इष्टमानेन ध्रुवबेराणि कल्पयेत᳭ । देव्यौ बाहुकर्ण- सीमामानेन मुन्यादि परिवारांश्च तत्समेन, त्रिपादेन, अर्धेन वा कारयेत्॥
मध्यमतले विष्णुमादिमूर्तिं सिंहासनेसमासीनं श्रीभूमिभ्यां
भृगुपुण्याभ्यां , ब्रह्मशंकराभ्यां , युक्त्तम् , उपरिभत्त्युर्ध्वभागे दक्षिण- वामयोर्वंदमानौ चामरधारिणौ किष्किंधसुंदरौ च कामिनीव्याजिनीभ्यामर्कचंद्राभ्यांयुक्तं प्रथमद्वारस्य दक्षिणे तुहिनंवामेबलिदं, द्वितीयद्वारे तापस सिद्धिदौ च , तस्याऽलींद्रे दक्षिणामुखौ नरनारायणौ, स्थितौ प्रजापतिशंकराभ्यांअर्चकमुनिभ्यांकामिनीव्याजिनीभ्यामर्कचंद्राभ्यांयुत्तो; द्वारस्य दक्षिणवामयो श्र्वक्रचूलि शंखचूलिनौ च, तस्याऽलींद्रे पश्चिमे नृसिंहं योगासनेसमासीनं कक्ष्ययोरोबद्धं ब्रह्मशंकराभ्यामर्चकमुनिभ्यां अर्कचंद्राभ्यांयुक्तं; द्वारस्य दक्षिणवामयोः चण्ड प्रचण्डाभ्यां सहैव कुर्यात् ॥
तस्याऽलींद्रे चोत्तरेचोत्तरामुखं वाराहं पूर्ववत् देवस्य दक्षिणे चंद्रं वामे हलेशं पूजकमुनी ब्रह्मशंकरौ अपरभि त्त्यूत्योर्ध्वभागे सनकसनत्कुमारौ चंद्रादित्यौ द्वारदक्षिण वामयो दुर्गां विध्नेशं च कुर्यात् ॥
अधस्तले प्राच्यां पुरुषं भोगासनमार्गेणाऽऽसीनं पूजकमुनिभ्यां
ब्रह्मशंकराभ्यां अपरभित्यूर्ध्वभागेश्वेतच्छत्रेण, वामयोःचामरधारिणीभ्यां मायासंह्लादिनीभ्यां सनकसनत्कुमाराभ्यां चंद्रसूर्याभ्यां च युत्त्कं कारयेत् ।
प्रथमद्वारे तुहिणबलिंदौ द्वितीयद्वारे शंखपड्ननिधी द्वारसोपान्-
स्थत्नेभित्तौ प्राङ्मुखींश्रियं, वारणाभिषेकयुक्तां कारयेत् । पटल: 36 155
दक्षिणे सत्यमूर्तिं दक्षिणामुखं देवीभ्यां पूजकमुनिभ्यां ब्रह्मशंकराभ्यां अपरभित्यूर्ध्वभागे छत्रेण चामरधारिणीभ्यां जयाभद्राभ्यां सूर्यचंद्राभ्यां शुक्रबृहस्पतिभ्यां युक्तं प्रथमद्वारे नासत्यदस्त्रां द्वितीयद्वारे चक्रशंख चूलिनौ दक्षिणे सोपानस्थलभित्तौ दक्षिणामुखं वाग्देवीं च कारयेत् ॥
पश्चिमे पश्चिमाभिमुखं अच्युतं देवीभ्यां पूजकमुनिभ्यां ब्रह्मशंकराभ्यां अपरभित्त्यूर्ध्वभागे छत्रेण चामर धारिणीभ्यां जयाभद्राभ्यां सूर्यचंद्राभ्यां युक्त्तं, प्रथमद्वारे गुहजांबवौ, द्वितीयद्वारे शंखपद्मनिधी, सोपानस्थलभितौ पश्चिमामुखं मन्मथं कारयेत् ॥
उत्तरेचोत्तराभिमुखं अनिरुद्धं देवीभ्यांसहितं रहितं वा पूजकमुनिभ्यां ब्रह्मशंकराभ्यां परभित्त्यूर्ध्वभागे छत्रेण चामरधारिणीभ्यां जयापुष्टिकाभ्यां सूर्यचंद्राभ्यां युक्तं, प्रथमद्वारे विद्द्युदासरसो द्वितीयद्वारे चक्रशंखचूलिनौ सोपानस्थलभित्तौ चोत्तराभिमुखं मुद्गलंमुनिं च कारयेत् ॥
तृतियतले योगशयनं दक्षिणशीर्षं अनंतस्यसप्तभिपंचभिर्वा-
फणौछन्नमौलिं द्विभुजं पूजं पूजकस्धाने महीमार्कडेयौ देवस्यदक्षिण- हस्तंमार्कंडेयशिरसिन्यस्तं वामं समुद्वतकटकं पादंदक्षिणंप्रसारित- मीषत्कुंचितं नाभ्यंबुज समासीनं ब्रह्माणं पंचायुधान् गरुडं च उद्देश्य- भारतीं सनत्कुमांर ऊर्ध्वेवेदान् दक्षिणोत्तरयोः ब्रह्मशंकरौ प्रथ-मद्वारे गंगायमुने द्वितीयद्वारे सुरसुंदरौ च कारयेत्।
ब्रह्मस्थाने कौतुकं चतुर्भुजं शंखचक्रधरं अनंतोत्सेगं आसीनं
फणौस्सप्तभिः पञ्चभिर्वाछन्नमौलिं कारयेत ।
आदिमूर्तीनांसर्वासांमूर्तीनां तत्तत्कौतुकबिंबानां पूर्वोत्त्कविधिना
तत्तध्दुवबेरानुरूपं, विष्णुंचतुर्भुजं वा, कारयेत्।
इन्द्रादिलोकपालानाम् अन्येषां परिवाराणां नवभेदेष्वेकमार्गेण
नवषट्पश्चमूर्तीः विमाने कारयेत् ॥
इति श्रीवेखानसे मरीचिप्रोत्त्के विमानाचेनाकल्पे नवषदपञ्चमूर्ति-
कल्पनंनाम षट्त्रिंशःपटलः ॥३६॥ 156 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे
अथ सप्तविंशः पटलः नवषट्पञ्चमूर्तीनां प्रतिष्टाविधिः अाचार्यवरणम्
अथ नवषट्पंचमूर्तीनां प्रतिष्ठाविशेषं वक्ष्येपूर्वेतेषु नक्षत्रेषु एकस्मिन् यजमानानुकूले नक्षत्रे प्रतिष्ठां कुर्यात्। तहिनात्पूर्वं यथोक्तमंकुरानर्पयित्वा नवमूर्तीःसमुद्देश्य प्रत्येकमाचार्यं स्थापकातृत्वजश्च पूर्वत्त्क लक्षणसंपन्नान् उत्तदोषविवर्जितान् वरयेत् ॥
अादिमूर्तेः प्रतिष्ठाक्रमः
तथैव संभारान् संभृत्य, आलयाभिमुखे विष्णोरादिमूर्त्तेर्यागशालां पञ्चहस्तायतविस्तिारां षदत्रिशंत्यादसंयुत्त्कां प्रपां कृत्वा, तन्मध्ये वर्षनिवारणकूटं कृत्वा, तस्मिन् पश्वविंशतिभागं कृत्वा तन्मध्ये पदे शय्यावेदिं तद्भिक्तिससमाऽऽयामविस्तारां, ततुरीयांशोत्सेधां दर्पणोदरवत् स्थलं संकल्प्य, परितश्चाऽष्टसु पदेषु उपपदेष्वष्टांऽगुलोत्सेधानि स्थलानि कृत्वा, शय्यावेद्याः पूर्वे सभ्यमाहवनीयं च, याम्ये अन्वाहार्यम्, पश्धिमे गार्हपत्यं,
सौम्ये चावसथ्थम् आग्नेय्यां पौण्डरीकं नैऋत्यां विष्टरं वायव्यां संभारवेदिम् ऐशान्यां स्नानश्र्वभ्रंच तदाह्ये षोडशभागौकभागांगुलोत्सेधं स्थलं कृत्वा इन्द्रादि दिग्देवानां तत्तद्दिक्षु औपासनाग्निकुंडानि कृत्वा इन्द्राग्न्योर्मध्येगरुडस्य यमपावकयोर्मध्ये ब्रह्मणो यमनीलयोर्मध्येभृगोः नीलवरुणयोर्मध्ये श्रीदेव्याः, वरुणोदानयोर्मध्ये महीदेव्याः, वायुसोमयोर्मध्ये मार्कंडेयस्य, सोमेशानयोर्मध्ये शंकरस्य,इन्द्रेशानयोर्मध्ये विष्वक्सेनस्य च, अन्येषां परिवाराणांत तद्विक्षु यागशालां परितश्चौपासनाप्रिकुंडानि कुर्यात्॥
तेषांबेरमालयंयदिस्यात्ततदभिमुखेच, औपासनाश्कुिंडंकुंभपूजनं च पृथगेव कुर्यात्। बिम्बाभावेपिइन्द्रादीशानपर्यन्तानां द्वारेषुद्वारपालानां न्यक्षादीनामभिमुखे श्रीभूतस्यानपायिनं च होमंकुर्यादिति केचित् ।
पुरुषादीनां यागशालादि लक्षणम् ।
प्राच्यां पुरुषमूर्त्ते र्यागशलां षोडशस्तंभसंथुत्त्कां तन्मध्ये शय्य्वेदिं
परितश्र्वतुरग्निकुंडानि च परिकल्प्य, आलयाद्दक्षिणे तदद्वाराभिमुखे सत्यमूर्त्तेर्यागशालां तन्मध्ये शय्यावेदिं परितश्र्चतुरग्निकुंडामि परिकल्प्य पटलः 37 157 तद्दक्षिणे नरनारायणयोर्यागशालां तन्मध्ये शय्यावेदिं तन्मध्ये चतु रग्नीन् संकल्प्य, पश्चिमेअच्युतमूर्तेर्यागशालां तन्मध्ये शय्यावेदिं परितश्र्वतुरग्नीन् , तत्पश्चिमे नृसिंहस्य यागशालां तन्मध्ये शय्यावेदिं परितश्वतुरनोन् परिकल्प्य, उत्तरे अनिरुद्धमूर्तेयगशालां तन्मध्ये शय्यावेदिं परितश्चतुरस्नीन् परिकल्प्य, तस्योत्तरे वाराहस्य यागशालां तन्मध्ये शय्यावेदिं परितश्चतुरग्नीन् परिकल्प्य, अन्यत्सर्वं पूर्ववत्कुर्यात् । आलयस्योत्तरे श्रामणकाग्निकुंडं कृत्वा सूत्रोक्तविधिनाचा स्तुहोमं हुत्वा सर्वत्रपर्यग्निपञ्चगव्याभ्यां संशोध्य प्रोक्षणं:प्रोक्ष्य अधिवासनगतान् देवान् आदायाभिषिच्य व स्त्रोत्तरीयाद्यौर्विभूष्या अष्टपचरैरभ्यर्च आलयमावेदथ तत्तद्यागशालायां पश्चिमे विष्टरे प्राङ्मुखान् देवान् संस्थाप्य सर्वेष्वग्निकुंडेषु आघारं हुत्वा सर्वेषां आचार्यः(योः) पूर्ववग्रत्येकं कुंभपूजनं कुर्या(र्युः)त् । यजमानः आचार्यान् वस्त्राद्द्ये रलं कुर्यात् कुंभानादाय तंतुनाषरिवेष्ट्य प्रक्षाल्य नादेयैरा धावैःपूरयित्वा पृथक् पृथक् वस्रयुग्मेनाऽऽवेष्ट्य प्रत्येकं नवरत्नानि सौवर्णानि अष्टमंगल पंचायुधवर्णचिह्नानि च विन्यस्य, तत्तदारे, बालागारे वा, देवाभिमुखे धान्यराश्युपरि कुंभान्संन्यस्य, पूर्ववध्यात्वाऽऽवाह्य, पश्र्वात् स्थाप कानाहूय, आदिमूर्त्यादीन् यथाक्रमेणाऽऽचार्या:तत्तत्समादाय पुरतेगच्छेयुः तत्तद्यगशालामासाद्य स्नानश्वभ्रप्रतिष्ठाध्य, सप्तभि:कलशौः संस्नाप्य वस्त्रोत्तरीयाभरणैरलंकृत्य, अभ्यर्च पुण्याहान्ते प्रतिसरंबध्वा, तत्तद्वेद्यां धान्योपरि पञ्चशयनानि, वासांसिवाऽऽस्तीर्य तथैवशाययित्वा उत्तराछादनं कृत्वा होतृन् सर्वान् वस्त्रोत्तरीयायैरलंकृत्य तत्तत्प्रधान होमे हौत्रप्रशंस्य, तथैवाऽऽवाहनादीनि कुर्यात् विष्णमूतेःशयानस्य सभ्यं, पुरुषमूर्ते राहवनीयं, सत्यमूर्तेरन्वाहार्यं, अच्युतमूर्तेर्गार्हपत्यं; अनिरुद्धमूर्तेरवसथ्यं; नरनारायणयोरन्वाहार्य; नृसिंहयगार्हपत्यं; वाराहस्याऽऽवसथ्यं; प्रधानाग्निरित्युच्यते । पक्षादादिमूर्तेस्सभ्याग्निं परिस्तीर्य, परिषिच्य, पालाशेध्मन् गृहीत्वा मूलाग्राभ्यां घृताक्तान्, विष्णुगायत्र्या जुहुयात् उषभृता वैष्णव माज्येन, जुह्वापसाज्यंवैष्णवेन, स्त्रुवेणाज्यमादाय, विष्णुसूक्तम् अग्निहोत्रहविण्या पुरुषसूक्तं च, दशपर्यायतो यजेत्। 758 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे सहस्राहुतिमिष्ाा, पञ्चवारुणं, यद्देवादींश्च, ब्रह्मजज्ञानादि सर्व- देवत्यमन्त्रान् वैष्णवं, मिन्दाहुतीर्विच्छिन्नं च, सकृज्जुहुयात् । आहवनीये पुरुषसूक्तं अन्वाहार्यं विष्णुसूक्तं, गार्हपत्ये वैष्ण्वं, आवसथ्ये चैकाक्षरादि- सूक्तं त्रिर्जुहुयात् । विष्णुसूक्तेन पंचस्वग्निषु क्षीरदध्याज्यलाजान्युक्तान् उपजुह्वा जुहुयात् । आज्यं स्त्रुचागृहीत्वा वैष्णवं सकृध्दुत्वा पौडरीके वैष्णवं जुहुयात् । अब्जशतं, बिल्वपत्रं वा, घृताक्तं विष्णुगायत्र्याजुहुयात् । पुरुषसूक्तं, विष्णुः सर्वेषा मित्यादि पारमात्मिकं, देवं ध्यायन् जुहुयात् । परिषदां होमेषु तत्तन्मन्त्रान् द्वादशाष्ट पर्यायतो जुहुयात् ।। तृतीयतलस्थशयानस्य तृतीघतले शयानस्य शयनस्थापनमार्गेण पञ्चाग्नीनां होमं हौत्रशंसनं मूत्यवाहनादिकं चाचरेत् ।
पुरुषस्य
अधस्तले प्राच्यां पुरुषमूर्ते यगशालायामाहवनीये पुरुषसूक्त- मन्वाहार्ये विष्णुसूक्तं गार्हपत्येवैष्णवं श्रीदेवत्यं पूजकमुन्योर्मंत्रं आवसथ्ये एकाक्षरादिसूत्त्क्ं महीदेवत्यं रौद्रं च जुहुयात् । सन्यस्य दक्षिणे सत्यमूर्तेर्यागशालायामन्वाहार्ये विष्णसूक्तं, गार्हपत्ये वैष्णवं, श्रीदेवत्यं ब्राह्मं आवसथ्ये एकाक्षरादि सूक्तं, भूमिपुण्ययोर्मंत्रं, आहवनीये. पुरुषसूक्तं, महीदेवत्यं, रौद्रं च, जुहुयात् । अच्युतस्य पश्चिमे अच्युतमूर्तेर्यागशालायां गार्हपत्येवैष्णवं, आवसथ्ये. चैकाक्षरादिसूक्तं, श्रीदेवत्यं, ब्राह्मं, आहवनीये पुरुषसूक्तं, मुन्योर्मंत्रं, अन्यहार्ये विष्णुसूक्तं, महीदेवत्यं, रौद्रं च जुहुयात् । अनिरुध्दस्य उत्तरे अनिरूद्धमूर्तेर्यागशालायां आवसथ्ये चैकाक्षरादि सूक्तम्, आहवनीये पुरुषसूक्तं श्रीदेवत्यं, बाह्मं; अन्वाहार्यं विष्णुसूक्तं,मुन्योर्मंत्रं गार्हपत्ये वैष्णवं , महीदेवत्यं वैष्णवं च जहयात । । gr: 37 g नरनारायण्यः आहवनीये पुरुषसूक्तं, प्राजापत्यं च जुहुयात् । नृसिंहस्य विष्णुसूक्तं, रौद्रं च जुहुयात् । बारईस्य उतरे वाराहस्य यागशालायां आवसथ्ये एकाक्षरादिसूत, 'यत्स्वयंसृष्टं मित्येकं महीदुवर्त्यं, आहवनीये पुरुषसूक्तं, (ब्राह्ममाहवनीये पुरुषसूतं) ऐंद्रं, अन्वाहार्ये विष्णुसूक्तं, गार्हपत्ये वैष्णवं, वारुणं च, जुहुयात्। सर्वान् मुंत्रान् षोडशद्वादशपर्यायतो जुह्मेति पुरुषादीन्ां चतुर्णां ལྟ་ च, तत्तत्प्रधानाग्निमेवहुत्वा यथोक्तं ह्येमं जुहुयादित्येके। विष्णुमूर्ते स्सभ्यं पौंडरीकं च अन्येषां तत्तत्प्रधानाग्निं च विना सर्वहमे अन्तहोमंडुत्वा, रात्रिशेषव्यपोह्म, प्रभाते.त्वाचार्यः स्थापकाद्याश्ध दैवानु ig सर्वेष कौत त्थाष्य, , गर्भालयेषु सर्वेषु कौतुकपीठे रत्नन्यासं कृत्वा, यथोत्तदक्षिणां देवसन्निधौ सोदके दद्यात्। सभ्याप्रिंपरिस्तीर्य अंतहोम हुत्वा, तमग्निंनित्यहोमाय विन्यसेत् । इति क्रमेण कुसुमांजलि दत्वा, तं तं देवं प्रणम्य, सर्वालंकार संयुक्त, कुंभानाहृत्य शिरसाधारयन्तोऽग्रूतो गच्छेयुः । स्थापकाः कौतुका दीन्यादायानुगच्छेयुः आलयं प्रदक्षिणं कृत्वा पूर्व विष्णुमादिमूर्तेि पश्चात् SO विमानाचनाकल्पे महाशास्चे पुरुषसत्याच्युतानिरुद्धाँव, शयानं देवं, नरनारायणनारसिंह वाराहाँश्व क्रमेणानीय तत्तद्र्भागारंप्रविश्य तत्तध्दुवबेरस्य दक्षिणपश्र्वेिकुंभन्सन्यसेयुः । 'प्रतद्विष्णु' रिति कौतुकबेराणि संस्थाप्य, पार्श्वेयोः देव्यौ च, पूर्ववत् स्थापयेयु ! आत्मसूतं जप्त्वा ध्रुवबेरस्य पार्दीसृष्ट्वा, सूतानि जप्त्वा, तथैव मत्रन्यास (अक्षरन्यास) समाहितो देवं ध्यायन् पूर्ववत्स मावाह्य हुत्वा, बलिंनिवाप्य, बल्युद्धरणं च कारयेत् । एष विशेषोऽन्यत्सर्वंसमानं । षण्मूर्तिप्रतिष्ठाचेद्विष्णवादि पंचमूर्तीश्शयनं च यथोक्तविधिनाप्रतिष्ठापयेत् ॥ अशान्तकविषयककल्पः एवं सर्वासां मूर्तीनां पृथकू कर्तुमशक्तश्रेत् प्राच्या मेका याग शालां पूर्ववत्कृत्वा मध्ये पदे विष्णो:प्रागादीशानान्तमट्सु पदेषु यथाक्रमेण थाक्रमेणानन्तशयनपुरुषसत्यनरनारायणाच्युतनृसिंहानिरूद्ध
- જે ૬૪ स्नानवेद्यां मध्येविष्णुं, दक्षिणेश्रियं, पुरुषसत्यनरनारायणनारसिंहाँश्च, उत्तरेमहीं, अच्युतानिरुद्धवाराहॉश्ध, शायानं च संस्थाप्य, एषां दक्षिणपाश्र्वे पटल: 37 16
कलशैः संस्नाप्य, वरूत्रोक्तरीयाद्यैर्विभूष्याऽभ्यर्च्य यज्ञालये नैऋते देवान् सं स्थाप्य, पूर्ववत्प्रतिसरंबध्वा, ध्रुवबॅरेपि प्रतिसरमाबध्य, पुरुषादीनां ध्रुवबेरं यदिस्या दाभासंविना प्रतिसरं बंधयेत् । । पूर्वव्रुत् पृथक् पृथक् शयनान्यास्तीर्यं, मध्ये विष्णुमाद्विमूर्तिं, देवी भ्यांसह, दक्षिणे पुरुषसत्यनरनारायणनृसिंहश्च, शयानं च, तत्तद्देवी भ्यांसह पूर्ववच्छाययेत् । ক্ষযায়ন। सभ्याग्नौ पूर्वोक्तहोमंहुत्वा, अाह्वनयादिषु यथोक्तं होमं जुहुयुः, नृत्तगेयवाद्यैरात्रिशेषं नयेत् । अथाचार्य: प्रभाते स्नात्वाऽऽलयमाविश्य, देवानुत्थाप्य, पूर्व वद्विष्णुवादीनां सर्वेषां कौतुकादीनां पीठेषु रत्नादीनि सन्यसेयुः, यजमानः तदग्निंनित्यह्येमाय विन्यसेत् । । देवं ध्यायन् आचार्यः शिरसा कुम्भंधारयन् । अग्रतो गच्छेत् । स्थापका:विष्ण्वादिमूर्तीपूर्ववदादायाऽनुगच्छेयुः । आलयंप्रदक्षिणंकृत्वा, अभ्यन्तरंप्रविश्य, धुवबेरस्यदक्षिणे कुंभं पश्चिमाभिमुखमच्युतं, तदुत्तरे तथैवनृसिंह, उत्तरेचोत्तराभिमुख मनिरुद्धं, རྒྱུགས་ཆེན་བི་མ་ལ་ཡ་ पूर्वद्वारोत्तरेऽलीद्रेशयानं प्राङ्मुखं, पूर्ववत्स्थाप च स्थापयेत् । . . . . . 52 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे चोत्तराभिमुखस्तिष्ठन्, ध्रुवबेरे अक्षराणिविन्यस्य, समाहितः कुम्भस्था समावाहयेत्। तथैवपुरुषादीनांध्रुबब्रेषु तत्तन्मूर्त्तिभिस्समाबाहुयेत्। तथैव पुरुषादीनांधुबबेरंहीनं चेत. आदिमूर्ते ध्रुवबेरस्य मूधर्न दक्षिणे ट्रि ध्रुवस्यपादंपरेत: पुरुषाद्यावरणत्रयदेवान् समावाह्य, श्रय, बीजमंत्रन्यासमक्षुर्न्यासं च कृत्वा, पूर्ववत् सॊवर्णादि पात्रं, शंखं वा, चावाहयेत् । एष विशेषोऽन्यत्सर्वंसमानं ॥ प्रतिष्ठाविधिर्नाम समत्रिंशाः पटलः ॥३७॥ 3e ISCfS9I: UCCI: एकविमाने स्थानकादि प्रतिष्ठाविधि: अथैकविमाने स्थानकाऽऽसनशयनानां प्रतिष्ठाविधिं वक्ष्ये - विमानंत्रितलायतचतुरश्र, मायतवृतं वा, मुखमंट्रपसोपानसहितं कृत्वा, आद्यतले स्थानकेंद्वितीयतलेचासन तृतीयतलेशयानंकारयेत्। तृतीये स्थानकें द्वितीये चासन आदी शयानं कारयेदिति केचित्। ಛೋಪ್ದ नुरूपंकौतुकादीनि , परिषदमालय, प्राकारं, मंटर्प, गोपूरं च, पूर्ववत्कारयेत्। इत्या , तत्प्राच्यांशयानस्य च, यागशालां कृत्वा, अलंकृत्य, तन्मध्येशय्यावेर्देि परितोग्रिकुंडानि च पूर्ववत्कृत्वा, त्रयाणां देवानां प्रत्येकमाचार्यस्थापकादीन्वरयेत्। पटक: 38 63 प्वत्रिकुंडेषु आघारंहुत्वा, कुंभपूजनस्नपन प्रतिसर्बंधनट्रायन होत्रशंसनमूत्र्यावाहनादि होमादीनि - सर्वाणि महाप्रतिधोक्त विधिना पृथ देवानुत्थाप्य, अभ्यच्र्य, पश्चाद्रत्नादीनि संन्यसेत् । दद्यात्। आचार्याकुंभान् शिरसाधारयन्तो अग्रतो गच्छेयु, स्थापका देवानादायाऽनुगच्छेयुः, आलयं प्रदक्षिणीकृत्याऽभ्यन्तरंप्रविश्य,कुम्भान् देवांश्ध संस्थाप्य, पूर्ववदावाह्म, हविर्निवेद्य, होमंहुत्वा, बर्लिनिर्वाप्य, बल्युद्धरण कारयेत् । आदितले बलिदानबल्युद्धरणस्नापनोत्सवादीनि कारयेदिति केचित् । द्विमूर्तिं स्थापनाविधिः द्विमूर्तिस्थापनंव क्ष्ये-ग्रामादिषु यथेष्ठदेशे, बाझे वा, चूलिका विष्णवालय, उतरेशांकरभवन अथ त्रिमूर्तिस्थापनं वक्ष्ये-ग्रामादिषु यथेष्टदेशे अन्यत्र विविके भवनंवा, मध्येशंकरभवनं, दक्षिणे ब्रह्मभवनं, उत्तरे विष्ण्वालयं वा, मध्ये ब्रह्मभवनं दक्षिणे विष्ण्वालय, उतरे शंकरभवनं वा, मुखमंटपसोपानो पेत, देवीभ्यांसहितं रहितं वा, संस्थाप्याऽर्चयेत् । " . . . विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे 164
ब्रह्माणं, चतुर्मुखं चतुर्बाहुं तमहाटकसन्निभम् विद्युद्दामपिशंनार्चि -
र्जटामुकुटसंयुतं, कुण्डलांगदहारादिभूषणभूषितम्, आगुल्फतललम्बी - शुक्लाम्बरं मेखलोपवीतोत्तरीयकृष्णाजिनशुक्लमालासमायुक्तं दक्षिणा ऽऽदक्षिणकराभ्यां अक्षमालाकमंडलुधरं दक्षिणंपूर्वकरं सकूर्च मभयं वामकरं कुशग्रंधिधरं| अथवा दक्षिणकरं स्रुवधरं वामकरमाज्यस्थालीधरं . अथवा दक्षिणं पूर्वकरंस्रुग्धरं वरदंवामकरं गोश्रुन्गधरं कारयेत् । आसनंचेत्सिंहासनस्योर्ध्वे पझासने समासीनं कारयेत् । स्थानपीठोपरि देवीभ्यांसहितं, रहितं वा, कारयेत् । तस्य शयनं न कुर्वीत ।
दक्षिणे देर्वीभारतीं श्वेताभां जटामकुटान्वितां द्विभुजां रक्तवस्त्रधरां
बामे सावित्री रक्ताभां जटामकुटमंडितां द्विभुजां श्यामवस्त्रधरां अन्यत्सर्वं श्रीभूम्योरेव कारयेत् । द्वारपार्श्वयोः शंखलिखिता, मुखमन्टयद्वारे तापस सिद्धिदौ, अंतर्म डले पूर्वादीशानपर्यंतं भृग्वादि सप्तर्षीन्, सनकं च, अग्रेशहनं हंसराजं, शैषिकंकुशध्वजम् अकल्मषं नृपं पीठ्दैवतं महाभद्रं, अन्तमंडलद्वारेना- सत्यदस्त्रौ, कुत्वा, कौतुकपीठं तद्रूपं कुर्यात्, अंकुरानर्पयित्वा पूर्व- वद्वास्तुहोमांऽगेहौमाहुत्वा, पञ्चाग्नवाघारंहुत्वा, कुंभंसंसाध्य ब्रह्माणं सपरि शक्तंध्यात्वा, आवाह्य, सप्तभि:कलशैः, संस्नाप्य, शयने समारोप्य प्रतिसरं बध्वा, तन्मंत्रेणशाययित्वा, पञ्चाग्नौ हौत्रं प्रशंस्य, 'ब्रह्माणं प्रजापतिं पितामहं हिरण्यगर्भम्' इति ब्रह्माणं, ’भारतीं वाणीम्ब्रह्मपत्नींसरस्वती’ मिति भारतीं, 'गायत्रीं वेदमातरं सर्वदेवत्यां सावित्री' मिति सावित्रीं, तद्दक्षिणप्रणिधौ समावाह्य उत्तरप्रणिधौ अन्यपरिवाराणां तत्तन्नाम मंत्रेण आवाह, तथैव- जुष्टाकारस्वाहाकाराकृत्वा, श्वेताब्जशतं घृतेनाप्लुत्यं, गायत्र्या जुहुयात्।
'ब्रह्मजज्ञानं, हिरण्यगर्भ इति द्वाभ्यां ब्रह्मसूक्तं षोड्छकृत्वोहुत्वा, पारमात्मिकमकारांश्च सर्वान् जुहुयात्। तद्दक्षिणे कुण्डेपावकानो महोअर्ण' (ऋ०१-१-६) इति मंत्राभ्यां सूक्तसारस्वतं दशकृत्वः उत्तरे आग्निकुण्डे सावित्रीमष्टोत्तरशतं हुत्वा, पञ्चाग्नवन्यपरिवाराणां मंत्रान् दशकृत्वो हुत्वा, चतुर्दिक्षु चतुर्वेदाध्ययनेन रत्रिशेषं यापयेत् ।।
प्रभाते स्नात्वा यागशालामागत्य, ब्रह्माणं देव्यौ च प्रणवेनोत्थाप्य,
अभ्यर्य, अभ्यन्तरेपीठे रत्नादीनि संन्यस्य कुंभबिंबं च समादाय, सयप्रदक्षिणं कृत्वा, अभ्यन्तरं प्रविश्य, ब्रह्मस्थाने ‘ब्रह्मजज्ञान' (य संपतलह 39 165 ४-का २-प्र०८-अ०२} मिति कौतुकं प्रतिष्ठाष्य, देव्यौ तत्तन्मंत्रेण संस्थाप्य, ध्रुवबेरंस्पृष्ट्वा, ब्रह्मसूक्तं, ध्रुवसूक्तं च, जप्त्वा, तत्तद्वीजाक्षरं तस्य हृदये न्यस्य, कुंभस्थां शक्तिं 'ब्रह्मजज्ञान' मिति मंत्रेण ब्रह्माणं ध्यात्वा, तस्य मूर्घिसमावाह्य, तत:कौतुक बिंबे समावाह्य; तक्तत्कुंभजलेन धात्रादि महाभूताम्तान् तत्तन्मन्त्रणे आवाह्य, अग्रिम्विसृज्य, पुण्याहं कृत्वा, अभ्यर्च्य, हविर्निवेदयेत् । अत्रानुक्तं सर्वं हरेरिव समाचरेत् । इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्ते विमानार्चनाकल्पे स्थानकासनशयने द्वित्रिमूर्त्तिस्थापनविधिर्नाम अष्टत्रिंशः पटलः||३८|| अथ एकोनचत्वारिम्शह पतलह विमान्प्रतिष्ठविधिः अथ विमानप्रतिष्टविधिं वक्ष्ये - विमानंविधिवत्कृत्वा, देवानेतान् प्रकल्पयेत्। मुखमंटपद्वारदक्षिणे तापसम् उतरे सिद्धिदं; विमानस्य दक्षिणे सत्यं, पश्चिमे अच्युतं; उत्तरे अनिरुद्धं; मुखमंटपदक्षिणे विनायकं; उत्तरे विंध्यवासिर्नी वै मूलतले स्थानक मासनं वा, उपरिवा द्वितीयतले प्रागादिषु पुरुषादीन्; अथवा पूर्वे चक्रं, दक्षिणे नृसिंहं, पश्चिमे अच्युतम्, उत्तरे वाराहं च, गळस्थने पूर्वादिशु पुरुषादीन्, दक्षिणे दक्षिणामूर्ति, उत्तरे पितामहं, पश्चिमे नृसिंहं, पूर्वे वराहं च, कारयेत् । कोणेषु द्विजेद्वं, मृगेंद्र वा, कारयेत् । आस्मिन्विमाने चाऽऽदितले मध्ये, तृतीये वा, यथेष्टदेशे नृसिंहं, दक्षिणामुखं, पश्चिमाभिमुखं वा, कारयेत् । सर्वशत्रुविनाशः सर्वार्थ साधनमिति विशेषणोत्तम्, । तेषामुद्देशमानम् मानांगुलेनैकादशांऽगुलं समारभ्य, सप्तविंशति- मात्रान्तं, दव्यंगुलंवर्धयेत, नवधाभवति, एतेष्विष्ट मानेन शैलम्रुण्मयमैश्तकम् सौधमालेख्यं वा यथाह कारयेत् । शैलं बेरं वर्णयुक्तं यदीच्छेत् । प्रथमं पर्वाक्त सशर्कराकल्कं, द्विगुणं द्विगुनार्ध त्रिगुणं वालुकां मिश्री कृत्य, निर्यासांबुनासह, तस्योपरिष्टादावेष्टयेदिति विशेषः । शेषं समानम् । 166 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे अस्मिन्विमानांगदेवानां, विमानपालद्वारपालाना, श्रीभूम्यादि सव परिषदां च, प्रतिमाकरणे, तत्राssयव्ययाध्यं नेष्टं स्वप्रधाने बेरे विमाने च प्रतिष्टादिवसात पूर्वमंकुरानर्पयित्वा, आलयाभिमुखे दक्षिणे पश्चिमे चोत्तरे वा विमानंपरतो वा प्रपांकृत्वा, तोरणाध्यैरलंकृत्य, प्रतिष्टादिवसात्पूर्वं तृतीये द्वितीये वा अहनि, विमानदेवानामक्षिमोचनममंत्रकं समंत्रकं च कुर्यात् । अक्षिमोचनार्थ तस्यालयस्योत्तरे कुंडमौपासनं कृत्वा, वास्तु होमं हुत्वा, पर्यग्नि पञ्चगव्याभ्यां आलयं संशोध्य, पुण्याहं वाचयित्वा आलयाभि- मुखे चौपासनाग्निकुन्दं कृत्वा, आधारान्ते वैष्णवं विश्णुसूक्तम्, पुरुशसूक्तम्, महीभूतदेवत्यं, ददभयः स्वाहाध्यंगहोमस्थूप्याद्यौपान पर्यन्तांऽगानां अभि- जुहुयात् । "स्तूपिमुकुळाय, पञ्चाय, फ़लकायै, पञ्चाय, कण्ठाय, क्षेपणाय, वेतराय, क्षेपणाय, कण्ठाय, क्षेपणाय, पङ्कजाय, कुम्भाय, पङ्कजाय, क्षेपणाय, पञ्चाय,
फ़लकायै, अवलज्ञाय, कुम्भाय, शक्तिध्वजाय, पञ्चाय, उभाय, नासिकायै,
फ़लकायै, दण्डाय, म्रुणाळिकायै, मुष्ठिबन्धाय, वाजनाय, उत्तराय, कण्ठाय, ऊहप्रत्यूहाय, वेदिकायै, भूमिकल्पाय, वाजनाय, प्रत्ये, अन्तरिताय, लिङ्गाय, शक्तिध्वजाय, नासिकायै, कर्णपालिकायै, कपोताय, वाजनाय, पङ्कजाय, वाजनाय, उत्तराय, बोधिकायै, वीरकाण्डाय, पलकायै' वेत्राय, उत्संधिकाय, ध्रुजे, कुम्भाय, धृज आस्थाय, पञ्चाय, भीरवे, स्कन्धाय, पञ्चमालायै, स्तंभाम्तराय, वेदिकार्यै, महापट्टिकायै, कण्ठाय, कुमुदाय, जगत्यै, 'उपानाय, (६३ अग) स्वाहे' तिव्याहृत्यन्तं हुत्वा, विमानं परितः प्रागादिचतुर्दिक्षु सबत्सांगां धृतं मधु क्षीरं अष्टधान्यराशींश्ध संकल्प्य, प्रच्छत्रपटंकृत्वा, देवानां तत्तान्मन्त्रेण क्षिमोचनं कृत्वा, तत्प्रच्छन्नपतम्विस्रुज्य, गवादी दर्शन द्रव्याणि दर्शयित्वा, अग्निम्विस्रुज्य, तत्काले तद्विमान शुद्ध्यर्थ, कुम्भं सूत्रेण वस्त्राभ्यां च वेष्टयित्वा, पूतवारिणाऽऽपूर्य, सुवर्णमक्षतान् कूर्चविक्षिप्य, 'इन्दमापःहशिवा' इत्यभिमन्त्र्य, विश्णुसूक्तेन आपो हिरण्य पवमानै र्विमानं समभ्युक्ष्य, पुण्याहं कारयेत् । प्रतिष्टोक्त दिनात्पूर्वे अपराहे प्रागादि यज्ञशालां संशोध्य, प्राच्यां मुखमंटपपूर्वे सभ्य माहवनीयं च, विमानस्य दक्षिणभागे अन्वाहार्य, पश्चिमे गार्हपत्यं, उत्तरे चावसध्यं च संकल्प्य, तुदालयोपरिस्थ देवानां प्रत्येक मौपासनाब्रिकुण्ड तत्तदभिमुखे विमानं परितः कल्पयेत्, एतदुत्तमम् । पटलः 39 167 सभ्यादि पंचाग्रीन् परिकल्पयेदेतन्मध्यमं सभ्याग्निमेकमेव कल्पयेद- धममाधक्षते। सर्वेश्वधारं हुत्वा द्रोनद्वयपुर्णं कुम्भं संगृह्य, त्रिगुणे नैकेनवा सूत्रेण वेष्टयित्वा, 'शुचीवोहव्य' (ऋ०५-४-२४) इति प्रक्षाल्य, 'धारास्वि' त्यपामुत्पवनंकृत्वा, अद्भिरापूर्य, 'इदमाप: (वै०मध्य०१) शिवा' इत्य भिमृश्य, वस्त्रयुग्मेनावेष्ट्य, पंचरत्नानि सुवर्ण वा अष्टमंगल पंचायुध- वर्णचिहूनि पृथक् पृथक् विष्णुसूक्तेन प्रक्षिप्यू, अभ्यन्तरं प्रविश्य, धृव- बेरस्याभिमुखे धान्यराशौ कुम्भंसन्यस्य, आचार्य उत्तराभिमुखो भूत्वा व्राह्य मासनमास्थाय, प्राणायामं कृत्वा, समाहितो देवंध्यायन ध्रुवबेरात्कुम्भेंभसि तद्वीमानम् संयगावाःयेत | यस्माद्देवेशो विष्णुः सर्वेषांप्रानभुतः सर्वावासश्व तस्माद्वी- मानस्यध्रुवादावाहनम्, तस्मिन्नुद्वासनं च कारयेत् | पश्वाच्छकुनसूक्तम् समुच्चार्य, कुंभमानीय, तस्यालयस्याऽभिमुखे सभ्याग्निकुन्दस्य पश्चिमे धान्यवेद्यां वस्त्रेष्णाऽस्तीर्य, तस्यां कुंभं सन्यस्य, आलयं परितश्चतुर्विशति कलशन्यासार्थं धान्यैः पङ्क्षत्तिं कृत्वा; तस्या- मैशानादि पंचगव्यघटतमधुदधिक्षीरगंधोदकाऽक्षतोदकफलोदककुशोद- करत्नोदकजप्योदकसवौषध्युदकानि प्रत्येकमुपस्नान संयुतानि यथा क्रमेण विन्यस्य, अधिदेवान् समाराध्य यथोक्तैर्मत्रै र्विमानस्य पादमूले प्रदक्षिणा- मंत्रै रध्र्यान्तमभ्यर्च्य, हेमादि पात्रे तंडुलोपरिन्यस्तप्रतिसरं त्रिधृत स्वस्ति- सूक्तेनाऽभिमृश्य, ‘स्वस्तिदा विशस्पति' रिति तस्यपादमूले बध्नीयात् । विमानस्यशयनार्थं तत्परितः शय्यावेदिं कृत्वा, हस्तमात्रविस्तारां तालोत्सेधां द्विभागोत्सेधां भागोत्सेधां वा व्रीहिभिः कृत्वा, नवैर्वस्त्रैः स्थूल्यादिविमानान्त मधिष्टानांतं, कपोतान्त वा निच्छिद्र परिवेष्ठय, "यद्वैष्णाव" मिति शयनं संकल्प्य; चतुर्दिक्षु चतुर्वेदाध्ययनं कारयित्वा, सभ्याग्निं समुज्वाल्य, हौत्रं प्रशंस्य, दक्षिनप्रणिधौ 'विमानं विष्णुमयं देवाऽऽवासं वैकुण्ठोद्भव’ मिति, उत्तरप्रणिधौ आलयांऽगदेवान् न्यक्षादीन् इन्द्रादि लोकपालाँधाऽऽ बाह्य, आवाहन क्रमेण जुष्टाकारस्वाहाकारं च कृत्वा पश्चाद्वैष्णव (विष्णुसूक्तं पुरुषसूक्तं तदालयगतदेवानां मन्त्राँश्च जुहुयात्) मिंद्रदेवत्यादि तत्त-दंगमंत्रैस्सहन्यक्षादि देवत्यमंत्रांश्च आवसथ्ये 168 विमानार्चनाक्रल्पे महाशास्त्रे चौकाक्षरादि सूक्तम् क्षत्रदेवत्यम् आलयोपरिस्थ देवानां अग्निकुन्देषु तत्तद्देवत्यमंत्रान् दशपर्यायतो जुहोति । नृत्तगेयवाध्यैरात्रिशेषंनयेत्। आचार्यादयःप्रभाते स्नात्वा आलयमा विश्य देवंप्रणमेयुः मुहूर्ते प्रामे यजमान आचार्यादीन वस्त्रोत्तरीयध्यैर लंकृत्य दक्षिणादानं दद्यात् । पश्चात्सुर्वाग्नीन् विसृजेयुः। आचार्यह शिरसा कुंभुंधार यन् सर्ववाद्यसमायुक्तं सर्वालंकारसंयुक्तमालयं प्रदक्षिनीक्रुत्य कुंभंविमाने देवाऽऽवासं, वैकुंठोद्भव’ मिति चतुर्भिर्मत्रै स्समावाह्य, पश्चात् प्रागादित- द्विमानगत (देवांश्च तत्तन्मन्त्रेणाऽऽवाह्म पश्चात्तद्विमानगत) देवान् तत्त- न्मन्त्रेणावाहयेत् । एवं विमानप्रतिष्ठायां महाप्रतिष्ठाफलं लभते । तस्माद्देवेशेनसार्ध, पृथगेव वा कारयेदित्याह मरीचिः ॥ इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्ते विमानार्चनाकल्पे विमानप्रतिष्ठा विधिर्नाम एकोनचत्वारिंशःपटलः ||३९|| अथ चत्वारिम्शह पतलह अथ देव्योः, श्रीभूम्योः पृथक् प्रतिष्ठाविधिं वक्ष्ये - ध्रुवे देविसमायुक्ते वियुक्ते वा कौतुकस्य देव्योः स्थापनं कार्येत्। कौतुके देवीसमायुक्ते वियुक्तेवापि औत्सवम् देविभ्यां सहितम् स्थापितंचेत तद्ग्रामस्य सत्मुद्धिर्भवति; यद्द्रव्येणकृतंबिंबं तद्द्रव्येण देव्यौ च कारयेत् ।हीनाधिकद्रव्यैर्न कारयेत् । स्थान केस्थानकं, आसने चासनं, देवस्यबाहुमानं स्तनांतं वा स्थानकस्य, आसनस्यकर्णात मास्यांतं वा यथोक्तलक्रमेण देव्यौ सम्यक् प्रकल्पयेत्। स्थापनद्ववसात्पूर्व, अंकुरानर्पयित्वा, पूर्ववदक्षिमोचनाधिवासी च कृल्वा, आलयाभिमुखे यागशालांतन्मध्ये दक्षिणे, श्रीदेव्याः शय्याबेर्दि द्विहस्तायतविस्तारा तत्तुरीयांशोत्सेधां तत्प्राच्यामौपासनाग्निकुण्डं तत्प्राच्यां स्नानश्वभ्रं च कारयेत् । तन्मध्ये चोत्तरे शय्यावेर्दि, तथैवमहीदेव्यास्त- यज्ञालये पश्चिमे विष्टरे देव्यौ संस्थाप्य, वास्तुहोमं हुत्वा, पर्यनि पश्च- गव्याभ्यां शोधयित्वा, द्वयोरौपासनानिकुण्डयोराघारंहुत्वा, द्वौ कुंभौ संगृह्म, पटल: 40 169 पूर्ववत्तन्तुना परिवेष्ट्य, अद्भिः प्रक्षाल्य, उत्पूतैराधावैरापूर्य, पञ्चरत्नात ऽष्टमंगलपद्मायुधवर्णचिन्हानि पूर्ववत् प्रक्षिप्यं, वस्त्र युग्मेनावेस्ग्ट्यअह्भ्यन्तरं प्रविश्य, पूर्वं श्रीदेव्या अभिमुखे धान्यराशौ कुंभम्संन्यस्य, पश्चान्महीदेव्या अभिमुखे धान्यराशौ कुंभंसन्यस्य, देव्योधुर्वबेरहीने देवस्यर्धुर्वा, दर्कमण्ड लाद्वा, तत्तदृर्पं तथैवध्यात्वा, कुंभे अंभसि समावाह्य, कुंभौसमादाय, शकुनंसूक्तं जप्त्वा, देवीभ्यां सह स्नानवप्रं प्रतिष्ठाप्य, पूर्ववत्समभिः कलशैस्संस्नाप्य, वस्त्राणैर्विभूष्याऽभ्यर्च,शय्यावेद्यांधान्योपरि पूर्ववत्प्रत्येकं अंडजादीनि पञ्चशयनानि वासांसि वा आस्तीर्य,शयने समारोष्य, पुण्याहं कृत्वा, पूर्ववत्प्रतिसरं बध्वा तत्तन्मन्त्रेणशाययित्वा, पश्चाद्धोता समाहूया ऽभिपूजयेत् । स होता तयोः प्राच्यां तिष्टन् क्षेत्रं प्रशंसयेत् । प्रत्येकं होता अध्वर्युः देव्यौ जयाद्यप्सरसश्ववाह्य, आवाहन क्रमेणनिरूप्य, आज्याहुतीर्ह्र्र्त्वा, दक्षिणे अग्निकुंडे श्रीसूक्तं, श्रीदेवत्यं, जयादीनां मूर्तिमंत्रान् उत्तरे अग्निकुण्डे महीसूक्तं, महींदेवत्यं, तथा जयादीनां मूर्ति मन्द्रश्च जुहुयात् । पश्चात् नृत्तगेयवाथैश्च रात्रिशेषं व्यपोह्य, प्रभाते त्वाचार्यादा स्नात्वा, आलयं प्रविशेयुः । आचार्याद्याः देवयौ समुत्थाप्य। अभ्यर्च, अभ्यन्तरे तत्पीठे पञ्चरत्नानि सुवर्णं वा निक्षिपेयुः आचार्यादिभ्यो दक्षिणां दद्यात् । अग्निं विसृज्य, मुहूर्त्तप्राप्तेषु, आचार्यः श्रीदेव्याः कुंभं पश्वन्महीदेव्या:कुंभं च, शिरसाधारयन् अग्रतो गच्छेत् । स्थापकाः देव्यैौ समादायानुगच्छेयुः । सर्ववाद्य समायुक्तं, देवागारं प्रदक्षिणं कृत्वा, अभ्यन्तरं प्रविश्य, ध्रुवस्वाभिमुखे धान्यराशौ द्वौ कुंभौन्यसेत् । कौतुकस्य दक्षिण वामयोः कृते पीठे देव्यौ तत्तन्मन्त्रेण स्थापयेयुः । अचार्यश्चोत्तराभिमुखस्तिष्ठन् ध्रुवबेराक्षरन्यासं कृत्वा, पूर्वमावाह्न, पक्षात्कौतुकेअक्षरन्यासं कृत्वा, तद्भु़्वाद्देव्यौ ध्यायन् दीपाद्वीपमिवावाहयेत् । ध्रुवे देदीयुक्ते देवी बैरे अक्षर न्यासं कृत्वा, समावाह्य, पश्चाद्देव्योंरक्षरन्यासं कृत्वा, समावाहयेत् । अरत्वासनमिति आसनं दत्वा, पुण्याहं वाचयित्वा, नित्यार्च नाविधानेन देवेनसह देव्यौ समभ्यर्च, हविर्निवेद्य, पश्चप्रणामान् कुर्यात् । ते देवयौ पृथक् पृथक् चेत् पृथगेवं कारयेत् ॥ 170 विभानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे देयोर्विवाहविधिः अथ देव्योर्विवाहक्रियाविधिं वक्ष्ये - देव्योर्नवबिंब प्रतिष्ठानन्तरं विवाह क्रियां कारयेत् । यजमानो द्विजवेत् गृहे देवालये वा यागशालां कृत्वा, यथाविभवमलंकुर्यात् । तन्मध्ये दक्षिणे श्रीदेव्या वामॅमहीदॅव्याच् औपासनाग्निकुण्डं स्थंडिलं वा कुर्यात्। शुभे मुहूर्ते संप्राप्ते पूर्व देव्याबानीय शुभासने संस्थाप्य, अर्चयित्वा, फलोपहारतांबूलादीनि निवेद्य, आचार्यः परिचारकैस्सह देवमलंकृत्य, यानमारोप्य, शंखभेर्यादिघोष युतं, नृत्तगेयस्तोत्रध्वनि समायुक्तं, यागशालां प्रविश्य, अग्निकुंडा त्पश्चिमे महार्ह संस्तरणपय्कोपरि देवं प्राङ्मुखंसं स्थाप्य, राजबदुपचारं कुर्यात् । यजभानो बान्धवैस्सह देवेशं प्रणम्य, आचार्यं पूजयेत् । आचार्योंदिवं पाद्याद्यध्न्तर्यामभ्यच्यर्, मर्धुपर्क निवेद्य, वैखानस सूत्रोक्तविधिना विवाहंकारयेत् । आत्मसूक्तं जप्त्वा, देवंध्यायन् एकाक्ष रादिसूक्तं विष्णुसूक्तं, पुरुषसूक्तं, वैष्णवं च जपेत् । देवेशं प्रणम्य, प्रतिसरं बध्नीयात् । 'प्रसुमन्ते' (वै०म०ब०३-) ति देवो देवीमीक्षेत, 'अर्भार्तघ्नी' मिति देवंदेवीप्रेझेत, पश्चादाघारं जुहुयात् । कन्यकादानम् श्रीदेव्योः प्रधाने देवसन्निधौ देवीं, विनीय यजमानः स्वात्मानं भूगंस्मृत्वा, ‘मूलप्रकृतिरूपामयोनिजां संकल्प तनयां विष्णवे तुभ्यं ददामी' ति प्रजापतिश्रिया' मिति चोक्त्वा, दद्यात् । हरिण्यप्रदाने यजमानः स्वात्मानं प्रजापतिं स्मृत्वा 'विष्णोः पुराण महिषीं प्रकृत्यंकंभूतां संकल्पतनयां काश्यप हरिणं विष्णवे तुभ्यं ददामी' ति पूर्ववद्दद्यात् । प्रादुर्भावेषु सर्वेषु तत्तद्देवी पितरं संचिन्त्य, तत्सन्नाम्ना दद्यात्। यजमानः शूद्रादिश्चेत्तन्नियोगेन द्विज एवं कुर्यात् । पाणिग्रहणम् एव जलप्रदाने कृते देवस्थदक्षिणवामयो दैव्यौ संस्थाप्य, नवैर्वत्रा पटलः 40 171 भरणगंधायैरलंकृत्य, विवाह विषय मंत्रान् लाजहोमादि प्रदक्षिणादिक कर्म देव्योस्सन्निधौ आचार्य एवाचरेत् । पाणिग्रहणे मन्त्रमुच्चरन् दभ्र्र्ण देव देव्योः पाणी स्पर्शयेत् । अश्म संस्पर्शनेि देव्योः दक्षिणपादांगुटेनाऽश्म संस्पर्शयेत् । सप्तर्षादाक्रान्तौ देवस्याभिमुखे नववस्त्रे चोत्तराग्रान् दर्भानास्तीर्यं, यथाक्रमेण संस्पृशेत् । स्तोभागेषणे वैष्णवैर्देवस्थादेख्यो स्तत्तन्मंत्रेण पादयोः प्रक्षिपेत् । ध्रुवदर्शनादीन् नाचरेत् ।
एककाले तयोदेव्यों र्विवाहक्रियाचेत् एकाग्नौ पृथगेवकुर्यादितिके चित् । आचार्यादिभ्यो दक्षिणां दद्यात् । अन्तहोमः वैष्णवान् संपूज्य, सर्वेषामपि गन्धपुष्पमुखवासादीनि दद्यात् । पुण्याहं वाचयित्वा, अंतहोमंहुत्वा, अग्निं नित्यानन्समारोप्य, प्रभूतं हवि निवेद्याऽ पूपादीनि निवेद्य, आचमनमुखवासं च दद्यात् । देवं देवीभ्यां सह यानमारोप्य, ग्राममालयं वा सर्वालंकारसंयुक्तं प्रदक्षिणं श्रुत्वाऽभ्यन्तरं प्रविश्य, शुद्ध स्नपनबि धिना संस्नाप्य, अभ्यर्च, हविर्निवेद्य, प्रणामं कुर्यात्,
एवं हरेर्दैवाहिकोत्सवे कृते सर्वसंपत्समृद्धिर्भवति, तद्ग्रामवासिन्यो
स्त्रियः पुत्र मंगल संयुक्ता भवन्ति । यजमान इष्टान् कामानवाप्य, विष्णोस्सायुज्यमाप्नुयात् । स्नपनं बिंबं बलिबेरं च देवीभ्यांसहितं रहितं वा कारयेत् । कौतुकादि बेरे अक्षिरेखाभूरॅर्खाद्यतिजीर्णा वृद्धे पृष्ठे अंगहीने चोराद्य पहते तद्वत्पुनः बिंबं कृतंचेत्, बिंबं प्रतिष्ठाप्य, विवाहक्रियां नाचरेत् । अर्चाहीने प्रायश्चित्तं कृत्वा, सहार्चयेत्। देव्योः पुनबिंबंकृतं चेत्, प्रतिष्ठाप्य, विवाह क्रियां कारयेत् । योगमार्गेण विरहमार्गेण वा ध्रुवबेरं यत्रैव प्रतिष्ठाप्याऽर्चितं, तत्र पशाद्देवीयुक्तं न कारयेत् । स्नापनोत्सवादीनां विवाहविधिः अथ स्नापनोत्सवबलिबेराणां पृथक् प्रतिष्ठाविधिं वक्ष्ये पूर्वोक्तेन विधानेन बिंबंसलक्षणं कृत्वा, अंकुरानर्पयित्वा, संभारान्संभृत्य, यागशालां कृत्वा, त्र्याणां बिंबानां सह प्रतिष्ठाचेत् सहैवाऽक्षिमोचनं कृत्वा, प्रत्येकं गवादि दर्शन द्रव्याणि दर्शयित्वा, पृथक् पृथक् यथोक्त विधिनाऽधिवासनं 172 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे कृत्वा, पश्चागिन, पाँडरीकनिंच, कृत्वा; कुंभं संसाध्य, समभिः कलशैः संस्नाप्य, शय्यावेद्यां एकस्यां धान्योपरि प्रत्येकमंडजादीनि पञ्च्णननि वासांसिवाऽऽस्तीर्थ प्रतिसरंबध्वा, तद्देवं शाययित्वा, सभ्याग्नौ हौत्रं प्रशंस्य सर्वेष्वग्निषु पूर्ववद्धोमं हुत्वा, रात्रिशॅषं व्यपोह्य, प्रभाते स्नात्वा, आलय माविश्य, दैवानुत्थाप्य, अभ्यर्य, अभ्यन्तरं प्रविश्य कृते पीठे सुवर्ण निक्षिप्य, अग्निविसृज्य, यजमानः आचार्यादिभ्यो दक्षिणां दद्यात् । आचार्यः शिरसा कुंभं धारयन् अग्रतो गच्छेत् । स्थापकादेव मादा- याऽनुगच्छेयुः आलयं प्रदक्षिणीकृत्य, अभ्यन्तरं प्रविश्य, ध्रुवबेरे देवं समावाह्य, तस्मात् स्नापनोत्सबबलिबेरेषु समावाहयेत्, एषबिशेषोन्यत्सर्वं समानम् । तेषां पृथक् चेत् पर्थगेव समाचरेत् । स्नापने बेरे तद्रात्रौ स्नापनोक्त क्रमेण स्नपनं कारयेत् । औत्सवे चोत्सवोक्त क्रमेण उत्सवं, ऐकाहिकोत्सवं वा कारयेत् त्बलिबेरे तत्कले बल्युल्सवं कारयेत् । एवं यः कुरुते भक्त्या स महप्रतिष्ठाफलं लभेतेति विज्ञायते ।
इति श्रीवैखानसे भरीचिप्रोक्ते विमानार्चनाकपे देव्योः पृथक्
प्रतिष्टावैवाहिकस्नपनोत्सवबलिबेरप्रतिष्ठा विधिर्नामचत्वारिंशः पटलः४०॥
अथ एळचत्वारिंश: पटळ:
अथ विष्णोर्नित्यार्चनाविधिं व्याख्यास्यामः मंत्रेण स्नात्वा, आचम्य, कृतप्राणायाम्, स्सावित्रीं जप्त्वा, संध्य मुधास्यदेवादीनद्भिस्तर्पयित्वा, ब्रह्मयझं कुर्यात् । 'प्रतद्विष्णुस्तवत' इति देवालयंगत्वा, प्रदक्षिणं करोति 'मणिकं प्रपये' (वै०म०८) ति द्वारपालं प्रणम्य, कंवाटे बन्धं यन्त्रिकया निरस्त’ (वै म०प्र०८) मिति निरस्य, ‘हिरण्यपाणि’ (क्रस०१-२-४) मिति कवाटमुद्घाटयति । 'दिवं विवृणोत्वि (वै०म०प्र०७) त्यन्तः प्रविश्य, वैष्णवैर्मन्त्रैर्देवं प्रणमेत्। ‘उद्दीप्यस्वे' (वै०म०प्र०८) ति दीपानुद्दीप्य, ‘शाम्यन्दिव' (वै०म०प्र०८) ति पाणिनादक्षिणेन वामे संताड्य, 'भगवत’ (वै०म०प्र०८) इति देवं प्रार्थयेत् । पडलः 41 173 परिचारकाः स्नात्वा कुम्भमादाय, ‘दुहत दिव'(बै०म०प्र०८) मिति गृहीत्वा, नद्यास्तोयम् आद्यमभिर्गण्हाण्मी' (वै०म०प्र०८) ति संगृह्य, तदभावे तटाके कूपे वा 'सोमंराजानम्’ (वै८०प्र०८) इत्यालयंप्रविश्य, धौतवस्त्रेण ‘धारास्वि' (वै०म०प्र०१-१) ति तोयमुत्पूय, उरादि गन्धै र्वासयित्वा, 'इदमापश्शिबा' (वै०म०पर्०८) इति कुशे नाभिमंत्रयेत् । ‘अवधूत' मिति मार्जन्यामार्जयित्वा, ‘आशासुसपत्' (वै०म०प्र८०) स्विति गोमयेनो दकेन प्रोक्ष्य, उपळ्ष्य, ‘आमावाजस्ये' ति प्रणिध्यर्धपात्रं हविः पात्राणि प्रक्षाल्य, विधिनाहवींषिचषदंशश्च पचेत् ।
अर्चको 'ब्रह्म ब्रहमॅ', ति हृदयमभिमृदय, 'दॉ शूरसी' ति शिरोभिमृश्य,
शिखे’ ति शिखोद्वर्तनं, 'सकृद्देवानामायुधै रिति सर्वत्ररक्षां कृत्वा, 'सुदर्शन' मितिदक्षिणे हस्ते सुदर्शनमुद्रां धारयेत् । 'रविपा’ मितेि वामे शंखमुद्राझारयेत् । 'सूर्यॉसी' ति दक्षिणे नयने, 'चन्द्रोसी’ति वाभेनेत्रे, हस्तयोस्तलयो र्दक्षिणवामयो स्सूर्या चंद्रमसो र्मंडलंन्यस्य, ‘अभूरण्य' मिति अंगुष्ठादि कनिष्ठान्तं न्यस्य, ‘अन्तरस्मि निम' इति ब्रह्माणंस्मरति । 'अहमेवेद' मिति देवमनुमान्य ‘पूतस्तस्ये' ति निर्माल्यं व्यपोह्य, पीडवेदिद्विध्रुहत्यापरिमा, नारायणाय विद्महे' इति ध्रुवस्य पादयुष्यं पञ्चभिमूर्तिभिर्दत्वा, देवेश्स्यनिर्माल्यं विष्वक्सेनायं दत्वा अन्येषां बहिर्विसर्जयेत् । 'भूः, प्रपद्य' इति देवेशंप्रणम्य, आलयद्वारॉत्तरपार्श्व पुर्वॅ. वा प्रथमावरणे स्नानपीठे ‘परंर्ह' इत्यवस्थाप्य, 'इषोत्वोर्जेत्वे' ति जपन् बिंबं यधा शुद्ध माम्लाचैस्संशोध्य, शुद्धोदकैस्संस्नाप्य, चंदनोदकैरभिषिच्य, धौतप्लोतवस्त्रेण मूर्धाथं विमृशेत् । परिमृष्टेऽर्चापीठे देवेशं प्रतिष्ठाप्य, वत्र भरणोपवीतैरलंकुर्यात् । पवित्र पाणिश्नन्दनायैरूर्वपुंठं धृत्वा , 'संयुक्तमेत' दिति ध्रुवकौतुकयोर्मध्ये संबन्धकूत्रं प्रक्षिप्य, विष्णुगायत्र्या पीठं प्रोक्ष्य ध्रुवपदयोर्मध्ये 'विष्णवेनम' इति पुष्यं दद्यात् ॥ प्रागादि प्रदक्षिणं चतुर्दिक्षु 'पुरुषाय सत्याय अच्युताय अनिरुदाये' ति क्रमेण पुष्पाणिन्यसेत् । आग्नेवादि कलेणेषु 'कपिलाय यज्ञाय नारायणाय 174 विमानार्चनाकल्पे महाशस्त्रे पुण्याये' ति परितः प्रागाद्यैशानान्तं 'वराहाय सुभद्राय नारसिंहायेशितात्मने, वामनायसर्वोद्वहाय त्रिविक्रमायसर्वविद्येश्वराये' त्यष्टदिक्षु न्यस्य, पीठादधः परितः पूर्वात् ‘इन्द्राय अग्नये यमाय निर्ऋतये वरुणाय वायवे कुबेराय ईशानाये' ति तत्तद्देशे तत्तन्नाम्ना प्रणवादि नमोऽन्तं पुष्पन्यासं धुवे स्थिते। करोति । आसीने प्रसारितपादस्य परितः, शयानेप्यनंतोर्ध्वे, पादपाश्र्वे कुर्यात् । देव्योश्च नाममन्त्रै:
कौतुकपीठे प्राच्यादि 'मित्रं अत्रिं शिवं विश्व' मित्युत्तरान्तं आग्नेयादि 'सनातनं सनंदनं सनत्कुमारं सनक' मित्यैशनांतं च एकादशोपचारैरष्टो पचारैर्वा नाम्ना बहिर्मुखानभ्यर्च्य, दक्षिणे मार्कंडे, (यं देवेक्षणं, वामे भृगुं तथा, भित्तिपार्श्वे) उत्तरे भृगुं तदुत्तरपार्श्वे ब्रह्माणं, शंकरं च द्वारे द्वारे धात्रादि द्वारदेवन् द्वारपालान् श्रीभूतर्वीशाऽमितान्यथोक्ते देशे पूर्ववदर्चयति ॥ आवाहनपाद्याऽऽचमनस्नानोदकार्थाश्चतस्त्रः, प्रणिध्योर्द्वेच एकैकं वा, गृहीत्वा, साक्षतका (कु) शकूर्चान् विक्षिप्य, अद्भिः प्रणवेन पूरयित्वा, कुडुबसंपूर्णाऽर्घ्यपात्राणि सौवर्णराजततांम्रमृण्मयकांस्याऽन्यतमानि पंच, अलाभे, तदेकं वा, तद्देवं चन्द्रमभ्यर्च्य,पात्राणि संशोध्य, तंडुलव्रीहि माषसर्षपमिश्रितं अक्षतं प्राहुः |
तत्पूर्वसिद्धार्थकं, तिलं, कुशाग्रं, दधिक्षीरघृतं च, प्रक्षिप्य, गायत्र्या ऽऽधावेन पूरयति, अर्घ्यमेतत् पात्रे पुष्पाण्यादाय, जलेन पिष्टं चन्दनं, गन्धगुग्गुल्वगरुकोष्टचन्दनधनगुळमिश्राणि यथालाभंधूपार्थं, पिचुवर्तियुतं घृतेन तैलेन वा दीप्ं च, संभारान् संभरति ।
सूतादि प्रतिलोमाः, पतिताः, पाषंडिनोऽपि अर्चनं हविनिवेदनं च वीक्षितुं नैवार्हन्ति । तस्माद्यवनिकया समावृणोति । आवाहनं स्वस्तिकमेकजानुं वासमासीन उदङ्मुखो पार्श्वेबिंबार्हंतिष्टन्वा, प्रणम्य, आत्मसूक्तं जप्त्वा; बिंबस्य मूर्धनाभिपादेषु क्रमेण 'स्व (सुव) र्भुवर्भू' रितिविन्यस्य, ह्रदये प्रणवेनाऽऽदिबीजाक्षरं च पादमध्ये पीठे यकारं विन्यस्य प्रणिधिमुध्दृत्य, “ दीपाद्यीपमिव ध्रुवबेरात् प्रणधिजले । षटलः 41 17 'प्रणवात्माकं विष्णुं रुग्माभं रक्तनेत्राऽऽस्य थाणिपादं चतुर्भुजं शंखचक्रधरं शुकपिंछांबरधरं किरीटकेयूरहार मकटकुंडल कटकांगुलीय कटिसूत्रोदरबंधप्रलम्बयज्ञोपवीतिनं श्रीवत्सांक मेवं सकळं ध्यात्वा; कूर्चेन 'इदंविष्णु रायातुभगवा नित्यावाह्य्; तद्व्याप्तम् तोयं प्रणवेनकौतुक मूर्ध्नि 'विष्णु मावाहयामी'ति संस्राव्य 'पुरुषंसत्यमच्युत मनिरुद्ध' मिति मन्त्रैरावाहयेत्| तथा स्नानापने चोत्सवे च दक्षिणे श्रियं, वामे मही मावाहयेत् । स्नापनेचोत्सवे चादावेवाऽऽवाहनं नित्यं नैवेति केचित् ।
उपचारा: तत्रासीनं देवं ध्यायन् पीठांते 'प्रतद्विष्णुरस्त्वासन' मिति पुष्णं, दर्भं वा आसनं संकल्पयेत् । 'विश्वाधिकाना' (वै०म०प्र०) मिति अभिमुखं स्वागतं ब्रूयात् । 'मनोभिमन्ते’ (वै०म०प्र०) त्यर्चनानुमानं याचेत् । ‘त्रीणीपद' (वै०म०प्र०) इन्द्रोभिमन्तेति पादयोः शंखाग्रेण कूर्चेन वा पाद्यजलंदध्यात् । शन्नोदेवी' (अ०र्व-१-१-१) रिति तथादक्षिणहस्ते तोयमाचमनीयं दद्यात् । तद्विष्णोः परमं पद' (ऋ०स०१-२) मिति 'इमास्सु मनस' इति मूर्न्धि भुजयोः शंखचक्रयोः पादयोश्च पुष्पं दद्यात् । ‘तद्वि- प्रास' (ऋ०स०१-२-७) इति 'इमे गन्धा' वै०म०प्र०) इति ललाटे गन्धेनोर्ध्वाग्रमालिप्य, बाह्वोर्वक्षसि कंठेनाभेरूर्ध्वे वां तेनाऽलं करोति ।
'परोमात्रया' (ऋ०स०५-६-२४) बृहस्पतिः, इमेधूपा' (वै०म०प्र०) इति चतुर्दिक्षु धूपयेध्दूपम् । 'बिष्णोः कर्माणि, (ऋ०ऋ०१-२) शुभ्राज्योति’ (वै०म०प्र०) पार्श्वे दर्शयेद्यीपम् अग्निरिन्द्रे(वै०म०प्र०) त्यभिमृश्यपात्रमुदृत्य, 'त्रिर्देव, इंद्रियानिशतक्रतौ' (वै०म०प्र०) इति मधुपर्कवदर्धं निवेदयेत् ।
द्रव्यालाभे तोयं पात्रालाभे अक्षतं कूर्चेन तोयं वा दद्यात् । पूर्व- वदाचमनं दद्यात् । 'आपोहिष्टे (वै०म०प्र०१) ति स्नानायाभ्युक्षणं कृत्वा, 'मित्रस्सुपर्ण' (वै०म०प्र-१) इति प्लोतं तेजोवत्सव' इति वस्त्रं, ‘भूतोभूते'। ष्वित्याभरणं, ‘सोमस्यतनूरसी' त्युत्तरीयं, ‘अग्निदूत' (ऋ०स०१-१) मित्युपवीतं दद्यात् । तत्तद्द्रव्यं ध्यायन् तत्तदंगेषु पुष्पं वा दद्यात् । पूर्व- वत्पाद्यार्घ्याचमनपुष्पगन्धधूपदीपाचमनानि पंचमूर्त्तिमंत्रै र्द्रव्यानाम संयोज्य ददामी' ति दद्यात् । 178 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे यथैकः पुरुषः पञ्चघासंज्ञिकः तथा सर्वंमनसापञ्चधासंकल्प्य पञ्चभिर्ना- माभिरेव कुर्यात्। देव्यौ स्नानोत्सवबलिबेराणि च एकमूर्त्याऽर्चयेत् । परिषदां नाममंत्रै र्यथालाभप्तर्चनं स्यात्|
हविध्दानं
‘अथावनीद(वै० म प्र०८) मिति प्रोक्ष्य, प्रमुखेमण्डलमुपलिप्य, हविः पात्रं संगृह्य, अधिदेवमादित्य मभ्यर्च्य, संशोध्य, (वै०म०प्र०१) 'देवस्यत्वे' ति घृतेनाऽभिधार्य, गायत्रीं वैष्ण वीं, जपन् स्थाल्यां चतुर्भागंहित्वा, त्रिभागं हविःपात्रे प्रक्षिष्य, मण्डले निधाय, तस्मिन् हविषि, सुगन्धमुत्पूतं गव्यं घृतं देवस्ये' त्यास्त्राव्य, ‘अहमस्मी' (तै०वा०२-८-८) त्यभिमृश्य, ‘तदस्यप्रियं सुभूस्स्वयंभू’ (वै०म०प्र०८) रिति हविर्निवेदयेत्| देवीभ्यांस्नापनोत्सवबलिबेरेभ्यो निवेदयेत्।
होम: ब्राह्यमुत्कुटिकासनं वाआसीनोऽग्निकुन्डे चुल्यां वा अग्निंपरिषिच्य, देवेशाय साज्यचरुं ‘अतोदेवाद्यै'मुर्तिमंत्रैश्च जुहुयात्| देव्यादि तदालयगतपरिषद्येवेभ्यस्त्रिकालं जुहुयात् उत्तमे प्रातर्मध्यान्हयो र्देवेशाय देवीभ्यां मुनिभ्यां ब्रह्मेशानाभ्यां मध्यमे च, एतेभ्योमध्यान्हएव अधमे जुहुयात्|पुनश्चाऽग्निं परिषिच्य अश्क्त: कुण्दडादग्निंसमिध्यारोय्य्, लौकिकाग्नौ निधाय जुहुयात्|
बलिदानं
शिष्यो नम्र्देहः तत्तद्देशे मणिकादिद्वारपालेभ्यः,श्रीभूताद्यन पायिभ्यो,दिग्देवताभ्यो विमानपालेभ्यो मही भूतान्तं प्रणवादि नमोन्तेन तत्तन्नाम्ना पूर्वमुदकं पुष्पं बलि मुदकं च दद्यात् । तस्य दक्षिणतो भूतयक्षपिशाचनागेभ्यो बलिशेषं दद्यात् । देवेशाय इदंविष्णु' रिति स्वादुशीतलं वारि पानीयं दत्वा, निवेदितमपनीयमण्डलं संमृत्ज, तथैव आचमनं 'विचक्रमे' इति मुखवासं दत्बावा, विधिना बलिमाराध्य, बलिबेरयुतमालयं प्रदक्षिणं कारयेत्।
प्रणाम: विष्णुसूक्तेन 'मस्तिष्कं संपुटं प्रह्यांगं पंचांगदंडांग' मिति पञ्चप्रणामान् कुर्यात्| पटलः 41 177 मस्तकेऽञ्जलौ न्यस्ते समस्तिष्कःहृदयेंजलिपुटंन्यसेत्, ससंपुटः, पाणीव्यत्यस्यहृदयेन्यस्याऽऽनतगात्रौ भवेत् सप्रह्वांगः, 'पादांगुलिभ्यां- जानुभ्यांवाऽऽसीनः साञ्जलि' भूमौ ललाटं निदध्यात् । सपंचांगः पादै हस्तौ प्रसार्य साञ्चलिर्भूत्वा अधो मुखो दंडवच्छयितः सदंडांगः, प्रणामः ।
रत्नंसुवर्णंमुख वा संवादक्षिणां दद्यात् । पुरुषसूक्ते नैकाक्षरादिना च संस्तूय अष्टाक्षरेण पुष्पाऽञ्जलिंद दाति । ‘सूर्यस्त्वे' ति स्त्वेकवाटौ बन्धयति|
मध्याह्ने सायान्हे च पूर्ववदुद्धाटयति । द्वारार्चित पुष्पाप्यपोह्या ऽभ्युक्ष्य, ध्रुवस्यपादपीठे न्यस्तानिपुष्याण्यनुरध्दृत्य, उपरिपूर्ववत्पुष्पन्यासं कुर्यात् । निशान्ते तानि निर्माल्यानि भवन्ति । तथैव धात्रादि द्वार- देवांञ्चाभ्यर्च्य् , कौतुकादि बिंबे अर्चितानि पुष्पाण्यादाय तत्पीठपार्ष्वे निधाय, आसनाद्यैरर्चयेत् । उत्तमे पाद्याद्यैरुपचारैरर्चयेत् । मध्यमे रात्रौस्नानाद्यैरुप- वीतान्तैर्विनाऽन्यैः । अधमे पाद्याद्यर्ध्या चमनान्तैर्हविषि लब्धे पाद्यादि हविरन्तैः अर्धयामे पायादिदीपान्तै र्हविरन्तैरित्येके ।
अर्धयामे पुष्पन्यास-होमबलिदानबल्युध्दरणानि न कुर्वीत । अंत्य वेलायां तत्तन्मंत्रेषु तत्तन्मूर्त्तिमंत्रं संयोज्यार्चयेत् ।
नवषठ्-पंचमूर्त्तिविधानि विष्णुमादिमूर्तिं पूर्ववदर्चयेत्। पुरुषमूर्त्तेरा- पोहिष्टेत्याचमनं, हिरण्यगर्भ इति अर्घ्यदानं, हविर्निवेदनं च। सत्यमूर्त्ते: 'योगे योग' इत्याचमनम्‘इदमापः शिवा' इत्यर्घ्यदानम्, 'इहपुष्टि' मिति हविर्निवेदनं च । अच्युतमूर्तेः 'समानेवृक्ष' इत्याचमनं, 'नारायणायविग्रहे' इतिअर्घ्यदानं, ‘समावर्त्ती' ति हविर्निवदनं च । अनिरुध्दमूर्त्ते: 'पवित्र' इत्याचमनं, ‘कयानश्वित्रो' इति अर्घ्यदानं'त्रीणिपदे' ति हविर्निवेदनं चकुर्यात् । शयानस्याऽऽदिमूर्तेरिव मंत्रेषु तत्तन्मूर्त्ति मंत्रं संयोजयेत् । नरनारायणनारसिंह्यवराहाणाम्स्तत्तन्मूर्ति मंन्त्रं संयोज्याऽर्चयेत् ।। ध्रुवार्चनायां पूर्ववत् ध्रुवकौतुकयोः पुष्पन्यासविधानेन पुष्पन्यासं कृत्वा द्विकालमेककालं वा स्नापयित्वाअभ्यर्चआवाहनविसर्गौ नकुर्यात् । एष विशेषो अन्यत्सर्वंसमानम् अन्येषां देवानामर्चने मंत्र एव विशेषोभवतीत्याह मरीचिः ॥ इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्ते विमानार्चनाकल्पे नित्यार्चनाविधानं नाम एकचत्वरिंशः पटलः ॥४१॥ 178 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे अथ द्विचत्वारिंश: पटल: बलिविधिः बलिपावलक्षणम्। अथ बलिविधिं वक्ष्ये-सौवर्णं रजतं, कास्यं वा, बलिपात्रं आचार्यहस्तेन त्रिंशदंगुल विस्तारं, भुवङ्गाऽर्धविस्तारं वा, समवृत्तं, तप्तरित एकांगुलोन्नतं, सीमावृत्तं तन्मध्ये पद्मस्यकर्णिकावदष्टांगुलोन्नत्तं, वृत्तं, तत्परितोद्वयंगुलायतैरष्टदलैर्युक्तं कारयेत् ।
द्विप्रस्थै:शुध्दैस्तण्डुलैश्वरूंपक्त्वा, पात्रं प्रक्षाल्प, अधिदैवं बलिरक्षकमभ्यचर्य,संशोध्य,चरुं प्रक्षिप्य, अभिघार्य, अन्नंसंमर्द्य,कर्णिकाकारे द्वादशाऽङ्गुलं, दशांऽगुल, मष्टाऽङ्गुलं वा, उन्नतं, मूले द्विगुणपरिणाहम्, अग्रे अर्धपरिणाहं एवं बलिं कत्वा, देवाभिमुखे निधाय, पूर्ववत्कौतुकाद्वलौदेवंध्यात्वा,योगेशं परब्रह्याणं, परमात्मानं, भक्तवत्सल' मिति मन्त्रैस्समा ऽऽवाह्माऽऽसनाद्यैरेकादशोपचारैरर्चयेत्। उत्त्मे त्रिकालेष्वन्नबलिं, मध्यमेप्रातर्मध्याह्वयोः अधमे मध्याह्न एव, सायं प्रातः अन्नाभावे अक्षतं कुडुपं यथालाभं वा, पात्रे निधाय अक्षते देव माराध्यार्चयेत् ।
गणिकादेवदासीर्वा आहूय, नृत्त मंडपमध्ये मण्डलमुपलिप्य,अप्सरसश्चावाह्य्, अभ्यच्यं, ताप्सरसस्स्मृत्वा, प्रोक्ष्य, पुष्पं दत्वा, नृत्त्गेयं चकारयेत् ।
पश्वाच्छिष्यमाहूय, कटकांगुमलीयोष्णीषोत्तरीयाऽऽभरणादिभिरलंकृत्य गरुडंबुध्वा, आराध्य,'अतोदेवा' दिना देवमनुमान्य, 'उद्यन्त' मिति बलिमुध्दृत्य, 'देवस्यत्वे' ति शिष्यस्य शिरसि स्थापयेत्। व्यजनैर्धूपदीपैर्हेमादि परिच्छदै र्वितानादिभि र्यथाशक्त्यलंकारै र्भक्तैश्व सहितो गच्छेत्। ततो वाद्यघोष समायुक्तं दिक्ष्वष्टासु नृत्तगेयं च कारयेत् ।
आवरणद्वयाधिके सर्वेषु प्रथमादि प्रत्येकं सकृत, द्वितीये त्रि:, प्रथमे त्रिरेव वा, प्रथमे सकृत्, द्वितीयेद्वि रित्येके । 'प्रतद्विष्णु' रिति प्रदक्षिणं कारयेत् अन्तः प्रविश्य, भूतवीशान्तरेतिष्ठन् पादौ प्रक्षालयेत्। अर्चको हस्ताभ्यां बलिमादाय, देवाऽभिमुखे न्यस्य, कौतुके देवमोंकारेण समारोपयेत्। बल्यग्रमादाय विष्वक्सेनाय दत्वा, तच्छेषं भूतपीठे सोदकं क्षिपेत्। ६: 42 重73
नित्योस्भवः
नित्योत्सवमिकच्छन् वलिवेरमाराध्य, हविनि॔वेध्य, शिष्यस्यशिरसि
स्थापयित्वा, बल्यग्रतो नयेत् । अथवा शिबिकायां गरुडं बुध्वाऽऽराध्य,देवं समारोप्य, पूवो॔क्त गुणसंपन्नैश्शिष्यैवा॔हयित्वा, सवा॔मलंकारसंयुक्तं,
बलिनासहपूर्ववत्प्रदक्षिणं कारयेत्। पश्चादभ्यन्तरं प्रविश्य, अलंकृते मंटपे पीठे देवं संन्यस्य पाध्याध्यध्या॔न्तमभ्यच्य॔, नीराजनं कृत्वा, नृत्गेयवाध्यैवि॔नोदं कारयित्वा, पूव॔व त्पादुकाच॔नं कृत्वा, अभ्यन्तरे देवंसंस्थापयेत्,एवं नित्योत्सवं त्रिसंध्यं सायं प्रातर्वा कुर्यात् ।
नित्योत्सवेन महोत्सवफलं लभेत, भगवान् प्रीतो भवेत्। राज्ञोराष्ट्रस्यबलवृद्धिर्भवति । बलिभ्रमणकाले ये सेवन्ते ते सर्वे पदेपदे यज्ञफलं लभेरन् । नवषट्पंचमूर्तिविमाने विष्णो रादिमूर्तेरेवा, बलिमाचरेत् ।
उपचाराः
अथार्चनांगोपचारान् वक्ष्ये - उपचारो विग्रहऔंकार्थीभवत:, आसन, स्वागता,ऽनुमान, पाद्या, ऽऽचमन, पुष्प, गन्ध, धूप, दीपा,ऽध्या, ऽऽचमन, स्नान, प्लगेत, वस्त्रो, क्तरीय, यज्ञोपवीत, पाद्या, ऽऽचमन, पुष्प, गन्ध, धूप, दीपा, चमनू, हविः, पानीया,ऽऽचमन, मुखवास, बलि, प्रणाम, प्रदिक्षणाः
पुष्पांजमलिसहितास्तुतिश्चेतिद्वात्रिंशदुपचाराः एतेनृत्तगेय संयुक्ता उत्तमोत्तममित्याहुः ॥
उपचारभेदाः
मुखवासान्ताः प्रणामदक्षिणायुतानववि॔शत्युपचाराः, मुखवासांताः दक्षिणायुताः अष्टविंशत्युपचाराः, अध्योचमनांताः प्रणामदक्षिणायुताः त्रयोदशोपचाराः । अध्योचमनांताः एकादशो पचाराः पाध्यध्यध्या॔चमनांताः अष्टोपचाराः,पुष्पाध्या॔चमनांताः षडुपचाराः, पुष्पदानं प्रणमश्व्वद्वावुपचारी, प्रणामः एकोपचारः ।
त्रयोदशविग्रहानाम अदौप्रधानमावाहनं, अन्तेविसहग॔श्च्, आस्नपनं च कुर्यात् । सर्वत्रैकोपचार द्वावुपचारौ च, होमे षडुपचारान्, स्नपनेअष्टोपचारान्, ह्वविषिहीने त्रयोदशोपचारान्, अष्टोपचारान्वा, हविषि लब्धे
अष्टाविंशत्युपचारान् नवविंश त्युपचारान्वा, विमानार्चनायामेव द्वात्रिं
विमानार्चनाकम्पे महाशास्त्रे
च वजयित् । शुद्धे देशेकटेषु वस्त्रेषुवा धान्यानि आस्तीअर्यशोषयेत्। उलूखलमुसलौप्रक्षाम्य, उलूखले हरिर्णी, मुसले विष्णु मभ्यचर्य, उलूखले धन्यानिप्रक्षिप्य, धान्येषु सोममभ्यचर्य, आचार्यः 'अतो देवा' दिना किंचि दवघातंक्रुत्व, ततः शुद्धाभिः पुरुषैर्वा स्वेदरोमादीन् परिह्रत्य, तण्डुलान् शुद्वान् 'आपोहिष्टे' ते प्रोक्ष्य, शुद्धेपात्रे 'देवस्यत्वे' तिगृह्वाति । विष्णोः द्रोणहंविरुक्तमं, द्रोणार्ध मध्यमं,आढकमधमं। देव्योराढकं तदर्धं वा, परिवाराणां द्विप्रस्थैः, प्रस्थाधिकै र्वा तंडुलैः प्रोक्तम् ॥
माषादि ल्क्षणम्
अष्ठतिलं माषं अष्टामाषं शाणं, विंशतिशाणं विष्कं, तिलाष्टकं शाणं, तदष्टकं माषमिति भृगुः। दशनिष्के पलं, अष्टनिष्कमिति केचित्। चतुष्पलं कुडुबं, चतुष्कुशडुबं प्रस्थं, चतुस्प्रस्थ माढकं, चतुराढकं द्रोणं भवति ।
हविर्निवपः
लोहमयीं मृण्मयों वा स्थालों गृष्हीयात्। मृण्मयपक्षे अतीते वि सर्जयेत्। मासेऽतीते इति केचित्। प्रजास्थाली' (व०म०३) मिति स्थालीं प्रक्षाल्य, ‘देवस्यत्वे' ति तंडुलान् प्रक्षिप्य, शुद्धाभिरद्भिः ‘आप उन्दं त्विति चतुःप्रक्षाल्य, विष्णवे जुष्ट मिति चुल्यां स्थालीमारोप्य, इन्धनैर्निर्बिर्धूमैस्समेनाऽग्निना ‘वाचस्पतये पवस्वे’ (वै०म॰प्र०३) ति पचेत् ।
उपदंशान्, कदळी चूतपनस नाळिकेर तिन्त्रिणी कारवमल्लीत्रय व्याघ्र शिंबिभेदबृहतीभेद् सिंहीव्याघ्रनखी कर्कन्धूर्वारक कुंभाडकूश्मांड कृतबंधनाऽलर्ककार्कोटकानि सूरणकंद क्षुद्रकंद महाकंद वल्लीकन्द श्रृंगिबेरोत्पलकं दपिंडि शकुटकंदादीनि च मरीचि जीरक सर्षपाणि मुद्राऽऽढककुलत्थतिल्वमाषमाषमसूरकादीनि शाकेषुजीवन्ती रथरसी रक्तबाष्पाणि च अन्यानिहविष्याणीति मन्वाद्यैरुक्तानि यथा लाभमाहरेत् ।
कोशातकीं पटोलीं अलाबूं च विशेषेण परिवर्जयेत् । कदम्यादिष्वेकंद्वाैर्त्रीश्चतुरोधिकान्वा दोषविहीनान् प्रक्षाम्य, यथयोगं सुगंधंरससंयुक्तं सुपचेत् ।
आढक तण्डुलस्योपदंशं प्रत्येकं षट्पलं, पश्वपलं, चतुष्पलं वा f: 43 83
पटलः
मुद्रसारं प्रस्यप्रस्थाअर्धं कुडुबं वा घृतंकुडुबं तदर्धं, गुलमेकपलं, दधिप्रस्थंपादहीनं, अर्धंवा क्रमुकफलानि षोडश, द्वादशाष्ट, षट् चत्वरि, द्वेवा, तत्त्रिगुणानि द्विगुणानि वा तांबूलपत्राणि, मातुलिंगैलालवंगकर्पूरादि यथालाभं भवेत, आढकतण्डुलाद्यधिकेष्येवं वर्धयेत् ।
प्रभूतमहाहविषो लक्षणम्।
द्विद्रोणादि षट्द्रोणान्तंप्रभूतं, शतप्रस्थादि सहस्स्रप्रस्थान्तंमहाद्वविरित्याक्षते ।
पड्विध हविर्लक्षणम्
तण्डुलैः केवलैः पक्कंशुद्धान्नं, तंण्डुलतुल्यैः अधैर्वा मुद्रसारैर्युक्तं मौद्गिकं, तंडुलत्रिगुणेनपयसा तदार्धजलेन तंडुलार्धमुद्गसारै र्नालिकेरफलसारैश्च पक्कंपायसं; तंडुलार्धतिलचुर्णर्युक्तकृसरं, तंडुलाधिकतोयेन त्रिगुणेनपयसा अष्टभागेः पंचभागैर्मुद्गसारै स्तंडुलार्धेनघुतेन गुलेन च युक्तं गोल्यं, तण्डुलार्धेर्यवसारैः पक्कंयावकमिति षड्विधं भवति ।
वर्ज्यंहविः
द्रोणार्धकमेकपात्रेनपचेत् मासातीते मृद्रांडे पचनं न कुर्यात् । अपक्कं, स्लावितं, गंधदुष्टं, नासिकाऽऽस्यवायूपहृतं, अघ्रातं, तुषकेशादि संयुक्तं, विवृतं द्विजादिभ्योन्यजातिहष्टस्वेगस्पृष्टं, लंघितं, यामातीतं, पात्राऽन्तरगतं,शीतं, हृविरुपदंशं च वर्जनीयम्। अन्यपात्रगतं पुनः पाकार्हमुपदंशादि न वर्जनीयम् ॥
हविरानयानादि
स्थालीबाह्ममाद्भिः संशोध्य, ऊर्ध्वपुंड्र्ंकृत्वा, वारुण मंत्रैर्जलसेकं कृत्वा, दक्षिणोत्तरपाणिभ्यां हविः प्रणवे नोदुत्य, शखध्वनिसमन्वितमानीय, आलयस्योत्तरेपार्श्वे विष्णुगायात्र्यानिधाय विधिवन्निवेदयेत ॥
हविष्षु उत्तरोत्तरश्रैष्ठ्यं निवेदितान्नविनियोगश्च
शुद्धान्नान्मौद्रिमुख्यं तस्मात्कृसरं ततः पायसं, ततो यावकं, तत्माद्गौल्यम्,
श्रेष्ठंहविः श्रेष्ठफलंस्यात्, तस्मिन्नाधिकेप्यधिकम् , नित्यमेवंहविदनिफलमनन्तं प्राप्नोति । विधिनैवभक्तियुक्तो येनकामेन वा 34 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे
विष्णोर्देवेशस्ययोहविर्दद्यात् तत्सर्वं संपूर्णं असंशयं लभेत । तत्तत् स्थाली शोषमाचार्यायदघात्, अर्चकायवा, देवस्य निवेदितमन्नादिसर्व माचार्याय
दद्यात् । तन्नान्यैःग्रहीतव्यम्, अन्यथा चेद्भगवान् क्रुद्धो भवेत्, हविर्देवोनगुण्हाति, सर्वं निष्फलं स्यात् ।
देवेशस्य निवेदितं सर्वं शुद्धंहि तत्सर्वेषांसुरमुनिमनुजानां भोज्यं, य्थागुरोरुच्छिष्टं पुत्रभृत्यानां भोज्यं तथा सर्वेषां गुरोर्विष्णोरुच्छिष्टं देवानांमुनीनां च निवेदनीयम् त्स्मा द्वैश्चदेवबलिहरणे च योग्यं स्यात्, मनुष्येषु द्विजातीनां भोज्यमेव, तस्मदाचार्या विष्णो निवेदितभोजनादेव सर्वपाप विनिर्मुक्ताः पूतकायास्सर्वकर्मस्वधिकारिणो भवेयुः, शूद्रादिषु च वैष्णवानां भोक्तव्यं, अन्यदेवानां निवेदितं तदर्चकानां तद्भक्तानां च भोज्यं, द्विजैर्भुक्तंचेच्चांद्रायणं प्रायश्चिक्तं भवेदित्याह मरीचिः ॥
इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्ते विमानार्चनाकल्ये पुष्पहविर्दानं नाम त्रिचत्वारिंशः पटलः ॥४३॥
3थ বৱস্থানবাঠিথা: पCল: -
नवषट्पंचमूत्रर्त्यर्चना
अथ नवषट्पञ्चमूर्त्यर्चनाविशेषं वक्ष्ये-अर्चकाः स्नात्वा, आलय माविश्य, पूर्ववत् कवाटोद्घाटनादीनि कुर्यात् । द्वितीयतले विष्णूं पूर्ववदभ्यच्र्य, अधस्तले प्राच्यां पुरुषं पूर्ववत्, तद्दक्षिणे ‘श्रियं कमलामानंदांपुरुषप्रिया' मिति श्रियं, वामे 'मेगिनी धरर्णी उर्वी सर्वाधारा' मिति मेदिर्नी,पूर्ववदर्च्चयेत्। ब्रह्मेशौच, 'भ्रुर्गुमुनिवर्ंशुद्धंअग्निवर्णं' इति भृगुं, 'पुराणं भक्तैिमंतं भार्गवं चिरजीविन' मिति पुराणं, प्रथमद्वारदक्षिणे तुहणं, वामे बलिं, द्वितीयद्वारदक्षिणे तीर्थ वामे किष्किंध च, पूर्ववदचयेत्।
दक्षिणे सत्यंपूर्ववत् तद्दक्षिणे ‘धृतिं दक्षसुतां सत्यपत्नींर मा' मिति ध्रुतिं,वामे पौष्णीं वरदामुवीं प्रुथि मिति पौष्णीं, ब्रह्मोशौ 'धातृणाधं पूतकायं ब्रह्मसंभवं वाग्देवीपति मिति धातृणार्ध, पुण्यं विशुई विश्वं
वरिष्ट' मितिपुण्यंच, प्रथमद्वारद्क्षिणे शंखनिधिं, वामेपझनिधिं, द्वितीयद्वार् दक्षिणे 'नासत्यं दिव्यंविवस्वत्पुत्रं अश्विन' मितिना स्त्यं, वामे टि: 44 85
'दस्त्रंपुत्रसर्वज्ञदेवसुन्दर मिति दस्र च, पूर्ववदचयेत्।
पश्चिमे अच्युतं पूर्ववत् दक्षिणे 'पवित्रीं इंदिरांलक्ष्मीं अच्युतप्रिया' मिति पविर्त्री, वामे 'क्षाैर्णी वरांगीं वरदांमही' मितिक्षाैर्णी, ब्रह्मशंकऱौ,'भ्रुगुंतपोनिधिंवेदरुपं महाव्र (तघुति) प्रदम्' इति भ्रुगुं,'मार्कंडेयंगुरुंदीप्तंपुण्यभागिन'मिति मार्कंडेयं, प्रथमद्वारद्क्षिणे चक्रचूलिनं,वामेशंखचूलिनं द्वितीयद्वारदक्षिणे कु(गु)ह, वामे जांबवश्व पूर्ववदचयेत्।
उतरे अनिरुद्ध पूर्ववत्, नागराज ब्रहोशौ भृगुमार्कडेयौ च पूर्ववत्। प्रथमद्वारदक्षिणे शंखनिधिं, वामे पझनिधिं, पूर्ववाद्वितीयद्वारद्क्षिणे 'विध्युतं निभं अरुणानुजं घोररुपिण मिति विध्युतं वामे 'अघ्सरसोधिपं शुद्धं श्वेताभं भयानक' मिति अप्सरोधिपं च पूर्ववदचयेत्।
द्वितीयतले दक्षिणे 'नरं पार्थं गुडाकेशं श्वेतवाहन' मिति नरं, नारायणं कृष्णं शौरिं भक्तवत्सल' मिति नारायणम्, आदित्यं पूर्ववत्, ' प्रजापतिं पितामहं हेमवर्णम्, अजानन' मिति प्रजापतिम ।
पश्चिमे नारसिंहं ब्रह्माणं शंकरं च पूर्ववत् ।
उक्तरे वाराहं पूर्ववत्,' महिंगांपृथिवीमुर्वी' मिति महीम् इन्द्रं वरोणं पूर्ववत् ।
तृतीयतले 'शयनम् अनादिनिधनम् अनंतंमहिमानम् अत्यंताद् भतम्' इत्यनन्तशयनं, पूजकस्थाने महीमार्कंडेयौ च पूर्ववत् नाभिपझे ब्रह्माणंपश्चायुधाँ श्च पूर्ववत्, दक्षिणे कर्किणं, वामे सिद्धिं च, प्रथमद्वार दक्षिणे यमुनां, वामे गंगां, द्वितीयद्वारदक्षिणे सुरं, वामे सुंदरं च, पूर्ववदचयेत्,अन्यत्सर्वंसमानम् ।
षण्मूर्क्तिविधानं चेन्नरनारसिंहवाराहान् विना अन्यत्सर्वं पूर्ववदर्चयेत्। अत्रविशेषोवक्ष्यतेपुष्पन्यासकाले विष्णोरादिमूर्क्तेः पादमध्ये 'विष्णवे नम' इति, परितः प्रागादि चतुर्दिक्षु 'विष्णवे महाविष्णवे सदाविष्णवे व्यापिन' इति च न्यसेत्, अथवा विष्ण्वादि पश्चमूर्तिनामभिन्र्यसेत्।
आग्नेयादि करेणेषु पूर्ववत्कपिलादि नामभिर्न्यसेत्, एवं प्रथमावरणे अन्ययोः पूर्ववत्,अन्येषां ध्रुवाणां पादमध्ये तक्तत्प्रधानमूर्तिनाम्रा सन्यसेत्,परितः चतुर्दिक्षुतत्तन्नामाभिन्येसेत्, नारायणस्य परितश्चाऽऽवरणत्रयदेवानां 186
विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे
नामभिर्न्यसेत्,नरस्य तन्नामाभिर्यसेत्, आवाहने तदध्रुवबेरात्तत्त
कौतुकादिषु समावाह्रयेत्, अर्चने तत्तन्मं त्रान्ते तत्तन्मूर्तिभिस्तत्तद्द्रव्यना मभिस्संयोज्य, अर्चयेत् | अशक्तानामेकतलप्रासादे द्वितले , विमानेषण्मूत्र्यर्चनं चेत्, आदि मूर्त्तेध्रुवबेरंपारितश्चऽऽवरणत्रयं ध्रुवबेरेदेवानांनामभिः पुष्पन्यासं कृत्वा, पुरुषादीनां चतुर्णा कौतुकादीनां पूर्ववत् कौतुकोक्तप्रकारेण पुष्पन्यासं कृत्वा,आदिमूर्त्तेद्रुवबेरादावाह्यार्चयेत्|
अनंतशयनस्य कौतुके, ध्रुवबेरस्य आवरणत्रय देवानां कौतुकस्या-
वरणत्रयदेवानां च नामभिः पुष्पन्यासं कृत्वा, आवाहनविसंगविना एक- बेरार्चनोक्तविधानेन अर्चयेत् । पुरुषादीनप्यावाहन विसर्गौ विना एक- बेरार्चनोक्तमार्गेणाऽर्चयेदिति केचित्| पञ्चमूर्तिविधानं च दुपरितल कौतुकं विना विष्ण्वादि पंचमूर्तीः पूर्ववदर्चयेत् ।
पञ्चमूर्त्यर्चनाविशेषं वक्ष्ये - अर्चकाः परिचारकाश्व विधिनास्नात्वा
आचम्य संध्यामुपास्य, देवादीनद्भिस्तर्पयित्वा, ब्रह्मयज्ञं च कृत्वा, देवालयं गत्वा , ‘विष्णोर्नुक' मिति शनैः प्रदक्षिणं कृत्वा, देवालयं गत्वा, हिरण्यपाणि' मृिति कवाटमुद्धाट्य अभ्यंतरं प्रविश्य, देवंप्रणम्य, दीपान् संदीप्य, शिष्या ‘धारा' स्वित्याधावं गृण्हीयुः अर्चकाः सर्वासां मूर्तीनां निर्माल्यमादाय,विष्वक्सेनमर्चयेयु:|
गर्भालयं, पुरुषादीनां स्थांनानि अलीन्द्रं च प्रदक्षिणक्रमेण 'अवधूत'
मिति संमार्जनं कृत्वा, अद्भिरभ्युक्ष्य, उपलेपनं कृत्वा, अर्चनापाबंहविः पाआाणि च प्रक्षाल्य, विधिनांशुद्धान्नपायसंकृसरगौल्ययावकान् सर्वालाभे यथालाभं शुद्धनं वा पचेद्युः। अर्चनाद्रव्याणि प्रिष्क् पृथक् संगृह्य विष्णुगायत्र्यष्वस्थानं प्रोक्ष्य, पुष्पन्यासं कृत्वा, श्रीभूमीब्रह्माशंकरौ धात्रादि ब्रह्मपर्यन्तान् परिवारांश्व समभ्यच्र्यं, मुखमंटपद्वारामे स्नानपीठे विष्ण्वादि पञ्चकौतुकानि क्रमेण संस्थाप्य, पाद्याचमनमुखवासांश्च दत्वा, तैलाभ्यंजनम् । अन्यदप्युचितं कृत्वा, आम्लाद्यै स्संशौध्य, विष्णुमूर्तिम् 'इषेत्नीत्वा दिना शुद्धौदकै स्संस्नाप्य, चन्दनोदकैरभिषिच्य, 'पुरुषं सहस्रशीर्षा'चै, सत्यं te: 44 18f तत्तत्स्थानं संशोध्य, तक्तात्पीठे संस्थापयेत् । নিজস্যী: संस्नापयेत्, विष्णोरादिमूर्तेः दक्षिणे मार्कंडेयं, वामेभृगुं च, अभ्यर्च्य, पूर्ख त्पुष्पन्यासं कुर्यात्, अावाहनपाद्याऽऽचमन स्नानार्थाश्चतस्त्रःप्रणिधीः संगृह्म साक्षतंकुशकूर्चं वा निक्षिप्य, अद्भिः प्रणवे न पूरयित्वा देवस्यदक्षिणपार्श्वे पूर्ववदासीनः तर्द्विबार्हस्तिष्टन्वा अात्मसूतं जप्त्वा मंत्रघ्न्यासा कौतुकबिम्बस्यमूध्र्नि विष्णुमाबाहयामी बलिबेरेषु समावाह्य दक्षिणेश्रियं वामेहरिणी च आवाहयेत्। प्रतद्विष्णु रिति पुष्पासनं दत्वा 'विश्वाऽधिकाना' (वै०म०प्र०८) मिति स्वागतं, 'मनोऽभिमन्ते’ (वै०मध्प्र०८) ति अनुमानं, 'त्रीणिपदे'तिपाद्य,'शन्नोदेवी' ‘आपोहिष्ठे' ति स्नातायाऽभ्युक्षणं, ‘मित्रस्सुपर्ण' इति प्लोतं, तेजोवत्सव’ इति वस्त्रं, भूतो भूते' ष्वित्याभरणं,सॊमस्यतनूरसीं त्युक्तरीयूम्,'अप्रेिंदूत मित्युपवीतं, पूर्ववत्पाद्याऽऽचमनादीनि दत्वा, 'तदस्यप्रिय' मिति शुद्धोदनं दद्यात् । एतान् सर्वान् मन्त्रान्ते चतुर्मूर्त्तिमन्त्रैः पश्चमूर्त्ति मन्त्रैर्वा संयोज्य, ददाति मस्तिष्कप्रणामंकुर्यात् । पुरूषस्य अलीन्द्रे द्वारदक्षिणे पुरुषमर्चयेत्। पूर्ववत्पुष्पन्यासं कृत्वा, ब्रह्मशंकरौ पूजकमुनी द्वारदेवान् द्वारपालाँश्ध अभ्यच्र्य, धुवबेराद्देवीभ्यांसहैव आवाह्य, 'इदमापः शिवा’ (‘हिरणयगर्भ') इत्यर्घ्यं ‘इहुपुष्टि’ मिति कृसरं (पायसं) हृवि र्निवेद्य प्रह्वांऽग (संपुट) प्रणामं कुर्यात् । एष विशेषो ऽन्यत्सर्वं समानम् ॥ 本 188 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे :
सत्यस्य
दक्षिणे सत्यमर्चयेत्। पूर्ववत् पुष्पन्यासं कृत्वा, परिषद्देवान्ध्रुबेरत देवीभ्यां सहैवाssवाह्य आसनादीनि पूर्ववद्दत्वा 'योगे योगे'त्विति अाचमनम्, 'इदमापः शिवा’ इत्यर्घ्यम्, 'इहपुष्टि’ रिति कृसरं (पायसं) हविर्निवेद्य संपुट (प्रह्लांग) प्रणामं कुर्यात्। एष विशेषोऽन्यत्सर्वं समानम् ।
अच्युतस्य
पश्चिमे अच्युतमर्चयेत्। पूर्ववत्युष्यन्यासं कृत्वा परिषद्देवानभ्यच्र्य, देवीभ्यां सहैवाऽऽवाह्म, आसनादीनि पूर्ववद्दत्वा, 'समाने वृक्ष'इत्याचमनं, 'नारायणायविद्महे इत्यघ्र्यम, ‘समाववर्ती' ति गौल्यं हविर्निवेद्य पश्चांगप्रणामं कुर्यात् । एष विशेषोऽन्यत्सर्वं समानम् ।
अनिरुद्धस्य
उत्तरे अनिरुद्दमर्चयेत,पूर्ववत्पुष्पन्यासं कृत्वा ,परिषद्देवान्भ्यर्च्य, ध्रुवबेराद्देवीभ्यां सहैवाऽऽवाह्य, अासनादीन् पूर्ववत् दत्वा, 'पवित्रन्त' (ऋ०स०७-३८) इत्याचमनं,'कयानाश्चित्र' (वै०म०८) इत्यध्र्य, 'त्रीणि पदे’ ति यावकं हविर्निवेध्य,दण्डप्रनामं कुर्यात् |एष विशेषो अन्यत्सर्वं समम् | स्नापनोत्सवबलिबेराणि षोडशोपचारैरभ्यचर्ययेत्, अथवा ता नेकादशोपचारैरभ्यचर्य हविर्निवेदयेत् |
परिषद्देवानष्टोपचारैरभ्यचर्य हविर्निवेदयेत् |
विधिना बलिमाराद्य बलिबेरेण सहैव आलयप्रदक्षिणं कुर्यात् |
अर्धयामे चर्चनांते ध्रुवबेरे देवं प्रनवेनारोपयेत् |
एकतलप्रासादे पञ्चमूर्त्यर्चनं चेदुपरितलार्चनं विना पञ्चमूर्ति रचर्येत |
द्वारेषु यत्रकवाटोस्ति तत्रादीनर्चयेत्| गर्भालयात् द्वारदक्षिणे बलिंदं, वामे तुहणं, अलीन्द्रद्वारदक्षिणे मणिकं, वामे प्रभावर्ती ,मुखमंतपद्वारदक्षिणे तापसम् उत्तरेसिद्दिदं,सोपानमध्ये श्रीभूतं बहिरा ननम्, देवाभिमुखे गरुडं| पैठणी: 45 89
प्रथमावरणे चंद्रादीन् तत्तत्स्थाने, इन्द्राम्न्योर्मध्ये गुहम्, यमनीलयोमध्ये दुर्गा, नीलवरुणयो मध्येबुधं, वरुणोदानयो मध्ये बृहस्पतिं, सोमोदानयोर्मध्ये ब्रह्माण, सोमेशानयोर्मध्ये विष्वक्सेनम, ईशानेंद्रयोर्मध्ये भास्कर, विमानं परितः प्रागादि चतुर्दिक्षु न्यक्षविवस्व न्मित्रक्षत्रैश्च ! प्रथमद्वारदक्षिणे किष्किंधम् उत्तरप्रजापतिं । शंखयूथाधिपाऽक्षहतृन् बहिर्मुखान्। इति s 链 蒲科 教 8 كم مع विधिर्नाम चतुश्चत्वारिंशः पटलः॥४४॥ 3er Ujdarditës: ucci: अथैकबेरार्चनविधिं वक्ष्ये-प्रभाते स्नात्वा, अालय प्रदक्षिणं प्रणमंच गर्भालयादिष् सर्वत्र संमार्जनं कृत्वा, अद्भिरभ्युक्ष्य, उपलिप्य, अर्चनापात्राणि हविः पात्राणि च प्रक्षाल्य, हर्वीषिपाचयित्वा, पुष्पगन्धाद्य मिति स्वागतं, 'मनोऽभिमन्ते' त्यनुमानं, ‘त्रीणिपदे' ति पाद्यं, ‘शन्नोदेवी' आम्लादिना संशोध्य, 'वारीश्धतस्त्र'इति वारणा (सं)स्नापयेत् ।।'इषेत्वा, यज्ञस्य, शुदध्व' मिति त्रिभिस्त्रिरभिषेचयेत्। सहस्रधारा यदि स्यात् वस्त्रमृल्यादिनागन्धद्वैरलंकृत्य, पाद्याघ्र्यान्तमभ्यच्र्य, सूझाधार्थाभिषेचयेत्, तथैवाचमनंदत्वा, देवस्यपादयोर्मध्ये 'विष्णवे नम'इति पुष्पंदद्यात् । प्रागादि 190 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे
चतुर्दिक्षु पुरुषाद्यावरणत्रयदेवानां तत्तन्नाम्ना प्रणवादि नमोन्तेन पुष्पन्यासं करोति। गर्भालयगतान् देवान् धात्रादीन् द्वारदेवान् द्वारपालान् अन्यपरिषदश्च तत्तन्नाममंत्रेणाऽभ्यच्र्य, अभ्यन्तरंप्रविश्य, देवं प्रणभ्य, कर्माणी' ति दीपं, ‘त्रिर्देव' इत्यर्घ्यं, तथाऽऽचमनं दत्वा, तदस्यप्रिय' मिति हविनिर्वेद्य,द्वारपालदिभ्यो बलिंनिर्वाप्य,ह्योमं ह्युत्वा,पुर्ववल्पानीयाचमनमुखवासान् दत्वा ,विधिना बलिमाराध्य,बलिबेरेण सहैवआलयं
प्रदक्षिणंकृत्वा,अष्टाक्षरमंत्रेण पुष्पांजलिं दद्यात् |आवाहनविसर्गौविना अन्यत्सर्वं समान मिति विज्ञ्यायते|
नवविधार्चनम्
अथ नवविधार्चनाविधिं वक्ष्ये -देवस्यहविद्रोणं,देव्योस्तदर्धं ,पुरुषादीनां चतुर्णाद्रोनार्धं तद्देवीनां तदर्धं नरनारायणनारसिंहवराहणांद्रौणार्धं,स्नपनबलिबेरयोद्रौणं,तदर्धं वा उत्सवस्यद्रोणार्थं तद्देव्योस्तवर्धं , स्नपनबलिबेरयोद्रौणं,तदर्धं वा,अवताराणां द्रोणार्धं तदधंवा ,पूजनमन्योब्रम्होशानयोर्विशशौषिकायोश्च आढकं,अन्येषांपरिवाराणां होमस्यचाssढकार्धं ,देवेशास्य देव्योश्वाप्रातम्रौद्गितं,मद्यापरिवाराणां रात्रौपायसं ,अर्धयामेचssढकद्वयं हविरपूपसंयुक्तं,त्रिकालमाढकद्वयं ,मम्त्रहवि:,कर्पूरसहितान् ,षोडशाजस्र दीपान्,त्रिगुणान सम्द्यादीपान्,प्रातर्मध्याह्नयोर्द्विशतम्, रात्रौपञ्चशतंश्रद्ददीपान् कर्पूरागरुसहितम्धूपम्,जाती चम्पकोत्पलादिसुगंधिपुष्पाद्य,द्वात्रिंशद्विग्रहैरचर्नम् ,देवगणिकाभिर्देवदासीर्भक्तैश्व (कृत)नृत्तगेयसंयुक्तं,नर्तकगायक वांशिक मौरजदार्दविकाद्यैस्संयुक्तं;प्रात: प्रभोधनघोशयुतं,स्नानकाले हविदनि बलिदान पतोद्दरणे बलभ्रमणे च कालेशंखभेर्यादिघोषणं नादिकाबेरी ताडनं ,सप्तप्राकार संयुक्तं,सर्वपरिशद्देवतार्चन मुत्तमोत्तमम्||
इंद्रादिलोकपालानां ,अन्येषां परिवाराणां हविर्निवेदनम् ,विना बलिदान ,द्विसप्ताजस्त्रदीपान् ,तत्
त्रिगनन्त्सन्ध्यदीपान् ,प्रातर्मध्यह्नयो: शतपञ्चाशत्,रात्रौ चतु:शतं श्रद्दादीपान् ,पूजवेलायां मन्त्रहविर्निवेदनम् ,द्विकालहोमं द्विकालन्नबलियुक्तं षट्प्राकारस्थ देवार्चनं पूर्ववृत्तन्तगेयवाद्ययुक्तमुत्तममध्यमम्|| te: 46 9. पूजकभन्योवीशशैषिकयोश्वहविर्विना द्वादशाजस्रदीपान्तन्त्रिगुणान् संध्यादीपान् पूजावेलनिवेदनं, द्विकालहोर्म, तथैवाऽनबलियुक्त, पश्चप्रकारस्थादेवाचनं, पूर्ववन्नृत्तगेय वाद्यैर्युक्तमुक्तमाधमम् । पूजकमुन्योरवताराणां च द्विकाल निवेदनं,द्विपश्चाजस्त्रदीपान्,तत्त्रि- गुणान् संध्यादीपान्, प्रातर्मध्याहयोश्शतं, रात्रीत्रिशतं, संध्यादीपान्, देवदासीभिर्भतैश्व(कृत) नृतगेयवाद्य संयुक्त, प्रातहींमं, मध्याहेअन्नबलियुतं, पश्चप्राकारस्थ देवार्चनं मध्यमोत्तमम् । अवाताराणामेककलनिवेदनं,स्तापनोत्सवबलिबेराणाम्,आढ- कहविर्निवेदनम्, अष्टाजस्त्रदीपान्, तत्त्रिगुणान संध्यादीपान् प्रातर्म ध्यहुयोरशीतिं,रात्रौ द्विरातं, श्रद्धादीपान्,चतुष्प्रकारस्थदेवारचनं नृत्तगेयवाघोर्युत्तं मध्यम मध्यमम्| कौतुकस्व हविर्द्रोणं तस्यार्धं तशेव्योः यथालाबं मौद्रिकगौल्यपयसाऽपुपानां निवेदनं,षडजस्त्र दीपान्,
तत्त्रिगुणान्,सध्यादीपान्,प्रातर्मध्याहुयोषष्टं,रात्रौ रातपंचारात् श्रद्धादीपान्,अन्यत्सर्वं पूर्ववन्मध्यमाधमम् | w
देवेशास्त्र द्रोणार्ध हवि: अर्धयामेचाऽऽढकं देवस्यार्धदेव्यो: स्नापनोत्सवबलिबे,राणां एककालनिवेदनं,सायंप्रातः पूजावेलानिवेदनं, चतुरोऽजस्त्रत्दीपन्, तत्त्रित्गुणान् संध्यादीपान्, प्रातर्मध्याहुयोश्वत्वारिंशातु', रात्रौरातं,शद्धादीपान्;त्रिप्राकारस्थ देवार्चनं,नृत्तगेयवाधैर्युक्तम्,अधमो- त्तमम् । देवेशस्याऽऽढकं हवि:, देव्योस्तदर्ध, त्रिकालं द्विकालं वा; स्नापनोत्सवबलिबेराणामेककालनिवेदनम्। एककालेपूजावेलानिवेदनं, गौल्यादीनि विना मध्याहे अन्नबलिहोमौ द्वावजस्रदीपौ तत्त्रित्गुणान् संध्यादीपान् प्रातर्मध्याहयोर्दश रात्रौदेवेशादिविंरातिं श्रद्धादीपान् नृत्तगेयविहीनं वाधयुतं, द्विप्राकारस्थदेवार्चनम्, अधममध्यमम् ॥ १ ॥ देवेशस्य द्विकालमेककालं वा, आढकंहवि: तदर्ध मध्यान्हे देव्योर्यथालाभंव्यंजनैर्युक्तं,एकमजस्त्रदीपं,तद्द्विगुणान् संध्यादीपान् यथालार्भश्रद्धादीपान् अन्यत्सर्व विनैकप्राकारस्थ देवार्चनम्, अधमाधममाहुः । । उत्कृष्टे चोत्कृष्टं कर्त्तव्यम्, अन्यथा महुत्तरो दोषो भवति, एकस्मि न्नालये देवेशादि देवानां एकाहस्चोक्तकाले नित्यंहाविरर्थं तण्डुलं एक 92 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे कालस्य दशभारं, यथाभारोपदंशैर्युक्तमुत्तमोत्तमम् । तथाऽष्टभारमुत्तम। मध्यमम्,सममार भुक्तमाधमम्,षड्रंभामध्यमाक्तमम्,त्रिभारमधमोक्तमम्,द्विभारमधम-मध्यमम्,तथैकभारमधमाधममित्येके |
4.
፩ጅ इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्ते विमानार्चनाकल्पे नवविधार्चना विधिर्नाम पंचचत्वारिंशाः पटलः ||४५|| अथ षट्चत्वारिंशः पटलः विशेषपूजाविधानम् .. अथ मार्गशीर्षादिमासेषु मासनक्षत्रेषु विष्णुपश्चदिने विषुवदयने संक्रमणेषु ग्रहणे अन्यस्मिन्पुण्य नक्षत्रे राज्ञः यजमानस्यवा, जन्मर्क्षेपि विशेषपूजां कुर्यात् । सर्वत्राऽऽलयंमृष्टसिक्तोपलेपनाद्यैस्संशोध्य, पैष्ट्चा भूमिमलंकृत्य, वितानध्वजदर्भमालास्तंभवेष्टनाद्यैरलंकृत्य,द्वारेषु तोरण कदलीक्रमु कांकुरोदकुंभाद्यैरलंकृत्य, ग्रामवीथिं च संशोध्य, प्रातस्संध्यार्चनान्ते चोत्सवबिंबमासाद्य, अभ्यर्च्य, निवेद्य, अग्रिकुंडे चुल्यां वा, अग्रिपरिषिच्य, आज्यमिश्रचरुणा तत्तिथिवारनक्षत्रदेवत्यं,वैष्णवं,श्रीमूमि देवत्यं,ब्राह्मं, रौद्रं, तदालयगतपरिषद्देवत्यं च, हुत्वा, ग्राम वीथ्यां बलिंनिर्वाप्य, ऐकाहकोत्सवोक्तक्तमार्गेण उत्सवंकृत्वा आस्थाने अर्चास्थाने वा, द्रोणद्वयादहीनैस्तंडुलै र्यथालाभोपदंशैर्युक्तं, हृविर्निवेदयेत्, एतदुत्तमम् । स्नपनोत्ताक्रमेणाऽष्टशताऽष्टचत्वरिंशबतुर्विशंत् द्वादशकलशैस्संस्नाप्य, अभ्यर्च्य, तथैवहविर्निवेदयेत् मध्यमम्। प्रातर्मध्याहे वार्चनावसाने देवं शुद्धस्नपनविधानेन संस्नाप्याभ्यर्च्य निवेद्य होमं जुहुयात् एतदधमम् । मार्गशीर्षद्वादशीपूजा मार्गशिर शुद्धद्वादशीमुद्देिश्य एकादश्यां आचार्यो यजमानश्ध त्रिषणवणस्नानं कृत्वा,आचम्य,संध्यामुपास्य,देवादीनध्दिस्तर्पयित्वा, ब्रह्मयज्ञं च कृत्वा, आलयमाविश्य, प्रदक्षिणं प्राणायामं च कृत्वा, देवाभिमुखे t: 45 93 समासीनोध्यायन् अष्टाक्षरमंत्रं यथोक्तविधिना अन्यामृचं वैष्णवीं यथाकामं जप्त्वा, वेदाध्ययनं च कारयेत्। अथवा वैष्णवींगाधां (कथां) वा श्रावयेत्। मध्याहे साये च स्नानादीनि कृत्वा, रात्रौसर्व भोगरहितो देवंध्यायन्नासीत, शयीत वा, द्वादश्यां प्रभाते स्नात्वा, देवेशस्य महतींपूजां कृत्वा, गौल्यं हविर्निविद्य,पानीयाचमनमुखवासं दत्वा,आचार्यो हस्ताभ्यांपुष्पमादाय‘सहस्रशीर्ष, मेकाक्षरं, वैष्णवं, विष्णुसूक्तं, पुरुषसूक्तं च, जत्प्वा; प्रतिमंत्रं पुष्यांजलिं बहुशॊ दद्यात्। तथैवार्चकाः परिचारकाश्व दक्षिणपश्चिमोत्तरेषु स्थित्वा पुष्पांजलि दद्युः। तत्कालेचतुर्दिक्षु वेदानध्यापयेत। यजमानो नृत्तगेय वाद्यैर्विनोदं कारयित्वा, स्तोत्रैर्जयशद्वैश्च, संस्थूय आचार्याय दक्षिणां दत्वा, वैष्णवान् संपूज्य अष्नियात्। अस्मिन्मासे नित्यंगौल्यंहवि र्निवेदयेदिति केचित्। एतेन संवत्सरेयत्न्यूनं तत्सर्वं पूर्णस्यात् । संवत्सरार्चनफलं लभेत् । पौषमासपूजा पौषे मासे पुण्यनक्षत्रे क्षीरं गव्यं देवेशाय निवेदयेत् । सोपि संवत्सर फलं लभेत् । तस्मिन्मासे ऋक्षपर्वणिदेवेशस्योत्सवस्नपनादीनि कारयेत् । माघमासपूजा - माघमासे देवाय अगरुकोष्टावैर्धूपं दद्यात्। सोपि संवत्सरं धूपदान फलं लभेत् । पूनर्वसुपूजा अस्मिन्मासे पुनर्वसौ राघवस्योत्सवं, स्नपनादीनि कारयेत् तदर्थं पूर्ववदंकुरापणं कृत्वा, पूर्वरात्रौ प्रतिसरोत्सवं कारयित्वा, सौवर्णं, राजतं, ताम्रं, वा प्रतिसरं कृत्वा, सौवर्णे रजते ताम्रे कांस्येवा पात्रे शालितंडुलानि प्रक्षिप्य, नववस्रोणाछाद्य, उपरि प्रतिसरंसन्यस्य,तस्मिन् शेषमभ्यर्च्य,शांतं गरुडं, हनूमन्तं वा, अलंकृत्य यानमारोप्य,सर्वालंकारैर्नृत्तगेयवाद्यैर्धूपदीपैश्व, संयुक्तं, ग्राममालयं वा प्रदक्षिणीकुत्य, शयनस्थानेपश्चशयनानि वासांसि वा आस्तीर्य, देवमारोप्य, अभ्यर्च्य, पुण्याहान्ते पूर्ववत्प्रतिसारं बध्वा, शाययेत् | देवेनसह देवीं शाययेत्। लक्ष्मणभरतादीन् पृथगेव शाययेत्। प्रभाते स्नात्वा देवमु त्थाप्य, अलंकृत्य, ग्राममालयं सर्वालंकारसंयुक्तंअः ,प्रदक्षिणं 94. विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे कृत्वा, आस्थानमंटपे संस्थाप्य, स्नपनोत्तविधिना देवेशस्य, देव्याश्व, भरतादीनां पृथगेवस्नपनं कुर्यात्। अथवा देवेशस्यस्नपनं कृत्वा, अन्यांश्व शुद्धोदकैरभिषेचयेत्। अथवा सर्वान् शुद्धस्नपनविधिना संस्नापयेत् । नृत्तगेयवाद्यैर्विनोदं कारयेत् । महाहविः, प्रभूतं वा, निवेद्याऽपूपादीनि पक्त्वापकभक्ष्याणि निवेद्याऽलंकृत्य, प्रदक्षिणीकृत्य, अर्चास्थाने न्यसेत्। एवमुत्सवं कुर्यात्। सोपि महोत्सवफलं लभेत्। राज्ञो विजयो, बलवृद्धिश्व, ग्रामस्यच समृद्धिर्भवति ॥ फाल्गुनमासपूजा फाल्गुने मासि चन्दनादीन् गन्धान्नित्यं यो दद्यात् ससंवत्सरगन्धदानफलं लब्ध्वा, सर्वैश्र्वर्यमाप्णौति ॥ फाल्गुने उत्तरफल्गुन्या लक्ष्मीपूजा तस्मिन्मासे चोत्तरफल्गुन्यां लक्ष्मी प्रादुर्भूता तस्यां देवीभ्यां सह देवेरां सप्तविंशति भेदैरम्यर्च्य उत्सवस्नपना दीनि कृत्वा,प्रभूतं हविर्निवेदयेत् | अशक्तश्वेत् शुध्दोदकैरामिषिच्य यथाशक्ति हविर्निवेदयेत् || चैत्रमासपूजा चैत्रमासे सुगन्धपुष्पैर्देवेशमलंकृत्य,संवत्सरपुष्पदानफलं लभेत् | तस्मिन्मासे चैत्र्यं पौर्णमास्यां देवेशं द्वात्रिंशद्विग्रहैरम्यर्च्य उत्सवस्नपनं च कृत्वा, प्रभूतंहविर्निवेद्य, कदल्याम्रपनसादिनी सुपक्वानि बहूनि निवेद्य, सुगन्धपुष्पैर्देवेशमलंकृत्य,पुष्पदामभः प्रपामलंकृत्य, तस्यांदेवेशंसंस्नाप्य, नृत्तगेयवाद्यैर्विनोदं कारयेतू। देवाभिमुखे धान्यपीठयोर्मधुमाधवौ समावाह्माऽर्चयेत् । वसंतकालावधिर्यावत् तावन्नित्यमेवं कुर्यात् । वैशाखमासपूजा वैशाखे मासि पानीयं नादेयं तटाकं कौपं नादंवा प्रभाते नवघटे स्वच्छं स्वादुतोयं संगृह्म, उत्पूय, आदित्यरश्मौ चंद्रकिरणे च, निधाय, द्वितीये हनि सुगंधवासिते नवेघटे संपूर्य, चन्दनो शीरिलादिवासितं वायुशीतं नवेकरके संपूर्य, देवेशाययो दद्यात् ससंवत्सरपानीयदानफलं लभेत् ॥ ६टः 46 SS रेवतीनक्षत्रे महीदेवीसहित देवपूजा तस्मिन्मसि रेवत्यां नहिदेवी प्रादुर्भूता,तस्यांदेवीभ्यांसह देवेरां समविंरातिदिनैरम्यर्च्य,उत्सवस्न्पनादीनि कृत्वा प्रभूतं हविर्निवेदयेत् | विशाखायांपूजा विशाखानक्षत्रे देवं विशेषतोऽभ्यर्च्य, आम्रफलानि बहूनि पयसा सहपाचयित्वा, प्रनिवेद्य, प्रभूतं हृविर्निवेदयेदित्येके ॥ ज्येष्ठमासपूजा ज्येष्ठमासि स्नानतोयम् अमृतवत क्षौमं,सूक्ष्म कार्पास तंतुकृतं वावस्त्रं, देवेशाय योदद्यात्, सोप्येकहायन स्नानतोयदानफलं वस्त्रदान फलं च लब्ध्वा, चिरायुर्भवति ॥ आषाढपूजा आषाढे मासि विधिना अर्ध्यद्रव्याणि संयोज्य, यो दद्यत् ससंव त्सराऽर्ध्यदानफलं लभेत् ॥ श्रावणमासपूजा अथ श्रावणे घृतदधि च निवेद्य, स संवत्सर निवेदन फलं लभेत् । तस्मिन्मासे कृष्णाष्टमी रोहिणीयुक्ता, वियुक्ता वा, जयन्तीति कीर्थ्यते । तस्यां कृष्णार्चनं कुर्यात् । अंकुरार्पणंकृत्वा, तद्रात्रावर्चनावसाने कृष्णमलं कृत्य, आस्थानमंटपे संस्थाप्य, परितः प्रावरणं कृत्वा, नृत्तगेयवाद्यै र्विनोदं कारयित्वा, स्तोत्रैर्जयशद्वैश्च संस्तूय, (स्तुत्य) पटमुद्धत्य, पुष्पाण्यवकीर्य, वस्त्रमाल्यादीनि, विमोच्य, धौतवस्त्रेत्णाऽऽछाद्य, पाद्याद्यैरभ्यर्च्य, तैलाभ्यश्चनं कृत्वा, शुद्धस्नपनविधिना संस्नाप्य, गोक्षीरं नवनीतं च, ‘शन्नो देवी' रिति निवेद्य,तांबूलं प्रदाय,पुष्पांजलिं दद्यात् | निवेदितंक्षीरम् अप्रजाः स्त्रियःपिबन्ति, ताःपुत्रवत्यो भवेयुः । तस्मिन्काले पूर्ववत्प्रतिसरं बध्वा, शयने पंचशयनानि वासांसिवाऽऽस्तीर्य, प्रतिसरंबध्वा, (देवं) शाययीत । प्रभाते स्नात्वा, देवमुत्थाप्य, अष्टोपचारैरभ्यर्च्य, अलंकृत्य, उत्सवोक्तक्रमेण ग्राममालयं वा प्रदक्षिणं कारयेत् । 196 विमानार्चनाकलपे महाशास्त्रे
उस्तवे देवेशं ये सेवन्ते, तेषां भक्तानां ब्राह्मणानां शिरस्सु हरिद्राचुर्णतैलं च, विनिक्षिपेतू। आलयमाविश्य, आस्थानमंटपे संस्थाप्य, स्नपनोक्तविधिना शुद्धस्नपनविधिनावा स्नापयेत् । महाहविः प्रभूतं वा निवेद्याऽलंकृत्य,आलयंप्रदक्षिणीकृत्याऽर्चास्थाने संस्थापयेत् । एतेन उत्सवेन सर्वप्रजावृद्धिः विजयः कीर्त्तिश्च, भवति । इष्टान् कामानवाप्नोति । विष्णुलोके महीयते
प्रोष्ठपदपूजा
प्रोष्ठपदे मासि अपूपादीनि भक्ष्याणि यो निवेदयति ससंवत्सरनिवेदन फलं लभेत् ॥
आश्वयुजपूजा
आश्वयुजिमासि नित्यं मुखवासं यो दद्यात् ससंवत्सरमुखवास दान फलं लभेत ॥
कार्तिकमासपूजा
कार्तिकि मासि देवेशस्य यो दीपं दद्यात्, ससंवत्सरदीप दानफलं लभेत् ॥
कृतिकादीपोत्सवः
ततः तस्मिन्मासे कृत्तिकानक्षत्रयुक्ते वियुक्ते वा पर्वणि दीपंकुर्यात् । देवालयं संशोध्य, पैष्ट्या भूमिमलंकृत्य, देवंविशेषतोऽभ्यच्र्य, उत्सवस्नपनादीनि पूर्ववत्कारयेत् । सायाह्ने बहुदीपार्थं घृते तैलंवाऽऽहृत्य अस्तं द्दीप्य, तथा मुखमण्टपे तदद्वारे च दीपमालां कारयेत, प्रथमावरणे द्वितीये तृतीये चतुर्दश्रु, विदिक्षु च, दीपकूटान् कृत्वा, दीपानुद्दीप्य, दीपपात्रे महदीपं, उज्वाल्य, अधिदेवमाराध्य पश्विमे दीपमंटपे संस्थाप्य, शुभ्राज्योति' (वे०म०प्र०८) रिति दण्डाग्रे दीपं संन्यसेत् । देवं चित्रकक्ष्याध्यैरलंकृत्य, अर्चावसाने अपूपानि प्रुथुकानिबहूनि निवेद्य,अन्यानि भक्ष्याणि निवेद्य, गुळेनमिश्रितानि देवेशाय निवेद्य, महाहविः प्रभूतं वा निवेदयेत् । एवं यः कुरुते स कीर्त्ति श्री विजयान् इष्टान् कामाँश्वाऽवाप्य, विष्णोर्लो केमहीयते इत्याहमरीचः ॥
इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्ते विमानार्चनाकल्पे मासविशेषपूजाविधिर्नाम षट्चत्वारिंशः पटलः ॥४६॥ . . . . पटलः 47 197
अथ सप्तचत्वारिशह् पटलः
शुद्धस्रपनविधिः
अथ शुद्धस्नपनविधिं वक्ष्ये - नित्याचनायां स्नपने चोत्सवे अन्यक्षेषु पुण्यक्षेषु च, शुद्धस्नपनं समाचरेत् । स्नपनद्रव्याणि संभरति, देवागारं प्रविश्य, देवस्यपादयोः पुष्पां जलिं दत्वा, 'परंह’ (वै०म०प्र०८) इति हस्ताभ्यांदेवमादाय अलंकृते मंत्तपेपीतेः प्रतद्विष्णु रीति संस्थाप्य, पात्रे परिच्छदादिपरिवृतं राजवदुपचारं कारयित्वा "त्रीनिपदा" इति इंद्रो ऽभिमन्ते' ति देवस्य पादौ प्रक्षाल्य, ‘विष्णुर्मारक्ष' त्विति धौतेन विमृज्य, विष्णवे नम' इति पुष्पांजलि दत्वा,'शन्नोदेवी' रित्याचमनं ददाति अष्टाक्षरेण मुखंपाणी च धौतेन विमृज्य, 'धृतात्परीति मुखवासं, प्रदाय, विविधै:स्तोत्रैर्मुक्तगेयवायैश्व विनोदं कारयेत्। मुख्यंगौण च ज्ञात्वा, देवेशं प्रणम्य, वस्त्राभरण गंधमालयाभरणादीनि विमोच्य "वसोः पवित्र " मित्यनेन वाससाऽऽच्छाद्य, मुखवासंनिवेद्य तत्काले वैष्णवैर्मत्रैर्जयशद्वैश्च स्तुत्वा,देवेशं प्रणम्य, कार्यं विज्ञापयेत् ।
पूजकः स्वमयेव श्रावयेत् | तद्वाक्यं विष्णोर्वाक्यमिति स्मृत्वा सर्वसमाचरेत् |पुनःपुनः मुखवासं निवेद्य ,विष्णुगायत्र्याधौतेन वस्त्रेण देवस्यस्कंधं समाच्छाद्य , अभावे नव वस्त्रेण, "अतो देवा " इत्यलकान्विकीर्य इदं विष्णु रीति अलकशोदनं कृत्वा तैले सोममभ्यर्च त्रीनिपदे ति तैलं शिरसि संस्त्राव्य, ' सोमं राजान' मिति मर्दीयित्वा , " विष्णोः कर्माणी "त्यावत्याऽऽवर्त्य करोति । अलकान् संबध्य, तद्विष्णो:परमिति परिमिलैः पुष्पमाल्यैरलंकृत्य करौप्रक्षाल्य, स्कंधाद्वस्त्रंविमोच्य," तव्दिप्रास "इत्यंगे अभ्यंजनं कृत्वा, तच्छेषंभक्तेभ्यःप्रदद्यात् । ‘विष्णोर्नुक' मिति शालिपिष्टेन देवेशं परिमृज्य , "तदस्यप्रिय"मितिवर्त्रेणाद्रैणाविमृज्य सकुनसूक्तेव देवमादाय , " प्रतद्विष्णुस्तपत " इति स्नानपीठे , देवसस्ताप्य , पूर्ववप्तादौप्रक्षालय , सौवर्णस्साधनैशचुतपत्र सिराभिर्वा "परोमात्रया विचक्रम" इति दन्तधावनं तालुशोधनं च, भावयति । पूर्ववदचमनं दद्यात्।
एकादश्यां, पर्वणि, नवम्यां, अष्टम्यां च, वजयेत् । तासु कुर्याचेत, राजशत्रु परिपालन ग्रामयजमानयोर्भयप्रदं भवति । दूर्वाक्षतपुष्पाणि 198 विमानार्चनाकल्ये महाशास्त्रे
देवस्य मूर्धादिपादपर्यन्तं, ‘त्रिदव' इति संधौसंधौसंयोज्य, पादयोः प्रक्षिपेत्। वस्त्रादीनि विमोच्य, 'परिलिखित '
मिति आम्लेन संशोध्य, सूक्ष्मसिकताभिः ‘विष्णवे नम' इति यथा बिंबशुद्धिस्तथाशोधयित्वा, ‘वारीश्चतत्त्र' इति शुद्धोदकैरभिषिच्य, पूर्ववद्धौतेन वस्त्रेणाऽऽच्छाद्य, पाद्याचमनं दत्वा, कपूरादि परिमलैर्युक्तेन
हरिद्रापिण्डेन सिनीवाली' तेि देवस्य सर्वागमालिप्य, पूर्ववच्छुद्धोदकैरभिषेचयेत्।
पुनस्संशोध्य, आचमनंदत्वा, वस्त्रमाल्यापैर्विभष्य, नमो वरुण:शुद्ध इति क्षीरिण उष्णोदकैर्वा अभिषिच्य भूरानिलय इति गंधतोर्यै पुनस्संस्नाप्य पूर्ववदूस्त्रमाल्यादिभिरलंकृत्य,'अग्निम्दूत' मिति उपवीतं "सोमस्यतनूरसी " त्युन्तरीयं च , दध्यात् | इदं ब्रह्मपुनीमह इति देवस्य इस्तयोः पवित्रं , संयोज्य ,' तद्विप्रास ' इति चन्दनेन सर्वांगमालिप्य, पाध्यादर्यामभ्यर्च्य , देवेशंप्रणम्य , सहस्त्रधारामभ्यर्च्य पूर्ववत्सहस्रधारयाभिषेचयेत्। अलाभे षोडशादि चतुरन्तं यथालामं कुंभोदकैः ‘वसोः पवित्र'मिति, पुरुषसूक्तेन वा, अभिषेचयेत् । तत्तत्काले चतुर्दिक्षु वेदानध्यापयेत् । स्तोत्रैःजयशद्वैः नृत्तगेयवाद्यश्च घोषयत्। पुनःशुद्धोदकैरभिषिच्य, वस्त्रमाल्यादीनि विमोच्य, अंगंप्रति ‘मित्रस्सुपर्णी’इति प्लोतेन विमृज्य, धातैवस्त्राणोऽऽछाद्य,पाध्याचमनं दत्वा , पुष्पांजलिं दत्वा, शकुनसूक्तेन देवमुद्रुत्य , पूर्ववन्मंटपे पीठे सन्यस्य, वस्त्राभरणगन्धमाल्याद्येरलंकृत्य, पाद्याद्यध्यन्तमभ्यच्र्य,दूवीक्षतगन्धपुष्पाण्येकपात्रे संगृह्म देवस्यपुरतः संस्थाप्य ,सोमम्भ्यर्च्य ,हस्ताभ्यां गृहीत्वा, विष्णुगायत्र्या मकुटोपरि त्रिःप्रदक्षिणमावर्त्य, पुरत निक्षिपेत् । पश्चाद्रक्षादीपविधानेन रक्षादीपं कारयेत्। तत्काले " देवस्यत्वे " त्यादर्शं दर्शयित्वा अणरुक्षरेण देवस्यछत्रचामर परिच्छदादीनि योजयित्वा विनोदमपि कारयेत्।
शकुनसूक्रेन देवमुद्वत्य, हविर्निवेदनस्थाने भूरसीत्या दिनाप्रतिष्टाप्य आसनाध्यैरूपचारैरभ्यर्च्य , पानीयाच मनमुखवासं दत्वा, देवेश मुद्रुत्य , पूर्ववन्मंटपे पीठे सन्यस्च , वस्त्रमाल्यादीनि विमोच्य , अन्यैर्वा स्त्रमाल्याध्यैरलंकृत्य, अपूपादीनेि भक्ष्याणि भोज्यानि विविधानि पकान्यपकानि च विष्णुगायत्र्या अष्टाक्षरेण वा निवेदयेत्। पूर्ववत्पाद्याच मनमुखवासौं दत्वा ,यानमारोप्य , आलयं प्रदक्षिणीकृत्य , देवागारं प्रविश्य , पूर्वस्थाने न्यसेत्। अर्चनंचेजीवस्थाने प्रतिष्ठाप्यार्चयेत्।| पटलः 48 199
आग्रयणविधिः
अथ देवेशस्याग्रयणविधिं वक्ष्ये - शुभे मुहुर्ते कर्तुरनुकूलेनक्षत्रे शाल्यादीन्त्रीहीन् प्रियंग्वादि धान्यानि वा आहृत्य आलयमंलंकृत्य, शुचौदेशे सर्वोपदंशान् पयोदधि घृतगुलान दीपार्थ तैलं च , कदलीचूतपनसनालीकेरपूगफलानि मरीचादीकपूर्व हरिद्राकदालीशाकान् वितत ताम्बूलकदलीपत्राणि नवानि वस्त्राणि, विविधानि पुष्पाणि च, संगृह्म; अाचार्योयजमानश्च वैष्णवैस्सहः सर्ववाद्यसमायुक्तं सर्वालंकारसंयुक्तं, अमितं चक्रं वा पुरस्कृत्य, ग्रामंप्रदक्षिणीकृत्य, आलयंप्रविश्य, अभिमुखे शाल्यादीन् सन्यस्याऽभ्यच्र्य,देवमान्य , धान्यसंग्रहणंकृत्वा , हविष्पाकोक्तविधिना धान्यानि संशोध्य , अवधातं कृत्वा ,संशोध्य , तंडुलान्द्विस्रिश्रवतुर्वाद्रिस्संक्षाल्प नालिकेरगुलमरीचजीरकैर्मिश्रीकृत्य, निधाय, पश्चाद्धर्वीष्यपि बहूनि सर्वेपदंशांश्च नेवा स्थाप्य, अष्टोपचारें रभ्यच्र्य,पात्राणिसंशोध्य, अधिदेवमाराध्य, पुनःप्रक्षाल्य, अभिपाच्यतंडुलान् प्रक्षिप्य, 'देवस्यत्वे' ति घृतेनाभिधार्य, 'अतो देवादिना अभिमृश्य 'आप्यायता' मिति निवेदयेत् ।
आचमनमुखवासं च दत्वा, यथाविधि प्रभूतं हविर्निवेदनं च कृत्वा, नित्याग्निकुंडेचुल्यां वा वैष्णवं, श्रीभूमि देवत्यं, तदालयगतपरिषद्देवानां मूर्तिमत्राश्व, हुत्वा, परिषद्देवेभ्यो निवेद्यशक्तश्वेद्वलिदानं कारयित्वा, देवस्य निवेदित तंडुलान्भक्ताः ब्राह्मणादयः प्राश्नीयुः, एवं आग्रयणं विष्णेर्यःकारेयत् । सोपि धनधान्यसमृद्धिमाप्नोति इति विज्ञायते ॥
इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्ते विमानार्चनाकल्पे सुद्धस्नपना ऽऽग्रयणविधिर्नाम सप्तचत्वारिंशाः पटलः ॥४७॥
अथ अष्टचत्वारिम्शह् पटलः
अथ देवेशस्यस्नपुनविधिं वक्ष्ये - प्रतिष्ठान्ते चोत्सवांते अयने विष्णुव्यतीपाते अन्यसंक्रमणेष्वद्वान्ते युगांते राहुसम्प्लवे गुरुशुक्रोदये मासर्क्षेषु विष्णुपंचदिनेषु राज्ञोग्रामस्ययजमानस्य च जन्मर्क्षे अनावृष्ट्यां महाव्याधिकोपे अन्यस्मिन् काम्ये च देवेशस्य स्नपर्ने कारयेत् । 200 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे
यदिने कर्तुमुद्योगः तहिनाल्पूर्व नवमे ससमे पंचमे तृतीये वा अह्नि अंकुरार्पणं कुर्यात् । अंकुरार्पणादूर्ध्व द्रव्याण्याहरेल् |
नदीसस्य क्षेत्रतटाक दर्भमूलगजदंतोदृतगोविषाणोद्धत कुलीरवास वल्मीकेषुअष्टौमृदोयथालाभं वा गृण्हीयात् ।
हिमवन्मेरुविंध्यविडूर वेदपर्वतमहेंद्रमहाहरिश्चंद्रशतशृंगान् एतान्कुलपर्वतान् अष्टौ यथाक्रमेण धूमस्वेतपीतरक्तश्यामनीलपिंगलकृष्णवर्णान द्वादशांऽगुलोत्सेधान् पश्चांगुलविशालान् अग्रेत्र्यंगुलविस्तृतान् चतुरश्रान् याज्ञित्कैर्वृक्षैः मृदा वा कारयेत् ।
शालिव्रीहियवमुद्रमाशप्रियंगु तिलतिल्वसर्षपाणयष्तैधान्यानि सर्वालाभे यथालाभं वा आहृत्य , अंकुरार्पणोक्तधान्यानां अंकुराश्व , तदभावे दूर्वाग्राणिवा आहरेत् |
श्री रूपो दकुम्भभेरीदर्पणमत्चयुग्मांSकुश शंखा वत्तीनि अष्टुमंगलानि यथाक्रमेण हेमार्क बिम्बफलस्वेतपीतरक्तसंखातिरक्तवर्णान् अष्टुंगुलीत्सेधान चतुरंगुलोच्छ्यपीठयुथान कारयेत् |
एवं पंचप्राग्द्रव्यानि चास्तीर्य , पञ्चगव्यघृतमधुददिक्षीरगंदोधक अक्षतोदकफलोदककुशोदकरत्नोदकजाप्यो दकसर्षपोदकसर्वोशद्युधकानि द्वादश प्रधानानि षोडशांशं कृत्वा , "शुक्रमसी " त्यॆकाम्शम् घृतं "दधिक्रावण " इति दव्यंसंदधि , " आप्यायस्वे " ति त्रिगुनांशं क्षीरं ," शन्नो देवी " रीति वेदांशं गोमयं, सावित्र्यारसांशंगोमूत्रं, एवं योजयेत् एवं पश्चगव्यम् ।
घृतमनतीतपंचदशाहं, पुष्पद्रवणिकं, फलद्रवणिकं वा, मधु,तदलामेनालिकेरजलं , मृणमयपात्रे नग्राहं गव्यं , नासुक्तंदधि ,साध्योदुग्धंक्षीरंश्रेष्ठं, पश्चगव्यादीनि प्रत्येकमाढकंतदर्ध यथालाभं वा संगृह्म, शेषं जलेन पूरयेत् । .
जलपिष्ट चंदनादि गं में गंधोदके र्षपव्रीहि तंडुलैर्युक्तं जलं अक्षतोदकं , कदलीपूगपनसनालिकेरमातुलिंगाध्यैः फलैर्यथालामैयुक्तं फलोदकं , चन्दनाध्यमष्टांशादहीनं प्रक्षिपेत् । कुशैस्सहतंकुशोदकं, नवरत्नैः पंचरत्नैर्वाऽलाभे सुवर्णेन वा संयुक्तं रत्नोदकं, अतोदेवादिभिः षड्भर्मत्रैः प्रणवशतेनाऽभिमंत्रितं जप्योदकं ओषधयः फलपाकांताः सर्वैः त्रिभिरधिकैर्वा संयुक्त सैवौषध्युदकें। पटलः
एद् द्वादशप्राधानद्रव्यसमीपे शुध्दोदक पोणान् कलशान् उपस्नानान् बिल्वपत्रकरवीरनंद्यावर्तपद्यकुमुदानि पुण्यपुष्पाणि।जातीफल कर्पूरोशीरमसूरदमनकमुग्दचणकानांचूर्णम्।अश्वत्थवटमधूकखदिरवञ्जुलाऽसनानांत्वक्चूर्णकषायम्। नदीतटाककूपपल्वलेषु तीर्थोदकानि! सिंहिनकुलव्याघ्रनन्दादित्यसाहयपाठ सहदेवीनां दूर्वावनौषधि हरिद्राणां चूर्णम् सुवर्ण च षड्भाग तण्डुलयुतहरेणु स्थैणेयक पत्राऽगरुयामाककचोर चैरुवालमांसिचन्दनैलालवंगकर्पूरोशीरस्थिरानारदसावन कुस्तुरूणां चूर्णंं सर्वगंधानां चूर्ण । पत्काशाऽपामार्ग भूर्जपत्र नंद्यावर्त करवीर पद्मकुशपत्राणांमूलगंधान्। जातीहिंगुलिक मनःशिलांऽजन गोरोचनधातूंश्च, पुण्यपुष्पाणि नानाद्रव्याणि प्रत्येकं समस्तं अर्धं यथालाभं वा, मृण्हीयात् ॥ नवं सूक्ष्ममहतंप्लोतंवख्त्र, मुत्तरीयं च सौवर्णाभरणानि मणि मुक्तामयं च यज्ञोपवीतं सौवर्णं तांतवंवाऽऽहृत्य । स्नानार्थान् संभारांश्च सँम्रुत्य, आढकपूर्णकलशान् तद्विगुणपूर्ण कलशान् तद्विगुणपूर्णकुंमान् तद्विगुणपूर्णघटान् तत्षड्गुण पूर्णामदधीनीं, प्रस्थपूर्णांश्वरावान् कलशानां पिधानानि यथोचितानि अन्यानि भांडानि खंडस्युटितकाळरहितानिनवानि च अाहरेत् । अथ देवालयाऽभिमुखे पश्चिमे चोत्तरे च ऐशान्यां वा, यथोक्तं स्नपनागारं मंटप, कूटं वा, प्रपां वा, कृत्वा, सर्वत्रवितानध्वजदर्भमालातरंगस्तंबवेष्टनाद्यैः, द्वारेषु तोरणपूर्णकुंभाद्यैरलंकृत्य; परितःप्रावरणं कृत्वा, अभ्यंतरं गोमयेनो पलिप्य; पिष्टतो ययुतेन सूत्रेण पश्चविंशतिभार्ग कृत्वा, तन्मध्ये चैकपदे स्नानवेदिं लोहोपलेष्टकादारु मृत्तिकानामन्यतमेन तद्रेरपीठाद्वहि: प्रतिदिकूभाग मष्टांगुलं, तालं वा, यथोचिताऽऽयामविस्तारां, समचतुश्रां, द्विमेखलां. लोहज़ां षडंगुलोत्सेधां, लोहज़ाद्विगुणांशिलां शिलाद्विगुणामैष्ठकां; ऐष्टिकाद्विगुणां दारवीं दारवीद्विगुणां म्रुनण्मयीं लोहृजोत्सेधां, पादुकादिकरणैर्युक्तां, वियुक्तां गोमुखे रसांऽगुलाऽऽयतवारिमार्गयुतां, मध्येगोलकाऽवगाढयुतां; तद्विगुणविस्तारां च; कारयति । तां वेदिं वस्त्रेणाच्छाद्य; कदल्यादि पत्रैराचाद्य; पोरतः कुशकूर्चान्विन्यस्य; तां परितोऽष्टौपदान् शय्यादेशं हित्वा; तद्बहिः षोडशभागेषु प्रागादि चतुर्दिक्षु चत्वारि पदानि द्वारार्थत्यजेत्। शेषेषु द्वादशभागेषु 2O2
विमानार्चनाकल्ये महाशास्त्रे
द्वादशप्रधान द्रव्यन्यासार्थ व्रीहिभि स्तंडुलैवी गोलकोन्नतां, यथालाभोन्नतां वा वेदिं कृत्वा, बहिरिंद्रादि देवानां ततत्स्थाने द्वादशांगुलविस्तृतानि पीठानि क्रुत्वा,पश्चिमद्वारवामे पंङ्लीशस्य,उत्तरद्वारदक्षिणे विष्वक्सेनस्य च,पीठं क्रुत्वा,वेद्योपरिष्टादीशानांतं जयादीनर्चयेत्। धान्यवेदिं गायत्र्या प्रोक्ष्य ‘सुमित्रान’ (तै०आ०४) इति पङ्तिस्थलमुल्लिख्यः 'हिरण्यपाण' मिति प्रागग्रानुत्नराग्रान्वा दर्भानास्तीर्य,कलशानाह्रुत्य,त्रिगुणैकेनवासूत्रेण यवान्तर,मंगुल्यन्तरं वा,परिवेष्ट्रयाऽ; द्भिःप्रक्षाल्य, धारास्वि'त्युदकं गृहीत्वा, 'इदमापःशिवा' इत्युत्पवनं कुर्यात्। रात्रौ चेदग्निसन्निधौ जलंगृण्हीयात् । एकैकप्रधाना एकैकोपस्नानाश्वेति चतुर्विंशति कलशै: स्नपन मधमाधमम्। एतद्वारिग्रचूर्णसहितमित्येके । एकैकृप्रध्राना, त्रिस्त्रिरुपस्नानाश्वेत्यष्टचत्वारिंशत्कलशैः प्राक्करणैरनुकरणैश्चमहितं अधममध्यमम् । द्विद्विप्रधाना: समसमोपस्नानश्धे, ति प्रक्करणै रनुकरणैस्सामान्यद्रवैश्च संयुक्त मष्टोत्तरशतकलशैः स्नपनमधमोत्तमम् । एकैकप्रथानाष्टोपस्नानाश्वेति केचित्। शताष्टद्विगुणंमध्यमाधमम्, त्रिगुणंमध्यममध्यमं; चतुर्गुणंमध्यमोत्तमम् । । पञ्चगुणमुत्तमाधमं षड्गुणमुत्तममध्यमं, सप्तगुणमुत्तमोत्तमम् । चत्वारिंशिद्धयाधिकसहस्त्रकलशैस्स्नपनमुत्तमोत्तममित्येके। गन्धोदकेरूपस्नानकलशानापूर्य;सप्तभिः पञ्चमि स्त्रिभिर्वादर्भः कूर्चान् कृत्वा; कलशेषु प्रक्षिप्य;पिधानै रपिधाय; सोपस्नानान् द्वादश प्रधानान् द्वादशवखैरावेप्टेयेत् उत्तमम्। अष्टवस्त्रैरावेष्टयेन्मध्यमम्। सोपस्नान् द्वादशप्रधानांश्चतुर्वस्त्रैरावेष्टयेदधमम् । चतुर्वस्त्रैरावेष्टयेदधमम्।द्रव्याधिदेवान् तत्तत्पार्श्वे चैकादशविग्रहै,रष्टविग्रहैर्वाSर्चयेत्। 'प्रणवादिनमोन्तै' स्तन्तन्नाममन्त्रैः पूर्वंतोयं, ततः पुष्पं, पश्चात्तोयं च समर्पयेत् । षट् त्रयोविग्रहा: सर्वत्र सर्वेषामर्चनार्हा इत्येके । । पटलः
अशातकौ नवविधस्नपनविधिः
अथ विभवहीनादशक्तस्य स्नपनं नवधाभवति। प्रमुखे चतुरश्रामेवपङ्तिं कृत्वा, मध्ये पश्चगव्यं, उत्तरे तस्योपस्नान, दक्षिणे गंधोदकं, पूर्वेतस्योपस्नानं, पश्चिमे हृरिद्राचूर्णम् एतैः पञ्चभिः कलशैः स्नपनमधमाधमम् ॥
मध्ये पश्चगव्यं, दक्षिणे गंधोदकं, उत्तरे कुशोदकं,तत्तल्पूर्वेतत्तदुपस्नानं,पश्चिमे ह्रिद्राचूर्णम्,इत्येतैस्सप्तभिः कलशैः स्नपनमधममध्यमम्॥ पूर्ववत्पञ्चगव्यगन्धोदककुशोदकान्,तदुपस्नानांश्च,विन्यस्य,पश्चिमे अक्षतोदकं,वायव्ये तस्चोपस्नानं,नैत्रते हरिद्राचूर्णम् एतैर्नचभिः कलशैः स्नपनमधमोत्तमम्॥ पूर्ववन्नवकलशान्विन्यस्य पूर्वेजप्योदकं न्यसेत्।। एतैर्दशकलशै: मध्यमाधमम् ॥ जप्योदकं, एतैर्द्धाशाभिः कलशैस्स्नपनं मध्यममध्यमम् ॥ पूर्ववन्नवकलशान्विन्यस्य,पूर्व मधु,तदुत्तरे तरचोपस्नानं,दक्षिणे जप्योदकं,एतैर्द्वाशभिः कलशैस्स्नपनं मध्यममध्यमम्॥ प्रमुखे दक्षिणोत्तरं दंडवत्पंक्तिं क्रुत्वा,दक्षिणाद्युत्तरान्तं पञ्चगव्यघृतमधुदधिगुन्धोदकाऽक्षतोदककुशोदकान्विन्यस्य, तत्पूर्वे तदुपस्नानंविन्यस्य, एतैः चतुर्दशभिः कलशैः स्नपनं मध्यमोत्तमम् । एतैस्सह क्षीर, तदुपस्नानं च, विन्यस्य, एतैष्षोडशभिः कलशैः स्नपनमुत्तमाधमम्॥ एतैस्सह दधि, तस्योपस्नानं च विन्यस्य, एतैरष्टादशभिः कलशैः स्नपनमुत्तममध्यमम्। एतैस्सह सर्वौषध्युदकं च, तदुपस्नानं च, विन्यस्य; एतैः विंशति कलशैः स्नपनमुत्तमोत्तममिति विज्न्यायते॥ इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्ते विमानार्चनाकल्पे स्नापनद्रव्यस्य उत्तमोत्तमादिनवविधिर्नाम अष्टचत्वरिंशः पटलः ॥४८॥ 2O4. विमानार्चनाकल्पे महाशाख्ने
अथ आचार्यो यजमानयुतो द्रव्यदेवाराधनार्थमेकं, कलशोद्धरणार्थद्वौ, चत्वारो वा अभिषेकार्थमेकं, होमार्थमेर्कं, होतारमेकें, वरयिल्वा, पूजयेत्। अाचार्यः पूर्वरात्रौ देवेशं विशेषतोभ्यर्च्यः पूर्ववत् शयनस्थाने शयनंसंकल्प्य; तस्मिन् स्नापनंबिंबं, तदलाभे चोत्सवं,तदलाभे कौतुकं,समारोध्य,पूर्ववत्प्रतिसरंबध्वा, शाययित्वा; प्रभाते स्नात्वा आलयमाविशेत् । यजमानः आचार्यादीन्वख्त्रोत्तरीयाद्यैरलंकृत्याऽभिपूजयेत्। आचार्योऽभ्यंतरं प्रविश्य; देवेशं प्रणम्य; उत्थाप्य, पाद्याद्यार्ध्यन्तमभ्यर्च्य; मुखवासं निवेदयेत् । अथवा तत्काले शयनं संकल्प्य; देवमारोप्य प्रतिसरंबध्वा, यामंमुहूर्तं वा, शाययेत् । आसने काले शयनंविना कौतुकंबंधयेदिति केचित् । शकुनसूक्ततोयधारापुरस्सरं वाद्यघोषसमायुक्तं, देवमानीय्य, स्नानवेद्यां प्राङमुक्खमालयद्वारदिङ्मुखं वा 'परं रंह' इति स्थापयित्वा, पाद्याचमनं प्रदाय, यजमानस्य यदुपचार: इष्टस्तंदत्वा, व्रयोदशोपचारै रभ्यर्च्य, प्राच्यामाहवनीयाग्निकुण्डं कृत्वा, आघारं हुत्वा, वैष्णवं जुहुयात्। हौत्रंप्रशंस्यदेवेशंश्वतत्तन्मूर्त्तिमंत्रैरावाह्य;आवाहनक्रमेणनिर्वाप्य स्वाहाकारं कृत्वा, द्रव्यंप्रतिद्रव्याधिदेवत्यंवैष्णवं च हुत्वा; पश्चात् स्नापयेत्। अभिमुखे दक्षिणे वा आसीनस्तद्विंबार्हंतिष्टन्वा देवमानम्य, प्राणायामं कृत्वा; ईशानेंद्रयोर्मध्ये नादेयाद्यमृद एकस्मिन्पात्रे गृहीत्वा;'उदुत्य'मिति सन्यस्य, तासुमेदिनीमभ्यर्च्य,'एकाक्षर' मिित मृदास्नापयेत्। इन्द्रादीशानपर्यन्तं द्वार वामपार्श्वेषु अष्टकोणेषु च,'इदं विष्णु' रिति हिमबदादीन् पर्वतान् सन्यस्य,तेष्वग्रिमभ्यर्च्य 'विश्वेनिमग्नः'इति पर्वतेन प्रदक्षिणं, प्रणामं च, कारयेत् । यमपावकयोर्मध्ये 'शुक्रन्त'इति शाल्यादीनि धान्यानि एकस्मिन् पात्रे संगृह्म; संन्यसेत् । तेषु वायुमभ्यर्च्य; 'प्राणप्रसूति' रिति स्नापयेत् । यमानिलयोर्मध्ये अभ्यन्तरे 'सोमओषधीना' (वै०मध्प्र०२) मिति अंकुरान् सन्यस्य तेषु ताक्ष्र्यमभ्यर्च्य, वितत्यबाण (वै०म०प्र०९) मिति देवमाराधयेत् । द्वारदक्षिणपार्श्र्वेषु, कोणेषु च, 'शसानी (वै०म०प्र०६) ति 2O6 पटलः श्रीवत्सादीन् मंगलान् सन्यस्य; तेष्विन्द्रमभ्यर्च्य ‘त्वं वज्रभृ' (वै०म॰प्र०१) दिति मंगलैः प्रदक्षिणं प्रणामं चकारयेत् । ऐशान्यां सोपस्नानं पश्चगव्यं 'त्र्यंबक’ (वै०म०प्र०३) मिति तस्मिन्शर्वम्, उपस्नाने विश्वान्देवान् समभ्यर्च्य, ‘वसो:पीवत्र' मिति पञ्चगव्येन स्नापयेत् । 'वारीश्चतस्र' इति सर्वोपस्नानैरभिषेचयेत्। पूर्ववत् द्वारोत्तरपदे धृतं 'धृतप्रतीक' (वै०म०प्र०१) इति सन्यस्य; तस्मिन् सामवेदमभ्यर्च्य; उपस्नाने अप्सरसश्चाभ्यर्च्यः ‘अग्नआयाही' ति घृतेन स्नापयेत्। पूर्वद्वारदक्षिणे "यन्मधुन’ (वै०म॰प्र०३-) इति मधु सन्यस्य; तस्मिन् ऋग्वेदम्,उपस्नाने प्राणानावाह्य,अभ्यर्च्य,'अग्निमील'इति मधुना स्नापयेत्। आग्रेय्यां 'दघिक्रावण्णे' ति दधिं संन्यस्य तस्मिन् यजुर्वेदम्,उपस्नाले रुद्रमभ्यच्र्य, इषेत्वोर्जेत्चे ति दध्ना स्नापयेत्। दक्षिणद्वारपूर्व 'शन्नो देवी' रिति क्षीरं संन्यस्य,तस्मिन्नथर्ववेदम् उपस्नाने अश्विनावभ्यच्र्य, 'शान्नो देवी' रिति क्षीरेण स्नापयेत्। दक्षिणद्वारपश्चिमे 'सोमं राजान्' मिति गन्धोदकं विनयस्य,तस्मिन् ऋतूनभ्यर्च्य; उपस्नाने मरुतोऽभ्यर्च्य, ‘अभित्वाशूर' इति गन्धोदकेन स्नापयेत्। नैर्ऋत्याम्, ‘इमा ओषधय' इति अक्षतोदकं सन्यस्य, तस्मिन्काश्यपम्, उपस्नाने बृहस्पतिं चाऽभ्यर्च्य; ‘इमा ओषधय' इति अक्षतोदकेन स्नापयेत् । पश्चिमद्वारदक्षिणे सोमंराजान मिति फलोदकं सन्यस्य, तस्मिन् सोमम, उपस्नाने नागराजमभ्यर्च्य; (जप)देवस्येत्वे' ति फलोदकेन स्नापयेत्। । पश्चिमद्वरोत्तरे ‘यतस्त्वमासा' दिति कुशोदकं सन्यस्य, तस्मिन्मुनीन् उपस्नाने तक्षकमभ्यच्र्य, चत्वारिवा गिति कुशोदकेन स्नापयेत्। वायव्याम् 'अतोदेवा' इति रत्नोदकं सन्यस्य,तस्मिन्विष्णुम् उपस्नाने गंधर्वानभ्यच्र्य; 'नारायणायविद्महे' इतेि रत्नोदकेन स्नापयेत् । उत्तरद्वारपश्चिमे 'ब्रह्मा देवाना'मिति जप्योदकं सन्यस्य,तस्मिन् पवित्र्म्,उप्स्नाने विद्याधरान् अभ्यर्च्य,'पूतस्त'इति जप्योदकेन स्नापयेत्। 2O6 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे
उत्तरद्वारपूर्वे 'चित्र्ंदेवाना' मिति सर्वाषध्यूदक्ं सन्यस्य,तस्मि-त्रादिल्यम्, उपस्नाने अप्सरसश्च आवाह्म अभ्यच्र्य, चल्बारिश्रृंगेति सर्वोषध्युदकेन स्नापयेत् ।
पंज्चगव्यादिद्रव्याणामन्तरे चोष्णोदकेन स्नापयेत् ।
तत्तद्द्रव्यान्तेपूर्ववस्त्र्मविस्रज्य अन्यद्वस्त्रंपरिधाप्य अष्टोपचारैरभ्यर्च्यः करकोदकेन तत्तद्द्रव्यंप्रणवेनप्रोक्ष्यः आदाय; देवं सकृत्प्रदक्षिणं कारयित्वा; अभिषेकं कुर्यात्।
यमनीलयोरन्तरे 'इमास्सुमनस' इति पुण्यपुष्पाण्येकस्मिनपात्रेस्ंग्रुह्म विन्यस्य; तेषु धातारमभ्यर्च्य; धाताविधातेति देवमाराधयेत् ।
नीलवरुणयोरन्तरे 'वन्ध्योन एष' इति जातीफलचूर्णवेन्यस्य; तस्मिनचक्रमभ्यचर्य; ‘ऋचो यजूंषी’ (र्वै०म॰प्र०१) ति चूर्णेन स्नापयेत्|
वरुणोदानयोरन्तरे ‘एतेशत' मिति अश्वत्थादि कषायचूर्णं 'वारीक्ष्चतस्र्’ इति नादेयादि तीर्थतोयं च विन्यस्य, कषायेषुव रुणंतीथेंषु सुब्रह्मण्यं चाभ्यर्च्य; ‘स एषदेव' इति कषायेणोद्वर्त्य ‘ससर्ववेत्ते' ति तीर्थोदकैः स्नापयेत् । -
सोमोदानयोर्मड्ये ‘रुद्रमन्य'मिति सिंहादि वनौषधीः विन्यस्य; तेषु रुद्रमभ्यर्च्य, ‘सामैश्शतांग’ मिति वनौषधिभिर्मार्जयेत् ।
नीलपंक्तीशयोर्मध्ये 'सिनीवाली’ ति हरिद्राचूर्णं सन्यस्य; तस्मिन् देवसनाभिमभ्यच्र्य, अतो देवादिना हरिद्राचूर्णन स्नापयेत् । 'इमे गंधा'इति ईशसोमयोर्मड्ये हरेणु पूव्ं सर्वग्ंधचूर्ण्ं सन्यस्य्, तस्मित्रिंद्रमस्यचर्य;
‘त्वंस्त्री' ति सर्वगन्धेनोद्वर्तयेत् ।
अपोहिटाद्येरुष्णोदकैस्संस्नाप्य; आधमनंदत्वा; 'नारायणायविद्महे' इति एशान्यांप्लेतवस्त्रेत्तरीयाभरण यग्नोपवीत्ं शान्तस्यपक्ष्चिमे पालाशादि मूलगन्धान् तस्यपूर्वे जातिहिंगुलिकादि धातूंश्च सन्यस्य; प्लोते वस्त्रेत्वष्टारं, मूलगन्धे ब्रह्माणं, धातुषु दुर्गा, भूषणे षण्मुखं च, आराध्यः श्वश्भ्रस्यदक्षिणेपार्श्वे पीठंसन्यस्य; तत्रदेवं संस्थाप्य, ‘मित्रस्सुपर्ण' इति प्लोतेन विमृज्य; तेजोवत्से' ति वस्रं, 'सोमस्यतनूरसी' ति उत्तरीयं, 'भूतोभूतेष्वि' त्याभरणं दत्वा; पुष्पादिभिरलंकृत्यः ‘अग्निंदूत' मिति उपवीतं दत्वा, 'त्वं भूर्भुव’ इति मूलगन्धान् स्पर्शयित्वा, बुद्धिमता’ मिति धातुभिरलंकृत्य; पटल: 50
पाद्याद्यैरर्चयेत्|प्रण्वपूव्ंगायनज्यैव् म्रुदादि द्र्व्याणां न्यास्ंक्रुत्वा,तत्तर्दाधदैव्ं समाराध्य; पवमानाद्येर्देवं संस्नापयेदित्येके ॥
ध्रुवाचबेिरस्नपून्ंचेन्मुखमंटपे देवालयाभिमुखे स्नपनालयं कृत्वा;
अलंकृत्य, पूर्ववत्पश्विंशतिभागं कृत्वा, तन्मध्ये द्रोणद्वयपूर्णकुंभं सूत्रेणवेष्टयित्वा; वस्त्रेणाऽऽवेष्टयः अद्भिरापूर्य, सुवर्णनिक्षिप्य, तस्मिन्सर्वतीर्थजलमभ्यर्च्य; निधाय; तं परितः पूर्ववन्मृदादि द्रव्याणां न्यासं कृत्वा; अधिदेवमाराध्य, देवेशंपरितः पीठोध्र्वे पूर्ववजयादीनभ्यच्र्य, कलशानादाय; अभ्यंतर्र प्रविश्य; तथैवस्नापयेत्।
तत्तत्कुंभोदकेन अतोदेवादिभिस्संस्नाप्य अलंकुर्यात् । एष विशेषोऽन्यत्सर्वं समानम् । अथवा बिंबमादायः कनिक्रदादिना अालयंप्रदक्षिणीकृत्य; अास्थाने संस्थाप्यः शुद्धस्नपनविधिना संस्नाप्यप्रभूतंनिवेदयेत् ॥
इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोसे विमानार्चनाकलपे स्नपनविधिनमि एकोनपंचाशत्तमः पटलः ||४९||
अथ पवाशतम: पटल:
.. अथोत्सवञ्चूक्रम् सौवर्णं राजतं ताम्रं आयस्ं दारवं वा कृत्वा, मुानांऽगुलेन, मात्रांगुलेन वा; ध्रुवबेरस्य, कौतुकस्यवा, देहलब्धांगुलेनवा, षोडशुंऽगुलं, द्वादशांऽगुल, मष्टांगुलं वा; समवृत्तं, तस्यापरपदृविस्तारं त्र्यंगुलं, दूव्यंगुलम्, एकांगुलं वा; तन्मध्यघनमेकांगुलुम्, आरकूटस्यूविस्तारं ज्यंगुलं, द्रव्यंगुलं वा, पद्मं, सविशेषम्रयामम् अरणिवेणुपत्रसमानि, चतुरश्राणि वा, चतुर्वेिशंत्यर मुक्तमं, विंशत्यरंमध्यमं, षोडशारमधमम् । न्मून्धंपाश्र्वयोश्ध ज्वालायामंत्र्यंगुलं, प्रभाज्वालासमज्वालावा, तत्पूट्टमध्ये वल्लीसमचतुर्लेक्कायुह्ःश्ऱीत, तस्याधस्तात्पलूक; कुंभतापीधुयुगांगविस्तारोछयाः षण्मात्रायता, उभयोः पाश्र्वयोः द्वौसिंहौ चक्रमुद्धहन्ती वा कारयेत्। दन्त द्रव्येण सहजिमेवकुर्यात्। अंथवा चन्दनेन वृक्षेण वा कुर्यात्।
दण्डायामं चक्रायामात् त्रिगुणं, द्विगुणं, समं वा; षोडशूांऽगुलं, द्वादशांगुल, नवांगुलंबा, मूलनाहं: तदष्टांऽशोन्मग्रन्रह्मे; मूलादूध्र्वक्रमात् कृशदंडादधस्तात्पीठं चतुरंगुलोन्नतम्, अष्टांगुलोन्नतविस्तारायामं, चतुरश्रं, 208 विमानार्चनाकलपे महाशास्त्रे
वृत्तं वा, पद्माकारंअष्टदलैरावृतं कृत्वा, सुदृढं संयोजयेत्। अत्राऽनुप्त सर्वं-शिल्पिशास्त्रेत्कविधिना किरयेत्|
अथवा नवतालेन चक्र्ं मानांगुलेन समांगुल,नवांगुल्,मेकाद्ःशांगुल्ं वा,द्विभुज्ं,प्रांजलीक्रुत्यस्थित्ं,किरीटाद्याभरणान्वित्ं,विभागैकभागं,पीठं, तस्योपरिभागे चक्रविस्तारं मानांगुलेन द्वादशांगुलमुत्तमं, नवांगुलंमध्यमं; षडंगुलमधमम्। अन्यत्सर्वं पूर्ववत् । तस्यशिरश्चक्रंसंयोज्य सुदृढंकुर्यात् ॥
चक्रप्रतिष्ठा
अथ चक्रस्यप्रतिष्टां वक्ष्ये-शुझे कर्तुरनुकूले नक्षत्रे कुर्यात्। तद्दिना त्पूर्वम्ंकुरानर्पयित्वा,तच्चक्र्ंस्ंःशोध्य,वास्तुहोम्ं हुत्वा,पर्यग्नेपःश्चगव्याभ्यां संशोध्य, पुण्यार्ह कृत्वा, जले गव्ये कुशोदके च प्रत्येकमधिवासयेत् । प्रतिमाचेत्। पूर्ववदक्षिमोचर्न तन्मन्त्रेणकारयेत्।
܀ अधिवास्य, आलयाभिमुखे यागशालां कृत्वा, तोरणाचैरलंकृत्य, तन्मध्ये शय्याबेर्देि चक्रस्याऽध्यर्धविस्तारांततृतीयां (तुरीया) शोत्सेर्धा चतुरश्रां क्रुत्वा; तत्प्राच्या मोपास्नाग्निकुण्डं,तत्प्राच्यां स्नाप्नःश्वभ्र्ं च क्रुत्वा; पूर्वेध्युरपराह्ले अधिवासगत्ं चक्रमादाय,शुध्दोद्कैस्स्ंस्नाप्य्;आलयमावेइय्;यज्नलयात्पश्चमेविष्टरे प्राड्ःमुक्क्ं स्ंस्थाप्य; आधार्ं ह्रुत्वा;चतुराढक संपूर्ण खूण्डस्फुटितकालरहितं कुंभं संगृह्य; तलुनापरिवेष्ट्या, अद्भिः प्रक्षाल्य अद्भिरापूर्य; वस्त्राभ्यां वेष्टयित्वा; पश्चरत्नानि सुवर्णं वा पत्रायुधांश्च विक्षिप्य, चक्रस्याऽभिमुखे धान्यपीठे सन्यस्य, च समादाय स्नपनश्वभ्र प्रतिष्ठाप्य; सप्तभिः कलशैः तथैवाऽभिषिच्य; वस्त्रधैरलंकृत्य, शय्यावेद्यां धान्योपरेि पज्नःशयनानि पश्वस्त्राण्यास्तीर्य कुंभं चक्रं च समारोप्य; तदैवप्रतिसरं बध्वा; तन्मंत्रेणशाययित्वा उत्तराञ्छादनं कृत्वा, तथैवहौत्रप्रशंस्य; चक्रादि पश्चायुधान् मूर्त्तिमन्त्रैस्समावाह्म; आवाहन क्रमेण जुष्टाकार स्वाहाकारौ कृत्वा, वैष्णवं सौदर्शनं चक्रगायत्रीं च, अष्टोत्तरञ्शतमावृत्यहुत्वा, रात्रिशेषं व्यपोह्म; प्रभाते स्नात्वा; आलयमाविश्य; चक्रमुत्थाप्य, अभ्यच्र्य मुहुत्तै समनुप्रामे यजमान आचार्यादिभ्यो दक्षिणदद्यात, कुंभं चकं च समादाय, आलयंप्रदक्षिणीकृत्य; अभ्यंतरे मुखमंटपे पटल: 51 वा दक्षिणपार्श्वे कृते पीठे रत्नं सुवर्णं वानिक्षिप्य; तन्मन्त्रेण प्रतिष्टाप्य; तद्वीजाक्षरं सन्यस्य; कुंभस्थांशात्तिं कूर्चेनाऽऽदाय; तन्मन्त्रेण तन्मूर्त्तिमन्त्रैरावाह्य: आसनाद्यैरभ्यर्च्य, हविर्निवेदयेत् । एवं यः कुरुते भक्त्यारिपून्। सर्वान् जित्वा: इष्टान्कामानवाप्य, विष्णुलोकेमहीयते इति विज्ञायते ।
इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोत्के विमानाचनाकल्पे चक्रलक्षणचक्रप्रतिष्ठाविधिर्नाम पंचाशत्तमः पटलः ||५०||
अथ एकप्ंचाशत्तम्: पटल्:
ब्रह्मोत्सवविधिः तत् द्वैविध्यम्
अथदेवेशस्योत्सवविधिं व्याख्यास्यामः त्रिविध उत्सवः, नित्योत्सवः, शान्त्युत्सवः श्रद्धोत्सव इति ।
द्वादशमासेषु एकस्मिन्मासेअद्वंप्रति तत्काले नित्यं संकल्प्य, यः क्रियतेस नित्योत्सव:, भयप्रददुर्भिक्षव्याधिग्रहपीडाद्यशुभशांत्यर्थं संकल्ष्य य: क्रियते स् शत्युत्सव्:|श्रध्दवित्तेयदायुत्के तादा य्:सम्यक्
कियते सःश्रध्दोत्सव्: भवेत्|
उत्सवदिनस्ंक्यातत्काल्ःश्च्
नवाह्ं, सत्पाह्ं, पन्चाह्ं वा प्युत्सव् राञो राष्टस्यग्रामस्ययजमानस्यवा,जन्मर्क्षे प्र्तिष्टादिने विष्णुपञ्चदिनेषु मासनक्षत्रे विषवे अयने वा अवभृधं संकल्प्य, तत्पूर्वे च ऊत्सवदिनं निश्चित्य; तद्दिनं त्रिगुणं द्विगुणंवाकृत्वा; तदादावुत्सवादी वा सार्यध्वजारोहणं कारयेत् ।
ध्वजदण्ड्लक्षणम्
ध्वजदण्डमुजुकृमिकोटररहित मनुद्वेजिनं विमान(स्य)समं पादाधिक मर्धाधिकं पादहीनं अर्धहीनं वा चतुर्वेिशत्यंगुलपरिणार्ह, यथालाभपरिणार्ह वा, वेणुजाति चंपक क्रमुर्क वा अन्यं शुभवृक्षसारं वा; गृहणीयात् । आगस्त्यंवेति केचित् ॥
ध्वजपटलक्षणादि
ध्वजपटमह्त्ं शुध्द्ं हदं, शुक्ल्ं कार्पासतंत्तुनाक्रुत्ं, चतुर्द्शत्रयो21० विमानार्श्वनाकल्पे महाशाखे
दशद्वादशैकादशानवाऽष्टसप्तषड्रस्तानमन्यतमायामं सप्तषट्पंचचतुस्तालविस्तृतं वस्त्रद्वयं संयोज्य, एकंवेति केचित्। केशादीन् परिहृत्य, जलेनपेषयित्वा, अग्रेणाऽग्रं पुछेनपुञ्छंकृत्वा, ऊर्ध्वभागे तत्पटविस्तारार्धाऽऽयतं शूर्पाकारमग्रं, कृत्वा, पटस्याधोभागे तद्विस्ताराऽर्धाऽऽयतविस्तारौ पादौ मध्यादाप्रान्तं क्रमात् कृशौयुक्तितः कृत्वा, अग्रादधः पादोध्र्वे च तिर्यग्यष्टिं वैणवीम्अन्यैः शुभैवृक्षैर्वा, तत्पटविस्तारायामा मंगुलाग्रपरिणाहां योजयेत्।
ध्वजपटे लेख्यगरूडलक्षणम्
एवं क्रुतध्वजपटमध्ये गरुडं मूलबेरस्य बाहुसमं कर्णान्त्ं स्तनान्त्ं नाभ्यन्तं शुध्द्ध्दारसम्ं पादाधिक् मर्धाधिक्ं पादहीन् मर्घहीन्ं वा गर्भगेइस्चार्ध्ं त्रिपाद्ं सम्ं वा एतेष्विष्ट्मानेन नवतालविभागेनव्:-वामपाद्ंसमाकुंच्य्:अपक्षीण्ं ट्क्षिण्ं किंचित्प्रसार्यस्थित्ं; द्विभुजंप्राश्चलिं पक्षद्वययुत्ं सुवर्णवर्णन ललाटे ताम्रचूड्ं नासाग्रं भ्यायवर्ण्ं करपादतलं स्त्काभ्ं नकदःशन्ं श्ंकाभ्ं एवं पंचवर्णयुत्ं सर्वाभरणभुषित्ं सुमुखा ख्क्योरगारूददक्षिणभुज्ं कौबेरमकुटोज्वलं शुकश्र्यामवाससं समेखल किंकिणीजालयुतं हारांगदनृपुरकिरिटसहितं जवेनब्रह्मलोकाद्देवानुत्सवार्थमाहृयं तं च लेखयेत् |
तस्धोर्ध्वेचोभयो: पार्श्वॅयोश्चक्ररांखौदीपधरौ चामरे उपरिछत्रम् अष्टमंगमलान् धूपदीपपात्रे घंटां चंद्रसूर्यो सनकसनत्कुमार्रो च अन्या-निवर्णचिहूनि अधस्तात्पूणंकुभांकुरांश्च् लेखयेत् | अन्यत्र पटं स्रर्व्ं क्रुष्णोन परिपूरयेत्|
ध्वजदंडायामं षड्भागं पश्चभागं चतुर्भागं वा क्रुत्वा एकांशां वैणवीं यष्टिं संग्रुह्म्;दंडाग्रयज्नोत्कव्रुक्षै सन्यैरशुभैर्वा द्वितालायामानि तडण्डाई-विस्ताराणि मध्ये छिद्रमुतानि यष्ट्चाधाराणि त्रीणि समाहूत्य;अचलानि संयोजयेत्|
तेषामग्रे यष्टियोजनार्थ सुषिरं कृत्वा दंडाग्रे यमं यमद्वयं वा वैणवर्माधिक्ं य्ंत्र् बलय्ं क्रुत्वा तत्रैकमाधरं तदर्ध् श्च्क्र्ं तयोर्मध्ये चैक्ं क्र्मेण् संयोज्यतयद्यग्रे द्विभाग त्रिभार्ग वा हित्वा यन्त्रवलयं ताप्रेणाऽऽयसेनवा कृत्वा संयोज्य ध्वजदंडद्विगुणायामां अंगुलम्रपरिणाहांत्रिवृतां तन्तुना रज्युं कृत्वा, संयोजयेत् । दण्डं प्रक्षाल्यः दर्भमालया बेष्टयेत् ।
पट्ल: 51
यूधाधिपाऽक्षहन्तयोःपृष्टे चक्रस्यपृश्यवा षट्तालं पञ्चतालं चतुस्तालं वा व्यापोह्य; पञ्चतालं चतुस्तालंत्रितालं वा अवटं खनित्वा, मध्ये प्राग्दक्षिण पक्ष्विमोत्तरेषु पंचरत्नानि विक्षिप्य; शाल्यादि धान्यं निधाय; तदवटे ध्वजारोहणकालाप्तूर्वं शकुनसूक्तं जपन् ध्वजदनण्डं संस्थाप्य; वाघ्यघोषयुतं ध्वजाग्र यष्टिः यत्र विमानं तद्दिग्गता यथा भवति तथा संस्थापयेत् ।
तन्मूले प्रतिदिक् द्वादशांगुलविस्तारोत्सेधं त्रिवेदि सहितं पीठं कारयेत् ।
अथवा द्वित्रिहस्तायतविस्तारां एकहस्तोत्सेधां एकवेदिं कृत्वा तदूध्वें अष्टदलैरावृतं पद्मं कारयित्वा, आलयाभिमुखे मंटपं प्रपां वा वितानध्वजाधैरलं कृत्य, प्राच्यां ध्वजपटविस्ताराधिकाऽऽयामं तस्यार्धविस्तारं ध्वजस्यपश्चिमे चतुर्विशत्यंगुलायामं चक्रस्योत्तरे तथैव विष्वकूसेनस्य ध्वजस्यपश्र्चिमे चतुर्विशत्यंगुलायामं चक्रस्चोतत्तरे तथैव विष्वकूसेनस्य धान्यैस्त्रिवेदिसहितं पीठं कृत्वा; वायव्यां ऐशान्यांवा कुंडमौपासनं कृत्वाः आघारं हुत्वा; अग्रेः पश्चिमस्यां धान्यपीठे प्राड्मुखं ध्वजं संस्थाप्य, वास्तुहोमं हुत्वा; पर्यग्नि पश्चगव्याम्यां संशोध्य; ‘दभ्द्यः स्वाहेत्यादि गारुडं ध्वाजं वैष्णवं च हुत्वा, तत्तन्मंत्रेणाऽक्षिमोचनं कृत्वा, गवादि दर्शनद्रव्याणि दर्शयित्वा, 'आपोहिष्ठा मयोभुवादिनाऽभ्युक्ष्य; पश्चाच्चतुराढ्कसंपूर्णं कालविहीनं कुंभं तन्तुना परिवेष्ट्च, प्रक्षाल्य, अभ्दिरापूर्य, वस्त्रयुग्मेनावेष्टूच, 'इदमापःशिवा' इत्यमिमृश्य, अक्षतान् स्वर्ण्ं कू कूर्चं च विक्षिप्य; गरुडस्याऽभिमुखे धान्यपीठे सन्यस्य, गरुडंध्यायन् कुंभेऽभसि सामावाह्म, कुंभं गरुडं च तथा स्नानायाऽभ्युक्ष्य; तथैव प्रतिसरं बध्वा; धान्योपरेि पंचंवस्त्राण्यास्तीर्य; शयनं संकल्प्य; अग्निं प्रज्वाल्या हौत्रं प्रशंस्य; ध्वजं गारुडं वैष्णवं च हुत्वा; तद्वीजाक्षरं तस्य हृदये न्यस्य; कुंभस्थां शकिं कूर्चेनादाय; गरुडं ध्यायन् मूर्तिमंत्रैरावाह्य; आनम्य, तन्मंटपे कृते धान्यपीठे ध्वजंपश्र्विमामिमुखं प्रस्थाप्य, पश्र्विमेप्राड्मुखं चक्रं उत्तरे दक्षिणामुखं शान्तं च, संस्थाप्य, गरुडं गरुगायत्र्या शान्तचक्रौ तत्तन्मंत्रेण आसनाद्यैरेकादशोपचारैरष्टोपचारैर्वाभ्यर्च्य; मुद्रान्नं गरुडस्य अन्ययो:शुद्धान्नं निवेद्य; पानीयाचमनमुखवासं दत्वा; पुण्याहं वाचयित्वा; आग्रेय्यां धान्योपरिन्यस्तभेर्यां 'भूतीशं महाभुजं विष्णुभत्कं गदाधर' मिति भूतेशमावाहाल, हविर्निवेघ्य; वस्त्राघैर्वाद्कमलंकृत्य; आचार्यप्राड्मुख् उदड्मुखो वा 'उपश्वासय पृथिवी' मिति भेरीसूत्कं जप्त्वा| 212 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे
यष्टिमादायः दक्षिणेन हस्तेन ‘भूर्भुवस्व’ रिति वदन् त्रिस्संताडयेत् । पश्र्वाद्वादकस्सर्वं वाद्यसमायुक्तां बेरी संताडयेत् ।
पश्वादाचार्यों द्रोणै र्द्रोणार्धेराढकैस्तदर्धं वा तंडुलै:पक्वमन्नं कटाहेप्रक्षिप्य; पक्वैश्र्चमुद्र निष्पावतिलतिल्वापूपसक्तुलाजैःयुक्तं यथालाभैर्वा युतं प्रभूतं बलिमाहृत्य; श्ष्येिन वाहयित्व; वाद्यघोषणपूर्वमेवध्वजं रथे शिविकायां वाऽऽरोप्य अनुचक्रवीशशान्तान्नयेत् । अथवा शिरसाधारयेत् ।
अन्नबलिं अर्ध्यबलिं पुष्पबलिं बलिबेरमारोप्य; आचार्य: पुरतोगच्छेत् । तदालयगतद्वारपालेभ्यो लोकपालेभ्यः विमानपालेभ्योऽनपायिभ्यश्व बलिंदत्वा, ग्रामं गत्वा इन्द्रादि क्रमेण बलिं दद्यात्। पश्चिमविमानं चेद्वेरुणादि क्रमेण बलिं दद्यात् । यस्यां दिशि विमानं तद्दिक्पालकपूर्वमेव बलिंदत्वा, उत्सवं घोषयेत् । ग्रामे 'यज्ञस्यधोषदसी' त्यादियथाकामं तद्दिग्द्देवत्यमंत्रांश्च घोषयेत् । अन्यत्र गद्यैः पद्यैस्तद्देशभाषयाऽन्ययागाधया च घोषयेत्। ‘सर्वे देवास्सवदेिव्यः सर्वे ऋषयःसर्वा ऋषिपन्त्यः, सर्वेपितरः सर्वाःपितृपत्न्यः, सिद्धविद्याधर गरुड गन्धर्व यक्षकिन्नरनागभूताऽसुरराक्षसाद्यष्टादशगणास्सर्वेप्यायां' त्वित्युक्त्वा; घोषयेत् ।
एवं ग्रामं प्रदक्षिणीकृत्य, शकुनसूक्तंजपन् आलयंप्रदक्षिणीकृत्य, विष्वक्सेनानपयिनौ स्वेस्वे देशे प्रतिष्ठाप्य, ध्वजस्थानमविश्य, ध्वजं यानादवरोप्य, पाध्याध्यैरभ्यर्च्य, अनुमान्य, यंन्नरज्जुंसमादाय, ध्वजंघंटायुतं 'स्वस्तिदा विशस्पति' रितेि बध्नीयात् । आचार्य: प्राड्मुख् उदड्मुखो वास्थित्वा, दंडाग्रे 'सुपर्णोसी ति यंत्रेण संयोजयेत् । 'भूरसी त्यादिनामंत्रेण ध्वजदंडस्य मूलं हस्ताभ्या मवलंब्य, 'ध्वजं प्रति प्रतिष्ठापयामि' ति प्रतिष्टाप्य, आसनाघ्यैरभ्यर्च्य, पुण्याहं वाचयित्वा, ब्रह्मघोषं च कृत्वा, मुद्रान्नं निवेद्य, पानीयाचमनमुखवासं निवेदयेत्।
ध्वजस्थ गरुडस्य निवेदितमन्नं पिंडं कृत्वा 'यास्त्रीपुत्रकाम्याअश्नीयात्, सा बलारोग्यायुष्मन्तं पुत्रं प्रसूयेत । यावत् ध्वजारोहणं तावद्धविस्त्रिकालं द्विकाल मेककालं वा निवेदयेत्। जयमत्यछूितं धन्यं ध्वज' मिति चतुर्मिर्नाममंत्रै रहरहस्त्रिसंध्यं सप्तविंशति विग्रहैरर्चयेदित्या हमरीचिः |
इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोके विमानार्चनाकल्पे ध्वजारोहणविधिर्नाम एकपंचाशः पटलः ॥५१॥ पटलः 52
अथ द्विपञ्चशत्तमः पटलः
अथ उत्सवारंभ:- यजमानस्सर्वदोषशान्त्यर्थं विष्णोरुत्सवं कारयेत्। आलयाभिमुखेऽन्यस्मिन् शुझे देशे वा आस्थानमंटपं कूटं वा पश्वहस्तादि भेदेन प्राङ्मुखं दक्षिणामुखं आलयद्वार दिङ्मुखं वा परिकल्य, तत्प्रमुखेद्वा त्रिंशत्स्तंभादिशतस्तंभान्तैः स्तंभैर्युक्तं नृत्तमंटपं कूटं प्रपां वा कृत्वा, प्रपायां मध्ये वर्ष निवारणं कूटं युक्तितः कारयेत् । तत्सर्व वितानध्वजपताक मुक्तादामस्त्ंभ वेष्टन तरंग दर्भमालाघ्यैरलंकृत्य; द्वारेषु तोरणपूर्ण कुंभ दर्भमालाक्रमुकदीपांकरैरलंकुर्यात् | शिबिका रथरंग डोला यंत्र मुखमंटप गज तुरग गरुड सिंह व्याल हंस भ्रमणादीनि यानानिशक्तितः कारयेत्। मालादीप यंत्रदीप हस्तादि दीप शूलदीपादीन्, भेरीपटह मर्दल गोमुख ताल काहल मुरज शंख जर्झर मंजुल दर्दुर शंख श्रृंग धारा वीणा वेणु झल्लरीश्च शक्तित:कारयेत्।
छत्राणि नानाविधानि पेिंछान्यनेकविधानि व्यजनानि चामराणि विविधान् ध्वजान् पताकाँश्च वितान तरंग स्तंभवेष्टनान्याहृत्यः यथोक्तं समित्युष्प दर्भ होमद्रव्य बलिद्रव्यपुष्प ग्ंध धूप दीपार्घ्य द्रव्यं हविर्द्रव्यं नववस्त्रतन्तु हेमरत्न धान्यतंडुलघृतदधिक्षीराणि दीपार्थं घृतं तैलं वा अाहरेत् । हविरर्थं तंडुलं, बहूपदंशगुलफलसहितंभक्तानां ब्राहाणादीनां भोजनार्थानि यानि द्रव्याणि तानिसर्वाणि च संभरता नर्तकान् गायकान् भक्तान् परिचारकाँश्च यत्नेनाऽऽह्वयेत् । आचार्यो यजमानयुतः पूर्वेद्युरेव पूर्वाहे देवेशस्य द्विगुणार्चनार्थं कुंभदेवाराधनार्थं होमार्थं बलिदानार्थमास्थानार्चनार्थंच पश्च पदार्थान् पश्च परिचारकांश्व वरयेत् । तद्गामवासिनस्सर्बे अनन्यतत्पराश्च अलंकृता हर्षयुता भवेयुः । तद्गग्रामवीथीश्र्च संशोध्य; गृहद्वाराणि दीपांकुरोद्कुंभाद्यौरलंकृत्य; देवालयं मृष्ट्सिक्तोपलेपनाद्यै स्स्ंशेध्य; पैष्टूयाभूमिमलंकृत्यः लाजाऽक्षत कुसुमान्यवकीर्य उत्सवं यद्दिने कर्तुमुद्योगः तद्दिनात्पूर्वनवमेसप्तमे पंचमेतृतीये वाहि अंकुरार्पणं कुर्यात् | उत्सवादि दिने प्रभाते सात्वा आचार्या यजमानयुतः प्रथमदिनोत्सवाद्यवभृथान्तं हविष्यशी अनन्यतत्परो नववस्त्रोत्तरीयामरणयुतः पुरुष214 विमानार्चनाकल्पे महाशाख्ने
सूत्कपूर्वमरुणनारायणाद्यष्टाक्षरपारायणं कुर्यात्। तद्दिनेष्वाशौचं न भवेत्। ततो देवालयं प्रविश्य; देवं प्रणम्य; उत्सबबिंबंदेव्यौ च तदलाभे स्नापनं तदलाभे कौतुकं वा आहृत्यमध्याहार्चनांते स्नपनोक्तविधानेन यथाशक्तिकलशैः स्नापयित्वा; अथवा शुद्धोदकैरभिषिच्य; हविर्निवेदयेत्। तदालयगतदेवेभ्यः सर्वेभ्यः परिवारदेवेभ्यश्र्च्यावत्तीर्थान्तं तावस्त्रिकालं द्विगुणं हविर्निवेदयेत्। परिवारदेवानां बिंबाभावे तत्तत्पीठे तथैवाभ्यर्च्य; एक कालं वा हविर्निवेदयेत्। सायाहे यजमानेनआचार्य: शिष्यै स्सार्धं वस्त्रो त्तरीयाभरणैरलंकृतः, चक्रवीशशांतान् सप्तविंशति विग्रहैरभ्यर्च्य; अलंकृत्य; यानमारोप्या, शिरसाधारयन् तीर्थांकुरार्थं मृत्स्ंग्रहणार्थं भत्कानांब्रहाणानांशिरोभिः पालिकादीन्धारयन् वस्त्रमाल्यालंकृतं खनित्रं चाऽऽनीयः सर्ववाद्यसमायुक्तं सर्वालंकारसंयुतं 'विष्णुर्मांरक्ष' त्विति अग्रतोगछेत् । आलयाद् ग्रामाद्वा प्राचीमुदीची मौशनीं वा दिशां गत्वा; संशेध्य, उपलिप्य; तस्मिन् भूलोकवद्वर्त्तुलमुल्लिख्य; तन्मध्ये महींदेवीं ध्रुवबेरस्य बाहुसमांस्तनांतां वा ऊर्ध्ववात्क्रामैशान्यांन्यस्तमौलिकां नैऋत्यांन्यस्तपादां दक्षिणमाकुंच्य, वामंप्रसार्यशचानां, द्विभुजां धृतोत्पलदक्षिणहस्तां ऊरुप्रसारितवामहस्तां यथालामामरणांऽबरान्वितां नवतालमानेनकल्पयित्वा; 'आपोहिष्टाद्यैरभ्युक्ष्य' एकादशोपचारैरभ्यर्च्य; तामनुमान्य; ललाटे बाहोस्तनयोर्वो मेदिनीमिति मंत्रेण 'त्वांखनामी' ति आचार्यः प्राङ्मुखं उदड्मुखोवा खनित्वा; हेमादिपात्रे मृदंगृहीत्वा; वस्त्रैराछाद्य; तत्कमेणग्रामं प्रदक्षिणीकृत्य; देवालयं प्रविश्य; अंकुरार्पणस्थाने मृदंस्न्यस्च; विधिना अंकुरार्पणं कारयेत्॥ इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्ते विमानार्चनाकल्पे उत्सवद्रव्य मृत्संग्रहणविधिर्नाम व्दिपंचाशत्तमः पटलः ॥५२॥ पटलः 53
अथ व्रयः पंचाशत्तमः पटलः
उत्सवविधिः पश्चादालयाभिमुखे दक्षिणे आग्नेयां वा यागशालां षोडशस्तंभसंयुक्तां पंचहस्तादहीनां चतुर्द्वारयुतां एकद्वारयुतां वा मंटर्प कूटं वाकारयति । तां तोरणपूर्कुंभवितानध्वजदर्भमालाद्यैरलंकृत्य; तन्मध्ये अष्टताऽऽलयतविस्तारां चतुरश्रां द्वितालोत्सेधां कुंभवेदिं च कृत्वा; तत्य्राच्यां पूर्ववत्सभ्याग्निकुंडं कृत्वा; उपलिप्य; पैष्ट्चाभूमिमलंकृत्यः वेद्यां दुव्यंगुलोत्सेधानि अंगुलोत्सेधानि वा धान्यान्यास्तीर्यः नवभागं विभज्य; पुष्पदर्भाक्षितानवकीर्य; दीपांकुराष्टमंगलपंचायुधानि परितो विन्यस्य । स्त्रंडस्फुटित कालारहितान् नवान् नवकुंभान् समाहृत्य; एकं द्रोणद्वयपूर्णं प्रधानकुंभं अन्यान्द्रोणपूर्णान् संगृह्य: ‘इन्द्रं नरो न' इति तन्तुना यवांतरं अंगुल्यन्तरं वा परिवेष्ट्य; 'शुचीचे हव्या' इति प्रक्षाल्यः नादेयं तोयं दिवासंगृहा; 'धारा' स्विति वस्त्रेणोत्यूय, उशीरादि गन्धैर्वासयित्वा; ‘इद मापःशिवा’ इति कुंभान् संपूर्य अक्षतं कूर्चं च निक्षिप्य; पृथक् पृथग्वस्त्रयुग्मेनाऽऽवेष्ट्यः नवरत्नानि विष्णुगायत्र्या मध्यादि कुंभेषु संन्यस्य; रत्नाऽलाभे सुवर्णं निक्षिप्य; प्रधानकुंभे पंचायुधानि च सौवर्णानि निक्षिप्य; तत्क्रमेण वेद्यां विष्णुसूक्तेन कुंभान् समारोप्य; तान् पिधानैरपिधाय । सभ्याऽग्निकुंडेत्वाघारं हुत्वा, अाचार्यस्तद्वेद्यां दक्षिणे चोत्तराऽभिमुखस्तिष्टन् प्राणायामं कृत्वा, समाहितो देवं ध्यायन् तन्मध्ये प्रधानकुंभे देवेशं विष्णुं देव्यै च, प्राच्यां पुरुषं, दक्षिणस्चां सत्यं, प्रतीच्यामच्युतं उदीच्यामनिरुध्द्ं, आग्नेय्यांकपिमं नौर्ऋत्यां यग्न्यं, वायव्यां नारायणं; ऐशन्यां पुण्यं च समावाह्यः पाद्याद्यैरभ्यर्च्य; अग्निंप्रज्वाल्य; पश्र्चादौत्सवं बिंबमासाद्य; अष्टोपचारैरभ्यर्च्य, पुण्याहंवाचयित्वा, हेमादि पात्रे तंडुलोपरिन्यस्तं सौवर्णं तां तवं प्रतिसर पूर्ववद्बद्ध्वा; यस्यदेवस्य यजनार्थं प्रतिसरबंधःकृतः तस्य हविः प्रतिषिद्धं तस्माद्रात्नावुत्सवांते स्नानकाले प्रतिसरं विमोच्य स्नापयित्वा; अभ्यर्च्य; हविर्निवेदयेत् । पृश्र्चाद्यज्ञशालामागत्य; अर्ज्ञेिप्रज्वाल्य; परिषिच्य; हौत्रं प्रशंस्य; अतॊ देवाद्यैः विष्णोर्नुकाद्यैः सहस्रशीर्षाद्यैः देवादि तदालयगतपरिषद्देवानां मूर्त्तिमंत्रैश्च हुत्वा; उत्सवाधि दैवत्यं तिथिवारनक्षत्र दैवत्यं च, क्रमाज्जुहुयात् । 28 विमानार्चनाकल्पे महाशाख्ने उत्सवाऽधिदेवत्यं स्रुवेणाज्येन तिथि दैवत्यमुपभृतासाज्येन पकेन वारदैवत्यमाज्येन अग्निहोत्रहवण्या नक्षत्रदेवत्यमाज्येन जुहुयात्। सर्वालाभे तत्तत्स्मृत्वा स्रुवेण ह्येतव्यम् । यावत्संख्याऽऽहुतिः तावत्स मिद्धोमं चरुह्येमं च कुर्यात् । होतव्यसमिदादि प्रथमदिने पालाशं, द्वितीये बैल्वं, तृतीये शर्मि, चतुर्थ नैयग्रोध, पंचमे औदुबरं, षछे चाश्वत्थ, ससमे खादिरें, अष्टमे प्लाक्ष, नवमे पालाश इध्मं जुहुयात्। एतेषामलाभे पालाशमश्वत्थ वा जुहुयात्। आज्यालाभे अाज्यमिश्रचरुणाहोतव्यं । दधिक्षीराज्यमिश्रंलाजमुपजुह्वाऽऽदाय वैष्णवेन जुहुयात् ॥ द्विगुणार्चनाद्यर्थं पद्मादि संग्रहः देवस्य द्विगुणार्चनार्थं कुंभदेवाराधनार्थं, ह्येमार्थं, आस्थानाऽर्चनार्थं, बलिदानार्थ च, प्रथमदिने पर्य, द्वितीये बिल्वपत्र, तृतीये करवीरें, चतुर्थ कुमुदं; पश्चमे नन्द्यावर्त, षछे तुलसीं, ससमे स्थलाराविन्दम, अष्टमे विष्णुक्रान्त, नवमे पंकजम, एतेषामलाभे करवीरं, तुलसीं बा आहरेत्॥ बलिवाहनादीनि पूर्ववत् । कुंभस्थान्देवान् एकादशोपचारैर्वा अभ्यच्र्य, द्विकार्ल हविर्निवेदयेत्। तद्धेद्यां पश्चिमे विष्टरे देवेशं दक्षिणे चक्रं, उत्तरे विष्वक्सेनं च संस्थाप्य; अभ्यच्र्य, पश्चिमे देवाभिमुखे धान्यपीठे बलिरक्षकंच, आराध्य; मुखवासंप्रदाय, देवेशमभ्यच्र्य, हविर्निवेद्य, विधिना अन्नबलिं अध्र्यबलिं पुष्पबलिं। वाआराध्य, चक्रमग्रे, बीश शान्तं बलिबेरं च क्रमेणनयेत्। पूर्ववढेराभावे चक्रादीन् पात्रेषु समावाह्य, अभ्यच्र्य नयेत्। अथवा चक्रं बलिबेरं च नयेत् । पूर्ववत्प्रभूतं बलिमाहृत्यः शिष्येण वाहयित्वा; पुष्पगन्धधूपदीपाऽक्षतयुतं बलिदाता अग्रतो गछेत्। पूर्ववद्द्वारपालादिभ्यः बलिंदत्वा; ग्रामस्य बाह्मवीथ्यां, महत्वे अभ्यन्तरवीथ्यां वा, प्रदक्षिणवशेन 花卒f:53 27 दिक्पालानांमध्ये ब्रह्मणश्च बलिनिर्वापं कारयेत् । ग्राममध्ये विमानं चेत् मध्यादिनवदिक्षुबलि दद्यात् । पश्चिमादि विमानेषु ब्रह्मबलि विना दद्यादित्येके । । यत्रवास्तुविन्यासविशेषो नास्ति, तत्राऽष्टदिक्षु, नवदिक्षुवा, बर्लिक्षिपेत्। पौराणिकी श्रेणी चेत्चतुष्कोणेषुसंधषु सर्वत्र क्षिपेत्। दण्डकक्षेत् दद्यात् । दक्षिणोत्तरंचेत् दक्षिणे यमनिर्ऋति पावकेभ्यो मध्ये ब्रह्मवरुणेन्द्रेभ्यः उतरेकुबेरपवनेशेभ्यो बलिं दद्यात्। नदीतीराद्रि स्थाने (षु) आवरणाद्वहि रष्टदिक्षु क्षिपेत्। अथवा ग्रामो योजनादर्वाक् चेत् तत्रगत्वा बलिमाचरेत्। तस्मिन् स्थाने दभन् विकीर्य, ततदिगीशाय बलि दत्वा, प्रागाद्यष्टदिक्षुसर्वेभ्यो देवेभ्यो, भूतेभ्यो, न्यक्षेभ्यो, राक्षसेभ्यः पिशाचेभ्यः, नागेभ्यो, गंधर्वेभ्यो, अष्टादशगणेभ्यश्च, बलिं दद्यात् उत्तमम् ॥ प्रागादि चतर्दिक्षु सर्वेभ्यो भूतेभ्यो यक्षेभ्यो राक्षसेभ्यो बलिंदद्यान्मध्यमम् । तन्मध्ये तद्दिगीशाय बलिं दद्यात् अधमम् । ततन्नाम्नापूर्वमुदकेंपुष्पं बलिं उदकं च दद्यात् । . एवं इन्द्रादीशानान्तं सर्वेषु स्थानेषु एकं विष्टरं निधाय; तस्मिन् बलिनिर्वापं कुर्यादिति केचित् । एवं क्रमात् प्रदक्षिणवशेन बलिं दत्वा; आलयमाविश्य, भूतपीठे बलिशेषं निर्वपेत् । यदि राज धानी चेत् राजवेश्माभिभुखांऽकणंत्रिधाकृत्वा; पश्चिमभागे प्रासादसमीपे वेंन्द्राय, तत्पार्श्वयोर्जयश्रियै शचीदेव्यै च, द्वारपाश्र्घशशंखपद्मनिधिभ्यां च, बलिंदत्वा सर्वत्र निर्वापणांते 'ये भूता' इत्याकाशे विसृजेत् । अथवा देवेशेन सहाऽग्रतो बलिमेवं क्षिपेत् ॥ शिबिकादियानोत्सवः शिबिकादियानं वस्त्रगन्धमाल्याद्यैरलंकृत्य; दवेशं नानावर्णांबरैर्नवैः कौशेयाद्ये: सूक्ष्मकार्पासतन्तुकृतैश्व रत्नयुतमकुटाऽगदमकरकुण्डल केयूरह्युरकृटिसूत्रोद्बंधनां सुा धमाल्यैनानाविधगंधैश्वाऽल कुर्यात्। अज्ञानादर्थलोभाढ़ा देवस्याऽलंकारे 28 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे होने सर्वहानिर्भवेत्। यत्नेनाल कुर्यात्। वस्त्रं जीर्णस्फुटितमुपयुक्तं वा यो दद्यात् तस्य महत्तरो दोषो भवति । नवं मृदुसूक्ष्मं वस्त्रं यो दद्यात् स ुक्तो विष्णुलोकमहियित्वा, न दोषो भवति । तलप्रति 令 X लोमैर्भक्तियुतैर्वाहनं दोषाय भवति। अकिंचन ब्राह्मणैर्वाहनंतन्मुख्यं भवति । देवेशं प्रणम्य, ‘वेदाह' मिति यानमारोप्यः सौवर्णैः पुष्पैरन्यै वा प्रभामुंटपमलुंकृत्यः यॊजयेत् । नर्तकगायकवादूकाः चामरव्यञ्जनूमयूरतालवितानचुंतादिधरा हेमरजतताम्रपरिच्छदढकवितानध्वजपताकादिधरा: तोयविक्षेपकाश्च जनाः पुरतो गच्छेयुः । छत्रधरा धूपदीपधराः परितो गच्छेयुः । वेदान् जयशद्वान् स्तोत्रादीनि च पठंतोऽनुगच्छेयुः । उत्सवे देवेशं ये सेबंते ते सर्वे पदे पदे यज्ञफल लभेरन्निति भूग्वादयो वदन्ति । तस्माद्रुस्पृश्यस्पर्शंनुं नु दोषाय भवेत् । तद्ग्रामवासिनो जृना यानस्थं देवं स्वेषु गृहेषु दीपांकुराद्यैः प्रत्युत्थानं कृत्वा नुमस्कुर्युः। कदलीचूप्नसुनालिकेराऽपूलाजू पृथुकदीनि ब्राह्मणनीतानि संगृह्याऽमंत्रकं निवेदयेत् । शूद्रानुलोमानीतान्यपकानि निवेदयेत् । प्रतिलोमानी तानि तानि सर्वाणि वर्जयेत्। एवंग्रामं प्रदूक्षणीकृत्य शकुनसूकेना 举 Y 多 受 द्वितीयाहः प्रभृति नित्यंसायंप्रातर्नित्यार्चनान्ते द्विगुणार्चनं हविर्निवेदनं 命 तं ह्येमं बलिदानं च कृत्वा सायंप्रातः एवमेवोत्सवं कारयेत् ॥ इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोके विमानार्चनाकल्पे उत्सवविधिनाम त्रिपंचाशत्तमः पटलः ॥५३॥ te: 53 28 अथ चतुष्पंचाऽ1मः पट-1ः अशक्ती होम बलिदानं च द्विकालंकृत्वा, देवेशं सायले पूर्ववदलंकृत्य, उत्सवं कारयेदिति !! r अतिवातादि दोषे अतिवाताऽतिवृष्टि शत्रुचोरादिभीत्या संकुलेसति आलये प्रथमावरणे द्वितीयेवा बलिनिर्वापनमुत्सवं कारयेत् ॥ अवताराणा मुत्सवे विशेषः अवतागुणामुत्सवं यदि कुर्यात् पूर्वेद्यु रात्रिपूजाक्सने अभ्यच्र्य हविर्निवेद्यः प्रतिसरंबध्वा, शयनाधिवासं कृत्वा; प्रभाते देवमुत्थाप्य; पाद्यांचमानंदत्वा; आस्थानमंटपे सिंहासने विष्ट्रे वा संस्थाप्य; अभ्यच्र्य; राजवदुपचारं कृत्वा; संस्नाप्य; अभ्यर्च्य; गोभ्यस्तृणमुष्टिं प्रदायः; महाहविः प्रभूतं वा, निवेद्युः पानीयाचमूनमुखवासुं दत्त्र्राः सङ्ग्यमेवोत्सवं कारयेत् । हिरण्यपशुधृत तंडुल तांबूलादीन्याचार्याय तच्छिष्येभ्यस्सोदकं दद्यात् । तीर्थदिनात्पूर्वदिने प्राप्तस्संध्यार्चनान्ते पूर्ववद्धोमाद्य सर्वकृत्वा; देवं चित्रर(क) क्ष्यादिना सायुधमलंकृत्य, गजाऽश्वाद्या रूढजनै स्सार्ध मृगयोत्सवं कारयेत्। अथवा अवभृथ दिनात् द्वितीये चतुर्थवा शान्तमल कृत्य; मृगयोत्सवं कारयेत् । तद्रात्रौ पूर्ववत्सर्वकृत्वा, देवंग्रामंप्रदक्षिणंकार यित्वा; अभ्यन्तरंप्रविश्य, संस्नाप्य; अभ्यच्र्य; हविर्निवेद्य, अभ्यन्तरे देवेशमुत्थाप्य; पाद्याधैरभ्यच्र्य; तीर्थस्नानकालान्पूर्व हविर्निवेदयेत् । अन्यत्सर्व पूर्ववत्कारयेत् ॥ उत्सवाधिदेवत्यं तिथिवारनक्षत्रदेवत्यं चक्रमेण वक्ष्ये प्रथमे ब्राह्म, द्वितीये चाऽऽर्ष तृतीये रौद्र, चतुर्धे वासवं, पश्वमे सौम्यं, षष्ठे वैष्णवं, 22O विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे सममे सर्वदेवत्यं, अष्टमे याम्यं, नवमदिने वारुणं च जुहुयात् । t मातृदेवत्यं, चतुर्दश्याम् ऐशं, पञ्चदश्यां सौम्यं च जुहुयात् ।
- सूर्यवारादिषु तत्तद्देवत्यं जुहुयात् । w
‘अग्नये कृत्तिकाभ्यः स्वाहे' त्यादि तत्तन्नक्षत्रे जुहुयात् । वैष्णवं विष्णुसूतं पुरुषसूतं तदालयगतपरिषद्देवानां मूर्त्तिमंत्रांश्च अाज्यमिश्रचरुणा वैष्णवान्तं सायंप्रातर्जुहोति । तीर्थदिने प्रातरुत्सवेकृते तत्राऽऽस्थान मंटपे विष्ट्रे देवं संस्थाप्य, अष्टोपचारै रम्यच्र्य, अभिमुखे गरुड दक्षिणे चक्र उतरे विष्वक्सेनं च धान्य पीठे संस्थाप्य, अभ्यच्र्य, देवाभिमुखे गोमयेनोपलिप्य, धान्यान्यास्तीर्य; (ऊध्वें) उलूखलमुसली सन्यस्य, वस्त्रेणाऽऽवेष्ट्य; तयो: ब्रह्मोशावभ्यच्र्य, हरिद्रायां लक्ष्मीमभ्यर्च्य; पुष्पादीन् संशोध्य; हरिद्रामुलूखले प्रक्षिप्य; ‘अतो देवा दीन् जप्त्वा, आचार्य: किंचिदवघातं कृत्वा, ततो देवदासीभिर्भतैर्वा अवधातं कारयित्वां, चूर्णीकृत्य; कलशान् चतुरो, द्वावेकं वा, पूरयित्वा; वखेणाऽऽङ्छाद्य मभ्यर्च्य; वैष्णवं मंत्रमुच्चार्य; तनोऽभ्यञ्जनं ‘वेदाह' मिति चूर्णना ऽभिषिच्य; तच्छिष्टेन चक्रार्दीश्च अभिषिच्य; तच्चूर्णं चक्रं च समादायः ग्रामं प्रदक्षिणी कृत्यः चक्रसन्निधौ भक्तानां ब्राह्मणानां शिरस्सु तच्चूर्णं विकिरेत् । तचूर्ण किंचिदपि शिरसाधारयेतस्याऽशुभानि विनश्यन्ति। 畵युल्सवाद्यनुगता ये सर्वे ते विप्रसमा:। तस्मा दस्यश्र्यस्पर्शनं न दोषाय | w | မျိုး :ူရှို့ (अपराहे वा) पूर्वाहे देवेश यान मारोप्य; 该 ; तीर्थस्नानाय गच्छेत्। आलयाभिमुखे नुस्सहस्राभ्यामूध्र्वन गच्छेत् । तत्तीरे प्रपांकृत्वा; अलंकृत्य; यस्यां दिशि जलं तदभिमुखं देवं घटी: 56 2. प्रतिष्ठाप्य, अभ्यर्च्य तथैव चक्रादीन् संस्थाप्य; दशाकलशाना हृत्य; तंतुनावेष्ट्यसं शोध्य, सिद्धार्थोदकाऽक्षतोदककुशोदक जप्योदकरत्नोदकैः प्रधानान् पूरयित्वा, उपस्नानान् शुद्धोदकैः पूयित्वा, देवाभिमुखे धान्यवेद्यां मध्ये सिद्धार्थोदकं, पूर्वे अक्षतोदकं, दक्षिणस्यां कुशोदकं, प्रतीच्यां जप्योदकं, उदीच्यां रत्नोदकं च, सन्यस्य; तप्तद्धामपाश्र्वे तत्तदुपस्नान कूलशून् सन्यस्य, वस्त्रेणाछाद्यः अधिदेवान् थ्रादित्याऽप्सुरः क्रमेष्ण अभ्यच्र्य; पुण्याहंकृत्वा; देवंपाद्याद्यघ्यन्तं अभ्यच्र्य, मध्यमादिपश्चकलशोदकैः 'शन्नो देवीः, पूतस्तस्य, इमा ओषधय, अभित्वाशूरं, चत्वारेि वा' गिति ‘वारीश्चतस्त्र' इति सर्वोपस्नानैश्चाऽभ्युक्ष्य; तच्छिष्टोदकैः चक्रंसंस्नाप्य; तच्चक्रं विष्वक्सेनं गरुडं च तीर्थजले निमज्जयेत् । केवलं च क्रेवा निमञ्जयेत्। पश्चात्सर्वेजनास्तत्तीर्थे जले देवसन्निधौ स्नानं कुर्यु । ते सर्वे पापविमुक्ताः विष्णुलोकं गच्छन्ति । देवं शुद्धोदकैस्संस्नाप्य; प्लोतेन विमृज्य; नव वस्त्रोत्तरीयाभरणे कारयित्वा; स्तोत्रैर्जयशद्वैश्च संस्तूय; अभ्यन्तरे स्वे स्वे स्थाने संस्थाप्यः देव्योः चक्रादींश्च समाविंशति भेदैरभ्यर्च्य; विष्णुसूतेन पश्चप्रणामान् कृत्व अटाक्षरेण पुष्यांजलिंदत्वा यज्ञलयंगत्वा, अप्रिंज्वाल्य परिस्तीर्य पूर्णाहुतिं हुत्वाः अग्निंविसृज्यः कुंभवेदिं आसाद्यः कुंभस्थान् देवान् मध्यादि क्रमेण प्रणवेन धुवबेरे समारोपयेत् ॥ बालालय चेत्। कौतुके समारोपयेत् । । 222 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे ध्नेशशास्त्रादीनां गृहेषु स्मशानसमीपे वापीकूपतटाकाऽऽरामस्थानेषु ग्रामचतुस्सीमसु भूतकूरदेवस्थानेषु च एवं बलिं विक्षिप्य अग्निसन्निधौ स्नात्वा; आलयंप्रविश्य, देवं प्रणम्य, ध्वजमंत्रेण ध्वजावरोहणं कृत्वा; तद्रात्रावुत्सवान्तस्नपनं च कारयेत् ॥ तद्दिनात् तृतीयायां पंचम्यां वा रात्र्यामेवं बलिंदत्वाध्वजाऽवरोहणं स्नपनं च कारयेदित्येके । पुष्पयागविधिः अथ पुष्पयागविधिं वक्ष्ये - प्रतिष्ठन्ते चोत्सवांते विषुवे अयने सूर्य दुस्वप्नराष्ट्रविभ्रमदुर्भिक्षाऽनावृष्टिपरचक्रभयमहाव्याधिपीडनादि सर्वोपद्रवेषु च विधिनादेवस्य स्नपनंकृत्वा, तदनंतरे द्वितीयेऽहनि पुष्पयार्ग कुर्यात्। प्रतिशेत्सवौविना अन्येषु विधिनाङ्कुरार्पर्णकृत्वा, कर्मसमारभेत।
- पुष्पाणि सन्यस्य; । नववस्त्रोत्तरी
वीणावेणुमृदंगाद्ये शिक्षादिभिश्च घोषयेत्। प्रागादि चतुर्दिक्षु चतुर्वेदानध्यापयेत्। प्रागादि चतुर्दिक्षु दक्षिणवामयोर्वा आाचार्य ऋत्विजश्च परात्परतरं गुह्याद्रुह्यतरं सर्ववेदार्थसारम् (रभूतं) अष्टाक्षरद्वादशाक्षरं विष्णुगायत्रीं बा जपतः पुष्पाऽश्वलिंपादतो दद्यु. अष्टोत्तरशतावसाने पाद्याद्यघ्यांत मर्चयेत्। ट: 57 223 दुर्गधदुर्मनुष्याधिष्ठितदेशजातानि पुष्पाणि वर्जयेत्। द्यहातीतानि पद्मानि पुराणानि त्यक्त्वा अन्यानि पुष्पाण्याहरेत्। स्तनदध्नं विंशतिकृत्वो दद्यात् उत्तमम् द्वादश कृत्वोमध्यमम् । अष्टकृत्यो अधमम् । एवं कृत्वा महाहविः प्रभूतं वा निवेद्यः पानीयाऽऽचमनं मुखवासं दत्वा, अनुलेपनादीनि कृत्वा, अष्टाक्षरमहामंत्रेण देवं प्रार्थयेत्। वैष्णवं, व्याहृतीश्व हुत्वा, अन्तहोर्म जुहुयात्। ग्राम मालयं वा नृतगीतवाद्ययुत प्रदक्षिणं कारयेत् । एतेनाऽश्वमेधफलं प्राप्नोति । धनकामी धनानि, प्रतिष्ठाकामः प्रतिष्ठां, घ लभेत ! सर्वकामावाप्त्यर्थ, सर्वदोषोपशात्यर्थ, प्रायाश्चित्तार्थ च एतत् कुर्यात्। एतेनाऽचयिां न्यूनं संपूर्णं भवति । अाचार्यादिभ्यो दक्षिणां दद्यात् । एतं न शुश्रूषवे, नाऽभक्ताय, नाऽसंमताय नाऽसच्छिष्याय, नाऽसत्पत्रायदद्यात् । सुभक्ताय सुशिष्याय सुसंयतायैव दद्यात् । इत्याह मरीचिः ॥ अथातो यजमानः श्रद्धया प्रधानाचार्यपूर्वं पश्च पदार्थिभ्यः पंचपरिचारकेभ्यश्च यथोक्तदक्षिणां सोदकं देवसन्निधौ दद्यात् । वैष्णवान् संपूज्य, नर्तकान्गायकान् परिचारकान्(अन्याँश्व) यथार्हपूजयेत्। अत्रोपयुक्तं सर्वं आचार्यायैव दद्यात् । हरेर्देवेशस्योत्सवे प्रवृत्ते तद्वास्त्वंगानां देवानां उत्सवं न कारयेत्। अन्यदेवोत्सवे प्रवृत्ते सौम्यमूर्ते हरे रुत्सेवे न दोषाय भवेत् नराः कल्याणं न कुर्युः । ... . एवं यःकुरुते भक्त्या तस्यकायकृतंपापं तत्क्षणादेव नश्यति । दशपूर्वान् दशावरानात्मानं चैकविंशतिकं देवैरप्य(न)भिलक्ष्यं विष्णोः परमपद नयेत्। त द्द्यामवासिनां सर्वेषां व्याधय: शांतेिं यांति प्रजावृद्धिश्ध भवतीति विज्ञायते । एकाहोत्सवः अथैकाह्येत्सवविधिं वक्ष्ये-राज्ञो ग्रामस्य वा यजमानस्यवा जन्मर्क्षे विष्णुपंचदिनेषु वा आरभेत। तहिनात्पूर्वअंकुरानपयित्वा; संभारानाहृत्य, पूर्वेद्युर्नित्यार्चनावसाने देवंविशेषतोभ्यच्र्य हविर्निवेद्य, रंबध्वा तथैव शाययित्वा; देवमुत्थाप्यः प्रातस्संध्यार्चनान्ते नित्याग्निकुण्डे चुल्यां 224 विमानार्चनाकल्पे महाशाख्ने बा अग्निं परिषिच्य; तीर्थदिन उत्सवाधिदेवत्यं तदालयगतदेवानां मूर्तिमंत्रैश्च अाज्येन, अाज्यमिश्रचरुणा वा, हुत्वा, पूर्ववद्बलंनिर्वाप्यः देवमलं कृत्यः यानमारोप्य; ग्राम मालयं वा सर्ववाद्यसमायुक्तं सर्वालंकारसंयुक्तं प्रदक्षिणं कारयित्वा; अालयमावेश्यः चूर्णसंस्कारं कृत्वाः चूर्णेन स्नाप्य, देवाभिमुखे तथैव पश्चकलशान् सोपस्नानान्विन्यस्य; देवमभ्युक्ष्य; तच्छिष्टतोयेन चक्रमभिषिच्य; तचक्रमादाय; तीर्थ प्रविश्य; निमज्य; जनानीं तीर्थदानं कृत्वा; अन्यद्भस्त्रंपरिधाप्य; अालयमावेश्य; देवं शुद्धोदकैस्संस्नाप्य; गन्धोदकैश्चाऽभिषिच्य; अभ्यर्च्य; महाहविः, प्रभूतं वा, निवेद्य; पानीयाऽऽचमनमुखवासं दत्वा; पूर्वस्थाने संस्थाप्य, अभ्यर्चयेदित्याह मरीचिः ॥ इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्ने विमानार्चनाकल्पे एककालोत्सवादिविधिर्नाम चतुष्पंचाशत्तमः पटलः ॥५४॥ 3re ujitja 9 fidh: UCCI: y मत्स्याद्यवलारविधिः अथ मत्स्याद्यवतारविधिं वक्ष्ये-ग्रामार्दी यथोते देशे पूर्वोत्केषु विमानेषु मत्स्यकूर्मवाराह नारासिंह वामन जामदग्न्य राघव बलभद्रकृष्ण कल्किन इति । एतेषां दशावताराणां प्रत्येकं पूर्वोक्तोद्देशमानेन ध्रुवबेरं निश्चित्य; पश्चान्निर्देशमानं कुर्यात्। मत्स्यस्यलक्षणम्। तत्तत्त्रगुणपूरिणाहंपुच्छ्रमध्यविष्कंभम्, एकांऽगुलमग्रविस्तारं, षडंगुलं,
क्तवत् । एवं ध्रुवबेरं कारयेत्। ल: 85 225 क्वीडात्मक मिति ; निरूप्य; ' यद्वयसृष्ट (बै०म॰प्र०) मिति मंत्रेणाऽष्टोत्तरशतं हुत्वाः कारयेत् । षोडशोपचारमंत्रैः मूर्त्तिमंत्रान् संयोज्य अर्चयेत् । स्नपनोत्सवादीनिसर्वाणि पूर्वोक्तविधिना कारयेत् । कूर्मस्य लक्षणं अथ कूर्मस्य लक्षणं वक्ष्ये - देहलब्धांगुऽलेन एकांगुलं शिरोमानं, द्विमात्रंकण्ठं(कर्णं) एकांऽगुलं, त्र्यंगुलं हृदयान्तं, तत्समं नाभ्यन्तं, त्रिमात्रं पृष्ठान्तं, प्रकोष्ठं पाणितलं प्रत्येकमेकांऽगुलं, तथैवोरुजंघापादतलं, तस्याऽऽयामसमं वैपुल्यं, पञ्चवर्णसमायुक्तं, अंतश्वेतनिभं; तस्याऽऽयामं षड्भागंकृत्वा, द्विभाग त्रिभार्ग वा पीठोनुंग वस्वंगुलविस्तारं पद्माकारं, शेषं युक्त्यैव कारयेत् ॥ ललप्रतिष्ठा तस्यूप्रतिष्ठविशेषं वक्ष्ये - पूर्वोत्यागशालामध्ये शय्याबेर्दि पति: पंचाझीन् परिकल्यूगार्हपत्येप्रधानाष्ट्री हैत्रशंसनंकृत्वा;'अकूपरंकूर्मरूपं विष्णुंवसुधाधर' मिति चतुर्भिः मंत्रैरावाह्य; तथैव जुष्टाकार स्वाहाकारौ कृत्वा, 'रायामीश’ (वै०मध्याप्र०७) इति मंत्रेणाऽटाधिकशतमावत्र्यजुहुयात् । अन्यत्सर्वविष्णोरिव समाचरेत्। कूर्मस्य कौतुकेंविष्णुचतुर्भुजमेव कुर्यात्। तब्रूपं नैवकारयेत्। नित्याचनायां तन्मूर्तिमंत्रैध्रुवबेरमष्ट्रोपचौरैरभ्यच्र्य कौतुकबिबं यथोक्तषोडशोपचारमंत्रैः तन्मूर्त्ति मंत्रान् संयोज्याऽर्चयेत् अन्यत्सर्वंसमानमिति विज्ञायते । इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोते विमानार्चनाकल्पे मत्स्यकूर्मविधिन्म पंचपंचाशत्तमः पटलः ॥५५॥ विमानार्चनकल्पे महाशास्त्रे
अथ षटपंचाशत्तमः पतलः
अथ वराह स्त्रिविधो भवति आदिवारहः प्रमयवराहो यन्यवराह इति |
एतेषां सुखं वराहस्चेव मूर्धादिपादपर्यन्तंंमध्यमशतालेन नयेत् | मूर्ध्न्ः केशान्तं चतुर्मात्रं, तस्माद्दुगंतंभागं- उष्णातं रुद्रमात्रं कलायुतं कंटं कंट्टाद्द्दयांतंह्यदयात् नाभ्यंतं नाभेर्मेड्मूलान्तंत्रयोदशांगुलम् ऊरुत्रयोदशद्व्यं जानुवेदांगुलं ज्ग्यंघोरुसमा तलं भागंतगायां सप्तदशांगुलं नेत्रं त्र्य्यंजगुलं भ्रूनेत्रतत्स्रुक्वंभूतांगुलं स्रुत्क्वाद्वेदांगुलं हनु नेत्रांतर्ं त्रिमात्रं नेचयाम द्वयंगुलं नेत्राच्छोत्रं सप्तांगुलं कर्णतारं द्वियवं त्र्यंगुलं द्विगुणं तदायामम् एकांगुलविस्तारं मुखम् एकांगुलंनेत्रव्यासं नासामूलविस्त्रारं सप्तांगुलं तन्मध्येशरंगुलं नासाग्रंतालं भागार्धमात्रं श्रोत्रं तथैकांगुलं पुरव्यासं अधरंत्रिकलांगुलं तथैव बाहुमूलविस्तारं मध्यम दशतालोक्तमार्गेण कारयेत् ||
आदिवराहस्य
आदिवरहं चतुर्भुजं शंखचक्रधरं सस्यशामनिभं नागेन्द्रफणामणिस्थापितदक्षिणपदं रसातलादुत्क्रमणाय कुंचितवामपादं तदूरौमहींदधानं दक्षिणहस्तेन देव्याः पादौ ग्रुण्हन्तं वामहस्तेन तामुपगूहन्तं मुखेनदेवींजिघ्रन्तं क्रुत्वा; तांमहीं प्रांजलीक्रुतहस्तं प्रसारितपादां पुष्पंबरधरांश्यामाभां किंचिद्देवंसमीक्ष्य व्रीलाहर्ष संयुक्तं सर्वाबरणसंयुतां देवस्यस्तनांतां नाभ्यंतांवा पंचतलेन भानेन कारयेत् ||
प्रलयवराहस्य
अथ वक्ष्ये प्रलयवराहं वामपादंसमाकुंच्य; दक्षिणं प्रसार्य; सिंहासने समासीनं नीलाभं चतुर्भुज शंखचक्रधर मभ्यदक्षिणहस्तं ऊरुप्रतिष्टितवामहस्तं पीतांबरधरं सर्वाभरणभूषितं कारयित्वा; तस्यदक्षिणे देवींमहीं पादंवास माकुंच्य, दक्षिणं प्रसार्य आसीनं श्यामाभां सर्वाभरणभूषितां उत्पमधरवामकरां आसनेनिहितदक्षिणकरां किंचिद्देव समीक्ष्य विस्मयोत्फुल्ललोचनां कारयेत् | पटलः 56 227 यज्ञवरहस्य अथ यज्ञवराहं श्वेथामं चतुर्भुजं शंखचक्रधरं वाम पादं समाकुंच्य दक्षिणंप्रसार्य सिंहासने समासीनं पीतांबरधरं सर्वाभरणभूषितं कारयेत् । तस्य दक्षिणे देवींश्रियं हेमाभां वामपादं समाकुंच्य दक्षिणंप्रसार्य देवींसल्यश्यामनिभां दक्षिणपादमाकुंच्य वामंप्रसार्याऽऽसीनां उत्पलधर दक्षिणहस्तां आसने देवंकिंचित्समीक्ष्य विस्मय लोचनांकारयेत् ॥ त्रयाणां वराहाणां तद्रूपंकौतुकं च बिंबं चतुर्भुजं वा कारयेत् ॥ एषां प्रतिष्ठा एषां प्रतिष्ठाविशेषं वक्ष्ये-पूर्ववद्यागशालां सर्वालंकार संयुक्तां तन्मध्ये शय्यावेदिं चतुर्दिशं तद्भिक्तिसमविस्तारांपादहीनविस्तारां अर्धविस्तारां वा तक्तुरीयांशोत्सेधां तत्परितः पंचग्रीष्व, सभ्ये प्रधानाग्रौ हौत्रशंसन कृत्वा ‘वाराहं वरदं महीधरं वज्रदंष्ट्रिण' मित्यादिवराहस्य; 'गांपृथुगामुर्वी मिति मह्याः; प्रलयवराहं प्रलयहरं भूरिशद्वं जगत्रायक' मिति प्रलयवराहस्य; देव्याः पूर्ववत् । ‘यज्ञवराहं देवमयं यज्ञेशं यज्ञवर्धन' मिति यज्ञवराहस्य; श्रीभूम्योः; पूर्ववत् । एवमावाहनजुष्टाकारस्वाहाकाराँश्च कृत्वा, आदि वराहस्य प्रधानाग्रौ 'क्ष्मोमक' (वै०म०प्र०८) मिति मंत्रेणाऽटोत्तरशतं हुत्वा; प्रलयवरहस्य ‘स्वयमादि’ (वै०मव्प्र-८) रित्यष्टोत्तरशतं हुत्वा; यज्ञवराहस्य ‘यं यज्ञै' (वै०म॰प्र८) रिति मंत्रेणाऽष्टोत्तरशतं जुहुयात् । एष विशेषः अन्यत्सर्वसमानम्। कानितत्तन्नाम संयोज्य षोडशोपचारैरभ्यर्चयेत्। स्नपनोत्सवादीनि सर्वाणि पूर्वोक्तवत्कारयेत्। इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोते विमानार्चनाकल्पे वराहविधिप्रतिष्ठानाम षट्पंचाशत्तमः पटलः ॥५६॥ 228 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे नरसिंहलक्षणं - तदद्वैविध्यम्स्थूणजश्चेति। तयोर्मुखंसिंहस्येव अन्यन्नराकारम्। तस्य मूर्धादि पादपर्यंतं सविंशतिशतांगुलं, शिरो मात्रात्रयं ततो नेत्रसूत्राऽन्तं षण्मात्रं तस्माद्धोणं चतुर्मात्रं तस्मादास्यं द्विमात्रं अधरंद्व्यंगुलं नेत्राद्भ्रूः मात्राऽऽयता शेषं ललाटान्तं तारं, नवांगुलंदृगंतरम, अध्यर्धनवांगुल (त्रि) द्विमात्रं नेत्रायामं तस्यार्धविस्ता रं कनीनिकाया मविस्तारं यवं पंचद्व य iं सितमंडलं मध्येज्योतिर्यवं दृष्टिरष्टांशंतारं पार्श्वयोरुपरिष्टाच्छवेतं शेषंयवत्रय मूर्ध्ववर्म క్ష్యా सटायुतं तीक्ष्णेक्षण अन्यांगायामविस्तारं वराहस्योत्तमार्गण गिरिजस्य लक्षणं नृसिंहदेवं सिंहासने पादं दक्षिणंप्रसार्य; च्यि, མི་ཡས་ မျိုး ཅ कॉम्कुट्युत, या गाणकरमभयंदानंवा, वामंकट्यवलम्वितमूरुस्थं वा, कारयेत् । तद्दक्षिणे देवीं श्रियं वामपादंसमाकुत्र्च्य, दक्षिणं प्रसार्य आसीनां भूषिताम्, वामपाश्र्वे महादेवीं दक्षिणं पादमाकुंच्य वामंप्रसार्याऽऽसीना येत्। अथवा प्रसिं | वामंपादंप्रसार्यअन्यमाकुंच्य; तज्जानूर्ध्वे दक्षिणहस्तं गजहस्तवतूप्रसार्यः वाममूरौसन्यस्यः आसीनं शंखचक्रधरं देवीभ्यां सहितं रहितं वा कारयेत्। स्थूर्णजस्य लक्षणम्। अथ स्थूणजं नारसिंहं सोपाने सिंहासने धामंपादमाकुंच्य, अन्यं सर्वाभरणसंयुक्तं कारयेत् ॥ तस्यकोपशांत्यर्थ पार्श्वयोर्दक्षिणवामयोः श्रीमत्धौ, प्रह्लादं वंदमानं च कारयेत्। दक्षिणे नारदं वीणाहस्तं भित्तिंपार्श्व परित:प्रागार्डेशानान्त मिंद्रादिलोकपालान्वंदमानाँश्व कारयेत्। यानकनरसिंहस्य अध यानकं नारसिंहं वीशस्कंधोपरिष्ठात्, शेषोत्संगेसमासीनं तत्फणैः तदप्रतिष्ठ। अथ नारसिंहप्रतिष्ठाविशेषं वक्ष्ये-पूर्ववद्यागशालां शय्यावेर्दि पंचाग्नींश्वं परिकल्प्य, आहवनीये प्रधानाग्रौ हौत्रशंसनं 'नारसिंहं तपोनार्थ महाविष्णुं महाबल' मिति गिरिजस्य, देव्योःपूर्ववत् । ‘नारसिंहं तपोनाथं भक्तवत्सलं अनंतबल' मिति स्थूणजस्य, देव्यो: लोकपालाना मन्येषां च 'यो वा नृसिंह’ (वै०मध्प्र०७) इति मंत्रेणाऽटोत्तरशतमावर्स्यहुत्वा, शेषंसर्व पूर्वोक्तषोडशोपचारमंत्रैः तन्नाम संयोज्य; अर्चयेत् । स्नपनोत्सवादीनि विष्णोरिव समाचरेत् । । 23O विमानार्चनाकल्पे महाशस्त्रे पटल: ५७ चः ऊर्ध्वपादोभवेत् । एतेषु यथेष्टं रूपं निश्चित्य; पूर्ववच्चतुर्विशतितालविभागेन देव मष्टबाहुं चतुर्बाहुं, अष्टभुजे दक्षिणहस्तैः चक्रशाराऽसिधरं, वामहस्तै: शंखशार्ङ्ग हलमुसधरं; चतुर्भुजे दक्षिणेन चक्रगधरं, वामेनशखंधरं, अभवदानदक्षिणहस्तं, प्रसारितपादेन प्रसरितवासहस्तं, स्थितदक्षिणपादं प्रसारि तत्पृष्ठेकल्पद्रुमम्, इन्द्र, छत्रम् उभयोः पार्श्वयोः जवन जलेशौ चामरधारिणौ तदूर्ध्वे दक्षिणे दिवाकरम् अदक्षिणे निशाकरं तथासनकसनत्कुमारौ च कृत्वा, प्रसारितपादस्योध्र्वभागे ब्रह्माण तत्पादं प्रगृह्महस्ताभ्यां प्रक्षालयंतं, च कारयेत् । पादपाश्र्वे नमुचिं भ्रममार्ण वामपाश्र्व शुक्र विध्नकरं तं मुटिनाप्रहरंत गरूदं , दक्षिणे वामनं तत्पार्श्वे बलिंहेमाभं सर्वाभरणभूषितं सपत्नीकम् हर्षेणकराभ्यांहेमकलशमुध्दरंतं तस्चोर्ध्वेजांबवंतं भेरीतादनपरंच कारयेत्। (अत्रानुक्तं) भृगूक्तविधिना त्रैविक्रमस्यकौतुकंचतुर्भुजमेव कारयेत् । तयोः प्रतिष्ठा वामनत्रिविक्रमयो: प्रतिष्ठाविशेषं वक्ष्ये-पूर्वोक्तयागशालामध्ये शय्यावेदिं परितश्चाग्नीन् पौंडरीकाग्निं च कारयेत् । एकाग्निविधिनाकारयेदिति केचित्। एककुंभे समावाह्म; एकवेद्यां शाययेत्। अन्वाहार्ये प्रधानाग्नौ हौत्रशंसनं 'त्रिविक्रमं त्रिलोकेशं' विष्णुं सर्वाधारमिति त्रिविक्रमस्च। “वामनं वुर्दुं विष्णुं कूपम् अद्विति प्रिय' मिति वाम्।नन्यदेवानां तत्तन्मूर्त्तिमंत्रैरावाहनादीनि कारयेत्। 'योवात्रिमूर्ति' (वै०म॰प्र०८) रिति मंत्रेणाऽष्टोत्तरशतंहुत्वा; अन्यत्सर्वं हरेरिव कारयेत् । नित्यार्चनायां वामनं त्रिविक्रमं च तत्तन्मूर्त्तिमंत्रैरष्टोपचारैरभ्यर्च्य; कौतुकं पूर्ववत् षोडशोपचारमंत्रैः मूर्तिं मत्रं संयोज्य अर्चयेत् । स्नपनोत्सवादीनि पूर्ववत्कारयेत्। इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्ते विमानार्चनकमल्पे नरसिंह वामन न्निविक्रमविधिर्नाम सप्तपंचाशत्तमः पटलः ॥५७॥ 232 विमानार्चनाकल्ये महाशाश्त्रे अथ अष्तपंचाशत्तम: पतल: जमदग्न्यस्य लक्षणम् जमदग्निरामं मध्यमंदशतालमितं द्विभुजं रक्ताभं श्वेतवस्त्रधरं दक्षिणेनहस्तेन परशुधरम् उद्देश्यवामकरं जतामकुटधरं सोपवीतं सर्वाभरणभूषितं स्थितमेव कारयेत् । कौतुकं तद्रूपं चतुर्भुजं विष्णुं वा कारयेत् ॥ तलप्रतिष्ठा अथ प्रतिष्ठाविशेषं वक्ष्ये - पूर्वोक्तयागशालामध्ये शय्यावेदिंपरितः पंञ्चाग्नींश्च परिकल्पय; आहवनीये प्रधानाग्नौ हौत्रं प्रशंस्य, 'रामं ऋषिसुतं विष्णुं परशुपाणि' मिति आवाह्य आहवनीये आज्याहुतीर्हुत्वा: 'विष्णुर्वरिष्ट' (वै०म०प्र०८) इति मंत्रेणाऽष्टोत्तरशतमावर्त्यहुत्वा अन्यत्सर्वपूर्ववदाचरेत्। नित्यार्चनायां ध्रुवबेरं तन्मूर्त्तिमंत्रैरष्टो पच्चरैरभ्यर्च्य, कौतुकं पूर्ववत् षोडशोप चारमंत्रैः संयोज्याऽर्चयेत् । स्नपनोत्सवादीनि विष्णोरिव समाचरेत् ॥ राघवस्य लक्षणम् अथ राधवं रामं स विंशतिशतांऽगुलमितं द्विभुजं त्रिघ्नतस्थितं दक्षिणेन हस्तेन शारधरं वामेन चापधरं शयामाभं रक्तांबरधरं किरीटाद्याभरणाऽन्वितं कारयेत् । अभंगसमभंगमतिभंगमिति त्रिविधं नतमानमाभंगस्य त्रिमात्रं समभंगस्य वेदांगुलमतिभंगस्य शरांगुलं एतेषां पादांगुष्ठांतरमष्टादशांगुलं विंश्त्यंगुलं क्रमेण तत्त्रिभागैक पाष्ण्र्यंतरमापादतलमस्तकं मध्यसूत्रस्य मूर्ध्न: पार्श्चे वामनेत्रसितमंडले वामनासपुष्टेऽ धराहनोर्वामपार्श्वसव्यस्तनस्य दक्षिणपार्श्वे नाभेर्दक्षिणे वामोरुदक्षिणपार्श्वे वामांघ्रिपार्श्व प्रलंबयेत् । एतदाभंगसूत्रं समभंगस्य मुखंत(थो) च्चोक्तं वामस्तनपीठपार्श्व नाभिमध्ये ऊरुमध्ये पाष्ण्र्य मध्येतु प्रलंबयेत् एतत्समभंगसूत्रं। अतिभंगस्य मुखं पूर्ववत्राभेर्वामेवामेरूमध्ये पाष्ण्यंतरेम् च लंबयेत् एतदतिभंगसूत्रम् । शेषं पूर्ववत् । अधिकात् हिक्कासूत्रात् स्तनं द्विमात्रं सूत्रा त्राभि द्विमात्रं सूत्रान्मात्रार्थं जानुनी प्रमते (प्रमिति मति) भंगे अन्यसूत्रनिर्म युक्तितः कारयेत् । पटल: 58 233 दक्षिणहस्तस्च तलाग्नं लाभिदघ्नं श्रोणीदघ्नं वामकोर्परांतरं पार्ष्ण्यतण्रसमं वामहस्तं सचापम् उप्णीषद्वयस्योन्नतं तस्य नीव्रं मुखद्वलयं मौलिपाश्र्वे धनुस्थित राघवं कारयेत्। सीतां देवस्य बाहुसमां देवस्योननवार्धतालेन मानेनाभंगवशा द्रुक्माभां शुकपक्षनिभांबरां सर्वाभरणभूषितां धम्मिल्लबंधयतां करंटिकामकुटयुतां वामहस्ते नोत्फुल्लपद्मधरां प्रसारितदक्षिणहस्तां देवस्यदक्षिणपार्श्र्वे किंचिद्देवं समीक्ष्य विस्मयोत्फुल्ललोचनां कारयेत् ॥ कटकाग्रस्चोत्सेधं स्तनाक्षसमं नामेर्मणिबंधालरं सार्धत्रयोदशांगुलं पार्श्वमध्यबाहुन्तरं ससांप्तंगुलं प्रसारित करतलमध्योर्वतरं द्विमात्रं तच्छ्रोणीबंधांतरं चतुरंगुलं पार्श्र्वमध्यं बाह्वन्तरं रसांगुलं शेषं युक्त्यैव कारयेत् । वामपार्श्र्वे सौमित्रिं देवस्य कर्णातं बाह्वंतंवा कनिष्ठदशातालेन समभंगवशान्मुखमध्यर्धाकागुलम् एव(मि) मष्टाननं भागचतुष्टय मन्यत्सर्वं पूर्ववदुद्दिष्ट मुद्वंध कुंतलं युवराजभूषणान्चितं द्विभुजं रामवत् शरचापधरं सुवर्णावर्णं श्यामांबरधरं समभंगान्वितं कारयेत्। हनूमंतं प्रमुखे किंचिद्दक्षिणमाष्रित्यस्थितं देवस्य स्तनांतं नाभ्यंतं ऊरुमूलांतं वा सप्मतालमितं द्विभुजं दक्षिणेन हस्तेन अास्यं वामेन स्ववस्त्रंच पिदधानं किंचिदूर्ध्वाननं कारयेत् । मूर्ध्नः कला भ्रूअतं तस्मादृक्कलामात्रत्रयंनासिकांतं तथाधरं विंशतिमात्रं जानुं द्रव्यंगुलंजंघासप्तदशांगुलं कलातलं तदायामं दशांगुलं बाहुं विंशत्यंगुल तच्चतुर्थैरहीनं प्रकोष्ठतलं पादायामसमं शेषांगंनरस्चोक्त्ततारान्मात्रोनम् ऊरोर्बाह्णो:करटिमध्येश्रोण्यां च कलोनं पदमात्राविहीनं शरार्धांगुलहीन मंगुलिद्वियवहीनं अत्रानुक्तं सर्वं युक्त्यैव कारयेत् ॥ राघवस्य प्रतिष्टा राघवस्य प्रतिष्ठा विशेषं वक्ष्ये-पूर्वीत यागशालामध्ये शय्यावेर्दि परितः पंचाग्नींश्च परिकल्प्य: सीतालक्ष्मणसंयुक्तं देवं हनुमतासार्धं एकहुंभे संकल्प्य; अन्वाहार्ये प्रधानाग्नौ ह्यैत्रंप्रषंस्य; 'रामं दासरथिं वीरं काकुत्स्थ' मिति राघवस्च, 'सीता मयोनिजांलक्ष्मीं वैदेही' मिति सीताया:, 'रामानुजं 23A विमानार्चनाकल्पे महाशाख्ने सौमित्रिं लक्ष्मीवर्धनं लक्ष्मण' मिति लक्ष्मणस्य, 'कपिराजं हनूमंतं शद्धराशिं महामति' मिति हनूमतश्चावाहनादीनि कारयेत्। 'रायामीश' (वै०म०प्र०७) इति मंत्रेणाऽष्टोत्तरशतं हुत्वा, अन्यत्सर्वं पूर्ववत्कारयेत्। मत्स्याद्यवताराणां रूपभेद एव शक्तिभेदो नैवभवेत् तस्मात्प्रतिष्ठादीनि सर्वाणि विष्णोरिव समाचरेत् । अवताराणां ध्रुवबेरंकौतुकं च प्रत्येकं कर्त्तुमशक्तश्चेत्, पूर्वोक्तएकबेरक्रमेण षण्मानसहितं शिलाजंलोहजं वा कृत्वा; अर्चास्थाने ब्राह्मपदे ध्रुवस्थाने दैविके वा प्रतिष्ठाप्य, षोडशोपचारैर्चयेदित्येके । लक्ष्मणस्य पृथक्प्रतिष्ठाचेत् राघवस्योक्तक्रमेण सीतायाः श्रीदेव्या इव भरतशत्रुघ्नयोश्व रामलक्ष्मणयो रिव सर्वसमाचरेत्। मूर्तिमंत्र एव विशेषः । तथा हन्मतो वायोरिव प्रतिष्ठामाचरेत् । नित्यार्चनायां राघवस्य तन्मूर्त्तिमंत्रैरष्टोप चारैरमभ्यर्च्य; कौतुकस्य पूर्वोक्त षोडशोपचारमंत्रै स्तत्तन्मूर्त्तिमंत्रान् संयोज्याऽर्चयेत् । बलरमस्य अथ बलरामं मध्यमं दशतालमितं द्विभुजं त्रिनतस्थितं दक्षिणहस्तेन मुसलधरं वामेनहलधरं श्चेताभं रक्तवख्नधरं उध्दंधकुंतलं दक्षिणे रेवतीदेवीं पद्मकिंजल्क वर्णा पुष्पांबरधरां दक्षिणेन हस्तेन पद्मधरां प्रसारिवाम हस्तां कारयेत्। तद्रूपं कौतुकं विष्णुं चतुर्भुजं वा कारयेत् ॥ तत्प्रतिष्ठा अस्य प्रतिष्ठाविशेषं वक्ष्ये - पूर्वोत्तयागशालामध्ये शय्यावेर्दिं परितः पंचाग्रींश्च परिकल्प्य; आहवनीये प्रधानाग्नौ हौत्रं प्रशंस्य, 'रामं यदुवरं विष्णुं हलायुध' म्ति रामस्च, 'रेवती मिंविरां लक्ष्मीं रामप्रिया' मिति रेवत्याश्च आवाहनादीनि कृत्वा;'रायामीश'इति मंत्रेणाऽष्टोत्तरशतंहुत्वा; अन्यत्सर्वं पूर्ववत्कारयेत् । नित्यार्चनायां ध्रुवबेरं तन्मूर्तिमंत्रै रष्टोपचारै रभ्यर्च्य; कौतुकंषोडशोपचारमंत्रैस्तन्मूर्त्तिमंत्रान् संयोज्याऽर्चयेत् । स्नपनोत्सवादीनि पूर्वोक्तवत्कारयेत्। इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोत्के विमानार्चनाकल्पे रामत्रयविधिर्नाम अष्टपंचाशत्तमः पटलः ॥५८॥ पतल: अथ एकोनषष्टितम: पतल: कृष्णस्य अथ कृष्णस्यलक्षणं वक्ष्ये - मध्यमं दशतालमितं द्विभुजं श्यामामं रक्तवस्त्रधरं सर्वाभरणभूषितं उध्दंकुंतल दक्षिणेन हस्तेन क्रीदायष्टिधर मुध्ध्तवामकूर्परं हिक्कासूत्रादधोदशांगुलं दक्षिणकरकटकाग्नं नभिदघ्नं वा तस्मात् षट्सप्ताऽप्टदशांऽगुलंनिम्नं, नासग्रात् पादतलान्तं हिक्कासूत्राद्वामेंगुलं सूत्रात्तस्चार्धहृदयं नामेर्दक्षिणे कलांगुलं मेढ्रंभागं वामेजान्वंतं जगती यवं सूत्रान्मात्रत्रयं पाष्णर्यतरम् एवं समभंगसूत्रमन्यत्सर्वम् राघवस्योत्कक्त्। दक्षिणे रूक्मिणीदेवीं हेमाभां धम्मिल्लकुंतलयुतां वा प्रसारितदक्षिणहस्तां सपध्मवामहस्तां, वामपार्श्वे सत्यभामां श्यामाभां धम्मिल्लकुंतलयुतां सोत्पलदक्षिणहस्तां प्रसारितवामकरां सर्वाभरणसंयुक्तां कारयेत्। वामपार्श्चे गरूडं प्रांजलीकृत्यस्थितं कारयेत्। तद्रूपंकौतुकं विष्णुं चतुर्भुजं वा कारयेत्॥ नवनीतनतस्य वामपदंसमाकुंच्य स्थितं दक्षिण मुत्तानकुचितं दक्षिणहस्तममयं नवनीयुतंवा वामंप्रसार्य अनुत्तानं सर्वाभरण भूषितं अंबरहीनं अंबराधारयुतं नवनीतनृत्तरूपं कारयेत्। एवमेव कालियाऽहिफणोपरिस्धितं दक्षिणलकरं सपतकं वामकरेणाऽहिपुच्छं संगृह्य नृत्यन्तं कारयेत्। कृष्ण रूपाण्यसंख्यानि चक्तुं न शक्यानि तस्माद्यथेष्टरूपं कारयेत्॥ तत्प्रतिष्टा अस्य प्रतिष्टाविशेषं वक्ष्ये - पूर्वोक्तयागशालामध्ये शय्यावेदिं परित: पंचग्नीन् पौण्डरीकाग्निं च संकल्प्य; पौंडरीके प्रधानाग्नौ हौत्रंप्रषंस्य, 'कृष्णं पुण्यं नारायणं त्रिदशाधिप' मिति कृष्णस्य; 'रूक्मिणीं सुंदरीं देवीं रमा' मिति रूक्मिण्या:; सत्यभामां सतीं सत्रतीं क्षामा' मिति सत्यभामायाः ; गरूडस्य पूर्ववत्, 'नवनीतनत कृष्णंदेवकीसुतं बालरूप्' मिति नवनीतनटस्य 236 विमानार्चनाकल्पे महाशाख्ने 'कालियमर्दनम् क्रिष्णंगोपाल्ं वतपत्रषशायिन मिति कालियमर्दन्स्य; अन्येषां रुपाणां तत्तत्कर्मनाम संयोज्य; अावाहनादीनि कारयेत् | ‘सत्यस्सत्यज्ञ' (वै०म०प्र०७) इति मंत्रेणाऽटोत्तरशत मावर्त्य हुत्वा, शेषंपूर्ववदाचरेत् । नित्याचनाया ध्रुवबेर मष्टोपचारैः कौतुकंषोडशोपचारमंत्रैः संयोज्याऽर्चयेत् । स्रपनोत्सवादीनि पूर्ववत्कारयेत् ॥ रुक्मिणीसत्यभामयोः पृथक् प्रतिष्ठाचेत् श्रीभूम्योरिव कारयेत् ॥ कर्किण: कर्किणं मध्यमदशतालमितम् अश्वाकारं मुखम् अन्यंनराकारं चतौर्भुजम् शंखचक्रखङ्गखेतकधरं उग्ररुप्ं भेयानकं एवं देवरुपं क्रुत्वा, तद्रूपं कौतुकं विष्णुरूपं चतुर्भुजं वा कारयेत् ॥ तलप्रतिष्ठा अस्य प्रतिष्ठाविशेषं वक्ष्ये - पूर्वोत्तयागशालामध्ये शय्यावेदिं परित:पंचाग्निं च संकल्प्य; पौंडरीके प्रधानाग्नौ हौत्रंप्रशंस्य: ‘कर्कणं विष्णु कामरूपं संहारात्मक मित्यावाहनादीनि कृत्वा;'धूनीवहन्ता' (वै०म॰त्र०७) मित्यष्टोत्तरशतंहुत्वा; अन्यत्सर्वं समानं कुर्यात्। नित्यार्चनायां पूर्वोक्तार्चाक्रमेणमूर्तिसंत्रं संयोज्याऽर्चयेत् । अवताराणां पूर्ववत्न्नेताग्निविधानेन एकाग्निविधानेन वा अग्नीन् संकल्प्य; तत्प्रधानाग्नौ हौत्रशंसनादीनि कारये दित्येके । अादिमूर्तिविधिः अथ अदिमूर्त्तिविधिं वक्ष्ये-अनन्तोत्संगे समासीनं दक्षिणंप्रसार्य वाममकुंच्य दक्षिणहस्त मनंतोत्संगेन्यस्य वामं वामजानूर्ध्वे प्रसार्य चतुर्बाहुँ कृत्वा; तद्दक्षिणे भृगुं वामे मार्कंडेयम् एकजानुक्रमेणाऽऽसादयित्वा, दक्षिणे ब्रह्माणां वामे शंकरं च कृत्वा, तद्रूपं कौतुकं च कृत्वा प्रतिष्ठोतक्रमेण प्रतिष्टांकारयेत् । ‘अादिमूर्त्ति ममितमहिमानं अत्यंताद्भुतं सर्वाधार’ मित्यादिमूर्त्तै: नागराजस्य पूर्ववदावाहनादीनि कारयेत् अन्यत्सर्व पुर्ववदाचरेत्॥ : 50 237 अनन्तशयानस्य अनंतभोगशयने प्रतिष्टाचेत् अनंतशयनादि पञ्चमूर्त्तिमंत्रै रावाहना दीनि कारयेत् । पुष्पन्यासकाले आसीनमेवस्मरेत् । सुप्तंप्रबुद्ध देवेशं जाग्रद्भावेन संयुक्तं हरिं प्रणवेनोत्धाप्य; पादपार्श्वे पञ्चाघांश्च तत्तन्मूर्त्ति मंत्रैस्समार्चयेत्। अनन्तस्यफणापाश्र्वै 'अनन्तं नागराजं सहस्रशीर्ष शेषं विष्णुसख' मिति मूर्त्तिमंत्रैरार्चनं, पुष्पन्यासं कुर्यात्। कौतुकं विष्णुवादिपंचमूर्त्तिमंत्रै: पूर्ववदार्चयेत्। उद्वासनकाले मंत्रेणदेवेशं शाययेत्। भागशयने द्वाराभ्यन्तरे जयां विजयांच समर्चयेत् अन्यत्सवं पूर्ववदाच्रेदित्याह मरीचि:। इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्ते विमानार्चनाकल्पे कृष्ण कल्क्यादिमूर्तिविधिर्नाम एकोनषष्टितमः पटलः ॥५९॥ अथ षष्टितम: पटल: अथ मानुषवासुदेवमायताश्रे विमाने मध्यमदशतालमितं द्विभुजं शंखचक्रधरं, दक्षिणे रूक्मिणीदिवीं, तद्दक्षिणे हलमुसलघरं बलभद्रं तद्दक्षिणे प्रघुम्नं द्विभुजं, क्षुरिकाधरदक्षिणहस्तं, कट्चवलंबित वामहस्तं, तद्दक्षिणे विरिचं चतुबहुंचतुराननं, देवस्य वामपार्श्वे अनिरुद्धं द्विभुजं खङ्खेटकधरं तद्वामे सांबं द्विभुजं दानदक्षिणकरें, तद्वामे गरुङ च कारयेत्। तेषां वर्णाऽबराऽऽभरणानि भृगूत्क विधानेन कारयेत् । देवान् एतान् स्थितानेव संस्थाप्य, तद्रूपंकौतुकं कारयेत्। अथवा विष्णुं चतुर्भुजम् एवं संस्थापयेत् ॥ दैविकवासुदेवस्य । दैविकंवासुदेवं सिंहासनेसमासीन चतुर्भुज शं रं श्रीभूमीभ्यां सहितं तथा दक्षिणवामयोः पूर्वोक्तान् देवान् बलभद्रस्य दक्षिणे देर्वीरेवतीं, प्रद्युम्नस्य रोहिणीं अनिरुद्धस्योषां सांबस्य इंदुकरीं च सहैव स्थापयेत्। एतेषां कौतुक बिंबानि पूर्ववत् कारयेत् ॥ 238 विमानार्चनाकल्ये महाशास्त्रे तलप्रतिष्टा एतेषां प्रतिष्ठाविशेषं वक्ष्ये-पूर्वोक्तयागशालामध्ये शय्याबेर्देि परितः पञ्चग्नीन् पौण्डरीकाग्निं च कृत्वा; अन्वाम्हार्यस्य दक्षिणे च आवसथ्यस्योत्तरेचौपासनाग्निकुण्डे कृत्वा, वासुदेवयोस्सभ्ये बलभद्रस्याऽऽहवनीये प्रद्युम्नस्यान्वाहार्ये अनिरुद्धस्यगार्हपत्ये सांबस्य आवसथ्ये दक्षिणोत्तरयो: औपासनाऽग्निकुण्डयोश्च हौत्रंप्रसंस्य, ‘भद्रेशं पुण्यमूर्तिं वासुदेवं पुण्यात्मक' मिति वैदिकवासुदेवस्य; देव्यो र्मुन्योश्च पूर्ववत्: ‘बलिनं हलधरं नागराजं संकर्षण' मिति बलभद्रस्य 'रोहिणीपतिं प्रद्युम्नं वीरं बलशासन' मिति प्रद्युम्नस्य, पुरूषं सत्य मच्युत मनिरुद्ध' मिति अनिरुद्धस्य सांबं जांबवतीसुतं भद्रं सुंदर' मिति सांबस्य; 'पितामहगरुड्योश्च पूर्ववत् मूर्त्तिमंत्रै रावाहनादीनि कृत्वा सभ्याग्नौ वासुदेवयोः पुरुषसूतम् आहवनीये विष्णुसूक्तम् अन्वाहार्येवैष्णवं, गार्हपत्येविष्णुगायत्रीम्, आवसथ्ये चैकाक्षरादि सूक्तं च प्रत्येकंदशकृत्व: ब्रह्मणोब्राह्मं, गरूडस्यगारूडं तथाहुत्वा; अन्यत्सर्व पूर्ववदाचरेत् ॥ आलेख्यदेवानाम्
अथ आलेख्यदेवानां स्थापनविधि वक्ष्ये-द्विविधमालेख्यं भवति, पटे भित्तौ च तेषां मानांगुलेन समांऽगुलात् द्व्यंगुलमानेषु इष्टमानं विनिश्चित्य; पश्चात्तदुक्ततालविभागेन संऽगोपांगतत्तद्वर्णांबराभरणाद्यैर्युक्तं, नयनानन्दनं समालिख्य, शुभे नक्षत्रे स्थापनं कारयेत् ॥
तत्प्रतिष्ठा
तद्दिनात्पूर्वमंकुरानपूयित्वा; संभारानाहृत्य; पूर्वेद्युरेव पूर्वाहे तत्तद्देवाभिमुखेचऽऽहूवनीयाविग्निकुंडं च कृत्वा आधारान्ते वास्तुहोमांगह्येमौहुत्वा, पूर्ववदक्षिमोचनं कृत्वा, अग्निं सुसंरक्ष्य; बेरशुध्यर्थं उत्पूतैराधावैः
पवमानाद्यै: समभ्युक्ष्य; पुण्याहं वाचयित्वा; तद्रात्रावग्निं प्रज्वाल्य; परिषिच्य; वौष्णवं व्याहृत्यन्तं हुत्वा; तत्तद्देवाभिमुखे धान्योपरि कुंभंसन्यस्य; तत्तद्रूपं मनसाध्यत्वा कुंभेऽभासि समावाह्य; पूर्ववत्सप्तकमशैः तत्तत्कुंभंबिंबंचाभ्युक्ष्य; व्रीहिभि; स्थंदिलंकृत्वा; वस्त्राण्यास्तीर्य; प्रतिसरबंधनं शयनं च समंत्रकं कृत्व; अग्निंपरिस्तीर्य; हौत्रंप्रशंस्य; तत्तन्मूर्त्तिमंत्रैरावाहनादीनि पटलः कृत्वा; तत्तन्मंत्रैरष्टाधिकशतमावर्त्य हुत्वा, रात्रिशेषंव्यपोह्य; प्रभाते स्नात्वा; देवान् प्रणम्यः मुहूर्त्ते प्राप्तॆ तत्तन्मंत्रेणस्थापनं कृत्वा; तत्तद्धृदये तत्तद्भीजाक्षरंन्यस्य; तत्तन्मंत्रेण तत्तत्कुंभोदकेन अावाह्यः पुण्याहान्ते अभिमुखे देशे (धान्यपीठे) देवमभ्यर्च्य, हविर्निवेदयेत् ॥ आचार्यादिभ्यो दक्षिणां दद्यात्। नित्यार्चनामाचरे दित्याह मरीचिः ॥ कर्षणादिप्रतिष्टातं प्रतिष्टाद्वर्चनान्तम् अर्चनादिस्नपनांतं, सपनद्युत्सवांतं प्रकरणं समाप्तम् ॥ इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोते विमानार्चनाकल्पे मानुष वासुदेवादि विधिर्नाम षष्टितमः पटलः ॥६०॥ अथ एकषष्टितम्: पटल: भूपरीक्षादौ प्रायश्चितम् अथ भूपरीक्षादि प्रायश्चित्तविधिं व्याख्यास्यामः - न्यूनातिरिक्तव्याघातेषु प्रायश्चित्तं न कुर्याच्चेत्, विनाशाय भवति । तस्मात्प्रायश्चित्तं समाचरेत् । प्राय इति शद्धेन दोष संपातानां चित्तमिति तस्य प्रतिषेधः तस्मा त्प्रायश्चित्तमित्युच्यते । भूपरीक्षादि क्रियां यस्मिन्नहनि कारयेत्, तस्मिन्नहनि तदर्थ गमनकाले विध्नश्चेत्, वैष्णवं वैध्न्यं च जल्प्वा, दुर्वाक्ये श्रुते ब्राह्यं सारस्वतं च जत्प्वाः देवंध्यायन् गच्छेत् । तत्काले कलहृरुधिरस्रावाऽग्निदाहेषु वैष्णवं, सौम्यं वैष्वक्सेनं, सौदर्शन, गारुड च, लौकिकाग्नौ हुत्वा, पुनरारभेत । भू परीक्षादिकाले तत्पांसुक्षये पूर्णाहुतिं मिन्दाहुतिं च जुहुयात् । तत्तदभिमिमंत्रक्रमेणाऽऽहुतं चेत्, तस्मिन् शुद्धे देशे च औपासनाऽग्निमाधाय; वैष्णवं व्याहृत्यन्तं दशशो जुहुयात् । कर्षणाकाले वृषभे अंगहीने रौद्रं, ब्राह्मं, हलादीनामुक्तवृक्षालाभे प्रमाणहीने च वैष्णवं, सौम्यं, अग्नेयं, प्राजापंत्य च, स्ज्जुच्छेदे वारूणं, सीतायां श्रीदेवत्यं वात्रे(त्र)ज्येष्ठामंत्र, वृषेवायव्यं, अक्षिप्यांवासवं युगे शेषमंत्रं प्रतोये यान्यं, व्याहृतीपर्यन्तं जुहुयात्। 240 विमानार्चनाकल्ये महाशास्त्रे कर्षणकाले कपालास्थितुषकेश वल्मीक पंकसंकरादि दर्शने तद्व्यपोह्य; तस्मिन् पञ्चगव्येनाऽभ्युक्ष्यः सौम्यमाग्नेयं वैष्णवं च जुहुयात् । विष्वक्सेनानपयिनोरर्चनाहीने वैष्णवं, तद्देवत्यं च हुत्वा, पुनरर्चयेत् बीजावापने हीने वैष्णवं, सौम्यं, वायव्यं हुत्वा, बीजदानं कुर्यात्। गो गणनिवेदने हीने वैष्णवं, वैष्वक्सेनं, गारुडं, सौदर्शनं च हुत्वा; पलालभारान् तृणानि वा अास्तीर्य गो गणेभ्यो निवेदयेत् । पददेवताबलौहीने विपरीते वा तत्पददेवतामंत्रपूर्व वैष्णवं ब्राह्मं, वासवं, याम्यं, वारुणं, कौबेरं च हुत्वा; आराध्य; तथैव बलिमर्चयेत् । ब्रह्मपद्याऽवटक्रियायां हीनायां कार्यमारब्धं; वैष्णवं ब्राह्मं वारुणं महीदेवत्यं हुत्वा आरमेत । शकुनपरिच्छेदहीने दिग्देवल्यं आदित्यं वैष्णवं च हुत्वा; दिक्परिच्छेद कुर्यात्। विमानार्थ भू खननकाले शल्यलोष्ठपाषाणादि दर्शने वैष्णवं ब्राह्मं पञ्चभूमिदैवत्यं व्याहृत्यंतै(ती)श्च जुहुयात् । आद्येष्टिकाशिलायावा प्रमाणे हीने अधिके च वैष्णवं विष्णुसूतं च जुहुयात् । तासामग्रविपर्यासे अधोमुखे च दिग्देवत्यं वैष्णवं च हुत्वाः देवाना मादिमं त्रान् जपेत् । तस्मिन्रत्नन्यासे विहीने विष्णुसूक्तं जुहुयात्। गर्भन्यासे विहीने वैष्णवं विष्णुसूक्तं श्रीभूमिदेवत्यं च हुत्वा, विधिना गर्भन्यासं कारयेत् । गर्भभाजने प्रमाणहीने अधिके च सौरं, सौम्य, माग्नेयं च यजेत्। द्रव्याणांसंकरे स्थानविपर्यासे च वैष्णवं, तत्तस्थानाधिदेवत्यं च जुहुयात्। अनुक्ते देशे न्यस्तं चेत्, वैष्णवं विष्णुसूक्तं पुरुषसूक्तं श्रीभूमिदेवत्यं च हुत्वा; तत्तत्स्थाने निवेशयेत् । मूर्घेष्टकाशिलाप्रमाणेहीने अधिके च आद्योष्ठकावत् प्रयश्चितं समाचरेत्। : 6 24 स्थूपिकलेनभातारेच प्रमाणहीने उत्तवृक्षालाभेच वैष्णवं, सौम्य माग्नेयं, श्रीभूमिदेवत्यं च हुत्वा; विधिना कारयेत् । विमाने समामे मासादूध्र्वकलभक्रिया सुधावर्णाऽनुलेपनेषु हीनेषु वैष्णवं, विष्णसूतं, पुरुषुसूक्तं, श्रीभूमि देवत्यं च हुत्वाऽऽरभेत । आग्नेयं भूमिदेवत्यं च हुत्वा, विधिना कारयेत् । आलयस्य कवाटेहीने धात्रादि षड्देवत्यं वैष्णवं श्रीभूमेि देवत्यं च जुहुयात् । प्राकारगोपुरादिषु हीनेषु महत्तरोदोषोभवेत् वंशहानिः शत्रुवृद्विश्व, भवेत् विष्वक्सेने हीने कुलोत्सादनं, भूतपीठे हीने धनधान्यायुष्यहानि:, कूपाऽऽराममहानसपुष्पसंचयस्नानोदकपानीयस्थानस्नपनालयाऽऽस्थानमंटपादिषु हीनेषु तत्सर्वनिष्फलं भवति । तस्मात्सर्वप्रयत्नेन कारयेत् । वैष्णवं विष्णुसूक्तं पुरुषसूतं श्रीभूमिदेवत्यं तत्तदधिदेवत्यं जुहुयात्। अनुभूप्रायश्चित्तम् प्रथमेष्टकादि स्थूपिकीलविन्यासान्तमनुक्तप्रायश्चितं वक्ष्ये - तदालयात्पुरतो दक्षिणे वा पद्माग्नौवैष्णवं विष्णुसूतंपुरुषसूतं श्रीभूमिदेवत्यं स्थूप्याद्युपाननाऽन्तरंगनामभिरंगहोमं 'दद्भ्यः स्वाहा दीन् ब्राह्मरौद्र वैध्नं अग्नेयंदुर्गासूतं प्राजापत्यं च, जुहुयात् । । चेत्, तदाभिचारिकं भवति, ग्रामस्य यजमानस्य राज्ञो राष्ट्रस्य च विनाशो भवति । तस्मान्महाशान्तिं त्र्यहं हुत्वा, वैष्णवान् संपूज्य, ब्राह्माणान् भोजयित्वा;'क्षमस्वेति देवंप्राथ्र्य बालालये प्रतिष्ठाप्य, धुक्बेरंध्रुवाचबेरें वा, स्थापयेत्। प्रायश्चित्तविधिर्नाम एकषष्टितमः पटलः ॥६१॥ 242 विमानार्चनाकल्पे महाशाखे 3Fe fÈGfèČCH: UųCČTI: धुत्रबेरस्थानहीनादौ प्रायश्चित्तम् समामे विमाने मासादृथ्र्व ध्रुवबेरस्थापने होने वैष्णव, विष्णुसूत, वैष्णवान्संपूज्य, आचार्याय दक्षिणां दत्वा; ब्राह्मणान्भोजयित्वा; आरभेत॥ मासद्धयातीते द्विगुणम् । त्रिमासे अतीते त्रिगुणम् । एवं संवत्सरांतं वर्धयेत्। संवत्सरेतीतेतु महत्तरो दोषो भवति। जुलाधिवासुत्पूिर्वं ध्रुवबेरस्यां गह्रुनिश्चेत्, वैष्णवं, विष्णुसूक्तं, पुरुषसूक्तं, श्रीभूमिदेवत्यं, दद्भ्यःस्वाहेत्यंगहोमं जुहुयात् । आचार्याय दक्षिणां दत्वा संधानयोग्यं चेदपरं बेरं समाहरेत् । कंशांतिंहुत्वा, तद्वेरंभूमौ पिधाय, वास्तु होर्म हुत्वा, पर्यनि पश्चगव्याभ्यां ` संशोध्य; तद्धेरं परितः पूर्ववत् बलिं दत्वाः देवान् समाराध्य; पश्चात्समंत्रकं संगृह्य, विधिना स्थापयेत् । झाणी संधकृत्याकृत्वा, अयुक्तं विधिवत् त्यत्काः पुनर्बरंसमाहृत्य स्थापिते महाबेरे मासादूध्र्व संस्कारहीने वा, अब्जाऽग्नौ। वैष्णवं, विष्णुसूक्तं, पुरुषसूतं श्रीभूमिदेवत्यं, ब्राह्यं, रौद्रं, पारिषदं, हुत्वाऽऽरभेत । पुनस्संस्कारं बेरस्य शिलाशूलग्रहण मन्यत् सर्वं च कृत्वा पुनः प्रतिष्ठांकारयेत् इत्याह मरीचिः । W इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्ते विमानार्चनाकल्पे धुवबेरस्थापनहीनादि प्रायाश्चित्तविधिनमि द्विषष्टितमः पटलः R पर: 63 243 अथ द्विषष्टिः पटलः कर्षणादि पुनः संस्कारः अथ कर्षणादि पुनस्संस्कारविधिं वक्ष्ये-तत्राऽऽलये तृणगुल्म च, कृत्वा;आलयख्योत्रे वास्तुहेमंडुत्वा; पुण्युहान्तेपर्यनिंकृत्वा, पक्ष्ग्व् स्समभ्युक्ष्यः कर्षणार्थमालयाऽभिमुखे व्रीहिभिः स्थंडिलंकृत्वा; देवेशं, विष्वक्सेनम् अनपायिनं च अभ्यर्च्य हविर्निवेद्यः सुवर्णेन हृलंकृत्वा; आचार्यो हस्तेन गर्भागारादि सर्वत्र विष्णोर्नुकाद्यैः कर्षयित्वा यथोक्तानि बीजानि भारमर्धवा हृत्याऽभ्युक्ष्य; तस्मिन् सोममभ्यर्च्यः विष्णु गायत्र्या अभिमंत्र्य, 'सोमंराजान' मिति सर्वत्र वापनंकृत्वा, तस्योपरेि दूर्वादितृणभारानास्तीर्यः तान् गोदानसूतमुच्चार्य, गो गणेभ्यो निवेद्यः द्वत्रिंशद्देवानां, नागादीनां पश्चविंशद्देवानां, स्त्यादीनां चतसूणां च, द्रोणे: द्रोणार्धर्वा तण्डुलैरेकपात्रे चरूं पत्का; सधृतं बलिमाहृत्य; पूर्वमुदकं पुष्पं बलिं उदकं च, तत्तनाम्ना द्वा. आल्यं संशोध्य; 'आद्येष्ठकार्थ दिग्देवत्यं च हुत्वाः चतुर्वेदादि मंत्रान् देवं ध्यायन् जप्त्वा; अद्येष्टका स्थानं संस्पृश्य अन्तः परिषेकं कृत्वा, अग्निंपरिस्तीर्यं, गर्भविन्यासार्थवैष्णवं, विष्णसक्तं तं श्रीसूक्तं महीसूतं दिग्देवत्यं च हृत्वा; ' स्वाहा, सर्वरत्नेभ्यःस्वाहा, सर्वधातभ्य:स्वाहा, सर्बबीजेभ्यःस्वाहा, सर्वलोहेभ्यःस्वाहा, नदीभ्यःस्वाहा, पातालेभ्यःस्वाहा, नागेभ्यःस्वाहा, दिग्गजेभ्यःस्वाहेति हुत्वा, अभ्यन्तरं द्वारदक्षिणस्तंभाद्दक्षिणे मेदिनीमभ्यर्च्यः पुरुषसूतं मेदिन्यादीन् जप्त्वा, तत्तत्स्थानं संस्पृश्य; अन्तःपरिषेकं । कृत्वा; परिषच्या अंत्येष्ठकार्थवैष्णवं विष्णुसूतं पुरुषसूतं :ि देवत्यं च्च हुत्वा, विमानस्योपरिष्ठात् स्थूपकीलादधस्तात् चतुर्वेदादिमंत्रान् विष्णुसूक्तं जप्त्वा; अभिमृशेत् । ध्रुवबेरं मानहीनं चेत्, अग्निं परिस्तीर्य; ध्रुवस्थाप नोक्तूवद्धोमं हुत्वा; पूर्ववद्रत्नन्यासमंत्रान्, स्थापनसूतं च, जत्प्वा, संस्थाप्य; नवीकरणं कृत्वा; कौतुकादिभिस्सह प्रतिष्ठां कारयेत् ॥ 244 विमानार्चनाकल्ये महाशास्त्रे धुवे नटे पूर्वद्रव्येष्ण, उत्कृष्टद्रव्येण वा, बेरं सलक्षणं कृत्वा; प्रतिष्ठांकारयेत् ॥ संकृत्वा, तत्स्थाने रत्नन्यासंकृत्वा: पुन:प्रतिष्ठा कारयेत्। अन्याऽऽलया दपहृत(मात्रं) निष्पन्नक्रियं शिलाबेरं यदि स्यात् तद्भूमौ पिधाय; विधिनाऽऽहृत्य; शेषक्रियां कृत्वा; विधिना स्थापयेत् । शिल्पिनाशिलाग्रहणं कृत्वा; सलक्षणं कृतंबेरं स्थापितमिच्छेच्चेत् विधिनाऽऽहृत्य; प्रतिष्ठां कारयेत् । यथाविधि यथास्थान स्थापित निर्दोषबेरं न चालयेत्। तदज्ञानाश्चालितंचेत्, राज्ञो राज्यस्य चाऽशुभाय नाशाय भवति । तद्दोषशमनार्थं पद्माऽट्रौ महाशांतिंहुत्वा; विप्रशतंभोजयित्वा; सुवर्णदानं गोदानं च कृत्वा; अान्धार्याद्यै रविधिज्ञैः स्थापितं बेरं क्षिप्रं चालयित्वा; यथाविधि । विधिज्ञैः पुनः स्थापयेत् । Հ विधिज्ञैः स्थापितं बेरं चालितं चेत्, शांतिं हुत्वा, वैष्णवान् संपूज्य; यथास्थानं यथाविधि स्थापयेत् । विमानं ध्रुवं च, नदीतटाकसमुद्रसंबोधमहावातादिना येन केनचिच्चालितं चेतु, तद्वेरं भूमौ पिधाय; तत्स्थाने पूर्ववद्विमानं कृत्वा, ध्रुवंबेरं अचल स्थापयेत्। अथवा तत्समीपे ग्रामादी सति तत्र विविके देशे मनोरमे तथैव विमानमुत्कृष्ट वा कृत्वा, तद्वेर्रसपरिषत्कमाहत्य, संस्थाप्य, विधिनार्चयेत्। ग्राम्दहीने तस्माच्छतदंडाद्वध्वं विस्तीणेंदेशे पूर्ववत् विमानंकृत्वा; तद्देवंस्थापयेत्। राजा राष्ट्रांतरंजित्वा बेरमाहत्य, स्थापितुं यदि इच्छेत्, स्वराष्ट्रे मनोरमे देशे ग्रामविन्यासं कृत्वा; तद्वास्त्वंगाऽऽलये बेरं विधिना संस्थाप्याऽर्चनादीनि कारयेत् ॥ · ਕਹਿਬ སྤྱམ་ व, प्रसाद प्रतिमा च, कृत्वा; te: 64. 24s तस्य मूलस्थानाऽचनसमफल मचिरादेव सिध्यतीत्याह मरीचिः ॥ पुनस्संस्कारविधिर्नाम त्रिषष्टितमः पटलः ||६३|| ওগুস্ত্ৰ বলৱন্ত:অভিনক্স; ঘCল: स्नपन्नमण्टपार्दी अग्रेिदग्धे अशनिवातहते वा प्रायश्चितम् प्रमादादालये स्नपनमंटपे चास्थानमंटपे महानसे प्राकारगोपुरस्नानोदकपानीयादि સ, बा पद्माग्नी पारमात्मिक मोंकारादीन् विच्छिन्न, मिंदाहुर्ति, आग्नेयं (च व्याहृत्यन्त) हुत्वा, पुनस्संधाने कारयेत्। शिलाग्रहणकाले, दारुग्रहणकाले वा, क्रियाहीने, विपरीते च; वैष्णवं, विष्णुसूक्त, मिन्दाहुर्ति विच्छिन्ने च; व्याहृत्यन्तं जुहयात्। द्वारस्तंभभुवंगपतङ्गकवाटबोधिकोत्तरतुलास्तंभादिषु प्रमाणहीनेषु ,तानि स्यक्त्वा; अन्यान्याहत्य ܗ गर्भन्यासार्थ पीठन्यासार्थ च रत्नानामलाभे सुवर्ण निक्षिप्य, विष्णुसूक्तं, धातूनामलाभे पारदंब्राह्यं, रौद्रंच; बीजानामलाभे यवं मुद्रं, वायव्यं, वैष्णवं च, प्रायाश्चित्तं जुहुयात् । ध्रुवबेरार्थशूलाग्रहणे, शूलस्थापनविपयसेि च, ब्राह्म, रौद्र, वैष्णवं, व्याहृत्यन्तं हुत्वा; विधिना संयोजयेत् । । राष्ट्रविनाशायभवति। तद्दोषशमनार्थ महाशांति हुत्वा, तद्विमानं तत्तद्वेरं च विधिना कृत्वा, विधिवत् स्थापयेत्। बेरोक्तशूलानां प्रत्येकं तदुत्तमानद्वित्रिचतुष्पंचषड्यवमानं हीनं चेत्, ताम्रोण संपूर्णं कृत्वा; वैष्णवं, पुरुषसूतं, 'तद्भ्यः स्वाहे' त्यंगहोमं च, हुत्वा, पुनरारभेत । 246 विमानार्चनाकल्पे महाशाख्ने स्नेहद्रव्यचूर्णकषायौषायौषधिषुहीनेषुप्रयोगविपर्यासेषु च, रज्जुबन्धा ऽष्टबंधमृदालेपनघटीशर्करालेपनपटाच्छादनाऽऽभरणादिषु क्रमहीनेषु वर्णव्यतिक्रमे च, वैष्णवं, ब्राह्मं, ऐंद्रम्, आग्नेयं महाभूतदेवल्यं, प्राजापत्यं च, व्याहृत्यन्तं हुत्वा; यथाविधि यथास्थाने क्रमेण कारयेत्। मृण्मयं महाबेर मर्धचित्रं न कुर्वीत । सौवर्णं, राजतं, ताम्रजं, शिलाजं, दारवं, रत्नजं वा, अर्धचित्रं वा कारयेत् । बेरेऽनुक्तवर्णानलिप्ते कृत्रिमवर्णानलिप्ते वा, निर्यासाद्धिः प्रक्षाल्य, पद्माग्नौ वैष्णवं, विष्णुसूक्तं, जयार्दीश्व, हुत्वा; पश्वदुक्तवर्णान् अनुलेपयेत्। कृतं, अयः पाषाणचूर्णलशुनहिंगुतैलाद्य स्संयुक्तं, पूक्कमृण्मयं शूलो-परिरज्जुबंघहीनं, मृध्दीनं घटीशर्कराकल्कहीनं, प्रमाणहीन, मुक्तवर्णहीनं, भूषणहीनं, अग्नानादर्थलोभाद्वा स्थापितं चेत् तदाभिचारिकं भवति । तच्छिघ्र मपहाय, पद्माऽग्नौ वैष्णवं, विष्णुसूक्तं, पुरुषसूक्तं, श्री भूमिदेवत्यं,यहेवादीन् ब्राह्मं, रौद्रं, ऐद्रं, माग्नेयं, वारुणं, सर्वदेवत्यं पारमात्मिकं च जुहयात् । एषामहाशान्ति स्सर्वदोषोपशमनी भवति । पश्वाद्वेरंविधिवत्संस्कृत्य विधिनास्थापचेत् । आरकूटाऽयोवृत्तलोहाद्यनुक्तद्रव्यैः कृतं, कौतुकादि बेरम्, अज्ञानात् स्थापितं चेत्, तदाभिचारिकं भवति। तद्दोषशमनार्थं महाशांतिं हुत्वा, बेरं सलक्षणं कृत्वा; विधिना स्थापयेत्। कौतुकं स्थितमासीनं वा कारयेत्। नैव शयानं दैविके चार्ष पौराषिके च यथापूर्वं तथाचरेत्। अन्यथा दोषो भवति । कौतुकादि बेरे निर्दोषेअर्च्यमाने तत्रोत्कृष्टद्रव्यकृतबेर प्रवेशनं नैव कारयेत्। कुर्याच्चेद्यजमान विनाशनं भवति । अर्च्यमाने कौतुकादि बेरे विरूपे, विवर्णे; झर्झराद्यैक्ते वा तच्छक्तिँमहाबेरे समारोप्य, नवीकृत्य, बिंबशुद्धिकृत्वा, पुन:स्थापयेत् । अर्च्यमानं कौतुकबिंबं नृपादिभिः चोरै श्शत्रुभिर्वा अपहृतं चेत्, पटल: 65 तद्देशशुद्धिं कृत्वा, महाशांतिं हुत्वा, तस्मिन् रत्नं, सुवर्णकूर्चं वा, निक्षिप्य; ध्रुवात् अर्कमण्डलाद्वा देवमावाह्म्ः नित्यं समभ्यर्च्य,पूर्वद्रव्येणोत्कृष्ट द्रव्येण वा पूर्ववद्वेरं सलक्षणं कृत्वा; कालाऽनपेक्ष पूर्ववत्प्रतिष्ठां कारयेत् । मधूच्छिष्टक्रियांविना बेरं कृतं चेत्, वैष्णवं ब्राह्मं, रौद्रं, सौर, माग्नेयं च, प्रायश्चित्तं यजेत् । अन्यालये स्थापितं ध्रुवं कौतुकं वा अज्ञानारन्यालये स्थापित चेत् तहोषशमनार्थं महाशांतिं हुत्वा, वैष्णवान् संपूज्य, ब्राह्मणान् भोजयित्व, पूर्वस्थाने विधिना स्थापयेत्। ग्रामादीनामालयस्य च विनाशे तद्वैरमाहृत्य, आलयांतरे यावत्-कालमर्चनं युक्तं तावत्कालं यथालाभमर्चयेत् । पीठसंघाते कृते तद्बेरे दक्षिणाऽवनते मृत्युः, पश्चिमाऽवनते, अर्थहानिः उत्तराऽवनतेऽअभिवृद्धिः, पूर्वावनते पुत्रहानिः कुक्षिच्छिद्रे ध्रान्यनाशः, उदरच्छिद्रेधनक्षयः, कृशेकार्श्यं, स्थूले महाव्याधिः, दीर्धेऽनायुष्यं, हासे अनावृष्टिर्भवति । अन्यांगेषु न्यूनाधिकेषु सर्वहानिर्भवति तस्मात्सर्व प्रयत्नेन बेरं सलक्षणं कृत्वा, विधिना स्थापयेत्। ध्रुवस्थापनात्पश्वात्, महाप्रतिष्ठायाः पूर्वमनुक्त प्रायश्वित्तं वक्ष्ये - कापिलेन घृतेन पद्माऽग्नौ वैष्णवं, विष्णुसूक्तं, श्रीभूमि देवत्यंव्याहृत्यंतंयजेत्। इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्ते विमानार्चनाकल्पे अग्निदाहाद्यशनिपात वाताहतचोर शत्रुभिः दूषितप्रायश्वित्तविधिर्नाम चतुष्षष्टितमः पटलः ||६४||' 248 विमानार्चनाकल्ये महाशाख्ने
अथ प्रतिष्टाप्रायसश्वित्तंवक्ष्ये - अंकुरार्पणकाले ब्रह्मसोमादि देवानामर्चने, हविर्निवेदने च, हीने; तत्तद्देवत्यं, वैष्णवं च, हुत्वा; पुनरभ्यर्च्य; हवर्निवेदयेत्।
अंकुराऽर्पणहीने वैष्णवं, विष्णसूक्तं पुरुषसूक्तं, ब्राह्मं,सौम्यं, व्याहृतीश्व, हुत्वा; पुनरप्यंकुराऽर्पणं कुर्यातू। अंकुराऽर्पणंकृत्वा, पश्चात्कर्म नाऽऽचरेच्चेत् राजराष्ट्रनाशाय भवति । तस्माद्यत्नतःकुर्यात् । तहोषशमनाय महाशान्ति हुत्वा; क्षमस्वेति देवं प्रणम्य, पुनरप्यंकुराऽर्पणपूर्वं कर्म समाचारेत् । अक्षिमोचनात्पूर्वं पीठसंधातकाले रत्नानामलाभे वैष्णवं, विष्णुसूक्तं, पुरुषसूक्तं च, हुत्वा; तत्तत्स्थाने सुवर्णं निक्षिपेत् । धिदेवत्यं वैष्णवं च हुत्वा; पश्चात्तत्तद्रव्यं विधिवद्दर्शयेत् । अक्षिमोचने हीने, अर्कराहुसौराणामुदये अन्धे चैकनेत्रे नक्षत्रे अक्षिमोचने कृते च, सर्वनाशाय भवति । वैष्णवं विष्णुसूक्तं, नवग्रहदेवत्यं च हुत्वा; पुनरक्षिमोचनं कारयेत् । पञ्चगव्यक्षीरोदकेष्वधिवासने हीने वैष्णवं आर्षं, विष्णुसूक्तं च, हुत्वा; जलाधिवासं ञ्यहमष्टाहं वा कारयेत्। यज्ञशालायां महावेद्यां च प्रमाणहीनाया मधिकायां च अन्यदेशेकृतायां अलंकारहीनायां तत्तद्देशाधिपदेवत्यं, वैष्णवं, विष्णुसूक्तं, श्री भूमिदेवत्यं च, जुहुयात् । ध्रुवबेरस्चाऽक्षिमोचनान्ते बेरशुद्धि क्रियायां हीनायां विपरीतायां वा वैष्णवं, विष्णुसूक्तं, पुरुषसूक्तं, रौद्र, मार्षं, वारुणं च हुत्वा; पुनराचरेत । अग्निकुण्डानि हीनाधिकप्रमाणेन कृतानिचेत् ब्राह्मं सौम्य माग्नेयं च जुहुयात् । परिस्तरणकूर्चप्रणिध्याज्यपात्रस्रुवादिषु प्रमाण हीनेषु अधिकेषु च, मिंदाहुतिं, साविर्त्री च, व्याहृत्यन्तं जुहयात्। पटलः ६४ यथोक्ते स्थाने पञ्चाग्नीन् परिकल्प्य, प्रोक्षणोछेखने कृते मथिताग्न्यलाभेतु आचार्याऽगारतः श्रोत्रियाऽगारतो वा अन्निमाहृत्य गार्हपत्याग्निकुण्डे निधाय आघारंहुत्वा वैष्णवं, भूमिदेवत्यम् आग्नेयं, जुहयात् । तमग्निं वर्धयित्वा, अन्वाहार्ये प्रणीय, पश्चादाहवनीये प्रणिधाय, पश्वादावसथ्ये प्रणीय, ततस्सभ्ये प्रणीय, ततः पद्माग्नौ प्रणयनं कुर्यात्। विपरीते तत्तन्मंत्रहीने च वैष्णवं, आग्नेयं, ब्राह्यं, सौम्यं च, हुत्वा; अग्निंप्रणयेत् । पश्वात्तत्तदग्निषु आघारात्पूर्वतोऽन्तरा नैवगच्छेत् । अज्ञानाद्यदि गच्छेत् तद्दिक्पालदेवत्यं वैष्णव माग्नेयं च जुहुयात् । तण्डुलैरेकजातीयैर्द्विप्रस्थै: चरूं गव्यं नवनीतं च लौकिकाग्नौपाचयित्वा; पुनस्तत्तदग्निषु समंत्रकं संस्कुर्यात् । अाज्यस्धाल्यां चरौ वा मक्षिकाक्रिमिरोमपिपीलिकादीनां पतिते तद्व्यपोह्य, अन्यद्गव्य मादाय, प्राजापत्य माग्नेयं वैष्णवं च जुहुयात् । अाज्याऽलाभे तं दोषंव्यपोह्म, दभैरुत्पूय, उद्दीप्याऽऽहरेत् । अाधारेकृते तस्मिन्न (ग्नौगते) ग्रावनुगते ‘अयंतेयोनि' रिति तद्भस्मनि समिधमारोप्य 'उद्बुध्यस्वे' ति लैकिकाग्नौ निधाय इन्धनानि विक्षिप्य, उज्वाल्य परिषिच्य, विच्छिन्नं, मिंदाहुतीः, वैष्णवं, व्याहृतीश्व, यजेत्। परिस्तरणादि संभाराणां दाहे भेदे छेदे नाशे च पुन स्तत्तत्संयोज्य, महाव्याहृती राग्नेयं मिंदाहुतीः वैष्णवं च जुहुयात् । विशेषेनुक्ते स्रुवेण होतव्यं।हविर्विशेषेऽनुक्तेचाऽऽज्येन आज्यालाभे साज्येन चरुणा होममाचरेत् । उक्तद्रव्यस्य हीनंचेत्कापिलेनधृतेन वैष्णवं विंशतिकृत्वोयजेत्। प्रायश्वित्ताग्निकुण्डे अनुक्ते नित्याग्निकुण्डे चुल्यां वा जुहुयात्। । क्रियाहीने विपर्यासे मंत्राणांसंकरे वा वैष्णवं व्याहृतीश्व यजेत् । प्रायश्वित्तविशेषेऽनुक्ते वैष्णवं, विष्णुसूक्तं, पुरुष सूक्तं च, जुहुयात् ।रत्नधातुबीजाद्यलाभे रुग्मघारदयवानाहृत्यरत्नानां वैष्णवं विष्णुसूक्तं, धातूनांदिग्देवत्यंवैष्णवं, बीजानां वायव्यं वैष्णवं च; प्रत्येकं विंशति कृत्वो वस्ने लक्षणहीने छेदादि युक्ते च तत्त्यक्त्वा, अन्यदाहृत्य, श्रीदेवत्यं, वैष्णवं च, यजेत् । विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे अंडजादीनामलाभे प्रत्येकं वस्रमाहृत्य, वैष्णवं श्रीभूमिदेवत्यं च जुहुयात्। तोरणेषु प्रमाणहीनेषु पृथक् पृथक् द्वाराधिपदेवत्यं, विंशतिकृत्वो जहुयात् । दर्भमालायांहीनायां आर्षं वैष्णवं च घजेत् । कुंभेप्रमाणहीने खंडादिदोषयुक्ते वस्त्रवर्णचिहादिषु हीनेषु च तस्मिन् देवोनरमेत, तस्माद्यत्नेनतानिविक्षिप्य, वैष्णवं विष्णुसूक्तं पुरुषसूक्तं त्राह्मं मुनिमंत्र माग्नेयं च दशकृत्वोजुहयात् । ब्राह्मणभोजनं च कृत्वा, आचार्याय दक्षिणादद्यात् । साधिते कुंभेभिन्ने वैष्णवं, विष्णुसूक्तं, पुरुषसूक्तं, ब्राह्म मैंद्र माग्नेय मार्षं च, विंशतिकृत्वो हुत्वा; आचार्य दक्षिणां दत्वा; विप्रान् भोजयित्वा; अन्यकुंभं संगृह्य; पूर्व वत्साधयेत् । श्वकुक्कटाद्यैरस्पृश्यैः पतितैश्च साधिते कुंभे स्पृष्टे तं व्यपोह्य, अन्यकुंभं संगृह्य पूर्ववत् । वैष्णवं विष्णुसूतं पुरुषसूक्तं ब्राह्यं सौरमाग्नेयं च अग्नौप्रत्येकं अष्टाधिक शतकुत्वो हुत्वासाधयेत्। आचार्याय दक्षिणां दत्वा वैष्णवान् संपूजयेत् । (ब्राह्मणभोजनं च कारयेत्) अस्पृश्यस्पृष्टे बिंबे स्नपनोत्तक्रमेण स्नपनं कृत्वा पूर्ववत् प्रायश्वितं जहुयात् । श्वकुक्कुटाद्यै: स्पृष्टे होमे तत्कुण्डं व्यपोह्य, पूर्ववत्कुंडं कृत्वा, आघारंहुत्वा, आग्नेयं वैष्णवं पंचवारुणं मूलहोमं च शतशो जुहुयात् । वैष्णवान् संपूज्य ब्राह्मणभोजनं च कुर्यात् । स्त्रुवादीनामलाभे तत्तध्दयत्वा, सुवेणहुत्वा वैष्णवं ब्रांह्म माग्नेयं सौम्य मादित्यं च जुहुयात् । समिधाम(द्य) लाभे पालार्शीवाश्वर्त्यीवाऽऽहृत्य तत्तत्समिधंध्यात्वा, आग्नेयं वैष्णवं ब्राह्यं च जुहुयात् । दर्भान कुशान् समिधो वा मासातीतान् संगृह्य तत्तत्कर्म कृत्वा तहोषशमनार्थं वारुणं, वैष्णवं, ब्राह्मं, सौम्य, माग्नेयं, आदित्यं च, जुहुयात् । आजंमाहिषं दधि क्षीरं च गृहीतं चेत्, वैष्णवं ब्राह्म माग्नेयं सांरच व्याहृत्यन्तं पृथक् पृथग्यजेत् । ल: 85 25 अग्निकुण्डार्थं मृदो वालुकंवाऽऽशुभदेशात् समाहृतं चेत्, वैष्णवं वारुण जुहुयात्। इंधनमार्द्र स धूमंजंतुकंटकलेफ्युतं अग्रौप्रक्षिपेचेत् तत्यक्त्वा, अन्यत्प्रक्षिप्य, आग्नेयं वैष्णवं व्याहृतीश्च जुहुयात् । वस्रादिद्रव्ये, दर्भादी, प्रपायां वा, अन्यस्मिन् देवार्थ कल्पिते, अग्निनादग्धे, वैष्णवं ब्राह्यं सौर माग्नेयं च प्रत्येकं दशपर्यायतो जुहुयात् । शदेवत्यंच स्नपनकाले बेरविपयसेि पश्चवारुण वैष्णवं च, शायनविपर्यासे वैष्णवंश्रीभूमिदेवत्यं च, प्रत्येकंदशपर्यायतो जुहुयात् । हौत्रशंसने विपरीते होने च ब्राह्म मुनेिं जुहुयात् । परिषद्देवानामावाहनजुष्टाकारस्वाहाकारार्चनषुविपरीतेषुहीनेषु वैष्णवं, विष्णुसूक्तं, ब्राह्यं, रौद्रं च दशपर्यायतो जुहुयात् । सर्वेषां होमानमुत्ते विपरीते होने च पद्माग्ौ वैष्णवं विष्णुसूत, पुरुषसूतं च, हुत्वा; यथोक्तं च जुहुयात् । । शयानं देव मुद्धरेच्चेत् श्रीभूमि देवत्यं, चतुष्कृत्वो (चतुर्वारं) हुत्वा, तथैव शाययेत् । । अध्ययने होने सारस्वत मष्टाधिकशतं जुड़यात्। अस्य यज्ञस्य षोडशक्रत्विजामभावे यथालाभं संगृह्य कुण्डानां च लक्षणम्, अारव्याम्, आघारविशेषं तत्तल्लोकाधिदेवतं, जातवेदस्वरूपं, ब्रह्मासनस्य लक्षणं, पात्राणां लक्षणं, होमद्रव्यम्, ऋषिच्छन्दोऽधिदैवतम्, आधारप्रयोगं च सर्व विधिना कारयेत्। पञ्चप्रतिष्ठायां त्रिविधोत्सवे च पुनश्चरणं कृत्वा, दीक्षितस्य आचार्यस्य अवभृथात्पूर्वम् आशौच नस्यात् । आचार्यस्थापकादीनां भत्सनं (हनन) शापनं वा कृत्वा, वैष्णव, विष्णुसूक्तं, पुरषसूतं, ब्राह्यं, सारस्वतं च, हुत्वा; तानि (नुज्ञा) वस्थाप्यः कार्यमारभेत । यथोक्तदक्षिणां दद्यात् । च, 2S2 विमानार्चनाकल्पे महाशाख्ने अल्पदक्षिणायागो यजमानं हंति, सदक्षिणो यज्ञः फलमनंतं ददाति । तस्माद्यज्ञस्यदक्षिणा जीवो भवेत् । वायव्यं, दिग्देवत्यं च, जुहुयात् । : सभ्याग्नौ शेषहोमहीने वैष्णव माग्रेयं, व्याहृतीश्व, दशती जुहुयात्। नित्याप्रिकुंड सभ्याग्निस्थापने हीने पूर्ववत्प्रायश्चित हुत्वा, श्रोत्रियागारतोऽग्निमाहृत्य, निधायाघारं हुत्वा; नित्यहोमं समाचरेत् । तेषामावाहने कृते महत्तरोदोषो भवति । ततः शीघ्र शुद्धोदकेन'इषेत्वोर्जेत्वे' ति स्नापयित्वा; देवमनुमान्य; वैष्णवं, विष्णुसूक्तं, पुरुषसूक्तं च हुत्वा; पूर्ववत् ध्रुवबेरादावाहयेत् । , इति श्रीवैखानसे मरीचिग्रोके विमानार्चनाकल्पे प्रतिष्ठाप्रायश्चित विधिर्नाम पंचषष्टितमः पटलः ||६५|| अथ षट्षष्टितमः पट-1ः अथ नित्यार्चनाप्रायश्चित्तविधिं वक्ष्ये-सूर्योदयान्मध्याहादस्तमयाच पूर्वकवाटोद्धाटने हीने नित्याष्ट्रौ चुल्यां वा, अत्रिंपरिस्तीर्य, आज्येनवैष्णवं, धात्रादिदेवत्यंद्ववारिकं च, हुत्वा; शीघ्रमुद्धाष्टयेत् । वैष्वक्सेनं च, जुहुयात् । सर्वेषां द्रव्याणां तोयं प्रतिनिधि स्तस्मात्तोयं संगृह्य अर्चन मारभेत । । देवे स्नानविहीने वैष्णवं, वारुणं च, हुत्वा; ‘आपोहिष्ठा' द्यैर्मन्त्रस्नानं कृत्वा; अभिषेकस्याऽशक्तौ कुशोदकैः प्रोक्ष्य; वस्त्रादीन् व्यपोह्य; धौतं tfåå: 68 253 पुष्पन्यासंहित्वा, कौतुकस्य नित्यार्चनेकृते वैष्णवं, विष्णसूतं, संबन्धकूर्चे ह g घ, ईत्वा, कूच संन्यसेत } ་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་གཞན་ཞིག་ལགས། ऽचंयेत् । आसनादिसर्वोपचारविपर्यासे "क्षमस्वे' ति देवं प्रणम्यः पुनरर्चयेत ॥ । एतेष्वेकं हीनं चेत् तत्तद्देवतामंत्रं, वैष्णवं च, जप्त्वाः पुनस्तदुपचारादि सर्वोपचारैरर्चियेत् । त्याने पुर्ण तो मणी या झाल्या ताब्याच्या S अर्चनाकाले अजस्रदीप: मूषिकाक्रिमिकीटपतग शलभादि पतनेन वैष्णवं च, हुत्वा, पुनरर्चयेत् । । दकैस्संस्नाप्य, कुशोदकैश्चाभिषिच्य; पूर्ववत्प्रायश्चित्तं, शांतिं च, हुत्वा; देवमभ्यर्च्य; द्विगुण हविर्निवेद्य; अाचार्याय दक्षिणां दद्यात् । दीपेषु बहुषु वर्तमानेषु एकं(को) नष्ट(श्वे) चेत्। तन्नदोषाय भवति । च हुत्वा, द्विगुण मुद्दीपयेत्। मंत्राणां स्खलने तन्मूत्र्या सप्रणवया कारयेत् । , अर्चनाकाले पटे होने प्राजापत्यं वैष्णवं चहुत्वा प्रच्छन्नपर्ट कृत्वा वेददूषकादि दर्शने प्रा याचितम् । वेददूषक पार्षड पापरोगान्वितानां प्रतिलोमाद्यत्यजादीनां च दर्शने वैष्णवं, ब्राह्यं, रौद्र, माग्नेयं च, व्याहृत्यन्तं हुत्वाऽर्चयेत् । । शवोद्धरणात्पूर्वं देवेशस्यार्चनं हविर्निवेदनं न कारयेत् । ध्रुवकौतुकयोः पुष्पन्यासमेव कारयेत्। पश्चात्कालातीते शांतेिं हुत्वा: द्विगुणमचयेत्। 254 विमानार्चनाकल्पे महाशाख्ने द्वादशाहे अतीते चेत् औपासनाग्रिमाधाय, वैष्णवं, विष्णुसूतं, तदालयगतपरिषद्देवतामंत्रं च, हुत्वा, वित्तानुसारेण देवं कलशै; संस्नाप्या पुरुषसूतं श्रीभूमिदेवत्यं सर्वदेवत्यं च हुत्वा, देवमष्टचत्वारिंशत्कलशैः संस्नाप्याऽभ्यर्च्य हविर्निवेदयेत् । एवं मासे प्रकुर्वीत । । द्वितीये द्विगुण, तृतीये त्रिगुण, एवं संवत्सरान्तं वर्धयेत्। संवत्सरे अतीते पद्माग्नौ सप्ताहं महाशान्तिं हुत्वा; वैष्णवान् संपूज्य; ब्राह्मणभोजनं च कृत्वा; देवंशताष्टकलशैस्संस्नाप्य; पुनःप्रतिष्ठां कारयेत् । पुन:प्रतिष्ठायामक्ष्युन्मेषाऽधिवासी हित्वा, अन्यत्सर्व पूर्ववदाचरेत्। हविषि हीने तद्ग्रामवासिनस्सर्वेजनाः क्षुप्तिपासादिभिःपीडिता भवेयुः । तस्मात्प्रयत्नतोदेवस्य हविस्सम्यङ् निवेदयेत् । एककाले हविषिहीने द्वितीये द्विगुर्ण, त्रितीये त्रिगुण निवेदयेत्। एकाहे अतीते वैष्णवं, श्रीभूमिदेवत्यं मूर्तिहोमं च हुत्वा, देवं शुद्धोदकैस्संस्नाप्य, महाहविः प्रभूतं निवेदयेत् । विवृतं, स्रावितं, लंधितं, विकृतं, अंत्यजादिदृष्टं च, देवेशाय निवेदयेच्चेत्, वैष्णवं, श्रीभूमिदेवत्यं, आग्नेयं, वारुणं, वायव्यं च, दशशोहुत्वा, पुनश्च हविर्निवेदयेत्। .ޝާ ރ चु, त्रयस्त्रिशकृत्वो हुत्वा, शुन्ति होमविधिना शूान्तिँहुत्वा, देवंप्रोक्षणैः प्रोक्ष्यः पुण्याहं वाचयित्वा; द्विगुण मभ्यर्च्यः हविर्निवेदयेत् । वैष्णवैश्च, संस्तूय; 'क्षमस्वे' ति प्रणम्य याचेत ।। " टल: 88 255 निवेदिते, देवंशुद्धोदकैस्संस्नाप्य; वैष्णवंविष्णुगायत्रीं, श्रीभूमिदेवत्यं च, अष्टोत्तरञ्शतं हुत्वाः द्विगुणं निवेदयेत् । महाहविष्येतैस्संयुक्ते सति, तत्र पुरुषाशनमात्रं व्यपोह्यः भस्मजलैः कुशेन आपोहिरण्यपवमानैः प्रोक्ष्यः तन्निवेदयेत्। प्रायश्चित्तार्चनार्थं अर्कोदयात्पूर्वं पकं हवि रुपदंशं च सोष्णं चेत् तस्मिन्कालेनिवेदयेत् । अस्तमयात्पूर्वं पकं हविरुपदंशं च सोष्णम् अस्तमयात्पश्चात् देवस्य सायमर्चनं कृत्वा; तद्धवि र्निवेदयेत् । तांबूलं असंस्कृतं लेपकेशान्वितुं जंतुस्पृष्टंनिवेदयेत् चेत् वैष्णवं, श्रीभूमिदेवत्यं च, हुत्वा; पुन स्तांबूलं निवेदयेत् । अन्येष्वर्चनांऽगाद्रव्येषु दुष्टेषु हीनेष्वपि तत्तदधि दैवतमंत्रं, वैष्णवं च, हुत्वा तत्तद्ब्रव्यै रर्चयेत् । अथवा सर्वेषांद्रव्याणामलाभे पुष्पंजलं वा प्रतिनिधिं संकल्प्य; तन्द्रव्यं स्मृत्बा, अर्चयेत्। नित्यहोमे हीने वैष्णवं दशशो हुत्वाः यथोक्तहोमं द्विगुणं जुहुयात् अग्निसंरक्षणे अशक्तश्चेत् कुंडात् 'अयं ते योनि' रिति समिध्यारोपयेत्। अथवा स्वात्मन्यारोप्य, लौकिकाप्रावारोप्य, एवमहरहर्जुहोती (हुयादि)ति विज्ञायते । बलिप्रायश्चित्तम् बलिस्वरूपं, तत्करणप्रकारश्च अथ बलिविधिप्रायश्चित्तं वक्ष्ये - सुरर्षिमनुष्याणां बलमस्माठ्प्रवर्धते, तस्मा द्वलिरिति व्याख्यातः तदर्थं देवेशं दिने दिने त्रिषुकालेषु उत्तद्रव्येषु आवाह्य, अभ्यच्र्य, बलिभ्रमण कारयेत्। यथोक्तं बलिबेरंसन्यस्य; शिरसा धारयन्, त्रिकालं, द्विकालं, एककालं वा आलयं प्रदक्षिणं कारयेत् । । क्षिणंकारयेत् । " . . . · · · · 256
विमानार्चनाकल्पे महाज्ञाने
बल्यकरणे प्रा यश्चित्तम्
प्रातःकाले बलिभ्रमणे हीने वैष्णवं सोरं, सौम्यं, प्राजापत्यं च,
जहुयात् ।
प्रदक्षिणे हीने अधिके च वैष्णवं,गारुडं, च हुत्वा; बलिभ्रमणं
कारयेत् ।
प्रातर्बलोहीने मध्याह्ने द्विगुणं, मद्यह्ने च हीने सायं त्रिगुणं कुर्यात् ।
एकाहे हीने नित्याग्नौ चुल्यां वा अग्निपरिस्तीर्य वैष्णवं, विष्णुसूक्तं,
पुरुषसूक्तं दिंग्देवत्यं च, हुत्वा; विधिना प्रदक्षिणं कारयेत् ।
द्व्यहे द्विगुणं, त्र्यहेत्रिगुणम्, एवं द्वादशांहान्तं वर्धयेत् ।
द्वादशाहे अतीते अग्निपासनमादय; वैष्णवं विष्णुसूक्तं, पुरुषसूक्तं
श्रीभूमिदेवत्यं ब्राहं रौद्रं दिग्देवत्यं च हुत्वा; पूर्ववत् बलिंभ्रमणं कारयेत् ।
मासेऽतीते पौण्डरीकाग्नि मादाय वैष्णवं, विष्णुसूक्तं पुरुषसूक्तं पारमात्मिकं,
ईकारादीं स्तदालयगतपरिषद्देवत्यं च हुत्वा; तथैव बलिभ्रमणं कारयेत्।
द्विमासे द्विगुणं, त्रिमासे त्रिभुणम्एवं एव साम्वत्स्रन्तम् वर्र्दयेत् । संवत्सरे
अतीते देवाभिमुखे, दक्षिणे वा, सभ्याऽग्निं संसाध्य; वैष्णवं, विष्णुसूक्तं,
पुरुषसूक्तं, श्रीभूमिदेवत्यं, सर्वदवत्यं च, जुहुयात् । आचार्यदक्षिणां दत्वा;
बल्युद्धरणं कारयेत् ।
अन्नबलौ भूमौ पतिते भिन्ने जीर्णे च पूर्ववत् बलिमापद्यह,वैष्णवं,
गारुडं प्राजापत्यं च हुत्वा; प्रदक्षिणं कारयेत् ।
बल्युद्धरणकाले येनकेनचित् विग्न्ष्येत् सौरं सौम्यं वैष्णवं च हुत्वा,
पुन रारभेत । पात्रालाभे हविः पात्र मादाय वैष्णवं जुहुयात् ।।
प्रमाणहीने अन्नबलौ वैष्णवं प्राजापत्यं च जुहुयात् ।।
देवस्यालंकारहीने श्रीदेवत्यं, छत्रपिञ्छादीनामलाभे वारुणं,
चामरादीनामलाभे वायव्यं, दीपालाभेच आग्नेयं वैष्णवं च, प्रत्येकं व्याहृत्यन्तं
जुहयात् |
दोषदुष्टहविर्निवेदन प्रायश्चित्तं कारयेत् ।
इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्ते विमानार्चनाकल्पे नित्यार्चनप्रायश्चित्त
(बलि)विधिअर्नामि षट्षष्टितमः पटलः॥६३॥ エ 67 257
3{eI QHHNÍNCCidH: UICCI:
अथ स्नपनप्रायश्रिधतविधि वक्ष्ये -
स्रपनवैविध्यम् तदकरणे प्रा०
स्नपनं च त्रिविधं नित्यं नैमित्तिकं काम्यंचेति अयनद्वये तथा विषुवेच्
स्नपनम् यत्त्नित्यम् चन्द्रसुर्ये रहुग्रस्तेव य्त्सपनम् तत्रैमिक्तम् षेषेषु
यत्सपनम् तक्ताम्यम् |
नित्यस्नपने हीने वैष्णवं, विष्णुसूक्तं, पुरुषसूतं, वारुणं च, दशकृत्वो
देवस्य स्नपनेहीने महत्तरोदोषो भवति, पूर्ववत्प्रायश्चिम्
हुत्वा, पश्चात्प्रयत्नेन स्नपनम् करयेत्।
काम्येषु स्नपेषु हीनेषु पूर्ववत् प्रायश्वितंहुत्वाः शुद्धोदकैर्वा
आलयाभिमुखे उत्तरे वा स्नपनालय मुत्तम, ऐशान्यां मध्यम,
दक्षिणपश्चिमयो रधर्म।
आग्नेयादिषु कोनेषु स्नपनम् चेद्वैष्नवम् विष्नूसूक्तम् पुरुषसूक्तम्
दिग्देवत्यमंत्रांश्च हुत्वा; स्नपनं कारयेत् ।
संन्ध्याकाले नैमितिके स्नपने प्रासे तनैमितिर्कम् समाप्य
पश्वानित्यपूजां समाचरेत्।
पूर्वरात्रौ प्रतिसरबंन्धाद्यभावे प्रा यश्चित्तम्।
सौदर्शनं चहुत्वा, तत्काले शयनाधिवासंहित्वा प्रतिसरबंधनमेव कारयेत्।
एकबेरे कौतुके च शयनं विना प्रतिसरबन्धनं सद्य एव कुर्यात् ।
अंकुरार्पणे कृते स्नपनेहीने वैष्णवं सौम्यं श्रीभूमि देवत्यं वैध्नं च
हुत्वा, स्नपनं कारयेत्। अंकुरार्पण विना स्नपनं कारयेदिति केचित्।
श्वभ्रे पंङ्तौवा प्रमाणहीने आधिके च वैष्णवं, श्रीभूमि(भू) देवत्यं,
पंङ्तीशमन्त्रं च, जुहुयात्। 258 विमानार्चनाकल्ये महाशास्त्रे
विष्वक्सेनार्चने हीने वैष्णवे, वैष्वक्सेनं च, जुहुयत् ।
पंङ्क्तीशास्याऽर्चने हीने तन्मन्त्रं, जायार्दीश्व, जुहुयात् ।
इंद्रादीनामर्चने हीने तत्तन्मन्त्रं वैष्णवं च, जुहुयात् ।
कलशेषु प्रमाणहीनेषु अधिकेषु च वैष्णवं, वायव्यं, आग्नेयं च, जुहुयात्।
म्रुत्सु हीनासु वैष्नवम्,महीदेत्रल्यम्,पर्वतेषु हीनेषु तत्त्द्वर्णाहीनेषु
प्रमाहीनेषु च वैष्णवम्,माग्नेयम् च,धन्येषु हीनेषु वैष्ण्वम्,वयव्यम् च,
अंकुरेषुहीनेषु गारुर्ड व्याहृतीश्व, अष्टमंगलेषु हीनेषु तत्तद्धर्णहीनेषु प्रमाण
हीने च, वैष्णव मैद्रं च, जुहुयात् ।
पन्चगव्ये योगिक्रियहीन मन्त्रहीनेच,वैष्णवं,र्रोद्राम्च,जुहुयात्|
पश्चगव्यादि द्वादशप्रधानद्रव्येषु उक्तप्रमाणहीनेषु जलेनपूरयित्वा,
तत्तदधिदैवतमंत्रं, वैष्णवं च, जुहुयात् ।
द्रव्याणां संकरे वैपरीत्ये तत्तदधिदेवार्चने हीने मंत्रसंकुले हीने च
नित्याग्नावष्टोत्तरशतं वैष्णवं यजेत् ।
पुण्यपुष्पाद्युक्तद्रव्यालाभे यथालाभं संगृह्म; तत्तदधिदेवतामंत्रं, वैष्णवं
च, जुहयात् ।
साधिते कलशे (भिन्ने)हीने अन्यंकलशमादाय तथैवाऽऽपूर्य,
अभ्यर्च्य; वैष्णवं दशशो जुहुयात् ।
विपर्यासोढूतद्रव्येण स्नापयेत् चेत् वैष्णवं, ततव्याधिपदेवत्यं च
हुत्वा; तद्द्रव्यं संशोध्य; शुद्धोदकैः स्नापयेत् ।
कलषन्यासे क्रुते ष्वकाकाद्यस्प्ऱुष्यस्पर्षने सति अन्यम्कलषमदाय
पूर्ववत् संसाध्य शांतिं वैष्णवं च जुहुयात् ।
द्रव्येषु क्रिमीकीटादि पतने सति तत्यक्तवाअन्यद्द्रव्यम् सङ्रुह्य वैष्नवे
तद्द्रव्याधिपदेवत्यम् च जुह्यात्|
रत्नानामलाभे वैष्णवं हुत्वा सुवर्णं निक्षिपेत् । द्वादशवस्त्रालाभे बैष्णवं, श्रीदेवत्यं च, हुत्वा अष्ट चत्वारिवा आछाद्य
स्नपनम् कारयेत्।
यथोत्तस्नपने येन केन चिदसंभूतेसति विंशतिकलशादि पंच des: 68 259
कलशान्तै:कलशै: स्नपयेत्।
अथवा शुद्धस्नपनविधिना स्नापयेदित्येके ।
इति श्रीवैखानसे विमानार्चनाकल्पे स्नपनप्रायश्रितविधिर्नम
सप्तषष्टितमः पटलः ||६७||
अथ अष्टषष्टितम: पतल:
अथोत्सवप्रायश्चित्तं वक्ष्ये --
ध्वजारोहणाहीने
ध्वजारोहणहीने चोत्सवे कुते स उत्सवो निष्फलो भवति, तस्मा-
त्सर्वप्रयत्नेन ध्वजारोहणं कृत्वा उत्सवं कारयेत् ॥
उक्तमासे अज्ञानादुत्सवाऽकरणे प्रा०
उक्तुमासे चोक्तूनक्षुत्रे अवभृथं संकल्प्य् ध्वज़ारोहूंष्णुं कृत्वा
अज्ञानादर्थलोभाद्वा येनकेनचिदुत्सवं न कुर्यात् द्वितीये मासे तहिने अवभ्रुतं
संकल्ष्य तद्दिनात्पूर्व तीर्थाऽङ्कुरार्थ मृत्संग्रहणं कृत्वा; उत्सवमारभेत।
अस्य प्रयष्चित्त मब्जौग्रो वैष्णवां,विष्नुसुक्तम्,पुरुषसुक्तम्,ध्वजां,
गारुडं, वैष्वक्सेनं, सौदर्शन, मुत्सवाधिदेवत्यं च, व्याहृत्यंतं, हुत्वा;
वैष्णवमन् संपूज्य उत्सवं कारयेत् । उत्सवस्याऽवभृथ तक्षत्र संख्याक्रम
विपर्यासेनाऽवभृथं कुर्याच्चेत् उत्सवाधिदेवत्यं, तिथिवारनक्षत्रं च, द्विर्हृत्वा;
ब्राह्मणान् भोजयेत्।
ध्वजे गरुडप्रतिष्ठाहीने प्रा०
ध्वजरोहणे गरुदप्रतिष्टविहीने वैष्नवं,विष्नुसुक्तं,पुरुषसुक्तं,ध्वजं,
गारुडं च, शतशो हुत्वाः पुनः प्रतिष्ठां कारयेत् ॥
ध्वजदैवादि पूजनहिने प्रां ० ध्वजदैवचक्रविष्वक्सेननन्दीशानामर्चनं, निवेदनं वा, हीनंचेत् वैष्णवं, तत्तद्देवत्यं च, हुत्वा; पुनरभ्यर्च्य निवेदयेत् ॥ ... 26० विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे
मेरीताडनहीने प्रा०
भेरीताड़नहीने रौद्र, व्याहृतीश्च, हुवा, भेरीताडनं कारयेत्।
ध्वजगरुडनिवेदनहीने, तस्य-मुद्रान्ननिवेदनहीने च
च, हुत्वा, द्विगुणं निवेदेयत् ।
तस्य मुद्रान्ननिवेदनहीने वैष्णवं, ध्वाजं, गारुडं च, हुत्वा, वत्नेन
यथोक्त मौद्विकं निवेदयेत् ॥
ध्वजस्य चौरापसरणादी प्रा०
ध्वजदंडे चोराद्यपहृते हीने अग्निद्ग्धे अशनिनोत्पातिते च वैष्णवं
, वायव्य, माग्रोयम, इंकारादीन् गारुडं, ध्वाज च, हुत्वा, ध्वजदण्डमारोप्य;
पूर्ववत् ध्वजमारोप्य, उत्सवशेषं कारयेत् ।
ध्वजपटपतने प्रा०
ध्वजगरूडे पतिते ब्राह्मं, प्रजापत्यं, सौरं, सौम्य, आग्रेयं, व्याहृतीश्च,
हुत्वा, पूर्ववत् घण्टासहितमारोपयेत्।
ध्वजगरुडस्य वर्षादिबाधे दोषाभा०
ध्वजगरुडस्याऽऽकाशाचारित्वात्तस्यवर्षाऽऽतपबाधो न दोषाय
भवति ।
नियतकाले उत्सवाकरणे प्रा०
कालोत्सव मुक्तमासे न कुर्याचेत् अन्यस्मिन् मासे तहिने च अवभृर्थ
संकल्प्यः उत्सवंकारयेत् । अस्य प्रायश्चित्तं वैष्णवं, विष्णुसूक्तं, पुरुषसूक्तं,
ध्वाजं, गारुडं च, दशशो हुत्वा; वैष्णवान् संपूज्य; आचार्यदक्षिणां दत्वा;
उत्सवमाचरेत्। .
उल्सवादी स्नपनहोने प्रा०
उत्सवादौ स्नपनेहीने वैष्णवं, विष्णुसूक्तं, पुरुषसूक्तं, वारुणं च
, हुत्वा, शुद्धोदकै रभिषेचयेत्। स्थूलाक्षरैः युक्तः भागःपटलः 68
261
उत्सवार्थप्रतिसरहीने
उत्सवार्थं प्रतिसरबंधने हीने वैष्णवं वैष्वक्सेनं, सौदर्शनं च, हुवा; पुन:प्रतिसरं बध्नीयात् ।
यज्ञशालाकुम्भबेद्योः प्रमाणहीनाधिक्ययोः प्रा० यज्ञशालायां कुंभवेद्यां प्रमाणहीनायांअधिकायां च, वैष्णव माग्नेयं,
भूमिदेवत्यं च, जुहुयात् ।
तोरणदर्भमालाऽलङ्काराणां हीने प्रा०
तोरणानामलाभे दौवारिकदेवत्यं, दर्भमालायां हीनाया मार्ष,
अलंकारहीने श्रीदेवत्यं च, जुहुयात् ।
प्रातः सायंबल्यादि हीने, प्रा० प्रातःकाले बलिं निर्वाप्य; उत्सवेहीने वैष्णवं, वैष्वक्सेनं, गारुडं.
तदुत्सवाधिदेवत्यं च, हुत्वा सायंदिगुणमुत्सवं कारयेत् । सायेहीने प्रातर्द्वि गुणं वर्धयेत् ।
एककालोत्सवेविशेषः एककालोत्सवक्ष्वेत् द्विकालंबलिंनिर्वाष्य सायाढे चोत्सवं कारयेत् ।।
तत्कालातीतं पूर्वेवाइक्रुतम् चेत् पूर्ववत्कृत्वा उत्सवं कारयेत् ।
बलिमात्रहीने प्रा० बलिप्रदाने हीने बलिरक्षकदेवत्यं, दिग्देवत्यं च, हुत्वा; तथैव
बलिप्रदानं कारयेत् ।
बलिद्रव्यतत्पात्रयोः पतने पात्रस्य भेदने नाशे
च-प्र०
बलिद्रव्ये, पात्रे वा , भूमौपतिते, भिन्नै, नष्टे वा, पूर्ववत्प्रायश्चित्तं
हुत्वा; भूतपीठे बलिशेषं (तदनुक्तस्थाने बलिशेषं निर्वपेचेत्, वैष्णवं अक्षहन्त्रुमन्त्रं वैष्वक्सेनं, गारुडं सौदर्सम् च, हुत्वा भूतपीठे बलिसेषं) 262
विमानार्चनाकल्ये महाशास्त्रे
क्षिपेत् । देवस्य द्विगुणार्चने हीने, हविर्निवेदने च हीने, वैष्णवं, शांतिं हुत्वा द्विगुणमभ्ययं निवेदयेत् ।
उक्तहोमे हीने
यथोक्त होमे हीने वैष्णुवं, विष्णुसूक्तं पुरुषसूक्तं श्रयस्त्रिंशत्कृत्यो हुत्वा; यथोक्तं जुहुयात् ।
चक्रवीशाऽमितानां कुंभदेवानांचाऽर्जुनं हविर्निवेदनं च हीनं चेत्;
वैष्णवं विध्नुसूक्त्तम् पुरुषसूक्तं वैष्वक्सेनं गारुडं सौदर्शनं च हुत्वा, पुनरभ्यक्र्य र्निवेदयेत् ।
देवस्यालङ्कारे हीने
देवस्याऽलंकारे हीने वैष्णवं, श्रीदेवत्यं च, जुहुयात् ।
अलङ्कारद्रव्येषु निर्माल्याऽनिर्माल्यविभागः
अलंकारद्रव्येषु पुष्पगन्धौद्वौ निर्माल्यौ भवतः तौहित्वा अन्यानि द्रव्याणि प्रक्षाल्य पंचगव्यैःप्रोक्ष्य तत्तद्रव्यै रलंकुर्यात् ।
नृत्त गानस्तोत्र भक्तपरिवृतिच्छत्रपिञ्छादीनां हीने नृत्ते गेये च हीने वैष्णवं रौद्रम्स्तोत्रे हीने ब्राहं सारस्वतं; भक्तैः
परितोहीने वारुणं, वैष्णवं, वैष्वक्सेनं च, छत्रपिञ्छादैहीने वैष्णवं, सौम्यं; चामरादौ हीने वैष्णवं, हीरक्षकदेवत्यं च जुहुयात् ।
देवस्य यानात्पतने
दैवेयानात्पातिते शीघ्रमुद्धत्य 'क्षमस्वे' ति प्रणम्य, शुद्धोवकै रभिषिच्य वैष्णवं, विष्णुसूक्तं पुरुषसूक्तं; दिनाधिदेवत्यं च, हुत्वा, पुनरुत्सवं कारयेत् ।
चक्रवीशदिबिंबाभवे
चक्रबीश (श, मिता) शांतानां बिंबाऽभावे पृथक् पृथक् पात्रेषु समावाह्याऽभ्यच्यं , तत्तद्देवत्यंहुत्वा ; पक्षादुत्सव: कारयेत् । पटलः 68
263
एतेषां पतने प्रा०
एतेषां पतने पूर्ववदुद्धृत्य स्नापयित्वा तत्तद्देवत्यं त्रैष्णवं च जुहुयात् ।। भूमौ पतिते अन्नाऽर्यपुष्पबलौ पूर्ववद्वलिमापाद्य, वैष्णवं च; बलिरक्षक देवत्यं च जुहुयात् ।
यानात्पतितस्याऽङ्गहीने
यानात्पतिते हीनांगे पझान महाशांतिं हुत्वा; तच्छक्तिं ध्रुवबेरे समारोप्य कौतुकं, स्नपनं, बलिबेरं वा, अलंकृत्य; आवाह्याऽभ्यर्थीउत्सवं कारयेत् ।
कौतुकादि बेराऽभावे
बेराभावे पात्रे रत्नं, सुबर्थं वा, निक्षिप्यआवाह्यअभ्यर्थेदिने दिने महाशान्ति महाहोमं च हुत्वा; उत्सवं कारयेत् । हीनाऽङ्गतङ्करं पुनस्संधानविधिना संधानं कृत्वा , पुनःप्रतिष्ठां कारयेत् ।
नदीपर्वतसमीपे देवालयसत्त्वे
नदीसमुद्रपाश्र्वे, पर्वतपर्वे बा, विमानं यत्र दृश्यते तत्र ध्वजारोहणं- कृत्वा; तदालयं परितो, बलिदान, मुत्सवं च, कारयेत्, तत्समीपे ग्रामादी सति तत्र बलिदान मुत्सवं च, कारयेदित्येके ।
गायकनर्तकयोः पतने
गातुर्ननृक्ष पतने श्रीदेवत्यं, वैष्णवं च, वादकनां पतने ब्राहं रौद्रं च, आचार्यादीनांपतने, संक्षोभे च, आर्ष, वैष्णवं च, ध्वजादीनां पतने ध्यानं, घारुणं, वायव्यं च, जुहुयात् ।
उक्तकाले बर्षादिना उत्सवाड्करणे
वर्षधाराऽतिबाताऽनिपातविद्युलेखायुते काले देवेशस्य उत्सवंग ॐ कुर्याच्चेद् वैष्णवं, विष्णुसूक्तं, पुरुषसूक्तं, श्रीभूमि देवत्यं चे, ल्वा; उत्सवं कारयेत् । 2ंं64 विमानार्चनाकल्पे महाशात्रे
वीथिमध्ये वर्षादिस्पर्शी प्रा०
वीध्यन्तरे वर्षधाराप्रवेशे तृणपांसुयुतवातस्य च देवेशं संस्नाप्य; वैष्णवं, दिग्देवत्यं, वारुनम्, वायव्यं, यद्देवाद्भश्च हुत्वा पुनरुत्सवं करयेत् ।
उत्सवकाले कलहादौ प्रा०
उत्सवकाले कलहरुधिरस्रावेषु सत्सु वैष्णव माग्नेयं ब्रांहं रौद्रं दिनाधिदैवत्यं च जुहुयात् ।
आलयाभ्यन्तरे श्त्रादिनामरणे प्रा०
आलयाभ्यन्तरे शस्राधैर्मरणे सति तच्छीघ्रमपहाय अब्जाऽग्नौ महाशांतिं तद्दिनाधिदेवत्यंच जुहुयात् ।
वीथ्यां मरणसम्भवे प्रा०
बीथ्यांमरणादौ संभूते तच्छीघ्र व्यपोह्य शान्तिहोमं हुत्वा उत्सवं कारयेत्। एकनाडिका यामादर्वाक्कालंगतंचेपुनरूत्सवं कारयेत् ।
अशीतिदण्डाभ्यन्तरे शवेसति प्रा०
आलयस्याऽसीति दण्डाभ्यन्तरे वीथ्यां शसति तत्रोत्सवं न कुर्यात्, कुर्याचद्राजराष्ट्रविनाशाय भवति, तस्माच्छीघ्रमपहाय, प्रायश्चित्तं महाशान्तिं पार्षदं च हुत्वा पुनरुत्सवं कारयेत् ।
उत्सवमध्ये अन्योत्सवशुभकर्मकरणे प्रा० ध्वजारोहणदूषं तीर्थदिनात्पूर्वं अन्योत्सवं शुभकर्माणि न कुर्यात्;
कुर्यादाभिचारिकं भवति; तद्दोषशमनार्थं वैष्णवं विष्णुसूक्तं पुरुषसूक्तं यार्षदं च हुत्वा ब्राह्मणान् भोजयेत् ।।
तीर्थदिनात्पूर्वरात्रौ प्रतिसरबन्ध शयनाऽभावे प्रा० तीर्थदिनात्पूर्वरात्रौ प्रतिसंरबंधने शयने वा हीने वैष्णवं श्रीभूमिदेवत्यं
सौदर्शनं च हुत्वा ते समाचरेत् ।
तीर्थस्नानकाले अतीते हीने बा प्रा०
तीर्थस्ननकाले अतीते हीने वा वैष्णवं वारुणं स्कंददेवत्यं च जुहुयात्। पटलः 69
265
तीर्थदिनेरवौ ध्वजवरोहणहीने प्रा० तद्रात्रौ ध्वजावरोहणे हीने ध्वानं गारुडं वैष्णवं च जुहुयात् ।
अवरोहणे बलिहीने प्रा०
अवरोहणे बलोहीने ध्वजदेवं संपूज्य, वैष्णवं, तदालयगतपरिषदेवत्यं व हुत्वा ध्वजाऽवरोहणं कारयेत् ।
उत्सवान्तस्नपनहीने प्रा०
उत्सबान्तस्नपने हीने वैष्णवं विष्णसूक्तं जथादि मूर्तिमन्त्रश्च जुहुयात् ।
अनुक्तदोष प्रा० अत्रानुक्तदोषाणां प्रायश्चित्तं वैष्णवं विष्णुसूक्तं पुरुषसूक्तं गायत्रीं च
जुहुयादिति विज्ञायते ॥
इति श्रीवैखानसे मरीचिभ्रोक्ते विमानार्चनाकल्पे उत्सवप्रायश्चित्त
विधिमा अष्टषष्टितमः पटलः ॥६८॥ अथ एोजयतितमः पटलः अथास्पृश्यस्पनि प्रायश्चित्तं वक्ष्ये -
मूषकादि स्पर्शनादौ प्रा०
मूषकसर्पकलास मंडूकमार्जार नलादिषु गर्भागारं प्रविष्टेषु विण्मूत्र विसर्जने च तव्यपोह्य; पञ्चगव्यैः ‘आपो हिष्ठा’ दिला प्रोक्षयेत् । तेषुध्वमारूढेषु विण्मूत्र विसर्जने च क्षिप्रं वस्त्रेण शोधयित्वा; शुद्ध्यर्थं कुशेन मार्जयित्वा कुशोदकेन आपोहिरण्य पवमानैः प्रोक्ष्याऽर्चयेत् । तैः अन्यबिंबेषु स्पृष्टेषु शुद्धोदकै स्संस्नाप्य प्रोक्ष्य पूर्ववदर्चयेत् ।
सूतिकादीनां प्रथमबरणे प्रवेशे प्रा०
सूतिकोदयारजकध्वजाऽऽद्यन्त्यजातिभिः प्रथमावरणे प्रविष्टे, पतलं 266 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे परिषद्देवाना मर्चास्थाने संस्पृष्टे, प्रविटे च दर्भाल्केनोद्दीप्य वास्तुस्न द्वारपालकमन्त्रं वैष्णवं च जुहुयात् । बाह्याऽऽवरणस्य संमार्जनोपलेपनप्रोक्षणैः शुद्धिर्भवति ॥ सूतिकादीना मर्चनाकाले दर्शने प्रा० तेष्वर्चनाकाले वा दृष्ट्षुदेवं पश्चगव्येनाऽभिषिच्या शुद्धोदकैस्सरूंनाप्य प्रोक्षणैः प्रोक्ष्य पूर्ववत्हुत्वा अर्चयेत् । आलयाभ्यन्तरे सूतिकादि प्रवेशे तल्पुष्टहविर्निवेदने प्रा यश्चित्तम् आलयाभ्यन्तरे प्रविटे तत्स्पृष्टहविर्निवेदने च द्रव्यं यथाविधि ोधरेि ोर्म हुत्वा पर्यन्ि | शोधयित्वा पुण्याहं देवं श्रीसूतं महीसूतं च हुत्वा ब्राह्मणान् भोजयेत् । ध्रुवबेरार्दी सूतिकादि स्पृष्टे प्रा० ध्रुवबेरे कौतुकादिषु च सृप्टेषु पूर्ववच्छुद्धि कृत्वा वास्तुहोमं हुत्वा पर्यनिपश्चगव्याभ्यांशोधयित्वा पुण्याहं कृत्वा देवं कलशै: संस्नाप्य अब्जाष्ट्रौ महाशान्तिं हुत्वा पुनः प्रतिष्ठां कारयेत् । शूद्वाद्यनुलोमस्पृष्टहविर्निवेदने प्रा० शूद्राद्यनुलोमसृथ्हविर्निवेदने देवं पश्चगव्यैः शुद्धोदकैश्वाभिषिच्य पुण्याह वाचयेत् । महापातकिनां प्रवेशे, तल्स्पृष्टहविर्निवदनेच प्रा० पश्चपातकै श्धंण्डालाद्ये श्धाऽऽलये प्रविष्टे तत्सपृष्टहविर्निवेदने च ससाहं महाशान्तिं हुत्वा आालय मभ्युक्ष्य पुनः प्रतिष्ठां कारयेत् । ध्रुवबेरार्दी महापातकि प्रभृतिभिस्स्पृष्ठे प्रा० Ex: 69 267 हुत्वा वित्तानुसारेण कलशै स्संस्नाप्य पुनः प्रतिष्ठा कारयेत् । पतितस्य गर्भगृह प्रबेशे प्रा० महापातकादोन प्रथमे द्वितीये वा आवरणे निरन्तरसश्वारे प्रा० एतेषु प्रथमावरणे, द्वितीये वा, नैरंतर्येण संचरत्सुमासे अतीते, मेक न्ति हुत्वा कर्षणादि पुन स्संस्कारें कृत्वा महाप्रतिष्ठां कारयेत् । महापातकि प्रभुतीनां संवत्सरं प्रासादाभ्यन्तरे संचारे प्रा० तेषु प्रासादाऽभ्यन्तरे बाहीच संचरत्सुसंवत्सरे अतीते अर्चनादीनि संत्यज्य कौतुकादि रक्षणं कृत्वा गभीर्णागारादि समप्राकारेषु गाः वासयित्वा मासेऽतीते सर्वत्र शुद्धि कृत्वा मासत्रयं महाशान्ति हुल्वा कर्षणादि स्किारें कृत्वा 校,令 धिवासादीनि कारग्ि बिंबशुद्धि कृत्वा अशीत्यधिक सहस्र कलशैस्संस्नाप्य ब्राह्मणान् भोज़यित्वा महाप्रतिष्ठां कारयेत् ॥ तत्संसर्गिणां स्पर्श प्रा० तै। स्संसर्गिणां स्पर्श सूतिकादीना मुक्त प्रायश्चित कारयेत् । तत्संसर्निस्पर्श प्रा० तत्संसर्गिणां स्पर्श स्नपनदिना शुद्धयति ॥ तल्संसर्गिस्पदों दोषधो न तत्संसर्गिणां दोषो नास्ति ॥ आशौचिद्विज स्पृष्ट हबिर्निवेदने प्रा० अशौचिद्विजस्पृष्टहविर्निवेदने च एकाह महाशान्ति हुत्वा शुद्धोदकै 288 विमानार्चनाकल्ये महाशाख्ने रभिषिच्या पुण्याहं वाचयित्वा पूर्ववदर्चयेत् । ध्रुवबेरादौ आशौचिद्विजस्पृष्टे प्रा० माचरेत् । गर्भालयाद्वाही सर्वत्र अशौचि द्विजप्रवेशे प्रा० आलयाद्वाही सर्वत्र प्रविटे गौरवं लाघवं च ज्ञात्वा समूहौव कारयेत्। खद्योतादीनां गर्भालय प्रवेशे, तै। बिम्बे स्पृष्टे वा प्रा० शूोधयित्वा देवं शुद्धोदकैरभिषिच्यू प्रोक्षणैः प्रॊक्ष्य नित्याग्नौ चुल्यां वा स्संस्नाप्य पुण्याहँ वाचयित्वा पूर्ववत् होमं जुहुयात्। पूर्वीतदेशेषु मनुष्यादीनां ताडनादौ प्रा० पूर्वोतदेशेषुम्नुष्यार्णाश्कुक्कुटादीनां च छेदने ताडने रुधिरस्रावे कलशैः संस्नाप्य तद्दोषशमनार्थं महाशान्तिं हुत्वा पूर्ववदभ्यर्च्य (प्रतिष्ठां कारयेत्) हविर्निवेदयेत् ॥ आलायाद्वाही पूर्वोत्त ताडनादि संभवे प्रा० शांतिहोमं हुत्वा वैष्णवान् संपूज्य पूर्ववदर्चयेत् । देवस्य शाश्वदर्शने प्रा० प्रथमावरणे गजादिमरणे प्रा० हुत्वा शुद्धोदकै रभिषिच्य वैष्णवं विष्णुसूक्तं पुरुषसूतं च जुहुयात् । प्लॅ: 69 269 महाबेरेस्वेदादि दर्शने प्रा० महाबेरेहि स्वेद्रुधिरस्रावरोदन जल्प हास धूमादिषु सत्त्सु आलया ऽभिमुखे पौण्डरीकाऽग्निं साधयित्वा वैष्णवं विष्णुसूतं पुरुषसूक्तं ईङ्कारार्दीश्च हुत्वा देवंकलशैस्संस्नाप्य अभ्यर्च्य हविःनिवेद्य ब्राह्मणान् भोजयित्वा वैष्णवान् संपूज्य आचार्यदक्षिणां दद्यात् । वल्मीकादि सम्भवे प्रा० वल्मीकतृणक्रिमिकीटकवकायुद्रवे सति पूर्ववच्छन्तिं हुत्वा ब्राह्मणान् भोजयित्वा देवं बालालये प्रतिष्ठाप्य नवीकरण कारयेत्। विमानेऽकारणाद्रिने प्रा० । भोजयित्वा, वैष्णवान् सम्पूज्य, देवं बालाऽऽलये प्रतिष्ठाप्य, अालयादि सर्वत्र नवीकरणं कृत्वा, महाप्रतिष्ठां कारयेत् । अशनिष्हते महामक्षिकयुते च विमाने प्रा० अशनिहते महामक्षिकादियुते च देवं कलशैः संस्नाप्य, विशेषपूजां कारयेत् । आकाशे प्रतिसूर्यदर्शने प्रा० आकाशे प्रतिसूर्यदर्शने वैष्णवं, सौरं दशकृत्वो जुहुयात् । ਕਿਵੇ ਯo दिग्दाहे वैष्णवं, दिग्देवत्यं, आग्नेयं च जुहुयात् । उपलवर्षे प्रा० 27Q विमानार्चनाकल्ये महाशास्त्रे अकाले इन्दुक्षयादी प्रा० विशेषतोऽभ्यर्च्य हविर्निवेद्य बाह्मणान् भोजयेत् । अालयाभ्यन्तरार्दी रतस्त्री दर्शने प्रा० आलयाभ्यन्तरे बाही प्रकारे वा स्तख्त्रीदर्शने तं देश संशोध्य पश्चगव्यैः प्रोक्ष्य पुण्याहं वाचयित्वा ब्राह्मणान् भोजयित्वा देवं विशेषतोभ्यच्र्य हविर्निवेदयेत्। ाट० 峰 धुवबेरे कौतुकादी सृष्टे धुवबेरशुढिं, जलधिवासं च कृत्वा गर्भगृहे सपदिदर्शने प्रा० गर्भगृहे सपदि दर्शने तदुद्धास्य गोमयेनोपलिप्य पश्चगव्यैः प्रोक्ष्य त्। पुन तत्र सर्पमरणे प्रा० तत्र सर्पे मृते तं व्यपोह्य उपलिप्य पश्चगव्यैः प्रोक्ष्य वास्तुशुद्धिं जुहुयात्। ध्रुवार्दी सपदिभिः स्पृष्ट ge བྱ་པགས་པའི་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་། प्रसादांद्वाही मृते तद्व्यपोह्य पूर्ववत्प्रोक्षणैः प्रोक्ष्य वैष्णवादि दिग्देवत्यं च जुहुयात् । पचनालय गोपुरादौ सपदि मरणे प्रा० पचनस्थाने गोपूरादिषु वा सर्षे म्रते तदव्यपोह्य उपलिप्य निल्याष्ट्रौ पटल: 7) 271 वैष्णवान्तं तत्स्थानाधिपदेवत्यं च जुहुयात् । आलयाभ्यन्तरे महावाताद्याभिभवे प्रा० आलयाभ्यन्तरे सर्वत्र महावाताऽतिवृष्ट्रिरादिभि रभिभूते देवं कलशैः ब्राह्मणान् भोजयेदित्याह मरीचिः । प्रायश्चित्तविधिर्नाम एकोनसप्ततितमः पटलः ॥६९॥ अथ सप्ततितमः पटलः भयरक्षार्थ निष्कृतिः अथ भयरक्षार्थं निष्कृतिं वक्ष्ये-र्चौरैः शत्रुभिः परचक्रभयाद्वा ग्रामसंकुले सति भयरक्षार्थ कौतुकस्नपनोत्सवबलिबेरलौहिकप्रतिमानां देवीनां च तिरोधानं कारयेत् । तत्प्रकारः गुप्ते शुचौ देशे अवटम् खनित्वा सिकता:प्रक्षिप्य उपरेि कुशानास्तीर्य अवटे महीं देवीमभ्यच्र्य "आपोहिष्टे"तेि प्रोक्ष्य आचार्य: अर्चको वा यजमानेन भक्तैस्सर्धं देवागारं प्रविश्य देवं प्रणम्य "यावत्कालं भयमस्ति ताद्धरण्या सह शयने शयीथा जनार्दने" ति देवेश मनुमान्य बिम्बस्थां शक्तिम्
ध्रुवबेरे समारोपयेत्। बेराभावे हृदये समारोपयेत्। "परं रंह" इति अवटेSप्रमादं संयस्च "यद्वैष्णव"
मिति प्राक्च्छिरसः शाययेत् । अवटं सिकताभिः मृदा वा पूरयित्वा अवटाच्छिद्र सुदृढ कारयेत् । तत आलये कौतुकादिस्थाने कूर्चस्थापनादि पश्चादभ्यन्तरं प्रविश्य देवं प्रणम्य जीवस्थाने पञ्चदशदर्भैः ग्रथितं द्वादशाडूलमात्रं कूर्च सन्यस्य ध्रुवबे रात्कूर्चे समावाह्य अर्चयेत् । 272 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे बालालये सति कूर्चस्थापनादि बालालयं चेदर्चापीठे कूचेंसन्यस्य हृदयात्प्रणिध्यां निवेश्य कूर्च बिंबवन्मनसाऽक्षराणि तत्स्थानेस्मृत्वा सन्यस्य आवाह्य अर्चयेत् । स्नपनादावभ्युक्षणमेव कारयेत् । मासादूर्घमन्यकूर्चास्थापनम् मासादूर्वं तत्कूर्चम् व्यपोह्य अन्यत्कूर्च सन्यस्य आवाह्य अर्चयत् । सुकाले कर्तव्यम् सुकाले बिंबमुसृत्य, आम्लाचैस्संशोध्य, पुण्याहं कृत्वा अस्पृश्यै स्स्पृष्टैसति जलाधिवासादीनि कृत्वा कालापेक्षमकृत्वा अंकुरार्पणं कृत्वा आलयाभिमुखे दक्षिणे वा मण्टपं कूटं प्रपां वा कृत्वा तन्मध्ये पौण्डरीका ऽग्निकुण्डं फुल्बा तदुत्तरे बास्तुहोमं हुत्वा बिंबस्याऽतीवपार्श्वतः पर्यग्निं कृत्वा संशोध्य पौण्डरीकाग्नेः पश्चिमतो बिंबार्धाधिकायामविस्तारां भागोन्नतां यथालाभोन्नतां वा धान्यैः वेदिं कृत्वा अण्डजादीनि पञ्चवत्राण यास्तीर्य चतुर्दश कलशैः संस्नाप्या पुण्याहान्ते प्रतिसरं बध्वा कौतुकस्नष नोत्सवबलिर्बराणि देवीश्वसहैकशयने शाययेत् । अवताराणां शयनं पृथगेव विधीयते । अब्लाग्निं परिस्तीअर्थ,परिषिच्य, हौत्रं प्रशंस्यदेवेशं देव्या, अव ताराणां च दक्षिणग्रणिधौ तदालयगतपरिष देवनुत्तप्रणिधी च समावाह्य आवाहनक्रमेण निर्वापं कृत्वा आज्याहुती यजेत् । शान्तस्वरूपम् वैष्णवं विष्णुसूक्तं पुरुषसूक्तं, विष्णुगायत्रीं द्वादशाक्षरं, प्राजापत्यं, मिंदाहुतीं, विच्छिन्नं च, जुहुयात् । एतत् शान्तिहोम इत्येके । मासषट्केऽतीते महाशान्तिः, तत्स्वरूपं च षण्मासे अतीते महाशान्तिं जुहुयात् । लाजतिल शक्तुभिराज्यमिश्रितैः वैष्णवं, विष्णुसूक्तं, प्रत्येकं द्वादशाष्टपर्यायतो जुहुयात्। अष्टोत्तरशतं पम श्वेतं, रक्तं वा, अलाभे बिल्वपत्र वा, घृताप्लुतं, पटल: 70 273
विष्णुगायत्र्या जुहुयात् । सर्वदेवत्यं पारमात्मिकं च जुहुयात् । एवं महाशांतिरित केचित् वदंति ।
पक्ष्चादवनाराणां तत्तन्म्ंत्रं प्रत्येकमष्टोच्छ्र्श्शतं हुत्वा न्रुत्तगेयवाध्यैः रात्रिशेषं नयेत् । प्रभाते स्नात्वा, देवंप्रणम्य प्रणवेन बोधयित्वा अभिवन्द्य अपराधशतं, सहस्र मयुतं, असंख्येयं च, 'करुणाब्धे क्षमस्वे' ति याचेत । पूर्वस्त्रमाल्यादीनेि व्यपोह्य अन्र्यलंकृत्य सर्ववाद्यघोष्युतं शाकुनसूतेन तोयधारापुरस्सरम् आचार्यः पुरतोगच्छेत् । आचार्योदेवपादं स्प्रुशन् वैस्णवं, विष्णुसोओक्तं पुरुषसूक्तं, आत्मसूक्तं, जप्त्वा पूर्ववहेवं ध्यात्वा ध्रुवबेराच्छक्तिम् प्रणिध्यां निवेशयेत् | ह्रुदये समरोपिताचेत् ह्रुदयात्प्रणिधिजले समावाह्य पोओर्वरदक्षरन्यासं क्रुत्वा आवाह्य तदालयपरिषहेवान् पोओर्ववदावाहयेत्| पादौ प्रक्षाल्य, अभ्यन्तरं प्रविश्य पुण्याहं वाचयेत्। आचार्यादिभ्यो दक्षिणां दद्यात्। अग्निं पीरस्तीर्य अन्तहोमंहुत्वा पश्चादुत्सवं स्नपनं च कारयेत्। अशक्तश्वेत्केवलस्नपने कारयेत्। कूचदिावर्चनाहीने प्रा० अर्चनं हीनं चेत् अर्चनाहीनप्रायश्चित्तं कारयेत् । वर्षेऽतीते प्रा० वर्षाऽतीते च एतमेव संस्कारं कृत्वा पुनस्थापनमाचरेत् । अवताराणां पृथगेव कारयेदित्येके । तेषां पुनः प्रतिष्ठाचेत् तत्तत्प्रधानहोमं कारयेदित्येके । इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोते विमानार्चनाकल्ये भृगूढुतप्रायश्चित्तविधिर्नाम सप्ततितमः पटलः ॥७०॥ 274 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे अथ एकसत्पतितमः पतलः पटल: महाबेरविमानयोः पतनादौ कर्तव्यम् अथ पुनर्बालालयविधि वक्ष्ये - महाबेरे विमाने च, पतिते, जीर्णो छिन्ने, अंग होने, अशनिहते, वाताहते, क्षीणवर्णे, गर्भालयस्थलभ्रंशे, स्थानगर्भपीठविनाशे चंडालाद्यस्पृश्यप्रविष्टे वा, अचिरादेव बालालये देवं प्रतष्ठापयेत्।
बालालये अर्च्येमानोपि स्थानसंकते, च्ंडालाद्यशुच्यधिष्ठिते, नद्यादिभिः स्थान नाशो वा सति, अन्यत्र मनोरमे यथेष्टदेशे पूर्ववत्कर्षणादि पुनस्संस्कारं कृत्वा, प्रथमे प्रथम, द्वितीयं वा, बालालयं कृत्वा तद्विंबमानीय प्रतिष्ठाप्य, पश्वान्मूलालयं कुर्यात्।
विमानबाह्यस्थाङ्गादि हीने तृणादिना भिन्ने च कर्तवम्
' बाहो चाऽड्रोपांगहीने तृणगुल्मवल्मीकमाक्षिकपादपाद्यै भेदे सति अत्र बालालयस्थानविना तद्धिमानशक्तिं तदंगदेबाँष्च महाबेरे समालोप्य नवीकृत्य विमानप्रतिष्टोक्तविधिन विमान प्रतिष्ठा कारयेत्।
विमानध्रुवयो र्विनाशे कर्तव्यम् विमानध्रुवयोर्विनाशे कौतुकादीन्बालागारे कालविज्ञापनं प्रार्थनामंत्रं च विना प्रथमतरुणालयप्रतिष्टोक्तविधिन प्रतिष्ठाप्य अर्चयेत्। तस्य काले अतीते न दोषाय भवति ।
संस्काराङ्गहानौ कर्त० यद्यत्संस्कारहानि रंगहानिश्च भवति, बालाऽगारं कृत्वा तत्तत्संस्कारं कृत्वा तस्योपरिसन्धार्न कारयेत्।
कॉतुकादि विनाशे कौतुकादीनां च विनाशे ध्रुवार्चाबेरे तद्विमाने च जीर्णादि दोषसंयुक्ते पुनः बालागारं संकल्प्य यथा लाभमानेन दारवं बिम्बमाहृत्य, घल: 71 275 प्रथमतरूणालयप्रयतिष्टोतक्त विधिना प्रतिष्टाय,अब्यर्च कोउतुकादिन् संकल्प्य प्रतिष्ठापयेत् । दारवे खण्डस्कुटितादि दोषसम्भवे कर्म० कैतुकादीनामलामे) तस्मिन् दारवे खण्डस्फुटितादि दोषसंयुक्ते, त्यक्त्वा मूलालये मूलबेरं कृत्वा प्रतिष्ठापयेत् ।
बालागारस्थानं मूलागारस्य मध्यसूत्राद्दक्षिणे भागे प्रथमावरणे द्वितीये वा मालिकाभित्तिमध्ये अङ्गणे मण्डपादिषु मनोरमे यत्र परिहारोऽस्ति तत्र बालागारं प्रकल्पयेत्। द्वितीयावरणादूध्वमनारम्भणीयम् ।
एकहस्तादि त्रिहस्तान्तं विस्तारं विस्तारादध्यर्धं पादोनद्विगुणं वा द्रव्यंशंशिखरं लुपोपरि तृणच्छन्नं मृण्मयं तृद्भिक्तिविष्कंभं मूलालय्रूयादितलपादविष्कम्भसमं दैविकं, तत्परित: षोडशभार्ग मानुर्ष, भवति। कौतुकें ब्रह्मस्थाने प्रतिष्ठापयेत्। योरेव स्थापयेत् । ध्रुवपीठ विस्तारादि । प्राणपीठं यथालाभाऽऽयतविस्तारोत्सेधं, त्रिमेखलं एक मेखलं वा, रत्नन्यासविहीन कुर्यात्। आलयाभिमुखे बालागाराग्रे वा, पूर्ववद्यागशालांकृत्वा, तोरणाधैरलंकृत्य, सम्भारान्सम्भुत्य स्थापकान्ऋत्विजश्ध वस्येत्। यागशालामध्ये 276 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रं शय्यवेदीं तद्भित्तिं समानां चतुरश्रां पादहीनां अर्धहीनां वा, ततुरीयांशोत्सेधां कृत्वा, पूर्ववत्पश्चाग्रीन्त्रेताग्रीन् एकान्निं वा, संकल्प्य पर्यग्निपञ्चगव्याभ्यां यज्ञागारं बालागारं च संशोध्य, पुण्यवाहं वाचयित्वा, अग्निकुण्डेषु आघारं हुत्वा, प्रधानाग्निं परिषिच्य, विष्णुगयथ्रिं विष्णवं विश्नुसूक्थम् पुरुशसूक्थ एकाक्षरादिसूक्थम् श्रीसूक्थम् महीसूक्तम् पुश्चवारुणं जयान् अभ्याधानान् राष्ट्रभृतो मिन्दाहुर्तो विच्छिन्नं समृद्धिं च प्रत्येकं वैष्णवयुक्तं हुत्वा, द्विष्णुगायत्र्या श्वेताब्ज बिल्वपत्र वा, आज्यातमष्टोत्तरशतं जुहुयात्। एतत्सर्वदोषोपशमन भवति । अनन्तरं कर्तव्यम् पश्चात्रात्रिपूजावसाने देवं विशेषतोऽभ्यच्र्यहविर्निवेद्य कौतुकांदिषु शक्ति महाबेरे समारोप्य, तत्काले पूर्ववत्कुंभमाहृत्य तंतुना परिवेष्ट्य ‘इदमापः शिवा' इत्यभिमृश्य वस्त्रायुग्मेनावेष्ट्य नवरत्नपश्चायुधाऽ टमंगलवर्णचिहानि विष्णुगायत्र्या पृथक् पृथक् प्रक्षिप्य अभ्यन्तरं प्रविश्य एवं प्रार्थयेत् ॥ "अनर्हमेतत्त्वदेह जीर्ण व्यपोहा च । किंचित्काल च देवेश त्वयात्रस्थीयताविभो || यावद्वयं नवं कृत्वा प्रतिष्ठां कारयामहे । प्रसादंकुरु तावत्वं अस्मिन्गेहे जगत्पते ॥" इत्युक्त्वा व्यर्द्ध दव्यर्द्ध, अब्दं वा कालावधि संकल्य कुंभेअंभसिदेवं परिषत्सहितंध्या (यन्) आवाह्य आचार्यः शिरसा कुंभंधारयन् अग्रतो गच्छेत्। तमनुस्थापका बिंबान्यादाय, यज्ञालये स्नानश्वभे प्रतिष्ठाप्य पूर्ववत्पंचशयनानि वासांसिवा अस्तीर्य प्रतिसरंबध्वा तथैव शाययित्वा उत्तराच्छादनं कृत्वा प्रधानाऽप्रिं परिषिच्य पूर्ववद्धौत्रं प्रशंस्य आवाहनादीनि कृत्वा अग्निषु पूर्ववदुत्तहोमंहुत्वा प्रधानाग्नौ स्रुवेणाऽऽज्यमादाय .. श्रीभूमिदेवत्यं च, (त्रिः) हुत्वा पश्चात्सर्वदेवत्यं, तदालयगतपरिषद्देवत्यं वा, पटलः 7 277 हुत्वा रात्रिशेषं व्यपोह्य प्रभाते स्नात्वा देवाऽगा रंप्रविश्य देवंप्रणम्य देवं प्रणवेनोत्थापयेत् । आचार्यादीन् संपूज्य दक्षिणां दद्यात् । अग्निंप्रज्वाल्य स्विष्टाकारं, पूर्णाहुतिं च, हुत्वा अग्निंविसृज्य अाचार्यः शिरसा कुभं धारयन्, शकुनसूक्तम् जपन्नग्रतोगच्छेत्। स्थापका हस्ताभ्यां आलयंपरीत्य (प्रदक्षिणीकृत्य) अभ्यन्तरं प्रविश्य स्थिरराशिं विहाय च, तत्तन्मंत्रेण संस्थाप्य देवपादं स्पृशन् विष्णुसूंत जप्त्वा; पूर्ववदक्षरन्यासादीनिकृत्वा 'इदंविष्णु रितिकुंभस्थां शक्तिं कूर्चेनाऽऽदाय 'दक्षिणे देवीं श्रियं, वामे हरिणी' मित्यावाह्य देवंपरितोऽभ्यन्तर परिषद्देवान् ब्रह्माणं, शंकरं, पूजकमुनेिं चाऽऽवाह्य गर्भालये कौतुकाद्दक्षिणे वामे वा मुखमंटपदक्षिणे वामे वा स्नपनोत्सवबलिबेराणि संस्थाप्य कौतुकादावाहयेत् ॥ एकविमाने स्थापनक्रम: एकविमाने पश्चानां कौतुकानां सहैव स्थापनं चेत्। पूर्वविष्णुमूर्तिसमावाह्य तस्मात्पुरुषार्दीश्चतुरो दीपाद्दीपमिवाऽऽवाहयेत् ॥ यदिस्युरवतारा: विस्तीणें देशे समानीय आवाह्य अर्चयेत् ॥ धात्रादीनां बालालयः परितोऽलीन्द्रं कृत्वा तत्र सर्वान् परिषत्कौतुकबिंबान् तत्तत्प्रदेशे प्रतिष्ठाप्य अर्चयेत् । निर्दोष परिषद्देवानां तत्र तत्र अर्चनादीनि कारयेत् । बलालयेपि उत्सवदि कर्तव्यं स्थापकाध्यिसहा पुण्याहं कृत्वा हविर्निवेद्य 28O विमानार्चनाकल्पे महाशाख्ने सर्वत्र पक्षान्तरम् अथवा सर्वत्र वर्णहीनं शैलमेव कारयेदित्येके ॥ शैलबेरस्याऽड्रोपांगहीने शैलस्याऽर्धचित्रस्य बेरस्यांऽगोपांगप्रत्यंगेषु हीनेषु तच्छक्तिहानिर्नेटा। तस्माचित्र (शक्ति) बालागारं नीत्वा तद्वेरं भूमी पिधाय उपरमहाशान्ति अब्जाग्ौहुत्वा शिलाग्रहणबद्भुत्वा तत्तदंगसमुत्पतियुक्त्या तक्ष्णात् कारयेत् ॥ बेरस्य महाडे हीने क० कृत्वा यथापूर्व तथाचरेत् ॥ सन्धानयोग्य बेरत्यागे संधानयोग्यबेरं यस्त्यजेत् स पापीयान् भवति, सर्वविनाशश्व भवति । तस्मात्सर्व प्रयत्नेन संधानं कारयेत् ॥ ध्रुवार्चयोः प्रामेकं करणाऽयोगे अशक्तश्चेत् ध्रुवबेरमर्चाबेरं च देवीभ्यांसहितं रहितं वा कृत्वा संस्थापयेत् । मृदालये ब्रह्मस्थाने धुवाचबेिर माहरेत् ॥ पटलः72 28 तस्य देवीम्यांसाहित्यकरणेच्छायाम दैविकभागस्थी यथा तथाविमानं परिकल्पय ब्रह्मस्थाने कौतुकें लोहर्ज जंगममेव कुर्यात् । कौतुकं शैलं चेत् तस्मिन् स्थावरमेव प्रतिष्ठापयेत् । मृण्मयविमाने ध्रुवार्चने सति शौल गेच्छ पुनर्विमानकरणे विशेष: पूर्व मृदालये धुवाचबेरे अच्र्यमाने पश्वाच्छिलाभिरिष्टकाभिर्वा विमानं कर्तुमिच्छेत्, तस्यबेरस्यरक्षार्थं शिल्पि स्पर्शविधातार्थं च बालुधामवत्काष्ठेनुपञ्जरंकृत्वा तस्याऽधस्तात् स शुल्यंचेत् येनकेनचित् मर्ध वा गर्भागारं तच्छेष भितिविष्कंभ समटर्प विमानं पूर्ववत् कारयेत्। शिलेष्टकामश्रविमाने तस्य भागान्ते वर्गान्ते वा मिश्रो कारयेत् । एवंकतुमशतश्चे तस्याऽधिष्ठानादूध्र्व यथेष्टस्थाने मिश्रद्रव्येण कारयेत्। ध्रुवबेरे वर्णक्षयादी क० धुवबेरे वर्णक्षये, स्फुटतादि तोषसंभवे च, अल्प दोषे, धुवबेरस्थां शक्ति कुंभे अंभसि समावाह्य तत्कुंभ कौतुकार्दीध, समादाय मालिकायां मंटपे वा सन्यस्य कुंभस्था शक्तिं कौतुकादिषु समावाह्य वेलायां कुंभे समारोपयेत्। समावाह्य अर्चयेत्। 282 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे दिनत्रये चैवं कुंभशोधनं कृत्वा समाचरेत् ।
- वाचयित्वा ध्रुवबेरशुद्धि कुंभंबिवं च समादाय, अभ्यन्तरं प्रविष्य कौतु कादीन् संस्थाप्य पूर्वबदक्षत्न्यासादीनि कृत्वा कुंभस्था शक्ति ध्रुबबेरे समारोप्य, ध्रुबबेरात्कौतुकादिषु समावाह्य अर्चयेत्।
मृण्मयं चेद्दारुशूलं शोधयित्वा शैलं चेच्छिलान्तं शोधयेत् । नवमूल्यदि तले दुष्टे क० प्रकल्य कौतुकार्दीन संस्थाप्य अर्चयेत्। पश्वानिर्दोष तले कौतुकादीन् समभ्यच्र्य पुनः स्थापनं कृत्वा अर्चयेत्। इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोते विमानार्चनाकल्पे धुवबेरप्रायश्चित्त विधिर्नाम द्विसमतितमः पटलः ॥७२|| जीर्णेबेरेसति दोषः, तत्त्यागप्रकारश्च अथ त्रिसप्ततितमः पटलः
जीर्णबेरपरित्यागविधिं वक्ष्ये-सद्य स्तदबेरत्यागं न कुर्याचेत् कर्त्राराधकयोग्रमस्य च महद्भयं स्यात् । तस्मात्सर्वप्रयत्नेन जीर्णं सर्वं संशोध्य, नववर्ख राष्च्छाद्य दर्भरजुभिर्बदध्वा ब्राह्मणेंरव वाहयित्वा समुद्रगां नदीम् अन्यमशोष्यजलाशय वा, गत्वा तत्तीरे प्रपां कृत्वा अग्निव्याहृत्यन्यं हुत्वा वस्त्र बन्ध विमोच्य आचार्य: प्राङ्मुख उदङ्मुखी बा वारुणं, वैष्णवं “ च, जप्त्वातञ्जले प्रक्षिप्य तत्तीर्थे स्नानं कुर्यात् । दारवंचेदेवमेव कृत्वा वहौदाहयित्वा तद्भस्मं जले प्रक्षिपेत्। देव्यादि परिषद्देवानां तत्तन्मंत्रं, वैष्णवंच, हुत्वा तथैव भस्मं जले प्रक्षिपेत् । पश्धादाचार्य दक्षिणां दत्वा आलयमाविशेत् । पडलः 73
28A कौतुकादीनामंगहीने कर्त० अंगादिस्वरूपं च कौतुकादीना मंगहीने सतेि (कर्तव्यम्) उदर बक्षः कंठशिरांसि महांगानेि, पादहस्तबाह्ववोंगानि, अंगुलीकर्ण नासादयः प्रत्यंगानि, अभ्बरा sऽभरणाऽऽयुधशिरश्चक्र पीठ प्रभामंडलानि उपांगानि, इत्याचक्षते। उपाङ्गहीने प्रा० तस्मादुपांगे हीने पूर्ववत् कुंभं संसाध्य तच्छक्तिं कुंभे समावाह्य तद्विंबस्य पुनस्संधानंकृत्वा जलाधिवासादीनि कृत्वा वास्तुहोमं हुत्वा पञ्चगव्यैः कुशोदकैश्च संस्नाप्य सप्तभिः कलशैः संस्नाप्य कुंभस्थां शक्तिं ताद्विंबे समावाह्मार्चयेत् । प्रत्यङ्गहीने प्र० प्रत्यंगे हीने तच्छक्तिं महाबेरे समारोप्य बिंब मुद्धृत्य पञ्चगव्यैः प्रोक्ष्य तुल्यलोहेन संधानं कृत्वा जलाऽधिवासादीनि कृत्वा पुनः प्रतिष्ठां कारयेत् । अङ्गहीने. प्रा० अंगहीने तद्वेरं संधानयोग्यंचे त्तथैव कुर्यात् । अयुक्तं चेन्महांगे हीने च बेरंभूमौपिधाय तस्योपरि अंगहोमं हुत्वा महाशांतिं च हुत्वा तद्दिने अतीते बिंबमुद्धृत्य पञ्चगव्यैः प्रक्षाल्य अग्नौ क्षिपत्वा त्रिशुद्धिं कृत्वा राजतंचेत् द्विर्दग्ध्वा रौक्मं चेत्सकृद्दग्ध्वा तद्रव्येण पूर्ववत् बिम्बं कृत्वा पुनः प्रतिष्ठां कारयेत् । पटादावालिख्याऽर्चितस्य जणिं चेत् क० पटे कुड्ये वा; आलिख्याऽर्चितंबेरं जीर्णं चेत् तच्छक्तिमर्कमंडले समारोप्य नवीकृत्य पुन:प्रतिष्ठामाचरेत् । इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्ते विमानार्चनाकल्पे कौतुकादि जीर्णबेरपरित्यागविधिर्नाम त्रिसप्ततितमः पटलः ॥७३॥ 28A विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे अथ चतुःसप्ततितमः पटलः
आचार्यसंकरे दो० प्रा० अथाचार्यं कर्षणकाले वरयित्वा कर्षणादीनि प्रतिष्ठान्तानि, नित्या ऽर्चनस्नपनोत्सव प्रायश्चित्तं विशेषाऽर्चनादीनि नित्यनैमित्तिककर्माणि, सर्वाणि च, तेनैव कारयेत् । अचार्याभावे तत्पुत्रं, पौत्रं, नप्तारं, तद्वंशजं वा, कारयेत् । अयुक्तश्चेत्तमनुज्ञाप्य (ते अयुक्ताश्चेत् ताननुज्ञाप्य) पूर्ववदन्य माचार्यं वरयेत् तदभावे तच्छिष्यं प्रशिष्यं वा वरयेत् ।। आचार्यसन्निधौ नाऽन्यमाचार्यं वरयेत् । यदि वरयेत् तत्स्थानस्य, ग्रामयजमानयोश्र्व, आशु विनाशो भवति । राज्ञो, राष्ट्रस्य च, परचक्रभयं भवति । तदर्चनं निष्फलं भवति । तस्मादाचार्यसंकरं न कुर्यात् । अज्ञाना दर्थलोभाद्वा आचार्य संकरे सति, पौण्डरीकाग्नौ महाशान्तिं हुत्वा आचार्य नमस्कृत्य 'क्षमस्वे'ति याचित्वा पूजयित्वा तेनैव तत्तत्कर्म पुनरपि कारयेत्। आचार्यादीना मलाभे क० आचार्यादीनामलाभे तद्रूपं पटे लिखित्वा तं नमस्कृय तत्सन्निधौ । अन्यं युक्तमाचार्यं वरयेत् । एकस्मिन् काले बहुकर्मणि(सु) प्राप्ते(षु) सति, (त्सु) आचार्य प्रणम्य, तद्विधिना तत्पुत्रादिभिः कारयेत् । तदलाभेत्वाचार्य एव तन्त्रयित्वा करोतीति विज्ञायते । योगमार्गेण प्रतिष्ठितस्य मार्गान्तरेण प्रतिष्ठाकरणे दोषः पूवं योगमार्गेण (वा) प्रतिष्ठाप्य, अर्चन प्रवर्तमाने पश्चात्तस्य देवीभ्यांसह प्रतिष्ठां कारयेच्चेदाभिचारिकं भवति । (पूर्व ध्रुवकौतुकसंयुक्ते अर्च्यमाने पश्चाद्विमान ध्रुवयोर्विनाशयेत्। ध्रुवार्चनमेव ब्रह्मस्थाने प्रतिष्ठाप्य विधिवदर्चयेत् । तत्तत्कौतुक- बिम्बमुत्सवार्थं प्रतिपये दिति केचित्) । स्थानकसन शयनेषु व्यत्यासे व्यवस्था स्थानके चाऽऽसनं शयनं वा कर्तुरिच्छया कुर्यात् । आसने स्थानकं षटलः 75 285 विना, शयनमेव कुर्यात्। शयने स्थानकासने नकारयेत् । कौतुकं स्थितमौत्सवमासीनं कौतुकमासीन मौत्सवं स्थितं वा कारयेत् ।। स्नन्पन्नबलिबेरं च सर्वत्र स्थितमेव कारयेत् । अथतारादीनां कौतुकबेराणि संकराणि चेत् प्रा० अवताराणां, पञ्चमूर्तीनां च, कौतुकबेराणि अन्योन्यसंकरेण स्थापयेच्चेन्महत्तरोदोषो भवति । तद्दोषशमनार्थं महाशान्तिं हुत्वा यथास्थाने स्थापयेत् । कौतुकादीनां पुनःप्रतिष्ठासमये सांकर्यापि दोषाभावः पुन:प्रतिष्ठाकाले कौतुकस्नापनोत्सवबलिबेराणा मन्योन्यसंकर- स्थापनं निर्दोषमित्याचष्टे मरीचिः। इति श्रीवैखानसे मरीचिप्राेक्ते विमानार्चनाकल्पे आचार्यसंकर योगभोगादि संकरविधिर्नाम चतुस्सप्ततितमः पटलः |७४|| अथ पञ्चसप्ततितमः पटलः अद्भतोदयनिमित्तम्, तत्र शान्त्यकरणे दो० अथाद्भुतशान्तिं व्याख्यास्यामो - नराणां पापबाहुल्या दपराध- बाहुल्याच्च्, देवास्सृजन्त्यद्भुतानि तेषु दृष्टेषु सद्यः शान्तिं कुर्यात् अज्ञाना- दर्थलोभाद्वा न कुर्याच्चेत् कन्नराधकयो र्ग्रामस्य च महद्भयं राज्ञो राष्ट्रस्य च क्षोभश्च जायते ।
शान्तिकरणे कालः
तस्मात् दादशाह्राभ्यंन्तरे शान्तिं कुर्यात् । द्वादशाहातीते महाशान्तिं हुत्वा वैष्णवान् संपूज्य शक्तितो दक्षिणां दत्वा आरभेत्। मासे अतीते महाशान्तिं सप्तहं हुत्वा विप्रशतं भोजयित्वा देवमनुमान्य कुर्यात् । घेण्मासातीते भगवान्नरमेत । तस्मात्सर्वप्रयत्नेन. शांतिं आरभेत । 286 विमानार्चनाकल्पे महाशात्रे अद्भुतानां त्रिदिध्यम् अद्भुतानि त्रिविधानि - दिव्यानि, आन्तरिक्षाणि, भौमानि चेति । तत्र दिव्यानि दिव्यानि ग्रहविकार, ग्रहयुद्ध भेदाऽनावृष्टि, सर्व ग्रासोपराग, नक्षत्रभेदानित्येवमादीनि। आन्तरिक्षाणि आन्तरिक्षाणि निरन्तरपरिवेषो वर्णांतरबहुलपरिवेषो रात्राविन्द्र- चापम्, आकाशे देवसद्मअशन्युल्काऽऽपात राहुपुच्छदर्शन, पतन, धूमेन्द्रकेतु, प्रतिसूर्य, नक्षत्रपुच्छ प्रतिचन्द्रादीनि । भौमाना मनेकत्वम् भौमानि चरस्थिरभावा दनेकधा । तत्र चरेषुभौमानि चरेषु - देशकालस्वभावविरुद्धयुग्माधिकप्रसूतिः वानर सर्पा- ऽश्वमार्जारादियोनिजानां, नाग गो हय महिषादि विपरीत योनि जननं, पक्षिसर्पक्रिमि कीटादि विपरीतवर्ण विपरीताकार विपरीतालयवास विपरीताश्रयाश्र्च,आलये रक्तशिथिली सर्पदर्शन मित्येवमादीनि । तेषां दिव्यांतरिक्षभवानि उत्तमोत्तमानि । नरभवानि उत्तमानि । नागगोहयमहिषादिभवानि मध्यमानि । पक्षिसरीसृपादि भवानि अधमानि । स्थिरेषु भौमानि स्थिरेषु प्रतिमारोदन, हसन, जल्पन, परिवर्तन, स्वेद, रुधिरस्राव, ज्वलन, धूमीकृताङ्ग, क्रिमिकीटपतंगाद्युद्भवाकालस्फोटन, धूमांऽग कंपन,स्वापन, तृण,वल्र्मीकोद्भव, रक्तस्त्रीदर्शन, प्रतिलोम, पतित, पाषंडांत्य जाति, सृगालादिवर्णाऽस्पृश्यस्पर्शन, प्रवेशन (स्धूणा) स्तंभविरोहण, चलन, परिवर्तनाऽपसर्पण, भित्तिकवाटासन, शयनाऽऽयुधानि अ(धाS) ग्निहोत्रापस्करविकार मक्षिका वृक्षपतनप्र (परि) वर्त्तनोपसर्पण फलपुष्प पत्रशाखादि विपरीतवर्शन जलरक्तस्रावादीनि । पटलः 75 287
तेषां स्थानभेदात् दोषा०
तेषु बेरपीठ र्भगृहभवानि ब्राह्मण राज राष्ट्रविनाशकारणानि । विशेषेण कन्नराधकयोश्च प्रासादोत्पन्नानि क्षत्रियस्य । प्रासाद अधिष्ठान पादप्रस्तर ग्रीवा शिखरोद्भवानि क्रमेण क्षत्रियवंशाेद्भव मुख्याभिषेकयोन्य युवराजाऽभिषिक्तमहाराजाना मातंक भयाऽनावृष्टिकराणि प्रथमावरणे वैश्यजातीनां, मंत्रिपुरोहितस्य, माण्डलिकानां च भयावहम्, प्राणपीडादि भयप्रदं च । द्वितीयावरणादिषु, शूद्रजातीनां सर्वदुःखकरम् । सस्यनाशनम्, गजाऽश्वाजमहिषपशूनां नाशकरम्, अग्निकुण्डे पुरोहितस्य, चतुर्मुखस्थाने द्विजातीनांद्रालये सर्वजातीनां, गुहालये नृपस्यमंडलिकानांच वक्रतुंडालये सेनेशानां, श्रियआलये राजपत्नीनां दुर्गास्थाने अन्यस्त्रीणां मातृस्थाने निकृष्टजातीनां, साेमस्थाने चौषधीनांभास्करालये नृपवहन शस्त्रजीविनां, अन्यदेवालये तत्तद्भक्तानामपि लक्षयेत् । आस्थानमंटप सभामटंपराजवेश्म प्रांगण क्रीडास्थान महानसाऽऽचार्य यजमानादि सर्वेतर वर्ण वेश्मचैत्यवृक्षादिषु संभूतानां वल्मीकरक्तस्त्रीदर्शन मक्षिकादीनां फलानि दिविभागेन विज्ञेयानि ।
भौमेषु उत्तमत्वादि
अथ भौमेषु देवबेराऽर्चापीठ गर्भगृहाभ्यन्तरेषु उत्पन्ना दोषा उत्त- मोत्तमाः । प्रथमावरणे मध्यमाः । शेषेष्वधमाः । राजवेश्मनि उत्तमोत्तमाः । परितोंऽकरोत्तमाः । अंतर्वास्तुके मध्यमाः । बहिर्वास्तकेषु अधमाः।
दिव्यादिषु कर्त०
दिव्यन्तरिक्षयोश्चिकित्सानास्ति । शान्तिर्भवति । भौमेषु चरेषु निमित्तनैमित्तिकौ देशांतरे वासयित्वा, शांतिमारभेत । स्थिरेषु प्रतिमारोदन हसनज्वलनेषु तरुणालये बेरं संस्थाप्य तद्वेरस्थं शक्तिं समारोप्य शांतिं कृत्वा पुन:स्थापनमाचरेत्। परिवर्तन समारोपणाऽनन्तरे शिल्पिना, अन्ये नवा, पुनःस्थापनंतृत्वा पूर्ववच्छांत्यादिकमाचरेत्। स्वेदरुधिरस्रावयोश्च. रोदनवदाचरति । क्रिमिकीट पतंगतृणकव काद्युद्भवे पूर्ववच्छक्तिं समारोप्य पुनस्संधानं युक्तितः क्रुत्वा शान्त्याअ दीन्याचरेत् । 288 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे
अकालस्फोटनादिकेपि तद्वद्वल्मीकोद्भवे देवबेरार्चापीठालया भ्यन्तरेषु तरुणालये देवं प्रतिष्ठाप्य यावद्दोषदर्शनं तावत् खनित्वा सर्वत्र संशोध्य पञ्चगव्या दिनाऽभ्युक्ष्य पुनस्संधानंकृत्वा पुनःस्थापनमाचरेत्। प्रासादबाह्ये शैलेष्टकाविवरेचोत्पन्ने सूक्ष्मशस्त्रेण शिल्पिना, अन्येनवा, व्यवशसिते रन्ध्रे वा, हिंगुमरीचादीनि जले पेषयित्वा आपुर्य, अश्मना शर्करानालिप्य,दिव्यशान्तिं कुर्यात्। पुनरुत्थितं चेत् एवं समाचरेत ।
मक्षिकादर्शने तद्व्यपोह्म शुद्धं कृत्वा शांति मारभेत । अस्पृश्यस्पर्शने शुद्धिं कृत्वा शांतिं समाचरति । स्थूणादि रोहणादिषु पुनस्संधानं कृत्वा शान्तिमारभेत ।। अकरणेवृक्षपतनादिषु तत्संत्यज्य; शान्तिं कुर्यात् । राजगृहे चोत्पन्ने राजानं वेश्माऽन्तरं प्रवेश्य, शान्तिं कृत्वा पुनरभिषेकं कृत्वा देवब्राह्मणानुज्ञया पुनर्गृहप्रवेशं कारयेत् । इति श्रीवैखानसे मरिचिप्रोक्ते विमानार्चनाकल्पे उत्पातशांति विधिर्नाम पंचसप्ततितमः पटलः ७०॥
अथ षट्सप्ततितमः पटलः
शान्तिभेदः
अथ उत्तमोत्तमोत्तम मध्यमोत्तम मध्यमाऽधमाऽस्पृश्यानां यथाक्रमेण अद्भुतशान्तिः प्रभूतशान्तिः महाशान्तिः शान्तिः शुद्धिरिति शान्तिः पंचधा भवति ।
तासु अद्भुतशान्तिं वक्ष्ये-देवालयाऽभिमुखे उत्तरे च ऐशान्यां वा,
पर्वताग्रे तटाकतीरे वा, सण्टपं प्रपां कूटं वा, षोडशस्तंभयुतं, चतुर्हस्त- प्रमाणस्तंभांतरं तालोन्नत तलयुतं कृत्वा मध्ये श्रमणकाऽग्निकुंडं कृत्वा अधस्तात् द्वादशांगुलं खनित्वा तत्प्राच्यां द्विहस्तायतबिस्तारं हस्त मात्रसमुत्सेधं स्थंडिलं कृत्वा प्रागादि चतुर्दिक्षु आहवनीयाऽन्वाहार्य गार्हपत्याऽऽवसथ्यकुण्डानि कृत्वा आग्नेयादीषु कोणेषु औपासनाग्नि कुण्डानि कृत्वा द्वारेषु तोरण पूर्णकुंभकदलीपताकांकुर दर्भमूलस्तंभवे टर्न: 76 289 छनाथैरलंकृत्य स्थंडिले धान्यराशिं विकीर्य तन्मध्ये तण्डुलेनाऽट गुलादहीनानि अष्टमंगल पश्चायुधवर्णचिहानि रत्नस्वर्णरजतताम्रकांस्यत्रपुसीसाऽऽयसतीक्षणकान्तानि आदित्यादि नवग्रहरूपाणिच विक्षिप्य शुद्धजलेनापूर्य निधाय कपूरलालवंगचंदनोशीरादि सर्वगन्धद्रव्याणि च, अशोकाश्वत्थपछ्वानि च, निक्षिप्य तन्मुखं तन्तुना वेष्टितपिधानेन पिदध्यात् । अाचार्यम् ऋत्विजश्च वरयित्वा नववस्रोत्तरीयां गुलीयकाद्यै रलं (कुर्यात्। कृत्य अग्निकुण्डेष्वाघारं हुत्वा आदित्यांगारकमन्दबुधसित अष्टाक्षरेणाऽयुतम्, अष्टोत्तरसहस्रं वा अभिमृश्य गृह शांत्युक्तविधानेन तत्तद्देवत्यं, चरुसमिधाज्यादिभि र्नित्य मष्टोत्तरसहस्र हुत्वा श्रामण कानौ बिल्वपत्रै र्धृताऽऽप्लुतै र्नित्यमष्टोत्तरसहस्र मष्टाक्षरेण हुत्वा विष्णुगायत्र्या बिल्व समिधाज्य चरुस लाजऽपूपन्रीहितिलुदूर्वापदैश्धप्रत्येकमाचार्यांहुवा यद्देवालये दोषश्धेत् कुंभपाश्र्वे स्थंडले तं देवं संस्थाप्य अभ्यच्र्य हविर्निवेद्य देवसन्निधौ। होर्म हुत्वा अन्ते नवाह, समाहवा, उत्सवं कारयेत्। दिव्यान्तरिक्षयोः कुंभजलेन राजान मभिषेचयेत् । भौमेन तं देशं संप्रोक्ष्य अवशिष्टजलेन राजनं, राजपत्नीं चाऽभिषेचयेत् । 290 विमानार्चनाकल्पे महाशाख्ने अनावृष्टौ कर्त० । अनावृष्टदोषश्वेच्छीतूकुम्भें निदध्यात्। द्वत्रिशतु प्रस्थसंपूर्ण कुंभ वेतस समिद्रि, पालाशौर्वा, पश्वारुण मटोत्तर सहप्रं श्रामणकाष्ट्रौ हुत्वा दिशाहोमेषु (अष्टसु प्रत्येकं) अष्टोत्तरसहस्रं पश्चवारुणं वेतससमिद्भिः सहस्र जुहुयात्। श्रामणकाग्निमेकमेव वा कुर्यात्। तद्दक्षिणे वज्रपाणिमावाह्य अभ्यर्च्य 'शची सहायेति होतव्यं । देवेशं विशेषतोऽभ्यर्च्य, स्नपनोत्सवादीनि कारयेत्। संकल्य दिने दिने कुम्भ पूरयित्वा सेचयेत्। तहिनान्तेदेवस्य स्नपनंकृत्वा अभ्यर्च्य हविर्निवेदयेत् । अाचार्यादिभ्यः दक्षिणां दद्यात् । तत्तत्कर्माते समग्रावृष्टिः स्यात् । तस्माद्यत्नतः कुर्यात् ॥ अथवा वर्षार्थी, दुर्भिक्षादि सर्वोपद्रवशान्त्यर्थी गोवृद्धिकामी च, स्नपनालय पूर्ववदलंकृत्य आचार्य वस्त्रोत्तरीयाद्ये: पूजयित्वा सोपि श्वभ्रात्प्राच्यांतण्डुलैदक्षिणोत्तरा ऽऽयतां पंतिं कृत्वा श्वभ्राद्दक्षिणस्यां श्रामणकाग्रिकुण्डं कृत्वा, अग्नेि ऽऽपूर्य, तत्पत्त्रुयांनिधाय, पिधानैः पिधाय, अधिदेवमाराध्य, उपरिनववस्रेणाऽऽच्छादयेत् । श्वभ्रपूजान्ते देवं प्रणम्य, स्वस्तिसूतेनाऽऽनम्य, (आनीय) श्वभ्रमध्ये प्रतिष्ठाप्य, अर्चयेत्। क्रमात् क्षीरधारया देवं संस्नापयेत् । अग्निं परिषिच्य, विष्णोर्नुकाद्यैः अतो देवाद्यैः मंत्रेणाष्टाक्षरेण विष्णुगायत्र्याचाऽष्टाधिकसहस्रं जुहुयात् । पटल: 76 29 कल्पान्तरम् पायसादि हविर्निवेदयेत् । आचार्यादिभ्यो दक्षिणां दद्यात् । तत्तत्कामं पूर्णमसंशयं लभेत । ध्रुवबेरार्चनं चेत् अनावृष्ट्यादी कर्त~ ध्रुवबेरार्चनं चेत् प्रमुखे च एवमेव संसाध्याऽऽनीय, तत्रैव स्नपनं कुर्यात् । तत्तत्कर्मानुरूपम्, एतेन विधिनात्र्यहं, पश्चाहं वा, क्षीरस्नानं कारयेत्। एवं घृताभिषेकें बा, कारयेदिति विज्ञायते। अथ प्रभूतशान्तिं वक्ष्ये - काग्नावेव यथोक्तं हुत्वा, पूर्ववत् कुम्भसाधनं कृत्वा सप्ताहान्ते अष्टोत्तरशतम्, अष्टचत्वारिंशद्वा, कलशानभ्यच्र्य अभिषिच्य, देवंविशेषतोऽभ्यच्र्य निवेद येदिति विज्ञायते महाशान्ति वक्ष्ये - कुंम्भविना श्रामणकानौ बिल्व पत्रैराज्याकै: पुरुषसूतं च हुत्वा, त्र्यहान्ते शुद्धस्नपनविधिना स्नापयित्वा अर्चयेत् । दक्षिणां दद्यात् । शुद्धिं वक्ष्ये - वास्तुहोमं हुत्वा, बिल्वपत्राद्ये: प्रत्येकमटोत्तरशतं पूर्ववध्दुत्वा, पुण्यार्ह वाचयेत् । आचार्याय दक्षिणां दत्वा, ब्राह्मणाहीन् भोजयेत्। घटसंस्कारं सर्वत्र वा कुर्यात्। सर्व्वशान्तिः अथ सर्वशान्तिं व्याख्यास्याम:- अपमृत्युभये महाव्याधिपीडने ग्रहकोपे परसेनाभिभवे महार्थनाशे बन्धुक्षये आभिचारनिपीडने अनावृष्ठ्यां पराजिते दुर्भिक्षे दुःखत्रयाभिभवे च सर्वशान्तिमारभेत । 29. विमानार्चनाकल्ये महाशाखे सप्ताह, नवाह बा, द्वादशाऽक्षरेण प्रत्येकमष्टोत्तर सहस्र होम कुर्यादिति विज्ञायते। विधिर्नाम षट्सप्ततितमः पटलः ॥७६॥ 3Ie RHRafiddh: uCC1: तन्त्रसंकरे प्रा० अथ तन्त्रसंकरप्रायाश्चित्तं वक्ष्ये - वैष्णवरूयाऽन्यतन्त्रेण संकरेसति तद्ग्रामयजमानराष्ट्राणामाशु विनाशाय भवति । तस्मात् शीघ्रमपहाय अब्जाग्नौ वैष्णवं, विष्णुसूक्तं, पुरुषसूक्तं, पारमात्मिक, मोँकार (रादि) मष्टाशीतिं चाऽष्टोत्तरशतं हुत्वा पूर्ववत् कारयेत्। कैर्चितम् ऐहिकाऽऽमुष्मिकफलप्रदम्। पृश्चिरात्रमाग्नेयम्, अवैदिकं दीक्षितैरर्चितम्, आमुष्मिकं फलप्रदम्, सौम्यं सर्वत्र संपूज्यम् । वैदिकं ग्रामादिषु वास्त्वंगाऽऽलये मध्ये पश्चिमे ब्राह्मणानां गृहेषु वा ऽर्चयेत् । आग्नेयम् अवास्त्वंगाऽलये पर्वतारण्यादिषु च अर्चयेत् । सौम्ये अस्मिन् विधौ पश्चरात्रेणाऽऽग्नेयेन संकरे सति राजराष्ट्र शतकलशै र्देवं संस्नाप्य वैष्णवान् संपूज्य ब्राह्मणान् भोजयित्वा पुनस्तेनविधिना कारयेत् । पुन पटल: 77 29. कर्षणादिभि स्संस्कारै स्सम्स्कृत्य प्रतिष्ठां कारयेत् । ततःप्रभृति तेनैव सर्वं समाचरेदिति विज्ञायते। अनुक्तदोषप्रायं
अनुक्तदोषप्रायास्चित्तं वक्ष्ये -
अत्राऽनुक्तेषु दोषेषु सर्वेषु पौण्डरीकाऽग्नौ वैष्णवं षट्कृत्वो व्याहृतीश्वतुष्क्रुत्वः । अष्टाक्षरमष्टकृत्वो, द्वादशाक्षरं द्वादशकृत्वो,हुत्वा विष्णुसूक्तं, पुरुषसूक्तम्, एकाक्षरादिसूक्तं श्रीसूक्तं महीसूक्तं च, हुत्वा देवं संस्नाप्याऽभ्यर्च्य हविर्निवेदयेत् । तत् तद्दोषोयशमनं सर्वशांतिकरं भवति । महादोषेषु एतैस्सह पारमात्मिकमींकार(रादि) मष्टशीतिं सर्वदेवत्यं च हुत्वा, अष्टोत्तरकलशैः देवं संस्नाप्य अभ्यर्च्य महाहविर्निवेदयेत् । एतत्सामान्यप्रायश्चित्तं भवति । शान्ति होमविधानेन वैष्णवं,विष्णुसूक्तं पुरुषसूक्तं च जुहुयात् । महाशांति विधाने च तैस्सह पारमात्मिक- मीकाराद्यष्टाशीति मेकाक्षरादिसूक्तं, श्रीसूक्तं, महीसूक्तं च, जुहुयादिति केचिदिति आह मरीचिः। इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्ते विमानार्चनाकल्पे तंत्रसंकरादि सर्वदोष प्रायश्चित्त विधिर्नाम सप्तसप्ततितमः पटलः ॥७॥ अथ अष्टसप्ततितमः पटलः पवित्रारोपणम् अथ पवित्रारोपणं वक्ष्ये- पवित्रारोपणस्य फलम् सर्वयज्ञफलप्रदं, सर्वदोषोपशमनं, सर्वतुष्टिकरं, सर्वकामप्रदं सर्वलोकशान्तिदं ह्येतन्मन्त्रक्रियाद्रव्यहीनं यत् कृतं तद्दोष शान्त्यर्थं । पवित्रारोपणं कुर्यात् । पवित्रारोपणहीना या पूजा सा निष्फला भवति राजराष्ट्रं विनश्यति । तस्माद्यत्नेन पवित्र मारोपयेत्। 234 विमानार्चनाकल्ये महाशास्त्रे तस्येष्टकालः आषाढश्रावणप्रोष्ठपदेषु मासेषु चांद्रेषु, सौरेषु वा केचिद्वदंति । शुक्लद्वादश्यां विष्णुपंचदिनेषु वा केचिदाचक्षते । संसर्पाऽहस्वतिमासंतिथिवारनक्षत्रशून्यं, दशम्यादि दिनं (म्येकादशीमिश्रदिनम्) वर्जयित्वा, अन्यदोषैर्विना आरोपयेत्। राजाज्ञया चेत् एतेष्वपि पवित्रमारोपयेत्। पवित्रारोपणप्रयोगः आलयात्पुरतो मण्टपे, प्रपायां वा, यागशालां कृत्वा पादैः षोडशै, श्वतुर्विशभ्दिर्वा (त्यावा) अन्तस्तंभविवर्जितंवा, तन्मध्ये द्विहस्ताऽऽ यतविस्तारां, तालोच्छूया, मष्टाSङुलोच्छूयां वा, दर्पणो दरवद्वेदिंकृत्वा चतुर्द्वारतोरणपूर्ण कुम्भांSकुरदर्भमालातरंग स्तंभवेष्टनमुक्तादामादिभिरलंकृत्य,वेद्याः पुरतोः पॉडरीकमग्निकुंडं सभ्याSग्निकुन्डं वा कृत्वा,गोमयेनोपलिप्य पन्चवर्णे रलंकृत्य,संभारा नाहरेत्। · गन्धतोयैः अापो हिरण्य, पवमानैः, प्रोक्ष्यतद्दिनात्पूर्वं पूर्ववदंकुरानर्पयित्वा पद्मक्षॉम सुवर्ण सूत्रमुत्तमं। मध्यमं रौप्यम् अधमं कार्पासम्। सर्वदोषविवर्जितं,पतिव्रतयासुमङल्याब्राह्मण्या कन्यकयावा निर्मितं सूत्रं ग्रुण्हीयात्।तदलाभे पण्यविक्रयिणः संग्रुह्य,मूषिकादिभिराघ्रातं, केशयुतं स्थूलं कृशं वर्जयित्वा, सर्वतःसमंसूत्र गायत्र्या त्रिगुणीकृत्य, 'आपोहिष्ठा, यन्मेगर्भ इति कुशाऽग्रैः पञ्चगव्येन प्रॊक्ष्य अष्टोत्तरशतं सूत्रं ग्रीवापृष्टमारभ्य जान्वन्तमुत्तमम् चतुष्पन्चाशदूर्वन्तम्मध्यमम्,सप्तविंशतिः नाभ्यन्तमधमम्। बिम्बाऽलम्बप्रमाणं अष्टोत्तरसहस्रैः र्वनमालां कुर्यात् ग्रथश्चाङ्गूष्टमात्रमुत्तमम् मध्यमांऽगुलिप्रमाणं मध्यमम् अनामिकांऽगुलिप्रमाणमधमम् ग्रन्थिं विष्णुसूक्तेन बध्नीयात् । उपवीतं सप्तविम्शतिग्रन्थि,कुंकुमोशीरवन्दनम् सॉवर्णराजतचूर्णै यथालाभैः हरिद्रचूर्णै: ग्रन्थीनलंकृत्य, 'इमेगंधे'त्यगरुंधूपयेत् । पूर्वोक्तेनांऽकुरानर्पयित्वा, आचार्यादि: एकादश्यां प्रभाते स्नात्वां संध्यामुपास्य देवानद्भिस्तर्पयित्वा ब्रह्मयज्ञं कृत्वा तदालयमासाद्य प्रदक्षिणं घटल: 77 295 प्रणायामं च कृत्वा देवाभिमुखे समासीने ध्यायन् समाहितोऽ अष्टाक्षरमंत्रं जत्वा अासमामेरुपोष्य स्रीशूद्रान् नाऽभिभाषयेत् । यागशालां प्रविश्र्य, 'भगवतोबलेने'ति देवं प्रार्थयेत्। द्वादशसूक्तै श्वतुर्वेदादिमन्तॅः सं(स्ना)स्थाप्य अलंकृत्याऽऽघारं हुत्वा आघारान्ते वैष्णवं, व्याहृत्यन्तं, जुहोति । वेद्याः पश्चिमे धान्यपीठे सूत्राणि संस्थाप्य पाद्याद्यर्घ्यान्तमभ्यर्च्य पुण्याहं वाचयित्वा पूर्ववत् प्रतिसरमावध्य पृश्वाच्छय्यावेद्यां षड्द्रोणादहीनैः शालिधान्यैः तदर्धतण्डुलॅ तदर्धतिलै (रु) र्वोपर्युपर्यास्तीर्य साग्रान् कुशान्दर्भान् प्रागग्रान्वा विन्यस्य पंञ्चायुधैश्व विन्यस्य सर्ववाद्यसमायुक्तं घण्टानादपूर्वं शाकुनसूक्तं पठन् आचार्य स्थापकैस्सह पवित्रं शयनमारोप्य ‘यद्वैष्णव’मिति पवित्राण्यधिवास्य नववस्तॅः पुष्याSक्षतॅः शयनंप्रच्छाद्य, सूत्रं स्पृष्ट्वा पुरुषसूक्तं, रुद्रसूक्तम्,दुर्गासूक्तम्,रात्रिसूतक्तम्,सारस्वतसूक्तम्,विश्वजित्सूक्तम् ऋतं सत्यम्,सहस्त्रशीर्ष,श्रीसूक्तम् भूसूक्तम्,विष्णुसूक्तम्,गोदानसूक्तम् आत्मसूक्तम्,वॅष्णवम् जपेत् उत्तमम् दशसूतं, मध्यमं सप्त, अधमं पश्चसूतं जपेत् पश्वादूर्घ्वे सर्वरक्षाचक्रं संपूज्यं,तस्य परितः आवरणत्रयदेवानां प्रादक्षिण्यक्रमेणाSभ्यर्च्य शान्तगरुडचक्रन्यक्षादि विमानपालानां धान्यपीठे कूर्चान्निधाय पाद्याद्यर्घ्यान्तमभ्यर्च्य,मुग्दान्नकृसरॅ र्बलिंदत्वा,स्वपादं प्रक्षाल्य,दक्षिणे कर्णे स्पृष्ट्वा पसश्वादग्निंप्रज्वाल्य तत्काले होतारमाहूय तंपादौ प्रक्षाल्य आचम्य सोदकं दक्षिणां दत्वा हौत्रं प्रशंस्य, तत्काले देवमूर्तीरावाहयेत्। जुष्टाकारं च, स्वाहाकारं च, कृत्वा देवेशं शुद्धोदकै स्संस्नाप्य प्लोतेनविमृज्य वस्त्राभरणॅरलंकृत्य पुण्यपुष्पाद्यॅ रर्घ्यान्तं सप्तविंशाति विग्रहैरभ्यर्च्य अधिवास पवित्राणि देवमारोपयेत् । तदाश्रीभूम्योः शान्तादि सर्व देवाना मारोपयेत्। आलयं,मण्टपं विश्णुसूक्तेन पुरुश्हसूक्तेन आवेष्ट्य महाहविः प्रभूतं वा यथाशक्ति निवेद्य पानीयाऽऽचमनं दत्वा कपूरजातीफलैलालवंगसहितं, क्रमुकफल तांबूलं मुखवासं दत्वा बलिं निर्वपेदीति। पूर्ववद्यजमानाचार्यश्हिष्याणां कृतं देवसन्निधॉ दत्वा यागशालां प्रविश्य अग्निं प्रज्वाल्य परिषिच्य श्रीसूक्तम्,महीसूक्तम्,विश्णुसूक्तम् हुत्वा सूत्रसंख्यया वैष्णवं प्रत्येकं जुहोति । ईकारादि पारमात्मिकं सर्वदेवत्यम्, धातादि । पन्चवारुणं मूलहोमं जुहोति। 296 विमानार्चनाकल्ये महाशास्त्रे एवं कर्तुमशक्तश्चेत् - विष्णुसूक्तं पुरुषसूक्तं, सर्वदेवानां मूर्त्तिमंत्रं हुत्वा एवं यजेत उत्तमम् । हौत्रादि सर्व मूर्तीनां पारमात्मिकं सर्वदेवत्यं विना मध्यमम् ध्यापयेत्। अन्यदुक्तमधमम् प्रागादि चतुर्दिक्षु चतुर्वेदानपूर्वादि चतुर्दिक्षु दक्षिणवामयोर्वा अाचार्य, ऋत्वि जश्व परात्परतरं गुह्यंसर्ववेदार्थसारभूतम् अष्टाक्षरं द्वादशाक्षरं विष्णुगायत्रींजपन् पुष्पांजलिं दत्वा नृतगेयवायैश्व रात्रिशेषंव्यपोह्य ततः प्रभातेत्वाचार्यः ॠत्विजश्व,स्नात्वा,संध्यामुपास्य,देवादीस्तंर्पयित्वा ब्रह्मयग्नं कृत्वा देवालयं प्रदाक्षिणं करोति। देवंप्रणम्य पार्श्व प्राड्मुखंः,उदड्मुस्वोवा समासीतदेवाSर्हतस्तिष्टन् प्रणम्याSनुमान्य निर्माल्यमादाय विष्वक्सेनां समाराध्य 'भूरग्नये'ति वेदिं प्रक्षाल्त्य,देवेशं नित्यपूजाविधानेनाSSभ्यर्च्य स्नानासने सूत्रं समारोप्य 'आपो,हिरण्य,पवमानॅः'प्रोक्ष्य अभ्यर्च्य(हविर्निवेद्य)देवेशमलंकृत्याभ्यर्च्य हविर्निवेद्य मुखवासं दत्वा पश्वद्यागशालांप्रविश्य नित्यहोमं हुत्वा चरुणाSज्येन वॅष्णवं,विष्णुसूक्तम्,श्रीभूमिदेवत्यं,हुत्वा प्रत्येकं समिदाज्येन सहित मष्टाविंश्हतिपर्यायेण जुहोति।देवस्य पादॉ स्पृष्ट्वा तत्सवंहोमयेत्। (ततः)पुण्याहं वाचायित्वा,तत्काले प्रतिसरं विसृज्य अधिवासपवित्रमुत्थाप्य ध्वजॅः पिन्छचामरॅः भक्तॅश्व परव्ऱितो नृत्तगेयसमायुक्तं शाकुनसूक्त मुच्चार्यं,सर्ववाद्यसमायुक्तं तोयधारापुरस्सरमालय प्रदक्षिणीकृत्य,देवस्यप्रमुखे धान्यपीठे पवित्रं संस्थाप्य यजमानं आचार्य भक्तॅस्सहदेवं प्रणम्य,कनिष्ठादिक्रमेण पवित्राणि आचार्यो हस्तादादाय,'अतो देवा'दिना क्निष्ठमारोपयेत्। 'विष्णोः कर्माणी'ति मध्यममारोप्य,'विष्णोर्नुक'मित्युत्तम मारोपयेत्।पश्वाद्गन्धपुष्पाद्यॅरभ्यर्च्य वनमालं गृहीत्वा पुरुषसूक्त मुच्च्रन् देवमारोपयेत्।कॉतुक स्नपनोत्सव बलिबेराणां सूत्रमारोपयेत्। एक तद्युक्तस्य (तस्य तस्य) कृतं पवित्र मारोपयेत्। परिषद्देवानां तत्तन्मन्त्रमुच्चार्य पवित्रमारोपयेत्। अग्रॉ 'अग्निं दूत'मित्यग्निकुण्डप्रमाणं सूत्रमारोप्य द्ण्डप्रणामं कृत्वा
यथाभागोपदंशं घृतगुडदधिफलमधुयुक्तं पश्चहविः प्रभूतं निवेद्यपानीयाचमनकर्पूराद्यॅ र्मुखवासं दत्वा बलिमाराध्य, बलिभ्रमणंकृत्वा, अग्निंपटल: 79 297
विसृज्य पुण्याहान्ते आचार्यादीन् संपूज्य सुवर्णपशुरत्नादीनि सोदकं दक्षिणांदद्यात् । एवं नवाहं सृप्ताहं पश्चाहुं त्र्यह मेकाहं वा विशेषतोऽभ्यर्च्य, ब्राह्मणान् वॅष्णवान् संपूज्य वॅष्णवान् भोजयित्वा सूत्रान् सर्वान् विसृज्य निर्माल्यं संशोध्य विष्वक्सेनं समाराध्यददेत् । पुनः सोदकं दक्षिणां ददेत् । विपरीतं न कारयेत् । य एवंकृतेन पवित्रारोपणेन देवेशं यजेदद्वं तदेव संपूर्णभवति । सर्वान् कामानवाप्रोति । विष्णुलोकं सगच्छतीत्याह मरीचिः ॥ इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्ते विमानार्चनाकल्पे पवित्रारोपण विधिर्नाम अष्टसप्ततितमः पटलः ॥७८॥ अथ एकोनाशीतितमः पटलः अथ वर्षे वर्षे नित्यार्चनायां न्यूनातिरिक्तप्रायश्चित्तम् । तस्य कालः प्रकारश्व मार्गशीर्षमासे शुक्लद्वादश्यां तद्दिनात्पूर्वम् अंकुरानर्पयित्वा आलयाभिमुखे दक्षिणे वा,पॉण्डरीकाSग्निं साधयित्वा पूर्वेद्युः नित्यार्चनाक्साने तस्मिन् वॅष्णवं,विष्णुसूक्तम्,पुरुषसूक्तम् हुत्वा विष्णुगायत्र्या अब्जशतं बिल्व पत्रं वा,घृताक्त मग्नॉ जुहुयात्। देवेशं ध्यायन् पारमात्मिकमीम्कारादीन् हुत्वा अभ्यन्तरं प्रविश्य, देवंप्रणम्य अानीय, अग्नेरुत्तरस्यां देवेशं चतुर्दशकलशैर्विधिनाऽभिषिच्य नववस्त्रोत्तरी याद्यॅरलंकृत्य अभ्यर्च्य,अग्नेः प्रतीच्यां धान्यवेध्यपरि पूर्ववत् पन्चशयनान्यासीर्य तथॅव प्रतिसरं बध्वा देवेशं शाययित्वा प्रगादि चतुर्धिक्षु चतुर्वेदाध्ययनं कृत्वा पश्वादब्जाSग्निं प्रज्वाल्य पूर्ववध्दॉत्रं प्रशंस्य आवाहनं, जुष्टाकारं,स्वाहाकारं च कृत्वा वॅष्णवं,श्रीभूमि देवत्यं ब्राह्मं रॉद्रं मुनिभ्यां मन्त्रं धात्रादि सर्वदेवत्यं च , हुत्वा विष्णुसूक्तेन पयोदधिघृतलाजॅर्युक्तमं उपजुह्वा हुत्वा अग्निमानम्य नृत्तैर्गीतैश्व रात्रिशेषं यापयेत् । अनन्तरं कर्तव्यं आचार्य: प्रभाते स्नात्वा अगा रंप्रविश्य, देवमुत्थाप्य पाद्यमाचमनं दत्वा,अग्निं विसृज्य स्नानश्वभ्रे देवंप्रतिष्ठाप्य अष्टोत्तरशतकलशॅः संस्नाप्य शुध्दोदकॅरभिषिच्य आस्थाने विष्टरे देवं संस्थाप्य नववस्त्रोत्तरीयाद्यॅरलंकृत्य 298
विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे
अभ्यर्च्य विष्णसूक्तेन बहुशः पुष्पाजलिं दत्वा देवेशाय निदेवयेत् सौवर्णं यज्ञसूत्रं आचार्यश्र्व उत्तराभिमुखोभूत्वा 'अग्निं दूते' तिमंत्रेण संदद्यात् । देवं प्रार्थयेत् । 'नशक्यंविधिवत्कर्तु ब्रह्माद्यै रपि पूजनम् । न्यूनाऽतिरिक्तव्याघातदोषहीनं जगत्पते'॥ इति स्तुत्वा- "अज्ञानानामशक्तानामस्माकमदृढात्मनाम् । तस्मान्नित्यार्चनायां हि यदुद्भवमशोभनम् ॥ पूजयात्वनया विष्णोप्रशान्तंसर्वमस्तुनः" ।
इति नत्वा दण्डवत्प्रणामं कृत्वा यथामागोपदंशैर्युक्तं पायसकृस- रगौल्यं यावकं शुद्धान्नं प्रभूतं निवेद्य पानीयाऽऽचमनं दत्वा कर्पूराद्यैर्मुखवासं तांबूलं च दत्वा देवमा(देव) लयं प्रदक्षिणीकृत्य अर्चास्थाने संस्थाप्य अर्चयित्वा वैष्णवान् संपूज्य ब्राह्मणभोजनं कृत्वा आचार्यादिभ्यो दक्षिणांद्यात् । एवं संवत्सरं प्रति समाचरेत् । तस्य(ते)संवत्सर नित्यार्चनाफलं लभेरन्निति विज्ञायते । इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्ते विमानार्चनाकल्पे मार्गशिरशुद्धद्वादशी समाराधनं नाम एकोनाशीतितमः पटलः ॥७२॥
अथ अशीतितमः पटलः
अथ अग्निकुण्डादि होमोपकरणा नामधिदैवं व्याख्यास्यामः ।
मृदादीनां देवता०
सिकतामृदौ भूमिदेवत्ये, स्थण्डिलस्य सोमः कुण्डा नामूर्ध्ववेदिः ब्रह्म, मध्यवेदिः प्राजापत्या, सभ्यपौंडरीकयोरधोवेदिर्दलयुता सौम्या,दलानां वसुदैवतम् खननं पितृदेवत्यम् षड्लेखाः स्कन्द देवत्याः प्रागश्रमुत्तरश्रं च लेखनं दैविकम् पश्चिमांत याम्यांतलेखनं पैतृकम् दर्भाणामृषयः इन्धनस्याऽग्निः, विहरस्योंकारः क(रक)लशस्य पञ्चभूताः पृष्टं पृथिवीं, पार्श्वमग्निः,कुक्षिराकाशः कंठे आपः,मुकुले वायुः,करकादि पात्राणामेव मधिदेवता भवंति॥ पटलः 80 (कूर्चामा मनं ब्रह्म, ग्रंथिर्विष्णुः,शेषमीश्वरदेवत्यम्,परिस्तरण- कूर्चानां (चतुर्णा) विष्णुः दक्षिणप्रणिधौ ब्र्ह्मा, उत्तरप्रणिध्या सोमः पश्चिमपरिधेर्गन्धर्वः दक्षिण परिधेरिन्द्रः, उत्तरपरिधे मित्रावरुणी(वा). आग्नेयोऽधोर्ध्वसमिधिः प्रजापतिरीशः, वर्षिष्ठसामिधोर्जह्वादेरग्निः सुवस्य सोमः,आज्यस्थालीदव्श्च पृथिवी, चरुस्सर्व देवत्यंश्व,आज्यस्याऽग्निः इन्धनस्य सर्वदिवताः, अन्येषां होमद्रव्याणां सविता, श्रीदेवत्यं बैल्वं, पालाशमाग्नेयं, नैयग्रोधं याम्यं, सौम्यं औदुंबरं,सौरं आश्र्वत्थं, शम्यं वायव्यं, खदिरं ब्राह्मं, इत्यधिदेवता भवंति। दैवतहीने अज्ञाते अग्निरिति विज्ञायते ।
कुंण्डे अग्नि मूर्तिध्यानम्
अथाऽग्निकुंण्डस्य मध्ये पश्चिमाभिमुखं ब्राह्म मासन मासीनं सर्वदैवतैः परिवृतं स्क्तवर्णं त्रिपादं द्विशीर्षं चतुश्श्रोत्रं चतुश्श्रृंगं द्विनासिक मास्थद्वयं षण्णेत्रं मकुटाद्याभरणान्वितं ससहस्तं दक्षिणेस्रुवाऽक्षमाला- खडाशक्तियुतं वामे तोमरव्यजनखेटकधृतपात्रयुतं त्रिहस्तम् अजवाहनं दक्षिणबामयोः स्वाहास्वधाभ्यां संयुतं इध्यहोमे स्थितम्, अन्नहोमेत्वासीनम् आज्यहोमे शयितमिति ध्यायेत् ।
सप्तनां जिह्मनां नामनि-वर्ण: तत्र होमद्रव्याणि
"हिरण्या कनका रक्ता कृक्ष्णाचैव वसुप्रभा अतिरक्ता बहुरूपा'" इति सप्त जिह्मः। तासु ऐशान्ये हेमाभा हिरण्यायां समिद्धोमं, इंद्रं श्यामाभा कनकायां आज्य होमं, आग्नेय्यां रक्ताभा रक्तयां यवहोमं, नैऋत्यांनीलाभा कृष्णायां लाजहोमं,वरुणे पीताभा वसुप्रभायासक्तुहोमं, वायव्ये श्वेताभा अतिरक्तायां तिलं, दक्षिणोत्तरयोर्मध्ये बहुवर्णनिभा बहुरूपाया मिध्य- चरुहोमे सप्तजिज्ञासु च क्रमेण समसमिद्मम्, अन्याऽग्निन्द्रव्याणि सर्वाणि मध्यमस्ये जुहुयात् ।
अग्नेः श्रोत्रादि स्थानं विज्ञाय ज्वलदग्नौ होमस्य
कर्तव्यता
यत्रकाष्टं तत्रश्रोत्रं धूभो नासिका अल्पज्वलितानेत्रे भस्म शीर्षमिति ज्ञात्वा श्रोत्रेहुते व्याधिपीड़ितम्, चक्षुष्यंधत्वं नासिकायां महारोगः मस्तकेः मंस्तके सर्वनाशः तस्मा दन्गै ज्वलने जुहुयादित्याह मरीचिः ॥ 300
विमानार्चनकल्पे महाशास्त्रे
इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोते विमानार्चनाकल्पे आघारादि अधिदेवाग्निन्ध्यान विधिर्नाम अशीतितमः पटलः ॥८०॥
अथ एकाशीतितमः पटलः
यज्ञादीनां विष्णुपूजाङ्गत्वेनानुष्ठान प्रदर्शनम् अथाऽतोनुष्ठानकल्पं व्याख्यास्यामः। सर्ववैदिकाचारास्तपोयज्ञाश्च विष्णुपूजाविधेर्भेद इति वैखानस सूत्रम् तत् सूत्रोक्ताऽनुष्ठानं सर्वं समाचरन्ति ॥
सर्वकर्मानुष्ठानात्पूर्वमूदर्ध्वपुण्डधारण्म्
नित्यनैमित्तिकानि कर्माणि ऊर्ध्वपुण्डधर एव कुर्यात् । ऊर्ध्व पुण्ड्रधारणा दशुचिः शुचिरेवभवति(वेत्)। सर्वमंगलं वंशवृद्धिं च कारयेत्। ऊर्ध्वपुण्डंविना जपहोमार्चनार्ध्यानादीन्नकुर्यात् । कुर्याच्छेन्निष्फलं भवति । तस्मा दूर्ध्वपुण्डधारयेत्।
पुण्ड्रधारणयोग्यमृग्रहणम्
पर्वताऽग्रे नदी तीरे तीर्थस्थानेषु विष्ण्वालये गृहीत मृदं उत्तमम् । तुलसीमूले वल्मीके च गृहीतमृदं मध्यमं । अन्यस्मिन् शुचौदेशे गृहीतं मृदमधमम् ।
द्रव्यान्तराणि
चन्दनादि सर्वगन्धद्रव्यैरुत्तमम् ।श्रीपत्रतुलसीबिल्वैश्च मध्यमं, पञ्चगव्यैः शीततोयेन (भस्मना) अधमम् एतैर्द्रव्यै धारयेत्। श्वेतंसर्वसिद्धिदं, श्यामं सर्वशान्तिकरं, पीतं श्रीकरं, रक्तं वश्यकरमिति ।
पुण्ड्रस्य दीयाद्यकृतित्वम्
हृदये महानग्निर्ज्वलति तस्य शिखा ज्वाला रूप वदूर्ध्वाग्रमूर्ध्वा पुण्ड्रेकुर्यात् । अथवा दीपाकृति र्वेणुपत्राकृति पद्मोत्पलकुमदानं मुकुलाकृति मत्स्यकूर्मशूर्पशंख दण्डाकृति वा ऋजु सुपार्श्र्व मूध्वपुण्ड्रंकुर्यात् पटलः 81 301 अंगुष्ठतर्जनी मध्यमानामिकानामेतेषां क्रमेण तुष्टिमुक्तिरायुर्वश्य मिति फलानि भवन्ति । ललाटादौ केशवादि स्मरणम् ललाटे केशवाय कुक्षौ नारायणय; हृदये माधवाय कंठे गोविंदाय दक्षिणे उदरपार्श्वे विष्णवे दक्षिणे बाहुमध्ये, मधुसूदनाय कण्ठस्य दक्षिणे पार्श्र्वे त्रिविक्रमाय उदरवाम पार्श्वे वामनाय वामबाहुमध्ये श्रीधराय कण्ठस्य वामपार्श्र्वे हृषीकेशाय अपरे पद्यनाभाय ककुदिदामोदरावेति प्रणवादि नमोन्तमुच्चार्य मूर्ध्निविन्यसेत् । वामपार्श्र्वे दक्षिणपार्श्व गतन्यासान् दक्षिणहस्तेन धारयेत् ऊर्ध्वपुंड्ं बिना मुहूर्त्तमपि नाचरति । तदूर्ध्वपुण्डा- कृतिं दृष्ट्वा मृत्युरपि दूरतो गच्छेत् । सर्वपापविनिर्मुक्तो विष्णुलोकं स गच्छतीति विज्ञायते । पवित्रस्य द्रव्यादिकम् अथातः पवित्रलक्षणं वक्ष्ये - सुवर्णरजतगोवाल कुशविश्वामित्र काश दूर्वोशीर ऋजुतृष्पादिना पवित्रं कारयेत् । तेषां स्त्रीत्वादिकम् पिञ्यादौ दर्भसंख्या, ग्रन्थादि परिमाणम् ग्रन्थिदेवता कुशादीनामग्नस्थूलं नारी मूलस्थूलंन पुंसकं मूला द्यग्रसमंपुभान् एतेषु स्त्री नपुंसकौ वर्जयेत्, एकाग्रं पैतृकं द्व्यग्रंदैविकं ऊर्ध्वाभिचारिकं भवति अग्रं चतुरंगुलं ग्रंथिरेकांगुलं रज्जुवलयौद्व्यंगुलम्, अग्रग्रंथिशेषाणां क्रमेण ब्रह्मविष्णुशिवा अधिदेवताः । पवित्रस्य चक्रादिसाम्यम् पवित्रंविना कृतंकर्म निष्फलम् यथा हरिहरमहेन्द्राणां चक्रे, शूलं, वज्रमिव ब्राह्मणानां पवित्रम् अपवित्रकरेण दत्तभुक्तंज़पटुतार्चनध्याना दीनि न कुर्यात् । कुर्याच्चे- न्निष्फममाभिचारिकं भवति । उच्छिष्टस्य बर्ज्यता भुक्तोच्छिष्टं विवर्ज्यम् विण्मूत्रविसर्जने (व) दक्षिणकर्णे समारोप्य कुर्यात् । आचमने पवित्रं नोच्छिष्टं सर्वदा धार्यम् । 302 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे पवित्रालाभे अनामिकाया मुपवीतं संयोज्य कारयेदित्येके । ब्राह्मस्नानम् अथ ब्राह्म स्नानम् वरुणं ध्यात्वा, नन्दिनी प्लाविनी मालिनी नलिनी ॥ हरिपादार्ध्यसंपृक्ता मंगा त्रिपथगामिनी । भोगवती त्रिदशेश्वरी' त्येताश्च, वारुणं मंत्र मुच्चार्य, जलंस्पृष्वा अभिमंत्र्य, आपोहिरण्य पवमानैः प्रोक्षयति । एवं ब्राह स्नानमवगाह्य, स्नानं कुर्यात्। मन्त्राणामृष्यादि स्मरणावश्यकता सर्वेषां मंत्रणां प्रत्येकं ऋषिच्छंदोऽधिदैवतं ध्यात्वोच्चार्य कारयेत् । अन्यथा निष्फलं भवति । असुरा गृण्हीयुः । सामान्यतः ऋष्यादिकम् तस्माद्वा जायते सर्वेषां मंत्राणां सामान्यम् ऋषि रंतर्यामी, छन्दो गायत्रं. परमात्माऽधिदेवतेति । तस्माद्देवं मंत्रंप्रति ऋष्यादीनुच्चार्य, स्मृत्वा कारयेत् । इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्ते विमानार्चनाकल्पे अनुष्ठानकल्प विधिर्नाम एकाशीतितमः पटलः ॥८॥ (मातृकान्तरे ७६) अथ शीतितमः पटलः अथ संध्योपासनमन्त्राणामृषिच्छन्दोऽधिदैवतानि व्याख्यास्यामः । ‘सूर्य’ इत्येतस्य ‘अग्निर्गायत्रं सूर्य’ इति ऋषिः छन्दोऽधिदेवतं । ‘तेजश्व'इत्ये तस्य, ऋषि(?) छन्दो गायत्रं सविता देवता । 'अग्निश्र्वे त्येतस्य, सूर्यऋषिः छन्दोगायत्रं,अग्निर्देवता। ‘आपोहिष्ठामयो भुव' इत्येतस्य, सिन्धुद्वीप ऋषिः छन्दोगायत्रं आपोदेवता । गायत्र्याविश्वामित्र ऋषिः छन्दो गायत्रं सविता देवता । प्रणवस्य ऋषिः प्रजापतिः छ्ंदोगायत्रं ब्रह्मा देवता । भूरादि सत्पाहृतीनां अत्रि भृगु (पुरु) कु(त्स) त्सोमवसिष्ठगौतम पटलः 83
काश्यपांऽगिरस इति ऋषयःगावत्र्युघणिग नुष्टुपबृहतीपंतिस्त्रिष्टुप् जगत्यः
छंदांसि, अग्निर्वायुरर्कीवागीशवरुण इन्द्रो विश्वेदेवा इति देवता गायत्र्याः
पूर्ववत् । ओमाप इति गायत्री शिरसः ऋषिः ब्रह्म छंदोऽनुष्टप्
परमात्मादेवता । प्राणसंयमनं कृत्वा सव्याहृतिकां सप्रणवां गायत्रीम् अन्ते
सशिरस्कां त्रिर्जपेत् ।
सप्राणायामः तस्य ऋषिब्रह्मछंदोगायत्रं। परमात्माऽधिदेवता ।
'आया' न्त्वित्येतस्य वामदेव ऋषिः छन्दोऽनुष्टुप् जगती देवतागायत्री ।
सावित्र्याः विश्वामित्रऋषिः छन्दोगायत्रं सवितादेवता । 'उत्तमे शिखरे'
इत्यस्य वामदेव ऋषिः छन्दोऽनुष्टुप् गायत्रीदेवता। ‘मित्रस्येत्यस्य
विश्वामित्र ऋषिः (भूभैरिति गायत्रं ।) आद्यानां त्रिष्टुप्, अन्यस्य छन्दो ।
बृहती रवि देवता । 'उद्यंतमस' इत्येषां हिरण्यरूप ऋषिः प्रथमादि
यथाक्रमेण अनुष्टुप् त्रिष्टुप् गायत्री जगती अष्णिक् शक्करी इति छन्दो
रविर्देवता। ‘यच्छिीत्यादि शुनःशेफ ऋषिः गायत्रं पतिच्छितुष्टुभं।
'कितवास' इति 'इमंम'इति च, त्रैष्टुभं, गायत्रम् । ‘तस्यायामि, त्वंन्नो'
इत्यादि त्रयाणां त्रिष्टुप् छेदो वरुणो देवता इति । अन्येषां मन्त्राणां सामान्य
ऋष्यादीन् स्मृत्वा उचार्य कारयेत् ॥
इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्ते विमानार्चनाकल्ये ऋषिच्छन्दो
ऽदेवताविधिर्नामद्व्यशीतितमः पटलः ॥८२॥ (मातृकान्तरे ७७ प०)
अथ त्र्यशीतितमः पटलः
अथातो मन्त्राणां कल्पं व्याख्यस्याम-
प्रणवस्य ब्रह्मस्वरूपतादिकम्
मन्त्राणां प्राणं प्रणवाकारं ब्रह्मरूपम्, ‘ओमितिब्रह्' (तै० आ० उ१)
ति श्रुतिः। तस्माज्जगत्कृत्स्नं प्रणवादन्यं नास्ति भगवन्तं प्रणव इति
पठ्यते (पठन्ति) । प्रणवं त्र्यक्षरं । अकार उकार मकार इति । तेषां यथाक्रमेण
ऋग्यजुस्सामाधव(साम) मयाः सत्वरजस्तमोगुणाः श्वेतपीत कृष्णनिभाः
भूभुवस्वःस्थिता विष्णुब्रहशानाऽधिदेवत्या भवन्ति । अकारो वलयाकारः,
उकारः कुटिलाकारः,मकारो बिन्दुनादःप्रणवस्यलिपेरंशोभवति । अकार 304 विमानार्चनाकल्ये महाशास्त्रे
उकार संयोगा दोकार्गुणो भवति । बिंदुनादसंयुक्तमोमिति । प्रणवस्य ऋषि
च्छंदोधिदैवतम् पूर्ववत् । गोत्रमधर्वणमिति विज्ञायते ।
अथातः प्रणवस्वरूपं वक्ष्ये -
परणवस्य जीवात्मादिकम्
पीतवर्णः, सहस्रशीर्षः, सहस्रक्षः, सहस्रबाहुः, सहस्रोदरः, सहस्रपादः,
ऊध्वकेशो रत्त्तास्यपाणीपादः, शुक पिंज्छम्बरधरो, विष्णुर्जीवात्मा,
ब्रह्माबुद्धिः, ईशः कोपः, चित्तंसोम स्तलादि सप्त पातालाः पादा भुजंगा
अंगुलयः, अप्सरसो नद्यः, भूरादिसप्तलोकाः कुक्षिः, नाभिर्वसवः,
महांडबहिरण्डवैष्णवांडाः शीर्षाः अग्निष्टोमादि (नदी) यज्ञाः केशाः, व्योम
ललाटं, भुवौमेघाः,चंद्राका चक्षुषी, शुक्रब्रूह स्पती काणा, अश्विनौ नासिके,
दंतोवाय:, जिहासरस्वती, ओष्ठौसंध्ययोः नित्याहिोत्राणि, सर्वाग्नयो वदनं,
नखाः, वृषणौमित्रावरुणौ, उपस्थं प्रजापतिः, मरुतः पृष्ट्रम्, अस्थीनिपर्वताः,
मंदरॊ मांसम्, ओषधयः शोणितम् प्रण(ळ) यंशिप्रेनद्यः, मूत्रकोशुंसृमुद्राः
पुरीषं कांचन, रेतैमुतम्, लोकालोवकस्त्वक्, ऋषयोरोमकूपाः, स्वेददो वष,
वसनंसवादधयः वेदेतिहासम् आभरणं, सुष्टीस्थिति स्ंहाराः कीडा,
जगत्कृत्स्नं प्रणवादित्येवं ज्ञात्वा त्रिसंधिषु यथाशति जपमाचरेत् त्रिमात्रो
मात्रोवा सर्वारंभेषु अग्रतख्रिरुचर्य तदन्ते तथाकरोति प्रणवपूर्वमेव सर्वत्र
जपमारभेत् । प्रणवहीनं यदि स्यात्सर्वं नश्यति ।
तस्मात्प्रणवादन्यं मंत्रनास्तीति विज्ञायते ।
इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोते विमानार्चनाकल्पे प्रणवसवरूपंनाम
त्र्यशीतितमः पटलः ॥८३॥ (मातृकान्तरे ७८) । पटलः 84
अथ चतुशीतितमः पटलः
गायत्र्या अक्षरेनत्ता सावित्रीति नाग्निनिमित्तम
ऋष्यादिकम् पादे अक्षर संख्या
अथ सावित्रीकल्यं वक्ष्ये –
'चतुर्विंशत्यक्षरा गायत्री' ति श्रुतिः । सा गायत्री सवितृदेवत्या,
(तस्मा )त् सावित्रीत्युचते । तस्य ऋषि च्छन्दोऽधिदैवतं पुराचोत्तम् ।
अष्टाक्षरा त्रिपदा, चतुष्पदा षडक्षरा । जप्ये त्रिपादा, अर्चने चतुष्पदा ।
तस्याः स्वरूपम्
अग्निवर्ण; षट्कुक्षिः, पञ्चशीषः, शुक्लमुखः,कमलेक्षणः, ऋग्वेदः
प्रथमपादः। यजुर्वेदो द्वितीय: पादः, सामवेदस्तृतीयः पादाः । पृथिवी चरणम्,
प्रथमपाद्ः ।यजुवेद द्वितियः पादः, सामवेदस्तुतीयः पादः। प्रुथिवी चरणम्
ऊरू पर्वतो अंबरोऽ अस्थि, पूर्वः प्रथमः कुक्षिः, दक्षिणो द्वितीयः,पश्चिमः
तृतीयः,उत्तरः चतुर्थः, पञ्चम ऊध्र्व, अधरः षष्ठ इति | पुराणानि आन्त्रम्,
जगती दिव्य रूपम्, उदरान्तरमाकाशः, छन्दः स्तनौं, धर्मशास्त्रं जिघ्रा
न्यायो बाहुः गिरि (गीः) करः, ग्रीवाः,प्रथमः शिरः शब्द शास्त्रं, द्वितीयं
शिक्षा, तृतीयंकल्पं, चतुर्थे निरुक्तं, पंचमं ज्येतिषम् । अनलं ,मुखं,
वदनमिन्दुर्मण्डलं, श्वसनो वायुः अलका भूपंक्तिः, सहस्रकिरणोमौलिः, ताराः
कुसुमम्, नक्षत्रमालाहारम्, ग्रहाः रत्नविभूषितम्, ब्राह्मो मूर्धा, शिखा रुद्रो
विष्णुरात्मा, वेदान्ता विमलं मनः, वैदाः प्राणाः, मीमांसाश्चित्तम् इत्येवं
ज्ञात्वा त्रिसंधिषु त्रिविधं ध्यान माचरेत् ।
विविधं ध्यानम्
पूर्वसन्ध्या कौमारीं रतवर्णा हंसवाहिनीं अक्षसूत्र यज्ञोपवीतक
मण्डलुधारिणीं ब्रह्मदेवतां सावित्रीं नाम ,सवित्र्या 'वासमग्निः (हान)गां,
गोत्रमिति यथाक्रमेण भूमि, गार्हपत्य मुपनयं (निधा)नं, कात्यायनमित्येवं
ध्यायेत्।
मध्याले संन्यायां यौवनीं रुद्राक्षाऽर्धचन्द्रत्रिशूल धारिणीं श्वेतवर्णा
वृषभवाहिनीं स्द्रदैवतां गायत्रीं नामशयनेर्वासमंतरिक्षम् अन्यानि पूर्ववत् ।
सायंसंध्या सलक्षणं श्यामवर्णा सर्वाभरणभूषितां शंखचक्रधारिणी
विमानाचीलाकल्पे महाषस्त्रै
गरुडबाहिनीं विष्णुदेवतां सरस्वतीं नाम सरस्वतेसंस्वर्गम् अन्यानि
पूर्ववत्। एवं ध्यात्वा जपमारभेत्।
अक्षरन्यासः न्यासफलं च
पादादि मूर्धन्तं क्रमेण चतुर्विंशतिस्थाने अक्षराणि संन्यसेत्।
, पादांगुयोस्तत्कारं अंगुल्योस्सकारं, जंघयोविकारं, जान्वओस्तुकं,
ऊर्वोर्वकारं,गुह्यप्रदेशे रेकारं, वृषणे णिकारं,कटिप्रदेशे योकारंनाभौ भकारं,
जठरे गाकरं, स्तनयो , हृदये वकारं, कंठे यकारं,वदने धीकरं,
तालौ मकारं, नासाग्रे हिकारं,चक्षुषोर्धिकारं, भूमध्ये योकारं,ललाटे
द्वितीययोकारं विन्यस्य पूर्वतः पूर्वोऽभिमुखं नःकारं, दक्षिणतो दक्षिणाऽमुखं
परकारं, पश्चिमतः पश्चिमाऽभिमुखं चोकारें, उत्तरतः उतराऽभिमुखं दकारं,
मूध्ननि चतुर्मुखं सर्वं व्यवस्थितं यात्कारम्, एवमक्षराणि ज्ञात्वा विन्यसेत्। सर्वपापविनिर्मुक्तो भवतीति विज्ञायते।
.
अक्षराणां ध्यानं देवतादिकं च
अथातोऽक्षराणां ध्यानं सर्वेषां वर्णानां त्रिसंधिषु पूर्ववत्, ब्रह्म
(विष्णु) द्राकृति रूपम्।
प्रत्येक मक्षरदेवता-तस्य फलम्
च पृथगेव लक्ष्यते तत्कारं पीताभं, ब्रह्मदेवत्यं
महापातकनाशनं, सकारं भ्यामाभं, प्राजापत्यम्, उपपातकनाशनंविकारं
पिंगलाभ, गोम्यं, महापातकनाशनंतुः कारं नीलाभंईश्वर देवत्यं,
दुष्टपापग्रहरोगाद्युपद्रवनाशनं, वकारं वहिवर्ण, साम्यं,भ्रूणहत्यादिमोचनं,
रेकारं ज्वालारूपं बार्हस्पत्यं अगम्यागम पापविनाशनं, णिकारंबिद्युन्निभं
रौद्रं अभक्ष्य भक्षणविनाशनम्, यंकारं हेमाभं वैष्णवबीजं ब्रह्महत्यादि
सर्वपाप विनाशनंभकारं कृष्णाभम्, अर्यमदेवत्यं पुरुषहत्यादि पाप
विनाशनं, गंकारं रक्ताभं सावित्रं गोहत्यादि विमोचनं, देकारं श्यामाभं
त्वाष्ट्री हत्यादि पापविनाशनं, वकारं श्वेताभं पौष्णं गुरुहून्यादि पापनाशनं
स्यकारं स्वर्णाभं पेंदें कूटकृतपापघ्नंधीकारं पनसंकाशं वायव्यं
अभक्ष्यभक्षणदोषघ्नं, मकारं पवेरागनिभं वामदेवत्यं जन्मांतरकृतपापघ्नं,
हिकारं श्वेतं मैत्रावरुणं सर्वपाप विनाशनं, योकारं कपिलाभं वैश्वदेवत्यं पटलः 85
प्राणिहिंसापाप विनाशनं, द्वितीययोकारं वैष्णवं दुष्टपापविनाशनं, नः कारम्
अदित्यवर्णा इंद्रलोक्प्रर्दूप्रकारं नीलश्यामं रौद्र मीवरलोकप्रर्द , चौकरं
पीतवर्णी ब्राहं ब्रह्मलोक प्रदंदकारं शुद्धस्फटिकसंकाशं वैष्णवं
विष्णुलोक्षदं, यत्कार हेमाभं चतुर्वदनयुतं सर्वसिद्धिप्रदं (त्रि) संध्या संयुक्तं
‘ओंभूभुवस्सुस्तत्सवितु"रि ति सावित्री शताष्टकं त्रिसंध्यकं मनसा जपेत् ।
सावित्र्यध्ययनात् आयुः श्रीर्जुहावर्चसं प्रजासमृद्धिः धनधान्यसमृद्धिः भवीत।
सर्वसंपत्करम्। ऐहिकामुष्मिकफलप्रदं च । इन्कामान् इहलोके चिर
मनुभवन्ति । पेश्वान्मुक्तिं समालभेरन्नित्याह मरीचिः।
इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्ते विमानार्चनाकल्पे सावित्रीमंत्रकल्प
विधिर्नाम चतुशतितमः घटलः ॥८७(मातृकन्तरे ७९)
अथ पंचाशीतितमः पटलः
अथ तत्वज्ञानोपदेशविधिः।
तत्वोपदेशोपयुक्तोषोद्धतिः
अथातो मरीचिं मुनयः प्रणम्य चरितक्रिया ज्ञान योगेषु चतुर्ष
पूजामार्गेषु चरितं(तक्रिये) भगवता विखनसा सूत्रे विस्तरेण प्रणीतम्,
(ते) अन्यत्संक्षेपेणोक्तं, तदुपन्यास बहुप्रयोगक्रमेण क्रियामार्गस्त्व
याप्रणीतः । भगवत्तत्व ज्ञानयोगं च श्रोतुमिच्छाम इति अयाचन्त, तान्
समीक्ष्य भूयतामिति मरीचिरुवाच
तत्वज्ञानोपदेशविधिं वक्ष्ये-
तत्त्वपदनिर्वचनम् ब्रह्मणः यत्वम्,
तस्य सकलत्वनिष्कलत्वे
तस्यभावस्तत्वमिति तस्य परब्रह्मणः परमात्मनो नारायणस्यभावः
‘तत्वं नारायणः पर' इति श्रुतिः । तदवगमनं ज्ञानं तद्विदः ब्रह्म विदः ।
तस्मा परमात्मा ज्ञेयः, जीवात्मा ज्ञाता, भृतयो ज्ञानमिति ब्रह्मवादिनो
वदन्ति | तंत्र्ह्मणो निष्कलस्सकलश्च स्वभावः } 3०8 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे
निष्कलस्वनपम्
निष्कलः -- परमात्मनोऽन्यत् न किंचिदस्तीति क्षीरे सर्पिः, तिले
तैलं, पुष्ये गंधः, फले रसः, काष्ठे अग्नि रिव अंतर्बहिश्च तत्सर्वं
व्याप्याऽऽकाशोपमः ‘अन्तर्बहिश्च तत्सर्वं व्याप्यनारायणस्स्थित' इति
‘आकाशशरीख्बँह्मे'ति । अशरीरः शरीरे (षु) व्याप्य तिष्ठति, विश्वव्यापक
शीलत्वाद्विष्णुः दृश्यादृश्यः अत्यच्छः अमलः नित्यः अचिन्त्योऽप्रमेयः
निर्गुणो निश्र्वलो निरवयवों निराधृतो निर्विकल्पो निर्देहोऽनिर्वचनः
अतीन्द्रियः सुसूक्ष्मत्वाद निर्देश्यः सदसदिति ब्रह्मवादिनो वदन्ति । (तत्र)
परंधाम परंयोतिः सर्वशः सर्वशक्तिमग्रः सर्वदवमयः सर्वधर्ममथः
(सर्वाधारमयः) सर्वाधार स्सनातनः ज्ञातृज्ञेयज्ञानहीनः ज्ञानघनः जाग्रत्स्वप्न
सुषुप्तितुरीयस्थानगो बहिः प्रज्ञः प्रज्ञावस्थः स्थूलसूक्ष्मविभागेन
वैश्वानरतेजः स्वरूपेण भुञ्जानः सर्वेषामात्मा गुहायां निहितः ‘अणो-
रणीयान्महतोमहीयानाम्मागुहायां निहितोऽस्य जन्तो ' रिति श्रुतिः ।
तस्मादुदयकमलान्तराकाशोपलब्ध वैश्वानरशिखायां
परमात्मा तिष्ठति । 'तस्या शिखायामध्ये iः। स ब्रह्म
स शिष' इति श्रुतिः । एवं निष्कलमिति विज्ञायते ।
इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्ते विमानार्चनाकल्पे निष्कलविधिर्नाम
पंचाशीतितमः पटलः ॥८५ || मातृकान्तरे पटल समाप्तिर्नास्ति ||
अथ षडशीतितमः पटलः
भगवतो जगत्दृष्टिः तयोर्भेदः
अथ सकलः काष्ठे अग्निर्मथनात् ज्वलन्निव निष्कलात्मको विष्णुः ध्यानमथनने भक्त्या संकल्पनात् सकलो भवति । तस्मादने र्विस्फुलिङ्ग इव ब्रहशानादिदेवतारूपै र्भिन्नत्वात् कुलालचक्रस्थमृदो घटशराबविभेद (दा) इव यद्यढ्पं मनसा भावितं तत्तद्रुपो भूत्वा विष्णुः प्रकाशते। विश्वतभक्षुस्तविश्वतो मुखो विश्वतो बाहु स्तविक्षतसंपात् । संबहुभ्यां नमति संपतमैथुख भूमी जनयन् देव एक'इति श्रुतिः तत्र सर्वव्याप्य शरीरः परमात्मैव सर्वभूतानां प्रभवरक्षणसंहति निमित्तशरीरी भवति । 'अग्निर्वै देवाना मवमो विष्णुः परमस्तदंतरेंण सर्वा अन्यदेवता'इति पटलः 87 309
ब्राह्मणम् । तस्मात् प्रधानः परमोऽव्ययो विष्णुः स एव पुरुषः स एवसुंध, पाता, हत्त, अखिलस्य तद्भिन्नाः पुरुषाः ।
श्रियो विष्णुविभूतित्वम्
तद्विष्णोर्विभूतिः श्रीः सा च नित्या आद्यन्तरहिता अव्यक्तरूपिणी प्रमाणाऽप्रमाणसाधारणभूता विष्णो स्संकल्पानुरूपा नित्यानन्दमयी मूलप्रकृतिरूपा शक्तिः तद्भिन्ना प्रकृत्यंशभूता पौष्णि तद्भिन्न स्त्रियः तदात्मिका माया प्रकृतिः, मायीविष्णुः, प्रकृतिपुरुषावेतवनादी ताभ्यां लोक्यवृत्तिः विकारगुणाः सर्वे प्रकृयुत्पन्नाः कार्यं कारण कर्तृत्वेहेतुः प्रकृतिः पुरुषः सुखदुःखानां भोक्तृत्वेहेतुः, प्रकृतिस्थःपुरुषः प्रकृतिजान् गुणान् भुक्ते।
प्रकृतेर्दविध्यदिकम्
सा प्रकृति द्विधाभबति चेतनाचेतनेति, अचेतना पंचभूतैः मनोबुध्यहंकाररूपै रष्टधा भिन्ना । अन्या जीव भूता चेतनेति । तथा प्रकृत्या सदासंश्लिष्टः पुरुषाःप्रकृतिस्थाः जीवात्मानः क्षेत्रज्ञः बहबः, तेपि नित्या अनाद्य वद्यासचित पुण्यपापफलम् भोक्तुं बहुविधं देहं प्रविश्य तत्तदात्माऽभिमानिनः तन्न शुभाऽशुभकर्माणि कृत्वा तत्तत्फलानुरूपंदेहं पुनःपुन:प्राप्य(नि) वर्तन्त इति विज्ञायते । इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्ते विमानार्चनाकल्पे सकलविधिर्नाम षडशीतितमः पटलः ॥८६॥ (मातृकान्तरे ८०)
अथ अप्रशीतितमः पटलः
वैकुण्ठस्वरूपम् तत्र प्रमोदादिभेदः
तेषु विद्यमान भगवद्रूपाणि
अथातः परमात्मन स्सकाशाद्धिरण्मय मण्ड मभवत्, तदन्तर्गतानां सर्वेषामंण्डाना मुपरि. सनातन(नंनित्य मचिन्त्यं देवैरप्यनभिलक्ष्यं नित्यशुद्ध (बुद्धि) भुक्तस्वभाव पुरुषेनु भूयमानं वैष्णवाण्डम् । तत्र विष्णु लोकाश्चत्वारःआमोदः, संमोदः, प्रमोदः. वैकुण्ठमिति । एकैकस्योपरि यथाक्रमेण भवति । तस्मिन् हेममप्राकार (चतुङ्गर) गोपुरतोरण शतसह्स्रेः 310 विमानार्चनाकल्पे महाशाश्त्रे
कनककमलकुसुमादिमिरपि अलंकृते, अमृतजलपूर्णेश्शतसहस्नॅश्र्वसरितां प्रभासमाने दिव्ये लोके सहस्रादित्य संकाशं हेममयं द्वादशतलैर्युत विमान, नित्यज्ञानक्रियैश्चर्यब्रह्मादिदेव ऋषिभि:नित्य (दिव्य) परिजनैर्युतं मंदिरम् । तस्मिन् व्योमनिलये परमात्मा स्वसंकल्पेन देवीभूषणायुधै: सह आमोदे विष्णुः, प्रमोद महाविष्णुः, सँओदे सदाविष्णुः, वॅकुंठे सर्वव्यापी नारायणः आसीनो भवेत्।
भगवतः सर्वोत्तमत्वम्, इच्छया । जगत्सृष्टिः
‘त मीश्वराणां परमं महेश्वरं तं देवानां परमं च दैवतमितिश्रुतिः । 'यदा यदा प्रजास्सृजेयेति सोकामायत। तदा तदा स्वाभिमताऽनुरूप स्वरूपगुण स्वशक्त्या स्वलीलपैव इमं प्रपर्श्व कार्य कारणभावेन यथापूर्व ससर्ज’ इति श्रुतिः । सर्वेषां जीवानां प्रभोस्सिसृक्षोर्ब्रह्मणः स्वेच्छया भूतान्यसृज्यन्त । ‘आत्मन आकाशः संभूतः आकाशाद्वायुः वायोरग्निः अग्नेरापः श्रुतिः । (तै.उ.२)
चतुर्मुख्स्योत्पक्तिः
एकदा प्रलयकाले भुजंगपतिभोग (पर्यंक) शयने शयितस्य नारायणस्य नाभिकमले ब्रह्मोभ्दूतो भगवदंश श्र्वतुर्मुखो जगत्सवं सृजतीति विज्ञायते । इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोते विमानार्चनाकल्पे श्रीवैकुंण्ठलक्षणंनाम समाशीतितमः पटलः ॥८७॥ (मातृकान्तरे ८१) पटल: 88 311
अष्टाशीतितमः पटलः
अथ देहोत्पत्ति प्रकारः- ओषधीभ्योन्नमुपजायते, तदन्नं ऱिविघं भवति,एकं मूऋं,एकं पुरीषं, एकं पुरुषाणां शुक्लं, स्त्रीणां शोणितं, शुक्लशोणिते (तयो) क्षीरे सर्पिरवसर्वव्यापिनी माया शक्तिर्भवति। पुरुषबीज मूलसंचितंशुक्ल, खीकुचमूल संचितंशोणितंच, संयोगकाले दैवयोगेन वायुनागर्भालयं प्रविशति।
गर्भस्य वृद्धिक्रमः
तत्रैकरात्रोषितं कलिलं, द्विरात्रोषितंबुद्बुदं, त्रिरात्रो षितंमांसलं, चतुराऱोषितं बन्धुं, अष्टराऱोषितं सुकुमारं, नवराऱोषितंयावानं, दशराऱोषितं वयसं अर्धमासे अ(पि)ण्डाकृतिः, मासे शरीराकृतिः मासद्वये शिरोबाहु प्रदेशा, त्रिमासे जठरकटदेशा, चतुर्थ मासे पाणिपादद्वयं, पवमे मासे रोमरूपाणि, षष्टेमासे अस्थिसंघातं, सममेमासे जीवग्रकाशः अष्टमेमासे (देहः) देहंकारोति नवमे मासे प्रचलन करोति तत्तत ऊध्र्व जायते । षट्कोशविकृत त्वग्रुधिरमांसमेदोस्थिमज्जाशुक्लमिति क्रमेणांऽतर्भूतानि (एकांशीभूतानि) समधातूनि । सप्तधातुमयं गात्रं भवति ।
पुरुषत्वादि निमित्तम्
शुक्लाधिके पुरुषः शोणिताधिके स्त्री, द्वयोस्तुल्ये नपुंसकं भवति । पुँसो वा खियो वा परस्परभावेन तयोरेको गर्भस्यवर्ण इति विज्ञायते। इति श्रीवैखानसे मरीचिग्रोके विमानार्चनाकल्ये देहोत्पति विधिनाम अष्टशीतितमः पटलः ॥८८॥ (मातृकान्तरे-८२) 312 विमानार्चनाकल्ये महाशाखे
अथॅकोननवतितमः पटल:
अथातः पृथिव्यादि महाभूतानां समवायं व्याख्यास्यामः ।
शारीरे काठिन्याद्युपपादनम्, इन्द्रियोत्पत्तिः तद्विषयः
शरीरे यत्कठिनं तत् पृथिव्याः, यो द्रवः सोऽभसः, यदुष्णं तत्तेजसः, यत्संचरति सोनिलस्य, यत्सुषिरं तदाकाशस्य, (शात्) श्रोत्रादीनि ज्ञानेन्द्रियाणि । श्रोत्रमाकाशे वायौ(योः) स्पर्शः, अग्नेश्चक्षु (अभ्द्यः) अप्सजिह्णा, पृथिव्यां(व्याः) घ्राणम् । एवमिन्द्रियाणां यथाक्रमेण शब्दस्पर्शं रूपरसगन्धा विषया: वाक्पाणिपादपायूपस्थानि महाभूतेशूत्पन्नानि कर्मेन्द्रियाणि तेषां क्रमेण वचनाऽऽदान गमनविसर्गाऽऽनन्दाश्च विषयाः । बुद्धयादीनामुत्पत्तिविषयस्थानानि पृथिव्यादि महाभूतेषु क्रमेणोत्पन्नानि मनो बुद्धयहंकारਕਿਰਸ਼ नात्मन्यात्मावबोधनम्, अनुभूतार्थस्मरणानिच विषयाः।
बुध्दयादीनामुत्पत्किविषयस्थानानि
चतुर्षु पृथिव्यादि महाभूतेषु क्रमेणोत्पन्नानि मनो बुद्धयहंकार-चित्तानीत्यन्त: करणचतुष्टयम् | तेषां क्रमेण संकल्पविकल्पाध्यवसाया नात्मन्यात्मावबोधनम्, अनु भुतार्थस्मरणानिच विषया: | मनः स्थानं गलांतरं बुद्धे र्वदनम्, अहंकारस्य हृदयम्, चित्तस्य नाभिरिति ।
अस्थिपादादीनां पृथिव्याघंशत्वम्
अस्थिचर्मरोमनाडीमांसाश्ध , पृथिव्यंशाः, मूत्रश्लेष्मरक्तशुक्लमेदस्वेदाश्च अंबशाः, क्षुत्तृष्णानिद्रालस्य मोहमैथुनानि अग्न्यंशानि, प्रचरणविलेखनोन्मीलनानि मीलनादीनि वाय्वंशानि, कामक्रोघलोभमोह भयान्याहिंसाऽसत्यस्तेया ब्रह्म कल्पना: क्रोधगुणाः ।
शब्दादिनां पृथिव्यादि गुण्त्वम्
शब्दस्पर्शरूपरसगन्धाश्चैते पृथिवीगुणाः, तेषां गंन्धविहीनाश्चत्वारः अपांगुणाः, गन्धरसविहीनास्त्रयः अग्निगुणाः, शद्वः स्पर्श इति द्वौवायोर्गुणौ, शद्वमेकमेवाकाशस्य गुणः ।
सात्विकगुणाः तेषां कार्य च
सात्विकगुणाः तेषां कार्यं च सात्विक २फ़्ज़्तं स्ति “त्रयो गुणाः । अहिंसा सत्याऽस्तेय पटल: 90 313
ब्रह्मचर्यकल्पनाक्रोधगुरुशुश्रुषा शौच संतोषाऽऽस्तिक्याऽऽर्जवाइतेि सात्विकलक्षणानि । अहं कर्ता अहं वक्ता अहं भोक्तेत्यादीनि अभिमानगुणानि राजस लक्षणानि । निद्राऽऽलस्य मोह मैथुन स्तेयकर्माणि तामसलक्षणनि ।
सात्विकादीना स्थानम-तल्स्वरूपम्
ऊध्र्वे सात्त्विकाः, मध्ये राजसाः, अधस्तात्तामसा इति सम्यज्ञानं सात्विकं, धर्मज्ञानं राजसं, तिमिरोऽन्धं तामसमिति ।
जाग्रदाद्यवस्थाभेदः
जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तितुर्यमिति चतुर्विधावस्था । ज्ञानेंद्रिय कर्मेन्द्रियाऽन्तःकरण चतुष्टय चतुर्दश करणयुतं जाग्रत् । अन्तःकरण चतुष्टयमात्रयुक्तं स्वप्नं, चित्तैककरणयुता सुषुप्तिः । केवलजीवयुक्त मेव तुर्यमिति । (उन्मीलितजीवमध्यस्थ) परमात्मजीवात्मनोर्मध्ये जीवात्मा क्षेत्रज्ञ इति विज्ञायते । सोपि पश्चमहाभूताः देहेंद्रियभूतगुणः करण चतुष्टयानि इत्येतैः पंचविंशात्मकः पुरुषः तस्मात्पंच विंशात्मको देह इति विज्ञायते । इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोते विमानार्चनाकल्पे भूरादि तत्वप्रकाशोनाम एकोननवतितमः पटलः ॥८९॥ (मातृकान्तरे ८३)
अथ ननतितमः पटलः अथाते देहलक्षणं वक्ष्ये--
स्वांगुलीभिः षण्णवत्यंगुलो देहः। तद्वादशांगुलाधिकः (कः प्रमाणः) प्राणः प्राणायामेन समो भवति । (वह्निमण्डलम्,तत्पुरुष:,)(गुदादरभ्य द्वय गुलादूध्र्व मेढूं में 啤 येकांगुल देह) देहमध्यम्। तस्मिन्हेमार्भत्रिकोर्ण बहिमण्डलम्। तन्मध्ये बिन्दुनारेफबीजं ज्वलति तन्मध्ये मण्डल पुरुषो यज्ञमूर्त्तिः पिंगलाभः द्विशीर्षः चतुःशृगः षण्णेत्रः समहुस्तॊ दक्षिणे अभयस्रं वामे वरद स्रुक्खेटयुतः, त्रिपादः, पीतांबरधरः (श्रीवत्सान्क:) किरीटकेयूर। दक्षिणवामयोः स्वाहास्वधाभ्यांसहितः, सर्वदेवैः परिवृतः स्थित:। विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे नाभिः तत्रद्धादशारचक्रं, तत्र जीवः भिर्भूषितं, (म) अण्डाकृतिकं, कन्दमध्ये नाभिः नाभौ (नाभेः) द्वादशारयुतं चक्रं, तत्र चक्रे पुण्यपापप्रचोदितस्तन्तुपञ्जरमध्यस्थो लूतिक इव प्राणारूढः प्रवर्त्तते (भ्रमति) जीवः | नाभेरूध्र्व्वं कुण्डलिनी शक्तिः तख्योध्र्वे नाभौ (भे:) तिर्यग्गता अष्टप्रकृति (रष्टधाकुटिला नागरूपा विद्यामु (युन्मु) खेन मूत्र (ऊध्र्व) द्वारं संरुध्य, कन्दपार्श्व स्थिता कुण्डलीभूता सर्पफणामणिमंडलश्रियमुपेयुषी कुण्डलिनीशक्तिः आत्मनः फणेन ब्रह्मरुद्राख्यं सुषुम्नानाडीरन्ध्र मुपगूह्य तिष्ठति । हृदयं-तत्र सूर्यमण्डलम्-तत्र मूर्तिः नाभ्यां उपरि वितस्त्या हृदयं तत्र सर्वं प्रतिष्ठितम् । हृदये अर्कबिंबं तस्मिन् सकारबीजान्वितं सहस्रज्वालायुतं ज्योतिज्र्वलति । तन्मध्ये मण्डलपुरुषो विष्णुमूर्ति. तरुणादित्यसंकाशो हेममयो हिरण्यश्मश्रुकेशनखयुतः पीतांबरधरः श्रीवत्सांकः चतुर्भुजः शंखचक्रधरः अभय सुषुम्नाया अग्रे मुक्तिद्वारं । तस्मिन् शिरः पद्मम् अधोमुखमूर्ध्वमूलं षोडशदलयुतं तस्मिन् स्थितं अम्रुतधाराभि स्सहस्राभिराण्लाव्यमानं मण्डलपुरुष वासुदेवं ध्यायेदिति विज्ञायते ॥ इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्तो विमानार्चनाकमल्पे देहलक्श्णं नाम नवतितमः पटलः ॥९०॥ (मातृकान्तरे ८४) अथ एकनवतितम: पटल: हृत्पद्मस्थ भगवद्धयानविधिः अथ कंदादुत्थितं द्वादशांगुलं सुज्ञाननालं अणिमामहिमालधिमागरिमाप्राभिः प्राकाम्यमीशत्वं वशित्व मिल्यछैश्वर्य दलोपेतं प्रकृत्यात्मिक कर्णिकं विध्याकेसर संयुक्तं अधोमुखं ह्र्दयकमलं प्राणायो मैर्विकसितं ऊर्ध्वमुखं भवति । तस्यान्तः कर्णिकामध्ये महानग्निज्वलन् विश्वार्चि विश्वतोमुखः आपादतलमस्तकं संतापयति । तन्मध्ये पीताभा नीवारशूकबतन्बी वह्निशिखा तस्याः शिखायामध्ये प्रज्वलितज्योति रूपमेव स्वसंकल्पेन तप्त जांबूनदप्रभः पीतांबरधरः पद्माक्षः स्तास्यपाणिपाद श्चतुर्भुज श्चक्रशंखधरोभयकट्यवलंबितहस्तः श्रीवत्सांकः सुप्रसन्नः शुचिस्मितः सर्वाभरणभूषितः हृदिस्थितः परमात्मा । दक्षिणवामयो (श्रीभूमिभ्यां) र्विभूतिमायाभ्यां परिषत्कै स्सह संस्थितः 'नीवारशूकबत्तन्वी पीताभास्यात्तनूपमा तस्याश्शिखायामध्ये परमात्मा व्यवस्थितः” इति श्रुतिः । तं विष्णुं जिज्ञासुः ध्यान योगेन ज्ञानचक्षुषा पश्येत् । ‘सदा पश्यन्ति सूरय'इति श्रुतिः। विश्वव्यापिनं विष्णुं ध्यानमथनेना ऽऽविर्भूतं तेजोभासुरं भक्त्या सकलं संकल्प्य; आवाह्य अभ्यर्चयेदिति । "प्रवः पांथमंधसो धियायते महेशूराय विष्णवे चार्चत” इति श्रुतिः । तस्मा द्विष्ण्वर्चनमेव द्विजै रहरहः कर्तव्यमिति विज्ञायते । · · · · · इति श्रीवैखनसे मरीचिप्रोक्ते विमानार्चनकल्पे ह्र्त्पममध्यध्यानंनाम एकनवतितमः पटलः ॥९१॥ (मातृकान्तरे पटलसमासि नस्ति) , 316 विमानार्चनाकल्पे महाशास्त्रे अथ द्विनवतितम्: पटल: नाडिसंख्वया:, तत्र मुख्या:, तत्स्वरूपम् अधातो नाडीचक्रं वक्ष्ये - कन्दोद्भूता(नि) द्विसप्तति सहस्राणि नाडयः, तासु मुख्याश्चतुर्दश, इडा, पिंगला, सुषुम्ना, सरस्वती, वारु(चारणा)णी, पूषा, हस्तिजिल्हा, यशास्विनी, विश्वोदरा, कुहू, शंखनी, पयस्विनी, अलंबुषा, गान्धारीत। अासा मादौ तिस्रा मुख्याः। तिसृषुसुषुम्नैव प्रधाना व्यक्ता वैष्णवी सात्वि(की)का मुक्तिमार्गेति विद्बुद्भिः कथिता । सा कृंदमध्ये (पद्मसूत्र प्रतीकाशा वीणादण्डान्तर्निर्गतंत्री, अलाबुवदूंशा स्थिना सहमूर्धान्तं स्थिता, तस्या दक्षिणभागे दक्षिणनासान्तं स्थिता पिंगला तस्यांभास्करश्च रति। इडावाम(पर)भागे वामनसान्त स्थिता । तस्यां चन्द्रश्वरत। तौ राजसतामसौ विषाऽमृत भागौ दिवारात्रौ स्याताम्। सुषुम्नायाः पूर्वभागे च ऊध्वऽधोगता मेद्वान्तांस्थिता कुहू, अपरेची (ध्र्वगता) ध्वाधो गता जिहान्तंस्थिता सरस्वति पिंगलाया: पूर्वभागेचोर्ध्वाSधोगता दक्षिणपादांSगुष्ठान्तस्थिता यशास्विनि अलंबुसा च, अपरे दक्षिण नेत्रान्तं स्थिता पूषा पूषाऽलंबुसयो र्मध्ये वामनेत्रान्तं स्थिता हस्तिजिह्वा यशस्विनी कुहोर्मध्ये ऊंध्र्वगत सर्व गामिनी दक्षिणपाण्यंगुष्टांतंस्थिता(चरणा) वारुणी पूषासरस्वत्योर्मध्ये दक्षिनकर्नान्तं स्थिता पयस्विनी इडाया: पूर्वभगे चोर्ध्वाSधोगतावामपादांगुष्ठान्तंस्थिता (गान्धारी) हस्तिजिह्वा।अपरे वामपाण्यंगुष्ठान्तं स्थिता विश्चोदरा । गान्धारीसरस्वत्योर्मध्ये वामकर्णातंस्थिता शंखिनी । अलंबुसा कंदमध्ये ऊर्ध्वाधोगताः (दधोगताः) सर्वगामिन्यः पायुमूलाग्रगता अन्यास्सिराश्व अश्वत्थपत्रसिरावत्समुत्पन्ना ईतेि विज्ञयते । इति श्रीवैखानसे मरीचिंग्रोते विमानार्चनाकल्पे नाडीनिरूपणंनाम द्विनवतितमः पटलः॥९२॥ (मातृकान्तरे ८५प०) नि: 33 317 अथ त्रितृप्तिः पटC1ः नाडीषु प्राणादिवायुसंचारः, तेषां मुख्यः अर्थतासु नाडीषु प्राणाऽपानव्यानोदानसमान नागकूर्मकृष्कल (र) देवदत्तधनञ्जया इति दश वायवस्संचरन्ति । तेषु प्राणादयः पश्च वायवो मुख्याः । तेषु प्राणापानौ मुख्यौ, एतयोः प्राण एव मुख्यः । प्राणादीनां स्थनं स्वरूपंच प्राणस्थानमाख्याम् नासिकयोर्मध्यम्, ह्र्न्मध्यं, नाभि मध्यं,पादां गुष्ठाविति पश्व। सचप्राणी राजावर्तमणिप्रभो निश्वासोच्छवासकरः इत्पर्भ समाश्रित्यावत्र्य मुखनासिके करोति। अपान इन्द्रकोपसमप्रभो नाभिं(गुद) समाश्रित्य, विण्मूत्रविसर्जनं करोति । समानः सन्धिगतः फेनवर्णः नाभिमाश्रित्य हानोपादनचेष्टादीनि करोति । उदानः र्किजल्कसटशः कण्ठमाश्रित्य अन्नपानादि पोषणक्रियाँ करोति । व्यानः व्योमाभः क्षीरे सर्पिरेिव सर्वत्र व्याप्य करचरणशयनादिकं करोति । नागःश्वेतःकण्ठंसमाश्रित्य उद्भारादीन् करोति । कूर्मो स्तः नेत्रे समाश्रित्य, निमीलनोन्मेषणादि करोति । कृकरः कृष्णः उदरं समाश्रित्य क्षुत्पिपासादीनि करोति । देवदत्तः पीतवर्णः सर्वग स्तन्द्रां करोति । धनंजयः श्यामाभ: स्वर्ग: शोभदिकर्म करोति। जीवस्वरूपं तस्य कर्म तस्य जननक्रम:
जीवात्म अंजनाभः नित्यशुद्धः (बुद्धः बोधनिर्विकारः नित्याणुप्रमाणः) स्वर्गात् इत्येवंभूतं देहं प्रविश्य शुभाSशुभकर्माणि करोति।
तत्कर्म द्विधा भवति ऐहिकमामुष्मिकं चेति । तत्रैहिकं भोजना ऽऽच्छादनस्थानगमनाऽऽसनशयनादिकम्। अमुष्मिकम् अहिंसादानधर्म परोपकारा (रभगवदाराधना) दि पुण्यपापानि सर्वाणि भवन्ति दैवयोगाहे हावसाने स्वकर्मानरूपं परलोकं प्राप्य वनन्कर्मफलं भुक्त्वा क्षीणे फले निवृत्य आकाशं प्रविशति। वायुर्भूत्वा अग्निं प्रविशति धूमो भूत्वा अपः प्रविशति । अपोभूत्वा अभ्रं प्रविशति।अभंभूत्वा भूमौ वर्षाति भूम्या ओषधिवनस्पतीन् प्रविशति 38 विमानार्चनाकल्पे महाशाख्ने ओषधीभ्योन्नम् अनाच्छुक्लशोणितौच भवतः। ततःस्वविषयां योनेिं प्रविशति । प्रतिदिवसवृध्द्या परिणतो जायते च । एवं क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोश्च परस्परं संबंध (धादनन्तसंसारस्थावर) जंगम नरgग पशुपक्षिजरायुजा ऽण्डजस्वेदजोद्रिजभेदा बहवो भवन्ति इति विज्ञायते । (अधिकः पाठः - मातुकान्तरे अथ सप्ताशीतितमः पटलः) पांच्च भौतिक प्रलयः अथा त: पांचभौतिक प्रलयं व्याख्यास्याम: - यदा पुराकृतबशा द्विनाशमुपयाति तदा प्रथमं गंधात्मना ऽवस्थित भूमेर्गुणम् तत्कारण भूता एव अापः कबली कुर्वन्ति । एव मद्भिः कबलीकृते तस्मिन् शरीरेकात्स्न्र्येन नश्यति तदा शरीरं कुलालचक्रारूढ़ भ्रमणक्रिया मनुभवदिव व्याकुल मव तिष्ठते एवं स्वकारणभूतास्वप्सु तत्कार्यभूतगुणे प्रणष्टेऽपां गुण प्राचुर्याद्धेतोरिव तदास्वशरीर मापादचूडं बाह्येनाऽग्निनादह्यमानमिव मन्यते ततः कोलालाख्यं रुधिरं शुष्यति । तस्यामवस्थायां रुधिराऽत्मनाऽवस्थितं जलं च स्वकारणे तेजसि विलीयते एव ऽऽमपां विनाशेसति जला ऽ धारत्वात् श्लेष्मा च स्वा ऽ शयनाशा। न्मुक्त स्वाशयबंधो भवति । तदा विमुक्त बंधे श्लेष्माख्ये दोषेपिताख्यदोषेण सहाऽग्री पतिते स चारनि स्तं दुग्ध पुनर्दीह्य पदार्था ऽ भावादुपरमति । तदाऽग्निस्स्वकारण भूतं प्राणादि वायुमुपैति । तदा वायुरांतवंगा भवांत एव माग्र सयोगात्प्रवृद्धी वायुस्सर्वस्रोतो मुखैस्तिर्य गूध्र्व मधश्चाऽपादतलमस्तकं प्रविश्य शरीर मितस्चेतस्चकं पयन्वेदनादिभिर्मनोव्याकुल करोति । तस्मान्मनसो व्यकुलीभावान्नष्टस्मृतिमोहमावद्यते । तदा ऽऽत्मीयैर्व्यापारै न्मुक्तः पंचवायस्सवांयोनिं विसृज्य उच्छवासमभिनिष्क्रामयन्त एव मभिनिष्क्रामित उच्छखासो ब्रह्मनाडीभूत सुषुम्नारंध्रं भित्वाशिर्रीरस्थितु मूष्मृष्णं च संगृह्य पुनश्चर्मितायांधूतो पादाद्वयुर्यथा निर्गबति मुखं न प्रविशति तद्वन्मंद मंद मुदावहति । तस्मिन् काले वेगेनोत्थाय मुख्य प्राण भूतो वायुर्भवन्निव कंठ कूबर सप्त ; 93 39 ग्राहिणि जलूका यथा पादाऽन्तरमलभमानो नोद्रच्छति तथा जीव सहिती वायु रपि स्थाना स्स्थानान्तरं विंदक्षुब्क्रमति । एवं गच्छन्तं जीवाऽत्मानं सूक्ष्मशरीरिणं सुकृत दुएकृते सह प्रतिशेयाताम्। एवं पांचभौतिक प्रलयक्रम इति विज्ञायते । दुष्कृतां गति प्रपंच :- अथ दुष्कृतामधर्मचारिणां नास्तिकादीनां गतिं व्याख्यास्यम :- ते मृताः पाशदंडधरैर्यमभटैर्निर्दयं पाशैर्दडैर्हन्यमाना निशिताऽऽयस कंटक शूल तसवालुका ऽऽ स्तृतेसिंहव्याध्र शरभादि दुष्टमृगा ऽधिटते भयंकरेऽ धतमसा आवृते वायु जलादि रहिते मार्गे नीयमानाश्च महता स्तत्र तत्र शास्त्र ऽ दंदशूकादियोर्निप्राप्य पुनः पुनर्जन्म मरणादिभि: पीडिता जल तुंडिकावन्मुहुर्नुहु जीन्मकूपेमजनो न्मञ्जनक्रमेण विनश्यन्ति । सुकृतिनां गतिः (प्रवृत्ति मार्गगानां पितृयाणमार्ग कथनं) पुनरावृति हेतुभूतयज्ञ दानादिप्रवृत्ति कर्माऽनुष्ठाना त्कृत देहत्यागः प्रथमं धूममभियाति तस्माद्रात्रिं ततो ऽ परपक्षं तस्माद्दक्षिणायण प्रण्मासां स्तेभ्यस्संवत्सरं ततः पितृलोकं तस्मादाकाशं ततश्चन्द्रमसमिति क्रमेण देवतास्थानेषु विश्म्यैवं पितृयाणेन देवलोक मधिवसन स्वपुण्या ऽ नु रूपं भोगमनुभूय क्षीणे पुण्ये निवृत्तस्सन् क्रमेणा ऽऽ काशं प्राप्य वायुष्धूमाभ्रमेध रूपाणि भूत्वा वर्षात्सस्यं सस्यादनमन्नाद्रेतो भूत्वा भ्राह्मणादि योनेिं प्राप्य संसरतीति विज्ञायते । निवृत्तिमार्गगानां अर्चिरादिमार्गकथनम्। अथातो ऽ चिरादिमार्ग व्याक्यास्याम:- ਸ਼ਰੰਸ਼ਜ ਕਰ स्सुषुम्नामाडी मार्गमधिवसन् ब्रह्मरंभ्रंभित्वा प्रवृत्तोऽर्चिरभिसंभवति । 32O विमानार्चनाकल्ये महाशास्त्रे अर्चिषो ऽहरह्नश्शुक्लपक्षंतस्मादुत्तरायण षण्मासां स्तत स्संवत्सरं तस्मादादित्यं तत स्सोमं राजानं ततो वैद्युत मिति । एतेषु देवता स्तानेषु प्रविश्य कृत सूक्ष्मदेह परित्यागः पूर्वोक्त वैष्णवांडं गच्छतीति विज्ञायते । इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोके विमानाचनाकल्पे जीवोद्भबोनाम त्रिनवतितमः पटलः ॥९३॥ (मातृकान्तरे ८६) अथ चतुर्ज्जततितमः पटC1ः संसारहेतुः अथ अयं देहजन्मकृत्वा भार्यामयपाशनिबन्धितो भगवन्मायया मोहितः कामक्रोधलोभमोह मद मात्सर्य हिँसादीनि करोति । योनि द्धारेण निष्क्रम्य पुन:पापीयर्सीयोनि माश्रित्य पुनर्जायमानः । स्वर्गनरकफलेषु कर्मसु प्रवर्तते । तस्माद्भगवन्मायया मोहितत्वात् भगवन्तं समाश्रित्य भक्त्या नारायणमुपासीत । तच्तरणोपायः तदुपासनात् सोपि भक्तवत्सलत्वात् भक्तानुकंपया (स्वमायां) मोचयति । तत आत्मा सम्यज्ज्ञानं प्रविशति । पश्चादाश्रमधर्मयुक्तो भगवदाराधनं करोति तदाराधनेन संसारार्णवनिमग्नो जीवात्मा परमात्मानं नारायणं पश्यति । सोप्यपुनरावृत्तिकं दिव्यलोकंप्रसादयति । पश्चात्कृतकृत्यो ૪વતિ } मोक्षस्वरूपम् तद्भेदः संसारबन्धन वासनान्मुक्तिर्मोक्षः । तदपि समाराधनविशेष: सालेक्यं सामीप्यं सारूप्यं सायुज्यमिति । आमोदप्रामिः सालोक्यं; प्रमोदप्राप्तिः सामीप्यम्, संमोदप्राप्तिः सारूप्यं, वैकुण्ठप्राप्तिः सायुज्यमिति । तच्च नित्याऽऽनन्दम् अमृतरसपानवत् सर्वदा तृप्तिकरं परमात्मनो नित्यनिषेवणं परंज्योतिः प्रवेशनम् । ‘तद्विष्णोः परमं पदं सदा पश्यन्तिसूरय' इति श्रुतिः ॥ भगवन्तं” नान्यथा प्राप्नोतीति विज्ञायते । प्टन: 95 32’ 3थ पंCCCतिC#ः qट-1: चत्तर्विधा भगवत्समाश्रयणम् अथ भगवत्समाश्रयणं चतुर्विधम् भवति (समाराधनमित्यामनंति) जपहुताऽर्चनाध्यानमिति । सावित्रीपूर्वं वैष्णवीमृचम्, अष्टाक्षरं(च)वा, भगवन्तं ध्यात्वा अभ्यसेत् स जपः; अग्निहोत्रादिहोमे यत् हूयते तध्दुतं होमः; (पूज} गृहे देवायतने वा वैदिकेन मार्गेण प्रतिमादिषु पूजयेत्। ; निष्कलसकलविभाग छ ज्ञात्वा अष्टांऽगयोगमार्गेण धरमल्मान जीव आत्मना चिन्तयेत् तद्ध्यानमिति । अर्चनस्योत्तमल्बम, मूर्तिभेदनिरूपणम्। तेष्वर्चनं सर्वार्थसाधनं स्यात् । तत्र परमात्मैव पञ्चधा भवति । ‘स वा एषपुरुषः पंचवा पंचात्मे' ति श्रुतिः । । तस्मादाकाशादि महाभूतानां(क्रमेण) परमात्मानि भेद एव। सभ्याऽऽहवनीयाऽन्वाहार्यगार्हपत्याऽऽवसथ्या इति पश्चाऽग्निवत् ‘पश्चधाग्नीन् व्यक्रमद्विराट्स्रष्टे' ति श्रुतिः ! प्राणादि पश्चवायुभेदैरिव पञ्चमूर्त्तिभेदैर्भिद्यतेति ‘पोपूयमानेः पञ्चभिः स्वगुणैः प्रसन्नैः सर्वानिमान् धारयिष्यसी' ति श्रुतिः । तस्मात् ‘विष्णुपुरुषसत्याऽच्युतानिरुद्ध’ इति । · मूर्तीनां पश्चानां अदिमूर्त्तिर्विष्णुः तद्भेदाश्च चतस्रो मूर्त्तयः । तद्विष्णोः श्रमापनुदायश्चतुर्गुणाये'ति श्रुतिः तस्मात् ‘ब्रह्माच्चतुष्यात्’ भवति । पादा दर्धात् त्रिपादात् केवलाच्च क्रमेण धर्मज्ञानैश्वर्यवैराग्यैरिति विषयगुणैः र्पः मूर्त्तयो भवन्ति । अादिमूर्ते श्चतुर्मूर्त्तित्वात् क्रमेणविष्णुर्महाविष्णुः । विष्णोरंशः,पुरुषः महाविष्णो रं३:सत्य: सदाविष्योरंश:अच्युतः व्यापिनींऽशोनिरुद्धः इति धर्मादि ब्रह्मगुणै श्चतुर्धाभिद्यते । पुरुषः पुरुषात्मकःपरमपुरुषः धर्ममय इति, सत्यः सत्यात्मकः ज्ञानस्सर्वतेजोमय इति, अच्युतोऽपरिमितः 322 विमानार्चनाक्रल्पे महाश्ट्र ाखे पुरा वर्णादिकथने विधि नाञ्चोत्रकम् । एवं पश्चमूर्त्तिनामभिर्भेदैः गुरूपदेशेन अष्टऽङ्योगमार्गेण ध्यात्वा आवाह्य अच्र्ययेदित्याह मरीचिः । रूपणंनाम पश्चनवतितमः पटलः ॥९५॥ (मातृकान्तरे ८८) 3e! एषुUUतािः घट्टः अथातो अष्टाऽगयोग वक्ष्ये - जीवात्मपरमात्मनोर्योगो योग इत्यामनन्ति । ‘यमनियमाऽऽसन प्राणायाम प्रत्याहार ध्यान धारण समाधय' इति योगांगानि } यमस्य लक्षणम् तेषु यमः अहिंसा, सत्य, मच्चौर्यं, गृहस्थस्य स्वदार निरति रन्येषां दशाधा भवन्ति । नियमस्य लक्षण्म् नियमस्तु तप स्संतोषास्तिक्य दान विष्णुपूजा वेदार्थश्रवण कुत्सितकर्मसुलज्जा गुरूपदेशाश्रद्धा मंन्त्राऽभ्यासो ह्येम इति दशाधा भवन्ति । एतै र्विशतिगुणैर्युक्तो योगाधिकारी भवेत् । अस्थ आसनानेि नवभेदानि-ब्राह्म स्वस्तिक पद्य गोमुख सिह्ममुख बीरभद्र मयूराणि इति ॥ दक्षिणपद्मूर्व वामृपादमधकृत्वा जन्वन्तरे अंगुष्ठौ निगृह्य, अंके वामपाणिं तदूध्वें दक्षिणपाणि मुक्तानंन्यस्य ऋजुकायो भूमध्येक्षणमासनं तद् ब्राह्मम् । सीवन्या उभयोःपार्श्वयोः गुल्फद्वयं निक्षिप्य पूर्ववदासनं स्वस्तिकम् । पद्मासनम्। प्टर: 8 323 दक्षिणपार्श्वे, अदक्षिणं दक्षिणोरौ इति गुल्फौ निवेशयेत् तत् गोमुखम् । पूर्ववत् वृषणस्याऽधः सीवन्याः पार्श्वयोः गुल्फौ न्यस्य हस्तप्रसार्यं जान्वोः स्थाप्य नासाग्रं निरीक्ष्य संवृताऽऽस्यो भवेत् एतत् सिंहासनम् । मुक्तासनम्। दक्षिणंपादं वामेरोरुपरि न्यस्य वामपादोपरि दक्षिणोरुंन्यसेत् एतत्, वीरासनम्। ब्राह्यं जान्वन्तरद्वयमग्न मंगुष्ठं निगूह्य भ्रूमध्येक्षणं गुल्फौ बृषणस्याऽधस्सीवन्या: पाश्र्वयो:पादी न्यस्य, पाणिभ्यां बध्वा भद्रासनम्। करतले भूमौ संस्थाप्य कूर्परी नाभिपाश्र्बयोन्र्यस्य न(उन्नत)तशिराः पादौ दंडवद्व्योम्नि संस्थितो मयूरासनमिति । आसनस्योत्तमल्वादिकम् एतेषु ब्राह्मस्वस्तिकपद्मासनान्युक्तमानि । गोमुख सिंहमुक्तानि मध्यानि। वीरभद्रमयूराणि अधमानि इति विज्ञायते। (मातृकान्तरे ९० } अर्थत:Uय:०० प्राणापानसमानयोगः प्राणायामः रेचक पूरक कुंभक इति सच त्रिविधो भवेत् । निश्वासविसर्गोरेचकः । निश्वासोध्मानं पूरकः । निश्वासनिरो(धः)धनं कुंभक(कङ्क)मिति । रेच्घकादिप्रकार: तत्रस्थ पुरुष च नेत्राभ्यां पश्यन् मन्दपिंगलयारेचयति। पुनरपि पिंगलया वायुमारोप्य पूरयित्वा सकार बीजान्वितम् अर्कमण्डलं तत्रस्थपुरुर्ष प्रविश्य (पथ्र्येत्। इडया शनैर्विरेचयेत्। एवं त्रिसंधिषु चतुर्मासमाचरेत् । पृथक्चह्नोपलक्षिता (तां) 324 斜वैमानार्चनाक लपे महाशास्त्रे नाडीशुद्धिमाप्नोति । प्राणमपानवायुना संयोज्य इडया पोडशमात्रैवयुना संयोज्य डडया पूरितंधारयेत् । यावच्छक्यं तावच्चारयति । पिंगलया द्वात्रिंशन्मात्रै रेचयेत् । पुनः पिंगल्या षोडशामात्रैवायुमारोप्य मकारमूत्तिं संस्मरन् पूरितंग्राणं धारयेत्। अकारमूर्ति ध्यात्वा चत्वारिंशत्प्रणवं जपेत्। पश्वादिडयारेच ग्त्विः पुनः पूर्ववदिडया वायुमारोप्य पूरयित्वा धारयेत् । प्रणवं संस्मरन्। प्राणसंयमनं करोति । पिंगलया आदित्यमण्डलमनुप्रविश्वय (तत्रस्थपुरुषेण संयुज्य) पश्वादिडया वायुमारोष्य, चन्द्रमण्डल मनुप्रविश्य, तत्रस्थपुरुषेण संयुज्य, ततोवहिना कुण्डलीमुखं तत्वा, वायुमारोप्य सुपुम्नयाचोध्र्वनीत्वा कष्ठ(न्द)मध्ये पश्यतीति विशायते ! - प्राणायामविधिर्नाम षण्णवतितमः पटलः ॥९६॥ (मातृकान्तरे ९१) 3ier 218otafiddl: UCCi: प्रत्याहारस्वरूपम्, तद्भेतः अथातः प्रत्याहारः पश्चधा भवति ! इन्द्रियाणां सर्वेभ्यो विषयेभ्यो बलादाहरणम्, आत्मनि सर्वमात्मव दीक्षमाणं, विहितकर्माणि (कर्मणां) धारयित्वा स्थानात् स्थनादूर्ध्वतोऽधस्ताच्च समाकर्षणं, नाडीमार्गेषु वायुमारोप्य निरोधनमिति च । अष्टादशमर्मस्थानानि तल्लक्षणम्। पादांगुष्ट गुल्फ जंघा(मध्य)चितिमूल जानूरुमध्य पायुमूलदेहमध्य ties: 98 E5 मेढू नाभि हृदय कण्ठतालुमूल नासिक मूलाऽक्षिमण्डल भूमध्य ललाट मूर्धान् इति अष्टादश स्थानानि ! एतेषां प्रमाणं पादमानं सार्धचतुरंगुलं, तदवसान(गुल्फ} मंगुलं, ततो दशांऽगुलं जंघामध्यं, ततो दशांऽगुलं चिदमूलं, तदधर्मधिकंत्र्यंगुलं देहमध्यं, ततो द्व्यर्धांगुलंमे(म्)मूलं, भाभिः चतुरंगुलम्, तदेका दशांगुलं हृन्मध्यम्, ततॊ द्वादशांगुलं कण्ठकूबरम्, षडंगुलं तालुमूलं ! ततश्चतुरंगुलं नासिकामूलं, अक्षिमण्डलं द्व्यंशुलं, द्व्यंगुलं भ्रूमध्यं, ततों द्व्यंगुलं ललटान्तं त्र्यंगुलं मूर्धेति । तत्रवायु स्रयमन्न प्रकारः ध्र्वतोऽधश्च यथाक्रमेण करोति । इडा पिंगलाभ्यां वायु मारोप्य, कुण्डलीपाश्र्वयोः आपूर्य, नासाभ्या मुद्रस्थं वायु मारोप्य, पूयिल्वा, भूमध्ये कूचसमारोप्य, धारयति । एवं नित्यं समाचरेत् । अात्मनः प्राणम्सुषुम्नया ससनवतितमः पटलः ॥९७॥ (मातृकान्तरे ९२) 31e 3&ColClfficid{: UCC1: धारणलक्षणम्, शरीरे पृथिव्यादिस्थानम, तत्रध्येयं रूपम् अथातो धारणानि अष्टधा भवन्ति । तेष्वात्मनि यमादिगुणयुक्तमनसास्थितिः, हृत्पद्मान्तराकाशे बाह्याकाशे धारणं च पृथिव्यादि महाभूतेषु पश्वसु देवानां पंच धारणानि, हृत्पद्ममध्ये परमात्मानन्दाविग्रहधारणमिति । पादादिजानुपर्यन्तं पृथिवीस्थानं तत्र लकारसंयुक्तं (नी) वायुमारोप्य, अनिरुद्धमूर्तिं ध्यात्वा धारयेत् । जान्त्रॊः(नोः)पायुपर्यन्तम् पायोर्हृदयान्तमग्निस्थानं तत्ररेफयुतं वायुमारोप्य सत्यमूर्तिं ध्यात्वा धारयेत् । 326 विमानार्चनाकल्ये महाशाख्ने हृदयात् भ्रूमध्यान्तं वायुस्थानं तत्र यकारसंयुक्तं वायुमारेप्य, पुरुषमूर्तिं नाडीष्वकारसंयुक्तं वायुमारोप्य हृन्मध्ये प्रणवेन कार्यम् ! स्वे स्वे संभृ(ह)त्यकरणे प्रणवस्य नादान्ते परमानन्दविग्रह परमात्मानं नारायण ऐंकाशं ध्यात्वा धारयेत् । एतां धारणां नियमादि संयुक्तः नित्यमाचरेत् । इत्याह मरीचिः । इति श्रीवैखनसे मरीचिप्रोके विमानार्चनाकल्पे धारणाविधिनाम अष्टनवतितमः पटलः ॥९८॥ (मातृकान्तरे ९३) 3e ggòO9ccia: uCC: ध्यानस्वरूपम् तद्विभागः अथातो ध्यानं वक्ष्ये - परमात्मनो जीवात्मना चिंतनं ध्यानं, निष्कलं सफलमिति (तत् द्विविधम्) । निष्कलं देवैरप्यनभिलक्ष्य मदृश्यं रूयात् । सकलं द्विविधं निर्गुणं सगुणं चेति । निर्गुणं निष्कलस्वभावः । परमात्मनोन्यन्नर्किधिदस्तीति काप्टे अग्निरिव सर्वव्याप्य आकाशोपमः सर्वेषां अात्मगुह्यायां निहितः अन्तर्बहिश्च संस्थितो दृश्यादृश्यस्थूलसूक्ष्मः अमलोऽत्यच्छः अप्रमेयो निरवयवो निरुद्योगो निस्थोऽचिल्यो निष्कलः तमेव प्राणायामप्रत्याहार धारणादात्मसंस्कारं कृत्वा आत्मना पश्येत् । देहान्मर्धपर्यन्तं भ्रवोर्मध्ये मान् नारायण अव्ययम् अव्यतम् एकरूप परंज्योति ज्वलति । अवभासयति । एवं निर्गुणध्यानम् ‘नारायणपरंज्योति रात्मा नारायणः परः’ इति श्रुतिः । तस्मात्प्रधानपरमोऽव्ययो विष्णुस्सदा ध्येयः । निष्कलमेव प्राणायामैर्विकसितहृदयकमलतिराकाशे वैश्रधानरशिखामध्ये परंज्योति ज्वलिारूपवत् स्वयमेवपुरुषः कृष्णपिंगलः ऊर्ध्वं रेता विरूपाक्षः विश्वरूपः परमानंदविग्रहो भवेत् । तं परमयाभक्त्या पश्येत् । प्लॅ: 33 327 तत्र सन्निहितो भवेत् । इति निर्गुणध्यानं भवतीति विज्ञायते ॥ (मातृकान्तरे ૨૪) अथ सगुणध्यानं वक्ष्ये - आदित्यमंडलमनुप्रविश्य, तत्रस्थ पुरुषंदृष्ट्वा, ततश्चेडया चन्द्रमण्डलमनुप्रविश्य, तत्र मण्डल पुरुषं दृष्ट्वा ततो ज्वलिताऽग्निना कुण्डलीमुख (ख)ज्वलनेन दध्वा, सुषुम्नयाचोध्र्वगत्वा, प्राणायामेन विकसित हृदयकमलांतराकाशे। वैश्वानरशिखामध्ये चतुरश्र हेमार्भ बिन्दुनासह यकारबीजान्वितं माहेन्द्रमण्डलं तन्मध्ये अर्धचन्द्राऽऽकृतिं श्वेतं बिन्दुनासह वकारबीजान्वितं वारुणं(मण्डलं) ध्यात्वा, तन्मध्ये प्रणववेष्टितं सुवर्णाऽऽभूमादिबीजं, स्मृत्वा, प्रज्वलितज्योतीरूपमेढ्रं भुक्त्यृ! सकलं येत् । एतत्सगुणध्यानमुत्तमम् ! सर्वसिद्धिप्रदं सर्वत्र प्रयोक्तव्यम् । हृत्पद्मान्तराकाशे वैश्वानरशिखामध्ये अग्नि(अर्क)मण्डलं पूर्व स्सहवृतं यज्ञमूर्त्ति पूर्ववत् ध्यायेत् । अग्निहोत्रादि ह्येमः तदपि सगुणध्यानम् । हृल्पद्ये वैश्वानरशिखामध्ये अर्कमंडलं पूर्ववत् ध्यात्वा, पद्ममध्ये एतत्सगुणध्यानं सर्वत्र प्रयोक्तव्यम् सर्वसिद्धिप्रदम् । हृदयकमलान्तराकाशे वैश्वानरशिखामध्ये सोममंडलंपूर्ववद्ध्यात्वा, ध्यायेत् । सगुणध्यानं सर्वसिद्धिप्रदं सर्वत्र प्रयोक्तव्यम् । । एवं सगुणध्यानं चतुर्विधं भवति । एतानि वैदिक ध्यानमार्गाणि अन्यान्यवैदिकानि सर्वाणि जघन्यानि । तैःषड्भःप्रकारैः भगवंतंनारायणं नित्यसर्व्वनितं भवति । सर्व्वं समाधिना पश्यतीति विज्ञायते । नाम एकोनशततमः पटलः ॥९९॥ (मातृकान्तरे ९४) 33 विमानार्चनाकलपे महाशास्त्रे 38 9ikáři: UČKoi: सामांधस्वरूपम्-लल्फलम् । अथुतः समाधिं वक्ष्ये--जीवात्म(नः)परमात्मानी(त्मस} स्समावस्थसमाधिः । यथा अनुष्णीषलमादित्यदर्शनादुष्णत्वमाश्रितमिव (तथा) परामात्मादर्शनात् प्रत्यात्मा नित्यशुद्धवुद्धमुक्तस्वभाव (क) परमानन्दमयत्यं प्राप्य, परभात्मानं नारायणं सदापश्यत्यनुभवत्येव् ! अष्टांऽगयोगमार्गेण नित्यमणिमाद्यैश्चर्यं च प्राप्नोति । जीवन्मुक्तो भवेत् । दठ्ठट्य़ प्रकार: शोधयित्वा, सर्वेषु नाडीमार्गेषु निरुध्य 'हंसे'ति सुषुम्नयाचोध्र्व गत्वा, हृदयाऽम्भोजे प्राणमारोप्य, तदन्तराकाशे परे ज्योतिषि मनोवृत्तिं सुसंयम्य, देन(समुद्धाटयति) समुत्था(प्य) पयित्वा, प्राणमुत्सृजति । प्राणेनसह सर्वमात्मनि प्रलीयते । तदा परमात्मनासह बैकुण्ठ मवप्नोति। ग्रन्थोपस्संहारः , इत्येवं संसारसमुद्रोत्तरणोपायसाधनं ज्ञानयोगं च ब्रह्मण पुरा मम प्रणीतम् । तदेव युष्माकं मयाञ्चोक्तं । ज्ञानोपदेशं गुरुशिष्यमार्गेण ज्ञात्वा, पश्चात्परमात्मानं सदा पश्येत्। एवं सदाध्यातुमशक्यत्वात्, प्रतिमादिषु पश्च मूर्तिनामभेदैः समावाह्य अभ्यर्चयेत्।। एतत्समूर्तार्चनम्। सर्वसिद्धिप्रदत्वात् गृहे देवायतने वा समूर्तार्चनमेव कारयेत् । अन्यथा न परंपदमाप्नोति । तस्मात् श्रुतिचोदितं परमगुह्य मेतत् ज्ञानयोगं च ज्ञात्वा समाचरे दित्याह मरीचिः । समाधिभेदोनाम शततमः पटलः ॥१००॥ (मातृकान्तरे९६) : ' 3. 2. s 32; bत्त्यायः ट्ल्; बैखानसमहाशात्त्रं स्पर्व्ववेदेषूद्भूत्रं मर्व्ववेदार्थ्यम्"रभ्रूं ॐ प्र्त्तव्य काश्यपेन अत्रिणा मयाञ्चैव तंत्राऽधिकारका'ण्डसंहिताभेदैः चतुर्लक्षं प्रोक्तम् । तेषां क्रमेण प्रतिमार्गं ग्रांथसंख्यां वक्ष् अत्र प्रथमं प्रधानं विखनसस्सूत्रं पूर्वतन्त्रम्, अाग्रेयतन्त्रं, विष्णुतन्त्रं, भृगु ग्रन्थसंख्या अष्टोत्तराशीतसहस्रं ग्रन्था भृगुणाप्युक्ता: !! काश्यप ग्रन्थ संख्या काश्यपेन चतुष्षष्टिसहस्रग्रन्था उक्ताः } मरीचि ग्रन्थसंख्या मया च जयसंहिता, आनन्दसंहिता, संज्ञानसंहिता, वीरसंहिता, लक्षाधिकचतुरशीति सहस्रग्रन्था उक्ताः ॥ मि । 330 विमानर्चिनाकल्पे महाशाखे एतेषां चतुर्विधानों मूल तर्द्धखानससूत्रम् । एतैस्सहाऽटविंशतिशात्रेषु चतुर्लक्षग्रंथापूर्णः। तेषु एतद्विमानार्चनाकल्यः आनंदसंहितायां सर्वशास्रसारभूतं गुह्याद्रुह्यतरं चतुर्वेदोद्भवमन्त्रैः चतुराश्रमिणा मनुष्ठेयम् । चातुर्वर्ण्यसमृध्यर्थं चतुराश्रमसिद्धिदं द्यूतुर्वर्ण्यसाधूनायुं चूत्वारोम्नाया वदंति । एतान् पुण्यान् सौम्यान् चतुर्विधान् विष्णोरर्चनाविर्धन् यस्तु ब्रूयात्, यस्तु श्रावयेत्, यः पठेत्, यस्तु कर्त्ता, कारयिता, प्रेरयिता, अनुमोदिता च, सर्वे च विष्णुसायुज्यमानुवंतेि न पुनर्जायंते । इत्याह भगवान् मरीचिः इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोते विमानार्चनाकल्पे ग्रंथगणनाविधिनाम एकाधिकशततमः पटलः ॥१०१॥ ॥ समाप्तोयं विमानार्चनाकल्पः ॥ । मङ्गलानि भवन्तु ॥ T.T.D. Religious Publication Series No. 488 orice Rs.. 46. Printed and Published by Sri M.K.R. Vinayak, LAs, Executive Officer, T.T. Devasthanams, Tirupathi