वादनक्षत्रमाला

by अप्पय्यदीक्षितः

वादनक्षत्रमाला अप्पय्यदीक्षितः १९१२

PURVOTTARAMIMAMSA VADANAKSHAIRAMALA BY APPAYA DIKSHITA SRIRANG A M SRI VAN VILAS PRESS. 1912. Copyright Registered. } [ANI rights reserved. । श्रीः । पूर्वोत्तरमीमांसा श्रीमदप्पयदीक्षितेन्द्वैर्विरचिता । श्रारङ्गन्म श्रीवाणीविलासमुद्रायन्त्रालये संमुद्रिता । १९.१२ is one of the several /* scholarly works that proceeded from the pen of the illustrious Appaya, Dikshita, wh0 flourished i॥ Southern India, in the sixteenth (611tury and who was held in great revere10e throughout the length and scholarship. are The stem for his genius was suct it was 01sidered lis0 u1rteous even to refer to bium by 1is name. The honorific appellution 'IDikshita. (8011sidered (uite sufficient to specify him. He was t16 masterly tre92 tisses; full of original thought and that WS close 1611t:४1'w on the Kal]]}॥turu of A[1al, ma,110da, which is itself 8, (6011106nt2.ry on the Bh१umat which in its tu।'। the of the Sutras, his Siddh: 11tale;$2581gra.h१, wherein he explait1s all on all controversial points, his Ny yarakshहै.m१11 which is a splendid ex)0sition of the dw१itic inte'pretation of 8

the Brahmasutras, his U pakramaparakrama which is an elaborate discussion of the canons of Mimamsa as applied to Vedt1nta, his Kuvalayananda, Chitramimamsa and Vrittivartika which deal with Alankara or rhetoric, his Vyakaral.la VtLdanakshatrawala treating of grammar and his Ptlrvottaramimamsa, V tLdamkshu.trarruila treating (If both the Mimttmsas, form certainly the glorious and ever-enduring monuments of his versatile genius. lndia can very well feel proud of one who has contributed such classic works on so many different subjects and has thereby ennobled her already noble literature. She was perfectly justified in counting Appaya Dikshita as one of the illustrious galaxy of her brilliant sons--stars of the first magnitude -who have made her literature what it is-the rich heritage Lnd the proud possession of the presnt genera- tion of Hindus, and the wonder a,nd envy of the whole civilised world.

.-ppaya Dikshita's compositions 1l'e numerous and "c1ried H,nd several of these have not yet been published in print. Among such hitherto unpublishf:d works we bave to reckon this VtLdanakshatramfLla which consists of :1 string of twenty-seven discw;;sions on various topicE connected with either the MlmtLmsa or the Ved;mta Philosophy, The sevora,l discussions will be founo extremely interesting and the subjects treated of are n01 touched upon in any other treatise. The Dikshita him self states in the opening verse of this book that tb 9

topic sdiscoursed upon in this work in very simple style are such as are not dealt with anywhere else and are presumed in the Bhasbyas to be well estabJished. That Appaya Dikshita was looked upon as an a,utllOrity on both the Pitrva and the U ttara Mimamsa systems is well attested to by Kbandadeva, himself a Mimc1msa scholar of no mean repute, styling him as MimtLmsakamurdhanya the foremost among the lVnmtLmsa scholars. Emanating from the pen of such a reputed scholar this work is sure to be found very valuable. We had the help of several 1'IRs. In preparing this work for the Press and our thanks are due to Brahma ri Suhrahma1.lya astrigal of IVIannargudi and to Brahma::;ri Subrahmal.1ya 0c'strigal, Professor of VedfLnta at the Sans- krit Institute of Bangalore which is founded by His Holi- ness of Sringeri Mutt, for the two we)] written palm leaf Mss. of this work placed by them at our disposal. We had access also to the Mss, at the llysore Govern- ment Oriental Manuscripts Library whenever a reference to them was found necessary. We have also to specially thank Brahma ri V aidyanatha astrigal, Professor of Mlmamsa at the Sanskrit Institute of Bangalore, but for whose invaluable help in editing, we could not have brought out this precious work. In conclusion we hope that this is the first of the several works of this great 3cholar ha.t will be issued from this Press. J. X. cJ3alasu6rahmanyam. मासाग्निहोत्रवाद: अरुणैकहायनीसामानाधिकरण्यवाद अहमादिपदविषयान्तर्यामिपर्यन्तत्वाभावशङ्कानिरा सार्थान्तर्यामिशक्तिवाद अहमादिपदविषयान्तर्यामित्वपर्यन्तशक्त्यभावप्रयुक्त पृष्ठम् ७१ ११७ १४२ योगलक्षणाशङ्कानिरासार्थजीवान्तर्यामिशक्तिवाद : १५४ भ्रममूलत्वशङ्कानिरासार्थजीवान्तर्यामिशक्तिवादः .. १६२ गौरोऽहमित्यादिप्रतीत्याविषयत्वशङ्कानिरासार्थान्तर्या १२ ४ १६८ १७१४ १८१ ब्राह्मणादिशब्ददृष्टान्तप्रसक्तगौरादिशब्दवाच्यत्वश अन्तर्यामिविषयपृथिव्यादिशब्दवाच्यत्वसमर्थनवादः १९७ (१२) अन्तयामावषयसकलशब्दवाच्यत्वसमथनवादः .. २००८ व्याकरणश्रुतिगततृतीयैकवचनसमर्थनवाद २१४ सर्वोपादानत्वहेतुकसर्वशब्दवाच्यत्वसमर्थनवादः .. २२२ एकशास्त्रयान्नराकरणवाद: अध्ययनविधेरर्थज्ञानफलकत्वनिराकरणवादः अध्ययनस्य स्वावाधप्रयुक्तत्वसमथन्नवादः भस्मोदूलनत्रिपुण्ड्रयोः सकलब्रह्मविद्याङ्गत्वसमर्थ नवादः अयथार्थज्ञानसमर्थनवाद स्वप्नायथाथत्ववादः १८५ ब्रह्मानन्दवैषयिकानन्दाभेदसमर्थनवाद २३५ .. २५९ २८१ ३०७ ... ३३२ ३४१ ... ३४९ ३५९ ३६६ । श्रीः । पूर्वोत्तरमीमांसा | वादनक्षत्रमाला । मासाग्निहोत्रवादः । तन्त्रान्तरेष्वनुपपादितमर्थजातं यत्सिद्धवद्यवहृतं ध्वनितं च भाष्ये । तस्य प्रसाधनमिह क्रियते नयोक्त्या बालप्रियेण मृदुवादकथापथेन । शेषीभवदपि भाष्ये सुमहति सखेऽग्निहोत्रमिव स्वातन्त्र्येण प्रकरणमर्थप्रतिपादने समर्थमिदम् । कुण्डपायिनामयनाख्ये सखे श्रूयते-'उपसद्भिश्चरित्वा मासमग्रिहोत्रं जुहोति' इति । तन्मासान्निहोत्रं नैयामिकानि होत्राद्भिद्यते न वेति जरन्मीमांसकमतानुसारिण: पूर्वपाक्षिण पूर्वोत्तरमीमांसा शये सति, सिद्धान्तमतानुसारिणो वादिनः प्रथमा कक्ष्या मासाग्निहोत्रं नैयमिकान्निहोत्रान्न भिद्यते, विधिवाक्यश्रु तान्निहोत्रनामकत्वान्– यद्विधिवाक्यश्रताग्निहोत्रनामकं न तत्रैयमिकाग्रिहोत्राद्भिद्यते, यथा “ यवाग्वाग्निहोत्रं जुहोति इति श्रुतं यवागूगुणकमन्निहोत्रम् । अत्र वैश्वानरविद्याङ्ग भूते प्राणाहुतिकर्मणि * स य इदमविद्वानग्निहोत्रं जुहोति यथाङ्गारानपाह्य भस्मान जुहुयात्तादृक् तत्स्यात् इत्य यदन्निहोत्रनाम तद्विषयत्वादिति हेतोरर्थ: । तेन अर्थवाद श्रुतं यदन्निहोखनाम तदेव विधिवाक्येष्वपि श्रुतमिति तदु शङ्काया नाव काशः । यद्वा अग्निहोत्रनामसमानाधिकरणविध्युद्देशश्रुतजु हातावषयत्वादात हतु पुनराधानाङ्गसमवतीहोमे प्रवग्यङ्गघर्मशेषहोमे च ब्याभि चारः, तेषां “ततस्तूष्णीममिहोत्रं जुहोति' ' सप्त ते अग्रे समिधः सप्त जिह्वा इत्यन्निहोत्रं जुहोति' “एतस्मादेव घर्मशेषादुपयमनेनाग्निहोत्रं जुहोति' इति विधिवाक्यश्रुता वादनक्षत्रमाला । निधातुविषयत्वाचेनि वाच्यम् । तेष्वपि उक्तसाध्याभ्युपगमेन अथ प्रतिवादिन: द्वितीया कक्ष्या ध्यसाधनक्षम:; : प्रायणीयोऽतिरात्रः' इति द्वादशाहिके ऽहनि “ वैश्वानरो ज्योतिष्टोमः प्रायणीयमेतदहर्भवति ज्योति न्मासान्निहोत्रं नैयमिकाग्निहोत्राद्भिद्यते, नैयमिकाग्निहोत्र होमविध्यसंनिहितानेकाविषयकम्वाभिधेयानङ्गनामार्थसंक्रा यदुक्तसाधनवत् तदु क्तसाध्यवत्, यथा । समवल्या पूर्णाहुतिं जुहोति ' इति विहितं पूर्णाहुतिकर्म । तत्र यवागूगुणकामिहोत्रहोमे नैय त्रप्रकरणपठितयवागूगुणविधिपरजुहोतिविषये व्य भिचारवारणार्थ नैयमिकाग्निहोत्रहोमविध्यसंनिहतेति विशे षणम् । नैयमिकान्निहोत्रहोमः स्वविध्यसंनिहितस्य आ हवनीयाख्यगुणविधिपरस्य * यदाहवनीये जुहोति ' इत्य चार नारभ्याधातवाक्यश्रुतस्य जुहोतेर्विषयो भवन् न स्वस्मा द्भिद्यत इति तत्र व्यभिचारवारणथम अनेकाविषयके ति । आहवनीयवाक्यानुगत जुहातिधातु: नानाप्रक रण पठिताननारभ्याधीतांश्च सर्वानपि होमान् आहवनी यगुणावधानाथमनुत्रदात न व्यभि पूर्वोत्तरमीमांसा " पाप्रोति तावदुपाप्रति – इत्यर्थवादे श्रतस्य नैयामिकान्नि . या च२ । न च अर्थबाद् स्थजुहोतेरपि विधौ तात्पर्यमस्ति, अर्थवादानां यत्किंचिद्वि अमा वास्यायां रात्रौ स्वयं यजमानो यवाग्बान्निहोत्रं जुहोति इत्यू क्तरूपजुहोतिविषये नैयमिकाग्रिहोखे व्यभिचारवारणाय स्वाभिधेयानङ्गसंक्रान्तिरहितेति विधिविशेषणम । तेन भवति व्यभिचारनिगास: ; तस्मिन्वाक्ये श्रुतस्य विधरग्निहोत्रहो मानङ्गामावस्यार्थदधिप्रयुक्तयवागूसंक्रान्तत्वान् । एवं मति हेतोः स्वरूपासिद्धिः स्यान्न , मासाग्निहोत्रविधे: जुहोत्याभि द्वारणाय नामार्थविशेषणम् । नामार्थत्वमिह नाममात्रसमर्पित अग्निहोत्रनामार्थश्च भवतीति विधेस्तत्रापि संक्रान्निसत्त्वान् तथा चव नैयमिकाग्रिहोत्रहोमविध्यमंनिहितानेकाविषयकस्वाभिधेया नङ्गनाममाखममर्पितार्थसंक्रान्तिरहितविधानविषयकस्तुतिद्वा रानपेक्षोपयोगवजुहोतिधातुविषयत्वान्- इति हेत्वर्थनिष्क र्षः । यद्युच्येत--यवागूविधिः नातश्वनार्थ:, किं तु * नास्यैतां रात्रिं कुमारा अपि पयमो लभन्ते ' इत्यम्य ऋष्टार्थत्वला गूनियमार्थ: ; * यवाग्वैतां रात्रिममिहोत्रं जुहोति' इति “ आ दिष्टं वा इदं देवतायै हविर्गहीतं भवति यत्पय: यद्धि पयसा जुहुयाद्यथान्यस्यै देवतायै हविर्गहीतं तदन्यस्यै जुहुयादेवं ह तं समदं कुर्यात् तस्माद्यवाग्वैतां रात्रिमग्निहोत्रं जुहोति इति शतपथब्राह्मणे दर्शनात् । गृहमेधीयेष्ठौ आत-चनाभा वेऽपि * सर्वासां दुग्धे सायं चरुम ' इति सर्वस्य यजमान - गवीनां पयसो गृहमेधीये विनियुक्ततया अग्निहोत्रस्य षयो ऽभावेनैव ' यवाग्वैतां रात्रिमन्निहोत्रं जुहोति' इति शतपथ - व्यभिचारताद्वस्थ्यमिति .. तदा, नैयमिकाग्निहोत्रप्रकरणा नान्नातविधिगोचरत्वादिति हेतुः कार्यः । आहवनीयादिवा क्येषु विधेर्गुणसंक्रान्तत्वान्न व्यभिचारः । एवमपि अश्व मेधसंकल्पानन्तरं दीक्षणीयाया: प्राग्रात्रौ वाग्यमं विधाय श्रुते * वाग्यतस्यैतां रात्रिमग्निहोत्रं जुहोति ? इति प्रातराग् होत्रस्य रात्रावुषःकाले चार इय होमस्य विधेयत्वादिति । तदा नैयामिकान्निहोत्रप्रकरणाना म्रातहोमानुष्ठापकविधिगोचरत्वादिति वा, उभयसिद्धनैयमि स्यात् अपकर्षार्थविधे: होमानुष्ठानार्थत्वाभावात् आद्यहेतोर्न व्यभि पूर्वहेतुरस्तु । तेन विशिष्टव्यतिरेकप्रयुक्तोद्भावितव्यभिचार शङ्काया नावकाशः । प्राक त्विद दत्वा इद दयामात मत. विशिष्टव्यतिरेको भिन्न इति मते च वैयथ्यै नास्तीति यवा वा भाय तद्विशेषणमुक्तम् । अत्रापि अपकर्षविधौ व्यभिचार : समान इति अनुपदोक्तावेव हेतू ग्राह्यौ । यदुक्तं मदीयो हेतुरप्रयोजक इति, तत् तावत् दुरुक्तम्, मासान्निहोत्रस्य नैयमिकामिहोत्रात् भदे तद्विधिवाक्यश्रता तथाहि--तस्य नैयमिकान्निहोत्रात् भेदाभ्युपगमे, तस्मिन् अ ग्निहोत्रशब्दस्य मुख्यवृत्तिरिष्यते अमुख्या बा, आद्येऽपि अग्रये होत्र होमद्रव्यम् अस्मिन् इति प्रतीतयोगरूपा, वाक्यप्रतीति कल्प्या रूढिरूपा वा, नाद्यः, यथा नैयमिकाग्निहोत्रे यदप्रय च प्रजापतय च साय जुहात ज्ञात तत्प्रकरणा म्रातेन देवताविधिना * अग्निज्योति:' इति मत्रावणेन वा अन्निदेवल्यत्वमवगतम्- एवं मासान्निहोत्रे केनचिदुपायेन तस्यानवगतत्वात् । न द्वितीय:, * अन्याय्यश्चानेकार्थ:' इति न्यायाविरुद्धानेकार्थत्वकल्पनस्य अयुक्तत्वात् । न च अग्ि देवत्यत्वाभावेऽपि प्रातरन्निहोत्रे प्राणाहुतिकर्मणि च प्रवृत्त स्य तस्य अनेकार्थत्वकल्पनम् अवर्जनीयमिति वाच्यम्

• अग्रिहोत्रं जुहोति' इति वाक्योत्पन्नस्य एकस्यैव नैयमि सभवान्

पूर्वोत्तरमीमांसा कान्निहोत्रहोमस्य 'सायं जुहोति' 'प्रातर्जुहोति' इति तत्प्रकरणाम्रातवाक्याभ्यां मायंप्रात:कालयोरभ्यासस्य दितत्वेन सायंहोमाभिन्ने प्रातहॉमेऽपि अग्निदेवत्यत्व आर्थवादिकस्य अग्रिहोत्रशब्दस्य अन्यदीयनाम्र एव सत:– दर्शपूर्णमासयोरपामुत्सेके ' एष वै दर्शपूर्णमासयोरवभृथः' इत्यत्र अवभृथशब्दस्येव, प्रस्तरा दिषु यजमानशब्दस्येव च औपचारिकत्वेन तासु वृत्त्यर्थ शक्तिकल्पनानपक्षणात् । द्वितीयपक्षे अमुख्या वृत्ति: ल क्षणा गौणी वा, नाद्यः, तन्मुख्यार्थभूतनैयमिकानि होत्रसंबन्धानवगमात् । सत्रमध्ये कर्तव्यस्य मासान्नि होत्रस्य ' न ददाति ' ' न जुहोति ' ' न पचति' इति सोमप्रयोगमध्ये पर्युदस्तेन तेन एककालत्वसंबन्ध म्याप्यभावात् । गौण्यपि प्रसिद्धसाश्यमूला न संभवति, मासामिहोत्रे तन्न मह होमान्तरव्यावृत्तम्य अनत्यन्त बहिरङ्गम्य कस्यचित्सादृश्यस्य अप्रसिद्धत्वात् । तस्मात् लक्षणातो जघन्यत्वेन मीमांमकैरभ्युपगतासु गौणवृतिष्वपि कल्प्यसादश्यमूलत्वेन अतिक्रुिष्टगौणवृत्तिरभ्युपगन्तव्या । न च नैयमिकाग्निहोत्राभेदाङ्गीकारण मुख्यवृत्तिसमर्थनसंभवे तदभ्युपगमो युक्तः । प्रायणीयनाम्रस्तु यथा प्रयन्ति प्रार वृत्त - क्लप्तत्वान् अतिष्टिकल्प्यसादृश्यमूलकगौणवृत्तिकल्पनादो षपरिहाराय * ज्योतिरेव पुरस्तात् दधते ' इति ज्योतिष्टोम - रुक्तसाध्यानङ्गीकारे अग्निहोत्रनामस्वारस्यभङ्गप्रसङ्ग इति वि अथ प्रतिवादिनः चतुर्थी कक्ष्या उपन्यस्तप्रतिकूलतर्कपराहतत्वान् न माध्यसाधनक्षम इति प्रकरणान्तरेण मासान्निहोत्रवाक्यश्रतप्रधानभतधात्वर्थे नै यामकामहात्रहामाद्भन्नतया प्रतीयमाने, तदुपसर्जनीभूत तन्नाम न तद्भेदप्रत्यभिज्ञानं जनयितुं क्षमते । तस्मात् नैयमिकाग्रिहोत्रे प्रथमं गृहीतशक्तिकेन नाम्रा तदुपस्थितेरव इयंभावे, तस्य नाम्रः प्रधानभूतधात्वर्थे नैयमिकामिहोत्राद्भ वृत्तेरवश्यं वक्तव्यन्वेन तत्र प्रवृत्तिनिमित्तम्याक्लमतया मुख्यवृत्त्यसंभवात्–“सिंहो देवदत्तः’ इत्यत्र प्रधानभूताविशे ष्यपदस्वारस्यानुरोधात् सिंहशब्दस्येव गौणवृत्तेरेव कल्पनी यत्वेन सा तदुपस्थिति: गौणवृत्तिमुखभूतसादृश्यप्रतियोग्यु स्थितित्वेन उपयुज्यते-इत्येवाङ्गीकर्तव्यम् । तत्र यदुक्तं साध्य गौण्यतिछिष्टति, तन्न, इह सिद्धसादृश्यमूलक गौणवृत्त्यपेक्षया तस्या एव ज्यायस्त्वात् । तथा हि ---- पूवात्तरमामासा तु कश्चिदनुष्ठाने विशेषो लभ्यते । द्वितीयपक्षे तु मासा न्निहोत्रहोमस्य अनुपदिष्टतिकर्तव्यताकस्य नैयमिकान्निहो. त्रवत्कर्तव्यतापरेण नाम्रा नैयमिकाग्निहोत्रधर्मातिदेशकेन आ काङ्कितेतिकर्तव्यतालाभात् अनुष्ठानविशेषो लभ्यते इति ध्यसादृश्यमूलकगौणप्रसङ्गम्य इष्टापादनरूपत्वात त्वदीय हेतोरप्रयोजकत्वताद्वस्थ्यम , मदीयहेतोश्च न प्रतिकूल तस्मान् स्सा ह त्वेऽपि प्रसिद्धार्थ नाम न आख्यातपरतन्त्रम् । किं तु तदेव नामपरतन्त्रम् , दशपूर्णमाससफलवाक्य तथा दशनात् । तथा। कच्युतो भवति' ' अग्रीषोमीयमेकादशाकपालं पूर्णमासे प्राय कछत्त * उपा५ शुयाजमन्तरा यजति' * ऐन्द्रं दध्यमावास्याया म्' ' ऐन्द्रं पयोऽमावास्यायाम्' इति पौर्णमास्यमावास्याका लयुक्तविधिविहितानाम् आमेयादीनां षण्णां यागानाम , * स मिधो यजति' * तनूनपातं यजति' इति अकालयुक्तविधि विहितानां प्रयाजादियागानां च संनिधावाम्राते * दर्शपूर्ण मासाभ्यां स्वर्गकामो यजेत ' इति वाक्ये श्रुतेन यजिना वादनक्षत्रमाला । शेषात् आमेयादीनामिव प्रयाजादीनामपि लक्ष्णया ज्ञात वर्तमानदर्शपूर्णमासनामधेयमनुरुद्धष्य अनुवादे प्राप्त्रे, अथ प्रतिवादिनः षष्ठी कक्ष्या आख्यातस्य अङ्गीकृतम् । तद्वदिहापि अङ्गीकर्तु युक्तम् । तस्मादिह नाम्रो मुख्यार्थग्रहणे बाधकाभावात् अबाधित मुख्यार्थस्वारस्यभङ्गप्रसङ्गो दोषः स्यादेवेति मदीयहेतु प्रयोजक:, त्वदीयश्च हेतुः प्रतिकूलतर्कपराहत इति । तस्मिन्नेव न कचिदपि आख्यातं नामपरतन्त्रम् । नाम्रश्च आख्यातपारतन्त्र्यम् अा ख्यातानुपस्थाप्याथसंस्पॉन आख्यातापस्थापिते एव अर्थे व पूर्वोत्तरमीमांसा नां षण्णां यागानां मध्ये कश्चिदपि आख्यातानुपस्थाप्योऽस्ति येन तमर्थ स्वयमुपस्थाप्य तत्र आख्यातमपि वर्तयतीति नाम्र पायान् इहापि स्वाग्भ्यभङ्गो न दोष इति त्वद्धेतुरप्रयोजकः, मद्धेतुश्च प्रतिकूलतकेंपराहत इतेि । नाम्रः स्वयं कंचिदर्थ धात्वनुपस्थापनीयमुपस्थाप्य तन् धातोर्वर्तनं यथा स्वातन्त्र्यम् , तथा धातूपस्थापनीयान नीयेऽर्थे तद्वर्तनरूपमपि स्वातन्त्र्यमस्तु । न हि आख्यातपः न–इति अर्धजरतीयमाश्रयितुं युक्तम् । तदाश्रयणे वा वैप रीत्यन स्वातन्त्र्यं किमिति नाभ्युपगम्येत ? तस्मात् नाम स्वारस्यभङ्गो न युक्त इति मद्धेतुनप्रयोजक:, त्वद्धेतुश्च नुरोधेन संकुचदृत्तित्वापादनं विशेषणतास्वभावसिद्धम,

• नीलमुत्पलम् ' ' अरुणया गवा क्रीणाति' इत्यादिलौकिक

१ ३ । अत ज्ञात न तत् नाम्नः प्रधानभूताख्यात न्त्र्यस्याहानिरिति अत्रापि आख्यातस्वारम्यानुरोधेन नाम व्यावर्तकस्वभावविशेषणस्य स्वशक्तिबलेन विज्ञाय. पदसंकोचनमविरुद्धम . एवं नाम्रः स्वशक्तिबलानीतेऽर्थे आख्यातस्य वर्तनमप्यविरुद्धमेव । न हेि नैयमिवकाग्रिहोत्र विधिसंनिधिनस्ति इत्येतावता मासान्निहोत्खवाक्यस्थमाख्यातं तद्भिन्नत्वेन होममुपस्थापयतीति वक्तुं शक्यम् , तद्भिन्नत्व शक्त्यभावात् । किंतु नैयगिकान्निहोत्रसंनिध्यभावात् तदभि मत्वन नोपस्थापयतीति एतद्वत्तं शक्यम । तथा च आाख्या तस्य भेदाभेदयोरौदासीन्ये सति, आख्यातसमानाधिकरणेन नाम्रा स्वशक्तिबलादाख्याते नैयमिकान्निहोत्रवर्तित्वापादनम विरुद्धम । आख्यातस्यापि कांस्यभोजिन्यायेन नामानुवर्तनं यायम नन्वक पूर्वोत्तरमीमांसा दप्रसङ्गान् । न च यदुक्तम्- इहाख्यातं भेदाभेदयोरुदासीनमिति, तद्यु क्तम, तस्य भेदपक्षपातित्वात् । तथा हि- इहाख्यातम्य नैयमिकान्निहोत्रविषयत्वे, तस्य परामर्श: तदनुवादन गुण विधानार्थः, तस्यापि विधानार्थो वा स्यात् । नाद्य:, प्राप्त तेषां द्वादशोपसदः' इति उपसदाम मात्रं विधीयते –इति न वाक्यभेदप्रसङ्ग इति वाच्यम् अङ्गाङ्गिभावादिना एकप्रयोगान्तर्गतौ सत्यां हि अनुष्ठाना न च पुरुषाथस्याम् होत्रस्य क्रत्वर्थानामुपसदां च अङ्गाङ्गिभावादिकमस्ति अत्रैव उपसद्मन्निहोत्राङ्गत्वस्य अन्निहोखस्योपसदङ्गत्वस्य तस्य मासगुणम्य च वधान वाक्यभदप्र सङ्गः । तस्मादनुवादपक्षस्यायुक्तत्वात् विधिपक्ष एवाश्रय णीय: । न च विहितस्य पुनर्विधानं संभवति—इत्याख्यातं भङ्गो न दोष इति अप्रयोजकस्त्वद्धेतुः, मद्धेतुश्च न प्रति वृकूलतकपराहत इति । विधिपक्ष एवाश्रीयते । विहितम्यापि विधानं सत्राङ्ग त्वसिद्धयथै युक्तम् ; मति हि सत्रप्रकरणमध्ये विधाने तस्य सत्राङ्गत्वं सिध्यति– यथा दर्शपूर्णमासप्रकरणे विहितानां प्रयाजादीनां दर्शपूर्णमासाङ्गत्वम् । दृष्टं च प्राप्तस्यापि पुन र्विधानं प्रयोजनान्तरार्थम * चित्रिणीरुपदधाति ? * वज्रिणी रुपदधाति ? इत्यादौ । तथाहि--' इष्टकाभिरन्नेि चिनुते ' इति विधिना इष्टकानामग्न्याधारस्थण्डिलविशेषनिर्वर्तकत्वमवग तम् । न च अनुपहिताभिरिष्टकाभिः स्थण्डिलं निर्वर्तयितुं क्यत तथापि “चित्रिणीरुपदधाति' इत्यादिविधिभिः कासांचिदि ष्टकानां प्रत्यक्षवचनेनोपधानं विधीयते । तत् तासां मध्यम पूर्वोत्तरमीमांसा चितिप्राप्तिरूपप्रयोजनान्तरार्थम । एवं हि श्रयते-- * यां वै कांचिद्राह्मणवतीमिष्टकामभिजानीयात्तां मध्यमायां चिता तथा च यामिष्टकां प्रत्यक्षब्राह्मणविहितां पश्येन् , ता मग्रे पध्वसु चितिषु मध्यमचितावेव उपदध्यान् , न चित्यन्तरे–- इति तस्यार्थः । एवं च । वज्रिणीरुपद्धाति' इत्यादिप्रत्यक्ष नियमरूपप्रयाजनान्तराथै प्राम्रोपधानपुनर्विधानम् तद्वदिह विहिनम्यापि नैयमिकान्निहोत्रम्य पुनर्विधानमङ्गत्व रूपप्रयोजनान्तरार्थं भवेन् । तस्मान् नामाख्यातयोर्विरोधा प्रयोजक:, त्वद्धेतुश्च प्रतिकूलतर्कपराहत इति । धानामात न युज्यत , एकस्य स्वातन्त्र्यपारतन्त्र्यया: | ८ : तत्स धनार्थमन्याङ्गभावं भजते इति युक्तम् । तस्मान्मासाग्निहा ख्यातयोर्विरोधात् आख्यातपरतन्त्रस्य नाम्रो मुख्यार्थत्व अथ वादिन: त्रयोदशी कक्ष्या १७ किंचित्फलसाधने स्वयं प्रधानभूतस्यापि फलान्तरसाधने अन्याङ्गतायां न तावदर्थविरोधः, फलभेदेनोभयोपपत्तेरमा एक म्यैव वाक्यस्य अङ्गत्वप्रधानत्वोभयबोधकत्वे हि विरोधः स्यात् । इह च नैयामिकाग्निहोत्रप्रकरणपठितवाक्येन प्राधा न्यम् ; दात् न शाब्दविरोधोऽपि । तस्मात् नामाख्यातयोर्विरोधा भावात् नाम्रो मुख्यार्थभङ्गो दोष एवेति न मद्धेतुरप्रयो जकः, त्वद्धेतुश्च प्रतिकूलतर्कपराहत इति । यद्वैदिकं कर्म प्रधानम , न तदन्यस्य कर्मणोऽङ्गम इत्यव्यभिचरितसहचारदर्शनेन नियमोऽवधृत: । न चेत्थम वधृतस्य नियमस्य बाधनं युक्तम् । अत: सत्राङ्गतया विधे यहोमो नैयमिकाग्निहोत्राद्भिन्न इति नामाख्यातयोर्विरोधात् नाम्नो मुख्यार्थभङ्गो न दोष इति त्वद्धेतुरप्रयोजक:, मद्धे पूवात्तरमामासा तुश्च न प्रतिकूलतर्कपराहत इति । अथ वादिनः पञ्चदशी कक्ष्या ऽस्ति, प्रस्तरप्रहरणे व्यभिचारात् । तथा हि- दर्शपूर्ण मासप्रकरणे * सूक्तवाकेन प्रस्तरं प्रहरति' इति श्रूयते प्रस्त रप्रहरणरूप कम । तस्य प्रकरणानानासद्व दशपूणमासा ङ्गत्वं तावन्निर्विवादम् । आयुरादिफलसाधनत्वरूपं प्राधा न्यमप्यस्ति । तत्करणत्वेन श्रुते हि सूक्तवाकमन्त्रे फलान्या युरादान् संकीत्र्यन्ते । मन्त्रस्य च क्रियाकरणत्वं तदनुष्ठा नोपयोगितत्स्मरणसंपादनद्वारा । न च । आयुरादिकीर्तनस्य साक्षात्प्रहरणादिक्रियास्मरणहेतुत्वमस्ति । अत: कीत्र्यमाना नामायुरादाना तया क्रयया सबन्धः कल्पनाय: । तथा रूप एव पर्यवस्यति । अतः श्रुतकृत्स्रसूक्तवाकमन्त्रकरणक वादनक्षत्रमाला । यत्प्रधान न तत्कमान्तराङ्गम इति नियम प्राधान्य फलसाधनत्वमात्ररूपं न विवक्षितम् । किंतु यत्कर्म प्रति अङ्ग त्वमिष्यते, तत्प्रयोगाद्वहिरनुष्ठानेन फलसाधनत्वम् । न चैतत् प्रस्तरप्रहरणे अस्ति । तस्य दर्शपूर्णमासप्रयोगाद्वहिरनुष्ठाने अथ वादिनः सप्तदशी कक्ष्या नेयं व्याप्तिरन्ति, विपक्षे बाधकतकीभावान् । यथा एतया त्वम् , एवं सत्राङ्गतया तद्वारा सखफलपयोगिनोऽपि अग्नि होत्रहोमस्य मत्रप्रयोगाद्वहिरनुष्ठीयमानस्य स्वतन्त्रफलसा धनस्यैवान्निहोत्रम्य तत्परामर्शकाग्रिहोत्रनामबलान् सत्राङ्ग उक्तव्याप्ती असिद्धो विपक्षबाधकतकभाव: । प्रकरणा ८० न्तर पूर्वोत्तरमीमांसा

स्वतन्त्रपफलसाधकतया वाहतस्य अन्यास्मन्प्रकरण कमन्तराङ्गत्वेन विध्यङ्गीकारे वाक्यभेदप्रसङ्गस्य विपक्षबा धकस्य जागरूकत्वात् । मासाग्निहोत्रवाक्यं नैयमिकाग्रिहो यमिकान्निहोत्रप्रत्यभिज्ञापनम, प्रत्यभिज्ञापितस्य सत्रे विधानं एक चात्र वचनम् । न चैकं वचनं व्यापारद्वयाविष्टं भवितुमर्हति । न अवाक्यभेद: शङ्कनीयः, पदं हि स्वशक्त्या नैयामिकान्निहोत्रं स्मारयात परम्; न तु धात्वथ तदभद प्रत्याभ३ज्ञापयात ;

• पदमभ्यधिकाभावात्स्मारकान्न विशिष्यते ' इति न्यायान

अभेद्बोधनं तु अग्निहोत्रनामजुहोतिसमभिव्याहारात्मकस्य प्रस्तरप्रहरणस्य अ फलसंबन्धबोधनं तु मन्त्रलिङ्गकृत्यमितेि न वाक्यभेदप्रसङ्गः । यवाग्वाग्निहोत्रं जुहोति ? इत्यत्रापि * दध्रा जुहोति 'इत्यत्रेव संनिधिलभ्यं प्रत्यभिज्ञापनम् , न तु नामधेयलभ्यम् । “ एतया अन्नाद्यकामं याजयेन' इत्यत्रापि तथैव । एतेन वाक्यान्तर • गतत्वेनान्तरङ्ग नाम कथं न प्रत्यभिज्ञापकम् –इज्ञात शङ्कापि निरस्ता, संनिधे: प्रत्यभिज्ञापकत्वे तत्कल्पितवाक्यस्य श्रतवा क्यतो भिन्नतया तत्र वाक्यभेददोषाप्रसङ्गात् । इह नाम्र: म्यैव तत्रापि व्यापारम्य वक्तव्यतया वाक्यभेदम्यावर्जनी अथ एकोनविंशतितमी वादिन: कक्ष्या विधिव्यापारभेदेनैव वाक्यभेदो भवति, न तु प्रत्यभि ज्ञापनविधिव्यापाराभ्याम् । अन्यथा गृहमेधीये “ आज्य तथा हि—चातुर्मास्येषु आम्रायते–“मरुदूयो गृहमेधिभ्यः स र्वासां दुग्धे सायं चरुम्' इति । तत्संनिधौ आम्रायते --

• आज्यभागौ यजति' इति । गृहमेधीयेष्टौ दर्शपूर्णमास

तोऽतिदेशात्संभवत्प्राप्तिकयोः आज्यभागयोः पुनर्विधानं क्रियते, प्राकृतावाज्यभागावेव यथा स्याताम्, प्राकृ तानि प्रयाजादीन्यङ्गान्तराणि यथा न स्युः- - इत्येत दर्थम् । तत्र अाज्यभागन्नामापस्थापतया: प्राकृतयाररा ज्यभागयोः प्रत्यभिज्ञापनं तयोगृहमेधीये विधानं च एक स्मिन्वाक्ये अभ्युपगम्यते । तद्वदिहापि स्यात् । न च तेन वाक्येन विधानमात्रं क्रियते, न प्रत्यभिज्ञानम् ; * दर्शपूर्णमा सवत्कुर्यात् '-इत्यातिदशवाक्यरूपेण चोदकेन विपरिवर्तमा नयोराज्यभागयो: वाक्येन प्रत्यभिज्ञापनस्य अकरणीयत्वात् इह तु न तथा प्रत्यभिज्ञापकमन्यदस्तीति वाच्यम ; यत: चो। दकान् आज्यभागप्राप्त्यनन्तरम् * आज्यभागो यजति' इति वाक्य न पूर्वोतरमीमांसा प्रवतत कल्पनाप्रसङ्गान् । न च इष्टापत्तिः, आज्य भागविधिरूप स्वार्थत्यागः, प्रयाजादिांनषेधरूपपरार्थपरिग्रहः, चोदकप्राप्त प्रयाजादिबाधश्च– इति प्राप्रपरिसंख्यायां दोषत्रयप्रसङ्गान् । किं तु प्रागव चोदककल्पनान् गृहमेधीयस्य इतिकर्तव्यता प्रतिबन्धद्वारा गृहमेधीयस्य प्रकृतिराहित्यरूपापूर्वतासिद्धय इदमाज्यभागव्यापारविधानं प्रवर्तते । अत: चादककृ भागौ यजति' इत्यत एव लभ्यम् । अत: तद्भावेन अवा क्यभेदो न मर्थयितुं शक्यः– इति विपक्षबाधकतकभा वात नोक्ता व्याप्तिरस्तीतेि ।। वादनक्षत्रमाला । अथ प्रतिवादिनो विंशतितमी कक्ष्या विधानम् ; विधानं तु प्रकरणकल्प्यवाक्यान्तरकृत्यमिति उप पद्यते । एवमेव हि वार्तिककृता प्रकरणान्तराधिकरणे गवा मयनादिगतानि “ज्योति:' + आयुः' इत्यादीनि अहःक्लप्ति नि एकाहक्रतुरूपाणामेव सोमयागानां सत्रैकदेशतया [वधानाथ प्रत्याभज्ञापकान, न तु तद्वमकमान्तरपरााण इति स्वाभिमतसिद्धान्तं व्यवस्थापयता प्रत्यभिज्ञापनमात्रम ज्योतिर्गौरायुः' इत्यादिवचनकृत्यम्, सलैकदेशतया फले विधानं तु * यं कामं कामयते तमेतेनाप्तोति' इति पल्लव चनकृत्यम्-इति अवाक्यभेदः समर्थित: । उक्तं हि वार्तिक एकेन वचनेन पर्युपस्थाप्य अपरेण फले विधीयते ' इति । न चैवं मासान्निहोत्रवाक्येन प्रत्यभिज्ञापनम् , प्रकरणकल्पि तवाक्येन सत्राङ्गतया विधानमिति शङ्कथम्; मासश्रुत्यवैय थ्यय प्रत्यभिज्ञापकवाक्य एव मासमुद्दिश्य पक्षबाधकतर्कसत्त्वात उक्तव्याप्ति: सुदृढेति । अथ वादिन एकविंशतितमी कक्ष्या गावामयनिकाह:क्लप्तिवाक्यदष्टान्तमवलम्ब्य गृहमेधी २४ पूर्वोत्तरमीमांसा यवाक्येन प्रत्यभिज्ञापनमात्रं क्रियते न विधानम्-इत्य षु वाक्येषु वार्तिककृता * भि द्यते भावनामात्रं धात्वर्थो नायलिश्रते: ' इति विधेय भावनाभदस्य ताद्वध्यथम् * ज्यातः कार्यम् ' 'गौ: कार्य: इत्यादिरूपेण भावनाविध्यथेपदाध्याहारस्य च अङ्गीकृत वार्तिककृता तदनन्तरमुदाहृत एव “ वारुण्या निष्कासेन तुषैश्चावभृथं यन्ति' इति वाक्यान्तरे तुषनिष्कासश्रुत्य वैयथ्याय तदुभयविशिष्टकर्मविधानस्यापि अङ्गीकृतत्वेन तस्य सौमिकावभृथप्रत्यभिज्ञापनमात्रं कृत्यमिति वक्तुमश क्यत्वाच । तस्मात् ज्योतिरादिदृष्टान्तेन गृहमेधीयवाक्यस्य प्रत्यभिज्ञापनमाखपरत्वोपपादनेन अवाक्यभेदः समर्थयितुं न ३शवयत । किन्तु तद्दष्टान्तन प्रत्याभज्ञापन विधान्न च इत्यु भयमपि गृहमेधीयवाक्ये अङ्गीकरणीयामिति, तत्र विधान द्वयाभावेनैव अवाक्यभेद: समर्थनीय: । तद्वत मासान्नि होत्रादिवाक्येष्वपि अवाक्यभेदसमर्थनमुपपद्यते—इति प8 बाधकतकाभावान्न त्वदुक्तव्यामः अप्रयाजकात । अथ द्वाविंशतितमी प्रतिवादिनः कक्ष्या विधेयभेदे सत्येव वाक्यभेद इति परिभाषामात्रम् ; किंतु अर्थभेदमात्रे वाक्यभेदनियम: । “ चैत्रो गच्छति' ' मैत्र : ततश्च पक्षे बाधकतर्क: । गृहमधायवाकन्यन्न तु प्रत्यभिज्ञापनमात्रं [न्त्रयत मासान्निहोत्रवाक्ये प्रत्यभिज्ञाप्यविधेयरूपार्थद्वया प्रसज्यते । न हि तत्र भावनाभेदोऽस्ति, सौर्यादिषु चोदकप्रा याव तद्भदख्य अनभ्युपगन्तव्यत्वात् । न वा गुणश्रवणमास्त । यत्तु ज्योतिरादिदृष्टान्तामिद्धेः तहृष्टान्तेन प्रत्यभिज्ञापनपरतामु अवाक्यभेदममर्थनमशक्यमित्युक्तम् , तत् अभिप्रा यानवबोधविलसितम-न हि गावामयनिकज्योतिरादीनामे काहज्योतिराद्यभेदो वारुणप्रघासिकावभृथस्य सौमिकाव दानं कृतम् ; वार्तिककृतैव टुप्टीकायाम * तथावभृथः सोमात् ' थस्य भेदम् , ' एकादशिनीवत् त्र्यनीकापरिवृत्तिः स्यात् इति दाशमिकाधिकरणे ज्योतिराद्येकाहक्रतुभ्यो गावामय निकज्योतिरादीनां भेदं च प्रकरणान्तराधिकरणन्यायसिद्धं पूर्वोत्तरमीमांसा सिद्धवत्कृत्य, तेभ्यः तेषु नाम्रा धर्मातिदेशस्य व्यवहृतत्वात् । । न । अनुमान इव दृष्टान्तसद्भावायत्तमभिमतार्थसमर्थनमिति प्रकृतार्थसिद्धौ अवश्यापेक्षितद्वष्टान्तोपादानं कृतम् , दृष्टा न्ताभावेऽपि विधेयगुणभावनाश्रवणाभावेनैव प्रत्यभिज्ञापन मात्रं गृहमेधीयादिवाक्यकृत्यमिति उपपादयितुं शक्यत्वान् । कतु यत्र प्रत्याभज्ञापनमात्र वाक्यकृत्यामत्यभ्युपगम अनु पपत्तिरस्ति, तत्रापि तदभ्युपगम: प्रौढिवादेन कृतो दृश्य ते ; स: यत्रानुपपत्तिर्नास्ति गहमेधीयादिवाक्ये, तव पार कोऽपि विरोध इति । तस्मान् यदुत्तम नियम इति, तन्नियमभञ्जनमनुक्तोपालम्भनम् । न हि तथा मया नियम उक्तः । किंतु यथा विधानभेदे वाक्यभेदो भवति, नैवं विधानप्रत्यभिज्ञाभ्यां मंभवति– इत्येताव क्तम् । तत्र नास्ति कश्चन दोषः । न च तत्रापि प्रत्यभिज्ञा पन्नं विधानमपीति व्यापारभेदेन वाक्यभेदः शङ्कनीय प्रसिद्धाभेदबोधनं हि प्रत्यभिज्ञापनमुच्यते ; न त्वप्रसिद्धाभेद वादनक्षत्रमाला । बोधनम् । ततश्च यथा- * रक्त: पटो भवति ' इत्यत्र प्रत्य पट यथा दात्र पुराडाशमष्टाकपाल निवपत् इत्यभ्युदयाष्ट्वाक्य म न्त्रवर्णप्रसिद्धदातृत्वगुणविशिष्टाभेदवति अम्रौ दातृपदसमा व[ ङ्गत्वकल्पनासिद्धिप्रसङ्गात् । न्धमात्रं वाक्येन बोध्यते, तत्र उभयत्रापि प्रत्यभिज्ञानांशे ऽनुवादरूपत्वात् न वाक्यभेद:– तथा अत्रापि नैयमि काग्निहोत्रप्रकरणगतोत्पत्तिवाक्यादिप्रसिद्धाग्निहोत्रनामविशि ष्टाभेद्वति होमे नामसमानाधिकरणेन धातुना प्रत्यभिज्ञाप्य अन्य अत वाक्यभेदशङ्का प्रसरं लभते । न च तथापि गृहमेधीयवा ज्यत इति समर्थनमनुपपन्नम्, तस्य आज्यभागप्रत्यभिज्ञा पनमात्रपरत्वोपपत्तेरिति वाच्यम् ; विध्यभावे समीहितसाध नत्वाप्रतीत्या समीहितविशेषाकाङ्कविरहेण अन्योन्याकाङ्का एवाहुराचार्या:न चाविहितमङ्ग भवति' इति । यत्तु गावामयनिकज्यो तिरादिदृष्टान्तासिद्धिवचनम् अभिप्रायानवबोधविलासितामिति वचनम् , तदेव वार्तिकग्रन्थानवबोधविलसितम्, वार्तिके ि

• भिद्यते भावनामात्रं धात्वथ नायजिश्रते: ' इति गावामय

निकज्योतिरादिषु एकाहज्योतिरादिभ्यो वारुणप्रघासिकाव पूवात्तरमामासा थकृतभद इत्ययमव पक्ष: पारमाथकत्वन्नापन्यस्त । न तत्र प्रौढिवादाश्रयणं युक्तम् । दशमसप्तमाधिकरणयोरतिदेश वचनं तु भावनाभेदादुपपद्यते । अपूर्वभावनया खलु इतिक र्तव्यतान्वयः न धात्वर्थेन । एवमेव मास्मान्निहोत्रदर्शपूर्णमा सादिषु नैयमिकाग्निहोत्रदर्शपूर्णमासादिभ्यो धर्मातिदेशमम उत्तं क्रियाभिधानं तच्छतावन्यत्र विधिप्रदेश थनमाप स्यात् अतिदेशवचनस्य भावनाभेदेनोपपत्तावपि धात्वर्थाभेदे अग्निहोत्रादिनाम्नां मासाग्निहोत्रादिषु गौणत्वोक्तः नोपपत्ति नाम्नां धात्वर्थगोचरत्वादिति शङ्कयम ; नित्याग्निहोत्रादिः ष्विव मामाग्रिहोत्रादिषु प्राकरणिकदेवताभिधानादिभिः अ मिहोत्रादिनाम्नां प्रवृत्तिनिमित्ताभिव्यक्तिनास्ति, किंतु नैय मिकान्निहोत्राद्यभेदानुसंधानेन तद्धर्मातिदेशानुसंधानेन च प्रवृत्तिनिमित्तसत्त्वमवगन्तव्यमिति अस्फुटशक्तिकत्वाभिप्रा याया गौणत्वोत्क्तः भाष्यादिद्रष्टाया: गौणत्वात् । । प्रत्यक्षा द्रणसंयोगात् क्रियाभिधानं स्यात् तदभावेऽप्रसिद्धं स्यात् इति * उत्तं क्रियाभिधानम्' इत्यधिकरणगुणसूत्रेणैव तथा भिप्रायम्य स्फुटीकरणात् । किंच * तथावभृथः सोमात् इति साप्तमिकाधिकरणे वरुणप्रघासेषु विधीयमानोऽवभृथ इति अवभृथशब्दस्य प्रथमान्तत्वेनावसीयते । वारुणप्रघासिके अवभृथनामकर्मणि सौमिकावभृथात् धर्मग्रहणम्- इत्यर्थ विवक्षायां हि अवभृथशब्दे पञ्चम्या भाव्यम् । एवमपि त्वव्यवहारः, तस्याभिप्राय: कथंचिदित्थमेव वर्णनीय: । ननु गावामयनिकज्योतिरादीनां वारुणप्रघासिकावभृथस्य च प्र सिद्धाभेदोऽस्तु नाम यज्यश्रवणात्, इह मासान्निहोत्रमा सदर्शपूर्णमासादिषु जुहोतियजतिश्रवणे सति कथमभेद स्यादिति चेत् न, प्रकरणान्तरगतस्याप्याख्यातस्य धात्वर्थ भेदादावौदासीन्यस्य व्यवस्थापितत्वेन नाम्रा प्राप्यमाणस्य प्रसिद्धाभेदस्यानिवारणात् । * भिद्यते भावनामात्रं धात्वर्थो नायाजश्रुत: इत्यस्य अय भाव:-याजश्रवण हि प्रकरणा पूर्वोत्तरमीमांसा न्तररात् तदथभदः शङ्कयताप, साऽप्यत्र नास्त । अत एव हि प्रकरणान्तराधिकरणवार्तिक एव च संनिधाप्येत शक्तितः । भावना त्वनुपस्थानाद्विद्यमाना न वार्यते– सामानाधिकरण्येन हि सर्वाणि नामधेयानि भावनान्यत्वानन्यत्वपरीक्षावेलायां सत्यपि धात्वर्थकत्वे भा वना तावन् नीयमाना न कथंचित् प्रत्यभिज्ञाप्यते इत्युपपन्ने प्रयोजना न्यत्वम वनाभेदमात्रम् , न धात्वर्थभेद:, नाम्रा तत्प्रत्यभिज्ञानादिति ध्यायप्रमेयत्वादितेि, * प्रकणान्तरे प्रयोजनान्यत्वम ' इति सूत्रमपि भावनाभेद् एवार्थे समञ्जसम् , प्रयोजनशब्दस्य क्तम् । तस्मिन्नधिकरणे वार्तिककाराणां धात्वर्थस्यापि भेदमा श्रित्य पक्षान्तरोपन्यासस्तु भावनाभेददृढीकरणार्थ: प्रौढिवा दः । यदि नैयमिकाग्निहोत्रस्य विहितस्य पुनर्विधानमत्र न संभ वति, तदा विधेयगुणवाच्युपपदाश्रवणेन गुणसंक्रान्तिरराहेि. वादनक्षत्रमाला । विाधः कमान्तरमव विदध्यात् , अत: प्रधानभूताख्यातपर मभिप्रेत्यैव शंकरभगवत्पादै: श्रीकण्ठाचार्ये : विवरणाचार्य प्रभृतिभिश्च पुरुषार्थस्यैव सौत्रामणिबृहस्पतिसवादेः अग्-ि चयनवाजपेयादिप्रकरणान्तरेषु तत्तत्कर्माङ्गतया विधानं नत्र तत्र दृष्टान्ततया व्यवहृतम् । गुरुणा च निबन्धनटीकायाम् अग्चियनवाजपेयाङ्गयो: सौत्रामणिबृहस्पतिसवयो: कर्मा न्तरत्वं व्यवहृतवता विवरणटीकायां प्रसिद्धसौत्रामण्या दिरूपत्वमेवोक्तम् । तस्मात् मासान्निहोत्रादिषु प्रकरणा इात मामासकव्यवहार कमशान्छद घा त्वथैकान्तिकमभिमन्यमानानां नैयमिकाग्निहोत्रात मासानि होत्रं भिन्नमिति गतानुगतिकप्रसिद्धिमवलम्बमानानां च केषांचित जरन्मीमांसकानां प्रकरणान्तराधिकरणवार्तिका दिहृद्यानभिज्ञानां मतमयुक्तमेव । इति मासान्निहोत्रवादः ।। १ ।। सद्वान्तास्थात यथा मासामिहोत्रमग्निहोत्रपदवाच्यम , एवं मीमांस कानां प्रकरणान्तराधीतक्रत्वर्थपशुसंज्ञपनं हिासिधातुवाच्यम ; तथापि * न हिंस्यान् ' इति निषेधविषयो न भवति- इति हेिसिधात्वर्थवादः । अत्र वादिनां बहुविधाः पन्थान:–प्राभाकरास्तावन् –- रागप्रयुक्ता हिंसा निषेधविषयः । क्रत्वर्थसंज्ञपने तु न रागतः प्रवृत्तिः । किंतु विधितः– इति व्यवस्थां कल्पय न्ति । कौमारिलनैयायिकादयस्तु– रागं विना प्रवृत्त्यसंभवान् नेयं व्यवस्था युज्यते; किंतु विधिसंस्पृष्टस्य निषेधविषयताया विरुद्धत्वेन-आहवनीयादिविधिः पदहोममिव-हिंसानि षेधः क्रत्वर्थसंज्ञपनं परिहृत्य प्रवर्तते–इति व्यवस्था वर्ण नीया – इत्याहुः । सांख्यास्तु--न केनापि प्रकारेण व्यवस्था वर्णनीया क्रत्वर्थसंज्ञपने विध्यधीनस्य इष्टसाधनत्वस्य नि षेधाधीनस्यानिष्टसाधनत्वस्य च ममावेशसंभवात् । पशुवः गमेन ऋतुसाध्यमहाफलार्थतया प्रवृत्तेरुपपन्नत्वेन विधिनिषे धाधीभप्रवृत्तिनिवृत्तिसमावेशदोषस्य अनवकाशात्वात्-इत्या निषेधविषयत्वमनङ्गीकुर्वाणा: तत्संमतविधिनिषेधविरोधनि राकरणोपायमपि अनालोचयन्त: श्रयत हि--* हिरण्यशरीर ऊध्र्व स्वर्गमाति' ' न वा उवे तन्म्रियम नरिष्यामि ' इति पशु हिंसाया अहिंमात्वमिति श्रीकण्ठाचार्यसूक्तापातप्रतिपन्नमर्थ मवलम्बमाना: क्रत्वर्थसंज्ञपनं हिंसैव न भवति इत्यः ३३ पक्षतया निवेश्य श्रीकण्ठाचार्याणामाशायगनं कौमारिलोदी गितं सिद्धान्ततया परिगृह्य कक्ष्याविशेषानुषङ्गिकमांख्य प्रथमा कक्षया ।। क्रत्वर्थपशुसंज्ञपनं हिसिधातुवाच्यम , मारणत्वान् अप्रयोजकमिदमनुमानम् , क्राधादिकृतस्य शरीरावयव दाहच्छेदादे: निग्रहत्वेऽपि व्रणशान्त्यर्थं कृतस्य तस्यानुग्रहरू W पथिभि: सुगेभिर्यत्र यन्ति सुकृतो नापि दुष्कृत: तत्र त्व

3

उदा स्मात् क्रत्वर्थपशुमारणं न हिसि धातुवाच्यम् , क्रत्वर्थत्वात् यत्क्रत्वर्थ तन्न हिासिधातुवाच्यम— यथा प्रोक्षणम– इति गान् पूर्वोत्तरमीमांसा अथ तृताय मदीयानुमानं तावन्नाप्रयोजकम , क्रत्वर्थमारणेऽपि हि | रणस्य शत्रुमरणाद्देश्यकलक्ष्यापतितायुधक्षेपादौ मरणफल कत्वमात्रस्य कारणकारणरूपान्यथास्निद्धमाधारणम्य पङ्कपति तगवादिमरणफलकतटाकनिर्माणादौ च अतिप्रमत्क्तत्वेऽपि वेि. ठिाष्टम्य अनतिप्रमक्तत्वात् । न च क्रत्वथपशुमागणस्य हिंसात्व तदनुग्रहत्वानुपपत्ति:, त्रणशान्त्यर्थकृतदाहछेदादेः प्रवृत्तिनि मित्तानुसारण दाहछेदादिरूपत्वेऽप्यनुग्रहत्ववत्– क्रत्वर्थप न्नाप्रयोजकं मदीयमनुमानम् । त्वदीयमवानुमानमप्रयोजकम् , क्लप्तप्रवृत्तिनिमित्ताधीनस्य तत्तद्धात्वर्थत्वस्य क्रत्वर्थत्वे सत्य त्सव भूतानि ' इति निषधविषयत्वापत्त्या तत्प्रवृत्तिनिमित्तं न्मात्रम्य तत्प्रवृत्तिनिमित्तत्वामिद्धे: । न च * न हिँम्यात् षणं हिंमापदप्रवृत्तिनिमित्तं न निवेशानीयमिति वाच्यम्; तस्य विधप्रयुक्तानुष्ठानत्वेऽपि हिंमात्वाभ्युपगमे 'न हिंस्या अनिवार्थत्वात् । नेतिकर्तव्यताकम्य फलकरणत्वेन फलसिद्धि मिच्छतस्तदर्थकरणेण इव अङ्गष्वपि रागावश्यंभावेन तष्वपि जैमिनिना तृतीयाध्याये : षट्त्रिंशत्प्रक्रमा प्राची चतुर्विशति ग्रेण त्रिंशजघनन ' इनि विहिता मौमिकी महावेदि: के वात भूभाग कतु शाक्ष्यामह इत्यथक तुमुन्प्रत्ययाथाच पूर्वोत्तरमीमांसा कीर्षितत्वान्- इत्येवम् 'चिकीर्षया च संयोगात' इति सूत्रण पूर्वपक्षं कृत्वा, 'तद्युक्ते तु फल श्रुति: तस्मात्सर्वचिकीर्षा म्यान्' इति गुणसूत्रेण म चन्म वदिरिति सिद्धान्तयता–अङ्गेष्वपि रागत एव प्रवृत्ते: स्था. पितत्वाच । षष्ठाध्यायेऽपि : मामान्यं तचिकीर्षा हि' : ता नित्यं तचिकीर्षा हि ' इत्यादिसूत्रगतैश्विकोषशाब्दैरङ्गेषु रागतः प्रवृत्तव्यवहृतत्वाञ्च । ननु अङ्गेष्वच्छा नाम्तीनि यत् अन्व य । न फलम् गाधीनच्छया प्रवृत्त्यौचित्यान अङ्गानां प्रथमं कार्येण अन्वय: पश्चात्कार्यद्वारा फलोपकारकत्वावगतिरिति तेषु प्रथ मान्वितकार्यसंपादनच्छय। प्रवृत्त्यौचित्याचति चेन् ; मैवम् वादनक्षत्रमाला | त्करणत्वावगतिसमर्थन, तथैव माक्षात्कृत्यसाध्यस्यापि नि योगस्य कृतिमाध्यतामघटकयागादितदवच्छेदकरूपविषय प्रतीतिं विनापि प्रतीतिमभवन यागादिरूपविषयावच्छिन्नत येव कार्यप्रतीतिरिति प्रक्रियाया अनाश्रयणीयत्वान । तदाश्र प्राग्यागे स्वर्गकरणत्वप्रतीत्यसंभवान । मतान्तविव न पूर्व याग म्वर्गकरणत्वपरामर्श तिमन्तरण शब्दतो नियोगम्य म्वर्गकामकृति माध्यत्वावग कानुपपात: । न हि त्राह्वमन्तरण 'यूमा न स्मभवत्तात्य गममन्तरेण न मंभवति । ननु गुरुमतप्रक्रियया घटयितु कुमारलमत स्यादव . तन्मत प्रथम यापास्य स्वगाकरणत्व हारेण * यागेन अपूर्वं कृत्वा स्वर्ग भावयेत्' इति वाक्यार्थ . प्रतीतिः, पश्चादपूर्वभावनेतिकर्तव्यतारूपेण अङ्गानामपूर्वा न्वय इति स्वीकारादिति चेत् , सत्यम् , अपूर्वार्थतया अ ङ्गानुष्ठानेऽपि अङ्गचिकीर्षाया: फलरागाधीनत्वं न हीयते न हि तन्मते विधिसिद्धिरेव विधेः फलमिति तदर्थमङ्गानु ष्ठानम् । किंत्वपूर्वं विना स्वर्गदिफलं न सिध्यतीति परंपरया फलरागाधीनमेव तदनुष्ठानम । तस्मात्क्रत्वर्थपशुसंज्ञपनम्य हिंसात्वाभ्युपगमे 'न हिंस्यान्' इति निषेधविषयत्वमनि ( { पूर्वोत्तरमीमांसा /** तदथ मारणस्य हिंसात्वेऽपि “ न हिंस्यात' इति निषेधो न प्रम ज्यते । स हि निषेधः शीघ्रप्रतीतिकपुरुषार्थहिंसाव्यावर्तनेन नित:, कल्पनीयविलम्बोपस्थितिकक्रत्वर्थहिंसां न स्पृशति । तथाहि-' न हिंस्यान् ' इत्यत्र पुरुषार्थव हिंसा हिसिधातु ३९ श्रुत्या हिंसायास्तच्छेषत्वप्रतीतेः, तस्य आख्यातवाच्यभावना क्षेप्यत्वपक्षेऽपि तदाक्षिप्तकर्तृशेषत्वप्रतीतेः । नात्र क्रतोर्वाचकं किंचिदस्ति । येन * अथातोऽग्मिन्निष्टोमेनानुयजन्ति ' इत्य नारभ्याधीतवाक्ये चित्याग्रेर्यजिशब्दोक्तयागशेषत्ववत् अ स्याः क्रतुशेषत्वमवगम्येत । नापि क्रतोराक्षेपकं किंचिदस्ति, येन पर्णताया जुह्वाक्षिप्रक्रतुशेषत्वमिव अस्याः क्रतुशेषत्वमव गम्येत । न च प्रकरणेन क्रतोर्विपरिवृत्तिरस्ति, येन * नानृतं वदेत् ' इति दर्शपूर्णमामप्रकरणान्नातवाक्ये अनूद्यमानस्यानृ तवदनस्येव क्रत्वर्थत्वप्रतीतिर्भवेन् । तम्मादिह हिसिधातुना अनुवादः शीघ्रप्रतीतायाः पुरुषार्थहिंसाया इति तस्या एव शक्यस्य वाक्यार्थान्वयो न विलम्बोपस्थितिकम्य --- इति हि न्यायमर्यादा । अत एव * दर्शपूर्णमामाभ्यां स्वर्ग कामो यजेत ' इत्यधिकारवाक्यगतपूर्णमासपदेन उत्प त्तिवाक्यश्रुतपौर्णमासीकालयोराग्रेयामीषोमीययागयोरेव झ टिति प्रवृत्तिानिमित्तावगत्या शीघ्रोपस्थितया: फलान्वय स्यान् इति पौर्णमासीकालकर्नत्र्याग्रयाग्रीषोमीययागद्वयान्तराले वि धानादर्थसिद्धपौर्णमासीकालस्य झटिति प्रवृत्तिनिमित्तान ४ ० वगया विलम्बोपस्थितिकम्य फलान्वयो न स्यात; इीघ्रोपस्थितिकपौर्णमामीकालसंबन्धस्य यागद्वयस्य फल संयोजनेनैव वाक्यस्य चारिताश्रयन्– इति उपांशुयाज म्यापि श्रतपैौर्णमासीकालत्वेन झटिति प्रवृत्तिनिमित्तावगत्या पूर्वोत्तरमीमांसा अथ षष्ठी कक्ष्या ऽपि उपांशुयाजस्य पौर्णमासीकालसंबन्धे ' तावबूतामग्री षोमावाज्यम्यैव नावुपांशु पौर्णमास्यां यजन्' इति प्रत्यक्ष यत्र प्रवृत्तिनिमित्तावगतौ शैघ्रयविलम्बविशेषः तत्र नान्य म्य–इति नियम: । अत एव उपांशुयाज प्रवृत्तिनिमित्ता वगतिशैघ्रयसाम्यसिद्धयर्थ प्रत्यक्ष: कालविधिरपेक्ष्यते । यत्र तु प्रवृत्तिनिमित्तावगनिशैघ्रयविलम्बविशेषाभावेऽपि तुल्य विशेषेण क्रत्वर्थम्य पुरुषार्थस्य वा शीघ्रप्रतीतिकस्यैव वा क्यार्थान्वय इति नास्ति नियम: । अन्यथा * यदाहवनीये न क्रत्वर्थानां नारिष्ठामनहोमादीनामित्यापत्ते: । एवं न्याय तस्यापि । न हिंम्यान्' इति निषेधगोचरत्वमनिवार्य दित्यत: तळचावृत्तमव हिमिधातुप्रवृत्तिनिमित्तं निर्वक्तव्य यत्र प्रवृत्तिनिमित्ताविशेषेण क्रत्वर्थपुरुषार्थोभयग्रहणे वि धिवैरूप्यमापद्यते, तत्र क्रत्वर्थपुरुषार्थयोरुभयो: अन्यनरम्यैव ५ - किं तु अश्वदानादिश्रतिमाधारण्येऽपि यथायथं कस्यचित्क्र अङ्गीक्रियते । तथा हि--- * प्रजापतिर्वरुणायाश्वमनयत्म स्वां तन्निरवपत्ततो वै स वरुणपाशादमुच्यत वरुणो वा एतं ४२ गृह्वाति योऽश्धं प्रतिगृङ्खाति यावतोऽश्वान्प्रतिगृह्णीयात्तावतो पूर्वोत्तरमीमांसा ऋकत्वथांश्चदाननिमित्ता, उत पुरुषार्थाश्चदाननिमित्तेति स्मंशाये , मुत्तम नादुष्टत्वान् तस्मिन्दोषसंकीर्तनं नान्वेति । सुहृदादिभ्यः क्रिय षिद्धत्वेन दुष्टत्वान् तत्र दोषसंकीर्तनमन्वेतेि । अतस्तद्वशा लौकिकाश्चदानानिमित्ता इयमिष्टिरिति “ दोषात्त्विष्टिलौकिके कृत्वा, लौकिकं वैदिकं वा अश्चदानं कृतवतो वरुणग्रहशब्दा यथ वरुणप्रहे सति तद्विमोचनसाधनमवश्यानुष्ठयम्, एवमश्चदाने कृते सति इयमिष्टि:- इत्यवमवश्यकर्तव्यतापरं दृष्टान्नाभे दीपचारवदर्थवादमात्रम ; अता न तद्वशान्त लौकिकाश्चदा ननिमित्तयमिष्टिः । किंतु त्रैदिक्या इष्टवैदिकमेव निमित्तं बुद्धिम्थं भवतीति बुद्धिमंनिधिलक्षणस्थानप्रमाणानुमारान् क्रत्वर्थत्व क्रतुफलातिरेकेण पुरुषार्थत्व इव फलान्तरं न कल्प नीयमिति लाघवानुमारा च न लौकिकाश्चदाननिभित्ता--इत्य वादनक्षत्रमाला । ४३ वम । अर्थवादो वानुपपातात्तस्माद्यज्ञे प्रतीयेत' इति सूत्रेण सिद्धान्ततम । तथा ' तस्मात्सुवणे हिरण्यं भायै दुर्वर्णोऽम्य भ्रातृव्यो भवति' इति विहितं हिरण्यभरणं क्रत्वर्थ पुरुषार्थ वेति संशये, कृत्यप्रत्ययेन हिरण्यम्य संस्कार्यताप्रतीते: क्रतु दक्षिणादिरूपम्यैव हिरण्यस्याग्रे विनियोगसद्भावेन संस्कार्य तौचित्यान क्लप्रक्रतुफलव्यतिरेकेण फलान्तरस्याकल्पनीय फलभागित्वमात्रप्रतीतावपि संस्कात्वानवगतेः कार्या. न्तगदर्शनेनैव संस्कार्यत्वम्यावगन्तव्यत्वान अप्रकरणाधीते कार्यान्तरानवगमान् न संस्कार्यताधीबलेन क्रत्वर्थना किं तु रात्रिमत्रन्यायेनार्थवादिकफलविपरिणत्या श्रुतफलम द्भावेन क्रतूपकारफलस्याप्यकल्पनीयतया पुरुषार्थमेवेति 'अ प्रकरणे तु तद्धर्मस्ततोऽविशेषान' इति सूत्रेणा मिद्धान्तितम् । एवमादिष्वधिकरणेषु क्रत्वर्थ पुरुषार्थ वेत्येवं विचारमवतार्य. यथान्यायं क्रत्वर्थत्वं पुरुषार्थत्वं वा निर्णीतम । न तु ऋतुपुरु घाभयार्थत्वमिति कचिन्निर्णय: कृताऽस्ति । न वा तथा कचित्मंशायकोटिमात्रादाहरणमस्ति । नन् कुतः ? लौकिके पुरुषार्थत्वं वैदिके क्रतुशेषतेनि वाक्यवैरूप्यापत्त: । एवमि हापि निषेधस्य क्रत्वर्थपुरुषार्थोभयविधहिंसासंयोगे तम्यापि ४४ पूवात्तरमामासा क्यतया अन्यतरसंयोग एव स्वीकर्तव्ये पूर्वोक्तरीत्या शीघ्रप्र दिनि वाच्यम; तत्र 'दध्रा जुहोति' 'दत्रेन्द्रियकामस्य जुहुयात' ग्वादिरो यूपो भवति ' ' खादिरं वीर्यकामम्य यूपं कुर्वीत' इति तयोः मत्वान्न । इदैकेन वाक्येन हिंसासामान्यनिषेधस्य क्रत्वर्थहिं न च ' सूक्तवाकेन प्रस्तरं प्रहरति' इति यम् ; तत्र श्रुतवाक्यन दर्शपूर्णमासवाक्यैकवाक्यतापन्नन क्रत्वर्थत्वबोधनम् , तृतीयाश्रुतिविनियुक्तायुरादिफलसमाशाः वाक्यान्तरण फलार्थत्वबोधनमिति तत्रापि वाक्यभेद मत्वान । श्रुतकल्प्यभेदेनापि वाक्यभेदाभावादिति । हिंमानिषेधवाक्यस्य क्रत्वर्थपुरुषार्थोभयविधहिंसाम्पर्श षार्थतेति द्वैरूप्यं न प्रसज्यते, येन तदुभयबोधने वाक्य वैरूप्यमापदोत, क्रत्वर्थपुरुषार्थोभयविधहिंसानिषधम्यापि परुषार्थत्वोपपत्तेः । न हि क्रत्वर्थेन संबद्धं यद्विधीयत त प्रणयेत्' इति दाशापौर्णमासिका प्रणयनाश्रिततया विधीयमा भिव्याहाराभावे क्रत्वर्थसंबन्धितया वि क्षीयमानस्य क्रत्वर्थ तेति नियम:, 'अनतिहइन स्तृणानि अनतिदृश्नमेवैनं प्रजया पशुभिः करोति' इनि दार्शपौर्णमासिकस्तरणा सूत्रे द्वितीयवर्णक गोदाहनवदनतिद्रश्तापि हि पुरुषार्थोदा ४५ लताप्रतीतेः तुल्यकालयोश्च

तत्र फलश्रुतरथवादः स्यादात पणताथवादन्यायसाम्यमाशङ्कय { प्र भाव कार्यकारणभावायोगात् वि तेरणा ४६ पूर्वोत्तरमीमांसा इतिबन्न कार्यकारणभावसंबन्धमुपचारनिमित्तमन्तरण अ नुपपत्तेः तयो: कार्यकारणभावा अविवक्षित इति पर्ण नावैषम्यप्रदर्शनेन तत्समर्थनं कृतम् । न च यत्र दक्षरमुद्रीथमुपासीत' इत्यादिवाक्यै: मौमिकोढ़ीथाद्याश्रि नन्वेन विधीयमानानामुपा मनानाम “ आपयिता ह वै का ग्घ्यप्रतिबन्धः फलम ' इति ब्रह्ममीमांमासूत्रण हि पर्णताफ पण स्यादिति तत्मिद्वये क्रतूपरागेण व्यापाररूपतां संपादयितुं जुहूशब्दम्यैव बा जुहूसंबन्धिनि क्रतौ लक्षणा कल्प्यते । ऋतूपकारकत्वकल्पनमावश्यकमिति तत एव नैराकाङ्कथात वत्य या सानं संभवतीति न उद्वीथावुपस्थापितक्रतुसंबन्धबोधक शब्दकल्पनादिकमपेक्ष्यते । तस्मादप्रतीतक्रतूपकारफलकल्प नान्न वरम् अर्थवादप्रतीतफलविपरिणामकल्पना । अतस्तामां षार्थत्वान् क्रतुष्वनियम: । अत एव । तेनोभौ कुरुता यचैवं वेद यश्च न ' इनि वाक्यशेषेणैव तेषु तामामनियमो द ति इति तन्नयायवैषम्यमुक्तम् । तम्मान यत्क्रत्वर्थत्वेन प्रतीतं तत्त्व त अत ४ ७ प्राभाकरैर्वारुणचतुष्कपालेष्टौ अञ्चदानम्य ' योऽश्धं प्रति गृह्णानि ' इति कर्तृपरयच्छब्दयुक्तवाक्ये म्त्ररसप्रतीतया नि एव प्रकरणत: क्रत्वपूर्वविपरिवृत्त्यमंभवात् । वैदिकम्य वैदि कमेव निमित्तमिति नियमस्य क्षामवत्यादिषु व्यभिचारान्त अश्वदानमात्रम्य निमित्तत्वं प्रतिपादयतो 'योऽश्धं प्रतिगृह्वा ति' इति वाक्यम्य बुद्धिसंनिधानरूपस्थानप्रमाणेन संकोचा योगात् । न च अश्वदानस्य पर्णतावद्व्यभिचरितक्रतुसंब न्धाऽॉस्त । यऽश्वदा: मह त सूर्यण' इत्यादिश्रुतप्रांतपन्नानां लौकिकानामश्चदानानां बहुलमुपलम्भान् । तस्मान् लौकिक वैदिकसाधारणयेन अश्चदानमात्रे निमित्ते पुरुषार्थतया इयमिष्टिरवश्यकर्तव्या सिध्येत । न तु क्रत्वर्थतयेति * दोषा. इत्यधिकरणोक्तक्रत्वथत्वनिर्वा हार्थम् इयमिष्टिः अश्वमहस्रदक्षिणावति पौण्डरीक श्रयन कृत्वाचिन्तयेदमधिकरणमित्युक्तम् । यन क्रत्वर्थव्याप यथा मस्ति । न वा हिंमानिषेधे तम्या: शेषित्वेन तद्वद्यापनेन. निषेधः क्रियत इति निषेध्यनिषेधयोः क्रत्वर्थपुरुषार्थत्वविषयैकरूप्य 3न अस्ति ४९ तन्नियम: । अत एव दर्शपूर्णमासप्रकरणाम्राते * नानृतं वदन्' इति वाक्ये प्रकरणबलान् निषेध्यनिषेधावुभावपि क्र त्वथ ग्राह्याविति क्रतूपयोगिद्रव्यादिसंपादनार्थतया अर्थप्राप्त क्रत्वर्थभवानृतवदनं निषेध्यम् , तन्निषेधोऽपि क्रतोरङ्ग न पुरुषाथ क्रतावैगुण्यम् । दर्शपूर्णम। नमध्येऽपि पुरुषार्थानृतवदने • यो नाम क्रतुमध्यस्थः कलखादीनि भक्षयेन् । न क्रतोस्तस्य वैगुण्यं यथाचोदितसिद्धितः' इति न्यायात् क्रतोर्न वै गुण्यं किंतु पुरुषप्रत्यवाय: इति निर्णीतं कत्रैधिकरणे।'मल वद्वासस। न संवदेत न सहासीत नास्या अन्नमद्यान्' इति दर्शपूर्णमासप्रकरण एव आम्रातेषु वाक्येषु निषेध्यानां नि षेधानां च तद अभ्यञ्जनमेव न प्रतिगृह्यम' इति अभ्यञ्जनशब्दोक्त स्रीमंगमरूपतया व्याख्या तत्वान् कथमपि न प्राप्रोति इति पुरुषार्थानामेव संवादादीनां निषेध्यत्वात् निषेधा अपि पूर्वोत्तरमीमांसा पुरुषार्था इति निर्णीतम * प्रागपरोधान्मलवद्वामस्म इत्यधिकरणे । तथा । यो ब्राह्मणायापगुरक्तं शतेन यातयान् निहनत्महस्त्रेण यातयाद्यो लोहितं करवद्यावत गाता नापगुर न करण एव श्रता निषेध्या निषेधाश्च प्रकरणात्क्रत्वर्था न इति दशपूर्णमामयारात्वज्याथमन्वाहायमात्रण ब्राह्मणान: व [न्धा मन्ववा कारफलकल्पनानौचित्यान प्रकरणादुत्कृष्टैरेतैर्वाक्यैः पुरुषा इत्याधकरण य व मर्वत्र निषेध्यनिषेधयोः क्रत्वर्थपुरुषार्थविषयैकरूप्यनियमो दृश्यते । एवं च “ न हिंम्यान' इति निषेधस्य क्रत्वर्थपुरुः षार्थोभयविधहिंसानिषेधरूपत्वे स्वयमप्ययं क्रत्वर्थपुरुषार्थो अथ निषध्यत्वमङ्गीकरणीयमिति । न्म वादनक्षत्रमाला । मामभक्षादि पुरुषार्थमपि श्रिन: । प्रतिषेधः क्रतोरङ्गमिष्ट: भवतीति क्रत्वर्थ संज्ञपनस्य पुरुषार्थनिषधाविषयत्वमिद्धयथ तळयावृत्तमेव हिंसापद प्रवृत्तिनिमित्तं वाच्यमिति । अथकादशा निषेध्यनिषधयो: क्रत्वर्थत्वपुरुषार्थत्वविषयवैरूप्ये गौरवान, लाघवानुरोधेन पुरुषार्थस्य निषध: पुरुषार्थः, क्रत्व धम्य निषध: क्रत्वर्थ:-इनि नदैकरूप्यनियमस्तावदौत्सर्गिकः । क्लप्तम्यात्सर्गस्य बाधकवति स्थल त्यागेऽपि अन्यत्र त्यागा न युज्यते । द्वितीयनियमस्य कचिद्वाधकोपनिपातेन त्याग ऽर्थे स्थितं, तेन क्रत्वर्थहिंसाया अपि निषध: क्रियत इत्य भ्यु राथै क्रत्वर्थपुरुषार्थान्यतरहिंसानिषेध एव वाक्यार्थ इत्यङ्गी. अथ द्वादशा ( ति--इति अतिप्रसङ्गाभावात् न क्रत्वर्थहिंसाब्यावृत्तं हिसि / आद्यनियमः कथंचिदौत्सर्गिको वाप्युत्प्रेक्षितुं शक्यः । द्वि तत्वम , तद्विरुद्धम्य पुरुषार्थनिषेधानां क्रत्वथैकरम्बितप्रति न च तदसिद्धिः, अपगोरणादिनिषेधानां पुरुषार्थानां निषे यकोटौ क्रत्वर्थनामपि अपगारणादीनामनुप्रवेशावश्यंभा णादीनां पुरुषार्थनिषेधे निषेध्यकाटावनुप्रवेशानङ्गीकारे क्रतु क्ता:. तेषां सर्वेषां पुरुषार्थतया निषेधः । तस्माद्राह्मणाय र्थनिर्णय आस्थेयः । अत एव । सर्वपरीदानान' इति सौत्रा प्रस वद्वाम म: ' इत्याधिकरणे पुरुषार्थतया निणते मलवद्वास:संव। दिपरिज्ञानोपायतया क्रत्वर्थत्वेन प्राप्तम्यैव मलवद्वासमा पत्न्या अन्यया वा मह वाय पुरुषार्थनिषेधनापि तद्मंम्प कदाचिन् क्रत्वर्थनया तदनु ष्ठानापत्त: । अनेनैव न्यायेन पुरुषार्थषु हिंमानिषेधादिषु अथ त्रयादशां षेध्यकोटावनुप्रवेशो वाच्यः. तथैव क्रन्वर्थत्वाविशेषान् पशुमंज्ञपन न्य हिँमात्वं तम्यापि निषेध्यकोटावनुप्रवठा: म्या त् । अत: तळवावृत्तमेव हिामधातुप्रवृत्तिनिमित्तं वाच्यमिति । क्रतुनिवृत्त्यर्थमनुष्टयत्वनापताद्विविधमम्नि । एकं लोकत: ५४ पकारकं क्रतूपयोगिद्रव्यादिराहित्यावस्थाविशिष्टस्य पुरुष म्यैव शेषभूतम् - यथा द्रव्यमपादनाद्यर्थमनृतवदनमलव द्वास:संवादादि । अन्यद्वैदिकं विधिसंम्पृष्टं क्रत्वङ्गभूतम पूर्वोत्तरमीमांसा यन्य व विधिविरोधापत्तेः: क्रतोरनिवृत्तिप्रमङ्गाच । ननु अनृतवद नम्य क्रत्वङ्गस्यैव निषध: कत्रैधिकरणेऽङ्गीकृत: । एवं हि तत्र अनृतवदननिषेधोदाहरणभाष्यम– ब्रीहिमयं स्मंकल्प्य न यवमय: कार्य इति । व्रीहिद्रव्यकेण पूर्णमासेन दर्शन वा। द्वताय तु द्वासोऽधिकरणे क्रत्वर्थम्यैव पत्रीसंवादस्य निषेध: पूर्वपक्षे म्मि द्धान्ते वा अङ्गीकृतः । म तु मलवद्वा स:संवादनिषेधः

नि स्मन्मलवद्वाससा न सवदत्त ज्ञात दशपूर्णमासप्रकरणगतवा १

• [

५ ५५ न्तरार्थः । 'न संवदत' इति वाक्यं तु पुरुषार्थनिषेधप रामित्येतावान्विशेषः । मत्यं तत्र वचनबलाद्रजोदिवसेषु क्र त्वङ्गपत्रीसंवादादित्यागेऽपि नास्ति तद्विाधिविरोध:, शुद्धिस मयषु चारिताथ्यन्त । क्रतुसादुण्यं च वचनबलात कचिन् पत्रीसंवादाद्यनपेक्षयैव । इह तु पशुसंज्ञपनम्य पुरु ननु इहापि नैतद्दोषद्वयमापतति । नथाiह– न तावद्विधि इष्टानिष्टा भय साधनत्वं विरुद्धम् , घृतपानाद: पुष्टयादिमहा दिम् पष्टानिष्टमाधनत्वस्य, यागाद: स्वगदितात्कालिककुशा दिरूपष्टानिष्टसाधनत्वस्य च दर्शनादिति चेन् । मैवम् ; नथा मनि * न हिंस्यान् ' इति शास्त्रस्य क्रन्वर्थपशुहिँमांशं अननु प्रापकत्वलक्षणाप्रामाण्यप्रसङ्गान् । “ प्रवृत्तिर्वा निवृत्तिर्वानि इत्युक्तरीत्या विधीनां प्रवर्तकत्वेनैव निपधानां निवर्तकत्वेनैव शास्त्रत्वम्य समर्थनीयत्वान् । न च पशुहिंसा क्रतुनिवृत्त्यर्थ प्रत्यवायपरिहारार्थं च वर्जनीया वा-इति विकल्पापाद. कतया पाक्षिकनिवर्तकत्वं संभवतीति वाच्यम्; तथा मति तद. पूर्वोत्तरमीमांसा [ अनिवार्यत्वान् । किं च हिंसानिषेधशास्त्रस्य क्रत्वर्थसंज्ञपन साधारण्ये विधिनिषधशास्त्रयोबध्यििवरोधोऽप्यापद्येत । तथा किं तु बलवत्त्वं च इष्टोपायानुष्ठानप्रयुक्तात्सर्वविधादनिष्टान् । यस्य तत्साध्यम्येष्टम्य अधिकत्वम् । तच्च मार्थवादेषु विधि र्थ प्रवृत्तेः स्तुत्यर्थवादैः स्तुतिरूपेण समप्येते । निरर्थवादेषु न निवृत्त्यौपयिकम , नात्कालिककुशादिकरराम्बितयागादिमा धार ण्यात ; किं तु बलवदनिष्टम्नाधनत्वम ; अत्र बलवत्वम् रुचिप्रयुक्तप्रवृत्तिप्रतिबन्धार्थ निन्दार्थवादैः निन्दारूपेण स्म मायन स्टयन वादनक्षत्रमाला । ५ ७) धकताविरोधोऽपि अनिवार्य: । तस्मान्न क्रत्वर्थसंज्ञपनम्य हिंमात्वेऽपि उक्तदोषत्रथभिया पुरुषार्थनिषधो न स्पृशति । ततश्च क्रत्वङ्गनिषेधः क्रत्वङ्गमिति नियमे बलेन स्थिते, वा क्यवैरूप्यभिया षोडशिग्रहनिषेधन्यायप्राप्त: क्रत्वर्थोऽपि नि षेधः न स्पृशति- इति न तब्द्यावृत्तहमिधातुप्रवृत्तिनिमित्त यम:, अम्यैव हिंसानिषधशास्त्रम्य पश्चसूनानान्तरीयकहिं सानिवर्तकत्वाभावान् । अत:– यथ। अम्य तदंश “पभश्च सूना गृहम्थम्य चुली पेषण्यवम्करः । ग्वण्डिनी तो गृहमेधिनाम ' इति कत्वेन शास्त्रत्वम-– एवं वैधपशुमंज्ञपनांशाऽपि रात्तत्प्रा णिवधोपदिष्टप्रायश्चित्तप्रवर्तकत्वेन शास्त्रत्वं निव्यूढं भवेन् इष्टप्राप्तः यदि तस्य हिंसात्वमभ्युपगम्येत । अतो न तावत् तम् हिंसात्वे तद्विधिनिषेधयो: प्रवर्तकत्वनिवर्तकत्वविरोधः । अः एव न क्रत्वनिवृत्तिदोषप्रसङ्गोऽपि, निषेधस्य क्रतुसंज्ञपनां निवर्तकत्वाभावात् । नापि तयाबोधयविरोध:, यत: निव त्यौपयिकेऽनिष्टसाधनत्वे अनुप्रविष्टं बलवदनिष्टं बहुविधम पूर्वोत्तरमीमांसा पूर्व गुरूपायानुष्ठाने अवश्यंभावि, ष्टमुच्यते । यदिष्टप्राप्रे: पूर्वभावि इष्टापेक्षया अपरम [[ अल्पतरम तदुभयं न बलवदनिष्टम ; बुभुक्षेो: पूर्वभाविपाकादिकंशानु मंधानेऽपि अनन्तरभाविस्वैरमंचारविरोधिश्रान्त्याद्यनुमं धानेऽपि तदुभयानुमन्या पाकप्रभृति यावदिष्टभोजनान्तः व्यापारे प्रवृत्तिदर्शनान् । बलवदनिष्टवानां ब्रयं निवृत्तिः प्रयोजकम ; न तु चतुर्थम ; तत् स्वपरिहारोपाये प्रवृत्तिप्रयो जकम-न खलु मूषकग्रहणार्थ गिरिग्वनने , निबोधलघु मार्गवत: पुरादेः प्राप्यर्थ मबाधगुरुमार्गगमने, तृप्त्यर्थं च भरणपर्यवसायिनि मधुवष संप्रत्क्तान्नभोजनेन वा कश्चित् प्रव र्तत । प्रवर्तते अतिरुच्यान्नोपस्थितौ किंचिदधिकभोजने, तत्प्रयुक्तमजीर्णादिकं लघुना प्रतिविधानौषधेन समाधास्यामि इति । एवं च निषधवाक्यै: निषध्य म्य अनिष्टसाधनत्व वादनक्षत्रमाला । नियन्तुं शक्यत तदर्थवाद: तन्मूलाक्षेपं वा क्रतुसंज्ञपनांशे तद्विध्यविरोधाय तत्कृतानिष्टम्य चतुर्थप्रकार एव बलवत्त्वे पर्यवस्थेन । न ऋकत्वर्थमंज्ञपनस्य हिंसात्वेन तन्निषेधातिक्रम प्रयुक्तदुरितानु बन्धित्वम्य अपरिहार्यत्वात् , तस्य तदननुबन्धित्वमिच्छद्भि भगवद्वादरायणमतानुसारिभिः तठद्यावृत्तमेव हिासिधातुप्रवृ त्तिनिमित्तं कल्पनीयमिति । निषधशास्राणां निवर्तकत्वं तावदौत्मर्गिकम । तदबुद्धिपू तस्मिन्निवर्तकत्वमप्यभ्युपगन्तव्यम् । अत एव खण्डिन्य। दिषु चक्षुषा प्राणिवधप्रसाक्तिदशेन पञ्चमहायज्ञानुष्ठानाव मंज्ञपनम्य बुद्धिपूर्वकप्राणिवधत्वान्न ततो निवर्तकत्वमपि नि षधशास्त्रस्याव इयमाश्रयणीयम् । तदा प्रागुक्तदोषत्रयमापन . शास्त्रस्य न निवर्तकत्वम; किं तु प्रायश्चित्ते प्रवर्तकत्वमा त्रम- इति क्लमं विषयीकृत्य प्रवृत्त पुरुषार्थानृतवदननिषेधशास्त्रे - तद्धि शास्त्रं ततो न निवतकम ; किं तु कलम ' वर्णेि नां हि वधा यत्र तत्र साक्ष्यनृतं वदेन । तत्पावनाय निवारयश्च रु: मारस्व तो द्विजैः ' इति स्मृत्युक्तप्रायश्चित्ते प्रवर्तकम । न च तदनृत वदनम् अविहितत्वान्न निषिद्धम् . सारस्वतचरुरपि नैमित्तिक तत्प्रायश्चित्तरूप इति शाङ्कनीयम; तम्यानृतवदनम्य पुरु षार्थत्वे * नानृतं वदन ' इति पुरुषार्थनिषधगोचरत्वावलयं भावान् । त्वयापि हि वैधाम्मिाया न विहितत्वान्निषेधागा न च इह तदुभयप्रमङ्गोऽम्ति । मारम्बतचरुरपि तत्प्राय श्चित्तरूप एव, “ तत्पावनाय ' इति पापनिवृत्तिफलमंकीर्न. नांशा इव निवर्तकत्वाभावेऽपि तदपनोदकप्रायश्चित्ते । वर्तकत्वमात्रेण शाम्रत्वं चरितार्थ भवन् । अतस्तदनुः ष्ठाने प्रायश्चित्ताभावमिच्छांद्भः तद्रावृत्तमेव हिांमधातु त्यागा न युक्त इति शङ्कापि निरस्त। ; बुद्धिपूर्वकान्नृत त्मर्गिकमिति क्रतुसंज्ञपनम्य हिंसात्वमभ्युपगम्य निषेधर्म फलतया शेषित्वेन शषशेष्यन्यतरोत्सर्गत्यागप्रमत्क्तौ शषोत्म । न तया प्राथमिकन निषधबोधेन सर्वहिंसाक्रमणे सति, तदनु स्मारण निवर्तनोत्सर्गत्यागस्यैव युक्ततरत्वात । प्राधान्यबल त्प्राथम्यबलाधिक्यम्य ' अमजातविरोधित्वादर्थवादो श्रत यच निषेधशारुत्राणां निषेध्यपगशब्दप्रतिपाद्ययावदर्थनिषधबा य युक्तं नरकदुःखम 'सुरापस्य ब्राह्मणस्योष्णामासिञ्चेयुः 3त्र मास्य मृत: शुद्धयति' इति शास्त्रविहितकामकृतसुरापान र्तव्ये स्वव्यापादने पूर्वकृतसुरापानप्रयुक्त नरकानुत्पत्त्यर्थ उ व्यापादनादिजन्यं दुग्निं लघुना उपायेन निवर्तयितुं शक्यम । न वा मृतन पश्चान नदुभयनिवर्ननोपायभूतं गुरु वा किंचिदनुष्ठातुं शाक्यम ; येन कयाचित्प्रायश्चित्त क्रियया स्वव्यापादनादिजनितदुग्निमपनेऽयामि इति तद् लक्षीकृत्य तस्मिनुभयम्मिन्पुरुषः प्रवर्तन; तदनुसारेण हिंमासुरापाननिषधशास्त्रयास्तदशा निवर्तकत्वात्सर्ग परि त्यज्य तत्प्रायश्चित् प्रवर्तकत्वमात्रं परिगृह्य श्रुतनिषेध्यप तस्मात्तदा हिंमानिषेधशास्त्रम्य वर्णिनोत्पर्गत्याग यकः आव शाम्त्रेष्वाहय दाषाभावम्मरणान् । तस्माद्विमा निषेधशास्त्र ६४ वायामात सां पुन: क्रत्वर्थनिषेधप्रतियोगित्वेन गृहीत्वा प्राथमिकोत्स गर्गस्य सर्वात्मना त्याग न भवतीति लोभान् कृत्वर्थहिंसानि षेधस्यापि अहिंसावाक्यार्थत्वस्वीकारे प्रागुक्तवैरूप्याद्यापत्ति तस्मात्क्रत्वर्थमज्ञपनस्य हिंमात्वेऽपि न्यायतो हिंसानिषधशा अथाष्टादशी --. व - मरान्तप्र न हिंस्यात्' इति पुरुषार्थहिंसानिषेध हिंसामात्रम् प्रथमं निषध्यत्वप्रतीतौ यत्र मरणान्तप्रायश्चित्तादौ निषेधशा त्वमात्रेण कत्वर्थहिंसांशस्यापि तत्यागो न युक्त : । तत्र प्राय श्चित्तप्रवर्तकत्वेनापि निषेधचारिताभयात् । न हि सामान्य न अन्यस्यापि त्यागो युक्त: । तथा सति आग्रयणदक्षिणाम् । वत्से चोदकप्राप्तानामन्वाहार्यधर्माणां मध्ये पाकस्य दक्षिण रूपवत्सनाशप्रसङ्गात् तत्यागे मति तदृष्टान्तेन तथाभूतबाध करहितस्य अन्यस्यापि तद्धर्मस्य त्यागप्रसङ्गः । तस्मात्क्र त्वर्थहिंसाया अपि पुरुषार्थनिषेधः प्राप्रोतीति तमनङ्गी कुर्वद्भिः तत्परिहाराय तद्यावृत्तं हिमिधातुप्रवृत्तिनिमित्तं वादनक्षत्रमाला । वान्यामात अथैकोनविंशतितमी दृष्टान्तसद्भावमात्रेण क्रत्वर्थहिंसायाः पुरुषार्थनिषेधे निषेध्यकोटिबहिर्भाव उच्यते ; किं त मरणान्तप्रायश्चित्ता दिव्यावर्तकविशेषणक्रोडीकृतत्वेन । नथा हि-मरणान्तप्रा यश्चित्तं सर्वस्वारकत्वङ्गस्वात्मव्यापादनम आहवाभिमुखवश हननम्-– इति बहूनि हननानि पुरुषार्थहिंसानिषेधे निष पबहुविशेषणेोपादाने गौरवम् ; एकेन रूपेण सर्व व्यावर्त नीयहिंसाजातं क्रोडीकृत्य तळयतिरि त्वरूपैकविशषणापादाने लाघवामिति तथा तावत्क्राडीकार करुपसंभवे तत्क्राडीकृत

यितुमुचितम् । संभवति च अत्र तथाभूतं रूपं वध्यानुग्रहप र्यवसायित्वम । अनुगानं हि तन् मर्वत्र ; मरणान्तप्रायश्चित्त ६६ महापातकनिवर्तकत्वान्न , मर्वम्वार स्वात्मव्यापादनः, तत्साध्यम्वर्गार्थत्वात, आहवाभिमुबचारस्तेनहतानाम: द्वाविमौ पुरुषौ लोके सूर्यमण्डलभेदिनौ । परित्राड्ब्रह्म ष्ठश्च रणे चाभिमुरवो हत:' ' राजभिः कृतदण्डास्तु त्यक्त्र पापानि मानवाः । निमेला: स्वर्गमायान्ति सन्तः सुकृतिन ' म्तन: प्रकोणकशा मुसली राजानांमयात्कमाच वधमाक्षाभ्यामन्नन्नेनम्वी राजा' इत्यादिस्मृत्यनुः गेण वध्येष्टसाधनत्वात् । न च रूपेण क्रत्वर्थहिं ।ः यथा । पूर्वोत्तरमीमांसा ( { दान्तपारगम । निहत्य धूणहा न स्याद्हन्ता भ्रणा याद रितोषः, तदा तेषामनुपदिष्टवैशेषिकप्रायश्चित्तत्वे यनुज्ञातत्वं क्राडीकारकमम्तु । तथा च उक्तधर्मक्रोडीकृत तियोगिकोटेब्यवर्तिता भवति ! पुन: क्रत्वर्थहिंसाया क्रत्वर्थनिषधो निषधशास्ररुयार्थ इति स्वीकारे प्रागुक्तवैः वादनक्षत्रमाला । प्यादिदोषापत्ति: । एवं न्यायत एव क्रत्वर्थहिंसाया निषेधा वदविवादम । तन्न प्रथममेव हिामधातुप्रवृत्तिनिमित्तसंकोच नेन वा पश्चाद्वाधको५ िनपातेन वा– इति विचारणायाम गौरवं स्यात्- इत्यता लाघवानुमान अथैकविंशतितमी पादकमन्त्रम्वारम्यानुमा। ६७ प्रतिनिमित्तमंकाचपक्ष पजीव्यहिासिधातुशक्तिग्रहकाले लाघवेन मरणान्तप्रायश्चित्ता दिव्यावर्तकविशेषणरहितम्य तत्प्रवृत्तिनिमित्तत्वावधारणे पूवात्तरमामासा पगौरवपरिहारार्थमिह प्रवृत्तिनिमित्तसंकोचकल्पनेन क्रत्वर्थ निषिद्धम्पशघ्राणादिकाया: पैष्टया: सुराया: ग्रहणं न प्रहणं पानं न पानम. अश्वमेध राजानुज्ञया अश्वसंरक्षकैः क्रिय अश्वमेधविषयमन्त्रब्राह्मणकल्पादिवेदिनां ब्राह्मणाना तन्मान हरणम् , वामदेव्यापामकम्य प्रार्थयमानसर्वयोषिदपहरणं पगमप्रसङ्गान् । तस्मान यथा । यदाहवनीयं जुह्वति' इत्याह अस्य पदे पदे जुहोति' इति ' आवृश्चने जुहोति' इत्यादिवाक्य ते ; न तु तम्य नदतिरिक्तहोमे शक्तिसंकोचः क्रियते एवमिहापि स एव न्यायोऽनुसरणीयः । तथा 'न वा उवे तन्म्रियसे नरिष्यसि ' इत्यादिमश्रस्वारस्यानुः । सरणमप्ययुक्तम, क्लप्रवृत्तिनिमित्तानुसारण ' अहिं सन्सर्वभूतान्यन्यत्र तीर्थेभ्य:' ' आरण्यानुत्सृजन्त्यहिंसायै ' रेण च क्रत्वर्थसंज्ञपनादीनामपि हिसिधात्वर्थत्वस्थितौ, तदनु सारेण न म्रियसे' इयौपचारिकप्रायपाठानुसारेण रिप्यसि' इत्यम्यापि औपचारिकत्वस्यचित्यात । तस्मान् अ ६९

वलाभान् तस्या: क्रत्वर्थनिषेधस्यापि अहिंसावाक्यार्थत्व म्वीकारे वैरूप्यादिदोषापत्ते: तम्यैव तद्वाक्यार्थत्वाभ्युपगमश

1. ायाश्च शीघ्रप्रतीतपुरुषार्थहिंसानिषेधविषयत्वौचित्येन अन

चकाशीकरणान्त क्रत्वर्थस्मंज्ञपनस्य हिंमात्वेऽपि न निष यत्वप्रसक्तिरिति न तद्रावर्तकहिमिधासुप्रवृत्तिनिमित्तकल्प नागौरवमुररीीकरणीयम– इति सिद्धं मदीयमनुमानं नाप्र हिं मात्वम् '-इति भाष्यं तु औपचारिकाहिंमापरम , हिंसाया मन्याः मुरव्याहिँमात्वानुपपत्तेः । 'हिंसायाः '–इत्यनुवादेन हि वस्तुतो हिंसात्वाभ्युपगमः स्फुटीकृतः। ' नम्मान्न अपठावो वा अन्ये गोऽश्रेभ्य: पशवः' इति पशुत्वेनानूदितानां गवाश्च पूर्वोत्तरमीमांसा व्यतिरिक्तानामपशुत्वोक्तिवन्- इयमहिंसात्वोक्तिरौपचारिक इत्येव युक्तम् । अत एव अत्राधिकरणभाष्ये * हिंसारूपं ि पप्राणविमोचनम्'–इति जगदनुग्रहार्थम्यापि प्रलये मर्व इति द्विसिधात्वर्थवादः ।। २ ।। -- ता- इत्यव गुणगुण्येकशाक्तिवादः । लादिगुणव द्रव्याणां नीलादिशाब्दवाच्यत्वम * सर्वत्र प्रमिद्धो दनार्थ दृष्टान्ततया उपात्तं व्यवस्थापयितुं नीलादिशब्दा: गणय। शक्तिभ्रमेण वा प्रयुज्यन्त – इति नैयायिकादिमतं न्वाय तत्र नीलघट: नीलत्व जाति ५ वृत्तनिमित्तकन य। नील वाच्यम्- यथा नीलरूपम– इति प्रथमा कक्ष्या । घटा न नीलत्वजानिप्रवृत्तिनिमित्तकतया नीलशान्दवाच्य:, नीलग्रूपान्यत्वान् , यन् नीलरूपायन . न न नीलन्वजानि प्रवृत्तिनिमित्तकनया नीलशब्दवाच्यम-यथा शुकुरूपम; नी म्मान् न नीलत्वजातिप्रवृत्तिनिमित्तकतया नीलशब्दवाच्य इति द्वितीया ।। पूर्वोत्तरमीमांसा शब्दप्रवृत्तिनिमित्ताश्रयस्य तद्वाच्यत्वाभावानुपपत्तेः तृतीया ।। इत मतुपा लुगनुशासनं विरुध्येत । अतो वाद्यनुमानम् अप्रयो ति चतुर्थी द्विविधा हि गुणशब्दा:-द्रव्यपर्यन्ता गुणमात्रविश्रान्ताश्च नीलम उत्पलस्य ' ' नीलमुत्पलम --इति द्विविधव्यवहा रदशनान । तथा च यथा द्रव्यवाचिनां नीलादिशब्दानां गुणपरत्वविवक्षायां नैल्यं नीलत्वं नीलिमा–इति भाव प्रत्ययः, तथा तेषां गुणवाचिनां द्रव्यपरत्वविवक्षायां मतुप्प्रत्ययाऽपि भवन् अय पुरुषः पुण्य अयं पापः' ' अम्य पुण्यम अम्य पापम् ' ' पुण्य: पुण्येन कर्मणा भवति पापः पापेन वेन तद्धर्मिपयेन्तत्वेन च द्विविधानां मध्ये धर्माधर्ममात्रवा चकानां धर्मिपर्यन्तत्वविवक्षायाम “पुण्यवान' * पापवान इयादिमतुबन्तव्यवहार: । तथा अत्रापि तत्प्राम्रौ तलोपानुठा ७३ अथ पयन्त ननव्या: ; न तु मतुबन्ततया- ठात मध्यान्न । अन्त माश्चात्त्वविशेषणं गौरवान्न निवेशनीयम-– इति नाप्रयोजकं पठा गुणवाचिनामेव नीलादिशाब्दानां तद्वत्सु द्रव्येषु लक्षण या प्रयागसंभवान् न तेष्वपि शाक्ति: कल्पनीया, गौरवान् । या प्रयोक्तव्या:, न तु मतुबन्ततया– इति लक्षणानियमा थेमेव गुणपरनीलिमादिशब्दनिष्पत्तिरांप उपपादनीयम् । लक्ष्यमाणद्रव्यपरनीलादिशब्दान्न भात्रप्रत्ययेन उपपादनी या । अतो मतुब्लोपानुशासनानुरोधेन लक्षणीयद्रव्यानि सङ्गवारणाय साक्षात्वविशेषणापेक्षणान् वाद्यनुमानमप्रया पूर्वोत्तरमीमांसा गुणशब्दानां गुणिषु शक्त्यन्तरकल्पन हि गौरवं भवेत् । श्रयमात्रे शक्तिरिति लाघवापनीतैकधर्मावच्छेदेन गुणेषु गुः णिषु च एकशक्तिग्रहणपक्षे क गौरवप्रसक्ति: । यद्यपि अ गौरवं न दोषः । तस्मान् नीलादिशब्दप्रवृत्तिनिमित्त क्षात्त्वं न निवेशनीयम् । नापि मतुब्लापानुशासनं लक्षणा अथाठमा लुगनुशासनं लक्षणानियमार्थम् – इत्येव उपपादनीयम् ब्दवाच्यत्वापत्त: । न च प्रवृत्तिनिमित्तं प्रति अपृथक्कृमिद्धः श्रयत्वं विवक्षितमिति नातिप्रसङ्ग इति वाच्यम् ; अपृथक् मिद्धिर्हि न तावत् द्वयोरेकस्य अपराश्रयत्वनियति:, तत्त ट5 श्रितत्वनियमाभावात् । नापि सति धर्मिणि तदाश्रयत्व मपाकनिहिते नीलरूपनाशेनैव तम्या: मत्यपि घटे तदाश्रि धम्याश्रितत्वनियति: अपृथक्मिद्वि:, माक्षान्नीलत्वजात्या अये कथं च घटस्थ । । हि म्पत्वादीनां नीलत्वादीनां च द्रव्यात्पृथक्मिद्धिमदमत्त्वे णमेव निने नीयम् । लुगनुशामनं च लक्षणानियमार्थमि यवोपपादनीयम् । नम्मादप्रयोजकं वाद्यनुमानम् . ५-यनु { | अथ नवमी घटत्वस्य भूतल रूपत्वन्य रूप च अाश्रय एव न भवात,

• घटो भूतलम' ' रूपं घटः ' इत्येवमादिव्यवहारादिरूपस्य

पूर्वोत्तरमीमांसा त्रम् अश्रयद्वारा भवत्याश्रय मात अथ दामा [क तु यस्य तत्रापि आश्र यथ इहापि योजनीयम । तस्मात् न माक्षात्त्वं निवेशनीयम नापि लुगनुशासनं लक्षणानियमार्थमित्युपपादनीयम् । अत नाप्रयाजक वाद्यनुमानम , प्रत्यनुमानमव अप्रयाजकामान । तथा। यदि घटभूतलादिकं रूपत्वघटत्वाद्याश्रयो न भवति तथा त्वग्राहकप्रमाणाभावान , तर्हि घटादिकं नीलत्वाद्याश्रयोऽपि नीलो घटः' इत्यादिव्यवहारोऽम्तीति चेत् ; न, स हि मतु ब्लोपानुशासनानुसारेण मतुप: प्रयोगे यावानर्थः, तावन्त मर्थ द्रव्यपरम्य नीलादिशब्दस्य गमयति । मतुप्प्रयोगे द्रव्यभ्य नीलत्वाद्याश्रयगुणाश्रयतैव तदर्थो भवेन् ; न तु नीलत्वाद्याश्रयता । अत:- यथा 'दण्डी पुरुषः' इति व्यव हार: पुरुषस्य दण्डत्वाश्रयत्व न प्रमाणम् , तथा 'नीलो त्यादिव्यवहारोऽपि घटस्य नीलत्वादाश्रयत्व अत कारणकारणरीतिं परित्यज्य आश्रयाश्रयमात्रम आश्रयद्वारेण आश्रयो भवति– इति वादिनो रीतिराम्थेया । तामेव गीतिमनुरुध्य प्रतिवादिना अतिप्रसङ्गवारणाय लक्षणानियमा . अथैकादशी घटादीनां नीलत्वाद्याश्रयत्व प्रमाणाभावाऽसिद्ध:, नीला घट: ' इत्यादिप्रतीतिव्यवहारसद्भावान् । न हि * नीला गुण: ' इत्यादिप्रतीतिव्यहारयोश्च * नीला घट: ' इत्यादिप्रती निव्यवहारयोश्च मात्रयापि विशेषमीक्षामहे । येन गुणविषयौ तौ नीलत्वाद्याश्रयगोचरौ, गुणिविषयौ तदाश्रयाश्रयगोचगै इति वैषम्यं कल्प्येत । उभयविषययोरपि तयार्विशेषाभावा दव हि तौ प्रमाणीकृत्य गुणगुणिनोः केचिदत्यन्ताभेदं मन्यन्ते । अन्ये 'घटम्य नीलो गुणः' इत्यादिप्रती. ७५ ८ त्यन्नभेदवादिनश्च– कथं तर्हि * नीलो घटः' इत्यादि . प्रतीनिव्यवहारौ इत्याशङ्कय मतुब्लोपान् अभेदोपचाराद्वा पूवात्तरमामासा अत्यन्तनिरालम्बनं स्यान् ; अभेदोपचारवर्णनमपि विरुध्ये. तया न्तप्रयोगो न कार्य इत्येतदर्थमित्येव युक्तम् । नैवम 'घट भूतलम् रूपं घट: ' इत्यादिप्रतीतिव्यवहारौ यौ घटभूतलादीनां म्पत्वघटत्वाद्याश्रयत्वे प्रमाणीभवेताम् न च * बर्हिषि हवींष्यास्पादयति ' इति वचनानुमागेण मा क्षाद्भर्हिराश्रितानां हविषां बर्हिराश्रयभूता वेदिपि आश्रय इत्यत्र– यथा “वेद्यां हवींष्यासादयति' इति वचनम् , केवल मिति ।। अथ द्वादशी लौकिकद्रष्टिश्च प्रम।णम- तथा इह किंचित्प्रमाणं दृश्यते प्रत्यनुमानमवाप्रयाजक रूपत्वस्य घटाश्रयत्व इव घटत्वस्य भूतलाश्रयत्व इव च नीलत्वभ्य घटाश्रयत्वेऽपि प्रमाण। भावो न सिद्धः, गुणवि लोकत: स्पष्टं ७९ तद्विशिष्टवैशिष्टयविषयौ–इति विशेषम्य अवश्याभ्युपगन्त व्यत्वान्न । अन्यथा 'नीलः स्फटिक: ' ' पीतं सुवर्णम् ' ' उष्णं मालिलम ' इत्यादिप्रतीति व्यवहारे म्फटिकसुवर्णमलिलानामपि नीलत्वपीतत्वोष्णत्वादिजात्याश्रयता पत्या नीलपीतोष्णादिशा न हाय इन्ति व्लापानुशामनं च लक्षणानियमार्थमित्युपपादनीयम । तस्मा गुणविषययारि च द्रव्यविपययापि नीलादिप्रनीतिव्यव ह्रया: नीलत्वाद्याश्रयतायां प्रामाण्यमुपपद्यत एव । 'नील ८ ८० पूर्वोत्तरमीमांसा स्फटिकः' इति प्रतीतिव्यवहारयोस्तु भ्रान्तितन्मूलव्यव हाररूपत्वात् न तस्यां प्रामाण्यं प्रसज्यते– न हि म्फटिक: संनिहितेन्दीवरादिनीलिमगतनीलत्वस्य साक्षाद। श्रयः । नापि परंपरया, नीलिम्रः तदाश्रयस्येन्दीवरस्य द्वारस्य आश्रितत्वे यथा च द्वारस्य अपूवमदत कल्प्यत ; न तस्य स्वगकारणत्वमाप । एव च न्तिरूपेति नीलत्वाश्रयतायां तस्या: तन्मूलव्यवहारस्य च प्रामाण्याभावमात्रेण कथम * नीलो घटः' इत्यादिप्रतीतिव्य वहारयोः स्वत: प्रामं प्रामाण्यमपैति । “ पीतं सुवर्णम' इति प्रनीतिव्यवहारौ तु पीतिमाश्रयतायां प्रमाणमेव । पीतिमगु ब्दवाच्यस्य तैजमांशाम्य अनङ्गीकारान्त ; नैमित्तिकद्रवत्वम्य जतुवन्त पार्थिव एव उपपत्तेः । न हि दुतसुवर्णमध्ये पार्थिः यन्न द्रवत्वाश्रयभूतमन्यत् कल्प्यत । प्रत्युत 'पात द्रुतम् { वृत्तेरपि तदीयद्रवत्वन अत्यन्तानलसंयुक्तवत्ररूपापरावृत्तेरिव वस्तुम्व भावेन वा उपपत्तेः । सुवर्णस्य पार्थिवत्वेऽपि अत्यन्ता नलसंयोगेन तदीयद्रवत्वम्य वज्ररूपम्येव अनुवृत्तेरपि वस्तु स्वभावादेवोपपत्तेः । अथवा सुवर्ण तैजसमेवास्तु दृश्यमानस्यात्यन्तपीतिम्रः । यदन्ने रंहितं रूपं तेजम स्तदूपम्' इति श्रुतैौ तेजोरूपत्वेन प्रनिपन्ने लौहित्य एव अवान्तरविशेषत्वोपपत्त: । श्रुतिषु ते ोऽबन्नरूपत्वेन वर्णि लोहितशुकृष्णवर्णेभ्योऽतिरिक्तम्य रूपम्याप्रामाणि कत्वान् । गुरुत्वमपि कर कावस्थे जल काठिन्यमिव नन् भाव पार्थिवांशागतपीतिम्रा अभिभवादिति ८ १ अन्यत्र दृष्ट एव भावकत्वं छष्टम् । एवम * उष्णं जलम् " इति प्रतीतिव्यवहारा वरहितस्यापि पार्थिवस्य घृतलाक्षादेद्रवत्ववन स्वत: शीत तत्र तेजोऽन्तरोत्पतिकल्पनाया गौरवपराहतत्वात् । न हि अय:पिण्डारूढवह्निवत् अतितप्ततैलोद्भतवह्निज्वालावञ्च तप्त जलसंयुक्तं किंचित्तजोऽनुभूयते । तस्मात् * नीलो घटः इति प्रतीतिव्यवहारयेोनीलत्वाश्रयतायां प्रामाण्यस्य दृष्टा. न्तापन्यासेन प्रतिक्षेप्तुमशक्यत्वात् प्रागुक्तरीत्या वाद्यनु पूवात्तरमामासा अथ चतुदशा नीलम्फटिकादिइष्टान्ता: प्रतिवादिनो नैयायिकस्य मतम नुस्मृत्य उपन्यस्ता प्रतीतिः परंपरासंबन्धेन संनिहितोपाधिगतनीलगुणवैशिष्ट्रय विषया प्रमैव । तथा ' पीतं सुवर्णम' इति प्रतीतिः तैजमे सुवर्णे तदुपष्टम्भकपार्थिवभागगतपीतगुणवैशिष्टयविषया । । न च [त ब्देन गृहीता: * नीलं वस्रम् ' ' लोहितं काष्ठम' इत्यादिप्रती तिव्यवहाराः। न हि वस्त्रं रञ्जकद्रव्यावयवानां काष्ठम् य। शाम्य वह्नवा नाश्रय इति वक्तु शक्यम । तस्मात् वाद नापि तन्मतसिद्धदृष्टान्तानुसारेण द्रव्यविषययोनीलादिप्र नीतिश्रयवहारयो: नीलत्वादाश्रयत्वविषयताभिमानम्त्यक्तव्य उत अथ पश्चदशी • नीलं वस्रम ' इस्यादिप्रतीतिव्यवहारा अपि नीलत्वा ॥श्रयताविषया एव न ; किंतु भ्रान्तिरूपा: . अनीलमेव रञ्जकद्रव्यसंयोगान्नीलं भासते' ' अलोहितमेव काष्ठ तदुपारूढवह्निसंपकलोहितं भासते ' इति विरुद्धप्रतीति यवहारया: तत्प्रतीतिव्यवहारदशायामप्यनुवृत्तेः । न चै. म प्रतीतिव्यवहारौ स्तः । • घटो नीलगुणा न भवति – इति तीनिव्यवहारौ तु नीलत्वाश्रयताबाधकौ, गुणत्वाभावेन वारिता'यान । तस्मादबाधितौ प्रतीतिव्यवहारौ घटम्य लित्वाश्रयतायां प्रमाणीभवतामव- इति । अथ षोडशी नीलत्वजात्याश्रयत्वविषयतायामबाधितौ नौ प्रतीति व्य हारौ- इत्येतदमिद्धम . इहापि बाधकमद्भावान् । राथाहि-८४ पूर्वोत्तरमीमांसा क्तयौगिकार्थप्रतीतिमद्भावे हि तलोपानुशासनं सार्थकं भवन अत एव । पञ्चाला नाम केचन क्षत्रिया: तेषां निवासी नपद: '–इति विवक्षायाम • सोऽम्य निवास: '—इत्यर्थे प्राग्दीव्यनीय: प्रत्ययो भवति–इति मत्वा * तस्य जनपद लुप्' इति यल्लापानुशामनं जरद्वैयाकरणै: कृतम् ; तन्न क शेषस्यैव प्रतीत्युदयादिति दूषितं पाणिनिना : लुब्यः गाप्रत्याख्यानान्' इति सूत्रेण “ अशिष्यम' इति पृवं. अन्यद्राधकम- अरुणाधिकरणे हि : अरुणया पिङ्गः क्ष्यैकहायन्या सोमं क्रीणाति' इति श्रुतिगतस्य अरुणापदम् अरुणिमगुणपरत्वमङ्गीकृत्य अरुणिमगुणैकहायनीद्रव्योभय साधनकक्रयभावनाविधिः अङ्गीकृत: । स तु गुणवचनान गुणमात्रशक्त्यङ्गीकारे संगच्छते । अरुणाशब्दस्य पिङ्ग । तस्य गु वादनक्षत्रमाला । णिसाधारणशक्तिपक्षे तु सम न संगच्छते, श्रुत्यविरुद्धस्य वाक्यप्रमाणम्य उपेक्षानर्हत्वात् । तस्मात् “ नीलो घट: । ८५ यत्व नालत्वाश्रयत्व च प्रमाणाभावस्तुल्य इति । द्भावन भ्रान्तित्वापत्ते: तत्प्रामाण्यमभ्युपगच्छता विशिष्टवै शिष्टयविषयत्वमेवाभ्युपगन्तव्यम । तस्माद्रटस्य रूपत्वाश्र मतुटलापानुशासनस्वारम्यभङ्गस्तावन् न बाधक:, ' ना लो घट: ' ' नीलो गुण: ' इति प्रतीत्यारविशेषानुभवाविरो विशिष्टद्रव्यप्रतीति:, अन्यत्र नीलत्वादिविशिाष्ट्रव्यप्रतीति युभयवाचकत्वेऽपि अरुणावाक्ये गुणिपरिग्रहे विभक्तः शब्दसाधुत्वमात्रार्थतया वैयर्य म्यान् ; गुणिगनकरण कारकत्वस्य समानाधिकरणपदान्तरगततृतीयाविभक्तिलन्ध वान् । न च गुणपरिग्रहेण तद्रतकरणकारकत्वार्थकतया मार्थकत्वे संभवति वैयथ्र्याङ्गीकारो युक्तः । न च द्रव्यै कपरपिङ्गाक्ष्यैकहायनीपदगतविभक्तिद्वयवन् अनन्यगनिक ८६ पूर्वोत्तरमीमांसा त्वमास्त । अरुणापदस्य गुणाथत्वपारग्रहण तत्साथकत्व श्रुतिविरोधेन वाक्यबाधनमुचितमालोच्य पूर्वमीमांसकै : गु माश्रित्यैव विभक्लयर्थभ्य विशेषणम्संक्रान्ति: इष्यते । तस्मान् बाधकाभावेन * नीलो घटः' इति प्रतीते: * नीलो गुण इति प्रतीतेरिव नीलत्वाश्रयतायां प्रामाण्यमुपपद्यत एव अतो घटम्य नीलशब्दप्रवृत्तिनिमित्ताश्रयत्वान शब्दवाच्य त्वप्रयोजके प्रवृत्तिनिमित्ताश्रयत्वे माक्षात्त्वविशेषणम्य गौरव पराहतत्वाच्च नीलशाब्दप्रवृत्तिनिमित्ताश्रयम्य घटस्य नीला अन्येऽपि रू विशेषवाचिनो रसगन्धविशेषवाचिनश्च गुण गुण्येकशक्तिमन्त: प्रत्येतव्या: ।। इांत गुणगुण्यकशांक्तवादः ॥ ३ ॥ गुणगुण्यनेकशक्तेवादः । अथ एष गुणवचनानां शब्दानां गुणगुणिनोर्भिन्ना श क्तिरिति सैद्धान्तिकं पक्षान्तरमाश्रित्य कथा प्रस्तूयते - नीलगुणाश्रयो घटो नीलशब्दस्य वालयः, घटनीलगुणा- न्याप्रतियोगिकाभावप्रतियोगित्वान् , यो घटनीलगुणान्या- प्रतियोगिकाभावप्रतियोगी, स नीलशब्दवक्रयः -- यथा नीलगुण:-- इति प्रथमा कक्ष्य । । अप्रयोजकमिदमनुमानम , नीलगुणस्य नीलशब्दप्रवृ तिनिमित्तनीलत्वजान्यश्रयत्वेन नीलशब्दवाच्यत्वेऽपि घटस्य तदनाश्रयत्वेन नीलशब्दवाच्यत्वोपपत्त । तस्मात घटो न नीलशब्दवाच्यःनीलत्वजान्यनाश्रयत्वात . यो नीलत्व- जात्यनाश्रयः, स न । नीलशब्दवालयः —यथा शुक्छगुणः । नीलशब्दवाच्यत्वभवत्ययनलवजयन'अग्रत्ववांश्च अ यम , तस्मान न नीलशब्दवाच्यः—इति ऐतीया कक्ष्या ॥ न अप्रयोजकमिदमनुमनम , नीलत्वजातिवन् नील- गुणस्यापि नीलशब्दप्रवृत्तिनिमित्तत्वेन तदाश्रयस्य नीलश ८८ पूवोत्तरमीमासा ब्दवान्यतया अव्याहतत्वत । त्वदनुमनमेव अप्रयज कम , घटस्य नीलत्वानाश्रयत्वेऽपि नीलशब्दप्रवृत्तिनिमि त्तान्तरश्रयत्वेन तद्वाच्यत्वापपत्ते:--इति तृतीयाय ।। त्वदनुमनम अप्रयोजकमेव, लाघवात् नलत्वजTत. मात्रम्य नीलशब्दप्रवृत्तिनिमित्तत्वोपपत्तौ तया अक्रोडीकृता न नीलगुणानामपि तत्प्रवृत्तिनिमित्तत्वकल्पनायोगात् । अत एव मदनुमन न अप्रयोजकम , प्रवृत्तिनेिमेत्तनाश यस्य । तद्वाच्यत्वयोगात–इति चतुर्थी । मदनुमन तावत न अप्रयोजकम् , ‘नीलो गुणः’ इति व्यवहारात् गुणगतनीलत्वजातेरिव ‘नीलो घटः’ इत व्यवहारात तदातनीलगुणस्याप तत्प्रवृत्तिनेिमत्तत्वकल्पना वश्यंभावन ; व्यवहारमनुरुध्य प्रवृत्तिनिमित्तकल्पनौचि त्यात् । अत एव त्वदनुमानमप्रयजकम , प्रवृत्तिनिमित्तञ्च यस्य तनयत्वपपत्त:—-इति पञ्चमी ।। त्वदनुमानं नावन अप्रयजकमेव, नीलशब्दस्य व वलयनोलगुणसंबन्धन घटे लक्षणय। ‘ नीलो घटः’ इति व्यवहारपपत्त तत्रापि नीलशब्दस्य शक्त्यन्तरकल्पने ग. रवत् । अत एव मदनुमानं न अप्रयाजकम , प्रवृत्तेिनाम वादनक्षत्रमाला । ८९ तानाश्रयय शब्दवाच्यतय व्यहतत्वात्~ इति षष्ठं । अथ मरुभ ग्रदे नालदशब्दान द्रव्ये लक्षण। यत् , तदा ' वण दृढादिभ्यः ष्यञ् च' इति पाणिनिसूत्रेण वर्णवचिभ्यो नीळ- दिशब्देभ्यः ‘ तस्य भाव '– इत्यर्थे विहितौ यज्ञिमनिचौ । प्रत्यय नलदगुणस्य भाव नलत्वादित भवताम । नीलदिद्रव्यस्य भव नीलादिगुणे त दृश्येते- घटस्य नेल्य नलमा इति हि लोक नलदगुण एव उच्यत । अत: नलदशब्दान द्रव्यवचकत्वमवश्यमभ्युपगन्तव्य मिति द्रव्ये तेषां शक्तिकल्पनं न गौरवेण त्यक्तुं शक्य त~ - इति ।। अथ अष्टमं कक्ष्य वैयाकरणै: नीलादिशब्द: कवलः लुप्तप्रमतुबन्ताश्च – इति द्विविधा: इयन्ते । तत्र आद्य: गुणेषु, द्वितीया: तद्विशिष्टद्रव्येषु च प्रवर्तन्ते । तदिह वर्णदृढादिसूत्रे नीला- दिशब्दः केवलः धर्मविषया ग्राह्याः, द्वितीया: धर्मिविषया । व~ इति संदेहे । धर्मिपरदृढदिशब्दसाहचर्यात द्वितीया एव प्राह्य इति च तंरेिष्यत । एवमकल्पितनित्यशब्दस्वरूप- परज्ञानार्थ चित्रतुरगन्यायेन कल्पितप्रकृतिप्रत्ययतलोपादिपूर्वोतर मीमांसा युक्तानित्यशब्दनिष्पादने वैयाकरणैः । प्रवृत्त: मतुब्लपस्य व्यवहृतवऽपि वस्तुतत्वमनुरुध्य मिद्धशब्दानामेव अर्थनिर्णये प्रवृत्तैः न्यायविद्भिः न्यायानुसारेण शब्दार्थनिर्णयः कार्यः । तदनुसरण च मतुब्लपस्य वंयकरणकल्पतत्वान कवल। एव नीलादिशब्दः गुणेषु गुणिषु च प्रवर्तन्ते --इत्यभ्युप गन्तव्यम् । ततश्च लाघवत् गुणवचनामव तष शुषु लक्षणया प्रवृत्त्युपपत्तः गङ्गादिशब्दानां तीरादिष्विव-तष गुणेषु शक्त्यन्तर न कल्पनयिम । ननु गुणवचनमव नीलादिशब्दनां गुणिषु लक्षण चेत , मतुब्लोपानुशासनं न कर्तव्यं स्यात , न हि गङ्गादिशब्दानां तीरादिषु लक्षणय। प्रवृत्त्यर्थं तीरादिप्रत्यायककिंचित्प्रत्ययलोपानुशासनं क्रियते अत: तदनुशमनन इदमवगम्यत -- प्रत्ययप्रयोगे यावानः र्थः तावदर्थकत्वमपि नीलादिशब्दानामस्तीति वैयाकरण नामभप्रायः-इते । मतुप्रत्ययप्रयाग च नीलगुणवत्वमथ भवति–इति निर्विवादम । अतो नीलादिशब्दानां गुणिषु शक्तिकल्पनमावश्यकम् । अन्यथ शब्दार्थानणे यभियुक्तवं याकरणकृतमतुब्लोपनुशाभनवैयप्रसङ्गान्~ इति चेत् मैवम , यत नीलादिशब्दनां गुणिषु लक्षणाभ्युपगमेऽप न मतुब्लोपानुशासनवैयर्थं प्रसज्यते— यथा हि . गङ्गाशः वादनक्षत्रमाला । ऋदस्य लक्षणया तीरे कदाचित्प्रयोग: * गङ्गायां घोषः इति कदाचित्तीरवाचकशब्देन सह प्रयोग: • गङ्गातीरे घोष इति– एवं गुणशब्दानां कदाचिन् लक्षणया गुणिषु प्रयो ग:– “ नीलो घट: ' * पीतो घटः' इत्यादि, कदाचिद्रव्य ९ १ वाचिना मतुपा मह प्रयोग: ' नीलवान्घट इनि– एवं द्विविधव्यवहारप्रसक्तौ लक्षणया प्रयोग एव ४ एवं च नीलादिशब्दानां शक्त्या गुणमात्रपरत्वं लक्षणया दृढादिसूत्रे ग्रहणमिति धर्मिपरदृढादिशब्दसाहचर्यान् यादिशब्दैः नीलादिगुणानामिव तदूतनीलत्वादिजातीनाम भिधानदर्शनाञ्च अवसीयते । न च शक्तादेव प्रत्ययनिष्पत्ति , न लाक्षणिकात्- इति नियमोऽस्ति : धर्मवाचकानामव शब्दानां वृत्तिविषये लक्षणया धार्मिपर्यन्तत्वस्य : निद्रा यत ' ' करुणायत' ' ओजायते' इत्यादौ बहुलमुपलम्भान् । नषु हिँ अनिद्रा निद्राबान्भवतीत्याद्यर्थेषु निद्रादिशब्दा निद्रावदादिधर्मिलक्षका:– एवमलोहितो लोहितो भवति लोहितायते--– इति शब्दनिष्पत्त्यर्थं प्रत्ययविधायके * लोहेि तादिडार्जभ्यः कृष्' इति सूत्रे लोहितग्रहणमपि लक्षणया पूर्वोत्तरमीमांसा धामपरम् १ लाहतगुणराहतस्य घटादः पाकादन्ना लाहतगु णवैशिष्टयवत् अलोहितगुणम्य लोहितगुणतायाः कचिदपि च न अप्रयोजकम- इति । ष्यज्ञादिप्रत्ययविधिरेव न संभवति । भावार्थे हि तद्विधा नम् : * तस्य भावस्त्वतलौ ' इति भावार्थाधिकारान् । भाव शब्देन च यस्माच्छब्दान् भावार्थप्रत्ययविधानं क्रियते, _५ -

यस्य गुणस्य हि भावाद्रव्ये शाब्दनिवेश: तदभिधाने त्वतलौ–इत्यादिवदद्भि शाब्दविद्भिरपि तथैवाङ्गीकृतत्वाञ्च । न च शक्त्या शब्द प्रवृत्तौ निमित्तस्य शाक्यतावच्छेदकस्यव लक्षणया शब्द शेषान्त इह भावशब्देन ग्रहणमस्त्विति वाच्यम् , तथा सति लक्षणया तीर गङ्गाशाब्दप्रवृत्तिनिमित्तस्य प्रवाहत्वस्यापि । गङ्गात्वशब्देन अभिधानप्रसङ्गान । तस्मान्न नीलादिशाब्दानां गुणष्विव द्रव्येष्वपि शक्तिरङ्गीकरणीया । अत एव “ वर्णो वणेन' इति वर्णवाचिनां वर्गवाचिभि: सह ममानाधिकर विशेषेण ग्रहणमिष्यते । तत एव हि द्रव्येष्वपि नीललोहित श्रितत्वेऽपि अवयवगुणेन समुदाय: तथा निर्दिश्यते इति श्वते नातिरक्त गुणिनि गुणे च * श्रेतरक्तस्तु पाटल: ' इति 'गुण शुङ्कादय: पुंसि गुणिलिङ्गास्तु तद्वति' इत्यग्रिमवच - नेन स्फुटीकृतम् । तस्मान् नीलादिशब्दानां द्रव्येष्वपि ठाक्तरवश्यंभावान् नाप्रयाजक मदनुमानम , त्वदनुमानमव अप्रयोजकम– इति । अथ दशमा तत्प्रवृत्तिनिमित्तानां नीलत्वादिजातीनां परंपरासंबन्धेन द्र व्याश्रितत्वस्यापि * नीलो गुण: ' ' नीलो घटः' इत्यादिव्य वहारैकरूप्यानुसारेण कल्पयितुं शक्यत्वान् त्वदभिमत. ९४ 'नीलो घटः' इत्यादिप्रतीतिव्यवहारयोः नीलादिगुणविशि ष्टद्रव्यविषयत्वमेव न सिध्येत् । दूरे नीलादिगुणानां प्रवृत्ति एवं पूर्वोत्तरमीमांसा यत्वपक्षमपहाय नीलादिगुणविशिष्टद्रव्यविषयत्वपक्षमाश्रयता तीरे गङ्गाशब्दम्य प्रयोगप्रतीत्यो: तस्मिन्प्रवाहत्ववैशिष्टयवि. षयत्वमपहाय प्रवाहसंबन्धितीरत्वविषयत्वमिच्छता गङ्गाशा. न्यायत: स्थितौ कचिलक्ष्यतावच्छेदकेऽपि प्रयोगा. वण वर्णेन' इत्यत्र तु प्रयोगानुस्मारणे द्रव्यलक्षकाणामपि नीलादिशब्दानां ग्रहणं भविष्यति । अतः त्वदनुमानमप्रया जकम् , मदनुमानं नाप्रयोजकमिति । अथैकादशी द्रव्येषु नीलादिशब्दप्रवृत्तौ नीलादिगुणानां निमित्तत्व दि जातीनां निमित्तत्वे तासु तेषां प्रयोगश्च स्यान् , भावार्थ प्रत्ययानां प्रवृत्तिनिमित्तवाचित्वान्– इति दोषसद्भावादेव नीलत्वादिजातिप्रवृत्तिनिभित्तत्वाप्रसत्तेः, तद्भयात् द्रव्येषु न शक्तिर्वक्तव्या । व्याकरणं च नान्यथाकरणीयम; किंतु गुः पेषु नीलिमादिशब्दसिद्धये गुणविशिष्टषु द्रव्येषु शक्तिरङ्गी कामात अथ द्वादशी ९५ शक्यमत्र लाघवमूलकैकशक्तिपक्षानुमारेण नीलिमादिश ब्दप्रयोगस्य नीलत्वादिजातिविषयतायां इष्टापत्या परिहर्तुम

• घटस्य नैल्यम् ' * घटस्य नीलत्वम' इति प्रतीतिव्यवहा

राणां विषयैक्यानुभवात् । न च वाच्यम 'पूरणगुणसुहि . तार्थमदव्ययतव्यममानाधिकरणेन' इति सूत्रभाष्ये गुण वाचिना मह षष्ठीममामनिषेधम्य बलाकाया: शौक्ल्यं का गुणवाचिशब्दानां शुकृत्वादिगुणवाचित्वमेव अङ्गीकर्तव्य भावान् 'गुणवचनब्राह्मणादिभ्यः कर्मणि च' इत्यादिसूत्रे तैक्ष्ण्यम्- इत्यापि गुणवाचिना स्मह षष्ठीममासनिषधम्य उदाहरणान्तरं दर्शितम ! अब इयं च नीलत्वादिजातिष्वपि त्वया नीलिमादिशब्दोऽभ्युपेय: । अन्यथा तासु नीलत्त्रादि शब्दोऽपि न स्यात् । भावार्थत्वेन त्वतलो: इमनिजाद्यविशे घट: ' इत्यादिप्रतीतिव्यवहारयो: त्वदभिमतं नीलगुणवि पूर्वोत्तरमीमांसा णीया इति अप्रयोजकं त्वदनुमानम् , मदनुमानं च नाप्रया ना - साक्षात्परंपरासंबन्धाभ्यां गुणगतजातिरेव गुण गुणिनो: नीलादिशब्दप्रवृत्तौ निमित्तमिति सैव नीलिमादि शब्दभागपि भवेन् , तदा * घटस्य नीलिमा ' इतिवत “ घटक परुह्य नीलिमा ' इत्यपि व्यवहार: प्रसज्यत । न चैवं सति मा नीलत्वशब्दभागपि न भवेन इति वाच्यम , न हि वर्णन्द्रढा - ब्देभ्यस्तावपि स्याताम् ; किं तु • तम्य भावस्त्वतलौ' इति सूत्रेण। तत्र च । तस्य ' इति षष्ठीसमर्थमात्रात् त्वतलौ विधी यमानौ गुणवाचिभ्योऽपि नीलादिशब्देभ्यो भवेतामेव । अपि च द्रव्येष्वपि नीलादिशब्दानां यदि नीलत्वादिजातिरेव प्रवृ त्तिनिमित्तं भवेन् , तदा तेभ्यो नीलत्वादिविशिष्टतयैव द्रव्याणां प्रतीतिः स्यात् ; न तु नीलत्वादिविशिष्टगुणविषय तया । तथैव च ते भ्यस्तत्प्रतीतिरभ्यभर्यते ; मतुब्लोपानुशा यथाभूतमर्थम् आप्तः पश्यति. तथाभूतार्थबुबोधायेिषया स्म वाक्यं प्रयुङ्गे । श्रोतुश्च वक्तृतात्पर्यमवगच्छत: ततो वा-- क्यात्तथाभूतार्थविषय एव प्रत्ययो भवतीति वस्तुस्थिति: । इह च नीलं घटमवलोकयत: पुरुषस्य नीलगुणविशिष्टद्रव्य विषयिणी बुद्धिः जायते : न तु नीलगुणगतनीलत्वजाति विशिष्टद्रव्यबुद्धि: ; रूपरूपिणो: समानवित्तिवेद्ययो: प्रकार प्रत्यक्षण

7 प्रत्यक्षमूल: 'नीलो घटः' इति व्यवहारः तज्जन्यशाब्द प्रत्ययश्च कथं नीलगुणविशिष्टद्रव्यविषयौ न भवेताम । न च 'नीलो घटः' इति प्रनीते: * नीलो गुणः' इति प्रतीत्य विशेषानुभवस्यापि माम-अङ्गम्याथै मतुन्लेोपमनपेक्ष्य * नीलो घट: ' इति व्यवहारो नीलत्ववैशिष्टयविषय:. नमपेक्ष्य त द्यवहारो नीलगुणवैशिष्टयविषय:– इति कल्प्यतामिति वाच्यम ; मतुब्लोपवार्तिकानन्तरं प्रवृत्तेन “ अव्यतिरेका त्सिद्धमिति चेदृष्टो व्यतिरेकः' इति वार्तिकेन-शुङ्कादि शब्दैरभिधीयमानानां गुणानामव्यतिरेकात् गुण्यव्यभि चारान् शुकुं वस्रम इति गुणिना सहैवाभिधानात शुङ्गादिशब्दशक्त्यैव गुण्यभिधानसिद्धे: मतुब्लोपानुशासनं तथा च ९८ पूर्वोत्तरमीमांसा वस्रस्य शुक्रुः इति गुणा भिधानस्य गुणिव्यभिचारदृष्टः केवलगुणवाचकोऽपि शुक्रा प्रामा मतुटला यकत्वावगमान् शब्दशक्तिनिर्णयाभियुक्तवृद्धव्यवहारविरुद्ध म्य लौकिकानामितरस्सारूप्यानुभवस्य प्रमाणीकरणायो गात् । तत्प्रमाणीकरणे लुममतुप्प्रयोगजन्यज्ञानात्यन्तमा रूप्यानुभवबलात् तदन्यस्यापि * नीलो घट: ' इति ज्ञानभ्य गुणवैशिष्टयविषयत्वकल्पनस्यैव उचितत्वात् । 'नीलो घट नीलो गुण : ' ' नीलो घट: – इति प्रयोगयोरेव नीलत्वां सारूप्यम् न तज्जन्यज्ञानयोरिति वक्तुं शक्यत्वात् अव्यतिरेकवार्तिकानुरोधाय * घटरूपस्य नीलिमा '– इत्यादि. व्यवहारप्रसङ्गपरिहाराय च द्रव्येषु नीलादिशब्दानां नीला दिगुणा एव प्रवृत्तिनिमित्ततया स्वीकार्या: । न तु नीलत्वा दिजातय: ; इत्यत: त्वदुक्तदोषप्रसक्त्यभावेन नीलादिशब्दा नां नीलगुणादिविशिष्टषु द्रव्येषु शाक्तरवश्याश्रयणीयत्वान सिद्धं घटादीनां नीलादिशब्दवाच्यत्वसाधकं मदनुमानं इति गुणगुण्यनेकशक्तिवादः ।। ४ ।। | - ९९ त्वदनुमानमव गुणगुण्येकशक्तिपक्षश्रेयस्त्ववादः ॥ एवं नीलादिशब्दानां गुणगुणिविषयैकानेकशक्तिपक्षौ द् तिौ । अनयोरेकशक्तिपः एव श्रेयानिति निर्णयार्थ कथा प्रस्तूयन गता शक्तिः नीलगुणविशिष्टविषया, नीलगुणप्रवृत्तिनिमित्त केति यावत् , नीलगुणशक्तपद्गतघटविषयकशाक्तित्वात् , या विषया-यथा प्रकृतनीलगुणविशिष्टपरामर्शिन: * स घट: इति वाक्ये श्रुतस्य मर्वनाम्रः शक्ति: । हेतौ नीलगुणश क्तत्वं नीलत्वजात्या प्रवृत्तिनिमित्तेन विवक्षितम् , अत: नी लगुणघटोभयविषयवस्तुपदादिशाक्तौ न व्यभिचार गौरवलक्षणप्रतिकूलतर्कपराहतमिदमनुमानम् , नीलत्व जात्या प्रवृत्तानामत्तन्न नीलगुणे शक्तस्य नालपदस्य नीलगुणेन गौरवं म्यान । अत: पक्षीकृतेयं शक्ति: न नीलगुणविशिष्टवि षया, नीलत्वजातिप्रकारकबोधानुकूलशक्तित्वात् , या नील वजातिप्रकारकबोधानुकूला शाक्ति:, सा न नीलगुणविशिष्ट विषया-यथा तदीयनीलगुणविषया शक्ति: । परमते नी वादनक्षत्रमाला । ११ ८० १ भिन्ना दृष्टान्त: ! मन्मते पक्षीकृतैव शक्ति: गुणविषयत्वा कक्षया न्तत्वप्रयोजका । न तु सर्वथा पक्षादन्यत्रापि इति द्वितीया ।। अनेकशाक्तिकल्पनागौरवं न मदनुमानबाधकम , * नीला घट: ' ' नीलो गुण: ' इति प्रयोगद्वयनिवाहकतया तस्य अभ्युपगम्यत । अत: त्वदनुमानमव ' नाला घटः' इति प्रया गासंभवलक्षणप्रतिकूलतर्कपराहतम-इति तृतीया कक्ष्या । गुणगतनीलत्वजात्यैव प्रवृत्तिनिमित्तन गुण इव द्रव्येऽपि प्रवृत्ति: संभवनेि, लाघवेन साक्षात् परंपरया वा प्रवृत्तिनिमि नाश्रयमात्रम्य शब्दवाच्यताप्रयोजकत्वान् । तम्भात एकयैव शक्त्या प्रयोगद्वयम्यापि निर्वाहात मदनुमानं न प्रतिकूल १ ०२ पूर्वोत्तरमीमांसा नर्कबाधितम , त्वदनुमानमेव तद्वाधितम्- इति चतुर्थी एवं स्नति * नीलो घटः' इत्यस्य नीलत्वजातिविशिष्ट घटः इत्येवार्थः स्यान ; न तु नीलगुणविशिष्टो घटः इति । नीलगुणविशिष्टो घटः इत्येव च तदर्थो वर्णनीयः, मतुबन्तप्रयोगमानार्थत्वावगतेश्च ; नीलगुणविषयनीलिमा दिशब्दगतभावप्रत्ययानुरोधाच; यः शब्दो यद्धर्मविशिष्ट तते ततां भावप्रत्यय: तस्मिन्धमें- इति नियमदर्शनात् । न म्मादनेकशक्तिकल्पनावश्यंभावात मदनुमानं न गौरवलक्षण प्रतिकूलतर्कपराहतम , त्वदनुमानमेव । नीलो घट: ' इति नीलगुणवैशिष्टयविषयप्रत्यक्षावगतार्थतात्पर्येण प्रयुक्तम् नीलो घटः' इत्यस्य नीलगुणवैशिष्टयप्रतिपादकत्वं भवतु नीलशब्दमात्रम्य नीलगुणवैशिष्टयप्रतिपादनसामथ्र्ये तदनु शामनवैयश्र्यापत्तेः । केवलगुणवाचका: ये नीलादिशब्दा वादनक्षत्रमाला । तेभ्यो मतुपः प्रसक्तिरस्तीति तलोपानुशासनं सार्थकमिति चेन्; न, तेभ्य एव लुप्तमतुप्प्रत्ययेभ्यो गुणिप्रतीत्युपपत्तौ म्वतो गुणविशिष्टशक्तियुक्तनीलादिशब्दकल्पने प्रमाणाभा गुणविशिष्टेऽपि शक्तिरङ्गीकरणीया इति चेत्; न ; लुप्तप्रत्ययार्थ लुप्र एव प्रत्यय: स्मृतो बोधयतीति पक्षे तं प्रकृतिर्लक्षयतीति पक्षे च तत्र तेषां शाक्तरनङ्गीकरणीयत्वात् । प्रत्ययलोपस्थले प्रकृतेस्तदर्थेऽपि शक्त्यन्तरकल्पनाभ्युपगमे तादृशस्थले लाघ त्तसंख्याकारककृतीष्टसाधनत्वादिरीत्या प्रकृतिगतसामान्यवि ोषशक्त्युपस्थापितयो: प्रकृत्यर्थलुमप्रत्ययार्थयो: संसर्गप्रती कूलतर्कपराहृतम् , त्वदनुमानमेव तद्वाधितम्- इति षष्ठी ।। मतुब्लोपानुशासनं लुमतुप्रकृत्यंशाम्यैव गुणविशिष्ट श क्तिरम्तीत्यत्र ज्ञापकत्वेन नोपन्यस्तम , येन तदनुशामन्नं तत्प्रनिकूलं म्यान । किंतु द्रव्ये प्रवर्तमानम्य नीलाब्दस्य नीलगुणविशिष्टपर्यन्तप्रतिपादकवम अङ्गीकरणीयम ; न तु नीलत्वाश्रयमात्रप्रतिपादकत्वम– इत्यत्र ज्ञापकत्वेन । न १ ०४ पूर्वोत्तरमीमांसा च नावता नेष्टसिद्धिः, मतुप्पृकृत्यंशस्य गुणविशिष्ट शक्ति विना तत्प्रातपादकत्वस्य नव्यूढत्वादात वाच्यम्; तन्न तु द्रव्ये प्रयुज्यमानस्यापि नीलादिशब्दम्य तत्तुल्यन्यायेन तथाभूतनीलशब्दान्तरमद्भावे प्रमाणाभावः, मतुब्लोपानु शामनवार्तिकानन्नरं पृवृत्तस्य ' अव्यतिरेकात्सिद्धमिति दृष्ट व्यतिरेक:’ इति वार्तिकम्य तत्र प्रमाणत्वात वार्तिकम • नीलो घटः' इति स्वत एव नीलशब्दस्य दिशब्द:, ' घटस्य नाला गुण : ' इत्यादिव्यवहारदर्शनान् तदर्थ तलोपानुशासनमिति परिहारं दर्शयितुं प्रवृत्तम् । तेन मतुब्लोपं विना द्रव्ये प्रवर्तमानो नीलादिशब्दोऽस्तीति म्पष्टमेव अवसीयत । तस्मात् गौरवस्य प्रामाणिकत्वात् दनुमानं न प्रतिकूलतर्कबाधितम् , त्वदनुमानमेव तद्वाधि १ ०५ किंतु गुणविशिष्टरूपेण द्रव्यपयन्तस्य मद्भाव । न च * अव्य तिरेकात्सिद्धम' इत्यादिवार्तिकं गुणविशिष्टरूपेण द्रव्यपर्य न्तस्य तस्य सद्भावे प्रमाणम् , तस्य नीलत्वादिजातिविशिष्ट माक्षात्परपरासाधा र ण्यन ५ वृत्तिनिमित्ताश्रयत्वम।त्रम्य शब्द अव्यतिरेकवार्तिकम्य 'नीलो गुणः' इति गुणवन 'नीलो घटः" इति द्रव्यस्यापि गुणगतनीलत्वजात्याश्रयतया यमानत्वेन गुणगुणिनो: अव्यतिरेकान् अभेदात गुण इव द्रब्यऽपि मतुब्लोपं विनैव सिद्धम् । नीलो घटः' इति व्य वहारप्रयोजकम-– इति शङ्कामुद्भाव्य * घटस्य नील :' इति गुणगुणिनोर्भेददृष्टः ' नीलो घटः' इति प्रतीति परंपरया नीलत्वाश्रयविषयेति द्रव्ये नीलगुणवैशिष्टय बुबोधायेिषायां गुणविषयनीलादिशब्दान् मतुप: प्राप्तौ नलापानुशासनम– इति परिहारार्थत्वोपपत्तेः । तम्मान न्वदनुमानं प्रतिकूलतर्कपराहतम् . मदनुमानं च न तद्वा १० ६ पूर्वोत्तरमीमांसा ज्ञात अष्टमा द्रव्यस्य नीलत्वजात्याश्रयत्वे स्यादेतदेवम् ; तत्रैव नास्ति श्रयः– इति नियमोऽस्ति, रूपत्वघटत्वादिकं प्रति घटभूत लादीनामाश्रयत्वात् । न च * नीलो घट: ' इति प्रतीति. बलादेव घटस्य नीलत्वाश्रयत्वमभ्युपगन्तव्यम् ; तस्य द्रव्य विषयलुप्तमतुबन्तप्रयोगसमानार्थतौचित्यात् । न हि द्रव्य ल्पनं युक्तम् । अतः शक्त्यन्तरकल्पनागौरवस्य प्रामाणि . कत्वान् मदनुमानं न प्रतिकूलतर्कबाधितम् , त्वदनुमान घटस्य नालत्वाश्रयत्व मा भूत प्रमाणान्तरगवषणा ।

• नीलो घट : ' इत्यव्यतिरेकप्रयोग एव तत्र प्रमाणम् ; तत्र

नीलशब्दस्य 'नीलो गुण: ' इति प्रयोगसाम्येन नीलत्ववै शिष्टयविषयत्वात् । द्रव्यविषयलुममतुबन्तप्रयोगसाम्येन नीलगुणवैशिष्टयविषयत्वकल्पने 'गौरोऽहम' इत्यादिब्रह्मवि दनुसंधानमूलके प्रयोगे गौरादिशब्दानां गौररादिगुण इव तद्विशिष्ट शारीरे शरीरविशिष्ट जीवे जीवविशिष्ट अन्तर्या ११ ८ ७ मिणि च शक्ति: कल्पनीया-इत्येवं शक्तिचतुष्टयकल्पना तत्पर्यवसानदृष्टान्तेनैव अन्तर्यामिाणि सर्वशब्दपर्यवसानव्य अथैकादशी ) तिकूलत्वापत्तेः । न च साक्षात्परंपरासाधारण्येन नीलगुण वैशिष्टयेनैव अन्तर्यामिपर्यन्तं शक्तिरिष्यत इति वाच्यम तथा सति साक्षात् परंपरया वा गुणगतजातिवैशिष्टये नैव तत्पर्यन्तं ठाक्तिरुपपद्यत इति शक्तिद्वयकल्पनश्यापि त्यागौचित्यात । तम्मान अनेकशक्तिकल्पनम्य अप्रामाणि मदनुमान न घटस्य नीलत्वजात्याश्रयत्वमक्ल धर्म परिकल्रय * नीला घटः' इत्यस्य तद्विषयत्वकल्पनान्न क्लप्रम्य नीलगुणवै:ि ष्टयम्यैव गुरोरपि तद्विषयत्वकल्पनं ज्यायः । शक्तिचतुष्टयं तु न प्रसज्यते, गुणे गुणविशिष्टे च ममर्थितेनैव शक्तिद्व येन मर्वनिर्वाहान् । सर्वाधारस्य अन्तर्यामिण: गुणम्येव गुणगतजात्याश्रयतया गुणशक्त्येव अन्तर्यामिणि अर्श अ । द्यजन्ततया जीवे च प्रयोगनिर्वाहात् । ' अशे आदिभ्यो . ऽच्' इति सूत्रगृहीते अर्श आदिगणे पठितो वर्णशब्द वर्णविशेषवाची, शुकुनीलगौरादिशब्दवत् तेभ्य अज्विधानात शुकृदिगुणवद्रव्यविशिष्टप्रतीतिनिर्वाहार्थम– इति न्यास कृता उक्तत्वात् । अत: शक्तिद्वयकल्पनस्य प्रामाणिकत्वान पूर्वोत्तरमीमांसा अथ द्वादशा तर्कपराहनम , त्वदनुमानमेव तद्वाधितम इति वयोरपि तदाश्रयत्वम अनिच्छतापि स्वीकर्तव्यमिति देहतु दिताक्लप्तधर्मान्तरकल्पनागौरवस्य न प्रसक्ति: एकशक्तिपक्ष - पृथक् शक्तिरभ्युपेतव्या इति शक्तिचतुष्टयकल्पनागौरवम् अनिवार्यम् । अर्श आद्यजन्ततया वर्णितो जीवे शक्ति विना - गुणवद्रव्यविशिष्टप्रतीतिनिर्वाहार्थत्वकल्पनायां प्रमाणाभा वान् । तस्मात् त्वदनुमान प्रातकूलतकबाधत्तम , मदनुमान अथ त्वयादशा [त

• अक्षरमम्बरान्तधृतः' इति सूत्रे परमेश्वरस्य सर्वाधार

त । न वा गुणशक्यैव घट देहजीवयाश्र नस्य अवश्यं साक्षादेव नीलत्वाद्याधारत्वम् अङ्गीकरणीयम १ ८ ९ अथ चतुदशा नुमानमेव तद्वाधितम्--इति । णविशिष्टं: प्रासादै विशिष्ट नगरे यासकृतैव उक्तत्वान । अत: जीवेऽपि ठाक्त्यन्तरकल्पनं न प्रयागनिवह।

-- तृणावा न्तरितघटादिधारकत्वस्य पुरुषभूतलादिषु पर्यवसानदर्शनात् पुरुषस्य घटादिधारणप्रयुक्तङ्कशोदथेन कूपाच्छादनेषु तृणेषु कूपस्योपरि प्रसारिते वस्त्रं वा घटादिनिधान सति तदनव ११ स्थानत: तृणादीनां तद्धारणशक्त्यभावनिर्णयेन च तत्पर्य. पूर्वोत्तरमीमांसा 3अत श्रयत्वं नीलगुणाश्रयत्वं वा नाभ्युपेतव्यमिति न गुणश तया वाचिभ्यां विहितस्याची गुणवत्त्वमेवार्थ: न तु गुणवद्वैशि

परंपरया शुक्रुत्वजात्याश्रयतया निर्वाह्यः । त्वद्रीत्या गुणवनि नला नालक इत्यपि प्रयोगप्रसङ्गान् । तस्मान् गुणे गणिनि च शक्तिभे. दमभ्युपगच्छता गुणवाद्विशिष्टे जीवे तद्विशिष्ट अन्तयामिणि गौरवम । अतः त्वदनुमानं प्रतिकूलतर्कपराहतम्, धारकमात्रस्य साक्षान् आधारतानियमाभावेऽपि उपाः दानतया धारकस्य अस्ति तन्नियम: ; स वॉपादानं च पर. मेश्वर: ; अत: तस्य नीलत्वनीलगुणादिकं प्रत्यांपे साक्षादाधाः रत्वम्य अवश्याश्रयणीयत्वान् गुणशक्त्या गुणिशक्त्या वा तस्मिन् वर्णवाचिशब्दप्रयागो निर्वहतीति न तत्र शक्त्यन्तरक पनागौरवं प्रमज्यते । अज्विधानं गुणवद्विषयमेव इति नियमो न अभ्युपगम्यते ; किं तु गुणवद्विषयं गुणवद्विशि श्रविषयं च इत्यभ्युपगम्यते । अर्श आदिगणे पठितेन च वर्णशब्देन 'वर्णो वर्णेन' इति सूत्रपठितेनेव गुणशक्तानां वादनक्षत्रमाला । तम्- ठनोबधनम 'शुकुं नगरम' इत्यादिप्रयोगनिर्वाहश्च इत्युभ १ १ १ च शक्यन्तरकल्पनागौरवं प्रसज्यत । तम्मान जीवे परमे श्वरं च विनैव शक्त्यन्तरकल्पनं गुणवचनप्रयोगनिर्वाहान् इति । यन यत्परिणामितया उपादानम् , तस्यैवावस्थाविशेषविशिष्ट परिणामरूपम्य एकदशं प्रति माश्रादाधारत्वं नियतम यथा अन्त:करणस्य म्ववृत्तिं प्रति । न च परमेश्वरः तथा उपादानम् , निर्विकारत्वात् ; किं तु प्रकृत्यधिकरणोक्तन्या प्रपश्चाकारपरिणामिििचच्छक्त्यपृथक्मिद्धाश्रयतया । पूर्वोत्तरमीमांसा अत: परमेश्वरम्य उपादानत्वेऽपि न माश्चान्नीलगुणाद्यश्रायत्वं प्रयोगनिर्वाहः । परंपरया नीलत्वजात्याश्रयत्वमवलम्ब्य तथैव निर्वहतीति तव गुणिशक्तिरपि न सिध्येत् । आज्व धानं मतुब्लोपविधानवन् गुणवद्रव्यविषयमेव ; न तु गु 3अन्यथा प्रयागाऽप नदुभयविषयम् अज्विधानं केवलगुणवद्विषयमिति वैपरीत्य म्यापि कल्पनापत्तः । गुणवद्विशिष्टविषयम्यापि कम्यचिन मत्वर्थीयप्रत्ययस्य कल्पन गौरवम् । पुत्रभार्यादिषु गौरादि मत्सु पितृभत्रदिषु 'गौरोऽयम्' इति व्यवहारापतेः गुणवांद्वशिष्टविषयवन् तांद्वांशष्टांवषयभ्याiप कल्पांयतु श क्यतया अन्तर्यामिण्यपि गुणवचनानां शक्यमिद्य पत्तेश्च– शक्यते हि गुणिदहशक्ताद्रौरादिशब्दात् अ र्शआद्यचा देहविशिष्टजीवग्रहणे सति ततो मतुब्लापेन अन्तर्यामिण्यपि प्रयोगनिर्वाहः कर्तुम । मत्वर्थीयप्रत्य यान्तान् पुनस्तत्मरूपख्य प्रत्ययान्तरम्यानिष्टावपि * दण्डि मती शाला' इत्यादौ तद्विरूपम्य तस्य मंप्रतिपन्नत्वान् । साक्षात् परंपरया वा गुणगतजात्याश्रयत्वेन गुणशक्तिरेव रस्ता वादनक्षत्रमाला | परमेश्वरसाधारणी सिध्येत्त– इति शङ्का तु प्रागेव नि १ १३ स्वाभावेऽपि परमेश्वरख परम्परया तदाश्रयत्वमम्त्येव, न्यथा तस्य तद्वारकत्वाभावप्रसङ्गात्- इत वाच्यम ; तथा मति परम्पराघटकयोर्देहजीवयोरपि तदाश्रयत्वक्लप्तताया वक्तव्यत्वेन तत्क्लमेरेव न्यायतोल्येन घटादिष्वपि तत्क्ल प्रिरूपतापत्त्या तव गाणशक्तिभिन्नाया गणिशक्तरप्यसिद्धि प्रसङ्गात् । गुरुत्वे सति आपतति द्रव्य एव धारकापे क्षणेन स्वधभ्यश्रयणमात्रनिवृतेषु जात्यादिषु तदनपेक्षणा च । तस्मात् सर्वान्तर्यामिण: परमेश्वरस्य सर्वशब्दवाच्य मपहाय गुणवचनानां गुणगुणिनोरिव गुणविशिष्ट जीवे जीवविशिष्टऽन्तयामिणि च भिन्नभिन्ना शक्तिरभ्युपेत व्या– इत्यानिवार्य शक्तिचतुष्टयकल्पनागौरवमिति त्व दनुमानं प्रतिकूलतर्कबाधितम; मदनुमानं न तद्वाधि तम् । तस्मात उक्तगौरवपरिहारार्थम * नीलो घट: ' ' मम देहो गौर: ' ' गौरोऽहम ' इत्यादिप्रतीतिव्यवहाराणां पर. गुणगतजात्याश्रयत्वविषयत्वमभ्युपगम्य गुणशक्तिरेव गणिषु घटदेहादिषु देहविशिष्टषु जीवेषु जीवविशिष्टऽन्तर्या ११४ पूर्वोत्तरमीमांसा मिणि च प्रसृता भवतीति एकशाक्तिपक्ष एवाङ्गीकरणीयः । अवश्यम् 'पाण्डुरहम' 'बध्रुरहम' 'श्रेतोऽहम्' 'देहः इत्यजन्तत्वादिमंभावनारहितप्रतीतिव्यवहारेषु एषैव गतिर श्रयणीया । न हि देहात्मभ्रमसमयेष्वेव 'पाण्डुरहम' इत्यादन्यवहार त्वत्कालपत मर्यादानुसारेण नियन्तुं शक्यते । एतेन अक्लप्तधर्मान्तरक ल्पनागौरवशङ्कापि निरस्ता; ' बध्रुग्रहम्' इत्यादिव्यवहारेषु तत्राप हि * पाण्डु नगरम' ' अश्वतन्नगरम् ' ' अदह्यत नगरम पुष्प्यद्वनम्' ' अदह्यत वनम्' इत्यादिव्यवहारो दृश्यते । क्षादेव पुष्पदहनादिसंबन्धोऽस्तीत्युच्येत, तदा न्यायतौल्यान् संख्यासंनिवेशविशिष्टा गृहा एव 'शुरुं नगरम्' इत्या दिव्यवहारनिर्वाहार्थम् अज्विधानस्य गुणवद्रव्यविषयत्वक वादनक्षत्रमाल । ११५ इति व्यवहारात् गृहविशेषाणामाश्रय: प्रदेशो नगरम् इति प्रदेशो वनम इति तुल्यम् । तस्माद्वनपुष्पितत्वव्यवहारतौ ल्यादपि नगरशौकुयादिव्यवहार: परम्परासंबन्धावलम्बनः । वर्णशब्देन गुणशक्तानां गुणिशक्तानां च शुकृदिशाब्दानां प्रहणमवर्जनीयम—इत्यपि शङ्का निरस्ता । यथा 'वर्ण वशान् “ चेतरक्त: पाटलीकुसुमवर्ण:' ' चेतरक्त पाटलीकुसु मम' इति तदुदाहरणवत् एतदुदाहरणम्य कस्यचिन उभ यविधशुकादिशब्दग्रहणापेक्षम्य अदर्शनाञ्च अत्र गुणिशक्ता नामेव ग्रहणमित्युपपत्तेः । न च मतुब्लोपेनैव गुणविशिष्ट प्रतीत्युपपत्ते: अज्विधानं गुणवद्विशिष्टाविषयमेव स्यान् इ त्यपि शङ्कनीयम , तथा मति गुणवाद्विषये प्राप्तयोः इनिठनो वन्तस्य अजन्तस्य च शुक्लादशन्दस्य स्वपाभदऽाप अथाभ दऽपि क्तव्यक्तव्यन्यायेन स्वरविशेषसिद्धयथं प्रत्ययविधानो ११६ पपत्तेश्च । तस्मादेकशक्तिपक्ष एव श्रेयानिति पूवात्तरमामासा पन्था : ।। इति एकशक्तिपक्षश्रेयस्त्ववादः ।। ५ गुणलक्षणापक्षनिरासवादः । काचत् गुणवचनाना शानदाना गुणावाशष्टषु द्रव्यषु श क्तिमभ्युपगम्य तद्विशेषणेषु गुणेषु । गौर्नित्या' इत्यादिप्रयो गगताना गावादशब्दाना गात्वादाष्वव लक्षणा वदन्त । तन्मते शाक्तिः तत्तदुणविशिष्टेऽपि न विश्राम्यति ; किंतु ति । तथैव च तैरिष्यते । अत एव ते । म्वर्गकामो यजेत । . पण स्वगकामनावात जाव लक्षणत्याहुः । तामममन्तयाम्यक शक्तिवादं निरसितुं कथा प्रस्तूयते तत्र नालगुण : न स्वातन्त्र्येण नीलशाब्दशक्तिविषय: नीलाब्दशक्तिविशिष्टैकदेशत्वात , यो नीलशब्दशक्तिाविशि टेकदेशः, न सः स्वातन्त्र्येण नीलशब्दशक्तिविषयः- यथा नीलत्वजातिविशेष:- इति प्रथमा कक्ष्या । अप्रयाजकामदमनुमानम् , सद्भाववस्त्वादिशब्दानां स्व १ १८ पूर्वोत्तरमीमांसा शक्तिविशिष्टैकदेशेषु सत्त्वभावत्ववस्तुत्वादिष्वपि शक्तिवन इहाप्युपपत्तेः । तस्मान् नीलगुणः स्वातन्त्र्येण नीलशब्दश क्यः, नीलगुणतद्विशिष्टान्याप्रतियोगिकभेदप्रतियोगित्वान यन् नीलगुणताद्विशिष्टान्याप्रतियोगिकभेदप्रतियोगि, तन् स्वातन्त्र्येण नीलगुणशक्यम्- यथा नीलगुणविशिष्टम इति द्वितीया । न अप्रयोजकं मदनुमानम् , सत्तादिषु सठ्यवहारदर्श मित्तवतां स्वातन्त्र्येण सदादिशब्दशक्यत्वेऽपि नीलगुणादी नां नीलगुणादिरूपप्रवृत्तिनिमित्तानाश्रयतया स्वातन्त्र्येण नी वान् गुणगतनीलत्वादिजातीनामपि नीलादिशब्दप्रवृत्तिानि मित्तत्वकल्पने गौरवान् । अतः नाप्रयोजकं मदनुमानम् : त्वदनुमानमेवाप्रयोजकम , गुणिनां प्रवृत्तिनिमित्ताश्रयतया नीलादिशब्दशक्यत्वेऽपि गुणानां तदनाश्रयतया तदशाक्य त्वोपपत्ते:– इति तृतीया ।। अथ चतुर्थी–- त्वदनुमानं तावदप्रयोजकमेव, नीलादिगुणानां प्रवृत्ति निमित्ताश्रयतया नीलादिशब्दशक्यत्वोपपत्तेः । न च तद सिद्धिः, * नीलो गुण:' इति सार्वलौकिकव्यवहारोपपत्तये नीलत्वादिजातीनामपि तत्प्रवृत्तिनिमित्तत्वाभ्युपगमात् इति । ११९ नीलत्वादिजातीनामपि तत्प्रवृत्तिनिमित्तत्वाभ्युपगमे गौ रवं भवेत् । “ नीलो गुण:' इत्यादिव्यवहारस्तु * गौर्नित्या ' इयादिव्यवहारः गोशब्दस्य गोत्व इव नीलादिशब्दानां अथ षष्ठी उत्क्तगौरवं न दोषः, मतुब्लोपानुशासनशास्रप्रापितस्य प्रामाणिकत्वात् । तद्धि शास्त्रं नीलादिगुणविशिष्टद्रव्यप्रती त्यर्थम् । तन्न तत्प्रकृतीनां नीलादिशब्दानां गुणेषु शक्तिः सिध्येत् । रूपवानित्यादिमतुबन्तप्रकृतीनां रूपादिशब्दाना अथ सप्तमी मतुब्लोपानुशासनं न नीलगुणवैशिष्ट्यप्रतीत्यर्थम; किं तु गुणिविषयाणां तेषां विशेष्यलिङ्गग्राहित्वामिद्धयर्थ स्वरवि शषसिद्धयर्थ च–“ स्वरालिङ्गविशेषार्थ मतुब्लोपानुशासनम् । १२ ० तस्मात् मतुम्लापानुशासनानुसारेण न नीलादिगुणानां नी. लादिशब्दशाक्यत्वसिद्धिरिति नाप्रयोजकं मदनुमानम् , त्व पूर्वोत्तरमीमांसा दनुमान तु अप्रयाजकमव अथामा वर्गविशेषसिद्धयर्थ मतुब्लोपानुशासनम इति तावदयुः क्तम, नीलादिशब्देषु णस्य कस्यचिददर्शनात् लिङ्गविशेषसिद्धयर्थमित्यपि न यु स्वभावादेव काचिदथे व्यवस्थितैकलिङ्गा: अन्यत्र द्विलिङ्गा अपरत्र त्रिलिङ्गाश्च । एकस्मिन्खल्वपि अर्थ केचन शब्दा स्वभावान् द्विलिङ्गा: त्रिलिङ्गाश्च भूयांसः अर्थभेदेन व्यव स्थिता अव्यतिरेकात्सिद्धमिति चेत्' इति मतुब्लोपानुशासनवै तस्मान् नीलो घट:– इत्यस्य व्यतिरेकवत् घटस्य नीलो गुण: इति व्यतिरेकस्यापि दृष्टत्वात् नीलादिशब्दानां गुणेष्वपि विवक्षायां मतुपः प्राप्तौ तलोपानुशासनं सार्थकम्- इत्ये प्रयोजनं कल्पयितुं युक्तम्- इति । अथ नवमा वादनक्षत्रमाला | अथ दशामा मतुब्लोपानुशासनं लिङ्गविशेषादिसिद्धयर्थमित्येव वाच्य म, अर्श आदिगणे वर्णशब्दपाठेनैव वर्णविशेषवाचिभ्योऽज्वि धानस्य मत्वर्थीयप्रत्ययान्तरबाधकतया गुणविशिष्टबोधनार्थ मतुप: प्रसक्त्यभावात् तदबाधकतायाम * अत इनिठनौ' इति सूत्रत : इनिठनोरपि प्राप्त्या नीली नीलिक: इत्यपि रूपान्तर मिद्धिप्रमङ्गात्; मतुप इव तयो: लोपानुशासनाभावात् । दृष्टो व्यतिरेकः' इति वार्तिकं तु मुख्यपरिहारपरं न भ वति । अत एव तदनन्तरप्रवृत्तेन “तथा च लिङ्गवचन सिद्धि: ' इति वार्तिकान्तरेण मतुब्लोपानुशासनस्य लिङ्ग विशेषादिसिद्धयर्थत्वमेव उक्तम- इति । १ २ १ नीलादिशब्देभ्यो मतुपः प्रसक्तिर्नास्तीत्येतदमिद्धम , विधानस्य मत्वर्थयप्रत्ययान्तरबाधकत्वेऽपि मतुप्प्रत्ययबाध कत्वाभावात् । “ प्राणिस्थादातो लजन्यतरस्याम्' इति सूत्र गतम्य अन्यतरस्यांग्रहणस्य सर्वत्रैव मत्वर्थीयप्रकरणे मतुप्स मुचयार्थत्वेन अनुवृत्तरिष्टत्वात् सर्वत्रानुवर्तमानस्यापि तस्य पूर्वोत्तरमीमांसा कचित्कचित् मत्वर्थयानेकप्रत्ययप्राप्तौ तत्र एकनियमन सामथ्यन् अनभिधानाद्वा बाधनसत्त्वेऽपि गुणवचनेषु तद्वा धानाङ्गीकारे तलोपविधायिशास्रावतारवैफल्यप्रसङ्गात् । न च लिङ्गादिसिाद्विमात्रं तत्प्रयोजनम् ; लुप्तस्यापि प्रत्ययस्यार्थ. वक्त्वाव इयभावेन तन्मात्रस्य तत्फलत्वा संभवात् , तस्याय. जन्ततयैव सिद्धिसंभवाञ्च । न चैवं तर्हि तद्वैफल्यमेव अभ्युपेयते इति वाच्यम् ; तथापि अच्प्रत्ययप्रकृतीनां गुण . शक्तरप्रतिक्षेप्यतया भाष्यकृदनुमादितस्य तस्य वैफल्या पगमस्साहसस्य निष्फलत्वात् । तस्मात् नीलादिशब्दानां क्षायां मतुप: प्रसक्त: तदश्रवणार्थ तलोपानुशासनमित्येवम्

• सिद्धो व्यतिरेक:' इति वार्तिकोत्तं तस्य तत्फलत्वमवश्य

मभ्युपगन्तव्यम् प्रयोजनाभिप्रायम् । एवं च नीलादिशब्दानां नीलादिगुण इव तद्विशिष्ठ शरीरे शरीरविशिष्टे जीवे जीवविशिष्टेऽन्तया. मिििण च शक्तिः स्यादिति गौरवापादनमिष्टमेव, प्रामाणि कत्वात् । अन्यथा सर्वेषां शब्दानामन्तर्यामिण्येव शक्ति अन्यत्र सर्वत्र लक्षणा इत्यभ्युपगमे ब्रह्ममीमांसाधिकर अन्यविषयश्रुतिलिङ्गादिमूलकानां पूर्वपक्षाणामनुत्थाः वादनक्षत्रमाला । नप्रमात् । तस्मात् मतुब्लापानुशासनशास्त्रानुसारण नीलादिशब्दानां नीलादिगुणेषु शत्ते: तदनुगुणप्रवृत्तिनि मित्तम्य अवश्यमभ्युपगन्तव्यत्वात् तेषां शक्यावाशष्टकद ज्ञात्वेऽपि सत्तादिन्यायेन शक्यत्वमुपपद्यते इति अप्रयोजक १२३ त्वदनुमानम् , मदनुमानमव तु उत्क्तरूपानुकृलतकसद्भावात् प्रयोजकमिति सिद्धं नीलादिगुणेष्वपि शक्तिरिति । इति गुणलक्षणापक्षनिरासवादः ।। ६ अरुणैकहायनीसामानाधिकरण्यवादः । एवं गुणवचनानां शब्दानां शक्तिवैचित्र्यादिना गुणिपर. शब्दसामानाधिकरण्येन तद्वैयधिकरण्येन च प्रयोग: संभव तीति स्थितौ * अरुणया पिङ्गाक्ष्यैकहायन्या सोमं क्रीणाति इात वाक्याम्रातम ' अरुणया ' इति पदम् ' पिङ्गाक्ष्या एक . हायन्या ३ात पदाभ्या सामानाधिकरण्यन्न स्वाथ प्रात पादयति, तद्वैयधिकरण्येन वा– इति भवति संशयः । तत्र पूर्वमीमांसकाः प्राहुः-एको हायनोऽभ्या अस्तीति यौगिकोऽपि एकहायनीशब्दः धेनुशब्दवत् गोसमवेतयाँ तथा च * ए कहायन्या' इति पदेन एकहायनविशिष्टा गौ: सोमक्रय भावनां प्रति करणत्वेन प्रतिपाद्यते । पिङ्गाक्षीशब्दाऽपि बहु समभिव्याहृतपदान्तरोपस्थापितं गोद्रव्यमवलम्बते ततः तृतीयाविभक्ति: विशेषणविभक्तित्वात् प्रयोगसाधु दिनी वा । ' अरुणया' इत्यत्र तृतीयाविभक्तिस्तु न तदूतकः वादनक्षत्रमाला । १२५ रणत्वानुवादिनी ; अरुणाशब्दस्य. हि पिङ्गाक्षी इति बहुत्री हेरिव उपात्तद्रव्यतया गुण द्रव्यपरत्वावश्यंभावाभावेन मात्रपरत्वावगमेन च तस्या गुणगातकरणत्वप्रतिपादकत्वस्म भवात् । तत्संभवे च कारकविभक्तरनुवादकत्वेन वैय ४र्यकल्पनायोगात् । तस्मान् * अरुणया ' इति पदं पिङ्गा यैकहायनीपदवैयधिकरण्येन वाक्यार्थप्रतिपादनोपयोगि । तस्य ताभ्यां सामानाधिकरण्यप्रतीतिम्तु विभक्त्यैक्यनिब न्धना भ्रान्तिरूपेति । वयं तु प्रतीतसामानाधिकरण्याबाधेन 'अरुणया' इति पदं पिङ्गाक्ष्यैकहायनीपदमामानाधिकर ण्यनैव वाक्यार्थप्रतिपादनोपयोगि– इति सिद्धान्तमुररी कुर्मः । तमिमं सिद्धान्तं व्यवस्थापयितुं कथा प्रस्तूयते-- अरुणया पिङ्गाक्ष्यैकहायन्या मोमं क्रीणाति ' इति वाक्याम्रातम् * अरुणया ' इति पदम * एकहायन्या' इति पद्मामानाधिकरण्येन वाक्यार्थप्रतिपादकम . यथा ' पिङ्गा

• या' इति पद्म – इति प्रथमा कक्ष्या ।

गुणद्रव्यरूपभिन्नार्थपरयोः अरुणैकहायनीशब्दय: मा मानाधिकरण्यासंभवान् बाधितमिदम अनुमानम् । न च गुणवचनानां केवलगुण इव गुणिन्यांप मामथ्र्यमद्भावात् १२६ पूर्वोत्तरमीमांसा वायव्यं श्वेतमालभेत' इत्यादिवैदिकप्रयोगेषु श्रेतादिशब्दा. ना द्रव्यपयन्तत्वस्य * नेमित्तिक कायत्वात्प्रकृत स्यात्तदापत्त इति दशमाध्यायाधिकरणे व्यवहृतत्वाश्च अरुणाशब्दम्यापि द्रव्यपर्यन्तत्वमिष्यताम् , अतो नास्ति सामानाधिकरण्य बाध इति वाच्यम ; पदान्तरेणानुपात्ते हि द्रव्ये गुणवचना ना द्रव्यपयन्तत्वम् ; न तु उपात्तऽपि ; * पटस्य शुकृो गुण एतद्वै पशशूनां भूयिष्ठं रूपं यद्रोहितम' इत्यादिलौकिकवैदिक प्रयोगेषु उपात्त द्रव्ये तेषां कवलगुणपरत्वदशनन तथव व्युत्पत्तिसिद्धत्वात् । तथा च * श्रेतमालभेत ' इत्यादौ पद . त्वेऽपि अत्र एकहायनी शब्दनाविशेषोपादानात् अरुणाशब्दम्य कवलगुणपरत्व युक्तम् । न च षष्ठयन्तन द्रवव्यापादान कवलगुणपरत्व प्रयाजकामात वाच्यम् ; लाघवन द्रव्या मात्रमपि न तत्र प्रयोजकम् , * नीलो घट:' इत्यत्र व्य भिचारादिति वाच्यम् ; तत्र द्रव्यपरपदसामानाधिकरण्यम्। द्रव्योपादानं गुणपरत्वप्रयोजकमिति वदतापि 'घटस्य नीलो भागः' इत्यत्र व्यभिचारवारणार्थ तस्य तद्वा न तत्प्रसक्तिरस्ति; । न इत्यत्राप चैवं १२७ मामानाधिकरण्यबाधिकाया: मत्वात् । अन्यथा कारक विभक्तिवैयथ्यपत्तेः । * घटभ्य नीलो भाग: ' इत्यत्र * नीलो घट: ' इत्यत्रैव न कारकविभक्तिरस्ति । किंच उमयत्रापि तर्हि अरुणावाक्य तु आरुण्येन यथोक्तगुणकेन गोद्रव्येण च भक्तिस्त्वेऽपि वाक्यभेदप्रसङ्गे तामनादृत्य सामानाधिकर एयमिष्यते– यथा “ नीलं घटमाहर ' इत्यादौ । यत्र तु कारकविभक्तिरस्ति वाक्यभेदोऽपि न प्रसज्यते– “ नीलेन घटन जलमाहर ' इत्याद् । तथाभूतमुदाहरणमरुणावाक्य तुल्यमम्तु । न च उदाहरणद्वयेऽपि अमूर्तस्य गुणम्य क्रियासाधनत्वासंभवो दोषः, साक्षात्तदसंभवेऽपि द्रव्यपरि. च्छेदद्वारा तत्संभवात् । न च तथा सति द्रव्यान्तरस्यापि तद्वारत्वप्रसक्तिः, वाक्यार्थप्रतीतिवेलायां द्रव्यगुणयोः पर स्परान्वयं विना प्रत्येक क्रियासाधनतया अन्वयेऽपि द्रव्य स्य परिच्छेदकगुणाकाङ्कया गुणस्य परिच्छेद्यद्रव्याकाङ्कया च १२८ पूर्वोत्तरमीमांसा पश्चादार्थिकपरस्परान्वयोपपत्तेः । तस्मात्मामानाधिकरण्या संभवात् अनुमानमिदं बाधितमेव । प्रत्यनुमानं च– अरु कायन्या

• अरुणिम्रा शाभते पाद: ' इति लौकिकवाक्यगतम

ििणम्रा इति पदम– इत्येवं द्वितीया कक्ष्या । यथा अरु. प्रतीयमान मामानाधिकरण्याबाधेन वाक्यार्थनिर्वाहे भवति न तद्वाधनं युक्तम् । न च कारकविभक्तिसाफल्याय द्रव्यपर्यन्तत्वमिति पक्षे गुणगतजाते: द्रव्ये परम्परासंबन्धः प्रकृत्यर्थ निर्वापमतिलङ्घ्य द्रव्यदेवतासंबन्धाक्षिप्त यागे मं त्वमिति पक्षे विशेष्यमतिलङ्ध्य विशेषण तत्संक्रमोपपत्तेः ।

• चतुरो मुष्टीन्निर्वपति' इति संख्यामुष्टिरूपकारकद्वयाविशि

ष्टनिर्वापविधौ 'चतुरः' इति द्वितीयोक्तकारकत्वस्य त त्प्रातिपदिकेन विशेष्यतया अभिहितं समभिव्याहृतमुष्टि द्रव्यरूप संख्येयमतिलङ्गय तद्विशेषणे संख्यायां सक्रान्त्यभ्यु पगमान् न्तत्वमिति कल्पने विभक्त्यर्थस्य तद्धितार्थमतिलङ्य प्रकृयर्थे संक्रान्त्युपपत्तेः–“दण्डी प्रैषानन्वाह' इत्यादौ तथा दशनात् । तस्य लुममतुबन्तत्वकल्पन्न लुप्तस्य मतु पाऽर्थ: प्रकृत्यैव विशेषशक्त्या लक्षणया वा बोधनी यः- इात द्रव्यमपहाय तत्सामान्यशक्त्युपस्थापत गुण विभक्त्यर्थान्वयोपपत्तेः– “ लोहितोष्णीषा लोहितवसना ऋत्विजः प्रचरन्ति' इति श्येनयागवैशेषिकाङ्गविधायके वाक्ये * लोहितवसना:' इति बहुव्रीहिसमामवर्तिपदयो मामानाधिकरण्यनिर्वाहार्थ लोहितशब्दस्य अवश्यवक्तव्यं द्रव्यपर्यन्तत्वं मतुब्लापन निवाह्यामात तत्र प्रकृत: सामा ७. ९ १२९ - - हाय गुणे विधिसंक्रान्तिसंप्रतिपत्ते: अरुणापदं गुणपरमेव ; गुणगुणिनोरभेदोपचारेण * अरुणया एकहायन्या' इति पद योः सामानाधिकरण्यमिति तन्निर्वाह, ऋजुनैव मार्गेण गुणे करणकारकत्वान्वयसंभवात् । न च एतषा पक्षाणा मध्य विशष्यं विहाय विशेषणे विभक्यथान्वय : इति पक्षे * पि ङ्गाक्ष्या' इति पदेऽपि तथात्वापत्तिदर्दोष: ; इष्टापत्ते:- न पूर्वोत्तरमीमांसा हेि “ अरुणया ' इति पद एव कारकविभक्ति: साफल्यं नै. तव्या, न 'पिङ्गाक्ष्या' इति पदे– इत्यत्र विशेषहेतुरति । न च आरुण्यस्येव पैङ्गल्यविशिष्टस्य अक्ष्ण: क्रयसाधनत्वं न संभवति । न च अन्यदीयस्यापि पैङ्गल्यविशिष्टस्याक्ष्ण: - हुव्रीहिसमासेन गोद्रव्यविशेषणभूतस्यैव तस्य समर्पणात् । त आराणा शाभत दकत्वोपपत्ते:– इति । त इति लौकिकवाक्ये एकहायनीपदाभावान् इमनिच्प्रत्ययम द्भावाश्च तत्सामानाधिकरण्यप्रतिपादकत्वाभावेऽपि, अत्र ए. अथ चतुर्थी कक्ष्या अरुणाशब्दस्य गुणमात्रपरत्वमङ्गीकृत्य आर्जवेन तत्र विभक्त्यर्थान्वयसंगमनाय समानपदश्रुतिनिर्वाहोपपत्तौ वा ड्रो न युक्त: । अभेदोपचारकल्पनेऽपि उपचार एव दोषः । अताऽऽत्र सामानाधिकरण्यं न संभवतीति बाधितमेव त्वद नुमानम् । मदनुमान च नाप्रयाजकम् , टतायाथस्य करण त्वस्य स्वारस्यन गुणसगत: अकणाशब्दस्य गुणमात्रपरतया वैयधिकरण्य एव संभवात्- इति । अथ प वमा इह सामानाधिकरण्यं न एकविभक्त्यन्तपदद्वयसमभि व्याहारमात्रनिबन्धनमिष्यते ; किंतु स्त्रीलिङ्गारुणाशब्दश्र नाधिकरण्यमेवाभ्युपगन्तव्यमिति न बाधितं मदनुमानम् । त्वदनुमानं तु अप्रयोजकमेव, अन्यत्र वैयधिकरण्येऽपि अत्र अथ षष्ठी कक्ष्या गुणेषु प्रयोगसाधून्येव लिंगानि नार्थसाधूनि । न हि गुणषु पुस्त्व वा मुख्यम । अत: स्रीत्वमपि तद्वदिष्यताम् । तथैव बुद्धिकरुणादिशब्देषु गुणवाचिष्वपि स्रीलिंगं - यते । तस्मादरुणाश्रुतिस्वारम्येन मामानाधिकरण्यं नाप नीयते । किं तु एकविभक्त्यन्तपदद्वयसमभिव्याहारमात्रे १ ३२ पूर्वोत्तरमीमांसा णेति तस्य एकपदश्रुतिस्वारस्यविरोधिन औपचारिकत्वापा दकस्य च त्याग एव युक्त: । अत: त्वदनुमानं बाधितम् । मदनुमानं च नाप्रयोजकम्, उत्क्तयुक्त्या वैयधिकरण्यावश्यं भावात् – इति । यदुक्तं प्रयोगसाध्विह लिंगं नार्थसाध्विति, तदयुक्तम स्याप्यसिद्धेः । न हि करुणादिशब्दसामान्यत: दृष्टम अनुः शासनविरोधे प्रभवति । तथा सति शुङ्कादिशब्देषु पुंलिंग च कारकविभक्त्यन्वयस्वारस्यसिद्धयर्थमिहैव स्रीलिंगप्रयोगस्य अर्थसाधुत्वसंभवे कस्य चित् प्रयोगसाधुत्वकल्पनानौचि त्यात् । अन्यथा लिंगमेवार्थसाधु, कारकविभक्तिः प्रयोग साधुरिति वैपरीत्यस्यापि कल्पनाप्रसङ्गात् । विशेषणविभक्ते साधुत्वाथत्वस्य अन्यत्र बहुशः क्लमतया गुणशब्द: स्त्रालग एव स्यात् । अक्लमस्य प्रयोगसाधुत्वस्य अकल्पनीयत्वेन तस्यैवौचित्याश्च । एतेन लिंगकारकयो: कारकस्य प्राधा न्यात् कारकान्वयस्वारस्यमेवानुरोद्धव्यम्; न च लिंगस्या प्राधान्येऽपि * स्त्रियाम्' इति व्याकरणसूत्रभाष्याद्युक्तरीत्या तस्य प्रातिपदिकस्त्रीप्रत्ययान्यतरार्थत्वेन प्रथमश्रुतत्वात् प्र . प्राथम्यविशेषणस्येव प्राबल्यात् लिंगमेवानुरोद्धव्यमिति वा च्यम्, लिंगस्य प्राथमिकप्रातिपदिकस्त्रीप्रत्ययान्यतरार्थत्वे ऽपि तत्प्राबल्यहेतोः प्रथमप्रतीतेरसिद्धे: ; * अरुणया' इति तृतीयाप्रयोगे स्त्रीप्रत्ययस्य टाबाकारस्याश्रवणेन टापं स्त्रीलिङ्गासाधरणेन विभक्तिविकारेणोत्रीय तदनन्तरं तेन स्वयं वाच व त्वात--इति निरस्तम; क्लप्रकल्प्ययो: क्लप्तस्य बलीय स्त्वान् स्वातन्त्र्येण गुणपरेषु शुझादिशब्देषु कचिदपि स्री न कविभक्त्यन्वयस्वारम्यविरोधशङ्कापि । न तु गुणमात्रपरोो ऽरुणाशब्द:, एकहायनीसामानाधिकरण्यं परमौपचारिका भदावलम्बनमिति पक्षेऽपि । न च तस्मिन्पक्षे सामाना धिकरण्यस्य औपचारिकत्वापत्तिरेव दोष: ; प्रतीयमा नमामानाधिकरण्यात्यन्तबाधनान् तदौपचारिकत्वकल्पन म्य ज्यायम्त्वान् । किंचायमुपचार: सांप्रतिकलक्षणान्यायेन १ ३४ अत्रैव न कल्पनीय:; िकंतु िनरूढलक्षणान्यायेन क्लप्त एव । तथा हि--' स्त्रियाम्' इति सूत्रे भाष्यकारैः स्त्रीत्वस्य टाबाद्यथत्वपक्षे तम्य स्वयमस्रीत्वान् एकत्वाञ्च * कुमारी, कु मायाँ, कुमार्यः' इत्यादिषु स्रीलिंगस्य द्विवचनबहुवचनयोश्च अनुपपत्तिमाशङ्क्य, समाहितम्-गुणवचनानां हि शब्दा पूर्वोत्तरमीमांसा शुकुा शाटी, शुक्रुः कम्बलः, शुक्रौ कम्बलैौ, शुञ्जा: कम्बला रसमर्थनीयत्वान् । गुणम्यापि भवति; एवमिहापि यदि द्रव्याश्रितं भवनि स्त्रीत्वम. तस्य इत व्य अतस्तत्र भिन्नार्थयोर्गुणद्रव्यशब्दयोः मयुक्तमित्यपि शङ्का निरस्ता ; यत्र गुणवाचिनामौपचारिक शुक्रा शाटी' इत्यत्र क्लप्तत्वान् । तस्मान् प्रतीयमानसा मानाधिकरण्याबाधनेन कारकविभक्त्यर्थसमर्थनोपपत्ते: न अथामा वादनक्षत्रमाला । तद्भाधनं युक्तमित्यत: मदनुमानं न बाधितम् , त्वदनुमानमेव तु अप्रयोजकमिति १३५ सामानाधिकरण्याबाधनेन कारकविभक्तिसाफल्यसमर्थ धिकरण्ये एकहायनीपदान्वयम्य च वक्तव्यत्वात् * अरुणया क्रीणाति, अरुणयैकहायन्था' इत्येवमेकस्य पदस्य युगपदु भयान्वयायागात् । न च पयायण उभयान्वय: ; एकस्मा द्वाक्यात् क्रमिकार्थद्वयप्रतीत्यसंभवात् । न च वार्तिककारै अरुणिमैकहायन्योः पाष्टिकान्वयममर्थनानन्तरम “ एवं च वाक्यगतमपि सामानाधिकरण्यं समर्थितं भविष्यति' इत्यु क्तत्वान् तत्र विभक्तिश्रत्यानीतक्रियान्वयविरोधमाशङ्क्य, क्रियापेक्षित एवायं संबन्धः क्रियते तयो: । न चात्रानु गुणावृत्तदुबलाप निरुध्यत ' इात पयायण उभयान्वय स्वीकृत इति शङ्कनीयम् ; अरुणाशब्दस्य प्रथमं निष्कृष्टगु णमात्रशक्त्या अरुणिममात्रविषयत्वेन कारकविभक्त्या क्रिया न्वितम्य पश्चाद्वार्तिककाराभिमतया गुणिलक्षणया तम्य एक हायनीविशेषणतयापि अन्वयासंभवान् , शब्दानां युगपदा वृत्या वा अर्थद्वयप्रतिपादकत्वस्य वार्तिककारैरेव नामधय १३६ पेटिकादिषु बहुषु प्रदेशेषु प्रतिषिद्धत्वात् । तस्मात् * एवं च इत्यादिग्रन्थस्य अरुणिमैकहायन्यो : आर्थिकपरस्परान्वयम मर्थनानन्तरं प्रवृत्तत्वात् तत्रैव अभ्युचयकथनपरः इति नेत व्यम् । अत: कारकविभक्तितया साफल्यसमर्थनप्रवृत्तम्य पर्वोत्तरमीमांसा मदनुमानं च नाप्रयोजकमिति अथ नवमा । तत्र एकस्मिन्निति पदोक्तमथैक्यं तात्त्विकं चेत् मुख्यं सामा नाधिकरण्यम , औपचारिकं चेत् अमुख्यमिति विशेषः । द्वावधमाप मामानाधकरण्य प्रकृत सभवात इत्युपपा दितम् । तद्विविधमपि क्रियान्वय सति असत्यपि नापैति । द्रव्यपर्यन्तत्वमरुणाशब्दस्य अपैति । न वा द्वितीयपक्षानु सारेण तस्य आश्रयलिंगग्राहित्वं क्रियान्वये अपैति । न च अनपेतमपि सामानाधिकरण्यं क्रियान्वये वाक्यार्थप्रतीत्यनु पयोगि जातमित्ययं दोषः । न हि तस्य वाक्यार्थप्रती त्युपयोगित्वपर्यन्तम् अम्माभि: सिसाधयिषितम्; किं तु १३ ७ वाक्यार्थप्रतीतिसमये सत्त्वमात्रम् । न च तदनुपयोगिना किं तेन सामानाधिकरण्येन इति शङ्कनीयम् , प्रयोजना भावेन लिंगविभक्त्यैकरूप्यावगतस्य तस्य प्रतिक्षेपायोगात् अरुणिमैकहायन्योः परस्परान्वयस्य न्यायलभ्यत्वेऽपि तत्प्र तिष्ठाहतुतया सप्रयाजन्नत्वात् । न च त्रयान्वय सात सामा नाधिकरण्यस्य वाक्यार्थप्रतीत्यनुपयोगित्वमपि, सामानाधिक रण्यबलात् द्रव्यावच्छेदकतया प्रतीयमानस्यैव गुणस्य क्रिया शेषत्वेनाप्यन्वयसंभवात् । अभ्युपगन्तव्यश्च पूर्वमीमांसकैरपि तथा अन्वयः 'चतुरो मुष्टीन्निर्वपति' इत्यत्र । तथा हि पाञ्चमिके मुष्टिव.पालाधिकरणे चतुर्मुष्टिनिर्वाप एक: पदार्थ न तु एकैकमुष्टिनिर्वापश्चत्वारः पदार्था: । अतो नैकपुरोो डाशास्वाष्टषु पदाथोनुसमयन अङ्गकलाप कतव्य स्थत सति, प्रतिपुरोडाशम् एकैकमुष्टिना अनुस्मयो न कार्य प्रतिमुष्टि निर्वापपदार्थस्य भिन्नत्वाभावात् । किं तु प्राथ मिकस्य पुरोडाशम्य चतुर्मुष्टिनिर्वापं ममाप्य द्वितीयस्य स्म अारम्भणीय :- इत्येवं चतुर्मुष्टिनिर्वापेण अनुसमयः कार्यः, तावत एकपदार्थत्वात्- इति व्यवस्थापितम् । अत्रेयं शङ्का ममुन्मिषति—दाशमिक संख्यामुष्टयधिकरणे चतु:संख्याया मुष्टिद्रव्यशेषत्वं निराकृत्य निर्वापक्रियाशेषत्वं १३८ पूर्वोत्तरमीमासा समर्थितम्; तथा च 'तिस्र आहुतीः' इत्यत्र आहुतिक्रि. यान्वयिन्या त्रित्वसंख्यया आहुतिक्रियाभेद इव - निर्वाप क्रियान्वयिन्या चतु:संख्यया निर्वापक्रियाभेदोऽपि स्यात् अता मुष्टिना अनुसमय इति पूवपक्ष एव युक्त :- इत । तत्रेदमुत्तरं वाच्यम्-युक्तं * तिस्र आहुतीर्जुहोति' इत्यत्र संख्यया क्रियाभेदः; तत्र त्रित्वसंख्यायाः साक्षादाहुतिक्रि. यावच्छेदकत्वेनान्वयान् ; इह चतु:संख्या न निर्वापक्रिया त्तिगणने कृत्वसुच्' 'द्वित्रिचतुभ्र्य: सुच्' इति पाणिनीयवि त प प्रसङ्गात् । न च * तिस्र आहुती:' इत्यख आहुतिशब्दवन इह * चतुरो निर्वापान' इति निर्वापशब्दः * चतुरो वारान इति वारशब्दो वा अस्ति । न च तदध्याहारो युक्त लिंगविभक्त्यैकरूप्यावगतमुष्टिसामानाधिकरण्यानिवृतस्य च तुरः' इत्यस्य अध्याहारनिरपेक्षत्वात् । अत एव मुष्ट तिरिक्तद्रव्यवाचिशब्दान्तराध्याहारेण लिंगविभक्त्युपपादना शङ्कापि निरस्ता स्यात् ; मुष्टिसामानाधिकरण्यात् मुष्टयव च्छेदिकैव सती कारकविभक्तिबलात् क्रियायां शेषत्वमात्रेण अन्वेति ; न तु तदवच्छेदकत्वेनापि ; किंचिदवच्छेदकसं वादनक्षत्रमाला । व्याया तदितरावच्छेदकत्वविरोधात् । अवच्छेदकत्वेन द्रव्या न्त्रिताया अपि संख्याया: शेषत्वेन क्रियान्वयस्तु न विरुध्यते; कया चिद्विधया किंचित्संबन्धिनोऽपि विधान्तरेण तदि तरसंबन्धसंभवात् ; * सप्तदशारत्रिर्वाजपेयस्य ' यूपः इत्यत्र अरत्न्यवच्छेदिकाया: संख्याया विषयतया विध्यन्वयस्य १ ३ ९ इत्यादषु तथा अन्वयाऽभ्युपगन्तव्य: । तद्यथा-- ' पृथ कत्वनिवेशित्वात्संख्यया कर्मभेद: म्यान ' इति द्वैतीयीकाधि करणे 'तिस्र आहुतीर्जुहोति' इत्येतन मंख्यया कर्मभेदस्य उदाहरणम यायाभावात् नदमुदाहरणामात तत् पारत्यज्य प्राजा च एवं व्युत्पादितम्– नात्र क्रियान्वयिनी संख्या ; किंतु द्रव्यान्वयिनी ; तया यागक्रियारूपकर्मभेदसिद्धि: इत्थम---- मा न केवलं पशुद्रव्यान्वयिनी ; येन बहुष्वपि पशुषु प्रजा पनिदेवतासंबन्धस्य एकत्वान तदाक्षिप्रा यागोऽपि एको भवे. न ; किं तु प्रजापतिदेवताविशिष्टपश्चन्वयिनी । तथा च पश नामिव प्रजापतिदेवतासंबन्धानामपि मामदठयसिद्धौ नैरा १४० पूवात्तरमामासा उन्मिषति- यत्र संख्या कमन्वयिनी तन्नोदाहार्यमिति मन्वानानामिदमपि नोदाहरणं भवितुमर्हति ; * प्राजा. बन्धाक्षिप्रयागक्रियायामेव अरुणाधिकरणन्यायेन साक्षान संख्यान्वयोपपत्ते: ; न हि परिपूर्णवाक्यार्थप्रत्ययानन्त यागाक्षेप: ; येन संख्या यागक्रियाक्षेपात्प्रागेव द्रव्यान्विता ग्ययागक्रियाध्याहारपर्यन्तं परिपूर्णवाक्यार्थप्रतीत्यसंभवान् सात, तत्रान्वययाग्याया: सख्याया: * गुणान्ना च पराथत्वा व्यान्वयम्यासंभवेन “ सप्तदश ' इत्यम्यापि द्रव्यान्वयोपपत्तेः, यागक्रियाक्षेपात्प्रागपि आख्यातवन् प्राजा पन्यान्प क्तित: क्रियान्वयस्यैव प्राप्या द्रव्यान्वयालाभान-इति । तत्रा येवमुत्तरं वाच्यम्-- सामानाधिकरण्यान् द्रव्यावच्छेदक १४१ देवतासंबन्धविशिष्टद्रव्यान्वयिन्या संख्यया तद्विशिष्टद्रव्य भदवत द्रव्यदेवतासंबन्धभेदस्यापि सिद्धौ तद्दारैव संख्या कर्मभेदसिद्धि: ; न साक्षादिति । तस्मात् अरुणापदम एक इति अरुणैकहायनीसामानाधिकरण्यवादः ।। ७ ।।

• • • ऋकयारुण्यान्वयवादः ।

विष्णुभागवतास्तु अरुणाशब्दस्य स्वशक्त्या गुणविशि ष्टद्रव्यपर्यन्तत्वमङ्गीकृत्य आरुण्यस्य एकहायनत्ववत् द्रव्य गुणतयैवान्वय : ; न स्वातन्त्र्यण क्रयसाधनतया- इति मन्यन्त । तान्नरामाथ कथा प्रस्तूयत तीयाथान्वयेि, तन सोमक्रयक्रियासाधनम– यथा गा. अथ द्वितीया आसद्धाऽय पक्षे हेतो: मम हतुः, साध्यता रूपभदन भदसत्वऽाप असंप्रतिपन्नत्वातू ; मया विशेषणविभक्तिः तिपन्नगोगतकरणत्वानुवादिनी वा; न तु अरुणिमान्वित करणत्वसमर्पिणी-इत्यङ्गीकृतत्वात् । तस्मात् अरुणावाक्य प्रातपन्नमारुण्य न सामक्रयाक्रयासाधनम , गावशषणत्वा7, अथ तृतीया यद्रावशषणम् , न तत्सोमक्रयक्रियासाधनम्- यथा एक हायनत्वम्– इति । वादनक्षत्रमाला । - १४३ अरुणया इति कारकावभात्साफल्याय गुण तदथम र्थत्वस्य अनुवादकत्वस्य वा अभ्युपगमायोगात् । न चव वि भक्त्यर्थस्य विशेषणसंक्रान्तिरदृष्टचरी ; * चतुरो मुष्टीन्निर्व षणसख्यान्वायत्वस्य सप्रातपत्रत्वात् । तथा हि- * चतुरा। - शकटानीताद्रीहिराशेः पुरोडाशार्थानां व्रीह्रीणां पृथक्करणमर्थत प्रापुवदपि न नियमेन प्राप्यते ; शकटेन पुरोडाशोपयुक्तत्रीहि मात्रस्यापि आनयनसंभवात् । अतः तत्र नियमार्थो विधिः । स च वीहीणां निर्वापो मुष्टिभि: कर्तव्यः, तस्य चतु:संख्या च इति तत्रापि नियम: । यद्यपि द्वितीयया मुष्टीनां संस्कार्यता प्रतीयते, तथापि तेषां प्रागविनियुक्तत्वान् अवनेजनसंस्कृ ताध्वर्युहस्तवत् अप्रे विनियोक्ष्यमाणत्वाभावाच रसंस्का यता नोपपद्यते । न च मुष्टिशब्दो मुष्टिपरिमितव्रीहिपरोऽ १४४ स्तु, ततश्च त्रीहीणां विनियोगसद्भावात् संस्कार्यता उपपद्यत । इति वाच्यम्; तेषां मुष्टिवैशिष्टयेन प्राप्तरभावात् तेन रूपे पूवात्तरमामासा णानुवादानुपपत्त इतिवत् अनीप्सितकर्मणि द्वितीयेति योज्यम् । अत्र * आद . शत: संख्या: संख्ये' इति चतुःशब्दस्य संख्येयपर्यन्तत्वा वगमऽपि कारकविभक्तिसाफल्याय विशेषणे तदर्थसंक्रमी. ऽङ्गीकृत: । एवं शङ्कापरिहारावभिप्रेत्यैव * मुष्टिलोपात् सं पूर्वपक्षसिद्धान्तावलम्बनं सूत्रद्वयं प्रवृत्तम् । अत्र हि * बार्हस्प त्यो नैवार: सप्तदशशरावश्चरुर्भवति' इति वाजपेये विहितस्य सप्तदशशरावपरिमितचरोरतदेशप्राप्रैश्चतुर्भिर्मुष्टिभि: परिमि तेन व्रीहिद्रव्येण संपादयितुमशक्यत्वात् संख्यामुष्टयन्यतर लाप कतव्य चतुः शब्दस्य सख्ययप्रधानत्वात् तादृशषणत्व नाप्रधानभूताया: सख्याया लापः काय इत्याभप्रायण पूव पक्षसूत्रं प्रवृत्तम् । चतु:शब्दस्य संख्येयपरत्वेऽपि तदूतस्य कारकत्वस्य द्वितीयान्तरेणाभिहिततया चतुःशब्दपराद्वताया या: तद्विषये साफल्याभावात् विशेषणे तदर्थसंक्रमो वाच्यः। मश्रतप्राबल्यानुराधन मुष्टरव लापः न्याय इत्याभप्रायण मिद्धान्तसूत्रं प्रवृत्तमिति स्पष्टमव । तस्मात् तत्र चतु:शब्दस्य संख्येयपरत्वेऽपि तत्परद्वितीयाया इव अरुणाशब्दस्य द्रव्य परत्वेऽपि तत्परतृतीयाया: साफल्यार्थमरुणिन्नि संक्रान्तिरभ्यु पगन्तव्या इत्येवं प्रसाध्यो हेतुः कृतकत्वादिवदुपपद्यत नात्रासिद्धिशङ्कावकाश: । त्वदनुमानं तु अप्रयोजकम् , * ए विशेषणानन्वयेऽपि, अत्र साफल्याथै विशेषणान्वयौचित्या दिति ।। अथ चतुथा

१ ४ ५ -

तथ। सति * तं वै दशभि: क्रीणाति । - त्वाद्यर्थतैव युक्ततेि त्वदीयो हेतुः प्रसाधयितुमप्यशाक्य इति असिद्ध एव । मदीयस्तु नाप्रयोजक:, संख्यानतिरेकार्थ मारुण्यस्य एकहायनत्वसमत्वेन अवश्यमङ्गीकरणीयत्वा पूर्वोत्तरमीमांसा दशक्रयवचनं न विधायकम् , * हिरण्येन क्रीणाति

• अजया क्रीणाति' इत्यादिदशविधविधिवाक्यै: क्रयतत्सा .

५. ५. वादकम् । न च अनुवादस्वारस्यानुराधन वाघवाक्यगत कारकविभक्तिवैफल्यापादनं युक्तम् । तस्मात् यथा--

• चतुदेश पौर्णमास्यामाहुतयो हूयन्ते ' इत्यनुवादगतचतुर्दशा

संख्याश्रवणं सतीष्वपि पार्वणहोमादिषु अवषट्काराहुतिषु सवषट्काराहुतिविषयतया योज्यते--तथा इदमप्यनुवादग. तमेव दास्यंख्याश्रवणं स्वतन्त्रक्रयसाधनद्रव्यविषयतया या त्वदनुमान स्यापि क्रयसाधनत्वप्राप्तौ तत्रधावृत्तिफलकस्य विधरवकाशा: । तत्साफल्याय विभक्तिमात्रस्य प्रयोगसाधुत्वार्थत्वम् नुवादकत्वं वा कल्पयितुं युक्तम् । “यदि सोममपहरेयुरको गां दक्षिणां दद्यात् , अभिदग्ध सोमे पञ्च गा दद्यात्' इत्यत्र हि समभिव्याहृतैकादिप्रातिपदिकवैयथ्र्यलक्षणादिदोषपरिहा वादनक्षत्रमाला । १ ४७ य । एकाम' * पश्च' इत्यनयो: कारकविभक्तित्वाश्रयणेन क्रियासंबन्धः त्यक्त: । तथा हि- तत्र यदि एकां गां नदान इति संबन्धः क्रियते, तदा • गौश्चाश्वश्चाश्वतरश्च गर्दभश्राजाश्चावयश्च ब्रीहयश्च यवाश्च तिलाच माषाश्च तस्य द्वादशशतं दक्षिणा' इति ज्योतिष्टोमदक्षिणात्वेन बहुषु गवा दिषु समुचित्य देयत्वेन प्रामेषु अनियमेन यां कांचिदेकामेव दक्षिणां दद्यान-इत्यर्थः स्यान् ; तदा गोज्ञाठदम्यानियतप्राप णीयगवादिसर्वद्रव्यलक्षणा भवेन , पक्ष प्राप्ताया: गो: अनु वादः संभवेत् । अथ तु एकां दात , तां च गाम इति भदः । यदि तु गां दद्यान्– इति गौरेव दाक्षिणादाने वि वीयेत, तत: तस्या वचनप्राप्ता द्वादशाठातसंख्यैव परिच्छे द्रिका प्राप्नुयादिति एकपच शब्दौ अनर्थकौ स्याताम् । नयोरपि विधाने वाक्यभेदः । अथ एकवचनबलान विवक्षि नैकत्वसंख्या गौर्विधीयते, तदा एकशब्दम्य अनुवादत्वनान थक्यम , पञ्चशब्दस्य अनन्वितार्थत्वं च स्यात् । नम्मादुक्तदा पपरिजिहीर्षया कारकविभक्तिश्रतिप्राप्तमपि संख्ययो: क्रिया संबन्धं परित्यज्य वाक्यलक्षणो गोसंख्यास्संबन्ध एव विधेय ऽभ्युपगन्तव्य: । ततश्च एकां गाम इत्येतावत्येव विधि: समा १४८ प्यते । दक्षिणां दद्यात्- इत्यनुवादः। ज्योतिष्टोमदक्षिणारूपा स्वव गोषु द्वादशशतसंख्याश्रवणलिंगात् । एकाम ' 'पश्च । इति शब्दोक्तयोरपि संख्ययोस्तास्वेव निवेशस्यार्थलभ्यत्वान अनुवादसामथ्यदेव वा दक्षिणारूपगवाश्रयत्वनियम: संख्य. योर्लभ्यते-- * ऐरं कृत्वोद्रेयम' इति इरापदविधानस्य

• यद्भिरा गिरेति ब्रयात् आत्मानमेव तदुद्राता गिरेत

इत्यनुवादसामभयोत्त गिरापदस्थाननियमरुयाङ्गीकृतत्वादिति

• एकां पश्चेति धेनुवत्' इति दशमाध्यायाधिकरणे निर्णी

तम । यदैवम एकादिपदमात्रवैयभार्यपरिजिहीर्षया कारक विभक्तिस्वारस्यं त्यक्तम, तदा किमु वक्तव्यम् * तं वै दशभि: क्रीणाति ' इति वाक्यवैयथर्यपरिहारार्थं तदिह त्यक्तव्यमिति । एवं च दशक्रयवचनरूपविधिविरोधात आरुण्यस्य तृतीया थर्थान्वयित्वं न संभवतीति त्वद्धेतुरसिद्ध एव, मद्धेतुश्च नाप्र पूर्वोत्तरमीमांसा अथ मप्तमी दशक्रयवचनस्य दशाधिकसंख्याव्यावृत्तिफलकविधिपरत्वे परिसंख्याविधित्वं भवेत् ; तथा च तस्य श्रुतदशसंख्यारू अश्रतदशाधिकमख्याव्यावृत्तिरूपपरा र्थश्च प्राह्यः, कारकविभक्तिप्राप्तमारुण्यस्य क्रयसाधनत्वं च वादनक्षत्रमाला | १४९ बाधितव्यम्-- इति त्रैदोष्यं प्रापुयात् । अतः तस्य प्रचयांशष्टस्वतन्त्रक्रयसाधनद्रव्यसख्यानुवादकत्वकल्पनमव युक्तम् ; वरो हि त्रिदोषदुष्टपरिसंख्याभ्युपगमापेक्षया तद नुवादकत्वाभ्युपगमः । अत एव “वैखानसं पूर्वेऽहन्साम भवति' इत्यङ्गिरसां द्विरात्रे पूर्वस्याह्रो वैखानससामविधा नानन्तरं श्रुतस्य ' षोडश्युत्तरे' इति वाक्यस्य पारिसं अनुवादकत्वमभ्युपगतम्- उत्तरस्याहः षोडशित्वं हि षोडशिनं प्रस्तुत्य प्रवृत्तेन सर्वद्विरात्राणामुत्तर स्याह्नः षोडशिविधायकेन ' उत्तरेऽहन्द्विरात्रस्य गृह्यते इत्यनारभ्याधीतवाक्येन सिध्यति ; ततश्च अस्यापि बाक्यस्य विधिपरत्वे अङ्गिरमां द्विरात्रस्यैव उत्तरेऽहनि षोडशिग्रह ग्राह्यः; न तु द्विरात्रान्तराणामुत्तरेष्वहःसु इति-द्विरात्रान्त गेभ्यः षोडशिग्रहव्यावृत्तिरूपपरिसंख्याविधिपरत्वमेव स्या दिति अङ्गिरसां द्विरात्रे षोडशिग्रहप्रापणरूपस्वार्थस्त्यक्तव्य धीतवाक्येन द्विरात्रान्तरेषु प्रामं षोडशिमत्वं च बाधितव्य मिति त्रैदोष्यं प्रसज्येत ; अत: * षोडश्युत्तरे' इत्यम्य अ नारभ्याधीतवाक्यप्राप्तषोडशित्वानुवादकत्वकल्पनमेव न्या यमिति दशमाध्याये व्यवस्थापितम् । तस्मात् आरुण्यस्य तृतीयार्थान्वयित्वस्याविकलत्वात् । मदीयो हेतुः नासिद्ध त्वदीयस्तु अप्रयोजक एवेति । अथाष्टमा पूर्वोत्तरमीमांसा अनुवादापेक्षया जघन्यापि अत्र क्रयसाधनसंख्यानति नत्वे संख्यामुष्टयोरुभयो: असंभवस्थले मुष्टित्यागवदिह अरुणिमैकहायन्योरुभयोरसंभवस्थले गोरेव एकहायनीशा ब्दोपात्ताया: त्यागप्रसङ्गान् । न च अतथाभूता गाल ब्धा ; अरुणा पिङ्गाक्षी एकहायनी गौस्तु न लब्धा ; तत्र एकहायनावस्थापन्ना मषी लब्धा, अतथाभूता गोलंब्धा, तत्र भूयोऽनुग्रहन्यायेन गौस्त्यक्तव्या स्यादित्येवं तवापि तुल्या दष इति ; मन्मत भूयसामप्यारुण्यादाना द्रव्यशष: त्वन शाषावराध, भूयस्त्वऽाप शषाणामव त्यक्तव्यत्वान् । अत एव “ द्रव्यसंस्कारविरोधे द्रव्यं तदर्थत्वात्' इति षष्ठा ध्यायाधिकरणे– यत्र खादरस्तनुत्वदन तक्षणाद्ययोग्य: पशु वादनक्षत्रमाला | १५१ iनया जनमातयामया लब्धः, तत्प्रातानाध: कद्रस्तु महत्वन तक्षणादीनामपि योग्यो लब्धः, तत्र बहूनां संस्काराणा मनुग्रहाय यूपार्थ कदरो ग्राह्य इति पूर्वपक्षं कृत्वा, बहूनामपि इति सिद्धान्तितम् । तस्मादसिद्ध एव त्वद्धेतु:, मद्धेतुर्ना परिसंख्यानङ्गीकारे अरुणावाक्यस्यापि संख्यामुष्टयधिक रणन्यायविषयत्वापत्तिरिति यदुक्तं तदयुक्तम् ; यत्र अरुणा मेषी लब्धा, पिङ्गाक्ष्येकहायनी गौर्लब्धा, तत्र स्वातन्त्र्येण क्रयसाधनयोः पिङ्गाक्षिरूपावयवैकहायनीद्रव्ययोः द्वयोरनुग्र हाय एकम्यारुण्यस्यैव त्याग: * विप्रतिषिद्धधर्माणां समवाये भूयसा स्यात्स्वधमत्वम् " इति न्यायत : प्राफ्रोतीति न तत्र संख्यामुष्टयधिकरणन्यायः प्रसज्यते । यत्र अरुणा पिङ्गाक्षी मेषी. एकहायनी गौश्च लब्धा, तत्र उक्तन्यायप्रसक्तौ इष्टाप त्तिरिति अरुणाधिकरणन्यायेनैव हि चतुष्टस्य निर्वापशषत्वमा श्रित्य मुष्टित्याग: तत्राधिकरणे व्युत्पादितः । तथा चतुष्टवत् अरुणिमापि तस्याधिकरणम्य कथं विषयो न रयात् । अरुणिमैकहायनीविरोध: काचित्कत्वात् अस्पष्ट: । संख्यामु १५२ पूर्वोत्तरमीमांसा ष्टिविरोध: मार्वेखिकत्वात् स्पष्ट इति वा, अरुणाशब्दस्य नि ष्कृष्टगुणेऽपि शक्तिसद्भावात् * अरुणया' इति निर्देशस्य द्रव्य शेषत्वपक्षेऽपि विशेषणविभक्तितया प्रयोगसाधुत्वमात्रार्थत्वस्य अवश्यवक्तव्यत्वात् तथैव क्रियाशेषत्वपक्षेऽपि स्त्रीलिङ्गस्य न क्रियाशेष: ; ' आदशत: संख्या: संख्येये ' इत्यनु शासनविरोधेन चतु:शब्दस्य निष्कृष्टगुणपरताया वक्तुमश करणायात तास्माधकरण सख्यामुष्टयुदाहरण कृतम् । न्यायसाम्येनापतत् आरुण्यस्यापि तदधिकरणन्यायाविषयत्वं न दण्डेन वारयितुं शक्यम् । यत्र तु वाक्यभेदादिदोषप्रस ङ्गात् * अभिदग्धे सोमे पश्च गा दद्यात् ' इत्यत्रेव गुणवाचिश शेषणतैव केवलम् – यथा । अश्वः श्यावो दक्षिणा ' ' पि शङ्गी पठौही दक्षिणा' 'श्वेतायै श्रेतवत्सायै दुग्धं मथित माज्यं भवति' इत्यादौ, तत्र विशेषणख गुणस्याप्राधा न्यात् द्रव्यगुणविरोधे गुणस्य त्याग इति संख्यामुष्टयधिक. रणपूर्वपक्षन्यायः प्रवर्तते । तद्विषयमेव च- * विशेषणं वि शेष्येण बहुलम्' इति सूत्रे ‘ यत्र हि अन्यतरद्दव्यम् अ यतरा वा गुणः, तत्र यद्रव्य तत्प्रधानम् , तद्यथा -- * शु कुमालभेत ' ' कृष्णमालभेत' इति न पिष्टपिण्डमालभ्य कृ ताथा भवात- इत महाभाष्यवचनम् । तस्मात् दशक्रय वचनस्य परिसंख्याविधित्वकल्पकाभावात वैखानसाधिक रणन्यायेन तस्य यथाप्राप्यनुवादकतैव उचितेति आरु uयस्य क्रयान्वये बाधकाभावात् कारकविभक्तेः संभवत माफल्यं नोपेक्षणीयमिति मदीयो हेतुनोसिद्ध:, त्वदीयम्तु अप्रयोजक इति सिद्धमारुण्यस्य क्रयसाधनत्वम् । इति क्रयारुण्यान्वयवादः ।। ८ ।। योगलक्षणाशङ्कानिरासार्थजीवान्तर्यामि शक्तिवादः । गुणे नीलादिशब्दानां शक्ति गुणिनि लक्षणाम् । वदन्ति केचिदनयोरिच्छन्ति व्यत्ययं परे । गुणे गुणिनि चास्माभिस्तेषां शक्ति: समर्थिता । सा शक्तिरकानेका चेत्येतदप्यत्र चिन्तितम । उभाभ्यामन्वयोऽस्माभिरारुण्यस्य समर्थितः । शक्तिमेव द्रढीकर्तुमुभयोरुपजीव्यताम् । समर्थितोऽत्रारुण्यस्य क्रयद्रव्योभयान्वय: ।। तथैव तावत्पर्यन्तं सा प्रधावेत्क्रमादिति । तत्र यदि गौरोऽहम् इत्यादिव्यवहारः मत्वर्थीयप्रत्ययोत्प वादनक्षत्रमाला । यतु कथा प्रस्तूयत त्तिप्रयुक्तन योगेन लक्षणया वा निर्वहेत्, तदा गौररादिश तद्वारा अन्तया भिणि शक्तिरिति शङ्कानिरासाय तेषां जीवे शक्ति प्रसाध १५ ५ गौरदेहविशिष्टो जीवः गौरशब्दवाच्यः, गौरत्वजात्या श्रयत्वान्, यो गौरत्वजात्याश्रयः, स गौरशब्दवाच्यः-यथा गौरवर्ण:– इति प्रथमा कक्ष्या । प्रमाणाभावान् । तस्मात् गौरदेहविशिष्टो जीव: न गौरश म न गौरशब्दवाच्यः- यथा शुक्रुवर्ण:– इति द्वितीया । मद्धेतुर्नासिद्धः, “ गौरो वर्ण: ' इति प्रतीत्यविशिष्टाया 'गैौरोऽहम' इति प्रतीतेरात्मन: गौरत्वजात्याश्रयत्वे प्रमाण वान् । अत एव त्वद्धेतुरसिद्धः– इति तृतीया ।।

• गौरोऽहम' इति प्रतीतेः अक्लप्तमात्मनः गौरत्वजा

त्याश्रयत्वं धर्म परिकल्प्य तद्विषयत्वकल्पनान क्लप्रगौ ग्देहवैशिष्टयविषयत्वकल्पनं ज्याय: । अतस्त्वद्धेतुरसिद्ध :, मद्धेतुश्च नासिद्धः–इति चतुर्थी ।। पूर्वोत्तरमीमांसा तथा सति 'गौरोऽहम्' इति आत्मनि गौरशब्दप्रयाग न घटेत ; गौरशब्दस्य गौरत्वजातिविशिष्ट इव गौरद्रव्यवि. शिष्ट शक्त्यभावात् । तस्मात् अविगीतप्रयोगानुसारेण आत्मनो देहगुणगतजात्याश्रयत्वमङ्गीकरणीयम् इति मद्धे. तुनसिद्ध: । त्वद्धेतुरेवासिद्ध:– इति पश्चमी । वणवाचवगारशब्दात् अशअाद्यजन्तान् मतुब्लाप सात गौरशब्दस्य गौरद्रव्याविशिष्टविषयत्वं योगेन लभ्यते । मत्वर्थीयप्रत्ययान्तात् तत्सरूपस्यैव मत्वथयप्रत्ययान्तरस्या निष्टत्वेन तद्विरूपप्रत्ययस्यानिषेधात् । यद्यपि विरूपावपि मत्व थयप्रत्ययौ समानवृत्तौ नेष्येते, तथापि गौरवणऽस्मि न्नस्ति- इति सप्तम्यर्थवृत्तात् अर्श आद्यजन्तात् गौर देहोऽस्य अस्तीति षष्ठयर्थवृत्तमतुब्लोप उपपद्यते ; * दण्डि मती इशाला एवम् “ गौरोऽहम ' इत्यादेरन्तर्यामिपर्यन्तत्वं पुनरपि अर्श स्य सर्वाधारत्वेन जीवान्तयमिणो: स्वस्वामिभाववत् आधे याधिकरणभावस्यापि सत्त्वात । अथवा गौररादिशब्दा: गौ रदेहादिविशिष्ट जीवे तद्विशिष्टेऽन्तर्यामिणि च लक्षणया व र्तिष्यन्ते । तस्मात् शक्ति विनापि जीवान्तर्यामिणो: गाँ वादनक्षत्रमाला । रादिशब्दप्रयोगनिर्वाहात् तस्य तयोः शक्तिसिद्यथै गुणग नजात्याश्रयत्वं नाङ्गीकर्तव्यमिति त्वद्धेतुरसिद्धः, मद्धेतुश्च नासिद्धः–इति षष्ठी । 'पाण्डुरहम ' ' बध्रुरहम्' ' चेतोऽहम' इत्यादिप्रयोगाव्याप नान् । अतस्तत्र आत्मनः परम्परया गुणगतजात्याश्रयत्वम ीकृत्य तत्प्रवृत्तिनिमित्तत्वमेव कल्पनीयमिति गौरादिशब्दे विपि एवैव गतिराश्रयितुं युक्ता । न तु मत्वर्थीयप्रत्ययपर म्पराविन्यासेन लक्षणाश्रयणेन वा कृिष्टगति:-इति सप्तमी । १ ५७ -

• पाण्डुरहम' इत्यादिव्यवहारस्य पाण्डादिवणेविशिष्ट

यस्त्वात्- इति अष्टमी । कत्वकल्पनम् * गौरोऽहम' इत्यादिप्रतीतीनां विषयगौरवाश्र यणम्, तन्मूलव्यवहाराणां प्रक्रियागौरवेण लक्षणया वा निर्वहणम्- इति बहवो दोषा: प्रादुष्युः । ततो युक्ततर मात्मनि एकस्यैव गुणगतजात्याश्रयत्वस्य कल्पनम्-- इति १ ५८ नवमी । औपचारिकत्वकल्पनं तावन्न दोषः, दहाभेदोपचार त्वान् । प्रतीतीनां विषयगौरवाभ्युपगमोऽपि न दोषः, गौरद हविशिष्टात्मबुबोधयिषया प्रयुक्तषु वाक्येषु तस्यापि अ श्रयणीयत्वान । अत एव प्रक्रियागौरवाश्रयणं लक्षणाश्र पूर्वोत्तरमीमांसा यण वा न अथैकादशी दाष:, उदाहृतप्रतात्तन्मूलप्रयागानवाहाथ तस्य गौरोऽहम– इत्यभेदोपचारतात्पर्येण प्रयुक्त वाक्ये गौ हारम्य गौरत्वजातिविशिष्टाभेदविषयत्वं च तावन्त तवापि तद्विशिष्टवैशिष्टयबुबोधयिषया प्रयुक्तः विशिष्टवैशिष्टय तु अर्थान् सिध्यति इत्यपि तात्पर्यमुप पद्यते– धूमोऽस्तीति वाक्यम्य वहाविव । सिध्यति चार्थात् गुणगतजातिपरम्परामबन्धघटकतत्तद्विशिष्टवैशि वादनक्षत्रमाला । पृथम । यद्यपि शब्दत एव विशिष्टवैशिष्टयं बुध्यताम् इति तात्पर्येण प्रयुक्ते वाक्ये मत्वर्थयप्रत्ययेन विशिष्टवैशि ष्टयविषयत्वमपि क्लप्तम् , तथापि विषयलाघवात् मदुक्त देहगुणगतजात्याश्रयत्वकल्पनादपि तत्कल्पनागौरवं न दोषः । क्लप्तत्वेन लघुत्वेन च गौरोऽहम्-इत्युपचारत। सिद्धौ तन्निर्वाहार्थकल्पनागौरवम्य फलमुख्वत्वात् । बस्तुतम् नाव कल्पना काचिदन्या प्रवर्तत; किंतु क्लप्तत्वलघुशारीर वानुसंधानरूपलाघवतकनुगृहीतं गौरोऽहमिति व्यवहार मूलं प्रत्यक्षमेव आत्मनः परम्परया गुणगतजात्याश्रयतायां गतजात्याश्रयतायाम • नीलो घट: ' इत्यादिप्रतीतिव्यवहारौ उक्तरीत्यैव प्रतिबोधनीय: । अव्यतिरेकवार्तिकप्रदर्शनाञ्च अव्यतिरेकात्स्मिद्वमिति चेन्न द्रष्टा व्यतिरेक: ' इति शब्द वार्तिकं हि गुणवचनेभ्यो मतुब्लापानुशासनस्य वैय' यशङ्का मुद्भाव्य तत्परिहारार्थम ; गणगुणिनोरभेदभ्रान्तिरत्र शङ्काबी जम् । अभेद्भ्रान्तेश्च नीलो घटः’ इत्यादिव्यवहार एव मूलम् । १६० पूवात्तरमामासा स च तस्या: तदा मूलं भवेत्; यदि तत्र नीलशब्दो नील त्वजातिविशिष्टविषयः स्यात् । नीलगुणविशिष्टविषयत्वे तु न तन्मृलताम् । ननु किंतु अव्य भिचारपरम् , “ न गुणा गुणिनं व्याभिचरन्ति' इति तद्वि व्यभिचार भेदप्रयुक्तमतुप्प्रसक्तिसत्त्वेन अव्यभिचारम्य शङ्काबीजत्वाभावात् । “ दृष्टो व्यतिरेकः' इति परिहारवा ििर्तकविवरणभाष्ये 'दृश्यते व्यतिरेक:– तद्यथा वस्त्रम्य शुक्रुः' इति भेदव्यवहारस्य उदाहृतत्वाश्च । तस्मात् * न गणा गुणिनं व्यभिचरन्ति' इति भाष्यम्- व्यभिचारे हि भेद प्रतीयेत इति अभेदो न सिध्येत् ; न तु व्यभिचारोऽस्तीति अभेदबाधकशङ्कानिरासेन अभेदोपपादनपरं पीलुपाकप्रक्रि यावलम्बनेन प्रवृत्तम्– इति व्याख्येयम् । एवं च भेदव्य वहारदर्शनात् सत्यपि गुणगुणिनोभेदे, गुणवत् गुणिनोऽपि गुणगतजात्याश्रयतयव गणवचनबाध्यमानतया तन्मूला तया रभेदभ्रान्तिः शङ्कावादिन:- इति भाष्यकाराशयः स्थितः । तन्मूलाभेदभ्रान्तिकृत एव कषाचत् गुणगुण्यभदवादाऽपि यत्तु परिहारवार्तिकविवरणभाष्याशयप्रदर्शनप्रवृत्तेन प्रदी वादनक्षत्रमाला । पकृता उपायापायवन्तो गुणा गुणिनं व्यभिचरन्तीत्युक्तम् तन- भाष्यकारैः पीलुपाकप्रक्रियावलम्बनेन प्रवृत्त: शङ्का वादी तदवलम्बनेनैव बोधनीय:– इत्यभिप्रेत्य भेदव्य वहारप्रदर्शनेनैव परिहारे कृतेऽपि, पक्षान्तरेऽपि परिहारा भ वन्ति – इति न्यायात पिठरपाकप्रक्रियामाश्रित्य परिहा न तु तस्य भाष्यम्य व्याख्यानरूपम; तदननुगुणत्वात् । तस्मात् ' मम देहो गौर: ' इति देहस्येव “ अहं गौर: ' इति जीवस्यापि गौरत्वाश्रयत्वेन भासमानत्वात् तथाभूतभानमूलकाभेदभ्रान्तिनिवर्तनार्थ शब्दाभियुक्तकृतयन्नदर्शनात तथाभूतभानमेवावलम्ब्य द्यापि कैश्चित् गुणगुण्यभेदस्य प्रसाध्यमानत्वाच परम्परया गौरत्वाश्रयत्वं देहस्येव जीवस्य तदन्तयमिणश्च अवश्यमङ्गी कर्तव्यमिति मद्धेतुर्नासिद्धः । त्वद्धतुरेवासिद्ध: । अतो वृत्तिः । किंतु शक्तिरवेतेि सिद्धम् । इति योगलक्षणाशङ्कानिरासार्थजीवान्तर्यामि शक्तिवाद: ।। ९ ।। भ्रममूलत्वशङ्कानिरासार्थजीवान्त गौररादिशब्दानां जीवे योगेन लक्षणया रूढिशक्त्या वा वृत्तिनङ्गीकरणीया; दूरेऽन्तर्यामिणि ; 'गौरोऽहम्' इत्या दिव्यवहाराणां शुक्तिरजतव्यवहारवत् भ्रममूलत्वात्- इति शङ्कनिरासेन तत्र तेषां शक्ति व्यवस्थापयितुं कथान्तरं प्र स्तूयत -- अत्र आदित: कक्ष्यात्रयं पूर्ववत् ।। अथ चतुर्थी ।

• गौरोऽहम' इत्यादिप्रतीति: नात्मनि गौरत्वादिवैशिष्टय

विषया; किंतु गौरादिगुणविशिष्ट शरीर एव आत्मत्वारोप रूपा; स्थूलोऽहम्, गौरोऽहम् , ब्राह्मणोऽहम-इत्यादिप्रकारेण स्वशरीरं पश्यन्नेव हि पुरुष: तदेव अहमर्थमात्मानं मन्यते । उक्तप्रतीतेः आत्मविशेष्यकत्वेऽपि रक्तस्फटिकरीत्या त स्मिन्सन्निहितशरीरगतगौरगुणाद्यारोपरूपैव सा । अतः त्वद्धे तुरसिद्धः, मद्धेतुश्च नासिद्धः– इति । उदाहृतप्रतीतेः औत्सर्गिक अमात्वे मदुक्तरीत्या निवडढुं शक्ये भ्रमत्वं न कल्पयितुमुचितम् । अतो विपरीते हेत्वो : अथ षष्ठा --- दहात्मभ्रमस्य लोकायतिकातिरिक्तसकलवादिसंप्रतिपन्नत्वात् । अत: हेत्व देहातिरिक्तमात्मानमवगच्छताम् इयं प्रतीति: प्रमाणत्वेन उपपादनाया ; न भ्रमत्व नतव्या ; बाधकाभावात् । अत मदुक्तरीत्यैव हेत्वोः सिद्धयसिद्धी– इति । अथाष्टमी असिद्धो बाधकाभाव: ; शरीरस्य आत्मानाश्रितत्वेन शरीरगतस्य गौरगुणादेः शरीरद्वारेण आत्माश्रितत्वानुप पत्तेः । शरीरं हि स्वावयवानेवाश्रित्य तिष्ठति । तत्प्रविष्ट पुरुषः गृह प्रावष्ट इव तत्र सुखदुःख्वाद् अनुभवन् अस्ति । तस्मात् शास्रतो देहाहमर्थविवेकवतामपि साक्षात्काररूपः १६४ इत्येवमुक्तप्रतीतेः भ्रमत्वमेवाश्रयणीयम् । अतः त्वद्धेतुग् सिद्ध:, मद्धेतुनसिद्धः इति । पूर्वोत्तरमीमांसा शरीरमात्माश्रितं तदपृथक्सिद्धमेव । तदेतत् आत्मोत्क्रम पणानन्तरमेव शरीरम्य शोषविशरणावस्थाप्राप्यनुभवेन अव रोऽहम्' इत्यादिप्रतीति: प्रमात्वेनैव अथ एकादशा --- उपपादनीया । { अतः तन् जीवविशेषप्रयुक्तम् इत्यत्र गमक नास्ति ; जीवोत्क्रमण ममये तदन्तरप्रतिपत्त्यधिकरणोक्तन्यायेन तदीयोपादानसा शाखानामिव-शोषणविशरणोपपत्तेः । अत: त्वद्धेतुरसिद्र न्स्रवेद्यो मध्येऽभ्याह्न्याज्जीवन्स्रवेद्योऽग्रेऽभ्याहन्याज्जीवन्त्र वत्स एष जावनात्मना अनुप्रभूत: पपायमाना मादमान स्तिष्ठति । अस्य यदेकां शाखां जीवो जहाति अथ सा शुष्यति द्वितीयां जहात्यथ सा शुष्यति तृतीयां जहात्यथ सा शुष्यति सर्व जहाति सर्व शुष्यति' इति श्रुत्या शाखाशोषणस्य जीवोत्क्रभणप्रयुक्तत्वं प्रतिपादितम् । तन्न्यायेन शरीरान्तर वादनक्षत्रमाला । इति । अथ द्वादशा -- १६५ उपपद्यमान: जीवोत्क्रमणानन्तरं शरीरशोषणाद्यनुभवः जी तस्मात् अथ त्रयोदशी उभयथाप उदाहृतश्रुतिः शाखाशोषणम्य जीवोत्क्रमणप्रयुक्तत्वं प्रातपादयात ; किंतु तदानन्तर्यमात्रम् । तत्तु शरीरोपादान भूतसूक्ष्माणां जीवन सह उत्क्रान्त्यवश्यंभावात्त पारलौकिक दहारम्भकाष्टकृतमपि उपपद्यते । अतो देहस्य जीवाश्रतत्व प्रमाणाभावात् त्वद्धेतुरसिद्धः, मद्धेतुर्नासिद्ध इति । स एष जीवेनानुप्रभूत:' इत्यस्य * यदेकां शाखाम' इति १६६ पवत्तरमीमांसा च देहपोषणशोषणयोः जीवान्वयतळद्यतिरेकौ प्रदर्शयन्ती उदाहृतश्रुति: देहशोषस्य जीवोत्क्रमणप्रयुक्तत्वं प्रतिपाद यत्येव । न तु अाथसमाजवशप्राप्तमतदानन्तयमात्र प्र तिपादयति; अन्वयव्यतिरेकप्रदर्शनस्य तत्प्रयुक्तत्वप्रति. पत्त्यर्थत्वात् । तस्मात् उदाहृतश्रुति: जीवोत्क्रमणसमये भूत सूक्ष्मोत्क्रमणश्रुतिं च अनुरुध्य देहोपादानभूतसूक्ष्माणां तद्दारा देहस्य च जीवाश्रितत्वमभ्युपगम्य * गौरोऽहम्' इत्यादिवि. वेकिव्यवहाराणां प्रमात्वोपपादनमेव युक्तम्, औत्सर्गिक प्रमात्वनिर्वाहसंभवे भ्रमत्वकल्पनायोगात् । न च एवं वि. वेकिव्यवहार एव नास्तीति विवदितुं शक्यम् , * पुरुषं कृष्णपिङ्गलम्' इत्यादिवैदिकव्यवहाराणाम् , ' अर्धपुंलक्षणं राणां च वेदेषु पुराणेषु च गौरकृष्णलोहितादीनां प्र = बन्धूणामृषीश्वराणां च परमेश्वरादिदेहतादात्म्यैक्यभ्रममू लोऽयं व्यवहार इति वा तदीयस्यैव देहात्मैकत्वभ्रमस्य अ नुवादरूपोऽयमिति वक्तुमशक्यत्वात् तन्न्यायेन विवेकिना मपि 'गौरोऽहम्' इत्यादिव्यवहाराणां तन्मूलप्रतीतीनां च संभावितानां प्रतिषेढुमशक्यत्वात् । तस्मात् देहोपादान वादनक्षत्रमाला । भूतसूक्ष्मतदाश्रितदेहवत् गौरादिगुणतदीयगौरत्वादिजातीना मपि जीवाश्रितत्वोपपत्ते : मदीयहेतुसिच्द्यर्थप्रमाणे त्वदुक्त बाधकानवतारात् मदीयो हेतुनौसिद्धः, त्वदीय एवासिद्ध इति सिद्धं जीवस्य गौरादिशब्दवाच्यत्वम । तत एव तद्वारा अन्तर्यामिणोऽपि तद्वाच्यत्वमिति । इति भ्रममूलत्वशङ्कानिरासार्थजीवान्तर्यामि शक्तिवादः ।। १० ।। -- १६७ -गौरोऽहमित्यादिप्रतीत्यविषयत्वशङ्का निरासार्थान्तर्यामिशक्तिवादः । अस्मदादिदेहादिगुणवाचिनां गौरादिशब्दानां जीवे शक्ति सत्त्वेऽपि न ! शक्तिरस्ति ; प्रमाणाभावात तत्र अादतः कक्ष्याद्वय पूववत् । गारदहावाशष्टजवा न्तर्यामी इति पक्षनिर्देशः– इति विशेषः ।। 'गौरोऽहम्' इत्यादिब्रह्मविदनुसंधानस्य अन्तर्यामिपर्य न्तत्वात् मद्वता प्रमाणाभावाऽासद्ध: । अत एव त्वद्वतुराम द्व:– इति तृताया ।। अथ चतुथा ताश्वाहमहापासन्ना जीवब्रह्माभेदविषया: ; * त्वं वा अहमस्मि भगवो देवते अहं वै त्वमसि तद्योहं सोऽसौ योऽसौ सोऽहम् अथ योऽ न्या दवतामुपास्त अन्यासावन्याऽहमस्मात न स वद यथा पशुरेवम्' इत्यादिश्रुतिस्वारस्यात् । ततश्च दहरा पर यथा शिवादिशब्दा: परब्रह्मपरा:–एवमहंशब्दः प्रत्यगात्म वादनक्षत्रमाला । १६९ क्यार्थविधया भासते । एवं च तत्र अहशब्दस्यैव ब्रह्मप र्यन्तत्वाभावे, कुत: तद्विशेषणत्वेन त्वया उच्यमानस्य गौरा दिशब्दस्य तत्पर्यन्तता । ये तु दहराद्युपासकाः चिरं शिव इत्येव स्वात्मानं भावयन्ति, तेषाम * शिवोऽहमस्मि । वाक्ये-शुक्तिरजतभ्रममूलकवाक्ये रजतशब्दस्य शुक्ता विव– अहंपदस्य शिवे पर्यवसानसत्वेऽपि रजतवाच्यत्वं अथ पपश्चमी शुत्र व ध्यति । नतरां तस्य विशेषणगौरादिशब्दवाच्यत्वोपयोगि तत्प्रवृत्तिनिमित्ताश्रयत्वम् । अत: प्रमाणाभावात् त्वद्धेतु गसिद्धः. मद्धेतुश्च नासिद्ध इति । परमशिवं परं ब्रह्म दहरादिविद्याभि: म्वाभेदेनोपासीना इव स्वस्य अन्यषां च मर्वेषामन्तयमितया नित्यनियम फरवन स्वामी परमशिव: तद्दासभूता वयं सर्वे– इत्य न्तर्यामिब्राह्मणादिशास्त्रतोऽवगम्य लौकिकगर्भदासानां त १ ७ ० त्तत्स्वामिनीव अस्माकं सहजसिद्धे स्वामिनि सवैश्वर्यसंपन्ने महाकारुणिके सर्वात्मना अस्मद्रक्षणजागरूके स्थिते, न अन्यस्य यस्य कस्यचित् आश्रयणं युक्तमिति ‘त्वं देवेषु ब्रा . पूर्वोत्तरमीमांसा ह्मणाऽस्यह मनुष्यषु ब्राह्मणा व ब्राह्मणमुपधावात उप त्वा धावामि त्वां प्रपद्ये त्वया प्रसूत इदं कर्म करिष्यामि यो वै ति पापीयान्भवति' इत्यादिशास्रत: तद्दासभूतैः सवैरम्मा नरूपेणैव सर्वाणि कर्माणि कर्तव्यानीति अवबटद्य तथैव तं प्रपद्य तदाराधनरूपाण्येव सत्कर्माणि अनुतिष्ठन्ति, तेऽपि ब्रह्मविदो भवन्त्येव । तेषामन्तयमिद्रष्टया अहमित्यनुमं धानेषु अहमर्थविशेषणतया भासमानानां गौरत्वादीनामपि तत्पर्यवसानावश्यंभावः । अतस्तथाभूतानुसंधानरूपप्रमाण सद्भावात् मद्धेतुनासिद्ध:, त्वद्धेतुरेवासिद्ध :– । इत अथ षष्ठी शिवस्य परब्रह्मण स्वात्मन्यन्तयामाण शिवे वा हेयप्राकृततदातनगौरत्वादिविशेषणं न प्रविशति.

• यथाक्रतुरास्मलाक पुरुषा भवति तथत: प्रत्य भवति ' इति नायत्वात्

श्रत्या ब्रह्मवित् यथाभूतयावदूणकलापविशिष्टं ब्रह्म अनुसं धत्ते तथाभूततावद्विशिष्टं तत्प्राप्तोति इत्युपदिष्टत्वेन प्रति पतिमत: स्वविशिष्टब्रह्मानुसंधानेऽस्मिन् अन्तर्यामिणि वा प्राकृतदेहतदुणादिप्रवेशे तथाभूतस्वविशिष्टब्रह्मप्राप्तिप्रसक्त्या मुक्त्यभावापत्ते: ; * एक आत्मनः शरीरे भावात्' इत्याधि करणोक्तन्यायेन ब्रह्मणि तत्तद्विद्योपसंहार्यगुणकलापादिवि शिष्टे प्रजापतिविद्योपदिष्टमुक्तिप्राप्यापहतपाप्मत्वादिमात्रवि शिष्टस्यैव प्रत्यगात्मनः तन्नियम्यतया अनुमंधानेषु निवेश । अत वादनक्षत्रमाला । तुश्च नासिद्ध इति । १७१ शरणागतिरूपाया: प्रपत्तेः मुक्तिरेव फलं न भवति, भीताः सुरा दुद्रुवुरङ्ग सेश्वरा अरक्ष्यमाणाः शरणं सदा शिवम्' इत्यादिवचनैः कालकूटाद्यापन्निवारणार्थाया अपि तस्या: प्रतिपादनात् । मुक्तिफलकत्वमपि तस्या: दहराद्युपा सनाजन्यमाक्षात्कारद्वारा; निरन्तराचिन्तानुवृत्तेः साक्षात्का रजनकत्वम्य लोके दर्शनात् । । ततस्तु पश्यते निष्कलं ध्या यमान:' इति शास्रदर्शनाञ्च । आफलोदयमावर्तनीयानां द हराद्युपासनानामिव शिवमेव विश्वस्य तदाधाररूपतया स पूर्वोत्तरमीमांसा कलसत्कमानुष्ठान्नारम्भात् प्रागानुष्ठयायाः तस्याः साक्षात्का न्तव्य:' * तस्मिन्दृष्ट परावरे' इत्यादिश्रुतिभि: साक्षात्का रपलत्वनावगाताया मुक्त: तया साधायतुमशक्यत्वात् । न च * मुमुक्षुवै शरणमहं प्रपद्ये ' * अजात इत्येव कश्चिद्भीरु प्रपद्यते' * रुद्र यत्ते दक्षिण मुखं तेन मां पाहि नित्यम इत्यादिशास्रप्रामाण्यात् साक्षात्कारद्वारानपेक्षाया एव मुक्ताफलकत्व कल्पनायम् ; उदाहृतश्रुत्याः प्रपत्यनुष्ठानकरण मन्त्रत्वेन विधिमन्त्राधिकरणन्यायेन स्वयं मोक्षकामं प्रति प्रतिपत्त्यविधायकत्वात् । सूक्तवाकमन्त्रगतायुरादिफलकी तैनैः प्रस्तरप्रहरणस्य आयुरादिफलकत्वबोधकविधेरिव धाय तस्याः क्रममुक्त्युपयोगिशिवकैकयैकान्त्याभिरतिद्वारा परम्परया मोक्षफलकत्वेनैव तस्या विधेः कल्पनीयत्वान साक्षान्म साधनत्व, तथैव ध्यानोपास्यादिशब्दरहितानां विदिमात्रश्रवणवतीनामुप कोसलादिविद्यानामपि सकृदनुष्ठितानामेव साक्षान्मुक्तिसाध नत्वस भवन्न तासामावृत्य कलपनापत्त: । एतन्न * खाद्यान चादनीयानि पेयान्यन्यानि यानि च । देयानि तानि वादनक्षत्रमाला । वै शंभोरश्नीयाद्दासभावतः । दासमार्गप्रपन्ना ये शैव पाशपते स्थिता: । तैरेव पेयं भोज्यं च वातव्यं चव मुमु क्षुभिः' इति शिवागमे दासमार्गप्रपन्नेषु मुमुक्षुत्वविशेषणान् प्रपत्तेमक्षसाधनत्वमुररीकरणीयम- इत्याप शङ्का नि रस्ता, उक्तरीत्या तथा प्रपन्नेनानु पृष्ठीयमानस्य निवेदितानामेव म्वीकरणनियमभ्थ दासबुद्धथा तस्वीकरणस्य वा अन्त:करणशुद्धयादिद्वारमनपेक्ष्य माक्ष मद्वतुनासद्व गौररादिशब्दवाच्यत्वम १७ ३ गौगेऽहम– इत्याद्यनुसंधानं न विरुध्यते । ततश्च तम्य अहंप्रत्ययव्यवहारौ अन्तर्यामिपर्यन्तमपि धावत: इति त म्मिन्नपि तत् न विरुध्यते । अविरुद्धं च तत्स्वात्मनीव म्वा न्तर्यामिण्यपि कदाचित् भवन् अनिवायमेव । तस्मान इति गौरोऽहमित्यादिप्रतीत्यविषयत्वशङ्का निरासार्थान्तर्यामिशक्तिवादः ।। ११ ।। अहमादिपदविषयान्तर्यामिपर्यन्तत्वा भावशाङ्कानिरासार्थान्तर्यामि शक्तिवादः । अहंपदस्यान्तर्यामिपर्यन्तत्वे खलु तद्विशेषणानां गौरा. दिपदानामपि तत्पर्यन्तत्वं भवेत्, तदेवासिद्धमिति विप्र तिपत्तिनिरासाथै कथान्तरं प्रस्तूयते तत्रादितः कक्ष्यात्रयम् अव्यवहितपूर्ववादवत् । अथ चतुर्थी अपदस्य अन्तयामपयन्तत्व एव न प्रमाणम्, लाक वद्या: तस्य ताद्वषयप्रयागादशनात् । प्रपनाना स्वात्म शिवयोः स्वस्वामिभावानुसंधानजन्य: तत्र तत्प्रयोगोऽस्तीति चत्- न, ' ममान्तयामा मत्स्वामा शिवः तस्याह दासः इत्येव तत्प्रयोगोपपत्तेः । तथैव लोके तत्प्रयोगदर्शनाच । अथ पञ्चमी तद्वैतत्पश्यनृषिर्वामदेवः प्रतिपेदे अहं मनुरभवं सूर्यश्च इत अहं कक्षीवानृषिरस्मि विप्रः' इत्यादिवैदिकप्रयोगेषु अहंपदस्य अन्तर्यामिपर्यन्तता दृश्यते । तत्र व्युत्पन्नानां प्रपन्नानामपि तथैव लौकिकप्रयोगो भवेत् ; वैदिकानामन्यत्र वेदप्रयोगवा सनानुवृत्तिदर्शनात् । तस्मात् मद्धेतुर्नासिद्धः, त्वद्धेतुरेवासिद्ध ।। वादनक्षत्रमाला ! अह मनुरभवम् १७५ इत्यत तावत् अहपदप्रयागा न नियमन्य देवस्य मन्वादिसर्वात्मकः शिवोऽहमेवेति शुक्तौ रजतपद्खेव अत्र शिव अपदस्य प्रयाग इत्युपपत्त: । न च तस्य उत्प न्नसाक्षात्कारत्वे प्रमाणाभावः, * तद्वैतत्पश्यन्' इति तत्रैव तदुक्तिदर्शनात् ; तथा । मामेव विजानीहि एतदेवाहं मनु ध्याय हिततमं मन्ये यन्मां विजानीया:' इत्यादिषु प्रतर्दनं प्रति इन्द्रवाक्येषु * माम्' इति प्रयोगोऽपि अभेदविषय एव । तत्र इन्द्रस्य ब्रह्मसाक्षात्कारवत्वप्रतिपादकशब्दाभावेऽपि ज्ञानस्य हिततमत्वलिंगेन * स यो मां विजानीयान्नास्य केन च कर्मणा लोको मीयते न मातृवधेन न पितृवधेन न स्तेयेन न धूणहत्यया' इति तत्फलकीर्तनेन लिंगेन च साक्षात्लारफ १७ ६ लकशिवाभेदोपासनारूपतावगमात् । तथा ! त्वामेव विजा. नीयाम् ' इति इन्द्रं प्रति कृतप्रभं विश्वामित्रं प्रति प्राणो वा अहमस्मि ऋषे प्राणस्त्वं प्राण : सर्वाणि भूतानि प्राणा ह्यष य एष तपात स एतन्न स्थपण सवा दिशा विष्टोऽस्मि' इत्युत्तरवाक्ये श्रुतमहंपदमपि इन्द्रेण स्वाभि तदुपदिष्टस्य ज्ञानस्य मुक्तिफलकत्वावगमकलिंगाभावेऽपि इन्द्रस्य प्रियं धामोपेयाय तमिन्द्र उवाच ऋषे प्रियं वै भेदेोपासना लाभार्थमेव ऋषीणामिन्द्रोपसदनप्रतिपादनाच अस्य हि मन्त्रस्य अयमर्थः-प्रियमेधाः यज्ञप्रिया: विद्या. र्थयज्ञादिकर्मानुष्ठानेन शुद्धान्त:करणाः, अत एव सुपर्णा बय त्पतनोत्साहवन्तो भवन्ति-एवमर्चिरादिमार्गसाध्योध्र्वगमना वादनक्षत्रमाला । १७७ माना: अर्थयमाना: सन्त: इन्द्रमुपसेदु:, किं नाथमाना इत्या काङ्कितम् उत्तरार्धेन उच्यते– ध्वान्तमविद्यावरणम् अपो णुहि अपावृणु, चक्षुः * मनोऽस्य दैवं चक्षुः' इति श्रुतिप्र सिद्धं चिच्छक्तिरूपं चक्षुः इदानीं संसारदशायां संकुचितं पूर्धि पूरय विकसितं कुरु, निधयेव पाशेनेव विषयजालेन एतरयत्राह्मण एव याख्यात : ' मुमुग्ध्यस्मान्नधन्यव बद्धा. निति पाशा वै निधाः मुमुग्ध्यस्मान् पाशादिव बद्धान् इत्येव भिन्नब्रह्मपरत्वाङ्गीकारे * त्वामेव विजानीयाम्' इति वाक्य वैरूप्यापतिर्दोष:, इन्द्रस्य तेजोविशेषेण दृश्यमानेन इन्द्रः स्वा भिन्नब्रह्मोपासकः इति निश्चित्य तदभिप्रायानुसारेण ब्रह्मवि षयतयैव “ त्वाम्' इति प्रयोगोपपत्त: । । ब्रह्मविद इव ते मुखं भाति' इत्यादिश्रुत्यन्तरेषु ब्रह्मविदि तेजोविशेषस्य प्रसिद्ध त्वात् । एवम् * अहं ब्रह्मास्मि' इति बृहदारण्यकवाक्यमपि स्वा यद्रह्मविद्यया सर्व भविष्यन्तो मनुष्या मन्यन्त' इति उपक्रमे स्वाभिप्रब्रह्मोपासनाजन्यसाक्षात्कारफलस्य सवत्पभावस्य कीर्तनात् । स हि तस्यैव फलम्, 'तदपश्यत्तदभवत्प्रजासु’ इति १७८ तैत्तिरीयारण्यके श्रवणात् ; * तद्योऽहं सोऽसौ योऽसौ सोऽहं पूर्वोत्तरमीमांसा व्यतिहारानुपपत्तेः । न हि जीवपरस्य अहंशब्दस्य त्वंशब्द. निर्दिष्टेऽन्तर्यामिणि वा अन्तयामिपरस्य त्वंशब्दस्य अहंश ब्दानिर्दिष्ट जीवे वृत्तिस्त्वया अभ्युपगम्यते अथ समयमा इति वाकयया शब्दयोगात् उद्देश्यत्वेनावगते जीवे तत्पदस्य जगत्कारणब्र ह्मपरस्य वृत्त्ययोगात् । अतः प्रमाणाभावात् त्वद्धेतुरमि एतन्न - “अहं मनुरभवम्' इति श्रुतौ मन्वादिशब्दास्तावन् मन्वा द्यन्तयमित्वाभिप्राया:, न तु तद्भेदाभिप्राया:, ब्रह्मणि म्वा स्य दूरान्नरस्तत्वात्; तत्समाभव्याहाररात् ' अहम्' इति प्रयो तात्त्व को भेदोऽस्तीति वासनाया: सर्वात्मना लुमत्वेऽपि औपाधि वादनक्षत्रमाला । १७९ कभेदप्रतीतितद्वासनावृत्योः सत्वात् । अन्यथा उत्पन्नसाक्षा ति कर्मकर्तृभावनिर्देशम्य हरिवंशे तत्कृतबिल्वोदकेश्वरस्तुतौ रा: । त्वत्तः सव दवदव प्रसूता एव सवश: कारणात्म। त्व मीड्यः' इतेि कायकारणभावानिर्देशस्य अन्येषां च श्रतिपु त्तिप्रसङ्गात् । तथा * मामेव विजानीहि ' इति इन्द्रवाक्ये शात्रा नृपदशो वामदेववत्' इति सूत्रकृता नम्य वामदेववाक्यम व्याख्यातत्वाच्च । यत्तु * अथवा ' इत्यादिभाष्येण दृष्टान्तदा वस्थापयिष्यमाणम्यार्थस्य सूत्रणमात्रम् , न तु शास्रदृष्टिसू त्रविवक्षितत्वाभिप्रायम् ; * जीवमुख्यप्राणलिङ्गान्नेति चन्नपा मावैविध्यान्' इति तदनन्तरसूत्रतद्भाष्ययो: ब्रह्मणः स्वरूपेण इन्द्रशरीरकत्वेन प्राणशारीरकत्वेन च त्रिविधमुपासनामह वि १८० पूर्वोत्तरमीमांसा वक्षितमिति स्फुटं प्रतिपादितत्वात् । अन्यथा तद्विरोधापत्ते मुक्तिफलकमुपासनमभेदेन कार्यमिति पक्षमास्थितवत: कथ. . न्तोऽसि, न हि इन्द्रान्तयाम पर ब्रह्म अहमवास्म इनि इन्द्रान्तयामित्वेन अनुसंधीयमानस्य स्वाभेदेन अन्यप्रतर्दना भ्रा मितया भ्वभेदेन च उपासने विरोधो नास्ति, औपाधिक स्वाभाविकभेदाभेदानुसंधानेन च तदुभयोपपत्तेः । अत एव ताधिकरणे व्यवस्थापित: । एवमेव विश्वामित्रं प्रति इन्द्रव. पर्यन्तमहंपदं प्रयुञ्जाना विरोधाभावादनुसंहितं गौरत्वाद्यपि - इत्यहमादिपदविषयान्तयामिपर्यन्तत्वाभावशा ङ्कानिरासार्थान्तर्यामिशक्तिवादः । अहमथावशषणत्वन व्यवहार नवशययुः । तस्मान्मट्टतु नसिद्धः. त्वद्धेतुरेवासिद्ध इति सिद्धमन्तर्यामिणोऽपि गौरा अहमादिपदविषयान्तर्यामित्वपर्यन्त शक्त्यभावप्रयुक्तशङ्कानिरासार्था न्तर्यामिशक्तिवादः । अथ अहमादिशब्दानां प्रपन्नप्रयुक्तानामन्तर्यामिणि शक्ति साथ कथान्तर प्रस्तूयत्त अत्र आदितः कक्ष्यापञ्चकमव्यवहितपूर्ववादवत् । अथ षष्ठा अहमादिपदानामन्तयमिणि शक्तिनाम्तीति नाच्यत सिद्धान्तत्वेन त्वया अभ्युपगते स्वात्मन्यहंपदस्य वृत्तौ यदा नमर्थनीयत्वात अनेकशक्तिपक्षे अन्तर्यामिण्यन्तयमित्वेन शक्त्यन्तराभ्युपगमसंभवेऽपि तस्य परमसिद्धान्तत्वेन त्वया अनभ्युपगतत्वात् इत्युच्यते । अन्तर्यामित्वेन शक्तिरेव च १८२ ऽहमित्यादि अन्तर्याम्याभिप्रायेण प्रयुभुञ्जते; किंतु गौरत्वादि. विशिष्टम्य ममान्तर्यामी शिव: स्वामी शिवः इत्याद्येव प्रयुञ्जते यम् । अनन्त्वद्धेतुरसिद्धः, मद्धेतुन पूर्वोत्तरमीमांसा अथामा गतिमात्रात् अन्तर्याम्यभिप्रायेण गौरोऽहम इत्यादिप्रयोग

अथ नवम । - प्रपन्ना: स्वात्मशिवयो: म्चम्वामिभावरूपं नियम्यनिया समथ: । अत: त ममान्तरात्मा इत्यात्मन्यव स्वानुमाह तार्थप्रकाशनार्थ प्रयुञ्जत इति त्वद्धेतुरसिद्ध एव, मद्धेतुश्च अहंपद्म्यान्तयमिणि म्वात्मवृत्तिभ्यामेव प्रवृत्तिनिमित्त १८३ प्रयोगोपाधिभ्यां वृत्तावपि तयोस्तस्मिन् परम्परासंबन्धघट कस्वात्मशिवसंबन्धरूपतया स्वात्मशिवयोर्नियम्यनियामक प्रपन्नानां स्वानुसंहितस्वाम्यदास्यप्रकाशनार्थमन्तर्यामिपर्यन्तो गौरोऽहम् इत्यादिव्यवहार: संभवत्येवेति मद्धेतुर्नासिद्ध त्वद्धेतुरेवासिद्ध इति । तेनापि परम्परासंबन्धघटनोपपत्तेः अन्तर्यामिपर्यन्ते नाहंपदेन अन्तर्यामित्वप्रतीतिनियम: समर्थयितुं न शक्य ते । अतः तत्प्रकाशनैकपरायणं प्रपन्नानामुक्तव्यवहारो न प्रपन्नानां शिवकैकयीभिरतिस्थिरीकरणार्थ सहकार्यन्तरा त्मवृत्त्यहंपदप्रवृत्तिनिमित्तप्रयोगोपाधिधमपरम्परासंबन्धघट कतया स्फुरेन् । स्फुरितसंबन्धतात्पर्येणैव च तेषामन्तर्यामि १८४ पूर्वोत्तरमीमांसा पर्यन्तो गौरोऽहम इति व्यवहारो वक्तृतात्पर्यानुसारेणैव च शक्त्यभावेऽपि तेभ्योऽन्तर्यामित्वप्रतीतेरुपपन्न. तया प्रपन्नानामन्तर्यामिपर्यन्ते गौरोऽहम् इत्यादिव्यवहारे सिद्धं मदनुमानेन अन्तर्यामिणो गौरादिशब्दवाच्यत्वम् । इति अहमादिपदविषयान्तयामित्वपयन्तशक्त्य भावप्रयुक्तशङ्कनिरासार्थान्तर्यामिश क्तिवादः ।। १३ ।। / /

• ब्राह्मणादिशब्ददृष्टान्तप्रसक्तगौरा

दिशब्दवाच्यत्वशाङ्कानिरासा अहंपदस्य अन्तर्यामिपर्यन्तत्वेऽपि तद्विशेषणगौरादिपदानां न तत्पर्यन्तत्वम्, तथात्वे बाधकमद्भावात् इति शङ्कानिरा साथ कथान्तर प्रस्तूयत तत्र आदतः क६यात्रय पूत्रवत् ।। गौरत्वादिविशेषणानाम् अन्तर्यामिपर्यन्तत्वे ततुल्यन्या यतया 'ब्राह्मणोऽहम' ' क्षत्रियोऽहम' इत्यादिव्यवहारेषु ब्राह्मणत्वादिविशेषणानामपि तत्पर्यन्तता स्यादिति अन्तर्या मिण: परब्रह्मणः शिवम्यापि ब्राह्मणाद्यधिकारिकर्मविधिनि योज्यता प्रसज्यते । न च ब्राह्मणक्षत्रियादिशरीरावच्छिन्ना वस्थतया ब्राह्मणादिशब्दवाच्यतापन्नस्यान्तर्यामिणः तत्त च्छरीरावच्छेदेन तत्तदधिकारिकर्मनियोज्यतायामिष्टापत्ति: ; १८६ तथा सति त्तरोत्तरशरीराणि स परिगृह्यातीति तस्य कर्मजन्यशरीरप . रिग्रहेण जीवाविशिष्टतया जीववत्तत्तच्छरीरप्रयुक्तसुखदुःख भोकृत्वापत्तेः । न च शिवोद्देश्यकैरङ्गप्रधानभूतैर्यागहोमै करम्बितेषु कर्मसु तस्य नियोज्यता न संभवति, आत्मान [त कर्मसु नि वर्णाश्रमाद्युपाधिना विहितेषु कर्मसु तस्य नियोज्यत्व । न च तेषामपि कर्मणां शिव एव फल दातेति । फलमत उपपत्तेः' इत्याधिकरणे निर्णीतत्वात् स्वा न कर्मणा वर्धत नो कनीयान् ' इति श्रतिबलात्तस्य विहित निषिद्धकर्मानुष्ठानेष्वपि न तं पुण्यपापे म्पृशत: इति तम्य पुण्यपापाधीनशारीराप्रमक्त्या न तत्प्रयुक्तसुखदुःखबभोक्तृत्व वादनक्षत्रमाल । मापद्यत इति वाच्यम्; न हि सा श्रुतिः तात्पर्यवद्विधिनिषे धवाक्यमूलकमोधीनशरीरवत्वेनापतत् तच्छरीरप्रयुक्तसुख १८७० स्यात् । तस्मात्तस्य जीवतुल्यतया सांसारिकभोगप्रसक्ति नि वारयितुमिच्छता तस्य विधिनिषेधवाक्यगतब्राह्मणादिशब्द वाच्यत्वापादकतत्प्रवृत्तिनिमित्तब्राह्मणत्वाद्यनाश्रयत्वमभ्युप गन्तव्यम् इत्यानिच्छतापेि ब्राह्मणोऽहम् इत्याद्यनुसंधानेषु ब्रा प्रयोजकसंबन्धेन तीयमान जीव एवान्वयोऽङ्गीकार्यः, तथैव गौरत्वादीनाम पि स्यात् । न च सबांधारम्य ब्रह्मणो गौरत्वब्राह्मणत्वाद्य तदाश्रयत्वेऽपि तत्प्रवृत्तिनिमित्तकशाब्दवा लाकवद्माधारणप्रसिद्धिबाहुल्यात् विधिनिषधवाक्य गते: ब्राह्मणादिशन्दै: प्रथमोपस्थितानां जीवानामेव वाक्या थान्वय: म्यान् , न तु वैदिकव्युत्पांत्तग्रहापश्या परम्परा १ ८८ ऽपि तत्प्रवृत्तिनिमित्तकब्राह्मणादिशब्दवाच्यत्वेऽपि कर्मसु नियोज्यता न प्रसज्यत इति ब्राह्मणत्वादिवत् गौरत्वादी . नामाप प्रधानान्वयापपत: न अप्रधानान्वयाऽभ्युपगन्त व्य: । तस्मान्मद्धेतुर्नासिद्धः, त्वद्धेतुरेवासिद्ध इति । अथ षष्ठा पूर्वोत्तरमीमांसा - क्यार्थान्वय: कस्यचिन्न इत्यर्धजरतीयाश्रयणेन संकोचो न युक्त: । न च लौकिकवैदिकगवादिशब्दप्रयोगेषु प्रसिद्धि बाहुल्यात मारुतावत्प्रभृतानामव वाक्याथान्त्रय:, नतर पामिति दृष्टामिति वाच्यम् ; प्रवृत्तिनिमित्तभेदेन शक्तिभे दे हि वृत्तिद्वयविरोधपरिहारार्थ कम्यचिदेव शक्य स्य प्रहण कायम , नान्यस्य इति स्थता, कस्य प्रहण तख्य दरणीयम् । प्रवृत्तिनिमित्ताभेदेन शाक्यभेदे तु वृत्तिद्वय प्रहण युक्तम् कस्यचिद्वैदिकव्युत्पत्तिविधुरस्य तदपेक्षार्थानुपस्थितौ त द्वयत्पत्त्यनुसाररात् तत्प्रसिद्धिमाखान्वयेन वाक्यार्थप्रत्ययः जायत चवदीप, स पुरुषापराधप्रयुक्ता भ्रमरूप इत्यव वादनक्षत्रमाला । १८९ कल्पयितुमुचितम् । अन्यथा स्वीयायामेव गवि गोशब्दप्र. सिद्धिबाहुल्यवत: “गामालभेत' इति वाक्ये गोशब्दात्तन्मा ब्रविषय इव भवन्ती प्रतीतिरपि भ्रमो न स्यात् । तथा अ न्तर्यामिगतब्राह्मणत्वग्रहणस्य जीवगततद्रहणापेक्षत्वेऽपि अ न्तर्यामिणोऽपि विधिनिषेधवाक्यगतै: ब्राह्मणशब्दैर्महाणं नि तस्मादन्तयामण शिवस्य ब्राह्मणत्वाद्याश्रयत्वे पूर्वोक्तदोषो न निवारयितुं शक्यते इति तदनाश्रयत्वम् , तत्तल्यन्याय तया गौरत्वाद्यनाश्रयत्वमपि स्वीकर्तव्यम् । अत: त्वद्धेतुर सिद्ध:, मद्धेतुनसिद्ध इति । द्विबाहुल्यादिना झटिति प्रतीतिः, तस्यैव वैदिकवाक्थगतेन शब्देन ग्रहणमिति नियमोऽस्त्येव । अत एव “ दर्शपूर्णमासा देन “ यदाग्रेयोऽष्टाकपालोऽमावास्यायां च पौर्णमाम्यां चा च्युतो भवति' 'ताभ्यामेतमग्रीषोमीयमेकादशाकपालं पूर्ण मासे प्रायच्छत्' इति प्रत्यक्षश्रुतपौर्णमासीकालसंवन्धतया शीघ्रप्रतीतिकयोराग्रेयाग्नीषोमीययागयोरे व ग्रह्णेन तयोरेव फलसंबन्धात् प्राधान्यं स्यात्, न तु ! उपांशुयाजमन्तरा जति' इति तदुभयान्तरालकालविधिनामथ्यलभ्यपौर्णमामी पूर्वोत्तरमीमांसा ग्रीषोमावाज्यस्यैव नावुपांशु पौर्णमास्यां यजन्' इति प्रत्यक्ष तस्य पौर्णमासीकालविधिरिति मीमांसकैरङ्गीकृतम् । गोशब्द तत्तद्राविशेषप्रतीतिस्तु न सर्वसाधारणी । तथा नियमेन ग्रहणम् ; न तु तत्र वैदिकेन तेन ठाब्देन तस्यैव ग्रहणमित्यपि नियतमेव । = = त्वङ्गम् इति * संख्यायुक्तं क्रतोः प्रकरणात्स्यान्' इति तृती याध्यायाधिकरणे निर्णीतम् । पुत्रगतब्राह्मण्यग्रहणं तु न नियमेन पितृब्राह्मण्यग्रहणमापेक्षम् , प्रत्यक्षेण तद्रहणे तद पेक्षा सत्त्वेऽपि आप्तवाक्येन तद्रहणे तदपेक्षाभावात् । इह तु वादनक्षत्रमाला । ीवगतं ब्राह्मण्यं लौकिकवैदिकप्रसिद्धिबाहुल्येन अन्तर्या मिगतब्राह्मण्यावगत्यपेक्षितानुसंधानत्वेन च झटिति प्रथमं प्रतीयत इति तद्रहणेन चरितार्थे: विधिनिषेधवाक्यगतब्रा ह्मणादिशाब्दै: जीवानामेव ग्रहणं भवति ; न तु अन्तर्यामि णोऽपि; विलम्बितप्रतीतिकत्वान् । शब्दानां विरम्यव्या पागाभावेन पश्चात तद्रहणासंभवात् । तस्मात् प्रवृत्तिनिमि ताश्रयत्वेऽपि विधिनिषेधवाक्यगतैब्रह्मणशब्दैरन्तर्यामिणो न ग्रहणं प्रसज्यत इति मद्धेतुनमिद्धः, त्वद्धेतुरेवामिद्ध इति । अथामा श्रत्वेन नियमत: प्रथमप्रतीतार्थमात्रग्रहणे प्रयाजकत्वकल्प. नाभावात् । न चैवं सति उदाहृतपौर्णमासविधिवैयथ्र्यम ; तस्य अमावास्याव्यावर्तनेन चरितार्थत्वात् । तदभावे हि उत्पात्तवाक्यमात्रपयोलोचनायाम् अमावास्यायामांप उपाशु याजः प्राप्तोति । न च तत्र पुरोडाशद्वयाभावात् तदन्तराल कालो नास्तीति शङ्कनीयम, असोमयाजिनामैन्द्राग्नपुरोडाठा मत्वात् पुरोडाशद्वयनियमस्तु पौर्णमास्यामपि नास्ति; अमा १९२ पूर्वोत्तरमीमांसा वाखायां सोमयाजिनामैन्द्राग्रस्येव पौर्णमास्यामसोमयाजिना म् अग्रीषोमीयाभावात् “ अनपायो हि कालस्य लक्षणं हि पु रोडाशौ' इति दशमाध्यायाधिकरणसूत्रोक्तन्यायेन डाशद्वयाभावेऽपि तदुपलक्षितान्तरालकालोऽस्तीति एक. पुरोडाशपौर्णमास्याम् उपांशुयाजसमर्थनप्रकारस्य एकपुरो डाशामावास्यायामाप तुल्यत्वात् । अवश्य च अमावास्यावज तथात्वमेव वाच्यम् , शीघ्रप्रतीतेवैदिकार्थग्रहणाप्रयोजकत्व स्य वर्णितत्वात् । अन्यथा उत्पत्तिवाक्यप्रवृत्ति सापेक्षवा क्यान्तरावगम्यपौर्णमासीसंबन्धात् उपांशुयाजादुत्पत्तिवा क्यावगतपौर्णमासीसंबन्धयो: आग्याग्रीषोमीययो: शा घप्रतीत्या तयोरेवाधिकारानुप्रवेश: म्यादिति दोषतादव कार्थग्रहणनियामकत्वाभावेऽपि अपेक्षितत्वेन शीघ्रप्रतीति प्रथमयज्ञ प्रवृ ञ्ज्यात्' इत्यत्र प्रथमशब्दस्य साक्षात्प्राथम्याश्रयत्वेन शीघ्रप्रतीतिमात्रविषये प्रयोगे तद्वारा परम्परासंबन्धिप्रा थम्याश्रयत्वेन विलम्बितप्रतीतिविषये ज्योतिष्टोमक्रतौ च तुल्यपक्षपातित्वे कांस्यभोजिन्यायेन प्रकरणानुग्रहाय ज्योति वादनक्षत्रमाला । ोमक्रतुविषयत्वं स्यादिति वाच्यम् ; तस्य प्रथमप्रयोगावस्थ योतिष्टोमविषयत्वे द्वितीयादिप्रयोगावस्थतदङ्गत्वालाभेन प्रकरणानुग्रहालाभात् फलत: सैद्धान्तिकप्रयोगाङ्गत्वपक्षप वसायित्वाञ्च । प्रथमप्रयोगमुपलक्षणीकृत्य केवलज्योति लाक्षाणकत्वस्य अभ्युपगन्तव्यतया प्रकरणा नुग्रहाय श्रुतेबाँधनीयत्वापत्तेः । एवम् * त्रिः प्रथगामन्वाह त्रिरुत्तमाम्' इत्यत्र * प्रथमाम्' इत्यनेन प्राथम्योपलक्षितप्र वोवाजीयाख्यग्विशेषग्रहणे लक्षणा स्यादिति तत्परिहारार्थ मेव तदग्रहणम्; न तु प्रतीतिशैघ्रघस्य वैदिकार्थग्रहणनिया मकत्वानुरोधेन ; तत्रैव साक्षात् प्राथम्याश्रयत्वेन शीघ्रप्रती तिकमनुवचनं परित्यज्य तद्वारा परम्परया प्राथम्याश्रयत्वेन पश्चात् प्रत्येतव्याया ऋचः *प्रथमाम्' इत्यनेन प्राथम्यसंयु क्तत्वाकारेण ग्रहणस्याप्यभ्युपगतत्वात् । तस्मात् प्रतीतिशै धयस्य वैदिकार्थग्रहणनियामकत्वानभ्युपगमे न्यायविरोधाभा वान् अन्तर्यामिणोऽपि ब्राह्मणत्वाद्याश्रयत्वाभ्युपगमे जीव वन् कर्मवश्यता स्यादिति दूषणस्य वज्रलेपायमानत्वात् त्वद्धे तुरसिद्धः, मद्धेतुश्च नासिद्ध इति । १९४ तावबूताम्' इत्यादिवाक्यम् उपांशुयाजस्य शीघ्रप्रती. यविशेषोपादानेन आग्नेयाग्रीषोमीयवत् तस्यापि अधिकार वाक्यगतपूर्णमासपदेन ग्रहणं भवतु इत्येतदर्थं भवत्येव । न च तथापि उत्पत्तिवाक्यश्रतपौर्णमासीकालसंबन्धयो: आ मेयाग्नीषोमीययोरेव तेन प्रहणं स्यादिति शङ्कनीयम; * ताव. बूताम्' इत्यादिवाक्यान्नानानन्तरम् 'उपांशुयाजमन्तरा र पूर्वोत्तरमीमांसा राशब्दस्य पाणमास्यामव पयवसानन * तावताम जघन्यम जस्य आग्नेयाग्रीषोमीयाविशेषोपादानार्थत्वात् । एवं च उत्पत्तिवाक्यश्रुतपौर्णमास्यविरोधादेव उपांशुयाजस्य अमा इत्या उत्क्तरीत्या उपांशुयाजस्य फलसंबन्धापादनार्थत्वेन अपूर्ववि धित्वोपपत्ते । एवं च * तावताम्' इत्यादिवाक्यप्रवृत्त्या शीघ्रप्रतीतेः वैदिकार्थग्रहणनियामकत्वमवसीयत इति युक्तः मेव । एवं प्रथमप्रतीतिमात्रस्य वैदिकार्थग्रहणनियामकत्वसि . द्धौ अपेक्षितत्वेन प्रथमप्रतीतेस्तन्नियामकत्वं कैमुतिकन्यायसि द्धम् ; प्रवग्र्याधिकरणन्यायासिद्धं च ; अन्यथा हि प्रवग्र्यनिषेध वादनक्षत्रमाला । प्राथम्यसयुक्तस्य ज्यातष्टामस्य क्रतारवाज़ भवत् ; प्रकरणा नुग्रहलाभात् । न च प्राथम्यसंयुक्तावस्थापन्नस्यैव प्रहण स्यादात प्रकरणानुप्रह्लाभ: ; प्रयागावशष यः प्राथम्यसयुक्तः क्रतुः तस्य तदवस्थानापन्नस्यापि ग्रहणसंभवातू प्राथम्यवि .. . . त्पातकशान्तये ' * श्रोत्रियान्भोजयेत्पित्र्ये ' ' संदेहे साक्षिण पृच्छेत्' इत्यादिप्रयोगेषु हि पुरहन्तृत्वच्छन्दोध्येतृत्वसाक्षा द्रष्टत्वादिविशेषणानां तदवस्थापन्नग्रहणार्थत्वं विना इतरव्या वर्तकत्वमात्रेण उपयोगो दृश्यते । न चैवं सति “ त्रिः प्रथ मामन्वाह' इत्यत्रापि प्राथम्यसंयुक्तमात्रस्य अभ्यासविधौ प्रयागावशष प्राथमन्यसयुक्ता प्रवावाजाया यत्रतत्रस्थाप अ भ्यसनीया स्यादिति वाच्यम् ; प्रवोवाजीया यदि कस्यां चिदिष्टौ मध्ये अन्त्ये वा स्यात्, तदानीम् अन्या काचिन् प्रथममनुवर्तनीया भवेत् ; तथा च सापि प्राथम्यसंयुक्तत्वावि शषात् त्रिरभ्यसनीया स्यादिति पञ्चदशतासंपत्तिरूपदृष्टार्थता त्रिरभ्यासस्य न स्यात् । * पश्चदश सामिधेनीरनुब्रूयान ' इति विधाय एकादश ऋचः पठित्वा * त्रिः प्रथमामन्वाह त्रिरु तमां ताः पश्चदश संपद्यन्ते ' इति त्रिरनुवचनाभ्यासं वि १९६ पूर्वोत्तरमीमांसा धाय तस्य विहितसंख्यासंपत्तिरूपदृष्टार्थत्वं श्रूयते । यन् तत्र ग्रहणम्, तत् अनुवचनाभ्यासविधौ अनुवचनस्यैवोद्देश्य त्वासंभवात् प्राथम्यस्य क्रियाविशेषणत्वे स्रीलिङ्गायोगाश्च यज्ञानां यज्ज्योतिष्टोमः' इत्यादिष्वपि निर्धारणषष्ठयन्तस. मानाधिकरणयज्ञशब्दद्वयेन साक्षाज्ज्योतिष्टोमनाम्रा च सम भिव्याहारः साक्षात्प्राथम्याश्रयप्रयोगाद्यतिलङ्कने कारणमस्ति न चेह तथा साक्षात् ब्राह्मणत्वाद्याश्रयजीवातिलङ्कने किंचि त्कारणमस्ति । तस्मादृत्यभेदेऽपि प्रथमप्रतीतेर्वेदिकार्थग्रहण नियामकत्वस्य अनेकन्यायासिद्धत्वात औन्तयमिणः शिवस्य तदाश्रयत्वम्, तद्वत् गौरत्वाद्याश्रयत्वं च ब्रह्मविदनुसंधान धीराणां परितुष्टयै चक्रव्यूहमिव गाहमानानाम् । त्वद्व इति ब्राह्मणादिशब्ददृष्टान्तमसक्तगौरादिशब्दवाच्य त्वशङ्कानिरासार्थान्तर्यामिशक्तिवादः ।। १४ ।। अन्तर्यामिविषयपृथिव्यादिशब्दवा च्यत्वसमर्थनवादः । अथ शरीरवाचिनां गुणवचनब्राह्मणादिशब्दानामन्त र्यामिपर्यन्तत्वसिद्धावपि पृथिव्युदकादितटस्थद्रव्यवाचिनां त पर्यन्तत्वं तावता न सिध्यतीति शङ्कानिरासाय तेषामपि शरारत्वप्रसाधनाथ कथान्तर प्रस्तूयत भूगोलसरित्समुद्रमहीधरादिकं शरीरं भवितुमर्हति, श ोरलक्षणयोगित्वात्, यत् शरीरलक्षणयागि तत् शरीरम था अस्मदादिशरीरम्- इति प्रथमा कक्ष्या । असिद्धोऽयं हेतुः, शरीरलक्षणस्य करचरणादे: भूगोल ादिष्वभावात् । अतो भूगोलकादिकं शरीरं न भवति, लक्षणरहितत्वात्, यत् शरीरलक्षणरहितं न तत् शरीरम् था परं ब्रह्म- इति द्वितीया ।। करचरणादिकं न शरीरलक्षणम् , मनुष्यपशुपक्षि सरी पतरुगुल्मलतादिशरीरेषु तम्य तथाभूतस्य वा कस्य १९८ पूर्वोत्तरमीमांसा व्यं सवांत्मना नियम्यं तत् तस्य शरीरम् इति शरीरलक्ष सर्वात्मना न नियम्यमिति न मद्धेतुरसिद्धः, त्वद्धेतुरेवासि. द्धः– इति तृतीया । त्वदुक्तमाप शरारलक्षणमयुक्तम् , तल सवात्मना इत्य नेन यस्यैव नियम्यं नान्यस्य इत्यन्ययोगव्यवच्छेदाविवक्षा याम् असंभवापते: ; सर्वेषां शरीराणां तत्तदभिमानिनं देव मनुष्यादिकं प्रतीव सर्वेनियन्तारं परमेश्वरं प्रत्यपि निय म्यत्वात् । यस्य नियम्यमेव न कदाचिदनियम्यम् इत्ययोग व्यवच्छेदविवक्षायां सुषुप्तिमूर्छदिशरीराणां तत्तदभिमानिनं प्रत्यनियम्यत्वेन कल्पादौ परमेश्वरेण सृष्टानां कल्पान्तपर्य न्तस्थायिनां प्राणेन्द्रियादीनां प्रतिमन्वन्तरभिन्नान् तत्तदभि मानिदेवान् प्रति कालान्तरेषु अनियम्यत्वेन च तेष्वव्याप्त्या पत्तेः । न च वाच्यम्-नियम्यत्वं योग्यतामात्रेण विवक्षितम् सुषुप्तमूर्छितादिशरीरेषु योग्यता स्पष्टैव, प्राणेन्द्रियादिष्वपि दिनियमनसहकारेिसमवधानाभावात् नियम्यत्वाभाव इति तथा सति चैत्रमैत्रादिशरीराणां परस्परनियमनयोग्यतास्ति त्वदुक्तसहकारसमवधानाभावाद्व नियमनाभावः- इति चैत्रशरीरस्यापि मैत्रं प्रति शरीरत्वप्रसङ्गेन अतिव्याप्यापत्तेः । तस्मात्करचरणाद्याश्रयत्वमेव शरीरलक्षणमास्थेयम । करच रणादिकं च अवयवसंस्थानरूपं न विवक्षितम् । किंतु इन्द्रियरूपम् । इन्द्रियाणां च एकादशानामपि आमोक्षम् अनुवृत्तिमत्वेन पशुवृक्षसरीसृपादिरूपेषु जङ्गमस्थावरात्म केषु सर्वेष्वपि शरीरत्वेन संप्रतिपन्नेषु सद्भावोऽस्येव । अत: पृथिव्युदकादिषु तत्तदभिमानिदेवताधिष्ठितसचारिश १९९ ३ात चतुथा | करचरणादीन्द्रियाश्रयत्वं न शरीरलक्षणम् , अन्तर्यामि ब्राह्मणे * यस्य पृथिवी शरीरम...यस्याप: शरीरम्.... यस्य तजः शरीरम्' इत्यादिवाक्यैः परमेश्वरशरीरत्वेन प्रतिपा देतेषु पृथिव्यादिष्वभावात् । तस्मात् मदुक्तमेव लक्षणं वाह्यम् । न च उक्तदोषप्रसङ्गः, सर्वात्मशब्देन मध्यमपद ोपिसमासवता सर्वानुप्रविष्टस्य आत्मनो विवक्षितत्वात् अवयवकात्स्न्यपरः । तथा च यद्दव्यं स्वकीयसवावयवावच्छे पूर्वोत्तरमीमांसा देन व्याप्य अधितिष्ठता नियम्यं तत्तस्य यस्यात्मना शरीरम् इति लक्षणं पर्यवस्यति । इदं च लक्षणं यावद्भव्यभाव्ययावद्भव्यभाविनियमनसाधारण्येन योग्यतामा त्ररूपं विवक्षितम् । अतः सुषुप्तमूर्छितादिशरीरेषु प्राणेन्द्रिया दिषु तत्तदभिमानिदेवताशरीरेषु च नाव्याप्तिः । नापि भृत्यादि शरीरेषु स्वाभ्यादिशरीरत्वापत्तिरूपातिव्याप्तिः, यत: स्वामी २ ० ० सर्ववयवावच्छेदेन व्याप्य अधि. तिष्ठति । दारुचर्मादिव्याघ्राकारयन्त्रानुप्रविष्टकृत्रिमव्या घ्रादिभिरपि तथा । तस्मात् पृथिव्युदकादीनां शरीरलक्ष णयोगित्वम् । अतो मद्धेतुर्नासिद्धः, त्वद्धेतुरेवासिद्ध इति । अथ षष्ठी भृत्यशरीरनौदारुयन्त्रादिषु सर्वावयवव्याप्या नियामकत्वम स्तीति तेषां तत्तच्छरीरत्वप्रसङ्गेन रक्ष:पिशाचगन्धर्वद्या विष्टशरीराणां रक्षःपिशाचादिभोगोपयुक्तानां रक्षःपिशा चादिशरीरत्वप्रसङ्गेनातिव्याप्त: अनिवार्यत्वात् । तस्माद . गत्या मदुक्तमेव शरीरलक्षणमास्थेयम् । तन्निर्वाहाय च श्रुतिषु पृथिव्यादीनां परमेश्वरशरीरत्वप्रतिपादनं शरीरवः अथ सप्तमी वादनक्षत्रमाला । न्नियम्यत्वसद्भावेन गौणमुपपादनीयम् । अत: पृथिव्यादिषु शरीरलक्षणाभावात् त्वद्धेतुरसिद्धो मद्धेतुर्नासिद्ध इति । २ ० १ वत: शिवयोगिनोऽपि राजवदाज्ञावचनेन भृत्यं प्रेरयतो लीलया नाविकवत् नावमधिरुह्य क्षेपण्या तां क्षिपती दारुचर्मादियन्त्राच्छादनेन व्याघ्रादिवत्संचरतश्च भृत्यशरी तस्या एव तत्प्रयोजकतायामाज्ञावचनादिवैयथ्यत् । अव इयं च लक्षणे नियम्यव्याप्त: नियमनप्रयोजकत्वं विवक्षणी यम्, अन्यथा सर्वाङ्गीणसुखदुःखानुभवानुरोधात् चिच्छक्ति विकासेन स्वशरीरमन्तर्बहिश्च व्याप्य स्थितस्य स्वकुक्षिस्थ कृम्यादिकमौषधसेवादिना यमयतश्च पुरुषस्य कुक्षिस्थकृ म्यादिशरीरमपि शरीरं भवेत् । यदि तु शिवयोगी मन्त्रमहिन्ना योषिदाद्याकर्षणमिव चिच्छक्तिव्याप्तिमहिम्रा विनैवाज्ञाव चनम् अन्तर्यामिवत् भृत्यादीन् प्रेरयेत्, नावमनधिरुयैव जले तां संचारयेत् , व्याघ्राकृतिदारुयन्त्रादिकमननुप्रविष्ट एव संचारयेत्, तदा किमतिव्याप्तिर्न भवति– इत्य तावच्छङ्कनीयम् ; तत्रेदमुत्तरम्- शिवयोगिनः तथा तथा २ ० २ कर्तु प्रभवन्त्येव । अत एव विरूपाक्षयोगिना गगनमार्गे दिग्गजानानीय द्वौ द्वौ दिग्गजौ परस्परं योधयन्तं तेन स्वीयमैश्वर्य लोकातिशायीति दर्पभरोष्मलं सहस्राक्षं दृष्टा तद्दर्पमपनीय शिवयोगे रुच्युत्पादनेन तमनुग्रहीतुं द्वै शैली गजवत् परस्परोपसर्पणेन योधितै; तदत्यन्तमाश्चर्य दृष्टा गगनतलाद्वरुह्य प्रणिपत्य कथमिदमाश्चर्यं भवता कारि तम् ? इति पृष्टवन्तं सहस्राक्षं प्रति तव हस्तौ त्वदिच्छया पूर्वोत्तरमीमांसा प्रवतत इति ततो विरज्य ततः प्रभृति निरन्तरशिवयोगाभ्यासे एव निरतोऽभूत्–इति कथामाभियुक्ता वर्णयन्ति । एवमपि ना तिव्याप्तिः, शिवयोगिनां चिच्छक्तिविकासेन प्रपञ्चं चशरीरकत्वाङ्गीकारात् । अत एव “ सर्व खल्विदं ब्रह्म ' सर्वो वै रुद्रः' इत्यादिषु स्वत:सिद्धतया शिवस्येव “ यद्र ह्मविद्यया सर्व भविष्यन्तो मनुष्या मन्यन्ते' इति ब्रह्मवि मिदं भवेयमिति' इत्यादिश्रुतिषु विद्यासाधनसहकारिकर्म फलत्वेन च जीवानामपि सर्वशरीरकत्वरूपं सार्वात्म्यं श्र यते । एवं तर्हि जीवानामपि सर्वशरीरकत्वेन सर्वशब्दवाच्य तया शिवसाम्यं स्यात्; न च वाच्यम्--शिवयोगे सिद्धे चि च्छत्क्तौ च विकासितायां तत्कालवर्तिप्रपञ्चमात्रं जीवानां नि यम्यम्, न त्वतीतप्रपञ्चोऽपि, अत: सर्वप्रपश्चशरीरकत्वं शिवस्यैव न कस्यापि जीवस्येति, नियमनं हि योग्यतया ल क्षणेऽनुप्रविष्टम् ; तत् अतीतप्रपञ्चे शिवयोगसिद्धचिच्छक्तिवि कासरूपसहकारिविरहात् नियमनफलानुदयेऽपि अक्षतामिति अत एव संसारदशायामपि विश्वाकारपराहंभावयोग्यताम तत्र तत्र वर्णितम् ; एवमपि शिवस्येव न कस्यापि जीवस्य स्वव्यतिरिक्त सर्वप्रपञ्चशरीरकत्वं प्रसज्यते ; शिवयोगिस्क न्दनान्दिकेश्वरादिनित्यसिद्धदिव्यगणानां च केनापि जीवेन नियम्यताभावात् । तदभावश्च * वयश्चित्ते पतत्रिणो द्विपाञ्च तुष्पादर्जुनि उष: प्रारनृतू५ रनु दिवो अन्तेभ्यस्परि' इति मन्त्रेण दर्शित: । अख्य च अयमर्थ:-पतत्रिण: शोभनपत्रा वयः पतत्रिणः, चित् इत्युपमार्थे, पक्षबलयुक्ताः पक्षिण इव ऊध्र्वगमनोत्साहयुक्ताः ते ऋषयः, ये “वयः सुपर्णा उपसे २ ० ४ पूर्वोत्तरमीमांसा यत दुरन्द्र प्रियमेधा ऋषयो नाथमाना:' इति मन्त्रे मुमुक्षया इन्द्रमुपसन्नाः प्रतिपादिताः, ते ऋषयः, द्विपाचतुष्पात् द्वि पाश्चतुष्पादात्मकम्, सर्व प्रपञ्चम्, प्रारन् प्रकर्षेण प्रावि शन्; नियन्तृत्वरूपोऽत्र प्रकर्षे विवक्षित:; कदा, ऋतून्। ऋतुशब्देन संसारदशायां वृत्ता: मासर्तुसंवत्सरादय : सर्वे ऽप्यवच्छिन्नकाला विवक्षिता: ; * मधुश्च माधवश्च वासन्ति कावृतू' इत्यादिश्रुतिषु मासविषयोऽपि हि ऋतुशब्दप्रयो गो दृष्ट: ; तथा च सांसारिकजरापरिणत्यादिहेत्ववच्छिन्न कालभोगानन्तरं प्राविशन्नित्यर्थ: ; किम् अविशेषेण सर्व द्विपाचतुष्पादात्मक प्रपश्च नियन्तृत्वन प्रावेिशन् ? नत्यु दिवो अन्तेभ्यस्परीति, दिवः परमशिवस्थानस्य महाकैलासाख्यस्वर्गस्य, अन्तेभ्य: पर्यन्तदेशेभ्य: मध्ये वि लसन्तीं शिवराजधानीं परितः स्थितेभ्यः दिव्यगणानां मुक्तानां धामभ्यः, परि तानि वर्जयित्वा, दिव्यगणा चव मुक्ता: शिवैकनियम्या इति तद्वर्जनमात्रं विवक्षितम्; परि शिवराजधानीं परितः स्थितेषु तद्वत्यगृहेष्वपि नियन्तृत्वेन प्रवेशाभावे शिवराजधान्यां तदभाव: कैमुतिकन्यायसिद्ध तथाप न मुक्त्यनन्तरम्; * अत एव चानन्याधिपतिः' इति सूत्रो क्तन्यायेन शिवैकानियम्यानां तेषां तदा परम्परनियम्यत्वं नास्तीत्येतावता तेषु तद्वर्जनमुक्तम् ; अर्जुनि धवलवणें तमो विवासनसमर्थस्वच्छतायुक्त, उष: महाप्रलयरूपशर्वर्यपग वादनक्षत्रमाला । मकालरूप साधनम इन्द्रं गुरुधूपसन्नानामृषीणामेवंभूतं सकलपशुपाशनियन्तृत्वं तत्प्रसादादासीदिति भावः । एवं च अनया प्रक्रियया यद्य पि सर्वमुक्तिपक्षे स्वामिभृत्यादिशरीराणां परस्परनियम्यत्व योग्यतारूपं परस्परशरीरत्वमुपपद्यते, अथापि * अत एव हि विद्वत्सु मुच्यमानेषु सर्वदा । ब्रह्माण्डलोके जीवानामन न्तत्वादशून्यता' इति वार्तिकोत्ते सर्वमुक्त्यभावपक्षे तत् कचित् कचित् नास्ति । भृत्यादीनामाज्ञादिना नियमनमात्रं च न शरीरत्वप्रयोजकम् ; किं तु व्यास्या नियमनमेवेति व्यञ्जयितुं तावदूर लक्षणमुक्तम् । न चवमाप पशाचाद्या विष्टशरीराणामपि पिशाचादिशरीरत्वप्रसङ्गो दोष :: पिशा चादीनामतीन्द्रियेण स्वशरीरेण मनुष्यादीनाविश्य भोक्तृ त्वात् मनुष्यादिशरीरताडने तदन्तर्गतपिशाचादिशारीरस्य कञ्चुकताडने कञ्चकान्तर्गतशरीरस्येव ताडनाभिघातेन दुः खोपपत्तेः । यदि तु आविष्टशरीरेणैव पिशाचादीनां भो २ ० ६ ६ एव, तदा तद्भोगायतनत्वसत्त्वात् । तस्मान्मदुक्तशरीरलक्षणे न कश्चिद्दोषः । त्वदुक्तं तु लक्षणमयुक्तम् , पृथिव्यादीनां परब्रह्मशरीरत्वाभावप्रसङ्गात् । पृथिव्यादिपर्यायेषु सर्वेष्वपि प्रतिपययम् आदरेण शरीरत्वप्रतिपादनस्य गौणत्वोक्त्ययो पूर्वोत्तरमीमांसा इष्यत यत एतमथ विद्यामचेतनम् । विद्याविद्यात्मक सर्व विश्धं विश्वगुरोर्विभोः । रूपमेव न संदेहो विश्धं तस्य वशे यत:' इति प्रपश्वस्य पर ब्रह्मशरीरत्वासंदेहोक्त्या *विश्धं तस्य वशे यतः' इति तस्य तच्छरीरत्वव्यवस्थापकलक्षणानुगतिप्रदर्शनेन च तौ णत्वाशङ्कायाः सुदूरनिरस्तत्वाच । “ विश्धं तस्य वशे न क्षितम्, यत: तावन्मात्रेण भृत्यादिशरीरमपि स्वाम्या दीनां शरीरं भवेदिति दोषः स्यात् । किं तु व्यापनेन नियमनं लक्षणतया विवक्षितम् । तच * विभोः' इति विशेषणेनाविष्कृतम् । न च तद्विशेषणं नियमनसामथ्र्यं परम् , तस्य *Iवश्धगुराः ' इत्यनेन लाभात् । तस्मात् मदु क्तमेव लक्षणं युक्तमिति पृथिव्यादीनां तद्योगात् मद्धेतुन वादनक्षत्रमाला । सिद्धः, त्वद्धेतुरेवासिद्ध इति । अत: मदनुमाने पृथिव्यादी नां शरीरत्वसिद्धौ तदभिमानिदेवानां पृथिव्यहम् उदकमहम तेजोऽहम् इत्याद्यनुसंधानैः तेषां पृथिवीत्वाद्याश्रयत्वसिद्धौ तेषामपि अन्तर्यामिब्राह्मणोक्तरीत्या अन्तर्यामिशरीरत्वात् ब्रह्मविदां तेषां पृथिव्यहम् इत्याद्यनुसंधानम् अन्तर्यामिपर्य न्तं भवेदिति ततोऽन्तयमिणः परमेश्वरस्य पृथिवीत्वाद्याश्रय त्वलाभे सति तस्य तत्प्रवृत्तिनिमित्तकपृथिव्यादिशब्दवाच्य त्वमपि सिध्यतीति सर्व समञ्जसम् । २ ८०७ इत्यन्तर्यामिविषयपृथिव्यादिशब्दवाच्यत्वसम थैनवादः ॥ १५ ॥

• अन्तर्यामिविषयसकलशब्दवाच्यत्व

समर्थनवादः । नन्वेवमपि तर प्रस्तूयत सर्वशब्दवाच्यत्वं तस्य न सिध्यतीति शङ्कानिरासाय कथा तत्र परमेश्वरः शरीरादिशब्दवाच्यः, शरीरशब्दप्रवृत्ति निमित्ताधिकरणत्वात्, यत् शरीरशब्दप्रवृत्तिनिमित्ताधिकर णम्, तत् शरीरशब्दवाच्यम्- यथा शरीरम्- इति परमेश्वरस्य शरीरादिशब्दवाच्यत्वासिद्धे प्रथमा कक्षया ।। अथ द्वितीया असिद्धोऽयं हेतुः, शरीरशब्दप्रवृत्तिनिमित्तं हि शरीर त्वम्; तदधिकरणत्वं जीवस्यैव तावत् नास्ति, गौरोऽहम्। ब्राह्मणाऽहम्--इत्याद्यनुभववत् शरारमहम् , कलबरमहम् । हस्तोऽहम्, पादोऽहम्- इत्याद्यनुभवस्य कदाप्यदर्शनात्; कुतः तद्वारा अन्तर्यामिपर्यन्तेन अहमनुभवेन प्रापणीयम् अन्तयामिणः शरीरत्वाधिकरणत्वं सिध्येत् । न च अहमनु वादनक्षत्रमाला । तस्य कस्याच्चत् प्रमाणस्य अदशनात् ; न च सवाधारत्वात् ब्रह्मणः शरीरत्वाधिकरणत्वमपि तस्य अप्रतिक्षेप्यमिति वा च्यम्, कालादिसाधारणेन सर्वाधारताप्रयोजकसंबन्धेन प्रवृ योजकसंबन्धविशेषेण शरीरत्वाधिकरणत्व एव प्रमाणस्य मृग्यत्वात् । तस्मात् परमेश्वर: शरीरशब्दवाच्यो न भवति, शरीरत्वानधिकरणत्वात्, यत् शरीरत्वानधिकरणं न तत् शरीरशब्दवाच्यम्- यथा जीवस्वरूपम् – इति । अथ तृतीया कक्ष्या २० ९

• सर्व खल्विदं ब्रह्म ' ' सर्वो वै रुद्रः' । अनेन जीवेनात्मना.

नुप्रविश्य नामरूपे व्याकरवाणि ' ' तद्वेदं तह्मव्याकृतमासीत् अथ चतुथा नामानि कृत्वाभिवदन्यदास्ते ' इति श्रुतिरूपप्रमाणसद्भा वात् । अतो न मद्धेतुरसिद्धः, त्वद्धेतुरेवासिद्ध इति ।

• W. 14
• सर्व खल्विदं ब्रह्म' “सर्वो वै रुद्रः' इति श्रुतिद्वयमौ २ १०

पूर्वोत्तरमीमांसा पचारिकाभदाभिप्रायेण तात्विकाभेदाभिप्रायेण वा उपपन्न न सर्वप्रवृत्तिनिमित्ताश्रयत्वसमर्पणक्षमम् । * अनेन जीवेनात्म. ना' इति श्रुतिवचनं प्रपञ्चगतनामरूपव्याकरणार्थत्वेनाप्यु द्यमानं सर्वेषां नामरूपाणां परमेश्वरपर्यन्तव्याकरणार्थत्वम पेक्षते । “ तन्नामरूपाभ्यां व्याक्रियत' इति वचनं परब्रह्मा साधारणनामरूपव्याकरणार्थत्वेनाप्युपपद्यमानं न सर्वनाम रूपव्याकरणस्य परब्रह्मपर्यन्तत्वमर्थ स्पृशति । “ सवणि रूपाणि ' इति मन्त्रे सर्वनामरूपग्रहणे सत्यपि स मन्त्रः अत मद्धेतुश्च नासिद्ध इति ।

• नामरूपे व्याकरवाणि ' ' तन्नामरूपुभ्यां व्याक्रियत '

सर्वणि रूपाणि ' इति श्रुतित्रयस्यापि नामरूपव्याक रणश्रुतित्वाविशेषात् संभवदैकाथ्यै न परित्यक्तुं युक्तम् । अत: श्रुतित्रयार्थोपसंहारे तेजोऽबन्नात्मकसकलप्रपञ्चगतना मरूपव्याकरणस्यापि परब्रह्मपर्यन्तत्वं लभ्यते । अत एव

• सर्वाणि रूपाणि' इति मन्त्रानन्तरम् * धाता पुरस्ताद्यमु

दाजहार शक्रः प्रविद्वान्प्रदिशश्चतस्रः' इति परमेश्वरेण स्व अथ षष्टी विषयतया कृतैनमभि: परमेश्वरस्य प्रथमपुत्रो हिरण्यगर्भ: प्रथमं व्यवजहार; ततः प्रकर्षेण विद्वान्शक्रोऽपि व्यवज हार; ततः क्रमेण सर्वासु दिक्षु स्थिताः प्रजा अपि व्यव जद्व:- इत्यर्थो ज्ञायते । यद्यपि अस्मिन्मन्त्रे परमेश्वरवि षयव्यवहरणमात्रं श्रूयते । न तु पूर्वमन्त्रोतैः सवैनमभि रियपि श्रयते; तथापि पूर्वमन्त्रैकवाक्यतासामथ्यत् सो ऽर्थो लभ्यते । अत: प्रमाणसत्वात् न मद्धेतुरसिद्धः, वादनक्षत्रमाला । भावात् ; तदभाव न यक्तः, तत्परम्परासंबन्धघटकत्वाभिमतजीवपर्यन्तत्वस्यैवा २११ तद्वारा परमधरपयन्तत्वासभवात् । तस्मात् बाधतऽश्रु श्रुताना परस्परराथापसहारण तात्पय कल्पनमयुक्तम , शरीरत्वादीनां जीवपर्यन्तत्वाभावश्च शरीर महम् , हस्ताऽहम् , पादाऽहम्- इत्यनुभवाभावादव स्पष्ट । एवं शरीरतदवयवगतशरीरत्वादिधमाणां स्वतो जीवपर्यन्त हारनिर्वाहार्थम् अर्श आदिगणे “स्वाङ्गाद्धीनात्' इति पाठेन स्वाङ्गवाचिनः काणखजादिशब्दात् मत्वर्थीयोऽच्प्रत्ययो वि २१२ पूर्वोत्तरमीमांसा हितः; ततः प्रमाणाभावात् नासिद्धः इति । त्वद्धेतुरसिद्धः, मद्धेतुश्च शरीरस्य अन्तर्यामिििण परमेश्वरे शरीरशब्दवाच्यत्व संबन्धघटनार्थद्वारभूते जीवे तस्य संबन्धमात्रमपेक्ष्यते । न तु तथाभूत एव संबन्धः; संयुक्तविशेषणविशेष्यभावा दिषु घटकघटनीयसंबन्धयोरेकरूपत्वनियमाभावदर्शनात् तथा च उदाहृतश्रुतित्रयस्य न्यायलभ्याथैक्योपपादनाय शरीरस्य जीवेऽपि कश्चित् शरीरद्वारक: परम्परासंबन्धो ऽस्ति इति कल्प्यते ; श्रुतोपपादनार्थमश्रुतकल्पनौचित्यात् । अथवा श्रतोपपादनार्थमेव जीवद्वारमनपेक्ष्य परमेश्वरे शरी रशब्दवाच्यताप्रयोजकः साक्षादेव शरीरत्वस्य संबन्धवेि शेषोऽस्तीति कल्प्यते । एवं च काणत्वखञ्जत्वादीनां जीवे तत्तच्छब्दवाच्यताप्रयोजकसंबन्धविशेषाभावात् जीवे तत्त चच्छब्दप्रयोगनिर्वाहार्थ मत्वर्थयप्रत्ययविधानमपि युज्यते । न चायमस्ति नियमः, हीनस्वाङ्गवाचिनां मत्वर्थीयप्रत्ययेनैव जीवपर्यन्तत्वनिर्वाह इति, कुणिरहम- इत्यादावदर्शनात् एवं च कुणित्वादिवत् खञ्जत्वादीनां शब्दवाच्यताप्रयोजकसं बन्धसंभवेऽपि स्वरविशेषादिसिद्धयर्थ काणखजादिशब्देभ्य वादनक्षत्रमाला । मत्वर्थीयप्रत्ययविधानम् इत्युपपादनीयम् । तथैव च उपपा दितं पदम अयम् । ततः प्रमाणववत् मद्धेतुर्नासिद्धः, त्वर्द्र तुरेवासिद्ध इति मदनुमानात् सिद्धमन्तर्यामिणः शरीरशब्द वाच्यत्वम्। शरीरशब्देनैव अहंपदसामानाधिकरण्यविषया: सर्वेSपि शब्दा व्याख्यातः ।। इति अन्तर्यामिविषयसकलशब्दवाच्यत्व समथेनवादः ॥ । १६ ।। व्याकरणश्रुतिगततृतीयैकवचन- समर्थनवादः । उदाहृतायां नामरूपव्याकरणश्रुतौ ‘जीवेन' इति तृतीया कर्तृत्वर्था इति विष्णुभागवताः; सहार्था इति सि- द्धान्तः; प्रसङ्गात् तद्यवस्थापनार्थं कथान्तरं प्रस्तूयते नामरूपव्याकरणश्रुतिगता ‘जीवेन' इति तृतीया क- तृत्वथ, कत्रतोरेक्तकारकार्थत्वरहितकारकविभक्तत्वात् ; मया शिवः सेव्यते- इत्यत्र तृतीयावत् । ‘जीवेन' इति तृतीयायाः कारकान्तरार्थत्वराहित्यस्य वादिद्वयसंप्रतिपन्न

• + K +

AS त्वत् न कृतवेशेषणासद्भिः, नापि विशेष्यासद्धिः, उप पदांवेभक्ततः कारकवभक्तबलयस्त्वंन संभवतः कारकवे भक्तित्वस्य त्यागायोगात्--इति पूर्वपक्षिणः प्रथमा कक्ष्या ॥ अथ द्वितीया - बाधितमिदमनुमानम् , कर्तुः “व्याकरवाणि' इत्याख्या ताभिहितत्वेन तृतीयायास्तादथ्ययोगात् । अतः कारकार्थः त्वसंभवत् उपपदविभक्तित्वमेवाश्रयणीयम् इति हेतुरष्यवदनक्षत्रमाल । २१५ सिद्धः । तस्मादुदाहृता ‘जीवेन' इति तृतीया कर्पर्धा न भवति, तदभिधायिपदान्तरसमभिव्याहृतत्वात्; पुत्रेण सह अहं भोक्ष्ये- इत्यत्र तृतीयावत् इति ॥ अथ तृयया व्याकरणक्रियाकर्तुशक्ते: आख्यातेनाभिहितत्वेऽपि प्रवेश- क्रिया कर्तुशक्तेः कनष्यनभहितत्वेन तदर्थत्वं तृतीयायः संभवतीति मदनुमानस्य न बाधासिद्धिदोषः; त्वदनुमान स्यैव तु बाधासिद्धिदोषः इति । अथ चतुर्थी - तथा सति अहं भुक्त्वा व्रजामि- इत्यादिप्रयोगविष येऽपि मया भुक्त्वा- इत्यादिप्रयोगः स्यात् ; भोजनादि क्रियाकर्तुः प्रत्ययान्तरेणानभिधानात् ; तदिहपि कर्तुशक्त्य- धिष्ठाने प्रथमयैव भाव्यमिति तृतीयाया: कर्नर्थत्वकारकवि- भक्तित्वयोरसंभवात् त्वद्धेतोरेव प्रागुक्तदोषः न मद्धेतोरिति । अथ पञ्चमी- व्याकरणमयद्य प्रसज्यमानऽय दोषः तवाप तुल्यः, अहं भुक्त्वा व्रजामि- इति प्रयोगे हि यथा अहम २१६ पूर्वोत्तरमीमांसा थऽभिहितंत्रजनक्रियाकर्तुशक्त्याश्रयः– एवमनभिहितभोः। जनक्रियाकर्तुशक्याश्रयोऽपि, त्वप्रत्ययस्य शब्दान्तराभि- हितकर्तृशक्तिद्वयाभेदमात्रार्थकत्वेन कर्तुशक्त्यनभिधायकत्व त् । अनभिहितसूत्रेण च अनभिहितकारकशक्त्याश्रये यथा- यथं विभक्तयो विधीयन्ते ; न त्वभिहिताश्रये प्रति षिध्यन्ते ; पर्युदासपक्षाश्रयणात् । अत एव अनभहतसूत्रे द्वयो: क्रिययो: कारकेऽन्यतरेणाभिहिते विभक्त्यभावप्रसङ्ग इति वार्तिकेन प्रासाद आते- इत्यत्र प्रसीदन्त्यस्मिन्निति । अधिकरणार्थं निष्पनेन सदेर्घञ्प्रत्ययेन प्रासादगताधिकर णकारकशक्तेरभिधानात् सप्तमी न स्यात् इति प्रतिषे धपक्षाश्रयणेन शङ्कामुद्भाव्य, ‘न वान्यतरेणानभिधानात् । इति वार्तिकेन असिक्रियाधिकरणशक्तेः आसेरुपरितना- ख्यातप्रत्ययेनानभिधानात् नायं दोषः प्रसज्यते इति पर्द सपक्षाश्रयणन सप्तम्युपपादिता । तस्माद्याकरणमयोद या प्रसज्यमानोऽयं दोषः तन्मर्याद्यैव यन्नानरमास्थाय अहं भुक्त्वा इत्यादौ कथं चित् प्रथमासमर्थनेन समाधे- य इति, इह तृतीयाया: कर्नर्थत्वकारकविभक्तित्रयोरनुपप- त्यभावात् न मद्धेतोः प्रागुक्तदोषः, त्वद्धेतोरेव स दोष इति । वादनक्षत्रमाल । २१७ अथ षट् वैयाकरणमर्यादया नैष दोषः प्रसज्यते । एवं हि तन्म यदा -- अहं भुक्त्वा व्रजामि- इत्यत्र अहमथेस्य भोजन- व्रजनक्रियाभ्यामुभाभ्यामपि न शाब्द अन्वयः ; किंतु व्रज- नक्रिययैव, प्राधान्यात्; अर्थस्तु भोजनक्रियया अन्वयः । अतः शब्दव्यापारापेक्षायामभिधानमेव, न त्वनभिधानमपि- इति न अहमथै तृतीया प्रसज्यते । अत एव पक्त्वा भुज्यते । ओदनः- इत्यत्र पाककर्मत्वनभिधानमाश्रित्य ओदनमिति २ = द्वितीया न प्रवर्तत ; पकं कमन्वयस्य आथत्वात् । प्रासाद आस्ते- इत्यत्र तु प्रासादस्य प्रसदनासनक्रियाभ्यां शब्द एवान्वयः ; पदार्थदशायां घबन्तप्रातिपदिकेन प्रसदनेना- धिकरणतया अन्वितस्यैव हेि प्रसादद्रव्यस्य वाक्यभेदशा याम् आसनक्रियाधिकरणत्वेनापि अन्वयात् । अत स्तत्र श ब्दव्यापारापेक्षयैव अनभिहितासनक्रियाधिकरणकारकश- क्त्याश्रयत्वमपि प्रासादस्यास्तीति तत्र सप्तम्युपपद्यते । एव• मसङ्कीर्णा प्रसिद्ध वैयाकरणमर्यादेति तदाश्रयणेनैव स वपपादने संभवति लौकिकप्रयोगे कर्तरि प्रथमामुपपादयितुं न यन्नान्तरमास्थेयमिति, इह तृतीयायाः कर्नर्थत्वकरणार्थ- त्वयोरसंभवात् त्वद्धेतोरेव पूर्वोक्तदोषःन मद्धेतोरिति । । पूर्वोत्तरमीमांसा अथ सप्तमी-- जीवेन' इति तृतीयाया: सहार्थत्वेन उपपदविभक्तिस्वे येन जीवेन परमेश्वरस्य साहित्यं तस्य आत्मत्वव्यभिच रात् ‘ आत्मना’ इत्येतत् व्यर्थं भवेत् , कारकविभक्तित्वे तु जीवशरीरकेण मया – इत्येतदर्थलाभार्थत्वेन तत् सथेकं भवति । तस्मादभ्यर्हितस्य कारकविभक्तित्वस्य ‘आरंमना । इति पदसर्थकत्वस्य च लाभार्थं यत्नान्तरमास्थायैव प्रथमो पपादन युक्तम् । यदे तु प्रसिद्धमयोदयेव तदुपपादनं कार्यम् , तदा जीवशरीरकेण मया इत्यस्य प्रवशाक्रयामात्रा- न्वयोऽस्तु ; तदा हि तस्यपसजनक्रयन्वयः शब्दव्याप रविषयो भवति । तस्य प्रधानक्रियान्वयभावेन अर्थात् सिद्यसंभवात् । ततश्च तत्र शब्दव्यापारविषयानाश्रयम् अनभिहितसूत्रं प्रवर्तत इति भाव्यं तत्र कारकविभक्त्या । । दृश्यते च तथैव प्रयोगः ‘इष्टका: पक्वा भुङ्क्ते’ इति । अत्र खलु इष्टकानां पाकक्रिययैवान्वय इति तदन्वयस्य शब्दव्यापारविषयत्वत् अनभिहिताधिकारविहिता कर्मणि द्वितीया दृश्यते । एवमिहापि कर्तरि तृतीया उपप- द्यते । तस्मान्न मद्धेतोः पूर्वोक्तदोषःत्वद्धेतोरेव स दोष । इतं ।। वदनक्षत्रमाला । २१९ अथाष्टम-- ‘जीवेनामना’ इत्यस्य जीवशरीरकेण मया इत्यर्थवर्ण नायाम् ‘ अनेन' इति पदं व्यर्थं स्यात् । न हि मया इत्यस्य अर्थः स्वातिरिक्तोऽपि कश्चिदस्ति । येन तव्याव र्तनाय तत्सार्थकं भवेत् । जीवरूपेण केनचिदात्मना सह इत्यर्थवर्णनायां तु त्रिवृत्करणीयभूताभिमानित्वेन संनिहितं परामृशत: ‘ अनेन' इत्यस्यासंनिहितजीवन्तरव्यावर्तनया सार्थकत्वं लभ्यते । अतः प्रथमश्रतपदसाथैकत्वलम्भनर्थ चरमश्रुतपदस्य अनतेप्रयोजनत्वश्रयणं न दोषाय । तस्मात् ‘आत्मना’ इत्यस्य साधकत्वलाभमनुरुद्धश्च न यत्नान्तर मस्थयम् । यत्तु प्रवेशांक्रयामात्रान्वयमङ्गीकृत्य प्राक्सिद्ध वैयाकरणमर्यादयैव कर्तरि तृतीयासमर्थनम , तत्तुच्छम , क्रत्वप्रयाग कारकान्तरस्य एकांक्रयन्वयंऽप समनकतृ कत्वनिर्वाहार्यं कर्तुः क्रियाद्वयान्वयावश्यंभावात् कर्व्य- करणासंबन्धे अहमिति प्रथमान्तानन्वयप्रसङ्गाच्च । व्याक रणकतुः आख्यतेनाभिधानमपक्ष्यैव तत्र प्रथमाय: समथु नीयत्वात् । संज्ञमूर्तिक्लुप्यधिकरणे परमेश्वरस्यानुप्रवेश इव व्याकरणेऽपि कर्तृवव्यवस्थापनेन तद्विरोधापत्तेश्च । तस्मारवद्धेतोरेव प्रागुक्तदोषःन ।। मद्धतरात २२० पूर्वोत्तरमीमांसा- अथ नवमं- अनेन जीवेन' इत्यस्य संनिहितजीवपरत्वे त्रिवृत्कर. णीयतेजोऽबन्नाभिमानिदेवतात्रयपरत्वं वक्तव्यम् , संनिधाने विशेषाभावात्; तथा च ‘जीवेन' इति एकवचनमनुपपन्नम्; जीवपदं च जलाभिमानिनि नारायणेऽनुपपन्नम् ; तस्य ब्रह्म- कोटित्वाङ्गीकारात् ; ततश्च ‘जीवेन ’ इत्यत्र प्रकृतिप्रत्यययो: असामजस्यम् , “ आरमना’ इत्यस्य वैयर्थम् इति बहुदो- घाभ्युपगमात् वरमेकस्यैव ‘अनेन' इति इदंशब्दस्य-अय- महमागच्छामेिं- इत्यादाविव न आंतप्रयोजनत्वभ्युपगमः; अत: तन्निर्वाहय यत्नान्तराश्रयणमेव युक्तमिति न मद्धेतो- रुक्तदोषःकिं तु त्वद्धेतोरेव इति । अथ दशमी जीवेन' इत्यत्र एकवचनं जीवजीवसमुदाये जीवपदं च -काकद्दधे रक्ष्यताम् इत्यत्र एकवचनवत् , काकतदन्यसमु दाय काकपदवच्च-उपपद्यते ; त्रिमूर्यन्तर्गतो नारायणःपर- नारायणादन्यो जीव इति पक्षे तु तत्र प्रकृत्यंशस्य न का- प्यनुपपत्ति: ; तस्मात् “ आरमना’ इत्यतवन्मात्रस्य मत्पक्ष नातिप्रयोजनत्वम् ‘अनेन’ इति प्रथमश्रुतपदसार्थकत्वानुवदनक्षत्रमाल । २२१ सारेण स्रोतुं युक्तमिति तव्द्यकरणमर्यादामतिलङ्घ-अहं । भुक्त्वा इत्यादि प्रयोगसमर्थनभ्याकर्तव्यत्वात् व्याकरणमयों- दया च अत्र कर्तरि तृतीयानुपपत्तेः त्वद्धेतोरेव बाधासिद्धि- दोषः, न मर्धेतोरिति सहथैवात्र तृतीया इति युक्तम् ॥ इति व्याकरणश्रुतिगततृतीयैकवचनसम थेनवादः ॥ १७ ॥

• सर्वोपादानत्वहेतुकसर्वशब्दवाच्यत्व-

समर्थनवादः॥ व्याकरणश्रतेबलदेव सर्वोपादानत्वश्रुतिबलादपि ब्रह्मणः A • सर्वशब्दवाच्यत्व सिध्यतीत निर्णेतु कथान्तर प्रस्तूयते ब्रह्म वृक्षत्वतिप्रवृत्तिनिमित्तकशक्त्या वृक्षशब्दवाच्यम् , वृक्षपदनवत् , यत् वृक्षपादनम् तत् वृक्षत्वजातप्रवृत्ते निमित्तकशक्त्या वृक्षशब्दवक्रयम्- यथा वृक्षपादनपार्थि वद्रव्यम् इति प्रथमा कक्ष । अथ द्वितीया- वृक्षकारपरिणतस्य वृक्षभिन्नस्य पार्थिवद्रव्यस्येव नि- र्विकारतया वृक्षाकारपरेणतेरहेतरस्य तत भिन्नस्य वक्ष ऽयं जीवति- इत्यादिवृक्षशब्दसामानाधिकरण्यव्यवहारवि- षयत् वृक्षाभिमानितवतोऽपि भिन्नस्य ब्रह्मणः त्वदुक्तशः क्त्या वृक्षशब्दवाच्यत्वं न संभवतीति बाधितमिदमनुमानम् ; हेतुश्च असिद्धः, कार्याकारपरिणततदभिन्नद्रव्यस्य उपादान- त्वन अतथाभूतस्य ब्रह्मणः कांचदप्युपादानत्वासभवात् वदनक्षत्रमल। २२३ तस्मात् ब्रह्म वृक्षत्वजातिप्रवृत्तिनिमित्तकशक्त्या वृक्षशब्द वाक्यं न भवति, उभयसिद्धत्वदुक्तसाध्यवद्भिन्नत्वात् , यत् उभयसिद्धत्वदुक्तमध्यवद्भिन्नम् , न तत् वृक्षवजातिप्रवृत्ति निमित्तकशक्त्या वृक्षशब्दवाच्यम्- यथा कूटम् इति ॥ अथ तृतीय-- वृक्षत्वप्रवृत्तानामन्तकशक्त्या वृक्षशब्दवाच्यत्वं प्रय जकं वृक्षशब्दप्रवृत्तिनिमित्तवृक्षत्वाश्रयत्वम् , तत् पार्थि- वद्रव्यस्य ब्रह्मणश्च अविशिष्टमः अत: पार्थिवद्रव्यवत् । r ब्रह्मणsiषे मदुक्तमध्यवत्त्व युज्यत इतेि मदनुमानस्य न बधः; नपि हत्वांसिद्भिः, कायोवरथश्रयकारणत्वस्य उपादानलक्षणतया तस्यापि ब्रह्मपार्थिवद्रव्ययोरविशिष्ट स्वात्; त्वदनुमानं तु अप्रयोजकम् , उभयसिद्धमदुक्तसा- ध्यवद्भिन्नस्यापि ब्रह्मणो वृक्षत्वाश्रयतया तत्प्रवृत्तिनिमित्त- कशब्दवाच्यत्वपपत्तेः इति ॥ अथ चतुर्थी वृक्षत्वजात्याश्रयत्वमावस्य तत्प्रवृत्तिनिमित्तकशब्दवाच्य ताप्रयोजकत्वे कायोवस्थाश्रयकारणत्वमात्रस्य उपादानलक्षण वे च कालस्यापि वृक्षत्वप्रवृत्तिनिमित्तकशब्दवाच्यत्वं वृक्षो २२४ पूर्वोत्तरमीमांसा- पादानत्वं च प्रसज्यत ; अतः कालवत् ब्रह्मणः सवधार तया वक्षत्वाश्रयत्वेऽपे तत्प्रवत्तनमत्तकशब्दवाच्यत्वं व• क्षोपादानत्वं च न संभवतीति त्वदनुमनस्य बाधासिद्धी तदवस्थ ; मदनुमान च । नप्रयजकम् , ब्रह्मणः वृक्षत्व श्रयत्वमत्रेण तत्प्रवृत्तेनभत्तकशब्दवाच्यत्वं कालस्यापे त द्वाच्यत्वं स्यादिति विपक्षबाधकानुकूलतर्कसद्भवात् इति । अथ पञ्चमी त्वयापि वृक्षत्वाश्रयत्वं तप्रवृत्तिनिमित्तकशब्दवाच्यताय प्रयोजकमेष्टव्यम् , न तु वृक्षाभिन्नस्वम् , वृक्षभिमानि- वाच्यपकत्वात् ; तत्र आश्रयत्व वयाप कालfतप्रसङ्गवर णाय सर्वाधारताप्रयोजकसंबन्धातिरिक्तसंबन्धविशेषगर्भमेष्ट- व्यम् ; मयापि तथैवेष्यत इति नातिप्रसङ्गः; अतो मदनुमा नस्य न बाधासिद्धी, त्वदनुमानं च अप्रयोजकमेवेति ।। अथ षष्ठी वृक्षाभिमानिजीवस्य वृक्षत्वाश्रयत्वं संबन्धविशेषगर्भमि- त्यत्र अस्ति प्रमाणम्- वृक्षो जीवति- इत्यादिसामानाधि- करण्यव्यवहारः ; ब्रह्मणस्तु तत् संबन्धविशेषगर्भमित्यत्र नास्ति प्रमाणम् ,‘ अक्षरमम्बरान्तधृते:’ इत्यधिकरणसिद्धका वादनक्षत्रमाल । लमाधारणसवधारताप्रयोजकसबन्धमात्रेण तस्य वृक्षत्व श्रयत्वोपपत्ते: ; अतस्स्वया कालातिप्रसङ्गो निरसितुं न श• क्यते इति । त्वदनुमनस्य बाधासिी तदवस्थे, मदनुमनं च नाप्रयाज कामते ।। अथ सप्तमी ब्रह्मणः संबन्धविशेषगर्भ वक्षत्वाश्रयत्वमस्तीत्यत्र प्रम- णाभावोऽसिद्धः; तस्य । श्रुतिसिद्धेन सवपदानभावेन प्रा- प्तस्य वृक्षपादानत्वस्य नेिवहार्ये काळगुणजातस्य काल इव वृक्षत्वस्य ब्रह्मणि सर्वाधारताप्रयोजकसंबन्धभिनेनापि संबन्धवशेषेण वृत्तरभ्युपगन्तव्यत्वं सांत नलत्वाद्घटादा विव वृक्षस्वस्यापि ब्रह्मणि तट्टारकवैशेषिकसंबन्धस्याप्रत्या- ख्येयत्वात्; तस्मात् मदनुमानस्य न बधासिद्धी, त्वदनुमन तु अप्रयोजकमेवेति ।। अथष्टमी-- १ ब्रह्मणः सवपादनभावे तव नास्ति प्रमणम् ; “ आमन आकाशः संभूतः ’ ‘यत वा इमानि भूतानि जायन्ते ‘सवण ह वा इमानि भूतान्याकाशादव समुत्पद्यन्ते ’ इत्याद्युपादानत्वसमर्पकश्रुतीनां त्वया चिच्छक्तिविषयत्वस्या-

• V. 15 २२६

पूवोत्तरमीमांस

• युपगतत्वात् ; नीलत्वाददृष्टान्तवर्णनमपि अयुक्तम् , रूप

त्वादप्रतिदृष्टान्तसद्भावात्; तस्मात् तव मते ब्रह्मणः संबन्धविशेषगर्भवृक्षत्वाश्रयत्वे प्रमाणाभावेन कालादावतिप्र सङ्गतदवस्यत् त्वदनुमानस्य बाधासिी तदवस्थे, मदनु मन च नाप्रयजकमेतं ।। अथ नवमं-- ब्रह्मणः सवपादनभव प्रमणाभावsiसेद्धःछ।न्द- रयं ब्रह्मविज्ञानेन सर्वविज्ञानं प्रतिज्ञाय ‘ यथा सोम्यैकेन मृत्पिण्डेन सर्वे मृण्मयं विज्ञातं स्यात्' इत्यादिना तत्रोपादा नपदेयभवपन्नमृत्पिण्डघटाददृष्टान्तपादानसमध्यात् व्र ह्यप्रपञ्चयार्षे उपनपद्यभाव विवक्षित इत्यवगमत् ; संभवतश्र दृष्टन्तसम्यरय त्यागायोगात् ; न च तथापि वृक्षादीनामुपादानोपादेयभावसंबन्धेन ब्रह्माश्रितत्वसिद्धा- वपि वृक्षत्वादीनां तथाभूतसंबन्धविशेषेण ब्रह्माश्रितत्वं न सिध्यति ; रूपत्वदन घटद्यनाश्रितत्ववत् तेषां ब्रह्मना- श्रितत्वस्यापि उपपत्तेरिति वाच्यम् , ‘आत्मैवद सर्वम्’ ‘सवं खल्विदं ब्रह्म तज्जलानिति शान्त उपासीत’ इत्यादिश्रुतौ सवपादानभावप्रयुक्तसवेप्रपञ्चसामनाधिकरण्यव्यवहार शनेन- वृक्षोऽयं जीवतीत्यादिव्यवहारानुसारेण वृक्षत्वादीनां ९ वदनक्षत्रमाला । २२७ वृक्षद्यभिमानिजीवाश्रितत्ववत् तेषां ब्रह्माश्रितत्वस्यापि तत्प्र वृत्तिनिमित्तकशब्दवाच्यताप्रयोजकसंबन्धविशेषगर्भस्य सि डैः ; अत मदनुमनस्य न बधासिद्ध, त्वदनुमानमप्रयोज- कमेव इतेि ।। अथ दशमी--- A . सर्वविज्ञानश्रुतिस्त।वन् ब्रह्मणः सर्वोपादानत्वे प्रमाणं न भवति, मृत्पिण्डस्य ज्ञानेन तदभिन्नस्य घटशरवादेरेिव ब्रह्म ज्ञानेन तद्भिन्नस्य प्रपञ्चस्य ज्ञातत्वसंभवन सर्ववि- ज्ञानप्रतिज्ञानस्यैव ब्रह्मप्राधान्यस्तावकतया औपचारिक त्वत् ; न च तस्य अपचरिकत्व मुख्यमवावशनदृष्टा न्तंकरणायागःचन्द्रमण्डलमेव जग।द्वसृमरकन्तमना हरमस्य मुखम्-- इत्यादिव्यवहषु मुख्यस्याप स्तुत्य- थपचारिकदृष्टान्तकरणस्य बहुलमुपलम्भात ; मृत्पण्डस्य घटशरावादीनां च भिन्नभिन्नमृतकार्यतया तम्य तदुपादन- त्वभावेन दृष्टान्तोपन्यासस्यापि मातेकत्वरूपप्रकरंक्य विषयत्वेन औपचरिकत्वाच्च ; दृष्टं iहे देवदत्त एवं भोजयि तव्यः इतेि देवदत्तभजनलक्यख्यननन्तरम् , एतेन यज्ञद तभोजनं व्यख्यातमिति अव्याख्याते ऽपि व्याख्यातसमा- नप्रकारकत्वेन व्याख्यातत्वव्यवहारः; एवंरूपमौपचारिक २२८ पूवत्तरमीमांस त्वम् ‘एकेन मृत्पिण्डेन’ इति एकग्रहणमपि प्रसाधयति; न हि। एकमृत्पिण्डज्ञानेन देशान्तरकालान्तरवर्तिसकलमृत्पिण्डज्ञानं कथमपि समर्थयितुं शक्यम् ; ‘सर्वं खरेवदं ब्रह्म’ इत्या दिश्रुतिस्तु जीवविषया, तस्यैव पर्यायेण देवमनुष्यपशुप क्षिसरीसृपादिसर्वात्मभावस्थ लोकवेदयोः प्रसिद्धतरत्वात् ; अस्ति च जीवेऽपि ब्रह्मशब्दः “ इदं ब्रह्मागच्छति’ इत्यादि श्रुत्यन्तर; अत: त्वदनुमानस्य बाधासिद्धी तदवस्थे ; मदनु- मानं च न अप्रयजकम् इति ।। अथैकादशी उदाहृतच्छान्दोग्यश्रुतिस्तावत् ब्रह्मणः सवपादनत्वे प्र मणं भवत्येव ; तत्र हि ‘सदेव सोम्येदमग्र आसीदेकमेवा द्वितयं ब्रह्म’ इत्यत्र सत्पदं सूक्ष्मचिदचिद्वैपापन्नचिच्छक्ति विशिष्टशिवपरम्; अन्यथा तदतिरिक्तजीववर्गादिसत्वेन अवधारणविरोधात् ; तज्ज्ञाने च तत्कार्यं सर्वमपि विषयो भवति, कायद्रव्यस्य कारणानन्यत्वात् ; तद्वतस्थोल्यावस्था पर न विषय: ; अत: तनाकारेण अश्रुतत्वादिश्रवणमुपपद्यत ; दृष्टान्तsiषे उपादानज्ञानेन उपादेयन ज्ञातत्वविषय एव ; न च मृदेव । घटादीनामुपादानम् , न तु मृत्पिण्डःघटा दिषु मृदाकारस्येव पिण्डाकारल्यानुवृत्त्यभावादिति वा वादनक्षत्रमाल । यम् ; मृत्पण्ड एव घट: कृतः इति यवहरानुसारेण तस्य घटद्युपादानत्वात् ; न च उपादानगतयावदाकारानु वृत्तिरुपादेये नियतास्ति, क्षीरस्य वत्सस्य च यावदाकारा- नुवृत्यभावेऽपि लोके ‘ऋषभोपानहोर्बः’ इति व्यकरण सूत्रे च क्षीरस्य दक्षुि वत्सस्य ऋषभे उपादानवव्यवहा रात्; मृत्पिण्डगतमृत्वरूपकिंचिदकारानुवृत्ति: घटादिष्व स्त्येव ; एव च ‘सर्वे मृण्मयं विज्ञातं स्यान' इत्यत्र सर्व- शब्दः ‘एकेन मृत्पिण्डेन' इति प्रागगृहीतैकमृत्कूटविकारघ दशरवादसामस्त्यपरा युक्त ; एवं दृष्टान्तस्य मुख्यत्वव्य वस्थितौ तद्रौणत्वमुखेन आपतन् दQन्तिकस्य गौणत्वं = A + K प्रत्याख्यातं भवति ; दाऽन्तिक सवविज्ञानं प्राधान्यक्षयः तया गणम् , दृष्टान्ते तु तत्प्रकरैक्यविषयतया इति तयोर्वैरूप्यं च परिहृतं भवति ; ‘सवे खल्विदं ब्रह्म’ इत्या दिश्रुतिरपि न जीवविषया, “ तज्जळान्’ इति सर्वस्य प्रप वरय ब्रह्माधीनजन्मस्थितिलयत्वोक्तेर्जवेऽनन्वयात्; अ तो मदनुमानस्य न बधासिी, वदनुमानं च अप्रयोजक- भवत । अथ द्वादशं सद्विज्ञानेन सर्वविज्ञानं मुख्यमुपपादयितुं न शक्यम् , २३ ० पूर्वोत्तरमीमांसा सच्छब्दस्य सूक्ष्मचिदचिद्विशिष्टवस्तुपरत्वकल्पने प्रमाणा भावात्; * सदेव' इत्यवधारणस्य असत्कारणत्वनिषेधदृढी करणार्थत्वेन * एकमेवाद्वितीयम्' इति पदानामधिष्ठात्रन्तर निषेधढीकरणार्थत्वेन च अन्वयसंभवात् ; अत : सत्पदं विषयत्वसंभवेऽपि दाष्टन्तिकं मुख्यप्राधान्यापेक्षसर्वविज्ञा गौणत्वे तत्र मुख्यसर्वविज्ञानदृष्टान्तीकरणायोगः, दाष्ठन्ति कानुगुण्याथै दृष्टान्तेऽपि सर्वविज्ञानस्य * सवै मृण्मयम् मुख्यगौणत्ववैरूप्यापेक्षया सत्येव गौणत्वे तत् चकाचवत् प्राधा न्यापेक्षम् अन्यत्र प्रकारैक्यापेक्षम् इत्यवान्तरवैरूप्यस्य स ह्यत्वात्, सर्वशब्दासंकोचलाभेन स्वारस्याच्च ; * सर्व खल्वि दं ब्रह्म ' इत्येतदपि जीवसावत्म्याविषयमित्येव वक्तुं युक्तम तत्सार्वात्म्यस्य प्रसिद्धतरत्वात् ; प्रपञ्चजन्मस्थितिलयेषु च अदृष्टद्वारा जीवाधीनत्वस्यापि सत्त्वाच ; अतो मदनुमानस्य न बाधासद्वा, त्वदनुमान च अप्रयाजकामात । सच्छब्दस्य सूक्ष्मचिदचिदाकारापन्नशक्तिविशिष्टशिवपर त्वे प्रमाणाभावोऽसिद्धः, : सदेव' इत्यवधारणस्यासत्कार णत्वनिराकरणदृढीकरणार्थत्वेऽपि अधिष्ठात्रन्तरनिषेधार्थस्य एकम्' इत्यस्य तदृढीकरणार्थस्य एवकारस्य उपादाना न्तरनिषेधार्थस्य * अद्वितीयम्' इत्यस्य च तत्र प्रमाणत्वात् ; चिदचिद्वर्गयोः सच्छब्दार्थबहिर्भावे हि द्विकर्तृकेषु नामरू पव्याकरणप्रभृतिसृज्यवस्तुषु कर्वन्तराणां हिरण्यगर्भादीनाम् अचिद्वगर्योपादानभूतशुद्धभायायाश्च सत्त्वेन * एकमेवाद्विती यम्' इत्यवधारणानि * सदेव मोम्येदमग्र आसीत्' इत्येत स्यानन्तरमसद्वादनिराकरणोत्तरस्य * सत्त्वेव सोम्येदमग्र आसीत्' इत्येतस्य चानन्तरमभ्यस्तानि * एकमेवाद्वितीयम् ' इत्यवधारणानि न संगच्छेरन्; अतस्तदनुसारेण स च्छब्द्रुह्य सूक्ष्मचिदचिदाकारापन्नशक्तिविशिष्टशिवपरत्वम भ्युपगन्तव्यम् ; तथा सात उत्तप्रकारण सूक्ष्मदशापलस्य स्थूलचिदचिदाकारापन्नशक्तिविशिष्टतया स्थूलदशापत्यर्थ बहु स्याम्' इति संकल्पोऽपि उपपद्यते ; तत्र हि बहु शब्दो वैपुल्यवाची, न तु संख्याविशेषवाची ; चिदचिद्वर्ग भेदविवक्षायां बहुत्वसख्यायाः पूर्वमपि सत्त्वेन, तयो ब्रह्मविशेषणतया विशिष्टरूपैक्यात् तद्वेदाविवक्षायां पश्चाद् २३२ पूर्वोत्तरमीमांसा पि बहुत्वसंख्याभावेन च उभयथापि 'बहु स्याम्' इति सं कल्पायागात् ; तस्मात् उत्तराल्या सूक्ष्मदशापन्न सत् स्थूल दशापन्न स्याम्-इति संकल्पमकरोत् इत्येव तदर्थो वक्त व्य इति तदनुसारेणापि विशिष्टपरत्वमङ्गीकर्तव्यम्; ए वं च । दृष्टान्तदाष्टन्तिकयोरुभयोरपि एकविज्ञानेन सर्व. तिज्ञानं प्रमाणं भवत्येव ; तथा चिच्छक्तेः प्रपञ्चोपादान भाव प्रमाणत्वनाभ्युपगतान ' सवाण ह वा इमान भूता न्याकाशादेव समुत्पद्यन्ते ' इत्यादीन्यपि ब्रह्मण सर्वोपा दानभावमाक्षिपन्ति इति तत्र प्रमाणभावं भजन्ते ; चि भवस्यापि ब्रह्मापृथक्सिद्धिलाभात् ; तस्मात् सर्वोपादा नत्वहेतोः नासिद्धि: ; नापि साध्यस्य बाधः, ब्रह्मप्रप भवयोभेदेऽपि- सवै ब्रह्म- इति सामानाधिकरण्येन तस्य वृक्षत्वाद्याश्रयत्वोपपत्तेः; तद्धि ‘यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते' इत्यादिश्रुतिप्रसिद्धं तज्जत्वादिकमनुवदतीति यु क्तम्, सारूप्येण तस्य शीघ्र बुद्धिस्थिरीकरणात्, न तु । अदृष्टद्वारकं जीवजन्यत्वादिकम्, तस्य पुरुषयत्रेन विलम्बितं बुद्धिस्थिरीकर्तव्यत्वात् ; अत एव हि । यतो वा' इत्या दिकं चिच्छक्तिपरम्, तदर्थस्य ब्रह्मणि कथमन्वय: इत्याशङ्का वारणार्थम * सर्व खल्विदं ब्रह्म तजलानिति शान्त उपासीत’ इत्युपक्षिप्तब्रह्मोपासनापेक्षितगुणविधानार्थे * मनोमयः प्राण विशेषणमुक्तम् ; * यदेष आकाश आनन्दो न स्यात्' इत्या दिश्रुतिषु आकाशशब्दोक्तायाः चिच्छत्तेरपि अयमात्मा चैत्रशरीरस्य चैत्र इव ; अतो यथा शरीरकृतं जन्मस्थितिलयं लयं ब्रह्मणो भवतीति * तज्जलान्' इत्येतत् युक्तमिति तद् भप्राय: ; य तु जावस्य सवात्मभावः प्रासद्वतरः इत्युक्तम् : तत् विपरीतम् , * इदं सर्वं यद्यमात्मा ' ' आत्मैवेदं सर्वम्

• सर्वो वै रुद्रः' ' पुरुष एवेदं सर्वम्' इत्यादिश्रुतिषु * रुद्रो

ह्यवैतत्सर्वम्' इत्यादिस्मृतिषु च ब्रह्मण एव हि तत् प्रसिद्ध तरम्; जीवस्य तु * योनिमन्ये प्रपद्यन्ते शरीरत्वाय देहिनः। स्थाणुमन्येऽनुसंयन्ति यथाकर्म यथाश्रुतम्' इत्यादिश्रुति २३ ४ पूर्वोत्तरमीमांसा मवलम्ब्य पयॉयत: सर्वेशरीरग्रह्णरूपसवात्मभाव: कल्पनीय इात न तस्य वदतः सुप्रासाद्वरास्त ; नाप लाकत: ; यद्यपि

• यद्रह्मविद्यया सवै भविष्यन्तो मनुष्या मन्यन्ते किं तद्रह्मा

वेद्यस्मात्तत्सर्वमभवत्' इत्यादिश्रुतिषु जीवस्यापि मुक्तौ सार्वा त्म्यं प्रसिद्धतरम्, तथापि सिद्धसाध्ययो: सार्वात्म्ययो: सि

तस्मात् मद्

नुमानस्य न बाधासिद्धी, त्वदनुमानं तु अप्रयोजकमिति अनयंव भङ्गन्या घटापादानत्वादना घटादशवछदवान्यत्व स्यापि सिद्धौ ब्रह्मणः स्वोपादेयमकलवस्तुवाचकशब्दवाच्य इति सर्वोपादानत्वहेतुकसर्वशब्दवाच्यत्व समर्थनवादः ॥ १८ ॥ < ऐकशास्त्र्यनिराकरणवादः । नत्वप्रवृत्तिनिमित्तककर्मवाचिधर्मशब्दवाच्यमपि भवति ; सा श्रयः:साधनता ह्यषा नित्य वदात् प्रतायत । ताद्रष्येण च धर्मत्वं तस्मान्नेन्द्रियगोचरः' इति वेदावगम्यश्रेयःसाधनता जातिगुणद्रव्याण्यपि अर्थ इति मीमांसकैरुक्तत्वात्; तेन अथाता धमाजज्ञासा इात इात विचाराथ कथान्तर प्रस्तूयत सूत्रगतधमशब्दगृहाततया तदास्तत्ववादना परषामभद्मनुमानम्--ब्रह्म स्वरूपप्र माणमाधनफलैः सह जैमिनीयविचारप्रतिज्ञाविषय:, अली देवतात्वेनान्वयात् जैमिनीये यागेषु देवताप्राधान्यतद्भाव विचारे देवतासामान्यात्मना विषयत्वमस्ति, देवतानां कर्मा धिकारानधिकारविचारे च तदात्मना विषयत्वमस्तीति सि पर्वोत्तरमीमांसा द्धसाधनवारणाय स्वरूपप्रमाणसाधनफलैः विशेषणम्- इति प्रथमा कक्ष्या । न सह- ब्रह्मणो जैमिनीयधर्मविचारप्रतिज्ञाविषयतायाम् अग्रे त इति च तमाप चिकीर्षतो महर्षेः विन्नः कश्चित् उत्प्रेक्षितुं शक्यते ; नापि विस्मरणम् , यो हि द्वादशलक्षण्यां स्वरूपप्रमाणसाधनफलैः सह कर्मजातं निर्णीय तत्रासूत्रितान् कांश्चित्तदुपयुक्तान् न्यायानालक्ष्य तत्संग्रहार्थ द्वादशलक्षणीशेषं संकर्षणकाण्ड मकार्षीत्, तस्य महर्षेः ब्रह्मविचारे वित्रं विस्मरणं वा कथमुत्प्रेक्षामहे; न च कर्मविचारोपयुक्तन्यायैरेव ब्रह्मणोऽपि स्वरूपप्रमाणसाधनफलनिर्णय: सिध्यतीत्यभिप्रेत्य पृथक्त द्विचारो न कृत इति शक्यं वक्तुम्, कर्मपरवाक्यार्थनि र्णायकन्यायेभ्यो विलक्षणानामेव ब्रह्मपरवाक्यार्थनिर्णायक न्यायानां चतुर्लक्षण्यां प्रथनदर्शनात् ; न च द्वादश लक्षणीचतुर्लक्षण्योः ऐकशास्याभ्युपगमेन ब्रह्मविचारप्र तिज्ञानिर्वाहः कल्पयितुं शक्यः, भिन्नवक्तृकयोः धर्मब्रह्म र्णायकन्यायग्रथनप्रवृत्तयोः तयोरैकशास्त्र्यकल्पने प्रमाणा वादनक्षत्रमाला | भावात् ; अतो बाधितमिदमनुमानम् इति– ब्रह्म नोक्त साध्यवत् , कमान्यत्वात् घटवत्- इति । अथ तृतीया कक्ष्या २३७ न बाधितं मदनुमानम्, ऐकशास्त्र्यकल्पनेन प्रतिज्ञानि र्वाहोपपत्ते:; न च तत्कल्पकाभावः, वेदरूपैकग्रन्थव्या इति । धकः, वक्तृभेदेऽपि व्याकरणरूपैकप्रबन्धव्याख्यानत्वेन मनजयादित्यवृत्यो: ऐकशास्त्र्यदर्शनात्; नापि धर्मब्रह्मवि चारप्रतिज्ञोपक्रमौ तद्वाधकौ, धर्मशब्देन कर्मब्रह्मसाधारणेन द्वादशलक्षणीचतुर्लक्षणीसाधारणप्रतिज्ञायां वृत्तायां कर्मवि चारानन्तरम ' अथाता ब्रह्माजज्ञासा ' इत्यस्य * अथात: शेषलक्षणम्' इतिवत् अवान्तरप्रतिज्ञापरत्वोपपत्तेः; न च परस्परविलक्षणन्यायग्रथनं तद्वाधकम्, निर्णेयार्थानुसारेण यायवैलक्षण्योपपत्ते : ; द्वादशलक्षण्यामपि कर्मभेदशेषशेषि भावादिनिर्णेयार्थानुसारेण विलक्षणन्यायप्रथनदर्शनात्; अतो न बाधितं मदनुमानम्, त्वदनुमानं तु अप्रयोजकम्-- । अथ चतुर्थी कक्ष्या न्यायानामिह वैलक्षण्यं भेदमात्रं न विवक्षितम्, किंतु २३८ विरोधः; प्रसिद्धो हि विरोधः, चतुर्लक्षण्यां जैमिनिमतस्य प्रायः पूर्वपक्षीकरणदर्शनात्; न हि परस्परविरुद्धमतद्वया वलम्बनेन द्वाभ्यां प्रवर्तितं शास्त्रद्वयं ताभ्यामैकमत्येन एक प्रतिकोटितया यागादिकर्मपरत्वेन । फलमत उपपत्ते इत्यधिकरणे * धर्म जैमिनिरत एव' इति सूत्रे प्रयुक्तः ; आपस्तम्बेन च महर्षिणा “ धर्माधर्मौ चरत आवां स्वः इति न देवगन्धर्वा न पितर इत्याचक्षते अयं धर्मोऽयं धर्म इति यत्वार्या: क्रियमाणं प्रशंसन्ति स धर्म: यदूर्हन्ते सो नुसारेण धर्मजिज्ञासासूत्रगतस्यापि तस्य यागाद्यनुष्यपरत्वं वाच्यमिति धर्मब्रह्मजिज्ञासासूत्रयोः माधारणावान्तरप्र तिज्ञापरत्वाविभागकल्पनमपि न युक्तम् ; तस्मात् बाधितं पूर्वोत्तरमीमांसा नानुष्ठयम् तस्य त्वदनुमानम् , मदनुमान्न च नाप्रयाजकम् ) यत् यन स्पण यागात् इति । तन्न अथ पश्चिमा -- - रूपण अनुष्ठयपरधमशब्दश्राह्यत्वा असिद्धोऽयं जैमिनीयवैयासिकमतयो: विरोधः, चतुर्लक्ष ण्यां कचिदपि जैमिनीयमतस्य पूर्वपक्षीकरणाभावात्; यत्तु वादनक्षत्रमाला । पुरुषाथोधिकरणे 'शेषत्वात् पुरुषार्थवादो यथान्येष्विति जैमिनिः' इति ब्रह्मापलापपरं पूर्वपक्षसूत्रम्, न तत् जैमिन्य दस्य ; अत एव ' पर जामानमुख्यत्वात् २ ३ ९ अनुष्ठेयासाधारण्यमपि य चाध्यात्मावदा जना इत्यादसूत्रषु त्र परामर्श जैमिनिरचोदना चापवदति हि' इति सूत्रं संन्या सापलापस्य जैमिनिना अभ्युचयवादत्वेन उपन्यस्तस्यैवानुवा दकम्, न तु तदीयमिद्धान्तम्य; अत एव “ तद्भदूतस्य तु ना तद्भावो जैमिनेरपि नियमातदूपाभावेभ्य:’ इति सूत्रे संन्यस्त वत: संन्यासात प्रचयति: जैमिनरपि न संमता इत्युक्तम् ; एव धमशब्दस्य सिद्धम् , * ये च वेदविदो विप्रा विरोधाभावात् कथंचित् विरोधसद्भावेऽपि ब्रह्मानभ्युपग द्वादशलक्षण्यामसूत्रितत्वात् धर्मशब्दसाधारण्याच तृभेदेऽपि ऐकशास्त्र्याङ्गीकारे न काचिदनुपपत्ति: ; त्वदनु मान तु अप्रयाजकमव, अन्ननुष्ठयस्याप धमशब्दगृहातत्वन्न जैमिनीयविचारप्रतिज्ञाविषयत्वोपपत्तेः इति । २४ ८० अथ षष्ठी कक्ष्या पूर्वोत्तरमीमांसा यदुक्तं विरोधो नास्तीति, तदसिद्धम्, ब्रह्मसंन्यासाभ्यु पगमानभ्युपगमाभ्यां विरोधस्याप्रत्याख्येयत्वात्, यत्तु जै मिनेः तदुभयाभ्युपगमप्रदर्शकं सूत्रम्, तत् तदभ्युपगम एव तस्य सिद्धान्त इत्यस्य ज्ञापकमिति न अवधारयितुं शा क्यम् , *विप्रतिषेधाचा समञ्जसम्' इति सांख्याधिकरणेोक्त न्यायेन जैमिनिमतस्य परस्परविरुद्धतया अनुपादेयत्वोद्धा टनपरत्वेन अन्यथासिद्धेः; यचोत्तं ब्रह्मानभ्युपगमतदभ्युप गामैकान्त्यादिषु जैमिनिबादरायणयो: विरोधसद्भावेऽपि ब्र यास्तस्या: चतुलेक्षण्या सह ऐकशास्त्र्यमुपपद्यत इति, तद् प्ययुक्तम्, अविरुद्धार्थत्वासिद्धेः; तथा हि- * तस्य निमि तपरीष्टिः' इति धर्मप्रमाणनिरूपणं प्रतिज्ञाय प्रथमाध्या हि * आम्नायस्य क्रियार्थत्वादानर्थक्यमतदर्थानां तस्माद् नित्यमुच्यते' इति सूत्रेण– आम्रायस्य कृत्स्रस्यापि प्रयोजनपर्यवसानाय क्रियार्थत्वावश्यंभावात् अतदर्थानाम्

• वायव्यं श्वेतमालभेत भूतिकामः' इत्यादिक्रियावाक्या

नपेक्षिततया क्रियार्थत्वरहितानाम् आनर्थक्यं निष्प्रयोजन २४१ त्वम्, तस्मात् अक्रियार्थवाक्यजातमप्रमाणमुच्यते- इत्ये तदर्थकेन वेदेष्वर्थवादानामप्रामाण्यमाशङ्कय, ८ विधिना त्वे कवाक्यत्वात् स्तुत्यर्थेन विधीनां स्युः' इति सूत्रेण सिद्धार्थवादानां विधिवाक्येन एकवाक्यत्वात् विधीनां स्तुतिरूपेणार्थेन सप्रयोजना: स्युः– इत्येतदर्थकेन तेषां विध्येकवाक्यतया प्रामाण्यमुपपादितमर्थवादाधिकरणे; औौ दुम्बराधिकरणेऽपि- 'उत्तं तु वाक्यशेषत्वम्' इति अर्थ वादाधिकरणोक्तार्थस्मारणेन नहृढीकृतम्; धर्मविचारप्रति ज्ञाया ब्रह्माविचारमाधारण्ये हि * तस्य निमित्तपरीष्टि इति धर्मप्रमाणनिरूपणप्रतिज्ञापि ब्रह्मप्रमाणनिरूपणसाधार णी स्यात्; तथा मति अक्रियार्थानामानर्थक्यशङ्कायां केषां चिदक्रियार्थानां फलसाधनयागादिविधिशेषत्वेन केषांचित् स्वत:फलभूतब्रह्मप्रतिपादकत्वेन च प्रामाण्यमुपपद्यत इति विभज्य परिहरणीयम् ; एवमन्यत्रापि प्रमाणाध्यायार्थविरोधो ऽनुसंधेय:; तथा 'विप्रतिपत्तौ हविषा नियम्येत कर्मणस्तदुपा ख्यत्वात्' इत्याष्टमिकाधिकरणे ऐन्द्रपुरोडाशेषु हविः:सामा न्यात् आग्नेयविध्यन्त:, न तु देवतासामान्यात् ऐन्द्रविध्यन्त इति निर्णयार्थं प्रवृत्ते– देवतायाः शब्देन उद्देश्यमात्ररूप त्वेन गुणत्वात् इति युक्ति: जैमिन्यभिमता ; तदपि मतं वैया

• W. 16 २ ४२

पूर्वोत्तरमीमांसा सिकमतविरुद्धम् .. वैयासिकतन्त्रे देवताधिकरणे देवतानां र्थितत्वात्; तथा * चोदना पुनरारम्भ:' इति द्वैतीयीकाधि म् , तदपि “ फलमत उपपत्तेः' इति वैयासिकाधिकरणेन विरुद्धम्; तत्र कर्मोपासनप्रसादितस्य परमेश्वरस्य फलप्रद ब्रह्मस मासि ' इत्यादिब्रह्मविषयाणि वाक्यानि जीवं ब्रह्म बोधयन्ती. ति “ विधिना त्वेकवाक्यत्वात् '– इति आक्रियार्थानां वि धिशेषत्वोक्त्या तेषामुपासनाविधिशेषत्वमुक्तं भवति; तदुपाः क्रतुशेषतां भजन्ते ; कर्तृमात्रस्य लौकिकक्रियासाधारण्येऽपि देहात्मभावेनापि लौकिकक्रियोपपत्ते: ; * आत्मानमुपासीत नूदितस्य आत्मनः स्वर्गादिभोक्तृयागादिविध्याक्षिप्तदेहाति रिक्तात्मरूपत्वेन अव्यभिचरितक्रतुसंबन्धितया तद्दारा वा क्यप्रमाणेन 'यदेव विद्यया करोति' इति श्रुतिप्रमाणेन च तासां क्रतुसंबन्धोपपत्तेः; न च अपहतपाप्मत्वादिजीवासं भावितगुणाम्नानेन ब्रह्मणो जीवादधिकत्वसिद्धेः तदुपा सनानां न क्रतुशेषत्वप्रसक्तिरिति वाच्यम् , अक्रियार्थानां विधिशेषत्वनियमस्य जैमिन्याभिमतस्य समन्वयाधिकरणेन भङ्ग कृत्वा वदान्ताना स्वातन्त्र्यण उपक्रमादत्तात्पयालङ्गन्न च ब्रह्मतदुणेषु प्रामाण्ये व्यवस्थापिते खलु अपहतपाप्मत्वादि गुणै: जीवाधिक ब्रह्म सिध्येत् , जैमिनिदृष्टया तेषां विधिशे २४३ न्मन्त्रार्थवादेषु- यथा * दिवमग्रेण मा लेखीरन्तरिक्षं मध्येन न द्या त धूमा गच्छतु अन्त रिक्षमार्च: पृथिवीं भस्मना पृणस्व स्वाहा ' ' अपहतपाप्मा वा ऋतव ब्रह्मापलापे सति तत्प्राप्युपाय: संन्यासोऽपि अपलपितो भवति; अत एव कर्मानधिकारिणामन्धपङ्ग्वादीनां कथांचवत् गत्युपन्यास: सन्यास इत मामासकप्रवाद: ; तस्मात् शास्त्र

वचनमपि अयुक्तम्, “ते वदन्ति महात्मानं कृष्णं धर्म स नातनम्' इति भारतवचनस्य * धम विग्रहवात्रामः' इति वत् स्तुत्यर्थत्वेनापि उपपत्तेः; तस्मात् मदनुमानं न बाधि २४ ४ पूर्वोत्तरमीमांसा तम् , त्वदनुमानं तु अप्रयोजकमिति ।। अथ सप्तमी न तावत् बाधत मदनुमानम् , पूर्वतन्त्र प्रामाण्यप्रति शय अक्रियार्थानामानर्थक्येनप्रामाण्यशङ्कायाश्च ब्रह्मपर वाक्यसधरण्येऽपि, क्रियाविशेषार्थववादेषु विधिशेषत्वेन । सार्थकतया प्रामाण्यप्रकारमुक्रव, ब्रह्मपरवाक्येषु स्वत: पुरुषार्थब्रह्मविषयतया क्रियाविधिशेषस्वमनपेक्ष्य स्वत एव प्रामण्यमिति तप्रामाण्यप्रकारमनुद्धट्य, तद्विषये गूढाभि- संधिरासीत् जैमिनिरिति प्रथमाध्यायोद्धटितविरोधपरिहा रसभवात् ; ‘ विप्रतिपत्तौ हविषा नियम्येत’ इत्याष्टमिका धिकरणसिद्धान्ते देवताय गुणत्वं न युक्तेिः, द्रव्यस्यपि गुणत्वाविशेषात् ; किं तु “ कर्मणस्तदुपाख्यत्वात्’ इति सूत्रशषत्क्ताः - हविस्त्यगरूपस्य यगकमेण हवे:घु उप- लभ्यमानत्वात् हवेःसमन्य बलीयः, हविर्हि त्यज्यमान मुपलभ्यते, न देवतेति एषेव मूलयुक्तिः- इत्याष्टमेिकाiधक- रणविरोधपरिहरलाभात् ; ‘चोदना पुनरारम्भः’ इत्यधि- करणे कर्मणां द्वारसद्भावमात्रमुक्तम् , न त्वीश्वरप्रसादप्र. त्याख्यानेन अपूर्वमेव द्वारमिति समर्थितमिति तद्विरोधष रिहरलाभात् ; ‘विधिना त्वेकवाक्यत्वात् ’ इत्यत्र वायुक्ष वादनक्षत्रमाला । २४५ A पिष्ठादिवाक्यानामेव विधिशेषत्वेन प्रामाण्यमुक्तम् , न ब्रह्म परवाक्यानामिति ; अत एव ब्रह्मपलापादिशङ्कापरिहार लाभात् भारतवचनानुसारेण धर्मशब्दस्य अकिकश्रय:- साधनमत्रवाचितया ब्रह्ममाधारण्यसंभवे तत्प्रवृत्तिनिमित्ते विहितत्वानुष्ठेयत्वादिविशेषणानुप्रवेशेन ब्रह्मव्यवृत्तशक्तिक- स्पनस्य गौरवपराहततया भारतवचनस्य स्तुत्यर्थत्वकल्पना- नुपपत्तः; तस्मत न बाधितं मदनुमनम , त्वदनुमन तु अप्रयाजकमवति ।। अथाष्टमी कक्ष्या- प्रथमाध्यायाथवराधसमधा न तावत् अयुक्तम् , सामान्य प्रतज्ञानाप्रामाण्यशङ्कय: साधारण्य, केषुचिदक्रियार्थेषु अप्रा माण्यशङ्कां परिहृत्य केषुचित् गूढIभसधररासीत् इति कल्प- नस्यापहास्यत्वात्; यः खलु वध्यर्थवद मन्त्रनामधेयत्मक वदस्य धमप्रमाण्यं सप्रकारमुपपद्य स्मृत्याचरयरप तत्र सभवत् प्रामाण्यमुपपदयमस, स कथं जे मेनेि: ब्रह्मप्रम णवेचारमाधारण्येन धर्मप्रमाणवेचार प्रतिज्ञाय ब्रह्मपरवंद न्तभागरूपार्थवादसाधारण्येन आनर्थक्यादप्रामाण्यशङ्कामु- द्व्य क्रियाशेषार्थवाद मात्रे परिहारमाहन तु ब्रह्मविषय दान्तरूपार्थवादेषु- इति कथमिदमसारमुत्प्रेक्षणं न्यायविद: २४६ पूर्वोत्तरमीमांसा श्रद्दधीरन्; किंच धर्मविचारप्रतिज्ञायास्तत्प्रमाणविचारप्रतिज्ञा . याश्च कर्मब्रह्मतदुपासनादिसाधारण्ये * अन्यानर्थक्यात्' इति अर्थवादाधिकरणपूर्वपक्षसूत्रस्य “पूर्णाहुल्या सर्वान्कामानवाप्रा ति' इत्यादिकर्मविधिफलार्थवाद्वत् उपासनाविधिफलार्थवा . दा अपि विषया भवेयु: , तुल्यं हि तेष्वपि अन्यानर्थक्य चोद्यम्---यदि * सर्वाश्च लोकानाप्रेोति सर्वाश्च कामान् य स्तमात्मानमनुविद्य विजानाति ' इति प्रजापतिविद्याफलार्थ मान् ' इति केवलं सर्वकामावाप्त्यर्थत्वेन श्रुतानन्दमयब्रह्मो पासना, “तेषां सर्वेषु लोकेषु कामचारो भवति' इति केवलं सवलाकावात्यथत्वन श्रुता दहरापासना च यथा स्यात् । यदि उक्तोपासनाभिः सर्वलोककामावाप्तिसहिता मुक्तिः, फला मधुविद्या कोसलविद्या लोकविशेषप्राप्तितत्रत्यभोगरहितकेवलमुक्तिफला रक्तं ब्रह्मानन्दैकप्रेप्सुमुपासनाधिकारिणं प्रति लोकविशेषप्रा प्तिः तत्रत्यभोगश्च न फलम् , किंतु स्वेप्सितफलप्राप्तौ अन्त रायमात्रमिति इष्यते, तदा निरन्तरायाविलम्बितेप्सितफल प्रापकत्वेन अक्षरादिविद्या: श्रुता इति अतथाभूता मधुवि द्याद्याऽनाथकाः स्यु: ; याद आनयतकालारम्भत्वन यावज्ज्ञा विकत्वेन च अनियतकालपरिमाणा: न्यूनाधिकगुणा: न्यू नाधिकवर्णाश्रमधर्मानुगृहीताश्च सर्वा अपि ब्रह्मविद्या अवि शिष्टमुक्तिफलाः, तदा गुणत: कर्मतः कालतेो वा अधिका अनर्थिकाः स्यु: ; यदि * निरञ्जनः परमं साम्यमुपैति ' इत्यादयो विद्याफलार्थवादा विवक्षितार्था: स्यु:, तदा मुक्तरपि वैधफलत्वप्राप्तौ * सर्वेभ्यः कामभ्यो दर्शपूर्णमासौ' * सर्वे भ्य: कामेभ्यो ज्योतिष्टोमः' इति सार्वकाम्यवाक्ययोः साहित्येन यावज्जीवमनुष्ठेया: सर्वा अपि ब्रह्मोपासनाः अनर्थि काः स्यु: - इत्यवम् अन्यान्नथक्न्यस्त्रस्य सवावषयत्व च स द्मात्रविषयत्वमेव च परिहारसूत्राणां दृश्यते * सर्वत्वमाधिका विशेषः स्यात्' इति ; तत्र आद्यसूत्रेण 'विद्या प्रशंसा' इति पूर्वसूत्रतः प्रशंसापदानुवृत्तियुक्तेन पूर्णाहुतिवाक्ये यत् कामस २ ४८ पूर्वोत्तरमीमांसा च पूर्णाहुतेः फलानपेक्षत्वात्, प्रशंसार्थमुपादीयमानकामसर्व त्वम् आधिकारिकम्, पूर्णाहुत्यनन्तरमन्निसिद्धौ सत्यामेव हि नानाफलेषु कर्मसु अधिक्रियते पुरुषः; तेषां फलानां सिद्धिः पूर्णाहुल्यधीनेति तत् फलसर्वत्वं पूर्णाहुतिफल त्वेन प्रशंसार्थमुपादीयते; न च अन्निसाध्यकर्मफलप्रहणेन सर्वकामावामिसाधनतया पूर्णाहुतिः प्रशंसितुं न शक्यते, दिति शङ्कयम्, यत: पूर्णाहुतिवाक्ये सर्वत्वमधिकारापेक्षम् तावत्यव संकुचितवृत्ति, सर्वोदनोऽनेन भुक्त:– इत्यादौ प्रकरणादिना सकाचदशनात् इत्ययमथ उच्यत ; न च इत्थ प्रशसाथत्वम्

• साऽश्नुत सवान्कामान् इत्यादषु रात्रसत्राथवादवत्

फललमर्पकेषु अङ्गीकर्तु शक्यम् ; द्वितीयसूत्रेण अग्निहोत्रत स्वर्गसिद्धेः इष्टिसोमाद्यानर्थक्यम्- इत्यादिशङ्कापरिहाराय कृषन्यायन कमभूयस्त्वात् फलभूयस्त्वमुच्यत ; तत्र शङ्क तावत् उपासनाभागेऽपि समाना ; तत्परिहारः सिद्धान्तभागे न दृश्यत ; न हि तत्र कमभूयस्त्वात् फलभूयस्त्वन्याय: प्रव र्तते ; * तथा फलाभावात्' इति सूत्रोक्तम् उच्यमानफला भावरूपमप्रामाण्यकारणम् * शोभतऽस्य मुख य एव वद वादनक्षत्रमाला । इत्यादिकर्मकाण्डगतफलार्थवादस्य *चक्षुष्यः श्रुतो भवति । श्रतत्वया ण्डगतार्थवाद् एव परिहारसूत्रं दृश्यते ; 'विद्या प्रशंसा इति विदुषो मुखमेवं गर्गत्रिरात्रब्राह्मणार्थवेदनेनैव शोभते, न वनितामुखवलावण्येन इति विद्या प्रशस्यत इति; नायं परि हार: ' चक्षुष्यः श्रुता भवात २४९ इत्यत्र प्रवत, चक्षुष्यत्व र्थक्यादिसूत्राणामवर्जनीये तत्तदुपासनाविधिफलार्थवादसा धारण्ये तत्तत्सिद्धान्तसूत्राणां कर्मविधिफलार्थवादविषया णामेव प्रथनेऽपि, जैमिने: कचित् परिहारोद्धाटनं कचि दभिसंधिनिगूहनम् इत्येवं गत्याश्रयणं कस्य नापहास्यम्; दिवत् तत्फलार्थवादा अविवक्षितार्था: इत्यभिप्रेत्य अन्यान र्थक्यशङ्का तत्परिहारश्च तेषु न प्रवर्तिता: ; अत एव वेदो षरा वेदान्ता इति विचारणीयाभावात् असारत्वाभिप्रायो जैमिनीयानां प्रवाद् इति प्रथमाध्यायार्थविरोधसमाधानं तावद्युक्तमेव ; तथैव आष्टमिकाधिकरणविरोधसमाधान मपि ; तत्र हि– हविषो दृश्यमानत्वेऽपि यागस्य देवता राधनरूपत्वात् देवतैव प्रसन्ना फलदात्री प्रधानभूता; अत: २५ १० पर्वोत्तरमीमांसा तत्सामान्यं हवि:मामान्यात् बलीय इज्ञात शङ्कानि राकरणार्थ सूत्रम्-– “गुणत्वेन देवताश्रुतिः' इति; न चैतदभ्युचयपरत्वेन योजयितुं शक्यम्, नवमाध्याये जै मिनिना * देवता वा प्रयोजयेदतिथिवद्भोजनस्य तदर्थ त्वात्' इति सूत्रेण यथा अतिथिपूजात्मकमातिथ्यम् अतिथिप्रीत्यर्थ सत् अतिथिप्रधानम्--- एवं देवपूजा त्मकं यजनमपि देवताप्रीत्यर्थं सदेव देवताप्रधानम्, सैव च प्रीता देवता फलदात्रीति पूर्वपक्षं कृत्वा * अपि वा शब्दपूर्वे ज्ञात कम्; न तु हविषा प्रीता देवता; तस्यास्तु द्रव्योद्देश्यतया यागोपसर्जनत्वेनैव श्रतिरिति सिद्धान्तमभिधाय, ८ अतिथौ इति सूत्रेण आतिथ्यवैषम्यं यजने दर्शितम्-- आतिथ्यम् अतिथिप्रीतिविधानम्--यथा अतिथि: प्रीयते तथा कर्तव्यतया विहितमिति तदतिथिप्रधानं युज्यते, कर्मणि तु नास्ति प्रीति विधानम्-यथा देवता प्रीयते तथा कर्म कर्तव्यमिति ; अतो न दवताप्रधान यजन्नामlत कण्ठत एव दवताप्राधान्यस्य न राकृतत्वात्; एतेन 'चोदना पुनरारम्भः' इत्यधिकरणवि वादनक्षत्रमाला । २५१ रोधसमाधानमपि निरस्तम्, जैमिनिना देवताप्राधान्ये स्पष्ट निराकृते * चोदना पुनरारम्भ: ' इत्यधिकरणे व्याख्यातृभिः व्यवहृतमपूर्वमेव द्वारं जैमिनेरपि अभिमतम् इति अवधा रणात् ; ब्रह्मतत्प्रास्यर्थसंन्यासापलापविरोधसमाधानमपि अ युक्तम्, ब्रह्मविषयवाक्यानां कर्तृसंस्काररूपकर्माङ्गोपासना विषयजीवात्मस्वरूपसमर्पकत्वमभ्युपगच्छत: जैमिने: मते ब्रह्मणि प्रमाणाभावेनैव तयापलापसिद्धेरनिवार्यत्वात् ; अत एव अर्थवादाधिकरणे वार्तिककारै: * वायुवै क्षेपिष्ठा इयाद्यर्थवादानां विधिशेषत्वसमर्थनानन्तरमुक्तम-एतेन निषदामपि नैराकाङ्कयं व्याख्यातमिति; यत्तु वार्तिककारैः व्याकरणाधिकरणे परमात्मोपासनाविधितत्फलवचनान्युदा तन् मर्वधा ब्रह्मापलापभीरूणां तेषामेव मनीषिकया प्रवृ त्तम, न तु सूत्रकाराभिमततया, जैमिनीयवैयासिकसूत्राणां फुटविरोधस्य दर्शितत्वात्; यत्तु प्रवृत्तिनिमित्तगौरवपरिहा रार्थ धर्मशब्दस्य ब्रह्मसाधारण्यावश्यंभावात् भारतवचनम्य त्यर्थत्वं न कल्प्यम्, किंतु कृष्णम्तुतिप्रकरणादेव सिद्धम्; २५२ हति; तदा हि अनुष्ठातृत्वेन अलौकिकश्रेयःसाधनानां जीवा त्मनां निमित्तत्वेन तथाभूतानामन्येषां च बहूनां धर्मशब्दः पूर्वोत्तरमीमांसा स्मादुदाहृतभारतवचनस्वारख्यप्रासद्वयथमव धमशब्दख्य या ण भगवान् साक्षात् स्वयमेव धर्मः इत्युक्त्या स्तुतो भवति ; अम्तु वा यथाकथंचित् धमेशब्दम्य ब्रह्मण्यपि वृत्ति तथापि धर्मजिज्ञासासूत्रोक्त: धर्मशब्दः * धर्म जैमिनिरत एव इति सूत्रगात इव ब्रह्मव्यावृत्त एव प्राह्य लक्षणोऽथ धर्म:' इति विचार्यत्वेन प्रतिज्ञातस्य धर्मस्य चोदनालक्षणत्वोत्ते:; 'चुदप्रेरणे' इति धातोः निष्पन्नो हि चोदनाशब्दः प्रवर्तकवचनमाचष्टे ; तस्मात् चोदना धर्मे साक्षान् प्रमाणम् ; तत्तञ्चोदनासंनिध्याम्रातानि सिद्धार्थबो धकानि वचनानि स्तुत्यादिद्वारा तत्तचोदनैकवाक्यतया तत्र प्रमाणान्म यमाणं फलं विध्यपेक्षितत्वात् विवक्षितम् ; कर्तृसंस्कारत्वेन = = त्वात् न विवक्षितमित्यभिप्रायेणैव न तेषु जैमिनिना अन्यानर्थक्यादिदोषपरिहाराश्चिन्तिताः; भगवान् बादरा यणस्तु क्षयिष्णुसातिशयाभ्युदयफलं यागादिरूपं धर्ममेव स कलवेदार्थ मन्वानः जैमिनि: उपक्रमाद्यवगमितमहातात्पर्य सकलवेदान्तप्रमाणकं ब्रह्म नित्यनिरतिशयपुरुषार्थरूपमुक्ति फलानि तदुपासनानि कर्मणां तत्साधनसहकारिभावं च। नाज्ञासीत्– इत्येतदालोच्य जैमिनीयपर्यालोचनेन लोको मा मोमुहृत् इति लोकानुग्रहाय * अथातो ब्रह्मजिज्ञासा । इत्यादिशास्त्रं प्रणिनाय- इति अस्येव जैमिनीयबादराय पीययो: शाखयो: महान्विरोध:; अतः तयोरैकशास्त्र्यासं भवात् बाधितं त्वदनुमानम् , मदनुमानं तु नाप्रयोजकम्, वादनक्षत्रमाला ।

तन्त्रे तदन्यस्य विचार्यत्वायोगात्; न च कर्मान्यत्वेऽपि यूपा हवनीयगोदोहनादीनां स्वरूपप्रमाणादिभिविचारो दृष्ट इति तद्वत् ब्रह्मणोऽपि देवतात्वेन यागाद्यन्वयसद्भावात् हेत्वसिद्धि देवताया: यज्यमानद्रव्योद्देश्यत्वेऽपि तद्वाचकशब्दस्यैव उञ्चा नविषयत्वेन तख्या: तद्विषयत्वाभावात्; एतेन जैमिनीये विचार्यपरस्य धर्मशब्दस्य कर्मपरत्वेन सा २५३ - हात् ब्रह्मास्पाशत्वऽाप उपासनरूपकमपरत्वस्याप्रत्याख्यय तया तद्विषयफलरूपब्रह्मस्पर्शित्वमवर्जनीयमिति प्रतिज्ञा साधारण्यात् यथा कथंचित् विरोधमवधूय ऐकशास्त्र्यं २ ५ ४ तपयलोचनया क्षयिष्णुसातिशयाभ्युदयफलकर्ममात्रपरत्वस्य उक्तत्वात्; अस्ति हि धर्मशाब्दस्य तथाभूतकर्ममात्रेऽपि वैदिक प्रयागाः पूर्वोत्तरमीमांसा ९ अन्यत्र भूताच भवव्याध यत्तत्पश्यास तद्वद् इति ; अय कठ वलीमन्त्रः क्षयिष्णुसातिशयफलसाधनकर्मतत्नाध्यफलतत्सा - अन्यत्र धमादन्यत्राधमादन्यत्रास्मात्कृताकृतात समानम्; ' त्रयाणामेव चैवमुपन्यास: प्रश्श्च' इति सूत्रे परै उक्तत्रयलाभार्थम् इत्थमयं मन्त्रो व्याख्यात:– धर्मोऽ धर्मो धर्मादितर: तत्साध्यः स्वर्गादिरभ्युदयः, ततोऽन्यत्र त कात् सासारकपफलप्रवणात् पुरुषादन्यत्र ताद्वलक्षण साधक च– इति यत्तत् साधनादित्रयं पश्यसि, कृताकृतात् भूताच इत्युक्त भवात ; यद्वा अन्यत्र धमादन्यत्राधमात्- इत प्र सिद्धपुण्यपापयोरसाधनप्रश्रः, अन्यत्रास्मात् कृताकृतात् वादनक्षत्रमाला । २५ ५ ताञ्च भव्याश्चेतेि भत भविष्यद्वर्तमानात्मकानित्यसाध्येतरानि साधकस्यापि नित्यत्वात् ; साध्यकोटित्वाचेति ; तत्र अधर्म शब्दस्य पापे प्रसिद्धम्य धर्मफलस्वर्गादिफलत्वेन, अस्मात् इत्यस्य कृताकृतविशेषणभावेन प्रतीयमानस्य विभिद्य स्वयमेव प्रनायमानस्य धमान्दसवावशषणत्वन, भूताच भव्याच इत्य नयोः पृथक् अन्यत्र-शब्दयोगात् स्वातन्त्रयेण प्रतीयमा नयो: धर्मादिसर्वविशेषणत्वेन च योजना कृिष्टेति प्रथमप्रकारे दोषः; द्वितीयप्रकारे साधकप्रश्रालाभो दोषः, नित्यत्वेन प्राप्य कोटित्वेन च द्वितीयप्रश्मसंग्रहीतत्वाभ्युपगमे यागादिफलसाध काविलक्षणसाधकालाभ: यागादिफलसाधकस्यापि नित्यत्वेन भूतभविष्यद्वर्तमानान्यत्वरूपसंग्राहकक्रोडीकृतत्वात्, अपह तपाप्मत्वाद्याविभवविशिष्टत्वेन मुक्तस्येव स्वर्गादिविशिष्टत्वेन प्राप्यत्वाञ्च ; तस्मात् अनुपपन्ना परकीया योजनेति, तामुपेक्ष्य अस्माभि: अन्या ऋज्वी योजना दर्शिता , प्रथमपादेन यत् बलवदनिष्टाननुबन्धिक्षयिष्णुसातिशयफलाम् , यञ्च तदनु बान्ध तथाभूतफलम् ) तदुभयावलक्षण साधनमुपन्यस्तम् ) द्वितीयपादेन * फुबा होतेऽदृढा यज्ञरूपा अष्टादशोक्तमवरं २५६ येषु कर्म । एतच्छेयो येऽभिनन्दन्ति मूढा जरामृत्यूते पुनः रेवापियन्ति '– इत्यादिमषान्तरनिन्दितयागादिसाधकविल पूर्वोत्तरमीमांसा क्षणः साधक उपन्यस्त: ; तत्र कृताकृतात् इत्यस्य कृतमप्य कृतम् अकृतप्रायं यस्य तस्मादिति व्याख्या, तृतीयपादेन स्वर्गादिसाध्यविलक्षणं साध्यमुपन्यस्तम्, तत्र चकाराभ्यां प्रहः, एवम् भूतभव्यान्विताभ्या भूतभव्यभयाकारस्य वतमानस्य स कुिश्रान्ति तं किमिति तत्परयोजनार्थम् ।। इति मतद्वयेऽपि तत्र धर्मशब्दः क्षयिष्णुसातिशयफल कर्ममात्रपर इति निर्विवादम् ; किंच तथा विधप्रयोगदर्श नेऽपि अग्रिमव्यवहारानुसारेण तावन्मात्रपरत्वं जैमिनी यप्रयोगस्य तावानेव धम नान्योऽस्तीति भ्रान्तिकृता कल्पयितुं शक्यम्; दृष्टं हि * अथातो धर्म व्याख्या स्याम: ' इति कणादसूत्र विचायपरस्य धमशब्दस्य अ प्रेिमसूत्रानुसारेण किंचिद्धर्मपरत्वम्; अग्रे हि यागाद्यनुष्ठान प्रकारो न चिन्तित:, किंतु षष्ठाध्याये प्रथमाह्निके दानप्र तिग्रहधर्मश्चिन्तित:, द्वितीयाह्निकेन चातुराश्रम्यधर्म: किया नपि चिन्तित: संग्रहत:; तस्मात् युक्तं धर्मविचारप्रतिज्ञान स्य न ब्रह्मविचारसाधारण्यमिति सिद्धम् । अत्रायं मत द्वयसक्षप तदुपासनक्रियाया नि:संदेहं च धर्मत्वम् ।। १ ।। स्वर्गादिवद्विचार्य: क्रियाफलत्वेन वा ब्रह्मा ।। २ ।। २ ५७ इत्यैकशास्त्र्यमुभयोममांसाशास्रयोर्यदास्थिषत । तत्राशामपनेतुं तेषां प्रतिबोधनं क्रियते ।। ३ ।। भवदभिमतरूपं ब्रह्म तत्तद्वचो हि स्पृशति यदि विचार्य पूर्वतन्त्रप्रतिज्ञा । किमिति न भवितव्यं तद्विचारैस्तदास्तां ननु परिहरणीयं सर्वधा तद्विरुद्धम ।। ४ ।। लक्षसूत्रगतचोदनापदं प्रेरकं विधिपदं हि नोज्झति । ।। ५ ।। अर्थवादवचसामनर्थता पर्यहारि विधिशेषभावत: । तत्किमागमवचांसि न स्पृशेचोदनं तव समं हि तेष्वपि ।। न स्पृशेद्यदि ततो हि जैमिनिः स स्वयंफलपराणि सूत्रयेत् ।

• W. 17 पर्वोत्तरमीमांसा

अत्र गूढमभिसंधिमल्पधीरस्य कल्पयति केन हेतुना ।। ७ ।। इत्थं गूढाभिसंधिः कियति तु विषये कल्पनीयो महर्षे रन्यानर्थक्ययुक्त्याद्यपि हि विफलतोक्त्यादिसाधारणं ते । कृत्स्न धमप्रमाण कलायतुमनस लक्षण तन्यमान स्मृत्याचारादि तद्वत्स्मृतिपथमगमत्कि नु वेदान्तभाग: ।। श्रद्दधीत क इवेह तावकीमैकमत्यकृतिकत्थनां तयोः ।। ९ । । अष्टमे च नवमे च देवतामध्वरेषु गुणमाह जैमिनिः । द्वारं यागादीनां यदपूर्वे देवताप्रसाद इति । वैषम्यं तत्रापि प्रवर्तते नैव परिहृति: कापि ।। ११ ।। तस्मात्पूर्वत्र तन्त्रे क्षयनियतफल: कामिकाय विचायों धर्मस्तत्रैव वेदं सकलमपि मुनिजैमिनिर्मानमूचे । एतत्कमैकनिष्ठर्गुरुकृतमहितं तन्मतं बोधयिष्य न्ब्रह्मज्ञानाय सूत्राण्यकुरुत भगवान्पुण्डरीकाक्ष एव । जाग्रति न धीषु विदुषां लभते पदमैकशास्त्र्यवार्तापि ।। इति ऐकशास्त्र्यनिराकरणवादः ।। १९ ।। ( अध्ययनविधेरर्थज्ञानफलकत्वनि x एवम् * अथातो धर्मजिज्ञासा' इति सूत्रे विचार्यपरस्य धर्मशब्दस्य ब्रह्मसाधारण्याभावेन ब्रह्मविचारार्थ पृथक् 'अ- थातो ब्रह्मजिज्ञासा' इति शास्त्रान्तरे समारब्धव्ये समर्थिते, वाममात्रावश्रान्तः तदा तत्र प्रयोजकान्तरमन्वेषणीयम् ; पक्षद्वयमपि भाष्यकारै: दर्शितम् ; तत्र कतरः पक्षः श्रेया निति निर्णयार्थ कथान्तरं प्रस्तूयते -- -

नत्वात्, अङ्गाध्ययनवत्- इति प्रथमा कक्ष्या; * वेदाङ्गानि समस्तानि कृष्णपक्षे तु संपठेत्' इति विधिविहितं वेट्टाङ्गाना - निर्णायकत्वासंभवात् ; तन्निर्णयार्थत्वेनैव च तेषां वेदाङ्ग वात् ; अतो न दृष्टान्तस्य साध्यवैकल्यम्; स्तोभाक्षराध्य २६ ० यने कौतुकादिप्रवृत्तलौकिकाध्ययने च व्यभिचारवारणार्थ हेतौ विशेषणद्वयम् ; तयोरेव अंशतो बाधवारणार्थ पक्षे पूर्वोत्तरमीमांसा जनकस्य श्रीपञ्चाक्षरादिमन्त्रस्य गुरूपदेशानूचारणरूपे ग्र त्यावाधावाहतत्व कायम इति । अथ द्वितीया कक्ष्या नस्य अप्रयोजकमिदम्, विपक्षे अनिष्टप्रसङ्गाभावात् ; न च अर्थज्ञानफलकत्वाभावे अध्ययनविधेः निष्फलत्वप्रसङ्गः अर्थज्ञानफलकत्वपक्षेऽपि कारणत्वस्य [क्षता च, अध्ययनस्य कालान्तरभावावचारसाध्याथज्ञान तन्निर्वाहकतया प्रथममपे अक्षरावाप्तिशब्दितस्वाधीनोश्धारणहेतुदृढसंस्का शोऽस्ति ; यदा तावत् तामेव विहितानुष्ठानमभ्युदयकरम्- इतिवत् अध्ययनजन्य निषेधवाक्यार्थज्ञानवतामेव निषिद्धानुष्ठानं प्रत्यवायकरमिति नियमफलमाश्रियते, तदा तद्ध्ययनरहितानां तच्छाखिनां हिंसानृतादिभि: प्रत्यवायो न स्यात् , वेदाध्ययने सति नावश्यंभावात् तदनुष्ठाने प्रत्यवायो भवेदिति . अनिष्टफल न्प कन्तु अध्ययनपूर्वकनिषेधवाक्यार्थज्ञानवत एव निषिद्धाननुष्ठानं प्रत्यवायपरिहाराय भवतीति ; तथा च निषिद्धानुष्ठानेन प्रत्य यनप्रवृत्त्यभावेऽपि न प्रसज्यते– इति ; एवमपि अनधी तवेदानां निषिद्धाननुष्ठानेऽपि प्रत्यवायापरिहारात् यंभावी प्रत्यवाय: तदनुष्ठानेनैवास्तु– इति प्रतिसंधानेन तेषां निषिद्धानुष्ठानप्रसङ्गो दुर्वार:; अध्ययनं विना उपा यान्तरण निषेधवाक्यार्थ जानन् प्रत्यवेयात् इति नियम फलमाश्रियत इति चेत् , एवं सति अध्ययनरहितानां निषि पूर्वोत्तरमीमांसा द्धवर्जनार्थमुपायान्तरेण ज्ञाने. तत्कृत: प्रत्यवाय:, तदज्ञाने निषिद्धानुष्ठानकृत:-इत्युभयथाप्यवर्जनीय: प्रत्यवायो भवेत् एवम् अध्ययनसंध्यावन्दनादिविध्यर्थानामध्ययनात्प्रागुपाया न्तरेण ज्ञाने अध्ययननियमविध्यतिक्रमेण, तदज्ञाने अध्ययना ननु अध्ययन गृहीतवेदार्थज्ञानवतामेव अनुष्ठानमभ्युदयकारि इत्येवमादि फलम् अध्ययननियमस्य न कल्प्यते, किं तु कर्मसु शूद्रान हि अनुष्ठ फलकत्वे तद्विधिप्रापितानुष्ठेयार्थज्ञानेषु त्रैवर्णिकेष्वेवाधिकारिषु पकलकत्वाभाव तु कमावाधाभरवानुष्ठान्नाथम् अथज्ञानमाझ प्यमिति विशेषात् शूद्राणामपि अर्थज्ञानमाक्षिप्य तानपि अधिकारित्वेन गृह्णीयुरिति चेन्; मैवम्, अध्ययननियमसद्भाः वेऽपि शूद्राधिकारापतेरनिवार्यत्वात्, त्रैवर्णिकानामपि * स्वा - ध्यायोऽध्येतव्य: ' इति पितृपितामहादिपरम्परागतस्वशाखा पसंहारेण कर्मानुष्ठानार्थ शाखान्तरगततत्तद्वाक्यार्थग्रहणा क्षेपावश्यंभावेन, तथैव शूद्रस्यापि कर्मतदङ्गविषयवाक्यार्थग्र हणाक्षपापपत्त ; न च वाच्यम्-शूद्रस्य कर्मानुष्ठानापेक्षित ज्ञानं कात्स्न्येनापेक्षणीयम्, त्रैवर्णिकानां तु शाखान्तराम्नात मात्रगोचरामिति आक्षेपलाघवात् विधय: त्रैवर्णिकानेवाधि कुर्युः न तु शूद्रमिति, एवं तर्हि यस्य कर्मणो यस्यां शाखायां भूयसामङ्गानां विधानम्, “भूयस्त्वेनोभयश्रुति' इति न्यायेन प्रधानस्यापि तत्र विधानम् , शाखान्तरे तु स्वल्पाङ्गविधा नम- तत्र कमणि तच्छाखाध्यायिनामेवाधिकार: स्यात् ; तस्मात् त्रैवर्णिकानामपि अर्थज्ञानाक्षेपावश्यंभावात् शूद्रान धिकारे तस्य वेदतदर्थग्रहणयज्ञानुष्ठाननिषेध एव हेतुरिति पफलमिति तस्मात् विहितमर्थवद्वेदभागाध्ययनम् अर्थज्ञानफलकं न भव ति, विहितवेदाध्ययनत्वात् , स्तोभभागाध्ययनवत् ; अर्थ ज्ञानफलमुद्दिश्य कौतुकेन क्रियमाणे लौकिकाध्ययने अंशे बाधस्य व्यभिचारस्य च वारणाथै पक्षहेत्वो: विहितविशे पणामात २६३ अथ तृताया कक्षया मदनुमान नाप्रयाजकम् , अध्ययनस्याथज्ञानपकलकत्वा भाव वदस्य अथपरत्वाभावप्रसङ्गस्य वपक्ष बाधकस्य सत्त्वात्– विशिष्टार्थप्रतीत्युद्देश्यकोचारणाधीनं हि श ब्दानामथपरत्वम् ; अत एव गारश्वः पुरुषा हस्ता ज्ञात पदसमभिव्याहारस्य नास्त्यथपरत्वम् , तदुचारणस्य वि यत्र तु आप्तकृतस्य तदु चारणस्य विशिष्टार्थप्रतीत्युद्देश्यकत्वमस्तीत्यवासितम् , तत्र अयं गौ: पुंगव: अश्वो वेगवान् पुरुषो नियतचेष्टः हस्ती म हाबल अथपरत्वमुपपाद्यत एव मर्थावबोधोद्देश्यकोचारणापेक्षणे लोके इव रागप्रयुक्तस्य त . स्वाध्याय व्युत्पन्नस्य लौकिकादिव वैदिकादपि वाक्यादर्थप्रतीतेरनिवा वेदस्यार्थपरत्वं सिध्येत्– इति, एवमपि येषां यजमानप्रस्त रादिवाक्यानां यथाश्रतार्थे बाधकमस्ति, तेषां गौणी लक्षणाव्य वधारणकल्पनाद्याश्रयणेन अर्थपरत्वस्य असमर्थनीयतया तेषां निरर्थकत्वप्रसङ्गात् ; न च तेषामपि वेदान्तर्गतत्वहेतुना । सामान्यतोऽर्थवत्त्वसिद्धौ तन्निर्वाहायार्थविशेषपर्यवसानोप वादनक्षत्रमाला । २६ ५ योगिलक्षणादिकल्पनया सार्थकत्वं सिध्येदिति वाच्यम्, वे दान्तर्गतत्वेऽपि स्तोभभागवत् अनर्थकत्वोपपत्त्या तत्रैव व्य एव ताह स्ताभभा गाध्ययनाव्यापकं निषेधाध्ययनसंध्यावन्दनादिविधिषु अशा क्यनियमनं चाध्ययनम् अथज्ञानफलं न स्यादिति चेत् । गमात् ; न चैवं सति विधिवैरूप्यं दोषः, यदेव हि यितुम्, तत्सर्वं नेन भावयेन-– इति एकयैव वचन स्वाध्यायस्योपादेयाध्ययनगुणत्वेन अन्वयेऽभ्युपगन्तव्ये न दोष इति तस्यथासद्धस्वाध्यायगताध्ययनसस्कायतानुवादकत्वमव क ल्पयितुमुचितम ; अस्ति हि शाब्दबोधे अध्ययनगुणस्यापि तस्मात् नाप्रयोजक मदनुमानम्, त्वदनुमान्न तु अध्ययनस्य २६६ पूर्वोत्तरमीमांसा अर्थज्ञानफलकत्वाभावे वेदस्य निरर्थकत्वप्रसङ्ग इति प्रति कुलतकपराहतम् इति । अथ चतुर्थी कक्ष्या शब्दानामर्थपरत्वे अर्थप्रतीत्युद्देश्यकमुञ्चारणं न प्रयोज कम् , मौनिना लिखित्वा दत्त परेणाप्येतेनैव लिखितं जकापेक्षणे अन्यदेव किंचित् प्रयोजकमन्वेषणीयमिति दनुमानमप्रयोजकमेव, मदनुमानं च न प्रतिकूलतर्कपरा हतमिति । शब्दानामर्थतात्पर्ये संभवदनुगतं प्रयोजकं नोपेक्षणीय नाञ्चारणत्वेन प्रयोजकम् ; कथ तांहेि ? अथप्रतंत्युद्देश्यकव्या द्देश्यकव्यापारस्य सत्त्वात् नक्तदोष: ; एवं च वेदे तदनुकूल व्यापारो अध्ययनरूपादुचारणादन्यो न संभवतीति तम्या - मिति नाप्रयोजकं मदनुमानम् वादनक्षत्रमाला । अथ षष्ठी कक्ष्या यदि अथप्रतत्यु६२यकव्यापारत्वन तात्पर्यप्रयोजकता, तर्हि अध्ययनादन्य एव कृत्स्रस्वाध्यायार्थप्रतीत्युद्देशेन यनानन्तरं कर्तव्यो विचार:; न हि विचारमन्तरेण कस्यापि क्रतूपासनोपयुक्त: वेदार्थनिर्णयः संभवति ; अतस्तस्यैव वेदा नामर्थपरत्वे प्रयोजकत्वोपपत्तौ नाध्ययनस्य तत्प्रयोजकत्व निर्वाहार्थ तव्यप्रत्ययस्वारस्यादिप्राममश्रावाप्तिमतिलङ्घ्य अर्थज्ञानस्यापि तत्फलत्वं कल्पनीयमिति त्वदनुमानमप्रयो जकमेव, मदनुमानं च न प्रतिकूलतर्कपराहतमिति । अध्ययनस्यार्थज्ञानफलकत्वाभावे कृत्स्न्नस्वाध्यायार्थप्रती तेरुद्देशेन विचार एव न हि तदीयफलोपकार्यङ्गतया तद्विध्याक्षिप्त: स प्राप्नुयात् ; न हि विध्यन्तरमूला रागमूला वा तत्प्राप्तिः संभावयितुं शक्यते : एवं च अध्ययनानन्तरं कृत्स्रवेदार्थविचारकर्तव्यतामिच्छता - २६७ - ( भ्युपगन्तव्यतया साक्षादर्थप्रतीत्युद्देश्यकव्यापारोऽध्ययनमे व, विचारस्तु तदङ्गमिति वेदतात्पर्यप्रयोजकव्यापारत्वमपि अध्ययनस्यैव पर्यवस्यति, अतो मदनुमानं नाप्रयोजकम् । २६८ त्वदनुमानमव प्रातकूलतकपराहतामात ।। अथाष्टमी कक्ष्या पूवात्तरमामासा गाकाङ्कायामथज्ञान तस्य वानयागा भवात- यथा

• अग्रीनादधीत ' इति विहितस्याधानस्य द्वितीयाश्रुत्युप .

नीताग्रिसिद्धयर्थत्वेन क्रत्वर्थत्वाभावेऽपि आधानसंस्कृताना मग्रीनां विनियोगाकाङ्कायां तेषां क्रतुषु विनियोगो भव ति; एवं च स्वाध्यायस्यार्थज्ञानकरणत्वं विचारमितिकर्त यादेव ; अनो प्राप्नु कत्व कल्पनायामात त्वदनुमानमवाप्रयाजकम् , मदनुमान तु न प्रतिकूलतर्कपराहतमिति । संस्कृतम्वाध्यायेतिकर्तव्यतारूपेण विचारख्य प्राप्तौ हि स तात्पर्यप्रयोजकव्यापारो भवेत् ; तत्प्राप्तिरेव न संभव तन्मूलभूतस्यार्थज्ञाने स्वाध्यायविनियोजकस्य वचन ध्यायस्य अर्थज्ञानजनसामथ्र्यरूपलिङ्गादर्थज्ञाने तस्य वि. नियोगो लभ्यत इति चेत्, न, * धन्यं यशस्यमायुष्यं oयं स्वर्गापवर्गदम् । धारणं धर्मशास्त्रम्य वेदानां धारणं तथा' * त्रिभिरनश्नन्पारायणैः पूतो भवति' इत्या दिवचनप्राझेन धारणपारायणादिविनियोगेन निराकाङ्की कृतस्य स्वाध्यायस्य ततोऽन्यत्र लैङ्गिकविनियोगकल्प नाया अप्रवृत्ते: ; न हेि आधान संस्कृतानामग्रीनाम् * आह बनीये जुहोति ' ' गार्हपत्ये हवींषि श्रपयति ' 'दक्षिणाग्रा वन्वाहार्य पचति' इत्यादिवाचनिकविनियोगैः निराकाङ्की २६९ अर्यमस्ति, तत्र सर्वत्रापि । प्रवर्तते; न वा काङ्कीकृतानाम् अन्यत्रापि यत्र यत्र यज्ञोपयुक्तकार्ये साम तस्मात् विचारप्राप्तिरध्ययनविधेरर्थज्ञानफलकत्वमभ्युपगम्य तत्प्रसादायतैव सा समर्थनीया ; ततश्च तात्पर्यप्रयोजकव्या पारोऽपि प्रथमोपस्थितं साक्षादर्थप्रतीत्युद्देश्यकम् अध्ययन मवेति पर्यवस्यति– इति नाप्रयोजकं मदनुमानम् , त्वद. २ ७ ० पूर्वोत्तरमीमांसा नुमानं च प्रतिकूलतर्कपराहतमिति । अथ दशमी कक्ष्या स्वाध्यायस्य धारणपारायणादिषु विनियोगेन आकाङ्क शान्तावपि साङ्गाध्ययनवशात् फलवत्वेनापातप्रतीतानां कर्म णामनुष्ठानार्थमर्थनिर्णयाकाङ्काणाम् अस्य वाक्यस्य अयम भवत्येव ; क्रत्व पेक्षितार्थनिर्णये कारणाकाङ्कायां तत्कारणीभावयोग्यस्य वानयागाकाङ्कत्थापन संभवात्; अम्ति हि उत्थापिताकाङ्कयापि विनियोग -- यथा ज्योतिष्टोमे सामवेदगतस्तोत्रप्रकरणाम्रातायाः

• अग्र आयाहि वीतये ' इत्यादिकाया ऋचः स्तोत्रविनियोगेन

निराकाङ्काया अपि “ आन्नेय्या आग्रीघ्रमुपतिष्ठते ' इति यजुर्वेदविहितस्योपस्थानस्य करणभूताग्निदेवत्यग्र्माकाङ्कोत्थापि निर्णयकरणतया विनियुक्तस्य अधीतस्वाध्यायस्य इतिकर्त व्यताकाङ्कया विचरः प्रापुवन् अर्थप्रतीत्युद्देश्यकव्यापारो भवेत् इति न तत्सिद्वद्यर्थम् अध्ययनस्य छुिष्टमर्थज्ञानफलकत्वं कल्पनायम् ; अत: त्वदनुमानमप्रयाजकम् ; मदनुमानं चव न प्रतिकूलतर्कपराहतम् इति । क्रत्वपेक्षितार्थनिर्णयः कल्पसूत्रतदभिज्ञोपद्रष्टवचनादिनापि संभवन् न नियमेन विचारमितिकर्तव्यतामपेक्षते ; न च त २७ १ दिति वाच्यम्, तथा सति सिद्धान्ताभिमतविचारनियमा दोषः, तस्मिन्पक्षे यावदधीतार्थवत्स्वाध्यायार्थज्ञानसंपादनार्थ विचारस्यावश्यापेक्षितत्वेन तदनाक्षेपशङ्कानवकाशात् ; न हि क्रत्वनुष्ठानापेक्षिततत्तत्क्रतूपयुक्तवेदभागार्थज्ञानामिव या वदधीतस्वाध्यायार्थज्ञानमपि विचारमन्तरेण संभवतीति सं भावयितुमपि शक्यते, एकरूपाणां वेदवाक्यानां न्यायतो पादकन्यायानुसधान विना सपादायतुमशक्यत्वात् ; तस्मात् वेदे तात्पर्यनियामकम्म अर्थप्रतीत्युद्देश्यकव्यापारं विचारम अथ द्वादशी कक्ष्या यथा अध्ययनविधेरर्थज्ञानफलकत्वपक्षे भ्युपगच्छताप विचारान्नयमासद्वयथमध्ययनावधरथज्ञानपक लकत्वम् अभ्युपगन्तव्यमिति । फलापवर्गिणी २ ७ २ पूर्वोत्तरमीमांसा इति रुन्नानात् प्रागेव युगपत् सकलवेदार्थज्ञानसंपादनार्थ यनावामानां वेदाक्षराणामर्थज्ञाने कर्मानुष्ठानाकाङ्कोत्थापिता काङ्कया विनियोगे सति, दारपरिग्रहमारभ्य यावज्जीवं निर न्तरमनुष्येषु नित्यनैमित्तिकावश्यापेक्षितकाम्यकर्मसु विन्नप रिहारार्थ तावद्पेक्षितविधिमन्त्रार्थवादविभक्तसकलस्वाध्या यार्थज्ञानं रुन्नानात्प्राग्युगपदेव संपादनीयम्; अन्यथा कदा कल्पसूत्रार्थपरामशॉपद्रष्टवचनाद्यमेलने तत्कालावश्या नुष्यकर्मानुष्ठानविन्नप्रसङ्गात्- इति युगपत संपादनार्थम् एवमपि कृत्स्रस्वाध्यायार्थविषयो विचारनियमो न सि ध्यति, कर्मकाण्ड इव ब्रह्मकाण्डे विचाराक्षेपकाभावात् चारराक्षेपकमस्तीति वाच्यम् , * विकल्पो विशिष्टफलत्वात् ' णस्य मुमुक्षो: तावन्मात्रोपयोगिवेदान्तवाक्यार्थनिर्णयस्य तदर्थगुरूपायरूपवि वादनक्षत्रमाला । चाराक्षेपासंभवात् ; न च सिद्धान्ते श्रवणविधिरस्ति, येन ततो वेदान्तविचारकर्तव्यता लभ्येत ; * तद्विज्ञानार्थ स गुरु मेवाभिगच्छेत्' इति गुरूपसदनविधिस्तु स्वानुष्ठयोपास नापेक्षितकतिपयवेदान्तवाक्यार्थोपदेष्टगुरूपमदनविषयतयापि चरितार्थम् ; तस्मात् विचारनियमसिद्धयर्थम अध्ययनविधेः अर्थज्ञानफलकत्वमेवाङ्गीकरणीयामिति अथ चतुदेशी कक्ष्या-- २७३ चार: सिध्यत्येव, एकामेवोपासनां चिकीर्षमाणेनापि पुरुषेण

• W. 18

विशिष्य इदमेव ब्रह्मति निर्धार्य यावज्जीवम् अहरहरावर्त नीया ब्रह्माोपासना आरब्धव्या ; तन्निर्धारणं तु यद्यपि अय मितिवत् इदं ब्रह्नोति श्रृङ्गमाहिकया आप्ततमोपदेशेनापि क थंचित् लब्धुं शक्यम्, तथापि तलक्षणमुखेनैव संपाद नीयम् ; ब्रह्मसद्भावमात्रं संप्रतिपद्य तत् किं ब्रह्म इति इदंतया ज्ञानार्थम् * अधीहि भगवो ब्रह्म' इति उपसन्नाय भृगवे * यतो वा' इत्यादिलक्षणमुखेन तदुपदेशसामथ्र्यत:

• तद्विजिज्ञासस्व तद्रह्म' इति वाक्यशेषतश्च लक्षणमुखेनैव

ब्रह्म निर्धार्य उपासनीयमिति नियमोन्नयनात्, न हि श्रृङ्ग २७४ पूर्वोत्तरमीमांसा प्राहकया उपदेशस्याप उपासनपयगिब्रह्मनेधारणषायत्वे गुरूपाये लक्षणमुखेन ब्रह्मनिर्धारणे गुरुः शिष्यं प्रवर्तयेत् ; लक्षणमुखेन ब्रह्मनिर्धारणं लिप्सुः असंभवातिव्याप्तिशङ्का- निरासेन लक्षणदृढीकरणार्थं सर्ववेदान्ततात्पर्यनिर्णायकवि चारमपेक्षते ; अत एव शास्त्रे ‘जन्माद्यस्य यत:’ इति । लक्षणमुखेनैव ब्रह्म निरूप्य लक्षणविशिष्टब्रह्मणि प्रमाणप्रद शनपूर्वकं तदसंभवतिव्याप्तिशङ्कानिरासार्थः कृत्स्नवेदान्त- विचारः कृता दृश्यते ; तस्मात् अध्ययनवधः अक्षरावाप्तिं फलकत्वेऽपि विचारनियमसिद्धेः स एवार्थप्रतीत्युद्देश्यक- व्यपारः इत्युपपद्यत एव ते ।। अथ पञ्चदशं कक्ष्या एवमपि सर्वेषां ब्रह्मोपासनानां विचरनियमो न सिध्य- iते. आनन्दमयब्रह्मपसनाप्रकरण लक्षणम्नानसामथ्थात् तदुपासनार्थिन एव लक्षणमुखेन ब्रह्म निर्धारणनियमसिद्धेः ; न हि उपासनास्वपि प्रकरणविशेषम्नाता धमः सवसूपा सनासु परिप्लवा भवन्ति, तथा सति ‘पूर्वोऽतिथिभ्योऽश्री- यात्’ इत्यादिविधिविहितानामपि वैश्वानरविद्यादिप्रकरणा- म्नातान धर्माणां सर्वोपासनासाधारण्यप्रसङ्गात् ; अतो वि- चारनियममिच्छता विचारमेव अर्थप्रतीत्युद्देश्यकव्यापारवदनक्षत्रमाला । २७५ मभ्युपगच्छता च त्वयापि तन्निवोहथुम् अर्थज्ञानफलकत्व मभ्युपगन्तव्यमिति । अथ षडशे कदली. ९ = श्रवणवधमनङ्गकुवत भाष्यकारस्य मत सर्वमुमुक्षु साधारण्येन विचरनयममनभ्युपगम्यापि उपासनानुष्ठान समर्थयितुं शक्यत एव ; ये स्वय विचारसमर्थाः विचारमन्तरेण सर्वविधसंशयनिवृत्तिमलभमानतया स्वय ९K विचरमेह कुवांन्त, तंष श्रवणमननप्रणाड्य उपसनार म्भः, अतथाभूतानां बहुकर्मानुष्ठानलब्धचित्तशुद्यतिशय- तया ब्रह्मपरोक्ष्यवति गुरौ अतिविश्वासवतां विनापि । श्रव णमनने गुरूपदेष्टप्रकारेण उपासनारम्भ इंते ; न दें कम सु उपासनेषु व सवiिधकारसाधरण्यन वचनयमः कर्तुं शक्यते, स्त्रीणां तदभावात् ; एवं च प्राचीनशालादीनां वंश्वनरवद्यदिषु संभावेतसशयनवृत्त्यथ विद्यनुष्ठानप्र कारममात्रपदेष्टुगुरूपसर्पणादलङ्गमपे उपपद्यते ; एव च व चरहीनानाम् अर्थज्ञानार्थगुरूपसर्पणादिव्यापार एव अथेप्रत तीत्युद्देश्यकव्यापारो भविष्यति ; यद्युच्येत--श्रवणविधिं प्र- त्याख्यातवतापि श्रवणविध्यर्थमन्यथासिद्धं समर्थितवत भाष्य कारेण वेदाध्ययनवतां मुमुक्षणां विचारनियमः स्वीकृत एव ; २७६ पूवत्तरमीमांस प्राचीनशालादीनां तु कृत श्रवणानामेव श्रवणकाले “ श्रवणा यपि बहुभिर्यो न लभ्यः श्रुण्वन्तोऽपि वहवो यं न विद्युः । आश्चय वक्ता कुशलोऽस्य लब्धाश्चयो ज्ञात कुशलानुशिष्टः इति मन्त्रोक्तरीत्या विपर्यासेनार्थे निर्णय उपासनासु प्रवृ- तान परस्परवैमत्यदर्शनेन संजातसदहन पुनर्रूपसपेण- मिति- लिङ्गमपि अन्यथा उपपद्यते ; अत एव त्वया सर्वेषां वेदधिकारिणां विचरनियममभ्युपगम्य विचर एवार्थप्रती- युद्दश्यकव्यपारत्वन प्रतज्ञत इते तथप न दोषःप्र करणविशेषाम्नातस्यापि लक्षणस्य ब्रह्मदतनेधारणरूपदृष्टा थेताबलात् सवपसनासाधारण्यस्यपपत्तेः; अत एव ‘विवि- दिषन्ति यज्ञेन दानेन तपसनाशकन ’ ‘विद्यां चाविद्यां च य- स्तद्वेद भयं सह आवद्यया मृत्यु तत्व विद्ययामृतमश्नुते

• अग्निरित्यादिना भस्म गृहीत्वा विमृज्याङ्गानि संस्पृशेत् व्रतमे-

तत्पशुपतं पशुपाशविमोक्षाय’ ‘शान्ता दान्त उपरतस्तितिक्षुः समाहिता भूत्वात्मन्यात्मा न पश्यत् इत्यद्भः उपासन विशेषप्रकरणविहितानामपि चित्तप्रसादचित्तैकाग्रयरूपदृष्टप्र योजनार्थानां विद्यासाधनसहकारिभस्मोद्धृलनशमदमादीनां सर्वोपासनासाधारण्यमभ्युपगम्यते ; एवमध्ययनस्य अक्षरा वाप्तिफलकत्वेऽपि अध्ययनवतां मुमुक्षणां वेदान्तविचरनि वदनक्षत्रमाला । २७७ यमः समर्थयितुं शक्यत एव ; प्रत्युत तस्यार्थज्ञानफलकत्वप- क्ष एव वेदान्तविचारो मुमुक्षणामेवेति नियमः समर्थयितुं न शक्यते, फलपवांगण्य अध्ययनभावनय स्तनाप्रागेव कर्मकाण्ड इव ब्रह्मकाण्डेऽपि अर्थज्ञानफलोपकारिविचार क्षेपस्यानवायेत्वात् ; एतेन साक्षात् परम्परया व वदार्थ ज्ञनथेस्याङ्गध्ययनस्य वेदाध्ययनकाल एव कृष्णपक्षेषु कतेव्यस्य अनुष्ठानसादश्यावगताध्ययनाङ्गत्वन्यथानुपपत्त्या अध्ययनस्याथेदानफलकत्वमभ्युपगन्तव्यमित्यपे शङ्क ने रस्ता, ‘षडङ्गो वेदोऽध्येय:’ ‘वेदाङ्गानि समस्तानि कृष्ण पक्षषु संपठत' इत्यादिवचनै: तेषां वेदाङ्गवस्यैव प्रतिपाद्य मनतया तेषामध्ययनावसस्वाध्यायफलार्थज्ञानार्थत्वस्यैवाव- गमात ; तथात्वेऽपि वेदाध्ययनकाळ एव अङ्गध्ययनक तव्यतावेधः दारपरिग्रहप्रभृतेि निरन्तरसतन्यमनकमनु + = ष्ठानपयग्यथज्ञानेच्छसंपादकपातज्ञानजननाथत्वंन अन्य थासिद्धेः अङ्गध्ययनस्य वदध्ययनस्य च फलार्थत्वा- भ्युपगमेऽपि साक्षात्परम्परसधारण्येन तत्फलभेत्वपपत्तः; अन्यथा क्रत्वनुष्ठानकलनेणयकस्य ज्यतिष्ठामशास्त्रस्य क्र त्वनुष्ठनाथस्य कल्पसूत्रस्य च तदङ्गत्वभावप्रसङ्गात् एते

नैव अत्राध्ययनस्य अर्थज्ञानपर्यन्तताया: क्लप्तस्वन्यायेन वे २७८ पूर्वोत्तरमीमांसा दाध्ययनमपि अर्थज्ञानपर्यन्तं स्यादित्यपि शङ्का निरस्ता, ‘वेदाङ्गानि समस्तानि’ इत्यादिवचनेषु अङ्गप्रातिपदिकानु सारेण द्वितीयाविभक्त्यवगतं प्राधान्यं परित्यज्य - वेदत्रै- रर्थज्ञानं भावयेत्- इति तेषामर्थज्ञाने गुणभावोऽङ्गीकृत: अन्यथ अध्ययनवप्तवंदजन्यथइनपयगित्वाभावन वदा K = ङ्गत्वानेवहत् ; न चैवं स्वाध्यायविधिवाक्ये तव्यप्रत्यया- वगतस्वाध्यायप्राधान्यं परित्यज्य अर्थज्ञानगुणभावाङ्गीकारे किचत्कारणमस्ति ; न च स्वाध्यायस्य गुणत्वनफ्रकार स्वशब्दार्थय कुलक्रमागतत्वरूपस्य स्वयत्वस्य उद्देश्य विशेषणत्वापत्त्या प्रहैकत्ववत् अविवक्षाप्रसङ्गन स्वध्या- • • ९ ५S याध्ययनावधः सवंवदध्ययनांवेषयत्वापत्तेः, सववदना मध्यतुमशक्यतया संकोचापेक्षासत्त्वेन उद्देश्यस्यापि वि- शेषणसहिष्णुत्वात्, “यस्योभयं हविरातिमाकर्तृत्यैन्द्रं । पञ्च शरावमदन निर्वपेत् ’ इत्यत्र आर्तिमात्रस्य निमित्ततया उद्देश्य प्रतिक्षणं यस्य कस्यचित् नाशसंभवेन नैमित्तिक- स्याशक्यनुष्ठनता प्रसज्यत इति तत्परिहारार्थम् आति मात्रं न निमित्तम् , किंतु हविरार्ति: निमित्तमिति हवि. र्विशेषणविवक्षाङ्गीकारात्; तस्मादर्थप्रतीत्युद्देश्यकव्यापारा पेक्षणमात्रम् अध्ययनस्य अर्थज्ञानगुणत्वाङ्गीकारे हेतुर्वाच्यः वादनक्षत्रमाला । २७९ स च प्रत्याख्यात एव ; विचारेणान्यथासिद्धिसमर्थनेन वस्तुतस्तु शब्दानामथपरत्वम् अर्थप्रतीत्युदयकव्यापार नापेक्षते, यतः लोकव्युत्पत्तिमिद्धे तदौत्सर्गिकम् ; क्कचि- कचित् लौकिकवाक्ये वक्तृदोषादपवादेऽपि अपैौरुषेये वेदे तदभावात् निरपवादमवतिष्ठते ; तदौत्सर्गिकमर्थपरत्वसामा न्यं वक्तृविवक्षिते विशेषे लोके पर्यवस्यति ; वेदे वक्तुरभा वात् न्यायलभ्यविशेषे पर्यवस्यति ; तदनुसारणव च वेदे लक्षणा गौणी व्यवधारणम्- इति कल्प्यते; अत एव शब्दाः नामर्थपरत्वम् अर्थप्रतीत्युद्देश्यकोचारणाधीनमिति मन्वनेन भवदवनापि स्वाभिमतोक्तन्यायबलेनैव स्वाध्यायावाप्तिमात्र- फलताप्रत्ययकतव्यप्रत्ययस्वारस्यमुल्लङ्घथ स्वध्ययाध्ययनेन 4 3 यत् भावयितुं शक्यं तत्सर्वं तेन भावयेत् इति व्यवधारण- ९ कल्पना अलंकृत ; न iहे अध्ययनांवैधः उक्ताथनश्चय ऽयम् अर्थावबोधोदेश्यकतदुच्चारणविध्यधीनःतथाभूतविध्य- न्तराभावात्, अस्यैव विधेरपेक्षायाम् आत्माश्रयापत्तेः; किंतु शब्दानामर्थपरत्वमौत्सर्गिकमित्येतदाश्रित्य तस्य स्व क्तन्यायाधीने विशेषे पर्यवसानात् तन्निर्वाहार्थम् इदं व्यवधारणकल्पनमेत्येव वक्तव्यम्; एवं च तथैव वेदवा क्यान्तराणामपि अर्थपरत्वसामान्यतद्विशेषपर्यवसानयोः नि २८० पूर्वोत्तरमीमांसा र्वाहे संभवति, किं तन्निर्वाहीन्यायाभासावलम्बनया व्यव धारणकल्पनया ; इतोऽप्ययं न्यायभासःयदि वेदवाक्याना- मर्थप्रतीत्युद्देश्यकमुच्चारणं न स्यात्, तदा तेषामर्थपरत्वं न स्यात् इति तकरूपः खलु अयं न्यायः ; अय च स्वप्रवृत्तेः प्रगव आपद्यवेपयेयस्य प्रमणतः सिद्धि मपक्षते, अन्यथा तकस्य अनिष्टप्रसङ्गत्वाभावप्रसङ्गात् , तच्च प्रमणमन्वय माणम्- शब्दानामर्थपरत्वमौत्सर्गिकम्- इत्येतदेवावतिष्ठते ; ततश्च तेनैवान्येषामपि वेदवाक्यानामर्थपरत्वसिद्धेः न तत्र नि- K A यामकान्तरमपेक्षणीयम् , नतर तदपक्षाधनमध्ययनवेधव्ये वधारण कल्पनंयम ; तत्कल्पने च अध्ययनन भावयेतुं शक्यं चार्वाकापादितं ख्यातिलाभादिकमपि तत्फलं स्यात् ; विध्य- न्तरापेक्षितं यद्भावयितुं शक्यमिति विशेषणेऽपि अतिप्रसङ्ग स्तदवस्थःधनलभस्य क्रतुविधभरपक्षितत्वात् ख्यातापि धनलाभद्वारा क्रतूपयोगात् ; तस्मात् अर्थप्रतीत्युद्देश्यकव्या परापक्षणयन्ययः नाश्रयणीयः इति त्वदनुमानमप्रयोज- कम् , मदनुमान न प्रतिकूलतर्कपराहतम् इति अक्षरा- बाप्तिफलकमेव अध्ययनमिति सिद्धम् ।। इति अध्ययनविधेरर्थज्ञानफलकत्वनिराकरणवादः । अध्ययनस्य स्वविधिप्रयुक्तत्व समर्थनवादः । एवम् अक्षरावतिफलकवेन निर्णीतमध्ययनं न स्ववि धिप्रयुक्तानुष्ठानम् , किं तु अध्यापनविधिप्रयुक्तानुष्ठानम् इति केचन मन्यन्त ; तषामत्थं मतम्- अध्ययनविधिः न स्ववषयानुष्ठापकः, निर्नयोज्यत्वात् , प्रयाजादिविधिवत् ; न च विश्वजिन्न्यायेन नियोज्यः कल्पनीयःस्वर्गकामादि- नियोज्यकैर्दर्शपूर्णमासादिविधिभिः प्रयाजादीनामिव आचा यत्वकभनयायन अध्यापनावाधना अध्ययनस्य प्रयुक्त सभवं तत्कल्पनानपणात् ; तथापेि उपनयनपूवेकाध्यापन आचर्यत्वं निष्पद्यते, ‘उपनीय तु यः शिष्यं वेदमध्यापयेद्वि- ज: । सकल्पं सरहस्यं च तमचर्यं प्रचक्षते’ ते स्मृत्या अचार्यत्व कामः शिष्यमुपनीय वेदमध्यापयेत् इति श्रुत्यु न्नयनान् , तदनुसारेण “ अष्टवर्षे ब्राह्मणमुपनयीत तमध्यापयी. त’ इति श्रुतो ‘ उपनयीत ' इत्यत्र संमाननादिसूत्रविहिता मनेपद्बलात् उपनयन प्रतीयमानस्य आचार्यस्वहेतुत्वस्य २८२ पूवत्तरमीमांसा X तन्निवाहकाध्यापनद्वारकत्वकल्पनांचेत्याच ; तदवयेत्वं य द्यपि आधाननिष्पाद्यमाहवनीयत्वादिकमिव अलौकिकातिश- यरूपम् , त च न स्वत: पुरुषर्थःतथापेि “ आचयाय वरो दयः’ इत्यादिस्मरणात् दक्षिणादानादिहेतुत्वेन गौणपुरुषार्थों भवति ; अतस्तत्कामोऽयमध्यापनविधौ नियोज्यः इति सनि योज्यकेन तेन विधिना अध्ययनं प्रयुज्यते ~ इति ; तत्र करिष्यमाणपूर्वपक्षोपयोगिनमपेक्षितांशं परिगृह्य अध्ययनस्य स्वविधिप्रयुक्तत्वसमर्थनार्थं कथान्तरं प्रस्तूयते-- ‘स्वाध्यायोऽध्येतव्य:’ इति विधिविहितं नियमध्यय नम् अध्ययनविधिप्रयोज्यम् , विध्यन्तराप्रयोज्यत्वे सति । विधिप्रयोज्यत्वात्- इति सैद्धान्तिकी प्रथमा कक्ष्या । त्वदीय , हेतुर्विशेषणसिद्धःअध्ययनानुष्ठानस्य अध्या पनविधिप्रयुक्तत्वात्; तस्मात् उक्ताध्ययनानुष्ठानं न अध्य- यनविधिप्रयुक्तम् , अध्यापनविधिप्रयुक्तत्वात् , अध्यापन- वत्-- इति द्वितीया । अथ तृतीय कक्ष्या न मदीयो हेतुर्विशेषणासिद्धः अध्ययनस्य अध्यापन- विधिप्रयुक्तत्वायोगात् ; न च अध्ययनं विना अध्यापनं न निर्वर्तते इति तस्य तत्प्रयुक्तत्वम् , लौकिकाध्ययनेनापि वदनक्षत्रमाला । २८३ तन्निधृत्या विहिताध्ययनस्य तत्प्रयुक्तत्वासिद्धेः ; अत एव त्वदीयो हेतुरसिद्ध इति ।। अथ चतुथ कक्ष्या- उपनयनस्य अध्यापनाङ्गतया तस्य किंचित्काराकाङ्क- याम् उपनेयासत्तिरूपो दृष्ट एव किंचित्कार इति सिद्धौ, अध्यापनं प्रति अनुपयोगिन उपनेयस्यासत्ति: अध्यापनानु पकारिणी न तदङ्गकिंचित्कारो भवतीति, उपनेयस्याध्याप- नापेक्षितव्यापाराकाङ्कायाम् उपनयनं प्रक्रम्य “ स्वाध्यायो ऽध्येतव्यः’ इत विधिविहितस्य नियमाध्ययनस्यैव तव्यापार- A तया अन्वयन तस्य तत्प्रयुक्तत्वसद्भ: वदय हंतुविंशेषणा सिद्धः, मद्यश्च नासेद्ध: इति ।। अथ पञ्चमं उपनयनस्य अध्यापनाङ्गत्वं स्यादेतद्भवम् , न त्वेतद स्ति, तत्र प्रमाणाभावत् इति । अथ षष्ठं उपनयनस्य अध्यापनङ्गत्वे प्रमाणभावोऽसिद्धः तथ हि-- ‘उपनीय तु यः शिष्यम्' इति स्मृत्यनुमितश्रुतिवा क्यगतोपनयनाध्यापनयोः समानकर्तृकत्ववादिनी क्वश्रति- स्तावत् तत्र प्रमाणम् , समानकर्तृकत्वं हि प्रयोगैक्यं विना २८४ पूर्वोत्तरमीमांसा नोपपद्यते ; यद्यपि प्रयोगैक्यं तयोः समप्राधान्ये वैपरीत्ये- नाङ्गाङ्गिभावे च संभवति, तथापि उपनयनमुपनेयासत्ति मसंपाद्य तरकर्तृकेणाध्ययनेन अध्यापनं निर्वर्तयितुं क्षममिति दृष्टद्वरसत्त्वात् उपनयनस्य अध्यापनाद्भत्व एव क्त्वश्रुतिः पर्यवयतीति ; तथा ‘ तमध्यापयीत’ इति तच्छब्दपरामृष्ट पनतस्य अध्यापनसबन्धबधनत् तच्छब्दश्रुतेरापे उपन यनस्य अध्यापनाद्भवे प्रमाणम्, ‘तते पयसि दध्यानयति स वैश्वदेव्यामेक्षा वाजिभ्यो वाजिनम्’ इत्यत्र ‘स’ इति तच्छब्दन दध्यानयनसस्कृतपयःपरामांशेन दधिसंसर्ग

प्राप्तघनीभावपयोवाच्यामिक्षपदसामानाधिकरण्यलब्धस्त्री- लिलेन दध्यानयनसंस्कृतस्य पयसो वैश्वदेवयगसंबन्धबो. धनात् पय:संस्कारस्य दध्यानयनस्यापि वैश्वदेवयागान्नस्व- सिद्धिरभ्युपगम्यते ; तथा ‘उपनयीत ’ इति आरमनेपद श्रुतिरपि तत्र प्रमाणम् , स हि अध्यापनफलस्य आचर्य- त्वस्य उपनयनन्वयं वधयन्ती पूवक्तरीत्या उपनयनस्य अध्यापनङ्गस्वे पर्यवस्यति ; तस्मात् अध्यापनविधिना स्वा- ङ्गमुपनयनं प्रयुज्ञानेन उपनीतव्यापाराध्ययनस्यापि । प्रयु क्तिरुपपद्यत इति त्वद्धेतुर्विशेषणासिद्धः, मद्धेतुश्च नासिद्ध इति ।। वदनक्षत्रमाला । २८५ अथ सप्तमं कक्ष्य क्त्वाश्रुतस्तावत् उपनयनाध्यापनया: अङ्गाङ्गभाव न प्र मणम् , 'दशपूणमासाभ्यामेषु सोमेन यजेत’ इत्यत्रेव तस्य कर्तृत्वधष्ठानपुरुषेयमात्रावलम्बनत्वपपत्तेः ; तम ध्यापयीत’ इत्यत्र उपनीतपरामर्शितच्छब्द श्रुतिरपि न प्रमा- णम् ; तथाहि- दध्यानयनरीत्या उपनयनरस्य समभिव्या- हृतक्रियन्वयमत्र सिध्यति ; समभिव्याहृता च क्रिय तत्र वैश्वदेवयागवत् इह अध्यापनक्रियैव न भवति, किंतु अध्य यनीयापेणिजन्तधातुना प्रय।ज्यप्रयोजकव्यापारद्वयप स्थित ; अत: उपनयनस्य प्रयज्यव्यापारभूताध्ययनसब न्धबोधनेनापि तच्छब्दश्रुतेः चरितार्था भवेदिति ; तथा आ स्मनपदश्रुतिरपि तत्र न प्रमाणम् , तया हे आहत्य उपन यनस्य न अध्यापनङ्गत्वं बध्यते, ‘ समननत्सर्जनाचये करणज्ञानश्रुतिविगणनव्ययेषु निय:’ इति सूत्रेण उपन- यनाध्यापनयोरङ्गाङ्गिभावे आत्मनेपदविधानाभा नयतः वान्अध्यापनफळाचार्यत्वसंबन्धबोधनं ।

उपनयने तस्या

ध्यापनाद्भवं कल्पयेदिति चेत्, न, अध्ययनद्वारेण उपनय नोपकार्यस्य अध्यापनस्य फलम् उपकारके व्यपदिश्यते इति उपपत्तेः, आधानद्वारा अग्निहोत्रदर्शपूर्णमासादिसर्वकम२८६ पूवोत्तरमीमांसा पकारिण्याम् आधानाङ्गपूर्णाहुतौ ‘पूर्णाहुत्या सर्वान्कामान । वर्ते’ इतेि तदुपकायेसवेकमफलव्यपदशदशनात् ; एव मन्यथासिद्धात्मनेपदश्रुतिरपि तत्र न प्रमाणमिति । अथाष्टमी कक्ष्या क्त्वाऽतेिस्तवत् इहङ्गाङ्गिभाव प्रमण भवत्यव, तद- भाव कतृकारकभदन समानकर्तृकत्वानिर्वात्दर्शपूर्ण- मासयः सोमयागस्य च स्वातन्त्र्येण पृथक्फलसाधनतया वाक्यान्तरावगतत्वेन गत्यन्तराभावात् उदाहृतवाक्ये क्त्वा

कर्तृकारकाधिष्ठानैक्यमात्रावलम्बना कथंचिदुपपद्यते ; ।

इ६ तु तथा अनुपपत्त्यभावात् ‘ वाजपयेनेद्वा बृहस्पतसर्वान यजत ’ इत्यत्रव क्त्वश्रुतः अङ्गांङ्गभावपयवसान युक्तम; तथा ‘तमध्यापयीत’ इत्यत्र तच्छब्दश्रुतिरपि तत्र प्रमाण भवत्यव, क्रियाद्वयसमभिव्याहारेऽपि प्रधानक्रयान्वयस्य अभ्यर्हतत्वात्; तथा आत्मनपदश्रुतिरापे, अङ्गप्रधानभावन साक्षासंबन्धिनोऽध्यापनस्य फलम् उपनयन निर्दिश्यते इति वक्तुं शक्ये परम्परसंबन्धकल्पनायगत् , न हेि आधा नस्यव उपनयनस्य अन्यङ्गत्वमवधूतमेते ! अथ नवमं कक्ष्या उपनयनस्य अन्याङ्गस्वं नावधृतमिति असिद्धम , तस्य वादनक्षत्रमला। २८७ न्याङ्गत्वावधारणात् ; तथा हि “वसन्ते ब्राह्मणमुपनयीत ग्रीष्मे राजन्यं शरद वैश्यम्’ इति द्वितयाऽतभिः उप नयनरस्य उपनेयब्राह्मणाद्यथेत्वमवगम्यते ; तादथ्ये तस्य तदीयकायध्ययनङ्गत्व नेिवंहति, न तु अन्यदयकाया- यापनाङ्गत्वे ; तथा उपनयनजन्याचार्यासत्तिरूपदृष्टसंस्का- रस्य विनेयागाकाद्यमध्ययनस्य उपनेयगतत्वन अन्तरङ्ग ९ २ वच तदथ्यमव युक्तम् , न तु अध्यापनाद्भत्वम ; तस्य अन्यगतत्वेन बहेरङ्गत्वात्; तथा उपनयनजन्यदृष्टसस्को ९ ९ r" रस्य उपनयकायथत्वादप तजन्यच्चयसत्तरूपदृष्टसस्का रस्य तदीयकार्याध्ययनार्थत्वं युक्तम् , अस्ति iह अदृष्टसस्कारा + K siषे उपनयनजन्यः उपनेयस्य सवकमधेकरथः तदपक्षमेव स्मरणम्--उपनयनादिनियमः इति ; तदपेक्षमेव च “ तस्मि- स्तु शिष्यमाणानि जननेन प्रवर्तेरन्’ इति षष्ठाध्यायाधिकरण म्; तत्र हि स्मृत्याचरप्राप्तानि कर्माणि जन्मप्रभृति कर्तव्या नि सन्ति सामथ्यानुसारण प्रागप्युपनयनात् कतव्यानात पूर्वपदं कृत्वा, उपनयनप्रभृत्येव कर्तव्यानि इति सिद्धा- न्तितम् , तथा बीजगर्भसमुद्भवदुरितनिर्हरणार्थश्चायमुपनयनः जन्यः संस्कारः‘गाउँइमैर्जातकर्मचौलमौजीनिबन्धनैः । बैजिकं गार्भिकं चैनो द्विजानाभप्रमृज्यते । एवमेनः शमं २८८ पूर्वोत्तरमीमांसा याति बीजगर्भसमुद्भवम्’ इत्यदिस्मरणात् ; इत्थमेनोनिईर णथत्वन कमानधकृतयराप मूकोन्मत्तय: उपनयनव• श्यंभावमभिप्रेत्यैव तयोरनुपनयनपक्षो मनुन केषांचित्पक्ष- स्वेन उपन्यरत: – ‘मूकोन्मत्तो न संस्कार्याविति केचि प्रचक्षते । कर्मस्वनधिकाराच्च पातित्यं नास्ति चैतयो:’ इति एवमुपनयनस्य अदृष्टसरकारद्वारा उपनेयार्थत्वस्य क्लप्तत्वात् + A दृष्टसंस्करद्वारापे तादथ्यमेवाभ्युपगन्तु न्याय्यम् ; तथा सप्तमे ब्रह्मवर्चसकामम् अष्टमे आयुष्कामम्’ इत्याद्युपनय- नाश्रितवयवेशेषलक्षणगुणानमुपनेयाथवत् तदाश्रयोपनय नस्यापि तादथ्ये वक्तव्यम् ; ‘ तथा कामोऽर्थसंयोगात् इत्यधिकरणे ‘यदि कामयेत वर्धकः पर्जन्यः स्यान्नीचैः सदो मिनुयात्’ इति वाक्ये सदोमातुरध्वर्युः कामना न विवक्षिता, किं तु प्रधानफलाश्रयस्य यजमानस्यैव, प्रधान गुणफलय: एकार्थत्वस्योत्सांगकत्वात् इति सिद्धतितत्वात् ; किं च उपनयनविधिना किमर्थमहमचर्यसमंप प्रापित:-इति उपनेयस्य कायकाद्य उपनयनविध्यनन्तरं कर्तुरहिततया विहितस्याध्ययनस्य कर्माकाङ्कया च उपनयनाध्ययनवि. ध्योरेकवाक्यता भवतीति वाक्यप्रमाणमपि उपनयनस्य ध्ययनाङ्गरवे प्रमाणम् ; तस्मादुपनयनस्याध्ययनाङ्गस्वेन बहु वदनक्षत्रमाला । २८९ प्रमाणावधूतस्य अध्यापनङ्गत्वाभावात् अध्ययनस्य विध्य- न्तराप्रयोज्यत्वमुपपद्यत इति न मद्धेतुर्विशेषणसिद्धःत्वद्धे तुश्चासिद्ध इति ।। अथ दशमं कदा-- अस्तु उपनयनस्य यदाहृतश्रमणेः अध्ययनाङ्गत्वम् , त थापि अध्ययनस्यैवाङ्गमिति अवधारणं न संभवति, मदुदा हृतप्रमाणैः अध्यापनाङ्गत्वस्याप्युपपत्तेः, न हि अल्पमपि प्रमणम् अविरोधे बहुप्रमाणबाध्यं भवति ; न च किंचिदन्न- भावस्य अन्यङ्गभवन विरोधातप्रयाजार्दनमद्भयाद्य नेकाङ्गत्वदशनात् ; न च यस्य यप्रधानम् , तस्य तदेव प्रधान द्वारीकृत्य तदन्याङ्गत्वमयुक्तमिति वाच्यम् , गीति- क्रियारूपसमसंस्कार्यत्वेन तत्प्रधानभूतामृचमेव द्वारीकृत्य साम्न गुणनिष्ठगुणभधानरूपस्तुiतेसधनत्वस्य ‘ साम्र २ स्तुवत’ इत श्रुतबाधतस्य सप्रतपन्नत्वेन तथव उपनय A = नस्यध्ययनाङ्गस्य अध्ययननिवतनद्वार अध्यापनाङ्गत्वरयप उपपत्तेः; तस्मात् अध्ययनस्य अध्यापनविधिना स्वङ्गभूत मुपनयनं प्रयुजनेन प्रयुक्तिसंभवात् स्वद्धेतुर्विशेषणासिद्धः, मद्धेतुश्च नासिद्धः- इति । अथैकादशी कक्ष्या--

• V. 19 २९०

पूर्वोत्तरमीमांसा अध्ययनाङ्गस्य सतः उपनयनस्य अध्यापनेऽपि अङ्गत्व मापादयत् अनन्यथासिद्धमिह नास्त प्रमाणम् ; तथा हि-

• उपनीय तु यः शिष्यम्’ इते स्मृतिः न अध्यापनमात्रे-

णाचाय भवति, किंतु उपनयनेनापि इत्येतावन्मात्रपरा - यथा ‘ न विद्यया केवलया तपसा वापि पात्रता। यत्र वृत्तमिमे चोभे तद्धि पत्र प्रचक्षते’ इति स्मृतिः कंवल विद्यया तप- सा वृत्तन व पख न भवति, कितु त्रभरित्यतत्परम् , प्र यपठानुरोधात् ; ‘निषेकादीनि कर्माणि यः करोति यथावि धि ध । संभावयति चनेन स विप्रो गुरुरिष्यते' इत्ययम् । ‘ तमचर्यं प्रचक्षते' इत्येतदनन्तरश्लोको हि निषेकाद्यध्या पनान्तकर्मकरणेन पुत्राणां वृत्तकल्पनेन च गुरुर्भवति, न तदेकदेशेन इत्येतदथा दृश्यते ; स गुरुचेः क्रि याः कृत्वा वेदमस्मै प्रयच्छति’ इति तदर्थसंग्राहक- स्मृत्यन्तर च त्वप्रत्ययोऽपि दृश्यते ; न चैतावता निषेकादिचौलान्तकर्मकरणमपि तत्राध्यापनाङ्गमिष्यते; त स्मात् नेह कर्तृकारकैक्येऽभिनिवेष्टव्यम् ; तदपि चात्र उपपादयितुं शक्यम् अध्यापनोपकारकाध्ययनान्वयमात्रेण, दृश्यते हि आग्नेययागेन सह समुच्चित्य फलसाधनतया तदुपकारकस्य अग्नीषोमीययागस्याङ्गानाम् आग्नेययाग वदनक्षत्रमाल । २९१ च कनैक्यम् एकप्रयोगान्तःपातित्वात् ; ‘तमध्यापयीत इत्यत्र तच्छब्दपरामृष्टस्य उपनयनस्य प्रयज्यव्यपरभूता ध्ययनाङ्गत्वमेव, अतिकुशलेन तक्ष्ण रथं नेिमोपयति इत्यत्र प्रयाज्यवेशेषणस्य तद्यापारे रथनेमण एव उप योगदर्शनात् ; ‘उपनयीत' इत्यात्मनेपदश्रुतिस्तु उपनय K = नस्य अध्यापनकारकत्वमव्रणाप उपपदयेतु शक्यते प्रसाधितं सप्तमकक्ष्यायाम् ; न च साक्षात्सबन्धसभव अध्ययनाङ्गभावद्वारकपरम्परासंबन्धग्रहणं न युक्तमिति व। च्यम् , उपनयनमध्ययनाङ्गमिति बहुप्रमाणसिद्धत्वेन लुप्त संबन्धविषयत्वे संभवति स्मृते: कल्यसबन्धान्तरालम्बन त्वाभ्युपगमयागात् ; उपनयनसस्कारय अन्यत्र विनयगा दर्शनेन कैमथैकाङ्कायां हि अक्लश्नोऽप्यध्यापनेन साक्षा- संबन्धः तदालम्बनं कल्प्येत ; किच आत्मनेपदश्रुतः उप नयनस्य अध्ययनाङ्गस्त्र एव प्रमाणम् , संमाननादिसूत्रणा २ ॥ त्मनेपदांवैधानस्य अकत्रभिप्रायथंत्वत् ; कन्नभप्रायं iया फले नयतेः आरमनेपदस्य ‘स्वरितचित’ इत्यादिसूत्रेण सिद्धत्वात् ; ननु उपनयन प्रत्यङ्गत्वेन उभयस्य अध्याप नस्य तत्फलस्यचयेत्वस्य च कर्तुगतत्वेऽपि तस्याध्याप- नाङ्गतायां द्वारभूतस्य उपनयनजन्यसंस्कारस्याकर्तुगतत्वात् २५ २ पूवलरमीमांसा संमाननादिसूत्रेण आत्मनेपदम् इत्येतदुपपद्यत इति चेत् , न, उपनयनजन्यचयसतरूपसरकारस्यापे त्वन्मतं उपनयन कर्तुगतत्वात्; न हि तद्गतत्वं तत्समवेतत्वम् , कतु तादथ्यम्, अन्यथा पशुपुत्रहरण्याना यजमानसमवतत्वभावन चित्रया यजेत पशुकामः’ इत्यादौ आत्मनेपदं न स्यात्; ९ + उपनयनकथत्वं च माणवकसस्कारस्य अध्ययनांनेवंतंनद्वा ० रा तदीयाध्यापनार्थत्वात् अस्त्येव ; किं च नेत्राभिप्रायस्यापे क्रियाफलस्य सत्त्वे स्वरितादिसूत्रेणैव आत्मनेपदसिद्धेः सं मननादसूत्रप्रवृत्तेशॐ तदवस्थव ; आप च अकर्तुगतमपि किंचित् क्रियाफलम् अस्तीत्येतावदवलम्बनापि संमाननादि- सूत्रप्रवृत्तिरिह अशक्यशङ्का, शाब्दिकमर्यादाविरोधात्--शा- ब्दकॅiहे यत्प्रधानं फरमुiद्देश्य क्रियारम्भः, तस्य कर्तुगत त्वकतृगतत्वयारव पदव्यवस्थाप्रकरणविषयत्वमङ्गीकृतम् उक्तं च हरेण -- यजत यजकः पचतं पचकः--- इत्यत्रात्मनेपदं स्यात् , तत्राप दक्षिणादेः कतृगामित्वात् इत्याशङ्कां निराकुर्वता ‘यस्यार्थस्य प्रसिद्धयर्थमारभ्यन्ते । पचादयः । तत्प्रधानं फलं तेषां न लाभादि प्रयोजनम्’ इति ; न च ऋत्विगादिव्यापाराः दक्षिणालाभाद्यर्थमारभ्यन्ते ऽ इति शकं तदवस्थेति वाच्यम् , उपात्तयागपाकादिक्रियासंतत्य वदनक्षत्रमाला । २९३ वच्छेदकप्रयोगप्रथमप्रवृत्तेरारम्भशब्दर्थत्वात् ; सा च प्रथम प्रवृत्तिः स्वामिगता क्रतुपाकसंकल्पवरणपाचकप्रवर्तनादिरू- पैवेति नातिप्रसङ्गः ; तस्मात् ‘उपनयीत ' इत्यात्मनेपदश्रुतिः उपनयनस्य अध्ययनाङ्गत्व एव प्रमाणम् ।। कैश्चिदिमां कौमारिलोक्तां युक्तिं विलिख्य, तत्र उपनयन- मध्यापनाङ्गम् इति वदतमाक्षेपः तत्समाधानं चेति उभयं स्वबुद्धिकल्पितं किंचिल्लिखितम् , तत् प्रसङ्गादिह निराकर्ते विलिख्यत-ननु क्रियाफलस्य ककगतत्व कत्रभिप्रायत्वम् , तथा च उपनयनफलस्य कर्तृकर्नुभयगतत्वेन तत्र स्वरितादि सूत्राप्रवृत्तेः तत्र आत्मनेपदार्थ संमाननादिसूत्रमिति चेत् , न, तथा विवक्षायाम् अननाधत इत्यत्र कन्नभिप्रायस्सूत्रेण आत्मनेपदभ[वप्रसङ्गत् , आधानफलरस्य अग्नयजमानभ K A यगतत्वात् ; कनॅकगतत्वोक्त्य कोंतेरेिक्तचतनगतत्वव्या वृत्तिर्विवक्षितेति चेत्, न, तथापि त्रत्विजो ’ ‘ वृणते इत्यत्र स्वरतदेसूत्रेणात्मनेपदभावप्रसङ्गात् ; अथ अव्य- वहितक्रियाफलस्य कर्तुगतत्वं कर्तृभिप्रायत्वं विवक्षितम् , ततश्व उपनयनाध्यवहितमाणवकसंस्कारस्याकर्तुगतत्वात् स्व• रितादिसूत्राप्रवृत्तेः संमाननादिसूत्रमिति चेत् , न, एव मपि ‘ अग्नीनादधीत’ इत्यत्र कर्नाभिप्रायसूत्रेण आरमनेपद २९४ पूर्वोत्तरमीमांसा भावप्रसङ्गात् , आधानाध्यवहृतफलस्य अन्नसंस्कारस्य क नृगतत्वाभावात् कर्तुगतस्याहिताग्निस्वस्य व्यवहितफलत्वात् ननु आधानसंस्कृताग्निः कर्तुः फलमिति आधातुरव्यवहि- तफलान्वयोऽस्तीति चेत्, न, एवमुपनयनस्यापि तसंस्कृतो ९K माणवकः फलमते उपनेतुरव्यवहेतफललवत् कत्रेभिप्रा यसूत्रेणैवात्मनेपदांसद्धः संमाननादिसूत्रवैयथैतादवस्थ्यापा- तात्; तस्मात् असधारणरय क्रियफलस्य कतृगतत्वं कत्रे भिप्रायः इत्यस्यार्थः ; एवं चकत्रभप्रायफलजनकक्रियायम- सधारणस्य फलरस्याकर्तुगतत्व$प साधरणफलान्तरलेस य कर्तुः प्रवृत्तिरुपपद्यत ; असाधारणक्रियाफलस्य आचये वस्य कर्तुगतत्वात् तादथ्य स्वरितादिसूत्रेणैव आत्मनेपद- सिद्धेः संमाननादिसूवम् अकर्नाभिप्रायफलार्थमिति उपनय- नरस्य अध्ययनाङ्गस्त्वमपि ततः सिध्यतीति–- सर्वमिदम् अस्थानविनृम्भितम्; तथा हि. — यत्तावत् शङ्कितम् कदैकगतत्वं कर्वभप्रयत्वं विवक्षितमितेि, तत्र किं शाब्दि कमयदया यत् प्रधानफलमुद्दिश्य क्रियारम्भः, तदिद क्रियाफलं गृहीत्वा इयमधिकविवक्षशङ्का, उत यथा कथं चित् क्रियाजन्यफलमात्रं क्रियाफलं गृहीत्वा, यदि आद्यः पक्षः, तदा न अनया अधिकविवक्षया प्रागुक्तदोषोद्धारो वादनक्षत्रमाला । २९५ लभ्यत इति यथैव एष शङ्का भवेत् ; उपनयनस्य अध्यापनङ्गत्वपक्षे तस्य प्रधानं फलमाचर्यत्वमिति तत्फ लख करैकगतत्वात् । यदि शाब्दिकमर्यादमतिलङ्घ्य क्रि- याफळस्य प्राधान्यमिह न विवक्षितम् , किंतु कनैकगतस्त्वमेव, तथा विवक्षायामप यजन्त याजकाः पचन्ति पाचकाः इत्या • • त्मनेपदं न भवेष्यते, स्वमेगतस्वगभोजन(देरपे यागपा कफलवन क्रियाफलस्य ककगतत्वाभवत् इांत कल्पयत्वा द्वितीयः पक्ष: समाश्रीयते, तद् यजते इति स्वामिविषयेऽपि आत्मनेपदं न स्यात् , आत्रेयदानविग्दक्षिणासदस्यदक्षिणादि- विधिमूलकानाम् आत्रेयादिगतहिरण्यलाभादीनामपि यथा कथंचित् यागक्रियाफलभूतानां सत्त्वन तत्रापि क्रिया- फलस्य कनैकगतत्वाभावात् ; क्रीणातिददात्योश्च आत्मनेपदं • ९ न स्यात् क्रयफलय क्रयमूल्यद्रव्यलाभयः दानफलयः सुकृतदेयद्रव्यलाभयोश्च , क्रयदानकत्रकर्तृभयगतवत् वे क्रयप्रतिप्रहफलय: आदयमूल्यद्रव्यलाभयः क्रयदानस- पेक्षत्वेन तत्फलत्वस्यापि सत्त्वात्; तस्मात् प्राधान्यविवक्षा अवश्यमाश्रयणीया इति न अनया अधिकविवक्षया प्रागु क्रुदोषोद्धारो लभ्यते ; यत्तु कथंकगतत्वविवक्षायां दूषणमु- क्तम्— तथासति ‘आदधीत’ इत्यत्र कर्नाभिप्रायसूत्रेण आ २९६ पूर्वोत्तरमीमांसा- त्मनेपदं न स्यादिति, तदपि प्राधान्यविवक्षावश्यंभावसमर्थ- नेन निरस्तम्; कामश्रुतिप्रयुक्तस्यधानस्य आधानारम्भे प्रयो जकस्य ‘अग्निहोत्रं जुहुयात्स्वर्गकामः’ इत्यादिवाक्येषु काम नाविषयत्वेन श्रुतस्य फलस्य कवेंकगतत्वात् , आधानस्य स्व विधिप्रयुक्त्यङ्गीकारेऽपि अग्निसंस्कारस्य आधानकर्तृगतत्वाच्च ; न हि तद्गतत्वं तत्समवेतत्वम् , किंतु तदथैमित्युक्तम्; अग्नि संस्कारस्य च यजमानगतत्वं निर्विवादम् ; न च तस्य ‘ अ नीनादधीत’ इति द्वितीयाधृत्यवगतमग्न्यर्थत्वमपि अस्तीति वाच्यम्, द्वितीयश्रुत्या हि हे संभारेषु मथिताग्निनिधानरूपा या आधानक्रियाया निधेयाग्न्यर्थत्वमवगतम्; न तु तज्ज न्यसंस्कारस्य, तज्जन्यसरकारांशेष्टत्वन आहवनीयाश ब्दवाच्यस्य ‘आहवनीये जुहोति' इत्यदिवाक्यान्तरा वगतभाव्युपयोगस्यनेः तद्विशिष्टरूपेण अrधानं प्रत्युत्पाद्य- कर्मत्वाङ्गीकारेण तस्यैव तदर्थत्वायोगात्; तस्मात् आध• नक्रियाजन्यसंस्कारस्यपि तद्विशिष्टाग्नेरिव आहवनीयादि- पदार्थानतिरेकात् आधातुमात्रार्थतैव, न तु आहवनी याद्यथैतापि इति नेयं कथंकगतत्वपक्षे दूषणभङ्गी युका ; एवं तु तत्र दूषणं वक्तव्यम्— तथा विवक्षायां चित्रादिवा क्येषु आत्मनेपदं न स्यात् , चित्रेष्टयादिफलानां पशुहिरण्यावादनक्षत्रमाला । २९७ दीनां क्रयप्रतिग्रहादिभिः यजमानेन लभ्यानां विक्रयदना दिभिः तेन अन्यसात्कर्तुं शक्यानां यजमानार्थत्वसमयात्प्राक् पश्चाच्च अन्यार्थत्वस्यापि सत्त्वेन तस्मिन्नपि समये जन्मप्र भृति पितृधनस्वामिभूतपुत्राद्यर्थत्वस्यापि सत्त्वेन तेषां कर्तुः कगतत्वाभावात् ; पचिधातो: स्वामिविषयेऽपि आत्मनेपदं न स्यात् , पचिक्रियाफलस्य अन्नस्य अन्ततो भिक्षुमक्षिकाद्य- कर्तृसाधारणस्यावर्जनीयत्वात् इति ; यत्तु ‘आदधीत’ इत्यत्र स्वरितादिसूत्राप्रवृत्तिप्रसङ्गदूषणपरिहारार्थं कथंकगतत्वम् इ त्यनेन कर्छतिरिक्तचेतनगतत्वानिषेधो विवक्षित इत्युक्तम् , तद- पि अज्ञानविलसितम् , आधानजन्यसंस्काराणाम् आहवनी याद्यभिमानिदेवतागतवत् ; अन्यथा आधानकाले आहित स्य आहवनीयादेरचेतनस्याग्नेः आधानप्रयोगसमाप्यनन्तरं परित्यागेन तद्रतस्य संस्कारस्य तन्नाशान्नाशोऽवश्यंभावीति आहवनीयदाद्यनुवृत्यभावप्रसङ्गात् ; अजस्रपक्षेऽपे आहवनं यादिशब्दानामनेकार्थत्वापत्तेः ; पशौ प्रणयनविशेषसंस्कृतस्या- हवनीयस्य औत्तरवेदिकप्रणयननन्तरं गार्हपत्यतापत्या तस्या- हवनीयशब्दप्रवृत्तिनिमित्तत्वयोगाच; तस्मात् आहवनीया द्यभिमानिदेवता एव तत्तदायतनविशेषनिहितेषु संभारेषु मथि- तानिनिधानरूपेण आधानेन संस्क्रियन्ते ; देवताश्च संस्कृता २९८ पूर्वोत्तरमीमांसा- अजस्रपक्षे यजमानशरीरे अग्निदनपर्यन्तं मध्ये अग्निसं स्कारविच्छेदनिमित्तोपजनने तत्पर्यन्तं च तेष्वग्निषु संनि- दधते ; अग्नीनामजस्रधारणभावं तत्तत्कमवसानेषु अहव नीयादिदेवता: गाईपत्यमनुप्रविशन्ति ; पशों च औत्तरवेदिके प्रणयने क्रियमाणे तमाहवनीयोऽनुप्रविशति, तेन प्रागधि ष्टितमग्निं गार्हपत्यः इत्यादिकमभ्युपगन्तुं युक्तम् ; एवं सत्येव ‘नान्तराग्नि संचरति यदि पूवाँऽनुगतः संचर्यं पश्चाहिस्तहैिं । गत:’ इति ‘गर्हपत्याज्ज्वलन्तमाहवनयमुद्धरत’ इति च । कल्पसूत्रकारवचन सामजस्यमश्नुतं, न हि सस्कारमात्रस्य पश्चाद्गमनं संभवति, नापि आहवनीयस्य गार्हपत्यानुप्रवेश- भावे गाहपत्यात् तत्र असत: आहवनीयस्यद्धरणं संभवत ; यत्त कनॅकचेतनगतत्वपक्षे ‘ऋत्विजो वृणीते’ इत्यत्र आत्मने- पदं न स्यात् इति दूषणमुक्तम् , तत् अतिस्थवीयः‘वृड्- संभक्तौ’ इति इनाविकरणपठितस्य ङितः खलु वृणीते इति रूपम् , न तु इनुविकरणपठितस्य बित: ‘वृच् वरणे’ इति । धात:; अत: अत्र । स्वरितादेस्वप्रवृत्तिप्रसजनम् इष्टप्रस जनमेव, “ अनुदात्तबित आत्मनेपदम्’ इति सूवविषय- त्वात्; तस्मात् इहपे पूववत् यजत पचते इति । स्व मिविषयेऽपि आत्मनेपदं न स्यादिति दूषणं वाच्यम् ; यत्तु वादनक्षत्रमाल । २९९ अव्यवहितक्रियाफलस्य कर्तुगतत्वं विवक्षितमिति पक्षा न्तरमाशङ्कितम् , तत् कथमाशङ्कनीयस्वेन परहृदयमा रूढमिति न जानीमः; यो हि प्रागाशङ्कितं पक्षद्व- यम् ‘आदधीत' इत्यत्र आत्मनेपदं न स्यान् , ‘वृ- गीते’ इत्यत्रात्मनेपदं न स्यादिति एकैकेन दूषणेनादू दुषत् , तस्य कथं तदूषणद्वयमये अत्र जागर्ति- इत्य भिमन्तुमर्हस्य ‘आदर्धत ’ इत्यख़त्मनपद न स्यादित्येव अमुं पक्ष दूषयेष्यतश्च अय पक्षः शङ्कनीयत्वेन हृदयमा- रोहेत् ; किंच स्वरितादिसूत्रे कत्रभिप्रायविशेषणस्य यजन्ति यजका: पचनेत पाचकाः इति प्रसिद्धं प्रत्युदाहरणम्-यत्र । यजन्ति इत्यत्र कर्तृगामि फलं दक्षिणालाभरूपं क्रतुप्रयोगम- K ध्य एव भवत् न कदापि व्यवहितफलं भवते, किंतु अकलु गामिस्वर्गादिकमेव व्यवहितफलम् , पचन्ति इत्यत्र कर्तुगामि फलं भूतलभरूपम् अव्यवस्थय प्राआध्यं पश्चाद् भवत् नियमेन व्यवहितं न भवति ; अत: सौत्रविशेषणस्य व्याव र्तनीयत्वाभिमतव्यावर्तनाक्षमतापादकं विशेषणान्तरं विव क्षितमिति अशङ्कनीयत्वेन कथं मन्दस्यापि हृदयमारोहेत् ; त स्मात् नेयं पक्षान्तराशलोद्भवनशैली पण्डितानां हृदयंगमा ; यत्तु अस्मिन्पक्षे ‘आदधीत’ इत्यत्र आत्मनेपदं न स्यात् , ३० ० पूर्वोचरीमांस् तदव्यवहितफलस्य अग्निसंस्कारस्य अकर्तुगतत्वादिति दूष णमुक्तम् , तदपि तुच्छम् , तस्यापि पशुहिरण्यादिरीत्या कतृगतत्वसमथनात् ; * किं च अग्निसंस्कारस्य कर्तृगामि फलापेक्षया पूर्वाभावित्वमपेि असेसद्धम् , कर्तुगत हे फ लम् आहिताग्नित्वमिति पराभिमतम् , तत् यद्यपि सर्वक्र- त्वधिकारार्थत्वात् दानविशेषेषु पात्रतापादकत्वाच्च कर्तुरिष्य- माणं फलं भवितुमर्हति, तथापि न तत्पूर्वभाव्यग्निसंस्कारः स खलु सङ्गस्य कृत्नस्याधनप्रयागस्य समाप्त्यनन्तर जयत, न तु संभरेषु अग्निनिधानानन्तरमेव, उदंच्यज्ञवे यथ्यापत्तेः आहेतनत्वमपे साङ्गधानप्रयोगसमाप्यनन्त रमेव जायते, न तत्र कश्चिद्विशेषोऽस्ति ; अपि च यस्मिन् आधानप्रयोगसमाप्त्यनन्तरक्षणं आग्नसंस्कारा जायते, तरेम स्रव कौंसमवेताधानक्रियाफलरूपमपूर्वमपि जायते ; न च । K आधानस्य अग्नसंस्कारमात्रार्थत्वात् अपूजनकत्वं नास्तीत शकीयम् , अनाहिताग्नत्वस्य उपपातकेषु परिगणनेन अ ग्न्याधेयस्य चत्वारिंशत्पुरुषसंस्कारमध्ये परिगणनेन च तस्य पुरुषार्थताया अपे सत्त्वन तज्जन्यापूवस्य अवश्या भ्युपगन्तव्यत्वात् ; गुरुणापि विवरणटीकायाम् अन्य- थस्याधानस्य नियोगवषयत्वमप्यस्ति इत्युक्तत्वाच्च ; न च वानक्षत्रमा । ३०१ आधानसस्कारस्य माङ्गप्रधानानन्तरभावित्वंप संभारव ग्निनिधानरूपप्रधानानन्तरमेव अग्नौ स्वायतनप्राप्तिरूपाति- शयो जायत इति वाच्यम् , तदानीमेव कर्तरि अपूर्वजन नेनाविशेषात् ; यत्तु अग्निसंस्कारस्य व्यवहितफलस्य कर्तुग तत्वाभावेऽपि आधनसंस्कृतोंऽग्निः अव्यवहितं कर्तुगामि फ लमस्तीति शङ्कितम् , तन् सस्कारात् सस्कृतस्य केन विशेषेण कर्तुगामित्वमस्तीति शङ्कितम् इति न विद्मः; कतृगतत्व कर्तु- समवेतत्वं चेत् संस्कृतस्यापि असिद्धम् , कर्नार्थत्वं चेत् संकार- स्यापि अविशिष्टम् ; यत्तु दूषणमुक्तम्- एवमुपनयनस्यापि तत्संस्कृतो माणवकः फलं स्यात्-इत्यादि, तदपि उक्तरीत्यैव निरस्तम् , कर्तुगतस्वं कर्तुसमवेतत्वम् इत्यभ्युपगमे माणवकस्य फलत्वयोगात् , कर्नर्थवम् इत्यभ्युपगमे उपनयनस्य फलत्वा संभवे ऽपि उपनीतस्याव्यवहितफलत्वं संभवतीत्युक्त्ययोगात् ; यत्तु स्वयं कत्रोभप्रायसूत्रथनधरणं कृतम् - असाधारण क्रियाफलस्य कर्तुगतत्वं कथंभिप्रायसूत्रार्थः इति ; तदपि तुच्छम्, यदि तस्या एव क्रियाया यत्फलं न क्रियान्तरापे- क्षम् , तदसाधारणमिति विवक्षितम् , तदा ‘नवसप्तदशेना- तिरात्रेण प्रजाकामो यजेत’ इति आत्मनेपदं न स्यात् , प्र- जोत्पादनार्थं लौकिकक्रियाया अपि अपेक्षणात् ; यदि यवे. ३०२ पूर्वोत्तरमीमांसा कमात्रगतम् , तदसधारणम् इति विवक्षितम , तद चित्र दिवाक्येषु आत्मनेपदं न स्यात् , पश्वादिफलानां पुत्रादिसा- धरण्यत ; तस्मात् शब्दकमयदानुसारण प्रधानस्य क्र + K याफलस्य कन्नडुत्वमव कत्रभप्रायसूत्राथः इत्यस्मदुन्नत एवात्र अक्षपसमधनप्रकार द्रष्टव्य ; तस्मात् उपनयनस्य अध्यापनाङ्गस्वाभावात् तत्प्रयुक्तिमूलं विहिताध्ययनस्य अ- ध्यापनविधिप्रयुक्तस्वं न भवति इति न मद्धेतुर्विशेषणासि- द्धः, स्वद्धेतुश्च असिद्ध इति । अथ द्वादश कक्ष्या-- उपनयनस्य अध्यापनाङ्गत्वं मदुपन्यस्ताने प्रमाणने अध्ययनाङ्गत्वविषयतय अन्यथसेद्धन्युपपादयता त्वया K विकृताध्ययनस्य अध्यापनवधप्रयुक्तत्वमव उपपादतमत त्वयैव त्वद्धेतोर्विशेषणासिद्धिः मद्धेतोरसिद्धयुद्धारश्व इत्युभय- मपि कृतम् ; तथा iह. -अध्ययनाङ्गस्योपनयनस्य अध्यापनस्य च कर्तृत्वधष्ठातृपुरुषंक्यं कर्तुक्य वा वाक्यार्थ इति यत्प क्षद्वयमुक्तम् , तत्र अध्ययननिवेत्यस्याध्यापनस्य अध्याप- _ येतुपुरुषकर्तुकापनयनसाध्यवन उपस्थित यद्विहिताध्ययन तानेवंतेकत्वेनन्वयं न भजते, वृत्तः प्रसक्तः; ‘ तमध्य- पयीत’ इत्यत्र तक्षकौशलन्यायेन उपनयनस्य प्रयोज्यावदनक्षत्रमाला । ३०३ न्वयं वदत त्वया उपनयनाङ्गकं विहितमध्ययनम् अध्याप- नधिप्रराज्यम् इति स्पष्टमवक्तम् ; तथा अध्ययनाङ्ग उप नयनं श्रुतस्य आचर्यत्वस्य तदङ्गकविहिताध्ययनद्वारा अध्या पनसंबन्धन आत्मनेपदश्रुतिमुपपादतापि त्वया विहिता- ध्ययनस्य अध्यापनवधप्रयुक्तत्व स्पष्टमवाङ्गीकृतम् ; अत उपनयनस्य अध्यापनाङ्गस्वनिराकरणेन मम न काचित्क्ष त: , तत्प्रसाधनंयस्य प्रधानाथरस्य अध्ययनाङ्गत्व यव स्थापयत त्वयैव प्रसाधतत्वात इति । । अथ त्रयोदशी-- उपनयनस्याध्यपतद्भव त्वदुपन्यस्तने प्रमाणाने मय तस्य | विहितrध्ययनङ्गस्वविषयतया न नीतानि, किंतु अ ध्ययनसामान्य द्वारकत्वमत्रवेषयतय; अध्ययनसमन्यद्वा - रकत्वं च । लौकिकाध्ययननिवेशनेनाप्युपपद्यते ; विहिता ध्ययनस्यैव उपनयनेन संबन्धः क्लप्त इति चेत् , न, लौकि काध्ययनस्यापि तत्संबन्धस्य क्लप्तत्वात्; न हि लौकिक- मध्ययनम् आचयसमीपप्राप्त विना कर्तुं शक्यम् ; न वा क्त्वऽत्यादेकं विहिताध्ययननिवेशनमन्तरेण नोपपद्यते ; अथापि कथंचित् विहिताध्ययनं द्वारत्वेन निवेश्यत इति प्रत्याशा क्रियेत, यदि विरोधो न स्यात् , अस्ति तु नित्या- K ३०४ पूर्वोत्तरमीमांसा नित्यसंयोगविरोधः- - अध्ययनं हि नित्यम्, तदङ्गस्य । उपन- यनस्य नित्यत्वात् , “अत ऊध्र्वे त्रयोऽप्येते यथाकालमसंस्कृ त:। सावित्रीपतिता व्रात्या भवन्त्यार्यविगर्हितः’ इति स्मर- णात् ‘योऽनधीत्य द्विजो वेदानन्यत्र कुरुते श्रमम् । स जीवः नेव शूद्रत्वमाशु गच्छति सान्वयः ’ इति अध्ययनाभावे दोष- स्मरणाच्च ; अध्यापनविधिस्तु काम्य इत्यङ्गीक्रियते ; एवं च यत्र प्रामे जनपदे वा धनववादिहेतुभिः आचार्यत्वकामो न स्यात् , सन्वा कश्चित् उपनीय अध्यापयितुं प्रवृत्तः प्रत्रज नादिहेतुभि: निवृत्तrध्यापनसंबन्धः स्यात् , तदा तद्रामज नपदवासिनामपि अध्ययनस्य तेनाचर्येण उपनीतनाम् । एकदेशमध्यापितानाम् एकदेशान्तराध्ययनस्य च कथं नि. वृत्तिः स्यात्; अपि च अध्ययनं यावद्वेदसमप्ति अचर्या- धनन स्मृयुक्तशिशूषादिनियमैः तदुपासनापरेण च सता यथा तदुच्चारण स्वरवणदेब्रुशराहित्येन कतव्यमतेिलश साध्यम्; अस्मिन्कथमन्यपुरुषगाम्याचार्यत्वसिद्धयर्थमन्यः प्रवर्तेत, कथं च तस्मै दक्षिणां दद्यात् ; यद्युच्येत अध्यापये तेव स्वस्याचार्यत्वसिद्यर्थम् अध्ययनेन माणवकस्य अर्थज्ञा नादिफलं प्रदश्यै तं प्रवर्तयेदिति, तथा सति तस्य स्वाधि कार एव प्रवर्तकः स्यात्, न अध्यापनविधिः; न च । वादनक्षत्रमाला । ३ ०५ अध्यापकन स्वस्यध्यापनफलसिद्धयथ माणवक: तदधक ९ २ रप्रदशेनेन अध्ययने प्रवतेत इतेि एतावत तस्य अध्यापन विधिप्रयुक्तवसिद्धिः, द्रव्यार्जनप्रवृत्तैर्योजकै: निषादः स्वाधि- A • कारं प्रदइयं स्थपतीष्ट प्रवतत iत स्थपतीष्टाप द्रव्याज नविधिप्रयुक्तत्वप्रसङ्गात् ; अपि च द्रव्यार्जनोपायत्वेन प्रति ग्रहादिवत् प्राप्ते अध्यापने वेध्यसंभवदव अध्यापनविधिप्र युक्तमध्ययनमेते निरर्थकं वचः ; न च आचार्यत्वर्थत्वेन विधिः शङ्कनीयः, तस्य अपुरुषार्थत्वात्; न च पूजा"दक्षि णादनादिहेतुत्वेन तस्य पुरुषथता, मतृपितृमातुलपितृव्या- दोन यनसबन्धनव आचयस्य मखसबन्धन पूज्यत्वोप पत्त तथेमचयेत्वनामकलकंकातेशयकल्पनयगात् ; न हि तत्र अन्यत्प्रमाणमस्त, न च ‘तमाचार्यं प्रचक्षते' इति स्मृति: तत्र प्रमाणम् , तस्य “आचयधन भव’ इत्यादि श्रुतिस्मृतिदृष्टचयेशब्दथकथनमात्रपरत्वपपत्त : ; दृश्यत हि ‘ब्राह्मणं पात्रेन च परीक्षेत’ इत्यादिश्रुतिस्मृतिदृष्टपात्र- शब्दर्थनिर्णयार्थी ‘न विद्यया केवलया' इत्यादिस्मृति:; न च आचार्यकरणविशिष्टं नयत्यथं आत्मनेपदविधायिनीं व्याकरणस्मृतिः तत्र प्रमाणम् , अचयकरण हि आ- चार्यस्य क्रिया । उपनयनाङ्गभूताचार्यानुष्ठेयवैदिककर्मरूपा,

• V. 20 २ ०६

पूर्वोत्तरमीमांसा- तद्विशिष्टे समीपप्रापणे आरमनेपदम् , न तु समीपप्रापणरू- पधावथेमात्रे इत्येतदर्थत्वात् तस्याः स्मृते: ; तस्मात् अध्य यनव विध्यन्तरप्रयोज्यत्वायोगात् न मद्धेतुर्विशेषणासिद्धः त्वद्धेतुश्चासिद्धः इति स्ववधप्रयुक्तमवध्ययनमते सिद्धम् । इतेि अध्ययनस्य स्वांवधिप्रयुक्तत्व समर्थनवादः ॥ २१ ॥ . /ip भस्मोद्धृलनपुण्ड्रयाः सकलब्रह्म विद्याङ्गवसमर्थनवादः । यथा उपनयनम अध्ययनांवध्यकवाक्यतपन्नविधिविहि- तवन अध्ययनार्दू सत् अधिकारापपादकत्वेन सर्वकर्मार्थ- मांपे, एवं भस्मोद्भलनं पशुपतविद्याप्रकरणम्नानन तदङ्ग सन् चित्तशुद्धापादकत्वेन सकलब्रह्मविद्यङ्गमपि- इति स मर्थनाय कथान्तरं प्रस्तूयत . विष्णुभागवता मन्यन्त – ‘अग्निरित्यादिना भस्म गृही- स्वा विमृज्याङ्गानि संस्पृशेत् व्रतमेतत् पाशुपतं पशुपाशविर माक्षाय’ इति अथर्वशिरसि पाशुपतविद्याप्रकरणे समाम्नातं भस्मोद्धृलनं प्रकरणवशात् तन्मात्राङ्गम् , न तु सकलब्रह्म विद्याङ्गम् , न हि ‘पूर्वोऽतिथिभ्योऽश्रीयात्’ इति वैश्वान वंद्य(प्रकरणे समाम्नतम् अतिथिप्रारभजनं सकलब्रह्मव चाङ्गम्- इति ; सैद्धान्तिकी मयोद तु सकलब्रह्मविद्यापेक्षित- चित्तशुद्धिरूपपापक्षयोपकारजनकं भस्मोद्भलनं सकलत्रझवि- द्यङ्गम् , तस्य हि जाबालश्रुतौ-–‘ पाप नाशयते कृत्स्नमपि ३०८ पूर्वोत्तरमीमांसा जन्मशतार्जितम्’ इत्यादिना पापक्षयोपकारहेतुत्वमवधूत- मत । तत्र्य सैद्धान्तिकी प्रथम कक्ष्या-- ‘अग्निः’ इत्यायदे मन्त्रविधेयं भस्मोद्भलनं सकलब्रह्मविद्याङ्गम् , विद्याङ्गस्वे सति सकलब्रह्मविद्यापेक्षितोपकारजनकत्वात् , शमदमादि वत् । “ मखं पीत्वा गुरुदरांश्च गत्वा तयं कृत्वा ब्रह्महत्य च कृत्वा ? भस्मच्छन्नो भस्मशय्याशयेनो रुद्राध्यायी मु मु च्यते सर्वपापैः’ इति शातातपस्मृतौ प्रायश्चित्तप्रकरणे स्वत न्त्रप्रायश्चित्ततया विहिते रुद्रजपे तदङ्ग भस्माङ्गलनाद । च विद्यापेक्षतोपकारजनके व्यभिचारवारणार्थं विद्याङ्गत्वे । सती ति विशेषणम् ; अतिथिप्राग्भोजनादौ व्यभिचारवारणार्थं विशष्यम् ; न च उदाहृतजबलश्रुते स्वतन्त्रभरमङ्गल . नवेषयत्वसंभवात् विशेषणासिद्धिरिति शङ्कनीयम्; “ अ निरिति भस्म वायुरिति भस्म’ इत्यादिभस्मोद्भलनमन्त्राणा मथर्वशिरस्यान्नातानां जाबालश्रुतौ समाज भस्मद्वलनाथतया श्नानेन पाशुपतविद्याङ्गस्यैव भस्मोद्धृलनस्य पापक्षयद्वारकत्वं जाबालश्रुतावुच्यत इति मत्रप्रत्यभिज्ञया अवगम्यमानत्वात् । इते ।। अथ द्वितीया कक्ष्यावादनक्षत्रमाला । ३०९ प्रकरणनियन्त्रितं भस्मोद्भलनं प्रकृतिविकृतिभावादिकम- स्तरेण अपेक्षामात्रात् न परिप्लवं भवितुमर्हति ; न हि सा उपदेशtतेदेशप्रमणेषु अन्तर्भवति ; न च पाशुपतविद्या सन् कलविद्याप्रकृतिरिति वक्तुं शक्यम् , तस्य विद्याङ्गविद्यासह- कारिकर्मगतिचिन्तनादीनामनाम्नानात् ; कृत्स्नविधानेन हि प्रकृतेर्भवांते ; न चेह प्रमाणान्तरं वtांत ; तस्मात् अप्रय जक त्वदनुमानमिति- भस्मोद्भलनं न सकलब्रह्मविद्याङ्गम् , विद्याविशेषप्रकरणनियन्त्रितत्वात् , अतिथिप्राग्भोजनवत् इति ।। अथ तृतीया- यदुक्तम् अपेक्षा न उपदशतदेशप्रमाणेषु अन्तर्भवति, न चेह प्रमाणान्तरमस्तीति, तदयुक्तम् , अपेक्षायास्तु साम- यपयलचनामूलतय लिब्रेऽन्तर्भावात् ; तयेव खलु अव हननस्य यवादिसाधारण्यम् ; अन्यथा वद्युद्देशेन विहितस्य तस्य कुतो यवसाधरण्य स्यात् ; तथैव च विद्यवशषप्रकर णाम्नातानां यज्ञदानतपःप्रभृतीनां शमदमादीनमर्चिरादि गतेपदृणाम् अन्यष चैतादृशन सकलब्रह्मवेद्यासाधार ण्यम् । तस्मात् अपेक्षासामथ्र्यं तवत् इहैकं प्रमाणं भवत्येव । तथा– “ व्रतमेतत्पशुपतं पशुपाशविमोक्षाय’ इति श्रुति ३ १० पूवत्तरमीमांसा

रापि तत्र प्रमाणम्; तत्र iहैं वमक्षशब्दन विमुक्ति साधनं विद्यामात्रमुच्यते; यथा “ एतावदरे खल्वमृतत्वम् '। इत्यत्र अमृतत्वशब्देन अमृतत्वसाधनमुच्यत ; । न हैि विधैकसाध्यायां विमुक्तौ भस्मोद्भलनस्य साक्षात्साधनत्वं संभवति । तथा * तेषामेवैतां ब्रह्मविद्यां वदत शेर व्रतं विधिवचैस्तु चीर्णम्’ इति मुण्डकवाक्यमपि तत्र प्रमाणम्- तत्र हि शेरव्रतशब्दन अथर्वशिरस्युक्तं पशु पतव्रत प्रत्यभेप्यत । तस्मान् नाप्रयोजक मदनुमानम । त्वदनुमानं प्रकरणनेियांश्रेतत्वम् - कि प्रकरणान्नानमात्रम् , उत प्रकराणिविद्याविशेषमात्रवशीकृतस्वम् ? आद्ये हेतुरप्रयो जकः, आधानप्रकरणम्नातान यज्ञपात्राणाम् ’ वरण यज्ञ वचरः वैकंकतो यज्ञवचरः’ इति वाक्यवशेन यज्ञाङ्गस्त्ववत् श्रुतिलिङ्गवाक्यैः भस्मोद्धृलनस्य सकलविद्याङ्गत्वोपपत्तेः, वि द्याङ्गविद्यासहकारिकर्मशमदमादिषु व्यभिचरी च ; iद्वतीये हेतुरसिद्धःप्रकरणात् बलवद्भिः श्रुतिलिङ्गवाक्यैः सर्ववि- A = द्यङ्गत्वपदन त् - इते । । अथ चतुर्थी कक्ष्या-- एकत्र निबन्धनम् अन्यत्रापि अपेक्षामात्रेण पारिप्लवं भवति चेत्-- चोदकप्रमाणविचार एव व्यर्थः स्यात् ; वादनक्षत्रमाल । ३ ११ अत: न तन्मात्र प्रमाणम् , न च अवहननस्य अपेक्षाम त्रात् यवसाधरण्यम् ; किंतु द्वितीयाधृत्यवगतम् त्रीहीणाम वहननसाध्यत्वं प्राक्सिद्धीहित्वाकारेण न संभवतीति त साध्यतावच्छेदकत्वेन अपूर्वीयत्वं लक्षणीयम्; किंच अव इननवाक्ये त्रीहिपदस्य लौकिकापूर्वीयसाधारण्येन त्रीहि- मात्रपरत्व भूतभाविविनियोगरहितेषु चैौकिकत्रीहिषु अव हननस्यार्थकर्मत्वम् , अपूर्वायत्रीहेषु विनियुक्तसंस्कारतया गुणकर्मत्वमिति विधिवैरूप्यापत्ति: ; लौकिकत्रीहिमात्रपरत्वे द्वितीयाधृत्यवगतद्रव्यप्राधान्यभङ्गापत्तिरिति, तत्परिहारार्थ- त्वेनापि अपूर्वायत्व लक्षणीयम् , तत्र त्रीहित्वस्यापि विवक्षायां विशिष्टानुवाददोषः स्यादिति प्रवृत्तिनिमित्तैक्यात् यवसाधारण्यम् ; यज्ञादीनां शमादीनां च ‘विविदिषन्ति यज्ञन' इत्यादौ तृतीयाश्रुत्या ‘ समाहितो भूत्वा आरम येवात्मन पश्येत्’ इत्यत्र क्त्वऽत्या च सकलविद्यासधा- रण्यम् ; तत्र हि ‘विविदिषन्ति ’ इति पश्येत्’ इति च विद्यामात्रमुपात्तम् ; अर्चिरादिगतीनां सकलविद्यासधा रण्यमपि ‘तद्य इत्थं वदुः ये चमेऽरण्यं श्रद्धा तप इत्यु पासत’ इत्यादिवाक्येन ; श्रुतिवाक्ये च प्रकरणात् बला यसं ; तस्मात् अपेक्षामात्रेण न कापि jवनयगः ; ३१२ पूवतरममांस ‘पशुपाशविमोक्षाय’ इत्यत्र विमोक्षशब्दो न श्रुत्या स र्वसाधारणः, तस्य मुक्तिवाचित्वात्; द्वारत्वेन विद्या नि- वरयते चेत् , प्रकरणाविरोधेन प्रकृता पाशुपतविचैव तथा ( निवेशयितुमुचिता; ‘ तेषामेवैताम्’ इति वाक्यं शिरसि अङ्गरधारणरुरूपमुण्डकाध्ययनङ्गभूतव्रतमाचष्ट ; न तु अथ र्वशिरसि उक्तं पाशुपतव्रतम् , तत्र आथर्वणिकानां शिरोव्र- तशब्दप्रसिद्धे: ; तस्मात् अप्रयोजकं त्वदनुमानम्; मद्धेतोः द्वितीय एवार्थःश्रुतिलिङ्गवाक्यविरोधाभावेन भरमङ्गल नस्य प्रकरणवेद्यवेशेषवशंकृतत्वोपपत्तेः-- इंते ।। अथ पञ्चमी अपेक्षासामध्ये तावत् प्रमाणं भवत्येव, तद्वशादेवकृत | विधानानाम् अन्यत धर्मग्रहणम् ; तदपेक्षामूलमेव च चोद- K = कवाक्यकल्पनम् ; प्रकृतिवशषव्यवस्थाथस्तु आष्टमेका वि शेषातिदेशविचार: ; निरपेक्षस्यापि अन्यदीयधर्मग्रहणे, स मस्यपे ऐांटेकधर्मग्रहण प्रसज्यत ; अवहननस्य यवसाधार ण्यमपे अपेक्षयैव, न अपूर्वीयत्वलक्षणया, लक्षणाहेत्वोः तेंवदुपन्यस्तय: अयुक्तत्वात् ; तथ हे आद्य हेतुस्तवत् अयुक्तः, साध्यतावच्छदकानुपस्थितवपे स्वगंज्योतिष्टोमय रेव ब्रह्मवहननय: शब्देन साध्यसाधनभावबध मंभवत् ; वदनक्षत्रमाल । ३१३ द्वितीयोऽप्ययुक्तः, अवहननवक्यजन्यशाब्दबोधस्य त्रीहित्व प्रकारकत्वेऽपि द्वितीयाध्रतिनिर्दिष्टत्रीहिगुणतया विधीयमान- मवहननं भूतभाव्युपयोगरहितलौकिकत्रीहिविषयं भवतु न यांग्यांमत विधयमामयत् शाब्दबधानन्तरम् अपूर्वाय श्रीहीणां विषयत्ववगतिसंभवात् ; “यस्यभावको अनुगता अथैनम्रचदभ्युदेयाद्वा पुनराधयं तस्य प्रायश्चित्तः इत्यत्र हविरार्थाधिकरणन्यायेन अग्न्युभयत्वस्याविवक्षायाम् अग्न्यनुगममात्रस्य शाब्दबोधवेलायां निमित्तत्वावगतावपि निमित्ते विधीयमानमाधानं सहितयोरेवाग्न्योरुत्पादनक्षमम् , न तु एकैकस्याग्नेरिति विधेयसामथ्र्योत् उभयाग्न्यनुगमस्यैव निमित्तत्वपर्यवसानाङ्गीकारात् ; ‘तते पयसि दध्यानयति' इत्यत्र शाब्दबोधस्य पयस्त्वमत्रप्रकारकत्वेऽपि ईं सा वैश्वदे - यमक्ष ’ इति तदनन्तरवाक्ये तस्य पयस यागन्वयः विधान सत तत्सामथ्यात् शब्दबधानन्तरं तदपूवेसंब निधनः पयसो विषयत्ववगतिरिति अवश्यवक्तव्यत्वाच्च ; य- ज्ञादीनां शमादीनां च साधारण्यं न भृत्या, “तमत वेदनु- वचनन ब्राह्मण वंविदंषन्ति यज्ञन दानन तपसानाश केन' इति श्रुतौ- तमेतं विविदिषन्ति- इति “ तस्मादेवं वच्छन्त दन्त उपरतांस्ततक्षुः समाहित भूत्वा आत्मन्यः ३ १४ पूर्वोत्तरमीमांसा- वात्मानं पश्येत्’ इति श्रुतौ च- एवंवित् पश्येत्- इति च प्रकृतविद्याविशेषसंबन्धबोधनात्; किं तु अपेक्षयैव ; अर्चिरा दिगतेरपि अपेक्षयैव सर्वसाधारण्ये सिद्धे ‘ये चेमेऽरण्ये इति वाक्यं । पवनवेद्यायम् अचिरादिगतिसद्भावे दृष्टान्ता- र्थम्-जीवगतागतविषया न ब्रह्मविद्या इति दिव्यस्थानप्राप्ति- लभवेन तस्या देवयानगत्यभावप्रसक्ता तत्सद्भाववेधाना र्थम् “ तद्य इत्थ विदुः’ इति वचने प्रवर्तनीये तत्र दृष्टान्ता- थं दीपकालंकारेण ब्रह्मविद्या अपि सहोपात्ताः; ‘पशुपाश विमोक्षाय’ इत्यत्र विमोक्षशब्दः श्रत्यैव सर्वविद्याससाधारणः , तस्य भावार्थप्रत्ययान्ततया मुक्ताविव करणार्थप्रत्ययान्त तया विद्यायामपि शक्तिसद्भावात् ; ‘शिरोव्रतं विधिवचैस्तु चीर्णम्’ इति वाक्यम् अथर्वशिरोवर्णितपाशुपतव्रतविषयमेव, सरपुराणादिषु तथा व्याख्यातत्वात् , उपब्रह्मणानुसारण मृत्यर्थस्य ग्राह्यत्वात् ; अध्यापकप्रसङ्गत: पुराणप्रसिद्धः बलवत्त्वात् ; तस्मात् नाप्रयोजकं मदनुमानम् ; त्वदनुमान च हेत्वसिद्धिः- इति । । अथ षष्ठा--- अपेक्षासामथ्र्य चोदककल्पनयैव अन्यत्र अन्यधर्मप्राप- कम् , न तु साक्षात् , इष्टपशुसमादेषु तथा दशनात् ; वदनक्षत्रमाल । ३ १५ न चेह पाशुपतविद्या विद्यान्तराणां प्रकृतिरिति वक्तुं श- क्यम् , कृत्स्नविधानत्वाविशेषेण वैपरीत्यस्यापि वक्तुं शक्य- त्वत् ; अत एव[वहननस्य यवसाधारण्यं न अपेक्षामात्रेण, तथा सति चोदककल्पनावश्यंभावेन यवनां त्रीहिविकार- स्वपत्य ‘त्रीहीणां मेध सुमनस्यमनः’ इति मन्त्रस्य यवपुरडाशषु ऊहप्रसङ्गात् ; अतः अवहननस्य यवस- धारण्यमिच्छत तद्वाक्यगतस्य त्रीहिपदस्य अपूर्वीयत्वलक्ष त्रैव उपासनीया; तथा सति कार्यतावच्छेदकप्रतीत्या कार्यका- रणभावबाधनम् अपूर्वचिनियुक्तत्वप्रतीत्या वानयुक्तसस्कारबा धन च निराकाङ्क पयवस्यत ; उपपादकसापथप्रतपादक त्वकल्पन हि अनन्यगतिकम् ; ‘तेषामेव ' इति श्रुते प्रकृतवा चिनि ‘एताम्’ इति पदे सत्यपि सकलब्रह्मविद्यासाधारण्यम भ्युपगच्छत: तव मत तथैव यज्ञादीनां शमादीनां च तत् सभ वतोiत तष श्रुत्या ; य सर्वसाधारण्याभावोक्तिरपि अयुक्ता '। चमऽरण्यं ’ इति वाक्यम् आचरादेगतः सवसु ब्रह्मवद्यासु प्राप्त्यर्थमेव, न तु अपवशात् प्राप्तस्य अन्यत्र दृष्टान्तकर णार्थम् , तस्याश्चककल्पनामन्तरण न अन्यत्र अन्यदयध मेप्रापकत्वम् इत्युक्तत्वात् ; अत एव सूत्रकारैः ‘ अनियम सर्वेषाम्’ इत्यधिणे अर्चिरादिगतेः सर्वविद्यासाधारण्ये ३ १६ पूवत्तरमीमांसा ‘ये चमेऽरण्ये’ इति शब्द एव स्वतन्त्रप्रमाणतया उपन्य स्तः; ‘पशुपशवमक्षय’ इत्यत्र विमक्षशब्द विमुक्तव ची इत्येव युक्तम् , तादथ्यचतुष्टय मुख्यपुरुषार्थत्वस्य आ- सर्गिकत्वात्; " शिरोव्रतं विधिवचैस्तु चीर्णम्’ इत्यत्र । अध्यापकप्रसिद्धम् अध्ययनाङ्ग शिरसेि अङ्गरधरणमेव ग्राह्यम् , ‘स्वाध्यायस्य तथात्वेन' इति सूत्रे तथा व्याख्या- तत्वेन न्यायनिर्णायकसूत्रानुगृहीततया अर्थवादप्रायपुराण- प्रसाद्धता बलवत्त्वत् ; तस्मात् त्वदनुमानमप्रयोजकम् ; मदनुमाने च न हेत्वसिद्धिरिति ॥ अथ सप्तमं अपेक्षासमयेस्य अन्यत्र अन्यदीयधर्मप्रापकत्वं चोदक - कल्पनयैवेति न नियमः, ‘ आग्नेय्या आग्नीध्रमुपतिष्ठते A इतेि विहृतस्य आन्ध्रपस्थनस्य आनयनंपक्षायाः साक्षा देव ‘अग्न आयाहि वीतये' इत्यादिस्तोत्राङ्गभूतानेयक्षीप- कत्वाभ्युपगमत्; ‘त्रिणवेनौजस्कामम्' त्रयस्त्रिंशेन प्रतिष्ठा- कामम्’ इत्यादिविधिविहितेषु विवृद्धस्तोमकेषु ऋतुषु यत्र आगमेन संख्यापूरणं कार्यं तत्र अन्यत्र नेिबद्धानामृचम् अपक्षासामथ्यदेव आगमस्य अभ्युपगतत्वाच ; अतऽवह. ननस्य अपेक्षयैव यवसाधारण्यमुपपद्यते इति तदर्थं न वदनक्षत्रमाला । ३ १७ अपूर्वीयत्वलक्षणा वाच्या; नपि कार्यतावच्छेदकविनि- युक्तत्वप्रतत्यर्थम् श्रुतोपपत्त्यर्थमुपपादकान्वषणस्यैव सर्वत्र दृष्टत्वेन तदर्थं भृतपदलक्षणायाः कचिदपि अभावात् ; अपूर्वीयस्वलक्षणायाम् अवहननस्य जुह्वादिष्वपि प्रसक्तों तेषामवहननानपक्ष। यवन तद्धं च आलाच्य तण्डु लद्वारकत्वस्य शाब्दबोधानन्तरं निवेशनीयतया लक्षण पक्षेऽपि अपेक्षसामर्यगवेषणवश्यंभावाच ; एतेन त्रीहि A - धमणामपक्षयैव यवेषु प्राप्त यवना व्रीहेवकारत्वापते रेिति शङ्कापि दूरनिरस्ता, अवहननदिवाक्यजन्यत्रीहित्व- प्रकारकशाब्दबोधानन्तरं द्वितीयश्रतिनिर्दिष्टत्रीहिप्राधान्यनि- वहाय तण्डुलद्वारदर्शपूर्णमासापूर्वोपयोगिनां त्रीहीणाम- वहननादिसंस्कार्यत्वम् इत्यवगतिकाले त्रीहिशास्त्रसमकाल. A ९ • प्रवृत्तेि केन “ यॉयेजत’ इतेि शत्रणवगतयागंयपुरडाशः साधनभावानां यवनामपि वितुषीभावव्यपेक्षामालोच्य स स्कारवाक्यश्रुतमपि त्रीहित्वं प्रयोजककोटौ न निविष्टम् , कितु उक्तरूपपूवपयगेवमात्रम् इत्यवगत्युदयेन तद्वशा दवहननादिसंस्काराणां यवसधारण्यप्राप्त्या यवानां त्रीहि- विकारत्वप्रसङ्गात् ; जुह्वादेव्यावर्तकस्य तण्डुलद्वारकत्वस्य विशिष्टानुवाददोपपत्त्या लक्षणीयकोटावनिवेशितस्य निवेश३ १८ पूवत्तरमीमास नाथ शाब्दबोधानन्तरं तत्परेिष्कारकबोधान्तरोदयस्य अ । वश्याभ्युपगन्तव्यत्वात्; यज्ञदीन शमादीनां च सवेरे वेद्यासधारण्यम् अपेक्षयैव, न अत्य , तत्र विद्यावि- षयश्रत प्रकृतविद्याविषयपरामशिंश्रुत्या नियञ्जितत्वात् ;

• तेषामेवैताम्' इति श्रुतिरपि उक्तन्यायेन शब्दप्रवृत्त्या । प्र

कृतविद्यमाखवषया; हंतुवशत्तु अथतः सकलवद्यासा- धारणं ; तथा iहे-- ‘ तेषामंवैताम’ इत्यत्र वेद्याशब्दस्य ब्रह्मा देवानां प्रथमः संबभूव विश्वस्य कर्ता भुवनस्य गोप्ता स ब्रह्मविद्यां सर्वविद्याप्रतिष्ठामथर्वाय ज्येष्ठपुत्राय प्राह इति उपक्रान्ताक्षरविद्यरूपब्रह्मविद्याविषयत्वम् ‘एताम् ’ इति प्रकृतपरामर्शनैव सिध्यति ; अतस्तत्र ब्रह्मविशेषणमधिकं हंतुसूचनथम्-- यस्मादेषा विद्या ब्रह्म वेद्या, तस्मात् चण शिरव्रतयैव देया ; न तु अचीर्णशिरोव्रताय इति ; हेतुसाधा- रण्ये च हेतुमति सर्वत्र विधेयमर्थात् सिध्यति ; अत एव आतिथ्यष्टप्रकरणं “ चतुरुपgiत गृह्यते’ इतेि चतुग्रहण म्नानस्य प्रकरण्यातिथ्यमात्रविषयत्वेऽपि न ह्यत्रानूयाजाः इतेि हेतुसधारण्यात् यत्र यत्र इष्टो अनूयाजानाम- भावःतत्र सर्वत्राप्युपभृति चतुगृहीतमेव, नाट्गृहीतम् इति सिद्धिरिष्यते; ‘शूद्रेण जुहोति तेन ह्यनं क्रियते’ वदनक्षत्रमाला । ३ १९ इत्यत्र तु अन्नसाधनत्वहेतुबलात् यद्यदन्नसाधनम् तन सर्व णापि हतव्यम् इति व्याप्त्याक्षेपे दर्वीपिठरादनमपि अन्न २ ५RK करणत्वन हमसाधनत्वप्राप्त श्रुतस्य स्पस्य अश्रुतेदेवपठ रादिभिः विषमशिष्टविकल्पः स्यादिति तत्परिहाराय व्याप्त्य- नाक्षेपात् हेतुवन्निगदमात्रम् , न तु । हेतुरित्यभ्युपगम्यते ; ब्रह्मवेद्यम्’ इत्यत्र तु ' म ह्यत्रानूयाजा इज्यन्ते ’ इत्य- खव व्याप्त्याक्षेपे बाधकाभावात् सद्धेतुरिति तेन सर्वविद्या- साधारण्यमपतत् न निवरयेतु शक्यम् ; न च इह यद्वा दिवक्य शमादिवाक्य च सवविद्यसाधरण्यापक हतुश्च ९ + वणमस्तोते अपेक्षासामथ्यादेव सर्वविद्यासाधरण्यमभ्युपेय म्; तथा ‘आनन्दादयः प्रधानस्य ’ इत्यधिकरणे निर्णीतम् विद्यावशषञ्चतानामानन्दादिगुणानाम , ‘अक्षरधयम् इत्यधकरणे नेिणत स्थूलत्वादनषधन च सर्वविद्यासा- धारण्यम् अपेक्षासामध्यदेव उपपादनीयम् ; एव सर्वविद्या नामुपसनारूपत्वमपेि, विदेः उपासिना सह प्रयोगस्य सवग विद्यद क्कचिदेव दर्शनेन तावन्मात्रमवलम्ब्य विद्यान्तरेषु केबलविदिश्रवणस्य उपासनाथत्वकल्पनायगात् ; न च स K =

• 3

क्षात्काररूपफलानुसरेण आवृत्तसिद्धःसाक्षात्काररूपफ लश्रवणस्यापि असार्वत्रिकत्वात् , ‘ततस्तु त पश्यत नेक ३२० पूर्वोत्तरमीमांसा- ल ध्यायमन ’ इत्याद कचत्कांचदव तस्य श्रवणात् ; एवम् अपसामथ्यस्य विद्यन्तरसाधारण्यकल्पकत्वस्य व्यवस्थितौ अचिरादिगतेरपि तत एव सिध्यतीति ‘ये चेमेऽरण्ये’ इति वाक्यं दृष्टान्तार्थमेव, ‘अनियमः सर्वेषा- म्’ इत्यधिकरणे दृष्टान्तीकरणार्थम् अपेक्षासामध्येंसिद्धार्थ- नुवादकमेव ‘ये चेमेऽरण्ये’ इति वाक्यं शब्दपदमाचष्टे, न तु स्वतन्त्रप्रमाणभूतम् ; यद्वा तदधिकरणम् अचिरादि गतेः न भवति सकलब्रह्मविद्यासाधारण्यनिर्णयार्थं , अपेक्षा सामथ्र्यादेव तत्सिद्धेः; अपेक्षासामर्थस्य • आनन्दादयः प्रधानस्य' इत्यादिषु बहुष्वधिकरणेषु क्षुण्णत्वान् ; न च अर्चिरादिगतेः सर्वविद्यासाधारण्ये पञ्चाग्निविद्यायामुपकोस- लविद्यायां द्विद्भि: पाठः व्यर्थः स्यात् इत्यधिकाशङ्कानिरा- करणार्थं तदधिकरणमिति वाच्यम् , पञ्चाग्निविद्याया अव्रह्म- विद्यात्वेन तस्याः धूमादिमाग एवाते शङ्कमपनतु तस्याम- चिरादिमार्गप्रतिपत्त्यर्थम् ‘ये चेमेऽरण्ये ' इति ब्रह्मविद्याह- ष्टान्तोपन्यासेन तत्स्थिरीकरणार्थम् ‘वेत्थ पथोर्देवयानस्य पि- तृयाणस्य च व्यवतेनाः’ इतेि पृष्ठदेवयानपतृयाणव्यावतेक. प्रतिपादनार्थं च अर्चिरादिगतिवर्णनम् , उपकोसलविद्यायाम् अथ यदुचैवास्मिञ्च्छय्यं कुर्वन्ति यदुच न अचिषमेवाभिसं वादनक्षत्रमाला । ३२१ भवन्ति’ इति उपकोसलविद्योपासकस्य दहनादिशवकर्माभावे ऽपि गार्हपत्यादीनामनीनाम् उपकोसलविद्याङ्गविद्याभिः उ पासितानामनुग्रहात् अविलम्बेनार्चिलकप्राप्तिरस्ति, न तु विद्यान्तरोपासकानामिव दहनादिशवकर्मवैगुण्ये अर्चिलक- प्राप्तौ कियान्विलम्बोऽस्ति- इति विशेषप्रतिपादनार्थम् “ए- तेन प्रतिपद्यमाना इमं मानवमावही नावर्तन्ते ’ इत्यचिरादि- मार्गेण परं ब्रह्म प्राप्तानाम् अनावृत्तिप्रतिपादनार्थं च तत्सं. कीर्तनमिति द्विःपाठावैययेस्य स्पष्टत्वात् , तस्मात् तदधि- करणम् अचरादिगतेः सकलसगुणविद्यासाधारण्यप्रतिपा दनार्थं न भवति, किं तु कस्यांचिद्विद्यायां तदभावप्रतिपाद नार्थम् ; निर्गुणविद्या हि देशान्तरप्राप्तिफलक सगुणविद्यावत् गस्यपेक्षा न भवति, ‘न तस्य प्राणा उत्क्रामन्ति अत्रैव सम- वनीयन्ते' इति श्रुतेः ; भाष्यकारैरपि एतत्सूत्रम् ‘केचिदा हुः’ इत्यादिना द्वितीयव्याख्यानप्रदर्शनेन तथैव योजितम् ; तस्मात् अपेक्षासामध्यदेव अचेरादेगतः सववेधसधार ण्यम्; अवश्यं च तस्यामपि अपेक्षासामर्थमुपासनीयः म ; पर्य विद्यान्नातेन्द्रवरुणप्रजापतिलोकादिपवपसंहारार्थम् ; पशुपाशविमोक्षाय' इत्यत्र विमोक्षशब्दो विमुक्तिकारणवा चीत्येव युक्तम्, वियैकसाध्याया विमुक्तेः भस्मोद्धृलनक्रि. २

• V. 21 ३२२

पूर्वोत्तरमीमांसा- यफलत्वयोगात् , फलत्वयोग्यं मुख्यार्थान्तरे विद्यमाने तदयोग्यमथन्तरं गृहीत्वा कथंचित् प्रयोज्यप्रयोजकभावमा- त्रावलम्बः फलत्वव्यपदेश इति तन्निवहणायोगात् । ‘ शिरो व्रतं विधिवचैस्तु चीर्णम्’ इत्यत्र शिरोव्रतमथर्वशिरःप्र सिद्धं पाशुपतव्रतमेव, सौरसंहितादिषु तथैव उपब्रह्मणात् ; तथा हि - स्कान्दं सरसहतयाँ पठ्यते – ‘इद श रोव्रतं चीण विधिवचैर्द्धिजातिभि: । तेषामेव पर वि- द्यां वदेदज्ञानबाधिकाम् । शिरोव्रतमिदं नामं शिरस्याथ- वणअतः । यदुक्त तद्वै वन्यत्तत्तत्पशुपतसहतम् । शा- खाभदषु नामाने तस्यास्य प्रवभेदतः । पठ्यते मुनिशा दूल शखस्वक वृत हि तत् । अग्निरित्यादिभिर्मन्त्रैः षभिः शुद्धेन भस्मना । सवङ्गठूलनं कुर्याच्छिरोव्रतसमाह्वयम्’ इतेि ; ब्रह्मान्तरखण्डsiप—अयमित्याश्रमो धम यैः समाचर २ रितस्तथा । तेषमेव परं ज्ञानं संसरच्छदकारणम् । उठूलन त्रिपुण्ठं च मायापाशनिवृत्तये । आमनन्ति मुनिश्रेष्ठा अथ वैशिरसि स्थितम् । अतोऽपि पापविच्छेदलाभाय ज्ञानसि- द्धये । उठूलनं त्रिपुण्डं च मुमुक्षुः सर्वदाचरेत्- इति । कथं तर्हि ‘ स्वाध्यायस्य तथात्वेन समाचरेऽधिकाराच्च' इति सूत्र म् ? तस्य हि अयमर्थः-- स्वाध्यायस्य तथात्वेन स्व वादनक्षत्रमाल । ३ २३ ध्याय प्रत्यङ्गत्वन शेरांसे अङ्गरधारणरूपस्य शरव्रतरस्य विधिः, न तु विद्यां प्रत्यङ्गत्वेन, तत: समाचर अधिकारात् अथवोकानां वदव्रतपदे।ौ समचरख्यं ग्रन्थं तथप्रत पदनात् , “ नैतदचीर्णव्रतोऽधीते’ इत्यप्रिमवाक्ये मुण्डका ध्ययनाङ्गस्वस्य स्पष्टमुक्तत्वाच्च इति । एवं च अत्र ब्रह्मविद्या शब्दस्य ब्रह्मविद्याप्रतिपादकमुण्डकोपनिषद्वाचित्वप्रदर्शनात् स ब्रह्मवेद्यम्’ इiते उपनिषदुपक्रमगतांप ब्रह्मविद्यः शब्दः तदथ इत्युक्तं भवति ; युक्त चैतत्– ‘स ब्रह्मवि- द्याम्’ इत्युपक्रमानन्तरम् ‘ ढ वद्य वेदितव्ये इति ह स्म य- द्रह्मविदो वदन्ति परा चैवापरा च तत्रापरा यदृग्वेदो यजुर्वे- दः सामवेदोऽथर्ववेदः शिक्षा कल्पो व्याकरणं निरुक्तं छन्दो ज्योतिषमितिहासपुराणन्यायमीमांसाधर्मशास्त्राणीति । अथ परा यया तदक्षरमधिगम्यते’ इति विद्याशब्दस्य विद्यास्था- नषु प्रयुक्तत्वत् ; उच्यत – उदाहृत सरसंहेतदेवचन जात वधनथ प्रवृत्त नाथवादत्वशङ्कास्पदम् , तत् सूत्रदांप ९ S प्रबलम् , वंदपब्रह्मणार्थत्वात् वेदाथोंनेणेये सूत्राणामपि उपजीव्यत्वच्च । अत एव ‘स्मर्यते च' इत्यादीनि सु- त्राणि । अतः ‘स्वाध्यायस्य ’ इति सूत्रं कृत्वाचिन्ता- रूपेण नेतव्यम्-- यद्यत्र शिरोव्रतपदम् आथर्वणिकमा२ २४ पूर्वोत्तरमीमांसा त्रानुष्ठेयं शिरसि अङ्गरधारणमेव आचक्षीततदपि न दोषः, तस्मिन्पक्षे समाचरप्रन्थानुसरेणेव तस्य मुण्डकाध्य- यनाङ्गत्वस्यैव प्राप्तेः, तस्य विद्यान्नत्वाप्रसक्तेः इति । सन्ति हि एतादृशान्यपि सिद्धान्तानभिमतमर्थं कृत्वचिन्तारूपेण सिद्धान्ततया प्रदर्शयन्ति ; यथा तावत् जैमिनीयसूत्रम् ‘अपि तु वाक्यशेषत्वादितरपर्युदासः स्यात् प्रतिषेधे विकल्पः स्यात्’ इति । इदं हि सूत्रम्-- ज्योतिष्टोमप्रकरणान्नातेन ‘दीक्षितो न ददाति न जुहोति’ इति वाक्येन क्रत्वर्थपुरु षार्थानां सर्वेषामपि होमानां प्रतिषेधः क्रियते, अथवा क्रत्व र्थेषु प्रत्यक्षशिष्टान्विहाय अतिदेशप्राप्तानां पुरुषार्थानां च होमानां प्रतिषेधः क्रियते-इति पूर्वपक्षनिराकरणार्थम् ; अने- न प्रतिषेधपक्षे, स्वस्वनिधिभिः क्रतुमध्ये कर्तव्यत्वेन, दक्षि- तप्रतिषेधात् अकर्तव्यत्वेन च प्राप्तानां होमानां विकल्पः प्रव्रज्यते ; तत्परिहाराय ‘दीक्षितो न जुहोति’ इति वाक्य स्य अग्निहोत्रादिवाक्यशेषत्वमभ्युपगम्य नमः पर्युदासे वृ- ( त्तिराश्रयणीया, तेन अदीक्षितो यावज्जीवमग्निहोत्रं जु होति" इत्यादिरर्थः संपद्यते इति । अत्र वस्तुतः प्रतिषेध एव युक्तः, न पर्युदासःविकल्पाप्रसक्तेः, न खलु पुरुषार्थहोमनिषेधे विकल्पः प्रसज्यते, होमः पुरुषर्थः वादनक्षत्रमाल । ३२५ A can होमनिषेधः क्रत्वर्थ इति विधिनिषेधयोः विषयभेदात् ; उभयोरपि क्रत्वर्थत्वेन विषयैक्ये हि षोडशिग्रहणग्रहणरीत्या तयोरन्यतरस्य परिप्रहेऽपि क्रतोः साढण्यात् विकल्पो भ- वत् ; इइ हमनेषध एव क्रत्वर्थ इति होमपक्षे क्रतवेणु- ण्यात् न विकल्पप्रसक्ति: ; न क्रस्वर्थस्यापि होमस्य निषेधे विकल्पः प्रसज्यते, निषेधस्य पुरुषार्थहोमविषयतया चारि- तथ्यंन क्रत्वर्थतया प्राप्तस्य बधनायगात्; तस्मात् यदि प्रतिषेधश्रयणे पर्युदासाधिकरणपूर्वपक्षरीत्या विकल्पः प्रस ज्यते, तदा तत्परिहराय दीक्षितो न जुहोति’ इत्यस्य अग्निहोत्रादिवाक्यशेषत्वमङ्गीकृत्यपि विकल्पः परिहरणीयः इति कृत्वा चिन्तरूपेण इदं सूत्रं प्रवृत्तम् ; किंचित्प्रकरणा- व्रतस्य एकस्य शब्दस्य प्रदेशान्तराफातनेकवाक्यशेषभ वादपि पापीयन् विकल्पः इति न्यायं व्युत्पादयितुम् इति । नेतव्यम्; तथैव नीतं भट्टपादैः । एवं वैयासिकमपि ‘प्राणा दयो वाक्यशेषात्’ इति सूत्रं कृत्वाचिन्तावलम्बनं दृश्य ते-- ‘यस्मिन्पश्चपञ्चजना आकाशश्च प्रतिष्ठित:’ इति मन्त्रे पञ्च पञ्च इति शब्दाभ्यां पञ्चविंशतिसंख्याप्रतीते: पञ्चपञ्चजना:’ इत्यनेन पञ्चविंशतिः सांख्योदितानि त वान्युच्यन्ते इति पूर्वपक्षे प्राप्त -- ‘न संख्योपसंप्रहदपि ३ २६ पूर्वोत्तरमीमांसा नानाभावादतिरेकाच्च’ इति सूत्रेण सिद्धान्तः कृतः, पञ्चविं- शतिसंख्योपसंग्रह।दपि सांख्यतत्वप्रहणप्रत्याशा न कार्या, नानाभावात् आत्मप्रतिष्ठतत्वरूपसख्यतत्ववेलक्षण्यत आ माकाशशब्दाभ्यां पञ्चविंशतिसंख्यातिरेकाच- इति तदर्थः अपिशब्देन पञ्चविंशतिसंख्यप्रतीतिरपि नास्ति, पश्चजनश ब्दस्य ‘पञ्चन त्वा पञ्चजनानाम्’ इत्यादाविव समस्तस्य अर्थविशेषसंज्ञात्वत् इत्यपि दर्शितम् , तर्हि के त पञ्चजनसं- ज्ञासंज्ञिता इत्याकाङ्कायाम् ‘प्राणादयः’ इति सूत्रम्~ वा- X क्यशेष ‘ प्राणस्य प्राणमुत चक्षुषश्चक्षुः श्रोत्रस्य श्रोत्रमन्नस्यान्न मनस ये मनो विदुः’ इत्यस्मिन षष्ठ्यन्तप्राणादिशब्दोदिताः प्राणादय मनःपयेन्तः पश्चजनशब्दसंज्ञनः इति सूत्रार्थः; एव पञ्चजनशब्दार्थग्रहण न युक्तम् , प्राणदषु पञ्चसु एकस्य पञ्चजनशब्दप्रवृत्तिनिमित्तस्याभावात् ; तत्रैव सूत्रमुप स्कर्तव्यम्– प्राणशब्देन वायुविकारत्वात् त्वगिन्द्रियं ल क्ष्यते, अग्नशब्देन पृथिवीविकारत्वात् घ[ण लक्ष्यते , तेनैव

• +

अद्यते अनेनेति व्युत्पत्त्य रसनेन्द्रियमपेि उपचयेत , तन षट्स्वपे अनुगतमिन्द्रियत्वं प्रवृत्तिनिमित्तम् , अन्नश- ब्दक्तत्वेन घ्राणरसनयोरेककरणात् पञ्चसख्य-- यथा हेमन्तशिशिरयोरेकीकरणात् क्रतुषु ‘द्वादश मासाः पञ्चः वदनक्षत्रमाला । ३२७ तेवः’ इति पञ्चसंख्या——इति भूयानिह क्लेशः ; एवं तु वक्तुं युक्तम्-- पञ्चजनाः प्रसिद्धरूढ्या मनुष्या:, ते चत्वारो । वण: नषदश्वत पच्चीसख्या, अन्येषां मनुष्याणां स त्वेऽपि पञ्चनमेव यागसंबन्धेन अभ्यर्हितत्वात् “ जना य दग्निमयजन्त पञ्च' इति मत्रान्तरदर्शनञ्च तेषामिह प्रहण मिति । ‘यमय ह।ऍमवपन्पञ्च मनवः’ ‘वैवस्वतो न ९_ ९ तृप्यांते पद्यभेमनवंयमः’ इते मन्खयः नेिषदपवमा श्चत्वारो वर्णाः पञ्च मानवाः इति भट्टभास्करादिभिव्य- ख्यातम् ; ‘यं त्वा होतारं मनसा हि सा विदुः त्रयो भौवनः पञ्च मनवाः ’ इत्यथर्वणमन्त्रेऽपि ‘पच्च मानवाः ’ इत्यतत् माधव।यभष्य तथा व्याख्यातम् ;‘यमन्पञ्च पञ्च जना:’ इत्येतस्मिन्मन्त्रे ‘पच्चपञ्चजना:’ इत्येतत् बृहदार- ण्यकभाष्यं व्याख्यातम्--* पञ्च पञ्चजना: गन्धव: पितरो २ देव: असुरा रक्षसेनेिपदपञ्चम व वण:’ इत ; एवं प्रसिद्धेऽर्थे सत्यपि यत् अप्रसिद्धातिछिष्टार्थग्रहणेन प्राणा- दयः’ इति सूत्रम् , तत् कृत्वांचन्तयः — यदि ॐ पञ्चपञ्च- जना:’ इत्यस्य प्रसिद्धमछिष्टमर्थान्तरं न संभाव्यते, तथापि । वाक्यशेषे श्रुतेषु कथंचन किंचित्प्रवृत्तिनिमित्तं पञ्चसंख्यां च तेषु संपद्य तेषु ‘पञ्चपञ्च जना’ इत्येतत् वर्तितव्यम् , न ३ २८ पूर्वोत्तरमीमांसा तु सांख्यतत्वेषु, वेदे कथंचन वैदिकार्थग्रहणस्यैव युक्तवान् दिति न्यायं व्युत्पादयितुम् । एवं न्यायव्युपदनाथे कृत्वा- चिन्तायाः प्रवृत्तिरित्येतत् ‘ज्योतिषेकेषामसत्यने’ इति उत्त- रसूत्रेण व्यक्तम्-- माध्यंदिनशाखायामिव काण्वशाख- यम् अन्नस्यान्नम्’ इत्यस्य पाठाभावात् कथं पञ्चसं रूयानिष्पत्तिरिति-- अस्यां शङ्कयामिदं सूत्रम्-- काण्व- शाखायाम् ‘यस्मिन्पञ्च' इति मन्त्रप्राक् ‘तं देव ज्योतिषां ज्योतिरायुहपासतेऽमृतम् ’ इत्यनयत, तत्र षष्ठयन्तोपात्तानि प्रकाशकत्वात् पञ्च ज्ञनन्द्रयाणते ताद् थ्र्यम् ‘पञ्चपञ्चजना' इत्यस्य प्राथमिति सूत्रार्थः; अत्र माध्यंदिनशाखोक्तान्नोपसंहरेण अन्नवत्वात् ‘ असत्यने’ इयेतत् कृत्वचिन्तयेति स्पष्टमेव; यदि काण्वशाखायामनं न स्यात् , यदि च ज्योतिःशब्दोदितेषु मनःषष्ठेन्द्रियेषु पञ्चस ख्या न स्यात् , तदपि तान्येव गृहीत्वा तेषु द्वयरककरणेन एकप्रहणन वा पञ्चसंख्यमपि संपद्य “ पञ्चजनाः ’ इत्य स्य तादथ्यं प्राह्यम् , न तु वेदस्पृष्टसांख्यतत्वार्थत्वमिति न्या यव्युत्पदनमेव तस्यापि फलम् । एवमेव कृत्वांचन्तया न्य यव्युत्पादनार्थम् ‘स्वाध्यायस्य’ इति सूत्रमिति न तत्र अभि- निवेशः कार्यः । यत्तु ‘तेषामेवैताम्' इत्यत्र ब्रह्मविद्याशब्दस्य वदनक्षत्रमाला । मुण्डकोपनिषद्पविद्यास्थानपरत्वात् ‘स्वाध्यायस्य’ इति सू- + K = त्रे तावकाथनेणयपरमेवत्युक्तम् , तदयुक्तम् — ‘ स ब्रह्म विद्यां सर्वविद्याप्रतिष्ठामथर्वाय ज्येष्ठपुत्राय प्राह’ इतेि मुण्डक

• A

पक्रमनन्तरम् अथवीप्रभृत्यङ्गिर:पर्यन्त गुरुपरम्परमुक्त्व शौनको ह वै महाशालोऽङ्गिरसं विधिवदुपसन्नः पप्रच्छ क- स्मिनु भगवो विज्ञाते सर्वमिदं विज्ञातं भवति’ इति शौनकस्य प्रश्नमुपन्यस्य “ तस्मै स होवच' इत्यारम्भात् ‘तदेतत्सत्य मृषिरङ्गिराः पुरावाच ' इत्यन्तं शौनकाङ्गिरःसंवादरूपा ख्यायिका मुण्डके प्रवर्तिता ; तस्यामख्यायिकायां यदुशन सर्वविज्ञानं भवति, तद दृश्यत्वादिगुणकं ब्रह्म उपदिश्य ‘स य है वं तत्परमं ब्रह्म वेद ब्राँव भवति नास्याब्रह्मवत्कुल भवति' इत्यादिना तदुपासनां तत्फलं च उपदिश्य, तदन न्तरमेव “ तदेतदृचाभ्युक्तम् क्रियावन्तः श्रोत्रिया ब्रह्म- ( निष्ठ: स्वयं जुह्वत एकर्षि श्रद्धयन्तः । तेषामेवैतां । ब्रह्मविद्यां वदेत शिरोव्रतं विधिवचैस्तु चीर्णम् ’ इत्युक्ता- ९k थविषयत्वेन अवताये अङ्गिरस रौनकं प्रति अवितमन्त्रे श्रुतः ब्रह्मविद्याशब्दः कथमकस्मादुपासनं परित्यज्य उपन षदं ग़ीयात् ; एवं च उपासनार्थत्वेऽपि शेराव्रतमाधव णिकप्रसिद्धं शिरसि अङ्गरधारणमेव उपासनाङ्गस्वेन विधी ३ ३० पूर्वोत्तरमीमांसा- यतामित्यपि चोद्य गर्भस्रावेण गतम् , कथं हि बह्वचत्वेन प्रसिद्धाय शनकाय अङ्गिराः स्वयमेम विद्यामुपदिश्य आथवणेकमात्रानुठेयव्रतवत एव एतदुपदेशः कार्यः इते ब्रूयात् ; शनकाङ्गरःसंवदरूपाख्यायेिकासमाप्त्यनन्तरम् नैतदचीर्णव्रतोऽधीते' इति मुण्डकाध्ययनाङ्गस्वेन विधीय मान व्रत कामं समाचारग्रन्थोक्तमथर्वणिकमात्रानुठेयं वेदव्रतं भवतु, नेतावता इदमपेि तद्भवेत् । एतेन “ द्वे विद्या वेदितव्ये' इत्यत्र विद्याशब्दस्य विद्यास्थानपरत्वदर्शनात् । त्र विद्याशब्दस्यपे तत्परत्वामित्यपे शङ्क नेिरस्ता, तत्र ऋग्वदादिशब्दसमभिव्याहरण तथात्वंऽप अत्र तदभावत् अग्वेदादीनां ब्रह्मविद्याप्रतिपादनरहितकर्म भगरूपाणामपर विद्यात्वोक्ते: ब्रह्मविद्याप्रतिपादकोपनिषद्भागच परविद्यात्वो- क्तेश्च उपक्रमोपसंहारैकरूप्यावधूततत्पर्यविषयत्रह्मविद्याप्रशं साथत्वरय वक्तव्यतया प्रधानाथपरय : ब्रह्मविद्यशब्द्या : वेद्यरथनलक्षकत्वकल्पनायगाच । तस्म त अपेक्षासमय- रूपम्य लिङ्गस्य ‘विमोक्षाय’ इति चतुर्थाश्रवणस्य “ ब्रह्म विद्यां वदेत' इति ब्रह्मप्रहणसूचितहेतुसामर्द्धस्य च मूल- प्रमाणम्य सत्त्वात् नाप्रयजक मदनुमानम् , त्वदनुम नहेतुश्च असिद्ध इति सिद्धं भस्मोद्धृलनस्य सकलब्रवदनक्षत्रमाल। । ३ ३ १ ह्मवद्यासाधारणाङ्गत्वम् ; एतेन त्रिपुण्यापे तद्वयाख्या तम् , बृहज्जाबालश्रुतौ तस्य ‘अग्निः’ इत्यादिमन्त्रसाध्य भस्मोद्धृलनतुल्यबलत्वेन प्रपञ्चितत्वात् , कालाग्निरुद्रोपनि षदि ‘तिर्यक्तिस्रो रेखाप्रकुर्वीत व्रतमेतच्छांभवं सर्ववेदेषु बेवादिभिरुक्तं तत्समाचरेन्मुमुक्षुरपुनर्भवाय’ इति तस्य मुक्तिफलकत्वश्रवणात् तत्फलकत्वस्य च वेद्यद्वारा समर्थ नयित्वात् तस्य विद्याविशेषस्य अनुक्रमणाभावात् विनिग- मनाविरहेण सर्वासां ब्रह्मविद्यानां द्वारत्वेन निवेशनात् ॥ इत्युऍलनत्रिपुण्ड्रयोः सकलब्रह्मविद्याङ्गत्व समर्थनवादः ॥ २२ ॥ अयथार्थज्ञानसमर्थनवादः । अथ असाधारणस्य ज्ञानप्रमण्यरस्य सर्वोशनसाधारण्यं वदतां मतं निराकर्तुं कथान्तरं प्रस्तूयते — तेषामित्थं मतम्- सर्वं ज्ञानं यथार्थम् , शुक्तिरजतादिः 4A इनमपेि प्रहणस्मरणाद्यात्मक इनद्वयरूपतया यथार्थमेव इति ; तान्प्रति इदमनुमानम्– रजतार्थिप्रवर्तकं शुक्तावि- दमिति ज्ञान रजतत्वप्रकारकम् , रजतार्थिप्रवर्तकज्ञानत्वात् रजते रजतज्ञानवत्- इति प्रथमा कक्ष्या ।। अथ द्वितीया- यदे प्रवर्तकरवं प्रवृत्तिजनकत्वम् , तदा ज्ञायमानेष्टपुरोव- र्तिभेदाग्रहः प्रवर्तक इति मत्पक्ष हेत्वसिद्धिः; यदि प्रवृत्ति- प्रयोजकत्वम् , तदा त्वन्मत रजतभ्रमजनकधर्मज्ञाने व्यभि चारः , कार्याभावव्याप्याभावप्रतियोगित्वरूपस्य प्रयोजक- त्वस्य कारणतावच्छेदक इव कारणकारणेऽपि सत्त्वात् ; अ गृहीतेऽभेदपुरोवर्तिज्ञानं प्रवर्तकमिति मत्पक्षे तु अनुमानम प्रयोजकम् , त्वन्मतेऽपि भ्रमकारणत्वनावश्यकात् तत एव वदनक्षत्रमलि । ३ ३ ३ प्रवृत्युपपत्तौ भ्रमरूपविशिष्टज्ञानकल्पने गौरवात्; तस्मात् उक्तज्ञानं रजतत्वप्रकारकं न भवति, शुक्तिमात्रविशेष्यकत्वात् -इयं शुक्तिः इति ज्ञानवत्- इति । अथ तृतीया कक्ष्य प्रवृत्तिजनकत्वमेव प्रवर्तकत्वम्; न च भेदप्रहः प्रवतेक इत त्वत्पक्ष इतरासाद्धःप्रमास्थल त्वत्पक्ष प्रतयग्यप्र - सिद्धा भेदाप्रहस्य असभवन तस्य तत्र प्रवर्तकत्वयगत् ; प्रतियोगिप्रसिद्धीकरे रजते नेदं रजतमिति अन्यथाख्या तेः स्वकर्तव्यतपत्त ; न च प्रमस्थलं विशिष्टज्ञानं प्रवतेकं भ्रमस्थल भदाग्रह इते युक्तम् , अननुगमात् , रजते नेद रजतमिति भ्रमस्थले प्रवृत्यापत्तेश्च; तत्रापि अन्यथाख्याति- भिया इदमिति न रजतमिति ज्ञानद्वयस्य त्वया स्वीकर्त- व्यवेन पुरोवर्तिनि इष्टभेदाप्रहसत्वात्; तस्मात् ज्ञानमेव । प्रवर्तकं वाच्यमिति न हेतोरसिद्धिः, नापि अप्रयोजकत्वम् ; इष्टपुरोवर्तिज्ञानरूपे कारणे भेदप्रहस्य अवच्छेदकतया निवे शेऽपि प्रमास्थले तदसंभवेन प्रवृत्त्यभावपरत्या नेदं रजत मिति भ्रमस्थले तरसत्त्वेन प्रवृत्त्यपत्या च भेदप्रहं विहाय इष्टपुरोवर्तिवैशिष्टयविषयं ज्ञानं कारणमिति ज्ञानविषयभावेन वैशिष्टयस्य कारणतावच्छेदककोटौ निवेशनीयत्वात्; न ३ ३४ पूर्वोत्तरमीमांसा चंव सति । भ्रमरूपविशिष्टज्ञानकल्पनागौरवं दोषः, प्रामाणिक त्वत्; तस्मात् निरवद्य मदनुमनम् ; वदनुमनं तु भ्रमस्थले इदमिति ज्ञानस्य रजतत्वप्रकारकत्वाभावे तत्र रजतrथप्रवृ - त्तः न स्यात् ; प्रवृत्तमात्र विशष्टशनरय कारणतयः क्लप्तत्वात्-- इति प्रतिकूलतर्कपराहतमिति । अथ चतुर्थी-- इष्टपुरोवर्तिभेदाग्रहः इत्यनेन पुरोवर्तिनि स्वतन्त्रोपस्थि- तेष्टभिन्नत्वप्रकारकज्ञानविषयत्वाभव उच्यते ; तत्रैव अ ख्यातिवादिनां भेदाग्रहव्यवहारस्य निरूढत्वात् , तथा च प्रमस्थले तत्प्रसङ्गः न अप्रवृत्तिप्रसङ्ग : ; नाप नंद रजत- मिते भ्रमस्थलं प्रवृत्तप्रसङ्गः; तत्र इष्टरस्य स्वतन्त्रपरर्थ त्यभवत् ; अत भदाप्रहस्य प्रवतकत्व ज्ञानगतप्रवतकता वच्छेदकत्वं च उपपद्यते इति त्वद्धेतोरसिद्धिः अप्रयोजकत्वं वा नापैति, आवश्यकात्तत एव प्रवृत्युपपत्तेः विशिष्टज्ञानं गौरवात् न कल्प्यमिति विशिष्टज्ञानस्य प्रवर्तकत्वक्लष्यभ- वात् न मदनुमानस्य प्रतिकूलतर्कपराहति:-- इति ॥ अथ पञ्चमं-- एवं भेदप्रहविवक्षायामपि नेदं रजतमिति भ्रमस्थले प्रवृवदनक्षत्रमाल । ३ ३५ तिप्रसङ्गदोषः तदवस्थः, पुरोवर्तिगतस्य विशिष्टाभावस्य इ- प्रभिन्नत्वप्रकारकज्ञानविषयत्ररूपविशेष्याभावमात्रादपि सि ध्यतः स्वतन्त्रपस्थितत्वरूपवेशेषणस्यापि अभाव सुतरा स डैः; तत्र स्वतन्त्रोपस्थितत्वं नास्तीत्यभिप्रेत्य खलु इदं विशेषणं दत्तम् ; अतः तदभावादपि विशिष्टाभवः कथं न सिध्येत् नेदं रजतमिति प्रमास्थलेऽपि रजतार्थिप्रवृत्तिः स्यादिति दोषश्च अत्र अधिकः; तत्र विशेषणाभावाद्विशिष्टाभावसि- द्धः; अत: त्वद्विवक्षितविशिष्टाभावस्य प्रवर्तकत्वं ज्ञानगत प्रवर्तकतावच्छेदकत्वं च न संभवतीति विशिष्टज्ञानस्यापि अयं दोष इति मदनुमानस्य न हेत्वसिद्धिः, न वा अप्रयो- जकत्वम्; वदनुमानस्य प्रतिकूलतर्कपराहति: इति । अथ षष्ठं कक्ष्य भेदाग्रहशब्दोक्तविशिष्टाभावप्रतियोगिकोटौ इष्टविशेषण- त्वेन स्वातन्त्र्यं न निवेशितम् , इष्टभिन्नत्वप्रकारकज्ञानदशा याम् इष्टस्य भेदप्रतियोगित्वेन उपस्थितिविषयत्वनियमेन तद- भावविशिष्टेष्टविशेषितस्य प्रतियोगिनोऽप्रसिद्धया तदभवाप्र सिद्धपापत्ते: ; किं तर्हि ? स्वतन्त्र्यमपि प्रवृत्तौ पृथक्कारणम् ; अत: तदभावात् नेदं रजतमिति प्रमभ्रमस्थलयोः प्रवृत्त प्रसङ्गाभावत् उक्तभदाप्रहस्य प्रवर्तकत्वसत्वत् त्वदनुमानस्य ३३६ पूर्वोत्तरमीमांसा असिद्धिः अप्रयोजकत्वं वा; मदनुमानस्य न प्रतिकूलतर्क पराहतिरिति । । अथ सप्तमं कक्ष्या S A यदे भेदप्रतियोगित्वेन अनुपस्थितत्वं तत् , तद् इदं रजतं घटनिष्ठभेदप्रतियोगि- इति ज्ञानादप्रवृत्ति: ; यदि पुरोवर्तिनिष्ठभेदप्रतियोगित्वेनानुपस्थितस्वम् , तदा नंद रजत मिति भ्रमस्थले दोषः तदवस्थः; ननु पुरोवत्येगृहृतासस गंभेदप्रतियोगिस्वेनानुपस्थितत्वं स्वतन्त्र्यम् ; अत: तदभा वात् नेदं रजतमिति भ्रमेण न प्रवृत्तिप्रसङ्गः, तत्र पुरोव र्तिनि रजतभेदसंसर्गाग्रहसत्वेन तद्विशेषितभेदप्रतियोगि- त्वोपस्थतेः विद्यमानतया तदभावाभावात् ; नापे इदं रजतं घटनिष्ठभेदप्रतियोगि इति ज्ञानेन अप्रवृत्तिप्रसङ्गःतत्र पुरो वर्तिनि रजतभेदसंसर्गरूपरजताभेदप्रहसत्त्वेन तदभावविशे षितभेदप्रतियोगित्वोपस्थित्यभावसत्त्वात् इति चेत् , न ; एव मपि यत्र इदं नेति भेदविशिष्टपुरोवर्तिज्ञानं रजतस्मरणं च इति ज्ञानद्वयरूपः नेदं रजतमिति भ्रमः, तत्र रजतार्थिप्रवृ तिप्रसङ्गात्; न चेदं भेदज्ञानं न संभवतीति वाच्यम्, इदमिति न रजतमिति नद्वयपक्षे अधिकरणविशेषानुले खिन इव इदं नेति प्रतियोगिविशेषानुल्लेखिनोऽपि भेदज्ञानस्य वदनक्षत्रमाला । ३ ३७ संभवात्; तस्मात् स्वातन्त्र्यानिरुक्त्या तत्सहितभेदाग्रहस्य प्रवृत्तौ कारणत्वं तदवच्छेदकत्वं च नोपपद्यत इति न मढ़े. तोरसिद्धिः अप्रयोजकत्वं वा, त्वद्धेतोश्च प्रतिकूलतर्कपराह- तिरिति ।। अथाष्टम कक्ष्या स्वातन्त्र्यमिह पुरोवर्यंगृहीतसंसर्गभेदप्रतियोगित्वासं स ऍग्नदभाववत्त्वं विवक्षितम् , तथा च इदमिति न रजतमिति च ज्ञानद्वयात्मकस्य नेदं रजतमिति भ्रमस्योदये पुरोवर्तिनि रजतभेदस्यासंसर्गाप्रहोऽस्ति. —इदं रजतमिति भ्रमोदये रज• तस्येव; तथा च तत्र पुरोवर्यंगृहीतसंसर्गभेदप्रतियोगित्वेन रजतस्य ग्रहणात् तत्प्रतियोगित्वसंसर्गाग्रहोऽस्तीति तदभा वाभावात् न तत्र रजतार्थिप्रवृत्तिप्रसङ्गः, नापि इदं नेति रजतमिति च ज्ञानद्वयमकस्य नेदं रजतमिति भ्रमस्योदये तप्रसङ्गः, तत्र पुरोवर्तिनि गृहीतसंसर्गत्वेन अगृहीतासंसर्गे यो भेदः तत्प्रतियोगित्वस्यासंसर्गे इष्टे यद्यपि वर्तते, तथापि तस्य नेदं रजतमिति भ्रमदशायाम् अग्रहस्य सत्त्वेन तदभा- वाभावात् ; इदं रजतं घटनिष्ठभेदप्रतियोगि इति ज्ञानोदये च नाप्रवृत्तिप्रसङ्गः, तत्र रजते भेदप्रतियोगित्वसंसर्गप्रहणेन तदसंसर्गग्रहरूपविशेष्यसंभवेऽपि पुरोवर्तिनि भेदासंसर्गरू

• V. 22 ३ ३८

पूवतरमीमांसा- पाभेदग्रहणेन विशेषणाभावात तद्विशिष्टस्य भेदप्रतियोगि त्वसंसगाप्रहस्याभावसत्त्वात ; तु इदं रजतम् इत्येव यत्र । प्रत्ययः, तत्रापि प्रवृत्तिरुपपद्यते, तत्र भेदप्रतियोगित्वेनेव भेदाप्रतयगित्वेनापे अगृह्यमाणरजते विशेष्यसत्वेऽपि पुरो- वiतेन भेदसंसर्गरूपस्य रजताभेदस्य प्रहोऽस्तीति विशेष- K A णभावेन विशेष्टाभावसवत्; तस्मात् प्रागुक्तरीत्या त्वद्ध तोरसिद्धिः मद्धेतोश्च न प्रतिकूलतर्कपराहतिरिति ।। अथ नवमं कक्ष्य नैवमपि स्वातन्त्र्यनिर्वचनं युज्यते, यत्र इदं रजतमिति भ्रमकाल घट रजतभन्न इत्यपे स्मरणम् , तत्र अप्रवृत्ते A• प्रसङ्गात् , तत्र पुरोवतिांने रजतभेदस्यसंसर्गाप्रहे मिथ्याज्ञान प्रसङ्गन तदससगप्रहस्य वशषणस्य सवन रजत भद् प्रतियोगित्वग्रहकाले तदसंसर्गाग्रहस्य विशेष्यस्य च सत्त्वेन विशिष्टाभभावाभावात्; अरजतरजतय : इमे रजतारजते इति समूहालम्बनभ्रमत् अरजत रजता थप्रवृत्त्यभावप्रसङ्गाच्च ; तत्र पुरोवर्तिनि अरजते रजतभेदासंसर्गप्रहे मिथ्याज्ञानप्रस- ऑन अरजतरूपपुरोवर्यंगृहीतासंसर्गभेदप्रतियोगित्वेन रजतस्य गृह्यमाणतय उक्तावाशष्टभावप्रतयागना वाशष्टस्य स> वत् ; किं च यत्र पुरोवर्तिनि इष्टभिन्नत्वज्ञानं नास्ति, किं तु वदनक्षत्रमाला । ३३९ तस्मिन् इष्टव्यावर्तकशुक्तित्वादिज्ञानम् इष्टे पुरोवर्तिभिन्नस्व ज्ञानम् पुरोवर्तिनिष्ठधर्मसामान्ये इष्टतावच्छेदकभिन्नत्वज्ञानम् इष्टतावच्छेदके पुरवतेनेऽधमेभिन्नत्वज्ञानम् अन्यद्वा एता दृश प्रवृत्तिविरोधिज्ञानमस्ति तत्रापि प्रवृत्तिप्रसङ्गः; न च यावन्त भेदकग्रहः प्रवृत्तिविरोधिनः तदभावकूटसहितम् इष्टपुरोवर्तज्ञानं प्रवर्तकमस्त्विति वाच्यम् , एतदपेक्षया इष्ट- पुरोवर्तिज्ञाने तदुभयवैशिष्टयस्य एकस्य भावरूपस्य इदं रजतवन जानामि इति । सवनुभवांसद्धज्ञानवत्तवद्य. तया शीघ्रोपस्थितिकस्य प्रवृत्तिकारणतावच्छेदकत्वकल्पने लघवत् तदनुसारण भ्रमस्थल प्रवृत्तयथ पश्चात् वे शिष्टज्ञानकल्पने च फलमुखगरवस्यादषत्वात् ; न च यस्य भ्रमस्थल ज्ञानप्रवृत्या: कार्यकारणभावग्रहः, त स्य तन्मते वंशेऽथ इनवत्तवद्यत्वाभावात् उक्त लाघव सवात्रकामात वाच्यम् , तन्मतऽप रजतत्व- वैशिष्टयविषयाया रजतस्मरणविषयवित्तेः सत्त्वात् तेनापि हि इदं रजतत्वेन जानामीति लोकसिद्ध वित्तिर्नापहर्तुं शक्या; किंतु इदं रजतमिति ज्ञानादगृहंतभेदज्ञानद्वयरूप तया उपपादनीयत्वात् त्वद्वांक्षेतभदाग्रहसतम् इष्टपुरोवर तिं ज्ञानं मम कारणत्वेन संप्रतिपन्नमिति, तदष्यसिद्धम् , मम ३४० पूवतरमीमांसा मते इष्टपुरोवतिभेदाग्रहादिकूटो मिथ्याज्ञानकारणम् , त्वन्मते पुरोवर्यंगृहीतासंसर्गेत्यादि ; केवलद्रव्यविषयस्य चाक्षुषज्ञान स्यनुदयात् तदीयशुक्लरूपस्य च तदनीमस्फुरणात् ; नापि आरोपितस्मरणम् नदीजलादिषु नीलं जलमिति नियमेन नै- ल्यवेशेष्टतयैव जायमन ज्ञाने नियतं संभवते ; न चयम नुभूयमानारोपः अतिधवलासु सिकतासु प्रवहति नदी जले नीलद्रव्यसंनिधानाभावात् ; न च अविनाभूतोपष्टम्भक कल्पनं युक्तम्; तस्यैव नदीजलस्य वियति विक्षिप्तस्य शौ- क्ल्यदर्शनात्; तस्मात् मदनुमानस्य नासिद्धिः अप्रयोजकत्वं वा, त्वदनुमानस्य तु प्रतिकूलतर्कपराहतिरिति सिद्धं शुक्तिर जतादिज्ञानमयथार्थमिति । इति अयथार्थज्ञानसमर्थनवादः ।। २३ ।। । | स्वप्नायथार्थत्ववादः । शुक्तिरजतज्ञानवत् स्वप्नज्ञानमपि अयथार्थमिति समर्थ- नाथं कथान्तरं प्रस्तूयते स्वाप्नं वह्निजलादिज्ञनं वह्नित्वादिति वह्नित्वादिप्रकार- कम् , दाहपिपासोपशमादिसमर्थविषयप्रवृत्तिजनकत्वे सति वह्निवादिप्रकारकत्वात् , तथाभूतजाप्रद्वोधवत्-~ इति । प्रथम कक्ष्या । अथ द्वितीया कक्ष्या- असिद्धोऽयं हेतुः, न च स्वाप्नेन वह्निजलादिना स्वप्ने दाहपेपसपशमादे दृश्यते इति वाक्यम् , तदंशेनस्यारोप रूपत्वात्--वप्ने स्वशरीरस्य दग्धत्वदशेनेsiये प्रबोधानन्तरं ९ = तस्य यथापूर्वमवस्थानात् , स्वापरम्भ सम्यगप तृप्तस्य पिपासाया एवानुदयात् , पिपासितस्यैव शयितस्य प्रबोध नानन्तर पिपासानुवृत्तेदशनचअगलतापवरकशयेतन प्रबोधकालेऽपि तवैवोत्तिष्ठता शरीरेण बहिर्देशदृश्यस्वानव- K A Iहस्पशस्वानजलपानादेः अत्यन्तासभावंतवंन तत्प्रयुक्तदा ३४२ पूर्वोत्तरमीमांसा हपिपासोपशमादिप्रत्ययस्य प्रमात्वायोगाच ; तस्मात् स्वाग्न वहथादिज्ञानम् अयथार्थम्, यथार्थवद्भयादिज्ञानसामप्र विना जायमानत्वात् , गुजपुजमरुमरीचिकादिषु जलवह्निज्ञान- वत इत । अथ तृतीया कस्या न मद्धतुरसेद्धःस्वप्न हे दाहप्रयुक्तदु:खाद्यनुभवन दा हादिसद्भावनिश्चयात् ; न च अग्रे सुप्तस्य शरीरदाहादिका- यदर्शनात् स्वप्रसमये तच्छरीरस्य बहिर्निर्गमनाभावाच दाहादिर्न संभवतीति शङ्कयम , सुप्तशरीरं विना शरीरान्त रेण जीवस्य । बहिर्वह्नयादिदर्शनदेशपर्यन्तनिर्गमनाङ्गीकारात् तस्मिन्देहे दग्धेपि पूर्वदेहस्य यथापूर्वमवस्थानोपपत्तेः, तद्दष्ट वच्छेदेनैव स्वप्नदृश: पिपासोदयतच्छान्त्योः संभवच्च ; एवं च त्वदीयहेतुरेवासिद्धः, न मद्धेतुः, बहिः शरीरान्तरेण जीवस्य निर्गमनाङ्गीकारेण तदीयचक्षुर्वह्नयादिसंनिकर्षरूपतप्रमाकर- णसद्भवदते ।। अथ चतुथी कक्ष्या- त्वद्धेतुरसिद्ध एव, शरीरान्तरे तेन बहिर्निर्गमने च प्रमाणाभावात् , वस्तुतो यत्र देशे वह्निजलादिकं नास्ति, वदनक्षत्रमाल । ३ ४३ तत्र स्वप्नदृक् वह्निजलादिकं पश्यति, तत्प्रयुक्तदाहपानादेः भ्रमविलुम्भितत्ववश्यंभावात्; अत एव न मद्धेतुरसिद्ध इते । अथ पञ्चमी शरीरान्तरं तेन नेिगमे च तावदस्त प्रमाणम्- “ प्र- णेन रक्षन्नवरं कुलायं बहिष्कुलायादवरश्चरिव । स ईयते अमृतो यत्र कामं हिरण्मयः पुरुष एकहंस:' इति श्रुति: ; यत्र देश स्वप्रदृक् वह्निजलादिकं पश्यति, तत्र तद परमे श्वरः तत्सृजति, “न तत्र रथा न रथयोगा न पन्थान भवन्ति अथ रथात्रयगान्पथः सृजत न तत्र वशन्त: पुष्करेण्यः स्रवन्त्या भवन्ति अथ वशान्तान् पुष्करिण्यः सृजते स iहे कत’ इति श्रुतः अतो नास्ति विषया- संभवदोषोऽपीति न मद्धेतुरसिद्धः त्वद्धेतुरेवासेद्ध इति ।। अथ षष्ठी कक्ष्या शरीरान्तरेण निर्गमस्तावत् अर्गलितेऽपवरके शयितस्य विरुद्धःनिर्गतस्य च वह्नयादिदेशपर्यन्तं गच्छत मध्ये व स्तुत यद्यद्यथा वर्तते तस्य तस्य तथा दर्शनाभावो विरुद्धः; वह्नयादिदेशे स्थित्वा दाहदिकमनुभवत: तत्काले एव केन ३४४ पूर्वोत्तरमीमांसा चित् प्रबोधितस्य अपवरके एव उत्थानं च विरुद्धम् ; प्रबो- धकालं गतस्य झ प्रत्यगमनाङ्गीकारे तावदूरं आह्वानमात्रेण टिति उत्थानं विरुद्धम् ; तथा काञ्च्यां रात्रौ शयितस्य स्वप्ने दिव दक्षिणादिशं प्रस्थय घटिकामात्रेण काशीप्राप्ति- दर्शनम् , काकर यां शयितस्य अप्रस्थायैव काशवृत्तन्तदः शेन च विरुद्धम् ; मुहूतमात्रवतनि स्वप्ने बहुकालं काश्या- दिसंचरदर्शनं च विरुद्धम ; तस्मात् सर्वविधविरोधपरिहा राथै बहिष्कुलायश्रुतिः बहिष्कुलायादिव चरित्वा इति भा ततया व्याख्येया ; अत एव “ यत्रैतत्स्वपया चरति’ इत्युप क्रम्य “ स्वे शरीरे यथाकामं परिवर्तते’ इति श्रुत्यन्तरम ; एवं च शरीरान्तरऽपि नास्ति प्रमाणम ; देशान्तरं गच्छ न्तमात्मानमनुभवन्नपि स्वप्नदृक् येन शरीरेण शयितः तेनैव शरीरवन्तमात्मानं मन्यते ; शरीरान्तरग्रहणे तदंशे भ्रमत्वं स्वप्नस्य त्वयापि स्वीकरणीयं स्यात्; एवं वह्नयादिरहिते देशे वह्नयादिसृष्टयङ्गीकारे प्रबोधनानन्तरं तद्देशं गत्वा पश्य २ तः तत्र भस्माद्यदशनं च विरुद्धम ; यत्र दश महाहदादेक tतष्ठते तत्र वांद्रे जलादेदशनं च विरुद्धम , यत्र गपुरप्रासा दादिकं तत्र कश्चित् स्वप्नदृक् वनं पश्यति, तदैव कश्चित् सेनां पश्यति, अन्यः समुद्रम् , परः शैलमिति बहूनां मूर्तानां युगवादनक्षत्रमल । ३४५ पत् एकस्रावस्थानं च विरुद्धम् ; तस्मात् उक्तसकलविध- विरोधपरिहारार्थं रथादिसृष्टिश्रुतिरपि भाक्ततया व्याख्येया ; अत एव तत्रैव ईं न तत्र रथा न रथयगा न पन्थान भव न्ति' इत्यादौ तदभावोऽपि श्रूयते ; तस्मात् न मद्धेतुरसिद्धः ; त्वद्धतुरेव[सद्ध इतेि ।। अथ सप्तम कक्ष्या स्वलशरीरमगलेतदप्यपवरकात् नेिगमनयोग्यं याजनश" तप्रख्य दशं णेन गन्तु क्षणेन तत आगन्तुं च शक्त स्वप्रथमावग्रहणयोग्यचक्षुरादियुक्त च कल्प्यते ; दशका- लावपयसश्च स्वप्रदृगकानुभाव्यादत्यगत्यद्युपधावशेषप्रयु क्तादकलावशेषकल्पनेन उपपद्यत ; अगत्वा दशान्तरदशनम् अल्पमागे गत्व दूरदशदशनं च अगमनदूरमगगमनय: अननुसंधानन उपपद्यते ; बहुकालातवाहनं च दवादेकला पधभ्या मनुष्यादिकालपाधीनमिव जाग्रत्कालोपाधिभ्यः स्वप्नकालोपाधीनां सूक्ष्मत्वतरतम्यकल्पनेन उपपद्यते ; मू ताना विरुद्धना च ममवशस्तु तध्वन्यनुभाव्यमृतद्रव्या न्तरवस्थितेि प्रतेघातकत्वाभावान्यानुभाव्यांवरुद्धत्वभावकः ल्पनेन उपपद्यत ; भस्माद्यदर्शन परमेश्वरः स्वप्रदृगकानुभा। व्यमर्थजातं सृष्ट्वा तदैव स्वप्नान्ते तत्सवे निरवशेषमुपसं ३ ४ ६ पूर्वोत्तरमीमांसा हरतीति कल्पनेन उपपद्यते ; अतो नात्र युक्तिविरोधः क श्चिदस्ति ; ‘स्वे शरीरे’ इति श्रुतिः शरीरान्तरस्यापि स्वश= रीरत्वादुपपद्यते ; तत्र शयितशरीराभिमानमात्रं भ्रमोऽस्तु; न हि वप्रसत्यत्ववादेनः स्वप्ने भ्रम एव नास्ति, स्वप्नेऽपि शुक्तिरजतादिभ्रमाङ्गीकारात् ; “न तत्र रथा:’ इत्यादिश्रुति: स्वप्नरथादिसृष्टेः प्राक् तत्र देश रथाद्यभावविषया ; अत एव “ अथ रथन्’ इत्यादों अथशब्दः; तस्मात् न मद्धे तुरसिद्धःत्वद्धेतुरेवसिद्ध इति ।। अथ अष्टम कक्ष्य तावल्लोकदृष्टविरुद्धं किमवलम्ब्य कल्प्यते ; बहिष्कुलाय- श्रुतिं रथादिसृष्टिञ्चतिं च इति चेत्, न, बहिष्कुलायश्रुतेः स्वे शरीरे’ इति श्रुत्यनुसारेण भाक्ततया व्याख्यात व्य त्वात् , शरीरान्तरं परिगृह्नाति चेत् , तस्यापि पूर्वशरीरवत् स्वीयत्वमनुभवसिद्धमिति तस्यावक्तव्यतया, तस्याः श्रुतेः विकृतशरीरान्तरपरिग्रहदर्शनेऽपि बहिः संचरदर्शनेऽपि श येत पूर्वशरीर एव परिवर्तते, न शरीरान्तरं परिगृह्णाति, नापि बहिः संचरतोiते तस्य सर्वस्य मेियत्वप्रदशननेव साफल्यस्य उपपादनीयत्वात ; रथादिसृष्टिश्रुतेः “न तत्र रथाः’ इत्युपक्रमानुराधन भाक्ततया व्याख्यातव्यत्वाच्च ; तत्र वादनक्षत्रमाल । ३४७ लडाख्याताभ्यां रथाद्यभावरथादसृष्टयः समनकालत्वप्र तपादनेन रथदामेथ्यात्ववश्यंभावात् ; “ अथ ’ इत्यव्य यं तु अथापि इत्येतदर्थत्वेनापि उपपन्नम्; किं च सृष्टिश रीरान्तरश्रयोः स्वार्थपरत्वे प्रकरणप्रतिपाद्यप्रधानर्थविरो- धsiषे स्यात् ; तद्धि प्रकरणममनः स्वयंज्योतिष्घं प्रतिपाद- यितुं प्रवृत्तम्; तत्र जाग्रदवस्थायाम् आदित्यादिज्योतिर्यति करात् तदुर्विवेचमिति तद्विवेचनार्थं स्वप्नावस्था अवतारिता ; तत्र यदि सृष्टिः प्रतिपाद्यते, तदा तस्यामपि तद्वर्विवेच स्यात् आदित्यादिसद्भावत् ; अतः प्रधानप्रतिपाद्यविरोधः ९ ५ --स्वगथज्यतेष्टमप्रकरण तदङ्गवध्यथवादरूपस्य ‘का ७ - - हेि तद्वेद यद्यमुiष्मलकऽवेत व न वते’ इति वाक्यस्येव स्वप्नसृष्टशरीरान्तरपरिग्रहवचनस्य न स्वार्थे तात्पर्यम् , किंतु तन्मथ्यात्वप्रदर्शन एव उक्तरीत्य तात्पर्यमत योजयेतु युक्तम् ; किं च स्वप्र महासेनाय गजतुरगवृषभाष्ट्रपदातेः रूपाः पारेपरार्ध चेतना दृश्यन्ते ; कस्यचित् स्वप्नं निर्वोढं कियन्तश्चेतना कुतः समानीय परमेश्वरेणापि मेलनीया ; न हि स्वननिर्वाहार्थमेव तन कचिकेचन चेतनाः पृथनिवे- शिता: सन्ति ; चेतनशे चेत् स्वप्नानमयथार्थता अचेतः नांशेऽपि तथास्तु, किमर्धजरतीयेन ; अत एव लोकानाम् ३४८ पूर्वोत्तरमीमांसा आरुक्षमिव शैलाग्रम् अद्राक्षमिव काननम् इत्यादिरूपेण स्वानमिथ्यात्वानुवादः; ‘उतव स्त्रीभिः सह मोदमानः जक्ष- दुतेवापि भयानि पश्यन्’ इति श्रुतावपि लोकप्रसिद्धिसिद्ध- तन्मिथ्यात्वानुवादःतस्मात् त्वद्धेतुरसिद्धः न मद्धेतुरिति सिद्धम् बहिःसंचरवह्निजलतदर्थक्रियादिदर्शनं सर्वमयथा- र्थम् ।। इति स्वमायथार्थत्ववादः ॥ । २४ ॥ । • • • • शुक्तिरजताद्युत्पत्तिसमर्थनवादः॥ अथ शुक्तिरजतादिकं स्वानवह्निजलादिकं च नासंनिहित मयथार्थज्ञानविषयः; किं तु तत्रत्यमेवेति निर्णयार्थं कथान्तरं प्रस्तूयत एतच्छुक्तीदंतया गृह्यमाणं रजतम् एतद्देशवर्ति, एतदिदं- तया गृह्यमाणत्वात्- एतच्छुक्तिवत्; यस्याः शुक्तरधस्तात् रजत नास्ति स शुक्तिः एतच्छब्देन विवक्षिता; अत नारित सिद्धसाधनाशङ्का ~ इति प्रथम कक्ष्या । अथ तृतीय बाधितविषयं त्वदनुमानम् , न हि तत्र प्राक्सद्ध रजत मरेत, न वा अभिनवरजतोत्पत्तौ अन्यत्र क्लप्त रजतकार- णमस्ति ; अभिनवरजतोत्पत्तौ च पश्चादपि तदुपलब्धिप्रसङ्गः ननु शुक्तौ रजतवयवानुप्रवेशोऽस्ति, तत्सदृशत्वत् , भूयोऽव यवसामान्यं सादृश्यमित्यङ्गीकारात्; मीमांसकैरपि प्रतिनि- धिपेटिकायाम् अवश्यकर्तव्येषु त्रीहिद्रव्यकेषु कर्मसु त्रीह्य लाभे तरसदृशा नीवाराः प्राह्याः, तेषु त्रीहित्वजात्यभावेऽपि ३५० पूर्वोत्तरमीमांसा तदवच्छेद्यानां त्रीह्यवयवानां सत्त्वेन किंचित् त्रीहिशास्त्रानु ग्रहलाभात्~ इति उक्तवात् ; न च शुक्तौ रजतावयवसत्त्वे दषभवदशायमपि तदुपलब्धिप्रसङ्गः, शुक्तौ शुक्त्यवयव भूयस इत तदा तष ग्रहणन प्रतिबन्धात् रजताग्रहणम्, दषशाय तषमग्रहणेन प्रतिबन्धाभावात् रजतग्रहणमेि त्युपपत्त ; अतः शुक्त्यनुप्रविष्टरजतावयवविषयत्वेन साध्यप येवसानसभवत् न बाध इति चेत् ; मैवम् , एवं शुक्तिरजत भ्रमनिर्वाहेऽपि नीवरादिषु त्रीह्यादि भ्रमानिवहत् ; न हि यथा रजतावयवा रजतन तथ व्रह्यवयवा त्रीहयः , रज- तावयवषु रजतत्वस्येव त्रीह्यवयवेषु त्रीहित्वाभावात्; अत:

• A

के तादृशस्थलपक्षीकरणं बाधा नापत ; उपलक्षण हैं स्थालपु लाकन्यायेन रजतभ्रमस्थळपक्षीकरणम् ; एव नल जलम इत्यादिश्रमस्थलपक्षीकरणेऽपि बाधो द्रष्टव्यः ; वस्तुतस्तु उपन्यस्तनुमनपक्षsiषे बाधस्तदवस्थः, शुक्तौ रजतावयवा- नामभावात् ; शुक्त्यवयवन शल्य चाकचक्यं च अस्ति, एतावतैव हि तयोः सादृश्यम् , शुक्तौ रजतावयवनमपि • A सत्त्व, तस्याम् अत्यन्ताग्निसंयोगेन शुक्त्यवयवेषु भरमभवत्सु, रजतावयवेषु द्रवत्वत्पत्तप्रसङ्गात् ; तस्मात् एतच्छुक्तदं- तया गृह्यमाणं रजतम् , एतच्छुक्तदेशवत न भवति, रज तत्वात् , देशान्तरद्वीपान्तरगतरजतवत् इति ॥ वदनक्षत्रमाल । ३५१ अथ तृतीया कया न बाधितविषयं मदनुमनम् , भ्रमदशायाम् अभिनव रजतत्पत्तः तस्य बाधकाल लयस्य च अङ्गीकारात्; कार णाभावदोषस्तु असंनिहितरजतस्फुरणपक्षेऽपि तुल्यःअसं नेक्रुष्टस्य भानायगात् ; न च भ्रम शुक्तिविशेष्यं रजतं विशषणमंते न रजतसनेकषोपेक्षा, विशेषणज्ञानविशेष्य- संनिकर्षतदुभयासंसर्गाग्रहमात्रात् विशिष्टप्रत्यक्षोत्पत्तिसंभ वदिति वाच्यम् , तथा सति संनिकृष्टपर्वतपक्षकबह्यनु मितिस्थले प्रत्यक्षोदयप्रसङ्गात् ; अनुमित्सविरहदशायां स- ९ - मान विषयं प्रत्यक्षसमप्रया बलवत्त्वात् ; यदे प्रमरूपं ज्ञाने क्ळ्प्तस्य करणस्यभावेऽपि दोषवशात् भ्रमरूपं ज्ञानं जायते इत्युच्येत, तदा सत्यरजते क्युप्तस्य कारणस्याभावेऽपि भ्रम- ग्राह्यमसत्यं रजतं दषवशाज्जायते इत्यव वक्तु युक्तम् , अनु भवानुरोधात् ; इदतया पुरोदेशवर्ति हि रजतमनुभूयते ; न च दोषवशादसंनिकृष्टमनस्येव रजतावयवनपेक्षस्य रज- तस्यापत्तिः स्वकर्तुं न युक्ता, निरुपादानद्रव्यात्पत्यय गा दिति वाच्यम् , दोषसहितात् मूलकारणादेव भ्रमयितुरी- श्वरस्य इच्छया तदुत्पत्त्युपपत्तः ; तस्मात् मदनुमन न बाधितविषयम् , त्वदनुमानमेव बाधितविषयमिति । ३५२ पूर्वोत्तरमीमांसा- अथ चतुथा-- त्वदनुमन बाधितविषयमेव, रजतसामान्य लुप्तस्य कारणस्याभावं रजतपत्त्ययगात् ; मन्मते तु असंनिहि K A तंप ज्ञानरूपः सनेिकषऽस्तंते न ज्ञानसमान्यं क्ळ्प्तस्य कारणस्याभावः ; एव च रजतस्य पुरोदेशवर्तित्वासंभवेना संनिहितस्यैव तस्य भानेऽवश्यं वक्तव्ये शुक्तीदमंशताद् म्येन स्फुरणात् इदं रजतमिति यवहार: इत्युपपादनी यम् ; अतोऽनुभवविरोधपरिहारात् मदनुमानं न बाधित- विषयम् इतेि । अथ पञ्चमं कक्ष्या- रजते ज्ञानं संनिकर्षश्चेत् वह्वपि संनिकर्षः स्यादिति तत्प्रत्यक्षादयः दुवर: ; अतः कलमकारणाभावेऽपि प्रमो- त्पत्तौ दोष एव शरणीकरणीयः इति तद्विषयोपयुपपाद नमेव युक्तम् , अनुभवस्वरस्यनुराधात् , सवेथा तदभव हि कथंचित् तदुपपादनं कार्यंम् ; तस्मात् मदनुमानं न बाधितविषयम् , किं तु त्वदनुमानमेवेति । अथ षष्ठी कक्ष्या-- त्वत्पक्ष एव क्ळ्प्तकारणभावदोषःन तु मत्पक्ष, श वादनक्षत्रमाला । ३ ५३ नलनकषसत्त्वात् ; न च तथा सते वह्नयनुमतेस्थले प्रत्य क्षदयप्रसङ्गः , अलौकिकप्रत्यक्षसामग्रयपेक्षया समानेऽपि विषये अनुमितिसामञ्या बलवत्वाभ्युपगमत् ; अतः प्रागुक्क रीत्या त्वदनुमानमेव बाधितविषयमिति । । अथ सप्तमं -- तथा सति संशयोत्तरभ्रमरूपप्रत्यक्षस्थले अनुमितिप्रसङ्गः अतो गत्यन्तराभावात् दोष एव उपपादनय - इतेि मदु क्तरीत्या मदनुमानं न बाधितविषयम् ; किं तु त्वदनुमान मेवेते । अथाष्टमी- प्रमारूपालौकिकप्रत्यक्षसामग्रयपेक्षयैव अनुमितिसामग्री बलवती ; संशयोत्तरप्रत्यक्षस्थले श्रमरूपालौकिकप्रत्यक्षसामग्री तु अनुमितिसामश्यपेक्षया बलवतीति नोक्तदोष इति ।। अथ नवमं -- तथा सति भ्रमरूपधूमपरामर्शस्थले वह्नथभाववति भ्रम रूपवह्निप्रत्यक्षप्रसङ्गः, अतस्तत्र ज्ञानस्य संनिकर्षत्वायोगात् दोष एव शरणीकरणीय इति तदवस्थो मदुक्तदोषः इति ॥ अथ दशमं

• V. 23 ३५४

पूवत्तरमीमांस ज्ञान न सनकषेः इति तावद्युक्तम् , सुगंभ चन्दनम् इत्यादिप्रत्यक्षस्थले तस्य संनिकर्षत्वलनेः, तथैवात्रापि ज्ञा नस्य संनिकर्षत्वसंभवत् ; न च तथा सते संशयोत्तरभ्रम स्थल इव भ्रमरूपवद्यनुमितिस्थलेऽपि प्रत्यक्षोदयप्रसङ्गः तत्र प्रत्यक्षभ्रमप्रयोजकदोषविशेषाभावात्; तदभवश्च तत्र । वहिं पश्यामीति अनुव्यवसायाभावात् वह्निमनुमिनोमि इत्येवनुव्यवसायदशेनाच कल्प्यत ; आरप सुखांत नमेत नुसरणम् , न तु निमित्तमस्तीत्यारोपः इति हि न्यायविदः ; एवं च दोषसहकृतालुकेकप्रत्यक्षसमग्रयपक्षया समन विषयेऽपि अनुमितिसामग्री बलवतीति फलबळान् कल्प्यते ; तस्मादिह ज्ञानस्य संनिकर्षत्वाभ्युपगतौ न कश्चिदोष इति त्वदनुमानमेव बाधितविषयम् , न तु मदनुमानम् ~ इति ।। अथैकादशी कक्ष्या- क्वचिदपि ज्ञानं न संनिकर्षः इति न प्रत्याख्यायते, किंतु वह्नयनुमितिस्थळ इव रजतभ्रमस्थलेऽपि ज्ञानं सन ९ कष भवेतू नाहेति इत्यतावदुच्यते ; यत्र चन्दनखण्ड पूर्वी सौरभमवगतम् , तत्रैव हि स्मृत्युपनीतसौरभविषयं सुरभि चन्दनमिति प्रत्यक्षम्; न हि कचिश्चन्दनखण्डे सौरभमनु ९ भूतवतः चन्दनखण्डान्तरदशेनऽपे सुगंभ चन्दनखण्डमते वदनक्षत्रमाला । ३५५ • प्रत्यक्षमस्ति ; न च शुक्तिरजतस्य पूर्वमनुभवोऽस्ति ; अतो न तत्र तज्ज्ञानं संनिकर्षः इति युज्यत ; यदि यदवच्छेदेन यत्पूर्व- मवगतम् , तद्वत्त्वेन, ज्ञाते तज्ज्ञानं संनिकर्षः चन्दनवावच्छे. दन प्राक् सरभं गृहीतवतः तद्वत्वेन ज्ञाते चन्दनखण्डान्त रेsपेि सुरभे चन्दनमेते प्रत्यक्षम इष्टमेत्युच्यत, तदाप प्रकृते ज्ञानस्य संनकषेवं न युज्यते ; रजततादात्म्यावच्छे दकत्वेन गृहीतस्य कस्यचित् शुक्तावदर्शनात् ; तस्मात् प्रागु- क्तरीत्या त्वदनुमानमेव बाधितविषयमिति । । अथ द्वादश-- = A रजततादात्म्यवच्छेदकत्वन रजतं गृहीतं चाकचक्यं शुक्ल रजतश्रमात्पूर्वं गृह्यते, सादृश्यज्ञानस्य तद्धेतुत्वखप्रतपत्तः , अतऽत्र ज्ञानस्य सनकषेव युज्यत ; अत देशान्तरस्थरजत भने क्ळ्प्तकारणसद्भावात् रजतान्तरोत्पत्तौ तदभावाच अ- संनिहितभानमेवाङ्गीकृत्य तत्र शुक्तीदमंशतादभ्यस्फुरणात् इदं रजतमिति व्यवहारः इत्युपपादनीयम् , अन्यथा चैत्रा दिव्यक्तिविशेषभ्रमस्थले तदेवेदं रजतमिति व्यक्तिविशेषप्रय भिज्ञाश्रमस्थले च का गतिः ; न हि रजतस्रामान्यर्थिप्र वृत्तिः प्रातिभासिकरजतज्ञानादिव प्रसिद्धचैत्रोदेश्यकप्रवृत्तिः प्रातिभासिकचैत्रज्ञानात् नष्टान्विष्यमाणस्वकीयरजतोद्देश्यक ३५६ पूर्वोत्तरमीमांसा प्रवृत्तं प्रातिभासिकरजतज्ञानाद् उपपद्यते ; तस्मात् त्वद नुमानमेव बाधतविषयम् इति । अथ त्रयोदशी– शुक्तावतिप्रसक्त चकचक्यसामन्य न रजततादात्स्यव च्छेदकम् ; शुक्तिचाकचक्ये रजतवृत्तिश्चाकचक्यविशेषतादा- त्यश्रमेण अवच्छेदकत्वज्ञानपपादनं रजतचकचक्यवेश षस्यापे देशान्तरगतस्य भानानुपपत्तस्तुल्य; तथा नलं ज A लमतं भ्रमस्थल प्राक् जलस्य नलेमावच्छेदकवत्त्वन ज्ञानं नास्ति, रूपं विना केवलजलाप्रतीते: ; नीलिमावच्छेदकत्वेन शङ्कनीयस्य कस्यचिदभवाच्च ; प्रागदृष्टोरगस्य ऐन्द्रजालि- कप्रदशेतरगभ्रमं मण्डूकवसजनदषजन्यवशोरगभ्रमं च उरगतादत्म्यावच्छेदकवत्वेन अधिष्ठानस्य ज्ञानं नास्ति , तदवच्छेदकस्य प्रागविज्ञातत्वात् ; एव संनिकर्षस्येव नेराल कदेशान्तरस्थितवस्तुभ्रमे विषयालोकसंयोगस्याभावादपि । न देशान्तरस्थस्य भ्रमविषयत्वमुपपद्यते ; अपि च प्रतार- कवाक्यात्-- शशस्य शृङ्गमस्ति, तदेवंलक्षणमरण्ये पति तमन्विष्य लब्धु शक्यम् ; तन च इद प्रयोजनं भवते— इत्येवंरूपात् अवाप्तमहस्य तथैवारण्यं गत्वा तदन्वेषमाण स्य यथोक्कचिह्नयुक्तकाष्ठ४ङ्गान्तरादिदर्शने शशष्टङ्गमिदम् वदनक्षत्रमाला । ३५७ २ इत्यनुभवोऽस्ति ; अस्ति च स्वप्ने मनुष्यपशुपक्षिवृक्षाद्यनेक- रूपस्य एकस्यैवावयविनोऽनुभवः; न च तत्र असंनिहितं । शशभृङ्गदेकं भ्रमविषय इति वक्तुं शक्यमिति अगत्या दोषात् प्रातिभासिकस्यैव तस्योत्पत्तिरङ्गीकरणीया; एवं तत्र दोषस्य प्रातिभासिकाविषयोत्पत्तिकारणत्वक्प्तौ तेनैव रजत भ्रमेऽपि विषयांत्पत्तेरङ्गकरणं युक्तम् ; एवं च भ्रमवेषयाणाम् इदंतया अनुभवः स्वारस्यं प्रापितो भवति ; चैत्रादिव्यक्ति विशेषभ्रमेण अप्रसिद्धचैत्राद्युद्देश्यकप्रवृत्तिस्तु तन्निष्ठचैत्र- त्वादेः प्रतिभासेकांवेषयेऽपे फुरणात् उपपद्यत ; अस्त iहे चैत्रशरीरे चैत्रत्वं तदाकृतिविशेषव्यङ्गथम् ; तत्प्राति भासिकचैत्रशरीरेऽपि व्यञ्जकसत्वेन अभिव्यक्तं स्फु रति प्रसिद्धचैत्रोद्देश्यकप्रवृत्तौ

तत्स्फुरणमत्र तन्त्रम् ;

इष्टतावच्छेदकज्ञानादेव प्रवृत्त्युपपत्ते: ; रजतव्यक्तिविशे- R घवषयप्रत्याभज्ञाश्रमंण तदर्थप्रवृत्तिरप प्रातिभासेि करजत स्यैव शुक्तौ विशेषवैशिष्टयेन स्फुरणादुपपद्यत ; सत्यरजतान्तः रविषये तदिदं रजतम् इति प्रत्यभिज्ञाश्रमे हि पुरोवर्तिन्येव रजते तत्तावैशिष्टयस्फुरणमङ्गीकर्तव्यम् ; तत् प्रातिभासिकरं- जतेsपि अस्तु; सा तत्त तवासंनिहित, मम रजतेन सह तद्भिशेषणभावेन उत्पनेति विशेषःपुरोदेशे प्रयप्ररज

तत् २५८

पूर्वोत्तरमीमांसा तोत्पत्तौ कारणसत्त्वात् असंनिहितरजतभाने कारणाभावाच्च मदनुमानं न बाधितविषयम् , त्वदनुमानमेव बाधतवे षयमिति सिद्धं शुक्तिरजतादिकमिदं पुरोदेशवर्ति प्रसिद्धरज- तादिभिन्नमिति ; एतेन स्वप्नचित्तभ्रममनोराज्यविषया अपि व्याख्याताः ।। इति शुक्तिरजताद्युत्पत्तिसमर्थनवादः ।। २५ ॥ प्रपञ्चसत्तानेराकरणवादः । यथा शुक्तिरजतादिकम् अग्रे नेदं रजतमित्यादिप्रकारेण बाध्यमपि भ्रमकाले शुक्ती दंतया इदमितिवत् शुक्तिसत्तया सदिति प्रतीयते, एवं जगदपि ब्रह्मसत्तया सदिति प्रतीयते, न स्वधर्मरूपया सत्तयेति निर्णयार्थं कथान्तरं प्रस्तूयते -- सन् घटः इति प्रतात भासमानसत्ता । घटधर्म: , सन् घटः इति प्रतीतिप्रकारत्वात् , घटत्ववत्~ इति पूर्वपक्षिणः प्रथमा कक्ष्या । अथ द्वितीया-- अप्रयोजकमिदम् = शुक्तिरजतस्य अधिष्ठानसत्तयेव । प्रपञ्चस्य सवपादानभूतया ब्रह्मासत्तया सप्रतीतोवषयत्व पपत्तः; तस्मात् सन् घट इत्यत्र भासमानसत्ता घटधम न भवति, सन्मात्रवृत्तित्वात्, आनन्यवत् इति । अथ तृतीया- नाप्रयोजकं मदनुमानम् , घटः सन्निति घटवतौल्येन घटविशेषणतया घटधर्मत्वेन भासमानायाः सत्तायाः बाध काभावेन तथात्वस्येव स्वीकरणीयत्वात् त्वदनुमानमेवप्रय ३६० पूर्वोत्तरमीमांसा- जकम्, सत्तायाः सन्मात्रवृत्तित्वेऽपि घटादिवृत्तित्वोपपत्तेः तेषामपि सत्त्वे बाधकाभावात् इति । अथ चतुथा. घटधर्मः सत्ता स्वरूपसत्त व स्यात् , जVतेसत्त वा ; नाद्यःस्वरूपस्य तद्धर्मत्वानुपपत्तेः; नापि द्वितीयःसामान्या- दिषु सत्ताजातिरहितेषु ताद्धम्र्येण सव्यबहानिर्वाह ; घ. टादिषु ताद्धर्येण सामान्यादिषु तदेकार्थसमवायादिसंबन्धा- न्तरेण इत्यभ्युपगमे अननुगमात्; तस्मात सवनुगतय ब्रह्मसत्तयैव प्रपद्यनुगतसव्यवहारो निवढव्यः, स्वरूपस- ताया इव ब्रह्मसत्तयां प्रपद्यनुगतसखीवहरनेवाहकत्व बाधकाभावात्; एवं ब्रह्मसत्तयैव सवत्र सद्यवहरनिर्वाहे तरय प्रपद्यधर्मत्वप्रसाधनम अप्रयोजकमेव ; मदनुमानं नाप्रयजकम , घटधर्मसत्तभ्युपगमेऽपि तया सद्यवहारा ९ = नेिवोहण घटः सन्नते प्रतीतो भासमान सत्ता ब्रह्मसत्तेव इत्यभ्युपगन्तव्यत्वात् इति ।। अथ पञ्चमी कक्ष्या घट:सन्नते व्यवहारवेषयसत्तया ब्रह्मसत्तरूपत्वं ब धक नास्ति इत्येतदसिद्धम् , सर्वोपादानत्रहाशक्तिरूपा । सा द्रव्यमते त्वयाङ्ककृतत्वेन नीरूपद्रव्यय चक्षुषत्वाय वदनक्षत्रमल । ३६१ गात् ; अत: संबन्धाननुगमेऽपि जातिसत्तयैव प्रपञ्चे सव्य वहारो निर्वोढव्यः, तवापि ब्रह्मणि सद्यवहारः ताद्धम्र्येण जगांते उपदन|नुवेधन सत्तया भेदेनेति संबन्धाननुगमस्य अङ्गीकर्तव्यत्वात् ; तस्मात् मदनुमानं नाप्रयोजकम् ; किंतु • | त्वदनुमनमवति । अथ षष्ठ नीरूपापि ब्रह्मसत्त प्रपञ्चसत्तावत् चक्षुषी भवतुमहे- iत ; नरूपद्रव्यं न चक्षुषमेत्यतन् अभयाजकम् , घटः स्फुर तोति स्फुरणरूपयास्तस्या: चक्षुषत्वदृष्टी ; न च सत्ताया नीरूपवमपि, उपादानोपादेययो: अभज्ञतया घटरूपणपे तस्या रूपवत्वत् ; अत एव जातसत्तयेव ब्रह्म सत्तया स-. द्यवहारनिवहे संबन्धाननुगमऽप नास्ति, ब्रह्मणा धर्मणा उपदयन प्रपञ्चन चाभिन्नाय ब्रह्मसत्तयः सवेत्राभेद- संबन्ध एव सद्यवहरनिवहक इत्युपपत्तेः तस्मात् त्वदनु- मानमेव अप्रयोजकम्; मदनुमानं नाप्रयोजकमिति । अथ सप्तमं कक्ष्या-- नीरूपद्रव्यं न चक्षुषम् ( इत्येतन्नाप्रयोजकम् , द्रव्यचक्षु- षतायां महत्त्वसमानाधिकरणोद्भतरूपस्य प्रयोजकत्वेन क्लप्त- त्वत् ; घटः स्फुरतीत्येतत् घटवृत्यनुभवविषयार्थकम् , न तु ३६२ पूर्वोत्तरमीमांसा- ब्रह्मशक्तिरूपस्फुरणवत्वार्थकम् ; घटादिरूपेण ब्रह्मासत्ता रूपिणीत्येतदपि अयुक्तम्, तथा च सति इन्द्रियेष्वपि सत्ता यश्चाक्षुषत्वप्रसङ्गात् ; अभेदसंबन्धानुगमक्तीपे अयुक्ता, तेन हि सुवर्ण कुण्डलमितिवत् घटः सत्ता इत्येव अनुभवः स्यात् , मम तु सत्तायामपि सत्तैकार्थसमवायोऽस्ति ; अत एव अभेदेऽपि सामानाधिकरण्यरूपा व्याप्तिरभ्युपयतं ; त स्मात् घटदसत्तयैव तषु सव्यवहरनेिवाहः कायेःन ब्रह्म सत्तयेति-यथा घटगन्धेनैव घटो गन्धवानित्यादिव्यवहार निर्वाहः कार्यः, न तु ‘सवकम सर्वकामः सवगन्धः सवे रसः' इति श्रुतिप्रतिपन्नब्रह्मगन्धेनेति नाप्रयोजकं मदनु मनम् , त्वदनुमानमवाप्रयाजकमते ।। अथाष्टमं द्रव्यचक्षुषतायामुतरूप न प्रयाजकम् ; इह पक्ष इह न-इत्यादिप्रत्यक्षे इहप्रत्ययवेद्यदेशत्वेन नीरूपयपि आकाशय चक्षुषत्वात्; नन्वस्तु आलक: इहप्रत्ययवद्यदेशः , आका शस्य तथात्वाङ्गीकारेऽपि तस्य पक्ष्याधरस्वनाधारत्वव्यव- स्थार्थम् आलोक उपासनीयःनिरवयवस्य आकाशस्य स्वा. वयवभेदेनावच्छेदसंभवेन आलोकावयवभेदैरेवावच्छेदभेद- स्य वक्तव्यस्त्वात्; न च । तत्तदधःक्षतेभागभदऽवच्छेदकः वादनक्षत्रमाला । ३ ६३ स्यादिति वाच्यम् , ऊध्वधरदेशयोः इह पक्षी इह नेति प्रतीतावाधारत्वव्यवस्थायां तद्वेदाभावात्; निबिडमूर्तद्रव्या- भावो वा इहप्रत्ययवेद्यो देशोऽस्तु ; आकाशाङ्गीकारे ऽपि हि तदभावोऽपेक्षितः, अन्यथा कुड्याद्यावरणेऽपि अप्रतिघात पक्षसंचरापत्तेः; न च यत्र कुड्याद्यावरणम् , तत्र आ काशो नास्तीति शक्यं वक्तुम् , तस्य असर्वगतत्वप्रसङ्गात् ; आवरणापायेऽपि आकाशभावप्रसङ्गाच्च ; न हि आकाशस्तत्र पूर्वमसन् आवरणाभावे समुत्पद्यते इति चेत् , उच्यते. अस्यालोकातिरिक्तः प्रागादिदेशरूप आकाशः, प्राग्भागे । चन्द्रलकः समुन्मषत प्रत्यग्भागे तमोऽनुवर्तते इत्यादि- प्रतीतेषु आलकादेरपे आधारत्वेन प्रागादेदेशरूपस्याका शस्य प्रतिभासत्; आकाशस्येव सूर्यगस्याद्यवच्छेदभेदेन प्रा- गादिदेशत्वाङ्गीकारात् ; एतन आकाशे प्रदेशभेदर्थम् आलो कावयवापेक्षणमावश्यकमित्यपि शङ्का निरस्ताक्लसैः प्राग- , द्युपाधिभिः तदवच्छेदोपपत्तेः निबिडमूर्तद्रव्याभावरूपोऽव- काश इदप्रत्ययवद्यः इत्यपि न युक्तम्, इह प्राग्भागेऽवका शोऽस्ति, न प्रत्यग्भग भुजनानाबड-इत्यादिव्यवहारदर्शनेन प्रागादिदेशस्य ततोऽपि व्यतिरेकावसायात् ; इदानीं घटः अयं घटः इत्यादिप्रतीतिषु नियमेन स्फुरत: कालस्य ।

• + K + ३६४

पूर्वोत्तरमीमांसा चक्षुषत्वादप न रूपं द्रव्यचक्षुषत्वं प्रयोजकम् ; संप्रतप तं च ब्रह्मशक्तेः स्फुरणरूपेण चाक्षुषत्वम् ; घटः स्फुरति इत्या दिप्रत्ययो हि सविता स्फुरति भाति प्रकाशत इत्यादिप्रत्य यवत् स्फुरणवैशिष्टपविषयः; तच्च स्फुरण चैतन्यरूपा ब्रह्म शक्तिः इत्यव युक्तम् ; अत एव श्रुति: - “ तस्य भासा सवमदं वेभात’ इति ; ब्रह्मसत्तय घटादंरूपण रूपव वाभ्युपगमेऽपि नातिप्रसङ्गः, घटाद्यवच्छेदेन हि तस्या रूपवत्त्वम् ; अभेदेऽपि सन् घट इत्यादिविशेषणविशेष्यभा- व उपपद्यते इदानीमभिजिन्मुहूर्तः इत्यादावभेदेऽपि तथा- त्वदशनात् ; अथव प्रपद्ये ब्रह्मसत्तानुवेधो नम सव पादानभूतसत्ताधिष्ठानभूतब्रह्मतादात्म्यानुभवः; अतः सन् K A घटः इत्यादिप्रत्ययः सदयंश सत्तविशेष्ठब्रह्मविषयकः इति न काचिदनुपपत्तः अत एव भाष्यम् --- * सचंद्रपण शिवन यदि न व्याप्तं जगत् , तद सत्तस्फूiतया विनाकृतं कथमस्त स्फुरति इति च दृश्येत ; अतो मृदा घटादिकमव कारणन शिवन कायमेद व्याप्तम्’ इति ; अनन भाष्यण वस्तुतः प्रपञ्चः सन्न भवति किंतु बाध्यः इति दर्शितम् ; इत्थमेव iहे भाष्यकारस्य उपासनामार्गनिरूपणतात्पर्येण । तत्र विनेयानां रुच्युत्पदनाथे सर्वत्र शुद्धहृत प्रच्छादितवतोऽपि वादनक्षत्रमाला । ३६५ अनियमाधिकरणादिषु निर्विशेषब्रह्मविद्यायामर्चिरादिमार्गे प्रतिषिद्धवतः परमसिद्धान्तः ; न च ब्रह्मशक्तिः सत्तेति परि भाष कृता, तस्याः प्रपद्यधर्मत्वनेषधमत्रेण प्रपञ्चस्य ब ध्यत्वं कथ सिध्येत् इति शङ्कनीयम् , नित्यत्वप्रामाण्यादेरनि K A K त्यत्वप्रमण्यदावंरधत्ववत् ब्रह्मसत्ताया बध्यत्ववरधत्व मेिष्यत इतेि नित्यत्वव्यतिरकणानित्यत्ववत् तव्द्यतरंकण बा ध्यत्वसिद्धेरप्रत्यूहत्वात्; न चैवं सति गन्धरसादिकमपि घटा- दिषु प्राकृतं न सिध्येत् इति शङ्कनीयम् ; ब्रह्मणि हि हे निदॉषे सुरभिरेव गन्धः हृद्य एव रसः ; स च तस्य दिव्यनित्यविग्रहे; अत एव पयर्कवेद्यायाम् अचरदमार्गेण ब्रह्मलोकं गतस्य दिव्यविग्रहसंनिकर्ष प्राप्तस्यैव ब्रह्मगन्धरससक्रन्तिभाजनता भूयत--‘ त ब्रह्मगन्धः प्रविशतं त ब्रह्मरस: श्रीवशात’ इते ; तस्मात् प्रागुक्तरीत्या त्वदनुमानमप्रयोजकम् , मदनुमनं ना प्रयोजकमिति ब्रह्मसत्तयैव प्रपञ्चसन्निति प्रतीयते न स्वसत्त येति सिद्धम्; एवं च शुक्तिरजतस्वाप्रपदथेजातवत् वियदादि प्रपञ्चस्यापि बाध्यत्वसिद्धिः अखण्डाद्वितीयब्रह्मभावपरममु- क्त्युपयोगिनी अव्याहता ;‘ न विलक्षणत्वात्’ इत्यधिकरणन्या- येन सत्यमिथ्यावस्तुनोरपि उपादानोपादेयभावोपपत्ते: इति । । इति प्रपञ्श्वसत्तानिराकरणवादः ॥ २६ ॥ ब्रह्मानन्दवैषयिकानन्दाभेद समर्थनवादः ॥ यथा प्रपञ्चे भासमाना सत्ता चेदानन्दरूपा ब्रह्मशक्तः एव संसारिषु भासमानो वैषयिकानन्देऽपि सैवेति प्रसा- धनय कथान्तर प्रस्तूयत - सांसारिकानन्दो ब्रह्मानन्दात् न भिद्यते, आनन्दत्वत् , स एको ब्रह्मण आनन्दः’ इति श्रुतानन्दवत् ; अभेदेऽपि अवच्छेदकभेदेन पक्षदृष्टान्तभावः इत प्रथम कक्ष्य । अथ iढ़तेया बाधितमिदमनुमानम् , मानुषादिप्राजापत्यान्तात् सांसा- रिकमहानन्दात् उत्कृष्टो हि निरतिशयो ब्रह्मानन्दः श्रयते ; तेन कथमत्यन्तापकृष्टस्य क्रिमिकीटाद्यानन्दस्यापि अभेदो यु- ज्यते ; तस्मात् सांसारिकानन्दः ब्रह्मानन्दात् भिद्यते, अप कृष्टत्वात् , तारध्वन्यपकृष्टमन्द्रध्वनिवत् इति । अथ तृतीया - न बाधत मदनुमानम् , एकत्राप आंभव्यक्कतारतम्यन वदनक्षत्रमाला । ३६७ उत्कर्षापकर्षप्रतिभासोपपत्तेः ; त्वदनुमानमेव श्रुतिबाधितम् , एतस्यैवानन्दस्यान्यानि भूतानि मात्रामुपजीवन्ति' इति हि सांसारिकानन्दजातस्य ब्रह्मानन्दलेशत्वं श्रुतम् , तथा आनन्दवल्याम् “ सोऽश्नुते सवोन् कामान्सह ब्रह्मणा वेप श्चिता’ इति ब्रह्मविदः सकलवैषयिकानन्दवदितं फलमुक्त्वा निधृतसकलसंसारस्य कथं सुखावाप्तिः फलमुच्यत इति शङ्कानिराकरणार्थम् अग्रे तद्विवरणप्रस्तावे ‘सैषानन्दस्य मीमांसा भवति’ इत्युपक्रम्य “ युवा स्यात् साधु युवाध्य यकः । आशिष्ठो दृढिष्ठो बलिष्ठः । तस्येयं पृथिवी सर्वा वित्तस्य पूर्णा स्यात् । स एको मानुष आनन्दः’ इति मानुषषु सर्वोत्कृष्टतया सभावतमानन्द प्रथममभिधाय तत गन्धवादिप्राजापत्यन्तनामानन्दानाम् उत्तरात्तरशतगुणानु क्रवा, “ ते ये शतं प्रजापतेरानन्दाः । स एको ब्रह्मण आनन्दः । श्रीत्रियस्य चाकामहतस्य इतेि प्रजापत्यनन्दत् शतगुणत्वनभिधीयमानस्य ब्रह्मानन्दस्य मुक्तभाग्यत्वाभेि धानात् तस्य । सकलवैषयिकानन्दानन्तजलकाणिकामहासमु- द्रायमाणत्वेन तावदानन्दसमष्टिरूपत्वं दर्शितमिति ॥ अथ चतुथी कक्ष्या उत्कर्षापकर्षयोः भेदकधर्मत्वेन तय: सतः भेदस्यौत्स३६८ पूवोत्तरमीमांस गिकत्वात् स्रक्चन्दनवनितादि भज्यविषयवैलक्षण्येनानन्द भेदानुभवाद्य प्रत्यक्षानुभवानुसारेण मुख्य । एव भेदः स्वीकर्ते युक्त:, न तु औपाधिकतया नेतुं युक्तः ; ‘एतस्यैवानन्दरस्य इति श्रुतिः वैषयिकानन्दः ब्रह्मानन्दस्य लेशभावमर्हन्ति इति ‘अम्ब स्वदंशोरणुरंशुमाली तवैव मन्दस्मितबिन्दुरिन्दुः इति कवितासरणिरीत्या तष तुच्छत्वप्रदर्शनपरा ; लवक मावाप्तेः ब्रह्मानन्दावाप्तिरूपतया विवरणम् अनाद्यनन्तदे- शकालप्रवहदांखेिलप्राणेजातवतेि यावत्सुखवृन्दम् अस्ति, ता- वत्समानो ब्रह्मानन्द इत्येतदभिप्रायम्; तस्मात् मदनुमानं न बांधतम् , त्वदनुमानमव बाधतमेतेि ।। अथ पञ्चमी कक्ष्या- तरगकारत् मन्द्ररन्द्रतरमन्द्रतमगकारेष्विव लौकिक- सुखेषु अनुभूयमानस्य प्राजापत्यादिमानुषान्तेषु आनन्देषु भूयमाणस्य च अपकर्षतारतम्यस्य आभव्यक्तावेशेषकृत त्वमुपपद्यतं ; सुखभप्रततश्च तारगकारात मन्द्रगकारा । ऽन्यः इति भेदप्रतीतिवत् औपाधिकापकर्षभेदकृतत्वमुपपद्यते । तत्र स एवायं गकार इते अभेदप्रत्यभिज्ञासिऍक्यबलात् भे दभेदकप्रतीत्यो: औपाधिकविषयत्वं करष्यत इति चेत् , इहापि श्रुतौ मानुषादिपर्यायेषु “ स एक मानुष आनन्दः वदनक्षत्रमाला । ३६९ इत्यादिना तत्तदनन्दैक्यस्य अन्ते ‘ख यश्चायं पुरुषे । य ऽसावादित्ये । स एकः’ इति पुरुषादित्यशब्दोकयो- मनुष्यदेवजत्योः जीववर्गपरब्रह्मणोर्वा आनन्दैक्यस्य प्रति पादनमस्तीति तद्वलत्तयोः औपाधिकत्वकल्पनं युक्तम् ; वर्णेषु ध्वनिविशेषाणामिव आनन्देष्वपि विषयविशेषाणाम भिव्यञ्जकानां तारतम्यसत्वात् । प्रत्यक्षप्रत्यभिज्ञाबलादिव शब्दबलात् भेदभेदकप्रतीत्य: औपाधिकविषयत्वकल्पनमयु कभिति चेत्, न, प्राग्विषयविशेषसुखमनुभूतवत: काला न्तरेऽपि तद्विषयलाभे तदेव सुखमिदानीमपि अनुभूयते इति प्रत्यक्षप्रत्यभिज्ञानस्याप अत्र सत्त्वात् ; न हेि सऽयं गकर

इति प्रत्यभिज्ञानात् अस्य मात्रयापि विशेषमीक्षामहे ; किं च सर्वेष्वपि आनन्देषु आनन्दाकारानुगतबुद्धिरपि आनन्दै. क्ये प्रमाणम् ; न च सा जतिविषयेति कल्पनीयम् ; क्यते स्पष्टं हि व्यक्तिभेदे जातिविषयत्वं कल्पनीयम् ; आनन्देषु विषयविशेषोपाधिं विना स्वतः भेदाप्रतीते: व्यक्यैकयमेवो. पपद्यत इति कुतो जातिः कुतस्तरां तद्विषयता बुद्धे: ; अपि च संभावितदोषात् प्रत्यक्षात् निदोषा तात्पर्यवर्ती श्रुतिरेव प्रबल ; तात्पर्यवती च आनन्दमीमांसा, सर्वकामावाप्तिफल- विवरणार्थं प्रवृत्तत्वात् ; न च तात्पर्यवत्यामुपचारकल्पनमपे ३७० पूवतरमीमासा युक्तम; न विधौ परः शब्दार्थः’ इति न्यायात् ; न च वैषयिकसुखानां सर्वेषां मिलितानामपि अखण्डब्रह्मानन्दले- शरूपत्वात् तदनुभवः सकलवैषयिकसुखवानेः अतिरिच्यते इति तवापि निरतिशयब्रह्मानन्दानुभवोक्ते: सवकामव प्तिफलविवरणत्वमौपचचारिकं नेयमिति वाच्यम् , मुक्तं प्रति सर्वात्मन अभव्यक्त ब्रह्मानन्देऽनुभूयमान वंषयकानन्द त्मना विद्यमानस्तदश: सर्वेऽप्यनुभूयन्त एव त तस्य सर्वका मावाप्तिसत्त्वेन तत्र उपचरस्यकल्पनीयत्वत् ; किंतु मत्रा थसर्वकमवप्तवचन पर तदन्यूनतापर कल्पनीयम ; दृष्टं हि ‘आकाशवत्सर्वगतश्च नित्यः’ इति वचनमन्यूनता- परम् ; इहप मनुष्यगन्धवदपययस्थान अकामहतश्रद्ध यवक्यन मुक्तानुभव्यस्य ब्रह्मानन्दस्य मनुष्यगन्धवाद्य नन्दान्यूनतापराणि दृष्टाने ; न खलु ब्रह्मानन्दमनुभवन्मु- क्तः कांश्चत् मनुष्यगन्धवनन्दमात्रमनुभवस्रस्त ; सर्वेषां मुक्तानां निरतेशयब्रह्मानन्दानुभवसत्त्वात ; तस्मात् त्वदनु मन बाधितविषयम; न तु मदनुमनमत सर्वे वैषयिका- नन्द लेशा: परब्रह्मानन्दस्यते सिद्धम् ।। इति ब्रह्मानन्दवैषयिकानन्दाभेदसमर्थनवादः ॥२७ वदनक्षत्रमाला । ३७१ समूलश्रवणाश्लेषचित्रभाद्रपदोत्तरा । नव्या नक्षत्रमालेयं प्रीत्यै सोमस्य निर्मिता । इति श्रीमद्ररद्वाजकुलजलधिकौस्तुभश्रीविश्वजिद्याजि श्रीरङ्गराजाध्वरिवरसूनोरप्पय्यदीक्षितस्य कृतिषु पूर्वोत्तरमीमांसावादनक्षत्रमाला सपूण ।