प्रकरणम्- |
.... |
पृष्ठम्
|
भागभूलने दृष्टे उदाहरणे |
.... |
१
भगमूल्युतदृष्टे उदाहरणभू||....||१
त्रैरात्रिः||....||१
यस्तत्रैश्शब्द||....||१
पञ्चरशिष्ट||....||१
सप्तराशिकम्||....||१
२ १ नवराशिक||....||१
° | एकादशरसिक||....||१
४ | भाषप्रतिभाष्टकम्||....||१
अथ श्रव्यवहार||....||१
8 | मिअन्तरे करणसूत्र, ३ ३
७ सिश्रान्तरे अन्यत्
७ बदछदपूरणे स्युअम् ३३
क्रयधिक़यसूत्रश्न
|
रत्नमित्रे भृशम्
} सुवीयते सूत्रम्
घणनाय दुष्ट ३६
१२ | सुवर्णज्ञानय सूत्र
j सुबर्णश्नन्यत्स्त्र
११ अध छन्दोद्भिस्याढे कुशसूत्राणि ३८
|
|
अथ देखांव्यवहारः ।
१३ } तत्र सलिलेशयोशनयनम् ४ २,
१९ { वर्गयोगबनयोगयोरानन ४८
१६ यथोतस्येऽत्यादिधनानयनम् ११
१८ ॥ सुखान्य सूत्र
२ ७ । चग्रहालय सूत्रम् ६३
२ २ } छानय सूत्र १४
२३ | द्विगुणोत्तरादिङ्ङौ सर्भधशनयन् १९९
२३ सभादिवृतज्ञानम् ५६
इष्टः।
शेषजति
विश्लेशतिः
संक्रमण
वर्षाकर्म
प्रकारान्तरसूत्राद्
मूलोने दृष्टुं उदाहरणम् अपरिyिश्रदीयवयःळ
प्रकरण ऍ२ प्रणम् पृ०
अथ क्षेत्रम्यघहः । समानलम्यान धदिक्षानय सूत्रम् ९२
सृजोटिादभन्यतमे आहे अनुलकर्णनयन् ९ ३
ऽअदम्यश्नथ सूम् १८ सयुप्रय कहानियनम् ९ ६
प्रकारान्av तनयनम् ६० सूचीक्षेत्रहर K ६
अवतलनयनम् ६ ६ अथ सव्यद्यन्यलम् ६६
छुवनजये सूत्रद्वयम् ६२ “ कर्णयोशदधोलम्बज्ञानी च ६७
३ (बश्चलस्वभुजशनार्थं सूत्रम् ९७
अथेष्टतत् कोटिंक्षु। :यनम् ६४ बुरुक्षेत्रे धरिध्याधानयनम्
प्रन्टरनश्चलए ३ ५ ठूलयोःलानयनम् १२१
अथेष्टाभ्यां भुजको टिकण नयनम् ६ ७ , प्रकारान्तरेण तत्फहानयम् १०३
कर्णकोषट्युिलौ भुजे च ज्ञाते शत्रपन्नयस्सूत्रम् १०८
प्रकरणसूत्रम् ६ ७ ' वृतान्तस्त्र्यदिन्घास्रस्तक्षेत्राण
बाहुर्योगे दृष्टे ट्य क्ष ज्ञात मुनयन १२
नूकरणसूत्र ६९ स्थूलजीवनपनार्थं लघुक्रियाका ११९
कोटिकन्तरे भुजे च दृष्टे पृथक्करणञ्च ६९ चापनयनम् ११६
कोट्यैकदेशेन युते कर्णे भुजे च दृष्ट अथ खतिव्यधहरः ११६
कोटिहऍझमय स्कूद ७१ - खवन्तरे भूत्रम्
झुइकोट्योर्योगे कर्णे च क्षात्रे त्रितों कयसूत्रम् १२४
पृथक्करण ७३ | ऋक्षव्यवहारः १ २४
रूआबधान्य स्त्रम् ७५ ) नक्षत्रान्तरे सूत्र १२५
अक्षलक्षणम् ७७ ! शिवयवहारः १२६
आय ईदैछ। हाथ धूम् ७४ भिद्यन्तबकोल नशि -
चतुर्युजत्रिभुजयोस्पष्टस्पट्सफर प्रमणनयते ग्रम् १२७
नैयद ७९ छाड्थलहरः
चतुर्थेऽङ्गस्य स्थूलत्वनिरूपणम् ४६ छायान्तरे सूक्षम् १३
समचतुर्भजायतः फलानयनम् ८५ इंपेच्छूिनयनम् १३१
फाइबभृतीन श्रेष्ठ ८९ { प्रपशङददन्तरभूननयनम् १३१
बम्बस्य सूत्रम् ८९ छायाप्रदीपन्स्वरद्वीपच्धान्यनम्र {३१
में आने वाली श्रम् ८९ अथ कुट्टकः १३३
द्वितीयकसाधन” सूत्र ९८ | कुट्टकान्तरे सूत्रश्च १३७
इष्टकर्मीकल्पने विशेषसूत्र ९१ | कुष्टकन्दरेऽत्यस्त्रम् १३८
९१ छुट्यान्तरे ऽनरन्यत्सूत्रम् १३९ विषयङ्क्रश्चि¥ ?
P
=
9c
करण प्रकरण
कुठेतरे तदुक्ष्यलूनम् १४२ अथ त्रैराशुिक्प्रकरण १ १
कुट्टके शुपलब्ध्योस्नेकलदर्शनाय सूत्र१४६ ’ अथेदान् कर्थसम्वन्धिनः कतिधन
धिकुकसाधनम् १४१ , सहTः घट्टः ९५
संश्लिष्टकुङ्कलथनम् १४३ अथ आंदोठ्यवहारः २ ०१
भृथङ्कणशः । गुलरङ्कां विशेषप्रतिपादनम्
तत्र निईिष्टाद्वैः संख्याया विभेदे सूत्रम् १४४ अथ ठप्रस्तोतनेट्टीप्रतिपादनम् २३८
, १ क्षेन्नरीत्या नेिभुजलानयन २२९
विशेषसूत्रम् ४७ अस्मिन् चतुर्युजे महत्तमं फर्के
अमित्रतrडैस्तुल्यैश्च विभेदे सूत्रम् १४९ अबलीति प्रतिपादन
अन्यत्सुघट्यम् १४९ झणजितभुजशतैयमित्याश्वस्थ
अध र ५करम् । क्षेत्रंशतोपपतिकथनम् २ ३ २
न्न तबंङ्ग मुझसे १६२ छत्तफलश्यने क्षेत्रात यासना २३३
भ३३ः दीर्घवृक्षफलमश्न
oडंग १६९ लद्दाख़्ष्ठमूलानन्दहरन्।ि २३४
वैशंबूलानयनम् १६ ७ ययोः कर्णयस्ग्रिन्थी •
कभूलानयन १६८ पएतरोधनम् २ ५६
गुणनदीनां शोधनप्रकः एकःछेकचक्षुइ अझ झ१ः २३६
छङ्कतसघर्थस्रमस् १७४ इस्यादेर्मुक्तोपपदेऽनेञ्चभेद
अथ भिक्षप्रकीर्णम् १७६ । प्रतिपदन
अश्र झर्नशं १६ ८ खडफेरे: हवरूपप्रतिपादः २ ३ ७
१० जरथकूर कारिका
दशलबस्य संकलनम् १८१ अङ्कशश्यभेदनयने द्विशेषोदइरणम् २३८
दलचस्य व्यचलन १८२ वङ्कोऽङ्कस्थापनप्रकारनिरूपणम् २३८
दृशलक्षणनम् १८३ १ छत्रमभ्qrथं कानिचिह्न
दंशलवशगहरेः १४ ४३
दशलवस्य बभञ्जनकरम् १९१ बरसनाढं र्वशपरिचयः २४६
दशमद्धस्य शैलान्यनम् १९ २ वराणसेयशजीयभरुधिश्चल बस्य
अथर्ववेंऽशलवनश्चय १९ ४ कलिन मनः १-४
७ =
श्रीगुरुचरणकमलेभ्यो नमः ।
प्रीतिं भक्तजनस्य यो जनयते बिनं विनिनदं स्मृत
स्तं बृन्दारकवृन्दवन्दितधदं नत्वा मतङ्गाननम् ।
पाटं सङ्गीतस्य वच्मि चतुरश्रीरतिप्रदां प्रस्फु
संक्षिप्ताक्षरकोमलामलपदैर्लालित्यलीलावतीम् ॥ १ ॥
|
घरटन दशकद्वयं (२०) यत् स काकिण तश्च पuधसस्त्रः ।
ते षोडश द्रम्म इहवगम्य द्रम्मैस्तथा घोडशभिश्च लिङ्कः । २ ।
तुल्या यवाभ्यां कथिताऽभ शुक्ष वलन्निभुखो धरणं च तेऽर्थे ।
गद्याणकस्तद्द्धामिन्द्रतुल्यै(१)चलंस्तथैक' धटकः प्रदिष्टः ॥ ३ ॥
दशार्धगुडं प्रवदन्ति माषं मधाह्वयैः षोडशभिश्च कर्षम् ।
कश्चतुर्भिश्च यले तुलः कॐ सुवर्णस्य सुबर्णसंज्ञम् । ४ ॥ ।
यबोदङ्लभट्संख्यैर्हस्तोऽङ्कः बङ्गुणितैश्चतुर्भिः ।
हस्तैश्चतुर्भिर्भवतीह दण्डः क्रोशः सहस्रद्वितयेन तेषाम् ॥ ५ ॥
स्यद्योजनं कोशचतुष्टयेन तय कशण दशकेम वंशः ।
निवर्तनं विंशतिवंशसंख्यैः क्षेत्रं चतुर्भिश्च भुजैर्निबद्धम् a ६ ॥
इस्तोन्मितैर्विस्तृतिदैऍपिण्डैरेंहू द्धादशर्ने घनहस्तसंज्ञम् ।
श्वभ्यादिके यद् भन्नहस्तभानं शत्रोदिता मगधखारिका सा ॥ ७ ॥
द्रोणस्तु त्रयः खलु षोडशांशः स्याढको द्राच्चतुर्थभागः ।
अस्थलतुर्थांश इहाढकस्य प्रस्थाङिभ्रराधैः कुडवः प्रदिष्टः * ॥ ८ ॥
शेषाः कालादिपरिभाषा लोकतः असिद्ध शैथः |
|
-
- - - -
थां देवः सत्रुपाक्षते हरिहरब्रह्मयः सौंदा
स्वस्वाभीष्टफलप्तये त्रिजगतामधारभूतां शिवम् ।
भक्त्रणपरं वरामभयदमुनादितरां हेि तां
नव विज्ञमनोरमां प्रकुरुते लीलाधतीनवसनम् ॥
|
पादोनगद्याणक्रतुर्यटक्कैड्रिसप्ततुल्यैः कथितोऽत्र सेरः ।
मणाभिधानं खयुगै–(४०) श्च सेरैधीन्यादितौल्येषु तुरुष्कसंज्ञा ॥१२
यदु( १९२ ) संख्यैर्धटकैश्च सेरस्तैः पञ्चभिः स्याद्धटिका च ताभिः ।
मणोऽष्टभिस्वालबर्गरिशाहकृताश्च संज्ञा निजराज्यपूQ ॥ २ ॥
|
लील गललुलस्कोलकालध्यालविलासिने ।
गणेशय नमो नीलकमलामलकान्तये ॥ १ ॥
एकदशशतसहस्रायुतत्वप्रयुतकोटयः शशः |
अर्चेदमब्जं खर्वनिखर्वमहापद्मशङ्कचस्तस्म । २ ।
जलधिश्चयं मध्यं परार्धमिति दशगुणोतराः संशाः ।
संख्यायाः स्थानानां भयवहशर्थे ऋतवः पूर्वः ॥ ३ ॥
|
अत्र युट्-िइह हि गणितशास्त्रे सर्वत्रैव नवमित7 अङ्कः परिदृश्यन्ते, अतोऽत्र
तथा गुणोत्तरः कल्पनीय यथा तदन्सर्वर्तनस्ते कङ्का , कथमन्यथा तत्स्थान
नियमव्यवस्था तद्राननुकूला भवेदेवं कृते सति तत्रैकाधिकं कृत्वः दशगुणोत्तरा
स्थानसंज्ञा कृते हे प्राचीन कल्पना त्वतीव रमणीया, तत्क्रसिकक्ष-
व्यवहारोच्छेदापत्तेः । तथा च ग्रहगणितोक्तखमने मध्यपर्यन्तं , ब्रह्मणः
परायुषः प्रमाणे च परार्धपर्यन्तं संप्रस्थाननि जायन्ते, तानि वक्ष्दशसमा
न्येवोपलभ्यन्ते तन्मधश्व युद्ध गणितप्रसरबालधेर्लघंनकथनप्रयोजनञ्च
प्राचीनैरेकदितः पराघवध्य श्वादशस्थइन्नहनि वgथनामनि च युक्तियुकरन्ति
विहितानीति ।
अथ सङ्कलितव्यवकलितयोः करणसूत्रं वृत्त टॅम् ।
कथेः क्रमादुत्क्रमतोऽथ वाऽङ्कयोगो यथास्थानकमन्तरं था ।
|
अत्रदृष्टः |
अये बाले लीलावति सतिमति ब्रहिं सहित
द्विपञ्चदत्रिंशन्निनतश्ताष्टदश दश ।
शतोपेतवेतनयुतवियुतांशईपे बद् से
यदि व्यक्ते युक्तिब्यबकनमरॉsसि कुशल 4 १ ॥
स्थrशः । २ । ५ ३२ १ १६३११ ८ १० १०० बंधेजनजातम् ३६० ]
अयुता -(१००००} »श्रोधिते जrतम् ६६४० ।
|
अत्रोपपतिः--प्रजातीयानामङ्गानां यशान्तरे भवतः , स्रजायन्त्विह सम
स्थानपरम् । अत्रैतदुक्तं भवति, एतस्थानीया अङ्क पुरुस्थानीयश्छे: सजातीयाः
शतस्थानीयास् शलप्धनीयै: सह सजातीय इत्यादि । अतो यथास्थानकाचाभ
झनां यशवियोगकरणं युक्तियुक्तमिति ।
गुणने करघसूत्र सधैवृहदयम् ।
|
शुशुध्यान्थमर्के गुणकेन हत्यादुत्सारितेनैवमुषास्तिभी ॥४॥
मुख्यस्त्वधोऽधो गुणखण्डसुस्थतैः खण्डकैः संक्षुणितो युतो य ।
भक्तो गुणः शुध्यति येन तेन लध्या च झुण्यो गुणितः फी था ॥५॥
|
द्विधा भवेदूपविभाग एयं स्थानैः पृथग्वा गुणितः समेतः ।
इष्ट्रनयुक्तेने गुणेन निनोऽभीषुग्गुष्यान्वितर्मार्जितो यः ॥ ६ ॥
|
बले बालकुरङ्गलोलनयने लीलावति प्रोच्यतां
पञ्चध्येकर्मित दिवाक गुण अङ्कः कति स्युर्यदि ।
रूपस्थानविभागखण्डgने अस्थESसि कल्यणिनि !
च्छिन्नस्तेन गुणेन ते च गुणिता जाताः कति स्युर्वेद ॥ १ ॥
|
न्यासः | शुष्यः १३५ ! ४णकः १२ ॥
गुयान्त्यमङ् गुणकेन हन्यादिति कृते जातम् १६२० ।
अथ घ णरूपविभागे खडे कृते = । ४ । आभ्यां पृथग् गुण्ये
शुणिते युते च जातम् १६२० ॥
अथ छ गुणकत्रिभिर्भक्तो ते लडधम् ४ । एभिस्त्रिभिश्च शुध्ये
गुणिते अtतं देव १६२० ।।
अथ वा स्थानविभागे खडे १ । २ । आभ्यां पृथग्गुण्ये गुणिते
यथास्थानयुते च जातं तदेव १६२० ॥
अथ च द्यूनेन १० गुणेन, इभ्यां चे २ भृथ्सुण्ये गुणिते युते
च जातं तदेव १६२० ॥
अथ वाऽपृथुतेन गुणेन २० जुष्ये गुणितेऽष्ट८ शुणितग्यहीने
च जातं तदेव १६२० ।
अनुपपत्तिः--गुणयितुं योग्यो गुण्यस्तथ४ च्च म लुप्यते ल गुणक इति ?
अत्र गुणकस्थानस्थितानां पुण्यानां संकलनमेव गुणनफ, तच्च पुन्छगुणयो
वुलतुल्यं भवत्यतः प्रथमः प्रकार उपपन्नः ।
यदि गुणकः = ऐ = * + क, तदा प्रथमप्रकारेण गुणतफलम् = गुफ
= gx = { अ + क ) भुज्य
= अ शुष्य - क.गुण्य,
भत उपपन्नो द्वितीय प्रकारः ।
|
च रेखागणितद्वितीयाध्यायप्रश्रमक्षेत्रेण सुगमतयोपपद्यते ।
यदि च गु = अ.क
तद् धानफलम् = शुष्य.गु = गुथ, अं. क
अत उपपद्यते तृतीयः प्रकारः ।
|
चतुर्थप्रकारे तु स्थानत्रशेन गुष्पकशकलं विधाय द्वितीयप्रकारे गुणनफलं
सधितमिति ।
यदि तु गु - गु = इ=ई, कप्यते
सदा पू7 शुनक्षतन्त्र= X गुण्य
= गुण्य{ गु - ३ } ==गुण्य, इ
अत उपपनः पदम प्रकारः ।
भज्यङ्कः शुध्यति यदुशुः स्यादयत् फलं यत् खलु भगहरे !
समेन केनाप्यपक्थं हरभज्य अदूt स्क्रति सम्भवे तु ॥ ७ ॥
अत्र पूर्वोदाहरणे झुणिताङ्कां स्त्रगुणच्छेदकं भाभहरार्थं
न्यासः । भज्थिः १६२० । शङकः १२ ॥
भजवलपुरे पुण्यः १३५ ॥
अथ वा भज्यहरौ त्रिभिरषघतों की ५४३ चतुर्भिर्वा ४० /
अषपक्षिः ---यलूर्ण भाजनं भाज्यात् शुध्यति स सुसंयैव शहर
लब्धिर्भवत्येवमेघपचत्तियोर्भार्यभाजयोरपि ठूलविक्षेपाभव बध्यस्तेनोपपन्नम् ।
वर्षे कर्णसूत्रं चूतद्वयम् ।
|
सभद्विषतः कृतिरुच्यतेऽथ स्थाप्योऽन्थबनों द्विगुणन्त्यनिधनः ।
स्वस्वपरिस्च तथाऽपरेऽह्नास्त्यक्त्वऽत्यमुत्सार्य शुनश्च राशिम् ॥ = }
खण्डद्वयस्यभिहतिर्जेिनिंनी तखण्डंवगैक्ययुत श्रुतिर्वा ।
इत्युश्चाश्विभः कृतिः स्थापदिष्टस्य वा सप्तवितो य? • ६ ॥
सखे नवानां च चतुर्दशानां ब्रूहि त्रिहीनस्य शतत्रयस्य ।।
पश्चोरस्यप्ययुतस्य वर्गे जानासि चेद्धर्गचिधनमार्गाम् ॥ १ ।।
|
न्यास्यः । & । १४ \ २४७ । १०००¢ } एष यथोक्तकरणेन जनाः
चगः । १ । १६६ १ ८८२०९/ १००१०००२५ ।
अथ वा भवानां खडे ( ४ । ५ ) अलथोहति- २० ) दीिनि
( ४० ) तखण्डचरॉयेज ( ४१ ) युता जाता सैव कृतिः ८१ ।
अथ वा चतुर्दशानां स्खण्डे (६ = ) अनयोराहति-(= ) ङिनिम्न
( &६ ) तखडवर्भा (३६ । ६४) अनयोरैक्येन ( १०० ) युता जाता
सैव कृतिः १४६ !
अथ वा झण्डै (४ १ १० ) तथापि सैव कृतिः १४६ ।
अथ वा राशिः २४७ ! अयं त्रिभिरूनः पृथस्थतश्व २६४ । ३०० )
अनयोर्धातः २०० त्रिवर्गे-१ युतो जातो वर्गः स एव ८२०६ ॥
एवं सर्वेऽपि ।
अ भोपपत्तिः--स्वमनङ्गयोगैमफले हुतिशब्देनोच्यते ।
यथा कल्प्यते अ = क + ग,
.. अ + अ= अ३ =( क + ग) ( क +ग )
= कं ( क + ग) + ( क + ग )
= क + क.श + क + ग ३
= क ' + २ क.ग + ग २,
अवम् ,ज‘ = (क + श + ;) = क + २ कं.' + २क.घ श + २४.घ+ ध३
इत्यादि ।
य, अन्-इ - ई = ओं=(ऊ--इ) + ई = {अ + इ)--इ
अतः प्रागुक्त्या अ = {{३) + इ } { (अ + इ -इ }
={अ--इं) { अइ-इ} + इ (४ + इ)-इ२ }}
=(अ--इ}(अ + ई)--इ (इ--इ) + इ (अ+इ)-३ }}
=(अ--इ)(अ + इ) + इ । }}
अश्व धर्मान्तरं सु ग्रगन्सरबासवसन्तः --
अ-इ* =(अ + ई) {S-इ}
.. अ = (अ + इ) (अ-इ) + ई अक्ष उपपन्नं सर्वम् ।
एषामुपपतिस्तु क्षेत्रमितेर्दितीयाध्यायस्य चतुर्थीप्रतिक्षया, तथा पञ्चमक्षेत्रा
अनेन च सुखस्यैव !
वर्गमूले करणभूत्रं धृत्तम् ।
|
न्थक्त्याऽत्याद्विषमाधृतिं द्विगुणयेन्मूलं लभे तद्रते
त्यक्त्वा लब्धकृतिं तद्यद्यविषमालवधं द्विनियनं न्यसेत् ।
पञ्य षट्टिहृते समेऽन्यविधभात् त्यजSSस्रवणं फलं
पद्भयां तद्विगुणं न्यसेदिति मुहुः पुंक्तेर्दूलं स्यात् पदम् ॥ १० ॥
|
मूलं चतुर्णां च तथा नवा पूर्वं ऋतूनां च सर्वं कृतीनाम् ।
पृथङ् पृथग्वर्णपदानि विद्धि बुद्धेर्विद्युद्धिर्यदि तेऽत्र ऊहा ॥ १ ॥
|
न्यसः ४ । & { १ । १६ । ८८२० % । १००१०००२५ । लब्धाति
झाले मूलानि २१ ३ । ४ । १४ । २४७ ५ १०००५ ।।
अत्रोपपत्तिः--पूर्वेकृतवर्गस्था ६ क +२ ॐ, + X २ } स्थ स्वरूपावलोकनेन
स्फुटमवगम्यते यत् किल कनिभर् िबर्गराशौ प्रधमन्यादवगंस्तदा द्विगुपि
न्तिसान्स्याङ्तस्सत उपान्तिमाङ्कश्चेति स्थितिः । अतोऽन्यद्विषमाद्यस्य कुतः
शुदयतेि सोऽन्तिमाङ्गस्य द्विगुणेनानेन समे भक्ते सत्युपान्तिभावभः स्यातक्षस्तद्-
र्गविशोधनेन यदि शेषभावस्तद तदैव तन्मूल । पसत्ते ङ पुनर्मुकं द्विध्रुपयेदित्या-
द्विविधानेन निग्रा विधेय ततो यावन्मितः त्रियभसंस्था तन्मितैत्र बगैमूरशौ eझन
संख्या भवतीत्युपपन्नं सर्घम् ।
घते करणसूत्रं वृत्तत्रयम् ।
|
लग्नेश्च सूध श्रमः प्रदिष्टः स्थप्यो धनोऽन्यस्य ततोऽन्यः ।
अदित्रिनिनस्तत आदिकर्नलश्चन्त्याहतेऽवदिघनश्च सर्वे ॥ ११ ॥
स्थानहरत्वेन श्रुत श्रवः या प्रकल्प्य तन्दण्डञ्च ततोऽत्यम् ।
एवं मुहुर्वधनप्रसिद्धमद्याङ्कतो वा विधैिरैप कणैः ॥ १२ ॥
खण्डभ्यां वा हतो राशित्रिश्नः खाइघनै क्षयुक् ।
वर्गमूलधनः स्चॉ बहुरारेर्जुनो भवेत् ॥ १३ ॥
|
नवघनं श्रेिघनस्य घनं तथा कथय पञ्च घनस्य घनं स्य ।
वनपदं च ततोऽणि घज्ञात् सखे यदि घनेऽस्ति धन भवतो मतिः॥ १॥
|
न्थास्नुः ६ २७ १३¢।
जताः क्रमेण घनाः ७२६ १६६८३ । १४५३१२५ ।
अथ था रशिः ६ । अस्ध खण्डे ४ २ र् । अस्य गशिर्हतः १ i० ।
त्रिलिङ्गञ्च ५४० । खण्डघनैरैल १E& । श्रुतौ जातो घनः ७२ ॥
अथ बर रशिः २७ ! अस्ट्स खण्डे १० ७ आभ्यां हतस्त्रिज्ञ
११३४० । खण्डशनैश्येत C३४३ युतो जातो वनः १६६३ ।
अथ य' राशेः ४ | अस्य मूलं २। घनः १ ।अयं स्वस जन
ऋतुप् घनः ६४ ॥
या शttः 8 अस्य मूलम् ३ । घनः २७ अथ चगी नबन श्रमः
७२% ! यो धर्मधनः स एव वर्गमूलधनत्रणैः । बीजगणितेऽस्ग्रोधयोगः ।
अश्नोपलिः--अन्न अथाणां समालभं धाता बस इति सँ ठूता प्राची
नैस्तेनान्नापि कल्प्यते, अ= क + ग,
.. अ*अ*अ = अ =(क+ग) (क+ग) (क+ग)
= (क+ २ क. ग + ग ) (क+ग)
=क ३ + २ ॐ २.ग + क.पा १ += क२.ग + २ क.ग * + ग
= क 4• ३क २. + ३ के.ग + ग,
च, अ = क + ा ३ +३ क. मा ( क+ग) ।
तथा च बहुशोणं घनः स युव तन्मूलञ्जनस्य । यथा भवतस्य उपपन्नं ।
समें ।
रेखागणितेनाप्यस्योपपतिर्भवतीति धरैरवगन्तब्य !
अथ घनमूद करणस्सूत्रं क्षुतद्वयम् ।
|
आधु घनस्थानमथाधने वै पुनस्तथाऽन्याद् धनदा विंशोध्य ।
घनं पृथकुस्थं पदमस्य कृत्या त्रिम्य तदङ विभजेत् फलं तु ॥ १४ ॥
|
पङ्क्त्यां न्यसेत् तत्कृतिमन्स्यनि त्रिनीं त्यजेत् तत्प्रथमात् फलस्य ।
धनं तदद्याद् घनमूलमेवं पक्तिर्भवेदेवमतः पुनश्च ॥ १५ ॥
पूर्वधननं मूलर्थ यतः ७२१ । १६६८३ १ १६५३१२५ ।।
क्रमेण लधानि मूलानि & १ २७/ १२५ ।।
इति परिकर्माष्टकं समाप्तम् ।
|
अत्रोपपत्तिः--पूर्वोक्तस्वरूपस्य (क + ३ क ग + ३ग *ी+(३) स्थावलो
कलेनावसीयते यत् किल कस्मिन्नपि घनशौ पूर्वमन्त्याङ्गनरूपतोऽस्त्झब.
त्रिगुणितपन्तिमाङ्घासस्तत उपान्तिभङ्कवर्णान्नियुर्जितान्स्थालयस्तत उपान्ति
सधन इति यद्वनाधनरेि द्वमुक्तं तत्तु युक्तियुक्तमेव । अतऽन्यानत यस्य घने
विशुद्धचेत् सोऽन्तिमाङ्कततत्रिगुञ्जतद्वणं विभाजितेऽवने सत्युपन्तिभालाभस्तत्र
स्त्रिगुणत्तद्वर्णान्तिमकघातस्थ शोधनेन यच्छेषं aश्रोषान्विमङ्घनशोधनेन चेच्छेष
भावस्तद तदेव घनमूलं शेषभावे तु पुनस्य झुस्या निखन्येस्यादिक्रिया विधेयेथए
पन्नं सर्वम् ।
तत्राद्धंशसवीनम् । तथापि भागजातौ करणसूत्रं घृतम् ।
अन्योन्यहाराभिहतौ हराशौ राश्योः समच्छेदविधानमेवम् ।
मिथो हराभ्यमपबतिताभ्यां यद्ध हर्शौ सुधियऽत्र गुण्यौ ॥१॥
|
रूपत्रयं पञ्चलवभिमो योमर्थमेता वद तुल्यहान् ।
त्रिषष्टिभागश्च चतुर्दशांशः समच्छिदौ मित्र वियोजनार्थम् ॥ १ ॥
|
न्यतः ३ ६ ३ ।
जाताः समच्छेदः “६ ३प मै । योगे जातम् ५६१ ।
अथ द्वितीयोदही न्यासः भू ॐ।
समष्यर्तितभ्यां हरौ 2, २ संगुति, समुच्छेद ३७ वहै ।
वियोजिते जातम् १*८ इति गङ्गतिः ।
अत्रोपपति:-- अझ कम्प्येते मन्नरश्शी' अनयोथान्तरकरणमभीप्eि,
परन्तु क्षजतीयानामैव योगान्तरं भवस्यसस्तभ्यां जज्ञातीयाभ्यां भवितव्यं,
सजातोअन्वन्न समहरपंरभित्थतः कल्पितम् = ग, चप
.. अ =क, ख, घ = ए. में
ब ¥. ३
क. पृ. त्र '3. क
ष. च, क
.. अ. चे coव के क. ( अ = | }
अ, वन्ध ध, क =
|
• = प द ~~ ~ ~ एतेन पूर्वाश्रमुप ।
ल,च
अथ यदि, क--त्र. म, चलन. ऊ
५. ल = ब. के
द ’ = प = ----
अ.च
अ. २. जघ न. २
१. अ. न.
- # = चं. म
न.म.
४. जी . घ. म
c
=
- मैं,प.जे
न..ज
.
.
== नैं वैसे इथपर्ने सर्वम् ।
अथवा हरणं लघुतमापबत्यैनसापि स्वभहरस्थं स्यादिति तात्रनयनानां सती
यरीतिीति बोध्यम् ।
अथ प्रभागजातौ करशस्त्रं धृतर्धम् ।
स्वर लवध्नाश्च हरा हरला भागप्रभागेषु सवर्यंते स्यात् ।
दम्भाउँत्रियद्वयस्थ सुभते यदत्रयं यद्भवेत्
ततपांशकषोडशशचरणः संप्रार्थितेनार्थिने ।
दतो येन वराटकाः कति कद्र्येणार्पितास्तेन में
चूहि त्वं यदि वेत्सि वत्स गणिते जातिं प्रभागाभिधम् ॥ १ ॥
न्यासः । ६ ३ ३ ३ ५ ।
सवर्णिते जातम् ६ठ ।
षडूभिरपतिते जातम् व ३८e । एक दल वराटकः ।
अत्रोपपत्तिः--अत्रालापोत्या करप्यते--
अ=ग, ग *प= ख, ख*न= व, इत्यादि
.. द = न ग*प = न प अ
व= न.प.अ अत उपपन्नं सर्वम् ।
अथ भानुबन्धभागषवाहयोः करणस्त्रं सार्धवृक्षम् ।
छेदनरूपेषु लव धरणीमेकस्थ भाग अधिक दक ॥ २ ॥
स्वांशाधिकोभः खलु यत्र तत्र भागनुबन्धे च लवपले ।
तलस्थहण हरं निहन्यात् स्वांशाधिकनेन सु तेन भागम् ॥ ३ ॥
सन् िद्वयं त्रयं व्यञ्जि कीद्वधूहि स्लधर्णितम् ।
जनस्यंशानुबन्धं चेत् तथा भाभधवाहनम् ॥ १ ।
न्यासः २१ । ३ । सवर्णिते जातम् ७ । ११ ।
अकृत्रिः स्वयंशयुक्तः स मिजदलयुतः कीदृशः कीदृशौ द्वौ
उयंशौ स्वाहोल तदनु च रहित स्वैस्त्रिभिः सप्तभागैः ।
अत्रं स्वाgांशहीनं नवभिरथ युतं सप्तमांशैः स्वीयैः
कीदृक् स्याद् हि चेत्सि स्वमिह यदि सखेंऽशानुबन्धुषवहीं ॥१२॥
न्यासः । ३ ३ ३
ई ई सवर्णिते जातं क्रमेण ' ३ ३ ३ ।।
३ ३ ३
अश्रोषपतिः--कल्प्यते अ= = ततः खमध्छेदविधानेन जातं सवर्णनम्
=अ*क+ग एतेन पूर्वार्धसुषपन्नं भवति ।
अध यदि अ = अ ग = { अ + अ ग } न कल्प्यते
तदा अ = अ ग = अ न = अ ग न
= अ
सर्वम् ।
.
उपपनं
क. ध. स्
अथ भिन्नस्फुलितव्यञ्चकलितयोः करणसूत्रं कृतार्धम् ।
योगोऽन्तरं तुल्यहरांशकानां कर्थ्यो हरो रूपमहारराशेः ॥
पञ्चशषानिलवर्धयद्यानेकीकृत कॅहि सखे ममैतान् ।
एभिश्च भागैरथ वर्जितानां किं स्यात् त्रयाणां कथयस्य् शेषम् ॥३॥
न्यासः । ॐ ॐ ॐ इं ईं
पथ्ये जतिम् ३६ ।।
अथैतैर्विवर्जितानां त्रयाण शेषम् ३३ ॥
इति भिन्नसङ्कलितव्यश्वकलिते ।
अत्रोपपतिस्तु सुभमेव ।
अथ भिन्नगुणेन कासूत्रं धृतार्थम् ।
अंशाहतिश्छेद्यधेन भक्ता लब्धं विभिनं गुणने फडं स्यात् ॥४४॥
सञ्जयंशरूपद्वितयेन निधनं ससप्तमांशद्वितयं भवेत् किम् ।
अर्थ निभायेन हतं च विद्धि दक्षोऽसि भिन्ते गुणनाविधौ चेत् ॥१॥
न्यासः। २३, २३ सर्णिते जातम् ५ ४ गुणिते स्त्र जातम् वै ।
न्यासः । ३ ३ । शुणिते जातम् ६ ।
अत्रोपपतिः--कल्प्यतेगुण्कः =क' गुण्यकश्च ततः प्रागुक्त्या गुणन
फलम् =क+इ=क. अत उपपन्नम् ।
अथ भिन्नभागहरे करणसूत्रं वृत्तार्धम् ।
छेदं लबं च परिवर्तनम् शेयः कयोंऽथ भयहरणं गुणम्मविधिज्ञे ।
सध्यंशरूपद्वितयेन पञ्च यंशेन षष्ठं वद मे बिभर्थ।
दर्भायगर्भाप्रभुतीक्ष्णबुद्धिचेदस्ति ते भिन्नहूतौ समर्था ॥ १ ॥
स्यालः ,
२३१ । ३ ६ { यथोक्तकरणेन जातम् ७ ३ ।
क्षत्रोपपत्तिः-
अत्र भाजकः= अ, भाज्यः = ग
.. अ == भाजक. क
ग = भाज्य. घ
ग = भाज्य घ
क्ष जक क
भाज्य ग. क
जs=g= लब्धिः । अत उपन्नम् ।
अथ भिन्नस्रगर्छदौ करणसूत्रे शर्धम् ।
वर्गे कृती बनविधौ तु घनौ विधेयौ
हाशयोरथ पदे च पदप्रसिद्धयै ॥ ५ ॥
|
अत्र्ष् ।
सर्घत्रयाणां कथयाशुड बी बनवून ततो वर्गपदं स्य मित्र ।
धनं च मू व घनत् ततोsपि जनलि चेहरौघनौ विभिौ ॥ १ ॥
|
म्यासः ३२ । छेमरूपे कृते जात ' ५ ।।
अस्य वगः : । मूलम् ४ । घनः ३४३ । अस्य मूलम् ७ ।
इति भिन्नपरिकर्माष्टकम् ।
अत्रषषतिस्तु भिन्नगुणनेनातिसु ।
अथ शथपरिकर्मसु करणसूत्रमार्याद्वयम् ।
योगे खं क्षेपसमं, धर्मादौ , खभजितो राशिः ।
खहरः स्यात् , खशुः खं, खगुणश्चिन्त्यश्च शेषविधौ ॥ १ ॥
ये शुष्के जाते खं हारत् पुनस्तदा राशिः ।
अचित एव ज्ञेयस्तथैव स्वेनोनितश्च युतः ॥ २ ॥
|
खं पञ्चयुग्भवति कि वे 'खस्य वर्गे ?
मूलं श्रतं जनपदं यशुrtश्च घश्च ।
स्वे॥धृत देशः च कः खशुण नेिज3
शुकत्रिभिश्च गुणितः सुहृतस्त्रिषष्टिः । १ ॥
न्यासः १० शतत् पञ्चधृतं जातम् , ५ ? अस्य वशे० ? मूल० ॥
उन्हें: । तमूलं०
न्यासः ॥ ५ एते तेन भुणित जr०॥
न्यासः ॥ १६ वे खतः
अशातो राशिस्तस्य गुणः ० ! स्वार्धक्षेषः ३ । शुणrः ३। हरः ० ।
दृश्यम् ६३ । ततो वदसणेन विलोमभिशिन इष्टकर्मणश्च वा लब्धोराशिः
२४ । अस्फ प्रप्नस्य ग्रहगणिते मह्नु पर्योगः ।
अत्रोपपत्तिः--केवलशुन्यस्याङ्कनभक्षावस्थानश्चतकंवत् धेन सह क्षेपस्थ यमे
शत्सत्वायोगफलं क्षेपसमं भवतीति स्पष्टमेव । शून्यस्य वर्शादियेऽपि शून्यत्वं न स्थल न्तीत्थपि गुणनविधानेन सुग्मम् ।
धनात्मकोभयभञ्जकयोर्मध्ये ७थ यथा भrजकस्थाल्पत्वे तथैव लब्धेरभ्य
चैिकत्वं स्याद्देद; तद् भाजकस्य परमाल्पत्वे शून्यक्षमे ऽपि पस्माक्षिकस्वभा
मन्त्रों स्यादित्यक्षः संख्याय मद्वापयितुशक्यत्वात्खधको राशिः ‘खहरे इति अधनं
युक्तियुक्तमेव ।
शून्यै ॐथाचि संख्यया शुण्थत इथतस्तत्संख्यासभस्थइनस्थित?नां शून्यानां
योगः क्रियते स तु शून्प्रसभं भवतीति समुचितमेव संव्यानहं त्वत् !
"वभुधश्चिन्थश्च शेषविध" -वित्युपपत्तिस्वग्निमसूपस्यै छ स्फुट् भविष्यति।
यथा;अस्य मानं कुत्रापि शून्यं, कुलस्यानन्, कुषि च सभयद्यासमं
भवितुमर्हति । तत्व ( x ) स्थ स्वरूप न तावज्जायते यत्कतमं भानमश्र कथञ्चि-
तुमुपयुज्यतेऽतोऽत्रा ( ४ ) स्भिन् तद्दिनं निहितं वरीवर्ति तज्ज्ञानार्थमुपायः ।
यथा---‘अत्र थते किमपि भिन्नमनम् = । यत्र फ, फि. ‘थ५” अस्य
भिन्ले फले –तः ।
यद्यत्र य=ग, तदा फा ( अ ) = श ( ) = १ एवं फि ( थ }= कि (न )
= ० इति चढगणिततः सिद्धञ्चति ।
अथ इथस्तविधौ करणत्रं धृत्वद्वयम् ।
छेदं भुई झुएं छेदं वचनें मूलं पदं कृतम् ।
ऋणं स्वं स्वयम्भुणं कुर्याद् दृश्ये राशेप्रसिद्धये ॥ १ ॥
अथ स्वांशाधिकोने तु लक्ष्य को हरो हरः ।
अंशस्त्वविसृतस्तत्र विलोमे शेष मुक्तवत् । २ ।
|
यस्त्रिकविभिरन्वितः स्वचरणैर्भक्तस्ततः सप्तभिः।
स्वयंशेन विवर्जितः स्वगुणितो हीनो द्विपञ्चाशता ।
तन्मूलेऽष्टयुते हृतेऽपि दशभितं इयं ब्रूहि तं
राशिं वेत्सि हि चञ्चलक्षि ! विमल वले ! विलोमक्रियाम् ॥ १ ।
|
न्यासः । गुणः ३। क्षेपः ३ । भजकः ७ अऋणम् ३ । वरः ।
ऋणम् ५२१ मूलम् । श्रेष्ठः हरः १० के दृश्यम् २। यथोक्तकरणे
जातो राशिः २८॥
अत्रोपपत्ति: --शशौ येनालापेन दृश्यसमं भत्रेयस्तेन तेनैव दृश्येऽभीष्टाशिर्भव
व्रित्युपपने पूर्वार्धम् !
अथ स्वांशाधिकेने त्वित्यादौ कल्प्यते राशिः=या, तद्वssळपबलेन दृश्यम् =
= या = या. अ
अत्र समच्छेदृत्य समाशोधनादिना जातं यावत्तावन्मान =
क==
ड. व्ह
दृ + क्र = ४
, , ४ क--X ( क = = अ }
क ===
ड.
=ड=---
क+
अत उष्पन्नम् ।
अथैश्वकर्मसु करणभूत्रं वृक्षभ ।
उद्देशकस्रषवदिषुशशिः क्षुण्ण हृन्नोंऽशै रहितो युते वा ।
इष्टहतं ह्यूमनेन भक्तं रश्शिर्भवेत् नोक्तमितीgफर्म ॥ १ ॥
|
पञ्चभः स्वत्रभागोभो दशभक्तः समन्वितः ।
राशिइयंशध्रुषादैः स्यन् ओ राशिऍनसप्ततिः ॥ १ ॥
|
न्यासः । गुणः ५ । ऊन ३ । हर १० । राश्यंशः ३ ३ र्थे ।
दृश्यम् ६८ ।
अत्र किल कल्पितराशः ३ । पंचमः ३५ स्वत्रिभागोनः २० । दश्-
भक्तः १ । कल्पित -३ त्र्यंशध्रुपदैः ३ ३ ३ समन्विता हरो
जातः । अथ दषम् इषन ३ गु
भरतं जइ राष्ट्रः ४८ ॥
अनोऽत्र सिद्मानम् = फा(च) = परन्त्वत्र भाज्यहारा (य -ग )
बनेन वा ( य--ग) अस्य केनापि अनेन चावभृथेत्र निःशेषं भज्येते, कथम्-
यथा तथrः नत्वं कल्पवितसुषज्यते ।
अनोऽत्र ' फा ( भ } = * ( श्र
फि ( ) { --श }
अत्र छ, के ल७६,
फा ( ) _ # { ग्र--- }
'फ़ ( ) ( ५---ग }}
यद्यत्र , न > म 'पद
=
यदि न < म, तदा -° = क ( य~~ } --न
झ { थ- -~-> ) न
यदि च, न = स तदा -
अतोऽत्र तृतीयमानेनेदं ज्ञायते यत् कोऽपि राशिः शून्ये शुनिसेन पुनर्भ-
स्तदा राशौ विकारो न भवतीति मदीयपनथा सम्यगुपपक्षम् ।
अत्रैव स्यन्श्रवसनाय तक्षत्रं शून्यमिताभ्यां गुहायां गुणनभञ्जनश्रु
वैिधने शून्यत्र थािवैथीपतेस्तुयाद्गृण्हरयोर्न च क्षियादवरितार्धतया
हरवे पुनः इति वस्तुस्थितिमझत्वैध सर्व प्रजल्पितम्। नहि शून्य गुणहरयोस्तु-
ल्यत्वं भद्रसुभदंतति धरैर्गणितचिद्भिर्निथक्षपादयिषा विधेथनीयभियुधधघनं सर्व
वागतम् ।
एवं सचेदहरी rः केनचिद् भुवि भक्त च' रांशेन
गरहितो धृतो वा द्रुष्टस्वेष्टं राशिं प्रकल्प्य तस्मिन्क्षुद्देशफलपत्रम्
वर्षाणि भूते यन्निष्पद्यते तेन भजेद् द्वमिष्टगुणं फलंशिः स्यात् । *
अत्र त्रिशतिकाया उदाहरणम्--
षड्भग: पाटलासु भ्रमरनिरतः स्वत्रिभागः कद्भ्ये
पादश्चूतद्रुमे च प्रदलितकुसुमे थपके पश्चमांशः ।
प्रेत्फुल्लाम्भोजखण्डं रविकरदलिते त्रिंशदंशोsभिरेमे
तत्रैको सत्तभृशो भ्रमति नभसि न्वैत् आ भवेद्भृङ्गसंख्या ॥
असलकभलरःस्थ्यंपश्चांशपरै-
त्रिन्थन्नहरिद्र्या ऐन तुर्येण च ।
गुरुपदमथ पभिः पूजितं शेपपत्रैः
सकलकमलसङ्कथां क्षिप्रमख्याहेि तस्य ।। २ ।।
|
न्यासः ३ ६ ३ ३ दृश्यम् ६ ।।
अनेष्टमेकं रशिं प्रकल्प्य प्रग्वज्जातो रशिः १२० ।
स्वार्थे प्रइदत् प्रयागे, नवलचयुगलं योऽवशेषाच्च काश्य
शेषनेि शुल्कहेतोः पथि दशमलवन् षट् च शेषाद् याथाम् ?
शिष्टा निष्क्षत्रिपटिनिभ्यूहममय तीर्थपान्थः प्रयत
स्तस्य द्रव्यप्रमाणे बद् यदि भवत शेषजातिः श्रुताऽस्ति ॥ ३ ॥
|
न्यासः-६ । ३ । । १ । ३६ इश्यम् १ ।
यथोक्त्या लब्धं भृतं प्रमाणम् ६० ।।
कालिन्या ह्यरत्याः सुरतकलहूतो मौकिकानां सृष्टित्वा,
भूमौ जातस्त्रिभागः आयनतलगतः पञ्चमांशश्च दृष्टः ।
प्राप्तः षष्टः सुकेश्या, गणक ! दश्मकः संगृहीतःश्रियेण,
दृष्टं षट्कं च सुत्रे कथय कतिपयैर्मौर्तिकैरेष हारः ॥
|
न्यागः—३ । ३ । ६ , दृश्यम् ६ ।।
अत्र यथोक्तथा करथेन लब्धं मौक्तिकप्रमाणम् ३०६
पुनरन्यदुदहरणम्--
यूथार्थ क्षत्रिभागं वनविवरगतं कुखरायां च दृष्टं
षड्भागश्चैव नद्यां पिबति च सलिलं सप्तमांशेन मिश्र।
पद्मिन्यां चाष्टमांशः स्वनवमसहितः क्रीड़ते सातुरागेर
नागेन्द्र हस्तिनीभिस्तिसृभिरनुगतः को भवेयूथसंख्या ॥
|
न्यासः-४ ३ दे दृश्यम् ४ ।।
एतेषां सवर्णनं कृत्वा द्वाभ्यामपघथं जातम् ३, ४, “ पुनरेतेषां सवर्णनमङ्कै
रपवर्तितं जातम् ३५३ इदमिराशेर्विहीनितम् पर अनेन दृष्टगुणितेथे ४ भत्ते
हस्तिसंख्याः १००८ ।।
न्यासः १ दृश्यम् ६३ । अत्र रूपं १ राशिं प्रकल्प्य भगान्
शेषात् शेपादपास्य जातम् ८४ ।।
अथ् वा । भगापवाहविधिना
संवर्णिते जातम् । अनन दृष्ट
१३. इप्रणेदे भक्ते जातं द्रव्यभ्रमणम् ५४० । इदं चिलोमसूत्रेणापि
सिध्यति ।
पञ्चांशोऽखिलात् कदम्दमात् त्र्यंशः शिलीनं तयो-
वेश्लक्ष झे ? कुटी भगमनेऽषः ।
कान्हे ! केकमश्वतश्रे लग्नतककादशिया
दूताहूय इतस्ततो भ्रमति ने ६ङ्गsदिस्हरु खाद् । ४ ।
|
न्यासः ६ ३ ३ दृश्यम् १ ।
जातमीलसनम् १५ एचमन्यत्रापि ।
अत्रोपषभ-अश्राद कमपशशिं प्रकल्प्योरुवत् निश्करलेन यन्निष्पद्यते
तदिष्टराश्योयैः सम्बन्धः. स चाभीष्टदृश्यसदृश्योर्यत्रत्यःqस्य स्थिरस् ,
तेन
उपपने सर्वम् ।
अत्र दृष्टऑपपत्तिः--अत्राला गत्या ग्रम् = ई= ?.य + की, इनं यदि
यE= इ, त६ ई . इ / # दी. ड ० ३ = अ ( य १ इ )= हो, ग्रदि च श्र ,
नद है = अ.ई + क..ही = अ { य + ई) = शे
शे_अ ( य ५ इ} य : इ
शे’ * { ! ५ ई)-य : {
.. (अ ५ ३)= ओ' (य ५ ३)
ते.य , .है शे' ,य , '.३
शे। .ई
अत्र समशोधनादिना जातं यावतrधमानम् : = शं ने मां ।
अत: --
आलापकोक्य निहतौ विभक्तोऽभीष्टशशी सहितोनयुक्तै ।
भागै: स्वदृश्याख्यविहीनितौ तच्छेपौ ततोऽन्योन्यतविष्टर्भनिनौ ॥
|
भक्तं तझोस्न्तरकं हि षदन्तरेण शेषप्रमिती धनरौ ।
चेत्तद्युतिः क्षेप्युतिप्रभक्त रशिर्भवेदूद्वीट्जकभेण वा ॥
|
अथ यदि, दृ = रा - रा.अ
रा१. क - ’.अ
( र. क. रा. अ } न
=
प. क
र ( क-अ ) { च- }
प. =
र
( प-फ )
छ, क
एकस्य रूपत्रिश्ती धुडका, अश्वा दशान्यस्य तु तुल्ययाः ।
ऋणं तथा रूपशतं च तस्य, तौ तुल्यवित्तौ च किमवसूर्यम् ॥
|
अत्रादौ कल्पित इष्टराशिः २० अतो द्वयोर्धने ४२०, १००, अनयोरन्तरं ३२०
इदमेव प्रथमशेषम् ।
द्वितीयेष्ठराशिः २५ तत उक्तवत् द्वयोर्धने ४५० ॥ १५० एतयोरन्तरं ३०० द्विती
यशेषमानम् । तत एतौ ३२० १ ३०० परस्परेष्टगुतिौं ८००० ६०० ० अनयोर्विश्लेषः
३००० शेषान्तरेण २० भक्ते जातमश्वमूल्यम् १०० । इति दृष्टकर्म ।
"छिद्घातभक्तेन लवोनहारघातेन भाज्यः प्रकटाख्यराशिः ।
राशिर्भवेच्छेषचळवं तथेदं विलोसूत्रादपि सिद्धिमेति” ।।
|
उदाहरणम्-
पक्ष्या प्रियकलिप्ताद्वसुलवा भूष! ललाटीकृता
यच्छेषात्त्रिगुणद्भािगरचित न्यस्ता स्तनान्तः स्रजि ।
शेषार्ध भुजनालयोर्मणिगणः शेषटिंघकस्याहतः
काञ्च्यात्मा मणिंराशिमाशु वद में वेण्यां हि यत् षोडश ॥
|
अत्र न्यासः-- १,३,१,३ । दृश्यम् १६ । यथोक्तत्र क्रियाकरणेन जातो
मणिराशिः २५६ ।।
संक्रमरो करणासूत्रं वृत्तार्धम् ।
योगोऽन्तरेuोनयुतोऽर्थितस्तै राशी स्मृतं संक्रमणाख्यमेतत् ।
ययोर्योगः शतं सैॐविश्रमः पञ्चविंशतिः ।
तौ राशी ध मे यत्स ! वेत्सि संक्रमणं यदि ॥ १ ॥
|
न्यासः । योगः १०१ । अन्तरम् २५ । जातौ राशी ३= १ ६३१
अत्रोपपतिः--प्रौते रश मक, क ययोधाः = यो = अ + का, तथs .
ईम्मू : } = या-क?,
य - अं न य + का - { ग्रः - ) = ३य
एवं य!-- = या + का--( य-कार )= २
यो + *
' या दथ्य के
अन्यत्रसूत्रं धृतार्थाम् ।
वर्गान्तरं श्रियिंयोगभसं योगस्ततः प्रोक्तवदैव रशी ॥ १ ॥
राश्योर्ययोर्वियोगsौ लत्झयोश्च चतुःशती ।
चिचरं बद तौ राशी शीघ्र गणितकोविद ? ॥ १ ॥
म्यासः । रश्यन्सरम् न कुत्यन्तरम् ४०० जते कशी २१ । २8 |
अन्नष्पत्तिः - अत्र कल्पते रश या, का
ययोर्युगान्तरम् = वधे ' = (२-कारे
तथsaएम् = # = या-क
अथ हो, बी = य१ी-पुं. आ * य का -
= थ ( - ) + ( च- )
- ( --क } ( य' + क )
= * ( या +- ).००.००.००००००००००(१}
एतेन वशम्खरं योधान्सरबतसमं भवस्यतः –= यो = य + का,
अन्तरं तु ज्ञातमेवत्र पूर्वोत्तसंक्रमणगणितेन या, का, राक्षी सुखेन येते ।
यद्ध क्षेत्रभितेर्द्धितीयध्यायध्य पञ्चमक्षेत्र अनुमानेनपि (१) समीकरणमात्रे खञ्च
त्यत उपपने सर्वत्र । एवमेव वर्गेयोगज्ञानादृश्यन्तरानाञ्च शशिमोतो या शशिनं
अदतीति किमु वैचित्र्यमतो मत्सूत्रचतरं:--
द्विनवर्गयुतिहीनऽतरक्षरैण तत्पदम् ।
राशियगतेतिविंद्वन् ! ततो राी प्रसाधयेत् ॥
|
अथ यदि धन्सर = क्षी = १ .. झा है
तथा च राश्यन्तरम् = अॅ= यदा-क
तद् अ उ = यः ३– व्हा # ={ या- ) ( य + य .* + अ १ )
ध
• = यश्च * +या. -V- का २
( -का )३ + ३या क्र
ॐ २
- .-----= या.क
- ( यह + क )२~~( थ- ) ;
च ।
{ई}
-- अं रे ={ या क£ } रे
=
=
अस्य मूलं राइयोर्योमो भवति, अन्सरन्तु तदेवलो राशिमाने सुत्रधे ।
धनन्तरं राशित्रियोरुभकं वियोगपण विहीनितं तत् ।
चतुर्गुणं रामहनं वियोरकृत्या युतं भूत हि राशी इति ॥
|
अश्वत्रैव यदि--
या = अ + क
तया का = अ - क
तदा या - का = इ.क=3*
१. स = अ + ईथे, क } = अ-३ अं ।
ततो ; द्वितीयलाभेन --
य * १ =
'-'={अ+}-{ अ= }=
=-४+३अ.ों
धर्मे २
..-=+ ३अ
.ॐ अस्य शूलं श्व' नाम स्याद्
३ %
‘क’ मानं तु ज्ञातमेवातो या, का अनयमने सुबोध । एतेन--
धनान्सरे रश्मिचियोगभतं हीनं विमलदलस्य कृष्ण !
त्रिभिर्विभक्तं च पदं दत्वेऽस्य वियोगखण्डोनयुतं हि राशी ।
इंदोि मदीयस्त्रसुपपन्नं भवति । एषले बनयोगराशियोशाभ्यां शशिज्ञानं सुधी
भः कर्तव्यं त भन्नवतरति--
घनैर्यं राशियोशप्हें योगधंकृतिर्वार्जतम् ।
त्रिभक्तं तत्पदेनोमें योगधं संयुठे व तौ ।
|
अथ किञ्चिद्धर्गझर्भ शोधते तश्रद्धयक्ष
इष्टतिश्पृणित वश्रेझ दलिता विभाजितेनैव !
एकः स्थादस्य कृतिर्दलित सैकड्रो राशिः ॥ २ ॥
रूपं द्विगुणेष्टहृतं सेतुं प्रथमथ चाऽपरं रूपम् ।
कृतियुतिवियुती व्येके बर्ग स्यातां यय राश्योः ॥ ३ ॥
|
राश्योर्ययोः कृतिबिंयोगयुती निरेके
मूलप्रदे प्रवद तौ सम मित्र ? यत्र !
क्लिश्यन्ति बीजगतेि षष्टचोऽपि मूढः
षोढ-बीजगणितं परिधावन्तः । ३ ।
|
अत्र प्रथमानयने कल्पितमिम् ३ अस्य कृतिः
अश्वशुruा जातः २ | अथै बनेकः । चितः ३
इटैब ३ हृतौ अतः प्रथम शशिः १ ।
अस्य कृतिः १। दलिता १ । सैका ३ | अथर्षभ राशिः ।
एवमेत रशी ३ । ३ ।
धनान्तरं ययोः सप्त, त्वन्तरे रूपसस्मिसम् ।
तत्र राशी समाचक्ष्व पटीगणितीतितः ।
|
न्यासः-घनान्तरम् ७, अन्तरम् १, ततः सूत्रोक्स्या क्रियाकरणेन जातौ राशी १,२।
- अत्रोदाहरणम्-त्रिभितस्तु ययोर्योग घनैक्यं भवसम्मितम्।
तत्रराशीशी वद' क्षिप्रं भतिते वैपटीयसी ।
न्यासः--शश्योर्योगः ३, घनयोगः ९, ततःसूत्रबलेन राशी १, २ }
एवमेकेनेडेन जलौ शशी ४, ५७ । द्विकेन ३, ९३ ।।
अथ द्वितीयप्रकरणेष्टम् १/ अनेन द्विगुणेन २१ रूक्षत, ३ इथून
सहितं जगतः प्रथमो राशि: ३ । द्वितीयो रूपम् १ । एधं राशि ३ १
एवं द्विकेन चैं हैत्रिण है । त्र्यंशेन ? जातौ राशी १६ ,३ ।
अत्रोपत्तिः--अङ्ग कल्पितौ राशी या, का तदा द्वितीयालापेन या-का-१
अस्य स्पृष्टत्वात् ‘सरूपक वर्गकृती तु यत्र सत्रेच्छयैकां प्रकृतिं प्राप्येत्यादिनः,
दथ ‘इभको द्विध क्षेधः -इत्यादिना च तृणरूपमिष्टं प्रकल्प्य जातं कनिष्ठमानम्: =
२ - २
= अनेदं प्रकृतिवर्णस्य याक्लावतो मनश्च = अत ऊथापनेन जा
६ २ - ३
ते रशी ॥ -, २ ३: पक्षमालपेन
+ २ ३ अङ कस्येदषि वर्ग
समस्तेनास्य ‘द्वितीयपक्षे सति सम्भवे तु धृत्याऽऽपवत्यै५–त्यादिना कळवण
घवत्थं, तत–‘झ्टुभक्तो द्विध क्षेप ’--इत्यादिना मूलं साध्यते, अनेष्टम् =-४इ, ततः
८इ
कनिष्टम्भेन = ४ ३ -४ ह = ४ इ-२३-३इ इदमेव कालक्रमहुयश : =
?
ॐ अयं प्रथम राशिः । द्वितीयस्तु = १, अत ऽप्यः प्रथमः प्रवरः ।
अथ द्वितीयाप्रकारे तु रशः ॥, १ अत्र प्रथमापः स्वयमेव घटते ! द्वितीय
लपेल या २-२ अस्य मूलेन भवितव्यम् । अन्नपीष्टभ को द्विध क्षेप इस्थादिनाँ
२ इ* - १
द्विगुणसृष्टमिष्टाविं प्रकल्प्य जातं क्षनिष्ठमानम्= ='अ-इ, इदमेव
आवर्तयन्मानम्, अत उस्श्रापित रशी - # इ, १ अत्र उपपनं सर्वं भल्क-
रकम् ।
अत्रंथ यद् इ ओ इ कल्प्यते ददा । झनष्ठम् = २३ -Q + इ / छेदं यावत्
बन्नमं स्थातेन मुनीश्वरीयपद्यमुपपद्यते १४
अनैवास्य प्रकारस्य स्वनो महीयोऽतिचमत्कारको लघुप्रकारः -
इष्टवशरजन्वरभक्तं रशिरब्धिगुणितेष्टकमेकः ।
इष्टवर्ग:रयोग इहाप्तः स्वान्तरेण अवतीति तदभ्यः ।
|
- इष्टम द्वयं सेटं दलितं प्रथमोऽपरः ।
रूपं तयोर्युगंयोगान्तरे व्येकं पदप्रदे ।
|
इष्टस्य धब्बण धला यष्टसंक्षुण प्रथः ।
सैको शी स्यातमेकं व्यक्तेऽधश्यते ॥ ४ ॥
|
इष्टम् ३। बर्गर्गः - अपृष्टः ? सैको ऽतः प्रथमते राशिः 3
पुनरिम ३ अस्य घनः । अग्रेuो अrते द्वितीयो रथेशः ३ ?
धवं तौ राशी ३ ६ ।
अथैकेन 8 । ८ । द्विनेन १२ ७ ३ १४ ४ १ त्रिकेचा ६४8 । २१६ ।
एवं सर्वेष्वपि इकरे बिभृयशादनन्यम् ।
पाणीसुधोपमं घटुिं गृहमित्यभक्ष(स्ते!
नास्ति शूढ़भमूढन दैत्र ' पोढेत्यनेकध? ॥ १ ॥
अस्ति मैकिं पढी, वीजं च बिमल मतिः ।
किमज्ञातं सुबुद्धमतो मन्द्रस्तु व्रते ॥ २ ॥
|
अत्रोपपतिः--अत्र · रशी या + १ , का, अश्योर्वीयशवियोग निरेक
या + - कभ +२ या याका +२ को, एतौ सुल) तदैत्र यात थवऽत्र ११: ।
अयं वङ्कः स्यान्मूलयाधत्तवतर्दिष्घइतः काकयोंसमो भबत्थतः।
कल्प्यते २थ = नी२ ।
एवं २था.नी = का
तथा का = २ मी= }
क्षत्रेष्ठं । तथा कल्पितं, यथा यावत्तावन्मानमभिन्न स्याचेनाश्रेष्ठमान=
४ इमे = नी,
या = ८ इ'
पूर्वं क्ष । ॐ = ६ ४ इ१
- • कr = ८ ३
फलकम्:गप्अत उत्थापनेन रात्री ८ इ& +१५ ८ इ है, उपपनं थर्वम् ! थलङ्ग भी.= ३ रे,
तदा शशी --+ १, इ३ । ’
‘‘इष्टस्य दर्शव घनश्च तत्र द्विकेनाप्तः ।
आथः को राशी स्यात व्यकेऽथवाव्यते ।
इति प्रथमुपपन्नम् भवति
अत्रैव झालरजनप्तृबालकृष्पदैत्रीस्तु या, इ राशिंमते प्रक्षेप्य यथोक्स्य
राशो लभञ्चितौ, तत्र रूपह्नथाल्य इष्ठे द्वितीयः प म ध इति मुधोभिर्विभव्यम् ।
एवमेव लक्ष्मीदासमिश्रा अपि ४इ, ग़, आभ्यां राज्ञः सञ्चिन्नधन्तस्तत्रापि
प्रलप इटै द्वितीशापो टभिचरतीति सर्वमिष्टाङ्गमितिकैश्वगन्तव्यम् ।
लिन्न लेकअसेल ।
गुणमूलमयुतस्य राशेर्युष्टस्य युक्तस्य शुण्डैऋत्या ।
मूलं शुणधेन युतं बिंही बगीचेंतं प्रष्टुरभीपृिशिः ॥
|
यदा तत्रैलोलयुतः स राशिरुरेकेन भागनयुतेन भक ।
हृदयं तथा शूली व ताभ्यां साध्यस्ततः प्रोक्तवदेव रशिः । ६ ॥
यो राशिः स्वमूलेन केनचिद्गुणितेन ऊन ह्रथुस्तस्य गुणार्थकृत्य
युक्तस्य यस्य यत् पदं तदू गुणार्थेन युक्तं कर्छ, यदि पुत्रमूलयुतो-
द्रुष्टस्तर्हि हीनं कथं, तस्य वर्गे शशिः स्यात् ।
मूलोने दृष्टे तावदुइहरणम् ।
चाले ! भरलङलभूल जनिं सप्त तीरे बिलसभरमस्थरध्यपथम् ।
कुछ केलिकलहं कलहंसयुग्मं शेषं जले व मरालकुलप्रसादम् । १ ।
|
न्यासः। मूलगुणः ५ | ६ष्टस् २द्रुष्टस्यास्थ २ गुडित्थ नैं युक्तस्य
६६ मूलम् नैं । शृणधेन हुँ । युतं वर्गीकृत इंस्कुर्वgन्नम् १६ ।
अथ मूलयुते दृष्टं यदहरणम् ।
स्वपदैर्नेत्रभिर्युक्तः स्यध्वारिंशतश्चिकम् ।
शतदशकं दिछ! फ्रः छ रशनैशद्यता ३ २ ।
न्यासः । मूलथुणः 8 दृश्य २४० । ङार्ध ३ अस्थ कॅन्क्ष मू
युक्तं जrत द8 “ अस्य मूलं ५३ । शुभुर्धंन ई अक्ष चिहीनं ६३
वर्गीकृतं ३८ ४ ४ । छेदेन हृते जtत राशिः &६१ ।
यातं हंसकुलस्य मूलदशकं मेघगमे मानवं
प्रोच्य स्थलपझिनीचसमगटांशकोऽभस्तष्ठत् ।
वते ! घाखमृणालशालिनि जले केर्विक्रियतासालसं
द्रष्टुं इंसभुगत्रयं च स्कल यूथस्य संख्य बद ॥ ३ ॥
|
+ ‘‘इष्टः प्रथमो राशिनिंजार्थनिहतः स एवान्यः ।
अनयोः कृतियुतिवियु रूपयुते मूलदै स्याताम् ।।
- चतुर्गुणेष्टमाद्यः स विनोऽभीष्टसैगुणोऽपरो राशिः
अनयोःकृतियुतिवियुती रूपयुते मूलदे स्याताम् ॥
|
न्यासः १ मुलगुणः १० । अष्टश् ६ ८६५। यदा लचेन्नश्रुत-
इत्युक्तवदनैकेन भने ४ भृश्यमूलश भक जतं दृश्यम् ४
मूलगुषः ॐ ! युद्धम् = | अस्य कृय ३ ६घृतम् ..
अस्य मूलं ४ शTधन् ४ धूनं १ वर्गीकृत जसे इंकराशिः १४४
अथ भागमूलने झूठे उदाहरणम् ।
पथः कर्षात्रध।य लागjगर छु द्ध१ ९ण सह "श्रे
तस्था (धत निचर्यं तच्छरश मूलैश्चतुर्भिर्हया, ।
शल्यं षड्भरथेषुभिस्त्रिभिषिं छत्रं ध्वजं कर्म
चिच्छेदस्य शिरः शरेण कति ते धनेछैः संदधे ॥ ५ ॥
|
न्यासः । भागः ३ फूलगुणकः ४ । दृश्यम् १० ! यद् लबँधान
युत इत्यादिना जातं गमनम् १०० ।।
अलिकुलदमूलं मलन्हीं छलष्ट
निरूिलनक्मभणश्चाईलेनी भृक्षःसेकः।
लिशिं एरिमललुब्धं पद्ममध्ये निरुद्धे
प्रति रणति रणले झुइि कान्तेिऽलिभव्यम् ॥ ५ ॥
|
अत्र किल इशिनशके शश’मूलं ’ राशेरझी ४ रू;
दृश्य । तह्यं दृश्थं चञ्चलं रश्वैस् ७षtत } {थे रङईG¥
राझ्यशर्धस्यांशः स्यादिति भावः स एव ।
तथा न्यासः । भगः ३ ! भूर्भुवः ३ द्वादश्म् ? अश्छदैछ
स्यङ्गितं भास्थानेऽत्र । अतः धरलँडै शश्रूिझ ३: ७
एन्द्रद्विगुणितम लिङरूमानम् ७२ ॥
यो राशिरष्टादशभिः स्वमूलै राशिंत्रिभागेन स्मन्वितः । ।
जतं शल्छशकं तमTशु जर्नहि पाट्यां थSस्ति ते चेत् ५ ६ ॥
स्याः भागः १ मूलभुवः १०। दृश्यम् १२०० । अत्रैकेन लभ-
श्रुतेन ४ मूलगुणं हृद्यं च भक्त्या प्राग्भुञ्जते रशिः ५७ ।
अश्रुपपतिस्तु यक्षपि चर्गसमीक्षणप्रपञ्चेनापि सरळ तथान्न चलव्यर्थ
मुच्यते । अत्रोद्देशकालापानुसरे दृश्यमान = इ = या२ -- गु.ओं, अतो पूर
पेन, ग़ई =गु.श + (-अँ-) इ+ (--)
मूढग्रहणेन, याT+ (-=
= १८६२ मूलम् ।
- था मूल -J- अस्य वशं राशिरित्युपपन्नं पूर्वार्धम् ।
यदि च दृ= या' +-- +यु.य
कथr*
अतः पूवोंक्य ' रशिभने सुबोधम् । अत उपपन्नं सबैम । एवं वत्सकानां
शीनासनयनं भवति, स्लचक्षगत्त्रकान् प्रष्टुध्वितानां रशोनां ज्ञानभने
प्रकारेण कर्तुं शक्यतेऽतस्तद्रनयनर्थमुपायः--
अत्र कल्प्यते --e! या , अत उद्देशकोक्त्या
अ. ५२ - ५.५१ --- = सु. या ==ई
--->.या
T
क्ष
, यर 3 १ =
'}+ ज =
व या । { १ = t- }+गु' ,था=' अत्र भास्करेक्त्या यावद्या-
बह्वर्गम‘ समानीय ‘अ’ अनेन गुणितं प्रष्टुरभीप्सितं राशिमानं भवतेि । यद्यत्र ‘भ
गुणितो शशिजुबत्तावद्वर्गसुभो भवेतद् यावत्तावद्वर्गः ‘अ’ भक्तो शभिः स्यात्तेम।
यद्गुणो थलचर द स्याद्वाविमूलप्रदस्ततः ।
तद्गुणौ तथ्य कार्यं दृश्यभूद्गुणौ च तौ ॥
ताभ्यभुक्तवद्देवत्र राशिमनं भवेद्धि यत् ।
तल्लवरूत्तद्गुणो ज्ञेयः प्रश्नीभीप्सितः ॥
|
इति दीमुपपन्नं भवति । *
इत्यनेनैव सर्वप्रकारेण अझ केदारभ्य राशिः स्या-दित्यन्तस्वरुक्तं
स्म्यष्टं भवतीत्यलं प्रसङ्गतविचारेण ।
अथ भैtशेकं करणसूत्रं वृतम् ।
प्रमाणमिच्छ च समनती आस्तियोस्तत्फलमन्यज इति ।
मध्ये तदिच्छाहतमद्यह् स्यादिच्छफलं व्यस्तविधिर्वितेभे ॥ ७ ॥
|
कुङ्कमस्य सदलं पलद्वयं निष्कसप्तमलवैस्त्रिभिर्यदि
प्राप्यते सदि में वणिग्घर ! हि निष्कनधकेन तन् क्रिय ॥१॥
|
न्यासः उतविधिना लब्धनि कुङ्कमपलानि ५२। कर्मी २ ।
प्रकृष्टकचूंश्पलत्रिषष्ट्या बेलभ्यते तिष्कचतुष्कयुन क्तम् ।
शतं तद् द्वादशभिः सपादैः पलैः किमचदव सखे ! त्रिचिंत्य ॥ २ ॥
|
*उदाहरणम् --
बाले ! बालमरालबाणलवतो मूलं प्रिये चाष्टकं
यातं मानसमेव रमणेिता रशेः शरांशः खङ
प्रोड्डीय स्थलपझिनीवनमथो दृष्टं सखे दिमितं
पाट्यां चेत् पटुता तदा दुततरं यूथस्य संख्यां वद ।।
|
न्यासः—मूळ ८, भा अत्र ३२ १० मूलगुणौ ८ पंचभतौ जातौ
चास्तवौ मूलगुणकदृश्यं मूर्६,६ २ भागः स एव ? वतो यश्चोक्त्या कृते जातो रशिः
२५ अयं पंचगुणौ जातोऽभीष्टराशिः १२५ ।
रामः सीतापहर्ताममिदमलिनं रावणं संजिघांसु
बणान्याम् सन्दथे तद्विगुणपदमितेनानः संहतेन ।
बाहँडुिच्छेद तस्याखिलविशिष्टदलैस्तच्छिरश्वथ दृष्टं
भूपैस्तुल्यं तदाऽन्न प्रवद गणक ते सन्ति बाणाः कियन्तः ? ॥
|
न्यासः--गु ३ भा, दृश्यम् १६, दृश्यमूलगुणा १६, ३ चैतौ द्विगुणितौ जातौ
वास्तवौ दृश्य ३२ मूलगुण अत्र भागः स एव। तत आचार्यरीत्या जातोराशिः२५
अयमञ्चितः अष्टभीप्सितो राशिः १२८।
न्यासः।१६४। ९ । मध्यमिच्छषुणितं ५९१६ छेदभक्तम्
१२७७ आछैन ६३ र्हतं लघ निष्काः २० । शेषं १४ योङगुणितम् २२४
आद्यन भक्तजात द्रम्मः ३ । घणः = । काकिण्यः ३ । वटिकाः११३ ।।
द्रम्मद्वयेन सgश शालितण्डुलवारिका ।
लभ्या चेत् पणसप्तत्या तत् किं सपदि कथ्यताम् ? ॥ ३ ॥
|
अत्र प्रसरणसजातीयकरणार्थं द्रम्मद्वयस्यएणरकृतस्य
न्यासः । ।६। ॐ लब्धे खायौं २ । द्रोणः ७/ आढकः १ । प्रस्थौ २।
अत्रोपपलिः--चतुर्वेपि सजातीयेषु शिपु प्रथमतृतीययोर्थः सम्बन्धः स एव
द्वितीयचतुर्थयोर्भवति, तत्रापि प्रथमतृतीयौ तथा द्वितीयचतुर्थे व सम्मानजातीय
भवत इति क्षेत्रमितेः षष्ठाध्यायतस्तवस्पष्टमेव । ये सजातीयास्त एवानुपती-
यश्चातोऽश्न केषामपि त्रयाणां राशीनां ज्ञानदन्यसाधनाथ या रीतिस्तदेव त्रैराशिक
मित्यतोऽन्नाद्यतृतीय प्रमाणेच्छासंज्ञकौद्वितीयचतुर्थं तु तत्फलसंज्ञकाधिवृषपन्नम् ।
इच्छावृद्धौ फले ह्रासो दासे शुद्धिः फलस्य तु ।।
व्यस्तं त्रैराशिकं तत्र सेयं गणितकोविदैः ॥ ८ ॥
|
यत्र इच्छावृद्धौ फलस्य ह्सो हेले वा फलस्य वृद्धिस्तत्र व्यस्त
त्रैशशिकं स्यात् ।
जीवानां ययस मौल्ये तौल्ये वर्णस्य हैमने ।।
भागहारे च राशीनां व्यस्तं त्रैराशिकं भवेत् ॥ १ ॥
|
प्राप्नोति चेत् योडशवत्सर स्त्री इत्रिंशतंविंशतिंञ्चत्स किम् ।।
द्विधैर्देहो निष्कचतुष्कमुक्षः प्रतीति ध्रुःषकबहस्त किम् ? । १ ।
|
न्यासः। १६ । ३२ । २० । लब्धम् २५३ ।।
द्वितीयन्यासः । २ । ४ । ६ । लब्धम् १३ ।।
दशबणं सुवर्णं चेत् गणकमवष्यते ।
निष्केण तिथिवर्णे तु तदा वद कियग्मित ? ! २ ॥
|
न्यासः १० १ १५ लब्धम् ।
सप्तदशेन मानेन राशं सस्यस्य मषिते ।
यदि मनश्शतं जलं तy gश्चद्वकेन किम् १ । ३ ।
न्यासः । ७ । १०० । ५ लब्धम् १४० ॥
व्यस्तत्रैश्चिके तु प्रथमतृतीययोर्वेिदीयचतुर्थयोः सम्बन्धसदृशवत् ‘च्यस्त
चिधिर्वयोने’ इत्युक्तं युक्तियुक्तमित्युपपनं सर्वत्र ।
|
अथ पञ्चशिकादौ करणसूत्रं घृतम् ।
पञ्चसप्तनवशिकादिकेऽन्योन्यपक्षनयनं फलच्छिदम् ।।
संबिधब्य चक्षुराशिजे वधे स्वरूपराशिबधभाजिते फलम् ॥ ४ ॥ ।
|
माले शतस्य यदि पश्च कलान्तरे स्याद्
वर्षे गते भवति किं वद षडशानम् ? ।
कालिं तथा कथय मूलकलन्य
मूलं धनं गTषक ! क्रूफले विदित्व ॥ १ ॥
|
न्यासः | अन्योन्यपक्षनयने न्यासः ।
बहूनां राशीनां वधः2४० । अहषराशिचनेन ०० अनेन भक्ते
लब्धम् । शेषम् ६४ विंशत्यपचर्यं ३ जतं कलान्तरम् & ३ । छेइ
लरूपे कृते जातम् ।
अथ कालज्ञानार्थं न्यासः १४० ५ ६
अन्योन्यषक्षनयने न्यासः ! १३० ग
बहूनां रौशीनां बधः ४८०० । स्वल्पशरैशिषधेन ४०० अत लब्ध-
भईः १२ ।
{{gap}]मूर्धनार्थं न्यासः । ३ । २ | पूर्वोचदर्थं मूलधबंदू १६ ।
एवं संयंत्र ।
सञ्जयंशमासेन शतस्य चैत् स्यात् कलन्तरं षश्च रूपञ्चमांशाः॥
|
मासैस्त्रिभिः पश्चलचाधिकैस्तत् खर्चेद्विष्णैः फलमुच्यतां किम् १ १२॥
न्यासः १ १० |६३ छेदनरूप्रेष्विति कृते न्यासः १ १२ १३५
अन्योन्यपक्षनयने न्यासः । ३ १३° \ १ \"
तत्र बहुराशिवधः १५६००० स्वल्पराशिषधः २०००० ।
छेदभक्ते लब्धम् ७ ४ । छेदनरूपे कृते आतं कलान्तरम् ३९ ।
कालादिज्ञानार्थं पूर्ववत् ।
यद्वा प्रकारान्तरेणास्योदाहरणम् ।
न्यासः १३। १०० । ५ । ३६ ६२३ ।।
अत्र सर्वेषां छेदनरूपेषु लध धनर्णामित्यादिन सवर्णने कृते
जातम् ’ । १०० । । १६ । ३ ।
अन्योन्यपक्षनयनेन बहूनां राशीनां ३६ । १३५ । ६ । वधः ५३६९
अपराश्योः ॐ । ११ चञ्चः **
भगार्थ विषयैयेण न्यासः ५२०२७ २ र्है + भूयाद्दतिः १५६००० ॥
छेदवधेन २०००० भक्ते जातम् ७६ । छेदरूपे कृते जातं कलान्तर
मिदम् ६ । एवं सर्वं ज्ञेयम् ।
चिस्तरे क्रिकराः कराष्टकमित दैथं विचित्राश्च चे -
हूपैरुत्कटपट्टसूत्रपटिका अर्थी लभते शतम् ।
दैश्वर्यं सर्वंकरत्रयाऽपरपी हस्तार्धविस्तारिणी
तद् किं लभते ? द्रुतं वद वत्रि ! वाणिज्यकं वेत्सि चेत् ।
|
न्यासः लब्धो निष्कः ० १ दम्भः १४ । पण्डः ६ ।।
थाः । काकिणी ११ वराटकाः ६
पिण्डे येऽर्कमिताङ्गलाः किल चतुर्वर्णाङ्गला विस्तृत
घटं दीर्घतया चतुर्दशकरात्रिशलभन्तं शतम् ।
एता विस्तृतिपिण्डदैश्वर्यमितयो येषां चतुर्वार्जितः
पञ्चास्ते वद मे चतुर्दश सखे ! सूर्यं लभन्ते कियत् ? ॥ १ ॥
| ३०
१ २
१
म्याडः । , ३० १ ¥ ती मूख्ये निष्कारः। १६३ ।।
३ २
अथैकादश्रतिकहरणम् ।
पटु ये प्रथमोदिनप्रमितय गव्यूतिमात्रे स्थिता-
स्तेषामनथनय चेच्छकटिनां इस्माकं भाटकम् ।
अन्ये ये तदनन्तरं निद्रित माने चतुर्वेजिप्त
स्तेय क' भवतीति भइष्टकमितिओठ्यूतिषट्कै वट् ॥ १ ॥
१ २
१ €
१ २
१
न्यासः । ३३ ३ लब्धे भाटके इम्भः ।
अत्रोपपत्तिः--अथानुपातीयेषु रशिषु सति पंचानां झानेऽस्यसाधनार्थं यहूजितं
तदेव पंचराशिकमिति व्यपदिश्यते । एवं सप्तराशिकादावप्यवधेयम् । तत्र पञ्चाशिके
दु प्रथमं राशित्रयं गृहीत्वा त्रैराशिीन पत्फलमुत्पद्यते तद्भवेम पुनस्त्रैराशिकेनभी
सिद्धिर्भवतीति दर्शनात्त्रैराशिकाभ्यां फलानयनं व्यावर्णन्याचार्याः ।
यया प्रभाणालेन यदि श्रमाणं फलं लभ्यते, तष्टकालेन किमिति नैशशिकर
श्रफx इंका
लक्षमिट्काले प्रमाणसम्बन्धित ==>",,पुनः प्रमाणधनेम यदीदं फलं.
तदेष्टधनेन किमिति जात मिष्टधनसम्बन्धीयफलम् ।
इध . प्रफx इंक इश्च प्रफ x इर्भ ।
अध
प्रक ।
अ५ X अक
एवं सप्तरासशिकादावपि नैशशिकैरेव विभावनीयमित्युपपन्नं सर्वम् ।
अथ भाण्डप्रतिभाण्डके करणसूत्रे तृतर्जुम् ।।
तथैव भाण्डप्रतिभाण्डकेऽपि विपर्ययस्तत्र स हि मूल्ये ।
उदाहरणम् ।
दम्भेण लभ्यत इहाम्रशतत्रयं चेत्
त्रिंशत् पणेन विषvौ वरदाडिमानि ।
आपृचद् दशभिः कति दाडिमानि
लभ्यानि तद्धिनभयेन भवन्ति मित्र ! ॥ १ ॥
१६ | १
न्यखः ॥ ३००॥ ३०} लब्धनि दाडिमनि १६ ।।
इति लीलावत्यां प्रकीर्णकानि । ३१
२५ ५.---- ०.००२ - ०, १, २५८
०५:३५, १७ सितम्बर २०१८ (UTC)~~
०५:३५, १७ सितम्बर २०१८ (UTC)~
अनोपपत्तिस्तु त्रैराशिकाभ्यां सुगनैव । तत्र स्फुटमेवबीयते यम्भौथ्ये सदा
विष“य इत्युपपन्नम् !
अथ मिश्रकम्यवहारे करणभूत्रं सार्धघृतम् ।
प्रमाणकालेन हतं प्रमाणं विमिश्रफालेन हतं फलं च ॥ १० /
स्वयोगभक्ते च पृथङ् स्थिते ते मिश्राहते मूतकलान्तरे स्तः ।
यद्वेष्टकर्माख्यविधेस्तु मूलं मिश्राच्च्युतं तच्च कलान्तरं स्थास् ॥११॥
उद्देकः
पञ्चकेन शतेनाब्दे भूखं स्वं सकलान्तरम् ।
सहस्त्रं वेत् पृथक् तत्र वद मूलकलान्तरे ॥ १ ॥
न्यतः १
१०० | १०७० लब्धे कसेए मूलकलान्तरे ६२५ । ३७५,
अथवेऽकर्मणा कलितमिष्टं रूपम् १ ३ उद्देशकालपत्रदिष्टरशिरि-
त्यकिरणेन रूपस्य वर्षे कलान्तरम् ३। एतद्युतेन रूपेण ६ ३ दृष्टुं
१००० रूपगुणे भक्ते लब्धं भूलधनम् ६२५ । एतन्मिश्रात् १००० च्युतं
कदन्तरम् ३७५ !
अत्रोपपत्ति:---यथ प्रमाणलः =प्रका | मश्रफल = मिंग
प्रमाणधनम् = प्रध मिश्रधनम् = सिध
प्रम?झलम् = प्रश्न मिझ x प्रश्न
अत्र बैशाचिकेन मिश्रफले प्रमण्णधनसम्बन्धीयफलJ= = TXX">
अंक
सिक ४ प्रफ
प्रमणधनेन युतं जातं सकळा स्तरअनम् = प्रध • प्रम
शकप्रध + मिका.प्रफ
--- .+ --- यो अनेन यदि प्रमाणधनसमं शूलधनं
प्रक् प्रक
लभ्यते सदा मिश्रधनेन किमिति ज्ञातसभी¢ भूलधनम्
प्रकाप्रधमिश्र प्रफ x सिकx सिंध
.- कलान्तरमान =
युवं
यो
यया मूलधनम् = इ, : पञ्चराशिकेनेष्टराशिसम्बन्धीयकटान्तरं प्रसाध्य
तेन सहितसिंष्टधनं जहुँ सकलान्तरधनम् = सध, ततस्त्रैराशिकेन मूलधनभभ
इx मिध
= सिध अनेन हीन मिश्रधनं कातरं भवतीत्युपपनं सर्वं ।
ध ३१
लीलती
--c --
a
-e=
=
- - - - - - -
==
अन्तरे करणसूत्रम् ।
अथ प्राणैर्गुणिताः स्त्यकाला व्यतीतकतर्फलोद्धृतस्ने ।
स्वयोगभक्ताश्च बिभिभनिनः प्रथक्षण्डलि पृथगे भवन्ति ॥१२
थत् पञ्चकत्रिकचतुष्कशतेन दत्तं
तुण्डैत्रिभिर्गणक निष्कशतं पट्टनम् ।
मासेषु सप्तदशपञ्च तुल्यमाप्तं
झण्डश्रयेऽपि हैिं फलं यद् चण्डसंख्या = १ ॥
यसः १ १ ३ ७ १ ३ ३०
१००
9b
३०
साम
.
मिश्रधमम 2४ । लब्धानि यथाक्षसेण खण्डशनि २४ १ २४। ४२ }
यश्चरशिकवत्करणेन सकलान्सरम् –३ ।
अत्रोपषतः । क्षत्रालापेयर सर्वत्र फलसमत्व प्रथमं रूपसमं फलं प्रकट्प्य
तस्रः एराशिऊन पृथक् तत्ळसम्बन्धीथमि धनि -
प्रखें -- प्रध, द्विखें = प्रका, : प्रध .
प्र.
त्र्य, प्रद का १• श्रे ऊं. !
अं - अः
एवं नृखें ञ्या २३ प्र$३
अत्र प्रथमद्वितीयतृतीयखण्डनं योगो रुपफलसम्बन्धीघमिश्नधनम् = यो,
यद्यनेन पृथङ् खण्डमें भूतधनं लभ्यते सदोद्दिष्ट मिश्रधनेन किमिति जातं क्रमेण
मूलNधभानमूल मिध { इंका. प्रध )
, ई = ठ्य. एफ, यह
सिंध्8 ( प्रका ,. प्रध६ }
व, द्विखें. व्यका ,. प्रफ, , यो
मिश्र ( प्रका प्र ध३ )
व. तूं जें अंत इषपचमू
ज्यक २. प्रफ़२• य ?
- , ।
अथ मिश्रन्तरे करणसूत्रं धृतथैम् ।
प्रक्षेपका मिश्रहता विभक्ताः प्रद्वेषयोगेन पृथक् फलनि ।
अश्रोइशकः |
arशदेकसहित गणकाष्ठपटिः पञ्चो नित नवईतरादिध्ननि येषाम् ।
प्राप्त विमिश्रितधनैफिशती त्रिभिस्तैर्वाणिज्यतो वा विभज्य धनानि तेषाम्१ सभालाहता ?
३३
प्रक्षेपकन्यासः ३ ५१ । ६४ १ ८५ मिश्रधनम् ३०% न जातानि
धनानि ७५ ३ १०० = १२५ । एतन्यादिधनैरूनानि लभः २४। ३२ ४०
अथ वF मिश्रधजम् ३०० । आदिधनैक्येन २०४ ऊनं सर्चलाभ
योगः ६ । अस्मिन् प्रक्षेपगुणिते प्रक्षेक्ष्योगः २०० भक्ते लाभः
२४ । ३२ ॥ ४० ॥
अत्रोपपत्तिस्तु सर्वेषां प्रक्षेपका योगेन मिश्रधनसमं सकलान्तरं मूलधनं
लभ्यते, तदा प्रत्येकप्रक्षेषश्चनेन किमित्यनुपातेन वासनाऽतिविमन, किमन्न लेझ
बहल्येन ।
, वाष्यादिपूरणे करणसुखं वृत्तर्धम् ।
भजेच्छुिदोंऽशैरथ तैचैिमिनैं रूपं भजेत् स्यात् परिपूर्तिकालः ॥ १३ ॥
उदाहरणम् ।
ये निर्भर दिनदिनर्थतृतीयपत्रैः संपूरयन्ति हि पृथक् पृथगेच मुकाः ।
वाथ यदा युगधदेव सखे ! चिमुक्तास्ते केन वासरलवेन तद् यदछ ४१
न्छखः । १ । १ । ३ ३ ।
लब्धो बर्पपूर्णकालो दिनशः १३ ।
अत्रोपपत्तिः । यदि कथितालैर्निझीराः पृथक् शृथक् दोषं पूरयन्ति त्दैनन्
देनेन किमिति जतानि वाप्यैश्यूरणप्रसरणानि । यदि वाप्यंशपूर्णयोगेनैॐ दिने
लभ्यते तद् पूर्णेनैकेन किमिति जातं वापीपूरणकालमानमित्युपपन्नम् । अत्रान्ये ये ये
विशेषास्ते खोदाहरणः परिशिष्टं प्रदर्शितः ।
अथ क्रयविक्रये करणस् श्रुतम्।
पण्यैः स्वमूल्यानि भजेत् स्वभागैर्हत्वा तद्देयेन भजेच्च तानि ।
भागश्च मिश्रेण धनेन इथा मौल्यानि पण्यनि.यथाक्रमं स्युः ॥ १४॥
उद्देशकः ।
सर्घ तडुलमानकत्रयहो द्रम्मेण मागणूकं
मुहूनां च यदि त्रयोदशमिता ता बर्णिक् ! काकिणीः।
आदथपंथ तण्डुलांशयुगलं मुद्गैकोणन्वितं
क्षिप्रं क्षिप्रभुज व्रजेम हि यतः खार्थोऽभ्रतो यास्यति ॥ १ ।
यसः । पर्यायेथ् ।। औरथे ।। ६१ स्वभगौ है । मिश्नधनम् ३।
अत्र स्वमूल्ये स्वभागगुणिते, षण्याभ्यां भक्ते जाते छे । ५ | भागे
च । ३ । ३ मिश्रधनेन १३ संशुष्य तदैक्येन भक्ते जाते तcटुमुहू-
मूल्ये है । धुर्दश । तथा तण्डुलमुझने भागौ हैं: । ऽ४ । अत्र तण्डुललीलावती
•A=A*/
मूल्ये पणौ २। काकिण्यौ २/ वराटकः १३३ । भूम्नमूल्ये काकिण्यौ २।
राटकः ६झे । उद्वहम् ।
कर्पस्य वरस्य निष्कयुगलेनैकं घलं शष्यते
वैश्यानन्दन ! चन्दनस्य' च षकं द्रम्मटभागेन चेत् ।
अष्टांशेन तथाऽशुगैः पलदलं निष्केण मे देहि तान्
भागेरककषोडशशुकमितैर्गुषं चिकीर्षास्यहम् ॥ २ ॥
म्याः । पण्यानि & १ & । ३ । औौल्यानि ३१ । १ । ३ भागः
६ । ३ ६ ५ सिद्धनं श्रुमाः १६ १ लब्धानि कर्परमां सूल्यानि
१४३ ॥ ६।९। तथैव तेषां पण्यानि है । ७३ । ३४ ।।
नोपपत्तिः । तण्डुरूपण्यर्चदि तण्डुलमल्टुं लभ्यते सदा तण्डुलभागैः क्रिमिति
तमु . तर -
इसं तण्डुलझालस्बन्धीयमूल्य , पुवमव मुद्भगमस्वन्धीय मूल्यम्
कुटु - टुभ , ग्रछन्नमयर्चायससमिश्रधनेन पृथगेते सूर्ये लभ्येते संदर्भgम्श्रित-
सुप
नेन के जाते तण्डुलभrशयोर्गुल्ये क्रमेण--
तशा = तम्. . . =. , ऐश्रमेव तेन यागेन तण्डु
ततसमिश्र मुखभुभा. मित्र
मू ~टुभमृ
लभागस्तद मिश्रधनेन किमिति जाहं तण्डुलभासनम् =तो. सिंध, युवं मुहू-
शुभः सिध
भगमनम् " , अत उपपन्नम् ।
अशईः ।
श्ल सि करभसूत्रं घृतम् ।
नरानन्दनोनितरत्नशेवैरिये हृते स्युः खलु मौल्यसंख्याः !
यैर्दैते शेषद्धे पृथकूस्थैरभिन्नमूल्यस्यथ वा भवन्ति ॥ १५ ॥
भणिक्याटुकमिन्द्रनीलशकं मुक्ताफलानां शतं
सङ्कणि च पञ्च रत्नवणिजां येषां चतुर्णा धनम् ।
सहस्नेहचशेन ते निजधनात्मैकमेकं मिथ
जातास्तुल्यधनाः पृथग् वदसखे ! तद्वनमौल्यानेि मे ॥ १ ॥
स्यास्सः । मा द । नी १० ! सु १०० व चु । दनम् १ । नरः ४ } ।
सरगुणितदनेन ४ 1 नसल्यामुनितासु शेषः भार ४ । नी ६ ३ सु ६६ । हा ?
३
व १। एतैरिष्ट्ररास भक्ष्ते रलवूल्यहनि स्युरिति । तानि च यथाकथञ्चिद्-ि
ऐहिपते भिननि ! अत्रेष्टं स्वयि कल्प्यते । तथाऽत्रापीठं कल्पितम् ६६ ॥
अतो जातनि मुख्यानि २४ १ १६ ! १ \ && । समधनम् २३३ /
अथ व शेपण आते २३०४ । पृथक् शेयैर्भक्ते जtतान्यभिन्नानि ५७६ ।।
३४ । २४ १ २३०४ जज्ञानां चतुर्ण तुल्यधनम् ५५४२ ! तेषामेते द्रः
संभाव्यन्ते ।
अश्नोपपचिः । अत्रलापोक्य चतुर्थे वणिजां मिथो बैकैकधनदानेन सम्धन-
त्वकथनात्त स्राण्येकैकधनवियोगे फलविशेषाभावाच्च शेषाणि नश्नद्वानोचितरत्नस
मधनानि भवन्तीति तावत्स्पष्टमेवतस्तन्भानमिष्टं प्रकल्प्य रत्नमौल्यं साधितम् ।
अथाभिन्नरत्नमौल्यज्ञानाय शेषघातसममिष्टं प्रकल्पितमाचार्येण, पृथॐ शेवैर्निः-
शेषभजनादित्युपपन्नं सर्वम् । तत्रैव च शेषाणां लघुतमपधत्र्यसमेऽपीठे रत्नमौल्याने
न्यभिन्नान्यागच्छन्तीति धीर रवगन्तव्यम् । लघुतमापबत्य्ज्ञानार्थं परिशिष्टप्रकरणं
द्रष्टव्यम्
अथ सुवर्णगतेि करण्यस्त्रं बृसम्।
सुवर्णघणहतियोगशशौ स्थ“वृक्षभूते कूनखैश्यवर्णः।
वा भवेंच्छोषितहेमभक्ते वर्णाद्युते शोधितहेमसङ्कथा 4 १६ ॥
उदाहरणानि ।
विश्वाकद्दशबऐडवर्णमष
दिग्वेदलवत्युगप्रमिताः क्रमेण ।
आवतितेषु बदतेषु सुवर्णवर्ण
स्तूर्णं सुवर्णगणितज्ञ | वणि ! भवेत् कः ॥ १॥
ते शोधनेन यदि विंशति रुक्तमाषः
स्युः षोडशाद्य वद वर्णमिति स्तद् का ? ।
चेच्छोधितं भवति षोडशवर्णहेम
ते विंशतिः कति भवति तद् तु शपः ? ॥ २ ॥
न्यासः। १ ३ ३ ११ ११ ।।
जाताऽऽवतितमुवर्णवर्णमितिः १२ । एत एत्र यदि शोधिताः सन्तः
घोडश भाषा भूवान्त, तद् वgrः १५ । यदि ते च षोडश वस्तषश्च
दश मा भवन्ति १५ ।।
अत्रोपपतिः । अश्न कस्यापि सममाषEध मौल्यं वर्णपदेन व्यपदिश्यते । अत
भिन्नभिन्नमुणीनां यदि दणः अ, क, ग, तथा चन्भाषा च, छ, ज तदा
गैराशिकेन सुवर्णशम्बन्धिधनानि क्रमेम
अ. च
क. ङ
. जो
खभ' यमा सन ३६
लीलवती
अ. च -- क. छ + ग, ती - य
यः =*. ई ऊ . .. अत्र , छ, ज, नितानां सु-
=
स
सन
-
वर्णानां योगेभ ‘सुयोः भितेन -यों, धनं लभ्यते तदा सुवर्णयोगसमलोष-
सल यो समय अत उप
मितेन किमिति जातं कनकैयधमान==-य... -
--
सुय सुय
पन्नं पूर्वार्ध ।
अन्नैव यदि , छ+ छ+ ¥ः = शक्षितहेस, द वर्णः = -, ब शोवे=
१
उपपन्नं सर्वम् । अथ वर्णझनाय करञ्जं सम् ।
स्वयधनिनाद्युतिजातकर्णात् सुवर्णतद्वत्रवेंथहीनत् ।
अज्ञातचर्यान्निजघंख्यथाऽऽहमज्ञातवर्णस्य भवेत् भूमणम् ॥ १७ ॥
उदाहरणम् ।
दशेशवर्णा वसुनेत्रमापा अन्नावर्णस्य षडेतदैत्रये ।
जातं सखे ! इदंशकं सुवर्णमज्ञातवर्णस्य ध प्रमणम् ॥ १ ॥
यसः { ३ ६ ६ } लव्धमझतथvमनम् १५ ।
अत्रोपपतिः । अत्रशतवमानम् = य,
अतः वर्णः अ, , या तथा द्युतिजातवः = युव, ततः सुवर्णवर्णातियो
तन्मात्रा’ च, छ, ज
गराशावित्यादिविधानेन युतिजातवर्णः = अ. च+क छt या. ज
त्र छ जो
- युव. सुथो =४. च+क. छ +या. ज
.. युकसुयो-(अ. च-"कं. ४ ). अत उपपन्नम्
छ
।
उवर्णज्ञानाय करणसूत्रं बृसम् ।
स्वर्णनिभो द्युतिजातवर्ण: स्वर्णक्षधक्यवियोजितश्च।
अहेमवर्णाद्भिजोगवर्णविश्लेषभक्तोऽविदितान्निजं स्यात् ॥ १८ ॥
दशेन्द्रमणी गुणचन्द्रुमाषाः किञ्चित् तथा षोडशकस्यतेषाम् ।
अभि युतौ द्वादशकं सुवर्णं कतीह ते षोडशवर्णेषः ॥ १ ॥
स्यासः । १७ १८ १६ लब्धं माषमानम् १ । बसनसहित ?
७
'= १
|
=
+
•
• • • • • •
अन्नोपपत्तिः । अश्रतसुवर्णनम् = न ;
तत्र छगः अ, क, म
आथः ई, ऊ, यह
अत्रापि सुवर्णवर्णाहतियोगराशवियदिन-
. . --- . छ , या
श्रुतिजपूतवर्णाः = च- ऊ - य
,. थु, य + छु ( च + छ }=अ, ऊ = क. छ + '.
समोधनेभ-
आ ( युद–ण )=अ च क. ङ-युव ( स्व + छ )
क्ष, च+, ---यैव )
केछ( द + छ . अरु ।
..या = उपपन्नम्
युव--
१
सुवर्णज्ञानयम्यत् करणसूत्रं वृक्षम् ।
सध्येनोननरूपब७ विधेयः स्ध्यो वर्णाः स्वधवानितश्च !
इक्षुGणे शेष स्यमने स्थपतां स्यनरूपयेधैर्णयोस्ते ॥ १६ ॥
उदाहरण
इष्टकटिके पेडशदशवणं तद्युतौ सर्वे ऑrतम् ।
द्वादशधरांशुयी हि तयोः स्दथैमाने से ? ॥ १ ॥
घसः । १६ १७° । साध्यो यः १२ ।। कल्पितभिष्टम् १ । लधे
सुवर्णमाने १६ १ मैं ० ।
अथ वा द्विकेटून १६ १७ 1 अर्बहुणितेन ब{ १६ ° । एवं बहु ।।
अनq५२ः -
अझ च म, के
इन्श था, क
तत: सुदर्गवर्णाइतिथोगरसशवित्यादि-
ततळ0; c ---------, स-छेदीकृत्य समशोधनेन --
था •+ कः
या (Y-थुड} = का { युव-ऊ }
__ युव-) अत्र कुट्टकेन सु-६
क ( क
छ। --
अ-युद्ध K = ०
तत इष्टहतस्वरूबहरेण युक्त इत्यादिना खाते या, क भने --
इ { युच-* ), इ { अ-युव ), क्षत उपपन्नं भास्करोक्तम् ।
यदि बहुवो णः अ, क, ग स्य वर्तः
न्भ'{४ अ, क, लंबी
अन्य हैं -- औ , -- {
द दु यश्च युव = य -- १ - ३
.",'त: खडे रन--
•e====
==
=
=
_ कक्ष { क-खुध ) + " ( ग-युव ।
-
आ ( - युश्च }, न { -झुख }
- Ana
-
धृष्ट
एहमेदुमवीयते थरूहून ' अझ मध्ये इयं
य°यमदे घल्य सधनीये १ तन्न य यः
नरक्षरे बहूनि सनन्याह मिष्यन्ति तदा तेषां श्रोगेन तन्मनं भवति, यदि तु ब्यस्त
धनेनैकस्थऍगत मितिस्तदा तत्र तन्मिहीनससरेणैव घनत्सितर निविथैश्च स्य
स झुद्धिगङ्गरूहनीयः । *
अथ छन्दश्वित्थाद श्रयन्त्रं भूकक्षथम् ?
एकचकोतर अङ्क इति शब्दः श्रमद्भिः ।
एएः पूर्वेण संशुस्तपस्तेम सेम च ॥ २० ॥
श्झझिडgदिनेष्टः स्थूर्डिं धारणं स्फुम् ।
ॐदध४सरे छन्दस्युपयोगस्य हैंडेई ३ २१ ॥ ।
मूषहभेददी डी डुप् ।
वैश्चके रझरेदी ने सानोश्च बिलेशयत् ॥ २२ ॥
३ छन्दधियुसरे किञ्चिदुद्वह!!
प्रस्तारे मित्र ! गयथः स्युः पदे दृश्क्तयः कति ।
झद्धिश्चक्षु कशि कथ्यतां पृथङ्क ५ । १ ।
}
२.
उदाहरणम्--
१शभि श्य भितश्च १: शन्ते सेि ! थुनिश्र णम्
अशन्दु । यदि जाइमं स्थानम्, वां से? वदाङ ॥
न्थ्सः ८११ ६ १४ वय:ि । दिय: १२ । अथ भस्रोरात्र १६९ अन-
स्तथा १४ १ ८ अथैश्च क्लेशभक्षः ३१४४२ फाऊँ पसेट भितरी ि स्य
मानानि ३।४४२
अत्रैवोदाहरणे १६९ अनयोर्मितिसाधने मोशवर्णसुवर्णमतिर्धनात्मिका ३ । पुनः
१६ । १४ अनयोनिंतिसाधने तस्यैव सुवर्णस्य सितिंरधना २१ अन्तरे कृते जाता १ !
तथ? १६ । ८ अमोनितो ४ । ४ अतः सर्वेषु मलानि ५ । ४ । ४। ४ ! एवं
सर्वत्र धीरैरुद्यम् । बासलसहित
३६
इह हि qडक्षरो गयीवरऽतः श्डन्तनमेक'चेकोसरङ्क
व्यस्ता जलस्थल छ ।
यशः {
यथोक्तकरसेल ल् एकभुङ्क्षुभ्यः ६ ङिचुस्दः ३५ ? चक्षुर
वः २० ! चतुर्द्धरः १५ । पश्चेयुर्घः ६ १ ७झ्युरुः १। अथैकः स्वखंड १
एधमस्मैक्यं व्यक्तिमितिः ६४ ।
एवं चतुर्धरणक्षरसंख्यकाङ्कश्च यथोक्तं चिस्यस्थ एकादिशु
दानां नियततान् नैकानेकीकृत्य जraइ भक्षयधीवृतम्यक्तिसंख्या १६७७७२
१६ । एषभुकधुत्कृप्तिपर्यन्तं छन्दसां व्यक्तिमितिज्ञातव्या ।
उदाहरण शिल्पे ।
एकद्विदिक्षुषावहनमिलिमहो ब्रूहि मे भूभिभर्तु
ईभ्ये स्वेषुभूषे चतुरर्विचिते श्लक्ष्णशासविशले !
एकड़ियदिद्युतय मधुकटुकंपयलकभरतिश्तै
रेकस्मि भट्समैः स्युर्गुणक ! कति चद्र व्यञ्जने व्यक्तिभेदः १ ४२१
८ ७ ६ ५ ४
न्थ: ¥ # ठे पे उँ ७ ८ ९
रूध धकद्वित्र्यदिषवथूदरंख्यEः , २, ६, ७०, ५६) २८, ८,
१। एवमष्टमूषे रथं वृषवहनभैः २५५ ॥
अथ द्वितीयोदाहरणे स्वसः ’ ” ४ ३ ३ ६ ।
लब्ध एकादिरलसंयोगम् पृथग्व्यलथः ६, १५, २०, ६५, ६, १ एता
लामैधम् “लेदः ६३ ॥
इति सिंश्रद्धव्यधसः स्मक्षतः ।
अत्रोपपतिः-अन्न ‘म’ मिलवर्णेषु , सितस्थनीथभेद अनीयन्ते । अथवेत
दुक्तं भवति । व, मितेषु वर्णेषु र मेितान् भिझभिन्नच संधुह्य प्रत्येधत्स्थाने स्थान
परिवर्तनेन यदि ते निवेश्यन्ते, तदा निवेशविधिः क्षिप्रम्मितो भवतीत्येतस्यानयनं
क्रियतेऽन्नार्चयैः ।
तथाहि । कल्प्यतेऽ , , , घ इत्याद्यो न, मितघण्, यत्र प्रथमं अ,
होस्वाऽशिपु न-१ सितवर्णेषु प्रत्येकेन सह संयोगेन न-१, मित: स्यानयभेदाः
भवन्ति, यत्र सर्वत्र भेदादौ अ वर्तते । एवं क, वर्णग्रहणेन स्थानइये न-१, मिता
एव भेझ क्षेत्र भेद सर्दन के, वर्तते । एवमेव ग, ध इस्थापदि वर्णग्रहणेन स्थानहूने
म-१ मिता एव भवन्ति यन्न सर्वत्र भेदों क्रमेण ग, ध इत्यादयो इण वर्त्तन्ते ।
एवं कृते खति न, मिता भेदपरंपराः स्युरतः सर्वभेदयोगः - न ( भ-१ )
परबत्र प्रतिभेदपरम्परायाः संदर्शनेन अ, क, अग्स, अ, अध, धक ४४
लीलवती
===ecesssub
दयय भेद दर्दन इति स्पष्टमेतत्तेथां अर्थ ४'नथर्विस्मितमान-
षट्षष्टिमेऽर्धययिष्ये छेकैकस्यैय भेङgrीकारात्पूर्वाभ झिभक्षा
ततः सैव भेदः = --
{ -१ }
अथात्रैव यदि प्रति हे हृदिसध्याचलानेषु ग, ढ्यो धणं लिबेश्५ सदा।
न { ने-१
प्रत्येकस्मिन् भेदे त्रये भेदाः -१,एव भवन्ति । एत्रे च इयदे .
प्रहृणेनापि न ई.--J सित 7 भेदः न-२, थानपर्यन्तं सुभयंत । अतः सर्वे
न ? न३ }
भेद्योगः = न ( . न-१ ) { न--२ } , अश्रापि प्रागुक्त्या स्थानधरिचतितमा -
नवर्णत्रयविशिष्टभेदाभं संभवेशदधुर्नुभद विभ का जल बस्तक्षः स्थानत्रये
न { न-१ \ { न-२ }
भुः =
की
है 5 6 से
8
के
एवं चतुःस्थानीयभेदः = में { न-१ ) ( १-२ } { न -३ )
श्वपचयय दिशा से, स्थानयदोः
न (१-१) ? न-२ ) ( न-३ )....( न-J ऑ१ )
१. २. ३. ४
घृतेनोपपने सदैमाबाईं: ? । अधरोथप्रत; १
यदि न, सितेषु वर्णेषु , मितान् भिन्न भिझत्रणौन्. संगृह्य ये भेदाः सम
जायन्ते ते च स , अनेन संकेतेन त्यस्ते तत्र न-१स, अनेन स -१ भिते
र-१
चणेषु -१ स्थानीय भेद ; प्रकाशन्ते । ए नजरेस,_ अनेन न-१ मितेषु
- २
वर्णg -२, स्थानीथा भेदा भवन्ति ? एवमग्रेऽपि बोध्यम् ।
अथ झ, मितेषु बद्ध , स्थानीया ये भेदा भवन्ति तत्र येषु भेदेषु अ,
वर्तते तत्र न-१ मितवर्णीयः केऽपि शेषवः र-१ बल भवन्त्यतोऽने २,
स्थानीय अ, चोपलक्षित यावन्त भेदतवन्त पुत्र न-१ सितेषु वर्णेषु र-१
स्थानोथभेद अ, वयौपलक्षित भेदा भवन्ति ते तु --१ स,, मेित एव । पूर्व
र-१
काविषयैषिं तदद्युपलक्षिसास्तावन्त एव क्षेत्र भवन्ति । ते सर्वे भेद न, मितः
अतस्तेषां यशः = न. ने-१स.
'र-१ यस्सदस्तदंत
४१
or
अत्रापि भेदमुदर्शमेन स्थानपरिषतत ३, मित्समवर्णनिर्मितभेदनां समावेश
पूर्वोक्तभेदयोगो , भक्तस्तदा वास्तवा , स्थानीयभेदः
३-?
यदि न = नं- १, र = -१
न-१. ल–१ न--
तदा,_, =
'र-१ र-१ '-३
यदि न = न-३, २ = -२,
लू-३ न-२ नं००३
ईद? है. ---- •
१-३ -३
-३
२५ ।
as a
के २७
के हैं
।
न-एँ = १ .
- + १
== क
उत्थापनेन --
न (न-१} {न -२} (न-३} - - (न- १ १ १) अत छपपन्न
’,अत ।
२ (१-१) (-३)--- 1 -२१
अथात्रैव यदि ह्भाल्यौ ? न्- अनेन गुणितौ तदा लब्धेऽपि फल.
न न (न-१) (न-२) -- " -|- र+ १).| -
विशेषभाव? "स,= र (४-१) (इ-२३) - - - - -२.१ च --
+
}
न
a ० ०
% • • • • •
अत्र | न
१. २. ३. ५
१. २. ३. ४
न-र
= १. २. ३. ४••• • -• क • • • • • { न-५ )
थल
पदन्तमेकापचिraङ्घत स्थानान्तमेकापचिarङ्कभकः ।
स्थानोनगच्छान्तमधे विभक्तो रूपनकैः स्थानभश्च विभेदः ॥ इति मदीयग्रञ्च
सुपपन्नं भवति ।
अस्थान्ये कतिचन विशेषः परिशिष्ट प्रदर्शिताः सन्तो न चात्र लिखित
अस्माभिरिति । ८२
झील लब्धता --
पुA
krc
अथ श्व्श्ड्दे ईश्व हैंशः ।
तत्र स्फूल्पितैः 'रझर्ने घृतम् ।
सै झर्न पर्धेचैकधङ्कश्रुतिः व्हिस कॅलितथ£ ।
स्व' विश्रुतेन पदेन विनिध्वी स्यन् त्रिंहृत खाद्ध सङ्कलितैथम् ॥ १ ॥
उदह<G£ ?
यकीन यन्तानां पृथक् सङ्कलितानि मे ।
तं सङ्कलितैः अवदत् ‘कः दतम् ? = १ ॥
श्यालः १, २, ३, ४, ५, ६, ७, ८, 8 स्वझलेतसि २, ३, ६, १७१५,
२१, २, ३, ४५ श्यामैः नि १. ५, १०, २०, ३५: '! ६. ८३, १६०.
१६५ एष:- ५ ११ २ ५ ३, ४, •• • •० ३ १९९६०• •rgष { धर्म कमै तक तत्र→
रूधरूपदर्शनेन स्फुढे जन्मदिनम् = १, इत्रः = १
तथाऽस्झन्झ = न, ततो ‘‘ध्रुपदद्वये मुच्युरियादि’ः अयंप्रकरण --
.
सर्वेक्षन्द-
२ + २–१ }
( न + १ ) , इदमेव संकलितमतं उपपन्नं पूर्वं ।
अथबा इस्क्रपितसह एवैकार्थ: फ्रेमेण्ट्-
न, न-१ , ३-२, तं०३
३००६ १०००००००० भन-( T-१ ) एपfष यw;
संकलितम् = न *--\ १ + २ – + ३ + ४ + - (न-१)
= ले* - ( १ + + २+३- + ४ +- - -+ १-१ + - न- म ) क्षमयोगवियोगेन
= - ख -- न = न ' - + रु- ई
द. २ सं = न् + च .. E = न £ • + १ } 3त उपपान
. !
अदr--
च
।
+ ल
+ १
सं = १/ २ - ३ + ४ + - -
= न - अ-१ + न–२ + २-३ +
य?गन
२ र्स = न + १ + (ल-+१)+(२ - १) +• •
( न + १ -
7_ १ उपपन्नम् ।
+(न + १}, न, पर्यन्तम् ;
D = लहा
४३
अथवीपि---
१, २, ३, ४.१५५५* * & ०१२ :०९ •
१ १: १, २००६२००१ शोधनेन
२ २ १ ५
८ २ १ २ २४ २ :४ २ ४ : १
अथ ११ १ २, एते न, न (=१ } न ( न--१ ) { न-ः ? इ{
१. २. ३
दिभिः क्रमेण गुणितास्तेषां यागः संक्षत्रम् = म + न ( Tन-१2
२ न न २ - ल
= --~
न ? ल +१ }
ॐ, अवउपपन्नम्।
pइसमेझाईने एकान्तशणि भछन्ति, तानि सुधीभिः स्वयमेव बिघिच्यावधेयमीत ।
अभत्रैः प्रतिकर्मकरणेन ---
स = +न =
न { द - न, न अभ्रश्न न, स्थाने १, २, ३, ४, इत्यादिभि-
धष्यते तदा। --
स
--- -- = १
३ २
ल5 - ------+-------- ce
१ - -----
==
==
ल
= Sandhya Shree B N (सम्भाषणम्)
~
Sandhya Shree B N (सम्भाषणम्) ०५:३९, १७ सितम्बर २०१८ (UTC)
= १ %
- * • • • • • • • e
a pen as a
वै ८ । २ १ २ २ ० ० ४. ३७-८ । 14 *4
सर्वेषी योगः =१ ५ -३ + ६ + १० - -- ~~न पर्यंत
= ३ (११ + २१ + ३९ + ४* -+- -----+ १* }
+३ ( १ + २ + ३ + ४ + - • • • • • • • • }
अश्न ‘दिऽनषदं कुथुतं त्रिविभक्तमित्यादि वक्ष्यमाणप्रकारेण--
च (न + १ २ न
१- ३
- + ३३ + * + ४९+-----+न = , +१
case + वीतधती---
-
-,-
-:
-- --
>
--
>
एवं १+२-+३/४ ------ * = (न + १ में
६. १ + ३ + ६ + - - - - परैःखम्
_ ल { न + १} . ३ न (२ + १) २ में + १
•
•
• •
• •
२ ल
१ न { न + १ ) {१ /
में { ले #१ } . न + २१
"
|
=सं. (२+३ ) मृतेनोपपन्नं परार्धम् ।
अध्व! ---
१, ३ , ६, १०२००६ ०० ,,,• • • ,,• »०७ न पर्यंत
२, ३, ४, ..२ ३ ४ ५ .६ ७ २ & >४ & ७०० शोधनेन
• ५ २ २ २ २ १ २ २
४:
१ ४४०
& १ \ २ & ४ ५ ५ ५ ५ ५ +
अत्रापि १, २, १, ४, एते न, न ( न- १ ), न ( -१ ) न-३ पर्भि
१ २. ३
क्रमेण गुणितास्तेषां यमः संकलितैर्यं अतीत्यत:~~
में { न-१ ) भ-२ )
स्थ » « + { -१ }+
न ३-३२१ + १२
न+
- न° +३म से २ न्
न = १ } { न + २ )
{ में . ।
अब उ५पन्नम्
=
"
"
अश्व प.
१+३+३+१७....+ ( # &X= .२३ + न +. न,
न न }
- #$३ । 3
यद्दे पद्मानम् = न + १, लद १ + १ ) { न ने ) )
+३++१०+----+ न ( -२ ( न+१
१ ६
= ( न+१ } +- - ( न + १ ); - ( न + १ ॥ वस्नसहित ।
३५
इयत्तेरेस
{न } न -- २ }
(= अ (३न+ न +) + क ( १ )a
३२ + ६ न +१ = ३ ४ २ + ( ३५ + २ऊ ) + ( " + क + }
सहपलक्षणेन--
३अ = # . भ = ३, ३ ८ ३ ४ + २क : क = १ qतं क + अ + ग = १
T =
त ऊ८था
--
संथो = १न ३ + १ न थे + १ न
न ( न् + १ } { म +२) अन्न उपपन्नम् ।
एयन्यान्यपि प्रकारान्तरेण सुधीभिरुर्न हि ।
अत्र ‘‘ स्ट द्वियुतेच पदेन विनी स्फत्रिहुत सङ संकलितैथरेनियम दिना
( * + च } { « - * २ }
लंकलिनैव यम्--संए =
Jवप-> -cowever,
१. ३ :* ®जनं
अत्रापि यदि ने स्थाने १, २, ३, ४ इत्यदिभिस्थाप्यते तदा--
सऐ = ६ १३ +
सरे, २३ ३ -
इये, = ३ - ३३ + ई • ३ ** ३. ३=१९
लए, .. ४ २ ४. ५* + * ४ = २ २
• • • • • • • • • •
• • • • • • • • • • • • • - - - - -
सुखंथ यः
+
=
=
संकलितैत्रप्रयोगः = १ + ३ - + १२ + २० न् -- " - - - - न, पर्यन्तम्
= ( १ ३ + २ ३ + ३३ / • • • -५- ने हैं)
+ & { १ ३ + २३ + ३* + + ॥ ३
+ हूँ ( १ + २ + ३ ? • • • • • + ' )
अtष द्विदनपदं ङयुतः मित्यादिनां ‘संकलितस्य श्रुतेः ससमेझझ नैफ्थ
भिश्चादिना च वक्ष्यमाणविधानेन--
१ २ + २ ६ +३ ३ ॥
= - -
-
- - -
-- ३
{(^{2}
t.
- न -
२ न ( नै + १ } २ल +१
e =
e
१२ + २ ३ - ३
-
।
--
case
-४
जीवन-
( ने 4 , ६ }
१ - * +
• • • • • • - ४४ ।। २
= भारत
} -
संहितैययोशः={चन*}}
३. न ( न+१-२ क १३ {न + १}
समय
|
(त - १} & {= . १}
= " - -{ ¥ + २ र्य -- १ - २
१ न { न + १ } म६ + १ न + ६
१ नल + } { नै + २ ) ? न+ ३ }
२. :-4 b =
==
=
=
_न ( न + १ } (न +- २) . ( - ३ }
ent=
संय { नन- ३ ) ,
तन
रमयुपदेनैव निघ्ने संछितैद्यकम् ।
चेदाप्तं यवेगसनं स्यम्भुटं सकललेयर ।
हृत्पङ }
अग्धैव दिशा सल्तैययुतितोsयं योगस्याःष्यामथनं भवति । अतः संलि-
संयोय ( द + ४ )
सैद्यथुनियोगः ध्वभर्गोऽपि हिङ्कनीयभन्नस्तद्भक्षनस्
>
स्थ मदीयः प्रकः ।
यदैथमेदिपदान्तकानां समाहृतं अधिभिश्छलम् ।
द्विकादिसंयुक्तपदेन निघ्नं तदैकसंयोगमिलितः स्यादिति ।
अथ यदि स = १ + २ + ६ + ७ + ...,. नु, ऍन्तरं ७ शैत्रीदर्शनतः ।
स्पर्छ यद् आदिः = १, क ः = २ ततो अर्चये फुस्रयुगं–त्यादि
वक्ष्भमाणविधानेन --
सर्वेधन =३ १ २अ +” (न-१} }
३+३ ( -१ = }
२ न - २ मल्ललङ्त ।
• •
• •
• ।
विषमसंख्या - १
,» ल = न रे वा १ न = . ..’.
. स= (देहं + १) _(वि सं +१)
एतेन --इषये सम दा स्वरूपादिपतङ्कश्च ।
कुहिय दहत विद्वद् 7 विषमांकयुतिः स्फुट? । *
इति सम्यगुपपन्” भवति ।
एवमेव २, ३, ६, ८, १० एष योशविचारेऽपि पूर्वप्रकारेण सर्वधनमानम्
= * # २ अ + च {स-१)
= * { ४- २३ मे - २न ३
= न ( न - १ } खनसंख्या
, स = न :म + १ ), ३ 7 ने =
ससं ( स सं + 3 }
अतः + सैकपदश्न ?दं भवतो व्यादिकश्रुतिर्युधधयः ।
द्विसप्तकहता भरूसंख्य वेदहृता खलु सैव युतित्र ॥
इति सम्यगुपस्नं भवति ।
अथ संकलितपदनाथ कश्यते--
संकलितम् = न (न +१2= ने मान
.. २सं = न + अ
- अत्रोदाहरणम् । एकादीनां नवान्तानां विषमां वद द्रुतम् ।
संयुति दैत्तद विद्वन् अतिस्तेऽस्ति पटीयसी ॥
न्यासः १ , ३, ५, ७, ९, अत्र पद ५ बर्ग: २५ इयमेव सृतिः । वा विषमांक:
९ सरूपः १० अस्य कृतिः १०० वेदभकः जातः सैद युतः २५ ॥
- अत्रोदाहरणम् ।
द्वयादीनां षोडशान्तानां समानां संयुतिं वद
यदि स कलनामार्गे कुशला मतिरस्ति ते ।
न्यासः । २, ४, ६, ८, १०, १२, १४१६, अत्र पदं ८ सैॐ ९ पद क्षुणितं ७२
जातं सुतिमानम् । वा समकः १६ द्वियुतः १८ समाऊँन। १६ फ्रेन हतः २८८वेदहृतः
७२ जातं तदेव युतिमानम् ! कीरा
हतो चर्पूरनेन
२N + ४* ज्ञ२ - ३ + ऍ = { ३३
८ १
र +
•शहतं संकलितं सरूपं ई ईनः ।
युकन विहृतं द्वाभ्” पदमठं भवेद्ध्रुवम्’ इत्युपपद्यते ।।
कृत्यइदिंग करणस्त्रं वृतम् ।
विनषदं कुयुतं त्रिविक्षतं सङ्कलितेन हतं तृतियः ?
सङ्कलितस्य कृतेः सममेकञ्चढूननैध्यमुदीरितलकैं। २ ।
उदाहरणम् ।
सेषामेव च वयं धनैक्यं च घट्ट अतम् ।
कृतिस्सङ्कलनामणं कुशल श्रदि ते मॅति ॥ १ ॥
मङ्गलः ॥ १, २, ३, ४, ५ , ६, ७, ८, ६ । यथैय १ ५, १४, ३०
५५, ११, १४०, २०, २८g, १ घलेंथम् १५ 8, ३६, १००, २३, ४४१,
७८४, १२६.६; २०२५ ।
अन्नपतिः । अश्र १ - २ ३ ३२ + -
अत्र योगकरणे तन्न तद्दुषुप्सेदान्तन-
भ३-(२-१) = ३न -३ न + १
१स-१}३-१६ -२३ = ३ (न-१}२-३ (ल-१) + १
(न-२३(२३३ = ३ (न-२ }२- ३ (न-२ }+१
४७१
७
==> + ०* ५७ १ ७ २ २ २ । १ - ० ० ० ० ० ०
० ० ० १ १ १ १८ १ २२० मे २ + २१ + २० X ही हैं। •
१० ४ &
- ३७९ ० + + + + + + + + + २ + २ +4 = A \ ¢4• श + $। o n4 - १ & ५ & २ & « • * • •
• • • •
= ३. १२-३• १ + - १
सर्वयोगकरणेन---
।
२ = ३ ३ २२ +(ल१२ + (न-३२ + १०००००००० - १२
- ३ { न +{ न-१ )+(न-३)+ ...+१ } + न
• • • • •
=
== ३ वर्गयोग-३ ल +५ बस्दहेत् ।
४%
• • •
• •
'.३दर्थग = न नैं -न -+ ३ ३ । न (१क + -१2= { स +१} (२ + १ }
- यदि _ द ( t१३ . २ न + १ अढ उपपने पूर्वार्ध में
न
अथ व अल्प्यते-
३ २ ५ • • + २२ = अ + क न + "-न' + . ब-न + प्री -२ ॐ
अथ यदि पद्मनम्: = न+१ तथापि पूर्वकल्पनायकः स्थेयत्--
१२ + २* +३*++++ न २ + (न+१२ =ॐ - न (न+१) +(न+)
+ छ (२+१३ ४ ५ न+१)¥
• •
क
२२ + २ + १ = क + श १ २ नई १ } + |{ ३न में- ३३ + १ }
५ (४ न मे ६ न° & ४ न - १ }
= क +३ व. २ + २ ( २E + ३ } + स + व
+ प ( ४६ २ ६ । २ + ४ल +१ )
अत्र पक्षयोः सभर्वा न चे, २, न पूतेप गुणः संम एव भवेयुरतः
३६ = १, ३ ६ - + २२ = २, → - म् + ध = १ त® च ई = २
.घ =४, म = ई, ऊ =
३
.१ + २ = + ३२ +++ न = अ+ १२ + ३* +ईन ३
यद्यन्न ने = १
दः १३ = * +- ३+३+३= अ +१
१२ + २१ + ३* ++न = हे अ + ई १२ -३ स ३
न+३ २४ + २ र ३
न १२ क्ष' + न +१)
- न ( २ न + १ ) { न +१ }
==
=
==
=
=
न { न् +१ \ . २ न + १ उपपक्ष
अथ अ १३, २ ३, ३५०००•न में एष योगविधरे श्यन्नपि द्वियुङ्-
यद्वसिद्धान्ते –
१३-(२-६४ = ४ न३
३८ १२ + ४ न-१ ४.९
लोधत।
4a
{स-१४-(न-९) * = ४ {ए-) -६ (१-१) ३ - ४ { न-१} -१
६5-२३--३* = ५ (न-१} -६ {-२} } + ४ {५-२-१
• • • • • • • • •
• • • • • • • • • • •
• • • • • • • • • • • • • •
• • •
•
• • • • • • • • • • • • • • •..
लमल करनेहै --
४ = ४ X न = - { 1-१ }३ & अ-३ ) ००० ०००+१ २
६ ४ ९ * { -१ } + { न--२ )९ + २१ १
- + ४ न - { न–१ ) + ( न->२ } + ..- १
।
स्ट ४घनैश्य---६ य +४सं -२
३. ४धकश्च = नॐ + न - न { न+ १ ) (२ द+ १ ) -३ न *{ न + -१ }
=* + न + २ न + नरेन
= न° +• २ न रे + २२
४ + २ न ३ + ल २
वीक्यद् - -- ५०००--
न { म् + १ )
---
~=
एतेनोपपनं धनैनथनम् । ।
यदि स= १ * + ३ २ + ६ २७ ७२००००० "न पदपर्यन्तम्
तदा fच्चैकपदवथो मुखयुग् ियादिवक्ष्यमाणविधिनः श्रेढय अस्त्यधदेश
= आ + ई नि-१ च
= १ १ + २ ( न--१)
है
={ २ न-–१ ) == ४ ने--४ न •+१
अत्र यदि न सनं १, २, ३ इत्यादि कथ्यते तद् --
१२ = ४०१ -४• १ + १
३ ३ = २२--४. २ + १
४-
९ २ = ४५३ j• ३ + १
७ २ = ४. ४ २--४• ४ + १
२४ १० + २११ + २ + १२ + २ ५ १० २१ २२ २ • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • बसनामांकृता ।
५३
सर्वयोगकरणे --
१२ + ३ ४ ५ ६ ७ २. •+ \ १ + २ { -१ )
= ४ ( १ * + २२ + ३* + ४ ॐ +........न २)
४ ( १ +२ +३+४+.........+ ने + १
४ न (न+१) (२ नै + १) ४ ते { + १)
२ न + १
=२न (२ + १)
{
१ १ + ने
४ न (न + १)(न-१}+३ ।।
न (४ न * -१ ) तेन
=
=
=
‘वेदाहना पहृतिर्निरं पदमंजुषा ।
रासस् विषमाङ्कन कृतियोगः प्रजायते । ।
इति सम्यगुधपन्नं संवति ?
धुवनय च दिशः धनयोगस्याऽपेि सिद्धिर्भविनीतस्यतस्तद्वलग्नसुचकः प्रकारः
द्विग्नः पवघनः कणैः पदेनः पदलंगुलः ।
जायते विषमाङ्कन घनयोः सदा बुध ॥ *
यथोतरचयेऽन्यादिधन्छन(य करणस्त्रं वृद्धम् ।
येकपदत्रचयो मूखयुक् स्यादून्स्थधनं कुचयुश्दलितं तत् ।
सध्यधनं पदसंगुणितं तत् सर्वधनं गणितं च तदुक्तम् ॥ ३ ॥
उदाहरणम् ।
आये दिने दुम्मचतुष्टयं यो दत्त्वा द्विजेभ्येऽनुदिनं प्रसृतः ।
तुं सखे ! यश्चचथेन पक्षे द्रम्मा वद = कति तेन दत्तः ? ॥१॥
न्यासः। आ-४ चें. ५ । ग. १५) अन्त्यधनम् ७४ । मध्यधनम् ३६/
सर्वोधनम् ५८५ ।।
- उदा० १ एकादीनां नदन्तानां विषनागं कृतधृतिम्
घनयोगं तथा तेषां यदि वेत्सि निगद्यताम् ।
न्यासः ९, ९, २५, ४९, ८१ अत्र पदकृतिः २५ वैदाहता १०० ध्येका ९९
पञ्चगुण ४५५ रामप्तः १६५ जातो वर्गयोगः । एवमेव धनयोगोऽपि यथोक्तं छते
जातः १२२५ ।।
) लर्हि
ca-csdemeanwo
उद इG !
अद्भिः स७ अथः ६ : इञ्छुsषु ऽ ऽ तत्र में ।
लक्ष्म्य इन्स्थश्चकसंख्या के यद् दधतं क (कम् ? ११ २ ॥
न्धसः | अ ६ ! जे : } } स{ . ? अक्ष्माश्रयम् ।
अन्त्यश्चलम् ४३ । सन४ १&& !
स्तमदिने छठे स्रवद्भिक्षवः ध्यश्च प्रपशद्विधम्स्थयात्री
सध्यदिनवनं भईचतुभईतीति अलिखत्पश्च ।
नषदः ? अन्न7 ईदधदम् = 3, ययः = य,
सर्वेधनं =स्थ ।
"
ई. लB = अ + ओ + ६ ++ ।। -- २अ • • • • - आ + { न-१ },
व, ध == i - ( -१ ) ले अE + क ईन-२ } * ° • अष्ट
योगेन. -
२ सध == १ अ + च (-१) + २ अ + च (च-१) • • • में पर्यन्तम् !
=ग ३ २ अ + च ( १-१ }
'.५ = ३१ ३ अ + व { न-१ }
क्षेत्र अंध= अ{ - ( न-१ }
२ अ¥ १ • नं ( २-१ } अ + अध
,°, ध = ल. सद्य !
अश्न मध्यभशब्देन मध्यदिनसम्बन्धीयजनमतः स्मदिने च्छे सध्यादिनभाग
दिल्यादि प्रर्थन अशी सुड्रित्युपपत्तं सर्वम् ।
अत्र यदि सध८ १२ + २.३ +३४ +• • • + . ( न- +१ } ¢द.
अभ्यधन ८ । २ - म.
अन्न ने सन १, २, ३ एभिरूत्थाप्यते तदा--
+ १
२ ३ + २
३०४ ८ ३ ° + ३
३. १२२ + २*३ - + ३०४ +" + न ( न+१ }
= {११ + २१ + ३ * • ' + न * } आलस्वहित ।
५३
+ " ==
=
=
( १ + २ +३* * + ल}
=
- { न +१) (२ न+१} + में { न+१)
२ (२+१) { १ ल + १
=}
_न ( न +१ ३ (२ +२ )
सध=न(न+१) (२ + २)
एतेन
थदं चैक्षप्रशभ्यस्तं द्वियुकद्दलुगुणम् ।
त्रिभी द्वय दिईनघ्नमेकीन युनिः ॐक्ष(त् ¢ *
इति सम्यशुष्पद्यते |
मुखशनय करणसूत्रं बृसखीम् !
गच्छत्दृते राषिते बदनं स्याद्व्येकपदग्नचयार्थविहीने ।।
उहgश्वम्
पाधिकं शतं श्रीफल समपदे किल ।
चयं अथै बसें विद्मो वदनं वद सदन ! ॥ १ ॥
न्यसः । अ. ० च. ३ । म. ७ । ध्र. १०५ । अद्भिद ६ ३
अन्त्यधनम् २४ १ अध्यक्ष १ १५ ॥
अपतिः ( अन्न अणुसूत्र सङसनम्
= इ३ २ अ + ( न-१ ) च
अभ समीकरणेन
आrसध _ (=-१) च
= - - उपपन्नम् ?
चयज्ञानाय करणसु धृतरार्धम् ।
गढ्छुट्टतं धनभादिविहीनं व्येकपर्धहृतं च यथः स्यात् ॥ ४ #
- एआदीनां नवान्तानां संयुतिं वद सत्वरम् ।
आदिभिनिंइतनां हि पाटीगणितकोविंद ! ॥
न्यासः १२ + २*३ + ३-४ + ४.५+५६+ ६७ + ७.८ + ८.९
+ ९.१० अत्र पदं ९, सैऊँ १०, द्वियुक्तं ११ एष घातः ९ ४ १० ४ ११ त्रिभयः
३ & १०x११= ३३० जातो योगः । ३
वर्धत
=== 2
उद्द्वयम् ।
अधमगमदहृ योजने थो अमेश
स्तदनु मनु कयाऽसौ धूहि यशसेऽध्वर्युद्धश्च ।
अरिकरिहरपथ आजषष्थrg
रिघुवंशमः ख्रश्चन धमिन् १ । १ ।।
न्यसः ! अझ. २१ च्इ. ११ . ॐ ॐ ८० १ लछत्रभुचरम ६ १
अन्त्यधनम् बृ६ भयधमम् ३ १५ ।।
अषषत्तः । उष्ट्रहरीतकसूत्रे--
लॐ { न-१ } ६
१
3a
=
=
उपझ६ ।
तक१
गच्छझनाथ ऊरजस् घृतम् ।
श्रेढीफलाडुतरलोचनन्वयार्थवन्तरधयुक्त ।
मूलं मुखनं चयखण्डयुतं यथोद्धृतं गच्छमुदाहरन्ति ॥ ५ ॥
उहरg }
द्रस्त्रयं यः प्रथमेऽह्नि दत् दrतुं अष्टसरे द्विषये तेन ।
शतत्रयं भ्रष्टधाधिकं द्विजेभ्यो दलं कियद्भिर्दिवसैर्वेदशु ४ ११॥
भ्यासः ३ अह. ३१ च. २ ग, ० १ श्र. ३६ ! अभ्यश्रमम् ३७ ।।
मभ्यधनम् २० । लब्धो ऽच्छः १८ ।।
अश्रोवधतिः । अत्र चैकपञ्चय सुखयुगिस्थादिना--
सध = ३ २ अ£ + च (न-१ }
•. २ संघ = २अ - न - च - न ( -१ }
=२ अT न+ध २-च ० न
•.'स • व= न२ - ब२ + २ न - व { आr-इ)
वर्गचूर्णेन
३ स्त्र - च /{ आ-३)’
=न' . न ' + २ न • च ( आF -३ }+{ अ-३ ) २ ४.
~ ~
~ ~ ~
~
-, -
मूलेन
सू= न • च• +{ अर्ध-३ }
अतः समीकरणेन --
ते =
लू-अ{ / * उपनं सवम् ।
अथ द्विशुतरदिखूब फलनयने करघ्नं सञ्जय ।
चिषमे गच्छे भैके गुणकः स्थाप्यः स्वमेऽर्धते वर्गः ।
गच्छञ्झतचन्त्यद् ब्यस्तं गुणrधी फलं यत् तत् ॥ ६ ॥
ब्येकं व्येकयुग्मोद्धूतमदिक्षुणं स्याद्गुणोतरे गणितम् ।
उदहरण्म ।
पूर्वं वराटकयुगं येन द्विगुणोतरं प्रतिज्ञातम् ।
प्रत्यहमर्थिजनय व मासे निष्कान् ददति कति ? ॥ १ ॥
यसः ॥ अ २१ च. २ ! म ३० ।।
लब्धा चरद्रिकाः २१७४३६४६ ' लिंकवरईष्टकाभिर्भक्त जात -
निधकाः १०८५७ इस्ल७ 8 । पणः 8 । किं धौं २ बरष्टकः ६ ।
उदाहरणr }
श्रादिर्हिकं सखे ! वृद्धिः प्रत्यहं त्रिगुणोतरा ।
गच्छः सप्तदिनं यत्र गर्णितं तत्र किं वद ॥ २ ५
न्यक्षः ? आ. २। घ. ३ । श. ७ १ रुडं गतिम् २१८६ ।
अषपति । अत्र प्रवने च था
सर्वधनम् = अ + गु + अ र् + + झ शु' + • • • • • - + आ - यु में-१
. सध के शु = अ + उ + छ इ • नु * - आ • गु - - - -+ अ मु२०१ + /-जून
.. सध (गु-१) = आ - शु .--अर अ आ { गु --१ )
सध- आ (पु -१)
गु-१
अत्र यदि न = विषमसंख्था स्यातद न-१ = समसंख्य ।
'
..
न
.. सु न =नु • नु -१ = गु १ – १ अत्र उपपन्नम् ।
अत्राप्यन्त्यमध्यधनयोरन्यस्य अदीयः प्रक: }
औभरूकई गुणवजाती
फलं निहत्य प्रथमेम भक्त ।
गुणेन तव धनं दद
भ्रूण पदे मध्यधनं प्रदिषु । ६
Kवत--
क्षनोपपतिस्त्रस्तरेतेभ्यः प्रयच्च्नरैच स्पष्टमिदि दिसत प्रथाशेन ।
१ }
शु
अथ सध = भई x = अन्न अङि १ > छ तथा ‘ धनारिमका
गु-१
|
आ-,
अ
भवेथ् । * ------------
१->
अT
झB
4 में श्वेतं यथा २ धिकं
१- १- ऊ
स्थास्वथा १ ९ज़् : अस्य सानमद्यं भवत्येवं परमधिकेऽनन्तसने न माने गु "
अस्य सान्मयेि ५२मा यसमं भदस्यतस्तन्न गुणतरत्रेह्याः सर्वेधनम्
११
|
नन
१४
आदिीणविहीनेन रूपेण प्रविभाजितः ।
फलं गुणसरे सवैधर्मानन्त्य के पदे । K*
इति लम्यमुपपन्नं भवति ।
अवन्नपि सर्वधनवैपरीत्येनाद्यविज्ञानं
कर्दथ्यं सुधीभिः किमन्न लेखबाहूरयेनेति दिक् ।
अत्रैव पदानायप्रकारः ।
रेिकगुल्गुण्यं प्रणिी सुखभः तिघ्र ।
खरूपं तद्गुणच्छिन्नं यावदूयं भवेदिह ।
तंतुणच्छन्नस्संख्यायाः स्म भयिसकोविद ।
पदमात्रं भवेद्धीमद् व्यक्तेल jवधिना स्फुट् ॥ इति ।
=
समादिशूलशान(य कणस्मूत्रं साधय ।
यदक्षरमिनच्छे कुणधर्गफलं स्वीये द्विगुणे ॥ ७ ॥
- आदिर्दनं सखे वृद्धी हपञ्चगुणोत्तरा ।
प्रत्यहं गणितं तत्र किं वदन्तके पदे ।
न्यासः अ ३ ३ र् ३ । ग • लब्धं गर्णितम् १ १
|
अडभ्यो ग्रस्य यत्परस्तुल्यलक्षणलक्षिताः ?
तच्छन्दः शत्रतत्वज्ञाः समवसं भ्रचक्षते ।
प्रसाडिभ्रसमो यस्य तृतीयश्चरणो भवेत् ।
द्वितीयस्तुर्यवठ्ठं तदर्धसममुच्यते ॥
यस्य पादे चतुष्केऽपि लक्ष्म भिन्नं परस्परम् ।
तदाहुर्विषमं वृत्तं छन्दःशास्त्रविशारदः । चलस्वहित ।
निर्मिती
क्षभङ्ग्लभं संख्या दङ्ग बघभाक्ष ॥
स्वरूपपदेन स्यतामर्थलम् च विषमणाम् R = }
उहुर्ण
समनमर्दक्षुल्यफनई ईवेषण पृथक् पृथक् ।
धृतरां घ’ से संख्यालघुष्टुप्छन्द सि द्रवम् ? ॥ १ ॥
म्यासः । उत्तरो द्विशु०१ २ ३ गच्छ : ८ १ लब्धाः समछुभ स्त्रयः
२५६ । तथाऽर्थसमनां च ६५२८०। चिदमण व ४२७४९०१७६० ।
इति श्रीब्यबहः समाप्तः |
नोपयन्ति । नैकचकोतर ? अझ ठेयस्ता भज्य इत्यादिविधिनैकादिलघु
गुरुवशेन ये भेदरूपामैक्यं स्वरूपं सर्वेभ्योगो भवति । तत्सम एव स्थूलभेदास्ते
तु * २ न एताभिमत भवनस्थत उक्त ‘पदक्षरविगउछे गूढगुंफट उठे द्विशुरौ ।
लसदृशलई संख्था इति ?
तथा समवृत्तभेदेषु वै मितेषु द्वौ द्वौ भेद सँगृह्यङ्काशीदथ ये भेदः स्मुपप
अन्ते त अवर्धसमवृत्तभेदः=भे ( भे-०१ = भे--भे एवमेव सभय्त्तभेदवर्णसमे
भेदमाने बेऽर्जुनमह्तभेद भवन्ति त एवार्थपदविषमवृत्त भेदाः = १२ { भे--१ }
= 8-५२ अत उपपन्नं लर्वभyघयेतद् ।
परन्तु नश्चयंतविषसवृत्रभेदस्यनेन श्रृंखलाहरेतविषमवृतथैः समग•
च्छन्स्यतस्तनयनार्थपरस्परं लक्ष्मभिन्नेषु समवृहभेदेषु चतुरश्चतुरो भेदम् गृही.
ॐय स येऽकपाशीया भेदस्त पुत्र वास्तवा विषमकृतभेद भदस्यतस्तवरूप =
भे ( - -१ ) ( १-२ ) { १-३ ). ................(१)
- मे ४ -६ १ ३ - १११ ४-६ में + १-१
{ * ३ २ + १ २–१
= £ अर्धरूमचूतभेद-२समवृत्तभेद +१ }३ -१
हेन्री
.. सम्वृत्तभेदेन द्विगुणेन इत्यादि विशेषपणं सम्यगुपपद्यते ।
अत्रेव (१) समीकरणेन--
वि. वृ. १ - १४ -६१ +११ १२-६ में
१४– ६भे ( १२ ३१+१ )
= भास्करी वि. ४. ५१-६ मी ( १-१ }
एन समवृतभवो भेदो निरेकस्तत्कृतिर्हतम् ।।
- एतदर्थं मरकैतचापोयत्रिकोणगणितस्य पश्चाशीतितमं पृष्टमवलोकनीयम् । }
दल
are separate
=> '- २२ •• = - - , -
+ ==
असूत इदं रखने तदूरेaः !
भवः अभवत्रीॐ विएस70ः अवैध्वम् ।
धृतरत्नकरोयसल स्त्रीव हे ॥
इति सम्यमुपपद्यते ।
इति श्रीबहरे वसनाव खलाश्व |
अथ क्षेत्रव्यवहारः।
दश भुजयोटिकन्दशून्यतमे हतेऽन्यतयशसश्च रस्त्रं
वृदछस् ? इष्टं बहुर्यः स्यात् तत्स्पर्धिन्यां दिशीतरो आहुः ।
यस्ते चतुरस्त्रे वा सा कोटिः कीर्तिता तसैः ॥ ३ ॥
तत्झ्स्थोयगधदं को दोःकर्णवर्गयोर्विरात् ।
शूलं कोटिः कोश्रुितिकृत्यस्तत् पदं बाहु ॥ २ ॥
उदाहरणम् ।
कोटिश्चतुष्टयं यत्र दोश्रयं तत्र की भूtतैः ।
कोटेिं होकर्णतः कोटिश्रुतिभ्यां वा भुजं वद ॥ १ ॥
व्य; } कोटिः ४/ भुजः ३ शृङ्गवर्गः ६ कोटि
वर्गः १६ । २तयोर्योगात् २५/ मूलम् !
झ ॐ ज् {}; }
अथ कर्णभुजौ कोयलयमम् ।
स्थश्नः ॥
ॐ कर्णः ५ भुजः ३ । अनयोर्वेगेंथोन्तरम् ' १६ ।।
एतन्मूलं कोटिः ४।।
अथ कोटिकर्णाभ्यां भुजानथनम् ।
यूस्डः । कोटिः ४। कर्णः ५ । अनयोर्युगन्तरम् ।।
LK एतन्धं भुजः ३ ।
अनोपपत्तिः । तरस्परिंग्य दिशि तत्प्रतिकूलायां दिश्यषीदभङ्गी भवति
यदि शुजो यस्योतरस्तदा पूषरो योऽन्यो भुजस्तथा च यदि पूर्वापरो भुजस्तदा बललक्षर्हिता ?
&
asanaesarean seeceaease see
आश्वयोसरो योऽन्यो भुजः चैव कोटिर्भवस्यौदछबरूपबई विशति तात्पर्यम् ।
अन्यस्पष्टमेव ।
कश्यते भक समकोन्निभुजं यत्र क्षकअग जलोटी कम कर्षस्तथr
अभग समकोणन्ति । अ समकोषबस्दः श्रम फर्माधर अक्षम «धौ अपत्य.
स्ततः क्षेत्रमितेः अष्टध्भ्रयस्यष्टमीप्रतिक्षय ---
अ ३ = देश कम
एकं श ३ = १t. असं
५. अक रे + अण् २ =ङ्ग कस + ऊच शक
=कश ( स +
}
= और कुछ
==ग ३ .
.. करा श = अ ४२ + अ ग इ = : ओ + सु अतो वैषरोथेन भुज-
कोटिमाने साध्ये तेनोपपन्नं तद्धयोर्योग्पद ’ मित्यादि सर्वमाचार्यो छ।
अबrsस्वोर्थक्तिस्तु क्षेत्रमितेः प्रथमाध्यायस्य सप्तचत्वारिंशी अतिकृश,
यJ€थस्यैकविंशप्रतिश्याः वा कौभुजयोः संपततः “व्यासवैद्युतीय .
कोष्णेश्वथैवऽथः स्वधनेन वा शुरछेदे ति र्धरममतिरोहितं किमत्र लेखप्रायसेष
श्ररथबाङ्गव्येन च ।
अधा यदि आप रेखाया मध्यबिन्दुः प तदा क्षेत्रमितीतीयध्यायस्य बबली
प्रथि { -- गम ' - + कसं = २कया २ १- २मप २
कम * + अ + म २ + अम२ = २४२ + २१२ + अम२)
अझ३ - + अग = २५३ * - २ अय २
अत्र रंशतेिन कप = अप सिद्धत्यतः
अक २ + अभ २ = २
अस्य मूलं क्षणमात्रं भवति । तेनोपथमं सर्घम् ।
एवमनेकानि प्रकरऽन्तराणि सुधीभि: कल्एयितुं शक्यनीति । । ? }
प्ररहण क्षन् हरचूडं ।
राश्यन्तश्छंश ड्रले श्रईते क्षुते स्युः॥
वर्भोगो ?ीडूि ॐ अर्जेंद्रहः ३ ॥
शतरं भवेदेवं यं स्म श्रीमहा है।
कोश्चितुष्टयमिति धुर्याद्द्रशेखें १ ।
Z? } कोटिः ४ सृज ३ अथोते १२ ३द्रे
२३ । कलेश्वरब १ ले वरायः २ ।
३ ४/ दूरे कण! पू !
अथ कर्णभुजाभ्यां कोट्यानयनम् ।
५छः ? कर्णः ५ । भुजः ३ & अनयोर्योगः = पुन
३ रेतयोरदरेण २ हते व १६ स्तरमस्य
मूलं कोटिः ४ ।
उश्च भुजङ्गम्
यज्ञः ।
५ कोटिः ४-१ कर्णः ¢ ? अर्थ ऊतो भुजः ३
- उदाहरणम् ।
स्लङ्घ्रिथमितो बहुर्थेत्र कोटिश्च तवती ।
तत्र कर्णप्रमाणं किं मरकं ? ब्रूहि मे द्रुतम् ॥ २ ॥
अस्छ? ३ ॥ भुजः ३ । कोटिः । अनयोर्वर्गयोगः १६९ }
अस्य मूलाभश्च करणद एबषं करः ।
अन्नोषपचिः १ कल्प्येते शशी था, को 'अनलैरन्तरम् = ग्र-४ । ।
aशे वर्गफणेन--
अ* =={था-की) स | ३ - ऊ -२ य-का
३. अ२ + २थ झा = य२ - का ?' अत उक्तं ‘’योन्वदग्रेण द्विने
बाले युते तयोः । वर्गेयोगो भवे० दिति । तथा च शतघतो बन्चरसको
अधीति तावत्प्रागेव प्रतिपादितमत 'उपपनं सर्वम् । वसन सहित ?
६१
=
=
=
अथ च क्षेत्रमस्ययस्य सिद्धिर्भधतीते वस्त्रसुचीभिः स्पष्टमेव क्रिम:
पिष्टपेषणेन ।
अस्य(सन्न झ१ञ्चयः {
व सहते इतच्छेदशथर्वधा ।
पदं शुणपदक्षुष्खच्छिंद्री निकटं भवेत् ॥
इयं वर्गकरणी । अस्यः छेदशघातः १३५२ । अद्यतनः १३५२००००
अथाशक्षभूतम् ३६७७ । इदं गुणशूल- ६०० ) गुणितच्छेझेल ( स्०० )
भक्तं लब्धमास्तेषद ४४४४ ! अयं कर्णः। एवं सर्वत्र ।
अन्नषपछि १ कप्प्रते कोऽयवर्गः == -*~अभ्यासक्रझय है२ः
भाज्यौ क अनेन गुणितौ तदाऽएि फळे विकराभवत् ,
अ , ४ अ.क. इ
भूल भ्रहणेन --
= ---- अप8¢ *rज्यस्य *.के. इ ३ इथे
क • इ
थग्निरश्रमूलं तद्वरेणए भक्तं तद्वः कल्पितस्यावगझस्यासन्नभूलभनं भवतीत्युपपन्न
मयायम् {
परस्यत्र यश्च यश्च अहदिष्टं कक्ष्यते तथा तथाऽऽरूलपदं सूक्ष्मस्थूदकस्थ
प्रकृतिभूते अवचेतन्थं विचारः ।
यथा भूबनोतस्य स्वरूपस्य अ.के.इथे अस्य स्वभूलभम् + य, निरपदै
च = , शेषम् = शे ॥
’, ५२ = झ२ - ओ == अ, क. इ इ
अक
एवमेव N अN. . ३२ मइ १ अपि
क. इ. इ
+ क
अं. क. इ२. भ इ२ अस्थ घडतडल .= य तदा क्ष, ऊ, इ३, सइ२ = य'
=(२ + शे) अइ
=प २ सइ२ + शै. मद्द ,
=( निभए२ +शेष }
अन्न निरग्रदम् = प • मइ + इ१ , शेष== इ१.
१. प्रथमासन्नयन के. इ ६२
दीदती
५
द्वियमुन्नयमन g= .. सह + ३१
झ. इ. हैं।
इ१
क. इ' की. इ• मई
अत्र प्रथम द्वितीयासन्नमूलोदलनेन रूपई दरीदृश्यते यत्किळ मृळयत्रस्त
दमूलमादास्पस्वाद्वितीयसन्नशूलले हिदोपल७ऽस्य धनतत्प्रथमासन्नमूल
पेक्षय द्वितीयासन्नपदं वास्तवभूट्सन्नं भवतेि । तेन चतुंण महतेQनेयुएनं
सर्वम्वक्तम्
वस्तुतस्त्ववगझस्यांकात्मकं शूद्रं न सावयवं न च निरवयवं कथयतुं शक्यते
भिन्नवमें सिन्नवभिन्नवगैचाभिन्नस्त्रस्य सिद्धेः । | किन्तु रेखात्मकं भूलं तस्य
भवत्येतदर्थं विशेषज्ञानलिपूमिः सिझान्तधविवेकस्य इपष्टधिकारे भूतान्यने
विल्मेकनीयमिति दिक् ।
इयमुदये करसूत्रं बृहद्भयम् ।
इष्टो भुजोऽक्ष्मादुद्विगुणेष्टनिम्नर्दिष्टस्य कृत्यैकवियुक्तयऽऽनम् ।
कोटिः पृथक् से¢शुष्क भुजोन कणों भवेत् इयमिदं तु तस्य ४!
इष्टो भुजस्तत्कृतिरिपुभक्ता द्विःस्थापितेष्टनयुराऽर्धिता च ।
तौ कोटिकणबिति कोटितो या बहुश्ती चाकरणगते स्तः ॥ ५ ॥
उदाहरणम् ।
भुजे द्वादशके यौ यौ कोटिक्षणमनेकधा ।
प्रकाराभ्य बद हिगं तौ तवकरणगतौ ॥ १ ॥
।
यशसः ! इष्टो भुजः १२ । इपू २। अनेन द्विगुणे-
१२६ १० न ४ गुणितो भुजः ४८/ इष्ट २ कुत्या ३ एका
|
L_X नया ३ भक्ते लब्धा कोटिः १६ ।।
१६
श्यामष्गुण ३२ भुजोन १२ जानः कणैः २० । ।
त्रिकोणेष्वेन च। १५ कोटि & । सः १५ ।
१४
२३
यश्चकन च ५
कोटि ५ । कर्णी १३ !
२२
इत्यादि। बलिन्हेa {
अथ द्वितीयश्कारेण १
स्यासः । इष्टो भुजः १२ अप्यङ्गतिः १४४ । इष्टेन
२ भरत लछ७ ७२/ इष्टेन २ ऊन--७०
युदt-७४ वर्धितौ जातौ कोटिंकण ३५३७
३५३७
१३
कोटिः ६६ । कर्णः २० ।।
चतुष्टयेन र १६,
२ ०
केन च । ।
१५ १५
कोटि४ ९ १ कर्णः १५ ।।
अत्रोपपत्तिः । भुः == छं, कोटिः = को, कर्णः = क ततोऽनन्तकथितसूत्रेण
को ' + ऊ ' ==क्र, अन्नापरपक्षय मूल क, द्वितीय पक्षे को° +झुने अस्मिन् वकृती।
वर्तेते तेन न ? ‘सरूपके दऍऋती तु सुन्न तन्नेच्छयैक प्रक्रुतिं प्रकर्षे त्यादिना
भुजवर्गक्षेपे कोविद्याऊष्मप्रकृत ज्येष्ठकनिष्ठे सधनीये ऽत्र तव इष्टवर्षे
प्रकृयोटेंद्विरं तेन वा भजेद्विमिठं कनिष्ठ मित्यादिना
२३
पर्वष कनिष्ठम् =इ२-, १ भुजगुणं जातं
२इ • ङ
भुजधर्गये कलिष्ठम् --- ततो ज्येषु
इ२सु
=-.**
३-१
इ२ • झु+ श्रु + ङ-क्षु
२३२.क्षु
इ२-१
अश्न इस्वै भवेत्प्रकृतिवर्णमितिस्तथा ज्येष्ठं द्वितीयेन समए निस्थत
३ इ.8 २ इ २ •
कोटिः =४३-१’ कंकड़-१ -ॐ उपपन्नम् । =
=
=
=
अथे चे कनेते ओ.इ--सु -= के
, क२ = क.इ*--३ की.इ छं — —
, क२.-~भु २ = को * इ२--२को इ भु
द, को२ = कोरे • इ२८२ को . इ झु
२
. को = ॐ .. अनेन कोटिभानेन कनस्थोत्थापनेनोपपदं
वधे ।
तथा भुक्षवर्गसु कर्णकोट्योर्ध्वन्तरससः स च तययेशान्तरधततुल्य
भवति तत्रन्तरभससिष्टं प्रकल्प्य वासना सुधाभिख् अत उपपर्ते सर्वम् ।
अथेषुझणत् कोटिभुज़नयने करणसूत्रं सुतम् ।
इथून निनादुद्विगुणाच्च कर्तादिष्टस्य कृत्यैकर्ज़ा यदसप्प ।
कोटिर्भवेत् स् धूलिधूमिनी तत्कर्षेणंश्लभ वहुः ॥ }
उहरम् !
पञ्चशीतिमिते कर्ण य यधकरणत ।
स्यातां कोटिभुजौ तौ तौं वद कोविद सत्वरम् = १ ॥
कर्णः ५ | अयं द्विगुणः१७०/ द्विकेनेष्टेन
इतः ३४० । इ४ २ कृत्य। ४ । मैकय ' टू भक्तो
ईद ८ ४ अत केटिः ६* ? इयमgशुण { १३६ कr.
L ५. तिंता जत भुजः ५१ !
५ ६
धनुषकृणुथून व
कोटेिः ४० \ शुद्धः ७६ ।।
८१
४ थे
अत्रोपपत्तिः । अत्रापि फणैः=क, कोटिः = को, क्षुज्ञः= भु त ‘‘कोटि .
श्रुतिकृत्योरन्तरा दिव्यादिना भुरे = क ---को २ अत्रापि रूपर्णप्रभृतौ कर्णशंक्षेप
३ इ।
ये कनिष्ठज्येचे हे कोटिभुजमाने भवत इत्यतस्तावदूषवेषे कनिष्ठम् = ३ + १
ज्येष्ठम् = +
२ क-इ-क २ क • इने--क
- ---+ - * --क
इ* १ इ२ + १
२
कु : इ'- के, अत्राईपे ‘ह्रस्वं भवेत्प्रकृतिवर्णमिति रियशदिन '
इ२ + १ वासनासहित ।
६५
१ ४
, २ ० १ २ २ १ २
२ १ २ २ १ १५: - + + + ५० ०००, २०
+ 14
=
कलावती-
३६ अपeः । अत्रापि भुजकोटिकुः क्रमेण क्षु, को, क ‘‘ततस्तत्कृत्योयपद
मिल्यादिनः क२ = } * + छु, अत्राप्येहस्य पक्षस्य वै कः ततो द्वितीय पक्षस्य
को ' + ध्र२ अख्य वर्गप्रह्रस्य मूलं सध्यते तत्र जावत ‘‘इष्टवीप्रसँस्योर्चेद्विवई हेच
इ
व भजेङ्गिळूञ्चमिष्ठं कनिष्ठ मित्यादि प्रकरेण जातं रूपरूपे कनिष्ठ म =_३, इदं
- कोटिगुणं जातं कोटिवर्गझये कनिष्ठम् { इ२ .को - हो।
= ----- त ज्येष्ठम् = --
–१
को ( इ १ }
- अन्नपि 'हृस्वं भवेत्प्रसिद्वर्णमितेि स्त्यािदिना
३३ - को झको { इ२ +१ }
११ = -
-
- - - --> • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
{१}
१
तः ? : इ* +- १
क.३२ - क-द -+ अ
इ* -
क ( इ२ १ }-३ ॐ
३२ - १
२४
== -ही, ततः (१) क्षमीकरणेन सुजनसुथाऽनेन तं भुज
+
२ ॐ २ =
आनम् == इ एतेनोपपन्दं सर्वं भास्करेक्कन् ।
इ २ + १ इ+ १
अर्थचेषएति; १ कई-को = भुः
वमन्त्रतु योगफलरघातलभिस्यe~~
(क-ओ) (क + ) = क्षु
अत्र यदि क-क्षे = फ, तथा छु = क.इ. कल्प्येत
तद फ ( क + को )= इ२.फ़२
व, क + के = इ२ फ
जr, २ क-झ्== इ२ - फ
समशोधनदिना
३क
- १
में क २
कोक इ - १ , ङ =-इ उपपन्न ।
३३ + १
•
। वसनासहिता ।
६७
-
Sandhya Shree B N (सम्भाषणम्)
' + १*२, ५ ज, ३ ८ ८
१ १२:~ -
८१-
= १ १
अथेष्ठाभ्यां भुज-कोडिकानयने करणसूत्रं घृतम् ।
इष्टयोशहतिर्हिी कोटिवेशन्तरं भुजः ।
कृतिथगस्तयोरेवं कश्चकरणगतः ॥ ८ ॥
उदाहरणम्।
यैर्युस्त्र्यहं भवेयं कईटेः श्रवणेः सखे।
श्रीनप्यविदितानेतान् क्षिप्रं धेहिं विचक्षण ॥ १ ॥
यतः ।
अधेड़े २ । १ । आभ्यां । कोटिभुजङ्गः
५ ४ ३ ३ । ५ }
N१२ अथ वेष्टे २ । ३ । आभ्यां काटिभुजकणः १२ । ५ । ३३
अथ बेटे २ । ४ । आथ कोटिभुञ्जकाः १६॥ १२
१६ } २७ २५० । एवमन्नेकधा ।
है।
२३
अभएपतिः १ करष्यते कर्णः = इ२ +१३, भुजः = इ३-९* ।
- २इ१ = क + x, २ ३ = क-~क्षु ।
यगन्तधत वशहरसमस्तेन--
ऋ* -क्षु = (क+ङ} (क~~)
= २ इथे २६२
- ४३२ • ३
, को = २ ३ •ई एतेनqqन्नसंचयोंक्तषु ।
कर्णकोटियुतौ भुजे च ज्ञाते पृथङ्करणसनं घृतम् ।
वंशाश्रमूलास्तरभूमिंव वंशाद्धृतस्तेन पृथुयुतोनौ ।
वंशौ तदर्थं भवतः क्रमेण वंशस्य खण्डे श्रुतिकोटिरूपे ॥ ४ ॥
उदाहरणम् ।
यदि समभुवि वेणुत्रिपाणिप्र ण गणक पवनवेगदेकदेशे स भङ्गः।
भुवि भूपमितहस्तेष्वङ्ग लग्नं तदतुं कथय कतिषु मूलदेव भक्षः करेषु ॥१॥ १६८१--
-
-- --e.g.maaybe
would be use=osannada
अध्यक्ष है
वंशमूलभूमिः १६ ! वंशः ३२ ।।
कोटिकvयुतिः ३२ भुजः १६ । rते ऑक्ष् -
अखण्डे २०१२ /
३३
३३
अनौपपत्तिः । अत्र केटिंक्रययोपस्थ वंशल्य शतरथ वंशग्रमूलान्त
रूपस्य भुजस्य ज्ञानाच्च भुजवणैः कर्णकोटियोगरूपेण वंशाभिधेन भक्तस्तदा तयोरन्तरं
निष्प्यते । ततः संथगणितेन भुजकोटिमानेrत । तेनएएनं सर्वंसश्चथोक्तम् ।
}
यथवा कथ्यते अक=वैशः = दं, श= इंग्रमूलतभुजः = क्षु, अप दt
धुछ -८ की. = क, तथ अप= कोटिः = की ? अछ प स्थानात् अण् रेखपरि पत्र
लम्बनिष्पादनेक अष्च, अफ़ग त्रिभुजे मिथः क्षजतीये तथ अच, च रेचे समे भवत
इति स्फुटं निविदम् ।
अतोऽनुमतेल अथ = अप अब पई
¥ ओं से:
व 3चे == -
== "
+
=
अर ३अ ३२ अक‘ -- कभ २ अंक + = # है
- अप् ----> • • • • •-- ------ --- --- ----- ---------
ॐ २ २ अक २ अक
३ ७
ॐ२
बॅ +
°
इं / ४
पूर्वं को भक-अष = ई. ------------
-
घृते भोपपन्नम् ।
अथवा
अकरा, पचल कोणयोः प्रत्येकस्य समकोणसमवाथ य, व, ग, क चत्वरे बिन्दवो जैसहिद ।
३६
कृतपरिषं विच्यन्तीति तावदक्षेत्रमि€ || ©ष्टमेवतः-
छ . ४५ = अ इ इ
अ २
अझ २ ॐ ॐ४२
वें
- = + ४ २
. २
अक२ + क्र२
अङ्क
अत्र उपqहं लदै १
एवमनेके प्रकार भवन्ति ते सुडुचीभिः स्वयमेव विवेचनैश्चः कित्र ग्रन्थभावेण !
बाहुकर्णयोगे दृष्टे कट्यां च ज्ञातयां पृथक्करणस्रजं वृक्षम् ।
स्तम्भस्य बगsहिविलन्तरेण भकः फलं व्यलविलन्तात् ।
श्यं तदर्धप्रमितैः करैः स्थङ्लिग्नता दलपिथः ॥ १७ ॥
उदाहरणम् ।
अस्ति स्तम्भनले विंदं तदुपरि कोडशिखण्डी स्थितः
तम्भे हस्तनयोच्छुिते शिंशुणितस्तम्भप्रमvफ्तरे ।
दुर्धाऽङि जिलमयजन्तमषतत् तिर्यङ् स तस्योपरि
दिने बूहि तयोर्वेिलात् कतिकरैः खय्येन गत्योर्युतिः ॥ १ ॥
स्तम्भः &। अहिविलपन्त
न्यशः । र २७ ऑtतथा बिलयु-
३५ --- त्यामध्ये हस्तः १२ ३
अन्नपतिस्तु मालविलन्तररूपस्थ बाहुकर्णयोयौशल्य तथा स्तम्भरूपकंदेश
ज्ञानात्सम्भवऽह्नित्रिलान्तरेण बहुकर्मयोगेन भक्तस्तदा तयोरन्तरं स्यात्सतः सं
मणविधिना भुजहणं खTध्याविति श्रुगमैव । तथान्यप्रकारा अर्षि पूर्ववद्देवाबधेयाः
किमत्र पिष्टपेषणेनेत्युपपन्नं सर्वम् ।
कोटिकर्णान्तरे भुजे च दृष्टं पृथक्करणघ्नं घृतम् ।
भुजद्वर्गितत् कोटिकणस्तरासं द्विधा कोटिकन्तरेणानयुतम् ।
तदधे फ्रेम कोटिकणौ भवेतामिदं धीमताऽऽवैद्य सर्घश्र योज्यम्॥११॥
- नन्दकरोञ्छिने इति वर पाठः । किर्ति के लिए
सत्रे घझतमष्लनस्थान्मध्यं भुः कीटिंकणश्तरं एकद्रुश्यम् ।
नवः आदितमितं स्याद्यदस्मो यदैवं प्रनथ पनीयमानम् ॥१२॥
उदाहरणम् ।
चक्षकौथुकुलितञ्जलिले पि दृष्टं तडागे
तोयदूचें कमलकलिकानें वितस्तिप्रमषम् ।
इन्दं मन्दं चलितमनिलेनाहतं हस्तयुग्में
तस्मिन् मग्नं गणक कथय क्षिप्रमम्भः प्रमाणम् ॥ १ ॥
छः ॥ १.. द्ध कोटिकणॉन्तरम् ३ । भुजः २। लध्धं जल-
१५ ८ गम्भीर्यम् ५। इयं कोटिः “ ? इयमेव
कोष्ठः कलिकमानयुat अतः कर्णः ५५ ।
अत्रोपपत्तिः । कर्णकोट्योरन्तरज्ञानासथा भुजज्ञानाञ्च कीकट्येरन्हेरेण भको
श्रुजबर्गस्तयोर्योगः स्यात्ततः ओमणशतेिन वासनऽतिविमलेत्युपपन्नं यथोक्तम् ।
ॐ v
अथव, कल्प्यते भक - = कर्णः = क = कच, ईश = कोटिः = को, बर
= कर्णकोट्यन्तरम् = अं, अ: = सृजः =क्षु !
यत्र क स्थानात् अच भुजोपरि कप लम्बोत्पादनेन चg, अगच ईन्निभुढे
स्थि सजातीयेऽतोऽभुतेन--
।
र्च -+
८
चप x अथ अस्य ३ → म * + अंश २
२ जुT २ र्या
ॐ + _Y_' एॐ क = भं एतेनोपपन्नम् ।
~~
अथच क केन्द्र इत् कभ कर्णाभ्यासार्धखुरुं विधेयं तन्न अग, चवः, अच लिखोरेखः
कोटिकर्णात्पत्रकोणस्य चापज्योतक्रमज्यापूर्णज्य भवन्तीति बeफुटं गणितसरस्वहिता ।
चिलुम् । ततः शिज्योक्रम निहतेर्दद्य मूढं तथैशyझशिञ्जि न१७ इत्यादि
ज्योत्पत्तिविधिःऽर्धप्रज्यावर्गः
कझ. चव + अंग ' ।
• अप ' - -
चe =
- +
--- इसेव क्रॉइदं स्य' स्;
व, जेफ़ =
=
प्रणुओं को विलनमपि द्रोऽमियुपपन्नम् ।
अथवऽपि ॐ केन्द्र द्रां का } ज़्यासर्घवृत्तस्य अग भुज रूपरेख भवति ततः
क्षेत्रमित्या-- अश
”
झग २ ८: यश ( १ + २ = ) .. * =
के = * - कर्णमश्नं वध्यं तेनोपपन्नम् । एवमनेकं प्रक।शः सुसेि
- qवितुं भैक्ष्य कन लेहेन |
कदशन ग्रु क भुजं दृष्टे
कोटिकनॅशनय करतें घृतम् ।
डिनिन लोच्छुितिसंयुतं यत् सरोऽन्तरं तेन विभाजितायाः।
सच्छितेस्ललसरेऽन्तरद्य उड्डोनसानं खङ लभ्यते तत ॥ । १३ ॥
उदाहरणम् ।
भृक्षाङ ताच्छुच्छुनसुन ऋषी कपिः केऽप्या
डुतीर्याथ परो द्रुतं श्रुतिपथैनोड्य *किञ्चिद्दमान् ।
जातेवं ममता तथैर्यदि गताद्युद्दीनमानं कियद्-
बिंबेत् सुपरिश्रमोऽस्ति गणिते क्षिप्रं तदाऽऽचचत्र से । १ ।
झरस्थः । वृक्षवर्धन्तरम् २००। पृक्षच्छायः
३० १०० १ लड्मुद्दीनमन ५० कोटिः
३५० २५° १५० । कर्ण: २५० ३ भुजः २०० ॥
N
२०८
अनपथतिः १ अन्न तच्छुितिः= ता
तलसरोऽन्तरइ = ऑ
इड्डीनमनस्य == *
- श्रुतिपथास्नोड डीयेति वा पाठः । ४२
-
=" += ? : "" + ' ' + + * • • • • • • • •
• • • •
• • •
•
४ ३
३ः = १? -४
तइ === }
अन्नडुलyरे अखवय्योत्यः संभवति--
६ त + ४ )२ + # * = झ रे
२४ । हा -- अ' => # - उ
', { a – + अँ ?’-३ उ { त + - अं + उ । = के
.. { ला -- #२-२ ४ { त६ ॐ अं + ४२ ={ तः - ३ ५' + -# २
- + झ२ + २ = +S-३ड(a? + * अं - ड २ = ३ ३ + ३ त उ - + ड° + अ
समशंखनवदिना-
अ २ त अं = तारों
हा ! • अं
- इ = अ अत उपपन्नम् ।
२ ३ - औ
अथ दशान्तरे तु योगस्त रश्नतसशमित्यतस्त:लप्तरोत्तररूपभुज इलैं:
= { ॐ + ) ( क-को }
= ( २ a + # } { * - ३छ )
e
..* = २
(
।
= २ तE + अर्थ
३d + eर्भ
३ त - अ
२ । १
p
=
व - अर्थ
उडुसुममनश्च L
=तE ', उपपन्नम् ।
२ + अ
अथवष्ट क्षेत्रगत वलनोच्कते
|
न वसन सहित !
७३
==seasesources
a
namespace seen
अत्र क देय = तच्छित्तिः = क्ष ?
कम = लालसरोऽन्तरम् = अं
अ= उड्डीनमान = उ
द =क्रय: =क
अथ अक रेख व एर्छन्दं वर्धयित्र अग = क्रय दैत, तथा च अकरा त्रिज्ञ
जान्तःकोपर्धकारिण्यो रेवा न बि मिलितवस्सुत: नम, द अम्बौ स्वसंमुखभुजे.
परि विधेयौ तेन नपकप वर्गक्षेत्रं भवेत् ।
अथ च छ स्थानत् अघ समान्तरं गद रेखां विध74 तस्या दर्धित अन
रेखयाश्च योगः च कपितः। घव रेखा विधेया । एवं क्रुते कवचंग अयतक्षेत्रे
जTतं तेन यत्र= दलचरोऽक्षरम् = औ । अ १ := बक्र + अकः = क + को =
२ त + #, म - + अए। = अy =सम + एख + अ १ ५: अग + अख = क + उ=
हा + अं = क + ख ==सग + पख + २ कप 2
अत्र गत्योः साम्यात्-
अ + प + २ उ । =मग + पE + २कप
ॐ == कप म एन वर्गक्षेत्रवत् !
१.अप = १
अथान्न अथव, औपम् नयः साज्ञयतः
धच x ४७
पन = C
क्षक
ताङ उपपन्नं सर्वम् ।
२३ +
भुजफख्ययोगे कथं च शते पृथक्कर खड्डी कृतम् ।
कर्णस्य वर्गाङgणद्विशोध्यो दोःकटियोरः स्वगुणोऽस्य मूलम् ।
योगो धि मूलत्रिहीनयुकः स्यत तदर्थं भुजकोटिमरने ॥ १४ ॥
उदाहरणम् ।
दश ताधिकाः विद्याभ्यधिका ईवेंशतिः खन्ने।
भुजकोटियुतेर्यत्र तत्र ते से पृथग्वद ।। १ ।।
कः १७५ दःकोटियोशः १३॥
ते सृजकोट = ? १५ ।
२५
९७
२३ लोबती
===mergedवजयकिशनad1=nan=4२०--
+ " +
+ + +
+ + + + + +।
उg£म् ।
दोःकरन्दस् शंसैः के ६ यज्ञ श्रोशा ।
भुजकटं ख़ुश्कू तत्र बदक शुङ राणकोलम | ३ :
अन्य ; ।
कर्णः १३ । भुजकवृधन्तरम् ७/ लब्धे
१२ ५ । १३ ।।
१३ ४जकोटी
अत्रोपपत्तिः । भुजचोटियोगः = य ==भु - को १ हजें : = क । ४ग्न योगवशं=
य२ भु२ + ओ २ + २ भु.को ।
परन्तु क९ = भू९ -+- को
,’, ओ = क २ + - २छं. अ.
समशधनेन--
-२ भु - को = कथे- यो३
क२-२:भु : को = २क - य' ः
४२ + को ' -२ भु • को = २क – य २
६ को - भु )२ = २ के२ – यो २
.. को - नु =३ ॐ२ - य २ = क्ष
ततः संक्रदणगणितेन
यो - ए यो + g अत उपपन्नश्च
|
अथ क्षेत्रगतोपपत्तिः ।
re===
=
अत्र अक= कोटिः = को, ग =ञ्जः = भु, अग = इणैः = क,
अत्र भक कोर्थौ क्रम ==का विधाथ गम रेखा छुत्र च पर्यंन्तं वर्धयेत् । बलन्दशीकृत ।
$
रामक समानतरां ॐच विधाय बर्धित के रेखोपरि अप लभ्य उत्पादनीयः । तथा-
व अक रेस्त्र द पर्यन्तं वर्धयित्वा कंघ = कर क्षय, च विधेय ।
अथान कण = इस तेन <मग = ४५ ° = <झम च = <अचक्ष
- .५ी से असे, परतु अ४ = को-क्षु
..अब को-३. अव = ओ + सुनश् च
ऋ ? = कत्र :<अवश = ४५ ° <वशव = समकोणतेन
च = वंश२ 4-व२ परन्तु चक्ष२ = पग' + पक्ष२ = २ पच२ = २२१२ =
ग २ +कत्र२ = २ क्रम २ = २भुः .. चत्र२ = २{ ज्ञ२ + २२ = २क२
अध२ = अव२ - अक्ष२ = २क२ - ये२ =( ओ - ४ ) रें
..को-भु= २ ॐ - यो३ पूर्वोक्त्यऽत भुअर्ट लYध्ये तेमेषपरुषं सर्वश्रे
लम्बवधाशनथ करञ्जस्यं दृसम् ।
अन्योन्यमूलग्रसृञ्जयोगTrठेश्वघोबँधे थोपहृतेऽवलस्यः।
'ऊ श स्वयोगेन ' हृतबभीष्टभूदनौ च लज्यभयदः कुखvडे ॥ १५ ॥
उदाहरम् !
पञ्चदशदशहराच्छुभवेष्वोध्यभूमिकयोः ।
इतरेतरङ्लशिंगसूत्रस्रुतंलग्नत्रभनाइचक्ष्व ॥ १ ॥
वंशौ १५ । १० । अतो लस्बः ६ । अंशन्
दल । रभूः ५ । अतो जाते भूस्ट्स डे ३ । २ । अथ वा
५ ६४ धूः १० । खण्डे ६३४ ] व्व ः १५ ! स्वच्डे &ta
व भूः ३० १ खण्डे १५ ३ ८ एवं सर्वैः रुझम्बः
के स एव । यद्यत्र भूमितुल्ये भुजे वंशः कटि-
स्त भूखण्डेन किमिति त्रैराशिकेन सधैश्च प्रतीतिः ।
अन्नोपपतिः ? कथ्यते अक = बृहद्देवः = तृवं, ध = लघुवंशः = ल, स्क्रुस्
== लम्ब : लं, कनं = Kध कार्यः । । लधर्भ
सकाळeat easanasa See alsकियाइस कार्य करता
अथ अक रेखा त घटॅक्तं वर्धयिस्व ४ , २५ च लघ्व् ५ पर्यन्तं धञ्चयेत्।
७२५महत्र
उत्र कद, गथ वलसतस्तस्याश्वः रुः, अर श्रेष्ठः
मनस्सरतुर्थी आहे तेन = शव =
३६झफ् एँ
प
अथ च अशन, चवथ धनुजझयः सजगनः--
खंड
में {
-
उरज्ञ
दल
द
५ x अक्ष
• ले _-३ उपधनं लङ्गधनथनम् :
६
चल
-***
=
लवं + व
अतस्त्रैरशिकनायधने कुटुंधमित्युपपक्षी सदेमदपंक्त, ।
अथ वंशयोः स्थिरत्वे यत्र कुत्रापि भृन्न रूपमनं सदैव स्थिरमिति विचार्यते ।
तथा हि
सx
यथा। कंग भूमिं प्रवर्त्य तदुपरि "घ वंशो मे रूपेण निवेशितास्तyऽन्योऽन्य
मूलशास्त्रीयसो न विदुः प्रकल्पितः । वन रेखाडिवेया ।
अत्र अकब, घराच त्रऽजयः सजतः-
ध भाचे गया है।
एवमेव
इदं १क
Sandhya Shree B N (सम्भाषणम्) ०५:४८, १७ सितम्बर २०१८ (UTC)= ,
अल
राषे
घर सुर - “., वंशयोः स्विस्वद !
अक भव्य
अच अन
एन्समि७५क्या ---
क्षेच
अन
न
- चन रेख गरी समानान्तरा सिद्ध (रे • ६ अ : २ वे )
अतः , न बिंदुभ्यां कम भूम्युषरि हलम्बौ सभाक्षेत्र ओतावियुपधन यथोक्तम् । । वासनास्स हि |
७४
-
-
~
~~ ~~
~
७
---
-
---
अथक्षेत्रलक्षणत्रम् ।
छुटेद्दिष्टमृद्धभुजं क्षेत्रं बैंकबाहुतः स्वरुप ।
तदितरभुजयुतिरथ व तुल्य इयं तदक्षेत्रम् ॥ १६ ॥
उदाहरणम् !
चतुस्ते त्रिषड्द्धयाँ भुजस्त्रयस्ते त्रिषOएव ।
उद्दिष्ट यत्र धैर्येन तदक्षेत्रं विनिर्दिशेत् ॥ १ ॥
एते अनुपपने क्षेत्रे ।
१२
भुजप्रमाणा ऋजुशलाका भुजस्थानेषु विश्थरूयनुपपत्तिर्देर्शनीयः ।
अत्रोपषतिः । सर्वत्र त्रिभुजे भुजद्वयमगतस्तृतीयो भुजः सर्बदालपो भवतीति
चत्क्षेत्रमितेर्विीप्रतिज्ञया स्पष्टमेव । चतुर्मुने हु भुजद्वययोगस्य झीलोऽधिकत्वज्ञ
अत्रयोः रूबलश्चतुर्थभुजतो महान् भवति । युवमेंट ऐ चक्षुजक्षेत्र वयि धीमङ्गिरूड
नीयमत उपपन् सर्वम् ।
आबाधादिज्ञानथ करणशुश्रयम् ।
त्रिभुजे भुजयोगस्तद्न्तरण भुञ्च हृतो लक्ष्य ।
द्विष्टा भूकम्युar दलिताऽऽश्च तयोः स्याताम् ॥ १७ ॥
स्धवधभुजङ्त्योरन्तरमूलं प्रजायते लयः ।
सभभूस्पष्टं त्रिभुजे फलं भवति ॥ १८ ।
उदाहरणम् !
क्षेत्रे महो भनुमिता त्रिभुजे भुजौ तु
यत्र त्रयोदशतिथिप्रमितौ च यस्य ।
तत्राचलम्धकमथ कथयाघrधे
क्षिप्रं तथा च समकोष्ठमिसैि फलख्यम् ॥ १ ॥
भूः १४ । भुजौ १३ । १५ । लब्धं अवधे
५। 8 । लम्बश्व १२। क्षेत्रफलं च ८४ ।।
११ १५
स्थतः ।
१४
|
-
|
=
an=none;
५:
दश्रुषश्च' क्षुई ( अङ द मै में ई ? }
श्रवश्च श्री खश्यक सश्च । | = भव तत्र में ५ २ ॥
- *
से # सुy } & » & ३
vयः ? शश्च चेद् ॐ अत्र ४! ! र ?T{ड़े
। न लक्ष २ ६ अन्न भ्रूम
६ ९, २३ अस्यै रघुनंद
शेषधैथुणrwassा देवैरीलैन्यjः । तथा की ने {{= ६ ॥
१५ अह उभयत्र तत्र लभः ~ } © ३
अश्रधपत्तिः । भुजनगन्सरस्वक्षत्रमन्तरं भवतीति रथसुप्रसिद्धमेध गरि
विदसू । वन्तरं तु योगान्तरबभसियत भुजयोग (तेरघरहरू द्वयाध भोगेन
ध्रथम मिलेन भक्तस्त६ssaघयोरन्स स्यान्तः संक्रमणgfतेनात्र ये सुन ज्ञायेते ।
ततः स्वबन्धनभुजब लकब ( लग्नमजी अवतंस सुममिक्षुपर्ने
५
f
कञ्चनपयेन्नई में
अथवा, बहुप्यते अशा त्रिभुजे अक, अ भुजा सँग भु ‘सः | अभ में. ,
कभ= प्रथमावध- प्रआ, म = द्वितीयाइब==अ ? अथ अ प्रिन्देः भक
?ध?
व्यासvधेन कन्नएच टूल कर्यम् । तेल ने = आबधयोरन्तरे : = 3 अ, गंध = भुज .
योः= भुयो, अप= दुस्तरम् = भुकं ।
अत्र क्षेत्रमिते-तृतीयाध्यायश्चैकविंशप्रतिया--
६. गT = सेप
- . आ = भुत्रो x भूर्भ
भूयोभु ४. ’बायरलेसु भू ससस्तेन संक्रमणेन कम, गम म'दे
अर्थे = #
के
प्रख्य ततः प्रगुज्यैत्र अल ९भ्बमानं सुगमम् । उपपन्नम् ।
तथा स्थायते भुजफोटिघातसमं फलं भवतीति स्पष्टमतेऽत्र कम, अम भुखको
टिभ्य यदनयतं भवेत्तस्य फलम् = अम • कम = २ A इस । एवमेव अभ • मग
२ A अगभ स्कनभईहर है।
"
द्वययन --
अम ( कम म म ) = २ X अकभ + २ +A आगम
व, अल्म - ४ = ३ { A अक्रम - + 4 अगस )
व, लें , ई - = २ AS अकग
लें ऽ
A श्झ? = ; २ अत उक्तं लम्बेगुएँ भूभ्यर्धमित्यादि ।
१२ १३
चतुभुजत्रिभुजयोस्पषुस्पष्टफलदायने करणसूत्रं बृसम्।
सर्वदीतिले चतुः स्थितं बहुभिर्वैरर्हितं च तद्वधrत् ।
धूमस्ङ्गष्टफलं चतुर्युजे स्पष्टमेऽनुदितं त्रिबहुके ॥ १९ ॥
उदाहश्यम् ।
भूमेश्चदुदसेता मुखभङ्कसङ्ख्यं
बाह्र अयोदश्यादिकरसम्मितौ च ।
नश्यपि य रविलंख्यक एव वा
क्षेत्रे फलं कथय तत् कथितं यदौः ॥ १ ॥
न्यतः । १~~ भूमेः १४ ? सुखं 21 वाहू १३ । १२ ।
११ लम्बः १२ । उक्तवत्करणेन जातं क्षेत्र-
फळे करण १8E8० । अस्याः पदं
– किञ्चिदूनमेकचत्वारिंशच्छुतम् ।
१४१ । इदमत्र क्षेत्रे न स्तयं फलं किम्तु लम्बेन निधनं कुसुमैचखण्ड
मिति वक्ष्यमाणकरणेन वस्तयं फलम् १३८
अत्र त्रिभुजस्य पूर्वाद्हूतस्य ।
न्यासः । भूमिः १४। भुजौ १३ । १५ । अने
१३ // १६ नहि प्रकारेण निंबाहुके तदेच वास्तव
फलम् ८६ । अत्र चतुर्भजस्थादपष्ट
अत्रोपपतिः । अन्न ‘त्रिभुजे भुजयेयणस्तदन्तगुणो भुदा हतो हठध्ये
-(अ२- क*}
यद्यचर्यविधिना पूर्वेकदिपत अकरा त्रिभुजे लध्वबाधर = कै
ततः ‘स्वबाधrशुजकृत्योरन्तमूलं प्रजायते लम्ब" इत्यादि लाम्बुधरीं।
१४
२ २४ ६७
लील्डत
सधक
समय == Seated =
- ऊ - { ओ -(अर्थ-कभी }
में {
वर्गान्तरे @ योषान्तरघादन्नममयनेन--
लक्ष्बः क ~~ २
व= { + **2} = {-
ॐ
२ ३
(कई + २ क श + ा -अ) अ3-(क२श + ग १
-३क
=
४ =
३ (क + ग )
अ' -(-|}
४ *
(कं + अ - ) (क + ग-अ) {अ + -n) (" + ण-क)
४२
अत्र भूस्पर्धेचगं ग्रचर्गगुणो वचः काव:
(अ + क + T) (क + x-५) अ + क-ः) (४ + ग~*)
' += "== "
आ
+
=
"=
=
"
"
५६
ऽ + -३ ! * + श -- ४ - के –
अत्र यद .*-+
& अ - क -+ = स तदा।
क +
-३
स-अँ
३+ग-क
स-५
.
लवणैः = स ( स-ों ) ( स-क } ( रु- ) अस्य स्थूलं फलसियुतं
- िभुजफलानथनमिति } अथवqपत्तिः ।
अत्र कथ्यते अहम त्रिभुवं यदन्तधृतय केन्द्रं म, उसrधं सप, I ही अज,
तथा च बाहृयूसस्य केई न, यसाध्ये
ल: । अतोऽत्र कह रेखा भुजथागदल
समा भवतीति क्षेत्रमित्या स्पष्टमेव । तथा
अकग, भग भुजश्च क्रमेण क, ग, ७४ /X
इति आदिपताः । दगम, भग रेखे विधेये । ऊ भ ग ॐ वा (सनहित ? है।
८१
अथ लम्वगुणं भूम्यर्थं स्पष्टं त्रिभुजे फलं भक्त्याचार्यविधिना
क.ए .लए
A मग = ==
३३क अर्थ के . रूप ।
युर्वेNA असंक=
- अइ . प ५. मग
असग
सर्वथोगे ---
अ + क ' ग।
अझरा = प मT=म x ऊह = त्रिज्ञ
अथ क्षेत्रमिया मगए, नगह त्रिभुजयोः सजलया
मय शह . पग ४ गुहा
, न्ह
प्राप्त नहीं अप
एवमेव कनह, कनद त्रिभुजयोः सजहित्य--
दष्ट है
=<--.': स परा • ॐ द्व
ह = कप वह = अष .
कप फुटं अप
..संघ * • कहीं = कण न प • गह
.’, मपरे . कह = • गह . अह = त्रिफल
कम ए
परब्रवन्न कप = कह-एह=कटु=* = स-र्भ
पग =कहीं-अक= कह-क = स-क
एवमेव गहू =ह-क्रम =व्ह-ग = स-
क्ह् = स
..त्रेिफ * =स (स-अ ) (स- ) ( - ) अस्य मूलं फलं भवत्युपपन्नं
यश्रतम् ।
अत्रैव अझ त्रिभुजे सरल त्रिकोणमित्था लधर्मम् = क • ३ण <अकर,
अश्न त्रिज्यारूपमिता ग्रY । तत्र त्रिभुजफलम् ।
लं . र के - ग • ज्य <अकरा इत्यपि भवति ।
=
=
==
एतेन-भुजमध्यगौणस्थ जीबा दोघृतसंगु । दलिताऽन्यप्रकारेण फलं वा
स्याल्त्रिोणके इति पद्यमुपपन्नं भवति । क्षय --
अथ शूलस्कूल
नीत-सुभृञ्जय ऊने शर्यते ?
लग्न एtी ५कईघ युira ४ थप
अक, कस, गध, अब भुः क्रमेण अ, झ, ओं, १ । छ,
इति एतः । अत्र दब कर्णाभयपाश्र्दू:दत्रिशुक्ल
थोरैक्यं स्तवं अकग छ बहुभुजस्य फलं भजतीते
स्थतः
अजः प्रभुदये--
अक. ध. ज्य! < ॐइत्र
४. ध. पॅय कअध
कलक - - - -
- - -
कशT , द य! < अभ ध
एवं / A गञ्ज -----
कं सः ज्या कगघ
=
=
= - - - - - - -
-
अन्नपि सर्वत्र रूपसित ? ईन्नियऽवश्रेष्ठ है।
इयोस्त्रिभुजयोर्योगेन वास्तई अकब चतुर्मुजफलम्
क्ष. ब य < कअब
क में ज्य! <कगघ
परन्तु क्षेत्रमितरतूद्रोषाध्यक्षधस्यैकविंशप्रतक्षयः--
< कक्षख = १८२ °-<X ध,"ज्य कअब् = ज्या <कर
अ. घ. या कअघ , , श. ज्याकध
.. • कुश =
ज्या <कअध ( * ब + क . )
के लिए करता और इसी के कई के से हो सकती
।
• • •
• •
• •
• • •
ततः सरळ त्रिकोणमित्या--
अ२ + ६२-६२ क२ + २ ८: २
ज्यकअष = २अ. व एवं ज्यy<! = ३ = क
..चरे = अ * + घ -२५. ध. कोज्या <झझछ
तथा च = क२ + २. -२ क्र. श. कथाकगघ
परे च कंघ = १८०°-<गध, कोज्यकअध==--कोज्या<ऊध
३.अ२ + घ२-२ ४. घ. कोज्थकभध
= क' + श २ + २ की. ग. कोब्याकअघ
p बद्दलशहेतवे ।
४३
त: समशश्चनादे
क २ + २ -( अ२ + २ }
क्या कदघ = २ क. या -- २ अ घ।
कः इज्यायनज्यावर्गे अवर्गः स्यादित्यतः
<= १-
={ }* {-}
{ झ२ + २-( अ२ + घ२ } ६ २
ज्य! २ कक्ष १ २ के . ग + २ अ
क२ + २- अ२ + ब२) क +- २ -(अ२ +ध) २
१ + २• ¥ + २५, य २ी र – २”. ”
{ क + ( )२->{अ-३ )२ ( अ + - ध }२. (क~)२
२ क + + ३ ॐ छ २ ४ • ३ £ - २ अ २ छ
{क + ब + ¥-3) {३ - +ऽ-अ) { * + ष + ^-} } ( अ + ध + इ-क)
४ £ क + ग + अ. घ ) २
यत्र श्रद अ + क + ी +ध = २ख तदान्त
के + य + अ-०४ = स-~२१ ध = ३V स--घ }
के - + ४ - ध-९४ = ३ पु. - २अ = २ / स~~ , भी हैं
अ + ख - = क ~-~ = २-२ क्ष = २{ -- > )
- + ध - --^ = २स-२ह = २ स-* }
. ,, ,, ४ (स्-झ) स-क) (स-) {स-घ}
•. ज्य २ कक्षध == ( क + ग = अ • घ )
मूलग्रहणेन
ज्य यथा ८ ॐअध = क. + अ व
(स-कभी (स-} {स-रे) {स-घ)
प
अत उस्थापनेन चतुभुक्षफलम्-
--( स-५ ) ( -क } { ख-ग ) ( स-धं )
एतेनचक्षुरु बृहन्तुर्मतस्यैव चतुर्भजस्य फ छं भवति नान्यस्येति । परं च
निर्दिष्टभुजेभ्यो भवन्ति चतुभुजान्थुस्पी न् तत्र धूलान्तर्गतस्यब महत्तमं फलं
भवत !
तथाहि--प्रणुक अकाराय चतुभुजे सम्मुखकोणयोर्योगो यदि आधीशसमो न
स्यात्तदा कणभयपश्चैगयोखिभुजयोर्योगो हि चतुजफलं भवतीप्रत--
अ.छ ज्य{ / अध क. . ॐ य ऋशब
.. ४ वॐ= २ - ध • ज्य Z कक्षध + २ केंग .या ४ काध ...(१) लीती -
२ -{
अत्र २एल ( फ़ थामिआ
अ२ + व -२ अ - ध कE Zऊअब = क + स + -दे क ग में ज्य /क7घ
अन्नःषि क्रेिज्यारूपसिताऽवधेय ।
स-शोधनेन ---
अ २ - घ-क' - २
= २ अ • च • कोज्या ८ कक्षबळ२ के भौंकोज्य Z ध न (२
{१) {२} स्वीकरणीवैशंयोरोन-
१६ 'व' + (अ२ + २२ ~= * - *) = ४५ २ध२ ५ - ४ २ देश २ – ८अ = च
- (कोज्या Z कअघ • कोज्या Z कराध-ज्या Z क.ध• अन्य Z = Tध }
= ४ ४ २५ घ२ + ४ कम -८अ क 'ग• व. कोज्या( Z अ + Z}
= ४ अ ’ व ३ - ४ क* .श २-८ अ क- } ध•कोऽथ | २॥
अत्र २म = अ + /
अतः १६ फ२ + (अ२ + * -क-*)
= ४अ घ२ + ४क२ २३-८ अ • क • ६ ५ १२ कोऽय २५-१)
= ४ ( अ ब + क था)२-१६ अ क ग ध कोज्यम
अतः समाशोधनेन--
१६ वफ६ ८ ४ ( अ ब कें.)९ -( *२ + १२- ४२- १) २
-१६ अ क ग ध. ज्य स
= १६ (स-अ} (स्-क) (स-q} {ल-भा)-१६अ अ ३ कोश्याम
वफ़२ = (ल-अ)(अ-क)(स-R}(-)-> क ग घ केउया ': - (३
अन्न अदि अ, क, ग, ध भुजाःस्थिरतस्तदा ( ३ } समीकरणस्यावरखण्डस्य ।
परमल्पत्ये चतुर्मुजफतुं महत्तर्न भवति । परन्तु त?परल्पत्तं तु कोशभ अस्य
परमqतश्च स्यान्तेन परमल्प कोज्यस= ० इ.स = ९० - Z अ + ८ ग =
१८० अतस्तत्र चतुर्मुजफरं धृतान्.: परं भवतीत्यत उपपन्नं यथोक्तमिति प्रसङ्ग
तव ।
अत्रैव (३ समीकरंणपरपक्षस्याद्यन्यस्रशत्रुवशेन । धरो# विप्रेमचंसुभुक्ष
फलमयनलष्युपधनं भवति । अत्रान्ये थे विशेषास्तदर्थे परिशिष्ट विलोक्षप्रम् ।
- ‘‘कोणयोरभिमुखस्थयोर्युतेः खण्डकोटिगुणवर्गसंगुणा ।
सर्यबाहुहृतिंराद्यसंज्ञिका सर्वदोर्युतिदलं चतुस्थितम् ॥
बहुभिर्विरहितं च तद्वधश्चान्य आवरहितोऽस्य यत्पदं तत्फलं तु विषमे चक्षुभुजे’इति । लवती
८४
अथ स्थूलत्वनिरूपणार्थं स्थूनं साधुद्वहम् ।
चतुर्मुखस्यानियतौ हि कप कथं ततोऽस्मािन्नियतं फलं स्यात् ।
प्रसाधितौ तच्छबणौ यदः स्वकल्पितौ तावितरत्र च स्तः ।।२०।
तेष्वेव बहुधपरौ च कण्वनेक क्षेत्रफलं ततश्च।
चतुभुजे हि एकान्तरकोषाचक्रम्यऽन्तः प्रवेश्यमानौ भुजौ तसंड
स्वकर्णं सङ्कथयतः । इतरौ तु बहिः प्रसरन्तौ स्वकर्णी यीथतः । अत
उक्तं तेष्वेव बाहुष्वपरौ च ऋणविति ।
अत्रोपपतिः । अत्र चतुर्युजस्येक्रन्तरकोणवक्रम्यान्तः प्रवैयथम्नेन तसँस
ककर्णस्य संकोचः स्याथ तदितरस्य च वृद्धिः स्यदिति स्पष्टमेव श्रीजभुजेभ्यो.
ऽनेकादि तुर्युजरस् िसमुत्पद्यन्ते । अत्रोऽत्र ऋणंथोम्बयोsनिर्देशे केवलभुजेभ्यः
कतमस्य बीजस्य फलं भवतीति तन्न तावज्ज्ञातुं न शक्यतेऽत उक्तं चतुभुजस्या
निथतौ हि कवियक्षदिः ।
लम्बयोः कर्णयोर्वैकमनिर्दिश्यपरं कथम् ।
पृच्छत्यनियतत्वेऽपि नियतं धि सत्फलम् ।
स अच्छकः पिशाच वा उत वा नितरां ततः।
यो न चेति चतुर्बाहुक्षेत्रस्थानियतां स्थितिंम् /
अन्न युक्तिः । अत्र 'चतुर्भजल्यानियतौ हि कभी वित्याद्यचर्यप्रतिपादित .
युक्त्थः केवलभुजेम्योऽनेकानेि चतुर्द्धानि जयन्त इति ईतमेदतो हुवध्योः
कvयचकस्यानियतत्वे तफख्याध्यनियतत्वं स्यादतो लम्त्रयोः कर्णयोर्चेत्या
चार्योक्तं युकिंयुतमित्युपपन्नं सर्वम् ।
अथ च न केवलं कर्णौ लम्बौ वा चतुर्युजस्य नियतत्वप्रतिपादकावपि तु तत्कोशे
वध्यतस्तदवगमकं सूत्रम् ६
लम्बय: अचसो घtवि कोपयोधैकमन्तरा ।
अपरं हि कथं ऋच्छयह सुनियतं फलम् १५ इति ।
समचतुर्भजायतथैः फलानयने करणसूत्र सार्धश्लोकद्वयम् ।
इष्ट श्रुतिस्तुल्यचञ्चद्भुजस्य क्ष्यऽथ तङग्रेविजिता यE ॥२१॥
चतुर्गुण वाडुकृतिस्तदीयं मूलं द्वितीयश्रचणप्रमाणम् ।
अतुल्यकाभिहतिीभक्त फलं स्फुटं तुल्यचभुजे स्यात् ॥२२ ॥
समभृतौ तुल्यचतुभुजे च तथाऽऽयते तद्भुजकोटिशतः |
चतुर्युजेऽन्यत्र समनलवे तद्धेन निघ्नं कुमुदैक्यखण्डम, ॥२३॥ छ नासहितैः ।
reasonrameanteau
अदेशकः ?t
क्षेत्रस्यइञ्चक्रुतिनुदनुर्भङ्गस्य
। त¥ *i{ ¥दः ।
तुल्यश्रुतेश्च खङ तश्य' अSSयक्ष्य
यद्भिस्तृती समिक्षऽभूमि श्च देयम् ? १ ॥
नष्टमाइझ हैं।
४e भुजः २५ | २५ | २५ | २५ । अत्र त्रि-
यासः । ३५/{ २३ भितामेकां ३० घृतं प्रकरुण्य यथोक्तकर-
येन जत£sः श्रुतिः ४० फलञ्च ६०० ॥
३० अथ वर ।
२५/ * ;
यस्वः । ४ - चतुर्दशमित्येकां १४ श्रुतीि प्रकलयत
२५/|\२३ यत्करणेन जातऽन्या धृतिः ४८ ९ फलश्च ३३६ ॥
{
द्वितीयोद्हर ।
न्यसः ? तत्कृत्योयोगपदं कर्ण इति जाता कर-
२५ गताः श्रुतिरुभयत्र तुल्यैव १२५० ।
गणितञ्च ६२५ ॥
ऋ४ईयत ।
न्यासः ॥
-
विस्तृतिः ११ दैर्यम् ८ की श्रस्य -
र
णिrतं ४८ { लीलावती
उदाहरणम् ।।
क्षेत्रस्य यस्य वदनं मद्रतुण्यं
विवस्त्रा द्विगुणितेन सुखेल तुल्य) {
वह् श्रयोदशनक्षममित च लघः ।
स्यन्मितश्च गुणितं वद ' तत्र किं स्यात् ॥ २ ॥
अथ {
१४ यद् ११|विश्वस्फाइ२२
यह् १३ ॥ २० लबः १२ ॥
१३ १ & २० अत्र सर्वदेर्युतिखमित्थदिन
स्थूलफलं २५ ९ ¢ बस्तघन्तु
२ लम्बेन निघ्नं कुमुवैप्रखण्ड
मि:ि जrतं फलम् ॥ १४+१ क्षेत्रस्य खण्डत्रयं श्रुत्य फलानि पृथZ
नीय ऐक्यं कुर्यऽस्य फलोपपतिर्दर्शनीयः ।
खण्डत्रयर्शनम् ।
१२
न्याल } → { प्रथमस्य भुज-
दिक्षःg १ १२ १३
१३ १२९२/ १२ २०, /३२ द्वितीयस्थघृतस्य चि
स्तृतिः ६ ३ दैध्र्थम् १२)
तृतीयस्य भुजकोटिकाः १६ । १२ । १० । अत्र त्रिभुजयोः क्षेत्रंथोभु
जकोटिघताधं फलम् । अथते चतुरस्त्रं ते तंज़ेजकोटिशतः फलम्।
यथा प्रथमक्षेत्रे फलम् ३०। द्वितीये ७२ । तृतीये ६ । ५ मैथं व
क्षेत्रे फलम् १ १६८ ॥
अथान्यदुदाहरणम् ।
पञ्चशदेकसहित वदनं यदीये
भूः पलातिसिता प्रमितोऽष्टषष्ट्रय ।
स्तन्धो भुजो द्विगुणविंशतिसस्मितोऽन्य
स्तस्मिन् फलं श्रवणलम्बमित प्रचक्षत्र ॥ ३ ॥ चाक्षतासहित ।
७७
न्यासः ।
बछुभम् ५१/ भूमिः ७५ ।।
४० चुंज ६८ ॥ ४४ ।।
६८८
१४४ ७५ ३३२
अत्रोपतिः । यस्थ समानान्तरचतुभुजस्य लर्वे भुजः समानः कोणाश्च
विषभातसमचतुर्युद्धमित्युदीर्यते । तत्र कथं सिथो लस्वरूपाबर्ब ३ भवत
इति स्पष्टमेव गणितविदम् । अतस्तत्रैकनिष्ठं कर्ण" प्रकल्प्य ततोऽन्यः कर्णः
=^४ भु’-इक२ = अक ।
अथ व कणभयतो ये द्वे त्रास्त्रे तयोः फलैक्यं फलमिति ज्ञापकादिहापीष्टकर्ण
भूमेिं प्रकल्प्य ‘‘लम्बगुणं भूम्यर्थे स्पष्टं त्रिभुजे फ8 मित्यनेनैऋत्य त्रिभुजस्य
फलम् =इक • अक एतत्सममेव द्वितीयस्यपि भवति । फलयः सवनेनेदं फलं
2
22
अक x इक
द्विगुणं आर्त मम चतुर्मुजफळ = परन्तु यत्र अणू मिथोऽवलम्वरूप
भक्षसस्तत्र सर्वत्रैव कर्णद्वयघातो द्विभक्तश्चतुर्मुजफलं भवतीति स्वरूपष्टमेव । तेन
- हा णं भवेल फिळ यत्र लम्बे परस्परं तत्र विशेष एपः।
अनुल्यसिइति भिक फटं स्फुटं सर्वोच्चतुर्युजेषु इति पृष्टमुपपन्नं भवति ।
यत्र तु कर्णे परस्परं सम्बरूप = स्तस्तत्र चतुर्थी फलानयनाय मदीयः प्रकारः ।
कर्णालयात जीवा कर्णघतसमाहतः ।
दलिताऽन्यप्रकारेण फलं सर्वेयनुभुजे ॥ इति ॥
एवमायते वर्गक्षेत्रे स्व भुजकोटघातसममेव फडं भवतीति रेशनिंनति
सुरास । किमत्र पिष्टपेषणेन ।
अथ च कल्प्यते अकराध = समलम्वचतुभुजम् । - ध
यन्न अस, घमं लम्बे समौ ।
अत्र अक्रम, असमंघ, धर्मस क्षेत्रत्रयाणां योगो
वास्तवं अकरच चतुर्मुजफलं भवतीति क्षेत्रदर्शनतः की भी
स्पष्टसिख्यतः
5 अकगघ= A अहम + C असमंध Aधर्भग
अम • कम धर्म • मंग
+ अम् + सम + वसनसहिता ।
भ
१ मम
( क्रम V ईंग ) +
=
=
=} { कम + मंग + २३ मार्च )
अ
स्रो ( ग + मy )
अश(कम्छ + अघ)
कु
=अम (+) पतेनोपपने सर्वमाचार्यो क्तम् ।
=
=
अत्र फलघलम्बश्रुतीनां खुत्रं बृहद्भुम् ।
ज्ञातेऽवलम्बे श्रेयः श्रुतौ दु
लम्बः फलं यन्नियतं तु ते ।
कर्णस्यनियतत्यालयोऽप्यनियत इत्यर्थः ।
अत्रोपपतिज्ञ यस्बकर्णय कस्यपि ज्ञानादितस्य इनं 8थादिति एक्.ि
भाषापैव । कथं लभ्यत इत्यर्थं प्रतिपाद्यते ।
लम्बज्ञानाय करण धृतव्रम् ।
चतुर्युजन्तस्त्रिभुजेऽवलम्बः
प्रघट्टभुजौ कर्णभु मही भूः ॥ २४ ॥
अत्र अभ्यज्ञानार्थं सज्यनुजश्रद्दक्षिणभुजसूलगामी इष्टकर्णः सप्त-
सन्नतिमितः ७७ कल्पितस्तेन चतुर्थोऽन्तलिभुजे कलियत तफस
कर्ण एक भुजः ७७ । द्वितीयस्तुलक्ष्यभुजः ६८ । २ : सै ७१ ! अश
२ ०८
अवधलब्धे लम्बः ।।
अत्रोपपत्तिः । अत्र पूर्वकल्पित अकब समानलम्चतुर्मुखे कब कर्णसंयोहेन
यत् घकग त्रिभुजमुत्पद्यते तत्र कध, गध कर्णभुजो भुजौ तथा कर भूश्च धूरिति
प्रकप्य ‘“त्रिभुजे भुजयोय’ इत्यादिविधिना यो छकबस्तदेव घम ब असा संदे
भवेदित्युपपन्नम् ।
लम्बे हते कर्णझtथं सूत्रं घृतम् ।
यलघलद्वाश्रितबहुवर्षीत्रिश्लेषमूलं कथिताऽधधः सः ।
तदूनवर्गसमन्वितस्य यलम्बवर्गस्य पदं स कथंः । २५ ॥
अत्र सध्यभुञ्जालः किल कलिंपेतः ३६६ ।। दीलावती
अतो जहा£SSाश्च ? **
तदूनभूर्गन्धितस्येत्यादिना। 'GEतः कः ७s }
अत्रोपपत्तिः । अत्रापि प्रयुळ अष सप्तकलत्रक जुडॅले घ, बधा रेखयो-
र्दगन्तरपदे गर्भ मानं स्यातहून कम भू की, घरों रेखयोर्जनेयोगमृतं हुत्र अर्जेसाई
स्यङ्घ्षिपी सर्वम् ।
द्वितीकएंज्ञानार्थं सूत्रं इतङ्यप् ।
इष्टोऽत्र कर्णः प्रथमं प्रकटूष्य–अत्र तु कभयतः स्थिते ये ।
२७ तयोः मसिंतरं च बहू अकलश्च तत्रघब वे च {&ने !}२६॥
अध१४धरेककछुष्ट्यर्थं स्यान्तरे तत्कृतिसंयुतस्य ।
लवैश्यवर्गस्य पदं द्वितीयः कथं भयेसबहुभुजेपु ॥ २७ ॥
- 2
७ €
तत्र चतुभुजे लव--
५ १ भुजमूलंगसेनः कथं मी ने खपत
इड ७७ । तत्कर्णरेखाचच्छुित्रस्य क्षेत्रस्य
मध्ये कर्णरंधोभयसे ये ऽयत्रे उपने
। तयः कथं भूमिं तदित च भुजौ प्रक-
७ ५ >> cथ ' अण्वस्त्रभ्घः अबध च सयेत ।
तद्दशमम् । लयः ६० में द्वितीयलम्बः २४ अधश्रवे २ ५ १ ३२ रेक
ककुथ्स्थयोरतरस्य १३ ते १६४ । लँग्वैक्य ८४ । ऽतेश्च ।
७०५६ /
योगः ७२२५ । तस्य पदं द्वितीयकर्णप्रमाणम् ८५ । ।
अत्रोपपत्तिः । अन्न अकबध चतुर्भजन्तः
अग ज झर्सपने' श्चत् अक्रम, अधर त्रिभु
द्वयमुत्पद्यते तत्र प्रागुक्स्या लम्बवबधे
सध्यै !
अथ ल = प्रधनलम्बः - प्रल, अल = प्रधबध7 = प्रक्ष, धलै = द्वितीयो .
लम्बः== द्वि, अलै =द्वितीयाबाधः = डुिआ.
बहळ लम्बै स्वमार्गों च पर्यन्तं वर्धयिस्व धन लम्बे विधेयः { तेन असली
आयतनं जातं यन्न ललै =म तथा च 'म = घले =द्विलं, अन्न कम =
कठ् + लम । श्वसहित ।
&१
..प्रलं - + १ द् += कोटिः, धम = ल = अल-अय = द्विआ-प्रभा = सु. ।
तथ ककु = द्वितयः कर्णः = द्विक.
३. कधरे = केस२ + ब२ = (प्रलं + द्विल)२ + (झिया-प्रअ)२ = ह्निकं ?
अस्य मूलं द्विक्षयः कथं भवेदित्युपपन्नम् ।
अनेककरुपने विशेषोक्तिस्सूत्रं लद्विध्रुवम् ।
श्रितं स्वरुपभुजैक्यभुवं प्रकर्ष्य तच्छेषमितौ च बाहू ।
साध्योऽबलस्त्रोऽथ तथाऽस्यकणैः स्वोव्यः कथश्चिच्छवणो न दीर्घः॥२॥
तथलस्बन * लघुस्तथेदं त्वेष्टकर्णः ङश्रिया प्रकल्प्यः ।
चतुभुजे हि एकान्तरकोषश्चक्रम्य सङ्कोच्यसले त्रिभुजवं यति
तत्रैककणलभमरलघुभुजयोरैक्यं भूमिमितरौ भुजौ प्रकल्प्य साधितः
स च १ लस्यादूनः सङ्कोच्य मनः कणैः कथञ्चिदपि न स्यात् । सदिखोरे
भूमेराअक न स्यादेवमुभयथाऽपि क्षुट्टिमस ज्ञायते ।
अत्रोपपत्तिः ? अन्नापि पूर्वकहिपत अकंध चतुर्भजे अ, म एकान्तको
वाक्रम्यान्तः प्रवेशनेन त्रिभुजत्ठं स्यात् यन्न कस, शंघ भुजौ भुजौ, अक, अत्र
भुजयोर्योग भृमिर्भवतीति प्रत्यक्षमेव । तत्र त्रिभुजे भुजयोथैलः इत्या-
दिना ग स्थान्नद्धूयुपरि ’बस्ततोऽभ्यक्ष सध्यः । अथक्यशत गजस्य
वैवाक्षस्यत:कर्णतोऽधिकेष्टकथंकल्पनेन चतुर्युजनस्य , तदुल्ग्रलग्न्बान्न व्युरिंत्यपेक्षयः
तद्यज्ञस्न लघुरिति पाठः साधीयान् भवति, परन्त्वत्रोदाहृतचर्सेसे कर्णयोः परस्परं
यधरूपस्यात् तदन्यलम्फ लड्डयाचय्क्कं सङ्गच्छते । तथा च त्रिभुजे भुज
द्ययोशतस्तृतीथभुजोऽरुपो भवति प्रसिद्धवदिषीष्टकोणं सृजद्वययोशहषभूमेरधिः
को न भवितुं युज्यत इति युक्तियुक्तमिति ।
तथि =
विषमचतुर्मुजफलानयनाथकरणसू वृतद्धं ।
संख्यत्र तु कणभयतः स्थिते ये
तयोः फलैक्यं फलमत्र नूनस् ॥ २४ ॥
अनस्तरोरतश्रान्तस्त्र्यस्रयोः फले । २४२३१० ।
अनयर ३२३४ तस्य लम् ।
अत्रोपपति स्फुटैव ।
- तदन्यकुणीव लघुरिति पाठः साधीयान् ।
र अन्यत्रणीदूल इति पाठः साधुः । लढवली --
दमललम्बस्य(वदिशनय कर चुखद्वयम् ।
स्लमलकवस्थ च्चतुर्युगस्य
मुलभूमिं रकहरू भूमिम्
भु भुज इयववदेव साध्ये
तस्या मघवे श्रमितिस्ततश्च ॥ ३० ॥
अबाधयत चतुरस्त्रभूमि
स्तक़स्बधरैभ्यपदं श्रुतिः स्यात् ।
समिक्षी बुदः कुयश75
शुदन्यःसंसृतिरांधकर स्य ॥ ३१ ॥
उदाहरणम् ।
द्विपञ्चन्मितयैकचत्वरिंशम्मित भुज ।
सुखं दु पञ्चविंशस्य तुल्यं षष्टश्च मही क्रिस ॥ १ ॥
अतुल्यम्बकं क्षेत्रमिदं पूर्वंरुदङ्क्षम् ।
षट्पञ्चाशत् त्रिविष्टश्च निधते ॥थतीि ।
कथं तत्रापरौ ब्रूहि स्खलदस्त्रं च तच्छुती ॥ २ ॥
३६
न्यसः | अत्र स्क्रुइक्कतें त्रिषष्टिमिदं
श्वस्य अतः अर्थः कणः ५६ । ६३
अथ यञ्चशस्थाने इनिशमितं
क ३२ प्रकटश्च पूर्वरुध्यते /
षण है
न्यासः ।
तं करणीखण्डद्वयं ६२३ ।
२७००४ । अनयोर्गुलया २४३६ ॥ ३९ /
५१३वें ? रैक्यं द्वितीयः कर्णः
७६९षं ।
२८५ बस्नसहितः ।
६३
अश्व तदेव क्षेत्रं चेत्समलम्बम् ।
४ ।
y by
8*
तद्? भुखोः
नभूमेिं परि
करुण्य भूमि
यथज्ञः ।
भिनतिश्चान्त
३९
इथलंकलि-
तम्
२०
७
३
०
|
८थश्चrथे आहे ? । १५६२ ।।
थसः । लबद्ध करतो जातः इ११६
लॐ आसन्नमूलकरणेन जातः ३८४३६
अयं त तुभुजे लभतङ्घः
लGIऽष्टधोनितभूमेः समलम्शस्य
१ १७३ व बशयः ५०४८ अय पुं -
३५ * दर्गः । वें श्रृंहदयाघातो द्विती
यकर्णवर्गः २१७६ । अनयोस्समभूलकरणेन जातौ कप ७१३ ।।
४६३ ३ वं चतुरस्रे तेष्वेव चक्षुष्घथौ कथं यज्ञध भवतः ।
अश्रोएतिः । अत्र "पि ऐ अकूध रूभन-
लम्भचतुभुजं के स्थान
२० अफ समानान्तरे
अप थेश्चरणेन यः घटं नेिसुद्धे जातं तत्र
"नेभुजे भुजयोशः इत्यदिन अभ लम्ब .
रुदश्च वाचं च स?धगया है ? | * ९
कम म्~ ऋगईं-- में ८ ले छ --अ, घर्भ साम्बश्च
पूर्वमेध साधिनऽतोऽनुयोर्चगेयोशभूतं क्व कर्णशनं भवेवियुपपन्नं सर्वम् ।
॥
वमनयतत्वेऽपि नियतात्रेच कणधीत ब्रह्मगुप्तचैस्तदन्थनं यथा ।
कणश्रितभृघातैक्यमुभयथाऽन्योऽभ्यभाजितं शुक्षयेत् ।
यभव भुजप्रतिभुजयधयोः कणौ पदे विषमे ॥ &के
लंबी
अस्व
कश्चिऽजतेनि एक वरम
२८
भयो २५ |३६ { [तः ४७५ } तथV ५२६
६ ३ ४२ अनथधतिः३३२० ॥ तयोर्दूयोरैक्यम्
३१ ४०६५ } स डेयर २५१५२ है -
यधते जतं १३०० ! तG ३६ ॥ ६० ॥
ई अन्योधा जात २३४० तयोर्डयोरै-
यं ३६४० १ एतदयं भूतिभुजयोः २। ३४ घतः २०२८ पश्चात्
अनयोर्युधः १५०० तयोरैक्यं ५२८ ! अनेनैवैत २६४० झुणेि
लं जtतं पूर्वेक्षं १२८४१४२० ३ प्रथमकश्रित भुजधपूतैक्येन ४०९५ भतं
लब्धं ३१३६ । अस्य शूलं ५६ । ककरांस्तथा द्वितीयश्चकर्थ प्रथमक-
श्रितभुजद्यतैक्ष्यं ४०६५ । भुजप्रतिभुजवधयोण ३५२क शुणितं जातं
१४४४७१६१ ३ अभ्यकणश्रितभुजघनैश्ये ३६४° । भकं लब ३६६१ !
अस्य मूलं ६३ द्वितीयः करैः । अस्मिन् विषये क्षेत्रकथासFधने अस्य
कश्चनयनस्य प्रक्रिौरवम् ।
अनुपपत्तिः । अत्र पूर्वं वृत7न्तर्भातचतुभुजफलनयने सyथेित कअध
अ २ ॐ घ२-~व हैं क३ – - ग हैं -
कोण टिथ ] = - एवं कगघ कोष्णकटिज्या =
२ ५ । । २ अ*
परस्तु दृढत«तुभुजे संमुखोष्णोयमस्य भार्धसमवत्--
कोY Zझअधः--कोज्या Z कध.
अ २ - २-च की # ~त्र
२ ४ - अ
२ क- ग
स्मच्छेदीत्य छेदगमेन--
अ• क.ग + घ*** -२ छ। -‘(क’.अ,ध + श ५.५ब-चने • •}
समशोधनेन --
च (अ , घ - = . (} = अ + ई म + ध रें . कः य + क़ २. ४. ब + ग ३.अ.घ.
=अ * ( ४.श + क ) +ध.श. ( अ-श + क .ब }
=( अ अ’ ई घ ) ( भ.क= श ४ )
.C_( X , ग + क . ध ( ( अ • क + घ – म )
{ अ ५ य + क . ) ( अ , क • घ _
ग + )
युवमं अगः = A ' एतयोर्मुके कैं –
अ • क + प • । घसनसहिता ? ।
A
स्ने भवतः । पूतीकाशैरयनं वृत्तन्तभङीऊपरमेवेति भो रै२वग8न्धम् ।
अत्रापि विशेष:पपत्त्यर्थं परिशिष्टप्रकरणं द्रष्टत्रयम् ।
लघुभक्रयदर्शनञ्जरैह ।
श्री प्रत्यङ्कपत्रङ्कष्टः परस्परं कर्तुंहता भुजा इति ।
धनुर्भी श्रद्धधर्म प्रकल्पितं श्रुती तु तत्र द्विभुजङ्गथततः १३२}}
यह्नर्बधः कोटिघधेन युक्रे स्थदेका श्रुतिः कोटिभुजाबलैक्यम् ।
अन्था लघौ सत्यपि साधनेऽस्मिन् पूर्वैः कृतं यद्गुरु तन्न बिझ३३॥
अत्यदृष्टम् ।
न्यः । । एतयोरितरेतरकहता भुजाः कोटयः
भुज इति कुते जातं २५ । ६० । ५२ । ३६}
१२ ८ तेषां महती भूलेंडु मुख भितरौ वह् इति
|
प्रकल्थ्य क्षेऽदर्शनं इमौ कणौ भहतायसेन-
नहौ ६३ । ५६ । अस्यैच जश्त्यद्रथस्योत्तरो-
तरभुजकोट्योर्जातौ जातौ ३६ । २० अन-
|
योऽयमेकः कीः ६ । बह्वः ३ ! धृ {
कोट्योश्च । ४ । १३ । यातौ १५ १ ४८। अभयोरैक्थमन्यः कर्णः ६३ ।
एवं श्रुती स्याताम् । एवं सुखेन ते।
अथ यदि पाश्र्वभुजयोर्यत्ययं कृत्व थस्तं क्षेत्रम् ।
३ ९
तद् यद्धयकर्णयबधः ६५
५२ द्वितीयकणैः।
१५
५९ १०
8 9
अत्रोपपतिः । अझ प्रथममिदं जयद्रथं कल्पितं यद्यस्य भुजकोटिक
क्रमेण छ, को, क तथा द्वितीयस्य च भु, छो', के इति कल्पिताः । अथ भु, हो,
ॐ सृथक् पृथक् को' , भु अथ संज्ञापनेन ये द्वे जात्यत्रिभुजे सुस्पचेते ते चाद्यस्य
लजातीये भवत इति क्षेत्रमित्या स्पष्टमेव । एवमेव झु , को, कं पृथक् पृथकू को,
भु अभ्य संगुण्य ये त्रिभुजे ते चापिह्रिीश्रस्य संजातोये । एवं कृते चत्वरि
ईश्भुजन्युद्यन्ते । तFर्दत
+++
= " . " "
b
&&
®
- cs:
• /;
एतेषयो जात्यचतुष्टयन्त्रं संयोगेन जातं त्रिथमचतुर्मुखम् ।
अप्रै चतुर्भक्षे हाचार्युक्तं कमनं भवतीति प्रत्यक्षमेवत उपयन्ते सर्वम् ।
अध छै, को, क यदि के अनेन गुथितास्तथा च भु, को', के यदि ऊ गुणि
तास्तदा त्रिभुजद्वयें , अनयोः सय गेहेन यद्विषमं चतुर्द्धतं स्यात्तत्र भुजस्तु
पूर्वोक्तभुजसमा युव तथैकः कर्णश्च कर्मयोबतसमो भवतीतिस्पष्टमेव । तेन ‘पाश्र्व
भुजयोव्र्यस्य विषादि भष्यस्सुपथभ्रते ।
अथ श्रीक्षेत्रोदहरणम् =
क्षेत्रे थञ्च शतश्रयं (३००} क्षतिमेितिस्तत्स्वेदु (१२) तुल्यं मुखं
बहू खोकृतिभि (२६०) ओशतिधृतिभि (१८५) स्तुल्यौ च तत्र श्रुती ।
एका लrष्टयमैः (२८+} समा तिथि (२१५) गुणैरभ्याऽथ तस्वक
तुल्यौ गोधूतिभि (१८४)स्तथा जिन (२२४) यमैर्योगचक्षुधोलम्श्रयोः१॥
तत्खण्डे कथयाधरे श्रधजयोगोंगाञ्च लम्
तत्सूची निजमार्गणैद्धभुजयोगाद्यथा स्थrततः ।
स्वाधं वद लम्यकं च भुजयोः सूच्याः प्रभणं च' के
सर्घ गणिrतक प्रचक्ष्व नितरां क्षेत्रेऽश्र दक्षोऽसि त् ॥ २ ॥
अथ सन्ध्यधनयनथ कर्णस्त्र युद्धयम् ।
तस्यतदश्रितत्र होर्मेध्यं स्सन्ध्याख्यभस्थ लम्बस्य ।
सन्ध्युन भुः पीठं साध्यं यस्याधरं खण्डम् ॥ ३७ ॥ लीलावती
--
--
१ ७: २
परम्धः २२४ भूमि ३०० गुण अक्ते जतः सूर्बलम्बः
हारं
६९४७ सूचीलजेन भुजौ १६५ | २६० गुणितं पञ्चस्वस्य
१८ १ २२४ भक्तौ स्पीभुजौ ६४° :
यथाक्रमं जात स्त्रमार्गे युद्ध
७१छु ? एवमत्र सर्वत्र भामहश्रशेप्रमाणम् ? गुण्यगुणकरी तु यथा ।
योग्यं फलेच्छे प्रकल्प्य सुधिय त्रैराशिकमुह्यम् ।।
७
→
6 }
g2
r
ॐ /
= किल
१० ०
३
भ४८ २५२/ [प.३६८ २३२
ये २३२
१२८ १५६४
सूचयाबाधे १६३६ ! } ।
भूमानम् बहू ३६०° €q कण ३१७३
३०० सुखेम् १२५ । .२८ १
लकब १८ १ २२४ !
अथ सूचीक्षेत्रोपपत्तिः ।
अत्र राव हुतं यथ
कघ, अष ण, अल, डच
अन्यलबत} ल~~ अ
द्यसविधः=अ{सं. गs= अत्र
पठम् = आपी, गच = अन्य —
सग्धिः = अलं, च = अन्य
पठ= अप }
स ८४
छ यसनसहेितE ?
&&
अत्र कहल, कप ३ त्रिभु यः लाक्षत्यतः --
वध कल क्रश्च • से
ति
अप
धच कळे अलं . आसं
तथा तल == = अपी
अथ क, ग बिन्द्वोः करा भूम्युपरि कन, राम लम् निर्माय राअ, कच कथं न,
स पर्यन्तं वर्धनीयौ । तेभत्र गकन, गअल त्रिभुजयोः प्रजास्यतोऽदुपातेन--
अछxॐ अTी . भू अलं - भू
एवं गम् -- तत आभ्यां कन, गम
आपी "
वंशाभ्य ‘‘अन्योन्ग्रमूलग्नगसुत्रयोश ” दियश्चाचार्घविधिना जट लम्बस्तथा
तदीयबधे च साध्ये ।
अथ च ब स्थान अक समानान्तर यह विधानेन अकल; वह त्रिभुजे मिथः
अजये तेनानुपातेन-
कल घच असं . अ ॐ
कद
= अपी
छ।
- * - सका
।
अल
= प्रम इस
अलं
तस्रः ह + ाच = अर्स + स = स हारः = ह =अइ
त्र बह रेखा अक सामानान्तरा तेन राघह, गलक त्रिभुजें सभतीजे । ततः
धष्टाध्ययेन--
चठ
ह बल दल
परन्तु
गई संघ ” गघ
-
न च।
ही
बढी
यह गच
योगनिष्पस्या --
कह + ह चट + शच
गह
च
का गठ
उ
कधा . गच भू असं
-- ----> • e सूचीअवध ।
हैं।
=
एवं क८ ग . गच_भू . स द्वितीयाबाधा ।
गह
तथा च राघव, रासठ त्रिभुजयोः सामान्यतः सूचीभुजखम्बयझनै सुबोधमित्यु
पएतं सर्वं भास्करोक्तं सूचीप्रपन्नम् । १८
वर्त
अथ बृत्तक्षेत्रे करप्स्नं घृतम् ।
उचाई भनन्दनं ( ३३२७ ) इते विभके
स्त्रत्राणपर्यैः ( १२५० ) पारिधिः स स्टुब्द ।
द्वाविंशति । २२ ) ने विहृतेऽथ शनैः ( ७ }
स्थूलोऽव स्यध्यवहरश्रयः ॥ ४० ॥
उदाहरणम् ।
विष्कम्भनं किंल स्प्त (७) यत्र
तत्र श १[रधीः प्रददध {
चविंशति-( २२) छेत् परिधिप्रमाणे
तइअसङ्ख्यां च स चे विचिन्त्य ॥ १ ॥
.
त्य सम्मान ७ । लब्धं परित्र
भनम् २६ १३३६ -
न्यसः । -------- स्थूल व बरेि
धिल ब्यः २२ ।।
१
अथव। पर्वतों ययनः
२२ सुइरविपर्ययेण ब्यमानं
। सूरी ७ ३ ३३७इथूलं दा ७ !
सः ।
अत्रqपत्ति : । अथ रूपयामार्धेऽर्धपरिविमार्गे = ५ ३ १४१९६९---भवती-
त्येतदर्थं मन्निर्मिलचार्पयत्रकोणशयितस्य १२२ पृष्ठमवछकमीथम् । अत्रैव स्थ
नत्रयस्य दशमलववयवग्रहणेन स्वपन्तशत्परिधिः =३-१३ १६ = ३९२७ एतेन
अष्टमः प्रकी उपप! }
अत्रैव यदि स्थानद्वयस्य दशमलववयवो गृह्यते तदाऽतिस्थूल परिधिः =
३°१४२ = २ २ उपपनो द्वितीयः प्रकारः ।
अनै वाचार्यादपि सूक्ष्मपरिधिमानार्थे सदीर्थे चषीयत्रिकोणगणितं विलोकनीयं
किमत्र पुनः प्रतिपादनेन । वलनहित ?
१९१
•
• • • • •
• •
घृतगोलयोः फलत्थने कथनं श्रुतम् ।
वृत्तक्षेत्रे परिधिप्राप्तिव्यासपदः फलं तत्
क्षुण्णं वेदैरुपरि परितः कन्दुकस्येव जालम् ।
गोलस्यैवं तदपि च फलं पृष्ठजं यसनिघ्नं
अभिभंदं भवति नियतं गोलधर्मे धनाढ्यम् ॥ ४१ ॥
उदाहरणम् ।
यछासस्तुरगैर्मतः किल फलं क्षेत्रे समे लश किं
वयसः सतसितश्च यस्य सुमते क्षेत्रे सस्ये तस्यइषि किम् ।
पृष्ठं कन्दुक रुसन्निभफलं गोलस्य तस्यापि किं
सध्ये चूहि घनं फलं च विमलां चेद्वेत्सि लीलावतीम् ॥ १ ॥
वृतक्षेत्रफलदर्शनाथ
यलः ७ ।।
पश् िछिद्धः २१६३ ६४ ॥ ।
न्यासः । -----------।
श्रफलम् ३८३४२३ ।
८८
गोल पृष्टफलदर्शनाय
ब्स्
- ७
स्थासः । ऽ
गोलपृष्ठफलम् १५३६५३ ।।
गोलान्तर्गतधनफलदर्शय
यक्षः ७ ।।
गोलस्यान्तर्वेतं घनफलम्
स्यासः ।
१४८७ }
१६००
अत्रोपयति ; । कस्यापि वृतिपरिधेस्तथv सूक्ष्मविभागशो विधेयो यथैकस्थ
बिभागस्य मानं बिन्दुरूपं भवेकेन तन्नाधारवशेन तु केन्द्रतो आस्थरूपें त्रिभुज-
समुत्पद्यते व्यासार्धलम्बयस्वन्नाभेदत् । एवं प्रतिबिभगेभ्यतरसङ्ख्यासमहर्षि २ ८२९
शुशनेन
airडशत्रिभुजानि जायन्ते तत्रैकस्य फलशनसनीय ससंद्श्रया दश्तवर्धेत
स्य फलं भवतीति स्फुटं भणितविद्वान् ?
अतः कदर्थते परिधिः = ष, arडशविभागसंख्या = = ४
धृतव्यासार्धम् = य, एतस्य परिधिभागस्य मानम् : ==भुजः ।
.एक्स्य :िभुय फलम्=
५ ४ व्या इदं न टैटू छ लंदु
४
३
३ न
आ वृतफल = पं = श्रेय { अत उपपदं तृतक्षेत्रे परिधिशुणिसव्यासपादः फलमिति
एतदनयनं सरलत्रिकोगणगतितेनापि । भवति । तथाचा विशेषोपपयर्थ
परिशिष्टप्रहरणं द्रष्टव्यम् ।
अथ गोलzeफलानयने तु कल्प्यते
अध यसरे खोपरि अत्र बृतार्थ
त्रयम् । कग कम्यदपि बृसस्तस्य
बभ्रूभुजक्षत्रस्य भुजर्धसनम् । केनः =
के वृत्तकेन्द्र को रेखपर रूम्यरेख ! र भक्ष के
कर, कस, गाय क्रुसोपरि लबरेस्रः ।
अश्न अघ व्यासोपरि वृत्तार्धचपभ्राम्यमाणेनैको गोल तथा का पूर्णज्यायाः
परिभ्रमणेन मलान्तःकलप्यसमतलमस्तकरिधिहेतुं सोत्पद्यते यस्य मस्तक-
परिधिः=मष, तच्यासार्धम् = ईर, एदं तलपरिधिः= तप, यार्धभ् =गथ
अत्र २५ रूपयासघीयपरिधिर्बोध्यः ।
अथात्रधान्तपरेिष्ठयोर्योगखण्डं का पूर्णज्यया गुणं तत्क्षे ग्रस्थ ग्रुफड भवतीति
agयप्रसिद्धत्वात्--
कr (तप + मय)
पृष्ठहठम्
( यश + कर ) २ए
==करा .३५ - नभ
स + कर
क्षत्र
अन्न कम, केनम त्रिभुजयोः संजायतः--
कंग के का
= " = -- .. क , म = = केन , यर
ल नम यर बालनसहिता ।
१०३
२ पृष्ठफलम् = २५ - केमोयर ?
अत्र वृत्तान्तःस्थबहुभुजसंख्यामानं यथा यथोपचीयते तथा तथा कग भुजम
नमपचीयते । एवं परमाधिकेऽनन्तसमे बहुभुजसंख्यासाने कम सानै परमाद्यं
शून्यसमं भवति, तत्र केन रेखा वक्ष्यमेत्र गोलघ्यावें नि सर्गे स्यात्तथsऽनीतं
पृष्ठफलं तु तलमस्तकपर्ध्यिन्तर्गतशलक्षण्डस्यैव धृष्टफलः भवत्यतः बस्याकारगोळ
खण्डपृष्ठळम् = २ ष. त्रि, यर. ................................(१)
अत्रैव यदि यर, अध स्मा कप्यते तदा (१) समीकरणगतलें वास्तवं
मलपृष्ठफलं भवयितः--
वा. गो ४. फ. = २प. भि. ३क्रि.
= लपरिधि. ध्य
•
•
• •
• + १
+
+ + २
ग. . ब्य ४
|
--
= ४ वृत्तक्षेत्रफलम् – उपपन्नम् ।
अथ घनफलसधस्थं तु मत्कृतचर्यत्रिकोणणितस्य त्रिषष्टितमं पृष्ठ
सबलोकनीयं किमन्न प्रयासेन ।
अथ प्रकार तरंण तत्फलनयने करणसूत्र लढंवृतम् ।
व्यासस्य वरों भनन्निमिषने स्वमं फलं पञ्चसहस्त्रशः ।
रुद्राहते अशकद्द तेऽथवा स्यात् स्थूलं फलं तद्व्यवहारयोग्यम् ॥४२॥
नीदतऽयालदलं निजैक बिंशांशयुगोस् फलं स्यात् ।
न्यासः ७ वे अस्य वा ४६ । भनवनिनिधने पञ्चसहस्रभक्ते
तदेव सुदभं फलम् ३-१ उँदै है । अथवा व्यासस्यव॥ ४ । रुद्राहते
५३% ! शशक्रहृते लब्धं स्थूलं फलम् ३८है । घनीकृतवयासदलम् ३X३
नि जैकविंशांशयुगोलस्य घनफलं स्थूलम् १७८३ ।।
अत्रोपपत्तिः । भ नन्तरोक्ताचार्यप्रकारेण ---
परिधि 8 घ्या ४ x ३९२७ व्यथा व्य. ३९२७
वृ. फ. : -- १ ३१०
५ ७ ३०
उष्पक्तः प्रथमः प्रकारः ।
घ्य. २२
यदि च परिधिः = : तव।
७०
--
ठ्य. २२ ह्या — ११ व्या उपपन्नो द्वितीयः प्रकारः
१४
---
४. फ. १०४
लावती
(
।
अथ गोरुपृष्ठलानयनोपपजिस्ले मस्तकपरिधिर्यदि शून्यममं ज्ञcथते तदा
के विदुः अ वदनेव स्यात्तदा तत्र १ ) समकरणगत फलं तलपरिध्यावधि
लखण्डस्य धृgफलं भवत्यतः
लखछडपृष्ठफलम् = २ प. नि. अय = शोकपरिधि. वण ।
युक्रेन . बापेन भूषितो दधरिधिः पृष्टजं फलम् ।
गोलीयशकलस्यैव व्यक्तेन विधिना स्फुट् । इत्युपपद्यते ।
अथ पूर्वस्मिन्नेव क्षेत्रे--
कर = मस्तकपरिधियामार्धम् = ज्ञ
गय = तलपरिधियमर्थम् = के ,
यर = उच्छिति. = अय-अर = व ५-त्र = ४
द, = G + तथ च ॐि = मलयालr६६ ।।
ततोऽत्र “त्रिज्योक्रमज्या निहतेनैतस्य मूलं तदशक्रशिझिनी ” ‘यदि
थकारःय ज्यeqथा-- त्रि. वा
याई अकचः=
कर + अर
+
=
- - - -
1.
१त्रे - + " - " + -- "-- • • • • • • • • • • • • • • ९ २ २ १ २ १ ।
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • {{}
२ ब
एवमेव ज्या' अशचाष = नेि. ब:
१
गय * + अय
व ३ + ब में
ब) + ( उ + 1 )
२
.. त्रि = १ +{G+ वा )
•
•
•
• • • • • • • • • ( २३ ॥
२वा।
अत्र ( १ ) ( २) समीकरणयोः साम्यकरणेन--
ब ' + वने_ब६ ' ( उ + वा );
२ जी
३ व. बसन हितः ।
३०५
समच्छेईकृत्य छेदयमलेन --
( उ + वा } { ब२ + व१ } = व} ३ ब२१ - - ई उ + व }
घ.ड ~+ ~उ. व २ + व7 ब२ - + ६३ = बब + वा 7+ उ२ + २वट * - उ + - व ३.
उ - ब + व { बने -इ३)+ ब२ .ड = उ• ब
व, ब१ ( ब्र:- ब२ + उ * + ब२.ड = उ " बरे
अ है. ब - ड
व २ + च
• ब भ ==पुं-२।
।
→ + -
१५
= व + ब {व-च' +उ }
अत्र यदि सु = ब२१ -त्र में + उ ऊलप्ते य
=
वद ब२ = व र + व =
व पूरणेन-
ब२ +– = * + ब गु +
मूलग्रहणेन -~
मूल = व + अ
•• व = मूल --
एतेनः
व्यासार्धचन्हउच्छूणहृङ्क्ते गुणस्तपूळवर्गयुक्तात् । ।
मूलं सुखासदलक्ष्य दशद्गुणार्डहीनं हि शरस्तदीय॥ इत्युपपद्यते ।
अथानन्तरानीस प्रकारेण शरमनमभीय ततो ‘ज्यायासयोगान्तरघातमूल
मित्थदिंवक्ष्यमाणचार्यं विधिवैपरीत्येन मोटर्यायं तcपरिधिं च विज्ञान भोलपृष्ठ-
फलानयनोपपत्तिस्थ ( १) समीकरणेन-
वलयाकारमोदख्खटस्थ पृष्ठ फलम्र ८२ ष. नि. यश् = आ. परिधि. बेध !
तथा वप्रफळानयनार्थं तु भन्दूचयत्रिकोणशणि इष्टस्य । तेनष्पन्न
गोलस्य परिधिर्नुधगुणितः पृष्ठतं फलम् ।
बलये वप्रके व्यास मध्यन्तश्चrvपसंक्षुणः ॥ » इतिषजम् ? १०६
श्लथत
अथ शकलखण्डघनफलश्यमर्थं तु तत्र तचक्रभ्यते --
नग्धैरञ्श्रद्धेय =
= र === ब }
ब
- पर बR
सोलकेन्द्रम् = के
लक्ष्यसार्धम् = त्रि ।
अत्र के अष्क, कै अल कूचीक्षेभ्योर्वनष्फलयोर
- तरं वधं अपक्ष श्लश्श्लक्ष घनफलं भवतीति
तवक्षेत्रदर्शनतः स्फुटं गणितशोविदाम् ।
अथत्र तावप्रश्चसं यद्भक्तः अपकं गोरेलखण्डमथ पृष्टफलमश्नीथ छेध,र्यो।
त्रिभिर्भकं तद् के अपकं बुद्ध्या वनफलं भवतोयतः--
गोलपरिधि . ब. वै
के अपक स्वीघनफलम्
=
भलपरि वा त्रि
मस्तपरिधिश्च. २ बर ६
एवं के अक सूचीघनफलम् = ४. ३
५- ब २. ३
प• ब३ ( त्रि-बा )
दृ: फट्य यथेलरे.
यो. परि. वा. त्रि_थे. त्र' (त्रे-इ )
गलद्र इवनफलम् = न
२ ५ त्रि वा ए,ब ' { त्रि-वt )
= - \ २ त्रि३ . व-ब३ (त्रि-वावा }} • ()
• १
= पLK त्रि (२ त्रिवा-श् + व वा
)
= * - ( क्रि वा' + ब२ . व )
अत्र यदि त्रि.बा' + ब + चा = कस्यापिठंतस्थ व्यवः वसनहत् ।
१०
तद गोलखङ्घनफळ = प =
-
---
( उरत्र क । = बे च्यसे परिधिः )
एने
शरच्यामधे स्वनिप्ने विनिघ्ने क्रमाङ्कोलजव्यासखण्डाशुगाभ्याम् ।
तयोः संयुतिस्तत्समे ब्यासमाने वृत्तीरामभक्त बनाख्यं फळे स्यात् । । इत्युपपद्यते
अत्रैव ( १ ) समीकरणे ब' = व ( २ त्रि-वः ) इति स्वीक्रयते तद.
गोल®vडघनफलम् = { २ त्रि च-बा (९ ति-वा) (त्रि-वा)
५ वर { ३ त्रि-च- चा २ )
ष.३२ ( ३ त्रि- व
द ए वझ२ ( त्रि
{२ )
बr
८
, , ब२ + व +
प - खरे ( २ बर
य . वे
= - (३ अ + ब२ )
= - व ( ३ ९२ + १२ }
अन्नपि यदि बा (३ ब' + व २ )= कस्यापिव्यासः स्यम् = वै सस्य यः
रिधिः = = प• बा ( ३ ब ' + व २ )=प५ ।।
अतः गोलरखण्डघनफळ = =
एतेन--व्यासार्धत्रर्गस्त्रिशुः शरस्य वर्गेण युक्तो निहतः शरेण ।
तदूव्यासमाने परिधीरससो गीयखण्डस्य धनं फलं वा इत्युपपद्यते ।
अत्रैव ( २ ) समीकरणेन--
शर ः शोनगोलीथळ्याखण्डं समाहतम् । ३५
लवत
वदस्व वरं त यस पदधिः फलमेव या ॥ वा } इ ति परं सम्यगुपपद्यते ?
अत्रैत मस्तकलधुवधे शेलखण्डयोर्यथोकय बनतळे अभय योरन्तरे
बलयाकरस्य महोलशक्रलक्ष्य बन फलं भवतेि तत्क्षुप्रसिद्मततद्सन सूर्यकः
महेश्वTf३६मंत्र ॐः प्रकारः /
४१मधुवशं त्रिगुणं त्रिधेयौ यथेभस्तयोरुच्छुितिवर्गयुसः ।
तदुचि तिस्रः परिक© सध्धो यस सुधीभिः परिधिः सुसूक्ष्मः ।
रलहृत्परिधिः सूक्ष्मं घनास्मकफलं बुधः ।
वलयाड्डतगोलीयवशलभ्य भवेद्ध्रुवम् ॥ इति ।
अनन्ये ये विशेषP तथं परिशिष्टpझणं इष्टव्यम् ।
अथ घनफलनयने नु । ‘द्वाविंशति विहृतेऽथ शैले १ रियदिन ततः स्थूलः
२ २ हूँ
परिधिः =
- ततो ‘‘धृतदैत्रे परिधिगुप्तलपदः फx मिस्यदिन हैं।
।
८६ ।।
२ १ तथा ङया
आश्वनफर = --
ने २ जय
२ २ व्य
७६ २४२१
३ २ १
एतेन्पपन्नमवयोक्तं !
शरदानय्वTध करस् सद्धवृतम् ।
ज्यब्यसथान्तिधतिमूलं सर्वद्न इलितः * .३ स्यात् ४३॥
ॐय सक्छरोनच्छरवंशुण्ठ मूलं द्विविध्यं लघसीह जीश ।
जीवीिर्थवर्गे शरभक्तयुते व्यासप्रमाणं प्रवदन्ति वृत्ते ॥ ४e !
उदाहरणम् ।
दशत्रिवृतिवृत(न्नर्थे उ यो ३ पत्रित सखे ।
तत्रेष्टुं बद । ऽइयाँ उंचावणश् च विस्तृतिम् ॥ १ ॥
नमः
ॐ सः १० । ज्य ' ६ ३ र्योगः
१६ । अन्तरम् ४ ३ धः ६४ } मूल <}
तदून ? ध्यक्षः २ । दलदः १ । अतः शरः
- १! { १०) शरोभात् ६ शर १ संगुणत्
& । भूल ३ दैिनिधनं जना जो ६ । एक
शतयाँ यावय हुँथस्यानयनं स्थश्च ।
जीवउँ । बरें शर १ भक्ते ! शश् १ युक्ते
ते थसः १० ॥ ईस्लभहिता ।
१०३
8,
अवपपतः । अन्न ज्यञ्देन पूज्य बया ।
तेनात्र कल्प्यते अक ==आ, के = =वृत्तकेन्द्रम् ।
गय = शरः = शत्र । गव =वृत्तव्यासः = वैया •
थे क्षेमत्य --
केश्* = अके२ –अष२ |
= ( अके + अण् ) { अके-अपू }
( अके + अए ) ( अर्क-अप )
= ४.
_ { २ अके + २ अए ) ( २अके-२३ अप )
- K श्र -ज्य ) ( ब्य-ज्य }
लग्रहणे --
केप = $..गम = केश-केप = ३ व्या - = या-. - श
अत उक्तं ज्याच्यासयोगान्तक्षtतमूठे व्यासस्तदून दलित: श! इति ।
तथा च अए ३ = के झ२-केप २
= (के अं + केए ) { केह--तेष )
ॐ घ५४गप
==( व्य-श ) श।
अतोऽस्य मूलं द्विगुणं अक जीन स्यात् । एवमस्य वैपरीत्येन
वथासः - अप' + श = '३व } ' +श भत उषुपर्ने लवं ।
- _P
ए
अथ यदि चाधमानं स्वल्पं तद्वा शरीभ्यां चापनर्थमुपायः प्रदश्येते ।
तदप्यते चापमानम् च रूपसFधेऽग्रसानम् = थ, बूद्यसर्बम् = अ,
चपर्णीज्य = चपार्श्वपूर्णज्य = ततः सरक्षन्निषणितेन--
व = पः अ, भू = २ य ३ ४. ४, युद्धे = २ज्या शृ, },
• शृ.य= २ ज्य छे . अ. य, . र = २ ज्य ४. अ, ६.
- , ५ य + टैं.र = २ ॐ ( या इ. छ+ ज्यार्थी र )
सः स्रस्त्रवणसत्य्--
मrइ=घु
- -
• • • • • इत्यादि
अन्व
यः--
२३८.
२.:३•४.९.२*
य?
• • • • इत्यदि
२३.४३ २. ३.४.५..
१० ११७
नल्वती
=
=
=
-
--o
==
=
=
एसई भाइतर्थयात्रिकोणगणितस्य वृष्टिप्रकरणं विन्कनीयम् ।
.. धूप -- पुर = ३
}
४८ ६६४
(१)
यद्वत्र -- न् -- ~ है, + --= २ कप्ते दश य =--५, १ = ;
६ ४
-
असः { १ ) समीकरणे क्रुस्थापनेन--
८ ॥
।
हैं.
== सः
वपTतर त्
७६८२
न•
== -- *
{
७६८२
व (१ ७६८२
८ यू:
१५. ... : = बा स्वल्पान्तरम् ।
=
घृतेन --- नागैहैंत चापदलङ्कन वपर्यय रमविभाजित स्याद् ।।
स्थूलं महच्चापमतो बिळमात्सtध्य सुधीभिर्धनुर्धर्जीव ॥ इत्युपपद्यात
अत्रैव यदि चाषचतुर्थांशजीव = q कप्तेतदाऽपि पूर्वानीतप्रकारः-
२६६ ऐ + -४ २ र्प व7 (१ + ) इति भवति ।
४१ ६३३ ८४०
. २५६ पुं + -४e &
-- ...... + च वल्यन्तरात् !
४७
एतेन--
चyपञ्चभिजीव नृपवर्गनिमी चपज्ययाऽ धनुरर्धमथ ।
खचेदनिष्टन्या रहितेपुवेदं विभाजिता वा धनुरस्फुटे स्म । इति सम्यगुपपद्यते ।
अथ धनुःक्षेत्रफलानयनी दु
कल्प्यत अॐ ज्य, अधुक् = धेनुः =
च ] अत्र अचूक चाषक्षेत्रे यस्य फल-
नयममभीष्टश्च । तु केशग्रुक, केअक
क्षेत्रफलयोरन्तस्स्स्रमं भवतीत्थतः-
धूफ.च7
केक्षणूकक्षेत्रफलम् = परिधि न युवं 24 केशक = अ# केरे - ज्या ? (कg-पूर)
•
या . । वसहिता ।
११३
अनयोरन्ध्रेuभीष्टचथक्षेत्रम्
ज्य ( के४ - पूर )
तथा • च
ॐ • ब - २ ज्य-केषु -- २ ज्य.Z*
४४ I ar - ज्य यह ईश्र + मे हुआ है।
=
- -
-
-
-
-
३छ ( - ! } + २ उछ . ४
एतेनोपपन्नसन्योवर्छ *
अथ अस्यानुजस्य कोटिं स्थिरं कृत्वा तत्परितः करैरभ्रमणेन यत्क्षेत्रज्ञ
त्पद्यते सैव समसूचीति कष्ट qते तस्य ध्रुव पृष्ट सैलानयनर्थमुपायः प्रदधीते ।
कल्प्यते अकध, स्लभसूची यस्याधः = अश
तथssघरकृतव्यासार्धम् = कला । अनयोर्वर्गीय
भभुलेन कvः = अझ •
अथाधरवृतपरिवेः न विभागं कृत्व प्रति
भागः घ अयं भूमिरूपः तथा सूचक्र भुज
रूपावेवं न समनेि त्रिभु मन्युनश्च ते तत्रैकं स कलंक
न संख्प्रया गुणं स्थू सूचीपृष्टकं भवतीति स्थितिः ।
वृष वै
अत एकस्य तादृशन्नभुजस्य फलम् = +
न ३
- इदं में अनेन नुष्यं जातः वृए x लं
सर्वेषां विभुजफरून योगः == . . ५. अश्र ने सानं यथ यथsघाई
धु
स्यास्तथा तथा पूर्वानीतफलं वस्त्रवधू चंपुष्टफळासी इयत्तेन परमाऽधिकेऽन्नन्तसमे
न माने तु तद्वस्तत्र ४४फलमेव भवथते वास्तवसू चीzष्टलम्
खूप • अक
अथ वा के बिथैौ सुषं छि भूमौ स्थापनेन श्लाकारकं त्रिभुई स्याद्यक्ष्य
सूच्याधारहृत्क्षपरिधिरूपा भूमिस्तत्र सूचीकर्मा च भुजौ स्तः । अतोऽस्य यत्फलं तदेव
सूचीपृष्ठफलं स्यातर् पूयनम्नसमीकरणसममेध ।
- ‘‘धनुर्जीवान्तरव्यसनिहताच्छरचयः ।
घातेन द्विगुणेनथादत्रिः स्पष्टधनुः फलभमिति । ११
लावती
4
=
एतेन अधरघूत्तएरोधेदंघवसाधेवर्यः ।
योगभूलहृते भ्यं भक्तः पृष्ठफलं भवेत् । इति । सम्यगुपपद्यते ।
अथवृक्षस्तस्त्र्यस्त्रादिनधास्तत्राय भुजमाननयनय क्ररएस्त्रे
वृहाश्रयम् त्रिाग्निनभश्चल्दै--(१०३७२३)
निघणार्थायुभिः =४३५३ }
वेदनिधणत्रयैश्च (७०५३४)
हतप्रव्ररसैः { ६०७०८७ ) क्षमता ४५६
बऐड्नमयैश्च (५२०५४ )
द्विद्धेिनदेषुषारैः ४५ &२२ )
कुरद्वेदैश्च { ४१०३३)
यैस्त्र्यसै स मोदते ॥ ४६ ॥
ईद्वध्र ( १२०००० ) डॅशक
लभ्यन्ते अश्। पूज ।
वृत्तrतस्त्र्यस्रधूयणी
नववस्तं पृथक् पृथङ् । ४७ ।।
उदाहरणम् ।
सहस्रद्वितयथ्याज्ञ युद्धूतं तस्य मध्यप्तः ।
समभ्यस्त्रादिकानां मे भुजान् वद पृथक् पृथक् ॥ १ \
अथ वृतान्तस्त्रिभुजे भुजमननधनाय
यक्षः । वयस्यः २००० । त्रिछङ्कझिनभश्च
|
पुं-( १०३४२३ ) छुणिनः ।
ईक्ष ( २०७८४६००० } खखष्ठाभ्रा--(१२०००० )
र्भक्तो लघी इथलं भुजमनम् १७३२ ।
वृत्सतश्चतुभुजे भुञ्जानानयमय
.
४१६, *
न्यासः । व्यसः २०५० में बाण (ट्युगभि-
( ८४८५३ ) नृणितः ( १६६७०६००० ) ख़खखt-
|
झाडै--(१२०००० ) में तो लब्धं चतुरक्ष क्षुद्ध
मानम् १४१७३ वसनासहेत?
११३
वृत्त नः पञ्चैश्चक्रे भुजभान नयनाय
यः ॥
A
२९७५ ॐ
व्यासः २००० वेझिबायास्मै
{ ७०५३४) {णतः ( १४१०६८००० ) खख-
खभ्रकै–(१२०००० ) भक्ते लब्धं पश्चास्त्रे
भुजमनम् ११७५६४ ।।
पर्छ।
वृत्तान्तः षड्भुजे भुजमननयनय
स्थतः ।
- २००० दशसः २००० । चख भ्राभ्रें ( ६०००० ) सृष्टि
तः (१२००००००० ) खखखभ्राडै- (६२०००० )
अक्ते // लको लडधं पड्भुजसनम् १००० !
धैस्ततः सप्तभुजं भुजलानयनाय
४क्षः ।
यसः २००० वोषुनखवण--(२०५५) -
|
णितः (१०४११०००० ) खखवभ्राडै--(१२००००)
स्सकोणं / भक्ते लब्धे सप्तस्वभुजंसनम् ८६७) ।
वृत्तान्तरभुजे भुजमनानयनाय
संसः । . व्यासः २००० | द्विझ्निन्देषुसागरै-(e५४२२)
७ ६५ ई } Qणितः ( १४४००० ) " खन्नखाघ्री-
( १२०००० ) सँलो लभ्धमधुस्रभुजमानम्
७६५X१
अष्टकेषु // ११४
वृत संतकवभुजे भुजमानमयनस्य
य ईलः ?
३ ८३ यसः २००० सदश्वई
चूंषितः {२०६२०००) मुखत्रध्र”(१२००००)
नमको / । भंक्तो ल3धं नक्षत्रं भुजमानम् ६८३३४
एवमिgयासदिभ्यो ध्रुवकेभ्योऽस्या अपि जीवः सिध्यन्तीति
तास्तु गोले ज्योत्पत्तौ वचये ।
=
अत्रोपपत्तिः । अत्र सूक्ष्मध्यसाधनविध्नि कोटिमितत्रिज्यानां वृत्तान्तः --
समन्निभुजे भुः उथ पूज्या १२ १७३ २०६८८
समचतुर्युजे भुजः =२ ज्या ४५ °= पूज्या ९०° = १४१४२ २३६
समपंचभुजे भुजः = २ ज्य ३६ ° = पूज्य ७२ ° =११७१५७०६
समषड्भुजे भुजः = २ र्या ३° ° = पूज्या ६२° = १२३०००००
समस्तभुजे डैः = २ ज्या १६९ = ३६७
पूज्य ४६७७६ ७ ७
समाष्टभुजे भुजः ८ ८ २ ज्य’ ४३° = पूज्य ४१ ° = ७६९२६६८
समनवभुजे भुज;=ने ज्या ३° ° = पूज्म ४०° --६८४२५९२
ततो यदि कोटित्रिज्याथ पुनीतस्त्रिभुजादिभुजास्तत्र ६९० ००० त्रिज्यय
किमिति लघ. --
१ ७२ ३ २५ ७ ८४६०० ० ० १ ७३ ८ ५ २८४६ 4c
त्रिभुजे भु १ २३१२३
१ ७ २ २ १ २
१४ १ ४२१ ३ ६४ ६ २ ३ २ २ १४ १४ २ ५ ३६ ४६ ९ ६
८ ४ ८ ६ २
४ भुजे भु - १ ५ ७५५ ७ ६ ४ ६ २ ० ६ १ ७५५ ४ ७ ६ ४६
६ नु भुः = ५ ० ५३४
१ २ २ १ २ ० ० ०
१ २ ० ० ० ० ० ० ४६ ० ० ० ० १ ० ७ २ १ २ २ ३४६
६ भुजं भु ८६१७६ ७७४८ ० ० ० १७७६७७४६>
४ भुज भुः ५ २ २
७६५ २६ ६ ८४६ ० ० ७ २ ७६५ २ ६ ६ ८४६
८ भुजे भु ४०९ २ २
६८४ २४ २ २ ४ ६ २ ७ ० ६ ८४ ७ ४ ७ २ ५ ६
९ भुजे भु ४ १९४२ ७ ८०४
अर्धाधिके रूपं ग्रह २५7$धरुप त्याज्यमिति नियमेनान्नाचार्यमते न सप्तत्रि
मंत्रालभुजयोरेकादशान्तरे पतस्थत ऊँचार्येण स्थूलाषिण्डं गृहीत्वा ते ॐ भुजमने
सtघते इति योगणितविदक्षमतिरोहितमेवेत्युपपन्मे सर्वम् ।
=
० ०
५ ० ०
© ०
१ ३ ७ ० ० ० ० ०
१ ५ २ २
$ ©
है
-- ६ ० ० ० ०
५ ७ ७ ७
+ 5 =
१ $ २ ० ० ० ० ०
२ ७
• ने
S = ० ०
१ ० १ २ २ ० ० ०
१६२
४ १ २ वलनसहिता ।
११५
अथ स्थूलजीवशास्त्रार्थं लघुक्रियाकरणCनं वृत्तम् ।
चाषोननिग्रपरिधिः प्रथभद्रथः स्यात्
धश्चहतः परिधिवर्गश्चतुर्थभागः ।
आद्योनितेन खङ तेन भजेच्चतुर्न-
ध्यासहतं प्रथमाप्तमिह ज्यस्थात् ॥ ४८ ॥
उदहरण्यम् ।
अष्टादशांशेन घृतेः समानमेकादिनिधनेन च यत्र चापम् ।
पृथङ् पृथक् तत्र वयं जीब खाऊर्मितं व्यसदलं च यश्च ॥
यसः ॥ ७५४ व्यासः २४० । अत्र किलझुलाघवाय विंशतेः
खाङ्ककॅशतांशमिलितः सूक्ष्मपरिधिः ७५४ | अस्थः
अस्याष्टादशांशः ४२ अत्राप्यङ्कलधश्चय इथर-
२४७ ४दशांशयुतो हीतः। अनेन पृथक् पृथगेकादिशु
णितेन तुख्ये धनुषि कल्पिते ज्यः साध्याः ।
अथ वा ऽत्र सुखधै परिधेरशांशेन परिशिं धनूषिं वपत्रर्थे ञ्याः
लrध्या(स्तथापि त एव भवन्ति ।
अषवतते न्यासः । षरिधिः १८ । धापानि च १ १ २१ ३ । ४ ।
५ । ६ । ७ । ८ । ७ । यथोक्तकरणेन लङध जीबः ४२ ८२ । १२० ।।
। २४०
ध्वनिविशते पूर्णज्यैवधेय । तेन ऋष्यते
य? ( थरिधि-चा ) या {
ज्याचा --(परिधे-) च
परिधि
अत्र यदि = च तद्
या ( ई - हे )
ज्य क - {प -
५ या • ये व्यास (१)
३६ क = १ पर
यदि वा . = इ तदा-
यस ( प । । य् ग्री
ज्यस्था = == व्यासः•०००(३)
४ ।
की - ( 4 - पॅ+ का - फ्र=
)
अञ्ज (१) समीकरणेन-
१२ यावर = ३६ .व्या - - ६ ष. क्रया ११६
लीलवतीः
३६ - बॅय - औ - ५ ३ •भ
२ २ ५
}
-
.
..
(३)
• •
एवं (२) समीकरणबलेन
व ° ई = ४ ईT ॐ 8-5यह • घ२०० ००००००००००००००००००(४)
अन्न (३) (४) समीक्रश्णयोः साम्प्रकरणेन--
_३६ • व्याया£ : का [ -६ में : इया = ४ का ५ व्या -त्या } . प =
.. ३६ मई का - ५ फे ३ व्या = ४२ का व्या - १ २ मंत्र ई २
उमशधन --
४ ४ / ५ च्या = १ प | फ्रे
५ ५
४क न ग्र. -j{ • य
गुलं या
<---
९ प्
|
--
=
=
-
... ------
---
४ एं २ . या
- -...- ८४ < •
या
अत: या, ॐ अभ्युत्थानवः--
__८, ४ व्यास { * - च ) च
ऽग्रव -;
५१ - ( -चा ) जब
अन्न यदि ( - वT ) च = प्रकल्प्यते में ।
४ च्या • प्र
] = "-- "-- " " --> उपपन्नम् ?
अथ चएन्थनय करण्ङनं घृतम् ।
इंसाधिबलयुतमौर्विकय विभक्तो
धाधिपश्चगुणितः परिधेस्तुवर्गः ।
लब्धोनिंत ( परिधिवर्षेचतुर्थभाग
ते पदे वृतिदलात् पतिते धनुः स्यात् ॥ ४४ ॥
उदाहरणम् ।
विहिता इह ये गुणस्ततो वद तेषामथुम धनुर्मितिम् ।
यदि तेऽस्ति धर्णक्रियागणिते गणितितिनैपुणम् ॥ १ ॥ वासनासहिता ?
११७
म्यसः ४२ ३ ८२ १२० ॥ १५४ २८४ ! २०८/ २२६ | २३६ १२४०
स पापबतितपरिधिः १८ व्याल--( २४० ) विश्व (४) आत s६०
युतमर्घिकथा-१००२ ऽनया जीवत्रिण २ १ पञ्चभि ५४ परिधे-१ः =
बैग ३२४ झुणितः १७०१० भक्ते लब्धः (१७) अत्ररङ्कतघवाय चतु•
विंशतेर्घधिकसहक्षांशयुतो गृहीतोऽनेनोनितात् परिधि-१८ वर्ग-३२४
चतुर्थभागtत् ६४ पदे प्रासे (e) वृति-(१८) दलत् (e) पतिते (१)
जतं ध्नुः । एवं जातानि धनूबि १ । २ । ३ ४ ५ । ६ । ७ । १ & }
एतानि परिध्यष्टादशांशेन गुणितानि स्युः ।
इति श्रीभस्कराचार्यविरचितायां लीलावत्यां क्षेत्रव्यवहारः समाप्तः ।
अत्रोपपत्तिः । अन्नानन्तरसूत्रत्रयेन --
४.व्या. प्र
ज्य
१ पे
५ ॥
४ ढग, त्र = ज्झ. ' - ज्य . प्र
५ फ़े
.. ग्र ( ४ थ्या + ज्य) = ज्य
.
.. प्र =
ज्य. ६. पं लब्ध
९ ४ (४ध्य + ज्य)
वा, ( प - च ) च = लविध
.. प• च-च२ = २
द चा२ - - च =- ळ
५३३
बा’ -ऐ • च • ----
मूलग्रहणण--
च ------
५२
-
१. च =.E_ ~ पद उपपन्नं सर्वं भास्करोक्तम् ।
अत्रैव यदि ज्याच = यर ( १८०-वा ) कल्प्यते तदा --
क. -(१५०-) घ
१८२
यत्र च = . तत्र पितयुक्तया-लीलावती
अ रे (१८० -६s) १८०
ट४ - २
१८
• • {१८e
८ o
• २ == jत्रे --
४ के २-१८२२
.. २ ५ - २ - ६८२ ३ ८: ४ कं र व्या? -१४:३. ८ग्र£ • • • • • • (१)
दिं च च । = तन्-
त्र. र (१४२ -९६° *
( १८०.
य = .. १८2 - ६
र.
$ = - ९ - १८०
स्था
=
=
३६५ = ३-६ १८:
२. २२ य " रे · १८२ = ३६ . क्र - र था - • १८० ईया • • • •(२ }
भञ्ज (१) समीकरणें दशभिः संगृज्य (२) अदेन स्मयते तद् --
४० ॐ . २. ६५१ - १० व्या १८३ २ = ३ ६ करों में व्या - १ ऽयम् १८०२
४ कर र. e = १ यEः १८५२
२. १८२
ॐ *
5;.*)*
६ x ९०
= ६ ४ ८१२ ० = ४८ ९ ० ० ० ०
व य. २
{२. १८४२-१८० २ ) 59 _ ४ ४ञ्यः १८०
= - - - - - - - - -, - ----- ----३ -- २ उद्या
२ x १८० २ ४ १८२५
-
इथ
यथल २ = ४ ॐश्रते तव य = - क = १०१९
अ र उभएनन--
=
9B
- ( १८२-1 } हा
यची ¥ ( १८6-) {
१८ १ ९
घृतेन ‘पत्युक्तं * ।
- F
यानयनमुपपद्यते इति प्रसङ्गागतविंचरेण i
इति लीलावतीमसनथ केश्रध्यधहः समाप्तः ।
देः कोटिंभागरहिताभिहताः नाग चन्द्र स्तदीयचरणोनशार्कदिग्भिः ।
ते व्यासखण्डगुणिता विहृताः फलं तु ज्याभिर्विनापि भवतो भुजदिये। इति ॥ ११६
<89थ खतGयवहारे करणसूत्रं स्याद्धय
गणयित्व विस्तारं बहुषु दैथानेषु तद्युतिर्भाग्र !
स्थानकमियाथा सभमितियं दैघ्र्ये च बेधे च J १ ॥
क्षेत्रफलं वेधगुणं खाते बन हस्तलय स्यात् ।
उदाहरणम् ।
भुजचक्रतया दैवें दशेशrफंकरैर्मितम् ।
त्रिषु स्थनेषु षट्पञ्चसप्तहस्ता = विस्तृतिः ॥ १ =
यस्य खातस्य बेधोऽपि द्विचतुस्त्रिकरः सखे
तत्र खाते कियन्तः स्युर्धनहस्ताम् प्रचक्षत्र में ! ३ ॥
तत्क्षेत्रदर्शनम् ।
१ ०
अत्र सममितिकरणेन विस्तारे हस्ताः ६ । वैधर्ये ११ ।।
वेधे च ३ । तथा कृते क्षेत्रदर्शनम् ।
९ २
व१३
११
अशोपपत्तिः । भुजचक्रविशिष्टस्थ क्षेत्रस्य फलानयनर्थं तत्र वधक्षेत्रस्यनेकेषु
स्थानेषु दैत्रैविस्तृतिबेधन् गणयित्वा पृथक् पृथक् द्युतिमात्रं सापिसल्थ नलंख्यथः
भजनेस सध्याभिप्रायिकं दैघ्र्यादिमानं स्थासदृशेन यत्सखाताभित्रै क्षेत्रमुत्पद्यते तनु
वास्तवखमतस्य सममेव भवतीति रखशोणितेन स्फुटं गणिती विदाम् । परनेत्रं तदै
स्याद्यदि क्षेत्रस्य कावपि सम्मुखभुजौ समानान्तररूपे भवेताम् । कथमन्यथाऽऽचा
यक्त रीति; सङ्गच्छते दोषासुयुक्तसिद्धेः। तत्र तु यथोत्था सिद्धे समझतक्षेत्रे
किञ्चिदन्तरमापततीति रेखागणितविद्भिः स्फुटमेव किमत्र ग्रन्थबाहुल्येनेत्युपपन्नं सर्वम् । ५२५
लीलावती
tतान्तरे करणसूत्रं स्खधंद्युतस् ।
मुखजतलजतद्युतिजक्षेत्रफलैक्यं हृतं पर्भिः ॥ २ ॥
क्षेऽफलं सससेवं वेधहतं वनफलं स्पष्टम् ।
संक्षघातफलदंशः सूर्यस्खाते फलं भवति ॥ ३ ॥
उदाहरणम् ।
भुखे शब्दहस्ततुल्यं विंस्तदैश्यै तु तले तदर्धम ।
यस्याः सखे शप्तकरश्च वेश्वः का खतसङ्ग्र व तत्र वाप्याम् ॥१॥
१२ मुखर्ज अफलम् १२०/ नल
जम् ३०। तद्युतिजम् २७०/ एष-
9 मैक्यम् ४२० १ ५इंभि ( ६) र्हतं
जो त समङ्गलम् ७० ॥ ये हतं
|
ज(तं बतफलं धनहस्तः ४४० ॥
द्वितीयोद्धहरणम् ।
तेऽथ तिग्मकरदुर्यचतुर्भजे च'
किं स्यात् फलं नयमितः किल यत्र वेधः ।
वृत्ते तथैव दशविस्तृति पञ्च
सूचीफलं वद तयोश्च पृथक् पृथकू मे ॥ २ 4
भुजः १२ ३ येशः । जतं यथोक्तकरणेन व्रत
९ २२ की घतहस्ताः १२४६ । सूक्षफलं ४३२
३ ९ ३ ७
पुंसयालय
नैयरलः यसः १० । वैधः ५ । अत्र स्तूपरिधिः
५ २ ५ ! इदमक्षेत्रफलम् ३१३७ १ त्रेधगुणं
३६५३ } जल निफलम् ६३५ } क्षमसूचीफलम्
४ ६ १० 2३१ । य स्थूलतफलम् ७ ।
स्वीफलं स्थूलं वा } ?” ° !
३
६
३
इति व्यवहः समाप्तः ! खासदासहंत ।
१२१
अत्रोपपत्तिः। यत्र खाते तळबिस्तारवैपापां सुख विस्तारदैघ्र्यभानेऽल्पे तत्र तळबेट्टै-
विस्ताराभ्यां स्वस्वाभिमुखघसततयोः समनन्तरमूवलक्षणेनै बतुर्युजाधारिक सूची,
तपाश्र्वे वे त्रिभुजरूपे स्तक्षेत्रे तथा चैकं तलचतुर्युजधरं समस्तक्षेत्रमिति क्षेत्रचतुष्ट
यमुपपद्यते तत्र सर्वेषां धनफलां योगमे हि वास्तवस्त्र तस्य घनफलं भवतीति स्थितिः।
तत्र तवकल्प्यते सुखविस्तृतिः = वि
ॐ =
, तलविवृतिः वि'
, ,, मुनवैघ्र्यम् =है
ॐ ,, तलदैश्वर्यम् =}
{वि-वि' ) {३-६) वे
ततश्चतुभुजाधारसूच्य घनफळ =
(व-वि' ) है वे (३-ईं ' )वि' . वे
त्रिभुजाकाष्ठrतयोर्घनफले = आवडीच ,
तथा तदक्षेन्नारसमश्नतफलम् = वि' दै' वे
सर्वेषां यशो वास्तबक़तस्य घनफलम्
=(चि-वि' ) (३-३ ') वे , (वि-वि}} ' वे । +(उँ-दे') धि. वे ' वि' है त्रे
बे' '
= {२ (व-वि) (ई-३') +३ (वि-वि) ३+३ (ई-३ विं' + ६ धि' हैं}
= वे ( २ वि.६ +२ वि' दै ' + बि'.दै + वि हैं ')
=च सुफ - हफ +- वि. दै+ वि' दै' + वि' दै; वि. है ')
= वे { सुफ + सफ़ +३ ( वि + वि' )+;' ( वि + वि' )
=६ ' ( +३ )
{ सुफ + तफ +( वि + चि) ४'
ये ( सुफ + तक + तद्युतिकक्षेत्रफल ) उपपन्नं सर्वम्।
११ ५३२
==
==
=
अश्व, करष्यते अक्षरच आयतक्षेत्रं तथा तदक्षभूतले घका वय कर रेल या
किल अक्र, अब अनयोः प्रत्येकेन सह समानान्तरितrऽस्ति । तद् अरुचथय घन
ॐ नं लायन हो तबद्धत
अर्क, थ ध == ४२व्रतंत्र दश्श्रेष्ठ == 3
कं, ब! अघ श , बिश्तुति: = क
बष =Xध्येसमानान्तर रेख ? =
येषः = }
'तत; , प विन्दुभ्यामधरातलोपरि लम्बघ्योयो भृतश्रोविंआनेट पर्छ
तुर्थफलकं वसुभुजाधारं सूचोद्यं तथा सञ्ची समतलबस्त रुक्षेत्रं चस्थते तत्र सर्वेषां
फल।नां योगो हि दस्तवाभीष्टक्षे श्नस्य फलं स्याद्विल्पत --
ॐ. वे (अरे )
सूर्यद्य श्य काल =
क वे . *
सतलमस्तकसे १झ्ठम् = --
द्वयोर्योगेन--
झ के (ऊ-रे) , क. ने, रे
अकशवषय क्षेत्रस्यफळ =
क वे ? २ अ+ )
तेन-"दैघ्र्यतुर्थान्तरा रेख डूिनदैर्घयुता हुन ।
धविस्तूनिघतेन षड्भक्ता स्याद्धनं फल मिति पञ्चमुपपद्यते ।
अथ प्रकृतिरूपे खाते छदैर्घ खां मुखमैथं रेखायाः समानान्तरं कल्पयित्वा
यथोक्त्या क्षेत्रविन्यासेन तादृशं क्षेत्रद्वयमुत्पद्यते । तत्रोः फलैक्यं वस्तवखातस्य
फलं स्यादित्यः--- वे. बि ( २ ४+४' )
प्रथमक्षेत्रस्यफल =
से. वि' ( २ दे' +} )
द्वितीयनेत्रश्च दल =
द्रथयिडल
या झ= वे { वि (३ + है' + वि' १२ X"+हैं।
= - & ( २ वि. हैं + वि. दै' + २ वि' वै'+ वि'. हैं ) =च (वि दै+ बि' हैं' +चि हैं +वि'३'+वि. दै+ वि' } )
= बेि दै4 त्रि’.६+(त्रि+वि') { *+?' )
= ( सुफ + तफ + तद्युतेजफछ ) उपपन्नस् ।
सूच्य घनफलसाधने तु अझ च्या अळ
वेधस्य न विभागं हृस्व जातं प्रथमखण्डमानम् =
ॐ = वे एवं सर्वत्र । एवमेव सर्वेषां
द्विर्द्ध
खण्डितक्षेत्राण दैर्घविस्तृती प्रकऽत्र क्रमेण क्षेत्र
इनि -- शुक सुफ ४
प्रक्षेप =द्विजेफ = ङ् " + एवमि - क !
त्यादि । ततो- वे अत्र वेधे क्रमेण घनफलानि--
ब\
सुरू • बे, मुफ़ • ४ थे
प्रधफ टे-- -= फ,
==
==
कुछ
एवं सत्रश्नां घनफलप्तनीय योगः =#F ( १ + ४ + ९ +-..+ नदी }
मुफ बे (२न +१) (२+१) ने
मुफ वे २ न * +३ २ + १
--
-
---
-
==
=
=मुफ.ये(३ -+ २न६न -)•••(१}
अन्न न मनं यथा यथा वर्धते तथा तधा गचए क्षेत्रमपचीयते था (१) समी
करण्tशतं फलं वस्तवसूचीघनफळसन्नं भवति । एवं परमाधिकेऽनतससे स मने
फलमन्त्रमपि वस्तवसूचीघनपफलमेव स्यात्तेन।त्र
== १
२ न ६ न२
मुफ - वे
इ.= * उपपन्नं सर्वमाचयक्तम् !
सु थ फ़ =
इति लोलवतं वसन7य खातछयवहारः समाप्तः ।
- अस्योपपत्तिस्तु क्षेत्रमित्यपिं भवतीति गणितज्ञः स्वयं विविच्य बोभ्यं प्रन्यवि
स्तरभयाद्यत्र प्रतिपादिता । १२४
लीलवती-
चितौ करण्ठूत्रं सर्घवृतम् ।
उकथयेण गुणितं धितेः किल क्षेत्रसम्भवफलं धनं भवेत् ।
इटैकघनङ्कते धने चितेरिञ्जिकापरिमिसिश्च लभ्यते ॥ १ ॥
इष्ट्रिकोच्य्यहृदुच्छितिष्ठितेः स्युः स्तराश्च दृषदां चितेरपि ।
उदाहरणम् ।
अष्टदशांगुलं देयं विस्तारो द्वादशाङ्गुलः ।
उच्छितिस्त्र्यंगुला यस्थमिट्टिकास्तश्चितौ किल ॥ १ ॥
यद्विस्तृतिः पञ्चकराणुहस्तं दैर्यश्च यस्य त्रिकरोच्छुितिश्च।
तस्यां चितौ किं फलमिट्टिकर्ता स याच का फैहि कतिस्तरश्च ॥२॥
स्य स: इष्टिकाचिनिः । ) इणूिकाश्च ' घनइस्तमानम् १४
चितःक्षेत्रफलम् ४०। उडघ्येण
- r' । ३ ऽयतं चितेर्घनफलं १२० ॥
३ इष्टिक लब्धा २५६० इष्टिकासट्रूय
८ । नरसङख्यः २४ ! एवं प1षाः
८ ४ २ J चितावपि ।
इति वितिययहः ।
अथ चितिष्ठयवह।रः ।
अत्रोपपत्तिः । अत्र चितेः क्षेत्रफलार्थं वस्या दैर्घविस्तृयोघातं कुस्च तथेन
तस्याप्यमितेन गुणितं तत्र तस्य घनफलं भवतीति स्पष्टमेव गणितविदाम् ? एः
चमेवैकस्य’ इट्टिकया बनफट्सनीय तेन यद्येकेष्टिका टभ्यते तत्र चितेर्घनफके क्रिय
त्य इत्यनुपातेन चितचिटिकामितिः स्यात्सर्वत्र सम्बन्धस्य स्थिरत्वकल्पनात् ।
एवमिकिञ्झ्स्यि यश्छेका पंक्तिस्तद चिल्युच्छुित्या क्रिमिअक्लष्ट चितचिटिकाणे
तिरित्युपपन्नं सर्व ।
इति श्रीमतीचानायां कितिपयाहुः सम्पूर्णः ।
अथ क्रकचश्यवहारे करणसूत्रं घृतम् ।
पिण्डयोगदलमश्रसूलयो; ऽर्थसंगुणितमंशुलात्मक ॥ २ ॥
दरुद्रणपथैः समाहतं यद्वरेषु विहृतं करात्मकम् ।
उदाहरणम् ।
मूले मष्ठांगुलमितोऽथ नृपंगुलोऽने
पिण्डः शतशुलमितं किल यस्य दैर्युम् ।
तद्दरुद्रणपथेषु चतुषं किं स्या
द्धस्तात्मकं वद सखे गणितं द्रुतं मे ॥ १ ॥ बलव सहेत :
२५
क्यासः ।
पिण्डयगदी १८ दैघ्र्येन
२०
२००
२ ५
१०० संशुणितं
|
१८०० ! दारु-
२३ || रणपथं (४) सैं
तिम ७२०० !
धस्वरेषु ५७६ । चिहृतं जातं कररामकं गणितम् ।
अत्रोपपत्तिः । अश्न कस्यापि दखण्डस्याग्रमूलघोः पिण्डयोर्योगार्धसममेव
सध्यप्य पिण्डमानं भवति, तस्य वैडूर्यस्य च आततुश्यमेव तत्फलं भवतीति क्षेत्रमि
स्थाय स्पष्टमेव । अथ कर्मचारो हि कटुबिदरपावर सूत्रपातेन, तहारमुपस्थानं विधाय
प्रतिविहितमगए दार्पिण्डं विंदास्यतीति सम्प्रदायः कर्मकराणाम् । अतः पूर्व
प्रकाराभतं फलं दारुद्रगणैसमाहतं सद्वस्तवं फलं भवति । अत्रङ्ग्लरमकफल
स्य इस्तत्मकचिनार्थं लदे ६७६ तन्मित्या भक्ते तमाचार्येण । प्रतिके चतुर्विंश
रॉयडूलकल्पनसवादियुपपन्नम् ।
ककचरे कर घी लखीदृशम् ।
छिद्यते तु यदि तिर्यगुक्तवत्
पिण्डविस्तृतिहतेः फलं तद् ५ ३ ॥
इष्टिकान्वितिद्वषच्चितिखाततकस्चयवहृतैौ खलु मुख्यम् ।
कर्मकरजनसम्प्रतिपत्या तकवदुत्वकठिनत्यशेम ॥ ४ ॥
उदाहरणम् ।
यद्धिस्तृतिर्दहमिताङ्लनि पिण्डस्तथा षोडश यत्र कष्टे ।
छेदेषु तिर्यङ्नवपु प्रचक्ष्व किं स्यात् फलं तत्र करात्मकं मे ॥ १ | ;
यसः । ३२ विस्तारः ३२ 1 |पथ ङः १६ ।।
|
पिण्डविस्तृतिहतिः ५१२ !
१६ अर्ग ६ नं ४६०८ । षट्
स्वरेषु ५३६ चिह्न जातं
फलं हस्तः ८ ।
इति क्रकचव्यवहारः ।
अत्रोपपत्तिस्तु यत्राग्रमूलघोः पिण्डमाने समाने तत्र पिण्डबिस्तुतिहतितुल्यमेक
फलं भवतीति सुगमैच में विदारण मूल्यं तु पदार्थस्य मृदुत्वकठिनत्ववशेनझ्यत इति
युक्तयुक्तमवचयक्त
इति लोकवतीबालनायां क्रकचध्यवहः समः । लीलावती
अथ रशिव्यवहारे करणस्यं वृसम् ।
अनणुषु दशमऽऽ पदार्थ को दशांशः
परिधिनवमभागः शुक्रश्वन्येषु बेधः ।
भवति परिशिषधे वर्गिते वेश्चनिधने
घनगणितकरः स्युर्मागधास्ताश्च खर्यः ॥ ३ ॥
उदाहरणम् ।
समभुवि किल रशियैः स्थितः स्थूलश्चयः
परिधिपरिमितः स्याद्धस्तषड्वेिंटीग्रः ।
प्रधद गणक स्त्रीः किं मितः सन्ति तस्मि
अथ पृथगषुधस्यैः धन्यैश्च शश्रिम् ॥ १ ॥
अथ स्थूलल्याशिवमवधोधनाय ।
यज्ञः ।
परिधिः ६० { चेधः ६ । परिश्रः ।
षष्टशः १० । बर्गितः १०० । वेध
६ निद्मः । लधtः स्वयैः ६०० ।
अथाणुधान्यराशिम नानयनाय ?
यदः ।
8
परिधिः ६० { बेघः ६९ जाल
फ़लम् ५४५ छ
मै १
अथ कधन्यरशिमननशनाय ।
न्यासः ।
७
परिधिः । ६० । वेधः च जाताः
त्रयैः ६६६ ३ ॥ वसहित ।
१२४
२ १ १
"
अन्नोपपतिः । अश्रान चास्यादौ परिधिदशांशादिको वे भो भवतीत्यत्र प्रस्थ
क्षोपलब्धिरेव बासना । ततः स्थूरिध्यानयनविलोमेन-
&ए
।
च.
ए
ए
झालः –३२ =३ स्थल अन्तरान्, नतः क्षेत्रफळ9 = ५-३/४- १२
ततः क्षेत्रफलढ्यंशी सूत्रपाश्धान्पशोः फडं भत्रस्यत:--
बृ.६१ फ e १ २ ३
-={--- उपन न }
)
२५
अथ भियतट्टकोषीलङ्करश्मिषुषानथने
करकं ध्रुवम् ।
द्विवेद खत्रिभागैकनिश्चलत् तु परि धेः फलम् ।
भिस्यन्तछकोणस्थराशेः स्वगुणजितम् ॥ २ ॥
उदाहरम् ।
परिधिभित्तिलग्नस्य राशेत्रिशत्करः किल ।
अन्तःकोणस्थितस्यापि तिथितुण्यकरः सखे ! १ ॥
बहिष्कोणस्थितस्य पञ्चदन्नधसम्मिताः ।
तेषामाचक्ष्व मे क्षिप्रं घहस्त घुश्च पृथक् ॥ २ ॥
अत्रापि स्थूलादियस्यां शशिमनबबोधनाय स्पष्टं क्षेत्रत्रयम्
सन्दरवनgन्थशिमन्त्रोऽकं क्षेत्रम् ।
यतः
अयसः । अन्नाद्यस्य परिधि- (३० ) हिंनिध्नः ६० ।
अन्य १५ तुनः
६० अपरः ४५ सच्छि-
३० भागैक दें निवः ६० । ।
एष बेधः ६ एभ्यः
फलंतुख्यभेदबत्थ एव
। त्रयः ६०० । एतत्
४५ ॥ स्वगुणेन भकं जातं थं
// थकू पृथक् फलम् ३०० ॥
१५०३ ४० / १२८
अश्वशुध्यमानानयन ग्र |
न्यास |
।
३०
पूववत क्षत्रत्रयस्थ स्वगुणगु
षित परिधिः ६० ॥
श्रः ६ ३ । फ
लनि २७२६६ ।।
१३६८४५ ॥
४०६ वे ?
३
१५
४५
अथ शूलधान्यराशिम लिन थमथ
न्यसः ।
क्षतः
{
३०°
अशषे पूयंवदा क्षेत्रश्रयस्य
स्वगुणद्युतिः
परिधिः ६९
वेधः ° !
} फलि
३३३३ । १६६३ ॥
२
२५ ॥
५००
४५
इति रश्व्यिवहारः समाप्तः ।
अत्रोपषतिः । अत्र भितिलस्रधाभ्यराशेः परिधिवस्तवएरिधेर्धसमःकोणगस्य
तु चतुर्थांशसमस्तधा खगझस्य पादोनसमो भवतीति प्रत्यक्षमेव १ असो भित्या
दिलशपरिधिद्यदिगुण यस्तवः परिधिः स्यात्तः पूर्वप्रकारेण य:फलं तथादिभक्तं
वास्तवै भवतीति किंचिचिश्रमत उपपन्नम् ।
इति दोलायती वासमय शक्षिव्यवहारः ।
अथ छायाव्यवहारे करणसूत्रं वृतम् ।
छाययोः कर्णयोरन्तरे ये तयोर्वर्गविश्लेषभक्तता रखीषघः ।
सैकलब्धेः पदध्नं तु कर्णान्तरं भान्तरेणनयुक्ते दले रतः प्रभे ।। १ 4 यसभन्न हिता ।
• • • • • •
• •
• ।
उदाहरणम् ।
नन्दचमैर्मितं छाययोरन्तरं क्रओोरन्तरं विश्वतुल्यं ययोः ।
ते थे वक्ति यो युक्मिन् वेषसौ प्रतक्ष्य तद्युक्तं हि मन्येऽखिलम्॥१॥
अ, क
&
छायान्तरम् १४ कषान्तरम् १३ । अनयो
यैर्मान्तरेण १२ भक्ता रसrीषब४ ५७६ ।
२३ ५ लब्धम् ३। नैकस्यास्य ४ मूलम् २ । अनेन
गुर्णितं कर्णाभ्त २६ त्रिष्टुं भरतरेण १६
दा. । क़ा =
.४५ ऑनयुतम् ७ ॥ ४५ { तखं लच् द्यावे
- । । तकृपयंगष मिन्यदिन जतौ कण । ५ । १ ।
५
अत्रोपपतिः कल्प्यतेऽश्र कम = लछ,
घम => खूछा, अंक = , अक्ष =चूक ,
भः = छयान्तरम् = छाईं, घ = छाया-
योगः = छायो, धच = दणगन्धम् = कमी
संथ कर्णयोः = कृयो ।
द।
अथ वक्तस्य योगन्तबातम्बात् सुजदन्तर्यस्यबrधावगन्तरात्
शन्न कसै कस्रो = छrअं"छओ,
छङछ छाय छर्दै छ?--कसै २
कथा अतो लक्ष <--- २ की
छथ--छtओं
एवमेव संक्रमगतेिन लछा <----
अन्न लक्ष २ ४ २ - १४४.
छा भने.छायो २-२ छrी छ।यो कअ + ऊअ४
.. ११४ = ४ कष्ट के
छायो २-२ छयो छrअ + छःअ २
छायो (छाअ -कअ२)-कअ १ ( छfअ-कक्षरे }
४ २२
(छअ २ -कंझरे) (छयोदे--अरे)
४ कक्ष १३९
लढवतो ---
५४ ¥
..छप” । - कe
छ}
+ १
छ५२-कथा
मूढग्रहणेन-
५ ७६ + १
'. छा = ॐअछाम - भ *
ततः संक्रमण छत्र भेदत् अत्र उपपर स¥ }
अत्रैव लययुतोऽहं सय छय कथं मद्यपादतर --
छथन: कु,ययं युता स्तस्तथावैशfबदलेपक्षका रसदपबः ।
लढधीनेदुत यत्षष्ये तु करैक्यकं तेन हीनान्विते भखार्तः तडले सत9;">
अत्रोपषकिन्तु भूयोपपत्तित्रलेनेव मुग्म ।
छत्र (वर करवत्र ? }
शङ्कः प्रदीप्ततश् दलतर
तरफ़श्छथ भयेह्निरदीपशिखौच्यभक्तः ।
उदु (हर !
शकुंभघइतरभूत्रिहस्त इवोच्छुितिः सर्वं करञ्जय चैत् ।
शङ्कस्तऽर्काड्झुलसस्तस्य तस्य प्रभा स्यात् कियती व > शुदै ३१:
क्यायः ।
शाङ्कः ३) प्रद्दधशङ्कतलोत्तरम् ॥ ३
अनयव्रतः ३। विनश्रीषशिर्षों
च्च्येस ३ भक्तो लब्धनि छ?F•
इस्लानिं १२ ।।
श्वः -६
३भू: ३ ४१ ३
अत्रोपपतिः अत्र शंकूनदीपेच्च्यष्टौ यदि दीपलाशकुसलान्तरसमं भुजभनं
लभ्यते तद शकौ केत्याश्ता छायैवेत्युपपन्नं सर्वम् ।
वाणनेत्रैर्निता छाययोः संयुतिः कर्णयोः संयुतिः इलेकैः समा ।
ते प्रभे वक्ति यो द्युतिमान् वेत्यसौ व्यलमव्ययुतं हि मन्येऽखिलम् ।
न्यासः छायायुतिः २५। कर्णद्युतिः ३५ यथोय करणेन लब्धे छापे १६५ आसनस्सहिता ।
•
• • •
• • • • • • • • • • • • • • • • •
<- ~
Sandhya Shree B N (सम्भाषणम्) ०६:०१, १७ सितम्बर २०१८ (UTC)*~*~*
~*~~*~*~*~*~*~*~
अथ दोषोच्छुित्यनयनाय करणसूत्रं धुत्तर्धम् =
छायाहृते तु जरदूषण तरले
शझौं अक्षरखुदे ढङ्ग दीप कौटयम् ॥ २ ॥
दहंदू
प्रदीपशवधन्तभूत्रिइस्ट Jथःङ्कतै षोडर्मभिः समर बेत् ।
दीपोच्छुितिः स्यात् कियती वदशु प्रदीपशङ्ग्यन्तरमुच्यतां मे ॥ १॥
थसः । शङ्कः १२ १३ छथळु
लानि १६ ॥ शत्रुप्रपा
स्तरहरुतः ३ । स्त्री दए
१३ कौच्च्यं हस्तः १ ।
.
श्र १२
सू: ३ शृङ
अत्रोपपत्तिस्तु पूर्वोक्तवैपरीत्येनऽति सुशमा ।
प्रदीपर्यन्तरभूमन्मथनाय करणस्नं वृत्तर्धम् !
विशङ्कदोषोच्छ्यसंगुण भा शङ्क्रुद्धृता दोपनन्तरं स्यात् ।
उदाहरणम् ।
पूर्वोक्त एव दीपोच्छूयः १४६ । शङ्क्वडुलाइन १२ ! छाघ १६ ।
लब्धाः शंसुप्रतिरहस्तः ३ ।
अत्रोपयस्तिरपि पूर्वप्रकारेणतिसरळ मिश्र प्रतिपादनेन।
छायप्रदीपान्तरदपौच्च्यनयनाय करणसूत्रं । ।
स्याघ्रवृत्तम्
छयाश्रयोरन्तरड्गुणा भा छायप्रमाणस्तरहृद्भवेदूः ॥ ३ ॥
भूशंकुधतः प्रभया विभक्तः प्रजायते दीपशिखौच्यमेवम् ।
त्रैराशिकेनैव यदेतदुक्तं ध्यानं स्वभेदैर्हरिोध विश्वम् ॥ ७ ॥ १३२
लीलयती
उदरअम् ।
शङ्कभsकसितङ्गुलभ्य सुमते दृष्टा किलाgइगुला
।।श्राभिमुखे करद्धयामिते स्य स्तस्य देशे पुनः ।
तस्यैवतं सिताङ्कीला थवे तद् ऊरथrश्रद्धाम्तरं
दीपौंस्यं च कियझेद व्यवहृतिं छथभिध येसि क्षेत् ॥१॥
५३
अत्र अपश्रेयोरन्तरम्
इक्षु श्मकम् ५२/ छ = ८ ।।
१२ ! अनयोराद्य ८ । इष्टमलेन
५२ णित ४१६ ! छप्रम
णCन्तर ? भक्त लध्धं अ{
ने १०४ | इदं प्रथमच्छथ
प्रदंपतलत्रयेरन्तरमित्यर्थः । एवं
उडु२२Xङ९२
L NAN द्वितीय च्यानन्तरभूमानम्:
१३
छूः छे } छ। ३ ३ ः
१५६ । भूशंकुधरतः प्रभया विभक्त इति जातमुभयतोऽपि दोषच्च्यं स-
ममेय हस्तः ६३१
एवमित्यत्र छययवहरे पैराशिककल्पनयानयनं वर्तते ।
था । प्रथमच्छायते = द्वितीयच्छ|य १२ धावधिक तक्ता छाया
वयचेन यदि छयाअन्तरठ्या भूर्लभ्यते तदा छयय किभिति एवं
पृथङ् पृथक् छुभयप्रदीप्तलन्तरप्रसrणुलभते । ततो द्वितीयं राशिकम्
यदि छयतुएंते भुजे शंकुः कोटिस्तद् भूतुल्ये भुजे किमिति लब्धं धूप-
कौव्यमुभयतोऽपि तुल्थ मैत्र । एवं पञ्चशशि कादिकमखिलं त्रैराशिक
कटपनयैव सिद्धम् । यथा भगवता श्रीनश्चयो जननमरणक्लेशयद्
रिं निखिलजगज़नलैकयीजेन सकलभुवनभावनगिरिसरित्झश्नर
सुशादिभिः स्वभेदैरिदं जगदूष्यातं तथेद्भस्त्रिल गणितजrतं शैराशिकेन
वयाप्तम् ! यद्येवं तद्बहुभिः मिलिय(शङ्कयाह ।
यत्किञ्चिद्गुणभाहविधिना बीजेऽत्र च गण्यते
तत् त्रैराशुिझसेच निर्भलबियामेधघश्म्यं वेदम्
एतद्ध हुधTऽस्मदिजडधीर्घवृद्धि मुख्य बुध
स्तद्भेदभाव नुगमान् बिंधाय रचिते प्रसहं प्रकीर्णादिकम् ॥ ५ ॥
इति श्रीभास्कराचार्युचिरचितायां लीलावत्यां छायधिकारः समाप्तः । आस्दनास्वहित {
१३३
• • •
• • • • • •
• • • • • • •
• •
•
२४ २ १० १०
१०
११ १२
+
५*५
+।
{ ।
अत्रोपषतिः । अत्र कथ्यते गध =
प्रक, प , = द्विछ। दय' छच = छयानन्तरम्
= # } ३ =भूमिः = या
अत्र अरूघ नञ्च त्रिभुजयोः सञ्जयस्व --
दनुपरतेन-
इन
।
आ छ
।
ॐ
’’ ’ असे
कंध = कच-घच कE -->
परन्तु अकच, सपक्ष त्रिभुजयोः
सात्यतः---
पच x अंक अ =
ऋच श्र
प्रम ' * ° एफ् पर्च
नय नै छ। . अङ । • ग्र
– य-अं ==
षड द्विरों
६. द्विछ (या-अं)=प्रच्छ .य
द्विछ.अF--द्विछा.४ = = प्रछ। . यस
.. य’ £ द्विछ-छ ) = हिछा-अं
द्विछ . आँ
•i! यह = द्विछ-प्रछ। उपपन्नम् ।
अथ व, स स्थानात् अध्य समान्तर रेख विधाय क्षेत्रमितेः षष्ठाध्यायेनप्पन्ति .
रतीध सरला किमन्नाढयक्तस्येति सुधीभिर्विभाव्यम् ।
अथ कुट्टके करणभू वृत्पञ्चकम् ।
भाज्यो हारः क्षेएकश्चrषवथुः केनष्य दौ सम्भवे कुङ्कार्थम् ।
येन च्छेितौ भाज्यहरौ न तेन देवैतद्दुमुद्दिष्टमेव ॥ १ ॥
परस्परं भाजिrतथोर्थयोर्घः शेषस्तयोः स्थपचक्रमं सः।
तेनापवतें विभाजितौ यौ तौ भाज्यहा“ छूढसंज्ञकौ स्तः ॥ २ ॥
मिथो भजेत् तौ दृढभज्यहा थघदूविभाज्ये भवतीह रूपम् ।
फलान्यधोऽधस्तदश्वो निवेश्यः क्षेपस्ततः शून्यमुपचन्तिमे ॥ ३ ॥
स्वोधे हतेऽस्त्येन युते तदस्त्रं त्यजेन्मुहुः स्यादिति शशुिभम् ।
अध्वों विभज्येन दृढेन दष्टः फलं शुणः स्यादधरो हरे! ॥ ४
एवं तदैवात्र यद् समस्तः स्युर्लब्धयश्चेद्विषमास्तनीम् ।
थगतैौ लध्रिगुणौ विशोध्यौ स्वतक्षणाच्छेषमितौ तु तौ स्तः ॥५॥ १३४
स्वती
उदाहरणम् ।
एकविंशतियुतं शतद्वयं यद्गुणं गएक पञ्चषष्टियुक् ।
पञ्चवर्जितशतद्वयोद्धृतं शुद्धिमेति लुकं वद्यं तम् ॥ ५ ॥
न्य(सः । भार्यः २२१ । होरः १४५ १ क्षेपः ६५ ॥
अत्र परस्परं भसजिलयोभय २२१ भञ्जकयोः १५ शेषं १३ १ अ-
नेल भन्थहरक्षेपा अपवलित जातो भोज्यः १७ १ हरः १५ } क्षेपः
५ ३ अनथद्वंद्वभज्यहरयः परस्परं अनयोर्लब्धान्यधोऽश्वस्तद्धः श्वे-
अस्तदश्नः शून्यं निवेश्यमिति जत बसी ? । उपतिसेन् स्वोद्धे हते
इत्यादि करणेन जातं राशिद्वयम् ई६ एतौ दृढभज्यहराभ्यां १६ तथै
जातौ तदिक्षुण ६५ ३५हतस्य हरेण युक्ते इति वक्ष्यमाणविधिनै
ताविंङगुणित स्बतक्षणयुतौ व लब्धियुग्मी २३/ २०/ द्विकेनेथून वा
८०{३ । इत्यदि ।
अन्नोपपत्तिः । द्वौ अशी बहवो राश्य व नैं यैः निःशेपः भवन्ति तत्र योऽङ्कः
सर्वाधिकः स ध्व तयोर्कीय रश्योस्तेय बहून राशीन व महत्तमपवर्तनं स्मादिति ।
तज्ज्ञानं कथं भवतीति तत्र तावदुच्यते --
क्षप्यते अ, क अनयोर्महत्तपत्रलॅनविरे यदि क तेऽधिक्षस्तदा क अनेन
अ विभज्य लब्धिः त, शेषं च कल्पितम् । पुनः गर अनेक क विभज्य लक्रुिधः थ
शेषं च । अन्नपि च अनेन स विभज्य लब्धिः द ; फेथ यदि शून्प्रसभं भबेस छ
अनेन अ, क निःशेपो भवेत् ।
अथाऽश्न अ = क त + T
संध१ ॥
ॐ == म १ + ध
एवं घ,द +
भने ग संख्या ध अनेन निःशेष सन्नति, तेन च अनेन क अधि निःशेपं स्यात् ?
परन्तु क, ग अनयोः पृथक् १ अनेन निशेषभजनात् घ अनेन अ अपि निःशेषं च
स्यादेव । अते घ संख्य अ, क अन्धेर्महत्तमाश्वर्तनं भविष्वति । न चेन् वदः
कद्यते क्षयेर्महत्तमायर्चनं श्व ।
- - * छ
क = फ =
अश्न यू, फ लब्ध ।
य-च = कं च तत्
तथा फ़ च = वद थ - व
क्षत्र स्वरूपचैत्रलेऋनेन स्पर्धे दरीदृश्नुते यत् किल व अनेम ग निःशेपं स्य लतवती
३ ह ॐ क्षे
= २ ३ + --- २ ह + व
३ ह + है।
.. इये =
४ श्वे-क्षे
अत्र =
श्वे-के।
=> श्वे - - ~ श्वे + चि
= क + ख = क म कर है।
अन्नद यदि चि = ०
तद यावत्तावत्कालकादिशेन--
६३ --
या = नी + - पी = 6-"
३७
१०० पी 4 के
का = य [ + 1 == ६३
३७ पी +}
नी + ल
= प = २६
---
-
२६ लो
पी= २॥+ ह = ११
११ ३ + क्षे
लो= २ह + वे = -->
--
- = ने+चि-४ श्वे
श्वे = * -- +.
३ चि
एतेनोपपन्नं स्वोर्वे हतेऽन्येन युते तदन्यमिस्यादि !
अत्र यावत्तावका कमाने हरभज्याभ्यां तटयित्व ब्धिगुणकथमने भवत
इति वदर्शनेनैव पिष्टम् । तथा चाफेच यत्र समा बी तत्र धनक्षेपेऽन्यथा भरणे
क्षेपे गुणयब्धो यावत्तावत्कालकमाने सिद्धे भवनः।
भधैव कुट्टकप्रश्नानुसारेण --
हा.छ= भा.गु+} . . . (१)
इ भा हत्=इ भी हो
(२) बसनहेत |
१३७
(२) समीकरणे (१) समीकरणं विशोध्यते यद्-
ह ( ई • भाग-ल }= भा ( इ • ह-गु -
अत्र यदि इ = }
बंद हू ( ३-ल } = आ { हो-गु -क्षे
भा (हा-गु)-के
T-रू
अत्र यदि हम-गु =ङ, भा-ल = लं
तदा ‘थद गतौ लब्धिगुणौ त्रिशोऽग्नौ स्तक्षच्छेषमितौ तु तौ स्तः
इत्युपद्यते ।
९
कुट्टकॉन्तरे करणसूत्रं सुतम् ।
भवति कुट्टविधेयैतिभाज्ययोः समपतितयोरपि वः गुणः ।
भवति यो युतिभाजकयोः पुत्रः स च भवेद्वर्तसंशुणः ॥ ६ ॥
उदाहरथ् ।
शतं हतं येन युतं नवत्या विवर्जितं वा चिहृतं त्रिषष्ट्रय ।
निश्श्रकं स्याद्वाद मे गुणं तं स्पष्टं पीथ(न् यदि कुट्टकेऽसि ॥ १ ॥
स्थासः भार्यः १०० में हरः ६३ ! शेषः ४० ॥
} { खूपाग्मेिन स्वोध्वे हतेऽन्येन युत
३ } इत्यादिकरणेन आrतं शशिद्वयम् ।
जाता पूर्वबलविध # ३६३४ । जातौ पूर्ववद्दधिगुणौ ३० !
क्षेप! बली, १= अथ वा भज्यक्षेपौ दशभि
रेषयत्रं अV©यः १० { क्षेपः ८ । परस्परभजनलब्धनि फलानि क्षेत्री
भ्यं च7धोऽधो निधेश्च त— पूर्वोक्लब्धा गुणः ४५ । अत्र लब्धि
६ ) प्र यतो लवधयो विषम जातः । अत
बल्ली & ( गुणः ४५ स्वतक्षणादस्मा ६३ द्विशोधितो
जातो गुणः स एव १८ । शुनोज्ये क्षेष्8० युते हर-६३भक्ते लब्धिश्च
३० । अथ वा हारक्षेप ६३18० नवभिरपघर्तितौ जrतौ हारक्षेपैौ ७११०
अत्र लब्धि- १ ४ १ लडधो गुणः २ ! क्षेपहाराषघर्तन ४ गुणितो जातः
स एव गुणः १ = भाज्यशrजकक्षेपेभ्यो लब्धिश्च
क्षेप चली ३° ३० अथैया भाज्यक्षेप पुनहरलेप चापवर्तिौ
जातौ भाज्यहालै १०१ ७ } लेपः १ । १३
लीलवती
अझ धूचेंडू ६ शुरुष २ ! हारक्षेएएघर्जनेन गुणितो आतः स
उन्नत बली ३ एव गुणrः १८ ! पूर्ववस्वविधश्च ३० - इष्टहतस्व
हरेण युक्ते इत्यदोिऽथ शुपलब्धी १ १ १३० है
अन्नोपपत्तिः । अत्रापि कुट्टकप्रश्नोमय--
ह .ल = ॐ सुके
अत्र यदि भा = इ•भ भt तथा क्षे = इ के |
तद होल ==इं भ न तु = इ इ
इ ( भ - यु + के' )
ह
अत्र दृढक्रसिद्धान्तेन है, इ पधरं दृष्टौ भवतः । अन्यथा मिथ दृढ़ न
भाज्यहरक्षेपण इ अनेन पुनरपeर्तनप्रसङ्गः स्यदित्यतः भ-गु+ ओ ' इदमवश्यमेत्र
हरेण निःशेयं भज्यतेऽतस्तत्र लब्धिर्यदि लं सदर
इ ( आं तु + = }
/*
-
-
-
है।
इ र ल
एदं यदैि हा = इ ह, झे = इ . क्षे'
भा, गु’ इ . क्षे'
तदा
इ - ई
+ *
अत्रापि क्ष, इ अनयोः परस्परं ४डयत् तु अवश्यमेव इ अनेक निश्शेरै क्षय
कथमन्यथा भिन्नभिन्नयोधैशान्तरसभिन्नसंख्यासमं भवत्यतः
अदि दुइगु
आT• पु' +-क्षे ।
तदा लं = - एतेनोपपन्नं सर्वम् |
है
कुट्टकान्तरे करणस्रजं वृT¥म् ।
क्षेपजे तक्षणच्छुद्धे गुणसी स्तो वियोगजे ।
अत्र पूवोंदवहणे नवतिक्षेप लGिधगुणौ जातौ ३०। १४ ! एतौ
स्वतक्षयमभ्य १०० ॥६३ । शोधितौ ये शेषके तन्मितौ लब्धिगुण
नवतिशतेि ज्ञातव्य ७० } eq । एतयोरपि स्तक्षश्चक्षप इति च
१७० ॥ १०८ | अथवा २७० ॥ १७१ ॥ बसनासहित
१३३
द्वितीयोदहरणम् ।
यागु गणक षष्टिरम्चिता वर्जता च दशभिः षङहरैः ।
स्यात् त्रयोदशद्दता निरग्रतो हं षं कथय मे पृथक् पृथक् ॥ १ ॥
न्सः । भूयः ६० हररः १३ ? शेषः १६ ॥
- ( प्राग्वत ते शुणाती २ छ। अमपि च-
प्राघजाता वल्ली, ३ १ इधयो विषमा असो शुणती स्वतक्षणाभ्यां
६० । १३ । शोधिते जाते ११ । ५२ । एवं
षोडशदोषे । एताचेत्र लबिभ्रशुण्णं ५२ । ११ । स्वहराभ्यां शोधितौ जातौ ।
षोडशविशुद्ध ३ । ।
अत्रोपपतिस्तु “थवा गतौ लब्धिगुणः वित्याद्युषपस्य स्फुटैव ।
१ ३
कुटुकास्तरे करणसूत्रं सर्घवृतम् ।
गुणलक्ष्योः समं श्री धीमतः तक्षणे फलम् ॥ ७ ॥
हरतटे धभदेऐ "लव्धी तु पूर्धघत् ।
६पतक्षणारूtधाढ्या लब्धिः शुद्धौ तु वर्जित ॥ ८ ॥
उदाहरणम् ।
येन संणिताः पञ्च त्रयोविंशतिसंयुताः ।
वर्जिता व त्रिभिर्भक्ता निंरगः स्युः ल को गुणः ॥ १ ॥
म्यासः। भार्यः ५ । हारः ३ । शेषः २३ ।
पूर्ववज्जतं राशिद्वयम् ३६ । एतौ भाष्य-
अत्र वल्ली, १३ »
{ हाराभ्यां तथे । अधोराशौ २३ त्रिभिस्तष्ठे
सप्त लभ्यन्ते ऊर्धश ४६ पञ्चभिस्तटे नच लभ्यन्ते तत्र नव न ग्राह्याः ।
गुणलBध्योः सगं ग्राह्य धीमता तक्षणे फलमिति । अतः सतैव ग्राह्यः ।
एवं जrते गुणती २ । ११ श्रेषजे तक्षणाच्छुद्धे इति त्रयोविंशतिशुद्धौ
जाता चिंषरीहश्शोधनद्वशिष्ट लब्धिः ६ । युद्धौ जाते १ । ६ ।
इषुहतस्वस्वहरेण युक्ते ते वा भवेतां बहुधा गुणrrती । अनयो
स्तरमेय योग इति द्विगुणितौ स्वस्वहरौ क्षेय यथा धनलब्धिः स्थ
दिहि कृते जाते गुणाती ७ । ४ । एवं सर्वभ । अथवा हरतटे धन .
क्षेपे इति न्यासः । भtथः ५ । हारः ३ १ क्षेपः २ ।
पूर्ववज्जते गुणाती २ । ५ । एते स्वहराभ्यां विशोधिते शुद्धे जtते
१ । १ । एषा लब्धिः १। क्षेपलक्षण्लभेन ७ हीन जता वियोग ३४०
•
< == = =
=
लब्धिः ६। क्षेयतक्षणवळ्या लब्धरिति क्षेपलक्षणलाभेल ७ थुक्ता
लब्धिः कथं जातौ क्षेप, लब्धिगुणौ ११ । २ । शुद्धौ तु वजितेति
जाते शुद्धिजे १ १६ । अत्र शुद्धो न भवति तस्मद्विपरीतशोधनेन ऋण-
लधिः ६ शुशः १। धनध्यर्थं द्विगुणस्वहरः क्षिते सति आते ७१४
अशेषपक्षिः । अत्रैव प्रागुक्त १९) (३) समीकरणयोरन्तरेण--
हुE (ल-इ.स" )= भ7 (-इ-इ) ” के
अत्र यदि ल-इ-भ? == लं, ऍ = गु-३ हा
तदा ३ लै = भ-भू + क्षे
. ले-
भा.र्ड -+- १
एतेन गुणलब्ध्योः समो ग्राभं धीमता तक्षणे फलमित्युपपद्यते ।
पुनः कुकक्रिययाह--
ह3 ल= आ.गु - हो।
अन्न यदि क्षे' = क्षे-होल कल्प्यते
तदा हाल भई गुरु + क्षे-
भ४- मैं
ॐ लं
.,+- ।
=
एतेन हरतटे धनक्षेपे" इत्यधुपपद्यते ।
कुट्टकान्तरे करणस्त्रं बृसम् ।।
क्षेपाभावोऽथवा यत्र क्षेषः शुद्धद्धरोद्धृतः ।
ज्ञेयः शून्यं गुणस्तत्र क्षेपो हारहृतः फलम् ॥ ४ /
उदाहरणम् ।
येन श्वशुणिताः बसंयुताः पञ्चधष्ठिसहेतश्च तेऽथ वा ।
स्युस्रयोदशहृत निरञ्जकास्तं गुणं गणक कोर्तयाशु मे ॥ १ ॥
न्यासः / भाज्थः ५ 1 हारः १३ । वेषः०
ज्ञेयः शल्यं गुणस्तत्र दोषो हृतः फलमिति । कोपभवे गुण
सी० ० इष्टाहत इति अथव १३ ५ । यो २६ । १० ।।
यासः । भाज्यः ५ । हर १३ १ क्षेपः ६५ ।।
क्षेपः शुक्रे डरोवृतः । शैथः श्म्यं गुण्vस्तत्र क्षेपो हारहृतः फल मिति
जtते शुणती० । ५ । या १३ । १० अथवा २६ । १५ इत्यादि ।
अत्रोपपचिः । अत्र यदि श्व• ल ==भt गु+० वसनलहित ।
१४१
तइ कुट्टकप्रश्न्सुलारे. - जात बल्ली
परन्त्वत्र के = :, अतो यथस्य जातौ लत्रिशङ्कौ ।
स- = ०
गु= ०
एवमेव यत्र हस्तटे धनदोषे शेषम् ः =२, तन्नपि
यथोक्षया लब्धिर्नै छ = ९ परमिह क्षेपसक्षमलाभायलब्धि’ रित्थE
दिन लब्धिः = ले
घृतेनोपपन्नं सर्घमाचार्युक्तम् ।
अथ स चैत्र छुट्टके गुणलब्ध्योरनेकधदर्शनार्थं करणसमें
वृध्रम् ।
इष्टहतस्वस्वहरेण युक्ते ते च भवेतां बहुध गुणाती ॥
अस्योदाहरणानि दर्शितानि पूर्वमिति ।
अन्नोपपत्तिः । अत्र प्रागुकः (१) (२) समोकरणयोयणेन--
हा १ ल+इ.ओ )= ' { गु+ इ ) + क्षे
अत्र यदि ले= ज्ञ+ इ स कुल गु+इ इ
तदा हल = भr र् + क्षे
__ स + के
एतेनोपपन्नं सर्वेषु ।
अथ स्थिरकुट्टके करणसूत्रं ध्रुवम् ।
क्षपे तु रूपे यदि वा विशुद्धे स्यातां झमधे शुणकारहठ्धी ।
अभीप्सितक्षेपविद्युद्धिनिषभ्य स्बहरत ठे भवतस्तयोस्ते ॥ १० ॥
प्रथमोदहरणे दृढ़भज्यहश्यो ऊषलेपथोम्यसः । भाज्य १७ ।।
हारः १५ । क्षेषः १। अत्र गुणक्षी ७ ! ८ १ एते त्विष्टक्षेपेण पञ्चकेन १४२
सावतो
। स्ला
जुमिते स्यहरतटे च ऊते ५ १६ १ अधय रूपशुद्धौ गुणrती ७{ = {
तक्षणाच्छुद्धे जते शुणी = १ 2 । एते पञ्चगुणे व हरतटे व जtते
१० ११ ! एवं पठिंत्रिौ । एवं सर्वत्र। अस्य ग्रहगणिते उधश्रेण-
स्त६थं किञ्चिदुच्यते ।
करष्याऽथ शुद्धिर्विकलवशेषं षष्टिश्च भक्ष्यः कुञ्जिनि हरः।
तज्जं फलं स्युर्वेिकला गुणस्टु लिङ्गश्रभस्मश्च कला लवश्रम् ॥११॥
एवं तदूर्धा तथाऽश्चिमसचभञ्जकाभ्य दिवस रबीङ्कः ॥ १३ ॥
ग्रहस्य विकलvवशेषेण ग्रहाहर्गणयोशनयनम् । तद्यथा । तत्र
षटुिंभज्यः । कुदिनानि हरः । विकलधशेषं द्युद्धिरिति प्रकल्थ सYध्ये
गुणती तत्र लच्श्विवैक्षतः स्युः । गुणस्तु कलवशेषम् ।
एवं कचयं शुद्धिस्तत्र पट्टिशूज्यः कुदिनानि हरः? लब्धिः
कहा गुणो भगशेषम् ।
भगशेषं शुद्धिः । त्रिंशद्यः । कुर्दिनानि हारः । फलं भगा गुण
राशिशेषम् ।
एवं शशिशेयं शुद्धिः} द्वादश भाज्यः । कुदिनानि हरः । कल
गतराशयः ! गु भगणशेषम् ।
कल्पभगण भज्यः । कुदिनानि हरः । भणश्यं शुद्धिः कल
तभगणाः । शुणोऽहमीशः स्यादिति ।
अस्योदाहरणानि प्रश्नध्य थे ।
एवं कपाधिमाल अधः। रविंदनानि हारः । अथिमसशेषं
शुद्धिः । फळे गताधिससा शुणो गतरचिद्दिवसाः ।
एवं युवसन्ति साल्यः बन्इदिवस हतः । अत्रभयं शुद्धिः ।
फलं गतावमनि १ गुणो गतचन्द्रदिवसा इति ।
अत्रqपस्तिः । अन्नऽपि कुट्टकप्रश्नेया
४.ल = भः .गु+के
पक्ष से अनेन भ--
हो। ल
भ: - शु
अत्र हार भrज्यज्ञेषाः परस्परं दृढ़ अतोऽत्र ल, नु क्षेपेण क्षे अनेन निषौ
भवतस्तेन--
यदे--, लं तथा
द्र
= ज्ञ वसन्सइित ।
१४३
तदा ल = क्षेलगु= के गु
.. हर क्षेल. का भार को गु+ के
वा हा लं = भा.एँ+१
भा-भ्रू५१
e =
अन्नापि कुट्टकया स७धगुणौ ले, नु क्षेपेण वै मितेन गुणितौ तदा वास्तव
कब्धिगुणौ भवतस्तेनोपपन्नम् ।
संश्लिष्टकुट्टके करणस्सूत्रं वृक्षम् ।
एको हड्रगुणकौ विभिन्नौ ता गुणैक्यं परिकल्प्य भाज्यम् ।
अप्रैक्ष्मणं चैत उक्तवद्यः संश्लिष्टसंज्ञः स्फुटकुट्टकोऽसौ ॥ १३ ॥
उदाहरणम् ।
कः पञ्चनिन्नो विहृतत्रिषष्ट्या सप्तशेषोऽथ स एव राशिः ।
दशाहतः स्याद्द्वितस्त्रिषष्ट्या चतुईशानो वद राशिमेनम् ॥ १ ॥
अत्र गुणैक्यं भाजयः । अज्ञेयं शुद्धिः ।
यक्षः । भञ्जयः १५ । हारः ६३ ? क्षेपः २१ ।।
पूर्ववज्जातो गुणः ७। फलम् २ एतौ स्वतक्षणाभ्यां शोधितौ
जातौ बिथोगजौ लब्धिगुणौ ३ । १४ ।।
इति लीलावत्यां कुङ्कध्यायः।
क्षत्रोपपत्तिः । अत्रापि कुकप्रश्नानुसारे--
प्रगु-- प्रो.
प्रल= =' "n" :०००००००००००००'(१)
यादि गु-द्विशे
द्विलः ०००००००००००००००००००००(२)
..प्रल•8T = प्रमु-या-प्रक्षे
द्वि-हा = द्विर् या-द्विशे
द्वयोर्योगेन
हो ( प्रळ + हिल ) =( प्रगु+ द्वि) या- { प्र + द्विशे )
( प्र गु+ द्वेि गु) -प्रदो द्विशे )
.. प्रल+ द्विळ = इ या( +
।
अत्र यदि भज्यः = प्रणु + द्विगु, क्षेपः = प्ररो + द्विशे
तदा कुट्टकविधिनः यो हिगुषकः स एव यावत्सवन्मात्रं स्यात्तेनोपपन्नमाचार्योलम्।
५ २ १ २ २ ! १ २ २ १ २ २ २ • • • • • । १ २ २ २ १ २ २
=
""
--
•
इ शीतवती
परन्यत्रैव (१) (३} क्षमीकरणाभ्य--
भ्रू-३ - ५
{ =-------
या
द्विल-है? +- द्विशे
दिष्ट
प्रल.है - श्रो द्विल.हा -+ द्विशे
प्रयु द्ि
समच्छेदीकृत्थ छेदकमेन
प्र छ • हा -द्विष्ट के - प्रदो द्विगु = द्विलंप्रभु इ + द्वि.प्रयु
समधद्भिः द्वि शं . प्रज्ञा शे - द् िश्
प्रल . दि ५ ड्रिल .प्र = R_ ५अ
ह
घृतेन नेिथ मुर्तियोः शेषयोरन्तरं हारभॐ यदि निरर्षे यदा प्रश्नोऽ•
खिलो भवत्यन्यथ विळ इति धीरैर्बहुर्विचेवनीयम् ।
इति लीलावतीवासनयां सृष्टाध्यायः समाप्तः ।
३ •
अथ गणितषाशे निर्दिष्टाद्वै; संख्यय विभेदे
करण्स्नं घृतम् ।
स्थानन्तमेकदिग्धयङ्घतः संख्याविभेद नियतैः स्युटैः ।
अङ्कलिल्यङ्ग्लमानिनः स्थानेषु युक्तो मितिस्संयुतेः स्यात् ॥१३
अत्रदः ।
द्विकाष्ठकाभ्यां त्रिनवकैच निरन्तरं इदिनवचनैः
संख्याबिभेदः कति सम्भवन्ति तत्संख्यकैथलि पृथग्वाशु १॥
श्यालः । २१ ८ ! अत्र स्थाने २ । स्थानन्तभ्नेहादिव्यङ्कौ १ । २ ।
बातः २ । शञ्च जातौ मुख्यभेदौ २ । अथ स शत्र तऽङ्कक्षमाक्ष ३०
निघूनुः २० । अङ्कमित्यानथ २ अक्तः १० 1 स्थानद्वये शुको जज्ञे
संख्येचक्यम् । १३०। द्वितीयोद हरणे ।
न्यासः । ३ & । अनैकादिचयाङ्कः १ । २ । ३ । घातः ६
एतावतः लंघ्यभेदः घातः ६ऽङ्कसमस २० इतः १२० । अङ्कमिथ
भक्तः ४० । स्थानत्रये युक्तो ज्ञातं संख्यैक्यम् ४४४० ।।
तृतीथोदाहरणे
यदः १ २ । ३ | ४ | ५ । ६ । ७। सा ; । एधमझ संख्याभेदश्च
घरिंशत्सहस्राणि शतत्रयं विंशतिश्च ४०३२० १ संख्यैक्यश्च चतुर्विंश वसनासहिता ।
१७५
तिनिर्वाणि त्रिषटिएझनि नवनवतिटयः नवग्रचतिलक्ष पश्चलप्त
तिसहस्राणि शतत्रयं षष्टिश्च २४६३€8&8७५३६० ।
उदाहरणम् ।
षशकशहेडमरूककपालः
खट्वाँसँशक्तिशरचापधृतैर्भवन्ति ।
अन्योऽन्यहस्तकलितैः कति सूतिभेदः
शम्भोर्हरेरिव गरिसरोजशखैः ॥२॥
स्यासः। स्थानानि १० ।जाता मूर्तिभेदा ३६२८E०० । एवं हरेश्च २४॥
अत्रोपपतिः । अत्राङ्कानां पाश्शो स्थान विशेषोऽङ्काशः । अथदेतदुक्तं भवति
यदकार्णवेषु भिन्नान् कतिपयानन् संगृह्योकादिषु परिमितेषु स्थानेषु यदि तेषामेवा
कनां स्थानपरिवर्तनेन निवेशः क्रियते तदा तस्थापनम्नतरः कियन्तो भवन्त्येतद्वि
धायकप्रकरस्यैवाङ्पशेति संज्ञा कृताचार्येण ।
यथाऽन्न अ, क, ग, घ, च, प इत्यादयो न मिता अङ्काः सन्ति तथा च र समरनि
स्थाननि । अत्र न मिते दषु र समरन् भिन्नान् भिन्नानङ्कान् गृहीत्वा प्रत्येकस्मिन्
स्थाने स्थानपरिवर्तनेन यदि स्थाप्यते तदा स्थापनप्रकाराः कियन्तािः सन्तीत्वस्य
जिज्ञासां तन्न तावदुच्यते ।।
अथ यदि प्रथमस्थाने अ निवेश्यते तदाऽघशेषेषु न-१ एषु कोऽप्ययो द्वितीय
स्थाने निवेशयितुं शक्यते । अतः स्थानद्वये निवेशनप्रकाश न -१ मिता भवन्ति ।
तद्यथा अक, अग, इव, अच, अप...................................(१)
एवं यदि क, ग, ध, द, प इत्यादयो वर्णाः प्रत्येकं प्रथमस्थाने स्थाप्यते तदा
प्रागुक्तयुक्त्यैव निवेशन प्रकाश न-१ मित एव भवन्त्यतः ।
क्र, ग, कच, कच, प.... ( २ )
अ, ट्रक, कध, , गप .... ( ३ )
बेअ, ब, घ, ध, घए { ४ )
अष, पक, पग, ५ , पच...
अश्न, लर्वेषां ( १ ) ( २) { ३ ) (२)
भेदानां योगेन वास्तवा स्थानह्यभवः भेद भवन्त्यत:
स्थानद्वये भेदाः = न ( न-१}
अथानन्तरंकथितभेदेषु न(न-१) पथं प्रथमं कोप्येको भेदो यदि प्रथमं स्थान दूवे
निवेश्यते तदाऽवशिष्ठ न-२ मितY®धु कोऽप्यदस्तृतीयस्थाने स्थापयितुं युज्यतेऽत.
स्तन्निवेशन प्रकारा न-२ मिता भवन्ति । एवं सर्वभेदग्रहणेन तन्मिश एय भेद
१३ १४६
तावती
न ( सू-१ } एतत् स्थानपर्यन्तं जयतेऽ8: सबैभनी गरेमेन स्थदत्रयश्च
भेदः = न } न-१ } ( न–२ }
एवमुपरोक्तभेदेषु न ( न-१} ( न–६ ) एषु प्रथमं कोऽन्ने हो भेदो यदि प्रथम
स्थानत्रये व्याप्यते तदा रेषेषु ल-३ , निरुद्धेषु कोऽश्रद्धदुर्थcथने निवेशयितुं
शक्यतेऽaऽत्रद्धि तस्थपनहार न-३, सेa भवन्त । पुत्रभुजयुइटैंड सर्वभेद
ग्रहणेन दम्मिका भेदप्रकार न ( न-१ ) ( -२ ) एकस्थमवधयःस्युस्ते नात्रापि
सर्वेषां भेदनं योगकरथेन चतुर्थश्चमी भेदः = न ( न-१ ) ( न-३ ) ( १-३ } }
एमनेटग्रथमश्रम् ।
एवमनर्थे यदिश र स्थानभत्रभेदः
= से ( न-१ ) ( न-२ ) ने ( न-+१ ).०००(१) अद्य न न=र, तदा
झ, स्थानीयभेदः - १ - २३ - ३ - ४ - ६०न एतेनपपन्नं धृवर्धनाचार्यका ।
अर्थापरोक्षप्रहरेश अ, क, ग, व श्रादिभिरर्सेय न स्थानभवाभेदः संजायन्ते
तत्र प्रत्येकस्मिन् भेदे न मिताक्षेत्राकानि स्थानधर्निर्तनेन दर्तन्ते । तत्रैकस्मिन् भेदे
द्धानक्रमेण थ , के, ग, म इत्यादीनां योरो विधोयते तदई सर्वाधिक को स्थान
संय १०न’, भिसा एव ततः परं पदन्तावधि १० अथैकोनषत: भवन्ति ।
अथ प्रथमं यदि अ अस्य सर्वाधिकं स्थानं स्वीकृस्य भेदा आीयन्ते तदा धे
लिखित भेद उत्पद्यन्ते ।
२-३ ने- २३
तथा १२ मे * - १ क + १२
२-१ द• २
अ + १२ ग - १
क +
-- र
अत्र भेदस्वरूपदर्शने के स्पष्टभयजते यत् ओं अग्र सर्वाधिकथानकप्पनेन
तेन सह भेदrधनेन च १० १-१ अ इङ संस्था सर्वभेदे |द-१ एतमिम् !
भवति । एवं क्र अस्य सत्रधिस्थानं प्रक्षेप्य तेन सह अपि भेदाः खश्रन्ते तदः
प्रोलयुक्त्यैव १३न-१ क इश्रमपि सफ़ेमेंद्र न-१ एतन्मितैव । एवमेझ
न-१ अ, १० ल-१ ‘घ इत्यादयोऽपि प्रत्येकं २-१ एतस्मित भवन्तीति
स्फुटमेव गणित विदाम् । भेपु तेषां तेपामेलन स्थानपरिवर्तनेन समश्व् !
अनयैवदिशः ६० , १ २-२ • ग इत्यादीभामङ्गानां मध्ये प्रत्येक । न=१_
एतत्खलेवोपलभ्यते ।
- अत्र संक्षेपार्थ १ २.३४ ---न इति न अनेन संकेतेन योत्यते । यसताहेत ।
१४७
न-३ न- ३
एवमेव तृतीयपंक्तितान मङ्कनं १० ४, १० *, इत्यादीनां
मध्येऽपि प्रत्येकमेतत् | २-१ समं जायते । एवं स्थानान्तवधि चतुर्थादि
दक्षिगताः सर्वाः संख्या भवेयुः । सर्वेष योगेन वास्तवभेदगतानामङ्कन
संयुतिर्भवतीतेि धीमतामतिरोहितमेवातस्तत्र तपःप्रथमर्दहिगतचमडून योगः =
न-१
न-१ - १० ( * - > क + श + • • • - न }
द्वितीयपंक्तिगताभासानां यशः = } न-१ - १० २-३ (अ + क + ा । + ...+ न)
=
एवं न पंक्ताितसङ्कनयोगः = न-१ ( अ+ क + स + • • • + २ )
सर्वे यां योगेन भेदगतानामङ्गानां योगः स्या हैन
योगः = | न- १ ( अ+ क + ग + --- .. + }
न-१
x( १ * १e + १ )
--(अ + क -- श + ... + न} . ११११११५, पर्यंन्तम् ।
अश्र | न == १ २ २ - ३ - ४ > -न = पूfगतभेदः है
न = स्थानसंख्या
पूर्वागतभेद कम .....+) .
• यः = (अ + क -- ग + न१११११..न
स्थानसंख्या
अल्उपपनं सर्वं भास्करोक्तम् ।
विशेषे करणसूत्रं वृतम् ।
यचस्थानेषु नुथाङ्कस्तद्भेदैस्तु पृथक्कृतैः ।
प्राग्भेदा विहृता भेदभरतत्संख्यैषयञ्च पूर्ववत् ॥ १ ॥
अत्रोद्देशकः ।
द्विहणैकभूपरिमितैः कति संख्यकाः स्यु
स्तासां युतिश्च गणकश्च मम प्रचक्ष्व ।
अम्भजिंकुम्भिलरभूतशरैस्तथाङ्ग
दछुपाशविधियुक्तिविशारदोऽसि ॥ १ ॥
ॐयसः २। २ । १ । १ । अझ मण्वद्भेदः २४ £ यावत्स्थानेषु
सुट्याङ्ग इति । अथैवं प्रथमं तावत्स्थानखेये तुख्य । अत्र स्थान
द्वजातौ भेदौ २। पुनरभ्यत्रापि स्थानइये तुल्यौ । तत्राप्येवं भेदौ २।
भेदाभ्यां शभ्भेदः २४ भक्त जाता भेदः ६ ।। तद्यथा २२११ । २१२१ ।
२१३२ १ १२१२ १ १२२१ १ ११२२। पूर्ववत्संख्यैक्यञ्च &&&। १४८
लखTत--
भ्यासः । ४ । ४ । ५। ५ ३ ५ । अत्रापि ' पूर्यबहुभेदाः १२० ? स्थ!
मत्रयोर्थभेदे ६ भक्त ऊतः २० ? तद्यथ
४ ८ ५ ५ यू } ८ ४ ५ ५ ५ ५ ५ ५ ५ ५ ।।
५ ८ ४ ५ ५ । ५ ५ ४ ८ ५ ६ ५ ५ ८ ४ थ् ।
५ ५ ५ ५ ५ } ५. पू U ३ ४ } ४ ५ ८ LA ) ।
४ ५ ५ ८ ५ } ४ ५ ५ ५ ८ । ट ५ ५ ५ ५ ॥
८ ५ ५ ५ ५ } < ५ २ ५ ४ ५ ५ ५ ५ ६ ५ १
५ ८ ५ ४ ५ ६ ७ ५ ४ g = \ ५ ५ ८ ५ ४ 1
५ ४ ५ ५ ८ । ५ – ५ g ४ १ एवं विंशति ।
अथ स्कंरूपैययश्च ११६६£E© }
अत्रोधपतिः । कल्प्यन्ते न सिसा वणःयत्र थ मित: अ वणः, र मिसR: क
धः ल मिताः । बoतश्चऽन्ये चासदृश णः सन्ति ।
अथात्र न मितैर्वर्णाभेदज्ञाने तु प्रथमे ने सितेषु वर्णेषु य स्थानीयभेदः पूर्वप्रकारे
णनीय प्रथमसंज्ञा कल्पित । तथा च स-थ मितेषु वर्णेषु प्रागुक्तरीत्या र स्थानीय
ये भेदा£हे द्वितीयभेदः कल्पितः । तथैत्र च न–य–र मितेषु बऐपूरूत्फ ल स्था
नभा भेद स्तृतीयसंज्ञकाः कल्पिarः। एवसन्ते न-य--ः एभिश्च वेंगें: सबै
स्थानीया ये भेदास्ते चतुर्थसंज्ञकाः भवन्ति ।
अजः प्रथभेदाः - .
नय
|
च--
द्वितीयभेदः = ------- र नय- ए
१६
न--युर
तृतीयभेदः --------
ल नत----------ल
एवं चतुर्थभेदः =नन्थ--3----
अत्र सर्वेषामुपरोक्तभेदचतुष्टयानां घातेन वस्तव। अभीष्ट भेद भवन्ति तेन-
चस्तबभेदः } य | न--य र न-- य--र
-५----- छ
ल की न-----र-- -ल
====== बKसनस्सहेता
१४६
अत्र गुणहरयस्तुर्यत्वशे ऋते जe वास्तव मेदः
-अन्नपि भेदक्यनयनैं पूर्ववदेव कर्तकेयम् । तेनोपपत्तं सर्वे
|
छ
झुप्फुटं भास्करोक्तम् ।
अथ बेपपतिः । अश्रापि अ, क, म इत्यदि न वशं यत्र य समयः अ वः, र
लम: क, वर्णस्तथा ल खम छ eः सन्ति । अत्र यदि वास्तवभेदज्ञानम् = भे,
संद भेदेषु प्रत्येकस्मिन् भेदो य मिताः अ, र शिलाः क, तथा च मिष्ठा वा ६०॥
बर्तन्तेऽतो वैकस्मिन् भेदे केवलं आँ, वर्णानां स्थानपरिवर्टनेन | य मिता भेदाः समु-
पद्यन्ते । अतो वास्तवपुढे जाता भेदुः = १ { य । अत्राश्चेकहिनेच भेदो यदि
के, वर्णानां स्थानपरिवर्तनेन भेद नीयन्ते तलिनम् | र मिता भेदा भवन्ति तेन
सर्वभेदाः = मे . य ! र एवमन्नाप्येकस्मिन्नेव भेदं केवलं च, दशल स्थानपरि ।
दर्दनेल ४ मिता भेदाः संजायते अतः सर्वे भेट्सः = १ | य | ल एम् .
तेऽपि बोध्यम् ।
अतः दास्त्वभेदः भे
सबैभः
एतेनएपन्दं सर्वमाबायी ।
अनियतार्द्रतुल्यैश्च विभेदे करणसूत्रं वृध्रम् ।
स्थानान्तमेकापचितास्तिमाङ्घातेऽलमrधैश्च मितिप्रभेदः ।
उदाहरणम् |
स्थानषष्टकस्थितैरंकैरन्योन्यं खेन वर्जितैः ।
कति संख्याचिभेदाः स्युर्यदि वेदिल निगद्यताम् ॥ १ ॥
अत्रान्तिमझते नच हैं। अन्याङ्क यत्रत्स्थानकापचितेन न्यासः ।
। ५ १४ १ एष धाते जतः संख्याभेदः ६०४० ।
अश्रोथपसिrतु प्रथमभून्नोषपस्या सुगम ।
अःयकरणसूत्रं चूतद्वय ।
निरेकमेकैक्यमिदं निस्थानान्तमेकपचितं विभक्तम् ॥ ३ ॥
रूपदिभिस्तविहतेः समः स्युः सख्यविभेदक नियतेऽङ्योगे ।
नवान्वितस्थानकसंख्यया अनेऽङ्गयोरो कथितं तु वेद्यम् ॥ ४ ॥
स्लंक्षिप्तमुक्तं पृथुतभयेन नान्तोऽस्ति यस्मद्भणितार्णवस्य । १५७
लीलवती
उद्देहष्यम्
पश्चस्थादस्थितैरभैर्युद्ययोशत्रयोदश ।
काकति भेदा भवेत्संख्या यदि वेत्सि निगश्रतम् ।
अब ॐयम् १३. निरेकम् १२ तन्निवेशस्यन्तमेकापयितमे
कादिभिश्च भक्तं जtतम् ५ी घातलम ज{ (तः संख्या
भेदः ४६५ इति श्रीलीिल बन्थ(मङ्पशः ।
१ १ १
अत्रोपपत्तिः । अत्राभीष्टस्थानस्थितानां तेषामेव भेदः क्रियन्तो भवन्ति
येषां प्रति भेदे स्थानीयाङ्कयोगो निर्दिष्टाङ्मम भवेदित्येतद्दर्भ तत्र तावदाचरों को
दाहरणे अल्प्यते योगः १३
अर्थादस्त श्राने रूपा एव स्थानद्वये तु प्रतिभेदनां विन्यासेन स्थानहूनो
हुब भेद:
१ १२ अत्र भेदस्वरूपदर्शनेन यत् प्रति भे स्थान गद्य
सम इति स्फु दरीदृश्यतेऽतः स्थनद्धश्रद्ध भेदाः १२
३ १ २
६७
९
४
१०
११ ३
१ २ यदि स्था = ३, तदा तत्रादौ तवस्थानद्वयोधनां भेदानां पृथकू विन्यासेन
१ १
१ ११ १ १
२ १० २१ ३ १
८! ४ ७ ४ ६ ४ ६ ४ ४ ४ ३: ४ २ ४ १
६ १
७
७
९ ७ ४ ७ ३ ७ २
४| ८ ३ ८ २ ८ १
२६ ८
११ १ वालललहित !
१५१
अत्र स्वरूपदर्शनेन स्फुटं यत्
प्रथम भेदः । ११
द्वितीयाभेदाः = ११
तृतीयभेदाः = ९
चतुर्थभेदः = ८
युद्धमभेद = ७
षष्ठभङ[ः = ६
सप्तर्भाः <५
अष्टमभेद्भः = ४
नवमभेदः= ३
दशमभेदः== २
एतादशभेदः = १
तथाचैकादिषु भेदेषु प्रतिभेदगतस्थानीयाङ्क योगः क्रमेण १३, ११, १०, ९, ,
८
७ , ६ , ६, ४, ३, २, तेनानैकादिभेदेषु प्रतिभेदे १, २, ३, ४, १५ , ६, ७,
८१ ९, १०, ११, क्रमेणबैथोज्यते त स्थानम्नयोरुद्भेदो ११ अस्य संकलितं
समा भवन्ति येषां प्रतिभेदीयस्थानकयोभोऽभीष्टयोगसमः स्थास्तथाकृते स्थान-
भयेभेदः = ११४१२ - – ( य-३ ) ( य-१ )
१५३
यदि च स्थ८४, तञ्च यथोक्रया पृथभेदानां विन्यासेन १० अस्य संकलितै .
१०११-१२
यसमा भैः स्वमा गच्छन्ति । तेन चतुः स्थानीय भेदः = - -
१-२-३
_{ यो-३ ) { यहे-२ } ( यो-१ }
१-३-३
एतेनवसीयते यत् स्थानद्वये रूपोनयोगलमभेदो, स्थानभ्ये तु नयोगस्य संक.
लितसमारूतथा स्थानचतुष्के च यूनयोगस्य संकलितैक्य पुत्रं स्थान पंचके तु
चतुरुनयोगस्य संकलितैश्यैश्ययोः भेदा भवन्ति । वमनेऽपि बोध्यम् ।
तेनात्र यदि स्थब्दसंख्या =स्था,
तदा स्थानीयभेदः = ( यो-१ ) { थो-२) : - ( यो + १-स्था}
१६ ३ ( स्या -१ }
यथाऽऽचार्यदर स्थानसंख्या=९, योग्;१३,
K १३१ ) ( १३-२ } ( १३ + १-६ )
- भेदाः--
घड7ययभेदाः १ · २ ३ {१-१)
१२ x १ १ ४ १० x ९
३ - ४
= ४९१ १५३
अर्जेस प्रतीत्यर्थं पृथङ् भेदेन विन्यसेन--
अत्र बहवः
२ ०
११ २ ८
= २ ३
२९ २
१११३३
१११४६
१११५२
१६ २ ३३
११ ३ ३१
८ ६ ७
== ३ २
३ २ २ २५
१२. २३४
२ ३
३ २ २६१
१ २
२ ३ ४ ४१
में ३११
८ ६ २
२२११९
६ e
१०
२११४६
३३३ २ ३
३३३३१
३३४२१
३४४११
१४
६२
४ ९९
अतः सर्वभेदयोगः = ४९६
एतेनपपन्नं “निरेथरुमफ़ेयमिदं निरेकस्थानान्तमेकापचितं विभक्तम् । रूपादिः
श्स्तिन्निहतेः समाः स्युः संख्यविभेद नियतेऽलयो” इति ।
पश्चत्रैव साधितभेदैञ्च दश तथा दशतोऽधिकः कपि संख्या मा भूदित्येतदर्थ'
नयन्वितस्थानसंख्यकास्था अनेऽङ्गयोगे कथितं तु वेंथ" सिस्यचर्योक्तं युक्तियुक्त
भितिं धीमद्विश्वगन्तव्यम् ।
अथवा कार्षेि क संख्या कविविवैः प्रकारैर्विनिर्भयत इति जिक्षसाथ तन्न
तावत्कल्प्यते समीकरम्-
न + १ , २ + २
+ य
=
=
=
न - १ - न + २
+{ ' + अ नै + १ न - २
+ (य " + ा - य
इत्य बलवहिता ।
यत्रैकैकस्मीकरणेन यक इथे संख्या समगच्छति यत्र च न संड्यातः स्वरूपा
नहि कापि संख्यदा भवेत् ।
ल , ने- १ , , ल - + २ ,
नझ यदि य ' + य रे+ य : -
तद ‘समीकरण स्वरूपम् -
र + ६ + २ + • • • • • • • • • • • • • इस्या
अत्र बीजगणित क्रियय
न न - १
+ , + ........
६ - २
१ न + १ न =
१-( + द्यु
• •
- र्
१--य
१-छ
...
।
१---य-ज्ये
क्षरः प्रागुक्तसमीकरणम्--
३ ।
र २ ३
+ र +२+ = व + र +३)
१{१-)
- ;
क.
(१-य)'
अ
अतोऽत्र म संख्यरूपदमनम् = ^ ' • ( १ -य }
अथात्र यमन (१-१)*अस्मिञ् छुक अस्य ये गुणकरूस्तावन्त एव भेद
भवन्ति यत्र प्रत्येकस्मिन् भेदे स्थानीयाद्दशोः क समो भवेत् ।
परन्तु बीजगणितेन
,मैन ,, ,, क-घ
x
अतोऽत्र यमन( १- )-५ अस्मिन् य अस्य क बातस्तावद्भिरेव प्रकारे .
र्भवति ( - १ } -म अक्षम यकइयं सँख्य लभतेऽलो
यावलिः १-मन
( १ - " ) -"अस्मिन् य*-भरे अस्य ये गुणकास्तएवाभीष्टभेदा भवन्ति -- ते लीलतो--
१५४
नात्र दियुवदतेिन - य ) अस्मिन् यव-मन
( १ अथ {ः ।
शुश्र
स { + १ } { म + ३ } • • { स ! --मम--१ }
|
क-~न
अत्रैव अर्ब क संख्या न विभक्तं तत्र पूषा ब्धिः = अप्रकलत्र तथा
, इते
अ संख्या १, २, ३, ४, • • • • ल, इत्थादभिरुत्थाप्यते
तद क्रमेणैकादिस्थानीयभेदाः--
• ( क-- ने } ३ - ३ - ४ (क-२ न + १ )
क-८२ ॥
३२४ १ • • - • { हैं -३ २ + ३ ) ४ ६ . • { ठ-४ न +- ३ }
- ३ न -8न
इत्यादि भवन्ति । सर्वेषां योऽभीषुस्थानीय भेदा जायन्ते । प्रतिभेदं
स्थानीय झयोग के समस्त छ र त देहेि कापि संख्या स्यून् स्यादिति ।
अतोऽभीष्टस्थानीयभेदाः = ::
१२२३ {क – न )
क
२ ३ -४ २: - ( क- २ नं -+ १ )
२ न
३ ४ • • • • • {क--३ न + २ )
}क--३ से
स १-५ ( क~~३ नः + १ )
. ( क - ३ २ + २ ) { कं -- ३ २ ९ १ }
२.२
. {क-४२ :+ ३} ( कं-४२ + २ } (क-५ न + १}
१ २ ३
इत्या.
अत्र स्थुर्दर्शनेन स्पष्टमवसीयते यदत्र प्रथमपदेनैकसंख्योत्पभेदो द्वितीयपदेन
संख्याइयोस्थभेदस्तथा तृतीयपदेन संख्याश्रयोत्थभेद एवमेवाग्रेऽपि चतुर्थादिंएदैश्चतुरा
विषंख्यज्ञः भेदाः प्रकटीभवन्तीति स्फुमेव गतिवित्रम् ।
अथोपरोरभेदेषु यदि न मानं रूपसं कथ्यते तदा--
{ क-१ ) ( क~~२३ )
पूर्वोक्तभेदः = १ +{ क१ )+-
- १.२
{ क-१} (क--२) { -३ )
१. २, ३२ नस्लसहित ।
१५ः
+(क-१) (क-२) (क--३) • • • • (क-था +१)
३. ३. ३. ४ ( स्थE-१ )
अत्रं केवढेष्टस्थापनेझच भेदः
क-~१) {क-~२) (क८३ ) (क-~था - १)
स्थF-- १
एतेनष्पन्नसाधकम् ।
इह विदठ भेहे प्रत्येकस्थानीयख्यया शतो न्यूनेन भवितव्यम् । परन्तु अत्र
नन्वितस्थानखंख्यातोsयोगऽधिकः स्यात्तत्र भेदे स्थानीयसँख्यया दश तथा दश
तोऽधिकसम्भावनयः श्वचयुक्तभेषु तावन्तो भेदु अपनेशश्च यत्र स्थानोयसंघ देश
वा दशतोऽधिका भवेयुः । परमिह कियन्तो भेदाः अत्र स्थानीयसंख्या वश तथा दश
तेऽधिकाः खमतीनि अ तावन्न ज्ञायतेऽतस्तज्ज्ञानार्थमुपषः
अथाङ्गयोगे नवविशोध्य शेषसमयुतौ यथोक्य स्थानीथा भेदः साध्यास्ते ख
संज्ञकाः कल्पिताः । अत्रै कस्मिन् क्षेत्रे प्रत्येकैकस्मिन्नेव स्थाने यदि नव योज्यन्ते तदा
स्थानतुल्या भेद भवन्ति यत्र प्रत्येकस्मिन् भेदो टूकस्थाने स्थानीयसंख्या दश ब
दुशदोऽखि स्युश्तस्तदृशः सर्वे भेदः = स्था.ख ।
एतन्मिन एव भेदः भास्करीयभेदेषु विशोधनेन बास्तवभेदा भवन्ति ।
परन्तु ख भेदेझु यन्न स्थानीयबंख्या दश तथा दशतोऽधिज्ञः स्युरूस त्र गच
संयोगेश स्थानद्वये स्थानीयसंख्य दश तथा दयतेऽधिका भवेयुरतो व मितभे
तवतो भेदन् यत्र स्थानद्वये स्थानीयसंख्या दश वा तदशतोऽधिकाः स्युर्विशोध्य
शेषे भास्करीयभेदेष्वषमेयम् । परमिहापि ते भेदास्तावन्न ज्ञायते यत्र स्थानद्वये
स्थनसँख्य दश व दशतेऽधिकाः सन्ति अतद्वनयनार्थमुपायः
अत्र पूर्वयोगे द्विगुणनत्रविशोध्य शेषप्तमे योगे भास्करीयप्रकारेण ये भेदस्ते स्त्र ,
संज्ञकः । अन्नपि प्रत्येकस्मिन् भेदे द्वयोर्दूयोः स्थानयेव संयोगेनैकस्मिन् भेदे
भेदः =था--यन्न स्थानह्नये स्थानयसंख्य दश तथा दशतोऽधिका
रूथ ( स्थ१ }
१ : २
वर्तन्ते ।
अतस्तावन्तः सर्वभेदः स्था (स्था-एतत् पूर्वभेदेषु स्था ख एषु
-१)
= ख,
१ र २
चिशोध्य शेषं भास्करीयोद्देड् विशोधनीयम् ।
थरन्नु ब्र१ अत्रापि अद् िभेदे स्थानीयसंख्या दश ३ दशतोऽधिका भवन्ति तदा
तत्र स्थानद्वये नच संयमेन स्थानझचे स्थानीयज्ञस्य दश तथा दत्तोऽधिको भवे
थुरतस्तादृशासबभेद अपनेयास्तघ्नार्थजुषाय:
ह३ि पूर्वयोगे त्रिगुणनखविशोध्य शेषसमयोभवशेन यथोकय स्थानीय १५६
लीलावती
के १ सक
भेदः साध्यास्ते तु ख, संज्ञकः । अश्नापि प्रति भदे तिष्ठ ईदेवपु स्थानेषु नवसं.
योगेनैकस्मिन् भेदे भेदः--
= स्थ स्था"१{) (Cथा--३) ८ यह स्थमभ्ये धनधसंख्य दश तथा दशतो.
१, २, ३
अधिका बर्तन्ते ) (१(२),
स्था स्था-) स्व-, ।
अतस्तादृशाः सर्वे भेदः - ख एतन्मितान् थे.
१ २. ३
द्वान् प्राक्तभेदेड् विशोध्य शेष भास्करीयभेदेषु शोधनयम् । एवमग्रेऽपि दोध्यम् ।
तथाकृते जातं वास्तत्रभेदेनानम् = भास्करीयभेद-स्फ-ख
स्थ (था-१).
=
=
क
+ क = = =
.स्था (स्थ५-१ ) (स्था-३),
स्था (स्थ!-१) (था-२) (स्था-३) ,
. . . . . . . . इत्यादि ।
पुर्तन
नन्वितस्थानकसंख्यकारोऽधिकेऽङ्योगे कथयामि युक्तिम् ।
या भास्कराचार्यवरैर्हि ।नाय नक्त पृथ्वभयेन ॥
मिरेकमङ्कच्यमिदं निरेकेत्याद्युक्तरीत्या प्रथमं विभेदः ।
सध्यास्ततोऽभीष्टयुतौ विशोध्यःस्तावन्न व प्राज्ञवरैर्हि यावत् ।
नवलपमेषं हि ततः क्रमेण तत्तद्युतौ भास्कररीतितो ये ।
स्थानीयभेदः प्रथमादिलशं स्तेचात्र भेट्नमने प्रकल्प्याः ।
एकचकोत्तर अङ्क इत्यादि प्रोकरीतितः ।
स्थानतुल्यपरे भेदनेकादिस्थानजान् सुधीः ।
आनयेत्क्रमतस्तैस्तु प्रथमादिकसंज्ञकाः ।
भेद विनिहिताः यौं स्तेस्रप्तईहेतोः किल ।
प्रथमादिक्रमेणैव पूर्वभेः सद दुध ।
वास्तवं भेदमात्रं स्यादित्युक्षुरधुनातना !*
इति यदुक्तञ्पषधते ।
- उदाहरणम् । सप्तस्थानस्थितैरसैणैश्चद्योगोऽब्धिसागराः ।
कति संख्या चिभेदाः स्युर्यदि वेत्सि निगद्यताम्।
न्यासः । अत्राङक्थन्। ४४ । स्थानसंख्या ७ । ततो निरेकमवैक्यमिद मिया १५७
अथ चोपएन्तिः ।
अश्नापि कल्प्यते समीकरणस्वरूपम् --
{ य+ य२ + य + .........+ ५* ) स्था अत्र य भस्य ये शुष्का-
यस्त एवैकङ्कथादिभव भेदाः भवन्ति यत्र भेदे स्थानीयझयोगः क समो भवेत् ।
अथ च स्थानतुल्यस्थाने दश विंश्यस्य प्रस्पेरुपूर्दभेदानां विशोधनेन तावन्त एव
भेदो भवन्ति यत्र प्रत्येकस्मिन् भेदे स्थानीयसंस्या १०स्था- समा सवति ।
थ क अरू
अतोऽत्र ( य + य २ + थ३ + ’य' ) ८५ अस्मिन् ।
य१° स्थ-अस्य वा ये गुणाकाङ्कात एवाभीष्टभेदा भवन्तीति प्रभुकयुक्त्या
क
स्पष्टमेव firtतचिम् ।
अतः ( य -+ य -+ -छ३ + ००००००००० . + य° } स्=
? { + य + य + • • • • • • य' )
ध
,
स्था
= स्था/य-१४ था
४-
स्था रू -रू
य?"( अ६-१ } ° { य-~१ )
परंतुद्वियुपदविद्भक्तेन
स्था e( स्था - १ }
---स्था भE .य
स्था
( 6-१)
८ ६
दिना आताः पूर्धभेदः ३६५७८७२४ ॥ अङ्कयुतौ ४४ नव ९ विंशोध्य ३५ प्रथ
भशेषम् ३५। द्वितीयशेषम् २६ । तृतीयशेषम् १७ एथं चतुर्थशेषम् । ८ । एभ्यः
शेषेभ्यो यथोक्य प्रथमादि भेदः क्रमेण प्रथमभेदाः १३४४९०४। द्वितीयभेदाः
१७७१ तृतीयभेदाः ८००८ । चतुर्थभेदाः ७ ।
अथ स्थान ७ समपदे एडवेकोत्तरा अङ्क इत्यादिन एकस्थानीयभेदाः ७ }
द्विः स्थानीयभेदः २१ । त्रिस्थ।नीयभेदाः ३५ । एवं चतुः स्थानीयभेदाः ३५
अथ ७, २१, ३५, १५ एभिर्भेदैः प्रथमदि भेदाः क्रमेण गुणितास्तदा जाता पर
थसादिभेदः । ९४१४३२८ । ३७१९१ । २८०२८० । २४५ !
अथ य द्वितीय ३७१९१ चतुर्थ २४५ योर्योगेन ३०४३६ अनेन पूर्बभेदः ३६
५७८७२४ सहितः ३६६ १६१६० तथा प्रथम ९४१४३२८ तृतीय २८० २८० यो
योगेन ९६९४६०८ अनेन ३६६ ६१६ १६: अथं रहितः २६ १२१५५६ इदमेव बस्त-
यभेदमनम् !
- द्वियुपदसिद्धान्तज्ञानार्थं मन्निर्मितचापीय त्रिकोणगदितं द्रष्टव्यम् ।
१४ १५८
लीलावती
स्थ (स्था-१)
{स्थः। – २ )
स्थ (स्था-१) (स्था-२)
८{स्था-३}
+..........इस्था
एवं ( य-१ ) यथार्हस्थाय-था + १ )
• स्थ { "
स्थ (स्था ? + १ ) ५~~( स्थ - + २ )
.२ २ २ २ १ .२ १ २ ००००००००००००००००००००००००००० इत्यE.
,
स्था
•, य'(१-१) ।
।
धा य-१)
स्थ स्था-१)
स्थE. '
स्थर {
(-स्थ
-
<स्था ( था-१ } . यk(स्थ- २ } --------
--स्था (स्था + १ )
x ) य " + थ , य
-
स्थ _(स्था + १ } .. च-( स्था + २ )
== •4= * -- -----
=== " +
स्
= य१ % स्था
य" +स्था - य-( स्था+१ )
स्था (स्था + १ }. च-( स्था +२ )
स्था+२ )
+स्थाय
---थ य
१० स्था - ९ { ,-स्था
- "
+ + + + में 4 + + + + + + + के
,
।
था ( स्था-१) १२ स्था - १८
- ---(स्था + १ )..........
य ' +था. य
७ २ १ २ १ » + + २१ + २ २ २ ! २ १ २ २ २ १ २ २ १ २ २ १ ७ २ + + + + + + + + + + + २११ + २ + + + + + + + + + + + + + + + + + + + ० ०
२ २ १ २ ॥
A = A= क +4+4+4+4+4+4+ + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + +
+ + + + + + स्ललवहिता ।
१५६
Sः > •x2 + • » =A• ०५१ ॐ ॐ ॐ २०५
- ० = १३ १४
१
५ १
९४५N
/*
-
स
• स्था + )
क्षत्र खमी थ अस्य गुणकङ्कः
€थ ( स्था+ १ } ( स्था +२ } ... ( स्थ + स-१) इति
द्वियुदसिद्धान्तेन स्पष्टमवगम्यतेऽतोऽत्र कथ्यते
१° स्था-( स्थ की म )= १ स्थ-स = १० स्था==','=-स्था
१०° स्थY-९-(ओ + सं) = ९ स्था-९~म = १० स्था-क,’ म = क्-स्था-९
एवमनेऽपि भवति ।
अझ प्रथमेन स मनमानीय य - स्था + }
'ॐ अस्य शुकड़ेऽस्थश्च
जाता स्था ( स्था+१) { स्थ +३ ) - - ( ४-१)
भीः = |क-स्थ
( क-१ ) ( क-२ } { क-३ ) .. २. स्थ
|
व-इथ
(क-१) . क-२. क-३
-(स्थE-१)
५०१
एतेनोपएन्सो ऑस्करोफळ :
अप्रैध थवि द्वितीयेन भ मानेनोत्थाप्यते तद---
{क-९)-१ {क-९)-- स्थy
क-स्था
- (फ-९)-१ (ऊ-१-२
(क-१)-(था-१)
==
---
--
-
-
- **********
स्था»१
एवमेव--
ख. (४-१८)-१.(क-१८-३.........(क-१८)-(स्थ४-१)
=
५
---
स्
-१
इत्यादि भवति । था ( स्थ-१ )
अतः सर्वाणि य, ख. , इत्यादि सामान्यानीय स्थ, .
क्रमेण संयुज्य पूर्वभेदेषु विहीनयुतेन वास्तवं पूर्वातं भेदमनं भवतीति धीमद्धिर.
भृन्दऽयम्
तेन-शऽर्थान्संख्ययद्वैश्यं प्रविशोधयेत् ।
यसयोरल्पकं शेषमफ़ेयं तदप्रकल्पयेत् ।
ततः पूर्वप्रकारेण भेदः साध्या बुधैः सद ।
पूर्वागतसमस्ते तु प्रभवन्ति हि विद्वशः । १६०
लीलाश्वती
Sandhya Shree B N (सम्भाषणम्)
100
---
--
-
-
-
--
--
-
-
--
इत्युपपन्नं भवति । अस्योदाहरणार्थं परिशिष्टप्रकरणं द्रष्टवश्रम् ।
अत्रैव यदि शून्येनापि भेदः साध्यते तदा पूर्वाग्रहेषु भेदेषु प्रत्येकस्मिन् मेणैक
द्वित्र्यदिवसमE भेदः जायन्तेऽतः पूर्वभेद एवेत्यादिधतमुगास्ते योग-
स्तवैकद्वित्थादिस्थानोद्भव भेदःस्ते पूर्वांत शुद्धभेदैः सहितास्त’ वास्तवं भेदमासे
अवनत्यतः रूपोनितस्थानमुदैक्षहसस्थानेष्वभीष्टाख्ययुते तु ये ते १
यथार्थभेदः क्रलाल हताः स्वस्थानीन्द्वक्ष्यन्तादिक्षसैः ।
तेष युतिः प्राग्भवद्युद्धभेदैर्युता भवेद्दास्तव मेमामम् ।
शून्यैकसंख्यYदिभों तथोक्तं श्रीभ(स्करं न गृह्यतोश्च ॥
इति श्रीमत्सुधाकरद्वेिद्युक्तमप्युपपन्नं भवति ।
अत्रैव प्रागुक्तसमीकरणे हेद्यदिस्थानभवा मेदः
१.२३ - { * - } . ३.३ -४ - - - ( क~२ ल + १ }
क-न
क-२ ३
( क-३ न् + २ )
ऊ-३ न
..............'इत्य! ।
झ यदि क = ११, द= २, त६ एवःथानस्थितभां भेदन यमरणेनैक
द्वित्रयादिपञ्चस्थानत्रच भेद भवन्ति सेन
६.४ ४.६. ६ २. ३. ४, ५
भेद: = १ +८ * --+
१२१२.३
अ १ + ४ + २१ + २२ + १ = ६१
अथैषां प्रतीत्यर्थे अधोलिखितभेदन बियासेन--
एक८थानीयभेदः
स्थानद्वये तु --
९+२, ८ +३ ७ ४, ६ +१ प्रत्येकस्मिन् हैौ भेद
स्थानभ्ये तु--
७+ २१ + २, ६ +३+३, ३ + ४ + ४ प्रयेकस्मि अयस्त्रयोभेदाः = १
६ +३+ २,५ + ४ +२, प्रत्येकस्मिन् षड्भेदः १२
चतुःस्थाने तु --
२+ २ +३+४ अझ द्दशभेदाः १२
२+३+३+३, ३ + २ +३ + ५ प्रत्येकस्मिन् चत्वारो भेदाः = ८
पञ्चस्थाने तु-
३ + २ + २ + २ +६ अन्न एयभेदाः
सर्वेषां पृथकू भेदानां योगकरणेन वास्तव भेदः ६९ वसनसहित ।
१६१
एवम ने बहवो विशेषः समुपपद्यते ते च अर्थदिल्लभघनश्च प्रतिपादितः
अस्माभिः ।
अत्रैव संक्षि-मुक्तं पृथुताभयेन नान्तोऽस्ति यस्मात् गणितार्णवस्येति ग्रन्थ
कारोक्ति २थतीव सुन्दरीति धीमद्भिः स्फुटमवगम्यते ।
इति लीलावतीवसनायामङ्कपाशः समाप्तः ।
न गुणो न हरे न कृतिनै घनः
पृष्टस्तथापि दुष्टाम् ।
गर्छितगणकबहूनां
स्यात्षतोऽवश्यमङ्कपाशेऽस्मिन् ॥ १ ॥
येषां भुजातिगुणवर्णविभूषिताङ्ग
शुद्धऽखिलव्यवहृतिः खञ् कण्ठसक्ता ।
लीलावतीह सरसोतिमुहरन्ती
तेषां सदैव सुखसम्पदुपैति वृद्धिम् ॥ २ ॥
इति श्रीभास्कराचार्यविरचिते सिद्धान्तशिरोपण
लीलाचतीसंज्ञः पाध्यायः सम्पूर्णाः ॥
लील्लबत्य वृतसंख्छ। २६६ ॥
-- GE-परिशिष्ट प्रकरणम्
नत्वा वागीश्वरी देवीं प्रणमञ्जदक्झेि ?
शित्रं च वरदं वधिमा परिशिष्टं निंदां मुदे हैं।
ददौ तत्र .कर्म ।
गुणयितुं योग्य गुण्य; येन युज्यते ल च शुष्कं तथा सुगनिनधन ॐ हैि।
मुणक्षफलमिति चोच्यते ।
{१ } यथा ण्यः ३७८४५, झुणः = ७ ३४५
३७८४ १
२४४
१६१३८२
३ ५ २७६ ७
७९६९२
२६ ४९१६
२७५६६२९ ८० थुणनफल !
यत्र गुण्ये गुणके द्वयोऽन्ते शून्यानि वर्तन्ते तत्र चवथनी शुन्थं वि यथा
क्त्या गुणनफलं विधाय तत्रान्ते क्षन्ति शूथानि निवेशनीयानि ।
{ २} यथा { ५४८e ० ० << चेंडुण्याः, ३४३ = गुणः ।
५४८
३४३
१६ ४४
२१९२
१६४४
१८७१६४०० गुणनफलम् ।
{ ३ }
३० ७००४ = गुण्यः
४२०३ = गुणक
१११०३४
७४५ १६
१४८०३३
११५१४४६ २ ४
फुटम् । आक्षत्रसहिता ।
१६३
( ४ )
४०३२० = दुष्यः
४३७० + शुकः
२४३ १
१ ३ ८ ९
१६ १ २
१७५१११००० = गुणनफलम् ।
कतिपयेषु प्राचीनपुस्तकेषु निम्नलिखित गुणप्रकारेsपि स्वसुपलभ्धते ।
सुण्यशुष्कयोः स्थानसंख्यानितभ्यां श्चकोटिभ्य यक्ष्यतक्षेत्रमुत्पद्यते तज्ञ
फलतुल्यानि वर्णकोष्ठकनि विरचय्य प्रत्येकस्मिन् कोठे कर्णरं योजनीयाः । ततो
भूथर केऋऋक्रमेण मुष्याङ्क तथा केव्युपरि गुजङ्गश्च विन्यस्य प्रस्येकेन
गुणकांकेल नुण्याङ्कं संगुष्य गुणक्षफलस्यैकस्थानीयकस्वरूवज्ञ४मध्ये कर्ण रेखातो
दक्षिणक्षेत्रे तद्धस्तसळधी तु तद्वयमभागे स्थापयेत् । एवम ते ह्यर्दयोः कर्णये-
रेस्तर्गतनीं तिर्यस्थितानामेका येमे हि गुल्फी भयादिति ।
यथ' नुष्य;=२३५९
१ ४
U१८७३२
9
.
१ ३
%22
असोऽत्र गुयान्फलम्=१७१६९४०
गुणनेऽस्य विशेषः ।
यदि काचित्संख्या ६, १’, ६ ३ इत्यादिभिर्गुण्यते तदा तत्र प्रथमं तस्यास्ते
क्रमेण ९,००, ००० इत्यादीन् निवेश्य २, ४, ८ इत्यादिभिर्विभक्areतदर
वास्तवं गुणनफलं भवतीति ।
(१) यथा शुGयः १७२, गुणकः ?
अत्र १७२ ८ २ = ८६९ नलम् ।
२) गुज्यः १७२, गुणः १५
१५ २ ० से १०गुणित
८९०८ ६
११
योगेच ३६१२ = १६ जुणितम् ।
३) भूयः ३८, गुजस् ३६
३८२० ४ = १९० डॅशनफलम् १६४
साधती
> * == -
- - - -
- -
+ क + + +
"
(४) गुG ३८, शुषकः ३९
४)३८०२
९६ • २६ गु’तथै
३८२८ १० ११
योगेन १३३० = ३६ गुणितम् ।
(१) गुण्यः ३८४ गुणकः ७९
३८s० १९ २ गुईघसम् }
११ ७ २५
११
अन्तरेण २८६० ७५ गुणितम् ।
{६) गुण्यः ८९, सुणकः १२६
अनटि ८०० -- ८= १११२९ == पुणनफ
(७) ण्यः ४९; तुझको १७६
८ } ८९२०
१११२९ = १२ १ गुणितम्
४) ८९० ०
4> * - २२५ = ==
२ ३ २६ ८ २९
4A
४९० = १०
२) ८९e
११
४४१ = ४
योगेन १४६८९ = १७६ गुणितम् । एवमभ्यपि ज्ञेयम्,
यदि च ९, ९९, १९९, ९९९ ९.........इत्यादिभिः काचिसँख्या गुज्यते
सदा प्रथमें दस्रान्ते मबन्नख्यासमानि शून्यानि निवेश्याभीष्टसंख्श विशया त
गुणनफलं भवतीति ।
यथा गुण्यः ३४६, शुष्ककः १९
अत्र ३४९२९-३४६ = ३४१५९६=क्षुणाः ।
इति गुनविधिः ।
अथयात्रार्थं कानिचिदुदाहरणानि प्रदश्र्यन्ते ।
अधोलिखिताङ्कन गुणनफलं किझ ?
|
३०७६६० ४ ९०० ( ४ ) ८१७३°१६४९०७ ९८२
{ २ ) ४९७६६४३ २१ ४ ९७८६९३ { ९ ) ८१९२५ x ८००७
( ३) ९८७६६०५ X ३९४२१ ( ६ } १२३४१६ ४ ७३८०९
( = ) ८४६३x३४४४ ( १० ) ३७० ३०४ X ६० ७०३७e बारूसहित ?
१६५
{ ८ ) ९९४० ७ ६ २१० ( ११ } ३७०० X ८०९०२९२९०
( ९ ) ७ ८४६९ ४ ८००७६ {१२ } ४८०३ ९४८९०७४
( १३ ) ८२३९४५९४४६८३
अथ भागहरः ।
भक्तुं यश्च भार्यस्तथ वेन भज्यते स्म च भाजकः । भज { सेवा ) धातोः
•कर्मणि च करणेन भज्यतेति भागस्तं हरतीति भावः । तथा च यद्गुणो
भाजनं भाज्ये शुद्ध्यति तदफलं कब्धिर्वा कथ्यते ।
यथ भाज्यः - ११, भाजकः = ४ अझ त्रिगुणभrजको भाज्ये घटते तेनान्न
लब्ध;=३ ।
यन्न भहरणे भाज्य हारेण नि:शेषो भवति स पूषा भाऽथस्तथा यत्र न निः
शेषः €चपूर्ण इति कथ्यते ।
यथोपरोक्तोदाहरणे १२पूभाज्य घ्रतुभिः निशेषभजनात् ।
अथ भागहरणे सtधारण नियमः ।
भयभाजको दक्षिणमक्रमेण पंचधा विन्यस्य भाज्यस्याधने भाजकस्या .
anने हृते या लछिधस्तां भाज्यको दक्षिणभागे निवेश्य तया भाजक लंगुण्य
शज्ये विशोध्य शेषं तदधो निवेश्यान्ते भाज्यस्थाश्रेिमझ धार्यः इदं भाज्यं प्रक
यथोक्त्या क्रिया काय । एवं हावरकर्म कार्यं यावद्राज्यस्थान्तिमाङ्गलाभः स्यात् ।
यक्ष भ7षयः ८८९० ९, आजकः २४
२४ ) ८८९०९ (३७०४
७२
१६९
१६८ १२९
९६
अत्र दध्धिः ३७०४, पम्र ३, अश्न यो भज्यः स थाgणं इति कथ्यते ।
कतोऽश्र ज४ध्योतः क्षेपयुतो भाज्यराशेः समो भवतीति मनसि ध्येयम् ।
अथ खड्भागहारः ।
अत्र भाजकस्य यथासम्भवं खण्डकं विधाय प्रत्येकेन खण्डकेन स्वरू बभाज्य
भक स्तrऽन्ते यो हि भाज्यः सैवात्र ठिघः स्यात् ।
{ १ ) यथा भाज्यः ११७९२, अजकः ४८
अश्न भrजकः = ६ ४ ४ ४ २ = ६ X ८
२६ ८) १९७९२
६) १९७४
३२९ =लधिः । १६६
लीलावतो
( २ ) भञ्जयः ९३४ भाजी ३४ ३ ४ २४४
४) ९३३
•.
३} २३३०२
३
७७ ••.२
३८. ०१
लग्न लब्धिः= ३८, शेष = २ + २४४+ १ & ४ & ३ = २२
सर्वत्र तु-
वस्त्रधोषमानम् =प्रदं + द्वेि प्रहा + तृचे प्रह. द्विT + •
भन्नष्पत्तिः । कलप्थते भाञ्छः = अ, भक्षी== झ ।
बा खंडित्भको आकः = ६ ४ च ४ ६
अत्र = l अक्षहरः = अह्नई
ध = द्वितीहरः = द्विहा
व=तृसंग्रह{\ः =गृह
इत्यद्वि
अत्र प्रथमं भज्य भक्तों लठ्धि = प्रर, शेषम् = प्ररे ।
तेन अः = प्रल • प्रहु + प्रले १
तथा प्रथमलपछिश्वदंतीथहरैण भने लधिः = झिट, शेषु = द्विशे । तेन
प्रल = द्विह!. द्विळ + द्विशे ।
पुनरन्नपि द्वितीयलब्धितीयहरभक्तछद्धिः = तूर, शेपम् = दृशे । एवम्
ग्रेऽव्यवधेश्च ।
अतः द्विलतृहा तृच + तु ।
एभिःस्थापनेन--
अ = ठूल प्रg.नूह + पेशे प्रहार दिइ + द्विप्रहृ + प्रो
→→ ०१.१०.०००....इत्य
+
अत्र स्वरूपदर्शनेन स्पष्टमवगम्यते यत् अ यदि ॐ व प्रहा-द्विद .तृडू
अनेन विभज्यैते सः लब्धिः= ठूल तदा दास्तवशेप =प्रये + द्विशै.प्रह
+- दृशे -प्रह। द्विठ् + ... .. इथ£ =
एतेन रूपेनहरसँख्यकहरणसtवित क्रमात् ।।
निहन्ति त्रय शुण्ठं स्वस्वशेपं ततो युतिः ॥
वस्त्रं शेषमानं व्यापाटीगणितीतितः ।
अनेन प्रकारेण वास्तवं शेषसानमानीय राशिझुनै मीथः प्रकारः । वासनासहितः ।
१६७
~*
~*~*~* २००२ ८ ९ १० ११ १२ १३ १ २
२ - - ( १८ १९ २०
२
५ == === 4 • • •
इष्टं हर घrतेन गुणितं शेषसंयुतम् ।
राशिमाकं सुखेनैव जायते व्यक्तरीतितः ॥
उदाहरणम् ।
को राशिः सरुभक्तः सन्तु पञ्चमः पविभजितम् ।
५.द् हि चतुरश्रः स्यात्तत्फी गुणभाजितम् ।
शेषौ द्वौ तस्फळ वेद्भस्तं त्रीण्यप्रकणि वै ।
तं राशिं समरे कूहि ब्यक्तोकथाम कुशलोऽस्ति चेत् ।
न्यासः । प्रथमंहः , प्रथमशेषम् ६, द्वितीयहरः ६, द्वितीयश्चैषम्र ४, तृतीय
शेषश् ३, तृतीयहर। ३ चतुर्थहरः ४ शेषम् ३ ।
अन्न रूपोनहरसंख्याकहरणामित्यादिना--
वास्तवशेषमानम् = ६ + ४४+ ७ ४ ६ ४ ३ - ७ ४ ६ ४३४३
=' + १८ - ८४ + ३७८
= ४९६
अत्रैष्टम् १ इराण ७, ६, ३, ४ एषां घलेन ६०४ अनेन गुणितं ९०४ शेषे
४१६ अनेन युतं ९९९ लातो रुशिः १९९ । द्विकेनेथून वय १९०३ ऽवमनेकधा ।
अथ भगवूQम् ।
तेषामहूनां वास्तवमझत्मकं मूढं लभ्यते ते वर्गीझ अतोऽन्येऽवाक इति ।
यथा १, ४, ९, १६ इत्यादयो वङ्गः कथ्यन्ते । एवं द्विqिदयस्त्व
दर्भाङ्कः ।
तत्र चट्टङ्कनं मूलानयने बद्दगौंकन पंक्तयां विन्यस्यैकाद्विघ्नक्रमेण
विषमस्थीयाङ्कोपरि ( ) चिह्न कार्यम् । तन्न याबदो बिन्दुवो भवन्ति तावत्य
एव ठेऽङ्कसंख्या भवन्तीति ।
(१) यथा १९६२९ अस्य मूलानयनाय
१५६२५ ११२६
६ ३) १६
४४
२४९) १२२९
१२ २५
$ ¢
अतोऽन्न भूमानम्= ११५ ॥ १६४
लीलाधती
<--- -
- - - - - - - - - - - - "-- " --> • • • •q= * --
Sandhya Shree B N (सम्भाषणम्)
~
( ३ ) ४४११३०४ (२७९८
- १ -
-
- - - -
४०९) ५ २ १६
३६८१
४ १ ८८) ३ ३ १०४
३३९०४
अa मूलम् = २०९८
( ३ ) ३३२६६ १४४१६ (१६८०४
२९
१०६) ७२६
६ ३ ६
११२८} ९०६९
९ ८ २४
११३६० ४ ४५४४१६
४६४४१३
२ ० ०
अत्राऽपि मूलश्च = ६६८०४
अधोलिखिडकानां मूलानि अति ।
६ १ ) ४९३७ २८४ उ ३ २२ २
( २ } ८२२६४९०० ॐ ९०७२
{३ ) ३६०११ ७६ ९ ९६८४ ॐ ६ ० ०० ९२८
( ४ ) २११०६६२४०००२ उ ५४३ ३००
(५९ ) १९ २ ४११७८७९०१९०९२१ ड १२ ३५९६
६६५४९
( ६ ) २३६१४४६८९ ७ ११३६
{ ७ ) २१२ २ ४४४९ उ ३ ६ ९७
अथ घनमूलद्रयम् |
अत्रापि लभत्रिधातश्च धन इति भस्कॉक्तय? सभन्न प्रयाण शशी
घातस्तस्य धनशब्देनोच्यते । तक्ष्य भूर् बान्धं घनमूळ मि’ति ।
दानयज्ञार्थं वचनं पंचधा विभ्यस्यैझाथारम्भे स्थानद्वयान्तरिताङ्कोपरि बिंदुर्निवे
श्यः । असंख्याकबिन्दवो भवन्ति तावत्य युव बलभूलेऽङ्कसंख्या जायन्त इति ।
अथान्याके यस्य घनं शुश्रति हें विशेष्य क्षेपद्धस्थापयेत् । सा संख्यातु १६६
° से
दक्षिणपाश्र्वे विन्यसेत् । ततस्तस्या वर्ग ३२ २७ अनेन संगुण्य भाजकस्थने विन्यस्य
तेनाधःस्थापितrङ्कान् विभजेत् । लब्धकं मूलस्थाने विन्यसेत् । छत्रधTङ्कायमूलयो
बतन्निशद्गुण आजकाधो निवेदयः । लढओझबर्गस्ततोऽन्यः स्थाप्यः । सर्वयोगो
लक्षधाङ्गुण पूर्वभज्ये विशोध्यः । एवं सुदुस्तावत्कर्म कथं यावन्मूललाभः स्यादिति ।
(१) यथा ३३०७६ १६१ एषां घनमूलानयनविचरे तत्र यथोक्य झरणेन
३ ३०७६१६ १ (३२१
"
२ ७
३ ४ ३०२ = २७३० ६ २ ७६
३४ ३ २ ४ २ =१८० i
२८८४ - ७६८
३२३ २ X ३० ० = ३०७२०९ ; ३०८१६१
३२ x ३२४१ = ९६२ :
विस ।
३२८१६१.३९८१६१
= त
+ ।
अतोऽत्र लोहे मूळमान्= ३२१
(३) ८४३९०४६२५ (१४९
७२ ९
९२ ४ ३:२ = २४३०० | ११४९०८
३० X ४ = १९८२
१६
२१३९६ १०१६८४
१३३१४६२९
९४२ x ३०० = ३६१०८०२
९४X३२ x १ = १४१० ०
२ ९
१६६४९२९ १ ३३ २४६ २१
अतोऽन्नाथि घनमूलमनम् = ९४१ ।।
१५ १७०
ललावती
४ ४ ९
उ ८२
६ ४ ७३
अत्रोपपत्तिः यश्चपि भास्करीग्रधनमूलानयनपपयैव स्फुटा, तन्नापि बालवब
अर्थमिहेच्यते ।
कक्ष्यते राशिः = * { १२ अ + क ३ अस्य बनलमपेक्ष्यते ? तह सबश्न .
१२ ¥ + के अस्य बनकरणेल
४ १०अ + क ) = (१९ अ) ओं १०२ ॐ २.३ क + १० ४.३ क २ - + क थे
= { १९ ४ ) ( ३७० अ२ +३० अ कर } के
अतो वैपरीत्येन धनमूलानं भविष्यतीयुएषः यथोक !
अथभ्यासार्थं कतिचन लिखितः प्रश्न येष घनमूलमपेक्षितमस्ति ।
& १ ११७६ ४ ९
{ २ } ७०४ ९६ ;
{ ३ } १६७ २ ८४१६१ ड ६९१
१ उ ९९ २ ९
( ४ ) ७३१६८५६१८७७३
{ ६ ) १९९८६३ ८१७
( ६ ) २ १६३६९३ २७ ७९१ उ ६८३
{ ७ ) १० १७०६४५०४८ ॐ २ २२ २
{ ८ ) ९३१६२ १८१९४१°३७ उ ४५३३३
{ !) १३७१५४२ १९८३६ ४ ६२६८ १० २६ ७६३१ ऊ १११११११११
अथ गुण्यादीनां शोधनप्रकारः ।
तत्र; तावद्रपुणनफलस्य शोधनविधौ प्रथमं गुण्यस्य स्थानीयाङ्कानां तrबभु
हुर्मुहुर्योगः कार्यो यावद्योग के चैकस्थासीयाङ्को भवेत् । एवमेव गुणकगुणनफलयोरपि
कर्म कार्यम् । तत्र यदि गुण्यgणकयोर्योगझयोतो नवतो गुणनफलस्य योगातून
समस्तदा गुणनफलं वास्तवमेव स्यादिति ।
(१) पुण्यः = ३६६२ ४२
गुणकः - ४९९६ ५ ।
गुणनफलम् = १६७८९२५ ९०१४
अत्र गुण्यस्थलझन योगपरम्परा = ३ + ६ + ६ + २ + ४ + २
= २२, ३ + - २ = ४
यमन्यथा: }
तथा गुणकस्थानानि परस्परम् = ५ + ६ + ९ + ६ + ७
ॐ ३१, ३ + १ = ४ }
एवं गुणनफलस्थानङ्गी योगपरम्परा
= १ + ६ + ४ + ८ + ९ + २ - ७ + ९ + २ + १ + ४
८ १२, ५ + २ = ७
८ परिशिष्टम् ।
१७१
अथ गुण्यगुणकान्तिमयोगभूयोऽtतः = ४४४ = १६ अस्मिन् नवतष्टिते शेषम्
७ इदमेव गुणनफलस्यान्तिमयोगेन ® अनेन समभतो शुतुफलं समीचीनमिति !
अथ भज्यभजदरूढिध शेशी स्थानेयऊन योगपरम्परयाऽन्तिमो योगः पृथक्
स्वाध्यरून हलविलम्बन्धिनशन्मियोकयोऽतो नवल शेखबन्ध्यन्तिमयोग
केन सहितो यदि भज्यनदन्ध्यग्विमथोमेद समक्ष लब्धिभो वै समीचीदिति ।
{ २ ) भाज्यः - १२३४५६७८९९१
क्षकः = ४५६७८९
लब्धिः = २७०२७
शेष = ४२३ ९८
साज्ययोसथम्परा = १ + २ + २ + ४ + ९ + ६ + ४ + ४ + ९ + २ + १
= ४६, ४ -५ ६ = १ , १ + २ == १
भजकयोगपरम्परा का ४ + ६ + ६ + ७+८ + ६ = ३९, ३ + ९ = १२, १ नं+ २ = ३
लब्धियोगपरम्परा २७+७+२+७+१८, १ +८ ९
शेषयोगपरस्पर = ४ + २ + १ + ९ + <= ३८, २ + ८ = १०, १ + २ = १
इक्षुब्ध्योयंशपरम्परयोज्तः = ९ ४ ३ ८ २७, २ + - ७ + ९
शेषसम्बन्धियोगेन १ अनेन युतः = ९ *१ = १०, १+०= १
अयं भाज्यखम्बन्धियोगेन १ अनेन समस्तेन ब्धिशेषौ समीचीन्सति |
वर्गलन् लशेषाशासषि अयोध्या योष्ठपरम्परान्तिमयोः कार्यस्तत्र मूलयो
गङ्गबग मधngः शेषयोगेन सहितो यदि वर्गयोसङ्केन समो भवेत्तद वर्गमूलवशं
समीथेनाविति ।
{ ३ } वर्गों : = ३ २०१९१८e९४०४
चममूलम् ४६ ९ २४६
शोज्झः ८ ८ ८
अत्र वङ्योगपरम्परा + २ + २ + २ + १ + ९ + १ + ८ + २ + ९ + ४ +
२ + ४ ४०, ४ मे २ ४ }
वर्गमूळयोगपरस्पर = ४ + ६ + २ + २ + ४ + ६ = ३१ ३ ४ १४ १
शेषयोगपरम्प। = ८+ ८ + ८ २ ४, ३ + ४== ६ ।
वर्गमूलन्तिसंयोगवर्गः = १६, अस्य योगस्य = १ +६ ८ ७ एतदस्ति
योगे शेयदन्तिनयोगेन सहिते जातम् = ७ +३=१३ अस्य यशपरम्परY=
१+३ = १ , एवदन्तिमभोगो बन्तिमयोगेन ४ अनेन समस्तेन वमूलवर्थे
समीचीनविति ।
एवमेव धनमूलान्तिमयोगधनस्यान्तिमयोगः यान्तिमयोगयुको यदि इनान्ति-
सथोगसमे भवेत्सद९ घनमूरबन्धपि समीचीनविति । लीलधती
{४ } बनः = ७४६१५३६२९
घनल = ९२७
प = ९८ ॥
अत्र धनयोगपरस्पर = * #2 + ६ + १ + ४ + २ + ६ + २ + ६=३८.
३ +८ = ११, १+ १ = २ ।
धनमूलयोगपरम्परा = १ + २ + ७ = १६, १ -+ ६ == ७
शेषयोगपरेशर = ९ + ८ + २ == १९ १ + ९ = १२, १ + २ = १
अत्र वनमूलन्तिसंयोगघनः = ३५, अन्य थागपप । र ४ मुं- ३ + ३ = १ २
१+e= १, तदन्तिमयो: शेपaिमयोगेन १ अनेन सहितः =१+१= २ अयं
घनान्तिमयोगेन २ अनेन समस्तेन धनमृद्घनौ समीचीनाविति !
अत्रोपपत्तिः। संख्यायाः स्थानीयझन योगे नववृते यच्छेयं तदेव नवभङ्ग
संख्यायां शेपमिति प्रसिद्धे ताबद्दशगुणोतरसंख्यायाः
त-रे
= +
b १ + २ + + + क
=
त्र-१
१२ x # + १ x ख +१९ X ग + " ~~ - र
इति रूपान्तरेण
अतः स्थालङ्कयोगपरम्पसु य एकश्चनीयोगझस्तत्र नवभकसंख्याओं
शे पमिति ज्ञापकतत्र तyबत्कलप्यन्ते तथाविधानि तेषाणि = शे१, शे२, शे ....?
अश्र कल्प्यते पुण्यः = ९ ल, + शे .
गुण. = १ ले ः + श =
गुणनफल : = ९ ३ रे श३
९ ल + अ ३ = { १ ले , , ) { १ ल + ओ = }
= ८५रू, ल: + ९९३ मे, + ९ ल० शेः + श १ शे ,
अत्र नवटै गुणनफले--
शेपम् = झ३=शै; अ२
अत्र नवाधिके रे, शे , अस्मिन् पार्थमन्तिमोयोग एक स्थानीयः साध्य
स्तेनपपन्नो गुनशोधनप्रकारः ।
एवं भ7र्थः = ९ ल + शै.
भाङ्गणः = ९ ल३ + २
लy == १ ल, ४- ३ ,
शेष = १ ल४ ते ४
ततो भगइरविधिना--
भTजक x लब्धि + श = भाज्यः = ९ ल, + रे,
={९ रू» + शे, ) ( ९ल३ + ३ )+ ९ट = शे ) परिशिष्टम् ।
१७३
८ ८ १ ल २ . व ३ + ९ल३ को ३ + ९ल२ शे३ - ले२.शे :
+ ९ ल¢ + श ४
अन्नापि बलटे भज्ये
शेषशे = शे - 'श ३ + श ४ उपपन्नं यथोक्तम् ।
एवमत्र वगं:= ९छ, + शे १
बमूल = ९ठ१ + शै २
शेषम् = ९८३ + श ३
अत्रापि वकर्णरीत्या
वर्गः= ९ ळ, + शे,
= (९ल ) + श ३) + ९ ल३ + ३ ३
८१ल. +१८ छ, २३ + - शे + १लः + श[सम्पाद्यताम्]
व नक्ष्तष्ठे.
दोषम् = से ,
शे *२ + शे उपपन्नः ।
एवं घनः = ९९५ ॐ आं ?
घनमूल = ९ र ३ - शे !
ययम् = ९ल ३ + ३ ३
अनपि घन्कथं शक
९%, + - शे, = (९छ: + ऐ = }३ + १ ल३ + श्रे ३
= ७२ ६छ हैं , + ८१-३ ल३. शे,+ २७ २, शेरै ' शे३ - ९ल ; +शे ;
धने नवतडै.
शेषछ= शे ३ +- के उपgी सर्वम् !
अयं शुष्कनादिशोधनप्रकार आर्यभटीयम्ह सिद्धान्तमपहाय हि सन्प्रत्युपलब्धेषु
सिद्धान्तग्रन्थेषलभते । नाशयणोऽप्यनुनेत्रर्थभट्रयप्रकारं गृहीत्वा स्मृगणितकौमुद्य-
मरवि कालमेघ विलिलेख ! अनर्यभटचाक्यम् ।
गुण्यगुणकर्णनभुवां रशनां स्वाङ्गयोगकः कार्यः ।
के स्थानान्तस्तद्वद्भाज्यच्छेदसिशेषकादीनामें ।
तद्गुण्यगुणकहत्युितिनु ये गुणनक्षत्रे स्फुटं शुभम् ।
आहिच्छेदकवते शेपथुने ये भवेद्युः ।
तेन समाने भाज्ये स्पष्टं लब्धं तथा शेपम् ।
बौक्ये पदयुतिकृति शेषे ईश्वमे स्फुटं रूपएदवा ?
बनयोगसमे घनपटुश्रोगघवैये सःशेषके तौ च ।
एवं गुयनादीनं शोधनिकेषं सुखपयत् ।
{ महासिद्धान्ते छुटकाध्याये ६७. -७९) १७४
re
सम्प्रति प्रचलितस्तृकादि विभः शैवमेध प्रकारो निलिखितरूपेण परिदृश्यते
रेखयो सिंधः संपतं कश्चिन् न मपश्यै क्षुधान्तियर्योगस्तथा दक्षिण -
पहें कुछ विसथेष्ठ निर्वश्त्रः । वें गुणनफलस्यान्तिमस्तद्वधे भगे संस्थाप
तत्सम्भ्रश्न युध्यैमा गुण्यगुणकम्तिमथोगोatतन्तिमयोगको निवेशन ? एव
मृध्र्वाधःस्थापितथrझयः सभत्वे गुणनफलं वस्तवं स्यादिति ।
यथP १८६X४७ ८ ७४२
अत्र गुण्यसन्तिमवेग , =
गुणकान्तिमयंwः = २
गुणनफलन्तिमयोः
कुर्यगुणकान्तिमयोगयातान्तिमयोगः = ३
भश्चेऽत्र गुणनफलं समीचीनमिति ?
अझ लघुभाषब`साधनप्रकारः ।
यावन्तोऽचू छे छुरीनिशेषा भवन्ति तवसस्तेषाम्झनामपवत्यः स्युस्तत्र
सञ्जल्पो योऽङ्कः स एव तेषां चटुतमाषवर्यशब्देन कथ्यते नवनैः ।
यथा १२, २४, ३६ एते ३, ४, ६ एभिरश्वस्यeः स्युस्तथाऽग्रे १२ सर्वेभ्यs
ल्पस्तेनान्न १३ अयं ३, ४, ६ एष लघुतमाषवर्युः स्यादिति ।
अथ खलु येषाम्झन लघुतमाषवर्यमपेक्षित Rति तनहून पंथ त्रियस्य
तेनाह्न न विभजेत् येन तत्र स्थानद्वयाधिक्रस्थानस्थिता । अझ निःशेषा भवन्ति,
लढधयस्तथातइथेऽङ्काश्च पुनस्तदधः स्यऽख्याः । तत्रापि तादृशेन कrध्यङ्ग भाषा
येन द्वयाधिकस्थानस्था अझ श्छिन्ना भर्तेयुः । एवं सुहुस्तावत्कर्म कथं यावदवश्चि
g|ङ्क मिथो दृढ़ भजन्ति । तत्र सर्वेषामवशेष/झ न बातोऽपाईंमतेन गुणित
स्तेषसङ्कन दक्षु?एदत्थंममें स्थादिति }
(१) १२, १८२ ९, १०६ एष लघुतमपत्रर्थेत्रिचरे तन्न तव चैट ए ये
विन्यासेन--
) १२, १८, २ ० , १२ ३
१) ६, ९, १ १ २६
३) ३ , ९, १, १२३
१) १
६, ३ ६
३;
अतो लघुतमावत्यै:= १ .२ x ३ ४ ९ ४ ३ ४ ७ - १२६ & } परिशिष्ट ।
१७५
( २ ४ ११, १६, ३२, २८, ४२ पुष लघुतमषवस्त्रंशं ” म्यास --
२ } १६, १६ , २०, २४, ४ १
२) १९ , ८, १० , १४, १६
५) १६, ४, ६, ७, २१
३ ३, ४, १, ७. २१
७) १, ४, १, ७, ७
१ ४, १ १ १
अतो जातं लघुतमापत्रयैमनिष्ठ= २ ४ २ ४३४६४ ७ ४४ = १६८० ॥
(३) २) १९, १६, १८, २०, ३४, २६, २७, ३०
२. } १९, ४, ९, १२, १२, ३५, ३७, १६
३) १५, ४, ९, ५, ६, २९५ २७, १६
१) ९, ४, ३, ५, ३ , २ ५ , ९, ६
३} १, ४, ३, १, २.५, ९, १
३ ) ५. ४, १, १, २, ३, ३
१
१, २, १
अतोऽत्रापि लशुनसक्षपवर्थमनम् =
= २ X २ X २ X २४३४३४३४५४९ = १ २ ८ २: {
अथैतेषामभ्यासार्थं कतिधन प्रश्न लिख्यते ।
अथोलिखितप्रश्नानां लघुतमापत्र”:क इति ।
{ १ } ६ १५ , ३ ७, ३६, ५९ उ १८९७
( २ ) २८, ३६, ६६, ७२, ९e उ ७९६ •
उ ७ ३ २ ७
( ३ } २४, १९ , ३२, ४५, २ ५
{ ४ } ९, १८, २४, ७२; १४४ उ १४४
( ४ ) ६१. १४७, १५३१६९ ३ ९७६ ७ २
( ६ ॥ २, ३, ४. ५. ६, ७, ८, ९, १९
{ ७ ) २७, ८७, २९ ३, २६ १७ १८९ उ ६ ४८१
{ ८ ) १७, ११ ११९, २१२ उ ३६ $ ७
{ ९ ) ३३, ६ ६. ६०९, ८०, ९२ उ ७ ९ ३ ७
(११) २५, ३९, ५२, ६०. ११, १०८, १२६, ३६६, ३११ उ ९४२९१
(११) २, ४, ६ , ८, १२, १२, १४, १६ उ १६८०
(१२) ८, ६ , १२, १८३० उ ३६०
(१३) ९, ४, १८, ६ उ ३६ $६
चन्दन ---
1x घंश्योर्वधतरलँड्रमहंस संबोघतेन दमः स्यादिति ।
अत्र:५घस्लिः । कस्येते राशी , क यश्रीयुत्पत्रर्थः = लभ, महत्तभश्च
इन अ मअ }
५ लघुनरपवनजनयन्
= ऑ
- ¥
रकी भक्ष १४
.. अनेक =लक्ष.सअ
एलन
महल्लघुतम् राश्योय नवेतां तयोर्हतिः ।
राशिघतेन तुल्या स्यात्स गाणितिकोसम के
इति सम्यगुपपद्यते ।
अथैतत्सन्धिनः कतिचन प्रदेशः प्रदश्र्यन्ते ।
तत्राङहरणम् ।
कोऽसौ लघुतमो रशियैश्व सूत्रैविभाजितः ।
धूयाप्तस्बिोदकश्च शेषाणि नव तं वद ।
न्यसt । भाजकाः १२, १८, ३२, शेषम् ? अश्न १२ , ७ ८, ३s gषई लघु
हमाचल्यैः १८: शेपेण ! अनेन सहितो ज्ञातोऽभीषुराशिः १८ ६ ।।
न्युटुहरश्नस् ।
कश्च स्वल्पतमो रसाशिस्त्रियुक्तः सन् विशुदञ्चति ।
जैसे रदैः शरैः पंचदशभितं वदसु मे *
ॐ द्राने अथेत्या जात शशः ११९२ ॥
अन्यदुदाहरणम् ।
षड्भः पंचागः एभितो भर्मनुष्घः ।
चनुदञ्चिताग्रो दयघास्बिसमुद्धृतः कः स्यात् ।
अश्नापि ईशः ६, ९, ४, ३ तथा क्रमेश घrो ६, ४, ५, २ { हरण
eघुतमपघर्यः ६० पोन जातो गशिः १९६ । अस्यैवनथनं स्ववीजे ह्याचये।
सहृदयासेन साधितमिति । अथ भिसम्प्रकीम् ।
यथrsभिन्नसंख्याया थोभाभ्लादिविधिः प्रदर्शितस्तथैव भिन्नसंख्यधा अपि
भधतीति ग्रन्थकारप्रकारतः स्फुटमे गणितविदाम् । परिशिष्टम् ।
१७४७
तत्र विलेपनाह ।
(१ ) ७-३+ { ३३- / १३-३ ) ] अस्य सहेqस्वरूपं किमिति ।
अत्र स्वरूपम् = ७: - [३+ { ३३- (१ – } }
= ७-३ + २३ + ३-१३ ]
=ई= संक्षेपरूबरूपम् ।
१ १
X २
3
5 अस्य सहोदरूपं
२
{ २ }
किमिति ।
स्वरूपम् =१ ॐ
३५६४ ३३+३*+ ३३३
= ३४ ६३ + ३३-३४ १३
= }x& + *३ + ४३-३३
= ३३x३ ३४ ३ + ५*३९
+-१ ६
-
१
५९ - ३९
है ८२३
= ३६-३ उतरम् ।
{ ३३ ३३-३४x१४-ढ अस्य सरलत्वरूपें किमिति ।
{३ - २३१ -६)
अश्न भज्य स्वरूपम् = ३मुं२४१ ४-->
१३
©
अथ भाजकस्वरूपम् ={३३- ३९ ) ( १६- )
=( '} { छ - )
==
S
१ १
८४
१. संक्षेषस्वरूपम् = a
३४३
इटै ।
९ उत्तरम् ६७
बलवत.
- }
१३ ६ +३४ १३’-६:उंडे अथ संवै५वंति ?
अन्न वयस्क स्दरूपम्=+ X १० १ ३ -६ ३७४
११ ३ +
११ २ ४
,
।
४३
३ ४५
११० + २४
= ६४+३६ x -६ ईं हैं।
३ ५
१३ + ७
= -९ + ७ = २ उतष्ठ ।
अथेदानीमभ्यासार्थ कानिचिदुदुहनि प्रदुर्धन्ते । अन्नधोलिखितप्रश्नन्
सरस्वरूपं किमिति ?
३ ॐ + ५१
{ ° }
३ ७ १
१ +
=
=
==
==
३ १
{ २ } x (१६+ }
उ १
३१५
{ ३ }
ॐ में
3-३ क / ईं’ ७४३
( ४ ) १+३+३+ }
१-खें
( ६ ) २३ ' +{ ३+} + ६ + ?
अ५ मिट्टुणनम् ?
(१) अन्न--गुण्य; ८ र ९ अ १२ ० ४ )
|
ः = ७
२ ९ 3¢ १२ पा ऽ ५
क
= २.८
।
।
रु० ९ ३ ३२ ६ एK ८ ४ = गुरफटम् !
- यत्र मिश्रभित्रप्रकरणे ग्रयोर्भिन्नयोर्मध्ये ‘का१५ वर्षे बरोबर्ति क्षेत्र तथा धूवा .
परभिन्नयोर्णनं बोध्यम् ।
- अत्र ‘पाय शब्देनझल देशंथ ‘पाई” इति बोध्यः ।
त्रिभिः पाईभिः स्वकाकिणी भवतीति ध्येयम् । परिशिष्टम् ।
१७S
( २) गुष्यः = रु १२ X ८ ५ ७
गुणकः = ४७३
अत्र व
पु
१२
१०
१ ३ ९
१२
१२५३
१७
६ ९ १४
४ = ४०२ गुणनफलम् । ।
११
१० ८ ७ २
८८७
१
३७ १ = ३
सर्वेषां यमेन--
स ९९३ ९ अ ११ ५ ११ = गुणनफलम् ।
भगह्वर ।
{१ ) भाउछ। = १३८ अ ३ आ ॥ ३
Tज, न् २ ९
v०
०
०
२९) १३८
३
३ (६० ४
११६
२ २
१६
२९) ३६९ ( आ ७ १२
६१
८
१२
२९ ४७ ( पF० ३
८७
अतो लब्धिः = ४ २ १३ ५ ३ ।
e
नीलघन
६ २ ) भग्यः = ह २ ८६ अ४ ६१
997 १
२१ ४: = ५ ६
कॅप
से ३६
६ ९ } ४११ { ऊR १
३ ४
७४
४४
१
५ ७
६९} ६२९ { ५ ८,
अत्रऽत्र लङि७ः = ३ ४ अ १३ या ४५५
अथेदन दमलच्प्रकरGभह ।
यथः प्रचीनैपमैः षट्चवथ्यात्मके ग्रहदीनां तिः धिता तथैव यस्यै
नंदिनिपुणैर्गणिताधयग्र दशमलचक्याचे गणितक्रिया प्रदर्शितेति ! दत
ॐ औ भदति यन्न भिन्नकभजके केवलं दुशद यहाल पुत्र बथई तु दशमलव
सिल शुध्देनेच्यते सर्वत्रैः ? ८ २
ऽथ-६५ ६ ७ ४ ६ ८९°
. २४.३२, ६४%*%*% पुतलि दृशबदलिने अध्य्ते ।
परन्तु मुणितसतश्रेरित्र दशमलवभिन्न दशनां या घटसँख्या दसँख्यास्मानि
स्थाननि भज्ये ट्रेदिन्धनक्रय७ विनाय ततोध्र्वभागे बिन्दुः क्रियते स च
शमलनबिन्दुः कथ्यते ?
यथापरोक्तोदाहरणेष्ठ ‘३: ५९, ३ ६ ३, १२५४ इत्यादि मंकेतेन लिश्रते ।
शुभं च भज्याङथावसंख्या दशानां शतसंख्याधिका तत्र भाज्याङ्कस
तदधिकवनसंख्यामितानि अन्यानि विचेश्य यथोक्तया दशमवद्विन्दुः कार्मुः ।
- "इत्स्याद्
१२ २ १० २ ० १ २ ० २ ०
२३, २० ६, ७० ७८ वुड संकेतेन लिख्यते ?
शमयबिन्दुते ४'मभाभस्थिता अङ्का अभिन्नस्तथः । इक्षिणपश्र्वस्थाश्च
भिन्नङ्कार भवन्ति । तत्र भिन्न दशभर्धधानाश्नवभिन्नङ्कथाश्चक्षभः परिशिष्ट
१८१
विपरीता स्यात्। अर्थादभिन्नाङ्कदेकस्थानतो दशादिस्थानानि क्रमेण बासभ
स्थितानि भवन्ति परं च भिन्नाड्के च तद्दशादिस्थानानि तु सदक्षिणपाश्र्वगतान्येव
वर्तन्ते ।
परन्तु परिभाषथा
१२९४५६७८९
१२६°४६ ६ ७८९ १२०० ० ० ०
-
१००० ० ० ० ० ० , २२० ००० ०
१० ० ० ० ० ० १२० २ ० ० ०
१० ८ २ २es
४ ० ० ० ० ०
५० २०
१२००००२ - १९° २००९ र १२ ० ० ० ० १
६° ० ०
१०० ० ० ० ०
७ ७ ७ ८०
-- - -
१०० ० ० २ ९ १० ००० ० ०
कवक का के
२ ० ० ० ० ० ०
=१००+२९ + ६ + २ + ६७+ हुN ४ठ
+ १०८८७ + ७०६७६२ + १०ठेवळ ४
एतेन यथोक्तं स्फुटमवसीयते ।
सर्वं ह्यद्य दशमलवे परिणाम्यन्ते तथा च दशमलवभिन्न भाज्यस्थाने दक्षिण
थाश्र्वे यथेप्सिन याने निवेशे नापि तन्मौल्यं न हीयत इति स्फुटं गणितविदाम् ।
अथ यथा धारणानभङ्गानां योगान्तरादिविधिः प्रदर्शितस्तथैवात्रापि भवती
त्यतस्तन्न तावत्--
संकलनम् ।
अत्र किल सर्वे अङ्कस्तथाऽधोऽधः स्थाप्या यथा सर्वेषां दशमलवबिदुध ठेकपं.
य भवेयुस्तधते साधारणञ्जयोगवयोगकरणेण धास्तयं योगमानं भवतीति ।
(१) यथा १२'३४७, १३९८७९४, २०४३८, १९३३४०२ एषां
थोगविचारे तु --
१२-३४७
१३६ ८७९४
२ ४३८
१४ ३३४०२
यशः - २ ०४९९८४२
१६ १८२
लालाचतो-
{ ° } ७२३९६, ७°२६,'७८९६ पुषां योगे तु
७ २०३९१
४०६
•७८९६
योगः = ८२°१९४६
•
( ३ ) ३९००७ , ००० ८, ३१३०१२ एष योग्करणे
३६००७
'० ० ०८
३१३२२२
।
७०५३१००
अतोऽश्न योग = ७०.३१ ।।
।
( ४ ) २६३४६४e७, ७९०, ३२७३६९, ० ०९९३ , ३*४,
एतेषां योगकरणे तु
२६३८६४०७
७० ००० ००० ०
३२७ २ ६९
२ ००९०३
३४
१० ० ० ००० ० G ०
योगः =१००० इति । एवं सर्वत्रैव बध्यम् ।
व्यवकलनम् ।
अत्रापि सर्वेषामङ्गानां दशमलयबिन्दूनेकपकवधोऽधो विन्यस्य यथोत्स्यः
वियोगकरणेनन्तमात्रं भवति ।
यथा (१ ३ १८७, १६२६ अनयोरन्तरकरणे तु
१६५२९
३५९८७
१२७२३
अतोऽन्हरमानम् = १२०७०३ उपपन्नम् ।
( २) १००३८९
३२००९२३४
१९९०७ २३३४
असेऽश्नन्तरम् =१९९२७०३३४ उत्तरम् । पर शgष्टम् १
६८३
{ ३ }
० १२
२ ० ०१२३४
•९३७६
३० ० ०६
( ४ )
२० ६३०
अतोऽश्रान्तश्मानम् = २००६ ३ डलर ?
{ ५ ) ३१७०६
३४५•९८७५
३४२०८ १७८
• अन्तरसन = ३४२८१७ उदरम् ।
a
-
अथ शुण्टूलविधिः ।
अन्नापि साधारणगुणनरोत्य गुण्यगुणकाभ्यं मुणअतलं विधाय तत्र गुण्यगुणक
अर्दयामरुचस्थामसंख्ययोथशमितानि स्थानानि चामक्रमेण विगणय्य यथोक्य दृश
मय्यबिन्दुः क्रयैस्तदेव स्तवं गुणचकरं भवतीदि ।
यथा ( १) ४२३७, ‘७९ अन्न गुणनफलं किम् ?
यस गुरुः = ४०२३७
गुण = * ७९
३८१३३
२९६६९
३३४७२ ३
अतो ऽ नुन फेयम् = '३४७ २३ | उतरछ?
( २ ) नुण्यः = "२५७१
गुणक = ३६४
१० २ ८४ .
११४२६
७७१३
९३६४४४२
भतोऽम्न गुणनफलम् = "० ९३९८४४ उत्तरम
{ ३ } गुण्यः = १३३२९
अकः = ३२
२६६ ५ २
३९९७९
=
४२६४० ०
अत्रोऽॐ भुवनप.रुम् = ४२६७ उत्तरम् । ली तावती
-
-
-
( ४ )
पुण्यः = "३७९
गुषकः - -६४
११९०
२४e ००
अतोऽत्र गुणनफलम् =२४ उत्तरम् ।
(९) गुण्यः = १५१२००९
गुण्टकः = -१२०२९
१९६० २ २५
३ २४० १२
११२० २१
१३४४६ २० ० ३९
अतोऽन्न गुणनफट=१३४४६२००२
{ ६ ११, १-१-११ एषा सुन्न फलं किमिति ?
अत्रापि १ १
११
१२१
१‘३३१
अन्न गुणनफल =१५३३१ /
(७) अन्न (६२९)-( ६ ३ सूर्यं किमिति
६६५
६२९
३१२९
१३१°
३७९२
३९ ०६२५
.. ( ६.३५ )=३९०६५१
एवं ( •९ )२ =.२६
२. (२९) (३१)=*१३५
३९ - ०६२९
१२९
१६.२९ )२--( ६ ); = ३८ - ९३७५
अस उत्तरम् ३८ ९३७५ । थरिशिष्टम् ।
५ ५
एवमन्यन्यष्युदाहरणनि सुधीभिः स्वयमेव बध्यानीति किमत्र लेखबहुल्येन ।
अथ भहरः ।
यदि भज्यगलदशमलवसंख्या भाजकमतशमलचसंख्यरतोऽधिको स्यसद
तत्र साधाझगyविधिना य र ब्धिस्तत्रैकस्थःनन वामभागक्रमेण भाज्य-
भाजकयोर्द्धशमलवसंख्यान्तरसमं स्थानं विभज्य दशमलवबिन्दुः स्थाप्याः ।
( १ ) यथा आज्य = २१६० ७३०७६८ , मजकः = १४५३६७ अझ
लब्धिः केति । यथोक्त्या करणेन --
१४२९७ | २१६२७३ ०७६८ { ३९८२४
१६ २ ७७१
१३३० ०२०
४८८३१३
४७८७७
४३४०५६
१३० २१६
१०८६१४
२१७०२४
२ १७०२८
अत्र भाजकगतदशमलवसंख्य भाज्यदशमलवसंख्या ४ अधिका, तेजश्न
लब्धिः = ३९८२४
( २ ) भाज्यः ३' ७३८३१, भाजकः ४९८३ अन्न छिपेक्षिखtऽस्ति !
४९८३) ३३७५३ ८३१ (९६१७
मे ९८ ९८
३८४ & ३
२४९११
३४८८१
३४८८१
अत्राणि डेधः = 'c६५७
( ३ ) भाज्यः १२९९६, भाजकः १००८ अश्र का ठिधः ।
१०८ ) १२ ६६ ( १२ = कडिधः ।
१०८
२१ ६
२१६
२० २ लीलावती
'
=
के
।
( ४ ) भाज्यः ७३ १९०४ भाजः २ ३५ अत्रापि लब्धिरपेक्ष्यते ।
२३ ३ ) ७६१९२४ १ ३२५६
७७२
४६८
१३१°
११७०
१४०४
१४२४
अश्नोऽत्र लठ्धिः = ३२°९६ !
{ ५ ) भञ्जयः = *०९३६८४४, भाजकः = ३६४ अत्रः का ?
३६४ } ९३-६८४४ (*२९७१ = लब्धिः ।
७ ८
२ १ ७८
१८२९
२९ ८५
२६४८
३६४
३६४
अन्नऽपि लब्धिः - =•२१७१ ।।
यन्न च भाजकगतशमलवते २ध्यात्वशास्लवसंरूमा स्वरूपा भवंतत्र् तु
यथेष्टकथा साधिते लघिमाने कृते तस्यूनसंख्यसमनि शून्यानि स्थापयेद्देवं कृते
वास्तव लब्धिः स्यादिति ।
(१) आज्यः = १९९९४-१४ भाजः = “६७६२ अत्र का लद्धिः ।
१७६३) १९९९४१४ (३४७
१७२८६
==
=
२७२८१
२३०४८
४०३३४
४२३ ३४
© ¢ परिशिष्टम् ।
१८७
अत्र भज्यगतशमलधसंख्य जज्ञानदशमलवसंख्या द्विरधिका तेनान्न
ज्ञता वास्तव कब्धिः == ३ ४७०० । ।
पश्भेचं तदैव क्षयाद्यदि भागहरणे शेषं न स्यात् । अन्यथा दूरे ताशेषमन्ते
शून्यं निवेश्य भागहारेण त्वद्विभाज्यं यात्रनिः शेषं भवेथ्धचैत्र कविधः समा म
च्छेत् । तत्र च यथोक्कय दशमबिन्दुश्च कार्थः ।
(१) थथ भाज्यः = ९९२३२७, भाजकः - १४३ अन्न कम लब्धिः ।
१४ ३ } १९२७ १ ४१°४४७६९ २४
६७३
२ ० ०
१४३
६४६
९७२
६८०
६ ७ २
१९८०
१० ७ १
७९०
७१९
७ ५ •
७ ११
३५९
२८६
६ ४०
१७ २
६८ इस्यादि ।
अत्र स्वरूपदर्शनेन स्फुटं यत् कियतरोतश्शेषे शुभ्रें निवेश्य भाजनेन मुहुर्वि-
भाजिते प्रथमळङधङ्कः ४, तथाऽन्ते व तत्सम एवोपलभ्यते तेनात्रग्रेऽपि भज
नेन पुनः पुनः पूर्वेक एव समागच्छयतोऽत्र लब्धिः =४१-४४७६९२४
•०००० इत्यादि । लोलतं--
प्रशस्तयः
१ २ १
ace:Acade>
• + , , + =
=
<-
& २ } भयोज्यः = ८२८३ , शrजः = २५
२१) ८०८९ (३३३६६
५४
१०
७९
१४
१२६
१६२
१६२
अतोऽत्र लब्धः = ३२*३९६
अथवा भगहरे भञ्ज्यङ्ग्येभजस्य वा दशसहधयेनिसर्गे यथा भवेत्तथा वि
धाथ सधणभाभहारविधानेन लब्धिं समानीय तन्न योक्त्या दशमवबिन्दुः कार्यः ।
{ १ } यथा शर्यः = °०२५, भाजकः = ७
अत्र भाज्यहरयोर्दशमलवयोर्निरासार्थं तौ १००० अनेक ईगुष्य जातौ भाज्य
२६ हालै ७०००।
है। भगहारविधिः
७०२ ० ) २५००० { ० ०३९७१
२१ ० ० ०
४ ० ० ० ०
७ % € ©
५ ० ० ० ०
४९९ ० ०
१ ० ० ० ०
७० ० ०
३० ० ०
अतेऽन्न रूढिघ:=०३९७१,‘इत्यदि परिशिष्टम् ।
क
=
( २ } ज्य=३ ४६, भाज="०८ ।।
८ ३४६° { ४३२ ९
२६
३०
१६
४e
अतोऽश्न लब्धिः = ४३२.९ ।
( ३ ) भाज्यः =११६८, भाजकः = २३२ ॥
०%
१३२ } ११६८ (*२ ४
४६४
१२ ८
९३८
८ २ ० ०
अझ लब्धिः="२४
( ४ ) भाज्य! = ८४२ ४, भाजकः = २०२४
.. २७ ) ८४६४ { ३६२२९
a
७२
१२९
१२०
९४
४८
६२९
४८
१ ३०
१२०
अतोऽत्र आत। लधिः=३९२२६ १४९
बसवX--
CD
( ५ ) भाउयः = ८९६७, भाजकः= १ ३
१३ १ ८.१६७ (६९९ = लब्धः ।
७८
७६
६६
११७
११७
{ ६ ) भज्यः = ६-३३४ आजकः =•०२३१
२९ ) ६३३०० ( ३६३२
१३३
१३२५
८०
७ ७
९२
६०
अतऽ लऽधः = २६३२
(७) भज्यः =१५७७२८९, भाजकः = ४५७३६
।
१. ४७३९ } १७७०-८१ (३७४
१४२ ० ६
३९२ ३९
३३१ ४५
१८९४९
१८९४२
अन्न अTता लब्धिः ३७४
= परिशिष्टम् ।
(
|
"
--
--
(८) भाज्यः = *०००३७३८०२८भाजकः = •०४ ९६
.. ४७६ ) ३७३८९२८ ( २००७८९३
३ ३३२
४०६०
३८०८
२९२२
२३८
१४ २ ८
१४२८
० ० ० ०
जाता लब्धिः = ००७८१३
एवं भागहरणे सर्वत्र क्रिया भवतीति सुधियोढं किमत्र ग्रन्थबाहुल्येनेति दिक् ।
अथेदानीं दशमलचस्य वर्णघनदि साधने तु प्रथमं स्रधारणवर्णघनादिविधिमा
वर्गधनादीन् विधाय तन्न वर्गों छेकादिस्थानमारभ्य द्विध्नदशलवसंख्यामितानि स्थान
नानि वमभागक्रमेण विगणय्य दशमलवबिन्दुः कार्यः । घने तु त्रिधनदशमलवस्या
नसंख्या बोध्या । एवमनेऽप्यवधेयम् ।
यथा-९३५८२ अस्य वर्णः, घनश्च क इति ।
प्रथमं वर्गकरणेन
९३१८२
९३६८२
१८७१६४
७४८६२६
४६७९१०
२८० ७४६
८ ४ २ २३८
८७५७६९२७२४
अत बगैः= ८७५ ७९९०७३४ १६२
लोलबत्त
--
-
-
~~= "
+ + + + ++१*८+०*१
= ० ० ० ० ० ० ५ + २ == - -
-
८७५७९ ९० ७ २४
९३९८ ३
-
--
-
--
--
--
१७५१६१८१ ४४८
७ ६ २७ २ ७ २५७ ९२
१३ ७ ८७१९३६२ २
३ ३ २ ७ २ ७७ २१ ४ २
७८८१८३१६५१६
८१९१९ २ ८९५१ ३३ ३६८
अवघर्8 == ८१९५५ -८६६१३ ३ ३६८
एवं सर्वश्र क्रिया भवति किमत्र बहट्येन ?
वर्गमूलनश्चन।
करूयः अपि दशमलवसंख्याय वशंमूळानयनविवरे वर्षे दशमलवसंस्था सदैव
भवितुं युज्यते । अन्यथा विषमसंख्यथ सत्य तत्र वर्गे तावदेकशून्थनिवेशेन ने ?
सभई विधय साधरण्यमयनरीत्य मूलनम्नस्लीय तन्न यधत्य दशङ्कदश
मकवसंख्य“मिते स्थले दद्मद्वबिन्दुवधेयस्तव वस्तवं मूलमदं भवेत् |
११) यथा ४८१ ४९०३२४ अस्य वर्गमूलं किमिति ?
मूलनयनीया
४८६८९०३० ४ ( २१९५२
४१ ) ४१
४१
४ २ ९ } ४०८९
३ ८६ १
५३८५ ) ३ २ ८२३
२१९२ ९
४३९०२ ) ८७८२
८७० ० ४
अतो वर्गमूलनम् = २१९६२ ॥ परिशिष्टम् !
•
++
+
+++
'+
• •
• •4*," " + ':'
=
(२) c०००४४८९ अस्य वशंमुटमपेक्षितम् ।
यथेदत्य न्याह-
४४८९ {६७
३६
१२ ७ } ८८९
८८९
२ ० ©
अतोऽत्र वर्गमूलम् = •e ०६७ ॥
( ३ ) १८२११७९९ ५ अत्र वर्गमूलं किमिति १
अश्र वर्ग दशमलवस्थानसंख्या विषम तेन तस्याः समत्धकरणय अगषरि-
न्यस्थापनेन -- १८२३१७९३७% (४२६८७
१६
४२ ) २२२
१६ ४
८४६ ) १८१७
९ २ ७६
८६२८ } ७४१६९
६८२ २४
८५३६७ ) ६९७६७०
१९७५६९
१ , • • • • शेपम् ?
.. वगमनम् = ४२६८७
अथ प्रशङ्गतेऽवशङ्कमूलशयन' य विचारः ।
यथा , वर्गमूलभ्यनविदारे
२अस्य
रे ( १४१४२१ ->
5 ।
२४) १००
।
२८१) ४००
२८१
३८३४) ११९२०
१११९६
२८२८२) ६°४००
५६५६४ १६४
लीयते ।
२८ ३८४१) ३८३६ ९०
२ ८२८४१
१e s७१९० ० • • • इत्थr'; ।
आसन्नसूयम् == १४१४२१ - • • • • इत्यादि ।
पुढे सवेर्तेद धीमताम् ।
अथववंशशमतप्रकरणम् ।
ये हि भिन्नाझ दशमलभरूपे परिणम्यते तत्र यदि लब्धिनिरवयव =
स्याद्द्यात्पुनः पुनः स एवङ्गः समगच्छते। तदा तदवतीदशमलवसंज्ञके
कथ्यते नवीः !
यथा १६ अस्य माने दृशमयबख्षे परिणामनेन
५५) १९० (३४
१६५
३ २ २
३२२
२ ७५
२५७ - इत्यादि ।
. वास्तवभिन्नमान् = ३४५४९४९४५ • • • इत्थरदि ।
एदमेव ॐ = ६६६६६६६ • • • •
३ = “३३३३३३३३३ • • • •
• •७७७७७७७७ • • • •
अझ सधी भि । संक्षेषरूपेण मानपत्र समानपरि ( ) त्रिहं
स्व लिख्यते ।
अथ *६६६६६ . . . . . = ६
३३३३३
's७४७ - • • • •
३४९४६४६ .... ३४५
इत्यदि सर्वत्र बtत्रम् ।
अथावतेंऽशश्न छ भिन्नकमेनापेक्ष्यते तदऽधोलिखितः प्रकारः समुपयुज्यते ।
(१) इथहळि “३ ="३३३३३ • • • • •
३. x•३३३३३३३ • • • •
१० अन्तरेण
- +३= ३ , परिश्ष्टम् ।
१8x
{ २ }
•५=५६१ १ • • • •
१० ४-५ -१९ १५६६
९ ४५ -४६
४ ४
S
=
{ ३ } २३४५ =* २ ३४६४९४९ • • • •
१२००० ४ २३४ = २३४९४९४९४९ • • •
१० ९ ४ २३४५ = २३°४६४९४५४५
३. ९९००४२३४६ = २ ३४५-२३
- . -२३४५ = २३४५-२ ३ ॥
( ४ ) ३७६ २ = ३५६२ २ २ २
१० ७ ४३३६२ = ३६२२२२ २
१८ ४ ३६२ = ३६+२ २ २ २ २
.. ९० x ३६२ = ३६२-३६
३ ६
३६२
एतेनावसीयते यदावतेंदशमलवे सधरणभित्तीकस्वैरपेक्ष्यमये प्रथमावर्त-
दशमळवे येऽङ्कन्दन्निर्मितसंख्या बिल्दुरर्हिताङ्गसंरूपं विशोध्य भाज्यस्तथ: चिल्ड्रे
पलक्षिकसंख्यामात् नव घुईव तदुपर्यावर्तदशमर्दबिंदुदशनभर्विदश्म्नरा
लस्थानखंख्यासमनि शून्यानि निवेश्य भाजक इति च प्रक८५ यन्तं स्यात्सदैवाच
ईदृशमलवस्य चनं भवतीति स्फुटं ददृश्यते । ।
यथा ३०७६९६=३७६९
९ ७
{
२ ० ०
- ६७४४२६ = ६७४४३३-६ ७४ इत्यदि ।
अथावर्त दशमलनान संकलइयंबकने दशमत्रानुरूव एव भवतः
इति स्फुटम् ।
तथा तेपां गुणनभञ्जने च तद्भिन्नाङ्कपर्णमनेन भवत इत्यपि सुमममेय ।
तथापेि बलवद्भश्च किंचिदुच्यते । ७३-७
(१ ) :१६« ७३ - ६ ६
२ २
3 =
३३
( २ ) ०७३३१०२७Q-७३ २००७
-४- :२ ७७–२ ,
५ ९ २७
७ २ ५ २ * ७५
२ ९ ८
७ २ ५ २६
२७५ १ ५ ६६६
लीलवती ।
9
-5a
एवं सर्वं जैव मिथः भवति धोमझदइनेत्रम् । परञ्च यत्र भयभजतयईश
मलबसं रूप में समाने स्त्र प्रथमं समे ते विधायाभ्रापि क्रिया कार्यं हि मनस्लि ध्येयम् ।
अश्शु अराशिक्षप्रकरणम् ।
तत्रादौ दाय चक्रवृद्भिकस्तरस्नाथ विचारः क्रियते ।
क्षसेन्नपि निमस्तेि काले यस्य कस्याधि भूधनस्य क्षान्तरमाश्च तन्मूल
धने संयोज्य तस्मात्पुनः तर प्रश्न तम्मिश्रश्रमे संयोज्य पुनः कळ(न्तरं द्ध
नीयम् । एवं गुरुर्मुहुर्यत्र दाम्सरमनीयते तत्तु चतृ खिलान्तरमुच्यते ।
यथा शतस्य ज्येकस्मिन् वर्षे सार्धमुदइयं कलास्तरे स्थg'द वर्षत्रये ।
सू० ३२१ ५ ८ एष इलयू
लघूद्या कलान्तरं किमिनि ?
अत्र रू० ३२१ अE० ४ ८ ६ ३२. ५६
३० ३१ अ० ४ न के
३२११
१ - ६
१६ २ ७५
६४३२
८-२ ३७५ = एकलिंमन् वर्षे कलन्त ।
३२१६
३२९९३ ७९ = ' 2 सकन्दरमूलधन हैं
३२९६३७१
@ =
२८६
१६४७६८७६
६६९०७६०
८६३८४३७६ = द्वितीयब्रर्षे कलान्तरम् ।
३ २ १६ ३ ६
३३५-७७६९३७५ --
के मिश्रधनम् ।
१५५
१६८८८७९६८५ ५
६ ७०६९ ८७५०
८४४४३९८४३७९ = तृतीयवर्षे कलान्तरम् ।
३३७७७८ ९३७९
३४६२२ २३३१९३७५८ ॐ = सकलान्तरमृधनम् ।
३ २ ११ = मूलधनम् धरिशिष्टम् ।
१८७
६. २४ ७ १० ३३१९३७५ = सबैकुरून्सरस्द् १ ।
(३) वर्षे शांतस्थ यदि पंचकरन्तरं स्याद्वर्षद्वये भवति किं च चतुः शसनाम् ।
धमम् वदाशु सतळे किंछ चक्रभृद्या चेति ते हि गणिते एटुभिमन ।
न्यासः मूलधन ४००, अनन्तरम् १
४००
१०२) २०२२ (२९
२० = एकस्मिन् वर्षे क्षान्तरम् ।
e =
४००
४२० = मिश्रधनम्
।
१००) २१०० (२१
२१ = द्वितीयवर्षे कलान्तर ।
है।
४१ ०
४४१
= सकलान्तरमूलधनम् ।
४ ० ०
अन्तरेण ४१ = सकलं कफातरम् ।
एवं सर्वत्रैव भवति ।
अयमेव प्रकारः तटस्थहारे औरं निहन्या' दित्यादिभास्करीयप्रकारेणापि
स्फुटं सिद्धयति ।
तथाहि । उपरोक्तोदाहरणे शतस्य कलान्तरम् = १
२. १ कातरम् ०२
अन्न *+अथ स्वांशाधिकैने त्वित्यादिना
१+ ३ *e=रूपसम्त्रधीयमिश्रधनमानम् = ३ ;
४० ३ X २ १४ २ १
इमिश्रधनमानम्: = -------
२०४२ ०
= २१ ४ २१
= ४४१
अथ मूलधनविशेधनेन जातं कलान्तरमानम् = ४१ ।
( २) वर्षे शसस्य अदि ५ शुनः कलान्तरं तदा वर्षेचतुष्ये १२०० अस्य
चक्रङ्खया किमिति । ३४८
{धनी ; }
न्यासः १२ २ देशं ९ ईन्दरम्
२१ & ४४ ।।
१ + रॉ= मिश्रधनम् ।
अतF वर्षे स्पष्टपे सकलान्तरमूलधनमानम्
१ २ ० ० ४ २ १४ २१ ४ १३१
३० ४ ९ ७ ४ २ ४ X २. ७
३x २१ ४ २१४२१ ४ २१
४०
=८ १४६८४४३
अत्र मध्भयोधनेन ---
२१८४४३ == ऋतं कलान्तरमनम् ।
(३) कस्मिन्नपि कटाहे विंशतिशेकमितं दूधमस्यि, दक्षिन् काsर्षि वालिका
शेटकमितं गृहीत्वा सद्म तवन्मितं जलं चिक्षेप । ततेऽस्या कऽपि वा क्रमा
जलमिश्रद्धतः शेटकमात्रमादाय सुनस्तावन्मात्रं जलं च ददौ। एवं बँच बारूश्चक्षुः ।
ददऽन्ते तन्न कटाहे कियन्मिलं हं दुग्धं वदशेषमिति ।
अत्र स्वांशपवाहविधिंना देनमिश् शेटके दुरश्रमान = ३४
२ २ x ११ x १ २ x १ ९ ४ १९६९
क्षते वस्तदुग्धमानम् --------------
३ . २ X २८ ४ २ ०४२२४२८
अथ १६ शेक्स्झमितं दुग्धे तथ! ४ शेटकसन्दं जलं च देश्य
शिष्टमिति ।
( ४ ) १बधु प्रप्रयागे इत्यादि भास्करपद हूणे चिल्लोभविधिना
६३+दछ व + ॐ स्व + १ ~ अ ~ + ३ द्ध
६ ३ x २ ४ ९ ४ ५ ४ १
१ ४ ७ ४ ३ ४ ३
६४० उत्तरम् ।
एवमनेके प्रकाराः सिद्धान्तीति ।
Eर।
अथेदानीं कथंघन्धिनः प्रश्नः।
(१) कोऽपि क पुरुषः किमपि कार्यं १२ दिवसैस्तथा तदेव कार्यं धं १५ दिनैः
कर्तुं शक्नोति तक्ष क, ख मिलित्वा तत्काय झियम्पितैर्दिवसैः पूरयतीति । परिशिष्ट ।
१&&
~~ Sandhya Shree B N (सम्भाषणम्) ०८:१८, १९ सितम्बर २०१८ (UTC) ~ Sandhya Shree B N (सम्भाषणम्) ०८:१८, १९ सितम्बर २०१८ (UTC)
क १२ दिनैः १ करें
१ दिनेन
एवं स १६ दितैः ? कार्यं
- क + ख १ दिनेन ६७-+१२ , क्रथ
५+४
अतो दिननि = १ ” इ&
( २ ) यदि क किमपि कार्यं ८ बिटस्तथा ख, क मिलित्वा ६ दिवसैस्तदेव
कार्यं च करोति तद ख स्वयं कियनिभतैर्दिनैः करिष्यतीति ।
अत्र क ८ दिसै: १ का
दिनैन
एवं क + ख ६ ईदवसैः १ कार्य
, १ दिनेन १
द एकस्मिन् दिने ख कथं = ३-१
११ १ ?
१९
१ =
अतो दिशनि =१-5= २४ उत्तरम् ।
{ ३ ) यदि क १५ दितेः किमपि कार्यं करोति । परव ६ दिनानन्तरं तफ़ द
मिलित -तेन सह तत्कश्च ४ दिनैः सूत्रं जातं तदा ! ख स्वरों तकथ क्षियन्मितैर्दिवसैः
पूयिष्यतीति ।
अत्र(पि क ११ दिवसैः
इयं
9$
८ :
३ =
अतोऽवशिष्टकार्येभगः = १–१
..क+ ख ४ दिवसैः हे कायेभगस्ट्
अत एकस्मिन् दिने च कार्यभागः = ३- पॅ५
६- २
३ ७ ०७
नलिनी ।
==
अतोऽसीदिानि = १’ ८ - १० दिवसः ।
( ४ ) क, ख मिलिस्त्र किमपि कय ८ दिनैः स, र मिलित्वा देव १०
दिवसैस्तथा , अ मिलित्वा तत्काय च १२ दि': करोति त६ ख स्धये किमस्मिते।
देवसैतत्तुं शक्तेति ।
क+ ख ४ दिकैः १ कार्य
ख + - {
१०, १ :
४
ए क + ग १२
१
१
७,
व योगेन--
१ दिनेन ३ { ,१ a + ' ' } झार्थभागः
क + - न - + ग
९ ५ – ६ e
५ ४०
परन्थे क, या सिटिस्वैकस्मिन् दिने , ९ कार्यं आर्म करोति । तेन ख कार्यक्षाः
= इ४७%" १२
१ ४
e
X
अतः दिनानि = -,x;~= १ ३ ॐ उ१ ।
एवमन्यस्यापि दिदमानमगच्छतीति धीमतं ।
( ६) क किमपि कार्यं ४ दिवसैः, ६ दिवसैस्तथ ग्र १६ देवैश्च पूति ।
परक सदैव कामार्थेषु तेषु क, ख क्रमेण ईद-झयं निघ्थं च कार्यं अस्य कार्यान्तरे
मत सदrsवशिष्टं कार्य भ छिन्मितंदिवसेः करिष्यतीति ।
३ ८ ईदवसः १ कथं
५१
ख
दें
४२
११
३. क, ख अन्योः कृतकार्थेभगः =+ है
अतोऽवशिष्टकरैः = १-४८ = ४ परिशिष्टम् !
२०१
८ ५/ १,
१९ २ १० ११ १२ १ १५ ५ ५
।
५ ५ ५ ८ ८८६८,५०८, १० ८ १० १ २ ३ ४ ।
,
परं च ग १६ दिवसैः १ करें
१ दिनेन =
- ॐ कार्यं भाशसम्बन्धिदिभनि = १ ? .
है।
४२
= }
अतः शेषकार्यसभ्यधिविनम् = ४-३ = १ उचरम् ।
(६ ) के किमपि कार्य १० दिनैः, ख १९ दिनैस्तथा श ३० दिनैश्च कर्तु'
शलति । सर्वे ते सहैव कार्यमारब्धवन्तः । क कार्यपूर्तिदिनात् दिनद्वयं तथा
दिनत्रयं च प्रागेव कार्य बिहाथान्यत्र कुत्रापि गतौ । तदा क्रिथमिठेद्दिवसैः कार्य
पूतिर्भविष्यतीति ।
क १२ दिवसैः १ कार्य
+ =
११
१६
३०
सर्वयोगेन--
क + ख + अ १ दिनेन # + ६ + ई कार्रभाग
६ + ४ +२
६ •
१
यद्यत्र क, ख कार्यं नात्यजत तदा ते हे मिलित्व हुँदै + उ =’ कार्यक्षरों
करिष्यतः ।
अतत्रिभिः करिष्यमाणकार्येभगः = १ +३=५ ।
अतो दिनानि =५६= ७ दिनानि ।
( ७ ) यत्कार्यं क ४ दिवसैस्तदेव व ६ दिवसैस्तथा तदेव भ १२ दिनैश्च
करोति । परंतु ऊ, श मिलित्वा कार्यस्य द्वे भाओं २८ दिवसैः कर्तुं शक्नोति तद्-
ऽवशिष्ट कार्य ख कियन्मितैर्दिवसैः पूरयतीति ।
अ४ क अस्य ४ दिनस्य कथं व अस्य ६ दिनस्य
२१
= ज्ञ
१५
४
एत्र
१२
१) ११
११ => ?
13 छ
।
हE
cu
अतः कस्य २८ दिनस्य कार्य = रै ख अस्थ २८ ४ ६
१. ८२ दिन्छ
पूर्व ८ ४
८ १ ४ दिन
. क, ग अनयत्यंशrश२८ दिनस्य कार्यं = + १४ दिनस्थ
तु अयं ४२ १६ दिक्षस्य
९ त् ३ एतस्कर्यभागं स्टू ६६ दिनै: तथन्। ।
हे = १ - =
शेषrथभाशः
अतो दिनानि = १६ ४ ३-३
=== १८वें ।
जdभ्
( ८: यदि के किमपि कार्यं १२ दिने; तथा सन १८ दिवश्यैश्च करोतेि, तत्र
क, ख मिलित्वा सहैव कार्थमरभेत । दिनत्रयानझ्दरं स पश्य गतः क
कचलं
पुडुः कथं इतवन् । दिनचतुष्टयादनन्तरं ग मिलिनस्तेन क, ग मिदिस्त्र दिनह्य
एव कार्यं पूरितवन्तौ । तद ग तस्फार्थं कतिष्ठे थेिने: करिष्यतीति वद ।
क्षत्रापि क - त दिनेन १ ' कार्यभाग
१ ४८
५
३२
= इ वै
३ दिवसः = ३३ ॥
८६
४ दिवसैः ३२-४ कार्यभागभ
.. क, ख अनयोः ( } ] ) एतत्कथंकरयदनन्तरं
+
ग : ।
४
.. J + 3 == कार्यक्षशम् ।
३
.. श्लेषम् = -- = १ एतत्कार्यं के, ग मिलित्र दिनङ्ग्रेनें धूरिवन्त !
१
.. क + में १ दिनेन ४ ३
” हयेभग
|
१ दिनेन १--; कार्यभाग
रॉ४
अतो दिननि = १ : २१४ = २४ दिनानि ।
( ९ ) ६ पुरुषः किमपि कार्यं २ घटिंक्षभ्यः, ७ स्त्रियः ३ घटिकाभितथः परिशिष्टम् !
२०३
९ बकाः ४ घटिकाभिः कर्तुं शक्नुवन्ति तदा १ पुरुषेण, १ जियक तथैकेन बालकेन
मिलित्वा सदैव तत्कार्यं क्षियन्मित्रभिर्बभिः पूरि समिति |
अत्रणि पृथक २ कार्यभाशमानीय संयोगेन
Ga +१च् + छ = ३१ र्यभाग
अतो दिनानि= ६ ३१वें ऽन्तरम् ।
( १० ) ४ पुरूष वा ६ स्त्रियो ३ बळक व किमपि कार्यं १० दिवसैः
पूरयन्ति तदैकपुरुषश्ववतः व्रियरूतथा त्रय बख्श्व सिद्धिस्व कियन्मितैर्दितैस्त.
त्कार्यं करिष्यन्तीति ।
अत्रोदाहरणब्या--
४ पुरुषाः= ६ श्रियः
२.१ पुरुष =& ,
ध्रुवं ९ बलक { = ६ स्त्रियः
.. १ बालक =
११
.. १ पुरुष + ४ स्त्रियः + ३ बळकः
= ४ + २ +३ स्त्रियः।
६ + ३.
१
१ ५
,
परव ६ स्त्रियः १० दिवसैः
१ ०४६४३
८ ४४२
८ दिवसैः }
(११ ) कस्य विधूःप्य हे प्रनश्ये स्तस्ते च क्रमेण विंशतेि तथा त्रिंशदeि.
भिश्च तां बाषी पृथक् पृथकं पूरयतः । परन्तु युगपदेव विमुक्तं हे प्रनल्ये क्रियते
कलेन पूरयिष्यास।
अत्र प्रथम प्रनली २० शिभिः १ arषं पृथति
२ o
१
८
युवं द्वितीया ,, ३० , १
43
99
३५.प्रथ० प्र२ + द्वि० प्र० १ ,,
२० २ ३० $5
५
- ४८०११
११ २०४
लीलावती ।
season
========भ्यतायात
.
"+ +
+
+ + + क =
अदो वर्षपूरणतः = १-
= १ २. घटंक: ।
( ३३ ) कस्मिन्नयं तद्भागे त्रयो निर्हराः सन्ति यत्र प्रश्नमेन घटिकात्रणे ४
द्वितीयेन च पङ्घटिझभिस्तड़ागः पूर्यते तथ चूकीयनिभैः वटिक ड्येन शोच्यते
तदा दैत्र विद्युत स्ते निर्द्धरः शुकं ताड्गं किनत कालेन पूजयिष्यन्तीति ।
नंदुवे प्रनिट ३ घटिकाभिः १ तड़ागं पूश्यति
५१
११
द्वि०नि० ६ , , १ ।
एवं
१ १५
१५ ३ तृ० नि० २ ,, ,, १ शोष्यति
१
३७
अतो युगपद्भुिताख्ये निझीरः १ घटिकया ३+१ - ३ ॐ पू
=2७t६५ ५
== पूरयन्ति
अतस्तडपुरणकालः १६
= = ३० घटिकः ।
१३ ) कस्यविद्वष्य है. प्रनाल्थेस्तस्ते व क्रमेण १३ ३, १९६ घटिका
भिस्तां वार्षे शोष्यतः। अथ सब बिभृतयोस्तथोर्थं वाप्यः इ तृतीयश मि’
शेषितौ तत्रैका निघुसा । तद वरपी कियता कालेन श्रोपितेति ।
प्र० प्र० १ ३१ घटिकाभिः १ बाट शोष्यति ।
१9
३ ७
एवं द्वि० प्र० १९३ ,,
59
..प्र० प्र० + द्विः प्र० १
,
३ ॐ + ३ * & .. १११
• ३५-९ X २ 5१
५ १
४
५ १
४ )
अतो द्ररभ्य बCथ दोष षष्कलः
४ ४
५ ७
३६ वापीमशं शोध्यति
परं व द्वितीय प्रणाली १ धटिज़्या
६ ६षीभागस्य शोपणकालः
३५ परिशिष्टम् ।
२०.
१ १ ७
२ ६ ०
२२
१ ३ ®
--
१११६ घटिकाः ।
(१४) हे घटिझने स्नो यन्न मध्याहे १२ वादनं जात्तश्च । तत्रैकं सन्तुं ३४
घन्टा॥ ४० सेकेण्डभितं हुततमपरं ६० सेकेण्डनितं मन्दं च चरति । तदा प्रघसँ
पश्चात्कियत कालेन द्वितीयको १६ मिनटमिदमधिकं जायते ।
अत्र प्रथने २४ बलक्षय द्वितीयतः ४० + १० सेकेण्डमितमधितो भवति ।
अर्थात् १ दिन ३ मिनटमितम् ।
३.अधिकविमनि = १६२३
=३२ =१० दिन १६ वTः ।
अर्थात् १० दिनै: १६ घन्टाभिः प्रथमं १६ स्लिनष्टमिदधिकं भविष्यतीति ?
अथ दृश्यवहारः ।
अथ सैकपदनपद्धैमथैकाद्यङ्गयुतॐ रित्यदिन प्रकारचैकादीनमन संयु
तिरशच्छते, ल चानेन प्रकारेण यस्मात्कस्माद्धि दष्यङ्देत्तणाङ्कामी संकळिला.
नयनं भवत्यतस्तदानयनार्थं सुगमः प्रकारः प्रदीर्यते ।
यथा कथयते ससधनमानम् = अt + आ + १* अY + २
+ अ ३ -+ • • • • • •
द ( १-१ }
== अT. न +2_-/
एतेन-ध्येकपदएदर्थसश्चदिऽGयपदेन युतं दुधवथः ।
अविमुखेकचाद्युतिः स्याअक्तभव मिथश्च हि नूनम् ।
इत्युपपद्यते ।
उदाहरणम् ।
त्र्यादीनमेकर्षेचाशदङ्गानां सृथुर्ति वद । ।
यदि संकलसने कुशला मतिरस्ति ते ।
अहिः ३ १६ ४९ तक्षः सूत्रोकय करणेन--
४ ६-०१
३-४९ ; -
X ४९
= १४७ - ११७६
म्- १३२३
१८ लीलात्र---
१७६
कn=style=" इसलिकॉपर ----
अतः समेधन मनम् ==१ ३२३ ।
अध य्, र, ले , व, स ५५ गविंचर तथा तावदुतरो सRश लेभेनाद्यदि.
ए३ घर--
य, र, ल, व, स
-य, ल-इ, द--छ, च
ल- ३ र + य, च-२ल - - २, स-२३ ब + र
व-३ - ३१-त्र, स-में व + ३छ -;
स-४ब " ६ल-४५ + य
अत्रं यदि प्रथम एरंथर =g = य
, , द्वितीयपरंपरY = --य,
, ,, तृतीयपरंप - ल--२९ - म
, , चतुर्थपरे पर ~व-- ३ + ३२-य
, पंचसपदे परा =स- ४ब + ६ळ--Jर - - श्र |
ल
v == द् ि+ प्र
ल =>तृ + २३ डूि + अ
व = च ” ३४ - ३ दि + g ।
स = पुं + ४९ + ६ तृ + ४द्वि प्र
स्वैप यकरणेन--
अ + र + स + व + स = १ मी + १० डूि + १० ४ - १ चं न्+ टी
एतेन रौपमळुनां योगः क्रियते तत्र क्रमत उत्तरोत्तरानन् विशोध्यैकादिपर-
भ्रः साधनीयास्तातु .भत्रैरेकदूव्यादिभेदैः क्रमेण संशुष्य योगमरणेन यस्त
योऽभीष्टद्योगो भवतीति स्पष्टमीयते । एतेनापि प्रकारेण “श्रेढयाः प्रत्येकरा-
शोन तदुत्तरराशित ’ ति संशोधकीथमनुषपनं भवति ।
अस्य ग्रनिदर्शनस्य कनिचिदुदाहरणानि प्रदर्शjन्ते ।
यथा १४, २६. ३४. ४५,......ए योगबिखरे तु पूर्वध्रुवस्य परम्परा साधने
१, १६ , ४१, २१६, ६ २५; १२९६ • • • •
१९ ६५, १७५७ ३६ ९, ६७१ • • • •
६०, ११ ०, १९४, ३०३ • •
६२, ८४, १९८ ॐ • • •
२४, २४ - ***
•
¢ • • • • परिशिष्टम् ।
२०७
• १० = १ + + + + + + + ० ० १ २ २ २ १ २ २ १ २
१ २ २ २ २ १ २ २ १ २ १ १५ मे १५ - ९ १ , ११ मे २००८* ।
अन्न प्र = १ डूि = १९, तृ = ६२, व=६०, ऐ = ३४ प्रथमभेदः = न,
द्वितीयभेदः = - १
न (न-) २ ( न-२ ) (न-२ )
नर, = ,
तृतीयभेदः चतुर्थभेदः =
१२ १०२.३
न () ( ३) न (न-१) (न-२) (न-३) ( न-४}
२-१२-३) (न-, पद्ममभेदः =
१ २ २ · ३ - ४ १२३४०९
अथ यथोकय योगखrधनेन--
१४ + २१ + ३९ + ४ + ... २३ = न +१५. न ( न-१ )
+ १.२
१० न (२-१) (२-३)
१ - २ - ३
६०नन-१)(न-२)(न-३)
१ - २ · ३ · ४
, २४ २ (म-१) {-६२) (न-३) (न-४)
१२० न + ९०० न ( न-१ )
१२०
+१००० न ( न-१) { न-३ )
१२
, ३०० न (न-१)(न-२)(न-३) + २४ न (न-१) (न-२)न-३)(न-४)
१२०
१२न ' + ३० २१ + २० न १-२न
६२
६ २२ + ६ न–२ २ न * + ३ २२ - + न
।
न (न् - १) १ न (न + १)
-,
} {
=
वयो
-\+ सँ ! वय?
एतेन “व्येकं सङ्कलितं बाश्छिन्नः मित्यादि संशोधकीयनुपपद्यते ।
यदि स = २२ ४ २ + ६३ + ८२ + • • • • न पदपर्यन्तम् ।
अत्र केढ्याः स्वरूपदर्शनेनन्यधनम् = १२+२(-१) }
=( २ न ) है।
८४न ने लीलावती-- --------------------------
अन्न अ मा १, २, ३ इयदेभिः qनने
{
प्रमथनम् = ५ - १
दल : में है५ – ४ - २
तृ2थ == ४ - ३
• 4 क +
+
+ + + + + + + + + + + + + + +
+ + +
.. ख = ४ { १९ + २ २ + २ + ४२ + ..,
+ ४२ }
--४३१४] !
धुत---
चतुर्थं अर्भक्षुति: सदा झादिसमासः ।
वथा भीमन् घटंग णिनिद ।
।
+
=
एवमन्थन्यश्यद्द्वरेणनेि सुचवपद से फ़ित्र प्रथधिरेणेति ।
अश्वेत छन्नभिस्थसार्थ सfण काभिश्चिद्ददर भने प्रदरथन्ते ।
थ४४ कल्प्यते न = ३. १२ + १ , २ + ५ - ३२ + # .
र्यन्तम् । अत्र दर्शनेन स्पष्टमेध यदन्त्यधनश = {न + १) न२ = १ * + '
अत्र न मानें १, २, ३ इत्यादिभिरुन्ध्रपसेन--
२, १ १३ + १
९
४. ३
- ३
- + * • • • • • • • • • • • • • •
सदैव शुन-
• • •
क्ष== (१ * + ३में + ३३ - +...+ २*} + १२ + २१ + ३* + . ••••.५.न ९
- { न ( न+१) } + न ( न +१ ) (२स + १ )
न ( न + १ } • { में + १ ) २ न + १
++
क
{, }
- न ? न+१ ) ( ३ न + ७ स +२ }
१२
न ( न+१ ) ( म +२) (३ न-१ )
१२ परिशिष्टम् !
२०६
• • • • • • • • • • • •
• • • • • • • •
में { न + २ ) ( ३ + १ }
२ & ३
सं ( न + २ } ३ न+१
एतेन--निघ्नपदं कुयुतं त्रिभिरहं संकलितार्धहृतं द्वियुतेन ।।
गच्छनितेन गुणं युतिमानं चादिगुणैौकचयाङ्गकृतेः स्यात् । इति सस्यशुष्पद्यते ।
उदाहरणम्/
एकादीनां नवाम्यन्नं तिर्थादिसमाहत ।
तसई हि संचूर्ति बूहि भाणिकानविद्वर ॥
न्यासः । पर्दे ९ त्रिनिन ३०७ युतं २४ झिभलतें ३६ सफलितं ४३ अखें ४ ९
अनेन गुणितं २६. ४५
=१४ १५ =२१० इदं २ युते एदेन ११ गुणितं जातं योगमनम् = २३१२)
यदि स = ३८ + ६२११ + ९१४ + ...... ल पदपर्यन्तम् ।
तदा श्रेष्ठः स्वरूपदर्शनेशन्स्यधनम् = ३ { ३न + ९ }
= ९२२ + १५न
क्षत्रापि यदि न मानं १, २, २ इन्ग्रदिभिस्थाप्यते--
तद ३२८ = ९ .१२ + १९५५१
६.११= ९५२ ३ + १९०२
९.१४ ४ ९.३३ + १९.३
४ ७ ७ ०८
A ¢
" +
8 = p
+ &&
५ ५
ब६षां गन्.
== - - - किमि ।
३.८ + ६ ११ + ९.१४०.०.०४९ (१२ + २२ + १२ + ... +न२)
+ • ११( १ + २ + ३ + ..... + न )
६ न (न+१ ) (२ न +१), ११ ( न + १) न
३ ४ २
न (२+१ २ १९
2{ ३ (न + १ ) + }
( -- १) न ६न -१४
+ परिशिष्टम् ।
२११
२
== 2
यदि स =१९ + १२ + २२ + ३९ +......न पर एर्थम् । तदाऽन्न
कल्प्यतेऽत्यधनसन = त,
•. स = १५ + १२ र २३ + ३९ + ०००+ सु
1 :
श, +
ख = ° १+ १+ १२ + २२ मे +8, -, ' त् ,
न -१
वियोगकरणेन-
२ = १+ ४ + ४ + १२*१३+..*(' -हन-१) -
= (१ +४+७+.....न पदपर्यन्तं - ह,
.त) = १ + ४ + ७ +.......न पदपर्यन्तं
= {२ ५-३१न-१) }
=( ३ + ३न-३ }
न १ ३न-१ )
३ नये
३ न २
अतोऽन्त्यधनधानम् =
P
=
-
-
-
अत्रापि न माने १, २, ३ इत्यादिभिस्थापनेन--
३. न ( +(१७ - न (
न१ ) २ न न + १ )
न / आ + १ ) ( २न + १ - १
८ ------------
-}
न' ( + )
१ उपपन्नं यथोक्तम् ।
२
यदि स= १ +७+१८+३४ + ......न पदपथैस्तम् । तदऽत्रापि यथो
क्लय श्रीविन्यसेन--
स = १ + ७ +१८ + ३४ + -.4a
२०२५ ० ० ० ० २१४
---
१कख
= ° + १- +७ - १४ -- ३५००+ - . » _ + त,
० = १ -+ ६ + ११ + १६ ई०००८०००००००००+(त --
, त क = १ + . ६ +११ + १६ # •०००००००००+ /
--- ह ल-०६
न { में { न- १ )
२ - ६ २--४ )
{६ने
९ ने
अत्रापि न सने १, २, ३ इयाभिस्थापिते--
स == ^{१२ + २१ + ३* + •..... +२९-३११२ +३++ )
+ .
८ न ( } १ २२ + १ न्न { न + १
=
==
=
=
=1(न+१ 3{(२ #१६ -; }
-- ल (न +१) १०न-४
--
>
न (+१ (६-२)
• •
-
एवमन्यान्यप्युदाहरणानि क्षुधीभिः वयं विविकयवथनीति । किमश्र बैं
अहल्येन ।
अथेदानीमन्ये कतिचन प्रश्नः भतरः प्रद्येते ।
अत्र यदि स = -१-+११ .........न ५पर्यन्तम् ।
१२ २.३' ३.४
अश्न श्रेव्याः स्वरूपदर्शनेन कु” यज्ञ
आधन --- ~ १-३
१२
द्वितीय ,,= २२३
c१ १ परिशिष्टम् ।
२१३
तृतीय ११ = ==
३.४
२ १ २ २
२ २ २ २ ।
• • •
• • •
• • • •
• •
• • • •
अन्गाश्रमः । न ? न+१) न न + १
सर्वेष योगकरणेन--
स-१-२९१
- - यथॐ संपन्नम् ।
१ - १
यदि स= '+ + -१-+........म एदपर्यन्तम् !
१४ ४.७ ७०१
१०
अत्रापि न ६– =३ (१ -३
१ ४
६.६= ३-६
( \
१=(६ -हुँदै )
७०१
३
२ २ १ २
३ ४ ५ ।
• • • •
•
अन्त्यधनमानमृ४१
( ३-२ ) ( ३न )
३ न् -२ ३न -+ १
सर्वयोगेन--
सः
( १
शन
= सः।
३ न + १
३न
३६+१
न उपपनं यथोकम् ।
३१
यदि स ==---- -... न पदपर्यन्तम् ।
१० ३-५ ३.१ ७ १० ० ०९ २३ः
तात
अश्रदीप श्रेष्ठः स्वरूदशनेन स्पृष्टमवगम्यते--
ॐ ऊं इत्यनेन
१ + २{न- १ } { + *न-६) } } ६+२ ( न-१९
(२२ --;) (२ .ने +१) {+ न+३)
-
-
-
-
• •
•
•
•
७ + ९
== 4 = न + र = १ र २ -
• < A < • • • • • • • • • • • • • • + + + + + + + + :
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
• • • • •
क += "=
=
" + + +
+
क के रूप
=
{२न-१) {२ स - - १) (२ न + ३ )
६{--}
५. - ) ने न - १
६ (
{२ में +ई} (२ ३ + ३)
{२ * + १} (२१ + ३ )
४ न * *
१३ ५ (२ न + १} {२ ने +३ }
+ २ ने
३ २. ते + १* { « + }
न (१-- ३ )
ॐ ३ (२ - १) { २ - ३}
एवमनया दिशाऽने ह प्रहाराः मुखेनैवोपपद्यन्ते ।
अथेन चमककः कतिचन नः प्रदश्र्यन्ते ।
अथ यदि स = १-३ + ३-४+ • • • • • • • • *• में दधत ।
अत्रापि भैयाः स्वरूपदर्शनेन स्पष्टमेवावसीयते यद्दिपमपथेऽव्यधत्नभम् =
+ *, सम्पदे तु- अयतीति । परिशिष्टम् !
२१
•
• •
• • • • • • • • •
• • • • •
तत्र तावकल्प्यते पदमात्रं ससं त --
१ - २३ + ३ - ४५६ - ६ + ..............
= १ - २ ५ ३ - ४ ) + ( ५ - ६ }
+ पदपर्यन्तम् ।
={- १)+(- १)+(-४१)- +(- १)पर्यन्तम् ।
यदि च पदमनं विषमै द–
१ - ३ + ३ – ४ + ९ - ०.००००००००००००००
= { १ - २+३ - ४ + ......... ( न - २ ) पर्यन्तं + ॥
= (१ - २ )+(३ - २)+....न-१ पर्यंन्तं + न
रश्न न विषमसंख्या कल्पिता, तेन न - १= समसंख्या ज्यातः
न- १ न-६
- (१ - २)+( ३-४ ). ..+• पर्यन्तै + न = - + ]
• •
न - १
यदि न = समसंख्य,
तदः ( - १ )' =+१
+ 2 }
=- ( न +३ ने ............(१ )
) (- १)
यदि न= विषमसंख्य,
संदा
( -१ } " = - १
१२ १०
१ +
== रुदती
'ace=
|
न
}-१) ( २ )
अतो न माने समे त्रिधने वा ( १) { २ ) समीक्षण
नैवप्राः सर्वेऽने स्फुटमिति दरीदृश्यते । तेन तज्ञ
सधनम्मान: = --
१
३ १-२ + २१३
नन. - इदं हिनिदं कुंभृतं पं तेन छंदोभितम् ?
वेदैः ससाहनं तल्पदे ईं? यतिः स्फुट् ।
धन तन लु सेवन दमम् ।
रथं तद्विलयैव महें भाः दिभिः ।
इतेि थ५७ }
द् हरम्
झईन वान्ता न इदिएइश्शन ।
¢
.
बनअअग्नां हैि संयुल (दू दरवरः ।।
यन १-२ + ३-४+१-६७- ८ ~+ ~ ९, अझ १३ ९ ले १
इयुतं १६ अनेन सहिचे रूपं २ चक्षुभि: भने ९ जातं द्युतिम ६
अश्रदझिर !
तीन भन्नतनहुँ संशुनि च रम्यः ।
धनञ्चदशंभ हि ६४ . ।
चैलः १,८-३, ,--४, ६-¢ , ® , ८, ९-- * ९, ११ -१२ ५ १३,१४,
१५,-१६, १७,--१८, १९ ,--२२ ९::वि पदं * f; & ४ २ ४४ १ भेद नीम
विहीनं पुं-५७ चतुर्भभ' -१७ जातं पुतम--१२ ।।
शुदमधrत्यपि प्रकाशस्तप्युदारणानि च मुञ्चभि: स्वये श्रीिधच्य बोध्य
नीति किमत्र ग्रन्थवश्रेघ ।
अथ ‘व्येकधदघ्नचयो भुखयु»ि यदि विधिनाऽऽधानं मेनन सध्यधननयनं
कृतभाचार्यः । तत्र मध्यदिनसम्त्रस्थीये घनमिति स्फुटं भव्ये । यदि चम्वधान
योरन्तरौतानि सध्यधननि अपेक्ष्यन्ते तदा म तत्रssघर्षप्रकरैः प्रस्रवत्प्रसख्त
द्वानथनार्युपायः ।
ययाद्धनमानम् =अ, अन्घनम् = अ, सध्यधननेि क्रमेण य, य . धरिशिष्ट
२६७
५ = <N AN"
य, , य • • • न पर्युतं ? चयः=च ।
४ य
तत आवर्यविधिन--
अ= आ + छ ? न+२ - १ )
६. अ-~आT = ची { न+ १ )
-
अ - और
२ १
एतेन -- अन्तिमलं धनमदिविहीनं
मैकपदेन हृतं प्रचयः स्यात् ।
तेन यथोक्कबदेय हि झाध्या-
नीह हि मध्यधनानि तुधभिः ।
इत्युष्qद्यते । उदाहरम् ।
आये दिने दम्भचतुष्टयं य दत्तं द्विजेभ्योऽन्यदिने बने वै ।
दीप्ति
वेदाद्रितुल्यं फिल विश्वसंख्याधनानि मध्यानि दषु श्री ।।
यस --अदि ४, अर्थधने ७४, १दं ' १३ वः सूनोज्य--
अन्यधर्व ७४ आखि ४ विही; ७२ सैक्रयर्बन १५ अनेन भक्तं ९ जातः
उदय: १ १ :
ततो मध्यधननि क्रमेण ९, १४, १९, २४२९, ३४, ३९, ४४, ४६, १४
५९, ६४. ६९ उपपन्नम् , । अन्यदुदाहरणम् ।
दिः ३, अन्यधर अत्र स्वतुः संध्यधशनि अपेक्ष्यन्ते ।
१८ स्थानगता
उन्नधि यथोक्य करणेन ---
१८
यy:
४ •
१९
•.य,
३ - ३= ६
५
८ ३ + ६ ८ ९
य
= ३ - ९८१ २
च, = ३ +१२ = १६
१8 २६
लीलवती ।
-
•
---७ -
०१.२०
.- ~~
~~
शव मष्टप्रधनानि ६, ९, १२, १५ १
एवमन्यन्वयुङ्कणानि विरचय्य विधेयानि ।
अथेदानीमन्ये विशेषाः कतिचन प्रश्नः प्रद्र्यन्ते ।
{} श्रबहरे त्रीणि पदकानि साध चैषां यतः १२० योम १६ अस्ति ।
अश्र इष्यते चथममन् = च, अदिधनम् = आ तद नीषिः घनति क्रमेण
अF-य, झ, {{ + व {
धुष घाव ; = आय ( अt - य } ( ओ + च }
= अहे ( अ ३ – चरे )= १२०.............(१)
ए यशः = * +झान्- व + आ + छ।
= ३ आT = १६
, ओ ८९
अनेन प्रथमसमीकरणमुत्थाप्य जातम्--
१ ३ ९Sandhya Shree B N (सम्भाषणम्)च )= १२०
३ ५-च = २४
च२ =
ड = १
अभत? धनानि ५, ६, ४, {
( २ ) यदि स, रू, , स, , , .~...~ र सम्मानि न पदे श्रेयः सर्वे.
१५३
धनानि सन्ति तत्र १, २, ३, ४ ......र क्रमेणऽदिधन्मनि तथा १, ३, ९, ७..
( २–१ ) चयमानानि च सन्ति तत्र स, + स , + र +२०० + 8, अरू ?
मानं किमिति ।
अत्र च ४ट्सधनप्रकy---
स,
२२ १ + { न-१ ). १
न ( न + १ }
स, - १ २, २ +( २-१) ३
=( ४+३ -३ ) =६३ + १ )
स्, र ३३५ (न-२१ परिशिष्टम् ।
२१६
-
~*
~
"
क
= { ९ में - - १ }
a -->
स,= १ ३९ +( २३-१ } (र-१)
= TS = { २ र - १) + १
सवधो योगकरणेन--
स्, + - स + स , + स , + + स,
= { न+१ ) + ( ३ न +१ }
=
-
+ ( १न + १ }
३ न १ २ २ - १ ) + १
• • • • •
= { न+१+३+१+१+१+न १२ २ - १ ) +१
---
- {
न 3 १ + ३*५ + •.... + { ३ र – १ } } + र
= { न.र२ + र }
=२ { २ > र + १) उपपन्नम् । ।
( ३ ) श्री ५बहरे पंचधन तं योगाः २०, येष घनघोर्थ ४४० तेपां माया
२ कानि ।
कल्प्यन्ते धनानि आ - व, आ - ३च, अ आ + ख, श +२च । एषा
यwकरणेन---
,
६ - २ b
.. == ४
३
सर्वथी धनयोगेन ---
अ ’ + ‘अ- च) + (आ +च ) + £ आr-२ ६ ) +{ #t+ ३ च )
= १ आ ३ + ३० अ7 • च
= आ ( ९अ * + ३० च ) २३५
ललधर्त {
separsescause
= * { • १२ + : ५२)
== ५ (९२ + २ ३ - ५४२
४
- ५ ३ में
१ १ २
३२ ! = ११०-४२
अतो ? भनई न क्रमेण २ ३, ४, ६ ६ इति ।
एवमभ्psपि प्रश्न: पुदुचेनेत्रपञ्चः ।
अथ अंर्द्रव्यवहारसम्बन्धिनः प्रश्नानुदस्वेदनीं गुलर
वरछेद्; कतिचन विशेषाः
प्रतिपद्यन्ते ।
तन्नक्षत्रथन्नधनमाने विज्ञाय भध्वनति साधयन्ते ।
यथा गुणरतृश्रांदेऽनम्र = अ, अन्स्पभ्रतरूक्ष ।
गुषः == शु । तत्र न संप्रलमालि य , य: य: , • • • लअनन्छन्
पक्ष्यन्ते । अत्र वस्त्रपदमानम् = * +२ ।।
ततः श्रेढ़ीषयौलचन्या मीथप्रत्येण -
र १
अन्त्यधत्तम्= अt + शु”–अ।
न +१
+
शुक्(=} सt१
अती मध्यधन्वनि---
य
= अ . #
() न् १
+
य = आ + (अ) न +१
य = श • / * ल + १
'अ'
)
२०० - Abh | + २ + १*२२ + २ + + + + + + + + + में 44 44+
a == + २११ + + + + + + + + + + ¥ +4 क +++ परिशिष्ट १
२२१
A७ ५ ५८ = ®v¢W•4 =
अश्र ‘आदिीuविहीनेने ; स्पयन्झतपदश्चैव्यः सर्वेधसाधनेन--
क + २ +
-
• • •
X २ ४
}
१ २ २४
३ ४
२४
•
२३
१२ ८
१३
२४
( २ } कस्य अप्यन्तपदgश्रेढ्य आदिनम् = १, अन्यधनं च
स्टुतरपदयोगसमं तदा ऑधनानि कानि ।
तृतीश्रधान
भन्न कल्प्यते द्वितीयधनम्: = --
१गु
ब्ध
१ = हूिध (१-)
द्विध
१
१ परिशिष्टम् ।
( : ०--- -॥ जयलभिः
• •~ ~ ~~
- +
'
• •
• • • • • •
• •
• •
१-४
अतः * ६३७मानि--१, ३ , ३, ६, = इ.
१३) गुजर लेह्या: परमपि धनत्रयं बाः = ३१६ ॐथा तेषामेव द्वयोः
सैंयोबतथैग = १९६ तद् धनमि ते ।
झटण्यन्ते त्रीजि धननि , अt, आशु
अ
श्रेष्ठ चतः=. अ अर. नु = २१६..................{१}
• •
अP
दूयKयबतयोगः = अ + अ गु+ ओ, आ. नु = १९६२०००(२}
अश्र (१) समीकरणेन
•. ४४ = ६
अभ्र (२) सभीकरणेन--
अ अY +. गु - आ. अ. सु ८ ११६
१६ ६
१ ५ ६
१ ३
१३ गु
गु२ + = S =
३ { * + सु - १ )= १३ शु
३-१०णु-- १ = ०
( शुङ-३ ) ३ र्-१ = ०
३. ५= ३, गु = १ ।
अत्र धनानि २, ६, १८ इतेि ।
१४) यदि स= ९ + ६६ + २११ + ..............न पर्युक्तं ।
तदा ख = ६ ( १ + ११ + १११ +.....न पर्यन्तं )
= ९ १ ९ - ९९ + १९९+ २००० • पर्यन्तं
= ९१ (१२-१+(१०४-१} -(१००९-१) + वती ।
२३४
०
०००-
= ० ०
२ २ =:= • - « > • , • • • • • •
- "
"
-
के हैं।
१ २ १ २ १ २ १
= ९ ३ + + १० ३ ५ .........में पर्यन्तै - न
१० १०२ -
= {
१० (१ १ )
११ -१
}
-१
१०(१० ८१
अत्र न माने १, २, ३ इत्यादिभिरूत्थापनेष्टयोगो भवतीति स्फुटं किमिति
प्रथालेल ।
(५) स = १ +१ + १३+ २९+.. पदपर्यन्तम् ।
– - Sandhya Shree B N (सम्भाषणम्) ०६:५९, २० सितम्बर २०१८ (UTC) न
स = ० + १ + ६ + १३ रे •०००००००००००' न,
•
अन्तरेण-
न
°= १*४ +८+ १२ - +(a, - तेन- तन
-१
०={ + ( ९ + ४ + १६ + •wo•(न-१) पर्यन्तं - तन
१ २ २ २ १
१ + { ५ ४ + - (
'- तेन = + १६ + २०००• •••न-१) पर्यन्हें
ज-१
४(२
१ -१ २-१
२॥१
= १+३ ३ (-१)
= १ + २ + १
॥ -
ने १
अश्र न मानं १, २, ३ इयादिकल्पनया--
१ = २ १+९-३ = २-३
२ २ १-३ २३-३
५ = - +१
१३ = ३३-३= २४-३
- *० + २ + २१ + २ + + + + २ ।
-
+ + + + + + + + + + + ६ + २ + २ = + • • • • •
सर्वयोगेन--
- ' स=={ २ * + २३ + २१ +........ल पर्यन्तं -३ परिशिष्टम् ।
२२
|
4 =
-•
>
-- + *
< + > • • • •
• • •
•
• • •
•
•
• •
• •
• •
• • ¥
१ }
३-१
= ४ ( २ -१ }-३न उपपईं यथोकम् ।
{ ६ ) यदि स्म = ९ ++५९९ / +९९९ +• • • ...• • न् पदपर्युक्तम् ।
= १२ + १०*४ -4• डू९ ४ + १०००००२ पर्यन्तं
९
)
} -- न
=(१-१e)+(१ -६+१-६” पदेन
=६-६++९+... पर्यन्तं
{=}
ने )
१=
१ -(%)
१७ ने
= ल-----------
८ न-३ १ -१ } उपष्ठं यथदम् ।
{ ७ ) यदि गुणतरत्रं च केषमपि धनत्रयाणां योगः ३४, तेषां बद्धः
१७२८, ५ इ धनानि शमीति ।
अन्नपि कल्प्शते धनानि अ, आ. प्र. अ• ' त प्रश्नेया--
अ - आ चु-- अ, गु * -३८००००००००००००००००००० • १ )
अ ? ( अ. गु ) ( अ. गु' )= १७२८.:• • • •4( २ }
{ १ } समीक्ष्टषेत्र --
आ ( १+य्+ तु२ )=३८
- अ =
( २ ) समकरणेन--
आ३४ = १७२४ घनमूलेन
अ-शु = १६ १२
२ = हॅलसी ।
++++
के
अन्।
१२
थ * * ++ ?
६ गुदी + ६ +३ = १६ र
६ ॥ * -१३ २ + ६८०
) {
&
-
+
- . I = ८ में, झ ८ १०
अ २ थराल ८, १२, १८, उपपन्नम्
(८) पुंश्रयः ई अपि सर्वधनम् = , त्रयः =६ दइदः
आ ई ईमिः ।
अभ ३ ॥ -१ = १ २ ५ +( २-१ } →
ल-१
२२ + { न-१ } ६
६ न - २ = २ आ - ६ २ । - ६
४ = २ २३ !
जत्सद्धिमकरश्च२
अथ स्त्रीधनना न भने स्टै प्रकटु ? जानसः अनमने तदछ ।
(१) यदि नेदृश्यवहारे भुईंधनं == से, अन्वधन” = ओं, उपः = इ, त६५
न गच्छनं क्रिनिति । भश्चऽनेते ---
{ = * '-- { न --- ) स् ने
’{{ = <-- { नः -१ }
४ # # २अं- -१ }
।
की
=J? २ में -व ( न-१ ) {
२ सय २ # • न- न • ६ { -१
७
।
= २ नं . “–न ३ च+ न . वे
ः.५.च-२ न (अं +} = -२ स पृष्ठम्:लीलावती.pdf/२३५ नीलवती !
अतः डीवद्वानि ३है ७, ११ : १६ इत्यादि ।
( ११ } हृदयघट्रे १३ पदेऽन्स्थम्= २१४ चर्मः = २ , तदा २१ पदे स्टैं.
नमदं तत्र श्रीपदमि कानीतेि !
अन्न १३ ५६ऽन्यमनमंत्र २५ ५३ पठनं भवतीत्यनन्तश्र यत्रीधनस्यू =
३५ x २९ - ६२९ !
ततो “गच्छते गलिते वदुई ५५ निभ्यशुचीनिधिssऽधनः५ = १ १
अतः नेत्रदल १ , ३, ६, ५ इत्थः ।
अथेश्म स्तंसश्चेदिह ।
यस्यः श्रेयः पदे स्पं दिशञ्जितं स्त्रयश्ने डुबः पदानि यु. ः सः ८थम्नतर-
श्रेति कथ्यते ।
यथा १,३, इस्मद्य ३,३७ इस्थावथ च व्यस्तसर ही पदानि भवन्ति ।
८
अथ यदि अ क्रथन्तरदैआ आदि, मधश्रध है स्, कः थ स्र यथळे अ क तद्र?
वपशपयः-- -
१
।
५
- -
2 -+ >
२ ४१ ,
२ ४. :
अ + अ
एतेभ प्रथ्ननूश्रश्वथेनिधी तबदीनयीन२: अंट भ४७ भवति
अथ चयमकट्या मध्यानम्-*" ",
{ १ )
जुलश्रेढ़
+ +
+ + + + •
{ ३ }
११
२ ई. *
व्यतरश्रेढ्या * '- यह
अत्र { १ } { ३ ) समकरणयचतेन =
__ ॐ = क २ अ. के "
चम. क्षय = ३ अ -+ *
४. व
के गुस २
- परिशिष्टम् ।
७e = a
, म गुर
इस थ
'चयतरगुणतयस्ततरश्रीन संध्यञ्जनानि कस्या अपि गुणोत्तरश्रेढ्यः
पदम् भवन्तीति पुमुपपन्नं जातम् । अन्नानेके विशेषाः सन्ति ते च ग्रन्थविस्ता-
रंभान्नङ्ग खिज्ञः । अस्य सर्वे विशेष बीजrणते वक्ष्यन्ते ।
अथ महरमाथवर्तनज्ञानं क्षेत्रमस्त्यापि भवति । परन्यन्न ग्रन्थविस्तरभयास-
भ्रष्टुं तदनयनं नमस्माभिनिवेशितम् । अत्रान्येऽपि ये ये विशेषास्ते बीजगणिते
स्फुटं वक्ष्यते किमत्र प्रयासेनेति ।
अथ त्रिभुजस्य फलानयनार्थं--
}
अत्र ऋष्थते अफग, त्रिभुजे अन्न अक, अश, का भुजVः ग, क, ॐ कलिपलः
8था कक्ष रेख ? ध पर्यन्तं वर्धयित्वा अथ भरा कृता । मग रेख ’ ठूव क स्थ . ९३७
लोलवती
तy= , अT समनन्तरा यह रेखया विधेम ? वर्धितयेः हले. त रेकरे: * मैप इतः ऊ ।
आय, अतः रे द्वयोरुपरे अल, और लटरलू थे । र यजन्या ।
अत्र अश, हूक 'श्चये येKः लभतरवत् अहं = <#ध परं
<< अशष्ठ = <अबः, <ॐहW = <धer ,'. कह ~= }
अथ च अ, कं चिदुन्थं अग्, केन, क्षेत्र प्राप्त7; इव, सेलम, बचट्टप धृत्त ?
नि थियानि । अह रें लू ? योजनीया ।
कथान अक्स, अहू गस, त्रिभुजानि समनीति जैत्रमित्था स्पष्टमेव । सम{
अन्तररेख रहाघरगत्वात् । नन
अल x हृ _ २ अळ x ४ २२ • $
२ अहरा =
_ * ] • हं
अर, छ २ भर • Z २. शx न म ग६ . १७:
दायें N अग = आई सक_.
. ॐ १ह हG X Z^अ9 8 = गत • ठे
शTध • सभा
ॐ X
=
त +
'
परख क्षेत्रमितेन्यूतीयाध्यायस्यैकवंशीप्रतिक्षया--
ईशT x गई = एम x गच } तथ£ रात x लग गम x र् ग । }
श्रि ने धुश ४ शत्र राम • •
एx } च गए ।
-- --& •शुभा (सम्भाषणम्) ~ शुभा (सम्भाषणम्) १२:१९, १६ नवम्बर २०१८ (UTC) . शुभा (सम्भाषणम्) १२:१९, १६ नवम्बर २०१८ (UTC)
पw
च केय्- -
अ + ऊ 4 --२, ४
८स् -2¥ !
स क + १कम क + कत_ अ + ऊ = स--१४
--
-
मन कभ + - कनकंग - त इ + क + सं-२॥
-- ------------------ आस
३. त्रिफ =ल ( स - अ ) ( । - क ) ( स - छ ) अस्य मूलं फलमिः
स्युपपन्नं त्रिभुजफलानयनम् ।
अथास्था व ते अन्न भूतोपपतिक्षेत्रे मकघ, मभध कोणयेथेग माप
केvणयुक्तः समकेणसमे भवतीति स्फुटं गमितविदाम् । पृष्ठम्:लीलावती.pdf/२३९ पृष्ठम्:लीलावती.pdf/२४० पृष्ठम्:लीलावती.pdf/२४१ ________________
वाद----
- r
alandana
काव्या. ब्याइ, प
मयाद । यन्तु माई, ए वृत्त ..वृक्षक यदु, अग्रद. १ अत्र १ अनेन रूपव्याश्र्धपश्चिापीयं मा बध्यम् ।।
तेन प मार्न ३९३७, ३ इत्यादिभिरुत्थापनेन ५ मासाहतिः सहस्रत्यादि विशेषपद्यनुपपद्यते ।।
अथेदानी गोलण्डपृष्ठफलदि} धनप्रकारवारे स्कुट उक्ततेनात्र छात्रप्रकारायोदाहरणानि प्रदश्यन्ते ।
|
कल्प्यते गोलयासः == १०, शरः = १ तदा “वणेन गुणिले गालपरिधि रित्यादिना ---
गेलखण्इफलम् = प. चाप
अथ यदि मस्तवृत्तव्यालार्धम् =३ तथा हलवृत्त ।
त। व्यापार्धवशन्तर उच्छ्याहते इत्यादिना---
शुः = * - ?
- . ३ -- १६ =९ + १६ = २.६ झूलम् = ६
त
लय परिधिबध
अतः गोलीब-यासः = १०, परिधि ==; गुणित? इत्यादिना ।
নাকিত্ব গুপ্ত = ১৬.
अथ मस्तकठ्ठळ्यासार्धम् ॥ ३, शरः == १ तथा लयश्यसाई == ३, ततः शरब्यासखण्डे स्वनिध्ने? इत्यादिविधानेन
ब्यासावर्ग ९ गुणः ९, तथा लब्यास ६ शरवर्ग १ पुणे ६ । अनार्योगः १४ एतत्समे ब्यासे परिधिः = ११३३६२७ = ४३३२७,
अर्थ त्रिहते जातं धनफलम् = ७४१३३ पृष्ठम्:लीलावती.pdf/२४३ पृष्ठम्:लीलावती.pdf/२४४ पृष्ठम्:लीलावती.pdf/२४५ पृष्ठम्:लीलावती.pdf/२४६ पृष्ठम्:लीलावती.pdf/२४७ पृष्ठम्:लीलावती.pdf/२४८ पृष्ठम्:लीलावती.pdf/२४९ पृष्ठम्:लीलावती.pdf/२५० पृष्ठम्:लीलावती.pdf/२५१ पृष्ठम्:लीलावती.pdf/२५२ पृष्ठम्:लीलावती.pdf/२५३ पृष्ठम्:लीलावती.pdf/२५४ पृष्ठम्:लीलावती.pdf/२५५
|