लक्ष्मीनारायण संहिता़/कृतसन्तानः/294

Datewise interpretations of Purushottama masa

पुरुषोत्तम मास माहात्म्यस्य तिथि अनुसार निर्वचनम्

पुरुषोत्तम मास – लक्ष्मीनारायण संहिता 1.293 –

 श्रीलक्ष्मीरुवाच-

 मासास्तु द्वादश प्रोक्तास्तेषु व्रतदिनानि च । तेभ्योऽधिकोऽपि त्रयोदशः सार्धद्वयवार्षिकः ।। १ ।।

 चान्द्रपूर्णत्वसम्पाद्यो भवतीति तदीयकम् । इतिवृत्तं विधिं देवं सर्वे श्रोतुं समुत्सहे ।। २ ।।

 

 श्रीनारायण उवाच-

 शृणु लक्ष्मि! कथां दिव्यां पुरुषोत्तमयोगिनीम् । चान्द्रमासे यत्र सूर्यसंक्रान्तिर्नहि जायते ।। १ ।।

 एकराशिप्रभोगस्थोऽर्को न संक्रमतेऽपरे । सूर्यसंक्रान्तिशून्योऽयं मासोऽधिकतया मतः ।। २ ।।

 मध्येऽमावास्ययोश्चान्द्रमासः पूर्णः प्रजायते । सौरमासस्तु संक्रान्त्योर्मध्ये पूर्णः प्रजायते ।। ३ ।।

 चान्द्रमासे सावनाहान्येकोनत्रिंशदित्यथ । षड्विंशतिघटिकाश्च पञ्चाशत्पलिकास्तथा ।। ४ ।।

 भुज्यन्तेऽथ च सौरे तु त्रिंशदहानि वै तथा । षड्विंशतिश्च घटिकाः पलान्येकोनविंशतिः ।। ५ ।।

 विपलान्येकत्रिंशच्च द्वापंचाशत्क्षणानि च । प्रभुज्यन्ते तयोश्चान्द्रे यः कालः शिष्यतेऽर्कितः ।। ६ ।।

 तेषां तु शिष्टकालानां समवाय प्रजायते । पूर्णस्त्रयोदशश्चान्द्रमासोऽयं त्वधिको मतः ।। ७ ।।

 द्वात्रिंशत्सौरमासेषु षोडशाहाधिकेषु तु । त्रयस्त्रिंशच्चान्द्रमासाः षोडशाहाधिकाः खलु ।। ८ ।।

 निष्पद्यन्तेऽधिको मासश्चान्द्रः सोऽयं मतोऽधिकः । पंचवर्षेष्वधिमासौ द्वौ चान्द्रौ प्रायशो मतौ ।। ९ ।।

 अधिमासः पुनः सोऽष्टवर्षे वैकोनविंशतौ । एकचत्वारिंशदधिके शते वा स एति वै ।। १ ०।।

 स एवायाति चेत्येवं प्रायशो नियमोऽस्ति हि । सोऽयं पुण्यप्रकार्यार्थं निश्चितो मुनिभिः पुरा ।। ११ ।।

 शृणुष्वैनां कथां लक्ष्मि! नौ गेहाद्युद्भवाऽस्ति सा । मलमासस्त्वयं प्रोक्तो मलशेषात्मसंचयः ।। १२।।

 पुरुषोत्तमसंयोगात् पुरुषोत्तमसंश्रयात् । पुरुषोत्तममासोऽयं देवोऽस्य पुरुषोत्तमः ।। १३।।

 कृष्णनारायणः श्रीमान् परब्रह्म परात्परः । ब्रह्ममुक्तैः सदा सेव्यो भगवानक्षराधिपः ।। १४।।

 अवतारस्वरूपाणामवतारी हरिः स्वयम् । यस्माद् व्यूहाः प्रजायन्ते वासुदेवादयोऽखिलाः ।। १५।।

 यस्माद् गोलोकधामाद्याः प्राविर्भवन्ति चाश्रयाः । यत्र सर्वपराकाष्ठा यत्र सर्वं प्रतिष्ठितम् ।। १६ ।।

 यस्मात् प्रकाशते सर्वं यन्मयं जडचेतनम् । सोऽयं श्रीभगवान् राजाधिराजः परमेश्वरः ।। १७।।

 पुरुषोत्तममासस्याधिदेवः पुरुषोत्तमः । अक्षरे परमे व्योम्नि मुक्तमण्डलसेवितः ।। १८।।

 अनाथं मलमासं तु दृष्ट्वा कृपावशः प्रभुः । स्वीचकार शरण्यस्तं शरणागतमेव सः ।। १९।।

 अधिष्ठानतया तस्य ततोऽक्षरसमानताम् । प्राप्तः श्रीमलमासस्तु निर्मलः पुरुषोत्तमः ।।।२०।।

 सर्वे मासाः प्रथमं तु गर्जन्ति स्म मुहुर्मुहुः । नाऽस्मादृशं किंचिदस्ति तारकं भुवनत्रये ।। २१।।

 किन्तु श्रीहरिणा यावन्मलमासस्त्वधिष्ठितः । ततो द्वादशमासास्ते बभूबुर्भग्नगर्वकाः ।।२२।।

 किं वक्तव्यं महालक्ष्मि! यत्र नारायणः स्वयम् । प्रसन्नस्तिष्ठते तस्य भाग्यं पुण्यं कथानकम् ।।२३।।

 अन्यमासकृतात्पुण्याज्जपाद्धोमात्प्रदानकात् । अनन्तगुणकं त्वत्र कृतं भवति सर्वथा ।।२४।।

 मासोऽयमधिकः सर्वपुण्याऽऽधिक्यप्रदो मतः । गयागंगाहरिद्वारपुष्करादिषु यत् कृतम् ।।२५।।

 तत्कृतस्याऽधिके मासे फलं भवति शाश्वतम् । कुरुक्षेत्रे ग्रहणे यत्स्नानस्य फलमाप्यते ।। २६ ।

 गयायां पिण्डदानस्य पितॄणां तृप्तिरस्ति या ।। तत्फलं तादृशी तृप्तिरधिमासस्य सेवनात् ।। २७।

 जगन्नाथपुरे स्याद् यद् रथयात्राफलं महत् । पुरुषोत्तममासे तत्फलं त्वाप्लवनाद् भवेत् ।।।२८ ।।

 यत्फलं सरयूस्नानात् साकेते तीर्थदर्शनात् । तत्फलं त्वधिके चाद्यदिने स्नानाद्धि जायते ।। २९ । ।

 यत्फलं द्वारिकायां तु गोमतीसागराप्लवे । तत्फलं मलमासे स्यात् प्रतिपत्स्नानमात्रतः ।। ३० । ।

 यत्फलं बदरीक्षेत्रे स्वर्णद्यां स्नानतो भवेत् । मलमासाऽऽद्यदिवसेऽधिकं स्यात्स्नानतः फलम् ।। ३१ ।।

 यत्फलं दक्षिणे वार्धौ रामसेतौ जलाप्लवात् । मलमासेऽधिकं स्नानात् ततः स्यात्प्रथमे दिने ।। ३२ । ।

 यत्फलं रैवते स्वर्णरेखायां स्नानतो भवेत् । प्रभासे यत्फलं वा सन्निधावाप्लवनाद्भवेत् ।। ३३ ।

 ततोऽधिकफलं त्वाद्यदिने स्नानेऽधिकस्य च । यत्फलं कुंकुमवाप्यामश्वपट्टसरोवरे ।। ३४। ।

 ततोऽधिकफलं त्वाद्यदिवसेऽधिकमासिनः । नर्मदायां शुक्लतीर्थे ओंकारेश्वरतीर्थके ।। ३५ । ।

 पुष्करे पश्चिमे नारायणे सरसि यत्फलम् । तडागे मानसे चापि प्रयागे चापि यत्फलम् ।। ३६ । ।

 यमुनायां मथुरायां गण्डक्यां चापि यत्फलम् । यत्फलं च हरिशंभुक्षेत्रे कपिलवारिधौ ।। ३७ ।।

 गोदावर्यां तथा कुंभलग्ने कृष्णाजले च यत् । सिन्धौ ताम्रपर्णिकायां कावेर्यां चापि यत्फलम् ।। ३८ ।

 महोदये तथा सोमाऽमायां पर्वणि पट्टने । स्नानेन यत्फलं यद्यत्त्वाद्येह्नि स्नानतोऽत्र तद् ।। ३९ ।

 पुरुषोत्तममासस्य प्रथमायां समाहितः । ब्राह्मे मुहूर्ते सञ्चिन्त्य श्रीकृष्णं पुरुषोत्तमम् ।।४० ।

 स्नायान्नद्यां तडागे वा सरसि प्रस्रवे गृहे । कूपे वाप्यां प्रवाहे वा तत्पुण्यं शाश्वतं भवेत् ।।४ १ ।।

 नहि लोकेऽधिकमाससदृशं पापनाशकम् । पुण्यार्जकं तथा त्वन्यत् स्वर्गमोक्षप्रदं परम् ।।४२।।

 पूर्णिमायां चाद्येऽहनि त्वमावास्यादिनेऽपि च । एकादशेऽन्तिमे चापि मासेऽह्नि पुरुषोत्तमे ।।।४३ । ।

 स्नानेन सदृशं त्वन्यत्त्वखण्डपुण्यकृन्नहि । तेषु स्नानेन वै लोका निर्धूय पापपुञ्जकम् ।।४४।।

 जायन्ते पुण्यपुञ्जेन पारावारसमा भुवि। स्नानमात्रेण वै स्वर्गे कोटिकल्पात्मकं मिलेत् ।।४५।।

 हरेस्तु पूजनात्तत्र वैकुण्ठं शाश्वतं व्रजेत् । पुरुषोत्तमनैवेद्यदाने मुक्तिचतुष्टयम् ।।४६ ।।

 लभतेऽत्र न सन्देहः श्रीकृष्णो वदति स्वयम् । कृष्णनारायणः सर्वं लक्ष्मीयुक्तं ददाति वै ।।४७।।

 मलमासाऽऽद्यदिवसे स्नातुश्चार्चयितुस्तथा । स्वत्वं श्रीकृष्णवद्धाम्नि गोलोकेऽस्य प्रवर्तते ।।४८।।

 पूर्णिमायाममायां वा प्रातः स्नानं सरित्सु चेत् । क्रियतेऽवभृथतुल्यफलं विष्णुक्रतोर्मतम् ।।४९।।

 मध्याह्ने चेत्कृतं स्नानमश्वमेधान्तपुण्यदम् । स्नानं सायं वाजपेययज्ञस्य फलदं भवेत् ।।५० ।।

 स्नात्वा व्रती हरिं कृष्णनारायणं सुवर्णजम् । आवाहयेत् तथा पंचामृतैः संस्नापयेच्छनैः ।।५१ ।।

 एकादशीकृतं पुण्यं मलमासे तु पर्वणि । स्नानमात्रेण भवति किमन्यत् तत्कृते पुनः ।।५ २।।

 लक्षगवां महिषीणामयुतस्य शतस्य तु । वारणानां च दानेन कुरुक्षेत्रे तु यत्फलम् ।।।५३।।

 लक्षाश्वानां तथा दानाद्यत्फलं कौरवे स्थले । प्रातःस्नानान्मलमासे तत्फलं प्रतिपत्तिथौ ।।५४।।

 द्वादशानां तु मासानां पापानि मलमुच्यते । मलप्रक्षालनशक्तो मलमासः कृतोऽस्ति वै ।।।५५।।

 स्नापयेच्छ्रीकृष्णनारायणं पञ्चामृतैस्ततः । शुद्धोदकैस्तैलसारैर्मर्दयित्वा पुनः पुनः ।।५६।।

 स्नापयेद् वै ततो वस्त्रैर्मार्जयेत् पुरुषोत्तमम् । पीताम्बरं चोत्तरीयं स्वर्णप्रान्तं समर्पयेत् ।।५७।।

 किरीटं कुण्डले चापि चन्दनं कुंकुमं तथा । कज्जलं कण्ठहाराँश्चोर्मिकाश्च कंकणानि च ।।५८।।

 पुष्पहारान् रशनाश्चाऽऽभूषणान्यम्बराणि च । द्रव्याऽलंकारभूषाश्च समर्पय्य प्रपूजयेत् ।।५९।।

 धूपं दीपं तथाऽऽपीडान् शेखरान् मालिकास्तथा । गुच्छं कन्दं स्वर्णयष्टिं छत्रं च चामरेऽर्पयेत् ।।६० ।।

 नैवेद्यानि सुमिष्टान्नपक्वान्नानि फलानि च । मृष्टस्वादूनि पेयानि ताम्बूलानि जलानि च ।।६१ ।।

 समर्पयेत्ततो नीराजयेत् क्षमां तु याचयेत् । प्रदक्षिणां नमस्कारं दण्डवच्च स्तुतिं चरेत् ।।६२।।

 पुष्पाञ्जलिं प्रदत्वैव श्रीहरिं पुरुषोत्तमम् । प्रार्थयेन्मलमासस्य व्रतस्य पूर्तये मुहुः ।।६३।।

 उपोषणान्येकभुक्तं नक्तं फलाशनं च वा । करिष्ये मलमासे तद्व्रतं ते कृपया प्रभो ।।।४।।

 निर्विघ्नं पूर्णतां यायादिति तुष्टो हरे कुरु । स्नानं तीर्थेऽथवा कूपे गृहे नद्यां प्रगेऽन्वहम् ।।६५।।

 दानं पूजां यथाशक्ति करिष्ये पुरुषोत्तम! । तत्सर्वं भजनं चापि निर्विघ्नं मे भवेदिति ।।६६।।

 कृपां कुरु महाराजाऽऽलस्यं नाशय देहतः । मानसानि मलान्यत्र प्रक्षालय प्रभावतः ।।६७।।

 आत्मीयानि च पापानि प्रज्वालय परेश्वर । आत्ममुक्तिं च मे देहि पुरुषोत्तम केशव ।।६८।।

 कृष्णनारायण स्वामिन् लक्ष्मीनाथ प्रभापते । पार्वतीमाणिकीस्वामिन् सम्पत्कुरु गृहे मम ।।६९।।

 एवं सम्प्रार्थ्य देवेशं स्वापयेद्वा विसर्जयेत् । मध्याह्ने भोजयेत् सायं भोजयेत् पूजयेत् तथा ।।७० ।।

 नीराजयेच्च दोलायां गुरुं त्वान्दोलयेद्धरिम् । बालकृष्णं कृष्णनारायणं हरिनरायणम् ।।७१।।

 रमयेद्वा जले रम्ये तूद्याने भवनेऽपि वा । नृत्यं गीतं सवाद्यं च कारयेत् तत्समीपतः ।।।७२।।

 अन्नवस्त्रजलपुष्पफलदानानि वै ददेत् । भोजयेद् बालकान् साधून् विप्रान् गोग्रासमर्पयेत् ।।७३ ।।

 कृष्णनारायणवार्ता पुरुषोत्तममाःकथाम् । लक्ष्मीनारायणसंहिताकथां वाचयेदव्रती ।।७४।।

 मालां कृष्णहरिकृष्णकृष्णनारायणाभिधैः । कुर्याज्जपं च भजनं स्मरणं कीर्तनं मुहुः ।।७५।।

 वन्दनं दासतां सेवां पादयोश्चापि मर्दनम् । मार्जनं परिचर्यां क्षालनं  विष्णुग्रहस्य च ।।७६।।

 गुरोः सेवां प्रकुर्वीत व्रतपुष्टिकरीं शुभाम् । गुरौ तुष्टे व्रतं पूर्णे भवेद्वै मनसेप्सितम् ।।७७।।

 फलेत्सर्वं प्रसंपूर्णं स्वर्गमोक्षादिदायकम् । गौरीः साध्वीः सतीर्बालान् बालिकाः सधवाऽधवाः ।।७८।।

 अनाथाऽनाश्रिताः संभोजयेद् दानानि संददेत् । गृहं दद्याज्जीविकां च क्षेत्रं वाटीं च वेतनम् ।।७९।।

 साहाय्यं विविधं दद्याद् यथा सन्तोषमाप्नुयात् । संफलेत् तेन वै मासः पुरुषोत्तमसंज्ञकः ।।८० ।।

 नित्यं वै मन्दिरे दद्याद् देवाय जलगाः शुभाः । आमान्नानि च शाकानि लवणं शर्करादिकम् ।।८ १ ।।

 फलानि तण्डुलान् मुद्गान् द्विदला घृतवर्तिकाः । घृतं तैलं निवाराँश्च मरीचकान् सुजीरकम् ।।८२।।

 शुण्ठीश्च मेथिकां दद्याद् दधि दुग्धं च तक्रकम् । पत्राणां भाजिकां खर्जूरकं श्रेष्ठं सुराजिकाम् ।।८३।।

 भूमिकन्दान् बदामाँश्च काष्ठानि मृत्तिकास्तथा । इष्टिका वंशपात्राणि धातुपात्राणि मृद्धटान् ।।८४।।

 घासग्रासान् गवाद्यर्थे पारावातेभ्य इत्यपि । कणान् दद्यात्पिपीलिकाद्यर्थे पिष्टादिकं तथा ।।८५।।

 जलस्थेभ्यश्चणकाँश्च श्वादिभ्यो रोटकाँस्तथा । जलं तु वृक्षवल्लीभ्यो दद्याच्छ्रीपुरुषोत्तमे ।।८६।।

 पिप्पलेभ्यो बर्बुरेभ्यो जलं दद्याच्छिवोपरि । बिल्वेभ्यः श्रीफलेभ्यश्च वटेभ्यो जलमर्पयेत् ।।८७।।

 तुलसीभ्यः कमलेभ्यः पुष्पवल्लीभ्य इत्यपि । जलं खाद्यं प्रदद्याच्च कुर्याद्वृत्तिं सुरक्षिकाम् ।।८८।।

 एवं दानानि वस्त्राणां वस्तूनां चापि कारयेत् । भूशायी ब्रह्मचारी च शान्ते भूत्वाऽधिके पुनः ।।८९।।

 मासे वै साधुवद्भूत्वा साध्वीवच्च व्रतान्वितः । ऐहिकं त्वात्मनः कुर्यात्पुण्यं परं च मोक्षणम् ।।९०।।

 पतिः पत्नी च दासी च सुतः सुता च बान्धवाः । बन्धुपत्न्यो जनन्यश्च पितरश्च  पितामहाः ।।९१।।

 माता मातामही चापि बालाश्च बालिकाश्च याः । शिष्या स्वसा चाश्रिताश्च प्राघूर्णिकाः समाश्रिताः ।।९२।।

 ये च गृहे जनाः स्वस्याऽभिजनाश्च कुटुम्बिनः । सर्वे ते वै व्रतं कुर्युः पुरुषोत्तममासि तु ।।९३।।

 एकभक्तेन नक्तेन फलेनाऽयाचितेन वा । जलेन पयसा दध्ना निवारादिभिरेव वा ।।९४।।

 शाकेन भर्जितेनापि देहयात्रां विधाय च । पुरुषोत्तममासस्य व्रतं कुर्युस्तु शक्तितः ।।९५ ।।

 एकान्नेनाऽथवा कुर्याद्भिक्षान्नेनापि सर्वथा । उञ्च्छवृत्त्याऽथवा कुर्यादाजगर्याऽथवा चरेत् ।।९६।।

 देवान्नं वा ग्रसेत्सायं पूजयित्वा जनार्दनम् । देवानां दर्शनं नित्यं साधूनां चरणामृतम् ।।९७।।

 पेयं धार्यं मस्तके च धूल्यामालुण्ठनं तथा । हरेः पादोदकं पेयं स्त्रिया पुंसा व्रते सदा ।।९८।।

 पर्यंकाऽशयनं कार्यं कामक्रोधविवर्जनम् । क्षौरविवर्जनं कार्यं मैथुनस्य विवर्जनम् ।।९९।।

 रसनायास्तपः कार्यं त्यागः प्राप्ताऽर्जितस्य च । नार्या तु स्पर्शनं पुंसः पुंसा स्पर्शश्च योषिताम् ।। १० ०।।

 त्याज्यो वै सर्वथा मासेऽधिके श्रीपुरुषोत्तमे । गृहाद्बहिर्न गन्तव्यं तीर्थार्थं गम्यमेव वा ।। १०१ ।।

 वाटिकायां समुद्याने वस्तव्यं क्षेत्रके तथा । वनेऽरण्ये दैवभूमौ साधुमध्ये सतीजने ।। १ ०२।।

 त्यागिभूमौ निवासश्च तीर्थतटेऽथ सीम्नि वा । पर्णशालोत्तमायां वा व्योम्नि वासोऽधिके मतः ।। १ ०३।।

 श्रवणं कीर्तनं कृष्णनारायणस्य वै स्मृतिः । पादयोः सेवनं चापि पूजनं वन्दनं तथा ।। १०४।।

 दास्यं चात्मात्मीयवस्त्वर्पणं कृष्णविचिन्तनम् । एवमादिक्रियारूपां भक्तिं कुर्यान्मलेऽधिके ।। १ ०५।।

 मं मुक्तिं लाति गृह्णाति मलोऽयं मास उच्यते । मा माया लीयते येन मलोऽयं मास ईरितः ।। १०६।।

 मां लक्ष्मीं माति यो मासस्तस्मान्मलः प्रकीर्त्यते । पुरुषोत्तमनाम्मो वै मकारस्त्वन्त्यवर्णकः ।। १ ०७।।

 लक्ष्म्याश्चाद्याक्षरो लोपि 'मलः' कृष्णः श्रिया युतः । मं मल लीयते येन मलक्षालनको हरिः ।। १ ०८।।

 मलमासे कृतं यद्यद्दानं पुण्यं तदीयकम् । कं सुखं जायते चाध्यधिकं ह्यधिकमास्स हि ।। १ ०९।।

 यत्र नारायणः कृष्णः प्रत्यहं तु गृहे गृहे । व्यवस्थितः शुभां पूजां गृह्णाति पुरुषोत्तमे ।। ११० ।।

 मासेऽत्र रमया लक्ष्म्या पार्वत्या प्रभया तथा । माणिक्यया कृष्णनारायणः श्रीपुरुषोत्तमः ।। १ ११।।

 गोलोकाच्चापि वैकुण्ठादव्याकृताच्च धामतः । भुवनेऽत्र समायाति लोकानां दर्शनाय वै ।। १ १२।।

 सत्कर्माण्यर्चनादीनि पूजनानि व्रतानि च । के कुर्वन्ति च मे मासे स्नानं पूजां प्रदानकम् ।। १ १३।।

 एवं देवः सदा प्रातर्व्योममार्गेण पश्यति । दृष्ट्वा स्नातॄन् भक्तिकर्तॄन् भक्तान् देवग्रहस्य च ।। १ १४।।

 दातॄन् संपालयितॄँश्च नियमानां नरान् प्रियाः । विलोक्य दिव्यदृष्ट्या श्रीसहितः पुरुषोत्तमः ।। १ १५।।

 प्रसन्नो भवति श्रेयः कर्तुं यातुं च तद्गृहे । स्थातुं चिरं श्रियै कृष्णः प्रदिशति तोषितः ।। १ १६।।

 पुरुषोत्तममासस्य व्रतिनां भवनानि वै । सर्वस्मृद्धिप्रपूर्णानि कुरु लक्ष्मि! ममाऽऽग्रहात् ।। १ १७।।

 मलमासाऽवमन्तॄणां गृहे वासो च मा तव । यत्र नास्ति ममाऽऽवासस्तत्र तेऽपि च माऽस्तु सः ।। १ १८।।

 इत्यादिश्य हरिः प्रातस्ततो मध्याह्नकेऽपि च । नैवेद्यं त्वर्पितं लब्ध्वा पुनर्याति स्वधाम वै ।। १ १९।।

 सायं पुनः स्वपत्नीभिः समायाति हरिः स्वयम् । आरार्त्रिकादिका सेवां त्वंगीकर्तुं गृहे गृहे ।। १२० ।।

 घृतदीपं तथा धूपं पुष्पं जलं सुभोजनम् । सर्वं प्राप्य स्वकं धाम विसर्जितः प्रयाति सः ।। १२१ ।।

 नित्यं मासेऽधिके ह्येवं पश्यति श्रीहरिर्विभुः । भक्तानुकम्पया तस्मात् पूज्यौ श्रीपुरुषोत्तमौ ।। १ २२।।

 इतिश्रीलक्ष्मीनारायणीयसंहितायां प्रथमे कृतयुगसन्ताने श्रीपुरुषोत्तममासमाहात्म्ये तदाद्यदिवसीयव्रततपोदान- स्नानाराधननियमादिकर्तव्यतानिरूपणनामा त्रिनवत्य-धिकद्विशततमोऽध्यायः ।। १.२९३ ।।

 

 श्रीनारायण उवाच-

 पुरुषोत्तममासस्य स्वामी लक्ष्मि! कृपानिधिः । पुरुषोत्तमसंज्ञो वै यथा जातो वदामि तत् ।। १ ।।

 एकदा पूर्णमासे श्रीनरनारायणाश्रमम् । समायाता दर्शनार्थं श्रीहरेर्मुनयस्तथा ।। २ ।।

 ऋषयो दिव्यविज्ञाना वेदवेदांगपारगाः । पत्नीवतो लोमशश्च मार्कण्डेयश्च नारदः ।। ३।।

 व्यासः पैलः सुमन्तुर्देवलोऽसितश्च काश्यपः । जाबालिः सुमतिर्याज्ञवल्क्यश्च पिप्पलायनः ।। ४ ।।

 वामदेवः सुतीक्ष्णश्च पर्वतो भुगुरंगिराः । आपस्तम्बः शरभंगः कपिलो रैभ्य आरुणिः ।। ५ ।।

 कात्यायनो रथीतरः ऋभुर्माण्डव्य एकतः । द्वितस्त्रितो ह्यगस्त्यो मुद्गलः क्रतुश्च गौतमः ।। ६ ।।

 कौशिको गालवो बभ्रुरत्रिः शक्तिर्बुधो वसुः । बोधायनः पृथुर्धूम्रः शंकुः संकृतिरार्तिहन् ।। ७ ।।

 कौण्डिन्यश्च शिनिर्विभाण्डकः पंकश्च धूमपः । जमदग्निः कणादश्च गर्गो मौनश्च भार्गवः ।। ८ ।।

 भरद्वाजः कर्कशश्च शतानन्दश्च शौनकः । विशालो विष्णुवृद्धश्च जर्जरश्च तनुर्जयः ।। ९ ।।

 पारः पाशधरः पूरो जंगमो जैमिनिर्मखः । उद्दालको महाषेण आमलकी - च पिंगलः ।। १ ०।।

 शाण्डीरकः प्रभुश्चात्रि करुणः श्वेतकेतुकः । रोमपादश्च कद्रुश्च जाजलिश्च्यवनः शमः ।। ११ ।।

 दीर्घतमाः पृथुश्रवाः श्वेताश्वतर  आसुरिः । जैगीषव्यस्तथाऽऽवट्यो धर्मश्च भर्ग ऐश्वरः ।। १२।।

 वसिष्ठश्च मरीचिश्च पुलहश्च पुलस्त्यकः । एते चान्ये सहस्राणि नरनारायणाश्रमम् ।। १ ३।।

 समाजग्मुर्दर्शनार्थं ब्रह्मिष्ठाः शिष्यकोटिभिः । लोकानुग्रहकर्तारः परोपकृतिधर्मिणः ।। १४।।

 नेमुर्नारायणं कृत्वा दण्डवत् जयघोषणाम् । निषेदुः पुरतः सर्वे सत्कृता ब्रह्मपारगाः ।। १५।।

 ते च नारायणं शान्तं सौम्यं वल्कलधारिणम् । प्रसन्नवदनं तुर्यपुरुषार्थाश्रयं प्रभुम् ।। १६।।

 अशेषदिव्यकल्याणगुणाऽऽनन्दपयोनिधिम् । ऊर्ध्वपुण्ड्रधरं दिव्यजटं दिव्यश्रियाऽऽश्रितम् ।।१७।।

 दिव्यहारादिसंशोभं तुलसीमालिकाधरम् । परब्रह्म जपन्मालाकरं शरण्यमच्युतम् ।। १८।।

 जितेन्द्रियं तपोमूर्तिं तेजश्चक्रान्विताननम् । बदरीश्रितसर्वस्वं पश्यन्ति स्म समाधिवत् ।। १ ९।।

 ततस्तत्र समायाताः सुराश्च पितरस्तथा । नद्यस्तीर्थानि सर्वाणि क्षेत्राणि च वनानि च ।।२०।।

 अरण्यानि नगराणि सरांसि सागरास्तथा । सिद्धाश्च योगिनश्चापि समाजग्मुः सुहर्षिताः ।।२१ ।।

 निराहाराः फलाहाराः फेनाहाराश्च केचन । वाताम्बुपर्णकाहाराः श्वासाहाराश्च केचन ।।२२।।

 नारायणं द्रष्टुकामाः दृष्ट्वा शान्तिं परां ययुः । ते सर्वेऽपि प्रणेमुस्तं नारायणं महामुनिम् ।।२३।।

 परे ब्रह्मणि संलग्नं प्रास्फुरद्बहुलप्रभम् । दृष्ट्वा निषेदुस्ते सर्वे पुरतः श्रीहरेस्ततः ।।२४।।

 युगाश्च सन्धयः संवत्सराश्च क्रतवस्तथा । समाययुस्तथा मासाः पक्षा दिनानि रात्रयः ।।२५।।

 कलाकाष्ठामुहूर्तानि घटिकाः प्रहरास्तथा । समाययुः कुटुम्बाढ्याः सस्वामिनः सुमूर्तयः ।।२६।।

 तत्र वै कार्तिको लक्ष्मीनारायणाधिदैवतः । मार्गशीर्षो रमावासुदेवाधिदैवतोऽपि च ।। २७।।

 पौषः संक्रान्तिशक्तिश्रीविष्णवाख्यादित्यदैवतः । माघो वसन्तविजयामाधवाधिसुदैवतः ।।२८।।

 फाल्गुनश्च महारात्रिलक्ष्मीब्रह्माधिदैवतः । चैत्रस्तु पार्थिवीशक्तिसीताश्यामाधिदैवतः ।।२९।।

 वैशाखो हेतियुग्दुर्गालक्ष्मीनृसिंहदैवतः । ज्येष्ठो गंगामहालक्ष्मीत्रिविक्रमाधिदैवतः ।।३ ० ।।

 आषाढश्च महाविद्यालक्ष्मीव्यासाधिदैवतः । श्रावणो वार्षिकीदोलारमाकृष्णाधिदैवतः ।।३ १ ।।

 भाद्रपदो महागौरीवामनब्रह्मदैवतः । आश्विनं शारदालक्ष्मीनारायणाधिदैवतः ।।।३ २।।

 राजन्ते स्म नरनारायणाश्रमे तु सेश्वराः । न तेषां कश्चिदप्यस्ति ह्यपूर्वः स्वामिवर्जितः ।।३३ ।।

 स्वस्वामियोगमाहात्म्यात्सर्वे सौभाग्यशालिनः । वर्तन्ते स्वस्वाधिकारे सर्वेभ्यः फलदायिनः ।। ३४।।

 ततः पश्चात् समायातो मलमासो निरीश्वरः । अधिकः पुच्छवत्यश्चाल्लग्नः सर्वैर्जुगुप्सितः ।। ३५।।

 कृष्णवर्णो मलिनश्च पानभोजनवर्जितः । स्नानपूजाविहीनश्चाऽस्पृश्यः सर्वैस्तिरस्कृतः ।।३६।।

 तमूचुः सकलास्तत्र ह्यनाथं च जुगुप्सितम् ।। अनर्हो मलमासोऽयं सूर्यसंक्रमवर्जितः ।। ३७।।

 अस्पृश्यो मलरूपत्वाच्छुभे कर्मणि गर्हितः । उद्योगविलयो नष्टलाभो भाग्यविवर्जितः ।। ३८ ।।

 समायातः कुतश्चैनं दूरे कुर्वन्तु सेश्वराः! । दक्षश्चन्द्रमसे प्रादात् सप्तविंशतिकन्यकाः ।। ३ ९।।

 ततश्चायं समुत्पन्नस्तासां मलोऽयमस्ति वै । तासामुच्छिष्टरूपोऽयं समुत्पन्नस्त्रिदोषकृत् ।।३८ ।।

 सार्धद्विवर्षदोषान्तमलोऽयं त्वपसार्यताम् । श्रुत्वैतद्वचनं तेषां चिन्ताग्रस्तैकमानसः ।।४ १ ।।

 मुमूर्षुरभवत्तेन हृदयेन विदूयता । दूरं चाऽस्पृश्यवत्तस्थौ पश्यन्मां बदरीस्थितम् ।।४२।।

 ते सर्वे दर्शनं कृत्वाऽभवन्समाधिनिष्ठिताः । मलो धैर्यं समालम्ब्य मदीयकरसंज्ञया ।।४३ ।।

 प्राप्तो वैकुण्ठभवनं यत्राऽहमवसं रमे! । उद्धारार्थ समागत्य मामसौ दृष्टवांस्ततः ।।४४।।

 रुदन् संभग्नहृदयो दण्डवत्पतितो भुवि । प्रांजली रुद्धनेत्रोऽसौ बभाषे स्वहितं वचः ।।४५।।

 अपि नाथ कृपासिन्धो दीनानां शरणप्रद! । दीन तिरस्कृतं चान्यैर्मलं मां रक्ष चागतम् ।।४६ ।।

 निरीश्वरं च मलिनं वर्जितं शुभकर्मसु । सदैवतैर्बहिर्नीतं दीनवत्सल रक्ष माम् ।।४७।।

 सत्यव्रतो गजेन्द्रश्च धर्मः सुरेश्वरादयः । अविता भविता विष्णो रक्ष मां परमेश्वर ।।४८ ।।

 इत्युक्त्वाऽऽविलचक्षुष्को मौनमास्थाय निम्नदृक् । बभूव तादृशं वीक्ष्य कृपापूर्णो हरिर्जगौ ।।४९।।

 वत्स! भग्नमना मा भूरुद्धरिष्यामि मा शुचः । वद दुःखं वारयामि न वै शोचितुमर्हसि ।।५ ० ।।

 न मे शरण्यमापन्नो दुःखलेशाय कल्प्यते । अशोकाऽऽनन्दवैकुण्ठं प्राप्तस्त्वं नासि शोकभाग् ।।५ १ ।।

 मलमासः समाश्वासं लब्ध्वोवाच नमन् हरिम् । सर्वज्ञोऽस्यन्तरात्माऽसि वेत्सि सर्वं यथातथम् ।।५२।।

 वच्मि तथापि ते नाथ दुःखं मृत्युसमं मम । कला काष्ठा मुहूर्ताश्च धटिका दिवसाः समाः ।।५३ ।।

 पक्षा मासा युगाः सर्वे मोदन्ते स्वाम्यधिष्ठिताः । पर्युषितान्ममोत्पत्तिरुच्छिष्टाच्छिष्टकच्चरात् ।।५४।।

 मालिन्यं मलरूपत्वमस्पृश्यत्वमसत्कृतिः । अस्वाम्यत्वमवमानमशुभत्वं सदा मम ।।।५५।।।

 अकार्यकत्वमफलित्वं मे नाऽधिकृतिः क्वचित् । ऋषिदेवाऽधिदेवाद्यैर्बदर्याश्रममागतैः ।।५६ ।।

 मासादिभिर्भर्त्सितश्चाऽस्पृश्यीकृतो निराकृतः । कर्महीनीकृतश्चैव तर्जितः सर्वथाऽर्दितः ।।५७।।

 तस्माद्विनष्टुमिच्छामि वरं मृत्युः कुजीवनात् । परदुःखाऽसहिष्णुस्त्वं तूपकारी पुमुत्तमः ।।५८ ।।

 कुरु श्रेयो मम नाथाऽन्यथा तु पामरोऽगुणः । मरिष्यामि मरिष्यामि मरिष्यामि न संशयः ।।५९ ।।

 इत्युक्त्वा पादयोः श्रीनारायणस्य पपात सः । पाहि पाहि जगन्नाथ पाहि कृष्ण रमापते ।।६ ० ।।

 पाहि लक्ष्मीपते नाथ शरणं मामुपागतम् । इत्युक्तवन्तं श्रीकृष्णो वैकुण्ठनिलयो हरिः ।।६ १ ।।

 प्रोवाचोत्तिष्ठ भद्रं ते शोकं मा कुरु पश्य माम् । समागच्छ मया सार्धं गोलोकाधिपतिं प्रभुम् ।।६२ ।।

 कृष्णनारायणं गोपीवृन्दस्थं पुरुषोत्तमम् । निनादयन्तं मुरलीं द्विबाहुँ श्यामसुन्दरम् ।।६ ३ ।।

 कंजनेत्रं पार्वणेन्दुमुखं कन्दर्पधामकम् । पीताम्बरं वनमालामणिकौस्तुभभूषणम् ।।६४।।

 चन्दनोक्षितवक्षस्कं कस्तूरीतिलकाऽन्वितम्! सद्रत्नाढ्योर्मिकायष्टिकिरीटकुण्डलान्वितम् ।।६५।।

 श्रीवत्सशोभितवक्षःस्थलं सिंहासनस्थितम् । गोपगोपीगणाकीर्णं पुराणपुरुषोत्तमम् ।। ६६।।

 गच्छावः स हरिः कृष्णस्त्वद्दुःखं व्यपनेष्यति । इत्युक्त्वा तं करे धृत्वा गोलोके गतवान् हरिः ।।६७ ।।

 लक्ष्मीनारायणः श्रीमान् पूजासामग्रिकायुतः । श्रीकृष्णार्थं राधिकार्थे वस्तूनि विविधानि च । ।६८ ।।

 रत्नानि भूषणानि वस्त्राणि श्रांगारिकाणि च । सुगन्धद्रवरम्याणि पेयानि भोजनानि च ।।६९।।

 फलानि मुखवासानि दिव्यस्वर्णादिकानि च । असंख्योपकरणानि राजयोग्यानि वै प्रभुः ।।७ ० ।।

 सह नीत्वा तु गोलोकं प्राप्तौ कृष्णनरायणम् । विरजायां च तौ स्नातौ शतशृंगं गतौ च तौ ।। ७१ ।।

 मलमासमलान्यत्र नष्टानि विरजाऽऽप्लवात् । मलमासद्वितीयायां तिथौ स्नातुर्मलानि वै ।।७२।।

 बहुजन्मोपार्जितानि नाशमेष्यन्ति मूलतः । विरजास्नानपुण्यं च प्राप्स्यन्ते व्रतिनो जनाः ।।७३ ।।

 स्नानमात्रेण गोलोकप्राप्तिः स्यान्नात्र संशयः । रासमण्डलभूमिं चाऽऽलोक्य वृन्दावनादिकम् ।।७४।।

 धूलीं च मस्तके कृत्वाऽक्षयभाण्डीरसद्वटौ । विलोक्य मुख्यदुर्गं च प्रविश्य गोपिकाश्रिताम् ।।७५।।

 वसतिं षोडशगोपुराभ्यन्तरनिवासिनीम् । ययतुश्च भवनान्तः राधाकृष्णसमीपतः ।।७६ ।।

 विलोक्य दिव्यं युगलं चक्रतुर्दण्डवच्च तौ । नेमतुः पादयोर्द्वाभ्यां प्रसन्नाभ्यां सभाजितौ ।।७७।।

 सुसत्कृतौ यथायोग्यासने तौ तु निषेदतुः । नारायणं तदा कृष्णो हस्तेनादाय हर्षतः ।।७८ ।।

 निमिमील तु बाहुभ्यां वक्षः कृत्वा च वक्षसि । ध्वजे सिंहासने नारायणं निषाद्य वै मुहुः ।।७९ ।।

 हास्यप्रसन्नतायुक्तो जिज्ञासां कृतवान् प्रभुः । हेतुश्चागमने नारायणेन कथितस्तदा ।।८ ० ।।

 पूजितश्च ततो नारायणेन भगवान् स्वयम् । पञ्चामृतैः स्नापितश्च राधया सहितः प्रभुः ।।८ १ ।।

 दुग्धेन स्नापितः पश्चात्पयसा स्नापितः प्रभुः । वस्त्रेणाऽऽवर्तितः पश्चादर्चितश्चन्दनादिभिः ।।८ २।।

 शृंगारितो विभूषाभिर्दिव्यवस्त्राद्यलंकृतः । सधूपदीपाऽऽरार्त्रिकप्रदक्षिणास्तवादिभिः ।।८३ ।।

 सरत्नमणिसौवर्णस्थालोपदाभिरर्चितः । फलैः रसैर्भोजनैश्च विविधैस्तर्पितः प्रभुः ।।८४।।

 राधिकाद्याः कृष्णपत्न्यो योग्योपट्टाभिरर्चिताः । शक्त्याऽपि मलमासेन श्रीकृष्णश्चार्चितस्तदा ।।८५।।

 प्रसादं लब्धवान् मासो मलश्चाप्याशिषं सतीम् । श्रीकृष्णो राधया युक्तः प्राहाऽनुग्रहपूर्वकम् ।।८६।।

 यथाऽहं पूजितश्चात्र द्वितीयादिवसे त्वया । तथा तव तिथौ लोके द्वितीयायां प्रगे निशि ।।८७।।

 राधाकृष्णं यथाशक्ति पूजयिष्यन्ति ये जनाः । तत्सर्वे संग्रहीष्यामि राधया सहितस्तदा ।।८८।।

 गोदुग्धेन द्वितीयायां स्नपनीयो विशेषतः । पञ्चामृतैर्जलैर्वापि सुवर्णमूर्तिकः प्रभुः ।।८९।।

 सुवर्णाम्बरभूषाभिरलंकार्यो द्रवादिभिः । श्रंगारिकोपकरणेरलंकार्यः सराधिकः ।।९ ० ।।

 धूपदीपादिभिः पूज्यः कंकणैर्मुकुटादिभिः । मिष्टान्नैस्तर्पणीयश्च रत्नभूषादिभिस्तथा ।।९१ ।।

 अत्यर्थं पूजनीयोऽहं तृप्तो भवामि सर्वथा । दास्ये प्रत्युपदां तेभ्यो विविधाऽसंख्यसम्पदः । । ९२ । ।

 यथा सन्ति मम लोके तथा दास्ये न संशयः । अन्ते दास्ये च गोलोकं स्मृद्धं सुखं च शाश्वतम् ।। ९ ३ ।।

 इत्याशीर्वादमादाय मलमासोऽपि भाग्यवान् । नारायणसमक्षं वै जातोऽधिकप्रतापवान् ।। ९४।।

 उवाच तु ततः कृष्णं त्वया भाग्येन वर्धितः । यथा सस्वामिको भूयासं तथा नाथ मे कुरु ।। ९५ ।।

 अज्ञानान्धतमोहर्तर्ज्ञानमार्गप्रदीपक । असंख्यगोलकोत्पत्तिविनाशादिप्रकारण ।। ९६ ।।

 योग्यदृश्य स्वभक्ताभिर्दृश्य दिव्यसुविग्रह । शंखचक्रगदापद्महेतिश्चतुर्भुजार्चित ।। ९७।।

 असंख्यराधिकालक्ष्मीसमपत्नीप्रसेवित । इन्दीवरदलश्याम पंकजारुणलोचन ।।९८ ।।

 कोटिशारदपूर्णेन्दुशोभातिरोचनानन । कोटिमन्मथसौन्दर्यलीलाधाममनोहर ।।९९।।

 श्रीवत्सवक्षःसंराजत्कौस्तुभहारराजित । सद्रत्नकोटिसन्नद्धकिरीटकटकोज्जल ।। १०० ।।

 भक्तमंगलकृद्विष्णो कृष्णनारायणप्रभो । निरस्याऽमंगलं सर्वे मम मंगलमावह ।। १०१ ।।

 इति स्तुतस्तदा कृष्णः प्रसन्नोऽभूदुवाच ह । एतत्स्तोत्रप्रपाठेन सत्फलं प्राप्स्यते जनः ।। १० २।।

 भक्तिर्भविष्यति कृष्णो पुत्रपौत्रविवर्धिनी । भविष्यत्यपकीर्तेश्च क्षयः कीर्तिर्भविष्यति ।। १०३ ।।

 पूजायां यानि वस्तूनि त्वर्पितानि च तानि तु । लक्षगुणानि भक्ताय प्रदास्ये प्रवदाम्यहम् ।। १ ०४।।

 अधिमासद्वितीयायां पूज्यश्चाऽहमनन्तकैः । दास्येत्वनन्तकं तस्मै यद्यदिष्टं व्रतार्थिनः ।। १०५ ।।

 जलं वटाय दातव्यं भोज्यं विप्राय साधवे । शाटीं  कन्याप्रवर्यायै दातव्या फललब्धये ।। १०६ । ।

 आमान्नानि च देयानि विष्णुभक्ताय साधवे । स्वर्णदानं प्रदातव्यं विद्यार्थिने च योषिते । । १०७ । ।

 द्वितीयायां प्रदातव्यं सर्वे वै द्विगुणं शुभम् । कोटिगुणं प्रपद्येत फलं चात्र परत्र च ।। १०८ । ।

 इति कृष्णो वदन्नारायणं प्राह पुनः पुनः । नारायण हरे लक्ष्मीपते वैकुण्ठभास्कर । । १०९ ।।

 मलमासस्य वृत्तान्तं जानेऽहं सकलं विभो । भवता श्रीपतिना च कथितं तद्विशेषतः ।। ११० ।।

 अयं त्वधिकमासोऽस्ति व्यपेतरविसंक्रमः । मलिनोऽयमनर्होऽस्ति शुभकर्मणि वर्जितः ।। १११ ।।

 इति मत्वा सृष्टिदेवैस्तिरस्कृतोऽपि मद्गृहम् । समायातो ह्यतश्चायं मलिनो नास्ति चाऽद्यतः ।। ११ २ ।।

 दिव्योऽस्ति परिशुद्धोऽस्ति पूजनीयोऽस्ति सर्वथा । किन्तु तस्य भवेत् स्वामी कोऽद्य चात्र विचार्यताम् ।। ११३ ।।

 अन्येषामपि मासानां कृष्णः स्वामी भवाम्यहम् । भवानपि तथा स्वामी भवतीति विचार्यताम् ।। १ १४।।

 तस्मात्त्रयोदशे मासि स्वामित्वं त्वावयोर्नहि । तदर्थे ननु गच्छामो यत्र श्रीपुरुषोत्तमः । । ११५ ।।

 विराजते परे धाम्न्यक्षरे राजाधिराजकः । अवतारा असंख्याता यस्माद्भवन्ति मादृशाः ।। ११ ६।।

 गोलोकादिकधामानि यद्धामांशा भवन्ति वै । स विचार्यैव चैतस्य स्वामिनं कल्पयिष्यति । । १ १७।।

 अवतारी त्वनादिश्रीकृष्णः श्रीपुरुषोत्तमः । योजयिष्यति यं त्वस्मिन् सोऽस्य स्वामी भविष्यति ।। ११८ ।।

 इति विचार्य सहसा कृष्णोनारायणोऽधिकः । ययुस्त्रयोऽक्षरे धाम्नि यत्र श्रीपुरुषोत्तमः ।। ११ ९।।

इतिश्रीलक्ष्मीनारायणीय संहितायां प्रथमे कृतयुगसन्ताने पुरुषोत्तममासमाहात्म्ये बदरिकाश्रमे नरनारायणदर्शनार्थमृषि मुनि पर्वत  नदी वृक्ष वल्ली सुर सम्वत्सर मासादिभिरागतैर्मलमासस्याऽस्पृश्यत्वेन तिरस्कारे कृते मलमासस्य वैकुण्ठगमनं तत्रत्यनारायणेन   सह गोलोकगमनं तत्रत्य श्रीकृष्णराधिकापूजनोत्तर सभाग्यतां प्राप्याशीर्वादान् संगृह्याऽक्षरब्रह्मलोकं प्रति सस्वामिकत्वार्थे गमनमिति निरूपणनामाचतुर्नवत्यधिकद्विशततमोऽध्यायः ।। १.२९४।।

 

 श्रीनारायण उवाच-

 शृणु लक्ष्मि! ययुः कृष्णो नारायणोऽधिमास्तथा । गोलोकादुपरि दिव्यव्योममार्गेण वै क्षणात् ।। १ ।।

 सच्चिदानन्दसन्दोहान्वितमक्षरधाम यत्। । ब्रह्महृदे त्रयः स्नात्वा पुरुषोत्तमरूपिणः ।। २ ।।

 भूत्वाऽवलोकयन्तश्च मुक्तानां मण्डलानि ते। द्विभुजान्द्व्यष्टवर्षीयान् रूपानुरूपविग्रहान् ।। ३ । ।

 कोटिनारायणतुल्यान् रूपतेजःसुसिद्धिभिः । गोलोकादपि सौन्दर्ये तेषु कोटिगुणं च वै ।। ४ । ।

 वर्तते तादृशान् दृष्ट्वा पुरुषोत्तमरूपिणः । त्रय आश्चर्यसम्पन्ना बभूवुः कृष्टमानसाः ।। ५ । ।

 उद्यानानि च सौधानि मुक्तानामवलोक्य ते । विमानान्युपकरणान्यालोक्य विस्मयं गताः ।। ६ ।।

 अक्षरं वस्तु चालोक्य विरागोऽभूत् स्वधामसु । अक्षरधामवस्तूनां तुलनायां स्वधामजम् ।। ७ ।।

 वस्तुमात्रं निरानन्दमिवाऽऽभातं तदा तु तैः । नीतं यद्वस्तु वैकुण्ठात् पुरुषोत्तमपूजने ।। ८ ।।

 गोलोकाद्वा च तत्सर्वं निरानन्दमभासत । निस्तेजस्कमिवैभिस्तद्दृष्टं स्वधामवस्तुकम् ।। ९ । ।

 ततस्ते भग्नमनसो ह्युपदाविषये खलु । सञ्जातास्तावता ब्रह्मसरस्तत्र व्यलोकयन् ।। १० ।।

 अनन्तयोजनायामं दिव्यवारिरसात्मकम् । यत्र स्नानेन वस्तु श्रीपुरुषोत्तमभोग्यताम् ।। ११ ।।

 लभते ते त्रयः स्नाता ब्रह्मसरसि वै मुदा । उपदाः प्रोक्षितास्तेन योग्यं वस्तु तदाऽभवत् ।। १२ ।।

 अथ दृष्टो विशालश्च लक्षयोजनविस्तृतः । प्रासादो रक्षकान् पृष्ट्वा द्वारमुक्ताँस्त्रयस्ततः ।। १३ ।।

 विविशुर्यत्र वै राजाधिराजः पुरुषोत्तमः । राजतेऽसंख्यदिव्यात्ममुक्तैः संसेवितः प्रभुः ।। १ ४।।

 कृष्णनारायणौ वीक्ष्य त्वागतौ पुरुषोत्तमः । अतीव जहृषे स्वामी नमन्तौ तौ पुनः पुनः ।। १५ ।।

 पप्रच्छ कुशलं स्वस्वधाम्नः स्वस्ति च शाश्वतम् ।। भगवत्कृपया सर्वं स्वस्तिमत्कुशलं बहु ।। १६ ।।

 इत्युक्त्वाऽऽसनयोस्तौ संराजितौ नृनरायणौ । ततीयाऽधिकमासोऽपि कृत्वा वै पञ्चदण्डवत् ।। १७।।

 दासवत् तिष्ठते पार्श्वे तयोस्तावत्पुमुत्तमः । अक्षराधिपतिस्तौ च पप्रच्छ तं तदा प्रति ।। १८ ।।

 कोऽयं 'किमर्थमायातो युवाभ्यां धाम्नि मे त्विह । मन्ये शरण्यमाश्रित्य महालाभार्थमागतम् ।। १९ ।।

 एवं पृच्छति सर्वेशे कृष्णनारायणावुभौ । पूजयामासतुर्दिव्यैः पारिबर्हैरनन्तकैः ।। २ ० ।।

 ब्रह्मसरोजलैः पूर्वे सम्यक् पादावनेजनम् । पञ्चामृतैर्दिव्यरसैराप्लवनं तदुत्तरम् ।। २१ ।।

 जलैः रसात्मकैश्चाभिषेचयित्वाऽक्षराधिपम्। चन्दनादिद्रवैः सम्यक्पूजयित्वा ततश्च तौ ।।२२।।

 वस्त्राभूषण हारादि चार्पयामासतुर्मुदा । छत्र चामर रत्नादि पादुका यष्टिकादिकम् ।।२३।।।

 ऊर्मिकांगद मुकुट शृंखला कल्गिमण्डनम् । स्वर्णफुल्लरिका माला रशना कंकणादिकम् ।।२४।।

 भक्ष्यभोज्य लेह्य चोष्य शर्करावृतमिश्रितम् । भोज्यान्नपेयसुस्वाद्य भोग्यचर्वणकादिकम् ।।२५।।।

 स्वर्णाम्बरासन पात्र दिव्यफलरसादिकम् । यद्यद् योग्यं समर्प्यं चाऽभूत्तदाऽर्पयतां तदा ।।२६।।।

 आरार्त्रिकं कृतवन्तौ स्तुत्वा निषेदतुः सुखम् । गृहीतातिथ्यसत्कारौ प्रोचतुश्चाधिमासिकम् ।।२७।।

 अयं मासोऽधिकमासो मलमासोऽस्ति धिक्कृतः । सर्वमासैः ऋषिभिश्च निषिद्धः शुभकर्मसु ।। २८।।

 तदयं वै मया कृष्णेनाऽस्य सौभाग्यता कृतो । किन्तु विनाधिदेवं स गणनां तेषु नार्हति ।।२९।।

 एतदीयं महद्दुःखमनिवार्य भवदृते । अत एनं निरातंकं सानन्दं कृपया कुरु ।।।३०।।

 अस्मदर्थं च कर्तव्यमस्य दुःखनिवारणम् । श्रुत्वैवं त्वक्षरातीतः प्राह श्रीपुरुषोत्तमः ।।३ १ ।।

 समीचीनं कृतं कृष्ण यदत्रागतवान् भवान् । नारायणोऽपि चात्राद्यागतस्तदपि शोभनम् ।।३२।।

 मलमासे करे कृत्वा लोके कीर्तिमवाप्स्यथः । भवद्भ्यां संधृतो हस्ते स मयैव करे धृतः ।। ३३ ।।

 अत एन करिष्यामि सर्वोपरि मया समम् । यथाऽहं स्वगुणैर्युक्तस्तथैनं विदधामि वै ।। ३४।।

 सामर्थ्यैश्चाऽर्च्यभावेन तथा वरपराक्रमैः । मम तुल्यं विदधामि न तोऽन्यत् किमपेक्ष्यते ।।३५।।

 विनष्टसर्वपाप्मत्वं सत्यसंकल्पदायिता । कामनाफलदायित्वं मत्सारूप्यप्रदायिता ।।३६।।

 स्वर्गादिप्रापयितृत्वं मोक्षस्थानप्रदायिता । एभिः सामर्थ्यकैर्युक्तो भवत्वधिकमासकः ।।३७।।

 मम सर्वे गुणाश्चान्येऽधिमासाय समर्पिताः । पुरुषोत्तमसंज्ञा मे वस्तुष्ट्यै चार्पिता तथा ।। ३८।।

 अस्य स्वामी भवाम्येव ब्रह्मेशः पुरुषोत्तमः । मम नाम्ना जगत्सर्वं तन्नामाऽपि ग्रहीष्यति ।।३९।।

 विधूय स्वानि पापानि पावनं च भविष्यति । मत्स्वरूपो ह्ययं भूत्वा जगत्पूज्यो भविष्यति ।।४० ।।

 सर्ववन्द्यः सर्वमासोत्तमो मासो भविष्यति । एनमाश्रित्य वै लोका व्रतिनो जापकाऽर्चकाः ।।४ १ ।।

 दातारः स्नानकर्तारो भोजयितार इत्यपि । किंचित्पुण्यस्य कर्तारश्चापि मे तु प्रभावतः ।।४२।।

 दुःखदारिद्यतापाऽधिव्याधिपीडाविधूय च । सुखसम्पद्धनदाराऽपत्यारोग्यसमृद्धिभिः ।।४३।।

 राजमानसुभवना भविष्यन्त्युत्सवान्विताः । शृंगाराभरणान्नार्थपात्रपरिच्छदादिभिः ।।।४४।।

 दासदासीजनमित्रसेवकाश्चितभूमिभिः । योगक्षेमबलाऽदैन्यैर्भविष्यन्ति महोत्सवाः ।।४५।।

 भोज्यपानोपभोग्यैश्च सत्ताविद्याप्रथादिभिः । उद्यानयानवाहाद्यैर्भविष्यन्ति समन्विताः ।।४६।।

 रसैर्वृक्षफलैःपुष्पैर्गोधनैः स्वर्णरूप्यकैः । मणिरत्नहीरकाद्यैर्भविष्यन्ति सदोज्ज्वलाः ।।४७।।

 पुरुषोत्तममासस्य व्रतिनो मद्गता हि ते । मत्तः प्राप्स्यन्ति सर्व ते यथा चिन्तामणेर्जनः ।।४८।।

 स्वर्गे वा वैधसं वापि वैराजं वैष्णवं च वा । रौद्रं भौमं च वा क्षैर स्थलं प्राप्स्यन्ति यन्मतम् ।।४९।।

 पत्नीः पतीन् गृहं सौधान् सुपुत्रान् रूपवैभवान् । अक्षतानव्ययान् प्राप्स्यन्त्यधिमासस्य सेवनात् ।।५० ।।

 सकामा वापि निष्कामाः प्राप्स्यन्तीष्टतमं ह्यतः । सकामश्चाथ निष्कामो यथाऽहं पुरुषोत्तमः ।।५ १ ।।

 तथाऽयं वै जनेष्टस्य पूरको मोक्षदः कृतः । यथाऽहं परिपूर्णोऽस्मि तथाऽयं चाऽव्ययः कृतः ।।५२।।

 एवं ये चेषणावन्तो यद्वेषणाविवर्जिताः । पूजयिष्यन्ति ते स्वेष्टं लब्ध्वा मोक्षमवाप्नुयुः ।।९३।।

 एनं प्रपूज्य कर्माणि कर्मिणां यान्ति भस्मताम् । आत्मा दिव्यो महाशुद्धो मामेवैष्यति चाक्षरे ।।५४।।

 मदर्थं वै महायत्ना यतयो ब्रह्मचारिणः । साधवश्च महात्मानो योगिनस्तापसास्तथा ।।।९५।।

 योगिन्यः सांख्ययोगिन्यः साध्व्यः सत्यस्तथाऽधवाः । विरागाश्च विरागिण्यो निर्वाणसत्कृतादराः ।।५६।।

 निर्मोहिन्यस्तथा ब्रह्मवादिन्यो न्यासतत्पराः । प्रयतन्ते वत्सराणां सहस्रात्प्रासहस्रकम् ।।५७।।

 तथापि नैव यान्त्येते मद्धाम परमात्परम् । पुरुषोत्तमभक्तास्तु यान्ति मद्धाम मासतः ।।५८।।

 अन्ये तपस्विनः शान्ता निराहारा निराशयाः । पत्रपुष्पफलाहारा जलमात्रनिषेविणः ।।५९।।

 वायुमात्र कृताहारा बाष्पभोजिन एव च । धूम्रपाना जलावासाः शीतातपसहास्तथा ।।६ ० ।।

 शुष्कदेहा भग्नशिश्ननाडिका ब्रन्धरन्ध्रगाः । परकायप्रवेशार्हा व्रतदार्ढ्ययुता अपि ।। ६१ ।।

 मम भक्तिं विना नैव यान्ति मद्धाम ते खलु । पुरुषोत्तममासस्य व्रतिनो ये तु ते मम ।। ६२।।

 भक्ता मम व्रतिनस्ते मासमात्रेण मत्पदम् । मत्कृपया प्रयास्यन्ति शाश्वतं त्वमृतं पदम् ।।६३ ।।

 कृष्ण! नारायण! तस्मान्मासोऽयं भवतोः कृते । कृतो मया तु मूर्धन्यः सर्वकामार्थसाधकः ।।६४।।

 ये जनाः सेवयिष्यन्ति मासं श्रीपुरुषोत्तमम् । धर्मार्थकाममोक्षाणां सिद्धिमाप्स्यन्ति ते जनाः ।। ६५ ।।

 तस्मात् संसेव्यतां सर्वैर्मासोऽयं पुरुषोत्तमः । श्रेष्ठक्षेत्रनिभो मासोऽधिको बीजप्ररोहणे ।।६६ ।।

 फलं कोटिगुणं पुण्यं ददाति पुरुषोत्तमः । स्वर्गे भुक्त्वा पुनर्यांति चातुर्मास्यप्रयाजिनः ।। ६७।।

 अक्षरं शाश्वतं यान्ति पुरुषोत्तमयाजिनः । सप्ताऽधिकसप्तशतकुलान्युद्धारयत्ययम् ।। ६८ ।।

 अन्यमासव्रतकर्ता पुनर्जन्मातिगो न वै । मम मासे व्रतकर्ता पुनर्जन्मगमो न हि ।।६९।।

 अत्र मासे त्वहं साक्षान्निवसाम्यधिदैवतः । मन्नामाऽपि कृतं चास्य तस्मात्तदात्मको ह्यहम् ।। ७० ।।

 तदाश्रितानां सर्वेषां पूरयिष्यामि वाञ्छितान् । गणयिष्ये नाऽपराधान् भक्तां त्वस्य सर्वथा ।। ७१ ।।

 मे भक्त्यपेक्षया मदीयस्य भक्तिर्मम प्रिया । विलम्बो न मदीयमासभक्तानां मनोरथे ।।७२।।

 मम भक्तं विहायैव तेषां पूर्णं करोम्यहम् । सर्वं ददामि तेभ्यो वै यतो मन्मासयाजिनः ।।७३ ।।

 ममातिवल्लभास्ते वै न तथा मुक्तकोटयः । मम मासं समासाद्य जपदानादिवर्जिताः ।।७४।।

 स्नानपूजाविहीनाश्च सत्कार्यपरिपन्थिनः । कूपवापीतडागादिपूर्तयज्ञविवर्जिताः ।।७५ ।।

 देवतीर्थद्विजसाधुसाध्वीदेवालयद्विषः । निन्दकास्ते भविष्यन्ति काकवर्चस्कभक्षिणः ।।७६ ।।

 कुष्ठिनः श्वशृगालास्ते भविष्यन्ति निराश्रयाः । दुर्भाग्यानां निन्दकानां सुखं न स्याद्दिवानिशम् ।। ७७ ।।

 मम मासे व्रतिनां ये दुःखं कुर्वन्ति चाऽधमाः । परताडनपाशास्ते भविष्यन्ति प्रगर्दभाः ।।७८ ।।

 तिरस्कुर्वन्ति मे मासं ये च धर्मविदूषकाः । भक्तिमार्गेऽत्र विघ्नस्य कर्तारो येऽप्यसूयकाः ।। ७९ । ।

 वृक्षवागूरिकास्ते तु भविष्यन्ति मलादनाः । प्रतितृतीयवर्षे ये ह्यासाद्य पुरुषोत्तमम् ।।८ ० । ।

 आत्मश्रेयो न कुर्वन्ति ते यास्यन्ति ममालयम् । दुःखदामानलव्याप्ताश्चात्र भूत्वा प्रदुःखिनः ।।८ १ । ।

 श्रीदः सम्पत्करस्तस्मादतिमृत्युजयप्रदः । व्यर्थश्चायं न नेतव्यो मासो मे पुरुषोत्तमः । ।८ २ । ।

 कन्यका वा युवत्यश्च सधवाश्चाऽधवास्तथा । सपत्न्यो योषितो वृद्धाः सुभगा दुर्भगा अपि । । ८३।।

 असुखाः सुसुखाश्चापि स्वेष्टप्राप्त्यर्थमेव याः । मम मासे करिष्यन्ति व्रतं दानं मदर्चनम् । ।८४ ।।

 स्नानं मालां देवसेवां पुण्यकार्याणि यान्यपि । तासां सर्वप्रदश्चाहं भगवान्पुरुषोत्तमः ।।८५ । ।

 धर्मं कामं तथा द्रव्यं सुखं मोक्षं ददाम्यहम् । भोज्यं पाचनसामर्थ्यं रतेः शक्तिं वरं पतिम् ।।८ ६ । ।

 पुत्रं पौत्रं दासदासीः तत्तदिष्टं ददाम्यहम् । भ्रातृपितृकुटुम्बस्य सुखदाता भवाम्यहम् ।।८७।।

 याभिर्मासो योषित(?)श्च शून्यो मे पुरुषोत्तमः । तासां शून्य भवेत्सर्वं सद्भाग्यं शून्यतां व्रजेत् ।। ८८ ।।

 धनाढ्या ये गृहस्थाश्च विना दानादिकं मम । मासं शून्यं यापयन्ति तत्कोशः शून्यतां व्रजेत् । । ८९ ।।

 ब्रह्मचारिवानप्रस्था यतयस्त्यागमार्गगाः । मासं शून्यं विना भक्तिं यापयन्ति च ते यदि ।। ९० ।।

 तपस्विनोऽपि ते सर्वे मुक्तिशून्या भवन्ति वै । शूद्राः स्त्रियस्तथा दासवर्गाः श्रीपुरुषोत्तमम् ।। ९१ ।।

 गुरोर्देवस्य च सेवां विना निर्गमयन्ति चेत् । तेऽपि सम्पद्विहीनाः स्युर्दुःखदारिद्र्यपीडिताः ।। ९२ ।।

 गुरुः सेव्यो हरिः सेव्यः सेव्याः पित्रादयो जनाः । गौः संसेव्या पतिः सेव्यः सती सेव्या यथा ह्यहम् ।। ९३ ।।

 तत्र तत्र स्थितश्चाहं फल दास्यामि सर्वथा । तस्मात् सर्वात्मना सर्वैः सेव्यः श्रीपुरुषोत्तमः । । ९४ ।।

 आत्मश्रेयः प्रकर्तव्यं धर्मो भक्तिश्च मोक्षणम् । विधुरत्वं च वैधव्यं मलमासस्य नाऽऽवहेत् ।। ९५ ।।

 कृष्णनारायणमासाः शृण्वन्तु मद्वचो ध्रुवम् । ममाज्ञया तु ये लोका ब्रह्माण्डवर्तिनः खलु ।। ९६ । ।

 यत्र यत्राऽस्त्ययं मासस्तत्र तत्रापि मामकम् । अधिष्ठानस्वरूपं मां पूजयिष्यन्ति सर्वथा । । ९७।।

 ते मद्भक्ता मम धामाऽक्षरं प्राप्स्यन्ति शाश्वतम् । गोलोकं चापि वैकुण्ठं चामृतं वापि चैश्वरम् ।।९८।।

 यथेष्टं कृपया ते ते तत्तद्भक्तास्तथा तथा । यास्यन्ति परमं स्थानं मम मासप्रभावतः ।।९९।।

 तृतीयायां मम मासे युवाभ्यां पूजितोऽस्म्यहम् । तथा ये पूजयिष्यन्ति तेषां पूर्णमनोरथाः ।। १०० ।।

 सर्वथैव भविष्यन्ति स्नानदानजपादिभिः । युवां चिन्तां कुरुतं मा लक्ष्मीश राधिकेश्वर ।। १०१ ।।

 यातं निजं निजं लोकं गृहीत्वा पुरुषोत्तमम् । इत्यादेशमधिप्राप्य ते प्रणम्य ययुस्त्रयः ।। १ ०२।।

 शृणु लक्ष्मि! तृतीयायां स्नास्यन्ति येऽधिके जलैः । तेषां ब्रह्महदे स्नानं तथा ब्रह्मसरोवरे ।। १० ३।।

 कृतं स्नानं तु यद्वद् वै तत्पुण्यं संभविष्यति । मम पूजा यथा ताभ्यां कृता तत्र यदर्पितम् ।। १ २४।।

 तथा पूजां मम मासे करिष्यन्ति च ये जनाः । दानान्यपि करिष्यन्ति तत्पुण्यं शाश्वतं भवेत् ।। १ ०५।।

 तृतीयायां मम पूजा कृता ताभ्यां यतो मम । तृतीयायां महापूजा कर्तव्या मानवैरपि ।। १०६।।

 नारायणस्य कृष्णस्याऽपि पुरुषोत्तमस्य च । कर्तव्या महती पूजा सुखमोक्षादिदायिनी ।।१ ०७।।

 यथाऽहं ब्रह्मधाम्न्यस्मि तथा मासात्मकोऽपरः । ब्रह्माण्डे सर्वथा चास्मि तथाऽस्म्यन्तर्हृदि स्थितः ।। १०८।।

 कृष्णनारायणश्चास्मि राधालक्ष्म्यादिसेवितः । अहं सर्वं विजानामि नान्ये जानन्ति मां तथा ।। १ ०९।।

 पार्वत्या प्रभया साकं माणिक्या विहरामि च । नैकरूपोऽप्येक एवाऽस्मीति विद्धि मदंगने! ।। ११ ०।।

इति श्रीलक्ष्मीनारायणीयसंहितायां प्रथमे कृतयुगसन्ताने पुरुषोत्तममासमाहात्म्ये श्रीकृष्णनारायणमलमासानामक्षर-धामगमने    ब्रह्मह्रदब्रह्मसरोवरस्नानोत्तरं श्रीपुरुषोत्तमस्य-सन्निधिगमनं सुपूजनं स्वनिवेदनोत्तरमधिकमासस्य   पुरुषोत्तमनामैश्वर्यस्वामिकत्वादिप्राप्तिस्तृतीया-तिथिकृत्पूजनदानादिफलनिरूपणं कृष्ण-नारायणमासानां पुनः स्वस्वधामाऽ- ऽगमनमित्यादिनिरूपणनामा-पञ्चनवत्यधिकद्विशततमोऽध्यायः ।।।१.२९५।।।

 

 श्रीनारायण उवाच-

 शृणु लक्ष्मि! त्रयस्तेऽपि गत्वा गोलोकमित्यथ । विशश्रमुः क्षणं पश्चात्। कृष्णो द्वाभ्यां प्रपूजितः ।। १ ।।

 पुरुषोत्तममहिमा गोलोके बहुधाऽभवत् । कृष्णं नत्वा चाययतुरधोमास नरायणौ ।। २ ।।

 वैकुण्ठं चाथ तत्रापि मासो महत्त्वमाप्तवान् । पुरुषोत्तममासं च वासयामास वै हरिः ।। ३ ।।

 वासमासाद्य मासोऽपि रमते विष्णुना सह । मासानामधिपो भूत्वा गौरवेण व्यवस्थितः ।। ४ ।।

 अथात्र च महालक्ष्म्या गौरवेण प्रपूजितः । द्रुतं नारायणेनापि प्रतिब्रह्माण्डमेव ह ।। ५ ।।

 तृतीयायाश्चापराह्णे प्रेषयित्वा स्वपार्षदान् । समुद्धोषितमेवाऽयं मलमासो महोत्तमः ।। ६ ।।

 पुरुषोत्तमनामाऽसौ पुरुषोत्तमदैवतः । पुरुषोत्तमनाथेन स्वर्गदो मोक्षदः कृतः ।। ७ ।।

 स्वगुणाश्चार्पिता ह्यस्मै न न्यूनः पुरुषोत्तमात् । पूजने वन्दने जापे दाने स्नाने व्रतेऽपि च ।। ८ ।।

 पुरुषोत्तमतुल्योऽयं पुरुषोत्तमयोगदः । नरो नारी सुरो देवी येऽपि स्थावरजंगमाः ।। ९ ।।

 भावतोऽप्येककालेऽपि व्रतं चाथ प्रपूजनम् । अधिमासस्य सर्वांगं करिष्यन्ति मदिच्छया ।। १० ।।

 प्राप्स्यन्ति स्वेप्सितं सर्वं नारायणो ब्रवीम्यहम् । किमु तर्हिं त्रिकाले च व्रते वक्तव्यमस्य हि ।। ११ ।।

 मासव्रते तु नैवैव वक्तव्यं शिष्यते मम । तस्मात्पूज्यश्चैककालं द्विकालं समयत्रयम् ।। १२।।

 यथेष्टं प्राप्स्यति नारी नरोऽपीष्टमवाप्स्यति । क्षणं क्षणार्धं घटिकां सायं प्रातः प्रमध्यके ।। १३ ।।

 यथाशक्ति यथावस्तु पूज्योऽयं पुरुषोत्तमः । नारायणो ब्रवीम्यत्र पुरुषोत्तमसाक्षिकः ।। १४।।

 श्रीकृष्णसाक्षिकश्चापि पुरुषोत्तमसंज्ञके । मासेऽत्र मां क्षणमात्रं पूजयिष्यन्ति भावत ।। १५ ।।

 स्वर्गे सत्यं चैशलोकं प्राप्स्यन्ति स्वेष्टमित्यपि । प्राप्स्यन्ति मां सुखवार्धि परंब्रह्म परात्परम् ।। १६ ।।

 नारायणेच्छया येऽत्र पूजयिष्यन्ति भावतः । वैकुण्ठस्थं च ते मां वै प्राप्स्यन्त्येव नरायणम् ।। १७।।

 श्रीमत्कृष्णेच्छया येऽत्र पूजयिष्यन्ति भावतः । गोलोकस्थं च ते मां वै प्राप्स्यन्त्येव हि माधवम् ।। १ ८।।

 पुरुषोत्तमकामेन पूजयिष्यन्ति ये जनाः । ब्रह्मधामगतं प्राप्स्यन्त्येव मां पुरुषोत्तमम् ।। १९।।

 यद्यद्रूपं च मां येऽत्र पूजयिष्यन्ति देहिनः । तत्तद्रूपं तत्र तत्र प्राप्स्यन्ति ते तु मां तथा ।।२०।।

 इति प्रश्रावितं लक्ष्मि! ब्रह्माण्डेषु पुनः पुनः । महादुन्दुभिभिर्दूतैः पार्षदैर्दिव्यविग्रहैः ।।२१ ।।

 मलमासस्तृतीयायां निश्येव बहुकोटिभिः । सत्कृतः पूजितः सम्यग्भोजितः श्रममाप वै ।।२२।।

 चतुर्थ्यां तु प्रगे सप्तद्वयलोकनिवासिभिः । स्नानव्रतार्चनदानाद्यैरतीव प्रतोषितः ।।२३।।

 बहवः स्थावराश्चापि चेतना व्रतकारिणः । समाजग्मुर्हरेर्धाम लक्षशः कोटिशस्तथा ।।२४।।

 चतुर्थ्यास्तु प्रगे कोटिदासीयुक्ता विमानगा । रमादेवी समायाता वैकुण्ठं क्षैरसागरात् ।।२५।।

 वधूटीरूपतां प्राप्ता वरमालासमन्विता । लक्ष्मीसमा तु सर्वांगे न वै न्यूना मनागपि ।।२६।।

 नारायणाऽऽज्ञया सा तु लक्ष्म्यादिभिः सुसत्कृता । सभाजिता ततो नारायणेनांऽके निषादिता ।।२७।।

 लक्ष्म्यादयस्तदाश्चर्ये सम्प्रापुस्तद्विलोक्य वै । कथं पत्नीस्वरूपेयं स्वामीनांऽगीकृता द्रुतम् ।।२८।।

 अथ लक्ष्म्या रमा पृष्टा तदितिवृत्तवित्तये । कथं कस्मात् समायाता कथं नारायणः पतिः ।।२९।।

 कस्य पुत्री कथं प्राप्ता किं कृत्वैनं नरायणम् । वद सुभ्रु स्वसः सर्वं परिवेद्यं सुखोत्तरम् ।।३०।।

 लक्ष्म्या नारायणेनापि भोजिता सत्कृता हि सा । समारेभे प्रवक्तुं च स्वकं वृत्तं यथातथम् ।। ३१ ।।

 वरमालां हरेः कण्ठे प्रसमर्प्याऽग्रतः स्थिता । नारायणांऽगुष्ठवारि पीत्वा कृत्वा प्रदक्षिणम् ।।३६।।

 कुंकुमतण्डुलैः कृत्वा भाले शोभनचन्द्रकम् । वरमालाऽर्धकं स्वस्याः कण्ठे कृत्वाऽथ पायसम् ।।३३।।

 भोजयित्वा हरिं दत्वा ताम्बूलं तत्प्रसादकम् । गृहीत्वा च स्वयं नारायणांके कुसुमांजलिम् ।।३४।।

 साक्षतां च सलाजां च प्रसमर्प्याऽऽसने स्थिता । पत्नी भूत्वा जगादेदं शृणु लक्ष्मि! रमोदितम् ।।३५।।

 शृण्वत्सु सर्वभक्तेषु भक्तासु प्राह यद् रमा । मम पूज्ये महालक्ष्मि! तृतीयारात्रिसंचरे ।।३६।।

 दुन्दुभिः सुश्रुतः सर्वैर्नारायणस्य नामतः । अधिमासे पूजकस्य पूरयिष्ये मनोरथान् ।।३७।।

 मयाऽपि  कन्यया क्षीरोदधेर्गृहे स संश्रुतः । वाञ्छितश्च पतिर्नारायणो लक्ष्मीपतिः प्रभुः ।।३८।।

 मलमासे तृतीयायां सायं वै भोजनं विना । विना जलं व्रतं कृत्वा स्नात्वा चाऽपूजयं हरिम् ।।।३६।।

 पृष्ट्वा मे जनकं क्षीरसागरं च तदाज्ञया । मण्डपं कदलीस्तम्भैः शोभितं पत्रतोरणैः ।।४० ।।

 कारयित्वा च तन्मध्ये दोलां रम्यां सुशोभनाम् । लक्ष्मीनारायणमूर्तिं सौवर्णीं रत्नराजिताम् ।।४१।।

 संस्नाप्य सर्वसामुद्रैः रत्नैः प्रपूज्य भावतः । दिव्यवस्त्रैर्विभूषाभिश्चालंकृत्य द्रवादिभिः ।।।४२।।

 सम्पूज्य धूपदीपैश्च भोजनैर्जलपानकैः । आरार्त्रिकस्तुतिप्रदक्षिणाभिरभिवन्द्य च ।।४३।।

 पुष्पांजलिं प्रदायैव संकल्प्य मनसा पुनः । पतिर्मे भव विश्वात्मन् रमायास्त्वं नरायण! ।।४४।।

 इति संस्तूय चरणामृतं पीत्वा सुकोमले । पर्यंके श्रीहरिः प्रेम्णा मया प्रस्वापितः सह ।।४५।।

 ध्यातो मया स निद्रायां सेवयामि हरिं ततः । पादसंवाहनं तस्य करोमीति निभालितः ।।४६।।

 क्षणं स्वप्ने हरिर्दृष्टो मया स्वे शयने सह । हसन्मां स्वकटाक्षेणाऽऽकर्षयन्निव भावतः ।।४७।।

 वदन् श्रुतो व्रतेन त्वां स्वीकरोमि प्रियां रमे! । प्रातर्नेतुं मम लोकं त्वागमिष्ये पुनः प्रिये ।।४८।।

 इति द्रागेव संश्राव्य स्वयमदृश्यतां गतः । सोऽयं नारायणः स्वामी लक्ष्मीपतिर्विराजते ।।४९।।

 मया नारायणे याते मुहूर्ते ब्राह्मसंज्ञके । चतुर्थ्यामधिमासस्य ध्यात्वैनं पुरुषोत्तमम् ।।५०।।

 स्नात्वा शय्यागतं देवं स्नापयित्वाऽतिभावतः । क्षीरादिभिस्तथा वार्भिश्चन्दनादि प्रमर्द्य च ।।५१।।

 श्रांगारिकाण्यर्पयित्वा विवाहवरवत् कृतः । दत्तं पीताम्बरं चातिमूल्यं पीतांगरक्षकम् ।।५२।।

 प्रावारं स्वर्णताराढ्यं चोत्तरीयं तथोत्तमम् । मस्तके स्वर्णमुकुटः सकल्गिः कुण्डले श्रुतौ ।।५३।।

 तिलकं चन्द्रको भाले कज्जलं नेत्रयोर्भ्रुवि । चन्दनं गण्डयोर्बिन्दू चिबुके स्वल्पचन्द्रकः ।।५४।।

 पुष्पप्रावरणं भाले वरमाला च कण्ठके । वक्षसि स्वर्णहाराश्च कंकणे करयोः शुभे ।।५५।।

 ऊर्मिकाश्चांगुलिग्रामे भुजबन्धौ भुजद्वये । तुलसीपुष्पहाराश्च खङ्गो हस्ते सुवर्णजः ।।५६।।

 नारिकेलफलं चापि करे कट्यां च मेखला । नुपूरे पादयोश्चापि पादुके कानकी शुभे ।।५७।।

 कामफलं प्रकोष्ठे वै भोजने पायसं शुभम् । ताम्बूलकं जलपानं फलं द्राक्षा रसात्मिका ।।५८।।

 पूगीफलं ततो दानं दक्षिणा वरमालिका । हवनानि शतं चाष्टौ घृतेन वह्निमण्डले ।।५९।।

 आरार्त्रिकं पञ्चवर्ति प्रदक्षिणचतुष्टयम् । वरेण्यो वरदश्चासि वरो मे भव सद्वचाः ।।६० ।।

 पुष्पांजलिस्तथाऽर्घ्यं च नमस्कारः क्षमार्थना । विसर्जनं पादवारिपानं च शेषभक्षणम् ।।६१।।

 स्वप्नदृष्टस्य संध्यानं प्रतीक्षा च कदाऽऽगमः । कृष्णनारायणनाम्ना भजनं चातिहर्षणम् ।।।६२।।

 भोजनं बालिकाभ्यश्च दानं कन्याभ्य इत्यपि । ध्यानं नारायणे देहः क्षीरसागरके गृहे ।।६३।।

 नेत्रे व्योम्नि परे मार्गे ह्यात्मा वैकुण्ठवासिनि । इत्येवं परिवाराढ्येऽधिमासे पूजिते हरौ ।।६४।।

 नत्वा च जनकं कृत्वा पारणां पयसा मनाक् । यावत् तिष्ठामि भवने तावन्नारायणो ह्ययम् ।।६५।।

 प्रादुर्भूतो ममाग्रेतिरूपानुरूपराजितः । प्रसन्नश्चातितेजस्वी चाऽस्पृशन्मां करेण वै ।।६६।।

 स्वसमीपं समाकृष्य समागच्छेत्युवाच माम् । मलमासे ह्येककाले तृतीयायां त्वयाऽर्चितः ।।६७।।

 निशि सवाहितश्चापि चतुर्थ्यां चातिपूजितः । प्रातरेव त्वया मान्ये! चार्जितोऽस्मि व्रतेन वै ।।६८।।

 यथा भावनया सुभ्रु त्वया चाद्य प्रपूजितः । तथा प्राप्तोऽस्मि कल्याणि! सुभगेऽसि मम प्रिये! ।।६९।।

 समागच्छ मया सार्धं जाताऽसि शाश्वती वधूः । तव व्रतेन ते दास्यः सर्वा अपि मम गृहम् ।।७०।।

 समायान्तु मम दास्यो भाविन्यः सर्वथा रमे । इति कृत्वा गरुडं स्वं दर्शयामास सद्वरः ।।७१।।

 यानानि वाहनान्यत्र यानि सन्ति सहस्रशः । मया मत्पितरं गत्वाऽऽवेदितं सर्वमेव तत् ।।७२।।

 सोपि तत्र समागत्य दत्तवान् मां हरेः करे । पित्राज्ञया कृतकृत्या जाताऽरुरोह पक्षिणम् ।।७३।।

 पित्रा प्रस्थापिता सैन्ययुता सत्कारपूर्वकम् । यौतकं संगृहीत्वैव समायाता हरेः पुरम् ।।७४।।

 सोऽयं नारायणश्चात्र भवनेऽपि विलोकितः । मया सहापि स एव वर्तते पश्य भामिनि! ।।७५।।।

 अधिमासे निशि प्रातः पूजनेऽस्य फलेन वै । प्राप्ताऽहं सत्पतिं नारायणं चात्र समागता ।।७६।।

 नीता तेनैव कृष्णेन प्रापितांऽकमनेन वै । कृता नववधूश्चापि पत्नी वैकुण्ठवासिनी ।।७७।।

 रमाऽस्मि ते सखी दासी त्वत्कृपाकांक्षिणी सदा । इत्येवं चाऽधिमासस्य फलं प्राप्तं मयाऽनघे ।।७८।।

 मया नारायणपूजा कृता तद्वत् करिष्यति । कन्यका युवती वापि प्राप्स्यत्येनं नरायणम् ।।७९।।

 कृष्णनारायणं चाधिमासे संपूज्य सर्वथा । चतुर्थ्यां प्रातरेवापि मध्याह्ने वा निशीथके ।।८० ।।

 पूजयिष्यन्ति यद्वृत्त्या पूरयिष्यत्ययं तथा । धनं पुत्रान् सुखं दारान् पतिं धान्यानि सद्गृहम् ।।८ १ ।।

 यानं च वाहनं तेजो रूपमैश्वर्यमुत्तमम् । राज्यं सत्तां प्रियां भार्या दासान् दासीश्च वैभवान् ।।।८२।।।

 भोग्यान् भोगोपसम्बद्धान् भोज्यान्पेयाननन्तकान् । पदार्थान् दिव्यतत्त्वस्थान् यथेष्टान् सुरतान् रतिम् ।।८३।।

 स्वर्गान् सत्यपरान् लोकान् पारमेष्ठिस्थलान्यपि । वैराजाँश्चापि वैकुण्ठभूमिका धेनुभूमिकाः ।।८४।।

 गोलोकं चाक्षरं चापि दिव्यं चाऽदिव्यमेव यत् । संकल्प्याऽधिकमासे वै नारायणस्य पूजकाः ।।८५।।

 नरा नार्यो देवदेव्यश्चतुर्दशस्तरस्थिताः । प्राप्स्यन्ति स्वेप्सितं सर्वे पुरुषोत्तमवाञ्छया ।।८६।।

 यथाऽहं स्वल्पयत्नेन संजाता शाश्वतीसमाः । सुसौभाग्यवती लक्ष्मि! तथाऽन्यापि भविष्यति ।।८७।।

 विधवापि यदि स्त्री वै मद्वत् कृष्णस्य पूजनम् । करिष्यत्यधिमासे सा वैकुण्ठं प्राप्स्यति ध्रुवम् ।।८८।।

 नारायणं पतिं लब्ध्वा स्यात् सौभाग्यवती सदा । वृद्धा वा रोगिणी यद्वा तिरस्कृता च बान्धवैः ।।८९।।

 कर्मणा या परिभ्रष्टा पश्चात्तापेन संयुता । अनाथा चैकला चात्याश्रिता रण्डा च पुंश्चली ।।९ ०।।

 स्वैरिणी कामिनी वापि येन केनापि संगता । ज्ञातिहीना व्रतहीना पशुसंसर्गकारिणी ।।९ १ ।।

 जैह्व्ये रत्यां सदा लुब्धा मद्यमांसादिनी किमु । राजस्वल्यादिदोषस्था सांकर्यदोषसंस्थिता ।।।९२।।

 श्वपचाद्याश्रयापन्ना सुसंस्कारविवर्जिता । या कापि वा भवेन्नारी शुभसंस्कारयोगतः ।।९३।।

 श्रुत्वा कथां व्रतं कृत्वाऽधिमासे तु यथाबलम् । हरिप्राप्तीच्छया चैकभुक्तं नक्तमयाचितम् ।।९४।।

 फलाहारं पयःपानं कृत्वापि श्रीहरेर्बलात् । प्रमार्ज्य सर्वपापातिपापानि चातिपावनी ।। ९५।।

 पंक्तिसंपावनी भूत्वा वेश्या वा गणिकापि वा । नर्तकी वा प्रभण्डा वा कुट्टिनी वा प्रसाधिनी ।। ९६।।

 या वा का वा भवेल्लोके भूत्वा पवित्रविग्रहा । क्षेत्रं विष्णोः कृपायाश्च भूत्वा कांचनसदृशी ।।९७।।

 दिव्या शुद्धा पापहीना पुण्यपुञ्जान्विता सती । कृष्णनारायणविष्णुकृपाभिरतिपाविता ।। ९८।।

 स्वसमानास्तथाऽन्याश्च पावयित्वा स्वसंगतः । सनातनं परं धाम विष्णोर्यत् तत्प्रयास्यति ।। ९९ ।।

 रमाऽहं संस्थिता नारायणांऽके लक्ष्मि! सर्वथा । कथयामि पुनः सत्यं सा प्राप्स्यति हरेः पदम् ।। १०० ।।

 षण्ढो वा षण्ढतुल्यो वा षंढा वा षण्ढसदृशी । अनार्तवी विचित्ता वा वानरीव व्रतच्युता ।। १०१ ।।

 या कापि वा भवेत् साऽपि मासे श्रीपुरुषोत्तमे । व्रतं कृत्वा वरं नारायणं समर्जयिष्यति ।। १० २।।

 निष्कामो वाऽथ निष्कामा मुक्ततां प्राप्य सर्वथा । हरेर्दिव्याक्षरं धाम प्राप्स्यत्येव न संशयः ।। १०३ ।।

 किम्वधिकं कथयामि मायाऽप्यमायिकी भवेत् । यद्योगात्तर्हि नारीणां का कथा मुक्तिसंगमे ।। १ ०४।।

 तस्माद्व्रतं प्रकर्तव्यं त्वधिमासस्य सर्वथा । भुक्तिर्मुक्तिस्तथा स्वर्गं सर्वं प्राप्येत यद्बलात् ।। १ ०६।।

 अहं चात्र स्थिता ज्येष्ठे! निभाल्याऽनुग्रहेण वा । इत्युक्त्वा प्रणनामैनां लक्ष्मीं वात्सल्यवर्धिनीम् ।। १०६ ।।

 नारायणोऽपि तामेनां भवनानि निनाय च । रमयामास सत्कामैः पूरयामास भावनाः ।। १ ०७।।

 एवं प्रिये! रमा जाता कथं नारायणप्रिया । क्षीरसागरपुत्रीयं सा तुभ्यं कथिता कथा ।। १०८ ।।

 अस्याः श्रवणमात्रेण पठनेन च पूजया । अधिमासव्रतजन्यं फलं विन्देत्तु मानवः ।। १० ९।।

इतिश्रीलक्ष्मीनारायणीय संहितायां प्रथमे कृतयुगसन्ताने पुरुषोत्तममास माहात्म्ये नारायणाधिमासयोर्वैकुण्ठवसतिर्ब्रह्माण्डेष्वधिकमासव्रतार्थे दुन्दुभिघोषणा, तां श्रुत्वा क्षीरसागरपुत्रीरमया तृतीयासायं चतुर्थीप्रातर्व्रतपूजादि-करणेन वैकुण्ठे नारायणपत्नीत्वप्राप्तिरित्यादि-निरूपणनामा षण्णवत्यधिकद्विशत-तमोऽध्यायः ।। १.२९६ ।।

श्रीनारायण उवाच 

 श्रूयतां च त्वया लक्ष्मि! शारदायाः कथा शुभा । अधिमासस्य पंचम्यां व्रतं कृत्वा च पूजनम् ।। १ ।।

 ऐश्वर्यमतुलं प्राप कौमार्यं शाश्वतं च सा । राजस्वल्यविहीनत्वं प्रसारणं मुखे मुखे ।। २ ।।

 तथा वैकुण्ठनाथस्य पत्नीत्वं दिव्यमव्ययम् । अवाप शारदा लोके पूज्यतां पद्मजा यथा ।। ३ ।।

 पत्नीत्वे सति कौमार्ये कुमारीत्वे वधूत्वकम् । विरुद्धधर्मयोश्चास्यां स्थितिः श्रीहरितोषणात् ।। ४ ।।

 अधिमासबलोपेतां चमत्कारमयीं कथाम् । शृणु लक्ष्मि! महापुण्यां पुरुषोत्तममासिकीम् ।। ५ ।।

 ब्रह्मधामस्थिताऽनादिकृष्णनारायणांऽगतः । ब्रह्मविद्या शारदाख्या प्रकटीभूय सुन्दरी ।। ६ ।।

 वैराजलोकमागत्याऽऽज्ञया नारायणस्य सा । वैराजे लीनतां प्राप्य ब्रह्मविष्णुमहेश्वरैः ।। ७ ।।

 सहोत्पन्ना कन्यका सा वैराजी शारदा सुता । बहुकालं पितृगेहे वासं चक्रे कुमारिका ।। ८ ।।

 ब्रह्मज्ञानात्मिका नित्यं विचारयति वर्ष्मणि । यदर्थं ब्रह्मणा चाहमाविष्कृता तु देवता ।। ९ ।।

 वाङ्मयी वेधसः सृष्टौ स्थातुं प्रतिमुखं खलु । ततोऽहं वैधसी भूत्वा गच्छामि यदि सृष्टिषु ।। १० ।।

 कुमारी चेन्निवत्स्यामि ह्यशुद्धा चाप्यसंस्कृता । अस्पृश्या वै भविष्यामि सर्वैर्बहिष्कृता सदा ।। ११ ।।

 तदा तु मरणं तत्र शरणं मे भविष्यति । कुमारिकाशरीरं वै गर्भीयं पापकं हि तत् ।। १ २।।

 कस्यापि कर्मणो योग्यं भवत्येव न सर्वथा । मूत्रेन्द्रियप्रजन्माऽसौ मूत्रकुक्षौ प्रवर्धितः ।। १३।।

 मूत्रात्मजलमग्नोऽसौ मूत्रद्वारेण निर्गतः । बाल्येऽपि मलमूत्रात्माऽस्पृश्याऽशुद्धमलावृतः ।। १४।।

 यज्ञोपवीतसंस्कारहीनो देहः सदाऽशुचिः । अशुद्धकफफीतादिविकृतिपूत्तलात्मकः ।। १५।।

 कुमारिकास्थितौ नारीदेहः कथं शुभो भवेत् । विवाहकरणे शुद्धिर्नान्यथा तु कदाचन ।। १६ ।।

 विवाहोऽपि महादुःखप्रदः पुरुषवश्यता । मूत्रेन्द्रियपराधीनमालिन्यकर्मकारिता ।। १७।।

 मूत्रकुक्षौ गर्भवासो गर्भजन्ममलाक्तता । सूतकं सर्वथा चार्ते रक्तस्रावो मलान्वयः ।। १८।।

 मलमूत्रसमुत्पत्तिरपानानिलसंसृतिः । मालिन्यं सर्वथा पत्नीभावे मैथुनकर्मणि ।। १९।।

 तस्मात् पराश्रयः पत्नीभावोऽत्यधिकदुःखकृत् । किं कर्तव्यं क्व गन्तव्यं नारी कृता पराश्रया ।।।२ ० ।।

 नारीदेहः पराधीनः परभोग्यः परार्थकः । येन तादृक् कृतं पापं नारीतां सः प्रपद्यते ।।२१ ।।

 तन्न मया परनार्या भवितव्यमधीनया । एवं रजस्वलाधर्मो मालिन्यं पापकारकम् ।।२२।।

 नेष्यते येन तदपि पारवश्यं न मे भवेत् । मदिष्टं यदि नैव स्यान्मरिष्यामि न संशयः ।।२३।।।

 अमालिन्यं पवित्रत्वमराजस्वल्यमित्यपि । पत्नीधर्मविहीनत्वं कौमार्ये च यथा मम ।।२४।।

 शाश्वतं स्याद् यथा यत्नस्तथा कार्यो ह्यतः परम् । इति नित्यं चिन्तयाना मार्गयामास साधनम् ।।२५।।।

 शुश्राव दुन्दुभिं विष्णोरधिमासव्रताय वै । पुरुषोत्तममासस्य व्रतिनां वै मनोरथाः ।।२६।।

 परिपूर्णा भविष्यन्तीत्याह श्रीपुरुषोत्तमः । एककालं द्विकालं वा पूजयिष्यन्ति मां जनाः ।।२७।।

 नरो नारी च षण्ढो वा मत्कृपालेशतो हि सः । अलभ्यलाभवान् स्याच्च दास्ये सर्वं तदीप्सितम् ।।२८।।

 कुमारी शारदा वैराजस्य पुत्री प्रघोषणाम् । श्रुप्वाऽतिहर्षमापन्ना मनश्चक्रे व्रतार्चने ।।२९।।

 पञ्चम्यां सा तिथौ प्रातः शीघ्रं शीघ्रं समुत्थिता । श्रुत्वैवं दुन्दुभिं स्नात्वा ध्यात्वा मूर्ति हरेस्तथा ।।३० ।।

 पूजाद्रव्याणि दिव्यानि संगृह्य भवने स्वके । विष्णुं नारायणं देवं पूजयामास भावतः ।।३ १।।

 लक्ष्मीं नारायणं स्वर्णं श्रीहरिं पुरुषोत्तमम् । आवाह्यासनमास्तीर्य पाद्यार्घ्याचमनानि च ।।३२।।

 दत्वा पंचामृतैः कृष्णं स्नापयित्वा जलेन च । अमृतेन रसेनापि सुगन्धिद्रववस्तुभिः ।।३३।।

 सम्मर्द्य गात्रमुरुधा शृंगारमकरोत्ततः । अलंकारविभूषाश्च धारयित्वाऽम्बराणि च ।।३४।।

 प्रपूज्य कस्तूरिकाभिश्चन्दनाक्षतकुंकुमैः । तुलसीपुष्पमन्दारचम्पकैः परिपूज्य च ।।३५।।

 धूपदीपसुनैवेद्यैः फलैः पानैश्च चर्वणैः । ताम्बूलकैस्तोषयित्वाऽऽरार्त्रिकं त्वकरोत्ततः ।।३६।।

 प्रदक्षिणं स्तुतिं कृत्वा दण्डवत् प्रणनाम सा । क्षमाऽपराधं स्वाभीष्टं प्रार्थयत् सा कुमारिका ।।३७।।

 दुन्दुभिना प्रवक्तर्हे लक्ष्मीनारायण प्रभो । ब्रह्मगोलोकवैकुण्ठवासिन् श्रीपुरुषोत्तम ।। ३८।।

 सत्यं ददासि भक्ताय यथेष्टं व्रतकारिणे । तदा मह्यं तथा देहि यथाऽहं प्रवृणोमि तत्। ।। ३९।।

 कुमारीत्वं शाश्वतं मे राजस्वल्यं कदापि न । अशुद्धत्वं च मे मास्तु तथा सत्यपि मे पुनः ।।४० ।।

 पतिमत्त्वं सुमांगल्यं सौभाग्यं सर्वदाऽस्तु मे । सगर्भात्वं च मे मास्तु पत्नीत्वेऽपि कदाचन ।।४१ ।।

 एतद्वै दुर्लभं याचे विरुद्धं सर्वथा तनौ । यदि सत्यप्रवक्ता त्वं ह्येककालव्रते कृते ।।४२।।

 अधिमासे पूजिते चेद् ददासि देहि मे तथा । अन्यथा दुन्दुभिं देव मा प्रवादय चाऽनृतम् ।।४३ ।।

 छत्रं ददामि ते नाथ चामरेऽपि ददामि ते । पादुके ते प्रददामि शय्यां ददामि कोमलाम् ।।४४।।

 पादसंवाहनार्थाय मा ददामि समर्पिताम् । शरणागतपाल त्वं भक्तवाञ्च्छाप्रपूरक ।।४५ ।।

 पुष्पांजलिं गृहाणैनां करं गृहाण वा न वा । देहि मदर्थितं नाथ शाश्वतं सुखदं हि तत् ।।४६।।

 कुमारी नैव पत्नी स्यात् पत्नी स्यान्न कुमारिका । पत्नीत्वे बहवो दोषा मा स्पृशेयुश्च मां यथा ।।४७।।

 कुमारीत्वेऽपि ये दोषा मा स्पृशेयुश्च मां यथा । तथा देहि कृपानाथ सत्यार्थो दुन्दुभिर्यदि ।। ४८।।

 कर्तुं चाकर्तुमेवाप्यन्यथाकर्तुं प्रभोस्तव । किमप्यशक्यं नास्त्येवाऽन्यथा ते दुन्दुभिर्वृथा ।।४९।।

 इति स्तुत्वा फलैर्युक्तमर्घ्यं समर्प्य विष्णवे । अक्षतैर्वर्धयामास कुमारी शारदा ततः ।।५ ० ।।

 देवं तु दक्षिणां स्वीयसमर्पणात्मिकां हृदि । दत्वा विसर्जयामास ध्यायमाना नरायणम् ।।५ १ ।।

 तावन्नारायणो लक्ष्मीपतिः श्रीपुरुषोत्तमः । रमापतिर्हसन्मन्दं प्राविर्बभूव चाग्रतः ।।।५२।।

 दक्षदोष्णाऽभयदश्च वामेन मस्तके स्पृशन् । उवाच शारदं किन्ते मनस्यस्ति प्रकाशय ।।५३ ।।

 पूजया ते प्रसन्नोऽस्मि विश्वासव्रतचारिणि । सुभ्रु विश्वासपाशेन बद्धोऽस्मि सर्वदा त्वया ।।५४।।

 दातुं सर्वं समर्थोऽस्मि तथापि शृणु मे वचः । कुमारीत्वं च पत्नीत्वं नैकत्र क्वापि दृश्यते ।।५५।।

 अन्यतरं तयोस्तस्माद् वृणु तुभ्यं ददाम्यथ । कुमारीत्वं कलकाय लोके त्वाजीवनं भवेत् ।।५६।।

 तस्मात् पत्नीत्वमेवात्र वृणु सौभाग्यदं ददे । अन्यच्चापि च ते काम्यं ददामि वृणु कन्यके ।।५७।।

 स्त्रीराज्यं वा महद्राज्यं मायाराज्यं ददामि ते । विरुद्धं मा वृणु कन्ये ब्रूहि विचार्य मा चिरम् ।।५८।।

 इत्याश्रुत्य हरेर्वाक्यं शारदा प्राह केशवम् । भक्तेष्टपूरक स्वामिँस्तवोद्धोषान्मयाऽर्थितम् ।।।५९।।

 स्वसत्यरक्षणार्थाय यथेच्छसि तथा कुरु । नहि भक्ते त्वाग्रहः स्यादाग्रही नहि भक्तिमान् ।।६० ।।

 अहं तव प्रपन्नाऽस्मि भक्तचिन्तां हर प्रभो । तवाऽस्मि तव भक्ताऽस्मि पादयोः पतिता तव ।।६ १ ।।

 नारीदुःखानि मे मा स्युरिति भक्तेष्टमावह । इत्यर्थितश्च दृष्टश्च स्पृष्टो नतः कृतादरः ।।६२।।

 पूजितो भोजितस्तत्रात्यन्तप्रेम्णा विलोकितः । भक्तार्तिहा प्रभुः स्वभक्तायाः कृते व्यचिन्तयत्। ।।६३।।

 कथमस्या मनोभीष्टं प्रदातव्यं भवेदिति । कया रीत्या पूरणीयो भवेन्मनोरथोऽपि च ।।६४।।

 ददाम्यस्यै महासिद्धिं व्याप्यव्यापकरूपिणीम् । नैकरूपभवित्रीं च दिव्यां सिद्धिं ददामि ह ।।६५ ।।

 इति संकल्प्य भगवान् ददौ शंखजलं मुखे । तावत्सा सर्वसामर्थ्यनिधिरूपा बभूव वै ।।६६।।

 भगवाँस्तु ततः प्राह शारदे  शारदात्मिका । दिव्यरूपा मम पत्नी सदा वैकुण्ठवासिनी ।।६७।।

 गर्भादिदोषशून्या त्वं भवसीति विभावय । दत्तं मदीयपत्नीत्वं यौनमालिन्यवर्जितम् ।।६८।।

 मलमूत्राद्यनास्पृष्टं दिव्यं रूपं सदाऽस्तु ते । अथ रूपं द्वितीयं त्वं गृहाण वाङ्मयं प्रिये ।।६९।।

 कुमारीभावसम्पन्नं सरस्वतीस्वरूपकम् । ददामि तादृशं रूपं सुकुमारं तथा भव ।।७०।।

 गच्छ तेन स्वरूपेण वेधोद्वारा प्रजासु वै । व्यापकं ते स्वरूपं स्यां वाणीरूपं मुखे मुखे ।।७१ ।।

 कुमारीत्वं सदा तत्र स्वरूपे तेऽस्तु शारदे । अन्तर्मुखप्रचारित्वे त्वराजस्वल्यमस्तु ते ।।७२।।

 सात्त्विकत्वं कुमारीत्वं सर्वदा तत्तथाऽस्तु ते । अथ तृतीयरूपेग केनचित्सन्मिषेण वै ।।७३।।

 सरस्वती नदीरूपा त्वन्तर्जलप्रवाहिणी । अरजस्का कुमारी त्वं सदा तिष्ठतु शारदे ।।७४।।

 चाञ्चल्यं च बहिर्भावो राजस्वल्यं च माऽस्तु ते । पावित्र्यं सर्वदा तेऽस्तु ऋतुधर्मविवर्जनम् ।।७५।।।

 राजस्वल्यं विलीनं ते मालिन्यभाववर्जितम् । भवताच्छारदे! काऽप्यशुद्धिर्मास्तु त्वयि क्वचित् ।।७६ ।।

 सर्वैश्वर्यवती पूज्या लोकेषु व्यापिनी भव । लोकानां राजसं पापं मास्तु त्वयि सरस्वति! ।।७७।।

 बहिर्भावे त्वयि राजस्वल्यादि लोककृद् यदि । दृश्येत तद्दूषणं तु लोकानां न तु तत् त्वयि ।।७८।।

 राजस्वल्यकृतं पापं वक्तॄणां स्यादशुद्धता । पावित्र्यं सर्वदा तेऽस्तु सन्तु ते दिव्यसम्पदः ।।७९।।

 कुमारीत्वं च पत्नीत्वं तेऽस्तु शुद्धं यथेप्सितम् । मम पत्नी शारदा त्वं कुमारी ब्रह्मपुत्रिका ।।८० ।।

 सर्वं दत्तं मया तुभ्यं वद् त्वन्यत् किमिच्छसि । इत्युक्ता प्राह सा देवी मम पूजाकृतस्तु ये ।।८ १।।

 सरस्वत्याः शारदाया नद्या वाण्या उपासकाः । वैकुण्ठं ते समायान्तु स्वामिनस्ते प्रतापतः ।।।८२।।

 अधिमासस्य पञ्चम्यां प्रातः सम्पूज्य वै क्रमात् । नारायणं यथा प्राप्ताऽस्म्यहं पूर्णमनोरथा ।।८३।।।

 तथा ते पूजकाश्चाधिमासस्य पूजकास्तथा । नरा नार्यः समायान्तु वैकुण्ठं तव पादयोः ।।८४।।

 जन्ममृत्युजराव्याधिदुःखदारिद्र्यवर्जिंतम् । शाश्वतं सच्चिदानन्दसन्दोहमूर्तिराजितम् ।।८५।।

 तथास्त्विति प्राह कुर्वन् हरिदुन्दुभिघोषणाम् । सार्थका सत्यफलदां त्वाधिमासस्य पुष्टिदाम् ।।८६ ।।

 अधिमासोऽपि तां प्राह भक्ता ये या मयि त्वयि । तेषां तासां समुद्धर्ता त्वहं वै पुरुषोत्तमः ।।८७।।

 दोषहर्ता सुखदाता मनोऽभीष्टप्रदस्तथा । पावयिता सिद्धिदाता भवाम्येव न संशयः ।।८८।।

 शारदाया इदं प्रार्थ्य श्रोष्यन्ति ये तु दुर्लभम् । पठिष्यन्ति च वा तेषां दुर्लभं सुलभं भवेत् ।।८९।।

 अपतर्क्यं सुतर्क्यं  स्यादप्राप्यं प्राप्यतां व्रजेत् । अभाव्यं भाव्यतां यायादनिष्टं चेष्टतां व्रजेत् ।।९० ।।

 भुवि स्वर्गे तथाऽन्यत्र दुर्लभं सुलभं भवेत् । कृष्णनारायणः साक्षाल्लभ्येतान्यस्य का कथा ।।९ १ ।।

 नारायणः स्वकृपया ददात्यस्य वै बहु । अधिमासि कृतस्यात्राऽसंख्यफलं ददाति हि ।।९२।।

 लब्ध लक्ष्मि! यथा देव्या शारदाया विचित्रकम् । तथा विचित्रां भुक्तिं च मुक्तिं च लभतेऽर्चकः ।।९३ ।।

 जपो होमो व्रतं दानं ध्यानं माला तपः श्रुतम् । पञ्चम्यां तत्कृतं सहस्रादिगुणं भविष्यति ।।९४।।

 इत्युक्त्वा शारदां नीत्वा वैकुण्ठं हरिराययौ । सरस्वतीस्वरूपां तां प्राहिणोद् वैधसीं प्रजाम् ।। ९५।।

 अमालिन्यं पवित्रत्वमराजस्वल्यमित्यपि । पत्नीधर्माऽनभिभूतिः कौमार्ये चेति रक्षितम् ।। ९६ ।।

 इति श्रीलक्ष्मीनारायणीय संहितायां प्रथमे कृतयुगसन्ताने पुरुषोत्तममासमाहात्म्ये वैराजपुत्र्याः शारदाया अधिकमासपञ्चम्यां व्रतपूजनादिकरणेन नारायणपत्नीत्वं पवित्रत्वम् अराजस्वल्यं कुमारिकात्वम् अगर्भाकत्वं सरस्वतीता चेत्यादिप्राप्तिनिरूपणादिनामा सप्तनवत्यधिकद्विशततमोऽध्यायः ।। १.२९७ ।।

श्रीनारायण उवाच-

 शृणु लक्ष्मि! कथां दिव्यां सुखसम्पत्प्रदायिनीम् । कामनापूरिकां दैवीं पुरुषोत्तमयोगिनीम् ।। १ ।।

 सृष्ट्यारंभे तु पितॄणां कन्या आसन् सुसद्गुणाः । तिस्रो नाम्ना स्वधापुत्र्यो मेना धन्या कलावती ।। २ ।।

 सर्वसद्गुणसम्पन्ना योगिन्यः कामरूपगाः । विहरन्त्यः पितृगेहे शुश्रुवुर्दुन्दुभिं हरेः ।। ३ ।।

 पुरुषोत्तममासोऽयं मन्नाम्ना तु मयाऽऽदृतः । एककालं द्विकालं वा तद्व्रतस्थमनोरथान् ।। ४ ।।

 पूरयिष्याम्यहं नारायणो ब्रवीमि वै स्वयम् । पितृगेहे तिथौ षष्ठ्यां प्रातराकर्ण्य घोषणाम् ।। ५ ।।

 तिसृभिश्चिन्तितं त्वद्य व्रतं कार्यं हरेः खलु । येनाऽस्माकं स्वभीष्टं दास्यति नारायणः स्वयम् ।। ६ ।।

 पितॄणां नित्यसन्तोषस्तृप्तिर्वै शाश्वती भवेत् । तद्धेतुं मार्गयित्वाऽत्र याच्यः श्रीपुरुषोत्तमः ।। ७ ।।

 पतित्वेन तु विष्णुः स याचनीयो न वै क्वचित् । यतस्तस्य तु पत्नीनां बाहुल्यं विद्यते ततः ।। ८ ।।

 सापत्न्यं सर्वदा दुःखं सुखनिकृन्तनं हि तत् । पितृत्वेनाऽथवा भ्रातृत्वेनाऽध्येष्टव्य एव न ।। ९ ।।

 बालिकानां तदाऽस्माकमज्ञानां किं सुखेन वै । विवाहावधिवासस्तु तद्गृहे वै भवेत् ततः ।। १० ।।

 वियोगो बान्धवानां च पितुश्च दुःखमेव तत् । पुत्रत्वेनापि विष्णुः स याचनीयो न वै क्वचित् ।। ११ ।।

 ताडने शिक्षणेऽधिक्षेपादौ स्यादपराधिता । श्वशुरादिस्वरूपे तु मर्यादा दुःखदा भवेत् ।। १२।।

 अपराधोऽतिनैकट्येऽतिदूरे स्यादसेवनम् । अतियोगेऽतिमर्यादा विमर्यादाऽपि दुःखदा ।। १३ ।।

 विष्णुस्तस्माद् याचनीयः केन रूपेण वै भवेत् । परस्परमिति कृत्वा संविदं तिस्र एव ताः ।। १४।।

 समादधुः क्षणं मौनं चिन्तयन्त्यो नरायणम् । तावद् व्योमगता वाणी ता जगाद् पुनः पुनः ।। १५ ।।

 कृष्णनारायणं जामातृत्वेन वृणुताऽबलाः । सर्वं सुखं भवेत् तस्मै पुत्रीदानेन शाश्वतम् ।। १ ६।।

 पुत्री माता स्वयं प्रोक्ता पुत्रीमुखेन नित्यदा । सुखिता मन्यते पुत्रीदानं स्वदानवद् भवेत् ।। १७।।

 जामाता पुत्रवत् स्याच्च दानपात्रं परं मतः । पूजनीयस्तोषणीयो विविधैः सेवनैरपि ।। १८ ।।

 पुत्र्या सेवा कृता या तत्फलं मातुर्भवेदपि । मात्राऽनुनीतया पुत्र्या सेवनं यद् विधीयते ।। १९ ।।

 शिष्यकृते गुरोर्भागस्तद्वन्मात्राऽपि लभ्यते । ऐहिकी सुखसम्पत्तिर्यशः ख्यातिर्ध्रुवा भवेत् ।।२ ० ।।

 श्रेयांसि बहुरूपाणि लोके जामातृवैभवात् । भवन्त्येवेति निश्चित्य जामातारं समीच्छत ।। २१ ।।

 पुत्री वैकुण्ठनाथस्य धाम्नि यस्या वसेत् सदा । तन्मातापितरौ पुण्यौ क्वचिद् वैकुण्ठगौ मतौ ।। २२।।

 सप्तकुलशतैकानां भवेदुद्धरणं तथा । माता मातामहाद्याश्च भवेयुर्मोक्षगास्तथा ।। २३ ।।

 पितॄणां सर्वदा वासो जामातृभवने भवेत् । तस्माद्भवत्यो याचन्तु जामातारं हरिं सदा ।।२४।।

 पुत्रीणां तत्र सापत्न्यं मा भवेदित्यपि ध्रुवम् । याचन्त्वधिकमासस्य व्रतं कृत्वा तथाऽर्चनम् ।। २५ ।।

 विररामेति सम्बोध्याऽऽकाशवाणी ततश्च ताः । चकिता अतिसंहृष्टा विनिर्णीय तथैव ताः ।। २६।।

 ब्रह्म भवताज्जामाता जामाता भवताद्धरिः । कृष्णो भवतु जामातेत्युक्त्वा वै चक्रिरे व्रतम् ।। २७।।

 षष्ठ्यां प्रातश्च ताः स्नात्वा व्यधुस्तिस्रोऽपि पूजनम् । तिस्रो मूर्तीः सुवर्णस्य मेना धन्या कलावती ।। २८।।।

 विधाय पूजयामासुः क्रमादावाहनादिभिः । देवान् पञ्चामृतैस्त्रींश्च स्नपयामासुरादरात् ।। २९ ।।

 चन्दनादिभिरामर्द्य स्नपयामासुरब्वरैः । सम्मार्ज्य वस्त्रभूषाभिरलंचक्रुर्द्रवादिभिः ।। ३० ।।

 कुंकुमाऽक्षतकस्तूरीसुगन्धिवस्तुपुष्पकैः । हारमालामुकुटाद्यैर्धूपदीपादिभिस्तथा ।। ३१ ।।

 नैवेद्यैर्विविधैर्मिष्टैः पानताम्बूलचूर्णकैः । सम्पूज्य त्रीन् छत्रशय्याचामरोपानहादिभिः ।। ३२।।

 फलैश्च शर्कराभिश्च त्रीन् देवानभिवर्ध्य च । अर्घ्यं रत्नादिसंयुक्तं कदलीफलसंयुतम् ।। ३३ ।।

 ददुस्ताश्च नमस्कृत्य ततः पुष्पाञ्जलीन् ददुः । क्षमां सम्प्रार्थ्य ववरुर्जामाता भव केशव ।। ३४।।

 भवद्दुन्दुभिनिर्घोषादस्माभिर्हृत्सु संधृतः । सर्वथा सुखदो देव पुत्रीद्वारा भवात्र नः ।। ३५। ।

 पुरुषोत्तममासस्य षष्ठीयं पालिता व्रते । करिष्यामो वयं नक्तं पुनः पूजां विधायते ।। ३ ६।।

 ततो विसर्जयामासुस्तान्देवान्प्रातरेव ह । दिवाव्रतं कृतं ताभिर्विप्रद्वाराऽनले घृतैः ।। ३७।।

 मध्याह्ने हवनं कारयित्वा पुपूजुरादरात् । पितॄन् ऋषींस्तथा देवान्मुनीन् जनतपःस्थितान् ।। ३८ । ।

 पायसैर्दुग्धसारैश्च पिण्डकैः शाकपत्रकैः । रसैर्नानाविधैर्मिष्टैस्तर्पयामासुरीश्वरान् ।। ३९ ।।

 प्रसन्नास्ते शुभाशीर्भिर्युयुजुस्तिसृकन्यकाः । ब्रह्म नारायणः कृष्णो भवद्व्रतफलप्रदाः ।।४० ।।

 भवन्तु भवतीनां च यथेष्टसुखकारिणः । अथ सायं पुनस्ताभिर्दीपमालां प्रकाश्य च ।।४१ ।।

 मण्डपं कदलीस्तम्भपत्रतोरणराजितम् । कारयित्वा स्वर्णपात्रदर्पणोल्लेखशोभितम् ।।।४२ ।।

 वस्त्रविद्युद्विचित्रं सच्चित्रौज्ज्वल्यमनोहरम् । कारयित्वा च मध्ये सद्रत्नखचितकानकम् ।।४३ ।।

 मखमल्लकशिप्वाद्यैरास्तृतं शोभनं महत । सिंहासनं कारयित्वा ब्रह्म कृष्णं नरायणम् ।।४४।।

 मूर्तित्रयं प्रतिष्ठाप्य गीतवादित्रपूर्वकम् । चक्रुः सुपूजनं तत्र सुवर्णाक्षतकुंकुमैः ।। ४५ ।।

 हरिद्रारक्तसद्द्रव्यैः सौभाग्यार्हसुवस्तुभिः । नर्तनं गायनं चक्रुः किंकिणीनादमिश्रितम् ।।४६ ।।

 आरार्त्रिकं धूपदीपौ जलमर्घ्यं विधाय च । पूरिका दुग्धपानं च शाकं सर्षपपत्रजम् ।।४७।।

 भोजयित्वा त्रयं वारिपानमर्पय्य सत्फलम् । प्रदत्वा च क्षणं ध्याने स्थितवत्योऽभवँश्च ताः ।।४८ ।।

 तत्र ध्याने समायाता ब्रह्मकृष्णनरायणाः । एतासु मेनया दृष्टः कट्यम्बरोऽतिपुष्टिमान ।।४९ ।।

 निहारधवलो व्याघ्रचर्मधृक् चन्द्रशेखरः । सजटः परितो व्याप्त ब्रह्मतेजोऽतिभासुरः ।।५ ० ।।

 युवा मनौहारिमूर्तिर्ब्रह्म निर्गुणमेव यत् । सगुणत्वं समापन्नं नररूपं स एव सः ।।५ १ ।।

 निर्मलान्तर्वृत्तिगम्यः शंकरो भावपूरकः । प्रसन्नताप्रवर्षा प्रख्यापयन् स्मितहास्यतः ।।५२।।

 तावत्तदङ्कमासीनां पुत्रीं स्वां भाविनीं शुभाम् । अपश्यन्नाह्वयन्तीं च ह्यम्बे माऽम्बेति वै मुहुः ।।५३ ।।

 शंकरो ब्रह्मरूपोऽयं भगवान् प्राह मेनकाम् । मेनके त्वं ममांशस्य हिमाद्रेः संभविष्यसि ।। ५४।।

 पत्नी तत्र च कन्येयं पार्वती ते भविष्यति । तां त्वं दास्यसि मह्यं वै मत्तः सुखमवाप्स्यसि ।।५५। ।

 पुरुषोत्तममासस्यैकदिनस्य व्रतस्य च । तवेष्टं तु फलं सर्वसुखदं संभविष्यति ।।५६ ।।

 इत्युक्त्वाऽन्तर्हितो देवः शंकरो ब्रह्म यत्परम् । अथैव धन्यया दृष्टः स्वयं वै सधनुर्हरिः ।।५७।।

 जटावल्कलशोभाढ्यः पुनः सद्राज्यचिह्नवान् । युवा मनोहरो देवो वासुदेवो गुणातिगः ।।५८ ।।

 तेजःपरिधिसंव्याप्ताननहास्यान्वितः प्रभुः । चतुर्भुजो द्विभुजोऽयं सिंहासनविराजितः ।।५९ ।।

 तस्य पार्श्वे सुरूपां स्वां कन्यां सीतां ददर्श सा । आह्वयन्तीं च मो हेऽम्ब! इति मिष्टगिरा मुहुः ।।६ ० ।।

 श्रीरामो भगवाँश्चायं प्रसन्नः प्राह धन्यकाम् । धन्ये त्वं वै जनकस्य गृहिणी भाविनी ततः ।।६ १ ।।

 इयं तु ते सुता सीता महालक्ष्मीर्भविष्यति । तां त्वं दास्यसि मह्यं वै मत्तः सुखमवाप्स्यसि ।। ६२।।

 पुरुषोत्तममासस्यैकस्याऽह्नस्तु व्रतस्य वै । तवेष्टं तु फलं स्निग्धं भविष्यति सुखात्मकम् ।। ६३ ।।

 इत्युक्त्वाऽन्तर्हितो वासुदेवो नारायणः प्रभुः । अथ दृष्टः कलावत्या कृष्णः सुदर्शनान्वितः ।।६४।।

 मयूरपिच्छमुकुटः पीतवस्त्रौष्ठवेणुकः । गोपालबालकः पश्चात् स एव नृपतीश्वरः ।।६५।।

 राजाधिराजो भगवान् सर्वशोभातिसुन्दरः । नवजीमूतसत्कान्तिर्युवा भूषाविभूषितः ।।६६ ।।

 दिव्यसिंहासनश्रेष्ठस्थितो राजाधिराजकः । द्विभुजो मन्दहास्येन दर्शयन्सुप्रसन्नताम् ।।६७।।

 तस्य पार्श्वे स्थितां दिव्यां रूपानुरूपशेवधिम् । पुत्रीं राधां भाविनीं तां सा ददर्श कलावती ।। ६८ ।।

 कृष्णकण्ठे निजं हस्तं ददती प्रेमविह्वलाम् । आह्वयन्तीं च मो अम्बे हेऽम्बेति सद्गिरा मुहुः ।।६ ९ ।।

 श्रीकृष्णः सुप्रसन्नः सन् स्पृशन् राधां कलावतीम् । प्राहेयं तव वैश्यत्वे पुत्री राधा भविष्यति ।।७०।।

 तां त्वं दास्यसि मह्यं वै भाण्डीरवटसन्निधौ । मदीया सा सदा पत्नी मूर्धन्या स्याद्धि शाश्वती ।।७१।।

 मत्तः सर्वे सुखं पुत्रीद्वारा त्वं समवाप्स्यसि । पुरुषोत्तममासस्यैकदिनस्य व्रतस्य वै ।।७२।।

 फलं चाभिलषितं ते भविष्यति सुखात्मकम् । इत्यभिधाय कृष्णस्तत्स्थलादन्तर्हितोऽभवत् ।।७३।।

 अथाऽचिरात्तु तिस्रस्तास्ततो ध्यानात्समुत्थिताः । प्रसन्नास्याः कृतकृत्या नत्वा नारायणं मुहुः ।।७४।।

 व्यसर्जयन् सुकुसुमांजलीन् दत्वाऽथ तन्निशि । पारणां समकुर्वंस्ता भोजयन्त्योऽपि कन्यका ।।७५।।

 ब्रह्मनारायणकृष्णमूर्तिदानं प्रचक्रिरे । अथाऽचिरादाद्ययुगे पितृभिस्ताः क्रमान्ननु ।।७६।।

 हैमजनकगोपेभ्यो मेना धन्या कलावती । विवाहिता तु विधिना तासां पुत्र्योऽभवँश्च ताः ।।७७।।

 क्रमात्तु पार्वती सीता राधा ब्रह्मपरात्मिकाः । सृष्ट्यारंभे साधिकायामाद्यावताररूपिणे ।।७८।।

 शिवाय रामरूपाय कृष्णाय त्वर्पिताश्च ताः । जामातॄँस्तान् परब्रह्मावताराँश्चाभिपद्य वै ।।७९।।

 सर्वान्कामानवापुस्ता मेना धन्या कलावती । एवं लक्ष्मि! व्रतं नक्तमधिमासे प्रपूजनम् ।।८०।।

 षष्ठ्यां कालत्रये कृत्वा पुराणपुरुषोत्तमात् । प्राप्तं व्रतफलं प्राप्ता जामातारो हरिः स्वयम् ।।८ १।।

 पुत्र्यस्ताः शंभुना रामेण च कृष्णेन शाश्वते । कैलासे चाथ वैकुण्ठे गोलोके च रमन्ति हि ।।८२।।

 तन्मातापितरश्चापि नित्यं मुक्तास्तदीयकम् । सुखं त्वत्यन्तमाप्ताश्च यथेष्टं कीर्तिमित्यपि ।।८३।।

 किम्वधिकं च ते वक्ष्ये लक्ष्मि! लोके परत्र च । माता स्वीयां सुपुत्रीं वै सुखिनीं कर्तुमिच्छति ।।८४।।

 तदा तया प्रकर्तव्यं व्रतं चाधिकमासिकम् । षष्ठ्यां व्रतं पूजनं च यथा मेनादिभिः कृतम् ।।८५।।

 कृष्णनारायणं जामातरं प्राप्स्यति वै ततः । भुक्तिं मुक्तिं तथा चान्यत् सर्वे प्राप्स्यंत्ययत्नतः ।।८६।।

 पुत्रीदानस्य सत्पात्रं कृष्णनारायणो यदि । तत्र प्राप्तं परां काष्ठां पुरुषार्थचतुष्टयम् ।।८७।।

 कर्तव्यं लौकिकं वाऽन्यलौकिकं नाऽवशिष्यते । सर्वशेषी हरिर्यत्र रमते सुतया सह ।।८८।।

 सुतया तुष्यति देवस्तस्य तोषे नु किं  पुनः। दुर्लभं त्वथवाऽप्राप्यं भवेत् कृष्णस्य सन्निधौ ।।८९।।

 एवं ते कथिता लक्ष्मि! कृपा नारायणस्य सा । अधिमासे व्रतिनां मानसानि पूरयत्यजः ।। ९० ।।

 यदीच्छेद्गुणसामर्थ्य रूपविद्यादिभिः समः । कृष्णेन तुल्यो जामाता स्यादिति चेत्तथा भवेत् ।।९१।।

  यदीच्छेल्लोकविख्यातो राजसत्ताप्रवर्तक । जामाता मे भवेच्चेति तदा वै तादृशौ भवेत्। ।९२।।

 यदीच्छेद्भगवद्भक्तो धनधान्यसमृद्धिमान् । जामाता मे चिरंजीवी भवेदिति तथा भवेत् ।।९३।।

 यदीच्छेद् ब्राह्मणगुणो यद्वा क्षत्रियधर्मवान् । जामाता मे भवेदेव व्रतकर्त्र्यास्तथा भवेत् ।।९४।।

 यदीच्छेद् गृहजामाता सुखदो मे भवेदिति । पुत्रपौत्रादिमान् स्याच्च व्रतकर्त्र्यास्तथा भवेत् ।।९५।।

 यथा तु यादृशं जामातारं वाञ्छति तं तथा । तादृशं समवाप्नोति श्वश्रूः श्रीहर्यनुग्रहात् । । ९६ । ।

 इतिश्रीलक्ष्मीनारायणीयसंहितायां प्रथमे कृतयुगसन्ताने पुरुषोत्तम मासमाहात्म्ये पितृ मानस कन्याभिः मेनाधन्या- कलावतीभिः अधिकमासदुन्दुभिश्रवणेन षष्ठ्यां त्रिकाल-व्रतेन क्रमात् पार्वतीसीताराधाऽभिधपुत्रीलाभे जामा-तृत्वेन शंकररामकृष्णानां सम्बन्धोपलब्धिरूप-फलप्राप्तिप्रभृतिनिरूपतानामाऽष्टनवत्यधिक-द्विशततमोऽध्यायः ।। १.२९८।।

श्रीनारायण उवाच-

 शृणु लक्ष्मि! दुन्दुभेस्तु निनादेन कृतं व्रतम् । सत्यलोकस्थिताभ्यां तु कन्याभ्यां विश्वकर्मणः । ।। १ । ।

 सत्यस्वर्गादिलोकानां राज्ञां पातालवासिनाम् । नगराणां भवनानां सभानां यज्ञकर्मिणाम् ।। २ । ।

 मण्डपानां विनिर्माता नारायणांश एव यः । तस्य कन्या सिद्धिनाम्नी ज्येष्ठा बुद्धिः कनीयसी । । ३ । ।

 सिद्धिबुद्धी सुरूपे च सुशीले देवपूजिके। नित्यं नारायणं स्मृत्वा प्रातः स्नात्वा तदुत्तरम् । । ४ । ।

 पित्रोश्चरणयोर्नत्वा ब्राह्मसंज्ञे मुहूर्तके । गृहे देवगृहे चापि दीपं प्रज्वाल्य वै ततः ।। ५ । ।

 धूपं कृत्वा सुगन्धं च कीर्तनं कुरुतश्च ते । देवं नत्वा तु पुष्पाणि जलं च शर्करादनम् ।। ६ ।।

 समर्प्य गृहकार्याणि कुरुतश्चोभये ततः । सिद्धिस्तत्र सरोमध्याज्जलं त्वाहरति द्रुतम् ।। ७ ।।

 मार्जयित्वा गृहं बुद्धिर्वह्निं प्रज्वालयत्यपि । चुल्लिकायां जलपात्रमुष्णीकरणहेतवे ।। ८ ।।

 स्थापयित्वा च पितरो प्रस्नापयति भावुका । सिद्धिस्तावद्गृहशय्यादिकं संगृह्य शय्यधौ ।। ९ ।।

 रक्षयित्वाऽथ पर्यंकान् सम्मार्ज्योन्नीय सुस्थले । संक्लृप्य रात्रिपात्राणां मञ्जनं प्रकरोति वै ।। १० ।।

 तावद् बुद्धिः स्नातयोश्च पित्रोरार्द्राम्बराणि तु । प्रक्षाल्य रज्ज्वां विन्यस्य गत्वोद्यानं गृहानुगम् ।। ११ ।।

 देवपूजादिकार्यार्थं पुष्पाण्यानयति द्रुतम् । माता चाथ पिता यावत्तूपयांति हरेर्गृहम् ।। १ २।।

 आसने तावदास्तीर्य सन्ध्याद्यर्थे ददात्यपः । तुलसीपत्रकाऽम्भोजकुन्दचम्पकमालिकाः ।।१ ३।।

 ददाति देवपूजार्थं पित्रोः परमभावतः । चन्दनाऽक्षतकुंकुमपञ्चामृतजलानि च ।। १४।।

 पात्राणि पूजनार्हाणि घृतवतीश्च शर्कराः । द्राक्षादाडिमबीजानि विविधानि फलानि च ।। १५।।

 एलालवंगताम्बूलनैवेद्यान्यानयत्यपि । पूजास्थां मातरं चाथ पूजास्थं पितरं तदा ।। १६।।

 दश प्रदक्षिणाः कृत्वा कृत्वा दश नमस्क्रियाः । मातापितृचरणयोर्धौतं प्रगृह्य वै जलम् ।। १७।।

 पार्श्वे तिष्ठति सेवार्थं दर्शनं प्रकरोति च । तावत्तत्र समागत्य सिद्धिरपि तथैव तत् ।। १८।।

 प्रदक्षिणानमस्कारादिकं कृत्वा प्रसादजम् ।जलं पीत्वा पुनर्याति चुल्लिकासन्निधौ गृहे ।। १ ९।।

 महानसे तु पाकार्थं सामग्री सकलाश्च सा । सुशोधयित्वा सन्न्यस्य बुद्धिमाहूय तामनु ।।२० ।।

 करोति भक्ष्यभोज्यानि पेयानि विविधान्यपि । दुग्धपानं तु सा पित्रोः सिद्धिः कारयति द्रुतम् ।।२१ ।।

 पूजापात्राणि सर्वाणि मृदा संघृष्य वै ततः । शुद्ध्वा प्रातर्विधेयं यत् कृत्वा सर्वं ततो ह्युभे ।।२२।।

 विद्याभ्यासं च कुरुते वैश्वदेवान्तकं ततः । कृत्वा तौ भोजयित्वा च विधिं माध्याह्निकं पुनः ।। २३ ।।

 कृत्वा चातिथिगोजन्तुभागान् दत्वाऽऽश्रितादनम् । ततः स्वे भोजनं प्रासादिकं चक्रतुरादरात् ।। २४।।

 महानसप्रशुद्धिं च पात्रशुद्धिं प्रमार्जनम् । जलाहरणमन्नादिशोधनं त्वपराह्णके ।। २५।।

 देहश्रांगारिकं कृत्वा विरामं प्राप्नुतः क्षणम् । ततस्तीर्थकथादेव दर्शनादि विधाय तु ।। २६ ।।

 सायं कृष्णस्य संपूजा षोडशोपसुवस्तुभिः । कृत्वा पक्वान्नमिष्टानि भोजयित्वाऽतिभावतः ।। २७।।

 पितरौ तु ततः शय्यादिकं संस्तीर्य ते ह्युभे । पादसंवाहनं पित्रोः कृत्वा सेवनमित्यपि । । २८ ।।

 दैनं तु यत् स्वकं गोसेवनं कीर्तनमैश्वरम् । यन्न्यूनं तत्तु सम्पूर्णं कृत्वा निःशेषमित्युभे ।। २९।।

 किंचिदध्ययनं कृत्वा गृह्णीतः स्वापमल्पकम् । ब्राह्मकाले समुस्थायाऽभ्यस्तां विद्यां विचार्य च ।। ३० ।।

 पुनश्च नैत्यकं कार्यं कुरुतः कन्यके ह्युभे । एवं तु सेवया हृष्टौ पितरौ त्वतिभावतः ।। ३१ ।।

 युयुजतुः शुभाशीर्भिः 'सुखिन्यौ भवतं ह्युभे । ईश्वरे प्रेमयुक्तत्वान्नारायणहरिप्रभुः ।। ३ २।।

 युवाभ्यां प्राप्स्यते काले सेवनीयतमः शुभः । इत्याशीर्वादपात्रे ते नित्यं हृदि हरिं मुहुः ।। ३३ ।।

 वाञ्छतः श्रीहरिं कृष्णं नारायणमधीश्वरम् । एवं व्रते सत्यलोके ताभ्यां मे दुन्दुभिः श्रुतः ।। ३४।।

 अधिमासस्य सप्तम्यां प्रातर्वै व्रतबोधकः । स तु बोधयते लोकान् अधिमासव्रतानि वै ।। ३५।।

 करिष्यन्ति यथाशक्ति ये ब्रह्माण्डगता जनाः । नरा नार्योऽथवा त्वन्ये तेषामभीष्टदायकः ।। ३ ६।।

 अलभ्यलाभदाताऽस्मि ह्यहं श्रीपुरुषोत्तमः । मासिकं पाक्षिकं साप्ताहिकं दैनिकमेव वा ।। ३ ७।।

 नैशं पौर्वाह्णिकं यद्वा पाराह्णिकं च मध्यगम् । उपवासान् फलाहारान् पयःपानं जलाशनम् ।। ३८ ।।

 कन्दाशनं निवाराद्यशनं सायं निशाशनम् । दिवाशनं वैकभुक्तं तिलभुक्तमयाचितम् ।। ३९ ।।

 कृत्वा यथाबलं पुष्पैः सम्पूज्य पुरुषोत्तमम् । जलेन वा फलैर्वापि मूलेन कुंकुमेन वा ।।४० ।।

 अक्षतैश्चन्दनेनापि सम्पूज्य पुरुषोत्तमम् । वस्त्रेण च सुदुग्धेन गूडेन मिष्टयाऽथवा ।। ४१ ।।

 शर्कराभिर्जलपानैस्ताम्बूलेनच्छदादिना । पत्रेण वाऽतिभावेन प्रेम्णा मां पुरुषोत्तमम् ।।४२ ।।

 सन्तुष्याऽधिकमासे ते मत्तोऽर्जयन्तु दुर्लभम् । इदानीं कृपया दास्ये कृते स्वल्पेऽपि साधने ।।४३ ।।

 अन्यमासेषु यत् कष्टसाध्यं भवति चात्र तत् । स्वल्पस्यापि ददाम्येव कोटिगुणितमद्य वै ।।४४।।

 पश्चान्नैव प्रदास्येऽहं तस्माद् गृह्णन्तु भो जनाः । फलं पूगीफलस्यापि पारमेष्ठ्यपदाधिकम् ।।४५।।

 जलपात्रव्रतेनापि क्षीरसागरशायिताम् । एकभुक्तव्रतेनापि गोलोकस्याऽधिकारिताम् ।।४६।।

 नक्तमात्रव्रतेनाऽपि नारायणसमानताम् । पत्रपुष्पप्रदानेऽपि महेन्द्रपदशालिताम् ।।४७।।

 दीपमात्रप्रदानेऽपि सूर्यचन्द्रादिदेहिताम् । नरो वा यदि वा नारी कुमारो वा कुमारिका ।।४८।।

 इच्छति चेन्ममलक्ष्मीमपि मां पुरुषोत्तमम् । पत्नीं पतिं च वा पुत्रं दास्ये लक्ष्मीं च मामपि ।।४९।।

 प्रगृह्णन्तु वरानस्मत् प्रकुर्वन्तु च सञ्चयम् । महाकृपामहावृष्टिलभ्यं पुण्यबलोदयम् ।।५०।।

 सत्यं सत्यं नाऽनृतं वै घोषयत्येव दुन्दुभिः । अधिमासव्रतं कृत्वा गृह्णन्तु स्वेप्सितं प्रजाः ।।५१ ।।

 इत्याश्रुत्य ह्युभे कन्ये सप्तम्यां प्रातरेव ह । दुन्दुभिं मे प्रणम्यैव वर्धयित्वाऽञ्जलिद्रवैः ।।।५२।।

 पूजयित्वा सुपुष्पैश्च हर्षयुक्ते बभूवतुः । पुनस्तावद्दुन्दुभेश्च कृपावाक्यं श्रुतं शुभम् ।।५३।।

 कुमारिके यदीच्छेतां पतिं मां पुरुषोत्तमम् । एकभुक्तव्रतेनापि भविष्यामि पतिस्तयोः ।।५४।।

 पूजां माध्याह्निकीं कृत्वा यथालब्धोपचारकैः । मिष्टान्नं भोजयित्वा मां प्राप्स्यतः पुरुषोत्तमम् ।।५५।।

 इत्येवं संवदन्तं तं मत्वा स्वयोः कृते शुभम् । सिद्धिबुद्धी विदित्वा स्वं भाग्योदयमुपागतम् ।।५६।।

 पूजयित्वा स्वपितरौ भोजयित्वा विधानतः । गृहकार्यं विनिर्वर्त्य पुष्पचन्दनवारिभिः ।।५७।।

 अक्षतैश्चापि मिष्टान्नैर्धूपदीपसुचर्वणैः । यान्यासन् स्वगृहे तैस्तैरर्चयित्वा तु कानकम् ।।५८।।

 नारायणं हरिं देवं पतिप्राप्तीच्छया शुभे । नीराजयामासतुश्च ह्यर्थे कामफलं शुभम् ।।५९।।

 दत्वा संप्रार्थयामासतुश्च नौ त्वं पतिर्भव । इत्युक्त्वाऽक्षतसंपूर्णाञ्जली ददतुरादरात् ।।६० ।।

 तावच्छ्रीभगवान् साक्षात् कृष्णनारायणः स्वयम् । युवा कटाक्षबाणेन निरीक्षन् प्राविरास वै ।।६१ ।।

 द्वयोः प्रकोष्ठे संगृह्य स्वकरेण हरिः स्वयम् । मस्तकयोः करौ कृत्वा वक्षस्याकृष्य ते ह्युभे ।।६२।।

 प्रिये इति च संभाष्य निभाल्य च मुहुर्मुहुः । मिलितोऽस्मि च जातोऽस्मि मिलिते विधिवत् प्रिये ।।६३।।

 इत्युक्त्वाऽन्तर्दधे कृष्णस्ते ह्युभे तं हरिं सदा । जाग्रत्यपि तथा स्वप्ने पश्यतो वै मनोहरम् ।।६४।।

 पार्वत्यंकस्थितं कृष्णमेकशुण्ढं क्वचित्पुनः । अशुण्ढं मुरलीयुक्तं गोलोकस्थं व्यपश्यताम् ।।६५।।

 वरयोग्यं पुनस्तं च गणेशं शंकरात्मजम् । सशुण्ढं च सुरूपं च ददृशतुः क्षणान्तरे ।।६६।।

 श्वेतवर्णं सुनेत्रं च सुभालं यौवनान्वितम् । कृष्णात्मकं च तं दृष्ट्वा मुमूहतुः पुनः पुनः ।।६७।।

 क्वचित्स्वप्ने च ते कन्ये कुर्वन्त्यौ मोदकान् बहून् । पश्यतः स्म च तत्रैत्य गणेशः फलकासने ।।६८।।

 निषद्याऽर्थयते लड्डून् अन्येऽपि ददतुस्तदा । पार्श्वद्वये ह्युभे स्थित्वा ददतुर्लडडूऽकान् मुहुः ।।६९।।

 गणेशः स्वल्प शुण्डेन पार्श्वद्वये कृतेन च । वारंवारं प्रदत्तान् सुलड्डून्प्राप्य निजे मुखे ।।७०।।

 न्यस्यत्यतीव मिष्टाँश्च प्रेम्णा भक्षयति द्रुतम् । प्रशंसति करौ दत्वा कन्ययोः पृष्ठयोस्तदा ।।७१।।

 एकैकं लडडुकं ताभ्यां दत्वा संभोजयत्युभे । हसन् हास्यं प्रकुर्वन् रामयन् संरमयन्मुदा ।।७२।।

 दर्शयित्वैवमात्मानं तिरोभावं प्रगच्छति । कन्येऽपि जाग्रते भूत्वा मुहुः संस्मरतुश्च तम् ।।७३।।

 एवं हृद्ये गणपतौ जाते कालेऽप्युपस्थिते । विश्वप्रकर्मणा ज्ञात्वा प्राग्वृत्तान्त तदीयकम् ।।७४।।

 गणेशं तु समाहूय विधिना लग्नशालिना । गणेशायाऽर्पिते कन्ये सिद्धिबुद्धी समाह्वये ।।७५।।

 विवाहोत्तरकालेऽत्रऽऽश्चर्यं जातं  महच्छृणु । गणेशेन कृते रूपे द्वे तदानीं गृहान्तरे ।।७६।।

 एकं श्रीकृष्णरूपं च गणेशात्म द्वितीयकम् । कन्ययोश्चापि रूपे द्वे द्वे कृते सुमनोहरे ।।७७।।

 राधातुल्ये तु रूपे द्वे श्रीकृष्णो गरुडोपरि । नीत्वा ययौ स्वकं धाम गोलोकं शाश्वतं तदा ।।७८।।

 तत्र वै रमते सिद्ध्या बुद्ध्या च दिव्यरूपया । एवं ताभ्यां फलं मुक्यात्मकं दत्तं व्रतस्य वै ।।७९।।

 अथाऽन्येन स्वरूपेण गणेशाख्येन तेन ते । उभे कृत्वा स्वके त्वंके प्रेम्णा निभालिते मुहुः ।।८०।।

 चुम्बिते गण्डयोश्चापि तोषितेऽन्तर्गृहे गते । नवयौवनभावस्य फलं वै प्रापिते रतेः ।।८१।।

 इति लक्ष्मि! फलं ताभ्यां लब्धं कृष्णधवात्मकम । दिव्यं लोकेऽपि विख्यातिं प्राप्तं रूपं द्वयं द्वयम् ।।।८२।।।

 पूज्यभावं प्रतिष्ठां च प्राप्तेऽधिमास सत्कृतात् । एकभुक्तव्रताद् यद्वा प्राप्तवस्तुभिरर्चनात् ।।८२।।।

 एवं या कन्यका कुर्यात्पुरुषोत्तमपूजनम् । सप्तम्यां त्वेकभुक्तं च वाञ्च्छया कृष्णसत्पतेः ।।८४।।

 साऽवश्यं यत्र कुत्रापि प्रादुर्भूतं स्वकं पतिम् । कृष्णनारायणं दिव्यं मानवं सा त्ववाप्स्यति ।।८५।।

 भुक्तिं कृत्वा बहून लोकान् सम्प्राऽनुभूय शाश्वतान् । ततः श्रीकृष्णगोलोकं वैकुण्ठं वाऽऽप्स्यति ध्रुवम् ।।८६।।

 तस्माद् व्रतं प्रकर्तव्यमधिमासप्रसंभवम् । अनायासेन मुक्तिः स्यात् पुनर्जन्म न शिष्यते ।।८७।।

 इति श्रीलक्ष्मीनारायणीयसहितायां प्रथमे कृतयुगसन्ताने पुरुषोत्तममासमाहात्म्ये विश्वकर्मणः सिद्धिबुद्धिपुत्रीभ्यां माता- पितृसेवयाऽऽशीर्वादोत्तरमधिकमासव्रत बोधकदुन्दुभिश्रवणोत्तरं कृतेन सप्तम्यां एकभुक्तव्रतेन तयोः श्रीकृष्णदर्शनरूपद्वयप्राप्तिर्गोलोकवासो गणपत्यात्मककृष्णेन सह विवाहश्चेत्यादिनिरूपण-नामैकोनशताधिकद्विशततमोऽध्यायः ।। १.२९९।।

श्रीनारायण उवाच-

 शृणु लक्ष्मि! युगारंभे सृष्ट्यादौ यदभूत्पुरा । षट्कं जातमपत्यानां ब्रह्मणो मानसान्निशि ।। १ ।।

 तपसा क्लेशितस्याऽस्य ललाटादभवन्महान् । रुद्रः सोऽप्याज्ञयाऽजस्य रुद्रैर्जगदपूरयत् ।। २ ।।

 तांस्तु भयंकरान्क्रूरान् जगद्विप्लवकारकान् । दृष्ट्वा तोषं न वै लेभे ब्रह्माऽऽज्ञामकरोत्पुनः ।। ३ ।।

 संहारार्थं तु रुद्राणां सृष्टेस्तदा सुतेन वै । रुद्रेण संहृताः सर्वे जगच्छून्यमभूत्ततः ।। ४ ।।

 सत्यलोकं गृहं स्वस्य शून्यं विलोक्य विश्वसृङ् । औदासीन्यं जगामाऽति बालकाकलिकां विना ।। ५ ।।

 यत्र गृहे न वै बालो बालानां रोदनं न वा । क्रीडनं कलहो नो न श्रूयते बालभाषितम् ।। ६ ।।

 तद्गृहं कालरात्रेर्वै फेरुराजगृहोपमम् । विना पुत्रं विना पुत्रीं स्वर्गं तु नरकायते ।। ७ ।।

 हीश्वराणां भवनानि रणायन्ते प्रगर्तवत् । जीर्णवृक्षायते सौधः केवलवृद्धमण्डलः ।। ८ ।।

 अनपत्यं कुटुम्बं च शुष्कपर्वतशृंगवत् । अनपत्यः पिता दग्धज्वालामुखिस्थलीसमः ।। ९ ।।

 अबालकाकलीशब्दं महाप्रलयवद्ग्रहम् । रसा अप्यरसाः सौधे जायन्ते बालकं विना ।। १० ।।

 भोज्यान्यपि कवोष्णानि जायन्तेऽतृप्तिदानि च । उत्सवा यद्विना नैव भवन्त्येव नवा नवाः ।। ११ ।।

 यदुन्नतिकृतोत्साहा अपि नश्यन्ति यद्विना । शुष्कायन्ते मुखचन्द्रा ग्रीष्मे कर्दमपिण्डवत् ।। १ २।।

 रूक्षायन्ते मानसानि तापे बर्बुरकाष्ठवत् । तिक्तायन्ते च पेयानि ज्येष्ठे निम्बरसादिवत् ।। १३ ।।

 सुखदानि त्वपत्यानि जायन्ते पुण्यशालिनाम् । दुःखदानि दरिद्राणि जायन्ते दुष्प्रकर्मिणाम् ।। १४।।

 ऋणानुबन्ध एवात्र कारणं प्राग्विसर्गजः । नूतनं चापि कर्तव्यं स्वपत्यदायकं तपः ।। १ ५।।

 इति संकल्प्य च ब्रह्मा संयम्येन्द्रियमण्डलम् । तपश्चचार घटिकामात्रं समाधिसंस्थितः ।। १ ६।।

 अपत्यार्थी स्वपत्यार्थी सस्मार तानि वै हृदि । तावत् तन्मानसा जाता दुन्दुभिघण्टकम्बवः ।। १७।।

 त्रयः पुत्राः सुतास्तिस्रो घण्टा नीराजना तथा । झल्लरी चेति मानस्यः पश्चाज्जातं त्रिकं पुनः ।। १८ ।।

 कांस्यं च पञ्चपात्रं च धूपध्रं चेति मानसम् । तिस्रः पुत्र्यस्त्रयः पुत्रास्त्रयं षण्ढं प्रजापतेः ।। १९।।

 संकल्पान्नवसंख्यानि त्वपत्यानि प्रजज्ञिरे । निषेके वाथ संकल्पे भावना यादृशी भवेत् ।। २० ।।

 तादृशं जायतेऽपत्यं तथा जातानि पद्मजे । तत्र षट् खलु वाचालान्याक्रोशकारकाणि हि ।। २१ ।।

 कम्बुर्घण्टो दुन्दुभिश्च घण्टा च झल्लरी तथा । कांस्यं च जातमात्राणि चक्रुः कोलाहलं गृहे ।। २२ ।।

 औदासीन्यं गतं तेन शून्यतापि गता विधेः । गृहं क्रीडदपत्यैश्च सोत्सवं समजायत ।।२ ३ ।।

 ब्रह्मा तेन प्रसन्नोऽभूत् संसक्तो लालनेऽवने । गृहं सापत्यकं मंगलायतनं त्वमन्यत ।। २४।।

 नीराजना पञ्चपात्रं धूपध्रं मौनवृत्तितः । षड्भिस्तानि रमन्ते वै नर्तनाद्यैस्तदा क्षणे ।।२५।।

 नित्यं प्रातस्तथा सायं मिलित्वा नव तानि वै । कुर्वन्ति कीर्तनं स्वस्व कर्तव्यार्थैः प्रपूजनम् ।। २६।।

 कृष्णनारायणस्यैव बभूवुर्भक्तिमन्ति वै । ब्रह्मा जहर्ष चातीव स्वपत्यलाभतः खलु ।।२७।।

 एवं प्रयाते समयेऽधिमासस्याऽष्टमी प्रगे । महादुन्दुभिरेतैस्तु श्रुतो विष्णुपदीतटे । । २८ ।।

 प्रातः स्नानं प्रकुर्वद्भिः श्रुतं तत्र शुभावहम् । शृण्वन्तु चेतनाः सर्वे स्थावराश्च जडा अपि ।।२९।।

 मूर्तिमन्तो ह्यमूर्ताश्च बाला वा बालिकास्तथा । बालकान्यपि शृण्वन्तु स्वल्पायास फलोत्तमम् ।। ३० ।।

 पुरुषोत्तमवाद्योऽहं याथातथ्येन वच्म्यहम् । पुरुषोत्तममासोऽयं पुरुषोत्तम एव सः ।। ३१ ।।

 सर्वमासातिगः प्रापयति श्रीपुरुषोत्तमम् । मनसा कर्मणा वाचा त्वादृतः पुरुषोत्तमः ।। ३५।।

 येन स त्वादृतः स्याच्छ्रीपुरुषोत्तमशार्ङ्गिणा । अद्य मौनं विधातव्यं भोजनं चैककालिकम् ।। ३३ ।।

 प्रातः संपूजनं कार्यं मध्याह्ने च तथा निशि । कृष्णनारायणस्याऽद्य रूपं ध्यातव्यमैश्वरम् ।। ३४।।

 प्रातः स्नात्वा हरिं नत्वा पूजासामग्रीरानयेत् । सुवर्णप्रतिमां विष्णोः स्थापयेन्मण्डले घटे ।। ३५।।

 पञ्चामृतेन दुग्धेन दध्ना क्षौद्रेण सर्पिषा । शर्करया शुद्धवार्भिः स्नापयेत् पुरुषोत्तमम् ।। ३६ ।।

 वस्त्रैः सम्मार्ज्य धौत्रादि धारयेत् पुरुषोत्तमम् । आभूषणानि कटककिरीटादीनि धारयेत् ।। ३७।।।

 चन्दनात्तरकस्तूरी कुंकुमादिभिरर्चयेत् । भोजयेद् दुग्धपाकादि ताम्बूलादि समर्पयेत् ।। ३८ ।।

 धूपदीपनमस्काराऽऽरार्त्रिकाद्यैर्विवर्धयेत् । प्रदक्षिणा दण्डवद्भिः प्रार्थयेन्मनसेप्सितम् ।। ३९ ।।

 जलं पेयं तथाऽर्घ्यं च फलं पुष्पाञ्जलिं ददेत् । प्रार्थयेच्च कृपानाथ पुरुषोत्तम केशव ।।४० ।।

 व्रतं तव कृते चाद्य पुरुषोत्तममासिकम् । अष्टम्यां पालितं चाहर्निशं कृत्वा ह्युपोषणम् ।।४१ ।।

 एकभक्तं च वा कृत्वा यथाशक्ति कृतं प्रभो । क्रियते वा करिष्ये वा निर्विघ्नं तत् समाप्यताम् ।।।४२।।

 यथेष्टं च फलं देहि कृपासिन्धो जनार्दन । इति संप्रार्थ्य देवेशं लभन्तां मनसेप्सितम् । ।४ ३ ।।

 महादुन्दुभिं श्रुत्वैवं वेधोबालानि तत्क्षणम् । स्नात्वाऽऽश्चर्यभराण्येवाऽऽययुस्तस्याऽन्तिकं मुदा । ।४४। ।

 पप्रच्छ दुन्दुभिः स्वल्पो महादुन्दुभिमुत्सुकः । कोऽसि कस्मात् समायातः किं प्रवक्षि ददासि किम् । ।४५। ।

 क्व ते वासश्च किं कार्यं करोषि त्वत्प्रभुश्च कः । इति दुन्दुभिना पृष्टो महादुन्दुभिराह तम् । । ४६ । ।

 अहं वैकुण्ठपुत्रोऽस्मि वैकु्ण्ठादागतोऽस्मि च । वैकुण्ठे मे सदा वासो नारायणस्य मन्दिरे । ।४७। ।

 कार्यं नारायणनीराजनकाले प्रवादनम् । मम स्वामी कृष्णनारायणः श्रीपुरुषोत्तमः ।।४८ ।।

 यस्याऽऽज्ञया जनको मे वैकुण्ठधामरूपधृक् । भूत्वा नित्यं वर्तते तु सेवायामपि सेवकः ।। ४९ ।।

 पित्राज्ञया तथा नारायणाज्ञयाऽप्यहं सदा । विचरामि त्रिलोक्यां वै प्रेष्यकार्यकरोन्वहम् । ।५ ० । ।

 या त्वाज्ञा जायते तस्य नारायणस्य तामहम् । प्रवदामि घोषयामि पुनर्गच्छामि तत्र च । ।५ १ । ।

 स्वरूपे द्वे मम स्तो वै चतुर्बाहुस्तु पार्षदः । सेवायां सर्वदा वर्ते द्वितीयोऽस्मि सुदुन्दुभिः । ।५२ ।।

 घोषयामि हरेराज्ञां दण्डेन ताडितो मुदा । अनेकानि स्वरूपाणि धर्तुं शक्तोऽस्म्यनुग्रहात् ।।५३ । ।

 सेवया मत्कृपया च सन्तुष्टो भगवान् स्वयम् । ददाति भोजनं श्रेष्ठं सर्वं प्रासादिकन्तु मे । ।५४। ।

 उद्यानानि भवनानि दिव्यान्युपस्कराणि च । यथा नारायणस्येव मेऽपि सन्ति च तान्यपि । ।५५ ।।

 सर्वे नारायणतुल्यं न्यूनं किञ्चिन्न मेऽस्ति तत् । आनकः पटहो भेरी ढक्का रूपाणि सन्ति मे । ।५६। ।

 यथापेक्षं निवसामि सेवायां मन्दिरेषु वै । दुन्दुभिस्तं समाकर्ण्य तत्सुखाकृष्टमानसः । ।५७। ।

 पप्रच्छ दुन्दुभिश्रेष्ठं कथं वै प्राप्यते हरेः । वैकुण्ठं वा तदीयं च स्मृद्धं धाम तु मादृशैः । ।।९८ । ।

 महादुन्दुभिराहैनं जिज्ञासुं स्वल्पदुन्दुभिम् । अधिमासेऽप्येककालं द्विकालं वा त्रिकालिकम् । ।५९ । ।

 यस्मिन् कस्मिन् दिने कृष्णपूजनं तस्य चाप्तिदम् । उपवासाऽयाचितादिव्रतेनैकाऽदनेन वा । । ६०। ।

 नक्तेन वा पयसा वा कृतव्रतेन चाप्यते । कृतेनाऽल्पेन बहु तत् फलं वै लभ्यते जनैः ।। ६१ ।।

 जलमात्रप्रदानेन हरये लभ्यतेऽपि तत् । यस्याऽग्रे किंचन नास्ति भक्त्या तेनापि लभ्यते ।।६ २।।

 देवाग्रे नर्तनं कार्यं गायनं सुस्वरान्वितम् । तुष्टस्तेनापि भगवान् वैकुण्ठं प्रददाति वै ।। ६३ ।।

 वैकुण्ठं चापि गोलोकं ब्रह्मधामाऽक्षराह्वयम् । तदुत्तरोत्तरं श्रेष्ठं यदिच्छति ददाति सः ।।६४।।

 एतच्छ्रुत्वाऽऽह वै स्वल्पदुन्दुभिर्दुन्दुभीश्वरम् । किं वैकुण्ठात्परं चास्ति गोलोकं वै स्थलान्तरम् ।।६५ ।।

 गोलोकात् किं परं व्रह्मधामाऽस्त्यन्यत् स्थलं किमु! । कस्तत्र वसति स्वामी वयं तं प्राप्नुमो न वा ।।६६।।

 महादुन्दुभिराह श्रीलक्ष्मीनारायणः प्रभुः । स्वामी वैकुण्ठलोकस्य यदीष्येताऽऽप्यते स वै ।।६७।।

 स्वामी गोलोकधाम्नः श्रीराधाकृष्णो महान् प्रभुः । यदीष्येताऽऽप्यते सोऽधिमासे कृतव्रतेन वै ।।६८।।

 स्वामी च ब्रह्मलोकस्याऽक्षरेशः पुरुषोत्तमः । यस्मात्परो न वै कश्चिन्न च येन समोऽस्त्यपि ।।६९।।

 अनादिश्रीकृष्णनारायणः सोऽस्ति परेश्वरः । यस्याऽऽज्ञां मस्तके धृत्वा घोषयामि व्रतार्चनम् ।।७० ।।

 अधिमासस्य स स्वामी ददाति व्रतिने हि तत् । व्रती यदीहते दिव्यं सर्वं ददात्यनुग्रहात् ।।७१ ।।

 वः समिच्छा तु यस्यास्ति कार्यं तन्मूर्तिपूजनम् । वैकुण्ठात् कोटिगुणकं सुखं गोलोकधामनि ।।७२।।

 गोलोकादप्यसंख्यं च परे धाम्न्यक्षरे सुखम् । आनन्दानां तथाऽऽनन्त्यमैश्वर्याणामसंख्यता ।।७३ ।।

 नान्यद् वै तादृशं श्रेष्ठं भवतीत्यवगम्यताम् । ब्रह्मविष्णुमहेशानां लोकास्तन्निरयोपमाः ।।७४।।

 गन्तव्यं यदि चेत् तत्राऽर्चयन्तु पुरुषोत्तमम् । अद्याऽष्टम्यां यथाशक्ति यथाभावं स पूज्यताम् ।।७५।।

 नृत्यं विधीयतां चापि गायनं च विधीयताम् । इष्टं फलं हरिः सर्वं भावानुगं प्रदास्यति ।।७६।।

 निवासार्थं यदा सर्वधामसु गोलकेषु च । प्रत्यच्युतग्रहं चापीष्यते सोऽपि ददाति तत् ।।७७।।

 श्रुत्वा त्वहो ह्यहो कृत्वा महाश्चर्ययुतानि वै । वेधोऽपत्यानि तत्रैव नृत्यं चक्रुश्च गायनम् ।।७८।।

 पुपूजुर्दुन्दुभिश्रेष्ठमर्थयामासुरादरात् । वयं तत्राऽऽगमिष्यामो यत्र श्रीपुरुषोत्तमः ।।७९।।

 त्वया तस्मै कथितव्यमस्माकं व्रतपूजनम् । व्रतं कुर्मो वयं त्वद्याऽष्टम्यामुपोषणान्वितम् ।।८० ।।

 पूजनं त्वक्षरेशस्य गोलोकेशस्य चापि वै । वैकुण्ठेशस्य वै कुर्मो येन सर्वत्र नो गतिः ।।८ १।।

 दुन्दुभीशः सत्कृतस्तैर्नीत्वा वेधो गृहान्तरे । यथा नारायणः पूज्यः सर्वैस्तैः पूजितस्तथा ।।८२।।

 शृंगारितः सेवितश्च विभूषाभिरलंकृतः । भोजितो मर्दितश्चैव दक्षिणाभिरलंकृतः ।।८३।।

 पादसंवाहितो देहे मर्दितो विश्रमीकृतः । स्वापितश्च क्षणं पश्चाद् बोधितः संविसर्जितः ।।८४।।

 सेवयाऽतिप्रसन्नः स परावृत्य पुनः पुनः । दुन्दुभिप्रभृतीन् प्राह कुर्वन्तु व्रतमादरात् ।।८५।।

 ब्रह्माण्डे घोषणां कृत्वा सायमागत्य चात्र वै । मिलित्वा भवतः पश्चाद् यास्ये वैकुण्ठमेव ह ।।८६।।

 इत्युक्त्वा दुन्दुभिश्रेष्ठो लोकान् बोधयितुं ययौ । दुन्दुभिप्रभृतयश्च प्रातर्मध्याह्नके निशि ।।८७।।

 स्नानं कृत्वा त्रिषवणं त्रिकालं पूजनं तथा । लक्ष्मीनारायणस्यापि राधाकृष्णस्य वस्तुभिः ।।८८।।

 अक्षराधिपतेश्चापि दिव्यैः षोडशकोत्तमैः । दुग्धपाकादिभिर्देवान् भोजयित्वा ततो मुदा ।।८९।।

 निर्णयं स्म प्रकुर्वन्ति भगवन्मूर्तिसन्निधौ । कृष्णनारायणब्रह्मेश्वराः शृण्वन्तु निर्णयम् ।।९० ।।

 भगवत्सदनेऽस्माभिः स्थातव्यं सर्वदा ध्रुवम् । पूजायां च प्रसेवायां सर्वसृष्टौ हरेः पुरः ।।९१ ।।

 यथास्वाभिलषितं स रक्षत्वस्मान् स्वसन्निधौ । सेवामुक्तिः सदाऽस्माभिर्ग्रहीतव्या नहीतरा ।।९२।।

 दास्यं वै सर्वतः श्रेष्ठं तत् किं न रोचयामहे । नियोजनं हरिर्विनिमयं स्वामी करोतु नः ।।९ ३ ।।

 इति ते प्रार्थनां कृत्वा सवाद्यनृत्यगायनम् । कुर्वन्ति स्म नवैवैवं हावभावस्वरान्वितम् ।।९४।।

 कृष्णनारायणब्रह्माधिपास्तुष्टा दयालवः । पुरुषोत्तममासोऽपि तत्र पश्यति भावनाम् ।।९५।।

 तावत्तत्र समायातो दुन्दुभीशो हरेर्निशि । दृष्टवन्तः श्रुतवन्तो भक्तिं सर्वातिशायिनीम् ।।९६।।

 नवानां वेधसोऽपत्यानां परप्रेमयुञ्जताम् । प्रसन्नाश्चातितुष्टाश्च सर्वे ते परमेश्वराः ।।९७।।

 साक्षाद् दिव्यसुरूपास्ते प्रादुर्बभूवुरन्तिके । सर्वे दिव्यकिरीटास्ते दिव्यमालाद्यलंकृताः ।।९८।।

 कोटिविद्युल्लतातुल्यलक्ष्मीराधाप्रभायुताः । दिव्याम्बरधराः छत्रिचामरिभिः सुसेविताः ।।९९।।

 कोटिकन्दर्पलावण्यसौन्दर्यमृदुतान्विताः । दिव्यैश्वर्यमहावीर्याऽऽनन्दसंभृतमूर्तयः ।। १० ०।।

 प्रसन्नवदनाः प्रोचुः किमपत्यानि चेष्यते । युष्मद्भक्त्या दुन्दुभीशपूजनेन च सेवया ।। १०१ ।।

 अतितुष्टाः स्म पुत्रा वो यदिष्टं ब्रूत तच्च नः । दृष्ट्वा श्रुत्वा ततोऽपत्यान्यतिहृष्टानि वेधसः ।। १०२।।

 प्राहुर्युष्मद्गृहाण्यस्मान्नयत श्रीपरेश्वराः । नियोजयत सेवायां पादयोर्वः सुसन्निधौ ।। १ ०३।।

 प्रतिगृहं प्रतिलोकं युष्माकं भवनं च यत् । तत्र तत्र सदा सेवां करिष्यामो नवैव ह ।। १०४।।

 वयं समप्रजन्मानः स्वसारो भ्रातरस्तथा । परस्परं ततोऽस्माकं वियोगो मा भवेत् क्वचित् ।। १ ०५।।

 यत्र युष्मत्सु सेवायां रक्षन्त्वस्मान् दिवानिशम् । तत्राऽस्मान् संहतानेव रक्षन्तु परमेश्वराः ।। १ ०६।।

 युष्मत्सेवां परां मुक्तिं लब्ध्वा स्यामः सुखालयाः । विज्ञापितं यदस्माभिस्तदावहत यन्मतम् ।। १ ०७।।

 वयं तु किंकरा दासा दास्ये तुष्टा न चाऽर्थने । स्वामी तुष्टो यथा स्यात्तत्कर्तव्यं. किंकरस्य वै ।। १ ०८।।

 इति तेषां भावगर्भं श्रुत्वा ते परमेश्वराः । पप्रच्छुर्दुन्दुभीशं किमेभ्यो देयं वदाऽऽज्ञया ।। १ ०९।।

 महादुन्दुभिराहाऽत्र दायादाः सुलभा ननु । किंकरा दासवर्गाश्च लोके सर्वत्र दुर्लभाः ।। ११ ०।।

 दासवर्गाय सर्वस्वं स्वामिनो भवति ध्रुवम् । एतादृशेभ्यो दासेभ्यः किं किं देयं न विद्यते ।। १११ ।।

 देयश्चाऽक्षरलोको वै देयो गोलोक इत्यपि । देयो वैकुण्ठ एवापि धामान्यन्यानि यान्यपि ।। १ १२।।

 मन्दिराणि तथान्यानि ब्रह्माण्डेषु भवन्ति च । यत्र यत्र तु वो मूर्तिरवतारादिमूर्तयः ।। १ १३।।

 तत्र तत्र तु सर्वत्र वास एभ्यः प्रदीयताम् । मयापि सह वस्तव्यं ह्येते भक्ता हि मादृशाः ।। १ १४। ।

 एषां रूपाण्यसंख्यानि भवन्तु भवतां यथा । भवद्भिः सह तिष्ठन्तु जयगायननर्तनैः ।। १ १५। ।

 आरार्त्रिके च पूजायां भ्रामणैरुत्सवेषु च । घोषणैरर्घ्यदानेन सुगन्धाद्यर्पणेन च ।। १ १६।।

 सायं प्रातस्तु पूजायां प्रत्येके मन्दिरे तु वः । नीराजना नर्तनं भ्रामणं करोतु साग्निका ।। ११७ ।।

 दुन्दुभिः पटहात्माऽयं जयध्वानं करोतु वै । घण्टी ह्यनुजयं तस्य करोतु वश्च मन्दिरे ।। १ १८।।

 कांस्यं करोतु मोक्षस्य घोषणां सुमनोहराम् । नीराजनादिवेलायां भजन्तां देहिनो हरिम् ।। १ १९।।

 अभजन्तो निन्दकाश्च नास्तिकाश्च विरोधिनः । भविष्यन्ति यमैर्दण्ड्याः करोत्वित्यपि घोषणाम् ।। १२०।।

 घण्टा करोतु गीतिं च नृत्यं वै सुस्वरा करे । झल्लरी गायनं लोकाऽऽह्वानं करोतु मन्दिरे ।। १२१ ।।

 कम्बुस्तीर्थजलेनैव करोतु भ्रामणं पुरः । पञ्चपात्रं पादजलं रक्षत्वर्घ्यं ददात्वपि ।। १२२।।

 धूपध्रं तु सुगन्धं वै धूपं करोतु मन्दिरे । दुन्दुभीशस्त्वहं सर्वान् दूरस्थानाह्वयामि ह । । १२३ । ।

 आगच्छन्तु महाभागा दर्शनार्थं हरेरिह । मुमुक्षवो नरा नार्यो दुष्टास्तु यान्तु दूरतः ।। । १२४ । ।

 एवं सर्वे वयं युक्ताः करिष्यामः प्रसेवनम् । व्रतस्याऽस्य फलं त्वेभ्यो ददत श्रीपरेश्वराः ।। १२५ । ।

 किं च मद्वत् किलैतेषां ब्रह्माक्षरे द्विहस्तता । गोलोके द्विभुजत्वं वैकुण्ठे करचतुष्टयम् ।। १ २६।।

 तत्तत्स्वामिस्वरूपैश्च साम्यं भवतु दिव्यता । असंख्यरूपधारित्वं स्यादेषा प्रतिमन्दिरम् । । १२७ ।।

 युष्मादृशं च पावित्र्यं सत्कार्यता भवादृशी । पूज्यता रक्ष्यता चापि सर्वदाऽस्तु भवादृशी । । १२८ ।।

 एषां निन्दाप्रकर्तारो भवन्तु निरयं गताः । एषां नाशं तथा चौर्यं भर्त्सनं भञ्जनादिकम् ।। १२९ ।।

 करिष्यन्ति जना ये ते भवन्तु निरयं गताः । एषां त्वंगप्रघातेषु सन्धानादिप्रकारिणाम् ।। १३० ।।

 एषां प्रतिमाकर्तृणां प्रतिमादानिनां तथा । प्रतिमापुष्टिकर्तॄणां जीर्णोद्धारादिकारिणाम् ।। १३१ ।।

 पुरुषोत्तमलोकस्य प्राप्तिर्भवतु सेविनाम् । एतद्वाद्यनिनादादीन् कुर्वाणानां तु देहिनाम् ।। १३२।।

 भगवद्धामसम्प्राप्तिर्भवत्विति वृणे ह्यहम् । महादुन्दुभिना दुन्दुभ्यादिकृते तथाऽर्थितम् ।। १३३ ।।

 भगवद्भिश्च तत्रैव तथास्त्विति समर्पितम् । नवाऽपत्यानि चाऽऽकृष्य संश्लिष्य परमेश्वराः ।। १ ३४।।

 दत्वा दिव्यस्वरूपाणि चतुर्द्विहस्तकानि वै । निषाद्य वाहने नैजे निन्युर्धाम स्वकं स्वकम् ।। १३५ । ।

 नीराजना तथा घण्टा झल्लरी दिव्यरूपिणी । तत्र लक्ष्मीसमा जाता हरिसेवापरायणा ।। १३६ ।।

 अन्यत्र तु यथापेक्षाकृतयस्ता विरेजिरे । कम्बुर्घण्टो दुन्दुभिश्च कांस्यं च पञ्चपात्रकम् । । १३७ ।।

 धूपध्र चेति षट् सौम्या दिव्यरूपधराः प्रभोः । मुक्तरूपाश्च सेवायां समवर्तन्त धामसु ।। १३८ ।।

 अन्यत्र तु यथापेक्षाकृतयस्ता विरेजिरे । एवं लक्ष्मि! प्रदिव्या वै जाता विधातृबालकाः ।। १३९ ।।

 पुरुषोत्तममासस्याऽष्टमीव्रतेन वै खलु । एवं ये व्रतकर्तारस्तेऽपि यास्यन्ति धाम तत् ।। १४० ।।

 एवं वै मलमासेऽत्र कृतं स्वल्पं फलेद् बहु । अल्पादानन्त्यलाभो यः कृपा सा पारमेश्वरी ।। १४१ ।।

 यावज्जीविष्यति ब्रह्मा यावत् स्थास्यति मेदिनी । तावत् दुन्दुभिघण्टाद्याः स्थास्यन्त्यच्युतमन्दिरे ।। १४२ ।।

 मुक्तौ तु सर्वदा दिव्याः स्थास्यन्ति केशवालये । तस्माद् व्रतं प्रकर्तव्यं नैतादृक् स्यात् प्रवर्षणम् । । १४३। ।

 ब्रह्मा विचारमकरोत् पुत्रा मे मुक्ततां गताः । अथान्यानुत्पादयेयं गृहं शून्य न मे भवेत् ।। १४४। ।

 योगेश्वराः सनकाद्याः ऋषयश्चापि मानसाः । उत्पादिता ब्रह्मणा हि ततो वै ब्रह्मवादिनः । । १४५। ।

 एवं सृष्टिप्रकर्तारश्चान्येऽपि प्रकटीकृताः । शान्तोऽभवत्प्रजा वीक्ष्य प्रवाहोऽप्यभवत्तथा ।। १४६ । ।

 एतदाख्यानकं ये वै श्रोष्यन्ति मानवादयः । पठिष्यन्ति च तेऽष्टम्याः फलं प्राप्स्यन्ति वै ध्रुवम् । । १४७। ।

इति श्रीलक्ष्मीनारायणीय संहितायां प्रथमे कृतयुगसन्ताने पुरुषोत्तममासमाहात्म्ये ब्रह्मणो मानसानां दुन्दुभिघण्टकम्बुनाम्नां पुत्राणां घण्टानीराजनाझल्लर्याख्यानां पुत्रीणां कांस्यपंचपात्रधूपध्राख्यानामपत्यानां च महादुन्दुभिघोषणाश्रवणोत्तरमष्टम्यां अधिकमासे व्रतकरणेनाऽक्षरेशगोलोकेश वैकुण्ठेशदर्शनं, तत्तद्धामसु सृष्टिषु च प्रति-मन्दिरमनेकरूपैः स्थापनं मुक्तिराशीर्वादाश्चेत्यादिनिरूपणनामा त्रिशततमोऽध्यायः । । १.३०० । ।

श्रीनारायण उवाच-

श्रूयतां च त्वया लक्ष्मि! पुरुषोत्तमयोगिनी । पुरुषोत्तममासस्य कथा दिव्याऽघनाशिनी । । १ । ।

 परब्रह्मसकाशात्तु वासुदेवो व्यजायत । वासुदेवात् समभवद् भूमाख्यः पुरुषोऽग्रणीः । । २ । ।

 भूम्नोऽभवद् विराडस्य मुखादग्निरजायत । अग्नेरपत्यं लोकेषु हिरण्यं विश्रुतं त्रिषु । । ३ । ।

 सृष्ट्यारंभे न वै कश्चिदग्नेः सत्कारमाचरत् । अत्युष्णत्वाद् दाहकत्वात् कृष्णवर्त्मकृतेस्तथा । । ४ । ।

 आश्रयापयितुर्भस्मीकरणप्रकृतेस्तथा । अग्निमेतादृशं दृष्ट्वा ब्रह्माद्या अपि बान्धवाः ।। ।५ । ।

 भयं प्राप्ता न सत्कारं सहवासं चरन्त्यपि । भोजने तूत्सवे पाने दूरं कुर्वन्ति चाऽनलम् । । ६ । ।

 त्रैलोक्ये नाऽऽप स क्वापि विश्रान्तिं भोजनादिकम् । सर्वदिग्भ्यः सर्वदेहिभ्यस्तिरस्कारमाप्य सः । । ७ । ।

 केभ्यश्चित्तु स्थलेभ्यः स प्राप्तवाँस्ताडनादिकम् । अतो ज्वालादिकं तूष्णगुणं जिह्वा निगूह्य च ।। ८ ।।

 अन्यैरलक्षितो वह्निर्लोकालोकाचलं ययौ । क्षुधितः शिखरं लोकालोकाचलस्य जग्धवान् ।। ९ ।।

 उदरे पच्यमानं तद् पुत्ररूपं व्यजायत । हिरण्यं तत्तु संजातं कांचनी भूमिका तु सा ।। १० ।।

 लोकाऽलोकाचलपार्श्वे प्रकाशिता व्यजायत । एवं स पर्वते प्रदक्षिणां कुर्वन् प्रयाति वै ।। १ १।।

 भवति क्षुधितो यत्र शृंगं तत्राऽत्ति पार्वतम् । पचमानं तु तत्पुत्ररूपेण जायते ततः ।। १२।।

 एवं पुत्राः सुवर्णानि समजायन्त सर्वतः । सर्वत्र काञ्चनी भूमिर्लोकालोकाचलं त्वनु ।। १३।।

 सञ्जाता वर्तुलाकारा पश्चात् शृंगं महत्तमम् । ब्रह्माण्डसदृशं भक्षयित्वा पृथ्व्यां समन्तरे ।। १४।।

 मध्यदेशे ययौ दिव्यानलस्तत्राऽश्रमत् क्षणम् । पच्यमानं महच्छ्रंगं पुत्ररूपं व्यजायत ।। १५।।

 सुवर्णे तन्महामेरौ व्याप्तं चाऽभूत् समन्ततः । मेरुस्तस्मात् सुवर्णस्य प्रख्यातिमगमत्ततः ।। १६।।

 जडं सुगन्धहीनं च खनिग्रावात्मकं गुरु । यत्र यत्र पतितं तत् तत्र तत्रैव संस्थितम् ।। १७।।

 वह्नेरिव सुवर्णस्यापि न मानं कृतं जनैः । कल्पवृक्षजवस्त्वाद्यैर्निर्वहन्ति हि देहिनः ।। १८।।

 किं सुवर्णं च कौ वह्निरित्येवं नाऽभवद्धि धीः । किं कायं वै सुवर्णस्य किं कार्यं चाऽनलस्य वै ।। १९।।

 अप्येवं नाऽभवत्प्रज्ञा कल्पवृक्षबलात्तदा । सुवर्णं चाऽनलश्चोभौ मूल्यहीनौ शुशूचतुः ।।।२० ।।

 अथात्र खलु नास्माकं ब्रह्माण्डेस्ति परीक्षकः । विना प्रयोजनं नैव मूल्यं कस्यापि जायते ।।।२१ ।।

 तृणं प्राप्तेऽपि समये कोटिस्वर्णसमं भवेत् । अग्निर्वै शैत्यकलहे बहुमूल्योऽभिजायते ।।।२२।।

 त्यक्तं मयूरपिच्छं तु गोलोके कृष्णसंधृतम् । स्वस्यैव मकुटे तेन पूज्यतां मूल्यतां गतम् ।।२३।।

 ब्रह्मणा विधृतं गंगाजलं पुरा कमण्डलौ । विसृष्टं मूल्यवज्जातं महद्भूतं हि मूल्यवत् ।।२४।।

 कंकरः खलु कृष्णेन धृतो वक्षसि मूल्यवान। न धृतः कर्दमः कैश्चिन्मूल्यं नाप्तो मनागपि ।।२५।।

 तस्मादहं महानग्निर्मम पुत्रः सुवर्णकम् । विना प्रयोजनं यद्वा महद्भिः संधृतिं विना ।।२६।।

 मूल्यवन्तौ न वै स्याव दुःखं तद्वै महत्तमम् । गुणिनां गणनारंभे यद्यंगुलिर्न तिष्ठति ।।२७।।

 वरं तस्यात्र मृत्युर्वै प्राणनं क्लेशदं वृथा । विद्या वा राज्यसत्ता वा सिद्धिरैश्वर्यमेव वा ।।२८।।

 ख्यातिर्वा धनिता वापि भक्तिर्वा जीवने वरम् । तद्विहीनेन मर्तव्यं मरिष्यावस्ततोऽद्य वै ।।२९।।

 इति विचार्य वह्निस्तत्पुत्रो ययतुरुच्चकैः । मेरोस्तु शिखरे तस्मात्पातेन मरणार्थिनौ ।।३ ०।।

 तावत् तत्र सत्यलोके घोषयन् दुन्दुभिर्हरेः । ताभ्यां श्रुतोऽधिके मासे शोकं कुर्वन्तु मा जनाः ।।३ १।।

 नारायणं तु संस्मृत्य नवम्यामद्य ये जनाः । करिष्यन्ति व्रतं पूजां तेषामिष्टं भविष्यति ।।३२।।

 एकभुक्तेन नक्तेन तथैवाऽयाचितेन वा । फलेन पयसा त्वद्य द्विकालं त्वैककालिकम् ।।३३।।।

 व्रतं कृत्वाऽर्चनं कृत्वा कृष्णस्य शरणागताः । अपि चेत्ते मानहीना दरिद्रा निष्प्रयोजनाः ।।३४।।

 गणनाहीनकाश्चापि यास्यन्ति चोत्तमं पदम् । अहं वै दुन्दुभिर्वच्मि पुरुषोत्तमदेशनाम् ।।।३५।।।

 दुःखो वा क्लेशसन्दृब्धोऽतितिरस्कृत एव वा । अस्थानो वाऽल्पमूल्यो वा जडो वा तूग्र एव वा ।।३६।।

 यः कश्चिच्छरणं प्राप्याऽधिकमासे व्रतं चरेत् । विधूय तस्य दुःखानि करिष्याम्यवनं सदा ।। ३७।।

 पुरुषोत्तममासस्य मानकृन्मान्य एव मे । पुरुषोत्तममासे वै पुण्यकृत्पूततां व्रजेत् ।।३८ ।।

 ममाऽर्चनप्रकर्ताऽत्र सर्वाऽर्च्यतामवाप्नुयात् । यस्य वै रक्षिता कोऽपि भवत्येव न वै क्वचित् ।।३९।।

 चेत् स रक्षत्यधिमासं तथा मां पुरुषोत्तमम् । रक्षयिष्ये तु तमहं वदामि पुरुषोत्तमः ।।४०।।

 पूजयन्तु च मां भक्त्या भोजयन्तु सुपायसम् । प्रार्थयन्तु यथेष्टं च मत्तो गृह्णन्त्वभीष्टकम् ।।४१।।

 अनुग्रहेण दातास्मि त्वकृतस्यापि चेष्टदः । अल्पस्य बहुदश्चापि गृह्णन्तु पुरुषोत्तमात् ।।४२।।।

 अद्य ये न करिष्यन्ति व्रतं वा वरणं च वा । तेषां हानिरलाभश्च नान्यः कश्चिदतोऽधिकः ।।४३।।

 तस्मादायान्तु गृह्णन्तु वरान् कुवन्तु पूजनम् । आचरन्तु मलमासे नवम्यां व्रतमुत्तमम् ।।४४।।

 प्रदाताऽस्मि समृद्धोऽस्मि समुदारोऽस्मि सर्वथा । दुन्दुभिः प्रवदाम्यत्र नारायणान्तरात्मकः ।।४५।।

 नारायणस्वरूपोऽहं पुरुषोत्तमदेशनः । प्रसन्नं दासभक्तं वा करोमि पुरुषोत्तमम् ।।।४६ ।।

 पत्रं पुष्पं फलं तोयं यो मयि सन्नियोक्ष्यते । अहं तस्मिन्नियोक्ष्यामि श्रेष्ठं रत्नादिकं पुनः ।।४७।।

 भोज्यं भक्ष्यं तथा लेह्यं चोष्यं यो मेऽर्पयिष्यति । तस्मै कोटिगुणितं तदर्पयिष्येऽप्यहं तथा ।।४८।।

 यस्य द्रष्टाऽऽश्रयदाता पोष्टा मानयिताऽविता । कोऽपि नास्ति तु तस्याऽहं सर्वकर्ताऽविताऽस्मि वै ।।४९।।

 आगच्छन्तु महाभागाः सत्कृता वाऽप्यसत्कृताः । बाला वा बालिका वापि युवत्यः सधवाऽधवाः ।।५०।।

 युवानो भाग्यवन्तो वा भाग्यहीना दरिद्रकाः । वृद्धा पलितवल्यंगाः सुचित्ता वाऽप्यचित्तकाः ।।५१ ।।

 तृतीयप्रकृतिव्याप्ता नामसंज्ञाविहीनकाः । स्थावरा जंगमाः केऽपि जडा वा जडसन्निभाः ।।५ २ ।।

 तिर्यञ्चोऽपि विवरस्था गर्तस्थाः खनिखातजाः । मुखजाः पृष्ठजाश्चापि मलजा अमलोद्भवाः ।।५ ३ ।।

 मलमासं समाश्रित्य तोषयित्वा पुमुत्तमम् । पारमेष्ठ्यपदं यान्तु यान्तु वाऽक्षरधाम तत् ।।५४।।

 स्वर्गे सुखं परं यान्तु यान्तु श्रीपुरुषोत्तमम् । सुतं यान्तु पतिं यान्तु पत्नीं यान्तु च पद्मिनीम् ।।५५।।

 गृहं कीर्तिं धनं यान्तु यान्तु शाश्वतपूजनम् । सर्वाधिक्योत्तमस्थानं गृह्णन्त्वनुग्रहान्मम ।।५६।।

 इत्युदारां घोषणां संश्रुत्वाऽग्निश्च सुवर्णकम् । लेभाते स्म महाधैर्यं शोकं तत्यजतुस्ततः ।।५७।।

 मेरोः शृंगे सत्यलोके दुन्दुभिं शरणं गतौ । नत्वा च दुन्दुभिं तस्य पूजां चक्रतुरादरात् ।।५८।।

 वह्निना तु सुतं स्वर्णं दुन्दुभेस्तस्य पादयोः । अकारयन्नतिं तावद् दृष्ट्वा रूपोत्तरं सुतम् ।।५९।।

 दुन्दुभिना समुत्तोल्य गृहीत्वा करयोनिजे । मस्तके च तथा स्कन्धे क्षणं सुवर्णको धृतः ।।६० ।।

 अर्पितो वह्नये पश्चाद् वह्निः प्राह सगद्गदः । नावयोः रक्षिता कोऽपि सत्कर्ताऽपि न विद्यते ।।६ १।।

 महद्दुःखमनुभूय मृत्य्वर्थं त्वागतावुभौ । दुन्दुभे यदि ते वाक्याद् व्रतं कुर्वोऽद्य नक्तकम् ।।६२।।

 पूजनं च हरेः कुर्वो रक्षिता चेद्भवेद्धरिः । एवं संवदतोर्नेत्रादश्रवो न्यपतन् भुवि ।।६३।।

 रजतं तत्समुत्पन्नं स्थले स्थल्यां समुज्ज्वलम् । वीक्ष्यैवं भग्नहृदयं दयमानं महानलम् ।।६४।।

 सपुत्रं दुन्दुभिस्तं चाऽऽश्वासयामास सद्गिरा । नवम्यां अधिमासस्य व्रतं कुरुत नक्तकम् ।।६५ ।।

 पूजां कुरुत वै कृष्णनारायणस्य चाद्य ह । सौवर्णीं प्रतिमां कारयित्वा नारायणस्य च । ।६६।।

 पञ्चामृतेन संस्नाप्य समर्च्याऽक्षतचन्दनैः । विभूष्य स्वर्णभूषाभिर्हारैर्मालाभिरित्यपि ।। ६७।।

 सद्रत्नैरम्बरैर्द्रव्यैर्विभिन्नैर्भोजनैः फलैः । जलैस्ताम्बूलपानैश्च धूपदीपप्रदक्षिणैः ।।६८ ।।

 तोषयित्वाऽर्थयेद् देवं कृष्णं श्रीपुरुषोत्तमम् । असत्कृतमनाधारमनादृतमनाश्रयम् ।। ६९ ।।

 क्षुधितं तृषितं द्वेष्यं दाहकं मां समुद्धर । जडं निर्गन्धमतिं वै गुरुं प्रस्तररूक्षकम् । ।७ ० । ।

 निर्गुणं चेतनाहीनं वाऽकिञ्चित्करमित्यपि । समुद्धर कृपासिन्धो गणनां प्रापय प्रभो । ।७ १ । ।

 एवं स्तुतिं प्रकुर्याच्च श्रीफलार्घ्यं समर्पयेत् । पुष्पांजलिं प्रदद्याच्च नत्वा नाथं विसर्जयेत् । ।७२ । ।

 मध्याह्नेऽपि तथा कुर्यात् कुर्यान्निशीथके तथा । सवाद्यनर्तनगीतैर्नीराजयेद्विसर्जयेत् । ।७ ३ । ।

 एवं कुरु कृशानो त्वं हाटक त्वं तथा कुरु । नारायणः प्रसन्नः सन् युवामुद्धारयिष्यति । ।७४। ।

 इत्याश्रुत्य महादुन्दुभ्युक्तं नारायणोदितम् । वह्निश्चकार सौवर्णीं मूर्तिं नारायणस्य वै । ।७५। ।

 लक्ष्म्या मूर्तिं चकाराऽथ पूजयामासतुश्च तौ । पिता पुत्रश्च विधिवद् व्रतं नक्त प्रचक्रतुः । ।७६। ।

 रात्रौ प्रार्थयतो यावत् कृष्णनारायणं हरिम् । लक्ष्मीसमन्वितं तावत् प्रादुर्बभूव चाग्रतः । ।७७ । ।

 तेजःपरिधि संव्याप्ताननं लक्ष्मीप्रसेवितम् । मन्दं मन्दं हसन्तं तं विलोक्य पुरुषोत्तमम् ।।७८ ।।

 वह्निस्वर्णौ प्रार्थयतः कृपानाथ समुद्धर । ऊष्णस्वभावयुक्तस्य दाहकस्य मम स्थलम् ।।७९।।

 नास्ति कुत्रापि तन्नाथ देहि मे भोजनं तथा । मूल्यं मूर्खस्य पुत्रस्य सुवर्णस्य तु नास्ति वै ।।८ ० ।।

 प्रस्तरस्य न सत्कारो दृश्यते तद्यशः कुरु । सर्वदा तव सेवां च प्रदेहि भगवन् विभो ।।८ १ ।।

 शरणे तेऽस्मि पतितो मामुद्धर सपुत्रकम् । इत्यर्थितो हरिकृष्णो वह्निं प्राह नरायणः ।।८२ ।।

 शोकं त्यज कृशानो त्वं तुष्टोऽस्मि त्वद्व्रतेन वै । ममाऽऽननात् समुत्पन्नः सदा त्वस्तु ममाननम् ।।८ ३ ।।

 वरं ददाम्यहं पुत्र यज्ञादौ भोजनं त्वयि । स्थापयिष्यन्ति ये होष्यन्त्यनले कुण्डमध्यगे ।।८४।।

 अग्निहोत्रस्य हवनं त्वयि न्यस्यन्ति ये जनाः । त्वद्द्वारा तन्मया सर्वं जक्षितव्यं न चाऽन्यथा ।।८५।।

 वह्नि विना जना ये मे दास्यन्ति भोजनादिकम् । तदहं न ग्रहीष्यामि सर्वथाऽनुग्रहात् त्वयि ।।८६।।

 अद्यदिनादहं लोकेऽग्निमुखो भगवानिति । ख्यातिं यास्ये जनास्तेन मदर्थे भोजनादिकम् ।।८७।।

 त्वयि क्षेप्स्यन्ति तत्सर्वं भक्षयिष्यामि त्वन्मुखात् । शमीष्वदृश्यरूपेण तव वासो विशेषतः ।।८८।।

 हीरकादिषु तद्वच्च सर्वत्राऽस्तु तवाऽऽश्रयः । यथा वस्तुप्रदहनं न स्याद्वासस्तथा तव ।।८९।।

 सर्वत्राऽस्तु कृशानो त्वं सुखी भव जनादिषु । सम्मानं सर्वथा तेऽस्तु सत्कारः सर्वथा तव ।।९० ।।

 कल्पवृक्षलये काले चूल्यादौ पाचनाय वै । प्रज्वालनं तवैवाऽस्तु सर्वथैव गृहे गृहे ।।९ १।।

 चिन्तामण्यादि नाशे तु प्रदीपस्य गृहे गृहे । सम्मानं सर्वथा ते स्याद् धैर्यमावह तावता ।।९२।।

 द्वितीयेन च दिव्येन रूपेण पार्षदेन मे । धाम्नि सेवां वह नित्यं वह्ने मुक्तोऽसि मेऽनघ ।।९३।।

 प्रथमे युगपर्याये व्यतीते त्वनलं विना । कार्यं किमपि सर्वेषां भविष्यति न वै तदा ।।९४।।

 तव मूल्यं च सम्मानं सत्कारादरपूजनम् । पराकाष्ठागतं सर्वे भविष्यति न संशयः ।।९५।।

 सुवर्णोऽयं च ते पुत्रो ममाऽतिवल्लभः खलु । अद्यारभ्य मया स्वस्य मस्तके धार्य एव च ।।९६।।

 मुकुटोऽयं तु मे ह्यस्तु भवतां कुण्डले मम । मम भूषास्वरूपोऽस्तु शृंखलाकटकोर्मिकाः ।।९७।।

 रशनाहारपात्राणि स्वर्णोऽस्तु सर्ववस्तुकः । मया धृतस्तव पुत्रो मस्तके मुकुटात्मकः ।।९८।।

 सोऽथ सर्वत्र सत्कारं यास्यति कालनिर्गमे । समूल्यश्च सुगूह्यश्च संरक्ष्यश्च भविष्यति ।।९९।।

 कल्पवृक्षादिविलये कल्पद्रुः स भविष्यति । किञ्च दिव्यं स्वरूपं वै सुवर्णाय ददामि ह ।। १०० ।।

 मूलरूपेण मे धाम्नि सेविष्यते स मां सदा । हाटकाख्यः पार्षदो मेऽक्षरे धाम्नि निवत्स्यति ।। १०१ ।।

 अथ कालान्तरे कार्यावश्यकत्वेऽनलात्मकः । महातेजोमयः सोऽयं हाटकेश्वरसंज्ञकः ।। १० २।।

 पाताले च पृथिव्यां च महादेवो भविष्यति । ममाऽवतारः सर्वत्र पूजां प्राप्स्यति मद्बलात् ।। १० ३।।।

 भक्तानां मुक्तिदाता च भविष्यति महेश्वरः । सर्वब्रह्माण्डसृष्टौ च ख्यातिं त्वमिव यास्यति ।। १ ०४।।

 यथाहं भगवान् व्याप्तस्तथा वह्निः सुवर्णकम् । व्याप्तिं यास्यति सृष्टौ मे सत्कारं च प्रयास्यति ।। १ ०५।।

 रक्षणं चापि संस्थानं सर्वं भविष्यति ध्रुवम् । इत्युक्त्वा च तयोर्दिव्ये रूपे कृत्वा हरिः स्वयम् ।। १ ०६।।

 निनाय स्वालयं चान्ये रूपे वस्तुषु वासिते । एतद्रूपं च वृत्तान्तं परिज्ञाय सुरादयः ।। १ ०७।।

 वह्निद्वारा भक्षयन्ति तृप्यन्ति तत्र भोजनात् । सुवर्णस्य विभूषाश्च धारयन्ति स्थले स्थले ।। १०८ ।।

 एवं वह्निस्तथा स्वर्णो नवमीपूजनं व्रतम् । कृत्वा मुक्तौ प्रशस्तौ संमूल्यकौ च बभूवतुः ।। १० ९।।

 पावित्र्यं सर्वदा प्राप्तौ यत्र क्वापि गतौ हि तौ । वृद्धिं च सर्वदा प्राप्तौ तथा सुखं तु शाश्वतम् ।। ११० ।।

 नवम्यास्तु व्रताख्यानं पठिष्यन्ति तु ये जनाः । श्रोष्यन्ति वा नरा नार्यो यास्यन्ति भुक्तिमोक्षणे ।। १११ ।।

 इतिश्रीलक्ष्मीनारायणीयसंहितायां प्रथमे कृतयुगसन्ताने पुरुषोत्तममासमाहात्म्ये विराटपुत्रस्य वह्नेस्तत्पुत्रसुवर्णस्य च दाहकत्वजडत्वादिदोषान्वितस्य कल्पवृक्षाश्रितजनताभिरनादरे कृते मेरौ मरणोन्मुखस्य दुन्दुभिश्रवणेऽधिमास- नवमीव्रतपूजनकरणेन यज्ञादौ सर्वमान्यताभगवन्मुखता भगवदाभूषणरूपता धामप्राप्तिर्दिव्यपार्षदता चेत्यादिनिरूपणनामैकाधिकत्रिशततमोऽध्यायः ।।१.३०१ ।।

श्रीनारायण उवाच-

 अथापि ते कथां लक्ष्मि! कथयामि सुरञ्जनीम् । अधिमासे हरेश्चानुग्रहाऽन्तो नैव विद्यते ।। १ ।।

 नवम्यां तु निशि पृष्टं दुन्दुभये तु शार्ङ्गिणा । उद्धोष्यते नु सर्वत्र किं वा क्वचित्क्वचित्स्थले ।। २ ।।

 दुन्दुभिः प्राह सर्वत्र यां दिशामभिलक्ष्य तु । प्रातःकालाद् घोषयामि सायंकालावधिं प्रभो ।। ३ ।।

 बहवः खलु कुर्वन्ति देहिनो व्रतमत्र वै । कृपालाभं च गृह्णन्ति भुक्तिं मुक्तिं मनाक् कृतात् ।। ४ ।।

 तावत् तत्र समायाता पृथ्वी सम्प्रार्थनाय वै । भगवन् देवदेवेश वैकुण्ठनाथ माधव ।। ५ ।।

 असंख्यप्राणिनां मोक्षोऽधिमासे साम्प्रतं त्वया । विधीयतेऽतिकृपया ततोऽहं सुखिनी भृशम् ।। ६ ।।

 ममापि देवदेवस्य व्रतं कार्यं समादरात् । पुरुषोत्तममासस्य व्रतिनां संप्रमोक्षणम् ।। ७ ।।

 स्वर्गयोगस्तव योगो धनधान्यादिसम्पदः । पुत्रपौत्रयशोलाभा यद्यदिष्टं भवेच्च तत् ।। ८ ।।

 कृपया दीयतं सर्वे गतं वैकुण्ठतुल्यताम् । अहं तु धन्यभाग्याऽस्मि दुन्दुभिस्तव यन्मयि ।। ९ ।।

 मुक्तकण्ठेन सर्वेभ्यो विज्ञापयत्युदारताम् । अधिमासे कृपा या च कृता त्वया दयालुना ।। १० ।।

 मयि सैव कृपा जाता जीवा यत्पुण्यभागिनः । पापहीनाः पवित्राश्च भविष्यन्ति सदा मयि ।। ११ ।।

 पापभारेण भगवन् कदापि पीडिता नहि । भविष्यामि भवद्भक्तबाहुल्यात्पुण्यशालिनी ।। १२।।

 सार्धद्वयाऽब्दाधिमासेऽप्येकाऽहं  च व्रतं तव । करिष्यन्ति जना ये ये ते सर्वे धूतपापकाः ।। १ ३ ।।

 अन्योद्धारसमर्थाश्च भविष्यन्ति सदा मयि । इत्यहं बहु तुष्टाऽस्मि भाविस्वास्थ्यप्रलाभतः ।। १४।।

 असज्जनानां भारेण भवामि पीडिता प्रभो । असन्तश्च जनाः काले प्रभविष्यन्ति भाविनि ।। १५ ।।

 ब्राह्मणा वेदहीनाश्च वेदमातृविहीनकाः । वैदिकैः कर्मभिर्हीना भाररूपा मयि प्रभो ।। १६ ।।

 शौचसन्तोषहीनाश्च तपोभिर्वर्जितास्तथा । स्वाध्यायेशप्रणिधानैर्हीना भारात्मका मयि ।। १७।।

 अहिंसाव्रतहीनाश्च पिशुनाः सत्यवर्जिताः । अस्तेयव्रतहीनाश्च व्यवायाभिरतास्तथा ।। १८।।

 तृष्णाऽऽवृता परस्वापहरा भारात्मका मयि । दयाहीनाः शीलहीनाः परावनतिचिन्तकाः ।। १ ९।।

 मिथ्याकलंकवक्तारो निन्दका द्वेषिणस्तथा । श्रैष्ठ्यौन्नत्यासहा ये ते भाररूपाः सदा मयि ।। २० ।।

 परात्मदुःखकर्तारो गुणे दोषाऽभिधायकाः । स्वार्थमात्रपरा विप्रा भाररूपा मयि स्थिताः ।। २ १ ।।

 स्नानसन्ध्याविहीनाश्च देवपूजादिवञ्चिताः । आत्मनिष्ठादिरहिता जडा भारात्मका मयि ।।२२।।।

 यज्ञविघ्नप्रकर्तारो वैश्वदेवविनाशकाः । संस्कारभावनाहीना विप्रा भारात्मका मयि ।। २३।।

 सूतकानतिमन्तारो हेतुवादाश्च नास्तिकाः । ब्रह्मोपासनया हीना विप्रा भारात्मका मयि ।।२४।।

 भक्तिभावविहीनाश्च शून्या अध्यात्मविद्यया । पितृतर्पणशून्याश्च विप्रा भारात्मका मयि ।।२५।।

 परोपकारहीनाश्च दानपुण्यविवर्जिताः । जिह्वाशिश्नकृताऽधर्मा विप्रा भारात्मका मयि ।।२६।।।

 परकष्टप्रदातारः परकार्यप्रभञ्जकाः । परापराधकर्तारो विप्रा भारात्मका मयि ।।२७।।

 अयोग्ये बीजदातारो ह्ययोग्यक्षेत्रकर्षुकाः । छलधर्मातिघाताश्च विप्रा भारात्मका मयि ।।।२८।।

 प्रसह्य भोगिनः क्रूराः पराक्रन्दनहेतवः । कूटचाराः क्ष्वेडगुप्ता मधुवाचः प्रतारकाः ।। २९।।

 वार्तया विषसेक्तारो भाररूपाः सदा मयि । विश्वासघातका ये च कृतघ्ना बालघातकाः ।।३ ०।।

 अज्ञप्रघातका ये च शरणागतघातकाः । कुटुम्बघातका मातापितृनारीप्रघातकाः ।।३१।।

 धर्मघ्ना मोक्षघाताश्च भाररूपा मयि प्रभो । अभक्ष्यभक्षका जातिभ्रंशसंकरकारकाः ।।३२।।

 स्त्र्यपत्यनाशका वृत्तिधनप्राणापहारकाः । आततायिक्रियादुष्टा अग्निदा गरदास्तथा ।।३३।।।

 मारणोच्चाटनकृत्या गर्भघातादिकारिणः । अस्थानताडने क्रूरकर्माढ्या भारका मयि ।।३४।।

 अब्राह्मणा ब्राह्मणत्वे स्वकर्तव्यविहीनकाः । परसौख्यविहन्तारः सदा भारात्मका मयि ।।३५।।

 अनुद्योगाः सदालस्या परभाग्योपजीविनः । दृप्ताश्चैवाऽनधिकारे सदा भारात्मका मयि ।। ३६।।

 अमार्गगा मृदूनां स्वबलेनाऽर्दनकारकाः । अदण्ड्ये दण्डकर्तारः सदा भारात्मका मयि ।।३७।।

 पाल्यानां पालका ये न पूज्यानां पूजकाश्च न । मान्यानां मानकर्तारो न ये ते भारका मयि ।।।३८।।

 पशूनां दुःखकर्तारश्चाश्रितानामरक्षकाः । दासानां दुःखकर्तारो भाररूपा सदा मयि ।।३९।।

 शिष्यप्रतारकाः शिक्षकाश्च शिष्या विवर्तिनः । भृत्यप्रतारका आढ्या आढ्यघ्नाः कर्मचारिणः ।।४०।।

 शिष्याश्च गुरवश्चापि स्वस्वकर्तव्यवर्जिताः । प्रतारकास्तथाऽन्योन्यं सर्वे भारात्मका मयि ।। ४१।।

 सेवकाः स्वामिहन्तारः स्वामिनः सेवकार्दनाः । दासा दासत्वहीनाश्च सर्वे भारात्मका मयि ।।४२।।

 राजा न रक्षको यत्र न प्रजा पुण्यकारिणी । शठाः प्रजासु ये राज्ञि सर्वे भारात्मका मयि ।।४३।

 अत्राता क्षत्रियोऽदाता वैश्यः शूद्रोऽप्यसेवकः । स्वस्वधर्महनः सर्वे भाररूपा मयि प्रभो ।।४४।।

 जनन्याज्ञाकरी या न पुत्री स्नुषापि तादृशी । माता या हितकर्त्री न श्वश्रूश्चापि च तादृशी ।।।४५।।

 दम्पत्योर्यत्र नैक्यं च कलहश्च द्वयोः सदा । पतिसेवाघृणा पत्नी पत्नीदुःखकरः पतिः ।।४६।।

 पुत्राः पितृनिदेशे न पिता पुत्रविनिन्दकः । सेव्यसेवकताहीनास्ते सर्वे भारका मयि ।।४७।।

 ब्रह्मचारी ब्रह्मचर्ये यो न तिष्ठति रागतः । गृहस्थस्त्यागधर्माश्च पुरस्कृत्य प्रवर्तते ।।४८।।

 वानप्रस्थोऽपि सतृष्णः सन्न्यासो न्यासवर्जितः । अन्यधर्मग्रहीतारस्ते सर्वे भाररूपिणः ।।४९।।

 दधिदुग्धघृततैलरससांकर्यकारकाः । अन्नपत्रकणशाकपुष्पसांकर्यकारकाः ।।५०।।

 खाद्यपेयसुसंधार्यभोग्यसांकर्यकारकाः । जीवघातकरा वैद्याः सर्वे ते भाररूपिणः ।।५१ ।।

 मद्यमांसाशना मर्त्याः परपिण्डोपजीविनः । वस्त्रभूषादिसांकर्यकरा वै भाररूपिणः ।।५२।।

 कूटपण्याः कूटमानाः कूटतुलाप्रमापिनः । कूटसंख्याकरा दैवज्ञा अपि भाररूपिणः ।।५३।।

 व्यापाराऽऽदेयदेयादो प्रतारणकराः खलाः । प्रसह्य लुञ्चका मर्त्याः सदा भारात्मका मयि ।।५४।।

 अकर्मठा व्यसनिनः शनिग्रहसमा भुवि । राहुग्राससमा ये च सर्पदंशसमास्तथा ।।५५।।

 चिपीटकासमा ये च बद्रीकण्टकरूपिणः । मीनश्येनसमा ये च बकमार्जारकर्मका ।।५६।।

 बहिः शुक्ला हृत्सु रक्ताश्चात्मनि कृष्णकज्जलाः । मर्त्या देवा दानवा वा स्वर्ग्याः पातालवासिनः ।।५७।।

 सर्वे ते भाररूपा वै पापकर्माण एव ते । पीडयेयुश्च मां काले येषां माहात्म्यमेव न ।।५८।।

 नाऽधिमासव्रतं येषां न येषां पुरुषोत्तमः । न भक्तिश्चास्तिकभावस्ते स्युर्भारात्मका भुवि ।।५ ९।।

 तस्मान्मया हरे कृष्ण काले काले च तादृशाम् । भाविनां भारनाशाय प्रार्थ्यते परमेश्वरः ।।६० ।।

 किं कर्तव्यं मया तेषां भारनाशाय केशव । यच्छ्रेयस्तत्समब्रूहि भाविमच्छ्रेयइच्छया ।।६१।।

 इत्यर्थयन्त्यां क्ष्मायां तां दुन्दुभिः प्राह मेदिनीम् । किं त्वया न श्रुतं पृथ्वि मयोद्धोषितमिष्टदम् ।।६२।।

 अधिमासे व्रतं कार्यं पुण्यं वै शाश्वतं भवेत् । विधास्यत्यवनं ते च भगवान्पुरुषोत्तमः ।।६३।।

 इदानीं श्रीहरिः कृष्णनारायणः परप्रभुः । प्रसन्नः फलदश्चास्ते दशम्यास्त्वं व्रतं कुरु ।।६४।।

 व्रतान्ते भगवान् कृष्णः स्वयं दास्यति दर्शनम् । करिष्यत्यवनं ते च सर्वकालेषु भारतः ।।।६५।।

 इदानीं याहि देवेशि सत्यलोके स्थितिं कुरु । व्रतं दशम्यास्तत्रैवाधिमासस्याऽधिवर्तय ।।६६।।

 व्रतान्ते यदि देवस्ते दर्शन न ददाति चेत् । श्वः सायं वै त्वया त्वत्राऽऽगन्तव्यं चार्थनाय वै ।।६७।।

 इत्युक्ता दुन्दुभिनैव नत्वा देवं प्रभुं तथा । दुन्दुभिं च नमस्कृत्य सत्यलोकं समाययौ ।।६८।।

 स्वनिवासे पृथिव्या च दशम्याश्च व्रतं कृतम् । प्रातः स्नात्वा हरिं ध्यात्वा कृत्वा मूर्तिं तु कानकीम् ।।६९।।

 पञ्चामृतैर्हरिं प्रार्च्य स्नपयित्वा जलैः शुभैः । सुगन्धचन्दनाद्यैश्च चर्चयित्वाऽतिभावतः ।।७०।।

 वस्त्रैः स्वर्णैर्विभूषाभिः कुंकुमाऽक्षतसद्दलैः । तुलसीमंजरीभिश्च कमलैर्धूपदीपकैः ।।७१ ।।

 पूजयित्वा सुनैवेद्यं मिष्टान्नं हरये ददौ । जलं ताम्बूलमिष्टेष्टं फलं चार्घ्यं ददौ ततः ।।७२।।

 नीराजयित्वा कुसुमांजलिं नमः स्तुतिं तथा । प्रदक्षिणं दक्षिणां चार्पयित्वा च ततः क्षितिः ।।७३।।

 ववन्दे परमात्मानं व्रतं वै दशमीकृतम् । अधिमासस्य सम्पूर्णे सनक्तं भवतान्मम ।।७४।।

 प्रातरेवं पूजयित्वा पुपूज प्रहरद्वये । भोजयित्वा यथापेक्षं त्वर्पयित्वाऽथ शार्ङ्गिणे ।।७५।।

 सायमेवं षोडशोपसुवस्तुभिः समपूजयत्। । आरार्त्रिकं च नैवेद्यं जलं ताम्बूलकं फलम् ।।७६।।

 ददौ कृष्णाय कुसुमांजलिं सत्पायसं ददौ । ततश्च पाययामास ववन्दे करुणाकरम् ।।७७।।

 सजागरं नर्तनं च गीतं चक्रेऽर्धरात्रिकम् । मध्यरात्रौ हरिश्चाऽऽयात् साक्षाच्छ्रीपुरुषोत्तमः ।।७८।।

 वद पृथ्वि किमिष्टं ते व्रतात् तुष्टोऽस्मि संवृणु । अधिमासे व्रतिनस्तु सर्वमिष्टं करोमि वै ।।७९।।

 इति मेऽस्ति व्रतं तस्मात् सुलभं दुर्लभं तथा । यत्किंचित् तत् सर्वथाऽहं पूरयिष्ये वदाऽत्र माम् ।।८०।।

 इत्युक्ता सा मही तत्र प्रोवाच परमेश्वरम् । भगवन् यदि तुष्टोऽसि सत्यवाक्यकरोऽसि च ।।८ १ ।।

 सर्वं ददासि चेन्मह्यं सर्वो मे पुरुषोत्तमः । विना नेच्छामि चान्यद्वै त्रातारं पुरुषोत्तमम् ।८२ ।।

 अहं सदा तु ते नाथ सेवायां संवसामि वै । तादृशं मे दिव्यरूपं देहि भूत्राणकृत् प्रभो ।।८३ ।।

 अन्यच्च भाररूपाणां विनाशाय महाप्रभो! । अधर्माऽगुणनाशाय मल्लोके विहर प्रभो ।।८४।

 अधिमासं विनाऽन्येषु मासेषु प्रजया कृतम् । पापं प्रज्वालयितुं त्वं मयि वासं प्ररोचय ।।।८५।।

 येन मे सर्वदा देव रक्षणं स्याज्जनार्दन । आगच्छ दिव्यरूपेण भौतिकेन च वा प्रभो ।।८६ ।।

 भौतिकं यदि ते वर्ष्म क्वचित् स्विष्टं सुसंभवेत् । तदा माता भविष्यामि पालयिष्यामि मत्सुतम् ।।८७।।

 लालयिष्यामि गोविन्द भोजयिष्यामि भावतः । करिष्यामि च ते सेवां यथेष्टं देहि चार्थितम् ।।८८ ।।

 इत्युक्त्वा विररामेयं ननाम पुरुषोत्तमम् । कृष्णनारायणः श्रुत्वा पृथिव्या हृदयोद्भवम् ।।८९।।

 दिव्यं रूपं ददौ चास्यै वैकुण्ठे सेवनार्हणम् । दिव्या सती सुरूपा च चतुर्हस्ता रमासमा ।।९० ।।

 भूत्वा वसुमती पृथ्वी दीव्यति स्माऽथ माधवः । निनाय तां वसुमतीं वैकुण्ठे सलिलोपरि ।। ९१।।

 तत्र तिष्ठति नित्या सा दासी भूत्वाऽतिवैष्णवी । अथ द्वितीयं तद्रूपं पृथिव्यावरणे स्तरे ।। ९२ ।।

 पृथिव्या भवने नित्यं वासार्हं विद्यते सदा । सा देवी सर्वभूतानामधिष्ठात्री तु भूर्मता ।। ९३ ।।

 नारायणेन सा नित्यं सत्यलोकोपरि ध्रुवा। पृथिव्यावरणे स्थातुमाज्ञप्ता तत्र वर्तते । । ९४ ।

 तृतीयं कार्यरूपं यत् पार्थिवं प्रस्तरादिकम् । स्थल्यात्मकमिदं सर्वं ब्रह्माण्डं ब्रह्मणा कृतम् ।।९५ ।।

 तत्र पृथ्व्यां यथाऽपेक्षं भारं हर्तुं भुवो ननु। हरिणा तु समागन्तुं प्रतिश्रुतं तु वै मृहुः ।। ९६

 हरिः प्राह शृणु क्ष्मे! त्वं प्रथमे युगपर्यये। व्यतीते भाररूपा वै भविष्यन्ति प्रजा मुहुः । ९७।।

 प्रथमेऽपि युगे देवकार्यार्थं त्वयि साम्प्रतम् । आगमिष्यामि ते भक्त्या वरदानेन वै मुहुः ।९८।।

 अवतारान् ग्रहीष्यामि रक्षयिष्यामि मा शुचः। दशम्यामधिमासस्य व्रतेन तोषितोऽस्म्यहम् ।।९९।।

 अतो युगचतुष्के वै तत्तत्कार्यार्थमेव ह । अवतारान् ग्रहीष्यामि दश मुख्याँस्ततोऽपि च ।। १०० ।।

 गौणानन्यान यथापेक्षं बहून् वै दिव्यविग्रहान् । तेन तेन स्वरूपेण करिष्यामि तवाऽवनम् ।। १०१ ।।

 संहरिष्याम्यदेवाँश्च नाशयिष्यामि दानवान् । दैत्यान् विपोथयिष्यामि करिष्यामि सुखं तव ।। १० २ ।।

 एवं भारं हरिष्यामि गच्छ देवि यथासुखम् । इत्याभाष्य हरिस्तत्र क्षणादन्तरधीयत । । १०३ ।।

 पृथ्वी तुष्टाऽभवच्चापि ददौ पुष्पांजलिं पुनः । व्रतं समाप्य सा देवी ततो नत्वा तु दुन्दुभिम् ।। १ ०४।।

 जगाम स्वालयं पृथ्व्यावरणे स्वीयमन्दिरम् । एवं लक्ष्मि दशम्याः सा कृत्वाऽधिमासिकं व्रतम् ।। १० ५।।

 नाम्ना वसुमती दासी जाता वैकुण्ठवासिनी । युगे युगे दिने चाह्नि ममाऽविर्भाववत्यपि ।। १०६ ।।

 मया प्रतिज्ञया सर्वाधिलाभगामिनी कृता । अन्यायै न मयैतादृक् लाभोऽर्पितः कदाचन ।। १ ०७।।

 यद्यद् वाञ्छति यः कोऽपि स्वल्पेनाऽपि व्रतेन मे । तत्तत्तस्मै प्रददामि नकारस्तत्र नाऽस्ति हि ।। १०८ ।।

 यः श्रोष्यति वसुमतीकथां यश्च पठिष्यति । प्राप्स्यति व्रतपुण्यं स दशम्या नात्र संशयः ।। १०९ ।।

 इतिश्रीलक्ष्मीनारायणीयसंहितायां प्रथमे कृतयुगसन्ताने पुरुषोत्तममासमाहात्म्ये वैकुण्ठे भगवन्तं पृथिव्याः प्रार्थना, भाररूपाणां परिचयः, दशमीव्रतेन पृथिवी वसुमती भूत्वा वैकुण्ठवासिनी जाता, स्वस्यां प्रतियुगे भगवदवताराणां प्राकट्यार्थं भगवत्प्रतिज्ञेत्यादिनिरूपणनामा द्व्यधिकत्रिशततमोऽध्यायः ।। १.३०२ ।।

श्रीनारायण उवाच--

 अधिमासैकादशिकाकथां दिव्यां हरिप्रदाम् । शृणु लक्ष्मि! समारंभे सृष्टेर्जाता तपोमयीम् ।। १ ।।

 ब्रह्मणो वक्षसो जातो धर्मदेवः समूर्तिकः । मूर्तिर्देवी तिरोभूता सदाऽऽस्ते धर्मवर्ष्मणि ।। २ ।।

 सा च धर्मे समुत्पन्ने सहैवोत्पद्यतेऽपि सा । लोकरीत्या तु संजज्ञे दक्षपुत्रीस्वरूपिणी ।। ३ ।।

 पुनर्धर्मस्य सा पत्नी लोकरीत्या तु जायते । यदा साऽभूद् धर्मदेवे ह्यदृश्या चाविवाहिता ।। ४ ।।

 तदा लक्ष्मि! कुमारी सा ब्रह्मचर्यसमन्विता । सेवते सर्वदा भक्त्या स्वामिनं ब्रह्मचारिणम् ।। ५ ।।

 सत्यलोके स्थिता वेधोगृहे धर्मसहायिनी । ब्रह्मा जानाति वै सर्वं नान्ये जानन्ति तां स्थिताम् ।। ६ ।।

 बाला बालस्वरूपाद्वै समारभ्यैव नित्यशः । स्नानं पूजां जपं होमं ध्यानं स्वामिप्रसेवनम् ।। ७ ।।

 करोत्येव च वृद्धेभ्यो नमनं वन्दनं तथा । दयाशान्तिप्रसन्तोषाऽऽर्जवोपकारकादयः । । ८ ।।

 सत्यातिमार्दवकृच्छ्रगुणा मूर्तौ वसन्ति हि । सिद्धदेहा तु सा मूर्तिस्तपस्सु वर्ततेऽति वै ।। ९ ।।

 वृष्टौ तिष्ठति वर्षासु शैत्ये शीतजलादिषु । आतपे पञ्चवह्निस्था निराहारा व्रतेषु च ।। १० ।।

 आर्द्राम्बरान्विता नित्यं स्वर्णदीतो गृहं स्वकम् । समागत्य पतिं नत्वा करोति कृष्णपूजनम् ।। ११ ।।

 पतिं जलादिभिः पूर्वं स्नपयित्वा समर्च्य च । ददाति भोजनं चास्मै जलं खाद्यं फलादिकम् ।। १ २ ।।

 स्वयं तु तुलसीपत्रैः कमलैः पारिजातकैः । पतिं नित्यं पूजयति दिव्यज्ञानातिभक्तितः ।। १३ ।।

 एवं प्रातः सदा स्नानं देवपूजां धवाऽर्चनम् । पतिसेवा भोजनादि कारयित्वा विधाय च ।। १४।।

 पत्युर्देहे विलीना सा मूर्तिर्भवति सर्वदा । एवं नित्यानुवृत्त्या सा प्रेमपात्रोत्तमोत्तमा ।। १५ ।।

 धर्मदेवस्य वै जाता सुखदाऽपि कुमारिका । धर्मदेवोऽप्यनुवृत्तिसेवाभक्त्याऽतितोषणम् ।। १६ ।।

 प्रत्यहं समवाप्नोति ददात्यस्यै शुभाशिषः । पतिसेवापरा नित्यं सुखिनि मूर्तिके भव ।। १ ७।।

 लोकरीत्याऽऽप्तदेहेन विवाह्य सेविका भव । ततः सौभाग्यसत्पुत्रस्मृद्ध्यादिसंभृता भव ।। १८ ।।

 नित्यभक्तिफलरूपः साध्यस्ते केशवो भवेत् । हरिः कृष्णः परब्रह्म श्रीपतिः पुरुषोत्तमः ।। १९ ।।

 इत्याशीर्वादभूमिः सा महापुण्याधिवासनी । अधिमासैकादशिकाप्रातरुत्थाय नित्यवत् ।। २० ।।

 स्नातुं सा स्वर्णदी याता तत्र शुश्राव दुन्दुभिम् । अद्याऽस्त्येकादशी देव्यः पुरुषोत्तममासगा ।। २ १ ।।

 अस्या व्रतेन सन्तुष्टः कृष्णनारायणः प्रभुः । यथेष्टं दास्यते सौख्यमैहिकं पारलौकिकम् ।। २२ ।।

 यद् ददाम्यधिमासस्य दिनेष्वन्येषु वै व्रतान् । ततः कोटिगुणं दास्ये फलमेकादशीव्रते ।। २३ ।।

 एकादशीनामन्यासां व्रतेन यत्फलं भवेत् । ततोऽर्बुदगुणं पुण्यं दास्ये ह्यस्या व्रतेन वै ।।२४।।

 अहं ब्रह्मेश्वरश्चाधिमासस्यास्म्यधिदैवतः । तत्राप्येकादशीनाथोऽस्म्यहं श्रीपुरुषोत्तमः ।।२५।।

 मासोऽपि पुण्यश्च दिनं च पुण्यं देवोऽस्मि पुण्यश्च व्रतं कृपालोः ।

 ममाऽऽज्ञया येऽनुचरन्ति भक्त्या तेभ्यो यथेष्टं वितरामि सर्वम् ।।२६ ।।

 यथा यथा स्यान्मनसीषणात्रयम् व्रतस्य कर्तुश्च तथातथाऽन्वहम् ।

 परार्धतुल्यं तु ददामि तत्फलं लक्ष्मीं च मां चापि च धाम मामकम् ।।२७।।

 सिंहासनं मेऽपि ददामि तस्मै ददामि सिद्धीश्च चमत्कृतिं च ।

 ऐश्वर्यसर्वस्वमथापि भूतिं सकौस्तुभं मे मुकुटं च भूषा ।।२८।।

 यथाऽधिमासे कृपया प्रवर्षये जनार्थितं पूरयितुं च वर्षितुम् ।

 तथा न कुत्रापि तु नैजवाञ्च्छया प्रवर्षयिष्येऽधिकमासमन्तरा ।।२९।।

 व्रतं प्रकुर्वन्तु नराः स्त्रियश्च बालाश्च वृद्धाश्च सुतोषणाय ।

 फलं प्रदास्ये मम शाश्वतं वै पदं सुदिव्यं तु परात्परं यत् ।। ३० ।।

 गोलोकं चापि वैकुण्ठं धामाऽव्याकृतमेव वा । श्वेतद्वीपं च वा सौर्यं त्वन्ये भौमं तथाऽपरम् ।।३ १।।

 यद्यदिच्छेद् व्रतं कृत्वा प्रदास्यामि कृपावशः । अल्पायासे फलानन्त्यं गृह्णन्तु व्रतीनो मम ।। ३२।।

 नात्र यज्ञाः पृथक् कार्या नात्र तप्यं तपः पृथक् । तीर्थं नात्र पृथक् कार्यं ह्येकाहस्य फले हि तत् ।। ३३।।

 पयोव्रतं च पुत्रेष्टियजनं नेष्यते पृथक् । एकादश्या व्रतेनात्र दास्यामि पुत्रमित्यपि ।।३४।।

 ज्योतिष्टोमेन यजनं पृथक् साध्यं न वेष्यते । स्वर्गं ददामि तस्मै य एकादश्या व्रतं चरेत् ।। ३५ ।।

 न तस्य राजसूयेन साध्यं किमपि शिष्यते । एकादशीव्रतेनाऽत्र सार्वभौमं ददाम्यहम् ।।३६।।

 अग्निहोत्रेण किं तस्य दास्ये वैराजकं पदम् । एकादश्यां तु मे येनार्पितं फलजलादिकम् ।।३७।।

 श्राद्धैर्विविधकल्पैश्च विविधैर्देवपूजनैः । या तृप्तिस्त्विष्यते तां वै दास्ये चैकादशीव्रते ।।३८।।

 यां मुक्तिं यां च सम्पत्तिं यां सिद्धिं योगमैश्वरम् । यद्यद् वाञ्च्छति यत् कृत्वा तद् दास्येऽत्र दिने व्रते ।। ३ ९।।

 यावज्जीवं फलाहारैर्यत् सुपुण्यं समर्ज्यते । तत्पुण्यं यान्तु वै चैकादशीव्रतेन मे जनाः ।। ४० ।।

 एकभुक्तं कृतं येनाऽऽजीवनं तत्फलं त्वहम् । ददाम्यधिकमासैकादशीव्रतेन मेंऽजसा ।।४ १ ।।

 मस्तके ज्वलदङ्गाराङ्गिष्ठिकां मध्यरात्रिके । काले उदूह्य या नारी ह्येकार्द्रवस्त्रसंवृता ।।।४२।।

 अनुपानच्चरणाभ्यामसहायाऽप्यरण्यके । गत्वा कालीं प्रपूज्यैव प्रत्यहं वार्षिकं व्रतम् ।।४ ३ ।।

 एकभुक्तं माषमात्रादनं कुर्यादखण्डितम् । वर्षायां शीतकाले चातपकालेऽपि सर्वदा ।।४४।।

 गत्वाऽऽपूज्य पुनरायाद् गृहं स्वं मध्यरात्रिके । ततो रन्धितमाषान्नं गृह्णीयाच्च जलं सदा ।।४५।।

 एवं कष्टतरं पुत्रप्राप्त्यर्थं यन्महद्व्रतम् । तद्वै पृथङ् न कर्तव्यमेकादश्या व्रते कृते ।। ४६।।

 महाकालीव्रतं तद् यद् वार्षिकं प्रतिरात्रिकम् । यद् ददाति फलं पुत्रात्मकं तत्तु विनश्वरम् ।।४७।।

 एकादशीव्रतं त्वेतत्पुत्रस्वर्गप्रमुक्तिदम् । एकेन दिवसेनैव तद्व्रताधिकपुण्यदम् ।।४८ ।।

 सहस्रवर्षपर्यन्तं वाय्वाहारं व्रतं तु यत् । पृथक् तन्नास्ति कर्तव्यं ह्येकादश्या व्रते कृते ।।४९।।

 सहस्रकन्यकादानं यत्र कन्या विभूषिताः । प्रत्येकं स्वर्णसाहस्रमुद्राश्च दक्षिणास्तथा ।। ५ ० ।।

 प्रतिकन्यं तु दासीनां शतं स्वर्णविभूषितम् । प्रतिदासि च हस्तीनां शतं त्वम्बालिकायुतम् ।। ५ १ ।।

 प्रतिहस्ति तुरगाणां शतं स्वर्णविभूषितम् । प्रत्यश्वं गोवृषभाणां शतं द्वन्द्वं रथान्वितम् ।। ५२।।

 रथं रथं प्रति दोग्ध्रीगवा चापि शतं शतम् । गां गां प्रति ह्यजानां च शतं शतं ददेत्तु यः ।।५३ ।।

 अजां अजां प्रति वृत्तिं क्षेत्रं गृहं ददेच्च यः । तस्य दातुः कुरुक्षेत्रे फलं सूर्यग्रहे तु यत् ।।।५४।।।

 तस्माल्लक्षगुणं पुण्यं ददाम्येकादशीव्रते । अहं नारायणश्चास्मि शाश्वतः पुण्यशेवधिः ।।५५ ।।

 नाऽन्तोऽस्ति मयि पुण्यानां गृह्णन्तु व