रसरत्नाकरः/खण्ड १

रसरत्नाकरः, १,१

स्वर्गापवर्गविस्फारौ भुवनस्योदये यथा ।

भवरोगहरौ वन्दे चण्डिकाचन्द्रशेखरौ ॥ १,१.१ ॥

रसोपरसलोहानां तैलमूलफलैः सह ।

असाध्यं प्रत्ययोपेतं कथ्यते रससाधनम् ॥ १,१.२ ॥

वैद्यानां यशसेऽर्थाय व्याधितानां हिताय च ।

वादिनां कौतुकार्थाय वृद्धानां देहसिद्धये ॥ १,१.३ ॥

मन्त्रिणां मन्त्रसिद्ध्यर्थं विविधाश्चर्यकारणम् ।

पञ्चखण्डम् इदं शास्त्रं साधकानां हितप्रदम् ॥ १,१.४ ॥

रसखण्डे तु वैद्यानां व्याधितानां रसेन्द्रके ।

वादिनां वादखण्डे च वृद्धानां च रसायने ॥ १,१.५ ॥

मन्त्रिणां मन्त्रखण्डे च रससिद्धिः प्रजायते ।

सुतरां नास्ति संदेहः तत्तत्खण्डविलोकिनाम् ॥ १,१.६ ॥

हतो हन्ति जरामृत्युं मूर्छितो व्याधिघातकः ।

धत्ते च खेगतिं बद्धः कोऽन्यः सूतात्कृपाकरः ॥ १,१.७ ॥

जरामरणदारिद्र्यरोगनाशकरोमतः ।

मूर्छितो हरते व्याधीन् नसो देहे चरन्नपि ॥ १,१.८ ॥

मोहयेद्यः परान्बद्धो जीवयेच्च मृतः परान् ।

मूर्छितो बोधयेदन्यांस्तं सूतं को न सेवते ॥ १,१.९ ॥

आयुर्द्रविणमारोग्यं वह्निर् मेधा महद् बलम् ।

रूपयौवनलावण्यं रसोपासनया भवेत् ॥ १,१.१० ॥

मारयेज्जारितं सूतं गन्धकेनैव मूर्छयेत् ।

बद्धः स्याद् द्रुतिसत्वाभ्यां रसस्यैवं त्रिधा गतिः ॥ १,१.११ ॥

दोषहीनो रसो ब्रह्मा मूर्छितस्तु जनार्दनः ।

मारितो रुद्ररूपः स्याद्बद्धः साक्षान्महेश्वरः ॥ १,१.१२ ॥

वेधको देहलोहाभ्यां सूतो देवि सदाशिवः ।

दर्शनाद्रसराजस्य ब्रह्महत्यां व्यपोहति ॥ १,१.१३ ॥

स्पर्शनान्नाशयेद्देवि गोहत्यां नात्र संशयः ।

किं पुनर्भक्षणाद्देवि प्राप्यते परमं पदम् ॥ १,१.१४ ॥

अल्पमात्रोपयोगित्वाद् अरुचेर् अप्रप्सङ्गतः ।

क्षिप्रमारोग्यदायित्वाद्भेषजेभ्यो रसोऽधिकः ॥ १,१.१५ ॥

यदुक्तं शम्भुना पूर्वं रसखण्डे रसायने ।

रसस्य वन्दनार्थे च दीपिका रसमङ्गले ॥ १,१.१६ ॥

व्याधितानां हितार्थाय प्रोक्तं नागार्जुनेन यत् ।

उक्तं चर्पटिसिद्धेन स्वर्गवैद्यकपालिके ॥ १,१.१७ ॥

अनेकरसशास्त्रेषु संहितास्वागमेषु च ।

यदुक्तं वाग्भटे तन्त्रे सुश्रुते वैद्यसागरे ॥ १,१.१८ ॥

अन्यैश्च बहुभिः सिद्धैर् यद् उक्तं च विलोक्य तत् ।

तत्र यद्यदसाध्यं स्याद्यद्यद्दुर्लभमौषधम् ॥ १,१.१९ ॥

तत्तत्सर्वं परित्यज्य सारभूतं समुद्धृतम् ।

क्वचिच्छास्त्रे क्रिया नास्ति क्रमसंख्या न च क्वचित् ॥ १,१.२० ॥

मात्रा युक्तिः क्वचिन्नास्ति सम्प्रदायो न च क्वचित् ।

तेन सिद्धिर्न तत्रास्ति रसे वाथ रसायने ॥ १,१.२१ ॥

वैद्ये वादे प्रयोगे च यस्माद्यत्नो मया कृतः ।

यद्यद्गुरुमुखाज्ज्ञातं स्वानुभूतं च यन्मया ।

तत्तल्लोकहितार्थाय प्रकटीक्रियतेऽधुना ॥ १,१.२२ ॥

श्रीमान् सूतनृपो ददाति विलसंल्लक्ष्मीं वपुः शाश्वतंस्वानां प्रीतिकरीम् अचञ्चलमनो मातेव पुंसां यथा ।

अन्यो नास्ति शरीरनाशकगदप्रध्वंसकारी ततः कार्यं नित्यमहोत्सवैः प्रथमतः सूताद् वपुःसाधनम् ॥ १,१.२३ ॥

साक्षादक्षयदायको भुवि नृणां पञ्चत्वमुच्चैः कुतो मूर्च्छां मूर्छितविग्रहो गदभृतां हन्त्युञ्चकैः प्राणिनाम् ।

बद्धं प्राप्य सुरासुरेन्द्रचरितां तां तां गतिं प्रापयेत् ।

सोऽयं पातु परोपकारचतुरः श्रीसूतराजो जगत् ॥ १,१.२४ ॥

यदन्यत्र तदत्रास्ति यदत्रास्ति न तत्क्वचित् ।

रसरत्नाकरः सोऽयं नित्यनाथेन निर्मितः ।

ततः कुर्यात् प्रयत्नेन रससंस्कारम् उत्तमम् ॥ १,१.२५ ॥

अविज्ञात्या च शास्त्रार्थं प्रयोगकुशलो भिषक् ।

यम एव स विज्ञेयः मर्त्यानां मृत्युरूपधृक् ॥ १,१.२६ ॥

{रसस्य महादोषाः}

नागो वङ्गो मलो वह्निश्चांचल्यं च विषं गिरिः ।

असह्याग्निर्महादोषा निषिद्धाः पारदे स्थिताः ॥ १,१.२७ ॥

जायं गण्डस्तनौ नागात्कुष्ठं वङ्गाद्रुजा मलात् ।

वह्नेर् दाहो बीजनाशश्चाञ्चल्यान्मरणं विषात् ॥ १,१.२८ ॥

गिरेः स्फोटो ह्यसह्याग्नेर् दोषान्मोह उपजायते ।

{निर्दोषपारदस्य गुणाः}

दोषहीनो यदा सूतस्तदा मृत्युजरापहः ॥ १,१.२९ ॥

साक्षादमृतमप्येष दोषयुक्तो रसो विषम् ।

तस्माद्दोषविशुद्ध्यर्थं रसशुद्धिर्विधीयते ॥ १,१.३० ॥

रसो ग्राह्यः सुनक्षत्रे पलानां शतमात्रकम् ।

पञ्चाशतं पञ्चविंशद्वा द्वादशं चैकमेव वा ॥ १,१.३१ ॥

पलादूनं न कर्तव्यं रससंस्कारम् उत्तमम् ।

अघोरेण च मन्त्रेण रससंस्कारपूजनम् ॥ १,१.३२ ॥

अघोरेभ्योऽथ घोरेभ्यो घोरघोरतरेभ्यः ।

सर्वेभ्यः सर्वसर्वेभ्यो नमस्तेऽस्तु रुद्ररूपेभ्यः ॥ १,१.३३ ॥

रसरत्नाकरः, १, २

निःसारं वीक्ष्य विश्वं गदविकलवपुर् व्याप्तम् एवातितप्तम् ।

भूयः कारुण्यसिन्धोः सकलगुणनिधेः सूतराजस्य युक्तिम् ॥ १,२.१ ॥

दृष्ट्वा सूतस्य शास्त्राण्यवहितमनसा प्राणिनाम् इष्टसिद्ध्यै ।

शृण्वन्तूच्चैर् मयोक्तं सुविपुलमतयो भोगिकेन्द्राः सरेन्द्राः ।

यावत्सूतं न शुद्धं न च मृतमथ नो मूर्छितं गन्धबन्धं ।

नो वज्रं मारितं वा न च गगनवधो नापसूताश्च शुद्धाः ।

स्वर्णाद्यं सर्वलोहं विषमपि न मृतं तैलपातो न यावत् ।

तावद्वैद्यः क्व सिद्धो भवति वसुभुजां मण्डले श्लाघ्ययोग्यः ॥ १,२.२ ॥

{अष्टदोषनिवारण}

अथातः सम्प्रवक्ष्यामि दोषाष्टकनिवारणम् ।

इष्टकारजनीचूर्णैः षोडशांशैः रसस्य तु ॥ १,२.३ ॥

मर्दयेत्तप्तखल्वे तं जम्बीरोत्थद्रवैर्दिनम् ।

खल्वं लोहमयं वाथ पाषाणाश्ममथापि वा ॥ १,२.४ ॥

काञ्जिकैः क्षालयेत्सूतं नागदोषस्य शान्तये ।

विशालाङ्कोलचूर्णेन वङ्गदोषं विनाशयेत् ॥ १,२.५ ॥

राजवृक्षो मलं हन्ति चित्रकं हन्ति वह्निजम् ।

चाञ्चल्यं कृष्णधत्तूरैस्त्रैफलैर्विषनाशनम् ॥ १,२.६ ॥

कटुत्रयं गिरिं हन्ति असह्याग्निं त्रिकण्टकः ।

{(२)}

प्रतिदोषं कलांशेन तत्र चूर्णं सकन्यकम् ॥ १,२.७ ॥

सुवस्त्रगालितं सूतं खल्वे क्षिप्त्वा यथाक्रमम् ।

प्रत्येकं प्रत्यहं यत्नात्सप्तरात्रं विमर्दयेत् ॥ १,२.८ ॥

उद्धृत्योष्णारनालेन मृद्भाण्डे क्षालयेत्सुधीः ।

सर्वदोषविनिर्मुक्तः सप्तकञ्चुकवर्जितः ॥ १,२.९ ॥

जायते शुद्धः सूतोऽयं युज्यते वैद्यकर्मणि ।

{पारदशोधन}

अजाशकृत्तुषाग्निं च ज्वालयित्वा भुवि क्षिपेत् ।

तस्योपरि स्थितं खल्वं तत्रोक्तं मर्दयेद्रसम् ॥ १,२.१० ॥

श्रीखण्डं देवदारु च काकतुण्डीं जयाद्रवैः ।

कर्कोटीमूषलीकन्याद्रवे दत्त्वा विमर्दयेत् ।

दिनैकं पातनायन्त्रे शुद्धं च विनियोजयेत् ॥ १,२.११ ॥

कुमार्याश्च निशाचूर्णे दिनं सूतं विमर्दयेत् ।

पातयेत् पातनायन्त्रे सम्यक् शुद्धो भवेद्रसः ॥ १,२.१२ ॥

{हिंगुलोत्थपारदशोधन}

पारिभद्ररसैः पेष्यं हिंगुलं याममात्रकम् ।

जम्बीराणां द्रवैर्वाथ पात्यं पातालयन्त्रके ॥ १,२.१३ ॥

तं सूतं योजयेद्योगे सप्तकञ्चुकवर्जितम् ।

इत्येवं शुद्धयः ख्याता यथेष्टैका प्रकारयेत् ॥ १,२.१४ ॥

{शुद्धसूतमारणौषधयः}

अथैतां मूलिकां वक्ष्ये शुद्धसूतस्य मारणे ।

ब्रह्मदण्डी मेघनादा चित्रकं तृणमुस्तिका ॥ १,२.१५ ॥

वज्रवल्ली बला शुण्ठी कटुतुम्ब्यर्धचन्द्रिका ।

विषमुष्ट्यर्कलाक्षाश्च गोक्षुरः काकतुण्डिका ॥ १,२.१६ ॥

कन्या चण्डालिनीकन्दं सर्पाक्षी सरपुङ्खिका ।

वस्ता रक्ताग्रनिर्गुण्डी लज्जाली देवदालिका ॥ १,२.१७ ॥

जाती जयन्ती वाराही भूकदम्बं कुरण्टकम् ।

कोषातकी नीरकणा लाङ्गली सहदेविकाः ॥ १,२.१८ ॥

चक्रमर्दोऽमृताकन्दं काकमाची रविप्रिया ।

विष्णुक्रान्ता हस्तिशुण्डी स्नुक्पयो भृङ्गराट् पटुः ॥ १,२.१९ ॥

इत्येताः मूलिका आख्याता योज्या पारदमारिकाः ।

एताः समस्ता व्यस्ता वा देया ह्यष्टादशाधिकाः ॥ १,२.२० ॥

{पारदभस्मनिर्माण}

अप्रसूतगवां मूत्रे पेषयेद् रक्तमूलिकाम् ।

तद्द्रवैः शोधितं सूतं तुल्यं गन्धकसंयुतम् ॥ १,२.२१ ॥

तप्तखल्वे चतुर्यामम् अविच्छिन्नं विमर्दयेत् ।

तत्पिण्डं पातयेद्यन्त्रे त्रिंशद्धट्टमहापुटे ॥ १,२.२२ ॥

एवं दशपुटैर् मार्यं मर्द्यं पात्यं पुनः पुनः ।

तदुद्धृत्य पुनर्मर्द्यं वज्रमूषान्तरे क्षिपेत् ॥ १,२.२३ ॥

भूधराख्ये पुटे पच्याद्दशधा भस्मतां व्रजेत् ।

द्रवैर्द्रवैः पुनर्मर्द्यं सिद्धोऽयं वज्रसूतकः ॥ १,२.२४ ॥

मूलिकामारितः सूतो जारणक्रमवर्जितः ।

न क्रमेद्देहलोहाभ्यां रोगहर्ता भवेद्ध्रुवम् ॥ १,२.२५ ॥

{पारदभस्मनिर्माण (२)}

रसं गन्धकतैलेन द्विगुणेन विमर्दयेत् ।

दिनैकं वाथ सर्पाक्षीविष्णुक्रान्ताह्वभृङ्गजैः ॥ १,२.२६ ॥

त्र्यहं विमर्दयेद् द्रावैस् त्रिंशद्धट्टमहापुटे ।

इत्येवमष्टधा पाच्यं रसो भस्मीभवेद् ध्रुवम् ॥ १,२.२७ ॥

{रसभस्मनिर्माण (३)}

श्वेताङ्कोटजटावारि सूतं मर्द्यं दिनत्रयम् ।

पुटयेद्भूधरे यन्त्रे मूषायां भस्मतां व्रजेत् ॥ १,२.२८ ॥

देवदालीं हरिक्रान्तामारनालेन पेषयेत् ।

सप्तधा सूतकं तेन कुर्याद्धमनम् उत्थितम् ॥ १,२.२९ ॥

तं सूतं खर्परे कुर्याद्दत्त्वा दत्त्वा चतुर्द्रवम् ।

चुल्ल्योपरि पचेद् वह्नौ भस्म स्यादरुणोपमम् ॥ १,२.३० ॥

{पारदमारण (४)}

काष्ठोदुम्बरजैः क्षीरैः सितां हिंगु विभावयेत् ।

सप्तवारं प्रयत्नेन शोध्यं पेष्यं पुनः पुनः ॥ १,२.३१ ॥

काष्ठोदुम्बरपञ्चाङ्गैः कषायं षोडशांशकम् ।

दत्त्वा तेन पुनर् मर्द्यं हिंगु वङ्गरसेश्वरम् ॥ १,२.३२ ॥

क्षिप्त्वा निरुध्य मूषायां भूधराख्ये पुटे पचेत् ।

अष्टधा म्रियते सूतो देयं हिंगु पुटे पुटे ॥ १,२.३३ ॥

{पारदमारण (५)}

अपामार्गस्य बीजानि तथैरण्डस्य चूर्णयेत् ।

तच्चूर्णं पारदे देयं मूषायामेव रोधयेत् ॥ १,२.३४ ॥

रुद्ध्वा लघुपुटे पच्याच्चतुर्भिर्भस्मतां व्रजेत् ।

{पारदमारण (६)}

कटुतुम्ब्युद्भवे कन्दे गर्भे नारीपयःसु वै ॥ १,२.३५ ॥

सप्तधा म्रियते सूतः स्वेदयेद् गोमयाग्निना ।

{पारदमारण (७)}

अङ्कोलस्य जटातोयैः पिष्ट्वा खल्वे विमर्दयेत् ॥ १,२.३६ ॥

सूतं गन्धकसंयुक्तं दिनान्ते तं निरोधयेत् ।

पुटयेद्भूधरे यन्त्रे दिनान्ते तं समुद्धरेत् ॥ १,२.३७ ॥

{पारदमारण (८)}

धान्याभ्रं सूतकं तुल्यं मर्दयेन्मारकद्रवैः ।

दिनैकं तेन कल्केन वस्त्रे लिप्त्वा च वर्तिकाम् ॥ १,२.३८ ॥

विलिप्य तैलैर्वर्तिं ताम् एरण्डोत्थैः पुनः पुनः ।

प्रज्वाल्य तद्धृतं भाण्डे ग्राहयेत्पतितामधः ॥ १,२.३९ ॥

कृष्णभस्म भवेत्तच्च पुनर्मर्द्यं त्रियामकैः ।

दिनैकं तत्पचेद्यन्त्रे कच्छपाख्ये न संशयः ॥ १,२.४० ॥

मृतः सूतो भवेत्सद्यस्तत्तद्योगेषु योजयेत् ।

{पारदमारण (९)}

द्विपलं शुद्धसूतं तु सूतार्धशुद्धगन्धकम् ॥ १,२.४१ ॥

मर्दयेन्मारकद्रावैर् दिनमेकं निरन्तरम् ।

बद्ध्वा तु भूधरे यन्त्रे दिनैकं मारयेत् पुटात् ॥ १,२.४२ ॥

{वज्रमूषा}

तुषदग्धस्य भागौ द्वावेको वल्मीकमृत्तिका ।

लोहकिट्टस्य भागैकं श्वेतपाषाणभागकम् ॥ १,२.४३ ॥

नरकेशसमं किंचिच्छागीक्षीरेण पेषयेत् ।

यामद्वयं दृढं मर्द्यं तेन मूषान्धसंपुटाम् ॥ १,२.४४ ॥

शोषयित्वाथ संलिप्य तत्कल्कैः संनिरुध्य च ।

वज्रमूषा समाख्याता सम्यक् पारदमारिका ॥ १,२.४५ ॥

{भस्मसूतवर्णाः}

श्वेतं पीतं तथा रक्तं कृष्णं चेति चतुर्विधम् ।

लक्षणं भस्मसूतस्य श्रेष्ठं स्यादुत्तरोत्तरम् ॥ १,२.४६ ॥

रसरत्नाकरः, १, ३

{जारणपूर्वं मारणम्}

अथातो जारणापूर्वं बीजं मारणमुच्यते ।

अजीर्णं चाप्यबीजं च सूतकं यस्तु मारयेत् ॥ १,३.१ ॥

ब्रह्महा स दुराचारो मम द्रोही महेश्वरि ।

तस्मात्सर्वप्रयत्नेन जारितं मारयेद्रसम् ॥ १,३.२ ॥

{रसस्य समुखकरणम्}

संस्थाप्य गोमयं भूमौ पक्वमूषां ततः परम् ।

तन्मध्ये कटुतुम्ब्युत्थं तैलं दत्त्वा रसं क्षिपेत् ॥ १,३.३ ॥

काकमाचीरसं देयं तैलं तुल्यं ततः पुनः ।

गन्धकं व्रीहिमात्रं च क्षिप्त्वा तं च निरोधयेत् ॥ १,३.४ ॥

तत्पृष्ठे पावको देयः पूर्णं वा वह्निखर्परम् ।

स्वाङ्गशीतलतां ज्ञात्वा जीर्णे तैले च गन्धकम् ॥ १,३.५ ॥

काकमाचीद्रवं चाग्नौ दत्त्वा दत्त्वा च जारयेत् ।

मूषाधो गोमयं चात्र दत्त्वा चोदधर्वं च पावकम् ॥ १,३.६ ॥

षड्गुणं गन्धकं जार्यं सूतस्यैवं मुखं भवेत् ।

{समुखपारदस्य जारणापूर्वको मारणविधिः}

तं सूतं मर्दयेन्नीरैर्जम्बीरोत्थैः पुनः पुनः ॥ १,३.७ ॥

चतुःषष्ट्यंशकैः पूर्वैर् द्वात्रिंशांशं ततः पुनः ।

षोडशांशं शुद्धहेमपत्रं सूतेषु निक्षिपेत् ॥ १,३.८ ॥

शिखिपित्तेन सम्पिष्टं तैलैश्च सर्षपोद्भवैः ।

लिप्त्वा हेमं क्षिपेत्सूतं यामं जम्बीरजैर्द्रवैः ॥ १,३.९ ॥

मर्द्यं तं पूर्ववत् पच्यान्मूषायां जम्बीरद्रवैः ।

पूरयेद् रोधयेच्चाग्निं दत्त्वा यत्नेन जारयेत् ॥ १,३.१० ॥

ग्रासे ग्रासे च तन्मर्द्यं जम्बीराणां द्रवैः दृढम् ।

मूलिका लवणं गन्धमभावे पित्ततैलयोः ॥ १,३.११ ॥

पिष्ट्वा जम्बीरनीरेण हेमपत्रं प्रलेपयेत् ।

इत्येवं जारणा कार्या ततः सूतं च मारयेत् ॥ १,३.१२ ॥

अथवा निर्मुखं सूतं विडयोगेन मारयेत् ।

{विडनिर्माणविधि}

विडमत्र प्रवक्ष्यामि साधयेद्भिषजां वरः ॥ १,३.१३ ॥

शंखचूर्णं रविक्षीरैश्चातपे भावयेद्दिनम् ।

तद्वज्जम्बीरजैर्द्रावैर् दिनैकं धूमसारकम् ॥ १,३.१४ ॥

सुवर्चलमजामूत्रैः क्वाथ्यं यामचतुष्टयम् ।

कण्टकारीं च संक्वाथ्यं दिनैकं नरमूत्रकैः ॥ १,३.१५ ॥

सज्जीक्षारं तिन्तिडीकं काशीशं च शिलाजतुम् ।

जम्बीरोत्थैर् द्रवैर् भाव्यं पृथग्यामं चतुष्टयम् ॥ १,३.१६ ॥

जयपालबीजं त्वग्घीनं मूलकानां द्रवैर् दिनम् ।

सैन्धवं टङ्कणं गुञ्जां शिग्रुमूलद्रवैर्दिनम् ॥ १,३.१७ ॥

एतत्सर्वं समांशं तु मर्द्यं जम्बीरजैर्द्रवैः ।

तद्गोलं रक्षयेद्यत्नाद्विडोऽयं वाडवानलः ।

अनेन मर्दयेत्सूतं ग्रसते तप्तखल्वके ॥ १,३.१८ ॥

{विडयोगेन पारदादिमारणप्रकारः}

स्वर्णाभ्रकसर्वलोहानि यथेष्टानि च जारयेत् ।

मारयेत् पूर्वयोगेन मारणं चात्र कथ्यते ॥ १,३.१९ ॥

{पारदमारण (१)}

कुम्भीं समूलाम् उद्धृत्य गोमूत्रेण सुपेषयेत् ।

तद्द्रवैर् मर्दयेत्सूतं दिनैकं कान्तसम्पुटे ॥ १,३.२० ॥

लिप्त्वा नियामका देया ऊर्ध्वश्चाधस् तदन्वयेत् ।

मृद्वग्निना दिनैकं तु पचेच्चुल्यां मृतो भवेत् ॥ १,३.२१ ॥

{पारदमारण (२)}

गोघृतं गन्धकं सूतं पिष्ट्वा पिण्डीं प्रकल्पयेत् ।

कुमारीदलमध्यस्थं कृत्वा सूत्रेण वेष्टयेत् ॥ १,३.२२ ॥

तं कान्तसम्पुटे रुद्ध्वा त्रिभिर् लघुपुटैः पचेत् ।

ततो ध्माते भवेद्भस्म चान्धमूषे क्षयं ध्रुवम् ॥ १,३.२३ ॥

{पारदमारण (३)}

शाकवृक्षस्य पक्वानि फलान्यादाय शोधयेत् ।

पेषयेद्रविदुग्धेन तेन मूषां प्रलेपयेत् ॥ १,३.२४ ॥

आदिप्रसूतगोर् जातजरायोश्चूर्णपूरितः ।

तन्मध्ये सूतकं रुद्ध्वा ध्मातो भस्मत्वमाप्नुयात् ॥ १,३.२५ ॥

{पारदमारण (४)}

कर्कोटकीं काकमाचीं च कञ्चुकीं कटुतुम्बिकाम् ।

काकजङ्घां काकतुण्डीं काकिनीं काकमञ्जरीः ॥ १,३.२६ ॥

पिष्ट्वैतान् वज्रमूषास्तैर्लेपं कृत्वा रसं क्षिपेत् ।

मर्दितं दिनमेकं तु तैरेवार्द्रोत्थितै रसैः ॥ १,३.२७ ॥

रुद्ध्वाथ भूधरे पच्याद् अष्टवारं पुनः पुनः ।

मर्दयेल्लिप्तमूषास्ता रुद्ध्वा ध्मातो मृतो भवेत् ॥ १,३.२८ ॥

{पारदमारण (५)}

रसैर्नियामकैर् मर्द्यो दृढं यामचतुष्टयम् ।

द्विगुणैर्गन्धतैलैश्च पचेन्मृद्वग्निना शनैः ॥ १,३.२९ ॥

यावत् खोटो भवेत्तत्तद्रोधयेल्लौहसम्पुटे ।

हरीतकीं जले पिष्ट्वा लौहकिट्टेन मूषिकाम् ॥ १,३.३० ॥

कृत्वा तन्मध्यतः क्षिप्त्वा सम्पुटं चान्धयेत्पुनः ।

तस्योर्ध्वं स्रावकाकारं हृत्वा नागद्रुतं क्षिपेत् ॥ १,३.३१ ॥

कठिनेन धमेत्तावद्यावन्नागो द्रुतो भवेत् ।

न धमेच्च पुनस्तावद्यावत् कठिनतां व्रजेत् ॥ १,३.३२ ॥

एवं पुनः पुनर्ध्मातस्त्रियामैर् म्रियते रसः ।

{नियामकौषध्यः}

नियामकास्ततो वक्ष्ये सूतस्य मारकर्मणि ॥ १,३.३३ ॥

सर्पाक्षी क्षीरिणी वन्ध्या मत्स्याक्षी शरपुङ्खिका ।

काकजङ्घा शिखिशिखा ब्रह्मदण्ड्य् आखुपर्णिका ॥ १,३.३४ ॥

वर्षाभूः कञ्चुकी मूर्वा पद्मकोत्पलचिञ्चिका ।

शतावरी वज्रलता वज्रकन्दा त्रिपर्णिका ॥ १,३.३५ ॥

मण्डूकपर्णी पाटली चित्रको ग्रीष्मसुन्दरः ।

काकमाची महाराष्ट्री हरिद्रा तिलकर्णिका ॥ १,३.३६ ॥

श्वेतार्कशिग्रुधत्तूरमृगदूर्वाहरीतकी ।

गुडूची मूषली पुङ्खा भृङ्गराड्रक्तचित्रकम् ॥ १,३.३७ ॥

तगरं शूरणं मुण्डी मयङ्का पोतकोकिलम् ।

सैन्धवं श्वेतवर्षाभूः साम्भरं हिंगु माक्षिकम् ॥ १,३.३८ ॥

विष्णुकान्ता सोमवल्ली व्रणघ्नी यक्षलोचनम् ।

व्याघ्रपादी हंसपदी वृश्चिकाली कुरण्टकम् ॥ १,३.३९ ॥

स्वयम्भूकुसुमं कुञ्ची हस्तिशुण्डीन्द्रवारुणी ।

बीजान्यहस्करस्यापि सर्वत्रैते नियामकाः ॥ १,३.४० ॥

एताः समस्ता व्यस्ता वा देया ह्यष्टादशाधिकाः ।

मारणे मूर्च्छने बन्धे रसस्यैतानि योजयेत् ॥ १,३.४१ ॥

{रसस्य जारणमारणविधिः}

अप्रसूतगवां मूत्रैः पिष्ट्वा पूर्वनियामिकाः ।

तद्द्रवैर्मर्दयेत् सूतं यथा पूर्वोदितं क्रमात् ॥ १,३.४२ ॥

इत्येवं जारणं प्रोक्तं मारणं परिकीर्तितम् ।

{रसभस्मपरीक्षा}

परीक्षा मारिते सूते कर्तव्या च यथोदिता ॥ १,३.४३ ॥

अधस्तुषाग्निना तप्तो ह्यक्षीणस्तिष्ठते यदा ।

तदा भस्म विजानीयाच्चुल्ल्यां यामं निरीक्षयेत् ॥ १,३.४४ ॥

मूलिकामारितं सूतं सर्वयोगेषु योजयेत् ।

जारितो याति सूतोऽसौ जरादारिद्र्यरोगनुत् ॥ १,३.४५ ॥

मूर्छितो व्याधिनाशाय बद्धः सर्वत्र योजयेत् ॥ १,३.४६ ॥

रसरत्नाकरः, १, ४

{मूर्छन}

अथातः शुद्धसूतस्य मूर्च्छना विधिरुच्यते ।

मेघनादो वचा हिंगु शूरणैर्मर्दयेद्रसम् ॥ १,४.१ ॥

नष्टपिष्टं तु तद्गोलं हिङ्गुना वेष्टयेद् बहिः ।

पचेल्लवणयन्त्रस्थं दिनैकं चण्डवह्निना ॥ १,४.२ ॥

ऊर्ध्वलग्नं समारुह्य दृढं वस्त्रेण बन्धयेत् ।

ऊर्ध्वाधो गन्धकं तुल्यं दत्त्वा सौम्यानले पचेत् ॥ १,४.३ ॥

जीर्णे गन्धे पुनर् देयं षड्भिर् वारैः समं समम् ।

षड्गुणे गन्धके जीर्णे मूर्छितो रोगहा भवेत् ॥ १,४.४ ॥

{mercury मूर्छन}

गन्धकं मधुसारं च शुद्धसूतं समं समम् ।

यामैकं पाचयेत् खल्वे काचकुप्यां निवेशयेत् ॥ १,४.५ ॥

रुद्ध्वा द्वादशयामं तं वालुकायन्त्रगं पचेत् ।

स्फोटयेत्स्वांगशीतं तं तदूर्ध्वं गन्धकं त्यजेत् ॥ १,४.६ ॥

अधःस्थं रसमादाय सर्वरोगेषु योजयेत् ।

{mercury formulation}

शुद्धं सूतं द्विधा गन्धं सूतार्द्धं सैन्धवं क्षिपेत् ॥ १,४.७ ॥

द्रवैः सितजयन्त्याश्च मर्दयेद्दिवसत्रयम् ।

कृत्वा गोलं च संशोष्य क्षिप्त्वा मूषां निरुन्धयेत् ॥ १,४.८ ॥

शोषयित्वा धमेत् किंचित् सुतप्तां तां जले क्षिपेत् ।

तस्माद्रसं समुद्धृत्य त्रिकण्टरसभावितम् ॥ १,४.९ ॥

योजयेत्सर्वरोगेषु धमेद्वा भूधरे पचेत् ।

{mercury formulation}

रसार्धं गन्धकं मर्द्यं घृतैर्युक्तं तु गोलकम् ॥ १,४.१० ॥

कृत्वा तं बन्धयेद्वस्त्रे दोलायन्त्रगतं पचेत् ।

गोमूत्रान्तः कृतं यामं नरमूत्रैर्दिनत्रयम् ॥ १,४.११ ॥

शोषयेच्च पुनर्वस्त्रे बद्ध्वावेष्ट्य सदा दृढम् ।

शुष्कं निरुध्य मूषायां ततस्तुषाग्निना पचेत् ॥ १,४.१२ ॥

ऊर्ध्वभागमधः कृत्वा अधोभागं च ऊर्ध्वगम् ।

इत्यादिपरिवर्तेन स्वेदयेद्दिवसत्रयम् ॥ १,४.१३ ॥

पश्चाद् उद्धृत्य तं सूतं योगवाहं रुजापहम् ॥ १,४.१४ ॥

{mercury formulation}

सद्योजातस्य बालस्य विष्ठां पालाशबीजकम् ।

चाण्डाली रुधिरं सूतं सूतपादं च टङ्कणम् ॥ १,४.१५ ॥

जयन्त्या मर्दयेद् द्रावैर् दिनैकं तत्तु गोलकम् ।

पेषयेत्सहदेव्याथ लेपयेत् ताम्रसंपुटम् ॥ १,४.१६ ॥

तन्मध्ये गोलकं क्षिप्त्वा द्वियामं स्वेदयेल्लघु ।

वालुकायन्त्रमध्ये तु समुद्धृत्य ततः पुनः ॥ १,४.१७ ॥

चित्रकैः सहदेव्या च गन्धकैर् लेपयेद् बहिः ।

सम्पुटं बन्धयेद्वस्त्रे मृदालेप्य च शोषयेत् ॥ १,४.१८ ॥

तं रुद्ध्वान्धमूषायां ध्माते सम्पुटमाहरेत् ।

सूक्ष्मचूर्णं हरेद्रोगान् योगवाहो महारसः ॥ १,४.१९ ॥

सम्पुटं सूततुल्यं स्याच्छास्त्रदृष्टेन कर्मणा ॥ १,४.२० ॥

{mercury formulation}

धत्तूरकद्रवैर् मर्द्यं दिनं गन्धं ससूतकम् ।

अन्धमूषे दिनं स्वेद्यं भूधरे मूर्छितो भवेत् ॥ १,४.२१ ॥

कृत्वा षडङ्गुलां मूषां सुपक्वां मृन्मयीं दृढाम् ।

मूषागर्भं विलेप्याथ मूलैर्बहुलपत्रकैः ॥ १,४.२२ ॥

तन्मध्ये सूतकं क्षिप्त्वा मूषां पूर्यात्तु तद्द्रवैः ।

रुद्ध्वा सलवणैर्यन्त्रैश्चुल्यां दीप्ताग्निना पचेत् ॥ १,४.२३ ॥

सप्ताहान्ते समुद्धृत्य यवमानं ज्वरापहम् ।

{mercury मूर्छन}

काशीशं सैन्धवं सूतं तुल्यं तुल्यं विमर्दयेत् ॥ १,४.२४ ॥

काशीशस्यास्य भागेन दातव्या फुल्लतूरिका ।

स्तोकस्तोकं क्षिपेत् खल्वे त्रियामं चैव मूर्छयेत् ॥ १,४.२५ ॥

प्रत्येकं शतनिष्कं स्यादूनं नैवाधिकं भवेत् ।

स्थालीसम्पुटयन्त्रेण दिनं चण्डाग्निना पचेत् ॥ १,४.२६ ॥

ऊर्ध्वलग्नं ततश्चुल्ल्यां मूर्छितं चाहरेत् सूतम् ।

{mercury मूर्छन}

कुरण्टकरसैर्भाव्यम् आतपे मर्दयेद्रसम् ॥ १,४.२७ ॥

लताकरञ्जपत्रैर्वाङ्गुष्ठाग्रेन विमर्दयेत् ।

दिनैकं मूर्छितं सम्यक् सर्वरोगेषु योजयेत् ॥ १,४.२८ ॥

{हैरण्यगर्भक}

अथ सूतस्य शुद्धस्य मूर्छितस्याप्ययं विधिः ।

सूततुल्यं घृतं जीर्णं द्वाभ्यां तुल्यं च गन्धकम् ॥ १,४.२९ ॥

रविक्षीरैर्दिनं मर्द्यम् अन्धयित्वा च भूधरे ।

पुटकेन भवेत्सिद्धो रसो हैरण्यगर्भकः ॥ १,४.३० ॥

{वैक्रान्तबद्धरस}

कटुतुम्ब्युद्भवे कन्दे वन्ध्यायाः क्षीरकन्दके ।

अपक्वैकं समादाय तद्गर्भे पिण्डिका ततः ॥ १,४.३१ ॥

दशनिष्कं शुद्धसूतं निष्कैकं शुद्धगन्धकम् ।

स्तोकं स्तोकं क्षिपेद् गन्धं पाषाणे तं तु कुट्टयेत् ॥ १,४.३२ ॥

याममात्रे भवेत् पिण्डी रसं कन्दे विनिक्षिपेत् ।

अध ऊर्ध्वं भस्म वैक्रान्तं दत्त्वा निष्कार्द्धमात्रकम् ॥ १,४.३३ ॥

ततः कन्दस्य मज्जाभिर्मुखं बद्ध्वा मृदा दृढम् ।

लिप्तम् अङ्गुलमानेन सर्वतः शोष्य गोलकम् ॥ १,४.३४ ॥

पाचयेद् भूधरे यन्त्रे तत उद्धृत्य पुनः पचेत् ।

ऊर्ध्वभागमधः कुर्यादित्येवं परिवर्तयेत् ॥ १,४.३५ ॥

क्रमेण चालयेदूर्ध्वं बहिर्युग्मोपलैः पचेत् ।

ततो भिन्नस्तु संग्राह्यो बद्धः स्याद्दाडिमोपमम् ।

नाम्ना वैक्रान्तबद्धोऽयं सर्वरोगेषु योजयेत् ॥ १,४.३६ ॥

{गन्धबद्धपारद}

अथवा गन्धपीठीनां वस्त्रे बद्ध्वा तु गन्धकम् ।

तुल्यं दत्त्वा निरुन्ध्याथ सम्पुटे लोहजे दृढे ॥ १,४.३७ ॥

पुटयेद्भूधरे तावद्यावज्जीर्यति गन्धकम् ।

एवं पुनः पुनर्देयं यावद्गन्धस्तु षड्गुणम् ॥ १,४.३८ ॥

इत्येवं गन्धके बद्धः सूतः स्यात्सर्वरोगहृत् ।

{गन्धबद्धपारद (२)}

मूषा जम्बीरविस्तारा दैर्घ्येण षोडशाङ्गुला ।

अपक्वा सुदृढा कार्या सिकताभाण्डमध्यगा ॥ १,४.३९ ॥

त्रिभागं वालुका लग्ना पादांशेन बहिः स्थिताः ।

पलैकं चूर्णितं गन्धं मूषामध्ये विनिक्षिपेत् ॥ १,४.४० ॥

शुद्धसूतं समं पश्चात् क्षिपेद्गन्धपलं ततः ।

भाण्डम् आरोपयेच्चुल्ल्यां मूषामाच्छाद्य यत्नतः ॥ १,४.४१ ॥

मन्दाग्निना पचेत्तावद्यावन्निर्धूमतां व्रजेत् ।

गन्धधूमे गते पूर्या काकमाचीद्रवैस्तु सा ॥ १,४.४२ ॥

द्रवे जीर्णे पुनः पूर्या नागवल्लीदलद्रवैः ।

जीर्णे धुस्तूरकद्रावैः पूरयित्वा पुनः पचेत् ॥ १,४.४३ ॥

यावज्जीर्यति तद्गन्धं काकमाच्यादिभिः पुनः ।

दत्त्वा दत्त्वा पचेत्तद्वद् धुस्तुरादिक्रमाद् रसम् ॥ १,४.४४ ॥

भित्त्वा मूषां समादाय जराव्याधिहरो रसः ।

योजयेद् गन्धबद्धोऽयं योगवाहेषु सर्वतः ॥ १,४.४५ ॥

{mercury मूर्छन:: test}

कज्जलाभो यदा सूतो विहाय घनचापलम् ।

मूर्छितः स तदा ज्ञेयो नानारसगतः क्वचित् ॥ १,४.४६ ॥

माधुर्यगौरवोपेतः तेजसा भास्करोपमः ।

वह्निमध्ये यदा तिष्ठेत्तदा वृक्षस्य लक्षणम् ॥ १,४.४७ ॥

स जयति रसराजो मृत्युशङ्कापहारी सकलगुणनिधानः कायकल्पाधिकारी ।

वलिपलितविनाशं सेवनाद्वीर्यवृद्धिं स्थिरमपि कुरुते यः कामिनीनां प्रसङ्गे ॥ १,४.४८ ॥

इत्येता मारिताः सूता मूर्छिता बद्धम् आगताः ।

प्रत्येकं योगवाहः स्यात्तत्तद्योगेषु योजयेत् ॥ १,४.४९ ॥

मारितं देहसिद्ध्यर्थं मूर्छितं व्याधिनाशनम् ।

रसभस्म क्वचिद्रोगे देहार्थे मूर्छितं क्वचित् ॥ १,४.५० ॥

बद्धं द्वाभ्यां प्रयुञ्जीत शास्त्रदृष्टेन कर्मणा ।

{mercury स्तोरगे}

दन्ते शृङ्गेऽथवा वंशे रक्षयेत्साधितं रसम् ॥ १,४.५१ ॥

{mercury medic. properties}

पारदं क्रिमिकुष्ठघ्नं बल्यमायुष्यदृष्टिदम् ।

सेवनात्सर्वरोगघ्नं रुच्यं गुरुकषायकम् ॥ १,४.५२ ॥

सूते गुणानां शतकोटिर् वज्रे चाभ्रे सहस्रं कनके शतैकम् ।

तारे गुणाशीतिस् तदर्धं कान्ते तीक्ष्णे चतुःषष्टिः रवौ तदर्धम् ॥ १,४.५३ ॥

रसादिभिर्या क्रियते चिकित्सा दैवीति सद्भिः परिकीर्तिता सा ।

सा मानुषी मन्त्रकृता शिफाद्यैः सा राक्षसी शस्त्रकृतादिभिर्या ॥ १,४.५४ ॥

रसरत्नाकरः, १, ५

{उपरसनामानि}

गन्धकं वज्रवैक्रान्तं वज्राभ्रं तालकं शिला ।

खर्परं शिखितुत्थं च विमलां हेममाक्षिकम् ॥ १,५.१ ॥

कासीसम् कान्तपाषाणं वराटीमथ हिंगुलम् ।

कङ्कुष्ठं शंखभूनागं टंकणश्च शिलाजतु ॥ १,५.२ ॥

एते उपरसाः शोध्याः मार्या द्राव्याः पुटे क्वचित् ॥ १,५.३ ॥

{गन्ध:: अशुद्ध:: medic. properties}

अपक्वगन्धं कुरुतेऽति कुष्ठं तापं भ्रमं पित्तरुजां करोति ।

रूपं सुखं वीर्यबलं च हन्ति तस्मात् संशुद्धं विधियोजनीयम् ॥ १,५.४ ॥

{गन्धकशोधन}

साज्यं भाण्डे पयः क्षिप्त्वा मुखं वस्त्रेण बन्धयेत् ।

तत्पृष्ठे चूर्णितं गन्धं क्षिप्त्वा स्रावेण रोधयेत् ॥ १,५.५ ॥

भाण्डं निक्षिप्य भूम्यन्ते ऊर्ध्वे देयं पुटं लघु ।

ततः क्षीरे द्रुतं गन्धं शुद्धं योगेषु योजयेत् ॥ १,५.६ ॥

{गन्धकशोधन (२)}

अथवार्कस्नुहीक्षीरैर्वस्त्रं लेप्यं च सप्तधा ।

गन्धकं नवनीतेन पिष्ट्वा वस्त्रं प्रलेपयेत् ॥ १,५.७ ॥

तद्वह्निज्वलिता देशे हृत्वा धार्या ह्यधोमुखा ।

तैलं पतेदधोभाण्डे ग्राह्यं योगेषु योजयेत् ॥ १,५.८ ॥

{sulfur:: शुद्ध:: medic. properties}

शुद्धो गन्धो हरेद्रोगान् कुष्ठमृत्युज्वरादिकान् ।

अग्निकारी महानुष्णो वीर्यवृद्धिं करोति च ॥ १,५.९ ॥

{वज्र:: शोधन}

व्याघ्रीकन्दयुतं वज्रं दोलायन्त्रेण पाचितम् ।

सप्ताहात् कौद्रवे क्वाथे कौलत्थे विमलं भवेत् ॥ १,५.१० ॥

{वज्र:: मारण}

त्रिसप्तकृत्वस्तत्तप्तं खरमूत्रेण सेचयेत् ।

षड्गुणैस्तालकं पिष्ट्वा तद्गोले कुलिशं क्षिपेत् ॥ १,५.११ ॥

प्रध्मातं वाजिमूत्रेण सिक्तं पूर्वोदितक्रमैः ।

भस्मीभवति तद्वज्रं वज्रवत्कुरुते तनुम् ॥ १,५.१२ ॥

{वज्र:: मारण}

ऊर्णाशृङ्गं परिपिष्य पिण्डम् एतस्य मध्ये तु निधाय वज्रम् ।

पिण्डेऽथवाधाय च वज्रवल्ल्याः पुटत्रयं तस्य रसे विदध्यात् ॥ १,५.१३ ॥

मृत्युरेव भवेदस्य वज्राख्यस्य न संशयः ॥ १,५.१४ ॥

{वज्र:: अशुद्ध:: medic. properties}

अशुद्धवज्रम् आयुर्घ्नं पीडां कुष्ठं करोति च ।

पाण्डुतापगुरुत्वं च तस्माच्छुद्धं तु कारयेत् ॥ १,५.१५ ॥

{वज्र:: subtypes:: colour, caste}

श्वेतरक्तपीतकृष्णा द्विजाद्याः वज्रजातयः ।

रसायने भवेद् विप्रः श्वेतः सिद्धिप्रदायकः ॥ १,५.१६ ॥

क्षत्रियो मृत्युजिद् रक्तो वलीपलितरोगहा ।

द्रवकारी भवेद्वैश्यः पीतो देहस्य दार्ढ्यकृत् ॥ १,५.१७ ॥

कृष्णः शूद्रो रुजां हन्ति वयःस्थैर्यं करोति च ।

पुंस्त्रीनपुंसकाश्चैते लक्षणेन तु लक्षयेत् ॥ १,५.१८ ॥

{वज्र:: पुंवज्र:: परीक्षा}

वृत्ताः फलकसम्पूर्णास् तेजस्वन्तो बृहद्भवाः ।

पुरुषास्ते समाख्याता रेखाबिन्दुविवर्जिताः ॥ १,५.१९ ॥

{वज्र:: स्तीवज्र:: परीक्षा}

रेखाबिन्दुसमायुक्ताः षट्कोणास् ताः स्त्रियः स्मृताः ।

{वज्र:: नपुंसक:: परीक्षा}

त्रिकोणायत्ता दीर्घा विज्ञेयास्ता नपुंसकाः ॥ १,५.२० ॥

पूर्वपूर्वमिमे शस्ताः पुरुषाः बलवत्तराः ।

शरीरकान्तिजनका भोगदा वज्रयोषितः ॥ १,५.२१ ॥

नपुंसकास्त्वल्पवीर्याः कामुकाः सत्त्ववर्जिताः ।

स्त्री तु स्त्रीणां प्रदातव्या क्लीबं क्लीबे तथैव च ॥ १,५.२२ ॥

सर्वेषां सर्वदा योज्याः पुरुषाः बलवत्तराः ॥ १,५.२३ ॥

{वज्र:: शोधन}

गृहीत्वा तु शुभं वज्रं व्याघ्रीकन्दोदरे क्षिपेत् ।

महिषीविष्ठया लेप्यं करीषाग्नौ विपाचयेत् ॥ १,५.२४ ॥

निशायां तु चतुर्यामं निशान्ते वाश्वमूत्रके ।

सेचयेत्तानि प्रत्येकं सप्तरात्रेण शुध्यति ॥ १,५.२५ ॥

{वज्र:: शोधन}

मेघनादा शमी श्यामा शृङ्गी मदनकोद्भवम् ।

कुलत्थं वेतसं चाथ अगस्त्यं सिन्धुवारकाः ॥ १,५.२६ ॥

एतेषां सजलैः क्वाथैर् वज्रं जम्बीरमध्यगम् ।

दोलायन्त्रे त्र्यहं पाच्यमेवं वज्रं विशुद्धयेत् ॥ १,५.२७ ॥

{वज्र:: शोधन}

कुलत्थकोद्रवक्वाथे दोलायन्त्रे विपाचयेत् ।

व्याघ्रीकन्दगतं वज्रं सप्ताहाच्छुद्धिम् ऋच्छति ॥ १,५.२८ ॥

{वज्र:: शोधन}

व्याघ्रीं कन्दगतं वज्रं मृदा लिप्तं पुटे पचेत् ।

अहोरात्रात्समुद्धृत्य हयमूत्रेण सेचयेत् ॥ १,५.२९ ॥

वज्रीक्षीरेण वा सिञ्चेदेवं शुद्धं च मारयेत् ॥ १,५.३० ॥

{वज्र:: ब्राह्मण:: मारण}

विप्रजात्यादिवज्राणां मारणं कथ्यते पुनः ।

अश्वत्थबदरीझिण्टीमाक्षिकं कर्कटास्थि च ॥ १,५.३१ ॥

तुल्यं स्नुहीपयः पिष्ट्वा वज्रं तद्गोलके क्षिपेत् ।

रुद्ध्वा गजपुटे पच्याद्विप्रजातिर् मृतो भवेत् ॥ १,५.३२ ॥

{वज्र:: क्षत्रिय:: मारण}

करवीरं मेषशृङ्गं च बदरं च उदुम्बरम् ।

अर्कदुग्धसमं पिष्ट्वा विप्रवन्मारयेन्नृपम् ॥ १,५.३३ ॥

{वज्र:: वैश्य:: मारण}

बलां चातिबलां गन्धं पेषयेत्कच्छपास्थि च ।

एतैर् वा वारुणीदुग्धैः म्रियेद्वैश्योऽपि विप्रवत् ॥ १,५.३४ ॥

{वज्र:: शूद्र:: मारण}

सूरणं लसुनं शङ्खं समं पेष्यं मनःशिलाम् ।

वटक्षीरेण मूषान्तर्विप्रवच्छूद्रमारणम् ॥ १,५.३५ ॥

{वज्र:: स्त्री, नपुंसक:: मारण}

स्त्रियस्तेषां म्रियन्ते च तत्तदौषधयोगतः ।

नपुंसकमृतिस्तेषां चतुर्णाम् औषधैः समम् ॥ १,५.३६ ॥

{वज्र:: मारण}

द्विवर्षरूढकार्पासैर्मूलं कान्तमुखैः सह ।

नारीस्तन्येन सम्पिष्य पिष्ट्वा ध्मातं मृतं भवेत् ॥ १,५.३७ ॥

{वज्र:: मारण}

मेषशृङ्गभुजङ्गास्थिकूर्मपृष्ठाम्लवेतसैः ।

गजदन्तसमं पिष्ट्वा वज्रीदुग्धेन गोलकम् ॥ १,५.३८ ॥

कृत्वा तन्मध्यगं वज्रं म्रियते धमनेन तु ।

{वज्र:: मारण}

त्रिवर्षनागवन्ध्यास्तु कार्पासस्याथ मूलिका ।

पिष्ट्वा तन्मध्यगं वज्रं कृत्वा मूषां निरोधयेत् ॥ १,५.३९ ॥

पचेद्गजपुटे तं च म्रियते सप्तधा पुटैः ॥ १,५.४० ॥

{वज्र:: मारण}

मत्कुणानां तु रक्तेन सप्तधातपशोषितम् ।

कुलिशं भावितं तदक्ध्रूर्णितापि मनःशिला ॥ १,५.४१ ॥

लिप्त्वा च बदरीपत्रैः वेष्टयित्वा पुरे पचेत् ।

पुनर्लेप्यं पुनः पाच्यं सप्तधा म्रियतेऽपि च ॥ १,५.४२ ॥

{वज्र:: मारण}

वज्रं महानदीशुक्तौ क्षिप्तं भाव्यं मुहुर्मुहुः ।

स्नुह्यर्कोन्मत्तकन्यानां द्वयेणैकेन चाह्निकम् ॥ १,५.४३ ॥

कृष्णकर्कटमांसेन पिष्टितं वेष्टयेद् बहिः ।

भूनागस्य मृदा सम्यग्ध्माते भस्मत्वमाप्नुयात् ॥ १,५.४४ ॥

{वज्र:: मारण}

रक्तोत्पलस्य मूलैश्च मेघनादस्य कुड्मलैः ।

पिण्डितैर्वेष्टितं ध्मातं वज्रं भस्म भवत्यलम् ॥ १,५.४५ ॥

{वज्र:: मृत:: medic. properties}

वज्रमायुर्बलं रूपं देहसौख्यं करोति च ।

सेवितो हन्ति रोगांश्च मृतो वज्रो न संशयः ।

{वैक्रान्त:: शोधन}

वैक्रान्तं वज्रवच्छोध्यं नीलं वा लोहितं च वा ।

{वैक्रान्त:: मारण}

हयमूत्रे तत्सेच्यं तप्तं तप्तं त्रिसप्तधा ॥ १,५.४६ ॥

ततश्चोत्तरवारुण्याः पञ्चाङ्गे गोलके क्षिपेत् ।

रुद्ध्वा मूषापुटे पच्यादुद्धृत्य गोलके पुनः ॥ १,५.४७ ॥

क्षिप्त्वा रुद्ध्वा पचेदेवं सप्तधा भस्मतां व्रजेत् ।

{वैक्रान्त:: substitute for वज्र}

भस्मीभूतं च वैक्रान्तं वज्रस्थाने नियोजयेत् ॥ १,५.४८ ॥

रसरत्नाकरः, १, ६

{अभ्र:: अशुद्ध:: medic. properties}

अशुद्धाभ्रं निहन्त्यायुर् वर्धयेन्मारुतं कफम् ।

अहतं छेदयेद्देहं मन्दाग्निक्रिमिदायकम् ॥ १,६.१ ॥

{अभ्र:: subtypes}

कृष्णं पीतं सितं रक्तं योज्यं योगे रसायने ।

पिनाकं दर्दुरं नागं वज्रं चेति चतुर्विधम् ॥ १,६.२ ॥

पिनाकाद्यास्त्रयो वर्ज्या वज्रं यत्नात्समाहरेत् ।

{पिनाक:: परीक्षा}

मुञ्चत्यग्नौ विनिक्षिप्ते पिनाको दलसंचयम् ॥ १,६.३ ॥

अज्ञानाद्भक्षणं तस्य महाकुष्ठप्रदायकम् ।

{दर्दुर}

दर्दुरो निहितो ह्यग्नौ कुरुते दर्दुरध्वनिम् ॥ १,६.४ ॥

{नाग}

नागश्चाग्निगतः शब्दं फूत्कारं च विमुञ्चति ।

स च देहगतो नित्यं व्याधिं कुर्याद्भगन्दरम् ॥ १,६.५ ॥

{वज्राभ्र}

वज्राभ्रकं वह्निसंस्थं न किंचिद् विकृतिं व्रजेत् ।

तस्माद्वज्राभ्रकं योज्यं व्याधिवार्द्धक्यमृत्युजित् ॥ १,६.६ ॥

{धान्याभ्रक:: production}

धमेद्वज्राभ्रकं वह्नौ ततः क्षीरे निषेचयेत् ।

भिन्नपत्रं तु तं ज्ञात्वा मेघनादद्रवाम्लयोः ॥ १,६.७ ॥

भावयेदष्टयामं तद्धान्याभ्रं कारयेत्सुधीः ।

{धान्याभ्रक:: production}

अथवाभ्रस्य भागौ द्वौ टङ्कश्चैकं जलैः सह ॥ १,६.८ ॥

द्विदिनं स्थापयेत्पात्रे सूक्ष्मं कृत्वा प्रपेषयेत् ।

बद्ध्वा धान्ययुतं वस्त्रे मर्दयेत्काञ्जिकैः सह ॥ १,६.९ ॥

अधो यद्गालितं सूक्ष्मं शुद्धं धान्याभ्रकं भवेत् ॥ १,६.१० ॥

{अभ्र:: मारण:: निश्चन्द्र}

पुनर्नवामेघनादद्रवैर् धान्याभ्रकं दिनम् ।

मर्द्यं गजपुटे पच्यात्पुनश्चिञ्चाथ सूरणैः ॥ १,६.११ ॥

द्रवैर्मुस्तभवैर्मर्द्यं पृथग्देयं पुटत्रयम् ।

एवं मर्कदलैर् वेष्ट्यं देयं वा मोचसम्पुटे ॥ १,६.१२ ॥

निश्चन्द्रं जायते ह्यभ्रं यथा दोषेषु योजयेत् ।

{अभ्र:: मारण:: निश्चन्द्र}

गोघृतैस्त्रिफलां क्वाथैः पक्त्वा च पूर्ववत् पचेत् ॥ १,६.१३ ॥

पञ्चविंशत्पुटैरेव कासमर्द्याः द्रवैः पचेत् ।

देयं पुटत्रयं क्षीरैर् मर्दयेच्च पुटे पुटे ॥ १,६.१४ ॥

निश्चन्द्रं जायते ह्यभ्रं जरामृत्युरुजापहम् ।

{अभ्र:: मारण}

धान्याभ्रकस्य भागैकं द्वौ भागौ टंकणस्य च ॥ १,६.१५ ॥

पिष्ट्वा तदन्धमूषायां रुद्ध्वा तीव्राग्निना पचेत् ।

स्वभावशीतलं चूर्णं सर्वरोगेषु योजयेत् ॥ १,६.१६ ॥

{धान्याभ्रक:: मारण}

धान्याभ्रकमम्लंपिष्टं पुटे तप्तेऽम्लसेचनम् ।

तत् पिष्ट्वा धारयेत् खल्वे भाव्यमम्लारनालकैः ॥ १,६.१७ ॥

तप्तं तप्तं चारनालैः पाच्यं शोध्यं पुनः पुनः ।

पुटे वा धमने पाच्यं विंशद्वारं पुनः पुनः ॥ १,६.१८ ॥

तप्तं तप्तं क्षिपेद्दुग्धे पिष्ट्वाथ शोषयेत्पुनः ।

दुग्धतप्तं पुटं पच्यात्तप्तं दुग्धेन सेचयेत् ॥ १,६.१९ ॥

एवं त्रिसप्तवाराणि शोष्यं पेष्यं पुटे पचेत् ।

पेषयित्वा पचेत्स्थाल्यां लौहदर्व्या विचालयेत् ॥ १,६.२० ॥

दुग्धस्थं च ततो दुग्धैः पुटे पच्यात्पुनः पुनः ।

एवं सप्तदिनं पच्याद्दिवा चैकं पुटे निशि ॥ १,६.२१ ॥

तण्डुली वज्रवल्ली च तालमूली पुनर्नवा ।

चाङ्गेरी मरिचं चैव बलायाः पयसा सह ॥ १,६.२२ ॥

एभिश्च पेषयेच्चाभ्रं प्रत्येकं तं त्र्यहं त्र्यहम् ।

स्थित्वा तप्ते पुटे पश्चात्प्रत्येकेन पुनः पुनः ॥ १,६.२३ ॥

पिष्ट्वा पुनः पुटे घृष्टं कज्जलाभं मृतं भवेत् ॥ १,६.२४ ॥

{अभ्र:: मारण:: निश्चन्द्र}

धान्याभ्रकस्य शुद्धस्य दशांशं मरिचं क्षिपेत् ।

पेषयेदम्लवर्गेण चाम्ले भाव्यं दिनत्रयम् ॥ १,६.२५ ॥

तं शुष्कं सम्पुटे धाम्यं खदिराङ्गारकैर् दृढम् ।

ऊर्ध्वपात्रं निरूप्याथ सेचयेदम्लकेन तत् ॥ १,६.२६ ॥

अगस्त्यशिग्रुवर्षाभूमूलैस्तं पत्रजै रसैः ।

पिष्ट्वाभ्रं सेचयेत्तेन यद् वान्याम्लरसेन च ॥ १,६.२७ ॥

सितामध्वाज्यगोक्षीरैर् दध्नाम्लं पेष्यम् अभ्रकम् ।

मत्स्याक्ष्याः करवीरायाः द्रवैः पिष्ट्वा त्रिधा पचेत् ॥ १,६.२८ ॥

ततो गजपुरे पाच्यं निश्चन्द्रं जायतेऽभ्रकम् ।

{अभ्र:: मारण:: निश्चन्द्र}

धान्याभ्रकं द्रवैर्मर्द्यं मत्स्याक्षीतुलसीद्रवैः ॥ १,६.२९ ॥

मूलजैः कोकिलाक्षस्य कुमारीश्वेतदूर्वयोः ।

व्याघ्रीकन्दपुनर्नवया दिनम् एतैर् विमर्दयेत् ॥ १,६.३० ॥

कुञ्जराख्यैः पुटैः सप्त पिष्ट्वा पिष्ट्वा पचेत् पुनः ।

तद्वत्पञ्चामृतैः पाच्यं पिष्ट्वा पिष्ट्वा तु सप्तधा ॥ १,६.३१ ॥

एवं निश्चन्द्रतां याति सर्वरोगेषु योजयेत् ॥ १,६.३२ ॥

{अभ्र:: मारण:: निश्चन्द्र}

धान्याभ्रं टंकणं तुल्यं गोमूत्रैस्तुलसीदलैः ।

वाकुच्याः सूरणैर् अल्पैर् दिनं पिष्ट्वा पुटे पचेत् ॥ १,६.३३ ॥

जयन्त्याश्च द्रवैः पश्चान्मर्द्यं मर्द्य त्रिधा पुटेत् ।

चतुर्गजपुटेनैवं निश्चन्द्रं सर्वरोगजित् ॥ १,६.३४ ॥

{अभ्र:: मारण}

धान्याभ्रकं रविक्षीरैः रविमूलद्रवैश्च वा ।

मर्द्यं मर्द्यं पुटे पच्यात्सप्तधा म्रियते ध्रुवम् ॥ १,६.३५ ॥

{अभ्र:: मारण}

धान्याभ्रकं तुषाम्लाम्लैरातपे स्थापयेद्दिनम् ।

यामं मर्द्यं चतुर्गोलं रुद्ध्वा गजपुटे पचेत् ॥ १,६.३६ ॥

एवं गोक्षीरमध्यस्थं स्थाप्यं मर्द्य पुटे पचेत् ।

एवं कार्पासतोयेन स्थाप्यं पेष्यं पुटे पचेत् ॥ १,६.३७ ॥

ततोऽम्लैश्चैव कार्पासैर् गवां क्षीरैः पुनः पुनः ।

घर्मपाकं मर्दनं च पुटं चैवम् अनुक्रमात् ॥ १,६.३८ ॥

एवं विंशत्पुटे प्राप्ते मृतो भवति निश्चितम् ॥ १,६.३९ ॥

{अभ्र:: मृत:: अमृतीकरण}

सर्वेषां घातिताभ्राणाममृतीकरणं शृणु ।

त्रिफलोत्थकषायस्य पलान्यादाय षोडश ॥ १,६.४० ॥

गोमूत्रस्य पलान्यष्टौ मृताभ्रस्य पलान्दश ।

एकीकृत्य लौहपात्रे पाचयेन्मृदुवह्निना ॥ १,६.४१ ॥

द्रवे जीर्णे समादाय सर्वं रोगेषु योजयेत् ।

{अभ्र:: medic. properties}

अनुपानं विना ह्यभ्रं जरामृत्युरुजापहम् ॥ १,६.४२ ॥

योजयेदनुपानैर्वा तत्तद्रोगहरं क्षणात् ।

मृतं चाभ्रं हरेद् रोगान् जरामृत्युमनेकधा ॥ १,६.४३ ॥

सेवितं देहदार्ढ्यं च रूपवीर्यं विवर्धयेत् ॥ १,६.४४ ॥

रसरत्नाकरः, १, ७

{हरिताल:: अशुद्ध:: medic. properties}

अशुद्धतालमायुर्घ्नं ककमारुतमेहकृत् ।

तापशोफाङ्गसंकोचं कुरुते तेन शोधयेत् ॥ १,७.१ ॥

{हरिताल:: शोधन}

तालकं कणशः कृत्वा दशांशेन च टङ्कणम् ।

जम्बीराणां द्रवैः क्षाल्यं काञ्जिकैः क्षालयेत् पुनः ॥ १,७.२ ॥

वस्त्रैश्चतुर्गुणैर् बद्ध्वा दोलायन्त्रे दिनं पचेत् ।

संयुक्तं चारनालेन दिनं कुष्माण्डजैः रसैः ॥ १,७.३ ॥

तिलतैलैः पचेद्यामं यामं च त्रिफलाजलैः ।

त्रिवारं तालकं भाव्यं पिष्ट्वा मूत्रैश्च काञ्जिकैः ॥ १,७.४ ॥

तत्फलैर् दशभिर् देयं रुद्ध्वा पुटं च पेषयेत् ।

एवं द्वादशधा पाच्यं शुद्धं योगेषु योजयेत् ॥ १,७.५ ॥

{हरिताल:: शोधन}

तालकं पोटलीबद्धं सप्ताहं काञ्जिके पचेत् ।

दोलायन्त्रेण यामैकं ततः कुष्माण्डजैः रसैः ॥ १,७.६ ॥

तिलतैले पचेद्यामं यामं च त्रिफलाजलैः ।

एवं यन्त्रे चतुर्यामं पाच्यं शुध्यति तालकः ॥ १,७.७ ॥

{हरिताल:: शुद्ध:: medic. properties}

तालको हरते रोगान् कुष्ठमृत्युज्वरापहः ।

शोधितः शीतवीर्ये च कुरुते वायुवर्धनम् ॥ १,७.८ ॥

{मनःशिला:: अशुद्ध:: medic. properties}

अश्मरीं मूत्रहृद्रोगमशुद्धा कुरुते शिला ।

मन्दाग्निं मलबन्धं च शुद्धा सर्वरुजापहा ॥ १,७.९ ॥

{मनःशिला:: शोधन}

अजामूत्रे त्र्यहं पाच्या दोलायन्त्रे मनःशिला ।

सप्तधा तैरजापित्तैर् घर्मे भाव्यं विशुद्धये ॥ १,७.१० ॥

{मनःशिला:: शोधन}

जयन्तीभृङ्गराजोत्थरक्तागस्त्यरसैः शिला ।

दोलायन्त्रे दिनं पाच्या यामं छागस्य मूत्रके ॥ १,७.११ ॥

क्षालयेदारनालेन सर्वरोगेषु योजयेत् ॥ १,७.१२ ॥

{रसक:: शोधन}

नरमूत्रैश्च गोमूत्रैः सप्ताहं रसकं पचेत् ।

दोलायन्त्रेण सम्यक्तच्छुद्धं योगेषु योजयेत् ॥ १,७.१३ ॥

{तुत्थ:: शोधन}

विष्ठया मर्दयेत्खल्वे मार्जारकपोतयोः ।

दशांशं टङ्कणं दद्यात्पाच्यं मृद्वग्निना ततः ॥ १,७.१४ ॥

पुटं दध्ना पुटं क्षौद्रैर्देयं तुत्थविशुद्धये ॥ १,७.१५ ॥

{विमला:: शोधन}

विमला त्रिविधं पाच्या रम्भातोयेन संयुता ।

अम्लवेतसधान्याम्लमेषीमूत्रेण पेषयेत् ॥ १,७.१६ ॥

दोलायन्त्रे चतुर्यामं शुद्धिरेषा महोत्तमा ।

{विमल:: शोधन}

कर्कटीमेषशृङ्ग्युत्थद्रवैर् जम्बीरजैर् द्रवैः ॥ १,७.१७ ॥

भावयेदातपे तीव्रे विमला शुध्यति ध्रुवम् ॥ १,७.१८ ॥

{माक्षिक:: अशुद्ध:: medic. properties}

मन्दाग्निं बलहानिं च व्रणविष्टम्भनेत्ररुक् ।

कुरुते माक्षिको मृत्युम् अशुद्धो नात्र संशयः ॥ १,७.१९ ॥

{माक्षिक:: शोधन}

माक्षिकं नरमूत्रेण क्वाथयेत् कोद्रवैर्द्रवैः ।

वेतसेनाम्लवर्गेण टंकणेन कटुत्रिकैः ॥ १,७.२० ॥

दोलायन्त्रे दिनं पाच्यं सूरणस्यैव मध्यगम् ।

दिनं रम्भाद्रवैः पच्यात्तद्धृत्वा पेषयेद्घृतैः ॥ १,७.२१ ॥

एरण्डतैलसंयुक्तं पुटे पच्याद्विशुद्धये ।

{माक्षिक:: शोधन}

माक्षिकस्य त्रयो भागा भागैकं सैन्धवस्य च ॥ १,७.२२ ॥

मातुलुङ्गद्रवैर्वाथ जम्बीरोत्थद्रवैः पचेत् ।

लोहपात्रे पचेत्तावद्यावत्पात्रं सुलोहितम् ॥ १,७.२३ ॥

ताम्रवर्णमयो याति तावच्छुध्यति माक्षिकम् ।

{माक्षिक:: शोधन}

अगस्त्यपुष्पनिर्यासैः शिग्रुमूलं विघर्षयेत् ॥ १,७.२४ ॥

द्रवैः पाषाणभेद्याश्च पच्यादेभिश्च माक्षिकम् ।

तद्वटीं चान्धमूषायां विंशद्भिर् उपलैः पचेत् ॥ १,७.२५ ॥

पुनः पिष्ट्वाथ रुन्ध्याच्च पुटैःषड्भिर् विशुध्यति ॥ १,७.२६ ॥

{माक्षिक:: शोधन}

मेघनादपाषाणभेदी पिष्ट्वा तत्पिण्डमध्ये माक्षिकं कणशः कृत्वा निक्षिपेत् ।

तद्गोलकं वस्त्रे बद्ध्वा दोलायन्त्रे कुलत्थक्वाथे दिनमेकं पचेत् ।

एतच्छुद्धलोहानां युक्तस्थाने मारणे योज्यम् ॥ १,७.२७ ॥

{माक्षिक:: परीक्षा:: गोओद् ॠउअलित्य्}

भङ्गे सुवर्णसंकाशोऽन्तः कृष्णो बहिश्छविः ।

बृहद्वर्णं इति ख्यातो माक्षिकः श्रेष्ठ उच्यते ॥ १,७.२८ ॥

व्यापयत्यङ्गम् अङ्गानि तैलबिन्दुरिवाम्भसि ।

न विना शोधनं सर्वे धातवः प्रबलादयः ॥ १,७.२९ ॥

रोगोपशमकर्तारः शोधनं तेन वक्ष्यते ॥ १,७.३० ॥

{चोरल्:: मारण}

प्रवालानां स्त्रीदुग्धेन भावना पश्चाद्धण्डिकामध्ये स्थापयित्वा निरुध्योपरि शरावकं दत्त्वा लेपयेत् ।

वह्निसंदीपनं कृत्वा प्रहरद्वयेन विद्रुमं म्रियते ॥ १,७.३१ ॥

{उपरस (?):: मारण}

कुलत्थस्य पचेद्द्रोणे वारिद्रोणेन बुद्धिमान् ।

तेन पादावशेषेण क्वाथेऽष्टौ मणयः शिला ॥ १,७.३२ ॥

आतपे त्रिदिनं शुष्कं क्वाथसिक्तं पुनः पुनः ।

मुक्ताचूर्णं समादाय करकाम्बुविभावितम् ॥ १,७.३३ ॥

आतपे त्रिदिनं भाव्यं चूर्णितं मृत्युम् आप्नुयात् ॥ १,७.३४ ॥

{शिलाजतु:: शोधन}

शङ्खं नीलाञ्जनं चैव पूर्ववच्छोधयेद्दिनम् ।

गोमूत्रैस्त्रिफलाक्वाथैर् भृङ्गराजद्रवैर् जतुम् ॥ १,७.३५ ॥

मर्दयेदायसे पात्रे दिनाच्छुद्धिः शिलाजतोः ।

{दरद:: शोधन}

मेषीक्षीरेण दरदमम्लवर्गैश्च भावितम् ॥ १,७.३६ ॥

सप्तवारं प्रयत्नेन शुद्धिमायाति निश्चितम् ।

{उपरस:: शोधन}

सूर्यावर्तं वज्रकन्दं कदली देवदालिका ॥ १,७.३७ ॥

शिग्रु कोशातकी वन्ध्या काकमाची च वायसी ।

आसामेकरसेनैव त्रिक्षारैर्लवणैर् युतम् ॥ १,७.३८ ॥

भावयेदम्लवर्गेण दिनमेकं प्रयत्नतः ।

सौवीरं कान्तपाषाणं शुद्धभूनागमृत्तिका ॥ १,७.३९ ॥

शङ्खं नीलाञ्जनं चैव सर्वोपरसाश्च ये ।

पृथग्भाव्यं विधानेन शुद्धिं यान्ति दिने दिने ॥ १,७.४० ॥

ततः पश्चात्तु तद्द्रावैर्दोलायन्त्रे दिनं सुधीः ।

शुध्यन्ते नात्र सन्देहः सर्वेषु परमा अमी ॥ १,७.४१ ॥

मुञ्चन्ति द्रुतसत्त्वांश्च मतं साधारणं स्मृतम् ॥ १,७.४२ ॥

{?:: सत्त्वपातन}

गुग्गुलुं टङ्कणं लाक्षा मज्जा सर्जरसं पुनः ।

ऊर्णा गुञ्जा क्षेत्रमीनम् अस्थीनि शशकस्य च ॥ १,७.४३ ॥

गुडमध्वाज्यपिण्याकं तुत्थं पेष्यमजाजलैः ।

सर्वं तुल्यं च धान्याभ्रं भूनागं मृत्तिकापि च ॥ १,७.४४ ॥

कान्तपाषाणतुल्यं च कठिन्युपरसाश्च ये ।

मेलयेन्माहिषैः पच्याद्दध्यादिगोमयान्तिकैः ॥ १,७.४५ ॥

दृढं मर्द्यं वटीं कुर्यात्कर्षमात्रं तु शोषयेत् ।

कोष्ठीयन्त्रे धमेद्गाढम् अङ्गारैश्च चिरोद्भवैः ॥ १,७.४६ ॥

त्रिवारं धमनाद् एव सत्त्वं पतति निर्मलम् ।

असाध्यान् मोचयेत् सत्त्वान् मृत्तिकादेश्च का कथा ॥ १,७.४७ ॥

{हरिताल:: सत्त्वपातन}

लाक्षा आज्यं तिलाः शिग्रुः टंकणं लवणं गुडम् ।

तालकार्धेन संयोज्य छिद्रमूषां निरोधयेत् ॥ १,७.४८ ॥

पुटे पातालयन्त्रेण सत्वं पतति निश्चितम् ।

{??}

चाङ्गेरी चणकाम्लं च मातुलुङ्गाम्लवेतसम् ।

चिञ्चा नारङ्गं जम्बीरनम्ण वर्ग इति स्मृतम् ।

{हरिताल:: सत्त्वपातन}

तालकं चूर्णयित्वा तु छागीक्षीरेण भावयेत् ॥ १,७.४९ ॥

वारत्रयं ततो विद्धिमूलं पिष्ट्वा तु मिश्रितम् ।

कृत्वा च गुडकं शुष्कं सत्वं ग्राह्यं च पूर्ववत् ॥ १,७.५० ॥

{हरिताल:: सत्त्वपातन}

तालकं मर्दयेद्दुग्धैः सर्पाक्षीं वाथ मूलकैः ।

पूर्ववद्ग्राहयेत् सत्त्वं छिद्रमूषां निरुध्य च ॥ १,७.५१ ॥

{मनःशिला:: सत्त्वपातन}

तालवच्च शिलासत्वं ग्राह्यं तैरेव चौषधैः ।

तुल्येन टंकणेनैव ध्मातं सत्त्वं चतुर्थकम् ॥ १,७.५२ ॥

{माक्षिक:: सत्त्वपातन}

गोक्षीरैश्च तुत्थक्षीरैर्भाव्यमेरण्डतैलकैः ।

माक्षिकं दिनमेकं तु मर्दितं वटकीकृतम् ॥ १,७.५३ ॥

अभ्रवद्धमने सत्वं सम्यगस्याप्ययं विधिः ।

{माक्षिक (?):: सत्त्वपातन}

जयन्ती त्रिफलाचूर्णं हरिद्रागुडटङ्कणम् ॥ १,७.५४ ॥

पादांशं टङ्कणस्येदं पिष्ट्वा मूषां विलेपयेत् ।

नालिकां सम्पुटे बद्ध्वा शोषयेदातपे खरे ॥ १,७.५५ ॥

ग्राह्यं पातालयन्त्रे च सत्वं ध्मातं पुटेन च ॥ १,७.५६ ॥

रसरत्नाकरः, १, ८

{metals}

स्वर्णं तारं ताम्रं नागं वङ्गं कान्तं च तीक्ष्णकम् ।

मुण्डान्तमष्टधा लोहं कांस्यारं घोषकं त्रिधा ॥ १,८.१ ॥

{उपलोहाः}

उपलौहाः समाख्याता मण्डूरोलौहकिट्टकम् ।

एते द्वादशधा शोध्या मार्या द्राव्याः पुटादिषु ॥ १,८.२ ॥

{Metals शोधन}

तैले तक्रे गवां मूत्रे ह्यारनाले कुलत्थके ।

क्रमात्प्राप्तं तथा तप्तं द्रावे द्रावे तु सप्तधा ॥ १,८.३ ॥

स्वर्णादिलोहपत्राणां शुद्धिरेषा प्रकीर्तिता ।

{Metals मारण}

हेम्नः पादं मृतं सूतं पिष्टमम्लेन केनचित् ॥ १,८.४ ॥

पत्रे लिप्त्वा पुटे पच्यादष्टाभिर्म्रियते ध्रुवम् ।

शुद्धानां सर्वलौहानां मारणे रीतिरीदृशी ॥ १,८.५ ॥

{Gold:: अशुद्ध:: medic. properties}

सौख्यं वीर्यं बलं हन्ति नानारोगं करोति च ।

अशुद्धं स्वर्णं सूतं च तस्माच्छुद्धं तु मारयेत् ॥ १,८.६ ॥

{पञ्चमृत्तिकाः}

वल्मीकमृत्तिकाधूमगैरिकं चेष्टिकापुटे ।

{Gold:: शोधन}

इत्याद्याः मृत्तिकाः पञ्च जम्बीरैर् आरनालकैः ॥ १,८.७ ॥

पिष्ट्वा लेप्यं स्वर्णपत्रं श्रेष्ठं पुटेन शुध्यति ।

{Gold:: शोधन}

भावयेन्मातुलुङ्गाम्लैस्त्रिदिनं पञ्चमृत्तिका ॥ १,८.८ ॥

सैन्धवं भूमिभस्मापि स्वर्णं शुध्यति पूर्ववत् ॥ १,८.९ ॥

{substances for मारण of metals}

नागैः सुवर्णं रजतं च ताप्यैर्गन्धेन ताम्रं शिलया च नागम् ।

तालेन वङ्गं त्रिविधं च लौहं नारीपयो हन्ति च हिंगुलेन ॥ १,८.१० ॥

{Gold:: मारण}

माक्षिकं नागचूर्णं च पिष्टमर्करसेन तु ।

हेमपत्रं पुटेनैव म्रियते क्षणमात्रतः ॥ १,८.११ ॥

{Gold:: मारण}

स्वर्णार्धं पारदं दत्त्वा कुर्याद्यत्नेन पिष्टिकाम् ।

दत्त्वोर्ध्वाधो नागचूर्णं पुटनान्म्रियते ध्रुवम् ॥ १,८.१२ ॥

{Gold:: मारण}

नागचूर्णं शिलां वज्रीक्षीरेण परियसितम् ।

तेनालिप्य सुवर्णस्य कल्कश्च म्रियते पुटात् ॥ १,८.१३ ॥

{Gold:: मारण}

मृतं नागं स्नुहीक्षीरैरथवाम्लेन केनचित् ।

पिष्ट्वा लेप्यं सुवर्णपत्रं रुद्ध्वा गजपुटे पचेत् ॥ १,८.१४ ॥

आदाय पेषयेदम्लैर् मृन्नागं चाष्टमांशकम् ।

बद्ध्वा गजपुटे पच्यात् पूर्वनागयुतं युतम् ॥ १,८.१५ ॥

एवं पुनः पुनः पच्यादष्टधा म्रियते ध्रुवम् ।

{Gold:: मारण:: निरुत्थ}

शुद्धसूतसमं गन्धं माक्षिकं च महाम्लकैः ॥ १,८.१६ ॥

अष्टाभिश्च पुटैर्हेम्नो म्रियते पूर्ववत्क्रियाम् ।

शुद्धसूतं समं स्वर्णं खल्वे कुर्याच्च गोलकम् ॥ १,८.१७ ॥

अधो वै गन्धकं दत्त्वा सर्वं तुल्यं निरुध्य च ।

त्रिंशद्वनोपलैर्देयं पुटान्येवं चतुर्दश ॥ १,८.१८ ॥

निरुत्थं जायते भस्म गन्धं देयं पुटे पुटे ।

{Gold:: मारण:: निरुत्थ}

स्वर्णस्य द्विगुणं सूतं याममम्लेन मर्दयेत् ॥ १,८.१९ ॥

अधः ऊर्ध्वं माक्षिकं पिष्ट्वा मूषायां स्वर्णतुल्यकम् ।

तत्पृष्ठे मर्दितं हेम तत्पृष्ठे हेममाक्षिकम् ॥ १,८.२० ॥

देयं स्वर्णं समं तच्च पृष्ठे गन्धं च तत्समम् ।

षड्वारं चूर्णितं दत्त्वा रुद्ध्वा मूषां धमेद्दृढम् ॥ १,८.२१ ॥

स्वभावशीतलं ग्राह्यं तद्भस्म भागपञ्चकम् ।

टंकणं श्वेतकाचं च भागैकं च प्रयोजयेत् ॥ १,८.२२ ॥

त्रितयं मधुनाज्येन मिलितं गोलकीकृतम् ।

धान्याभ्रकस्य भागैकम् अधश्चोर्ध्वं च दापयेत् ॥ १,८.२३ ॥

निरुध्य तद्धमेद्गाढं मूषायां घटिकाद्वयम् ।

निरुत्थं जायते भस्म तत्तद्योगेषु योजयेत् ॥ १,८.२४ ॥

{Gold:: मारण:: निरुत्थ}

शुद्धमाक्षिकं भागैकं भागं चावोटमाक्षिकम् ।

त्रिभागं सूतकं क्षिप्त्वा त्रयमम्लेन मर्दयेत् ॥ १,८.२५ ॥

तद्गोलं पातालयन्त्रे तदा यामत्रयं पचेत् ।

इत्येवं म्रियते स्वर्णं निरुत्थं नात्र संशयः ॥ १,८.२६ ॥

{Gold:: मारण}

तथैव च राजवृक्षभल्लातैष्टंकणेन च ।

लिप्त्वा स्वर्णस्य पत्राणि रुद्ध्वा गजपुटे पचेत् ॥ १,८.२७ ॥

तैः द्रवैश्च पुनः पिष्ट्वा म्रियते सप्तधा पुटे ।

हेममारभ्य तोलैकं माषैकं शुद्धनागकम् ॥ १,८.२८ ॥

लिप्त्वा देयं तु तं चूर्णं तच्छुद्धैर्गन्धमाक्षिकैः ।

अम्लेन मर्दयेद्यामं रुद्ध्वा लघुपुटे पचेत् ॥ १,८.२९ ॥

गन्धं पुनः पुनर्देयं म्रियते दशभिः पुटैः ।

{Gold:: मृत:: medic. properties}

सुवर्णं च भवेच्छीतं तिक्तं स्निग्धं हिमं गुरु ॥ १,८.३० ॥

बुद्धिविद्यास्मृतिकरं विषहारि रसायनम् ॥ १,८.३१ ॥

{Silver:: अशुद्ध:: medic. properties}

आयुः शुक्रं बलं हन्ति रोगवेगं करोति च ।

अशुद्धममृतं तारं शुद्धं मार्यमतो बुधैः ॥ १,८.३२ ॥

{Silver:: शोधन}

नागेन टङ्कणेनैव द्रावितं शुद्धिम् ऋच्छति ।

{Silver:: मारण}

माक्षिकं गन्धकं चैवमर्कक्षीरेण मर्दयेत् ॥ १,८.३३ ॥

तेन लिप्तं रूप्यपत्रं पुटेन म्रियते ध्रुवम् ।

{Silver:: मारण}

तारं त्रिवारं निक्षिप्तं तैले ज्योतिष्मती भवेत् ॥ १,८.३४ ॥

स्नुक्क्षीरैः पेषयेत्ताम्रं तारपत्राणि लेपयेत् ।

रुद्ध्वा गजपुटे पच्यात् पूर्वोक्तैः पेषयेत्पुनः ॥ १,८.३५ ॥

भूधात्री माक्षिकं तुल्यं पिप्पली सैन्धवाम्लकैः ।

लिप्त्वा तारस्य पत्राणि रुद्ध्वा सप्तपुटे पचेत् ॥ १,८.३६ ॥

द्रवैः पुनः पुनः पिष्ट्वा म्रियते नात्र संशयः ।

{Silver:: मारण:: निरुत्थ}

तारपत्रैस्त्रिभिर् भागैर् भागैकं शुद्धमाक्षिकम् ॥ १,८.३७ ॥

मर्द्यं जम्बीरजैर्द्रावैस्तारपत्राणि लेपयेत् ।

शोषयेदन्धयेत् तं च त्रिंशद्वन्योपलैः पचेत् ॥ १,८.३८ ॥

चतुर्दशपुटेनैवं निरुत्थं म्रियते ध्रुवम् ।

{Silver:: मारण}

रूप्यपत्रं चतुर्भागाद्भागैकं मृतवङ्गकम् ॥ १,८.३९ ॥

अथवा गन्धतालेन लेप्यं जम्बीरपेषितम् ।

रुद्ध्वा त्रिःपुटैः पच्यात् पञ्चविंशद्वनोपलैः ॥ १,८.४० ॥

म्रियते नात्र संदेहो गन्धो देयः पुटे पुटे ।

{Silver:: मारण}

रसगन्धौ समौ कृत्वा काकतुण्डस्य मूलकम् ॥ १,८.४१ ॥

मर्दयेन्महिषीक्षीरैः पिष्ट्वा तं क्षालयेज्जलैः ।

हरिद्रागोलके क्षिप्त्वा गोलं हयपुरीषके ॥ १,८.४२ ॥

क्षिप्त्वा दिनैकविंशं तं तद्गोलमुद्धरेत् पुनः ।

तत्पिष्ट्वा तारपत्राणि लेप्यान्यम्लेन केनचित् ॥ १,८.४३ ॥

पुटैर् विंशतिभिर्भस्म जायते नात्र संशयः ।

भस्मना चाम्लपिष्टेन मेलयेत्तालकं पुटैः ॥ १,८.४४ ॥

जायते तद्विधानेन सर्वरोगापहारकम् ॥ १,८.४५ ॥

{copper:: अशुद्ध:: medic. properties}

अपक्वताम्रम् आयुर्घ्नं कान्तिघ्नं सर्वधातुहा ।

भ्रान्तिमूर्च्छाभ्रमोत्केशं नानारुक्कुष्ठशूलकृत् ॥ १,८.४६ ॥

{copper:: शोधन}

स्नुह्यर्कक्षीरलवणकाञ्जिकैस् ताम्रपत्रकम् लिप्त्वा ।

प्रताप्यं निर्गुण्डीरसैः सिञ्च्यात्पुनः पुनः ॥ १,८.४७ ॥

वारद्वादशदाहत्वं लेपनात्ताम्रसिञ्चनात् ।

खटिका लवणं तक्रैर् आरनालैश्च पेषयेत् ॥ १,८.४८ ॥

तेन लिप्त्वा ताम्रपत्रं तप्तं तप्तं निषेचयेत् ।

षड्वारम् अम्लपिष्टेन निर्गुण्ड्यास्तु विशुद्धये ॥ १,८.४९ ॥

{copper:: शोधन}

गोमूत्रेण पचेत्ताम्रपत्रं यामं दृढाग्निना ।

शुध्यते नात्र सन्देहो मारणं कथ्यतेऽधुना ॥ १,८.५० ॥

{copper:: मारण}

गन्धेन ताम्रतुल्येन ह्यम्लपिष्टेन लेपयेत् ।

कण्टकवेधीकृतं पत्रं सिद्धयित्वा पुटे पचेत् ॥ १,८.५१ ॥

उद्धृत्य चूर्णयेत् तस्मिन् पादांशं गन्धकं क्षिपेत् ।

जम्बीरैरारनालैर्वा मृगदूर्वाद्रवैस्तथा ॥ १,८.५२ ॥

पिष्ट्वा पिष्ट्वा पचेत्तद्वत् सगन्धं च चतुष्पुटे ।

मातुलङ्गरसैः पिष्ट्वा पुटमेकं प्रदापयेत् ॥ १,८.५३ ॥

अनेनैव विधानेन ताम्रभस्म भवेद्ध्रुवम् ।

{copper:: मारण}

ताम्रस्य द्विगुणं सूतं जम्बीराम्लेन मर्दयेत् ॥ १,८.५४ ॥

सितशर्करयाप्येवं पुटत्रये मृतं भवेत् ।

{copper:: मारण}

पाषाणभेदीमत्स्याक्षीद्रवैर्द्विगुणगन्धकैः ॥ १,८.५५ ॥

ताम्रस्य लेपयेत्पत्रं रुद्ध्वा गजपुटे पचेत् ।

सप्तांशेन पुनर्दग्धं दत्त्वा द्रावैश्च पेषयेत् ॥ १,८.५६ ॥

एवं सप्तपुटे पक्वं ताम्रभस्म भवेद्ध्रुवम् ।

{copper:: मारण}

ताम्रस्य हिङ्गुलं सूतं जम्बीराम्लेन पेषयेत् ॥ १,८.५७ ॥

आदौ मूषान्तरे क्षिप्त्वा धत्तूरस्य तु पत्रकम् ।

तत्पृष्ठे ताम्रतुल्यं तु गन्धकं चूर्णितं क्षिपेत् ॥ १,८.५८ ॥

तत्पृष्ठे मर्दितं ताम्रं पूर्वतुल्यं तु गन्धकम् ।

आच्छाद्य धुस्तूरपत्रे रुद्ध्वा गजपुटे पचेत् ॥ १,८.५९ ॥

स्वांगशीतं तु तच्चूर्णं भस्मीभवति निश्चितम् ।

{copper:: मारण}

किंचिद्गन्धेन चाम्लेन क्षालयेत्ताम्रपत्रकम् ॥ १,८.६० ॥

तेन गन्धेन सूतेन ताम्रपत्रं प्रलेपयेत् ।

गन्धेन पुटितं पश्चान्म्रियते नात्र संशयः ॥ १,८.६१ ॥

{copper:: मारण}

ताम्रद्विगुणगन्धेन चाम्लपिष्टेन तत्पुनः ।

क्षिप्त्वा ह्यधोऽर्धभागेन देया पिष्टाम्लकैर्बुधः ॥ १,८.६२ ॥

तत्पिण्डं भाण्डगर्भे तु रुद्ध्वा चुल्यां विपाचयेत् ।

यामैकं तीव्रपाकेन भस्मीभवति निश्चितम् ॥ १,८.६३ ॥

{copper:: मारण}

सूतमेकं द्विधा गन्धं यामं कृत्वा विमर्दितम् ।

द्वयोस्तुल्यं ताम्रपत्रं स्थाल्यां गर्भे निधापयेत् ॥ १,८.६४ ॥

सम्यग्लवणयन्त्रस्थं पार्श्वे भस्म निधापयेत् ।

चतुर्यामं पचेच्चुल्ल्यां पात्रपृष्ठे सगोमयम् ॥ १,८.६५ ॥

जलं पुनः पुनर्देयं स्वाङ्गशैत्यं विचूर्णयेत् ।

म्रियते नात्र संदेहः सर्वरोगेषु योजयेत् ॥ १,८.६६ ॥

{copper:: मारण (शोधन?)}

नानाविधं मतं ताम्रं शुद्ध्यर्थं भागपञ्चकम् ।

भागैकं श्वेतकाचं च भागपञ्चैकटंकणम् ॥ १,८.६७ ॥

मूषायां मिलितं कृत्वा भागैकं ताम्रपत्रकम् ।

ऊर्ध्वे दत्त्वा निरुद्ध्याय ध्मातैर्ग्राह्यं सुशीतलम् ॥ १,८.६८ ॥

निर्दोषं तु भवेत्ताम्रं सर्वरोगहरं भवेत् ।

{copper:: मृत:: medic. अप्प्लिचतिओन्}

अथवा मारितं ताम्रमम्लेनैकेन मर्दयेत् ॥ १,८.६९ ॥

तद्गोलं सूरणस्यान्तर् उर्ध्वारुद्ध्वा तु लेपयेत् ।

शुष्कं गजपुटे पच्यात् सर्वदोषहरो भवेत् ॥ १,८.७० ॥

वान्तिं भ्रान्तिं विरेकं च न करोति कदाचन ।

{copper:: मृत:: medic. properties}

ताम्रं तीक्ष्णोष्णमधुरं कषायं शीतलं सरम् ॥ १,८.७१ ॥

कफपित्तक्षयं पाण्डुकुष्ठघ्नं च रसायनम् ।

परिणामशूलम् अर्शांसि मन्दाग्निं च विनाशयेत् ॥ १,८.७२ ॥

{Tin, Lead:: अमृत:: medic. properties}

पाकहीनौ नागवंगौ कुष्ठगुल्मरुजाकरौ ।

मेहपाण्डूदरवातकफमृत्युकरौ किल ॥ १,८.७३ ॥

{Lead:: शोधन}

निर्गुण्डीमूलचूर्णेन मार्कदुग्धेन लेपयेत् ।

नागपत्रं तु तं शुष्कं द्रावयित्वा निषेचयेत् ॥ १,८.७४ ॥

निर्गुण्डीद्रवमध्ये तु ततः पत्रं तु कारयेत् ।

लिप्त्वा भाव्यं पुनः सेच्यं सप्तवारं विशुद्धये ॥ १,८.७५ ॥

{Lead:: शोधन}

निशा तुम्बरुबीजानि कोकिलाक्षं कुठारिकाम् ।

गौरीफलाम्लिका चण्डी क्षुद्रा ब्राह्मी सजीरकम् ॥ १,८.७६ ॥

यथालाभेन भस्मैकं वज्रीक्षीरेण भावयेत् ।

तन्मध्ये भावितं नागं शुद्धं सेकं तु सप्तधा ॥ १,८.७७ ॥

{Lead:: मारण:: निरुत्थ}

अश्वत्थचिञ्चात्वग्भस्म नागस्य चतुरंशतः ।

क्षिप्त्वा चुल्ल्यां पचेत्पात्रे चालयेल्लोहचट्टके ॥ १,८.७८ ॥

यावद्भस्म भवेद् एतच्च भस्म तुल्यं मनःशिलाम् ।

जम्बीरैरारनालैर्वा पिष्ट्वा रुद्ध्वा पुटे पचेत् ॥ १,८.७९ ॥

स्वांगशीतं पुनः पिष्ट्वा विंशत्यंशैः शिलाम्लकैः ।

एवं षड्भिः पुटे पाको नागस्यापि निरुत्थितः ॥ १,८.८० ॥

{Lead:: मारण}

अथवा नागपत्राणि चूर्णलिप्तानि खर्परे ।

अत्यग्नौ पाचयेद्यामं तद्भस्म चित्रकद्रवैः ॥ १,८.८१ ॥

भर्जयेल्लौहजे पात्रे चाल्यमर्जुनदण्डकैः ।

यामषोडशपर्यन्तं द्रवं देयं पुनः पुनः ॥ १,८.८२ ॥

दण्डेन मर्दयेत्क्वाथ्यम् उद्धृत्य चित्रकद्रवैः ।

गोलयित्वा निरुध्याथ षट्पुटे मारयेल्लघु ॥ १,८.८३ ॥

{Lead:: मारण}

चिञ्चाक्षमिक्षुभल्लातबलावज्रलताभवैः ।

अपामार्गार्जुनाश्वत्थभस्मभिर् भर्जयेद् दृढम् ॥ १,८.८४ ॥

लोहपात्रं तु सप्ताहं तुल्यं भस्मानि चाशु च ।

दण्डपलाशकेनैव म्रियते नात्र संशयः ॥ १,८.८५ ॥

{Lead:: मारण}

पिष्ट्वागस्तिं च भूनागं लिप्त्वा पात्रं विशोषयेत् ।

तद्भाण्डे द्रावयेद्यामं दृढे भाण्डे विनिक्षिपेत् ॥ १,८.८६ ॥

वासाचिर्चिटयोः क्षारे वासादले विघट्टयेत् ।

यामैकं पाचयेच्चुल्ल्यां समुद्धृत्य विमिश्रयेत् ॥ १,८.८७ ॥

तच्चूर्णं तु शिलाताप्यैर्वासकक्षारसंयुतैः ।

तत्तुल्यं पूर्वनागं विंशदेकपुटे पचेत् ॥ १,८.८८ ॥

द्विपुटं चिर्चिटाक्षारैः देयं वासारसैः सह ।

नागः सिन्दूरवर्णाभो म्रियते सर्वकार्यकृत् ॥ १,८.८९ ॥

{Lead:: मारण}

कुनटी माक्षिकं चैव समभागं तु कारयेत् ।

अर्कपर्णेन तत्पिष्ट्वा सीसपत्राणि मारयेत् ॥ १,८.९० ॥

{Lead:: मृत:: medic. properties}

सतिक्तमधुरो नागो मृतो भवति भस्मसात् ।

आयुष्कीर्तिं वीर्यवृद्धिं करोति सेवनात्सदा ॥ १,८.९१ ॥

{Tin:: मारण}

माक्षिकं हरितालं च पलाशस्वरसेन च ।

कृतकल्केन संलिप्य वंगपत्राणि मारयेत् ॥ १,८.९२ ॥

नागवच्छोधयेद् वङ्गं तद्वदश्वत्थचिंचयोः ।

तद्भस्म हरितालं च तुल्यमम्लेन केनचित् ॥ १,८.९३ ॥

पलाशोत्थद्रवैर्वाथ गोलयित्वान्धयेत्पुटे ।

उद्धृत्य दशमांशेन तालेन सह मर्दयेत् ॥ १,८.९४ ॥

पूर्वद्रावैः सहालोड्य रुद्ध्वा गजपुटे पचेत् ।

एवं विंशत्पुटे पक्त्वा मृतं भवति भस्मसात् ॥ १,८.९५ ॥

{Tin:: मारण}

वङ्गपादेन सूतेन वङ्गपत्राणि लेपयेत् ।

चिञ्चावृक्षस्य संगृह्य चान्तश्छन्नं च तण्डुलैः ॥ १,८.९६ ॥

पिष्ट्वा तत्पिण्डमध्ये तु वङ्गपत्राणि लेपयेत् ।

शिरीषरजनीचूर्णैः कुमार्याः शुभगोलकम् ॥ १,८.९७ ॥

सूतलिप्तं वङ्गपत्रं गोलके समलेपितम् ।

रुद्ध्वा गजपुटे पक्वं पूर्वसंख्या मृतो भवेत् ॥ १,८.९८ ॥

{Tin:: मारण}

अक्षभल्लातकं तोयैः पिष्ट्वा तानि विलेपयेत् ।

ततस्तिलखली मध्ये क्षिप्त्वा रुद्ध्वा पुटे पचेत् ॥ १,८.९९ ॥

गजाख्ये जायते भस्म चत्वारिंशतिवङ्गकम् ।

{Tin:: मृत:: medic. properties}

सतिक्तलवणं वङ्गं पाण्डुघ्नं क्रिमिमेहजित् ॥ १,८.१०० ॥

लेखिनं पित्तलं किंचित् सर्वदेहामयापहम् ॥ १,८.१०१ ॥

रसरत्नाकरः, १, ९

{Iron:: अशुद्ध:: medic. properties}

अशुद्धममृतं लौहम् आयुर्हानिरुजाकरम् ।

हृत्पीडां च तृषां जाड्यं तस्माच्छुद्धं च मारयेत् ॥ १,९.१ ॥

{कान्तलोह:: परीक्षा}

पात्रे यस्मिन्प्रसरति न चेत्तैलबिन्दुर्विसृष्टः ।

हिङ्गुर् गन्धं प्रसरति निजं तिक्ततां निम्बुकश्च ।

पाके दग्धं भवति शिखराकारता नैव भूमौ ।

कान्तं लौहं तदिदमुदितं लक्षणोक्तं न चान्यत् ॥ १,९.२ ॥

कान्तं मृदुतरं तारं रुक्माभं तिमिरं करम् ।

स्वादुर्यतो भवेन्निम्बकल्को रात्रिनिवेशितः ॥ १,९.३ ॥

कान्तं तदुत्तमं यच्च रूप्येनावर्तितं मिलेत् ।

सर्वरोगहरम् एतत् सर्वकुष्ठहरं परम् ॥ १,९.४ ॥

{Iron:: subtypes:: शोधन}

शशछागरक्तसंलिप्तं त्रिवारं चाग्नितापितम् ।

कान्तादिमुण्डपर्यन्तं सर्वरोगहरं परम् ॥ १,९.५ ॥

{Iron:: शोधन:: अद्रि}

त्रिफलाष्टगुणैस् तोयैस्त्रिफलाषोडशं पलम् ।

तत्क्वाथे पादशेषे तु लौहस्य पत्रपञ्चकम् ॥ १,९.६ ॥

कृत्वा पत्राणि तप्तानि सप्तवाराणि सेचयेत् ।

एवं प्रलीयते दोषो गिरिजो लौहसम्भवः ॥ १,९.७ ॥

{Iron:: शोधन}

त्रिविधं लौहचूर्णं वा गोमूत्रैः षड्गुणैः पचेत् ।

प्रक्षालयेदारनाले शोष्यं शुद्धिम् अवाप्नुयात् ॥ १,९.८ ॥

{Iron:: subtypes:: शोधन}

रक्तमाला हंसपादो गोजिह्वा त्रिफलामृता ।

गोपाली तुम्बुरुर्दन्ती तुल्यगोमूत्रपेषितम् ॥ १,९.९ ॥

अस्मिन्मध्ये लौहपत्त्रं तप्तं तप्तं द्विसप्तधा ।

सेचयेत्कान्तमुण्डान्तं सर्वदोषापनुत्तये ॥ १,९.१० ॥

सर्वेष्वौषधकल्पेषु लौहकल्पं प्रशस्यते ।

तस्मात् सर्वं प्रयत्नेन लौहमादौ विमारयेत् ॥ १,९.११ ॥

अयः पञ्चपलाद् ऊर्ध्वं यावत् पलत्रयोदशात् ।

आदौ मन्त्रस्ततः कर्म यथाकर्तव्यम् उच्यते ॥ १,९.१२ ॥

{Iron:: मारण}

हिङ्गुलस्य पलान् पञ्च नारीस्तन्येन पेषयेत् ।

तेन लौहस्य पत्राणि लेपयेत्पलपञ्चकम् ॥ १,९.१३ ॥

रुद्ध्वा गजपुटे पच्यात्कषायैस्त्रैफलैः पुनः ।

जम्बीरैरारनालैर्वा विंशत्यंशेन हिङ्गुलम् ॥ १,९.१४ ॥

पिष्ट्वा रुद्ध्वा पुटेल्लोहं तथैवं पाचयेत्पुनः ।

चत्वारिंशत्पुटैर् एवं कान्तं तीक्ष्णं च मुण्डकम् ॥ १,९.१५ ॥

हो म्रियते त्रालसन्दे दत्त्वा दत्त्वा च हिङ्गुलम् ।

{Iron:: मारण}

अर्जुनस्य त्वचा पेष्या काञ्जिकेनातिलोहिता ॥ १,९.१६ ॥

तन्मध्ये लोहचूर्णं च कांस्यपात्रे विनिक्षिपेत् ।

दिनैकं भावयेद्घर्मे द्रवैः पूर्यं पुनः पुनः ॥ १,९.१७ ॥

अर्जुनैः सारनालैर् वा त्रिविधं मारयेदयः ।

{Iron:: मारण}

दन्तीपत्रं द्रवं यच्च लौहचूर्णं विलोडयेत् ॥ १,९.१८ ॥

दिनैकं भावयेद् घर्मे द्रवं देयं पुनः पुनः ।

रुद्ध्वा रात्रौ पुटैः पच्याद् एभिर्द्रावैश्च भावयेत् ॥ १,९.१९ ॥

एवमष्टदिनं कुर्यात् त्रिविधं म्रियते ह्ययः ।

{Iron:: मारण}

चिञ्चापत्रनिभां कुर्यात्त्रिविधं लोहपत्रकम् ॥ १,९.२० ॥

मृत्पात्रस्थं क्षिपेद् घर्मे दन्त्या द्रावैः प्रपूरयेत् ।

पत्रं पुनः पुनस्तावद्यावज्ज्वरति वै त्वयः ॥ १,९.२१ ॥

म्रियते तीव्रघर्मेण चूर्णीकृत्य नियोजयेत् ।

{Iron:: मारण}

कान्तं तीक्ष्णं तथा मुण्डचूर्णं मत्स्याक्षजैर् द्रवैः ॥ १,९.२२ ॥

आतपे त्रिदिनं भाव्यं द्विदिनं चित्रकद्रवैः ।

त्रिकण्टकद्रवैस्त्र्यहं सहदेव्या द्रवैस्त्र्यहम् ॥ १,९.२३ ॥

गोमूत्रैस्त्रिफलाक्वाथे भावयेच्च त्र्यहं त्र्यहम् ।

धातक्याश्च ततो मर्द्यं क्रमाद्देयं पुटं पुटम् ॥ १,९.२४ ॥

रुद्ध्वा गजपुटेनैवं मृतं योगेषु योजयेत् ।

{Iron:: मारण}

द्रवैः कुरण्टपत्रोत्थैः लौहचूर्णं विमर्दयेत् ॥ १,९.२५ ॥

दिनैकमातपे तीव्रे द्रवैर्मर्द्यं त्रिकण्टकैः ।

वन्ध्याभृङ्गीपुनर्नवयोर् गोमूत्रैश्च दिनं पुनः ॥ १,९.२६ ॥

गोमूत्रैस्त्रिफला क्वाथ्या तत्कषायेण भावयेत् ।

त्रिसप्ताहं प्रयत्नेन दिनैकं मर्दयेत् ततः ॥ १,९.२७ ॥

रुद्ध्वा गजपुटे पञ्चादिं क्वाथेन मर्दयेत् ।

दिवा मर्द्यं पुटं रात्रावेकविंशतिदिनानि वै ॥ १,९.२८ ॥

एकविंशद्दिनेनैव म्रियते त्रिविधं ह्ययः ।

{Iron:: मारण}

माक्षिकं च शिला ह्यम्लैर् हरिद्रा मरिचानि च ॥ १,९.२९ ॥

पिष्ट्वा मर्द्यं लोहपत्रं तप्तं तप्तं निषेचयेत् ।

सप्तधा त्रिफलाक्वाथे जलेन क्षालयेत्पुनः ॥ १,९.३० ॥

कुट्टयेल्लोहदण्डेन पेषयेत्त्रिफलाजलैः ।

षोडशांशेन लोहस्य दातव्यं माक्षिकं शिला ॥ १,९.३१ ॥

अम्लेन लोडितं रुद्ध्वा गजान्धकपुटे पचेत् ।

निरुत्थं जायते भस्म कान्तं तीक्ष्णादिमुण्डकम् ॥ १,९.३२ ॥

{Iron:: मारण}

तिन्दूफलस्य मज्जाभिर्लिप्त्वा स्थाप्यातपे खरे ।

धारयेत् कांस्यपात्रस्थं दिनैकेन पुटत्यलम् ॥ १,९.३३ ॥

लेप्यं पुनः पुनः कुर्यात् दिनान्तान्तं प्रलेपयेत् ।

त्रिफलाक्वाथसंयुक्तं दिनैकेन मृतं भवेत् ॥ १,९.३४ ॥

{Iron:: मारण}

स्थाल्यां वा लोहपात्रे वा लौहदर्व्या विलोडयेत् ।

पाचयेत्त्रिफलाक्वाथे दिनैकं लोहचूर्णकम् ॥ १,९.३५ ॥

तत्पिण्डं त्रिफलातोयैः पिष्ट्वा रुद्ध्वा पुटे पचेत् ।

षोडशांशेन मूषायां निर्वातेऽहर्निशं पचेत् ॥ १,९.३६ ॥

एवं त्रिधा प्रकर्तव्यं स्थालीपाकं पुटान्तरम् ।

भृङ्ग्या द्रावं तालमूली हस्तिकर्णस्य मूलकम् ॥ १,९.३७ ॥

शतावरी विदार्याश्च मूलक्वाथे च त्रैफले ।

पिष्ट्वा तत्पूर्ववत् स्थाल्यां पाच्यं पेष्यं पुटे त्रिधा ॥ १,९.३८ ॥

ततः पुनर्नवातोयैर् दशमूलकषायकैः ।

बृहत्याश्च कषायैर्वा बीजपूरस्य तोयतः ॥ १,९.३९ ॥

ब्रह्मबीजस् तथाशिग्रुक्वाथे गोपयसापि वा ।

प्रत्येकेन प्रपेष्यादौ पूर्वगर्भपुटे पचेत् ॥ १,९.४० ॥

भावयेत्तु द्रवेनैव पुटान्ते याममात्रकम् ।

प्रत्येकेन क्रमादेवं पिष्ट्वा पुटैश्च भावयेत् ॥ १,९.४१ ॥

म्रियते नात्र संदेहः कान्तं तीक्ष्णं च मुण्डकम् ।

सर्वम् एतन्मृतं लौहं ध्मातव्यं मित्रपञ्चकैः ।

यद्येवं स्यान्निरुत्थानं सेव्यं वारितरं भवेत् ॥ १,९.४२ ॥

{Iron:: मारण}

मध्वाज्यं मृतं लौहं च सरूप्यं संपुटे क्षिपेत् ।

रुद्ध्वा दभायं तु संग्राह्यं रूप्यं च पूर्वमानकम् ॥ १,९.४३ ॥

तदा लौहं मृतं विद्यादमृतं मारयेत् पुनः ॥ १,९.४४ ॥

{Iron:: मारण:: निरुत्थ}

गन्धकं तु मृतं लौहं तुल्यं खल्वे विमर्दयेत् ।

दिनैकं कन्यकाद्रावै रुद्ध्वा गजपुटे पचेत् ॥ १,९.४५ ॥

इत्येवं सर्वलोहानां कर्तव्योऽयं निरुत्थितः ॥ १,९.४६ ॥

{Iron:: मारण:: वारितर}

शुद्धसूतं द्विधा गन्धं कृत्वा खल्वे तु कज्जलीम् ।

द्वयोः समं लौहचूर्णं मर्दयेत्कन्यकाद्रवैः ॥ १,९.४७ ॥

यामद्वयात्समुद्धृत्य तद्गोलं ताम्रपात्रके ।

आच्छाद्यैरण्डपत्रैश्च यामार्द्धेणोष्णतां व्रजेत् ॥ १,९.४८ ॥

धान्यराशौ न्यसेत् पश्चात् त्रिदिनान्ते समुद्धरेत् ।

सम्पिष्य गालयेद् वस्त्रे सद्यो वारितरं भवेत् ॥ १,९.४९ ॥

कान्तं तीक्ष्णं तथा मुण्डं निरुत्थं जायते मृतम् ।

स्वर्णादीन् मारयेदेवं चूर्णीकृत्य तु लोहवत् ॥ १,९.५० ॥

सिद्धयोगमिदं ख्यातं सिद्धानां सम्मुखागतम् ।

{Iron:: मृत:: medic. use}

अन्नभूतम् आयसाद्यं सर्वरोगज्वरापहम् ॥ १,९.५१ ॥

त्रिफलारससंयुक्तं सर्वरोगेषु योजयेत् ॥ १,९.५२ ॥

मृतानि लौहानि वशीभवन्ति ।

निघ्नन्ति युक्त्या ह्यखिलामयानि ।

अभ्यासयोगाद् दृढयोगसिद्धम् ।

कुर्वन्ति रुङ्मृत्युजराविनाशम् ॥ १,९.५३ ॥

{Iron:: मृत:: अमृतीकरण}

तोयाष्टभागशेषेन त्रिफलापलपञ्चकम् ।

घृतं क्वाथस्य तुल्यं स्याच्चूर्णं तुल्यं मृतायसम् ॥ १,९.५४ ॥

पाचयेत् ताम्रपात्रे च लौहदर्व्या विचालयेत् ।

मृद्वग्निना पचेत्तावद् यावज्जीर्यति गन्धकम् ॥ १,९.५५ ॥

लौहतुल्या शिवा योज्या सुपक्वेनैवावतारयेत् ।

योगवाहमिदं ख्यातं मृतं लोहं महामृतम् ॥ १,९.५६ ॥

एवं कान्तस्य तीक्ष्णस्य मुण्डस्यापि विधिः स्मृतः ।

{Iron:: मृत:: अमृतीकरण}

गुडस्य कुडवे पक्वं लौहभस्म पलान्वितम् ॥ १,९.५७ ॥

कोलप्रमाणं रोगेषु तच्च योगेन योजयेत् ।

घृतं तुल्यं मृतं लोहं लोहपात्रगतं पचेत् ॥ १,९.५८ ॥

जीर्णे घृतं समादाय योगवाहेषु योजयेत् ॥ १,९.५९ ॥

ओं अमृतेन भक्ष्याय नमः अनेन मनुना लौहं भक्षयेत् ।

{Iron:: मृत:: medic. properties}

आयुर्वीर्यं बलं दत्ते पाण्डुमेहादिकुष्ठनुत् ।

आमवातहरं लौहं वलीपलितनाशनम् ॥ १,९.६० ॥

{उपलोह:: शोधन}

त्रिक्षारं पञ्चलवणं सप्तधाम्लेन मर्दयेत् ।

कांस्यारघोषपत्राणि तिलकल्केन लेपयेत् ॥ १,९.६१ ॥

रुद्ध्वा गजपुटे पच्याच्छुद्धिमायाति नान्यथा ।

{उपलोह:: मारण}

ताम्रवन्मारयेत् तेषां कृत्वा सर्वत्र योजयेत् ॥ १,९.६२ ॥

{ब्रोन्शे:: medic. properties}

कांस्यं कषायमुष्णं च लघु रूक्षं च तिक्तकम् ।

कफपित्तरुजं हन्ति हृद्देहायुष्यवर्धनम् ॥ १,९.६३ ॥

{ब्रस्स्:: medic. properties}

रीतिका च गलं रूक्षम् अतिक्तलवणं सरम् ।

शोधनं सर्वरोगघ्नं बलवीर्यायुष्यवर्द्धनम् ॥ १,९.६४ ॥

{मण्डूर:: production}

अल्पाङ्गारे धमेत् किट्टं लौहजं च गवां जलैः ।

सेचयेदक्षपत्रैश्च सप्तवारं पुनः पुनः ॥ १,९.६५ ॥

मण्डूरोऽयं समाख्यातः शुद्धं श्लक्ष्णं नियोजयेत् ।

किट्टाच्छतगुणं मुण्डं मुण्डात्तीक्ष्णं शताधिकम् ॥ १,९.६६ ॥

तीक्ष्णाल्लक्षगुणं कान्तं भक्षणात्कुरुते गुणम् ।

तस्मात् कान्तं सदा सेव्यं जरामृत्युहरं परम् ॥ १,९.६७ ॥

रसरत्नाकरः, १, १०

तैलानां पातनं वक्ष्ये सूर्यपाकेऽथवानले ।

यन्त्रयोगेन यत्तैलं ग्राह्यं योगेषु योजयेत् ॥ १,१०.१ ॥

{धत्तूर:: oil}

धत्तूरबीजचूर्णानि वस्त्रपूतानि कारयेत् ।

आलिप्य कांस्यपात्रं तु धारयेदातपे खरे ॥ १,१०.२ ॥

सुतप्तं वस्त्रपूतं च पातयेत् तैलमाहरेत् ।

{शिग्रु:: oil}

शिग्रुपुष्करबीजानां बीजस्य मार्कवस्य च ॥ १,१०.३ ॥

ग्राह्यं धत्तूरवत् तैलमेकैकस्य पृथक् पृथक् ।

यथा धत्तूरजं तैलं क्वाथाद् घर्मे समुद्धृतम् ॥ १,१०.४ ॥

तथा सर्वत्र तैलानि संग्राह्यान्यौषधान्तरैः ।

{अङ्कोट:: oil}

अङ्कोटस्यापि तैलं स्यात्काकतुण्डया समूलया ॥ १,१०.५ ॥

वाकुचीदेवदाल्याश्च कर्कोटीमूलतः भवेत् ।

अपामार्गकषायेण तैलं स्याद्विषतुण्डजम् ॥ १,१०.६ ॥

मूलक्वाथैः कुमार्यास्तु तैलं जैपालजं भवेत् ।

क्वाथेन रक्तमार्गस्य वाकुचीतैलमाहरेत् ॥ १,१०.७ ॥

क्वाथेन चेन्द्रवारुण्यास्तैलमारग्वधं भवेत् ।

काकतुण्ड्यपामार्गोत्थक्वाथात् तैलं समाहरेत् ॥ १,१०.८ ॥

{कटुतुम्बी:: oil}

बीजानि कटुतुम्ब्याश्च गोमयेन विलोडयेत् ।

शुष्कं धान्यतुषैः सार्द्धं कुट्टयेच्च उलूखले ॥ १,१०.९ ॥

निस्तुषं तं विचूर्ण्याथ भृङ्गराजरसैः सह ।

मर्दयित्वातपे तैलं गृह्णीयात्पीडने सति ॥ १,१०.१० ॥

{oil from कृष्णा and काकतुण्डी}

कृष्णायाः काकतुण्ड्याश्च बीजं चूर्णानि कारयेत् ।

कान्तपाषाणचूर्णं चैकीकृत्य निरोधयेत् ॥ १,१०.११ ॥

धान्यराशिगतं पक्त्वा उद्धृते तैलमाहरेत् ।

धात्रीफलरसैर् भाव्यं चूर्णं पाषाणबीजकम् ॥ १,१०.१२ ॥

दिनैकं च ततो यन्त्रे तैलं ग्राह्यं च तैलके ।

{oil:: from गुञ्जा and करञ्ज}

गुञ्जाकरञ्जफलं च नरमूत्रेण भावयेत् ॥ १,१०.१३ ॥

सप्तवारं ततो घर्मे लेपयेत्कांस्यभाजनम् ।

उद्धृत्य धारयेद् घर्मे तैलं पतति पीडनात् ॥ १,१०.१४ ॥

{oil:: ज्योतिष्मती}

वर्धमानारनालेन पिष्ट्वा चूर्णं विभावयेत् ।

ज्योतिष्मत्युत्थबीजानाम् आतपे तैलमाहरेत् ॥ १,१०.१५ ॥

{oil:: पुत्रजीव}

पुत्रजीवस्य बीजानां चूर्णम् अगस्त्यबीजजम् ।

आम्रातवत्प्रकर्तव्यं ततस्तैलं पृथक् पृथक् ॥ १,१०.१६ ॥

{oil:: बिल्व}

नारिकेलाम्बुना भाव्यं बिल्वबीजस्य चूर्णकम् ।

दिनैकं तैलयन्त्रेण तैलमाकृष्य योजयेत् ॥ १,१०.१७ ॥

{oil:: अङ्कोल}

निस्तुषाङ्कोलबीजानां सुखं किंचिद् विघर्षयेत् ।

प्रलेपयेत्कांस्यपात्रे पिष्ट्वा चणकलेपने ॥ १,१०.१८ ॥

तन्मुखे टंकणं चूर्णं किंचित् किंचित् प्रलेपयेत् ।

धारयेदातपे तीव्रे मुखात् तैलं समाहरेत् ॥ १,१०.१९ ॥

{केशतैल}

शमीचूर्णसमं पिष्ट्वा छिद्रमाण्डे निवेशयेत् ।

छिद्राधः स्थापयेद् भाण्डं छिद्रे केशं च दापयेत् ॥ १,१०.२० ॥

जलेन सेचयेद्द्रव्यं छिद्राधो ग्राहयेच्च तम् ।

तन्मध्ये धृतकेशस्य क्षिपेदूर्ध्वं पुटं शनैः ॥ १,१०.२१ ॥

तत्क्षणाच्छ्रवरूपं च केशतैलमिदं भवेत् ।

{oil:: extraction (gen.)}

अपक्वभानुपत्राणां रसमादाय भावयेत् ॥ १,१०.२२ ॥

समस्तं बीजचूर्णं चोक्तानुक्तं पृथक् पृथक् ।

आतपे मुच्यते तैलं साध्यासाध्यं न संशयः ॥ १,१०.२३ ॥

{oil}

तथैवोत्तरवारुण्याः कषायेण समाहरेत् ।

तैलं समस्तबीजानां ग्राहयेदातपे खरे ॥ १,१०.२४ ॥

{oil}

सर्वबीजास्थिमांसानां शुष्कं पिष्ट्वा ह्यनेकधा ।

सर्वबीजेषु वा तैलं ग्राह्यं पातालयन्त्रके ॥ १,१०.२५ ॥

{oil}

वंशादिसर्वकाष्ठानां नारिकेलकपालकम् ।

तुषधान्यादिबीजानां गर्भयन्त्रेण तैलकम् ॥ १,१०.२६ ॥

ग्राहयेत्सर्वबीजानां तं च योगेषु योजयेत् ॥ १,१०.२७ ॥

{वत्सनाभ}

वत्सनाभं विषं स्वादु दीपनं कफवातजित् ।

त्रिदोषशमनं योगयुक्तं सुधामयं भवेत् ॥ १,१०.२८ ॥

बृंहणं बलवीर्यस्य वाडबाग्निशतोपमम् ।

सन्निपाते प्रतीकारे प्रभवः प्रभवोऽस्य हि ॥ १,१०.२९ ॥

उद्धृतं फलपाकान्ते नवं स्निग्धं घनं गुरु ।

अव्यापकं विषहरं वातातपविशोषितम् ॥ १,१०.३० ॥

रक्तसर्षपतैलेन लिप्तं वाससि धारयेत् ।

अथवापि यथा प्राप्तं विषं गोमूत्रसंयुतम् ॥ १,१०.३१ ॥

आतपे त्रिदिनं शुष्कं निहितं वीर्यधृक् भवेत् ।

मृतं सूताभ्रकं लौहं विषं च तुल्यवीर्यकम् ॥ १,१०.३२ ॥

तस्माद्विषं योगवाहे योज्यं योगे रसायने ।

तानि चैव तु मानानि अष्टौ षड्वा चतुर्थकम् ॥ १,१०.३३ ॥

मात्रात्रयं समाख्यातमुत्तमाधममध्यम् ।

दातव्यं सर्वरोगेषु घृताशिने हिताशिने ॥ १,१०.३४ ॥

क्षीराशिने प्रदातव्यं रसायनवते नरे ।

न क्रोधिने न पित्ताढ्ये न क्लीबे राजयक्ष्मणि ॥ १,१०.३५ ॥

क्षुत्तृष्णाश्रमकर्माध्वशोषिणे क्षयरोगिणे ।

गर्भिणीबालवृद्धेषु न विषं राजमन्दिरे ॥ १,१०.३६ ॥

न दातव्यं न भोक्तव्यं विसंवादे कदाचन ।

आचार्येण तु भोक्तव्यं शिष्यप्रत्ययकारकम् ॥ १,१०.३७ ॥

अनेन मन्त्रेण मर्दयेद्भूमौ न स्थापयेत् ।

अमृतमिति वदेदिति क्रमोऽयम् ।

ओं सिद्धगुरुभ्यो नमः ।

परमगुरुभ्यो नमः ।

परात्परगुरुभ्यो नमः ।

परमेष्ठिगुरुभ्यो नमः ।

{वेगेतब्ले पोइसोन्स्}

सक्तुकं मुस्तकं शृङ्गी वालकं सर्षपाह्वयम् ।

वत्सनाभं च कूर्मश्च श्वेतशृङ्गी तथाष्टमम् ॥ १,१०.३८ ॥

इत्यष्टौ योजयेद्योगे कालकूटादि वर्जयेत् ।

{पोइसोन्स्}

कालकूटं मेषशृङ्गी हालाहलं च दर्दुरम् ॥ १,१०.३९ ॥

कर्कटं मर्कटं ग्रन्थि हारिद्रं रक्तशृङ्गकम् ।

केशवं दशमं चेति वर्जनीयं भिषग्वरैः ॥ १,१०.४० ॥

सक्तुकाद्यान् प्रयुञ्जीत सर्वरोगे रसायने ।

एतद्विषं जातिचतुष्टयं च विचार्य योज्यं भिषगुत्तमेन ॥ १,१०.४१ ॥

विप्रो रक्षति यौवनं नरपतिस्तद्भूतले पालतां वैश्यः कुष्ठविनाशने च कुशलः शूद्रो हरेज्जीवनम् ।

तस्माच्चापि भिषग्वरेण निपुणैस्तद्वेदिना भावयेत् कुर्यादेव ततो विषं नृपवरो मृत्युंजयाय क्षितौ ॥ १,१०.४२ ॥

श्वेता वा यदि वा पिङ्गा मधुरा ऊषरापि वा ।

लोमशा ब्रह्मजातिः स्यात्क्षत्रजातिस्तु लोहिता ॥ १,१०.४३ ॥

पीता वा मधुरा किंचिद् वैश्यजातिस्तु धूसरा ।

कृष्णा शूद्रस्य दृश्येत एतेषां च भिषग्वरैः ॥ १,१०.४४ ॥

क्षीरं सम्पूर्णभाण्डेऽपि विषं दत्त्वा विचिन्तयेत् ।

जायतेऽपि यदा वर्णं तदा जातिं विनिर्दिशेत् ॥ १,१०.४५ ॥

शुक्लं रक्तं तथा पीतं कृष्णं चेति चतुर्विधम् ।

ब्रह्मक्षत्रविट्शूद्राणां ज्ञातव्यो जातिनिर्णयः ॥ १,१०.४६ ॥

क्षिप्तं दुग्धे विषं वैद्यो जानीयात् क्रमशो यदि ।

श्वेतं रक्तं तथा पीतं कृष्णं चोष्णलमेव च ॥ १,१०.४७ ॥

तुत्थेन टङ्कणेनैव म्रियते पेषणाद्विषम् ।

विषेषु जङ्गमाख्येषु विषं नागभवं हितम् ॥ १,१०.४८ ॥

इदमेव महाश्रेष्ठं त्रिदोषक्षपणं क्षणात् ।

दीपनं कुरुते सद्यो वडवाग्निशतोपमम् ॥ १,१०.४९ ॥

संनिपातप्रतिकारे प्रभावः प्रभवो हि सः ॥ १,१०.५० ॥

नागोद्भवं यथाप्राप्तं विषं गोमूत्रसंयुतम् ।

आतपे त्रिदिनं शुष्कं निहितं वीर्यधृग् भवेत् ॥ १,१०.५१ ॥

अतिमात्रं यदा भुङ्क्ते तदार्ज्य टङ्कणं पिबेत् ।

रजनी मेघनादा वा सर्पाक्षी वा घृतान्विता ॥ १,१०.५२ ॥

लिहेद्वा मधुसर्पिर्भ्यां चूर्णिताम् अर्जुनत्वचम् ।

पुत्रजीवकमज्जां वा पिबेद्वा निम्बकद्वयम् ॥ १,१०.५३ ॥

एवं विषविधिः ख्यातः प्रयोगं च वदाम्यहम् ।

विषं त्रिकटुकं मुस्तं हरिद्रानिम्बपत्रकम् ॥ १,१०.५४ ॥

विडङ्गम् अष्टमं चूर्णं छागमूत्रैः समं समम् ।

चणकाभा वटी ख्याता स्याज्जया योगवाहिका ॥ १,१०.५५ ॥

विषं पाठाश्वगन्धाश्च बला तालीसपत्त्रकम् ।

मरिचं पिप्पली निम्बमजामूत्रेण तुल्यकम् ॥ १,१०.५६ ॥

वटिका पूर्ववत्कार्या वटिका योगवाहिका ।

निद्रां तन्द्रां क्लमं दाहं सफेनं लोमहर्षणम् ॥ १,१०.५७ ॥

शोषं चैवातिसारं च कुरुते जङ्गमं विषम् ।

स्थावरं तु ज्वरं हिक्कां दन्तहर्षं गलग्रहम् ॥ १,१०.५८ ॥

फेनछर्द्यरुचिश्वासं मूर्च्छां च कुरुते विषम् ।

न जानाति यदा मन्त्री विषं भक्षेच्चिकित्सितम् ॥ १,१०.५९ ॥

विषमेव तदादाय मज्जत्यम्बुनिधाविव ।

तस्माद्यत्नेन संरक्षेद्राजा विषचिकित्सकात् ॥ १,१०.६० ॥

प्रथमं वह्निखर्परिकायां मनाग्भृष्ट्वा वक्ष्यमाणमन्त्रेण निर्विषं विधाय गृह्णीयादिति ।

निम्बुद्रवे पित्तं वारत्रयं विभाव्य प्रक्षाल्य संशोष्य गृह्णीयादिति ।

{शिलाजतु:: ओरिगिन्}

हेमाद्याः सूर्यसंतप्ताः स्रवन्ति गिरिधातवः ।

जत्वाभं मृदु मृत्स्नाभं यन्मलं तच्छिलाजतु ॥ १,१०.६१ ॥

{शिलाजतु:: medic. properties}

अनघं चाल्पकषायं च कटु पाके शिलाजतु ।

नात्युष्णशीतं धातुभ्यश्चतुर्भ्यस्तस्य सम्भवः ॥ १,१०.६२ ॥

{शिलाजतु:: from Gold:: medic. properties}

हेम्नोऽथ रजतात्ताम्राद्वरं कालायसाद् अपि ।

मधुरं च सतिक्तं च जपापुष्पनिभं च यत् ॥ १,१०.६३ ॥

विपाके कटु शीतं च तत्सुवर्णस्य निसृतम् ।

{शिलाजतु:: from Silver:: medic. properties}

राजतं कटुकं श्वेतं शीतं स्वादु विपच्यते ॥ १,१०.६४ ॥

{शिलाजतु:: from copper:: medic. properties}

ताम्राद् बर्हिणकण्ठाभं तीक्ष्णोष्णं पच्यते कटु ।

{शिलाजतु:: from Iron:: medic. properties}

यच्च गुग्गुलुसंकाशं सतिक्तं लवणान्वितम् ॥ १,१०.६५ ॥

विपाके कटु शीतं च सर्वश्रेष्ठं तदायसम् ।

गोमूत्रगन्धः सर्वेषां सर्वकर्मसु यौगिकाः ॥ १,१०.६६ ॥

रसायनप्रयोगेषु पश्चिमं तु विशिष्यते ।

यथाक्रमं वातपित्ते श्लेष्मपित्ते कफे त्रिषु ॥ १,१०.६७ ॥

विशेषेण प्रशस्यन्ते मला हेमादिधातुजाः ।

{शिलाजतु:: फ्य्स्. properties}

लौहः किट्टायते वह्नौ विधूमं दह्यतेऽम्भसि ॥ १,१०.६८ ॥

तृणाद्यग्रे कृतं श्रेष्ठम् अधो गलति तन्तुवत् ।

दंशदंष्ट्रौषधादिदोषहरणार्थं मेषशृङ्गं भूर्जपत्रेण धूपयेत् ।

क्वाथ्यद्रव्यं शिलाजतुसमं चतुर्गुणेन जलं दत्त्वा चतुर्भागावशेषेण भावयेद् इत्येकः पक्षः ।

वाग्भट्टस्तु अष्टगुणजलदानेनाष्टावशेषे पूर्ववदुभयथैव व्यवहारः ।

भद्रशिलाजतु त्रिफलादशमूलोष्णक्वाथे निक्षिप्य ।

केवलोष्णोदके वा स्थिते ऊर्ध्वं वीभूते पद्धपत्रवत् सर्वं ग्राह्यम् ।

ततः शिवागुडिकोक्तक्रमेण भावनां दत्त्वा विशोध्य सालसारादिना भावयेद्यथा ।

सालयुग्मौ करञ्जौ द्वौ खदिरं चन्दनद्वयम् ।

गर्दभाण्डोऽर्जुनश्चेह लोध्रयुग्मधवासनाः ॥ १,१०.६९ ॥

शिरीषागुरुकालीयपूगपूतिककर्कटाः ।

सालसारादिरप्येष गणः श्लेष्मगदापहः ॥ १,१०.७० ॥

मेहगुल्मार्शःकुष्ठारिमेदःपाण्डुरुजापहः ।

एभिर्दिवातपे शोष्यं रात्रौ रात्रौ च भावयेत् ॥ १,१०.७१ ॥

द्रवेण यावता द्रव्यमेकीभूयार्द्रतां व्रजेत् ।

भवेत् प्रमाणं निर्दिष्टं भिषग्भिर् भावनाविधौ ॥ १,१०.७२ ॥

भवेद्द्रव्यं समं क्वाथ्यं क्वाथं चाष्टावशेषितम् ।

तेनार्द्रसमं द्रव्यं शोषयेत्प्रबलातपे ॥ १,१०.७३ ॥

दग्धहीरकं योज्यं निक्षिप्याग्नौ ध्मापयित्वा निर्गुण्डीरसेन सप्तवारान् निर्वाप्य प्रक्षाल्य च गृह्णीयात् ॥ १,१०.७४ ॥

जायन्ते वामरुक्वाथे जनपदे ग्रीष्मेऽर्कतापार्दिताः ।

शीतोषणे शिशिरे च गुग्गुलुरसं मुञ्चन्ति ते पञ्चधा ॥ १,१०.७५ ॥

हेमाभं महिषाक्षतुल्यमपरं तत्पद्मरागोपमं भृङ्गाभं कुमुदद्युतिं च विधिना ग्राह्या परीक्ष्या ततः ॥ १,१०.७६ ॥

वह्नौ ज्वलन्ति तपने विलयं प्रयान्ति क्लिद्यन्ति कोष्णसलिले पयसा समानाः ॥ १,१०.७७ ॥

ग्राह्याः शुभाः परिहरेच्चिरकालजातान् अङ्गात्स्फुटं खर्परगन्धिकतुल्यवर्णान् ॥ १,१०.७८ ॥

{गुग्गुलु:: medic. properties}

स्वादे स्वादुः कषायतिक्तकटुको वीर्ये विपाके कटुः ।

वृष्यो मार्गविशोधनेऽतिविशदस्तीक्ष्णो विकाशी सरः ॥ १,१०.७९ ॥

सायुष्यः स्वरदस्त्रिदोषशमनो मेधास्मृतिश्रीकरः ।

धन्यः पापनिसूदनोऽग्निजननो हृत्कण्ठशोधीपुनः ॥ १,१०.८० ॥

{गुग्गुलु:: शोधन}

दशमूलक्वाथे उष्णे पूते गुग्गुलुं परिक्षिप्यालोड्य च वस्त्रपूतं विधाय चण्डातपे विशोष्य घृतं दत्त्वा पिण्डितव्यम् ॥ १,१०.८१ ॥

{conch:: शोधन}

शंखनाभिं तथाम्लेन सप्तवारं हि भावयेत् ।

रौद्रे मलादिकं त्यक्त्वा प्रक्षाल्य ग्राहयेदिति ॥ १,१०.८२ ॥

{money cowrie :: शोधन}

वराटीं तक्रचाङ्गेरीजम्बीराणां रसे शुभे ।

प्रक्षिप्य भावयेत्तावद्यावच्छुक्ला न पश्यति ॥ १,१०.८३ ॥

पश्चादुद्धृत्य गृह्णीयाद् वराटीं शुद्धिमागताम् ॥ १,१०.८४ ॥

{pearl :: शोधन}

भौमिकं जलम् आदाय मुक्तां च व्युषितामपि ।

त्यक्त्वा मलादिकां तां च प्रक्षाल्य ग्राहयेदिति ॥ १,१०.८५ ॥