रसरत्नाकरः/खण्ड १
रसरत्नाकरः, १,१
[सम्पाद्यताम्]- स्वर्गापवर्गविस्फारौ भुवनस्योदये यथा ।
- भवरोगहरौ वन्दे चण्डिकाचन्द्रशेखरौ ॥ १,१.१ ॥
- रसोपरसलोहानां तैलमूलफलैः सह ।
- असाध्यं प्रत्ययोपेतं कथ्यते रससाधनम् ॥ १,१.२ ॥
- वैद्यानां यशसेऽर्थाय व्याधितानां हिताय च ।
- वादिनां कौतुकार्थाय वृद्धानां देहसिद्धये ॥ १,१.३ ॥
- मन्त्रिणां मन्त्रसिद्ध्यर्थं विविधाश्चर्यकारणम् ।
- पञ्चखण्डम् इदं शास्त्रं साधकानां हितप्रदम् ॥ १,१.४ ॥
- रसखण्डे तु वैद्यानां व्याधितानां रसेन्द्रके ।
- वादिनां वादखण्डे च वृद्धानां च रसायने ॥ १,१.५ ॥
- मन्त्रिणां मन्त्रखण्डे च रससिद्धिः प्रजायते ।
- सुतरां नास्ति संदेहः तत्तत्खण्डविलोकिनाम् ॥ १,१.६ ॥
- हतो हन्ति जरामृत्युं मूर्छितो व्याधिघातकः ।
- धत्ते च खेगतिं बद्धः कोऽन्यः सूतात्कृपाकरः ॥ १,१.७ ॥
- जरामरणदारिद्र्यरोगनाशकरोमतः ।
- मूर्छितो हरते व्याधीन् नसो देहे चरन्नपि ॥ १,१.८ ॥
- मोहयेद्यः परान्बद्धो जीवयेच्च मृतः परान् ।
- मूर्छितो बोधयेदन्यांस्तं सूतं को न सेवते ॥ १,१.९ ॥
- आयुर्द्रविणमारोग्यं वह्निर् मेधा महद् बलम् ।
- रूपयौवनलावण्यं रसोपासनया भवेत् ॥ १,१.१० ॥
- मारयेज्जारितं सूतं गन्धकेनैव मूर्छयेत् ।
- बद्धः स्याद् द्रुतिसत्वाभ्यां रसस्यैवं त्रिधा गतिः ॥ १,१.११ ॥
- दोषहीनो रसो ब्रह्मा मूर्छितस्तु जनार्दनः ।
- मारितो रुद्ररूपः स्याद्बद्धः साक्षान्महेश्वरः ॥ १,१.१२ ॥
- वेधको देहलोहाभ्यां सूतो देवि सदाशिवः ।
- दर्शनाद्रसराजस्य ब्रह्महत्यां व्यपोहति ॥ १,१.१३ ॥
- स्पर्शनान्नाशयेद्देवि गोहत्यां नात्र संशयः ।
- किं पुनर्भक्षणाद्देवि प्राप्यते परमं पदम् ॥ १,१.१४ ॥
- अल्पमात्रोपयोगित्वाद् अरुचेर् अप्रप्सङ्गतः ।
- क्षिप्रमारोग्यदायित्वाद्भेषजेभ्यो रसोऽधिकः ॥ १,१.१५ ॥
- यदुक्तं शम्भुना पूर्वं रसखण्डे रसायने ।
- रसस्य वन्दनार्थे च दीपिका रसमङ्गले ॥ १,१.१६ ॥
- व्याधितानां हितार्थाय प्रोक्तं नागार्जुनेन यत् ।
- उक्तं चर्पटिसिद्धेन स्वर्गवैद्यकपालिके ॥ १,१.१७ ॥
- अनेकरसशास्त्रेषु संहितास्वागमेषु च ।
- यदुक्तं वाग्भटे तन्त्रे सुश्रुते वैद्यसागरे ॥ १,१.१८ ॥
- अन्यैश्च बहुभिः सिद्धैर् यद् उक्तं च विलोक्य तत् ।
- तत्र यद्यदसाध्यं स्याद्यद्यद्दुर्लभमौषधम् ॥ १,१.१९ ॥
- तत्तत्सर्वं परित्यज्य सारभूतं समुद्धृतम् ।
- क्वचिच्छास्त्रे क्रिया नास्ति क्रमसंख्या न च क्वचित् ॥ १,१.२० ॥
- मात्रा युक्तिः क्वचिन्नास्ति सम्प्रदायो न च क्वचित् ।
- तेन सिद्धिर्न तत्रास्ति रसे वाथ रसायने ॥ १,१.२१ ॥
- वैद्ये वादे प्रयोगे च यस्माद्यत्नो मया कृतः ।
- यद्यद्गुरुमुखाज्ज्ञातं स्वानुभूतं च यन्मया ।
- तत्तल्लोकहितार्थाय प्रकटीक्रियतेऽधुना ॥ १,१.२२ ॥
- श्रीमान् सूतनृपो ददाति विलसंल्लक्ष्मीं वपुः शाश्वतंस्वानां प्रीतिकरीम् अचञ्चलमनो मातेव पुंसां यथा ।
- अन्यो नास्ति शरीरनाशकगदप्रध्वंसकारी ततः कार्यं नित्यमहोत्सवैः प्रथमतः सूताद् वपुःसाधनम् ॥ १,१.२३ ॥
- साक्षादक्षयदायको भुवि नृणां पञ्चत्वमुच्चैः कुतो मूर्च्छां मूर्छितविग्रहो गदभृतां हन्त्युञ्चकैः प्राणिनाम् ।
- बद्धं प्राप्य सुरासुरेन्द्रचरितां तां तां गतिं प्रापयेत् ।
- सोऽयं पातु परोपकारचतुरः श्रीसूतराजो जगत् ॥ १,१.२४ ॥
- यदन्यत्र तदत्रास्ति यदत्रास्ति न तत्क्वचित् ।
- रसरत्नाकरः सोऽयं नित्यनाथेन निर्मितः ।
- ततः कुर्यात् प्रयत्नेन रससंस्कारम् उत्तमम् ॥ १,१.२५ ॥
- अविज्ञात्या च शास्त्रार्थं प्रयोगकुशलो भिषक् ।
- यम एव स विज्ञेयः मर्त्यानां मृत्युरूपधृक् ॥ १,१.२६ ॥
- {रसस्य महादोषाः}
- नागो वङ्गो मलो वह्निश्चांचल्यं च विषं गिरिः ।
- असह्याग्निर्महादोषा निषिद्धाः पारदे स्थिताः ॥ १,१.२७ ॥
- जायं गण्डस्तनौ नागात्कुष्ठं वङ्गाद्रुजा मलात् ।
- वह्नेर् दाहो बीजनाशश्चाञ्चल्यान्मरणं विषात् ॥ १,१.२८ ॥
- गिरेः स्फोटो ह्यसह्याग्नेर् दोषान्मोह उपजायते ।
- {निर्दोषपारदस्य गुणाः}
- दोषहीनो यदा सूतस्तदा मृत्युजरापहः ॥ १,१.२९ ॥
- साक्षादमृतमप्येष दोषयुक्तो रसो विषम् ।
- तस्माद्दोषविशुद्ध्यर्थं रसशुद्धिर्विधीयते ॥ १,१.३० ॥
- रसो ग्राह्यः सुनक्षत्रे पलानां शतमात्रकम् ।
- पञ्चाशतं पञ्चविंशद्वा द्वादशं चैकमेव वा ॥ १,१.३१ ॥
- पलादूनं न कर्तव्यं रससंस्कारम् उत्तमम् ।
- अघोरेण च मन्त्रेण रससंस्कारपूजनम् ॥ १,१.३२ ॥
- अघोरेभ्योऽथ घोरेभ्यो घोरघोरतरेभ्यः ।
- सर्वेभ्यः सर्वसर्वेभ्यो नमस्तेऽस्तु रुद्ररूपेभ्यः ॥ १,१.३३ ॥
रसरत्नाकरः, १, २
[सम्पाद्यताम्]- निःसारं वीक्ष्य विश्वं गदविकलवपुर् व्याप्तम् एवातितप्तम् ।
- भूयः कारुण्यसिन्धोः सकलगुणनिधेः सूतराजस्य युक्तिम् ॥ १,२.१ ॥
- दृष्ट्वा सूतस्य शास्त्राण्यवहितमनसा प्राणिनाम् इष्टसिद्ध्यै ।
- शृण्वन्तूच्चैर् मयोक्तं सुविपुलमतयो भोगिकेन्द्राः सरेन्द्राः ।
- यावत्सूतं न शुद्धं न च मृतमथ नो मूर्छितं गन्धबन्धं ।
- नो वज्रं मारितं वा न च गगनवधो नापसूताश्च शुद्धाः ।
- स्वर्णाद्यं सर्वलोहं विषमपि न मृतं तैलपातो न यावत् ।
- तावद्वैद्यः क्व सिद्धो भवति वसुभुजां मण्डले श्लाघ्ययोग्यः ॥ १,२.२ ॥
- {अष्टदोषनिवारण}
- अथातः सम्प्रवक्ष्यामि दोषाष्टकनिवारणम् ।
- इष्टकारजनीचूर्णैः षोडशांशैः रसस्य तु ॥ १,२.३ ॥
- मर्दयेत्तप्तखल्वे तं जम्बीरोत्थद्रवैर्दिनम् ।
- खल्वं लोहमयं वाथ पाषाणाश्ममथापि वा ॥ १,२.४ ॥
- काञ्जिकैः क्षालयेत्सूतं नागदोषस्य शान्तये ।
- विशालाङ्कोलचूर्णेन वङ्गदोषं विनाशयेत् ॥ १,२.५ ॥
- राजवृक्षो मलं हन्ति चित्रकं हन्ति वह्निजम् ।
- चाञ्चल्यं कृष्णधत्तूरैस्त्रैफलैर्विषनाशनम् ॥ १,२.६ ॥
- कटुत्रयं गिरिं हन्ति असह्याग्निं त्रिकण्टकः ।
- {(२)}
- प्रतिदोषं कलांशेन तत्र चूर्णं सकन्यकम् ॥ १,२.७ ॥
- सुवस्त्रगालितं सूतं खल्वे क्षिप्त्वा यथाक्रमम् ।
- प्रत्येकं प्रत्यहं यत्नात्सप्तरात्रं विमर्दयेत् ॥ १,२.८ ॥
- उद्धृत्योष्णारनालेन मृद्भाण्डे क्षालयेत्सुधीः ।
- सर्वदोषविनिर्मुक्तः सप्तकञ्चुकवर्जितः ॥ १,२.९ ॥
- जायते शुद्धः सूतोऽयं युज्यते वैद्यकर्मणि ।
- {पारदशोधन}
- अजाशकृत्तुषाग्निं च ज्वालयित्वा भुवि क्षिपेत् ।
- तस्योपरि स्थितं खल्वं तत्रोक्तं मर्दयेद्रसम् ॥ १,२.१० ॥
- श्रीखण्डं देवदारु च काकतुण्डीं जयाद्रवैः ।
- कर्कोटीमूषलीकन्याद्रवे दत्त्वा विमर्दयेत् ।
- दिनैकं पातनायन्त्रे शुद्धं च विनियोजयेत् ॥ १,२.११ ॥
- कुमार्याश्च निशाचूर्णे दिनं सूतं विमर्दयेत् ।
- पातयेत् पातनायन्त्रे सम्यक् शुद्धो भवेद्रसः ॥ १,२.१२ ॥
- {हिंगुलोत्थपारदशोधन}
- पारिभद्ररसैः पेष्यं हिंगुलं याममात्रकम् ।
- जम्बीराणां द्रवैर्वाथ पात्यं पातालयन्त्रके ॥ १,२.१३ ॥
- तं सूतं योजयेद्योगे सप्तकञ्चुकवर्जितम् ।
- इत्येवं शुद्धयः ख्याता यथेष्टैका प्रकारयेत् ॥ १,२.१४ ॥
- {शुद्धसूतमारणौषधयः}
- अथैतां मूलिकां वक्ष्ये शुद्धसूतस्य मारणे ।
- ब्रह्मदण्डी मेघनादा चित्रकं तृणमुस्तिका ॥ १,२.१५ ॥
- वज्रवल्ली बला शुण्ठी कटुतुम्ब्यर्धचन्द्रिका ।
- विषमुष्ट्यर्कलाक्षाश्च गोक्षुरः काकतुण्डिका ॥ १,२.१६ ॥
- कन्या चण्डालिनीकन्दं सर्पाक्षी सरपुङ्खिका ।
- वस्ता रक्ताग्रनिर्गुण्डी लज्जाली देवदालिका ॥ १,२.१७ ॥
- जाती जयन्ती वाराही भूकदम्बं कुरण्टकम् ।
- कोषातकी नीरकणा लाङ्गली सहदेविकाः ॥ १,२.१८ ॥
- चक्रमर्दोऽमृताकन्दं काकमाची रविप्रिया ।
- विष्णुक्रान्ता हस्तिशुण्डी स्नुक्पयो भृङ्गराट् पटुः ॥ १,२.१९ ॥
- इत्येताः मूलिका आख्याता योज्या पारदमारिकाः ।
- एताः समस्ता व्यस्ता वा देया ह्यष्टादशाधिकाः ॥ १,२.२० ॥
- {पारदभस्मनिर्माण}
- अप्रसूतगवां मूत्रे पेषयेद् रक्तमूलिकाम् ।
- तद्द्रवैः शोधितं सूतं तुल्यं गन्धकसंयुतम् ॥ १,२.२१ ॥
- तप्तखल्वे चतुर्यामम् अविच्छिन्नं विमर्दयेत् ।
- तत्पिण्डं पातयेद्यन्त्रे त्रिंशद्धट्टमहापुटे ॥ १,२.२२ ॥
- एवं दशपुटैर् मार्यं मर्द्यं पात्यं पुनः पुनः ।
- तदुद्धृत्य पुनर्मर्द्यं वज्रमूषान्तरे क्षिपेत् ॥ १,२.२३ ॥
- भूधराख्ये पुटे पच्याद्दशधा भस्मतां व्रजेत् ।
- द्रवैर्द्रवैः पुनर्मर्द्यं सिद्धोऽयं वज्रसूतकः ॥ १,२.२४ ॥
- मूलिकामारितः सूतो जारणक्रमवर्जितः ।
- न क्रमेद्देहलोहाभ्यां रोगहर्ता भवेद्ध्रुवम् ॥ १,२.२५ ॥
- {पारदभस्मनिर्माण (२)}
- रसं गन्धकतैलेन द्विगुणेन विमर्दयेत् ।
- दिनैकं वाथ सर्पाक्षीविष्णुक्रान्ताह्वभृङ्गजैः ॥ १,२.२६ ॥
- त्र्यहं विमर्दयेद् द्रावैस् त्रिंशद्धट्टमहापुटे ।
- इत्येवमष्टधा पाच्यं रसो भस्मीभवेद् ध्रुवम् ॥ १,२.२७ ॥
- {रसभस्मनिर्माण (३)}
- श्वेताङ्कोटजटावारि सूतं मर्द्यं दिनत्रयम् ।
- पुटयेद्भूधरे यन्त्रे मूषायां भस्मतां व्रजेत् ॥ १,२.२८ ॥
- देवदालीं हरिक्रान्तामारनालेन पेषयेत् ।
- सप्तधा सूतकं तेन कुर्याद्धमनम् उत्थितम् ॥ १,२.२९ ॥
- तं सूतं खर्परे कुर्याद्दत्त्वा दत्त्वा चतुर्द्रवम् ।
- चुल्ल्योपरि पचेद् वह्नौ भस्म स्यादरुणोपमम् ॥ १,२.३० ॥
- {पारदमारण (४)}
- काष्ठोदुम्बरजैः क्षीरैः सितां हिंगु विभावयेत् ।
- सप्तवारं प्रयत्नेन शोध्यं पेष्यं पुनः पुनः ॥ १,२.३१ ॥
- काष्ठोदुम्बरपञ्चाङ्गैः कषायं षोडशांशकम् ।
- दत्त्वा तेन पुनर् मर्द्यं हिंगु वङ्गरसेश्वरम् ॥ १,२.३२ ॥
- क्षिप्त्वा निरुध्य मूषायां भूधराख्ये पुटे पचेत् ।
- अष्टधा म्रियते सूतो देयं हिंगु पुटे पुटे ॥ १,२.३३ ॥
- {पारदमारण (५)}
- अपामार्गस्य बीजानि तथैरण्डस्य चूर्णयेत् ।
- तच्चूर्णं पारदे देयं मूषायामेव रोधयेत् ॥ १,२.३४ ॥
- रुद्ध्वा लघुपुटे पच्याच्चतुर्भिर्भस्मतां व्रजेत् ।
- {पारदमारण (६)}
- कटुतुम्ब्युद्भवे कन्दे गर्भे नारीपयःसु वै ॥ १,२.३५ ॥
- सप्तधा म्रियते सूतः स्वेदयेद् गोमयाग्निना ।
- {पारदमारण (७)}
- अङ्कोलस्य जटातोयैः पिष्ट्वा खल्वे विमर्दयेत् ॥ १,२.३६ ॥
- सूतं गन्धकसंयुक्तं दिनान्ते तं निरोधयेत् ।
- पुटयेद्भूधरे यन्त्रे दिनान्ते तं समुद्धरेत् ॥ १,२.३७ ॥
- {पारदमारण (८)}
- धान्याभ्रं सूतकं तुल्यं मर्दयेन्मारकद्रवैः ।
- दिनैकं तेन कल्केन वस्त्रे लिप्त्वा च वर्तिकाम् ॥ १,२.३८ ॥
- विलिप्य तैलैर्वर्तिं ताम् एरण्डोत्थैः पुनः पुनः ।
- प्रज्वाल्य तद्धृतं भाण्डे ग्राहयेत्पतितामधः ॥ १,२.३९ ॥
- कृष्णभस्म भवेत्तच्च पुनर्मर्द्यं त्रियामकैः ।
- दिनैकं तत्पचेद्यन्त्रे कच्छपाख्ये न संशयः ॥ १,२.४० ॥
- मृतः सूतो भवेत्सद्यस्तत्तद्योगेषु योजयेत् ।
- {पारदमारण (९)}
- द्विपलं शुद्धसूतं तु सूतार्धशुद्धगन्धकम् ॥ १,२.४१ ॥
- मर्दयेन्मारकद्रावैर् दिनमेकं निरन्तरम् ।
- बद्ध्वा तु भूधरे यन्त्रे दिनैकं मारयेत् पुटात् ॥ १,२.४२ ॥
- {वज्रमूषा}
- तुषदग्धस्य भागौ द्वावेको वल्मीकमृत्तिका ।
- लोहकिट्टस्य भागैकं श्वेतपाषाणभागकम् ॥ १,२.४३ ॥
- नरकेशसमं किंचिच्छागीक्षीरेण पेषयेत् ।
- यामद्वयं दृढं मर्द्यं तेन मूषान्धसंपुटाम् ॥ १,२.४४ ॥
- शोषयित्वाथ संलिप्य तत्कल्कैः संनिरुध्य च ।
- वज्रमूषा समाख्याता सम्यक् पारदमारिका ॥ १,२.४५ ॥
- {भस्मसूतवर्णाः}
- श्वेतं पीतं तथा रक्तं कृष्णं चेति चतुर्विधम् ।
- लक्षणं भस्मसूतस्य श्रेष्ठं स्यादुत्तरोत्तरम् ॥ १,२.४६ ॥
रसरत्नाकरः, १, ३
[सम्पाद्यताम्]- {जारणपूर्वं मारणम्}
- अथातो जारणापूर्वं बीजं मारणमुच्यते ।
- अजीर्णं चाप्यबीजं च सूतकं यस्तु मारयेत् ॥ १,३.१ ॥
- ब्रह्महा स दुराचारो मम द्रोही महेश्वरि ।
- तस्मात्सर्वप्रयत्नेन जारितं मारयेद्रसम् ॥ १,३.२ ॥
- {रसस्य समुखकरणम्}
- संस्थाप्य गोमयं भूमौ पक्वमूषां ततः परम् ।
- तन्मध्ये कटुतुम्ब्युत्थं तैलं दत्त्वा रसं क्षिपेत् ॥ १,३.३ ॥
- काकमाचीरसं देयं तैलं तुल्यं ततः पुनः ।
- गन्धकं व्रीहिमात्रं च क्षिप्त्वा तं च निरोधयेत् ॥ १,३.४ ॥
- तत्पृष्ठे पावको देयः पूर्णं वा वह्निखर्परम् ।
- स्वाङ्गशीतलतां ज्ञात्वा जीर्णे तैले च गन्धकम् ॥ १,३.५ ॥
- काकमाचीद्रवं चाग्नौ दत्त्वा दत्त्वा च जारयेत् ।
- मूषाधो गोमयं चात्र दत्त्वा चोदधर्वं च पावकम् ॥ १,३.६ ॥
- षड्गुणं गन्धकं जार्यं सूतस्यैवं मुखं भवेत् ।
- {समुखपारदस्य जारणापूर्वको मारणविधिः}
- तं सूतं मर्दयेन्नीरैर्जम्बीरोत्थैः पुनः पुनः ॥ १,३.७ ॥
- चतुःषष्ट्यंशकैः पूर्वैर् द्वात्रिंशांशं ततः पुनः ।
- षोडशांशं शुद्धहेमपत्रं सूतेषु निक्षिपेत् ॥ १,३.८ ॥
- शिखिपित्तेन सम्पिष्टं तैलैश्च सर्षपोद्भवैः ।
- लिप्त्वा हेमं क्षिपेत्सूतं यामं जम्बीरजैर्द्रवैः ॥ १,३.९ ॥
- मर्द्यं तं पूर्ववत् पच्यान्मूषायां जम्बीरद्रवैः ।
- पूरयेद् रोधयेच्चाग्निं दत्त्वा यत्नेन जारयेत् ॥ १,३.१० ॥
- ग्रासे ग्रासे च तन्मर्द्यं जम्बीराणां द्रवैः दृढम् ।
- मूलिका लवणं गन्धमभावे पित्ततैलयोः ॥ १,३.११ ॥
- पिष्ट्वा जम्बीरनीरेण हेमपत्रं प्रलेपयेत् ।
- इत्येवं जारणा कार्या ततः सूतं च मारयेत् ॥ १,३.१२ ॥
- अथवा निर्मुखं सूतं विडयोगेन मारयेत् ।
- {विडनिर्माणविधि}
- विडमत्र प्रवक्ष्यामि साधयेद्भिषजां वरः ॥ १,३.१३ ॥
- शंखचूर्णं रविक्षीरैश्चातपे भावयेद्दिनम् ।
- तद्वज्जम्बीरजैर्द्रावैर् दिनैकं धूमसारकम् ॥ १,३.१४ ॥
- सुवर्चलमजामूत्रैः क्वाथ्यं यामचतुष्टयम् ।
- कण्टकारीं च संक्वाथ्यं दिनैकं नरमूत्रकैः ॥ १,३.१५ ॥
- सज्जीक्षारं तिन्तिडीकं काशीशं च शिलाजतुम् ।
- जम्बीरोत्थैर् द्रवैर् भाव्यं पृथग्यामं चतुष्टयम् ॥ १,३.१६ ॥
- जयपालबीजं त्वग्घीनं मूलकानां द्रवैर् दिनम् ।
- सैन्धवं टङ्कणं गुञ्जां शिग्रुमूलद्रवैर्दिनम् ॥ १,३.१७ ॥
- एतत्सर्वं समांशं तु मर्द्यं जम्बीरजैर्द्रवैः ।
- तद्गोलं रक्षयेद्यत्नाद्विडोऽयं वाडवानलः ।
- अनेन मर्दयेत्सूतं ग्रसते तप्तखल्वके ॥ १,३.१८ ॥
- {विडयोगेन पारदादिमारणप्रकारः}
- स्वर्णाभ्रकसर्वलोहानि यथेष्टानि च जारयेत् ।
- मारयेत् पूर्वयोगेन मारणं चात्र कथ्यते ॥ १,३.१९ ॥
- {पारदमारण (१)}
- कुम्भीं समूलाम् उद्धृत्य गोमूत्रेण सुपेषयेत् ।
- तद्द्रवैर् मर्दयेत्सूतं दिनैकं कान्तसम्पुटे ॥ १,३.२० ॥
- लिप्त्वा नियामका देया ऊर्ध्वश्चाधस् तदन्वयेत् ।
- मृद्वग्निना दिनैकं तु पचेच्चुल्यां मृतो भवेत् ॥ १,३.२१ ॥
- {पारदमारण (२)}
- गोघृतं गन्धकं सूतं पिष्ट्वा पिण्डीं प्रकल्पयेत् ।
- कुमारीदलमध्यस्थं कृत्वा सूत्रेण वेष्टयेत् ॥ १,३.२२ ॥
- तं कान्तसम्पुटे रुद्ध्वा त्रिभिर् लघुपुटैः पचेत् ।
- ततो ध्माते भवेद्भस्म चान्धमूषे क्षयं ध्रुवम् ॥ १,३.२३ ॥
- {पारदमारण (३)}
- शाकवृक्षस्य पक्वानि फलान्यादाय शोधयेत् ।
- पेषयेद्रविदुग्धेन तेन मूषां प्रलेपयेत् ॥ १,३.२४ ॥
- आदिप्रसूतगोर् जातजरायोश्चूर्णपूरितः ।
- तन्मध्ये सूतकं रुद्ध्वा ध्मातो भस्मत्वमाप्नुयात् ॥ १,३.२५ ॥
- {पारदमारण (४)}
- कर्कोटकीं काकमाचीं च कञ्चुकीं कटुतुम्बिकाम् ।
- काकजङ्घां काकतुण्डीं काकिनीं काकमञ्जरीः ॥ १,३.२६ ॥
- पिष्ट्वैतान् वज्रमूषास्तैर्लेपं कृत्वा रसं क्षिपेत् ।
- मर्दितं दिनमेकं तु तैरेवार्द्रोत्थितै रसैः ॥ १,३.२७ ॥
- रुद्ध्वाथ भूधरे पच्याद् अष्टवारं पुनः पुनः ।
- मर्दयेल्लिप्तमूषास्ता रुद्ध्वा ध्मातो मृतो भवेत् ॥ १,३.२८ ॥
- {पारदमारण (५)}
- रसैर्नियामकैर् मर्द्यो दृढं यामचतुष्टयम् ।
- द्विगुणैर्गन्धतैलैश्च पचेन्मृद्वग्निना शनैः ॥ १,३.२९ ॥
- यावत् खोटो भवेत्तत्तद्रोधयेल्लौहसम्पुटे ।
- हरीतकीं जले पिष्ट्वा लौहकिट्टेन मूषिकाम् ॥ १,३.३० ॥
- कृत्वा तन्मध्यतः क्षिप्त्वा सम्पुटं चान्धयेत्पुनः ।
- तस्योर्ध्वं स्रावकाकारं हृत्वा नागद्रुतं क्षिपेत् ॥ १,३.३१ ॥
- कठिनेन धमेत्तावद्यावन्नागो द्रुतो भवेत् ।
- न धमेच्च पुनस्तावद्यावत् कठिनतां व्रजेत् ॥ १,३.३२ ॥
- एवं पुनः पुनर्ध्मातस्त्रियामैर् म्रियते रसः ।
- {नियामकौषध्यः}
- नियामकास्ततो वक्ष्ये सूतस्य मारकर्मणि ॥ १,३.३३ ॥
- सर्पाक्षी क्षीरिणी वन्ध्या मत्स्याक्षी शरपुङ्खिका ।
- काकजङ्घा शिखिशिखा ब्रह्मदण्ड्य् आखुपर्णिका ॥ १,३.३४ ॥
- वर्षाभूः कञ्चुकी मूर्वा पद्मकोत्पलचिञ्चिका ।
- शतावरी वज्रलता वज्रकन्दा त्रिपर्णिका ॥ १,३.३५ ॥
- मण्डूकपर्णी पाटली चित्रको ग्रीष्मसुन्दरः ।
- काकमाची महाराष्ट्री हरिद्रा तिलकर्णिका ॥ १,३.३६ ॥
- श्वेतार्कशिग्रुधत्तूरमृगदूर्वाहरीतकी ।
- गुडूची मूषली पुङ्खा भृङ्गराड्रक्तचित्रकम् ॥ १,३.३७ ॥
- तगरं शूरणं मुण्डी मयङ्का पोतकोकिलम् ।
- सैन्धवं श्वेतवर्षाभूः साम्भरं हिंगु माक्षिकम् ॥ १,३.३८ ॥
- विष्णुकान्ता सोमवल्ली व्रणघ्नी यक्षलोचनम् ।
- व्याघ्रपादी हंसपदी वृश्चिकाली कुरण्टकम् ॥ १,३.३९ ॥
- स्वयम्भूकुसुमं कुञ्ची हस्तिशुण्डीन्द्रवारुणी ।
- बीजान्यहस्करस्यापि सर्वत्रैते नियामकाः ॥ १,३.४० ॥
- एताः समस्ता व्यस्ता वा देया ह्यष्टादशाधिकाः ।
- मारणे मूर्च्छने बन्धे रसस्यैतानि योजयेत् ॥ १,३.४१ ॥
- {रसस्य जारणमारणविधिः}
- अप्रसूतगवां मूत्रैः पिष्ट्वा पूर्वनियामिकाः ।
- तद्द्रवैर्मर्दयेत् सूतं यथा पूर्वोदितं क्रमात् ॥ १,३.४२ ॥
- इत्येवं जारणं प्रोक्तं मारणं परिकीर्तितम् ।
- {रसभस्मपरीक्षा}
- परीक्षा मारिते सूते कर्तव्या च यथोदिता ॥ १,३.४३ ॥
- अधस्तुषाग्निना तप्तो ह्यक्षीणस्तिष्ठते यदा ।
- तदा भस्म विजानीयाच्चुल्ल्यां यामं निरीक्षयेत् ॥ १,३.४४ ॥
- मूलिकामारितं सूतं सर्वयोगेषु योजयेत् ।
- जारितो याति सूतोऽसौ जरादारिद्र्यरोगनुत् ॥ १,३.४५ ॥
- मूर्छितो व्याधिनाशाय बद्धः सर्वत्र योजयेत् ॥ १,३.४६ ॥
रसरत्नाकरः, १, ४
[सम्पाद्यताम्]- {मूर्छन}
- अथातः शुद्धसूतस्य मूर्च्छना विधिरुच्यते ।
- मेघनादो वचा हिंगु शूरणैर्मर्दयेद्रसम् ॥ १,४.१ ॥
- नष्टपिष्टं तु तद्गोलं हिङ्गुना वेष्टयेद् बहिः ।
- पचेल्लवणयन्त्रस्थं दिनैकं चण्डवह्निना ॥ १,४.२ ॥
- ऊर्ध्वलग्नं समारुह्य दृढं वस्त्रेण बन्धयेत् ।
- ऊर्ध्वाधो गन्धकं तुल्यं दत्त्वा सौम्यानले पचेत् ॥ १,४.३ ॥
- जीर्णे गन्धे पुनर् देयं षड्भिर् वारैः समं समम् ।
- षड्गुणे गन्धके जीर्णे मूर्छितो रोगहा भवेत् ॥ १,४.४ ॥
- {mercury मूर्छन}
- गन्धकं मधुसारं च शुद्धसूतं समं समम् ।
- यामैकं पाचयेत् खल्वे काचकुप्यां निवेशयेत् ॥ १,४.५ ॥
- रुद्ध्वा द्वादशयामं तं वालुकायन्त्रगं पचेत् ।
- स्फोटयेत्स्वांगशीतं तं तदूर्ध्वं गन्धकं त्यजेत् ॥ १,४.६ ॥
- अधःस्थं रसमादाय सर्वरोगेषु योजयेत् ।
- {mercury formulation}
- शुद्धं सूतं द्विधा गन्धं सूतार्द्धं सैन्धवं क्षिपेत् ॥ १,४.७ ॥
- द्रवैः सितजयन्त्याश्च मर्दयेद्दिवसत्रयम् ।
- कृत्वा गोलं च संशोष्य क्षिप्त्वा मूषां निरुन्धयेत् ॥ १,४.८ ॥
- शोषयित्वा धमेत् किंचित् सुतप्तां तां जले क्षिपेत् ।
- तस्माद्रसं समुद्धृत्य त्रिकण्टरसभावितम् ॥ १,४.९ ॥
- योजयेत्सर्वरोगेषु धमेद्वा भूधरे पचेत् ।
- {mercury formulation}
- रसार्धं गन्धकं मर्द्यं घृतैर्युक्तं तु गोलकम् ॥ १,४.१० ॥
- कृत्वा तं बन्धयेद्वस्त्रे दोलायन्त्रगतं पचेत् ।
- गोमूत्रान्तः कृतं यामं नरमूत्रैर्दिनत्रयम् ॥ १,४.११ ॥
- शोषयेच्च पुनर्वस्त्रे बद्ध्वावेष्ट्य सदा दृढम् ।
- शुष्कं निरुध्य मूषायां ततस्तुषाग्निना पचेत् ॥ १,४.१२ ॥
- ऊर्ध्वभागमधः कृत्वा अधोभागं च ऊर्ध्वगम् ।
- इत्यादिपरिवर्तेन स्वेदयेद्दिवसत्रयम् ॥ १,४.१३ ॥
- पश्चाद् उद्धृत्य तं सूतं योगवाहं रुजापहम् ॥ १,४.१४ ॥
- {mercury formulation}
- सद्योजातस्य बालस्य विष्ठां पालाशबीजकम् ।
- चाण्डाली रुधिरं सूतं सूतपादं च टङ्कणम् ॥ १,४.१५ ॥
- जयन्त्या मर्दयेद् द्रावैर् दिनैकं तत्तु गोलकम् ।
- पेषयेत्सहदेव्याथ लेपयेत् ताम्रसंपुटम् ॥ १,४.१६ ॥
- तन्मध्ये गोलकं क्षिप्त्वा द्वियामं स्वेदयेल्लघु ।
- वालुकायन्त्रमध्ये तु समुद्धृत्य ततः पुनः ॥ १,४.१७ ॥
- चित्रकैः सहदेव्या च गन्धकैर् लेपयेद् बहिः ।
- सम्पुटं बन्धयेद्वस्त्रे मृदालेप्य च शोषयेत् ॥ १,४.१८ ॥
- तं रुद्ध्वान्धमूषायां ध्माते सम्पुटमाहरेत् ।
- सूक्ष्मचूर्णं हरेद्रोगान् योगवाहो महारसः ॥ १,४.१९ ॥
- सम्पुटं सूततुल्यं स्याच्छास्त्रदृष्टेन कर्मणा ॥ १,४.२० ॥
- {mercury formulation}
- धत्तूरकद्रवैर् मर्द्यं दिनं गन्धं ससूतकम् ।
- अन्धमूषे दिनं स्वेद्यं भूधरे मूर्छितो भवेत् ॥ १,४.२१ ॥
- कृत्वा षडङ्गुलां मूषां सुपक्वां मृन्मयीं दृढाम् ।
- मूषागर्भं विलेप्याथ मूलैर्बहुलपत्रकैः ॥ १,४.२२ ॥
- तन्मध्ये सूतकं क्षिप्त्वा मूषां पूर्यात्तु तद्द्रवैः ।
- रुद्ध्वा सलवणैर्यन्त्रैश्चुल्यां दीप्ताग्निना पचेत् ॥ १,४.२३ ॥
- सप्ताहान्ते समुद्धृत्य यवमानं ज्वरापहम् ।
- {mercury मूर्छन}
- काशीशं सैन्धवं सूतं तुल्यं तुल्यं विमर्दयेत् ॥ १,४.२४ ॥
- काशीशस्यास्य भागेन दातव्या फुल्लतूरिका ।
- स्तोकस्तोकं क्षिपेत् खल्वे त्रियामं चैव मूर्छयेत् ॥ १,४.२५ ॥
- प्रत्येकं शतनिष्कं स्यादूनं नैवाधिकं भवेत् ।
- स्थालीसम्पुटयन्त्रेण दिनं चण्डाग्निना पचेत् ॥ १,४.२६ ॥
- ऊर्ध्वलग्नं ततश्चुल्ल्यां मूर्छितं चाहरेत् सूतम् ।
- {mercury मूर्छन}
- कुरण्टकरसैर्भाव्यम् आतपे मर्दयेद्रसम् ॥ १,४.२७ ॥
- लताकरञ्जपत्रैर्वाङ्गुष्ठाग्रेन विमर्दयेत् ।
- दिनैकं मूर्छितं सम्यक् सर्वरोगेषु योजयेत् ॥ १,४.२८ ॥
- {हैरण्यगर्भक}
- अथ सूतस्य शुद्धस्य मूर्छितस्याप्ययं विधिः ।
- सूततुल्यं घृतं जीर्णं द्वाभ्यां तुल्यं च गन्धकम् ॥ १,४.२९ ॥
- रविक्षीरैर्दिनं मर्द्यम् अन्धयित्वा च भूधरे ।
- पुटकेन भवेत्सिद्धो रसो हैरण्यगर्भकः ॥ १,४.३० ॥
- {वैक्रान्तबद्धरस}
- कटुतुम्ब्युद्भवे कन्दे वन्ध्यायाः क्षीरकन्दके ।
- अपक्वैकं समादाय तद्गर्भे पिण्डिका ततः ॥ १,४.३१ ॥
- दशनिष्कं शुद्धसूतं निष्कैकं शुद्धगन्धकम् ।
- स्तोकं स्तोकं क्षिपेद् गन्धं पाषाणे तं तु कुट्टयेत् ॥ १,४.३२ ॥
- याममात्रे भवेत् पिण्डी रसं कन्दे विनिक्षिपेत् ।
- अध ऊर्ध्वं भस्म वैक्रान्तं दत्त्वा निष्कार्द्धमात्रकम् ॥ १,४.३३ ॥
- ततः कन्दस्य मज्जाभिर्मुखं बद्ध्वा मृदा दृढम् ।
- लिप्तम् अङ्गुलमानेन सर्वतः शोष्य गोलकम् ॥ १,४.३४ ॥
- पाचयेद् भूधरे यन्त्रे तत उद्धृत्य पुनः पचेत् ।
- ऊर्ध्वभागमधः कुर्यादित्येवं परिवर्तयेत् ॥ १,४.३५ ॥
- क्रमेण चालयेदूर्ध्वं बहिर्युग्मोपलैः पचेत् ।
- ततो भिन्नस्तु संग्राह्यो बद्धः स्याद्दाडिमोपमम् ।
- नाम्ना वैक्रान्तबद्धोऽयं सर्वरोगेषु योजयेत् ॥ १,४.३६ ॥
- {गन्धबद्धपारद}
- अथवा गन्धपीठीनां वस्त्रे बद्ध्वा तु गन्धकम् ।
- तुल्यं दत्त्वा निरुन्ध्याथ सम्पुटे लोहजे दृढे ॥ १,४.३७ ॥
- पुटयेद्भूधरे तावद्यावज्जीर्यति गन्धकम् ।
- एवं पुनः पुनर्देयं यावद्गन्धस्तु षड्गुणम् ॥ १,४.३८ ॥
- इत्येवं गन्धके बद्धः सूतः स्यात्सर्वरोगहृत् ।
- {गन्धबद्धपारद (२)}
- मूषा जम्बीरविस्तारा दैर्घ्येण षोडशाङ्गुला ।
- अपक्वा सुदृढा कार्या सिकताभाण्डमध्यगा ॥ १,४.३९ ॥
- त्रिभागं वालुका लग्ना पादांशेन बहिः स्थिताः ।
- पलैकं चूर्णितं गन्धं मूषामध्ये विनिक्षिपेत् ॥ १,४.४० ॥
- शुद्धसूतं समं पश्चात् क्षिपेद्गन्धपलं ततः ।
- भाण्डम् आरोपयेच्चुल्ल्यां मूषामाच्छाद्य यत्नतः ॥ १,४.४१ ॥
- मन्दाग्निना पचेत्तावद्यावन्निर्धूमतां व्रजेत् ।
- गन्धधूमे गते पूर्या काकमाचीद्रवैस्तु सा ॥ १,४.४२ ॥
- द्रवे जीर्णे पुनः पूर्या नागवल्लीदलद्रवैः ।
- जीर्णे धुस्तूरकद्रावैः पूरयित्वा पुनः पचेत् ॥ १,४.४३ ॥
- यावज्जीर्यति तद्गन्धं काकमाच्यादिभिः पुनः ।
- दत्त्वा दत्त्वा पचेत्तद्वद् धुस्तुरादिक्रमाद् रसम् ॥ १,४.४४ ॥
- भित्त्वा मूषां समादाय जराव्याधिहरो रसः ।
- योजयेद् गन्धबद्धोऽयं योगवाहेषु सर्वतः ॥ १,४.४५ ॥
- {mercury मूर्छन:: test}
- कज्जलाभो यदा सूतो विहाय घनचापलम् ।
- मूर्छितः स तदा ज्ञेयो नानारसगतः क्वचित् ॥ १,४.४६ ॥
- माधुर्यगौरवोपेतः तेजसा भास्करोपमः ।
- वह्निमध्ये यदा तिष्ठेत्तदा वृक्षस्य लक्षणम् ॥ १,४.४७ ॥
- स जयति रसराजो मृत्युशङ्कापहारी सकलगुणनिधानः कायकल्पाधिकारी ।
- वलिपलितविनाशं सेवनाद्वीर्यवृद्धिं स्थिरमपि कुरुते यः कामिनीनां प्रसङ्गे ॥ १,४.४८ ॥
- इत्येता मारिताः सूता मूर्छिता बद्धम् आगताः ।
- प्रत्येकं योगवाहः स्यात्तत्तद्योगेषु योजयेत् ॥ १,४.४९ ॥
- मारितं देहसिद्ध्यर्थं मूर्छितं व्याधिनाशनम् ।
- रसभस्म क्वचिद्रोगे देहार्थे मूर्छितं क्वचित् ॥ १,४.५० ॥
- बद्धं द्वाभ्यां प्रयुञ्जीत शास्त्रदृष्टेन कर्मणा ।
- {mercury स्तोरगे}
- दन्ते शृङ्गेऽथवा वंशे रक्षयेत्साधितं रसम् ॥ १,४.५१ ॥
- {mercury medic. properties}
- पारदं क्रिमिकुष्ठघ्नं बल्यमायुष्यदृष्टिदम् ।
- सेवनात्सर्वरोगघ्नं रुच्यं गुरुकषायकम् ॥ १,४.५२ ॥
- सूते गुणानां शतकोटिर् वज्रे चाभ्रे सहस्रं कनके शतैकम् ।
- तारे गुणाशीतिस् तदर्धं कान्ते तीक्ष्णे चतुःषष्टिः रवौ तदर्धम् ॥ १,४.५३ ॥
- रसादिभिर्या क्रियते चिकित्सा दैवीति सद्भिः परिकीर्तिता सा ।
- सा मानुषी मन्त्रकृता शिफाद्यैः सा राक्षसी शस्त्रकृतादिभिर्या ॥ १,४.५४ ॥
रसरत्नाकरः, १, ५
[सम्पाद्यताम्]- {उपरसनामानि}
- गन्धकं वज्रवैक्रान्तं वज्राभ्रं तालकं शिला ।
- खर्परं शिखितुत्थं च विमलां हेममाक्षिकम् ॥ १,५.१ ॥
- कासीसम् कान्तपाषाणं वराटीमथ हिंगुलम् ।
- कङ्कुष्ठं शंखभूनागं टंकणश्च शिलाजतु ॥ १,५.२ ॥
- एते उपरसाः शोध्याः मार्या द्राव्याः पुटे क्वचित् ॥ १,५.३ ॥
- {गन्ध:: अशुद्ध:: medic. properties}
- अपक्वगन्धं कुरुतेऽति कुष्ठं तापं भ्रमं पित्तरुजां करोति ।
- रूपं सुखं वीर्यबलं च हन्ति तस्मात् संशुद्धं विधियोजनीयम् ॥ १,५.४ ॥
- {गन्धकशोधन}
- साज्यं भाण्डे पयः क्षिप्त्वा मुखं वस्त्रेण बन्धयेत् ।
- तत्पृष्ठे चूर्णितं गन्धं क्षिप्त्वा स्रावेण रोधयेत् ॥ १,५.५ ॥
- भाण्डं निक्षिप्य भूम्यन्ते ऊर्ध्वे देयं पुटं लघु ।
- ततः क्षीरे द्रुतं गन्धं शुद्धं योगेषु योजयेत् ॥ १,५.६ ॥
- {गन्धकशोधन (२)}
- अथवार्कस्नुहीक्षीरैर्वस्त्रं लेप्यं च सप्तधा ।
- गन्धकं नवनीतेन पिष्ट्वा वस्त्रं प्रलेपयेत् ॥ १,५.७ ॥
- तद्वह्निज्वलिता देशे हृत्वा धार्या ह्यधोमुखा ।
- तैलं पतेदधोभाण्डे ग्राह्यं योगेषु योजयेत् ॥ १,५.८ ॥
- {sulfur:: शुद्ध:: medic. properties}
- शुद्धो गन्धो हरेद्रोगान् कुष्ठमृत्युज्वरादिकान् ।
- अग्निकारी महानुष्णो वीर्यवृद्धिं करोति च ॥ १,५.९ ॥
- {वज्र:: शोधन}
- व्याघ्रीकन्दयुतं वज्रं दोलायन्त्रेण पाचितम् ।
- सप्ताहात् कौद्रवे क्वाथे कौलत्थे विमलं भवेत् ॥ १,५.१० ॥
- {वज्र:: मारण}
- त्रिसप्तकृत्वस्तत्तप्तं खरमूत्रेण सेचयेत् ।
- षड्गुणैस्तालकं पिष्ट्वा तद्गोले कुलिशं क्षिपेत् ॥ १,५.११ ॥
- प्रध्मातं वाजिमूत्रेण सिक्तं पूर्वोदितक्रमैः ।
- भस्मीभवति तद्वज्रं वज्रवत्कुरुते तनुम् ॥ १,५.१२ ॥
- {वज्र:: मारण}
- ऊर्णाशृङ्गं परिपिष्य पिण्डम् एतस्य मध्ये तु निधाय वज्रम् ।
- पिण्डेऽथवाधाय च वज्रवल्ल्याः पुटत्रयं तस्य रसे विदध्यात् ॥ १,५.१३ ॥
- मृत्युरेव भवेदस्य वज्राख्यस्य न संशयः ॥ १,५.१४ ॥
- {वज्र:: अशुद्ध:: medic. properties}
- अशुद्धवज्रम् आयुर्घ्नं पीडां कुष्ठं करोति च ।
- पाण्डुतापगुरुत्वं च तस्माच्छुद्धं तु कारयेत् ॥ १,५.१५ ॥
- {वज्र:: subtypes:: colour, caste}
- श्वेतरक्तपीतकृष्णा द्विजाद्याः वज्रजातयः ।
- रसायने भवेद् विप्रः श्वेतः सिद्धिप्रदायकः ॥ १,५.१६ ॥
- क्षत्रियो मृत्युजिद् रक्तो वलीपलितरोगहा ।
- द्रवकारी भवेद्वैश्यः पीतो देहस्य दार्ढ्यकृत् ॥ १,५.१७ ॥
- कृष्णः शूद्रो रुजां हन्ति वयःस्थैर्यं करोति च ।
- पुंस्त्रीनपुंसकाश्चैते लक्षणेन तु लक्षयेत् ॥ १,५.१८ ॥
- {वज्र:: पुंवज्र:: परीक्षा}
- वृत्ताः फलकसम्पूर्णास् तेजस्वन्तो बृहद्भवाः ।
- पुरुषास्ते समाख्याता रेखाबिन्दुविवर्जिताः ॥ १,५.१९ ॥
- {वज्र:: स्तीवज्र:: परीक्षा}
- रेखाबिन्दुसमायुक्ताः षट्कोणास् ताः स्त्रियः स्मृताः ।
- {वज्र:: नपुंसक:: परीक्षा}
- त्रिकोणायत्ता दीर्घा विज्ञेयास्ता नपुंसकाः ॥ १,५.२० ॥
- पूर्वपूर्वमिमे शस्ताः पुरुषाः बलवत्तराः ।
- शरीरकान्तिजनका भोगदा वज्रयोषितः ॥ १,५.२१ ॥
- नपुंसकास्त्वल्पवीर्याः कामुकाः सत्त्ववर्जिताः ।
- स्त्री तु स्त्रीणां प्रदातव्या क्लीबं क्लीबे तथैव च ॥ १,५.२२ ॥
- सर्वेषां सर्वदा योज्याः पुरुषाः बलवत्तराः ॥ १,५.२३ ॥
- {वज्र:: शोधन}
- गृहीत्वा तु शुभं वज्रं व्याघ्रीकन्दोदरे क्षिपेत् ।
- महिषीविष्ठया लेप्यं करीषाग्नौ विपाचयेत् ॥ १,५.२४ ॥
- निशायां तु चतुर्यामं निशान्ते वाश्वमूत्रके ।
- सेचयेत्तानि प्रत्येकं सप्तरात्रेण शुध्यति ॥ १,५.२५ ॥
- {वज्र:: शोधन}
- मेघनादा शमी श्यामा शृङ्गी मदनकोद्भवम् ।
- कुलत्थं वेतसं चाथ अगस्त्यं सिन्धुवारकाः ॥ १,५.२६ ॥
- एतेषां सजलैः क्वाथैर् वज्रं जम्बीरमध्यगम् ।
- दोलायन्त्रे त्र्यहं पाच्यमेवं वज्रं विशुद्धयेत् ॥ १,५.२७ ॥
- {वज्र:: शोधन}
- कुलत्थकोद्रवक्वाथे दोलायन्त्रे विपाचयेत् ।
- व्याघ्रीकन्दगतं वज्रं सप्ताहाच्छुद्धिम् ऋच्छति ॥ १,५.२८ ॥
- {वज्र:: शोधन}
- व्याघ्रीं कन्दगतं वज्रं मृदा लिप्तं पुटे पचेत् ।
- अहोरात्रात्समुद्धृत्य हयमूत्रेण सेचयेत् ॥ १,५.२९ ॥
- वज्रीक्षीरेण वा सिञ्चेदेवं शुद्धं च मारयेत् ॥ १,५.३० ॥
- {वज्र:: ब्राह्मण:: मारण}
- विप्रजात्यादिवज्राणां मारणं कथ्यते पुनः ।
- अश्वत्थबदरीझिण्टीमाक्षिकं कर्कटास्थि च ॥ १,५.३१ ॥
- तुल्यं स्नुहीपयः पिष्ट्वा वज्रं तद्गोलके क्षिपेत् ।
- रुद्ध्वा गजपुटे पच्याद्विप्रजातिर् मृतो भवेत् ॥ १,५.३२ ॥
- {वज्र:: क्षत्रिय:: मारण}
- करवीरं मेषशृङ्गं च बदरं च उदुम्बरम् ।
- अर्कदुग्धसमं पिष्ट्वा विप्रवन्मारयेन्नृपम् ॥ १,५.३३ ॥
- {वज्र:: वैश्य:: मारण}
- बलां चातिबलां गन्धं पेषयेत्कच्छपास्थि च ।
- एतैर् वा वारुणीदुग्धैः म्रियेद्वैश्योऽपि विप्रवत् ॥ १,५.३४ ॥
- {वज्र:: शूद्र:: मारण}
- सूरणं लसुनं शङ्खं समं पेष्यं मनःशिलाम् ।
- वटक्षीरेण मूषान्तर्विप्रवच्छूद्रमारणम् ॥ १,५.३५ ॥
- {वज्र:: स्त्री, नपुंसक:: मारण}
- स्त्रियस्तेषां म्रियन्ते च तत्तदौषधयोगतः ।
- नपुंसकमृतिस्तेषां चतुर्णाम् औषधैः समम् ॥ १,५.३६ ॥
- {वज्र:: मारण}
- द्विवर्षरूढकार्पासैर्मूलं कान्तमुखैः सह ।
- नारीस्तन्येन सम्पिष्य पिष्ट्वा ध्मातं मृतं भवेत् ॥ १,५.३७ ॥
- {वज्र:: मारण}
- मेषशृङ्गभुजङ्गास्थिकूर्मपृष्ठाम्लवेतसैः ।
- गजदन्तसमं पिष्ट्वा वज्रीदुग्धेन गोलकम् ॥ १,५.३८ ॥
- कृत्वा तन्मध्यगं वज्रं म्रियते धमनेन तु ।
- {वज्र:: मारण}
- त्रिवर्षनागवन्ध्यास्तु कार्पासस्याथ मूलिका ।
- पिष्ट्वा तन्मध्यगं वज्रं कृत्वा मूषां निरोधयेत् ॥ १,५.३९ ॥
- पचेद्गजपुटे तं च म्रियते सप्तधा पुटैः ॥ १,५.४० ॥
- {वज्र:: मारण}
- मत्कुणानां तु रक्तेन सप्तधातपशोषितम् ।
- कुलिशं भावितं तदक्ध्रूर्णितापि मनःशिला ॥ १,५.४१ ॥
- लिप्त्वा च बदरीपत्रैः वेष्टयित्वा पुरे पचेत् ।
- पुनर्लेप्यं पुनः पाच्यं सप्तधा म्रियतेऽपि च ॥ १,५.४२ ॥
- {वज्र:: मारण}
- वज्रं महानदीशुक्तौ क्षिप्तं भाव्यं मुहुर्मुहुः ।
- स्नुह्यर्कोन्मत्तकन्यानां द्वयेणैकेन चाह्निकम् ॥ १,५.४३ ॥
- कृष्णकर्कटमांसेन पिष्टितं वेष्टयेद् बहिः ।
- भूनागस्य मृदा सम्यग्ध्माते भस्मत्वमाप्नुयात् ॥ १,५.४४ ॥
- {वज्र:: मारण}
- रक्तोत्पलस्य मूलैश्च मेघनादस्य कुड्मलैः ।
- पिण्डितैर्वेष्टितं ध्मातं वज्रं भस्म भवत्यलम् ॥ १,५.४५ ॥
- {वज्र:: मृत:: medic. properties}
- वज्रमायुर्बलं रूपं देहसौख्यं करोति च ।
- सेवितो हन्ति रोगांश्च मृतो वज्रो न संशयः ।
- {वैक्रान्त:: शोधन}
- वैक्रान्तं वज्रवच्छोध्यं नीलं वा लोहितं च वा ।
- {वैक्रान्त:: मारण}
- हयमूत्रे तत्सेच्यं तप्तं तप्तं त्रिसप्तधा ॥ १,५.४६ ॥
- ततश्चोत्तरवारुण्याः पञ्चाङ्गे गोलके क्षिपेत् ।
- रुद्ध्वा मूषापुटे पच्यादुद्धृत्य गोलके पुनः ॥ १,५.४७ ॥
- क्षिप्त्वा रुद्ध्वा पचेदेवं सप्तधा भस्मतां व्रजेत् ।
- {वैक्रान्त:: substitute for वज्र}
- भस्मीभूतं च वैक्रान्तं वज्रस्थाने नियोजयेत् ॥ १,५.४८ ॥
रसरत्नाकरः, १, ६
[सम्पाद्यताम्]- {अभ्र:: अशुद्ध:: medic. properties}
- अशुद्धाभ्रं निहन्त्यायुर् वर्धयेन्मारुतं कफम् ।
- अहतं छेदयेद्देहं मन्दाग्निक्रिमिदायकम् ॥ १,६.१ ॥
- {अभ्र:: subtypes}
- कृष्णं पीतं सितं रक्तं योज्यं योगे रसायने ।
- पिनाकं दर्दुरं नागं वज्रं चेति चतुर्विधम् ॥ १,६.२ ॥
- पिनाकाद्यास्त्रयो वर्ज्या वज्रं यत्नात्समाहरेत् ।
- {पिनाक:: परीक्षा}
- मुञ्चत्यग्नौ विनिक्षिप्ते पिनाको दलसंचयम् ॥ १,६.३ ॥
- अज्ञानाद्भक्षणं तस्य महाकुष्ठप्रदायकम् ।
- {दर्दुर}
- दर्दुरो निहितो ह्यग्नौ कुरुते दर्दुरध्वनिम् ॥ १,६.४ ॥
- {नाग}
- नागश्चाग्निगतः शब्दं फूत्कारं च विमुञ्चति ।
- स च देहगतो नित्यं व्याधिं कुर्याद्भगन्दरम् ॥ १,६.५ ॥
- {वज्राभ्र}
- वज्राभ्रकं वह्निसंस्थं न किंचिद् विकृतिं व्रजेत् ।
- तस्माद्वज्राभ्रकं योज्यं व्याधिवार्द्धक्यमृत्युजित् ॥ १,६.६ ॥
- {धान्याभ्रक:: production}
- धमेद्वज्राभ्रकं वह्नौ ततः क्षीरे निषेचयेत् ।
- भिन्नपत्रं तु तं ज्ञात्वा मेघनादद्रवाम्लयोः ॥ १,६.७ ॥
- भावयेदष्टयामं तद्धान्याभ्रं कारयेत्सुधीः ।
- {धान्याभ्रक:: production}
- अथवाभ्रस्य भागौ द्वौ टङ्कश्चैकं जलैः सह ॥ १,६.८ ॥
- द्विदिनं स्थापयेत्पात्रे सूक्ष्मं कृत्वा प्रपेषयेत् ।
- बद्ध्वा धान्ययुतं वस्त्रे मर्दयेत्काञ्जिकैः सह ॥ १,६.९ ॥
- अधो यद्गालितं सूक्ष्मं शुद्धं धान्याभ्रकं भवेत् ॥ १,६.१० ॥
- {अभ्र:: मारण:: निश्चन्द्र}
- पुनर्नवामेघनादद्रवैर् धान्याभ्रकं दिनम् ।
- मर्द्यं गजपुटे पच्यात्पुनश्चिञ्चाथ सूरणैः ॥ १,६.११ ॥
- द्रवैर्मुस्तभवैर्मर्द्यं पृथग्देयं पुटत्रयम् ।
- एवं मर्कदलैर् वेष्ट्यं देयं वा मोचसम्पुटे ॥ १,६.१२ ॥
- निश्चन्द्रं जायते ह्यभ्रं यथा दोषेषु योजयेत् ।
- {अभ्र:: मारण:: निश्चन्द्र}
- गोघृतैस्त्रिफलां क्वाथैः पक्त्वा च पूर्ववत् पचेत् ॥ १,६.१३ ॥
- पञ्चविंशत्पुटैरेव कासमर्द्याः द्रवैः पचेत् ।
- देयं पुटत्रयं क्षीरैर् मर्दयेच्च पुटे पुटे ॥ १,६.१४ ॥
- निश्चन्द्रं जायते ह्यभ्रं जरामृत्युरुजापहम् ।
- {अभ्र:: मारण}
- धान्याभ्रकस्य भागैकं द्वौ भागौ टंकणस्य च ॥ १,६.१५ ॥
- पिष्ट्वा तदन्धमूषायां रुद्ध्वा तीव्राग्निना पचेत् ।
- स्वभावशीतलं चूर्णं सर्वरोगेषु योजयेत् ॥ १,६.१६ ॥
- {धान्याभ्रक:: मारण}
- धान्याभ्रकमम्लंपिष्टं पुटे तप्तेऽम्लसेचनम् ।
- तत् पिष्ट्वा धारयेत् खल्वे भाव्यमम्लारनालकैः ॥ १,६.१७ ॥
- तप्तं तप्तं चारनालैः पाच्यं शोध्यं पुनः पुनः ।
- पुटे वा धमने पाच्यं विंशद्वारं पुनः पुनः ॥ १,६.१८ ॥
- तप्तं तप्तं क्षिपेद्दुग्धे पिष्ट्वाथ शोषयेत्पुनः ।
- दुग्धतप्तं पुटं पच्यात्तप्तं दुग्धेन सेचयेत् ॥ १,६.१९ ॥
- एवं त्रिसप्तवाराणि शोष्यं पेष्यं पुटे पचेत् ।
- पेषयित्वा पचेत्स्थाल्यां लौहदर्व्या विचालयेत् ॥ १,६.२० ॥
- दुग्धस्थं च ततो दुग्धैः पुटे पच्यात्पुनः पुनः ।
- एवं सप्तदिनं पच्याद्दिवा चैकं पुटे निशि ॥ १,६.२१ ॥
- तण्डुली वज्रवल्ली च तालमूली पुनर्नवा ।
- चाङ्गेरी मरिचं चैव बलायाः पयसा सह ॥ १,६.२२ ॥
- एभिश्च पेषयेच्चाभ्रं प्रत्येकं तं त्र्यहं त्र्यहम् ।
- स्थित्वा तप्ते पुटे पश्चात्प्रत्येकेन पुनः पुनः ॥ १,६.२३ ॥
- पिष्ट्वा पुनः पुटे घृष्टं कज्जलाभं मृतं भवेत् ॥ १,६.२४ ॥
- {अभ्र:: मारण:: निश्चन्द्र}
- धान्याभ्रकस्य शुद्धस्य दशांशं मरिचं क्षिपेत् ।
- पेषयेदम्लवर्गेण चाम्ले भाव्यं दिनत्रयम् ॥ १,६.२५ ॥
- तं शुष्कं सम्पुटे धाम्यं खदिराङ्गारकैर् दृढम् ।
- ऊर्ध्वपात्रं निरूप्याथ सेचयेदम्लकेन तत् ॥ १,६.२६ ॥
- अगस्त्यशिग्रुवर्षाभूमूलैस्तं पत्रजै रसैः ।
- पिष्ट्वाभ्रं सेचयेत्तेन यद् वान्याम्लरसेन च ॥ १,६.२७ ॥
- सितामध्वाज्यगोक्षीरैर् दध्नाम्लं पेष्यम् अभ्रकम् ।
- मत्स्याक्ष्याः करवीरायाः द्रवैः पिष्ट्वा त्रिधा पचेत् ॥ १,६.२८ ॥
- ततो गजपुरे पाच्यं निश्चन्द्रं जायतेऽभ्रकम् ।
- {अभ्र:: मारण:: निश्चन्द्र}
- धान्याभ्रकं द्रवैर्मर्द्यं मत्स्याक्षीतुलसीद्रवैः ॥ १,६.२९ ॥
- मूलजैः कोकिलाक्षस्य कुमारीश्वेतदूर्वयोः ।
- व्याघ्रीकन्दपुनर्नवया दिनम् एतैर् विमर्दयेत् ॥ १,६.३० ॥
- कुञ्जराख्यैः पुटैः सप्त पिष्ट्वा पिष्ट्वा पचेत् पुनः ।
- तद्वत्पञ्चामृतैः पाच्यं पिष्ट्वा पिष्ट्वा तु सप्तधा ॥ १,६.३१ ॥
- एवं निश्चन्द्रतां याति सर्वरोगेषु योजयेत् ॥ १,६.३२ ॥
- {अभ्र:: मारण:: निश्चन्द्र}
- धान्याभ्रं टंकणं तुल्यं गोमूत्रैस्तुलसीदलैः ।
- वाकुच्याः सूरणैर् अल्पैर् दिनं पिष्ट्वा पुटे पचेत् ॥ १,६.३३ ॥
- जयन्त्याश्च द्रवैः पश्चान्मर्द्यं मर्द्य त्रिधा पुटेत् ।
- चतुर्गजपुटेनैवं निश्चन्द्रं सर्वरोगजित् ॥ १,६.३४ ॥
- {अभ्र:: मारण}
- धान्याभ्रकं रविक्षीरैः रविमूलद्रवैश्च वा ।
- मर्द्यं मर्द्यं पुटे पच्यात्सप्तधा म्रियते ध्रुवम् ॥ १,६.३५ ॥
- {अभ्र:: मारण}
- धान्याभ्रकं तुषाम्लाम्लैरातपे स्थापयेद्दिनम् ।
- यामं मर्द्यं चतुर्गोलं रुद्ध्वा गजपुटे पचेत् ॥ १,६.३६ ॥
- एवं गोक्षीरमध्यस्थं स्थाप्यं मर्द्य पुटे पचेत् ।
- एवं कार्पासतोयेन स्थाप्यं पेष्यं पुटे पचेत् ॥ १,६.३७ ॥
- ततोऽम्लैश्चैव कार्पासैर् गवां क्षीरैः पुनः पुनः ।
- घर्मपाकं मर्दनं च पुटं चैवम् अनुक्रमात् ॥ १,६.३८ ॥
- एवं विंशत्पुटे प्राप्ते मृतो भवति निश्चितम् ॥ १,६.३९ ॥
- {अभ्र:: मृत:: अमृतीकरण}
- सर्वेषां घातिताभ्राणाममृतीकरणं शृणु ।
- त्रिफलोत्थकषायस्य पलान्यादाय षोडश ॥ १,६.४० ॥
- गोमूत्रस्य पलान्यष्टौ मृताभ्रस्य पलान्दश ।
- एकीकृत्य लौहपात्रे पाचयेन्मृदुवह्निना ॥ १,६.४१ ॥
- द्रवे जीर्णे समादाय सर्वं रोगेषु योजयेत् ।
- {अभ्र:: medic. properties}
- अनुपानं विना ह्यभ्रं जरामृत्युरुजापहम् ॥ १,६.४२ ॥
- योजयेदनुपानैर्वा तत्तद्रोगहरं क्षणात् ।
- मृतं चाभ्रं हरेद् रोगान् जरामृत्युमनेकधा ॥ १,६.४३ ॥
- सेवितं देहदार्ढ्यं च रूपवीर्यं विवर्धयेत् ॥ १,६.४४ ॥
रसरत्नाकरः, १, ७
[सम्पाद्यताम्]- {हरिताल:: अशुद्ध:: medic. properties}
- अशुद्धतालमायुर्घ्नं ककमारुतमेहकृत् ।
- तापशोफाङ्गसंकोचं कुरुते तेन शोधयेत् ॥ १,७.१ ॥
- {हरिताल:: शोधन}
- तालकं कणशः कृत्वा दशांशेन च टङ्कणम् ।
- जम्बीराणां द्रवैः क्षाल्यं काञ्जिकैः क्षालयेत् पुनः ॥ १,७.२ ॥
- वस्त्रैश्चतुर्गुणैर् बद्ध्वा दोलायन्त्रे दिनं पचेत् ।
- संयुक्तं चारनालेन दिनं कुष्माण्डजैः रसैः ॥ १,७.३ ॥
- तिलतैलैः पचेद्यामं यामं च त्रिफलाजलैः ।
- त्रिवारं तालकं भाव्यं पिष्ट्वा मूत्रैश्च काञ्जिकैः ॥ १,७.४ ॥
- तत्फलैर् दशभिर् देयं रुद्ध्वा पुटं च पेषयेत् ।
- एवं द्वादशधा पाच्यं शुद्धं योगेषु योजयेत् ॥ १,७.५ ॥
- {हरिताल:: शोधन}
- तालकं पोटलीबद्धं सप्ताहं काञ्जिके पचेत् ।
- दोलायन्त्रेण यामैकं ततः कुष्माण्डजैः रसैः ॥ १,७.६ ॥
- तिलतैले पचेद्यामं यामं च त्रिफलाजलैः ।
- एवं यन्त्रे चतुर्यामं पाच्यं शुध्यति तालकः ॥ १,७.७ ॥
- {हरिताल:: शुद्ध:: medic. properties}
- तालको हरते रोगान् कुष्ठमृत्युज्वरापहः ।
- शोधितः शीतवीर्ये च कुरुते वायुवर्धनम् ॥ १,७.८ ॥
- {मनःशिला:: अशुद्ध:: medic. properties}
- अश्मरीं मूत्रहृद्रोगमशुद्धा कुरुते शिला ।
- मन्दाग्निं मलबन्धं च शुद्धा सर्वरुजापहा ॥ १,७.९ ॥
- {मनःशिला:: शोधन}
- अजामूत्रे त्र्यहं पाच्या दोलायन्त्रे मनःशिला ।
- सप्तधा तैरजापित्तैर् घर्मे भाव्यं विशुद्धये ॥ १,७.१० ॥
- {मनःशिला:: शोधन}
- जयन्तीभृङ्गराजोत्थरक्तागस्त्यरसैः शिला ।
- दोलायन्त्रे दिनं पाच्या यामं छागस्य मूत्रके ॥ १,७.११ ॥
- क्षालयेदारनालेन सर्वरोगेषु योजयेत् ॥ १,७.१२ ॥
- {रसक:: शोधन}
- नरमूत्रैश्च गोमूत्रैः सप्ताहं रसकं पचेत् ।
- दोलायन्त्रेण सम्यक्तच्छुद्धं योगेषु योजयेत् ॥ १,७.१३ ॥
- {तुत्थ:: शोधन}
- विष्ठया मर्दयेत्खल्वे मार्जारकपोतयोः ।
- दशांशं टङ्कणं दद्यात्पाच्यं मृद्वग्निना ततः ॥ १,७.१४ ॥
- पुटं दध्ना पुटं क्षौद्रैर्देयं तुत्थविशुद्धये ॥ १,७.१५ ॥
- {विमला:: शोधन}
- विमला त्रिविधं पाच्या रम्भातोयेन संयुता ।
- अम्लवेतसधान्याम्लमेषीमूत्रेण पेषयेत् ॥ १,७.१६ ॥
- दोलायन्त्रे चतुर्यामं शुद्धिरेषा महोत्तमा ।
- {विमल:: शोधन}
- कर्कटीमेषशृङ्ग्युत्थद्रवैर् जम्बीरजैर् द्रवैः ॥ १,७.१७ ॥
- भावयेदातपे तीव्रे विमला शुध्यति ध्रुवम् ॥ १,७.१८ ॥
- {माक्षिक:: अशुद्ध:: medic. properties}
- मन्दाग्निं बलहानिं च व्रणविष्टम्भनेत्ररुक् ।
- कुरुते माक्षिको मृत्युम् अशुद्धो नात्र संशयः ॥ १,७.१९ ॥
- {माक्षिक:: शोधन}
- माक्षिकं नरमूत्रेण क्वाथयेत् कोद्रवैर्द्रवैः ।
- वेतसेनाम्लवर्गेण टंकणेन कटुत्रिकैः ॥ १,७.२० ॥
- दोलायन्त्रे दिनं पाच्यं सूरणस्यैव मध्यगम् ।
- दिनं रम्भाद्रवैः पच्यात्तद्धृत्वा पेषयेद्घृतैः ॥ १,७.२१ ॥
- एरण्डतैलसंयुक्तं पुटे पच्याद्विशुद्धये ।
- {माक्षिक:: शोधन}
- माक्षिकस्य त्रयो भागा भागैकं सैन्धवस्य च ॥ १,७.२२ ॥
- मातुलुङ्गद्रवैर्वाथ जम्बीरोत्थद्रवैः पचेत् ।
- लोहपात्रे पचेत्तावद्यावत्पात्रं सुलोहितम् ॥ १,७.२३ ॥
- ताम्रवर्णमयो याति तावच्छुध्यति माक्षिकम् ।
- {माक्षिक:: शोधन}
- अगस्त्यपुष्पनिर्यासैः शिग्रुमूलं विघर्षयेत् ॥ १,७.२४ ॥
- द्रवैः पाषाणभेद्याश्च पच्यादेभिश्च माक्षिकम् ।
- तद्वटीं चान्धमूषायां विंशद्भिर् उपलैः पचेत् ॥ १,७.२५ ॥
- पुनः पिष्ट्वाथ रुन्ध्याच्च पुटैःषड्भिर् विशुध्यति ॥ १,७.२६ ॥
- {माक्षिक:: शोधन}
- मेघनादपाषाणभेदी पिष्ट्वा तत्पिण्डमध्ये माक्षिकं कणशः कृत्वा निक्षिपेत् ।
- तद्गोलकं वस्त्रे बद्ध्वा दोलायन्त्रे कुलत्थक्वाथे दिनमेकं पचेत् ।
- एतच्छुद्धलोहानां युक्तस्थाने मारणे योज्यम् ॥ १,७.२७ ॥
- {माक्षिक:: परीक्षा:: गोओद् ॠउअलित्य्}
- भङ्गे सुवर्णसंकाशोऽन्तः कृष्णो बहिश्छविः ।
- बृहद्वर्णं इति ख्यातो माक्षिकः श्रेष्ठ उच्यते ॥ १,७.२८ ॥
- व्यापयत्यङ्गम् अङ्गानि तैलबिन्दुरिवाम्भसि ।
- न विना शोधनं सर्वे धातवः प्रबलादयः ॥ १,७.२९ ॥
- रोगोपशमकर्तारः शोधनं तेन वक्ष्यते ॥ १,७.३० ॥
- {चोरल्:: मारण}
- प्रवालानां स्त्रीदुग्धेन भावना पश्चाद्धण्डिकामध्ये स्थापयित्वा निरुध्योपरि शरावकं दत्त्वा लेपयेत् ।
- वह्निसंदीपनं कृत्वा प्रहरद्वयेन विद्रुमं म्रियते ॥ १,७.३१ ॥
- {उपरस (?):: मारण}
- कुलत्थस्य पचेद्द्रोणे वारिद्रोणेन बुद्धिमान् ।
- तेन पादावशेषेण क्वाथेऽष्टौ मणयः शिला ॥ १,७.३२ ॥
- आतपे त्रिदिनं शुष्कं क्वाथसिक्तं पुनः पुनः ।
- मुक्ताचूर्णं समादाय करकाम्बुविभावितम् ॥ १,७.३३ ॥
- आतपे त्रिदिनं भाव्यं चूर्णितं मृत्युम् आप्नुयात् ॥ १,७.३४ ॥
- {शिलाजतु:: शोधन}
- शङ्खं नीलाञ्जनं चैव पूर्ववच्छोधयेद्दिनम् ।
- गोमूत्रैस्त्रिफलाक्वाथैर् भृङ्गराजद्रवैर् जतुम् ॥ १,७.३५ ॥
- मर्दयेदायसे पात्रे दिनाच्छुद्धिः शिलाजतोः ।
- {दरद:: शोधन}
- मेषीक्षीरेण दरदमम्लवर्गैश्च भावितम् ॥ १,७.३६ ॥
- सप्तवारं प्रयत्नेन शुद्धिमायाति निश्चितम् ।
- {उपरस:: शोधन}
- सूर्यावर्तं वज्रकन्दं कदली देवदालिका ॥ १,७.३७ ॥
- शिग्रु कोशातकी वन्ध्या काकमाची च वायसी ।
- आसामेकरसेनैव त्रिक्षारैर्लवणैर् युतम् ॥ १,७.३८ ॥
- भावयेदम्लवर्गेण दिनमेकं प्रयत्नतः ।
- सौवीरं कान्तपाषाणं शुद्धभूनागमृत्तिका ॥ १,७.३९ ॥
- शङ्खं नीलाञ्जनं चैव सर्वोपरसाश्च ये ।
- पृथग्भाव्यं विधानेन शुद्धिं यान्ति दिने दिने ॥ १,७.४० ॥
- ततः पश्चात्तु तद्द्रावैर्दोलायन्त्रे दिनं सुधीः ।
- शुध्यन्ते नात्र सन्देहः सर्वेषु परमा अमी ॥ १,७.४१ ॥
- मुञ्चन्ति द्रुतसत्त्वांश्च मतं साधारणं स्मृतम् ॥ १,७.४२ ॥
- {?:: सत्त्वपातन}
- गुग्गुलुं टङ्कणं लाक्षा मज्जा सर्जरसं पुनः ।
- ऊर्णा गुञ्जा क्षेत्रमीनम् अस्थीनि शशकस्य च ॥ १,७.४३ ॥
- गुडमध्वाज्यपिण्याकं तुत्थं पेष्यमजाजलैः ।
- सर्वं तुल्यं च धान्याभ्रं भूनागं मृत्तिकापि च ॥ १,७.४४ ॥
- कान्तपाषाणतुल्यं च कठिन्युपरसाश्च ये ।
- मेलयेन्माहिषैः पच्याद्दध्यादिगोमयान्तिकैः ॥ १,७.४५ ॥
- दृढं मर्द्यं वटीं कुर्यात्कर्षमात्रं तु शोषयेत् ।
- कोष्ठीयन्त्रे धमेद्गाढम् अङ्गारैश्च चिरोद्भवैः ॥ १,७.४६ ॥
- त्रिवारं धमनाद् एव सत्त्वं पतति निर्मलम् ।
- असाध्यान् मोचयेत् सत्त्वान् मृत्तिकादेश्च का कथा ॥ १,७.४७ ॥
- {हरिताल:: सत्त्वपातन}
- लाक्षा आज्यं तिलाः शिग्रुः टंकणं लवणं गुडम् ।
- तालकार्धेन संयोज्य छिद्रमूषां निरोधयेत् ॥ १,७.४८ ॥
- पुटे पातालयन्त्रेण सत्वं पतति निश्चितम् ।
- {??}
- चाङ्गेरी चणकाम्लं च मातुलुङ्गाम्लवेतसम् ।
- चिञ्चा नारङ्गं जम्बीरनम्ण वर्ग इति स्मृतम् ।
- {हरिताल:: सत्त्वपातन}
- तालकं चूर्णयित्वा तु छागीक्षीरेण भावयेत् ॥ १,७.४९ ॥
- वारत्रयं ततो विद्धिमूलं पिष्ट्वा तु मिश्रितम् ।
- कृत्वा च गुडकं शुष्कं सत्वं ग्राह्यं च पूर्ववत् ॥ १,७.५० ॥
- {हरिताल:: सत्त्वपातन}
- तालकं मर्दयेद्दुग्धैः सर्पाक्षीं वाथ मूलकैः ।
- पूर्ववद्ग्राहयेत् सत्त्वं छिद्रमूषां निरुध्य च ॥ १,७.५१ ॥
- {मनःशिला:: सत्त्वपातन}
- तालवच्च शिलासत्वं ग्राह्यं तैरेव चौषधैः ।
- तुल्येन टंकणेनैव ध्मातं सत्त्वं चतुर्थकम् ॥ १,७.५२ ॥
- {माक्षिक:: सत्त्वपातन}
- गोक्षीरैश्च तुत्थक्षीरैर्भाव्यमेरण्डतैलकैः ।
- माक्षिकं दिनमेकं तु मर्दितं वटकीकृतम् ॥ १,७.५३ ॥
- अभ्रवद्धमने सत्वं सम्यगस्याप्ययं विधिः ।
- {माक्षिक (?):: सत्त्वपातन}
- जयन्ती त्रिफलाचूर्णं हरिद्रागुडटङ्कणम् ॥ १,७.५४ ॥
- पादांशं टङ्कणस्येदं पिष्ट्वा मूषां विलेपयेत् ।
- नालिकां सम्पुटे बद्ध्वा शोषयेदातपे खरे ॥ १,७.५५ ॥
- ग्राह्यं पातालयन्त्रे च सत्वं ध्मातं पुटेन च ॥ १,७.५६ ॥
रसरत्नाकरः, १, ८
[सम्पाद्यताम्]- {metals}
- स्वर्णं तारं ताम्रं नागं वङ्गं कान्तं च तीक्ष्णकम् ।
- मुण्डान्तमष्टधा लोहं कांस्यारं घोषकं त्रिधा ॥ १,८.१ ॥
- {उपलोहाः}
- उपलौहाः समाख्याता मण्डूरोलौहकिट्टकम् ।
- एते द्वादशधा शोध्या मार्या द्राव्याः पुटादिषु ॥ १,८.२ ॥
- {Metals शोधन}
- तैले तक्रे गवां मूत्रे ह्यारनाले कुलत्थके ।
- क्रमात्प्राप्तं तथा तप्तं द्रावे द्रावे तु सप्तधा ॥ १,८.३ ॥
- स्वर्णादिलोहपत्राणां शुद्धिरेषा प्रकीर्तिता ।
- {Metals मारण}
- हेम्नः पादं मृतं सूतं पिष्टमम्लेन केनचित् ॥ १,८.४ ॥
- पत्रे लिप्त्वा पुटे पच्यादष्टाभिर्म्रियते ध्रुवम् ।
- शुद्धानां सर्वलौहानां मारणे रीतिरीदृशी ॥ १,८.५ ॥
- {Gold:: अशुद्ध:: medic. properties}
- सौख्यं वीर्यं बलं हन्ति नानारोगं करोति च ।
- अशुद्धं स्वर्णं सूतं च तस्माच्छुद्धं तु मारयेत् ॥ १,८.६ ॥
- {पञ्चमृत्तिकाः}
- वल्मीकमृत्तिकाधूमगैरिकं चेष्टिकापुटे ।
- {Gold:: शोधन}
- इत्याद्याः मृत्तिकाः पञ्च जम्बीरैर् आरनालकैः ॥ १,८.७ ॥
- पिष्ट्वा लेप्यं स्वर्णपत्रं श्रेष्ठं पुटेन शुध्यति ।
- {Gold:: शोधन}
- भावयेन्मातुलुङ्गाम्लैस्त्रिदिनं पञ्चमृत्तिका ॥ १,८.८ ॥
- सैन्धवं भूमिभस्मापि स्वर्णं शुध्यति पूर्ववत् ॥ १,८.९ ॥
- {substances for मारण of metals}
- नागैः सुवर्णं रजतं च ताप्यैर्गन्धेन ताम्रं शिलया च नागम् ।
- तालेन वङ्गं त्रिविधं च लौहं नारीपयो हन्ति च हिंगुलेन ॥ १,८.१० ॥
- {Gold:: मारण}
- माक्षिकं नागचूर्णं च पिष्टमर्करसेन तु ।
- हेमपत्रं पुटेनैव म्रियते क्षणमात्रतः ॥ १,८.११ ॥
- {Gold:: मारण}
- स्वर्णार्धं पारदं दत्त्वा कुर्याद्यत्नेन पिष्टिकाम् ।
- दत्त्वोर्ध्वाधो नागचूर्णं पुटनान्म्रियते ध्रुवम् ॥ १,८.१२ ॥
- {Gold:: मारण}
- नागचूर्णं शिलां वज्रीक्षीरेण परियसितम् ।
- तेनालिप्य सुवर्णस्य कल्कश्च म्रियते पुटात् ॥ १,८.१३ ॥
- {Gold:: मारण}
- मृतं नागं स्नुहीक्षीरैरथवाम्लेन केनचित् ।
- पिष्ट्वा लेप्यं सुवर्णपत्रं रुद्ध्वा गजपुटे पचेत् ॥ १,८.१४ ॥
- आदाय पेषयेदम्लैर् मृन्नागं चाष्टमांशकम् ।
- बद्ध्वा गजपुटे पच्यात् पूर्वनागयुतं युतम् ॥ १,८.१५ ॥
- एवं पुनः पुनः पच्यादष्टधा म्रियते ध्रुवम् ।
- {Gold:: मारण:: निरुत्थ}
- शुद्धसूतसमं गन्धं माक्षिकं च महाम्लकैः ॥ १,८.१६ ॥
- अष्टाभिश्च पुटैर्हेम्नो म्रियते पूर्ववत्क्रियाम् ।
- शुद्धसूतं समं स्वर्णं खल्वे कुर्याच्च गोलकम् ॥ १,८.१७ ॥
- अधो वै गन्धकं दत्त्वा सर्वं तुल्यं निरुध्य च ।
- त्रिंशद्वनोपलैर्देयं पुटान्येवं चतुर्दश ॥ १,८.१८ ॥
- निरुत्थं जायते भस्म गन्धं देयं पुटे पुटे ।
- {Gold:: मारण:: निरुत्थ}
- स्वर्णस्य द्विगुणं सूतं याममम्लेन मर्दयेत् ॥ १,८.१९ ॥
- अधः ऊर्ध्वं माक्षिकं पिष्ट्वा मूषायां स्वर्णतुल्यकम् ।
- तत्पृष्ठे मर्दितं हेम तत्पृष्ठे हेममाक्षिकम् ॥ १,८.२० ॥
- देयं स्वर्णं समं तच्च पृष्ठे गन्धं च तत्समम् ।
- षड्वारं चूर्णितं दत्त्वा रुद्ध्वा मूषां धमेद्दृढम् ॥ १,८.२१ ॥
- स्वभावशीतलं ग्राह्यं तद्भस्म भागपञ्चकम् ।
- टंकणं श्वेतकाचं च भागैकं च प्रयोजयेत् ॥ १,८.२२ ॥
- त्रितयं मधुनाज्येन मिलितं गोलकीकृतम् ।
- धान्याभ्रकस्य भागैकम् अधश्चोर्ध्वं च दापयेत् ॥ १,८.२३ ॥
- निरुध्य तद्धमेद्गाढं मूषायां घटिकाद्वयम् ।
- निरुत्थं जायते भस्म तत्तद्योगेषु योजयेत् ॥ १,८.२४ ॥
- {Gold:: मारण:: निरुत्थ}
- शुद्धमाक्षिकं भागैकं भागं चावोटमाक्षिकम् ।
- त्रिभागं सूतकं क्षिप्त्वा त्रयमम्लेन मर्दयेत् ॥ १,८.२५ ॥
- तद्गोलं पातालयन्त्रे तदा यामत्रयं पचेत् ।
- इत्येवं म्रियते स्वर्णं निरुत्थं नात्र संशयः ॥ १,८.२६ ॥
- {Gold:: मारण}
- तथैव च राजवृक्षभल्लातैष्टंकणेन च ।
- लिप्त्वा स्वर्णस्य पत्राणि रुद्ध्वा गजपुटे पचेत् ॥ १,८.२७ ॥
- तैः द्रवैश्च पुनः पिष्ट्वा म्रियते सप्तधा पुटे ।
- हेममारभ्य तोलैकं माषैकं शुद्धनागकम् ॥ १,८.२८ ॥
- लिप्त्वा देयं तु तं चूर्णं तच्छुद्धैर्गन्धमाक्षिकैः ।
- अम्लेन मर्दयेद्यामं रुद्ध्वा लघुपुटे पचेत् ॥ १,८.२९ ॥
- गन्धं पुनः पुनर्देयं म्रियते दशभिः पुटैः ।
- {Gold:: मृत:: medic. properties}
- सुवर्णं च भवेच्छीतं तिक्तं स्निग्धं हिमं गुरु ॥ १,८.३० ॥
- बुद्धिविद्यास्मृतिकरं विषहारि रसायनम् ॥ १,८.३१ ॥
- {Silver:: अशुद्ध:: medic. properties}
- आयुः शुक्रं बलं हन्ति रोगवेगं करोति च ।
- अशुद्धममृतं तारं शुद्धं मार्यमतो बुधैः ॥ १,८.३२ ॥
- {Silver:: शोधन}
- नागेन टङ्कणेनैव द्रावितं शुद्धिम् ऋच्छति ।
- {Silver:: मारण}
- माक्षिकं गन्धकं चैवमर्कक्षीरेण मर्दयेत् ॥ १,८.३३ ॥
- तेन लिप्तं रूप्यपत्रं पुटेन म्रियते ध्रुवम् ।
- {Silver:: मारण}
- तारं त्रिवारं निक्षिप्तं तैले ज्योतिष्मती भवेत् ॥ १,८.३४ ॥
- स्नुक्क्षीरैः पेषयेत्ताम्रं तारपत्राणि लेपयेत् ।
- रुद्ध्वा गजपुटे पच्यात् पूर्वोक्तैः पेषयेत्पुनः ॥ १,८.३५ ॥
- भूधात्री माक्षिकं तुल्यं पिप्पली सैन्धवाम्लकैः ।
- लिप्त्वा तारस्य पत्राणि रुद्ध्वा सप्तपुटे पचेत् ॥ १,८.३६ ॥
- द्रवैः पुनः पुनः पिष्ट्वा म्रियते नात्र संशयः ।
- {Silver:: मारण:: निरुत्थ}
- तारपत्रैस्त्रिभिर् भागैर् भागैकं शुद्धमाक्षिकम् ॥ १,८.३७ ॥
- मर्द्यं जम्बीरजैर्द्रावैस्तारपत्राणि लेपयेत् ।
- शोषयेदन्धयेत् तं च त्रिंशद्वन्योपलैः पचेत् ॥ १,८.३८ ॥
- चतुर्दशपुटेनैवं निरुत्थं म्रियते ध्रुवम् ।
- {Silver:: मारण}
- रूप्यपत्रं चतुर्भागाद्भागैकं मृतवङ्गकम् ॥ १,८.३९ ॥
- अथवा गन्धतालेन लेप्यं जम्बीरपेषितम् ।
- रुद्ध्वा त्रिःपुटैः पच्यात् पञ्चविंशद्वनोपलैः ॥ १,८.४० ॥
- म्रियते नात्र संदेहो गन्धो देयः पुटे पुटे ।
- {Silver:: मारण}
- रसगन्धौ समौ कृत्वा काकतुण्डस्य मूलकम् ॥ १,८.४१ ॥
- मर्दयेन्महिषीक्षीरैः पिष्ट्वा तं क्षालयेज्जलैः ।
- हरिद्रागोलके क्षिप्त्वा गोलं हयपुरीषके ॥ १,८.४२ ॥
- क्षिप्त्वा दिनैकविंशं तं तद्गोलमुद्धरेत् पुनः ।
- तत्पिष्ट्वा तारपत्राणि लेप्यान्यम्लेन केनचित् ॥ १,८.४३ ॥
- पुटैर् विंशतिभिर्भस्म जायते नात्र संशयः ।
- भस्मना चाम्लपिष्टेन मेलयेत्तालकं पुटैः ॥ १,८.४४ ॥
- जायते तद्विधानेन सर्वरोगापहारकम् ॥ १,८.४५ ॥
- {copper:: अशुद्ध:: medic. properties}
- अपक्वताम्रम् आयुर्घ्नं कान्तिघ्नं सर्वधातुहा ।
- भ्रान्तिमूर्च्छाभ्रमोत्केशं नानारुक्कुष्ठशूलकृत् ॥ १,८.४६ ॥
- {copper:: शोधन}
- स्नुह्यर्कक्षीरलवणकाञ्जिकैस् ताम्रपत्रकम् लिप्त्वा ।
- प्रताप्यं निर्गुण्डीरसैः सिञ्च्यात्पुनः पुनः ॥ १,८.४७ ॥
- वारद्वादशदाहत्वं लेपनात्ताम्रसिञ्चनात् ।
- खटिका लवणं तक्रैर् आरनालैश्च पेषयेत् ॥ १,८.४८ ॥
- तेन लिप्त्वा ताम्रपत्रं तप्तं तप्तं निषेचयेत् ।
- षड्वारम् अम्लपिष्टेन निर्गुण्ड्यास्तु विशुद्धये ॥ १,८.४९ ॥
- {copper:: शोधन}
- गोमूत्रेण पचेत्ताम्रपत्रं यामं दृढाग्निना ।
- शुध्यते नात्र सन्देहो मारणं कथ्यतेऽधुना ॥ १,८.५० ॥
- {copper:: मारण}
- गन्धेन ताम्रतुल्येन ह्यम्लपिष्टेन लेपयेत् ।
- कण्टकवेधीकृतं पत्रं सिद्धयित्वा पुटे पचेत् ॥ १,८.५१ ॥
- उद्धृत्य चूर्णयेत् तस्मिन् पादांशं गन्धकं क्षिपेत् ।
- जम्बीरैरारनालैर्वा मृगदूर्वाद्रवैस्तथा ॥ १,८.५२ ॥
- पिष्ट्वा पिष्ट्वा पचेत्तद्वत् सगन्धं च चतुष्पुटे ।
- मातुलङ्गरसैः पिष्ट्वा पुटमेकं प्रदापयेत् ॥ १,८.५३ ॥
- अनेनैव विधानेन ताम्रभस्म भवेद्ध्रुवम् ।
- {copper:: मारण}
- ताम्रस्य द्विगुणं सूतं जम्बीराम्लेन मर्दयेत् ॥ १,८.५४ ॥
- सितशर्करयाप्येवं पुटत्रये मृतं भवेत् ।
- {copper:: मारण}
- पाषाणभेदीमत्स्याक्षीद्रवैर्द्विगुणगन्धकैः ॥ १,८.५५ ॥
- ताम्रस्य लेपयेत्पत्रं रुद्ध्वा गजपुटे पचेत् ।
- सप्तांशेन पुनर्दग्धं दत्त्वा द्रावैश्च पेषयेत् ॥ १,८.५६ ॥
- एवं सप्तपुटे पक्वं ताम्रभस्म भवेद्ध्रुवम् ।
- {copper:: मारण}
- ताम्रस्य हिङ्गुलं सूतं जम्बीराम्लेन पेषयेत् ॥ १,८.५७ ॥
- आदौ मूषान्तरे क्षिप्त्वा धत्तूरस्य तु पत्रकम् ।
- तत्पृष्ठे ताम्रतुल्यं तु गन्धकं चूर्णितं क्षिपेत् ॥ १,८.५८ ॥
- तत्पृष्ठे मर्दितं ताम्रं पूर्वतुल्यं तु गन्धकम् ।
- आच्छाद्य धुस्तूरपत्रे रुद्ध्वा गजपुटे पचेत् ॥ १,८.५९ ॥
- स्वांगशीतं तु तच्चूर्णं भस्मीभवति निश्चितम् ।
- {copper:: मारण}
- किंचिद्गन्धेन चाम्लेन क्षालयेत्ताम्रपत्रकम् ॥ १,८.६० ॥
- तेन गन्धेन सूतेन ताम्रपत्रं प्रलेपयेत् ।
- गन्धेन पुटितं पश्चान्म्रियते नात्र संशयः ॥ १,८.६१ ॥
- {copper:: मारण}
- ताम्रद्विगुणगन्धेन चाम्लपिष्टेन तत्पुनः ।
- क्षिप्त्वा ह्यधोऽर्धभागेन देया पिष्टाम्लकैर्बुधः ॥ १,८.६२ ॥
- तत्पिण्डं भाण्डगर्भे तु रुद्ध्वा चुल्यां विपाचयेत् ।
- यामैकं तीव्रपाकेन भस्मीभवति निश्चितम् ॥ १,८.६३ ॥
- {copper:: मारण}
- सूतमेकं द्विधा गन्धं यामं कृत्वा विमर्दितम् ।
- द्वयोस्तुल्यं ताम्रपत्रं स्थाल्यां गर्भे निधापयेत् ॥ १,८.६४ ॥
- सम्यग्लवणयन्त्रस्थं पार्श्वे भस्म निधापयेत् ।
- चतुर्यामं पचेच्चुल्ल्यां पात्रपृष्ठे सगोमयम् ॥ १,८.६५ ॥
- जलं पुनः पुनर्देयं स्वाङ्गशैत्यं विचूर्णयेत् ।
- म्रियते नात्र संदेहः सर्वरोगेषु योजयेत् ॥ १,८.६६ ॥
- {copper:: मारण (शोधन?)}
- नानाविधं मतं ताम्रं शुद्ध्यर्थं भागपञ्चकम् ।
- भागैकं श्वेतकाचं च भागपञ्चैकटंकणम् ॥ १,८.६७ ॥
- मूषायां मिलितं कृत्वा भागैकं ताम्रपत्रकम् ।
- ऊर्ध्वे दत्त्वा निरुद्ध्याय ध्मातैर्ग्राह्यं सुशीतलम् ॥ १,८.६८ ॥
- निर्दोषं तु भवेत्ताम्रं सर्वरोगहरं भवेत् ।
- {copper:: मृत:: medic. अप्प्लिचतिओन्}
- अथवा मारितं ताम्रमम्लेनैकेन मर्दयेत् ॥ १,८.६९ ॥
- तद्गोलं सूरणस्यान्तर् उर्ध्वारुद्ध्वा तु लेपयेत् ।
- शुष्कं गजपुटे पच्यात् सर्वदोषहरो भवेत् ॥ १,८.७० ॥
- वान्तिं भ्रान्तिं विरेकं च न करोति कदाचन ।
- {copper:: मृत:: medic. properties}
- ताम्रं तीक्ष्णोष्णमधुरं कषायं शीतलं सरम् ॥ १,८.७१ ॥
- कफपित्तक्षयं पाण्डुकुष्ठघ्नं च रसायनम् ।
- परिणामशूलम् अर्शांसि मन्दाग्निं च विनाशयेत् ॥ १,८.७२ ॥
- {Tin, Lead:: अमृत:: medic. properties}
- पाकहीनौ नागवंगौ कुष्ठगुल्मरुजाकरौ ।
- मेहपाण्डूदरवातकफमृत्युकरौ किल ॥ १,८.७३ ॥
- {Lead:: शोधन}
- निर्गुण्डीमूलचूर्णेन मार्कदुग्धेन लेपयेत् ।
- नागपत्रं तु तं शुष्कं द्रावयित्वा निषेचयेत् ॥ १,८.७४ ॥
- निर्गुण्डीद्रवमध्ये तु ततः पत्रं तु कारयेत् ।
- लिप्त्वा भाव्यं पुनः सेच्यं सप्तवारं विशुद्धये ॥ १,८.७५ ॥
- {Lead:: शोधन}
- निशा तुम्बरुबीजानि कोकिलाक्षं कुठारिकाम् ।
- गौरीफलाम्लिका चण्डी क्षुद्रा ब्राह्मी सजीरकम् ॥ १,८.७६ ॥
- यथालाभेन भस्मैकं वज्रीक्षीरेण भावयेत् ।
- तन्मध्ये भावितं नागं शुद्धं सेकं तु सप्तधा ॥ १,८.७७ ॥
- {Lead:: मारण:: निरुत्थ}
- अश्वत्थचिञ्चात्वग्भस्म नागस्य चतुरंशतः ।
- क्षिप्त्वा चुल्ल्यां पचेत्पात्रे चालयेल्लोहचट्टके ॥ १,८.७८ ॥
- यावद्भस्म भवेद् एतच्च भस्म तुल्यं मनःशिलाम् ।
- जम्बीरैरारनालैर्वा पिष्ट्वा रुद्ध्वा पुटे पचेत् ॥ १,८.७९ ॥
- स्वांगशीतं पुनः पिष्ट्वा विंशत्यंशैः शिलाम्लकैः ।
- एवं षड्भिः पुटे पाको नागस्यापि निरुत्थितः ॥ १,८.८० ॥
- {Lead:: मारण}
- अथवा नागपत्राणि चूर्णलिप्तानि खर्परे ।
- अत्यग्नौ पाचयेद्यामं तद्भस्म चित्रकद्रवैः ॥ १,८.८१ ॥
- भर्जयेल्लौहजे पात्रे चाल्यमर्जुनदण्डकैः ।
- यामषोडशपर्यन्तं द्रवं देयं पुनः पुनः ॥ १,८.८२ ॥
- दण्डेन मर्दयेत्क्वाथ्यम् उद्धृत्य चित्रकद्रवैः ।
- गोलयित्वा निरुध्याथ षट्पुटे मारयेल्लघु ॥ १,८.८३ ॥
- {Lead:: मारण}
- चिञ्चाक्षमिक्षुभल्लातबलावज्रलताभवैः ।
- अपामार्गार्जुनाश्वत्थभस्मभिर् भर्जयेद् दृढम् ॥ १,८.८४ ॥
- लोहपात्रं तु सप्ताहं तुल्यं भस्मानि चाशु च ।
- दण्डपलाशकेनैव म्रियते नात्र संशयः ॥ १,८.८५ ॥
- {Lead:: मारण}
- पिष्ट्वागस्तिं च भूनागं लिप्त्वा पात्रं विशोषयेत् ।
- तद्भाण्डे द्रावयेद्यामं दृढे भाण्डे विनिक्षिपेत् ॥ १,८.८६ ॥
- वासाचिर्चिटयोः क्षारे वासादले विघट्टयेत् ।
- यामैकं पाचयेच्चुल्ल्यां समुद्धृत्य विमिश्रयेत् ॥ १,८.८७ ॥
- तच्चूर्णं तु शिलाताप्यैर्वासकक्षारसंयुतैः ।
- तत्तुल्यं पूर्वनागं विंशदेकपुटे पचेत् ॥ १,८.८८ ॥
- द्विपुटं चिर्चिटाक्षारैः देयं वासारसैः सह ।
- नागः सिन्दूरवर्णाभो म्रियते सर्वकार्यकृत् ॥ १,८.८९ ॥
- {Lead:: मारण}
- कुनटी माक्षिकं चैव समभागं तु कारयेत् ।
- अर्कपर्णेन तत्पिष्ट्वा सीसपत्राणि मारयेत् ॥ १,८.९० ॥
- {Lead:: मृत:: medic. properties}
- सतिक्तमधुरो नागो मृतो भवति भस्मसात् ।
- आयुष्कीर्तिं वीर्यवृद्धिं करोति सेवनात्सदा ॥ १,८.९१ ॥
- {Tin:: मारण}
- माक्षिकं हरितालं च पलाशस्वरसेन च ।
- कृतकल्केन संलिप्य वंगपत्राणि मारयेत् ॥ १,८.९२ ॥
- नागवच्छोधयेद् वङ्गं तद्वदश्वत्थचिंचयोः ।
- तद्भस्म हरितालं च तुल्यमम्लेन केनचित् ॥ १,८.९३ ॥
- पलाशोत्थद्रवैर्वाथ गोलयित्वान्धयेत्पुटे ।
- उद्धृत्य दशमांशेन तालेन सह मर्दयेत् ॥ १,८.९४ ॥
- पूर्वद्रावैः सहालोड्य रुद्ध्वा गजपुटे पचेत् ।
- एवं विंशत्पुटे पक्त्वा मृतं भवति भस्मसात् ॥ १,८.९५ ॥
- {Tin:: मारण}
- वङ्गपादेन सूतेन वङ्गपत्राणि लेपयेत् ।
- चिञ्चावृक्षस्य संगृह्य चान्तश्छन्नं च तण्डुलैः ॥ १,८.९६ ॥
- पिष्ट्वा तत्पिण्डमध्ये तु वङ्गपत्राणि लेपयेत् ।
- शिरीषरजनीचूर्णैः कुमार्याः शुभगोलकम् ॥ १,८.९७ ॥
- सूतलिप्तं वङ्गपत्रं गोलके समलेपितम् ।
- रुद्ध्वा गजपुटे पक्वं पूर्वसंख्या मृतो भवेत् ॥ १,८.९८ ॥
- {Tin:: मारण}
- अक्षभल्लातकं तोयैः पिष्ट्वा तानि विलेपयेत् ।
- ततस्तिलखली मध्ये क्षिप्त्वा रुद्ध्वा पुटे पचेत् ॥ १,८.९९ ॥
- गजाख्ये जायते भस्म चत्वारिंशतिवङ्गकम् ।
- {Tin:: मृत:: medic. properties}
- सतिक्तलवणं वङ्गं पाण्डुघ्नं क्रिमिमेहजित् ॥ १,८.१०० ॥
- लेखिनं पित्तलं किंचित् सर्वदेहामयापहम् ॥ १,८.१०१ ॥
रसरत्नाकरः, १, ९
[सम्पाद्यताम्]- {Iron:: अशुद्ध:: medic. properties}
- अशुद्धममृतं लौहम् आयुर्हानिरुजाकरम् ।
- हृत्पीडां च तृषां जाड्यं तस्माच्छुद्धं च मारयेत् ॥ १,९.१ ॥
- {कान्तलोह:: परीक्षा}
- पात्रे यस्मिन्प्रसरति न चेत्तैलबिन्दुर्विसृष्टः ।
- हिङ्गुर् गन्धं प्रसरति निजं तिक्ततां निम्बुकश्च ।
- पाके दग्धं भवति शिखराकारता नैव भूमौ ।
- कान्तं लौहं तदिदमुदितं लक्षणोक्तं न चान्यत् ॥ १,९.२ ॥
- कान्तं मृदुतरं तारं रुक्माभं तिमिरं करम् ।
- स्वादुर्यतो भवेन्निम्बकल्को रात्रिनिवेशितः ॥ १,९.३ ॥
- कान्तं तदुत्तमं यच्च रूप्येनावर्तितं मिलेत् ।
- सर्वरोगहरम् एतत् सर्वकुष्ठहरं परम् ॥ १,९.४ ॥
- {Iron:: subtypes:: शोधन}
- शशछागरक्तसंलिप्तं त्रिवारं चाग्नितापितम् ।
- कान्तादिमुण्डपर्यन्तं सर्वरोगहरं परम् ॥ १,९.५ ॥
- {Iron:: शोधन:: अद्रि}
- त्रिफलाष्टगुणैस् तोयैस्त्रिफलाषोडशं पलम् ।
- तत्क्वाथे पादशेषे तु लौहस्य पत्रपञ्चकम् ॥ १,९.६ ॥
- कृत्वा पत्राणि तप्तानि सप्तवाराणि सेचयेत् ।
- एवं प्रलीयते दोषो गिरिजो लौहसम्भवः ॥ १,९.७ ॥
- {Iron:: शोधन}
- त्रिविधं लौहचूर्णं वा गोमूत्रैः षड्गुणैः पचेत् ।
- प्रक्षालयेदारनाले शोष्यं शुद्धिम् अवाप्नुयात् ॥ १,९.८ ॥
- {Iron:: subtypes:: शोधन}
- रक्तमाला हंसपादो गोजिह्वा त्रिफलामृता ।
- गोपाली तुम्बुरुर्दन्ती तुल्यगोमूत्रपेषितम् ॥ १,९.९ ॥
- अस्मिन्मध्ये लौहपत्त्रं तप्तं तप्तं द्विसप्तधा ।
- सेचयेत्कान्तमुण्डान्तं सर्वदोषापनुत्तये ॥ १,९.१० ॥
- सर्वेष्वौषधकल्पेषु लौहकल्पं प्रशस्यते ।
- तस्मात् सर्वं प्रयत्नेन लौहमादौ विमारयेत् ॥ १,९.११ ॥
- अयः पञ्चपलाद् ऊर्ध्वं यावत् पलत्रयोदशात् ।
- आदौ मन्त्रस्ततः कर्म यथाकर्तव्यम् उच्यते ॥ १,९.१२ ॥
- {Iron:: मारण}
- हिङ्गुलस्य पलान् पञ्च नारीस्तन्येन पेषयेत् ।
- तेन लौहस्य पत्राणि लेपयेत्पलपञ्चकम् ॥ १,९.१३ ॥
- रुद्ध्वा गजपुटे पच्यात्कषायैस्त्रैफलैः पुनः ।
- जम्बीरैरारनालैर्वा विंशत्यंशेन हिङ्गुलम् ॥ १,९.१४ ॥
- पिष्ट्वा रुद्ध्वा पुटेल्लोहं तथैवं पाचयेत्पुनः ।
- चत्वारिंशत्पुटैर् एवं कान्तं तीक्ष्णं च मुण्डकम् ॥ १,९.१५ ॥
- हो म्रियते त्रालसन्दे दत्त्वा दत्त्वा च हिङ्गुलम् ।
- {Iron:: मारण}
- अर्जुनस्य त्वचा पेष्या काञ्जिकेनातिलोहिता ॥ १,९.१६ ॥
- तन्मध्ये लोहचूर्णं च कांस्यपात्रे विनिक्षिपेत् ।
- दिनैकं भावयेद्घर्मे द्रवैः पूर्यं पुनः पुनः ॥ १,९.१७ ॥
- अर्जुनैः सारनालैर् वा त्रिविधं मारयेदयः ।
- {Iron:: मारण}
- दन्तीपत्रं द्रवं यच्च लौहचूर्णं विलोडयेत् ॥ १,९.१८ ॥
- दिनैकं भावयेद् घर्मे द्रवं देयं पुनः पुनः ।
- रुद्ध्वा रात्रौ पुटैः पच्याद् एभिर्द्रावैश्च भावयेत् ॥ १,९.१९ ॥
- एवमष्टदिनं कुर्यात् त्रिविधं म्रियते ह्ययः ।
- {Iron:: मारण}
- चिञ्चापत्रनिभां कुर्यात्त्रिविधं लोहपत्रकम् ॥ १,९.२० ॥
- मृत्पात्रस्थं क्षिपेद् घर्मे दन्त्या द्रावैः प्रपूरयेत् ।
- पत्रं पुनः पुनस्तावद्यावज्ज्वरति वै त्वयः ॥ १,९.२१ ॥
- म्रियते तीव्रघर्मेण चूर्णीकृत्य नियोजयेत् ।
- {Iron:: मारण}
- कान्तं तीक्ष्णं तथा मुण्डचूर्णं मत्स्याक्षजैर् द्रवैः ॥ १,९.२२ ॥
- आतपे त्रिदिनं भाव्यं द्विदिनं चित्रकद्रवैः ।
- त्रिकण्टकद्रवैस्त्र्यहं सहदेव्या द्रवैस्त्र्यहम् ॥ १,९.२३ ॥
- गोमूत्रैस्त्रिफलाक्वाथे भावयेच्च त्र्यहं त्र्यहम् ।
- धातक्याश्च ततो मर्द्यं क्रमाद्देयं पुटं पुटम् ॥ १,९.२४ ॥
- रुद्ध्वा गजपुटेनैवं मृतं योगेषु योजयेत् ।
- {Iron:: मारण}
- द्रवैः कुरण्टपत्रोत्थैः लौहचूर्णं विमर्दयेत् ॥ १,९.२५ ॥
- दिनैकमातपे तीव्रे द्रवैर्मर्द्यं त्रिकण्टकैः ।
- वन्ध्याभृङ्गीपुनर्नवयोर् गोमूत्रैश्च दिनं पुनः ॥ १,९.२६ ॥
- गोमूत्रैस्त्रिफला क्वाथ्या तत्कषायेण भावयेत् ।
- त्रिसप्ताहं प्रयत्नेन दिनैकं मर्दयेत् ततः ॥ १,९.२७ ॥
- रुद्ध्वा गजपुटे पञ्चादिं क्वाथेन मर्दयेत् ।
- दिवा मर्द्यं पुटं रात्रावेकविंशतिदिनानि वै ॥ १,९.२८ ॥
- एकविंशद्दिनेनैव म्रियते त्रिविधं ह्ययः ।
- {Iron:: मारण}
- माक्षिकं च शिला ह्यम्लैर् हरिद्रा मरिचानि च ॥ १,९.२९ ॥
- पिष्ट्वा मर्द्यं लोहपत्रं तप्तं तप्तं निषेचयेत् ।
- सप्तधा त्रिफलाक्वाथे जलेन क्षालयेत्पुनः ॥ १,९.३० ॥
- कुट्टयेल्लोहदण्डेन पेषयेत्त्रिफलाजलैः ।
- षोडशांशेन लोहस्य दातव्यं माक्षिकं शिला ॥ १,९.३१ ॥
- अम्लेन लोडितं रुद्ध्वा गजान्धकपुटे पचेत् ।
- निरुत्थं जायते भस्म कान्तं तीक्ष्णादिमुण्डकम् ॥ १,९.३२ ॥
- {Iron:: मारण}
- तिन्दूफलस्य मज्जाभिर्लिप्त्वा स्थाप्यातपे खरे ।
- धारयेत् कांस्यपात्रस्थं दिनैकेन पुटत्यलम् ॥ १,९.३३ ॥
- लेप्यं पुनः पुनः कुर्यात् दिनान्तान्तं प्रलेपयेत् ।
- त्रिफलाक्वाथसंयुक्तं दिनैकेन मृतं भवेत् ॥ १,९.३४ ॥
- {Iron:: मारण}
- स्थाल्यां वा लोहपात्रे वा लौहदर्व्या विलोडयेत् ।
- पाचयेत्त्रिफलाक्वाथे दिनैकं लोहचूर्णकम् ॥ १,९.३५ ॥
- तत्पिण्डं त्रिफलातोयैः पिष्ट्वा रुद्ध्वा पुटे पचेत् ।
- षोडशांशेन मूषायां निर्वातेऽहर्निशं पचेत् ॥ १,९.३६ ॥
- एवं त्रिधा प्रकर्तव्यं स्थालीपाकं पुटान्तरम् ।
- भृङ्ग्या द्रावं तालमूली हस्तिकर्णस्य मूलकम् ॥ १,९.३७ ॥
- शतावरी विदार्याश्च मूलक्वाथे च त्रैफले ।
- पिष्ट्वा तत्पूर्ववत् स्थाल्यां पाच्यं पेष्यं पुटे त्रिधा ॥ १,९.३८ ॥
- ततः पुनर्नवातोयैर् दशमूलकषायकैः ।
- बृहत्याश्च कषायैर्वा बीजपूरस्य तोयतः ॥ १,९.३९ ॥
- ब्रह्मबीजस् तथाशिग्रुक्वाथे गोपयसापि वा ।
- प्रत्येकेन प्रपेष्यादौ पूर्वगर्भपुटे पचेत् ॥ १,९.४० ॥
- भावयेत्तु द्रवेनैव पुटान्ते याममात्रकम् ।
- प्रत्येकेन क्रमादेवं पिष्ट्वा पुटैश्च भावयेत् ॥ १,९.४१ ॥
- म्रियते नात्र संदेहः कान्तं तीक्ष्णं च मुण्डकम् ।
- सर्वम् एतन्मृतं लौहं ध्मातव्यं मित्रपञ्चकैः ।
- यद्येवं स्यान्निरुत्थानं सेव्यं वारितरं भवेत् ॥ १,९.४२ ॥
- {Iron:: मारण}
- मध्वाज्यं मृतं लौहं च सरूप्यं संपुटे क्षिपेत् ।
- रुद्ध्वा दभायं तु संग्राह्यं रूप्यं च पूर्वमानकम् ॥ १,९.४३ ॥
- तदा लौहं मृतं विद्यादमृतं मारयेत् पुनः ॥ १,९.४४ ॥
- {Iron:: मारण:: निरुत्थ}
- गन्धकं तु मृतं लौहं तुल्यं खल्वे विमर्दयेत् ।
- दिनैकं कन्यकाद्रावै रुद्ध्वा गजपुटे पचेत् ॥ १,९.४५ ॥
- इत्येवं सर्वलोहानां कर्तव्योऽयं निरुत्थितः ॥ १,९.४६ ॥
- {Iron:: मारण:: वारितर}
- शुद्धसूतं द्विधा गन्धं कृत्वा खल्वे तु कज्जलीम् ।
- द्वयोः समं लौहचूर्णं मर्दयेत्कन्यकाद्रवैः ॥ १,९.४७ ॥
- यामद्वयात्समुद्धृत्य तद्गोलं ताम्रपात्रके ।
- आच्छाद्यैरण्डपत्रैश्च यामार्द्धेणोष्णतां व्रजेत् ॥ १,९.४८ ॥
- धान्यराशौ न्यसेत् पश्चात् त्रिदिनान्ते समुद्धरेत् ।
- सम्पिष्य गालयेद् वस्त्रे सद्यो वारितरं भवेत् ॥ १,९.४९ ॥
- कान्तं तीक्ष्णं तथा मुण्डं निरुत्थं जायते मृतम् ।
- स्वर्णादीन् मारयेदेवं चूर्णीकृत्य तु लोहवत् ॥ १,९.५० ॥
- सिद्धयोगमिदं ख्यातं सिद्धानां सम्मुखागतम् ।
- {Iron:: मृत:: medic. use}
- अन्नभूतम् आयसाद्यं सर्वरोगज्वरापहम् ॥ १,९.५१ ॥
- त्रिफलारससंयुक्तं सर्वरोगेषु योजयेत् ॥ १,९.५२ ॥
- मृतानि लौहानि वशीभवन्ति ।
- निघ्नन्ति युक्त्या ह्यखिलामयानि ।
- अभ्यासयोगाद् दृढयोगसिद्धम् ।
- कुर्वन्ति रुङ्मृत्युजराविनाशम् ॥ १,९.५३ ॥
- {Iron:: मृत:: अमृतीकरण}
- तोयाष्टभागशेषेन त्रिफलापलपञ्चकम् ।
- घृतं क्वाथस्य तुल्यं स्याच्चूर्णं तुल्यं मृतायसम् ॥ १,९.५४ ॥
- पाचयेत् ताम्रपात्रे च लौहदर्व्या विचालयेत् ।
- मृद्वग्निना पचेत्तावद् यावज्जीर्यति गन्धकम् ॥ १,९.५५ ॥
- लौहतुल्या शिवा योज्या सुपक्वेनैवावतारयेत् ।
- योगवाहमिदं ख्यातं मृतं लोहं महामृतम् ॥ १,९.५६ ॥
- एवं कान्तस्य तीक्ष्णस्य मुण्डस्यापि विधिः स्मृतः ।
- {Iron:: मृत:: अमृतीकरण}
- गुडस्य कुडवे पक्वं लौहभस्म पलान्वितम् ॥ १,९.५७ ॥
- कोलप्रमाणं रोगेषु तच्च योगेन योजयेत् ।
- घृतं तुल्यं मृतं लोहं लोहपात्रगतं पचेत् ॥ १,९.५८ ॥
- जीर्णे घृतं समादाय योगवाहेषु योजयेत् ॥ १,९.५९ ॥
- ओं अमृतेन भक्ष्याय नमः अनेन मनुना लौहं भक्षयेत् ।
- {Iron:: मृत:: medic. properties}
- आयुर्वीर्यं बलं दत्ते पाण्डुमेहादिकुष्ठनुत् ।
- आमवातहरं लौहं वलीपलितनाशनम् ॥ १,९.६० ॥
- {उपलोह:: शोधन}
- त्रिक्षारं पञ्चलवणं सप्तधाम्लेन मर्दयेत् ।
- कांस्यारघोषपत्राणि तिलकल्केन लेपयेत् ॥ १,९.६१ ॥
- रुद्ध्वा गजपुटे पच्याच्छुद्धिमायाति नान्यथा ।
- {उपलोह:: मारण}
- ताम्रवन्मारयेत् तेषां कृत्वा सर्वत्र योजयेत् ॥ १,९.६२ ॥
- {ब्रोन्शे:: medic. properties}
- कांस्यं कषायमुष्णं च लघु रूक्षं च तिक्तकम् ।
- कफपित्तरुजं हन्ति हृद्देहायुष्यवर्धनम् ॥ १,९.६३ ॥
- {ब्रस्स्:: medic. properties}
- रीतिका च गलं रूक्षम् अतिक्तलवणं सरम् ।
- शोधनं सर्वरोगघ्नं बलवीर्यायुष्यवर्द्धनम् ॥ १,९.६४ ॥
- {मण्डूर:: production}
- अल्पाङ्गारे धमेत् किट्टं लौहजं च गवां जलैः ।
- सेचयेदक्षपत्रैश्च सप्तवारं पुनः पुनः ॥ १,९.६५ ॥
- मण्डूरोऽयं समाख्यातः शुद्धं श्लक्ष्णं नियोजयेत् ।
- किट्टाच्छतगुणं मुण्डं मुण्डात्तीक्ष्णं शताधिकम् ॥ १,९.६६ ॥
- तीक्ष्णाल्लक्षगुणं कान्तं भक्षणात्कुरुते गुणम् ।
- तस्मात् कान्तं सदा सेव्यं जरामृत्युहरं परम् ॥ १,९.६७ ॥
रसरत्नाकरः, १, १०
[सम्पाद्यताम्]- तैलानां पातनं वक्ष्ये सूर्यपाकेऽथवानले ।
- यन्त्रयोगेन यत्तैलं ग्राह्यं योगेषु योजयेत् ॥ १,१०.१ ॥
- {धत्तूर:: oil}
- धत्तूरबीजचूर्णानि वस्त्रपूतानि कारयेत् ।
- आलिप्य कांस्यपात्रं तु धारयेदातपे खरे ॥ १,१०.२ ॥
- सुतप्तं वस्त्रपूतं च पातयेत् तैलमाहरेत् ।
- {शिग्रु:: oil}
- शिग्रुपुष्करबीजानां बीजस्य मार्कवस्य च ॥ १,१०.३ ॥
- ग्राह्यं धत्तूरवत् तैलमेकैकस्य पृथक् पृथक् ।
- यथा धत्तूरजं तैलं क्वाथाद् घर्मे समुद्धृतम् ॥ १,१०.४ ॥
- तथा सर्वत्र तैलानि संग्राह्यान्यौषधान्तरैः ।
- {अङ्कोट:: oil}
- अङ्कोटस्यापि तैलं स्यात्काकतुण्डया समूलया ॥ १,१०.५ ॥
- वाकुचीदेवदाल्याश्च कर्कोटीमूलतः भवेत् ।
- अपामार्गकषायेण तैलं स्याद्विषतुण्डजम् ॥ १,१०.६ ॥
- मूलक्वाथैः कुमार्यास्तु तैलं जैपालजं भवेत् ।
- क्वाथेन रक्तमार्गस्य वाकुचीतैलमाहरेत् ॥ १,१०.७ ॥
- क्वाथेन चेन्द्रवारुण्यास्तैलमारग्वधं भवेत् ।
- काकतुण्ड्यपामार्गोत्थक्वाथात् तैलं समाहरेत् ॥ १,१०.८ ॥
- {कटुतुम्बी:: oil}
- बीजानि कटुतुम्ब्याश्च गोमयेन विलोडयेत् ।
- शुष्कं धान्यतुषैः सार्द्धं कुट्टयेच्च उलूखले ॥ १,१०.९ ॥
- निस्तुषं तं विचूर्ण्याथ भृङ्गराजरसैः सह ।
- मर्दयित्वातपे तैलं गृह्णीयात्पीडने सति ॥ १,१०.१० ॥
- {oil from कृष्णा and काकतुण्डी}
- कृष्णायाः काकतुण्ड्याश्च बीजं चूर्णानि कारयेत् ।
- कान्तपाषाणचूर्णं चैकीकृत्य निरोधयेत् ॥ १,१०.११ ॥
- धान्यराशिगतं पक्त्वा उद्धृते तैलमाहरेत् ।
- धात्रीफलरसैर् भाव्यं चूर्णं पाषाणबीजकम् ॥ १,१०.१२ ॥
- दिनैकं च ततो यन्त्रे तैलं ग्राह्यं च तैलके ।
- {oil:: from गुञ्जा and करञ्ज}
- गुञ्जाकरञ्जफलं च नरमूत्रेण भावयेत् ॥ १,१०.१३ ॥
- सप्तवारं ततो घर्मे लेपयेत्कांस्यभाजनम् ।
- उद्धृत्य धारयेद् घर्मे तैलं पतति पीडनात् ॥ १,१०.१४ ॥
- {oil:: ज्योतिष्मती}
- वर्धमानारनालेन पिष्ट्वा चूर्णं विभावयेत् ।
- ज्योतिष्मत्युत्थबीजानाम् आतपे तैलमाहरेत् ॥ १,१०.१५ ॥
- {oil:: पुत्रजीव}
- पुत्रजीवस्य बीजानां चूर्णम् अगस्त्यबीजजम् ।
- आम्रातवत्प्रकर्तव्यं ततस्तैलं पृथक् पृथक् ॥ १,१०.१६ ॥
- {oil:: बिल्व}
- नारिकेलाम्बुना भाव्यं बिल्वबीजस्य चूर्णकम् ।
- दिनैकं तैलयन्त्रेण तैलमाकृष्य योजयेत् ॥ १,१०.१७ ॥
- {oil:: अङ्कोल}
- निस्तुषाङ्कोलबीजानां सुखं किंचिद् विघर्षयेत् ।
- प्रलेपयेत्कांस्यपात्रे पिष्ट्वा चणकलेपने ॥ १,१०.१८ ॥
- तन्मुखे टंकणं चूर्णं किंचित् किंचित् प्रलेपयेत् ।
- धारयेदातपे तीव्रे मुखात् तैलं समाहरेत् ॥ १,१०.१९ ॥
- {केशतैल}
- शमीचूर्णसमं पिष्ट्वा छिद्रमाण्डे निवेशयेत् ।
- छिद्राधः स्थापयेद् भाण्डं छिद्रे केशं च दापयेत् ॥ १,१०.२० ॥
- जलेन सेचयेद्द्रव्यं छिद्राधो ग्राहयेच्च तम् ।
- तन्मध्ये धृतकेशस्य क्षिपेदूर्ध्वं पुटं शनैः ॥ १,१०.२१ ॥
- तत्क्षणाच्छ्रवरूपं च केशतैलमिदं भवेत् ।
- {oil:: extraction (gen.)}
- अपक्वभानुपत्राणां रसमादाय भावयेत् ॥ १,१०.२२ ॥
- समस्तं बीजचूर्णं चोक्तानुक्तं पृथक् पृथक् ।
- आतपे मुच्यते तैलं साध्यासाध्यं न संशयः ॥ १,१०.२३ ॥
- {oil}
- तथैवोत्तरवारुण्याः कषायेण समाहरेत् ।
- तैलं समस्तबीजानां ग्राहयेदातपे खरे ॥ १,१०.२४ ॥
- {oil}
- सर्वबीजास्थिमांसानां शुष्कं पिष्ट्वा ह्यनेकधा ।
- सर्वबीजेषु वा तैलं ग्राह्यं पातालयन्त्रके ॥ १,१०.२५ ॥
- {oil}
- वंशादिसर्वकाष्ठानां नारिकेलकपालकम् ।
- तुषधान्यादिबीजानां गर्भयन्त्रेण तैलकम् ॥ १,१०.२६ ॥
- ग्राहयेत्सर्वबीजानां तं च योगेषु योजयेत् ॥ १,१०.२७ ॥
- {वत्सनाभ}
- वत्सनाभं विषं स्वादु दीपनं कफवातजित् ।
- त्रिदोषशमनं योगयुक्तं सुधामयं भवेत् ॥ १,१०.२८ ॥
- बृंहणं बलवीर्यस्य वाडबाग्निशतोपमम् ।
- सन्निपाते प्रतीकारे प्रभवः प्रभवोऽस्य हि ॥ १,१०.२९ ॥
- उद्धृतं फलपाकान्ते नवं स्निग्धं घनं गुरु ।
- अव्यापकं विषहरं वातातपविशोषितम् ॥ १,१०.३० ॥
- रक्तसर्षपतैलेन लिप्तं वाससि धारयेत् ।
- अथवापि यथा प्राप्तं विषं गोमूत्रसंयुतम् ॥ १,१०.३१ ॥
- आतपे त्रिदिनं शुष्कं निहितं वीर्यधृक् भवेत् ।
- मृतं सूताभ्रकं लौहं विषं च तुल्यवीर्यकम् ॥ १,१०.३२ ॥
- तस्माद्विषं योगवाहे योज्यं योगे रसायने ।
- तानि चैव तु मानानि अष्टौ षड्वा चतुर्थकम् ॥ १,१०.३३ ॥
- मात्रात्रयं समाख्यातमुत्तमाधममध्यम् ।
- दातव्यं सर्वरोगेषु घृताशिने हिताशिने ॥ १,१०.३४ ॥
- क्षीराशिने प्रदातव्यं रसायनवते नरे ।
- न क्रोधिने न पित्ताढ्ये न क्लीबे राजयक्ष्मणि ॥ १,१०.३५ ॥
- क्षुत्तृष्णाश्रमकर्माध्वशोषिणे क्षयरोगिणे ।
- गर्भिणीबालवृद्धेषु न विषं राजमन्दिरे ॥ १,१०.३६ ॥
- न दातव्यं न भोक्तव्यं विसंवादे कदाचन ।
- आचार्येण तु भोक्तव्यं शिष्यप्रत्ययकारकम् ॥ १,१०.३७ ॥
- अनेन मन्त्रेण मर्दयेद्भूमौ न स्थापयेत् ।
- अमृतमिति वदेदिति क्रमोऽयम् ।
- ओं सिद्धगुरुभ्यो नमः ।
- परमगुरुभ्यो नमः ।
- परात्परगुरुभ्यो नमः ।
- परमेष्ठिगुरुभ्यो नमः ।
- {वेगेतब्ले पोइसोन्स्}
- सक्तुकं मुस्तकं शृङ्गी वालकं सर्षपाह्वयम् ।
- वत्सनाभं च कूर्मश्च श्वेतशृङ्गी तथाष्टमम् ॥ १,१०.३८ ॥
- इत्यष्टौ योजयेद्योगे कालकूटादि वर्जयेत् ।
- {पोइसोन्स्}
- कालकूटं मेषशृङ्गी हालाहलं च दर्दुरम् ॥ १,१०.३९ ॥
- कर्कटं मर्कटं ग्रन्थि हारिद्रं रक्तशृङ्गकम् ।
- केशवं दशमं चेति वर्जनीयं भिषग्वरैः ॥ १,१०.४० ॥
- सक्तुकाद्यान् प्रयुञ्जीत सर्वरोगे रसायने ।
- एतद्विषं जातिचतुष्टयं च विचार्य योज्यं भिषगुत्तमेन ॥ १,१०.४१ ॥
- विप्रो रक्षति यौवनं नरपतिस्तद्भूतले पालतां वैश्यः कुष्ठविनाशने च कुशलः शूद्रो हरेज्जीवनम् ।
- तस्माच्चापि भिषग्वरेण निपुणैस्तद्वेदिना भावयेत् कुर्यादेव ततो विषं नृपवरो मृत्युंजयाय क्षितौ ॥ १,१०.४२ ॥
- श्वेता वा यदि वा पिङ्गा मधुरा ऊषरापि वा ।
- लोमशा ब्रह्मजातिः स्यात्क्षत्रजातिस्तु लोहिता ॥ १,१०.४३ ॥
- पीता वा मधुरा किंचिद् वैश्यजातिस्तु धूसरा ।
- कृष्णा शूद्रस्य दृश्येत एतेषां च भिषग्वरैः ॥ १,१०.४४ ॥
- क्षीरं सम्पूर्णभाण्डेऽपि विषं दत्त्वा विचिन्तयेत् ।
- जायतेऽपि यदा वर्णं तदा जातिं विनिर्दिशेत् ॥ १,१०.४५ ॥
- शुक्लं रक्तं तथा पीतं कृष्णं चेति चतुर्विधम् ।
- ब्रह्मक्षत्रविट्शूद्राणां ज्ञातव्यो जातिनिर्णयः ॥ १,१०.४६ ॥
- क्षिप्तं दुग्धे विषं वैद्यो जानीयात् क्रमशो यदि ।
- श्वेतं रक्तं तथा पीतं कृष्णं चोष्णलमेव च ॥ १,१०.४७ ॥
- तुत्थेन टङ्कणेनैव म्रियते पेषणाद्विषम् ।
- विषेषु जङ्गमाख्येषु विषं नागभवं हितम् ॥ १,१०.४८ ॥
- इदमेव महाश्रेष्ठं त्रिदोषक्षपणं क्षणात् ।
- दीपनं कुरुते सद्यो वडवाग्निशतोपमम् ॥ १,१०.४९ ॥
- संनिपातप्रतिकारे प्रभावः प्रभवो हि सः ॥ १,१०.५० ॥
- नागोद्भवं यथाप्राप्तं विषं गोमूत्रसंयुतम् ।
- आतपे त्रिदिनं शुष्कं निहितं वीर्यधृग् भवेत् ॥ १,१०.५१ ॥
- अतिमात्रं यदा भुङ्क्ते तदार्ज्य टङ्कणं पिबेत् ।
- रजनी मेघनादा वा सर्पाक्षी वा घृतान्विता ॥ १,१०.५२ ॥
- लिहेद्वा मधुसर्पिर्भ्यां चूर्णिताम् अर्जुनत्वचम् ।
- पुत्रजीवकमज्जां वा पिबेद्वा निम्बकद्वयम् ॥ १,१०.५३ ॥
- एवं विषविधिः ख्यातः प्रयोगं च वदाम्यहम् ।
- विषं त्रिकटुकं मुस्तं हरिद्रानिम्बपत्रकम् ॥ १,१०.५४ ॥
- विडङ्गम् अष्टमं चूर्णं छागमूत्रैः समं समम् ।
- चणकाभा वटी ख्याता स्याज्जया योगवाहिका ॥ १,१०.५५ ॥
- विषं पाठाश्वगन्धाश्च बला तालीसपत्त्रकम् ।
- मरिचं पिप्पली निम्बमजामूत्रेण तुल्यकम् ॥ १,१०.५६ ॥
- वटिका पूर्ववत्कार्या वटिका योगवाहिका ।
- निद्रां तन्द्रां क्लमं दाहं सफेनं लोमहर्षणम् ॥ १,१०.५७ ॥
- शोषं चैवातिसारं च कुरुते जङ्गमं विषम् ।
- स्थावरं तु ज्वरं हिक्कां दन्तहर्षं गलग्रहम् ॥ १,१०.५८ ॥
- फेनछर्द्यरुचिश्वासं मूर्च्छां च कुरुते विषम् ।
- न जानाति यदा मन्त्री विषं भक्षेच्चिकित्सितम् ॥ १,१०.५९ ॥
- विषमेव तदादाय मज्जत्यम्बुनिधाविव ।
- तस्माद्यत्नेन संरक्षेद्राजा विषचिकित्सकात् ॥ १,१०.६० ॥
- प्रथमं वह्निखर्परिकायां मनाग्भृष्ट्वा वक्ष्यमाणमन्त्रेण निर्विषं विधाय गृह्णीयादिति ।
- निम्बुद्रवे पित्तं वारत्रयं विभाव्य प्रक्षाल्य संशोष्य गृह्णीयादिति ।
- {शिलाजतु:: ओरिगिन्}
- हेमाद्याः सूर्यसंतप्ताः स्रवन्ति गिरिधातवः ।
- जत्वाभं मृदु मृत्स्नाभं यन्मलं तच्छिलाजतु ॥ १,१०.६१ ॥
- {शिलाजतु:: medic. properties}
- अनघं चाल्पकषायं च कटु पाके शिलाजतु ।
- नात्युष्णशीतं धातुभ्यश्चतुर्भ्यस्तस्य सम्भवः ॥ १,१०.६२ ॥
- {शिलाजतु:: from Gold:: medic. properties}
- हेम्नोऽथ रजतात्ताम्राद्वरं कालायसाद् अपि ।
- मधुरं च सतिक्तं च जपापुष्पनिभं च यत् ॥ १,१०.६३ ॥
- विपाके कटु शीतं च तत्सुवर्णस्य निसृतम् ।
- {शिलाजतु:: from Silver:: medic. properties}
- राजतं कटुकं श्वेतं शीतं स्वादु विपच्यते ॥ १,१०.६४ ॥
- {शिलाजतु:: from copper:: medic. properties}
- ताम्राद् बर्हिणकण्ठाभं तीक्ष्णोष्णं पच्यते कटु ।
- {शिलाजतु:: from Iron:: medic. properties}
- यच्च गुग्गुलुसंकाशं सतिक्तं लवणान्वितम् ॥ १,१०.६५ ॥
- विपाके कटु शीतं च सर्वश्रेष्ठं तदायसम् ।
- गोमूत्रगन्धः सर्वेषां सर्वकर्मसु यौगिकाः ॥ १,१०.६६ ॥
- रसायनप्रयोगेषु पश्चिमं तु विशिष्यते ।
- यथाक्रमं वातपित्ते श्लेष्मपित्ते कफे त्रिषु ॥ १,१०.६७ ॥
- विशेषेण प्रशस्यन्ते मला हेमादिधातुजाः ।
- {शिलाजतु:: फ्य्स्. properties}
- लौहः किट्टायते वह्नौ विधूमं दह्यतेऽम्भसि ॥ १,१०.६८ ॥
- तृणाद्यग्रे कृतं श्रेष्ठम् अधो गलति तन्तुवत् ।
- दंशदंष्ट्रौषधादिदोषहरणार्थं मेषशृङ्गं भूर्जपत्रेण धूपयेत् ।
- क्वाथ्यद्रव्यं शिलाजतुसमं चतुर्गुणेन जलं दत्त्वा चतुर्भागावशेषेण भावयेद् इत्येकः पक्षः ।
- वाग्भट्टस्तु अष्टगुणजलदानेनाष्टावशेषे पूर्ववदुभयथैव व्यवहारः ।
- भद्रशिलाजतु त्रिफलादशमूलोष्णक्वाथे निक्षिप्य ।
- केवलोष्णोदके वा स्थिते ऊर्ध्वं वीभूते पद्धपत्रवत् सर्वं ग्राह्यम् ।
- ततः शिवागुडिकोक्तक्रमेण भावनां दत्त्वा विशोध्य सालसारादिना भावयेद्यथा ।
- सालयुग्मौ करञ्जौ द्वौ खदिरं चन्दनद्वयम् ।
- गर्दभाण्डोऽर्जुनश्चेह लोध्रयुग्मधवासनाः ॥ १,१०.६९ ॥
- शिरीषागुरुकालीयपूगपूतिककर्कटाः ।
- सालसारादिरप्येष गणः श्लेष्मगदापहः ॥ १,१०.७० ॥
- मेहगुल्मार्शःकुष्ठारिमेदःपाण्डुरुजापहः ।
- एभिर्दिवातपे शोष्यं रात्रौ रात्रौ च भावयेत् ॥ १,१०.७१ ॥
- द्रवेण यावता द्रव्यमेकीभूयार्द्रतां व्रजेत् ।
- भवेत् प्रमाणं निर्दिष्टं भिषग्भिर् भावनाविधौ ॥ १,१०.७२ ॥
- भवेद्द्रव्यं समं क्वाथ्यं क्वाथं चाष्टावशेषितम् ।
- तेनार्द्रसमं द्रव्यं शोषयेत्प्रबलातपे ॥ १,१०.७३ ॥
- दग्धहीरकं योज्यं निक्षिप्याग्नौ ध्मापयित्वा निर्गुण्डीरसेन सप्तवारान् निर्वाप्य प्रक्षाल्य च गृह्णीयात् ॥ १,१०.७४ ॥
- जायन्ते वामरुक्वाथे जनपदे ग्रीष्मेऽर्कतापार्दिताः ।
- शीतोषणे शिशिरे च गुग्गुलुरसं मुञ्चन्ति ते पञ्चधा ॥ १,१०.७५ ॥
- हेमाभं महिषाक्षतुल्यमपरं तत्पद्मरागोपमं भृङ्गाभं कुमुदद्युतिं च विधिना ग्राह्या परीक्ष्या ततः ॥ १,१०.७६ ॥
- वह्नौ ज्वलन्ति तपने विलयं प्रयान्ति क्लिद्यन्ति कोष्णसलिले पयसा समानाः ॥ १,१०.७७ ॥
- ग्राह्याः शुभाः परिहरेच्चिरकालजातान् अङ्गात्स्फुटं खर्परगन्धिकतुल्यवर्णान् ॥ १,१०.७८ ॥
- {गुग्गुलु:: medic. properties}
- स्वादे स्वादुः कषायतिक्तकटुको वीर्ये विपाके कटुः ।
- वृष्यो मार्गविशोधनेऽतिविशदस्तीक्ष्णो विकाशी सरः ॥ १,१०.७९ ॥
- सायुष्यः स्वरदस्त्रिदोषशमनो मेधास्मृतिश्रीकरः ।
- धन्यः पापनिसूदनोऽग्निजननो हृत्कण्ठशोधीपुनः ॥ १,१०.८० ॥
- {गुग्गुलु:: शोधन}
- दशमूलक्वाथे उष्णे पूते गुग्गुलुं परिक्षिप्यालोड्य च वस्त्रपूतं विधाय चण्डातपे विशोष्य घृतं दत्त्वा पिण्डितव्यम् ॥ १,१०.८१ ॥
- {conch:: शोधन}
- शंखनाभिं तथाम्लेन सप्तवारं हि भावयेत् ।
- रौद्रे मलादिकं त्यक्त्वा प्रक्षाल्य ग्राहयेदिति ॥ १,१०.८२ ॥
- {money cowrie :: शोधन}
- वराटीं तक्रचाङ्गेरीजम्बीराणां रसे शुभे ।
- प्रक्षिप्य भावयेत्तावद्यावच्छुक्ला न पश्यति ॥ १,१०.८३ ॥
- पश्चादुद्धृत्य गृह्णीयाद् वराटीं शुद्धिमागताम् ॥ १,१०.८४ ॥
- {pearl :: शोधन}
- भौमिकं जलम् आदाय मुक्तां च व्युषितामपि ।
- त्यक्त्वा मलादिकां तां च प्रक्षाल्य ग्राहयेदिति ॥ १,१०.८५ ॥