भावप्रकाशिका-भागः १

by श्री रङ्गरामानुजमुनिः

भावप्रकाशिका-भागः १ श्री रङ्गरामानुजमुनिः १९५९

। । (*१५॥ ५ ५९) । ५ ५: ! '-': {& *** , ।। ५1: '4! ।। ' ','; [ ' पृष्ठम्:भावप्रकाशिका-भागः १ 01.pdf/२ ! प्यव्याख्याश्रुतप्रकाशिकाध्याभ्या भावप्रकाशिका ४ .

सम्पादिता शिरोमणि - उत्तमूर ति. बीरराधवाचार्येण १९५८ E .

1. ३१ः

भूमिका

---

-

---

अर्थोपपन्नाडूतनैकत्सुवर्णसंस्थानविशेषगुष्ठ । विमान आनन्दगृहे यथैष्ट श्रीभाथ्य एवं परमेो विमति श्रीभाप्यव्याख्यायाः सुप्रसिद्धाचः श्रुप्रवाशिकाय: व्याल्यत्पेयं भव प्रकाशिका संप्रति तिस्पति - तिरुमलै -श्रीवेङ्गटेश्वरदेवस्थान्शासनमनुभ्य संमुद प्राकाश्यं प्राप्यत इति नूनमिदं वेदान्तिनां विशेषतः प्रमोदस्थानम् । प्रथमतः श्रीमदुभयवेदान्तप्रवर्तकमकाण्डैः (ओप्पिलियष्यन् नवनीतं ) श्रीकृष्णमाचायें श्रीशारीरकशास्त्रार्थदीपिकाम् उपनिष्ठाष्याणि अन्यांश्च बहून् ग्रन्थान् अत्यन्त श्रद्धया मुद्रयित्वा पकाशितवद्भिरियं भावप्रकाशिकापि भन्थलेिौ मुद्रितत्र । पश्चात् क्रुःदावने नागर्या मुद्रिता केवलमंशत । संप्रति तौर्लभ्यात् दक्षिणोत्तरसर्धदेश प्रचारानुरूपं पुनर्मुद्रणमेतस्याः कान्ग्येनेदानीमपेक्षितमासीदिति विभाव्य एतन्मुद्रण मुपक्रान्तम् । विश्वप्रसिद्धानां विशिष्टग्रन्थनिर्माणालंकमणानां परमहंसपरित्राजका चार्याणामस्मदाचार्याणां श्रीरङ्गशमानुज (श्री कोलियालं स्वमि) महादेशिकाना माध्यक्ष्ये तदाश्रमे संमिलितायां सभायां यत् प्राक् उभयवेदान्तग्रन्थमालामुद्रण मक्श्यकर्तव्यभवधारितमिति, यच वात्स्यैः सिद्धान्तप्रचारचक्रवर्तिभिः श्रीमदुभयवेदान्त प्रवर्तकाचार्ये; (कूताण्डकुष्पम्) श्रीरङ्गरामानुजचक्रवर्तिभिः विशेषद्रविणवितरणा रम्भेण मूलभूतोपनिषद्भाप्यमुद्रणोपक्रमणे संविहितमिति, थञ्च तन्मालामुद्रणक्रयैनिर्वर्त नाय उदारमहापुरुषरुतभाड़िबाकैः संप्रदाय चौरैकपरायणैः प्रसिद्धतमैः देशिकदर्शन रलदीप-श्री . . श्रीनिवासअध्यङ्गार्महाशयैः श्रीमन्तः राबहुदूर जि. रङ्गस्वनि अध्यङ्गार् महाशया: विदितपरमार्थाः आचारास्तिक्यसंपन्नाः सर्वकार्यनिर्वाहसमर्थाः एतत्कार्यदपिदमध्यासितः इतस्ततो द्रविणसंभरणेन अष्टोपनिषद्भाष्यमुद्रणं विनिवर्य परमेण प्रयनेन परिशिष्ट उपनिषदो भाष्यपरिष्कारोपकारेण यथापूर्व तत् सर्वे तदनन्तरमेनां भावकाशिकामपि मुद्रयितुमास्थामभ्यः । श्रीभाप्यस्य व्यधयि । अथ तत्र भावप्रकाशिाया अमुद्रणमभिज्ञाय श्रीमद्भिः पूर्वकार्यदिि श्री जेि. रङ्गस्वामि अट्यङ्गार् महाशयैः तथा तात् प्रयत्नः पयग्राहेि, यथासति सनातनधर्मस्थापनाय संवैश्धरे ऋणि श्रीनिवासे भक्तिसंधुक्षणाय च प्रधारमादधतोऽस्य श्रीविष्णुदेवस्थानस्य भक्तिमार्गप्रवर्तकपरमाचार्यप्रचारित विशिष्टाद्वैतसिद्धान्तग्रन्थानां सर्वेषां मुद्रणादचुत्साहः खलु प्रारूपः । श्रीभगव द्रामानुजस्वामिपादाः वेदार्थसंग्रहमादौ विधाय श्रीश्रीनिवासस्यनुमतिमधिगम्य श्रीभाष्यमभाषिष्ठति च संप्रदायः । व्यज्यते चेदं श्रीभाष्यारम्भे, “श्रुतिशिरसि वेिदीप्त ब्रह्मणि श्रीनिवासे भवतु मम पसिन् शेमषी भक्तिरूपा " इति । श्रीनिवासवैभवं यथावत् प्रतिष्ठाधयितुमेव वेदान्तभाष्यं विधीयत इति खल्वला गिििषतम् । इमाशयमनुत्ध्यैवायं श्रीरङ्गरमानुजमुनिर्भावप्रकाशिकायामभ्येषु मात्मनः प्रवन्धेषु, * अतसीगुच्छप्तच्छायतिोरःस्थलं श्रिया । अञ्जनाचल शृङ्गारमञ्जलिर्गम पाहताम् ? इति श्रीनिवासविषयमेव मङ्गलं न्यवश्चात् । अयञ्च विशिष्टाद्वैतसिद्धान्तो महर्षिकलत एव प्राप्तः पारम्पेण ब्रह्मनन्दिद्वारा रैरप्यादृतो विशेषमगमत्कटाक्षलक्ष्यभूतस्य श्रीभगवन्नाथमुनेर्योगिनाथयागाध भलिसिन्धेोः योगसाक्षात्कृतश्रीवकुलभूषणसूरैिवरोपदिष्टसर्ववेदान्तद्रमिडाबन्ध तदर्थस्य काले प्रकृष्ट प्रचारं प्राप–यस्य चैत्रे श्रीभगवद्यासुनमुनिम्, अलवन्दार् इति स्थिताधिकृत्य प्राञ् छुभं श्लो तत्कालकृतं पठन्ति ( यमुनबैभवे

• यज्वानशिते पुषडधिकं संन्यासिनी विंशतिः

३

सरस्वतीस्थानं प्राप्य तत्र प्राचीनां ब्रह्मसूत्रवृत्ति भगवद्वोधायन्तां तदनुवधिन ऋतून् द्रमिडभप्-1दीन् अवेक्ष्य अनन्दभरितान्नरङ्गः अवधारणीयान् अंशांश्चाच॥ प्रतिनिवृत्तः श्रीवेङ्कटवलमांसा श्रीनिवासं संसेव्य तल शिष्येभ्यः स्वदृष्टान् स्वसिद्धान्त क्रभूतान् विशेषार्थन् सानन्दमुपदिदेशैतेि च तद्वैभववेदिः । ग्रन्थेषु अवगाढहृदाननुष्य सर्वश्रमतपरिमर्दनप्रभवं प्रत्यक्षम् । नून तर्शितैकदेशानु वादमात्रं परम:खण्डनविषये श्रीभगवद्रानुजग्रन्थेष्वपीति चानपलप्यम् ।

तमिमनुरुध्य तच्छिष्यश्रीनपूर्णमूलसमधिगतसर्वार्थः श्रीभगवाः स्त्रयमपि स्वशिष्यश्रीवत्साङ्कमिश्रसनाथ ठप्रदेशं प्राप्य घोधायनवृत्तग्रन्थादिक मवलोक्यावधार्थ प्रतिनिवृत्य श्रीभाप्यादीन् ग्रन्थान् प्रणीय विशिष्टाद्वैतं दर्शनथामास अत इदं भगवद्रामानुजभमिति प्रश्रते । श्रीभगवद्यामुनंमुनिसमय एव तत्पुत्रेश्व थतमेन शोद्वैनम्बिनमधेयेन सह वादे प्रवृत्त भास्करभट्टो नाम विद्वान् पराजित स्वमतं परित्यज्य तदाश्रयणेन कृतकृत्यः संन्यास्यदिति च ॥पुनवैभवे उक्तम् । सोऽयं भास्करभट्ट; शाङ्करमतःखण्डको भास्कराचा: सूत्रभाष्यकृद्वैती, उतान्य इति विवाम् । दर्शनस्थापकस्य स्वबलादुद्भयादवकाशल्यार्वाचीनाद्वैताचार्थस्य श्रीभगवद्रामानुजस्वामिनः शिष्यवर्गश्चैनमगण्यत

’संसेचितः संयमिसप्तशत्य शीटैश्चतुःसप्ततिसंख्यकैश्च ।
अन्यैरनन्तैरपि विष्णुभतैः श्रीरङ्ग आते यतिसार्वभौम ' । इति ।

एतत्स्थापितेषु चतु:सप्ततिसंख्यातेषु पीठाधिपतिषु ये चत्वारः श्रीभाथ

सिंहासनाधिपतयः, तेष्वन्यतमस्य नडादूरसूििति प्रसिद्धस्याचार्यस्य भगवद्रामानुजमुनि

४

भगिनेयस्य पुत्रात् देवराजाचार्यादाविर्भूतः नडदूर . अग्भाल इति प्रसिद्ध श्रीवरदगुरुर्विष्णु विष्णुपुराणं व् स्यातवतः शिष्यः श्रीकरिशैलशिखर एव श्रीभ्प्यादिश्चनपरायण असीदितिं सुप्रसिद्धम् । तच्छिष्याश्च श्रीव्यासाथै श्रीवादिहेदाम्बुवाहादयः, येष्वन्यतमस्यैव श्रीपराशरभट्टयैत्रस्य श्रीभ्यामार्यस्य श्रीक्षुदर्शनभट्टसूरेः कृतिषु श्रीभाष्यच्छस्य श्रुप्रकाशिकाऽरयेका । अथं श्रीवरद गुरुसन्निधौ बहुकृत्वः श्रीभाप्यं श्रृण्वन् प्रत्यहं तदानद। नवनवमुपदिश्यमानमर्थ पवारूढं वितन्वन् उत्तरवाराध्ययनप्रारम्भे पूर्वानेक्रवारोपदिष्टतत्तद्वाक्यार्थपरिशीलन पूर्वमेवाचार्थमुपसन्नः स्थिः कदाचिद्विपयचर्चायां गोष्ठयां पृष्टः प्रतिपर्यायमुपदिष्टान्। अश्वान् सर्वान् विज्ञाप्याचार्यानुग्रहविशेषमगिभ्य, तदातदा विलिख्य रक्षि कोशमप्यवलोकितवता तेन ‘भवत्राः टीकायः श्रुतार्थप्रकाशकत्वात् श्रुतप्रकाशिकेति नाम' इत्यादिष्टः तथनाम्नैव तां टीकां परिष्कृत्य प्रकाशना चकारेति, अथ तुरुष्काः क्रमणवशादात्मनो जीवितात्ययनासन्नमवबुध्य श्रीमन्नामान्तमहादेशिकहस्ते टाकामि स्वपुत्रद्वयञ्च संरक्ष्यवेन समथाभासे,ि अथ चाचार्य: महत्या श्रद्धया पुत्रद्वयं सम्यगध्यापयन् टीकाञ्च सर्वतःप्राप्तभचारमकार्षीदिति च निश्चप्रन्मेतत् । श्रीहतिगिरे रुयकायामेव यादवप्र.शः स्वशिष्यस्तोमसहितः पत्यहं कृतप्रवचन आसीदिति प्राग्भागे मण्टपमेकमद्य,प्यैतिक्षविदः प्रदर्शयन्ति । श्रीवरदगुरुस्तु तस्यात्यिकायामेव श्रीभाण्यं भवृन्नासीदिति तन्न गुरुशिष्यगोष्ट प्रतिमादर्शनादपि सुग्रहम् । कुतस्तत्रैव प्रवचनमरोचतेत्यत्र कारणमपि कदाचिदाचार्यो वरदगुरुः शिष्यान् प्रति लोकेनैकेन :- ऽऽइ स्मेति कश्रयन्ति; य एषः -

’परं त्वं श्रीमानहम्, अपि च भेदो मम मतम्
प्रपतिस्तूयश्चरमसमये न स्मृतिरपि ।
श्रीरन्ते मोक्षो गुरुपि महापूर्ण इति तान्
अ३दंदर्थान् पङ्के वरद इह पूर्णाय िह पुर ॥’ इति।

विशिष्टद्वैतमित्यस्मत्सिद्धान्तस्य नाम त६त् अद्वैश्रुतिनिर्वाहप्रकारभति

बुबोधयिषया पश्चात् प्रवर्तिनम् । तत्त्वस्थितौ भेद एवमन्यते । अनेन

५

विज्ञायते विराजत सपलीकस्य श्रीलक्ष्मीकुमारादेशिकस्य धर्मधली व्यपाश्च स्थिता नूनमिथे श्रीरङ्गरामानुजस्वामिकुमार्येव भवितुमर्हदि ! अस्य स्वामिनः पूर्वाश्रमामधेयं यथातालकोशोपलब्रुं मुद्राङ्कन्वाक्य (६३० धु.) मिह मुद्रिसरक्षितमस्ति । विजयग्रन्थस्थल (३०८ पु.) उछेखा निरंधायेि । अत एव तत्समसामयिकवन

प्रसिद्धादप्पथ्थदीक्षितादप्यर्थाचीन इत्यनक्तिसिद्धम् । विशिष्य च न्यायक्षमणिशिवार्क

६

मणिदी;िदिन्दीयग्रन्थगतानां विषयाः तथैवानुपूर्वऽत्रानुवदनात् अपेक्षितस्थले शब्दार्थस्य, शुद्धमिति चेन्न शब्दान् ! इयल खण्डनाव विशादमिदम् । नूनमत्र मुद्रणे तादृशस्थलेषु तदीयग्रन्थसाक्षाद्दर्शनेनैवास्माभिरपेशितशोधनं व्यधायेि । कचिदेतद्ग्रन्थगतानुपूदिर्शनेन्नीयते, तदीयग्रन्थेषु तदीयैर्मुद्रितेष्वपि अंशो ऽशुद्धिश्च तक्रतल स्त इति । सर्वथा वयमावार्थ: व्याकरणे मीमांसाश्चापि तत्पर मर्श तत्रतत्रानूद्य प्रायेण खण्डयति । गुणस्य सर्वतोग्राह्यतया बहु चोपजीव्ये तयैवानुपूल्र्याऽनुवदन् अद्रियते ।

अद्वेषादनुवाद्याः स्युयुक्तांशो निरयताम् ।
इन्युदारोऽयम्चा उपयुक्त उदाहरेत् ।
पूर्वोत्रैतन्त्रस्थाः परोक्तीबधिकाः क्षिपेत् ।।

प्राप्य सर्वसुगमया विशदय वाक्सरण्या स्वाभिमंसमर्थे वाचकहृदयेषु ध्यक्तमेवार्पयन्तं आचार्थेतलुजा नुन विरला एव ! श्रीमतो न्यायसिद्धाञ्जनस्यैतदाचार्यकृतं व्याख्यानं यदि नाभविष्यत्, नूनमेकमप्यक्षरं यथावद्वेदितु न कश्चिदपरयिष्यदिति तळाल्यांन कृतो विश्वप्रसिद्धस्य सर्घशास्त्रमबचनप्राप्तयशसः श्रीतिरुप्पक्कुलिंस्वंगिनः सुभाषित मिति आचार्या आहुः स्म । न्यायशिद्धाञ्जनव्यायादय भिर्विचिताः ग्रन्थाः षष्टिरिति प्रसिद्धिः ।' इतिा ग्रन्था उपनिद्राप्यभूमिकायामेव नेिरदेशिषत । अत्र भावप्रकाशिकायां पदेपदे श्रीभाप्श्रुतं कशिादौ यथावस्तिपाठशिील शब्द व्यमेव कथयति । यथैतत्, तथैब पूर्वमीमांसान्यथोदाहरणभप्यधिकमत ।

7

ट नष्ट

- ( ३. धा - भगवता भास्कृता आनन्दमयधिकरणे स्वथःक्षणकिरणपरिप्रणेन अर्वाचां पूर्वमीमां ध्यायतृणां चित् चिन स्खलेिल्यमस्तीत्यि प्रः

• ः

नन्दतान्दवर्जनीयः । 0ा तन्त्रान्तस्ज्ञानोपभ्कृतं प्रकृष्टमस्य तर्कशास्त्रज्ञानं सुरभि न्य त विचारात्मकत्वात् , विशिष्य च श्रुतवाशिकायां अत्यधिकरणं परापरेतरशब्दै शांकरभास्करयादवप्रकाशाबलम्बिनां निर्देशेन तदुक्तधिकत्सार्थखण्डनात् तादृशेषु स्थलेषु पुरोवlद्रग्रन्थानुपूर्वदर्शनेन तदुर्थशोधनेन तदनुवाद्याथार्थमिशैनेन तद्विषयाखण्डनसँौष्ठवपरिशीलनेन च, पक्षपातं विना माध्यस्थ्ये स्थित्वा तत्त्वपरीक्षणेन स्वसिद्धान्तार्थस्थापनं यथैष आचार्यः करोति, न तथा कश्चिदन्यः कुर्यात्, न बा प्रभवेदिति निश्चिनुमः । तदिदं (२३१ पुटे अथवा पूर्वे पञ्चाञ्) पदेपदे युध्यक्तम् । तन्न श्रुतप्रकशिकाया आपातार्थत्यंगेन परग्रन्थार्थानुवादरूपतया 1

बल वर्णनात् उपनिषद्वयेयु अन्यादृशपूर्वोत्तरसंदर्भानुरूपार्थान्सरवर्णनास ज्ञायते अथापि मुण्डकविषये एतदीयभप्यव्याख्थातन् पाठादेदीयभावयकाशिकादशैितं मुण्डकपट्कwाठ १५ श्रीभाप्यश्रुतमकाशिकानुरोधीति प्रतिपत्तव्यम् । तत्रतन्न मूलं किं श्रुतमकाशिकादरीित्यैव व्याख्येयम्, उतन्यथेपि व्याख्यातुं शक्यम् , अन्यथैन् | व्याप्येयमिति मूलाक्षराणि काक्षराणि च सावधानं त्रिभृश्यानु चिन्तयतोऽस्याचार्यस्य तदक्रयग्रा घेदान्तार्थविज्ञानैक,भोगः) चानुसंधीयमान। तथाऽस्माभिर्वर्तितन्यमित्याशामवश्यमेव रसिकेषु विज्ञानार्थिषु विदध्यातः । श्रुतप्रकाशिकतः पूर्वमेव श्रीप्यस्य नेि व्याख्यानान्यासन् । तथापि तेषां प्रतिभाण्याक्षरविहिविवरणत्वाभावात् कचिद् गहन्त्वत् कवित स्वतन्त्र प्रासङ्गिकविचारबहुलत्वाच तांद्वलक्षणा तत्सर्वो जीविनी सेयं टाकैव कथञ्चित् सुरक्षि ताऽऽसीत्। थुनप्रकाशिकाचार्थेणैव श्रुमदीपिकेनि लची काचिन् टीका न्यमन्धि । एवं भावपकाशिका: पूर्वमपि तूले कति किञ्चित् टाकयाख्यानमासीदिति तूलिका नान्नाऽ ग्रन्थेलेल्वादप्यवगम्यते । नूने सा तूलिका वाधुलश्रीनिवासाचार्यविरचितः। श्रीवेङ्कटेश्वरकोशालग्रे अमुद्रिता दृश्यमानैव स्यात् । अस्यपरं 5ाख्यानं तात्पर्यदीपि ख्यम्, थस्य कर्ता क इतेि न ज्ञायते । गुरुभावप्रकाशिका लक्ष्मणार्यकृता काचिदति । तत्र गुरुशब्दाधिक्यादेतदुच्रकालकृत्वं तकर्यते । एवं चम्पकेशीयं चम्पकेशाचार्यकृतमप्यस्ति । विस्तृतत्वात् श्रुतपकशिक्रायः प्रत्यक्षरविवरणे बर्धते ग्रन्थ इति व्याख्या:ारः सर्वेऽपि गच्छद्रयारूयानमेव चिकीर्षन्ति स्म । तस्माद् बहु परित्यक्तमपि भवति । अ1ः सर्वमपि व्याख्यानं सर्वमवगाह्यस्पटुमध्यसायकाना३श्यकमेव भवति, यदि इतः परमपि केचिद् व्याख्यातुं व्यबस्येयुः ।' के नु धार्मिकाः तथ। प्रकर्तप्यन्ते, यथ! सर्वेऽपि विशिष्टाद्वै३श्रन्था: संशोध्य संमुद्य सिद्धन्त्रक्षायै प्रकाशित भवेयु: । अर्थ व्यर्थमेव व्ययसि प्राय । विवेको हन्त दुर्लभः । भावकाशिकाया अन्या अपि भावप्रकाशनार्थं टीका तत्रतत्रापेक्षिौ । स्थालीपुलाकीत्या किञ्चिदल निन्दर्यते- आरम्भ एव 'धरदं द्विदाद्रीशमिति पदद्वयप्रतीकधारणं कृतमस्ति । प्रथमपदभालस्य धारणे पृषीप्तेऽपि पदद्वयधारणं भावपकाशिक्रयं श्रीभाष्यव्याख्ययोध्यांसार्यविरविसयोः श्रुतप्रकाशिकाश्रुप्रदीपिकयो प्रथमन्यारःप्राया एव व्याख्यानरूपेति शीघ्रम्फूर्तये । उत्तरवाक्यारम्भ एव तन्निर्धारण संभवेपि प्रथमवाक्यत एव तदवगमनं चिकीर्षिमिति । श्रु प्रदीपिकायां पुनरेवं मङ्गलोकः “वरदं िद्वरदादिशेखरं कमलाया दयितं दयानिधिम् । सकलर्थिजनार्थितप्रदं प्रणमामि प्रणताहिारिणम् ' । इति । अत्र शरण्यमित्युक्तं तत्र सकलार्थिजनार्थितप्रदमिति विवृतम् । शरणं यामीत्येतत् प्रणमामीति संगृहीतम् । हरिमिति विशेष्यसमर्पकं पदम् । वरद मित्यादीनि विशेषगानि तत्रत्यानां पञ्चानां वेणां नामधेयानीतेि संप्रदायविदः । स्वाचार्यवरदगुरुपेणायं वरद एवाधतीर्ण इति च हृदयम् । श्लोकोऽयं हरि गुरुभयविषयकस्तो भवति । वरद इति स्वाचार्यग्रहणम् । द्विरदाद्रीशमित्यनेन स्वगुरुः द्विरदाद्रिशिखर एव वेदान्तप्रवचनं वितन्वन्नास्तेति ज्ञाप्यते । श्लोकान्तरेऽपि द्विरदाद्रिशेखमिति पदम् । इििमति गुरोर्भगवद्वतास्त्वदर्शि । श्रीरङ्गाभिननस्यास्य वदविषयकमङ्गलाचरणं वरदगुरोरिधदेवतमूर्तिरिति मत्य, मङ्गलमिदमुभयविषयक भवतीति पर्यालोचनया च । विशिष्यापि स्वगुरुविषयकं मङ्गलं वर्तयिष्यतेि । पु.२. प्रणवाकारं प्रणवसंदृशमिति । श्रीभाष्यस्य अकरेणोपक्रमः मकारे गोपसंहारश्ध स्पष्टावेव । प्रथमचनुश्चरम्भगतम् उकारं मध्यमे कृचा आदिमध्यावसानेषु प्रणवधटकाकारोकारमकारशालेितया श्रीभाष्यस्य प्रणवाकारत्वे श्रीमतो रामायणस्य गायत्र्यात्मकत्वमिवेति संप्रदाय: । श्रीरङ्गविमानस्यापि प्रणवाकारा प्रणवसमानाकार श्रीरङ्गश्रीमऽधयोरेवं प्रणवकारस्वविधानञ्च

न्ट ३३ ३ .. . परमेव !

! ऋदन म न्

उपभानानि सामान्यवचनै; ) इति दों यत् । सूत्रे शास्त्राव याः त्यत्र लक्षणायां क्रियमाणायां शास्त्रीपदै शास्त्रीदृशेत्यर्थस्य पुत्रंथूत्र ॐथ:धसष्ठशेत्यर्थस्य वनमेव युक्तम् । न हि शस्रोश्यामेत्यादौ सादृश्यं नार्थः ; सत्पमालङ्कारस्य सर्वसंमतत्वात् ! तेन, अझे वै प्रथा स्थलेऽनेन सूत्रेण ससिद्धिरध्याञ्जस्वेनार्थमुखेोपादितः शवति । ' न हि समान्याप्रयोगे इत्यस्य सादृश्यक्विक्षयामित्यर्थः सुवच; । श्रेन सदृश्यत्यागः स्यात् । न च तावता रू१कभङ्गः ; सादृश्यप्रतिपतेः रूपकोजीन्यत्वेन तस् तदनुकूल त् । उपमितसमासेऽसिन् उपवैवालङ्कार इति वैयाकरणः मन्येरन् । प्राश्चत्वालङ्कारिकाः इह प्रकाशेरते । अवञ्चस्तू भांलङ्कारम् । नैयायिकास्तु रूपके यस्तप्रयोगेऽपि चन्द्रपदस्य चन्द्रसदृशे लक्षणाभातिष्ठन्ते । तेषामेिदमाकूतम् - चन्द्रसदृशपथै लाक्षणिकत्वाभावे कथं मुवं चन्द्र इति सामानाधिकरण्यम्? न तावत् आरोपितत्व संवन्धेन चन्द्रत्वविशिष्टमुग्वरूपार्थरत्वस्वीकारेण । मुग्वे चन्द्रत्वारोपेः हि जाः चमत्कारमा ध्यात्, न तु मुखे चन्द्रत्वमापिनमिति ज्ञातः । एवमनुभवा लापादः मनस आहार्यारोपो रूपकं निहतीतेि । न च तर्हि मुखे चन्द्रत्व.रोपामक एव बोधो ज्ञायतामिति शङ्कयम् – तर्हि चन्द्रपदम् मुस्यार्थेकनिष्ठया सामानाधिकरlय भङ्गात् । बातवसामानाधिकरण्यप्रयुक्तो हि सासः साधुः; न तु सामानाधिकरण्य S. मानसमाहार्यारोपमादाय निर्वाहः ! यथा च ग तीरे घोष इत्यपयुज्य गङ्गायां धोष इति प्रयोगात् तीरलक्षणास्वी कार ितादृशभयोगम्य शैत्यगाँवनत्वादिव्यञ्जकत्वम्-- अभंदारोपसंपादकत्वमिति । ततश्च मुखचन्द्र इति समासे मुखं चन्द्र इवेत्यर्थे अनुशासनसिद्धत्वात् लक्षणायाः शक्तितुल्यतया, समन्तप्रयोगस्थोपमानपदोत्तरस्याप्त एवान्यादृशेऽर्थऽभावावधार : अभेद्व्यञ्जनन्धिाभावात् उपमैवालङ्कार इति । अयमुपमापक्षपातिनामाशयः । शयधाय *त्वात् यत्र वाक्ये रूपकस्य न किञ्चिद्मकम् , तत्रोपमामाले विश्रमेऽपि यत्र वाक्ये आदावन्ते वा यत्र कपि किमपि क्ष्यकप्राणनोपयोगि लक्ष्यते, तत्र सर्वस्यं सादृश्योधस्य वायोत्पादितस्य रूपकल्पकत्वस्वीकारेण मुखे चन्द्र इत्यत्रेत्र रूपकमेवलङ्कारः स्वीकर्तुभुचित । तदल सुमनस इतेि, पिवन्तु इति च लोके रूपकगभकदर्शनात् रूपमेव । एवञ्च मयूरव्यंसकादिसमासस्थान्नाश्रयणेऽपि समानाधिकरणसमासत्वनिर्वाहाथै सदृशलक्षणा न रूपकभङ्गायेत्याशयेन मयूरव्यं सकादयश्चेतेि सूत्रमप्यत्र गृहीतम् । टीकायाम् , 'उपमितं व्याघ्रादिभि इत्यादिसमासमित्यत्र आदिपदेन मयूरव्यैसकसमग्रहणं केचिन्मन्यन्ते । सदानीमपि सदृशालक्षणा अर्जनीयेति अत्र ज्ञापितं भवति । मूलभावप्रकाशिकायां यस टि यू

१ इति रूपक मिति दण्ड्यक्तरिति केचित् पु. १५.

मध् न भतीति ! विवक्षिताविवक्षिनभेदेन सामन्यद्वै':य8त् न युक्तमिति यु वन् प्रयुक्तमेव साम:ग्रे विवक्षितमितेि चाहुः । लक ट स्त्रो ६ / ध्र इवेत्यर्थे पुरुषव्याघ्र इति समासःाचक्ष्महे । न च व्यासे शूदार्थस्य व्यत्रे पुत् चान्वयवत् होभथलान्वयः कश्चम् इति मन्तव्यम्--अनुशासनबलदेकदेशान्यभ्थाप्यत्र संमतिसंभविित केचिन्मभ्येरन् । अत: सामान्यधर्मपयोगे समासो नास्मदिष्ट इति पाणिनिर्दथतीति वक्तव्यम् । तेन सर्वथा प्रधानानन्वयिनि उपसर्जनमात्रान्वयिनि वृत्त्यघटके वर्तभने वथा न समासः असामथ्यात्, तथा प्रधानान्वयिनोऽपि अप्रधानेऽप्यन्वयेष्ठौ' न' समासः । मधानान्वधमात्रं वृत्थघटकस्य भवतीति विशदव्युत्पादनं कृतं भवति । अत्रैव भाण्यादिग्रन्थतात्पर्यम् । एवञ्च सामान्यधर्मोगे यदि पुरुध्य इति प्रवेोो ऽसाक्षुरिति पंगेिनिश्वते, तर्हि यूरळसकादिनापि ‘समासो न युक्त एव । १४ तथा सति तत्प्रयोगसाधुना तः | अथ सामान्यधर्मस्य विशेषणेऽप्यन्वयेष्ठौ न समासः, प्रभ्र नमात्रेऽन्येष्टौ च समासः साधुरिति चेत् – तर्हि अस्यैव सूत्रस्य तवान् अर्थ उच्यताम् । सामान्यमयोगे = धर्मस्य साधारणतया अप्रयोगे उभयान्वयविवक्षया प्रयोगभावे उपमितसमास इति ! तत् किं सूत्रान्तरण तक्रि यासेन वस्तुत: सामान्यपदेन किं ग्रहीतुमुचितमिति विवेचनीय । सामान्या प्रयोगे =ः सादृश्यार्थनेवशब्दाप्रयोगे इति केचित् । तन्न युक्तम् । ' उपमानानि सामान्यवचनै : रितेि मूत्र इबालपि समानाधिकरणसमासत्वादेव तदप्रयोगस्य सिद्धः। अतः यद्धर्मप्रभुक्तमिह प्रथमतः सादृश्यस्फुरणम्, स एव धर्मः सामान्यम् । यत् पुरुबुद्धिौशलकल्पितादन्यत् लौकिकपरीक्षकोभयसंप्रतिपत्रं क्षिप्रस्फूर्तिकं सादृश्यस्य अन्यत् कविप्रतिभाविश्रान्तं तत्रापि श्रेषाद्यपस्कृतं सर्वथा सादृश्यप्रतिपत्प्रियोजकं न भवति । तथाच थोपमानोपमेयस्थले श्रोता सादृश्यपयोजधाकारं कञ्चित् अनुक्तमपि झडिति गृहीत्वा इवशब्दस्य तस्य वायोगेऽपि सादृश्यं बोढुं प्रभवति, तत्रोपतिसमाप्त , यथा व्याघ्राद्युपमाने इति स्वार्थः । न च सकलकलः पुचन्द्र इत्यादौ तदभावं । तथासति श्रोता पुरस्य चन्द्र : पुरचन्द्र इथेबाथै गृह्णीयात् । यत्रोत्कृष्टवस्तुरूपणम्, तत्रोत्कर्षप्रतीतिः यत्र निकृष्टवस्तुरूपणम्, तत्र निकर्षप्रतीतिरित्यस्यानुभवसिद्धतथा सामान्यत उत्कृष्टत्वेन का उत्कर्षप्रयोजकसंमीणनत्वाद्याकारेण वा प्रथमतः सादृश्यप्रतीतिरित्येव वक्तव्यः । अन्यथा प्रयुक्तधर्मतिरिक्तस्य सादृश्यप्रयोजकस्य ग्रहणे मानाभाव इति तदग्रहणे समथ्यैमाने, ‘सहिवीसंगमसक्तो जयति महीपाल ! भहेिषराजोऽयम् । इति कथिते कुपितो नृप उपशान्तोऽभूत् वेिगृह्य षष्ठयन्तम्' इति महिषी राजेवेति विश्रहृमया कोपः षष्ठीतत्पुरुषकल्पनया राजमहिषसम्मासंभावनयोपशमधेति क्रमो , न्त९मा साद्व पः

' *

• • • • • • • • • ण

धम् ? निबन्धनं नेघदपि दुष्यति +ां द८ स्य न च । विवक्षिम् , मानमः विशिष्टस्य सुवपदार्थत्वेऽपि वास्तवसुधाशेिषणानां हि बस्तुतोऽन-श्य व । वस्तु ततुं दुधाब्धिसदृशोपनिषन्भध्योङ्कतत्वादिधर्माणां यचीमात्रौनष्ठत्वात् न सामान्यत्यम् । आनीतत्वमपि उक्तधर्मसमानाधिकरण्यार्हमेव मुख्यं विवक्षितम् । पश्तु सर्वत्र उपनिषत् दुग्धाब्धित्वारोपणादिन शब्दमहिमप्रतीतत्तद्धर्भाभेदकल्पनया सम न्यत्वकल्पन। । तदत्र नोभयान्वयेि सामान्यमस्ति । ' सकलकलः पुरचन्द्रः इत्यादावपि पुगनिष्ठवलकलवत्वमेव प्रथमं धेोधेऽन्वेतीत्यधपि भव्यम् । अतो वस्तुतः सामान्यभूतस्याप्युभयान्वयेन बोधःभावात् सामान्यत्वेन रूपेण सदप्रयोग एवेति न सूत्रविरोध इत्यलम् । सोऽयं टीका – तत्कटीकृनुसारिभाव प्राय अ सीत् । तं गायत्री अहस्त् ' इति कपात्र : श्रयते । इति । भु अञ्या 11 पिरहृतम् – “सोमशब्दस्य युश्चापर्यायत्वात् । महाभारतादौ वेदमयेन सुपर्णेन विनतायाः स्वजन्याः दासीरवमोश्रणाय भूलोकं प्रति स्वर्गलोकदमृतःानीतमिति प्रसिाम् । सुपर्णी च निता। गायत्रीशब्दश्च छन्दोधिदैवतपक्षराजपरः । ि युषण गत्वा सोमं वत्रिण आहरत् ’ इति चान्यत्र श्रूयते ?' इति । अमृतस्य सेोमलनात्मना परिणामदेवामृनकिरणचन्द्रः सो.,राजशब्द: सेोमल तायां प्रयुज्यते । अमृतपानादमृतप्राप्तिरित्यौचित्याशयेनैव , * आपाम सेोममृता अभूमे ? त्युच्यते । अत्र भाष्यकारे भुपसमाधिरिति तत्वटीका | गरुडानीतस्यामृस्य ५.द्रवेथदुर्लभत तेषां मुम्भस्वाभावात् । सुमनसोममृता-मिन्द्रगरुडोभयेष्टमिति । पु.३७. शब्दार्थगतचोदनेति। यजिधात्वर्थेभूदेवतोद्देशविशिष्टद्रव्यत्याग विषयकविधीत्यर्थः। विधिरयं सदृशविध्यन्तरं वेषयन् स्वान्वयित्यागम्पमुख्यार्थसाक्षा द्विशेषणभूद्रव्यवत्तया सदृशं विधिमेव गृह्णाति, न तु त्यागे उद्देशाद्वरन्व्यिवहित देवताभूलकादृश्यििशष्टविधिमिति भावः । तस्याप्यर्थस्येति । सोपि ग्राह्य अयमपीति । . अयमाशयः - सूद्धे, * कर्मणस्तदुपाख्यस्यात्' इत्यस्य, कर्मणो हविषि उपलभ्यमानत्वादिति वाच्यार्थः । तस्, कर्मणः साक्षात् हविर्निरुध्यत्वादित्यर्थे पर्यवसाने कृते, *तेन च कर्मसंयोगात् ' ति द्वितीयसूत्रार्थवर्णने झेशो भवति। अत्रैव सोऽर्थः स्वीकार्यः । हृबिचैव साक्षात् कर्मण: संबद्धत्वात् हविर्निरूप्ये कर्मणि हविधैटिनसादृश्यं ग्राह्यमिति । एवञ्चाौनरुनत्याय प्रथमसूत्रे प्रत्यक्षत्वरूपं ग्राबल्यमेव विवक्षितम् । अन: कर्मप्रत्यक्षस्य हवि:प्रत्यक्षाधीनत्वात् कर्मणः सदृशकर्मापेक्षायां प्रत्यक्षभूतर्विघटितसादृश्यं पुरःस्फूर्तिकम्; प्रत्यक्षस्य प्रबल वादित्यर्थवर्णनहि युक्तमिति । 1त्रं तावत् व्याकरणालङ्कारपूर्वतन्त्रादिसंबद्धानेकविचारव्याप्तेयं भाव प्रकाशिक्रेतिं ज्ञापनाय प्रथमदृष्टकतिपयनिदर्शनमकारि । एवमियं सर्वत्र टिप्पणी निवेशपूर्वमेव मुद्रणीया, यथोपनिषद्भाष्याणि मुद्रितानीत्येव नः समीहितमासीत् । परन्तु एतावद्भिः पुटैर्भावप्रकाशिकाग्रन्थमुद्रणं समापनीयमिति प्राकृतव्यंब 1 १२ यः भूषिक न:गयाँ निकै भुटा विनिमय द: झभि : कृण्ड नित्येते ! अभ्याः तालकोशानां अहूनामवलोकनेन पाठभेदविज्ञानविषये प्रवृत्ताभ्यां न्यायशिरोमणिभ्थां श्रोपैथ्यम्बाडेि - वेङ्कटवरदाचार्व-बाधुदेवश्रीवत्सांका चार्याभ्यामुपरितनभागपरिशोधने आवश्वकांशलेखने च महदुष्कृतम् । तत्र श्रीवत्सांकाचार्यः शोधनिकाशेोधनेऽपि कश्चित् कालं सहायोऽभूद् | कदाचित् कोक्तिमङ्गलभिजनः सालकोशप्रदाता थायशिरोमणिरधीनवेदान्: श्रीगोपालचक्रवत्य चर्थोऽपि सहायोऽभूत् । महासिद्ध-अस्सन्न्यायशास्रगुरु श्रीस्वच्छन्द श्रीनिवासावार्थवयैवेदान् गुरुपरमै कान्तसार्वभौमोतिमङ्गलगोपालाचार्यस्वामिपादस्महतलिखितशुद्धतालकोशसाह बहूनेि मुद्रितकोशेष्वदृष्टानि बाक्यान्यधि, यथोपक्रमे श्रुतप्रकाशिकाश्चोकानां व्याख्यान संदर्भ] तत्रतत्र योजितानि । पदानि अक्षराणि च तथा न्यवेशिधतेत्व कः संदेहः । श्रीवेङ्कटेश्वरविद्यालयकोशा अप्येवमनेकं पाठमदीयन् युक्तयुक्तविमर्शनेन बधितपाठपरित्यागेन च परिष्कृतवानसि । एवमपि कार्थः बाहुल्यात्, मुद्रणालयासांनिध्यात्, संस्कृत न्याक्षरसंयोजनशाधिक्यात्, संयोजित भ्रात्, शोधनकाल तितानवधानाच सन्त्येवाशुद्रय इति सम्यग् जानामि । अथापि बङ्गशुद्धिपरिहारदर्शनमुदिसन्तिङ्गः स्वपण्डित्यबलेन युःखमेव सहृदय: शोध विध्यन्तीति शंधिनिका पृथ्ङ् न न्यबन्धि । विषयानुसारेण प्रघट्टकविभागोऽपि यथाभतं ऋतोऽस्त । तत्रतत्र तप्रक्रशिकायां धृतप्रतीकसदसद्भा निरीक्षणेन यथाई प्रतीकनिवेशोऽप्यकारि । कृचित् टीकादृष्टपाठादन्यथात्वे ज्ञातेऽपि द्वतप्रतीक एौचित्यविमर्देन यथ िस्थतमेव रक्षितम् । सर्वत्र सन्त सहृदयः प्रमाणम् | एवं सर्वमपि शोधनदि सह सभ्यगेव िनर्वर्तितवश्वः सुहृन्द्यः, मुद्रणमपि महतोत्सहेन निष्पादितवद्भः श्रीदेवस्थानसंबन्धिभ्यः, सर्वमिदं संविधाय प्रोत्साह विधायिभ्योऽन्तरङ्गेभ्यश्च कृतज्ञामाविष्कुर्वन् अनघगुणनिधिरयमसात्कुलदैवं श्रीनिवासः प्रीयतमिति निवेदयन् भावप्रकाशिकाकृतोऽस्याऽऽचार्यस्य बृत्तमवगतमन्ते एवं संगृह्यामि भारद्वाजकुले कश्चीवेलामूग्रहारत श्रीमद्वरदविष्ण्वानामा साम्भातलुजः । श्रीताताचार्थसंसेवी शिष्येोऽनन्तायैदुरे । रङ्गरामानुजस्वामीत्याख्याख्यातो यतीश्वरः । षष्टिवन्धनिर्माणप्रसिद्धोऽयं गुरुर्महान् । 25, Nathamuni S:, 10-12-1958. उत्तमूर्-ति. वीरराघवाचार्यः

{ { श्रुतः पश्य •... २ म #ः: ? चिकीर्षित ग्रदशैक ३८ -

1थ भाष्यञ्चदिति लोकार्थविचारः, ३ विचारः शान्म ॐान् अखिलपदगताक्रार्थोचित्यम् सर्वशब्दस्य बहुत्वपेक्षत्वे मीमांसानयः ८ पूर्वपक्षविस्तर ? ८! धष्ठयर्थविचार लीलाशब्दार्थश्च .. ९| चित्यविमर्शः .. २६ भून्नतशब्दार्थश्च विदीप्तभक्तिरूपा पदार्थविचार .. २७ २८ .... १०! विभक्तित्वोपपादनम् .. ब्रह्मशध्दार्थविचारः .. १२| निरतिशयवृत्वमात्रभवृति १३ | निमित्तत्वस्थापनम् , |शुद्धबृहत्वप्रवृत्तिनिमित्तसंभव १४| शङ्कापिरहारौ , वधश्शब्दस्यार्थपरत्वम् .. वचस्थुधाशब्दार्थविवेचनम् .. जिज्ञासाशब्दार्थविचार यादवप्रकाशीयसूत्रार्थनिरासः वृतिकारोक्तवर्णनम् .... प्रतिधर्मसमाशब्दार्थ ३३ । टीकायां विशेषः ३४ ! यस्तद्वेद्यत्सवेदेतिवाक्यार्थे विशेषः , ; द्रष्टव्य इत्येतदर्थशोधनम् .. ६५ ३५| आशंसायांगृतबचेत्येतदर्थः .. ६७ भ द्र धन ५ ॐ सन्नसम् क्रिय ५; } श्रुतिलिङ्गाद्दिज्ञानाय पूर्वतन्त्र - नपेक्षापूर्वपक्षः पूर्व-न्न्नापेक्षास्थापनम् ३७ | श्रमॆणuपमपुनदतीरयेतदर्थ | साधनचतुष्टयपूर्ववृतत्वनिरासः ३८ । पूर्वमीमांसार्थसंग्रहः ३९ | पू. मी.तृतीयाध्यायार्थः चतुर्थाध्यायार्थ पू. मी. पञ्चमदिसर्वाध्यायार्थ ७५ ५७८ ४८ ७९ ८० इत्यत्र धातुबिचार स्वाध्यायस्य सस्कात्वानुबन्धि मीमांसाविचारः विचार रगतः विचारौचित्यम् |' दन्यस्य कर्मविषयत्वम् .. महापूर्वपक्षारम्भः ४७| परमतश्रत्यर्थ ५० | सजातीयविजातीयस्वगतभेद निषेधे विशेषः ५७| चतुर्धासामानाधिकरण्यम् .. ५९| परमपुराणार्थः ६१ | मिथ्यात्वलक्षणम् ८२ ८३ सभावर्तनस्मृतिविरोधपरिहारः लघु पक्षघट्टः यदेवेत्येवकारार्थविचारः लघुसिद्धान्तघट्टः जीवन्मुक्तौ प्रकारतयम् .. ... ८४ ८ ४ ८५

गन्

• ?

{ सन्:ानादि समानाधिकरण: वाक्यार्थ भ' ः विषयविचार प्रभरिन्दरम् F वेशेिोधनम् - इन्द्रः १३१ अनुभूतेः स्वयम्प्रकाशत्वम् .. १०३ | अनुभूत्यभिागवनिर6; स्वयम्प्रकाशत्वानुमानप्रयोग संदमकन्म १३८ १०४ | अहमर्थात्मत्वसमर्थनम् ... ..... १४० अनन्थाधीनेत्यादि सध्यहेतुल ज्ञानस्वरूपत्वज्ञान्मु कत्वे ........१४१ कृत्यम् १०५ | आत्मनि स्क्थप्रकाशांशः... अनुभूतेर्नित्यत्वादिसमर्थनम् १८८ | विवेक: १४४ आत्मनो ज्ञातृत्वाभावसमर्थनम् ? ०९ ; ज्ञातृत्वस्यान्तःकरण महासिद्धान्तारम्भः .. १११ ! धर्मत्वनिरासः प्रमृणानं सविशेषविषयत्रम् ११२ | परोक्तज्ञातृकनिर्वादनिरासः .. १५९ विशेषविचार साक्षिशब्दव्युत्पाद:भप्यार्थः अङ्कारशब्दार्थः भाष्येज्ञानस्वतिमिरम्येति १५४ द्वैतनिषेधश्रुत्यर्थः १५६ | उपादानत्वाँवचारकटीकर्थ .... १८५ पुरुषणंघट्टः १५८ पुरुषोत्तमपदविग्र असत्यात् सत्यप्रतिपत्तिनिरामः १६० ; एवम्प्रकारमलमितिश्लोकार्थः १९४ १६: परःपरणमित्यादिश्लोकार्थः. १९६ ३ पशेदाहूनपुरणवचनार्थ श्रुतिघट्टः १६५' पुराणेषु सात्विकादिविभ : २०४ साचः आदेशशब्दार्थे िवशेषपूर्वक्षः १६९ ; । कारिकार्थः १७१ | यन्मयश्चेत्यादिश्लोकार्थः रविद्यायाः सविशेषविषयत्वम् १७३ | सप्तश्लोकीपाठः २ ८ ८ सत्यादिशव्दार्थविचार २१६ निर्गुणवाक्यविरोधपरिहारः .. १७६! परमार्थवस्तुदर्शकशेोकाः २१७ उत्सर्गापवाद्रादिन्यायविषय .. १७७ ; सायुज्यशब्दार्थ अपच्छेतून्यमंवृतिस्थलदर्शनम् १७८| सद्विद्यायाः सगुणपरत्वे उपक्रमाधिकरणार्थतत्प्रवृत्ति संप्रदाय १७९ | विभेदजनक इतेि श्लोकार्थः २० आनन्दवलयाः सगुणविषयत्वम् १८० । सप्तविधानुपुंपत्तिघट्टः .. २२१ सेोक्षुत इति श्रुत्यर्थ . १८१! आश्रयानुपपत्ति : २२ ? यस्थामतमित्याद्यांशवर्णनम् .. १८२ । तिरोधानानुपपति स्थानम् अनिचनीयत्वानुपपति प्रमाणानुपपत्तिः वन् , पञ्चपादिकात्रिवरणग्रन्थार्थः .. २३१ भाव' पज्ञानानुमानविचारः.... ५३२ नुपपत्तिसंकलन २३३ सिद्धान्तसंग्रहोपन्याम् २३७ अनुमान्बाधकपतिकूल २४० इत्यल पाठभेदः अ नवचनीयव्यत्यनुपपत्तिः.... २४२ पृषदाज्यनयादित्यम सत्यति .... २५७८ ३८ ॥ .. २८८ नयय २४६, जिज्ञासाधिकरणशरीरम् अविद्यापस्त्वाभिमतश्रुथर्थः .. २५०|ब्रह्मजिज्ञासाधिकग्ण अवेिद्यापरपुराणार्थः ३५१ | पूर्वपक्षः २८६ विष्णुपुराणदशीकी निवर्तकानुपपत्तिः २६१ | विवेचनम् तत्त्वमस्यर्थः ... २६२ | अधिकरणसिद्धान्तः .. २९१ आश्रयमितिशब्दसाधुस्त्रम् .. ३६३ { अन्विाभिधानाभहिता-क्यौ .. २९३ भ्रमरीभ्रमरेतिक्षेोकविषय . .. २६४|धिषधशब्दव्युत्पत्ति राजकुमारसमाधिः भोक्त. ... २६५| शेोधनम् (*३४) असति मध्यमपुरुषोपपति ... २६६ | अपूर्वकार्यवखण्डनम् .... २२५ भास्करयादवप्रकाशमवेिकः २६८| अनिष्टनिवृत्तीष्टत्वविवेकः २९६ हेयवहेतिशब्दविचार ९७ 1 पूर्वस्वण्डनम् जन्माद्यधिकरणम् तत्ऋतुन्यायहेतृकरणैौचित्यम् २९ । प्रकृत्यनुमापकहेतूपन्यास विचार ३०४ आनन्दनयाधिकरणम् .. ३४८ .... ३०८ अत्राधिकरणेपूबेपक्षद्वैधम् .. ३५० शास्त्रयोनित्वाधिकरणम् .. ३१० एकहान्यरुद्धोक्याशयः... ३५२ समन्वयाधिकरणम् .. ३१७ अरुणद्यर्थद्वयविधानायोग वचनानित्पूर्वत्वादित्येतदर्थः ३१८ निर्वाहः भावार्थाः कर्मशब्दा इति चतुर्मुष्टिनिर्वापाधिकर ... ३२१ ; णवैलक्षण्यम् ३६१ निष्प्रपञ्चनियोगवादिगति ३२२ । विज्ञानमयादःोन्तरइत्यस्य टीकावर्णितप्रकारविचारः .. ३२३ । कश्यकता ३६८ नित्यनिर्विकारत्वेनेति | प्रचुरशब्देौर्वापर्यप्रयुक्त ... ३२४| विशेषविमर्शः .. ३६९ सपर्यगादिश्रयर्थौचित्यम् .. ३२५| अन्तर्राधिकरणम् ३७१ प्रकृते गुणानां भेदकत्वे चेिन्ता ३७७ .... ३२६ | गेष्णशब्दार्थविचारः । ३७९ श्रवणादिविधीनामविधित्वम्.... ३२८| अपहतपाप्मशब्दार्थः ३८? जीवन्मुक्तिविधक्य ... ३२९| सत्त्वं यष्वितिसांख्यकारेिकार्थः ३८२ भिन्नभिन्नत्वविचार .... ३३ ४ | आकाशाधिकरणम् ३ ८४ समन्वयाधिकरणशङ्कापरिहार अस्य लोकस्यकागतिरित्येतदर्थ परिष्करणम् ३८ शाङ्करचतु:सूत्र्यर्थः ... ३३४| प्राणाधिकरणम् .... ३८८ ईक्ष्यधिकरणम् ... ३३७| प्राणवाक्यस्यान्नादित्यवाक्य वैलक्षण्यम् ३८९ पाधनम् यम् •... वों नमः ४३ ६ गायत्रीचतुष्यात्मप्रकारचिन्ता ३९६ अन्यभ्यर्थिकरणम् ..

३ श्रन्थ ३५,७ सतान्नब्राह्मणविवरणम् 3न्ट्रप्राणाधिकरणम् कौपीकीश्रत्यर्थः .. ४८० ... ४०५ अन्य सदृशपत्वे मीमांसः .. ४२ इन्द्रशब्देयुक्तिविचाः .. ४०७ परि वाचम्पत्यम् .. ४५० अदृश्यत्वlदिगुणकाधिकरण ४५१ स्थापन ४२ विध्यैक्यचर्चा .... ५१४ । एवकारस्य सादृश्यचित्वम्.... ४६४ ४६७ वैश्वानरविंदाश्रुयर्थः ४६९ - ४७१ १. द्वितीयः यादः सर्वत्र प्रसिद्धमधिकरणम् .. ४१५ | मुख्यत्वम् उत्पििशष्टगुणावरुद्धे पसंमतः अभिव्यक्तेरित्यादि विधानविमर्श ४ १९ स्थ अतधिकरणम् ४२५ १. तृतीयः एादः ओदनशव्दस्वामुख्यत्वेि भोकृपतीतिः .. ४२५ भूमधिकरणम् स्त्वत्रिः .... ४२६ | भूभक्द्यिाश्रयर्थः ४७९ ४८२ अक्षराधिकरणम् ५५४ प्रमिताधिकरणशेष अर्थान्तरत्वादिव्यपदेशाधि ६.६ भव ईश्वकर्माधिकरणम् ४९२ .. ४९६ १. चतुर्थः पादः ५०० आनुमानिकाधिकरणम् .. ५६५ | चमसाधिकरणम् ५०६ | ज्योतिरुपक्रमेत्युपक्रम शब्दथ कामशब्दार्थविचार .. ५१० | प्रेोद्धान्नधिकरणतात्पर्यम् .. ५७७ प्रजापतिवाक्यार्थः .... ५१३| कारणत्वाधिकरणम् ५२४ | जगद्वाचित्वाधिकरणम् तन्मध्ये - देवताधिकरणम् .. ५२६| कौषीतकिश्रुत्यर्थ ऑषेयरणश्रुत्यर्थः .. ५२९ ! अन्यार्थमितिसूत्रकृत्यम् .. ५९१ शूदस्मविद्याक्षेपसंभवशङ्का ... ५३० | वाक्यान्वयाधिकरणम् .. ५९५ मैत्रेयीब्राह्मणम् विश्वसनीयत्वशङ्का .. ५३१ | आत्मनस्तुकामायेत्येतदर्थ मध्वाधरणम् विचार .... ५९९ मधुविद्यार्थः , | परमतसूत्रलयार्थ ६०५ प्रकृत्यधिकरणम् ६ ०७ प्रयोजनम् ... ५४३| एकविज्ञानेन सर्वविज्ञातत्वस्थ अपशूद्राधिकरणम् .. ५४४| सादृश्यादिप्रयुक्तत्वव्युदासः ६ ० शूद्रस्य विद्याक्षेपासंभव .. ५४७ | सर्वच्याख्यानाधिकरणम् ६ १५ .... ५५० | ब्रह्म वा इदमितेि श्रुत्यर्थ .. ६१६ चैत्ररथसूत्रार्थसामञ्जस्यम् .. ५५२ | सनालोपनिषदर्थः .. ६२० •.. ५८४ ५ ८७ /* अथैन्ट्राथ ६ ५

{

६६ स्टमेंट्र म्। अभिव्यक्तिपक्षखण्डुनयुक्तिः .. ६४४ यः आगन्तुकधत्यविचारः .. ६४८ दे

५ इतरव्यपदेशाधिकरणम् .. ६५३ परायाधिकरणम् कृत्स्रसक्तयधिकरणम् ६५८ प्राणोत्पत्यधिकरणम् २. द्वितीयः पादः सप्तगत्यधिकरणम् रचनानुपपत्यधिकरणम् .. ६६१ प्राणाणुत्वाधिकरणम् भेदानां परिणामादिति वयुक्रियाधिकरणम् सांख्यकारेिकार्थ ...' ६६३ श्रेष्ठणुत्वाधि३ रणम् त्रिगुणमविवेकीतिसांख्यकारिकार्थ:६६६ ज्योतिसद्यधिष्ठानधिकरणम् .. ७१२ }} ६७ ( संज्ञामूर्तिक्लप्त्यधिकरणम् .. ७१३ । कर्मानुस्मृतिशब्दविध्यधि रणम् ७६२ ५६३ उभयलिङ्गाधिकरणम् तदन्थ कर्म् प्रथमपादे जीवद्रोषप्रतिपादनप्रकारः ७१७| पराधिकरणम् ७१९| फलाधिकरणम् ७६६ ५७ ७२९ संथन इत्थाद्यर्थविचारः ७३१ | शास्त्रान्तराधिकरणार्थ विषयशब्दव्युत्पत्ति:(२९४) ... ब्रह्मविद्याशब्दार्थः ५३४ तृतीयंस्थानमित्यंग्यार्थविचा: ७३५ | अन्यथात्वाधिकरणम् ७४. | उद्भाथोद्ब्रुद्देश्यकोपासनभेद दुनिप्पतरशब्दव्युत्पतिविस्तरः ७४३| समर्थनम् ७४ । सर्वाभेदाधिकरणम् (अशीोमीयादि हिंसाया िहंसवमिति) | आनन्दावधिकरणम् ७१९३ निषेधस्य शीघ्रोपस्थिहिंसाःlत्र । स्वरूपनिरूपकनिरूपितस्वरूप ७४५ विशेषणधर्मभेदविचारः... ७९४ ७७८ ७८४ ५.८७ हप्तथि ... ७४७ ! समानाधिकरणम् संबन्धाधिकरणम् .. ८०२५ ३. द्वितीयः पादः स्थानस्यापासनभेदकत्वाभावः ८०३ संध्याधिकरणम् .... ७४९| संभृतेिष्टव्यप्यधिकरणम् .. ८०४ .... ७५१ | पुरुषविद्याधिकरणम् ८ १६ स्वामार्थासत्यत्वशंकापरिहार ७५६| वेधाद्यधिकरणम् ७५८ | हान्यधिकरणम् ८१८ मन्य ' ] ८ ? यन् अन्यम करणम् अश्य म् ४ अन्ध करणम् कामाद्यधिकरणम् " : #ु ८५७ लेिङ्गभूयस्त्राधिकरणम् ८७ ८३६ ! विहितत्वाभ्रिकरणम् पूर्ववकल्पधिकरणम् .. ८४१ | विधुराधिकरणम् तम् .. ८८. ८८१ 1 शरीरेभावाधिकरणम् भूमज्यायस्वाधिकरणम् भूमविद्यावैलक्षण्यम् ८४५ | प्रायश्चित्तस्योपदेशाति ८४७| देशविचार ८८ ८४९| स्वाभ्यधिकरणम् | सहकार्येन्तरविश्यधिकरणम् .. ८८२ ८५५ शब्दादिभेदाधिकरणम् विकल्पश्धिकरणम् .. ८५२ | ऐहिकाधिकरणम् ... ८५४ | भुक्तिफलाधिकरणम् .. ८९२ {2 । अविभागाधिकरणम् ४. प्रथमः पादः रश्म्यधिकरणम् आवृत्यिधकरणम् .. ८९३| नेिशाधिकरणम आमत्वोपासनश्किणम् .. ८५५ । दक्षिणायनःधिकरणम् .. ९१७ ४. तृतीयः पादः आसीनाधिक्रणम् आयणाधिकरणम् .. ९०१ ! अर्चिाद्यधिकरणम् निध गुम् तराधिकरणम् महाधिकरणम् इनत्क्षपणधिकरणम् ९०३ । अर्चिशब्दधत्वविचारः .. ९२४ ९०५ । तटिदुरीतिसमासविचारः .. ९२५ ९०६ आदित्यलोकपाठौचित्यविचार ९२६ अतिवाहिकाधिकरणम् .. ९२८ .. ९०८ काधिकरण ४. द्वितीयः पादः ४. चतुर्थः पादः ... ९०९ ; संपद्याभिवाधिकरणम् .. ९३२ ९३६ अध्य धकरणम् भूताधिकरणम् ९११ ; ब्राह्माधिकरणम् .... ९१३ | संकल्याधिकरणम् ९१ ४ | अभावाधिकरणम् , ! जगद्वयापाराधिकरणम् .. ९१७ | अनावृतिसूलम् ... ९३८ ९४० अमृत्युपक्रमाधकरणम् परसंपत्थधिकरणम् ' . } ' 'न्' थेनोपनिषदां भाध्य रामानुजभतानुगाम । भावप्रकाशिक वाचा प्राप्त्यनिष्टपरिहारलक्षणपुरुषार्थदातृभावम् अत एव शरण्यं शरणमुपगच्छति वरदं द्विरदाद्रीशमिति । द्विरदाद्रीशमित्यनेन सैौलभ्यमुक्तम् :

• दिङ्नागैरर्चितस्तत्र पुर वेिष्णुः सन्तः ।

ततो हस्तिगिरिन ल्यातिरासीन्महागिरेः । । इति पुराणवचनेन दिङ्नागानां तिस्वामथ्र्यनीयोऽभूत् तत्रेति प्रतीतेः । श्रीनिधि

• श्रीनिधेहिं देयद्रव्येषु न दुर्लभं किञ्चिद्वस्वतीति नेष्टापणे देयद्रथाभक्तम

सामर्यमस्ति । * अप्रमेयं हि ततेो यस्य सः जनकत्मजा : इति श्रीविधेस्रोग्रतेन्द्रो नििधवेन अनिष्टरसनेपि' तेजविरलक्षणमसामष्यै न संभवित । यिनेन श्रीः ! मुद्रितप्रन्थक्षरकोशः क. . देवनागरीकोशः ख. . श्रीवेंकटेश्वर प्रष्यबिद्यः ीशलयस्थः २४३४ तालकोशः ग. कोतिभङ्गलाप्रहास्ताळीशः घ. 1. क्षयं ध. पाठ; अत्यत्र 'अविक्रेन' । :2. दतेि घ. 1 3. बिःपतेः क. श्रियः पत्युः ख. | 4. निरासे घ. । श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरविता आश्रिानां दुर' हस्तीत्यर्थसिद्धिः । ४ एवं परदेवतां प्रणम्य स्वाभीष्टां स्वस्य 1तरमबन्धनिर्माणौ यिकज्ञानशक्यगुिणप्रदायिनीं सुदर्शनस्यामपि देवतां प्रणमति बहिरिति । उपवृंहितवेदाय व्याख्यातवेदाय । अन्तज्रम् = 'विभेत्यल्थ श्रुनाद्वेदो म:भयं प्रतरिष्यति ? इति न्यायेन विपरीतार्थतिपादनसमुदूतं व्याकुलत्वम् । अशीशमत् शमयति स्मेत्यर्थः । शमेन्तान् कर्तरि लुङि चडेि '[च] रूपम् । यथा योगी स्वशक्तिवैभवेन परेषां ज्वरं निवर्तय,ि एवमयमपि स्वशक्तिवैभवेन श्रुत्यादीनामन्तञ्चैरं शमयति स्मेति सूच्यते । प्रपद्ये प्राणवाकारमिति । प्रणवा कारं प्रणवसदृश रङ्गमिव च क्षिमित्यर्थः । पूर्वार्धप्रतिपादेतं भाप्यस्य रङ्गप्रण वभ्यां सादृश्यमुत्तरार्धेन "उपपादयति । परस्येति ।

• अकारार्थो विष्णुर्जगदुदयस्याप्रळयकृत्

मकारार्थो जीवस्तदुपकरणं वैष्णवमिदम् । उकारोऽनन्यार्ह नियम्यति सम्बन्धमन्नयोः त्रयीसारः यात्मा प्रणव इममर्थ समदिशत् । । इत्युक्तरीत्या प्रणबस्य शेषित्वप्रकाशकत्वन् । भाष्यस्य परम'शेषित्वप्रकाशकत्वं स्पष्टमेव । श्रारङ्गस्यापि परब्रह्म'शेषशायित्वप्रकाशकत्वेन शेषित्वप्रकाशकत्वम् । यद्यपि श्रीरङ्गस्य शेषशायित्वलक्षणशेषित्वपकाशकत्वम् ; भाप्यप्रणवयोस्तु स्वामित्वलक्षणशेषित्वप्रकाश कत्वमिति नैकः साधारणो धर्भः – तथापि, ' सकलकलं पुरमेतत् संप्रति जातं क्षुधांशुबिम्बभिव ' इत्यत्रेव श्लेषभितिकाभेदाध्यवसायमूलया भेदे अभेदः इत्येवं रूपया अतिशयोक्त्यैव साधारणधर्मक्यलभः । श्रुत्यन्तेष्विति *श्रवणमनयोरु भयोरपि. श्रुत्यन्तादिसंबन्धविशेषेऽपि प्राधान्यात् प्रणवे ? (श्रवणे !) श्रुत्यन्तस्य प्रति पादकंवेन प्रतिपतिस्थानतया, मनने भाष्यस्य च व्यपदेशः । यथा श्रोतव्यः श्रुतिवाक्येभ्यो मन्तव्यश्चोपपत्तिभिः' इति । दृष्टं विशदध्यानविषयीकृतम् । न तु '1. अयं ख. पाठः । अन्यत्र 5 सिद्धेः' ! 2. * * एतन्मथ्यस्ये व. कोशे । 8.घ. कोशे इत्यर्थ इति न | ' 4. चकारोऽधिकः ध. कोशे । 5. प्रतिपादयति घ . । 6. परंशेषित्व इ. : *. परब्रह्मणः कादि 8. अत्र कें. क्रोशे झाक्यभ्रंशः । 9 . * *एत न्मध्यस्थितं घ. कोशे । म्भ

. है

- विशेषणेन स्वस्य धीबिशेय अचूचुद बुध्यैब स्वस्य प्रवृति प्रथ म ननु शिष्याः स्वयमेव ज्ञानन्,ि किं त्वयः कः क्रियते इत्याशङ्कयाऽऽह गुरुभ्थ परानुग्रहः स्यात् ? तत्राऽऽह गुरुभ्य इति । एवमपि शब्दरचनाथनन्यथ प्रति पादनसंभवेन भ्रमसंभव इत्थन 3तं तत्प्रयुतैः इति । एवं तर्हि ते यज्ञः किमर्थ इत्यत्राऽऽह सङ्कलभ्येति । वरदगुरुभेरुपन्य .... थेष्वर्थेषु यावदपेक्षितभ्, तथा सङ्कलनमस्मत्कृतमित्यभिसन्धिः । अथापि कृत्स्रोपदेशाभावात् स्वमन्थस्यानुपादेयता माशङ्कयाऽऽह क हति । इदं चोच न्यायसुदर्शनादिष्वपि समानमित्यर्थः । अथापि तै: पूर्वकृतैरेवालम् । किं भवद्यलेन कतिपथर्थप्राहिणेति चोद्य परिहरति श्रुतां शेति । भाष्यवित्तमैः सुदर्शन-विवरणादिभिः भाष्यार्थं प्रतिपद्यमानैरपि इयं कृति 1. अयं घ. पाठः । कादं तू, 'अत्र श्रुत्यन्तहृदग्धुज रङ्गधामनुल्यतया भगघदर्मि व्यक्तिस्थानत्वं भाघ्थस्य यज्यते । तथा रङ्गधानि यो भगवत्साक्षात्कारः, सः 'परात् परं पुरिशयं पुरुषमीक्षत इति श्रुनिप्रतिपन्नो यो मुक्तिधलीनश्रवणमनननिदिभ्यासनफलीभूतः स इति क्रमवशादू व्यज्यते' इति । ख. कोशे तु प्रधमै स इत्यत्र स एव इत्यस्ति उपरि यः स: इति द्वयमपि न । 2. * * एतन्मध्यस्थमनेकश्चोकव्याख्यानं ध. कोक्षमात्रे । श्ररङ्गरामानुजमुनिविरचिता श्रुतप्रकाशिका नेोपेश्या; किन्तु उपादेया। किमर्थ ! मया आचार्थसकाशात् श्रुता नामर्थानां श्रुतप्रकशिकया प्रतिपाद्यमानानां सुदर्शनादिष्वनुझानां भाष्यार्थाशानां स्थतये । तत्र दृष्टान्तः अव्यैरितेि । ॐ * मन्ले तद्देवतायाश्च ”, “ यस्य देवे पर भक्तिः थ देवे तथा गुरौ' इत्यादिप्रमाणानुसारणं भाष्यार्थाधिगभस्य भाष्य-तत्कर्तृ भगवतो ध, “अस्य. वाक्यस्यायमर्थः' इत्येवंरूपात् वचनात् भाण्यार्थः सुबोधो भविष्यति इत्यांशङ्कयाऽऽह' भाष्यश्चेद्यवृणोदित्यादिना । ननु व्यवृणोदित्यत्र

• हेतुहेतुमतोर्लिङ्' इति लिङो भविष्यद्विषयत्वात् लेिङ् मा भून्नाम । मा च ।

भूत; *लिङनेिमित्त लड़, क्रियातिपतै ? इति लङ् । तस्यापि भविष्यंद्विषय कत्वात् ! * भूते च ! इत्यनेन ' भूते काले 'लिडनिर्भिते लड्, क्रियातिपत्तौ इति विधीयमानो लङ् कस्मान्न भवतीति चेत्--अत्राहुः । संत्य अपि क्रियातिपले रवित्रक्षितत्वाद्वा, सतोऽपि हेतुहेतुमद्भावस्थाविवक्षितत्वाद्वा लङ् न भवति । सतोऽव्य विवक्षा दृश्यते, यथा – “अनुदरा कन्ये' तेि । केचित्तु “ गाम्भीर्थादन स्थिति " रिति गम्भीर्यहेतुकंवोक्ते: अनवस्थाने विवरण "न हेतुरिति वर्णयन्ति ।

• केचित्तु --- ननु स्वयमेव भाष्यकरैः भाज्यस्य व्याख्यातत्वकिमितिः भवं यल

क्रियते इति चोधं परिहर्तुमर्नुबंदति भाष्यश्चेदिति । अत्र चेच्छब्दः न यद्यर्थे; किंतुं असन्दिग्धेः सन्दिग्धचंद्वचने, वेदाश्चदितिबंत् । भाष्येचेदिदम्।।' स्वयं ॐथवृणोदेवं भाष्य........भाष्यं स्वयमेव स्वव्याख्यानं भवति । तथा हैि : भा७ लक्षणं कुर्वन्ति, “स्वपदानि च वtर्धन्ते । तेि । परिहरति ध्याख्यानेति। तथा; अत्र नारायणन्यायेन भगवालेव अचस्पी () भाष्यपज्ञिार्थिभिरुपसर्पणीयः इति किं ३६ } , व्याचक्षते । तदेवं श्रीरङ्गेशयेत्यारभ्य श्रुनपकाशिकारभतिज्ञा * बिषयः; सङ्कलय्य तदर्थज्ञापनं प्रयोजनम्; तव न पून्यस्यानैरन्यथासिद्ध ; न भ्रमप्रदादिदोषमिश्रम्; तदर्थनश्चात् अधिकारिण इति स्वग्रन्थे प्रेक्षावश्प्रवृत्यौष्ट यिकं अनुबन्धचतुष्टयं प्रदर्शितं भवति । अष्टादशविद्यास्थानेषु शारीरकशाझे' भगवनो भाप्यकारस्य व्याचिग्याप्तायां निमित्तमाह सर्वेधामित्यादिना । स्व एव भावमाक्षात्कारसमर्थानां मुक्ताना वेदस्या'ौकिकपुरुषार्थप्रति त्यर्थमनादरणीयत्वादाह-प्रमाणाधीनप्रमेयनिश्चयाना मा । 'भ्रान्तान् भी न वेदस्यानादरणीयत्वादाह उपादित्सितेति । "उपदिसित जिहासेितालौकेि (तलौकि) केष्टानिष्टत्साधनानामित्यर्थः । अलौकिकपुरुषार्थनपाधन प्रत्यायकत्॥विशेषेण सांस्याद्यागमवैलक्षण्ये बेदस्य निमितमाह तत्राप्यपुरुषेति । अर्वाचीनफलत्साधनपरे अवगते इनि योजना । असन्दिग्धयाऽवगतेत्यर्थः । पूर्व भागेऽनुप्लुन इति यावत् । अत्र अर्वाचीनेति विशेषणेन वेदान्तभागप्रतिपाद्यार्थ प्लिवे महाफलहानिवद् दंशे तारतीयांपे सूचितम् । तदुजिीवयिषया व्याचिख्यासितमित्यन्वयः । निष्कण्टकीकृत्य कृतार्थवितुं भवभयाभितप्ले त्यन्वयः । तेन उझिजीवयिष, कृतार्थयितुमित्यनयोः न पौनरुक्तयमिति वदन्ति । केचेि उज्जिीवषिायाः सदसद्विवेचनचस्पूर्वाचायैरिचितमित्यनेनान्वय इति उजिीवयिषां, पूर्वाचार्यगतामाहुः । अपरे तु उजीवनकृतार्थीकरणयोः द्वारा 1. अर्थ व. पाठः ! पा. शरीरकस्यैव शाखस्यं }; 2. ई मुक्ताना घ. शे अलौकिकेति । अन्यत्र लौकिकेतेि । श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचिता शङ्करादिकृतानां शारीरकच्याख्यानानाभनादरणीयत्वे हेतुमाह परमर्षि प्रणीतानीति । यत्तदोत्थिसम्बन्धात् अत्र यानीति शेषः । यानि परमर्पिप्रणीतानि शास्राणेि, तेषां महर्षिप्रणीतानि व्याख्यानानि सन्ति चेदित्यर्थः । व्याख्येयानी ते गहनार्थत्वसूचकम् । सल्ल्यपि ताभ्यनादृत्य व्याख्येयान्तराणि इत्यत्र व्याख्ये यान्तरकथनं दृष्टान्तार्थम् । यथा व्याख्येयान्तराणां शारीरकविरुद्धानामप्रामाणिकत्वम् तथा बोभ्राथनव्याख्यानविरुद्धानां शङ्करादिकृतव्याख्यानानामप्रामाणिकत्वमेित्यर्थः । य॥ तेषाश्च महर्षिग्रणीतानीत्यत्र चवशब्दो भिन्नक्रम । परमर्षिणीतानि व्याख्येयानि. तेषां महर्षिप्रणीतानि व्याख्यानानि च सन्ति चेत्, तान्येव व्याख्येयानि, व्याख्यानानि च अनुरोद्धव्यानीत्यर्थः । बाधकानुपलम्भादिति । “ सर्वत्र प्रसिद्धोपदेशा । दित्यत्र व्याख्यानान्तरवर्णनं परमतानुसारेण कृतम् । अनन्तरमेव वृत्तिकारोक्तार्थ वर्णनात् । अतो न तद्विरोधः । पूर्वभागार्थानां शिक्षणीयत्वमिति । अरुणाधि करणादिष्विति भावः । अखिलेतिश्लोकार्थविचारः इष्टदेवतोपासनरूपं भङ्गलमिति । उपासनाशीरूपं मङ्गलमित्यर्थः । अत एव वक्ष्यति, * वस्तुनिर्देशः, भवस्वित्याशीर्वादश्ध कृतौ भवत ' इति । केचित्त भक्तिप्रार्थनमपि भक्तिरूपमिति मन्यन्ते । यद्वा उपासनस्य स्वतोऽनुकूलत्वमवाम्य तत् प्रार्थयमानेन तस्याप्यनुष्ठितत्वसम्भवादेवमुक्तमिति द्रष्टयम् । मङ्गलाचार युक्तानामिति । न च इदं वचनं जपहोमादितुल्यतया आदर्शदर्शनादिमङ्गलाचारस्य बिंनिपातनिवृत्तिहेतुत्वावगमकम्; न त्वारम्भकाले मङ्गलकर्तव्यतायां प्रमाणम् । अत एव मङ्गलानुष्ठाने आचारमेव प्रमाणयन्ति इति वाच्यम् –समाप्तिप्रतिबन्धकविन्नस्यापि बेिनिपातशब्दार्थत्वेन मङ्गलाचरणस्थ विज्ञानवारकत्वावगमकत्वेन प्रामाण्यसम्भवात् । था चोदनासत्रे इतेि ** । “चोदनालक्षणोऽर्थो धर्मः ! (पू.मी १-१-२) इति सूत्रे यश्चोदनालक्षणः स धर्म इति धर्मस्वरूपे कथिते, यथा चोदनैव प्रमाणमिति अर्था दुक्तं भवति---तथेत्यर्थः । ग्रह्वीभावावगमात् प्रणतिरपि फलितेति । प्रणतेि रप्यनुष्ठितां भवतीत्यर्थः । ननु विनतेयुक्तिमात्रेण कर्थ 'प्रणतिरनुष्ठितेत्यवसीयते । 1, प्रणतिरपि ग. । तथासति, उपासकानां भगवान् मोक्षद: इत्युक्तिमात्रेण तद्वाक्यपयोक्तुणां सर्वेषामपि अनुष्ठितोपासन'कत्वप्रसङ्गेन मोक्षप्रसङ्गः इति चेन्न - अतिसुकरस्य प्रणम्य रक्षा दीक्षारूपेष्टसाधनत्वमवगग्य तत् अन्येषामप्युपदिशना भाष्यकृता साप्यनुष्ठितेत्युक्त विरोधाऽभवत् । म प्रहृत्वे इनि हि धातुरिति । ननु भक्तिर्विन्तशब्दयोः प्रढूीभावावगमकत्वमुपन्यस्य भक्तिशब्दस्य प्रह्वीभावावगमकत्वोपपादकानुपन्यासेन नमेः तदुपन्यासोऽसङ्गतः । न व भक्तिशब्दे प्रभावावगमकत्वस्योपपादकनिरपेक्षता तदनुपन्यास इति वक्तुं शक्यम् । प्रत्युत भक्तिशब्दस्यैव ह्वोभावार्थकत्वस्य अप्रसिद्धत्वेन तदुपपादकसापेक्षतया तदुपन्यास एव [हेि] युक्त इति चेत्-मैवम् भक्तिविनतशब्दयोरैकार्थमवश्यं वक्तव्यम् । इतथा रक्षहेतुत्वं विनतेरुपन्यस्य तदतिरिक्तायाः भक्तेः प्रार्थने किं केन सङ्गतं स्यात् । अतो भक्तिांवेन्तशब्द योरैकथ्र्थात् प्रक्रमस्यन्तिशव्दाय, *णमु महत्वे ! इति स्मृत्यनुसारेण अर्थ कथिते भक्तशब्दस्याप्यर्थः कथितः । यथा

• विदित: स हि धर्मज्ञः शरणागतवत्सलः ?

तेन मैत्रो भवतु ते यदि जीवितुमिच्छसि ॥ ) (श्रीमद्राम-) इत्यत्र गैश्याः शरणागतिरूपत्वसिद्रिः इति मत्वा, ' णमु प्रहृत्वे इति हेि धातुरित्यु क्तम् । न च नमेः प्रहृोभावार्थकत्वे विनतशब्दस्य न्यासोपासनाख्यविद्याविशेषनिष्ठपरत्वं न स्यादिति वाच्यम्-उपसर्गवशेन ज्ञानविशेषविशिष्टमहीभाववाचकत्वसम्भवेन विद्या विषयविषयिरूपेति । विषयो ब्रह्म ; उपासनफ़ले विषयिणी । न च उपासनस्य तृतीयाध्यायप्रतिपाद्यस्य विषयित्वेऽपि कथे.फलस्य चतुर्थाध्यायप्रतिपाद्यस्य विषयित्वमिति वाच्यम् - फलभूतायाः मुक्केरपि भगवदनुभवरूपतया विषयित्वेन क्रोडीकारसंभवेनादोषात् । भंतीति भुवनमिति । यद्यपि भुवनशब्दः , “भू स् धू भृस् जिभ्यश्छन्दसि ? इति छन्दसि वयुन्नन्तो ‘व्युत्पादितः । तथापि, * वा 1. एतद्वाक्य. ग. ।। 2. अनुष्ठितोपायत्वप्रसङ्गे. ग. ख. ) 8. उन्नेः. ख. । 4. अयं घ. पाठः ग.'कोशे, छन्दसि निपातितः इति । अन्यत्र, छन्दसि क्यन्नन्तो निपातित इति । श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचेिता भुवन ? मित्न “बहुलमरणात् भाषाविष्यत्रभप्यरती । तेि वैयाकरणोत्तेरदोषः । रूढिशाक्त्या कुलालादिव्यावृत्तििित । यद्यपि योगोऽतिप्रसक्तः - तथाि स्ट्वा तन्निरास इति भावः । यद्यपि रुढ्यन्भ्भुपगमेऽपि अखिलशब्देनैव कुलालादि व्यावृतिसिद्धिः ; तस्यालिकाहेतुत्वाभावात् ! किञ्च लीलापदेनापि व्यावृति सिद्धि । प्रयोज्यरूपधटगतजन्मादिव्यापारस्य कुलाललीलात्वाभावात्-तथापि इतरपद निरपेक्षस्यापि केवलभुवनशब्दस्य कुलालादिव्यावर्तकत्वसिद्धिरित्यभिपेत्य तथोक्तमिति द्रष्टव्यम् । अण्डजातानीति । अण्डान्ततीनि भुवनानि विवक्षितानीत्यर्थ: ; न त्वण्डसमूहाः इतेि । भुवनशब्दस्याण्डवाचित्वाप्रसिद्धेः । किञ्च ब्रह्मणोऽण्डोत्पाद. कत्वगन्धाभावेन तश्यावृत्यथै साकल्यस्याप्यविवक्षणीयस्वापातात् । केचित्तु अण्ड जातानि अण्डसमूह अपीत्यर्थः । तेषामपि विपुलतस्कार्यविशेषरूपत्वेन भुवन'- शब्दवाच्यत्वसम्भवात् । न चैवं ब्रह्मणोऽuडनुत्पादकत्वेन तत एव तद्यावृत्ति सिद्धिरिति वाच्यम् - अखिलपदभावे भूलोकादिलक्षणयत्किञ्चिद्रवन्जनकत्वस्य चतुर्मुखादावपि सम्भवेन तद्यावृत्यर्थत्वेन अखिलदस्यार्थवत्त्वात् । निषेध्य शात् शुभत्वाशुभत्वे इतेि । ननु यद्यत्र भुवनवैकल्यस्य निषेध्यस्याशुभत्वात् तन्निषेधस्य शुभत्वम्, तर्हि अखिलहेयमत्यनीकेश्यल अखिलशब्दस्य भगवच्छरणागतिवाक्यो पक्रभगतस्य हेयवैकल्यनिषेधवाचिनः शुभत्वं न स्वात्, निषेध्यस्य हेयवैकल्यस्य शुभत्वादिति चेन्न-तत्रापि अखिलहेधप्रत्यनीकेत्यत्र निवर्तकवाचिप्रत्यनीकशब्देन निवृतिक्रियाव्यापाराविषयत्वं हेयगतं हेि निषिध्यते ; हेयगतं च निवृतिक्रिया व्यापाराविध्यत्वमशुभमेवेति तन्निषेधस्यापि शुभत्वात् । चिदंचिद्वेदोऽप्यभिप्रेत इति। अखिलंशब्स्यं सर्वशब्दपर्धायतया सर्वत्वस्य बहुष्वेव' वृतेः, “ पृथक्त्व निवेशात् संख्या कर्मभेदः स्यात् ? (पूर्वमी- २-२-२१) इति न्यायेन बहुत्वस्य भेदगर्भतया भुवनानां भेदः :सिद्धो भवति । : भुवनशब्दश्चिदचित्संवलनात्मकविपुल तरकार्यविशेषवाचीति विदचिद्वेदश्च सिद्धो भवति । न च सर्वशब्दस्य बहुत्व सापेक्षरंभसंप्रतिपन्नमिति वाच्यम्; “ विश्वजित् सर्वपृष्टः ) इत्यन्न: सर्वपृष्ठशब्दस्य 1. अयं ग. पाठः । अन्यत्र ः भुवनमिति:स्मृणात् इति , ... 2. केवल इति क. 6. सप्रयोजनत्वात् ख. 7. ' हि' घ भावप्रकाशिका चोदकमाप्तज्यौतिष्टोमिकपृष्टनुवादित्वं न संभवति, ज्योतिष्टोमे द्वयेरेव पृष्ठो : सत्त्वेन तत्र वहुत्वसापेक्षस्य सर्वशब्दन्याप्रवृतेः: अपितु षाडहिकानां वृहद्रथन्तर वैरूपवैराजशाकरैवतानां विधिरिति सप्तमे (. नी.७-३-३) स्थित्वात् । स्थेमा स्थितिरिति । न स्थिरत्वमित्यर्थ । अयमाशयः - यद्यपि स्थिरशब्दात् इनिन् न संभवति, पृथ्व दिष्वस्य पाठाभावात् ; अत एवोक्तं वृत्तौ प्रियस्थिरति सूत्रे, “स्थिर '- शब्दस्य पृथ्वाद्यपाठदिमनिच् नोदाह्रियते * इति--तथापि तिष्ठतेरौणादिक इमनिच् प्रत्ययो बहुलवचनान् जनिमवेमादिवद् द्रष्टव्यः । प्रसिद्रश्चायं शब्दः शिष्ट योगेषु

• द्रधीयांसः संहताः स्थेमभाजः' इत्यादिषु । निखिलजगदुदयभिधविलये

त्यत्र विभचपदेन स्थितिरुच्यते । ननु मोक्षस्य पृथडुनिर्देशं सिद्धवत्कृत्य खलु तस्य भङ्गादिशब्दार्थयोरनन्तर्भाव उक्तः; स न युक्तः, पृथकीर्तनस्यास्मिन् लोके अदर्श नात्, रक्षापदस्य स्वर्गादिफलप्रदत्वप्रतिपादकत्वादित्याशङ्क्य रक्षपदस्य [पृथक् } स्वर्गादिफलपदत्वप्रतिपादनानौचित्यं दर्शयति-विनतेत्यादेपदनेति । अध्यास परिणाभपक्षयोरिति । अध्यासपक्षः शांकरः, परिणामपक्षेो यादवभास्करीय इति द्रष्टव्यम् । तस्यार्थत्वाभावेनेति । अभेदे अन्तःप्रवेशाद्यसिद्धेः स्वभत एवान्तः प्रवेशनियमनश्रुतिस्वास्यसंभवात् स्वमते अभ्यासपरिणामपक्षवैलक्षण्यसिद्धयर्थमन्तः प्रवेशनियमनसंभवस्य पृथग्वक्तत्वादित्यर्थः । विस्तरेणोक्तस्येति ! “जगदुद्भव स्थितिसंहारान्तःप्रवेशनियमनादिलीलम् ! इति ग्रन्थकृतैवान्यत्र विस्तरेणोक्तस्य, आदिपदेन संक्षेपेणोत्तौ विवक्षितत्वोपपतेरित्यर्थः । प्रयोजकव्यापारो हि लीलेति । ननु स्वतन्त्रकर्तृप्रयोजकरजव्यापाररूपप्रेषणादेः लीलात्वदर्शन त् बाललीलाप्रयोजक तत्पितृव्यापारभूप्रार्थनादेर्ललात्वाभावाच प्रत्युत प्रयोज्वभूबालव्यापारस्यैव लीलात् दर्शनाच कथमेतदिति चेत् - न ; तव्यापारस्तस्य लीला, नान्यव्यापारः इत्यत्र तात्पर्यात् । न चैवं नटविटविदूषकदिव्यशरस्य परिह।uादेः राजलीलात्वं न स्यादिति वाच्यम् ; इष्टापतेः । तन्न लीलारसनिष्पादकत्वेन लीलादस्य औपचारित्वात् । न च, “लोकवतु लीलाकैवल्यम्” इति सूत्रे भवत। भाष्यकृता जगज्जन्भस्थिति ध्वंसादेर्ललैिव प्रयोजनमिति जन्मादेर्लीलप्रयोजनकत्वोत्या लीलात्वाभावस्य सूचि 1. ग्रिय. 2. हृतः । श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचिता तत्वात् इह जन्मदिषु प्रयुज्यमानो लीलाशब्द औपचारिक एव स्यादिति वाच्यम् परिपूर्णानन्यप्रेर्यस्वच्छन्पुरुषकार्थेचेष्टविशेषे लीलाशब्दस्य प्रचुरप्रयोगसत्त्वेन जन्म स्थित्यादेरपि मुख्यलीलात्वस्य सिद्धान्त्यभिमतत्वात् ; “लोकवत लीलाकैवल्यम्' इति सूत्रभाण्यस्यापि जगजन्मादेर्ललात्वपरतया व्याख्यात्यमानत्वाच । भङ्गस्य लीलात्वे युतेऽपीति । न च भङ्गस्य नाशरूपत्वात् नाशस्य च जन्मथित्यादिवत् प्रयोज्य गतत्वाविशेषात् कथमर्धवैशसेन भङ्गस्य लीलावाभ्युपगम इति वाच्यम् ; घटो विनश्यतीतिवत् घटो भन्क्तीति प्रयोगाभावेन तयोर्मित्रत्वात् । अत एव घटो जायते, घटस्तिष्ठतीतिवत् घटो भनक्तीति प्रयोगाभावः । तथाच घटकर्तृकव्यापारौ जन्मस्थिती, भङ्गस्तु न तद्यापार इति विवेकः । लीलात्वकथनेनोपादानत्वं फ़लितमिति । जगज्जम्भस्थित्योः परमात्मलीलात्वकथनेन परमात्मसभवेतव्यापा स्त्वेोक्ता परमात्मन एव भाव्यवस्थावत्वेन उदानत्वलाभादिति भावः । ननु भूतशब्दस्य लब्धसत्ताकार्थकत्वे लब्धसत्ताकानां तेषां परमात्मसाध्या रक्षा कीदृशीत्याशङ्कयाह-लव्धस्वरूपाणां चेति । ननु लब्धस्वरूपाणां स्वरूपा प्रच्युतेर्भगवदूरत्ववत् अलब्धस्वरूपाणां स्वरूपलाभरूपरक्षा अपि भगवद्भरत्वात् कथं लब्धस्वरूपाणां रथैकदीक्ष ? इति पृथक्कृत्योच्यत इति चेत्, आनुकूल्यावस्थायां तद्रक्षाया निमित्तान्तरनैरपेक्ष्येण तत्र विशिष्योक्त्युपपतेः । षष्ठयाः संबन्धमात्र विषयत्वादिति । ननु यद्यपि संबन्धवचिनी षष्ठी, तथापि यस्य विशेषस्याभि व्यञ्जकमस्ति, तत्रैव पर्यवस्यतेि; यथा देवदत्तस्येत्यभेदेन प्रवृत्ता षष्ठी पुत्रः, पाणिः कम्बल इति प्रतिसंबन्धवशेन पितृत्वावयवित्वस्वामित्वरूपविशेषेषु पर्यवस्यित ; न हि देवदत्तस्य पुत्र इत्युक्ते देवदत्तस्वामिकमन्यपितृकं पुत्रं प्रतियन्ति । ततश्च भूतव्रात इत्युक्त भूतत्रातयोरेव समुदायसमुदायिभावलक्षणः संबन्धः प्रतीयते । ततश्च भूताभूतत्राते भूतत्रातशब्दस्य, सापेक्षमसमर्थमिति न्यायेन अमीषोमीये आमेयशव्द वदसामथ्र्थादप्रवृत्त , 'अथवा छलिन्यायेन लक्षणा वा समाश्रयणीया स्यात् । राजपरि वदित्यादौ तु परिषसेनादिशब्दानां समुदायिविशेधविशिष्टसमुदायवाचिनां नैकान्तः समुदाय्यपेक्षा; यथा बनघटादिशब्दानां तरुगजादिसमूहवाचिनामन्तर्भावित 1. अथचेति पक्षान्तरे; वेति अनादरे । ऋप्रका र्मकाणां न कपेिक्षा । ततश्च परिषदादिशब्देषु स्वाम्यांकाङ्कमात्रम् , 'श्विामिका परिषत्' इति । ततश्च राजपरिषदित्यत्र राज्ञः स्वस्विन्न्वयः, २ाजस्वामिका परिषदिति । ततश्च तत्राप्यरज्ञां स्वामित्वमेव वयैते ! न च परिध-छब्दतुल्य एवायं त्रातशब्दः, न समूहादिशब्दवदिति वाच्यम् - तर्हि तथैव वक्तव्यत्वेन संबन्ध मालस्य पgयर्थत्वयसाधनवैफल्यदिति चेद् – सत्यम् ; सहशब्दपर्याय एवायं व्रातशब्दः, “समूहनिकस्त्रात ? इति कोशपाठात् – तथापि तस्थानर्थक्यप्रसङ्गात् विवक्षिप्तविशेषसिद्धिरित्यत् तात्पर्यात् । इतरथा चिन्तविविधभूतेत्यनेनैव विवक्षि तार्थसिद्धौ व्र तपदेनातिरिक्तार्थालाभात् वातशब्दवैयथ्यैप्रपङ्गात् । अत एव वक्ष्यति - * एवं च ब्राप्तशब्द (पद) प्रयोगस्यार्थवत्वं स्यात् " इति । ब्रह्मजिज्ञासेति सूत्रे संबन्धसामान्यषष्ठोपरिग्रहे ब्रह्मसंबन्धिनामयि जिज्ञास्यत्वं सिध्यतीति सर्वेरपि भाण्यकृद्भिर्यवहृतत्वात्र । अत्र ब्राज्ञशब्दस्य * पशुर्मनुष्यः पक्षी वा' इत्यादि प्राणानुसारेणानियतवृत्त्युत्सेधजीविवाचिवे केचिन्मन्यन्ते ; उक्तं च काशिकायां वृत्तौ “ त्रानन्टफोरस्त्रियाम् ?' इत्यत्र - * ब्राता अनियतवृत्तय उत्सेधजीविनः । इति : उत्सेधजीविनः = शरीरप्रयासजीनि इत्यर्थः । “ काममात्मानम् ) इत्यादि स्मृतेर्भगवदाज्ञारूपायाः संसाचेितनमात्रविषयत्वात् कथमन्या स्मृत्था भगवतोऽपि संश्रितरक्षणानुष्ठानस्याभिनत्वसिद्धिरित्यत आह - ईदृशीति । परत्वसौलभ्ये च संश्रयधीथतानिमित्ततयेति । ननु अविलेयादि प्रथमपादप्रतिपाद्यस्य जगत्कारणत्वस्य परत्वपर्यवसेितत्वेऽपि विनतविविधेतेि द्वितीय पादप्रतिपाद्यस्य मोक्षप्रदत्वस्य कथं सौलभ्यपर्यवसितत्वम् ? न हि पुरुषार्थप्रदत्वमात्रेण सौलभ्यं सिध्यति; तथा सति कल्पवृक्षकन्काचलादेरपि सौलभ्यप्रसङ्ग इति चेत् मैवम्; दातृत्वस्यापि सौलभ्यपर्यवसितत्वात् । उत्तं हि अभिगम्यत्वमोक्षप्रदत्वलक्षणं सैौलभ्यमिति ! बक्ष्यति च ग्रन्थकार , * अन्तस्तद्धर्मोपदेशात् ? इत्यत्र - (कारुण्य सौशील्यादीत्यत्र) * कारुण्यसैौशील्यवात्सल्यौदार्याणि सौलभ्योपयुक्तानि ! इति । ततश्च नानुपपतिः । य एनं विदुरमृतास्ते भवन्ति इति । मोक्षपदत्वलक्षणं सौलभ्यमित्यर्थः । सं बाहुभ्यां नमतीत्यादि । पतत्रैः = कर्मभिः द्यावापृथिवी श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचिता संजनयन् परमात्मा स्वाश्रितविषये बहुभ्यां संनमति सम्यकू महीभवति ; “प्रह्वी भवतिं नीचे हि परे नैच्यं विलोकयन् ! इत्यादिस्मृतेरित्यर्थः । विदीप्त इत्यत्र विशब्दस्य दीप्तिमात्रव्यावर्तकत्वस्य स्वरसतः प्रतीयमानत्वात् पूर्वभागप्रतिपाद्यत्वरूपविशेषणविशिष्टतया दीप्तमित्यस्यार्थस्य स्वरसतोऽप्रतीतेराह यद्वा क्षुद्रसुखेति । केचित् द्वितीयपक्षे दीप्तिदिीप्त्योर्भिन्नविषयतया अस्वारस्यं मन्यमानाः प्रथममेव पक्ष रोचयन्ते । ते च तद्वाक्यमेयं योजयन्ति - अग्न्यादिरूपतया पूर्वभागेऽपि ब्रह्मणः प्रतिपाद्यत्वमस्त्येव; “तदेवमितद्वायुः” इति उपनिषद्वाक्येन तथैव ज्ञायमानत्वात् । वेदान्तभागे तु विशेषेण दीप्तमिति । विशेषेण=अद्वारकतयेत्यर्थः। व्युत्पत्तिलक्षणसैौष्ठवामाव इति । व्युत्पत्तिसमर्थनं प्रथमाधिकरणे; लक्षणसौष्ठव समर्थनं जन्माद्यधिकरणे । रूढिशत्येति । श्रीनिवासशब्दस्य नारायणे रूढत्वात् श्रीनिवासे ब्रह्मणीत्यनेन नारायणस्यैव ब्रह्मत्वाविष्करणादिति भाव । ब्रह्माणस्त दत्तीर्णत्वं चेति । भेदाभेदवादिपक्ष इत्यर्थ । चक्ष्यति हि श्रीनिवासशब्दं प्रस्तुत्य - * अनेनैवेश्वरोत्तीर्णब्रह्मवादिनो भेदाभेदवादिनो व्युदरत ; ) इति । परस्मिन्नित्यनेन “ ब्रह्मविदामोति परम् ?’ इति श्रुतिगप्तपरशब्दार्थसूचनमुखेन, “पर मतः सेतून्मानसंबन्धभेदव्यपदेशेभ्यः ? इत्यधिकरणार्थस्य प्राप्यन्तरव्युदासस्य, पर शब्दप्रत्यभिज्ञया, “न स्थानतोऽपि परस्य “” इत्यधिकरणार्थस्य उभयलिङ्गत्वस्य वा स्मरणं संभवतीत्यभिप्रयन्नाह - परस्मिन्नित्यादि । वस्तुतोऽर्थद्वयसूचन्मपि संभवतीति ध्येयम् । अविशेषेण भक्तिरूपेत्युक्तत्वादिति । न च “ अत्रापि, 'छागो वा मन्त्रवर्णात्' इति न्यायोऽभप्रेत ' इति पूर्ववाक्येन च , “शेमुषी भक्तिरूपेति भक्तिरूपज्ञानस्योपायत्वं प्रागुक्तम्; कथमिदानीं प्रीतिरुपध्रुवानुस्मृतेरुपायत्वं प्रति पाद्यत इत्यत्राह--एवंरूपेति ; एवंरूपा साक्षात्कारप्रीतिरूपत्वपर्यन्ता धुवानुस्मृतिरेव भक्तिशब्दवाच्येत्यर्थः । इति लघुसिद्धान्तग्रन्थेन च विरोधः शङ्कनीयः; एतस्य मतान्तरत्वेनादोषान् । रथैकदीक्षे परसिन्नित्यन्तैरिति । अत्र रथैकदीक्ष इत्य समान परम् * इति ' शब्दोऽध्याहर्तव्यः ; ततश्चेत्थं योजना . परस्मिन्नित्यन्तैः प्रतिपादित उपेयभूत एव झै दीक्ष इति सिद्धोपाय उक्त इति । ततश्च रक्षकदीक्ष इति पदोपादानवैयध्यै न चोदनीयमिति द्रष्टव्यम् । भाट्टप्राभाकरा व्यावर्तिता इति । भावप्रकाशिक भुवनशब्दस्य विपुलतरकाशेिषवाचितथा तत्सर्गल, “न कदाचिदनांदृशं जगत् ? इति वदद्भिरनभ्युपगनत्वादिति भावः । (पाराशर्येत्यादिश्लोकार्थविचारः) अथ द्वितीयेन क्षेोकेन स्वप्रवन्धस्यावान्तयि इति । पाराशायैबचेो रूपसूत्रमभुदाय इत्यर्थः । इत्यादिभिावार्योपमत्तरिति आदिशब्देन, “विष्णो: कटाक्षमद्वेष आभिमुल्यं च सात्विकैः । संभाषणं षडेतनि ह्याचार्यप्राप्तिहेतवः । इत्यादिविवक्षितः । भगवत्कटाक्षहेतुकत्वावगमादि३ि । उपदेशकटाक्षदिभि भेगवत आचार्यलम्भकत्वेन प्राश्रमिकोपकारकवादमादित्यर्थ । ततश्च “तद्विद्धि ! इत्यादीनां भगवत्कटाक्षहेतृकत्वावगमकत्वं नास्तीति चोदस्य नावकाश ! यस्य देवे परा भक्तिरिति । भक्तिर्हि उपकारकत्वकृतः स्नेहविशेषः। तत्र भगवद्भक्तरुपमानकोटी निवेशादाधिक्यं व्यज्यते ! तदाधिक्यं चोपकारकत्॥धिक्यधीनम् । अतो भगवत आचार्यापेक्षयोपकाराधिक्यलाभ इति भावः । पराशर्यशब्देन जन्मोत्कर्ष इति । ननु गोत्राधिकारे , “गर्गादिभ्यो यञ्' इति यजो विधानादनन्तरंपत्ये कथं यञ्प्रत्ययः ? उध्यते - गोलत्वोपचारात् 'जामदभ्यो २मः ! वित् । ननु शरीरक सूत्रको बादरायण इति हि प्रसिद्धिः; कधं तत् पाराशर्यस्योच्यत इत्याशङ्कयाह - तस्यैध बादरायणसंज्ञत्वं च विवक्षितमिति । वचःशब्दस्यार्थे तात्पर्यमिति । यद्यपि चस एव सुधाचं सुनिरूपम् । तथाहि . उपनिषत्पर्यालोचननिष्पन्नत्वलक्षणमुपनिषद्दधाधिमध्योद्धतत्वमर्थस्येव शब्द स्यापि सुवचम् । संसारामिविदीपनव्यपगतप्राणात्मसंजीवनत्वमपि सादृशज्ञानविषय तयार्थस्येन शब्दस्यापि तादृशसंजीवनज्ञानजनकत्वेन सुवचम् । पूर्वाचार्यसुरक्षितत् भपि अर्थस्यान्यथप्रतीतिलक्षणपीडापरिहारमुखेन शब्दस्यापि सुवचम् । दूरस्थितत्वा नीतत्वे अप्यनभिव्यक्ताभिव्यक्तार्थकत्त्ररुपे शब्देऽपि संभवत: । उपक्रमागतवच स्सुधात्वानुसारेणोपसंहारगतं चाम्बस्यं सोढऽयम्- तथापि रक्षितत्वानीतत्वादिकमर्थः द्वारा शब्द्र इत्यौपसंहारिकबहूस्वारस्यापेक्षया भूयोनुग्रहन्यायेनोपक्रमगतवचश्शब्दस्यै कस्यैवार्थलक्षकत्वं न्याय्वमिति भावः । वेदादिशब्दानामिति । ननु 'वेदवित् । । १४ श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचित इत्यादौ विच्छब्दस्यैवार्थतो ज्ञानपत्वमाश्रित्य वेश्शब्दस्यार्थपरत्वाभावोऽपि वक्तं सुशकः; यथा, “यः सर्वज्ञः सर्ववित् ? इत्यत्र सर्वे प्रकारतो वेतीत्यर्थाश्रयणम् : न हि तत्र सर्वपदस्य लक्षणा - तथा 'वेदं वेत्ति ' इत्युक्ते वैतीति शब्वात् न वेदस्य स्वरूपेण ज्ञानमात्रं प्रतीयते, अपितु तत्तदर्थविशेषप्रतिपादकत्वप्रकारेणापि वेतीति ह्यर्थः प्रतीयते । अत एव “ तदधीते तद्वेद ' इति सूत्रे, “यस्तु सामपाठं पठति नासौ वेदेत्युच्यते !” इति, “ अर्थाभिज्ञ एव वेदेत्युच्यते ?' इति चोक्तः महाभाष्य इति चेत् “ न; “सोऽहं भगवो मन्त्रवेिदेवामि, नात्मवित्' इत्यादौ विच्छब्दस्यार्थप्रतीतिपरत्वाभावेन् विच्छब्दादर्थप्रतीत्यदर्शनात् । किंच यदि (द्यत्र)

• वेदवित् । इत्यादावसंपतिपत्तिः, तदा 'नोदाहरणमादर्तव्यम्' इति न्यायेन ‘मन्त्र

साक्षात्कारवानथ ' इत्यादिकं संप्रतिपन्नमुदाहरणlन्तरं भविष्यतीत्यदोषः । न ह्याः मन्त्रशब्दस्य मन्त्रार्थपरत्वे विप्रतिष्ठतिरस्ति । लक्षणबीजभूतं वचशब्भुख्यार्थभूतवाक्यस्य लक्ष्यमाणार्थसंबन्धमुपपादयति अर्थाभिधायकं हि वाक्यमिति । सुधाशब्दलक्षणाभयाचेति । सुधासदृशार्थे लक्षणथा अभ्युपगन्तव्यत्वादिति भावः । ननु रूपकपक्षेऽपि वचश्शब्दस्यार्थे लक्षणा आवश्यकीति तुल्यमिति चेत्-सत्यम्; त्वन्मते सुधाशब्दे लक्षण, वचसः सुधा वचःखुधेति वचश्शब्दस्य षष्ठद्यर्थलक्षणाप्यभ्युपगन्तव्या; अस्मृन्मते तु वचः शब्दमात्रे लक्षणेति भाव । नसु स्वाभिमते, “उपमितं व्याघ्रादिभि ”, “मयूर व्यंसकादयश्च ? इति वा सूत्रानुशिष्टरूपकसमासेऽपि सुधाशब्दलक्षणा अविशिष्टा सुधाशब्दस्य तत्सदृशपत्वात्; “ विशेषणं विशेष्येण ' इत्यनियमे प्राप्त आरभ्य माणस्यास्य सूलस्य विशेषणविशेोज्यत्वनियमार्थत्वात् (प्यविषयत्वात्); भिन्नार्थ येोवैचःसुधाशब्दयोर्विशेषणविशेष्यभावस्य सुधाशब्दे सदृशलक्षणामन्तरेणायोगात्; आपादपरिसमाप्तः, “ समानाधिकरणेन' इत्यधिकाराभ्युपगमाच; सुधाशब्देन भोग्य त्वमभिप्रेतमिति वक्ष्यमाणत्वाचेति चेत् सत्यम्; अस्त्येव स्वपक्षेऽपि लक्षणा; तथाष्टि सा , “उपमितं व्याघ्रा दिभिः ? इति सूत्रानुशिष्टा। षष्ठीसमासपक्षे तु सुधाशब्दस्यार्थे लक्षणा न शास्त्रीयाः अपि त्वैच्छिकी । अत एव, “इन्द्रपीतस्य ” इति भक्षमन्त्रे बहुव्रीहौ लक्षणाद्वय सद्भावेऽप्यैच्छिकलक्षणाद्वययुक्तत्पुरुषपक्षपरित्यागेन शास्त्रानुशिष्टलक्षणाद्वयुक्तबहु ब्रीहिंपक्ष एाश्रितः । इन्द्रेण पीत् इति तत्पुरुषाश्रयणे पूर्वपद एकः लक्षणा ; तथा पीतपदे पीतावयलक्षणा । वक्ष्यति चाचार्यः * अन्नस्तद्रॉपदेशात् ? इत्यत्र,

• हृदयपुण्डरीकमिति प्रयोगस्तु 'उपमितं व्याघ्रादि:ि ' इति मूलविलिसमाक्षत्वात्

मुख्य एव' इति केचित्तु रुपकसमले शक्यतावच्छेदाप्रकारकस्याहार्यारोपस्यैवोत्पतेस्तत्र मुख्यत्वमेव ! अत एव अन्नमयादावात्मशब्दस्य मुख्यत्वमिति, “अन्वयादिति चेन् स्यादवधारणात् ? इत्यादौ क्रियासमभिहारेण प्रन्थकृद्धावार इति वदन्ति । ननु “उपमितं व्याघ्रादिभि: सामान्यायोगे ।। इति सामान्यधर्मप्रयोग एव समासविधानात् पूर्वाचार्यसुरक्षितत्वादेश्च सामान्यधर्मस्य प्रयुज्यमानत्वात् कथं समाप्त इत्याशङ्कय, 'पुरुषव्याघ्रोऽभिरूप इत्यादिषु व्याघ्रशब्दविवक्षितशत्वरूपसामान्य धर्माप्रयोगेणाभिरूपशब्दप्रयोगेऽपि समासवत् सुधाशब्दविवक्षितभेोग्यत्वरूपधर्मा प्रयोगात् समास उपपद्यत इत्यभिप्रयन्नाह-सुधाशब्देन भोग्यत्वमभिप्रेतमिति । ति आदिशब्देन गाम्भीर्याद्युच्यते । आध्यात्मिकादीति आदि शब्देनाधिदैविकाधिभौतिकयोग्रहणम् । समिति कैवल्यव्यावृत्तिरिति । नन्वेतद्वाक्यपर्यालोचनायां कैवल्यस्यापि संसारेन्मोचनकोटावनुप्रवेश एवाचार्याणामभिमत इति प्रतीयत इति चेत् - मैवम्; समिति कैवल्यव्यावृत्तिरिति वदद्भिः कैवल्यस्य समीचीनसंसारनिवृत्तित्वाभावकथनेन संसारानुवृत्तेरेवाभ्युपेतस्वात् । प्राणशब्दस्य परमात्मरत्वसमर्थनपूर्वकं परमात्मलाभे संसारस्य हेतुत्वं कथयतामाचार्याणां कैवल्ये संसाराभावस्थाभिमतत्वे, “निमित्तापाये नैमित्तिकस्याप्यपायः ) इति न्यायात् कैवल्ये संसाराभावेन परमात्मलाभस्यैवाभ्युप गन्तव्यत्वप्रसङ्गात् । वस्तुतस्तु व्यपगतप्राणत्मसंजीवनीमित्युक्त व्यपगतप्राणानां संजीवनीं प्राणधारिकामित्येवार्थः प्रतीयते ; जीवनशब्दस्य प्राणधारणथेत्वात् । ततश्च यः प्राणो व्यपगतः, तत्प्राणलम्भिकामित्यर्थः पर्यवस्यति । ततश्च व्यपगत परमात्मरूपणलन्भक्वं कैवल्यस्याप्रसक्तमेव । कथं तर्हि, समिति कैवल्य व्यावृत्तिरित्युच्यत इति चेतू; इत्थम् - प्राणशब्दो जीवपरमात्मोभयंपरः ; भू श्रीरङ्गरामानुजमुनिबेिरवितः विद्यायां प्राणशब्दस्य जीवेऽपेि प्रयोगान् । ततश्च संसाराप्तिवेिदीपनेन व्यपगत प्राणानां जीवपरमात्मानुभवशून्यानां जीवनीमित्युते कैबल्वस्यापि तदन्यतरजीवरूप प्राणलम्भकत्वमस्तीति तच्यावृत्य समित्युपसर्गः । समित्युपसर्गसिद्धमिति ग्रन्थाभिप्रायो द्रष्टव्यः । नेिधादस्थपत्यधिकरणन्यायेन कर्मधारयमभिप्रेत्याह - चह्वधो मतय इति । एककर्तृकमतिभेदस्य परस्परव्याहत्यसंभवात् कर्तृभेदोऽवश्यं वाच्य इत्यभिप्रायेणाहं बहूनां भतयो वेति । गायत्र्यश्यबभूतैरिति । “ कश् वै सुपर्णी च' इत्यनु वाके, “ तृतीयस्यामितो दिवि सोम आसीत् ! इति मन्त्रे च गायत्र्या अमृताहरणस्य प्रसिद्धेरिति भावः । बिन् ित्यनेन रस्यनायाः स्वरसतः प्रतीतेः अन्यहमित्यस्य तदतिशयोकत्वं युक्तमिति मत्वाऽऽह - रस्यातिशयादिति | ग्रन्थस्य तृप्ति करत्वप्रतिपादनस्य मन्दफलत्वादाह - यद्वा गभीरत्वादिति । पूर्वाचार्यशब्दोऽपीति । पूर्वाचार्यसुरक्षितमिति श्रेोकस्थपूर्वाचार्यशब्दोऽ पीत्यर्थः । विस्तीर्ण संचिक्षिपुरित्यनेनेति ! भवदीयस्य शारीरकव्याख्यानस्य कथं सांप्रदायेिकत्वम् ? मूलानुपलम्भात् ; न च टङ्कटमिडदिभाष्यग्रन्थ एव मूलमिति वाच्यम्, तस्यापि सांप्रदायिकत्वे प्रमाणाभाशादित्याशङ्कापरिहारोऽप्यर्थात् सूच्यत इति व्थास्यानमनुचितमित्यभिप्रायेणाशङ्कते-नडु सूत्रार्थ इत्यदिना । मङ्गलाचरण मिति; अखिलेत्यादि श्लोकद्वयमित्यर्थः । अविश्परिसमाप्त्याद्यर्थतयेति । आदिशब्देन बिषयप्रयोजनाधिकारिणः कथ्यन्ते । तदन्तर्भाव्येवेति । महाभाष्ये पस्पशकिवदिति भावः । प्रस्तोतव्यत्वमुच्यत इति चेदिति । यथा “त्वामभि (हं) वच्मि विदुषां समबायोऽत्र तिष्ठति ? इत्यल वच्मीत्युक्तया उच्यमानस्यार्थस्य उपदेश्यत्वमवसीयते, एवभारभ्यत इत्यर्थेन अथेत्यनेनारम्भयोग्यत्वमुच्यत इत्यर्थः स्यादिति शङ्काभिप्रायः । उपदेशार्थज्ञापनपरत्वाभावादिति । प्रस्तोतव्यत्वमित्यत्र तव्यप्रत्ययस्य, *प्रैपाति सर्ग 'इति सूत्रविहितप्रैषार्थक्कृत्यप्रत्ययवासंभवात्, “अहं कृत्यतृचश्ध,' इत्यर्थः विहितकृत्यप्रत्ययत्वं वाच्यमित्यर्थः । योग्यत्वमशाब्दमिति । ननु प्रस्तोतव्यत्वस्य भावप्रकाशिका (अथातश्शब्दार्थविचार) वाच्यत्वमभ्युपगम्य कथ योग्यत्वस्य शाब्दत्वं प्रत्याख्यायते ? * अहं कृत्यतृचश् " इत्यनुशासनेन प्रस्तावार्हस्वस्यापि प्रस्तोनध्यशब्दार्थत्वात् । न च प्रस्तोतव्यत्वस्यापि च्यत्वं नाभ्युपगतमिति वान्यम्- तदानीमपीत्यपिशठदेन तदभ्युपेयैव प्रवृत्तेरिति चेत् - न – तदानीमपीत्यपिशब्देन न वाच्यत्वमभ्युपेतम्, अपि तु तत्पदपयोज्य प्रतीतिविषयत्वमात्रं प्रस्तोतव्यावस्याभ्युपेतम् । ततश्च, यथा धूमे घोधिते स्वयमेवासौ वद्विगनुमास्यतीति बुद्धय। प्रयुक्ते * धूमोऽस्ति ? इति वाक्ये वह्वयस्तित्वं न शाव्दम् , मुख्यार्थानुपपत्त्यभावेन वौ लक्षणाया धूःशब्दे (व्दस्य) अभावात् - तद्वत् प्रारम्भ योग्यत्वस्य कथंचिदथपदप्रयोज्यप्रतीतिविषयत्वे सत्यपि न शाब्दत्वमिति भावः । ननु वहितात्यैके 'धूमोऽस्ति ? इति वाक्ये वह्वयस्तित्वस्य शाब्दत्वमपि संभवत्येव, तात्पर्यस्यापि लक्षणाबीजत्वात् । ' अध्भक्षः' इत्यादौ यथाश्रुनार्थप्रतिपादनमात्रेण प्रयोजनानवाप्स्तन्मात्रभक्षणस्य शाब्दत्वाङ्गीकारात् । नद्यां सेिष्णासुं प्रति प्रयुते, नद्यां ग्राहाः सन्ति । इति वाक्ये, * तत्र मा स्रासीः ? इत्यादिवाक्यार्थलक्षकत्वस्य तान्त्रिकैरभ्युपेतत्वादिति चेत् - न । आरम्भयोग्यत्वस्य व्यङ्गयार्थतया शक्तिलक्षणान्य तरभूलकत्वाभावेन शाब्दत्वाभावात् ; प्रसिद्धानन्तर्यार्थप्रतिपादनमुखेन वक्ष्यमाण प्रयोजनसंभवे अप्रसिद्धमन्दप्रयोजनकप्रारम्भार्थकत्वस्यायुक्तवाच । अथवा, अशाब्दम् अनाच्यम् अशक्यमित्यर्थः । योग्यत्वस्य कथंचिदमुख्य धृत्या प्रतिपाद्यत्वसंभवेऽपि मुख्यत्वासंभवात् मुख्यार्थग्रहणे संभवति तत्यागस्यानुचितत्वादिति भावः । एव मथयोग्येत्युक्ते इति । यद्यपि, * अयातो ब्रह्मजिज्ञासा. योग्या ' इत्यध्याहारे अथेत्यस्याधिक्रियत इत्यर्थः; ततश्च * अधिक्रियते ब्रह्मजिज्ञासा योग्या ? इत्यर्थः स्यात् । योग्यत्वं च संनिधानात् अधिकार एव लभ्यते । यथ , * योग्या ब्राह्मण आनीयन्ताम् । इत्युक्त आनयनयोग्या इत्येव प्रतीयते । ततश्च * प्रारभ्यते योग्या ब्रक्षजिज्ञासा इत्युक्त प्रारम्भयोग्येति प्रतीतिः सिध्यति-तथापेि अधिक्रयते योग्येति न शाब्दप्रतीतिः स्यादिति भाव । अंत एव वक्ष्यति – “ अधिकृतमित्यपि फलेि तार्थकथनम्; न वाचनिकोक्तिः ? इति । चादीनां द्योतकत्वादितेि । निप तानां द्योतकत्वस्य वाक्यपदीये निर्णीतत्वादिति भावः । नन्विदमान्तर्यार्थकत्व. पक्षेऽपि समानमेित्याशङ्कय सभोजनत्वाप्रयोजनत्वाभ्यां वैषम्यमित्याह – अत्र त्वित्यादिना । १८ श्रीरङ्करामानुजमुनिविरचिता

माङ्गलिकावुभाविति । प्रयोजनार्थे ठक्प्रत्यय ति भावः । यद्यपि भूवादिसूत्रे अन्बयप्रतियोध्नुपस्थापकस्यापि वाकारस्य मङ्गलार्थत्वत् सपयोलनत्वं संभवति - तथाप्यन्वयप्रतियोयुपस्थापकत्वेन वाक्यार्थान्वयित्संभवे गत्यभावस्वीकार्य मङ्गलमात्रप्रयोजनकत्वस्यायुक्तत्वमिति भाव । प्रकृतादर्थादर्थान्तपरत्वमित्यत्र प्रकृतादेति पञ्चमी ल्यब्लोपे । न तु “अभ्यारादिर ' इत्यन्यार्थे इत्याह-तद्वि प्रकृतमपेक्ष्येति । अथशब्देन वक्ष्यमाणस्य कल्पान्तरस्य प्रकृविषयत्वं हेि ज्ञाप्यते । 'किं ब्रह्म सगुणमथ निर्गुणम् ! इत्युक्त प्रकृतं ब्रह्मापेक्ष्यैव निर्गुणत्वरुप कल्पान्तरभुपन्यस्यत इति प्रतीयते, न तु तदतिरिक्त जीवं जडं वापेक्ष्येति । यथ व, “ अथाध्यात्मम्' इत्यादि । ततश्च प्रकृतापेक्षत्वमथशब्दार्थः । अत एवोत्तर पि, "नवमङ्गलस्कृ तानपेक्षवाचास्यैः पूर्वपक्षेत्थान ) इति वक्ष्यित हेतोः साध्याविशिष्टत्वं स्यादिति । नन्वान्तर्यार्थत्वक्षेऽपि नाथशब्दोप स्थापितमानन्तर्य हेतूकर्तु शक्यम् । न ह्यान्तर्थात् ब्रह्मजज्ञासा कर्तव्येति चत्तं शक्यते-अपि तु ब्रह्मजिज्ञासाक्षितः कर्मविचार एव अतश्शब्देन हेतुतया परामृश्यते । सएवाथशब्दनिर्दिष्टानन्तर्यनतियोगितयाप्यन्वेतीति वाच्यम्। तद्वदिहापि ब्रह्मजिज्ञा क्षिप्तकर्मविचार एवात:शध्देन हेतुतया परामृश्यताम्, न चथशब्दोपस्थापितमधि कृतत्वमिति चेत् - न; “उत्तरार्धादिशब्दानां सापेक्षार्थाभिधायिनाम् । नापेक्षणीय संबन्धात् प्रागथोंऽः वसीयते ।। ! इति न्यायेनाथशब्दस्य केवलानन्थप्रतिपाद कन्वेन पूर्ववृतकर्मवेिचारविशिष्टान्तप्रतिपादक या कर्मविास्याप्यथशब्दोप स्थापतत्वेनानन्तर्यार्थत्वपक्षे अथशब्दोपस्थापितस्य कर्मविचारस्य अत शब्देन हेतुया परामर्शः संभवेत् | अधिकारार्थश्वपक्षे तु न तथेति वैषम्यदिति भावः । ननु

• मङ्गलान्तरारम्भश्कात्म्येष्वथो अथ ? इत्यानन्तर्यादिव मंङ्गलस्यापि सहपाठान्

वाच्यत्वमेव स्यादित्यस्वरसादाह - वाच्यवाभ्युपगमेऽपीति । पूर्वपक्षयुतःि प्रत्यनीश्रुत्वाभावादिति । आनन्तथैपक्षे तु कर्मणाम, स्थिरफलवतीसिहिता नन्तस्थिरफापतिप्रतीक्रुिरूपाधिकारिविशेषणासंभरुपूर्वपक्षयुक्तौ कर्मविचारहेतुत्वो पन्यासस्य प्रत्यनीकत्वादिति भाव । न ह्यमङ्गलत्वप्रकृतानपेक्षत्वाकात्स्न्यें : पूर्वपक्षेोत्थानमिति । यद्यप्यमङ्गलवादिना पूर्वपक्षे न मङ्गलत्वादीनां हेतुतयः परामर्शः संभवति । झलत्वादेतपूर्वपक्षिभरनभ्युपे त्वात् । उभयसंभतिपन्नस्यैव हेतूक५णीयत्वात . तथापि क्षि यादिषु कर्तृकत्वसlभने सवयावसाधिस्य कायेत्यस्य प्रसाध्याङ्गकय हेत्ववत् प्रसाभ्यङ्गकान्तं मङ्गल,ादीनां हेतुत्वं संभवतीति भावः । इति वाच्यम् । न हि हेतुत्या परामर्शदशायां हे तयाँ पराम्रष्टव्यस्य तादाविक सिद्धत्वमपेक्षितम्, 'भावेिनो बत् फलम् ? इत्यादियोगदर्शनान् , ' प्रभेनाथ ज्ञायते किम् ? इति प्रश्नान्य एव प्रश्नस्य तृतीया हेतुत्वदर्शनात् । अन्यत्र (अत्रत्य) प्रश्शब्दस्य पश्सामन्)ारत्या क्रियमाणप्रश्नादन्य एव प्रभम्तृतीया हेतुत्वेन परामृश्यत इतेि बतुं (छु) शक्यत्वादिति चेन्- न - अथकिंशध्दाद। प्रश्नस्य प्रयोक्तधर्मत्वेन सूबने सत्यपि वाक्यार्थान्वयित्वाभावात् ; 'हा, हन्त ' इत्यादी विषादवत् । न तु प्रश्नादिशब्दवत् प्रक्षस्य वान्यत्वमित्यत्र तात्पर्यात् । भवतीति पदेनेति । केचित् अथशब्द इत्यनेनैव स्वस्वारस्यं सूच्यत इति वदन्ति । इत्यादि सूत्रान्तरेति । “अथशब्दानुशासनम् ? इत्यादौ सूत्रत्वोक्तिरौपचारिकीति द्रष्टव्यम् अथशब्दस्यानन्तर्ये स्वारस्यं हीति । अस्मिन् प्रयोगे तदर्थकत्वस्य सापेक्षत्वेऽपि स्वारस्यमात्रस्य न सापेक्षत्वमिति भावः । यथा गुरुभार्गवावित्यादिषु परस्परसाहचर्यात् ग्रहयोरेव प्रतीतिः; नचायैपरशुरामयोः । यथा च रामकृष्णाविति बलकेशवयोरेव प्रतीति; न तु दाशरथ्यर्जुनयोः - एवमिहापीतरेतरसाहचर्यादर्थ निर्णायकत्वेऽपि न दोष इति परिहारान्तरं द्रष्टव्यम् । इमे चाभ्युचययुक्ती इति । इमे अथातःशब्दस्वारस्ये ! अत्रपदाभिप्रेतेति । ब्रह्मजिज्ञासाफ्दाक्षिप्त पूर्ववृत्तसापेक्षत्वादिति भावः । (अथात:पदद्वयकृत्यविचारः) ननु, ' अथातःशब्दयोरन्यतरेणाल 'मित्यस्य कोऽभिप्रायः ? किमेका कारप्रतीतिजनकत्वादिति, उत * भूतले वट ', 'घटवत् भूतलम्' इतिवत् प्रयोजनैक्यादिति चेति विकल्नं हृदे निधाय जिज्ञासाविशेष्यकोत्तरकालकर्तव्यता २० श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचिता प्रकारकज्ञानजनकस्य अथशब्दस्य, पूर्ववृत्तविशेष्यक् हेतुत्वप्रकारकज्ञानजनकस्य चात शब्दस्य नैकाकारप्रतीतिजनकत्वमिति प्रथमपक्षं दृषयति - अथशब्दस्यानन्तर कालमुपस्थापयत इत्यादिना । द्वितीयं दूषयति - प्रतिज्ञाहेतुरूपेणेति । । कर्तव्यतामात्रं साध्यधर्म इति । ब्रह्मजिज्ञासा विचारितकमभिः पुरुषैरनुष्ठया, कर्मणामल्पास्थिरफलत्वप्रतीतिसहितानन्तस्थित्फलमतीतेर्विचारितकर्मसु पुरुषेषु संभवा दिति प्रदर्शनं शुचितम् । ततश्च विचारलकर्मत्वरूपपुरुषविशेषणपतेित्यर्थमथ शब्दोऽपेक्षितः । तस्मिंश्च सति उक्तार्थो लभ्यत इति भावः । शास्त्रान्तरश्रवणेन विना संपादयितुमशक्यत्वादिति । नित्यवस्तुविवेकादीनामिति शेषः । अथशब्दाक्षिक्षेति । अथशब्दाक्षिप्तकर्मविचारहेतुत्वक्षिप्तस्य विशिष्टहेतोरसिद्धि शङ्कापरिहार्थत्वादित्यर्थः । ( अधीतसङ्गतेिभाध्यविषय:) अधिगताल्पस्थिरफलकेवलकर्मज्ञानतयेति भाष्थस्थाथमर्थः – अधि गतम् = प्राप्तम् अल्पास्थिरफलं केवलकर्मेति ज्ञानं यस्य सोऽधिगताल्पा स्थिरफलकेवलकर्मज्ञानः, तत्त्वेनेति । उपनीय तु शिष्यमिति । ननु श्रोत्रियो पाध्यायगुर्वादिनामविधानवत् तत्प्रकरणस्थमिदं वाक्यमुपनीयाध्यापयितुराचार्यनाम विधानपरमिति ग्रन्थकृतैव वक्ष्यमाणत्वात् कथमस्य वाक्यस्य साङ्गसशिरस्कवेदाध्ययन कर्तव्यतायां प्रमाणतयोपन्यास इति चेत् - मैवम् । “ कार्यकालं संज्ञापरिभाषम् । इति न्यायेनास्य वाक्यस्य , * आचार्यवान् भवेत्' इति विधिशाक्यैकवाक्यतया तद्वाक्यैकदेशस्यास्य तदेकवाक्यतया प्रमाण्यसंभवात् । ततश्च कंचिदुरुमुपेत्य तस्य सकाशात सकल्पं सरहस्यं च वेदं स्वीकुवतेिति हि तस्य वाक्यस्यार्थ इति भावः । गुरुमताभिप्रायेण वा बोध्यम् । गुरुमते हेि, “सकल्पं सरहस्यं वेदमध्यापयेदाचाथैक कामः । इति श्रुत्युन्नायकत्वादस्य वाक्यस्याध्यापनविधिप्रयुक्तवेदाध्ययनबत् कल्परहस्या ध्ययनस्यापि सिद्धत्वोपपतेः । आगमोत्थेति । विचारसहकृतवाक्यजन्यमागमोत्थम् । विवेकविमोकादिजन्यं तु ध्यानादिरूपम् । कर्मविचारस्य हेतुतयोक्तत्वात् इत्यनन्तरं 'सिद्धः । इति शेषः । सिद्धिप्रकारः कथमित्याशङ्का, कारणतया कार्यनया च अङ्ग सिद्धिरित्यह् - कर्मविचारस्येत्यादिना । 'आवृत्तिविधानादिभिरितः। भावप्रकाशिका (अधीतमाङ्गेतिभाष्यविषयः) यदि चातुर्मास्यादीनामक्षयफलत्वम्, तदा पुनस्तदनुष्ठानवैयथ्यत् प्रत्ययो धातुन स्याद्यावृत्तिनिधानं व्यथै स्वादिति भावः । ननु –‘आवृत्तिविधानस्य न कर्मणामल्पस्थिरफलत्वावगमहेतुत्वम् ; “आवृति रसकृदुपदेशातू ! इत्यकिरणे “ आ प्रयाणात्तत्रापि हेि दृष्टम् ?’ इत्यधिकरणे च ज्ञानस्याप्यावृत्तिप्रतिपादनेन तत्फलस्य मोक्षस्याप्यनित्यत्वप्रसङ्गात् । यद्यप्रयाणनहर हरावृत्तिविशिष्टस्यैव ज्ञानस्य मोक्षः फलम्, तदा अत्रापि तथास्तु ! यदि 'प्रति वसन्तं सोमयागस्य ; पञ्चाब्दपर्यन्तं वा पञ्चदशाब्दपर्यन्तं वा प्रत्यब्दं वा चातुर्मा स्यानाम्' इति विहितावृत्तिवैशिष्टयेन फलजनकत्वाभ्युपगमे तत्तदावृतिारतम्यात् फल तारतम्यं स्यादित्युच्येत, तदा ज्ञानादृतेरप्याप्रयाणमनुवर्तनीयायाः प्रयाणक्रालस्या व्यवस्थितत्वात् तारतम्येन फलतारतम्यं स्यादिति तुल्यम् । न च “कर्मण्यारम्भ भाव्यत्वात् कृषिवत् प्रत्यारम्भं फलानि स्युः " इत्येकादशाध्यायाधिकरणे (११-१-३) कर्मणां कृषिन्यायेन प्रत्यारम्भं फलभेदव्युत्पदनदनित्यफलत्वमिति वाच्यम् - आवृति वैशिष्टयेन येषां कर्मणां फलजनकत्वम्, तदतिरिक्तविषयत्वात् सस्थ ! अवश्यं च तथाभ्युपगन्तव्यम् । इतरथा दाक्षायणयज्ञे फलभेदः स्यान् । न च, * फलस्य कर्मनिष्तेस्तेषां लोकवद् परिमाणो विशेषः स्याद् ” इत्यर्थवादाधिकरणत्रे (१-२ १७) बहल्याङ्गकर्मगुरुलबुभावानुसारेण फलास्तम्यस्योक्तत्वात्, “हिरण्यदा अमृतत्वं भजन्ते । , * अपाम सोममृता अभूम', * अक्षय्यं ह वै चातुर्मास्य याजिनः सुकृतम् ? इत्यादिना अमृतत्साधनतयोक्तानां हिरण्यदानसोमयागचातुर्मा स्यानामतुल्यत्वावगत्या अल्पस्थिरफळवै सेिध्येदिति शङ्कनीयम् –“विकल्पेऽ विशिष्टफलत्वात् ? इत्यधिकरणे बहुरूपगुणविद्यानां प्रपतेश्च गुरुलवुभावे सत्यप्येकः रूपमुक्तिफलताया वक्ष्यमाणत्वात् तद्भदेव कर्मण्युपपतेः । ननु उपासनानामाप्रयाण मावृत्तिविशिष्टनया फलसाधनत्वम्, बहृगुणकोषासंनानां प्रपतेश्च विकल्पेन साधनत्वं च तृतीये वक्ष्यत इत्येतत् सत्यम् - तथापि ब्रह्मविचारारम्भदशायां वक्ष्य भाणन्यायापरिज्ञानादावृतिविधानादिालेण कर्मणामल्लास्थिरफलत्वं ज्ञायत इति 1. शिवार्कमणिदीपिको (८२ पु.) करीत्या पूर्वपक्षः स्वय परिष्कृत्य प्रवर्यते स्वयमेव श्रीरङ्करामानुजमुनेिविरचेिता चेत् - सत्यनेन ज्ञायते । तथापि वक्ष्यमाणविरोधाद्वृत्तिविधानादियुक्त भासत्वात् तन्मूला कर्मफलानेित्यत्वबुद्धिरप्याभासीभवेत् । किंच, आरम्भदशायामपि वक्ष्य माणार्थानां श्रुनशाखेभ्योऽवगतिसंभवत् तादृशवक्ष्यमाणयायावभितां पुरुगणां कर्मणामल्पस्थिरफलत्वाधात्यभावेन ब्रह्मविचारे प्रकृत्यभावप्रसङ्गात् । किंच, अवहन नवन् विचारस्य दृष्टार्थत्वेन यावत्फलोदयमवर्तनीयतया पुनर्विचारारम्भदशायाम्

• विकल्पोऽविशिष्टफलवान् " इति तृतीयध्यायसूत्रन्थायावातिसंभवत् । एतेन,
• सुयोतिष्टोमेन स्वर्गकामो यजेत ?' इति स्वर्गार्थत्वेन विहितस्य सोमयागस्योत्तरवेद्या

वेिकल्पिनमन्याधारस्थण्डिलरूपमिश्रित्य, * श्येनचितं चिन्त्रीत स्वर्गकाः ; इति स्वर्गाथैश्येनाकृसिंरू गुणविधानसामथ्र्येन तद्गुणयुक्तसोमयागजन्यम्बर्गात् केवल तज्जन्यस्वर्गस्य न्यूननावश्यम्भावात् अल्पास्थिरफलत्वान्गम; सिध्यतीत्यपि शङ्का परास्ता । “ए (कै ?) कस्मै वा अन्ये यज्ञक्रतवः कामायहियन्ते, सभ्यो ज्योति ष्टोमः ! इति सर्वफलार्थतया विहितस्य सोम्यागस्य - “यो वृष्टिकामो योऽन्नाद्यकामो थः स्वर्गकामः स सौभरेण स्तुवीन इति फलत्रयसाधनतया विहितस्य सौभरस्य तत्तत्फलविशेषार्थप्रयोगे, “हीषिति वृष्टिकामाय निधनं कुर्यात्, अर्गित्यन्नाद्यकामाय, ऊ इति स्वर्गकाय ? इति निधनविशेषव्यवस्थावत् स्वर्गार्थसोमयाग्योगे गुण विशेषध्यक्स्येत्युपपत्ते । न च, * अपाम सोममृता अभूम् ? , “अक्षय्यं ह वै । इत्यादिमन्त्रार्थवादवर्णिानां फलत्वाभावनेियम , सूक्तनाकमन्त्रान्नातानामायुरादीनां रात्रिसत्रार्थवादास्राप्तायः प्रतिष्ठायाश्च फलत्वदर्शनात् । न च सोमयागस्य विध्युद्देशे फ़लश्रवणात् मन्त्रेोक्तफलं न ग्राह्यमिति वाच्यम्-विक्षुद्देशश्रुत एव स्वर्गे नित्यत्वरूप विशेषणस्य, * सप्तर्षीणां सुकृतां यत्र लोकस्तत्रेमं यज्ञ यजमानं च धेहि ; इति मन्त्रेण लोकविशेधभोश्धत्वस्येव समर्पणोपपते । “दिवि । ज्योतिरजरमारभेताम् । इयैष्टिक एव मन्त्रान्तरे फलीयजमानाभ्यां प्राप्यस्य फलस्य नित्यवोत्तेश्च । “फल वतां [च] दर्शयति । इति भ्यधिकरणसूत्रे (पू मी. ६-१ - २१) विशिष्यास्य मन्त्रस्य फलसमर्प कतायाः प्रदर्शितत्वात्-इति चेत् । उच्यते - यत्तदुक्तं ज्ञानस्याप्यावृत्तिश्रवणादिति । तन्न, ज्ञानस्यासाधनत्वात् ध्यानस्यैव साधनत्वात् । तस्य चावृत्तिवेिशिष्टत्वात् । यद्यपि * आयाणात् ? इत्यत्र भावप्रक्षाशिका (अधीतसाङ्गेतिभाक्ष्यविषयः) २३ ध्यानस्याप्यावृत्तिरुक्ता, तथापि * ऋायान्तमोंकारमभिध्यायीत ? इति प्रायणान्त मनुष्ठितम्यैव ध्यानस्य मोक्षसाधनत्वात् । कर्मणि, तादृझावृत्तिविशिष्टस्य कर्मणो मुक्तिसाधनत्वप्रतिपादकवाक्यादर्शनात् । “ स खल्वेवं वर्तयन् थावदायुषम् ?’ इत्यस्य ध्यानविषयत्वात् । कर्मसु तु पञ्चाव्दपञ्चदशाब्दाद्यावृतिारतम्यात् फलभेद स्यावश्यम्भावात् । न हि ध्यानादावीदृशमवृत्तिरिभ्यमस्ति, प्रायणान्तावृत्तस्यैव साधनत्वात् । न हि प्रायणान्तावृत्तं (ति) साधनं कस्यचित् शीघ्रमासी दित्येतावता फललाघवं कल्पयितुमुचितम् । तथा हि सति कस्यचिद् दृढाङ्गम्य सह कारिौष्कल्यवतः किंचित् कर्म शीघ्र निवृत्तमिनि तत्र फललाघवं क्ल्ये त । न ि सेतुदर्शनं कस्यचित् रोग (चोर) पीडादिकमन्तरेण निप्न्नमित्यतादृशापेक्षया फल वैषम्यं कल्प्यते । उपसंहार्यगुणात्पभूयस्वादिकमपि न फलवैयम्यक् कम्; यथ|- कथंचिदप्रयाणं निरन्तरकर्तव्यत्वविशेषेणानुष्ठाने सौकर्यौष्कर्यासंभवात् । तस्मादा वृतिारतम्येन फलतारतम्यस्यायथाभ्युपेयत्वात् मुक्तौ च तदभावात् मुफेरन्यदेव कर्मणः फलं वाच्यम् । किंच अनेकजन्मनुष्ठितनित्यनैमितिककर्मनिर्मलीकृतान्तः करण सं द्यायाः शान्त्याद्यङ्गिकाया भक्तेः सर्धतो गरीयस्त्वेन तत्साध्यमुत्तेः कर्म साध्यत्वे गुरुतरभक्तिरूपसाधनविधेर्महाविश्वासानुचद्धप्रपतिविधेश्वाननुष्ठानलक्षणा माण्यप्रसङ्गात् न कर्मणां भक्तिप्रपतिसध्यमोक्षफलकत्वमिति कर्मफलनित्यत्वनिश्चयः कृतकर्मविचाराणां सुलभ इति आवृत्तिविधानादिभिरित्यस्य ग्रन्थस्याभिप्रायः । कर्मणः फलद्वारा हानायेति फलद्वारा हानम् = फलस्यानित्यत्वज्ञानिति यावत् । ज्ञातव्यत्वम् विचार्यत्वमित्यर्थः । कर्मविचारस्य कर्मफलनित्यत्वज्ञान फलकत्वं कण्ठोक्तमित्यर्थ । स्खरूपेणोपादानायेति । तृतीयाध्यायकरिष्यमाण विचारापेक्षिप्तकर्मस्वरूपपरिज्ञानायेत्यर्थः । एतेन - कर्मविचारस्य ब्रह्मविचारोपयोग दशायां कर्मज्ञानस्य हानोपादानोपयोगसमर्थनमसंगतम् । न हि हानोपोदानयोर्विचारो पयोगोऽस्ति, येन तदद्वारा कर्मविचारे ब्रह्मविचारोपयुक्तः स्यात् । उपादेयस्य नित्यनैमितिककर्मणो ध्यानाङ्गत्वेन विचाराङ्गत्वाभावात् । न च विवारे प्रवर्तमानस्यापि चित्तशुद्धार्थे कर्मानुष्ठानमपेक्षिम्, काम्धानां च कर्मणां त्यागोऽपेक्षित इति वाच्यम् । तर्हि कर्मविचारानन्तरं किंचित्कालं कर्मानुष्ठाय विशुद्धचितो विचारे प्रवर्तत इत्यव्य श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचिता वधानेन प्रवृत्तिर्न स्यात्-इति शङ्का परास्ता । हानोषादानशब्दयोरनित्यत्वनित्यत्वद्वारा हेयत्वोपादेयत्वज्ञापनपरत्वात् । अत एव हि वक्ष्यति . स्वरूपेणोपादेयत्वप्रतीते (ति) रनन्तस्थिरफलापातप्रतीत्यन्तभावादिति (भूतेति?) । ननु कर्मविचारात् कणामल्पस्थिरफलत्वनिश्चयसद्भावेऽपि न हेयत्वनिश्चयः । उत्तरभागे अनन्तस्थिर फलनिश्चयाभावेन सर्वत्राप्यल्पखिरफलत्वसंभावनावतः पूर्वभागप्रतिपन्ने कर्मणि हेयत्वनिश्चयानिष्पतेरिति चेत् -न; उत्कटकोटिकहेयत्वज्ञाननिष्पतिसंभवेनादोषात्। । ग्रन्थाविरोध इति । * अपेक्षितकर्मस्वरूपज्ञानं केवलकर्मणाम स्थिरफलत्वज्ञानं च ) इति प्रयोजनद्वयसूचकग्रन्थेन कर्मफलानित्यत्वज्ञानरूपैकप्रयोजनप्रदर्शकस्यास्य न विरोध इत्यर्थः । कर्मानुष्ठात्रभाप्रसङ्ग इति । अकृतकर्मविचाराणां त्वनुष्ठा नैौपयिकार्थनिश्चयाभावेनानुष्ठानाप्रसतेः अनुष्ठानस्य कृतकर्मविचारपुरुषांवष्यतया तेषां च ब्रह्मविचारप्रवृत्तत्वादनुष्ठात्रभावप्रसङ्ग इत्याक्षेपाभिप्राय । श्रुत्वापि ये खगर्थिन इति । ननु कृतकर्मविचाराणां सर्वेषां ब्रह्मविचारे प्रवृत्तया वैराग्यपादश्रवणेन स्वर्गार्थित्वमेव न स्यादित्याक्षिपन्तं प्रति नेदमुत्तरमिति चेत् : न; श्रुत्वापि ये स्वर्गार्थिनो दृश्यन्ते, तेषामिति तदर्थत्वात् । ब्रह्मविचारसामग्रीति । कृतेऽपि ब्राविचारे अदृष्टवैगुण्येनाशुद्धचित्ततया स्बर्गार्थकर्मानुष्ठानसंभवादित्यपि द्रष्टव्यम् । (षष्ठवर्थविचारः) कर्मत्वकरणत्वादिसंबन्धविशेपेष्विति । नन्वेतद्वाक्यपर्यालोचनायां षष्ठद्यर्थभूतसंबन्धसानान्यावान्तरविशेषरूपत्वं कर्मश्वकरणत्वादेः प्रतीयते । न च तद् युज्यते वकुम्; “ षष्ठी शेषे ” इति कर्माद्यतिरिक्त प्रातिपदिकार्थव्यतिरिक्त षष्ठया अनुशिष्टत्वेन, द्वितीयातृतीयार्थयोः सामान्यविशेषभावभाववत् द्वितीयार्थस्य षष्ठयर्थस्य च सामान्यविशेषभावाभावात् ।

• संबन्धः कारकेभ्योऽन्यः क्रियाकरकपूर्वकः ।

श्रतायामश्रनायां वा क्रियायां सोऽभिधीयते । । इति हरिणोक्तत्वेन, 'नटस्य शृणोति । , 'माषाणामक्षयात्', 'अनुकरोति भगवते नारायणस्य ' इत्यादावपि कर्मत्वाद्यतिरिक्तस्य क्रियकारकसंबभ्धपूर्वकस्य शेषशेधि भावादिलक्षणस्य संबन्धस्य सत्वादिति चेत् - न ; 'माषाणामश्रीयात् ? इत्यादौ कर्मत्वाद्यतिरिक्तकल्पने प्रमाणाभावाम्, द्वितीयदीनां पष्टपवान् श्रा पगमेन सामान्यविशेषभावनियमोपपतेः ! इतरा भिन्.यः - विहिना इति । यद्यपि “कर्तृकर्मगोः कृतेि ? इति षष्ठयपि ििहा - तथापि कर्मदिषु संवन्ध विशेषेष्येत्रेतरविभक्तया विहिना: ; षष्ठी तु संबन्धसः:भ्ये, विशेऽपि त्रितेि त्येवकारम्, अपिशब्दं चाध्याहृत्य येोजना काय ! परिणा ऋानुबन्धिनामिति : ननु 'संबन्धसामान्यपरिभहे ? इति पठ्यते । तत्र परिणा संत्रन्धसामान्परित.वि - तानां तदनुबन्धिनामेव ग्रहणं स्यात् । न तु ब्रानुबन्धिनम् । न हि * ब्रह्मपरि ग्रहे ? इलिं पठ्यते, येन ब्रह्मानुबन्धिन: परिणा प्रतीयेरन् । अत एवोत्तरस्र ' षष्ठी गृह्यते ? इत्युक्तम्, न तु परीत्यपि | 'कर्मणि षष्टी ५fगृह्यते । इत्युक्तेऽपि न ब्रह्मानुबन्धिनां ग्रहणं सिध्येत् ! अपि तु पध्नुवन्धिनामेव वेत-न-ब्रशानु बन्धिनमपि परंपरया संबन्धसामान्यनुबन्धघस्य कथंचित्संभवादित्यभिप्रायात् । प्रधानसंबन्धादितेि । | यथा । * =ऽसौ निर्गतः । इत्युक्ते स रिवारस्य निर्गमनं प्रतीयते, तद्वदिति भाव ऋ क्षम्। घ षष्ठी समस्यते ।। इति प्रतिप्रसवानरुद्धोऽवकाटा इत्यर्थः । ननु ' कर्मणि च ?’ इति समाप्तनिषेधः कस्मान्न भवतीतेि चेत् - न ; तस्य , “ उभयप्राप्तौ कर्मणि' इति सुत्रविहितषष्ठीविषयत्वात् । यथा, ' अश्य गवां दोहोऽशिक्षितेन गोपालेन ? इति । एतदभिप्रेत्योक्तं भगवता भाध्यक्रु ] - * कलेकर्मणोः कृति ' ति । यद्यपि ज्ञान पदं कृदन्तमिति । ततश्च प्रतिप्रसवावरुद्धत्वान्नावकाश इति भाव । सर्पिो जानीत इति । तिङन्तपदान्वयार्हत्वादिति । तिङन्तयोग इवेयमपि शेषलक्षणा षष्ठीत्यर्थः । न च शेषष्ठीत्वे, “ज्ञोऽविदर्थस्य ' इति विधानवैयथ्र्य शङ्कनीयम् ; समासनिषेधार्थत्वात् पुनधिानस्य - षष्ठो श्रूयत एव ; न लुप्यत इति । लोपश्ध समासे । उक्तं च हरिणा

• साधनैन्यपदिष्टे च श्रूयमाणक्रिये पुनः ।

प्रोक्ता प्रतिपदं षष्ठो समासस्य निवृत्तये ।। ' इति । धातोर्विभक्तेश्व प्रवृत्तितत्करणार्थत्वादिति । ततश्च सर्पिषः कर्तृकर्मान्थ तरत्वाभावात् न कृद्योगलक्षणा पट्टीति भावः । यद्यपि “ज्ञोऽविदुर्थस्य करणे । २६ श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचेिता इति षष्ठयाः शेषष्ठीत्वेन न करणत्वमर्थः - तथापि करणस्य शेषतया विवक्षितस्यार्थ. त्वात् कर्तृकर्गन्यतरार्थत्वाभावान्न कृद्योगलक्षणषष्ठीसंभव इत्यत्र तात्पर्यम् । ननु धातोः प्रवृत्यर्थकत्यकथनम्नुभयुक्तमिति चेत् - न; ज्ञाधातोज्ञनार्थवे सकर्मकत्वात् कर्मसंभावनाप्यति, प्रवृत्यर्थत्वे तु सपि नास्तीति प्रदर्शनार्थत्वात् । ननु नेयं पृहीति । ननु सूत्रकृता प्रयुक्तत्वाभावेऽपि स्वप्रयुक्तत्वात् स्वप्रयुक्तव्याख्यानस्य च भाष्यलक्षणत्वान्न तयाख्याने दोष । इतरग्रन्थेष्वपि 'शक्तिः सामvर्य कारणत्वमिति यावत् ? इति पर्यायतया स्वप्रयुक्तमपि शब्दं यावत्परश्रतीति व्याकुर्वाणा दृश्यन्त इति सर्वजनीनमेतत् । अतः समासध्यास्यनाय स्वप्रयुक्त विग्रहवाक्यगताया: ष्ठयाः संदिग्वाथया व्याकरणकोशदिन अर्थ कथनीये विभक्ति विषये कोशादेरभावात् व्याकरणेनैव व्याख्यानं युक्तमिति चेत् - मैवम् – समास पदव्थास्थानं विग्रहेणेव कर्तयमिति नियमाभावेन 'ब्रह्मजिज्ञास-ब्रह्मकर्मकजिज्ञासा कर्तव्या । ब्रह्मशब्दो ब्रह्मकर्मकपर , ) इत्येव व्याख्यायताम् ; केिमिति संदिग्धार्थक व्यास्यानसापेक्षविग्रहवाक्योपन्यासेनेतेि तात्पर्यात् । विभक्तयर्थस्य प्रातिपदिकन लक्षणा हि सभास इति । इदं तु कर्मधारयभिन्नलुप्तविभक्तिकत्पुरुषव्ययीभाव विशेषविषयं द्रष्टव्यम् । लक्ष्यार्थविशेपनिर्णयायेति । 'अस्या विभक्तेरथमर्थोऽ नेन प्रातिपदिकेन लक्ष्यते ? इति प्रतिपादनायेत्यर्थः । ननु “नानुशासनेन -' इत्यस्याः शङ्काया: कथमुत्थानम् ? त्रिभतेव्याख्येयत्वे सिद्धे कोशादीनां तद्विषय उदासीनत्वादनुशासनेन व्याख्यान्मुचितम् । ततश्चास्या विभक्तेरयमर्थ इति निर्णये सति योग्यतावशेन कर्मस्वरूपेऽथों लक्ष्यत इतेि निर्णयाय युक्तमेव विभक्तयर्थकथनम् । अत एव हिं , 'न गङ्गायां घोषः'। इत्युतरवाक्यमपि न युक्तम् । न ह्यस्र लक्षकपदस्य लक्ष्येऽनुशासनमु न्यस्यते ; किंतु थोग्यतादिवशेन लक्षणीयस्य कर्मत्वस्य विभक्तयर्थत्वकथनायानुशासनमुप यस्यते । अत एव, 'स लु नियमः प्रातिपदिकेन प्रातिपदिकान्तरार्थलक्षणायामेव इति परिहारभ्रन्थेोऽपि न युक्तः, ब्रह्मणः कर्मस्वकर्तृत्वादीनां मध्ये कर्मत्वस्यैव लक्षणीयकाय योग्यतादिप्रतिसंधानस्येहप्पेक्षितत्वादिति चेत्-न . अभिज्ञो भवान् वाक्यार्थस्य । न ह्यत्र *कर्तृकर्मणोः कृति' इत्यनुशासनबले क्षीथ्याख्यानमसंगत मिति चोद्यते; येनायमुपलम्भः स्यान् । किंतु “कृद्योगलक्षणा षष्ठी समभ्यते ?’ इत्यनेन कृद्योगलक्षणषष्ठयन्तपत्स्थ लुप्तायां विभक्तौ तदर्थे लक्षणाय साधुत् न्वाख्यानपरेण व्याल्यानं क्रि, क्रियते ? न हेि ।ङ्गापदस्य तीरे लक्षणाया प्रयोगे साधुत्वमस्तीत्यत्रानुशासनमपेक्षितमित्याक्षेपस्य कचिदर्थविशेषे लक्षणया प्रयोगस्य साधुत्वमनुशासनसापेक्षमिति परिहारस्य च संभवेनाद्रोषान् । ननु लुप्तविभक्त्यर्थस्य लुप्तविभक्तिकशब्द्रमुख्यार्थश्वे निषादथपत्यधिकरण विरोधः, षष्टीतत्पुरुषे लक्षणाया अमान्तेरियरुचेराह - अमुख्यत्वे वा का नः क्षतिरिति । ननु पदान्तयोगविहिनविभक्तेरर्थसद्भावे , * नमस्करोति देवान् । इत्यत्र नमःशब्दयोगनिमित्तचन्थ्यैपेक्षया कर्मणेि द्वितीयायाः प्रचल्यं न स्यादित्या शङ्कयाह – कारकविभक्तेरिति । पदान्तरयोगविहितत्वरूपमस्त्येवेति । ननु

• कर्तृकर्मणो: ) इति विाहेतस्य कृदन्तपद्योगनिमित्तत्वेऽपि न कारकविभक्तित्वक्षतिः

तत्र शान्द्रिकानां कारकषष्ठीत्वस्य व्यवहारात् । अत एव, * गतिकारकोपपदान् कृत् " इति कारकस्वरो भवति ? इतरथ ) स न प्राप्नुयादिति चेत् – सत्यम् : अस्त्येव कारकविभक्तित्वम् । उपदयोगनिमित्तयोपपदविभक्तित्वमप्यस्ति । तस्या श्रोपपदयोगनिरपेक्षकारकविभक्तयपेक्षया दौर्बल्यमप्यनुभवसिद्धम् । घटं करोति इत्यत्रेव. * घटस्य कृतिः' इत्यत्र कर्मत्वस्य शीघ्रप्रतीत्यभावात् । न चैवम्।

• कर्तृ३ र्मोः कृति ? इति षष्ठया उपपदविभक्तिवे षष्ठीं बाधित्व द्वितीया प्रामोतीति

वाच्यम् - तद्विषय एवारभ्यमाणत्वेन तदपवादत्वात् । न चैवम् , “कन्याथ अलंकर्ता इत्यादौ कृद्योगषष्ठया अप्युपपदविभक्तित्वाविशेषात् अलंयोगनिमितचतुर्थीबाधकत्वं न स्यादिति वाच्यम् - परत्वेन बाधकत्वोपपतेः । कर्मणि षष्ठया अपि कारकविशेष विहितत्वेन कारकविभक्तित्वस्थाप्यभ्युपेत्वेन अलैपद्योगनिमितविभक्तः केवलोप पदविभक्तित्वेन ताधकत्वोपपतेश्ध । पदान्तरपरामर्शसापेक्षत्वेनेति । उक्तं च - * सूक्तवाके च कालविधिः प्रार्थत्वात् ! (३-२-५) इत्यत्र तृतीये, * यूक्तः वाकेन प्रतरं प्रहरति” इत्यन्न सूक्तवाकेनेति तृतीया इत्थंभूतलक्षणे भविष्यतीति पूर्व क्षे, “सर्वत्र क्रियाकारकसंबन्धस्यान्तरङ्गत्वात् सूक्तवाकस्य स्तर हरणक्रियायां कारकत्वेनैव संबन्धा वक्तमुचितः । इत्थंभूतलक्षणाश्रयणे तु न कारकत्वेन संबन्धः २८ श्रीरङ्गरामानुजमुनिवेिविता सिध्येत् । न च लक्षणक्रियायां करणत्वेनान्वयो युक्तः ; सूक्तवाक्येन लक्षितं न्नत्थंभूतलक्षणे तृतीया । । अपि तु करणे तृतीयैवेति – उक्तरीत्या उपपदविभक्ते कारकविभक्तचापेक्षया दुर्बलत्वादिति । अपुख्यत्वं तु परिहृतमिति । “ का न क्षति ) रिति परिहृतमित्यर्थः । (ब्रह्मशब्दार्थविचारः) पुरुषोत्तमशब्दस्य रूढचेति । यद्यपि यौपेिकार्थस्यातिप्रसक्तौ समुदाय शक्तिलक्षणम्ठढ्यभ्युपगमः ; न तु (हि) शचीपतिवाक्पति (पार्वतीपति) श्रीवसवक्ष प्रभृतिषु दात्रहीनधार्यादिशब्देष्वव रूढिरभ्युपगन्तव्या तथापि पुरुषोत्तमशब्दस्य नारायणपर्यायतया पठत् समानप्रवृतिनिमित्तत्वमभ्युपगम्योत्तं द्रष्टव्यम् । चेतन वैलक्षण्यमुक्तमिति । यद्यप्युतमशब्दस्योद्भतार्थवाच्युपसर्गात् साधनक्रियावचनात्। तभप्प्रत्यये निष्पन्नस्य न वैलक्षण्यमत्रमर्थः । अव्युत्पत्तिक्षेऽपि न वैलक्षण्यमर्थः: वैलक्षण्यमात्रेणोत्तमशब्दप्रयोगाभावात् । अत एव, ' स्वेरवैलक्षण्यं तृणादेरप्यस्ति इति ग्रन्थोऽपि न युक्तः - तथापि ' अक्षरादपि चोत्तम ?' इति प्रमाणानुसारेण पञ्चमीसमासस्य वा, * सप्तमी ? इति योगविभागात् सप्तमीसमासस्य वा आश्रय मीयतया, “यतश्च निर्धारणम् ', “पञ्चमी विभक्ते ? इति सूत्राभ्यामेव पञ्चमी सप्तम्योबिंधेयत्वेन निर्धारणस्यावश्वान्निर्धारणस्य च वैलक्षण्यापरपर्यायपृथ्करण वाचित्वाद्वैलक्षण्यमर्थ इत्येतदभिपेत्यैतदुक्तमिति द्रष्टव्यम्। प्रतिपादनोपयोगित येति । पुरुषोत्तमस्य निर्दोषत्वकल्4गुणत्वाश्रयतया निरतिशयवृहत्त्वरूपप्रवृति निमितं संभवतीति प्रतिपादनार्थमित्यर्थः । न तु प्रवृत्तिनिमित्ततयेति । ततश्च ब्रह्मशब्दस्य बृहत्त्वव्यतिरिक्तं स्वभावतो निरस्तदोक्षत्वमपि प्रवृत्तिनिमित्तान्तरमिति भ्रमितव्यमिति भावः । अर्थसामथ्र्यमाह - मुमुक्षोरशेषदोषेति । वाङ्नसा गोचरतयानवधिकत्वमुक्तमिति । ननु ब्रह्मगुणानां सर्वातिशयितया अतिशयस्य सर्वावधिकत्वेन कथमनवधिकत्वम् ? इन्द्राद्यानन्दतिशयो हि मनुष्यानन्दावधिकः । ब्रह्मानन्दतिशयो हि मनुष्यादिप्रजापत्यन्तसर्वानन्दावधिक । अत एव सर्वेषामव धित्वात् सर्वेभ्योऽतिशयित इत्यवध्यर्थपञ्चमीति चेत् - न; अवधिशब्दस्येयतार्थः कर्षावधेिशून्यत्वमेवानवधिकत्वम् । वशब्देनोत्कर्षः परामृश्यते । इन्द्रानन्दादि गतस्य देवाद्यानन्दापेक्षयाशियस्य बृहस्पत्यानन्दावधापकर्षसमानाधिकरणतया स्वस मानाधिकरणापकर्षावधिमत्वम् ; ईश्वरगुणतिष्ठत्कर्पस्य तु स्वसमानाधिकरणापकर्षा भावेन तादृशावधिशून्यत्वमिति विशेषात् ! अथवा नरामतिशयस्य देवमनुष्याद्य बधिसापेक्ष (निरूप्) त्वेन सावश्विकत्रम् ; ईश्वरविषये तु उपपदादिनिरपेक्षतया अतिशयित इति प्रत्ययप्रयोगयोर्दर्शनात् तदूतातिशयस्थावधिप्रतीत्यधीनप्रतीति कत्वाभावेन निरवधिकत्वम् । अत एव “ अयोध्येश्वर :’, ‘मिथिलेश्वरः । इतीतर त्रैश्वर्यस्य निर्देशः; ईश्वरविषये तु मयदोन्यासमन्रण 'ईश्वरः' इत्येव प्रतीति प्रयोौ । अत एव , * शव्दादेव प्रमितः ? इत्यत्र ईशानदस्यैव निरपेक्षस्य परमात्म प्रतिपादकत्वन्; न तु प्रतिसंबन्धिसापेक्षस्येति श्रुतित्वमुपादितम् । “मुग्यस्य निर्विशेषेण शब्दोऽन्येषां विशेषतः । इतेि वेदवेिद प्राहुः शव्दतत्वार्थयेदिनः । । इत्यभियुक्तोक्तेश्च अन्तभावाभिप्रायो गणशब्द इति । एकैकयैव सत्यसंकल्पवादे गुणगणत्वे सत्येव तस्य वक्ष्यमाणरीत्या तद्विशेषणभूतमसंख्येयत्वमुपपद्यते । इतरथ सर्वेषां गुणानां गण एक एव स्यादित्यसंख्येयत्वविशेषणमनन्वितं स्यानु । इदं च, 'नन्वनवधिकातिशयशब्दस्य गणविशेषणत्वे' इत्यादिग्रन्थेनाक्षेपसमाधानाभ्यां व्यवस्थाप्यमानमनांवेकातिशयत्वस्यासंख्येयत्वस्य च क याणगुणगणविशेषणत्वं सिद्ध वलुकृत्योक्तमिति द्रष्टव्यम् । सामानाधिकरण्याभावाद्वहुत्रीहिर्न : स्यादिति । अनवधिकातिशयासंख्येयकल्याणगुणानां गणो यस्येति विग्रहे समस्यमानपदसामानाधि करण्याभावात् बहुव्रीहेिर्न स्यात् ,. “समानाधिकरणानां बहुत्रीििरष्यते ।' इत्यनु शासनादिति भाव । तदन्तर्गतानामेवेति । अत्र दृष्टान्तदाष्टन्तिकयोरयं विशेषः - दृष्टान्ते श्रुतशीलादिकं समूहगतमेव ; दार्धान्तिके त्वनवधिकातिशयत्वं श्रुत्यर्थाभ्यांमुभयान्वितं प्रतीयत इति । ततो निर्गतानामिति । इदमुपलक्षणम् । श्रुतशीलादेः समूहान्ववित्वे तदन्तर्गतानां समूहिनां श्रुताद्यभावप्रसङ्ग इत्यपि द्रष्टव्यम्। ६० श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचिता श्रुताद्यभावप्रसङ्गादिति । श्रुतवन्वयप्रतीतिर्न स्यादित्यर्थः । भगवद्गुणापेक्षया सातिशयन्नादिति । भगवद्रुणापेक्षया निकृष्टत्वादित्यर्थः । प्रतिज्ञातःथै शब्द सामथ्र्यादिति । वृहतघतर्निष्पन्नस्य ब्रह्मशब्दस्य बृहत्त्वगुणयोगनिमित्तकतय प्रवृत्तिनिमित्तौष्कल्यं यत्, तत्रैव मुख्यवृत्तत्वम् ; इतरत्र तु अनुत्यवृत्तत्वमिर्युप पादयतीति भाव । व्यायान्तरमाह – तत्रार्थान्तरेष्प्रिति ! ब्रह्मशब्द प्रयोगविषयेषु सर्वेष्विति । पुरुषोत्तमव्यतिरिक्तेष्विति शेषः । बृहच्चगुण योगोऽस्तीत्यर्थ इति । अतस्तत्र गौण इत्येतावत्पर्यन्तो वाक्यार्थः । अत एव,

• पुरुषोत्तमे गौणत्वम्, अन्यत्र मुख्यत्वं च किं न स्यान' इत्याक्षेपग्रन्थसामञ्ज

स्टम्; अन्यथा “ सर्वत्र बृहत्त्वगुणयोगेन हि " इति वाक्येनैव पुरुषोत्तमे मुख्यत्व प्रतिपादनस्यन्यन्न गौणत्वप्रतिपादनस्य च पथैवसितया, पुरुषोत्तमे गौणत्वमित्याझे ग्रन्थासानञ्जस्यात् । ततः किम् ?' इत्येवोत्तरग्रन्थस्यावतरणीयत्वात् । अस्मिन् पक्षे “ सर्वत्र बृहत्त्वगुणयोगेन हि ब्रह्मशब्दः ? इति भाप्यस्थ पूर्वग्रन्थशेषत्वम्; पूर्व मिस्तु पक्षे उत्तरग्रन्थशेषत्वम् । अत एव, 'सत्रेत्यादिना । इत्यादिशब्देनो पादानं कृतम् । यद्वा, ततः विमित्येवावतारिका । 'ततः किम् ?' इत्यस्य ि 'तावत कथं तव पुरुषोत्तम एव भुख्यवृत्यभिधीयत इति प्रतिज्ञातार्थसिद्धिः ? विप रीतं किं न स्यात् !' ति ह्यभिप्रेतोऽर्थे । स एवार्थः पुरुषोत्तमे गौणत्वमित्यदि ग्रन्थेनोच्यत इति न दोषः; नपि व्याख्याद्वाश्रयणमिति द्रष्टव्यम् । ब्रह्मगुणादेरपीति । ननु “बृहत्वाढूहणवाच ? इति प्रमाणानुसारेण द्वयमपि प्रवृत्तिनिमित्तमित्यभ्युपगमेन ब्रह्मगुणादौ नातिप्रसङ्ग । अवश्यं च तथाभ्युपगन्तव्यम् । इतरथा ब्रह्मगुणादावतिप्रसङ्गस्य तादवस्थ्यात् । प्रवृत्ति निमित्तस्य सत्त्वान । न हि – लाक्षादिरञ्जकद्रव्येण रक्तस्य स्वतश्च रक्तत्वाश्र यस्य जपाकुसुमादेरेवासंकोचात् रसपदवाच्यत्वम्, न तु केवलजपाकुसुमादे रित्यस्ति । न व – पर्वताश्रयस्यैव पर्वतस्य पर्वतशब्दवाच्यत्वम्, न तु पर्वतानाधारपर्वतस्य, तस्य स्वरूपतः पर्वतत्वाश्रयत्वेऽपि धर्मतः पर्धतत्वानाश्र यत्वादित्यस्तीति चेत् – न; “कस्मादुच्यते ब्रह्म ? इति , * बृहन्तो इमिन् गुणाः” इ िप्रमाणानुसारात् बृहदुणकामेव प्रवृत्तिनिमित्तम् । स्वरूप बृहत्त्ववृणत्वे अपि तत्रैवान्तर्गते इत्यत्रैव तत्पश्रोत् । यद्रा. 'गुtो । मित्यस्य न गुणगतवृत्वमित्यर्थः, किं तु बृहद्गुष्कवकृनः स्वरूपनिष्ठ एव माहात्म्यविशेषो ज्यायस्त्वयः । अतः सर्वो ज्यायस्त्वं बृहत्वम् । तदव नप्त शब्दप्रवृत्तिनिमितमिति भावः । शब्दशकेरसंकोचम्येति । ननु द्वयोरपि प्रवृति निमित्तत्वाभ्युपगम एव ऋक्षशब्दशक्तेः संकोचः, गुमतो बृहत्त्वस्य ब्रह्मगुणादिन्या वर्तकत्वादिति चेत् न । न ह्यत्र न्य शब्दशक्तेरित्यस्य ब्रह्मशब्दशक्तेरित्यर्थः । अपि तु “ बृहन्तो ह्यस्मिन् गुणा ! इति ब्रह्मभ्रब्दप्रवृत्तिनिमित्तप्रतिपादक्वाक्यगत गुणशब्दशक्तेरित्यर्थः । यद्वा ब्रह्मवत् प्रवृत्तिनिमित्तस्यापि शक्यत्वात् तत्र बृहत्त्व विशेषरूपप्रवृत्तिनिमित्तस्यैव शक्यत्वमित्युक्तैः संकोचप्रसङ्ग इत्यर्थः । न च द्वयोरपि शक्यत्वे शक्यव्यक्तिसंकोचप्रसङ्गः, प्रयोगाभावेन व्यक्तिसंकोचस्य प्रागेव सिद्भावेनै तदधीनत्वाभावात् । तात् ब्रह्मण इति । ननु तवादित्यस्य सर्वेश्वरादित्यर्थो वक्तु मुचित , 'ब्रह्मशब्दस्तत्रैव भुरुवृत्तः । इति पूर्ववाक्ये तत्रैवेतेि तच्छब्देन सर्वेश्वस्यैव निर्दिष्टत्वात् । तत्र ब्रह्मणः राम आसक्तपतिषेधापतेः । न हि ब्रक्षा शब्दस्याह्मणेि मुख्यवृत्तत्वं प्रसक्तम्, येन तन्निषेधः सफलः स्यादिति चेत् उच्यते . तस्मादित्यस्य ब्रह्म इति नर्थकथनम्, अपि तु शेरपूरणम् । अयमभि प्रायः - स्वरूपेण गुणैश्चानवधिकातिशयशालिनः सर्वेश्वरस्य ब्रह्मत्वं सिद्धम् । इतः परं तस्मादपि त्रह्मणोऽयोऽपि ब्रह्मशब्दमुस्यर्थ इति स्वीकारे अनेकार्थत्वं स्वादिति । केचित्। - ब्रह्मणः निश्वधिकबृहत्क्शालिन इत्यर्थः । पूर्ववाक्ये तत्रैव । इत्यत्र तच्छब्देनापि निगतिशयवृहत्त्वशाल्येव परामृश्यते; न तु सर्वेश्वरः । तथै “तद्गुणलेशयोगात्' इत्युक्तरत्रापि बृहत्त्वगुणलेशयोनादित्येवार्थ इत्याहुः । अस्मिन् पक्षे, “ स च सर्वेश्वर एव । अतो ब्रह्मशब्दस्तत्रैव मुख्यवृतः । इत्ययमंशो व्यर्थः । नन्वितस्त्र प्रयोगस्यौपचारिकत्वे स प्रयोगः सार्वत्रिकः किं न रादित्याशङ्कया औपचारिकस्यापर्यनुयेोज्यत्वान्न सार्वत्रिक : इत्याह . औपचारि कस्त्विति । ननु

• एकदेशेऽपि यो दृष्टः शब्दो जातिनिबन्धनः । श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचिता

इति बहिँराज्याधिकरणन्यायेनाव्यभिचारात् बृहत्त्वयैव प्रवृत्तिनिमित्तत्वे नानेकशक्ति कल्पनागोमत्वादिदो५ : ! व्यणुकादिषु ब्रह्मशब्दाप्रयोगस्य बृहच्छब्दाप्रयोगवत् असंकृतृणादिष्वार्याणां बर्हिरादिशब्दप्रयोगवचोपपत्ते ; । “परं जैमिनिर्मुल्य त्वात् ।', “ स्याचैकस्य ब्रह्मशब्दवत् ? इत्यादौ ब्रह्मशब्दस्य परमात्मनि मुख्यत्व व्यवहारस्तु ब्रह्मगतबृहत्त्वस्यावधिप्रतीत्यधीनप्रतीतिकवाभावेनात्रविधतीत्यधीनप्रतीति केतरवृहत्त्वापेक्षया शीघ्रधीस्थत्वात्, “मुल्यस्य निर्विशेषेण शब्दोऽन्येषां विशेषतः । इतिं न्यायेनोपपद्यते । न हि नरेश्वरशब्दः स्वभार्यापुत्रादिस्वामिनि प्रयुज्यते ; न वा केवलेश्वरशब्दः पृथिवीश्वरादावपि प्रयुज्यत इत्येतावता स्वामित्वं प्रवृत्तिनिमित्त मपहाय निकुशेश्वरवमेव तस्य प्रवृत्तिनिमित्तमिति शक्यते वक्तुमिति चेत् - मैवम्: तथाहेि सति गोशब्दस्यापि *गच्छति । इति व्युत्पत्त्या “गमेडॉ. :) इति व्युत्पन्न तया गम्तृत्वमेव प्रवृत्तिनिमित्तम् ; इतरत्राप्रयोगस्तु वहिंराज्यादिशब्देष्वोपपन्नो न तस्य गन्तृविशेषे रुटिं कल् यतीति स्यात् । यदि च नियमेने रत्राभयोगेण विशिष्य सालादिमति रूढिं वल्पयित्वा इतरस्य वाच्यत्वं कल्प्यते, तत् प्रकृतेऽपि सभानमिति दिक् । केचितु-बृहत्त्वन्य प्रवृतिनिमित्तत्वमभ्युपगम्य तत्पौष्कल्यस्यैव भगवति समर्थनात् बृहत्वमेव प्रवृत्तिनिमितम् । न हि प्रवृत्तनिमित्तौऽकल्यं प्रवृत्तिनिमित्तम् । ततश्च नावावार्थव्यतिरिक्तरूढार्थस्वीकारः सिद्धान्तिसंमत इति वदन्ति । औपचारिकभगवच्छब्दप्रयोगयोग्येष्विति । ननु “ स वाथ्यो भगवा निति ! इति वाच्यत्वेनोक्तानां बसिष्ठादीनां कथमौपचारिकभगवच्छब्दप्रयोग योः4त्वकथनमिति चेत्-न - त्वद्रीत्या औपचारिकभगवच्छब्दप्रयोगयोग्यानमित्यर्थः । ननु खाण्डिक्यादिषु सार्वत्रिकभगवच्छब्दपयोगाभावो न स्वध्यवसान इत्यस्वरसादाइ किं च प्रत्यक्षमूलेति । आगममृलव्युत्पत्त्येति । ननु, “उत्पतिं प्रलयं च'इत्य मपि आगमो भवत्येवेति तन्मूलया व्युत्पत्या वसिष्ठादिष्वपि मुख्यत्वं किं न स्यान् ! ज्ञानशक्तिबलैश्वर्य। इति श्रेोकेऽपि , ' अशेषतः ! इति सर्वेषामपेि प्रवृत्तिनिमित्तत्व मुच्यते; नतु मिलितानाम् । तथा िह सति “वाच्यानि ” इति बहुवचनं न स्यात्। अत एव ज्ञानादिषु षट्सु प्रवृत्तिनिमित्तेषु कथितेषु , * अत्यल्पमिदमुच्यते ' इति पर्यालोच्य “विना हेयैर्गुणादिभिः' इति ज्ञानादिभिन्नानामपि हेयव्यतिरिक्तानां भावप्रकाशिका (जिज्ञासाटाब्दार्थचिचार:) ३३ शुभानां गुणानां सर्वेां प्रवृत्तिनिमित्तत्वमुच्यते, * यचद्विभूतिः सत्वं श्रीभट्टर्जितमेव वा ? इतिवदिति चेत् -न-* भगवानिति शब्दोऽयं तथा पुरुष इत्यपि । निरु पाधी च वर्तेते वासुदेवे सनातने ।' इत्याद्युपहणानुगुण्यम् ; केवलस्य भगव च्छध्दस्यान्यत्राप्रयोगाचेति भावः । अत एव हि पुरुषोत्तमोऽभिधीयत इत्युक्त मिति । यद्यपि , “तमेवं विद्वान्' इतेि वाक्ये पूर्वत्र, * वेदाहमेतं पुरुधूम् । इति महान् पुरुष एव प्रस्तुत:; न पुरुषोत्तमः - तथापि तयोरेकार्थपर्यवसानमभि प्रेत्योक्तमिति द्रष्टव्यम् । “ अतः सर्वेश्वर ट्टिव जिज्ञासाकर्मभूतं ब्रह्म ” इति वाक्य गतस्याप्तःशब्दस्य तापत्रयातुरजिज्ञास्यत्वरूपार्थसामथ्र्यमात्रे संकोचकल्पने प्रमणा भावादाह - यद्वा अत इति । * अत:’ इति व्याख्येयं पदम् । अव्युत्पन्नो व्युत्पन्नो वा भगवति भुख्य इति । गृहीतसंगतिक इत्यर्थ ; मुख्या वृत्य भगवरतिपादक इत्यर्थः । बुद्धिपूर्विकेति । बुद्धिपूर्विका व्युत्पतिः, मातापित्रादिः भिरझुलिनिर्देशपूर्वकमम्बाततमातुलादिषु यत्र व्युत्पत्तिप्रद्यते, तत्र ; यादृच्छिक व्युत्पतिस्तु, 'घटमानय ' इति वाक्यश्रवणात् प्रयोज्यप्रवृत्तिमुपलभ्य यत्र व्युत्पत्ति गृह्यते, तत्रेति द्रष्टव्यम् । इदं चाधिकरणनिरूपणे स्पष्ट भविष्यति । यूपाहवनी: येत्यत्र कपालशब्दः संपातायातः ; तस्य लैौकिकत्वात् । (जिज्ञासाशब्दार्थविचारः) कर्मणश्च क्रिया शेषभूतेति । ननु प्रधानस्य विधेयत्वे, “ब्रोहीन् प्रेोक्षति' इत्यादौ व्रीह्यादीनां विधेयस्वप्रसङ्गात्, प्रत्युत प्रधानत्वस्यानुवाद्यत्वानुबन्धिनो विधेयत्वविरोधाच, “व्रीहिभिर्यजेत , “ अरुणया क्रीणाति ? इत्यादौ गुणस्यैव त्रेिधेयत्वदर्शनाच कथमेतदिति चेत् - उच्यते - इच्छाया विषयसौन्दर्याधीनत्वेन पुरुषेच्छाधीनकृतिसाध्यत्वाभावेऽपीष्यमाणज्ञानस्येच्छाधीनकृतिसाध्यतया पुरुषतन्त्रत्वेन विधेयत्वसंभवादिति तदर्थात् । केचित्त – 'प्रकृतिप्रत्ययार्थयोः प्रत्ययार्थस्यैव प्राधा न्यम्' इति न्यायस्यौपगवादौ सामान्यतो दृष्टत्वेऽपि 'अवेन जिगमिपति । असिना जिघांसति । इत्यादौ सन्वाच्येच्छापेक्षया प्रकृत्यर्थस्यैब स्वतन्त्रोपस्थितत्य लक्षणस्य शब्दतःप्राधान्यस्य समभिव्याहृतपदार्थान्तरान्वथस्य च दर्शनान्, “ब्रह्म जिज्ञासा ) इत्यत्र प्रकृत्यर्थज्ञानस्यैवाध्याहूनकर्तव्यपदान्वयसंभव इतेि भाष्यभिप्रायं ३४ श्रीरङ्गरामानुजमुनेिविरचिता वर्णयन्ति । प्रमितिरूपं ज्ञानमिति । अत्र, उद्दिश्येति शेषः । तथाचायमन्नान्वयः प्रभितिरुपं ज्ञानमुद्दिश्य आक्षितं तर्करूपं ज्ञानं मनोव्यापारवेिशेवरुपं विधेयमिति परैरुक्तमिति । यद्वा, विधेयं शामित्यर्थः ; उत्तर तर्करुपं ज्ञानमर्थमित्युत्तेः । आर्थिके च विचारेऽध्याहृतकर्तव्यत्वान्वयः । * श्रौतस्तु मुमुक्षानन्तरं ब्रह्मज्ञानेच्छा भवितुं युतेत्येष एव ) इत कल्परूतेः । प्रागुक्तपक्षः साधीयानिति । प्रकृतिप्रत्ययार्थाक्षिप्तस्य विधेयत्वापेक्षया प्रकृत्यर्थविधेयत्वस्य युक्तत्वादिति भावः । (यादवप्रकाशीयसूखार्थनिरासः) प्रधानादिनिरासनिरपेक्षत्वादिति । प्रधानादिनिरासमुखेन प्रधानादजिज्ञा स्यत्वनिरासनिरपेक्षत्वादित्यर्थः । ततश्च विचारानपेक्षितं प्रधानादिनिरासमुखेन जिज्ञा स्यत्वनिरसनं सूत्रकृतो विफलमिति भावः । (वृत्तिकारोक्तवर्णनम्)) भाष्ये- घृत्तात् कर्मज्ञानादनन्तरमिति । अनन्तरशब्दस्य पश्चाच्छब्द पर्यायतया दिक्शब्द्रत्वमङ्गीकृय पञ्चमीनिर्देश इति द्रष्टव्यम् । तद्विपर्ययं शास्त्र शारीरकमित्युच्यत इति । शारीरं कायतीति शारीरकम् । कै शब्दे । “अतोऽ नु:स कः ?' इति के रूपम् । भीमांसाया एकप्रबन्धत्वमिति । यद्येवं वेदोष काररुपैकप्रयोजनसमर्थत्वेनार्थक्यात् व्याकरणज्योतिषादीनां तत्प्रयोजने निष्पाद्ये परस्पराकङ्काया अपि सत्वादेकाङ्गत्वप्रसङ्गः । न च तेषामङ्गत्वेनैक्यमिष्टमिति वाच्यम्- तहींहापि मीमांसात्वेनैक्यं स्यांद्, न तु शास्रक्वमिति चेत्-न; तथा सतीदृशप्रतिबन्द्या पूर्वोतरषट्कयोरपि शास्रमेदप्रसङ्गात् । न च तत्र विषयप्रयोज नाधिकारिणामेकस्वात् , । अथातो धर्मजिज्ञासा ! इति प्रतिज्ञायाः साधारण्याचैकत्व िित वाच्यम् - अत्रापि वेदार्थरूपविषयस्य, तज्ज्ञानरूपप्रयोजनस्य, तत्कामस्य चाधि कारिण' एकत्वात् । विचारद्वयानुगतसाधारणज्ञिाया उपपादयिष्यमाणत्वाच । ननु

• अथातो ब्रह्मजिज्ञासा ) इति साधारणप्रांतज्ञेत्ययुक्तम् ; तथा सति अथशब्दस्य

कर्मविचारानन्तर्यार्थकत्वं न स्यादिति 'वृद्धिमिच्छतो मूलहान्यापत्तिः ? इति न्याया पातात् । न हि कर्मविचारानन्तर्ये विंशतिलक्षण्या मीमांसायाः संभवति । अपि तु भावप्रकाशिका (विक्ररोक्तवर्णनम्) चतुर्लक्षण्या ऐवेत्यस्वरसादाह - एवं वेति ! अतिश्रमोभानुयायिनीसि । साधर्मसमवैधर्मसमरूपोभयजालानुयायिनी निधर्मसमजातिंप्रतिज्ञा अर्थसिद्धेत्यर्थः। साथःयमभ्यां त्कर्षापकर्षवण्र्यावण्यैविकल्पसाध्यप्राप्यप्राप्तिसङ्गप्रसिदृष्टान्तानुत्पतिसंशयक्रग्णहेत्वर्थाः पत्यविशेषोपपत्त्यनुपलब्धिनित्यांनत्यकार्यसम ?) इति जातीनां विभागोद्देशासूत्रेण विशेषयोरोद्देशः कृतः; अनन्तरम् “साथभ्यैवैक्ष्म्यभ्यमुपसंहारे तद्धर्मविपथैर्थीt. पतेः साधम्र्थवैधभ्र्यसभौ ? इति लक्षणसूत्रं च बिशेषस्रोरेवेति भाव । ननु वेदाःथ थनान् रमर्थविचारो न कर्तव्यः, अविवक्षितार्थकत्वादिति नैवेदार्थानुगतपूर्वप६ निरासाय “ अथातो वेदार्थजिज्ञासा । इति मुले कर्तव्ये भन्दप्रयोजना विशेषप्रतिज्ञा अयुक्ता । साध्म्यैवैधम्म ज्ञातिस्थले तु सामान्थप्रतिज्ञायः शिष्यबुद्धिसमाधान भालार्थत्वेन निरसनीयपूर्वपक्षाभावेन आर्थत्वेऽप्यदोष इत्यस्वरसादाह - अथवा अथातो श्रधर्मजिज्ञासेत्येवेति । अलौकिकश्रेयःसाधनमिति । धेदैकगभ्यश्रेयःसाधनताक मित्यर्थः । नन्वेवं श्येनादेरपि धर्मत्वप्रसङ्गः । न च बलवदनिष्टाजनकत्वेन तद्वि शेष:ान् तद्यावृत्तिरिति वाच्यम्, तथा सति परमात्मनः सर्वकारणत्वेनाधर्मत्व प्रसङ्गादिति चेत् - मैवम् । तथाहि सति ज्योतिष्टोमादेर्धर्मत्वं न स्यात् , * सर्वेभ्यो ज्योतिष्टोमः' इति तस्य स्वफलसाधनत्वेन वैरिधिपतिसाधनतया तदुद्वारा बलवन् निष्टजनकत्वात् । 'वैरिविपतिफलकप्रयोगे तस्य धर्मत्वाभाव इष्ट एव । धैरिवेिप २ दिफलकप्रयोगानवच्छिन्नस्यैव ज्योतिष्टोमस्य धर्मत्वमिति चेत्-तथा सति ब्रह्मणोऽ ननुष्ठेयपदार्थतथा बलवदनिष्टानुबन्धिप्रयोगानवच्छिन्नत्वे सति अलैश्रेियःसाधनत्व स्यैव ब्रह्मयपि संभचात् * धर्मजिज्ञासा ? इत्येव साधारणप्रतिज्ञेति भावः । नन्व गेति । ऐन्द्रियकत्वरूपेणेत्यर्थः । ननु धर्मशब्दस्य सभ्रruयमभ्युपेत्य धर्मट्रय बेिचारः प्रतिज्ञायत इति वदता नैकस्य बुद्धिस्थत्वं वक्तुं शक्यम् । अतश्चोदना साध्यधर्मस्यैव लक्षणकथनं नैतन्नियामकमेत्यस्वरसादाह - पूर्वभागप्रतिपन्नत्वेनेति विशेषप्रतिज्ञाया अप्यावश्यकत्वमभिप्रेत्याह - तन्खेण वार्थतो वेति । शब्दा 1. एखलनष्पय्यदीक्षितोक्तदोषं परिहरन्नाह वैरीतिं : श्रीरङ्गरामानुजमुनेिवेिरचेिता ोध्यत्वशङ्कापरिजिहीर्षयेति । सेिद्धव्युपत्तिसमर्थनार्थमिति भाव । तस्य परमात्माराधनरूपत्वानवानादिति । न च - राजपुरुषस्य राजपुरुषपदाद्राज प्रेष्यत्वरूपारतन्त्र्यतीतावपि यथा न शाब्दप्राधान्यविरोधः, पुरुषस्य विशेष्यतया ५तीतेः, एवं परमात्माराधनरूपत्वप्रतीःlवपि कर्मणो विशेष्यतया भानान्न शब्द प्राधान्यविरोध . इति वाच्यम् । अत्र शाब्दप्राधान्यमित्यस्यन्योपसर्जनतया अम तीयमानत्वमित्यर्थात् । न च राजपुरुन्ने तन्नास्तीति शङ्कनीयम्, वस्तुगत्या राज पुरुषस्य पुरुषपदात् प्रतीतिदशायां तदुपपतेः । केचित्तु, 'युक्त्यन्तरमाह-परमात्मा राधनरूपत्वानवगमादिनि ? इति वदन्ति ननु * कृष्i धर्म सनातनम् ? इत्यादौ धर्मशब्दप्रयोगस्य , “प्रणत्रेषु महीपेषु प्रसादो मूर्तिमानयम् ? इत्यस्य मूर्तिमत्वरूपप्रसिद्धत्रसादवैलक्षण्यविशिष्ट प्रसादत्वारोप इव , “ रामो विग्रहवान् धर्मः ' इत्यस्य विग्रहवस्वरूपप्रसिद्धधर्भ वैलक्षण्यविशिष्टधर्मत्वारोप इव च सनातनत्वरूपप्रसिद्धधर्मवैलक्षयविशिष्टधर्मत्वारोपे तात्रेगोपपन्नस्य, पैौरणिकस्य, “थमिन्द्रमाहुर्वेरु यमाहुः ?' इत्यादिवाक्यतुल्यस्य वचनस्य, * चोदनालक्षणोऽर्थो धर्मः । इति विचार्यधर्मशब्दार्थनिर्णयैकप्रयोजनक मूत्र शब्दशक्तिनियामकत्वाभावः । अस्तु वा ब्रह्मामाधारण्यम् - तथापि जैमिनि नेोभयांत्रिधर्मविचारस्य प्रतिज्ञातत्वे ब्रह्मसूत्राण्यपि तेनैव प्रणेतव्यानि स्युः । न हि महर्षन्निशङ्कोत्प्रेक्षितुं शक्यते । स्वाचार्यस्य चादरायणस्य ब्रह्मसूत्रप्रणिनीषां दृष्टी दासानासेति कल्पना तुं न; प्रमाणाभावात् , तादृशजनवादानुपलम्भावत्यस्वरसादाह - यद्यपीति । ' अश्रुतवेदान्तानामिति । वाऽवादिदेवताप्रीत्यर्थ कर्मणोऽनुष्ठाने वाय्वादीनां नश्वरतया कर्मभिः प्रीतस्य वाय्वादेः फलप्रदानात् प्रागपि नाशसंभवेन निष्फलत्यबुद्धया अश्रुतवेदान्तानां कर्मभ्यश्रद्धा जायेत । श्रुतवेदान्तानां तु तत्तत्कर्मा २ध्यस्य द्देवतन्तर्यामिणः कर्मानुरूपफलप्रदाय सकलकल्पानुयायित्वेन न तच्छति भावः । यद्वा - अश्रुतवेदान्तानाम् । अपीति शेषः । अविरक्तानामपि कर्मण्य श्रद्ध। स्यादित्यर्थः । अत एव वक्ष्यति - 'वीतरागव्यतिरिक्तानाममिहोत्रादिषु इत्यादि । ननु महता यलेन देवताविग्रहादेकं निराकुर्वाणस्य तत्र तात्पर्याभावे देवताविग्रहं साधयतो बादरायणस्थापेि, 'नििनन्दा ” यायः कुतो नावतरेदित्य } विग्रसत्त्रे, * विरोध: कर्मणीति चेन् !' इत्यादिदेवमाधिकरणेोक्तरीत्या वेदस्य1 प्रामायं प्रसज्यते । कर्मणश्च देवताप्तीत्यर्थया देवतां प्रति गुणत्वे कर्मणः फल कवयोर्वद्धादरातिशयेन चैमिनिना देवताग्रिनिराकरणेऽल्पीयान् कटाक्षः पाति तश्चेत्, का श्रुतिरिति भाव । तदुक्तराविसले त । *-येतिगैरथुः ?' इत्यु त्पन्नस्य रत्रिसत्रस्य फलाकाङ्कायाम्, * प्रतितिष्ठन्ति ह वा य एता रात्रीरुपयन्ति । इत्यर्थवादसमर्थितप्रतिष्ठाया विपरिणामेन फलत्म:त्रकल्पनमेव ज्यायः; न तु विश्व जिन्यायेन स्व रूपमपि कल्पयित्वा तस्य फलत्वकल्पनमपि । इतिं चतुर्थे स्थितम् । ततश्च तेनैव न्यायेनार्थवादिकदेवतावियादिष्वपि तात्पर्यमस्तीति भावः । तसि स्तद्धर्मेऽतिदेष्टच्य इति स्थिनमिति । “यस्य लिङ्गमर्थसंयोगादभिधानधत् (८-१-२) इत्यष्टमाथायद्वितीयाधिकरण इति शेषः । नाव द्रव्यदेवतयोरिति । ननु * विप्रतिौ हविषा निम्ये कर्मणस्तदुपाख्यत्वात् ' (८-१-३२) इति सूत्रे, 'यस्य यन्न द्रव्यदेवतासाम्ययोर्विप्रतेिपतिरस्ति, यथा ऐन्द्रपुरोडाशे देवता साग्यात् सान्नाप्यविध्यन्तः, द्रव्यःाभ्याम् पुरोडाशविध्यन्तश्ध, तल द्रव्यसादृश्य मश्रियै निथमः प्रवर्तते । कुतः ? कर्मणो हविष्युपलभ्यमानत्वात् = यागाख्यस्य कर्मणत्यागरूपस्य हविप्युपलभ्यमानत्वात् । हृविहेिं त्यज्यमानं दृश्यते इत्येवं द्रव्यस्यान्तरङ्गतया तसादृश्यमपेक्षितम् ! शब्दार्थगतचोदनासादृश्यगवेषणायामन्तर सादृश्यस्यैवापेक्षितत्वात् ऐन्द्रपुरोडाशे आमेयविश्यन्त एव प्रवर्तते ; न त्वैन्द्रसः न्नाध्यविध्यन्तः ? इति स्थतम् । न तु द्रव्यदेवतयोः प्रत्यक्षत्वप्रत्यक्षत्वाभ्यामिति चेत् – असैवम् । तस्याप्यर्थस्ोक्तार्थाविरुद्धत्वेन ग्राह्यत्वात् । विपक्षनिरासार्थ (कर्मब्रह्मामीमांसयोः क्रमनियामकम्) द्वितीयाध्यायात्पूर्वं ब्रह्मविचारः किं न स्यादिति । ननु प्रथम लक्षणार्थप्रामाण्यस्योपजीव्यत्वमिव भेदादिलक्षणोक्तस्य शब्दान्तरादेः श्रुतिलेिङ्गादे श्चोपजीव्यत्वमविशिष्टमिति कथम्यमाक्षेपः ? नन्वस्मिन् शाखे सर्ववेदान्तानां ब्रह्मणि श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचेिता समन्वयार्थमुपक्रमादीन्येव ज्ञातव्यानि, न श्रुतिलिङ्गादीनीति चेत् -उपक्रमोन्मेषार्थ श्रतिलिङ्गादीनमपेक्ष्यत्वान् । न हि ब्रह्माभिधानश्रुत्यादिक्रमनुपलभ्य 'उपक्रमो ब्राविधयः' इति निश्चेतुं शक्यम् । न चैनावता श्रुतिलिङ्गादिकमेव समन्वयोप योगि, नोपक्रमादेिकमितेि वतुं शयन् ! श्रुत्यादिष्वपि प्रकरणस्योपक्रमादितात्पर्य लिङ्गांधीनात्मज्ञानत्वात् । साकाङ्कमधानबचनं हेि प्रकरणम् । प्राधान्यनिर्णयश्च तात्पर्यलिङ्गावसेयः । किं च येषु वाक्येषु ब्राब्रह्मसमावेशः, तत्र ब्रह्मलिङ्गबलवत्वस्य तात्पर्यलिङ्गोपक्रभाद्यबसेयत्वात् श्रतिलिङ्गादिकमुपक्रमादिकं चापेक्षितम् । न चोपक्रमा दीनां श्रुतिलिङ्गादीनां चान्योन्याश्रय । उपक्रमादीनां स्वरूपलाभार्थ श्रतिलिङ्गाद्य पेक्षणम्, बलाबलावधारणार्थनुक्रमाद्यपेक्षणमिति विषयभेदेन परस्परापेक्षाया अदोष त्वात् । तस्मात् श्रुतिलिङ्गादिकमुपजीव्यमेवेति तदर्थे तृतीयाध्थायापेक्षाया अपि सत्त्वात् द्वितीयाध्यायात्पूर्वमेिति शायातत्वरिहारस्य चानुत्थानमेव । ननु श्रुत्यादीनामुक्तरीत्येोपजीव्यत्वेऽपि न तत्परिज्ञानार्थे पूर्वतन्त्रापेक्ष बन्धात् ”, “प्रकरणात ) इत्यादिसूत्रैः श्रुत्यादिस्वरुपावगमस्य , *श्रुत्यादिबलीय स्वाञ्च न बाधः ? इत्यादिसूत्रे श्रुत्यादीनां पूबेबलीयस्त्वावामस्य च संभवात् । न हेि तल श्रुत्यादीनां लक्षणभुक्तमस्ति । कविद्वाक्यैक्थमात्रस्थ लक्षणमुक्तम् - “ अयै कृत्वादेकं वाक्यं साकाङ्के चेद्विभागे स्यात् ! इति । यानि तु तद्याख्यातृभिरुक्तानि लक्षणानेि, तनेि नोपयुज्यन्ते । तथा हेि अ “निरपेक्षेो वः श्रुति ' इति श्रुतिलक्षणमुक्तम् । तत् सर्धस्राप्यसिद्धम् शक्तिस्मरणादिसापेक्षत्वात् । पदान्तरसमभिव्याहारनिरपेक्षत्वं विवक्षितमिति चेत् - न धूमबति पर्वते प्रयुक्तस्य * सः' इति पदस्यानुमानव्यवधानसापेक्षत्वेऽपि पदान्तर समभिव्याहारनिरपेक्षत्वेन लिङ्गसमर्पकस्यापि शब्दंथ लिङ्गिनि श्रुतित्वप्रसङ्गात् ।

• शब्दादेव प्रभितः ?' इत्यधिकरणे विषयवाक्ये, “ अङ्गुष्ठमात्रः पुरुषः ?' इत्यत्र

ईशानश्रुतेरङ्गुष्ठप्रमितः परमात्मेति बोधने अङ्गुष्ठमात्रपदसमभिव्याहारसापेक्षत्वेन श्रुतित्वाभावप्रसङ्गाच । ननु परमात्मवाचिन . ईशानशब्दस्याङ्गष्टमात्रपदसामानाधि करण्यात वस्तुतोऽङ्गुष्ठमात्रममितपरत्वेन पर्यवस्यतो धर्ममालज्ञापने नैरपेक्ष्यमस्ति भावप्रकाशेिका (कर्मत्रह्ममीमांमनोः क्रमनियामकैन)

• त्रीहीन् मोक्षति !’ इत्यत्र क्रियेप्सितनम:चिन् द्वितीयात्रिभक्तः प्रोक्षतिपद

सामानाधिकरण्यात् प्रेक्षणत्वेन पर्यवस्थतः क्रियाःात्रस्य ज्ञापन इवेति वन् - तर्हि,

• आकाशास्तलिङ्गात् " इत्यधिकरणविषयत्र.कये, ' अःकाशो वैभ्यो ज्यायान् ।

इत्यत्र न्याय:शब्दस्याकाशपदसमभिव्याहाराष्ट्रस्तुत आकाशपरत्वेन पर्यवसितम् र्मिमालज्ञापने नैस्पेक्ष्यमस्तीति तस्याप्याकाशस्य परमात्मत्वे साध्ये श्रुतित्वप्रसङ्गात् । तक्षा वस्तुसामथ्येरूपलेिङ्गलक्षणमपि नोपकुञ्यते इति वध्यमानानां निरतिशयान्दादिब्रह्मसाधारणभ्रमैलिङ्गानां वस्तुसामथ्यैप लिङ्गत्वाभावात् । 'इतिकर्तव्यताकाङ्का प्रकर,म् ’ इति पूर्वतन्त् प्रकरणं न ब्रह्मविचारोपयोगि, सिद्धरूपस्य ब्रह्मण इति कर्तव्थकमाविरहादिति स्पष्टमेव । स्थानस्य तु संनिधेियथासंख्यलक्षणस्य संग्राहकमेकमनुगतं लक्षणं पूर्वोक्तं न दृश्यते । 'समाख्या यौगिकी संज्ञा ? इत्येतदपि न युक्तम्, पूर्वतन्ने होतृचमसादि संज्ञायः, इह शाले, “स ब्रह्मविद्यां सर्वविद्याप्रतिष्ठाम्" इत्यादिषु श्रुताया ब्रह्म बादिसंज्ञायाश्च समाख्यात्वसंभत्रेऽद् िआध्र्यौत्रादिसंज्ञायाः प्रकृतिप्रत्ययसमुदाय सपत्वेन तदभिमतैकपदश्रुतिरूपतय समाख्यावासंभवात् । तस्मात् तत्रत्यानां श्रुतिलिङ्गादीनामिहान्पेक्षितत्वात् न प्रमाणलक्षणातिरिक्त मपेक्षितमिति चेत् – तहिं “ अत एव च नित्यत्वम् ’ इति वेदामाण्यस्य, *तदुपथैपेि बाद रायणः संभवात् ; इति सूत्रेण मन्त्रार्थवादैर्देवतानां विग्रहवस्वयसिद्धया विद्याधि कारहेतुसामथ्र्यसंभवसाधकेन मन्त्रार्थवादप्रामाण्यस्, “शब्द इति चेत्रातः प्रभवात् प्रत्यक्षानुभानाभ्याम्” इति सूत्रेण स्मृत्यदिषु श्रुत्यनुमापकत्वप्रवृत्तिनिमित्तकानुमान शब्दप्रयोगवता स्मृत्यादिषु प्रामा8यस्य च सिद्धेः प्रमणलक्षणमपि नोपजीव्यं स्यात् । ननु पूर्वतन्त्रे पूर्वपक्षसिद्धान्ताभ्यां स्फुटं वेदादिप्रामाण्यसाथैनमस्ति । इह तु न स्फुटप्रतिपत्तिरिति चेत्, व्याख्यान्तो विशेषप्रतिपत्तिसंभवात् । उतं हि

• व्यस्थानतो विशेषप्रतिपतिर्न हि संदेहादलक्षणम् ! इति, इति चेत्- ।

सत्यम् उक्तरीत्या श्रतिलिङ्गादिषु तत्रत्येषु च वैषम्यसद्भावेऽपि प्रामाण्ये वैषम्याभावेन तन्त्र श्रीरङ्गरामानुजभुनिविरविता कण्ठरवेण समिर्थतप्रामाण्योपजीवनेऽपि श्रुयादेर्वेषम्यसद्भावेन द्वितीयात् पूर्वं ब्रह्म विचारः किं न स्यादित्याक्षेधः संभवतीति नानुपपतिरिति भावः । १० आत्मज्ञानस्य व्रीह्यादिद्वारेति । नन्वात्मनः कर्मशेषत्वे सत्येवाम ज्ञानस्थमद्वारा शेषत्वं स्यादिति वतुमुचिम्, न तु व्यत्यासेन ज्ञानस्यात्मद्वार शेषवे सत्यात्मनः शेषात्रं स्यादितीति चेत् - न ; 'कर्मशेषत्वे' इति निमित्तसप्तमी, “चर्मणि द्वीपिनं हन्ति” इतिवत्। सत्यस्य सामीचीन्यमर्थ । समीचीने आत्मद्वारा कर्मशेषत्वे आत्मनः कर्मशेषत्वमुपयुतं स्यादिति । शेषत्वस्य सामीचीन्यं नाम संनिपातित्वम् । ततश्चात्मज्ञानस्य कर्मशेषवे त्रीहिद्वारा प्रोक्षणस्येवात्म्द्वारा संनिपातित्वलक्षणं समीचीनं शेषत्वं सिध्येदिति भावः । आत्मनो द्वारभावे संभवतीति । संस्कार्यतया द्वारभावसंभव इत्यर्थः । फलप्रदतया शेषत्वमस्त्विति चेदिति । न चैवं देवतायाः कर्मवत् फलप्रदत्वेन कर्मसुल्यकक्ष्यतया समाधान्य प्रसङ्ग इति वाच्यम् -भीकृत्वार्थानामपि श्मश्रुवपनादीनां यागतुल्यकक्ष्यत्वाभावेन ययागाङ्गत्वदुपपत्तेः । 'फलमदतया शेषित्वमस्तु' इति पाठेऽपि यागशेषिभूतभोक्त त्वार्थानां श्मश्रुवपनादीनां यागार्थत्ववत् यागशेषेिभूतपरमामांथनमपि यागाङ्गत्वम विरुद्धमेवेति द्रष्टव्यम् । न तु पुस्तकनिरीक्षणादिनेति । अर्थज्ञानेऽभ्ययननियमो भाद्वैरक्तः । स त्वर्थज्ञानकामनाखण्डनेन प्रत्याख्यातो गुरुण । अस्मदभिमते त्व क्षर ग्रहणार्थाध्ययननेियभे स्वाधीनेोधारणक्षमत्वलक्षणाक्षरग्रहणकामनासंभवादुपायान्तर सत्त्वेन यावत्र्यसैभवाच्च नियनविधित्वमप्रकम्प्यमिति भाव । उपनयनद्धाराः ऽध्ययनशेषत्वे सतीति । न च प्रथमशब्दाभिप्रेतस्यष्टमवर्षस्याध्ययनं प्रत्यप्य धारतया नोपनयनद्वारा शेषत्वमिति वाच्यम् – “श्रावण्यां औष्ठद्यां वा उपाकृत्य यथाविधि । युक्तश्छन्दांस्यधीयीत मासान् विप्रोऽर्धपञ्चमान्। ॥ ! इत्यष्टमवर्षान्सर्गतिः नियमशून्यकालविशेषे विहितस्, *द्वादशवर्षाण्येकवेदे ब्रह्मचर्यं चरेत् ; प्रतिद्वादश का सर्वेषु ! इत्यनेकसंवत्सरसाध्यस्याध्ययनस्थाष्टमवर्षाङ्गकत्वासंभवेनोपनयनस्यैचाष्टम वर्षाङ्गकत्वं वक्तव्यमिति सिद्धम् । ततश्चोपनयनङ्गभूतकालभ्थनाङ्गतयोपचारतो निर्दिशन् भाष्धकारो ज्ञफ्यति, उपनयनाध्ययनयोरङ्गाङ्गिभावोऽस्तीति । उपनयन भावप्रकाशिका (अध्ययनविधेनिरूपणम् ) ४१ द्वाराऽध्ययनशेषत्वात् कालस्येति । अष्टमवङ्गकोपनयनङ्गक्रस्याध्ययनस्य प्राथभ्यं सिध्यतीति भावः । अकत्रभिप्रायमूत्रविहितत्वाचेति । आत्मनेपदभ्येति शेषः । अकर्लभिप्रायसूत्रम्, “ संमानन - ) इति सूलम् । अध्ययनङ्गविधिरिति । ननु उपनयनस्य ष्टद्वारसंभवेऽष्टकल्पनाया अन्याय्यत्वादध्ययनं गुरूवारणानूचारणमेव, न स्वतन्त्रमित्यध्यापयितृपूर्वकत्वमाक्षेपसिद्धमिति, अध्यापयितृपूर्वकत्वसिद्धार्थमध्या यितृपूर्वकस्वरूपमध्यथनाङ्गं नानेन वाक्येन विधेयमस्तीति कथमध्ययनाङ्गििधरिति चेत्- न; * अष्टवर्षे ब्राह्मणमुपनयीत ; तमध्यापयेत् ?' इत्यत्राध्यापनस्य रागप्राप्त त्वत्, “ याजयेत् ।) इत्यत्र यजनस्येवाध्ययनस्यैवानेन विधिना विधाने उपनयनस्य तत्समभिव्याहारात्तदङ्गत्वं सिध्येत् । तदभावे तु * उपनयीत ? इत्यनेनाध्ययनाङ्ग तयोपनयनं विधीयत इत्यस्यापरिज्ञानाददृष्टार्थमुपनयनं विधीयत इति स्यात् । ततश्च स्वतन्त्रमप्यध्ययनं प्राप्नुयात् । ततश्च * अध्यापयेत् ? इत्येतदपेक्षितमिति भावः । यद्वा “ऐन्द्रवायवं गृह्णाति ? इतिवाक्याक्षेपलभ्यगविधाथकम्य, “ सोमेन यजेत') इत्यस्य विधित्ववन् उपनयनविध्याक्षेपलभ्याध्यापयितृपूर्वकत्वविधायकस्य “अध्यापयेत्’ इत्यस्य विधित्वसंभबादिति भावः । यद्यपि * अध्यापील !’ इत्येव मीमांसकग्रन्थेषु लिख्यते, अत्र तु * अध्यापयेत् ?' इति श्रुरित्यते – तधाधेि “बुधयुधन् शजनेड् ! इति सूत्रानुकूलत्वेनास्यैत्र पाठस्य सामीचीन्यम् । क्त्याश्रुत्योपनयन स्येति । “ वाजपेयेनेष्टा बृहस्पतिसवेन यजेन ! इतिवत् ऋत्वlश्रुश्या कर्तक्यावगमात् तेन च प्रयोगैक्यावगमादङ्गाङ्गिभावः सिध्यतीति भाव । अन्तरङ्गत्वं हि प्रत्यक्ष श्रुतिसिद्धमिति । उपनयनसंस्कारे माणवकगतत्वस्य प्रत्यक्षद्वितीयासिद्धत्वादध्ययनस्य तन्निष्ठत्वाञ्च तत्संस्कार्यनिष्ठत्वमन्तरङ्गवं प्रत्यक्षश्रुििसद्धमिति भावः । नाध्याप नाङ्गत्वं युक्तमिति । अध्यापनङ्गत्वे क्रियाफलस्य कर्तृगतत्वात् , “स्वरिततिः '; इत्येवात्मनेपदं सिद्धमितीदं व्यर्थ स्यादिति भाव । तदवधारणनिषेधार्थमिति । कर्तर्येवेति नियमेनाकर्तृगामिनि फले आत्मनेपदाप्राप्तौ तन्निवृति; क्रियते । आत्मने पदं प्राप्यत इत्यर्थः । ऋत्विजो वृणीत इत्यत्रेति । अत्र केनचित् । - वृणीते इति रूपं * वृङ् संभतैौ ” इत्यत एव ; नान्यस्मात्, नितः श्राविकरणपाठा श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचेिता भावात् । तेन “ स्वरित : ! इति सूत्राप्रवृत्तिरिष्टप्रसङ्गनमेवेत्युक्तम् । तदसत् । [वृड्वरणे इत्यस्यापि झाविकरणे पाठात् ।] यद्यपि क्रयादी “ बृञ् वरणे ' इति धातुर्धातुवृतैौ न पठित , तथापि “वृझ वृञ् वृतौ ” इति, कल्पद्रुमे पठितः । तस्यैवात्र विवक्षितत्वात् । “ वृञ् करणे ' इति क्रादौ (स्वादौ) दीर्वान्तस्य पाठात् तत एव तस्य रूपस्य संभवाच । नन्वत्र 'बृडू संभक्तौ' इति धातुर्युज्यते । संभक्तिर्हि प्रार्थना । अत एव हि * अवद्यपण्यवर्याः ? , “एतस्तुशास्', “ ईद वन्दवृशंसदुहां ध्यतः' इत्यादिषु वृत्तिकारादिभिरुदाहरणेषु ऋत्विग्विषये. *: बृङ् संभक्तौ ? इत्येवोदाहृतम् । अतः, “स्वरितति: इतिखाप्रसङ्गमिष्टप्रसख्खन मेवेति चेत्.- सत्यम् - संभक्तितात्पर्थमन्तरेण बरणतात्पर्येण प्रयुक्त लौकेि प्रयोगे आत्मनेपदाभावप्रसङ्गस्यापादयितुं शक्वत्वात् । ततः ऋत्विक्ष्वपि वरणेन निरोधन अग्निसंस्कारध्यवहितस्थेति । अव्यवहितस्याप्तिसंस्कारस्य कर्तृगतत्वा भावादात्मनेपदं न स्यादित्यर्थः । “ आधानकर्तरि न व्यवहितष्फलान्वय इति । ततश्चाश्धबहेितफलत्य कर्तृगामित्व एव, * स्वरित - ); इत्यादि। अत्र चाधवहितं संस्कारविशिष्टाग्रूिपं फलभ:धानकर्तृगतमेवेति स्वरित - ) इत्यादिनात्मनेपदमुपपद्यत इति भावः । असाधारणलानन्वय विषयत्वादिति । क्रियायाः फलं प्रधानभूतं चेत कर्तृगामि भवति – यदर्थे क्रिया आरभ्यते तचेत् फलं कर्तृर्लकारवाच्यस्य भवति, तदा आत्मनेपदमित्यर्थः । अत एव'* यजन्ति थाजक ', 'चन्ति पाचकः'इत्यत न भवति । यष्यत दक्षिण भृतिश्च कर्तुः फलमस्ति - तथापि न तदर्थ: क्रियारभ्भ इत्यदोष । यथा त्रीहीन वहन्तीत्यत्रेतेि । * क्रियाणासर्थशेषत्वात प्रयझे त (क्षेोतस्त) न्नित्यापवर्गः स्यात् । (११-१-२७) इत्येकादशाध्यायाधिकरणे तथैव व्यवस्थापितत्वादिति भावः । सक्तुहोमो यथा पुरुषसंस्कार इति । यथा भूलभाव्युपयोगविधुराणां सक्तूनां होमसंस्कार्यत्वाभावेन सक्नुहोमस्य गुणकर्मत्वाभावेन प्रधानकर्मत्वम्, तद्वदिति भावः । एतदभिप्रायेण पुरुधसंस्कारत्वोक्तिरिति द्रष्टव्यम् । खाध्यायस्य हि कर्मत्वावगमो न पुरुषस्येति । यद्यप्यध्ययनस्य प्रभाकरभिमतमर्थकर्मत्वमेव न चाध्ययनस्य स्वाध्यायसंस्कारत्वाभावे पुरुषसंस्कारत्वमापतेदेव, कोटिद्वयविनिर्मुक्ताकाराभावादिति वाच्यम् - गुणकर्मत्वशून्यानां कस्यानां प्रयाजादीनां च पुरुषसंस्कारत्वस्याभावान्। तथापि प्रधानकर्मत्वनिरासे तात्पर्यम् । श्राप्यत्वमात्रपर्यवसानं चायुक्तमिति । न चैवं वैदिके, * यो दधि ) इत्यत्रापि पयसः संस्कार्यत्वप्रसङ्गः, नन्नापि आपण (प्रपूरण ) नियमजन्यादृष्टस्याभ्युपेतत्वेन संस्कार्यवस्येष्टत्वात् । ततश्चाध्ययनेन वैदानां या प्रप्तिः स्वाध्यायोचारणेच्छायां सत्यामस्खलितदुबारणोपयोगितालुमूर्धादि जनकाक्षरराशिग्रहणल्पा, तन्नियम्जन्यादृष्टस्य चाययनिष्ठस्याभ्युपेयत्वमिति भावः । सुवर्ण भार्यमित्यत्रेति । तृतीये सुवर्णभरणस्य पुरुषार्थत्वस्य व्यवस्थापितत्वादिति भावः । प्रतियोऽवभ्युपगम इति, प्रतेिवाद्यभ्युपगम इत्यर्थ । सक्तून् जुही तीत्यादिषु प्रत्ययस्रस्याधगतमयीनि । ननु “ मैत्रावरुणाय दण्डं प्रयच्छति । इत्यत्रेवं * तथायुक्त 'चानीप्सितम् ? इत्यनीप्सिते कर्मणि द्वितीया भविष्यतीति कुतो व्यत्याश्रयणमिति चेत् – न । तत्र हि दानकर्मभूतेन दण्डेन मैत्रावरुणस्य संस्कारः; न तु दण्डसाधनकेन दानेन । इह तु सतुंसाधनकेन होमेनापूर्वम् , न होमकर्मभिः सक्तभिरिति वैषम्यात् । 'नवध्ययनस्यार्थज्ञानार्थत्वपक्षेऽपि न कमेत्वभङ्ग अर्थसिद्धस्याध्ययनसंस्कार्यत्वस्य , * चरुमुपदधाति ?' इत्यत्रे द्वितीययाऽनुवादोपपत्तेः । अग्प्रिकरणान्नातेन, “ चरुमुपदधाति ?' इति वेिधिना चरूपधाने स्थण्डिलस्याङ्गतया बिनियुज्यमाने, तस्य साक्षात्स्थण्डिलनिवर्तकत्वायोगादुपहितेन चरुणा तन्निवृत्ति दर्शनाचोपधानस्य स्थण्डिलाङ्गत्वं चरुसंस्कारद्वारकंमिति अर्थसिद्धमेव हि चरोरुपधान संस्कार्यत्वं द्वितीययाऽनूद्यते। एवमिहाप्यध्ययनस्य तत्समंप्त्यनन्तररारम्भणीयमीमांसा परिचयोत्तरकालभवेिनि अर्थज्ञने साक्षात् करणत्वायोगात् अध्ययनगृहीतस्वाध्यायेन कालान्तरे स्मृतिसमारूढेन द्वारणार्थज्ञन्दर्शनाचार्थसिद्धे स्वाध्यायस्याध्ययनसंस् तव्यप्रत्ययेनानूद्यत इत्युपपतेरितेि चेत् - न | * अध्ययनगृहीतस्वाध्यायेनार्थज्ञानं भावयेत्'इत्यर्थाश्रयणेन भट्टभते दोषाभावेऽपि, अध्ययनस्य स्वाध्यायसंस्कारत्वानभ्युप गन्तृगुरुमते, 'स्वाध्यायसाधनकाध्ययनेनार्थज्ञानं भावयेत्’ इत्यर्थाश्रयणेन तव्यप्रत्य 1.,न्यायक्षामणिः २५३. पु. श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचिता थार्थत्यागः सिद्ध इति भावः । अर्थावबोधनस्य समयोजनकत्वदर्शनार्थमाह - अनु ष्टानौपयिकेति । चशब्देन समुचीयत इति । यद्यपीदं पक्षद्वयेऽपि समानम् तथापि पूर्वपक्षे अपिविरोधसूचक: ; द्वितीयपक्षे तु जपादेः स्वरूपस्य च समुचयपर इति विवेक । मन्त्राणां स्वाध्यायान्तर्गतानां पृथङ् निर्देशः किं निबन्धन इत्या शङ्कयाह - भन्त्रवदिति पृथङ्क निर्देश इति । उपकारकमन्त्रवत्वप्रतिपादनत्यू प्रकृतेऽत्यन्तानुपयोगात् चतिप्रत्ययान्तत्वमाश्रित्याह – यद्वा यथा बालस्येति । सनिथमकोचारणमिति । यद्यपि नियमोऽङ्गविधायकवाक्यान्तरप्राप्यः, नाध्ययन शरीरान्तःपाती, तथाप्यर्थज्ञानस्य तच्छरीरानन्तःपातित्वे तात्पर्यम् । अपि तु स्वशाखामात्रवाचीति । अध्यायशब्दो वेदपरः, स्वशब्दः पितृपितामहपरंपरागत स्वीवत्वाची । न च, * स्वाध्यायशब्दवाच्यवेदाख्याक्षरराशेः' इति भाष्येण विरोध इति वाच्यम्-तस्यापि 'स्ववेदास्याक्षरराशेः' इत्यत्र तात्पर्यात् । न च सिद्धान्ते स्वाध्यायस्याध्ययनोद्देश्यतया उद्देश्यगतविशेषणस्य ग्रहेकवबदविवक्षितत्वात् स्वीयास्सीय साधारण्येनाध्ययनं प्राप्तोतीति वाच्यम् - वेदानामानन्त्येन सर्वाध्ययनस्याशक्यत्वेन संको चेऽपेक्षिते स्वीयत्वस्योद्देश्यगतस्य विवक्षितत्वोपपतेः । मात्रचेति । ननु 'क्षीरमात्रं पिब ? इत्यादावुत्तरपदत्वनियतं मात्रपदं प्रातिपदिकम् । न तु, “प्रमाणे द्वयसच दन्नध्मात्रचः' इ:ि विहितो मात्रच्प्रत्ययः, तस्य प्रमाणार्थ एव विधानादिति चेत् न । 'ॐ रुमालम्' इत्यादावपि प्रमाणार्थप्रत्यय इतरव्यवच्छेदप्रतीतेर्गत्रच्प्रत्यय व्यतिरेकेणोत्तरपदत्वनियतप्रातिपदिकाभ्युपगमे प्रमाणाभावादित्यत्र तात्पर्यात् । यथा अमीनादधीतेति वाक्यमिति । एतच, “तत्प्रकृयथै यथान्येऽनारभ्यवाद । (३-६-१४) इति तातीयाधिकरणे स्थितम् । तत्र हि, आधानविधेः पूर्णतादिवत् क्रतु पर्यन्तत्वं पूर्वपक्षीकृत्य अलौकिकस्याहवनीयाद्यझेरेव फलाकाङ्काशामकत्वसंभवात् तन्मान्न विश्र: एवधानविधिः, न ऋतुपर्यन्त इति स्थापितम् । आधानमात्रपरमिति । अििसद्धचर्थाधानमात्र [विधि] परमित्यर्थः । ग्रहणशेषतयाविनियुक्तस्येति । ननु सिद्धान्ते न स्वाध्यायस्य ग्रहणशेषतया विनियोगः, स्वाध्यायस्य शेषित्वावगमादिति चेत् -मैवम् । ग्रहणशेषतया अविनियुक्तम्येतिं छेदः । ग्रहणशब्दश्चार्थग्रहणपर अर्थज्ञानशेषतया अविनियुक्तस्य स्वाध्यायस्यार्थपरत्वे प्रमाणाभावादित्यर्थः । अयं भावप्रकाशिका (विचारे रगतः प्रवृतिसमर्थनम् । भाव: - अर्थावबोधमुद्दिश्य शब्दोच्चारणेन हेि लोके वाक्थानां तात्पर्यमवगम्य तन्निर्वाः हाथै मुख्यासंभवे लक्षणादिकं परिकल्प्यते; न तूचारणमात्रेण । अत एव 'गौरश्च पुरुषो हस्ती ' इति पदानामुचरणमात्रेण लक्षणा न कल्प्यते । यदा विशिष्टार्थ बोधमुद्दिश्य तेषामुचारणमिति तात्पर्यमवगम्यते, तदैव तन्निर्वाहार्थम्, ' अयं गौवैली. वर्दः, अश्धो वेगवान्, पुरुषो नियतचेष्टः, हस्ती महाबलः' इति गवादिपदा नामध्याहारलक्षणादि कल्प्यते । एवं च वेदवाक्यानामर्थावोधमुद्दिश्योचारणाभावे तात्पयसिद्धया तन्निर्वाहार्थलक्षणागौणवृत्यनुषङ्गाध्याहारव्यवधारणकल्पनोच्छेदप्रसङ्गा दवश्यं वेदेऽप्यर्थावबोधभुद्दिश्योच्चारणस्य वक्तव्यत्वात् वेदे च लोक इच तमुद्देिश्य रागप्रयुक्तोच्चारणाभावाद्विधिप्रयुक्तमेव तदाश्रयणीयमितेि, विधिश्धाध्ययनविधेरन्यो न दृश्यत इति, तेनैवार्थाचबोधमुद्दिश्य गुरुमुखोच्चारणानूचारणरूथमभ्थयनं विधीयत इत्यकामेनापि स्वीकर्तव्यम् । एवं च दृष्टफलेऽप्यर्थावबोधे विधिरन्यतोऽसिध्यतस्ता त्पर्यस्य सिद्धयर्थ इति । । (विचारे रागतः प्रवृत्तिसमर्थनम्)) शब्दस्य बोधकत्वशक्तिस्वाभाच्यादित्यर्थ इति । *लोकव्युत्पत्ति सिद्धस्य शब्दानामर्थपरत्वभ्यौत्सर्गिकस्य वादेऽपि अपौरुषेये तदभावात्; निरपवादस्य स्वत एव समर्थस्यार्थज्ञानोद्देश्यक शब्दोच्चारणस्य विधिनिरपेक्षत्वाच । ननु - शब्दानामर्थपरत्वमावं व्युत्पत्तिसिद्धम् । न त्वन्निहोत्रादिवाक्यं तदर्थविशेषप्रमित्यपि । ततु तत्तदर्थवेिशेषभुद्दिश्योच्चारण मपेक्षत. इति तदर्थोऽध्ययनविधिः स्यादिति चेत् - न; अध्ययनविधिनापि तद लाभात् । न ह्यध्ययनविधिः प्रतिवाक्यं तत्तदर्थज्ञानविशेषद्देिश्ा तद्वाक्योञ्चारणे व्यायिते । 'स्वाध्यायाध्ययनेन यद्वावयितुं शक्यम्, तदनेन भावयेत् ' इतेि विधाने सनि अन्निहोत्रदिवाक्याध्ययनेन न्वायलभ्यतत्तदर्थविशेषज्ञानमेव भवयितुं शक्यमिति तत्तदर्थविशेषे तात्पर्यमर्थतः सिध्येदिति चेत् - तर्हि अग्हिोत्रादिवाक्यानामौत्सर्गिक मर्थपरत्वमेव न्यायपर्यालोचनेन तत्तदर्थविशेषतात्पर्यतया पर्यवस्यतीत्येवास्तु; किमु चारणविधिना ? यदि च लोके दृष्टमित्येतावता वेदेप्यर्थावबोधमुद्दिश्योच्चारणमाद्रियेत, तदा स्वतन्त्रवक्तृविवक्षितेतरार्थावबोधमुद्दिश्य श्रोतृभिश्चारणे कृतेऽपि तस्य वाक्यस्य 1.2. न्यायरक्षामणों पु. २४८ - २५: श्रीरङ्गरामानुजमुििवरचेिता तत्र तात्पर्यं न दृष्टम् । किंतु स्वतन्त्रकर्तुदर्थावोधमुद्दिश्योचरणम्, तत्रैव तात्पर्ये दृष्टमिति वेदस्य तात्पर्यसिद्धयथै ौरुषेयत्वमपि कल्प्येत । वस्तुतस्तु लोकेऽपि नोचारणाधीनं तात्पर्यम्, मौनिना लिखित्वा दते परेणापि लिखितं दृष्टा मनसानु संहिते क्षेोकांदावुवाणाभावान् । किंतु * अस्माद्वाक्यादेतदर्थप्रतीतिर्भवतु' इति वक्तृविवक्षाधीनं तदिति । तस्मात् तात्पर्यसिद्धयर्थेमध्यथनविधेरर्थावबोधफल ६ल्पनाया कथंचिदपि नावकाशः; लोके व्युत्पतिसिद्धमर्थपरत्वं वक्तृविवक्षिते विशेषे पर्यवस्यति वेदे तु न्यायलभ्ये विशेषे । तदनुसारेण च लक्षणादिकल्पनमेित्येवाभ्युपगन्तव्यम् । अत एव वेदस्य तात्पर्यवत्वसिद्धिमेवाध्ययनविधिफलं मन्वानेनापि न्यथ:ोऽध् यन विधिरथबोधमपि फलवेन गृह्यातीति तात्पर्य निश्चित्य तद्वलेन स्वाध्यायावाप्रे निश्चयोऽयमर्थावबोधभुद्दिश्योचारणविध्यधीनः, तथाभृतविध्यन्तराभावात् । अस्यैव विधेरपेक्षयामात्माश्रयापत्त । किंतु केवलन्यायाधीन एव वक्तव्यः । तस्मात् तत्र्य सिद्धार्थमप्पयनविधेरर्थावबोधफलक वकल्पनमित्येतत् तावदयुक्तमिति भाब । अन्यत्र विनियोगस्त्विति । अध्ययनस्यार्थज्ञानादन्यस्मिन् स्वाध्याये विनियोग इत्यर्थः । गृहीतात् = गृहीतमालात् अध्ययनगृहीतस्येत्युक्त रिति । ननु ' अध्ययनगृहीतस्य ? इति भाष्यस्य कथमध्ययनगृहीतमात्रत्वमर्थः ? येन 'गृहीतमालात् ? इत्येशे तत् उपपादकं स्यादितेि चेत् . उच्यते - * अध्ययन गृहीतस्य स्वाध्यायस्य ' इति पूर्वभाष्ये 'अध्ययनगृहीतस्यार्थावबोधित्वदर्शन । इत्येवं प्रमितिजनकत्वस्वभावस्थोपपादितत्वात् तस्यैवापातप्रतीतिजनकत्वस्य विरुद्धत्वात् पूर्व वाक्यं मीमांसपरिकरयुक्तपरम् । अस्तदविरोधायेदं वाक्यमध्यनगृहीतमालपरमिति भावः । केचित्तु मीमांसापरिकरयुक्तस्येत्यनुत्तेः, 'सर्वं वाक्यं सावधारणम् । इति न्यायात् सिध्यतीत्याहुः । आपाततोऽवगम्यमानान् दृष्टत्यन्वय इति । केचित् अवगम्यमानानर्थान् प्रयोजनवो दृष्टत्यपि योजयन्ति । अङ्गत्वान्यथानुपपत्त्यैवेति । न च “वेदाङ्गानि च सर्वाणि " इति द्वितीयाश्रुत्या अङ्गानां कर्मत्वावगमात् स्वाध्या यस्येवङ्गानां प्राप्यत्वं किं न स्यादिति वाच्यम्-तश्च सति अङ्गाध्ययनस्याक्षरग्रहण मंत्रिपर्यन्तत्वेऽङ्गानां वेदानुपकारकतयां अङ्गत्वभङ्गप्रसङ्गेन मुख्यप्रातिपदिकानुरोधेन भावप्रकाशिका (समावर्तनस्मृतिविरोधपरिहारः) ४७

• तून् जुहोति ? त्यत्रेव विभक्तिविपरिणामेन कर्मस्वपरित्यागेन करणत्वस्याश्रय

णीयत्वात् । 'पाठकर्मभूतैलैरर्थज्ञानं भावयेत् ' त्यपि संभवेन प्राप्तपाठकर्मत्वानु वादेनापि दोषाभावाञ्च ! यथा “चरुमुपद्धति ! इत्यत्र 'उपहितेन चरुणा स्थण्डिलं निर्वर्तयेत् ' इत्येवं प्राप्तमुपधानकर्मत्वं द्वितीययानूद्यते, तद्वदिति 'भावः । (समावर्तनस्मृतविरोधपरिहारः) किमभिप्रेत्यैतदुक्तमिति। किमभिप्रेत्य श्रुतिस्मृत्योर्वाध्यवाधकत्वमुक्तमित्यर्थः। ननु – “ अधीत्य स्रायात् ? इत्यादौ * अध्ययनकर्मकां भावनां परिसमाप्य । इत्यर्थः । न तु ' अध्ययनकरणिकामर्थज्ञानकर्मिकाम्' इति । “वाजपेयेनेष्ट बृहस्पतिसवेन यजेत ”, “उचैः प्रवर्येण चरन्ति 1, 'भप्श्ववभृथेन . चरन्ति ? इत्यादाविव तृतीयानिर्देशाभावेन तत्करणिकाया भावनाया असंपतिपतेः। ननु “अन्निचित् वर्षति न धावेत् ” इत्यत्र चयनकरणकभावनाया एव भूताया निमितत्वम्, न धात्वर्थ मान्नस्य भूताय निमित्तत्वम् । ततश्च क्रवन्त एवाझिचिद्रतानेि प्रवर्तन्त इति पञ्चमे स्थितम् । तद्वदिह किं न स्यादिति चेत् - न - अत्र (तद?) * अझौ चेः ?’ इत्यौ कर्मणि चिनोतेः ब्रिविधानात् अनिर्मिकायाश्चयनकरणिकाथा भूताया एव भावनाया निमित्तत्वम् । इह तु, “ वेदमधीत्य लायात् ” इति वेदकर्मकाया एव भावनायाः पूर्वकालत्वं क्त्वाप्रत्ययेन प्रतीयते ; न त्वर्थज्ञानफलकर्मिकायाः । ततश्चाध्ययनविधे!र्थज्ञानफलकत्वपक्षे विरोधः स्यादेवेत्यरुचेराह - किंच विरोधे सत्यपीति । गुरोः कर्मातिशेषेण =गुरुशुश्रूषानवरुद्धकालेनेत्यर्थः । यद्वा अति शेषेण नि:शेषमित्यर्थः । निवेशे हि वृत्ते नैयमिकानीति । निवेशः = विवाहः । ननु “ज्योतिष्टोमेन स्वर्गकामो यजेत ।) इत्यविशेषेण स्वर्गकाममात्र प्रवृत्तत्वात् शूद्रस्यापि स्वर्गकामत्याविशेवदनुष्ठानप्रसङ्गो दुर्वारः, “न शूदाय मतिं दद्यात्' इत्यादिनिषेधस्मृतेः शुश्रूषारहितशूदविषयत्वस्य संभवादित्यरुचेराह - किंच यजमानेनेति । अध्ययनलभ्यत्वादिति । अध्ययनसंस्कृतस्वाध्यायस्य प्रयोजन साकाङ्कस्य स्वाध्यावसाध्यसकलकर्मसु विनियोगो भवतीति भावः । यो ह वा अविदितार्षेयेति । “यो ह वा अविदितार्षेयच्छन्दोदैवतब्राह्मणेन मन्त्रेण याजयति वाध्यापयति वा स्थाणु वर्छति गर्त वा पतति ? इति प्रसिद्धश्रुतिपाठः। अस्यायमर्थ 1. न्या यरक्षामणौ २५२. पुं . श्रीरङ्गरामानुजमुनेिविरचेिता आर्षेयः क:ि; छन्दः गायध्यादि; दैवतम् अन्यादिकम् । ; ब्राह्मणं विनि योजकवाक्यम् । आर्षेयादिकमजाननो याजकोऽध्यापको वा स्थावरतां प्राोतेि, गतं वा पतति, म्रियेत वा । अस्य छन्दांसेि निवाणि भवन्ति । जानानस्य तु तद्विपर्ययो भवति । तस्मादेतानि मन्त्रे मंत्रे विद्यादिति । प्रतिग्रहर्तुसंवेशना देरिवेति । न चैतत् रागप्राप्तस्य विधातुभशक्यत्वाच इत्युत्तरग्रन्थविरुद्धमिति वाच्यम् । रागप्राप्तस्य पाक्षिक्यामप्राप्तौ सत्यां विधेयत्वदर्शनात् २गप्राप्तत्वविधेयत्व योनयन्तविरोध इत्येतत्तात्पर्योऽयं ग्रन्थः । उत्तरग्रन्थस्तु रागतो नित्यप्राप्तविषय इत्यविरोधोपपतेः । ननु - एतद्धट्टपर्यालोचनायामर्थज्ञानस्याध्ययनविधिविधेयत्वराग प्राप्तत्वविचार इव प्रतीयते । न चैष युज्यते । अर्थज्ञानस्याध्ययनविधिविधेयत्वस्य मीमांसकैप्यनभ्युपेतत्वात् । अर्थज्ञानस्याध्ययनविधिफलत्वमेव हि तैः स्वीकृम्: न तु विधेयत्वम् । फलस्याविधेयत्वात् । चतुर्थे लिप्सा सूत्रे (४-१-२), “फलं चाकर्मसंनिधौ ) इति द्वैतीयीकाधिकरणे.(२-३-१२), “कर्मणस्वप्रवृत्तत्वात् । इत्याष्टभिकाधिकरणे (८-१-१३) ऽपि फलविधेयत्वस्य प्रतिपादितत्वात् । एका दशावे च फलविधेयत्वस्य प्रतिपादितत्वाचेति चेत् – न - अत्रार्थज्ञानपदेन विचारस्यैव विवक्षितत्वात्। विचारवैधत्वस्य मीमांसकैरभ्युपेततया तस्य रागप्राप्तत्वेन प्रतिक्षेप्यलोपपतेः । किंचानेनैव वाक्येनेति । “ यो ह वा अविदितार्षेय - ); इत्यादिवाक्यविहितार्थज्ञानाक्षिप्तधा विचारस्य प्राप्नध्ययनविध्याक्षेप्चत्वं विचारस्य युज्यते । यथा स्चस्वविधिविहितानां क्रतूनां ज्योतिष्टोमदर्शपूर्णमासादीनाम्धान विििसद्वैरहवनीयादिभिः स्वसाफल्यसिद्धयर्थ नानुष्ठाप्यत्वं तथेत्यर्थः । ननु न हि कर्मणामल्पास्थिरफलत्वमनन्तस्थिरफलत्वं चेत्यत्र पूर्व पक्षसिद्धान्तरूपेण इत्यस्य व्युत्क्रमेणान्वयो द्रष्टव्य । 'स्वरूपे निरूपिते । इत्युक्ते 'स्वरूपमात्रे निरूपितेऽपि कर्मणामल्पस्थिरफलत्वमावृतिविधानादिभिज्ञत्वा इत्यस्यार्थस्याध्याहारसापेक्षतया बिलम्बितप्रतीतिकतया अन्यथा व्याचष्ट - यद्वा कर्म विधिस्वरूपं निरूपितमितेि । अस्मिन् पक्षेऽस्य भाष्यंस्येत्थमवतारेिका - ननु परमात्माराधनकर्मसु, “स्वकर्मणा तमभ्यच्र्य सिद्धिं विन्दति मानवः'इत्यनन्तस्थिरफल तयावगतेषु कथमल्पास्थिरफलत्वावगतिरित्याशङ्कयाह - कर्मविधिस्वरूपे निरूपित भावप्रकाशिका (समावर्तनस्मृतिबेिरोधपरिहारः) इति । अस्मिन्नपि पक्षे 'कर्मविधिस्वरूपे ? इत्यस्य परमात्माराधन्त्वविनिमुक्त स्वरूपमात्रेऽवगते अल् स्थिरफलत्वावगतिप्रतिबन्धकपरमात्माराघनरूपत्वप्रतीत्यभावेन अध्यास्थिरफलत्वमवगग्वेत्यस्याप्यर्थस्य विलम्बितमतीतिकत्वमविशिष्टमित्यस्त्ररसेो बोध्यः। केचिदेवं व्याचक्षते - तत्र कर्मविधिस्वरूपे निरूपित इति । विधिश्च स्वरूपं च विधिस्वरूपम् ! कर्मविौ कर्मस्वरूपे च निरुपित इत्यर्थः । प्रत्यब्दं चातुम स्याद्यावृतिविधौ निरूपिते चातुर्मास्थानां क्षयफलत्वनिश्चयो भवति । यदि चातुर्भा स्यानामक्षय्यफलत्वम्, तदा पुनस्तदनुष्ठानवैयथ्र्यप्रसङ्गादित्यवगतेः स्त्र एवोत्पत्तेः । तथा चातुर्मास्यादिस्वरूपं सहस्रसंवत्सरसाध्यविश्वसृजामयनादिस्वरूपं च निम्यग्रता चातुर्मास्यादिग्वल्पवितव्ययायाससाध्येषु , * फलस्य कर्मनिष्पते: तेषां लोकवत् परेि गमतो विशेषः स्खात् ?’ (पू. मी. १-२.१७) इति न्यायालोचनसनाथचेतसा नित्यनैमित्तिककर्माराधितपरमपुरुषानुग्रहलब्धचित्तनैर्मल्येन पुंसा चातुर्मास्यादिकर्मणा मनित्यफलत्वस्य सुज्ञानत्वदिति भावः । येनेति निर्देशो विज्ञानाभिप्राय इति । ततश्च, “प्रोवाच तां तत्त्वती ब्रह्मवेिद्याम् ? इति प्रतिनिर्दिश्यमानाया एव ब्रह्मविद्याया यच्छब्देन पराम्रष्टव्यतया ययेति स्त्रीलिङ्गनिर्देशो न प्रसङ्खनीय इति भाव । अतो निरूप्य संपाथैस्तैरिति । ननु, “ शमदमाद्युपेतः स्यात्' इत्यत्र न शमदिस्वरूपं निरूप्यते, अपि तु शमादेः रुपासनाङ्गत्वम् । तच्च श्रतिबलप्राप्तस्य श्रवणं प्रतेि अङ्गभावस्य नोपजीव्यमिति चेत् न - तत्राविहितविषयव्यापारोपरमः शम इत्यस्यार्थस्य तदधिकरणे व्युत्पाद्यत्वादितेि भावः । “ ब्रह्मविदामोति ? इत्यस्यानन्तस्थिरफलब्रह्मप्राप्तिपर्यन्तप्रामाण्यसंभवे अनन्त स्थिरफलत्वभान्नप्रतिपादनपरत्वमयुक्तमित्यस्वस्सादाह - यद्वा विद्यया अनन्त स्थिरेति । विषयस्य दर्शितत्वादिति । ब्रह्मस्वरूपस्येत्यर्थः । ततश्च “पश्यः ? इति ब्रह्मदर्शनमेव पर्यवस्यतीति भावः । समुचयो युक्त इति । अत्र केचित् ननुच' इति निपातसमुदायेोऽयं नन्वर्थक एव, ततोऽतिरिक्तार्थाप्रतीतेः । ननु शब्दस्य प्रयोक्तृधर्मभूतशङ्काद्योतकत्वेन “ननु च' इत्यस्य 'शङ्का च' इति शब्द तुल्यार्थत्वाभावात् । अतोऽत्र चशब्दस्य समुचयार्थत्वप्रसाधने नातीवाभिनेिवेष्टव्य मिति मन्यन्ते । ननु कर्मविचारनैरपेक्ष्यसिद्धयर्थं कर्मणां वाक्यजन्यं क्षयिफलत्व ५८ श्रीरङ्गरामानुजमुनि विरचिता ज्ञानमेव वक्तव्यम् । न तु ब्रह्मोवास्नम्याक्षयफलत्वज्ञानमित्यत्राह -ब्रह्मोपासन स्येत्यादिग्रन्थ इतेि । (लघुपूर्वपक्षघट्टः) विवक्षितेतरगामित्वव्युदासार्थः प्रथम एवकार इति । विवक्षितं साधनचतुष्टयम्, तदितरः कर्मविचारः । अन्न केचित् - यच्छब्दान्वित एवकार तावत्खल्वदिशब्दबत् वाक्यालङ्कारार्थ एव । न हेि 'ब्रह्मजिज्ञासा यन्नियमेनापेक्षते तदेव पूर्ववृतं वक्तव्यम्' इत्यस्मादधिकस्यार्थस्य एवकारसहिताद्वाक्यात् प्रतिपतिरस्ति। अस्य 'वाक्यस्य नियमेनानपेक्षितकर्मविचारपूर्ववृत्त्वयुनासमात्रपरत्वेन कर्मविचरे नेिथमेनापेक्षितत्वव्युदासपरत्वाभावदिति वदन्ति । तदेतदेव कारार्थानभिज्ञानवेिऽम्भि तम् । विशेष्यसंगतो खवकारो विशेषणस्य तदितरयोगव्यवच्छेदार्थ । * पार्थ एव धनुधेर ' इत्युक्ते हि धनुर्धरत्वरूपविशेरुणस्य पार्थेतरामेित्यं व्यवच्छिनत्येवकारः ।

• पार्थ एव धनुर्धरः' इति वाक्यस्य 'पार्थादन्यो धनुर्धरो न ' इत्यर्थः । अत एव

'शिििरत्येव ब्रयात् ?' इत्यत्र एवकारोपबन्धात् षडिंशतिमन्त्री न विधीयते । अपि तु तदिरमन्त्रो निषिध्यत इति पूर्वतन्त्र निर्णीतम् । ततश्च । 'यदेव नियमेनापेक्षते 'इतेि वाक्यस्यायमर्थः-'यव्यतिरिक्त नियमेन नापेक्षितम्, तद्यतिरिक्त न पूर्ववृत्तमिति । ततश्च प्रथम एवकारो नियमेनापेक्षितत्वस्य यच्छब्दार्थातिरिक्त गर्मित्वव्यवच्छेदार्थकः, द्वितीयस्तु यच्छब्दनिर्दिष्टात् तच्छब्दार्थादतिरिक्तस्य पूर्व वृत्तत्वन्युदासकः । इयांस्तु विशेषः - प्रथम एवकारोऽनुवादी । द्वितीयस्तु पुरोव दीति । वेदान्तमात्राध्ययनस्थाशास्त्रीयत्वादाह - यद्वा अंधतकृत्स्ववेदस्यामीतेि । नं त्वन्ययोगव्यवच्छेदपरमिति । पूर्वभागाध्यथेनव्यवच्छेदपरं नेत्यर्थः । ननु, साम्रा स्तुवीत” इंति सान्न एव स्तोत्रद्वारा कमङ्गत्वम् , नीद्भीथादेरिति शङ्कमुद्री श्रादिस्वरूपप्रकाशनेन निराकुर्वज्ञादिपदमा 'चाह एकस्य सं#ा इत्यादिना । ननु कथं साम्रः पञ्चभागात्मकत्वम् ? हिंकारः, प्रस्तावः, आदिः, ठोथः प्रतिहार उपद्रवः, नेिर्धनम् ; इति सप्तविधैवं इंश्यतें अंत एव हि, “ संविधं सांभोंथा गीयत इनि । एकैकोपासनं विधीयत इतेि । “सर्वाणि ह वा इमानि भूतानि प्राण मेवाभिसंविशन्ति प्राणमभ्युज्जिहृते। सैषा देव प्रस्तावमन्वायत्त ”, “सैषा देवतोद्वीथ मन्वायत्ता' इत्यादिवि२ि शेषः ! कचिावयवायभूतप्रष्याद्युपासनं विधी यते, ओमित्येतदक्षरमुीथमुपासीनैतेि इति पाठः समीचीनः । मध्ये 'तत्रेो दीथावयबभूनप्रणवोपासनं विधीयते ? इति कचित् पठ्यते । न तस्य समीचीन्यं पश्यामः । * ओमित्येतदक्षरमुद्रीथमुपासीत !” इति वाक्यस्योद्भीथावयवप्रणवोपास्न ििधपत्वं च, “व्यासेश्च सभङ्गसम्" इत्यत्र स्पष्टीभविष्यति । केचित् कर्माङ्गा श्रयेति भाष्यस्यायमर्थः – कर्माङ्गाश्रयो (मु?) इीथस्यादिरुीर्थादिः प्रणवः, तस्यो पालनमिति । अत एवैतदभिप्रायेण * तत्रोद्रीथावयवभूतप्रणवोपासने विधीयते इत्युक्तमिति वदन्ति । “ स्वायते शब्दपयोगे ' इति न्यायेन 'कर्माङ्गोद्भीथादि विधथाप्युसनानि । इति वक्तव्ये 'कर्माङ्गाश्रयाण्युद्वीथाद्युपासनानि ' इति भाप्ये वनव्यक्तिः किमर्थमाश्रितेत्याशङ्कयाह - झमङ्गोद्वीथाद्याश्रयाण्युपासनानीत्युक्त इति । उपासनमात्रस्य च पक्षीकारः प्रतीयेतेति । ननु कमङ्गाश्रयत्वस्य हेतृकरणादेव यावति हेतुर्विश्राम्यति तावत एव ग्रह्णे भविष्यति, 'थथा पर्वत धूमवत्वाद्वह्निमान् ? इत्यत्र धूमवतः पर्वतस्य ग्रणं तथेति चेत् - सत्यम्-तादृश न्यथप्रतिसंधानाभावदशायामुपासनमात्रपक्षीकारप्रतीजियेत । अत एव * प्रतीयेत / इति प्रतीतिमालभापदितम् । भाष्ये - अनभिज्ञो भवान् शारीरकशास्राविज्ञान स्येति । शास्रप्रतिपाद्य विज्ञानं शास्त्रविज्ञानम् । मध्यमपदलोपी समासः । तदेतदा शास्त्रे प्रधानतया प्रतिपाद्यमित्यादिना । प्रतिपाद्यशब्द उत्पाद्यपरः ।

• आत्मैकत्वविद्याप्रतिपत्तये ” इति परव्यवहारानु-ारादुत्पतिः प्रतिपतिशब्देन व्यव

हुना । वक्ष्यति च -- *प्रतिपादकानि निष्पादनक्षमाणि ; इति । अतो लाक्षणिकृपयोगो न दीपायेति । द्रष्टव्यम् । मिथ्याज्ञानं भ्रान्तिज्ञानमिति । मिथ्याविषयं ज्ञानं मिश्याज्ञानमिति मध्यमपदलेोधी समास इति भावः । मूलाज्ञाननिवृत्तेरेव प्रयोजनव मभिप्रयन्नाह - यद्वा मिथ्याभूतमज्ञानमिति । तुशब्दद्वयं शङ्काद्वयच्यावृत्यर्थः (वर्तक) मिति । उपनिषत्स्वधीतत्वात् ब्रह्ममीमांसायां निरूप्यमाणत्वाचेोद्रीथाद्युपानं ब्रह्मविद्यापेक्षितमित्येकं . शङ्क . । । 'ततः किम् ? इत्यनेनाभिप्रेतासंगतत्वशक्षा द्वितीय ;!:एतच्छङ्काद्भयस्य यथाक्रमं व्यावृत्त्यर्थमित्यर्थः ।. अत्र. भास्कीयाः श्रीरङ्गराभानुजमुनिविरचिता प्रत्यवतिष्ठन्त इति । अत्र च हेतुरुत्तरत्र स्पष्टः । न समसमुच्चयपर इति । तन्मते, “तमेतं वेदानुवचनेन् ? इत्यत्र * सहयुतेऽप्रधाने' इति तृतीयया वेदनु वचनादीनां “ विविदिषन्ति ? इति निर्दिष्टवेदनापेक्षया अप्राधान्याभ्युपगमेन कर्मणां विद्यायाः फलोपकार्यङ्गवमालस्याभ्युपगतत्वेन तैरपि समसमुच्चयस्यानभ्युपग मादिति भावः । समुचित्योपदेशादित्यत्र समुचित्यशब्दवदिति । इदं हेि वाक्यम्, “ अन्तर उपपत्तेः ?' इत्यधिकरणभाण्यस्थमन्निविद्यात्मविद्याविषयम् । तयो समुचयानभ्युपगमदिति भावः । विशेषणविशेष्यभावेन निर्दिष्टमिति । न च समुचितशब्दो वैषम्यं न सहत इति वाच्यम्, अङ्गाङ्गिसमुच्चयेऽपि समुचयशब्द प्रयोगदर्शनात् । न ह्यत्र समसमुचयः श्रूयत इति भावः । चः प्रतिपादकसमुच्चय इति । श्रुतिसूत्रयोः प्रतिपादकयोः समुचय इत्यर्थः । तज्ज्ञानस्य कथं पूर्व भावित्वमिति । ब्रह्मविचारपुत्रैमावेित्वमित्यर्थः । निरूपयिष्यमाणत्वमभि श्रेत्योक्तमिति । “ अन्तरा चापि तु तद्दष्टः ”, “ सर्वापेक्षा च यज्ञादिश्रुतेरश्ववत् ’ इत्यादावधिकारिविशेषे ब्रह्मविद्यायाः कर्मबेशे पैः समुच्चयतदभावयोः प्रतिपादयिष्य माणत्वादिति भाव । अधिकारिविशेषनिष्ठब्रह्मविद्याया अनिर्दिष्टत्वात्समुच्चयतद भावयोः सामान्येन विद्याविषयत्वमेवोचितमिति मत्वाह - यद्वा नित्यनैमित्तिकयो रितेि । विद्यायाश्चेति शेषः । नित्यनैमितिकाभ्यां समुचयः, न काभ्थनिषिद्धाभ्या मित्यर्थः । पदार्थज्ञानपूर्वकत्वादिति । यद्यपि यज्ञादिपदार्थावगमाय न मीमांसा पेक्षा, व्याकरणकोशाप्तवाक्यादिभिर्युत्पत्तिसंभवात् । मीमांसाया अपि लोकप्रसिद्ध पदार्थव्यवहारितया पदार्थावगतिप्रयोजनकत्वाभावाच --तथापि ग्राह्याग्राह्यकर्मविभागो मीमांसाधीन इति भावः । यद्वा पूर्वमीमांसायामपि, “यजतिचोदना द्रव्यदेवताक्रियं समुदाये ? (४-२-२७) इत्यादिदर्शनात्, व्यापन्नादिपदार्थनिर्णयदर्शनाच पदार्थ निर्णायकंत्वमपि संभवतीत्यपि द्रष्टव्यम् । आशाथभजानानश्चोदयति - ननु गामान येति वाक्यादिति । बांक्यार्थे पूर्वं प्रतिपद्येति । प्रयोजकवृद्धवाक्यश्रवणानन्तरं प्रयोज्यवृद्धस्य गवानयने प्रवृतिमुपलभ्य * इयं च गवानयने प्रवृतिर्गवानयनकार्यता ज्ञानसाध्या गवानयनप्रवृत्तित्वात् संप्रतिपन्नगवानयनप्रवृतिवत् । इति तस्याः प्रवृतैर्गवा नयनकार्यताज्ञानसाध्यतां निश्चित्य, * तच ज्ञानं वाक्यात्पूर्वमजातत्वात् वाक्यानन्तरं जातत्वाचं वाक्यजन्यम् । तस्मात् गवानयनं वाक्यार्थः ? इति प्रतिपद्येत्यर्थः । ततश्च भावप्रकाशिका (लधुपूर्वपक्षघट्ट:) अस्य वाक्यस्यायमर्थः । इतिं वाक्यार्थत्वज्ञानपूर्वकमेव 'अस्य पदस्यायमर्थः । इति ज्ञानम् , न तु * अस्य पदस्यायमर्थः ’ इतिं पदार्थत्वज्ञानपूर्वकम् * अस्य वाक्यम्पाथ मर्थः ? इति वाक्यार्थत्वज्ञानमुत्पद्यत इत्यर्थः ! शब्दज्ञानत्वावच्छिद्रे बृत्या पदजन्य पदार्थोपस्थितेर्हेतुत्वमित्येतदेव हि वाक्यार्थज्ञानस्य पदार्थज्ञानपूर्वकत्वम् । न तु वाक्यार्थत्वज्ञानस्य पदार्थत्वज्ञानपूर्वकत्वम्, येनराशेषस्यावकाशः स्यादिति स्वाशथमा विष्करोति - उच्यते – व्युत्पन्नान् शब्दादिति । व्युत्पत्तावपि न वाक्यार्थ धिय इति । यद्यपि शाब्दज्ञानत्वावच्छिन्ने पदजन्यपदार्थोपस्थितेहेतुत्वकथनेनैव प्रकृतोपयोगसिद्धेब्र्युपतिदशायां वाक्यार्थत्वज्ञानस्य पूर्धभाबप्रत्याख्यानं न प्रकृत उप युज्यते-तथापि पराभिमानखण्डनर्थतोपन्यस्तमिति द्रष्टव्यम् । याज्यापुरोनुवाक्या मन्त्रानुसारेणेति । सरस्वतीदेवयाच्यापुरोनुवाक्ययो: प्राकू पठितत्वादिति भावः । तेनैव क्रमेणानुष्ठानं निर्णीतमिति। श्रुत्यर्थपाटदिक्रमनियामकाभावादनियम ति प्रासे प्रधानप्रत्यासििसद्धयै मुख्यक्रमात् स्त्रीदेवत्यस्य यागस्य निर्वापादयश्चोदकप्राप्ता धर्मा प्रागनुष्ठया इति निर्णीतिं पञ्चमे *मुख्यकमेण वोऽङ्गानां तदर्थत्वात् ' (५१-१४) इत्यत्र । क्रमनियामक (निश्चायक) हेतुवैषम्यमेवेतेि ! दृष्टान्ते याज्यापुरोनु वाक्याक्रमः शेषिक्रमनियामक: ; दाष्टन्तिके तु कार्यकारणभाव इति हेतुवैषम्यमिति भावः । उपासनस्यैव विचारं प्रति शेषित्वादिति । उपासनस्य स्वविचारं प्रत्येव शेधित्वात् शेषिक्रमादापतन् शेषयोः क्रमः शारीरकतृतीयाध्यायकर्मविचार विषय एव स्यात् ; न तु कृत्स्रशारीरक्कर्ममीमांसाक्षिय इत्यर्थः । तदपेक्षि तत्वेनेति । उपासनापेक्षितत्वेनेत्यर्थः । कृत्वाया अपि ब्रह्मामीमांसायाः इत्यस्या नन्तरम् 'उपासनशेषत्वेन' इत्यध्याहर्तव्यम् । यादवपक्ष चोपजीव्येति । सः समुच्चयाङ्गाङ्गिभावयोस्तदभिमतयोरपि प्रतीतेरिति भावः । पार्श्वस्थश्चोदयतीति । यादवानभिमतकर्मविचारपूर्ववृत्त्वोपन्यासात् , सिद्धान्तिप्रन्थत्वे साधनसाध्यद्वित्व निरासकपरिहारग्रन्थासाभङ्गायप्रसङ्गाचेति भावः । चशब्दः प्रतिपाद्यसमुच्चय इति। द्वितीयान्तेनाध्याहृताङ्गभावशब्देन चशब्दस्यान्वय इति भाव । ननु यदा, बाढम् इत्यादिग्रन्थो भास्करसिद्धान्त्यन्यतरोद्यपर , तदा साध्यसाधनद्वित्वनिरासकभाष्य ग्रन्थस्याप्रसक्तप्रतिषेधकत्वं स्यादित्याशङ्कां प्रतिक्षिपति – यदा बाढमित्यादीति । व्यावृत्त्यन्वयरूपा विशेषा इति । भावाभावंरूपा इत्यर्थः । सकलविशेषप्रत्य ५४ श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचिता नीकमित्यत्र विशेषशब्देन स्वगतधर्मस्यापि ग्रहणे तत एव ज्ञातृत्वज्ञेयत्वव्यावृतेरपि. सिद्धत्वात् मालचा ज्ञातृत्वज्ञेयत्वव्यावृत्तिकथमस्वरसमित्यस्वरसादाह---यद्वा सकल विशेषप्रत्यनीकशब्देनेतेि । अज्ञाननिवृत्यन्तर्गतेत्यर्थ इति । मूले सकल भेददर्शननिवृत्तीति कार्यकारणयोरभेदोपचारादविद्यानिवृत्तभेददर्शननिवृत्तिरूपत्वो क्तिरिति भावः । एकस्मादनेकवाक्यानामिति । “विद्यां चाविद्यां च ? इति वाक्यमेक मिति भावः । अस्फुटार्थात् स्फुटार्थानामिति । 'प्राबल्यं विवक्षितम्' इत्यनु षङ्गः । ननु कर्मणोऽन्तवत्वे श्रूयमाणे कथं तत्फलस्यान्तवत्त्वमुच्यते इत्या शङ्कयाह - अनेन वाक्येनेत्यादिना । फलद्वारकत्वमुक्तमिति । कर्मणः स्वत एवान्तवत्वेन तस्यानुपदेष्टव्यत्वात्, “ तद्यथा ” इत्यादिश्रतिवशाच फलस्यैवान्तवत्वम्

• अन्तवदेवास्य तद्भवति ?) इत्यादिवाक्यप्रतिपाद्यमित्यर्थ । समुच्चयपरवाक्यस्य

श्रुत्यन्तरानुगुण्येनेति । यद्यपि * यदपि चोक्तम्' इत्यत्र 'साध्यसाधनद्वित्वत् कर्मापेक्षितत्वमपि यदुक्तम्' इत्युक्तिक्रियायामेव संमुचयः प्रतीयते, न निर्वाहक्रिया याम्--तथाप्येतत् फलितार्थकथनमितेि द्रष्टव्यम् । 'यदपि चेदमुक्त यज्ञादिकमी पेक्षा वेिद्येति ' इत्यत्र 'यज्ञादिकर्मापेक्षा विचेति यदुक्तम्' इत्युक्ते * यद् विद्यायां कर्मसापेक्षत्वमुक्तम् ? इति सापेक्षत्वस्यैव यच्छब्दनिर्दिष्टतया स्वरसतः प्रतीयमानत्वात् तस्योत्तरवाक्ये विविदिषोपयोगप्रतिपादनम्नुचितमित्याशङ्कय, * यज्ञादिकर्मापेक्षा विद्या । इत्यनया वचनव्यक्तया अर्थाद्विद्यापेक्षितत्वेन यत्किचित्कर्मोक्तमिति कर्मण एव यच्छब्दनिर्दिष्टत्वात् तस्य विविदिवोष्योगप्रतिपादनमविरुद्धमित्यभिप्रायेणाह अनया वचनव्यत्तथेति । निर्देशखारस्यमस्तीति । फलपदस्वारस्यमात्रं नाती त्यर्थः । यादवमतप्रतिक्षेपकतया. प्रथमव्याख्यानम् । अस्मिन् पक्षे फलपदस्वारस्य सति; 'यज्ञादिकर्मापेक्षा विद्या' इति निर्देशस्याङ्गाङ्गिभावसूत्रसारकस्य न स्वार स्थम् । सिद्धान्तिमतप्रतिक्षेपके द्वितीयव्याख्याने 'यज्ञादिकमपेिक्षा विद्या' इति निर्देशस्वारस्यमस्ति ; 'फलपदस्वारस्यं नाति । अत. उभयपदस्वारस्यसिद्धयर्थे भास्करपक्षप्रतिक्षेपपरतया व्याचष्ट – अथवा यज्ञादीति । प्रयाजादिदिति । ननु भास्करेण यज्ञादिवाक्यस्य वेदनं प्रति फूोपकार्यङ्गत्वमालप्रतिपादकृत्वाभ्यु 141 पगमेऽपि फलार्थत्वानभ्युपगमान्भोक्षार्थप्रतिपादनपरत्वनिषेधेऽप्रसक्तप्रतिषेधः स्यादिति चेत् – न - प्रयाजादीनां करणानुग्राहक करणानुमहद्वारा फलपर्यन्नत्वसंभवा दित्यभिप्रायान्नात्यन्तास्त्क्तप्रतिषेध इति श्रयेयम् । असिना जेिघांसतीति । असे हैंनने करणत्वं प्रतीयते ; न जिघांसायाम्; एवं “विवेिदिषन्ति ? इति वाक्येन वेदानुवननशब्दितस्य ब्रह्मयज्ञस्य, यज्ञस्य वेदनहेतुत्वं प्रतीयत इति भाव । चाक्यद्वयेनेति ! *विविदिषायां ज्ञातायाम् इत्येकं वाक्यम् । 'तदेवं जन्मान्तरशत -' इत्यपरम् । अन्तरङ्गत्वं स्पष्टमिनि । वेिद्यासंयोगाश्रवणादिति भाव । उक्त च शांकरभाष्ये सर्वापेिक्षधि करणे - * विद्या संयोगात् प्रयासन्नानेि वेिद्यासाधनानेि शमादीनेि ! विविद्विषासंयोगात् बाह्यतरणि यज्ञादीनि ” इति । विविदिक्षायाः पूर्वे हि कर्मोपयोग इति । 1 प्रत्यक्षवणतां बुद्धेः कर्माण्यापाछ शुद्धितः । कृतार्थान्यस्तमायान्ति प्रावृडन्ते घना इव || ! इति तदुत्तेः । प्राग् बीजावापात् कर्षणम्, तदनन्तरमकर्षणमिति कर्षणाकर्षणाभ्यामक्षु रादिनिष्पादनवत्

• अरुरुक्षेोर्मुनेर्योग कर्म कारणमुच्यते ।

योगारूढस्य तस्यैव शमः कारणमुच्यते ।। ! (गी. ६-३) इत्यादिवचनानुसारेण चेतसः शुद्धया विचिदिषारूपप्रत्यक्प्रावध्यपर्यन्तं कर्मानुष्ठानम् ततः संन्यास इति कर्मतत्सन्यासाभ्यां विद्यानिष्पत्युपगमादिति भावः । इदानी मप्यनुष्ठानायेति । अत्र केचित् - अनुत्पन्नविििदषस्य पुंसो यावद्विििदषोत्पत्ति अस्मिन्नपि जन्मनि कर्मानुष्ठानस्येष्टत्वाद्वैतच्छङ्काध्यावर्तको जन्मान्तरशव्द अपितु अन्तःकरणशुद्धिरनेकजन्मनुष्ठितनेित्यनैमित्तिककर्मसाध्येति । दर्शयितुमेवेति कंदन्ति । अनेकजन्मसंसिद्धं इति । जन्मान्तरशब्दस्वारस्यादव्यवहितजन्मन एव ग्रहणं स्यात् ।। लन्न चानेकजन्भत्वासंभवादस्यापि जन्मनो ग्रहणं भविष्यतीत्यभिप्रायः । शोधकवाक्यमिति । कारणत्वशङ्कितोषयुदासंकं वाक्यमित्यर्थः । न कर्मेत्यर्थ इति ! यज्ञादिकं कर्म न करणमित्यर्थः । निष्पादनक्षमाणीति । आमैकत्व श्रीरङ्गरामानुजमुनेिविरचिता पराणीत्यर्थः । भाष्ये – न्याययुक्तार्थग्रहणमिति । तात्पर्यनिर्णायकोपक्रमादि न्यायानुसंधानपूर्वकं सर्वाण्यपि वेदान्तवाक्यान्यात्मैकत्वतात्पर्यकारणीत्येवं तात्पर्य रूपार्थग्रहणमित्यर्थः । न तु वाक्यार्थग्रहणम्, तस्य तन्मते श्रवणफलत्वात् । पूर्वप्रकृतादेवेत्येवकाराभिप्राय इति । यद्यपि ज्ञानकर्मार्थस्वभावः प्रावस्तुतः न तु शमाद्यर्थस्वभावः, व्यक्तिभेदात्--तथाप्यर्थस्वभावत्वेनैक्यमाश्रित्य एवकारः प्रयुक्त इति द्रष्टव्यम् । जिज्ञासानुपपत्त्युपपादकतया 'अर्थस्वभावादेव इत्युत्तरग्रन्थे व्याख्याय, अधुना 'कर्म च पूर्ववृतमस्तु ? इति शङ्कापरिहारपरतया व्याचष्ट - यद्वा अनेन विना जिज्ञासानुपपत्तेरिति । “ अनेन विना जिज्ञासानुप पतेः? इत्यंशस्थ फलितमर्थमाह-शाद्यर्थखभावादित्यर्थ इति । प्रथमस्यैव कारस्य भाव इति । ' अर्थस्वभावातिरिक्तस्य हेतुत्वप्रतिक्षेपक इत्यर्थ । शमाद्यर्थस्वभाव उक्त इति । इदमुपलक्षणम् । तयोगपि स्वभाव इत्यर्थः । तन्न ज्ञानकर्मार्थस्वभावद्वयस्यात्यन्ताप्रकृत्वभभप्रेत्याभिषेतत्वोक्ति ; न त्वर्थ स्वभावशब्दानुक्तत्वात् । अत एवार्थस्वभावशब्दितस्येत्रनिरपेक्षस्य साधनचतुष्टयस्य पूर्ववृतत्वायोगान्ययोगव्यवच्छेदहेतुत्वं वक्ष्यमाणमुपपद्यत इति द्रष्टव्यम् । इदंशाब्दी हि साधनचतुष्टयपूर्ववृत्तत्प परं इति । 'इदमेव पूर्धवृतम् ? इ तीदंशब्दो हीत्यर्थः । तसादिति । शमाद्यथैस्वभावादित्यर्थः । भाष्ये ब्रह्मस्वरूपाच्छादिका विद्यामूलमिति । आच्छादिका च सा अविद्या चेति न कर्मधारयः, येन पुंवद्वा वात् “ आच्छादकाविद्या' इति स्यात् , किंतु “धात्वर्थे खुलू.' इति भावे वुलेि कारिकाशयिकादिवदाच्छादिका। ततस्तादर्थचतुर्थीसमासः। आच्छादनकारिण्यविद्ये त्यर्थ इति एवं । निर्वाहान्तरमपि द्रष्टव्यम् । यद्वा अपारमार्थिकं भेददर्शन मेवेति । बन्धमूलभेददर्शनमपारमार्थिकमेवेत्यभिप्रायः । “एषोऽणुरात्मा चेतसा वेदितव्य ', 'दृश्यते त्वया बुद्धय। ! इत्यादिप्रमाणानुसाराद्वाक्यार्थभावनापरिपाक सहितमन्तःकरणं त्वंपदार्थस्यापरोक्षतत्पदार्थतामाविर्भावयति ” इति वाचस्पतिवचनानु सारेण मनस एव ब्रह्मसाक्षात्कारकारणत्वमिति मन्यमानमप्यनुगृहन्नाह – निवर्तक बोधः प्रमाणजन्य इति यावदिति । दूरस्थान्तिकस्थविशेषणविशिष्ट सोऽयं देवदत्तः' इत्यादिवन्न वैयर्थमित्यर्थः । अभिप्रेत्यशुध्देन शङ्कापरिहार भावप्रकाशिका (लघुसिद्धान्तयट्टः) ५ ७ इति । अनुक्तशङ्गारिहार इत्यर्थः । “धर्मेण पापपनुदति”. * कधायक्तिः कर्माणि ! इत्यादिप्रमाणान्यभिप्रयन्नाह - परंपरोपयोगामिति । ( लघुसिद्धान्तघट्टः)

• मिथ्यांसंप्रतिपत्त्या वा प्रथवस्कन्दनेन च ।

प्राङ्न्यायविधिसिद्धया वा () उत्तरं स्यातुर्विधम् ।। }; इति संप्रतिपत्तिशब्दितस्याभ्युपगमस्याप्युत्तरत्वं संभवतीति भावः । पराभिमतसदसद निर्वचनीयाविद्यानिवृत्तेरभ्युपगमानर्हत्वादाह -प्रतिबन्ध [] निवृत्तिरिति । कर्म साध्य उक्त इति । साऽप्रद्विश्ववादिनेति शेषः । मार्गसमीकरणतत्प्रापणे इति । मार्गे प्रतिबन्धकाभावसंपादनलक्षणसमीकरणमात्रेणश्मनो बेिशिष्टदेशप्राप्यभावात् तत्प्रापणार्थ तल पृथग्योऽपेक्षित इति भावः । ननु, प्रतिबन्धकनिवृत्तिरेव ज्ञान साध्या; ब्रह्मप्रतिस्तु स्वत एवेत्ययुक्तम् ब्रह्मवेिदाऽोतेि परम् ? इति ब्रह्म स्वरूपप्रासेरपि ज्ञानसाध्यत्वावगमादित्याज्ञाकु प्रतिचन्धकनिवृतिब्रह्ममाप्त्योरैक्या श्रयणेन परिहरति - यद्वा भावान्तरस्येति । परमतं स्खमतं चानुदतीति । ननु वाक्यजन्यं ज्ञानमविद्यानिवृतये वेदान्तैर्विधिसिप्तमिति न परमतम् । ज्ञानस्य। ज्ञाननिवर्तकत्वस्य लोकसिद्धत्वेन विध्यनपेक्षणात् । । ज्ञानस्य प्रमाणपरतन्त्रतया ठय वेिधानमन्तरेणापि वाक्यादेव सिद्धेः ? इति भाष्यग्रन्श्रो न युक्तः । विधानस्यानभ्यु पगमेन सिद्धवन्कृत्य व्थवहारस्यायुक्तत्वादिति चेत् - सत्यमेतत् । तथापि “द्रष्टव्यः'

• आत्मानं पश्येत् " इति विधिप्रत्ययश्रवणात् तन्मतेऽपि विधेयत्वं बलाद्रभ्युप

गमनीयमित्यभिप्रेत्यैतदुक्तमिति द्रष्टयम् । ननु वाक्यार्थज्ञानस्य प्रमाणपरतन्तावेन विधेयत्वसंभवेऽपि तदनुकूलश्रवणरूपव्यापारस्य विधेयत्वं भविष्यतीत्याशङ्कयाद्द तच्छवणे पुरुषस्येति । अध्ययनविधिरेवेति । वाचस्पतिभते अध्ययनविधेरर्थ ज्ञानपर्यन्तत्वाभ्युपगमादधीतेन स्वाध्यायेनार्थज्ञानसंपादनस्य विचारमन्तरेणासंभवात्। प्रामोत्येव विचारः । उक्तं च मीमांसकैः, श्रीरङ्गरामानुज मुनिविरचेिता

• धर्मे प्रमीयमाणे लु चेदेन करणात्मना ।

इतिकर्तध्धाभार्ग मीमांसा पूरयिष्यति । । इति । ततश्च पूर्धभागविचारवत् उत्तरभागविचारोऽप्यध्ययनविधिवशादेव सिध्यति । यद्यप्य ययनविधिरक्षरराशिग्रहणमात्रफलः, तथापि पूर्वभागतुल्यशीलवादुत्तरभाग विचारोऽपि सिध्यत्येवेनि विधिवैयथ्यैमिति भावः । न च प्रमाणज्ञानस्य श्रेयः साधनत्वमलौकिकमेिति । विदेबनादे; रा॥प्राप्तस्या,ि “ अशैदयति । इतेि क्रत्वपूर्वार्थतया विधानचदिति भावः ! यावन्न विमोक्ष्येऽथः संपत्स्य इति ।

• तस्य तावदेव चिरं यावन्न विीक्ष्येऽथ संपत्ये ' इति हि श्रुतिः । तस्य=

ब्रह्मविदः । तांवदेव चिरम् = तावानेब विलम्बः । याबन्न विमोक्ष्ये = यावत् शरीरारम्भकप्रारब्धकर्मण। न विमोक्ष्यत इत्यर्थः । अथ संपत्स्ये = अथ संपत्स्यत इत्यर्थः । पुरुव्यत्ययश्छन्दसः । यद्व। तस्य । । मे . इयध्याहारः अतो न पुरुष व्यत्यथः । नैरर्थक्यं प्रसजेदे (ग्येते)ति । वाक्यजन्यज्ञानस्यैव निरपेक्षतया अविद्या नेिवर्तकत्वादित्यर्थ । विधिवाक्यविशेषकीर्तनं विना, 'विधानभन्तरेणापि सिद्धेः । इति सामान्योपदेशस्य प्रयोजनमाह - अनेकश्रुतिविरोधस्य प्रदर्शनार्थमिति । विप्रतिरोधोऽधिकचलेन प्रतिषेध इति ! चिशब्दो हि विशिष्टवाची । विशिष्टः प्रतिषेधो विप्रनिषेधः । तस्य च विशिष्टत्वमधिक बलनिरूपितत्वम् । यद्यपि, “विप्रतिषेधे परं कार्यम्' इत्यत्र विप्रतिषेधशब्दस्य परस्परविरोध एव लोकप्रसिद्धोऽर्थ इति भाण्ययटयोः स्पष्टीकृतम् - तथापि प्रकृते विपतिषेधशब्दस्य परस्परविरो रूप प्रसिद्धार्थाश्रयणे शाखैििते तृतीयानुपपत्तिरिति भावः । ननु सर्वस्य पुंसोऽज्ञाननिवृते: क: प्रसङ्ग इत्यत आा ट्टाया एकत्वादिति । आविर्तकत्वं . दोषाय न भवतीति । ज्ञानस्य ' इति शेषः । ननु --- एकैवाविद्या, एकभुक्तौ सर्वभुक्तिः, अथापि कस्यचित् ज्ञानमप्युत्पन्नम् , अथापीदानीं वर्तमानः सर्वस्य पुंसः प्रपञ्च प्रतिभासो दभ्धपटन्यायेनानुवर्तत इति क्रेनापि नाभ्युपगतमिति चेत् - सत्यम् । सर्वस्य पुंसः इत्यत्र सर्वशब्दः कायव्यूहस्थलीथैकविद्योपाधिकैकजीवसंबन्धिना नान्तकरणोपधिकप्रदेशभेदाभिप्राय इत्यदोषात् । केचित्तं सर्वस्य इति पदं न अ भावप्रकाशिका (लघुसिद्धान्सघट्टः) ५ सर्वपुरुषश्रम्, अपितु उत्पन्नशान्पुरुषमात्रपरमिति व्याचक्षते ! छिन्नाविधांख्य मूलत्वेनेति । न च कथं मूलनिवृत्तौ मूल्यनुवृत्तिरिति वाच्यम् - अविासंस्काशदि तदनुवृत्युपपत्तेः । न च । क्रियाज्ञानयोरेव स इति वाच्यम् - नि:सारिपुरायां संपुटिकायां पुष्पवासनानुवृत्तिदर्शनात् संस्कारनाशब्यतिरिक्तनामात्रस् संस्कारच्याप्त अविद्यानाशखलेऽपि संस्कारावश्यम्भावेन तद्वशेन भेदप्रतिभासोपपतेरित्यर्थः । पैहिँ जीवन्मुक्तौ त्रयः प्रकारा वर्णिता अविद्या सर्वात्मना नष्टा, संकाररूपं तद्वासना अनुक्र्तते, तभूलोऽयं देहादिपतिभास कुलालचक्रवदित्येकः । आवरणविक्षेपशक्तिमया मूलविद्याया प्रारञ्धकर्मणा वर्तमानदेहाद्यनुवृत्तिप्रयोजको विक्षेपशक्तर्वशोऽविद्यालेस्पोऽनुवर्तते, तन्मूलोऽयं प्रतिभास इत्यपरः । दग्धपटन्यायेन मूलाविधैवानुवर्तते, तन्मूलोऽयं प्रतिभास इत्यपरः । एतत् सर्वं * छिन्नभूलत्वेन । इति भाप्ये । छिन्नाविद्यास्यमूलत्वेन ' इति क्षप्तोपदेशादीनां क्रमेणोदाहरणान्याह – कचिद्देशे सर्प इति वाक्या दित्यादिना । भ्रमित इति. यन्तात् कर्मणि क्तः ! न च कथं वाक्यस्य चिर तरानुवृत्तभ्रमहेतुत्वमिति वाच्यम् - वाक्यार्थस्मृतिपरंपरासंभवेन चिानुवृत्तभ्रम हेतुत्वसंभवादिति भावः । अत्र साक्षात्कारिभ्रमस्य साक्षात्कारिविशेधदर्शन निवार्यत्वेनाप्तोपदेशनिवत्त्वाभावात् , 'सर्प इति वावयाचिरभ्रमितः' इत्युक्तम् । निघर्तकान्तरमपि ज्ञानत्वाविशेषादिति । न चेष्टापतिः, त्वया वासनायां अप्या शृतात्मसाक्षात्कारनिवत्र्यत्वाभ्युपगमादिति भावः । स्वेनैव स्वविनाशकरणं विवक्षितै चेदिनि । पूर्वपक्षे एवकारेण वार्धकज्ञानमात्रस्यैव व्यवच्छेद्यत्वम् । इह तु स्वव्यति रितं सर्वे व्यवच्छेद्यमिति विवेकः । याधात ' इति ! प्रतियोगिव्यतिरिक्तनिर पेक्षत्वे वासनायाः स्थिरवव्याधात; स्वस्य स्वाशे निरपेक्षकारणत्वे अपेक्षणीयान्तर भावात् क्षणिकत्वमेव स्यादिति । केचित्तु 'स्वस्यैव वनाश्यत्वेनाशकत्वयोरभ्युपगमे कर्मकर्तृव्याघात इत्यर्थ इति वदन्ति । फलोपान्त्येति । अपूर्वादिकं फलनाश्यम् । उपान्त्यनाश्यः शब्दः, 'झुन्दोपसुन्दन्यायेनान्त्योपात्यनाश' इत्यभ्युपगमत् । आश्रय नाशजन्यरूपादिनाशस्थले कारणनाशनाश्यत्वमिति द्रष्टव्यम् । विनाशविषयभ्रम श्रीरङ्गरभानुजमुनेिवेिविता पुनस्तिष्ठतीति । िमथ्यात्वस्य प्रतीतिव्याप्तत्वादिति भाव । छिनवासनाख्यमूल मिति । यद्यपि 'छिन्नमूलत्वेन न बन्धाय भवति ? इति भाष्ये 'छिन्नाविद्याख्य मूलत्वेन ) इत्यर्थ उक्तः, स एवेह दूषयितुमुचितः - तथापि वासनाकार्यत्वञ्थनाः वासनाथा एव मूलत्वं वक्तव्यमितेि तथोक्तमिति द्रष्टध्यम् । व्यावहारिकतयापि परेणाभ्युपगन्तव्यमिति । यद्यपीदं व्यावहारिकत्वं दाष्टन्तिके वासनादावप्यस्त्येव, तथापि ब्रह्मात्मैकत्वविज्ञानस्य विश्वबाधकत्वक् चन्त्रैकत्वविज्ञानस्य तिमिरादिदोषा विधानयाथात्म्यानवगाहिनस्तिमिरादिदोषनिवर्तकत्वं नास्तीत्यत्र तात्पर्यम् । द्विचन्द्र ज्ञानस्य विस्मयादिजनकस्य भयाद्यजनकत्वमिभप्रयन्नाह- रज्जुसर्यादिभ्रान्तिमत्पुरु पापेक्षयेति । द्विचन्द्रस्यौत्सातिकतया भयहेतुत्वेऽपि न दोष इत्यपि द्रष्ट यम् । आप्तोपदेशस्यापरोक्षविषयासत्यत्वनिश्चयधायकत्वे, * शास्त्रप्रत्यक्षयोर्विरोधे प्रत्यक्षप्राचव्यम्' इति सिद्धान्तो व्याकुप्येदित्यस्वरसादाह - यद्वा यधावदर्थ खरूपेति । आप्तोपदेशेन संदिहानः सावधाननिरीक्षणे प्रवर्तते : निरीक्षणेनैव तादृशस्थले भ्रमनिवृत्तिरिति भावः । दृष्टद्वारा हेि भेदनिरास इति । अदृष्टद्वारत्वे ह्यल्पस्यापि निदिध्यासनस्य भूोबासननिर्वर्तकत्वं स्यात्। दृष्टद्वारको हेि वासनारूप भेदनिरासः । अतश्चिरानुवृत्तवासनानिवर्तकत्वं न संभवतीत्यर्थः । ततश्च 'नायं सर्पः ? इत्यस्य साक्षान्निवर्तकत्वात् दृष्टारत्वं नास्तीति शङ्का पराकृता, अष्टाद्वार कत्वमात्रस्यैव दृष्टद्वारेत्यनेन विवक्षितत्वान् । नन्वदृष्टद्वारा निवत्यैत्वे किं व्यवहार दशायां बाँधाभाव आपाद्यते, उत सर्वदा ? नाद्यः, इष्टापते । न द्वितीय दृष्टान्तासंप्रतिपत्तेः ।

• तत्त्वमस्यादिवाक्योत्थसम्यग्धीजम्ममात्रतः ।

अविद्या सह कार्येण नासीदस्ति भविष्यति । । इत्युक्तरीत्या ध्याननिवृत्तसर्पस्वपि चरमज्ञानेन बाधदिति शङ्कते - नन्वदृष्टद्वारेति । न कदाचिदपि बाध्यत्वं सिद्धमिति । यद्विषयकज्ञानेन यत् अदृष्टद्वारा नेिवत्यैम्, न तत् तज्ज्ञानबाध्यमिति हि व्याप्तिः । ततश्च दृष्टद्वारा गरुडज्ञाननिवर्यसर्पस्य तत्वमस्यादिवाक्यजन्यचरमज्ञाननिषत्त्वेऽपि न. गरुडज्ञानवाग्रत्वम् । बाधो हेि मूलभूताज्ञानेन सह नित्रत्ति: न गरुडज्ञानातू सर्पभूलाज्ञाननिवृत्तः. येन बाधः स्य तः। बाध्यत्वं न स्यात् । इष्यते च त्वया तज्ज्ञानबाध्यत्वमिति भत्र । यद्वा भेदवास नाया अदृष्टद्वारा ध्यानरूपम्ब्रह्मज्ञाननिवत्त्वे सत्यत्वमात्रमापाद्यते, उत अदृष्टा द्वारकज्ञाननिवत्यैल्वलक्षणमिथ्यावाभावो वा । नाद्यः, इष्टत्वात् । न द्वितीयः, निवृत्तयः अपि भेद्रवासनाया अष्टाद्वारकचरमवृत्तिनेिवत्यैवेन ध्याननिवत्सर्पवत् मिथ्यात्व संभवादित्याशङ्कते - नन्दृ ष्टद्वारे.ि । अदृष्टद्वारा पूर्वनिवृउसपेस्य चरमधृति निबर्यत्वाचोऽसंगतत्वात् नष्टस्य नाशनासंभवात भेदवासनाया अदृष्टाद्वारक चरभवृत्तिनिवत्त्वासंभवेन मेथ्यात्वं न स्यात् । न च मुद्वरमहरादिबिनष्टघटस्यापि सत्यत्वप्रसा ध्याननिवत्यैर्पभात्रदृष्टान्तीकरणमसंगतमिति वाच्यम्, तदृष्टान्तस्या पीष्टत्वात् । ततश्च मुद्रादिनिवयैघटवत् याननिवत्यैसबस सत्यत्वं स्यादित्यभिप्रेत्य परिहरति-नेति । ज्योतिष्टोमवाक्यचदिति । इतरथा भावनासहकृतज्योतिष्टोम वाक्यस्यापि ज्योतिष्टोमादिधर्मप्रत्यक्षजनकनप्रसङ्ग इति भावः । भा व प्र का शि का (भक्तेरुपायत्वम् ) “चायू दर्शने' इति हि धातुरिित । “चाय पूजानिशमन्योः ?’ इति पठितत्वादिति भावः । सन् रहितज्ञानविशेषवाचि वाक्यान्तरं विवक्षितमिति ।

• ओमित्यात्मानं ध्यायथ ? त्यादि वाक्यं विवक्षितमिति भावः । सर्वशाखा

प्रत्ययन्यायादिति । ननु नानाशाखापठितानाममिहोत्रज्योतिष्टोमादीनां संभवत्यै क्यम्, संयोगरूपचोदनाख्याविशेषात्। इह चोदनाया अविशेषाभावादाख्यैक्याभावाच कथमेतन्यायप्रवृत्तिः ? इतरथा “श्रोतव्यः” इत्यनेनैकाथ्यं किं न स्यादिति चेत् -- न । सर्वशाखाप्रत्यन्याधस्य प्रत्यभिज्ञापकसद्भावो हेि मूलयुक्तिः । अति चेहापि मोक्षरूप फलसंयोगसाम्यं ब्रह्मविषयत्वलक्षणरूपसाग्यं च । तथा “मन्तव्यो निदिध्यासितव्थः",

• विज्ञाय प्रज्ञां कुर्वीत.' इति निदिध्यासनप्रज्ञाशब्दयोः स्थानसाग्यम् । अतस्तदेव

प्रत्यभिज्ञायते । अत एवेक्षत्यधिकरणे, “सदेव सोम्येद्भय आसीत् ?” इति सच्छब्द शब्दितं ब्रौव, गतिसामान्यात्-सर्ववेदान्तेषु “आत्मा वाइदमश्र आसीत्”, “ब्रह्म बा इदमग्र आसीत्'इत्यवगतिसामान्यादिति वर्णितम् । तदेव गतिसामन्यं सर्वशाखाप्रत्यय श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचेिता न्यायः । किंच ज्ञाशादितज्ञानसामान्यस्य ब्रह्मप्राप्तिसाधनत्वे ध्यानलक्षणगुरूपासना नर्थक्यप्रसङ्गश्च । तस्मात्तल पर्यवसानं वक्तव्यमित्यैकाथ्यै संभबतीति भावः । ‘स ह्यनुक्ताकाङ्कितस्वीकारफलं इतेि । न तूक्तपरित्यागफल:। एवं च “निदिध्यासि तघ्थः ! इत्यत् ज्ञानः विधावुक्तपरित्याग एव सिध्येत् । अतो. ज्ञानसामान्यवाचि नापि शब्देन विशेष एव विधेय इति भावः । ननु सामान्यवाचिशब्देन विशेषाभि धाने लक्षणा । स्यादित्याशङ्कय, सामान्यस्य प्रतिव्यक्ति पर्यवसितत्वात् सामान्येन विशेषाभिधानं न दोषायेति * छागो वा मन्त्रवर्णात् ?) इत्यन्न नेिणींतमित्यभिभय न्नाह--तत्र छागो वा मन्त्रवणदिति । “छागो वा मन्त्रवर्णात् ?' इत्यत्र विधि वाक्यस्थसामान्यशब्दानां भन्त्रवर्णप्रतिपाद्यविशेषे पर्यवसानमात्रं विषय । अतः कथं विधिवाक्थस्थसामान्यशब्दानां विधिवाक्यस्थविशेषे पर्यवसानमित्याशङ्कय, 'न्यायस्य न केवलं विधिमन्लमlविषयत्वम्, अपि तु सर्वसामान्यविषयत्वम्’ इति दर्शयितुं स्मृतिंप्वपि सामान्यशंब्दानां विशेषपर्यवसानं दृष्टमित्याह--एवं स्मृतिष्वपीति । विलेखन१ठनादेरप्रतिषिद्धत्वादिति । अप्रतिषेध्यत्वादित्यर्थः । एतद्वाक्य बोध्यनियमेनायावत्त्वदिति यावत् । यद्वा अप्रतिषिद्धत्वात् । अनुमतत्वादित्यर्थः । अल लेखनोपन्यासो दृष्टान्तार्थः । ननु गुरुमुखानधीनविचारव्यावृत्त्यर्थः श्रवणविधि भैविष्यतीत्याशङ्कयाह-गुरूपत्ताविति । नंनु श्रवणशब्दस्यं गुरूपसत्यर्थकत्व भावेऽपि, श्रवणस्य गुरूपसदनङ्गकवादङ्गविट्युपेतश्रवणविधिबलादेव गुरुमुखानधीन चेिचाव्यावृत्तिः सिध्यतीत्यरुचेराह - तस्याश्चालाविहितत्वेऽपीति । न चाङ्गि विंध्यभावे, कथं तदनुवादेनोपसंदनविविरेिति वाच्यम् - 'खात्वा भुञ्जीत । इत्यत्र रागप्राप्तभोजनानुवादेन तानवेिधानवदंपतेरिति भावं : ; *सहकार्थन्तरविधि ? इत्यत्र विधेयत्वेन. समर्थयिष्यमाणायं पण्डित्यमौनयो; * श्रोतव्यो मन्तव्य । इत्याभ्यां विधिरस्त्वित्याक्षिप्य परिहरति- न्यांयोपेतेत्यादिना । सति गत्यन्तरे विशिष्टविधानाश्रयंणस्यान्यायत्वचेति । ननु 'श्रवणमंननयोः पाण्डित्यमौन रूपयोः परस्परबिशेषणत्वं न सिद्धम्; येन विशिष्टविधिः स्यात् । यदि हि 'श्रुत्वा मन्तव्यः ? इत्याकारा वचनच्यक्तिः स्यातं, स्यात् तदा विशिष्टविधिशङ्क। । इतरथ, “विष्णुरुषांश यष्टव्य ?) * प्रजापतेिरुपांश यष्टव्थः ।। * अझीषोमावुपांश यष्टव्यौ !! इत्यादावपि यागद्वयविशिष्टतृतीययागविधिसंभवात् वाक्यमेदेन सिद्धान्तोऽनुपपन्न स्यात् । “समिधो यजति ?' इत्यादावपि सन्निादेचतुष्टयबिशिष्टस्योत्तमप्रयांजम् विधेिरित्यापाधतेति चेत् - अत्र केचित् . * ओपेयं घृणीते त्रीन् वृणीते ?' इत्यत्राऽऽ रुग्राभेदसत्वेऽपि त्रित्वविशिष्टार्षेयवरणविधानवत्, “श्रोतव्यो मन्तव्यः” इत्यलापि श्रवणविशिष्टमनििवशङ्काया उत्थितिसंभवदिति वदन्ति । यादवमिश्रोक्तनिर्वाह इतेि । श्रवणमनने अदृष्टार्थतय विधीयेते इति निर्वाह इत्यर्थः । स तु, “नाना शब्दादिभेदात् " इत्यत्र स्पष्टीभविष्यति । व्याख्यास्त इति । अधुना भाण्ये तदध्याख्यानं न दोष इति भावः । द्रष्टव्य इनि तच्यतेति। यद्यपि तन्येनापि रूपं सि ति, अथापि स्वरविशेषमभिप्रेत्यांचायैस्तन्यत्प्रत्यय उपात्तः । केचितु-बृह दारण्यकवाक्ये स्वरसंपतिपत्तेस्तव्यतेति तित्वमविवक्षितम् ; तव्यतयोरन्यतरस्मिन् प्रत्यय उ॥दातव्ये तव्यतः प्रथमोपदिष्टत्वात्तदुपादानमिति मन्यन्ते । आवृत्तिद्वयत्रयच्यावृत्यर्थमसकृदिति सौत्रं पदमिति । यद्यप्यसकृ च्छब्दोऽनेकत्वमात्रपर । अनेकत्यं च द्वित्रादिसाधारणम् - तथापि बहुतरेष्वेव प्रसिद्धिप्राचुर्यादेवमुक्तमिति द्रष्टव्यम् । अत्र आवृतिरिति । आवृत्तिद्वयत्रथध्यावृत्त्यर्थमसकृदिति सैौत्रं पदम् । उपासनशब्दाश्रवणात् सूत्रस्य तत्परत्वमस्फुटमिति तस्यार्थमाह तदिदमिति ? इति पाठः समीचीनः । केचित् –सिंहावलोकेितकेनाह - आवृत्ति द्वयत्रयेती । ति वदन्ति । रात्रीरुपेयादितिवदिति । यद्यपीदं वाक्यं नास्त्येव । ज्योतिर्गौरायु: ) इत्येव त्रिसन्नोत्पतिवाक्यम् । तत्रापि सन्नविषये उपेया दित्येकबचने च न संभवति; उपेयुरित्येवं बहुक्चनान्ततयैव वाक्यस्य कल्पनी यत्वान् - तथापि नोदाहरणमादरणीयमिति न्यायेन, *वैश्वानरं द्वादशकपालं निर्थ पेत् ”, “ यस्मिन् जात एतामिटिं निर्वपति ! इति वाक्यद्वयं दृष्टान्ततयोदाहर्तव्यम् । एतद्वाक्यपूर्वकत्वादिति । 'अथ योऽन्यां देवतामुपास्ते 'अन्योऽसावन्यो ऽहमस्मि ' इति, न स वेद । अकृत्स्नो शेष । आत्मेत्येवोपासीत' इति हि श्रुतिः । सिंहावलोकितकेनाव्याख्यातच्छान्दोग्यवाक्यांशं व्याचष्ट - यस्तद्वेदेत्यादिना । 'यथः मुपदत्तं 1. अन्न छान्दोग्य मध्यपरिष्कारौ द्रष्टव्यौ । ६४ श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचिता कृताय विजितायाधरेऽयः संयन्त्येवमेनं सर्वं तदभिसमेति यत्किच प्रजाः साधु कुर्वन्ति यतद्वेद यस वेद स मयैतदुक्तः ? इति हि श्रुतिवाक्यम् । इदं च, “यो नु कथं सयुवा क ?' इति हंसेन रैकस्वरूपं पृष्टस्य हंसन्तरस्य प्रतिवचनम् । यथा कृतायविजिताय ! कृतो नाम अयो छूतसमये प्रसिद्धः । स यदा जयति, तदा इतरे त्रिद्येकाङ्कः अधरे अय: संयन्ति = संग्च्छ ते = अन्तर्भवति । चतुरङ्गे अये कृते त्रिछेकाङ्कानां सत्र विद्यमानत्वात् तस्मिन्नन्तर्भवन्तीत्यर्थः । एवमेनं रैकं कृतायस्थानीयं सर्वं तदभिसमेति-संगच्छते, यकिंच लोके सर्वाः प्रजाः साधु शोभनं कर्म कुर्धनि =धर्मजातं कुर्वन्ति, तत् सर्वमेतस्य धर्मेऽन्तर्भवति । तस्य फले सर्वप्राणिफलमन्तर्भवतीत्यर्थः । यस्तद्वेत्यादि । अत्रायमन्वयः- यस वेद । स रैको यद्वेव वेद, तद्वेवं योऽन्योऽपि वेद, एनमपि रैकमिव सर्वशुभधर्मजातफल मध्यमसमेतीयनुषङ्गः । स मयैतदुक्तः । स रैकः मया एतत् इथमुक्त इत्यर्थ इति रैकवेद्यब्रह्मावेनेतृमाहात्यकथनाद्वैश्य ब्रह्माणश्च महाप्यं कथितं भवतीत्यभि प्रायेणांचा ; ‘रैकस्तद्वेयं ब्रह्म चोभयं मयोक्तमित्यर्थ'इत्युक्तम् । न तु स मयैतदुक्त इति शब्दार्थतयेति द्रष्टव्यम् । असकृदावृत्तेव्यैवहितत्वशङ्कनिरासार्थमिति । 'मासस्य द्विधीते इति न्यायेन विच्छिद्य विच्छिद्य कृतस्ते ध्यानत्वमिति भावः । ... रागादीनां जीवधर्मत्वेनान्तःकरणधर्मत्वाभावादित्यस्वरसादाह – यद्वा मञ्चाः क्रोशन्तीतिवदिति । “स व एव आत्मा हृदि । तस्यैतदेवं निरुक्तं हृद्ययमिति । तस्माद्यम्" इति वाक्यमभिप्रयन्नाह-हृत्स्थानमयतीति । हृदयग्रन्थिशब्दे कर्मधारयमभिप्रयन्नाह-हृदयशब्दोपलक्षितमिति । ननु “ तस्मिन् दृष्ट परावरे ! इत्येतत् उपथिदशायां शानस्य दशनरूपतां कथं गमयेत् ? तत्रयदर्शनशब्दस्य 'शास्त्रार्थदशीं! इत्यादवि ज्ञानसामान्यषरताप्युपतेत्यित्राह – दर्शनशब्दस्य ज्ञानसामान्यपरत्वसंभवेऽपीति । श्रवणादीनां पृथगुक्तत्वादिति । ततश्च सामन्यवाचिपदस्य वैयथ्यैप्रसङ्ग इति भावः । न चैवं निदिध्यासनदर्शनोरपि, “न वायुक्रिये पृथगुपदेशान् ! इति न्यायेन पार्थक्यापत्तिः; परमात्मनो दर्शना 1. एतद्वाक्यार्थविचारः उपनिषत्परिष्कारे द्रष्टव्यः । भन्म योभ्यस्वात् दर्शनशब्दस्य भावः । दृष्टशब्दश्च ततुल्यार्थे इति । “तस्मिन् दृष्ट परवरं इत्या दृष्टशब्दृश्ध साक्षात्कारार्थः, तत्प्रयभिज्ञॉनन् । न च * नस्मिन् दृष्ट इत्यनयोरर्थनिष्ये परस्परसापेक्षत्वेनान्योन्याश्र इनि वाच्यम् - “ तस्मिन् दृष्ट । , द्रष्य शब्दस्योपायदशायन्नवृतित्वमित्यत्र * तस्मिन् दृष्ट ;) इति वाक्यसापेक्षत्वमिनि द्वार भेदेनान्योन्याश्रयस्माद्रोपवान् ! पूर्वापग्वाक्येषु फलस्य निर्दिष्टत्वादिति त्यस्य पूर्वापरवाक्येष्बमृतधस्यैव फलस्य निर्दिष्टतया न साक्षात्कार एव फलमित्यर्थः । तस्याष्टदोषदुष्टत्वमिति ; चिकम्येत्यर्थः । त्रीहियवयोरेकेनानुष्ठान्न प्रयोगभेदेनोपादानसंभवात् युक्तमष्टोषदुष्टत्वम्; एकेन् दोषप्राप्तिरिति । अनुष्ठातृभेदेनैकैकस्मिन् दोषद्वयप्राप्त्या चतुष्टयसंभवादिति भावः । दर्शनोपायभृतस्य व्यापारस्येति । यद्यपि दर्शनस्यैव विधेयत्वसंभवात् दर्शनध्यानयो समुचयः संभवतीत्याक्षेप एोधितः । न च दर्शनस्य विधानायोग्यत्वम् : * पत्न्यत्रेक्षिप्त माज्यम्" इत्यादाविव (यादौ?) ज्ञानविधेरभ्युपेतत्वात्। तथापि परीतिमनुसृत्य व्यापार विधेयत्वभाक्षिप्तमिति द्रष्टव्यम् । अतो न मानान्तरेण तयोः साध्यसाधन भावेति । मानान्तरसत्वे तत एवं साध्यसाधनभावप्रतीतेस्तत्सापेक्षमिदं व्यर्थमत्यन्न तात्पर्यम् । यदि साक्षात्कारं प्रति ध्यानेन सहेति । साक्षात्कारमित्युपलक्षणम्। साक्षात्कारं भोक्ष प्रति वा त्यानेन सह समुवित्य दर्शनसमानाकारज्ञानान्तरम्, ‘इष्टव्यः इत्यनेन विधेयमिति यद्युच्येतेत्यर्थः । तस्य च ध्यानस्य च द्वारद्वाभिावानापन्नया एकत्र किंचिकारान्वयः संभवतीति समुच्चयसंभवः । न च दर्शनसमानाकारज्ञानस्य ध्यानसाध्यतया द्वारद्वारिभविापन्नत्वादेकत्र किंचित्कारान्वयः कथं सिध्येदिति वाच्यम् तन्नास्तीत्यभिमानवतः शङ्गेयमिति संभवदिति [वदन्ति । चतुष्वैशेषु तात्पर्य कल्पनादपीति । औपदेशिकाधिगमारम्भणसंशीलनदर्शनसमानाकारवश्यानरपे ष्वित्यर्थः । ननु “द्रष्टव्यः' ति दर्शनसमानाकारध्यानविधाने “निदिध्यासितव्य इत्यत्रापि निदिध्यासनसमानाकारं मननं विधीयत इति किं न स्यात् ? “ स्मृतिलग्भे सर्वग्रन्थीनां विप्रमोक्षः'इतिवत्, “मवा धीरो न शोचति"इति मनानन्तरमेव मोक्ष श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचेिता प्रतिपादनान् । यदि मनननिदिध्थामनशान्नदीर्भिन्नार्थत्वादेकस्थं गौणत्वे प्रमाणाभावान्न निदिध्यासनशध्दस्य शैौधात्वमाश्रयणीयमिति, तर्हि [ तुरु ऋकृतेऽपि? ] * निपात्र तं मृत्युमुखात् प्रमुच्यते ”, “वं दृश्ा मुच्यते योर्गी”, “तस्मिन् दृष्टे पृराबरे ततस्तु तं पश्ते निष्कलं ध्यायमानः' इत्यादिश्रुत्यनुग्रहाय विशुद्धभोजन् साक्षात्कारस्यापि विधेयत्वसंभवात्। । *विधिस्तु भारणेऽपूर्वत्वात्' इतेि न्यायेन विधे स्वीकर्तव्यलान् । प्रकृते वेिस्पष्टविधिश्रवणाचेति चेत्-न . मनसाक्षात्कारे चाक्षुष ज्ञानवाचिनो दृशेर्गेयत्वस्य तथंॉप्यविशेषात् । मानससाक्षात्कारस्य भोक्ष काल साक्षात्कारसदृशम्य फलरूपत्वेनाविधेयत्वा ध्याने दर्शनसमानाकारं विधीयन इत्येव युक्तमिति भावः । जगत्कारणविषयं चेद् दर्शनसमानाकारनिदिध्यासनरूप मित्यवगम्यत इति । ननु कथमनेन वाक्येनास्यार्थस्य प्रतीतिः ? आत्मनन श्रवणादिकमेव सर्वविषयम्,. उपादानोपादेययोरभेदादित्यर्थ: परमनेन प्रतीयते, न तु जगत्कारणविषयं : सर्वे दर्शनसमानाकातिीति चेत् – न - आत्मान् दृष्ट ज्ञिाते दर्शनसमानकरष्यनविष्ये सत्येव सर्वे विदितं भवति, सार्वज्ञयं भव,ि भोक्षो भवतीत्यस्यार्थस्य प्रतीयमानतया तथोक्युपपत्तेः । एतदस्वरसादेवाह -कि च नानाविद्यानामिति । सामथ्र्यस्य प्रकरणाद् बलीयस्तथा चेति । अत एव सत्यत्वज्ञानत्वादीनां विद्याविशेषप्रकरणपठितानामपि, “ आनन्दादयः प्रधानस्य)

• अक्षरधियां त्ववरोधः सामान्यतद्भावाभ्याम्' इत्यधिकरणेषु सर्वविद्यासाधारण्यं

वक्ष्यति । दर्शपूर्णमासशब्दयोर्लक्ष्णयेत्यादि । कालविशेषवाचिनो दर्शपूर्णमास् शब्दयोः कर्मलक्षकत्वदर्शनात् । तथा, “श्येनेनाभिचरन् यजेत ? इत्यादौ श्येनादि शब्दानां * यथा बै भयेनो निपत्यादते ? इति वाक्यशेषेण निपत्यादानरूपगुणयोगेन कर्मणि येनशब्दो गौण इत्यभ्युपेतत्वाच्चेत्यर्थः । मध्यदेशलक्षणाया अङ्गी कृतत्वाचेति । “ अर्धमन्तवेदि मिनोयर्ध बहिदि ? इत्यत्रान्तर्वेदीति वेद्येकदेशी यूपाङ्गत्वेन चोचते, उत बहिर्वेदिसहितो यूपमानदेशं लक्षयतीति विशये, बेद्येकदेशो यूपङ्गत्वेन विधीयते, लक्षणाया: अन्याथ्यत्वात् ; * अर्ध बहिर्वेदि ? इति चार्श्व सिद्धानुवाद इति पूर्वपक्षे कृत्वा , “ अर्धमन्तर्वेदि' इत्येकस्य पार्धस्यान्तवैदिमाने यूपर्धान्तरस्यान्तर्वेदि बहिर्वेदि वा मानमिति शास्रस्याभावेनार्धान्तरमपि कदाचित्पुरुषे च्छावशादन्तर्वेद्यपि प्राभोति । न चेष्टापतिः, “अधैं बहिर्वेद । इत्यस्य पक्षि भावप्रकाशिका ( भन्तेरुपायश्चम) कानुबानत्वसङ्गात् । तस्यापि विधाने वाक्यभेदः । अतो यस्मिन् देशे मीयमाने अन्त वैदि अत्रं भवति बहिर्वेदि अर्ध ध, तादृशे देशे मिनुयात्। * मिन्द्र प्रक्षेपणे ! इति हि धातुः; प्रक्षिपेदित्यर्थ इति देशविशेषलक्षणेति पूर्वतन्त्र शेषलक्षणे (३-७:६) स्थितमिति भावः । वाक्यचतुष्टयेनेति ! * वेदन्भुपासनं स्यात् तद्विषये श्रवणात् । , सकृत्प्रत्ययं कुर्याच्छब्दार्थस्य कृतत्वात् प्रयाजादिवत्। ”, “सिद्धे तृपसनशब्दात्";

• उपासनं स्याद् ध्रुवानुस्मृतिर्दर्शनात्रिचनाच ? ईति वाक्यचतुष्टयं द्रष्टव्यम् ।

न केवलं छान्दोग्य. इत्यर्थे इति । * ध्रुवा स्मृतिः ! स्मृतेिलग्मे सर्वग्रन्थीनां वेिप्रमोक्षः ? इतेि छान्दोग्ये भूमविद्यायां श्रयते; संवर्गविद्यायाम् , “यां देवा मुपास्से ।। इति श्रूयते । तेन तत्रैव 'तदिति न भन्तव्यमित्यर्थ । स्वयमुपस्थितस्य स्वीकार एवेति । अपिथत्वे स्वयमुपस्थितमपि परि त्यज्यते ; प्रियस्वे स्वयमुपस्थितं गृह्यते । प्रियतमत्वे तु प्रार्थनीयत्वरूपं करणीयत्व मिति भावः । ननु पत्रपुप्पादीनां भगवति प्रीतिरहितानामपि श्रीनिविषयत्ववरणीयत्व योर्दर्शनात् क' 'यस्य ' इत्यादि भाष्यमुपपद्यत इत्याशङ्कयाह - चेतनत्वे सति वरणीयत्वमिति । चेतनत्वे सति तस्मिन् वाक्ये प्रस्तुतत्वात । यद्वा नियतमत्वपूर्वकं . 'वस्थीयत्वमित्यर्थः । स्वतः ग्रियत्वं खमिन् श्रीतिमत एनेति । यस्य च स्वतः प्रियत्वम् तस्यैव स्वतो वरणी यत्वमिति भावः । आशंसायां भूतवचेति कर्तरि क्त इति । “गत्यर्थाकर्मक • । त्यकर्मकत्वविवक्षायां यः क्तो विहितः, स “ आशंसायां भूतवश्च' इत्यनेन आशं सायां भविष्यतीति भावः । ननु, “आशंसायां भूतवच ” इति अयोक्ता शंसायामेव दृष्टम् । यथा - * देवश्चेट् वृष्टः, संपन्नाः शालयः', 'उपाध्यायश्चेद गतः, अधीतं व्याकरणम्' इति । यथ , “ आशिषि लेिट्लोौ ” इति लिङ्कलोौ प्रयोक्ताशंसविषयावेव - तद्वदितेि चेत् -न ; प्रयोक्ताशंसायामेवेति ग्रन्थकृतां व्यव हारादर्शनात् उदाहरणमात्रमदर्शनेन तद्विषयत्वस्थ निश्चतुमशक्यत्वात् । लेिड्लोट् विधये तु प्रयोक्ताशंसायागेव प्रयोगात् तथात्वमुचितमिति भावः । अनुभूय मनोऽनुभव इतिवदिति । प्रियशब्दस्य प्रीनिविषयत्वमेवार्थ इति प्रथमतृतीय पक्षयोः ममानम् । प्रथमक्षे प्रीतावेव प्रीतिविषयत्वनिर्देश औपचारिक ! तृतीये आगमेिमीतिरूपज्ञानस्यापि क्रीत्यन्तविषयत्वसंभवात् मुग्म्य इति विश्रेक: । द्वितीयपये तु येित्यस्यानुकूलत्वमेवार्थ , न प्रीतिविषयत्वमेवार्थ इतेि भिदा ! यद्यपि भाशब्दः, *इशुपधज्ञामीकिरः कः ? इति कर्तकमायान्तः, “कर्तरेि कृत् : इनि विधानात् - तथापि “देवदत्ताय रोचते मोदकः ? इतिबत् त्रिषयत्वपर्यवसेिन एवेति विषयत्वार्थकत्वे भानुपपतिरितेि द्रष्टव्यम् । इदं त्वशिष्यते – प्रीतिरूपस् शैव समर्थनीयतया “स्वायत्त शब्दप्रयोगे :) इति न्यायेन ' स्वयमपि प्रीतिरूप। । दृत्येव निर्देष्टये, भाष्ये 'प्रिया । इति निदेशे न युक्तः । अतः 'पिया ' इति निर्देशस्यानुकूलन्वमेवार्थ इति द्वितीयक्ष व युक्त इति प्रतिभाति । यद्वा धुवानु स्मृतिः स्वयमत्यन्तानुकूलत्वादितेि ! 'मीतिरूपा' इति शेषः । ततश्च अत [एव हि या प्रीतिरित्यादिना सा प्राश्येते इति युज्यते , । 'प्रीतिरूपा' इति दोषाभावे । सा प्राथ्यैते ! इयुते भ्रानुस्मृतिः प्रायैत इति प्रतीयेत । न च सद्युक्तम्, “य) प्रीतिः ?’ इति श्रेोके प्रीतेरेव प्राप्त्वदर्शनेन धूवानुस्मृतेः प्रथ्येत्वा दर्शनादितेि द्रष्टव्यम् । ननु * या प्रीति ? इति होके प्रीतिरूपापन्नभ्रवानुस्मृते प्राप्त्वं न प्रतीयत इति चेत् – न - *त्वामनुस्मरतः सा से ?' इति स्मृतिसमभिव्य हात् प्रीतिरूपस्मृतिः प्रथ्र्यत इत्यर्थलाभसंभवात् । प्रीतिरूपधुवानुस्मृतेरिति । न च * स्वयमत्यर्थग्रिया ।) इत्यत्र भाष्यस्थत्रियशब्दस्य प्रीतिविषयार्थकत्वपक्षे प्रीति रुश्त्वस्य ध्रुवानुस्मृतावलाभात् कथे, 'श्रीतिरुपा ध्रुवानुग्मृति' रित्युच्यत इति शङ्काम् प्रीतिविषयत्वप्रतिपादनस्यापि प्रीतिरूपत्वप्रतिपादनफलकत्वेन प्रीतिरूपत्वोत्तौ विरोधा भावात् । ननु नैघण्टुकोक्त्या पर्वायत्वमेवावगतं स्यात्; न त्वेकार्थपथैवसानमा मित्यलाह -एकार्थवृत्तित्वं चेनि । चः एवार्थ: ; एकार्थवृतित्वमेवावगम्यते; न तु पथयित्वमपि ; तथाहि सति सेवाया अपि पर्यायत्वे , * भूथसी सेवा भक्तिशब्द वाच्या ! इत्यभियुक्तव्यवहारविरोधादिति भाव । वचनचलप्रतिक्षिप्त इतिं । माप्योऽई नान्यथा । प्राप्यः – – ॥ ') भावप्रकाशिका (भक्तैरुपायत्वम् ) इनि वचनबलेन, * सकृदेव हेि शास्त्रार्थः ?' इति वचनबलेन च प्रििक्षप्त । शक्ताशक्तभेदेन च व्यवस्था कृतेति भावः । इदानीं तु श्रुतिस्मृत्योरैकाग्र्षे नेति । उपायान्तरनिषेधकश्रुतिस्मृत्योरविरोधसिद्धार्थमेित्यर्थः । इदं चोपबृणोप वृंहणीययोरित्युतरत्र स्पष्टम् । पुरुषसृतैकाग्र्यं दर्शयितुमिति । पुरुषसूतैकार्थ मुपजीव्यावगतपरमपुरुषतात्पर्या धताश्वतरोपनिषदिति दर्शयितुमित्यर्थः । नाहं वेदै रिति वचनमुपात्तमिति । “ नाहं वेदैः । , “भवत्या त्वनन्यया ' इति श्लोकद्वय मु41तम्; ततुल्यार्थत्वमभिप्रेत्, “पुरुषः स परः' इति श्लोकोऽप्युपात ।

• नाहं वेदैर्न तपसा न दानेन न चेज्यथा ।

शक्य एवं विधो ज्ञातुं दृष्टवानसि मां यथा ।। भक्त्या त्वनन्यया शक्य अहमेवंविधोऽर्जुन । ज्ञातु द्रष्टु च तत्वन प्रवेष्टु च परंतप । । ।

• पुरुषः स परः पार्थ भक्त्या लभ्यस्त्वनन्यया ।

यस्यान्तःस्थानि भूतानि घेन सर्वमिदं ततम् । । इति त्रयः श्लोकाः । तदनन्तरमित्यनेन पौनरुतचप्रसङ्गादिति ।

• भक्त्या मामभिजानाति यावान् यश्चास्मि तत्वतः ।

ततो भां तत्त्वतो ज्ञात्वा विशते तदनन्तरम् । ' इति लोके * ततः ? इत्यनेन ज्ञानस्य परामर्श * तदनन्तरम् ? इत्यनेन पौनरुक्त्य मित्यर्थः । ननु 'तदनन्तरम्' इत्यत्र तच्छब्दो ज्ञानपर ; 'ततः' इति तच्छब्दो ज्ञानहेतुभूतभक्तिपरः; : ततः भक्त्या मां त्वतो ज्ञात्वा ज्ञानानन्तरं मां विशते । इत्युक्तौ न पौनरुक्त्यनिति चेत् -न - भक्तज्ञानहेतुत्वस्य “भक्त्या मामभिजानाति । इत्यनेनैव सिद्धतथा पुनरुक्तिप्रसङ्गात् 'ततो विशते' इत्यन्वयस्यैव वक्तव्यत्वादिति भावः । न च “भक्त्या मामभिजानानि ' इति पूर्वनिर्दिष्टसत्तेः प्राप्तिहेतुत्वाभावात् कथं 'ततः' इत्यनेन तस्या भत्तेः परामर्श इति वाच्यम्, 'ततः' इत्यस्य तश्चक्ति परामर्शत्वासंभवादेव तज्जातीयव्यक्तिपरामर्शत्वमित्यदोषः । श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचेिता (भत्तेः कर्मापेक्षत्वम्) अन्योन्याश्रयणं धेति । वाशब्दः समुचये; अन्योन्याश्रयणे आत्मा श्रयस्थापि सिद्धत्वात् । अज्ञातसुकृतत्रशदिति । स्ववृत्यर्थ 'व्याधकृत व्याघ्रमरणेन संपादितं गोरक्षणादिकमज्ञातसुकृतमित्युच्यते । यज्ञेन विधि दिषन्तीति वाक्यस्य ह्यर्थश्चिन्त्यत इति । न तु स्वल्पायास साध्यकर्भविधायकवाक्यार्थ इति भावः । आत्माश्रयादिदोषः स्यादेवेति । नन्वन्नद्वेषेण . काश्यै. प्राप्तस्य तत्परिहाराय अन्नविषयौन्मुख्यलक्षणेच्छायां. सत्या मप्युत्क्रटजीर्णादिप्रयुक्तधातुवैषम्यदोषात् तत्र प्रवृत्तिपर्यन्ता रुचिर्न जायत इति तद्रोचकौषधवत्, “निरतिशयानन्दं ब्रह्म ; तत्प्राप्तौ विद्य। साधनम्' इत्यस्मिन्नर्थे प्राचीनानन्तजन्मशतनुष्ठितानभिसंहितफलनित्यनैमितिककमॉप्संजातचित्तप्रसादमहिन्ना संपन्नविश्वासस्य पुरुषस्य ब्रह्मावाप्तौ तद्विद्यायां चैौन्मुख्यलक्षणेच्छायां सत्यामप्यनादि भवसंचितानेकदुतिदोषेण िवषयावर्थे संपाट्यता प्रतिबन्धात् विद्यासाधने श्रवणादौ प्रवृत्तिपर्यन्ता रुचिर्न जायत इति प्रतिबन्धकनिरासपूर्वकतादृशरुचिसंपत्त्यर्थं कर्मसु प्रवृत्तिरुपपद्यत एव । इतरथा * या प्रीतिरविवेकानाम् ? इत्यादिष्वगतेरिति वेत् - न-यद्यनन्यथासिद्धं विविदिषसाधनत्वग्राहेि प्रमाणमुपलभ्येत, स्यात्तदा यथा कथंचिन्निर्वाहः ! न त्वेतदस्ति । “प्रकृतिप्रत्ययार्थयोः प्रत्ययार्थस्य प्राधान्यम् ! इति सामान्यन्यायापेक्षया 'सन्प्रत्ययाभिहितेच्छाविषयस्य प्राधान्यम्' इति विशेषन्यायस्य, अश्धन जिगमिषति । इत्यादौ दृष्टस्य अवलत्वादिति भाव । अभिधानमात्रस्य प्रागपि कृतत्वात् तन्मात्रमप्रयोजकमित्यभिप्रेत्याह -उपपादयिष्याम इत्यर्थ इति । तच्छब्दो विविदिषापर इति । न च ध्यानोपक्रमात् प्रागेव विविदिषायाः सिद्धत्वात् पुनस्तदनुष्ठानं व्यर्थमिति शङ्कयम् । प्रत्यहमनुष्टयोपासनाया हेतुभूत विविदिषाया अपि प्रत्यहानुवृत्यर्थे कर्मणामपेक्षितत्वादिति भावः । यावज्जीवं कर्मणोऽपेक्षितत्वे चेति । साक्षाद्वा परंपरया वा कर्मणस्तदपेक्षितत्व इत्यर्थः । ( ततश्च विविदिषार्थत्वपक्षेऽप्पेक्षितत्वमालसत्त्वात्') प्रमाणजिज्ञासायां श्रुतिवाक्ये 1. स्प्रत्यर्थिव्याध - पा. 2. तादृश्बुभुक्षेच्छयः प्रथिन्धक्रनिरासेच्छायामेव पर्य६ सानम् । य! श्री:ि रिति सावये च :िषयानुसरणवः सुखं विक्षितमिति भावः । 3, उपर्येव युक्तारवादत्र कुण्डलीक्रियते । भात्रप्रकाशिका (साधनसप्तकम्) ७१ प्रदर्शनीये तदुपेक्ष्य सूत्रसंदर्शनस्य प्रयोजनपाह -सूत्रसंदर्शनेनेतेि । आश्रम शेषत्वेऽपि विद्याङ्गत्वमपीतेि; विद्यापेक्षितत्वमित्यर्थः । ततश्च विवेिदिार्थस्य पक्षेऽप्यपेक्षितत्वमांत्रसत्त्वान्नानुपपत्तिरिति भावः । (साधनसप्तकम) वाक्यकारनिर्देश इति । इतरेतरन्द्रस्य साहित्यरूपसमुद्ययावगमकत्वात् । अत एवैकादशाचे “दशपूर्णमासाभ्याम् 'इति द्वन्द्वावगतं साहित्यं मा वाधीति सम् चितानामेवषण्णांयागानां फलसाधनत्वमिति समर्थितमिति भावः । समुचयोऽर्थान्तर मिति । यद्यपि समुचयान्वाचयेतरेतरयोगसमाहाराश्धारोऽपि चार्थाः वाशब्दार्थभूत विकल्पप्रतिद्वन्द्वसमुचग्ररूपा एव । न हि *गामश् चानय ? इति समुचये व,

• भिक्षामट, गां चानय ' इत्यन्वाचये वा, 'देवदत्तयज्ञदतैौ कुरुतः ? इतीतरेरयोगे

वा, * छत्रोपानहमानय ? इति समाहारे वा वाशब्दार्थभूतविकल्पप्रतीतिरति . तथापि वाशब्दवत् समुचयशब्दोऽन्वाचयसहपठिते समुचयावान्तरविशेवे विकल्पप्रतिद्वन्-ि समुच्चयसामान्ये च वर्तत इति भाव । “जात्याश्रथ - " इत्यत्र * कायशुद्वि विवेकः' इति सामानाधिकरण्यं कथमित्याशङ्कय, “जायाश्रयनिमित्तादुष्टादन्नात्' इति वाक्ये दुष्टभ्यी विविक्तादन्नात् काशुद्धेः साध्यत्वावगमात् कारणवाचिना विवेकशब्देन कार्यभूता शुद्धिर्लक्ष्यत इत्याह - आहारविपयेत्यादिना । जाति दुष्टाः कलञ्जगृञ्जनादय इति । “लशुनं गृञ्जनं चैव पलाण्डु कव (त) कानि च । बार्ताकनालेिकालाबून् जानीयाज्जातिदृषितान् ।। " इत्यादि द्रष्टव्यम् । मुख्ये संभक्युपचास्यान्यथ्यत्वादाह-यद्वेति । देहविवेचनं विवेकोऽस्तु; सामानाधिकरण्यं कथमित्यत्राह - अशुद्धेभ्य इति । मामनुसरे त्येवमन्तमिति ।

• यं यं वापि स्मरन् भावं त्यजत्यन्ते कलेवरम् ।

तं तमेवैति कौन्तेय सदा तद्भावभवितः । तस्मात् सर्वेषु कालेषु मामनुसार युध्य च । । ७२ श्रीरङ्गरामानुजमुनेिविरचिता इति हि श्रेोककम: । सत्यं भूतहितमिते ।

• सत्यं भूतहितं प्रेक्तमार्जवं समचित्तता ।

दया भूतहितैषित्वं क्षमा द्वन्द्वसहिष्णुता ।। " इत्यादि प्रमाणं द्रष्टव्यम् । अवदिप्रतिपादकवाक्यजातं क्रोडीकृतमिति ;

• दान यज्ञः सतां पूज्ञा वदधारणमाजवम् ।

एष धर्मः परो ज्ञेयः फलवान् प्रेत्य चेह च । '; इति वचनजातमिति भावः । भावान्तरमेवाभाव इत्यभिपेत्याह - अभास्वरत्वमिति । दैन्यशब्दविवरणमिति । भास्वरवाभावो दैन्याद्विद्यत इति मतमालम्ध्याह भास्व रत्वविरोधीति । चशब्दो भिन्नक्रम इतेि; 'तजं च' इत्ययं भिन्नक्रम इत्यर्थः । देशकालवैगुण्यात् शोकवस्वाद्यनुस्मृतेर्दैन्यम्, तजं वेत्यर्थः । दैन्यशब्दस्य तज्ज शब्दात् प्राकू प्रयोगाभात्रे तच्छब्दस्य दैन्यपरमशभावप्रसङ्ग इति द्रष्टव्यम् । यद्वा भिन्नबाधतयेति । अस्मिन् पक्षे 'तज्जं दैन्यम् । इत्यस्य चाक्यस्य भेदः, तस्य च पश्चात् प्रयोग , 'तव तज्जं दैन्यम् ’ इति तच्चेत्यस्याध्याहारदोष इत्याद्य स्वरो बोध्यः (विद्याञ्चति श्रुत्यर्थः) अस्य वाक्यस्यार्थमुपजीव्येति । “कषायपक्तिः कर्माणि ' इति ॥श्यस्यार्थमित्यर्थः । उभयोपि निरासकं स्यादिति तश्यावृत्यर्थमिति । उभयोरपि निरास दृष्टम्; तद्वत् कर्मापि स्वप्राचीनं कर्मेव स्वोत्तरवमपि निरस्य त्विति शङ्काव्यावृत्यर्थमित्यर्थः । केचित्तु – 'प्राचीनम् ? इत्येतत् न कर्मापेक्षया प्राचीनपरम्; अनेकजन्मशतानुष्ठीयमानकर्मजातमनुदूतावयवभेदम् 'अविद्यया । इति परामृश्यते । तत्र च यदि प्राचीनपदं तत्प्राचीनपयामशिं, तदा तादृशस्यैव कर्मणो विनाशे तदनन्तरभाविनां विनाशो नास्तीत्युपपादितं स्यात् । न चैतदिष्टम् । न चाविद्याशब्दोऽत्यकर्ममात्रपरामर्शीति शक्यं वक्तुम्; “कषाये कर्मभिः पके । इत्यादिविरोधात् । तैस्तैः कर्मभिस्तत्पूर्वभविनां विनाश इत्येतत्परमपि न वाक्यम्; तथा हि सति आद्येनैव कर्मणा तत्पूर्वभविनां विनाशप्रसङ्गात्; “तीत्र्वा । इत्युके उत्तराश्लेषशाङ्कागा अध्यभावेनः तच्छङ्काया अप्यव्यावर्यत्वात्; तदुत्तरक्षण एव भावप्रकाशिका (विद्याञ्चेनि श्रुयर्थः) ज्ञानोत्पत्तिप्रसङ्गाश्च । अतो भाप्ये प्राचीनडमनेकजन्मर्जितमपि सर्वे ज्ञानप्राचीन कर्म व्यपोयेति साकल्यसूचनार्थमेव । न तु कर्मप्राचीनपरतया केषांचिन्मृत्युरुट्-ि तानां निवार्यत्वपम्म ; तस्यानुपयुक्तत्वादिति मन्यन्ते । प्राप्य स्थिन इन् िि त्वोजनेति । तन्मते तरतिः प्राप्तिवचन इति भावः । युनि वा शंकराभिमतोभनः स्यादिति । संभावनायां लिङ् | संभार्थिके (संभविते.) त्यर्थः । नतश्च विद्यान् अन्त:करणवृत्तिम्, अवेिद्यां तत्कारणं च कार्यक२णपेण सहिते यो वेद. स अविद्योपादानकत्वेन तन्मथ्या अन्त:करणवृत्या तदुपादानं मृत्युमबिद्यां तीत्व विद्यया स्वरूपभृतज्ञानेनोपलक्षिनममृतत्वमनुत् इति परैर्योऽर्थो वर्णित:, सोऽनु वादम्याप्यनर्ह इति सूच्यते । अङ्गिज्ञातयत्क्षेत्तावङ्गज्ञातव्यत्वस्यानुक्तसिद्धत्वात् तस मुच्चये प्रयोजनमान्द्यादन्यथा व्याचष्ट – यद्वा धर्मे चेति । सचेतन्ययंविरोधिनोः छेशाम्यत्वादुक्तार्थसमुच्चयपरतया व्याचष्ट – यद्वा प्रनिषदद्योतकाविति । “धमें चार्थे च !” इति श्लोके चशब्दस्य विरोधिसमुच्चयपरत्वमुक्तसमुचयपरत्वं च व्याभ्या तृभिव्याख्यातमिति तस्य दृष्टान्तोभयत्राप्युपादानं युक्तमिति द्रष्टव्यम् । क्षुण्थपा उभे अपीति । “ज्ञानविरोधि च कर्म पुण्यपापरुषम्' इति भाप्याधारेकानु सारात् * ब्रह्मज्ञानोत् तिविरोधित्वेन ? इत्युत्तरभाष्यस्य, ततः विमित्यत्राहेत्यकतरिका देयेति मन्यते(न्ते)। न तन्मात्रषापान्तरवियः पाप्मशब्द इति । “सर्वे पाप्मानः” विषयत्वासंभवात् , “ अपहतपाप्मा द्वेष ?’ इति सकलहेयनिवृतिसंवादिसमनन्तर वाक्ये युकृतविषयत्वावश्यंभावात् तावताप्यस्माकं समीहितसिद्धेरिति भावः । केचित्तु • “सर्वे पाप्मानः ?” इत्यन्न पाप्मशब्दो न दुष्कृतशब्दानुक्तपापान्तरवाचीत्ये बार्थः, शब्दस्वारस्यात् । न चैवं समनन्तरवाक्यस्वपाप्मशब्दस्य सर्वपरत्वं पूर्ववाक्य स्थपाप्मशब्दस्य सर्वपरत्वे कथं हेतुः स्यादिति वाच्यम्, एकप्रकरणस्थयोः शब्दयो वैरूप्यस्यासतेि बाधकेऽयुक्तत्वादिति वर्णयन्ति । ननु “ अपहतपाप्मा ह्येषः " इति वाक्येऽपिअपहृतः]|cमशब्दस्यानुक्तकतिपयपापनिवृत्तिरित्यर्थोऽस्त्वित्याशङ्कयाह - न ह्यनुसकतिपयपापनिवृत्युक्ताविति। शोकादिषु पाप्मशब्दस्यापुख्यत्वेऽपीति ।

• अपहतपाप्मा वेिजरो विमृत्युर्विशोक * इति वाक्ये शोकादीनां पाप्मशब्दापेक्षया

पृथकीर्तनादनुगतप्रवृत्तिनिमित्ताभावाच शोकादिषु पाप्मशब्दस्य गौणत्वसंभवेऽपि 10 श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचिता सुकृतेऽनुगत्प्रवृत्तिनिमितसत्वेन गौणत्वसंभवात् । न च छन्यिायेन लक्षणा स्वीकारे वृतिद्वयविरोधान्न कस्यापि मुख्यत्वमिति वाच्यम् - तथापि “सृष्टीरुप दधाति ? इत्यादवि भूज्ञा लक्षणसंभवे, “ प्राणभृत उपदधाति ? । इत्यादिवत् लिङ्गसमवायमत्रेण गौण्था वृत्याः अनाश्रयणीयवादिति भावः । केचित्तु-वृतिद्वय विरोधो न दृष्णमित्यभिप्रेत्यैतदुक्तमिति वदन्ति ! अन्ये तु, “कालजरामृत्युशोकादयः संख्यातत्वात्' इति वाक्यकारवचनानुसारत् शोकादिष्वपि पापशब्दस्य मुख्यत्वमेव अमुख्यत्वेऽपि न क्षतिः; तावता पाप्मशब्दप्रयोगविषयवसाधारण्यस्य हेतुत्वाभावेऽपि प्रवृत्तिनिमित्तसाधारण्यात् “धर्मेण पापम्' इत्यत्र मुख्यत्वमेवेत्यर्थ इति वदन्ति । (उन्निनीषावाक्यार्थ:) यद्वृत्तद्वयमिति । “थमुन्निनीषति”, “यमधो निनीषति ! इि यच्छध्दद्वयमित्यर्थः । ज्ञानप्रदानद्वारककारयितुत्वविषयमवसीयत इति । यद्वत्तद्वयभिप्रेतस्य पुण्यपापाख्यस्य कर्मणः स्वर्गनरकहेतुभूतकर्मकारयितृत्वप्रयोजको निीषाधोनिनीषाहेतुत्वमस्माद्वाक्यात् प्रतीयत इत्यर्थः । ततश्च कर्मणां कर्मप्रयोज कत्वं ज्ञानद्वारकमिति सिध्यतीत्यर्थः । नन्वेलावतां पशब्दितस्यासाधुकर्मकर्तव्यता ज्ञानद्वारा नरकहेतुभूतकर्मानुष्ठानहेतुत्वसिद्धावपि न सम्यग्ज्ञानोत्पतिप्रतिवन्धकत्वं सिभ्येदिति चेत्, निषिद्धे कर्मणि बलवदनिष्टजनकत्वलक्षणसम्यग्ज्ञानप्रतिबन्धकत्वा भावे तत्र प्रवृतेरेखानुदयप्रसङ्गेनावश्यं सन्धज्ञानप्रतिबन्धकत्वस्य वक्तव्यत्वात् ब्रह्म ज्ञानप्रतिबन्धकत्वमपि सिध्यति । इतरथा दुरितकर्मप्रवृतेरेवासंभवात् । सर्वकर्म देवतासामान्यविष्यमिति । “ बुद्धया संयोजयन्ति तम् ? इतेि बुद्धेर्वेद्यरूपकर्म विशेषानुपादानात् सर्धविषयकज्ञानप्रतिबन्धकत्वमेव सिध्येत्, न तु भगवद्विषयमोक्ष हेतुज्ञानप्रतिबन्धकत्वम् । तथा, “ न देवा यष्टिमानाय ? इति देवतासामान्योपादा नात , “एष द्येव ? इति विवक्षितस्य भगवत एव कारयितृत्वस्य न लाभ इत्यर्थ । सम्यक्षानसामान्यावहिर्भावादिति । इदमुपलक्षणम् भगवतोऽपि देवतासामान्य बहिर्भावादित्यपि द्रष्टव्यम् । (धर्मेण पापनित्येतदर्थ:) पूर्वमेव शिक्षित इति । अत इदानीम् लुक्ति दोषायेति भावः । अत्र श्रय माणत्वादिति । “ धर्मेण पापमपनुदति ? इति प्रकरणे “ तस्माद्यज्ञे परमं वदन्ति ”,

• भस्मान् सत्यं परमं वदन्ति । इत्यादिवश्येपु श्रयमाणावादित्यर्थः । अपनुदे

दिति ह्यर्थः स्यादिति । ननु पापशाब्द्रस्य ब्राद्राविकनिष्टसाधन्त्रुपाथांश्रयणे स्वर्गार्थेन कर्मणा कस्यचित् पुंसस्तकालविशेषेऽनिष्टपुत्रपश्चदिानकर्मणामि विनाशमङ्ग इति चेत् - न – येोगसिद्धयधिकरणोक्तन्यापेन ( मी. ४ -३ -:२) फलान्तरर्थमनुष्ठितस्य कर्मणतस्मिन्नेव प्रयोगेऽनिष्टश्रादिसाधनपाधनियतकत्व संभवान् । प्रकृते च “यज्ञेन ' इत्यादिवाक्येन विनियुक्तानां यज्ञादीनां द्वार विशेषाकाङ्कायां “ धर्मेष्ठ पापनपनुदति ।' इत्यस्य द्वारविशेषम्मर्पकतया विद्यार्थ मनुष्ठितेनापि पापनिवृत्युपपत्तेः । पापशब्दवाच्यान्तभाति । ननु धर्मत्वेन प्रसिद्धानां ज्योतिष्टोमादीनां भुमुक्षु प्रत्यनिष्टसाधनत्वेन तं प्रति पा त्त्रे, शस्य पुंसो यदा यदनिष्टम्, तं प्रति तदा तस्याधर्मत्वप्रसङ्गेन व्यवस्था न स्यादिति चेत् - न । इष्टापतेः । पुरुषविशेषं प्रत्येव धर्माधर्मव्यवहारात् । तत् इत्यस्य तस्मादित्यर्थकत्व मभिप्रेत्य व्याचष्ट - श्रुतिस्मृतीति । एवम् इति व्यस्येयं पदम् । उपायप्रति बन्धऋनिरासार्थमितेि छेदः । अतः ब्रह्मज्ञानस्य फलाभिसंधिरहिताश्रमकर्मसा पेक्षत्वादिति । नन्वेतावता ब्रह्मोपासनस्य कर्मसाध्यस्य तद्विचारापेक्षत्वेऽपि न ब्रह्मविचारस्य तदपेक्षेति चेत् – न - कर्मोपासनयोः शेषिणोस्नुष्ठानक्रमेणैव शेधभूत योस्तद्विचारयोरपि क्रम इत्याशयात् । ब्रह्मविचारापेक्षिताधिकारिविशेषणीभूतकम् स्थिरफलत्वज्ञानादिनिष्पादकत्वमप्यम्तीत्याहेत्याह - ज्ञानं हीत्यादिना । (साधनचतुष्टयपूर्ववृत्त्वनिरास साधनसप्तकं चेति । विवेकविमोकादीत्यर्थः । इत्यारभ्येति । “नेित्या नित्ययोर्वसन्तीति नित्यानित्यवस्तूनि, तद्धर्माः । नेित्यानेित्ययोधर्मिणोस्तद्धर्माणां च वेिको नित्यानित्यवस्तुविवेक । एतदुक्तं भवति -मा भूत् * इदमृते नित्यम् इदमनृतमनित्यम् । इति धर्मिविशेषविषयो विवेक । धर्मिमात्रयोर्नित्यानित्ययोस्त द्धर्मयोश्च वेिकं निश्चिनोत्येव । नित्यत्वं सत्यत्वम्; तत् यस्यास्ति, तन्नित्यं सत्यम्। तथा चास्थागोचरः । अनित्यत्वमसत्यत्वम् ; तद्यस्यास्ति तदनित्यभनृतम् । तथा चानास्थागोचरः । तदेतेष्वनुभूयमानेषु युष्मदस्मत्प्रत्ययगोचरेषु विषयविषथिषु अष्टतं नित्यं सत्यं सुखं व्यवस्थास्यते तत् आस्थागोचरो भविष्यति । धत्वनित्यमनृतं ङ्गरामानुजमुनिविरचेिता भविष्यति, तत् तापत्रयपरीतं त्यक्ष्यन इति । सोऽयं नित्यनित्यस्तुविवेकः प्राग्वी याद्वा, ऐहिकाद्रा कर्मणो विशुद्रत्वस्य भक्त्यनुभवोपतिभ्याम्' इत्यन्तेन प्र.थे- नेति शेषः । 'इदं नित्यम्, इदमनेियम्' इति विशेषनिश्चयाभावेऽपि नित्यत्वा नित्यत्वयोर्धर्मभ्यां भवितव्यमित्येवं योऽयं सामान्थांनेश्चयः, स एव नित्यानित्य वस्तुविवेकशब्दार्थ इति भाव । “ नित्यस्य धर्मिणो नित्यत्वं सत्यत्वम् " इति पाठ कोशेषु दृश्यते । तत्र * नित्यस्य इत्येतत् स्वरूपकथन५५ । यस्य धर्मिणो नित्यत्वं सत्यत्वं च तस्योपादेयत्वम्, यस्य धर्मिणोऽनित्यवभसत्यस्वः, तस्य हेयत्वमित्येवं विवेक इति पर्यवसितार्थः । 'यस्य धर्मिणः ? इति पाठस्तु सुगम एव । निरूपकस्य तु यमिति चेदिति; अनित्यमिति शेषः । अाद्यन्तयोरिति । साधनानुष्ठानफलानु भवदशयोरित्यर्थः । तयैतनैरपेक्ष्याच पूर्ववृत्तत्वानुपपत्तिरिति । तस्यागान्त रय ब्रह्मविचारनैराकाङ्कयापादकत्वादित्यर्थः । अत एवोपसंहारेऽपि तथैव वक्ष्यति

• शास्त्रान्तराणां ब्रह्मविचारनैराकाङ्कापादकात्' इति । स्वार्थोपयोगित्वादिति ।

आरम्भोपयोगित्वादित्यर्थ । तत्रत्यन्यायाधीन इति । आवृतिविप्रानाद्याधीन इत्यर्थः । किंचाद्यछूत्रादेवेति । यद्यपि सूत्रस्य विषयप्रयोजनाधिकारिप्रतिपादन परमेऽपीदृशान्योन्याश्रयस्य सुवनत्वात् शास्त्रारम्भोपयोगवर्णनसूत्रमात्रम्योच्छेदप्रसङ्गः तथाप्याद्यसूत्रस्य शास्त्रान्तरामाभाण्याद्विप्रतिपादनपरत्वेन पैर-याख्थतत्वादित्यत्र तार्यात् । अत एव “किंच अनित्यफल --' इति दृष्णान्तरोपन्यसेन स्वर्गादिफलानित्यत्वाबगौ शस्त्रान्तरस्वोत्प्रेक्षितसर्कयोरेवोत्थापनम् , न तु शास्रा रम्भसूत्रभ्येति द्रष्टव्यम् । शास्त्रान्तरदौर्बल्यमेव वा खशास्त्रप्राबल्यमेव वेति । स्वशास्त्राबल्यविनाकृतशाश्चान्तरदौर्बल्यं वा , शास्रान्तरदौर्बल्यविनाकृतस्वशास्त्र ऋावल्यं वेत्यर्थः । समुचितसुभयं वेति ! शाश्वान्तरण दीवल्यं स्वशास्त्रप्राबल्यं चेत्यर्थः । स्वशास्त्रस्य दौल्य इतेि । स्वशास्त्रप्राबल्याभावे शास्रान्नरसमानयोग क्षेमत्वादित्यर्थः । अत एव दुःखत्रयाभिघातज्ञानस्वेति । न च “तापत्रयातुरैरमृन काय स एव जिज्ञास्य ? इति भाषणात् तद् विरुध्येतेति शङ्कद्यम्, तस्यापि कर्मविचारजन्यकर्मारुपास्थिरफलत्वज्ञानभिप्रायत्वेनादोषात् । ननु कर्मविचारजन्याथाः न् , णम्' इत्यादिवत् पूर्वपूवःथ्यायविचारम्य पूर्ववृत्त्वं युक्तमित्यत्र भाष्यकृतः सं***! !

तत्सिद्धिरिदानीमुच्यत इति । वेदद्वारा व्यन्येयोः कर्मोपासनग्पशे पण कार्यकारणभावेन पौर्वापर्यन् नन्छेपभूविचास्योरपे पैचापमुक्तम् । अधुनः कर्म काgोक्तन्यायोपजीवित्वाद्रस्य शास्त्रस्य पौर्वापर्यमुच्यतः टू पुक्तमिति । अयमभिप्राय: - “एषां माधनत्वं च विनियोगावसेयम् ' इति भाष्यपर्यालोचनायां तृतीयाध्यायव्युत्पाचक्षुतिर्लिङ्गादिनिर्णेनव्यसाधनावात् साधन चतुष्टयस्य तत्पूर्ववृत्त्वमिति प्रतीयते । न च तद्युक्तम्; तर्कशास्त्रयुत्पादिप्रत्यक्ष प्रमाणतदितिकर्तव्यतामृतकदिग्राह्यकारणताकत्वात् कर्मविचारस्य तर्कशास्त्रम्यापि तत्पूर्ववृतत्वप्रसङ्ग-“ इति वाचाट्वचसोऽप्यवकाशप्रसङ्ग इ (झादि) १ि न शङ्कम् अत्र व्युत्॥द्यानां बहूनां मायेण तन्निर्णयसापेक्षत्वात् तदुपजीवेिबांमन्यत्र भाप्यस्य तात्पर्यादिति । (पूर्वमीमांसार्थसंग्रहः प्रमाणलक्षणं धृत्तमिति । विध्यर्थवादमन्नामधेयःमृत्याचाश्वाक्यशेष सामथ्र्यात्मकप्रभाणस्वरूपं वृत्तमित्यर्थः । शास्रभेदो वेति । इदं तु गुरुमते द्रष्टव्यम् । भेदहेतव इतेि । यजति, जुहोति, ददाति इति चोदनापु यजत्यादि धातुभेदपेण शब्दान्तरेण यायादाहोमानां भेदः; * समिधो यजति ' 'तनून पातं यजति ?' इत्यादिविधिषु 'यजति' इति पञ्चकृत्वोऽभ्यासेनाविशेषपुनःश्रुति रुपेण प्रयाजानां भेदः ; “सप्तदश प्राञ्जापत्यान् पशूनालभते ' इत्यत्र देवतासंबन्ध भेदिन्या सप्तदशसंख्यया तदनुमेयागानां भेदः; “ अर्थेष ज्योतिः ?' इत्यादि वाक्येषु ज्योतिरांदेनामधेयैस्तन्नामकय॥ानां प्रकृनज्योतिष्टोमाद्वेदः: “तते पयसि दध्यानयति; सा चैश्वदेश्यामिक्षा । वाजिभ्यो वाजिनम्'इत्यत्रामिक्षारूपगुणान्तराक्रुद्धे यागे निवेशमलभमानेन वाजिनगुणेन वाजिनयागस्याभिक्षायागाद् भेदः; प्रकरणान्तरेण नियमिहोत्रात् मासाभिहोत्रस्य भेद इत्येवं शव्दन्तरादिभिभेदः प्रतिपाद्यत इत्यर्थः । त् ' श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचिता श्रुतिलिङ्गेति । निरपेक्षशब्दः श्रुतिः । सा त्रिधा – विधात्री, अभि धात्री, विनियोक्ती चेतेि । लिङ्गादिश्रुनिबंधात्री । इन्द्रादिश्रुतिरभिधात्री। विनि योक्ती त्वेकप्रत्ययरूप, एकपदरू, विभक्तिरूपा चेनि त्रिधा । तत्राऽऽद्या –“पशुना यजेत् " इत्यत्र तृताय । सा हि स्वोक्तकरणकारकं प्रति स्वोचैकत्वरूपसंस्थायाः शेषत्वमर्पयनि । द्वितीया, * यजेत ? इति पदम् । तेन प्रत्ययोक्तभावानां प्रति प्रकृत्युक्तयागस्य शेषतोपनीयते । तृतीया शेषित्वोधिका शेषत्वबोधिका चेति द्विधा । “ब्रहीन् प्रोक्षति ” इत्यादिषु द्वितीया ऋीक्षादीनां प्रोक्षणादिक्रियां प्रतीप्सततमत्वम्पशेषित्वबोधिका | * क्रीते सोमे मैत्रावरुणाय दण्डं प्रयच्छति । इत्यत्र चतुर्थीथुतिः मैत्रावरुणस्य प्रदानक्रियेप्सितमेन कर्मणाभिप्रेयमाणत्वरूपशेषित्व बोधिका । “ अरुणया क्रीणाति " इत्यत्र क्रथभावनां प्रयारु7यस्य , चात्वान्मृद माहरति इत्यत्र मृदाहरणक्रियां प्रति चारवालस्य * वेद्यां हवींष्यासादयति ? इत्यत्र विरासादनक्रियां प्रति वेद्याश्च तृतीयापञ्चमीसप्तम्य: शेषत्वबोधिकाः । षष्ठी तु कचित्, “दध्नेन्द्रियकामस्य जुहुयात् * इत्यत्र शेषित्वबोधिका , “ यजमानस्य याज्या ! इत्यादौ शेषत्वबोधिका च । संबन्धमात्रेऽनुशिष्टाय: षष्ठया योग्यताद्यनु सारेणाभयथापि पर्यवसानसंभवात् । वस्तुसामथ्र्य लिङ्गम् । तद् द्विविधम् -शव्द सामथ्र्यमर्थसानथ् चेति । तत्र “बहिंदेवसदनं दामि इति मन्त्रस्य लवन प्रकाशनसामर्यरूपलिङ्गालवनशेषता । “स्वधितिनाऽवद्यति ” “ स्रवेugाबद्यति । हस्तेनाद्यति ? इत्यवदानसामान्ये साघनत्वेन श्रुतानां स्वधत्यादीनां तत्तत्समध्ये रूपालुङ्गात विशिष्य मांसद्रवद्रव्यपुरोडाशाद्यवदानेषु शेषता । शेषत्वस्य शेषित्वस्य वा बोधिकया श्रुत्या रहितपदसमभिव्याहारो वाक्यम् । यथा “ अग्रिहोलं जुहुयात्। स्वर्गकामः' इति; यथा वा “ मैत्रावरुणः प्रेष्यति चान्वाह च' इति । न हि होमभावनां प्रति स्वर्गस्य भाव्यत्वेन शेषित्वोधिका द्वितीयादिश्रुतिः, त्रैषानुवचनं वा प्रति मैत्रावरुणस्य कर्तृत्वेन शेषत्वबोधिका तृतीयादिश्रुतिर्वास्ति । प्रथमा तु प्रति पदिकार्थमात्रेऽनुशिष्टा । अतः पदसमभिव्याहाररूपेण वाक्येन शेषशेभिावबोधः । विधिवाक्येन कर्तव्यतयावगतस्य । केन प्रकारेण कर्तव्यम् ? ' इति विशिष्याज्ञाय मानस्येतिक्र्तव्यताकाङ्क। प्रकरणम् । तद् द्विविधम्-महाप्रकरणमवान्तरप्रकरणं चेति । तन्नाद्येन दर्शपूर्णमासादिकं प्रति प्रयाजादीनाम्, द्वितीयेन प्रयाजादिकं । वप्रकाशिका (पूर्वमीमांसा ७. प्रत्यभिक्रमणादीनां च तत्तत्संनिधिसमझाप्तानां शोधन । स्थानं द्विविधम् - यथापं ये मन्त्रद्वयमध्यान्नातस्य श्राझेमाझीषेमीक्यागद्वयम्'यानुष्टयेोपांशुथानापना । संनिधिस्तू आज्ञानसंनिधिः, अनुष्ठानसंनिधिश्चेति द्विविधः ! अद्यन, “शुन्धः दैव्याय ३ शेषता । द्वितीयेन पशुधर्माणमभीषोमीयपशुशेषता । समाख्यो यौगिकी संज्ञा । स लौकिकी वैदिकी चेति द्विविधा । ‘होतृचमसः' इति वैदिकसमाग्रयया होनुश्चम प्रति च कर्तृत्वेन शेषतेत्येवं सापवादः शेयशेभिावस्तृतीयाध्याये प्रपश्चित इत्यर्थः । पुरुषार्थे: क्रत्वर्थानमिति। पुरुषार्थे: ऋतु:ि क्रत्वर्थानामित्यर्थः। शेषिर्भि शेषाणां प्रयुक्तिरिति यावत् । शेष्येव विधेयं प्रयुङ्क्ते = स्वसिद्धार्थमनुष्ठापयति, न अनुनेिप्पाद्यपि । नापि शेषः शेषिणं प्रयुङत्ते । अनेकशेषिमद्भावेऽपि यत्रान्य प्रयुक्तस्यैवान्यन्न विनियोगः, तत्र यत्प्रयुक्तस्यन्यत्र विनियोगः स एव शेषं प्रथुश्ते न तु शेप्यपि सन्नन्योऽपि । एवे , *तते पयसेि दयानयति ?’ इति वाक्ये विधीयमानस्य दध्यानयनस्य द्विकर्मकस्य कर्मान्तराकाङ्कायां समभिव्याहृतं पय कर्मान्तरत्वेनान्क्षीयमानं सप्तम्या अधिकणत्वेन निर्देशात प्रधानकर्मतया पर्यवस्यतीति प्रकृतप्रधानभूतपयःपरामन्निा तत्पदेन सानानाधिकरण्येन निर्दिष्टनया पौरूप त्वेनावगता आमिझैव शेषित्वात् शेषभूतं दध्यानयनमनुष्ठापयति; न तु तदनुनिप्पादि चत्वाले कृष्णविषाणां भास्यति ? इति कृप्7विष णाथाः कण्डूयनासनरुधक्रियाद्वयान्वये सत्यपि कृष्णविषाण तृतीयया कण्डूयः प्रति शेष ; प्रासनं प्रति तु द्वितीयया शेषिष्फीति निवृत्तकtष्ट्रयनमोजनिकथा स्तस्यl: भासनात् प्राक् अपचार प्रासनार्थे न पुनः कृष्णवेिषाणान्तरोपादानप्रयुक्तिः । पुरोडाशकपालेन तुषान् उधवपति ” इत्यत्र पुरोडाशयुक्तस्यैव कपालस्य तुषोपबा प्रति शेषत्वेन विनियोगात्, यत्र पुरोडाशो नास्ति न तत्र दुषोपवापाथै कपालनयुकि रित्येवं सापवादा अनुष्ठापनशक्तिरूपा युक्तिर्निरूपितेत्यर्थः । श्रुत्यर्थेति । “अध्वर्युर्गुहप दीक्षयित्वा ब्रह्माणं दीक्षयति' इत्यादौ कूश्रत्य दीक्षयोः क्रमः । “अमिहोत्रं जुहंति’, ‘यवागू पच'ि इत्यत्र होमपाकयोः प्रयोजनव शा क्रमः । “सामेघो यजति”, “ननूमपातं यजति'इत्यादौ पाठक्रमात् क्रमः । “सप्त दश प्राजापत्यान् पशूनालभते' इति विहितप्राजापत्यागाङ्गभूतपूपाकरणनि दिषु प्रथमप्रवृत्तोपाकरणक्रमानुरोधेनैव पशुषु नियोजनादीनां पाश्चात्यानां क्रम: । साद्यस्के सबनीयस्थाने, * सह पशूलभते ? इति सहालभ्यमानेष्वमीोमोबसवनीयानुबन्य पशुषु सवनीयस्थानानुरोधात् सवनीयस्य प्राथम्यम् । “सारम्बतौ [होमौ] भवत इति विहितस्रीपुंदेवत्योः कर्मणोर्याज्यानुवाक्यावशात् स्रीदेवत्यस्य प्राथम्ये स्थिते तदङ्गभूतानामपि प्रधानक्रमेणैव क्रम त्वेवमादि क्रमलक्षपे निरूतिमित्यर्थः । अधिकारिनिरूपणमिनि | अधिकारः फलम्वाभ्यम् । सामान्यानिदेश इति । । तद्वदिदं कर्तव्यम्' इत्यतिदेशः । स च त्रिविधः; यथा – “समानमित रच्छछेनेन ?) इति प्रत्यक्षवचनेन श्येनवैशेषिकाङ्गानमिषुनामके एकहक्रतांबतिदेश । कुण्डपयिनामयनग्निहोत्रे नाझा नैयमिकमिहोलधर्माणामतिदेशः क्रियते * मासमग्-ि होलं जुहोनि ! इति । सौर्यादिषु विकृतिषु * प्रकृतिबदङ्गानि कर्तव्यानि ' इत्यानुः मानिक्रवचनेन सामान्यतोऽतिदेशः सप्तमे निरूपित टुत्यर्थः । विशेषातिदेशः इति । ॐस्य कर्मण इदं कर्म प्रकृतिः' इति प्रकृतिविकृतिविशेषचिन्ल अष्टमे कृतेत्यर्थः । । प्राकृतपदार्थकार्यान्नवैकृतपदार्थसंबन्धेन भावात्मक ऊहो नवमे चिन्तित इत्यर्थ । बाध इति । कार्यमुखेन विकृतिं प्राप्तानां प्राकृताङ्गानां द्वारलेोषप्रत्यान्नानप्रतिषेधपर्युदासैनिवृति : । यथा कृष्णलेष्धधातस्थ तुषांबोकरूपद्वारलेोपात्रिवृत्ति ; ; कुशैः शराणां प्रत्यान्नानान्निवृत्ति : * न तौ पशौ करोति' ति प्रतिषेधेनाध्यभागयोः पौ निवृत्त; : भहापितृयज्ञे ' नॉर्षेयं वृणीते !: इति पर्युदासेनाधेयवरणनिवृत्तिः इत्येवं बाधो दशमे निरूपित इत्यर्थः । तन्त्रप्रसङ्गविति । अनेक१धानोद्देश्यकसकृदङ्गनुष्ठानं तन्त्रम् । यथा - दशदिनिक द्वयोद्देशेनानुष्ठीयमानानां देशकालकत्रचिौक्यादगृह्यमाणविशेषतयाऽङ्गानां तन्त्रेणानुष्ठा नम्। अन्योदेशेनानुष्ठितेनन्यस्योपकारसिद्धिः प्रसङ्गः । यथा पश्धर्थानुष्ठितैरङ्गः शुतन्त्र मध्यपतिपूरोडाशस्योपकारसिद्भिरित्येवमेकादशादशयोस्तन्त्रप्रसङ्गौ चिन्तितावित्यर्थ न थ अभ्युचयशुक्तिरुच्यन इति ! अधानार्थस्यापि साक्षात्संगतत्वेन तदपेक्षितत्वात कर्मविचारस्य पूर्ववृतत्वश्रवणे , अस्मिन् शारीरकाले ब्रह्मा कारणावविरोधिशालान्तरप्रतिक्षेपस्यपि तत्पदे करिष्याणम्योपयुक्ततया मळ शास्त्रार्थविचारस्यापि पूर्ववृतत्वप्रसङ्गादभ्युचययुक्तिरित्युक्तम् । “कर्ममम् द्धार्थत्वे तत्प्रयोजनं तन्निर्वचनात् " इत्येतावद्राक्यकारवचनं द्रष्टव्यम् । ब्रह्म दृष्टिरूपत्वात् ब्रह्मज्ञानसापेक्षुणीत्यर्थं इति मुीथाद्यपासनानां ब्रह्मदृष्टिरूपत्वम्, “लोकेषु पञ्चविधं सामोपासीस ", “बृष्टौ पञ्चविधं सामोपासीत ? इत्यौ तदभावात् – तथापि ब्रह्मदृष्टिरूपे थांद्यु पासनविशेषाणां ब्रह्मष्टिरूपत्वात् ब्रह्माज्ञानपेत्यर्थः । यद्यप्युद्धीथाद्युपासनविशेष भवन्तु ब्रह्मदृष्टिरूपा ब्रह्मज्ञानसपेक्षाः । नैतवत

• अङ्गेषु यथाश्रयभावः ? इत्यादिषु क्रियमाणस्योद्वीयाद्युपासने ऋत्वर्थपुरुषार्यक्

विचारस्य ब्रह्मज्ञानसापेक्षत्त्रमस्ति ; अपि तु प्रसङ्गान्निरूपणम् - तथापि “ब्रझदृष्टि पेक्षत्वमतीत्यभिप्रायः । ननु * इष्टष्टित्कर्षात्' इति विचारस्य “मनेो ब्रखेत्यु पासीत ? इति मनआदिसाधारण्यात् मनआदिस्वरूपशोधकसांख्याद्यागस्याप्यु जीव्यत्वप्रसङ्गेन पूर्ववृत्तत्वप्रसङ्ग इति चेत्-न; एतस्याभ्युवययुक्तितयैतादृशति प्रसङ्गस्थादोन्नत्वात् । ब्रह्मश्छिां शीघ्र संपादयन्तीत्यर्थ इति । न च क्षज्ञाना पेक्षणामेषां ब्रह्मविद्योः॥दकत्वं वरुद्धमिति वाच्यम् – आगमोत्थज्ञानसा पेक्षस्योद्वीथोपासनस्य विवेकदिजन्योपासनाङ्गत्वेऽविरोधात् । ततश्च ब्रह्मविद्यो त्पादकशमदमादिचिन्तनवदेतचिन्तनमप्यत्र संगतमित्यर्थः । अन्यतरापेक्षयोभया पेक्षया वैति । अयं भाव – “ ब्रह्मजिज्ञासा ? इति सूत्रे ब्रह्मानुबन्धिनां सर्वेषां विचार्यवं प्रतिज्ञातम् । अतस्तदुपासनतफलतदनुबन्धविचारस्य सर्वत्य प्रतिज्ञातया तत्संगतेिः साक्षात्संगति । ततश्चोपासनापेक्षिततयोषासनानुबन्धत्वमप्यस्ति ; ब्रह्म दृष्टिरूपत्वात् ब्रह्मानुबन्धिवमप्यस्ति । अतः केवलोपासनमात्रानुबन्धिशमाद्यपेक्षय श्रीरङ्गरमानुजमुनिविरचिता प्यभ्यर्हितत्वमिति । कभङ्गाश्रयत्वं पूर्वभागविचारसंगतेरिति । अन्तते गत्वा इदमपि केवलकर्मविद्याङ्गकर्मसाधारणत्वात् साधारणमित्यभिप्रायः । प्रागुक्तसंगति विशेषविशिष्टत्वात्तयोरिति । ननु कर्मब्रह्मविचारयोः पौर्वापर्यविचारदशायां कथं तत्सिद्धवत्कारेण, *न हि कर्मविचारात् पूर्वं ब्रह्मवेिचार उपपद्यते, संगतिविशेष विशिष्टत्वा तोः ? इत्युक्तिरिति चेत् - न; क्रमविशेषनियामकसंगतिविशेषविशिष्ट विरुद्धावान्तरवाक्याथैकप्रयोजनत्वरूपाक्यस्यैव कर्मविचारपूर्ववृत्तत्वे प्रधानयुक्ति तया अन्यस्याभ्युचययुक्तित्वेन, सिद्धवत्कृत्य कथने दोषाभावात् । वैषम्यलयविशे पिताया इति । उभयापेक्षायाः साम्येऽपि कर्मविचारे कर्तुमशक्यत्वादुपनिषद्भाग विहितत्वाच सूत्रकृतेह शान्ने विचारितमिति ब्रह्ममीमांसाविचारितत्वमेव फलतया क्लुमुचितम्, न तु ब्रह्ममीमांसविचरितत्वमपि हेतूकर्तुमुचितमिति चेत्-नः वैषभ्यद्वय एव तात्पर्यादित केचित् । अन्ये तु सूलकाराणां स्वतन्त्रेच्छत्वात् जैमि निना न कृतम्, बादरायणेन कृतमित्यपि युक्तान्तप्रदर्शकं तदिति वदन्ति । नियमेनापेक्षितत्वरूपः प्रधानहेतुरिति । ननु यागस्य देवतोद्देशेन द्रव्यत्यागः रूपत्वात् देवताविचार एव सर्वापेक्षया पूर्वभावी किं न स्यात् ? किंच अथशब्दस्य देवताविचारानन्तर्यमवश्याश्रयणीयम्, न तु व्यवहितकर्मविचारानन्तर्यमिति चेत् उच्यते - संकर्षकाण्डोऽप्यविचारितकर्मविशेषविषय एव । जैमिनिहिं द्वादशलक्षणी प्रणीय उवाविचारितांशमालोच्य पुनरपि चतुर्लक्षणीं प्रणिनायेति प्रसिद्धिः । अत एव हि * संहितमेतच्छरीरकं जैमिनीयेन षोड़शलक्षणेन ? इति वृत्तिग्रन्थोऽपि संगतः । अत एव “प्रदानवदेव-'इत्यधिकरणे भाष्ये यत् संवादतोपातम् “नाना देवा पृथक्त्वात् । इति तजैमिनीय एव दृश्यते, न तु देवताकाण्डे काश कृत्स्रीये । अतोऽपि संकर्षः कर्मविषय एव । तत्रैव केषांचिद्देवताकाण्डत्बव्यव हारोऽप्यस्तीति । भाष्ये- सर्वसंमतेति । सर्वेषां संमता सर्वसंमतेति शेषलक्षण धष्ठयाः समासः “क्तस्य च वर्तमाने " इति षष्ठयांस्तु , “तेन च पूजायाम्' इति निषेधादिति द्रष्टव्यम् । वक्ष्यमाणस्तुसामथ्र्यान्तभूत इति । ततश्च तत्परिहारं एवास्यापि परिहार इति भावः । भावप्रकाशिका ( पृर्वमीमांसार्थसंप्रहः । अपिनोपपादयिष्यमाणभ्येति । अपिहिँ * अपिः पदार्थसंभावनन्वसर्ग गार्हसमुच्चयेषु' इतेि सनुचयार्थकबेनान्वाचयार्थक् प्राधान्यार्थक वेति भावः । यद्वा निपातानामनेकार्थत्वात् प्राधान्यद्योतकत्वमिति भावः । वक्ष्यमाण गः ज्ञात्रादय इतेि । विशेषपदविवरणरूपात इति भावः । विनातीयादिनिवृतिपरस्य

• सदेव' इत्यादिवाक्यस्य प्रतिज्ञातार्थप्रमाणतयोदाहरण्यमाणत्वात् विशेषपदम्य विजा

तीयादिपरत्वमेवोचितमित्यभिप्रायेणाह - विजातीपसजातीयस्वगता वेति । अन् यिनो घ्यावृत्तिरूपाश्चेति । भावरूपा अभावरूपाश्चेत्यर्थः । विशेषहिष्णोः ब्रह्मण कथं तत्प्रत्यनीकत्वमित्याशङ्कयाह-वज्ञानेन िनवर्तकमिति । तुच्छता(शून्यतास्या दिति । सर्वप्रमाणानां सविशेषविषयत्वादिति भावः । यत्वस्याप्यशेपशब्देन क्रोडी कृतत्वान्मात्रचा तश्चावच्छेदो व्यर्थ इत्यन्यथा व्याचष्ट - या प्रत्यीकेति । 'प्रत्य नीकम् ? इति निर्देशात् प्रत्यनीकत्वरूपो धर्मोऽनुवर्तत इत्याशङ्काया निवर्तनीयत्वा दिति भाव । इदमप्यशेषादसामथ्र्यात् सिध्यतीत्यन्थथा व्थावष्ट - यद्वा मात्रचा वस्तुतः समस्तेति । न चाशेषविशेषप्रत्यनीकमित्यनेन सिद्धत्वात् पौनरुक् शङ्क्यम्, अशेषविशेषमत्यनीकमित्यस्याशेषविशेषनिवर्तकज्ञानवेिषयत्वमर्थः । इह तु सर्वदा तच्छून्यत्वमुच्यत इति भेदात् । एवकारेण सगुणब्रह्मव्यावृत्तिरिति । इदमुपलक्षणम् -निर्गुणस्यैव ब्रह्मणः पारमार्थिकत्वकथनात् तद्धतिरिक्तसगुणब्रह्मादे प्रपञ्चस्य पारमार्थिकत्वं व्याट्यैत इत्यर्थः ! उत्तरत्रैवकारस्य तदतिरेकीत्यादिग्रन्थेन तथा विवरणादितेि द्रष्टव्यम् । निषेध्यमानात्वं सिध्यतीति दर्शितमिति । नानाशब्दस्य ब्रह्माध्यतिरिक्तनिषेध्येऽपि संभवद्वतिकत्वेन ब्रह्मणोऽपि परामर्शस्या नपेक्षितत्वदिति भावः । [भाष्ये ?] ज्ञात्य तत्कृतज्ञानमेदेति । अत्र ज्ञात च ज्ञेयं च तत्कृतज्ञानं च ज्ञातृज्ञेयतत्कृतज्ञानानि, तेषां भेदाः ; भेदशब्दः प्रत्येक मभिसंबध्यते ; अत एवैकैककोटिष्बवान्तरभेदा इति वक्ष्यति । न चैवं भेदशब्दस्य सर्वान्वितत्वे 'तत्कृतज्ञानभेदः = ज्ञातृज्ञेयावच्छिन्नवृत्तिज्ञानभेद: ' इति भेदशब्दस्य ज्ञानमास्रान्वितत्वप्रदर्शकोतरग्रन्थविरोध इति वाच्यम् – तेनाप्यन्वयसंभवेन तथा निर्देशोपपतेरिति द्रष्टव्यम् । अनेन वृतिस्फुरितेति । अनेन = तत्कृतेति विशेक् णेनेत्यर्थः । तदभावे ज्ञानशब्देन वृतिस्फुरितचैतन्यस्यैव ग्रहणं स्यात्, मृषावादि ८४ श्रीरङ्गरामानुजमुनेिविरचिता मते ज्ञानशब्दस्य वृतिस्फुरितचैतन्य एव प्रसिद्धः । ततश्च ज्ञातृज्ञेयस्वरूपभेदवत् ज्ञानस्वरूपभेदस्यपि स्वरूपयुक्तत्वप्रतीतिः स्यादिति तद्यावृत्यर्थे तत्कृतेत्युक्तमि.ि भावः । विरोधं च स्फोरयत्येवकार इति ! न च पूर्वपक्षिग्रन्थे स्वमतविरोध स्फोरकत्वमयुक्तम्, स्वव्याघातकत्वादिति वाच्यम् ; पूर्वपक्षानुवादशायाम्, 'स्वरूप व्याक्रियैव निराक्रियेति न्यायेन बिरोधमपि स्फोरयन् सान्तहसमनुवदतीत्यभिप्रायात्। केचित्त प्रमाणसिद्धत्वात् विरोधमदोषत्वेन स्फ़ोरयतीति व्याचक्षते । “-भूतं भाण्य तीते समे त्रिषु " इति पाठात् 'पितृभूतोऽसौ ? इत्यादिवत् भूतशब्दस्योपमानार्थ कत्वशङ्कां व्युदस्यति -मिथ्याभूतं मिथ्याभावदिति । उक्तं हेि, “प्रमाणभूत आचार्यः " इति भाष्यं व्याकुर्वता कैयटेन – “प्रमाणभूत इति । प्रामाण्यं प्राप्त इत्यर्थः; भू प्राप्तावित्यस्मात् “ आ धृषाद्वा ? इति णिजभावे रुपम् । वृत्तिविषये च प्रमाणशब्दः प्रामाण्ये वर्तते ! इति । तद्वदिहापि मिथ्याशब्दो मिथ्यात्वपरः । कृतश्च मिथ्यात्ववदित्यर्थसिद्धिरिति भावः । (परमतश्रुत्यर्थः) सदेवेति विजातीयभेदो व्यावत्यैते ; एकमेवेति सजातीयभेदः: अद्वितीयमिति खगतभेद इति । यद्यपि “एकमेवाद्वितीयम्” इति वाक्ये एकशब्देन स्वगतभेदनिरासः, एवकारेण सजातीयभेदव्युदास , अद्वितीयपदेन विजातीयभेदत्युदास इत्येवं पैरैव्यांग्ल्यातम् । उक्तं च -

• वृक्षस्य स्वगतो मेदः पत्रपुष्पफलदितः ।

वृक्षन्तरात् सजातीयः, विजातीयः शिलादितः । सदसद्वस्तुनोभेदत्रयं प्राप्त निषिध्यते । ऐक्यावधारणद्वैतप्रतिषेधैरुिभिः क्रमात् ॥ ) इति--तथाप्यस्यापि प्रकारस्य तत्र तत्र व्याख्यातत्वादित्थमुपन्यस्तम् । अत एव शंकरभाष्ये कल्पतरौ च, 'सदेवेति मृष्टः प्राकू नामरूपादि व्यावस्यैते; एकमेवेत्यनेन महदादिकं स्वकार्यपतितं नास्तीति निषिध्यते; अद्वितीयमिति निमित्तान्तरं निषिध्यते। इत्युक्तम्; नाधिकम् । [ननु] “ वृक्षस्य स्वगतो भेदः पत्रपुष्पफलादितः ? इति मेदस्य पन्नयुष्यादितिोकित्प्रीत्या यन्नपुणादिलक्षणो भेद इति न प्रती यते; अपितु प्रतियोगिकभेद एव प्रतीयते ! अत्र भन्थे तु सजांनीयश्रूयः विजातीयरूपो भेद इत्युच्यते । कथमनयेरैकथ्यैमिति न लोद्रनीथम् (:) - तथापि भरव्यवहारदर्शनादोध इति द्रष्टव्यम् । तस्यैव पञ्चनािित । “ यथैर्णनाभिः । इत्यादिना भूतयोनिवस्यैव प्रपञ्चनदित्यर्थः । स्वति । यस्य श्रह्म अमतम्-अनेिवक इति निश्चयः, तस्य तद्रक्ष मतम्-सम्यक् ज्ञातम्; यस्य तु विषयतया ब्रह्म भतम्, न स ब्रह्मा वेद; अविज्ञातम् = विजानतां विषयत्वेनाविज्ञतम्; यश्राव्दविजानतां विषथत्वेन विज्ञातमित्यर्थः । ज्ञात्वनिषेधपरमिति । यद्यपि * न दृष्टः ? इत्यस्य दृष्टः = चक्षु जैन्याया अन्तःकरणवृतेः द्रष्टारम्= स्वरूपभूतचैतन्येन व्याप्तारं तस्वा अपि भासकं तद्भास्यथा चक्षुर्जन्य अन्तःकरणवृत्या न श्येः । प्रत्यगात्मा द्वोचरो न भवतीति ज्ञेयत्वं प्रतिषिध्यत इत्येव परैरर्थोऽभिहितः---तथापि ज्ञेयत्वमतिषेधे ज्ञातृत्वनिषेधस्यापि सिद्धिमभिप्रेत्योक्तं ज्ञातुत्वनिषेधपरं ऋधक्यमाहेति । केवितु-मृणबाछेकदेशि भिस्तथा व्याख्यातम्; तदनुसारेणैतदुक्तम्; येछन्नन्तरं तु सिद्धान्ते, किं दृष्टरिति पञ्चमी बष्ठी वे ? विकल्पभुखेन

ित स्वष्टीकरष्ठसेि न तदनुपपादन दोष इति

मन्यन्ते । सामानाधिकरण्येनेति छेदः । सामानाधिकरण्यै हेि धावार्थे दृष्ट मिति । सामानाधिकरण्यं हि चतुर्धा:- अध्यासे सामानाधिकरण्यम् । अपवादे सामानाधिकरण्यम् । विशेषणविशेष्यभावे साम्नधिकरण्यम् ; ऐक्ये सामानाधि करण्यं चेति । अध्यासे सामानाधिकरण्यम् “ नाम ब्रहेत्युपासीत” इत्यादौ । अपवादे सामानाधिकरण्थं नाम, *थद्रजत्मभात् सा शुक्तिः' इति; पूर्वोत्पन्नरजतमतीत्थप वादार्थत्वात् सामानाधिकरण्यस्य । इदमेव हि बाधार्थसामानाधिकरण्यमेित्युच्यते । विशेषणांवशेष्यभावे सामानाधिकरण्यं नीलमुत्पलमित्यादौ । ऐक्ये सामानाधिकरण्यं कोकिंक्रः पिक इत्यादौ विकारो घटादिसंस्थानं नाभधेयं चेति । अत्र चः एवार्थः स्वार्थे च धेयप्रत्ययः: नामधेयं च नाममात्रमेव हीत्यर्थः । एवं हेि श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचिता शारीरकशांकरभाष्यम् – “वाचारम्भणं विकारो नामधेयम् । वाच। केवलमस्तीत्या रभ्यते विकारः, घटः शराब उदश्चनं चेनि । न तु वस्तुवृत्तेन विकारो नाम कश्चिदस्ति । नामधेयमात्रं खतदनृतम्; मृत्तिकैत्येव सत्यम् ? इति । अतोऽय मपि ग्रन्थस्तदनुवादत्वात् तदनुगुण एव नेतव्यः । ननु, “अथ तस्य भयं भवति” इति वाक्यस्य, (स्यापि), “मृत्योः स मृत्युमाझोति ? इति वाक्यानन्तरमुपादानं युक्तम् अनर्थप्रतिपादकत्वसाधारण्थदित्यत्राह - यदा : खेचेत्यादेरिति । एकन्यायपरि हार्यत्वादिति । अत्रह्मात्मकनानात्वनिषेधपरत्वेन परिहार्यत्वादित्यर्थः । उभयलिङ्गत्वं साकारत्वं निराकारत्वं चेति पाठः । “न स्थानतोऽपि !” इत्यधिकरणे श्रुतिबलात् सविशेषत्वनिर्विशेषत्वरूपलिङ्गद्वयसमुचय इति पूर्वपक्षस्य निरस्तत्वादिति द्रष्टव्यम् । केचित्तु -उभयलिङ्गत्वं साकारनिराकारत्वं साकारत्वं चेत्यन्वयः । तस्मिन्नधिकरणे उभयलिङ्गस्वरूपस्य साकारनिराकारत्वस्यान्यतरलिङ्गत्वसमाश्रय (त्वत्वानाश्रयः) णेऽपि केवलसाकारत्वपक्षस्य | साकारनिराकास्वपक्षस्य] च प्रतिक्षिप्तत्वात् तथोक्तम्; न तूभयलिङ्गशब्दार्थतयेति वदन्ति । दुर्निरूप [ स्वरूप ] त्वात् वाधितत्वादि त्यर्थ इति । बाधितदेशकालनिमित्तकत्वादित्यर्थः । न तावत् स्वरुपापवरक निद्राणपुरुषदृश्यमानैककोणविश्रान्तगिरिनदीसमुद्रादीनां मुहूर्तमात्रशथितपुरुषानुभूय भानविवाहपुत्रोत्पादन्तदुपलालनादीनामुचितो देशः कालो वा संभवति । न वा तदुत्पतौ ज्ञौ वोचितं निमित्तमति । अतो देशकालनिमित्तानां दुर्निरूपवेन बाधतत्वान्मिथ्थत्वमित्यर्थः । स्वामार्थमिष्यात्वप्रदर्शकसूत्रोपन्यासस्य प्रपञ्चमिथ्यात्व प्रसाधनदशायामसंगतिमाशङ्कयाह – स्वामार्थमिथ्यात्वमिति । (परमतपुराणाथेः / “प्रत्यस्तमितभेदम् ?' इत्ययं श्लोकः षष्ठांशे सप्तमेऽध्याये योग प्रकरणे केशिध्वजवचनम् ' । “ज्ञानस्वरूपम् ? इति लोकस्तु प्रथमांशद्वितीया ध्याये नमस्कारश्लोकः । “ परमार्थम्वमेवैकः ? इतीयं चतुःश्लोकी प्रथमांशे चतुर्थेऽध्याये रोमान्तरस्थानां मुनीनामदिवराहस्तुतौ । “तस्यात्मपरदेहेषु ” इति लोकः “ वेणुरन्ध्रविभेदेन ” इति श्रीकश्च द्वितीयांशे चतुर्दशाध्याये आदिभरत श्लोकौ । “यद्यन्योऽस्ति ) इति लोकस्तत्रैवांशे . त्रयोदशाध्याये आदिभरतश्लोकः । सोऽहं स च त्वम्' इति श्रोकस्तत्रैवांशे थेोडशाध्याये आदिभरतोपदेशान्ते क्षेोकः । “ विभेदजनके " इति शोकः भ्रांशे सप्तमाध्याये केशिध्वजस्य योग शक्तिमदीश्वरादिसंकलरूपज्ञाननिवत्यें इति । शक्तिमान् ग्र ईश्वरः तत्संकल्परूपज्ञानन्वित्थे इत्यर्थः । शक्तिसङ्कृतज्ञाननिवल्यं इति यावत् । ज्ञानमात्र निघत्र्यत्वस्य विवक्षितत्वादिति । अत एव छत्रपटुकार्देिवैधुरूपनियमसहकृत सेतुदर्शननिवत्थैपाधादौ नातिव्याप्तिः । प्रबलभ्रान्तिज्ञाननिवत्यति ? नवृत्तिर्हि स्वाभावः; स च कल्पिताकल्पितसाधारणः । ततश्च भ्रान्तिज्ञानेन प्रबलेन् 'शुक्तिः (जतं:)नास्ति’ इति कल्पना भवत्येवेतेि कल्पितोऽभावस्तजन्य इति तन्निवत्येवं सत्यन् तस्योपपद्यते । यद्वा * नास्ति ? इति प्रतीयमानत्वमेव निवृति:: सा च सत्यर सस्यापि संभवतीति भावः । न तु निवृत्तत्वमितीति । यद्यपि निवृत्तश्वमित्युक्त निवर्तिष्यमाणमिथ्यापदार्थाव्याप्तिः, तथापि ज्ञानजन्यनिवृतिप्रतियोगित्वमिति नोक्त मित्थन्न तात्पर्यात् । प्रतीयमानत्वयथावस्थितज्ञाननिवत्थैत्खण्डद्वयेन स्यातिबाधपर्यव सितेन तत्साध्यमसद्विलक्षणत्वे सति सद्विलक्षणत्वं लक्ष्यते; असतदेव हि लक्षणं विवक्षितमिति स्वसिद्धान्तमाविष्करोति – अनेन लक्ष्णेन सदसद्वैलक्षण्यं फलेित मित्यादिना । सर्वज्ञत्वादिगुणकत्वेन प्रतीते ब्रह्मणि कथं वाऽध्यास इति । ननु सर्वज्ञस्याध्यासद्रष्टत्वेन परं विरोधः, न त्वध्यासाधिष्ठानत्वेन; न च सर्वज्ञ त्वादिगुणकत्वेन प्रतिपन्नत्वं किंचिज्ज्ञत्वाध्यासाधिष्ठानत्वविरुद्धमितेि वाच्यम् अध्यासदशायां तथा प्रतीत्यभावात् । ततश्च कथमयमाक्षेपः ? कथं वा सर्वज्ञत्व गुणानन्वयेन परिहार इति चेत् - न; सर्वज्ञत्वादिगुणकत्वस्य कल्पित्वेन क्थमध्य साधिष्ठानत्वमितेि चोद्याभिप्रायसंभवात् । (अविद्यारूपदोषनिरूपणम्) एकस्या एवावस्याद्वयमिति । अशद्वयमित्यर्थ । नात्र बहुवचने तात्पर्यमिति । येनः तद्वहुवं प्रामाणिकं स्यादिति भावः । अदिति ८८ पाशानेिति । अमीषोमीयपौ, “ अदितिः पाशान् प्रमुझेश्य बहुवचनान्ताशशध्दयुक्तमन्त्रः श्रूयते । स किं पशुगणेशूलकृष्यते, उत प्राकृतावेव निविशत इति विशये, एकस्मिन् पाशे बहुक्नस्थान्याय्यत्वात् बहुपाशवत्सु पशुगणे धूत्कृष्यत इति प्राप्त – 'प्रकृत्यर्थस्य पाशस्य त्रिभक्त्यर्थस्य कर्मणश्चाग्रीषोमीय एव संभवादप्रधानभूतसंख्यानुरोधेनोत्कर्षासंभवातू पाशसंस्था अविवक्षित ; अतो निर्देश मात्रार्थ बहुवचनमिति, “विप्रतिपतौ विकल्पः स्यात् समत्वात् गुणे त्वन्याय्यकल्पनैक देशत्वात्’ इति नवमे (पू.मी. ९-३-१५) व्यवस्थापितमित्यर्थः । प्रकृतिरुच्यत इति शङ्कायामिति । सांख्यमतप्रत्यभिज्ञानादिति भावः। भायां तुप्रकृतिं विद्यादिति। मायां सदसदिलक्षणामवेिद्यां प्रकृतिम्-उपादानं छिदित्यर्थः । “प्रकृतिश्च प्रतिज्ञादृष्टान्तानु परोधात् " इत्यादौ प्रकृतिशब्दस्योपादनार्थश्वदर्शनात् परैरपि तथा व्याभ्यातत्वाचेति द्रष्टव्यम् । केचित्तु प्रकृतिं मयां मिथ्याभूतां वेिद्यदित्यर्थ इत्यप्युद्देश्योपादेयभावं वर्णयन्ति । दोषप्रतिपादनतत्पराणामिति । निर्विशेषस्यापि ब्रह्मणः प्रपञ्चाधिष्ठा नवं दोषवशादिति वक्तुं प्रवृत्तानाम्, “इन्द्रो मायाभिः ? इत्यादीनां न भेदप्रति पादनेऽपि तत्परत्वं संभवतीति भावः । सहृपठेितस्वगतनानात्वमिति । तथा हि सलि मजातीयविजातीययोः संग्रहो न स्यादिति भावः । उपपाद्यप्रमेयाधिक्या भावादिति । जगदुपलब्धिरूपमिथ्यात्वोपपादककारभेदे सत्यप्युपपादनीयांशभेदा (अविद्यायां ऐक्यज्ञाननिवत्यैस्वपम्) अभयम् = अभयार्थमिति । अर्थाभावे “ अव्ययम् ?' इति समास । तंतश्चतुर्थाः “नाव्ययीभावात् ? इत्यभावे रूषम् । यथोपासनं हीति । यद्यपि मृषावादिमते ब्रह्मज्ञानं नोपासनात्मकम्, तथापि तुल्यन्यायतया यथाज्ञानं फलमित्येवग्परं तदिति द्रष्टव्यम् । तद्धेतुभूताविद्येतेि । मोहहेतुभू यश्रावद्मतिपत्तिलक्षणांनवधानरूपेत्यर्थः । ऐक्यविषयतां ज्ञापंयितुमिति । पार मार्थिकैबयविषयतां दर्शयितुमित्यर्थः । ततश्, “ आत्मेत्येवोपासीत ? इत्युपासन विधिवाक्यनिर्दिष्टमैवयं स्वरूपोपदेशापरवाक्यममितत्वात् पारमार्थिकमिति भावः । उपदेशानुगुणधुपासको देवतां प्रत्याहेति । “तत्वमसि ? इति छान्दोग्यवाक्य 1. अर्थाभावे चाद्ब्यमिति. पा.

५

य

'; मिति मन्त्र्य म् ३. प्रतिपद्यतेत्यर्थः । अत एव हि शांक २भाग्ये, • ॐा मेनि मनपत्न्यः !) इत्युक्तम् पासनसमर्थन्परत्वाभावान् ! केचित् ननु च सकलभेदनेिवृत्तिः प्रत्यक्षविरुद्ध'इति भएप्पस्यायमर्थ ---सकलभ३|- काविति शङ्कायामि ि। अयमर्थः –कचिन्मूलमूलेभा, कचित् परेक्षत्वादिः विति । उत्तरत्र सर्वेषां प्रयोजकानां निसिप्यमाणत्वात् । तुल्यत्वे सति दुष्टक्ष्णजन्यत् तदभावथोर्चाध्यबाधकभावप्रयोजकचे शङ्किते तुन्यस्वस्थ प्रयोज.त्वनिराकरणमनुति मित्याशङ्कय व्याचष्ट-तुल्यत्वे सति दुष्टकारणेत्यादि । तुल्यशब्दः प्रयुक्तः इति । तुल्यकशध्दः प्रयुक्त इत्यर्थ । तुल्यशब्देनैकदेशेोपादानमिति । तुल्यवस्यपि हेतुत्वप्रसक्ति सद्भावेन तन्निषेधार्थे सुल्यवशब्देन विशेषांशीपादानं युज्यत इत्यर्थः। तुल्यत्वे सतीत्यस्य विवरणे विपरीताबल्य वैल्यकारणाभात्रे सतीतिं । तुल्यत्वशब्देन विशेषणविना विशिष्टोपस्थानं छि2मित्यस्वरसादाह यद्वा अप्रयोजकत्वेनेति । तुल्यत्वं दृष्टान्ततयानूदितमिति । केवलतुल्यत्व मित्यर्थः । तर्हि प्राधान्येन शङ्किस्य तुल्यत्वे सति दुष्टा२ण जन्यत्वतदभावरूप प्रयोजक्स्यात्रानुपादानात् तस्योजकत्वं न प्रतिपादितं स्यादित्याशय, आदिशब्देन तदुपादानमित्याह-वैषम्यक्ष-तराभावे सतीति । विविधविकल्पशब्दः श्रपञ्च विशेषणं भेदविशेषणै बेति । षष्ठीसमासक्षे पञ्चविशेपणम्; :र्भधारये तु भेदवि शेपणमिति भावः । कार्यानिद्येति । उक्त हि वाचस्पतिना आद्यमादे–“अनिर्वाच्या विद्याद्वितयसचिवस्य ') इति । सद्य त्याने च, “एकःऽनादिर्भाश्रुपा देवताधिकरणे वक्ष्यते; अन्या च पूर्वपूबैविभ्रमसंस्का: ! इतेि । शंकरभाष्ये च * एवमविरुद्ध प्रत्यगात्मन्यनारमाध्यासः । तमेवंलक्षण-ध्यास् पछिडा अविद्येति मन्यन्ते ? इति भेददर्शनस्याविद्यात्वमधिष्कृतम् ! अभ्यामिनि परस्याभिप्राय इति । अन्यपरम् अतो न प्रत्यक्षबाधकमिति परस्याभिप्राय इत्यर्थः । ( अभेदश्रुतिप्राबल्यम् ) ननु भेदादलम्बिनो बाध्य-वं सञ्जयेते त्यापाद्नं न संभवति, तस्येष्टा पादनत्वादित्याशङ्कया, तस्य पि बाध्यत्वे तत्प्रयोजकं दुष्टकारणजन्यत्वमपि स्यादित्य निष्टा दिनमाहेत्याह - निर्दोषमुक्तमिति । दुष्टकाणजन्यत्वेऽनङ्गीकार इति ननु - ब.४त्वं वक्तव्य ; दुष्टकरण नन्थानं च न संभवति; अतः कथं निर्वाह इति चेदिते, सयनियुक्तर्वाध्यत्वमङ्गोक्रियत एव ; दुष्ट रणजन्यत्वं नास्तीति यदुक्त तदप्यङ्गीक्रियते; बदुतं * कथं निर्वाहः ' ति तन्नङ्गी क्रयत इत्येव वक्तव्यम् : कथं दष्टक२णजन्यत्वेऽनङ्गीकार इत्युक्तिरिति चेन् - न ; 'क निर्वाहः' इत्यस् दुष्टकारणजन्यत्वमपि स्यादित्यत्र पर्यवसानमिति अगुवादिनवेनादोषात् । वस्तुतस्तु ज्योतिष्टोमादिवाक्ये भेदवासनारूपोषस्य वा तात्पर्यमरुषपुरुषापराधदोषस्य वा स्त्वसङ्गादिति बोध्यम् । केचित्तु – भेदवासनाजन्यतया भेदप्रत्यक्षस्य बाध्यत्वे ज्योतिष्टोमादिवाक्यजन्यभेदज्ञानस्यापि भेदवासनारूपदोषजन्यतया वाध्यत्वं स्यत् न चेष्टापत्ति , अपौरुषेयत्वेन निर्दोषत्वस्य त्वथैव प्रतिपादितादित्याशयेन शङ्कत इत्वे “ननु च ?’ इत्यादिभाग्यावतारिकामाहुः । अस्मिन् पक्षे, * भेदावलम्बिन इत्यादिभाष्यस्वरस्यमस्ति । ग्रन्थस्यानिर्धारितान्यतरबाध्यत्वपत्वे तत् पीडयेतेत्यादि द्रष्टव्यम् । प्रमित्युत्पत्तिक्रमादिति । एतस्य प्रयोगशास्त्रज्ञया प्रतिप्रयोगमावृत्यैव बोधकत्वात् प्रयोगभेदाश्रयममितिनिबन्धनं पौर्वापर्यं सुवचमिति भावः । एकस्मिन् प्रयोगे यौगपद्येनापच्छेदे सतीति । यदोढ़ातृप्रतिहर्युगपदपथ्छेदो भवति, तदा भवन्नकशी अभेट्सयम ३ किं प्रायश्चितं ५. तंव्यं न देते संशयः ? ६-२४‘हयम??5' -C४' , ३ कन

पुषदेहूँ शत्रयते । नर. अॅ' द्य निमैक्षविघ२ ३ मध्य भने म कसरि पूर्व से

से,

• यदैवम्, यदि ॐ तृपभयभवन् ।

द; एकैषा तु मुनेः निरपेक्षेश में छते । त्रिस्छेदस्तेन कीबें द्वयोः प्रश्येऋस्ति नः । " शन हैं; - दूसअखें कालपत्रे परमे कम् । अतः प्रायश्चित्तं कर्तव्यमित (‘कलमी नु नैके प्रयश्चत मतो भवेत् ? इति ? ) उमव स्थापित । षष्ठे (६ - ५ - ४९) "दिभ प्रायश्चित्तं यौगपद्ये न विद्यते इत्यतेति भावः । ननु ‘तन्न विषेिध चित्र.39. स्यात् ” इति विकरूपस्यैत्र सिद्धान्तितमाद्वरोध इत्यरुचेwझ-विकत देनानुष्ठाने वेति । पूर्वशास्रषुत्तरोत्पतिमतियन्धकं ॐ न स्यादिति । आर्सलशैलपक्षतया प्रकमत्र प्रावर्थमित्युपक्रमधिकरणन्यायादित्यर्थः । निमित्तयोःपन्नादिति । निमि हि सति तन्निमित्रमपि कान दुर्घप्रवृद्वीकमेवतस्यैष्ठ सःसीमनोरमत् । तन्न विरोधिनेि जाते सति यदुत्तरं घिरेभ्यघश्यं जायते स पूर्वोपमर्दकमयैवदेतीति स्वभावसिद्धम् । अतो वस्तुसंभवादुतरं शस्त्रे पूर्वीघोषभई देध घर्थधीकरणम् । पूर्व तु जायमानं कस्यचिद्विरोधिनो न वध्यतया नापि वधकतयाः जयते; किंतु स्त्ररूपेणेव ! ततै तस्मिन् प्रयोगे द्वयोः शास्त्रार्थथोश्शतैर्यस्योपमर्दस्तस्य वक्ष्यत्वम्, यस्यो भर्दकसम्, तस्यावधकलमेघ युक्तमिति भावः । पूर्वसिद्धार्थयसरशस्त्रेण यथा करणं न संभवतीति अद्धर्तुं प्रति नैमितिकशास्त्रप्रतिघीमाह-fच यथोदितेति । पूर्धसिद्धार्थान्यथाकरणमकरणस्यादिति । प्रकरण प्रक्रिया ; प्रकार इति यात् । निर्यपूर्वसिद्धानस्यप्रयोगान्यथाकारिपूर्वनैमि तकशास्त्रतुल्यशीलस्यादिति भावः । यदि तूतरशास्त्र पूर्वशास्त्र न बाधे, नैमित्तिकशास्त्रमपि नित्यशास्त्रं न बाधेतेग्रर्थः।। पाठक्रमस्य स्पष्टतय अनुषपादनीयत्वादर्थक्रममुपपादयति - त्रिवर्गफलवेनेति । तस्यपरस्य हि मुच्यते निमेत्तपौर्वापर्यनैमिञ्जिकशत्रपर्वपर्यवदधिकारिपौर्वापर्यं । पैर्पिर्यमिति भावः । मुमुक्षनन्तरभाविविचारितवेदन्सच्यजन्यशनस्यनादि प्रवृत्तकर्मकाण्डादिजन्यनिखियभेदज्ञानोपमर्दरूपप्रयोजनाय प्रवृत्रद्वेदान्तवनयानामि त्य तात्पर्यम् । अतश्च मृषावादिमते कर्मविचारस्य प्राह प्रवृत्तिनेियभाभावान् तद्वेदो५मदों न स्यादिति मलभकं वेदितव्यम् । स्वपच्छेदन्यायी नान्तरतीति न हि तत्फलभूतनिर्गुणत्वप्रतीति दर्श परसंनतिपन्नमित्यत आह-जश्चन् क्रीडन् रममाण इत्यादि इति । निरू पको हि निणपरत्रह्मवेदनाधिकारीति।

• निर्विशेषं परं ब्रह्म साक्षात्कर्तुमनीश्वरः ।

दास्तेऽनुकमध्यन्ते सविशेषनिरूप बर्शकृते मन्स्येष्ठां सगुब्रह्माशीलनात् । तदेवाविर्भवेत् साक्षादपेतोपाधिकल्पनम् । इत्युतेरिति भावः । यद्वा यः सर्वज्ञ इत्यादिवाक्याना,पीति ! अस्यां थाज्ञ यम् समु त्रह्मा णम् वाक्ये वैलक्षण्येन निर्देशस्यास्वारस्यम् ! किंच “उपासनपराणाम् ? इत्यस्य सर्वेषा मुपासनपरत्वादित्यभिप्रायाश्रयणं च किष्टमितेि द्रष्टव्यम् । (सत्यज्ञानादि समानाधिकरणवाक्यार्थ: } अन्यथा द्वेकेष्विति हि वक्तव्यमिति । द्वयोरेकस्य च बहुत्वोपबनक त्वादिति भावः । “एकस्मिन्नर्थे वृ;ि'इथकशब्दस्यैकत्वसंख्या-प्रधानत्वान्यत्वादि काचित्संभचालक्षणस्य न सभ्यक्त्वमित्याशङ्कय समानपदव्याख्यानचादेकशब्दस्य विवक्षितार्थलाभ:संभवतीत्यभिप्रायेण समानाधिकरणशब्दयोरर्थमाह-समानमेकमधि काणमिति । ततश्च, * भिन्नप्रवृत्तिनिमित्तानाम् ? इतेि सामानाधिकरण्यनिरुक्ति व्याख्यानसमये, “एकस्मिन्नर्थे ।) इत्यस्मिन्नेशे व्याख्यातव्ये समाधिकरणशब्द साधारणपर इति । न चैवमन्योन्याश्रय इति वाच्यम् ; परस्परसाहचर्थस्य 'गुरु भार्गवौ ? इत्यादावर्थविशेषप्रतिपादकत्वदर्शनादिति भावः । न चैकशब्दस्यैकसंख्या परत्वे कानुपपत्तिः ? नीलोत्पलशब्योरेकत्वसंस्ल्याश्रयर्थवृत्तित्वसंभवादिति वाच्यम् ;

• बहून्युत्पलानि 'इति शब्दयोरेकत्वसंख्याश्रयभूतार्थवृत्त्विासंभवेन सामानाधिकरण्या '

+ ; नीलान्युत्पलानि ? इत्यत्र स्पष्टयिष्यते । पूर्वोक्तार्थः सावीयानिनि । विवक्षार्थ -- g i अङ्गीकर्तव्यत्वात् । तस्माद्विशेषणविभक्तः साधुत्वार्थकमेव: न त्वैक्यार्थकत्व चत्- न प्रकारतया भानस्यानुभवसिद्धत्वेन तदर्थ लक्षणाश्रयणेऽपि कर्मत:रयेऽभेदस्य संसमर्यादा भानस्यैवानुभवसिद्धत्वेन न तत्र लक्षणेत्याशयान् । केचितु-* एक स्मिन्नर्थे वृत्ति । इत्यध्यैकार्थवृत्तिमद्विभक्तिकृयत्वमित्यर्थः । ततश्च विशेषण वेिभतेर्विशेष्यविभक्त्यावयान् विशेष्यविभकधर्थानुवादितया साधु मानार्थश्वमेव । विभक्तचैक्योधनं वृत्तिशब्देन विवक्षिप्त 'मित्यस्यापि तत्रैव तार्यम् । अत एव घटस्य स्वरूपम् ? इत्यादावपि नातिप्रसङ्गः; तत्र विभक्तोर्मिमार्थत्वात् । नन्वेवं देवदत्तः पचति ' इत्यत्र सुडिोः सामनधिकरण्यं न स्यात्, तिङो लादि (पतिरिक्तार्थाभिधायित्वादिति चेत्--; तत्र सामानाधिकरण्यध्यवहारस्यामुख्य एकशब्दस्य साधारणार्थनमुक्तं विस्मृस्य चोदयति - भक्षु नीला न्युत्पलानीति ! समभिव्याहृतपदान्कुरेति । समभिव्याहृपदान्तरे स्थापिता कारान्तराधिकरणवृत्तित्वमेवैःार्थवृत्तित्वम्ः न तु व्यक्तिद्वधावृत्तित्वमित्यर्थः । नील खलेकपीतिकान्यायेन युगपदुपस्थितानामन्वय इति पक्षे आह-संभवेऽपि विशेष नामिति । प्रवृत्तिनिमित्तभेदाभावेन सामानाधिकरण्यलक्षणहानिश्चेति । अन्न केचित्---'प्रवृत्तिनिमित्तभेदाभावेन ' इत्येतत् पर्यायत्वे, पदान्तरवैयथ्येऽपि हेतुः; अतः काकक्षिन्यायेन पूर्वत्राप्यन्ये वक्तव्य स्वादीनां प्रवृत्तिनिमित्तानां भेदस्य सत्वात् कथं पश्यध्वनिति वाच्यम् । सत्यत्वादीनां शुद्धादन्यत्राभावेन सत्यादिवाक्यानां लक्षाग्रः स्वरूपमlपरत्वेन शुद्धेऽपि तदसिद्धा प्रवृतिनिमित्तभेदाभाचेन पर्यायस्वं स्यादिति वदन्ति । अन्ये तु पर्यायत्वमन्यू: नानतिरिक्तार्थत्वम् ; विशेषतो विशेप्तश्चानतिरिक्तार्थकवम् । तत्र प्रवृत्तिनिमित भेदाभावमात्रं न हेतुः ; भिन्नविशेष्यभिप्रायेण प्रयुक्तमोटकुम्भशब्दयो निमितभेदाभावेऽप्युक्तपर्यायत्वाभावात् ; अतः सामानाधिकरण्यलक्षणहानावेव हेतुरिति वदन्ति । अत एव जगत्कारणत्वेति । यत एव सत्यज्ञानादिशब्दान्मनृत जडपरिच्छन्नविरोधिस्वस्योपस्थापकत्वम्, अत एव सत्यज्ञानादिपदैः कारणत्व शङ्कितानृतजढादिभ्रन्तिव्युदासः क्रियत इत्यर्थः । व्या :त्यभेदेन यथा न पयां यत्वमिति । काप्0थैरक्तिमादीनां भिन्नतथा तत्तदवच्छिन्नव्यावृत्तीनां (वृत्तिनिमित्तान) भेदात् यथा अपर्यायत्वमर्थवत्वं चेत्यर्थः । न चानृतजडपरिच्छिन्नव्यावृत्तीनामपर्याथ स्वसिद्धयर्थे भेदस्याभ्युपेतत्वे कथमेकार्थत्वं सेिध्येदिति वाच्यम्, पदार्थोपस्थिति दशायां व्यावृतीनां भानेऽपि वाक्यार्थप्रतीतेिदशायां तत्तद्यावृत्युपलक्षितस्वरूप मात्रस्यैव प्रतीयमानतयैकार्थत्वविरोधात् । न च वाक्यार्थप्रतीतिदशायामपि व्यावृति वैशिष्टयं भासतामिति वाच्यम् – शैवल्यस्वरूपमालबुभुत्सायामेव काणदिव्या वृतमित्युत्तरस्यावतीर्णता अस्य वाक्यस्य स्वरूपाििक्तार्थप्रतिपादकत्वासंभवात्। अत एव सत्यज्ञानादिवाक्यानां ब्रह्मस्वरूपमान्नमश्नोत्तरतया व्यावृत्तिचैशिष्टयाबोधकत्वम् । अत एव संसर्गागोचमाजनकत्वलक्षणमखण्डार्थवं युज्यत इति भावः । केचितु अनृतजडपरिस्छिन्नव्यावृत्तिवैशिष्टयं सत्यज्ञानादिवाक्ये भासत एव । न चैवं संसर्गा गोचरप्रमजनकत्वलक्षणमस्खण्डार्थत्वं भज्येतेति वाच्यम् – अभिन्नविशेषणविशेष्यार्थ त्वरूपाखण्डार्थत्वस्य चैशिष्टयगोचरत्वेऽष्यविरोधात् । सत्यपद्भजन्यप्रतीतिविषययोरेव विशेषणविशेष्ययोर्वस्तुतो भेदरहेिलयोव्यवृत्तिब्रह्मस्वरुपयोरेव ज्ञानपदजन्यप्रतीति विषयवेिशेष्यविशेषणत्वात् । ब्रह्मस्वरूयायां अमृतव्यावृत्तडव्यावृत्तिरूपचे विशेष uयोव्थव्रत्येोभेदाभावात् । न चैधमेकप्रव्रतिनिमित्तकतया पर्यायत्वं स्यादिति भः व यम् ५

• ?

यः न् लक्षणयैवेत्यभ्युपगन्तव्यमियरुचे हि – लक्षण:भ्युपगमेऽपीति । नुक्ष ३ . समान् ३छ्

त्वस्य संसर्गपतीतौ वाक्यस्यखण्डार्थत्वभङ्गप्रसङ्गात्तस्य सत्यत्वादिसुन्धशीलत्वात् । न वैवं समानविभक्तिबलादैक्यतात्मेनिश्चय इति पूर्वग्रन्थविरोध इति वाच्यम्-प्रति पदिकार्थमात्रप्रक्षेोत्तरबेन ब्रह्मस्वरूमात्रे तात्पर्यावगमदिति तदभि यादिति वर्णयन्ति । सत्यज्ञानादिगुणाः प्रतीयन्ते ? इति परिचोदिते मतिं, * नेत्युच्यते ? इति वदन प्रतीत्यलापदोषः स्यादिश्याशङ्कयाह-नेत्युच्यत पदानामेकाभिधेयपर्यवसानमिति । एकस्य पदस्याभिधेयन् [ एकभिधेयम् । तत्र पर्यमानम् ?] एकप्रातिपदिकार्थमात्रनिष्ठत्वमित्यर्थः । न तु वाक्यस्येत्यर्थ इति । न वाक्यम्प्यखण्डार्थं स्यादिति भावः । पदानामेवैकार्थधर्यसायिन्वमिति । एवकारो न्निक्रमः ! पदानामेकपातिपदिार्थयैवसायित्वमेवाखण्डार्थत्वम्; न त्वेकधानार्थपर्यवसायित्वभावमित्यर्थः । ततश्च पदानामेकार्थपर्यवसायित्वे वाक्य स्यापि तदन्त्येव ; बाक्यस्यैकार्थधर्यवसायित्वे पदानामपि तदस्त्येव ; पदव्यति रेकेण वाक्यस्याभावादिति शङ्का प्रयुक्त । कृत्रुघाक्येनेति ! 'विशेधा भेदेन अर्थभेद'इत्यंशेन विशेषणमात्रपरत्वे दूषणमिति भावः । विशेषण भेदेलेसेि व्याख्येयं पदम्। । युगपदभिधानपक्षे दूषणमुक्तं भर्तीति । इदभुपलक्षणम्, क्रमेणाभिधानपक्षे विशेषणान्तरान्यो बोध्यत इति द्वितीयवेिकरुपे ऽन्योन्यसमवायरूपदूषणमुक्तमिति द्रष्टव्यम् । सामानाधिकरण्यलक्षणासिद्धिरि श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचेिता त्यर्थ इति । एकत्रस्तुमात्रास्वरुपमानाधिकरण्यलक्षणसिद्धिरित्यर्थः । चोद्य परत्वरू:सामानाधिकरण्येऽवश्यंभावमाशङ्कय एकवस्तुमात्रपरवेऽप्यपर्यायत्वं पदान्तरा तया दूषणद्वय एव तत्पर्थम् । तत्रैकस्तुमात्रपरत्वे पर्यायत्वं पदान्तरवैयथ्यै च स्यात् । तस्य कथंचित्परिहारे एकवस्तुमात्रनिष्ठत्वरूपसामानधिकरण भङ्गनसङ्ग इत्येवं परतया टीकाग्रन्थेोऽपि योजनीथ इति वदन्ति । व्युदासस्तु फलित इति । अयं भाद्र सत्यपदेनैवानृभ्रान्तिव्युदा: ; ज्ञानपदेनैव जडभ्रान्तियुदास : ; अनन्तपदेनैव च परिच्छन्नभ्रान्निध्युदास: ; अनृजब रिच्छिन्नव्यावृत्युपस्थितेस्ततत् दाधीनत्वात् ; यथा अि ज्ञाभ्यामवगनस्वरूपस्यैव प्रत्यभिज्ञाविषयत्वेन विषयकृनविशेषाभावेऽपि कालद्वयप्रति ज्ञायां दृश्यते, एवै सत्यपदबन्योपस्थितेरनृप्रतिसंधानपूर्विकाया एवानृम्रान् िनेिवर्त कत्वम्; जडतिसंधानपूर्विकाया एव ज्ञानपदजन्योपस्थितेर्जडभ्रान्सिनिवर्तकत्वमित्येवम नृतजडपरिच्छिन्नध्युदासः फलित इति भावः । प्रयोजकरूपेणेति । अनेकपदाथै संग्राहकानूतत्वाछाकारेणेत्यर्थः । (एतस्य कारणत्वानुवादेन) लक्षणत्वादिति । लक्षणत्वविधिपरव दित्यर्थः । उपलक्षणं नाम चन्द्रस्येति । मायाशबलसगुणत्रह्मागतं कारणत्वे तदनुगतस्य लिक्षयिषिाखण्डचैतन्यस्य तटस्थतयोपलक्षणम्, शाखाग्रमिवातन्निष्ठ चन्द्रमसः । तस्य प्रकृष्टप्रकाशत्वमिव सत्यज्ञानान्दरूपं स्वरुपलक्षणम् । न चावश्यमपेक्षितेन सत्यज्ञानानन्दवरूस्वरुपलक्षणेनैवेतच्यावृतिसिद्धेर्जगत्कारणत्व रूपतटस्थलक्षणे व्यर्थम्; मन्द्रादौ तु 'प्रकृष्टप्रकाशः' इत्यनेनैव स्वरूपे प्रति पलेऽपि तद्दिदृक्षया चन्द्रबुभुत्सोर्गगने मनश्चक्षुर्विक्षेपे बलेशः स्यात् , स मा भूदिति देशविशेषे चक्षुर्नियमनार्यतया तटस्थलक्षणमुपयुज्यत इति वक्तुं शक्तयिित वाच्यम् प्रकरणपदादिसंकोचकभावेन त्रिविधपरिच्छेदपरिपन्थिनिरतिशयब्रह्मत्ववाचिब्रह्म जादुपादानत्वस्य ब्रह्मणि वक्तन्यवेन तटम्यलक्षणसाकल्यातू : म्यन्पबिशेषप्रतेि पत्यर्थतया स्वरूपलक्षणस्याप्यावश्यकत्वमिति हि मृषादिनां मतनिति भावः । इनि । आनन्दमाधिकरण इति सा चात्र लक्षणावृत्तिर्विवक्षितेति ! इदं तु 'तात्पर्यादागतः ? इतेि पक्षे ३त । “तेन च पूजायाम्' इति षष्ठीसमासनिषेधात् भूनक्तन्तेन, “ कर्तृकाणे कृता बहुलम् ? इाते तृतीयामास इति भावः । तात्पर्याविरुद्धेति । यत्र कचिदिति शेषः । न हि तात्पयांविरुद्धस्थले मुल्यार्थः स्वीकृत इत्येनावा तार्यविरुद्धस्थलेऽपेि मुरयार्थे एव स्वीकर्तव्य इति निर्बन्धोऽस्तोfी भावः । अभ्युपगमहेतुमद्भावादभ्थुए गम: फलित इति । वस्तुगत्याभ्युपगम्भावेऽप्यकामेन्प्यभ्युपगन्तव्यमिति भावः । (सर्वलाक्षणेिकत्वे प्राभाकरोदाहरणम् ) लक्षणया प्रतिपाद्यत इति । “ स्वर्गकामो यजेi ! इत्यादौ हि स्वर्गकामरूपनि योऽयं प्रति क्रियां लिङ्कादेन कार्यतया बोधयितुमशक्या । कामी हि काम्यदन्यत् काम्यायवहितसाधनमेव कार्थतया अवैति ; न तु व्यवहितसाधनम् । क्रियारूप साधनं तु अस्थयित्वेन काम्याव्यवहितसाधन्स्वाभावान्न कामेिनियेोज्यान्वययोग्यम् । तस्मात् फलपर्यन्तस्थाय्यपूर्वमेव. लेिडो वाच्यमिति सिद्धे, लोके क्रियारूपे कायें प्रयुज्यमाना लिङ् लाक्षणिक्ये, नानार्थवस्यायाध्यवादिति हि प्रभाकरै रभ्युपगम्यत इति भावः । तदन्विताभिधायिनामिति । निमीलनपद लाक्षणिकार्थान्विताभिधायिनामित्यर्थः । तत्कार्यसमर्पकपदलाक्षणिकत्व इति । लाक्षणिकत्वे प्राप्नुवति तद्धेतुनान्येषामपि लाक्षणिकत्वमित्यर्थ ; न तु हेतु हेतुमद्भात्र इति श्रमितव्यम्, तस्याप्रसक्तः । न हि पदान्तरलाक्षणिकत्वं पदान्तरलाक्षणिकत्वे . प्रयोजकम्; अपितु . मुख्यार्थासंभव एव । ततश्च क्रियातिरिक्तकार्यरूपमुख्यार्थासंभवेन क्रियातिरिक्तकार्यप्रतिपादकलिङः क्रियाकार्य 13 श्रीरङ्गरामानुजमुनिरिचिता प्रतिपादने लक्षणावदितरपदानामपि क्रियातिरिक्तक्रार्थान्वितरूपमुख्यार्थासंभवेन तदर्थप्रतिपादकानां क्रियान्वितार्थप्रतिtदने लक्षणवश्यंभाव इति भावः । अत एव वक्ष्यति – विशिष्टस्थायिकायैकदेशस्त्वप्रहाणप्ये यदि । किं विशिष्टकायै कदेश इति । कारकविशिष्ट यत्क्राथै तस्यैकदेशो विशेपणं विशेष्यं च, तच्छक्त मित्यर्थः । इदं च कारकपदानां क्रियापदानां च साधारणमिति भावः । लिङ,दिः कार्यमात्रपरः स्यादिति । ननु लोके कार्यत्वाश्रयस्य क्रियास्वरूरस्थ प्रकृत्युपातः त्वात् कास्त्रभात एव लिङादेः शक्ति :; यथा एकश्चनादीनामेकत्वादिसंख्यामात्र वाचित्वम् ; न तु तदाश्रयवाचित्वम्, तस्य प्रकृत्युषाक्तत्वात् । ततश्ध लिङादेः कार्यत्वमेवार्थः । ततश्च प्रकृत्युपातक्रियायाः प्रत्ययोपात्तकायैन्यस्य च धर्मधर्भिभावे नान्वय इति लौकिकवाक्यमर्यादा । वेदे तु कार्यत्वाश्रयस्यापूर्वस्यान्यतो लाभासंभवात्। कार्यत्वविशिष्टकार्यस्वरूपाभिधायित्वं वक्तव्यम् । ततश्च यदि विशिष्टभिधायी िलखादि ततोऽपूर्वमेवाभिदध्यात्, न क्रियाम् । अथ विशेषणाभिधायी, ततः क्रियागतमेवाभिद ध्यात्, नापूर्वगतम् । अो लोकवेदसाधारणस्यार्थस्यैकस्यालाभा(भाव) दुभयत्रापि शक्तिकल्ने गौरवालैौकिकपदानुपारेण वैदिकपदयामुख्यार्थत्वस्य:न्याय्यत्वात् कार्यमेव मुख्योऽर्थ ; लेके तु लक्षणया कार्यत्वं प्रतिपाद्यत इत्येवं लिङादेर्लक्षणाया आवश्यकत्वेऽपीरेषां लौकिकपदानां लक्षणायां हेत्वभावात् । न हि वैदिकस्य लिङदेलोंकिकलिङादिगतव्युत्पत्तिविरुद्धयुस्त्यन्तरकल्पनवत् तदतिरिक्तवैदिकपदेषु लैकिपदगतव्युत्पत्तिविरुद्धव्युत्पत्त्यन्तरमस्ति; ऋार्यान्विताभिधयित्वस्य लेिङदिव्य तिरिक्तलैकिपदेष्विव लिङ दिव्यतिरिक्तवैदिकपदेष्प्यविशिष्टत्वात् । इयांस्तु वेिशेषः- लोके क्रियारूपं कार्यम्; वेदे तु तदतिरिक्तम् । कार्यान्विताभिधायित्वं तु सर्वसाधारणम् । यदि व्यक्तिभेदः त्रेण व्युत्पत्त्यन्तरम्, तदा 'गामानय ', 'गां बधान 'इत्यादीनामपि प्राथमिकव्युत्पतिविरुद्धव्युत्त्यन्तरं कल्पनीयं स्यादिति चेत् सत्यम्, सर्वत्र कार्याभिधाय्येवाये लेिङादिशब्दोऽस्तु । स यदा क्रियापरो भवति, तदा तत्स्वरूपस्य प्रकृति एव प्राप्तत्वाद्विशेषणपरो भवति । तद्यथा–“दण्डी त्रैषानन्वाह । इति विशिष्टाभिधाय्यपि दण्डिशब्दो विशेषणपरो भवति; नापि लक्षणा । तमश्च कार्यवचनः शब्दो यदा क्रियायां प्रयुज्यते, तदा कार्यत्वरूप विशेषणरत्वं श्रुवृित्त एव सन् प्रतिपद्यते । नैतावता लक्षणा भक्तीत्युभयत्रापि व कानिनियोऽथसंबन्धादपूर्व:ि स्वमध्यवसिमिति--स एवमनुशासितव्य तर्हि किं नाश्रौषीः, 'थेो िपाषान् भक्षयति , इंधका(क)रातस्य मुद्भशष्कुलाः ? इति ; यो हि नियोन्यसंवःधो लेिङ्शाब्दं कार्यत्वबाचिनमवगन-पि तत उद्धयापूर्वं नयतेि, स कथं कार्यान्यवाचिनमपूर्वे नेतुं न क्षमते । तस्मात् कर्तयतासामान्यवाची सन्नपि यत्र फल काभन्थ नियोऽयत्वं तन्न तद्धलेनापूत्रमभिधत्त ; अन्यत्र समानपदोपादानान् क्र म् । अतः कार्यसामान्य वाचित्वालिइशब्दस्यापूधियोः साधारण-वान् कापि लक्षणा समश्रयणीया स्यात् । एवमपि लौकिकवाक्ये लक्षणां लिङ देरभ्युपगच्छ| तदि स्पदानां कुी लक्षणा {भ्युपगभ्येति वैपदलक्षणादिनां मृधादिनामाशयः ! उरुपपत्तिसनैिः श्रुतिवाक्यैरिति । अत केचित् – अत इत्यस्य उक्तभ्यो हेतुभ्यः' इत्युसंहाररू त्वमेव । अन्यथा जातं प्रतिपादयन्तो वेदान्तः । इत्यन्वयस्य कृिष्टत्वं स्यात, वात्रयानां वेदान्तानां च (प्रत्यक्षस्य सन्मात्रप्राहेित्वम्) अव्यवहितं वृतं परित्यज्य व्यवहितवृतकीर्तनमनुचितमित्याशङ्कयाह--शास्त्र प्रत्यक्षविरोध इति । संगतिप्रदर्शनार्थ व्यवहितकीर्तनमिति भावः । विरोधा भ्युपगमेऽपीत्यर्थ इति । न च चशब्दस्यप्यर्थवे पूर्वोक्तसमुचयार्थत्वविरोध इति वाच्यम्, अपेरपि समुचयार्थत्वसंभवेन विरोधाभावातू । ननु 'विरोध एव न दृश्यते । इत्युक्तम्, विरोधप्रतिपतेदुरपह्ववश्वात् हेवैयथ्र्याचेयाशङ्कयाह-अविरोधं प्रतिजानीत इति । 'निर्विशेषसन्मात्रग्रहिवात् ’ इत्यस्य व्यधिकरणय। अहेतु त्वशङ्कां निवर्तयति-हेतुमाहेति । प्रत्यक्ष न शस्त्रविरुद्धं निर्विशेषसम्मत्रिग्राहि त्वादिति भाण्यभिप्राय ति भावः । प्रतीतेभ्रान्तिरूपत्वसंभवादिति । सन्मात्र ग्राहिमत्यक्षे विलक्षणविषयविषयकत्वप्रतीतेरित्यर्थः । न तु भेदमतीतेरित्यर्थः तथा हि सति सन्मात्रग्राहिप्रत्यक्षवादविरोधापतेः; तच्छङ्काया विलक्षणेत्यादिभाण्थ श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरविता ग्रन्थादनिवृत्तश्च ; भ्रान्तेरपि विलक्षणव्यबहारहेतु त् ि। 'तयोर्भिन्मकालज्ञान फलस्वात् प्रत्यक्षज्ञानस्य चैकक्षुणवृत्तित्वा ? इति भाष्यस्यायमर्थः-प्रत्यक्षज्ञानं किं युगपदेव त्यवहारद्वयमुपादयति, उत क्रमेण? नाद्य इत्यह – तयोरिति । भिन्नकालं यत् ज्ञानं प्रतियोग्मिरणादिरू तत्फलवदित्यर्थः । एकस्मिन् काले प्रतियोगिज्ञानसापेक्षनिरपेक्षयोोयैकहारोत्पश्यपंभवादित्यर्थः । द्वितीयं दूषयति प्रत्यक्षज्ञानस्य चेति । न च पश्चादुत्पन्नपत्यक्षज्ञानान्तरेण भेदव्यवहारोऽस्त्विति बाच्यम्, पश्चादुत्पन्नस्य प्रत्यक्षत्रे प्रमाणाभावादिति भावः । किं युगपदुभय ग्राहीति । युगपट्यवहारद्धयोत्पादकमित्यर्थ : भाष्यनुरोधा , 'युगपट्टा क्रमेण वा मूलं स्यात् ' इत्युतग्रन्थानुगुण्याचेति द्रष्टव्यम् । असाधारणव्य हारेऽपि घटस्य पटाद्यावृत्तनया तीते अपेक्षितायामिति शेषः । प्रत्यक्षस्य स्वरूपमात्र विषयत्वे कथं भेदव्यवहारसंभव इति । स्वश्पमात्रविषयत्वे घटादिस्वरूपा विषयत्वे कथं घटादिरूपभेदध्यवहा(संभव इत्यर्थः । ( भेददूषणम) ननु धटादिस्वरूपमात्रग्रहणस्य प्रतियोगिज्ञानादिसापेक्षत्वाभावात् घट दि स्वरूपस्य प्रत्यक्षविषयत्वे काऽनुपपतिरिति चेत्, उच्यते-ांन्द्रयध्यापारानन्तरं प्रतीय भानो घटादिः सर्वतो भिन्न एव प्रतीयते, तत्र तदितरभेदे संशयविपर्ययादर्शनात् । तत्र च भेदस्य प्रतियोगिसहोपलभनियमवतो न प्रत्यक्षेण ग्रहणसंभवः, देशकालदि व्यवधानेनासंनिकृष्टानामपि प्रतियोगिनां संभवात्। स्मात् प्रत्यक्षायोग्यस्य प्रतियोगिनः प्रतिभासो भ्रान्तिरुप इति तदेकिितवेद्यस्य भेदस्य भेदैकवेितिवेधस्य घटादेश्च भ्रमैकविषयत्वात् प्रत्यक्षं निर्विशेषसन्मालम्रहेब; न घटादिस्वरूपग्राही मृषावदिना माशयात् । ससाद्वेदव्यवहारप्रसक्तिनानेिष्टा स्वरूपभेदवादिनः, स्वरूपग्रहणानन्तरं प्रतियोगिनः स्मरणे सति व्यवहारयेष्टत्वादित्याशङ्क व्यावष्टे--तियोगिनिरपेक्ष भेदव्यवहारप्रसक्तरिति । स्वरूपग्रहणस्य शब्दव्युत्पत्तीनि । अतिरिक्तभेद पक्षेऽपि मेदस्वरूपग्रहणस्येयर्थः । तथा प्रतियोगिग्रहण(मरण)मपीति । स्वरूuनतिरिक्तभेदपक्षेऽपीति शेषः । अतिरिक्तभेदवादिनैयायिकादिपक्षे व्युत्पन्न शब्दान्तरेण धर्म इत्युक्तमिति घटस्यापि घटाश्रय प्रसङ्गः । अत कवितभेदमादाय धर्मधर्मिभात्र उपपद्य।। इति चदतां स्वरू५पक्ष परित्यज्य धर्मपक्ष एवावलम्बिनः स्यादित्यर्थः । धृटस्य भेद व्यवहारे कृत ति । अनुगतस्य भेदाट्यश्चर्मवाभावान् मेन्शब्दो यस्यां व्यक्ती गृहीतसंगतिकतत्रैव प्रयुज्येत, नान्यत्यनुगनच्यवहारेच्छेदप्रसङ्ग इत्यर्थः । धर्मश्रे यावृत्तधर्मश्चेऽनुगतन्यवहारोच्छेद इत्यर्थ स्यादिति । तस्यैवानुवृत्स्रु रूपत्वादित्याशयः । धर्मपक्षे पूर्वदिति । न च प्रमे यत्वे प्रमेयत्ववत् अनुवृत्तभेदरू धर्मस्य स्वपरनिर्वाहकत्वान्नालवस्यादोष इनि वाच्यम् तस्याप्यसंमतिपतेरिति भावः ! तत्खण्डस्यापेि तथा स्यादिति । द्विधाभूनस्यापि द्विधाभावः स्यादिति भावः । भाष्ये – तस्यापि भेदस्तद्धर्मस्तस्यापीति ।

• भेदस्तद्धर्म: ' इति शेषः । ततश्च तस्यापि भेदस्तद्धर्मः, तस्यापि भेदस्तद्धर्म

इत्यनवस्थेयर्थः । भाप्ये – भेदे च तस्यापि भेदस्तद्धर्म इत्यत्र षष्ठयन्त ६छब्देन ' भेदे च ! इत्यव्यवहितपूर्वनेिर्दिष्टस्य भेदश्धर्मनिष्ठस्य स्पष्पप्रतियोगि कस्य द्वितीयभेदस्य ग्रहणसंभवे व्यवहितस्य प्रथमभेदस्य ग्रहणमन्याय्यम् , तथाहि सति * भेन्स्तनर्मः । इत्युक्तरेवोचित्वेन । तस्य भेदः । इति निर्देशस्य व्यर्थत्वाचे त्यपरितोष दाह--यद्वा धर्मस्य स्वरुपादो भेद इति । प्रश्रमपक्षे 'तत्यि भेदस्तद्धर्मः । इति वाक्यखण्डेन भेदधर्मिकभेदान्तरसिद्धिमात्रम्; द्वितीयपक्षे “ तस्यापि भेदस्तद्धर्म । इत्यनेन भेदवकिभेदेऽपि भेद्धसिद्धिरिति विशेषः । जात्यादिधर्म विशिष्टवस्तुग्रहणे तीत्यत्र भाष्ये आदिशब्देन धर्मित्वमतियोग्विधर्मधर्मित्वानां ग्रहणमित्याह---त्रिधा च तदित्यादिना । घटस्व पटात् भेदज्ञाने हि लीणि कारणानेि-घटपटरूपधर्मप्रतियोगिज्ञानमेकम्; मेदतदाश्रयरूपधर्मधर्मिज्ञानं द्विती यम् । विशिष्टज्ञाने विशेषणविशेष्यज्ञानस्य हेतुत्वात् घटस्य पटव्यावृत्तविघटत्व श्रयत्वज्ञानं तृतीयमिति पर्यवसितोऽर्थः । न च । धर्मप्रतियोगिज्ञानस्याभावज्ञान १८२ श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचिता हेतुत्वेऽपि धर्मित्वप्रतियोगित्वनकारकज्ञानस्वाहेत्वात् कथमन्योन्याश्रयः ? धर्मित्व प्रतियोगित्वप्रकारकज्ञाने परं भेदज्ञानापेक्ष , न धर्मिप्रतियोगिज्ञान इति वाच्यम्, भेदज्ञानात् प्राक् प्रतियोगित्वत्वादिविशिष्टप्रतियोगित्वादिधक रकज्ञानाभावे प्रति योगित्वादिविशिष्टप्रतियोगिविशेषणकभेदप्रत्ययाभावेन प्रतियोगित्वप्रकारकज्ञानस्य हेतु त्वात् । अत एव भेदतदाश्रययोरपि धर्मधर्मिणेोधैर्मधर्मित्वेन ज्ञानाभावे विपरीत धर्मधर्मिभावप्रतीतिप्रसङ्गेन तेन रूपेण धर्मज्ञिानमपेक्षितमित्यत्र तत्पर्यात् । अथ बाधकप्रमाणमुपन्यस्यतीति । न केवलं साधकाभावः; बायक्रमप्य स्तीति किंवशब्दार्थ इत्यर्थ । न च * भेदः स्वरूपं धर्मो वा । इत्यादिबाधकं प्रागप्युन्यस्तमिति वाच्यम्, तस्य तर्करूपत्वेन माणत्वाभावादित्यत्र तात्पर्यात् । विपरीतोषाधिसावाचेति । साध्यविपर्ययरूपसत्यत्वप्रयोजकाबाधित्वसत्वादि त्यर्थः । किं संवादफलभूता, उत घाधफलभूतेति । पटसत्त्वग्रहि प्रमाणे संवादः; तदसत्वप्राहि प्रमाणं चाधः । भावयहि प्रमाणं संवादः; अभावमाहि प्रमाणं बाधः । फलत्वं च विषयत्वमेव । घटादौ दृष्टा पटभ्यावृत्तिः पष्टत्वग्रहिंप्रमाण रूपसंवादफलभूता, उत पटाभावप्रतीतिलक्षणबावफलभूतां वेति भवन्त एव विमृश न्वित्यर्थः । 'पटव्यावृते: पटसत्तारूपत्वे हि संवादफलत्वशङ्कापि स्यात् ; अभाव रूपत्वे च बाधित्वमकामेनापि (अक्रामेऽपि?) सिध्यतीति भावः । ननु

• घटोऽस्ति । इति पटाभावसिद्धिमात्रेण पटादीनां कथं बाधितत्वसिद्धिरित्याशङ्क

बाधफलभूनाभावव्यतिरेकेण बाधितत्वस्याभावात् वाधफलभूतोऽभाव एव बाधितत्व मित्यभिप्रायेणाह – रज्जौ भूदलनादीनामभा इति । (सदनुभूत्योरैक्यम्) भेदस्य भ्रान्तिसिद्धत्वमपिना समुचीयत इति । न प्रमाणपदवी . मनुसरति = भ्रििसद्धः इति हि तस्यार्थो वर्णित ! तंतश्च विषयविषयिभावो भेदश्च भ्रान्तिसिद्ध इत्यर्थ इति भावः । यद्यप्यपिना भेदः समुचीयत इति विवक्षितार्थसिद्धिः, तथापि फलितमादाय तथोक्तमिति द्रष्टव्यम् । भाप्ये 1. पटठयावृत्तेर्धटसत्तारूपत्वे. पा, घटव्यतेः पठसत्तारूरत्वे. पा. १८५३ (अनुभूनेः स्वयन्पछशत्वम् समुचीयते, तदा “ अनुभवापेक्षा च ' इति चशब्देनानुमानान्तरं समुच्यते । यदि चानुमानान्तरं किंचशब्देन समुचीयते, तदा अनेन चशब्देन प्रत्यनुमान निरामः समुचोय इत्यर्थः । क ए नियामक इत्यत्राहेति । ज्ञानस्य सत्या प्रकाशकको ििनवेश कुत इति शङ्कानेिवारकं प्रागुक्तोपसंहारपरं तमादितेि पदमिति भाव । अस्यटुक्तः हेत्वोः सोपाधिकत्वनिरासाचेति ; ज्ञाने पस्काइयं, वस्तुत्वात भासमानत्वाद्वेaि हेत्वोः स्वसत्तया प्रकाशमानत्वाभावस्य परोद्भावितोपाधेर्निरासादित्यर्थः । स्वसै भास त्वादिति । या ज्ञाता यत्पुरुषवेद्य सा तदीयज्ञानजन्येति व्याप्त्या स्वीयमेव ज्ञानम्नुमीयते, नान्यदीयमिति भावः । असाधाण्यतिक्षेपः फलित इति । पुरुषविशेषासाधारण्येत्यर्थः । अथ मर्थः, 'अनुभूतिव्यतिरेकी विषयधर्मः । इत्युताग्रन्थे स्पष्टः ! ये पुनर्द्धित्वादिकं नाभ्युपगच्छन्तीति । यादृशादपेक्षाबुद्धिविषयाद्वित्वाद्युतिः, तादृशापेक्षाबुद्धिविषय वस्तुविशेषोपलम्भ एव त्विदिव्यवहारं जनयति, न द्वित्वादिरूपे किंचिदस्तीति सिद्धान्तिमते प्रतिबन्दी न संभवत्येवेत्यर्थः । आत्मनःसंयोगे व्यभिचारः स्यादिति । क्षणिके आत्मनः संयोगविशेष इत्यर्थः । दृष्टान्तश्च साधनविकल इतेि । सुखदुःखादीनामन्तःकरणर्ममत्वादिति भाव । तदबुभुत्सितग्राह्य दृष्ट मिति । अबुभुत्सितग्राह्यम् =' इदमहं न बुश्येयम्' इति वेिरीतेच्छायां सत्य मपि ग्राह्यमित्यर्थः । तस्याप्यबुभुत्सितग्राह्यत्वान्मानसप्रत्यक्षवेद्यत्वं स्यादिति । तस्यापि मानसपत्यक्षवेद्यत्वेनबुभु सिग्राह्यत्वान्मनसज्ञानान्तरविषयत्वमवश्यंभावी त्यर्थः। ज्ञाने सतीच्छेति । ज्ञाने सतिबुभुत्सेत्यर्थः। सामान्यतो विदिते विशेषतश्चा: विदित एव बुभुत्साया उदयदिति भावः । अबुभुत्सितभाह्मत्वपक्षेऽनुव्यवसायधारा १०४ श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचिता प्रसङ्गमुक्त्वा बुभुत्सतप्रह्मत्वपक्षेऽपि बुभुत्सान्तरितज्ञानपरंपरामाह--किंच मान सेति । ज्ञानं बुभुत्सिता सुखादि तु नेति चेदिति । ततश्च सुखादिषु प्रतीतिव्याप्तिसंभवेऽपि ज्ञानस्य न प्रतीतिव्याप्तत्वम्; बुभुत्साभावे तत्प्रतीतेरनुत्पत्तेः । न च बुभुत्साया अन्योन्याश्रयग्रस्ततया न हेतुत्वमिति वाच्यम्, नानाशब्दसंकीर्ण वीणःशब्दश्रवणादौ बुभुत्सहेतुत्वस्य दर्शनादिति भावः ! यदा प्रत्यक्षेण गृह्यत इति । प्रत्यक्षग्राह्यत्वं हेतुविशेषणमिति भाव । पश्चो हेतुश्चेति । प्रत्यक्षमाहं ज्ञानं मानसग्राह्यम्, प्रत्यक्षग्राह्यत्वे सति क्षणिकात्मविशेषगुणत्वादिति वक्तव्यं स्यात् । न च तथोक्तम् । अत इयं विबक्षा न संमतेति भावः । (स्वयम्प्रकाशत्वप्रयोगशिक्षणाम) तद्यवहारहेतुत्वादिति । स चासौ व्यवहारस्तद्यवहारः; न तु तस्य व्यव हार इति भ्रमितव्यम् । तथा हि सति द्वितीयहेतौ कृत्स्नस्यापि भविष्टत्वाद्विभागो न स्यात् । न च धर्मश्च व्यवहारश्च धर्मव्यवहारौ, तौ च तौ धर्मव्यवहारौ। च तद्धर्मव्यवहारावियुक्तावेव विभागात्, द्वितीयहेतौ न कृत्स्रानुपवेश इति वाच्यम् – तत्पदस्यैव धर्मपदस्थानीयत्वात् । अनुभूतिसामग्रीव्यतिरिति । न चानुभूतित्वस्यानुभूतिंव्यतिरिक्ततत्सामग्रीसापेक्षत्वेनान्याधीनत्वं स्यादिति वाच्यम् अनुभूतिसामग्यैवानुभूतित्वाप्युत्पत्तावनुमूतित्वस्यानुभूत्यन्याधीनत्वाभावात् । संत्या मप्यनुभूतावितरव्यतिरेकेणानुभूतित्वव्यतिरेके ह्यनुभूतित्वस्येतराधीनत्वम् । अनु भूतिसामग्रीमात्रेणैवानुभूतित्वस्यापि सिद्धवितराधीनत्वाभावात् । अत एव ज्ञान सामग्रीभत्रजःयस्य प्रमाणयस्य स्वतस्त्वमिति भावः । यद्वा अनुभूतिसामग्री व्यतिरिक्तत्यस्य सजातीयान्तरानपेक्षत्वमित्यर्थः । अत्रेत्थे हानुभानं प्रयोक्तव्यम्--अनुभूतिः स्वावश्यंभाविपाकट्यजनने सजाती यापेक्षानियमशून्या, स्वसंबधादर्थान्तरे । प्राक्ध्यहेतुत्वात्; यः स्वसंबन्धादर्थान्तरे प्राकट्यहेतुत्वात्; यः स्वसंबन्धादर्थान्तरे यद्धर्महेतुः स स्वस्मिन्नवश्यंभावितद्धर्भ जनने सजातीयापेक्षानियमशून्धः । एवं द्वितीयमप्यनुमानम् । यथा - तद्वेहं तदा मैत्राभाववत्, तदा मैत्रवत्यानुपलभ्यमानत्वात्; यत् यदा यद्वतया नोपलभ्यते, तत्

• ?

{

हैं

नष्ट द्रय दर्शनान् साध्येऽपि परत्रेf? दत्क्तव्यम् ! धर्महेतुबादित्युतेऽनुभून्हेिनुक्रधर्म { म

५६ स्य भूत्

स्वेोपाद्यधर्मसजातीयेषु सर्वेष्वपीतपेक्षाभावस्याभावाद्वाधः स्यादिति भावः । नन्वी शङ्कयाह--न हि ज्ञानान्नो वरत्वमिति । भुजातीयानपेक्षेो हेतुभ्नुभूति रितीति । अनुभूतिरनन्याधीन्व्यवहारेत्युझे हेतुहेतुमद्भावलक्षणसंबन्धेनान्धी घटदिव्यवहारवत्वमनुभूतवन्तीति सिद्धसाधनमिति भाव हेौ धाक्षुषत्वहेतोः रूस्य स्ववश्यंभाविद्विवादिजनने स्वत्यन्तसज्ञालीयेतरसापेक्षत्वात् व्यभिचर इत्यर्थः । . /**६ ननु स्वसंबन्धः स्वनिरुप्य(पिन)बन्थः; ततश्च स्वस्मिन् योऽग्-ि संय:धः, न स स्वनिरूपितः । यद्यपि संबन्ध एकः, अथ:प्यन्निनिरूपितः संबन्धो घटे, घटनिरूपितः संबन्धोऽझाविति व्यवहारानुसारेण स्वप्रतियोगिकत्ववेण स्वस्मिन् स्वसंवधस्य वृत्त्यभावात् । अः एव हि * न हि स्वयं स्वसंयुक्तः ? इति व्यवहरन्ति । किंच रूपान्तरोत्पत्तावमिसापेक्षत्वेऽपि स्वसजातीयघटनपेक्षणान्न व्यभिचार इत्यरुचे इति शेष । न हि घटः स्वसंयुक्तत्वादाविति । न च पटौ घटसंयुतत्वम् 1:} १८६ श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचिता पादयतो घटस्य स्वस्य घटसंयुक्तवे घटान्तापेक्षण त् पुनरपि व्यभिचार इति वाच्यम्, स्वावश्यंभाविपदेनैव तद्वारणात् । न हेि घटजातीथस्य घटसंयुक्तत्वमवश्यं भवि । ननु-स्वसंवन्धादचेतने चेन्नसंयुक्तत्वमापादयतश्चेतनस्य स्वावश्यंभाविचेतन संयुस्त्वे सजातीयसपेक्षत्वदर्शनाचिारः तदवस्थ एव ; तथा धे ननियम्यत्वम चावश्यंभाविादेनैव तन्निस इति वाच्यम्, परमात्मनोऽपि भक्तनियम्यत्वात् । तथा स्वसंबधेन क्षत्रिये शिष्यत्वमापादयति ब्राह्मणे स्वस्मिन् शिष्यत्वस्य ब्राह्मणान्तर सापेक्षत्वेन व्यभिचारः । न च ब्राह्मणानां शिष्यत्वं नl३श्यंभा,ि उपनथः । प्रागपि मरणसंभवदिति वाच्यम् - दृष्टान्ते रुपादावपि चक्षुषत्वं नावश्यंभावीति वक्तुं शक्य त्वात् । अनुभूतेरपि प्राकट्यं नावश्यंभावीति वक्तुं शक्यत्वाच । तस्मादप्रतिष्ठित मेिदमनुमानमिति चेत् अत्र केचित्। – यत् स्वव्यतिरिक्त सवै स्मन् यद्यवहारे प्रवृत्तिनिमित्तम् तत स्वस्मिन् तद्यवहारे नेतरपेक्षमिति पर्यवसिोऽर्थः । ततश्चानुभूतिव्यतिरिक्त सर्वत्र * अनुसूयते, प्रकाशते ' इत्यादिव्यवहारे प्रवृत्तिनिमित्तभूतानुभूतिः स्वस्याम् (सिन्?) * अनुभूयते, प्रकाशते ? इत्यादिव्यवहारे ने पेक्षा सतावदिति सत्त स्थानीयनुभूतिरेकेत्यभिमानवतामीदृशानुमानमित्याहुः । पुले पुत्रत्वतबवहारहेताविति । न च पुत्रस्यापि पितृत्वेनार्थान्तरपदेनैव तद्वारणमिति वाच्यम् – षण्डुपुत्रस्य पितृवानधिकरणस्यापि संभवादिति भावः । स्वसंवन्धतुल्यकालेति । स्वसंवधतुल्यत् स्वसं.धान्याकालावृतित्वम् । ततश्च ज्ञानसंबन्धानन्तरोत्न्नपाकटयेऽपि तदस्तीति बोध्यम् । न हेि पित्रादिप्रयासनिधन योरिति । ननु प्रवासनिधनयोरपि जन्यजनकभावः संबन्धोऽम्येव, दायेऽपि पितृपु स्रत्वयोरनपायात् । प्रोषिते प्रेते च संयोगः परं नास्ति । तादृशसंयोगाभाव एकग्राभ गतेऽप्यस्त्येवेतेि प्रवासनिधनोपन्यासो व्यर्थ एवेति चेत्-न ; पञ्चाझिविद्य.क्तप्रकारेण चरमधात्वादिरूपस्य पुलस्य पितुश्च यः संवन्धः स पुत्रत्वोत्पादकः । “रेतःसियो गोऽथ ?' इति सूत्रेोक्तस्तु नातिचिरस्थायी । अत एव, 'पितुरुत्पादनक्रया । उत्पतिक्षण एवोत्पाद्यसंबन्धकरी, नान्यदा ) इत्युक्तं नयकिंवेक इति भावः । ११ ८ उत्थ

- द्र भक्त्व इत्युक्तम् । तथात्त्रे रूपस्य चक्षुषत्वे चक्षुः:पेशवेन सध्यत्रिकलता स्यान्। तत्परिहारार्थं सजातीयापेक्षारहितेत्युक्तम् । तथापि चक्षुरादीनां सत्तामात्या सजाती यत्वेन साध्यवै कल्यं तदवस्थमित्यत उक्तम् अत्यन्तजा ?ीयेति । तथापि परज्ञानस्य ज्ञानान्तरसापेक्षव्यवहारानुगुण्यतया अंशे माधः स्यादित्य- उक्तम् अपेक्षा तत्परिहारार्थ परगतेत्युक्तम् । परग:श्र्मस्यानुभूतिनिष्ठत्वाभवद् वधः स्यादिति नियमरहितेत्युक्त परनिष्ठसत् जातीयसत्त्वभक्तवेऽयन्तसजातीयानपेक्षत्वेन सिद्ध साध्यता स्यात्; तत्परिहाराय स्वजन्येतिं विशेषप्रम् । स्वविजातीये स्वावश्यं भाविधर्मसजातीयस्वसंबन्धतुल्यकालधर्महेतुत्वादिति । धर्महेतुत्वादित्युके घटादिभिरनेकान्थं स्यात्, तेषां स्वपाकजरूपहेतुत्वात् । यत्रायुरेऽपि द्रव्यान्तरे संयुक्तत्वजनके, स्वस्य संयुक्तत्वे द्रव्थान्तरसापेक्षे ट्रध्वे व्यभिचारः स्यादित्यत उक्तः स्वस्य शरीरश्वे स्वसजातीयपरमामसापेक्षे चेने व्यभिचारः स्यात् ; तरिहाराय स्वस्थ पुलत्वे पित्रन्तरसापेक्षे पित,ि काuद्वैधीभावहेतै स्वस्थ द्वैधीभावे परश्चन्तय्सापेक्षे परशौ यभिचारः स्यात्; अतः स्वसंघन्धतुल्यकालेते व विशेषणम् । अनुमा नान्तरे चैवमेव पदप्रयोजनं द्रष्टव्यम् । 'अनुभूतिरिति व्यवहारे चेत्यर्थः' इत्ययं ग्रन्थः लेखकस्खलनकृतः, परत्र 'प्रकाशते 'इति व्यवहारस्यैोत्यद्यत्वेन.'अनुभूतिः इति व्यवहारस्यानुत्पद्यत्वादिति द्रष्टयम् । सोपाधिकमिति । संबन्धविशेष एवो पाधिरित्यर्थः । निरासको हीति । दीपस्य हि स्वप्रकाशत्वं स्वीयतमोनिरासकत्वं वा स्यात्, स्वविषयज्ञानोत्पादकत्वरूपं वा स्यात् । ज्ञानस्थ स्वप्रकाशत्वं च स्वविषय व्यवहारोत्पादकत्वमेव । अत्र न कवि विरोधं पश्याम इति भावः । यदि हि स्वस्यैव कार्यत्वं कर्तृत्वं च स्यात्, तदा हि परं विरोधः । स्वविषयव्यवहारो वा, स्वविषयज्ञानं १०८ श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचिता वा, स्वसंबन्धितमोनिराप्तो चोत्थाद्यः, स्वथं च कर पुक्तौ हि को विरोध:? तत्र चाकान्तरेण चेदिति । तत्राप्याकारन्तरं चेन्, अविरोध एव। तथा(?) *तदात्मानं स्वयमकुरुत' इत्यादौ स्थूलचिदचिद्वेशिष्टरूपेण कर्मत्वं सूक्ष्मचिदचिद्विशिष्टवेषेण कर्तृत्वमित्ययार्थस्य दर्शनादिति भावः । अज्ञातस्यै ज्ञानस्येति । अनव भासमानस्थेवेत्यर्थ । “ तस्मादवक्षप्तमानस्यैव " इत्युपसंहारग्रन्थानुमादिति द्रष्टव्यम् । ज्ञानकर्मतापूर्वकत्वविरहः प्रसज्यते चेदिति। ज्ञानं प्रति कर्मकारकत्व पूर्वत्वनियमभङ्ग इष्ट इति भावः । न च तच्छावहारस्तत्कर्म ज्ञानपूर्वक इति नियम आवश्यकः, अन्यथा अन्यज्ञानादन्यस्य व्यवहारमसङ्ग इति शच्यम् -व्यवहारो ज्ञान पूर्वक इत्येव सामान्यव्याप्तिः ; जडस्थलेऽतिप्रसङ्गभङ्गाय तद्विषयज्ञानस्य तद्विषय उयवहारहेतुत्वमिति नियामक्रान्तरमपि कल्प्यते ; न ज्ञानस्थलेऽपीति भावः । सेयं स्खयंप्रकाशानुभूतिरित्यत्र तच्छब्देन सैव सतीत्युक्त , सदैक्यं परामृश्यते, इदंशब्देन प्राकञ्चनुमाननिर करणसिद्ध प्रमाणान्तराविषयत्वं परामृश्यत इतेि याचष्ट-सेयमिति । सदैक्यप स्य वक्ष्यमाणानुपयुक्तत्वादन्यथा व्याचष्ट श्रद्धा खर्यप्रकाशत्वेति । द्वितीयः कल्पो ग्राह्याभावादूषित इति । अनु मियादौ ग्राह्यस्यारणत्वेन तदभवेन दूपणासंभवादिति भावः । अतो भावरूप विकारेति ! नाशस्तु न भावरूपो विकारः तस्याभावरूपत्वादिति भावः । ननु भाव रूपविकारराहित्ये साध्ये अनुभूतेनशरहित्यं न सिध्यतीत्यस्वरसादाह – यद्वा भास्य विकार इीति । भावन्वे सत्यनुत्पन्नत्वं विकारान्तराभावे प्रयोग कमिति फलितमिति । यद्यप्युत्त्यभावात् भक्स्य त्रिकारा न सन्तीयुक्तऽनु त्पन्नत्त्रं भादसंबन्धिविकारित्वस्याभावे प्रयोजकमित्येव सिध्यति ; न तु भावत्वस्यानु त्पन्नत्वविशेषणत्वम्। तावृतापि प्रागभावे व्यभिचारवारणासंभवाच। आगभावस्याभावरूप तया भावसंबन्धिविकाराभावात् - तथापि भाववेिकारित्वाभावस्य वेिशिष्टाभावस्य विकारित्वरूपविशेष्यभावपर्यवसानार्थ भावत्वे सत्यनुत्पन्नत्वादित्यनुमानान्तरमावश्यक मित्यभिप्रेत्यैतदुक्तमिति ध्येयम् । (अनुभूतेर्नित्यत्वादिसमर्थनम्)) ध्यापकजन्मनिवृत्त्येति । नानात्वनिवृत्येन जन्मनिवृत्तेरुक्तत्वादिति भावः । अख व्याप्तिग्रहस्थलाभावश्वाधिकषणे द्रष्टव्यम् । यथावस्थितान्वयेऽपि. पर्यवसान भाँ

बलाद्यापकस्वसिद्धिं दर्शयति--यद्वा यथंग् ि! अनुभूनि व्याश्नन्पधर्म द्रष्टव्यम् ? आश्रयो ज्ञाता’ इत्यनयोः पौनरुक्त्यमाशङ्कय ज्ञातृब्दविवरणरूस्वान्न पैनरुन्य मित्यभिप्रेत्याह-स्वरूपानिरिक्त आश्रयो ह्र शङ्कायां स्वरूपातिरिक्तपदेन ज्ञाव्रभावे हेतुरुक्त इति दर्शयः -संचित्स्व-पातिरिक्त त्वादेवेति । 'स्वप्रकाशरूपा सै: भाप्यस्य पौनरुक्तये एरहरति-स्वयंप्रकाशत्वं स्वतन्त्रमाधकं धत्याहेति । पूर्व संविदात्मनोः स्वयंप्रकाशत्वस्य प्रमाणसिद्धत्वान्, स्वयंप्रकाशस्य प्राभावाद्यभावेनानु त्पन्नत्वात्, अनुत्पन्नस्य च नानात्वायोगात्, सविदाश्मनो भेद इति नानात्वाभाव साधनारा संवेिदात्मत्वसाधकवं स्वयंप्रकाशवस्योक्तम्; इदानीं व्याप्तबलेन संवि दात्मत्वसाधकत्वमुच्यत इति भाव । कर्तरि क्त इति । आप्ततेर्गत्थर्थत्वात्, अकर्मकत्वविवक्षया बा, “गत्यर्थाक्र्मक ? इति कर्तर क्त इति भावः । ( आत्मनो ज्ञात्वाभावसमर्थनम्)) ननु 'अहं जानामि । । इत्यमर्थ ज्ञातृत्यस्य प्रत्यक्षसिद्धत्वेऽ िनात्मनो ज्ञातृवं प्रत्यक्षसिद्धमित्याशङ्क्याह--आत्मनोऽहंप्रत्ययगोचरत्वस्य स्वानुभव प्रत्यक्षसिद्धत्वेनेति । यद्वा ज्ञात्वे प्रतीयमान इति । अंश चिना शकल शब्देनायमर्थः मार्यंत इति भावः । ज्ञातृवं हीति भाप्यं पूर्वोक्तहेतोरसिद्धिशङ्का परिहारपरमेित्यभिप्रायेण कर्तृत्वायोगमुपपादयति ज्ञात्वं हीति । अस्मिन् व्याख्याने स्वात्भशब्दस्वारस्याभावान् उपपादनसापेक्षकर्तृवायोगे हेतुमभिधायतदुपपादनात्पूर्वमेव, ततः विमिति शङ्कापरिहारनैचित्यचान्यथा व्याचष्टे--यद्वा ज्ञातृत्वं नामेत्यदिना । स्वरूपभूतज्ञानाश्रयत्वविवक्षायां कर्तृत्वशब्दः कथं घटत इत्याशङ्क्याह-कतृत्वमा श्रयत्वमिति । स्वत्मनि कर्तृत्वायोगहेतोरुपाइननिरपेक्षत्वेऽपि विक्रयितशिरोन्तर निराकरणान् प्रक्, ततः क्रिमिति शङ्कापरिहारत्यानुचितत्वात्, “अतो मनुष्धोऽहम् । ११० श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचिता इत्यादिभाष्यं हेत्वन्तरपरतया व्याचष्ट-ज्ञातृत्वं भ्रान्तघुरुपेति । अस्मिन् पक्षे अतः शब्दस्य पूर्वोक्तपरामशिंनो न स्वारस्थमिति द्रष्टव्यम् । आडन्धविक्रियात्मकत्व येनि, साक्षिणि चेति भाष्ये दर्शनात् । अन्यथा विक्रियादव्याहंकारेति, अििक्रयायां साक्षिणीति च भाधणीयं स्यात् । न च ज्ञातृत्वस्य विकाररूपस्य कथं विकारित्वमिति वाच्यम्, विकारत्वत्रिकारित्वयोरविरोधात् । यद्यप्याश्रयश्रविभ.चे साम्यमप्रयोज्ञकम् द्रव्यगुणजातिव्यत्यादौ तथाऽभावात् । तथापि जडं जडश्रितमेब दृष्टम् ; विकारेि च विकार्याश्रितमेव दृष्टमिति भावः । केचितु, 'विकारिद्रव्याहंकारग्रन्थिस्यमविक्रिये साक्षिणि' इति भाष्यपर्यालोचनायाम्, निर्विकारे विकारस्यावस्थानं न संभवतीत्येव प्रतीयते ; न समयरेवाश्रयाश्रयिभाव इति मन्यन्ते । “नाह खल्वयमेवं संमत्या त्मा जानात्ययमहमस्मीतिं; नो एवेमानेि भूतानि ? इति सुपुप्तिविषयिणी श्रुतिः । अयं सुषुप्तः, ' अयमहमस्मि ? इत्येनं न जानातेि खल्वियर्थः । शरीरप्रतिबन्द्या निरस्तेति । शरीरस्य कर्तृत्वेऽप्यात्मनो भोक्तृत्वदर्श नादिति भावः । वस्तुतस्तु भेतृत्वमध्यात्मनो नात्येव । नन्वेवं संसारमोक्षयोर्वैयधि करण्यप्रसङ्गः, मोक्षस्य चिन्मात्रगतत्वात्, बन्धस्य कर्तृत्वादिरूपस्यान्त:करणगत त्वादिति चेत् – न; कर्तृत्वभोक्तवदिविशिष्टान्तःकरणाध्यासाधिष्ठानभाव एव चिन्मागतः संसार इत्यभ्युपगमेन दोषाभावात् दृष्टान्ते आपाद्यमानानात्मत्वसिद्भिशङ्कापरिहारपरमिति व्याख्याथ, अस्मिन् व्याख्याने दृष्टान्ते शरीरेऽनात्मत्वासिद्धिशङ्काया अमिन्दत्वादपरितुष्यन्नह-यद्वा अप्रामाणि काहँप्रत्ययगोचरत्वेन हीतेि । अस्मिन् पक्षे 'प्रामाझिकानां प्रसिद्धमेव ? इति भाण्यस्थ एवकारो यथाशब्दार्थः । अथवा तथाशब्दबलात् यथाशब्दोऽङ्कर्तव्यः । अस्मिन् पक्षे 'अहंभत्ययगोचरात् " इति भाष्यस्थप्रत्ययपदस्य भ्रान्तिरर्थ इति द्रष्टव्यम् । केचितु - “ ज्ञातुरपि विलक्षणत्वेन प्रमाणसिद्धत्वात्तथाभ्युपगन्तव्य मित्यर्थः । इत्यस्यानन्तरं यद्वेति पदं कोशेषु दृश्यते । न तस्य सम्यक्त्वं पश्यामः अप्रामाणिकाहंपत्यगोचर 'ति ग्रन्थस्य तथाहमर्थादिति भाप्यगतस्याहमथादिति पदस्यावतारिकारूपत्वस्यैव युक्तत्वात् । ततश्चाहंप्रत्ययगोचरादिति प्रतीकग्रहणमपि क };

5, ५५ वर्गः

३३ विक्रियानुभवस्वरूस्थैब ! इत्यादि भाष्ये व्याचष्ट-अििक्रयान्मन इन् ि। स्ववाक्य स्वारस्यानुरोधेनान्यथा व्याचष्ट-यद्वा ज्ञातृमिति । एवं ज्ञातृन्वस्यापारमार्थिकत्वमुत्.मिति । 'थोऽहं जानाग् ि" इि भाष्यस्या, अहमर्थस्यैव ज्ञातृतय चिन्मालात्मनो यतो ज्ञातृवं न पारःर्थिो धर्म इत्यर्थ इति भाव । विशेष्यपर इत्यपौनरुक्यमिति । धर्मस्वरपर इत्यर्थः । भ्रान्त्या विवर्तत इति कथं निर्देशः ? भ्रान्त्या प्रतीयत इनि हेि विश्र्तशब्दार्थः । ततश्च पौनरुक्तमित्याशङ्क्याह-करिकलभवनिर्देश इति। “कपोले जान्क्य करिक्रलभदन्तधतिमु ष' इतिबदिति भाव । (महासिद्धान्तः ) प्रविजानानि -तदिदमितीति । वक्तुमुत्कण्ठत इत्यर्थः । “ संप्रतिभ्या भन्ध्याने ) इत्याध्याने प्रतिषेधादात्मनेपदं न भवति । ॐ ध्यानमुत्कण्ठः । अत्र च प्रतिपूर्वस्थ जानतेरुत्कण्ठार्थत्वाय विवक्षितत्वात् । प्रतिजानीते इति पाठः सुगम एव । केचितु, “परमपुरुषशब्देनं पेयम्' इत्यादिग्रन्थे 'प्रतिजानाति ? इति पाठो युक्त अथैचत्यात; तत्र परमपुरुषादिशब्दैः स्मरणमात्रस्य युक्तत्वात् । इह तु, * प्रतिजा नीते ? इत्येव युक्तम् । लेखकदोषवशादिदं व्यत्यस्तमिति वदन्ति । प्रमाणप्रमेय विशेपसंबन्ध इति । प्रमाणविशेष उपनिषन; प्रमेयविशेषः परमपुरुषः; तयोः प्रतिपाद्यप्रतिपादकभावः संबन्धः “ तं त्वौपनिषदं पुरुषम् ? इति श्रुत्यैव स्पष्टीकृत इत्यर्थः । अत्र भक्त था शुद्धभावं गत इति । न च 'भया शाखाद्वेत्रि इत्येवान्वयोऽस्तु, न तु 'भक्त्या शुद्धभावं गतः' इति भक्तर्भावशुद्धिहेतुतयेति वाच्यम् – शास्त्रात्यिनेनैव हेत्वाकाङ्काशान्या तल भक्तेतुत्वेनान्यात्; भाव श्रीरङ्गरामानुजमुनिबेिरचेिता शुद्धेतुसाकाङ्कःाच 'भक्त्या शुद्धभावं गतः ? इत्येबान्वय इति भावः ! अनदि. पापवासनेत्यादिकमौपनिषदेत्यादिपूविशेषणहेतुत्वेन व्याख्यायेदानीं कार्यत्वेन व्याचष्ट –यद्वा सम्यग्ज्ञानेति । दुर्निरमत्वमितेि ! दुःखेन निरसो यस्येति बहुहिः ! दुर्निरसत्वमिनि पाठः सुगम एव । यद्वा तत्तद्द्वाद्यभिमतेति । अयं भावः-सकलाभिमतं मणं सकलप्रमाणम्; येन येन यदभिमतं तत् सर्वमित्यर्थः । अत एव भाप्ये कश्यति – 'प्रमाणसंस्थाविादेऽपि सर्वाभ्युपगतप्रमाणानामयमेव विषयः' इति । प्रत्यक्षादि च सकलप्रमाणे चेति द्वन्द्वः । न तु कर्मधारय इति भ्रमितव्यम् ; तथात्वेऽर्थापत्याद्यसंग्रहापतेः । आदिशब्दादनुमनमिति प्रागुक्तेः । यद्वा आदिपदेनासंकेचेनार्थापत्यादिप्रमाणान्तरस्यापि परिग्रहार्थः सकलशब्द इति । (प्रमाणानां सविशेषविषयत्व) तचावृत्त्यर्थमिदैशब्दः ति । शृङ्गग्राहिक्रया संतिपतं किंचिन्निर्देिश्य , इदं प्रःpमिति न शक्यते दर्शयितुमिति भावः । एकवचनानुसारेणान्यथा व्याचष्ट यद्वा न काचिदपीति । अत्र केचिन्- यद्वेति पदं लेखकस्खलनकृतम्, तद्रा हित्येनैव ग्रन्थस्वारस्यमस्तीति मन्यन्ते । गन्धोऽनुभूयत इति ! अनुभूतेर्विशेषण त्वेन भानात् सर्वस्थाप्यर्थस्वानुभूतिरूपविशेषणविशिष्टत्वमेव, न निशेि त्वमित्यर्थः । ननु * यस्तु स्वानुभवः प्रमाणत्वेनोपन्यातः । इत्येवं तुशब्देन स्वानुभवलक्षणप्रमाण शेिये प्रदर्शनीये तुशब्देन समयविशेषप्रदर्शनमसंगतमित्याशङ्कय समयवैषय प्रदर्शनस्यापि मूलभूतस्वानुभवलक्षणप्रमणवैषम्यमदर्शनपर्यवसन्नत्वान्न दोष इत्याह तुशब्देन समयं विशिंपन्नितेि । ननु विशिष्ट विषयः स्वयमेव चेत्, विशिष्टो विषयो यस्येति बहुव्रीहिनिर्देशः कथमित्यशङ्कयाह-शिलापुत्रकस्य शरीरमिति दयै निर्देश इति । स्वानुभवसिद्धमित्यनेनैकाथ्र्यादिति । अनुभवन्तव्युदास परग्रन्थैकाथ्यौपचारिकत्वस्यैव वक्तुं युक्तत्वादित्यर्थः । ननु स्वानुभवशब्दस्य,प्यनु यवसायरूपज्ञानान्तरपरक्संभवत् कथं तदैकथ्येनोक्तार्थपरत्वनिश्चय इत्यत्राह-न चानुभशब्दोऽनुव्यवसायपर इत्यादिना । अतीतवेिपयतयेति । वर्तमान ज्ञामस्य स्ववशतय अनुन्यवसाथस्य वर्तमानविषयत्वासंभवेनातीतविषयत्वनियमादती तविषयकस्य प्रत्यक्षत्वानुपतेरित्यर्थः । प्रमुषितसंस्कारसिति । अनुढुद्धसंस्कारमि 1. अतीतविषयत्वस्पेनि, अतीतत्वस्येन् िधक पाठो वृदयते । भश्वप्रकाशिका (भ्रमाणानां सविशेषविध त्वम् ) त्यर्थः । अन्यदिति । उडुद्धसंस्करमेित्यर्थः। न च घटनुभवसंस्कारात घटस्यैद स्मृति विधयत्वम्, न घटज्ञानभ्येति वाच्यम् - तस्य स्वप्रकाशतथा तज्जन्यस्मृतेरेवानुभव तु ततस्तराम् । ततश्चाभुषितसंस्कारस्यापि नत्थानुमितिविध्यत्वं संभवत्येवेनेि छेत् न; 'स्वानुभवप्रत्यक्षसिद्धम्' इति तद्रोष्ठीसमयस्य तश्राप्यनिर्वाडादित्याशयात् । परोक्षत्वं विषयद्वारेति । अनुमित्यादिज्ञानस्यापि स्त्रवृतिवर्तमानस्य सर्वस्यापरोक्ष त्वादिति भावः । पक्षाविशिष्ट हेतुः स्यादिति । पक्षभिन्नो हेतुः स्यादित्यर्थः । ततश्च स्वरूपसिद्धो हेतुः स्यादिति भावः । पक्षव्यापको हेि हेतुरिति । पक्षवृतिः हेतुरित्यर्थः । किंचान्यस्येति । स्वसंबन्धादर्थान्तरे तच्यवहारहेतोरेव स्वव्यावृत्ति रूपत्वादिति भाव । व्यधिकरणसिद्धीति । स्वरूपासिद्धीत्यर्थः । तसश्च स्वसाधारण : इत्यनेन स्ववृत्तित्वे सति व्याप्यत्वमिति सिध्यति । ततश्ध सत्ताति रेवित्वं स्वसाधारणत्वोपयुक्तमित्यत्र तात्पर्यम् । अतो न ‘सत्तातिरेकेिभिः' इत्यस्य वैयध्यै शङ्कनीयम् । श्रीत्वखप्रकाशत्वे सिध्यत इत्यर्थ इति । वीरवे साधिते तेन स्वप्रकाशत्वं सिध्यतीत्यर्थः । ननु धत्वं खप्रकाशता च ज्ञातुर्विषयप्रकाशन स्वभावतयोपलब्धेरिति भाष्ये चीत्क्स्वपकाशत्वयोः साक्षात् साधिका [स्वविषय प्रकाशान्तयोपलझिधरितेि प्रतीयते । तस्या धीत्वसाधकत्वं ‘धीत्वस्य च स्वप्रकाशता साधकत्वमिति व्याख्याने भाष्यस्वारस्यं नास्तीत्यपरितोषादन्यथा व्याचष्ट -यद्वा धीत्वै थीस्वरूपमात्रमिति । धीस्वरूपं तस्य स्वप्रकाशत्वं च वेिषयपकाशन् स्वभावतयोपलब्धेः सिद्धमिति भाष्यार्थ इत्युक्तं भवति । आत्मस्फुरणमिति । आत्मस्वरूपस्फुरणमित्यर्थः । भाष्ये-स्वाभिमतद्विधाभेदैथेति । 'अनुत्पन्न त्वान्नित्यत्वम्; नित्यत्वादात्मनो नानात्वमपि न सहते ! इत्येवं परेण साधनादिति भावः । पूर्वं सविशेषत्वनिरासकहेतुभिः सविशेषत्वभुक्तमिति । 'अत कैश्चिद्विशेवैर्विशिष्टस्य । इति भाष्येणेत्यर्थः । अनन्तरं साध्यमैरिति । 'धियो हेि. धोत्वं स्वपकाशता च । इति भाष्घेणेत्यर्थः । ततः कतिपयेति । “ज्ञातुर्विष्य प्रकाशनस्वभावतेयोधलब्धेः ? इति भाष्येणेत्यर्थः । केचित्-' स्वाभिमतद्विधाभेदैः’ इति भाष्येणेत्यर्थः इति व्याचक्षते । 15 श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचिता (शाच्दप्रत्यक्षयोः सविशेष स्वप्रकाशवृत्तिं निरूप्येति । पूर्वःस्मन् पक्षे स्वप्रकाशवृत्तिः प्रतिज्ञानमत्रै प्रमाणसविशेषविषयत्वाननुप्रविष्टा; द्वितीय क्षे तु सपि तत्रं निवेशितेति बिचेक:। अन्तरङ्गत्वेनोभयवादिसंमतस्येति। पूर्वस्मिन् पक्षे परोक्तं बलीयस्त्वं न सिद्धान्ति संमतम् ; सेि ििन्संमतः सविशेषवस्तुवोधकत्वातिशयो न परसंम: । अस्मिन् पक्षे अन्तङ्गत्वा कार उभयसंमतः इति विवेकः। ननु निर्विशेषशब्देनेति । 'निर्विशेषं वस्तु नास्ति । इत्यत्र निशेिशव्देनेत्यर्थः । निषेधोऽनुपपन्न इति । प्रतीते सर्वस्या अपि प्रमापत्वादित्यभिम-ः । भ्रान्तिप्रमितिविभागादिति प्रमितिविषय निषेधे हि दोषः, न भ्रान्तिविषयनिषेधे इति भाव । निशेिपशाब्दजनितेति । प्रमाणाभ4प्रसक्ता भ्रान्निं, 'नर्विशेषे नंस्त ! इति प्रमाणेन बाध्यत इत्यर्थ । भ्रान्तित्वे हेतुपाह--मिथोऽम्बयानहर्थगोचरन् ि । परस्परानन्वितार्थाभ्वयविषय त्वमेव भ्रान्त्विमिति भावः। केचितु-ननु निशेिषशब्देन निर्विशेषं वस्त्विति ग्रन्थमन्यथा व्याचक्षते-' न निर्विशेषवस्तुनै शब्दः प्रमाणम्' इति भाष्यवाक्यस्थ निर्विशेषशब्देनेत्यर्थ इति । अस्मिन् पक्षे निर्विशेषवस्तुनः शब्देन प्रति पादने निषेधोऽनुपपन्न इति ग्रन्थः स्वरसः । तथ, नैवम्, भ्रान्तिप्रमिति विभागात् । नेशेिषवस्तुनि शब्दस्य प्रमाणभावो हि निषिध्यते इति च स्वरसः । अत्र पक्षे निशेिशव्दजनिता मिथोऽन्वयानहर्थगोचरा भ्रान् ि: प्रमितिजनकैः शब्दैः इत्यस्यायमर्थः – निविंशेषशब्दजनित परम्परन्यायोश्यधर्म धर्मिविषयकनिर्विशेषशाब्दत्वभ्रान्तिः * निर्विशेषं न शब्दम्' इति शब्दप्रमाणकत्व भाश्ममितिजनकैः शब्दैर्वाध्यते, भ्रान्तित्वेन ज्ञाप्यते । भ्रमत्वबुद्धिंहैिं बाध इति । अधिकरणतदसाधारणेति । अधिकरणत्वते: अधिकरणासाधारणनिषेध्यप्रतिपक्षत् धर्मतत्रेत्यर्थः । विशेषाभावाधिकरणस्य निर्विशेषशब्दार्थस्य ब्रह्माण: पणाप्यङ्गी कृतत्वादधिकरणशब्दो भाबमंधान एव । तदसाधारणभूतो निषेध्यप्रतिपक्षधर्म तत्साधारणनिषध्यप्रतिपक्षधर्मः । अधिकरणाला पेन्निषेधकशब्दस्यानन्य एव स्यादितेि । विशेषाभावाधिकरणत्वरूपनिर्विशेषंशब्दप्रवृत्तनिमित्ताभोवे निर्विशेष शब्दस्यपार्थकत्वमेव स्यादित्यर्थः । दूषणान्तरमाह – न हि निर्वेिभक्तिक इति । तनश्च विभक्तयर्थसंख्यान्वयोऽपि स्यादिति भावः । पदान्तरानन्धित इति । ततश्च १५ निर्विशेषं वश्लस्त ? इत्युक्त पदार्थाभिधानमिि व्नृत्वातिान्यावश्यंभाव इति भावः । अन्य थन्द्र विशेषाभिधानमवर्जनीयमेित्यपि द्रष्टव्यम् । तन्पुरुपपदप्रयोगे चनि । 'निगं विशेषात् ' इत्येत्रं “निरादयः क्रान्ताद्यर्थे पञ्चभ्यः ? इति समासेन निर्गमनथिा श्रयत्वस्य प्रतीत्यवश्यंभावादि३ि भावः । (निर्विकल्पक्रसविकल्पकनिरूपणम् ) निर्विकल्पकानुभूतार्थस्येति । सविकल्पकानुभूयमानार्थप्रतिसंधान्हेतुत्वेन निरुिपकस्य निरूपणीयतया तस्य सवेिकल्पकज्ञानसाध्यत्वात् सविकल्पकं प्रथमं इत्यपि द्रष्टव्यम् ! सविकल्पकस्वरूपं प्रदर्शितमिनि । पश्चादु६ष्टम:ि प्रागिति शेषः । कल्पनामपि व्युदस्यते-किोणेति इति ग्रन्थानन्तर , ' यद्वा अनुपतिं युदस्यति-निकोणेति ? इति पाठः सुगम । अध्याहूनशङ्कवाक्येन ग्रहणावी गादिति पञ्चम्या अन्वय इति । सर्वविशेषवियुक्तम्य् अहणं कल्प्यमिति शङ्का वाक्यप्राप्तप्रतिक्षेपक्त्वेनेत्यर्थः । कस्यचिदपि पदार्थस्य ग्रहणायोगान्न सर्व विशेषवियुक्तस्थ ग्रहण कल्प्यामेश्याहृत्कल्यपदेना-चय इति भावः । तमेव न्वधं दर्शयति-दृष्टव्याप्तीत्यादिना ! प्रथमद्वितीयपिण्डयोरिति ! प्रथमद्वितीय पिण्डग्रहयोरिर्थः । गोत्वानुवृत्तिपतीत्यप्रतीत्योरिति । गोत्वानुवृतिविषयकत्व तदभावयोरित्यर्थः । पृथिव्थपृथक्सिद्वगन्धादिव्यावृत्तिरिति । चक्षुषा पृथिवी ग्रहणेऽपि न गन्धग्रहणम्, गन्धस्य चक्षुरयोग्यत्वात् ; इह तु न तथेति भावः । अपृथक्सिद्धत्वेन नन्नास्तीति परिहरतीति । 'संस्थानेन विना संस्थानिनः प्रतीत्यभावात् ' इत्यस्य भाष्यस्य संस्थानेन विना संस्थानिनःऽभवदित्येवार्थ:। प्रतीत्यभात्रकथनं तदुपपादनायेति भावः । संस्थानरूपशब्देनाभिप्रेतोऽर्थ इति। अपृथक्सिद्धत्वमेव संस्थानशब्देनाभिप्रेतमिति भावः । यद्वा 'इत्थम् । इत्यनेन विवृतो भवतीति योजना । प्रकारप्रकारिभावेन ग्रहणोपपत्तेरिति । जातिव्यक्तिमात्र योरिित शेषः । जात्यादयो विशेष्यं चेति । अत्र विशेषणमात्रमेव गृह्यते, न विशेष्यमिति कश्चित् पक्षः । विशेलणक् विशेष्यं च गृह्यते एव ; वैशिष्टयमालं न गृश्यत इत्यपरः । ननु विशेषणविशेष्यभावस्य सप्रतियोगिकत्वादिति । दण्ड विशिष्टज्ञाने दण्डे पुरुषप्रतियोगिकविशेषत्वं भासते; पुरुषे च दण्डप्रतियोगिक विशेष्यत्वम् । ततश्च विशिष्टज्ञानविषयीभूतस्य विशेषणविशेष्यभावस्य समतियोगि कत्वात् तज्ज्ञानं पूर्वमपेक्षितमिति भावः । । न च निर्विकल्पकवादिना विशेषण ज्ञानस्यैव हेतुत्वमभिप्रेतम्; न विशेष्यज्ञानस्येति वाच्यम्; अस्य मतान्तरत्वेनादोषात् । तस्यापि स्वभावस्य स्वचिशेष्यभूतमिति । जात्यादेर्विशेषणत्वम्वभावलक्षण विशेषणत्ववैशिष्टयं न प्रथमतोऽवगतम् , येन प्रथमतो विशिष्टप्रतीत्यभ्युपगमः स्यादिति भावः । विशेषणत्वं न प्रथभमितेि । बिशेषणवैशिष्टयमित्यर्थः । तुि स्वरूपमालमिति चेदिति । परस्परविशिष्टनेि व्यक्तिजातेितद्विशेषणत्वानि प्रति पन्नानीत्यर्थः । तावपि विशेषणविशेष्यभावश्यत्याससंभवादिति भावः । विशेषण तत्स्वभायोरिति । परस्परानन्वितां गृहीतयोर्विशेषणतस्वभावयोर्विशिष्टप्रतीति दशायां व्यत्यासः प्रसज्येत । अतस्तस्यापि धर्मान्तरभानेऽत्रानबस्थेति भावः । यदि व्यत्यासविशिष्टप्रतीतिप्राथम्यप्रसङ्गपरिहारायेतेि। ज्ञात्यदिस्वरूपस्यैव विशेषण स्वरूपतया वतुस्वभावादेव न ध्यत्यासलक्तिः । धर्मान्तरस्याभावात् वैशिष्टयामसत्क्तर्न विशिष्टप्रतीतिप्राथभ्यपमङ्गः, नाप्यनवस्थेति भावः । विशेषनया विशेष्यतया घ स्यादिति । न च विशेषणत्वस्य स्वरूपरूपस्य प्रामगृहीतवेऽपि विशेषणता वैशिष्टयस्याभानान्न विशेषतया प्रतीतिप्रसङ्ग इति वाच्यम् – तद्वैशिष्टयस्यापि म्वरूपरूपतया तस्यापि भानावश्यंभवादित्यत्र तात्पर्यात् । भिन्नसामग्रीवेद्यस्तु गोचरत्वमुपाधिः स्यादितेि । ननु निर्विकल्पकवादिमते विशिष्टज्ञाने विशेषण ज्ञानंथटिता सामग्री; विशेषणाज्ञाने तु न तथेति भिन्नसामग्रीवेद्यत्वस्योपाधेः पक्ष निष्ठत्वात् कथमस्य साधनाव्यापकत्वमिति चेत्-न ; वेिशेषणज्ञानहेतुत्वस्य दूषित वादित्यभिमानात् । पक्षध्यवच्छेद्यत्वद्वेिरिति; पक्षव्यवच्छेद्यत्वस्य सिद्रिथेन, स पक्षव्यवच्छेद्यत्वसिद्धिः: पक्षमात्रव्यावर्तकस्येत्यर्थः । यद्वा पक्षे साध्यव्यवच्छे दस्य सिद्धेरित्यर्थ । बाधोक्रीतपक्षेतस्त्वस्येवानुकूलतकें सस्युपधित्वसंभवादिति भावः ! तर्कबलादुपधित्वस्वीकारे दृष्टन्तद्वयमाह-यथा प्रध्वाभावेत्यादिना । अयं भावः-यथा साधनावच्छिन्नसाध्यव्यापके भावरूपत्वे सतिं आदिभत्वभ्पे आद्रेन्धन { शून्यस्थलेऽपीत्यर्थः । ननु जन्यविशिष्टज्ञानवस्य बाधकं विना कार्यप्राकृतिभ्रर्मत्वेन कार्यतावच्छेदकत्वात् तदवच्छिन्नऽनुगतकरणस्वस्य वक्तल्यत्वात् जन्यविशेषणज्ञानस्य कल्पकमेव सिध्यतीति चेत्--न ; विशिष्टज्ञानत्वं हि बिशेषणविशेष्यसंबन्धविwथक ज्ञानत्वम् ; तच विशेषणविशेष्यतत्संबधभानसाममैवोपन्नम्; न तु कार्येताव च्छेदकं, नीलघटत्वदर्थवशसंपन्नत्वान् । ननु विशिष्टज्ञाने विशेष ज्ञानहेतुत्वमवश्य श्रयणीयम् ; इतथा जातिव्यक्तोरिन्द्रियसंनिकर्षेऽविशिष्टऽपि कदाचिज्ज्ञाति विशेषणिका व्यक्तिविशेष्मिका प्रतीतिंजायते, कदाचिच तद्वैपरीत्येनेति ससिद्ध व्यवस्था भज्येत । विशेषज्ञानकारणत्वेऽभ्युमते तु यस् भावगतिः, तद्विशेषणकं विशिष्टज्ञानमुत्पद्यत इति व्यक्स्था सुवचेति चेत-न; यत्रोभयविषयकं निर्विकल्पकं तत्र द्वयोरपि प्रा/वगतत्वाविशेषाद्विशेषणविशेष्यभावव्यवथापकस्य कस्मारयभावाद्य थवस्थापकमस्तु; किं विशेषज्ञानकारणत्वाभ्युपगमेन ? ननु गोत्वत्यासतिजन्यं ज्ञानं गोत्वप्रकारकमेक, न व्यक्तिप्रकारकिित सिद्धम् । तत्र यदि विशेषणज्ञानं विशिष्टज्ञाने कारणं न भवेत्, तदा सामाम्यप्रयासतिजन्यं ज्ञानं पूर्वानवगतव्यकि विशेषणकमपि कदाचित् स्या: , पूर्वावगतमेव विशेषणमिति नियमाभावादिति चेत्--न ; सामान्यत्यासतिजन्यसकलयक्तिविषयकज्ञानस्यैवाभावात् । तस्याद्विशिष्ट ज्ञानस्य विशेषणविशेष्यतद्वैशिष्टयभानसभग्रयैवोपपन्नत्वान्न विशेषणज्ञानवं कारण तावच्छेदकम् ! यदि ह्यनुमित्यन्नुमितिक्ष्मज्ञानद्वयवन्निर्विकल्पकसविकल्पकरूपज्ञानयं प्रामाणि ; स्यात्, तदा सामान्थसामग्रीत एव विांशष्टज्ञानोत्पौ सर्वमपि ज्ञानं विशिष्ट ज्ञानं स्यादिति भयेन विशेषसामग्री कल्प्येत । न च तदस्ति, निर्विकल्पकस्याद्याप्य सिद्धेः; सर्वस्यापि ज्ञानस्य सविकल्पकत्वात् । * इदमित्थम् ? सर्वापि धी ' इति िह अन्यथ। निष्प्रकारकधीवन्निर्विषयापि धीः स्यात् । इच्छाऽपि काचिन्निर्विषयऽती न्द्रिया च स्यात् । एवं द्वेषादयोऽपीत्यलमतिचर्चय ! सदेतःसर्वमभिसंधायोपसंहरति पिण्डग्रहणेष्विति । अयं भावः-अनुवृत्तग्रणरहितेषु प्रथमेतग्रहणेषु सविकल्पक वाभावांपादनमिष्टमेव । अनुवृत्तिग्रहणरहितेषु प्रथमेतरत्वेन ग्रहणेषु सविकल्पकत्रा भावोषादमं तु न संभवतेि, प्रथमेतरत्वेन ग्रहणेऽनुवृत्तिग्रहणनैयत्यादिति । (भेदाभेदवादनिरासः) अत्र सहोपलम्भनियमसमानाधिकरणप्रत्ययौ भेदाभेदभाधकाविति । ननु केवलभेदे केवलाभेदे च सामानाधिकरण्यानुपलम्भादस्तु सामानाधिकरण्यं भेदा भेदसावकम् । कथं सहोपलम्भनियमो भेदाभेदसाधकः ? न तावत् सहोपलम्भनियम एकज्ञानविषयत्वम्, तस्यैक्येऽपि दृष्टत्वात ! नाप्येककालीनोपलम्भद्रविषयत्वम्, जातिव्यक्त्योस्तदभावात् । नाप्युपलम्भसामग्रीद्वयौगपद्यनियमः, उपलम्भैक्येन सामग्रया अप्येकत्वात् । न च घटटमहालम्बने उपलम्भैक्येऽपि . मामग्रीद्वित्वं दृष्टमिति वाच्यम् -. घटेन्द्रियसंनेिकों घटज्ञानसामग्री, पटेन्द्रिथसंनिकर्ष: पटज्ञान सामग्रोत्यन्यत्र सामग्रीभेदनिर्धारणसंभवात् तत्र तथा ; इद्द तथा अभावात् । न च जातीन्द्रियसंनिकर्षे जज्ञिानसाओ ; व्यक्तीन्द्रियसंनिकर्षे व्यक्तिज्ञानमामग्रोति भेद: संभवतीनि वाच्यम्, भेदस्य वा अभेदत्य वऽद्याप्यसिद्धेः, भेदसिद्धौ च तदधीनस्य सहोपलम्भनेियभस्य न भेदाधकत्वम्, अपित्वभेदमात्रसाधकत्वमित्येव स्यः । किंच एकशब्दानुविद्धप्रत्ययस्य * पुरोवत्येकः' इत्येवंरूपस्य जातिव्यक्तयैश्य साधकत्वेऽपि प्रथमपिण्डे भेदाग्रहणस्य कथमभेदसाधकत्वम् ? न हि प्रथमतोऽगृही सर्वेमसदियति । न िह विशेषादर्शनदशायामप्रतीतत्वादसत्त्वमिति काचिद्यक्तिर स्तीति चेन्-उच्यते-सहोपलभनियमो झेकोपलम्भविषयत्वमेव ! तवैक्यसाधकमेव । तद्वारा भेदाभेदसाधकम् । उत्तरत्र तदनुगुणवाक्यानां बहूनामुपलम्भात् । नन्वेवमेक शब्दानुविद्धप्रत्ययथमपेिण्डग्रहणाभेदग्रहणयोरप्यभेदद्वारा भेदाभेदसाधकत्वसंभवात् पृथकृय, तयोरभेदमाधकत्वमित्युक्तियुक्ता स्यात्, () तयाणामप्येकीकरणस्यैव युक्तत्वादिति चेत्-सत्यमभेदद्वारा भेदाभेदसाधकत्वांशे () त्रयाणामप्यैकराश्यम् । अपितु तयोर्युक्त्योरभ्युचयुक्तित्वमिति तयोरेकराशीकरणम् । अत एव न तद्विषय दूषणस्याप्यवकोशः, तयोरभ्युचयभालत्वादिति । स्वपर्यवसितेति । स्वनिष्ठेत्यर्थः । पारतन्त्र्धस्वभावशून्येति यावत् मित्यस्वरसादाह – किंच बेिरुष्ट्र एवेति । द्वित्वसाधकमहोपलम्भनिया टुति ! समानः ? इति भाष्य दुभयत्र विशेषणविशेष्यभावे विप्रतिपत्त्यभावेन मन्प्रयोजन मित्याशङ्कय शाङ्कविशेषनिरामपातया व्याचष्ट - यद्वेव जातिकुण्डलादेरित्यादिना । भाप्यस्थं समानपदं व्याचष्ट – उभयसंप्रतिपत्तेरिति । एवं नात्पर्यवनस्य किय स्वानभ्यथा व्याचष्ट-यद्वः पृथक्संस्थानसंस्थिानामि ? ! सहोपलम्भनियमो नान्यत्रेति व्यवस्थासिध्द्यर्थमिति ! सहोपलम्भप्रयोजकपृथक्षसिद्धत्वनिथम इत्यर्थः । तनश्च सहोपलम्भव्यवस्थाया. अपृथक्सिद्धत्वेन प्रा समर्थितवात् कथमस्याः शङ्काय! उत्थानमिति न चोदनीयम् । इयांत्विति भण्ये तुशब्द "वकारार्थ इत्यङ्गकृत्य यथोगत्यवच्छेद्परतया याचष्ट-इयानेवेति । तुशब्दस्यावधारणार्थत्वमस्वरसमित्य न्यथाध्याचष्ट-यद्वा विशेपणविशेष्यभावप्रसक्तति । घटे पटस्याभाव इति । तादात्म्यसंबन्धेनेति शेषः । यद्वा पटस्याभावः टत्वाभाव इत्यर्थः । भेद इति ! ५टट्रेद इत्यर्थः । (अनुमानादेः निर्विशेषविषयत्वनिरासः) वस्तुगतस्वभावविशेपैस्तदेव वस्तु निर्विशेषमिति भाष्ये सर्वप्रमाण विधयस्य, सविशेषस्य वस्तुनः स्वभावविशेवैनंशेिषतया निष्कर्षे निर्विशेषरवा सिद्धिर्वाधिर्विरोधश्चोच्यत इति प्रतीयते । नचायुक्तम्, अनुझेोपालम्भवात् । स्॥नुभयविषये हि परैर्निष्कर्ष उक्त इत्यांशङ्कय स्वानुभवविषयनिष्कर्ष एव दूषणमनेनच्यत इत्याह- -प्रमाणानीत्यादिना । तानि तर्कपराहतानीति । अती नेिपबाइस्वानुभवसिद्धं निर्विशेषमिति शेष । स्मरणमात्रस्य . मन्दपयोजनत्वम शङ्कयान्यथा-व्याचष्ट-यद्वा पूर्व स्वानुभवसिद्ध इति । ( मन्मात्रग्राहिप्रत्यक्षभङ्गः भेट्दूषणनिरासश्च) न केवलं सविशेषेति । यद्यपि 'यदुक्तं तदपि निरस्तम्' इत्युक्त परोक्तन पूर्वनिरस्तेनार्थान्तरेणैव समुचयो बतुमुचितः; न तु सविशेषविषयत्वोपपादननिर्वि श्रीरङ्गपामानुजमुनिविरचैिन। शेषविषयत्वोपपादननुपपत्योः; तथापि 'इटं च सिद्धम्, अनिष्ट च निरतम् इत्यादौ तथापि दर्शनादेवमुक्तमिति द्रष्टध्यम् । निर्विशेषविषयस्योपपादनानु पपत्तिश्चेनि । सन्मात्रग्राहित्यक्षस्य दूरोत्सारितत्वान्निर्विशेषयविषत्वोपपादनानुपपत्ति फलेितेति फलितानुपपत्या सभुश्चयः । एतदम्वरमादाह-न केवलं भिन्नविषयत्वं स्थापितमिति । प्रतियोगिमरणकुलविलम्बे सत्यापीति । एकक्षणमात्र वर्तिनः स ग्राहेिश्ल्यक्षस्य प्रतियोगिस्मरणसापेक्षभेदीलेश्वव्यवहारसामथ्यै नास्तीति पूर्वपक्षे यदुक्तम्, तत्र भेश्यतिरिक्तत्वपक्षेऽपि भेदस्य दुनिस्सया प्रत्यक्षस्य क्षणमालस्थायित्वनियमं परियज्य भेदो(दयक्हार) लेखार्थमनेकक्षणस्थितिरप्यन्यथानु पपल्या कल्प्या । यदि हि तादृशष्टिकल्पनमन्तरेणैव जायादेरेव भेदत्वं सुघटम् तदा परोक्तयुक्तगेस्सरेितत्वं किमु वक्तव्यमि-धाशयः । प्रथमचशब्दस्येति । ननु अतःशब्दपराभृष्टस्वपरनिर्वाहकत्वयानवस्थादिपरिहारे निरपेक्षहेतुतया अत: शब्दा न्वितचाब्द्रतिपाद्यसमुचेतन्यान्सराभावात् । न च 'इयादिवत् ६ शब्दो वाक्यालङ्कार चेत्-न; पेशव्द भिन्नक्रमश्रियानवस्था च अन्योन्यश्रवणं च (दूषणान्तरश्ध) नास्तीत्यभ्युपगमेनादोषान् । अनवंस्थापरिहरसिद्धाविति । यद्यपि संवेदनरूपादि वदनवस्थाभीत्या स्वपनिर्वाहकत्वसिद्धिांरेति वदन्तं प्रति नास्याः शङ्काया उत्थानम् तथापि तदनादरेणेयं प्रवृत्तेतेि द्रष्टव्यम् । कारणनिरूपणायापह्नवभर्हतीति । कारणनिरूपणे प्रसजेदित्येवं भौत्या स्फुटावधरितं कार्य नापहृवमर्हतीति भावः प्रपञ्चस्य बाध्यत्वानमिति । बाध्यस्वरूपभेदविषयज्ञानमित्यर्थः । पञ्चमं पक्षे पतिक्षिपति--न च बाध्यविषयत्वमिति । तथा सतीति । भेदस्य सर्वस्य बाध्यत्वे प्रपश्चबाध्यत्वरूपभेदस्यापि बाध्यतया प्रपञ्चसत्यत्वमेव स्यादित्यर्थः । 'स्वशास्त्र निर्णये सत्य इति । बाध्यत्वात्मकभेदलक्षणशास्रार्थे सत्ये सति भेदस्य दुर्निरूपः त्वयुक्तरप्रवृत्तेस्तुल्यन्यायतया प्रामाणिकस्य भेदान्तरस्यापि सत्यत्वं स्यादित्यर्थः । स्वशास्त्रार्थस्य भेदमिथ्यात्वस्यासत्यत्वे तद्विरुद्धसत्यत्वोन्मज्जनप्रसङ्ग इत्यर्थः । केचितु १. स्क्शाञ्जनिर्णयेसत्ये सत्याः स्युलोकनिर्णयः । स्वशास्रनिर्णयेवत्ये स-याः स्युर्लकनिर्णयाः । इति पूर्धमुत्तरार्धश्च समानाकारौमिति टीकायां कचि द्विः पाठात् ज्ञायते । अत आ। प्रफरेझ भदःः 2 १६१ ' स्वशर्थनिर्णये करये धृ६ ॥ ३ लक जीथ ! अरू थे । ‘यै शम्भपत्र देकं निर्णयस:यथं कु भवेदित्यर्थ इति वदति । शब्दभापतन्यानर्थादुप . ने त्वमिति । अथैकस्यैवार्थस्य वचः लखने निषेदपि कलिङदि }७ लेखने सभापेक्षवम्. था व ननन्दत्र भद ग्रहपनि के बदनमत्र मते प्रल शब्दोचने निरपेक्षस्थप अभेदशब्दं में हैं ! पे इंजन , यह १५ घट्शत सेवने निरपेक्षम्यस भे स्ल - स: येइमय ; एकयैः सन्नस्य गच्छनि, च सतिश शब्दलेख, प्रश्नस्य च 'कानि, प्रयंते ' शत्रुसेल्लेन॥ कर्मसपेक्षयनिरपेक्षयोः शब्दस्वभावयुक्तेन दि ५ः: । तदवच्छेदनं महिषा दषदर्थं ते । व्यावृद्यदच्छेदकेभ्यर्थः दिप्रतियोगि फह वृत्बुद्धे हेतुवप्रभृति -नेमित्तप्रकारे य में :शउदो मत्रे दुशं अली यथे: । ऽधिभेश- दिति । घटुकोपाधिभेददेयर्थः । तत्रैच्छे प्रयोग योगविति ! भपिदि पदार्थान्पुरस्कारेण गोस्ते शैतेऽपि प्रवेशमथोगवैछविंस्यर्थः । न तु गोघज्ञान मात्रेणेति मन्तमथम् , aघका भेदउपयट्टरासंभवादितेि दष्टव्यम् । तद्योगझर्थव्याश्रु- तति । भेदरूपधर्मान्तरयोग या दयावृतिथीनादं वदत्यर्थः । अभेदेऽपि तुल्य इति | * भेदः स्त्ररूपं धर्मं वेयदिभेदबिभीषि । । अ3भन्नप्रले स्थल भेदविभपन् | इत्तरिति भावः । अत्र द्वितीयमित्यादिपदानां पर्यायां च स्यदति । द्वितीयदस्य भेदपश्येनाद्वितीयमद्यम्याभेदर्थकस्चमि भावः । ज्ञातयै । परमप्रसङ्ग इत्यर्थ इ स च - प्रत्यपभान्नस्य सम्भाल ग्रहिज्ञानतथाऽपि 'पराशंसंभ३: ; किंच मन्त्रांशे ज्ञानवादनमिष्टमेव ; अशभरे तु न ज्ञातवमित कथं तदषदनसंभत्र ई१ि अम्---पूर्णेदृणे तारयत् । समवेतशलक्षे विशेषण कखभाप इति । सिद्धान्ते प्रमथायानभ्यु पगमादिति भावः । तत्तत्संथनियतयेति । अRधरण धर्मतयेत्यर्थः + काल विशिष्टतयेति ; (लय सर्वेन्द्रियग्र वादिति भावः । सविकल्पकं तु देशादीनां १. अक्षतताः अरमई. प% (इताया अपरम ?) 6 श्रीरङ्गरामानुजमुनेिविरचिता बहूनां विशेषणत्वमितेि । यद्यपि सिद्धान्ते निर्विकल्पकेऽपि देशादयोऽपि विशेषणं भवन्त्येव, तथाप्यनुवृत्त्वादेर्निर्विकल्के भानं नातीत्यत्र तात्वर्यात्(थैम् ?) । गन्धस्थले देशग्रहणस्य प्रथमतोऽभावमभिप्रेत्य तथोक्तमित्यपि केचित् । (जाते: संस्थानरूपत्वसमर्थनम्) संस्थानातिरेकिणोऽनेकेष्वेकाकारबुद्धिोध्यस्येति भाष्ये संस्थानाति रितैकाकारबुद्धिवोऽयनिषेधस्य पर्यवसानं द्वेधा धटते । संस्थानस्यैवैकाकारबुद्धिबोध्य त्वाद्वा तदतिरिक्तस्यैकाकारबुद्धिबोध्यस्याप्रामाणिकत्वाद्वेत्यभिप्रेत्य द्वेधापि व्याचष्ट-अयं सास्रादिमानित्यादिना । नामान्तरेणेतेि । अतिरेकादेऽपीति भाप्यस्य मतद्वयसंप्रतिपन्नसंस्थानस्यान्यतरसंप्रतिपन्नजात्यैक्यं न युक्तमिति तात्पर्यमिति भावः । केचितु-उभयसंप्रतिपन्नेनोपपौ नातिरिक्त कल्प्यमित्येव अतिरेकवादेऽपीति भाष्ये स्वरसतः प्रतीयत इति वर्णयन्ति । परैरवयविनोऽसमवायिकारणत्वेन संस्थानं स्वीकृतमिति । यद्यपि द्रव्यविशेषविषय एवेदम् ; न सर्वत्र- तथापि कचिज्ज्ञात्यपलापे तयैव रीत्याऽन्यत्रापि तदपलापः सिध्यतीति भावः । जातिमात्रो च्छेदश्च स्यादिति । सिद्धान्तेऽप्याकृतिरूपजातेः कचिदभ्युपगभात् स न स्यादि त्यर्थः। जात्यजातिसाधारणमिति । अवयवसंयोगविशेषशौकृयादिसाधारणमित्यर्थः। ननु स्वासाधारणमित्यत्र स्वशब्दः किमियादि । यद्यपि स्वशब्दस्य प्रकृतवाचिशब्दत्वात् यो यस्यासाधारणो धर्मः स तस्य संस्थेनम्, यथा ' असाधारण धर्मो लक्षणम्' इत्यत्र । संस्थानशब्दो हि सिद्धान्ते लक्षणशब्दापरपर्याय एव । अतो न विकल्पावकाशः- अथापि शिष्यबुद्धिविशदीकरणायायं प्रपञ्च इति द्रष्टव्यम् । एकशब्दप्रवृत्तिनिमित्तत्वाभावादितीति । न च गृष्टिधेनुक्शावष्कयण्यादिशब्दवत् खण्डगोवाचकमपि किंचित्पदं किं न स्यादिति वाच्यम्, अनुपलब्धेरिति भावः । कस्तर्हि जातिरूपसंस्थानानामिति । अवयवसंयोगविशेषरूपसंस्थानानां शौक्ल्या दिभ्यः संस्थानेभ्यः कथं भेदः? उभयोरपि संस्थानत्वस्याविशिष्टत्वेन, 'जातिवाचिन उत्पलशब्दस्य प्राधान्यम्; गुणवाचिनो नीलादिशब्दस्य गुणत्वम् । ततश्च नीलदि शब्दस्य विशेषणत्वमेव । अत एव, “विशेषणं विशेण्येण बहुलम्” इति ममाप्ती 'नीलोत्पलम्' इत्येव; न तु 'उत्पलनीलम्' इति इति व्यवस्था कथं स्यादित्याक्षेपाभि भावप्रक्षाशिका (जाते: संस्थानरूपत्वलमर्थनम्)) २३ धर्मः, स तस्य संस्थानम्’ इति संस्दसाम्न्यलक्षणे स्तेि ज्ञातित्वे सति अपाधारण धर्मत्वं जातिरूपसंस्थानलक्षणं भविष्यति कोऽसौ विचारः ? किंच शैोवस्यादि संस्थानेष्वपि कृताकारेण दुष्टाक्ष्यक्तयः समस्ता इति निवृक्षा आवश्यकी, शैक्ष्यादे रपि प्रकृताकारेण सूसदृशब्यनयसाधारणधर्मवत्यावश्यवक्तन्यत्वात ! संस्थानरुपा घट त्वादिजातयः प्रतिव्यक्ति भिन्ना: संस्थान ; शैक्ल्यादयश्च प्रतिव्यक्ति भिन्नाः । सैौसादृश्येनैकीकरणं जात्यज्ञातिसाधारनेव | को विशेष इति चेतु-भावानबोधात् । संस्थानं नाम स्वासाधारणं रुप 'मिति भाष्यस्य जात्यजातिसाधारणसंस्थान स्वरूपनिर्वचनपत्वमिति पूर्वमुक्तं पक्षं परित्यज्य जातिरूपसंस्थानस्यैव लक्षणभुच्यत इति व्याख्यायामित्यर्थः । नन्वेवं व्याख्यायां पूपिक्षे किमस्वरसबीजमिति चेत् उच्यते-“ वस्तुसंस्थानरूपजात्यादिलक्षणभेदबिशिष्टमेव प्रत्यक्ष"मितेि भाष्ये संस्थानशब्दस्यासाधारणधर्मपसंस्थानपात्यविवक्षायां नैयायिकादीनामपेि जाते साधारणधर्मत्वं सिद्धमेवेतेि संस्थानमेव जातिरिति प्रसाधनं व्यर्थ स्यान् । संस्थान स्योभयसंप्रतिपन्नत्वादिति भाष्येऽप्यसाधारणधर्मस्योभयसंप्रतिपन्नत्वाचेति न युज्यते । अतः प्रांक्तनसंस्थानशव्दानामवयवसंयोगविशेषपरत्वं सिद्धम् । अतस्तदवैरूप्याये. दमपि तथैव वक्तमुचितमित्याकृतेिरुपसंस्थानमात्रपरतया “संस्थानं नामे'ति भष्थयोजनायामित्यर्थः । अत आकृतिरूपो धर्मविशेषः संस्थानमिति न काप्यनु पत्तिरिति द्रष्टव्यम् । देशतः कालतश्च नोपपद्यत इति । गकारदेशान्तर देशत्वलक्षणं वा गकारोत्तरकालविलक्षणं वा आनुपून्यैमौकारस्य नोपपद्यते, वर्णानां नित्यत्वाद्विभुत्वचेति भावः । तस्या उच्चारणनिबन्धनत्वादितेि । गकारोवारणा नन्तरोचारणविषयत्वमेवोकारस्यानुपूर्यमित्यर्थः । वृत्तिविकल्पादिँदैौर्षव्यमिति । सादृश्यमेकदेशेन वर्तते चेत्, सादृश्यपर्याप्यधिकरणत्वाभावान् द्वित्वपर्याप्त्यनधि करण एकस्मिन् ' द्वैौ' इति शब्दस्याप्रयोगवत् सादृश्यपर्याप्त्यनधिकरणे * सदृश] इति प्रयोगो न स्यात्; साक्यबश्वप्रसङ्गश्च । कास्त्र्येन वर्तते चेत्, सादृश्यस्य द्विष्ठत्वं न स्यादिति दूषणानामनवकाश इत्यर्थः । गवा मुसदृश इत्येव अयोगः यादिति । एवकारः चार्थः । इति च प्रयोगः स्यादित्यर्थः । गौरिति । गैरित्येव प्रयोगो न स्यादित्यर्थः । यद्वा गोशब्दस्य व्यक्तिविशेष एव गृहीतसंकेतया १.२४ श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचिता 'तसदृशः' इत्येव प्रयोगः स्यादित्यर्थः । इदं च व्युपतिदशायाम्, “एवमाकृतिका या, सा गौः' इति ग्रह्णाभावमभिप्रेत्योक्तम् । अनुगतधर्माभावे सामान्यधर्म पुरस्कारेण वह्निघूमयोध्र्यासंग्रहो न स्यादित्याशङ्क्याह – व्याप्तिग्रहणं चेति । प्रतिपन्नसंस्थानविरोध्याकाभ्रमस्येनेति । यद्यपि प्रति तन्नत्य शुीदंन्त्रस्य रजतत्वं विरोध्येव, तथापि तस्य विरोत्विःस्फुरणाद्रम ति भावः । शौक्ल्यं हि शुळु स्यापाधारणमिति । ततश्च शैक्ल्स्यशुङ्गभेदरूपस्य दर्शनादशुक्रुत्वाध्याः परं निदर्तते; न त्वशुक्यध्याप्तः, अशुक्तभेदस्य शुक्तित्वस्याहादिति भावः । पू प्रनियोग्यपेक्षयेति ! 'जायादेरेव प्रतियोभ्यपेक्षया' दुति भाप्य ग्रन्थेने िभावः । यद्यपि * ज.त्यादेरेव प्रतियोग्यपेक्षया ' इति ग्रन्थे भेदत्यवहारे प्रक्रियेगिसमरणस.ये.त्वमिति नोक्तम् । अपितु जत्यादेर स्वपरभेदत्वम् - अथापि सोऽप्यर्थस्तत्र विवक्षिप्तः इी भाव यद्यपि प्राक्

• ऋ:ियोग्यपेया भेदव्यवहारः । इत्युक्तम्, तथापि निष्प्र:ियोगिकगोत्वादेरेव

भेदत्वे तदयुक्तमेव स्यादिति तदप्याक्षिप्यतेऽनेन भाप्यग्रन्थेनेति च क्यस्याभिप्रायात्। ननु सकलेतरसजातीयबुष्ट्रिव्यवहारयोिित कथमुक्तिः ? इतरेषं महिषादीनां स्वसजातीयत्वासंभवेन 'दुतरे च ते सजातीयाश्च । इत्युक्तासंभवादित्याशङ्क्याह - निर्दिष्टसामान्.ानन्तरेति । निर्दिष्टपामान्यं गोत्वसामन्यम्; तदनन्तरपरसामान्यं तत्साक्षाद्यपर्क पशुन्ददि । भाष्ये सन्तीयग्रहणं विजातीयादेरप्युपलक्षणम् । सजातीयभ्रमनिवर्तकत्रे कथिते विजातीयभ्रमनिवर्तकत्वं किंन्य सिद्धमित्यभिप्रेत्यं समातीयग्रहणं कृतमिति द्रष्टव्यम् । परनिकहकत्वाभाव् इति। यद्य.ि' गत्वादिरेव हि सकलेस्ल्यावृदिः' इति भष्ये ये.ाौ घटादिश्यावृतिस्प-वसमर्थनमान्नमभि प्रेतम् । न तु स्वनिर्वहकत्वान् परनिर्वाहकत्वम्, पनिर्वाहकत्वाभावे स्वनिर्वाहक त्वासंमवादित्येतत्पर्यन्तम् । किंच. * स्वसंबन्धादर्थान्तस् – ' इत्यनुमानानुरोधेन स्वनिः वाहकत्वाभावे परनिर्वाह त्यासंभवादित्येव प्रदर्शनीयम् – तथा ितावत्पर्यन्तविवक्षा मभिप्रेत्य, तथोत्तिित द्रष्टव्यम् । अतो ध-गामिति । ननु रूपदिधर्मस्यापि न तप ।

• ाः

३ - - -

' न् ः 57 स्त्रज्ञ इति । न च * धर्मस्वरूपस्य स्वगतधनयेिक्षया भ्रमविरोधी भेदो धमन्निरान्वय इति पूर्वग्रन्थविरोध इति वाच्यम् – 'शेियस्य स्वरूपम् ! इत्यम्य विशेप्यस्य स्वरुपभसाधारणधर्म इत्यर्थान् स्पर्शादिविशेषणान्तरमेव रूपादिविशेषणाद् भेद इत्यर्थ पर्यवसानान् । कस्य को वाऽसाधारणशब्द इत्यत आहू- च शब्दो व्युत्पति सिद्ध इति । अस्यार्थस्यायमसाधारणष्ट्राब्द इ योगितयाऽभिमतार्थान्तरेक्यधीविरोधि वा स्वरूपमिति । अस्मिन् पक्षे वस्तु (ब्रह्म)स्वत्पस्याविरेवितया स्वरूपत्वं न स्यादियक्रों मेध्यः । (मेिश्यत्वानुमत्तभङ्गः:) वस्त्वन्तरस्योपाधित्वादिति । देशकालान्तरणामुपधिभूतानां सद्भात्रा प्रतिपन्नोपधैौ बधितत्वं तत्राप्यतीति भावः । अनुदितवाधकज्ञानेषु भ्रान्तिष्ठिति व्यधिकरणे सप्तम्यौ । अनुदितबाधकज्ञानेषु पुरेपूपन्नायु भ्रान्तिष्वित्यर्थः । अतोऽनुदितबाधकज्ञानास्वित्यभुक्तः । चेोदयितृपुरुपज्ञानेनेति । यस्तु चोदयिता पुरुषः, तज्ज्ञानेनेत्यर्थः । अमत्वबुद्धेरेव बाधरूपत्वादिति भावः । विशेषणविशेष्यां शसिद्धरिति । प्रतिपन्नोपधिर्विशेषणम्; बाधितत्वं विशेष्यम् । अप्रामाणिक धर्मपरंपरापादनेनेति । यथा उत्पतरुत्पत्तावनवस्था; अनुत्पत्तावुत्पत्तिर्नित्या स्यादि त्यन्न उत्पत्युत्पत्तरत्यन्तासंभाविाया आपादनात् । इह तु मिथ्यात्वमिथ्यात्वस्यात्यन्ना प्रामाणिकत्वाभावात् । ब्रह्मगि मेिश्यात्वमिथ्यात्वस्य संप्रतिपन्नत्वादिति भावः । १२६ श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचिता धर्मस्य नदतट्रपविकल्या(कल्पन)नुपपत्तितः । धर्मिणस्तद्विशिष्टत्वभङ्गः नित्यसमो भवेत् । " इति तलक्षणम् । न चात्र मिथ्यात्वस्य सत्यत्वे धर्मिणो मिथ्यात्ववैशिष्टयभङ्ग उक्तः, किं त्द्वैतहानिः । प्रत्युत भेदः किं भिन्न वर्तते, उभिन्न इति त्वदुक्तरेव भिन्न दिविशिष्टमात्रनिरासकत्वेन स्वव्याघानाजातित्वम् । उक्त हेि, “एतामेव जाति भवष्टभ्य शुष्फ़तर्कादिनां वैद्धचार्वाकवेदासिनां वालयामोहहेतवः काठकोलाहला: इति । मुद्रे नटेऽपीति । न च नष्टस्यापि मुद्रस्य घटस्येव पारमाथ्र्यमस्तीति वाच्यम्--न हि पारमाथ्र्याभावे स दृष्टान्तः । यथा नाशकनाशे नाश्यानुन्मज्जनम्, एवं प्रपञ्चसत्यत्ववाधकस्य मिथ्यात्वसाधकहेतोत्रंधेऽपि बाध्यानुन्मज्जनमित्येतावता साम्येन दृष्टान्तत्वात् । बाधकज्ञानस्य मिथ्यात्वेऽपीति । बाधक्ज्ञानविषयस्य दृश्यावदिहेतोर्वाधेिऽपीत्यर्थः । साधनपारमथ्र्यापारमथ्र्यविचारस्यैव प्रस्तुतत्वादिति द्रष्टव्यम् । काकज्ञापकोवैषम्यादिति । ननु नाशकस्यापि बाधितत्वे नाशोऽसत्य एव । न हि मुद्वरस्य मिथ्यात्वे नाशस्य सत्यत्वमस्ति । अतः साग्यमेवेति चेत्-न; बाधकबाधे बाध्यसत्यत्वं स्यादिति मयो नाशकारक्रनाशे कार्थस्य नाशस्यानाशो दृष्ट ३ति त्वद्वचनमत्यन्तासंगतमिति तात्पर्यात् । वृन्तविषयभ्रमरत्वभ्रमवाधेऽपीति । कस्याश्चिभ्रमर्याः पलाशपुष्प उत्पन्नो दावभ्रमः पलाशवृन्तविषयभ्रमरबुद्धया निवृत: सोऽपि यत्र वृन्तविषयश्रमभ्रमो विशेषदर्शनान्तरेण निवृत्तः, तादृशाभ्रमस्थल इत्यर्थः । वक्ष्यति-'अमरी भ्रमरभ्रमेण वृन्ते यदावभ्रममाक्षिपत् पलाशम्' इति । परमार्थ भृतवृन्तबाध्यत्वदर्शनादिति। इदमुपलक्षणम्-पलाशयुष्यबाध्यत्वादित्यपि द्रष्टव्यम्। ततुश्च त्वन्मत इति । दावज्ञानान्तरोत्पत्तिप्रतिबन्धकत्वलक्षणमेव दावबाधकत्वं भ्रमरपारमार्थिकत्वभ्रमस्य । एवं च प्रपञ्चे दृश्यत्वमिथ्यात्वादिरूपसाध्यसाधनपारमाथ्यै भ्रमस्य प्रपञ्चसत्यत्वज्ञानान्तरोत्यतिप्रतिबन्धकत्वलक्षणे बाधकत्वं वक्तव्यम् । ततश्च तस्यापि भ्रमस्य निवर्तक्रान्तरमपि किंचिद्धर्मपरमार्थज्ञानमेवेति भ्रमपरंपरानुवृत्तिरेव स्यात्; नि:शेषाविद्यानिवृत्तिर्न स्यादिति भावः । नन्वेवं दावादिभ्रमस्थल इव प्रकृते भ्रमस्य भ्रमनिवर्तकत्वे निःशेषाविद्यानिवृतिर्न स्यादित्येव सुवचम्; किमर्थमेतावान् संरम्भ इति चेत्-सत्यम्, तत्पदार्थस्वरूपशिक्षार्थत्वेनादोत् । भ्रान्तिरूपोत् ध्यानान्स्व ङ्ग रों निवृतिने स्यादिति टोपः समान इति चेत्-पृष्टा तरितेि कविः । अन्ये तु 'न- कच भूतविद्याया अनुवृत्तिः स्यादेवेति भाव इति वदन्ति । तथापि सन्मात्रस्वति । इदमुपलक्षणम्- नभसोऽप्यभ्यस्तनीलिमधुरस्कारे । चक्षुषः महासंभवात् पश्चीकरण प्रक्रिया रूपवत्वसंभवेन चक्षुषत्वादेकिितबेद्यत्वं सिध्यतीति भावः । ननु दृश्यत्वनियमोऽत्रेति । स्वञ्चवहरं स्वतिरेकिसंविदपेक्षनिथनष्टश्यत्व मेत्यर्थः । सदनुभूत्योदाभावादिति । स्वप्रकाशानुभूत्यभिन्नत्वेन स्वप्रकाशवं भेदमिथ्यात् साध्यते, तदा सदनुभूतिभेदमिथ्यात्वाधीनं दृश्यत्वद्देनुसामीचीन्यम् सदूपे ब्रह्मणेि व्यभिचाराभावान् ; सामीवीन्ये सति भेदमिथ्यात्वमित्यन्योन्यश्रय इत्यर्थः । यद्यनुमानान्तरेणेति । जडत्वपरिच्छन्नावादिनेत्यर्थः । तर्हसिन् सिद्धसाध्यतेति ! दृश्यत्वहेतोरित्यर्थः । दृश्यतैकस्वभावत्वमिति । स्वप्रकाशता शशून्यत्वमित्यर्थ । परमार्थभूताश्चेति ! नित्यवादीनामपारमाथ्येऽनित्यत्वादिकं (व्यावर्तमानत्वहेतुभङ्गः:) अनृतादिभ्यो व्यावृत्तत्वेनाभ्धुपगमादिति । न्नु यद्यप्यनृव्यावृत्तत्वममृ विलक्षणत्वमङ्गीकृतम्, तथाप्यनुवर्तमानत्वप्रतिद्वन्द्विव्यावर्तमानत्वं नाङ्गीकृतमेिति चेत् न; विलक्षणत्वरूपव्यावर्तमानत्वे सत्यननुवृत्त्वरूपश्यावृत्तत्वमपि सिध्यतीति भावात् । तत्खकाथैकरमिति। व्यभिचारज्ञानसंपादनमुखेनानुमेितिपतिंबन्धकमित्यर्थः । अनुः भूतित्ववदिति । स्वरूपानतिरिक्तानुभूतित्वस्य स्वप्रकाशत्वरूपसाथसाधकत्वादिति भावः । अपरमार्थशब्दश्चेतिं । अत्र केचित्--अपरमार्थशब्दपदं लक्षणया ब्रह्म शब्दपरम् । ततश्च 'ब्रह्मणो जडव्यावृत्तत्क्मपरमार्थः' इत्यत्र ब्रह्माशब्दो व्यर्थः ) ); व्यावृत्तत्वमान्नस्थापारभार्यात् । अन एव * घटादावपि । इयुत्रग्रन्थस्वारस्यमपीति वदन्ति । अन्ये तु-परार्थ इचुक्तया न कोऽपि परिहार कृत: व्यावर्तमानत्वा र स्वापि तादृवत्वेन परमार्थश्यावर्तमानत्वस्य हेतूकणासंभवात् वैलक्षण्यासिद्धेरिति भावं इतरथा परमार्थध्यवर्तमानत्वमेव स्यदिति चेत्-न; तथा सति अपरमार्थयावर्तमानत्यं व्यावृत्तिशून्यत्वमिति स्यात् । ततश्च व्यावृश्शूिन्यत्वमेव हेतुः स्यात्, न तु व्यावृतिरिति भावः । प्रतिपन्नोद्याश्रौ बाधितस्वैति । अत्र प्रतिपन्नोपाधौ वधि तस्यैव व्यावृत्तिर्भिश्यात्सधिकेति योजना, * न त्वगृहीत्वमात्रम्' इत्युतरन्थानु सरछ । पक्षान्तरमाह--अत्र व्यावृत्तिविशेो व्यावृतिशङोक्त इति । बा.ि ३ त्वमिति । पूर्वज्ञानविभावावगाहेि ज्ञानं बाधकमित्यर्थः । सर्वसपक्षाननुयायि त्वेनेति । न चैवं प्रतिपन्नोपाधौ नेिपेधप्रतियोगित्वरूपमिथ्यात्स्यांमावेन कथं तेषां सपक्षत्वमिति वाच्यम्– ज्ञाननिवत्यैत्वपमिथ्यात्वस्य सत्त् सपक्षस्वमतीति तदनि प्रायसंभवत् । इतरथा साक्ष्योपाध्योरैक्यसङ्गान् । उपाधिरवच्छेदक इति । आश्रय इत्यर्थः । न तु साध्यध्यापकादिलक्षण हसि भ्रमिष्यमिति भावः । देश कालभ्रभे वस्त्वन्तरमुपाधिरिति। देशभ्रमे कालादिवस्त्वन्तरस्योपाधित्वम्, कालभ्रमे देशादिलक्षणवस्त्वन्तरस्योपाधिःवमिति संभवादित्यभ । यः | नान्गन्याश्रयः भ्रमव्यक्तिभेदादिति । ननु–प्रतिभासिको देशकालादिव्यवहारिक वस्त्वन्तरे ऽध्यस्यते, प्रतिभासिकं जमिव शुक्तिशकल इत्युक्तो नान्योन्याश्रय । न हेि रजतस्य शुक्तशकलेऽध्यासोऽन्यत्र शुक्तिशकलाध्यासापेक्ष : । अतो नान्यन्याश्रय शङ्का | नापि “भ्रमव्यक्तिभेदात् ? इति परेि १श्च युज्यते, अनवस्थादिभरुत्पतेि प्रतिबन्धप्रसङ्ग-दिति चेत्-मैवम् ; भ्राच्यक्तिमेदा इत्यस्य प्रतिमासिकव्यावहारिक यक्तिभेदात् प्रतिभासिकस्य व्यवहारेकेऽध्यासोपपत्तावन्योन्याश्रानवस्थाद्यभावादि त्येव तदभिप्रायात् । यदवच्छेदकावच्छिन्नमिति । न च यत्र यत् प्रतिपन्नम्, तत्र तस्याभावो मिथ्यात्वप्रथोजक इत्येवास्त्वति चाव्यम् – संयोगातिप्रसङ्गारणाय २६, माश्र मः पट (अनुवर्तमानश्वदूपणम्) प्रथमे शिरसि सिद्धानत्वं दृपणमुक्त मिति । अत्र कैचिन्-सन्मात्रं सामान्यस्यानुवर्तमानतया पा:मः सुप६ पृपक्षे । तत्र ५तास मान्यस्यानुवर्तमान इनिष्टमिति भाष्ये स्पष्टोऽर्थः प्रतीयते । न तत्र विकल्पःखेन अभ्थावरणं युज्यते । तथाहेि सति सन्छब्दस्य प्रमाणसंबन्ध टदि५ वे “ आो न सन्मात्रमेव वस्तु । इत्युत्तरमष्यबिरं धः, अभागसंचन्भ्राईस्यैव बस्तुवे सिद्धान्तनोऽपि समाधाने अ:५ज्ञानविज़म्भिते । अनुर्तमानत्वं स स्मार्थसाधकम्; ॐथावर्तमान पारमाथ्र्यम्, ने रेषामित्युक्ततया अनुव-नत्यहेतुपाध्यतया थराभिमतस्य सामर समाधानस्य वा अप्रसक्तरेति मन्यन्ते-तदिदमाम्; अधिष्ठानतयानुबर्तमानस्य मुखेनैव ग्रन्थस्याबतरणीयत्वात् ! न चैवम् – “ अतो न सम्भ्रान्नमेव अस्तु इत्युत्तरभाण्यासङ्गििरति वाच्यम्, “ न सन्मलमेव धातु इत्यत्र 'साधनार्हम् इति शेन्नः पूरणीयः । प्रमणसंवन्धाईवस्तुनः पश्मश्स्य सिद्धवेन तस्य सांधन। १३ श्रीरङ्गरामानुजमुनेिविरट्रेिता नईंवदित्याशयत् । यदुक्तम् , * ननु सदेव पस्मार्थ इति हेि मन्थकाराभिप्रायः । इत्याक्षेपसमाधानयोरस्थानविजुम्भितत्वमिि - तन्न ; “सदेव परमार्थ इति हि ग्रन्थ क्राभिप्रायः ? इत्थल, “ वर्णित ? इति शेषः । ततश्च यद्यनुवर्तमानत्व सत् परमार्थ इत्युच्येत,. तदा हेि सिद्धसाधनशङ्का स्यात् । अनुवर्तमानत्वात् सदेव परमार्थ इत्येतावत्साध्यम्; अतो न सिद्धसाधनमित्याक्षेपसंभवत् । व्मधिकरणासिद्धतेति । अनुभूतिव्यतिरिक्तमपरमार्थः, अनुभूतेरनुवर्तनत्वादित्युक्त हेतोः पक्षावृत्तिवदसिद्धिः स्थादित्यर्थः । तृतीयेऽशतः (शे) सिद्धसाध्यतेति । अनुभूतिरूपसतटद्यतिरिक्तौ परमार्थापरमार्थो, अनुवर्तमानत्वादित्युक्तावेित्यर्थः । आश्रयालिद्धिमेचेोपपादयति--सच्छब्दवाच्यस्येति । व्यावृनशब्दवदु पपन् इतीति । इतथा * घटो व्यावृत्त: , 'पटो व्यावृत्तः 'इत्यनुगतन्यवहाराद्य नृशृङ्गनसत् ' इत्यनुवृत्तव्यवहारानुवृतेऽति स्यादिति भावः । व्यावृतनृश्ङ्गादिकं कल्प्यमिति तदसंभवे परोक्तमनुमानमिति ! अनुभाव्यश्वासंभवसाधनं परोक्त मित्यर्थः । । शब्दार्थसंबन्धग्रहणायोगादिति । प्रयोज्यवृद्धस्य गवानयनप्रवृत्या तदीयकार्येताज्ञानमनुमाय तत्रं पदशक्तर्याह्यत्वादिति भावः । अतीतानुभवव्या वृत्त्यर्थमिति । अतीतानुभवे तलक्षणातिव्याप्तनिवृत्त्यर्थमित्यर्थः । अतीतदशायां प्रकाशस्यावर्तमानतया शानज़भिहितप्रकाशवर्तमानत्वस्थाभावात् सतयैव प्रकाशमानत्वस्य तत्रीसंभवः प्रसज्येतेति तच्चावृत्यर्थमित्यर्थः । यद्यप्यतीतानुभवस्येति। अयमर्थ अतीतानुभवस्थले. स्वसत्ताया एवभावत् प्रकाशाव्यभिचारिस्वसत्ताकत्वमस्त्येव; अतीतदशायामवस्थाविशेषविशिष्टस्वरूपस्यैवाभावालुक्षणस्य नाव्याप्ति – तथाप्यर्थ . विशेषध्युत्पादनाय वर्तमानदशायामित्युक्तमिति । अयमत्रान्वयः-ज्ञानान्तरमन्तरेण प्रकाशानुपपतैः प्राप्तस्यातीतानुभवे लक्षणाभावस्य सत्येति पदेनैवार्थाब्द्यवच्छेद सिद्धेर्वर्तमामदशािित निरर्थकमिति। नेनि उपाधित्वनिरासाथ पक्षे तत्प्रसञ्ज यतीति । अन्नुभूतित्वलक्षणसाध्यव्यापकस्याज्ञानाविरोधित्वस्यानु॥धित्वस्फोरणाय साधन्व्यापकत्वं पक्षवृत्तित्वप्रसङ्गादेन दर्शयतीत्यर्थः । अनुभूतेरनुभाव्यत्वेऽननु भावप्रकाशिका (संविद्युत्पच्याििनरसनम्))

स्थैरिति । उपेत्युपसर्गवशात् समीपस्थैरित्यर्थलाभ इति भावः । तदानीमित्यभापविशेणमिति । तदानींतनाभावमित्यर्थः । भिन्न कालीन भावावगाहने वेिरेःथस्याभावात् ; *न ह्यनुभूतिः स्वसमकालवनमेव' इत्युतर भाप्यस्याप्रसक्तप्रतिषेधत्वापासादिति भाव प्राज्ञ विकल्पपक्षानुगुणा प्रतिज्ञेत्यर्थः । अयं भावः-अनुभूतेः स्वसमकालवर्तिग्रहणनियमो न ग्राह्मसामान्यमथुक्त इति वा, न ग्रहकानुभूतिस्वभावयुक्त इति वा पनिज्ञेति । ग्राह्यविशेषपक्षं दूषयितुं शङ्कते - अथ मन्यम् इतीति । इदमुपलक्षणम् किं प्रहानुभूत्यभावस्वभावादिति द्वितीयपक्षम्मापति द्रष्टव्यम् । दर्शनपूर्वकैव स्वादिति । अदर्शने त्वष्टश इत्थे न वदेत् । अतो दृट्टैव वदसीति दर्शनं सिद्धवन्कृत्य, तच दर्शन केयुपालभत इति भाव शब्देन प्रत्यक्षज्ञानमुच्यत इति । इदं च इन्द्रियजन्भन् इति पदसमभिव्याहार लभ्यम् । यद्वा कर्मेन्द्रियन्मनो गमनाद्विलक्षणस्य प्रत्यक्षविषयस्य व्यावृत्यर्थ

ु प्रभाणाग्रमाणज्ञानयोः कथं वैषम्यमिति । अयं भवः-सर्वेषां ज्ञानानां स्वसमकालवर्तिग्रहित्वन्यिमानभ्युपगमेऽपि प्रमाणज्ञानानां स्वसमकक्वग्रिाहित् नियमोऽभ्युपेय: ; इतरथ| प्राणाप्रमाणव्यवस्था न स्यात् । मेधाविनाभाव सदसद्भावाभ्यां हि प्रमाणाप्रमाणव्यवस्थः उपाद्या । यदि प्रमेयमन्तरेणापि प्रमाण सुत्पद्येत, तदा कथं तस्य तदविचाभावः? अत: स्वसमकालवर्तित्वनियमोऽभ्युपेयः । अतः । स्वसमकालवर्तिप्रहिवमेवोपेयमिित । ज्ञानमात्रस्येति . । प्रमाणज्ञनमातस्ये त्यर्थः । तत्रैवं नियमस्य शङ्कितत्वादिति द्रष्टव्यम् । वर्तमानविषयालाभादसमकाल वर्तिग्राहिामिति। अत्र साकालवर्तिग्राहेिशव्देन नज:समासः । वर्तमानविषयस्या लाभेन सभकालवर्तिविषयग्रहुणासंभवादसमकालवर्तिनश्च विषयत्वाभावस्य त्वयाऽभ्युपे तत्वन्निधियाणामेषां प्रमेयस्यैवाभावेन प्रमेयाविनाभावः कथे. स्यादित्यर्थः । तत्सिद्धिः कथमित्यपेक्षायामिति । भिन्नकालबग्रिहणेऽपि भिन्नकालवर्तिन श्रीश्ङ्गरामानुजमुनिविरचिता प्रमेयेण विना कालान्तरे वर्तमानानमेषां कथं तदविनाभावः सिध्येदित्यर्थः । प्रमाणग्यार्थसंघन्ध इत्यन्वय ि। स्वसमकालविा अर्थसंव:धोऽविनाभावो नेत्य वयः । मिथ्यात्वस्य प्रमाणं प्रत्यनीकं भवतीति । प्रमाणगतं प्रमे मिथ्या त्वप्रत्यनीकत्वमेव ममेयेणाविनाभावसंवन्ध इत्यर्थः । व्यवहितस्य समकालवर्तित्व नियमाभावायाल:शब्देन परमशदप्यनन्तरनिर्दिष्टस्य प्रमाणतयाभिमतेषु कालान्तर वर्तिऋणदर्शनस्य हेतु य परामर्शों न्याय इत्यश्वरसादाह – एनं चार्थ इति । पूर्वस्मन् पक्षे प्रमाणस्य प्रमेयाविनाभाव समकालग्राहित्वबाधक ; अ स्मन् पक्षे तस्य साधव निरा र िित दिा । गवये गोसादृश्यलक्षणदुपमानातुवि गवयसदृश्यतीति पो मिर्जायत इति केचित् । ग सादृश्यविशिष्टपिण्डज्ञान त्

• अथभौ गवःशब्दवाच्यः पिण्डुः । इति संज्ञासंज्ञिसंबन्धप्रमिfरूपोपमितिंजयत

चेद्यदिशब्दयेौ । त् पौनरुक्तयमाशङ्क्याह - यदिशब्द इति । चेच्छब्दो यद्यर्थ इति । चेच्छब्दः चेदर्थ वेत्यर्थः । अत व तथा चेत् इति वक्ष्यति ! तथाशब्दाध्81{.भिप्रेत्याह-- तथा चेदित्यर्थ इति । भावरूपाचस्था न्तरोपलब्धिरिति । यथा घटत्याभाः पिण्डत्व.दिरूपं भावरूमस्यान्तरम्, एवं घट िित भावः । अत्र केचित्-“ज्ञानस्य शोथानुपलब्यिर्नािम भावल्पावस्थान्तरो, लब्धिः ।

वा " इति गजज्ञानाभावनिर्कचानन्प्रवृतस्य, * लकालीनस्पादिपतिसंधानं वा धादिज्ञानमतिसंधानं बः गमज्ञानस्य श्रेश्नु पलब्धिः ' इति ग्रन्थस्य च पर्यालोच भावप्रकाशिका (संविदधुत्पत्यादिनिरसनम्)) १३३ भिन्नात् । किंच घटाभावेोपलभ्भस्यैव अटोप्लम्भ:भाचे घटनुपलs'; लेिङ्गेन घटाभावोऽनुमीयत इत्येतद्विरुयेत । न ह्यभावोषलब्ध्याऽभावोऽनुनीय न शक्यते पूर्वप्रथस्य प्रागभावसमर्थनपरत्व दुत्तग्रन्थस्यानित्यत्वसमर्थनपत्रादेकविषय संवेदनस्यमतीतिः साध्थसया प्रतीयते; प्रतीतेः कालपरिच्छिन्नत्वं हेतुतय मतीयते; इत्यर्थः । इदं चोपलक्षणम्-संवेदनस्य तदप्रतीतिरित्यनन्यश्च । न च संवेदनस्ये त्यस्य कालपरिच्छिन्नतयेत्यनेनान्य इति वाच्यम्, प्रतीतेरेित्यनेनान्वितस्य काळ परिच्छिन्नतयेत्यस्य निराकाङ्कवत् । तस्यादस्य भाष्यस्य संवेदनस्य तदप्रतीतिः घटदिसताविषयव्यवहारानुगुण्याभावः प्रतीतेः कालििच्छन्नवादित्यर्थ इति भावः । केचित्तु-- कालपरिच्छिन्नतया प्रतीतेरित्यत्र प्रतीतेरित्येतदविवक्षितम्; संवेदनस्य कालप्ररिच्छिन्नत्वादित्येवार्थः । एवं च न तदप्रतीतिरिति सध्यवेिशे इति वर्ण गमकस्वभावमिति द्भिः । घटायझे *इदाच वटोऽस्ति, न वा ? इंद्धिं तत्काले संदेहादर्शनात् । ततश्ध प्रयक्षे स्वयं सर्वकालवर्तित्वेन भातं चेत्, स्वविषयमि सर्वकालवर्तितया भासयेत् । स्वयेि घटादौ कालपरिच्छिन्नत्वलक्षणसार्वकालिक त्वाभासाभाव त् ज्ञानेऽपि काळानवच्छिन्नत्वलक्षणसाकालिकत्वेन प्रतीतिर्नास्ति । अपितु कालावच्छिन्नत्यलक्ष्यनित्यनेनैव ज्ञानस्य प्रतीतिः । न च ज्ञाने नित्यस्वभाने हि विषयेऽपि तथात्वमङ्गः; नित्यानित्यौदासी-येनैव प्रतीतिसम्भवात् इति वाच्यम्, स्वप्रकाशज्ञाने नित्यत्वधमभानेऽनित्यत्वरूपधर्मभनlवश्यंभावादित्येकग्रन्थ तप योजतुिं शक्यत्वात् इतिं चेत्-सत्यं स योजना प्रतीयते, युक्तिर्न समीचीना । १३४ श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचिता ज्ञाननित्यत्वे विषयस्यापि तथात्वमित्युक्त ईश्वरप्रत्यक्षेऽतथत्वात्स् ]व्यवहारानुगुण्य कादाचित्कवमेव बक्तव्यमवशिष्यते । अत एव वक्ष्यति “अनुग्राहकतयोक्तौ भवतः ) इति । पूर्वापरावविदुःस्वयंप्रकाशत्वादेवानित्यत्वस्याप्रकाशे अवविद्वयराहित्यरूपनि त्यत्वस्याप्यप्रकाशः सुवच एव। कालापरिच्छिन्नत्वलक्षणनित्यत्वपक्षेऽपि कलपरिच्छेद स्यास्वयंप्रकाशत्वादेव तदभावलक्षणनित्थवस्य न प्रकाशोपपत्तिरित्यस्वरसादाह यद्वा घटादिनित्यत्वप्रसङ्ग इति । अनुगा नित्यत्वलक्षणमिति । सर्व कालसंबन्धित्वलक्षणनित्यत्वस्य कालसाधारण्याभावादिति भावः । लिङ्गादेः प्रत्यक्ष इज्ञानविषयत्वादिति । इदमुपलक्षणम् । ' अधुनेदमतीतम्' इति ज्ञानं स्वाधार कालवृत्तिध्वंसंप्रतियोगित्वलक्षणमतीतत्वमतीतवस्तुनि विषयीकरोति । 'इदमिदानी मतीतम् । इति शब्दप्रयोगस्थलेऽपि * इदानीम्' इति शब्दप्रयोग॥धारकालवृति ध्वंसपतियोगित्वलक्षणमतीत्वमेव भासते । ततश्च ज्ञानस्य नित्यत्वे सर्वस्यापि कालाय तज्ज्ञानाधात्कालतया अतीतानागव्यवस्थानुपपत्तिः । न चैवमीश्वरज्ञानेऽती तत्वोछेखाद्यनुपपतिः स्यादिति वाच्यम्, तत्राप्यवस्थाभेदेन ज्ञानभेदमादायैवाती तत्वोलेखस्य समर्थनीयत्वदित्यपि द्रष्टव्यम् । वतुनस्तु अनुमित्यादीनां नित्यत्वे जन्यज्ञानत्वेन प्रत्यक्षत्वमेव स्यात् । ततश्च तद्विषयाणामपि नित्यत्वमेव स्यादिति दूषणे तात्पर्यमित्याहुः । ( निर्विषयसंविदस्फूर्तिः) अनुभवानभ्यासश्चास्मरणमात्रहेतुतया हि प्रसिद्धा इति । अस्मरण नियमहेतुतया प्रसिद्धा इत्यर्थः । अनुभवानभ्यासश्रेति चशब्द त् प्रायणनारक शादिः संगृह्यते । एते निखिलसंस्कारतिरस्कृतिकरदेहविगमादीत्यादिपद ग्राह्या इत्यर्थ । * तदन्यधीरतात्पर्य पटुत्वविरहो धियः । दुःखादि तीव्रमुन्मादोऽनभ्यासो दीर्घ३ लता । एतैश्चादृष्टवैगुण्यं कल्प्यै. संस्काररेषुि । एतेष्वसत्वस्मरणात् ज्ञानाभावोऽनुमीयते । " इति सिध्यति () (सिद्धिः) । अतो नियमशब्द इति । अस्मरणनियमहेतुभूतदेह विगमादेरभाव इत्युक्तः अस्मरणनियमादित्येव वक्तुमुचितम्, न त्वसारणमिति । दु: {

{ यथ: स्मरणमित्यप्रतिचद्धनुभवस्य स्मरण व्यम् प्रतिबद्धानुभवाभावे सान्ये देहविगमदिविन्धकाभवरूपस्य विशेषणन्य सिद्धयः विशेषणवति वेिशष्टाभावः सियन् विशेष्यरूपानुभवाभावमादाय पर्यवस्यतीति भावः । न त्वनुभवस्योक्ततिरस्कारकभावयुक्तमरणे व्यापकमिति भ्रभतव्यम् , तथा व्यासेत्संभवात् । अनुपङ्ग इति । न केलमस्मरणनियमादनुभवाभाव इति प्रथमान्तस्यानुभवाभावशब्दस्य षष्ठयन्त्य विपणिामेनानुगङ्ग इत्यर्थः । अहंकार शब्दस्य महत्तत्वजन्याहंकारतत्त्वभ्रान्ति युद्स्यति--अत्रत्ययेति । अहमिनि प्रत्ययो यस्य सोऽहंमत्ययः-अन्तःकरणम् । अत एव वक्ष्यति, * ज्ञातृज्ञेययोरपि स्मरणं प्रत्यकारणत्वमकामेनापि स्वीकार्यम् ? इति । न तु ज्ञातृविषयकज्ञानज्ञेययोरिति द्रष्टव्यम् । नन्वहमर्थस्यानुवृतैौ प्रकाशप्स इत्यत्राह – प्रकाशत इति । अत्र चशब्दोऽध्याहर्तव्यः; अनुवर्तते प्रकाशते च; तो हेतुरसिद्ध इत्यर्थः । न त्वनुवर्तते इत्यस्य प्रकाशत इति विवरणम्, यथाश्रुतेऽनुपपत्यभावात् । तदालम्ब्य च्याधाताभिप्रायेति । अनुभवशब्दमात्रमालम्ब्याक्षिपतीति भावः । केवलैव संदिात्मानुभव इति भाथ्ये आत्मानुभव इति सप्तम्यन्तया वैयधिकरण्येन व्याख्यानस्य क्रुिष्टत्वादन्यथा व्याचष्ट-केवलैवत्यादेरेवं चार्थ इति । धर्मिस्फुरणरूपा या संविदिति । ननु स्फुरणस्य संविपत्वे फुरणस्य व्यवहार नुगुण्यरू संविद्धर्मश्वप्रतिपादकोत्तरग्रन्थविरोध इति चेत्-न । धर्मधर्मिणोरभेदोपचारेण स्फुरणे संविच्छब्दप्रयोगोपपत्तिरिहेति द्रष्टव्यम् । व्यवहारानुगुण्यमिति । ततश्ध साश्रयत्वं सिद्धमति भावः । ननु संविन्निर्विशेषत्वादनं प्रत व्यवहारानुगुण्या परपर्यायभासमानत्वरूपस्य संविद्धर्भस्फुरणस्य सविशेषत्वसांधनमनुचितमिति चेत्-ने । श्रीरङ्गरामानुजमुनिवेिरचिता निर्विशेषत्वमभ्युपेत्य मुकुणस्य स्फुरत आत्मनश्चाभेदासंमव दि यभ्युपेय तथोत्यु पपतेः । न हेि अरेण आत्मरूप। संवि.न्नशेिवेत्युक्तम् । अपित्वात्-स्फुरधरूनैवेत्युक्तम् । अत आक्स्फु रणस्य सविशेषत्वोपपादवं युञ्धत इति द्रष्टव्यम् । सर्तव्याख्रश्ण लिङ्गेनेति । अनेनादरशिकवियत्सुच्फते ! तेन तृणादिव्यामृतिः । जायमानेन बेति शेषः । ततश्च स्मर्तव्याभरणङ्गिजन्येन तस्मिन् काले ' न किंचिदवेदिक् । तद्धि उक्तिदूपगमिति । अनुभूतावनुपन्न वेन नित्यत्वं हेि परेण तिज्ञ तम् । तद्विद्दाय भावविशिष्टानुत्पन्नत्वेन साध्यत इति हेत्वन् र रिग्रहे प्रतिज्ञान्तरमिति यद् दूषणम्, तत् उक्तष गम् । व्यभिचारम् अर्थ (वस्तु) दूषणम् । अतस्तदेव तर्ककुशलतेत्युद्भावनाहमिति भावः । अस्य विशे पण मग व्यात्र्या नावादिति। एवं हि वदता पारमार्थि विकराभावः साध्य इत्युतं भवति । ततश्ध पारमार्थिक विकाररूपसाध्याभावस्योत्सत्तिरूपस्य साधनाभावस्य च व्याप्तिग्रहस्थानस्याभावाटाप्य त्वसिद्धिरित्वर्थः । एतचोतरख स्पष्टम् । (अनुभूत्यविभाग:वनिरासः) २य न तु, मिथ्याभूत इति विशेषणस्येति मन्तव्यम्, तस्याविशेणत्व त् । तुल्यन्याय तथा दर्शनमेदोऽपि सिद्ध इत्वर्थ इति। ननु–‘श्यमेदसमर्थनेन दर्शनभेदोऽि समर्थित एव, छेद्यभेदान् छेदनभेदवलू 'ति कर्मभे दूस्य क्रियाभेदहेतुवे पीयमाने व्यङ्ग्वभेदबन्मात्रेणेत्यर्थः ! सक्न्त्री हि द्वेधेति । भेश्ध्वक्षुकः संवधीत्यर्थः भावप्रकाशिका (अनुभूत्वविभागत्पनिरासः) ! पूर्वस्य तु स्वतं उत्तरस्यौपाधिक इति भावः । भेद एव, व्यतिरेक्नुमाने परभ्युपगमादिति । ननु, “ अन्दः विषयानुभवे निय बं चेति सन्ति धर्माः । ते चापृथक्वेऽपि पृथगिावभासन्ते ?' इति पैर्नित्यत्वादीनां भावस्याणामेव ब्रक्षा त्वसंभादिति भावः । उभयत्रानुगन्प्रकाश शब्दार्थनाहेति । उभयल चिद चिोरित्यर्थः । 'ज्ञानं प्रकाशते, घटः प्रकाशते । ' इति व्यवहारसम्यादुभय खव्यहारसामग्रथन्तर्भूतज्ञामत्वमिति । स्व्यवहारानु गुणज्ञानविषयत्वमित्यर्थ । न चास्मिन् पक्षेऽनुगम ; ज्ञानावेद्यत्वतदन्यान्यत्वेना नुभसंभवात् । एतदस्वरसादेवाहं - यद्वा एवं चाहुरेति । सर्घत्र व्यवहार मतिसंबन्धित्वमेवानुगतं भकाशशध्दार्थः । तसु द्वेधा - कचत् ज्ञानविषयत्वत् मिति भाष्यं चिदचिशेपदार्थनिष्ठ स्वव्यवहारानुगुण्यमिति व्यवस्था चिदचिदशेष गतप्रकाशेति । च्यवहारप्रतेिसंबन्धित्वं प्रति हेतुत्वरूपमितें । व्यवहारहेतु स्वरूपमित्यर्थः । थवहर्तव्य :यमुभयाधारणम् । व्यवहारहेतुत्वं तु ज्ञानसाधारणमिति भ६ सदकारणकत्वं च नित्यत्वं प्रसिद्धमिति । सत्वे सति अकारणकत्व मित्यर्थः । सत्वे सतीति श्शेिषणमसति प्रागभावे चातिव्याप्तिवारणार्थमिति द्रष्टव्यम् । अस्ति चेत् पक्षपातः स्यादिति । अस्मत्क्षपातः स्यादित्यर्थः । प्रतीविश्वत् कस्यचिदिति । साश्रया सर्मिा च वक्तयेत्यर्थः । ननु भाष्यानुगुध्येन सिद्धिश्चेत् कस्यचित् कंचित् प्रीति वक्तव्ये, प्रतीतिश्चेदिति वदतः कोऽभिप्राय इति चेत् ..- उच्यते - सिद्धकर्मकतया सिद्धश्चेत् स भिंका स्यादित्युक्त 15 १३८ श्रीरङ्गरामाबुजमुनिविरविता रोगात् । किंच िसद्भिश्चत् कस्यचित् के ()ि चित्प्रतीत्युक्त घटस्य िसिद्धदैवदत् प्रतीति वक्तव्यम् । घटो देवदतं प्रति सिध्यतीति हि वक्तमुचिम् ! न तु देवदत्तो धटं प्रति सिध्यतीति । ततश्च 'कस्यचित् पुरुषस्य किंचिदर्थजातं प्रति सिद्धिरूपतया ) इत्युतरभाप्यविरोधापतिः । अतः सिद्धिशब्दः प्रतीतिमात्रपर इति प्रदर्शनार्थे सकर्मकप्रतीतिशब्दो व्यवहृत इति द्रष्टव्यम् । ननु भाष्ये संविवेत्। कस्यचित् कंचित् प्रत्येव भवतीति वतुं सुशकत्वात् सिध्यति चेदित्येवं प्रणाडया प्रतीतेः सिद्धिल्बसमर्थनपुरस्कारण. दूषणे न हृतु पश्याम इति चेत् – न – तम्योक्तिमात्रभेदरूपत्वेनादोषत् । कस्यचिदित्युक्त ज्ञात्रपेक्षाप्रनिक्षेपं शङ्कत इति । कस्येति निर्दिष्टसिद्धप्रतिसंबन्ध्यपेक्षाप्रतिक्षेप शङ्कत इत्यर्थः । आरं{ानं प्रतीत्युतग्रन्थानुसागत् आत्मन इति चतुर्थी मभिप्रेत्याह – आत्मानं प्रनीति । यद्यपि कस्य सिद्धिपतिसंबन्धन इत्यपेक्षाया मात्मन इत्युक्त आसिद्धपतिसंबन्धीत्यर्थलाभत् तदर्थत्मानं प्रतीति न व्याख्येयम्। किंघ कस्येत्यस्योत्रं षष्टान्तमेव भवितुमर्हति, न द्वितीयान्तम्--तथापि स्पष्टार्थमुक्त मिति द्रष्टव्यम् । आत्मशब्दः स्वाचीति । आत्मशब्दस्य ज्ञातृत्वलक्षणसिद्धमति संबन्धिपरत्वे कः सिद्धिप्रतिसंबन्धीति प्रश्नस्य सिद्धिप्रतिसंबन्धीत्युतंरमसंगतं स्यात् । अतोऽन्यप्रतिद्वन्द्वपर इति भावः । न चार्थजातं प्रति सिद्धिरूपस्य कथमात्मानं प्रत्यपि सिद्धरूपत्वमिति वाच्यम्, एकस्य प्रतिसंवन्धतया प्रतिशब्दाश्रींभूतलक्षणत्वम्, अपरस्य विषयतया लक्षणत्वमिति * आत्मानं प्रति, अर्थजातं प्रति ) इति च सुचमिति द्रष्टयम् । सिद्धिप्रतिसंधन्ध्यात्मा क इति । आत्मशब्दस्य स्त्रपरत्वेन व्याख्यातया तदंशस्याक्षेनुमशक्यत्वात् सिद्धि-तिबन्धित्वमात्मशब्दनिर्दिष्टस्थ स्वस्य कथमित्यर्थः । स्वस्यैव स्वप्रतिसंबन्धित्वे विरोधादिति भावः । न त्वात्मत्वमप्याक्षेप्य कोटिप्रविष्टमिति द्रष्टव्यम् । (संविदात्मत्वनिरासः ) संविदात्मभावस्येति । अत्रत्शब्दः सिद्धपतिसंबन्धिपरः; न तु स्वरः; अन्यत्वमनिसंबन्धित्वस्योपपादनिरपेक्षत्वादिति द्रष्टव्यम् । धर्मधर्मिभावेति । अतो निष्अकरकज्ञानस्य नावकाश ति भावः । इह किमर्थ इति । किमुत्तिवाची, उत १३५ प्तिवचीयर्थः । कर्तुरधि प्रत्यभिज्ञाविषयश्वादिति नानुभत्रिभेदसिद्धिः ? तदानीमनुभवितुश्च मदर्थस्य, इदानीम्नुभवितुश्च मदर्थस्य1 यदि च तावन्मान्न एव संरंभस्तर्हि वक्ष्यमाणाः प्रत्यभिज्ञाश्रयत्वयुक्तरेव प्रम:णी- करणसंभवात् प्रत्यभिज्ञाविषयवस्य प्रमाणीकरण-युक्तमिति चेत्-न ; 'यः पूर्व भानुभूनः, स एवायमर्थस्तेनैव मयानुभूयते ! इति प्रत्यभिज्ञायाः प्रम:णीकरण संभवादित्यत्र तात्पर्यात् । उत्पत्तिस्थिती सिट्रे इतेि ! 'ज,न:नि ' इति ज्ञानानु भावः । ननु 'जानामि ? इत्यादौ धात्वर्थाश्रयत्वमेव प्रतीयते ; न तु तदनुकूलकृति मत्वम् । अत एव नित्यज्ञानाश्रयस्यापि परमात्मन “ वेदाहं समतीताने ' इति ज्ञानाश्रयत्वप्रतीतिरिति यद्यरिोषः, तर्हि * मम ज्ञानभुत्पन्नम् ? इति प्रतीतिरुपतैः प्रमाणीकरणीया । ज्ञातुरेव ममेत्युक्तिरिति । तृचः कर्तृत्वार्थकत्वेनानन्तरकालो त्पन्नत्वातीतेति भावः । निरोधो नाम पटसंविदिति । यद्यप्युत्पतेः प्रथभक्षण योगित्वरूपत्वयत् विनाशम्य 'चरमक्षणयोगिकमपि सुवचम् – तथाप्युत्तरोतरावस्था संबन्धस्यैव पूर्वपूर्वावस्थाविनाशत्वमिति द्रष्टव्यम् । आत्मा हि प्रतिसंधत्त इति । न त्वन्त:करणमिति शेषः । अनुभूते रात्त्वे अनुभवितभेदः तिसंभ्रानमनुभूतेः कथं स्यादिति भावः । उभयाभ्युपेता संविदेवेति भाष्ये ज्ञातुरुभयानमितत्वं प्रतीयते । मृधावादिभिश्च तदभ्युप गमतदीथशङ्कापरिहारपरवमयुक्तमिति ज्ञातृस्वरूपानभ्युपगन्तूबौद्वैकदेशिभतं प्रसङ्गानि राकरोतीत्याह – वैौद्वैकदेशिभिरिति ! उपलब्धिपहतत्वात्संविदात्मत्वमनु पपन्नतेि । संविद एवात्मत्वम्, तव्यतिरिक्तस्यात्मत्वाभाव इत्येतस्य तातिरिक्तो पलधिरहितत्वादित्यर्थः । अत एव-अस्तु ज्ञतुरप्युपलम्भः । नैतावता संविद :- त्वममुपलब्धिपराहतम् । न हि संविदनात्मेति कश्चिदुलभोऽस्तीति चोद्य पराकृतं १४० श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचेितः वेदितव्यम् । एतादृशष्टिार्थाश्रयणप्रसङ्गपरिहाराय यद्वा संविदः परमार्थत्वेनेति । मृषाव दिशङ्कापरिहारपरतया व्याचष्ट असत्प्रत्ययत्वेन पराभ्युपगत इति । मृषावादिमतेऽपि 'अहम्' इति प्रत्ययरूपेऽस्मत्प्रत्यये चिदचिदंशद्वयभानाभ्युपगम,द्य श्रुतेऽपि न दोष .ति द्रष्टव्यम् । अन्वयित्रयमिति । यद्यपि * अनुभूतिरात्मा प्रत्यक्तवत् ', ' अनुभूतेिः प्रतीची स्वयंप्रकाशत्वात्’, अनुभूतेिः स्वप्रकाश, अनुभूतेि त् ? तेि व्यतिरेक्रि वत् अहमर्थो नात्मा पर क्वात् ? ' अहभर्थः पराक् ज्ञानाधीनप्रकाशश्वत् ' 'अहमर्थो इत्येवमुतरोतरस्य पूर्वपूर्वसाधकतयो न्यास एव सुश्लिष्टः--तथापि साधनक्रमवैचित्रोप्रदर्शनार्थमेवमुक्तमितेि द्रष्टव्यम् । भाण्ये विन्मात्रातरेकी युष्मदर्थ एवेति । युष्मदर्थ एव अनात्मैवेत्यर्थः । 'स आत्मा' इत्यस्य प्रतिनिर्देशरूपत्वादिति द्रष्टव्यम् । इतरानुमानचतुष्टयमिति । अनुभूतेश्चित्वात् स्वप्रकाशत्वम्', 'अह्नमर्थस्य चित्वादस्प्रकाशत्वम् ' इत्यनु मानद्वयं विहाय, “ अनुभूतेः स्त्रवकाशत्वात् प्रत्यक्त्वम् ?, ' प्रत्यक्तवाच त्त्वम् । इत्यनुमानद्वयस्य च, * अहं नर्थस्यास्वप्रकाशश्वत पर.क्त म्', 'ततश्चामात्मत्वम् इत्यनुमानद्वयस्य च दूषणमाहे. अर्थ । ननु 'अहं जानामि' इत्यत्र ज्ञानशेषित्वलक्षण प्रत्यस्वस्य कथं भानमित्याशङ्कयाह-धतियावभासादेवेति । ननु * अहम् इत्यत्र चिदंशोऽपि भासत इति वदन्तं प्रति नेदमुत्तरम् , अंशद्ववेऽपि वृत्तिज्ञाना श्रयत्वप्रतीतेरिति चेत्-न ; * अहम्' इत्यत्रांशद्वयानुपलम्भात् । उप्लम्भे च चितोऽप्यहमर्थतय। अहमर्थानामत्वोक्तिर्विरुयेतेति भावः । प्रत्यक्त्वं विपरीताधकं चेत्याहेतेि। अहमर्थात्मत्वसाधकमित्यर्थ स्वयंकाशत्वहेतोः सन्प्रनेिपक्षत्वं चेतेि ! तुरुयबलवाभावान् बाधितार्थत्वमित्यत्र तात्पर्यम् । इतरथा प्रत्यक्वहेतोसिद्धिदाढ्यैमिति पूर्वग्रन्थविरोन् । यद्वा विशेष:() दर्शनाभिप्रायेण संत्प्रतिपक्षोक्तिरिति द्रष्टव्यम् । संवित्प्रत्यक्तहेतोरसिद्विश्च सिद्धेति । पूर्वमहृमर्थव्यतिरिक्तत्वहेसुना असिद्धिरुक्त ; अधुना अहंप्रत्यया विषयत्वहेतुनेति भेदः । था संवित्प्रत्यक्तसाध स्वप्रकाशयहेतोन्र्याप्यवासिद्धिश्च १४१ ज्ञानमिति । उद्वेगढ़ेर्भवतीति शेषः । न हेि शास्त्रं श्रणादिनिरपेक्षमिति । यद्यपि कृताध्ययनस्य शब्द प्रामेतिजनकत्वं शास्त्रस्य श्रवणादिसापेक्षम् । श्रवणं न बुभुत्साधीन् । सा च पुरुषार्थत्वःवसायिस्वाधीनेतेि भाव ३व्य (ज्ञानस्वरूपत्वज्ञानगुणकत्वे ) ज्ञातेति हेतुग विशेषणाम् । वक्ष्यतिं च - न हि दीपादेः स्वप्रभावलनिभांसि तत्वेनाप्रकाशत्यमिति । ततश्च स्वधर्मभूतज्ञान्पभाक्लनिभस्यतया कथं ज्ञातुरन्य तच कथमित्यत्राहेति । प्रकाशाश्रयस्य तस्यानुभूत्यादिशब्दिसप्तकर्मकसकर्तृक ज्ञानरूपप्रकाशत्वं कथमित्याक्षे निपाय । चैतन्यं ज्ञानस्पमिति । व्यवहारानु गुणत्वमित्यर्थः । आत्मनेि ज्ञानशब्दस्य स्म फाशत्यभिप्रथत्वात्, आत्मनि प्रयुज्य मानो ज्ञानशब्दः स्वप्रकाशे रुढ इत्युक्तत्वाख व्यवहारानुगुणत्वलक्षणस्वप्रकाशत्वमेव ज्ञानशब्देनेह विवक्षितम् । तचानुभूतिसंवेिदादिशब्दाभिलनीयस्याप्यकर्मकस्या. कर्तृकस्य युज्यत इति भावः । अहमर्थस्य चैतन्यस्वभावस्थ इति । “ अत्रायै पुरुषः स्वयं ज्योतिः ) इत्यादिवाक्यैरनन्याधीनप्रकाशत्वलक्षणचैतन्यस्वभावत्वे प्रमाणे दर्शवि०५न् प्रकाशगुणस् कथभङ्गन्याधीनकाशत्वं सजातीयान्वयदर्शनरुपोग्यतायाः अभवादित्याशङ्कय प्रकाशत्वस्वभावस्य प्रकाशगुणकत्वं दीपादौ दृष्टमिति योग्यतां प्रदर्शयतीत्यर्थः । न तु स्वप्रकाशत्वलक्षणचैतन्यस्वभावत्वमिति मन्तव्यम् । एतेन अहमर्थस्य चैतन्यस्वभावत्वे श्रुतिप्रमाणे वक्ष्यन्' इति प्रथपर्यालोचनायां चैतन्य स्वभावत्वमेवानन्याधीनकाशमनिति प्रतीयते । “यः प्रकाशस्वभावः सोऽनन्य धीनभकाशः' इति तर्कस्यान-धीनमकाशत्वप्रतिपादकश्रुत्यग्राहकत्वस्यैव युक्तयः १४२ श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचिता चैतन्यस्वभावत्वानन्याधीनप्रकाशस्वयोरैक्यावश्यंभवत् । ततश्चाहमर्थोऽन्न्याधीन प्रकाशः स्वप्रकाशत्वादिति साध्यसाधनयोरविशेषः, द्वयोरपि चैतन्यस्वभावत्वरूपत्वात्-- इति शङ्का परास्ता, चैतन्यस्वभावत्वस्यैकरूपत्वाभावात् । केचित्तु - अहमर्थोऽनन्या धीनप्रकाशः स्वयंप्रकाशत्वादिति पूर्वोक्तानुमाने व्याप्ति दर्शयतीत्यपि व्याचक्षते । न च -- 'तत्र स्वयंपकाशत्वं हेतुः, इह तु प्रकाशस्वभाव इत्युच्यन ' इति वैरूप्यं शङ्कयम्, द्रयोरप्येकत्वात् । खयंप्रकाशत्वादित्यस्यापि प्रकाशस्वभावत्वादित्येवार्थ इति । तस्मिन्नपि व्याख्याने न दोष । आत्मदीपेति । अत्र समाहारगों द्वन्द्वः। अतश्चनुष्धैपि न द्विवचननिर्देशानुपपत्तिरिति द्रष्टव्यम् । यादृशमिति । साक्षात्रं परौदासीभ्येन व्यवहारानुगुणत्वमित्यर्थः । यद्वा आत्पदीपयोर्धर्मभूतज्ञानप्रभयोरित्यर्थः । तादृशमिति । दीपतत्भयोरौज्ज् ल्यम्, आत्मधर्मभूतज्ञानयोः स्फुरणमित्यर्थ । साध्यवैकल्याशङ्कयेति । इदमुपलक्षणम् - साधनवैकल्यमित्यपि द्रष्टव्यम् । पितस्समवेतार्थेति । न च पितत्समवेतोर्थयोः रूप पेक्षया धर्यन्तरत्वातेन कथं तारणमिति वाच्यम्, धभ्यः रशब्दस्य स्वाश्रयेतद्रव्यार्थकत्वस्योत् । ग्रन्थे स्पष्टत्वात्। चैतन्यस्वभापतेत्यादि भाष्यमति । यद्यपिं 'यः प्रकाशस् भावः । इत्यारभ्य तर्करूपत्वं प्रागुन्थस्तम्, तथापि चैतन्यस्वभावतेत्यारभ्य तर्करूपत्त्रेऽपि विरोधा भावादेवमुक्तमिति द्रष्टव्यम् । ज्ञानधर्मकत्वज्ञानस्वरूपतोक्तरिति । हेनुसाध्यो प्रदर्शनादिति भावः । { ननु कपूरादीनां दूरोपलब्धगन्थानामिति [दूरोपलब्धगन्धानमिति } हेतुगर्भविशेषणम् । कपूरादीनांदूरोपलब्धगन्धत्वादित्यर्थः। अतश्च यत् कैश्चिदुक्तम्

• दूरोपलब्धगन्धानामित्येतत् प्रक्षितम् । तथाहि सात समुद्रसं टादीति ग्रन्थस्या

प्रसक्तप्रतिषेधताप्रसङ्गात् । इति--तन्निरतम् । अत्र समुट्रसंपुट्योः सामान्यविशेष रुपेणार्थभेदसत्त्वान्न पैौनरुक्त्यशङ्का । उभयादिसंप्रतिपन्नानामेवेति । उपलभ्य भानगन्धाश्रयणामेषामेवात्रयवानां निश्चलतयावस्थितिमात्रमेव लधु; न तु-तेषामव यवानां संयोगविशेषरूप उपनिशातः, तद्धेतु धन्तरोत्पत्तः, तदुतरक्षणे विश रणम् , तदधीनबर्मिनाशः, पुनरपि तदुत्तरक्षणे घुञ्जीभावेन धन्यैश्तरोत्यत्तिरित्यादि कल्पनम् । अतो न गौरवमिति भाव । अकृतिरिति । निव्र्यापारः, निश्चल भात्रप्रकाशिका (ज्ञानस्वरूपत्वज्ञानगुणकत्वे ) १४ इत्यर्थः । वायुनेजःप्रभृतिभिः संवन्ध्रादेतिं ; रश्मिमत्वे नेज संबन्ध एव प्रोजकः इति द्रष्टव्यम् । गत्वा गां रश्मीनामिति । कपालं निर्भिद्य सलिले प्रविष्टानामपि ततोऽचिरादूर्धनिर्गमनमेव स्यान्; न तु तत्र त्रिश्रम इति भावः । इत्युत्तरमन्धानुसारत् । केचतु - अग्-ितै विशीणीबयक्संक्रमणमभ्युपे म् । अत एव हि. सिद्धं नः स्मीट्टिनम्, तेषामेव निशाणावयानां प्रभात्वावाःादित्याशङ्कय निषिध्यते 'सलेिलादौ ?ामन्तः' इत्युत्तरग्रन्थेनेति वर्णयन् ि । तदुपात्तापुक्ता ग्न्ययवकार्यमिति प्रतीयत इति । अत्र केचिन् - सौर्षःशमीनां संताप न स्यात् ? उभयोरपि परस्परानुपवेशस्य प्रामाणि कवत् । तस्मादप्युभयोरप्युष्णत्वा वायुलेिं वर्षतेि शोषयति । इत्युक्त शेषणस्यापि किंचिद् द्वारयापेक्षितम् । न चागोन दिवापि तापहेतुत्वदर्शनात् तदा सूर्यश्यवयवानुप्रवेशात् स्वत एवाग्ने स्तापहेतुत्वमिति वक्त शक्यम् , “ रश्म्यनुमारी ” इन् िसुझेोक्तन्यायेन रौ सूर्य रश्मीनां संतापहेतुत्वस्य सिद्धतथा तदानीमन्यनुप्रवेशाभवत् संतापहेतुत्वं न स्यादिति साम्यत् । अम्:यवयवादीनामनुपवेशत् सौरकिरणानामनुप्रवेशे दोषाभावाचेत्यपि द्रष्टव्यम् (वदन्ति ?) । ननु च्लोपणद्रवीभूतेति । अत्र केचित् – अयं ग्रन्थः ऊध्र्वमृद्भ्येतेि ऊर्ध्वगमनतिथैगमनस्वभावबिरोधप्रदर्श भाष्यस्यावारिका; न तु विशरणपिण्डी भावस्वभावविरोधप्रदर्शकस्य । न हेि विशरणस्वभावेति पूर्वभाष्यस्य तत्पूर्वमेवाव तरितत्वात् । अतश्ध ऊध्र्वमुद्भयेतीति प्रतीकग्रहणं युक्तमिति वदन्ति । ऋजुदेश एव छायायोगादवगम्यत इति । यदि प्रभाया ऋजुअपरणनियमो न स्यात्, तदा दीपप्रभाव्यवधायकस्तम्भन्नरेितान्वकारस्थले प्रभाया क्रमार्गेण वायुनीतांसूनामिव गमनप्रसङ्गेन तत्रत्यान्धकारेऽप्यार्जवं न स्यादित्यर्थः । । ननु तिरोधायकपदार्थ प्रति ऋजुमदेश एव, छायायोगे नियमो नाति; तथा हि सति व्यवधायकस्य पदार्थस्य १४४ श्रीरङ्गरामानुजमुनेिचेिरचेिता दीपसंनिकृष्टत्वे पृथ्वग्रा सूक्ष्मला छा नोपलभ्येतेत्यत्राह-छायावैपुल्यांमेति । छायापृथ्वग्रन्वं निरु मानरश्मीनां पृथ्वग्रसूक्ष्ममूल-निवन्धनमित्यर्थ उत्पत्तिविनाशसामग्रीभ्यामिति । अघमिहनुमानक्रम . द्वितीयादिश्यैवयवानि संयोगो दीपोत्थादकः वथैवयवाग्यिसंयोगत्वत्, प्रथमवत्वयवान्निसंयोग त् । प्रथम वर्तिकावयवनाशो दीपनाशहेतुः, वर्तिकावयवनाशात् चरमवर्तिकावयवनाशावदिति । भाष्ये औuयाधिक्यमित्याद्युपलब्धिव्यवस्थाप्पांमति । इदमुपलक्षणम् औष्ण्याधिक्यं न प्रभाधर्मः, अपितृदुभूतस्पर्शनां तत्सहचरितान् तेजोवयवानां धर्म इत्यपि सुवचमिति द्रष्टव्यम् । अनेन वक्ष्यमाणश्रुतिवाक्य. इति । ननु ज्ञानादेव्यपदेशस्य स्वप्रकाशत्वमादाय निर्वाहः । क्वप्रकाशत्वस्य तु चैतन्यस्वभावत्व मादाय निर्वाहः; चैतन्यम्वभावना हि स्वप्रकाशते थुपादनात्; अतोऽन्योन्याश्रय इति चेत् – न; चैतन्यस्वभावत्वमित्यत्र चैतन्यलक्षणज्ञानत्वं व्यवहारानुगुणत्वमात्र मे, न तु संवेिदनुभूत्यवगत्यादिशब्दप्रवृतिनिमित्तत्वमभिप्रेत्येति पूर्वोक्तस्वाददोषात् । व्यतिरेकशब्देन निःशेपग्रहणं कृतमेिति । अन्तरङ्गः कृत्रुः सैन्धव घन यपेक्षया बहिरङ्गव्यतिरिक्त :, कृत्स्रः सैन्धवघन ३त्युक्त, असंकुचित ङ्गप्रतीतिरनुभवसिद्धेति भा स्वसंबन्धितथा प्रतीतमितेि । स्वसंबन्धापतीौ स्वसंबन्धितय। अप्रतीतमित्यन्वयः । ज्ञानान्तरवेद्यत्वं स्यादितेि । ज्ञातृज्ञानसंबन्धविषयक ज्ञानस्य संबधिभून तृज्ञानविषयकत्वावश्यंभावादिति भाव । नवेवं ज्ञानत्व वैशिष्टयमात्मनि ध प्रत्यक्त्वानुकूलत्वैकत्ववैशिष्टयं कथं भयात् ? वैशिष्टयानुः योगिनः स्वस्य स्वविषयत्वासंभवादित्यपि वक्त शक्यमेितेि चे , तस्या: प्याक्षेपस्येष्टत्वात् / संबन्धविषयकज्ञानेन सह ज्ञासंबन्धस्यापीति । ज्ञतृ व्यवसायसंबन्धविषयकानुब्धवसायेन सह ज्ञतुः संबन्धस्यापि वेद्यत्वायानुव्यवसायानु व्यवसायः स्वीकर्तव्य इत्यर्थः । अहमर्थो हि विशेष्य स्वभावः स्वात्मान धुपस्थापयतीति । न च प्रत्यक्त्वानुकूलवैकत्वभिन्नात्मधर्मग्रहे आत्मनः सामथ्र्याः भावात् कथं विशेष्यत्वस्य ग्रहणमिति वाच्यम्, विशेष्यत्वस्य स्वभावानतिरिक्तत्वेन १५५ छ्भ { ब्राहकार्यजनकत्वातू , तस्यापि तदुभयस्वरूपत्वाद्वा अणोपपतेः । ननु प्रत्यक्द जन्योपस्थितेरात्मविषयत्वं वक्तव्यम्, क्ल प्रकाशद्वयस्याभ्युपगन्तव्यत्वात् । तला हर्तव्यमिति चेत्-सत्यम् : * घटम्हं जानामि ? इति ज्ञानं चक्षुरिन्द्रियजन्यम्; न तु नैययिकम इवानुन्दसायरूपं मनोऽन्यम् । न हि क्षुर्जन्यज्ञान आत्मनो विषयत्वं संभवति । अतोऽहमित्येव मीं स्फुरति ! घट्ज्ञानांशः स्वप्रकाशतया भासत इत्येव सूक्तुमुचितमिति भावः । जडत्वग्रयुक्त हि तवेति ! जडस्थलीय सहावभास वैकज्ञानगम्यस्वपथेोजक इत्यर्थः । वासो देवदत्तपदव्युत्पत्तिदशायां निर्मितमेव, न लु शक्यकोटिभविष्टम्--तथेत्यर्थः । धर्मभूत्तज्ञाने सावकाशोऽस्मन्मत इति । ननु परमतेऽपि * ज्ञायतेऽनेन' इति व्युत्पत्य अन्त:करणवृत्तिज्ञानमिति चुज्ञिाने संबन्धिशब्दः सवकाश इति वेत्। न । जडायामन्त:करणवृत्तौ ज्ञानत्वोक्तरसंगतत्वात्; भवप्रत्ययान्तावपट्काच्य एव सम् ३छ् एकस्मा । इति भाष्यस्य चतुर्थविकल्भदूष्णत्वं न युक्तम् । लसादित्यादिभ स्स 19 १४६ नुगुणत्वस्याहमर्थ इव संविद्यपि सत्वेनाहमर्थोऽप्यात्मेत्येव सुकुमुचिनतया 'अहमर्थ एवात्मा' इति क्कुमनुविनवान् । तनश्च. स्वसताप्रयुक्तप्रकाशात् वा, अव्यभिचरित प्रकाशमत्तकत्रं वा, तत्वे सति स्वनै भासमानत्वं वा, अन्यसंबन्धानपेक्षप्रकाशत्वं वे१ि चतुर्धा विकरूोऽभिमतः । भाष्येऽपि तथैव प्रतीयत इति वदन्ति । प्रत्यक्षबाधः सर्वम्धारणं दूषणमिति । 'अङ्गम्’ इति भासमानस्यैवात्मत्वेन तस्य ज्ञानाश्रयनया ज्ञानभेदनैव प्रतीतेरिति भाव । यद्वा । अहं जानामि ' इति नस्याहमर्थधर्मत्वग्राहिप्रमाणबाध इत्यर्थः । अनैकान्त्यांवरोधयोरन्यतरेणेति । स्वदर्शने पक्षत्थवृतित्वकपमनैकान्यम् ; परदर्शने पक्षविपक्षमात्रवृतिस्वरूपविरोध इत्यर्थः । न व्यभिचरति प्रकाशो यस्य सत्तामिति । अत्र केचि – न व्यभिचरति प्रकाशं यस्य सत्तेति पाठः समीचीनः, तस्यैवार्थस्थोचितत्वात् । सत्ताया एव प्रकाशव्याप्यत्वस्य विवक्षित्वात्, भाप्यस्थाव्यभिचरितशब्दस्य कर्मणि क्तप्रत्यया न्तत्वेन कर्तरेि क्तप्रत्ययान्तत्वाभावादिनि वदन्ति । परस्मै भासमानत्वमुपपादयतीनि । । अहं सुखी । इत्यन्नाहमर्थस्य सुखशेषित्वभानन् िसुखस्यैव प्रकाशरूपत्वान् सुखकाशशैषित्वलक्षणं प्रकाशफलित्व मपि “अहं सुखी ? इत्यत्र भांसल इति भावः । अथाहमर्थस्य भ्रानिसिद्धत्वमिति । न च भाप्ये ज्ञातृतथावभासते इति ज्ञातुरेव भ्रान्तिसिद्धत्वं प्रतीयते, नाहमर्थम्येति वाच्यम् - अहमर्थस्यैव ज्ञातृत्वात् । अत एव परिहारभाष्ये अनुभविताहमर्थः प्रतीयते अनुभूतिरह मितीत्युक्तम् । भाप्ये-अनुभूतिः परमार्थतो निर्विषया निराश्रयेति । अत्रा श्रविषयशब्दौ भावप्रधानौ ! ज्ञानाश्रयत्वज्ञानविषयत्वशून्येत्यर्थः । “सा ज्ञातृस भ्रान्तिसिद्धा रजततेव शुक्तिशकलस्य,” * अनुभूतेः स्वात्मनि कर्तृत्वायोगा ? दिति पूर्वपक्षभाष्यानुरोधात् । अत एव ज्ञातृत्वस्य आन्तसिद्धत्वेोपपादने परमार्थतो विषयाश्रयशून्यविषयत्वोपद्मनुपयुक्तमिति शऽपि निरस्त । अत्र च ज्ञान विषयत्वशाम्यत्वोपपादनं दृष्टान्तया, न प्रकृतोपयोतियेति द्रष्टव्यम् । यद्वा निगाश्रया ! तादात्म्यसंबन्धेनाध्यस्यमानशातृश्शूश्येत्यर्थः । अत’ ऐव. असुभव सामानाधिकरण्येनाहमर्थः प्रतीयेतेति भन्थस्वास्यं द्रष्टलम् ।' त । भावप्रकाशिका ( ज्ञातृत्वम्यान्:करमश्रधर्मत्वनिरासः) प्रती:ि 'दर्पणे मुग्वम् । प्रभायां प्रभाश्रयमण्यध्यासवदनुभूताश्नुभूत्याश्यहः:आंध्यापः कुने न संभवेदिति तथा संभवतीति भावः । पदद्वयप्रवृत्तिनिमित्तोरिति । ननु मालिन्यपदप्रवृति निमित्तस्य मालेिभ्यस्त्रस्य १गपदप्रवृतिानमित्तम्य रगत्वस्य च कथं दिङ्नभोवृत्तित्वम् । कथं वा “सर्वदिक्ष्वपि शैव मे ? इति सर्वासु दिक्षु कशिन्यध्याये दिक्वकामिनी त्वामानाधिकरण्यमिति चेत् - न ; तादृशस्थले संयुगरोिपध्षतथा वैयधिकरध्वेन भ्रमसंभचालू । न चान्नपि संसर्गारोफेऽस्त्वनि वाच्यम्, तथा हि भति 'दिक्षु कामिन', दिक्षु मालिन्यम् । इक्त् ि 'अनुभूनावहन् ? इति प्रतीतिप्रसङ्ग इति भावः । तदधिकरणा यासानुदय इति । अनुभूतित्वस्फुरणस्य भ्रश्छेतुत्वं वदता अनुभूत्य स्फुरणमध्यासहेतुरियुक्त स्थात् ! ततश्चधिष्ठानम्फुरणरूपहेवभावादध्यासान्द्रयप्रसङ्ग इति भावः । अधिष्ठानस्फुरणस्य हेतुत्वाभावादध्यासोदयः संभवतीत्यक्षिपतिं – नन्व ध्यासुदयो दुर्वच इ त । तदकाशाद्ध्यासोदय इति । तत्प्रकाशस्याद्धेतु त्वदध्यासोदय इत्यर्थः । अप्रतिपन्नस्याधिष्ठनत्वायोगादिति । अश्यासदशायाम् प्रतिपन्नस्येत्यर्थः । वृषणान्तरमाह--विषयाश्रयशून्याया तेि । केचित्तु- अप्रि पन्नस्य । सथा अप्रतिपन्नस्येत्यर्थः । तदुपपादकमुत्तरवाक्यमेिति वदन्ति । ज्ञातृत्वपरश्रुतिवाक्यादिति । “परात् परं पुरेिशयं पुरुषमीक्षते ',

• सर्वे हैं पश्यः पश्यति ? इत्यदिवाक्यादित्यर्थः । तादृशाहंकारग्रन्थिस्थमितेि ।

विकारिजडद्रव्यस्थमित्यर्थः ; न तु वेिक्रियात्मकजडद्रव्यस्यमितेि , मन्तव्यम् अविक्रियस्येति पूर्वग्रन्थानुसारात् क्किारास्पदेतेि भाष्यानुगुण्याश्च । दृश्यत्वादि त्यर्थ इति । दृश्यत्वादिति शेष इत्यर्थः । देहात्मभेद इति । देहस्य ज्ञातृत्वा भाव इत्यर्थः । कचिज्ज्ञात्वाभावप्रयोजकस्येति । नन्वेचं ज्ञात्क्स वित्व प्रयोज्यत्वं स्यात् । न चेधापाति; । धर्मभूतज्ञाने ज्ञातृत्वक्षङ्गः । न च त्विमात्म त्वम्, तदभावो । ज्ञातृत्वाभावप्रयोजक इति वाच्यम्, आत्मत्वज्ञातृत्वयो; अयोऽथ १४८ श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचेिता प्रयोजकभावस्य काप्यग्रहादिति चेत्-न ग्रहेऽप्यात्मभावय ज्ञानृत्वाभावमोजकत्वदर्शनादिति भावः । क्तुनस्तु अचेतन त्वादीत्य तदुपसंविज्ञानबहुत्रहिणा दृष्यवादिकभुक्तमिति ध्वेयम् । पूर्वोक्त ठयाप्तिस्थापनायेनि ! *चेतनासाधारणधर्मवाच ज्ञातृवस्येति पूर्वोक्तव्याप्तिस्था पनायेत्यर्थः । न हि वयं द्रष्टत्यादीति । देहस्य जडत्वान्न द्रष्टत्वम्। ततश्चानात्मत्वमिaि चार्याकं प्रति न देहात्ममेदं साधयामः । अपि त्वामनो दृशस्वरूपत्वात् देह चातधात्वात् देहस्यानात्मवमित्येव साधयाम इत्यर्थः । द्रष्टत्पाभावस्याचेतनत्वादि प्रयोज्यत्व इति । अचेतनत्वादीत्यल अनद्गुणसंज्ञिानबहुत्रोहिबशान् दृश्य त्वस्य ग्रहणात् । द्रष्टत्वाभावेऽप्यवेतत्वादिकमित्युत्तस्त्रापि दृश्यत्वमेव विवक्षितम् । मृषावाद्यसाधारणेति । यदि दृश्यस्य द्रष्टरक्म् , नहिं वशित्वमपि किं न स्यान् ? यदि च कर्मणः क्रियात्वं न संभवतीत्फुच्येन, तर्हि कर्मणः कर्तृत्वमपि न सभवति : कर्मस्वकर्तृत्वक्रियात्बानां पस्परविरोधादिति भावः । यद्यपि सिद्धान्ते दृशेरपि दृश्य त्मभ्युपतम्--तथापि पस्मतानुसारदेवमुक्तमितिं द्रष्टव्यम् । जलप्रत्ययगोचरत्व त्विमति स्थितवान् । ततश्चाहेभयपक्षिधत्वे नमस्क्वाधकम्; प्रत्युतमबाधमेवेति भावः । परमात्मन्थनात्मत्वादिग्रसङ्गचिित । यदि परमात्मा कर्ता स्यात्, अनात्मा स्यादित्यपादने, तस्मान्न कर्तेति विपर्यये पर्यवसाने, कर्तृत्वदिश्रुत्या बाधप्रसङ्ग इत्यर्थः । द्वितीवे परमात्मन्यसिद्धिरिति । कर्तृत्वेऽहंग्रत्ययगोचरत्वे चाभ्युपगम्यमान इत्यस्य परमात्मनः स्यन्दरूपक्रियाश्रयत्वेऽहंप्रत्ययोचरत्वे चाभ्युपगम्यमान इत्यर्थः पर्यव प्तिः । ततश्च तथाभ्युपगोऽसिद्ध इत्यर्थः त्कें पराभ्युपगतस्यैवपादकत्वादिति भावः। असमपेक्ष्येोदयास्तमयव्यक्देश इति भाण्ये प्रसस्यशब्दस्य प्रसस्यार्थत्व माश्रित्य अक्षरणान्यव्यतिरेकाभ्यां ज्ञानस्थशिन् उदक्षस्तमयस्यवहार इत्यर्थः प्रतीयते। 1' स्वाभाविकं रूपम् इति भण्वे तत् स्वाभाविकं च न भवतीति चशब्दो १४९ भिन्नक्रम इति भावः । स्वाभाविक रूपं कथयित्राहेति । अत्र कैचित् निर्विकारत्श्रुनयः स्वाभाविकविकरांनषेध ऋत्येक 5थस्य । उपाधिविनिर्मुक्त स्वाभावेिकमुक्तम्वरूपे विकारमात्रनिपेवपरा इत्यरः । तत्र पूर्वध्याद!ायाम्, ततश्च न स्वाभाविकम्, अपि तु कर्मकृतमितेि भाष्ये तच्छन्दः कर्तृत्वपरः । ततश्च कर्तृत्वमैौषधिकम्; न स्वाभाविकम् । १श्च त्रिकारनिषेधश्रुतय' स्वाभाविकविकार निषेधपरा इत्यर्थः । द्वितीयव्याख्यायाम्, तच्च न स्वाभाविकम् इत्यत्र तच्छब्दो बुद्धिस्थकर्तृत्वाश्रयभूतजीवस्वरूपरः । ततश्च कर्तृत्वाश्रयभूतं (भूत,जौवस्वरूपं न स्वाभाविकम्, अपि त्वौपविकम् | स्वाभाविकारं तु विक्रियमेव । विकार निषेधश्रयश्च स्वाभावेिक्रस्वरूपपरा इत्यर्थः । इमां द्वितीयव्याख्यामभिप्रेत्य स्वाभा विक रूपं कथमित्यत्राहेति ग्रन्थः प्रवृत्तः ! पूर्वस्यां व्याख्यायां स्वाभाविकं रूपं कथम् इत्याक्षेपस्य वा अविकारित्ववचनान्युपाधिविनिर्मुक्तस्वाभाविकरूपपराणीत्यु तरग्रन्थस्य वा असामञ्जन्थात् व्याख्यद्वयमेवेदमित्याधुः । न कदाचिदपि जड स्याहंकारस्येति जडत्वस्य प्रतिद्वन्तिया निर्देश स्वरूपशब्दस्वारस्याधान्यथ) व्याचष्ट – यद्वा स्वरूपशब्दो धर्मियर इति । सभासान्तर्गता विभक्तििित । छायापति: अफिलनम् । ततश्च * दर्पणस्य करवालसंनिधानेन करवाला प्रतिफलनत्' इत्यु यथा करवाले दर्पणस्स प्रतिफलन मित्यपि प्रतीयते, करवालस्थ दर्पणे प्रतिफलनमित्यांपे प्रतीयते ; एवं निरपति फलनमित्युक्त चिति प्रतिफलनं, चेितो वा प्रतिफलनमित्यर्थद्वयमपि संभवत्येव । एतेन-'देवदत्तस्य यज्ञदतधनप्राप्तिः' इत्युते यज्ञदते देवदतधनप्रसिरित्यर्थो यथा न लभ्यते, एवम् 'अहंकारच्छायापति: संविदः' इत्युक्ते, अहंकरे विच्छायापति रेित्यर्थः कथं लभ्येतेति शङ्का गलतिता [ न हेि वयं छायाशब्देन समार्स वर्णयामः, येनायं दोषः स्यात् ; अपितु प्रतिफलनाथेन छायापत्तिशब्देन । प्रतिफलनं च षष्ठयन्तमिव सप्तम्बन्मथ्र्वाकाङ्कतीति नानुपपतिमन्धोऽपि ! अक्ष केचित्-भाष्ये १५० श्रीरङ्गराभानुजमुनिविरचेिता विच्छायापत्तिरिति पाठेऽपि ज्ञातृत्क्च्छायापतिरिं न व्यास्येयम्, भाप्ये तथाऽ प्रतीतेः ; ज्ञातृत्वच्छायापतिपक्षस्य फेरैरनुद्भाविनत्वाच । अत एव ज्ञानच्छायासंपत्ति संपकों कस्मान्न निरस्ताविति चोद्यस्यापि नायकः । । तस्मात्तत्संयोगादचेनं चेतनावदिव लिङ्गम् । गुणकर्तृत्वे च तथा कर्तेव भवत्युदासीनः । । इत्युक्तरीत्या चैतन्यसमोनाधिकरणकृत्याश्रयत्वलक्षणज्ञातृत्वस्य चिदचित्संनिधानेन परस्पर च्छायाफ्त्या संभव इति चोदयति – भाप्ये जडस्खरूपस्येति । सामान्यतो ज्ञातृत्व संभवमात्रप्रदर्शनेऽपि अन्तःकरणस्येति वा चैतन्यस्येति वा धर्मिविशेषस्यानुतेः चिच्छायापश्येत्यत्रापि षष्ठीसप्तमीसमासद्वयसंभवं चाभप्रेत्थ तत्संभव त्यत्र ज्ञातृत्वोत्पत्तिपरत्वं निश्चित्य कस्य छायापत्य। तदुत्पद्यत (कुत्र ज्ञानमुत्पद्यते) इति पृक्छति-केयं चिच्छायापत्तिरिति । किमहङ्कारच्छायापत्तिः संवेिद इति । नतश्च तया छायापत्या संचिद्येवं ज्ञातृत्वमेित्यर्थसिद्धम् । एवमुतरत्रापि उभयत्राणि ज्ञातृत्वासंभवभप्यस्यायमर्थः । चैतन्यसमानाधिकरणकर्तृत्वं हि ज्ञातृत्वम् । यत्र चैभ्थं न भूत्र कर्तृत्वं, यत्र च कर्तृत्वं न तत्र चैतन्यमिति नोभयत्रापि छायांपत्या वास्तवज्ञातृत्वोत्पत्तिः सिध्यतीति भाव । अत एव नोभूयलवास्तवज्ञातृत्वमित्युत्तर संपर्कश्चोपलम्भानुगुण्येनेति। मावस्ौसर्गिकविात् रुमाकाष्ठलावण्यदेवा भ्युपगन्तव्यम् । न त्वयःपिौष्ण्यवदेवेति भावः । दण्डदवदत्तयोरिति । अयः पिण्डाग्न्यादिषु तथा दर्शनादित्यर्थः । अपृथास्थितयोः संपर्कश्चानुपपन्न इति । नन्वपृथगविस्थतयोर्वहिधूमयोर्वा देहात्मनोर्वा संपर्को दृष्ट इति चेत् – मैवम् ज्ञानाहंकारयोर्धर्मधर्मिभावेनोपलम्भानुगुष्येनपृथक्सिद्धत्वे ज्ञातृत्वमपि वास्तवमेव किं न स्यादिति भावः । अनुत्पन्नस्येति । अन्वयव्यतिरेकाभ्यामुत्पतेरभिव्यक्तिहेतुतोत्पतिरभिव्यक्ति शब्दव्यपदेश्या भवति । अभिव्यज्यते अस्था इति व्युत्पत्या अपादाने क्तिनेि मि व्यक्तिशब्दस्योत्पतिपरत्वसंसवादिति भावः । एतदस्वरसादाह – किवेति । प्रकाशी त्पत्तिरूपाभिव्यतिरिति । ननु च तत्प्रकाशनमिनि द्वितीयपक्षभेदः स्यादिति चेत् - न; द्वितीयपक्षे विषयविषयिभावो भेदगर्भः, इह नू न तथेति द्रष्टश्यम् । एतदभिप्रायेण प्रकाशनमनुभवविषयप्रकाशोत्पत्तिरिन् िवयति । स्वतः सिद्धशब्दस्यान्यमकाइयांनन्थोत्पाद्यावन्पार्थद्वयसंभवादुभयथा व्याचष्टे---स्वतः सिद्धतथा हीत्यादिना । पूर्वमिति । तत एवेनि भाण्येणेत्यर्थः । अनुग्राहेति । अनुग्राह्यमनुग्रहाधनम् । अनुग्रहस्य कोटेिद्वयेऽप्यनन्नभर्भावादिनि । सर्व स्थाप्यनुग्रहस्य कोटिद्वयेऽप्यनन्तर्भावादित्यर्थः । व्याप्तिसरणादिनुग्रह इति। तद्धेतुभूतयाप्त्यनुभवादिनुमानानुग्राहकः । न चानुग्रहः फलारम्ौन्मुम्ल्यं सामथ्र्यो छोधनमभ्यदेवेति । कथं ध्यातिस्मरणादैरेवानुग्रहरूपत्वमिति वाच्यम् , साधन व्यतिरेकेणानुग्रह सद्भावे प्रमाणाभावात् । व्यास्सिरणानुगृहीतमनुमानमित्युक्तिस्तू

• अनुभवेनानुभूयते ? इतिवदुपपन्नेति भावः । इन्द्रियसंबन्धहेतुत्वेनेत्युक्तमिति ।

वस्तुतस्तु इदमनुमानादेभ्युपलक्षणम् । नेन्द्रियाणि, नानुमनामेति निषेधस्य तुल्य त्वादितेि द्रष्टव्यम्। अनुषङ्गक्षेति । उत्तरभाथ्यनुषङ्गन्यर्थ । आचार्येरुभयैरुक्मि तद्विकल्पमुखेन भाप्यभिप्रेतमित्याह-अर्य तु भाष्याभिप्राय इत्यादिना । अहंकारी ऽमूर्तद्रव्यमिति । अकठिनद्रव्यमित्यर्थः पक्षद्वयनिराप्तान्तरमेवान्यपक्षनेिरासस्य युक्त वान् न तावदित्यनेन तन्निराप्तोऽसुपपन्न इत्यन्यथ व्याचष्टे - यद्वाऽहंकारस्येति । भाष्ये - न केनापि कदाचित् संविदाश्रयमज्ञानमुच्छिद्यतेति। नन्वहं कारापनेयत्वं ज्ञानस्य वदन्तं प्रति कथमज्ञानस्यानुछेदापदनमिति चेन्-न ! अहं कारनिवर्तकत्वपक्षस्य गर्भस्रावेण गतत्वात् ज्ञानभवनिक्यैत्क्वै व वक्तव्यत्वं सिद्धवः कृत्य तत्पङ्गादिदं दूषणावादनमि.ि द्रष्टभ्यम् । अत एवानुभूतेरनुभाव्यत्व भ्युपगमेऽपीत्यनुभाव्यत्वमभ्युपगम्य प्रवृत् ग्रन्थे विषयभावविहिते .३ानमात्र इति विषयत्वाभावकथनं पूर्वोत्तरक्रुिद्धमिति शङ्का:िनिरस्ता, न व.संविदाश्रयत् मित्यादिभाप्यस्य प्रासङ्गिकत्वादिति ध्येयम् । व्यतिरेकयाप्तितेिति । ज्ञान विष्यत्वाभावादज्ञानविषयत्वं नास्तीयनुमाने ज्ञानविषलांज्ञा विषयवभृथोः क्षा दन्यत्रावृतेंव्यतिरेकळयाप्तिरिति भावः । ज्ञा प्रतीतिव्यैवहtानुगुण्यमिति । अतीतिशब्देन ज्ञानस्य परिग्रहे ज्ञानानुगुण्यस्य ज्ञानेऽ भावात् प्रतीत्यनुगुणस्वभावत्वात् ज्ञानतत्साधनोरित्यस्यासंगतिःस्यादिति भावः। प्रामाण्यभामाययोोरपि परसस्यमिति कोऽर्थः? यथा पृथिव्या: शीतवमुष्णत्नं च परतः, स्वस्त्वनुष्णशिीतत्वम् , एवं ; उत ज्ञानसामान्यसाम अतिरिकोऽाद्यत्वे सति ग्राक्तदूहकसामग्रीप्रह्मावमिति विकल्प्य प्रथमं दृपयति - निःस्वभावत्वादिप्रसङ्गादिति । प्रामाण्याप्रामाण्यथोद्वयोरप्यभावे सर्वस्यपि वस्तु प्राध्याप्रामाग्थेनि । तत्संबन्धात् ज्ञाने तथात्वमिति । यथा रुमासंबन्धात् काझे लावण्यम्, अनुष्याशीतपृथिव्यामुष्णीतयोरभिमन्योः संपर्कादुष्णत्यदितिः पपन्नमिति । प्रामाण्यामाण्ययोस्तुच्छत्वमेव स्यात्, अन्थाप्यभावा. ब्राप्य सत्वात । उध्वशीत्योस्त्वन्यत्र तिसंभवान्न तुच्छ:मित्यर्थः । द्वितीयं दूष यति-प्रामाण्यबुभूत्सेति । गृहीतृप्रामाण्यस्यैव निश्चयरूपतया तत्रापि प्रामाण्यहंपे क्षयामनवस्थेत्यर्थः । यद्वा निःस्वभावत्वादिप्रसङ्गादित्यादिशब्देनानवस्थापरिग्रहः। उभये विवृणोति-प्रामाण्यमामाण् इत्यादिना । क्षविदात्मस्थतयाभिव्यञ्जनमभ्युपेत्येति । दीपादिष्वनैकान्त्यमर्शनमेव बचिदभ्युपगमसूचनमिति भाव । भाष्ये चाक्षुषतेजःप्रतिफलनेनेति । प्रतिफलनम् प्रतिहतः । भाष्ये वस्तुतो दोपनी वा न किंचिदिह कारणमितीति । वस्तुरूपं दोषरूपं बां न किंचित् कारणमित्यर्थः । प्रत्यक्ष५मायां हेि वस्तुशब्दवाच्यो विषयो हेलुः । अतो. वस्तुमः कारणत्वमुपपद्यत इति दृष्टयम् । धर्भधर्मिभावेन वस्तुत ५३ शिदावभासत्वेनेत्यर्थमभिप्रेत्याक्त:रयति - विशदाभासाभावादिति । ननु तथा शब्दस्याहंवेनेत्यर्थ एवास्तु । एवं च न हेि सुप्तोन्थिद्धः इति भाष्यम् तदुपपादकतया तच्छेषभूनमस्त्विति चेत् – सत्यम्, युक्तः प्रविष्काणार्थमेवं व्याख्योपपत्तेः । जागरितावस्थायामेवेति । अविशन्द्रावभासायेभ्थाबस्थायामप्य विशदावभासाभ्युपगमे तद्ये याचस्थायां तदभ्युगन्तृणां का नः क्षतरित्यर्थः । प्रत्यक्त ऋसिद्धयर्थमिति । अतोऽहंभाववियुक्तत्यनेन विरोध इति भावः । प्रत्यभिज्ञाविशेषोऽयमिति । 'सुस्महम्' इत्यंशे स्मृतिप:, ' अस्वाप्सम् इति स्वापांशे कालांशे च प्रत्यभिज्ञायेोग्यानुपलब्धिरूपलिङ्गद्वयमसिंधानचन्थानुभिक्रूिो नृसिंहाक् ज्ञानविशेष इत्यर्थः । ननु-स्मृते पर्वते वहन्याप्यभवन्त्रज्ञानात् ‘पर्वतैो वह्निमान्' इत्यनुमति: पर्वनांशेऽप्यनुमितिरूपा; न मृतिरुप । एवं स्मृते सुग्रुपे आत्मनि स्वाकालोः संबन्धानुमितिरात्मांशेऽप्यनुमिति पैव ; न तु परामर्शरूपा अनुमितेिश्वभ्याध्याप्यवृतित्यासंभवत् । अनु वाऽनुमितित्वव्याप्यवृत् ि [ तथापि सुखमहम् ? इति ज्ञानमिदानींत सुखरू मर्थविषयकं कुतो न स्यात्? न हि तदंशे संभवेनानुमानेन कीदृशे आत्मनि स्वात्संक्श्धो बोध्येत ? तसादात्मनि स्वापदंशावां यावत् धर्मान्तरसंबन्धेोऽवभासत इति नाङ्गीक्रियते। तर * सुखमहम् । इत्थस्य स्वापकालीन्सुखानुसंधानरूपत्वै न सूपदम् । तस्मादेतत्प्रधट्टकं सर्वे न सुन्दरमिति चेन्-अलाहुः-सुषुप्तदशायां जाग्रद्देशाविलक्षणभानुकूल्यं भlसत इति द्धिम् । त्च न स्वरूपभूतज्ञानेंन । तथात्वे जागरेितदशायाः तदानुकूल्यं भातेत । ततश्च यथा प्रदकर्मपतिबन्धवशात् तदनुक्ल्यं धर्मभूतज्ञानै न विषयः । सुषुप्तिदशायां तु विषय एव । ततश्च तादृशविषयलाभात् तञ्जानस्य स्नप्रकाशत्वम् । अत एव सुखिन् ज्ञातृत्वं च ज्ञाथन इति भाष्यमपि सुसंगतम् । बहिथियक्षरे १५४ श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचिता श्च धर्मभूनज्ञानेनानुकूल्यविशेषवत्या जाग्रदादिवेिक्षमस्मरणं संभवति । भवस्य संस्काराधायकतासंभवेन स्मरणमपि संभवति, सदशायां कलस्यापि धर्मभूत ज्ञानेन विषयीकरणसंभवातू , कालस्य ज्ञान्मात्रविषयत्वात्, तत्कालीने आनुकूल्य विशेषतया स्त आत्मिन ज्ञानाभारूपस्वास्य योग्य रणलिङ्गगम्यवसंभवात् स्वापांशस्यापि तद्रानुभवेऽपि बाधकाभावात्, सर्वांशे प्रमशस्थ स्वरससिद्धत्वाचेति । वस्तुततु धर्मभूतज्ञानेन व्यावर्तकाकारास्फुरणेऽपि जमद्दशाविलक्षणे प्रभुष्टताक स्मृतिगोचरेऽतिशयितसुखविशेष आत्मनि तदानींतनार्थास्मरणलिङ्गेन ज्ञानाभावप स्वापस्य वा तस्य स्वापस्येदानीमसत्वेन लिङ्गेन स्वापगतातीतत्वस्य वानुमाने दोषा भावान्नानुपपत्तिरिति द्रष्टव्यम् । (अहमर्थात्मपुफुरणसमर्थनम्)) तचेन्द्रियद्वारेण यवस्थितमिति भाष्यस्वारस्यविरुद्धं चेति ।

• क्षेत्रज्ञावस्थायां कर्मणा संकुचितस्वरूपं तत्क र्मागुण:रतमभावेन वर्तते । तचे

द्रिथद्वारेण व्यवस्थित ? इति भाष्यविरुद्धमित्यर्थः । न किंचिदवेदिष मित्यज्ञानसाक्षित्वेन स्थितिं वदतेति । सुप्तोत्थितस्य * न किंचिदवेदिषम् इत्याकारकस्मरणान्यथानुपपत्तिकल्पितं सुषुप्तिकालीनं * न जानामि । इतेि यदज्ञान साक्षित्वम्, तेनेत्यर्थ । ततश्च युषुप्तिदशायां 'न चेद्मि ? इत्यज्ञानानुभवसंभवेऽपि नवेद्विषम् ? इत्याकारक्रांज्ञानानुभवासंभवात् कथमेतदितेि न चोदनीयम् । अज्ञानाश्रयभूताहमर्थेति । अहमर्थस्याज्ञानाश्रयत्वमप्यभ्युपगन्तव्यम् । तद्भानमप्य भ्युपगन्तव्यमेित्यर्थः । यथा प्रातश्चत्वरे गजो नास्तीतीति । इदं गजाभाव विशिष्टतयानुभूतस्य चत्वरस्य यदा सरणं तदेतेि द्रष्टव्यम् | परमते *न किंचिद वेदिषम्' इत्थस्य सर्वांशे परामर्शरूपत्वातदनुसारेण दृष्टान्तस्य वक्तभ्यत्वात् । उत्तरत्र तु सिद्धान्ते धम्श एव परामर्शरूपत्वात् तद्दृष्टान्ततया स्वमतानुगण्येन वक्ष्यमाणा चत्वरे गजो नास्ति इति योग्यानुपलब्धिलिङ्गकगजाभावानुमितेिश्चत्वरांश एव परामर्शरूपा । अतश्धत्वरमात्रं यत्र प्रागनुभूतं तादृशमेवोत्तरत्रोदाहरिष्यते, स्वमतानु गुण्यादितेि द्रष्टव्यम् । परमतवत् त्वन्मतेऽपि 'सुखम्हमस्वाप्सम्' इतेि सर्वांशेऽपि पराभर्शत्वमेव स्यादिति शङ्कते--अस्वामिति परामर्देनेति । अनुसंधानमस्ति भावप्रकाशिका (अहमथस्मन्कुरण समर्थनम् ) एव न स्यादिति ! ननु बाह्यान्त:करणजन्यसमस्तज्ञान्भावेऽपि १५५ चेत् स्खा परोक्तान्यथासिद्धिमिति ! सुपुसै सुखानुभबानभ्युपग्न्नैयायिकाद्युक्तः न्यथासिद्धमित्यर्थः । न तु मृषावाद्युक्तैति मन्तव्यम्, मृषावादिभिः न्वानुभक् स्यैवाभ्युपेतत्वात् । न च * मुख्वपरमशों दुःखाभावनिमित्तः ? इति पञ्चपदिकाया भुक्तत्वात् मृषावादिभिरपि सुस्वानुभवाभावेऽभ्युपेत इति वाच्यम्, तथ्यास्यात्रा विवरणता तस्य परमतोपन्यासरूपत्वविष्कणः । बस्तुतस्तु अहमर्थसदसद्भाव चिन्तनप्रकरणत्वात् यथेदानीं सुखं भवतीति भाष्यस्य 'सुखं यथेदानीगई()भवति तथास्वाध्सम् ? इत्येवमर्थपरतय व्थारयेयत्वात् मृषावादिमतेऽपीदृशं.क्तेः संभवात् । तन्मतेऽपि नानुपपतिरिति द्रष्टव्यम् । अस्थिरत्वमनुभवाभावो वेति । तदानी महमर्थदनुभवा, वे अहमर्थयुखित्वप्रतिसंधानानुपपतित्रशात् 'इदानीं यथा सुखम् इत्याद्यनुभवप्रकारः पर्यवस्यतीति भावः । अहमर्थस्य निषेधविषयत्वेति । अह मर्थानुभवस्येत्यर्थ । भाष्ये – नाह्वभवेदिमितेि वेदितुरिति । 'नाहमवेदिषम् इत्यत्राहमयंशस्य सुषुप्त्यनुभूतार्थस्मृतिरूप3या स्मृतेश्ध स्माणस्वरूपमात्रे प्रामाण्य सभवातू । न च नैयायिकादिमत इव तदंशेऽप्यनुभववमस्त्विति शङ्कयम् स्मृतित्वस्यनुभवसिद्रत्वादिति भाव । एतेन “महं द्राक्षम् ’ इत्यादाविव तदानीमहमर्थाभावेऽपि * नाहमवेदिषम् । इत्यहमथेऽतीतज्ञानसंचन्धित्वादिनिषेधेऽनुप पत्यभावात् क४मेदिति शङ्का निरस्ता । वेद्यप्रतिभा विषय इति । न वेदितृ प्रतिभासविषय इत्यर्थः । अथाप्यहमर्थनिवृत्तीति । अहमर्थज्ञानाभावेत्यर्थः । चत्वरनिवृत्तीति चत्वरज्ञाननिवृत्तीत्यर्थ । “ अहमर्थानुभवाभावसाकं परामर्श शङ्कते " इत्यवतारिकाप्रदर्शनादित्थं द्रष्टव्यम् । यद्वा अहमर्थानुभाभावोऽप्यह अहं न ज्ञातवान् इत्यादि भाव्यं पूर्वव्याख्यानद्वयानुरोधेन द्वेदा विरोध प्रदर्शनपरतया व्याचष्ट – अहं न ज्ञातवानित्यादिना । विधिनिपेधयोिि : । श्रीरङ्गरामानुजमुनिवेिरचेिसा | प्रां न जाननि । इत्यस्य ज्ञाननिषेश्वमुखेनाहमर्थनिषेधरू त्वं चेति भावः । भाष्ये साक्षित्वं च साक्षात् ज्ञात्वमितेि । मुख्यज्ञातृत्वमित्यर्थः । ज्ञातृ. त्वस्य मुख्यत्वं द्रष्टत्वे पर्यवस्यति । तेन साक्षाच्छब्दस्य कृधे (व्यो)ग एव गतिसंज्ञा विधानेन ज्ञाधात्वर्थान्वयः कश्चमिति चोद्यस्य नावकाश इति द्रष्टव्यम् । ननु अजानत इति शतुर्लडादेशतया ज्ञानवर्त नित्वं विवक्षितं स्यत् । ततश्च तत्साक्षात्कारभ्प ज्ञानात्ययेऽपि 'साशी ' इति व्यपदेशो न स्यादित्याशङ्क्याह-अज्ञातुरित्यर्थ ि तृजादेः सर्वकालसाधारणत्वात् तृजादिषु वर्तमानकालोपादानमिति पूर्वपक्षं (तृजदिषु बर्तमानकालोपादानमध्यायक वेदाध्यायार्थमितेि पूर्वपक्षे कृत्वा, “न वा कालमात्रे दर्शनादन्येषाम्' इति वार्तिककृता सिद्धान्ततवादिति भावः । भाष्ये साक्षाद्रष्टयेवेति। साक्षान्छब्दत् द्रष्टर्यभिधेये सक्षिशब्द मरतीत्यन्वयः । अनेन सूत्रे व्याख्यातम् । एवं हि सूत्रार्थः-साक्षाच्छब्दात् द्रष्टर्यभिधेये संज्ञायां विषये इनिभययो भवतीतेि । जाग्रदात्मा सपक्ष इति । आत्मा अहमित्यवभासते, स्वस्मै भासमानत्वात् जाग्रदात्मवदित्यनुमानशरीरम् । न च जाग्रदात्मनः 'अहम्' इति भासमानत्वमसेिद्धमिति वाच्यम् , * अहम् ? इति बुद्धश्चिदचित्संवलनविषयत्वस्य तैरभ्युपेतत्वात्, “अहं भूयासम्' इति प्रतीतिबलेनात्मनि परमप्रेमास्पदत्वस्योपपादि तत्वाच 'अहम् ? इतिं भासमानत्यं जाग्रदामनः सिद्धमेवेति सपक्षत्वं युज्यत एवेति मन्तव्यम् । (मुक्तावहमर्थानुवृतिसमर्थनम्)) अपि च यः परमार्थत इतेि भाष्यस्य, यः पर,ार्थत आध्यात्मिकादिदुः खेरत्नानम् * अहूं दुःखी ' ति दुःखेियानुसंधते, भ्रान्त्या वा आत्मानमनुसंधले अहं भ्रान्मिान् ’ इति, स एवेति योजना । भ्रान्त्येतेि इत्थंभूते तृतीयेत्यभि प्रयन्नाह-यः स्वात्मानं भ्रमयन्तमनुसंधत् इत्यादि । स एव भ्रमनिवृति साधन इति । दुःखित्वं भ्रान्तसिद्धमिति वदता िह दुःखित्वानवृत्तये न प्रवृत्तिर्वक्त मुचित, दुःखित्वस्य स्वन्ने निवृत्त्वातू । ततश्च “मम दुःखित्वभ्रान्तिरनुवर्तते, भा शिताम् । इति प्रतिसंधाय भ्रान्तिनिवृतिसाधने मवर्तत इति वक्तव्यम् । ति त्वमते अनुभूतेर्न संभव,ि अन्तिमत्वमसिंधातृक नुभूतावभावात् । अनो ऽहमर्थस्यैव स्वान्निनिवृत्यै भवृतिक्तय; न तु स्वविनाशायेत्यर्थः । अनुमान माहेति । मुक्तावहमिति भासमानव इति शेषः । अनुमानमप्यस्तीति चार्थ इति । चशब्दस्य गत्यन्तराभावादेवमन्वये दर्शित इति द्रष्टव्यम् । सःथावभास अहमिति भासमानत्वेन चेति शेष । साध्यसाधनयोरुभयोरपि प्रदर्शनीयत्वादिति द्रष्टव्यम् । न साध्याविशिष्टतेति। अहमिति प्रकाशन इत्थस्याहमिति व्यवहारार्हन्ने हार्थः; तव संप्रतिपन्नमेव. संसारदशायाम् । अट्टम् । इतेि व्यवहेश्माणतया योग्य तायाः सर्वदा सत्त्वात् इति?]सिद्धसाधनमि िन बाच्यमित्यर्थः । साध्याविशिष्ट त्वम् । साध्यस्य साधनेनाविशिष्टत्वम्, सिद्धत्वमित्यर्थः । अहमित्येव प्रकाश न सिद्धसाधनमित्यर्थः । ततश्धा-थशेषतयाऽभासमानत्वरूपस्य संप्रतिपन्नस्य स्वस्मै भासमानत्वस्य, मुकौ विप्रतिपन्नस्य ' अहम्' इति भासमानत्वस्य चैवयाशङ्काय। असंभवान् कथं साध्यविशिष्टत्विित शङ्का निरस्ता । साध्यविपरीतविशेपसाधक्रनयेति । । पक्षधर्मताबलम्यस्य साध्यस्य मुक्तनिष्ठस्य * अहम्' इति भासमानत्वस्य विरुद्धं संसारित्वम् । तत्साधकतयाभिमत बिशेषविरुद्धत्वं शङ्कत इत्यर्थः । बाधस्य तर्कानुगुणत्वत् दूषणान्तरःाहेत्याह सोपाधिकत्वमाहेति । संसारित्वज्ञत्वादिहेतुः कर्मरूपवेिद्यान्वयः । सोऽत्र नास्तीति भावः । धर्येक सतीति । संसर्गरेफेो रजोजःयः । तादात्म्यारोपस्तमोजन्य इति भावः । केचित्तु – तद्भिन्न तदारोपमात्रं रजसा; तद्विरोधिनेि तदारोपस्तमसा ; यथा धर्मकाशादौ धर्म मचादिबुद्धिरित्याहुः । अज्ञत्वाद्यहेतुत्वादित्यस्याविद्या रूपोपाध्यवगमकत्वस्य कृिष्टत्वत् पक्षान्तरमाह – अथवेति । कथं तर्हति भाप्यमवतारयति-महाभूतान्यहंकार इति क्षेत्रान्तर्भाव वचनमेकमित्यादिना । उत्तरत्र परिहारादिति छेदः । अहंभवः अहमिति बुद्धिरिति । ननु करणशब्दस्य बुद्धपरत्वसंभवात् अहंभावकरणम्, अहंभाव प्रतीतिः, अहंस्वप्रतीतिरिति यावदिति कुतो क्षीयत इति चेत्-सर्य या १५८ श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचेिता स्वारस्यमस्ति । तथापि अयमेवोत्कृष्टञ्जनावमानहेतुरियुत्तरभाप्ये 'अयम् इत्यनेन करणशब्दार्थ: परामर्शनई, तस्य नपुंसकत्वात् । तेन भावशब्दार्थस्य परामशों वक्तव्यः । अत्र चाहंभावशब्दस्य यद्यहंत्वमर्थः स्यात्, तस्थ गर्वशब्द तत्वायोगदसंगतिः स्यात् । अतोऽहंभावशब्देनाहंबुद्धरेव परत्रष्टव्येत्यभिप्रायः । अयंशब्देन प्रस्तुतादंभाषेो विवक्षित इति । अयमेव त्वहंकार इति भाष्यस्य, उकृष्टजनावमानहेतुर्गर्वापरामा योऽहंकार: शाखेषु हेयतया प्रतिपाद्यते, सोऽयमेवेति योजनेत्यभिप्रायः । इतरथा ' अयमेव त्वहंकार ! इत्यनेन प्रस्तुतस्य महत्तत्व कार्याहंकारस्यैव परामर्शप्रसङ्गात् । अहंभावलक्षणाहंकारस्य प्रागसिद्धत्वात् । अय मेवाहंकार इति सिद्धवन्निर्देशासंभवाच। करोबुिद्धिपरत्वं युक्तमिति । “शव्ददर्दूरं करोति " इत्यत्र करतेज्ञानार्थकत्वाभिधानात् । अत एव “ शब्दं करोति, शाब्दिकः” इत्युपपद्यत इति द्रष्टव्यम्। अनहम्यहंबुद्धिगर्भाविमावईभावाहंकार शब्दािित बहूषु कोशेषु पाठी दृश्यते । तत्रहंभावशब्दो लेखकस्खलनकृतः । अनात्मनि देहेऽहं भवेत्थाहंभावशब्दस्य “ अविद्याऽहंमतिः स्त्रियाम् ? इत्यला हंमतिशब्दवत् च्विप्रत्ययान्तत्वाभावात् । अत्र भावे व्युत्पत्तिः, पूर्वत्व करणे व्युत्पत्तिरित्युपरितनवाक्ये अहंकारशब्दस्यैव व्युत्पत्तिप्रदर्शनाच । अत्र भावे व्युत्पत्तिरिति । अनत्मन्यात्मबुद्धिरूपे भ्रमे इत्यर्थः । पूर्वत्रेति । अहंकारख्ये महतर कार्य इत्यर्थः । उपादेयगोचरतयेति । “ अथातोऽहंकार देशः ? इत्यहंबुद्धेः कर्तव्यत्वाभिधानादिति भावः । स त्वहंकारशब्द इति । अयमत्र विवेकः-अहंकारशब्दो द्विविधः । च्विप्रत्ययान्तादुत्पन्नोऽनुत्पन्नश्च । उत्पन्नश्च द्विविधः-भावसाधनः करणसाधनश्चेति । च्विप्रत्ययान्तादुत्पन्नो भावसाधनो गर्ववाची । च्विप्रत्ययान्तादुत्पन्नः करणवाची त्वहंकारशब्द्रोऽहंकारतत्वाची । अच्व्यन्तोन्नभादसाधनशब्द उपादेयभूताहंमत्यत्राचीति । ननु “श्रूयतां चाप्यवेिद्यायाः ? इत्यस्मिन् लोके अनात्मन्यात्मबुद्धेः परमनुपादेयत्वमुच्यते, न त्वनात्मन्यहंबुद्धः । अतः कथमस्योक्तार्थे प्रमाणत्वमिति शङ्कायामाह--अत्रैव पुराण इत्यादिना । अनन्तरोक्तभ्रान्तियोग इति । अनात्मन्यात्मबुद्धिरुपभ्रान्तियोग इत्यर्थः । अविद्याया अयोग इति छेदसंभवमभिप्रेत्य तमेवार्थं विपर्ययतो व्यानटे-- अहमर्थस्यानात्मत्व इति । भ्रान्तेरयोग इति । आत्मभ्रान्तत्वायोग इत्यर्थ ! भावप्रकाशेिका १५ १ एतेन प्रत्यक्षान्तराणां दोपमूलत्वमनुमीयते चेदितेि । केषुचित् प्रत्यक्षेषु काचादिदोषमूलत्वदर्शनेन प्रत्यक्षन्तरा, क चदिदोष लवमनुमीयते चेदित्यर्थः । एवमुत्तरत्र सर्वत्रापि दोषपदं काचदिोधरं द्रष्टयम् । ततश्च भुरव्यमृषावादिनः स्वैकदेशिनं प्रति स्वन्याधातकरीीयमुक्तिः कथं स्यादिति शङ्का नेिरस्ता । कोऽयं दोष इति भाष्धस्य धदुक्तमित्यनेनान्वयं घटयितुमु वे प्रदर्शय–ि कोऽयं दोष इत्यनया वनव्यक्तयेति । दोषमूलत्वेनान्यथासिद्धिसंभाव नया सकलभेदपत्यक्षस्य शास्रबाध्यत्वमितेि यत् दोषरूप, लमुक्तम्, तत् किमित्येवं

• को दोष ? इति वचनव्यतया पृष्ट इत्यर्थः । यदुक्तमिति नपुंसकस्य को दोष

इति पुंलिङ्गस्य च सामानाधिकरण्यसंपादनस्यातेि थत्त्रदिन्यथा व्याचष्टे--यद्वा यच्छब्दसामथ्यादिति । हेतुत्वेन व्यारिदृष्टत्येति । भेदवासनात्वस्येति शेषः। भेदवासनाया विपरीतज्ञानहेतुत्वेन व्याप्तः = सावं श्येन संग्रन्ध्रस्येत्यर्थः । भाप्ये श्रवणावगतनिखिलभेदोपमदति । श्रवणवेलायां निखिलभेदोप भर्देिवेन प्रकारेणावगतस्य ब्रह्म.मैकश्वविज्ञानस्याभ्यासरूपत्वान्मननादेरित्यर्थः । न च भन्नस्य ब्रह्मा मैकल्वविज्ञानाभ्यासरूपत्वेऽपि ब्रह्मात्मैकत्वविज्ञानस्य निखिलभेदोप मर्दित्वाभ्यासरूपत्वं किमर्थमिति शङ्कनीयम्, ऋहामैकत्वसिद्धयथै तदितरमिथ्यात्व सिद्धयै ब्रह्मात्मैकत्वविज्ञानस्य भेदोषमर्दित्वस्य चिन्त्यत्वात् ! आरम्भणाधिकरणे मननात्मकत्वचिन्तायाः क्रियमाणत्वाच । भेदवासनाभूलत्वं तावत् संपति पन्नामिति । प्रकृतिप्रत्ययादिभेदवासनानूलत्वादिति भाव । तस्यांश्च दोषत्वमिति । ननु दोषस्य भ्रान्तिकल्प्यत्वाद्वेदान्तजन्यचिन्मात्रविषयकज्ञानभ्य प्रमावेन दोषजन्यस्तै कुत: कल्प्यत इति चेत्-न ; वृत्तिरु८ज्ञानस्यापि ब्रह्मव्यतिरिक्त वेन मिथ्यात्वात् दोषजन्यत्वस्यावश्यकत्वात् , योग्यताञ्भ्रमजन्यतया । शास्राजन्यज्ञानस्यापि भ्रमत्क्स्य वक्तव्यत्वाचेति भावः । मिथ्यात्वावगतिश्च ज्ञाननिवार्यत्वावगमादिति । ननु श्रवणवेलायां ब्रह्मव्यतिरिक्तमिथ्यावस्य * नेहे नानास्ति ? इति शास्त्रेणैव प्रतीते मिथ्यात्वावगतेश्च दोषमूलत्वेन भेद सनाया एव दोषत्वं पर्यवस्यतीति ऋजुमागे सति मिनेन धक्रमार्गाश्रयणेनेति चेत् – अत्र केचित् - ननु श्रवणवेलायां दोष श्रीरङ्गरामानुजमुनेिविरचिता जन्यत्वं नावगतम्, आरम्भणाधिक्य एव ब्रह्मव्यतिरिक्तमिथ्यात्वस्य, भेदप्रतीतेर्दोष जन्यत्वस्य च निरूप्यमाणतया आरम्भणाधिकरणस्य च मननात्मकद्वितीयाध्यायग तत्वत्, श्रवणवेलायां दोषजन्यत्यज्ञान् त् शास्रजन्यज्ञःनस्य परतया वाधकत्वं भविष्यती दृढीव रण’र्थतया श्रबणवेलायामपि भेदमेिश्यात्वतीत्यवश्यंभवेन तत्प्रतीतेर्दोषजन्य त्वमतीत्यवश्यंभावः । अन्यथा श्रवणकाली-शास्रजन्यावगतेः परत्वेऽपि भेदमिथ्या त्वविषयत्वेन बाधकत्वप्रस्तेरितेि भाव इत्याहुः । शब्दाशिव्यावृत्तिरितेि । अशास्रभूतशब्दराशिव्यवृत्तिरित्यर्थः । त्वयेति व्याख्येयं पवम् । स्वतःसिद्धत्वेन निधूतनिखिलविशेरत्वमिति । स्वत सिद्धत्वे प्रागभावभात्रेनोल्पत्त्यमातू , * उत्पत्तिप्रतिवद्धाश्चान्ये वेिकारा न सन्तीति त्वादपरमार्थ(व) क्षे दृषअतेि-साधकं चेदिति । यद्यधि भाष्ये कोऽयं व्या हारेिको नामेत्यादिना व्यावहारिकत्वं दूषयिष्यत इतेि त्रैबेदं वक्त चितम्, तथाप्यस्मिन्नपि मैक्य एषां दूषणानां संभवःनिमेश्यैतदुक्तमितिं द्रष्टव्यम् । युक्त या चाधी यक्तिकवध इति । *तेन दीव्यति " इति दीव्यत्याद्यर्थे ठगिति भावः । बाधितस्यापि दोक्षजन्यज्ञानविषयत्वैकशरणा अपरमार्थत्वप्रतीतिर्भवतीत्यस्यार्थस्य प्राक् प्रस्तुतत्वात् तस्यैवात्रापि प्रतिपिपादयिषितया ज्ञातस्वतिमिस्य तैमिरिकञ्जनस्य एव पुरुषान्तरज्ञानेन मिथ्यात्वनिश्चय इत्युतकृझन्थेोऽपि न कुक्तः । पुरुन्तर ज्ञानेन बाघोदये बाधकज्ञानेनैव मिथ्यात्वनिश्चय आफ्न इति बाथज्ञानशान्ये भावप्रकाशिका (असल्यान् सत्यप्रतिपत्तिनिरासः) कथमिव मिथ्यात्वत्यय उपदितः स्यात् । यदि पुरुपान्नगां प्रकार:न्रेण बाभ्र - राणामेव तैमेिरिकजनानां दोषजन्ज्ञानविषयत्वेन् म४ाबतीतिसंभवात् पुरुषान्त ब्रह्मणा सह मिथ्यैवेति भाप्यनयुक्तम्, द,पध्न्यज्ञानविषयस्यैव मिथ्यवस्था मृत्यु दुक्तमेति । चन्द्रद्व कज़ नस्य विषयेग सह मिथ्यवमित्यभ्युपगमादिहापि ज्ञान विषययोद्वयोरपि मिथ्यात्वमापद्यन् इति भावः । ननु परमते चद्वैकत्वज्ञानमपि मिथ्यैवेति विशिष्य कथं द्विचन्द्रज्ञानस्य दोष अन्यतया मिथ्य दैवमुच्यते ? न च द्रयोरप्येकरूपत्वादिति चेत् विवर्तते, वृदभाकारवृत्त्यवच्छन्नचै:यस्लाविद्या ५ वज्ञानभामाकरेण विवर्तते इत्युपगमेन रजतज्ञानस्याप्याभासत्वप्रदर्शन्त् . अभिकि वेन द्विचन्द्रज्ञानस्य चन्दैकत्वज्ञानविलक्षणत्वात् आगन्तुकदोपज यत्वाचेो द्रष्टव्यम् । अनुमान एव प्रयोगशब्दौचित्य त् कथं तकें प्रयोगशब्द इत्याशङ्कयाह व्याप्तिप्रदर्शनषचनत्वादिति । अन्यासिद्धमिति । मन्मते असिद्धमित्यर्थ ततश्चापादकःयतरासिद्धिर्न दो५ इति दूषणभल्शकं वेदितव्यम् । केचित् – तर्कलत्रं विस्मृयसिद्विदुषणेोद्भवनम् ; अत इव तर्कवावलम्बनेनैव परिहरिष्यत इति वदन्ति ( असल्मात् सत्यप्रतिपत्तिनिरासः) भाण्ये सत्यैवादष्टः पी ि! पूर्वमात् भयदिहेतुरित्यनुषज्यत इति द्रष्ट व्यम् । भाष्ये बस्तुभृत एव जलादाविति । वस्तुभूत इति मुखादिप्रतिभास विशेषणम् ; न जलादिविशेषणम् । प्रतिभासमानत्वमेव विषयत्वमित्यर्थ इति। प्रतिभासमान्त्यमेवालम्बनवव्यवहारेऽपेक्षितमिति भाण्यार्थ इति भावः । तेन रूपेणासयतेति । न तु प्रतिभासमानत्वरूपे ॥ापीत्यर्थः । तथा साक्षादव भासमानः इति । विद्यमानसभा साक्षक्रियमाण इत्यर्थ । अतः परे ज्ञान ४] १६२ श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचिता स्थलेन व्यभिचार इति दोषो निराकृतः ! न ज्ञानस्य हेतुयापेक्षित इति । हेतुत्वं नास्ति, विषयत्वमस्ति । विद्यमानस्थले तु द्वयमप्यस्तीति वाक्यार्थः । वस्तुनो विद्यमानत्वमेवेति । प्रतिभासमानस्वरूपेण विद्यमानस्यापि वस्तुनो विद्यमानत्वं नास्तीति भावः। अयं भाव - केचन धर्म धर्मिसत्ता१पेक्ष: । केचन तन्निरपेक्षाः । तत्र च प्रतिभासमानत्वात्वातीतत्वानातत्वादयो धर्मास्त'न्नरपेक्षाः । कारणत्वरूपि त्वादयो धर्माम्तत्सापेक्षाः । तत्र धर्मिसत्तासापेक्षेधर्मेििशष्टतयावस्थितिरेव वस्तुती विद्यमानत्वमिति । व्यावृत्तिश्च स्वालम्बनेनेति । न च व्यावृतिजनकवे आलम्बन् स्यासत्यत्वादसत्यात् सत्यसिद्धयापतिरिति वाच्यम्, व्यावृत्तिधीजनकज्ञानविषयत्वरूपं तदीयतानियामकस्वरूपविशेषरूपं वा व्यावर्तकत्वं तत्र तदाऽविद्यमानस्याप्युपपद्य इति भावः । अन्यथाख्यातिपक्षेऽपीति । नन्वविद्यमानानामेव दोषवशादा लन्बनत्वं तत एव व्यावर्तकत्वं च संभवति, व्यावर्तकत्वस्य हेतुत्वरूपत्वाभावादिति समर्थनेनैव समीहितसिद्धेः किमेतन्निरुपणेनेति चेन् – सत्यम् । आलम्बनत्व मप्यत्यन्तासतो न संभवतीति प्राप्तङ्गिक्त्वदुपपद्यत इति द्रष्टव्यम् । कविदर्था तत्प्रतिपत्तिरिति । दर्पणप्रतिहतनयनर३िभसंपृक्तादर्थादित्यर्थ । कचित्प्रति भासादिति । स्वप्नस्थल इति भावः । असतो निरुपाख्यस्येत्यनयोः पौनरुक्यं च()7रिहरन् पक्षद्वयदृष्णपरतया व्याचष्ट – असतः सद्व्यतिरिक्तस्येत्यर्थ इत्यादिना । भाप्ये उपायोपेयी रित्यादि । यद्यपि “ अकारादिसत्याक्षरप्रतिपत्तिईष्टा रेखानृक्षरप्रतिपत्तेः” इति आरम्भणधिकरणशांकरभाष्यं व्याकुर्वत! वाचस्तिना-“यद्यपि रेखास्वरूपं सत्यम् तथापि तन् यथासंकेनमसत्यम् । न हि संकेतयितारः संकेतयन्ति, * ईदृशेन रेखा भेदेनायं वर्णः प्रत्येव्यः' इति, अपि तु ईदृशो रेखाभेद एवाकार इति । ततश्चा समीचीना संकेतात् समीचीनवर्णावगतिः' इत्यनृताक्षरप्रतिपते: सत्याक्षरप्रतिपत्तिहेतु त्वकथनान्न साध्यसाधनयोरभेदः-तथापि पूर्वदूपण एव तात्पर्यम् । सिंहावलोकनेनेति। ननु वर्णात्मना प्रतीता रेखेति तृतीयपक्ष एव-बुद्धशहेतुत्वपक्षे दृषणमुक्तम्; वर्णात्स तांशेो दूषणमुच्यत इत्युपपत्तौ सिंहावलोकनं किमर्थमिति चेत्-अत्र केचित्-वर्णात्मतां शस्य प्रथमपक्षातुप्रविष्टत्वाभिप्रायेण सिंहावलोकनोक्तिरुपन्नेति वदन्ति । केचितु १६३ सिंहावलोकनेनेत्येतदंशविकल्मुग्धेन भ्रन्थप्रवृति न्तरम् । अतो वाशब्दोऽध्याहृतंब्ध ,ि मन्यन्ते । अविद्यमानघणान्मनेथत्र अविद्यमानत्वं वर्णात्मकत्वविशेषणं, वर्णस्य विद्यमानस्त्रेऽपि मस्मिताया अविद्यमानत्व य?

स्त्र गवयः' इति बोधयन्ति । तथैव प्रतिपद्यन्ते च ; तव सादृश्यं सत्यमेवेन् ि ! (स्फोट वादनिरासः) कत्वरखत्वादिभेद इति । अत्रादिदेनोदात्तावनुदात्तावतारत्वमन्द्रत्वदीर्घ स्वादयो गृह्यन्ते । शब्द आरोपित ति । स्फोटम् पशब्दे अरेपित इत्यर्थः । खत्वादेकमुदात्तत्वादिकं च सर्वे नादगमे, स्फोटनादोभयव्यतिरेकेण कवद्याश्रयाँ वर्णा एव न सन्तीति हि स्फोटवादिनां प्रक्रिया ! वर्णन्नित्यत्वादिनां तु कत्वाद्या श्रयवर्णा नित्याः । तारत्वदीर्घत्वादिकं तु नदतमिति विवेक । अभिव्यक्ति विशेषः सत्य इति । अभिव्यक्तिः ज्ञानम् । अत एवोत्र कत्वाद्यालम्ब नाभिव्यक्तिविशिष्टरूपेणेति वक्ष्यति । ननु दुन्दुभ्यादिः कुतो न व्यावयैत इत्यत्राह--स त्वमभिव्यक्तिति ! तस्याधि गकारादित्वेन तद्भिन्नत्याभावात् एवक रेण न व्यावृतिरित्यर्थः । अनुभूतार्थान्तरप्रतीतिहेतुत्वाभावेनेति । अयं भाव संस्काराणां साचिव्यं किं पदादर्थप्रतीतैौ साक्षात् ? उत स्वैवर्णविषयस्मृतिद्वरा ? नोभयथापि संस्कारस्य हेतुत्वं संभवति, शब्दार्थानुभवस्य शब्दार्थप्रत्यधस्य वर्णसंस्कारा जन्यतया तत्प्रतीतौ न सचिव्यम्। नापि सर्ववर्षम्मृतिद्वारत्वम्; संस्काराणां स्वविषय मात्रमारकत्वेन स्मूहालम्बनस्मृत्यसंभवदिति । अत एवोत्रत्र वक्ष्यति-युगपत्कार्य करत्वं युक्तमिति। एार्थावच्छिन्नवर्णममुदायत्वलक्षणपदत्वपरित्यागेनैकविभक्त्यन्ता नेकवर्णसमुदायस्य पदत्वाश्रयणादन्योन्याश्रयणं निरस्तमित्याह--न चाथैकत्वादिति। पदैकत्वादथैकंत्वमिति । अनुगतप्रवृत्तिनिमितरूपार्थकल्पनस्यैकपदयोगानुगत्यधीनः त्वादिति भावः । उक्त च – “ एकश्ऊदवृतिनिमित्तत्वादेकसंस्थानत्वं नीलेन्दी वरत्वस्य । खण्डगोत्वं तु न तथा, एकशब्दाभावात् '1' इति । यद्वा धटव्यक्तीनां श्रीरङ्गरामानुजमुनिबेिरचेिता चाच्चैक्यमिति भावः । अव्याप्ति स्यादिति । सुवन्तमात्रत्वस्य वा तिङन्मात्रत्वस्य वा पदप्रयोजकत्वेऽ व्याप्तिः स्यात् । विभक्तित्वेन येोरप्येकी रणे तु न तथेति भावः । केचितु एकविभक्तीत्यत्र एकपदं व्यर्थम्, विभक्त्यन्त मात्रस्यानतिप्रसक्तत्वात् । 'नीलो धटः' इत्यादिपद्ममुदायस्य प्रत्ययग्रहणपरिम वा विभक्त्यन्तत्वाभावात् । न हि समुदायात् विभक्युत्पत्तिः, अन्यथ * लुप्तिङन्तं पद्म्' इति पदत्वस्यापि प्रसङ्गा! । वदन्ति । सैन्धवादिशाब्द्रनामनेकार्थ !ीत्यु युनां पदत्वं न स्यात् । अत आह एकव्युत्पत्तिसिद्धेति । तत्र चानेकार्थतिं दक वे व्युत्पित्तभेदेनेति भावः । अतश्च वाक्यस्यपि संसर्गलक्षणविशिष्टरुचैकार्थप्रत्यायकत्वेनातिप्रसङ्गः परिहृतः । वाक्यस्य विशिष्टरूपार्थप्रत्यायकत्वाकाङ्कादिमत्पदसमभिव्याहास्यभ्यम्, न युत्पतिलभ्यमिति द्रष्टव्यम् । चाक्षुपत्वज्ञाने न चक्षुरपेक्षेति । यथा चक्षु-यज्ञानविषयत्वलक्षण चाक्षुषकज्ञानं न चक्षुर्जन्यम् , एवं श्रोत्राह्मवलक्षणशब्दत्वज्ञानं न श्रेोलजन्यमित्यर्थः । चाक्षुक्त्वश्रावणत्यादिज्ञाननिति । ननु श्रावणत्वस्य चाक्षुषत्वस्थानाभिषिक्तत्वेऽि न शब्दत्वं चाक्षुषत्वस्थानाभि व तम् ; अपि तु रु त्वस्थाभिषिक्तम् । ततश्च यथा चक्षुषत्वाद्रपत्वं भिद्यते, एवं शब्दत्वं श्रेन्नग्रह्य च त् भिन्ने भवितुःर्हति । इतरथं। शब्दः श्राधणः ' इति पुनरुक्तिः स्यादिति चे!--न ! चक्षुक्त्वयैव रूपत्वस्वरूपत्वे घटादावपि रूपवप्रसङ्गेन रूपत्वस्य चाक्षुषत्वभिन्नत्वेऽपि शब्दत्वस्य श्रेोस्रग्रह्यत्वरूपवे च()बाधकाभावात् । न च श्रोत्रग्राह्यत्वं कत्वादातिप्रसक्तमिति वाच्यम्, श्रोत्रग्राह्य वर्णयन्ति । व्युत्पन्नशब्दसणपूर्ववमिति । ६ वखत्वादेः श्रोत्रंग्राह्मत्वलक्षणशब्द त्वयासमवगतक्तः पुंसो व्याप्तिस्मादिपूर्वकमेव शब्दत्वातुमितिरित्यर्थः । (शास्रसत्यत्वशङ्कपरिहार:) सत्यप्रतिपत्तिहेतुष्विति । प्रपञ्चसस्यत्वबादिमत इंति शेषः । न तु स्वमतानुसारेण ; स्वमते सत्यमतिविहेतोर्वेदान्तातिरिक्तस्य कस्याप्यभावादिति द्रष्टव्यम् । भाष्ये – मिथ्याभूतशास्रजन्यज्ञानस्येति । असति शाखे “अति विप्रकाशेिका { श्रुतिभट्टः) पारिताथ्र्यादिति । द्रष्टव्यम् । स्तुतिपरत्वाधृषादित्यैक्याप्रतिपादनमित्यप सिद्धान्त इति । ननु - स्तुतिात्पवती श्रु:िः प्रत्यक्षात् प्रबला । आदित्यै यू इत्यादेः न यूदियैक्ये त त्यर्थः । स्तुति स्मि तन्नधि तात्पर्ये वाक्यभेन्यङ्गात् । अतोऽतत्परत्वत् “ आदित्यो यू: ; इत्यादेर्न प्रत्यक्षबाधकत्वम् । न नैवं देवता विरोधे तात्पर्याभावेऽप प्रामाण प्रीयमानथे उपपद्यते । देवतविग्रहौ मानातर विरोधाभान त् तापर्याविषयस्य विग्रहादेः सिद्धानपि यूदिक्यस्थले मानान्तर विद्धस्य तस्थ तात्पर्याभावे न सिद्धः । प्रपञ्चमिथ्यत्वस्थले षड़िबतायलिङ्गसत्वान्न प्रत्यक्षरेिधष्ट्रयमेिति हि तत्सिद्ध न् इति चेत् - न । स्तुतिपस्यार्थवादस्य स्तुति द्वारभूतार्थेऽवान्तरतात्पथेऽाप वाक्यभेदाभावत् । इतरथा देवाधिहादेरप्यसिद्धि प्रसङ्गात् तात्पर्यविषय एव वेदानां प्रामाण्यमिति सरपं वैदिकैरभ्युयेवाश्च स्तुतिरत्वान्न यूपदित्रैक्यप्रतिाद्नमित्ययुक्तमेव । अपि तु मानान्तचिरं धेन यूपदित्यैक्वतात्पर्यासंभवत् न यू दत्यैवयमित्येव परमा गतिः । ततश्च प्रपञ्च मिथ्यात्वेऽपि मानान्तरविरोधान्न तात्पर्यमिति सिद्धमिति भावः । असंनिकृष्टेति लोकस्यायमर्थः –* शास्र शब्दविज्ञानादसंनिकृष्टऽथ " इति शास्रलक्षणे. असं. निकृष्ट देन द्वयं यावत्तयभिप्रेतम् - किं तत्? तष्ट्रष्येण परिच्छितिः, तद्वि पर्ययतः परिच्छित्तिश्च । साधकबाधकप्रमाणाभाव इति यावत् । प्रमाणान्तरागो चरत्वलक्षणमिति । प्रमाणान्तराबाधितत्वमित्यर्थः । इत्यलमप्रतिष्ठितेति भाष्ये इतिशब्दस्य संनिहितशास्राबल्यनिरासरवभुचितमित्यभिप्रयन्नाह-शास्रप्राबल्य निरसनमिित । कुतर्केति तर्कशब्दस्वारस्यमभिप्रयाह--यतु प्रत्यक्षमिित। पूर्वत्र तत्रापी । दृष्टान्तोऽपीत्यर्थः । विकारो घटत्वाद्यवस्थेति । ननु सृन्मयशब्देन : विकारार्थमयङन्तेन अस्य परामर्शः, तस्यैवेहापि १६६ श्रीरङ्गरामानुजमुनिचिरचिता विकारशब्देन परामरो युक्तः । ततश्च पूर्वरु मृन्मयशब्देनावस्थाश्रयस्य परामृष्टनया विकारशब्देनापि धर्मिणा एव पराभशॉ युक्त ; न त्वनस्थाया इति चेत् तत्परामर्शों युज्यते । तथा हेि सति कार्यकारणभेदो नोपपादितः स्थत् । न हि मृपिण्डेन कार्यविशेषाय घटः स्पृश्यत इत्येतावत् स्प्रष्ट्रष्टव्ययोरभेदः सिध्यति । अतो मृन्मयविकारशब्दयोर्भिन्नार्थत्वमेव बक्तव्यम् । अत एव * मृत्तिकेत्येव सत्यम् ?' इत्यत्रान्यवहितविकारशब्दनिर्दिष्ट्रावस्थाधा न परामर्श इति भावः । मृदयं घट इति प्रत्यभिज्ञयेति । अत्र केचित् - इतिशब्दबलात् प्रतीतेः शब्दस्थ वा पराम्रष्टव्यवत् भृतिकेति ज्ञानमेव सत्यनि िश्रुत्यर्थः । तस्य ज्ञानस्य सत्यत्वे मृदन्यत्वस्याबाधितत्वं सिद्धान्युतस्मन्यः फलेिIर्थकथनपरो द्रष्टव्यः । न च मृन्मयं मृत्तिकेयेव सत्यं प्रामकिं प्रामाणतः प्रतीयत इत्यर्थाश्रयणे को दोष इति ऋान्य :, प्रमाणो मृतिक्रेति प्रतीयत इतिं वा, मृत्तिकेत्याकारकं यत् प्रमाणं तेन प्रतीयत इति वा इतिशब्दस्य प्रमाणप्रतीत्यन्यतरान्वयो वक्तव्य । माणतः प्रतीयत इति हि निर्देशे कृते' तथान्यप्रतीतिरुपपद्यते । सत्यशब्दत् प्रतीतौ तथा गमकत्वादर्शनादितेि बदन्ति । अन्ये तु मृत्तिकेत्येव प्रमाणतः प्रतीयत इत्यत्रेव सयपदेऽपि तथावगतेरनुभवसिद्धया प्रत्याख्यातुमशक्यवत् मृन्मयं मृत्तिकेत्येव सत्ये प्रमाणप्रतिपन्नमित्युनौ न दोष । अत एव मृदुदव्यत्वेनैव प्रामाणि मित्यर्थ इति टी वाक्येऽपि न चोद्या कशः । तस्यापि वाक्यस्य गमकवादिति वदन्ति । प्रव इति प्रतिपादनस्यै समयोजनया नामधेयस्याप्यलभ्यमानत्वप्रतिपादनं किमर्थमिति चेत् – सत्यम् । घटादिनामपि मृत्विण्डस्यैवेत्युपादनाभावे उपादानोपादेयभेद न प्रतितिष्ठतीति तदप्युपादनीयभि: द्रष्टव्यम् । ननु नैयायिकादिभिरपि मृन्मये घट्झरावादौ मृत्तिकत्वस्य सत्याभ्युपगमात् अनेनासत्कार्यवादनिरासः कथं फलित इति चेत् - न । “भृत्तिकेत्येव सत्यम्” इति श्रुतेर्न मृतिकात्वान्नमतिा ने संम्भः; किंतु 'तदेवेदं मृद्व्य म्' इत्यभेदप्रत्यभिज्ञया उपादानभूतमृद्दव्याभेद प्रसाधनपरत्वात् । सर्वविज्ञानमुपपन्नभिति शङ्कायामिति । यद्विज्ञानेन सर्वे ज्ञातं भ्रान्तः शङ्कते-यद्यपि द्विजातीयसदिति न िवजातीयन्वाकारेणेनि तीवत्वं तदन्यत्वं तद्विरोधित्वं वा युद्मनीयम् भेदनिषेधः । यथा । 'घटः पूर्वाहे सदं ? इत्युने एकारण घटे सद्विजातीथन्त्रे विजातीयभेद इति । ननु * सदेव ? इत्यनेन सृष्टिकालीनसा प्रतीयते चे ! ब्रह्मकारणव त्वमनुपपादितं स्यात् । सच्छब्देन ब्रह्मप्रतिपादने वा मौनसंबन्धयोन्य त्वलक्षणसत्तायाः सदित्यनेनाप्रतिपादितत्वादक थैवादो न निराकृतः स्यादित्य। शङ्क्याह – सच्छब्दो हि मानसंझन्धोग्यतेति । प्रवृत्तिनिमित्तस्य ब्रह्मण्येव पुष्कलत्वादिति भावः । नन्विदानीमपि जगतः सदात्मत्वात् । अग्रे ' इति व्यर्थम् । किंच “एकमेवासीत्' इत्ययेनैवासत्कार्ययुदाससिद्धेः 'सदेवासीत्' इनि व्यर्थम् किंच इदंशब्देन जगतः पराम हस्थ ब्रह्मौक्यासंभवात् सदासीदत्ययुक्तम् । तच्छरीरक-ब्रह्मपरत्वं चायुक्तम्, श्रुतवेदान्तं श्वतकेतुं प्रति इदंशब्दस्य ब्रह्मपर्यन्त बोधकत्वासंभवादिति चेत्-न : इदं जगत् सृष्टः प्राक् सदेव सद् बदैव सत् एकम विभक्तनामरुपमासीदित्यर्थः । अधुना गतस्तादृशसष्ट्रपत्वाभावाद इति सार्थकमेव । एकमेवासीत् । इत्युक्त अविभक्तनामरूपमासीदिति प्रतीतावपि तादृशाब्रभात्मकत्वस्यापि प्रतिपिपादयिषिततया सच्छब्दसार्थक्यम् । ननु “ सदेवेदं जगत् प्राक् सृष्टरेकम् ।। इति वेदार्थसंग्रहश्रुपकाशिकायां व्याख्यातत्व त् कथमेवमिति चेत्-न; सिद्धस्यै वोद्देश्यशेिषणतया सदित्यस्य सिद्धत्वेन विधेश्कीटावेव निवेश्यतया तस्याप्यत्रैव तात्पर्यात् । यद्यप्यश्रुतवेदान्तेन चेतकेतुना न तद्वक्प क्रमदशायामेवं ज्ञायते अथापि शरीरात्मभावप्रतिपादनानन्तरमिदंशब्देन जगच्छरीरकं ब्रह्मा ज्ञास्यतीति बुद्धया, 'सदेव सोम्येदमग्र आसीत् । इत्याचागोपदिष्टमित्युक्त विरोधाभावत् । ननु घट.रावदि पूर्वाझे मृदेवासीत् ; पश्चात् घटादिरूपेणाभवत्; तस्मान्मृदात्मकमेव घटशराबादीति निर्देशबत् किं न स्यादिति चेत् –न – “ अनेन जीवेनात्मनाऽनु प्रविश्य !” इत्यादि वाक्यं श्रुतवतः स्वरुपेण ब्रह्मपरिणामस्वशङ्काया अभावेन शरीर त्मभावस्यैव प्रतीत्या इदंशब्देनापि जगच्छरीरकब्रह्मप्रतीतेरेव संभव.त् । १६८ श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरपिता परतन्त्ररूपविशेपणानामिति । कालादृष्टादीनामित्यर्थः । उपरितनवाक्य संगतिमेव दर्शयति – एकमेवेत्यादिना । ब्रह्मणः सर्वदा सत्वेनेति । सच्छब्दप्रवृत्तिनिमित्तौष्कल्याघ्रारभूब्रझाभेदस्य “सदेवेदम् ? इति बोधनात् कार्यस्य कदाप्यसत्त्वशङ्काव्यावृत्तिरित्यर्थः । वैशेषिकमतनिरासपरमिति । न च तथा सति, “तद्वैक आहुरसदेवेदमग्र आसीत् एकमेवाद्वितीयम् " इत्यनु वादोऽनुपपन्नः, तैस्तथानभ्युपगमादिति वाच्यम् – शून्यवादनिराकणेऽपि दोषसाग्यात् । न हि शून्यवादिनैकमद्वितीयं किंचिदभ्युपेतम्, सर्वदा सर्वशून्य त्वयैव तेनाभ्युपेतत्वात् । यदि च द्वाक्यस्यैवाद्वितीयत्वोर्न तात्पर्यम्, तर्हि वैशेषिकस्यपि तत् तुल्यमिति भावः । वैशेपिकादिमतनिरासापेक्षत्वादिति । ननु “मृतिकेल्येव सयम् ” इयत्रैव तन्निराकृतम् । इतरथा एकविज्ञानेन सर्व ज्ञानसंभत्रमभ्युपगम्य , “भगवांस्त्वेव मे तद्ववीतु' इत्युपदेशप्रार्थनानुपपतेरिति चेत् - न; मतनुवादपूर्वकं सयुक्तिकं प्रत्यास्यामित्यन्न सात्वत् । मृद उत्पन्नस्य मृदात्मकत्वचदिति । न च सतः कार्यस्या दुन्नत्वस्यानभ्युपगतत्वात् कथमपादनमिति वाच्यम् – “जगत् पूत्रमसदासीत्; इदानीं सदासीत्' इत्युक्त सतोऽसदुपादानकत्वमुक्तं स्य.त्, यथा 'घटशरावदिः पूर्वं मृदासीत्, पश्चात् घटदिरासीत्' इत्युक्त तयोरुपादानोपादेयभाव उक्त एव स्यादिति नेश्चियैतद्भ दुपणापाइनमिति द्रष्टव्यम् । कथं निगश्रयाग्रस्थासंभध इत्यर्थ इति। अयं भावः--यदि प्रकृत्युशदानकस्य महदादेः प्रकृतित्वाभाववत् असदुपादानकस्यापि सतो नासत्प्राप्तिः, सत्त्वाचस्थाप्राप्सेरेखासत्वावस्थाविरोधित्वादिति--तदा तदपि न संभवति, असतः सत्त्वावस्थाप्राप्तेरेवासंभवन्निःश्रयावस्था कथं लभ्येतेतेि । तदा त्मकत्वेनैवेति । * ऐतदात्म्यमिदं सर्वम् ” इति पूर्ववाक्ये ऐनदात्म्यम्=ातदात्मक मित्यर्थः; स्वार्थे ठञ् । ततश्च, “सत्यम् ” इत्युतरत्रापि पूर्वनिर्दिष्टवेष विशिष्टस्य पराम्रष्टव्यतया तदत्मकस्यैव जातः सत्यत्वसिद्धिरिति भावः । नंनु

• ऐतदात्म्यम् ? इत्यनेनैव जगद्रह्मणोः शरीरशरीरिभावे कथिते * स आत्मा' इति

निर्देशवैयथ्र्यमिति शङ्कां परिहरति-रामानुजै लक्ष्मणपूर्वजं चेतिवदिति । यद्वा स त आत्मा इति । अस्मिन् पक्षे 'स आत्मा , 'तत्त्वमसि ' इत्यनयोः पौनरुक्त्य परिहारः कथंचिदनुसंधेय ; तत्पन्ता इति तत्वमसीत्धस्यार्थ इति । तत्त्वं तु 'तत्रमसेि " इत्यस्यैवार्थ इति मन्तन्यम् , * तल्वमसि ! इत्यस्य तावदुर्थक व सूत्रेणेत्यर्थः । नन्त्रिगुपधलक्षणकप्रत्ययस्य न चाद्यज्वाधकत्वम् , श्र! हि सि देवमेषादिरूपासिद्धिप्रसङ्गात् ; चादित्वाश्रयणस्य कप्रत्ययबाधकत्वार्थस्वादिनि ने न ! भावानवबोधात् । “नन्दिग्रहेिपचादिभ्यः " इति सूत्रे 'सधातुभ्योऽक्क्तयः इत्यौपसंख्यानेिकस्योत्सृष्टस्याच्प्रत्ययस्य धानेऽदोषान् । औपसंख्यनिवेऽप्यचेि ' पचाद्यच् ’ इति व्यवहारभ्य ग्रन्थेषु प्रकृत्यर्थः शासनमिति । अत्र केचिोदयन्ति – यतावदुच्यते प्रसिद्धिप्रचुयोत् प्रकृत्यर्थः शासनमिति; सत्यमेव तत् । ' शासनं विविच्य ज्ञापनम्' इति धातुवृत्तिकृत व्याख्यातत्वदुपदेश एव पर्यवसानम्; “उपदेशेऽजनु नासिक त्,' “ स्थनिबदादेशोऽनविधौ ? इत्यादिसूत्रेषु “ दिशिरुवारणक्रिय इ त महाभाष्योक्तः । “ अथतोऽहंकारादेशः ?” इत्यादाबादेश उपदेश इत्यर्थः । इदं शास्त्याचार्यः ? इतेि भाrयस्य 'इदमुपदिशति ? इति ह्यर्थः । “तदशिष्यम्' इत्यादौ “अवक्तव्यम्' इति व्याख्यातम् । ततश्धादेशनं शासनमुपदेशनः । तत्कर्मत्वं च * अनु म एतां भगवो देवतां शाधि इति ब्रह्मणः सिद्धमिति प्रकृति प्रत्ययोरविरोधसंभवात् प्रत्ययास्वारयनुसरणस्यायुक्तत्वात् । न चानुशासनकर्मत्वेऽपि न शासनकर्मत्वमिति वाच्यम् , “ शापु अनुशिष्टौ ? इति शासनस्यैवानुशासन रूश्वात् । ततश्ध करणत्वाध्यारोपेण घअसमर्थनमप्यनुचितम् , आरोपस्यानुचितत्वात्। ननु कर । स्वस्य नाध्यारोप, तस्यापि सत्त्वादिति चेत्-न; तथा सति सिद्धान्ते प्रत्ययास्वारस्थाभ्युपगमस्थायुक्तत्वात् । अत एव * असिश्छिनत्ति ! इत्यादौ सौकथत शयविवक्षया “ब्रह्मादृष्टिरुकर्षात् ”’ इतन्यायेन व रणे क्र्तृत्वारोपेऽपि न क्र्तरि करणत्वारोपसंभवः, तथा सति राजनि भृत्यत्वारोपस्येवानर्थाबहत्वात् । अत एव ।

• साधकतमं करणम् ? इति सूत्रे अधिकरणस्थाल्यl: तनुकपालतया साध६ तमत्व १७०

श्रीरङ्गरामानुजभुनेिविरचिता वेिवक्षया “ स्थल्या पचति ? इति प्रयोगमुपपद्य , 'भ चैवं कर्तुरपि करणत्वविवक्षा प्रसङ्गः, भिन्नजातीयत्वात् । स्कलसाधनविनियोगकारी खश्वौ । न हि शतधनी निष्कधनेन स्पतुिमर्हती ' ति कर्तुः करणत्वविवक्षाभाव उपपाद्यते । किं न करणत्वे विवक्षिते * करणाधिकरणयोश् ?’ इति परेण स्युटा बाधितत्वेन धोऽ प्रसङ्गः । न च * इलश्च ? इत्यनेन धनः प्रसङ्गः । तत्रापि “संज्ञायाम् ?) इत्यनुवृत्तेः । न च त्वन्मतेऽपि कर्मणि घञ् न स्यात् , * अकर्तरि च कारके संज्ञायाम् ? इति संज्ञायामेव घऊँ विधानादिति वाच्यः -- * अक्तरि च “इत्यत्र चकारस्य भिन्नक्रमत्वमश्रियसंज्ञायामप्थस्तीति पदम्:ञ्जर्यादौ समर्थितत्त्रात | संज्ञा करणार्थत्वे, उपक्रम आदेशाब्देन शासिताभधीयत इति यदभिहि तद्विरुध्येत, प्रशासनकरणत्वस्यैवाभिह्नित्वेन प्रशl4नकर्तुरनभिहितत्वात् । थचोक्तम्--प्रशासितृ वमसाधारणमिति । संदपि न, आदेशशब्देन प्रशासनकरणत्वमात्राभिधानेऽपि प्रशासितृत्वानभिधा-त् । तदभिधानेऽपि निरुपाधिकशासितृत्वस्येव भुख्योपदेश्यल्वस्यैव ब्रह्मासाधारणत्वात् । अत एव “ब्रह्माजिज्ञास । इति सूत्रे 'ब्रह्मणः ? इति कर्मणि षष्ठी परिग्रहात् ब्रह्मण एवाभिधानिकजिज्ञासाकर्मत्वम्, तदुपा-नादीनां त्वक्षेप्यमित्युक्तम्। किंच आदेशशब्दमात्रस्य अतिप्रसङ्गनाशाङ्क तमित्येवंवेिशेयणदानादवश्यं तमित्यस्या देशविशेषत्वमभ्युपेयम् । यदि ह्यादेशशब्दस्यैव निरुपाधिकप्रशसिलुत्वमर्थ , तदा तस्य परमात्नसाधारणत्वात् तच्छब्दो बिशेपको न स्यात । यदपि चोक्त प्रष्टध्य त्वकथनेनोपदेश्यत्वं सिद्धमति तत्कथनस्यानपेक्षितत्वात् शासितृत्वमेवार्थ इति-तन्न, 'यद्यपि पूर्वं नाप्राक्षम्, अधुना स्वयमेव ज्ञास्यामि । इति बुद्धिं व्युदसितुमुपदेष्टव्य स्वकथनस्यैवापेक्षित्वात् । अत एव , * तं त्वौपनिषदं पृच्छामि ? इत्यादौ प्रष्टव्य स्योपदेश्यत्वलक्षणौपनिषदत्वकथनम् । यचोक्तम्-सर्वविज्ञानप्रतिज्ञासिद्भयर्थे निमित त्वमपेक्षितमिति । तन्न, एकविज्ञानेन सर्वविज्ञानप्रतिज्ञाबलादुपादानत्वस्येव तन्य थानुपपत्या िनमित्तत्वस्यापि लभसंभवेन तस्य पृथगवक्तव्यवान् । तदनुपपतेर्भवतै वोक्तत्वाच । वस्तूतस्तु निमित्तान्तरसद्भाने एकविज्ञानेन सर्वविज्ञानमनुपपन्नमित्युक्ति २प्यसंगता, नित्यविभूत्या अज्ञानेऽप्येकविज्ञानेन सर्वविज्ञानं यथोपपद्यते, कार्यवर्गस्य tत्र प्रकाशिका ( श्रुति घट्ट:) ज्ञातत्वात् सर्वशब्दस्येदक गोचरबहुभवन्संकल्पपूर्वकमृष्टिमात्रविषयन्वान् -- तथा नाट्शनिमित्तान्तरसद्भावेऽप्येकविज्ञानेन सर्वविज्ञानमज्ञि। कुतो न संगच्छत इति । अत्रोच्यते-“ एष आदेशः, एष उपदेश: इत्येवं पृथगुपदिष्टयेो: “न् वायुक्रिये पृथगुपदेशात्' इति न्यायेनादेशेोपदेशोंदवश्यंभावान् निमन्त्रणानन्त्रण योरिव, वृक्षवनस्पशिब्दयोरिव च, स्नेहभत्तिशब्दयोरिव च इचिदेकविषये प्रयोग मलेणानुभवभेदस्य दुरपहृवान् । ' आदिशति इत्युक्त हि यद्रावयोलङ्कले दण्डः भवि तादृशशब्दप्रयोक्तस्वं नियमग्रितृनमाज्ञापयितृवं प्रतीयते ! अदिशतीति व्यवहार अङ्दू दिशतिनियोक्तप्रयोजनवचन : इति ; * अन्तः प्रऋि : शास्ता जनानाम्' इत्यादै थैव प्रतीतेः । ततश्च प्रकृतिम्बारस्येन नियमनापरपर्यायज्ञानरूपार्थे प्रतीते घञ्प्रत्ययस्य कर्तृव्यतिरिक्तकारकमात्रवचिनो योग्थतवशात् त्वन्मते कर्मार्थकत्ववत् अत एव प्रष्टव्यवस्तुनस्तट्यूपत्वात् असंजानविरोधिमुख्यप्रकृत्यर्थानुग्रहेण जघन्यलक्षणाय। आश्रयमीयत्वात् । * पञ्चपञ्चाशस्रिवृतः संवत्सर इत्यादावहःपरवस्बरसन्निवृदादि पद्मुल्यत्वानुसारण जघन्यसंवत्सरपदम्यैव सैौरचन्द्रमासाद्यनेकार्थमाधारण्येन निश्चय मर्थस्याजहल्लक्षणाया अभ्युपेतत्वात् ! तथा * प्रयाजशेषेण हवींष्यभिधारयति । इत्यादौ प्रयाजशेषप्रातिपदिकानुरोधेन तृतीयायां द्वितीयार्थलक्षणाया 'आश्रितत्वात् । तथा “प्राणा वा ऋषयः " इत्यादौ ऋषिशब्दनुसारेण बहुवचनश्रुतेः पाशन्यायेन गौणार्थकत्वस्य * गौप्यसंभवाः तत्प्राक्छतेश्ध !' इत्यत्रोपपादितत्वाञ्च । नन्वादेशः पदस्य पशासनापरपर्यायाज्ञापन इवोपदेशे प्रसिद्धिपाचुर्याभावेऽप्युपदेशार्थकत्वे कृते सर्वात्मना मुख्यार्थत्यागाभावान् प्रत्ययम्य त्वन्मते कर्तृलक्षणायां मुख्यार्थत्यागात् कांस्यभोजिन्यायेन जघन्यद्यावापृथिव्येकपालानुरोधेन मुख्यैन्द्रामादीनां प्रसूनबर्हि र्नियमाश्रयणवत्, “एकधा ब्रह्मण उपहरति ?' इत्थव सकृत्वसहत्वसाधारणम्यैकधा शब्दस्य भक्षान्तरप्रापकदुर्बलचोदकानुग्रहेण सहत्वार्थवस्वीकारवत् “सप्तदश प्रा पत्यान्" इत्यत्र प्रजापतिसंबधविशिष्टाविशिष्टान्वयोग्यस्यापि क्षुत्वस्यैकपशुनिप्पनै कादशावदानप्रl५कदुर्बलचोदकानुसारेण विशिष्टान्वयाभ्युपगमेन द्रव्यदेवतासंबन्ध ७२ श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचेिता क्षिप्तयागभेदाभ्युपगमवच जघन्यध्यत्ययानुसारेण मुल्यदिशेरुपदेशार्थकत्वमेवयुक्तम्। प्रकृतेः मुख्यार्थत्यागाभावान् । प्रचुरप्रसिद्धार्थत्यानमात्रं त्वशिष्यते । ततु न दोषाय । अत एव “ पलय उपगायन्ति ? इत्यादै गीशिाब्दस्य शारीरगाने प्रसिद्धिप्राचुर्ये सत्यपि अशारीरवादित्रादिगानस्यापि गीतिशब्दश्योगविषयत्वेन मुख्यार्थत्वा संनिहितस्य दुन्दुभ्यदिानस्यैव काण्डवीणादिभिरुपचयं कुवैत्यः पन्त्यो मनिजां निवर्तिका इति दशमे सिद्धान्निमेिति चेत्-मैवम्; गानशब्दस्य बर्हिराज्याधिकरणन्यायेन गीतिमा वाचित्वात् युक्तं तत्र सनिहितदुन्दुभ्यादिगनवचित्वम् । इह त्वादेशशब्दस्य कचिदपि शिष्यो गुरुमादिदेश' इत्यादिप्रयोगाभावेन साधारणेचरणाद्यर्थक्त्वाभावात् उप देशातिदेशशब्द्रयोविादेशोपदेशशब्दोरपि भिन्नार्थकत्वेनादेश5दस्योपदेशार्थकत्वे भुख्यार्थत्यस्यावर्जनीयत्वेन जघन्यप्रत्यय इव लक्षणाया उचितत्वात् । बस्तु२स्तु

• उपदेशेऽजनुनासिक इत' इति सूत्रे * करणाधिकरणयोश् " इति ल्युटा

बाधितस्य धजः, “ अकर्तरि च कारके " इत्यनेनाप्रसङ्गमाशङ्कय * कृत्थल्युटो बहुलम् ) इति घो भाष्यकृता समर्थितवा तन्न्यायेन कर्तयपि तेनैव सूत्रेण घब्सद्वैौ लक्षणाया अप्रसङ्गात् प्रशासितृत्वार्थत्वमेव युक्तमिति युक्तमुत्पश्यामः । तस्य तावदेव विरमिति । तस्य सद्विद्यनिष्ठस्य । तावदेव चिरम् तावानेव विलम्बः, थावत्-ारब्धकृनदेहान्न विमोक्ष्यते । अथ अनन्तरं ब्रह्म सं स्यन ति तदर्थः । अर्थवश्व लब्ध इति । * पारिgवार्थाः' इत्यधिकरणे विद्या संनिधिपठितानां “ चेतकेतुहरुणेय अस ) इत्याद्यास्यायिकानां तदर्थवादतथा तच्छेषत्वाय स्थापितत्वादिति भावः । यद्यप्ययमर्थवादो न सविशेषवैकान्तः, तथापि लिङ्गान्नरेण सविशेषत्वात्पयें निश्चिते अथैवtदस्यापि तदेकन्तत्वं सिध्यतीति भावः । द्वितीयेऽशे सप्तमे यभश्य स्वपुरुषं प्रति वचनम्

• कटकमकुटकििक्षादिभेदैः कनकमभेदमपीष्यते यथैकम् ।

सुदुरपशुमभुजादिकल्पनाभरेिरखिलभिरुदीर्यते तथैक: । क्षितितलपरभणवोऽनिलान्ते पुनपि यन्ति यथैकतां धरिच्याम् । क्षुरपशुमनुनादयस्तथान्ते गुणकलुषस्य सदा(न)तनेन तेन । । इति । तदर्थेकवेियत्वादिति । ऐदंपवेण प्रवृत्तित्वादिति भावः ।

१७३ { शङ्कयाह--दीपविरोधिन्यं नाम गुण इत्यभिप्रायेणेति । पूर्ववद्थ इति । व्यावत्र्यानेकत्वादिति । व्यावृतिप्रतियोग्निभिन्नृशङगरिच्छिन्नानामनेक त्वेनेत्यर्थः । पदानां पययित्वप्रमङ्गादिति । 'प्रवृ:िनिमित्तभेदाभावेन । ति उत्तर सत्यपदप्रवृत्तिनिमितम् । अन्तःकरणवृत्युपधानलञ्धमेदचिदानन्दानुगते ज्ञानानन्दवे अपरजाती । एवं च सत्यज्ञानानन्दशध्दानां लक्ष्यार्थाभेदेऽप्युक्तञ्जातिवादित्वान्न पर्यायता ?' इति कल्पतरुचेर्न पर्यायत्वमिति चेत्-न; कुम्भाद्यनुभसत्तायाः सत्य शब्दवाच्यत्वे सत्यत्वस्थायिसक्तस्य ब्रहालक्षणत्वाभावप्रसङ्गान् । अभ्युपगम्यते च त्वया सत्यत्वस्य ब्रह्मलक्षणत्वम् । सस्यथियार्थानुगतसत्तमामभ्यासंभवाच । तस्यानृत साधारणतयानृतव्यावृत्यसिद्धेश्च । कलत्रयावाध्यत्वरूपं परमार्थिकसत् ब्रक्षणि श्रौतमिति त्वत्स्द्विान्तव्याकोपप्रसङ्गाव ! धर्मसमसत्तभेदं विना औपाधिकभेट् मात्रेणाकाशत्वादेरिव ज्ञानत्वान्दत्वयोषि जातित्वार्थेोगाच। ज्ञानत्वादेः धसिमसत्ताक भेदवदुपहितचैतन्यवृत्तित्वे शुद्धलक्षणत्वायोगाच । एतेन सत्यादि(१)विशिष्टशबलब्रह्म वाचिनां सत्यादिशब्दानां शुद्धत्रह्मणि लक्षणेति न पर्यायत्वमिति निरस्तम् । अनृता स्वप्रकाशपरिच्छिन्नरूपे शवले सत्यत्वादेरथेोगात् } योगे वा तस्यैवानृतास्वप्रकाश परिच्छिन्नव्याधृतिः स्यात् । न तु सत्यवाधनाश्रयस्य शुद्धस्य । तस्मात् सत्यत्वादीनां शुद्धादन्यत्रासंभवात् सत्यादिवाक्यस्य च लक्षणया अखण्डार्थत्वे शुद्धेऽपि तदसिद्धे सत्यत्वादीनामत्यन्तासत्त्रेन तद्वेदमादायापर्यायत्वस्य दुःसमाधानत्वात् (दुःसाधत्वात् ?) पर्यायत्वं सिद्धमित्यर्थः । उपलक्षणतया विशेषणतया वेति । किं व्यावृत्तीनां वाक्यार्थीभूतब्रह्मप्रतीत्युपयुक्तपदार्थप्रतीतिविषयत्वमात्रमेव, उत वाक्यार्थप्रतीतिविषय त्वमप्यस्तीति विकल्पार्थः । उपलक्ष्यान् बद्दितमित्यस्याप्ययमेवार्थः । न च-अव छेदकत्वं विशेषणत्वोपलक्षणत्वातिरिक्तमेव । 'कर्णशष्कुल्यवच्छिन्ने नभः श्रोत्रम् इत्यन्न कर्णशष्कुल्य िवशेषणत्वे तस्या अपि श्रोतवप्रसङ्गात्; िवशेष्यावयिनो िवशेषणा १७४ श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचिता न्वयित्वनियमात् । नाप्युपलक्षणत्वम्, कदाचित् कर्णशष्कुल्युपलक्षितस्यापि नभसः श्रोन्नत्वेऽतिप्रसङ्गदिति वाच्यम्-तत्राप्युल३णकोटाने निवेशसंभवत् । विद्यमानकर्ण संयोगस्थोपलक्षणत्वेन दोषाभावात् । उपलक्ष्यात् बहिर्भूतमिति । अयं भाव :- किं स्वरूपप्रतिपत्त्यर्थ ज्ञानादिपदम् ? उत ज्ञानत्वादिप्रतिपत्त्यर्थम् ? नाद्यः, पूर्व प्रतीतत्वात् । न द्वितीयः, उपलक्षणत्वव्याघातादिति । वाक्यार्थाभिधानदशायां सः पदैरिति । सर्वेः पदैः वाक्यार्थाभिधानदशायामित्यःचय । यदा सः पदैः एकज्ञानजनकत्वेन = एकज्ञानजननेनेत्यर्थः । अतो नान्वयानुपपत्तिरिति द्रष्टव्यम् । ननु युगपदभिधाने श्रुतिवाक्यादिषु बलाबलविभागनर्णयोऽसंगत एव स्यात्; वाक्यापेक्षया पदश्रुतेः प्राबल्यम्; पदश्रुयपेक्षया प्रत्ययश्रुतेरिति व्यवस्था दत्तजलञ्जलिः स्यादित्यस्वरसादाह-क्रमेणाभिधानेऽपीति । क्रमेणाभिधानान भ्युपगम इति । क्रमेणाभिधानानभ्युपगमवादिपक्ष इत्यर्थः । युगपत्प्रतिपादनेऽपि नापैतीति । उद्देश्योपादेयभावे हि तद्वाक्यज्ञात्वाज्ञा-त्वे अयोजके । अपितु तद्वाक्यप्रवृतेः प्राक् मानान्तराबगतमनूद्यते; अधाप्त हेि() विधीयन इत्येव हि विवेक इति भावः । पौर्वापर्यस्योद्देश्योपादेयलक्षणत्वाभावे कथमुद्देश्योपादेयविभागज्ञान मित्याशङ्कयाह-एकेन वाक्येनेति । परामर्शदशायां हि संभवत्येवेति। ननु ज्ञातत्वज्ञातत्वलक्षणोद्देश्योपादेयविभागज्ञानं न वक्ष्यार्थप्रतीतावु युक्तम् , येन वाक्यार्थप्रतीतेः प्राक् परामर्शदशायां तदवगतिः समर्थनीया स्यादिति चेत्-न; प्रहं संमष्टि ! इत्यादौ प्रहं संमृज्यात्, एकं संमृज्यात्, यत् संमृश्यात् तदेक मित्यादिवचनव्यक्तिनिरूपणाभावे निििचकित्सवाक्यार्थप्रतीतेरनुदयेन न्यायसंपादित ववनव्यक्तिपरामशानन्तरभावित्वाद्वाक्यार्थप्रतीते । अत एवोक्तम् “ न्यायसंपादित व्यक्ति पश्चाद्वाक्यार्थबोधकम् ” इतीति भावः । विशेष्यमात्रैक्यपरत्वात् समान विभक्तरिति । अयं भावः--यदुक्तं विशिष्टक्यप्रतिपादनं नेति, तदिष्टमेव ; विशिष्ट्रक्यप्रतिपादनस्यानभ्युपगमात् । न च विशेष्यैक्यमात्रप्रतिपादनं परस्या पीष्टमिति वाच्यम्, विशेषणान्वयस्यापि प्रातिपदिकावगनस्यात्यागात् । एकस्मिन् विशेष्ये “ एकस्य द्वयम्' इति न्यायेन पाप्तयोर्विशेषणैकत्वयोरपरित्यागादिति । व्युत्पत्तिश्च प्रत्यक्षमूलेति । न तु स्वर्गादिशब्दव्युत्पतिवत् श्रुतिमूलेत्यर्थः । [{ भावप्रकाशिका (प.विद्यायाः सविशेषविषयस्४५) १७५ प्रत्यक्षं च विशेष्यैक्यमेवावापानीति । । दण्डी, कुण्डली ' इयादौ विशेषण विभक्तर्भिन्नविशेषणाश्रये एकस्मिन्ने विशेष्ये यूर्वपूर्ववृद्रःप्रहाई भत्यःीकृथ तथैव व्युत्पत्तग्रेहात् । इतरथा विशेषणविभनेरभेदार्थकत्वमपि यन्यै स्यात् । न हिं भावः । विशेष्यभेदकत्वं प्रत्यक्षेण तत्रापेोद्यत इति चेदिति । प्रत्यक्षाग्चरे ब्रह्मणि विशेषणभेदप्रयुक्तो विशेष्यभेदो दुवर इति भाव । धर्मिवाचकपदैक्यान् समानविभक्तिनिर्देशाचैक्यप्रतीतेरिति । इदमुएलक्षणम्-विशेषणभेदं विशेष्य भेद इत्युन्सर्गः, ' देवदत्तः श्यामो युवा ' इत्यादावदर्शनात् । 'स्वण्डो मुण्ड । इत्यादौ विरुद्धत्वात् मेदकत्वम्। अविरुद्धं त्वमेदकमेव । विशेषणानां भेदक स्वबादस्तु विशेषणानाश्रयापेक्षय, न तु विशेषणान्नराश्रयापेक्षथापि । न हि नीलमुत्पलम्' इत्यादौ नैल्यं दीघ्रदपि व्यावर्तयतीत्यपि द्रष्टव्यम् ) यचोक्तं समानविभीति । न च समानविभक्त्या ऐक्यावगमे परस्याखण्डुlर्थत्वभङ्गप्रसङ्गात् परस्य कथभिय41शङ्कां धटामिति वाच्यम्, “एकप्रतिपदिकार्थमात्रनिष्ठत्व मखण्डार्थस्वम् । इत्यनेन प्रतिपदिार्थान्तरसंबन्ध एव व्यावन्यैते; न तु विभक्ति संबन्धोऽपीति “न्यमानस्य शङ्कासंभवादितिं ध्येयम् । अनतिरिक्तपक्षे हेत्वसिद्धि रिति । समानविभक्त्यवगतैक्यरूपहेत्वसिद्धिरित्यर्थः, ऐक्यावगमविरोधरूपहेल्वसिद्धि रित्युत्तरत्रोपसंहारादिति द्रष्टव्यम् । अशक्यासदृशान्वयप्रतियोग्युपस्थितिर्वा शक्य संबन्धो वा लक्षणा शक्ये न संभवतीत्यभिप्रेत्याह--अलाक्षणिकत्वेऽपीति । विमतं वाक्यमखण्डार्थपमित्याद। एतेन – 'सत्यादिवाक्यमखण्डार्थनिष्ठ लक्षणवाक्यत्वात्, तन्मात्रप्रक्षेोतरत्वाद्वा प्रकृष्टप्रकाशश्चन्द्र इति वाक्यवत्' इत्यनुमानं प्रमाणम् । 'नीलमुत्पलम्' इत्यादिसमानाधिकरणवाक्यानां लक्षणवाक्यत्वाभावान्नाति प्रसङ्ग इति निरस्तम् ; असाधारणरूपलक्षणवाक्यत्वस्य सखण्डार्थत्वेनैव व्याप्तः । कर्मकाण्डस्यापि तन्मान्नप्रोत्तरत्वेनखण्डार्थत्वप्रसङ्गात् ; * प्रकृष्टप्रकाशश्चन्द्रः । इत्यत्र व्यावर्तकासाधारणपक्षेोत्तरत्वेन दृष्टान्तासिद्धेश्चेत्यपि द्रष्टव्यम् । यदि च भावरूप खण्डार्थप्रतिपादनासमर्थमिति प्रतिज्ञेति । तनश्च प्रतिज्ञावlवयस्य खण्डार्थत्वा भावरूपखण्डार्थवैशिष्टयप्रतिपादनसमयेऽपि भावपखण्डार्थप्रतिपादनासामथ्र्थान्न श्रीरङ्गरामानुजभुनिविरविता यभिचार इति भाव । प्रातिपदिकेनै; विशेषणान्वयस्येति । प्रातिपदिकस्मारि तयोर्विशिष्टयोर्विभक्त्या ऐवयमात्रप्रतिपादनादित्यर्थः; न तु नीलनिपदिकेनोत्पले नीलत्वान्वयं इति मन्तव्यम् ; तथा हि सति उत्पले नीलत्वान्यस्य नीलप्राति पदिकेनैव सिद्धेर्विभक्त्या एग्रोधनस्य वैयथ्यपातादिति द्रष्टव्यम् । अनेन शङ्काद्वर्य परिहृतं भवतीनि ! कारणपरत्वप्रतिपादकेन सिसृक्षोरिति पदेन साक्षात्पूर्वपक्षिचोदनिरासः । उपादानकारणत्वं “सदेव सोभ्येदम आसीदेक मेव ? इति प्रतिपादितमिति भाष्यवण्डेन पार्श्वस्थचोद्यनिरास इति भावः । स्वतन्त्र वस्तुनिपेश्वपरमद्वितीयपदभियर्थ इति । अत एव शाङ्करोपंनेषद्भाष्येऽपि,

• आंद्वतीयमिति ; मृद्यतिरेकेण मृदो यथान्यत् घटाद्याकारेण परिणमयितृ कुला

लादि निमेित्तकारणं दृष्टम्, तथा सञ्चारेिकेण सः सड़कारेि कारणं द्वितीयं वस्त्वन्तरं प्राप्तं प्रतिषिध्यते-अद्वितीयमिति । नास्य द्वितीयं वस्त्वन्तरं विद्यत इत्यद्वितीयम् ? इति निमित्तान्तरनिषेधपरतयैव ध्याख्यातम् । किंच *प्रांक् सृष्टरेकंमंद्वितीयं सदेवासीत् ? इति सृष्टाकालपरतयां पैरेव व्यस्यात्वेन सृष्टिप्राकालेऽद्वतीयः त्वमात्रेण कथं मिथ्यात्वसंक्तिरित्यपि द्रष्टव्यम् । किं ज्ञानत्वात् ज्ञानानाश्रयत्वमुच्यते, उल कजातीभद्रव्ययोर्नियनधर्मधर्मि भावानुपपत्तेरिति विकल्पे, प्रथमस्य दूधशं ज्ञातुरे ज्ञानस्वरूपस्यादिति भाष्यम् ज्ञातुरपि ज्ञानस्वरूपत्वसंभवदिति तस्थार्थः । द्वितीयस्य तु दूषणं नस्वरूपस्यैवे। त्यादिभाष्यम् । ज्ञातृत्वमेव हि सर्वाः श्रुनयो बदन्तीति भध्यं तु प्रथमविकल्प दूषणस्योपपादकं तच्छेषभूतमिति प्रथमव्याख्य । अस्याञ्च व्याव्यायाम्, ज्ञातृत्वमेव हीति भाष्यस्य ज्ञातुरेव ज्ञानस्वरूपत्वादिति व्यवहेितभाग्योपपादकत्वमाश्रयणीयम् ; एवकारस्य अप्यर्थत्वं च तिष्टमित्यस्वरसो द्रष्टव्यः । द्वितीयव्याख्यायां तु पूर्ववदेव विकल्पमुखेन प्रवृत्तत्वं समानम् ! तत् ज्ञातुरेवेत्यादिभाष्यस्यायमर्थ - ज्ञातृशब्दो भावप्रधानः पञ्चम्यन्तः । एवकारश्च यत् ज्ञातृत्वं त्वया ज्ञानस्वरुद्धत्योपन्यस्तम्, तदेवं ज्ञानत्वसाधकमिति स्फोरणार्थः । ज्ञानत्वाभावव्यापकाभावप्रतियोगितया ज्ञातृत्वस्य न तद्विरुद्धत्वमिति । अस्मिन् पक्षे ज्ञातृत्वमैव हेि सवः श्रतयो वदन्तीति भाष्ये भावप्रकाशिका (परविद्यायाः सशेिपत्रिपयत्वम् ) ज्ञातृत्वस्य श्रौत्वप्रतिपादनद्वारा तद्दृढीकरणार्थम् । अभ्यां च याभ्यायां भक् प्रधानलयानिर्देशाद्याश्रयणं कृिष्टमित्यस्मस्सेो द्रष्टभ्यः । तृतीरन्याभ्यायां तु झातुरेवे त्यादिभाष्यस्य ज्ञातुरेव मनो ज्ञानम्वरूपत्वाविरोधादित्यर्थः । इदं न भाष्यं न विकल्पकोट्योरन्थतरनिरासकम्; अपि त्वविरोधप्रतिज्ञामात्रपरम् । किं ज्ञातुर्जानाना श्रयत्वं सजातीययोर्मधर्मिभावाभावादुच्यते, उत ज्ञानत्वात् ज्ञाननाश्रयत्वमिति विक्रल्प्य प्रथमं प्रतिवक्ति – ज्ञानस्वरूपस्यैवेति । द्वितीयं प्रतिक्ति-ज्ञातृन्धमेव हीति इति विवेको द्रष्टव्यः । पूर्ववदभिप्राय इति । 'किं व्याप्या उच्यते, उत श्रुत्या । इत्यादीत्यर्थः । ज्ञातृत्वं यथा फलेितं भवतीति । “तमीश्वराणाम् ?’ इत्यादिश्रुताबित्यर्थः । फलितत्वप्रकारश्चोत्तरत्र स्पष्टथिप्यते । ज्ञानस्य सर्वविषय कत्वमिति । * यः सर्वज्ञः सर्ववित् ? इत्यत्र ज्ञानस्य सर्वविषयत्वम्, “तदैक्षत इति समष्टयुपयोगित्वम्, “सेयं देवतैक्षत”इति व्यष्टद्युपयोगित्वम्, 'स्जै' इत्युक्तम् पुरुषेणात्मसंबन्धित्वं च दर्शितमित्यर्थः । कामप्रदत्वं चेति । कामितार्थज्ञानाभावे तप्रदत्वासंभवादिति भावः । देवतात्वं कर्माराध्यत्वम् । आराधना महनीयप्रीतिहेतु भूता क्रिया । ततश्च प्रीतिरूपज्ञानवत्वं सिध्यति | पतित्वं शेषित्वमिति । शेषि चेतनत्वमित्यर्थः, प्रयाजादिशेषिदर्शपूर्णमासादैौ पतित्वव्यवहाराभावान् । अतो ज्ञातृ त्वसिद्धिरिति भावः । द्वितीयविशेषपर्यवसायित्वं सूचितमिति ! ततश्च * न तस्य कार्य करणं च ) इत्याद्येशस्यापि प्रकृतोपयोगित्वमस्तीति भावः । विशेष विधानं विशेघनिषेधश्चेति । * अपहृतपाप्मा ? इत्यादिना विशेषविधानमित्यर्थः । वैयथ्र्यपरिहाराय संकोचश्चेत गोबलीवर्दन्याय इति । अत्रोपातविशेषव्यतिरिक्त विषय इत्यनुषज्यते । उपात्तविशेषविषये तस्य संकोच इति । न च-अर्थ छागापशुन्या एव; उत्सर्गापवादन्याय एव हेि सामान्यविशेषन्यायः । एवमेव व्यवहार दर्शनादिति वाच्यम्-सामान्यशब्दस्य विशेषातिरिक्तविषयत्वमादायोत्सर्गापवादन्याये सामान्यविशेषन्यायशब्दप्रवृतिवत् सामान्यवाविशब्दस्य विशेषपर्यवसानमादाय छाग पशुन्यायेऽपि सामान्यविशेषन्यायशब्दव्यवहारे दोषाभावात् । अत्र गोबलीवर्दन्थायक थनं शिष्यानुग्रहाथै प्रसङ्गात् कृतमिति द्रष्टव्यम् । ननु गुणसामान्यविा श्रुतिषु न दृश्यत इति कथमुच्यते, * यः कालकालेो गुणी सर्वविद्यः ।) इत्यादी तथा दर्शनादित्याशङ्कयाह-दोषसमभिव्याहृतेति । दोषाभावसमभिव्याहृतेत्यर्थः । अत्र 23 १७८ श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचेिता हि कालझाल्यत्वलक्षणदोषामावरुपाकालकाल्यत्यसमन्यिाह्ननम् गुणशब्दग् गु:। विशेोधपरत्वेन गुणसामान्यविधानमिद्धेरभ्युपगभबाद एव रणनिति भावः । स्मृ:ि वचनाभिप्रायेण सगुणवाक्यानामित्युक्तमिनि ! अत्र च बाशञ्टोऽ४॥४तन्यः. वचनाभिप्रायेण वा सगुणवाक्यानामित्युक्तमित्यर्थ । यद्वा कथमत्यन्तानुपलभ्यनम् गुणसामान्यविधानस्याभ्युपगम इत्याशङ्कयाह-बपयुनैरित्यादि । स्मृतिवचनाभि प्रायेणेति । एताभिः स्मृतिभिरेततुल्यगुणसामान्यविधायकश्रुत्यनुमानेन सगुण वाक्यानामित्युक्तमित्यर्थ । दोपप्रतिपक्षवचन इति ! (गुणटोय इत्यत्रैत्र) गुणदोषौ' इत्यत्रव दोषप्रतिद्वद्धिगुणसामन्यप उपदेयमानान्यwर इत्यर्थः । प्रकरणवशाच्छागपशुन्यायेनेति । ततश्च स्मृतिानामपि सामान्थवच. नानां विशेषपर्यवसानस्यापेक्षिनत्वादेतत्संग्रहाथै भाष्ये सगुणवाक्यानमित्युक्तिः रुपपद्यत इति भाव । अत्रायमभिप्राय इतिं । भाष्ये सगुणनिर्गुणवायये। विरोधाभावादिति वावयं समाप्तम् । अन्यस्य मिथ्याभिषयताश्रयणमपि न युक्तमिति वाक्यान्तरम् । अल 'विरोधाभ्युपा' इति शेषः पूरणीयः । अपिशः श्ध भिन्नक्रम: । अतः विरोधाभ्युपगमेऽप्यन्यतरस्य मिथ्याविषय॥श्रयणं न युक्तमित्यर्थः सिध्यतीति भाव । अतश्च पूर्व विरोधो नास्तीति परिहृतनित्याद्युत्रग्रन्थेऽपि संगतः । इतरथा एकवाक्यत्वे पूर्वमिस्युक्तरसंभवातू । यद्वा अत्रायमभिप्राथ इत्यपिशब्दोऽयाहर्तव्यः । 'पूर्वम्, इदानीम् । इनि पदद्वयमप्यविवक्षितम्, वस्तुस्थितिमनुरु-य विरोधो नन्तीत्युक्तम् ; विरोधमत्वेऽपि नामक क्षतिरित्यर्थः । उभयोरप्यपच्छेदनियमो नास्तीति । अन्यतमःत्रपच्छेदस्यापि संभवादिति भावः ! प्रयोगात्रधिकविरोध इनि ! अच्छेदद्वयनिमित्कनैमिनिकप्रयोगद्वयस्य युगपदनुyसंदरणीयतया शाखयेरिंघ:; अतश्च स कदाचित्क इति भव । अनियतविरोधूपैौर्वापर्यविषय इति । उक्त हेि {{s. इति । नूनु,प्रत्यक्षविरुद्रश्रुत्नुमानं न प्रवर्तत इति विरोधाधिकृणन्यायः । स नात्र मर्तते । यदि प्रत्यक्षानुमानवत् शीघ्रमन्थरगामित्वमामन्यात् सगुणनिर्गुणाक्ययोस्त . वृतौ सर्वात्मनाऽप्रामाण्यभज्ञभाद्धि अयच्छेदन्यायस्याप्रवृत्तिरुच्यते। अतः श्रुनि पिषये न विरोधाधिकरणन्धाय इत्यरसादाह-यद्वा मा भूदिनि । उपक्रमाथि । पर्यदीश्त । स एनं वारुणं चतुकालभपश्यत् । तन्निरत्रफ्तु !” इत्युपकभ्य, उपसंहारे श्रूयते-* यावतोऽश्वान् प्रतिगृह्णीयात् तावतो वारुणांश्चतुष्कपालान्निमंत्” ति । तत्र उपक्रमेऽर्थवादेऽश्वदनुः प्रजापतेर्वारुणेष्टः प्रतीयते; उपसंहरे च भतिग्रहीतुः । द्वयोर्विरोधे सति गुणत्वादनुवादत्वादर्थवादस्व लक्षणा । त्रिध्युद्वेशो धन्योऽपि स्वार्थहानिं न गच्छति । । इति पूर्वपक्षे पाते, गुणभूतस्याप्यथैवादस्यासंजातविरोधित्वेन प्रश्लावद्धिदैवान्य jधानत्वेऽप्यलब्धात्मकत्वात् प्रधानभूतो विध्युद्देश स्वयमलब्धात्मा लब्धात्मानमर्थबादं प्रक्रमस्थं बाधितुमसमर्थः स्वयमेव तदनुगुष्टये भजत इति, प्रतिगृीयादित्यम्य प्रतिग्राहयेदित्येवं णिजर्थमन्तर्भाव्यं दातुरेवेष्टिरिति सिद्धान्तिप्तम् । ततश्च संगुण वैक्यस्यं भेदग्राहित्यक्षस्यं' वं प्राक् प्रवृत्तत्वेनोपक्रमाधिकरणंन्याय एव प्रवर्तन इत्युपक्रमन्यं: । सत्यां ज्ञायमानतया वेति। ननु - 'रजतम् ’ इतिं ज्ञानस्य प्रामाण्यशास्कंन्दितत्वात्तदनांस्कन्दितज्ञानस्यैव विपरीतज्ञानप्रतिबंन्धकत्वात् नेदं २जम्' इति ज्ञानोत्पत्तौ न विरोधः । नचांप्रामाण्यंशङ्काया' अपि विषय संशयपर्यवसन्नतयं तस्याप्यनुवतिः शङ्कनीयां, #प्रामाण्यशङ्कासामयाः फलला दुतेजकंवकरुनदित्येतावतैव परिहारसंभवात् यथोंऽयै 'प्रा इति चेन् शिष्यशिक्षार्थतया पञ्चनोतेः । न च सगुणस्त्रज्ञाने तद्विरुद्धनिर्गुणत्वज्ञानस्यो पक्रमाधिकरणन्धायेनानुत्ांदे घोडशिग्रहणतीतैौ तद्विरुद्धग्रहणप्रतीतेरनुदयंसंङ्गः: तंथं। अंचैिछेद्रस्थलेऽपि विरुद्धतीत्यनुत्पादप्रसङ्ग इति वाच्यम् -उपक्रमाधि करणम्यायस्यैकंवाक्येतस्थलं एव प्रवृत्ते:; ग्रहणग्रहणादिस्थले तु तदभावात् । १८० श्रीरङ्गरामानुजमुनेिविरचेिता “एको देवः सर्वभूतेषु गूढ; सर्वव्यापी सर्वभूतान्तरात्मा । कर्माध्यक्षः सर्वभूताधिवासः साक्षी चेता केवलेो निर्गुणश्च । । इत्यादावेकवाक्यत्वमतीतेः तरुणत्वाच निर्गुणवाक्यान्तरस्यापि न तद्विरुद्धार्थप्रतीति जनकत्वमिति भावः । इदं रजतमिति परामर्शसापेक्षत्वादिति । 'इदं रजतम्। । इति झान्स्, “नेदं रुजतम् ' इति ज्ञानेोजयित्वादुजीच्यविरोधेन कथं तद्विरुद्धो त्पतिरिति शङ्कार्थः । शुक्तित्वविषया द्युक्तरप्रमितिरिति । इदमुपलक्षणम्-रजत त्वाभाववेिषयत्वेऽपि 'इदं रजतम् ’ इति ज्ञानस्य प्रतियोगित्रेिषयत्वमात्रांश उपजी व्यत्वेऽपि पुरोवर्तिनि रजतविषयत्वांशेऽनुपजीव्यत्वेन तदभावावगाने दोषाभावात् । उदीयमानमिति पाठे * इण गतौ । इति धातो रूपमिति द्रष्टव्यम् । आनन्दं ब्रह्मण इत्यादितात्पर्यलिङ्गप्राचुर्यादिति । ब्रह्मापेक्षयपि तद्रुणभूतानन्दवेदन स्यैव फलवत्नावेदनेन श्रुतक्षानन्दे तात्पर्यावगतेरिति भावः । (आनन्दवलथाः सगुणविषयत्वम्) पर्यवसितं युक्तमिति पाठः । पर्यवसानं युक्तमित्यर्थः । पर्यवसितुं युक्तमिति कचित् पाठो दृश्यते । तन्न “अछु क्षेपणे ? इत्यस्मात् अवपूर्वात् “ वष्टि भागुरिलोपमवाप्योरुपसर्गयोः " इति अवश्ध्दान्तलेोपे तुमुन्प्रत्यये सतिं कथंचित् निर्वाहो द्रष्टव्य ; “षो अन्तकर्मणि ? इत्यस्मात् तुमुन्प्रत्यये तस्य विस्वाभावात्

• द्यतिस्पतिमास्थाम् । इतीत्वमासेम्भवात् ! अत एवानन्दमयाधिकरणे वक्ष्यत्याचार्य

“पर्यवस्यन्तः पर्यबसातुं प्रवृत्ताः ? इति ! नेित्यनवं यथा भवति तथेति । युवा चासावध्यायकश्चेति समासः । अध्यायकस्य च युवत्वम्ध्ययनद्वारा पर्यवस्यतीति भाव आशुतरक्रिय इति आशुतरक्रियावति वर्तमानात् आशुशब्दात् इष्टम्प्रत्यये टिलोपे रूपम् । आशुमच्छब्दात्, “न्मितोक् ? इति लुकि वा रूपं द्रष्टव्यम् । अशनक्ष्म इति | अशनम् आशः, ततो मत्वन्तात् इष्टन् प्रत्ययः । आशीर्वादविषये वर्तमानादाशीशब्दात् मत्वन्ताद्वा इष्टनेि आशिष्ठ इति रूपम् । सर्वत्र * बिन्मती छैक् ? इति इष्टन् प्रत्ययः; मतोश्च लुकू । पूरणगुणसुहितार्थेति । क्षुहितशब्दस्य तृप्यर्थत्वात् पूरणस्यापि तृप्तिरूपत्वादिति भावः । न तु पूरणगुणेत्यत्र पूरणशब्द इह मन्तव्यः, तस्य पूरणप्रत्ययपरत्वात् । ष्ठयनुज्ञानादिति । धष्ठीसमासनिषेध भावप्रकाशिका (सोऽनुत् इत्यादिश्रुश्यर्थ: } १८१ परेणानेन सूत्रेण वध्यनुज्ञानादित्यर्थः । विन्यष्टित्वेनि । अनिष्टनिवर्तकत्वे त्यर्थः । चतुर्मुग्वान्दाधिक्याभिश्राय इति ! * ते ये शतम्' इत्यत्र शत् इब्दोऽधिकसंख्यापर; ! अत न परिच्छिन्नत्कभिति भावः । प्राकरणिकक्षाक्यानां संख्यावेिशेषपरवात् *ते ये शतं प्रजापतेः ? इत्यत्रापि संग्यविशेषरत्वमेवोचितु मित्यन्यथा निर्वाहमाह - यद्वा ते ये शर्ते स एक इत्यस्येति । कालखयवर्ति प्रजापत्यानन्दत्वे कथिते अपरिच्छिन्नत्वं सिध्यतीति भावः ! विपाद्विभृतिभत्तया चेति । ननु भगवदानन्दस्यापरिच्छिन्नत्वं निश्चित्य, “ते ये शतम्'इति वाक्येन प्रति पाद्यमानं परिच्छिन्नत्वं कथं संगच्छतामिति वदन्तं प्रति त्रिपाद्विभूतिमत्तथा आनन्दा नन्त्यकथनं कथमुपयुज्य(पद्य)तामिति चेत्, अत्र केवित् - कथमपरिच्छिन्नत्वमिति चेदित्येव पाठः । तस्य चायमर्थः–“ते थे शतम् ?' इति क्येन कथमपरिच्छिन्नत्वं प्रतीयताम् ? प्रत्युत परिच्छन्नत्वमेव प्रतीयते । अतोऽपरिच्छिन्नत्वं न सिध्येदित्ये तावत्पर्यन्तभाक्षेपं वर्णयन्ति । अतस्तत्परिहर्ता चानेन श्रुतिवाक्येन परिच्छिनत्त्वा सिद्धिप्युपपादनीया । आन्दस्यापरिच्छिन्नत्कक्रमोऽपि प्रदर्शनीय इत्यभिप्रेत्यानेन काक्येन परिच्छिन्नत्वासिद्धिमुपाद्य प्रमाणान्तरेणापरिच्छिन्नत्वमप्युपपाद्यत इति वदन्ति । अपरे तु-* शतं प्रजापतेरानन्दाः ? इति श्रुतिस्वास्थविरोधेन कालत्रयवर्ति प्राजापत्यानन्दमात्रपरतया वा शतशब्दस्याधिकसंख्यामात्रपरतया वा किमिति व्याख्यायते ? यथाश्रुतार्थ एव ग्राह्य इति तटस्थशङ्कामपाकरोति – मेरोविाणु रितीति वदन्ति । (सोऽश्नुत इत्यादिश्रुत्यर्थः) ननु “ब्रह्मविदाप्नोति परम्' इति ब्राह्मणे ब्रह्मण एव प्राप्यत्वमतिपादनात् “एषोऽस्य परमानन्द ? इति ब्रह्मण एव विदुषमानन्दत्वश्रवणेन कामानां च तदभेदप्रतीतेः ब्राह्मणस्य मन्त्रविवरणरूवेन प्रबलबान् ब्राक्षणानुसारेणैव “संह ब्रक्षणा ? इति मन्त्रार्थो वर्णनीयः । यथा वैङ्गिरहस्ये ब्राह्मणानुसारेण “द्वा सुपर्णा'; इति मन्त्रार्थवर्णनमित्याशङ्कयाह-मन्त्राणां ब्राह्मणविवरणरूपत्वदर्शनादिति । मन्त्राणामपि ब्राह्मणविवरणरूपत्वदर्शनद्विवरणरूपत्वरूपः प्रावल्हेतुद्वयोरप्यविशिष्ट इति भावः । स्फुटप्रतीतिहेतुत्वेति । प्रायेण ब्राझणानां स्फुटमतिपत्तिहेतुत्वमस्ति मन्त्रास्तु महूना भवन्तीत्येतावता ब्राह्मणमावल्योक्तिश्रेन्-दष्टमेत्यर्थः। नःानन् मयाधिकरणे मन्त्राणां प्राबल्यं क्रेद्विदन्तीति मन्त्रप्राबल्यस्यैव परोक्तत्वोपन्यासान् तस्मा च भेन्क्तत्वानुगुणत्वात् ब्रह्मणो भोक्तसाहित्यशङ्कां व्युदस्यति - विपश्चित्वमपि भोग्ययुणत्वेोमि त । न च तस्यापि कामशब्दनिर्दिष्टत्वात् पृथङ्क निर्देश ग्रथ्र्यमिति शङ्कनीयम्; गोबलीवर्दन्यायेनं प्राधान्यविवक्ष्या पृथङ्क निर्देशांपतेरिति भावः । व्यतिरेकनिर्देशादिनि । * कामान् सह ब्रह्मणा !! इति भिन्नतया निर्देशादित्यर्थः । अव्यवहितप्रयोगस्वास्याचेनि । 'ऋणा सह सेऽश्रुते सर्वान् कानान्' इति यदि स्यात्, तदा स्यादपि भोक्तुस्तच्छब्द्रनिर्दिष्टस्य साहित्याश्रयत्व शति भावः । तत्परिहारायेति ; इष्टापत्या तत्परिहारायेत्यर्थः । तस्मिन् यदन्तस्तदन्वेष्टव्यमितिदिति । इदं च “तस्मन् !” इत्यस्य दहराकाशपरत्व मित्यभ्युपेत्य गुणस्यैवान्वेष्टव्यत्वभुच्यत इत्यभिप्रेत्योक्तम् । वस्तुतस्तु “तस्मिन् यदन्तः । इत्यत्र तछिब्द्रस्य पुण्डरीकाकाशरूपवस्तुयपरामर्शित्वस्य । वक्ष्यमाणत्वात् तेन ब्रह्मतदुभयोद्वयोरुपास्यत्वमिति समप्राधान्यमेव सिध्येत् । न गुणानां प्राधान्यमिति द्रष्टव्यम् । यद्वा सहशब्दस्यापाधान्यद्योत्तकत्वे ब्रह्मणोऽप्राधान्यस्य तुमयोग्यत्वात् दहरविद्यावाक्यानुरोधाच सभन्न एव तात्यैमिति भावः । गुणप्राधान्यं चतुमित्य नेनापीति । गुणमाधान्यं वक्तमित्यन्मेत्य श्रुतिगतसहशब्दस्य भोग्यसंहित्यमेव भाष्यकाभिप्रेतमिति सिध्यतीत्यर्थः । अन्यथा भोक्ताधान्यं हीति । भोक्तः साहित्यपरत्वे भक्त झापेक्षया भओतुर्जकस्यैव प्राधान्यं सिध्येदिति भावः । सगुणानामेव ज्ञेयत्वं दृष्टमितीति । अत्रैचकारो भिन्नक्रमः । सगुणानां ज्ञेयत्वमेव दृष्टम्,- अज्ञेयत्वं न द्वेष्टमित्यर्थः वर्धवस्यति । ततश्च ज्ञेयत्वस्य: व्यापकत्वं सिध्यति । ततश्च ततिरेका गुणत्वयतिरेकापादनं संभवतीति द्रष्टध्यम् । सन्वप्रास्कज्ञानस्यैवामनाशहेतुत्युच्यते, न तु तदज्ञानस्येति चेत् “ असङ्गाद्वेति वेद् चेत् ! इत्यस्य .. 'ब्रह्म। वे' इत्येतत् असचेदिश्यंग्यं:"श्च न जानाति ५ अङ्क र व्यर्थ * अंत मतिं वे हैं इन दि ‘ १ि भेद " इथेछदत ने भी = बहू . फतति . जेदित्यर्थः इति भगवद्धर्भीक्ष9 : ! ®नुसरे अद्व प्थायै दर्णनीयः ? असः केचिद्भवेषु इयम ३ व्यय पदसं; सत्र धृतर अंत में । ननु वैशखश्च यः प्रथन न्नपर तदुक्तशस्त्रीकरफलः । अत्र च न शूद्यसहितो दक्षसधकं ज्ञानमनुश्च - ऑिपयन्वै कर्णितया विहिमभ्; अपि तु दर्शनमेव विह्निः ; येन । य५ः श्रीरंग्स्वर्-दह-यद् केषुचन ब्रह्मवयव ३ia { झ#'श्रत्रिपथस्त्रर्थन निर्गुणस्याक्षेपकस्य फ्रैरूत्वादुपवनाविश्वविदइनंशमथरवमय अन्यस्मभु चितमित्यपरितोषादाह-यद्वा झ१ी. चौपासनाभं क्रमित ! गुणवधस्त्रक्षश्रीि- ते ! न } बaिीत्यर्थः । ततश्च शैथभधहूपहेसि भृथं नेयर्थः । अथर्भ यधिा इयत्नमाक्षिपतीति | ’ स - भूत् ज्ञेयस्त्रे प्रभासश्चेपण; इदमेव सगुणत्वं ज्ञेयवसाधने पर्याप्तमित्यर्थः । ननु, सगुणबस्य सर्वेक्षक रेषु संभ’नीयम् सिद्धौ सगुण बेन ज्ञेयवसाधनं मुधा, उत्तरदि; कि पूर्वपति अथ यादिति चेत् अंत्र केचित्-यद्यपि सगुणवमेव परमसध्यम् : तत्रैच भाष्यकापर्यं. व -- इथर्षि तत्रेयं शङ्का समुन्मिषति-कथं सगुप्तवं धृतिमुहूर्तमपि प्रतिपादयेत् , ध१कीयक्ष भवादिति । तस्याः परिहारोऽभिधीयते - अज्ञेयवे चाधित्वेत्यादिना । यथा । यगस्य क्षणभद्रस्य फलपर्यने व्यापारश्रस्य कथं स्वर्गेसधनवमित्यतेपे स्वर्ण साधनयप्रतिपादनबलादेव तत्पर्यन्तथा चिंध्यापार्श्वस्वमपि केरुप्यत इत्युच्यते, एवमिति वदन्ति । तत्रैवेति व्याख्येयं पदम् । ( नछटैरितिश्रुत्यर्थ: } आगन्तुकाद् गुणत्वाच्चेति आगन्सुश्चैतन्यगुणयोगितस’ चेति भाष्ये:आगन्तुकगुणशब्दौ भावप्रधानै ; चैतन्यपदं धर्म्युपस्थापकम् । तनुश्च चैतन्यः स्यमन्तुकवपुणत्वमवेगितयेत्यर्थः पर्यवस्यतीति भावः । आगन्तुकचैतन्यगुणयोगि- तुम ज्ञातुरज्ञानस्वरूपतामिति भाष्ये ज्ञातुमिन: पक्षत्रम्, अज्ञानत्रध्रपंचलक्षण जडवण. संयखम् ; सोऽतएव दैति ‘सूत्रे कण|दभिमतजडस्वसंधुक्षवेनोपन्यै सिख्यमणस्यागंतुकलम्भस्थस्य सधनत्रं च वंशंसलः प्रतीयते । तद्विद्य नपक्ष १८४ श्रीरङ्गराभानुजमुनिविरचिता कानात्मत्वसाधकागन्तुकत्वगुणत्वरूपहेतुद्वयपरत्वं वाक्यशैलीविरुद्धमित्यपरितोषादाह यद्वा चैतन्यं नाम विषयप्रकाश इति । स्वतचैतन्यस्वभावस्याग्न्तुकचैतन्यत्वं न संभवतीति भावः । जीवात्मानं प्रतिषिध्य सर्वभूतात्मानं परमात्मानमेवो पास्स्वेति भाप्ये जीवात्मानं प्रतिषिध्येति प्रतिषेधक्रियाय श्रुतिकर्तृकत्वादुपासनस्य च जीवकर्तृकत्वात् समानकर्तृकत्वाभावात् त्वामयानुपपत्तिमाशङ्कय श्रुतिकर्तृकोक्ति क्रियावाचिपदाध्याहारेण व्याचष्ट-दृष्टिश्रुतिमतिनिदिध्यासनानामिति । अस्मिन् पक्षे उपास्स्वेत्ययमर्थ उक्तो भवतीत्येव युक्तम्; वाक्यपदमयुक्तमित्यस्वरसादाह-यद्वा अभिदधातीत्यनुषङ्ग इति । इति वाक्यार्थ इति वाक्यान्तरमिति । उपास्स्वेत्यभिदधातीति वाक्यार्थ ? इत्यत्र इतिशब्दः संनिहितं न अभिदधातीत्यर्थ परामृशति, अपि तूपास्स्वेत्येतदशभिति भावः । इतिशब्दस्य विप्रकृष्टपरत्वमदृष्ट मित्यपरितोषादाह-यद्वा प्रतिषिध्य परित्यज्येति । (आनन्दश्रुत्यर्थः) भाष्ये-ज्ञानमेव ह्यनुकूलमानन्द इत्युच्यत इति । अत्र एवकारेण प्रतिकूलज्ञानस्यानन्दत्वं व्यवच्छिद्यते ; न तु विषयस्यापि । अतो विभूत्यानन्दत्वादस्य न िवरोध इति द्रष्टव्यम् । धर्मभूनानन्दस्य हीति । न त्वानन्दमात्रस्येत्यर्थः । ननु यदिदमुक्तमिति भाष्ये 'यत्र हि' इत्यादिवाक्यखण्डः प्रथममुदाहृतः। पूर्वपक्षेोपन्यासवेलायां तु कृत्स्नं वाक्यं “मृत्योः स मृत्युमाप्नोति' इति वाक्यस्य पश्चादुदाहृतम् । पूर्वपक्षोदाह-प्रकारं विहाय प्रकारान्तरेणोपादाने को हेतुरित्याशङ्कय परिहरति--यत्र हीत्यादिवाक्याभ्यामिति ! पूर्वं भेदनिवृत्तिप्रतिपादनपरतया पश्चादुदाहृतम् । इदानीं तु इवशब्दयुक्ततया भेदनिषेधप्रदर्शनपरतया, “नेह नानास्ति ? इति भेदनिषेधकवाक्यखण्डेन सहोपादानमिति द्रष्टव्यम् । निपेघ क्रियाऽऽवृत्तिरर्थ इति । बहुशः=बहुषु स्थलेष्वित्यर्थः । “ बहुरुपार्थाच्छस्कारका दन्यतरस्याम्' इति कारके शसो विधानात् । अधिकरणस्यापि कारकत्वात् । ततश्चावृत्तिः फलितेति फलेितार्थकथनम्; न प्रत्ययार्थतयेति द्रष्टव्यम् । बहुभवन भ्रमरूपमिति । सार्वश्यस्य पूर्वसिद्धत्वे हि पाश्चात्त्या भ्रान्तिनोपपद्यते ; न हि भावप्रकाशिका ( द्वैतनिषेध श्रुत्यर्थः । १८५ ऋहाणि बहुभक्नभ्रमत् प्राक् सार्वश्यमस्ति, बहुमन्भ्रमम्यैव सः श्यरूपत्वात्, तस्य चाविद्याधीनत्यत् नाविद्याविरोधित्वमेिति भावः । अतो विरोधोऽभ्युपगन्तव्य इति । ततश्च न्यायानुगृहीनश्रुत्यन्तरसिद्धार्थविरुद्धं भेनिये “ नेछ नानाति । इत्यादेकं कथं प्रतिपादयेदित्यर्थः । ननु भेदनिषेभ्श्रुतीनां न्यायानुगृीविरुद्ध श्रुयन्तरसद्भावेऽपि “मृत्यः स मृत्युमाप्नोति ” इति भेज्ञानानर्थत्वमतिपदकोदा हुनश्रुौ “द्वैतिनोऽनथ्यदर्शिनः' इति मृत्युहितायां तादृशविरोधाभावात्र दोष इत्याशङ्कयाह-इह च विरोधोऽवगम्यत इतेि । संसारद्देतुबै श्रूते; तवापि विरोधोऽवगम्यत इति योजना । ततश्च परस्परविरुद्धार्थभतिपादनस्य सर्वत्र साम्यत् न्यायानुगृहीत एवार्थः स्वीकर्तव्यः । मेदश्रुतिश्च न्यायानुगृहीता, अभेदश्रुतिस्तद्वि रुद्धति न्यायानुगृहीनभेदश्रुतिविरुद्धार्थकथनमभेदश्रुतेर्न संभवतीति भावः । एतेन केवलं वाक्ययोः परस्परविरोधमालप्रतिपादनं प्रकृतसंगतमिति शङ्क पराकृग उक्तरीत्या प्रकृतसंगतत्वात् । उपास्तिफलभूतमुक्तिदशायामिति । अत्रोपस्ति फलभूत्वं परंपरया द्रष्टव्यम् । अत्र सामथ्र्याञ्जगत इत्यध्याहार इति । ततश्चा ध्याहृतजगच्छब्दस्य न विशेष्यपर्यन्तत्वमेिति भावः । कथं तदनत्वेन तदन्त मित्वसिद्धिरितेि । ननु तदनमित्यनेनासिद्धावपि “ अन्तः प्रविष्टः शास्ता जनानाम्' इत्यादिवाक्यारेण तत् सिध्यतीतेि चेत्-न; अस्यैव छक्यस्य तदर्थप्रति पादनसामथ्र्यमस्तीतेिं शिण्यशिक्षार्थतया तद्वाक्यार्थविचारोपफ्ते । हेतुत्रथशङ्का स्यादितेि । तत्कार्यवं च तदन्तर्यामिकत्वेोपाद्यम्, तदात्मकत्वं चैक्योपपादकम् ; न तु तदन्तर्यामिकत्वमपि साक्षादैवोपक्षदकमिति भावः । यद्यपि 'जगतो ब्रह्म कार्यतया तदन्तर्यामिकतया च तदात्मकत्वेनैक्यात्' इत्युक्त ऋकार्यश्वतदन्तयमिक त्वयोस्तदात्मकत्बोपपादकत्वशङ्काप्रसङ्गेन विरुद्धमिति कार्यत्वं (मतिकारित्वं:) पक्षद्वयसा धारणम्-तथापि विद्यमानस्य निर्वाहमात्रदर्शनपरत्व.त् तद्योजनाया अपि वक्ष्यमाणत्वे नेष्टत्वाच न दोष इति द्रष्टव्यम् । ऐक्यशब्दस्यार्थभेदः स्यादिति । सकृन्मयुक्तपद स्यार्थद्वयपरत्वम्, विना धृत्या न लभ्यत इति भावः । ततश्च जगतस्तदात्मकत्वेनेतेि। सकृमयुक्तस्यैकस्मिन्नेवार्थे समाश्रयणीये, अमुख्यस्व काक्यस्य स्वीकर्तुभयुक्तछ। अभेदरूपार्थस्य समाश्रयणीयत्वे सति जगतस्तदात्मकत्वेनैक्यादिति वक्तमयुक्तमेव जगढुंग्रह्मणोरभेदस्य बाधितत्वादिति भावः । ततश्च – जगतस्तात्मकत्वेनैक्धादिति १८६ श्रीरङ्गरांमानुजमुनेिविरचिता क्कुमयुक्तमिति कथमुच्यते ? तत्कार्यत्वेनैक्यादिति युक्तमयुक्तमिति कुतो नोच्यते, विनिगमकाभावादिति शङ्का घराकृता । जगद्विशिष्टब्रह्मपर इत्युक्तत्वादितेि । अश्याङ्कनिष्कर्ष:जगच्छब्दानैक्यस्यान्वयनभ्युपगमादिति भाव । ऐक्यशब्दस्य च नार्थभेद इति । यद्यपि जद्विशिष्टत्रह्मपर इत्यनेनैवेयमपि शङ्का पराकृतेयैक्य प्रपञ्छनं वृथा, तथपि शिष्यशिक्षार्थमैक्यस्वरुषं विविच्य दर्शयतीति द्रष्टव्यम् । अवस्थाद्वयापन्नविचिद्विशिष्टस्यैक्यमिति ! स्थूलत्वसूक्ष्मत्वरूuवस्थाद्वय पन्नयोश्चिदचिद्विशिष्टवन्तुनेरैक्यमित्यर्थः । यथा रूपस्पर्शीति । यथा रूप:पर्श विशिष्टस्य 0िडत्वावस्थापन्नस्यं रूपस्पर्श वेशष्टेन घटत्वावस्थान्नेनैक्यम्-अत्र घटगत रूपस्पर्णादिस्थाने विदचिौ , पिडत्वघटत्वादिस्थाने अवस्थाढूयापन्नस्युक्तम् । इवांस्तु विशेषः – ब्रह्मणि चिदचिद्द्वारा अवस्थायोगित्वम्; घटादिस्थले तु [न!] रूपस्पशदिद्वारिकावस्थेति द्रष्टव्यम् । अत च बालत्वयुवावस्त्राद्वयापन्नशरीर विशिष्टवस्वैश्यमनुरूपो दृष्टान्तः । अत एव वक्ष्यति * स एवायं तरुणेऽभूत् । इति । यद्वा अवस्थाद्वयापन्नबं विन्दतिोशेिपणम् । भिन्न कालीनावस्थारूपसद्वारक विशेषणाश्रयधक्यमिति वक्ष्यमाणग्रन्थस्वारस्यादिति द्रष्टयम् । वस्त्यैक्यहा निरिति । विशिष्टक्स्वैवयहानिरित्यर्थः । नन्वस्यां येोजनायां निष्कृष्ट जगद्वावि जगच्छब्दोऽध्याहर्तन्त्र: ; ब्रह्मशब्दस्य च तज्जव:छत्वहेतुके तभेदे साध्ये सूक्ष्: चिदचिद्विशिष्ट५२मर्शित्वं वक्तव्यम् । सर्वमिदं स्थूलशरीरकं तजवताछुत्वाभ्यां सूक्ष्मशरीर ब्रह्मत्यर्थस्याश्रयणीयत्वत् । तदत्वे तु हेौ ब्रह्मशब्दो ब्रह्मत्वविशिष्ट परः; विशिष्टस्यान्तर्यामि शत् । अतो ब्रह्मशब्दवैरूप्यम् । तञ्जलानित्यत्रैकस्यैव तच्छब्दस्य जन्मलययोः सूक्ष्मचिदचिद्वशिष्टपरंभर्शित्वम्। अनने तु ब्रह्मत्वविशिष्ट विशेष्यमात्रपराभर्शित्वम्। “सर्वे खल्वदं झि ! इति जगद्विशिष्टस्य ब्रह्मभेद प्रतिज्ञाय विशेपण ते जगति . तदनत्वलक्षणदन्तर्यामेिरुपहेतूपन्यासे तोय धिकरणम्, ब्रह्मकार्यतया तदन्तर्यामिकतया चेति चशब्देन ब्रह्मकार्यत्वतदन्तर्यामिक त्वयोतदात्मकत्वोपपादनत्वं च स्वरमतः प्रतीयते इत्येतत्सर्वं हृदि निधायाह -- यद्वा कृत्स्रम् जगत इति निष्कर्षकः शब्द इति । नन्वस्मिन् पक्षे भांप्ये तत्का त्वमात्रं विवक्षमू? उंत तदु देयत्वम् ? नाद्युः, कार्य मात्रस्यपृथक्सिद्धत्वरूपतदा भत्रिश्नकशिक्ष। ( ट्रैवल ३ ४ ५४ः १८७ दैवये तु जःभरमेझ. 'न्न .ई! उ५!॥?६थयोरभेदंघीभवन् । ॐच तदुपादेयत्वं केंदःश्व दृष्ट । तदयमत्वें तें अमु मुकदमे - RIधकम् । अंतः कथं योरेकेनहॅक्ये समुञ्चयेन भेदवमिति चेत् , उथने उपदेयश्वमेघपृथवेलनस्वरूपसदनका:धकम् । ते । चेदनःप:देथयोरभेदद उपादेयते कथमg४द्धमसाधकं स्वदेति च्या यः , मृद्वटपेरभेदेऽपृथद्भि- संभवात् पृञ्चनतत्रभवमछ अभेदेऽभ६द्द्व२ । न चे जगतो वैभक्षथ कथमुभदथवमि िदास्यम् , भक्ष्यवस्थं गेि शुभदेयम्, पूर्ववथधोगि सुभदन मिस्यभ्युपगर्भश्रतं, भाव्यचस्थःभवं च जsiऽत्र तद्श्रशःस्त । अत्र द्वयोरपि पूर्वावस्थादसूदनजगद्वशष्टब्रश पेयपदेयस्त्रम् । नन जगतो ऽप्युक्त रीत्या पूर्ववथावस्यात् अंतरधस्थयोपि बूझ अयष्युपधाद्धनवसद् इति चेत् तस्योघल नवे प्रमाणाभावात् । न च पूर्वावस्थात्रे मित्रद्न्यस्याप्रदानस्याभवत् कथं नातिप्रसङ्ग इति वाच्यम् , तदतिरिक्त धर्म वेशेष तलक्षणस्य । उपादाननित्य नियुक्तव्यवहारविषयमेवोपवनस्त्रभिस्येवंरू स्य लक्षणस्य संभवत् । नन्वतान् पक्षे सर्वं खल्विदं ब्रह्म " इति वक्ष्ये ब्रह्मशब्दस्य त्रयःपृथक्सिद्धे लक्षणाप्रसङ्गः । सर्व- स्यापि जगतो ब्रह्मपादेयश्चात् व्रक्षन्तिर्यामिकयच ब्रह्म पृथक्सिद्धमित्यर्थस्याश्रयणी यत्वदिति चेत्, इष्टपतिरिति भावः । विशिष्टान्तर्भाव एवैक्यमित्यर्थ इति । ततश्च तदलकम नैय्यादिति भाव्ये तृतीयाथों ने विवक्षित । तदाम नमयोऽयभ्यै यन्नस्याभवत्, तदाश्मक,वमेवैक्यनियर्थ इति भसभिप्राय इति भ: अक्ष केचि-पंथा ज्ञानकर्त्ररूपतया सर्वजीवनशैब्यम् , एवं चिदचिद्भ्रुणां ब्रझष् श्चैवधमेकविशिष्टरीतस्वमित्यर्थः“ एकचैवानुद्रष्टव्यम् ” युरत्र तथार्थविवरण|- दियेव भाष्यार्थं वर्णयति । नेह नानास्तीति प्रश्ने झ्यत श्रुति 1 कष्ट चलमपि “ यदेवेह सदमुत्र यदमुत्र तदन्हि ५ इवैदग्रविधिशयघने, “ नेइ ननस्ति " इति वाक्यस्येति द्रष्टव्यम् । केषुचिद्येषु तस्य कठोतवादिति । भाष्यकृत केषुचिद्भयेषु समभ्यधिकनिवेधस्य कण्ठोक्तध त् भाष्ये केषुचित्रमेषु छागपशुयायस्थ कण्ठोक्तदिऽयर्थः। अत्र भेदनिषेधत्सयोदाहृतवाक्यानां प्रकारिभेद निषेधकश्रस्यैव प्रतिपिपादयिषितत्र त् तदुपपादकतया प्रश्नाभेदविधायकंवा यमुदाहृत्य तेन कार्थभेदप्रतिपादकवाक्यस्य प्रदर्शनं कर्तुमुचितम् ; न तु र्यभेदनिधयः श्रीरङ्गरामानुजमुनिबिाँबेता वाक्यमुदाहृत्य तेन प्रकारभेदविधक्कवाक्यप्रदर्शनमुचितमित्यपरितोषादुदाहृतः ऋक्थस्यैवोभयविधभेदविधिपरत्वं दर्शयति - यद्वा छान्दोग्य इत्यादिना । इयं श्रुतिरिति । अत्र 'इयम् 'इति व्याख्ये पदम् । स्खनिष्ठो द्रष्टति । स्वनिष्ठत्वेन त्यर्थः । कर्तृकणकर्मसु ननिष्ठत्वभ्रमो भवतीति पर्यवसितोऽर्थः । हेत्वन्तराह अस्येत्युकेरिति । पुरुषविशेषं प्रत्यात्मत्वमिति वकुःशत्रयत्वात् साक्षात्काराभिप्रा एव 'अभूत्' इति शब्द इति भावः । स्त्रविष्ट झिचिदपि नास्तीत्यर्थ इति । अदितिः पाशानिति न्यायादिति । “अदितिः पाशान् मुझेोक्त' इत्यत्र बहुवचनप्रतिपादितमपि बहुत्वं न विवक्षितम् । एवम् । अस्मिन् " (एतस्मिन्) इति विभक्तिविकारसूचितं पुंनपुंसकान्यतत्वमपि न विवक्षितमित्यर्थः । तथाप्यस्वारस्य मवर्जनीयमिति। अत एव हेि दशमे, “बार्हस्पत्यं ग्रहं गृह्यति ) इत्यन्न प्रकृत अज्ञानवादेन देवताविधाने तेषां बहुवादेकवचनयुक्तमिति उद्देश्यगतत्वेनाविवक्षामा मप्यभिधानबाधोऽवर्जनीय दूत्युक्तम् । किंच “प्रास्म। अमेिं भरते ? इति मत्रस्य सारस्वत्यामेवेष्टयां प्रतिपदिकार्थभूतलिङ्गविरोधादप्रवृत्तिरिति नवमे स्थापितत्वचेति भावः । तथाप्यस्खारस्यमिति चेदिति । समभिव्याहृतपदाप्रतिपन्नत्वादिति भावः। अभयहेतुप्रतियोगित्वादिति । पूर्ववाक्येऽभयहेतुतया यदुपन्यस्तं तद्विरुद्धस्यैव भयदेतृत्वेन प्रदर्शनौचित्यादिति भावः । पूर्वसिद्वैक्येति । “विद्ल लाभे ? इति धार्तरेव शविकरणमठिनादस्य रूपस्य संभवत् । * विद्ध ज्ञाने ?’ इत्यस्यावगत्यर्थस्य लुवकरणपठिनतया परस्मैपट्टितया चास्य रूपस्थासंभवत्। न च लाभार्थत्वेऽप्यैक्य मिदानीं लभत इति वक्तुं शक्यमिति शङ्कयम्, ऐक्यस्य पूर्वसिद्धत्वादिति भावः । प्रतियोगित्व धित्वेति । साहित्यप्रतियोगित्वविवक्षायां 'श्रटेन सह भेदः' इति तृतीया; अवधिावविवक्षायां 'भ्रष्टाद्वेदः ? इति पञ्चमी; संन्धविवक्षायां 'घटस्य भेदः? इतेि धृष्ठीति भावः । १८९ अर्थप्रतिपा

• यो मामजमनादिं च वेत्ति लोक्रमहेश्श्रमम् ।

असंमूढः स मृत्येषु सर्वपापैः प्रमुच्यते ।।' इत्येयं लोको दशमेऽध्याये । “मस्थानि सर्वभूतानेि ? इत्यारभ्थ सार्धमोको नवमेऽध्याये । * अहं कृत्क्षस्य जगतः । इति सार्धश्लोकः सप्तमेऽभ्यये ।

• अथवा बहुनोसेफन किं ज्ञानेन तवार्जुन ।

विष्टभ्याहमिदं कृत्स्रमेकांशेन स्थितो जगत् । । इति श्रोको दशमे ।

• द्वाविमौ पुरुषौ लोके क्षरश्चाक्षर एव च ।

क्षरः सर्वाणि भूतानि कूटस्थोऽक्षर उच्यते । उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः परमात्मेयुदाहृतः । यो लोकत्रयमवेिश्य बिभत्र्यव्य ईश्वरः । यस्मात् क्षरमतीतोऽहमक्षरादपि चोत्तमः । अतोऽस्मि लोके वेदे च प्रथितः पुश्त्रेोत्तमः । यो मामेवमसंमूढो जानाति पुरुषोत्तमम् । स सर्वबिद्भजति मां सर्वभावेन भारत । इति गुह्यतमं शास्त्रमिदमुक्तं मयानघ । एतद् बुद्ध्वा बुद्धिमान् स्यात् कृतकृत्यश्च भारत ।।' इति पञ्चदशेऽध्याये । अकर्मवश्य इति । इदमकर्मवश्यवं परमत्वं चाक्षरशब्द निर्दिष्ट भुक्तशरीरके भगवति मुक्तद्वारा अन्वेति, “महानुदाः ” इत्यादौ महत्व स्योदार्थद्वारान्क्यदर्शनात् । न च पाभ्यस्क्षराज्ययोः साक्षाद्भगवत्यन्वयसंभवे सद्वारकान्वयो न युक्त इति वाच्यम्, ब्रझस्वादीनां सद्वारकान्वयवत् रम्यस्वारा श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचितः रपि प्रायपठत् सद्वारकान्थस्यैव वक्तव्यथत! संनिहिताक्षरशब्दनिर्दिष्टमुक्तस्यैव द्वारवौचित्यादिति भावः । यद्वा अस्मिन् प्रकरणे ब्रह्मादिशब्दा न परमात्मपर्यन्त। मुक्तः । स एव तच्छरीरभूत एवेत्यर्थः । प्रत्यग्र हेित्यविनक्षायामिति । भगवतो विश्वपतिने कथिते तस्यापि पत्यन्तरमशङ्क, “ आत्मेश्वरम् ? इत्यनेन पयन्तरं निषिध्यते । अतः पतीश्वरशब्दयोः तुल्यथैवमिति भावः । समासमाधुत्वं न संशयितव्य (समासासाधुत्वमशङ्कनीय)मिति । उतमश्चासौ पुरुषश्चेति सामा नाधिकरण्यविवक्षायाम् * सन्महत्परमोत्तमोत्कृष्टः पूज्यमानैः ? इति सभासे उत्तमपुरु इति रूपप्रसङ्गात् । । * यतश्च निर्धारणम् ? * पञ्चमी विभक्ति ? इति वष्ठीपञ्चमी सप्तमीपक्षेषु * पञ्चमी भयेन ? इत्यादौ उत्तमशब्दाभात् पञ्चमीसमासापङ्गात् । षष्ठीसमसस्य * न निर्धारणे ? इतेि निधान् , सप्तमीसमासस्य च लक्षणभावात् साधुत्वसंशय इति भावः । अप्सतमत्वाचेति । * सप्तमी ' इति भोगविभागात् समाप्तो भविष्यतीति भाव । सामानाधिकरण्यविवक्षायामेवेतेि । “ सम्मङ् त्परमोत्तम ?' इति सूत्रेण समासे हेि उत्तमब्दस्य समासशास्त्र प्रथमनिर्दिष्टत्वात् “प्रथमानिर्दिष्ट समाप्त उपसर्जनम्' इत्युपसर्जनसंज्ञायाम् “ उपपर्जनं पूर्वम् इत्युक्तमशब्दस्य पूर्वनिपातः स्यात् । ' पञ्चमी इति वा * सप्तमी !’ इति वा योगविभागेन समासाश्रयणे पञ्चम्यन्तस्य सप्तम्यन्तस्य वा पुरुषपदस्यैव प्रथमानिर्दिष्ट त्वेनोपसर्जनत्वात् पूर्वनेषप्तावश्यंभावादिति भावः । स सर्वभूतप्रकृतिम् ?' इत्यारभ्य पञ्चोकी घष्टांश५ञ्चमाध्यायसमाप्ती पठिता । “शुद्धे महाविभूत्याख्ये ? इत्यारभ्य सप्तश्की तस्मिन्नेवाध्याये * स सर्वभूतप्रकृतिम्" इत्यतः प्राकू पठिना । “ समस्ताः शक्तयः ?) इत्यारभ्य त्रिश्ोकी षष्ठांशे सप्तमाध्याये केशिध्वजं प्रति खण्डुिक्यवचनम् । “एवंप्रकारम्' इति श्लोकः प्रथमांशसमासौ । “परः पराणाम् ? इत्याभ्ध पञ्चश्चोकी पुराणादौ पठ्यते । प्रकृतिर्या मयास्थता " इति श्लोकद्वयं षष्ठांशे चतुर्थाध्याये प्रतिसंचरणप्रकरणे । द्वे रूपे ? इत्यारभ्य सर्धक्षेोकद्वये प्रथमांशसमाप्तौ । “वेिणुशक्तिः परा प्रोक्ताः ) इत्यारभ्य श्लोकत्रयं धष्ठांशे सप्तमाध्याये खाण्डिक्यवाक्यम् । * प्रधानं च पुमांश्चैव')

• भइस प्रक:शंक ९ १४:}

१९१ rr;

इत्यस्य " पुर्तगामिनः" इत्यादौ द्वितीयं सप्तम:ते । " नदेतदर्थं भस्म इयेतत् प्रथमांशHतौ । स्रशंत्रणपदे कर्मधस्थभभस्य । अधडे -- वर्धती येनेत । आत्रणशत्रद्रस्य विषयस्येक्षनल् धी-मः )३छ} यशष्ट यह सत्रे विषयज्ञानविषमिति । ज्ञानमत्रे संक्रच ने खुद इति अय:बर्ट -“ शूनश#था- दति । समस्तल्याणभं भृशः स्त्र में} यस्येति । अत्र बहुव्र . हिगर्भबहुश्रः5 - मनश्रिय इषत्रक गुणः वे याणगुणः , R अस्य स्वभावे' यथ५श्रयणेऽ प्ययमर्थसिध्दयेवेति बदरि ! अभिप्रायविशेषे । गुणेभ्योऽपि दिए विग्रहस्यात्यनेनाभिमतत्वाभिप्रायेणेत्यर्थः । अभिमयत्वमिति । अपममिन्यर्थः । अहमें निष्ठेति । “ कुरस्य युदो बहुलम्" इति बहुलग्रहणदिति भावः । अभि- मतस्याननुरूपमितं ६ लभमभ८ ६: इच्छशूद्दीर्थकः, अमुक यभिमत शब्दर्थ इति प्रगेवोकवत् । केचित्तु इछीधद्रस्यानुपवमर्थः, तथा एव ग्रन्थस्वरस्यमितिं वर्णयसि । स तु न सश्रेग, इच्छगृहीतदस्यनु9रशy. कत्रश्रयपेक्षया अभिमयशब्दस्यनुवjश्रश्रयस्य युवत् । नित्येराया इति । ततश्च नित्यविहस्य पि निरयेच्छगृहीतत्वं सिद्दमित भावः । ननु ’ शन- बलैश्वर्यं ’ इति निर्देष्टध्ये तेजोबलैश्वर्थे + इति निशः कथमित्यस अह नान क्रएचित्रक्षेति.. सर्वगुणसाधारणाविति । ननु " महाबुद्धिर्महषीर्यः " इत्यादौ प्रत्येकं मइन विशेषणस्तु सर्वत्र भद्दस्वम् ; तथापि नानेन वाक्येन सर्वगुणसाधारण्यं सिध्यति, महच्छर्दात् प्राङ् निर्दिष्टेषु तेजबलैश्वर्थेषु मदन्वयो पायासंभवादिति चेत्- न ; न्यायसम्बेन सिद्धिरतीत्यत्र तात्पर्यात् । अविद्याऽ स्मितेति । असित स्व अस्सिखम् अंहन्व । अनारमन्यहन्वच्छंद्भिरंते यावत् । श्लोकोपातयोः रूपस्त्ररूपशब्दयोरर्थमाह – रूपं शरीरंखरूपं संधि रणमिति । सर्वे विन्दतीति या सर्ववेत्तेति । अत्र ‘विदितुं लभे ’ इत्यस्य सेर्वेऽपि इडभवश्छन्दस इति द्रष्टन्धेम् । नित्यभूतविषयानेकरूपज्ञानाया धृतिरिति । अनेकनित्यमुक्तविषयकज्ञानुष्यवृत्तिरित्यर्थः । यद्वा अज्ञानं ज्ञान भाषः इति । तं चेतज्ञनं कथं ज्ञानभावः स्यादिति वाच्यस्,सिद्धान्ते भावस्य भावरूपत्वे बेिरोोक्षझाझन् । ज्ञानविशेषणत्वे वाक्पद्वयमिति । ब्रह्मविशेषणत्व पक्षे येन ज्ञानेनास्तदोषत्वादिविशिष्टं तु संज्ञायते संदृश्यते गम्यते च तदेव ३ज्ञानम् , अन्यत्वज्ञानमित्येकवाक्यत्वमेव । ज्ञानविशेषत्वपझे तु येन ज्ञानेन पर. मात्मा ज्ञायते संदृश्यते गम्यते वा, तज्ज्ञानमस्तदोधूत्वादिविशिष्टम् ; तदेव ज्ञानमिति वाक्यद्वयं स्यात्, इतरथा तच्छब्दद्वयवैयथ्र्यसङ्गात् । न च “ तदेव शुतं तद्ब्रह्म तदेवामृतमुच्यते ?' इतिवत् स्यादिति वाच्यम् - तत्राप्यगत्या वाक्यभेदस्याभ्युप गन्तव्यत्वादिति भावः । अशब्दगोचरस्येत्यादिके पूर्वश्लोक इति ।

• अशब्दगोचरस्यापि तस्य वै ब्रह्मणो द्विज ।

पूजायां भक्च्छब्दः क्रियते पचारतः ।।' इति श्रेोक इत्यर्थः । औपचारिक इत्युक्तमिति । ननु

• श्रुतिवाक्थोदितं ब्रह्म तद्विष्णोः परमं पदम् ।

तदेव भगवद्वाध्यं स्वरूपं परमात्मनः । इति तत्पूर्वश्लोके परमारमन एव प्रस्तुततया , ' अशब्दगोचक्रस्यापि ! इत्यत्र श्लोके तच्छब्दः कथं मुक्तात्माने प्रामृशेत् इति चेत्; सत्यम्

• तल पूज्यपदार्थोक्तिपरिभाषासमन्वितः ।

शब्दोऽयं नोपचारेण हन्यत्र ह्यपवरितः ।। 1; इति परमात्मनि भगवच्छब्दस्यौपचारिकवासंभवात् पूर्वोत्तरवाक्ययोः परमात्मनो भगवच्छब्दमुख्यार्थत्वप्रतिपादनविरोधाच तच्छब्दस्याप्रस्तुतमुक्तपसमर्शित्वं वक्तव्य मिति भावः । प्रत्ययविशेषयुक्तस्य भरतेः स्वामिनि रूढत्वमिति । तृचूपत्यय विशेषयुक्तस्येत्यर्थः । भरतेः खामिनि रूढत्वमित्यत्र भरतेरित्येतदुपलक्षणम्। विभवत्यपि द्रष्टव्यम् । धातुमात्रस्येति । यद्य िडप्रत्यययुक्तस्य भ इत्यस्यैव स्वमिवाचित्वम्, न तु प्रत्ययविनिर्मुक्तस्य – तथापि तृत्प्रत्ययरहितस्यापीत्यत्र तात्पर्यम् । अथवा डप्रत्ययस्य साधुत्वमात्रार्थश्वमेव । अत एव “भकारोऽर्थद्वया म्बितः ! “गकारार्थः ? इत्युक्तमिति द्रष्टव्यम् । प्रवृत्तिनिमित्ते निष्कृष्योच्येते इति । अयमर्थः – अत्र भशब्दस्य संभर्तृत्वभर्तृत्वे द्वे अपि प्रवृत्तिनिमित्तापर्याप्त्यधि भाधप्रकाशिका (पुराणघट्टः ) करणे, अतः अर्थद्वयान्वित इत्युक्तम् । गकारे तु नेतृत्त्वादीनां न प्रत्येकं पर्याप्त्यधि करणत्वम्, अपितु मिलेितानमेव । यथा कृतिसाध्यत्वेष्टसाधनत्वत्रलयदनिष्टाजनक त्वानां मिलेिताना वेिध्यर्थत्वम् । * गकारार्थः' श्येकवक्नोक्तिरिति । अतः एव केचि संभर्तृवभर्तृवरूपप्रवृत्तिनिमिते आश्रयान्निकृष्य इतिकरणेर्नेच्येते । ते च द्वे इति कृत्वा अर्थद्वयन्धितः इत्युक्तम् । गकारस्थले इतिकरणाभावेन प्रवृत्ति निमित्तस्थाश्रयान्निष्कर्षाभावात् प्रवृत्तिनिमित्ताश्रयम्यैव ग्रहणे तस्यैकत्वात् “गकारार्थः इत्युक्तिरिति भाव इत्याहुः । धातुलीनत्वादिति । यदि सोपसर्गाणामेव क्रिया वाचित्वम् , तर्हि सोपसर्गाणां भ्वादिषु पाठाभावात् धातुसंज्ञाभावप्रसङ्गात् कचिदुप सर्गमन्तरेणापि तदर्थावगमाञ्च घातुरेवानेकार्थाभिधायी; प्रादयस्तु प्रकरणादिवद्विशेष स्मृतिहेतवो द्योतकः । द्योतकापेक्षा च शब्दशक्तिस्वाभाव्यात् कचिदेव । यथा-- हरिशब्दो भेकादावेव प्रकरणादिसापेक्ष इति भावः । उद्भमयिता गमयेिता संगमयितेति । इदं च सृष्टिस्थितिलथक्रमेणोपात्तम्, न तु “नेता' इत्यादिश्लोक क्रमेणेति द्रष्टव्यम् । नेतेत्यनेन गमयितृशाब्दार्थ उक्त इति । रक्षकत्वमुक्तमित्यर्थः ।

• अधिभूर्नायको नेता ? इत्यादो रक्षकत्वस्यैव प्रतीतेरिति भाव । पामयेिता

इत्यस्य समित्युपसर्गमन्तरेणैव संहारार्थप्रकाशकत्वप्रकारं दर्शयति--यद्वा कारण भूतमिति । केचितु-स्रष्टत्यस्य स्रष्टत्वमर्थः । गमयितेत्यस्य गमयितृत्वरुपं रक्षक त्वमर्थः । न तयोर्विवादः । नेतेत्यस्य तु द्विकर्मकत्वात् कारणभूतं स्वात्माने का वर्ग नेतेति संहर्तृत्वमुच्यते । यद्वा एतस्यापि नेतृशब्दार्थप्रदर्शकत्वमेवेति वदन्ति । उत्पतिं प्रलयं चैवेत्यादिश्लोकस्येति ।

• उत्पत्तिं प्रलयं चैव भूतानामागतिं गतिम् ।

इंति ॐोकस्येत्यर्थ । कथं चिन्तयितु शक्यत्वमित्यत्राहेति । नन्वस्खाः शङ्काया: “समस्त शक्ति रूपाणि ) इतेि क्षेोकेन कथं परिहार इति चेत् , अस्र केचित्-देधादि सजातीयराभकृष्णाद्वित्रिग्रहसजातीयतया सर्वशक्तयाश्रथपरविश्रहस्य चिन्त्यत्वे 25 १९४ श्रीरङ्गरामानुजमुनेिविरचेिता संभवतीति श्रेोकाभिप्राय इति । केचित्-ाकृष्णाद्यवतारस्यैव योगयुक्चिन्त्यत्वम् योगयुक्तस्य परिविग्रहश्चन्योऽस्त्विति मन्यन्ते । केचित्तु-पविग्रहस्थ समस्तशक्ति त्वसर्ववेिग्रहकारणत्वप्रतिपादनप्रवृत्त्वेनैतच्छङ्कनिवर्तकत्वाभावादियमवारिका चिन्त नीयेति भन्यन्ते ! लीलायाः पश्चाद्भावित्वेन प्रयोजत्वे (नत्वात्) कथं हेतुत्वमित्या शक्याह--तदभिसन्धिहेंतुरितेि । लीलाशब्दस्तदभिसन्धिलक्षक इति भावः । किं प्रयोजनमित्यत्राहेति । लीलामात्रस्य प्रयोजनत्वे असमञ्जन्यायप्रसङ्गान् लीलामात्रं न प्रयोजनं भवितुमर्हतीति भावः । परमात्मन्यतिदिशन्तं क्षेोकमिति ननु देवदतो गुणाशून्यः, तद्वदेव यज्ञदत्तोऽपि ? इत्युक्त यज्ञदते मानान्तर गतस्यान्नदातृत्वादिगुणविशेषस्यापि देवदते सिद्धयदर्शनात् परमात्मनि मानान्तर सिद्धस्य धर्मान्तरस्य मुक्तात्मन्यापादने किं प्रमाणम् ? तथा हि सति वैकृतवैशेषिक धर्भाणामपि प्रकृतौ प्राप्तिप्रसङ्गात् । किंच * तद्भावभाबमापन्नः ) इत्यदीनां मुक्त त्मनि कण्ठरवेण परभरभसाधर्मप्रतिपादकानां प्राकरणिकानामेव वचनानामुपन्याससंभवे परमात्मसाम्याक्षेपकस्य परमात्मनेि मुक्तधर्मातिदेशकवचनस्योपन्यासः शिरोवेष्टनेन नासिकाग्रह्णन्यायमनुसरतीति चेत्-न ; असतिं बाधकेऽस्यापि न्याथ्यत्वात् ।

• देवदत्त इव यज्ञदत्तः पुलवान् । इत्युक्त, * यज्ञदत्तस्य चत्वारः पुत्रः । इत्युतेः

देवदत्तस्यापि तावन्तः पुत्रा इति प्रतीतेरनुभवसिद्धत्वादिति भाव । केचि-भाण्ये

• एवंप्रकारम्' इति श्लोकोपन्यासः समस्तहेर्थराहित्यप्रमाणविवक्ष्यैव कृन । तथो

दाह्मवचनार्थानुकमणमाध्ये, * परं ब्रह्म स्वभावो निरस्तनिखेिलदोषगन्धम् ? त्यादि क्ष्यति। न तु “प्रत्यस्तमितभेदम्' इत्यस्यार्थकथनार्थम् । * यो मामजमनादिं च') इत्यारभ्य, “ परमार्थिकमेवेति ज्ञायते ? इत्यन्तस्य भाष्यसंदर्भस्य सामान्यतः स्मृति पुराणप्रतिपाद्यार्थविशेषनिर्णयमात्रार्थपवृसत्वेन “प्रत्यस्तमितभेदम् " इतेि श्रेोक विशेषार्थनिर्णयमात्रप्रवृत्तत्वाभावात् , विशिष्य तेषां वचनानमन्यथाकरणस्य पूर्वोत्तर पर्यालोचनयोत्तरल करिष्यमाणत्वादिति वदन्ति । सविशेपरत् दर्शितं भवतीति । नित्यत्वव्यापकत्वादीनां प्रतिपादनादस्य श्लोकस्य सविशेषत्वमिति भावः । उप संहारस्य बुद्धिश्थत्वादिति । 'समस्ताः शक्तयश्चैताः' इत्यादीनां योगोपसंहारगत त्वेनोपसंहारसाम्येन तस्यैव बुद्धिस्थत्वादित्यर्थः । निव्थपारमनाख्येयमित्या द्विनेति । १९५

• निव्यापारमनाख्येयं याप्तिमानमन्पभम् ।

प्रशान्तमन्सं शुद्धं दुर्बिभाव्यमवस्थितम् । विष्णोशनम्यम्येतं तज्ज्ञानं परमं पदम् ।। सन्न ज्ञाननिरोधेन योगिनो यान्ति ये लयम् । संसारकर्षणादेते यान्ति विजितां द्विज ।। समस्तहेयरहितं वेिष्टधास्ये परमं पदम् ।।' इति श्लोकक्रमः । एवं भवतेि भुक्तगुणतिदेशः कृत इति । ननु 'निघ्य पारम्' इत्यादिकमपि परमात्मस्वरूपमेवास्तु । “एवंप्रकारम्'इत्यपि नातिदेशकम्। अपितूक्तोपसंहाररूपमेवास्तु । न च पूर्वत्र “विष्णोः परमं पदम्' इति व्यतिरेक प्रतीतेः “एवंप्रकारम् ? इति श्रेोके, “विप्वाल्यं परमं पदम् " इति प्रतिपादना। भेदोऽवश्यं वक्तव्य इति वाच्यम् -* विष्णोः परमं पदम्' इत्यत्र पदशब्दस्य स्वरूपपरत्वेन घटस्य स्वरूपमितिवदुपपतेः । अन्यथा-- “श्रुतिवाक्योति सूक्ष्म तद्विष्णोः परमं पदम् । तदेव भगवद्वाच्यं स्वरूपं परमात्मनः || ', “तद्विष्णोः परमं पदं सदा पश्यन्ति सूरय । । इत्यादावगतेः । न च पूर्वक्षेोकस्यापि ब्रह्मविध्यत्वे, “एवंप्रकारममलं नित्यं व्यापक मक्षयम्' इति व्यापकत्वादिकीर्तनवैयर्थम्, व्यापकत्वादीनां “व्याप्तिमात्रमनूपमम्” इत्यादिनोक्तरिति वाच्यम्-तस्योभाभ्यां समाधेयत्वात् । अत एव “ प्रत्यस्तमित मेदम्' इत्यस्यापि न मुक्तपरत्वम् । तत्र हि प्रकरणे वेदान्तवेद्यस्यादित्यवर्णस्य मूर्तस्य शुभाश्रयत्वमुच्यते । तत्र च मूर्तस्यैव शुभाश्रयत्वं वदता दिव्यात्मस्वरूपस्या लम्बनत्वं हि प्रथमतः प्रतिक्षेप्तव्यम्, न तु जीवस्वरूपस्य । परमात्मनो ध्येयत्वे सिद्धे परमात्मनः परिशुद्धस्वरूपे ध्येयत्वचिन्ताऽवतरति । ततश्च तन्निराकरणमन्तरेण शुद्धजीबस्वरूपध्येयत्वनिराकरणेऽपेक्षितपरित्यागोऽनपेक्षितस्वीकारश्च स्यादिति चेत श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचिता न । अस्याक्षेपस्य ' अद्वैतपर्यवसितत्वेन पार्थक्येन निरसनीयवासंभवत् । अद्वै : विषये च पूर्वाचाँथैरेव एराकृत्वेन इदानीं निरसनीयांशाभावादुपरम्यते । पाठ क्रमाधीनोपक्रमत्वं हि मुल्यं, न त्वर्थक्रमाधीनमित्वरितोषादाह-यद्वा प्रथमांशो क्र इति । महावाक्यस्वाश्स्यरोिध इति । “ प्राणस्तथानुगमात् ” ३-य ' भहावाक्य विरुद्धमक्रमस्य दुर्बलत्वप्रतिपादनादिति भावः। तच्छेयभूतस्तदनुगुणार्थो वर्णनीय इतीति । मुख्याया अपि दीक्षणीयायाः प्रश्रान्सोमयागविरोधात् न पर्वकला ग्रह इति “ अङ्गगुणविरोधे च नादथ्र्यात् ? इत्यत्र निीं -त्वादिति भाव उपक्रमोप क्रमभूतेति । विधिशेषभूतस्याप्यर्थवादस्य प्रक्रमस्यत्वेन प्राक्ल्यमेित्युपक्रमाधिकरणे

• सोऽहमिछामि धर्मज्ञ श्रेोतुं त्वतो यथा जगत् ।

बभूव भूयश्च यथा महाभाग भविष्यति । ',

• देवतापारमाध्यै च यथावद्वेत्स्यते भवान् ।

प्रवृते च निवृते च कर्मण्यस्त्वमला मतिः । । इत्यादिना जगत्सृष्टतलभतत्प्रकारादिश्झतदुत्तरमन्थनिर्माणानुगुणवरदानाद्यसंगतिप्रस झात् । निर्विशेषविषयत्वे किमधिष्ठानमिति प्रश् (प्रश्स्य)निर्विशेषमधिष्ठानमेित्येवोत्तरं स्यादिति भावः । तृतीयातत्पुरुषाश्रयणे आत्मशब्दस्य भावप्रधानत्वाश्रयणं क्रिष्टम् । संस्थितशब्दस्य विशिष्टत्वार्थाश्रयणं च क्रुिष्टम् । सर्ववस्तुरूपविशेषणप्रतिपतिगौरवं चेत्यस्वरसादाह - यद्वा आत्मत्वेन संस्थिततयेति । अत्रात्मसंस्थित इत्यस्य आत्मनि संस्थितः " इति सप्तमीतपुरुष । तदर्थोपपादकः “ आत्मत्वेन संखित तया सर्वशरीरकत्वात्' इयंश इति द्रष्टव्यम् । सर्वपर्यवसानभूमिः स्खनिष्ठ इति छेदः । इति वस्त्वपरिच्छेद उक्त इति ग्रन्थ उक्तपक्षद्वयशेषः । द्विविधेो हेि वस्त्वरिच्छेदः, सर्ववस्तुसामानाधिकरण्यार्हत्नं, गुणैः समभ्यधिकराहित्यं चेत्यभिप्रेत्याह – सर्ववस्तुसामानाधिकरण्यार्हत्वमित्यादिना सभृत्वाभ्यधिक त्वासंभवादित्यन्तेन । देशकालापरिच्छेदयेो , “परः पराणां, परमात्मा " इत्ये ताभ्यां सिद्धत्वात् नित्यत्वविभुत्वव्यतिरिक्तगुणैरित्युक्तम् । पञ्वकल्पनान्वित 11, द्वैत-पा० भावप्रकाशिका ( पुराणघट्टः) १९५ त्वमिति । संज्ञाजातिगुणक्रियावयवलक्षणपञ्चकल्पनान्विक्नत्वमित्यर्थः ! शब्दाच्यास्त ततो निर्देशविषयो विशेषणं निर्देशविशेषणमिति मध्यमपदलेक्सिभास इति भावः । अस्मिन् पक्षे निर्देशविशेषणपदं व्यर्थम्, तेन विनैव तदर्थप्रतीतेरित्थस्वरसात् द्रःद्रमभिप्रेत्याह - यद्वा रूपवृगदितद्वाचिशब्दरूपैरिति । अन्त्येषु रूपादिषु धृ तत्पुरु व्याप्येति । जायते अतीत्यवस्थाद्वधमिति । अत्र केचिच्-राणि हि वस्तूनि, इत्यादि:ि इभिः श शब्देनैव सर्वदा ध्यवह्रियते । न तु ततिरितैः पञ्चभिरित्युत्तचितत्वादस्याद्वय परिग्रहेऽपि न दोष इति वदन्ति । औuादिप्रत्ययस्येति । । उपादयो बहुलम् : इति बहुलग्रहणादि िभावः । निरविनोदनन्तमिति । “ सत्यं ज्ञानमन्तं ब्रहः । इत्यत्रानन्तमिति श्रुरित्यर्थः ।

{ परमात्मशब्दस्य कचिज्जीवेऽपि प्रयेोऽादर्शनादिति । “अभेदव्था पिनो वायोस्तथासँौ परमात्मन ! इत्यादौ परमात्मशब्दस्य कचिज्जीवेऽपि प्रयोग दर्शनात् । “प्रकृतिर्या मयाख्याता }' इति श्रोकानुपन्यासेनैव * परमात्मा च सर्वेषा माधारः परमेश्वरः ।। इति झोकोक्तौ जीवस्यापि परिग्रहृप्रसङ्गात् लयाधारस्य साक्षा परमात्मन एव परमेश्वरत्वविष्णुनामत्वादिकं प्रतिपादनीयमित्यभिप्रेत्य लयाधारवं

• प्रकृतिर्था मयाख्याता ? इति पूर्लोके वर्णितम् । ततश्च प्रकृतिपुरुषौ यस्मिन्

परमात्मनि लीयेते, स परमात्मा सर्वाधारः परमेश्रो विष्णुनामा वेदान्तमतिपाद्य इति श्रेोकद्वयैकवाक्यतयेति भावः । एतेन “ लीयेते ? इत्यनेन कथं जीवव्यावृत्तिरिति शङ्का निरस्ता । काठिन्यवान् यो विभर्तीतिवदिति । “ काठिन्यवान् यो बिभर्ति तस्मै भूम्यात्मये नमः' इत्यत्र परमात्मस्वरूपे भूमिद्वारा क्ठ-यवदित्यर्थः । अहथे त इति । बहुलग्रहणादिति भावः । एतदस्वरसादेवाह-यद्वा यद्वय स्वरूपेणेति । बद्धजातीयस्येत्यर्थः । असंकीर्णस्वभावत्युक्तमिति । परम्परा सिध्यतीति चिदचिदात्मकं जगदुच्यत इति । 'गच्छति = नश्यति । इति व्युत्पन्था जग १९८ चच्छब्दस्य निशिमात्रपर चेन मुक्तपरवासंभवेऽपि तुल्यन्यायतया मुक्तस्यापि प्रहणं सिध्यतीति भाव । ब्रह्मशव्दानामेकप्र.रणस्थानामिति | ' द्वे पे ब्रह्मा स्तस्य ”, “परस्य ब्रह्मणः शक्तिस्तथेदमखिलं जगत् 'इत्यादीनां ब्रापरत्वात् “ अक्षरं तत्परं ब्रह्मा' इति परश5दसमानाधिकृन्ब्रह्मझब्द्रस्य जीनेऽत्यन्तास्वारस्याचेति भावः । ननु क्षराक्षरशब्दाभ्यां कार्यकारावस्थब्रह्म राम कार्यकारणभावानापन्नपरस्परभिन्ना झिज्योत्स्रादृष्टान्तासंप्रतिपत्तिरित्याशङ्कयाह-जगतो ज्योत्स्नास्थानीयत्वं चेति । स चेति । व्यतिरेकनिदैशस्वारस्थभङ्ग इत्यर्थ । ननु रूपशब्दः स्वरूपपरोऽस्तु; ब्रह्मणो द्वे रूपे मूर्तीमूत इत्येवं किं न स्यात् ? ततश्च न भावपधानत्वं विवक्षणीयम् नापि षष्ठयस्वारस्यमित्याशङ्कयाह - भावप्रधानत्वाविचक्ष्यामिति । स्वरूपरूपगुण विभूत्यादिषु स्वरूपरूपशब्दयोर्मेदेनोपत्तियोः स्वरूपशब्दास्वारस्यप्रसङ्गेन रूपशब्देन स्वरूपपरिहासंभवात् भावप्रधानत्वमवश्यं विवक्षणीयम् । अतो भूतसूर्तशब्दा स्वारस्यमिति भावः । यद्युच्येत् ब्रह्मणो द्वे रूपे इति । ब्रह्मणो द्वे रुपे इति प्रतिज्ञाय ब्रह्मा मूर्त चामूर्ते वेतेि कथिते मूर्तवानूतत्वे एव रूपे फलिप्यत इति भावः। धमैिपर्यन्तक्षराक्षरेति । क्षराक्षस्वरूपे ते मूर्तामूर्ते इति सामानाधिकरण्यं न स्यादित्यर्थः । अवस्थावद्वाचिजगच्छब्देति । * अक्षरं तत्परं ब्रह्म क्षरं सर्वमिदं जगत् ' इत्यत्रावस्थावद्वाचिद्रह्मजग्गच्छन्द्रयोः क्षरक्षरशब्दसामानाधिकरण्यायोगाचे त्यर्थः। शक्तिशब्दस्य कार्यवाचित्वायोगाचेति कार्यावस्थब्रह्मवाविायोगाचेत्यर्थः। शक्तिशब्दस्य कार्यवचिच्चाभावेऽप्युपचारेण कार्यपरत्वमस्त्वित्यत आह-उपचारती ऽपीति । अपृथक्सिट्रकार्योपयोग्यद्रव्यविशेषः शक्तिशब्दस्य मुल्यार्थः । औपचारिक प्रयोगे तु कार्योपयोगिविशेषणत्वमात्रं निमित्तमित्यर्थः । केचित्त-अत्र विशेषणपद्म पृथक्सिद्वविशेषणपरम्। वाशब्दश्चाध्याहृतंत्र्यः । ततश्च कार्योपथोगेि वा अपृथक्सिद्ध विशेषणं वा शक्तिशब्देन व्यपदेशमर्हतीति व्याचक्षते । मुख्यत्वमस्मन्मत इति । मुख्यकल्पत्वमित्यर्थः । अत एवोक्तं वेदान्तचान्यसिद्धाञ्जने शक्तिभिरूपणे

• क्षेत्रज्ञाविद्यानां जगतश्च परब्रह्मशक्तिवव्यपर्देशोऽपि गौण्या लक्षणया वा ? इति ।

भावनालित्रयान्वयकथनादिति

• ब्रह्मास्यां कर्मसंज्ञा च तथा चैबोभयत्मिका । कर्मभावनया चान्ये दे

ब्रह्म ) इति मुण्डके, * रः सर्वज्ञः सर्वविद्यम्य ज्ञानमयं तपः । तसमदत ढा नाम चीयते ब्रह्मा " इत्यत्र ब्रह्मशब्दः परमात्मनि प्रयुक्तः । इदं च, “ अट्टश्यत्वादिगुणकः जीवेऽसंभवात् जीवमलपरत्वे जीवान बहुमात् हुवचनं प्राप्नोदीत्माशङ्कयाह-- जातात्रेकवचनमिति । यथा 'मनुष्यः सर्वदेशग:' इत्यादात्रेिति द्रष्टव्यम् ।

• अमित्सु स्वल्पा सा स्थावरेषु ततोऽधिका ।

पशुभ्यो मनुजाश्चापि शक्त्या पुंसः प्रभावित । तेभ्योऽपि नागन्धर्वयक्षाद्या देवता नृप । शक्रः समस्तदेवेभ्यस्ततश्चापि प्रजापतिः । हिरण्यगर्भश्च ततः पुंसः शक्त्युपलक्षितः । इत्यादिनेत्यर्थः । तळावृत्यर्थभिति । जातिवनिबन्धनरूपत्वव्यावृत्त्यर्थमित्यर्थः । ननु

• विष्णुशक्त्या " इत्यत्र विष्णुरूपशक्त्येत्यर्थः किं न स्यादित्याशङ्कयाह--अन्यथा

शक्तिः सापीति । अत्रशब्दार्थमाह - कारणादीति । जलस्य कणिका इति । जलस्य कारणत्वं कणिकानां कार्थत्वमिति भावः । प्रथमव्थाल्यानुसारेण दृष्टान्तं व्याख्याय द्वितीयव्याव्यानुसारेण , याचष्ट – संयोजकत्ववियोजकत्वयेति । अस्मिन् पक्षे सक्तमसक्तं च विभर्ति-संयोज्य च विथेोज्य च बिभर्तीत्यर्थः । प्रधान पुरुषोरात्मन इति । “प्रधानपुरुषात्मन ': इति षष्ठयन्तमेतत् विष्णोरित्यस्य श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचिता विशेषणं द्रष्टव्यम् । अश्याहारदोषादाह-यद्वा प्रश्वानशब्दानन्तर इति । “तदेव सर्वमेवैत' दित्यत्र तच्छब्दसामानाधिकरण्यमिति । यद्यपि व्यन्येयभाप्य क्रमानुरोधेन शरीरूपान्वंशेत्यादिभप्यं व्याख्यायैव तन्छब्दसामानाधिकरण नेत्ये तद्भाष्यं व्याख्यातुमुचितम्, तथाप्युदाहृन्पुराणवचनक्रमानुसारेण तच्छब्दसामानाधि करण्यं व्याख्यातम् । भाष्यक्ररेण तु शरीस्तन्वादिशब्दानां शरीरत्वसाधकस्फुट प्रमाणत्वादुदाहपुराणवचनक्रममन्ड्थ्यि व्याख्यातमिति द्रष्टव्यम् । (परोदाहृतपुराणत्रचनाथै :) देवादिशरीरं चोपाधित्वेन प्रतीयत इति ! जपाकुसुभादिवदात्मनिष्ठ भेदादिबर्मासञ्जकत्वेनोपधित्वम् । ननु भुक्तानामुपास्यत्याभावादिति । मुक्ता त्मान्तरस्य स्वमप्यत्वाभावेन तस्य शुभाश्रयत्वस्य वा योगयुक्चित्तालम्बनत्वस्य वाऽ प्रतिषेध्यत्वात उपासकम्वरूपस्य च कर्तृत्वादिबन्धाश्रयत्वस्यlप्राप्यत्वेन शुभाश्रयत्वप्रसते रेवाभावेन तत्प्रतिषेधेऽप्रसक्तप्रतिषेधत्वापसाद श्रेोकः परमात्मस्वरूपस्यैव योगयुझन आलम्बनत्वमतिषेधकः किं न स्यादित्याशङ्कय मुक्तानाविर्भविष्यतः स्वरूपस्य प्राप्यत्वे नोपास्यत्वप्रसक्तिसद्भावात्तस्योपासननिवृत्तयेऽयमुपदेश इत्याहेत्यर्थ । अनुसन्धाना ोपदेश इति निर्देशी 'मशकेभ्यो धूमः' इतिवत् द्रष्टव्यः । तथाननुसन्धा नायेति वा पाठः । केचित्-तथानुसन्धानाय । अनुपास्यत्वेनानुसन्धानायेत्यर्थ इति बदन्ति । असिन् प्रकरणे इति व्याख्येयं पदम् । कथं विष्णोर्विग्रहेकदेश इति। विष्णोः शरीरत्या िवष्णुधार्यस्य तद्धारकवायोगादित्यर्थः। शक्तित्रियसमावेशे एकैकस्या एव शक्तः कृत्स्रविग्रहाश्रयत्वासंभवमभिप्रेत्य विग्रहेकदेशाश्रयत्वोक्तिः । यद्वा विग्रहरूपोऽयमेकदेशः परिच्छिन्नः सदाश्रित इत्यर्थः । ननु विष्णोः शक्ति स्रयाश्रयभूतविग्रहासंभवेऽपि ब्रह्मणस्तादृशो विग्रहः संभवेदिति शङ्कामपाकरोति तदाश्रयभृतो विग्रह इति । परसंज्ञरूपगोचर इति । “तच विष्णोः परं रूपम् ? इत्यादौ व्यतिरेकिनिर्देशेन पंरूपस्य विष्णुभिन्नत्वावगमात् परशक्तिशब्देन पररूपस्यैव निर्देशात् “विष्णुशक्तिः ? इत्यत्र षष्ठीसमास एव युक्त इति भावः । विभज्यनिर्देशः कृत इति । विभज्यस्य निर्देशो विभज्यनिर्देशः, विभक्तव्यनिर्देश इत्यर्थः । द्वितीयान्तो विभागशब्दः कर्मणि घञ्जन्त इत्यर्थः । अयं भावः--यद्यपि बेभागशब्देन विभजनस्य प्रस्तुनाह तत्कर्म केचितू ननु विभ5, नाः विभागशब्देनेत्याशङ्कयाह-मूतांमूर्तनिभागेलेन्युक्तन्वादितीति वदन्ति । अपि तु शक्यत्वाभिप्राय इति । * कृत्याश्च ', * शांव लिङ् च * इति शक्या कृत्य प्रत्ययविधानात्, “न तद्योगयुजा शक्यम् !’ इति च प्रतिपादनादिति भाव । बहुव्यक्तिकोडीकारार्थमिति । सकलव्यक्तिक्रोडीकारार्थमेित्यर्थः । “ए१शक्तिः बेति । मूर्ते भगवतो रूपे इति । इति वचनार्थ इत्यर्थः । अन्यत्रास्यानत्वकथनमिनि । क्षेोकः-तरेऽशार्हत्व कथनमित्यर्थः । प्रकाििद्धमेवोपपादयति – अन्ये तु पुरुषव्याधेयादिना । बद्धानामेव शुद्धविरहः प्रतिपाद्यते, न मुक्तानामित्याशङ्क सिंहावलोकिकेनाह-- अन्ये त्विति ग्रन्थेनेति । स्तम्बसमभिच्याहादिति । ननु पर्यन्तपदवैयर्थ प्रसङ्गत् 'स्तम्बपर्यन्ताः ! इति वा “स्तम्बपर्यन्तम् ? इति वा रूपप्रसङ्गेन 'स्लम् पर्यन्ताः ? इति रूपसिद्धेश्च आडित्यस्य वाक्यस्मरणान्यतरर्थकत्वस्यैव युक्तता

• आङभिविधौ ? इत्यस्यायुक्तत्वात् तत्सिद्धवत्कारण स्तम्बप्तमभिव्याहारादित्युक्ति

रयुक्तति चेत्, उच्यते-आङित्यस्याभिविध्यर्थकत्वसंभवे गत्यभावकल्प्यस्य ६.क्य- सारणlर्थकत्वस्यायुक्तत्वात् आङियस्य ब्रह्मशब्देन समासः । स्तन्वपर्यन्ता इति पृथक्पदम् । ततश्च समभिव्याहृतस्तम्बपर्यन्तपदे स्तम्बस्याििवधित्वदर्शनात आत्रक्ष शब्देऽध्याङभिविधादिति भावः । भाष्ये-जगब्रह्मणः समानाधिकरण्येनैक्यप्रतीतेरिति । “ज्योि विष्णुः ? इत्यादिना सर्वस्व जगतः सामानाधिकरण्येनैक्योपदेशादित्यर्थः । न शुक्तिकाशकलेन सामानाधिकरण्यं दृष्टमिति । 'सर्वं जगत् ब्रह्मा' इतिवत् सवैः रजतं शुक्तिः ?:इत्युपदेशादर्शनादित्यर्थः । तथा सति निपेधवचनस्था २०२ श्रीरन्नरामानुजमुनिविरचितः पीति । यांद्रे विधिवाक्यमपारमार्थिकं भेदं परमार्थिकत्वेन बोधयेत्. तर्हि निषेध वाक्यमपि वस्तुत: एरमार्थिकमेव भेदमपारमार्थिकत्वेन किमिति न प्रतिपादये. दित्यर्थः । न केवलमाकारद्वय इति । त्वया हि सामानाधिकरण्यं बाधसापेक्ष मित्युच्यते, मया तू सामानाधिकाध्यस्य बाधसापेक्षत्वप्रतिषेधमात्रं न क्रियते, प्रत्युः बाधविरोधित्वमपीत्युच्यते । अन्यतरविरोधे सामानाधिकरण्यभङ्गप्रसङ्गादिति भावः । भाष्ये – जगञ्जन्मादिकारण ब्रह्मत्यवसिते सति इतिहासपुरा। णाभ्यामुपवृंहणं कार्यमित्ययमर्थ : 'इतिहासपुणाभ्यां वेदं समुपवृंहयेत् ? इति वाक्येन ज्ञायत इति योजन । श्रुत्वोपहणे कर्तव्यमिति “ इतिहासपुराणाभ्याम् । इति श्रीकात् प्रतीयत इत्यर्थः । न चोपवृंहणस्य श्रवणानन्तर्य नास्माद्वचनात् प्रती यते, श्रुत्वोपवृंहयेदित्याद्यश्रवणात् *उपवृंहयेत्' इत्येतावत एव श्रवणादिति वाच्यम्, उपवृंहणस्य श्रुतार्थविशदीकरणरूपत्वेनोपवृंहणे श्रवणानन्तर्यलाभात्। ततश्च, अवसिते सत्यमाद्वाक्यादुपवृंहणं कार्यमिति ज्ञायत इति कश्चमुच्यते ? श्रवणात् प्रागप्यभाद्वाक्यादर्थावगतिसंभव'दिति शङ्का पराकृता । केचित्तु पूर्वसाद्वाक्यादर्थाव गतिसंभवेऽश्यश्रुतवेदान्तस्य प्रवृत्यौपयिकोपवृंहणकर्तव्यताज्ञानस्यानुत्ते: श्रवणा नन्तरमेव प्रवृत्यौपयिकोपवृंहणकार्येनाप्रतीतिरुत्पद्यत इत्यर्थ इति मन्यन्ते । भार तादिप्रबन्धविशेषश्रवणायेति । ननु न्यायसिद्धानुवादित्वे कथमस्य वाक्यस्य भारतादिप्रबन्धविशेषश्रवणप्रवर्तकत्वमिति चेत् - न; अनुवादकस्याप्यस्य वाक्यस्य अक्षम दीव्यः कृषिमेित् कृषस्व' इति वाक्यवत् स्वाभाविकप्रवृत्तिविषयविमुखी करणद्वारेण प्रवृत्युपयोगाददोषौत । नन्वेवं तर्हति । “मामयं प्रतरिष्यति इति दृष्टार्थत्वप्रतिपादनमनुपपन्नमिति शङ्कार्थः । ततश्च दृष्टादृष्टरूपोभयविधप्रतिक्षेप कावं विरुद्धमिति न मन्तव्यम् । *कि ते कृण्वंन्ति कीकटेषु गावः' इत्यादेस्थः मर्थः – हे मघवन् कीकटदेशेषु ते गावः किं कुर्वन्ति, न कंचिदप्युपकारं कुर्वन्ती त्यर्थः । तदेवोपपादयति-आशिरं-नवग्र्यार्थे पयः न दुहन्,ि धम् प्रवर्याथै घृतं न ताक्यन्ति, धर्मोपयुक्त क्षीरं न प्रयच्छन्ति तद्देशस्थानां नास्तिकत्वात् । प्रमगन्दस्य कीकटाधिपतेः राज्ञः वेदः धनं नैचशाखं नीचाशक्निमरथम् आभर रन्धयं वर्धय इति । अयमर्थः द्राक् प्रतीयते । अन्न प्रभगन्दनामकराजवृत्तान्तप्रतिपादने नित्यायाः भावप्रकाशिका (विष्णुपुराणप्राशास्त्यन २६४३ झुनेरनित्वार्थप्रतिपादकश्चैनामाश्यपसङ्गत् प्रमान्दशब्देन प्रकृष्ट श्रमं ममागमिष्य धनं प्रतिपाद्यते । एवं च सति का छिकादीनां वाहनो नित्यत्वात् नानियार्थ ट गांवर न विरोधः । एवं च सति शब्दसाम्यान् अन्यान्दाहुल्यादिवृत्तान्तः स्फुरतीतिं चेत्-- सोऽब्रिक्षिप्त एवेति मीमांसकानां स्थितिः ! तद्रदेव वेदान्तभागेष्वपि नारायण कार्यमिति प्रघट्टार्थः ।

• 'पढ६ पासस्सदं क्षेवि जुआ सरसकव्वदुललिओ ।

झिा १ छाया-ः पठति परशरशब्द सोऽपि युवा सरसकाञ्धदुर्ललिः अहो कालस्य गतिः बयमपि निजे पृतिं गमितः । इति पश्चते । इदं चासत्काव्यलएप्रवणस्योपतेः कालविशेषे विष्णुपुराणपाठवद्धा दरनामात्मनश्च स्वैरविहारनेिवृत्तिं च स्मृत्वा विसमतायाः कस्याश्चिद्वचनम् । अतोऽ चामूलाग्रे शिवपारभ्यमेव प्रदश्यै (डय)त इतेि चेत् – न; तस्मिन् विष्णुपुराण इव पराशरशब्दशब्दप्रसिद्धाभावेन श्लोकस्थपराशरशब्दशब्देन विष्णुपुराणस्यैव विवक्षि तत्वादिति भावः । अग्रेः शिवस्येति । संकीणः सात्विक्काश्चैव राक्षसास्तमास्तथा । कल्पाश्चतुर्विधाः प्रोक्ता ब्रह्मणो दिवसाश्च ते ।। ! १. अयं श्लोको गाथासप्तशतीस्थः । यद्यप्ययं अव्यमालामुद्रितपुस्तक्रे न दृश्यते, तथानि लिप्सिअगरमुद्रितपुस्तके दृश्यते । श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचिता इति कल्पानामेव सात्विकादिविभागकथनात् “ विकेष्वथ कल्पेषु ?' इति । दर्शनात् 'तामसेषु, राजसेषु ) इत्येतत्मवै कल्पविशेषणम् । ततश्च तामसेषु कल्पेषु '

रित्यर्थः । यस्मिन् कल्पे तु इत्यस्यायमर्थः-उत्तरश् तस्य सम्येनि श्रवणात् यस्य यस्थान्यादेः पुराणं माहात्म्यप्रतिपादकं यत् भेोक्तं, तस्य तस्य माहात्म्यं माहात्म्यस्य प्रतिपादकं तदिति, तदिति पदमध्याहर्तभ्यम्, पूर्वत्र योक्तमिनि श्रवणात् । तस्य तस्य माहात्म्यप्रतिपादकं तपुणम्, तन् नृत्स्वरुपे । तस्य कल्पस्य स्वरुपमेव स्वरूपं यस्य सात्विकत्यादिकं हि कल्पस्य स्वरूपम्; सत्वादिगुणचुरेण ब्रह्मणा चtत इति फलेितार्थः । तनश्च तमःप्रचुरेण ब्रह्मणः अग्निशिवमाहात्म्यं वध्यैते, रज:प्रचुरेण ब्रह्ममाहात्म्यं, सत्वभचुरेण विशुभाम्यमिनि फलितार्थ इति द्रष्टव्यम् । केचित् “यस्मिन् वल्पे तु यत्प्रोक्तम् ? इत्यत्र यदैवतमधिकृत्य पुराणं प्रवृतम्, तस्य माहात्म्यं तत्स्वरूपे; यान इत्यर्थ इति वदन्ति । अन्ये तु “तत्स्वरूपेण ! इत्यल नदिति पृथक् पदम् । यस्मिन् कल्पे पुराणं प्रोक्तं तस्य तन्माहात्म्यं तस्य स्वरूपेण वण्येत इति योजना । एवं हेि तस्य तस्येति षष्ठान्तद्वयसाफल्यम् । तस्य च स्वरूपमसाधारणकारः सत्वरजस्तमांस्येव । ततश्च सत्वरजस्तमोभिर्वण्येत इत्यर्थ इति वदन्ति । ननु

• त्रयस्ते कारणात्मनो जात: स्राक्षान्महेश्वरात् ।

तथाप्यन्धेोन्यमात्सर्यादन्योन्यातिशयार्थिनः । तपसा तोषयित्वा. तु. पिञ्जरं परमेश्वरम् । कल्पान्तरेऽतृङ्गा॥ विष्णुरुद्रौ जगन्मयः । कल्पान्तरे तथा विष्णुप्रैह्मरुद्रौ तथा हरः ।। नानेन तेषामाधिक्यं न्यूनत्वं वा कथंचन । तत्कल्पान्तवृत्तान्तमधिकृत्य महर्षिभिः । तानि तानि प्रणीतानि द्विांस्तत्र न मुह्यति || ! ---- इति श्रेोकस्य ३क्यवान् । यस्मिन् कल्ये यत् पुराणे प्रेोक्तम्, तस्य कल्पस माहात्म्यं तेन पुरणेन बत इत्यस्य विवक्षितत्वे तत्स्वरूपेण बर्यत इत्यस्यायुक्तत्वाञ्च यथेोक्त एवार्थः । अन्यथाज्ञानविपरीतज्ञानेति । अन्यथाञ्जानं धमन्यथाभावज्ञानम् । विपरीत्ज्ञानं धभ्यन्तरज्ञानम् । केचितु दृझे संसर्गानेोपतादाभ्यारोग्रूपे, धम्शे श्रान्तेरभावादिनि इन् ि । सत्यं लक्षु प्रकाशकमिति । *युरुवर्णकमेव सम । तच लाघवं करणानां चक्षुरादीनां स्वस्ववियवृत्ौ हेतुः । अत: प्रकाशकं भवति । तद्धि सत्त्वं स्वयमक्रियत्वात् स्वकाथै प्रति अवसीदति ! तव रजः उपष्टभ्थते प्रवर्यते । अतः प्रवर्तकत्वाद्र उपष्टम्भक ! तत्र च द्वेतुश्चलत्वं यः स्य चलस्वभावं भवति, अतश्चाचलं चलयद्वजः प्रवर्तकम् । तादृशं च रजो गुरुणा आवृतः च तमसा तत्र तत्र प्रवृत्तिप्रतिबन्धकेन कचिदेव भवत्यैत इति “गुरु रकमेच तमः' इत्युच्यते । वर्णकं नियमनहेतुरित्यर्थ । सत्वरजस्तमसां प्रकाशप्रवृति नियमार्थत्वात्सत्त्वस्य प्रकाशकत्वम्, तमसश्च गुरुत्वेन करणमान्द्यद्धेतुत्वं च सिद्धमिति भावः । तस्मान्नास्य वचनमस्येति । वस्तुतस्तु सात्विके, भारुडपुराणेऽस्य. क्चनः स्योपलम्भादेतस्य तामसमात्स्यपुराऽवचनस्य प्रामाण्थासिद्धावपि न क्षतिरिति द्रष्टल्यम् । अनेन वचनेन सत्त्वादिमूलत्व इति । नन्वेवं द्वैताद्वैतग्राहिमाणाविरोधेऽपि

• जनैः स्वकर्मस्तिमितात्मनिश्चये ?, “ततो हि शैलब्धिधरादिभेदा ? इत्यादि

प्रमाणानुसारात् द्वैतज्ञानस्य सर्वस्यापि दोषमूलत्वनिश्चयसंभवात् द्वैतग्राहित्यक्षस्याद्वैत श्रुतिपरिपन्थित्वं न स्यादिति चेत्- न ; तेषां वचनानां भेदप्रत्यक्षादेर्दोषमूलत्व प्रतिपादकत्वस्याद्याप्यसिद्धेः । “न खेतसादिति नेत्यन्यत्परमस्ति ! इति । रामानुजमुनेिवेिरचेिता अस्यायमर्थः–“ अथात आदेशो नेति नेति ?” इत्येवम्, इतिनेतिशब्दनिर्दिष्टटेनमा स् दिवा न गखि सन्न चासच्छिव एच केवल : ', *शिव एको ध्येय ' इत्यादीनाम्।

• आकाशादेव समुत्पद्यन्ते । इत्यादिवाक्यतुझ्योगक्षेमन्वदिति भावः । दशसाहस्र

संमितमिति। षट्साहस्रप्रतिपादकवचनविरोधस्तु वृतभेदादिना, आधिक्यमात्रपरतया वा, सङ्कयाया अविवक्षितत्वेन वा समाधेयः | अश्रितेत्थानृशंस्य इति । स्वयमाश्रिता । (१) अतो रामस्य स्वस्थामनृशंसतेति सीतावचनादिति भावः । तत्रापि यतो यथेि पदयोरिति। “यो यथा बभूव ! इत्यन्नेव * यतो यथा भविष्यति ?' इत्यत्रापीत्यर्थः । मपीति द्रष्टव्यम्। आत्मतया हेि व्याप्तिरिति। यद्यपि ‘यन्मयम्' इति मयडर्थप्राचुर्य बलेन व्यापकत्वमात्रं सिध्येत्, नामत्वम्, अथपि सृष्टिलयसमभिव्याहृारात् स्थितिहेतो व्यापकस्यैव मधुव्यतया अभत्वसिद्भिरिति भावः । ननु यस्य बथोत्पत्तिस्थानत्वं तस्य तथा यस्थानत्वं च सिद्धमिति लयस्थानतत्प्रकारश्चावयुक्तावित्यत्राह-लयस्थान प्रप्त इति । सद्वारकत्वाद्भारकत्वेति । सद्वारक सिद्धान्ते ; अद्वारकत्वं यादव मास्करमतयो: कार्यभ्रमनिवृत्तिरूपत्वं शंकरमन् इति विभागो द्रष्टव्य । स च कर्तृमेदशङ्कनिबन्धन इति । लोके उपादकसंहोंनेददर्शनादिति भावः। यत्प्रमाणानि भूतानि ! इत्यादिश्ोकानां भाष्ये कप्तोऽनुपादाने हेतुमाह स्वरूपप्रक्षश्लोकद्वयमिति। स्थितिलयोरकर्मकत्वात् 'शितिलयकर्मभूतम्' इत्युक्तिर संगता स्यादित्याशङ्कयाह -स्पितिलयशब्दाभ्यां रक्षासंहारै विवक्षिताविति । इदमिति पदं लप्राचष्ट-सामानाधिकश्यप्रतिपन्नमित्यर्थ इति । अन्न केचित्--' इदं तदाभ्यम्’ इति भाष्ये इदंशब्दस्य सामानाधिकरण्यपस्वं युक्तम् । तादात्म्धशब्दश्च तत्प्रतिपादकसामानाधिकरण्यपर एव यरल्याकुमुचितः । तदात्यप्रतिपादकं सामानाधि करण्य जगदन्तमिधो जगच्छध्दार्थस्य तच्छब्दार्थस्य परमात्मनश्चैक्यनिबन्धनम्; न तु व्याप्यव्यापकयोर्जगद्रह्मगौरैक्यनिबन्धनम् । “ अन्मयम् ? इति प्रोत्तरत्वात् “जगश्च सः ? इति सामानधिकरण्यस्येति योजनैव स्वरसप्तः प्रतीयते । यदि च तादात्म्य शब्दः सामानाधिकरण्यप्रतिपत्रैक्यपरः, तदा 'न तु व्याप्यव्यापकयोर्बस्त्वैक्यकृतम् तस्पर्यमिति वदन्ति । ब्यामिमात्रेण तादात्म्ये न दृष्टमिनि । 'गमनं भ्रष्टः इति सामानाधिकरण्यं न दृष्टमित्यर्थः । न त्रैक्यमिति भ्रमिन्थम् . शरीरात्मनेरि तादात्म्यलक्षौक्याभावादि िऋष्टन्यम् । श्रुतिसिद्धत्वादिति भाव इन् । ज्याप्य स्वव्यापकलरूपविरूद्धधमध्यस्तयेोरैक्यासंभवादिति भावः ! ब्रह्माज्ञानवादिनोऽभि मतमिति । यद्यपिं विकारार्थत्वमप्यन्,ि नथापि यत इत्यनेन सिद्धत्वादिदमेव तस्याभिमतमिति भावः । ननु त्वन्मतेऽषेि मयटः प्राचुर्यार्थत्वाश्रयणमात्रेणात्मत्व पर्यन्तार्थालाभात् तत्वल्पने च भविषतिगौरवात् मयटे निरर्थकत्वमविशिष्टमित्यत 4ह श्रुतार्थस्वीकारेणेति । असाधारणै दूपणमाहेति । अर्थक्त्वे संभवत्यनर्थ क्याश्रयणमन्याय्यमित्यस्य भेदभेदवादिसाधारणदिति भावः । ननु *विष्णुरेवे युतमभविष्यत ! इति भाप्यम्युक्तम् ! किमन् जगत्यदं न प्रयोक्तान्यमित्यभिप्रायः ? उत एऋक्रः प्रयोक्तव्य इति ? न प्रथम:, ' ज्ञः:न् किम् ? ? इति जगद्धर्मिकप्रश्ने उतरस्यापि जगद्धर्मिकस्यैवोचितत्वात् ! नाप्येवकारप्रयोगः, 'सर्वं वाक्यं सावधारणम् । इति न्यायेन सिद्धे ! किंच जगद्विष्णुरेवेभ्युत्तरं चासंगम् । न हि शुक्तिरेत्र रूप्यमित्युत्तरं कचिद् दृष्टचरमित्याशङ्कय मिथ्यैवेत्युत्तरमभविष्यत्, न तु विरुद्धाकार द्वयसामानाधिकरणयेनेति भाप्यसपर्यार्थं हृदि निधायाह-खार्थकत्वपक्ष इत्यादिना। अन्यतराकारोपस्थापक इतेि ! सत्यत्वमिथ्यात्वयोरन्यतराकारोपस्थापक इत्यर्थः विष्णुरित्यन्यतरकारोषस्थापकशब्द इति । “विष्णुरेव'इति भाष्ये विष्णुशब्दस्य न विष्णुत्वे तात्पर्ये, किंतु सत्यत्वमिथ्यात्वयोरन्यतरकारे तात्पर्यमित्यर्थः । प्रभूतं प्रचुरमित्यर्थ इति । यद्यपि काशिकायाम्, *प्राचुर्येण प्रस्तुतं प्रकृतम् ? इति व्यात्यातम् । तद्वयाख्यावा हरदत्तना,ि “यद्यां प्रस्तुमा कतःि प्रकृतशब्द तथापीह बचनग्रहणादयं विशेषो लभ्यते । वचनश्रहणे हि यादृशस्य प्रकृतस्य लोके मधड्वचनं प्रत्यासतं तत्र यथा स्यादित्येवमर्थम् ? इत्युक्तम्--तथाप्यस्य ततोऽपि सुन्दरत्वादिदमेव ज्याय इति ध्येयम् । शङ्कते-यन्यमित्यस्येति । आकार द्वयोपस्थापकसामानाधिकरण्धस्योत्तरस्वाबोणादिति । यथपिं । जगन्भिक्ष्या २००८ इत्याकारद्वयोपस्थापकसामानाधिकरण्यस्योत्तरत्वं संभवति--तथापि जगत् विष्णुरेति समानाधिकुरण्यस्योत्तरत्वं न संभवलीत्वा तात्पर्यम् । न तु तस्य शरीरात्म भावनिबन्धनत्वायेगादिति । क्रिसमपास्तनिति पूर्वेणान्यः । सामानाधि करण्यस्य शरीरात्मभावनिबन्धनत्वायोगमात् स्वर्थिकत्वं नापस्तम्, येन शरीरात्म भावनिबन्धनत्वस्याद्यप्यसिद्धस्वादन्योःथाश्रयः स्यादित्यर्थः । अर्थविरोध इति । जडाजडयोरैक्यविरोध इत्यर्थः । यन्मयमित्युक्तअक्षस्योक्रत्वानुपपत्तिश्चति । मयटोऽर्थवत्त्वाय विकारप्राचुर्वेयरेव प्रछुमुचितत्वादिति भावः । ननु न मथडैयध्यै. यन्मयमिति विकारप्रक्षसंभादित्याशङ्कयाह--यत इत्युपादानस्य पृष्टत्वादितेि ।

• निविल्हेयप्रथनीकन च बा-येत', “सर्वाशुभास्पदं च ब्रह्म भवेत् ? इत्यनयो

पैौनरुक्तयं परिहरति-सत्यसंकल्पेत्यादिनेति । असंकोचादेक्रेनैव पदेनोभयदोष प्रसङ्गोक्तिसंभवादन्यथा पौनरुक्त्यं परिहरति--यद्वोभयलिङ्ककत्वहानिरित्यादिना । ननु 'स्थापयिष्यते ' इत्यर्थे कथं * स्थाप्यते ?? इत्यस्य साधुत्वमित्यत आह अनन्तरभावित्वादिति। 'वर्तमानसामीप्ये वर्तमानवद्वा ! इत्यनुशासनादिति भावः । सप्तश्लोक नभस्कारश्षियामिति ।

• अविकाराय शुद्धाय नित्याय परमात्मने ।

सदैकरूपरूपाय विष्णवे सर्वजिष्णवे । नमो हिण्यगर्भाय हरये शंकराय च । वायुदेवाय ताराय सर्गस्थित्यन्तकर्मणे ।। एकानेकस्वरूपाय स्थूलसूक्ष्मात्मने नमः । अव्यक्ताव्यक्तरूपाय विष्णवे मुक्तिहेतवे ॥ सर्गस्थितिविनाशानां जगतो यो जगन्मयः । सूलभूतो नमस्तस्मै विष्णवे परमात्मने ।। आधारभूतं विश्वस्याप्यणीयांसमणीयसाम् । प्रणम्य सर्वभूतस्यमनन्तं पुरुषोत्तमम् ॥ ज्ञानस्वरूपभत्यन्तनिर्मलं परमार्थतः । तमेवार्थस्वरूपेण भ्रान्तिदर्शनतः स्थितम् । भ??? {धिष्ट्रपश्य (विपथं प्रस्थेि त्रिश्च स्वरः अभूत्र ! ? Fध्य ५१६” ? E इति सप्तशी विनरक्ष्यं च सिद्धनेत्यर्थं ३ी ? ‘अE:’ इयम्’ 'संगृहे- यो विस्तरेण दक्ष संनह्वतनैःश्चय ३ क्षवः ? त्रिभसश्श्वशस्त्रे नेन सिद्धमय इयूकिन्तु अन्ययफलिनश्रीभत्र :हि . } Pस्थितिप्रश्नस्थ चेन | त्रिविक्रममध्यस्थतिंत्रज्ञम्य चेश्यर्थः । कण्ठीर्थवेसे अभव- म्येश्यर्थः । वक्ष्यमाणमविस्तरम् । अत्र ग्रधनन्य श¥द्रकनत् " प्रथने बाबःशब्दे : इन शुश्द१५ छड:: £तेऽत्र विस्तरस्वः ईश्नथानन्दसानि । पूर्वाधेिन ईक्षस्यानन्दमयाधिक्कणः`शूनहृदिीयवैलक्षण्यमुक्तम् । ‘”सदैकरूषस्य तदित्यविद्यार्थ ऽ इति भावः । भुवनभोध्यावृत्तिरिति ! विष्णुधदेन नृपश्यवृतःसर्वजष्णुपदेन नभव्यभवृत्तिश्चेत्यर्थः । सर्वञ्जिष्णु भदस्य नियन्तरि स्वरस्याभावाप्तिबलादेव निधनभ्यर्थसिद्धेश्च जिr५६ अष्यगतदोघपृष्टस्त्वपरं व्यचष्टे-पद्मा विष्णुशब्देनैवेति ? कथं विद्धः कश्न्यिमिति । प्रदर्षेि अत्रिकाशय । इति श्लोके जगप्रदेशाचे ने, क्त--तथापि • बिcऔोः संशद भूतम् " इति पूर्वं श्लोकं आरणस्त्रस्येरितवक्ष्व सञ्चोक्तमिति द्रगृव्यम् । विष्ण्वा यावतारविग्रहैड्रेति । विश्वह विशेषद्वत्यर्थः । देवमनुष्यादिशब्दव्यपदेश यदिति । रामादिविलहेषु सस्वादिगुणपरिणमविशेषभूतममुष्टप्रयाभावेऽपि मनुष्य संस्थानसजातीयतया ‘शमो मनुष्यः इति ङम्मदेशव भगवच्छक्तिभूतजीघनतभिः अभावेन स जातीयतौपचारिकः क्तिशब्दस्य व्यपदे उपपद्यत इति भावः । केचितु-शनिशब्दस्यैौपचारिकनिभमृष्प्रस्तोते देवादिशरीरकस्य देवादिशब्दवाच्यवधत् शक्तिभूतजगच्छरीरके तस्मिन् शकिशब्दव्यपदेशो भुभस्म इत्यभिप्राय इति वर्णयन्ति। एकानेकस्वरूपाय सूक्ष्मस्थूलमने नमः ” इति वक्तव्ये *स्ट्सुक्ष्मने नमः” इस्युक्तियुक्त्याशङ्कयाह-धीर्थामिति । अनेकशब्दभ्यस्यन्तसंनिहितस्यादिति भावः । अण्डान्तभूतसर्गादेरिति । . “ सर्गस्थित्यन्तकर्मणे " इत्युक्तवदित्यर्थः । अण्ड बहिर्भूतेति । “ विष्णु प्रसिष्णु विश्वस्य स्थितिसर्गा अहम्" इति वक्ष्यमाण- स्यादित्यर्थः । ननु ५ आधारभूतं विश्वस्य " इत्युत्तरश्लोको व | कालपरः किं न 37 २१० श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचिता स्यादित्याशङ्कय – उत्तरश्लोकः यमष्टिजीपर इति । अवच्छेदकन्यः अवच्छेद्यतया चेति । जगङ्गः कालपरिच्छेद्यत्वात् लन्याश्छेदकत्वं निमेषादिर्भि परिन्छिन्नत्वादवच्छेद्यत्वमप्यस्तीति भावः । भवतीति भूतमिति । अकर्मकत्वात् कर्तरि क्त इत्यन्न तात्पर्यम्, न तु कर्तमन्त्रेऽपीति द्रष्टव्यम् । क्षेत्रज्ञव्यष्टि विशिष्टमिति । “ज्ञानस्वरूपम् !ः इति क्षेोकस्बायमर्थः-ज्ञानस्वरूपम्-ज्ञानस्वरूप जीवशरीरकमित्यर्थः । अत्यन्तनिर्मलत्वादिकं च जीवद्वारा विशेषणम् । यथा महोदारः, महाप्राज्ञः ? इत्यादौ महत्कस्मैौदार्थज्ञानद्वारान्वयः । न च साक्षादेवा न्वोऽस्त्विति वाच्यम् , परमात्मनेि साक्षान्निर्मलत्वस्य “ अविकाराय शुद्धाय ?’ इत्यादिवाक्यप्रतिपन्नत्वात् सवैज्ञे तस्मिन् भ्रान्तिदर्शनतः स्थितत्वस्य च साक्षाद संभवात् सद्वारक एवान्वयो वक्तव्य इति । यदि निर्विशेषज्ञानस्वरूपब्रह्माधिष्ठानभ्रमप्रतिपादनपरं शास्त्रमिति भाष्ये शाभ्रपदस्य “ ज्ञानस्वरूपम् ? इतेि क्षेोकमात्रपरत्वमभिप्रेत्य तस्य परोक्तार्थ परत्वे उपसंहारविरोधप्रतिपादनपरतया यदीत्यादिभाष्यं व्याख्याय शास्रशब्दस्य एक श्लोकमान्नपरत्वमनुचितमिति मत्वा प्रवर्तिष्यमाणप्रक्षेत्रानुपपतिपरतया व्याचष्ट-थद्वा शास्त्रारम्भोपयोगीति । स्वयं निर्गुण इति छेदः । कर्मबश्यत्वकर्मसंबन्धार्हत्वयो पर्यायत्वं परिहरति-अकर्मवश्यत्वं मुक्तस्यापीत्यादिना । ब्रह्मण एव वस्तुत्वात् ब्रह्मणः शक्तय इति निर्देष्टव्ये ब्रह्मणे भावशक्तय इति निर्देशो न युक्त इत्याशङ्कयाह -निर्देशो ब्रह्मतादात्म्यमिति निर्देशवदिति । ऋक्षात्मकमिति वक्तव्ये ब्रह्मशब्द निर्दिष्टस्य पुनरपि तच्छब्देन परामर्शवदित्यर्थः । तादात्म्यशध्दस्याभेदपरत्वात् ब्रह्मतांदाल्यमित्यत्र नानुपपत्तिः, कृते तु, 'ब्रह्मणो भावशक्तय इत्युक्त भावस्य ब्रह्मण इत्यर्थो न लभ्यते, न हि घटस्य भावरूपमित्युक्त भावस्य घटस्येत्यर्थो लभ्यते इति चैत्-सत्यम्, समासैकदेशस्य नान्यविशेषणत्, तथापि ‘शिवस्य भागवतः' इत्युक्त शिवस्य भगवत्वलाभवत् ब्रह्मणेो भावशक्तय इत्युक्त अर्थात् ब्रह्मण एव भावरूपत्वं पर्यवस्यतीति भावः । एतदस्वरसादेवाह-यद्वा ब्रह्मणो भावशक्तय इति । अतत्पर्यन्तो मिथ्येत्यर्थ इति । त्वमेव स्वनिष्ठः । त्वदन्यः स्वनिष्ठो नास्तीत्यर्थः । ततश्च परमार्थशब्दः स्वनिष्ठपरः । परम -उत्कृष्टोऽर्थः परमार्थः । १२द्* ः शुिभ्रश? =

र सैन अंत यंत्र / श्रेयसलFते हैं{ } १०ई,:४]’महर्भ । शरीरलक्षणञ्चतकमिति । यस्य चेदनर्ययुनशीwक्षरेष्ठकभिदधुः | छरीरक्रति संवृद्धः । अधयन्त्य् अनछरीझग्रेन्यर्थः । अस्मर्थ- शत्रदश्य परमप्रयोजनचनसंभवे घनिष्ठवस्वमश्रुतमिश्रस!---धडा एक शब्दः प्राधान्यपर इन ? अंभEषपदव्यवच्छखी ईत । नन्वन्यप्रधानसहाय संस्थासाधाणयाचिन कझकदस्थम्ह् श्घ्यत्र:छेद्यमर्थान्सरपि संभवति, न तु प्रश्चनखमेवेति श्रमिदनमह्त्रपदमेकशब्दस्य प्रथमर्थनं ज्ञापयेदिति चेत् । असहये '३ति धिशेषणस्यथान्ससंदेमजीमूत्र-वत् । * clन्ता घट्ट " इतेि । सूत्रे महमप्ये " एकशब्दोऽयं मह्यर्थः । अन्यसङ्काशवार्च-एकशय; एकदलः इति । अस्ति संस्यार्थः--एकः मैं यह इति । अस्यन्थःर्थे वर्तते-प्रज्ञामेक । रक्ष यूईएफले ५ ईयुः ९क मुल्ययत्वः ३iतं निघ: ,ल भावः । भाष्ये “ छ मेवेदं सर्वमितं स्वदन्यः कोऽपि नास्ति । इयुक्तमयुक्तम् तदभकस्यैव गनस्तदन्वेंचर ल्यशङ्कच शेवयूथेने याचष्टे-धदन्थेऽवदात्मक इते} अदभकः । दुनिष्ठ ३५? नु श्लेणैकदेशश्चकर्थोपपादक इत्याह यत्रतरिक्ष न युक्ता , अर इदमुच्यते ’ इत्यादिभाष्येण श्लोकचैकदेश शङदविवक्षितस्य मभिशब्दमात्रम्योपदिकसकथनात् , सर्पदश्रुतेरप्युपपादकतयोपन्या सःदित्याशङ्कथा-महिनो व्याप्तिरूपत्वद्रित ! सर्वमिथ्यास्वे सीध्यातिन पश्चिम इति न भर्याभिनयः। अपितु सर्वव्याप्तिश्च भवतु ; किंचिद्धतिर्वा भवतु ; अन्यत् ॐ भवतु । न तस्य महिमप्रतिपदनसुन्निनेमेित्य व भाष्यसंरम्भ इति भावः । । प्रयुक्तपदचंद्रक्षकथनमध१प्तभिस्यशङ्कयाह-यद्वा व्यासैरुक्तार्थोपपादकथमिति । भाष्ये-न केवलं वस्तुतस्त्वदमकं जगत् इत्यस हुई ‘तत्र * इतेि शब्द/5ध्याहृतीर्थः । ततश्च वस्तुतो यत् वेदहमक़ जगत् तनेित्यर्थः ! एतेन * वस्तु तमवदमक जगत् ' ईयस्यांशस्य भ्रान्तिद]का प्रदर्शकीयसंभवात् ’ वर्तस्व• दामके जगति “ ’ वस्तुतस्त्वदाश्मकस्य जगतः' इति यः । घष्ठीसप्तभ्यन्यहन्ता। निर्देश एवोचितःनान्यथेति च पराकृत मामेभ्यः परमव्यममित्यत्रेति छेदः । नन्वपरोक्षस्य देहभभ्रमस्य शास्त्रजन्यज्ञानेन परोक्षेण बाधाभ्युपगमे दैतग्राहिप्रत्यक्ष श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचितः स्यापि शास्यजन्यज्ञानेन बाधः किं न स्यादिति शङ्काम् , साट्यदिल्पभ्रमहेत्वभावात् कथं देहात्गभ्रम इति शङ्कां च परिहरन् देशात्मभ्रमनुपपादयति -देहात्मश्रश्च संसर्गकृत इति । यथा । जलमुष्णम्' ति प्रत्यक्ष तेजोद्रयसंपर्कात् दोषसाहित्यात् शङ्गितदोषं सत् जलस्य शैत्यश्वभावस्वग्राहकशात्रेण बाध्यते इत्यर्थः (भावः) । न चैवं ब्रह्मपश्योरप्युपादानोपादेयभावेन परस्पस्संसृष्टया ब्रह्मगतसत्वप्रतीतिः प्रपत्रे किं न स्यादिति वाच्यम्, ऋङ्गसंसर्गम्यैव दोश्त्वे अद्वैशास्त्रमसदेव अप्रमाणमेव अव्यानहारिकमेव सत्वेन प्रमाणत्वेन व्यावहारिकत्वेन च गृह्य इति शङ्कितदोष तया तदपि न ऋधकं स्यान् । किंच प्रपञ्चस्य सत्वाभावे ब्रह्मसंसर्गस्याप्यसंभवेन तस्य दोषत्वाभावादित्यन्यत्र विस्तरः । अनुभवसाधनयोगयोग्येति भाप्यम् । अनुभवसाधने ध्यानयोगे योग्यानि परिशुद्धनि मनांसि येषां ते तथोक्ताः । योग्य तायां च परिशुद्धिहेतुः । परिशुद्धौ च कर्मयोगो हेतुरित्येवंपरतया व्याख्या योगयोग्येत्यल तृतीयातत्पुरुषेो विवक्षितः । थोगशध्दश्च कर्मयोगपरः । योग्यतापरि शुद्धयोश्च भेदाभावात् पूर्वक्तयेोहेनुहेतुमद्भावश्च न विवक्षित । योग्यपरिशुद्धेति व्यपदेशश्च 'घट्जनयोग्यदृढदण्डः' इतिबटुपपन्न इत्यभिप्रयन्नाह-योगेन योग्यता परिशुद्धिरिति वार्थ इति । अखिलजगच्छब्देनाचिठूपं जगद्विवक्षितमिति । अत्र केचित्-पूर्वलोक इव चिट्रपजगद्विवक्षायामपि न दोष । चिटूपं जगत् । ज्ञानात्मकं पश्यन्तीत्युक्तऽपि दोषाभावात् ! यद्वा पूर्वश्रेोक्रेऽपि जगच्छब्दोऽचित्र एव । ततश्चार्थस्वरूपं जगत् देवमनुष्यादिभ्यं ज्ञानस्वरूपात्मस्वल्पं पश्यन्तः देहात्मभ्रमवन्त इत्यर्थः । ततश्च जगच्छब्दद्वयस्यापि न वैरूप्यमित्यपि वदन्ति । प्रथमश्लोकसंक्षिप्तमित्यादि । अयमर्थः--यथमश्चोके संक्षिप्त तच्छलोकमात्रविधय तयोक्तमनुक्तदूषणैः सह पौनरुक्यार्थविरोधशास्रतात्पर्यविरोधैः सह विस्तरेण सर्व ोकसाधारणतया आहेत्यर्थः । सर्वश्लेोकसाधारणमित्येततु त्रस्तरशब्दाववरणम् । न तु संक्षेपविस्तरशब्दयोर्दूषणस्वरूपसंक्षेविस्तत्परत्वम् । दूषणस्वरूपं हि प्रथमश्ॐके त्वमित्यादिपदानां लक्षणा, महावराहस्य स्तुतिप्रकरणविरोध इति विस्तरेणोक्तम् उत्तरत्र तु पदानां लक्षणा, प्रकरणविरोध इति संक्षेपेण । अतो यथोक्त एवार्थः । अवान्तरप्रकरणेति । अवान्तरप्रकरणस्योपक्रमोपसंहारादिविरोध इत्यर्थः । भवनिं | प्रकश्रयेणैलेंविवेकः } वक्ष्यमधश्लोकस्थेति । “ अहदन्त यः कोऽपि धैःक्रम्ध'- अपशब्दस्वभावाचयधेः । प्रकाशद्रुतमेत एकप्रकारचभियर्थः} पुरोडाश- विधिवदिति । अष्टकमलपुरोडशद्रग्रहदेवजत्रदियर्थः । येऽअन्यत्र करणे अश्यस्याष्ट3ळदुरडाशस्त्र विधे प्रस्थानत्रदिति ष्टःप्र ! प्रति- ब्रुन्धकभावे सतीतिं । मुखदितिसंधानवित्रन्धकभावे भस्यपि स्त्रदिशति- सन्धानाभावो व्यवस्थेत्यर्थः । मयट् स्वtथकं इति । ‘सभ्य|परदेहेषु "इति श्लोकरययमर्थः-सतेऽपीतिं ‘पष्ट चन दरे " इंधन/दराधिध्वे भाभलक्षणे द्योत्ये मgो। आत्मपरदेहेषु संस/भनय एकैये समारमे “गं चिनलक्षणमात्मस्वरूपमेव परमार्थो भवतीत्यर्थः । श्रीविष्णुचित्तयेंतु 'सतेऽपि ज्ञानम् ' इति व्यतिरेक नेदेश्वरस्य सनशब्दोऽयं धर्मामृतपरतया व्याख्यातः । अद्यार्थिस्य वसयदाह -यह् एकशब्दो भानुमथन इतेि ! एतथ्यं दर्शितमिति ! वचनयोरविरोधः प्रदर्शित इत्यर्थः। अविरोधप्रदर्शनमकरश्च, ** प्रयमिमभेदम्" इति श्लोकभाक्ष्यस्यां ग्रन्थकृच ? कृ दष्टयः । एकवचने नेपपद्यत इति । इदमुपलक्षणम् । ‘सतोऽप्येकमयः' इत्येकवचनं नोपपद्यत इति द्रष्टव्यम् । देह शब्देऽप्येकवचनं स्यादिति । ततश्च तस्यात्मपरदेहेषु “ इति बहुवचन नभहत इति भावः । Ab स्थानत्रय इति । अन्यः परः’ इयेकं स्थानम् । “ एथेऽहन् " इति द्वितीयम् । अथ चय“ इति तृतीयम् । ननु-अहंस्तदन्वभ्यां वैषम्यं वक्तुं शक्यम् । न चाहंस्वभषि परममन्यन्त इति वाच्यम् , तथा सति ‘अहं । मनसि इत्यादीनममर्थमभेदप्रययकानां जीवभेदप्रस्यमिकवशाया । एध भावेन तपरिहराश्च यत्नो न कर्तव्यः स्यात् । अहंशब्दस्यामृशब्दपरफ्योयतश्च आत्मयजातेः सकलजीवपमानमारभतया अहंदन!ीनमामवमत्रमधुसिनिमेित कत्वेन “ इनमसि , “ अहं ब्रह्मसि " इत्यादिवाक्यानां ब्रह्मणा 'आइनस्वनाम भयप्रतिपादकवेन विरोधाप्रप्ततस्तन्निकरणस्थ ग्रनोऽसि विफलः स्यादित्यमुन्नर सादाह-पूर्व देवादिष्विति । अन्यादृशकार इत्युक्तमिति । ‘अयमेतदाकर, २१४ श्रीरङ्गरामानुज सुनि त्रिरचित अयमन्याकारः ’ इति निर्देष्टये “ भयदृशशरः पृथुतेः आकारेऽपि सुसंदृशस्वमन्न- मेव, न वैक्यभस्तीति भावः । भ३ में सर्वथा साम्याभ्युधामे हीति । एकत्रश्रयस्वेपि साम्याभ्युपगम इत्यर्थः। भेदः षड्जादिसंज्ञित इति पाठे सत्यपीति । स्वरभेद इऍक्त यथैकस्य घटस्थ घटकलशादिसंज्ञाभेदःएवं षड्जादिसंज्ञौद्रमन्नमेव, न तु संशिभेदोऽतीति न मन्तव्यम् । संज्ञाभेदधीनत्वात् संज्ञिभेदस्य ‘तदधीनत्नच्छद्यम् ’ इति न्यायेन भाष्ये संज्ञाभेदशकदेन संज्ञिरेंद्र एवोपचर्यत इति भावः । ननु षड्जादिसंज्ञासंबन्ध अहः केनचिदितख्याधृतककरेण गृहीत एव धर्मिणीति वक्रग्रम् ; तस्य संज्ञा मैत्रमन्तरेणापि भेदकाकारस्ययुपशमध्यस्त्र कथं तदेकभेदवमिति चेत्-सस्य; संज्ञासंबन्धो भेदप्रतीत प्रायेण हेतुरित्यत्र नापयत् । दार्थान्तकेऽपि तथैवेति । दृष्टान्ते भेदसिद्धदष्टान्तिकेऽपि तथैव भक्त्यर्थः। यत्र प्रकाशदृष्टान्त इति । यत्रैकस्याक्षशस्य कालभेदेन रूपभेदवचम् , तथैकस्यैवामनः कालभेदेन देवादिभेदवमित्येतावानेवेह वक्तयोऽर्थः । ततश्च कस्य व्यक्तेः पूर्वसम् , ऑस्य। व्यक्तेः परस्वं, छुन नपक्लीवुपदेशः, कुल वातिदेश इयादित्रिचारे न संनद्धव्यमिति द्रष्टव्यम् । वेदान्तिभिर्नभसो निघथवत्ववाद इति । अत्र निरवयवभ्वेन बाद निरघथवन्यधादः । तस्य च कर्म नभः ; ततश्च * उभयप्राप्तौ " इति नियमlत् कर्तरि तृतीयसंभवत् तृतीयाय नानुपपत्तिरिति द्रष्टव्यम् । नभस्यंशभेदाभि- प्रायेणेति । न चैत्रे जीवनमप्याकशत्र प्रदेशभेदमात्रस्वं स्यात्, तच्चामैश्य वादिनोऽपि संभमेवेति वाच्यम् ; सुखदुःखयवस्थाद्यनन्यथासिद्धभेदमाहकप्रमाणेन भेदसि ब्रेरियन्न तापयत् । तत्रैव साम्यदृष्टान्ताभिधानादिति । न च । यथागिरफीौ संक्षिप्तः सभाभवमतुबजेत् ’ इत्यत्र साम्यमात्रस्य प्रागपि सिंड्रया समानत्वमित्यस्यैवयमेवार्थः समाश्रयणीय इति वाच्यम्, ऐक्ष्यस्य बाधितत्वेन भेदकारविशेषप्रहणेन साधयविशेषस्यैव तदर्थत्वात् । अध्यायचतुष्टयोक्तमिति । द्वितीयांशत्त्रयोदशाध्यायप्रभृत्यध्यायचतुष्टयेनोक्त मित्यर्थः । अन्यथा तप्तमनाधिकरण्येनेत्यनन्तरोक्तिविरोधादिति । अन्यथा= ज्ञानमित्रपरामर्शिय इत्यर्थः । तं भैक्षोहमिति । देवश्चकारहेतुकं भेदमोह भाधमकशिका प्रसाईंका घेर्दैनथेबेक: } ! £ A . त्यर्थः । ननु " अस्वल " इयमेव' ' मदत प्रवेष्टुम् = इंने ऐश्वर्धन २४ ६५-४:४ थे - इदं थे स्त्री मिते देयमपि पदनभिर्दिः अतः ४३४५ छ: ** मात्रेण सामानाधिकरण्यं श्यते; इत् ५मट्टीवंशव्दर्येभम्वरूपपद-मानाधिकरण्य- मित्याशङ्कायामाह – अहंयमीक्षतथेति । अह्रस्वभधेययार्थःविभ शुध्दानदक्षश्शदन सक्नअनुत् अहंदची र ५मानध- करष्ये फलिनमिति ज्ञापन * सर्वमेवेदस्वरूपम् १ ३मि — दभ्यःपि सहै- पादन कृङ भाष्य इति भावः । अन्न *यैशध्दस्’ईथमथे चतसमये सद्यपि गोघलीवर्दन्यथमभिप्रेत्यार्हत्वमर्थसजातोश्रोचित्वहरिनिं द्रष्टव्यम् । इदं चेष . क्षणम् / परभत्र * सोऽ स य य इत्यत्रापि ‘सः’ इत्ययभवद१५- मर्शिनयोपलक्ष्यसमाथिक्रयस्य परेणयुपेनदिनि द्रष्टव्यम् । लक्षणयास्थिति चेदिति ! अहंःवमादिशदानमन्तःअ रविशिष्ट|भवाचिनां विशेष्यनक्षत्रे लक्षणा ; यथा ‘घटाकाश एव भट्टत्रिंशः ' यजेत भावः । अक्रमन्योरक्ष्य- पदस्योपलक्ष्यवचिदुदक्षस्यापेक्षयोपसंहारसस्य *ॐ आश्रूषभिस्त्रनेन ! " इय. स्यमनरूपमिथुभथेनेत्वर्थपरत्वं युक्तमित्यन्यथा व्याचष्टे--- धुa अनेनेति पदमुपलक्ष्यविशेषणमिति । न तूपक्ष्यचिदविशेषणमिति भावः । नन्वम्यां यंजनयां " सर्वमेतदस्मस्वरूपम् । इत्यस्य स्थलनिर्देशप्रदर्शन पक्षीणत्वात् अहंदी शब्दसागनार्चिक्ररथहेतोः सर्वशस्दसामानाधिकरण्यस्यनुक्तिरित्याशङ्कयाह -- "अस्थां योजनायामिति । यद्यपि पूर्वयोजनयामपि सर्चब्दसामानाधिकरण्यप्रदर्शनमर्थ सिद्धमेव, तथापि शब्दपरत्रे “ सर्वमेतदात्मस्वरूपम् ” इत्येतत् सर्वशब्दमाद्भि करण्यप्रदर्शनपरं भवेत् । द्वितीययोजनायां । तूपलक्ष्यनिर्देश्स्थलप्रदर्शनमात्रपरमिति वैषम्यम् । द्वितीययोजनयाम् “ अहंत्वमादिशब्दानाम् ” इत्यन्नाहंत्वमादयः शब्द येषां त इति व्युरपस्या अर्थश्रयं द्रष्टव्यम् , शब्दार्थसमानाधिकरण्यसंभवात् । ननूपलक्षणत्वेऽपि सामानधिकरथ्ये लक्षणय । घEकशे महाकाशः • शाखाने चन्द्रमः’ इत्यादिषु दृष्टमित्याशङ्कह--यश्च स्वम दिशब्दा इति । तथापि स चात्मस्वरूपम् " इत्यनेनैव समानाधिकरण्यस्य सिद्धत्वात् अहंचमदिसामानाधिश्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचेितः करण्यं व्यर्थमित्यर्थः । सिद्धान्तेऽहमदिशब्दानां प्रयोजनमाह - अहंशब्दस्या पेक्षिकेति । प्रत्यक्त्वमात्रस्य प्रवृत्तिनिमिवतत्वे सर्वेषां स्वात्मनां स्वात्मानं अति प्रत्यक्त्वात् परामात्मन्यप्यहंशब्दप्रयोगप्रसङ्ग इत्याशङ्कय प्रत्यक्त्वस्य प्रवृत्तिनिमित्तत्वेऽपि स्वतन्त्रशब्दोच्चारयितृत्वमुपाधिरित्यभिप्रेत्याह - अपेक्षिकेति । प्रकृतेति । द्वितीयांशत्रयोदशाध्यायमारभ्यप्रस्तुतवादित्यर्थः । अस्य लोकस्यार्थः-अहमिप ज्ञानैकाकारः स आत्मा, त्वमपि तादृश, सर्वमेतदात्मस्वरूपमपि ज्ञानैकाकारम् । अत आत्मसु देवाद्याकारेण भेदभेोहं परित्यजेति । प्रथमं किमात्मस्वरूपैक्यपरमिति । मुक्तपैरैक्यं पश्चाद् दूषयिष्यत इति प्रथमशब्दाभिप्रायः । द्वा सुपर्णाविति । सुपर्णसाम्यात् सुपणी । सयुजौ= सर्वेदः सह वर्तमानौ । सत्त्वं ह्यन्तःकरणमिति छेदः । येनेतीत्थंभावे तृतीयेति । उक्तयुक्तिवलात् दुर्बलाप्युपपदविभक्तिः सोढव्येति भावः । द्वावपि कर्तृविशेषा विति ! “ स्वतन्त्रः कर्ता ”, “ललायोजको हेतुश्च ? इति द्वयोरपि कर्तृसंज्ञ विधानदिति भावः । चशब्दनोक्तमिति । तथाच श्रुतिरित्यत्रेति भावः । (मुक्तावप्यनैक्यम्) निराकरणपरत्वाच प्रकरणस्येति ।

• धर्माय त्यज्यते किंनु परमार्थो धनं यदि ।

यश्च क्रियते यस्मात् काममाप्युपलक्षणः ॥ (२-१४-१७) पुत्रश्चेत् परमार्थः स्यात् सोऽप्यन्यस्य नरेश्वर । परार्थभूतः सोऽन्यस्य परमार्थो हि तत्पिता । एवं न परमार्थोऽस्ति जगत्य नराधिप । परमार्थो हि कार्याणि कारणानामशेषतः । राज्यादिप्राप्तिरोक्ता परमार्थतया यदि । परमार्था भवन्त्यत्र न भवन्ति च वै ततः ।। भावप्रकाशिका ( मुक्तावप्यनैक्यम्) यत् निष्पाद्यते कार्य मृदा कारणभूतष्ठा । तत् कारणानुगमनाज्ज्ञायते नृप मृन्मयम् ।। निष्:ाद्यते क्रिया या लु, सा भनेित्री विनाशिनी ।। अनाशी परमार्थस्तु पाशैरभ्युपगम्यते । ततु नाशि न संदेहो नाशिद्रष्टोपपादितम् । तदेवाफलदं कर्म परमार्थो मतस्तव । मुक्तिसाधनभूतत्वात् परमार्थो न साधनम् । ध्यानं नैवात्मनो भूप परमार्थार्थशब्दितम् । भेदकारि परेभ्थलत् परमार्थो न भेदवान् । परमात्मात्मनोयमः परमार्थ इतीष्यते । मिथ्यैतदन्यद् द्रव्यं हि नैदि ट्व्वां यतः । तस्माच्छेयांस्यशेवति वैतानि न संशयः । परमार्थस्तु भूपाल संक्षेपाच्छूयतां मम । एको व्यापी समः शुद्धो निर्गुणः प्रकृतेः पर । । इतेि प्रकरणस्येत्यर्थः । संक्षेपवित्तराभ्यां त्विति ।

• इत्युन्नस्ते मथ योगः खाण्डुक्य परिपृच्छत::

इतेि होकः । अयं सम्धार्थ इतेि । “यथाभिसङ्गत् कनकम्' इति स्मृत्वानु गुग्रंदिति भावः । “आत्मानं नयत्येन ?” इत्यत्रात्मशध्दम्य ध्येयमिस्रैः माफर्षकपरत्वं चेति प्रथमा व्याख्या । आत्मशब्दस्व ध्यातृपस्त्वमितेिः द्वितीयः । 23 ीरङ्करामानुजमुििवरचिना पक्षद्वयेऽप्याकर्षक शब्दो योगिकन्युत्पत्त्या अद्विापर । उत्तरेषु लिप्यपि पक्षेष्टयस्कान्त तृतीया व्याख्या । व धे

भूमि शब्दो ध्येय कपरः । भावशब्दश्च प्राप्तिवचन इति पञ्चमीतिं निष्कयों द्रष्टयः। मुक्तसंचारस्य परमात्म निशब्दोऽयैक्ये प्रधुज्यत न्तु बाकूशब्दपर्याथगोशब्दस्य किरणे प्रयोगो न वाक्शब्दस्य किरणार्थत्वसाधक अमोजकत्वात् । अतः परिहा ग्रन्ने सामानाधिकरण्यशब्दवेिचरोऽपि न युक्त इति चेत्-न ! सभाब्दाधिकार्थस्य समानशब्देऽवाप्यसिद्धा तथेोक्तयुपपते । मुख्यार्थत्वेऽभ्युपगतेऽपीतेि । हरिशब्दस्य भेक्रादिष्बिवेति भावः । स तु साधारण्यार्थ इति । सादृश्यवाचिना शब्देन लक्षणया साधारयं प्रतीथत इत्यर्थः । लक्षणया तसिद्धिकारमुपपादयति--तथाहीति । साधारण्यस्यानेकनिरूप्यत्वादनेक प्रतियोगिकेत्युक्तम् । पुत्रं प्रति मातुः, श्वशुरं प्रति स्नुषाय एकस्या एव पुत्रश्शुरौ मति साधारण्याभावात् एकरूपेत्युक्तम् । ताभ्यां संदन्धि धनमिति । ततश्च समशब्दार्थीभूतसदृशसंवन्धित्वं साधारणस्यास्तीति लक्षणाबीजभूतमुल्यार्थसंबधिसत्वा त्वात् लक्षणोपपद्यत इति भावः । सादृश्यस्य साधारणधर्भयत्तत्वात् सादृश्याचिशब्दः सादृश्यनिचहके साधारणे वर्तत इति निष्कर्षः । एवं दृष्टान्ते समानाधिकरण समकालादिस्थलेऽप्यनुम शिक्षयति--तथा नीलत्वेोत्पलत्वे इति । द्वाभ्यां संयोगित्वेनेति । ययोः सभकालत्वमुच्यते, ताभ्यां द्वाभ्यामित्यर्थः । द्रव्य कालादिषु समसमानादिशब्दा ति । यद्यपि सामानाधिकरण्यं 'समकालवर्ती इत्युदाहरणानुसारेण काले समशब्दस्य द्रव्ये समानशब्दस्य चोपपाद्यतथा द्रव्यकलादिषु समानतपशब्दा इत्येव ऋतुमुचितम्, तथाप्यल्पाच्तरत्वात् क्रमाविवक्षणाद्धा नानु पपत्तिरिति द्रष्टव्यम् । थुङऋत इति युगिति । अत्र केचिन्-संबन्धार्थस्य 'युजिर योगे ? इत्यस्य रौधादिकस्य कर्तरेि युज्यत इति रुपस्याभावात् साध्यर्थस्य च युजेः कर्तथेतद्भपसंभवेऽपि तस्यार्थस्य प्रकृतासंगते * युजिर् .योगे " इत्यस्यैव कर्मध्ये तद्रपमिति वक्तव्यम् । तन्न च “ ऋत्विग्दधृक् ?' इत्यादिसूत्रेण किंनी वा “सत्सूद्विषा'

1-ः ।

!

मस्येत्यर्थः । तत्र च ३ हृष्टाः ने श्ध एतानीति । दत्तयुक्तमिति । 'उपाविश्य देहान्तःकरणादिः ? इत्युक्तमित्यर्थः । म

इस प्रायस्य सःणत्यायेति । न च “बेिकलोऽविशिष्टफलत्वात्' इति सर्वत्र सगुणत्ममेव सिध्चेदिति वाच्यम्--संकोचे प्रमाणाभावादिति भावः । विधा विशिष्टफलल्यात्रिष्करणाद्ध लोऽ ितस्मिन् टाट्य उक्तमाय इति द्रष्टव्यमित्यर्थः । भाप्ये--यद्यपि चित्त इत्यादिति । * यद्यपि सचित्तो न निर्भूमदैवतं गुणगणं इति व्याख्यातमित्यर्थः । अस्य चायमर्थः-सबितो न निभुग्दैवतै गुणगणं मनसानु धावेत् । अपहतपाप्मत्वादिगुणं दैतद्विभक्तं यद्यपि दहविद्यानिष्ट इव सचिवतो न स्मरेत्, तथाप्यन्नर्गुणामेव देवतां भजते । तत्रापि सगुणेव देवता प्राप्यत इति । देवतास्वल्पानुबन्धित्वात् कल्याणगुणगस्य केनचित् परदेवताऽसाधारणेन निखिल जगत्कारणवादिनीपास्यमानपि देवता वस्तुस्वरूपानुनन्धिाकल्याणगुणविशिष्टैवो पास्यते । अतः ब्रह्म तत्राविं प्राप्यमिति सद्वेिद्यादहाविद्ययोर्विकल्प इत्यर्थ सगुणमेव इति । 'सोऽयं गौः' इत्यत्र विपतिपत्रं प्रत्याह-सोऽयं ब्रीहिरिस्थाद्वरुपलक्षणमिति। मुख्योऽप्यस्यरस इति । जात्यंशे मुख्यत्वे व्यक्त्यंशेऽमुख्यत्वमित्यर्थः । अत्यन्ता मुल्यो न भवतीत्यर्थ । व्यत्थैशहाणादस्वारस्यमिति । जातेजात्या सै सादृश्यवन् व्यक्तयन्तरस्य व्यक्त्यन्सरेण भेक्षाकाशेमलम्भेन सैौसादृश्याभावः दित्यर्थः । छुख्य इत्यस्यात्यन्तामुल्यो न भवतीति व्याख्याने बीजमाह--न हि

मुक्तस्येति । “स्वरूपतो गुणालश्च यन्निरवधिकातिशयं सोऽस्य मुख्योऽ ? इति पूर्वं भषिक्त्वदिति भावः । श्रेोके प्रकृतोपयुक्तं पदं दर्शयति-अस्मिन् क्षेोके तथैवेति । एकप्रकरण त्वज्ञापन.येति । * विज्ञानं प्रापकं पाप्ये परे ब्रह्मणि पार्थिव । क्षेत्रज्ञः काणी ज्ञानं करणे तस्य वै द्विज ! नेिष्ाद्य भुक्तिकार्य धै कृतकृत्यं निवर्तयेत् ।। तद्भावभावमापन्नस्तथासौ परमात्मना । भक्त्यभेदी भेदश्च तस्याज्ञाकृतो भवेत् । विभेदजनकेऽशने नाशमात्यन्तिकं गते । इति िह श्रोफक्रमः । क्षेोके तद्भावेत्युपमानबहुव्रीहिरिति । तद्भाव इव भावों यस्य स तद्भावः, तत्समानस्वभावः । तस्य भाबस्तद्भावभाव इति व्याख्याने द्वितीय सत्पुरुषत्वमनुपपन्नमेित्यत आह-समासे च्याविख्यासिते सतिं ह्रीति । लोक भाष्योरूप्यपंरिहारार्थमाह--यद्वा भाष्यस्थतद्भावशब्दोऽपीति । ननु भाप्यस्थ तद्भावशब्दस्य बहुत्र हित्वे, “तद्भावो ब्रह्मणेो भावः' इति भाष्यभ्युक्तमित्याशङ्कयानेकः शब्दाध्याहारपूर्वकं व्याचष्ट --तद्भाति । पर्दे तच्छब्दवाच्यब्रह्मसंबन्धितया प्रतीयमान इति । द्वितीयभाशब्दः सत्ताकाचीति । यद्यप्यस्मिन् पक्षे द्वितीय भावशब्दम्य परपक्ष इव वैयथ्भस्ति, तथाप्यभेदस्य बाधितत्वात् पूराभिमताथों न संभवतीत्यत्र तात्पर्यम् । अर्थान्तरप्रतीतिविारणार्थत्वेन साफल्यसंभधे स्वरूप. ध्याक्रियामात्रमनथैकमिल्यभेिष्ठल्याह-यद्वा भेदशतिो भवतीति । अनन्तर निर्देशो न घटत इति । भेदस्य कल्पित्त्रेन कृलत्वसंभवादिति भावः । सिद्धान्ते-भेदा तस्याज्ञानकृतो भवेत् । देवविभेदश्चात्मन्यारोपितः क्तय २२१ मुक्तस्याज्ञानकृतो भवेत् , कर्मकृतो भवेत् । कर्मकृतत्वेन ज्ञातो भवेदित्यर्थः । अथव नलेोपस्ति क्षेपे " इति द्रष्टव्यम् । ग्रकर्षेण जात कस्वरूपभेद इति छेदः । द्वेयाहं तापतेः स्वाभाविकत्वसङ्गदिति देवादिभेदस्य तन्मूलकर्माविद्यादिदोषस्य च ब्रह्मगतत्वेनैवाभ्युपगन्तव्यत्वात् ऋक्षावा.

• ज्ञानरूपं परं ब्रह्म तन्निवत्यै मृक्षात्मकम् ।

अज्ञानं चेत् तिरस्कुर्यात् कः प्रभुस्तन्निवर्तने ।।' इति न्यायेन निवर्तकान्नराभावात स्वाभाविकत्वप्रसङ्ग इत्यर्थः । उपाध्य मे नश्यतीति श्लोकार्थ इति । * कः करिष्यति ? इत्यस्य कः परिपालयिष्यतीत्यर्थ इति भावः । “ असन्तम् ! इत्यस्यानित्यवाचिन उपयोगमान्द्यादह - उपाध्य भावादिति । अस्मिन् पक्षे “करिष्यति । इत्यत्र क्रुञ्धातोरुत्पादने स्वारस्यभस्तीत्यपि द्रष्टव्यम् । च्यवच्छेद्याभावादफलत्वमिति । ननु नैतद्रयवच्छेदकतयेोपात्तम् । न। पूर्वोक्तदोष एव तात्पर्यात् । हृदेशस्थ आत्मनत्यर्थ इति । तद्भ्राम्णार्थ तदन्तःप्रवेशस्यावश्य कत्वात्, “अन्तः प्रविष्टः शस्ता जनानां सर्वात्मा ! “थोऽन्तरो यमश्रति ) इत्यादिमाणदिति भावः । केचिसु सर्बभूशब्दस्यैव चेतनपर्यन्तत्वा हृद्देशशब्देन जीवानामन्तःप्रदेश एव विवक्षित इति वदन्ति । नापि चिदचिदीश्वराणामिति भाष्यस्व मृषावाद्यमितैक्यनिषेघप्रत्वमयुक्तम्, अक्दिीश्वरोतेरैक्यानयुपगमादित्य प्रैिल भास्कराद्यभिमतैक्यनिषेधापस्तथा प्राचष्टे-जगद्रह्मणेोरिति । मृषवादिभत निरासोपसंहारे इतरमनिस्सों ने, युक्त इत्यभिपेत्य तन्मतविरासपरयावतारयति ( आश्रयानुपपतिः) कथं भ्रासंभवः इति । निर्विशेषे परिकल्पितशब्दोक्तश्रमसंभव इति शङ्का स्यात् । अठो दोषपदमिति भानः । “ अनृतेन हि प्रत्यूढाः ” । प्रतीपं नीलः २२२ रङ्गरामानुजमुनिवेि वैपरीत्यं प्रापिना इत्यर्थः । “तद्यथा हिरण्यनिधिं निहितम्क्षेत्रज्ञा उपर्युपरेि संचरन्तो विन्देयुः, एवमेवेम: सर्वाः प्रज! अहर्गच्छत्य तं विन्दन्त्यनृतेन हि प्रत्यूढl:') इति छान्दोग्यम् । भाष्ये आदिशब्देन “सदासीत् इत्यादिश्रुनयो विवक्षिताः । भाष्ये जीवैक्वानुपपत्येति । विरुद्धधर्मभ्यस्तयोजव परयोरैक्यासंभवेन धर्माणां कल्पित्वस्य वक्तव्यतया तत्कल्पिकाऽविद्याभ्युपगन्तव्ये त्यर्थः । सत्त्रेऽप्यात्मनो भ्रान्तिबाधाश्रयत्वयोर्दर्शनात् न भ्रान्तिबाधाभ्यां सद्विलक्षण स्वसिद्धिः । असिद्धिश्च हेतोः स्यान् , भ्रान्तिनाधयोरसनिष्टत्वादित्यः आह-भ्रान्ति विषयत्वबाधविषयत्वेति । भाष्ये भ्रान्तिवाधयेोरोगादित्यत्र शुक्तिरूप्यस्येति शेष: पूरणीयः । उत्तरन्न तद्विवरणभाप्ये “प्रतीश्रिान्तिबाथैपि न तथाभ्युपगमनीयम् इत्युक्षिप्य, * शुवत्यादिषु रजतदिप्रतीतेः ? इतिं दर्शनात् । परैरपि ख्यातिबाधानु पतेः शुक्तिरूप्यविषये उपन्यासाच ! न चाज्ञानस्य जगदुपादानत्वं सदसद्विलक्षणत्वं हृल वाच्थम्, उपादानोपादेययोरभेदभप्रायेण तथोक्त्युपपतेः । स्वाभिन्नकार्यजनकत्वमु पादानत्वं विवर्तपरिणामोपादानलक्षणमिति कथयद्भिरुपादानोपादेयाभेदस्यभ्युपेततथ शुक्तित्प्ये स्यातिबाधसमर्थनस्य उपादने तत्समर्थनपथैबस्तित्वात्। ननु भामत्यामारम्भ णाधिकरणे * न हेि वयमभेदं ब्रामः, किंतु भेदं यसेधाम ! इत्युक्तेरभेद एवो पादानोपादेयोनस्तिीति वाच्यम्, ब्रह्मसमस्तकामेदतिक्षेपालपरवत् तदुक्तः । या प्रतीतिबाधानुपपत्त्या शुक्तिरुप्यमिथ्यांत्वमिौ मिथ्याभूतस्य मिथ्याभूतमेवो पादानमन्वेषणीयमित्यज्ञानस्यापि सदसद्विलक्षणत्वं सिध्यतीत्यभिप्रायेण तथोक्त्युपपते: । केचितु-* अहमज्ञः' इत्यज्ञानप्रतीतेः “नेह नाना ' इति श्रुत्या बाधदर्शनात् अत एव भ्रःात्वाञ्ध प्रतीतिभ्रान्तिबाधानामविद्याविषयत्वमेव ; न शुक्तिरुप्य विषयत्वम् । उत्तरत्र शुक्तिरूप्यादिषु प्रतीतिभ्रान्तिवाधैर्मिथ्यात्वसमर्थनं युक्त्यन्तरमेव: नैतद्विवरणरूपम् । “तत्र अनिर्वचनीयत्वे परोक्त हेतुं विस्तरेण दूषयति ? इति तत्रत्य (संक्षिप्तस्य विवरणमिति) श्रुतप्रकाशिकावाक्यमपि कथंचिन्नेयमिति वदन्ति । ख्यातिा:धोश्चायोगात् ? इत्यस्य ख्यातिवाध्योश्रायोशः:सङ्गादित्यमुमर्थ स्फोरयति प्रतीतिभ्रान्पिबाधान्यथानुपपत्येति । प्रतीतिरसद्विलक्षणत्क्साधिका, श्रान्तिस्तु भावप्रकाशिकः । अ. श्रयानुपपत्तिः) चित्र द्रय न्न : धश्रेन भ्रान्तित्वसमर्थने च बाध च हेतुरन्तु, मिनेन भ्रः त्वसम्र्थनेनेति वाच्यम्, 'अहं

संभादिति भावः । स:द्राव एमिति : पृमतवभात्रे दृष्टान्तः । ऋाश्रयत्व ५ १४ आश्रयत्वविषयत्वभागिनी निशेिषविभाग)चितिरेव केवला । पूर्वसिद्धतमसो 'ह पश्चिमो नाश्रयो भवति नापि गोचरः । । इत्युक्तरिति भाव । ज्ञानवेऽपि नैऋयिकदिरीत्या जङवाभ्युपगमे स्वस्य म्बयाथाम्यज्ञानविरोत्विासंभवादाह-स्वप्रकात्त्रै विवक्षिनमिति । विषयित्व लक्षणज्ञानत्नाभावत् स्वपक्राशत्वं विवक्षितमिति चिट्टदन्ति । ननु ऋक्षस्वरूपत विष4प्रकाशत्वम् ? नद्यः, तस्य प्रमाणज्ञानेऽभवत् । न द्वितीय:, अभेदे विषय विषयिभावाभावेन स्वरूपान्यापनदित्याशङ्कः तद्विषयव्यवहारानुगुण्यलक्षणं तद्विषयकत्वं प्रकृते विवक्षितमित्यभिप्रयन्नह-स्खलत्रिष्यज्ञानत्वे सतीत्यर्थ इति विपय वैषम्याभावादित्यर्थ इति । विषयवैषम्याभावेन विशेषान्वगमादित्यर्थ इत्यर्थः । न तु 'विशेषानवगमात् ’ इत्यस्य विषयवैषम्याभावोऽर्थः । तथा सति * कथं विशेषानवगमः । ३त्याक्षेत्रानुत्थतेरिति द्रष्टव्यम् । अयमेको देवदत्त इति । एक इत्यस्याभेदोऽर्थः । स तु स्पष्टार्थ । * अयं देवदत्तः' इत्यभिज्ञायाः 'सोऽयं देवदत्तः ' ति प्रत्यभिज्ञाया इव पुरोवर्तिनि देवदत्तभेदविषयत्वमविशिष्टम् । न ह्यभेदे द्वैविध्यमस्ति, येन विषयवैषम्ये स्यात् । तथापि प्रत्यभिज्ञायः एव भेदभ्रम निवर्तकत्वं नाभिज्ञाया इति द्रष्टव्यम् । न च प्रत्यभिज्ञायामेकस्मिन्बस्तुनि कालद्धय संबन्धो विषयः, नाभिज्ञायामिति वाच्यम्-ऐक्यस्य कालद्रयसंवन्धस्य चाभि ज्ञाभ्यामेव सिद्धेः अभिज्ञाढूयान्वगतार्थविषयकत्वाभावेनभिज्ञाद्वयान्वित्यैभेदअर्मानि वर्तकत्वं न स्यादिति भाव । द्वित्वभ्रभः । भेदभ्रम इत्यर्थः । 'सत्यत्वज्ञानत्वादि रस्ति चेत् स स्वरूपानतिरिक्त इति दर्शयितुं स्वभावशब्दः ? इति समीचीनः पाठः । ३२४ 'सत्यत्वज्ञानत्वस्वभावोऽस्ति चेत् ? इति पाठे स्वभावशब् धर्मपरः । | सत्यत्वज्ञान स्वादिधर्मोऽस्ति चेत्-स च स्वरूपानतिरिक्त इति दर्शयितुं स्वभावशब्द इत्यर्थः । कलद्वयदेशद्वयसंयन्धित्वं यैश्यभितेि । न चैतदप्यभिज्ञाद्वयसिद्धमिति प्रागे ोक्तमिति वाच्यम्, अभिज्ञद्वये सत्यध्येकस्मिन् कालद्वयसंबन्धो मया ज्ञात इत्यनु भाभावात् । सत्यां च प्रत्यभिज्ञायां तथानुभवदर्शनेनानुभवस्यैवात्र सझित्वात् । अनुभवापलापे चोपेक्षणीयत्वप्रसङ्गादिति भावः । द्वित्वभ्रमशब्दः सर्वत्र भेदभ्रमपरः । ननु न माताज्ञानत्वं निवर्तकःवप्रयोजकम्, अपि तु भ्रमविरोधित्वमेव । तच ब्रह्मस्वरूपेऽपि संभवतीति शङ्कां युदस्थतेि-अधिष्ठानत्वाच्छुक्त्यादिवदिति। यद्वा अनिवर्तकत्वे हेत्वन्तरमप्याह-अधिानत्वादितेि । अधिष्ठानस्य भ्रमविरोधित्वं प्रमाणान्तरसापेक्ष, शुवत्यादौ तथा दर्शनादित्यभ्युपगम्यमाने शुक्त्यादिवदेवाधिष्ठान स्फुरणमपि प्रमाणान्तरसापेक्ष स्यादिति प्रतिबन्द्या दृष्यतेि – अधिष्ठानत्वस्य ज्ञानान्तरविषयत्वमिति । अधिष्ठानत्वनिवृतिरेितीतेि । अधिष्ठानस्त्रनिवृति; प्रसज्येतेत्यर्थः । यदि शुक्त्यादाधिष्ठानस्य भ्रमाविरोधिस्त्रमापाद्यते, तर्हि तद्वदेवा ध्यासाधिष्ठानार्थे यत्रान्तरवेद्यत्वप्रसङ्गः । यदि. च तत्र ज्ञानान्तरवेद्यत्वं जडत्व युक्तम् ! तर्हि अमाविरोधित्वमपि. जडत्वप्रयुक्तमिति न ब्राणि भ्रमापेिरोधित्वमिति प्रघट्टार्थः । प्रथमपक्षो दृश्नि इतेि । स्वरूपज्ञानस्याज्ञानानिवर्तकत्वे साक्षिवेद्य सुखादावप्यज्ञानप्रसङ्गात् । किंच स्वरूपचैतन्यस्याज्ञानाविरोधित्वे धटादिवत् जडत्व प्रसङ्गात् ।ः किंच विवरणे * अन्:करणपरिणामे ज्ञानत्वोपचारात् ? इत्युक्तत्वेनोप चारेिकज्ञानविरोधिनोऽज्ञानत्वायोगpच । न च यथा सैौरप्रकाशान्धकारयोः परस्पर विरोधे सत्यपि दिवाभीतादिकविान्धकारस्य सौरप्रकाशाविरोधित्वम् , एवमज्ञानस्थ कल्पितया न स्वरूपज्ञानविरोधित्वमिति वाच्यम् ! सैौराक्राशविरुद्धतत्समसत्ताकत मोऽन्तरवत् चैतन्थकाशविरुतसमसत्ताकाज्ञानान्तभावेनासlविकज्ञानस्यैव ज्ञानेन विशेषस्य वक्तव्थतया अज्ञानासंभवात् । अहमर्थधर्मभूतकृतिज्ञानस्यैव विरोधिस्वाभ्यु पगमे कागज्ञानयोः समानाश्रयत्वस्य वक्तव्यतय “ अहमज्ञः ? इति प्रतीत्यनुसारेण जीवाश्रयत्वपझ एवङ्गीकृतः स्यात्, न ब्रह्मशब्दितचिन्मात्राश्रयत्वक्ष इत्यादि द्रष्टव्यम् । मध्ये-प्रपञ्चसत्यत्वरूपज्ञानविरोधीत्यस्य. अपञ्चसत्यत्वसत्क्षतिभास भावप्रकाशिका (तिरोधानानुपपनि:) २५ रूपज्ञानविरोधीत्यर्थः, “प्रपञ्चसत्यत्वं तत्पतिभासश्च विक्षेपक्ष्याज्ञानम्' इति टीकाया मुक्तत्वादिति द्रष्टव्यम् । अज्ञानं हि ज्ञानप्रतिमन्धकमिति । न च ज्ञाननिवर्यस्या ज्ञानस्य कथं ज्ञानप्रतिबन्धकत्वमेिति वाच्यम्, बरमवृत्तिनिवत्स्याज्ञानस्य निरति शयानन्दस्वरूपात्मस्फुरणप्रतिबन्धकत्वस्य तैरभ्युपेतलादितिं द्रष्टव्यम् । पराभ्युपग मादेवमुक्तमिति । अत एव “ अनिर्वाच्यविद्यातियसचिवस्य प्रभवतः' इति प्रबन्धादौ वाचस्पतिनोक्तम् । तल छेका अनादिर्भावरूपा अविद्या देवताधिकरणेोक्ता; अन्या चाध्यासभाष्य एव प्रदर्शिता-आत्मन्यन्नात्माध्यासं प्रस्तुत्य * तमेतमेवंलक्षण मध्यासं पण्डिता अविवेति भन्यन्ते ? इति । तथा (अयथा) व्याख्याने हेतुमाह--न हैि सत्येति । सत्ताया एवाभावेन सत्तया सद्वितीयत्वस्याज्ञानरूपत्वासंभवात् सद्वितीयत्व ज्ञानमेवाज्ञानमिति भावः । सद्वितीयत्वविशिष्टब्रह्मगोचरज्ञान इति । सद्वीतीयत् ज्ञानरूपे ब्रह्माज्ञाने निवृत्त इत्यर्थः । स्वरू५ तु स्वानुभवसिद्धमिति भाष्यं केचिदेव: अवतारयन्ति-प्रपञ्चमिथ्यात्वं शास्त्रप्रतिपाद्य चेच, तस्यैव शाखप्रतिपाद्यतया ब्रह्मणः शालात् सिद्धयभावेनाप्रामाणिकत्वमेव स्यादित्यलाह-स्वरूपं तुस्वानुभवसिद्धमिति। ( तिरोधानानुपपत्तिः) तेषां तिरोधििित । अत्र “उपसर्गे घोः कि: ) इत्यस्य प्रवृत्तावि प्रयोगबाहुल्थात् “कृत्यल्युट्टो बहुलम्’ इति बडुलग्रहणात् समर्थनीयम् । ज्ञानस्या त्मासाधारणाकारस्येति । इदमुपलक्षणम्; प्रत्यक्त्वादेरेित्यपि द्रष्टव्थम् । तस्या साधारणत्वास्फुरणादिति । ननु-असाधारणधर्मत्वं साधारणधर्माद्वद्यावृ:ि । सा च नैल्यस्य शौक्यव्यावृत्तिरिव प्रत्यक्त्वादिस्वरूपाभित्रैव । ततश्च प्रत्यक्स्वादिस्वरूपे भासमानेऽपि तदभिन्नायः साधारणधर्मव्यावृतेरभासमानत्वकथनं परोक्ततिरोधानपर्य बसितमेवेति चेत्-न; प्रत्यक्त्वा साधारणधर्माभेिदभ्रमदर्शनेन प्रत्यक्त्वादिगतायाः संधारणधर्मव्यवृित्तेः स्वरुपस्पत्चे प्रमाणाभावात् । नैल्यादौ तु शैौक्ल्याभेदभ्रमस्य कदाप्यभावेन तत्र तद्वद्यावृतेः स्वरूपरूपत्वात् । तत्रापि शैक्ल्याभेदभ्रमसत्वे स्वरूपातिरिक्तद्वद्यावृत्तेरिष्टत्वादिति द्रष्टव्यम् । अस्मदवस्थास्थानीय इति । अस्मदभिमतस्प्रकाशधर्मभूतज्ञानविकासावस्थास्थानीय इत्यर्थः । सदा स्वप्रकाश इति यावत् । स्वरूपना एव तिरोधानं स्यादित्यर्थ इति । ननु-अस्तु श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचेिता प्रकाशाभाव एव तिरोधानम् । न च प्रकाशाप्रकाशयोर्विरोध ,. अप्रकाशस्यारोपित तयाऽविरुद्धत्वात् । 'त्वदुक्तमर्थ न जानमि' इत्यादौ श्रुत एवार्थे अज्ञातत्वस्याप्यनु भूयमानत्वाचेति चेत्-न । अधिष्ठानयाथात्म्येऽवभासमाने अप्रकाशकल्पनायां अप्यनु दयात् । वह्वावारोपितस्यावह्नित्वस्थ वह्निकार्याप्रतिबन्धकत्वात् प्रकाशारोपितस्या प्रकाशस्य प्रकाशकायप्रतिबन्धकत्वाच। 'त्वदुक्तमर्थे न जानामि ! इत्यादौ सत्ताव धारणात्मकज्ञानाभावविषयत्वेन प्रकाशाप्रकाशविरोधसाधकत्वाभावात् । अन्यथाँ 'घटः प्रकाशते, न प्रकाशते च ? इत्यनुभवापातात् । एतेन 'नास्ति, न प्रकाशते । इति विपरीतव्यवहारयोभ्यत्वमेवावरणमिति निस्तम्, विपरीतव्यवहारलक्षणावरणकल्पनाया अपि भासमानेऽधिष्ठाने असंभवात् । । आनन्दस्वरूपस्य भासमानत्वेन तदंशे आवरणस्य वक्तुमशक्यत्वाच्च । न चानवच्छिन्नानन्दाप्रकाशादावरणमस्तीति वाच्यम् आनन्दे भेदाभावेन तदस्फुरणस्य वक्तुमशक्यत्वात् । न च संसारदशायामानन्दे भासमानेऽप्यनवच्छेदो न भासत इति वाच्यम्, आनन्दस्य मोक्षकालीनस्य स्फुरणे सिद्धे अनवच्छेदांशस्यापुरुषार्थत्वात् तन्मते संसारमुक्त्योरविशेषसङ्गात् । न च निरतिशयानन्दास्फुरणस्फुरणाभ्यां संसारमुक्त्योर्विशेष्ठ इति वाच्यम्, अद्वैतिमते वैषयिकानन्दस्य ब्रह्मानन्दतिरिक्तस्याभावेनोत्कर्षापकर्षायोगात् । आनन्दो भासते चेत् स एव मुक्तिकालीनानन्द इति संसारमोक्षयोरानन्दानुभवे न वैषम्यं मृषावादिमते टुवचम् । न च-यथा त्वन्मते जीवस्वरूपानन्दस्य, कैवल्यदशायामनुभूयमानस्य च स्वरूपरूपत्वेनाभेदेऽपि स आनन्द आवृत एव तस्येदानीमसत्वव्यवहारात् साति शयानन्दो भातीत्यभ्युपगग्यते, एकमिहाव स्यादिति वाच्यम्-तत्रानन्दस्यैकत्वेऽपि 'तभिन्नानन्दे तीव्रत्वमन्दत्वदिभेदोऽस्ति, ततश् संसारदशायामानन्दे मन्दानुकूल्यं स्वरूपरूपज्ञानेन भासते, तद्वतीत्रानुकूल्यं तु कैवल्यदशायां धर्मभूतज्ञानेन भासत इति ह्यस्माकं प्रक्रिया । न तु तीब्रानुकूलत्वमपि स्वरूपरूपं स्वप्रकाशमित्यस्मभिरभ्युप गम्यते, येन दोषः स्यात् । तस्मात् तिरोधानं भासमानस्वरूपेऽनुपपन्नमिति भावः। (स्वरूपानुपपत्तिः) ज्ञातृत्वादीनां परमार्थतया हीति । अनुभूतेर्निराश्रयत्वे ज्ञातुरभावादेव ज्ञात्वदिरप्यपरमार्थो भवतीत्यर्थः । ननु 'निषिया निराश्रया.' इत्येतत्परम्तानु भाचप्रकाशिका (स्वल्पानुपपति:) वादरूपम् । न च पर एव स्वमधशावकाशमभिलषन् विशेषणे प्रयच्छति, अपितु स्वोकार्थोपयोगितयैव । प्रकृते च स्वमितमिथ्यात्वोपयोगितया तस्य विशेक्षणम् साफल्यमेव वतुमुचितम् । न तु परदूषणायेत्यस्वरसादाह-यद्वा विषयाश्रय भेदानाभितेि । असत्वप्रतिभासयोरुक्तिरिति । * निर्विषया निरश्रया । इयं सत्त्वोक्तिः, “अनुभूतिः' इति तत्प्रतिभासोक्तिरिति द्रष्टव्यम् । केि खरूपध्यति रिक्तति । अधिष्ठानब्रह्मस्वरूपव्यतिरित्यिर्थः । अनवच्छिन्नट्टशिद्वयानभ्युपग मादिति । अनवच्छिन्नाधिष्ठानभूतदृशिस्वरूपापेक्षया अतिरिक्ताया दोषभूताया अपर मार्थभूताया अनवच्छिन्नदृशेरनभ्युपमादित्यर्थः । अनवच्छिन्नपक्षेऽपि समानेति । दृशेरवच्छिन्नानवच्छिन्नविकल्पस्य अपरमार्थशिरोऽन्तर्गतथा अपरमाथे सर्वत्र कल्प कान्तरापेक्षया अविशेषादित्यर्थः । काल्पनिकशब्दस्य कल्पनप्रयोजनकत्वभ्रान्ति व्युदस्यति-अपरभार्थत्वेनेत्यर्थ इति । अनुभूतेरेव दोषत्वादिति । अबिद्या कल्पकदोमत्वादित्यर्थः । प्रवाहानादित्वेन परिहृतेति । “तदधीनत्वादर्थवत् । इति सूले धावस्पतिना बीजाङ्करन्यायोपन्यासदिति भाव । इदं तु स्वरूपानादित् स्याप्युपलक्षणम् । यथा निरंशेऽप्याकाशे घटतटस्थ एव तमुपलक्ष्य एकदेशं संपाध तेन संबध्यते, तद्वदविद्यपि तटस्यैव चिन्मान्नमुपलक्ष्य एकदेशरूपजीवं संपाद्य तत्रावतिष्ठत इति नेतरेतराश्रयत्वम् । “ स्वेनैव कल्पिते देशे व्योम्नि द्वट् घटादिकम् । तथा जीवाश्रयविद्यां मन्यन्ते ज्ञानकोविदाः ।। 1; २२७ जीवाज्ञानयोरनादित्वे उत्पतिज्ञप्त्यप्रतिबन्धाचान्योन्याश्रयो न दोषः ?' इति जीवाश्रयाज्ञानवादिवाचस्पतिना स्वरूपानादित्वस्याप्यभ्युपेत्वादिति द्रष्टव्यम् । दोषस्य स्खपरनिर्धाहकत्वेनेति । नन्वेवं परिहारचातुर्विध्यात् पैरैरनवस्था त्रेधा परिहृतेति पूर्वोक्तविरोधः इति चेत्-अल केचित्-जीवाज्ञानवादिना प्रवाहानादि स्टुर्घटचस्वपरनिर्वाहकत्वानामेवोक्तत्वेन स्वश्पानादित्वस्यानुक्तत्वात्, ब्रह्माज्ञान वादिनापि प्रवाहानादित्वस्थानुक्तत्वाच त्रैविध्यमेवेति वदन्ति । परमार्थत्वप्रयुक्तति । पंमार्थे वस्तुनि या उपपतिरपेक्षिता, सा परमार्थत्वप्रयुक्तोषपत्तिरित्यर्थः । अपरमार्थ त्यप्रयुक्तोपपत्तीति । कोषोऽप्यपरमार्थवस्तुसामग्रीकोञ्चनुप्रविष्ट इत्यर्थः । अपास् २३२८ श्रीरङ्गरामानुजमुनेिचेिरचेिता भार्थिकस्य वस्तुनः पारमार्थिकवस्तुसामग्रीनिरपेक्षत्वेऽप्यपारमार्थिकवस्तुसामीसापेक्ष त्वमस्त्येव । स्वल्पास्येन विपुलमासादनिगरणस्य परमार्थिकमासादनिगरणहेतु निरपेक्षत्वेऽप्यपारमार्थिकप्रासादनेिग३णहेतुभूतैन्द्रजालिकमन्त्रौषधादिसामग्रोसापेक्षत्व दर्शनादिति भावः । अधिष्ठानाध्यस्तोरैक्यप्रसङ्ग इति । स्वपरनिर्वाहकत्वषक्षे तस्मिन्नेवाधिष्ठाने तदेवाध्यस्तमित्यागतम् । ततश्चाधिष्ठानत्वाध्यस्तत्वयोः परस्परविरोधा भवात् सर्वमपि स्वस्वरूप एव कल्पितमिति बतुं शक्यतया अध्यताद्विन्नमधिष्ठानन्तरं नापेक्षणीयं स्यादिति भावः । (अनेिर्वचनीयत्वानुपपत्तिः) व्याप्तिविरोधादिति चेदिति । सत्वस्यासत्वाभावव्याप्तत्वादिति भावः । सदसदात्मकत्वं दृष्टसिति । भ्रान्तिबाधाभ्यां सदसदात्मकतयाँ प्रतिपन्नत्वात् तदेव स्वीकर्तुमुचितमित्यर्थः । अर्थस्थितौ सत्त्वमसत्वं वा स्यादिति। वस्तुस्थितौ पर्या लोच्यमानायां सत्यासत्वयोरन्यतरदेव स्यादित्यर्थः । सदसद्विलक्षणत्वै दृष्टमिति चेदिति । सन्मात्ररूपत्वेऽप्युभयरूपत्वाभावादिति भावः । अन्यथाख्यानादिभि रिति । आदिपदेनास्यतियथार्थख्याती विवक्षिते । सत्त्वे सतीति । सत्वे सत्येवेत्यर्थः । भेदाग्रहेण ख्यातिबाधोपपत्तिरिति । न च भेदाग्रहस्य ख्यात्युप पादकत्वेऽपि कथं बाधोपपादकत्वमिति वाच्यम्, 'वर्षकृतं दुर्भिक्षम्' इतिवदुपपतेः। अथवा भेदाश्रहेणेत्युपलक्षणम्-भेदाश्रहेण भेदग्रहेण च ख्यातिबाधोपपतिरित्यर्थः । तमर्थमुपपादयति-सत एवेत्यादिना । पुरोबत्र्यगृहीतासंसर्गभेदप्रतियोगितयानु पस्थितस्योपस्थितिः ख्यातिः । तत्र गृहीतभेदप्रतियोगितया तस्य वस्तुनः प्रतीतिबध इति वदन्ति । (प्रमाणानुपपत्तिः) तद्विवरणरूपतामेवोपपादयति--अहमज्ञ इति । अज्ञानस्लरूपकीर्तनमिति । विषयावरणरूपकार्यविनिर्मुक्ताज्ञानस्वरूपकीर्तनम्-अज्ञ इति ; मामन्यं चेत्यत्र तु विषयावरणकार्यविशिष्टज्ञानकीर्तनमेित्यर्थः । अत एवं तिवरणव्याख्याने तत्त्वदीपने--

• अहमज्ञ इत्यज्ञानस्य साश्रयत्वम्; मामन्यं च न जालामीति सविषयत्वं प्रतीयते !

इत्युक्तम् । * अहमज्ञः? इति प्रतीत एवाज्ञानस्वरूपे सविषयत्वरूपधर्मान्तरवैशिष्टयाव भावश्यकाशिक (प्रमाणानुपपतिः) २२९ गाहित्वेनः द्विचरणरूपत्वमिति भावः । कार्यरूपाज्ञानव्याधृतिरिति । “श्रूयतां चाप्यविद्यायाः स्वरूपं कुरु()नन्दन । अनामन्यात्मबुद्धिर्या ?' इत्यादानात्मन्यात्म बुद्धेरप्यविद्याऽज्ञानादिशब्दपयोगविषयतया तावृतिरित्यर्थः । वक्ष्यति चानस्मिल्यात्म बुद्धेरप्यज्ञानशब्दवाच्यत्वम् । सौधुझिकमज्ञानमिति ! सुधुप्यनुवृत्तमज्ञानमित्यर्थः । आहंखुद्धिरूपस्य कार्यज्ञानस्य सुषुष्यनुवृत्तत्वाभावातू तथावृत्तिरित्यर्थः । ननु 'मामन्यं च न जानामि ) इत्यनुभवः सुषुप्त्यनुवृत्ताज्ञाने न प्रमाणीकर्तु येोग्यः, सुषुप्तावहमर्थस्य तदन्यस्य वा विषयस्योलेखासंभवादित्याशङ्कयाह-जागरितावस्थायामिति। सविकल्पक प्रत्यक्षरूपसक्षिण अहमर्थतदन्यरूपविषयावच्छिन्नाज्ञानानुभवो ग्रद्दशायाम् , तस्यैवाज्ञानस्य निर्विषयतयानुभवः सुषुप्ताबित्यर्थः । ततश्च कारणाज्ञानस्य जामद्दशायां तत्वशुद्धिकारमते सर्वात्मना अप्रतीतिरिति न मन्तव्यम्, साक्षिभास्यस्याज्ञानस्या ज्ञातत्वासंभवात् । न चाज्ञानस्य निर्विषयत्वावस्था न संभवति ; निर्विषयत्वेना ज्ञानानुभवश्च न संभवतीति वाच्यम् = सुषुसौ प्रत्यगात्मत्रविषयतयाऽज्ञानस्य भाने दोषाभावात् । ननु – जाग्रद्दशायां साक्षिण * धटं न जानामि । इति विषयो छेखित्वक्तू सुषुप्तावपि बिषयोछेखित्वे को दोषः ? न हि साक्ष्युलेखानुलेखयो जर्जागरणजागरणे उपयुज्येते ; अत एव - “ सर्वे बस्तु ज्ञाततया अज्ञाततया बा साक्षिचैतन्यस्य सर्वदा विषय एव ? इत्युक्तं विवरण इति चेत्, --- सत्यम् ; जाग्रद्शायां “घटं जानामि, पटं जानामि ? इति विशिष्य वेिषयविशेषोछेखवत् सुषुप्तिदशायां विषयाणां विशिष्योछेखादर्शनेन तदनुरोधेन कस्यचिद्धेतोः कल्पनी यत्वात् । न केवलं तत्त्वशुद्धिकारादिभिरधुनिकैरुक्तम् । संप्रदायोऽपि तथैवेत्याह जागरितावस्थायामेवेति । अज्ञानानुभवोऽयमिति | * अहमज्ञः; मामन्यं च न जानामि ? इत्ययज्ञानानुभव इत्यर्थः । ननु ' न जानामि ? इत्यत्राज्ञानमात्रमनुभूयते न तस्य कारणत्वमपि । तत् कथं कारणाज्ञानविषयं प्रत्यक्षमित्युच्यत इत्याशङ्कयाह न जानामीत्याच्छादकतयेति । कार्थाज्ञानस्याच्छादकत्वाभावदिति भावः । भाष्ये-कारणाज्ञानविषयै प्रत्यक्ष तावदिति । * अहमज्ञः, मामन्यं च न जानामि ) इत्यपरोक्षावभासः कारणाज्ञानविषयं प्रत्यक्षमिति योजना । ततश्च प्रत्यक्ष भपरोक्षावभास इत्यनयोने पैौनरुक्त्यमिति शेषम् । भाष्ये स हि षष्ठप्रमाण श्रीरङ्गरामानुजमुनिबेिरचेिता गोचर इति । यष्टपमाणमात्रगोचर इत्यर्थः । मात्रपदेन प्रत्यक्षोचरंवंििषध्यते । प्रत्यक्षागोचर इत्यर्थः । अत एोत्तर ' अभावश्य प्रत्यक्षगोचरत्वाभ्युपगमेऽपि इत्युक्तम् । भवत्वयमपि षष्ठप्रमाणविषय इति । अत्र चोदयन्ति – “ अयं .तु अहं सुखी ' इतिवदपरोक्ष ? इत्यत्र भाध्ये ' अयम्' इत्यनेनानुभवः परामृश्यते न तु विषय : ; । अहं सुखी ' इतिवदितीतिकरणावमृष्टप्रत्यक्षानुभवस्य दृष्टान्ती करणात् । न हि 'सुखादिवत्' इत्युक्तम् । किंचाभावः प्रत्यक्षायोग्धः । इदं तु ज्ञानं प्रत्यक्षरूपम् । अतो नानयोपियावेषयिभावः संभवतीत्यस्यार्थस्यैव प्रतिपादः यितुमुचितत्वात् * अयम्' इति ज्ञानपरामर्श एवोचितः, न विषयपरामर्शः । ततश्च भवत्क्यमप्यनुभवः षष्ठमाणजन्यः' इत्येवावतारिकया भवितव्यमिति- तन्न, उपायस्योपायान्तरादूषकत्वात् । परोक्षप्रमाणविषयः प्रागभाव इति । परोक्षेकविषय इत्यर्थः । ततश्च परोक्षप्रमाणविषयस्य वह्वयादेरपरोक्षत्वस्यापि दर्शनात् नेदं युक्तमिति शङ्काया नावकाशः । भावग्राहकप्रमाणेनेति । प्रत्यक्षस्य संनिकृष्टार्थमात्रग्राहितया संयोगादिलक्षणस्य पञ्चविधस्य संनिकर्षस्य भावेष्वेव संभवेन भावग्रहणैकशीलस्यापि प्रत्यक्षस्य विशेषणतालक्षणसंनिकर्षान्तरपरिकल्पनेनाभावग्राहकत्वाभ्युपगमेऽपीति भावः । ततश्च-भाष्ये 'प्रत्यक्षत्वाभ्युपगमेऽपि ? इति स्पष्टमथे प्रतीयमाने, 'भावग्राहक प्रमाणेनाभावस्य वेद्यत्वाभ्युपगमेऽपि इत्यक्तारिकायां न संामञ्जस्यम् ; किं च भाव ग्रहिणां शब्दानुमानादीनामभावप्राहित्वस्य सर्वसिद्धत्वाचेतेि चोद्यस्य नावकाशः । ग्राहकाभावान्न तदभावप्रतीतिरित्यर्थ इतेि । प्रहणकारणीभूताधिकरण प्रतियोगिज्ञानाभावादभावज्ञानं नोत्पतुर्माईतीत्यर्थः; न तु ग्राहकस्याभावज्ञानस्येत्यर्थ उत्तरत्र 'एतदुक्तं भवति । इतेि भाष्ये तथैव विवरणदर्शनात् । न च ग्राहकशब्दस्य. प्रहणजनकप्रतियोग्यधिकरणज्ञानपरत्वे अभावविषयकज्ञानस्य प्राहकत्वादित्यव्यवहित शङ्काया अनुस्थानमिति वाच्यम्, आशयानभिज्ञस्य तथा चोद्यसंभवात् । केचितु ग्राहकाभावात् = अभावग्राहकस्य ज्ञानस्याभावात्; न तदभावप्रतीतिः तदभावोछेख इत्यर्थः, “एतदुक्तं भवति । इत्येउस्य कथंचिदुपपादकत्वात्रत्वेनाप्युप पतेरिति वदन्ति । ज्ञानप्रागभावस्वंग्रह्मत्व इतेि । अत्र प्रागित्येतदविवक्षितम् भावप्रकाशिका (अमाणानुपपत्तिः) ज्ञानाभावस्यं ग्राह्मत्व इत्यर्थः । इतरथा प्राभावस्य यावज्ज्ञानप्रतियोगिकस्यासंभवेन यक्तिविशेषप्रतियेगिकस्चैव वक्तव्यतया तत्र विरोधाभावादिति द्रष्टव्यम् । अभाव धतियात्मनो ज्ञानमस्तीति वक्तव्यमितेि ! अभावधर्मिवादात्मनस्तज्ज्ञानमस्तीति वक्तयमित्यर्थः; न तु धर्मित्वेन प्रकारेण ज्ञानमिति श्रमितव्यम्, तेन रूपेण तज्ज्ञानस्थाहेतुत्वात् । धर्मितया प्रतियोगितयाबगतिरस्ति न वेति भाष्य स्याप्ययमेवार्थः । अस्मिन् पक्ष इति । प्रत्यक्षागोचरत्वंपक्षाभ्युपगम इत्यर्थः । ततश्चानुमेयत्वमत्रेण कथभपरोक्षत्वविरोधः, वह्नयादाबुभयदर्शनादिति शङ्का परास्त। वेदितव्या । घटाच्छाद्कमज्ञानं हेि घटझाले न विरुध्यत इति । अयमर्थः-घटज्ञाने सति घटाच्छादकम्ज्ञानं न हि विरुध्यते : घटज्ञानविषयज्ञानधर्मिज्ञानभ्यां च न विरुध्यते, भावाभावरूपत्वाभावात्; उभधोरपि भावरूपत्वादित्यर्थः । भाष्यस्वारस्यात्,

• भावरूपज्ञानप्रत्यक्षवादे तु सत्यप्याश्रयप्रतियोगिज्ञाने ज्ञानाभात्रस्येव भवान्तरस्यापि

नानुपपत्तिर्नियन्तुं शक्यते ? इति पुरोवदिपञ्चपादिकविवरणग्रन्थानुसाराम्रोक्त एवार्थः । यथाश्रुतार्थग्रहणे साक्षाद्धविषयज्ञानभ्यैवं * घटं न जानामि 'इति ज्ञान विषयत्वप्रसङ्गेन ज्ञानसिद्धिप्रसङ्गात् । वस्तुयाथात्म्यज्ञाननिवत्यमिति । उभयोर्भावः रूपत्वेऽपि तेजस्तिमिस्योरिव विरोधः सिद्ध इति भावः । भाष्ये – साष्टिचैतन्यं न बस्तुयाथात्म्यविषयमिति । सोंक्षिचैतन्यं वस्तुयाथाम्यविषयकप्रमाणज्ञानं न भवतीत्यर्थः; माणज्ञानस्यैवाज्ञाननिवर्तकत्वात् । अन्यथेत्यस्याज्ञानविषयमिति संनिहितविषयत्वसंभवेऽपि विप्रकृष्टवस्तुयाथात्म्यविषय त्वानभ्युपगमप्रतिपादकत्वभयुक्तमित्यस्वरसादाह – अज्ञानविषयत्वाभावे वेति । न हि रजतज्ञानेनेति । साधकस्य बाधकत्वायोगादित्यर्थः। भाष्ये--ननु चेदं भावरूपमध्यज्ञानमिति । अत्र चोदयन्ति -“नन्वज्ञानस्य व्यावर्तको विषयः. कथं साक्षिचैतन्येनावभास्यते ? प्रमाणयत्तत्वाद्विषयसिद्धेरिति । उच्यते---सर्वे वस्तु ज्ञातयाऽज्ञाततया वा सचैितन्यस्य विषय एव ; तत्र ज्ञातः तया विषयः प्रमाणव्यवधानमपेक्षते, अन्यस्तु 'सामान्याकरेण विशेषाकारेण वा अज्ञानव्यावर्तकतथा दा भांस्यते ? इति पञ्चषादिकविवरणग्रन्थानुवादरूपमिदं श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचेिता वाक्यम् । तस्य चायमर्थः-कथं “मामन्यं च न जानामि; त्वदुक्तमर्थ संख्यां वा शास्त्रार्थ बा न जानामि ! इति विषयावच्छिन्नमज्ञानं साक्षिभास्यं स्यात् ? अज्ञानाक्च्छेदकस्थ विषयस्य सक्षिणा भानासंभवात्; साक्षिणो बििर्वषये नैयायिकमते मनस इव स्वातन्त्र्यासंभवात् । इतरथा प्रमाणान्तरवैयथ्र्यप्रसङ्गात् । ततश्चाज्ञानावच्छेदकस्य घटादेः प्रमाणत एव सिद्धिरेष्टव्या । प्रमाणज्ञानं चाज्ञानविरोधि ; न तुं साक्षिवद ज्ञानसाधकम्, येनाज्ञांनं न विरुन्ध्यात् । ततश्चाज्ञानानुभवो न संभवतीति शङ्काभि माय । स्वतो मनोग्राह्यत्वाभावेऽपि परमाणेोः, “ज्ञातः परमाणुः ? इति ज्ञातया मनोवेद्यत्ववत् तत्तदाकारवृत्त्यनुपहितेन केवलेन साक्षिणा स्वतो ग्रहणायोभ्यमपि वस्तुं ज्ञातत्वाज्ञातत्वन्यतराक्रेण सदा भास्यत एव । इयांस्तु विशेषः-वस्तुनो ज्ञाततया भाने प्रमाणव्यवधानापेक्षा, ज्ञाताया: प्रमाणोत्पाद्यत्वात् । अज्ञातायास्तु स्वतः सिद्धत्वादज्ञातया भानें न प्रमाणव्यवधानापेक्षा । ततश्च सर्वमपि वस्तुं प्रमाणा प्रसरणदशांयामज्ञासतथा भासत एवेतिं न विषयभांनार्थे प्रमाणापेक्षा, येनाज्ञानस्य विरोधः स्यात् । साक्षिरूपं च घटादिविषयज्ञानं नाज्ञानविरोधेि, साधकतया तस्य बाधकत्वाभावादिति प्रागेवोक्तत्वादिति परिहाराभिप्रायः । एवमेव हीदं वाक्यं व्याख्यातं तत्वदीपनकृता । इह तुं कथं तद्विहायान्यथांनूद्यत इति । तत्रायं परिहारः-सत्थं विवरणवाक्यै तत्वदीएनकृता तथा व्याख्यातम् । तथापि जडस्ज्ञानविषयत्वमनभ्युपगच्छतो विवरणकारस्य मते प्रत्यगर्थावच्छिमेवा ज्ञानमभूयत इत्येव वक्तयम्, न तु घटादिबिषयम् । ततश्च शङ्कापरिहारौ प्रत्यगर्थ विषयांवेव वक्तव्यावित्यभिप्रेत्य भगवता भाष्यकृता तदनुसारेण शङ्कापरिहारग्रन्थे। योजनीयावित्यभिप्रेत्य तथानूदितमिति द्रष्टव्यम् । (भावरूपाज्ञानानुमानविचारः) उपपादिताकारविशिष्टमिति । प्रत्यक्षेण न्यायानुगृहीतेनाज्ञानस्य भांवरूपत्वं न जानामि । इत्यनेनात्माश्रयत्वं च सिद्धमिति पूर्वमुक्तत्वेन स्वप्रागभावव्यतिरिक्त त्वस्वदेशगतत्वयोः सिद्धत्वादिति भावः । न हि तमो दीपगतमिति । दीपस्यैव प्रभाश्रयत्वात् प्रभादेशस्य प्रभाश्रयत्वं नास्ति, 'प्रभादेशः' इतिवत् 'प्रभाश्रयः ? इति त्यवहाराभावादिति भावः । . वेद्यगतवित्यभिव्यक्तिप्रागभाव इति । वेद्यगत त्यू मभिव्यक्तं भवति । इत्युक्त्रग्रन्थानुसाराद्धमेवार्थ: ! अनुलेोभव्याप्तिरिति । अत्र स्वप्रागभात्रं स्त्रोत्पादकादृष्ट स्वप्रतिबन्धकदृष्ट विषयगशभज्ञ:नतां च व्वुदसितु क्रमेण विशेषणानीत्यपि वदन्ति । इयमुत्पत्त्यनुपपत्तिरिति ! दीपनिवपणसमसमयसैौधोदरख्याविसंतमसो त्पतिकारणं दुर्नित्पमित्यप्यनुपपतिस्नुसन्धेया । निमीलने नीलप्रतिभासवदिति । अयं भावः--अति तावन्निमीलितनेस्रस्य 'नीलं तमः ? इति प्रतीतिः । सा तु न प्रमा, बवितविषयत्वात् । तथाहि-किभत्र याश्च तमः प्रतीयते , उतान्तरम् ? नाद्य:, बहलालेोकवितते देशे बाह्मस्यान्धकारस्याभावात् । न द्वितीयः, बहिःप्रसरण शीलानां नायनरश्मीनामान्तरतमोऽाहकत्वाभावात् । इतरथ नयन्नन्तःस्थाञ्जनप्रहण प्रसङ्गात् । तस्माद्रान्तिरेवेति । नीलग्रतिभानं वाधिसूविपयमिति । यद्यपि विवरणादौ पिहितकर्णपुटस्यान्तरशब्दोपलम्भवत् निमीलितनेलस्यान्तर्नुबैलेचनरश्मि भिरान्तरं तमेो गृह्यत इति * नीलं सम ’ इति प्रतीतेर्गेोलकान्तर्वर्तितमेोवियतया प्रमत्वमेवोपपादितम् । अतस्तथैवानुवादो युक्त --तथापि तस्य लोकविरुद्धत्वात् भ्रमत्वमभ्युपगभ्येह परिहारान्तरमुपन्यस्तमिति द्रष्टव्यम् । रूपोपलब्धिवेलायामितेि । सजातीयवटादिरूोपलब्धिवेलायामित्यर्थः । कारणनिरूपणायाह्नवमर्हतीति | प्रयोजनार्थे चतुर्थी । प्रयोजनं च निवत्यैमानतयां, 'मशकेभ्यो धूमः ? इतिवत् । कारणनिरूपणाभावायापह्नवमर्हतीत्यर्थः । कारणनिरूपणं प्रसज्येतेति भवादित्यर्थः । स्वच्छट्रव्यत्वादिति । प्रभावत् स्वच्छद्रव्यविशेषत्वात् स्पर्शनुपलम्भ इत्यर्थः । अविद्याप्रत्यक्षनिरासः प्रतिपन्नशब्देन भासनपुच्यत इति । न तु विषयत्वपन्तम्। तथाहि सति प्रत्यगर्थस्य प्रतिपन्नत्वकथनं व्याहृतं स्यादिति भावः । अभानप्रतियोगिभूता विशदज्ञानविषयत्वमिति । अत्र चोदयन्ति-“ आश्रयप्रतियोगिज्ञानं त्वविशाद स्वरूपविषयम् ? इति भाष्यस्य ह्ययमर्थः--यद्यपि * अहं मां न जानामि ! इत्यत्राश्रय ज्ञानं प्रत्यगर्थविषयम्, तथा प्रतियोगिज्ञानमपि ज्ञानविषयतया प्रत्यगर्थविषयकम्-तथापि न तद्वयमपि विशदप्रत्यगर्थविषयकं, प्रत्यगर्थाशे तयोरविशदत्वात् । ततश्च मां न अ २३४ श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचितः जानामि = यथा विशदं भवति तथा न जानामि इत्यर्थः ! मदर्थविषयकावधारण त्मकसाक्षात्काररूपज्ञानं नास्तीति पथैवसितोऽर्थः । ततश्चाभावप्रतियोगिभूतज्ञानस्य वैशद्ये विद्यमानस्य प्रतियोगिविषयकज्ञानस्यावैश्वं चाविरोधसिद्धये समर्थनीयम् । तद्विहाय तुरगारूढस्य तुरगविस्मरणन्यायेन प्रतियोगिभूतज्ञानस्यावैशवं कथे समथ्र्यंत इति । अत्र ब्रमः-सत्यं प्रतियोगिभूतज्ञानस्य वैशद्यमेव समर्थनीयम् । तथापि भाष्ये आश्रयप्रतियोगिज्ञानं त्वविशदस्वरूपविष्यम्' इत्युक्तः साक्षाद्विषथप्रतियोगिभूतज्ञान एवाविशदत्वं समर्थनीयमित्यभिप्रेत्य तदुपपादनायायं संरम्भः कृतः । स्खविषयं निवर्तकज्ञानमिति । खविषयं नियर्तकज्ञानं कर्म । इदानीं ज्ञानं कर्तृ । खशब्देन प्रतियोगिविषयकं ज्ञानमुच्यते । निवर्तकज्ञानं प्रतियोगिभूतज्ञानमित्यर्थः । विद्यमानं हि स्वाश्रयमिति । स्ववृतिवर्तमानस्यापरोक्षत्वादित्यर्थ । घर्तमानमा परकीयं न प्रत्यक्षम् । स्वीयमप्यतीतादिकं न प्रत्यक्षम् । स्ववृतिवर्तमानं च यज्ज्ञानं तदेव वेिशदमित्यर्थ । ततश्च स्वरूपतो विषयतश्चेदानीगभावप्रतियोगिभूतं ज्ञान भवेिशदमितेि पर्यवसितोऽर्थः । अन्यथा प्रमाणाज्ञाननेिवत्यज्ञानेति । प्रमाण ज्ञानाभावानभ्युपगमे प्रमाणज्ञानस्य सत्वप्रसङ्गेन तन्निवत्मज्ञानं कथमनुभूयेत : प्रमाणज्ञानस्य विरोधिनः सत्वादित्यर्थः । तत्रायै परिहार इति । ननु “वेिशदः तदर्थप्रतीतिर्नास्ति ? इति भाष्य एवास्याः शङ्कायाः परिहृतत्वात् किमिति टीकायां परिहारान्तरमुपन्थस्यत इति चेत् – न; विशदतदर्थप्रतिपत्तिनिषेधे वेिशद्प्रतिपते सरणावश्यंभावेन स्मृत्यारूढाया अपि विशदप्रतिपतेः सत्वमपेक्षितमिति हि शङ्काभि प्रायः; तन्न च यथाश्रुतभाष्येण परिहारासंभवत् परिहारान्तरं टीकायामारब्धमित्य दोषः । यद्यपि भानसत्वे भासमानसत्वमपेक्षितमिति शङ्का मन्दा, अथापि सा मन्दविषन्थयेन परिहर्तव्येतिं परिहार उपन्यस्त इति द्रष्टव्यम् । मेरुसाक्षात्कारः कथं निषिध्यत इति । यद्यपि स्वस्य मेरुसाक्षात्काराभावेऽपि परकीयमेरुसाक्षा त्कारस्य पुराणादिनावगतस्य स्वात्मनि निषेधे नानुपपत्तिः, तथापि स्वीयमेरुसाक्षा त्करनिषेधस्थले स्वीयमेरुसाक्षात्कारस्याप्रसिद्धत्वादिति शङ्कभिप्रायात् । इहादृष्ट चत्वरद्विरदेनेति । चत्वरीयो द्विरदश्चत्वरद्विरदः । नजर्थप्रतेियोग्यवच्छिन्नतयै वेति। यद्यप्यभावस्येव भावरूपाज्ञानस्यापि विरोधितया न अर्थवमवेिशिष्टम्-तथाप्य ३५ भावत्वपक्षे अभावस्य प्रतियोग्यवच्छिन्नत्वेन भाननियमन् भावत्वप ज्ञनविरोधित्वे रूपाज्ञानवादिना ज्ञानाभान्त्वन्य सीत्मनाऽनभ्युपगमेऽपि । इति शेषः । स्वरूप वच्छिन्नाज्ञानप्रतीताविति । प्रत्यगर्थाज्ञाम्प्रतीताबित्यर्थः । स्वरूपभृतज्ञाना दन्यतया तत्सिद्धेरिति । यद्यपि प्रमज्ञानादन्यतया तत्सिद्वावपि न निवत्यै निवर्तकविरोधः, अन्ततो गत्वा प्रभणज्ञानविरुद्धता तसिद्धावपि न निवत्यैनिवर्तक विरोधः । न हेि प्रमाणज्ञानविरुद्धमित्युलेिल्यमानत्वमात्रेण विरोधिप्रमाणज्ञानम बिर्भूतमुपस्थितं स्यात्, येन विरोधेो भवेत् । न हि * तेजोविरुद्धोऽन्धकारः । इत्युलेखमात्रेणान्वकारस्य तेजसा निवृतिर्भवति । इयं च शङ्कपिशाची * स्मृतेः स्मर्यमाणसमकालवर्तिवनियमाभावात् " इति पूर्वमेव प्रतिक्षिप्ता च । ततश्च किं वैधग्यमभिप्रेत्य 'स्वरूपज्ञानादन्यतया प्रतीतिरस्तु, न तु प्रमाणज्ञानविरोधितयां इत्युपन्यस्यते इति चेत् । अत्र ब्रम –प्रमाणज्ञानस्य तदानीमसत्वे प्रमाणज्ञान विरुद्धतयाऽज्ञानस्योछेखः साक्षिणा न युक्त , ज्ञात्वाज्ञातत्त्रोपरगाभावे साक्षिणः स्वाध्यस्तविद्यमानमालात्विान् । तथाच प्रमाणज्ञास्य साक्षिणोलेखमभ्युपगच्छता प्रमाणज्ञानस्य सत्वमभ्युपगन्तव्यमिति । न हि स्वरूपभूतं ज्ञानं साश्रयं सविषयं चेति । यद्यपि स्त्ररुपज्ञानस्यज्ञानादिभासकस्य सविषयत्वमस्ति, तथापि साश्रयत्वा भावेन द्वित्वावच्छिन्नाभावमभ्युपेत्यं तथोक्तमिति द्रष्टव्यम् । यद्वा * भामहं न जानामि ' इति प्रत्यार्थकर्मकत्वस्य ज्ञाने प्रतीते स्वरूपज्ञानस्य स्ववृतिवविरोधेन प्रत्यगर्थविषयत्वाभावभभिप्रेत्य स्वरूपज्ञानस्य सविषयत्वाभावकथनमिति. द्रष्टव्यम् । ननु 'मामहं न जानामि ? इत्यत्र न अर्थप्रतियोगिनि ज्ञाने साश्रयत्वसविषयत्व प्रतीतिः, येनायं दोषः स्यात् । अपितु नन्नर्थ एवज्ञान इत्याशङ्कय तत्रापि प्रत्यगर्थ विषयत्वं तदावरणत्वम्; तच तद्विषयकज्ञानप्रतिबन्धकत्वमिति घट्टकुटीप्रभातवृत्तान्त इत्याह - खरूपै किमाश्रयतयेत्यादिना । स्खसादन्येन केनापीति । स्वरूप भूतज्ञानान्यमात्रार्थकत्वस्य परणेोक्ततया तदन्येन येन केनाप्याश्रितवमान सिध्येदिति भावः । प्रमाणज्ञानप्रतीत्यवश्यंभावादिति । तत्प्रतीतै प्रत्येतव्यस्य प्रमाणज्ञानस्य सत्वमावश्यकमिति भावः पूर्वोक्तो द्रष्टव्यः । प्रतीयते चेति व्याख्येयं पदम् । । २३६ न" तूभयाभ्युपगत इत्युक्तमिति । न तूभयभ्युपेत एक इत्युक्तमित्यर्थः । “उभयाभ्युपेतो ज्ञानप्राग्भाव एव ' अमशेो मामन्यं च न जानामि ' इत्यनुभूयत त्यभ्युपगन्तव्यम् ? इतेि भाष्य उक्ततया न तदपलापश्चोदनीयः । न तु जमवेलायामपि विबानमिति । यद्यपि स्वानुभवैकस्वभावत्वस्यापि श्रमवेलायां विद्यमानत्वमस्येव, अन्यथा तेन हेतुना अज्ञानानुभवप्रतिक्षेपायोगात् तथापि तादृशस्य स्वानुभवैकस्वभावस्वस्य भ्रमवेलायां विद्यमानत्वं न पराभ्युपगतम् अज्ञानानुभवस्वभावत्वस्याध्यभ्युपेतत्वादिति विशेषः । नैतदित्यादिना दूषयतीति । ननु-सिद्धान्तेऽपि “पराभिध्यानातु तिरोहितम्' इत्यादि कथमुपादनीयम् ? अतिरोहितापहतपाप्मत्वाद्यवस्थस्य पुण्या पुण्यरूपपरमात्मसंकल्पेन तिरोधानं न संभवत्येव, प्रकृत्यात्मत्स्वतन्त्रात्मत्वभ्रमशशून्या वस्थायां कर्मणोऽप्रसत्तेः । अततिरोधानानन्तरं पराभिध्यानस्य लब्धसत्ताकत्वम् तसिश्च सति तिरोधानमित्यन्योन्याश्रय इति चेत्-न । कर्मतिरोधानयोबीजाकुर न्यायेन प्रवाहनादिताऽदोषात् । तन्मते अविद्याया एकत्वाभ्युपगमेन प्रवाहा नादित्वानभ्युपगमदिति भावः । यौगपद्दछपक्ष इति । यद्यपि हेत्वन्तरेण तिरस्कृत मिति पक्षो न यौगपद्यपक्षः, तस्य दूषितत्वात्-तथापि अनवस्था चेत्यत्र चशब्द पूर्वोक्तयौगपद्यपक्षेऽनुमवपूर्वकतिरस्कार, तिरस्कारपूर्वकोऽनुभव इति पक्षद्वयोक्त दूषणद्वयमपि सूचयतीति भावः । ज्ञानानिवत्र्यटूषणद्वयस्यापीति । इदं च तिरस्कारकहेत्वन्तरस्यान्नुभूयमानस्यैव काचाद्वितिरस्कारकत्वमित्यभिप्रेत्योक्तम् । यदः तु तदपि हेत्वन्तरं हेत्वन्तरतिरस्कृतेनानुभूतमेव तिरस्करोतीत्यभ्युपगम्यते तदानव सैवेति द्रष्टव्यम् । अनुमतिप्रदाने (मतप्रद्र्शने) वर्तत इति। पक्षान्तरपरिग्रहृ इत्यर्थः । यः सांशः सविशेषः इत्यादेः अज्ञानकार्ये न संभवतीत्यन्तस्य भाष्यस्यायमर्थः अविशदप्रकाशत्वं हि अविशदत्वविशिष्ट प्रकाशत्वम् । अविशदत्वं चाप्रकाशमानत्वम् । अप्रकाशमानत्वं च धर्मद्वारा धर्मिगतम् । प्रकाशमानत्वं च साक्षाद्धर्मिगतम् । ततश्चा: प्रकाशमानश्चर्मकत्वे सति प्रकाशमानत्वमविशदकाशत्वमित्येवावगन्तव्यम् । न भावप्रकाशिका ( अविद्याप्रत्यक्षनिरासः) त्वप्रकाशामान्वोः साक्षादेकनिष्ठत्वम् नि प्रकाशनत्वमद्वारकमित्येव:भ्युपगन्तव्यम् । मान्त्वं न संभवति ? इति टीकाग्रन्थस्यप्यदैव तत्पर्यम् । विादस्वरूपं प्रवास्ति एवापादनीयः । न मोक्षस्य, व्यधिकरणत्वात् । किंच मोक्षस्यविद्यानिवृत्तिरूपत्वेना भावरूपतया कार्यत्वेऽपि नानित्यत्वापादनं युक्तमित्याशङ्कय मोक्षयेत्येतञ्चाचष्ट मुक्तस्वरूपस्येति । वैशद्य च भावरूपमिति । विशदस्वरूपं च भावरूप मत्यर्थः । तदनभासेऽज्ञानानुभवायोगादिति । प्रमाणज्ञानानवभासे तदभ्थत्वेना ज्ञानानुभवायोगात् प्रमाणज्ञानस्थाबभासेोऽपेक्षितः । ज्ञानस्यापि पूर्वोक्तरीत्या सत्वमपेक्षितमिति तदन्यरूपज्ञान कथमबभासेतेत्यर्थः । निर्विकल्पकेन बा सविकल्पकेन वेति । नित्येन बा, अनित्येन वेत्यर्थः । निर्विकल्पकसत्रिकल्पकशब्दयोर्निष्प्रकारक्रसप्रकारकपरत्वे परमतेऽज्ञानान्त:करण तद्धर्मादिभासकसाक्षिचैतन्यस्वरूपस्य निष्प्रकारकत्वाभावाद् अखझडार्थवाक्यजन्यस्य वृतिरूपज्ञानस्य निष्पकारकलदर्शनेन वृत्तिज्ञानस्य सप्रकारकत्वनियमाभावच निर्वि कल्पकसविकल्पकशब्दाभ्यां साक्षिस्वरूपचैतन्यवृत्तिज्ञानपरिग्रहं सिद्धधकृत्य दूषणा नुपपत्तेः नित्यानित्यज्ञाने एव निर्विकल्पकसविकल्पकशब्दाभ्यां विवक्षिते इत्येव युक्तमिति द्रष्टव्यम्। भाष्ये-हेतोरनैकान्त्यमिति । अप्रकाशितार्थप्रकाशवरूपलिङ्गजन्याया स्वागभावेत्यादिसाध्यविषयकानुमितेरप्यकाशितार्थप्रकाशकत्वं स्वीकर्तव्यम्, तथा तस्याः प्रकाशितप्रकाशकत्वमप्रकाशकत्वं वा स्यात् । ततश्च तस्यामनुभिौ हेतुसत्वा दमितिविषयीभूताज्ञानावारकाज्ञानानभ्युपगमेन स्ववेिक्याचणपूर्वकत्वलक्षणसाध्या २३८ श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचिता भावेन हेतोरनैकान्त्यमित्यर्थः । यद्यपि परैः परोक्षस्थलमात्र एव वृत्तिनिर्गमाभावेन ज्ञानानिवर्तकत्वस्याभ्युपगमेन परोक्ष्वृत्तिमात्रे व्यभिचारः सुवच , तथापेि परोक्षस्थले विषयावच्छिन्नचैतन्यस्याज्ञानानिवृतावपि प्रमातृगतज्ञाननिवृत्तेरभ्युपेतत्वात् परोक्ष ज्ञानमात्रे व्यभिचारो नोट्टावेित इति वदन्ति । केचित्तु इदमुपलक्षणं परोक्षज्ञान मात्रस्येति मन्यन्ते । अत्र जडविषयकज्ञानमात्रे व्यभिचारश्च घेोध्यः । जडावारका ज्ञानाभावात्, जढस्याप्रसक्तप्रकाशकत्वेन परैरावरणानभ्युपगमात् । न् च जडावच्छिन्न चैतन्याक्षरकमज्ञानं संभवतीति वाच्यम्, घटविषयकज्ञानस्य धटावच्छिन्नचैतन्या वारकज्ञाननिवर्तकत्वस्य भिन्नविषयत्वेनासंभवात् । न च “सर्वप्रत्ययवेद्ये च ब्रह्मरूपे व्यवस्थिते ? इत्युक्तरीत्या घटादिज्ञानमपि तदवच्छिन्नचैतन्यविषयमिति वाच्यम् “न संदृशे तिष्ठति रूपमस्य न चक्षुषा पश्यति कश्चनैनम्' इत्यादिश्रुतिविरोधात् । तथा हि सति 'घटोऽस्ति ? इति ज्ञाने सपब्रह्मस्फुरणेन ब्रह्मसाक्षात्कारादविद्या निवृतिप्रसङ्गः । न च तस्य ब्रह्ममालविषयकत्वाभावान्नाज्ञाननिवर्तकत्वमिति वाच्यम् दण्डी देवदत्तः' इति विशिष्टज्ञानस्य विशेष्याज्ञाननिवर्तकत्वानापतेरित्यादि दूषणं द्रष्टव्यम् । तस्य प्रमाणज्ञानस्याप्रकाशितार्थप्रकाशकत्वात् इत्यस्यानन्तरं तस्य हेतोः । इति शेषः पूरणीयः । अतः 'स्वविषयावरणाज्ञानान्तरसाधनत्वे सतीत्यस्य नान्वयनुपपत्तिरिति द्रष्टव्यम् । तद्विरोधादेव न हेतोरनैकान्त्यमिति। न चासलिङ्गजन्याथा अप्यनुमितेर्विषयाबाधेन प्रभात्यसंभवान्न विरोध इति वाच्यम् । असलिङ्गस्य प्रभायामसामथ्र्यात् । वह्निमत्पर्वते व्यभिचारिलिङ्गजन्यानुमितेरपर्वतीय वह्निविषयतयो वा पर्वतस्थावाणादौ चह्नित्वविषयतया वा भ्रमत्वावश्यंभावात्, लेिङ्गो पहितलैङ्गिकभानेन भ्रमत्वावश्यंभावचेति भावः । तत्र वृत्त्यभावादिति । अप्रकाशिकार्थप्रकाशकत्वस्याबाध्यव्यवहारानुगुण्यरूपप्रमात्वपर्यवसितस्य तत्रानुमिताव भावादिति भावः । अज्ञानानुमितेः प्रमाश्वे प्रकाशितार्थप्रकाशकत्वस्य व्यभिचारित्वा वश्यंभावेन व्यभिचारिहेतोः भाजनकत्वविरोधः, अप्रमात्वे प्रमात्वरूपहेतोरव्यभि चरिवेन सङ्गित्वावश्यंभावेन तस्याप्रमाजनकत्वविरोध इत्यभिप्रायेण परिहरति उच्यत इत्यादिन । अन्यतरभावेऽपि साध्यसिद्धयभावादिति । ननु.ज्ञान सैौष्ठवमात्रेणापि संध्यं सिध्यतीति चेत् । सत्यम् । तद१ि हेत्वनैकान्येन सिध्य भावप्रकाशिका ( अविवानुमाननिरासः) २३९ तीत्यत्र तात्पर्यात् । अभावाद्विवेचनमात्रं क्रियन् इति ! न चाभावविवेकस्या प्रकाशितस्य प्रकाशाकतया व्यभिचारस्तदवस्थ इति वाल्वम्, अभावविवेकावारका ज्ञानसत्वेन तन्निवर्तकवस्वानुमिौ संभवेन व्यचि२ाभावात् ! अहमर्थधर्मभृतेति। उत्तरीत्या अभ्याभावविवेचनानुमितित्वेन घ्यभिचाराभावादिति भावः । भावरूपाज्ञानसिद्धिरिति । भावरूपतयाऽज्ञानसिद्धिरित्यर्थः । ज्ञातुरपि तत्कल्पितत्वादिति । ततश्चाज्ञान कल्पिताहमर्थधर्मभूतज्ञानस्यागन्तुकस्यानाछज्ञानभासकत्वासंभवेन । अनाद्यज्ञानभासकं नित्यं साक्षिचैतन्यमभ्युपेयमिति भावः । तदुत्तीर्णसाक्षिचैतन्येनेति ननृत्तीर्ण चैतन्यसिद्धौ भावरूपज्ञानििद्धनपेक्षिता । साक्षद्विस्तर्देकोपयत्वाभावात्, धारा वाहिकज्ञानयुस्वादिभासकत्वेनापि सिद्धिसंभवात् । किंच मामन्यं च न जानामि इति साक्षिचैतन्येनाज्ञानमिद्धेौ साक्षिणोऽहमर्थोतीप्त्वसिद्धिरपि नोपजीव्या । न हेि अयं घटः' इतेि ज्ञानेन धटसिद्धौ घटज्ञानस्य देहान्त:करण:मधर्मत्वादिविवेकोऽपेक्षित इति चेत्-सत्यम् । तस्याः प्रणाङया अपि पौरैरुपन्यस्तत्वात्तद्रीतिमनुप्रयान्यो न्यायश्रय उपन्यस्त इति द्रष्टव्यम् । भाष्ये-सत्यपि दीय इति । ज्ञान्मनुत्पाद्य विषयप्रकाशाकत्वायोगादित्यर्थः । ततश्च ज्ञानेन सहितस्य प्रकाशकत्वमस्तीति शङ्का निरस्त । असिद्धिः फलितेति । ज्ञानस्यैव हेि साक्षात् प्रकाशकत्वमिति तस्यार्थ इति भावः । इन्द्रियाणामित्यनेन कृतीयपक्ष इति । “तहन्द्रियाणामप्युपकारक त्वेन तेषामप्यप्रकाशितार्थप्रकाशकत्वमङ्गीकरणीथम् ? इति भाप्येणेत्यर्थः, न तु

• इन्द्रिाणामपि ज्ञानोत्पत्तिहेतुत्वमेव न प्रकाशकत्वम् ? इति ग्रन्थेनेतेि भ्रमितव्यम्

एतस्य हेत्वभावसमर्थनपरस्य तद्विरुद्धानैकान्त्यसमर्थनभिप्रायानुपपत्त । “नास्माभि ज्ञानतुल्यप्रकाशकत्वाभ्युपगमेन ? इत्येतत्पन्तभाष्यग्रन्थस्य साक्षात्प्रकाशकत्वरूपपक्ष व्युदासकत्वेन पक्षान्तराप्रतिक्षेपकत्वात् । ननु यदि सर्वत्र ज्ञानस्यैव प्रकाशकत्वम् तहन्द्रियस्य प्रकाशकत्वं न स्यादित्याशङ्कयेष्टापत्या परिहरतेि भाष्ये-इन्द्रियाणामपि ज्ञानीत्पत्तिहेतुत्वमेवेति । मात्रचार्थपरिच्छेदव्युदास इति । अत्र “प्रमाणे द्वयसज्जूदनष्मालच; ) इतेि मात्रच्प्रत्ययः प्रमाणार्थकः । बिरोधिनिरसनपर्यन्तस्वरूपं प्रकाशकत्वं न संप्रतिपन्नमित्यर्थः । न तु *क्षीरमात्रं पिब । इत्थत्रेवोत्तरपदत्वनियत २४८० श्रीरङ्गरामाजुङमुनेिविरवेिता व्यवच्छेदार्थकं मात्रपदम्। तथा हि सति, 'विरोधिनिरसनमात्रं न संप्रतिपन्नम् ' इत्युके

• इतरसहितं तु संप्रतिपन्नम् ? इति प्रतीयेत । अतो यथोक्त एवार्थः । तद्धि

साध्यं न संप्रतिपन्नमिति । ततश्च भाष्ये संप्रतिपन्नमिति शेषः पूरणीय इि भावः । नन्वप्रकाशितार्थप्रकाशक्त्कहेतैौ विकल्पेन दूषितेऽपि इन्द्रियदिव्यभिचार वारणार्थ भासमानत्वविशेषिततया पूर्वमुपन्यस्तो हेतुनै दूषित इत्याशङ्कय विशेष्य दूषणादेव विशिष्टोऽपि दूषित इत्याह-भासमानत्वे सत्यप्रकाशितार्थप्रकाशक त्वादिति हेतै विशेषितेऽपीति । अनुनाने पक्षस्योभयसिद्धत्वस्यापेक्षितत्वाचेदमनुमानरूपम्, अपितु प्रतेि कूलतरुपमित्यभिप्रयन्नाह – अथास्यानुमानस्येति । प्रयोगशब्दस्यानुमान एव प्रयोगप्रसिद्धिमाशङ्काह-तर्कस्यापि व्याप्तिमूलत्वादिति । यथाक्रममजुमान स्रयमिति । प्रतिकूलतर्कवयमित्यर्थः । ननु कथमेषामेतदनुमानप्रतिरोधित्वम् ? प्रत्युत स्वविषयावरणस्वदेशगतेतिविशेषणानुकूलत्वमेव ! ताभ्यां हि विशेषणाभ्यां ज्ञानसम:- नाश्रयं ज्ञानसमानविषयं चा(ख)ज्ञानं साध्यते। तत् कथं ऋतालुमानविरुद्धमिति चेत् न, अर्थानबोधात् । स्वदेशगतत्वस्वविषयावरणवस्वनिवर्यलानां साधनं चिन्माता श्रितत्वचिन्मात्रविषयत्वतिकूलं यथाक्रमंनुमानत्रयम् अज्ञानं पक्षीकृत्योच्यत इत्यर्थः । अज्ञानं न प्रमास्राश्रितं, नापि प्रमेयञ्जडविषयकम्, अपितु चिन्मालाश्रितं चिन्मात्र विषयकं चेति वदतः स्वदेशगसस्वविषयावरणेत्यनुमानोक्तिर्विरुद्धेति पर्यवसितोऽर्थः । ज्ञानानाश्रयत्वग्रसङ्ग इत्युक्त इति । अज्ञानं चेत्, ज्ञानं नाश्रयेदित्यर्थः। ब्रह्मणो ज्ञानन्वित्र्याज्ञानत्व इति । ज्ञाननिवत्र्याज्ञानविषयत्व इत्यर्थः । उत्तरोत्तर ज्ञानानां सपक्षत्वमपि खुपपद्यत इति । अपिशब्दो भिन्नक्रम । अज्ञाननुमितिवत् उत्तरोत्तरज्ञानानामपीत्यर्थः । अतो भाष्योक्तस्याज्ञानसाधनप्रमाणज्ञानस्याप् िदृष्टान्तत्वं न क्रुिध्यत इति द्रष्टव्यम् । यद्वा अज्ञानसाधकप्रमाणज्ञानस्योभयसंप्रतिपन्नत्वाभावात् उत्तरोत्तरज्ञानानां सपक्षत्वमुक्तमिति द्रष्टव्यम् । न वस्तुनो विनाशकमिति । प्रागभावस्थाभावरूपस्थावस्तुत्वात् वस्तुत्वेऽपि ज्ञानस्य स्वप्रागभावविनाशरूपत्वेन विनाशकत्वाभावाद्वा न बाध इति भाव । व्यतिरेकव्याप्ति द्विधा दर्शयतीतेि। ईश्वरयोगिज्ञानादौ शक्तिविशेषोपहणविरहरूपविशेषणविरहेण मुद्रादौ ज्ञानत्व ! २४५ ट मृत्यू त्यर्थः । मित्यर्थः । वध्झज्ञानोत्क्षन्नानमिति यावत् । न तु वस्तुमन् भ्रान्तित्वं विवक्षितम्. प्रमितेिजन्यभयस्यापि भ्रमस्रबाधकज्ञानेन निवृत्तिदर्शनादिति द्रष्टव्यम्!'क्षणिकत्वेन तस्य शनश्यत्वेन स्वयमेव नाशाभावात् । किंच नाशकाभावेऽपि नशे अहेतुकार्यो त्पतिप्रसङ्गः ? इत्याशङ्कय * क्षणिकश्चात् स्वयमेव नश्यति । इत्यम्य कारणनाशाद्यनाश्यं क्षणिकं फलविनाश्यमित्यर्थ इत्याह - फलविनाश्यानि हीति । उक्तविशेषः गेनेति । यत् क्षणिकं तत् फलविनश्यमिथुते ज्वालादैौ व्यभिचारः स्यात् । समवायिकारणनाशाद्यनाथं क्षणिकं फलविनश्यमित्युक्त तु न व्यभिचार इति भाव । तथा भयावपीति । तथा च भयाद्यशीत्यर्थः । तर्हि सदा भयसंततिरुप लभ्येतेति । नन्वयं दोषोऽक्षणिकन्धनादिनोऽपि समान एव, भयस्याक्षणिकत्छे सर्वदोपलब्धिप्रसङ्ग इत्यापादनसंभवदिति चेत्-सत्यम् । कस्यचित् तटस्थस्ये दृशशङ्कासंभवात् । केचित्त-बाधकज्ञानेन तेषामनाशे उत्पन्नबाधकज्ञानस्यापि पुंसो भयोपलभः किं न स्यदित्याशङ्कय, किं पूर्वभोपलम्भ आपाद्यते, उतत्तभयो पलम्भ इति विकल्प्य, पूर्वस्य स्वत एव नष्टत्वात् उत्तरस्य च कारणाभावेनानुत्तेन भयोपलम्भप्रसङ्ग इत्याह भाष्ये-क्षणिकत्वेन तेषामित्यादिनेति टीकतात्पर्य चदन्ति । अनन्तरनिवृ न्यथाििद्वमाहेतेि । अस्र क्रेचित् । – “क्षणिकत्वेन तेषां स्वयमेब नाशात्' इति ग्रन्थेनैव यावद्वाधं भयस्वरूपानुवृत्तेरनन्तरनिवृत्तश्च हेतोरन्यथासिद्धिः संभवति । किंच * कारणनिवृत्या पश्चादनुत्पतेः ? इत्यनेना नन्तरनिवृत्तेरन्यथासिद्धिरपि दुर्वच, तस्य ग्रन्थस्य तदन्यथासिद्धथुपपादकत्वाभावादितेि चोदयन्ति । ननु तन्निवृतिर्दोषनिवृत्त्या चेत् ' नायं सर्षों रज्जुरेधा । इति ज्ञानस्योप देशो न स्यादित्याशङ्कय रज्जुत्वज्ञानस्य रऽनुस्वरूपविशेषादर्शनरूपदोषनिवृत्तिद्वारा सर्पषारमाथ्र्याभिमानरूपभ्रमोत्पत्तिप्रतिबन्धमुखेन भयानुत्पत्तिहेतुत्वमित्यभिप्रयन्नाह नायं सर्षे रज्जुरेपेति ज्ञानमिति । स्ववियव्यवहारहेतुरिति दृष्टान्तार्थम् । गन् 31 २४२ यथा साक्षात् स्वविषयव्यवहारहेतुः, नैवं भ्रमनिवृतैः साक्षाद्धेतुरिति भावः । न ६ विशेषादशैलरूपदोषस्य तन्निवस्यैवाभ्युपगमेऽपि ज्ञानस्य वस्तुनाशकत्वाभ्युपगमप्रसङ्ग इति वाच्यम्, भाव्स्यैव विनश्यत्वानभ्युपगमेन विशेषादर्शनस्य बिनायस्वाभ्युपगमे दोषाभावात् । न च सिद्धान्ते भावातिरिक्ताभावानभ्युपगमाद्विशेषादर्शनमपिं भा एवेति वाच्यम्, ज्ञानं स्वमागभावव्यतिरिक्तविनाशकं नेत्यभ्युपगमे विरोधाभावादिति भाव (अनिर्वचनीयत्वानुपपत्तिः) विद्यमानभेदाग्रहणेति । विद्यमानस्य भेदस्याग्रहणेत्यर्थः । स्वविषया न्यथात्वेति । अन्यस्यान्यात्मनाऽवभासेत्यर्थः । अत्र, अन्यस्यान्यात्मनेत्येव भ्रान्ति स्वरूपम् ; इतरांशेन तत्कार्यकारणयोः कीर्तनमितेि द्रष्टव्यम् । स्वविषयो छेखमात्रेणेति । किमनिर्वचनीयोलेखित्वादासां प्रतीतीनां तत्र प्रामाण्यम्, उत सतो वाऽसती वा गतीतिभान्तिनाधविषयत्वासंभवादनिर्वचनीयत्वं कल्यत इत्यर्थः । उपपत्तिनिरपेक्षाणामेवैषां घटादिविषये * अयं घट ? इतेि प्रत्यक्षस्येव तत्र प्रामाण्यम्, उतोपपत्तिभिनिष्कृष्यमाणानामेवैषामिति पर्यवसितोऽर्थः। प्रतीत्युख्यि मानमिति । न च विषयत्वमपि द्युळूिल्यमानत्वमेवेति प्रतीत्युलिख्यमानमेव प्रतीर्ति भ्रतिबाधोलिल्यमानमित्युक्ते प्रयोज्यप्रयोजकाभेद इति वाच्यम्, उलिस्त्यमान मेवोलिल्यमानतयाऽभ्युपगन्तुं युक्तमित्यर्थकत्वेनादोषात् । विस्तरार्थ परभतमनुवदतीति । ननु प्रतीतिभ्रान्तवाचैरज्ञानस्यानिर्वच नीयत्वं प्रागुन्यस्तम् । अधुना शुक्तिरूप्ये प्रतीतिभ्रान्तिबाधा उपन्यस्यन्त इति वैरूप्यात् कथमेतस्य पूर्वोक्तविस्तररूपवमिति चेत् – न, पूर्ववाक्यस्यापि शुक्तिरूप्य विषयत्वेन विरोधाभावात् । नन्वेवमपि “शुक्यादिषु रजतादिप्रतीते ) इत्यादि भाप्यस्य पूर्वोक्तार्थविस्तररूपत्वं न संभवति । पूर्वं हि शुक्तिरूप्यादेः प्रतीतिभ्रान्ति बाधविषयत्वं सिद्धवत्कृत्य तदन्यथानुपश्याऽनिर्वचनीयत्वं साधितम् । इदानीम्।

• अन्यस्यान्यथाभानायोगाच्च ?' इत्यन्यथाख्यात्यसंभव एव प्रतिपाद्यते । कथमनयोः

संकोचविस्तररूपत्वमिति चेत्-न; अभ्यथास्यतिरूपभ्रमासंभवात् सद्भिन्नविषयत्वेन २४३ नितररूपत्वे नानुपपत्तिरिति द्रष्टव्यम् ! अस्ति यथार्थेव प्रतीतिरिति दूषणं धर्मभर्मिणोर्मिथस्तादाम्यपक्षेऽपि मानम् ! ज्ञानपतमन्यथात्वमित्यत्र किं शुक्तिज्ञानस्य रजतज्ञानत्नमन्यथात्वमित्यर्थः, उत शुक्तिज्ञानस्य रज्ञतत्त्व मन्यथात्व मिति विकल्प्याद्य दूषयति--वेिषोऽन्यो ज्ञानमन्यदेवेतेि नोपपद्यत इति । अन्यविषयकज्ञानेऽन्यविषयकज्ञानल्बै भन्तीत्यर्थः । ततश्चासनो ज्ञानान्तरतादात्म्यस्य स्याने असत्स्यातिप्रसङ्ग इति भावः । द्वितीयं दूषयति-आत्मख्यातिप्रसङ्गश्रेति । न हि पुरोवर्तिनि रजतधर्मिसंबन्ध इति । न िह पुरोवर्तिनेि रजताभेद इत्यर्थः । अन्यत्र संबन्धमानगिति ! शुक्तिरजतादात्म्थस्य वा शुक्तिरजतवैशिष्टयस्य व। असत्वेऽपि रजतत्ववैशिष्टयस्य वा रजतादात्म्यस्य वः सत्यरजते प्रसिद्धत्वादिति भावः । संनन्धद्धयानवभासादिति । अन्यत्र सतः संबन्धस्यान्यत्र भाने संबन्ध संबन्धो भासत इत्यर्थः स्यात् । ततश्च संबन्धद्वयभान्प्रसङ्ग इत्यर्थः । शङ्कते संवन्धस्य संबन्धान्तरानपेक्षत्वादिति ! निरन्तरं मातमिति । अगृहीतो संसर्गतयैकप्रतीत्युपारूढमित्यर्थः । न हि प्रतिबन्छेति । ततश्च प्रवृतिबाधमात्रस्य न प्रयोजकत्वम् । अपितु प्रवृतिबाधसचिवस्य 'नाति ? इति प्रत्ययस्यापति भावः । आरोप्यलिङ्गानुविधाधीति । ग्रहणस्मरणात्मकत्वे 'इये रजतम् ' इत्यपि स्यादिति भावः । न तु तत्पक्ष उपन्यस्त इति । तन्मते ज्ञानैक्यानभ्युपगमादिति भावः । भाष्ये--विषयासद्भावपक्ष इति । माध्यमिकमते ज्ञानमपि नास्ति । योगाचारमते ज्ञानभिन्नतया विषयोऽप्यस्ति । एतन्मते तु ज्ञानमस्ति, विषये नास्तीति विशेषः । विद्यमानविषयकारकत्वेनेति । विषयजन्यत्वेनेत्यर्थ । कारणत्वे विद्यमानत्वमपि सिध्यतीत्यभिजेत्य विद्यमानेत्युक्तम् । तस्या वृत्तिज्ञानत्वेनेति । अपरोक्षवृत्तिज्ञानत्वेनेत्यर्थः । ततश्च परोक्षवृत्तिज्ञाने विषयरहितावस्थासंभवेन न दोष इति ध्येयम् । विरम्य व्यापारवचनाचेति । नेिर्विषयमुत्पन्ने सत् विषयमुत्पाद्य पश्चाद्विषयीकरोतीति क्रमिकव्यापारद्वयाश्रयणात् विरम्य व्यापार इति द्रष्टव्यम् । पुरुषगतत्वस्यापि संभवादिति । यद्यपीन्द्रिथपेक्षया ममात्रपेक्षया दूत्वं विषय श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचिता गनमेव ; न पुरुषगतम्-अथापि सामान्यतो दूत्वमालस्य दोषत्वमि ते वदन्नं प्रती दृषणमिति द्रष्टव्यम् । उभयत्रेति । ननु विषय इव पुरुषेऽप्यविद्यावृत्तिरूपभ्रान्यु त्पादनेनोभयत्र कार्यमुत्पाद्यत इति शक्यं वक्तुमिति चेत् – न । उभयत्रैकरूप कार्योत्पत्तिप्रसङ्ग इत्यत्र तात्पर्यात् । तल कार्यकरत्वं दृष्टमिति । विषयविषयक ज्ञानोत्पतेरिति भावः । दोषांशस्याकार्यकरत्वादिति । वक्ष्रश्यादेर्यथा तथ। वास्तु । दोषांशस्य तु न कपि भिन्नाधिकरणे कार्यजनकत्वं दृष्टम् । अतो न प्रमात्राश्रितदोषस्थ विषयनिष्ठानिर्वचनीयरजोत्पादकत्वमिति भावः । ननु दुष्टन्द्रिय संप्रयोगस्यागन्तुकदोषस्य संभव इत्याशङ्कयाह-इन्द्रिथसंयोगस्येति । दृष्टिविषादि न्यायस्येति । दृष्टौ विषं येषां ते दृष्टिविधाः केचन सपेविशेषा: । ते हि चक्षुरिन्द्रियसंप्रयोगेण विषमुत्पाद्य पुरुषान् झन्तीति प्रसिद्धिः । तद्वत् दुष्टन्द्रिय संप्रयोगमात्रेण रजतमुत्पाद्यतामित्याक्षेपाभिप्रायः । तत्रैव कार्यविशेषमिति । पुरुष विशेष एव ज्ञानादिकमुत्पादयति, न तु पुरुषन्तर इत्यर्थः । यथा देशादिषु दोषः प्रादुःष्युरिति संभावनायां लिङ्क । प्रादुर्भावसंभवः इत्यर्थ । भाष्ये-सा कि परमार्थभूता, अषरमार्थभूता वेति । सत्यरजते शुक्तिरुप्यादौ व प्रतीयमानेत्यर्थः । न च सत्थरजते सत्या, मिथ्याजते मिथ्येति किं न स्यादिनि चाध्यम्, तदा रजतत्वजातेः साधारणत्वाभावेनोभयत्राप्यैकरूप्यस्य वक्तव्यत्वादिति भाव । व्यक्तिवाघेऽपि जानेरमाधितत्वप्रसङ्ग इति । न हि इदं रजतम् । इति प्रतीयमानयोर्जातिव्यक्तयाकारयोरेकस्य बाध्यत्वमपरस्य नेति दृष्टम् । आपणस्वरजतव्यक्तीति । रजतत्वजातिमात्रस्यापारमाथ्यभ्युपगमेनापणस्थ रजतनिष्ठरजतत्वजतेरपि तथात्वावश्यंभावादिति भाव । कदाचित् बाधितत्वप्रसङ्गः इति । व्यक्तिः सती, जातिर्नास्तीति कदाचित् बुद्धिः स्यादित्यर्थः । कचिदपि परमार्थबुद्धिशब्दहेतुत्वादर्शनादिति । यद्यपरमार्थभूतापि जातिः परमार्थव्यौ कचिद्वत, तदा व्यक्तिगतपरमार्थवैकार्थसमवायात् जतिः परमार्थभूतेत्येवं परमार्थ बुद्धिशब्दयोः कथंचिन्निर्वाहकत्वदर्शनात् अपरमार्थव्यक्तिस्थलेऽप्यपरमार्थजातौ परमार्थ बुद्धिशब्दयोनिर्वाहः संभवेत् । यदि च कापि परमार्थव्यक्तिसंबन्धो न स्यात्, तर्हि कापि परमार्थवुद्धिशब्दनिर्वाहकत्वादर्शनात् भ्रान्तिस्थलेऽपि तन्निर्वाहो न स्यादित्यर्थः ।

? २४५ स्त्स्याः त्रिवृतमेकैकम्करोत् " इति पटकमेणेत्यर्थः । संकल्पे तु (फलं) पूर्वभावति । कलेच्छा पूर्वे भवति ; पश्चात् तत्साधनेच्छा भवति : उपायेच्छाया इष्टसाधनताज्ञान जन्यत्वादिति भः । किं केन कथमित्यादाविति । यद्यपीय जिज्ञासान्पः शाब्द्याकाङ्का, न तु फलोपयेच्छारुप । अत एव हि *करोति । इत्युक्ते 'किं करोतेि, सर्वस्वापहारं करोति, शिरश्छेदं करोति । इति भाव्ये जिज्ञासा जायते । अथापि फलोपायविषयकेच्छापि फलोपायजिज्ञासातुल्यशीलेति भावः । न च व्याकाङ्काय: पूर्वभावित्वे समानपदोषात्तधात्वर्थस्यैव भूच्यत्वेनान्वयः स्यादिति वाच्यम्, समानप्रत्ययोपात्तविषयक्रुद्राय! भावनायाः समीहितभाव्यापेक्षितया यागस्य भाव्यतया नवयः, अपितु करणत्वेनेति स्वर्गकामधिकरणे स्थितत्वादितेि द्रष्टव्यम् । अस्मिन्नर्थे निदर्शननेितिं । “कहु स्य प्रजायेथ !’ इत्यत्र “प्रजायेय ' इति निर्दिष्टप्रजननापेक्षया “बहु स्याम्' इति पूर्वनिर्दिष्टस्य बहुभवनस्य कार्यत्वदर्शनात् तद्वदेव * नामरूपे व्याकरवाणि । लासां वृितं त्रिवृतमेकैकां करवाणि ) इत्यत्र संकल्पवाक्ये पूर्वनिर्दिष्टस्य नामरूपव्याकाणस्य कार्यत्वं निश्चीयते । ततश्च * नाम रूपे व्याकरोत् । तासां त्रिवृतं त्रिवृमेकैकामकरोत् ’ इति वाक्ये पाठक्रमेो बाध्य इति भावः । ननु त्रिवृत्करणनामरूपन्याकरणयोः कार्यकारणभावे थस्य विप्रतिपत्तिः, तस्य बहभवनप्रजननयोः कार्यकारणभावः कथं संग्रतिपन्न स्यान् ? सुप्रसिद्धः । किंच कथमस्य क्षेोकार्धस्येदृशार्थसूचकत्वमिति चेत--न ! बहुभवन प्रजनयोः कार्यकारणमावस्य सुप्रसिद्धत्वात् पादानासंभवात् । न च निदर्शनतयोपादानभस्मिन् क्षेोकेऽसिद्धमिति वाच्यम् व्याख्यानतो विशेषमतिपतिसंभवात् । अस्यामुपनिषदीति । छान्दोग्ये तेज प्रभृतिस्रष्टरेवोपतित्वात् आकाशवायुट्टेरनुत् * तिस्रो देवताः । त्रिवृतं करवाणि ; इत्युक्तिः । नैतावता पञ्चीकरणं नास्तीति मन्तव्यम्, त्रिवृत्करणस्य पञ्चीकरणोप लक्षणार्थत्वादिति भावः । अवस्थाद्वयमस्तीति । ततश्च * संहति विना, असमा गम्य ) इति पदद्वयस्य न पैौनरुक्तयमिति भावः । “ समेयान्योन्यसंयोगम्' इति

• २४६

श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचिता संहृतत्वावस्थाकथनेऽपि कृत्स्नश:समागतत्वरूपावस्थान्तरं नोक्तमिति शङ्कां व्युदस्यति उपात्तवचनानन्तरमिति । पुराणे समेत्यान्योन्यसंयोगं परस्परसमाश्रयाः । एकसंघातलक्ष्याश्च संप्राप्चैक्यमशेषतः ।। इति पाठक्रमादिति भावः । सोमाभावे च पूतीकग्रहणं श्रुतिचोदितम् । सोमावयवसद्भावात् इति भाष्यस्यायमर्थः-' यदि सोमं न विन्देत् पूतीकानभिषुणुयात् ' इत्यनेन सोमाभावे निमित्ते नैमितिकतया फलचमसवत् पूती न विधीयन्ते, अपितु सोमावयवस्य सोमस दृशद्रव्येषु सत्वात् प्रतिनिधित्वेन पूतीकानां तदतिरिक्तद्रव्याणां च प्राप्तौ पूतीकानेव गृह्णीयादिति नियमार्थ पूतीकग्रहणे श्रुतिचोदितमिति । ततश्च, “सोमावयवसद्भावात् पूतीकग्रहणं श्रुतिचोदितम्' इत्यस्य, चोदनायां सोमावयवसद्भावो हेतुः, अतश्चोदना नुपपत्त्या समावयवसिद्धिरित्यर्थ इति न भ्रमितव्यम्, सोमावयवसद्भावे न्यायस्यैव ज्ञापक तया चोदनाया अज्ञापक्रत्वात् । भाष्ये-व्रीह्यभावे व नीरग्रहणं त्रीभिावत इति नीवारग्रहणे न्याय्यमिति न्यायविदो विदुरिति योजना । षष्ठ प्रतिनिधिपेटिकायामस्य न्यायस्य व्युत्पदितत्वादिति भावः । एतत् सवमभिप्रेयाह-अयं विधिर्नियमार्थ इति । प्रतिनिधिश्रुत्यैवेति। प्रतिनिधिश्रुतेर्नियमविधित्वसंपादकन्यायेनेत्यर्थः। एवं हि स्थितिः षष्ठ-- *ब्राह्मणस्य तु सोमविद्याप्रजमृणवाक्येन संयोगान् 1 (६-२-३१) इत्यत्र सोमयागस्य, “वसन्ते वसन्ते ज्योतिषा यजेत ? इति वीप्सया वीप्सितवसन्तस्य निमित्तत्वाबगमात् नित्यत्वं स्थापतम् । नित्ये व यथाशक्तन्वङ्गोपसंहारेणाप्यधिकारोऽ स्तीति सर्वशक्तयधिकरणे स्थितम् । ततश्च सोमद्रव्यरूपाङ्गभावेऽपि द्रव्थान्तरमादाथ शक्याङ्गोपसंहारेण यागस्य कर्तव्यत्वं सिद्धम् । तत्र च सोमद्रयसदृशस्य वा तद्वि सदृशस्य वा यागनिर्वर्तकतया थागविश्याक्षेपबलदुपादानं कर्तव्यमिति, “श्रुतिप्रमाण त्वाच्छिष्टभावे नागमोऽन्यस्याशिष्टत्वात् ? (६-३-१२) इत्यत्र स्थितम् । तत्र च सदृशद्रव्योपादाने तत्र सोमावयवानामपि सत्त्वात् सोमशास्त्रस्याप्यनुग्रहाय सोमसदृश द्रव्योपादानमेव युक्तमिति, “सामान्यं तचिकीर्षा हि' (६-३-२७) इत्यत्र स्थापितम्। तन्न च बहुषु सोमसदृशद्रव्येषु सत्सु पूतीकविधिर्नियमार्थः-यः सोमलताया अभावेन [{ भावप्रकाशिका ( सन्ख्याति:) मेोमजातिपरिच्छिन्नान सकलावयन्न् उदातुम्झक्तन्तत्सदृशान् विकलावयवान् उपदित्सते स पृतीक्नेवेति नियमार्थमिति निगतिं “नियमाश्रः पुनःश्रुतिः ” इति (३-६-४०) तृतीयाध्यायाधिकरणे, * बचनाचान्याध्यमभावे ? (६-३-३१) इति षष्ठाध्यायाधिकरणे चेति । एवं च न्यायेनव सदृशे तदवयवस्थितिनिर्णया, न तु श्रुत्या । अतो यथेोक्त एवार्थः । अत बास्क्लादाह--यद्वा निवृत्करणेति } उपजीव्यत्वाथ तदक्तिरिति ! “अष्टवशाचाम्बुनो ग्रहणम् ? इत्युक्ते रुपलक्षणत्वादिति भावः । पूर्वोत्तरङ्गान्योस्तथारूपत्वादिति । विद्यमानशुक्तचव यवभूयस्त्वाग्रहरूपस्य रजतज्ञानस्य बाध्यत्वे विद्यमानभूयस्त्वग्रहस्य शुक्तिज्ञानस्य बाधकत्वमिति भावः । न च विद्यमानभूस्वप्रतियोगिभूतरजावयवानां 'नेदं रजतम्, किंतु शुक्तिः ? इति ज्ञानकालेऽतीतेः कथं तत्प्रतियोगिकं भूयस्त्वं भासेतेति वाच्यम्, वस्तुतो यदवयवा भूयांसः, तञ्ज्ञानं बाधकम्; यदक्थवा अल्पीयांसः, तज्ज्ञानं बाध्यम् । बाध्यत्वञ्च बाध्यमवृत्तिकत्वम्; विफलप्रवर्तकत्वमिति यावत् । अत एव “ प्रवृत्तर्वाधितत्वं विफलत्वं वा ?' इति वक्ष्यति । अत एव कापि शुक्तौ शुक्तिज्ञानस्य २जतज्ञानेन बाधो न स्यात्, रजतज्ञानस्य वस्तुतोऽल्प विषयत्वेन वास्तवभूयोक्यवविषयत्वाभावादिति शङ्कां परास्ता । शुक्तौ शुक्तिज्ञानस्य विफलप्रवृत्तित्वाभावेन बाध्यत्वाभावादिति द्रष्टव्यम् । धभ्यन्तरनिष्ठत्वेति । रज तत्वादौ रूपे धम्र्यन्तरनिष्ठत्वभानविरहः रूििण शुक्तयादौ रजतत्वविरोधिर्मान्तराश्रि तत्त्रभानविरहोऽप्यपेक्षित इत्यर्थः । अत एव भेदग्रहणादिति । इष्टभेदाहः प्रवर्तकः, अनिष्टभेदाग्रहो निवर्तक इत्यभ्युपगमेन भेदाग्रहमावस्य प्रवर्तकत्वानभ्यु पगमादिति भावः । अत्र त्विति । सिद्धान्ते वित्यर्थः । विजातीयभूतारव्ध इति । विजातीयभूतावयवप्रचुरारब्ध इत्यर्थः । ततश्च विजातीयपृथिव्यवयवप्रचुरा रब्धे शुक्तिशकले तद्विजातीयतेजोवयवप्रचुरारब्धरजतभ्रमौपयिकमित्यर्थः । अण्ड सृष्टः पूर्वभावित्वादिति । तदानीं रजतादेरप्रसक्तः ; येन तन्मिश्रणं स्यादिति भावः । पाञ्चभौतिकेष्वितेि । सत्यरजतस्थले रजतपरिणामविशेषयीभ्यतेजोंश सत्वात् तत्र रजतावयवारम्भसंभवात् याथार्थमुपपद्यत इति भावः । विधृत्करणेन कायनुप्रविष्टस्येति । मरु मरीचिकारूपकार्यानुपविष्टस्य जलरूपस्य भूतस्य श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचेिता समुद्रादिरूपकार्यान्तरावयवजलसमानपरिणामसंभवात् मरुभचिकाम्भोतिकान्तरे समुद्रादिलक्षणभौतिक्रान्त९बुद्धियथा यथां घटते, तथेत्यर्थः । अतः शुक्.यादौ रजताद्यवयवसद्भाव उपपद्यत इति। ननु त्रिवृत्करणं शुक्तौ जातसद्भावश्रेोजकं चेत् निवृत्कृततेजोंऽशस्य सर्वत्र पार्थिवे सत्वात् स्व रजतसादृश्यं स्यात् । तेजोवयवेषु तारतम्यासंभवात् पार्थिवेषु सर्वेष्वष्टमांशस्य तेजसः सर्वन्न सत्वात् सर्वक्ष तमः स्यादिति चेत्--न । अष्टाधीनपरिणानविशेषस्य कार्यानुरोधेन कचिदेव कल्प्य त्वेनादोषात् । अणुमात्रे च झुक्तित्व पुष्कलमिति । रजतत्वयुवर्णत्वपृथिवीवादि वच्छुक्तित्वादिजतिरवथवाक्यविनिष्ठा । न तु घटत्वपुरुषत्वादिवदवयविमान्ननिष्ठ : शुक्तिशकलेऽपि * इयं शुक्तिः ’ इति व्यवहारात् । यदि चात्र विप्रतिपत्तिः, तर्हि शुक्तिपदं रजतभ्रमधिष्ठानङ्गद्विपरम्, रङ्गत्वस्यावयवावथांबनिष्ठत्वेऽविवादात् । ननु पुरुषत्वादेरवयविमाननिष्ठत्वे स्थाणौ पुरुषत्वभ्रमः कथं निर्वो ढध्यः ? पुरुषस्बस्य पाणिपादसंघातवृत्तितया पुरुषावयवेषु पुरुषत्वस्याभावेनान्यथ ख्यात्यापतेः । किंच त्रीहित्वजातेरप्यवयवाक्यविनेिष्टत्वाभावात् ब्रहिभ्रमनिर्वाहानुप पतिश्च । नीवारदौ त्रीहित्वजातिसत्वे च मुख्थत्वमेव स्यात्, न प्रतिनिधित्वम्। अत एव मीमांसकैरपि, * सामान्यं तविकीर्षा हि ?” इत्यत्र,–“त्रीहिसदृशनीवारद्रव्येषु न त्रीहित्वजातिः । नापि व्यक्तिः, नीदारत्वजातिझ्यक्तयोः व्रीहेित्वज|तिद्यक्तयपेक्षथा भिन्नत्वात् । तथापि सदृशद्रव्योपादाने त्रीहिशास्त्रस्य कियानध्यनुग्रहोति । तथाहेि

• व्रीहिभिर्यजेत इति ? व्रीहित्वज्ञातेः साधनत्वं बोध्यते । अमूर्नायाश्च जातेः

स्वतो हेतुत्वासंभावात् व्यक्तिपरिच्छेदमुखेनेति वक्तव्यम् । व्यत्तेरपि पुरोडाशादि निष्पत्तावधातादिशास्त्रपर्यालोचनया च तद्वयवद्वारा हेतुत्वं क्क्तव्यम् । ततश्च व्रीहित्वजातेत्रंहितदवयव रिच्छेदमुखेनाङ्गत्वात् त्रीहेित्वञ्जातेरिव व्थक्तितद्वयवा नामप्यङ्गत्वं सिद्धम् । ततश्च जातिव्यक्तयवयवा व्रीहिशास्त्रार्थाः । तत्र सदृशोपादाने जातिव्यत्योः शास्रार्थयोरलाभेऽपि तदवयवरूपशास्रार्थलाभेन व्रीहिशास्रमपि किंचि दनुगृहीतं भवतीत्युक्तमिति चेत्–न | यन्न जातेिरवयवावयविवृतिस्तत्र तत्प्रतीते यथ॥थ्र्यमस्ति । इतरत्र तु प्रभाकरोक्तरीत्या अख्यातेिः । यथा पञ्चलोहारब्धे कार्ये सर्वापि लोहप्रतीतिर्यथार्थेत्यत्रैव भाष्यकृतः संरम्भः । १.४९ स्ववतो मात्रामुपादाय स्वयं निहत्य स्वयं निमय स्वेन भासा ब्धेन ज्योतेि। प्रस्वपिति । अत्रायं पुरुषः स्वज्योतिर्भवतेि । न तत्र रथा: " इत्येव श्रुत्याकार तथापीदं वाक्यं तत्समानार्थ लैौकिकमुपात्तं द्रष्टव्यम् । मुख्यार्थत्व इतिं ! स्वामानां सुदादीनां जाग्रत्सुखादिवैलक्षण्यायोगात् विषयाणामेव विलक्षणत्वादित्यर्थः । व्याघातपौनरुक्त्येति । “ न भवन्ति ”, “ स्थान् सृजते ' इति व्याघात

• सृजते ”, “स हि कर्ता ?' इत्यमयोः पौनरुक्त्यमिति भावः । शिरश्छेदादयः

इत्युक्तत्वादिति छेद दृष्टान्ते चायं भाव इतेि ! तल पीतिमविशिष्टसुवर्छद्रव्यस्यापि भट्टण मस्तीति भावः । चाक्षुषदोषसंसर्गे दुर्वच इति । पितानुपहतनयनानामपि स्फटिके पीतत्वोपलब्धेरित्यर्थः । अदृष्टस्य नियामकत्वादिति । ननु समीपस्थानां 'जलं नास्ति । एतावन्तं कालमिदं जलतयाऽभ्राम्यम् । असदेव जलत्वनभात् ' इत्यादि परीक्षितप्रत्यक्षाणां का गतेिः ? तेषामसंसर्गग्रहृरूपत्वाभ्युपगमे मरीचिकाजल प्रत्यक्षाणामल्पयसामेव तदूपत्वं किं न स्यादिति चेत्-लु । मरीचिकाजलप्रत्यक्षस्य त्रिवृत्करणशास्त्रानुगृहीतस्यासंसर्गाग्रहरूपत्वमनुचितमिति भाष्यकाभिप्राय इति केचित् । समाधते – अपेक्षिकैो हि सव्यदक्षिणभाव इति । स्वभिमुखे दर्पणे स्वापेक्षया विपर्यस्तसन्यदक्षिणभावः सिद्धः । स्वाभिमुलवस्तुन स्वविरुद्धसव्यदक्षिणभावस् संप्रतिपन्नत्वात् । सद्ग्रहणपूर्वकत्वमुखग्रहणे मुखस्य दर्पणस्य चान्तरालरूपविप्रः कर्षस्याग्रहणात् दर्पणस्थत्वासंसर्गाग्रहोऽपि भवति । (तथा दर्पणगतद्विपर्यस्तसव्यदक्षिण भावस्य आभिमुख्यस्य अभिमुखस्य च असंसर्गाग्रहो भवति ।) ततश्च दर्पणस्थत्व स्वाभिमुखत्वविपर्यस्तसध्यदक्षिणभावप्रतीतीनां याथार्थ सिद्धमि(द्धयती)त्यर्थः । ननु सोपाधिकभ्रमे अन्तरालाग्रहणमप्रयोजकम्, दर्पणबिम्वयोरन्तराले पश्यतामपि पार्श्वस्थानां बिम्बे णस्थत्वभ्रान्तिदर्शनादिति चेत्, सत्यम्—उपाधिनिवृत्तिसहितान्तशालग्रहणे भ्रमदर्शनादुपाधिनिवृतिसहितान्तरालग्रहणस्याभावोऽपेक्षित इति तात्पर्यम् । दिगन्तरप्रतियोगिनो दिगन्तरस्य चेति । अस्मिन् प्रदेशे प्रत्यक्त्वभ्रमो जायते, तत्र प्रत्यक्त्वमवध्यन्तरापेक्षयाऽस्त्येव । स्वाश्रयदेशापेक्षया परं नास्ति । २५० श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचिता ततश्चान्याधिकं प्रत्यक्स्त्रे स्वाश्रयदेशावधिकत्वासंसर्गग्रह इत्यर्थः । चन्द्रदेश द्वाविति प्रतीत्यभावहेतुरिति । एकस्य चन्दस्य द्वौ देशाविति प्रतीत्यभामहेतु रित्यर्थः । भाष्ये-युगपद्देशद्वयेत्यन्न यौगपद्योक्तिः शैघ्रयाभिप्राय, एकस्मिन् क्षणे ज्ञानद्वयासंभवात् । भाष्ये-ग्रहणभेदेन ग्राह्याकारभेदादेति । ग्रहण भेदेनेोलिस्यमानदेशरूपग्राह्याकारभेदादित्यर्थ । न तु ग्रहणमेदायतं आह्याकर द्वित्वमिति मन्तव्यम्, आह्याकाररूपदेशद्वित्वस्य ग्रहणभेदानधीनत्वाद् । तत्कृतं ग्राह्याकारद्वित्वं च पारमार्थिकमिति भाप्यस्याप्येवमेवार्थ । केचित्-तत्र सामग्री द्वित्व-ग्रहणद्वित्वषारमाथ्यैसाधनसंरम्भात् ग्रहणद्वित्वेन ग्राह्याकारद्वित्वसमर्थनसंरम्भाच ग्रहणातद्वित्वस्य चन्द्रस्य चासंसर्गाग्रह एव; न तु देशागतद्वित्वस्येतेि वदन्ति । तन्न; प्रभाकरमतप्रवेशापत्य, प्राभाकरमतवैषम्यप्रदर्शकोत्तरटीकाग्रन्थविरोधप्रसङ्गेन च तस्यी पेक्षणीयत्वात् । नेत्रवृत्तिद्विधाभूतेति । ननु क्षेोके द्वित्वं चन्दं चेति द्वित्वमा प्रतीयते । िितगतद्वित्वमिति कुतोऽवसीयते ? नेत्रवृत्तेर्वितिग्रहणसामथ्यभावेन त्रित्तिद्वित्वग्राहकत्वसंभवादिति चेत् - न । “द्वे तु वित्ती वेितन्बती ? इतेि त्रितिगतद्वित्वस्य प्रकृतत्वेन स्वप्रकाशत्वेन च तस्यैव ग्रह्णेोपपत्तेः । (अविद्यापरस्वाभिमतश्रुत्यर्थः) ऋताभावस्य ऋतविरोधिनश्चेतेि । न च घटस्य घटाभावाश्रयत्वात् ऋतस्य ऋताभावाश्रयत्वे को दोष इति वाच्यम्, भावाभावयोः सामानाधिकरण्या सम्भववत् आधाराधेयभावस्याप्यसंभवात् । न चैवै घटे घटाभावाभावे घटसत्त्वा पतिरिति वाच्यम्, घटाभावे घटतदभावयोर्द्धयोरप्यभाववत् घटे घटतदभाक्यो योरप्यभावोपपत्तेः । अत एव प्रपञ्चाभावत्पस्य ब्रह्मणः प्रपञ्चाधिकरणत्वायो:यतया ब्रह्माश्रितस्य प्रपञ्चस्य स्वाधिकरणत्वायोग्याधिकरणकत्वरूपं मिथ्यात्वमिति परे.वदन्ति । अत एव रूपविरोधिनो रुपत्वस्य रूपाश्रितत्वादित्यपि शङ्का परास्ता, अत्र विमाश्य चिनाशकभावलक्षणविरोधित्वस्य विवक्षितत्वात् । तन्मते च ज्ञानरूपब्रह्माणोऽज्ञान नाशकत्वादिति भावः । शङ्कते - पुण्यमपि हीति । प्रतेिवन्दीत्वेनानुसंधेय इति । यदि “नासदासीन्नेो. सदासीतं' इति श्रुतिबलात् तम:शब्दितमकृतेरनिर्वचनीयत्वम्, तर्हि "अनादि मत्परं ब्रह्म न सत्तन्नांस ३छ् अचित्समष्टिभृते तमःशब्दाभिधेय इतेि ! ननु कथं सदमच्छब्दितयोश्चिद यन्न लय इत्यर्थकत्वेनादोषात् | भाष्ये-सत्यं तमःशब्देनेति । ननु त्म:शाब्देनाभि हेितस्यचित्समष्टित्वमिति सिद्धान्तत्ते सत्यमित्यादिनाऽसिमष्टिभूतायाः प्रकृते ; सूक्ष्मवस्थोच्यत इति कथनन्द्यते ! पून् समस एवाचिरसमष्टित्वकथनेन प्रकृतेर चित्समष्टित्वस्य वा तमसस्तत्सूक्ष्मावस्थावस्य वाऽकथनदिति चेत्--न । उभयोरपि विरोधाभावेन तथानुवादोपपतेः । क्रमेणोपादानविवक्षामिति । पूर्वपक्षेपन्यास दशायां *तम आसीत् ? इति वाक्यानन्तरं * मायां तु प्रकृतिम् ? इतेि वाक्य मुपाददानस्य पूर्वपक्षिणे विवक्षमित्यर्थः । तमःशब्दान् सांख्याभिमतप्रकृतिरुच्यत इति शङ्कव्यावृत्त्यर्थं हेि, मायां प्रकृतिं विद्यात् इति बाक्यं तदनन्तरमेवोपातमिति भावः । ननु “ अस्मान्मायी मृजते विश्वमेतन् तस्मिंश्चान्यो मायया संनिरुद्धः । इति वाक्यप्राप्तमायानुवादेन “मायां तु प्रकृतिं विद्यात्' इति वाक्येन प्रकृति शब्दितमुपादानत्वं विधीयते, * दिश्च प्रतिज्ञादृष्टान्तानुप्रोधात् ?' इत्यादी प्रकृतिशब्दस्योपादान एव प्रसिद्धेः | पैरैरपि तथा व्याख्यातस्माव । तत एवोपान मिथ्यात्वस्यापि सिद्धेर्मयातुवादेन प्रकृतित्वं विधीयत इत्येव परेण सुवचमिति चेत् न । प्रकृतिशब्दस्योपादानपरत्वादपि प्रसिद्धिमाचुर्येणाचित्समष्टिप्रकृतेरेखोपस्थित्य॥ तस्या मायात्वरूपनिर्वचनीयत्वविधानस्यैव तन्मतेऽप्युवितत्वादिति भावः । न माया मात्रसूत्रेति । “मायामात्रं तु कास्न्येन ? इत्यादिसूत्रे मायाशब्दस्याश्चर्यार्थकत् प्रतिपादकभाष्येण िवचित्रार्थसर्गकारित्वप्रतिपादकस्यास् भाष्यस्य न विरोध इत्यर्थः । बहुवचनाद्वगम्यत इति । त्वदभिमताविद्याया एकत्वादिति भावः । प्रतिभा सस्तु द्वित्वादिविषयत्वादिति । अविद्यमानचन्द्रद्वित्वादिविषयत्वदित्यर्थः । (छवेिचापरपुराणार्थ:) विशब्दस्य वैविध्यवैपरीत्यरधार्थद्वयपरत्वसंभवमभिप्रयन्नाह-विविध ज्ञायते ऽनेन, विपरीत ज्ञायतेनेति चा करणे व्युत्पत्तिरिति । “करणाधिकरण योश्च ) इति लयुट् । विज्ञानमविद्येत्यत्र प्रमाणमाहं – यदा तु शुद्धमित्यादि । श्रीरङ्गरामानुजमुनेिविरचिता तस्य हि व्यतिरेको वक्ष्यन इति । विज्ञानशब्दश्य “विज्ञानमेकं निजकर्मभेद इत्यत्रेव ब्रह्मस्वरूपज्ञानपरत्वे तद्यतिरेके पञ्चवट्यतिरेकप्रतिपाद्कस्य * यदा तुः शुद्धम् ? इत्यस्य लोकस्यासामञ्जस्यप्रसङ्गादिति भाव । ननु विज्ञाने = ब्रह्मणि विजुम्भितानि=कल्पितानीत्यर्थस्य वक्तुं शक्यत्वात् श्रीधरेण तथा व्याख्यातवाच कथं विज्ञानशब्दस्याविद्यार्थकत्वनिर्णय इत्याशङ्कयाह-विज्ञाने विलुम्भितानीतीति । अस्वारस्यादिति । “सप्तमी ? इति योगविभागाश्रयणेन सप्तमीसमासस्य क्रुिष्टत्वा दिति भाव । नपुंसकपदस्येति पाठः । नपुंसकान्तपदस्येति पाठे नपुंसकत्वद्योत कविभक्त्यन्तपदस्येत्यर्थः । पुंलिङ्गभेदशब्दविशेषणत्वायोगेनेति । “र्भि गात्रविनामे ? इत्यस्यांकर्मकतयः “गत्यर्थाकर्मक ? इति कर्तरि क्तन्तस्य व, ण्यन्तात् कर्मणि त्तान्तस्य वा विज़म्भितशब्दस्याश्रयणे वेिशेष्यनेिन्नतप्रसङ्गात्, * नपुंसके भावे क्तः ! इति भाबक्तान्तत्वपक्ष एव नपुंसकत्वस्य युक्तत्वाच्च भावप्रत्ययान्त एव विग्भितशब्दः । न च भेदानां कथं विजम्भणारूपधात्वर्थत्वमिति वाच्यम् उपचारेण तथा प्रयोगोपपत्ते । ततश्च भावप्रत्ययान्तत्वे सिद्धे विजुम्भणरूपस्य भावस्य कर्ताकाङ्काया एवोत्कटत्वादधिकरणाकाङ्कायां अतथात्वात् षष्ठीसमास एव युक्त इति भावः । बहुवचने न तात्पर्यमिति । प्रत्यक्षदिसिद्धबहुवानुवादित्वादिति भावः । जडोपलक्षित इति । देहान्तःकरणादिभिः परस्परव्यावृत्तया प्रतीते कस्मिन् आत्मवस्तुनीत्यर्थः । जडगतभेदा म संभवन्तीत्यर्थ इतेि । अन्तः करणाद्युपाधिप्रयुक्तभेदा न भवन्तीत्यर्थः । वस्तुभेदशब्दयोः कर्मधारयमभिप्रयन्नाह यद्वा एको वस्तुशब्द आकात्परं इति । यथमो वस्तुशब्दो जडपर इत्यभिप्राय:। अस्मिन् पक्षे कर्मप्रतिवद्धात्मनिश्चयैः सत्यत्वेनाऽऽलक्ष्यत इत्यस्य वक्तव्यतया सत्यत्वे नेत्यंशस्याध्याहारप्रसङ्गादुतरार्धस्य पूर्वाधैकवाक्यत्वाभावाचापिशब्दमात्रमध्याहृत्य व्या चष्ट – यद्वा न केवलमिति । तदुत्तरोत्तरभावीति । अनेन भाष्ये भेददर्शनं निमित्तं यस्थाज्ञानस्येतेि बहुव्रीहिरभिप्रेत इति भावः । असिन् पक्षे कार्याज्ञानं ममकारागद्वेषादि । तस्यापि पूर्वकमैवेत्यर्थ इति । न च भेददर्शननिमित्तका ज्ञाने भेददर्शनस्यैव हेतुत्वात् कथं कर्मणो हेतुत्वमिति वाच्यम्, मूलकारणं कर्मः वेत्यर्थात् । अस्मिन् पक्षे निजकर्ममेदविभिन्नचितैः बहुधाभ्युपेतमित्यस्यायमर्थ भावप्रकाशिका (अविद्यापपुराणार्थ:) २५३ नेिजकर्मभेदेन विभिन्नचिनैः सजतीयमेनदर्शनैः ! चित्तशब्दो बुद्धिपरः । बहुधाभ्युपेतं कार्याज्ञानयुक्तमिति । अस्मिन् पक्षे बहुधाभ्युपेतमित्यस्याििकृष्टत्वात् पक्षान्तरमाह--यद्वा देवाशिरीरभेदेति । जानीयविजातीयभेदविरहानु बाद इति ! * विज्ञानमेकम् ? इत्यर्थेन सञ्जातीयात्मभेदस्य, “सस्मान्न विज्ञानम् । इत्यर्थेगानात्मभूतविजातीयभेदस्य च निषिद्धत्या तन्निषेधनुवाद इत्यर्थः । स्वगत भेदरहित्यमुच्यत इति । तद्रदेव पूर्वार्धप्रतिपन्नमनूद्यत इत्यर्थः । द्वितीयपक्षे भप्यानुगुण्यमाह – एतदभिप्रायेण हीति । दशश्लोक्यामिति । विष्णुपुराणे द्वितीर्थेशे द्वादशाध्याये “इत्येष संनिवेशोऽयं पृथिव्या ज्योतिषां तथा । द्वीपानामुदधीनां च पर्वतानां च कीर्तितः । वर्षाणां च नदीनां च ये च तेषु वसन्ति वै । तेषां स्वरूपमाख्यातं संक्षेपः श्रूयतां पुनः ।। " इत्युपक्षिप्य * घट्टम्वु वैष्णवः कायतो विप्र वसुंधरा । पद्माकारा समुहूता पर्वताध्यादिसंयुतः। ज्योतींषि विष्णुर्मुबनानि विष्णुर्वन्ननि विष्णुर्गिरथेो दिशश्च । नद्यः समुद्राश्च स एव सर्वे यदस्ति यन्नास्ति च िवप्रवयै । ज्ञानस्वरुपो भगवान् यतोऽसाक्शेवमूर्तिर्न तु चस्तुभूतः । ततो हि शैलाव्धिधरादिभेदान् जानीहेि विज्ञानविजुम्भितानि । यदा तु शुद्धं निजरूपि सचैकर्मक्षये ज्ञानमपास्तदोपम् । सदा हि संकल्पतरोः फलानेि भवन्ति नो वस्तुषु वस्तुभेदाः । बस्त्वति किं कुत्रचिददिमध्यपर्यन्तहीनं सततैकरूपम् । थचान्यथात्वं द्विज याति भूयो न तत्तथा तत्र कुतो हि तरवम् ।। मही धटत्वं घटतः कपालेिका कपालिका चूरजस्ततोऽणुः । जनैः स्वकर्मस्तिमितात्मनिश्चयैरालक्ष्यते ब्रहैिं किमत्र वस्तु । ९५४ श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरबेिता तस्मान्न विज्ञानमृतेऽति किंचित् कचित् कदाचिद् द्विज वस्तुजातम् । विज्ञानमेकं निजकर्मभेदविभिन्नचितैर्बहुधाभ्युपेतम् । ज्ञानं विशुद्धं विमलं विशोकमशेषलोभादिनिरस्तसङ्गम् । एकं सदैकं परमः परेशः स वासुदेवो न यतोऽन्यदस्ति । सद्भाव एवं भवतो मथोक्तो ज्ञानं यथा सत्यमसत्यमन्यत् । एतत्तु यत् संयवहारभूतं त्लापि चोक्तं भुवनाश्रितं ते । यज्ञः पशुर्वह्निरशेष ऋत्विक् सोमः सुरा स्वर्गमयश्च कामः। इत्यादि कर्माश्रितमार्गदृष्ट भूरादिभोग (भेद) श्च फलानि तेषाम् । इति दशाक्षेोकी पठिता। [यचैतदुवनगतमिति मूोक्तपाठः।] नात्र विगानमिति। यद्यपि * यदस्ति यन्नास्ति ६. विपक्ये । इत्यत्रातिनातिशब्दोर्भावाभावरूपेण प्रतिपन्नवस्तुपरतया योजयितुं शङ्गयत्वादस्तिशब्दस्यात्मपरत्वे विगानं संभवति--तथापि नास्त्यसत्यशब्दयोरचेतनपरत्वे न विवादं इत्यत्र तात्पर्यम् । अपितु कर्मपरत्व मेवेति । कर्ममूलचैविध्यानुसन्धानपरत्वमेवेत्यर्थः, उत्तरत्र तथाभिधास्यमानत्वात् । वियु सूक्ष्मरूपमिति । परस्परमुपकरणोपकरणिभाववियुतं प्रकृतिपुरुषयोः सूक्ष्मं रूपमुच्यत इत्यर्थः । आदिभरतचरि' हृत्थमिति । “मैत्रेय. तस्य चरितं कथयिष्यामि ते पुनः ! इति प्रथमाध्याये उपक्षिप्तत्वदिदानीं हृत्स्थमिति भावः । ननु संक्षेपशब्दस्य सकलशास्त्रार्थसंक्षेपपरल्वसंभवे प्रथमाध्यायोक्तप्रतिज्ञावशेनादिभरत चरितस्य बुद्धिस्थत्वं परिकल्प्य, एतस्य तत्संक्षेपवकल्पनं.ष्टिम् । किंच तत्संक्षेप रूपत्वं प्रतिज्ञातं चेत्, विस्तरकथनस्य स्वत प्राप्ततया * भगवन्. संर्वभाख्यातम् । इति मैत्रेयस्यादिभरतचरितप्रक्षेो न युक्त इतेि चेत्-न । सकलसंक्षेपरूपत्वे वक्ष्यमाणसंक्षेपरूपत्वमपि संभवतीत्यत्र तात्पर्यात् । सत्तामात्रमगोचरमिति । यधपि नैतानि वाक्यान्येतत्प्रकरणस्थानि, तथापि “ज्ञानस्वरूपो भगवान् यतोऽसै ) इत्यादीनामेतत्प्रकरणस्थानां तत्समानार्थत्वं वक्तव्यमित्यभिप्रायेण तथोक्तमिति द्रष्टव्यम् । अधीतानधीतशाखार्थज्ञापनार्थतिीति । अत्रेति: समाप्तौ । विष्णुरात्मेतीत्यस्य वाक्यस्य व्यवहितेनापि “ शरीरात्मभावः । इत्यनेना न्वयसंभवे अभिप्रेत्येत्यध्याहारोऽनुचित इत्यभिप्रेत्याह--शरीरात्मभाव इति वार्थ भावप्रकाशिक्रा (अविद्यापरपुराऽाथैः) २५५ मृ व्याचष्टे--अनीतशाखास्वापीति । वादात्म्येोपशोऽस्तीति । य इति शेषः उत्तरत्र ' तस्यायमेवार्थः । इति तच्छब्दश्रवणात् । अत्रेतिशब्दत्रयस्येति । एवमिहान्क्र मः–“यदधु वैष्णवः काय: ” इति श्लोकेन सकश्रुतिगत तादात्म्योपहणरूपस्य सामानाधिकरण्योपदेशस्य “ ज्योतींषि विष्णुः' इत्यारभ्य वक्ष्यमाणस्य शरीरात्मभाव एव निबन्धनमित्यभिप्रेत्याम्बुनो विष्णोः कार्यत्वेनाम्बु परिणामभूतं ब्रह्माण्डमपि विष्णोः शरीरमित्याहेति । न च 'विष्णुरात्मेत्यभिप्रेत्य इति पूर्वग्रन्थविरोध इति वाच्यम्, तस्य व्याख्यानन्तरत्वेनादोषात् । केचितु अनेन श्लोकेन तस्य विष्णुरात्मेत्यभिप्रेत्य शरीरात्मभाव एव सामानाधिकरण्ये निबन्धनमिति तत्पर्यंत आहेति योजयन्ति । विश्वरूपो यतोऽव्यय इति ।

• सर्वेन्द्रियान्त:करणं पुरुषाख्यं हि यज्ञत् । स एव ? इति सामानाधिकरण्येन

निर्देिश्य कथमिदं भिन्नयोः सामानाधिकरण्यमित्यपेक्षायाम्, “सर्वभूतात्मा विश्धरूपो यतोऽव्ययः' इति शरीरात्मभावस्य *यतः ? इति पञ्चम्या कण्ठो हेतुतयोक्त रित्यर्थः । इदं च वेदार्थसंग्रहे भाप्यकृतां सुव्यक्तमुक्तम् । पादत्रयस्यार्थ उच्यत इति 1. * यदस्ति यन्नास्ति च विप्रवर्य ? इति चतुर्थपादार्थस्य “ अत्रास्त्यत्मकं नास्त्यात्मकं च” इत्यादिभाष्यग्रन्थेनानुवादसुखेन स्फुटीकरिष्यमाणत्वात् पादत्रयस्यार्थ उच्यत दुयुक्तम् । केचितुः--असंकोचेन पादचतुष्टयस्याप्यर्थ उच्यते, श्रेोक्रमात्रस्य शरीरात्मभावायत्ततादात्म्योपदेशफ्रवे विप्रतिपत्यभावात् । इयांस्तु विशेषः – पादत्रयगतानां ज्योतिरादिपदानां निर्णी तार्थतया न जिज्ञासा । चतुर्थपाद्गतातिनातिशब्दयोरनिर्णीतार्थतया तत्र जिज्ञासया तत्पादार्थमात्रस्यानुवादोपपतेरिति वदन्ति । विशिष्टवाक्यार्थानुवादेनेति ।. पर्यव सन्नवाक्यार्थानुवादेनेत्यर्थः । नास्त्यात्मकत्वे' हेतुरयमित्याहेत्युक्तमिति । न त्वस्यास्यात्मकत्वे हेतुयमित्याहेत्युक्तमित्यर्थः । श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचिता “ज्ञानस्वरुपो भगवान् यतोऽसौ ) इत्यंशेन 'इदमस्यात्मकम्, इदं अस्य च नास्त्यात्मकत्वे हेतुरयम्' इत्यप्रतिपादनादाह श्रत मुपादात्त इति । ननु भाण्ने-अशेषक्षेत्रज्ञानावस्थिनस्येति कथं लभ्यते ! क्षेत्रज्ञस्य प्रागनिर्दिष्टत्वात् । न च * यदस्ति यन्नास्ति च विप्रवर्य ' इत्यनेनस्ति शब्देन क्षेत्रज्ञयोपस्थापनमस्तीतेि बच्यम्, 'इदमस्यात्मकम्, इदं नास्त्यात्मकम् इति िवभागानभिज्ञ मैत्रेये प्रित अतिशब्दस्य क्षेत्रज्ञोपस्थापकत्वाभावेनाशेषमूर्तिशब्देन क्षेत्रज्ञामनावस्थितस्य भगवत उपस्थापने प्रमाणाभावादित्याशङ्कय, अस्तिनानि शब्दाभ्यामनुपस्थापनेऽपि ज्योतिरदिशब्दैः संमृष्टवचनैश्चेतनाचेतनयोरुपस्थितिसंभवात् तत्र चाचिच्छरीरके ज्ञानस्वरूपशरीरकत्वोपदेशस्य वा “न वस्तुभूतः ?' इति देवादि शरीरकत्वनिषेधस्य वाऽसंभवात् क्षेत्रज्ञशरीरक एव योग्यतावशेनाशेषमूर्तिशब्देन परामृश्यते । ततश्च क्षेत्रज्ञशरीरको भगवान् ज्ञानस्वरूपः ज्ञानशरीरको भवित (स्वरूपशब्दः शरीरपरः ।) वस्तुत्वरूपदेवाद्विशरीरको न भवतीत्युते क्षेत्रज्ञस्य ज्ञान स्व(४)रूपत्वमस्ति, अर्थस्वरूपदेवादिदेशरीरत्नं नास्तीति फलति । ततश्च देहात्मविवे कोऽपि फलितो भवति । यथा 'अङ्गुलीयकवान्सौ रजतवान्न सुवर्णवान्' इत्युक्त अङ्गुलीयकं रजतरूपं न सुवर्णरूपम्' इति तद्वत्-इत्यभिप्रयन्नाह-अशेषशब्देना चितोऽपीति । वस्तुभावनिषेधोऽनुपपन्न इति । चिच्छरीरकस्य भगवतः, “न तु वस्तुभूतः ) इतिं देवमनुष्यशैलब्धिरादिवस्तुशरीरकत्वनिषेधस्य शरीरभूते अचिदंशे देवमनुप्यदिभावनिषेधपर्यवसितत्वदित्यभिप्रायः । ऋत्विक्प्रचारकर्म विशेषणमिति । यथा परंपरया प्रचारविशेषणमुष्णीषलैौहित्यम् । परम्परयेत्यस्य प्रचारे ऋग्विजां विशेषणत्वम्, तत्र चोष्णीषस्य, तत्र च लोहित्यस्येत्यभिप्रायः । काठिन्यवान् यो बिभर्ति तस्मै भूम्यात्मने नमः ) इत्यत्रात्मस्वरूपे भूमिद्वारा काठिन्यमिति भाव । भाष्ये--यत एवं तत एवेति । ननु क्षेत्रज्ञस्य ज्ञान स्वरूपत्वेन देवादिरूपत्वाभावेऽपि देवदिभेदस्य तद्विज्ञानविजुम्भितत्वमनावश्यकम्, क्षेत्रज्ञभिन्नत्वमात्रेण तद्विज्ञानविजुम्भितत्वस्यानावश्यकत्वात् । इतरथा परमात्मनित्य विभूत्यादेरपि तथात्वप्रसङ्गान् । न च जीवभिन्नस्यानित्यत्वेन सिद्धस्य देवादेतद्वि ज्ञानविजूम्भितत्वमावश्यकमिति वाच्यम्, देवादिभेदस्याद्याप्यनित्यत्वनिश्चयात् । भावप्रकशिक } {अष्टपमथुश्शी; ) निश्चये च तत्र सस्यशब्दितःएदुक्तनिंस्यश्वस्य सिद्धस्य कर्मपरिणरूपस्था5- निजस्वप्रतिपादनार्थं प्रदृश्य. ततो हि शैलब्धिधरसदिभेदान् जनीहि विज्ञान- विभिन्नानि " इत्यस्य वैथीप्रश्नः । किंच भेदज्ञामनावस्थितस्य देवःदिभूत भावेन देवादिस्वरूपस्य विज्ञानविजू कृग्भितल्वे देवाद्यमनवस्तस्य ज्ञानस्वरूपनेत्रज्ञ भूतस्वभावेन क्षेत्रस्यापि बिज्ञानविग्भसमप्रसङ्ग इति चेन्-~ने ‘‘ न तु वस्तुत" इति देवादिस्वरूपस्य क्षेत्रज्ञम् लपावस्थितपरममस्वाभाविकस्ये प्रख्या स्याते, पुनः किंरूपमित्यपेक्षायाम्. “ विज्ञानचिजूभितानि" इत्यगातुकरूपत्वमृष्यत इत्यदोषात् । अत एव भाष्ये ज्ञानमेव स्वाभाविकं रूपमिति स्वाभाविकपदं प्रमुक्तम् । देवादिभेदहेतु सङ्कमिति । पूर्वपूर्ववैविध्यनुसन्धानेन, कर्मणा। च देवादिभेदा इत्यर्थः । कर्मविधयोर्घजङ्घात् परभरहेतुर्वसंभवात् हेतुहेतु- मद्भावध्यस्यासशझन कय । ज्ञानस्ररूपः विज्ञानविजभित्नीत्यनेन फलित- मिति । ॐ शनस्यरूपः ३५नेन ज्ञानस्वरूपस्योक्ततया परिणाभशून्यवावगमात् सत्यम् , “ विज्ञानतिम्भिनलि " इत्यनेन परिणामित्रं च फलितम् । अत एव निजसिद्धज्ञानैकरूपस्वेन " इति भयमिति भावः । ननु ‘‘थद तु शुद्धम् " इत्यस्य पूवक्तर्विवरणरूस्वेन पूर्वपक्षिसंमतस्य कथं तदेव विवृणोतीति भाष्य छुष्मभ्युगम इत्याशङ्काविरुद्धांश्च तदुपजीवने न दोषायेत्याह-पूर्वपक्षयोजना थामिति । निदवमित्यादिपदनर्थविभाग इति । अषस्तदोषमित्यदि पदानामिति वक्तन्यै लाघयार्थं निंदपदमुपागतमिति द्रष्टव्यम् । यद्वा निदोष मित्यादीति छेदः। पदममिति । श्लोकस्थपदनःमेित्यर्थः । आत्मकथना मूलकर्मफलभूता इति । आङ्गकर्पना मूलं थभ्येति हुत्रीहिः । व्यक्तिभेदेन बीजाङ्गन्याये दोषाभावात् । विज्ञानशब्दे संकल्पशब्दोऽपीति । वैविध्यनु सन्धानस्य विशनशब्दार्थस्य एकीकृयनुसन्धानस्य संकल्पशब्दार्थस्य च हेतुहेतुम- द्वेन करणखसंभवात् “ विज्ञानविजुभितानि, संक्रमिरोः फलानि ५ इत्युक्.चोर्न विरोधः, अन्यतरस्योतवंश्यतरस्यार्थसिद्धवादिति भावः । भीथशब्दार्थः स्पष्टीकृते भवतीति । भोगार्था इयपक्षिप्तनामेच बहुभेदानाभुसरंक्ये भोग्यभूता इति पशमर्शादित्यर्थः । भोगसिद्धिप्रयोजनत्वमेवेति । “ तस्य निमित्तं संयोग . 3B त्पातै " इत्यस्मिन्नर्थे “गोठ्यचः' इति भोगशब्दाछत्प्रत्ययः; न तु “ऋलोण्येत्। इति यदन्तम्, तथात्वे भोगस्यानादीनां भोग्यदान्देन परिग्रहानापतेरिति भा: । व्याख्येयपदव्याख्यानार्थमिति ! “वस्तुषु ?' इत्यादिपदस्याव्याख्या तत्वात् तदर्थमित्यर्थ । व्याख्येयं पद्मुदाहरतीतेि । “भोक्ता भोग्यम्' इति श्रुतिगतभोग्यपदमित्यर्थः । हेतुरनुक्त इति । यद्यपि “ज्ञानस्वरूपः' इत्यनेनैवास्ति शब्दवाच्यत्वे हेतुरुक्तः, तथापि भाष्ये नोक्तः । अत एव पूर्वंश्लोकव्याख्याने , “इतरदतिशब्दाभिधेयम्' इत्युक्तम्, न तु तत्र हेतुरुपन्यस्त इति भावः। प्रयोजक्रशिथेति । अस्तिनातिपदप्रवृत्तिनिमित्तशिक्षेत्यर्थः । अत्राभिधेयमिति । अस्मिन् क्षेोके अतिशब्दस्यास्तशब्दाभिधेय एवार्थ इत्यर्थः । स्वभोग्यभूतमचि द्वस्तु, श्रतिक्षणमन्यथाभूतमालक्ष्यते इतेि भाप्ये प्रतिक्षणमन्यथाभूतं वस्तु भोग्यत्वेनालक्ष्यते, भोग्यमचिद्वस्तु प्रतिक्षणमन्यथात्वेनालक्ष्यत इत्युद्देश्यविधेय भावभेदेनार्थद्वयसंभवमभिप्रेत्य द्वेधापि व्याचष्ट-अस्थिर इत्यादिना । चाक्षुपज्ञाने प्रयोगप्राचुर्यादिति । यद्यपि चक्षुषा प्रत्यक्षेणोपलक्ष्यते इत्युक्तावपि न दोष तथापि चाक्षुषज्ञानतिरिक्तप्रमाणान्तरसंग्रहायानुभूयत इति व्याख्यातमिति द्रष्टव्यम् । श्रेोकव्याख्यानपरिसमाप्तिमिति । अस्यां योजनायामिति शेषः । अयं भावः-- आलक्ष्यते अनुभाव्यते भुज्यत इति वा, भोग्यत्वेनालक्ष्यत इति वा पूर्वयोज नायामेतादृशाप्रसिद्धार्थप्रदर्शनपरतया 'इत्यर्थः इत्यस्य साफल्यं संभवेत् । अस्यां तु योजनायामालक्ष्यत इत्यस्यानुभूयत इत्यर्थे प्रसिद्धिसत्वेन ' इत्यर्थः । इत्यस्य वैयथ्र्यात् समाप्तिद्योतकत्वमेव । अस्मिंश्च पश् एवंसतीत्युतरभाष्यं लोकद्वयाभिप्राय कथनपरम् । एतदेवाभिप्रेत्य वक्ष्यति--अथवा श्लोकद्वयाभिप्रायमाहेति । पूर्वयोजनायां तु 'इत्यर्थः' इत्यस्य समाप्तिद्योतकत्वाभावात् 'एवंसति' इत्युत्रभाष्यं ब्रूहीत्यादिः पदार्थकथनपरम् । एतत्यक्षाभिप्रायेण बृहीत्यादेरर्थमाहेत्यादिग्रन्थ इति । अतः श्रो व्याख्यानसमाप्तौ बृहीत्वाद्यर्थकथनं विरुद्धमिति न चोदनीयम् । अतिशब्दार्थ मित्यादि विशेषणं सामथ्यैसिद्धतयेति । न तु “वस्त्वति किम्' इति शब्दाभिधेयतया, तलातिशब्दस्य भवत्यर्थकत्वादिति भावः । वस्तुशब्दतुल्यत्वं न शङ्कनीयमिति । “ बस्त्वति किम्' इत्थन्न वस्तुशब्दस्येत्यर्थः । यद्वाति ':वप्रकाशिका (क्षविद्यापरपुर!णार्थ: ) श्रीकातिशब्दाध्याहार इति विशेषः । धूर्वपक्ष्योजनायामिति । पूर्वपक्षे विभज्य लोकद्वयानुक्तिर्न देोक्षयेति भावः । अच्छिन्नास्तिाब्दवाच्यत्वं चेति । “तदानीनति' 'इदानीमस्ति । इतिं पदान्तरसहितातिशब्दवाध्यत्वं

६ - ऋ तत्प्रतिवेगिन एकशब्दस्यापि प्रकाँक्यमेकार्थः । न च 'एकं राशिं पञ्चधा कुरु इत्यत्रेव “ अधिकरणबेिचाले च ? इति धात्रत्ययोऽस्त्विति वाच्यम्, अधिकरण विचालनं हि एकस्य वस्तुनोऽनेकधाकरणम् । संख्यान्तरायदनमित्यर्थः । न हिं विज्ञानस्य संख्यान्तरापादनं स्वसम् । तस्माद्विधार्थ एव धाप्रत्यय इति प्रकरैक्यमे वैकशब्दूस्थाभ्युपेयमित्यर्थः । ननु “ बहुधाभ्युपेतम्' इति विधार्थे ध प्रत्ययश्रवणे पञ्चधाभुक्त इत्यत्रेव क्रियागतं प्रकारबहुत्वं प्रतीयत इति वक्तव्यम्; न तु विज्ञान गतम्, क्रियाबहुत्वस्य धाप्रत्ययार्थत्वात् । सतश्च * बहुधाभ्युपेतम्' इत्याभ्युप गमक्रियागतप्रकारबहुत्वं पर्यवस्येत्, न तु ज्ञानप्रकस्बहुवम् । ततश्च मेकम् ? इत्यत्र विज्ञानप्रकारैक्यं कथं सिध्येत् ? तद्वेोधकाभावात् । एकवबहुत् योर्भिन्नविषयत्वादिति चेतू – न । अभ्युपगमक्रियाबहुत्वस्याभ्युपगम्यमानविज्ञान बहुवपर्यंबंसितयैकान्बहुत्वयोः समाविधयत्वात् इति भावः । औपाधिकमित्यर्थ इतेि । ननु देवाद्यनुसंधानस्यौपाधिकत्वे किं प्रयोजनम् ? “यदम्बु वैष्णवः कायः । इत्यादिश्लोकद्वयेनोक्तचिदचिदानकस्य 'जयतः संसृष्टत्वावस्थायां वियुक्तत्वावस्थायां च भगवच्छरीरत्वमुपपादितम् ।। *ज्ञानस्वरूपो भगवान् यतोऽसौ ? इत्यादिश्लोकद्वयेन चिद्रचिद्विवेकः , चिलः सत्यशब्दवाच्यत्वसचिवतोऽन्वयव्यतिरेकाभ्यां कर्मपरिणाम तथाऽसत्यशब्दवाच्यत्वं चोपादितम् । तदेवाचितोऽसच्छब्दवाच्यत्वं जगदुपलब्धि प्रकारेणापि “वस्त्वति किम् ? इत्यादिश्लोकद्वयेनापि दृढाकृत्य, “तस्मान्न विज्ञानम् इति श्रोकार्थेन वित एव सच्छब्दवाच्यत्वं नाचित इत्युपसंहृतमेवेति समर्थ नीथान्तराभावात् * विज्ञानमेकम् ! इस श्रेोकाधर्मोपन्यासहेतुभूतशिप्यजिज्ञासाविषय २६ ० भूतं किमपि न श्यत इति चेत्, सत्यम्; अचि ट्रस्तुनोऽमत्यशब्दपतृप्तिनिमित्तः कक्ष्यवाचिपदानन्तरपदस्येति । कर्मक्षयवाचिदं विशुद्धमिति पदम्। तदनन्तपदं विभलमिति पदम् । शरीरसन्न्धरहितपरत्वेनेति । प्रकृतिस्पर्श रहितमित्यस्य शरीरसंबन्धरहितमित्यस्य च समानार्थत्वादिति भावः । चिदचित्सा धारणाविति। विदचिद्विवेकपरत्वादिति भावः । अन्येष्वपि शब्देष्विति । सदसदादि शब्देष्वित्यर्थः । ननु * स्वर्गमयश्च कामः ? इत्यस्य काम्यमानस्वर्गपरत्वमेव किं न स्यादित्याशङ्कय, “ भूरादिभेोगाश्च फलानि तेषाम् !” इतेि फलस्य वक्ष्यमाणत्वात् स्वर्गेच्छापरत्वमेव युक्तमित्याह--फलस्य वक्ष्यमाणत्वादिति । ननु “ यज्ञः पशुः। इत्यादिश्लोकस्य कथं कर्मस्वरूपप्रतिपादनपरत्वम् ? पश्चदीनां यज्ञशेषतया तदनु ५वेिष्टत्वेऽपि वह्निशब्दनिर्दिष्टदेवताथा भूरादिभोगानां च फलभूतानामतच्छेषभूतानां कर्मत्वासंभवादित्याशङ्कयाह-देवतायाः फलस्य चेति । सर्वत्र ऋजति हीति । बजत्येवेत्यर्थः । कर्मवश्यो हीति । कर्मक्य एवेत्यर्थः । ध्रुवमचलं रूपमिति । “यचैतद् भुवनगतं मया तोक्त सन ब्रजतिं हि तत्र कर्मवश्यः । ज्ञात्वैतद्भवमचलं सदैकरूपं तत् कुर्याद्विशति हेि येन वासुदेवम् ।।' इति श्लोकस्यै: * धुक्मचलं सदैकरूपम् ? इति पदैः क्रमेण स्वरूपती रूपतो गुणतश्चैकरूप्यमुच्यत इत्यर्थः । सदैकरूपमित्यत्र रूपत ऐकरूशयस्योचितत्वभगि प्रथन्नाह-यद्वा स्वरूपतो गुणतो रूपतश्रेति । पूर्वेषान्वय इति । सिद्धान्तोऽ क्रमगतप्रतिज्ञाबाक्येन “नैतदेवम्' इत्यनेनान्वय इत्यर्थः । नासद्विलक्षणपरावित्यर्थ इति । यथा ब्रह्माणेि प्रयुज्यमानावस्तिसत्यशब्दो न सदसद्विलक्षणपरौ, एवं प्रपत्रेऽपि प्रयुज्यमानौ नास्त्यसत्यशब्ौ न सदसद्वैलक्ष्य परावित्यर्थः । अर्थद्वारको विरोध इति । यद्यपि सदसद्विलक्षणत्वमपि सत्वरुिद्धं भवति-तथापि सत्त्वाभावमेवासच्छध्दो वदेत्, नातिरिक्तमिति भावः ।विनाशित्वमेव हि मिथ्यात्वमिति शङ्कयामिति । तटस्थशङ्कायामित्यर्थः ; मृषावादिनस्तादृश्या विशेषेणान्यथोपलब्ध्या नास्तित्वोपपादनादिति भाप्यस्य परिणामविशेषेणा रचिता । केचित्तु एकेनाकारेणेत्यादिभाष्यमेवमवतारयन्ति-ननु “वस्त्वस्ति किं, घट्य'मित्या नाशित्वमेव ह्यपपादितम्: न निष्प्रमाणकवै ज्ञानबाध्यत्नं वा इत्युक्तम् । नात्र विनिगमकं पश्याम इत्याशङ्कच, * वस्त्वति किम् ? इत्यादिश्लोक द्वयेन कालान्तरेऽन्यथोपलब्धस्य कालः:सरेऽन्योऽलम्भेनेोपपद्यमानस्य नास्तित्वस्य प्रमाणसंबन्धानर्हत्वलक्षणतुच्छत्वरुपे प्रतिपन्नदेशकाले पौ निषेधप्रतियोगित्वलक्षण मिथ्यात्वरुपे वा पर्यवसानासंभवेन विनाशित्व एव पर्यवसानस्योक्तित्वमभिप्रथन्नाह एकेनाकारेणैकस्मिन् काल इतीति । अस्मिन् पक्षे विनाशित्वमेव मिथ्यात्वमिति शङ्कायाः कथं विनाशित्वं तुच्छत्वमिथ्यावव्यावृत्तमिति शङ्कायाश्च तटस्थशङ्कात्वाश्रयण क्लेशेो नास्तीति च वदन्ति । विनाशगर्भत्वं नास्तिशब्दप्रवृत्तिनिमित्तमित्यर्थ इति । नश्वरत्वं नातिशब्दप्रवृत्तिनिमित्तमिति नास्त्यर्थत्वं नश्वरत्वस्य । अतश्च अचेतनं सदा नास्त्यर्थगमिति भाष्यस्य सर्वदा नाशगर्भमित्यर्थ इति भावः। स्वाभाविकास्तित्वयोगित्वबुद्धिविषयत्वमिति। स्वाभाविकस्तित्वमपरमार्थ इत्यर्थः। अपरमार्थभूतस्वाभाविकातित्वोगात् अचिद्वस्तुनोऽप्यपरमार्थत्वमिति भावः । न चापरमार्थस्वाभाविकसत्यत्वस्यचिद्रपेऽभाव कथं तयोगेनचेतनेऽपरमार्थत्वव्यवहार इति वाच्यम्, अचेतनमसप्तथत्वकमिति प्रतीत्या कस्यचित् संबन्धस्य बहुत्रीह्यस्य वक्तव्यत्वा । अपरमार्थत्वाभांस्त्यर्थोपेतत्वादिति । अपरमार्थस्वभाविकसत्य त्वोपेतत्वादित्यर्थः । (निवर्तकानुपपत्तिः) तेनात्मवयविषयत्वं वेति । तेन = निर्विशेषवस्तुनेत्यर्थः । यद्वा निर्विशेषवस्तुविषयत्वेनेत्यर्थः । तल हेि “अद्भयः संभूतो हिरण्यगर्भ इत्यष्टौ", इति प्रतीकोपादानं कृतमिति । ततश्च । “ अद्भयः संभूः' इत्युतरानुवाक पठेितेन “वेदाहमेतं पुरुषं महान्तम्, आदित्यवर्णम् ? इत्यनेन “ सर्वे निमेषा २६२ जज्ञिरे विद्यत पुरुषादधि ? इत्यस्य वक्तव्यमिति भाव अम्मा इत्य ट ' चतुर्धा हि परैः सामानाधिकरण्यमिति । * व्यासेश्च समञ्जसम् । इत्यत्र शांकरभाष्ये सामानाधिकरण्थे अभ्यासपबादैकबबिशेषणांनीति यश्चारः पक्षा उपन्यतः। तत्र-'अभ्यासौ नम-द्वयोर्वस्तुनोरिनवर्तिायामेवान्तरबुद्धौ अन्यतर बुद्धिरक्ष्यस्थते । यथा नात्रि ब्रह्मत्वबुद्धावध्यतायामप्यनुधर्तत एव नामबुद्धिः, न ब्रह्म बुद्धया निवर्तते । यथा वा प्रतिमादिषु विष्ण्वादिधुद्धिरध्यास । अपवादो नाम-यत्र कनिश्चिद्वस्तुनेि पूर्वनिविष्टायां निश्चितायां मिथ्यात्वबुद्धौ पश्चादुपजायमाना यथार्थबुद्धिः पूर्वनिवेिष्टाया मिथ्यात्वबुद्धर्निवर्तिका भवति । यथा देहेन्द्रियसंघाते आत्मबुद्धिमन्येवात्मबुद्धया पश्चाद्भविन्या तत्वमसीत्यनया यथार्थबुद्धः निवर्त । यथा दिभ्रान्तिर्देश्॥थात्म्यबुद्धधां निवर्तते । एकत्वं च समानाधिकृतयोः ३ठदो ॐयोरतिरिक्तार्थवृत्तित्वम् । तद्यथा 'सिन्धुरः करी ', 'कोकेिलः पिकः इति । विशेषणविशेष्यभावे 'नीलमुत्पलम्’-इत्युपन्यस्तम् । तस्यापीदमुपलक्षणमिति द्रष्टध्यम् । सर्वे स्खल्विदं ब्रहेक्षन्यादाविति । ननु शमििवपत्वेन, 'अम ब्रह्म'इत्यादाविव सर्वस्मिन् ब्रह्मदृष्टिविधिपत्वाभावेन अध्यासे सामानाधिकरण्यमिति पैरै व्यवहृतम्; कथमेवमुच्यत इति चेत्--न । यदि न व्यवहृतम्, तर्हि 'नोदाहरणमादतव्यम्' इति न्यायेन संप्रतिपन्नमुदाहरणान्तरं द्रष्टव्यम् । स्थित्यादि विशेषणविधुरेति । तिष्ठतिक्रियाया आनयनदशायामसंभवादिति भावः । स्वित्यादिविशेषणेनेति । यत्प्रत्याय्यध्यावृत्तिमतया ज्ञाते तात्यविषयेतरविशेषणा न्वयधीः, तत्वस्यैव विशेषणत्वरूपत्वम्; न तु विधेयान्नयिरूपत्वमिति भावः । मित्यर्थः । अत एव 'सेऽयं देवदत्तः ? इत्यादौ देशकालादीनामपि विशेषणत्वमिति भावः । एकस्यापि परित्याग इति । अत एव “ संबन्धादेवमन्यत्रापि । इत्यधिकरणे व्याहृतिविद्यायाम् 'तस्योपनिषदहरित्यधिदैवतम् ', 'तस्योपनिषदह मित्यध्यात्मम्' इत्यत्र तच्छब्दस्य पूर्वप्रकृतस्थानविशेषविशिष्टधवत्वात् तत्तन्नाम्नो

२६२ ifत प्तां

धः 1 दित्यर्थः । कनकं प्रतिसन्धीयत इति । न च तच्छब्दानुविद्धतया तदिति प्रात्यक्षिकप्रतिसंधाने सत्यपि तत्पदजन्यप्रतिसंधानविषयत्वस्यानुपपादितत्वा कथमय माक्षेप इति बाच्यम्, तच्छब्दानुविद्धप्रतिसंधानानर्हस्य तत्पट्जन्यप्रतिसंधानानहं त्वमपि संभवतीति तदभिप्रायात् । शब्दस्त्विति । वस्तुतस्तु प्रत्यक्षेण यलाडुलीय कत्वप्रहाणेन तदिति कनकं प्रतिसंधीयते, तलपि संस्काराचिन्याट्झुलीयकत्व विशिष्टमे प्रतिसंधीयते । ततश्च तच्छब्दानुविद्धप्रत्ययस्थूले सर्वत्रापि प्रकृताकार विशिष्टस्यैव परम इत्युक्तावपि न दोषः । प्रयोजकोपलक्ष्णाभिप्रायेणेति । ततश्च किंचिज्ज्ञत्वादिरुपमभिमुख्यप्रयोजकमप्यचिद्विशिष्टत्यनेन संगृहीतमिति भावः । अन्यथाऽऽतीतानागतेति । प्रतीतियौगपद्यमादाय विषययौगपद्याभ्युपगमे प्रत्येतव्यस्थ प्रतीतिसमकालत्वमिति नियमोऽभ्युपगत स्यात् । ततश्चातीतानागतविषयेऽपि विश्य विषयिणोः समकालत्वनिर्वाहाथ विषविणो वाऽऽतीत्वं विषयस्य च विद्यमानत्वं स्यादिति भाव । उक्तदृष्टान्तादिति। 'शुक्तिरेव जतम्' इतेि दृष्टान्तादित्यर्थः। उपलक्ष्य सामानाधिकरण्यादिति । “ अन्वयमुखेनोपलक्ष्यवस्त्वैक्यपरम् ! इति प्रतिपादित त् । उपलक्ष्यसामानाधिकरण्यादित्यर्थः । पाठी निरीक्षणीय इति । आश्रयशब्दस्य नित्यपुंलिङ्गत्वादिति भावः । आश्रयशब्दो विषयषर इति । विषयीकरणपर इत्यर्थः । स्वसिद्धान्तमाह-आरोण्थाकाराधिकरणभूतमधिष्ठानमिति वार्थ इति । भ्रम्यत इति भ्रमः, आरोग्याकारो रजतादिरेव । तस्याश्रयम् आश्रिीयत इत्यlश्रयम् “ अकर्तरि च कारके ) इत्यधिकारे कर्मणि “एरच् ? इत्यच्प्रत्ययः । न च “अजवन्ताः पुंसि ?' इति पुंलिङ्गत्वमजन्तत्वे स्यात्

• क्तल्यू नपुंसके भावे स्त्रियां क्तिन्नाद्यो यतः ।

अतो घञ्प्राद्याः पुंस्येव यथा पाकश्चयो लवः । । २६४ इति वाच्यम् , तस्य भावार्थश्वञ्जादिविषयत्व । यथोक्तम् पुंनपुंसकयोरेव न कथंचित् स्त्रियां बचित् । इति । तेन कर्मादिषु कारकेषु पुंनपुंसकत्वमस्तीति विशेष्यस्य नपुंसकत्वान्नपुंसक त्वमुक्तमिति द्रष्टव्यम् । यथा पलाशपु पविधेति । यद्यपि श्लोके भ्रमर्या वृन्ते भ्रमभ्रमेण पाशपुष्पबिषयदावभ्रमे नेिवृते पलाशपुण्याश्षमा प्रतीयते; 'भ्रमर भ्रमेण इत्यस्य । अदावभ्रमम् । इत्यनेनैवश्विनत्वेन अश्लिषत् ! इत्यनेनान्वितत्व भावात्, तावन्मात्रस्यैव प्रकृतोषयुक्तवाच-तथापि भ्रमज्ञानस्य भ्रान्तित्वस्यष्टीकरणार्थ पलाशपुष्पाक्षषस्य भ्रमरभ्रमनिवर्तकत्वमप्युपन्यस्तमिति द्रष्टव्यम् । भ्रमविषय निवृत्तेरिति । निवृतिरपहारः, असत्वमितेि यावत् । पारमार्थिकधर्मतत्त रोधानानभ्युपगमे भ्रान्तिबा । दुरुपपादौ इति हि भाष्यम् । तत्र बाधो हि विण्याहार, विषयासत्वमिति यावत् । ततश्च भ्रान्त्यन्तरं निवर्तताम् ; मा वा । दाववरूपविषयस्यासत्वरूपो बाधः पार्थिकपक्षाशपुष्पत्कृतः; विरोधिधर्मपार माथ्यायत्वात् तद्विरोधिधर्मसत्त्वस्येति भाव । भ्रान्तिबाधो नाम भ्रान्तिविनाश एवेत्यभिप्रेत्याशङ्कते-भ्रमरभ्रमेणा दाश्त्वभ्रमवृित्तिरिति चेदिति । असत्ये सत्यत्वविषयभ्रमान्तरमिति । ननु-तवृितिरपि भ्रमान्तरेण, तन्निवृतिरपि भ्रभन्तरेणेत्याश्रयणे भ्रमपरंपरया नि:शेषाविधानिवृत्त्यनुपपतिः इत्येतावतैव ग्रन्थेन विवक्षितार्थः सिध्यतीति , “तनः किम् ? दावत्वबुद्धिनिवृत्तिः ? इत्यादिग्रन्थस्य नातीव प्रयोजनं पश्यामः । किंच अभ्रमरे भ्रमरविषयत्वेनैव भ्रमत्वोपपादनसंभवे सत्यत्व विषयत्वपयेन्तोपपादनस्थापि न प्रयोजनमिति चेन्-न ; विरुद्धाकरसत्यल्त्रावगाहि ज्ञानस्यैव बलवत्वेन बाधकत्वमिति शिक्षणार्थत्वेनास्य ग्रन्थस्योपपतेः। निःशेषाविद्या: निवृत्यनुपपत्तिरिति ! भ्रमेण भ्रनिवृत्तिमत्वदर्शनेऽपि मोक्षे निःशेषाविद्यानिवृति मभिलषता युदूःपि गत्वा पारमार्थिकों धर्मः स्वीकरणीय इति भावः । किंच भ्रभर भ्रभनिवृत्त्यनन्तरमिति । बृन्तत्वज्ञानेन भ्रमरत्वव्यतिरेकनिश्चये निवर्तकीभूतभ्रमर बुद्धेरणारभाथ्येनिश्चयेन दावंत्वबुद्धेः परमार्थबुद्धेरवर्जनीयत्वादिति भावः । परमार्थ पलाशपुरपत्वग्रहणेनैव प्रतिनिवृत्त इतेि । यद्यपि दास्त्रभ्रमस्य वृन्ते भ्रमत्व २६५ पारमार्थम्रममात्रेणापि तद्वाधकज्ञानानुत्पत्तिस्थले निवृति: संभवति, तथापि भ्रमर्याः पलाशपुष्पत्वज्ञानादेव सा श्रान्तियत्र निवृत्ता सदभिप्रायेण तथोक्तमिति द्रष्टव्यम् । न स्यादिति चेदिति । नश्येदिति चेदित्यर्थः । ननु-न तस्यैव निथ्यात्वं सत्यत्वं च प्रसज्यते । विनाश्यविनाशकभावलक्षणबाध्यवाधकभावस्य मिथ्यात्वसत्यत्वनिरपेक्ष त्वात्, तुल्यसत्ताकयोरेव पूर्वोक्तज्ञानर्विनाट्यविनाशाकत्वलक्षणवाध्यबाधकत्वदर्शनात् । न च बाधकज्ञानविषयस्य सत्यत्वं बाध्यज्ञानविषयस्य मिथ्यात्वं चपेक्षितमिति चरम ज्ञानविषयस्य मिथ्यात्वसत्यत्वे स्यातमिति वाच्यम्, तस्याद्याप्यसिद्धेरित्थस्वरसादाह किच प्रपञ्चोऽपीति । स्वयं नाशेऽपि नाशस्यावस्थान्तररूपत्वादिति । न च परतो नाशेऽपि नाशस्याधस्थान्तररूपत्वदितेि सुवचमिति वाच्यम्, ज्ञानेन निवृतिस्थले मूलभूताविद्याया एव निवृत्तिरिति नावस्थान्तरापतिलक्षणेो विनाश इत्यत्र तात्पर्यात् । अत एवं यन्न मुदूरप्रहारेण घटनाशस्तत्र स्वकारणे विलयमात्रमेव; न तु घटंस्यात्यन्तनिवृतिः । यत्र तु शुक्तिज्ञानेन रजतनिवृत्तिः, तत्र स्वोपादानेन सह नि:शेषनिवृत्तिः, न तु स्वकारणे विलय इति परभ्युपगम इति भावः । राजकुमार संमाधिरिति । समन्वयाधिकरणभांप्ये , “कश्चिद्राजकुमारः' इत्यादिना स्पष्टयिण्यते । उत्

• राजसूनोः स्मृतिप्राप्तौ व्याधभावो निवर्तते ।

यथैवमात्मनोऽज्ञस्य तत्त्वमस्यादिवाक्यत ॥ ! इति । सार्वज्ञयादिगुणकत्वस्य प्रत्यक्षाद्यगोचरत्वादिति । यद्यपि पूर्वसंदर्भमति पन्नस्य सार्वश्यादिगुणकस्योद्देश्यत्वं संभवति, तथापि तत्पक्षे * असि ? इति मध्यम पुरुषानुपपत्तिरितिं दूषणं द्रष्टव्यम् । अन्तर्यामिणः प्रत्यक्षागोचरत्वादिति । यदि चान्तर्यामी पूर्वप्राप्तः, तदोपदेशवैयथ्र्यमिति द्रष्टव्यम् । ननु “ऐतदात्म्यम् । इत्यनेन शरीरशरीरिभावस्य प्राप्तबेऽपि वंशध्दतदर्थतद्बुद्धीनां परमात्मपर्यन्त त्वरूपस्य “ तत्त्वमसि ) इति वाक्यप्रतिपाद्यार्थस्यप्राप्तत्वादुद्देश्योपादेयसिद्धिरित्याशङ्कय तस्यापि प्राप्तिमुपपादयति--अस्मिन्नेव प्रकरण इति । इदं च त्वमादिशब्दानां परमात्मपर्यन्तत्वमिति * तत्वगसिं ? इत्यस्यार्थ इत्यभ्युपगम्योक्तमिति द्रष्टव्यम् । उद्देश्योपादेयविभागवत्वभ्रान्तिरेवेति । नतुं “ अििहंगस्य भेषजम् ? इत्यादौ २६६ श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरविता प्राप्त्यप्राप्तिनिबन्धनानुवाद्यत्वविधेथत्वाभावेऽपि निर्देशातस्वातन्त्र्यपारतन्त्र्यरूपोद्देश्यो पादेयविभावत्वे न दोषः । न चालुवाद्यत्ववित्रेयश्चे एोद्देश्यत्वोपादेयत्त्रे इति वतं शक्यम् -- * पौर्णमास्यां पौर्णमास्या यजेत ? इम्याद्वनुपादेयस्यापि कालस्य विधेयत्वदर्शनादिति भावः । केचित्तु-उद्देश्योपादेयशब्दानुवाद्यत्वविधेयत्वपराविति वदन्ति । प्रापकवाक्यस्थोद्देश्यवाचीति । यद्यपि वंशब्दस्य “ऐतदात्म्यमिदम् । इति प्रापक्रवाक्यस्थविधेयचाचकैतदात्यशध्दवाच्यपमात्मपर्यन्ततया विधेयत्ववाचि त्वमपीति न विनिगमकमति, तथाप्यसति विनिगमके द्वयोरपि प्रयोगार्हत्वात् मध्यम पुरुः प्रयुक्त इति भावः । तदनुरोधेन मध्यभनिर्देश इतीति । यद्यपि -- मानान्तरसिद्धत्वेऽपि त्वंशब्दार्थस्य तच्छब्दार्थप्रकृतित्वविवक्षायां प्रकृतेरेवासिक्रिया कर्तृत्वान्मध्यमपुरुषो भवति । अत एव “यदझे स्यामहं त्वं त्वं वा स्या अहम् ? इति मन्त्रे 'अहं स्वं स्थां, त्वं वा अहं स्या: ? इति प्रकृत्याश्रयःपुरुषो भवतीति “युष्मद्युक्पदे ' इति सूत्रे प्रतिपादितम् । ततश्च त्वदात्मक एव सर्वज्ञत्वादिगुणको जगत्कर्तेत्यमर्थः पर्यवस्यति, विवक्षानुसात्त्विाच्छब्दप्रवृतेः मानान्तरसदसद्भावयोर प्रयोजकत्वात् । अत एव हि “आत्मेति तूपगच्छन्ति ? इत्यधिकरणे आचार्याः स्वयमेव तथा वक्ष्यन्ति-तथाप्यलोपायान्तरमुपन्यस्तमिति द्रष्टव्थम् । सदायतना इत्यनेनाधाराधेयभाव उक्त इति । “सन्मूलाः सप्रतिष्ठाः !’ इत्यत्र सच्छब्दो विशिष्टपः । प्रजाशब्दोऽपि कार्यावस्थब्रह्मपरः, केवलस्योपादानत्वासंभवत् ।

• सदायतनः ? इत्यत्र तु सध्छब्दो विशेष्यस्वरूपमात्रपरः । प्रजाशब्दोऽपि न

ब्रह्मपर्यन्तः, अपित्वचिद्विशिष्टजीवमात्रपर । बैरूप्यमपि प्रामाणिकत्वादभ्युपेयम् । अथवा अजाशब्दः सख विशेषणभात्परः । अस्मिन्नपि पक्षे उपपत्तिः प्रागेव दर्शिता । सन्मूला इत्यादिवाक्यैकाथ्यदिति । “सर्व खलु” इति वाक्ये इतिकरणेन हेतुत्वं स्पष्टम् ; अन् इत्यस्य शरीरशरीरिभावार्थवभस्पष्टम् । “सदाथ तनाः ? इत्यत्र शरीरशरीरिभावः स्पष्ट: ; हेतुत्वमस्पष्टम् । ततश्च नष्टश्वदग्ध रथन्यायेनोभयोरपि परस्पराकाङ्कतयार्थनिर्णायकत्वमिति भावः । शरीरात्मभावः फलित इति । आत्मत्वप्रतिपादनेन शरीरत्वमपि फ़लितमिति भावः । साधारण्यै स्यादिति । ततश्चान्यतरमात्रेऽपि पर्यवस्येदिति भावः । अयं २६७ निर्देश इति । “ यस्यात्मा शरीस् ? इत्वादनिर्देशू इत्यर्थः ! अधिकरणाधि कर्तव्येति । * य आत्मनि तिष्ठन्’ इत्यधिकरणाधिकर्तव्यत्वमुक्तम् , “आत्मनो ऽन्तरः ?) इति व्याप्यव्यापकभावः, * यमात्मा न वेद ! इत्यज्ञप्राङ्गभावः, “य आत्मानमन्तरो यमयति ?' इति नियम्यनियन्तृभावश्चोक्त इति भावः । पृथिव्या दीनामिति । “ऋक्पूरब्धूः' इत्यप्रत्याभावः समासान्तविधेरनित्यत्वादिति द्रष्टव्यम् । अन्तर्यामेब्राह्मणेनैव चारिताथ्यत् * यः पृथिवीमन्तरे संचरन् ! इति युवालवाक्यो पादनस्य प्रयोजनमाह-कारणावस्थमपीत्यादिना । जीवेन मयेति श्रवणादि त्यत्राह--तदसुप्रविश्येतीति वेदान्तान्तरस्य चेतकेतोः * अनेन जीवेनात्मना ?' इत्यनेन वाक्येन जीवत्रह्मभेद सिद्धिः कस्मान्न स्यादिति चेत्-न; अत्रापि प्रकरणे * सन्मूलाः सोम्येमा: सर्वा मजाः ? इत्यनेन प्रजाशब्दार्थस्याचित्संमृष्टचेतनस्य सच्छरीरत्वदिकथनेन “ सता सेोग्य तदा संपन्नेो भवति ) इत्यादिभेदनिर्देशेन चाभेदभ्रमनिवृत्त्युपपत्त । नाम रूपाभ्यामितीत्थंभावे तीयेति । यद्यप्येकीकृतं वस्तु नामरूपाभ्यां करणाभ्यां विभिन्नतयाऽक्रियत = अज्ञाप्यत इत्येवं व्याकरणे नामरूपयोः करणत्वमपि संभवति । कारकविभक्तित्वसंभवे उपपदविभक्तित्वं चान्याय्यम्--तथाप्युपायान्तरप्रदर्शनपरत्वाद दोष इति ध्येयम् । संज्ञासंज्ञिसंबन्धव्युत्पादक इति । संकेततिरि पित्राद वित्यर्थः । गङ्गापदान्निपदपेक्षया नामित्वप्रसिद्धेरिति । न च-घटपदवाच्य स्थापि कलास्य नामित्वं नास्त्येव, घटशब्दस्य संज्ञाशब्दत्वाभावादिति वाच्यम् अत्र नामशब्दस्य घटादिशब्दसाधारणवाचकत्वमात्रार्थकत्वेन संज्ञाशदपर्यायत्वा भावादिति भाव । निष्पाद्यमानतत्तदूषवाचकशब्दव्युत्पादनमेवेति। तत्प वाचकशब्दवाच्यत्वसंपादनमेवेत्यर्थः। ननु-अस्तु नामज्याकरणं शब्दवाच्यत्वसंपादनम् तथापि चिदचितोरेव नामवाच्यत्वसिद्धिः; न ब्रह्मणः, ब्रह्मपर्यन्तत्वे प्रमाणा भावात्; * तद्वदं तव्याकृतमासीत् ! इत्यत्रापीदंशब्दस्य जगद्वाचितया ब्रह्मवाचित्वा भावादित्याशङ्कच नामाच्यत्वस्य ब्रह्मपर्यन्तत्वमुपपादयति-तत्र बहु स्यामित्यनेने त्यादिना । तत्र = नामव्याकरणस्य नामवाच्यत्वसंपादनरूपत्वे सतीत्यर्थः । लोकती व्युत्पत्त्यभावपरिहार इति । लौकिकानामपूर्वे व्युत्पत्तिः कुतो नातीति शङ्कायाम २६८ श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचित पूर्वस्य लौकिकप्रमाणागोचरत्वेनेति यथा परिहारः क्रियते, तयेत्यर्थः । बैयधि करण्येन प्रतिज्ञातस्य उपसंहार इति । “ ऐतदात्म्यम् ? इति बहुी हेिणा' वैयधिकरण्येन, “इदं सर्वम् ? इति सामान्येन च निर्दिष्टस्य शरीरात्म भावस्य, “तत्वमसि ' इति सामानाधिकरण्येन विशेषे चोपसंहारः कृत इत्यर्थः । न तु निगमनवाक्यानामिति । ननु था 'धूमान् सर्वोऽपि वह्निमान्' इति पर्वतसाधारण्येन धूमवत्वावच्छेदेन बह्निमत्वव्याप्युपदर्शनेन ज्ञातत्वेऽपि वहिान् इति वाक्यस्यैतत्त त्वावच्छेदेन वह्नितिपादकस्य (?) यथोद्देश्योपादेयत्वम्। एवमिह किं न स्यादिति चेत्-न; तस्रापि 'इमे पर्वता वह्निमन्तः' इति पुरोवर्ति पर्वतसाधारण्येन निश्चयस्थले उद्देश्योपादेयविभागाभावस्येष्टत्वादिति भावः । भेदश्रुतिघटकश्रुत्यविरोधार्थमिति । द्वाभ्यामिप सामानाधिकरण्यस्या विरोधार्थमित्यर्थः । तन्त्रणोक्तिरितेि! अचिद्रह्मणोर्भेदाभेदैः स्वाभाविकै; चिब्रह्मणो स्वभेदः स्वाभाविक , भेदस्त्वौषधिक ; भुक्तावभेदवचनादिति भास्करमतम् । चिद्रह्मणोरपि भेदाभेदौ स्वाभाविकैौ, मुक्तौ भेदस्यापि निर्देशादिति यादवप्रकाश मतमितिं विवेको द्रष्टव्यः । स्ववाक्येन सत्यं ज्ञानमित्यादिनेति । आदिपदेन

• सदेव सोम्येदम् ? इत्यादेः प्राकरणिकवाक्यस्यापि परिग्रहः। परित्यागः फलित

इत्यर्थ इति । स्वारसिकर्थपिरियाग एवोपदेशपरित्यागः । न हि वेदस्य तदर्थत्या गादन्यंस्त्यागोऽस्तीति भावः । ब्रह्मज्ञानेन जीवस्य दोषनिवृत्तेः शास्रसिद्धत्वन्नि त्यदोषोपहलवं ब्रह्मणो बाधितमित्यस्वरसादाह-यद्वा तत्तदोपसंबन्धार्हत्वमिति । यथा जीवस्य दोषसंबन्धार्हत्वं स्वाभाविकम्, एवं तदभिन्नब्रह्मणोऽपि स्यादित्यर्थः । ननु-निर्दोषब्रह्मातादात्म्योपदेशविरोधो न संभवति । तन्मते इश्वरस्यैव निर्दोषत्वम् । चिदचिदीश्वरसमुदायात्मकब्रद्रव्यस्थ न निर्दोषत्वम् । येन निर्दोषब्रह्मतादात्म्यो पदेशविरोधः स्यादित्याशङ्कयाह – सद्रह्मात्मादिशब्दानामिति । निर्देषश्रुति विरोधः फलित इति । जीवस्य ब्रह्मतदात्म्ये प्रतिपाद्ये ब्रह्मणो निर्दोषत्वश्रति र्विरुध्येतेति पर्यवसितोऽर्थः । हेयापहेति । “स्रगिये यदि जीविज्ञापहा ! इतिवत्

• अन्येभ्योऽपि दृश्यते ? इति 'डप्रत्ये, “प् िच ! इति किपि वा रूपम् ।

किप्पश् चहादिषु पाठसामथ्र्यातू डीवमावे * ऋतेभ्यः? इति न डबिति धातुवृत्ता चुक्तमिति द्रष्टव्यम् प्रत्ययविधानमिति कथमिदं रूपमितेि न चेदनीयम् । श् दष्टाद्विव्यावृत्थमाहेति ! * शरीरभावेन ; इति पदस्मभिव्याहारेण

• विशेषणत्व!” इति भाष्यस्यापृथसिद्धत्या विशेषणत्वमिति लभ्यते, न विशेषण

स्वभावमिति भावः । तत्र तत्र प्रयोगविषयेरनुवृत्ताकारदर्शनादिति । ननु जातिगुणद्रव्येष्वपृथकसिद्धविशेषणत्वायनुगतस्य मत्वर्थप्रत्ययनिरपेक्षसामानाधिकरण्य प्रयोजकस्य संभवेऽपेि देवादिशब्दप्रवृत्तिनिमित्तस्य शरीरजीधपरमात्मसाधारणस्य प्रवाहतीरानुगतगङ्गापदप्रवृत्तिनिमित्तस्येवैकस्याभावात् तच्छब्दप्रवृत्तिनिमित्तदेव्यत्वादि जात्याश्रयशरीरस्यैव मुख्यत्वम्, अतदाश्रयात्मनि तत्संबन्धालुक्षणैवास्त्विति चोद्यस्य कः परिहार उक्त इति चेत् – उच्यते-देवत्वादिकमेव' देवदिशब्दस्य शरीरात्म साधारणं प्रवृत्तिनिमित्तं 'स्थूले मनुष्यो देबः ? इत्याद्यनाधितप्रयोगवशात् देहस्य देवत्वाद्याश्रयत्वाभ्युपगमवत् 'देवोऽहं जानामि ' इत्यबाधितप्रयोगवशात् देवत्वाश्रय त्वस्यात्मन्यप्यभ्युपगन्तव्थत्वात् । न च देहात्मविवेककृतोऽयं प्रयोग इति वाच्यम्

• नाहं देहः इति देहात्मविवेकवोऽपि “ नाहं देवो मनुष्यः ! इत्यप्रतीतेः । न

च-देहद्वारा देकत्वरूपप्रवृत्तिनिमित्ताश्रयत्वेऽप्यात्मनः साक्षात् प्रवृत्तिनिमित्ताश्रयत्वा भावान्न तच्छब्दवाच्यत्वम् । अन्यथा घटद्वारा घटत्वाश्रयभूतलस्यापि धटशब्दवाच्य त्वप्रसङ्ग इति वाच्यम्, तत्र 'भूतले घटत्वम्! इति वा 'भूतलं धटः' इति वा भूतलस्य घटत्वाश्रयत्कग्राहकस्याबाधितप्रमाणस्याभावेन तस्य घटशब्दवाच्यत्वाभावेऽपि “देवोऽहं जानामे ! इत्यबाधिततीतेर्देवत्वरूपप्रवृत्तिनिमित्ताश्रयत्वस्य , तत्त्वेन तच्छब्द वाच्यत्वस्याप्याबश्यकत्वात् | अपूर्वान्तिरितस्यापि यागादेः स्वर्गसाधनत्ववत् , आत रणान्तरितस्थपि पर्यङ्कादेः शयानदेवदत्ताधारत्ववत् शरीरान्तरितस्याप्यात्मनो देवत्वाद्या श्रयत्वं न विरुध्यते । भूतलस्य तु घटाधारत्वमेव । न तु घटत्वाधारत्वम्, तथा अप्रतीतेरिति विशेष । 'उष्णं जलम् इत्यादौ त्वबाधिप्रतीतिव्यवहाराभावात् नोष्णादिशब्दवाच्यत्वम् । अत एवापृथक्सिद्धविशेषणवाचिशब्दानां विशेष्यवाचित्वे दीपाद्यपृथक्सिद्धमभावाचिशब्दानामपि दीदिवाचित्वप्रसङ्ग इत्यादिक्षुद्रोपद्रवाणामपि नावकाशः, दीपादेः प्रभावरूपप्रवृत्तिनिमित्ताश्रयत्वाभावात् । श्रीरङ्गरामानुजमुनिरिचितः ननु “मनुष्यादिशरीराणाम् ? इति भाप्ये तत्प्रकारत्वमपृथक्षसिद्भविशेष स्वरुपतयोच्यमानं दण्डादिप्बतिप्रसक्तमित्याशङ्कयहि-अन्यतरान्वितमिति । नन्वा मैकाश्रयत्तदेकार्थत्वयोरन्यतरन्तैि प्रकारत्वमपृथक्सिद्धविशेषणत्वमेित्ययुक्तम् व्यर्थविशेष्यत्वात् । किंच तथा सत्यात्मैकाश्रयत्यतदेकप्रयोजनत्वान्यतरप्रयुक्तमित्ये वोच्यताम् ; किमित्यात्मैकाश्रयत्वं तदेकप्रयोजनत्वमिति निर्देश इत्यस्वरसादपृथ्वसिद्धत्व प्रयोजकलयपरतया व्याचष्ट-यद्वा प्रकारत्वशब्देनेति । उत्तरत्र प्रकारत्व वेिवरण इति । न चान्भविशेषणतथैव प्रतीतेरिति भाप्यखण्डस्य प्रकारत्वप्रमाणोप न्यासपरवसंभबेन प्रकारवविवरणरूपत्वमसिद्धम् ; अत: प्रकार प्रकारतैकस्वभावत्व मित्यर्थः किं न स्यादिति वाच्यम् – तथा हि सति तदेकाश्रयत्वतदेकप्रयोजनत्व तद्विशेषणत्वैः शरीरस्यापि तत्प्रकारैकस्वभावत्वावगमादिति विशेषणत्वतप्रकारतैक स्वभावत्वयोरुपपद्योपपादकभावेव भेदेन निर्देशकं भाष्यं विरुध्येत । अतो विशे धणत्वं विशेषणतयैव प्रतीतत्वं विवक्षितमिति भावः । भृत्यादिदेहेष्विति । न च । भृत्यदेहस्य स्वामिप्रयोजनसाधनत्वेऽपि स्वप्रयोजनादेरपि साधकतया नातिव्याप्तिः शक्यशङ्गेति वाच्यम्, तथात्वे पतीपुत्रादिभोगसाधने शरीरेऽसंभवापतेरिित भाव । ननु प्रकारत्वे प्रकारतयैव प्रतीतिरिति व्याख्यातत्वात् विशेषणतया प्रतीतेः प्रकारतया प्रतीतत्वमित्युक्त साध्याविशेष इत्याशङ्कयाह – पञ्चमनिर्देशस्त्ौपचारिक इति । एतत् त्रितयमिति । त्रित्वोक्तिः “मनुष्याद्विशरीराणाम् ' इत्यादिभाष्धद्वितीय व्याख्याभिप्रायेणेति द्रष्टव्यम् । स्वरूपमिति । अत्र स्वशब्द आत्मीयाचीि भावः । प्रयोजकान्तराभावादेकसामग्रीवेद्यत्वं प्रयोजकमुच्यत इति । एक सामग्रीवेद्यत्वमपृथसिद्धविशेषणत्वे प्रयोजकमिति तदभावान्नापृथक्सिद्धविशेषणत्व मित्युच्यत इत्यर्थः । एवं सत्येव “ पृथग्रहणथोग्यस्य " इति भाष्यातरिकाग्रन्थैक रुप्यमुपपद्यत इति द्रष्टयम् । एकसामघ्रीवेद्यतास्वभावत्वव्यावृत्यर्थ इति । अत्र केचित्–“प्रकारतैकस्वरूपत्वं दुर्घटम् ? इत्यतैकशब्दस्येवेहापि कदा चिदप्रकारत्वव्युदाकत्वस्यैव युक्तत्वात् तस्यैबेह कथनाच तदेव युक्तम् । न त्वेकसी मग्रीवेद्यत्वस्वभावत्वव्यावृत्त्यर्थत्वम्, तदेकाश्रयत्वादीनामपृथकसिद्धविशेषणत्वावगम कत्ववदेकसामग्रीवेद्यत्वाभावाबगमकत्वाभावात् । अत एव “यदि तदेकाॐयत्वादिरेवा २७१ पृथक्रसिद्धविशेषणत्वे भयोजक ! इत्युत्तरग्रन्थातरिकापि न युक्ता, एकसामर्थ वेद्यत्वाभावस्थोक्तरीत्या पागसमर्थितत्वेनैकाश्रयत्वादिरेवेत्यनुवादासंभवात् । “ कथं तर्हि सहोपलम्भनियम ': इत्यध्ययुक्तम् । तस्य ह्ययमभिप्रायः – एकसामग्रीवेद्य त्वस्थापृथक्रसिद्धविशेषणत्वायोजकत्वे अपृथ्वसिद्धविशेषणेषु जातिव्यक्तयादिष्वेक सामग्रीवेद्यत्वानवश्यम्भावेन तन्निबन्धनः सहोपलम्भनियमोऽपि न स्यादिति । एवमाक्षि पन्तं प्रति 'सहोपलम्भनियमस्त्वेकसामग्रीवेद्यत्वनिबन्धनः' इति परिहारस्यायुक्तत्वात्। तदभ्युपगमेनैवाक्षेपस्य प्रवृत्तत्वात् । जात्यादौ सहोपलम्भनियम इत्यध्याहारस्यापि क्रुिष्ट त्वाच । किंच “पृथग्रहणयोश्यस्य प्रकारतैकस्वरूपत्वं दुर्घटम्' इति भाप्यस्य सहोपलम्भनियमशून्यस्य तप्रकारतैकस्वरूपत्वं दुर्घटमित्यर्थस्यैव स्वरसतः प्रतीतेः स एवार्थ उचितः । किं प्रकारतैकस्वरूपत्वे प्रमाणाभावात् तन्नास्तीत्यभिप्रायः ? उत प्रकारत्वस्य स्वभावत्वे यद्वस्तु यत्स्वभावविशिष्टं तद्वस्तु गृह्यमाणं तत्स्वभावयुक्तमेव गृह्यत इत्यपृथ्वसिद्धत्वस्वभावत्वे तद्विशिष्टमेव गृहेतेत्यभिभाय इति विकल्प्य प्रथमं दूषयति-भाष्ये जात्यादिवदिति । द्वितीयं दूषयति-भाण्ये सहोपलम्भनियम स्त्विति । सहोपलम्भनियमः = सहैव प्रकारतयोपलम्भनेियभ इत्यर्थः, “ सहैव प्रकारतया प्रतिपादयति ” इत्युक्तरभाष्यानुगुण्यात् । वस्तुग्राहकं प्रमाणं तत्तत्स्वभाव विशिष्टमेव गृह्यातीति नियमाभ्युपगमे बाधकं दर्शयति--यथा चक्षुपेति । पृथिव्याः स्वाभाविकगन्धरसादिसंबन्धित्वस्याग्रहवत् शरीरगतात्मप्रकारत्वंस्वभावत्वस्याप्यग्रहणेोप पतौ प्रमाणान्तरसिद्धप्रकारतैकस्वभावत्वत्यपहृवानर्हत्वादिति भाव इति वदन्ति । प्रथमविकल्पे द्वितीयशिरसीति ! अनुयायित्वादेकसामश्रीवेद्यत्वमपि प्रयो जकमिति द्वितीयकल्प इत्यर्थः। अनुगतप्रयोजकसद्भावादिति । तदेकाश्रयत्वादिरूपा नुगत प्रयोजकसद्भावादित्यर्थः । द्वितीयशिरसि गन्धादाविति । यद्यपि शरीरादिषु भिन्नसामग्रीवेद्येष्वपृथकसिद्धविशेषणत्वस्य समर्थितत्वेनापृथकसिद्धसामान्ये प्रयोजकत् शङ्काया अनुत्थानात् जात्यादिगतापृथकसिद्धत्नविशेषे एकसामग्रीवेद्यत्वस्य प्रयोजक त्वेऽपि तस्याप्रत्याख्येयत्वाच्च तप्रत्याख्यानं प्रकृतानुपयुक्तम्, तथापि पराभिमानखण्ड नार्थमुक्तमिति द्रष्टव्यम् । एकशब्द एकसाभग्रीवेद्यत्वव्युदासपरः । एवकारः सहोपलम्भनियमव्युदासार्थ इति । अत्र केचित् –एकशब्दोऽप्रकारत्वावस्था ५७२ श्रीरङ्गरामानुजमुनिवेिरचेता व्युदासपरः, एवकारः वदन्ति । सहोपलम्भनियमैकसामीवेद्यत्वव्युदासपर इत्येव युक्तमिति भाष्ये-पदार्थविवेकप्रदर्शनायेति । देवादिशब्दैहिँ शरीरात्मानौ न विविच्य ज्ञापयितुं शकंौ । शरीरादिशब्दैस्तु विविच्य ज्ञापयितुं शक्याविति भावः । वैवक्षिकनिष्कर्षका इति । विवक्षायां सत्यां निष्कर्षका इत्यर्थः । विवक्षायां भव इंति अध्यात्मादित्वात् ठञ् ! जातिवचिशब्दवदपृथक्द्विविशेषणवाचित्वा विशेषादिति । ननु-नीलादिशब्दानां गवादिशब्दसाग्ये गवादिशब्दानां जाति मात्रे प्रयोगाभावबदं नीलादिशब्दानां गुणमात्रे प्रयोगो न स्यात् । प्रयुज्यते च १टस्य शुक्रुः ? इतीति चेतूं, मैबम्—गोशब्दवृत्तिनिमित्तस्य गोत्वानाश्रयत्वेन गोत्वस्य गोपदप्रयोगाविषयत्वेऽपि नीलपदप्रवृत्तिनिमित्तनीलत्वाश्रयत्वेन नीलरूपस्य तच्छब्दवाच्यत्वोपपत्तेः । विलिङ्गतया शब्दसाधुत्वायेति । प्रत्ययान्तत्वे, तु दण्डवान्, दण्डंवती, दण्डवत्' इतिवत् शुझदिशब्दानां ििलङ्गत्वं सिध्यति । उक्तं च भगवता कात्यायनेन-“गुणवचनेभ्यों मतुपेो लुगू वक्तव्यः, तथा च लिङ्ग वचनसिद्धिः । स्वरविशेषाय च भवति ? इति । नीलादिशब्देषु अर्शआद्यजन्तत्वा श्रयणे स्वरभेदोऽपि सिद्धो भवतीत्यर्थः । लिङ्गखराथै मतुब्लोपस्मरणमितेि । मतुठलोपादित्यरणमित्यर्थः । अतो मतुब्लोपस्य स्मरणा (वर) धत्वोक्तिरयुक्तेति चोखें निरस्तम् । अत एव हि रागशब्दस्येति । “गुणवचनेभ्यो मतुपेो लुक् " इत्यत्र गुणद्वारा गुणिवचनेभ्य एव मनुष्योपस्मरणात् रागशब्दस्य अतथात्वान्न मतुठलोप इत्यर्थः । वस्तुतस्तु मतुब्लोप्स्य वा अर्शअद्यजन्तत्वस्य वा अभेदोपचारस्य वा लक्षणाया चा आश्रय नीलादिशब्दानां गुणिवाचित्बभङ्गप्रसङ्गात् मतुब्लॅोपादिकं द्धिान्तेऽनभिमतमेव । * लिङ्गमशिष्यं लोकाश्रयत्वात् ! इति त्रिलिङ्गंता चोपपद्यत इति द्रष्टयम् । पृथिव्यांधपेक्ष्यैव गन्धादिशब्दानां नियतनिष्कर्षकत्वमिति । यद्यपि “गन्धः पृथिवी, * जलं रसः' इत्यादिप्रयोगेषु गन्धरसादिशब्दानां पृथिवी जलादिपर्यन्तत्वं दृष्टम्, तत्रं च तेषाौपचारिकत्वाश्रयणे “रसोऽहमप्सु' इत्यादीनां परमात्मभ्यौपचारिकत्वं युवचम्, रसाभेदोपचारस्यैव युक्तत्वात् । “रसोहमप्सु इंत्यादौ रसशब्दस्य रसवत्परत्वे * अंष् सर्वान् ? इत्यस्यायुक्तत्वाच तथापेि २७३ बहूनां रसगन्धादिशब्दानां परमात्मनि प्रयुक्तानां मुग्यत्वे संभवति औपचारिकत्वा श्रयणमत्तमिति भाव ‘यक्तीनामानन्येनानन्तायुध्यक्तिषु शक्तिप्रासंभमा व्यभिचाराध व्यक्तीनाम शब्दार्थत्वम्, नियमलक्षणत्वत् संबन्धस्य; अनियमे क्षतेि तदयोगत् । व्यक्ती शक्तधभ्युप मे शक्तीनामप्यनन्त्यप्रसङ्गाव जातिरेव शब्दार्थः । व्यक्तिलभस्तु लक्षणया आक्षेपाद्वा भविष्यतीति भाट्टोक्तरीत्वा वः, 'जातेः परतन्त्रत्वलक्षण स्वभावविशिष्टतथैव भाने तद्रयस्य ध्यक्तिभ्रटिमूर्तित्वेन व्यक्तिमनादाय स्वभाव यदि येन विना न भासते, तद्भोधकस्य तद्वोधकवनियमन्त् । न च जातिव्यक्त-ो द्वयोरपि प्रत्याय्यत्वे त्यक्तावपेि शक्तिः किं न स्यादिति वाच्यम्, जातेिव्यक्त शक्तिः क्ल्प्यते, अन्य लभ्यस्यैव शक्यत्वात् । व्यसधंशस्य नान्तरीयकतयापि लाभसंभवत् । अतो नक्षेपालक्षणया वा व्यक्तिप्रतीतिरभ्युपेये ! तेि पाभाकरोक्तरीत्या वा व्यक्त्युपस्थिति संभवेन न व्यक्तौ शक्तिः कल्पनीयेत्येतदाशङ्कच परिहरति--यद्यपि शरीराचि शब्दा इत्यादिना प्रघट्टकेन। अयुतसिद्धविशेषणवाविशब्दत्वस्य विशेष्यलक्षणा प्रतिवन्धकत्वादिति । नीलत्वादिप्रवृत्तिनिमित्ताश्रयस्य तच्छब्दलक्ष्यत्वासंभवा दित्यर्थः । ननु-जातिवाचित्वमते गवादिशब्दानां गोत्वं न प्रवृत्तिनिमित्तम् । अपितु तदेव शब्दार्थः । तथा चाधेयवाचिना शब्देनाधारलक्षणायां काऽनुपपति रिति चेत्–न ! स्वार्थादन्येन रूपेण तीरत्वादिनोपस्थित एव तीरादौ गङ्गादि पदस्य लक्षण दृष्टा । न चात्र व्यक्तिः स्वार्थभूतजातिं विना रूपान्तरेणोपस्थिता । किंच 'गां पश्य, गैतिष्ठति ' इत्यादौ सत्यपि जातेरन्बयीग्यत्वे तदनुपपत्त्यनु सन्धानं चिनैव जातिचेिशिष्टच्यक्तिप्रतीते तत्र लक्षणा । प्रत्युत “गौर्नित्या, गौजतेिः ? इत्यादावन्वयानुपपत्यैव जातिधीरितेि जातावेव लक्षणा युक्ता ! किंच शक्तिग्राहकानयनादिव्यवहारयोग्यव्यक्तिपरित्यागेन तद्योग्यजातिशब्दार्थस्वीकारोऽ संगतः । तथा 'गौरनित्या, गौः शुहा, गौः सांस्रादिमती, गां वधान, गौर्गच्छति, गामान्य ' इत्यादिमयोगमतीतिप्राचुर्यविषयध्यक्तिशक्तिपरित्याग्श्वासंगतः । गवादि 35 २५७४ १ीरङ्करामानुजमुनिविरचितां शब्दानां जातेिमालविषयप्रयेंगे त्वतलादिवैयथ् च स्यादित्याद्विवक्ष्यमाणदूषणे तात्पर्यात् । जात्यादिशब्दानामपि संबन्थानुपपत्त्यविशेषेणेति । न च जातिः त्यिादिशब्दानामपि संवन्धानुपपत्तिप्रतिसंधानदशायां लक्षणैवेष्टति वाच्यम्, जात्यादि शब्देषु लक्षणायाः काप्यदृष्टचत्वादिति भाव । नन्विदं सिद्धान्तेऽपि समानम् । जात्यादिशब्दानामप्यपृथक्सिद्धविशेषणवाचिशब्दत्वात् व्यक्तिकाचित्वं किं न स्यात् निष्कर्षकशब्दवादिना वैलक्षण्यं तु तस्यापि सुवचम्, तथापि पूर्वोक्तषणे तात्पर्यात् । प्राभाकरमतं दूषयति - आकृतिरेव शब्दशक्तिविषय इतेि । पारतन्त्र्या ोधनं विवक्षितमिति । ननु जातिशब्देन जातेद्रव्यप्रकारतैकस्वभावत्वलक्षणपार तन्त्र्यबोधनस्य विवक्षितत्त्रे व्ययभिधान्स्य सिद्धत्वात् विशेषणान्तरान्ववानर्हत्वलक्षणस्य वा कारकभावानर्हत्वलक्षणस्य वा पारतन्त्र्यस्याभिधानं ध्यर्थम्, व्यक्तिप्रतीत्यप्रतीत्यो व्यप्रकारतैकस्वभावत्वलक्षणपारतन्ब्थाभिधानानभिधानयोरेव प्रयोजकत्वादिति चेत् सत्यम् – कस्यचिन्मन्दस्येष्ठशशङ्कसंभवादिति द्रष्टव्यम् । केितु विशेषणान्तर न्येति । ननु 'जातिं पश्य व्यापिकाम् ’ इत्यत्र जातिशब्दोपाताया जातेव्यापकत्व रूपविशेषणान्तरान्वयत्, दृशिक्रियायां कर्मकास्कलेन चान्वयवन् 'गौः शुझा तिष्ठति। इत्यादौ गोशब्दप्रतिपन्यः जातेर्विशेषणान्तरन्वयो वा क्रियायां कारकत्वेनान्वयो वा यद्यपि न दृष्टचरः, तथापि तादृशास्तन्यं न शब्देनाभिधीयते । विशेषणान्तरा वानर्हत्वस्य वा कारकभावानर्हत्छस्य चा गवादिशब्देनाप्रतीते । न हेि गौरित्युक्ते गोत्वं कारकभावानहमित्यपि शब्देन प्रतीयत इति चेत्, सत्यम्--कारकभावाद्य पातःच्यविशेषो गवादिशब्दात् प्रतीयत इत्यत्र तात्पर्यात् मुख्यार्थगुणसंबन्धीति । मुल्यार्थततगुणेति द्वन्द्वः । मुख्यार्थसंबन्धी लक्ष्य तद्वतगुणसंबन्धी गौणः । प्रचुरप्रयोगाभावात् प्रचुरप्रयोगाभाव इतेि परिहारो न घटत इति । न च --' गवादिशब्दानां व्यक्तौ निरूढलक्षणायोगात् जातौ प्रचुरमथोगाभाव' इत्यस्य व्यक्तौ प्रबुरुपयोगात् जातौ प्रचुरमयोगाभाव इति ह्यर्थ न तु प्रचुरभयोगाभावात् प्रचुरप्रयोगाभाव इति । ततश्चायमनुक्तोपालम्भ इति वाच्यम् व्यक्तौ प्रचुरमयोगादित्यस्य जाती प्रचुरप्रयोगाभावादित्यर्थपर्यवसितत्धेनानुक्तोपालम्भा भावात् । भावप्रत्ययानपेक्षत्वदर्शनादिति । कचित् भावप्रत्ययानपेक्षत्वस्यापि भावप्रकाशिका ( तत्व मन्यर्थः) २७५ दर्शनादित्यर्थः । ततश्च “पटस्य शौक्ल्यम् ।) इत्यादैौ कविन् भावप्रत्ययसापेक्षत्व दर्शनं न दोघायेति ज्ञेयम् । जतिस्थले तु न कचेत् भावमत्यथानपेक्षत्वं दृश्यते । खण्डस्य गौः, मुण्डस्य गौ:: इत्यादिप्रयोगस्य जातिविषयस्य काप्यदर्शनादिति भावः । निरूढलक्षणाभ्युपगममुपपादयति -शुकुदिशव्दानां हीत्यादिना । निरूढिनम सर्वग्रयोगानुगतिरिति चेदिति । सर्वप्रयोगानुगता लक्षणा निरूढ लक्षणेत्युच्यते, न तु प्रचुरप्रयोगानुगतिरिति चेदित्यर्थः । अनुवृत्तो गोव्यवहार इति । इदं त्वापाततः, भावप्रत्ययानपेक्षप्रयोगस्यात्रैव दृष्टत्वे , “भावप्रत्ययानपेक्षत्वं च दुप्परिहर ' मिति पूर्वग्रन्थविरोधापतेरिति द्रष्टव्यम् । भवतां गौरवं स्यादिति । जातिव्यक्त्योः शब्दार्थत्ववादिनमित्यर्थ । प्रतिसंवन्धिभृतं द्रव्यमुपसर्जनतया प्रतीयेतीति । जातिः व्यक्त्याश्रया भवितुमर्हति जातित्वादिति आक्षिप्ता व्यक्तिरुप सर्जनतया भाथात्, पर्वतो वह्निमनित्यत्र वह्निवत् । पुत्रः पितेतिवदिति । पुलशब्दक्षिप्तपितृवाचिना पितृशब्देन पुत्रशब्दस्य सामानाधिकरण्याभाववत् जति व्यक्तिवाचिनो: 'गौः खण्डः । इत्याक्षेपकाक्षेप्यवाचिशब्दयोः सामानाधिकरण्यं न संभवतीत्यर्थः । विवक्षितेति । तस्यैविषयेत्यर्थः । विशेष्यत्वेनेत्येश्धाचष्ट प्रधानतयेति । तदवच्छेदार्थत्वात्तस्येति । पुत्रव्यावृत्यर्थत्वात् पितुरित्यर्थः । यद्वा प्रधानतया तदवच्छेदार्थत्वादित्यन्वय । प्रधानत्वेन तस्यावव्छेदः संबन्धः तदर्थत्वात् । प्रधानीकरणार्थत्वादिति यावत् । विवक्षितार्थप्रतिसंबन्धितयेत्यत्र विवक्षितपदव्यावृत्यर्थ (व्यावयै) माह-गङ्गायां घोष इत्यत्रेति । वस्तुतो गङ्गा संवन्ध्येय तीरं तीरत्वेनैव भासते; न तु गङ्गासंबन्धित्वेन; तथात्वे शक्त्या प्रवाहस्य लक्षणया तीरस्य च प्रतीतौ वृत्तिद्वयविरोधप्रसङ्गात् ! अतः प्रवाहत्यविवक्षितत्वम्। जातेस्तु शब्दप्रतीतौ विषयत्वमस्तीति भाव । इंदमुपलक्षणम्-कूलस्य लक्षणया वृत्योपस्थापितत्वात् प्राधान्येन भानं भवति ; अक्षिप्ताया व्यक्तेः शब्दवृत्याऽनुपस्थि तायाः प्राधान्येन भानं न'संभवतीत्यत्र तात्पर्यात् । अयमिह प्रयोगक्रमोऽभिप्रेतः यदि गोव्यक्तिः, तात्पर्यविषयसंबन्धितया भासमानत्वे सति गोपदवाच्या न भवेत्। तहिं गोपदजन्यप्रतीतिविशेष्या न भवेदिति । शब्दविशेषणोपलिटेति ; शब्दा दुपस्थितस्य शब्दादुपस्थितं मत्येव विशेषणत्वं, नक्षितं प्रतीत्यर्थः । २७६ ६ ! वाक्यभेदः शङ्कनीय यद्यपि तन्म ट सामानाधिकरण्यानुपपत्तिसंकलनम्)) मन्तु, अविशेषांदत्यर्थः । यथाहृच्छिामीति । यद्यप्यहंशब्दस्यान्तःकरणोप गत्वेनोपन्याता, अहंशब्दस्यान्तःकरणेोपहितबटादिपरत्वांभाववत् तदुपहितेच्छा छाचिनक्षभावन्यपि प्रमluाभावेनैव सिद्ध – अथापि ' अहमिच्छामेि च्छिया विशेषणनानुपपतिरपि प्रमाणीकर्तु शक्येत्यभिप्रेत्यैवं व्यबहृतमि.ि जानामि' इति प्रतिपन्ने ज्ञप्याश्रयत्वहमर्थस्य न स्यादिति भावः । यदर्थविवक्षयेति । भ्रान्तिद३॥थमधिष्ठानस्त्रुद्धेरेवाभावात् तदर्थविवक्षया न प्रयोग : ; प्रोधदशाया मधिष्ठान्त्वधसंभवेऽपि द्विवक्षयः न प्रयोग इति भावः । यज्ञदत्तवाचित्वे भूलं भवतीति । न चैवं बदनम्तदर्पष्टमेवेति चाच्यम्, तथा सति वाच्यावाच्यव्यवस्था भङ्गप्रसङ्गादिवि भावः । सर्पशून्दस्य ग्रागनारोपिनेति । प्रोधदशाभावेिनो ज: {

स्पदप्रयोगविषयोऽभूदिति । आरोपिनविषयेति । आरोपितविषयोऽधिष्ठानमित्यर्थः। त्वेन जीवत्रणोत्रिक्षितत्व.दिति भावः । तदविवक्षितविशेषणेति । अविवक्षित बिशेपणं की३भावः। स्वंशब्द्रमुख्यार्थीभूतजीवसंबन्धिचिन्मात्रैवयबोधनमात्रेण मुख्यार्थी भूजीकत्रीक्यं स्यार्थीभूतजीवसंबन्धकर्तृत्वादिबन्धमिथ्यात्वं च तद्धर्माधिष्ठानमात्र परमाथ् च सिध्यति चेद् , जनपदलक्ष्यार्थीभूतजन्प्रहृष्टक्यबोधेऽपि जनपदशब्द मुख्यार्थक्यं मुख्यार्थीभूजनपदत्वादिधर्ममथ्यात्वं तद्धर्माधिष्ठानमात्रपारभार्य च सिध्ये दित्याह--न हि प्रहृष्टो जनपद इति । तस्य तत्ताविधान इति । तच्छब्दार्थ भावकाशिका (परमते मामानाधिकरण्यानुपपतिसंकलनम्) २७७ ३३ य इ! '

दैता 5 धारलक्षक: । ततश्च लक्षितोरेवैक्यं स्यात् । न तु मुख्यार्थयोः पलान्योः , न धा पनधभाणां सानुवृक्षादीनां ज्वलितशब्दमुख्यार्थवह्निवर्मणां वह्नित्वदधृत्वादीनाम पारभार्य सिद्धयति । एवमेिह तत्वंदनुल्यार्थधरैक्यं न सिध्येत्, न वा तद्धर्मणां किंचिज्ज्ञत्वमवैज्ञत्वादीनां मिथ्यात्वं सिद्धयेदिति भावः । यद्यपि मुल्यार्थयेरैक्यं बीयत इति न परमतम्, तथापि जीवन्नईक्यं बोध्यत इति तन्मतप्रसिद्धिमवम्ब्यो क्तमिति द्रष्टव्यम् । ईश्वर एव हि प्रक्षेति । यादवमते चिचिदीश्वरातिरिक्तमंश ब्रान्तीति । भास्करमते तु चिदचिदीश्वरातिरिक्तमंशिभूतं ब्रह्मद्रव्यं नास्तीति नाप्यपिंथ पद्मवृतिनिमित्तसद्भावासद्भावलक्षणभेदे प्रतीयमाने ऐक्थस्य बिभनिन्बोध्यत्वादर्शन दित्यर्थः । कार्यकारणरूपेणेति । घटशरावदिकार्यात्मना भेदः, कारणमृदात्मना त्वमेद इत्यर्थ । भिन्नत्ववदभिन्नत्व इति । भेदाभेदाभ्युपगमेऽपीत्यर्थ । पटस्यांशभेद् इति । प्रयुक्तानामिति शेषः । पटशब्दाभिहितविशेष्यस्यां शोऽ:यनतिरेकादिति । ननु “व्यक्तं विष्णुप्तथाऽऽअक्त पुरुष: काल एव च । इति व्यक्ताव्यक्तपुरुषकालादिशब्दैक्तृभोग्यनियन्त्रंशेपूपस्थितेषु ब्रह्मशब्दस्य तदनति रिक्तार्थवृत्तित्वसंभवात् सामानाधिकरणकं संभवतीति चेन् -- न ; * व्यक्तं विष्णुस्तथाऽव्यक्तम्' इति प्रत्येकं विष्णुत्वोपदेशात् । ननु छिद्रेष्वाकाशात्वत् इत्यादौ सामानाधिकरण्यमुपपद्यत इति नानुपपत्तिरिति चे--न ; ब्रह्मत्वस्य साधारण्य संभवेऽपे “व्यक्तं विष्णुः " इत्यादौ विष्णुशब्दनिर्दिष्टस्येश्वरत्वस्य चिदचिदंशयोर भावेन “व्यक्तं विष्णुस्तथव्यक्तम्' इति विष्णुप्तामामानाधिकरण्यासंभवात् । * घटो मृत्, शरावो मृत् ? इतेि निर्देशसंभवेऽपि 'घटः शरावः' इति निर्देशासंभवादिति दूषणे तात्पर्थात् । किं हस्तदीतिशब्देन हस्तपादादीन्द्रियं विवक्ष्यते, उत तदधिष्ठानगोलकमिति विकल्थ्य, आद्य दूषयति-छेदनादापीति । इदमुपलक्षणम्-१७८ श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचिता शरीरनाशेऽप्याकल्पस्थायिनामिन्द्रियाणामविनाशान्नापृथक्सिद्धविशेषणत्वमिति द्रष्टत्यम्। द्वितीयं दूषयति – तनोलकस्येति । स्वभाविकभेदाभेदपक्षेऽपीत्यादे सामानाधिकरtथ्यं हीत्यन्तस्य सामानःधिकाथस्यैक्यानगमकत्वेन तद्विशेषणान्वितः भावः । विवक्षितैकत्वासिट्रेरिति ! सदन्तैक्यस्य विवक्षितत्वे तस्यासिद्धेः; सटू द्रव्यमालाभेदस्य च प्रत्यक्षसिद्धत्वेनोपदेशयथ्यैमित्यर्थ कार इति । ईश्वरत्वमित्यर्थः । तदितरांशवाविपदसामानाधिकरण्य इति ।

• घटः शरावः । विदिति भावः । । असाधारणाकारान्तरस्येति । ब्रह्मण

पा रक्षग इति धातोरिति । “ पातेति:? इतेि डतिप्रत्ययान्तरनेत्यर्थः । पतिशब्दप्रयोगाचेति । 'गृहपतिः ? इति प्रयोगादित्यर्थ । शेपिणि पतिशब्दो रूद्ध इति । अत एव “ अन्तर्वतिबोर्नुक् ? इत्यक्ष भर्थ एव नुगित्युक्त्वा स्वाभ्यर्थत्वे 'त्वथा पतिमती पूीवी । इति शेप्यर्थत्वं सिद्धवत्कृत्यैव प्रत्युदाहृतं महाभाष्ये । “पयुनों ज्ञसंयोगे ' इत्यत्रापि भगवता पतञ्जलिना “पतिशब्दोऽय मैश्वर्यवाची : इत्युक्तम् । पाणिनिनापि–“पत्यावैश्वयें " इत्यत्र ऐश्वर्थार्थत्वमा विकृतम् । जैमिनि,ि “ मेधपतित्वं स्वामिदेवतस्य समवायात् " (९-३-३२) इतेि स्वामिवचनत्वं सिद्धवत्कृयैव ऊहानूट्टचिन्ता नवने कृता । अतो न स्वामेिवचनत्वे विप्रतिपतिः । अत एव “ विश्वस्य पतिम्' इति विश्वस्त्वे कथिते स्वस्यापी श्रान्तरशङ्काव्यावृत्यर्थम् * आत्मेश्वरम् ? इतेि शेप्यन्तरनिषेध उपपद्यते । “घवः प्रियः पतिर्मत ? इति भर्तृवान्व्यपि पतिशब्दोऽन्य । “ मेधपतिभ्यां मेधम् ? इत्यत्र देवतायामपि प्रयोगात् , “मेधपतित्वं स्वामिदेवतस्य समवायात्' इतेि जैमिनिना स्वामिवाचित्वदेवतावाचित्वयोः प्रदर्शितत्वाच तत्रापि कामं शक्तिरस्तु वा मा बा; स्वामीश्वरापरपर्यायशेष्यर्थत्वे न विमतिः शक्या कर्तुमिति द्रष्टव्यम् । “ इभ्य आदयो धनी स्वामी नायकः पतिरीशिता! इति च निघण्टुः । द्वितीयाश्रुत्या प्रोक्षणादेरिति । द्वितीयश्रुतिमतिपादितसाध्यभावानां द्रोहीणां श्रुतिबलात् समीहित साध्यापेक्षिप्या भावनयाऽवयबलात् समीहितसाध्यत्वलक्षणशेषित्वस्य सिद्धिवत् श्रुति भाघ्रप्रकाशिका (सिद्धान्त संग्रहोपन्यासः) २७९ प्रतिपन्नशरीरभावस्य जगतः शरीरबाक्षिप्तः शेषशेषिभावः, पत्यादिशब्दाभावेऽपि सिध्यतीत्यर्थः । संवातुपरार्थत्वादिनि । संघातपरार्थत्वात् त्रिगुणादिविपर्ययादधिष्ठानात् । पुरुषोऽस्ति भोक्तृभावात् कैवक्ष्यार्थप्रवृतेश्च ।। " इति संख्यञ्चोकः । संघातस्य सर्वस्वपि शयनासनादिवत् पाराश्रयवश्यंभावात् देहस्यापि संघातरुपतया पारायै सिद्धमेित्यर्थ । “अजोऽन्यः ? इति श्रस्येशेन प्रकृतिं जहति भुक्तऽन्यत्वप्रतिपादनमभिप्रवन्नाह-मुक्तौ भेदमाह अजामितीति । प्रधानप्रसङ्गोपेतत्वसाम्यादिति । यद्यपि “ पृथगात्मानम्' इति पूवाक्ये प्रधानमसङ्गोपेतत्वं नास्ति, तथाप्युपरितनवाक्यस्य प्रधानप्रसङ्गोपेतत्वात् तेन संगति स्तीति भावः । भमेत्यनेनेति । षष्ठया व्यतिरेकनिर्देशेनेति भावः । स्वभावा संकर इति । अध्यक्षत्वादिस्वभावासंकर इत्यर्थः । लयमकरणात् तमसोऽपि लय एोच्यते ; ततश्च ब्रह्मपरिणामवाद एवाभ्युप गतः स्यादिति शङ्कां वारयति-तसस एकीभावमात्रमिति । कार्यानुपयुक्ततमः शरीरक इति । अक्षरव्यक्तमहदादिरूपेण परिणतस्तमोंऽशोऽपरिणततमोंशचैक्यं प्राप्तावित्यर्थः । इदमपि शरीरलक्षणमिति । “यस्य चेतनस्य यत् द्रव्यम् । इत्याद्युक्तलक्षणलयवत् अन्तःप्रविश्य निवाग्यत्वमपि भाष्यकाराभिमतं शरीर लक्षणमित्यर्थः । अनुप्रवेशश्रवणाभावेऽपीति । “तन्नामरूपाभ्यां व्याक्रियत ? इत्यत्रेति शेषः । सामान्यशब्दस्य विशेषपदोपस्थतेि पर्यवसानं हि सामान्यविशेषन्यायः । अनुप्रवेशपूर्वकत्वस्य तु नामरूपव्याकरणस्वरूपानन्तर्गतत्वेन विशेषपदभतिपाद्यत्वा भावात् नायं सामान्यविशेषन्यायविषयो भवितुमतीत्यपरितोधादाहं --यद्वा सर्व शाखेति । यथा ग्राहकग्रहणेनेति । ग्राहकं साधिकारापूर्वम्; फलवत् परमापूर्व मित्यर्थः । “दर्शपूर्णमासाभ्यां स्वर्गकामो यजेत ? इति वाक्यप्रतिपन्नमपूर्वं परमा पूर्वम् । तत्संनिधिसमाग्नातानां “समिधे यजति, ”, “त्रीहीनवहन्ति ? इत्यादि लक्षणम्नाथभिधानमेव ग्राहकग्रहगाम् । वंरूपेण ग्राहकग्रहणेन सर्वेष्वपि द्रव्यगुण अक्र ग्राटकग्रहणेनेति । माट्टकस्थानीय: परमात्मा, तस्य ग्रहणं संकल्पः । अत्र किंचिद्विवृतमिति । पूर्वं विस्तरेण विवृतमित्यर्थः । उभयथापि ज्ञानव्यपदेशयोग्यतामिति । यद्यपि “सत्यं ज्ञानम्” इत्यत्र ज्ञानमित्यस्य नैनlवानयैः, तथापि फलितार्थकथनमिति द्रष्टव्यम् । उभयमप्युपपन्न मित्यर्थ इति । अत्र ' ज्ञानम्' इत्यस्य “ट्टणसारत्वात्' इति न्यायेन ज्ञानगुण कत्वार्थकवन् प्रत्युनानुगुणत्वमेवेति द्रष्टव्यम् । ब्रोव स्वसंकल्पादित्यादिभाष्ये ब्रौब' इनि ब्राशव्द्रस्य निष्कृष्टपरमात्मपरत्वम्वारस्यानुरोधेन स्थिरत्रसरूपातयेतत् व्याचष्ट-स्थिरत्रसशरीरतयेति । अत्रह्मात्मकेत्यत्रापि ब्राशब्दं केवलपरमात्मपरतया याचष्ट-ब्रह्मान्यमिकत्वरहितत्वमुक्तमिति । स्थिरत्सरूपतयेत्येतत्स्वास्यानु रोधेन अपनं चिदचिद्विशिष्टवस्तुरमित्यभिपयन् व्याचष्टे--यद्वा स्थिरत्रसरूप तति । ऐक्यश्रुतीनां प्रकारैक्यपरत्वादिति । इदं तु सिंहाबलेकितकेन प्रथमक्षशेwभूतमिति द्रष्टव्यम् । भाप्ये-सर्वे तं पादादिति । स कर्तृ तं परादात् पराकुर्यात् । निःश्वसितम्; अनायासेनेत्पन्नम्, संकल्पमन्नविभतमिति यावत् । ऐन्द्राग्नश्चेति पडद्यागा इति । ऐन्द्रौ द्वैौ आग्नेयश्चति षड्यागा इति पाठः समीचीनः । ऐन्द्राग्नश्चति पाठे एवमभिप्रायं केचिदूचुः-आग्नेयः पौर्णमास्यामा वास्यायां च कर्तव्यः सायंप्रात:कालकर्तव्यनिहोत्रहमवदेक एव, कर्मभेदापादक शब्दान्तरादेरनुपलम्भात् । अत एवाष्टमे, “एककर्मणि विकल्पोऽविभागो हि चोदनै कत्वात्' (८-१-२६) इत्यत् एकस्यैवाग्नेयस्य पौर्णमासंज्ञकत्वादमावास्थासंज्ञकस्माच पैमासीकाले क्रियमाणोऽप्यनेयोऽमावास्यासंज्ञको भवतीति तस्मिन्नवाग्नेये * १ञ्च होत्रामावास्यानभिमृशेत्” इति शास्त्रवशात् पञ्चहोतृमन्त्रप्रयोगोऽपि पौर्णमास्यां किं न स्यात; अवैगुण्यात् इति चेत्-सत्यमाग्नेयस्वावैगुण्यम्; तस्योभयसंज्ञकत्वात् ; तेन सह २८१ तः कालव्यानामग्नीषोमीयादीनां हविषामावास्यापंज्ञाभावेन वैगुण्यं पञ्चहोस्राऽभिमशः य निर्णीतम् । न च पञ्चहोस्रा आग्नेयमभिमृश्य चतुहाँल! अग्नीषोमीयादीनामभिमर्शः किं न स्थदिति शक्यशङ्कम्, “आसन्नानि हवींप्यमृिशति ?' इत्येकस्यैव विहितत्वात् । अत्र “हविरन्तरानुग्रहवशेन परं व्यवस्था'। इति टुण्टीका (आपदैवीय) ग्रिन्थपर्यालोचनया एकमेवाग्नेयास्यं कमें पौर्णमासीत्रिक्रे अमावास्यत्रिके चान्तःपतिम्; नाम्नेयकर्मभेदः । यदि भेदः स्यात्, प्रकृतै पौर्णमासीकालकर्तव्यग्नेयाभिमर्शने पञ्चहोतृगन्नमसतेरेवाभावा व्यवस्थाशङ्कातत्परिहारावसंगतौ स्याताम् । ततश् एकमेव कर्म झालद्वयोगि, यथाग्नि होन्नाख्यं कमें सायंप्राप्तःकालद्ववयोगीत्येव युक्तम् । अतोऽसोमयाजिविहितैन्द्रानेनैव पट्ल्बसंख्यापूरणं कर्तेव्थमिति । अत्र “उत्पतिवाक्यैः =“यदाग्नेयोऽष्टाकपालोऽमावा स्यायां च पोर्णमास्यां चायुतो भवति' इत्येवमादिभिः । उत्पतिवाक्यमिति प्रथमप्रति पतिजनकंवाक्यम्। पृथगुत्पन्नान्-पृथक्प्रतिपादितान्’ इति पाठक्रमस्तु समीचीनः । स्वर्गसाधनत्वाकारेणैकीकृत्य तत्कर्तव्यतया त्रिद्धातीत्यर्थे इतेि । तत्समुदाय द्वयमेकीकृत्य समुचित्य स्वर्गसाधनत्वाकरेण कामिकर्तव्यतया विदधाति । यथा व्यापृते षडपि यागाः स्वर्गसाधनं भवन्ति, तथा व्यापरितव्यमिति साधनत्वेन विदधा तीत्यर्थ इत्यर्थः । यद्वा, एकीकृत्य स्थितं तदिति योजना । समुदायीभूतै कर्मेत्यर्थे कारणावस्थः काय स्थश्च परमात्मैक एवेति । अयमत्रान्वयक्रम सदेव सोम्येदमग्र आसीत् ”, “ऐतदात्म्यमेिदं सर्वम् , * * सर्व खल्विदं ब्रह्म ); इत्यादि वाक्यं कर्तृ पृथक् अतिपन्ने वस्तुतियं सद्ब्रह्मादिशब्दयुक्तवचनभङ्ग्य कारणवस्थः कार्यावस्थश्चैक एवेति प्रतिपादयतीति । परमात्ममात्रवाचिभिः शब्दैरिति; अक्षरसवैज्ञादिशब्दैरित्यर्थः । अर्थसामर्थे दर्शयति--चिदवितोरिति । शब्दसामथ्र्य दर्शयति-सङ्कह्मशब्दावित्यादिना । दृष्टान्तदाष्ठन्तिकवैषम्यहेतु प्रतिपादनं भन्दफलम्; आत्मशब्दस्य व्यापकवाचिनः शब्दसामथ्र्यात् व्याप्यो पस्थापकत्वं च नास्तीत्यपरितोषात् स्वरूपपरिणामशङ्कानिवृत्यथैतया “विद्रविद्वस्तु शरीरिणः” इति भाष्यमवतारयति---यद्वा अक्षरान् संभवती विश्वमिति । २८२ पृषदाज्यनयादिति । यथ! पृषदाज्यसंस्काराथ अवोदितमपि पान्नान्ममुपादीयते. तद्वदित्यर्थः । दर्शपूर्णमासयोः ‘अष्टावुपभृति शृङ्गाति ?” इति प्रयाजानूयाज्ञार्थ चतुगृहींतद्वयमेकस्यामुपभृतेि युगपद्रहीत ; तथैव पशौ प्राप्तम् । तत्रानूयाजानां द्रव्यविकारः श्रयते, *पृषदाज्येनानूयाजान् यजति! इति । पृषज्यं दधिमिश्रि तेभाज्यमेव । तत्र द्वयोरसंक्ररेऽवश्यंभाविनि चिन्:-किं कालभेदेन तस्यामेवोपभृति द्वयं प्रहीतव्यम् ? उत एकभिनेव काले पात्रभेदेनेति । तन्न तु “अष्टावुपभृति गृह्यति'; इति पालैकत्वं श्रुतम् । पदार्थक्रमस्तु पदार्थानां गुणः; पाठकल्प्यश्च । अत एकस्मिन्नेव पात्रे पृषदाज्यं गृहीत्वा प्रयाजेषु हुतेषु पश्चात् पृषद्वयं ग्रहीतव्यिमति प्राप्त उच्यते विकृौ चानुमानेन प्राप्तौ तुल्यं वलाबलम् । ! इति । एवं चाविशेषे सति प्रयाजाज्यग्रहणेनोपस्थितस्यानृयाजाज्यग्रहणस्याकरणे किंचित् कारणमस्तीति तदैव पालान्तरमुपादाय ग्राह्यमिति “विकारे त्यनृयज्ञानां पात्रभेदोऽर्थभेदात् स्यात्' इत्यत्र (४-२-१६.) चिन्तितम् । केचिसु- पृधराज्य शब्दार्थस्य दधिमिश्राज्यस्याज्यशब्देनैवभिधानसंभवात् *देवानाज्यपानावह' इत्यादि निगदेष्वाज्यपानित्येवमकृित एव प्रयोगः, न तु पृषदाज्यपानित्यूहेन प्रयोग इतेि दशमे (१०-४-२६.) नेिणतम् । तद्वदेहापि विशेष्यमालवचिनोऽपि शब्दस्य चिदचिद्विशिष्ट प्रयोग उपपद्यत इति वदन्ति । (निवृत्त्यनुपपि ) अर्थक्रियाकारित्वान् इत्यनेन हेतुभावानुपपत्तिरुक्ता । उत्पत्तिमत्वात् इत्यनेन हेतुमद्भावानुपपत्तेिति द्रष्टव्यम् । हेतुसापेक्षत्वं च न दृष्टमिति । प्रपञ्चस्य तु तत्सापेक्षत्वात् न मिथ्यात्वं युक्तमिति भावः । न चाङ्कुशदिसामग्रये भ्रमसामग्रीति । तद्भ्रमसामीत्यर्थः । भिन्नपियस्याभेदज्ञानस्वेति । वस्तुतो भिन्ने विषये उत्पन्नस्याभेदज्ञानस्येत्यर्थे । “उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः ! इति स्मृत्युप हणीयायाः “पृथगात्मानम् ! इति श्रुतेः उपवृंहणात् पश्चादुपादानं कथमित्यत्राह-- मतीववसोरिति । स्मृत्योरब्यवसायार्थमित्यर्थः । भावप्रकाशिका (निवृत्त्यनुपपति: दावानलेति । यथा दावानलः इन्थनानि विनाय इन्धननाशे स्वयमेव नश्यति, तथेत्यर्थः । निवर्तकज्ञानं तद्विनाशश्च किमिति । ननु विनाशयैव दूष्यत्वप्रतीतेऽने ब्रह्मव्यतिरिक्तत्वादिविकल्पेऽभिप्रेत इति कथ मुच्यत इति चेत् - न । विनाशस्थ न केवलं ब्रह्मन्यतिरिक्ततया मिथ्यात्वम्; अपि तु निवर्तकज्ञानस्य मिथ्यात्वेन तत्प्रतियोगिकस्य वेिनाशस्यापि मिथ्यात्वमितेि दूषणस्फोरणाय निवर्तकज्ञानस्यापि ब्राम्वरूप्रव्यतिरिक्तत्वादिविकल्पे ऽभिप्रेत इत्युक्तम् । अत एव भाष्ये-तत्स्वरूपतदुत्पत्तिविनाशानां काल्पनिक् त्वेनेतेि ज्ञानस्वरूपस्य काल्पनिकत्वमुक्तम् । नन्वेवं ज्ञानस्वरूपवेिनाशयोरेव काल्प नेिकत्वस्य वक्तव्यतया ज्ञानोत्पत्तिकाल्पनिकत्वोक्तिः किमर्थचेित्--न । दृष्टान्ततया तदुपन्यासोपतेः । केचित्तु–“तत्स्वरुपतदुत्पत्तिविनाशानां काल्पनिकत्वेने' त्यस्य विनाशकल्पनोपपादकत्वात्, ' तद्विनाशो ब्रह्मस्वरूपमेवेतेि चेदिति भाष्येऽपि विनाश स्यैव प्रतीतेश्च विनाशपरिग्रह एव युक्तः; अतो निवर्तकज्ञाने ब्रह्मव्यतिरिक्तत्वादि विकल्पो न हृदयङ्गन इति वदन्ति । एवंरूपाविद्याया इत्यर्थ इति । उपादानो पादेययोरभेदोपचाशदेवमुक्तमितेि द्रष्टव्यम् । कालभेदव्यतिकरितगृहप्राङ्गणादि प्रदेश इति । कालविशेषविशिष्टदेशविशेष इत्यर्थ । तवापि चोदं शुल्यमिति वेदिति । निःशेषकर्मस्वरूपनाशो न स्यादिति भावः । विकल्पभिप्रायेणेति । चिन्मात्रेत्यनुक्त्वा ब्रह्मव्यतिरिक्तकृत्स्रनिषेधविषय ज्ञानस्येत्युक्तौ ब्रह्माशब्दार्थे चिन्मालव्यतिरिक्तानामपि केषांचिदनुप्रवेशसंभवेन ब्रह्म शब्दार्थव्यतिरिक्तकृत्स्रपारमाथ्यैनिषेधे विन्मात्रव्यतिरिक्तत्स्रपारमाथ्यैनिषेधाभावेन तस्य निषेध्यतया, निबर्तकज्ञानकर्मत्वादिति दूषणस्यालकतापतेश्चन्मात्रेतेि पद् मावश्यकमिति भाव । प्रथमै धप्रिश् इति ! उत्तरत्र ज्ञातृत्वधर्मविकल्पस्य करिष्यमाणत्वादेवमुक्तमिति द्रष्टव्यम् । स्वरूपमित्यस्य यथाश्रुतार्थवे ब्रह्मस्वरूपस्यैव ज्ञातृत्वे इति दूषणभप्यासामञ्जस्यं मन्वान आह-स्वरूपं स्वाभाविकमित्यर्थ इति । भाप्ये-अध्यस्तं चेदयं अध्यासस्तन्मूलाविद्यान्त चेत्यादि । अध्यस्तस्य ज्ञातुनिंबर्तवज्ञानाश्रयत्वलक्षणज्ञातृत्वस्य तत्कल्पकांविद्यायाश्च निवर्तकज्ञानानुगुणनद्या निवर्तकज्ञानोपजीव्यस्य तद्वाध्यत्वाभावादित्यर्थ । अत्र तस्मादित्युपसंहःरभाष्य २८४ श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचिता वतरिकाग्रन्थपर्यन्ती ग्रन्थेो लेखकदोषात् पतित इति वदन्नि' । भाष्ये नस्यापि त्रिरूपत्वादिति । निवर्तकज्ञानान्तरस्य कल्पकाविद्याज्ञातृसापेक्षत्वेन त्रिरूपः॥दित्यर्थः । प्रथमं कल्पं दूषयति भाप्ये-ब्रह्मस्वरूपस्यैव ज्ञातृत्व इति । ज्ञातृत्वस्य ब्रह्मस्व भविकत्व इत्यर्थः । तन्नाशस्य ब्रह्मस्वरूपत्वाभ्युपगमात् परमपुरुषार्थत्वमस्त्वित्यह भप्ये-तन्नाशस्य ब्रह्मस्वरूपत्वाभ्युपगम इति । तस्मात् साधनचतुष्टयस्येति । तस्मादिति व्याख्येयं पदम् । अन्म याथात्म्यबुद्धिसंस्कारशून्याकार इति । भगवच्छेषत्वज्ञानपूर्वकत्वराहित्यं केवला कारः । हानमुपादानं च न संभवतीत्यर्थ इति । नित्यनैमितिक द्यङ्गकं ब्रो पासनमनन्तस्थिरब्रप्राप्तिसाधनमित्यापतिप्रतीतिरनवगतकर्मविचारस्य न संभवतीत्यर्थः । न तु हानोपादानशब्दाभ्यामननुष्ठानानुष्ठाने विवक्षिते, ट्टिशकर्मान्नुष्ठानानुष्ठानयोस्रो पासनोपयुक्तत्वेऽपि ब्रह्मविचारानुप्युक्ततया ब्रह्मविचारपूर्ववृतत्वकथनावसरेऽनुपयुक्त त्वाद्विति द्रष्टव्यम् । (जिज्ञासाधिकरणशारीरम् । ननु “ वचनं व्याहृतम् ॥ इति वदतः कोऽभिप्रायः ? विचारः कर्तव्य इति सूत्राक्षरयोजनानन्तरम्, न कर्तव्यमिति पूर्वपक्षप्रदर्शनमथुक्तमिति वा, उत सिद्धव्युत्पतेः सूत्रकारणासूचनात्रैवं पूर्वोत्तरपक्षौ युक्ताविति वेति विकल्पमभिप्रेत्य प्रथमं दूषयति अथातो धर्मजिज्ञासेत्यति। प्राभाकरैरध्ययनस्याचार्यकाधिकारकत्वादिति। अयं भावः-मतद्वयेऽप्यध्ययनस्यार्थज्ञानार्थत्वाभावाद्विचारो नारम्भणीय इति पूर्वपक्षः , अर्थज्ञानार्थत्वादारम्भणीय इति सिद्धान्तश्च समान एव । भट्टमते विश्वजिन्न्याये नध्ययनस्य स्वर्गार्थत्वेनार्थज्ञानार्थत्वाभावात् धर्मविचरो नारम्भणीय इति पूर्वपक्षं कृत्वा-डष्ट संभवत्यदृष्टकल्पनाया अन्यायत्वादर्थज्ञानमेव फलम् । न चाध्ययन स्यार्थज्ञानसाधनत्वस्य प्राप्तत्वात् विधिवैयथ्यै शङ्कनीयम्, नियमार्थतयाप्युपपतेरिति सिद्धान्तितम् । गुरुमते तु “ आचार्यकनियोगार्थः स्वाध्यायस्तत्युक्तितः । प्रथमावगतत्वेन तद्धि युक्त प्रयोजनम् । 1. अद्यत्वे ग्रन्थो मुद्रित एव । भावप्रकाशिका (जिज्ञासाधिकरणशरीरम्)) २८५ न तु वाक्यार्थविज्ञानं तद्धि पश्चात् प्रतीयते ! तेनाविवक्षितार्थत्वाद् वेदस्यार्थविचारणम् । न कर्तव्यमतः शाखं मीमांसास्यमनर्थकम् ! :

• स्वाध्यायोऽभ्येतव्य; ) इति स्वाध्यायाध्ययनस्य प्रयोजनापेक्षायां प्रथमावगतत्वेना

चार्यकनियोग एवास्य प्रयोजनम् । न त्वर्थज्ञानम् , पश्चाद्भावित्वात् । यद्यपुिरुषान्तर गामित्वेन बहिरङ्गमाचार्यकम्, तथापि प्रथभावगतत्वेन तत्सिद्धिरेवास्य प्रयोजनं युक्तम् । न त्वर्थज्ञानम्, पश्चाद्भावित्वात् । तेनान्यार्थत्वाद्वेदाध्ययनस्थाविवक्षितोऽर्थः । अविवक्षितश्च न निर्णेतव्य । निर्णिनीषितार्थयोजनाभावात् । अनिर्णेतव्यश्चार्थो न विचारमर्हतीति तदात्मकं मीमांसाशास्त्रानर्थकवादनारम्भणीयमिति पूर्वपक्षः । कथमाचार्यकरणविधिप्रयुक्तमध्ययनम्, न स्वविधिप्रयुक्तम् ? उच्यते- -न स्वाध्याय विधावस्ति नियोज्यः । तत्र चासति न प्रयोजकता युक्ता, प्रयाजादिनियोगवत् न ह्यनधिकारस्य स्वविषयानुष्ठापकत्वं संभवति, प्रयाजादिविधिवत् । न चाध्ययन विधेरधिकारी श्रयते । तस्मान्नास्य प्रयोजकत्वं संभवति ।

• न च कल्पयितु शक नियोज्यः पितृयज्ञव !

अकल्पितेऽपि तस्मिन् यदनुष्ठानं प्रसिद्धयति । । स्यादेतत्-अश्रूयमाणोऽपि नियोज्यः पितृयज्ञवत् कल्प्यत इति । तन्न, अकल्पितेऽपि तस्मिन् यतोऽनुष्ठानं प्रसिध्यति । सिद्ध तस्मिन्नासौ कल्पयितुं शक्यः, अनुपपत्य भावात् । अनुष्ठानाधीनसिद्धिहिं नियोगस्तत्सिद्धयर्थमनुष्ठातारमाक्षिपन् अनधि कारिणोऽनुष्ठातृत्वायोगात् अनियोज्यस्याधिकारासंभवान् नियोज्यं कल्पयति, प्रयाजादि नियोगवत् । संभवति चेहाचार्यकरणविध्यनुष्ठापितेनैव विषयेणाध्ययननियोगसिद्धिरिति न नियोज्यकल्पनासंभवः । कथं पुनराचार्यकरणविधिरध्ययनं प्रयुङ्क्ते ? उच्यते उपनीयाध्यापनादाचार्यकं भवति । न चाध्ययनमन्तरेणाध्यापनं संभवतीति तदाक्षि पति । उपनथनमध्यापनसमानकर्तृकमेवावगम्यमानं तदङ्गमेव विज्ञायते । कथं समानकर्तृकत्वम् ? उफ्नीयेति क्त्वाश्रवणादेव । तसात् तदङ्गमेव । तस्य च द्वारा पेक्षायामुपनेयासतिरेव लिङ्गात् द्वारमवगम्यते । उपनेयो हि नकिंचित्करोऽङ्गमिति श्रीरङ्गरामानुजमुनिबिरचिता 5ा

सीयते । एवं च वैधमेवाध्ययनं कुर्वन् माणवकोऽध्यापन्नस्योपकारीत्यवगमात् तद्विषय मेवाध्यापनमाचार्यकसाधनमिति तद्रेण सर्वस्याध्ययनाङ्गस्य तदुकारित्वादध्यय नार्थय ऋतावत एवानुष्ठानसिद्धिः । तस्मादाचार्यकरणविधिप्रयोजनकत्वादध्ययनस्य:- विवक्षितार्थस्यात् वेदस्य, दर्थनिर्णयार्थ मारब्धव्यमिति । सिद्धान्तस्तु-सत्यमाचायैकरणविधिप्रयुक्तमध्ययनम् । न तु तत्सिद्धिरेवा प्रयोजनम्; अहेिरङ्गत्वात् । अन्तरङ्गवादध्येतृगतमेवार्थज्ञानं प्रयोजनत्वेनाध्यवसीयते । ननु प्रथमावगतत्वेन प्रयोजनपेक्षनध्ययनमध्यापनवेिभ्थवाताचार्यकमेव तात् स्वीक रोति । स्वीकृते च तस्मिन्नपेक्षाभावात् पश्चाद्रवगत्त्रेनान्तरङ्गमप्यर्थज्ञानं न भयोजनी करोति-मैवम्, प्रथममाचार्यकस्य प्रयोजनत्वानवकल्पनात् । यद्यल्पिते तस्मिन्ननुष्ठान मध्ययनस्य न सिध्येत्, ततः क्रुप्येत । न त्वेतदस्ति, अकूस्थितेऽपि तस्मिन्ननुष्ठान लाभात् । अनुष्ठिते वस्मन्नध्ययने प्रयोजनापेक्षायामन्तङ्गत्वादर्थज्ञानमेव फलमङ्गी क्रियते । ननु नियोग एव शब्दादवगतः प्रयोजनं स्य, नर्थज्ञानम् । न, अर्थज्ञानस्यापि प्रतीयमानस्य त्यागायोगान् । तेनोभयोरपि प्रयोजनत्यं युक्तम्, अवगतत्वादर्थज्ञानस्यं नियोगस्य च ! तलार्थज्ञानरुपं प्रयोजनं न विचारमन्तरेणाध्ययनेन संपादयितुं शक्यत इत्यध्ययनविधिरिव तंत्सिद्धचर्थ बिचारमाक्षिपतीति तदात्मकं शास्रमारब्धव्य मिति ब्यास्पतम् द्वितीयं दूषयति - अक्षरयोजनायां ब्रह्मविचारम्भ इति । प्रामाण्यसंभाधनानुपपन्नेति । उत्पन्नापीयमवगतिमूलाभावान्न समीचीना भवितु मर्हतीति प्रामाण्यसंभावना न भवतीति भावः । चोदनालक्षणोऽर्थ एव वेदप्रति पाद्य इतीतेि । “ अथाऽतो धर्मजिज्ञासा ” इति सूत्रे अथशब्दस्य वेदाध्ययना नन्तरमित्यर्थः । ततश्च वेदाध्ययनानन्तरं तदर्थजिज्ञासा इति सूत्रे कर्तव्ये, “ धर्म जिज्ञासा ! इतेि सूत्रयतो जैमिनेर्धर्म एव कृत्स्नवेदार्थ इतेि भावोऽवसीयते । ततश्धं कृत्स्रवेदार्थस्य धर्मस्य चोदनैव प्रमाणमिति चोदनासूत्रे कथनात् कार्यप्रतिपादकमेव वाक्यं वेदार्थे धर्मे प्रमाणामेत्युक्तं भवति । ततश्च कार्यमेव वेदार्थ इतेि फलति । ततश्चैवं वदतो जैमिनेः सिद्धार्थे व्युत्पतिरेव नास्ति । तत्प्रतिपादने प्रयोजनं च भावप्रकाशिका (जिज्ञासाधिकरणाझारीरम ) नास्तीत्याशयेोऽवसीयते ! तत्र निष्प्रयोजनत्यं समन्वयधिकरणे निराकरिष्यते । अधुना सिद्धार्थे व्युत्पत्तिः समथ्यैत इ क्रियार्थत्वात् ' इतिं कण्ठ एव सूत्रितत्वादित्यपि द्रष्टव्यम् । न च जैभिनेरेव पूर्वपक्षिवे परस्परविरुद्धयोरैकशस्यं कथं निर्वहेदिति वाच्यम्, अन्वारुक्षोक्तिः प्रतिक्षेपमात्रेण शास्- क्यसंभवात् । अधिकरणपूर्वपक्षः

• ननु विषयो वेिशयश्चैव ! इति न्यायेन । अयं विषयः । इत्थं

संशयः ' इति प्रदर्शनीये कर्थ तद्दर्शनं भाष्ये युक्तमित्याशङ्कयाह अक्षरयोजनायामित्यादिना । तत्र प्रपञ्चसत्यत्वे स्थिते सतीत्यर्थ इति ! अत्र केचित् प्रपञ्चसत्यत्वस्थानस्य च कार्थे व्युत्पतिसमर्थनस्य च हेतुहेतुमद्वावासंभवं मन्यमानः तत्रेति भाष्यस्यपदस्य ब्रह्मविचारारम्भकर्तव्यत्वा कर्तव्यत्वसंशये सतीत्यर्थ इति मन्यन्ते । संबन्धं गृहीत्वेति । संबन्धेो युज्यत इत्यभिप्रेत्येत्यर्थः । ततश्च गामानय, गां पश्य, गां बधान इति बहुप्रयोगानु स्यूतगोशब्दस्य सर्वक्रियानुभ्यूगोपिण्डोऽर्थ । घ्यावर्तमानानामानय न] दिशब्दानां व्यावर्तमानाः क्रिया अर्था इति संवन्धग्रहस्यैवावापोद्धाराधीनशक्तिग्रहरूtतया क्त्वात्ययार्थौर्वापर्यानुपपत्तिरिति शङ्काया नावकाशः । ननु हर्षहेतूनामानन्यादित्य नेनैव विवक्षितार्थसिद्धेः कालत्रयवर्तिनामित्यनर्थकम् । प्रत्युतायुक्त च, इदानींतन हऽतीतानागताहेतुत्वासंभवात्, हर्षहेतुज्ञानपरत्वाश्रयणस्य कृिष्टत्वाचेत्याशङ्कय पश्चिकोक्तानुवादरूपत्वाददोष इत्यभिप्रयन्नाह – कालयवर्तिनामिति पश्चि कायामिति । नु हर्षहेतुविशेषपरत्वानिश्चयेऽपि हर्षहेतुमात्रप्रत्वं निश्चितमिति कथं व्युत्पत्तिर्नामेति । व्युत्पन्नेतरपदस्य पदान्तरार्थ निश्चयोदाहरणमिति । यद्यपि भाष्ये व्युत्पन्नेतरपदविभक्तयर्थस्येति इतर पदविभक्त्यर्थव्युत्पत्तिमानेवोदाहृतः । न प्रत्येकम् । प्रत्येकं व्युत्पत्यभिप्रायत्वे केवलविभक्तिमालव्युत्पत्तरप्युदाहरणं प्रदर्शनीयं स्यात्-तथापि भाष्ये पदान्तरस्य नेिश्चाथकत्वमभिप्रेत्य ग्रन्थकृन भाग्याभित्त्वोदाहृतमिति द्रष्टव्यम् । व्युत्पन्नः कूजतिशब्देनेति झचित्ठः । यद्यपि समभिध्यानपदान्तरस्यैव व्युत्पन्नत्वं वक्तव्यम् । सांनिध्यतः द्विपदस्य वृद्ध टक्तरीत्या प्रसिद्धपदसमभिव्याहारलक्षणसां निध्यस्चैव शक्तिग्राहकत्वकथनात् ! अत एव 'इह सहकारतरौ मधुरं पिको रौति इत्यादै प्रसिद्धपदसामानाधिकरण्यादिभिर्युत्पत्तिग्रह इति ताकैिरप्युदाहृतम्--तथापि

) इत्यस्य ‘पिक:’ इत्युत्तरं जानता तु निर्विचिकित्सं शव्दार्थाध्यवसानं संभव

तीत्यभिप्रेत्यैवमुक्तमिति द्रष्टव्यम् । व्युत्पन्नकूजतिशब्देनेति पाठस्तु सुगम एव । व्युत्पन्नेतरपदविभक्त्यर्थस्य प्रकृत्यर्थनिश्चयोदाहरणमिदमिति । यद्यपि भाष्ये " यथासंख्यान्वयः स्वरसत्तः प्रतीयते । न च विभक्तिमान्नव्युत्पन्नस्य प्रकृत्यर्थनिश्चयो दाहर नास्तीति शङ्कयम्, यज्ञदत्तं ऋन्तं देवदर्स पश्यति व्युत्पत्सौ, 'देवदतो यज्ञदतं हन्त । इतेि केनचि क्थे प्रयुक्त, सुसिंड्रविभक्यर्थज्ञानवतस्तस्य कर्तृकर्म क्रियावाचिपदत्वनिश्चयद्वारा प्रकृत्यर्थनिश्चयसंभवात्--तथाप्यभर्थः संभवतीत्यभि प्रेयैवमुक्तमिति दष्टव्यम् । 'पिकः कूजति ? इत्यादौ कूजतिपदार्थनिश्चयेऽपि पिकपद गतम्रथमार्थापरिज्ञाने कारकान्तरशङ्कय क्रि-कूजतिदयोः सामानाधिकरण्याप्रतीते रथनिश्चयात् पद्धान्तस्युत्पत्तिविभक्तियुत्पत्योर्मितियोरेव पिकपदार्थनिश्चयकत्वात् । न च 'कः कूजति । इति प्रष्टर्वाक्ये व्युत्पन्नस्य विभवत्यर्थापरिज्ञानेऽपि कूजतिपद व्युत्पत्तिभतः पिकपदनिश्चयः संभवतीति वाच्यम्, 'क:’ इत्यत्रैव प्रथमविभक्त्यर्थ निश्चयस्थावश्यकतया विभक्त्यैक्येन पिकृपद्रविभक्तेरपि निश्चितत्वात मिलितयोहेतुत्व मिति भाष्याभिप्रायः । न चैवं सति * पदान्तरार्थनिश्चयेन प्रकृत्यर्थनिश्चयेन वा इति भाष्ये पदान्तरार्थनिश्चयोक्तिरयुक्तः स्यादिति वाच्यम्, लोकप्रसिद्धयनुसारेण पदान्तरार्थनिश्चयेनेत्युक्त्वा इत्थमेवानुशयाने प्रकृत्यर्थनिश्चयेन वेति द्वितीयकल्पोक्ति रिति वदन्ति । भाष्ये-पदान्तरार्थनिश्चयेन प्रकृत्यर्थनिश्चयेन वेति । पदान्तरार्थनिश्चयदर्शनेन प्रकृत्यर्थनिश्चयदर्शनेन वेत्यर्थः । ततश्च तस्यैवाभिधा शक्तिनिश्चयपतया हेतुहेतुमद्भावसंगतिरिति न चोदनीयम् । व्युत्पन्नवाक्यस्थ भावप्रकाशेिका { अधिकरणपूर्वपक्षः) कतिपयपदनादिति । ननु कार्येवाचिपदसमभिव्याहारदर्शनेन तत्समुदायान्तर्गत पदान्नरस्यापि तदभिधायित्वनिश्चये घटवाचिदान्तरसमभिव्याहारनिरदस्यापि हेतुत्वदिति चेन्-न । उपक्रम एव पदजातस्य कार्यसामान्यवाचित्वं निश्चितवतः पुंसः प्रसिद्धपदसामानाधिकरण्येनोपपाद्यमानाय वाच्यवाचकभाव्यतीतेः तद्विशेष रुयत्वेन प्रथमावगतकार्यसामान्यवचित्वपरित्यागासंभवात् / * तदंशविशेषनिश्चय स्त्वात् । इति भाष्ये तच्छध्दं कार्यपरलया व्याख्याय संनिहेितपदसमुद्राथपरतय व्याचष्ट-यद्वा तदैशविशेष इति । तृतीये च कारकपदेषु व्यभिचार इति । न च कारकान्वितस्वार्थाभिधायित्वसत्वेऽपि कार्यार्थत्नासिद्धेरेतत्पक्षनिराप्ती ठयर्थ इति वाच्यम्, क्रियाया एव कारकान्वितत्वेन सर्वपदानां कारकान्वितस्वार्थाभि धायित्वे कायैव चित्वस्यावर्जनीयतया तस्यापि प्रतिक्षेप्यत्वात् । ननु कारकान्वित स्वार्थाभिधायेित्वे ऋारकाणां क्रियाविनाभूततया क्रियामात्रवाचिस्वसिद्धावपि कार्याभि धायित्वस्य नावश्यंभावः, इतिहासपुराणादौ तथैवोपलव्धेरिति चेत्-सत्यम् । सेिद्धान्तिना सत्रपदानां क्रियायाचिल्नस्यापि प्रतिक्षेप्यतया अस्यापि पक्षस्योद्धःञ्च निरसनोपपत्ते अत्र केचित्--वाचस्पतिना अनेन प्रकारेण सिद्धवस्तुप्रामाण्योपपादनप्रकारः कृतो न दृश्यते ? तत्र हीत्थं वाचस्पतिवाक्यम् -* अपि च । आन्नायस्य क्रियार्थत्वात् --' इति शास्त्रकृद्वचनम् । तत्रार्थग्रहणं यद्यभिधेयवाचि ततो भूतार्थानां द्रयगुणशब्दानामानर्थक्यमनभिधेयत्वं प्रसज्येत । न हि ते क्रियार्थाः । यदृच्येत न क्रियार्थत्वं क्रियाभिधेयत्वम् । अपितु क्रियाप्रयोजनत्वम् । द्रव्यगुणशब्दानां च क्रियार्थत्वेनैव भूतद्रव्यगुणाभिधानम् ; न स्वनिष्ठतया । यथाहुः शास्र विदः – 'चोदना हि भूतं भवन्तम्' इत्यादि । एतदुक्तं भवति कार्यमर्थमबगमयन्ती चोदना तदर्थ] भूतादिकम्प्यर्थमबगमयतीति । न तावत् काथैशेषभूत एवार्थे पदानां संगतिग्रह इत्येतदुपपादितं भूतेऽप्यर्थे व्युत्पत्ि दर्शयद्भिः । नापि स्वार्थमात्रपरतैव पदानाम् | तथा सतेि न वाक्यार्थप्रत्य स्यात् । न. हि प्रत्येकं स्वप्रधानतया गुणप्रधानभावरहितानामेकवाक्यता दृष्टा । 27 जितम् ? इतेि दीप्ययाद्यर्थे ठक् प्रत्यय इति भावः । ननु । * अम्बानानमातृल शशिपशुनरमृगपक्षि । इत्यैकपद्येनैव निर्दष्टये विभज्योपादानं किमर्थमिन्याशङ्क्या विभागेपदिानस्य प्रयोजनमह– अम्बातातप्रभृतिरिति । भाण्ये---नमवे हीति । इचित् क्षेोशे * अवैहि ' इति पाठो दृश्यते । स तु लेखकस्खलनकृत , “एयेधत्यूट्सु ' इत्यत्र एीत्यनुवृत्रहील्यैजदित्वाभावात्, अडुपसृष्टत्वेऽपि “ओमाडीश् ? इति पररुपसङ्गमाहीत्यस्यानिष्पतेरितेि द्रष्टव्यम् । एनं बोधक शब्दमिति ! न्बादेशाभावात् कथमेना (भन्वा) देशः (न्नु अन्वादेशाभावात् कश्मेनादेशः) इति चेत्--न | श्रुत्वादनस्थले पूर्वमम्बादिशब्दान् प्रयुक्तवतस्न द्विषयेऽन्वादेशसंभवन् ! न च 'एनमवेहेि ? इति कथं शब्दविषये अङ्गुलीनिर्देश इति वाच्यम्. तस्य 'इमं चावधारय ! इति निर्दिष्टार्थमालविषयत्वेनाप्युपपते । भप्रे-अवधारयेत्यभिप्रायेणेति । अभिमाथाकारकथने, बालोऽसावमुमर्थमवधारयतु, वं प्रथमपुरुषम्य वक्तुमुचितत्वात् तत्रैवं तात्पर्यम् । अभी शब्दाः संकेतिता इति मन्येरन्निति । संबन्धन्तरादर्शनात् सङ्कतयितृ पुरुषान्तरदर्शनाञ्च । इति भाप्यानुरोधात् शङ्काद्वयव्युत्क्रमो द्र युत्पत्तिग्रहात् पूर्वमभ्चातातमानुलादिशब्दैतदर्थबुद्धयुत्पत्तौ न शक्तिग्रहो मूलम् तस्यः तदानीननिश्चयात् । अपितु तदर्थाभिमुखङ्गलिनिर्देशसाहचर्यलक्षण संबन्धवशादेव शव्दस्यार्थप्रत्यायकत्वमिति वक्तव्यम् । एवैच स्वस्य तदर्थ बुद्धचून्पतेरीदृशसंयन्धनिमित्तल जान् कथं वाच्यवाचकभावलक्षणसंबन्धान्तरं कल्प थेत्? किंच वालस्य धूल्यक्षसभ्यासदशायां धृतिरेखाविशेषमझुल्या 'अयं ककारः अयं खकारः । इति बहुशः शिक्षयन्ति । स च पश्चालिपिविशेषदर्शने अक्षरं प्रतिपद्यते । अक्षरविशेषश्रवणे लिपिवेिशेषं च स्मरतेि । न तत्र ब४५ोधकत्व लक्षणसंबन्धान्तरं कल्पयति । एवमिहास्त्विति चेत् , उच्यते--अर्थत्रिशेधमेवाहुल्या निर्दिश्याम्बादिशब्दं प्रयुञ्जते; नान्यमित्यन्न किंचिन्नियामकं मृगयमाणो बाल तयोरौत्पत्तिकं संबन्धविशेषं निश्चिनोतीत्युक्तौ दोषाभावात् । लिप्यादौ तु संकेत पूर्वकत्वापरिज्ञानदशायामौत्पत्तिकं संबन्धं निश्चिनोतु; का नः क्षतिः ? संकेत पूर्धकत्वज्ञाने तु तद्वाध्यत इत्यदोषात् । अन्विताभिधानप्रसङ्ग इति चेदिति । भावप्रकाशिका (अधिकरणसिद्धान्तः) द्विविधं हेि वाक्यार्थप्रक्रियाभेदमाहुस्तन्वनिष्ठाः--अन्विताभिधानम् , अभिहि न्य

• पदजातं श्रुतं सर्वं स्मरितानन्धितार्थकम् ।

न्यायसंपादितव्यक्ति पश्चाद्वाक्यार्थबोधकम् । इत्यन्विताभिधानम् । अयमत्र श्रोकार्थः--पदानि तावत् श्रूयन्ते । श्रुतानि च व्युत्यनुसारेण पदार्थस्वरूपाणि परम्परानन्वितानि स्मारयन्ति ! स्मृतेषु पदार्थेष्वा काष्ट्रादिपरामः । ततो न्यायप्रवृत्ति । यायप्रवृत्त्या वचनभ्यक्तिविशेषाभिव्यक्ति संपद्यते । ततः सम्यङ्न्यायानुगृहीतानि पदानि नानापदार्थविशिष्टकप्रधानार्थात्मकं वाक्यार्थमभिदधतीति । अभिहितान्वयावादिनम्त्वेवमभ्यधु --पदैः पदार्थाः पृथक् पृथगभिधीयन्ते । तचाभिधानं पदार्थस्मरणमात्रे पर्यवसितम् , “पदमभ्यधिकाभावात् स्मारकान्न विशिष्यते " इति वचनात् । ते चाभिहिताः पदार्थाः योग्यत्वेन परामृश्यमानाः स्वयमेव विशेषसंसर्गात्भकं वाक्यार्थमवबोधयन्ति । न तत्र पदव्थापारः अथैरेवार्थविशेषसिद्धे । यथा कविभिशलोच्यमानाः पदार्था एव घाक्यार्थमर्थविशेष संसर्गात्मकमवबोधयन्ति । पश्चादेव प्रतिपन्नार्थानुरोधेन शब्दरचना । एवमर्था एवार्थविशेषं बोधयन्तीति । ततश्च ‘अस्यायमर्थः' इतेि व्युत्पत्तावेकस्य पदस्य तदर्थमात्रपरतया व्युत्पतेस्तावन्मात्रस्यैवाभिधेयतया पदान्तरार्थान्वितार्थाभिधानं न सिध्येदिति भावः । प्रातिस्विकव्युत्पत्तरिति । प्रतिपदव्युत्पतेरित्यर्थः । अत्र तु पूर्वभाविनीति विशेष इति । अयमर्थः - यादृच्छिकव्युत्पतिस्यले गवानयने प्रवृत्युप लम्भेन ‘अस्य वाक्यस्य गवानयनकात्वमर्थः ! इति प्रथमतोऽवगत्य तत आवापोद्धार क्रमेण 'अस्य पदस्यायमर्थः' इति पदार्थत्वं निश्चिनोति । बुद्धिपूर्वकव्युत्पत्तिस्थले तु 'अस्य पदस्यायमर्थः । इति पदार्थत्वबुद्धिपूर्विका वाक्यार्थावगतिरिति । शब्दैरपि पर स्परान्वयोग्यत्वेन खार्थाभिधानमिति । पदानामेव पदार्थेषु संसर्गवोधनशत्या धानशक्तिरित्यर्थः । अत्र केचिदाचार्याः-शक्तित्रयगौरवं नास्त्येव, पदानामेव पदार्थाभि धानशक्तः स्वीकारत् । अर्थानां संसर्गबोधकत्वं तु स्वाभाविकमेव, शब्दाभिधानमन्तरे णापि प्रतीतानामर्थानां संसर्गबोधकत्वस्यं संभवात्; इतरथा कविकाव्यमूलज्ञानानुपपति प्रसङ्गात् । शब्दान्वयव्यतिरेकानुविधानेन शाब्दत्वस्याप्युपपतेः । अव्यवहितत्वस्य श्रीरङ्गरामानुजमुनेिवरचिता प्रयोजकत्वात् अभिहितान्वयपक्ष एव भlप्यकृदभिमन इति बदन्ति । बुध्यस्वेति हृतं भवतीति । अयं भावः–येन हेि यत् सिषाधयिषितं तत् तस्याथैः, द्रश्छेन सिषाधयिषितस्य ऋटस्य दण्डाथैत्यदर्शनात् । प्रकृते चान्वादिपदेन बालस्य सिद्धार्थ भूताम्बाबुिद्धिर्हि प्रतिपादयितुः सिषाधयिषिता । ताश्चाभ्बादिपदयोजनत्वेनार्थ भूताया अम्बादिवुद्धेवलगतायाः साध्यत्वेन सिद्धत्वाभावात् कार्यार्थत्वमेव स्यादिति । इयं च शङ्का ‘कार्याश्रभिधीयत्वम्’ इत्यत्राशब्दाभिधेययोरभिधेयप्रयोजनोवेि अहनिबन्धनेति द्रष्टव्यम् । गां क्रीणीहीति । * विक्रीणीहेि ? इति कचित् कोशे पाठ ऋश्यते । तत्र वेिशव्द लेखकस्खलनकृतः, इतरथा “परिव्यत्रेभ्यः क्रियः । इत्यात्मनेपदप्रसङ्गात् । क्रीणालेरेव विक्रयार्थत्वमपि संभवति, तथैव * क्रट्यस्तदथे : इति ले भाप्यप्रदीपे प्रतिपादनात् । | ! उत्तरत्रेति । देवताधिकरण इत्यर्थः । ज्ञानेच्छाकृतीनामेव सविषयत्वेनापूर्वस्य निर्विषयतया कथम् * उपासनाविषयकार्याधिकृत ? इत्युक्तिरित्याशङ्क्य कृतिसाध्य रूपकार्यशरीरनुप्रविष्टकृतेः सविषयत्वात् तद्भद्वारा तस्य सविषयत्वमित्यभिप यन्नाह--उपासनावच्छिन्नति । विसिन्धन् हेि विषय उच्यत इति पाठः स मीचीनः । चिपूर्वात सिनेोतेः निप्पन्नत्वाद् विषयशब्दस्य ।

• विशब्दो हि विशेषार्थः सिनोति(ते)र्बन्ध उच्यते ।

विशेषेण सिनोतीति विषयोऽतो नियामकः ।। १) इत्मभियुक्तोक्तः । विशिषन्निति पाठे तु वस्तुव्याख्यानमेतत् ; न शब्दव्याख्यानमिति द्रष्टयम् । शत्रीरुपेयात् प्रतितिष्ठन्ति ह वा एते य एता रात्रीरुपयन्तीति हि श्रुतिरिति । अत्र यद्वक्तव्यम्, तत् पूर्वमेवोक्तम् । विधेयोपकारक इति । विधेय॥था अपगोरणानवृतेः नेिवत्यपगोरणगतानेिष्टसाधनत्वस्य उपकारकत्वात् । अपगोरणस्थानिष्टसाधनत्वाभाचे निवृतेरेवासंभवादिति भाव । अपगोरणशतयात नेति । अपगोरणं वधोद्यमः । शतयातना नरकविशेषः । मोक्षविरोधिफलेऽ पीति । “ उदमन्तरं कुरुते, अथ तस्य भयं भवति ? इत्यादिवाक्येष्विति भाव । कार्योपयोगितयैव सिद्धेरित्युक्त इति । कार्योपयोगित्वमिति शेष । कार्योप योगितया सिद्धेरित्यनेन अनुयायिहेतुः (कार्योपयोगित्क्रुष:) कार्योपयोगित्वांमेयुक्त मित्यन्वयः । अत एव “ चरुमुपदधाति । वृहस्पतेर्वा एतदलम्, यत्रीवारा !! त्यत्रार्थवादसमर्पितो देवतासंबन्ध स्थण्डिलनिवृत्त्यौपयिकचम्पधानविध्यनाकाः तत्वान्नादर्तव्य इत्युक्तं द्वितीये, “संयुक्तस्त्वर्थशब्देन ” इत्यधिकरणे (२-३-७) ततश्च विध्यपेक्षितसम्पैकोऽर्थवाद आदर्तव्यः; नन्थ इति भावः । (अपूर्वकार्यत्वखण्डनम्)) अत्रार्थशब्देन प्राधान्यमिति । नन्वर्थशव्दस्य प्राधान्यपरत्वे किं प्रमाणम् न च * कार्यभर्थ प्रधानतया प्रतिपादयति ? इति पञ्चिकावाक्यं प्रमाणमिति वाच्यम् अर्थशब्दस्य प्राधान्यार्थत्वस्यास्माद्वाक्यादप्रतीते । तत्र ' कार्यरूपोऽर्थः समभि व्याहुनयागाद्यपेक्षया शेषितया प्रतिपाद्यत इत्यस्यैव प्रताते । नापि “कृतिसाध्यं प्रधानम् ? इति प्रकरणशालिकावाक्यं प्रमाणम्, तत्रापि वृतिप्रधानत्वरुपाथप्रतीतेः । अर्थशब्दस्य प्रधानपत्वे प्रमlगाभावाचेति चेत्--न । “कृतिमाध्यं प्रधानम् ? इति समभिव्याहारात् कृतिप्रधानवलाभात्, तस्यैवार्थशब्दांनर्देशार्हत्वादिति भावः । कृतिकर्मत्वं नाम प्रवर्तकत्वमित्यत्राहेति । यत्प्रकारकं ज्ञानं प्रवर्तकम्, तत् प्रवर्तकत्वमित्यर्थः । भाष्ये-कृत्युद्देश्यत्वं न किंचिदुपलभ्यते इत्यत्र कृत्यु हेश्यत्वमित्यस्य प्रवर्तकत्वमित्यर्थ इति तु ग्रन्थकृतो भाव । अयं भावः-कृतिभाव भावि कृत्युद्देश्यत्वं तन्मते कार्यत्वम् । कृतिसाध्यत्वे सति कृयुद्देश्यत्वमिति तदर्थः । तत्र च विशेष्यभूतकृत्युद्देश्यत्वं कृतिकर्मत्वम् । तच प्रवर्तकज्ञानप्रकार इति स्थितम् । प्रवर्तकज्ञानप्रकारश्च कृतिसाध्यत्वे सतीष्टतमत्वमिति सिद्धम् । तत्र च कृतिभाव भावीत्यनेनैव सत्यन्तत्य सिद्धत्वात् प्रवर्तकत्वमित्यनेन विवक्षणीयांशस्तु इष्टतमत्व मात्रमेव । ततश्ध कृतिभावभावित्वे सति प्रवर्तकत्वं नाम कृतिसाध्यत्वे सतीष्टतमत्व मिति पर्यवसितमिति । तत्र प्रेरकत्वं कृन्युद्देश्यत्वमिति । कार्ये प्रेरकत्व ज्ञानात् प्रवर्तते । ततश्च प्रवर्तकज्ञानप्रकारत्वात् कृतिकर्मत्वरूपप्रवर्तकत्वरूपत्रं प्रेरक त्वस्योपपद्यत इत्यर्थः (इति भावः)। न हि दुःखनिवृत्तिः सुखं भवतीत्यर्थ इति । अत्र केचित् --यथाश्रुतमेव युक्तम्, सुखव्यतिरिक्ताया अपि दुःखनिवृतेरनुकूलत्व दर्शनादिति शङ्काया यथाश्रुतेनैव निवर्यत्वादिति वदन्ति । अनिष्टनिवृत्तिरूपतया श्रीरङ्करामानुजमुनेिविरचितः बेष्टत्वमिति । नन्वनिष्टनिवृतेरपि सुस्ववन् पुरुषार्थान्तरसाधनत्वज्ञानानधीनेच्छा विषयतया कुतो न स्त इष्टवन् ? न च दुःखनिवृतित्वप्रकारकज्ञानाधीनत्वात् तदिच्छाया न स्वत इष्टत्वमिनि वाच्यम्, तथा सति सुखेऽपीच्छायाः सुग्वत्व प्रकारकज्ञानाधीनत्वान् म्वत इष्टत्वं न स्यात् । न च इष्टान्नरहेतुत्वनिष्टनिवृतित्व ज्ञानन्तरोष्टत्वं स्थत दृष्टत्वं विवक्षितमिति वाच्यम्, तथा सति पारिभाषिकत्वा पतेः । “ साक्षादिषिविषयभूतमुग्वदुःश्वनिवृतिभ्थामन्यत्वात् " इत्युत्तरभाप्ये दुःख निवृत्रपिं साक्षादिषिविषयत्वकथनाचेति –अत्र केचित्–दुःखाभावे इच्छा स्मनः । अतो न स्वत इष्टत्वम् । न च, द्वेषो नाम सिद्धान्ते जिहासैव ! सैव च निवृत्तीच्छा इति दु:खे द्वेषस्य स्वाभाविकत्वं वदता हानेच्छान्पहिासाम्पत् च वदता हानलक्षणनिवृतेः स्वत एवेष्टत्वमभ्युः पेयमिति वाच्यम् – लोके अभावेच्छायाः प्रतियोगिद्वेषाधीनतयैव दर्शनेन द्वेषस्य यत्वप्रकारकज्ञानविशेधरूपत्वस्यावश्यं वाच्यतया तदधीनेच्छविषयस्य दुःखाभावस्य न स्वत इष्टत्वमिति वदन्ति । ननु- अनुकूलत्वज्ञानं हीच्छाहेतुः । अनुकूलत्व स्वेष्टतमत्वरुपे इष्टतमत्त्वज्ञानमिच्छायां हेतुरिति पर्यबसन्नम् । इष्टतमत्वज्ञानं च उच्छाविषयत्वरूपेष्ठतम्बायक्तमित्यालाश्रय इति चेन्–न ; इच्छविष्यतानिबन्धन स्वरूपविशेषस्यैवानुकूलार्थत्वेनात्माश्रयाद्यभावाः । नन्वनुकूलप्रतिकूलान्वयविरहे स्वरू पेणावस्थितिः दुःखनिवृत्तिश्चेत्, प्रतिकूलनिवृतेरिवानुकूलनेिवृतेरपि दुःखनिवृत्तित्व अङ्ग इत्याशङ्कय प्रतिकूलनित्यंशे दुःखनिवृतेः सामानाधिकरण्यमित्याह-स्वरू पेणावस्थितिः सुग्वनिवृतिरूपेत्यादिना । दृष्टान्ताभिप्रायेण क्रियाद्युपादान गामान्येत्यादिष्वपि वाक्येषु न कार्यार्थे व्युत्पति इत्युपक्रमभाष्यानुसार क्रियातदतिरिक्तापूर्वसाधारणकार्यत्वस्यैव निर्वचनीयत्वप्रतीतेः स्तदनुरोधेन “क्रियादेरनुकूलत्वं न संभवतेि' इति भाष्यस्यापि क्रियाऽकियासाधा २ण्येनानुकूलत्वनिषेधपरता योजतुिं शक्यतया. दृष्टान्तभिप्रायेणेत्युक्तौ न स्वारस्यं पश्यामः । अत । एव “ फलभावार्थव्यवर्तकं कृतिप्रधानत्वं वण्यैते ? इत्यत्रापि न मूलं पश्यामः । ततश्चेष्टत्वतिरिक्तस्येष्टत्वाघटितस्य वा कृतिप्रधानत्वस्याभावात्, सुखदुःखनिवृत्तिभिन्नत्यापूर्वस्य स्वत इष्टत्वाभावात्, अनन्थार्थतया प्रतिपन्नस्य त्वन्मते म भावप्रकाशेिका { शेषलक्षणाम् २९७ स्टुःखनिवृत्तिसाधनतयाधीष्टत्वाभावात् न त्वदभिभतापू कार्यत्वमित्येवं भाण्याभि प्रथपर्यवसान्प्रतीतेः भावार्थस्वर्गव्यावृत्तं पराभिमतं कार्यत्वं निरक्रियत इत्यत्र त्रिनिगमकं न पश्याम् इत्यपि वदन्ति । ‘सुखार्थतयेति । न हि दण्डधकादिः दु:सात्मकत्वात् " इति ग्रन्थात् पूर्वं पठितव्यः । न कापि पठितव्यो वा, अनप्रियेोजनत्वात् । अतो व्युत्क्रमेण प्रतीक ग्रहणशङ्का न कार्या । अयोगव्यवच्छेदो विवक्षित इति । अत्यन्तायोग व्यवच्छेदो विवक्षित इत्यर्थः । ( शेषलक्षणम् । यथावत् प्रदइर्यत इति । भाष्यकृतेति शेषः । अस्थार्थ उच्यत इति । मयेति शेष । संतालाभेो ह्यतिशय इत्युक्तमिति । न तु सतैवातिशय इत्युक्त मिति भाव । ननु परगतातिशयेत्यत्र परशब्दार्थस्याधिकरणकारकत्वप्रतीतेः पूर्ववर्तिन एव कारकत्वात् उत्पाद्यस्थले चोत्पत्तिरूपतिशयं प्रति अपूर्ववर्तिनः कथं कारकव मित्याशङ्कय-अनुत्पन्नस्यापि बुछौं सूक्ष्मरूपेण विपरिवर्तमानत्वेन कारकत्वं संभवति । एवमेव हि जायमानस्य जनिकर्तृत्वमप्युपपादनीयम् । एवमेव हि नवमे भाविनोऽ पूर्वस्य निमित्तत्वं समर्थितमित्यभिप्रयन्नाह – स्वरूपस्याविद्यमानत्वेऽपीति । परातिशयः परमप्रयोजनमिति । नन्वेवं स्वर्गस्य पुरुषशेषत्वं न स्यात् । तद्धि कामवशात् विधिवशाञ्चावगन्तव्यम्, अन्यार्थस्य काम्यत्वासंभवात् । न ह्यस्वार्थ किंचित् कश्चित् कामयते। थदपि परार्थे किंचित् कामयते, तदपि परंपरथा स्वार्थमेव। तथा विधिवशा । विधिर्हि प्रवर्तनात्म । स्वर्गस्यात्मार्थत्वाभावे तत्साधने पुरुषस्य प्रवर्तकत्वानुपपत्तेरिति युक्तितूयचलात् स्वर्गस्यात्मार्थत्वं साथनीयम् । यदि च परार्थ मेव कार्यत्वं तदर्थे प्रवृत्तिश्च, तर्हि युक्तिद्वयमप्यात्मार्थत्वसाधकं न भवेदिति चेत्-न। यजेतेत्यात्मनेपदवलेन स्वर्गस्य कर्तृगामित्वावगमेन पुरुषार्थत्वप्रतीत्युपपतेरिति द्रष्टव्यम् । परगतातिशयाधानेच्छयोपादेयत्वमेव यस्य स्खस्थमित्यत्र एव कारस्योपादेयत्वायोगव्यवच्छेदकतया कादाचित्कोपादेयत्वप्रयुक्तेषु प्रकृष्टकृथास्नेहान्वि 1. परार्थत्वमेव अन्नम्यत्वम् । पा० श्रीरङ्गरामानुजमुनेिविरचेितः तेषु नतिव्याप्तिरिित व्याख्या, कृपास्नेहान्वितत्वकर्तृत्वादिवेषेोपहितेषु शेपत्त्रं दृष्टमिति मत्वा, एवकारस्य परगततिायाधानेच्छयेत्यनेनान्वयमभिप्रेत्यन्ययोगव्यव ध्छेदकतथा परातिशयैकप्रयोजनकस्यार्थसंभवमभिप्रेत्य – यदा यस्य थदतिशयक प्रोजनकत्वम्, तदा स तच्छेष इत्यभिप्रेत्य व्याचष्ट-अथवा केनचिदाकारेणेति । ननु परातातिशयाधानेच्छयेोपादेयत्वमेव यस्य धर्म:], स तच्छेष इत्येवाम्नु किं यावत्यप्रसिद्धेरित्यत आह--न च निरूपकशब्द म्येति । स्वरुपशब्दस्य निरुपकधर्मे ट्युत्पन्नत्वान्निरूपकेत्युक्तम् ; यदतिशयैक परमप्रयोजनत्वं यस्य धर्मः, स तच्छेव इत्युक्तेऽपि न दोष इति भावः । शेषभूत नस्तुगतातिशयान्तरधायकत्वेनेति । शेषस्य शेप्यनुष्ठाप्यत्वेन शेषवस्तूपतेरपि ोपगतातिशयरूपतया शेषिणेोऽपि तदाधायकत्वसंभवादिति भावः । परमप्रयोज नत्वं परमशब्दव्युदसनीयमिति । शेषगतातिशयस्येति शेषः । प्रकृष्टकृपान्वितेषु परातिशयस्य स्वरसतः परमप्रयोजनत्वावगतिमुपाद्य स्नेहान्वितेष्वप्युपपादयति--तथा मित्रादिवित्यादिना । वन्धविशेषान्वितेष्विति । संबन्धविशेषान्वितेष्वित्यर्थः। पुरुषविशेषं प्रति न निथतं पुरुभेदेनाप्यनियत चेति । अस्य स्रिग्धस्थामुं स्रिाबविशेषं प्रति परगतातिशयैकप्रयोजनत्वमस्तीति नियमोऽपि नास्ति । यथा भृत्यादेर्वाक्यीवं यत्किंचित् प्रति पाराध्यै नियतम्, एवं शिग्धव्यक्तिविशेष नियमाभावेऽप्यन्यस्मिन् हिन्धव्यक्तिविशेषे उपकारकतयैवावतिष्ठत इत्यपि न नियमोऽ स्तीत्यर्थः । येषां स्वातन्त्र्यबुद्धया परातिश्याधानेऽपि स्वार्थत्वबुद्धिः, तेषामलक्ष्यतय। न तलाव्याप्तिर्दोषयेत्येकं परिहारम्, यदीदृक्त्वं न दृश्यते तेषां न भृत्यत्वमिति भाष्येणोक्त्वा अलक्ष्यत्वाङ्गीकरण्स्यायुक्तत्वं मत्वा परिहारान्तरमाह--यद्वा यद्यपि गर्भदासादय इति । वास्तवं पाराष्टमेव लक्षणम् । न प्रतीयमानमिति भावः । ज्ञायमानत्वं चास्य किंचित्कार इति । लीलारसनिष्पादनं पूर्वोक्त धशब्देन समुचीयते । दूषणान्तरमेव दर्शयति--एकपदेन कार्यमित्यादिना । ननु विष्वन्यतम मेव कृतिसाध्यत्वेन प्रतीयत इत्ययुक्तम् । थागस्य सुखदुःखाभावेतरत्वात् साधनत्व प्रतीतेश्च प्रथमतोऽभायात् यागे कृतिाध्यत्वप्रतीतिर्न स्यादित्याशङ्कया, क्रियाति रिक्तश्यपूर्वस्य साक्षात कृतिविषयतया साध्यत्वासंभवात् किंविश्यकृतेिसाध्यमपूर्व मित्याक्राद्भायां यागविषयककृतिसाध्यमिति यागस्यवच्छेदकतय विषयत्वभात्रं प्रतीयते, न् साध्यत्वमित्याह-कृतेः क्रियातिरिक्तगोचरत्वादृशैलेनेति । सुखेत्यादेरे वार्थ इति । पूर्वमिन् पक्षे कृतिसध्यत्वे इष्टत्वं प्रयोजकतया नोपन्यस्तम्, अपितु सुखदुःखाभावतत्साधनान्यतमत्वमित्युक्तम् । अस्मिस्तु पक्षे त्रिष्वप्यनुगतमिष्टत्वमेव कृतिसाध्यत्वप्रयोजकमुच्यत इति विशेषः । संभावितप्रकारान्तरेण प्रयोजनस् निराकरणपरतया पौनरुवत्यपरिहारं दर्शयन् अपिचेत्यादिभाष्यमवतारयति--पूर्व तीयाकाररूपमित्यादिना । पर्यायशब्दवाहूल्यसंभवादिति । नियोगपर्याय मित्युझे नियोगशब्द एव पर्यायशब्द इतेि प्रतीयते ! अपशब्दप्रयोगे तु नियोगः वाचिशब्देषु सोऽपि कश्चित् पर्याय इति प्रतीयत इति भावः । भाप्ये-पश्चात् भोक्ष्यत इति । परिपाकदशायां सुखत्वेनानुभूयत इत्यर्थ । नेियतैहिकानि कारीर्यभिचारादीनि । नेिथतमुष्मिकाणि स्वार्थानि कर्माणि । पशुपुत्रान्नाद्यर्थानि त्वत्रैव जन्मनि कर्मणः परिपाके ऐहेिकानि, इतस्था आभुष्मिकाणीत्यतोऽनियतैहिक नीति पूर्वतन्ते स्थितम् । ततश्च भाष्ये अनुभूयमानान्नाद्यारोगतादिव्यतिरेकेणे नियतैहिकफलानामप्युपादा(पपाद) नत्, भाष्येनियतेहिकशब्दो नियतामुष्मिकस्वर्गादि साधनकर्मविलक्षणमालपर इति नियतैहिकशब्देन पश्चन्नाद्यर्थकर्मणामपि संग्रहं हृदि निधाय तेषु च कर्मसु सति प्रतिबन्धके तदानीमेवेह फलानुभवासंभवात् तदानीमनु भूयमानान्नाद्यारोगतादिव्यतिरेकेणेति ग्रन्थासामञ्जस्यं भन्वानः सोपस्कारं व्याचष्टे अप्रस्तुतप्रतिबन्धकस्य कर्मण इत्यर्थ इति । इति शेष इत्यर्थः । अन्त्येष्टिः सापेक्षेति । परिधानीये कर्मणि * दक्षिधे हस्ते जुहूं सादयति । इत्यादिवाक्य विहितकर्मोपयुक्तजुहादिपान्नप्रतिपतेरपि स्वर्गाद्यर्थकर्माङ्गतया सर्वाङ्गपूर्वसाध्यपरमा पूर्वस्य जुह्यादिप्रतिपत्त्यनन्तरभावित्वेन ततः पूर्वमनिष्पतेरिति भावः । अर्थवादोक्तत्वात् त्यज्यत इति । अर्थवादशामाण्यस्य सिद्धान्तेऽप्य पगतत्वेनार्थवादोक्तवमात्रेण त्यागं न बूम इत्यर्थः ! व्युत्पतिर्नास्तीति विचार इति । व्युत्पतिर्नास्तीति पूर्वपक्ष इत्यर्थः । वैविध्येन बुद्धेः संचारणं हि विचारः । ननु ब्रह्मविचारारम्भस्य न्यायसिद्धत्वे तद्विधायकं *परीक्ष्य लोक्रान् ! इतेि वाक्ये २८० श्रीरङ्गरामानुजमुनेिनेिरविता व्यर्थ स्यादित्याशङ्कयाह--परीक्ष्य लोकानित्यादि वाक्यमिति । उद्देश्योपादेय विभागवदिति । यद्यपि * तत्वमसि ' इति वाक्यवदुद्देश्योपादेयविभागशून्यस्यापि वाक्यत्वं संभवति, तथापि सूत्ररुपवाक्यस्य तदूपत्वं वक्तव्यमिति भाव । विधेयै द्युपादेयमिति । यद्यपि देशकालादिविधौ विधेयस्यापि देशकालादेनोपादेयत्वम् तथापि प्रायिकत्वमभिप्रेत्यैतदुक्तमिति द्रष्टव्यम् । व्युत्पत्तिर्नास्तीति वाक्येनेति । पूर्वपक्षयुक्तिभिरित्यर्थः । अस्य सूरुस्याभवृत्तप्रवर्तकत्वमपि संभवति । यथा “कृष्णलं श्रयेत्' इत्यस्य श्रपणे प्रयोजनाभावेन निवृत्तस्य प्रतिप्रसवरूपतया विधित्वमित्याह अत्र हेि रागतः प्रवृत्तिभत इति । | वाक्यतर्करूपत्वादिति । वानयविचाररूपत्वादित्यर्थः । सकलेतरपुरुषा ति । कर्मणामरुपास्थिरफलत्वावरत्यनन्तरमनन्तस्थिरफलत्वेनापtततःप्रतिपन्नानां ब्रह्मतदनुबन्धितदुपासनतत्प्राप्त्यादीनां विचार्यत्वमिति हि जिज्ञासासूत्रार्थ इति भावः । ततश्चेतरत् परित्यज्य प्राप्यत्वेन प्रापकत्वेन ब्रहः जिज्ञास्थमित्यस्य कथं सूत्रार्थत्वमिति न् चोदनीयम् । व्थाग्यानन्तरोक्तजिज्ञास्यपदप्रयोजनं दूष्यति---अनेन जिज्ञास्यमिति पद् इति । भाष्ये जिज्ञास्यमिति पदस्य संगतिसूचनार्थतया व्याख्यातत्वेन यत् कैश्चि दुक्तं 'जिज्ञायमिति पदे प्रधानाचौपचारिकार्वाचीनब्रह्मशब्दार्थव्यावृत्ति:’ इति तन्नेत्यर्थः । ततश्च जिज्ञास्पद् इति सप्तमी ; न तु जिज्ञास्पदेनेति तृतीयेति मन्तव्यम्, नेत्यस्य पृथक्पदत्वेन निषेधार्थकत्वात् । तत्र हेतुमाह--तच व्यावर्त कस्येति । तच व्यावर्तनमित्यर्थः । वक्तव्यतया । उक्त्येत्यर्थः । अपिः संभव नार्थः, एवकारार्थो वा । ततश्चायमर्थः-महामहिमशालित्वेन प्रसिद्भणववेदप्रधान ब्रह्मविष्णुरुदासीन्द्रादीनां मध्ये किं निरतिशयवृहदिति प्रश्रे, प्रणवादिव्यावृििहं व्यावर्तकलक्षणोक्यैव सिध्यति, न ततः प्राक् प्रक्षसमये । ततश्च 'जिज्ञास्यम् इत्यस्योक्तरीत्या संगतिसूचकत्वमेव । न तु प्रधानादिव्यावर्तकत्वमिति । यदेव निरतिशयवृहदुक्तं तदेव जिज्ञास्यमिति । नन्वेतद्ग्रन्थपर्यालोचनायाम्, “यतो वा इमानि ! इति वाक्ये “ तद्विजिज्ञासस्व ” इति जिज्ञास्यत्वं विधीयत इति प्रतीयते । तदनुसाराच “अधीहि भगवः' इति प्रोऽपि किं जिज्ञास्यमिति जिज्ञास्यविषयक ३८१ ए, इतरथा प्रक्षेोत्स्याधिकरण्यप्रसङ्गात् । अतश्च तदनुसारिसूत्रेऽपि तथैव प्रक्षेोतराभ्यां भवितव्यम् । न च तद्युज्यते । उत्तर [हि ?] ग्रन्थकारैरेव यज्ञेन,

• विजिज्ञासस्वेति न विचारस्योपासनस्य वा विधिः, अपितु ब्रह्मत्स्यैव' इति वक्ष्यते ।

अतः कथं तयोरविरोध इति चेन्– अत्र केचित्। –“इनरे वर्थसामन्यात् । इति सूले “ जगत्कारणयोपलक्षितम् ? इति भाप्यव्याख्याने “वेषुचिदुपासनेषु जगत्कारणत्वमनुसन्धेयम् । केषुचिन्न । यलासुसन्धेयम्, तत्र ज्ञाप्यान्तर्गत्वाज्जग त्कारणत्वं विशेषणम् । यत्र तु नानुसन्धेयम्, तत्रोप्लक्षणम्, ज्ञाप्यानन्तर्गतत्वात् : इति वक्ष्यमाणत्वेन तद्धमन्थपर्यालोचनायां “ यतो वा ? इति वाक्ये जिज्ञास्यत्वलक्षण मुपास्यत्वमेव विधीयते । ततश्च विधेये उपासने आगत्कारणत्वस्यान्वयानन्याभ्यां विधेयान्वयित्वानन्वयित्वलक्षणे विशेषणत्वोपलक्षणत्वे अपि संभवत इति प्रतीयते । ततश्च तद्ग्रन्थानुरोधेन “यतो वा ? इति वाक्ये जिज्ञास्यत्वमेव विधीयत इति पक्षेोऽप्यांचार्याणामभिमत एव । “न विचारस्योपासन्स् वा विधिः ? इत्युत्तर अन्धानुसारेण सोऽपि पक्षेऽभिमत इति, उभयथापि संप्रदायसत्त्वादिति च वदन्ति । समासार्थनिर्णयार्थे वाक्यान्तरसापेक्षत्वेनेति । वाक्यार्थकथनव्याजेनैव समासार्थव्याख्यानासंभवात् जन्मदिपदस्य पृथग् व्याख्यानमवश्यमपेक्षितमित्यर्थः । ब्रह्मण एव निमित्तोपादानत्वाभिग्रनिबन्धन इतेि । इदं च * अखिल – ? इत्यादिश्लोकव्याख्यानाचसरे युस्पष्टमुपपादितम् । अत्र समुदितविवक्षेति ! दर्शपूर्ण मासाभ्यामेित्यत्रेत्यर्थ । नपुंसकत्वं चेति । “स नपुंसकम् ? इति सूत्रेणेति भावः । जन्मादीत्यत्रेतिकरणेनेति । “ जन्मदिशब्देन' इत्यनुक्त्वा अनुक्रेय माणरूपाविनाशेन एकवचनान्तस्यैवानुकरणादिति भावः । शङ्कते-ननु नेदं सgदितमपि लक्षणमिति । विशेष विशेष्यं चैककार्यान्वितत्वेनेति । तस्यान्यपदार्थस्य गुणो वर्तिपदार्थः । तस्यापि कार्यान्विततया संविज्ञानं येन स तद्गुणसंज्ञिानो बहुव्रीहिरिति तत्पुरुषगम बहुव्रीहिः । न तु स च गुणश्च तद्गुणाविति द्वन्द्र इति मन्तव्यम्, तथा हि सति *त्यदादीनि सवैर्नित्यम्” इत्येक शेषेण 'स च गुणश्च तैौ ” इति रूपमसङ्गेन तद्गुणेति रुपासिद्धिप्रसङ्गात् । समुदायस्य विवक्षितत्वे * सर्वादीनि ? इति बहुवचनं न स्यादित्याशङ्कयाह – समु . ३०२ श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचिता दायिनो वान्यपदार्थतयेति । विशिष्टसमुदायान्तर्गतत्वाकारेणेति ! अयं भावः –मवर्थ बहुव्रीहेरनुशिष्टत्वात् 'वासस्विनमान्य ’ इत्यादौ वासःसंयोगस्यैव मत्वर्थतया प्रतीतेः, तस्य च वासं विना अनथनासंभवात् वासोविशिष्टस्यैवानयनम् । तदेव 'शुक्रवाससमानय ' इति तद्गुणसंज्ञिानबहुव्रीहौ वासःसंयोगस्यैव मत्वर्थानु शिष्टबहुव्रीह्यर्थतया प्रतीतेः अन्रेण वसन्तस्यानथनासंभवात् तद्वत एवानयनम् । 'गोमन्तमनय' इत्यत्रब * चित्रगुमान्य' इत्यत्रापि स्वामित्वस्यैव बहुव्रीह्यर्थतया यतीतेस्तस्य चानयनेऽपि चित्रगीनां स्वामित्वलक्षणसंबन्धानपायान्न गवामानयनम् | तद्रदिहप्यन्यपदार्थे जन्मथिलियारञ्धसमुदाये जन्मन आद्यावश्वत्वेनानुप्रविष्टत्वात् अवयवावयभावस्य च मत्वर्थविहितबहुत्रीह्यर्थत्वाट्वयबेन विनान्यबिनोऽभावाज्जन्म नोऽप हूणे सिद्धमित्यर्थः ! कृत्स्रस्य भुवनस्यैककार्याविशेषेणेति । कृत्स्रस्य कावर्गस्यैककार्यक्दनायासेन एकेन कर्ता संकल्पमात्रेण निर्मितत्वज्ञापनार्थमि प्रसिद्धवनिर्देशरूपतयति । ननु ग्रहाधिकरणे एकवचनार्थस्याविवक्षाङ्गो कारेऽपिं प्रातिपदिकार्थतयों कथं तस्याविवक्षाऽङ्गीकर्तु शाक्य इति चेत् – न । यथा

• यस्योभयं हविरमिच्छिंति ? इत्यत्र प्रातिपदिकार्थेऽपि हविर्विशेषणीभूतोभयत्वे न

श्रुतेर्विवक्षा, एवं “भूतानि ? इत्यनेनैवद्देिश्यस्य लब्धत्वात् “इमानि ! इति शब्दार्थे न विवक्षाऽङ्गीकर्तु दायेति हि तस्यभिप्रायः । न तु “ इमानि ?' इत्यस्यैव पदस्योद्देश्यसमर्पकत्वमप्यङ्गीकृत्य विशेषणांशे न तात्पर्यमित्युच्यते । नन्वेवं सतिं प्रसिद्धन्निर्देशरूपतयानुवादरूपम् ? इति व्यर्थम् ; इदंशव्दार्थे उद्देश्यविशेषणे तात्पर्याभावादित्येव सुवचमिति चेत् । मैवम्-इदंशाब्दस्यार्थभूते उद्देश्यविशेषणे वाक्यस्य तात्पर्याभावेनेत्यन्वयः । अचिन्त्यरचनत्वादेः संनिहितवाचीशब्दार्थत्वीप . पादकः * अनुवादरूपस्य ” इत्यन्तो ग्रन्थ इति द्रष्टव्यम् । नन्वेवं “ भूतानि ? इत्यत्र घहुवचनमप्यविवक्षितं स्यात् । अन्ततो गत्वा यच्छब्दार्थतया अनुवाद्यस्य ब्रह्मणो विशेषणभूत भूतकारणत्वमप्यविवक्षितं स्याष्ट्र ! तथा “सर्वाणेि हवा इमानि भूतानि ? इत्यादौ सर्वत्वमप्यविवक्षितं स्थादिति कोऽयमाक्षेप इति चेत् – न । न्यायसाम्यादापात आक्षेपस्य तत्परिहारस्य च दर्शने 'दोषाभावात् । ग्रहबहुत्वस्य विरुद्धं क्षेकत्वमिति । तत्र द्युत्पत्तिवाक्ये प्रहाणां दशत्वसंख्या अवगतैवेति भावप्रकाशिका ! जन्मान्यधिकरणम्) ३८३ क्रियन्तो ग्रहाः संमाष्टव्यः' इत्याक्राङ्काया अभावादनाकङ्कितः संख्या अविवक्षिनां । अत एव “ चमसाध्वन् वृणीते " इत्यत्र चमसाध्वणामुपादकवाक्यान्नराभावे नोत्पत्तिवाक्यावगतसंख्यान्तरसंबन्धाभावेन संख्याकाङ्कायाः सत्वात् “ चमसाध्वन् !! इति बहुत्वस्य विवक्षाङ्गीकृत । तथा “मैलावरुणः प्रेष्यति चान्वाह च' इत्यत्र व्यस्तयोः प्रैषानुवचनोज्ञितकर्तृकत्वेन समस्तोरेव प्रैषानुवचनयोः कस्रकाङ्क सत्त्वात् प्रैषानुवचनरूपोद्देश्यगतं चशब्दावगतं साहित्यं विवक्षितम् । ततश्च सहितयोरेव प्रैवानुवचनयोत्रावरुणकर्तृत्वविधिरिति पूर्वतन्त्रे स्थितत्वात् । इह तु ब्रह्मण इतरव्यावृत्तमहामहिमप्रदर्शनार्थतया “इमानि !) इत्यस्थापेक्षितत्वादिति भावः । तत्र तत्राङ्गीकृतेति । “ यस्योभावनी अनुगतानभिनिम्रीचेदभ्युदियाद्वा पुनराधेयं तस्य प्रायश्धिति । इत्यत्राग्निद्वयोत्पादनसमर्थविधेयाधानान्वयानुपपत्या वाक्यस्या युक्तार्थत्वलक्षणानर्थक्यप्रसङ्गेनान्युभयत्वस्य विवक्षा ! तथा “युवं हि स्थः स्वःपती इति द्वयोर्यजमानयोः प्रतिपदं कुर्यात्' इत्यादैौ िद्वत्वादिविवक्षा; तामङ्गीकृत्य कुलयिादि पूत्कर्षाभ्युपगमादिति भाव । किमयं तसेिलत्ययः “तसेश्च' इति विहितस्तसेि स्थानिकः, उत “पञ्चम्यास्तसिल्' इति विहितो वेति विकल्प्याधं दूषयति तसिप्रत्ययस्येति । द्वितीयं दृश्यति –एवं तसिलोऽपीति । धर्मिस्वरूपस्य कल्याणतामाहेति । ज्ञानत्वादेः कल्याणत्वे कथिते धर्मिणोऽपि कल्याणत्वं कथितं भवतीत्यभिप्रायः । आदिशब्देन सत्यत्वमानन्त्यं च विवक्षितमिति । इदमुप लक्षणं सार्वश्यादीनाम् । तेषामपि कल्याणत्वस्यावश्यबोध्यत्वादिति द्रष्टव्यम् । हेयप्रत्यनीकत्वं पूर्वमुक्तमिति । अतो न तत् आदिपदग्राह्यमेिति भावः । वस्तुतस्तूक्तस्याप्यनन्तत्वकल्याणत्वबोधनार्थ तस्याप्यादिपदेन ग्रहणे न दोष इत्यपि द्रष्टव्यम् । नन्वादिशब्देनानन्त्यस्यापि ग्रहणे 'अन्नकल्याणगु[णग]णात्' इति निर्दिष्टमानन्त्यं कथमन्वेलु, आनन्त्ये आनन्त्याभावादित्याशङ्कयाह--आदिशब्देना नन्त्यस्य गृहीतत्वेऽपीति । अन्येषामनुभवितृणामपीति । स्वानुकूलत्व मानन्दत्वम् , अन्येषामप्यनुकूलत्वं कल्याणमिति तयोर्भेदः । सौलभ्यनुक्तौ हेतुमाह-संश्रितौलभ्यं चेति । ततश्च कारुणिकत्वेनैव सिद्धमित्याशयः । ऋ* दयायाः कारणत्वोपयोगित्वमुक्त्वा जिज्ञास्यत्वोपयोगमाह – संश्रितेति । ३:०४ ङ्करामानुजमुििवरचिता विभूतेश्च जिज्ञास्यान्तर्भावज्ञापनार्थमिति । ननु यतो देवदत्त उत्पन्नः स् उपास्यः' इत्युक्ते न हि देवदत्तस्याप्युपास्यत्वमस्ति । अतश्च कथं जगतोप्युपास्यत्वमिति चेत्--न । यत इत्यस्य चिदचिद्विशिष्टादित्यर्थकत्वेन यच्छब्दनिर्दिष्टस्य चिद विद्विशिष्टस्चैव तच्छब्देन निर्देष्टव्यतया तस्याप्युपास्यत्वसिद्धे । उपाप्ताद्वैविध्य तक्रतुन्यायाभ्यामिति । नन्वेवं ताभ्यामेवोपास्यवसिद्धेश्योपास्यान्तर्भावज्ञापनं ध्यर्थम् । किंच उपासालैविध्यस्थले तदुपास्यत्वसिद्धावपि सर्वत्रेोपास्यतान्वये प्रमाणा भावः । नापि तत्ऋतुन्यायात् तत्सिद्भिर्युज्यते ।

• उपासितगुणादेर्या प्राप्तावप्यबहिक्रिया ।

इति न्यायेनोपास्यगुणानां प्राप्तिरित्येतावन्मात्रं सिध्यति, न त्वनुपासितगुणानामननु भवः । तथा हि सति मुक्तौ सर्वगुणविशिष्टस्य ब्रह्मणः प्राप्यतया सर्वासूपासनासु सर्वगुणविशिष्टभुपास्यमित्युपासनारूपभेदः कचिदपि न स्यादिति चेत्- न । उपास्यान्तर्भावः ? इत्यस्य ब्रह्मशब्दार्थान्तर्भाव इत्यर्थः । सत्यत्वज्ञानत्वादौ लक्षण तथा कथिते िह विशेष्यमालमेव ब्रह्मशङदार्थ इति शङ्का स्यात्, तस्य विशेष्यभात्र निष्ठत्वात् । जगञ्जन्मदिद्देतुत्वे लक्षणतया कथिते न सा शङ्काऽवतिष्ठते; जगत्कार गत्वस्य विशिष्टनिष्ठत्वादित्येव तात्पर्यात् । हेत्वर्थत्वं च जन्मस्थितिलय साधारणत्वादिति । यदि ि * जन्मस्य यतः ? इत्युच्येत, तदा । “जनिकर्तुः प्रकृतिः' इत्युपादानार्थत्वशङ्का स्यात्, न तथेहेति भावः । हेतौ पञ्चामीति । “विभाषा गुणेऽत्रियाम्' इत्यत्र यो बिभागादगुणब्रह्मवाचिनो यच्छब्दात् पञ्चग्युपपद्यते । येोगविभागे च ज्ञापकम् “हेतुमनुष्येभ्योऽन्यतरस्याम् ' इत्यत्र हेतुग्रहणम् । तत्र हि 'नाव आगतं नैौरुप्यम्' इयादानुपादानभूताय नावो हेतु पञ्चमीं सिद्धबल्कृस्य “हेतुमनुष्येभ्यः " इति पञ्चम्यन्तात् रूप्यप्रत्ययो विधीयते । अत केचित्-* हेतुमनुष्येभ्थः ?’ इत्यस्य यत्र * विभाषा गुणे " इति पञ्चमी जाॐयादागतः ? इतेि, तन्न सावकाशत्वान्न ज्ञापकत्वं संभवतेि । न च “ अइउण ') इत्यत्र “विवारभेदात्' इत्यत्र “वेिभाषा गुणे इति पञ्चमी ?' इत्युक्तत्वात् तद्वदि हापि पञ्चमीति वाच्यम्, तत्र * सत्वे निवेशिते (निविशते.) ऽति ” इति पारिभाषिक गुणस्य ग्रहणे * बिबारभेदात् ? इति भाप्यकारनिर्देशानुपपत्त्या परतन्त्रमालवाचि जन्मस्थितिलयास्ततो विशिष्टा इव दृश्यन्ते इत्यपायावधित्वेनापादानत्वात् पञ्चमीति मन्यन्ते--तत् तुच्छन् ; * कृत्रिमाकृत्रिमयोः कृत्वमे कार्येसंप्रत्यय ? इतेि न्यायेन तत्र शास्र परिभाषितस्यैव गुणस्थ ग्रहणौचित्यात् । वृत्यादौ च तदनुरूपत्वेनो दाहरणमत्युदाहरणयोः दर्शित्वाञ्च । तेन * विारभेदात्' इति निर्देशो ज्ञापकः

• विभाषा ' इति योगविभागस्य । अत एव “ वह्निमान् धूमात्' इत्यादिप्रयोगः ।

अन्यथा धूमस्य द्रव्यत्वेना () पारिभाषिकगुणत्वस्याप्यभावात् पञ्चमी न स्यात् । तेन सुष्ट्रक्तम्, 'हेतौ पञ्चमी । इति । यदुक्तम् “लोकदृष्टधा ततो विशिष्टा इव भवन्ति !) इति–सन्न; लोकदृष्टयाश्रयणे “भौत्रार्थानाम् ' इत्यादिसूत्राणां व्यर्थव प्रस्ङ्गत् । * मृन्दो धट , शृङ्गाच्छरो जायते, गोलोमविलोमभ्यो दूव जायन्ते इत्थदौ घटटूर्वादीनां बिलात् दीर्घभोज्यपक्रमणव लोकष्टापक्रमणादर्शनेनापाय सत्त्वेन “ध्रुवभपाये ! इत्येवापादानत्वस्य सिद्धत्वात् । यथाभ्यासं संप्रारणायां तु ईश्वरत्य निर्विकारतया निमित्तत्वमेव, नोपादानत्यमित्यभिमन्यमान शङ्कते - - नन्वीश्वर एवेति । ननु लक्षणेऽपि जगज्जन्मादिनिमेित्तत्वमेव विवक्षितमित्याशङ्कथाह निमित्तमुपादानं चेति । अध्यस्तान्तरेति । “पुरुष एवेदं सर्वम् '. “ज्योतींषि विष्णुः ? इत्यादिनिर्देशायागादित्यर्थः । ईश्वर एवोपास्यः प्राप्यश्चेति । न त्वीश्वरातिरिक्तं ब्रहेत्यर्थः । नःचेधं सत्यज्ञानादिकमेव लक्षणमुच्यतामित्याशङ्कया – उपासनं च जगद्विशिष्टवियमिति । नभूपासनस्य विशिष्टविषयत्वे प्रतिरपि तद्विषया स्यादित्याशङ्कय इष्टापत्या परिहरति - प्राप्तिश्च विशिष्टविपयेति । जिज्ञास्यब्रह्मलक्षणं जन्मावेति । यद्यपि, “ ब्रह्मविदास्रोति परम् " इत्युक्ते, किं तद्भ? कीदृशं वेदनम् ? कीदृशी प्राप्तिरिति जिज्ञासाय। मे * सत्यं ज्ञानमनन्तम् ? इति मन्त्रप्रवृतेः सत्यत्वादिकं जिज्ञास्थबहालक्षणमेव इतरथा तत्कथनस्यानाकाङ्गिभिधान्त्वप्रसङ्गात् । उपासत्रैविध्यस्य सिद्धान्तेऽप्यभ्युः 30 ३२६ श्रीरङ्गरामानुज मुनेि बेिर चिना पगतत्वेन स्वरूपस्याप्युपास्यत्वाञ्च – तथापि 'विभूतेरप्युपास्यान्तर्भावज्ञापनार्थः इतिं पूर्वोक्तयुक्तावेव तत्पर्यम् । शोधकवाक्यार्थश्च यच्छब्देन गर्भित ति। ननु कारणवाक्यप्रवृत्त्यनन्तरमेव कारणत्वशङ्कितःपनिराकरणार्थतया शोधकवाक्यस्य बर्तयिष्यमाणत्वात् न तद्वाक्यार्थस्यैतद्वाक्यप्रवृत्तिदशायां गतित्वं संभवति । किंच भूगुबल्छुधाम्, * आनन्दाधष्ठाव खल्विनानि भूतानि जायन्ते ? इति निश्धायकवाक्यानां पश्चादेव प्रवृत्तेः ' स३श्चात् सत्यसंकल्यात्' इयदि विशेषणमपि यच्छब्दगर्भि कथं स्यात् ? शिष्येणाश्रुतवेदान्तेन भृगुणाऽस्य सर्वस्यार्थस्याज्ञानदिति चेत्-न अस्त्वयाश्रुतत्रेदान्तः । । अथापीदृशञ्जगन्निर्मातृत्वमीदृशविशेषणविशिष्टस्य संभवेदिति संभावनां शिष्यस्य स्फोरयन्नाचार्य: प्रतिपादयतीत्युक्ते विरोधाभावात् । किंच पुंसूक्त सद्विद्यादिवाक्यैः सर्वज्ञस्य सर्वशक्तर्लक्ष्मीपतेश्च कारणत्वं नििश्चत्य तत् निरतिशय ब्रह्मत्वमज्ञानतो भृगोः “ अधीहि भगवो ब्रह्म ? इति जिज्ञासया प्रश्मसंभवाच । ननु शिष्यस्य प्रागेव कारणविशेषनिश्चयवत्वे * तद्वजिज्ञासस्, तद्रह्म । इत्येतावतैव कृतकृत्यत्वात् कारणवशेषनिश्चायकोत्तरमन्द् व्यर्थः स्यादिति चेन् -- न ! सम्यग् निश्धयाभावेन तत्सार्थक्यात् । भाप्ये---यत्प्रयन्त्यभिसंविशन्तीति । प्रयन्ति सन्ति यदभिसंविशन्तीति योजना । प्रयन्तीत्यस्य प्रलीयमानानीत्यर्थः । अभिसंधि शन्ति = प्राप्नुवन्तीत्यर्थः । अत्र प्रयन्तीत्यात्यन्तिकलयोऽपि विवक्षितः । अतो मुक्ताप्यत्वमप्यन्तर्भवति । अत एव ग्रन्थकृता, * मन्लीयेतदविशेषेणात्यन्ति कल्लयरुपं मोक्षमपि प्रतिपादयति, यच्छब्देन मुक्तप्राप्यतथापि ब्रह्म निर्दिष्टं भवति इत्युक्तम् । ननु यत् मयन्ति, यदभिसंधिशन्तीति यच्छब्दानुङ्गेण लयस्थानत्वं मुक्त प्राप्यत्वमुच्यते; अभिसंवेिशान्तीति बन्धकवं वेच्यत इति चेत्--न । यच्छब्दा वृतिप्रसङ्गादिति द्रष्टव्यम् । शास्त्रं प्रधाञ्या विधय इति । लक्षणाक्यं लक्षणतो ब्रह्म प्रतिपादयितुं शक्रो.ि न वेति विचारः, शास्त्र ब्रह्मणि प्रमाणं न वेतेि वेिचारे प्रणाङवा पथैवस्य तीति भावः । कारणमन्नूद्यते इति पाठः समीचीनः, उत्तरत्र 'कारणस्य ब्रह्मत्वं विधीयते ? इत्युक्तेरिति द्रष्टव्यम् । देवदत्तकेदारो बुभुत्सित इति । अतो देवदत्तकेदारत्वमेव विधानयोग्यमित्यर्थ । धीस्वः साससंबन्धो दृष्ट इति । सारससंबन्धेो धीस्थः = निश्चित इत्यर्थः । तन्न च हेतुः, श्या न विधेयमिति भाव दृष्ट ति । ऋष्टत्वेन

देवदत्तकेदारो बुभुत्सितो धीस्थः । अतो न विधेय इति योजयन्ति । तन्न : सामान्यतो देवदतकेदास्वन्पश्यावातत्वेऽपि * अयं देवदतकेदार: ' इति विशिष्ट द्देश्यसंबन्धितयाऽनवगतत्वद्विधेऽोपः ! विशिप्य निश्चितत्वे बुभुत्साया एवानुप पतः । 'देवदत्तकेदारलक्षणं किंचिदस्ति ? इति निश्चयस्यापि त्वेन देबसकेदार लक्षणत्वस्थाप्यविधेयत्वप्रसङ्गात् । यदि च सारस्संबन्धे देवदत्तकेदारलक्ष त्वस्था ज्ञात्वाद्विधेयत्वम्, तर्हि सार-संबन्धिनेि देवदत्तकेदारत्वस्याप्यज्ञात्वाद्विधेयत्दोपपत्तेः । सस्य निरतिशयवृहद्वस्तुलक्षणत्वमिति । कारणस्य निरतिशयबृहद्वस्तु स्वरूपत्वमित्यर्थः । तादृशशब्दार्थमाह-पूर्वपक्षानुगुणेनेत्यादिना । सिद्धस्वरूपं ब्रहेत्यादिकं समन्वयधेिकरभाष्यवाक्यम् ! कि सृष्टयादीनां विशेपणन्वेनोप लक्षणत्वेन चेति । ननु—लोके हि व्यावर्तकं द्विविधं विशेषणमुपलक्षणं वेति विक7यन्ति । लक्षणे न तथा विकलो टष्ट इतेि चेत्--न । लक्षणस्याि व्यावर्तकत्वेन विकल्पोपपत्तेः | श्वाभासलक्षणे अनुमितिप्रतिबन्धकज्ञानविषयत्वं विशेषणमुपलक्षणं वेत्यादिविकल्पद्र्शनात् । ननु पूर्वतन्त्रे “यदि थेतरसामा सेोमः स्यादैन्द्रवाथबाग्रान् ग्रहान् गृहोयात् ' इत्यत्र विशेपणस्याव्यवच्छेदकत्वेन रथेतरारथेतरसामयुक्तज्योतिष्टोमे रथं-रस्य विशेषणत्वायोगात् तन्मात्रसामकं क्रवन्तरं विधीयत इति पूर्वपक्षे कृत्वा स्वविरोधेिगुणव्यवच्छेदकत्वमात्रेणापि विशेषणत्वोपपत्ते

• नीलमुपलम्' इत्यादौ दैव्यद्यव्यवच्छेदकस्य िनीलत्वादेर्विशेधणत्वदर्शनाच्च

मकृतस्यैव ज्योतिष्टोमस्य रथैरं शाम विशेषणमिति व्यवस्थापितत्वात् तेनैव गतमिति चेत्--न । तत्र । यदिशब्दश्रवणेन प्रकृतस्यैव ज्योतिष्टोमस्याप्रताबिशेषं प्रति रथेतरसामावश्छिन्नत्वस्य निमित्तताबगतेिस्वारस्यात् तत्र तथात्वेऽपीह तदभावेन पूर्वपक्षवृत्युपपत्तेः । स्वाश्रयसकलधर्मच्यावर्तकतत्रेति । ननु-स्वाश्रयसकल धर्मव्यावर्तक्रतया विशेषणत्वं कापि न दृष्टचरम् । तथाहि सति एकधर्ममात्रपरिशेषा पतेः । खण्डत्वादेरपि स्वाश्रये गोत्वद्रव्यत्वादिसहिष्णुत्वादिति चेत् – न । समभि ३०८ श्रीरङ्गरामानुजमुनेिविरचिता व्याहृतविशेषणान्तरव्यबच्छेदः:वस्य ग्वाडो मुण्डः ? इत्यादौ दर्शनत्त्रि तात्पर्यात् । नन्वीदृशं भेदकत्वमुपलक्षणक्षेऽपि संभवत्येव, तस्यापि व्यावर्तकत्वादिति चेत् – भवत्विदं दूषणमुपलक्षणपक्षेऽपि समानम् । का न ; झलिः ? चितु जन्मदिविशिष्टस्य ब्रह्मत्वं वा ? उत तदुपलक्षितस्य ? विशेषणत्वे जन्भविशिष्ट्रस्य स्थितिविशिष्टस्य लयविशिष्टस्य चैक्यासंभवात् विशिष्टानामध्यैक्ये विशेषणानामप्यैक्य प्रसङ्गदित्यादिः सत्यादिवावये मृषादिभिरुक्तो दोषः पूर्वपक्षेऽप्यनुसन्धेयः । उपलक्षण पक्षेऽस्य दोषस्यासंभबादाकारान्तरातिपतिर्दोघ इतेि पूर्वपक्षिणो भावः । सिद्धा:ते तु सत्यादिवाक्ये सिद्धान्त्युक्तरीत्यैकस्य विशेष्यस्यानेकविशिष्टन्वसंभवात् न ब्रह्म व्यक्तिबाहुल्यप्रसङ्ग । जन्मरुपविशेषणान्वितया ज्ञातस्य स्थितिरूपविशेषणावित तया ज्ञातस्यापि ब्रह्मण ऐक्यसंभवेन विशिष्(शेष्यै) यस्यापि संभवान् जन्मदि विशेषणान्विते ब्रह्मत्वस्य सत्वेन विशिष्ट ब्रयुक्तौ दोषाभावान् | यदि च विशिष्टा न्वयिनो विशेषणावयित्वनियमात् जन्मदिविशिष्ट ब्रह्मत्वान्वये जन्मादावपि ब्रह्मत्वा न्वयप्रसङ्गान्नायं विशेषणमक्षेो युक्त इत्याप्रह , पलक्षणत्वपक्षेो भविष्यति आकारान्तरप्रतिपत्तेः स्थितत्वादिति सिद्धान्त्यभिप्राय । ततश्च परस्परविरुद्धयोविंशेष णत्वोपलक्षणत्वपक्षयोः कथं भाष्येऽभ्युपगम इति चोद्यस्य नावकाश इति वदन्ति । केचित्–“विजिज्ञासस्व' इत्यत्रोपासनस्य विधान्नाज्जगत्कारणत्वस्योपासनेऽन्वया नन्वयोः सत्त्वात् भाष्ये विशेषणत्वोपलक्षणत्वाभ्युपगमो न विरुद्धः । श्रुतप्रका शिकाचार्येरपि * इतने धर्थसामान्यात् ? इत्यत्र भाष्याभिप्रायस्याचिकृतत्वाच्च तथैवा विरोधो नेय इति वदन्ति । अन्ये तु – विशिष्टनिष्ठं जगत्कारणत्वं, विशेष्यनिठं तु सत्यत्व दिक्रमिति बहुशो ग्रन्थकृष्यबहारदर्शनात् भाष्ये च , “जगत्कारणत्वोपलक्षित स्वरुपस्ये । ति बहुशो व्यवहारदर्शनाच जगत्कारणत्वं चिदचिद्विशिष्टस्य ब्रह्मणो विशेषणभूतं लक्षणम् ; शुद्धस्वरूपस्येोपलक्षणम् । जगत्कारणत्वस्थ शुद्धस्वरूप निgत्वाभावात् । तदभिप्रायेणैव विशेषणोश्लक्षणाभ्युपगम । न च. शुद्धस्वरूप निष्टस्य विशिष्टनिष्ठस्य जगत्कारणत्वस्य कर्घ शुद्धस्वरूपोपलक्षणत्वमिति । वाच्यम् तटस्थस्या िशाखाग्रस्य चन्द्रोपलक्षणत्वदर्शनादिति वदन्ति । पाराशर्यविजये सु - विशेष्यनिष्ठत्वानिष्ठत्वाभ्यां विशेषणोपलक्षणभेदमश्रित्य जगत्कारणत्वस्य ब्रह्मनिष्ठतया भावप्रकाशिका (जन्माद्यधिकरणम् १-१-२) ३०९ विशेपण:वम्, प्रपञ्चगतजन्मादेस्तु ब्रह्मस्वरूपनिष्ठतयेोपलक्षणत्वमिति प्रकारे न्तरेणैवेति नियनो नाति ; शाव्दी च विद्यते = शब्दादपि संभवतीत्यर्थः । सर्वात्मना अज्ञातगोव्यक्तिवे * को गैः । ति जिज्ञासाया एवानृदय इत्याशङ्कयाह प्रत्यक्षेणादृश्यभानगोव्थतेरिति । वाक्यप्रयोगासंभवध्युदासावेति । अजि ज्ञ पुं प्रति वाक्यमथोगासंभवादिति भावः । 'शाखाग्रभुपलक्षणम् ? इत्यस्यानन्तरं * कलविशेषे देशविशेषसंवन्ध उपलक्ष्याकारः । शास्वाग्रचन्द्रथेश्च ऋजुप्रदेश स्विं संबन्धः ' इति पाठश्रेत् युश्लिष्टः । स च संबन्धो वाक्यावगत इति । वाक्योध्य इत्यर्थ । * छ चन्द्रः' इति बुभुत्सुं प्रति संबन्धस्यैव ज्ञाप्यत्वात् । चन्द्रशब्दबोध्यम् । चन्द्रशब्दवाच्यमित्यर्थः । अनयोरेतान् विशेष इत्याह-क्रेदारन्धाद्याकार इत्या दिना । केदारान् साक्षात्कुर्वन्नेत्र पृच्छति * को देवदतकेदारः । इति । चन्द्रम पश्यंस्तं मृग्यमण एव पृच्छ,ि 'ब चन्द्रः ! इति । अतो वैशिष्टयमिति भावः । शब्दोत्थापितेति । 'चन्द्रो दृष्टो छ : इत्य दिशब्दोत्थापितेत्यर्थः । ज्ञाप्यबहिर्भूतो ज्ञाप्यप्रतीत्युपाय इति । शाखास्य चन्द्रप्रतीतिदशायाम् प्रतीतेरुपलक्षणत्वम् । प्रकृष्टप्रकाशत्वस्य चन्द्रप्रतीतिदशायामपि विषयत्वमस्ति; प्रकृष्ट प्रकाशविनिर्मुक्तस्य चन्द्रस्थतीतेरिति भाव । शब्दतो धीस्थतयेति । यत्। पदजन्यपदार्थोपस्थितौ विषयभूतं सत् वान्यार्थप्रतीतिदशायां स्वविशिष्टप्रतीतिमादधाति, दुपलक्षणमिति भावः । स्थूलभूक्ष्मात्मने नम इतिवदिति । इदं पुराणप्रक्रियायां स्पष्टम् । व्यतिरिक्त-अन्तरशब्दयोः पौनरुक्तधमाशङ्कयाह-- आकारान्तरभाकारविशेष इति। वृहत् वृषं च, उपलक्षणभृताश्वत्यादिचशब्दा नामर्थमाह--आकारत्रयपृथक्त्वेति । तदितरकारद्धयसमुचयार्थइयर्थः । यद्वा त्रह्मशब्देनेति । बृहत्त्वस्य धात्वर्थलेऽपि वृंहणत्वस्य कथं धात्वर्थत्वमिति भाव । अस्मिन् क्षे निरतिशयपरित्यागो भेदक अनवधिकातिशयशब्दे तात्पर्यमिति पूर्वपक्षे अनवधिकातिश,विशिष्टबृहत्त्वमुपलक्ष्यम् । अस्मिस्तु पक्षे वृद्दत्वं नोप ३१० लक्ष्यम् । अपितु दूतोऽतिशय इत्यर्थः । इदानां ब्रद्धेति चेत्यत्र चशब्द इत्यर्थः । वशब्द इति । प्रतिपन्नं भाप्ये * लक्षणभूताःयपि विशेषणानि ?' इत्यत्रामाधारणधर्मत्पन्त विवक्षायाः प्रकृते प्रयोजनाभावानाह--व्यावर्तकभृतानीत्यर्थ इति । लक्षणत्व यद्वा लक्षणभूतानामिति ! उत्तरमन्थेन पौनरुक्त्यमाशङ्कयाह--अयं ग्रन्थः पक्षविषय इति । भिन्नविपयत्वमेव भेदः कत्वमिति । भेदकत्वप्रयोजकमित्यर्थः । जीघञ्जातीयत्वशङ्काऽ.ष्ठित इति ! ननु – जीवासंभातिजगत्कारणत् श्रवणेऽपि जीवजातीयत्वशङ्का भवति चेत्, सत्यवादिश्रवणेऽपि जीवजातीयत्वशङ्क तदवस्थैव । जीवत्वव्यापासत्यत्वादिव्यावृन्या जीवत्वाभावसांश्चन् जीवत्वाभाव व्याप्तजगत्कारणत्वेन जीवत्वाभावानुमानसंभवादिति चेत् – न । कारणत्वशक्ति दोषन्यवच्छेदकतया सत्यादिलक्षणसार्थक्यमस्तीत्यत्र तात्पर्यात् । स्वरूपनी धर्म तचैकरूपत्वं ज्ञापयतीति । नन्वेवं परमात्मनोऽपि सत्यत्वं न स्यात्, धर्मभूनचिद चितोर्विकारसत्त्वदिति चेत् – न । स्वरुपे वा धर्मभूनाने वा बिकारशून्यत्यस्य तदर्थत्वाम् । नन्वेवमपि परमात्मधर्मभूतज्ञानस्यापि सिसृक्षादिरूपपरिणामत्वात् परमात्मनोऽपि सत्यत्वं न स्यादिति चेत् – न । कर्मकृतविक राभावस्यैव तदर्थत्वात् । ज्ञानत्वगुणे समवैतीति । ननु -ज्ञानात्यस्य द्रव्यस्य ज्ञानवगुणसमवेतत्वा संगच्छत इति चेत् -न । तथा सति आत्मन्यद्वारकज्ञानत्वप्रतिपतिर्न स्यादिति भावः। ननु ब्रह्माशब्दोपस्थापितत्वेन धर्मस्यापि ज्ञानत्वबोधनेऽतिप्रसङ्गः , ब्रह्मत्वस्यापि ज्ञान रूपत्वप्रसङ्गात् । किंच] ब्रह्मत्वस्यैव विधेमत्वेन ब्रह्मानुवादेन ज्ञानत्वस्य ि विधेयत्वा संभवाञ्छ । संकल्पादिषु ज्ञानरूपतया प्रतिपन्नेषु ज्ञानोधनस्य व्यर्थत्वाचेत्याशङ्का मुपसंहारयाजेन निरस्यति – अतो यथोक्त एवार्थ इति । अयं भावः –“सत्यं ज्ञानम्' इत्यत्रान्तोदाततया अर्शआचजन्त्वेन ज्ञागुिणवत्वमतीते ज्योतिः सम्राट् ? इत्यत्रापि स्वरूपस्य प्रकाशत्वप्रसिद्धेश्चाविरोधादिति भावः । वस्त्वन्तराभावो वस्वरिच्छेद इति मृषावादिमतं दृषयति-इहेदम् नान्यत्रेत्यादिना। |६म विशेयांशस्य लक्षण सत्यज्ञानादीति । ननु ज्ञात्वस्य ब्रह्मशब्दार्श्वभूतविशेषण मेवेति चेति चेन्न-विशेष्यांशाम्य लक्षणनित्यस्य चिन्दचिद्विशिष्टलक्षणं न भवती स्मेवार्थ: ; न त धर्मभूनज्ञानविशिष्टस्यापि व्याकृतिरिति द्रष्ट5यम् । वस्तु सामानाधिकरण्यार्हत्वस्य विशिष्टगतस्य विशेष्येऽपि संभवन विशेष्यलक्षणयोक्तौ . प्रायेण जगत्कारणतोपलक्षितस्य स्वरूपस्येत्याद्युक्तिरप्युपपद्यः इति द्रष्टव्यम् । पराभिमतयोजनायामपीति । यद्यपि शंकरभाष्य एवमर्थो न वलिः तथापि गत्यभावात् तेन तथा वक्तव्यमित्यभिप्रेत्य तथेोक्तमिति द्रष्टव्यम् । चि, मिथ्याभूतस्य जगतो ब्रह्मलक्षणत्वं न संभवति, विरोधात् । न हि नित्यं कृतकत्वेन लक्षयितुं शक्यम् । नापि । सत्यजगतस्तल्लक्षणत्वं संभव,ि द्वित्वेनैकस्येव सत्येन द्वितीयेनाद्वितीयस्योपलक्षणासंभव 'िित पूर्व क्षे, मिथ्याभूतजगत्कारणवस्यैव सत्य ब्रह्मलक्षकत्वभुपपद्यते 'यद्रजनमभात् सा शुक्तिः' इतिवत् इति तदुपपादनस्य तै कृतत्वात् तदभिप्रायेण तदुक्त्युपपतेश्धति द्रष्टव्यम् । साश्याविशेषं परिहरति--प्रकाश शब्दवाच्यत्वमिति ।। २ ।। (शास्रोन्त्विाधिकरणम् । शायोनित्यान् १-१-३) अमूर्तद्रव्येतरनिष्ठति । कार्यत्वममूर्तद्रव्येतरनिष्टम्; न तु िकंवदादिनिष्ठम्। तथा कार्यत्वमुपादानव्यतिरिक्तकर्तृपूर्वकत्वन्यातं चेति व्याप्तश्चेत्यर्थ । कार्यत्वस्या मूर्तद्रव्येतरनिष्ठत्वेन व्याप्तिः साकल्येन तदाश्रयत्वम्; न तु सामानाधिकरण्यलक्षणा याप्तिः । कार्यत्वस्थ तूपादानव्यतिरिक्तकर्तृपूर्वकत्वेन सामानाधिकरण्यलक्षणा व्यित रेिति द्रष्टव्यम् । यद्वा अमूर्तद्रव्येतरनिष्ठत्यनेनामूर्तदव्येतरत्वं विवक्षितम् । ततश्च कार्यत्वम्या मूर्तद्रव्येतरत्वोपादानध्यतिरिक्त(दानाभिज्ञ)कर्तृकत्वाभ्यां व्याप्तत्वादित्यर्थः । ईश्वरोक्ततया चेति। वक्तृवाक्यार्थयथार्थज्ञान(क्कुर्यथार्थक्कृत्व) रुपगुणजन्थत्वादि त्यर्थः । निर्देषज्ञानमूलत्वं वाच्यमिति ! वस्तुतो निदोषं यत् ज्ञानं तन्मूलत्वं श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचिता बाध्यमिति परिग्रहे ज्ञातव्यमित्यर्थः । सध्याविशिष्टत्वं स्यादिति । शामवेद त्वात् शाखवेद्यमित्युते साऽयाविशिष्टता स्यादित्यर्थः । तुशब्दस्याप्राप्त इत्यनेनान्वयमभिप्रेत्यावधारणपरतया व्यास्याय शम्भ्रमित्य नेनान्घयमभिप्रेत्य व्याचष्ट-चैपम्ये बेति । शास्त्रस्य तु बुभुत्सितग्राहेित्वे नेति । यद्यपि शब्दोऽबुभुत्सिमपि प्रतेिषादयति, तथापि शब्दस्य तादृशविषये प्रयोजनपर्यवसायित्वं न स्यात् । तच न युक्तम्, स्वाध्यायविध्यध्यापितवेदभागस्य वश्यं प्रयोजनपर्यवसायित्वस्य वक्तव्यत्वादिति भावः । ईश्वरमात्रानभ्युपगमेनैक देशित्वमिति । इदं च किं तर्हि प्रमाणमिति प्रमाणसामन्थक्षेप इयभिप्रायेणोक्तम् ।

• अत अगमादृते कथमीश्वरः सिध्यति : इत्युपसंहारपर्यालोचनायां तु सिद्धान्ति

चोद्यत्वमप्युपपद्यत इति द्रष्टव्यम् । देशसंनिकर्ष ििशंपतेति । विद्यमानः संनिकर्षे यस्य स विद्यमानसंनिकर्ष इत्येवं संनिकर्षस्य विद्यमानत्वेन विशेषणे अविशेषत् द्वयोरपि ग्रहणमित्यर्थः । अत्र संनिकर्षशब्देन संयोगादिषड़िधसंनिकर्षग्रहणे ननुपपतिगन्ध इत्यपि द्रष्टव्यम् । न च संनिकर्षत्वाविशेषात् स्वभावसंनिकर्षस्यापि ग्रहणं िकं न स्यादिति वाच्यम्, योग्यशब्देन पृथङ् निर्देशात् गोबलीवर्दनयेन तद्या तिरिक्तसंनिकर्षग्रहणमिति भावः(वत्?) । अनुद्भवादिवशादयो यस्थ व्यवच्छेद इनि । न च तस्याप्यतीन्द्रियतया स्वविषयशब्देनैव व्यवच्छेद्यत्वमस्त्विति वाच्यम्, स्वविषयसजातीयतया विषयत्वमस्तीति तात्पर्यात् । यद्वा योग्यशब्देन पित्तगतपीति माभिभूताङ्गश्चैत्यादिव्यावृत्ति: । बहिष्टमेधेोपपादितमिति । ततश्च सुखदु ख व्यतिरिक्तत्यस्य न वैथश्रमिति भावः । प्रमितिकारणाभावादिति । अतिरिक्त विषा प्रतिस्वयोजकाभावादित्यर्थः । अधिकविषयत्वे दृषणमाहेति । दूषणान्तरमप्याहेत्यर्थः । इन्द्रियसंबन्धाभवान् अमा च न भवेत्; दोषजन्यत्वावश्यं भावात् भ्रमश्च भवेदित्यर्थः । केचितु-प्रमितिकारणाभावान्न आमाण्यमित्यर्थ इति । प्रमितिशब्दः प्रत्यक्षपरः । प्रत्यक्षत्वमयोजकाभावान्न प्रत्यक्षत्वमित्यर्थः । तदूिषयप्रत्यक्षे तदिन्द्रियसंनिकर्षस्य कारणत्वादिति भावः । ननु प्रत्यक्षप्रमाया मेवेन्द्रिथसंनिकर्षः कारणम्, न प्रत्यक्षत्वावच्छिन्न इत्याशङ्कय दूषणमाहेत्याह अधिकविषयत्वे दृषणमाहेति इति व्याकुर्वन्ति । भावप्रकाशिका (शास्रोनित्वाधिकरणम् १-१-३) 3 शरः दृष्टमित्यस्य स्वशरीर श्रीनत्नमपेक्षितमित्येतदभिप्रायेध तथेोक्तमिति द्रष्टव्यम् । सिद्धान्तेऽवयवाक्यविनोर भेदेनावयवसमवेत्वाभाबादह .. वैशेषेिकादिमतेनेति । भाप्ये-शाक्यक्रियमिति। अस्मदादिनेति शेषः । साध्यसमव्याप्तत्यमाहेति ।

• यत् शक्यक्रियं शक्योपादानादिविज्ञानं च तदेव हि तदभिज्ञकर्तृकं दृष्टम् । इति

भाग्येण साध्यव्यापकत्वमुपपादितम् ; * घटमणिकादिसजातीयशक्थक्रियशक्योपादा नादिविज्ञानवस्तुगतमेव कार्यत्वं बुद्धिमत्क्र्तृपूर्वक वसाधने प्रभवति ? इति भाष्येणो पधेरेव साधनत्वम्, केबलकार्यत्वहेतोरप्रयोजकत्वमिति प्रदर्शयता उपाधेः सायव्याप क(व्याप्य ?) त्वमुक्तं भवतीति सभव्याप्तिः प्रदर्शित भवतीत्यभिप्रेत्य समव्याप्तत्वमाहे त्युक्तमिति द्रष्टन्यम् । विशेषविरुद्धत्वमिति। सिषाधयिषितसाध्यविशेषविरुद्धत्वमित्यर्थः। तयोरकार्यत्वशङ्कद्योतनार्थमिति । भूधरादितुल्यतया कार्यत्वविवादा स्पदत्वद्योतनार्थमित्यर्थः । असदादिशरीरे सिद्धसाधनत्वादिति । कार्यत्वलक्षण साध्यस्य सिद्धत्वादिति भावः । ईश्वरशरीरस्यापि कार्यताज्ञापनार्थमितेि । नन्वरमदादिशारीरस्य कार्यत्वेन सिद्धस्य न विवादाध्यासितत्वम् । ईश्वरशरीरस्था सिट्टतया न विवादाध्यासिल्वम् । ततश्च विवादाध्यासितं तनुभुवनादीति कश्मुक्त मिति चेत्-न ; अस्मदादिशरीरे साध्यसिद्धावप्यदृष्टाट्टारकोपादान्गोचरजन्यकृत्यजन्य सावयवत्वरूपपक्षतावच्छेदकावच्छेदेन कार्यत्वरूपसाध्यासिद्धेर्नास्मदादिशरीरे अंशत सिद्धसाधनमित्यत्र लाल्यर्थात् । एतदस्वरसादेव चाऽऽह-यद्वा सावथवत्वादेवेत्या रिति । शरीरस्यापि विवादपदत्वादिति । ननु शरीरेऽदृष्टट्रेरककृतिजन्यत्वस्य सिद्धत्वान्न विवादः । अदृष्टाद्वारककृतिजन्यत्वे साध्ये तत एवेश्वरस्य सिद्धत्वादनु मानन्तरवैयथ्र्यमिति चेत्–न ! उपादानाद्यभिज्ञत्ववेषेषा तसिध्द्यर्थभनुमानान्तर सार्थक्यसंभवादिति भाव । अत एवोक्तम्--कर्ता सामान्यतः सेिध्यतीति । भाष्ये-सावयवेषु द्रव्येष्विति । सावयवेषु द्रव्येषु कार्यत्वस्य नियामकं सावयन् 40) ३१४ श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचिता खातिरेकेि रूपान्तरं नोपलभामह इति योजन | 'इदमेव क्रियते, नेतरत् । इतःि नेियामकं प्रदर्शयैते । न तु सावयवेष्विति निर्धारणे सप्तमीति मन्तव्यम् सावयवेषु द्वैरूप्याभावादिति द्रष्टव्यम् । उपाधिपरिहारसिद्धिरिति । साधन व्यापकत्वदुपाधिपरिहारसिद्धिरित्यर्थः । ज्ञानशक्ती अनुर्भीयेते इतीति । शक्यो पादानविज्ञानत्वादेः सकर्तृकत्वपर्यवसितया नोपाधित्वमित्यपि तात्पर्यम् । सिद्धसाधनत्वनिरासार्थमितेि । कृतिजन्यत्वानुमाने धर्मादिद्रान्ककृति मादाय सिद्धसाधनशङ्का स्यात् । धर्माधर्मपक्षकवक्ष्यमाणानुमाने न सिद्धसाधन शङ्कापीति भावः । अङ्कुरादिशब्दोपादानेनेति । तस्यापि पक्षान्तर्भाव कथनादिति भावः । हेतुत्वाभावेऽपि प्रेत इति यथासत्त्रे तस्याध्यवश्यंभावादाह--व्याप्त्यभावोप्यभि मनसो वृतिमत्वाभावाद्विपक्षगामित्वं न संभवतीत्यत आह-अनैकान्तिकत्वात् व्याप्तयभावादिति । मन:संबन्धस्य वृत्तिमत्वादनैकान्तिकत्वमाह--अशरीरस्या(रे)पि मन:संबन्धस्येति । विभुद्रच्छेतेि । विभुद्रव्यसंयोगित्वं परिस्पन्दवत् च स्पर्शवत्वे प्रत्येकं प्रयोजकमेित्यर्थ ! संयोगिश्चमात्रस्य बिभुषु नि:स्पशष्वतिसक्त त्याद्विमुद्रिव्येत्युक्तमितेि द्रष्टव्यम् । भाद्वैर्मनसो विभुत्वाङ्गीकार विभुसंयोगाश्रथ त्वस्य मनस्यभावादाह-अयं प्रभाकरं प्रतीति । महेिमगुणशलिन इति । महत्त इत्यर्थः । श्रुतिलिङ्गाष्पिीति । यद्यपि शीघ्रप्रवृत्तप्रत्यक्षपनिषत्रे जगति स्वतन्न्यव्युदासकस्य, *ऐतदात्म्यमिदं सर्वम्' इत्यादेर्धर्मिग्राहकोपजीव्यंप्रत्यक्ष विरुद्धस्यापि प्रामाण्यवत् उपजीव्यानुमानजातीवबिरुद्धस्याप्यभिन्ननिमित्तोपादानव ?स्य प्रतिपादनमस्त्विति नियमः संभवति--तथापि धर्मिण एवानुमानसेिद्धत्वप्रतिक्षेपमुखेन परिहर्तुमेवं पूर्वपक्षेोत्थापनमिति मन्तव्यम् । नियमन्तर्भाव्येति । नियमं सिद्धवत्कृत्येत्यर्थः । प्रथमं दूषयतीति द्वितीयतृतीययोस्तु , ‘न च क्षेत्रज्ञानाम् ? इतेि भाप्येण दूषणं द्रष्टव्यम् । ३ङ्काद्योतकमिति । शङ्कासंभावकमित्यर्थः । कार्यत्वस्यैकत्वं नामेति । अत्र भावप्रकाशिका ( केचित्-कायेत्वस्यैकत्वं साम्ठक्यत् । तस्याश्चक्रत्वं का क्यादियुपपादनात् एकं कार्यत्वमेक्रत्वसमानाधिकरणे क्रायेत्बम् एककार्यत्वमित्यर्थ । न तु कार्यत्व ऐक्थम्। अत एव * पृथग्भूतेषु कार्येषु ' इति भाष्यमपि स्वरसम् । ततश्च कार्यस्यैकत्वे हेककालकर्तृकत्वसंभावनापि । न च तदस्तीति भाव इत्याहुः ! कर्तृकालैक्य नियमाभावादितेि पञ्चम्याः, * निर्मिता इत्यत्र प्रमाणाभावात् ' इति पञ्चम्चान्वयो न संभवतीत्यभिप्रेत्य, 'प्रमाणाभाव इति प्रथमान्तपदमध्याहृत्य व्याचष्ट - बहुपु चेत्यादिना । इतरासंभावितेति । असंभावितजीवकर्तृताकं पक्षाधारणकार्यव मित्यर्थः । अन्वयव्यनिरेकसिद्धान् धर्मानिति । जीवत्वधर्माधर्मादीनेित्यर्थः । न्वीश्वरज्ञानप्रयलयोः कथं व्यभिचारपादनम्, स्वेन तदभ्युपगमादित्याशङ्कयाह अन्यनरानैकान्त्यादिति । सर्वसंहारदशायामिति । सर्वसंदरदशायां स्वशरीर स्यापि संहृततया सर्गाद्यसमये संहृतत्वदित्यर्थः । इदानीं क्रमेणेोत्पत्तिविनाशा विति । यदा क्रमो दृश्यते, न तदा इष्टविरुद्धं यौगपद्ये कल्प्यते; अपितु सर्गाद्य समये इति भाव । कार्यत्वस्योत्पतिभत्वरूपस्योत्पत्तिविनाशकरूपकत्वासंभवमभिः प्रयन्नाह-कार्यत्वं कृतिसाध्यत्वमिति । कार्यत्वेनेति तृतीयायः क्रियानुपादानेन कारकतृतीयत्वासंभवमध्याहारे तस्यैव दोषत्वं चाभिप्रेत्याह-तृतीया चेत्थंभाव इति । केचित्तु-कार्यत्वेनोत्पतिविनाशयोः कल्पनेऽपीति बा कल्प्यमानयोरिति वाऽध्याहृत्य व्याचक्षते ! च्यवृत्त्यर्थो बुद्धिमच्छब्द इति । कार्थानुकूलज्ञानादि मत्वलक्षणं कर्तृत्वमिह विवक्षितम् । न तु तदनुकूलव्यापारवत्वमात्रमिति भावः । भाष्ये 'साध्यविकला च दृष्टान्तस्य ) इत्यत्राप्रसिद्धविशेषणत्वेनैव दृष्टान्ते साध्य वैकल्यसिद्धिमपि मन्यमानाः केचित्-* नो ह्यर्थः, ततश्च दृष्टान्तस्य साध्यविकलत्वात् पक्षस्य साध्यवत्वे साध्येऽप्रसिद्धविशेषणत्वमिति हेतुहेतुमद्भावेन योज्यम् इतिं व्याचक्षते । युगपदुत्पत्त्या वेति। महीमहीधरादिकमेककर्तृकं युगपदुत्पद्यमान कार्यत्वादिति वा, त्रैकाल्यवसिमतकार्यत्वादिति वा हेतुशरीरमिति भावः । विरुद्धत्वमित्यर्थ इति । इदमुपलक्षणम्; सर्वकार्थत्वस्य पक्षीकृमहीमहीघरादौ वा सपक्षे घटादौ वा अभावेन स्वरूपसिद्धिदृष्टान्तासिद्धिश्चेति द्रष्टव्यम् । भिन्न कर्तृकत्वस्य प्रतिक्षेप इत्यर्थ इति । यद्यपि यथाश्रुते नानुपपत्तिः, तथापि ३१६ श्रीरङ्गरामानुजमुनिवेिचेिता संध्याभावव्याप्तस्वरूपविरुद्धप्रत्याख्यानप्रकाणत्वान् तथोक्तमिति ध्येयम् । ननु कुम्भ कारशब्दनिर्दिष्ट ए रथकारशब्देनापि गृह्यसम्; मा भूत् कुम्भर्थयोर्भिन्नकतृ क्षत्वमित्याशङ्कयाह--न हि कुम्भस्थयोरिति । सत्त्वादिगुणकद्रव्योपादानत्वमित्यर्थ इति । अत्रोपादान्शब्दः कारण मात्रपरः, उत्तरत्र ' कारणशब्दो निमित्तेषादानसाधारणः ? इत्युक्तः । के ते सत्वादय इति । अयमर्थः-कार्यगतसुखादिहेतुत्वलक्षणवैचित्र्यात् कारणेऽपि यद्वै: जात्यं वक्त्र्यम्, तत् सत्वादिभ्योऽन्यत् किं न स्यात् ? किं च सत्त्वादिरूपत्वेऽपि तादृशं सत्वादिलक्षणं कारणवैचित्र्यमुपादानगतमेवास्तु, न तु निमित्तभूनकर्तृ मातमिति । * के ते सत्वादयः ? इत्यत्र गतैितच्छङ्काद्वयस्यापि निबर्तक 'कार्य वैचित्र्यहेतुभूताः कारणगता विशेषाः सूत्वादयः ? इति भाष्यम् । तस्य चायमर्थ सत्वादिव्यतिरिक्त कारणगतवैजात्ये प्रमाणाभाव त् सत्वादिकमेव वैजात्यम् । तच वैजत्यमविशेधादुभयविधकरणनेिष्ठमिति निमित्तभूत आत्मन्यपि सत्वादिसंबन्धो ऽवश्यंभावीति । भाप्ये – अन्तःकरणविकारेति । चिकीर्षादिमुखेनेत्यर्थः । तसत्त्वगुणयुक्तमृत्पिण्डदर्शनेनोद्भूपसत्त्वगुणयुक्तकुलालस्य सत्त्वगुणवशे उत्पद्यते । ततो घटादि करोति । ततश् चिक्रांषांलक्षणो रागः कर्तुः सत्व योगायत: । सत्त्वगुणयोगश्च कर्मसंबन्धायत इति भावः । भाष्ये – तद्युक्त पुरुपान्तःकरणेति । तद्युक्तो यः पुरुष इत्यर्थः । विषयविशेषविशेषिताया इत्येतत् व्याख्येयं पदम् ; तस्य व्यात्यानं सर्गस्थेमादिविषयत्वमिति। न त्वध्याहृत्य व्याचष्ट इति मन्तव्यम् । न तद्विलक्षणत्वसिद्धिरित्थाहेति पाठः । अन्ये प्रतिक इति । ईश्वरपक्षका इत्यर्थ । प्रतिषु पराभ्युपगममादायपि तत् पक्षी कृत्य प्रतिर्कप्रयोगः संभवतीति भावः । ननु जगतोऽपीश्वरं प्रति साक्षात् प्रयलाधिष्ठयत्वेन शरीरत्वान्न तदधिष्ठाने शरीरांपेक्षेति पूर्वेक्ष्याशङ्कां निरस्यति--तथा जगत इति । कमेवश्यन्वप्रसङ्ग इति । सिद्धान्ते तुश्रुया अपहतपाप्मत्वसिद्धिरिति भावः । न चाङ्कुरादाविति । योग्यानुपलब्धिबाधितत्वात् कर्तृत्वे सशरीरत्वप्रसङ्गो नापादयितुं शक्यत इत्यर्थः । प्रेरणोपपत्तेवेतेि । इदमुपलक्षणम् । बाधस्तकेंऽनुगुण इत्यपि द्रष्टव्यम् । संख्याविशेषावच्छेदादितेि । द्विपरार्धकालदित्यर्थ । ऋाशिका (शास्त्रयोन्त्विाधिकरणम् स्पतिप्रतिबन्धकतया तत एव दूषित्वसंभवान् कर्मवश्यत्वपन्नस्वाभिप्रायः किमर्थ: : यदि च लग्रदशायामपि बीजङ्करन्यायेन शरीरसत्वम् , तदा प्रलयत्वन्यवान इति चेत्-सत्यम् । अदृष्टादिवत् अनन्यगत्येश्वरशरीरम्या िसत्त्वमुपेयम्, इतरथा जगत्सर्गासंभवादिति यदि परे ब्रूयात्, तदा कर्मवश्यत्वपर्यन्तं दूषणं देयमित्यत्र संयोगलक्षणव्यापारस्य मुक्तेऽपि संभवादह – व्यापारश्च प्रयल इनेि । भात्रशब्देन सन्यादिगुणान्वयेति । सर्गादिविषयविशेषनालेिङ्गितेच्छमातस्य व्यापारत्वे सत्याद्विगुणा-क्यकर्मसंबन्धयोरपि व्यावृत्तिः फरतीति भावः । ३ ।। समन्वयाधिकरणम् (४) सूत्रान्तरेषु तुशब्दः कुतो नोपदीयत इत्याशङ्कयाह-तुशब्दः प्रदर्शनार्थ इति । सर्वत्र सिद्धान्तसूत्रे तुशब्दोऽध्याहर्तव्य इतेि, अत्रत्यतुशब्देन सूच्यत इत्यर्थः । विशेषधिारणज्ञापनार्थं हीति । ननु, 'ब्रह्मविदाप्नोतेि’ इति वाक्यं श्रुतवतः किं ब्रखेति बुभुत्सायाम्' 'यतो वा इमानि ' इत्यादि वाक्यं प्रवृतम् । तस्य चानुवादरूपतया पुरोवादिवाक्ये पर्यालोच्यमाने, तत्र यदि , 'ब्रह्म वा इदमग्र आसीत् । इति वाक्यमुपन्यस्यते, तदा' ब्रह्मशब्द कथमर्थप्रत्याथकः स्यात् अनिर्धारितब्रह्माशब्दार्थस्य तजिज्ञासोह्मशब्दश्रवणे तत्रापि जिज्ञासाया एवोदयादिति चेत्-सत्यमसौ न जानति, इदं ब्रह्मशब्दार्थीभूतं निरतिशयवृदिति । तथापि सब्रह्मात्भशब्दानां समानप्रकरणपठितान् छागपशुन्यायेन बेिशेषपर्यवसानं सम्भवती शब्दस्य विशेषपरत्वमुच्यत इत्याशङ्कयाह-ब्रह्मश-दस्य साधारणत्वं नामेति । ३१८ श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचिता आत्मशब्दस्य ब्रह्मशब्दानिवत्संशयनिवर्तकया विशेरुपत्वमाह - न हेि स्वारसेिकेति । साक्षात् कारणवाक्यस्थत्वाभावादिति । 'सेयं देवतैक्षत' इि वाक्यमपि, * य आसीत् ? इत्यग्रदिएदाभावान्न साक्षात् कारणवाक्यमिति भावः । एतदस्वरसादाह-देवनादिशब्दानां व्यक्तिविशेषे रूडत्वाभावादिति । निमग्र रूढितयेति । योगरूढिम्नां शब्दानां यौगिकार्थमतिसम्बन्युपादने रूढनॉमिनि।

• पानेि यस्याग्रसरोरुहाणि प्रवेोधयत्यूर्धमुखैर्मयूरवै: 'इति श्लोके सरःप्रतिसम्वन्ध्य

प्रपदोपादानेन सरोरुहृशब्दाढ्यनुन्मेषात् तस्य यौगिकार्थमात्रसमर्पकत्वात् पद्मानीt पद्मत्वज्ञातिवादिपदमुपातम् । इतरथा पद्मसरोरुपदयोः पौनरुक्तयप्रसङ्गात् । ननु,

• एको हवै नारायण आसीत् ' इति महोपनिषद्वाक्ये हवैश्रवणेनानुवादरूपत्वप्रतीते

पुरोबादसाकांक्षतया अनिधायकत्सभित्याशङ्का-वचनानि त्वपूर्वत्वादिति । सोमे शेषभो नति, वचनाभावात् । 'पुस्तादैन्द्रवायवं भक्षयति, ‘वषट्कर्तुः प्रथम भक्षः', 'हविधनेि प्रावभिराभषुत्याहवनीये हुत्वा प्रत्यञ्चः परेत्य सदसि भक्षयन्ति' इत्यादीनां भक्षानुवादेन गुण न्रििवपरतया भक्षविधानाभावादिति पूर्वपक्षं कृत्वा, भक्षस्य प्राप्त्यभवेन तदनुवादेन गुणन्तरविधानायोगदिमानि वचनानि गुणविशिष्ट भक्षविधिपराणीति सिद्धान्तम्-‘वचन्नि वपूर्वत्वात्’ (३-५-२१.) इति । 'विधिस्तु धारणेऽपूर्वत्वात्' इति (३-४-१५.) 'उपरि हि देवेभ्यो धारयति' इति जीवदमिहोत्रे समिध उपरिधारणमाचारप्राप्तमनूद्यते । लोकेऽध्यभ्यर्हितं हि वस्तु आचारादाच्छाथैव नीयमानं दृष्टमित्युवरि धारणमनूद्यते। अत एव हिशब्दोऽप्युपपद्यः इति पूर्व क्षे, समिध उपर्याच्छादनासमर्थतया उपरिवारणस्याचारप्राप्तत्वाभावात् हिशब्दस्वारस्थपरित्यागेन प्राप्तमुपरिधारणं विधीयत इति सिद्धान्ततम् । तदेकं सन्न व्यभवदिति । तदेकं ब्रह्म क्षलदिपरिपालयित्रादिशून्यं सत्, न व्यभवत्=विभूतिमन्नाभूत्, कर्मणे न पर्याप्तमासीदिति यावत् । श्रेयोरूपं=:शस्तं रूपम् । ‘अत्यसृजत=अतिशयेन तम सृजत्। देवा-देवेष्वित्यर्थः । देवमनुष्यपुरुयेति । सप्तम्यर्थे छाप्रत्ययः । क्षत्राणि-- क्षत्रियानित्यर्थः । कानि पुनस्तानि क्षत्राणीत्यत्राह-इन्द्रो वरुण इत्यादि । शङ्कते-- कार्यकारणविषयेति । ननु ब्रह्मणः कथमानन्दरूपत्वम्, आनन्दो हि धर्मभूतज्ञाम् वस्थाविशेष इत्याशङ्कयाह-आनन्दत्वं हीति । निवत्र्यप्रातिकूल्येति । अनिष्ट भावप्रकाशिाक (समन्वय १-१-४);

३६१९ नेिवतंकेत्यर्थः । भगवतो भुक्तानामिति । यो यस्यानुकृशः, स तस्यानन्दः, तश्च सविभूतिकं ब्रह्म मुक्तानां स्वस्य चानुकूलमिति मुक्तानां स्वस्थ चानन्द इत्यर्थः । ननु मुक्तान् प्रत्यानन्दत्वमस्तु ब्रह्मणः, नैताव तत्प्रतिपादकवाक्यस्य पुरुषार्थप्यैव सायित्वम्, अस्मदानन्दरूपत्वाभावादिति चेन्न ; अस्मान् प्रत्यय्यस्येवानुलत्वम् ; उपायदशाप्रभृति भगवञ्ज्ञानं प्रीतिरूपमित्युक्तः । वक्ष्यति च 'अपरोक्षरुपस्यापि मुख्झावात् इत्यादि । परन्तु मुक्तिदशायां निरतिशयानुकूलत्वं अधुन नेत्येतावान् विशेषः । ननु सर्ववस्तूनामपि मुक्तान् प्रत्यनुकूलतया आनन्दत्वमस्तीति भगवतः को विशेष इति चेन्न ; सत्यपि सर्वेषामानन्दत्वे भगवति निरतिशयानुकूलत्वसत्त्वेन विशेषेपतेः । खविपयज्ञ !नस्य स्वरूपस्य चेति । इदमुपलक्षणम् ; विभूति गुणयोश्चत्यपि द्रष्टव्यम् । प्रवृत्तिनिवृत्यन्वयः प्रामाण्यव्यापक इति । किं प्रयोजनान्तरपथैक्सयित्वसत्वेऽपि प्रवृत्तिनिवृत्तिरुपप्रयोजनन्तरपर्यवसाथित्वस्य प्रामाण्य व्यापकत्वात् प्रवृत्तिनिवृत्तिप्रयोजनाभावात् न प्रामाण्यमित्यभिप्राय:, किं वा प्रवृत्तिनि वृन्यभाचे प्रयोजनपर्यवसायित्वस्यैवाभावात् तस्य च प्रामाण्यव्यापकत्वात्तदभावे प्रामाण्याभाव इति विकल्पद्रयार्थः । अत्र केचित्---'प्रवृत्तिनिवृत्तिरूपप्रयोजनविरहादन्यपत्त्र' मितेि भाष्ये द्वावर्थे प्रतीयेते, प्रवृत्तिनिवृत्ती एव प्रयोजने, प्रयोजनाभावाच न मामाण्यम् इति । तत्र प्रयोजनाभावान्न प्रामाण्यमित्यंशम् , 'स्वविषयाववोधित्वदि' त्यादिना दूषयित्वा प्रवृतिनिवृत्योरेव प्रयोजनवमित्यमुमंशं दूषयतेि -“न च प्रमृतिनिवृत्यःचयविरहिण प्रयोजनशून्यत्वमितीत्यपि भाष्यं योजयन्ति । वशब्दो व्यापकद्वयनिपेधसमुच्चय इति । न च प्रयोजनानुगुणा प्रमाणप्रवृत्तिरित्थल चकारो भिन्नक्रमः । प्रमाण प्रवृत्तिः प्रयोजनानुगुणा च न, प्रवृतिनिवृत्त्यनुगुणा च न भवतीति भाष्यार्थ इति भावः । व्याप्यत्वनिरोधद्वयसमुचय इति । न च प्रवृत्तिनिवृत्यन्वयविरहिणः प्रयोजनशून्यत्वमित्यत्र चकारो भिन्नक्रमः । प्रयोजनशून्यत्वं च नेत्यर्थः । च शब्देन प्रामाण्यशून्यत्वे च समुचीयते । ततश्च प्रवृत्तिनिवृत्यन्वयविरहिणः प्रामाण्य शून्यस्त्रप्रयोजनशून्यत्वयोर्निषेधे प्रामाण्यप्रयोजनयोः प्रवृत्तिनिवृति ?] त्याप्यत्वनिषेधः फलिप्यति । एतदभिप्रायेण व्याप्यत्कनिषेधद्वयसमुचय इत्युक्तम् । प्रवृत्ति ३२८० श्रीरङ्गरामानुज्ञमुनिविधिन . पासम्भवादाह-प्रतिपादनमेव न पूँ । प्रामाण्यं न निर्वहती:न भावः । तत्रापि स्वश्वसन दुष्टसाधनन्यस्याभावेऽपि प्रवृतिसम्भवा मन् ऋति भावः । पाननियोगवादिमुखेन शङ्करशदितं चेति । अयं भावः-येन शङ्करेण, अरुपवदेव हि तत्प्रधानत्वात्' इत्यत्र निष्पञ्चीकरणनियोगः, अमिश्वाधिक याननियोगश्ध दृषितः, तन्मतमेव ध्याननियोगवादिमुखेनास्मिन्नधिकरणे पूर्वपक्षिणा दूष्यत इनि । विधिरशक्य इत्यभिप्राय इति । विविवाध्यमशक्यार्थकमित्यभिप्राय: : उत्तरत्र वेिशव्दस्य विधिवाक्थमि:ि व्याख्यास्यमानत्वाद ! विधिशाल्दस्य नेियेोगार्थ वभ्रन्ति युद्स्यति-विधिः विधिवाक्यमिति । न च नियोगपरत्वे को दोष इति वाच्यम्--' न दृष्टद्रधर "मिति विधिवाक्यप्रदर्शकोतरवाक्यान्तुगुणत्वप्रसङ्ग त्। आविद्यम्य प्रपञ्चस्य बुद्धिनिवृतिरूपो विलय इति । बुद्धया निवृत्तिः बुद्धिवृितिरित्यर्थः । 'iनष्पञ्चतारूपेण साध्यत्व' मित्युत्तरभायानुगुण्यात् । आदिशब्दोषासेति । 'दरमन्तरं कुरुते ', *नेह नानाति' इत्यादिश्रुत्यन्तरैरित्यर्थ । ननु भावार्थान्त्वयुक्तशङ्कायामेवासाध्यत्वप्रयुक्तशङ्काप्यन्तर्भवति, भावार्थान्यत्वस्य साध्यत्वनियतत्वदित्याशङ्कयाह-भावार्थादन्यत्वं स्वगांदावप्यस्तीति । विशिं षन्निति । विधिवन् हेि विषय इति पाठः समीचीनः; विषयशब्दस्य पूिर्वात् 4 ऋतिसाध्यापूर्वप्रतिपत्तिवेलायामिति । अपूर्वस्थक्रियारूपत्वेन साक्षात् कृतिसाध्यत्वाभावात् यागद्वारा कृतिाभ्यभपूर्वमिति प्रतीयते। ततश्च 'कृतितत्साध्य मध्यस्थो यागादिर्विषयो मतः । इत्युक्तरीत्या यागविषयकृतिसाध्यमपूर्वमिति अपूर्व भावप्रकाशिका (समन्वय १-१-४) ३२१ प्रतौ अपूर्वसाधककृतविषयत्वेन यागस्य भानात् अपूर्वं प्रति यागस्य वेिपयत्वम्, तत्र च फलं प्रत्यकरणस्य तत्कामकृतिविषयत्वाभ्भवात् यागम्यपूर्वफले प्रति करणत्यमपि अभिधानपर्यवसानलक्षणोपादानप्रमाणतोऽयगम्यते । न च.ग्नेयादियागस्य कथं फलापूर्वे प्रति करणत्वम्, फलापूर्वयोर क्रयारूपत्वदिति शङ्कयम्-तयोरक्रिया एत्वेऽपि तदुद्देशप्रवृतकृतेः िक्रयारूपवेन तत्र करणत्वोपपते ! यदेव फलापूर्वे भावनयोः करणत्वम्, तदेव फलापूर्वकरणत्वमिति व्यपदिश्यते । न च प्रयलरूप भावननिष्पाद्यस्थ यागस्य कथं निष्पादिकायां भावन्तयां करणत्वमिति वाच्यम् भावनायाः फलशिरःकत्वस्य यागधीनत्वात् तथा त्यवहारत् । न हेि तस्या भावनायां यागविषयत्वाभावे फलशिरस्कत्वसिद्धिः । अतस्तट्रपेण करणत्वात् फल भावनाकरणत्वमिति व्यवहारः । न च फलभावनाकरणस्य कश्रमपूर्वभावनाकरणत्वमिति वाच्यम् – तयोरेकलेोलीभावेनपूर्वभावनाया एव फलभावनात्वोपपतेरिति द्रष्टव्यम् । पुत्रजन्मादिवद्यदा सिध्येदिति । अत्र केचित् याथात्स्यानुभवस्य स्वरूपा भिन्नत्वा निमित्तत्वमस्त्वित्याशङ्कयाह -निमित्तत्वे चेत्यप्यवतरिकामाहुः । भावार्थाः कशब्दा इति । कर्मतशब्दो वाचकेो येषां ते तथोक्ता । कर्मशब्दवाच्या इत्यर्थः । केचित्तु-अभावार्थत्वाच-क्रियारूपत्वाभावादित्यर्थः । भावार्थाः कर्मशब्दा इति पाठ । 'भावार्थाः कर्मशब्दा ? इत्येतत् ' गावार्थाः कर्मशब्दा स्तेभ्यः क्रिय प्रतीयेत : (२-१-१.) इति जैमिनिसूत्रोपादानम् । तस्य चायमर्थ:-भाो भावना । सोऽर्थो येषां ते तथोक्ताः । क्रियावाचिन इत्यर्थः । कर्मशब्दः= कर्म कृतिसाध्यम्; यागः । तद्वाचिन इत्यर्थः । ततश्च ये भावनावचनास्सन्तः कर्मवचना यजेतेत्यादयः तेभ्य एव क्रिया प्रतीयेत, अपूर्वं प्रतीयेतेत्यर्थः । ततश्च भावः भावना इत्यादिशब्दानां भावनावचनत्वमात्रमस्ति । न च ते अपूर्वप्रत्यायकाः । कर्भवचनत्वमात्रं च याग इत्यादिशब्दानामप्यस्ति । न च ते अपूर्ववचनः । अतो द्वयमपि प्रयोजकम् । ततश्च ब्रह्मशब्दस्यक्रियावाचिनोऽपूर्ववचित्वाभावत् न ब्रह्मणो नियोगविषयत्वमिति जैमिनिसूत्रसंमति प्रदश्यैः इत्याहुः । साध्यत्वं फलस्याप्यस्ति इति । असाध्यत्वमात्रे. उपन्यस्ते साध्यत्व मात्रमेव विषयत्वप्रयोजकमिति शङ्का स्यात् । न. च तद्युज्यते । स्वर्गादावति 41 ३२२ श्रीरङ्गरामानुजमुनेविरचेिता प्रसक्तत्वात् । अतो द्वयमपि प्रयोज्ञकमित्यर्थः । यद्यपि भावार्थन्मात्रमेव विषयत्व अधोजकमिति शक्यतेऽभ्युपगन्तुम् ; अत एव भाण्ये वक्ष्यति । अभावार्थत्वान्न विविविषयत्वम् ? इति --तथाप्यभ्यस् त्वादिन्युपक्रमात् वाक्यस्य, न पाश्चात्येन भावरूपादित्यनेन तद्वैयर्थ सुवचम्, यथा अझणा काण इत्यलाक्ष्णेत्यस्येति भावः । हेत्वन्तरं कण्ठोत्येति । अत्र साध्यत्वेऽपि फलवमेव, अभावार्थत्वान्न विधिनिष अभाrर्थत्वान्न विधिविषयत्व िित पूर्वभाप्यानुमारेण ‘साध्यत्वं च कस्य ? इति भाप्यं विषयत्वनिराकरणपरतया व्याचष्टे--विशिष्टस्य वेिषयत्वा नुपपत्तिरुक्तैत् ि ! साध्यत्वशब्दस्वारस्परित्यागे कारणाभावाद्यवहितसाध्यत्वनिरा करणपरलया व्याचष्ट-यद्वेति । आकारद्वयाभ्युपगम इति । अयं भावः निष्प्रपञ्चनियोगवादिनो हि दूयी गतिः, प्रपञ्चनिवृतिः विषय , अपवर्ग: फल मित्येका । उक्तं च शाङ्करभाष्ये तन्मोपन्यासे, यथा “स्वर्गकामस्य थागोऽनुष्ठा तव्य उपदिश्यते, एवमपवर्गकामस्य प्रपञ्चविलयः । यथा च तमस्यवस्थितं घटादिसत्वं बुभुत्समानेन तन्मत्यनीकं तमः लिप्यतें, तथा ब्रह्मतत्वमवबुभुत्स भानेन तत्प्रत्यनीकः प्रपञ्चः प्रविलापयितव्यः ? इति । प्रपञ्चनिवृत्तिरेव फलम्, ज्ञानं विषय इति द्वितीया गतिः । उक्तं चेदं च शाङ्करभाष्ये, 'तद्विज्ञानविषयः प्रपञ्च विलयविषयो वा नियोगः स्यात् ? इति । तत्र ज्ञानविषयनियोगपक्षे ज्ञानस्य मिश्या भूतप्रपञ्चनिवृतै नियोगद्वारकत्वासम्भवादिति दूषणस्य स्पष्टत्वात् प्रपञ्चनिवृत्तेरेव वेिषयत्वमिति पृक्षः परिशिष्यते | तलपि प्रपञ्चनिवृत्तिव्यतिरेकेण नियोगसाध्यस्य ब्र तत्वावबोधस्याभावात् तयोरैक्थे सिद्धत्यन्योन्याश्रयेण दृषयतीति किं निवर्त नीयः प्रपञ् इयादिना नियोगस्य दूष्यमाणत्वात्, पूर्वत्र विषयस्य दृषितत्वात् उभयोरेकविषयत्वाभावेन अपि चेत्युक्तिरयुक्त्याशङ्कय अवान्तरदूष्यभेदेऽपि निष् पञ्चीकरणप्रधानदृष्धैक्यात् अपि वेयुक्तिरुपपद्यत इत्यभिप्रयन्नाह – निष्प्रपञ्ची करणपक्ष इति । अवान्तरदूष्यैक्षयस्त्वसम्भवे तत्यागानौचित्यात् पूर्वोत्तरयोरपि नियोगविषयत्वमित्याह-यद्वा नियोगविषयेति । अनुग्राहको हेि करणानन्तर भावति । यद्यपि प्रयाजादिर्न करणान्तरभावी, तथापि झाजाद्यपूर्वे: आमेया भावप्रकाशेिन्झ (समग्धय १-१-४) देरनुग्रहः करणेोत्पत्त्यनन्तरमाथ्येचेति द्रष्टन्थम् । अभावादेवेत्येवकारेणेति । द्रष्टव्य इति तस्य दर्शनरूपतेति कचित्कोशे पाठी दृश्यते । तल्य न सम्यक्त्वं पश्यामः । न हि ध्यानन्थेिोगवादिना तथाप्यभ्युपगम्यते ! तन्मतमनुवदता वाच स्पतेिनाप्युक्तम्, “तन्न चात्मदर्शनं न विधेयम्, तद्धि दृशेरुपलब्धिवचनत्वत् श्रवणं वा स्यात्, प्रत्यक्षं वा । प्रत्यक्षमपि छैौकिकाहंप्रत्ययः, भावनाकर्षपर्यन्तजं वा । तत्र श्रवण न विधेयम्; स्वाध्यायविधिनैव सिद्धत्वात् कर्मश्रदणवन् । नापि ौकिकं प्रत्यक्षम्; तस्य नैसर्गिकत्धात् । न चैौपनिषदात्मविषये भावनाधेयवैशद्य विधेयम्; तस्योपासनविधानादेव बजिनवदनुनिष्पादितत्वात् । तस्मादौपनिषदात्मो पासना अमृतत्वकामै नियोज्यं प्रति विधीयते ! द्रष्टश्य इत्यादिविभ्रयस्तु विधिसरूपा न विधय इति । तदिदमुक्तं तदुपासनाच शास्रदृष्टो मोक्षः फलं भविष्यतेि ? इति वर्णितम् । तद्विरोधप्रसङ्गात् , “ तद्धाननियोगेन तत्साक्षात्कारफलेने 'त्युत्रभाष्य तव्याख्यानानुगुण्याभावाधार्य ग्रन्थो लेखकस्खलन्कृत इति प्रतिभाति । केचितु एतद्ग्रन्थानुसारात् ध्याननियोगवादिनां तादृशमपि मतमस्तीति वदन्ति । तद्रक्षेति कथं ज्ञायत इति । यद्यपि स आत्मेति कथं ज्ञयत इति वक्तुमुचितम्, भाष्यानु गुणत्, तथापि ब्रह्मासशब्दयोः समानप्रकरणे पाठेन ऐक्ये सिद्धमिति भावः । भाण्ये ध्याननियोगेन तत्साक्षात्कारलेनेति । अत्र चोदयन्ति-“ ध्यान नियोगवादिमते मोक्षस्यैव फलत्वमिति हेि तत्प्रक्रिया; न तु साक्षात्कारः फलमिति । तथा शाङ्करभाष्येऽनुभ्यासात्' इति ! ते अतिवक्तव्याः । ध्याननियोगवादिनां त्रयी गति: ब्रह्मभावः फलम्, अविद्यापनयो वा साक्षात्कारो वेति । आद्यपक्षस्याति दुर्बलतया अयमेव पक्षेो भाष्यकृता उपन्यस्तः । अत एव तन्मतं दूषयता वाचस्पतिना प्युक्तम् 'ब्रह्मभूयस्याविद्यापिधानापनयनमात्रेण सम्भवादछिापनयनस्य च वेदान्तार्थ ज्ञानादेव सिद्धेः, साक्षात्कारकारणमनस्सहकारिसंस्कारजनकपस्योपासनायामन्यत सिद्धेन विधिः' इति । मोक्षस्यारीररूपत्वश्रुत्या चेति । अशरीरवलक्षण मोक्षस्य धर्माधर्मफलभूतप्रियप्रियविरहप्रतिपादकश्रुत्येत्यर्थः । उत्तरग्रन्थानुरोधादिति द्रष्टव्यम्। फलित इत्याह इत्यशरीरत्वरूपेति इति पाठो दृश्यते । तत्रा शरीरस्वरूपेति प्रतीकहणमुचितं न विकिरणयुक्तस्य । इतिकरणस्य तथा च ३२४ ीरङ्गरामानुजभूरिविरचिता श्रुतिः 'न ह वै सशरीरस्येति । पूर्वन्धित्वन् ! अन्यत्र श्रमदिति । यद्यि पृथग्भूनन्; तथा अन्यलाधमद्-अधमनुष्टान्तत्फलादिविलक्षणम्; अन्ग्रन्नास्मात् तमादृप्यन्या; अन्यत्र अतिक्रान्त कलत्, भव्याच-८भविष्यत्कालाद्वर्तमानकालात्रान्यत्र-कालत्रयापरिच्छिन् यन् पश्यसि। तद्वदेत्यर्थ । इति व्याख्यातम्--तथापि तदविरुद्धत्वादिदमपि तदभिमतमिति व श्वस्त्र तथनूदितमेिति द्रष्टव्यम् न्नु मेोक्षस्य नित्यत्वेनानुवाद्यत्वे वाक्यार्थज्ञानव मोक्षहेतुत्वादिमतेऽपि वाक्यार्थज्ञानं २,1थाया बन्धन्वृित्तेरपि अविनाशित्रूपनित्यन्वं नोपपद्येतेत्याशयाट्ट निवृत्तेरुपाद्यत्वेऽपीति । निर्विकारत्वेन क्रियाविषयत्वाभावः कथमिति । अल केचित्-निर्विकारवस्य क्रियाविषयत्वाभावहेतुत्वस्य भाष्ये अप्रतिपादितत्वेनास्याः शाङ्काया अवकाशाभावात्–“ नित्यनिर्विकारत्वेन स्वाश्रयाय ' इत्यादिभाष्यस्य ह्यय मर्थ:- नित्यनिकिरत्वेन स्वाश्रयायाः क्रियाया असम्भवात् अन्याश्रयक्रियां प्रति मण्याश्रयक्रियां प्रति आदशैस्येवन्यस्याविषयत्वादिति । इतरथा पुरीचादरुपशाङ्करभाष्य बैरूप्यापतेः ! तत हि शाङ्करभाष्ये, * क्रियाश्रयत्वानुपपरेतरात्मनः यदाश्रया क्रिय तमविकुर्वती नैवात्मानं लभते । यद्यात्मा क्रिया विक्रियेत, अनित्यत्वमात्मनः प्रसध्येत । * अविकार्योऽयमुच्यत ? इत्यादीनि वाक्यानि वायेरन् । तस्मान्न अन्याश्रयायास्तु क्रियाया. अविषयत्वान्नात्मा संक्रियेत ? इत्युक्तम् । तल्याकुता वाचस्पतेिना, 'न तावद्रहाधर्मः क्रिया तस्या स्वाश्रयविकारहेतुत्वेन नित्यत्वव्याघातात् । अन्याश्रया; तु कथमन्थस्योपकरोतेि, अतिप्रसङ्गात् । न हेि दर्पणे निघृष्यमाणे .पाणिशुिद्धो . धृष्ट ? इति । ततश्च तदनुरोधात् निर्विकारत्वात् क्रियाश्रयत्वप्रतिषेध एवोचितः । न तु तेनैव विषयत्व प्रतिषेधः । अतश्च तदानुगुण्येन भाष्यस्याप्यर्थो वर्णनीयः । तथा अन्याश्रयक्रियां प्रति विषयत्वमसम्भाबितमितेि वक्तव्ये दर्पणस्य : दृष्टान्तत्वाय स्परसमवेतक्रिया विषयत्वसमर्थनपरोक्तरग्रन्थस्यापि न सात्यमिति-तन्न । शाङ्करमतस्यैव अविरुद्ध युक्तियुक्तमार्गान्तरोपन्यासे दोषाभावात् । तदा दर्पणाश्रयक्रियेति । न च ३९५ घर्पणमिष्टकाचूर्णसंयोगविभागप्रचो निरन्तर आदईतले समवेतः ? इत्युक्तस्य वणस्य निश्धलेऽपि दणे सम्भवोऽस्तीति वाच्यम् – संयोगविभागप्रयानुकूल चेष्टाया एव धर्षणशब्दवाच्यत्वमितेि तात्पयत् । तत्सङ्गतः देशङ्गत इति । तदभेदाभिमानीतिं यावत् । केवलशब्देन पृलान्बयराहित्यं विवक्षितमिति तस्योपयोग इति । इदमुपलक्षणम् । 'एको देव , * स पर्वगात्' इति मन्त्रद्वयं ह्यनाधेयातिशयवनित्यशुद्धत्वयेः प्रमाणया उपन्यस्तामेति । उतं च शाङ्करभाष्ये, 'इमौ मन्त्रौ अनाधेयतिशयतो नित्यशुद्धतां च ब्रहाणः प्रतिपाद्यतः इति । अत एवोत्तरत्र भाष्ये, “ आत्मनः स्वरूपमनाधेयतिशयं निष्कृष्यत । इति वक्ष्यति । ततश्च केवल इत्यस्य फलान्वयरहित्यमात्रे न तात्पर्ये वर्णनीयम् कर्तृत्वादिबन्धरहित्यस्यापि प्रतिपिपादधिषितमित्यशुद्धत्वोपयुक्तत्वादिति द्रष्टव्यम् । अमन्यतेत्यर्थ इति । आत्मानमिति शेषः । यद्यपि । स पथैग:त्-सः आत्मा, “अस्तु सर्वाणि भूतानि ! इत्यादौ प्रकृत आत्मा पर्यगात् –परितः समन्तादगात्, सगत इत्यर्थः । शुक्रमित्यादयः शब्दाः पुंलिङ्गत्वेन परिणेयाः स इत्युपक्रमानुसारात् । अकायो लिङ्गशरीररहित : । अत्रणः अक्षतः । अस्राविरः सेिरारहितः । अत्रणास्रा विरा(रशब्दा!) भ्यां स्थूलदेहरहित्यमुक्तम् । शुकमिति बाह्याशुद्धविरह उक्त । शुद्ध इति आन्तररागाद्यभावः । अपापविद्धः धर्माधर्मादिरहित ' इति शङ्करदिभिव्याख्यातम् तथापि तदविरुद्धत्वादिदमपि ग्राह्यमेव । अविदितात् = ज्ञातुरित्यर्थ इति । यद्यपि विदितििदतशब्दौ कार्यकारण परतथापि व्याख्यातौ --तथापि तथा व्याख्याने ' ज्ञेयवैलक्षण्यानुत्तेरसङ्गतिं मबा तथा व्याख्यातमिति द्रष्टव्यम् । * भाष्ये येनेदं सर्वं विजानाति, तं केन विजानीयादितेि । येन प्रमाला इदं सर्वं लोको बेिजानाति, तं केन करणेन विजानीयात् । करणस्य ज्ञेयविषयतया ज्ञातर्यप्रवृत्तेः न ज्ञाता ज्ञेयः; किभुत साक्षीत्यर्थ इति परेषां व्याख्या:। तदेव ब्रक्षेति । 'यद्वाचानभ्युदितं येन वागभ्युद्यते इत्यविषयत्वमुत्, तदेव प्रमातृत्वादिकल्पनाशून्यमेव ब्रा विद्धि, न तु यत् उपाधि विशिष्टदेवतादि । इदमित्युपासते जनाः । नेदं ब्रह्म त्वं विद्धोत्यर्थः । भाष्ये न ३२६ श्रीरङ्गरामानुजनुनिविरचेिता | ब्रह्मणः शस्त्रायोनिवभङ्गो नास्तीत्यर्थः पुरोधादिशाङ्करभाष्यानुरोधात् । प्रमेयतयेत्यर्थ इति । नन्वेवं हि पुरोवदिशाङ्करभाष्यम्

• अविषयत्वे ब्रह्मणः शास्त्रयोनित्वानुपपत्तिरिति चेन्न ! अविद्याकल्पितभेद

निवृत्पिरवाच्छस्रस्य । न हि शामिदम्तया विषयभूतं ब्रह्म प्रतिपिपादयेिषते । किंतु प्रत्यगात्मत्वेनाविषयतया प्रतिपादयदविद्याकल्पितं वेद्यवेदितृवेदनादिभेदमपनयति । तथा च शाश्वम्, * यस्याभतं तस्य मतं मतं यस्य न वेद सः ! अविज्ञातं विजानतां विज्ञामविजानताम् । , ' न दृष्टद्वेष्टारं पश्येनै मतेर्मन्तारं मन्त्रीथाः' इति चैव मादि ) इति । अस्य च ग्रन्थस्य वाचस्पलेिना वर्मितोऽथमर्थः, “सर्वमेव हि वाक्यं नेदंता वस्तुभेदं बोधयितुमर्हति । न हीथुक्षीरसादीनां मधुररसविशेष इर्दतया शक्य झाख्यातुम् । किं बहुन ! गामानयेत्यादिवाक्येऽपि विवक्षितव्यक्तिविशेषो नाभिधातुं योग्यः । ततश्च प्रमाणान्तरसिद्धे लौकिक एवार्थे यदा गतिरीदृशी , तदा न्त्रिम्' । अदू:विभकर्धचेत्थम्--'तत्वमसी । ति समानाधिकरण्येन स्वंपदार्थग्य प्रत्यात्मनः प्रमातृत्वाद्यविषयभूतोदासीन्तत्पदर्थभेदप्रतिपादने जीवगतकर्तृत्वादीनामपि मिथ्यावे वेद्यवेदितृवेदनादिभेदापनयसम्भवेन स्तिभेदनया ब्रह्मणः प्रतिपाद्याव सग्भवाच्छायान्विमुपपद्यते । उपन्यस्तश्धात्र श्लोको वाचस्पतिना --- विगलितपरावृत्त्यर्थत्वं पदस्य भवेत् तद् बमिति च पदेनैकार्थत्वे त्वमित्यपि यत् पदम् । तदपि च तदा गत्वैकाथ् विशुद्धचिदात्मना त्यजति सकलन् कर्तृत्वादीन् पदार्थमलान् इमान् ॥ इति । तस्य न्य क्षेोकस्यायमर्थः-- तद:पदस्य तत्पद्स्येत्यर्थः । विगलित परावृत्त्यर्थत्वम्=मत्यगर्थत्वमित्यर्थः । तत् कदेत्यत आह त्वमिति च पदेनैकार्थत्व इतेि । मातृवादिशन्येन ब्रह्मणा प्रमातृत्वादिमतया प्रतिभासमानस्खाभेदे बोधिते जीवस्य प्रमातृत्वादिराहेित्ये सिध्यति । प्रमातृत्क्ष्यासत्यत्वे ममातुरमावेन प्रमायास्त भावप्रकाशेिक्षा { समन्वय १-१-४) ३२५ द्वियस्य च मिथ्यात्वेन नेिद्त्वं ब्रह्मणः सिध्यतीति । ततश्चक्षुीरादिसमेदस्य शाब्दबाबादतुल्योऽयं ब्रह्मणः शास्त्रोनित्क्ष्वाद इति । अपस्चानन्दगिरिणार्थो बर्णित: । तथा हि शास्त्रजन्यवृत्यभिव्यक्तचैतन्यविषयत्वलक्षणशास्त्रयोनेित्वाभावेऽपि शाम्रजन्यज्ञानजन्यावेिद्याध्वंसरूपातिशयवत्वेन शास्त्रजन्यज्ञानविषयत्वलक्षणं शास्र योनित्वमुपपद्यत इति । एवञ्च पुरोवादानुगुण्यमनादृत्य कथमेंवै व्याख्यायत इति चेन् सत्यम् । व्याख्याद्वयमपि न व्याख्येयस्वाभ्यनुगुणम् । किं तु * यस्याप्तं तस् मतम् ' इत्यादिमाणानुसारेण शाखमप्रमेयत्वेनैव ब्रह्म प्रतिपादयति । न तु प्रगेयत्वेनेत्यमर्थ एव व्याख्येयस्वस्यानुगुणः । एतदेवाभिप्रेत्याचार्येरिदंसयेत्यस्य प्रमेयतयेत्यर्थो वर्णितः । केचित्तु प्रमेयतयेत्यर्थ इत्यस्यापि व्याख्याद्वयान्यतस् परत्वमेवास्त्विति मन्यन्ते । न दृष्टद्वेष्टारमिति । दृष्टश्चक्षुर्जन्याया मनोवृतष्टारं स्वभावभूतया नित्यदृष्टया व्याप्तारं दृश्यया अनया दृष्टया न पश्येरित्यर्थः । ततश्च यस्यामत मित्यादिवदयमपि परेषां दृश्यत्वनिषेधपरोऽभिमतः । भाण्ये--न च ज्ञानादेव बन्धनिवृत्तिरेित्यादि । अत्र केक्तित्-समन स्केन्द्रियार्थसंनिकर्वबललब्धस्फीतालोकभध्यकर्तघट्नुझक् शब्दसामथ्र्योत्पदितः ब्रक्षात्मज्ञानस्य कर्तुमकृर्तुमन्यवाकर्तुमशक्यस्ापुरुषतत्रस्य विधातुमशक्यतया अवि धेयज्ञानादेव वृित्तिरित्यभ्युपगमे श्रवणमननादीनामपि यथास्थितवस्तु विषयाणां वस्तुतन्तत्वेन पुरुषतन्तत्वाभावद्विधिर्न स्यादितेि तद्विधिवैयमित्येता अनर्थः । पुरोवादानुसारात् । एवं हेि शाङ्करभाष्यम् ' था तु प्रसिद्धेऽनाकग्निः बुद्धिः, न स चोदनातन्त्रा पुरुषतन्ना व ! किं तर्हि ? त्यक्षविषयवस्तुतन्त्रैव । एवं यथाभूतब्रह्मात्मविषयमपि ज्ञानं न चोदनातन्त्रम् । तद्विये लिहादयः श्रूयमाणा अपि अनियोज्यविषयत्वा कुष्ठीभवन्ति उपलप्रियुक्तश्रुतैक्ष्ण्वादिवत् अहेयानुपदेय वस्तुविषयत्वात् । किमर्थानि तर्हि * आत्मा कारे द्रष्टव्य ?' इत्यादीनि नचनानि ? स्वाभकिपवृत्तिविषयक्मुिखीकरुणार्थानीति ब्रमः ? इति । ततश्च तद्वनुसारेणैवम वर्णनीय इति ! केचितुन तद्वाक्यानुवाढ़ेऽयम् अपितु यपुनरुक्तं श्रवणात्आफ्नीन ३२८ श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचिता योरपि भननिदिध्यापनयोर्दर्शनान्न स्वरूपपन्सविवम् । अत्र तिानार्थश्मे मनः निदिध्यासनयोरपि ब्रह्मावगत्यर्थमपेक्षित्वेन तयोरपि रागप्राप्तत्वादिति-तदनुवाद इति मन्यन्त पूर्वपक्षिणोक्तमिति । श्रवणादिविधेः शङ्कराभिमतत्वात्तदानर्थक्यापादः क शक्यमिति भावः । भाग्ये-स्वभावप्रवृतेत्यादि । अयै भाव ---अन्यत प्राप्ता एव श्रवणादयः विविसरूपैर्वाक्यैरनृद्यन्ते । न चानुवाढूोऽप्ययोजनः प्रवृत्तिविशेषकरत्वात् । तथा हि तत्?!दिष्टानिष्टविषयेप्साहिाप्ताहहृदयतया वहि मुखो न प्रत्यगात्मनि मनः समाधानुमति । आत्मश्रवणादिबिधिसत्पैस्तु वचनैर्मनसो विषयम्ोत: विलीकृय प्रत्यगात्भस्रोत उत्पाद्यत इति प्रवृत्तिविशेषकरताऽनुबट्टानामस्तीति सप्रयोजनतेति । भाप्ये सविनाशमोक्षत इति, सर्पस्य नित्यनष्टत्वात् । यदि च मिथ्याभूतस्य ज्ञानग्विायैवाभ्युपगमात् सर्पविनाशोऽस्त्येवेति तदपेक्षा भवनिवृतेष्टति भाविबन्धनिवृतेः सशरीरत्वसापेक्षत्वमिति-तर्हि तम्य सशरीरत्वमपि नष्टमेव । शरी भिमानस्य नष्टत्वेन सशरीरत्वस्यापि निवृत्तस्वात् । न हि सशरीरत्वाभिमानवत्व मन्तरेण सशरीरत्वं नाम किञ्चदति । शरीरस्यात्मनश्च सम्बन्धान्तरादर्शनात् । न च तत्कृतधर्माधर्मार्जित्वात् वास्तवं सशरीरत्वमिति वाच्यम् ; आत्मनः साक्षितया धर्माधर्मकर्तृव भानात् । ततश्च देहात्मामिमांनबरवमेव सशरीरत्वम् । तच विद्य मानेऽपि शरीरे सशरीरत्वं गतमेवेति न तत्प्रयुकै बन्धवत्वम् । तथा च ब्रह्मविद्विषया श्रुतिः यथा ' अििनर्लभनिनल्मीके मृता प्रयता शयीं, एवमेवेदं शरीरं शेते अथायमशरीरो मृतो प्राणो ह्रैव तेज एव ? इति, 'सचक्षुरचक्षुरिव सकणोंऽकर्ण इव सवागवागेिव समना अमना इव सत्राणोऽाण इव ” इति । अहितिलैयनेि अहेिकक्षुकः । इन्द्रियप्रधानकसामग्रथननुविष्टस्यादिति । ज्ञानसामग्रीणां मध्ये इन्द्रियप्रधानकसाभग्येवापरोक्षज्ञानमम्रो । अतो न व्यभिचार इति भावः । ननु ज्ञानसामग्रीण्विन्द्रियाण्येवापरोक्षज्ञानजनकानीत्ययुक्तम्, इन्द्रियाणां सामग्रीत्वानाश्रयत्वेन ज्ञानसामग्रीदिति निर्धारणासाम्भवादित्याशङ्कयाह---अलो कादिसहकृतानीति शेष.इति ।' इन्द्रियधटिीवः सामग्रीत्यर्थः । शब्दस्याविषयस्य कस्याप्यभावान् विषयनियमस्याग्रस्तुतत्वाचः--विषयशब्दः साध्यपर इति । ननु भावप्रकाशिका (समन्वय १-१-४) ३२५ प्रत्यक्षतामत्रयः क' शीघ्रभावित्वम्, दशा स्वपल्यझे कारणीभूताया अपेक्षबुद्वर भावादित्याशङ्कयाह--तदा द्युपदेशादिति । न च वाक्यजन्येऽपीति । अयं भावः--ज्ञानस्यापरोक्षत्रं नेन्द्रियज्ञन्त्रत्वरूपम् : सुग्वादिप्रत्यक्षध्यापनात् , तस्य सक्षिरूपस्येन्द्रियाजन्यत्वात् । अपि त्वपरोक्षःर्थविपथश्यमेव वृतेरापरोक्षयम् । अस्य चापरोक्ष्यमन्नादृनसंविदभेद एव । ततश्च घटं पश्यतो घटोऽयमिति वाक्यजन्यां लिङ्गजन्यापि वा प्रतीतिरपरंक्षेत्र । ततश्च दशमस्त्वमसीति वाक्य जन्याप्यपरोक्षाहमर्थप्रतीतिरपरोझैवेत्यभ्युग्नेऽपि दशमत्वांशे नापरोक्षरून, तदंशे अपरोक्षत्वाभावादिति । न च विशेप्वांशेऽपि वा शब्दापरोश्याभ्युपगमे तदिष्ट सिद्धिरिति वाच्यम् ; विशेषणांशे ज्ञानस्यप्रत्यक्षत्वे विशेष्यांशेऽप्यप्रत्यक्षवात् । अतः प्रतिभासनिवृत्तिति । ननु, 'सशरीरत्वप्रतिभासे वर्तमाने यस्यायं प्रतिभासो मिथ्येति प्रत्ययः ) इत्युक्तौ प्रतिभासनेिवृत्तपक्षस्यानुत्थित्या कथमस्य विकल्पल्यावकाशः वेिरोधादिति चेन्न – सशरीरत्वप्रतिभासे वेिछनाने यस्यायं प्रत्ययो मिथ्येति प्रत्यय उत्सन्नः, तस्य तदनन्तरभाविनी या सशरीरत्वर्तिभासनवृत्ति रित्येवंपरतया योजनासम्भवात् । एवं पम्ययुक्तमिति । न तु पूर्व त् पारमार्थिका पारमार्थिकत्वाभ्यां वैषम्यमुक्तमिति भावः । औडुलोममतानुसारेणेति । प्राभित्रस्यैव जीवस्य मुक्तिकाले एकीभाव इत्याद्यनुसारेणेत्यर्थः । औडुोमिन्ते प्रत्यक्षविरोधा दर्शनादाह-यद्वा यथेदानीमेिति । वसिष्ठावान्तरतपःप्रभृतीनां प्रेत्यापि शरीरन्तर परिग्रहदुःखानुभवदर्शनादिति भावः । ननु प्रपञ्चसत्यत्वशङ्कापरिहारमवृत्तत्वे किञ्च शब्दानुपपतिरित्याशङ्कयाह-ध्याननियोगपक्षेति । मिथ्यात्वनिबन्धना इति । ८याभूतस्य ध्याननेियोगनिवत्र्यत्वं न सम्भवति, सत्यत्वप्रसङ्गादित्येतत् यज्ञदानादि साध्यत्ववादिनस्तवापि समानम् । यदि च यज्ञादीनां नैर्मल्यद्वारेण वाक्यार्थावगति हेतुत्वम्, न तु प्रपञ्चनिवृताबविद्यानये' वा, तर्हि ममापि समानमिति भावः । अपितु प्रकरणशेष इति । पूर्वेप्रकृतकुलोपसंहारपर इतिशब्द इत्यर्थः । भास्करः मतं दूषयितुमिति । जगतोऽपरमार्थभूस्य कृास्येत्युक्तिमसहमानस्य ब्रह्मरिणमि नित्यतां वदतो भास्करस्य मतं दूषयितुमित्यर्थ । इयं च सङ्गतिरुतर भाष्ये 42 ३३० श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचितः स्पष्टयेप्यते । विरोधो थेिति । एकस्मिन् देशे कदथ्यन्वस्थानं हि नियमेन सहानवस्थाननियमस्तु एकस्मिन् काले एकस्मिन् देशेऽनवानम्, यथा कालभेदेनैकाधिकरणयोरपि तमःप्रकाशयो. यक्तित्वोश्चेत्यर्थः । अभिन्नस्य जातेरिति । इदमुपलक्षणं कारणस्यापि । एवं व्यक्तरित्यत्रापि कार्यस्याप्युपलक्षणं द्रष्टव्यम् । ठयक्तराकारत्वासम्भवं मनसि निधा याह-अकारभेदोंऽशभेद इति ! भिन्नाभिन्नत्वमनिष्टभितेि भाव इति । रदेववम्, खण्डमुण्डयोरपि खण्डत्वेनैक्यप्रसङ्ग इत्येवदन्सम्भवात् देहात्मपथेन्तधावनं किमर्थमिति चेत्-मैवम्; देवोऽहमिति सामानाधिकरण्यप्रतीत्यभावेन तदापादना ोगदति भावः । तैः संयोगहेतुरित्यर्थ इति । जीवन् कर्मभिः संयोजय तीत्यर्थः । तद्वाक्यान्तरगम्यमिति । यद्यपि ब्रह्मणेतीत्थंभात्रे तृतीया, सहशब्दश्च यौगपद्यर; । ततश्च ब्रह्मग! उपलक्षितः ब्रह्मत्नै प्राप्तः सह-युगपत् सर्वान् कामानश्रुत इत्यर्थः । 'सेऽश्रुते सकलान् कामान् अक्रमेण सुरर्षभाः । विदित ब्रह्मरुपेण जीवन्मुक्तो न संशयः ।।' इति स्मृतेः । ततश्च ब्रह्मकुखेऽनुभूयमाने सर्वमपि वैषयिकसुवं ब्रह्मानुभवाम्बुधिलक्कणिकायमानमिति मृषावादिभिरभेदपरतय व्यात्यातम्--तथापि तस्यार्थस्य भास्करानभ्धुपेतत्वात् तदभिमतयोजनायामस्य वाक्यस्य भेदाभेदोदासीनत्वात् वाचयान्तवगम्यमित्युक्तमिति भावः । भिन्ने ब्रह्मण्युपाधिसंयोग इत्येतदुपपादयति--ईश्वरांश इतीति । उपधिसंयोगस्य भेदपूर्वकत्वाभावे ऋणो ऽभ्युधिसम्बन्धः स्यादिति भावः। सङ्गतिस्थलं दर्शयितुमाहेति । ध्याननियोग वादिनो भास्करमतनिरसनमस्थानविजूम्भितमिति शङ्कां व्युदतुिमित्यर्थः । भाष्ये तद्विपरीतत्वमभेद इति । तद्रहितत्वमित्यर्थः । त्रिविधविरोधोपलब्धेरिति । भिन्नाधारत्वसहानवस्थानाश्यनाशकत्वरूपविविधविरोधीपलब्धेरित्यर्थः । व्यक्ताकारः त्वासम्भवादाह-आकारशब्दः पदार्थपर इति । भाप्ये निरुह्यमाणेति पाठः । अङ्गावयवहृत्परत्वाभावेन 'हल इति दीर्घत्वप्रसक्तः । यद्वा, “अप्रैौ परिचाय्ये' ति सूत्रे () 'ऊहोदयेथैकस्य कथं वार्थत्वमिति चेदूहेतदर्थत्वसिद्धम्' इति वर्तिक 1. अनार्तिके इष्टव्यम् । भावप्रकाशिका (सभन्वय १-१-४) ३३१ कृोक्तत्वात् उन्हेरस्य रूपस्य सम्भवात् । म ध 'उपसर्गदूम्व ऊते 'रिति हस्व वे शंक्यम् । यन्ताद्भस्त्वामसक्तरिति द्रष्टव्यम् । मत्वर्थप्रत्यनिरपेक्षसामानाधिकरण्यांमेत्यादि । अयं प्रपञ्चः प्रथमसूत्र एव द्रष्टव्यः । सूक्ष्मपरत्वाभिप्रायसम्भधादिति । नन्वणुशब्दस्य 'अणवश्च ? इत्यादि सूत्रेष्विव सूक्ष्मवाचित्वाभिप्रायसम्भवू इति चेन्न ; अत्र परिमाणशब्दस्यांबिकक्षित त्वमिति तात्पर्यात् । भिन्नाभिन्नत्वाभ्युपायात्पञ्चम् इति । अश्वोपाधेरेवो पहिब्रहत्वोक्तिः सङ्गच्छत इति भाव । कथं धार्वाकमतपरिग्रह इत्याशङ्कयाह-- अचिद्द्रव्यस्यैव चेतनबचनत्वादिति ! दृष्णान्तरमाह--तस्य घेतनत्रह्मति । ननु प्रवृत्तिनिवृत्तिबेिरहादनबोधकत्वनित्ययुक्तम्; निष्प्रयोजनानामपि का कदन्तदि वाक्यानां बोधकत्वदर्शनादित्याशङ्कयाह-दुःखसाध्यश्रवणादाविति । काकदन्तादि वाक्यानां स्पष्टार्थतया श्रवणनैरपेक्ष्येणार्थप्रत्यायकत्वेऽपि वेदान्तेषु श्रवणमन्तरेण ोधकत्वाभावत् श्रवणस्य च प्रयोजनावीवुभुत्सासाध्यत्वात् प्रोजनाभावेऽर्थाव बोधकत्वं न सम्भवतीति भावः । प्रथमछत्रे वेिशेिपतयेति | कायर्थित्वेऽपि वेदस्य ब्रह्मविचारः कर्तव्य एवेति अभ्युवयतया तदधिकरणभाध्ये उक्तम् ; न तु तत्सूखकाशभिमतमित्यपि द्रष्टव्यम् । प्रतिपत्तिशब्दस्य ज्ञाने प्रसिद्धिमभिप्रेत्याट्ट – ज्ञायत इति वार्थ ति इदमुपलक्षणम्, सूत्रकारः प्रतिपद्यते जानातीत्यर्थः । कर्तरि कर्मणि च रूपस्याविशिष्टत्वादित्यपि वदन्ति । व्याख्यातस्य व्याख्यानमनर्थकमित्याशङ्कयाह विस्तरेण व्याचष्ट इति । पूर्वत्र सम्यगन्वय इत्यादेरनुन्यासान् संक्षेप इति भावः । भाष्ये अभिधेयतयान्वयादिति । अभिधेयत्वलक्षणान्वयादित्यर्थः । ततश्चान्वय शब्दस्याभिधेयत्वलक्षणोऽन्वयोऽर्थः । समितेि अस्य परमपुरुषार्थरूपत्वं विवक्षितमिति भावः । अर्थवशाद्वाक्षार्थप्रतिपत्तृपुरुपस्थान इति । प्रयोजनलम्भकस्यापि वाक्यगणस्य स्वयंप्रयोजनवत्वाभावेन प्रयोजनवो वाक्यार्थनिपतरेव तत्थाननिवेश {ति भावः । योग्यानुपलब्धि शङ्काव्युदासायेति । परस्य ब्रह्मणोऽनचधिकाति शयानन्दजनकत्वं बाधितम्, इदानीं तदनुपलब्धेरिति शङ्काव्युदासार्थमित्यर्थः । सम्प्रदानलाधवेति । सम्प्रदानं प्रतिग्रहीत, 'कर्मणा यमभिप्रैति स सम्प्रदान 'मिति ३३२

च }

य न्द्रभ इति श्रुतेः । अस्याश्ध श्रुतेरवर्थ.-आचार्यः उपनीय ध्यापयिता, तत्सकाशादवाप्त विद्या साधुतां मंतति । ततश्च तदसम्भवे अन्तो ग्राह्या । अत एव श्रेसकतोरनाचार्यानि तुिम्सकाशात् ब्रह्मविद्याश्रणम् ! तदाचार्यस्यlब्रह्मवित्वात् । अत एव 'न वै नूनं भगवन्तस्त एतदवे दधुः; यद्वैतदवेदिप्यन्, कथं मे नावक्ष्वन्; भगवांस्त्वेव मे तद्रवीतु' इति स्वाचार्यस्याज्ञानमुद्धश्च पितरमेव ब्रह्मविद्यां प्रार्थि. तवानिति आचार्यस्यासम्भवे अन्यते ब्रह्मविद्या ग्राहेति भावः । आपातप्रतिपन्नोऽप्यर्थोऽस्टूि एवेति (नार्थोऽयविरुद्ध)ि, परम व्योमनिलये भगवत्यपि ईशवृत्तान्तविज्ञापयितृणानाचार्याणां सम्भवात्। न च सर्वज्ञे तस्मिन् वृत:तविज्ञानस्य वैफल्यमिति वाच्यम् ; भुधर्मत्वेन तस्याप्युपपतेः । इतथा ब्रह्मादीनां क्षीराब्धिगम चिज्ञानादीनां वैफल्यप्रसङ्गात् । केचित् आतपादिपीडा . ततश्च तद्वर्जनं न बोधनीयमिति भावः । न च =थाकरणस्य शब्दापशब्दविभाग ज्ञापकत्वम्, साधुभिरेव भातिव्यमिति नियम्ज्ञापकत्वं च यथ, एवं रत्नेष्वि सदसद्विवेचने धार्याधार्यविधिनिषेधप्स्लं च लशास्याप्यस्त्विति वाच्यम् ; स्मृति वचनः एव सद्रलधारणदुष्टरलनिषेधयोः सिद्धेः रन्नशास्त्रस्य सदसद्विवेकमान्नपरत्वादिति भप्ये 'अर्थसद्भावाभावे निश्चिते सतीति । नन्वधैसद्भावाभानिश्चयेऽपि कल्पितकथा हर्षादीनां दर्शनात् कथं तदभावनिश्चयस्य हृर्षप्रतिबन्धकत्वम्। सत्यपि वा तदभावनिश्चयस्य प्रतिबन्धकत्वे प्रकृते तदभावनिश्चयाभावमात्मपेक्षितम् ; न भावप्रकाशेिका { समन्वय १-१-४) ३३३ नु यन्तुप्तत्यत्वनिश्चयेोऽपि । ततश्च कथं वस्तुमन्यन्नं सिध्मेत् । किञ्च वेदान्तानां न्स नित्यमुच्यते ', 'विधिनःश्वेकवाक्यत्व स्तुत्यर्थत्वेन विधीनां युः ? इति पूर्वोत्तर पक्षसूत्रोक्तन्यायेन वेदान्तानां कर्मविधिशेषतथा कर्मप्राशस्य एव तात्पर्यम्, न तु प्रतीयमाने सिद्धार्थे इति पूर्वपक्षे प्राप्ते–“पिता ते सुखास्ते', 'ना स्प रज्जुः इत्यादिवत् सप्रयोजनतया निरतिशयानन्दे ब्रह्मणि तात्पर्येभस्तीति ब्राणि तात्पर्य विषयत्वस्य समर्थितत्वात् तत एवाश्रीसत्यत्वशङ्काया अनुत्थानात् कथं बालातुराद्युप न हि वैदिक कश्चिद्वदतात्यैविषयस्यासत्यत्वं शङ्कते । इयं हि शङ्का कर्मविधिशेषत्वपक्षे परं मात्रपरतया प्राशस्त्यारभूते तात्पर्याभावेन तत्सत्यत्वानवश्यम्भावत्, 'औषधं पिब: शिखा वर्धिप्यते इत्यादिनालाद्युच्छन्दनवाक्यसाम्यमिति; न तु समयोजनत्वा टुझगि तात्यैमिति सिद्धान्तपक्षेऽपि । वेदतात्पर्यविष्यत्वेऽपि असत्यत्वशङ्काय । उत्थाने कर्मकाण्डे तच्छङ्कां को वारयेत् । न हि विधिभागल्यावृतो वेदान्तभागे कश्चिद्धेतुरस्ति । किञ्च ब्रह्मप्रतिपादकवेदान्तवाक्यानां श्रोतृहर्षजनकत्वेन स्वातन्येण प्रामाण्ये, 'वायु क्षेपिष्ठा देवता , * बन्न दुःखेन सम्भिन्न 'मित्यादिवाक्यानामपि तादाविककुतूहलजनकत्वेन प्रामाण्यसम्भवात् 'विधिना त्वेकवाक्यत्वा'दिति सूत्रोक्त न्यायोऽनाश्रयणीयः स्यात् । तत्रापि दु:खःसभिन्नखरूपे प्रतीते, स स्वर्गः केन प्रप्यत इत्याकांक्षायां ज्योतिष्टोमादिविधिप्रवृत्तिरित्यपि सुवचत्वादिति चेत् उच्यते । इत्थं हेिशङ्कापरिहारौ-तादाक्किहर्षमात्रपर्यमसायेिनां वाक्वाकांस्वार्थे तात्पर्यस्य प्रामाण्यस्य सूनुपलम्भान् वेदान्तवाक्येष्वपि हर्षमालपर्यवसाषुि स्वार्थे तात्पर्ये स्वार्थे प्रमाण्थादर्शनाद्विधिभागेष्वपि स्वार्थे प्रामाण्यं न स्यात् । यदि च विभिागानां न प्रवृत्तिात्रवसायित्वम्, अपि तु स्वर्गाफिलफूर्यवसायित्वमेव; ज्ये ितष्टोमादिकं कर्मानुष्ठाम स्वर्गादिकं फलं लभतमितेि हि वत्सलतायाः श्रुतेराशय इति-तर्हि वेदान्तभागेष्मप्येतदर्थश्रवणेन हृष्टस्सन् उपासनादिकमनुष्ठापवर्ग लभतामित्येवाशय ३३४ श्रीरङ्गरामानुजमुनेिविरचिता इति समः समाधिरेिति । न च स्वर्गादिवाक्येष्वपि स्वातन्त्र्यप्रसङ्ग इति वाच्यम् ; तत्र प्रतिपन्नायाः विध्येकवाक्यतायाम्यागे हेत्वभावात् स्वस्योपदेशपस्वेदान्तवाक्येष्व सन्निहित विध्येकवाक्यताकल्पनं ग्रामाणाभावादिति । पाराशर्यविजये तु सद्विधाया मुपासनाविध्यभावेन प्रवृत्तिधयेन्नत्वाभावान् हुंफडादिवद्दृष्टार्थत्वम्। अत इतरेषामि वेदान्तानां तथात्वमि िपूर्वपक्षे कृच, सद्विद्यायामपि * तस्य तावदेव चिर ' मिति वाक्ये उपासनाविधिः समर्थतेऽस्मिन्नधिकरण इत्युक्तम् । भ्रामकतयेति कचित् पाठो दृश्यते । तत्राण्यन्तत्वे, “नोदात्तोपदेशस्य मन्तस्यानाचमेः ?' इति वृद्धिनिषेधप्रसङ्गेन यन्तत्ये 'मितां हृम्व' इति हृस्वत्वमसङ्गेन च भ्रामकेति रुपासिद्धावपि 'प्रज्ञदिभ्यश्च ? इति प्रज्ञादित्वात् , स्वार्थे अणि रूपसिद्धिद्रष्टव्या । यद्वा 'मितां इस्व' इति सूत्रे, 'केचित वेत्यनुवर्तयन्ती 'ि काशिकायभुक्तवात् साधुत्वं द्रष्टव्यम् । कर्मविधीनामिति । कर्मविध्यपेक्षिप्तदेहाति रिकामसमर्पकत्वेन कर्मविविशेषतया सप्रयोजनत्वादध्यापनादुपपत्तिरित्यर्थः । शास्त्रारम्भसिद्धयर्था एषा चतुस्मूवीति । इदञ्च सिद्धान्ताभिप्रायेण । मृषावादिमते प्रथमधिकरणस्यैवारम्भाथैवात्। तन्मते हि इत्थं चतुस्सूत्री व्याख्याता विवरणकाश्मते प्रत्यब्रक्यं शाश्वस्य विषयः । । कर्तृत्वादेः तच न सम्भवति विरुद्धधर्मत्वेनैक्यायोगात्। सत्यत्वादेव कर्तृत्वदिबन्धनिवृतेर्न प्रयोजनत्वमिति पूर्व क्ष प्रापथ्य कर्तृत्वादेमिथ्यात्वाद्विक्यप्रयोजने सिध्यत इति सिद्धान्तिम्-वाचस्पतिना तु प्रत्यगात्मन एव ब्रह्मत्वात् तस्य चाहंधीसिद्धत्वेनासन्दिग्धतया तस्य न विषयत्वमुपपद्यते। अविद्यनिवृतेश्च न प्रयोजनत्वम्, ब्रह्मज्ञाने सत्यप्यविद्यनिवृत्तेरदर्शनादिति पूर्व कृत्वा, ‘ज्ञानानन्दैकरसासंसार्यात्मस्वरूपस्य शास्त्रविषयमुपपद्यते; तज्ज्ञानस्याविद्यानि वृत्तिप्रयोजनवं चोपपद्यत इति सिद्धान्ततं जिज्ञासासूत्रे। जन्मदिसूत्रे, तु 'यतो वा इमानि 'इति श्रुयुक्तजगत्कारणत्वं ब्रह्मणो न लक्षणं भवितुमर्हति, प्रपञ्चस्य सत्यत्वे तेन निर्विशेषत्रह्मादगत्यसम्भवात्; असत्यत्वे च कृतकत्वेन नित्यस्येव असता प्रपञ्चेन सत्यस्य ब्रह्मणो लक्षयितुमशक्यत्वात् जगत्कारणत्वं लक्षणं न सम्भवतीति प्राप्ते, यद्रजतमभात् सा शुक्तिरित्यादौ मिथ्याभूतेनापि रजतेन सत्यायः शुतेरिव मिथ्याभूते नापि जगञ्जन्मदिना सत्यस्य ब्रह्मणो लक्षणं सम्भवत्येव । तत्र च जगज्जन्मदिकं भावप्रकाशिका (समन्वय १-१-४) ३३५ चन्द्रस्य शाखाग्रमिव तटस्थलक्षणम्। प्रकृष्टप्रकाशादियत् सत्यत्वादिकं स्वल्पलक्षगमिति '; बेदकर्तृत्वेनापि दृढीकृतं प्रथमवर्णके । द्वितीयवर्णक्रे तु जग:कर्तुग्नुमानत एव सिद्धेः, तन्निर्विशेषत्वस्य प्रपञ्चनिथ्यात्वानुमानादेव सिद्धेश्ह्मण औपनिषदत्वं न सम्भ पराहतया निर्विशेषब्रह्मणः शाखैकप्रमाणकत्वमित्युक्तम् । समन्वयसूत्रे तु अस्म दुक्तरीत्या विध्येकवाक्यत्वनिरासकतया एकं वर्णकम्; सिद्धयुत्पतिसमर्थनपरतया अपरं वर्णकमिति । वास्तववेद्यत्वाभावविरहाभावादिति । पारमार्थिकवेद्यत्वस्यासत्वेन वेद्यत्वा भावरूपसाध्यस्यैव सत्वदित्यर्थः । साध्याव्यावृत्तो हेि स्यादिति । साध्यवानेव स्यादित्यर्थः । विविध प्रागेव ग्रपश्चितमिति । प्रमाणन्तरेण भेदवासनाया दोषत्वनिश्चयात् अन्योन्याश्रय , बाध्यबाधकयोस्तुल्यदोषत्वम्, मूलेोच्छेदित् चेति त्रिविधमित्यर्थः । संविदवच्छिन्नान्तःकरणस्येति । संविद्विशिष्टस्येत्यर्थः

• विशिष्टैक्येऽभ्युपगम्यमान ? ’ इत्युत्तरप्रन्थानुसारादिति द्रष्टव्यम् । यदा सुप्तः

स्वप्नं न कथञ्चन पश्यतीति । 'यदा थुप्तः स्वप्नं न कथञ्चन पश्यति अथास्मिन् प्राण एवैकधा भवति, तदैनं वाक् सर्वैनमभिग्सहाप्येति, चक्षुस्सर्वे रूपैः सहाप्ये,ि श्रोत्रं सर्वैः शब्दैः सहाप्येति, चक्षुः सर्वेक्ष्यनैि:सहाप्येति । स यद प्रबुध्यते यथाग्नेर्चिष्फुलिङ्गा विप्रतिष्ठरन् एवमेवैतमादात्मनः प्राणा यथाथतनं विप्रतिष्ठन्ते प्राणेभ्यो देवा देवेभ्यो लोकाः' इति कोषीतकीश्रुतिः । वितगोत्तीर्ण स्येति । ज्ञ:तृज्ञेयतदवच्छिन्नज्ञानातिरिक्तस्येत्यर्थः । प्रयोजनं द्विविधनिति । शास्त्रस्य प्रयोजनं द्विविधमियन्वयः । ननु शास्त्रानारम्भो जीवैक्यपक्षे आपाद्यते , उत तन्नानात्वपक्षे । नाद्यः-- तत्पक्षे इतः पूर्व कस्यापि ज्ञानानुत्पतेः शाखमारब्धव्यमेव । न च वसिष्ठादीनाम सम्भावितमितःपरं कथभयस्य स्यादिति शङ्कयम्- सिद्धान्तेऽप्थतीतेष्वध्यनन्तेषु जन्मस्वसम्भावितं मोक्षसाधनमितःपरं कथं स्यादिति शङ्कायास्तत्रापि (३) सम्भवात् । न द्वितीय --अन्यस्य ज्ञानान्मुक्तत्वेऽपि इतरस्य भुत्वयथै शास्त्रारम्भोपपतेरित्यस्वरसा ३३६ दाह-प्रपञ्चस्य सत्यत्वाद्रेवेति । ननु 'नित्यं विज्ञानमान्नु ? नित्यविक् रायातो नियपुरुषार्थप्रतिपादनावगमे त्रिवृतिसम्झन् इति नान्योन्याश्रय कथं क.ाधान्छे लक्षण ति ! कारणत्वं ब्रह्मञ्यतिरिक्तऽपि कुतो न सम्भ न तु सर्वायै प्रतीत्यर्थः ! बैन तस्य सत्यत्वं सिध्येदिति भावः । न तु योवाइमानीत्यादि श्रुतिरिति ब्रातिपद्मनुतते । तत्र प्रत्यगभिन्नमश्चवस्नुपरम्; प्रकरणोपपदादिसङ्कोचकराहित्येन तस्य त्रिविधपरिच्छेद्यपिन्थिनिरतिशयवृहत्त्वाचिवात् । बृहत्त्वमात्रवाविवेऽि चैपुल्यापरुपयन्त्य बृहत्त्वस्य ' य नान्यः इत्यपि नटवन्छणोति नान्यद्विजानति स भूमा 'इति श्रुत्वा वस्नुपरिच्छेदपरिन्थिने लक्षणस्य दर्शितत्वात् । न हीदं लक्षणं ब्रह्मणः प्रत्यभिन्नत्वे प्रपञ्चस्य सत्यवे घटते । तथा सति तत्कारणत्वाधारत्वनि यन्तृत्वादीनां सत्त्रे, थल भन्प्रश्यतीत्यनुपपन्नम् । एवञ्च परत्रह्मशब्दार्थतया मिति हि तेषां रम्यमिति चे – जात्कारणत्वस्य विशिष्टनेिष्टतयां तस्य त्रिवेिध परिच्छेदशून्यत्वाभावेन तदुपपादकवाभात् । क्रिश्च यथा देशापरिच्छेदः सर्व देशव्यापित्वम्, कालपरिच्छेदः सबैकालयमपित्वम्, एवं स्वपरिच्छेदोऽपि तादृश इतेि सर्धयस्त्वनुवृत्त्वं न निष्प्रपञ्चस्वपर्यवसितम् । सर्ववस्तुमेदशून्यत्वेऽपि उपादानोप देययोरभेद एवास्नु, न तु प्रपञ्चस्यासयत्वम् । अतस्तन्मतश्रद्धालुभ्य एव तद्रोवतमिति भावः । सार्वज्ञेयेन वस्तुन्युलक्षित इति । ततश्च शाङ्करभाप्ये जन्मस्थितिभङ्गं यतः सर्वज्ञात् सर्वशक्तः का त् भवतीति सार्वज्ञयसर्वशक्तित्वथोरु फलक्षणयोरन्यासो न युक्त इति भावः । तद्यथासिद्धेतिविधानं चेते । शस्त्रप्रत्यक्षनिरोधान्यथासिद्धिमतिविधानमित्यर्थः । ननुक्तरीत्या भ्रमनिवृत्तिरूपफुक्यार्थ निवृचीति । एकेन वाक्येनेति । जिज्ञासासृले प्रधानविष्विदमेव भ्रद्धेति विभाय भाबप्रकाशिका (ईक्षयधिकरणम् १-१-५) ३३५७ पुनस्तदेवानृद्य जिज्ञास्यन्वविध्यसम्भवादिति भावः ! अनुवादः क्रियत इति शङ्क परिहारार्थमिति । अनुवादः क्थिः इति या शङ्का तत्परिहारार्थमित्यर्थः । शास्त्रेणानुवादासम्भव इति । यतो वा इमामीति शास्त्रेणेत्यर्थः । इति समन्वयधिकरणम् । चतु:सूत्री पूर्णा । - - *** - - 32; त्यधिकरणम् (५) १-१.५) प्रथमे सूत्रे उद्देशः कृत इति । अत्रयं विवेक --प्रथमद्वितीयपक्षयो तृतीयचतुर्थाधिकरणे लक्षणलक्ष्यस्वभावनिबन्धनंपरीक्ष्यत्वशङ्कानिवर्तकत्वेनैका पेटिका । तत्रापि यतो वा इमानीत्यादिवाक्ये जगत्कारणानुवादेन ब्रह्मत्वं विधीयत इति पक्षानुसारेण प्रथमः पक्षः । 'यतो वा इनानीति वाक्ये कारणत्वानुवादेन लक्षणत्वं विधेयमिति पक्षानुसारेण द्वितीय पक्षः । न्यायशास्रस्य उद्देश लक्षणपरीक्षारूपत्वस्य आवश्यकत्वेऽपि अस्य शास्रस्य तदनावश्यकत्वात् प्रथम द्वितीयाधिकरणयोनोंदेशलक्षणार्थप्रवृत्तत्वम् ; अपि तु व्युत्पत्यभावप्रतिपतिदैौ:स्थ्य- भानान्तरसिद्धत्वाफलत्वानबन्धनानाम्भशङ्कानिवर्तकत्वेन चतुर्णामप्यधिकरणानामेक पेटिकाचमिति तृतीयः पक्षः । क्षेत्रज्ञमात्रमितेि ! जीवसामान्यमित्यर्थः । सद्विद्याद्वारेणेतेि । न्यायतैौल्यात् तेषां पृक्षसमत्वमिति भावः । उपनिषदन्तरगतगतेिसामान्यादेब्रह्मविषयत्वं सिद्धबकृत्य तस्य हेतुतयोपन्यासाच सद्विद्यांवाक्यस्यैव विषयत्वमेिल्याह--तदनुग्राहकत्वेन चेति । सिद्धान्तानुग्राह कत्वेनेत्यर्थः । न चैवं वेदान्तान्तराणामपि पक्षतुल्यत्वमिति पूर्वग्रन्थविरोध इति वाच्यम्; तस्योत्तरत्र 'समाधास्यमानत्वादितेि द्रष्टव्यम् । उपादानत्वोचितेति । विकारित्वादिति भावः । नन्वचेतनत्वशङ्कायाः प्रतिक्षेप्यत्वेऽपि ब्रह्मपदादियुक्त 1: "प्रथमपक्षे द्वितीयपक्षे च तृतीयचतुर्थाधिकरणे प्रथमद्वितीयाधिकरणाभ्यां सह नैच्छ 43 ३३८ श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचिना वाक्यस्य विषयत्वमस्त्वित्यत आह-सत्रह्मादीनि । सत्त्वस्य ब्रह्मत्वापेक्षया साधारण तया तस्यैव विचारो युक्त इति भावः । विशेषे तु प्रतिपन्ने हीति । एवाशेन्द्रादिपदावलम्बनेन पूर्वपक्षे निरस्ते सदादिसामान्यशब्दावलम्यनपूर्वपक्षी दण्डापूपन्यायपरहः स्यात् । अतः एतस्यैव पूर्ववृत्तत्वभुचितमिति भावः । अतः संशयमाहेति । सच्छब्दयुक्तवाक्य एवेति शेषः । केचित्तु सन्दिग्धे हि न्यायप्रवृति: ! अतो न्याकावताराथै संशयसद्भावमाहेत्येकग्रन्श्रय योज न्ति । विप्रतिपत्तिरपीति । परं.क्तमियनेन स्वोक्तस्याप्याश्रे॥ द्वरुद्धार्थप्रतिपादकवचन द्वयरूपविप्रतिपत्तिरुपन्यस्ता भवति । तत्र परोक्तमित्यनेन त्रिगुणात्मकत्वस्य सूचि तत्वात् कार्थेसालक्षण्यरू हेतुरनुगृहीो भवति । स्वोक्तमित्यनेन चेतनत्वस्य सूचनात् भुस्येक्षितृत्वस्यानुग्रहो भवतीति भावः । पादशेषसाधारणेो विचार इति । नन्बयं विचारोऽध्यायमात्रसाधारण एवेति कथं पादशेफ्भाक्षसाधार7त्वमुच्य इति चेन्न ; सर्वाण्यपि वेदान्तवाक्यानेि प्रधानादिप्रतिपादनपराणि उत तद्विलक्षणपराणीति तदथीत् , प्रथमपादे चिदचिद्विलक्षणास्तित्वस्य सिद्धत्वेन त्रि 1द्या अन्ययोग यक्छेदार्थत्वेन कतिपयवाक्यमात्रविषयत्वदिति द्रष्टव्यम्। ब्रह्मपरत्पविरोमीति ।(?) (३) साधको न वेत्यर्थः । ततश्चात्मशब्दस्य तेजःप्रभृतेिशध्रह्मपरत्वविरोधि:वस्य पूर्वपक्षिणाप्यनभ्युपेत्वात् कथमियनुक्तिरिति शङ्क । परास्त । एवद्युतरस्रापि द्रष्टव्यम् । अन्यतरशिर इति । अनयोर्मध्ये किं वा शिरो युक्तिमत्तया निर्धारणार्हत्यिाकांक्षां दर्शयतीत्यर्थ । सुखदुःखमोहान्यहेतुत्वदर्शनादिति । यथा एका ली रूपयौवन्कुलशीलसम्पन्ना स्वामिनं थुखाकरोति, तत् कस्य हेतोः:: स्वामिनं प्रति तस्याः सुखरूपसमुद्भवात् ! सैव स्री सपलीं दुःखाकरोति, तत् कश्य हेतोः ? तां प्रति तस्या खरूपसमुद्भवात्। एवं तामन्द्रित्पुरुषान्तरं सैव मोहयति। त् कस्य हेतोः ! तत् प्रति सस्या मोहरूसमुद्भवात् । अतः स पदार्थाः सुखदुःख मोहान्वयहेतुत्वात् सुखदुःखमोहल्पाः । अतस्तादृशसत्वरजस्तमोमूल का इत्यर्थः । तत एव च कार्यकारणयोरनन्यत्वमिति भाष्ये तत इत्यस्य(तीदम्?) अभिधीयत इत्युक्तभिधानपरतया व्याख्याय सदेवेति श्रुतिपरतय व्याचष्ट – यद्वा इदमग्र म ३३६९ लेख दोषात् पतिमः । स तावदित्थम्-इदं जगदेकोषादानविज्ञानविज्ञातं कार्यस्मात् भाष्ये यस्मिन् शब्द एव प्रमाण न भवतीति । अत्र केचित् एवकारे भिन्नक्रमः ! श: प्रमाणमेव न भवतीत्यर्थः । सांख्यमते श्रुते नुमानसिद्धानुवादितया श्रुतेरप्रमाणत्वात् अशब्दस्वस्त्येव । स्पतिना-'प्रधानं जगदुपादानकारणमनुमानसिद्धमनुवन्न्यु पनिषद् इति सांख्या: । इति । अत एव टीकायां प्रमाणान्तरप्राप्त शास्त्रं न प्रतिपादयतीति चेदित्यदिचेोद्य परिहारयोरपि नावकाशः । श्रुतेः प्रमाणत्वाभ्युपगमेऽपि अशब्दशब्दात् शब्दभिन्न प्रमाणवचनात् अझे आद्यचेि आनुमानिकमित्यर्थल भात् । टीकायामप्यानुमानिकादि शब्दवदिति परमतदूषणे वक्ष्यमाणत्वाच । शब्द एव प्रमाणं न भवतीतेि अवधारण गर्भतय व्याख्यानमतिष्टिम् । तथा सति घटपटवति भूतले अधटमिति प्रयोग तेरिति वदन्ति । अन्ये तु—एकमान्नकर्तृकत्मरहिते रथगोपुराद्रौ एककर्तृकत्वं नेति प्रयोगदर्शनात् शब्दमात्रप्रमाणकत्वाभावमादाय अशब्दत्वोक्त्युपपति: । न च तन्मते शब्दस्यानुमानसिद्धानुवादितया शब्दप्रामाण्यानभ्युपगमात् टोकाकृदाक्षेपपरिहारथो:- स्थानविजूम्भतत्वमिति युक्तं वक्तुम् । अनुवादितयैव पूर्वपक्षः प्रवर्तयेतय इति निर्वन्धाभावात्, श्रुत्यनुमाने परस्परसहकारिणी सती प्रतिपादयत इति पूर्वपक्ष सम्भवदिति वदन्ति । तस्यानुपपन्नताश्च ज्ञापयितुमिति । पूर्वपक्ष्यभिमतं शब्दा तिरिक्तममाणकत्वलक्षणशब्दत्वं प्रदर्शयता सूत्रकृता पूर्वपक्षिणो व्याहतवादित्वमा विष्कृतं भवतीति भावः । वाक्यनिरूपणपरत्वादिति । समन्वयलक्षणस्य सर्वस्यापि वाक्यप्रतिपाद्यत्वविचारस्रपत्वादिति भाव । व्यधिकरणासिद्धीतेि । हेतोः स्वरूपा सिद्धिव्युदास इत्यर्थः । कूतिपाविति । धातुनिर्देशे धात्वनुकरण इत्यर्थः । शित्वाच्छप् । शित्वसामथ्र्याचाकर्तृवाचिन्यपि सार्धधातुके शाबित्याहुः । ईक्षितेरिति हेि वक्तव्यमिति । नन्वीक्षतेर्गुरुत्वत्, गुरोश्च हलः' इत्यङि ईक्षेत्येव भाव्यम्, न तु, ‘स्त्रियां क्तिन्' इति क्तिन् । स्त्र्यधिकारे च * वासरूप.' विध्यभावात् । सति च 1, मुश्तिकोशे उपलभ्यत एव । श्रीरङ्गरामानुञ्जमुनिविरचिता क्तिनि ईक्षितेरितेि स्थाप्रसङ्गः, 'तिनुन्न-' इति इटो निपेश्रान्, स्कॅरितेि कालोई ईष्टरित्येव रूपं तदा स्यादिनि चेद्ध – निझाब्दः प्रकारार्थः । तदयमर्थः – 'गुगेश्च हलः' इत्यङि ईझेलि रूपं स्वान् ! क्रियां क्तित्वबद्धिश्चेति वक्तव्यमिति क्तिन्नन्त्वेन प्रयोगोऽस्तीति चेत्; आप्तिदीप्यादिदेवढ्छत्रापि अङपवादः क्तिन् स्यात् । 'आङबद्य प्रयोगतोऽनुसर्तव्याः ? इति वृतिरेणोक्तः । क्तिनेि च ईक्षितिरिति प्रयोगोऽन्तीति चेत्; तितुतप्यगृहादीनमियुक्तत्वान्नगृहीत्यादिवट्वापट् स्यात् । अन्यथा ईििरि स्यात् । न कथञ्चिद्वीक्षतेरिति स्यादिति । विवक्षिार्थे स्वारस्यं सूचिनमिति । ईक्षणादित्यर्थस्वरूपानुपादानेन ईक्षतेरिित शब्दरूोपादानस्य धातुस्वारस्यसूचकत्वादिति भावः । भूत्रविवक्षेति । ततश्च सौलमोक्षतिपदं षष्ठयन्तम्, श्रवणादिति चाट्या हृतव्यमिति भाप्यकाराप्रिाय इति न भ्रमितव्यमिति भावः । चेन्नमात्रादीति । जीवसामान्यादपीत्यर्थः । न तस्य सङ्कल्पप्रतिबन्धेति । अप्रतिबद्धसङ्कल्पत्वमेव सत्यसङ्कल्पत्वमिति भावः । चिदचितोश्शरीरत्वै कथमिति । इदमुपलक्षणम् विलक्षणयोः कार्यकारणभावः कथमित्यपि द्रष्टव्यम् ; 'न विलक्षणत्वात्' इत्यस्य तच्छङ्कानिराकरणप्रवृतत्वात् । तदभावान्न तद्विवक्षेति भाव इति । न च 'तेजसा। सोभ्य शुङ्गेन सन्मूलमन्विच्छ ? इति काथैलिङ्गोपन्यासादनुमानविवक्षा प्रतीयत एवेत्यानुमानिकमेय प्रधानमिह प्रतिपाद्यम् । श्रुत्येकसमधिगम्ये ब्रह्मणि लेिङ्गोपन्यासासम्भवादिति वाच्यम् उपन्यस्तप्रतिज्ञादृष्टान्तानुसारहेत्वनुपन्यासात् । ब्रह्मण्यपि श्रुत्यनुग्राहकानुमानप्रवृत्य विरोधाच । श्रेताश्वतर, * कालस्वभावो नियतियेंदृच्छा भूतानि योनिः पुरुष इति चिन्त्यम् । संयोग एषां न वात्मभावादात्माप्यनीशः सुखदुःखहेतोः ॥ ' इति मन्त्रेण कालम्बभावकर्म)महाभूतप्रकृतिपुरुषातिरिक्तक्राण्येव कार्यलिङ्गानुमानोप न्यासदर्शनाच । न चैवं श्रतेः निरपेक्षत्त्रह्मानि ; श्रुतिात्पर्यनिर्णयाय मीमांसा शास्त्रमाथतन्यायकलापापेक्षाक्त् श्रुतिदर्शितस्वानुग्राहकानुमानापेक्षायामपि, निर्णाति तात्पर्ये अर्थसंवादाय प्रमाणान्तरानपेक्षणात् । उपक्रमोपसंहाराछन्तर्गतोपपति रूपतया अनुमानस्य तात्पर्येनिर्णयार्थभपेक्षायाः सम्प्रतिपन्नत्वात् । न चासम्भवा शङ्काव्यावृत्यर्थो मृत्पिण्डादिदृष्टान्त एवोपभ्यसनीयः, नानुमानमिति वाच्यम् । विनाशित्वादात्मनः ? इत्यादावनुमानरूपो पपत्तेरपि दर्शनेन तदसंग्रहायोगान् । ननु तर्हि क्रिर्थ हेतुवन्निगदाधिकरणे, । शूर्पण जुहंति तेन ह्यन्ने क्रियते' इत्यत्र । हेतुत्वान्बयनिरास इति छेन्न ; अन्न करणस्य हेतुत्वेनान्वये, यद्यदन्नकरणे तेन तेन होतयमिति व्याध्याक्षेपे दपिठरा दीनामपि होमसाधनत्वानुमानादानुगनिकैः दर्वीपिठरादिभिः प्रत्यक्षश्रुतस्य शूर्पस्य अन्यथ्यो विकल्पः स्यात् इति तदर्थ हेत्वन्वयनिरासः, न तु तस्य हेत्वन्वये सापेक्षत्वेन प्रामाण्यं स्यादिति तद्यावृत्त्यर्थम् । अत एव तत्रैवाधिकरणे न्याययुधायाम् आतिथ्येष्टौ * चतुर्तृहीतान्याज्यानि भवन्ति ; न ह्यन्यजानूयाजा इज्यन्ते' इत्यत्र चतुर्तृहीतान्तरपरिसंयायां अनुयाजाभावस्य हेतूकणात्, यत्र यत्रानृयाजाभावः, तत्र सत्त्रं चतृगृहीतान्तराभाव इति सिध्यतीत्युक्तम् - अप्रामाण्यनिरासाथै हेत्वन्वय निराकाणमिति निबन्धनकारनिर्कन्धमात्रम् । अतः प्रधानामुमापकत्वेन सांस्याभि महेतोरिहानुपन्यासान् प्रधानपरवमित्यत्र तात्पर्यम् । सर्वविज्ञानं धर्मेधयादिति ! धक्याद्वा भवेदतिरिक्तवस्तुनोऽभावाद्वा भवेदिति वाक्यार्थः । टपटादिष्वितेि । अन्यस्माद्यतिरेकेणान्वयेन घटपटादिषु धर्मक्यस्य समानाकारयोगस्य चाभावादित्यन्वयः । * अन्थस्माद्यतिरेकेणान्वयेन इत्यनेन वस्त्वन्तरासत्वलक्षणबस्त्वन्तरव्यतिरेकस्याभाव उपन्यस्तो भवति । व्यतिरेकेणा न्वयेन-व्यतिरिक्ततया सद्भावेनेति हि तदर्थः ।। ५ ।। अमुख्येक्षणस्थपि चेतनगतत्वात् चेतनवसाधनतथा ' यदीक्षणमुक्तमित्थ स्यैवोद्भावनार्हत्वाञ्च चेतनगतमित्यस्य चेतनत्वसाधक्रमित्यर्थ इति व्याचष्ट चेतनत्वानुगुणमिति । ऐकरूप्याय प्रधानगतपदमपि तथ व्याचष्ट– अचेत नश्चानुगुणमित्यर्थ इति । अग्यप्रायन्यायो बाधकाभावे हीति । श्रेष्ठप्राय लेख्ये लिखितस्य श्रेष्ठत्वमग्यप्रायन्यायः । ननु बाधकाभावे ह्ययप्राथन्यायः । अतिः चात्र बाधकम् ।* ईक्षणश्रुतेरेवं बाधकत्वात् । सविधिलक्षणाश्यप्राथन्याथस्य ईक्षणश्रुतिविरोधे दुर्बलत्वात् । 'वेिशये मायदर्शनात्' इति न्यायेन सन्देह एव प्रायपाटन्यायावतारत् । पकृते चेक्षणश्रुतिसत्त्वेन सन्देहाभावादिति चेक-सत्वादि मयस्य तादृशकारांरब्धत्वं वक्तव्यमित्यनुमानविरोधेन ईक्षणश्रतेर्निगपरिपन्थित्वाभावेन ३४२ इति । अय्यप्रायन्यायेनेत्यर्थ प्रविश्य नामरूपे व्याकरवाणि ', ' मास्तिस्रः देवता अनेन जीवेनात्मनानुप्रविश्य नामरूपे व्याकरोत् । , 'यथा तु खलु सोम्येनास्तिस्रः देवता' इति तेजेबन्नेषु गैौणदेवताशब्दानां बहूनां सत्वात् प्रयत्वमुपपद्यत इति द्रष्टव्यम् । अतो यदन्न तृलिकायां यद्यप्यवेतनविषय एक इव देवताशव्दः श्रूयते, तथापि बहुवचनान्त तया कृतैकशेषत्वाच्छब्दवमस्तीति प्रयत्नमिन् िभाव दृश्युक्तम्, तस्य न सभ्यक्त्वमिति ध्येयम् । ५. अत्मशब्दोऽपीति । 'ऐतदात्म्यमिदं सर्वम् स आत्मा ? इत्या त्मशब्दद्वयाभिप्रायेण मृदात्मको घट , घटस्य मृदात्मेति द्वयमपि निर्दिष्टमिति द्रष्टव्यम् । स्वरूपैक्यं सम्भवतीत्यर्थ इति । सिद्धान्ते तु शरीरमतिसम्बन्धित्व लक्षणमात्मत्वं सम्भवतीति भावः । अपिशब्दं समुच्चयपरतया व्याख्याय विरोधप तथापि व्याचष्ट-अतदात्मकत्वेन त्वदभिमतानामपीति वेति । भाप्ये मुख्य एवेक्षणध्यपदेश इति । ननु तेजोचत्रेषु सृष्टषु 'अनेन जीवेनात्मनानु प्रविश्य नामरूपे व्याकरवाणि ' इति सङ्कल्पपूर्वकपरमात्मानुपवेशः कथं तत्पूर्व कालीनतेजोजलकतृकेक्षणमुख्यत्वं साधयेदिति चेन्न- नोदाहरणमादर्तव्यमिति न्यायेन परमात्मन आत्मत्वमतिपादकानां प्रमाणानां सत्त्रात् शरीरवाचिशब्दानां शरीरिपर्यन्त्बस्य च आकृत्यधिकरणसिद्धत्वादित्यर्थः । इति सूत्वाभिप्राय इतीति । सूत्रेऽनेकाभिप्रायत्वस्यालङ्कारादिति भावः । मुख्यामुख्यार्थानु ग्राहकेष्विति । यद्यपि मुख्यार्थानुग्राहकायपाठस्य सन्निधित्पस्य मुख्यानु ग्राहकात्मश्रुत्यपेक्षया दुर्बलत्वान्न प्रायपाठानुसारेण ईक्षणस्य गौणत्वमित्येव भाष्ये प्रतीयते; न तु मुख्यार्थानुग्राहकत्वेनैवानुरोद्धव्यत्वम् – तथापि तस्यापि न्यायस्य व्युत्पादनं सम्भवतीत्यत्र तात्पर्यम् । अवान्तरसाध्यविषयत्वशङ्कामिति । गौणत्वा भावरुपावान्तरसाध्यविषयत्वशङ्कामित्यर्थः । कारणत्वौपयिकेक्षणधर्मनिरूपणेनेति । ननु प्रधानस्यैव जगत्कारणत्वमिति वदन्तं प्रति ईक्षणाभावात् मुमुक्षध्येथत्वाभावात् विप्रकाशिका (ईक्षत्यधिकरणम् ? ३:४३ न जगत्कारावमित्युक्त न समीचीनमुत्तरं स्यात् । परण ईक्षणमुमुक्षुध्येयत्वयः गत्कावव्यापकत्वानभ्युपगमेन तद्वयतिरेकेण कारणत्वव्यतिरेकःाधनासम्भवान् । प्तश्च न श्रतानामपि तन्नासमवायान्न वाक्यसन्दर्भप्रतिपाद्यत्वमित्येवोपः,नीयमिति चेन्न तन्निष्ठत्व मोक्षोपदेशात् १-१-७ अनुसन्धानार्थत्वं कथमवगतमिति । ततश्च सदात्मकत्वानुमन्धानमु दिश्येत्ययुक्तमिति भावः । ननु 'तत्वमसि ' इति सदात्मकत्वानुसन्धानमुपदिश्ये' ति भाण्यस्यायमर्थः---तत्त्वमसीति प्रतिपन्नस्य सदात्मकत्वस्यानुसन्धानम्, ' आचार्यवान्। पूरुपेो वेद । इत्युपदिश्येतेि इति वक्तश्यम् । अन्यथा। तत्त्वमसोत्यनेन सदात्म कबोपदेशेऽपि सदात्मकत्वानुसन्धानोपदेशसम्भवात् । ततश्चैवमथे कथिते अनयोः शङ्कापरिहारयारनुत्थितिरेिति चेत्-सत्यम् । वेदशब्दप्रतिपन्नस्यानुसन्धानस्य उपासना उपक्रमोपसंहाराभ्यासफलार्थवादैरुपासनतात्पर्ये वाक्यसन्दर्भस्य प्रतिपादयति उच्यत इत्यादिना । विजाविति पदमावर्तितिित । अनेनाभ्यासरूपमुपा सनतात्पर्धलिङ्गमुपपादितं भवति । न च द्विरुक्त९ध्यायपरिसमाप्तिद्योतनार्थत्वान्न तस्या द्विरुतेरभ्यासतया तार्यलिङ्गवमिति वाच्यम् – अध्यायपरिसमसिद्योतकत्वेऽपि अभ्यासरूपत्वानपायात् । ननु * त्रिवृदेकैका भवतेि तन्मे विजानीहि , 'स्वप्नान्तं मे सोम्य विजानीहेि ', 'भूय एव मा भगवान् विज्ञापयत्वितेि, ' 'तद्धास्य विज्ञौ ’ इति करणगतानां विज्ञानशब्दानां शब्दज्ञानारत्वमेव ; नोपासनपरत्वम् । न हि तद्वांस् विजज्ञावित्यस्योपासाञ्चक्र इत्यर्थः; येनेदं युक्तं स्यादित्यस्वरसादाह मध्येऽप्याचार्यवान् पुरुषो वेदेति । अनुसन्धेयत्वे लिङ्गमितेि । आचार्यवत्ता फलत्वेनोपासनस्य स्तुतिरुपासनतात्पर्ये लिङ्गमित्यर्थः । ननु ' यदाऽस्य वाङअनसि संम्पद्यते । इत्थस्य वस्तुतो देहोत्क्रमणविषयत्वेऽपि तत्र देहस्यानुगत्वात् इत्यस्वर सादाह-अन्यत्र अमाच्छरीरात्समुत्थायेतेि. शरीरमित्यवगम्यत इतेि । शरीरा रम्भकं प्रारब्धकत्यर्थः । * भोगेन त्वितरे क्षपयित्वा ! इति सूत्रभाष्ये, “ तस्य ३४४ तावदेव विरं यावन्न विनश्ये ? इति भोगेन त्योः कर्मणेोर्विमोक्ष इि वक्ष्यमाणत्वात् । वसिष्ठावान्तरतपःप्रभृतीनां विद्यायोनिदेहपातानन्तरमपि ब्रह्म सम्पत्त्यभाघावयपि द्रष्टव्यम् । विमोक्ष्ये सम्पत्स्ये इत्यत्र पुरुषव्यत्ययश्चान्दसः । विमोक्ष्यते सम्पत्स्यते इत्यर्थः । अचेतनसम्पत्तिरित्यत्र सम्पत्तिशब्दस्य तत्स्वरुपता धतिपस्त्वशङ्कां व्यावर्तयितुं व्याचष्ट-अचित्प्राप्तिरिति । सम्पतिशब्दस्य प्राप्ति परत्वानेिश्चायकं विमित्यत आह-सम्पतिशब्दस्येति । तापखियाभिहतिहेतुत्वमति प्रादनात् अचिन्मासेरेव तापत्रायभिहतिहेतुत्वाच सम्पत्तिशब्दस्य प्राप्तिवाचित्वं निश्चीयत इत्यर्थः । ७ ।। प्रतिसूत्रं वा सर्वान्ते वा समुचथपरशब्दे का मध्ये चशब्दप्रयोगः किंनिबन्धन इति शङ्कां परिहरति--एवं तदैक्षतेत्यादिना । उपरितनवाक्यगत हेतुमुक्षयाथों मध्ये चशब्दप्रयोग इत्यर्थः । एवं विभज्य समुचयप्रतिपादने प्रयोजनमान्द्या. अन्यथा चशब्दप्रयोजनमाह-यद्वा उपदेयतयोक्तयेत्यादिना ॥ ८॥ प्रतिज्ञाविरोधात् १-१९. विदंशस्याकार्यतया च ज्ञानसम्भवादित्यत्राहेति । प्रधाने ज्ञाते तदकार्यत्वेन चिदेशस्य ज्ञानं सम्भवति, प्रधानपरिज्ञाने तदकार्थत्वेन चिदंशस्य ज्ञानासम्भवात् प्रधानज्ञानस्य तदकार्यत्वाकारकचिद्विशेष्यकज्ञानहेतुतया तज्ज्ञाने तदकार्थत्वेन चिज्ज्ञानमप्युपपद्यत इति भावः । ९ । स्वप्ययात् १-१-१०. स्वप्नान्तं मे सोम्य विजानीहि इति स्वप्नान्तः = युषुप्तिः ।' मे उपदिशतो मम वचनातू जानीहीत्यर्थः । अर्थान्तरत्वशङ्कामिति । सता सोम्येत्यत्र सच्छब्दस्य ब्रह्मणोऽर्थान्तरभूतजीवपरत्वशङ्कामित्यर्थः । धातुस्वभावभेदादित्यभि प्राय इति । सा सम्पन्न इतेि कर्मणि निष्ठान्तयेोगवत्, सता अर्पत इति न वक्तं शक्यत इत्यादि धातुस्वभावायत्तमिति भाव । ननु स्वसच्छादयोरेकार्थपर्य प्तायित्वे अन्यतरवैयश्यैमित्याशङ्कयाह-जीवेनात्मनेति । यथ) * अनेन जीवेना ३४५ मन्: ) इत्यत्र आत्मशब्देन स्ट्रुपेणोपस्थितस्य परमात्मनो जीवशरीरकत्वप्रतिपत्त्यर्थः स्वान् जीवशाब्दस्य, नान्यतरैवफल्थन् । स्वं सृच्छब्देन स्वेन रूपेणोपस्थितस्थ परम:मनो जीवारीरत्वज्ञापकत्वातू स्क्झाव्छुभ्य. पदद्रप्रसाफल्यमिति भः त्वन्

ोति । परमात्मक पेणेत्यर्थः । जीवादथानरे सतीति । सति सच्छब्दिते

इत्यर्थः । न तु सतिसप्तमीति भ्रमितव्यम् । दूषणान्तरमाह – कार्यकारणयेोन् न्यत्वादित्यादिना । नापि निष्कृष्टपरमात्मपर इति । स्वशब्द इति शेषः । स्वरूपेण धारणस्य महाप्रलयेऽषि तुल्यत्वादिति । स्वरूपमाबलेन धारकर उच्यमाने महाप्रलयेऽपि शरीरधारकत्वप्रसङ्ग इत्यर्थः । देहस्य जीवं प्रत्यपृथक् सिद्धिः देहलक्षण च न घटत इति । ननु जीवस्य देहे सन्वेनापृथक्षसिद्धौ काऽनुपपत्तिरिति चेन्न-जीनस्वरूपापृथसिद्धिर्नापृथक्षसिद्धिः, तथा सति सौभरेि शरीरेषु सर्वेषु जीवस्वरूपापृथक्कृसिद्धयसम्भवात् शरीरत्वानापति । अपि तु धर्म भूतज्ञानव्याप्तत्वम् । अत एव 'यदेकां शाखां जीवो जहाँति अथ सा शुष्यति' इति। यप्रदेशे धर्मभूतज्ञानव्याप्त्यभावः, तदंशस्य शोषप्रतिपादनात् जीवधर्मभूमज्ञानापृथक् सिद्धिरित्यर्थः । जीवस्य देहापरित्यागादिति । ज्ञानंव्थाप्तेः सत्वादित्यर्थः । द्रयादिसापेक्षतया बहिर्निर्गमनाभावेऽपि देहधारणोपयुक्तज्ञानमसिमाल सत्वादिति भावः । धारणयोग्यत्वाचेति । धार्थमाणत्वादित्यर्थः । ननु कारणावस्था न्वयिनि अन्तर्भावो लयश्चेत्, यावतो लयस्थानत्वं न तावत उपादानत्वम्, थशास्यो पादानत्वं न तस्य लयाधारत्वम्; तदंश एव तस्यान्तर्भावासम्भवादित्याशङ्कयाविरोधमाह एकस्य परमान्मृग इत्यादिना । व्याख्यानान्तरव्यावृत्त्यर्थमिति । स्वभाष्यस्य महर्षिप्रणीतव्याख्थानानुरोधित्वलक्षणवैलक्षण्यसूचनार्थ मध्येमध्ये वृत्तिकारै कीर्तयती त्यर्थः । असम्पतिशब्दस्य निर्गमनपरत्वमस्वरसमिति अन्यथा व्याचष्ट-यद्वा पर मात्मनीति । वृतिकारस्य भाव इति । ततश्च स्वाप्यथादिति सूत्रस्य सोऽप्यर्थ ३ते वृदिग्रन्थसंवादेन सूचनं तदुदाहरणस्यानन्यथासिद्धं फलमिति भावः ।। १० ।। ननु भाष्ये 'आत्मा वा इदमेक एवाग्र आसीत्' इत्यादिश्रुत्यन्तैरकाथ्यत् चेतनकारणत्वं वक्तव्यमेित्युपसंहारे कर्तव्ये सर्वेश्वर एव कारणमिति. विशिष्योपसंहारः 44 ६४६ यदि । भाष्ये 'निःश्वनिपेतद्यदृश्छेद' इति । ऋग्वेदादिनिखिलप्रपञ्चो नेि:धान् न त्वेतत्त्रविषयवाक्यत्वेनेति । अल केचित्-पूर्वसूत्रे चेतनत्वावगमक गतिमामान्यं विवक्षितम् । इह तु बहूनां परमात्मसाधारणानां श्रवणमुच्यत इति विशेष । अयमेव विशेषः पूर्वसूत्रोदाहृतश्रुतिभ्योऽत्रोदाहृतश्रुतीनाम् । इतरथा एतदुपनिषदूनानां गतिसामान्यादित्यनेनापरिप्रहे हेत्वभावादिति वदन्ति । ननु श्रुत्यन्मरोदाहरणे प्रथमोक्तनामरूपव्याकरणप्रतिपाद्क्श्रु त्यन्तरे प्रथमोदाहर्तव्ये, 'न तस्य कश्चित् ति'रिति गुणान्तरवाक्यस्य कथं पूर्वमुपादानमित्याशङ्कयाह - नाल ब्रह्माज्ञानवादिनोऽननुगुणत्वं पूर्वमुक्तमिति । जन्मादिस्ले, 'एव मुत्तरेषामपि सूत्राधा 'मित्यादिनोक्तमित्यर्थ । प्रामाणिकम्याप्रामाणिकत्वाभि मानादिति । प्रामाणिकस्याप्यसिद्धान्त। दृष्टा अप्रामाणिकत्वाभिमानादित्यन्वयः । अपसिद्धान्तता असिद्धान्तत्वमित्यर्थः । यथा ब्रहोपादानत्वस्य शाश्वान्तरसिद्धत्वाभाव इति भावः । सुत्रकारश्रुत्योनिर्देश इति । श्रुतिनिर्देशात् सविशेषत्वं प्रामाणिकम् । सूत्रकृतोक्तत्वात् असिद्धान्तत्वशङ्कापि नास्तीत्यर्थः । अपिशब्दाभिप्राय इति । ज्ञातृत्वसमुचयार्थोऽपिशब्द इति भावः । अत एव निर्विशेषचिन्मात्र इत्याद भाष्यस्यायमर्थः – जिज्ञास्यब्रह्मणः पारमार्थिकेक्षणगुणयोगित्वस्थापनात् निर्विशेष ब्रह्मवादः सूत्रकृता निरस्तः । न च जिज्ञास्यब्रह्मणो गुणयोगेऽपि परस्य ब्रह्मणो न तथात्वमिति वाच्यम् ; वेदान्तवेधन्नह्मण एव जिज्ञास्यत्वं प्रतिज्ञाथ तस्य चेतनत्व लक्षणेक्षितृत्वं प्रतिपाद्य तद्वारा प्रधानव्यावृत्तिप्रतिपादन । न च चिद्रपत्वलक्षण चेतनत्वलक्षणमीक्षितृत्वं प्रधानव्यावर्तकतयोच्यत इति वाप्यम् - चेतनशब्दस्या तदर्थत्वात् । तत(सत!)श्च चेतनलक्षणेक्षितृत्वसिद्धेौ व्यावृत्यसिद्धेरिति । वेदान्त द्यमिति भाप्यस्य पूर्ववाक्योक्ताक्षेपपरिहारपरत्वं स्वरसमिति व्याचष्ट-यद्वा खरूपमेव साक्षित्वमिति । द्रव्यत्वाभ्युपगमात् द्रव्यभिन्नगुणवचनत्वं नेत्यत आह भावप्रकाशिका (ईक्ष्यधिकरण: १-१-५) ३४७ गुणशब्दो धर्मपर इति । तत्क्षमत्वमभ्युपगम्येति । तदुभयरूपत्वाभवेऽपि ननु, ' यत् कालान्तरेणापि नान्यसंज्ञमुति वै । परिणामादिसम्भूतां तद् वस्तु नृप तच किम् । इति वस्तुत्वस्य परमात्ममात्रनिष्ठस्य न प्रमाणविषयत्वप्रयोज्यत्वम्, प्रमाणविषयेष्वपि अचिद्वस्तुषु तादृशवस्तुत्वाभावादित्याशङ्कयाह-वस्तुत्वं चेिदचित्साधारणमिति । परस्त्वित्यादि । जीवं निर्दिश्य सच्छब्दवाच्यस्येति । 'अनेन जीवेनात्मन्ननुप्रविश्य 'इति वाक्य इति शेषः । अनेन जीवेनात्मना=मम स्वरूपेण अनेन जीवेनेति सच्छब्दिताया देवताया वाक्यमिदमिति भाव । ननु गौणश्चेन्न जीवशाब्दादित्युक्तऽपि न स्वारस्थम्, जीवस्यात्मत्वव्यपदेशादित्यस्यार्थस्यासिद्धेरिति अस्वरसादाह-स्वरूपपर आत्मशब्दः सापेक्ष इति । अन एव ‘यत् योन्यां गायति तदुत्तरयोर्गायति' त्यत्र उत्तरशब्दस्य ग्रन्थविशेषसंज्ञारूपेण रूढत्वात्तस्यैव ग्रहणम् न तु योन्युत्तरयोः । सम्बन्धिशब्दत्वेन सापेक्षश्चे विलम्बितप्रतीतिकत्वादित्युक्तम् 'नैमित्तिकं तूत्रात्वमानन्तर्यात् प्रतीयते’ इत्यत्र नावमिकाधिकरणे(९-२-५) । ममात्मा भद्रसेन इतिवत् । अनेन जीवेनात्मना इत्यामशध्दो गौण इत्याशङ्कय तन्निराकरणार्थ 'सन्निष्ठस्य मोक्षेपदेशात् ’ इति सूत्रमिति परैख्यस्यातम्, तद्दषयति-चिदचिदा त्मकेति । परमसाध्यस्य हेतुवाचीति युक्तमिति । अत एवास्वारस्यात् शङ्कर भाष्येऽपि, अथ वा पूर्वसूल एवेत्यादिना परमसाध्य एव हेतुतया तृतीयसूत्र योजितमिति द्रष्टव्यम् । यथा सोम्य मधुकृत इत्यादि । मधुकृतो मक्षिकः । मधु नितिष्ठन्ति-निष्पादयन्ति नानात्यानां=नानादिज्ञानां वृक्षणां रसान् समवहारं समाहृत्य एकताम् एकभावं मधुत्वेन, रसं गमयन्ति-मधुत्वमापादयन्ति । ते रसा मधुत्वेनैकीभूतः तत्र मधुनि विवेकं न लभन्ते, अयमस्य वकुलस्य रसः, न चूतस्य रस:-एवं सतैकीभूता अपि प्रजा विवेकं न लभन्त इत्यर्थः । (अ. ५.) ६४८ श्रीरङ्गरामानुजमुनेविरचेिता अ आनन्दमयाधिकरणम् आनन्दमयेोऽभ्यासात् १-१-१३. प्रत्यगात्मन्यवतरन्ती बुद्धिरिति । कारणत्वबुद्धिरित्यर्थः । ननु नामि न्नधिकरणे जगत्कारणं जीव इति पूर्वपक्षीकृत्य तदतिरिक्त ब्रहेति सिद्धान्त्यते । अपि त्यानन्द्रमथो जीवः परमा वेति विचायानन्दमयो जीब इति पूर्वपक्ष कृत्वा ब्रह्मनि सिद्धान्त्यते । इतरथा जगत्कारणं जीव इति पूर्वपक्षे जीवासंभावितधर्मप्रतेिं पपादकसकलश्रुत्युन्थासस्यैव युक्ततया आनन्दवलीमात्रार्थनिर्णायकन्यायग्रथनस्यायुक्त त्वप्रसङ्गात्, श्रुतवाप्ति पूधिकरणगुणसूत्रोदाहुश्रुतिप्रतिपादित – जीवासंभवत धैरेव जीवतिरिक्तब्रह्मसिद्धेश्च । “अधिो देशातु बादरायणस्यैनं तद्दर्शनात्’ 'अधिक तु भेदनिर्देशात् ' इत्यादिभिः कृतकत्वाच । अत । आनन्दवली प्रतिपाद्यानन्दभयः किं जीवः, उत परं ब्रहेोत्येव चिन्तनीयम् । न च करणविषय त्वाभावे समन्वयाध्यायासङ्गतिः स्यान् इति वाच्यम् -त्रिपादीविचारवदुपपत्तः । न च तन्नपि कारणत्वचिन्नात्मकत्वमेवेति वाच्यम्-तत्तदुणाकरवं ब्रह्मणः पति पद्यत इति भाष्योत्तेः । “अधिकरणगुणैस्तद्वणानुट्टणाती 'त्यधिकरणसारावल्युक्तश्धं । न तु सामान्बतो जगत्कारणं जीवो वा ब्रह्म वेति चिन्तनीयमिति चेत् सत्यम् । तथैव चिन्यते । विन्स्वानन्दमयस्य जीवत्वे जीवातिरिक्तब्रह्माकारणं त्ववादे किंचिच्छूद्धावैकल्यं जायेतपि इत्येतदभिप्रेत्यायोगव्यवच्छेदोक्तयुपपत्तेः । अत एव ज्योतिरधिकरणे-निरूपितमित्याशङ्कय , संशयहेत्वभावादिति परिहृत्य, पुनस्तर्हि चिदचिद्विलक्षणकारणातित्वविषयस्य प्रथमपादस्यानारंभः स्यादिति परिचोद, बहूनां वेदान्तवाक्यानां प्रकृतिपुरुषकारणमात्रपरत्वे, पुरुषसूक्तेऽपि संशयप्रसङ्गात् न वैयर्थ मस्तीति परिहरिष्यति । अन्ये तु, अन्ययोगश्यवच्छेदार्थायां त्रिपद्याम्, “आनुमानिक मप्येकेषामितिं चे' इत्यपिशब्देन प्रधानमपि जंगत्कारणं भवत्विति प्रदर्शयंता सूत्रकृता प्रधानादिकमेव जगत्कारणं ब्रहेति प्रथमपादपूर्वपक्ष्यांशय उन्नीयते । अत एव कल्पतरुलग्रन्थे आनुमानिकधिकरणे, “पूत्र हि प्रधानाद्येव सर्ववेदान्तार्थ इतेि प्रत्यवस्थिमं निषेधेन, इह तु तदभ्युपेत्य प्रधानाद्यपि कारणमिति प्रत्यवस्थीयते , सुग्रकारोऽप्यपिशब्दं प्रयुञ्जानो ब्रह्मभ्युपगमेन काचित्कोऽयं बिचार इति सून्नया मासेत्युक्तम् । इति वदन्ति । कारणवाक्यविचारपरे अस्मिन्नधिकरणे, * तस्माद्व। एमादात्मन आकाशः संभूतः । इत्यारभ्य श्रयते इति वक्तये भाप्य कृपा किमेि,ि * स वा एष ! इत्यादिकमुदाहृतमित्याशङ्कयाह-कारणविषयस्ये ि। आत्मशब्दव्याख्यानोप क्रमभूतमिति । . ततश्चात्मशब्दव्याख्यानानां मध्ये स वा एष इत्यस्योपक्रम भूत्वात्, विषयभूतका२णवाक्योन्क्रमत्वाभावेऽपि प्रकृतेत्युक्तिरुपपन्नेति भावः । चेतनत्वादावभ्युपगम इति । सर्वज्ञशब्दप्रतिपन्नचेतनत्वेऽभ्युपगमः । सर्वेश्वर शब्दप्रतिपन्नजीवातिरेके नाभ्युपगम इत्यर्थः । ततश्च जीवातिरिक्तत्वादेः प्राग नुक्तत्वात् अनुक्तांशे कथं सत्यशव्दप्रयोग इति न चोदनीयम् । इदमुपलक्षणम् । उक्तांशे अङ्गीकारः, उक्तस्य वास्तवश्वांशे त्वनङ्गीकार, सत्यभुक्तमितिग्रन्थस्वारस्या दित्यपि द्रष्टव्यम् । अस्वारस्थसूचंक इति । क्रियासङ्गतैवकारस्यात्यन्तायोगव्यव च्छेदार्थपरत्वादिति भावः । ननु सांख्यमते जीवस्यं प्रत्ययार्थीभूकर्तृत्वाभावात्। ईक्षितृत्वमनुपपन्नमित्याशङ्कच, प्रत्ययार्थानुपपत्तावपि प्रकृत्यर्थो पतिरेित्यभिपयन्नाह साक्षित्वमेवेति । नन्वमिन्नधिकरणे जीवब्रह्माभेः पूर्वं क्ष्यभिमतः, तद्वेदस्तु सिद्धान्त्यभिमत इति भाष्यकृता जीवब्राभेदद्वेषानुबन्धवशात् परं व्यास्यायते । न त्वेवं सूत्रकृभिप्रायः, तद्वशाभिप्रायज्ञापकाभावादित्यत आह-भेदव्यपदेशाचे तीति । जीचंव्यतिरेकासिरिः । जीवभिन्नत्वसिद्धेरित्यर्थः । नैकरूपज्ञान स्येति । ज्ञानसंकोचविकासरूपावस्थायोगित्वादिति भाव । प्राप्यत्वानुगुणेति । अचिद्वियुक्तस्वरूपस्य प्राप्यत्वे आनन्दमयतया पुरुषार्थत्वमित्यभिप्रायः । ज्ञायते अनेनेति व्युत्पत्येति । मनोबुद्यहङ्कारभेदेन अन्तःकरणद्वैविध्यस्य सांस्याभि मतत्वात् सांख्यमते बुद्धिशब्दस्यान्तःकरणपरत्वेन तत्र विज्ञानशब्दस्य व्युत्पति संभंवादिति भावः । विकारपरत्वाभावाचेति । ननु पूर्वपक्षिण विकारपरत्व प्रत्याख्यानम्, “विकारशब्दान्नेति चेन्न प्राचुर्था' दिति भूत्रविरुद्धम्, तस्मिन् सूत्रे विकारार्थवस्यैव पूर्वपक्षहेतुतयोपन्यासात्, मयट्प्रत्ययस्वार्थकत्वविकारार्थत्यो ३५० श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरविता पूर्वपक्षसाधकत्वस्य नदर्थचिन्ताग्रन्थ एव प्रदन्वेिन स्वे:क्तिविशेधाच्चेति चेम् अत्राहुः – अस्मिन्नधिकरणे पूर्वपक्षेो द्विविधः । सांख्यपक्षावलम्बी पुच्छन्नालम्बा च । लानन्दमय इत्यत्र मयट्त्यः स्वार्थिः । स च प्राप्यमुक्तस्वरूपपरः । न तु विकागर्थः, न वा प्राचुर्यार्थः; माध्यम्बश्रूपस्य निर्विकारत्वात् । अती द्वितीयपूर्वपक्षवदिनः सिद्धान्तने बा नानकाश इति प्रथमः ? मयट्प्रत्यथः विक: रार्थः, न तु स्वार्थिकः प्रचुर्थश व । ततश्च विकारवाचिमयट्प्रत्ययानुरोधेन सुविाकारवृत्तिप्रतिबिंत्रिततया तदुपहित्या वा आनन्दविकारत्वेन आनन्दमयो जीव एवेत्यपरः । तत्र प्रथमे *विक्रशब्दलेति चे । दित्याक्षेपः तटस्थकर्तृकः । द्वितीये तु पूर्वपक्षिकर्तृक इति विवेक । एवं च विकारपरत्वाभावाच्चेति ग्रन्थ: प्रथमपक्षlभि प्रायेणेति द्रष्टयम् । केचित्तु-विकारपरत्वाभावाच्चेति, विज्ञानमयशब्दस्येत्यर्थ विकारपरत्वाभावादित्युपलक्षणं, प्राचुर्यार्थकत्वाभावादित्यपि द्रष्टव्यम् । विकाराचुर्यान्यत रर्थत्वे हि विज्ञानमयशव्दस्य जीवपरत्वशङ्का स्यादिति वदन्ति । प्रतिष्ठातद्वद्भावेनेति। प्रतिष्ठारूपस्य ब्रह्मणः तद्वदानन्दमयेन ऐक्थासंभवादिति भावः । पुरुषविध इति । 'तस्य पुरुषविधतामन्वयं पुरुषविध' इति श्रुतिवाक्ये—तस्य विज्ञानमयज्य पुरुषवित्वमनुकृत्य, अथानन्दमयः पुरुषविधः, तदनुकारी पुरुष इत्यर्थः । यतिरेकनिर्देशखारस्यं सिद्धथतीति । आत्मशाब्दस्य मध्यभागपरवानादरण स्वरुप२ल्वाङ्गीकारे धटम्य स्वरूपमित्यादेवदस्वारम्यं स्यादिति भावः । का नः क्षतिरित्यभिप्रायेण प्रतिवक्ति ततः किमिति । पुच्छब्रह्मत्वस्यं उभयाभ्युपेतत्वे शान्तो विवाद इयभिप्रायेण पृच्छति - किं तहतेि । त्वया पुच्छस्यैव ब्रह्मत्वम्, नानन्दमयस्येत्युच्यते । अस्माभिप्तु उभयोरप्यैवयत् ब्रह्मत्वमुच्यत इति विवेक इति भावः । अर्थात्परिहरन्निति । ब्रह्माशब्दस्यानन्दमयविषयत्वमसिद्धमितेि परिहरन्नितःि भावः । सद्भावेऽप्याशङ्कायाद् इति । न हि घटं प्रमेयं वेद चेदित्याशङ्कावादी युज्यत इति भावः । किमत्र क्रियत इतीति । रुपणस्यापि इतरव्यावृत्तस्वरूप प्रांतेपत्त्यर्थत्वादित्याशय: । प्रधानप्रतिपाद्यत्वाभावादिति । ननु सर्वपर्याथ साधारण्यं न प्राधान्यवेिरोधि; अन्तर्यामिब्राह्मणे, ' यः पृथिव्यां तिष्ठ'न्नित्यादौ सर्वपर्यायसाधारण्येऽपि सर्वत्र यच्छब्दनिर्दिष्टस्यैव प्राधान्यं प्रतीयते, तद्रदिद्वापि भावप्रकाशिका (आनन्दमत्राधिकरणम् १-१-६) २५१ पष्ठम्बपि पर्यायेषु, 'तम्यैष एवशरीर आत्मे' ित अमशब्दनिर्दिष्टस्यैव प्राधान्यम् । ततश्च पुन्छब्रह्मण एकत्मशब्दनिर्दिष्टत्वात् तस्यैव, सोऽकामयतेति पुलिङ्गतन्छब्देन रामः संभवतीति चेत्- उच्यते । 'तस्यैव एव शारीर आत्मेत्यत्र एष इति पुलिङ्गस्य आनन्दमय एव स्वरसत्वात् तद्वाक्येऽपि न ब्रह्मणः परामर्श ' इति भावः । प्रधानपमर्शित्वखारस्याचेति । 'तते पयसि दध्यानया सा वैश्वदेव्यानिक्षे' त्यत्र आनीयमानेनापि दध्ना व्याध्यमानस्य पयसः प्राधान्यान् तस्यैव तच्छब्देन परामशों युक्तः; न स्वप्रधानस्य सन्निहितस्यापि दध्रः । अत पय एव धनीभूतामिति पूबैतन्त्रे चतुर्थाष्टभयोठ्यैवस्थापित्त्रादिति भावः । विज्ञानं झेनि व्यजानादिति। भृगुवल्यामिति भावः । स्थानप्रमाणेनान्दानन्दमयशब्दयोरिति । ननु भृगु वछयान्नानानन्दस्थानमाग्यादपि अन्नमयादिषु पञ्चस्वपि मयट्फययसाल्प्येणानन्द मयस्थानसम्यस्यैव प्रबलतया ततोऽपि भृगुवलयन्निातानन्दमयस्य ब्रह्मत्वसिद्धिरिति स्थानसाभ्यस्याप्रयोजकतया निश्चितंब्रह्मभावानन्दस्थानसभ्यस्यैवार्थनिर्णायकत्वत्।।'ए- मानन्दमयमात्मानमिति प्रकृतानन्दपरामर्शतच्छब्दश्रुतिबलादपीति भाय । उक्त हि या तु भार्गवीति । शाङ्करभाष्य इति शेषः । निर्हरणादिरूपमिति आदि पदेन परमात्मपक्षे प्रसाद्यत्वं विवक्षितम् ! ननु परमात्मपक्षे कथं शोध्यत्वम्; प्रागशुद्धिमतो हेि शुद्धिराधेया । न च नित्यशुद्धस्य ब्रज्ञणः प्रागशुद्धिरस्तीति चेत् न। अत्र शुद्धाशुद्धिशब्दाभ्यां कोपप्रसादौ िववक्षितै। ब्रह्मणः कोपरूपाशुद्धिसद्भावेऽपि अपहतपाप्मत्वलक्षणनित्यशुद्धत्वस्याबिरोधात् । इतरथा, गङ्गाजलं ककैः शोभ्यता मित्युक्तिरपि नोपपद्येत । नित्यशुद्धस्य गङ्गाजलस्य प्रागशुद्धयभावात् । यदि च नित्यशुद्धस्यापि गङ्गाजलस्थ कर्दमसंबन्धादिकृतकालुप्यरुपाशुद्धिरभ्युपेयते, तर्हि प्रकृतेऽपि दीयतां दृष्टिः । ब्रह्मविषयस्योपरितनश्लोकस्येति । अन्नमयादिपर्यायेषु प्रधानानां तत् त्पर्थायगश्लोकविषयत्वदर्शनेन स्वपर्थाथगतश्लोकात्रेिषयस्य तस्याप्राधान्यदिति भावः । प्रकरणस्य स्वणादनतिरितैरिति । न च मनोमयशिरःपक्षपुच्छानां ऋक् सामयजुरथर्वाङ्गिरसां मनोभयादतिरिक्तत्वदर्शनेन प्रकरणस्य , स्वस्मादनतिरिकैः ३.५४ श्रीरङ्गरामानुजमुनेविरविता ३३ शथिततया हेत्वधीनस्य बन्तुनः सातिशयत्वमेव स्यात् । यदपेक्षया अतिशयतं नास्ति, तस्यैव निरतिशयत्वादिति भ: । ननु यस्मात्मानन्दस्य/नभ्याधीनत्वेन तस्यैवा. श्रोत्रियस्य चाकामहस्य' इति श्रवणात् मुक्तेऽष्य नन्याधीनत्वमेवेत्याशङ्कयानन्दस्यैकरूपवेऽपि ब्रह्मणि स आनन्दो तिहेतुक मुक्तः तु सहेतुकः, तत्राकामहतस्येति हेत्वन्तरस्य पृथङ्कनिर्देशादित्याह--श्रोत्रियस्य चाकाभहतस्येतीति । इति श्रुत्यन्तमिति । तत्रत्याकामहतशब्दस्याप्येवमेवार्थ इति भावः । स्य तादृशतकंग्सूचकत्वमुपपादयतेि – अन्न हीति । त्या दर्शितमिति । मयट्प्रत्ययस्य प्राचुर्यार्थत्वादिति भावः । भाथ्ये न बुद्धिमात्रमिति। ननु बुद्धिशब्दस्यान्तःकरणपरतयैव टीकाकृत व्याल्यातत्वात्, न बुद्धि रित्यनेनैव तत्प्रतिक्षेपसंभवात् मात्रपदवेयथ्येम्। यदि च बुद्धिशव्दस्य ज्ञप्तिपरत्वम्, तदैव हि केबलज्ञप्तिमात्रपर्यवसान्ज्ञापनाय माखपदं सफलं स्यान् । यदि च भात्रपदमनु जिघृक्षितम्, तदा, 'तदन्तरभूश्व बुद्धि' मिति पूर्वपक्षभाष्यस्थो बुद्धिशब्दो ज्ञप्ति परतयैव व्याग्येयः; नान्तःकरणम्रतयेति चेत्-उच्यते । न बुद्धिमात्रमित्येतत् सन्त्रा मृत्यैकशेषाणामन्यतमाश्रयणेनान्त:करणस्य ज्ञतेश्व युदासकम् । ततश्च ज्ञप्ति युदासपक्षे तद्वत्येव पर्यवसानम्; न तु तन्मात्र इति प्रतिपादनाय मात्रपदं सार्थकम् । केचिसु सर्वत्र बुद्धिशब्दो ज्ञप्तिप्र एव, न तु करणव्युत्पत्या अन्तःकरणपर इत्याहुः । मथट्त्ययेन व्यतिरेकमतीतेः'इति भाष्यस्य स्वार्थिकत्वाश्रयणे मयट्प्रत्ययवैयथ्ये प्रसङ्गात् इत्येतत्पर्यन्तोऽभिप्राय इति दर्शयति – प्रत्ययवैयथ्र्य विशदयतीति । नीलादिशब्दानामपि सङ्गहार्थे व्याचष्ट-अयुतसिद्धधर्मशाचिशब्दा इति । सूत्न्यायाभ्यामिति । यावदात्मभविाच्चेति, शारीरकसून्यायाभ्यामित्यर्थः । प्रथमपक्षे कर्तृपरत्वं कल्पनीयमिति । अत्यन्तागतिकबाहुलकर्थत्वभा श्रयणीयमिति भावः । गणान्तर्भाव इति । नन्द्यादिगणे अस्यापठितत्वादिति भावः । अत्यक्षानुगुण्थादित्यादि । आत्मनो विज्ञानमयत्वस्य जानामीति प्रत्यक्ष सिद्धत्वात्, योऽयं विज्ञानमय इति श्रुतिसिद्धत्वात्, विज्ञानं यज्ञ तनुत इत्येतदपेक्षया १-६) बिज्ञानमयशब्दश्य पथमश्रुन्नत्वेनासञ्ज्ञानवित्पित्,ि ज्ञायतेऽनेनेति व्युत्पत्त्या विज्ञानमयशब्दस्यान्त:करणपरत्वेऽपि प्रकृतिप्रत्ययस्वारस्यात्, विपरत्वे द्वयोरपि स्वारस्यापरित्यागात्, विज्ञानमयशब्दानुरोधेनैव त्रिज्ञानशब्दो नेय इति भावः । घेतनपरन्वादेवेत्यर्थ इति । 'व्यपदेशाच क्रयायाम्' इति सूत्रे 'विज्ञान यज्ञे तनुते ' इति वाक्यस्व जीवकर्तृत्वे प्रमाणतया परैरप्युपन्यासदिति भावः । वोदुरेव हि कर्तृत्वमित्यादि । जानामि करोमीति प्रत्यक्षेण, 'एष हि द्रष्टा श्रोत भन्ता बोद्धा कती विज्ञानात्मा पुरुष इत्यादिश्रुतिभिः, 'कर्ता शास्त्रार्थवत्त्वा'दित्यादि सूत्रैश्चेत्यर्थः । ननु न कर्तृत्वं चेनैकान्तम्, अचेतनानामपि कर्तृत्वसंभवात् । शुक्र यजमानोऽवारभत इत्यादिविहितशुक्रान्वारंभणादौ अस्थियागपक्षे अचेतनानाम् अस्थ्नां स्वातन्त्र्यलक्षणकर्तृत्वासंभवात् शुक्रान्वरम्भणादिकमकर्तव्यमिति पूर्वपक्षं कृत्वा, काष्ठानामपि ज्वलनादौ कर्तृत्वसंभवेन. कर्तृत्वस्य चैतन्यानपेक्षत्वेन अस्झां कर्तृत्वं संभवतीति दशमे सिद्धान्तितत्वात् इत्यभिप्रेत्याशङ्कते – ननु सर्वेषामिति । विज्ञानशब्दास्वारस्यमुभयोरविशिष्टमिति । 'विज्ञानं यज्ञ तनुत ? इत्यत्र विज्ञान शब्द इत्यर्थः । न तु विज्ञानमयशब्दगतविज्ञानशब्दे । सिद्धान्ते तत्रत्यविज्ञान शब्दस्य ज्ञप्तिपरत्वेनास्वारस्याभावादिति द्रष्टव्यम् । स च प्रकरणानुवृत्तश्रेदिति । विज्ञानमयात्प्राचीनेष्वन्नमयादेषु' इति भाष्ये सर्वेष्विति पदमध्याहर्तव्यमिति भावः । अनुप्रवेशश्रवणादिति । अनुप्रवेशकर्मत्वश्रवणादित्यर्थः । व्याप्यत्वश्रवणादिति यावत् । आत्मान्तरस्थितिश्रवणादिति । न च 'स्वे महिन्नि प्रतिष्ठित ' इतिवत् भेदत्यौपचारिकत्वमिति वाच्यम् –“उभयेऽपि हेि भेदेनैनमवीयत इति सूत्रे विज्ञानशब्दस्य जीवपरत्वमेव, न तु परमात्मपरत्वम्, अभेदे भेदोपचारलेशस्यानाश्रय णीयत्वादिति परैरेवोक्तत्वादिति द्रष्टव्यम् । सर्वत्र प्रयुक्तस्येति । 'विज्ञानं चाविज्ञानं च', 'विज्ञानं यज्ञे तनुत ! ड्रत्येवंभूते सर्वत्र वाक्ये प्रयुक्तस्य विज्ञानशब्दस्य कर्तृवाचित्ययान्तत्वे, 'नपुंसके भावेक्तः,"ल्युट् 'इति िविहतभावार्थेत्युडतस्यैव नपुंसकतयां, तदतिरिक्तीर्थस्य स्युडन्तस्य विशेष्यनिन्नतया नपुंसकत्वनियमाभावेन ऑस्मविषयस्य विज्ञानशब्दस्य पुलिङ्गत्वापतिरिति भाव । श्लोकस्थ ज्ञातृपस्त्वा ३५६ श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचिता भावेऽपीति । वस्तुशब्दस्येहानुपात्ततवा नदभित्रेण नपुंसकलिङ्गनिर्देशो न युक्त:। अत एव सारस्वत्यां मेष्यां पशुश:भिप्रायेण , 'प्रास्मा अ िभरते ' ति निर्देो युक्त इ१ि पूर्वपक्ष कृत्व, पशुशब्दस्य आगनुपात्तया सारस्वत्याश्च मेप्या बस्तुन स्त्रीत्वान्, प्रास्यः इत्येवं स्त्रीलिङ्गनिर्देशः कर्तव्य इति पूर्वतन्त्रे नवमे स्थितत्वात्, वस्तुशब्दाभिप्रायेण नपुंसकलिङ्गनिर्देशोऽनुपपन्नः । किन्तु, * अन्योऽन्तर आत्मा विज्ञानमय ' इत्यात्मशब्देन भानिर्देशात् छेि निर्देश एवोचितः । अतो 'विज्ञानं यज्ञ तनुन । इतिं नपुंसकविज्ञानशब्देन ज्ञप्तः परामर्श इत्यभ्युपगमेऽपीत्यर्थः । तन्मयतद्विकार इति पदद्वयस्य प्रयाजन्माह--नन्मय इतीति । विरुद्धधर्मा ‘ध्यासप्रतिपत्येति बिरुद्धधर्माश्रयत्वप्रतिपत्थेत्यर्थः । सहेतुकमविरुद्धमिति । हेयप्रत्यनीकत्वदोषाश्रयत्वयोरविरोधसमर्थनं प्रथमशिरःपरिग्रहं हेतूपन्यासपूर्वकं परमुखेन शङ्कत इत्यर्थः । हेयसंबन्ध प्रतिभासेो मिथ्यारूप इति भाष्यं व्याचष्ट – हेयं दुःखं मिथ्याप्रतिभास इति । ननु प्रतिभासो मिथ्यारूप इत्ययुक्तम् । साक्षिरूपस्याविद्यावृतेि०पस्य वा स्क्रूपतस्मत्यत्वेन मिथ्यात्वाभावादित्याशङ्कयाह – भ्रान्तिज्ञानमिति । तत्कार्यदुःखप्रतिभासाश्रयत्वं चैव हि हेथसंवन्धः ? इंत भाष्यमयुक्तम् । तथा हि सति दुःखाश्रयत्वस्य हेयसंवन्धरूपत्वं न स्यादित्याशङ्कयात्रत्यम्चैव कारस्य हेथसंवन्धवरूपविशेषणान्विततया तद्योगव्यवच्छेदकत्वमेव, नान्ययोग व्यवच्छेदकत्वमित्यभिप्रयन्नाह --- न केवलं दुःखमेवेति । क्षणिकस्य यागादेः श्रुतकालान्तरभक्स्विर्गसाधनतोपपतये तावत्पर्यन्तस्थायी अपूर्वलक्षणो व्यापारः परि कल्प्यते, न तु विनष्टस्यासत एव यास्य कार्यजनकत्वमिति वा, तस्यैव फलपर्यन्त स्थायित्वमिति वा कल्प्यते, तस्य सर्वप्रमाणविरुद्धत्वात्, इत्यपूर्वाधिकरणे निर्णी तत्वात् इति भाष्याभिप्राय इत्यभिप्रयन्नाह-- परिहरतीति । अप्रामाण्यं प्रसजे दित्यर्थ इति । काकदन्तमीमांसासदृश्यां (सादृश्यातूं) कर्ममीमांसायां कस्यापि अप्रवृत्यां मीमांसारूपाङ्गासहकृतस्य च वेदस्याप्रत्यायकत्वात् । प्रमितिजनकस्वरूपं प्रामाण्यं न स्यादित्यर्थः । तद्विषयान्तर्गतमिति । ज्ञानान्तर्गतत्वोक्त्या विषयान्त र्गतत्वं लक्ष्यत इति भावः । सर्वमिति शेष इति । सर्वज्ञानविषयभूतवस्तुजातं ५ ५ सर्वे यचेकज्ञानविषयान्नर्गतमित्यर्थः । न तु ज्ञातत्वविशिष्टाकारेणेति । सत्वाभावादिति भावः । सर्वत्वविशिष्टाकारेणेति ! सर्वत्व रुपविशेषणस्यज्ञातत्वादिति भावः । एतत्कालादिवेिशिष्टतया ज्ञातत्वमितेिच्छेदः । समानाधिकरणवृत्तानमित्यादेः सेोऽयं देवदत्त इति समानाधिकरण वाक्यपर्यवमानं प्रतीयते । तावन्मात्रपर्यवसाने, तत्त्वमसीत्यादिपक्षविषयग्रन्थम्य कस्यप्यभावात् प्रकृतानुपयोगमाशङ्कयाह – पक्षविषयसङ्ग्रहरूप इति । ततश्च भीलमुत्पलमित्यादिग्रन्थस्य पक्षवेिषयसङ्गहविधिविस्तररू4त्वात् पौनरुक्यादि शङ्कापि परिहृता भवतीति भावः । भाष्ये न हेि नैल्थविशिष्टाकारेणेति । इदमुपलक्षणम् ; 'न हि उत्पलत्वविशिष्टाकारेण नस्तु नैल्येन बिशेष्यते जातिगुणयोरन्योन्यसमवायप्रसङ्गात् । इत्युतरभाप्यनुसरादिति द्रष्टव्यम् । विशेष णान्वये स्फुटेऽपीति । विशेषणान्वये अभ्फुटतात्पर्याभावमुदाहरणमुक्ता, स्फुट तात्पर्याभावमुदाहरणान्तरमाहेतिं पर्यवसितोऽर्थः । तत्र विशेपणान्वयस्य स्फुटत्वादिति । एकस्मिन्नीलस्वदशायामेव उपलबान्वयासम्भवादिति भावः । अशक्ये कचिापाराभावादिति । अशक्यविषयव्यापारस्यैव लक्षणात्वात्, प्रकृते च तदभावान्न लक्षणेति भाव । अशक्यव्यापाराभावमेवोपपादयति – व्यापार विषयांशेऽपीति । शक्ये व्यापाराभावदिति पाठे शक्यैकदेशे कचिद्यापाराभावमात्रेण न शक्यांशेऽपि लक्षणेत्यर्थः । ननु नीलमुत्पलमानयेत्यत्र उत्पले नीलत्ववैशिष्टयप्रतीतिः न समा नाधिकरणवाक्यायत्ता, अपि तु प्रत्यक्षादेवेति शङ्कां व्युदसितुं : भाष्यकृता विन्ध्याटव्यमिति परोक्षोदाहरणमुपन्यस्तमित्यभिप्रयन्नाह – प्रत्यक्षविषयं परोक्ष विषयं चेतीतेि । अत एव ह्यानीयते प्रतीयत इत्युक्तमिति । ननु नीलमुत्पलमानयेति वाक्ये आनयेत्युक्त्या आनीयत इति वकुमुचितत्वात् तथोक्तम्; न तु प्रत्यक्षत्वस्फोरणार्थमिति चेन्न – शब्दजन्यप्रतीत्याकारस्यैवोपन्यसनीयतया आनयनपर्यन्तोपन्यासस्य तदभिप्रायकत्वादिति भावः । विभक्तम्यर्थेऽनादृत इति । न तु प्रकृत्यर्थे इति भाव । अत एव 'संस्काराद्वा गुणानामध्यवस्था स्यात्' इत्यधि ङ्गरामानुजमुनिबिरचेता नवत् सिद्धान्तिमिति भावः । निवृत्तिरूपार्थन्धं न कल्प्य मिनि । ततश्च सत्यज्ञानादिबाक्ये सत्यदिशठदस्यानृतादिव्यावृतिपरत्वकल्पनं परस्या नुपपन्नमिति भावः । तदसंभवे व्युत्पत्यन्तश्कल्पनिित । शक्त्यन्तरन्नरूपन मित्यर्थः। अनन्यलभ्यम्यैव शाब्दार्थतया लक्षणदिलभ्ये शफेरकल्पनीयत्वात्, अत कल्प्यते । सैन्धवादौ तु शवयसंबन्धाभावान् शक्तिमत्वमभ्युपेयत इति भावः । बाह्लीक इति । बाहीको नाम देशविशेषः बिोधणान्तरसंबन्धित्वाछाधिकरणमेित्यर्थः । तेन धर्मवैलक्षण्येऽपि धर्मिभेदासिद्धे नेदं परनिष्टमिति चोद्ये परास्तमिति चेदितव्यम् । केचित् विशेषणान्तरप्रतिसंवन्धित्वा दिति भाष्यथ विशेषणान्तरेण प्रतिसंबन्धिवं यस्य स विशेषणान्तरप्रतिसंबधित्व विशेषणान्तरभतिसंबन्धीति यावत् । एवं च न प्रथमपक्षवत् भावप्रधानत्वम् ; न वा द्वितीयमक्षवदध्याहार इति वदन्ति । युनसिद्धत्वादिविभागवदिति । विशेषणत्व मेव विरोधमोजकमिति वदतः युक्तसिद्धत्वादिविशेषणस्याननुगतत्वेन विरोधाप्रयोज कत्वस्य सिद्धग्या िसद्धान्तीकरण संभवतीति ; द्रष्टव्यम् । अन्यथेति व्याख्येयं पदम् ! शाखायां न तात्पर्येति । तत्रापि तात्पर्ये शाखान्नजुपदेशानस्थान दशायामेव चन्द्रवं स्यात् । अतः शाश्वोपलक्षितस्वरुपविशेषे चन्द्रत्व एव तात्पर्यमिति भावः । तद्द्वारकस्याभिधानस्यानुपपत्तेरिति । शक्तिजन्यप्रतीतेः शक्यताव च्छेदकप्रकारकत्वनियमदिति भावः । ननु सोऽयं देवदत्त इत्यत्र एकस्य द्वयमिति न्यायेन देशद्वयसंबन्धस्य कालद्वयसंबन्धस् च परस्परानादरेण वस्तुनिष्ठतयैव प्रतीय मानत्वादन्यतरम्यान्यतरोपाधित्वं कथमित्याशङ्कयाह-वस्तुविशेषणतया निर्दिष्टा वपीति । कालोपाध्यन्तराणामिति । गुणक्रियाद्युपाध्यन्तराणामेित्यर्थः । देशान्तर संवन्धितया अतीसम्येति व्याख्येयं पदम् । अतीतत्वं चान्यापेक्षयेति । शब्द: प्रयोगधारकालापेक्षयेत्यर्थः । लोके ह्यतीतकाल इत्युक्ते, शब्दप्रयोगकालात् पूर्वकालः प्रतीयते । आगामिकल इत्युक्त शब्दप्रयोगाधारकालादुत्तरकालः प्रतीयते । वर्तमानध्वंसप्रतियोगित्वस्थ वर्तमानप्रागभाक्प्रतियोगित्वस्य चातीतागाभिशब्दार्थत्वात्, भावप्रकाशिका । आनन्दमयाध करण: १-१-६) ३:५५ ट्यू न तु उभयकालानुगतेति । यद्यपीदमक्तःतिषेधात्मकं, न ह्यतीतकालसंबन्धी घट इत्युक्ते घटापेक्षया वक्ष्यातीतकालसंन्धप्रतीतिरस्ति – तथापि लेोकसिद्ध युतिप्रदर्शनप्रकारेऽयमिति द्रष्टयम् । विवक्षितानीनि । आनन्दमयधिकरणद्धिान्तिनेति शेषः । द्रव्य पर्यन्तत्वं निपतमिति । द्रव्याक्षेपकत्वं निर्णानमित्यर्थः । आक्षेपादेव द्रव्य लाभसंभत्रेऽपि न शक्तिरतीति निर्णीतम् । अतो गुणमालपर्यन्तत्वमुभयत्रानुयायीति भाः । नन्वाकृत्यधिकरणे आकृतिवाचिन एव शब्द विचारितः, न तु गुणवाचिनः अतोऽरुणाशब्दस्य न गुणमात्रपर्यन्तत्वं पूर्वमीमांसायां सिद्धमित्याशङ्कयाह--'आक्षिप्त द्रव्ये इति , तत्र चात्र चेति । ननु 'अस्माकं तु पूर्वपक्षे सिद्धान्ते च व्य पर्यन्तत्वमनुयीत्यादिग्रन्थेनैव आकृत्यधिकरणसिद्धद्रव्यपर्यन्तत्वोपजीवनेन अरुणा धिकरणप्रवृत्तेः आविष्कृततया, आकृत्यधिकरणारुणाधिकरणयोर्विचार्यभेदस्य स्पष्ट प्रतीतेर्गतार्थत्वशङ्कायाः कथमुत्थानमिति चेन्न - आकृयधिकरणारुणuधिकरणयो युत्पाद्यभेदमजानानस्य एतादृशाचोद्यसंभवात् । क्रयस्क हायन्यवरुद्वतयेति । नन्वरुणावरुद्धत्वात्क्रयस्य एकहायन्या नेिवेशो न संभवतीति वैपरीत्यं िकं न स्यात् । केिञ्चारुणाशब्दोऽयं अकृत्यधिकरणन्यायेनं. गुणिवाचक:, एकहायनीशब्दः बहुव्रीहितया लक्षकः, ततश्च श्रौतारुणावरुद्धत्वात् एकहायनीलक्षितद्रव्यविशेषेो न संभवतीत्येव चतुं युक्तम् । किञ्च एकहायन्यवरुद्धत्वात् पङ्गाक्ष्या िनवेशो न संभव तीत्यपि सुवचम् ।. खलेकपोतन्यायेन युगपतवृत्तौ उच्यमानायामन्यतरावरुद्ध इत्युक्तेर्निरालम्बनत्वाचेति चेत् – उच्यते । यदुक्तमरुणावरुद्धत्वादेकहायनी : निवेशो न संभवतीति वैपरीत्यै सुवचमेि,ि तत् सत्यमेव । अन्यतरावरुद्धे अन्यतरस्य निवेशासंभवात्, द्वयोरेकेन वाक्येन विधानासंभवादित्यत्र तात्पर्यात् । यचोक्तमरणाशब्दस्य श्रौतत्वम्, एकायनीशब्दस्य लाक्षणिकत्वमित्यादि- तन्न । एकायनीपदस्यापि बहुव्रीहित्या निरूढलक्षात्वेन शक्तितुल्यकक्ष्णत्वात् । यतूक्तं पिङ्गाक्ष्या अपि निबेशो न संभक्तीति, तत् तथैव । पिङ्गाक्षीशब्दस्याप्येत ३६० दधिकरणे अरुणापद्रवत त्रिपयत्वात् ! यदुक्त रवलेकपोतन्यायेनेच्यादि, तन्न ! श'व्द बोधे क्रमेिकान्वयवेधस्यैव दर्शनेन बलेकपोतन्यायस्यासंप्रतिपतेरिति नात्पयत् । ३ चः ब्दद्वन्द्रादिक्षत्वे च अरुणाशब्दस्य द्रल्यान्तरत्वप्रयङ्गेन अभ्णकायनीशब्दय सिद्धान्त्यभितसामानाधिक प्थाििद्धप्ताद्बस्थ्यापातादित्यपि द्रष्टव्यम् । न च यज्ञेन दानेनेत्यादिवाक्ये चशब्दाभावेऽपि यज्ञदानाद्यर्थविधानवत् अरुणैक्हायन्येति कारकद्रयविधानमस्त्विति वाच्यम्-तन्न चशब्दस्याध्याहर्तव्यत्वात् । अत्र चशब्द ५१ः वाक्ये क्रयस्यापि न विधानम् ; : तं वै दंशाभिः क्रीणाती ' ति चाक्येन दशभिरिलयंशे वाससा क्रीणाति, हिरण्येन क्रीणाली ' ति वाक्यप्राप्तसंख्यानुवादरूपेण क्रयविधि संभवान् अन्यत एव क्रयसिद्ध । अतः गुणमात्रवेिधा सिद्धम् । अत्र प्राप्त ऋयानुवादेनारुणाद्रव्यस्य एकहायनीद्रव्यस्य च विधाने वाक्यभेदप्रसङ्गात् अरुणि विशिष्टकहायनीद्रव्यविधानं वक्तव्यम् । तच न संभवतेि । कारकविभक्तयन्नत्वस्य सामानाधिकरण्थविरोधित्वेनान्तरविशिष्टस्यान्यतरस्य विधानायोगादिति पूर्वपक्ष कृत्वा, कारकविभक्तयन्तत्वस्थ च सामानाधिकरण्याविरोधित्वात्, अन्यतरविशिष्टस्या न्यतरस्य क्रयानुवादेन विधानमितेि. सिद्धान्तवर्णनं भाष्यकृतामभिमतम् । न च स मानाधिकरण्यचशेनन्यतरविशेषितस्यान्यतरस्य क्रमे विधाने , * अमेयोऽष्टाकपालः ! इत्यत्रापि सामानाधिकरण्यवशेनान्यतरविशेषितस्यन्यतरस्य द्वन्द्ववाक्यविहितकर्मानु वादेन विधानसंभवात् पौर्णमास्यधिकरणविरोध इति वाच्यम्-यत्र क्रियान्वयात्प्रागेव विधिभनात्यैव सामानाधिकरण्येन षष्ठया वा मिथस्संबन्धितया शब्देन प्रति पादितानेि भन्त्रार्थवादादिप्रसिद्धानेि, तस्रान्थतरविशिष्टस्यापि प्राप्तकर्मानुवादेन विविः संभवति । अत एवाभ्युदयेष्टयाम्, 'येऽणिष्ठास्तान् विष्णवे शिपिविष्टाय शृते चरुम्’ इत्यादौ शिपिविष्टत्वविशिष्ट विणुः प्राप्तानुवादेन विधीयते, प्रसिद्धश्च विष्णुः शिपिविष्टो मन्त्रार्थवादादिषु, नैवमाझेयस्यष्टाकपालस्य लोकतो मन्त्रार्थवादतो वा प्रसिद्धिरस्ति । एवमेव ह्यश्वरमीमांसायां बार्तिकादौ पौर्णमास्यधिकरणे वर्णितम् । ततश्चारुणैकहायनीद्रव्यस्य लोकप्रसिद्धत्वात्, क्रियान्वयात् प्रागेव.सामानाधिकरण्यवशेन मिथस्संबन्धित्वावगमात् आरुण्यविशिष्टैकहायनीद्रव्यं विधीयते । अमुमेवारुणाधि प्र नुवादेन विधीयत इति मीमांसकमबादोऽपि । अत एव । । तं वै दशभिः क्रोणाती' ति वचनम्प्धुपपद्यते । मीमांसकमतानुसारेणारुणिामगुणस्यपि पृथक्साधन्त्रे साधनानामे कादशत्वसिद्धया, दशावसंख्यातिरेकात दशभिरिति वादो नोपपद्येत, द्रम्यमात्राभिप्राया दशत्वसंख्येत्याश्रयणे च मिष्टम् । अत एव “चनुरो मुष्टीन् नि पती त्यत्र अध्वरमीमांसकमते चतुस्संख्याया मुष्टिद्रव्यानादरण, अरुधिन्न क्रया -वयवत् निर्वापक्रिथान्वये संख्या कर्मभेदप्रसङ्ग । न चेवष्टापतिः । चतुर्मुष्टि निर्वापस्य एकपदार्थत्वात् चतुर्मुष्टिनिर्वापेणानुसमयः, न तु तदवयवेनैकैकमुष्टिनेति पाञ्छमेकाधिकरणविरोधप्रसङ्गादिति वदन्ति । भाष्ये सामानाविकरण्येनान्वयदूषणानुक्तौ हेतुमाह – स किं पदयों रित्यादिना । स इत्यनेन च भाण्यस्यपूर्ववाक्यस्यैकहायन्यन्वयनिथमः परामृश्यते । न तु टीकस्थः क्रयान्वयद्रारा एकहाथन्यन्वय इत्यर्थः परामृश्यते । तथात्वे तावत् पदद्वयसामानाधिकरण्येन . एकहायन्यन्वयनियम , 'न.' इत्युतरग्रन्थस्या अर्थस्य परस्परान्वयस्यैव क्रग्रद्वारा एकहायन्यन्यरूपत्वात् : सामानाधिकरण्यस्य च तद्विरुद्ध त्वादिति द्रष्टयम् । पृथक्करणवःीति । परस्परैवधानापन्नकरणवाचीत्यर्थः । वाक्यभेदे सति स्खवाक्यस्थन्वाभावादिति । ननु वाक्यभेदे सत्यपि तचारुणये न्यध्याहृतत्पदेन एकायनीमालान्वययिा प्राकरणिकसर्वद्रव्यान्वयासिद्धिरिति चेन्न । पूर्वपक्षे एकायनीसाध्यक्रयस्यापि बाक्यान्तरगतत्वाविशेषात् ; बुद्धिस्थत्वमात्रस्य एक हायनीसाध्यक्रय इव वासःप्रभृतिसाध्यक्रयेऽपि सत्वात् ; अत्यन्तसन्निधानस्य च॥ायोजकत्वात: वाक्यभेदाश्रयणे महाप्रकरणेन सर्वान्वयित्वसंभवे तत्पदाध्याहारस्य प्रामाणिकत्वाविति भावः । न च तचेत्यध्याहारे अरुणयेत्यस्य कथमन्वय इति बाच्यम् – अरुणयेति तृतीयया प्राकरणिककरणद्रव्याण्यनूय तारुष्यं विधीयते । संत्र चावान्तरप्रकरणमात्राश्रयणे वास:प्रभृतिक्रयसाधनेष्वप्यारुण्यसिद्धिः, महाप्रकरणा श्रयणे यजमनादिप्राकरणिकसर्वद्रव्यनिष्ठत्वमारुयस्थ सिद्धयतीति द्रष्टव्थम् ! विशे षणविशेष्यभावः प्रातिपदिकावसेय इति । आकृत्यधिकरणन्यायेनारुणाशध्दी श्रीरङ्गरामानुजनुशिविरचिता द्रयपर्यन्तवाचीत्यर्थः! विशेष्यैक्यं सामानाधिकरण्यावसेयमिति । समानविभक्तिः लक्षणश्रुतिगम्यमित्यर्थः । कारकविभक्तः समानविभक्तित्वाकारेण विशेष्यैवये शक्तरेवा भ्युपगमात्, न तु पूर्वतन्त्र इव पदद्वयमन्नाधिकरण्यरूपपदान्तरसमभिव्याहारलक्षण वाक्यावसेय इति मन्तव्यम् । क्रयान्वो वाक्यावसेय इति। ननु कारकविभक्तित्व कारात् क्रयान्वयबोधनम्, एकत्रचनत्वांछाकारत् संख्यान्वयवोधनम्, समानविभक्ति त्वाकारान् परम्परान्वयबोधनमिति वदत: सिद्धान्तिनो मते क्रियाकारकसंवन्धस्यापि विभक्तिलक्षणश्रुतिगम्यत्वेन श्रौतया कथं वाक्यगम्यत्वम् । अध्वरमीमांसकैरपि क्रियाकारकसबन्धस्य श्रौतत्वभ्युपगमादिति चेन्–सत्यं क्रियाकारकसंबन्धः श्रौतः विभक्तयाख्यश्रुतिगम्यत्वात् । अथापि क्रयात्यक्रियाविशेषान्वयप्रतीतेः क्रिणाति पदसमभिव्याहारलक्षणवाक्यगम्यत्वात् तथोक्तमिति द्रष्टव्यम् । यद्वा क्रयान्वयो वाक्याव सेयं इत्यस्यायमर्थ -कारकविभक्तिलक्षणश्रुतिगम्य कारकसंबन्धविशिष्ट क्रयविधान मेव वाक्यकृत्यमिति । अयं भावः- यद्युभयत्र विधिव्यापारः स्यात्, तदा विध्या वृतिलक्षणो वाक्यभेदः स्यात् । इह तु विभक्तिश्रुतिसमर्पितारुणिमगुणाश्रयद्रव्याभित्रैक हाययन्त्रयविशिष्ट क्रये विहिते, तद्विशेभणानामाक्षेपत एव विधानसिद्धेर्न विध्या वृत्तिलक्षणो वाक्यभेद इति । द्वारान्वयद्वान्वयरूपार्थयोरितेि । गुणस्य हेि अन्वये गुणपरिच्छिन्ने द्रव्ये द्वारम् । ततश्च द्वारिणो गुणस्य द्वारभूतद्रव्यान्वयस्य क्रयान्बयस्य च वोध्यत्वाद्वाक्थभेदप्रसङ्ग इत्यर्थः । भाष्ये सर्वविशेषणविशिष्टोऽर्थ एक इति ज्ञापयित्वेति । नन् रूणिमाश्रयद्रव्याभिन्नत्वेन प्रतीताया एकठ्ठायन्याः क्रयसंवन्धे खलेकपोतन्वायेना हणायाः क्रयसंबन्धो न स्यात् । न चेष्टापत्तिः ! तथा हि सति 'चतुरो मुष्टीन्निर्वपति ' इत्यत्र मुष्टीनामेव चतुस्संख्यापेक्षा विशेष्यत्वेन प्राधान्यात् मुष्टीनामेवानुप्राह्यत्वेन संख्याया एव. बाधप्रसङ्गेन संख्यामुष्टयधिकरणविरोधा पतेः । तथाहि - वाजपेये श्रवते, 'बार्हस्पत्यो नैवारः सप्तदशशरावश्ध रुर्भवती 'ति। अत च प्रकृतौ, 'चतुरश्चतुरो मुष्टीन्निर्वपती'ति । तत्र न मुष्टीनां द्वितीयाश्रुतिबलात् निर्वापसंस्कार्यत्वमुपपद्यते । निर्वापसंस्कृतानां मुष्टीनां भूतभव्युपयोगाभावेन चतुसंख्याया मुष्टिभिश्च निर्वापः कर्तव्य इति तस्यार्थ इति भावप्रकाशिका (आनन्दमयाधिकरणम् १-१-६ दशारापरिमणश्चरुः संपादयितुं न शक्य इति अर्थवशाद्वश्रेऽवश्यंभाविनेि तत्र

कन्धेनोपपतौ , नेोभयबाधनं युक्तम् । तस्मान् संत्यामुष्टोरन्यतरस्याधे कर्तव्ये

संख्याया द्रब्याङ्गत्वात् प्रधानस्य मुष्टिद्रव्यस्यानुग्रहः , संन्यायाम्तु बाध इति पूर्लक्षं कृचः - न संख्याया भुष्टाङ्गत्वम् ; संख्यायः मुष्टिसंन्धस्य सामानाधिकरण्यलक्षण वक्त्रोध्यत्वात् निर्वापक्रियान्वयस्य द्वितीयाश्रुतिगम्यत्वात् वाक्यगम्यमुष्टिद्रव्यसंबन्धः परित्यागेन संख्याया अपि श्रुत्वा नियक्रियान्वय इति द्वयोरपि निवपाङ्गत्वमिति संख्यामुष्ट-योः परस्परविशेषणविशेष्यभावाभावात् द्वयोरपि साम्ये सिद्धे, संस्याया प्रक्रमथुनत्वेन प्रबलतया मुष्टीनमेव बाध इति सिद्धान्ततम् । तद्भज्येत भवन्मते। संख्याविशेषेितमुष्टीनामेव क्रियान्वयित्वात् । ननु नास्माकं मते अनुपपतिः विभक्ति बलेन चर्भिरभिन्नानां मुष्टीनां मुष्टिभिरभिन्नानां चतुर्णा च क्रियान्वयोऽस्तु । ततश्चोभयोरपि क्रियान्वयित्वविशेषात् समप्राधान्यं सिद्धयति । परस्पराभिन्नानां क्रियान्वयमत्रं हि नस्सिषाधयिषितम्, न तु द्रव्यवाचिपदस्य विशेष्यवाचित्वं गुण बाचिपदस्य विशेषगवाचित्वमित्यपि संरंभ इति चेन्न-द्रव्यगुणवाचिदयोः सन्निधाने द्रव्थवाचिपदस्य विशेष्यत्वम्, गुणवाचिनेो विशेषणत्वमित्यस्य लोकसिद्धत्वेन अप्रत्या स्येयत्वात् । अन्यथा नीलो लमित्यत्र नीलपदस्य विशेष्यतापतेः; ततश्च विशेषणं; विशेष्येणेति समासे उत्पलनीलमित्यापि स्यादिति चेत्-उच्यते । मात्र पदार्थयोर्मध्ये कस्यचित्प्राधान्यम्, इतरस्य चाप्राधान्यं प्रतीयते; किंतु परस्परैक्यमालम्। ततश्च पस्प राभिन्नत्वेन प्रतीतयोश्चतुस्संख्याश्रयमुष्टिद्रव्ययोः खलेकोत्तन्यायेन निर्वपक्रियान्वये द्वयोरपि समत्वात् तत्र चतुस्संख्याश्रयद्रव्यस्य प्रक्रमश्रुतत्वेन प्रबलत्वात् चतुस्संख्याश्र यानुग्रहेण मुष्टिबाध एव न्याय्य : । नन्वेवमपि मुष्टिद्रव्याभिन्नचतुस्संख्याश्रयद्रव्यस्यैव निर्वापक्रियाङ्गत्वात्, मुष्टिद्रव्यमाधे तदभिन्नचतुःसंख्याश्रयद्रव्यस्यैव बाधिततया कथं मुष्टिद्रव्यबाधेन संख्यानुग्रह इति चेन्न-चतुस्संख्याश्रयद्रव्यमङ्गम्, तद्धभों मुष्टिद्रव्थाः भेदः । तत्र मुष्टिद्रव्थाभेदस्यासंभवात् त्यागेऽपि संभबतश्चतुस्संख्याश्रयद्रव्यस्य धर्मिण त्यागायोगात्। अत एच 'गुणलोपे च मुख्थस्ये' ति दाशर्मिकाधिकरणे (१०-२-२७.) पवमानेष्टिषु, * अमिहोत्रहवण्या हवींषि निपती !:ति चोदक५सेो निर्वापः कर्तव्यो न वेति संशये-यऽमिहोत्रं सुतम्, सोऽमिहोलहवणीति पवमानेष्टयुतभाव्यभिहोला ३६४ श्रीरङ्गराभानुसमुनिविरचिता नन्तरभाविन्या अग्निहोत्रहृवण्याः पवमानेटिचेलायामसंभवात्. तत्साधनको निको न कर्तव्य इति पूर्वपक्षे कृचा - आन्होलहवण्यास्तदानीमसंभवातन्नाङ्गयुक्तनेिर्वापस्य कर्तुमशक्यत्वेऽपि अग्निहोलहवणीरूपाङ्गत्यागेन संभवत: केवलस्य निर्वापत्य संभव। दङ्गानुरोधेनाङ्गिनः प्रधानस्य त्यागो न युक्त इति नियः कर्तव्य इति सिद्धान्तितम् । तद्रदेव बार्हस्पत्यचरै चतुम्संन्याश्रमे मुष्टिद्रव्यमेदम्यासंभवतस्त्यागेऽपि चतुस्संख्या श्रयस्य त्यागोऽनुचित इति भावः । अन्ये तु, ‘नन्वेकपदस्याकारकविभक्तिरित्यारभ्य टीकायां क्रियान्वयसंख्या-त्रयोरविलंवितप्रतीतिकवम्, परस्परान्वयस्य तु पदान्तर परमसापेक्षत्वेन विलम्वितत्वमिति दर्शयिष्यमाणतया परस्परान्वयानादरेणैव वरमीमांसकत् खलेकपोतन्यायेन क्रियासंबन्ध एवाभ्युपेयते । इयांस् विशेष:- अध्वमीमांसकमते क्रियान्वयानन्तरमार्थो द्रव्यगुणसंबन्धः, अस्माकं तु श परस्पराभेदान्वय इति । ननु परस्परान्वयप्रतीतेः पदान्तरपरामर्शसापेक्षतयाँ बिलम् प्रतिपादकस्यमिटीकाग्रन्थस्य, ‘विशिष्टोऽर्थ एक इति ज्ञापयित्वा तस्य क्रियासंबन्ध भिधानमविरुद्धम् । इति भाप्यग्रन्थेन विरोध इति चेन्न - तस्य बेिरोधस्य टीकाकृतैव समाधास्यमानत्वादिति वदन्ति । प्राबल्यदौल्यहेतुरिति । बाध्ध्रबाधकभावहेतु रित्यर्थः । अयं भावः-अविलम्बितं प्रबलमित्यप्यस्तु; विलम्बितं दुलमित्यध्यस्तु अथापि न हि प्रचले प्रबलमित्येव दुवैलस्य बाधकम् ; अपि तु सति विरोध इति । अविरुद्धार्थकत्वमिति । नीलं श्वतं चानयेथादावपि समानविभक्तेरैक्य॥ वेोधकत्वादविरुद्धार्थक्यमुक्तमिति द्रष्टव्यम् । अन्योन्यसमवायप्रसङ्गहेतुत्वादिति । ननु, ‘विशिष्टमुपस्थाप्य विशिष्टोऽर्थ एक इंति ज्ञापयित्वेत्यस्य विशेषणानां अन्योन्यै क्यप्रसङ्गोत्थापकत्वमेव ; नान्योन्यसमवायप्रः ङ्गत्थायकत्वमति चेत्-स्त्यमैक्यप्रसङ्ग स्यैवोत्थापकत्वम्, विशिष्टमुपस्थाप्येत्यत्र एकविशेषणविशिष्ट विशेषणान्तरविशिष्टमुप स्थाप्येत्यपि प्रतीयत इत्यभिप्रेत्य एवमुक्तमिति द्रष्टव्यम् । तावन्मात्राभिप्रायत्व शङ्का चेति । करणकारकविभक्त्यन्तत्वमात्रस्य सामानाधिकरण्याभिप्रायकत्वशक्रेत्यर्थः। कृत्यत्रयस्येति । विशिष्टत्वप्रतीतिविशिटैक्यप्रतीतिक्रियान्वयप्रतीतिरुपकृत्यत्रयस्यापि उक्तरीत्या वाक्यार्थप्रतीतिरूपत्वेन वस्तुतः एकत्वेन क्रमाभावाद्विशिष्टार्थत्वतदैक्य क्रियान्वयानां परामर्शदशायां क्रमेण पामर्शसंभवात् तभिप्रायेण ल्यबन्तीक्ति ग्रियर्थः । एतेन-अन्वयबोधस्य युगपद्धविवे वाक्यात् श्रुतेः प्राबल्यम् । तत्राप्येक पश्रुत्यपेक्षया एकमत्यश्रुतेः प्राबल्यम् । अनएव सोमेन यतेत्यादैौ लिङर्थ भावनायां समानपदोपात्तधात्वर्थस्यैव करणत्वैनन्यः , न भिन्नपदोपातसोमलतादेः, तथा पशुना यजेतेत्यत्र एकत्वसंख्याया एकप्रयोपात्तःकरणकारकशेषत्वमेव, न त्वेक पदंपातपश्चङ्गत्वमित्यादि व्याकुप्येत, श्रुतिवाक्चमलालयो: प्रतीतिविलम्बाबिलम्व प्रयुक्तत्वादिति शङ्का पराकृता – परामर्शदशावर्तिविलम्वानिलम्बावादाय प्राबल्य दौर्बल्योपपत्तरिति तापर्यात् । केवितु, --'विशिष्टोऽर्थ एक इति ज्ञापयित्वा, तस्य क्रियासंबन्धाभिधानमविरुद्धम्, ‘अनेकविशेषणबिभिष्टं प्रतिपन्ने युगपक्रियायामन्वेति इत्यादिक्रमप्रतिपादकभाष्यस्त्रारम्यात् मीमांसाविरोधात् वाक्यार्थबोधयौगपद्यमदर्शकस्य टीकावाक्यस्यैवान्यपरत्वं वर्णनीयमेित्याहुः । असाधारणार्थ च व्युदस्यतीतेि । “ यत् पुनः क्रयस्यैकहायन्यवरुद्ध तये ' त्यादिना वक्ष्यमाणार्थोऽसाधारणार्थ इनि ध्येयम् । तदभ्युपगम्येति । पराभिमतस्य सामानाधिकरण्यस्य सत्वान्न गुणमात्रप-तत्वमिति दूषयतीत्यर्थः । असमानाया विभक्तेर्निर्देश इति । असमानायाः सुविभत्तेर्निर्देश इत्यर्थः । ततश्च श्रेतो धावतीत्यत्र तिङोऽपि विभक्तितथा असमानविभक्तिनिर्देशसत्वात् केवलगुणाभिधायित्वप्रसङ्ग इति चोद्यस्य नावकाश इतेि ध्येयम् । विशेष्प वाविभागशब्देनेति । ततश्च विशेष्यवाचिशब्देनासमानविभक्तिनिर्देश एव केवलगुणमात्रवाचित्वे प्रयोजकः । ततश्च पटकाव्देनासमानविभक्तिभिर्देशोऽ प्रयोजक इति भावः । यथा त्वत्पक्ष इति । गुणमात्रापवादकभागशब्दसामानाधि करण्यबलेन धर्मिपर्यन्तत्वेऽप्युपातद्रव्यकवाक्यस्थत्वस्य गुणमात्रवाचित्वप्रयोजकत्वस्य उत्सृष्टस्य थथा न हानिरित्यर्थः । ननु कल्पनागौरवै भाष्ये कुतो न कण्ठोक्तमित्यत आह--इदमर्थसिद्धमितीति । अश्वमीमांसकैरेवं पूर्वपक्षः कृतः-अरुणाशब्दोऽ यमाकृत्यधिकरणन्यायेन गुणवचन एव; न द्रव्यवचनः । तलारुणाशब्देन गुणपरिग्रहे अमूर्तस्य गुणस्थ कथसाधनत्वं न संभवतीति तदनुपपत्था लक्षणया द्रव्यपरिग्रहेऽपि अरुणाशब्देन लक्षणाया एकहाथनीद्रव्यं विधीयते, द्रव्यान्तरं वा । न तावदेकहायनी द्रव्यं लक्षणया विधीयते । एकहायनीपदेन श्रुत्यैव विहितस्य एकहायनीद्रव्यस्या ३६६ रुणापदेन पुनर्विधानाथोगा । न च तदतिरिकन् ; श्रुतैकहाग्रन्थवरुद्धता लनि द्रव्यान्तरविधानायोगादिति । तदेतदनुभपते-भाग्ये यत्पुनरिति ! भाप्ये तदाश्रय गुणाभिधानेनेति । तदाश्रयगुणद्वारा गुण्यभिधायितया गुणिनोऽपि वाच्यत्वेन, श्रुतैऋायन्यवश्द्ध अरुणादलक्षितस्य निवेशो न संभवतीत्युतेरयुक्तत्वादिति भावः । टीकाग्रन्थेोऽप्येवमेव योजनीयः । वाक्यैकत्वे कथंचित्संभवतीति । अतस्यापि गुणस्य द्रव्यपरिच्छेदमुखेन क्रयसाधनत्वसंभवेन एकवाक्यत्वसंभकादित्यर्थ निविंशेयवादिन इत्येतावता पर्याप्तत्वेऽपीति । लक्षुस्वात् तथैव निर्देष्ट शक्थत्वेऽपीत्यर्थः । द्वारद्वारिभाविपर्ययेति । त्वंशब्दस्य जीवद्वारा परमात्माभिः धायित्वे तच्छब्दस्य वा परमात्मद्वारा जीवाचेित् किन्न स्यान् इति शङ्कानेिरासार्थ श्राथमारम्भ इत्यर्थः । ततश्च समर्थितस्य पुनस्समर्थनं व्यर्थमिति चोद्य निरस्तमिति ज्ञेयम् । तत्पदसामानाधिकरण्येति । सामानाधिकरण्यबलान् तत्त्वंपदाव गतविशेषणानां स्वीकार्यत्वात् प्रवृत्तिनिमित्तत्यागे सामानाधिकरण्यभङ्गप्रसङ्गादिति भावः । सद्धास्कमवसीयत इत्यनुसन्धेयमिति । नामरूपमातुमिति शेषः । अद्वारकश्च गुणान्वय इति । किञ्चिद्वत्वादिगुणानां सद्वारकत्वम्; सर्वज्ञत्वादिगुणानां त्वद्वारकत्वमिति भावः । जगदाकारकथनमिति । 'देवादिविचित्रसंस्थानसंस्थित इति जगदाकारकथनं बक्ष्यमाणचिदचिदंशविभागार्थमिति योजना । ततश्च विचिन्न संस्थानसंस्थिते जगतीति निमेितसप्तमी । विवित्रसंस्थानसंस्थितजगन्निर्माणार्थमित्यर्थ इति भावः । जीककप्रवेशव्यावृत्यर्थमिति । परतन्त्रजीवकर्तृकःप्रवेशाद्वैलक्षणय सिद्धार्थमित्यर्थः । स्वपर्यन्तेष्विति । देवाद्याकारसंघातेषु स्वपर्यन्तेष्वेव नामरूपे व्याकरोत्, न तु संघातमात्र इति भावः । ल्यवन्तनिर्दिष्टानामिति । स्पृष्टानु प्रविश्येति प्राङ्कनर्दिष्टानामित्यर्थः । स्वं रूपं च स्वरूपमिति पाठः । स्वरूपशब्द विग्रहवाक्यस्य तादृशस्यैबोचितत्वात्, स्वशब्देन शरीरी ईश्वर उच्यत इति वक्ष्य मणत्वाच । स्वयंरूपं चेति पाठे विग्रहवाक्यस्मानार्थकं वाक्यान्तरमिति द्रष्टव्यम् । अस्मद्वाचित्वे सति हीति । यद्यपि मयेत्येकवचनानुसारात्, “मद्राचित्वे सति हीत्येव धतुमुचितम्-तथाप्यस्मच्छब्दार्थवचित्वमस्तीति तथा व्यवहृतमिति द्रष्टव्यम् । नन्विदं ३६७ निर्दिष्टचेतनाचेतनवम्नुनयमिति सिद्धक्कृत्य भाप्ये निर्देशोऽनुपपन्न इत्याशङ्कयाऽह अङ्कोचेोऽभिप्रेत इति ! सर्वशब्दसंकोचे हेत्वभावदित्यमर्थोऽभिप्रेत इति सर्वममृजत यदिदं किञ्छ, तत्सृष्टा तदेवानू प्रविशत्' इत्येतावति वक्तव्ये, ‘तदनुमविश्य सञ्च त्वचाभवदिति वःक्यं किमर्थमित्या शङ्क, सर्वशब्दासङ्कोचदाढ्यर्थमित्याह – तदनुप्रविश्येत्यादि । पूर्वमुदाहृतेति अत्राभिप्रेतेति । अत्राभिप्रेतापि नेोदाहृतेति भावः । परमविशेष्यवाचीति । विशेष्यविशेष्यवाचीत्यर्थः । गुणवाचिशब्दानां न तदूतजातिवाचित्वमिति शङ्कितुरभिमानः । । स्वत:प्राप्तत्वं विवक्षितमिति । यदपृथक्सिद्धम्, तदपृथक्प्रतीतिकमित्युत्सर्गसिद्धमिति भाव । ततश्चात्म शरीरयोः परस्परेण विनापि भासमानत्वेऽ िन दोष इति भाव । सहोपलैभनियमादेरिति । मत्वर्थीयप्रत्ययनिरपेक्षसामानाधिकरण्ये सहोपलम्भ नेियमैकसाभग्रीवेद्यत्वादिक्रमेत्र प्रयोजकम्, शरीरात्मनोश्चातथात्वान्न मत्वर्थीय प्रत्ययानरपेक्षसामानाधिकरण्यमित्यादिचोद्यतत्परिहारक्रमौ तत्रैव द्रष्टव्थाचेित्यर्थः । प्राणमयपयाँयस्यशारीरात्मशब्दो मनोमयपर इति । एष इति पदं वक्ष्यमाणपरम् । यः पूर्वस्यान्नमयस्य शारीर आत्मा प्रामयः, तस्य वक्ष्यमाणो मनोमयं शारीर आत्मेति वाक्यार्थोऽभिप्रेतः। इदसुपलक्षणम्, योऽयं प्रणमय, एषः तस्य पूर्वस्यान्नभयस्य शारीर आत्मेति परोक्तरीत्यन्तस्यापीति द्रष्टव्यम्। परमात्मशरीरत्व मर्थादवगम्यत इत्यर्थ इति । नन्वात्मन आकाशः संभूत इत्यत्रारभशब्दनिर्देशादेव वक्ष्यमाणान्नभयाद्यात्मत्वावगतौ तत्रैव रीत्या आणम्यादीन् प्रत्यपि आत्मत्वमवगम्यत इति प्राणमथपर्याये 'तस्यैव एव शरीर आत्मे ! त्यात्मत्वभतिपादनं मुधेति चेन्न तस्माद्वा एतस्मादन्नरसमयादन्योऽन्तर आत्मा प्राणमयः " इति प्राणमये आत्मशब्द प्रयोगात्'प्राणमये अन्यशरीरत्वं न प्रतीयेत इति प्राणमयस्य, ' आत्मन आकाशः संभूतः ? इति आकाशादिकारणत्वेन निर्दिष्टस्यात्मनश्च शरीरात्मभावप्रतिपत्य र्थम् , तस्यैष एवेति निर्देशस्यार्थवत्वात् । नचैवमन्नम्येऽपि, अयमात्मेति वेिं 1द १. एतदुपरि मुद्रितपाठः अशुद्धः । तालकोशवाक्यानि रातः परिष्कृत्य निवेश्यन्ते ३६८ शात् आत्मन आकाशाः संभून इति निर्दिष्टमापेक्षया शरीरत्वं न प्रतीयेतेनि विरोधात् । ननु * स वा 7ष पुम्पेऽन्नसमय : इत्यारभ्य प्रवृत्तेो हेि श्रुतिवाक्यमन्दर्भ:, 'सत्यं ज्ञानमिति मन्तवर्णप्रतिपाद्यस्य ब्रह्मणः, 'आत्मन् आकाशः संभून् । इनि निर्दिष्ट आन्त्यमन्नमयादिसवन्तरत्नव्यञ्जनद्वारा व्याचष्ट इति सिद्धान्तेऽभ्युपगभ्यते । तन्नानमथाणमयमनोमयज्ञिानमयान्तरत्वं प्रति पिपादयिषितम् ! तत्र विज्ञानमयफ्य्ये 'तस्यैध एव शारीर आत्मा, य: पूर्वस्ये ! ति येो मनोमयस्यात्मा, स एव विज्ञानमयशब्दितजीवान्तर्यामीत्यस्यार्थस्य सिद्धत्वेन सर्वान्तरत्वस्य सिद्धनया, 'ताद्रा तस्मद्विज्ञान्मयादन्योऽन्तर आत्मानन्दमय । इत्युक्षेपो व्यर्थः । प्रत्युत आनन्दमयलक्षणतत्वान्तस्चुद्धिजनकतया विपरीत एव । न च मन्त्रवर्णादिनिर्दिष्टम्यान्नमयादिजीवपर्यन्तान्तर्यामित्वेऽवगतेऽपि तस्य प्रियमोद्रादि मत्वोधनार्थं तत्पर्यायारम्भ इति वाच्यम्--तथापि 'तस्यैष एवशारीर आत्मे ' ित विज्ञानमयपर्याथगतवाक्यान्नरम् “ तस्य पियमेव शिर ' त्यादि कथ्यताम्; न तु, तस्माद्वा एतस्माद्विज्ञानमयादन्योऽन्तर आत्मानन्दभय इतीति चेत्-उच्यते । ‘तस्माद्वा एतस्मद्विज्ञानमयादन्योऽन्तर आत्मानन्दमय इत्यमुक्तौ ‘विज्ञानं ब्रह्म, चेद्वेद तसाचेन्न प्रमाद्यति, शरीरे पाप्मनो हित्वा सर्वान् कमन् समक्षत ! इति विज्ञानमथपर्याय गन्नश्लोकश्रवणात् तत्रैव परमात्मत्वमतीतिः स्थिरा स्यात् । 'तस्यैष एव शारीर आत्मा' इति निर्देशोऽप्यनन्यामत्वदर्शनार्थ इति प्राप्नुयादित्यत , 'तस्माद्वा एतस्माद्विज्ञान मयादन्योऽन्दर आत्मानन्दमय' इति निर्दिष्टमिति न दोषः । व्युदामायेति । विकारशब्दान्नेति चेन्न प्राचुयोन् १-१-१४ सुखप्रतिसंवन्धितयेति । दुःखस्य विरोधित्वेन सुखप्रतिसंबन्धितथा: सुखस्य प्राचुर्ये तद्विरोधिदुःखाल्पत्वं सहचरिततया शीघ्रमुपस्थितं भवति । अतः तदेव प्रतियोगीति भावः । तञ्चावृत्यर्थ प्रथमतरमितीति । प्रथमं धियभारोहतीत्युक्त प्राचुर्यरूपार्थस्य विकारार्थापेक्षया प्राथम्याभावेऽपि अवयवरुपार्थपेक्षया प्राथम्यस्य सत्वात् तद्वैलक्षण्यसिद्ध प्रथमतरमित्युक्तमित्यर्थः । भाष्ये प्रयोगप्रैौठ्या चेति । बिरोधवाध्यमिति यावत् । अथान्मयट्यत्ययस्येति । अस्वार्थिकमयट्प्रत्यय स्येत्यर्थः । प्राचुर्येण सह संन्ध मभिद्ध:ततेि । प्राचुर्यञ्च संबन्धञ्चाहेत्यर्थः । अन्नमयो यज्ञ इत्युक्त अन्नपाचुर्यस्य, अन्नयज्ञोम्वन्धस्य च प्रतीतेः, तत्कृतवचने मडियन्न, “प्रकृतं प्राचुर्ये; प्रस्तुतमुच्यते अत्रेति प्रकृतवचनम्; सप्तम्यर्थे प्रत्ययः इत्युक्तरिति भाव हानमित्यभिप्रायः । प्राचुर्यविशिष्टधाराधेयभाक्षसंवन्धवाचिमयट्प्रत्ययस्य केवल्संबन्ध वानित्वे लक्षणा अवर्जनीयेत्यङ्गीकृत्याह – यद्वा प्राणाख्येति । स्वार्थिकत्वरूपा नर्थक्याश्रयणापेक्षया मयट्प्रत्ययस्य संव धनवलक्षणापि न्यायसीति भावः । तट्टयाहृतमिति । तत्माधुर्यतदल्पत्वयोर्विरोधादिति भावः ! यदि विजातीयमिति । यदि विजातीयाल्पत्वमित्यर्थः । एवमुक्तरत्रापीति द्रष्टव्यम् । अन्याश्रयमपि सञ्जा तीयं विजातीयं वेत्यत्र विजातीयमिति पक्ष: संभावनामात्रेण आशाङ्कय निरस्तः । ब्राह्मणप्रचुरोऽयं ग्राम इत्यादौ ग्रामान्तरे ब्राह्मणाल्पवित् । तेरिति द्रष्टव्यम् । एतेन भयटः प्राचुर्यार्थकत्वक्षेऽपि; जीवस्यैवानन्दमयन्त्रं सिद्धाति आनन्दप्राचुर्यस्य प्रतियोगिदुःखाल्पत्वगर्भत्वात् । प्रायुर्यस्य विशेषणवे व्यधिकरण निरूपकमिति हि व्युत्पत्तिसिद्धम् । अत एव प्रचुरब्राह्मण इत्यत्र प्राचुर्यस्य ग्रामान्तर प्राचुर्थे प्रतीयत इति परोक्त परास्तम् । यतः प्रचुरप्रकाशः सवितेत्यिन् प्रकाश प्रचुरः सवितेत्यत्रापि व्यकिरणनक्षत्रादिग:प्रकाशाल्पत्वापेक्षमेव प्राचुर्ये प्रतीयते; न तु सवितृगतमोत्त्वापेक्षम्; तत्र तमसं बाधितत्वात् । । वस्तुतस्तु स वाक्यं सावधारणमिति न्यायेन थव्र यत्संबन्धो बोध्यते, तदितरख तद्व्युदासः प्रतीयते । ततश्च यदा ग्रामगतेषु ब्राह्मणेषु प्राचुर्यपरं वाक्यम्, ग्रामगताः ब्राह्मणाः प्रचुरा इति तदा तदूतानां शूद्राणामल्पत्वं प्रतीयते । यदा च ग्रामे ब्राह्मणप्राचुर्ये विधीयते , तदा प्रामान्तरे ईदृशब्राह्मणप्राचुर्थनास्तीति ब्राह्मणास्त्वं प्रतीयत इतित्व(त)दभिमतव्युप:ि विरुद्वैव व्युत्पतिरनुभवसिद्धा । ततश्च प्रचुरब्राह्मण इत्युक्त व्यधिकरणसजातीबाल्पत्वं प्रतीयते, ब्राह्मणप्रचुर इत्युक्ते समानाधिकरणविजातीयारुत्वापेक्षं प्रतीयत इत्येतत् 4 ३७० श्रीरङ्गरामानुजभुनिविरचेिता तन्मतश्रद्धालुभ्य एव रोचतामित्यास्तां तावत् । घलवत्तर इत्युक्त इति । यद्यपि द्विवचनविभज्योपपदे तरीयबुनैौ ? इनि द्विवचनादिविशेषणवशात् आशिायनिक प्रत्ययेषु व्युत्पत्यन्त्रकल्नेऽपि मयटं न व्युत्पत्थन्तरकल्पनमस्ति । तथा हि सति भयट्प्रत्ययस्थले तरप्प्रत्यय इव समानाधिकरणविजातीयाल्यत्वापेक्ष प्राचुर्ये न प्रतीयते तथापि पूर्वोक्तयुक्तौ तात्पर्यम् ! मयटो व्छुन्पत्तिसिद्धमिति । इदमुपलक्षणम् । अत्र 'नित्यं वृद्धशरादिभ्यः इति सूत्रे ' मयद्वैतयोर्भाषायाम्' इत्यतो भाषायामित्यनु दृत्या, तस्य सूत्रस्य भाषाविषयत्वेन, आनन्दमय इत्यादौ न तेन सूत्रेण मयट्प्राप्तिः एतस्य छन्दोविषयत्वात् । नापि द्यकश्छन्दसीत्यनेन प्राप्तिः । आनन्दशब्दस्य द्यच्वा भावत् । तस्मात् तत्प्रकृनवचने मयडिति प्राचुर्यार्थमयडेोचित इत्यर्थोऽत्राभिप्रेत ? द्रष्टव्यम् । कथं दुःखाज्ञानेति । अत्र क्रमो न विवक्षित , ज्ञानानन्दाविति निर्देशानुसारेण तत्प्रतिद्वन्द्वितथा कथमज्ञानदुःखसंभव इत्येव निर्दष्टव्यत्वादिति द्रष्टव्यम् ॥ १४ ॥ तद्धेतुव्यपदेशाच १-१-१५ सूत्रस्य भाप्येणानवतरितत्वात् स्वयमवतारयति – हेत्वन्तरं चाहेति । आनन्दयितृत्वस्यानन्प्रचुरवे उत्पादकतया हेतुत्वमुक्ता, उत्पाद्यतया ज्ञापकत्वलक्षण हेतुमाह-धनप्रचुरो हीति । इति सूत्रानन्तर्यमिति । अस्य सूत्रस्य पूर्व सूत्रार्थोपपादकत्वात् तदानन्तमित्यर्थः । पूर्वोक्त एव सम्यगर्थ इति । द्वितीय 'पक्षकत् “ अन्यात्, अण्यात् ? इत्युभयत्रापि धात्वोरर्थवैरूप्याभावात्, पृथकीर्तनी यभोगमोक्षयोः अपृथकीर्तनस्यायुक्तत्वाचेत्यर्थः । मान्त्रवर्णिकमेव च गीयते १-१-१६ मन्त्राणां प्राबल्यं केचिद्वदन्तीति कोशेषु दृश्यते । प्रथमसूत्रे मन्त्रापेक्षया ब्राह्मणप्राबल्यवादोऽनुपपन्न इत्युक्तः, तदविरोधाय मन्त्राणां(णाम?) प्राबल्यमिति पाठो युक्त इति । केचितु मन्त्राबल्यमपि वर्णयन्ति, तदनेन ग्रन्थेनानूद्यत इत्यपि वर्णयन्ति। तद्च्युदासार्थमाहेति। अत्र तट्युदासार्थमप्याद्देत्यपिशब्दोऽध्याहर्तव्यः। ततश्चा, किमुक्तं भवतीत्यत्राहेत्यवतरिते ग्रन्थे पुनरवतरिकादानमनर्थकमिति न चोद नीयम् । नित्यनिर्दोषत्वाविशेषादिति । यद्यपि नित्यनिदषत्वाविशेषेऽपि उप भावप्रकाशिका (आनन्दमयाधिकरण्म् १-१-६) ३७१ श्रतेः प्रातल्यमित्या द दृश्यते । तश्च 'ऐन्द्रा गार्हपत्यमुपतिष्ठते । इयत्र ऐन्द्रीमन्त्र गतेन्द्रपदस्य गार्हपत्यलक्षकत्वम्; न तु ब्राह्मणतस्थ गार्हपत्यपदस्य, अमाप्तप्रकाक तया तस्य बलवत्वादित्याद्युक्तम्-तथापि उपक्रमवाप्राप्तप्रकाशकत्वादिकं प्रयोजकम्; मन्त्रत्वब्राणादिकं याबल्यदौर्बल्यदावश्योजकमिति भावः । नेतरोऽनुपपत्तेः १-१ १७ कारणाविद्या आच्छादिकाविद्येति । आच्छादिकविद्या या कारणाविद्या, विक्षेपकाविद्यारूपा या कार्याविद्या, सः सर्वापि समस्तशब्देन विवक्षितेत्यर्थः । गन्ध शब्दनापारमार्थिकत्वमिति । सूपग:िधभोजनमित्यादाविव गन्धशब्दस्याल्प वाचित्वात्, तस्या अल्पत्वं च निथ्यात्वमेवेति भाव । यद्वा- गन्धशब्देन वा ोच्यते । सवासननिवृतेः ज्ञानाधीनत्वेन ज्ञानभिवत्थैत्वलक्षणमिथ्यात्वं सिद्धमिति भावः । अपुनस्संबन्ध इति । निश्शेषनिवृत्तरित्यर्थ । पञ्चम्य पश्चाद्धस्य न्नितेि । तिशब्देनेति भावः । इतिशब्दः सुत्रस्थपञ्चमीव्याख्यानमिति वक्ष्यमाण त्वात् । भवदभिमतमुक्तस्येति । निर्विशेषस्येत्यर्थः । भाष्ये विविध पश्य ) चित्वं हीति । पश्यखित्वस्य वैविध्यं नाम नानाविधार्थविषयकत्वमिति भावः । न तु विविधमिति द्वितीयान्तं भावप्रत्ययान्तं (न्त प्रकृत्यथैकदेशान्वयौत्र्यात् । केचित् द्वितीयान्तत्वेऽपि गमकत्वमस्तोति मन्यन्ते ?) । अन्ये तुविविधमित्येतत् पश्यशब्दार्थः क्रियाविशेषणमिति मन्यन्ते । विविधं पश्यचित्वमित्यत्र बहुव्रीहिरिति । विविधं पश्यधित्वमिति वाक्ये पश्यन्ती चित् यस्येति पश्यचित्, तस्य.भावः पश्यचित् मिति बहुव्रीहिरित्यर्थः । न तु विविधपश्यञ्चित्वमित्येतावतोऽप्यैकपद्यम्; सुब्लोप प्रसङ्गात् । यदीत्यनुज्ञाप्रदर्शनार्थमिति । यतो वाच इति वाक्यमतिशयेयताम्रा निवृतिपरं न भवति, अपि तु ब्रह्मस्वरूपान्निवृतिपरमिति त्वदभ्युपगमो यदीत्यर्थः । ब्रह्माणस्तुच्छत्वं व्याहृतमित्यत्राहेति । ततश्चाध्याहतत्वात्, ब्रह्मणों निर्विशेषत्; मेव प्रतिपादयतीति भावः, * निर्विशेषत्वेऽपि सुल्य' मित्युत्तरग्रन्थानुसारत् । अत्र निष्प्रभाणकत्वेऽपि तुल्यमित्यनु निर्विशेवेऽपीति वदतः आचार्थस्य , वादान्सयोः ३७२ श्रीरङ्गरामानुजमुनिचिरचिता मंझणि प्रवृत्त्यभावेन निष्माणकं ब्रह्मत्युच्यत इति भ्रन्जल्पितमति भाप्ये निप्य भाuकमित्यस्य निर्विशेषमित्यर्थ इत्याशय उन्नीयते ! कथैष मैन इति । व्यैष मौनः कतरं तु मैौ महि विद्वन्निह मौनभावम् । अनेन विद्वान्नुयाति मौनं कथं मुने मौनहिाचरन्ति । सनमनुप्रविश्यन्ति तवाथ मौनम् । यत्र स्थितो वेदशब्दस्तथायं न तन्मयत्वेन विभाति राजन् । इति महाभारतसनत्सुजातश्लोकद्वयैकाश्यैमनुसन्धेयमित्यर्थ । व्याहृतिपरिहारोऽभि मतश्रेदिति । यतो वाच इति वाक्यं किमपि न प्रतेिषादयतीनि न व्याहृतिरिति चेदित्यर्थः । इत्यनेनापि शब्देनेति । इत्येतत् अनेनापि शब्दन स्वेनपि शळदे नेयर्थः ! सत्यकामस्सत्यसङ्कल्प इत्यादौ न कामनासङ्कल्पादीनां स्वरूपतस्त् स्व भुच्यते ; किन्तु अमोधस्वरूपसत्यविषयत्वमेव । इतरथा अस्मददिष्वपि सत्यकाम वदिन्यपदेशप्रसङ्गात् । अस्मदादिसङ्कल्पस्या िपारमार्थिकरवात् नित्यविभूतिमत्त्रपरस्त्रेन सत्यसङ्कल्पपदस्था िसङ्कमात्रसिद्धसर्वार्थत्वपरतयां च दहरधिकरणे व्याख्यास्यमानत्वात्, वेदार्थसङ्कहेऽप तथैव प्रतिपादितत्वाच्चेत्य स्वरसादाह---त इमे सत्याः कामा इन् ि । तत्र कामशब्दनिर्दिष्टानामहत पाप्मत्वादीनां गुणानां सत्यत्वाभिधानात् सत्यत्वं ६.५ठोक्तमिति भावः । उभय भुख्यत्वं सिद्धयति चेत्, तदेव युक्तमिति । यत्र मुख्यार्थसङ्कोचलक्षणैक्रदेश चाधेनैव वाक्ययोरक्रोिधसंपादनम्, तत्र सर्वात्मना मुख्यार्थत्यागरुपलक्षणा नाश्रयितु मुचितेत्यर्थः । विपयविभागो मुख्यत्वानुरोक्षी दृश्यत इति । गामनय बलीवर्द मानयेत्युक्ते गोशब्दस्य सर्वात्मना मुख्यार्थापरित्यागेन बलीवर्दव्यतिरिक्तगोविषयत्वेन सोच एव कल्प्यते; न तु सर्वात्मना मुल्यार्थबाधेन लक्षणा समाश्रीयते, तद्वत् वाच्यत्वप्रतिपादकप्रमाणानां 'यतो वाचो निवर्तन्त ? इत्यादिना विरोधे इयक्तय चाच्यत्वव्यतिरिक्तवाच्यत्वपरतया सङ्कोच एव कार्य: ; न तु सर्वात्मना वाच्यत्व रूपार्थपरित्यागेन बाध्यमित्यस्य लक्ष्यमित्यर्थाश्रयणमित्यर्थः । अतोऽत्र स्ववाक्यस्थ हेतुश्चोक्तो भवतीति । ननु स्ववाक्यस्थकथनरूपान्तरङ्गमत्यासत्या, स्वाक्यैक देशमयडन्तपदवाच्यनिरतिशयानन्दयोगमतिपादकाद्यसूत्रयानन्तर्यमस्य सुत्रस्य कुतो ५ 1 भन्म शिका (अः नन् । ३७३ न स्यादिति चेत् – सत्यन् । आदिमध्यान्तग:हेतुरानशक्रमसङ्गतिविशेषाभिप्रायेण भेदव्यपदेशाख १ १-१८. एकावस्थायामिति । 'एतस्माद्विज्ञानमथादन्योऽन्तर आत्मे 'तेि बद्धं जीवं परामृश्य, अन्योऽन्तर अमेति, तस्वामेव दशायाभन्तरभश्चेनानन्दमयस्य भेदकीर्तना दित्यर्थः । स्यादिति जीवस्येति । स्यादित्यभिप्रेय जीवस्येत्युक्तमित्यर्थः । केचितु जीवस्येति प्रतीकग्रहणं तद्वाक्ये व्यस्यायत इति सूचनार्थमिति वदन्ति । अस्सिन्नस्य च ततोगं शास्ति १-१-२० अस्मिन्निति विषयसप्तमीति । अस्य जीवस्यास्मिन्नानन्दमये विषये आन्दयोगं शास्ति, आनन्दमयविषयकानुभवरूपानन्दयोगं शास्तोत्यर्थः । जीवस्या नन्दरूप आनन्दमयनुभवोऽस्तीति यावत् । एवं च, 'रसं होत्रायं लब्ध्न न्दी भवती ! तेि श्रतिवाक्यस्यायमर्थ --- रसं लव्ध्वा - रसस्वरूपमानन्दमयं लब्ध्वा अनुभूय, आनन्दी भवतेि-लाभरूपानन्दी भवतीति ! विषथसप्तमीत्येतदुपलक्षणम् । अस्मिन् परमात्मनि लब्धे सति अस्य जीवस्यानन्दयोगं 'रसं तेोबायं लब्ध्वानन्दी भवती । ित शास्र शास्त्रीत्यर्थाश्रयणेऽपि न दोष इति द्रष्टव्यम् । ननु जीवस्यां नन्दमयानुभवरूपानन्दशालित्वं कर्थ जीवानन्दमयोर्मेदं साधयेत् ? अभेदेऽपि तसंभवत्, परमात्मनेऽपि स्वानुभवसत्त्वादिति चेत् –उच्यते । आनन्दमयस्य जीवभिन्नत्वे आनन्दी भवतीति शाखेण शिष्यमाणानन्दमयोगो नोपपद्येवत, स्वस्य स्वयोगासंभवात्, सूत्रे तद्योगं शास्तीत्यत्र तच्छब्द आनन्दरूपानन्दमयपर इति न कोऽपि दोषः । आनन्दे ह्यानन्दयोगं घदतीति । रसं ह्येवार्थं लव्ध्वाऽऽनन्दी भवतीत्युतेरिति भावः । ननु, “एव मान्दमयः परं ब्रहेति निश्चिते सती'त्यादि भाuयस्यैवमवतारिकाथाम्, अस्मिन्नस्य च तद्योगं शास्तीति सूत्रार्थनिश्चयस्यानन्दभय. परब्रह्मनिश्चयोत्तरभाविन्या इदं मूत्रमानन्दमयपरब्रह्मात्रनिर्णथाप्रयोजक्रमेव स्यात् । ततश्चानन्दमयस्य परमझवे, 'ददे आकाश आन्दो न स्मात्, विज्ञानमानन्दं ब्रह, आनन्दो ब्रोति व्यजनादित्यादीनामानन्दस्य जगत्कारणात्चब्रह्मत्वप्रतिपादकानां वाक्यानां विरोधमाशङ्कय परिहश्तीत्येवावतारेिका युज्यत इति चेत् – उच्यते । अवतरिकान्तरसद्भावेऽपि अस्यामवारकायां दोषाभावात् । न चोक्तदोष इति वाच्यम् ; अभ्युच्चययुक्तितयोपन्यासे दोषाभावात् । पूर्वोक्तहेतव इति । स्वप्रकाशाद्वा ज्ञानपदवाच्यत्वं तद्गुणप्तरत्वाद्वेत्येवमादय इत्यर्थ । भाष्ये यथा विज्ञानशब्देन विज्ञानमय इति । ननु विज्ञानशब्देन विज्ञानमवोत्तै, तद्गुण सारत्वात् श्रपदेशः प्राज्ञवदिति सूत्रकृता, * यदेष आकाश मानन्दो न स्यात् आनन्दो ब्रहेति व्यजानात् 'इत्यानन्दशब्देन प्राज्ञस्य निर्देशो दृष्टान्तीकृतः । इह तु आनन्दशॐदनानन्दमयम्य निर्देशे विज्ञानशब्दो दृष्टान्तीक्रियत इतेि तदेतदितरे सर(अयं स्यात् । इतरेतराश्रयाणि व कार्याणि न प्रकल्पन्ते । यथा नौनवि बद्धः नेतरेतरत्राणाय भवतीति – मैवम् । सूत्रकृता तद्गुणसारत्वादिति युक्तिसाम्येना पतति धर्मपर्यन्तत्वे आनन्दशब्दस्य दृष्टान्तीकरणेऽपि आनन्दशब्दस्य धमिं पर्यन्तत्वे विज्ञानशब्दस्य सूत्रकृता दृष्टान्तीकृतत्वाभावात्, एकोनसहस्राधिकरणन्यायेन तत्ताद्वप्रतिपतिदशायां तस्य तस्य दृष्टान्तीकरणे दोषाभावात् । प्राज्ञवदित्यत्र, सत्यं ज्ञानमिति ज्ञानशब्दस्यैव दृष्टान्तत्वसंभवाच । आनन्दानन्दमयशब्दयोरेक विषयत्वेनेत्यर्थ इति । आनन्दो ब्रहेत्यादौ ब्रह्मपदसमानाधिकृतानन्दशब्दस्य नन्दमयपरत्वाभावे, आनन्दं ब्रह्मणो विद्वानित्यादौ आनन्दस्यानन्दं विद्वानिति पर्यवस्येत् । ततश्चान्वयः स्यादिति भावः । नन्वलं ब्रहेति व्यजानात्, प्राणी ब्रक्षेति व्यजानादित्यादिषयांथेष्विव आन्दो ब्रवेत्यत्रापि आनन्दशब्दस्य वस्तुतो ब्रह्मपरत्वाभावेन नानयोरेकविषयत्वम्, आनन्दमयशब्दस्य ब्रह्मपरत्वादानन्दशब्दस्या ब्रह्मभरवदित्याशङ्का, पुनर्भूगोर्वरुणोपसत्यभावेनानन्दो ब्रह्मति व्यज्ञानादित्यत्रानन्दः शब्दस्य ब्रह्मपरत्वस्य सर्वाभ्युपेतत्वादानन्दमयब्रह्मत्वस्य समर्थितत्वाच एकविषयत्वमुप पन्नमित्याह--परमात्मत्वं हेि पराङ्गीकृतमिति । ननु अन्यात्, प्राण्थादिति पदाभ्यां सांसारिकमोक्षसुखहेतुत्वोक्तिरनुपपन्ना । एकेनैव पदेनोभयोक्तिसंभवात्। इत्यस्वरसादाह--अथवा अन्यादितेि सत्ताहेतुत्वमिति । ३७५ पुलिङ्गान्तेति। कारणत्वमतिपादक, ' 1ऽकामयते 'त्यनन्तरवाक्ये पुलिङ्ग शठढेनानन्दमयस्य परामात् ! रूप धाभ्यनन्यैरिति । स्वस्मादनििरतैरवयवैः शिरःपक्षपुच्छादिरूपणप्रकरणादित्यर्थ । पठ्याश्विांशाभावादिति । समुदायावयव त्रिपथतया तस्य पुच्छमिति षष्ठधुपपतेरित्यर्थः । निरतिशयन्येति ! निरतिशयानन्दे सदसद्भावशासंभवादित्यर्थः । रूपणादिति । अवयवित्वस्यापि पुच्छत्वस्येत्र रूपण संभवादित्यर्थः । आनुरूप्यादिति । शोध्यत्वस्य स्वनुरूपत्वादित्यर्थः । पर्यायत्वा दिति । ब्रह्मात्मानन्दमयशब्दानां पर्यायत्वात् श्रेोकगतब्रह्मशब्दस्य तत्परत्वादित्यर्थः । अनन्यात्मेति । तस्यैष एव शारीर आत्मेत्यस्येत्यर्थः । यदा ह्यवैष ' इत्यादिवाक्यविषयतयेति । अस्मिन्नानन्दमये प्रति बोध्यस्य जीवस्य तद्योगम् - अभययोगम्, 'यदा द्वेवैष-एतस्मिन्नदृश्येऽनात्म्ये ऽनिरुतेऽनिलयनेऽभयं प्रतिष्ठां विन्दते, अथ सोऽभयं गतो भवती । ति शास्त्र शास्तीत्येवं तस्य सूत्रस्य तैयाख्यातत्वदिति भावः । भन्त्रवर्णे विषयीकुर्वतीति । “यो वेद नेिहितं गुहायां परमे व्योमन्, सोऽश्रुते सर्वान् कामान् सह ब्रह्मणा विपश्चिते 'त्येतावत्पर्यन्तस्य विषयवादित्यर्थः । तदेव वक्तव्यमिति । अस्मिन्नस्येति सूत्रे, रसं खेशायं लब्ध्वानन्दी भक्तीत्येतदेव प्राप्यवानन्दहेतुत्वप्रतिपाद्कं विषयत्वेन वक्तव्यमित्यर्थः । इत्यानन्दमयधिकरणम् । अन्तराधिकरणम् (७) अन्तस्तद्धर्मोपदेशात् १ १-२१. आनन्दमयस्यैवादित्यमण्डलवर्तित्वमुक्तमिति । ननु 'जीवमुख्याण लिङ्गत्' इति सूत्रे, यश्धासावदित्ये इति वाक्यस्य विग्रहातिदेशकत्वमेिति वक्ष्य मणत्वात् कथमात्मैक्यपरत्वमिति चेन्न –उभयपरत्वस्य तत्रैव समर्थयिष्यमाणत्वाद दोषात् । कर्सकृतत्वं हि लोकप्रसिद्धमिति । करचरणादिभत्कभनीयदेहस्य तद्भोगोपकरणभूततया तत्कर्मार्जितत्वस्यैव वक्तव्यत्वादिति भावः । इदमुपलक्षणम् । श्रीरङ्गरामानुजमुनेिविरविता रमणीयचरणा रमणीयां योनिमापद्यन्ते । इति श्रुत्या कर्म न्यतावच्छेदकं शरारत्यू ग्रति शरीरिण आनन्दमयस्येति । ननु 'तस्माद्रा एलस्नदात्मन आकाशः संभूतः इत्यादिवाक्यपर्यालोचनायामेव वक्ष्यमाणाकशादीन् अन्नमयान्तान् प्रति आत्मत्वमवगग्य इति आनन्दमयाधिकरणे प्रतिपादितथा आनन्दमयस्यापि करचरणादिभच्छरीरकस्व मवगम्यत इति चेत्-पत्यं तत्रैवानन्दमयधिकरणे करचरणादिमच्छरीरकत्वमवगतम् । तथापि तस्, 'अन्योऽन्तर आत्मे 'ति ततोऽप्यन्तराणां केषाञ्चित् श्रवणेन सद्वारकत्व कथनादद्वारककरचरणादिमच्छरीरकत्वं कर्मजन्यमेवेति भाव । नन्वेतद्वाक्ययनु वादरूपस्य पुरोवादिवाक्यानुसारेौबार्थनिर्णयो भवतीति किमेतद्वाक्यविषयविचारेणे त्यत आह- य इति प्रसिद्रवन्निर्देशादिति । एतेन-रूपवत्यं तु ब्रह्माणोऽपि संभवति, सत्यस्य 'नीरूपशास्त्रविरोधित्वेऽपि माथामयस्य तदविरोधित्वात्, ब्रह्मणि च रूपस्य 'माया हैषा मया सृष्टा यन्मां पश्यसेि नारदे ' ति वचनानुसारेण मायामयस्यैवाङ्गी कारात् । न च तद्धोघकवचनानामप्रामाण्यप्रसङ्ग । मायाविदर्शितमायादृष्टानुवादवत् प्रामाण्योपतः । इह च 'हिरण्मयः पुरुषो दृश्यते , 'यन्मां पश्यसीति दृष्टवनुवादस्य स्पष्ट प्रतीतेरिति परेषां मतमपास्तं वेदितव्यम् ; एवंरूथस्य मानान्तराप्राप्तत्वेन श्रुत्येकसमधिगम्यल्लात् । ननु, * य एषोऽन्तरादित्थ ' इत्यत्रादित्थशब्दभिलप्यजीवाधारतथा प्रतिपन्नस्य कथमदित्यशब्दाभिलप्यजीवत्वरूपपूर्वपक्षोत्थिििरत्याशङ्कयाह-आदित्यशब्द इति । आदित्यशब्दात्, “दित्यदित्यादित्ये ि ,ि ' तस्येद' मित्यर्थे ण्यप्रत्यये, अलोपे, हलो यमां यमेि लोप । इति प्रथमयकारस्य लोपे च आदित्यशब्दो नेिष्पन्नः । अत आदित्यादिः आदित्यादिग्बिमध्ये वर्तितुमर्हतीति भावः । हृदा मनीषा चेति। भक्त्या धृत्या चेत्यर्थ ! इदं च, 'सर्वत्रप्रसिद्धोपदेशा ' दित्यत्र स्पष्टम् । “न संदृशे तिष्ठति रूपमस्ये ? त्यत्र रूपशब्देन विग्रहस्य निर्दिष्टत्वेऽपेि, 'न चक्षुषा पश्यति कश्चनैनम्, हृदा मनीषाभनसाभिक्लप्त ? इति वाक्ये, अस्पेति षष्ठयन्तेन निर्दिष्टस्य परमात्मस्वरूपस्यैव एनमिति । द्वितीयान्तनिर्दिष्टतया, तस्यैव मनसाभिक्लप्तत्वरूप मनोग्राद्यत्त्रै सिद्धयेदित्यस्वरसादाह - यदा पश्यः पश्यत इति । 'न ह्यारोपितं भावप्रकाशिका (अन्तराधिकरणम् १-१-७) ३७ ५४त इति श्रूयत इति, 'क्षतिकर्मभ्यपदेशात् सः : इत्यत्र ईक्षणस्य तत्वविषयत्वमेव वक्तव्यमिति मृषावादिभिरेव समर्थितत्वादिति द्रष्टव्यम् । भूवविहितसभासत्वादिति। यद्यपि, * अनेकभन्यपदार्थे', 'षष्ठी त्यदिसूलविहितेषु बहुीहित्पुरुषादिष्वप्यन्त्येव लक्षणा-तथापि शास्त्रमूललक्षणापेक्षया पुरुषवुद्धिमूललक्षणा दुर्वला । उपपादितं चेदम स्माभिः पाराशर्यवचस्युधामिति श्लोकव्यास्यानावसरे तत्रैव द्रष्टव्यम् । उपमानोपमेय वाचकशब्दसद्भावाचेति । तत्र समभिव्याहृतसामानाधिकरण्यनिवहाय यथातथा वास्तु । इह त्वसति बाधके तथाश्रयणमन्याध्यमिति भावः । मुख्य एवेति । मुख्य तुल्य इत्यर्थः । अभ्युपगन्तुमुचित इति यावत् । अनन्तरवाक्यस्थेति । 'तस्यो दिति नामेत्यनन्तरवाक्ये षष्ठयन्ततच्छब्देन परमात्मन एव परामर्शन उपासकस्य परामशसंभवादिति भावः । अक्षिविद्यायां च य एषोऽक्षिणीतेि स्थानस्योक्तत्वा दिति । ननु अन्तरादित्यविद्याप्रकरणान्नातस्यास्य वाक्यस्य अक्षिविद्यायां स्थानविधाय कत्वशङ्काया अप्रसक्तरप्रसक्तप्रतिषेधः । न च प्रकरणे निवेशासंभवात् प्रकृया। मक्षिविद्यायां निवेशशङ्का संभवतीति वाच्यम् – तर्हप्रकृतत्वाविशेषात् विद्यन्तरेऽपि निवेशशङ्का प्रसज्येतेति चेत् – उच्यते – 'हिरण्यश्मश्रुर्हिरण्यकेश आभणखा। सर्व एव सुवर्ण 'इति हिरण्मयविग्रहृविशिष्ट प्रस्तुत्थ, 'तस्यैतस्य तदेव रूपं थदमुष्य रूपम्’ इत्यतिदेशात् अक्षिविद्यावां रूषवत् तत्समभिव्याहृतस्थानस्यापि विधानमस्त्वित्या क्षेपस्य तत्परिहास्य च संभवादिति द्रष्टव्यम् । अक्ष्णः स्थानत्वे विहिते सतीति । ननु द्वेधा हि गुणानां भेदकत्वम्, उत्पतिशिष्टगुणावरुद्धे गुणान्तरस्य निवेशासंभवात् । यथा, 'सा वैश्वदेव्योमिक्षा। जिभ्यो वाजिनम्' इत्यत्रामिक्षावरुद्धे यागे वाजिनस्य निवेशासंभवात् कर्मभेद: ; प्राप्त कर्मण्यनेकगुणविधानासंभवाद्वा ; यथा विद्वाक्यविहितौणैभस्यमावास्यासंज्ञयोः कर्मणोः, यदाग्नेयोऽष्टाकपाल इति वाक्येन द्रव्यदेवतयोर्विन्नाने कर्मान्तरत्वं स्यादित्युक्तं पौर्णमास्यधिकरणे । न चेद्द तदुभयं संभवति । उभयोरपि स्थानयोरुत्पत्तिशिष्टत्वेन वा उत्पन्नशिष्टत्वेन वा विधानसंभवात् विद्याभेदाप्रसक्तः । अतएव पूर्वतन्ते, 'अष्टाकपालनवकपालादीनां 48 ३७८ श्रीरङ्गरामानुजमुनेिविरचिता द्रव्याणां युगपदनुपसंहरणीयानामध्येक्रस्लमपि जातेष्टौ गुणतया विधानमस्तु । ततश्च सर्वेषामपि द्रव्याणां उत्पतिशिष्टत्वम् उत्पन्नशिष्टत्वं ब्रा भविष्यती 'ति पूर्वपक्षः प्रवर्तित इति चेत् अत्र केवित् – “व एधेऽन्तरादित्ये हिरणमथः पुरुषो दृश्यत ' इत्येतदेव उत्पतिवाक्यम् । दृश्यते-द्रष्टव्यः योगिभिरित्यर्थः । ततश्चादित्यमण्डलस्य उत्पति शिष्टत्वात् तद्विरुद्धस्थानस्य तत्र निवेशासंभवात् वेिद्याभेदोऽवश्यं वक्तव्य त्यत्र तात्पर्यात् । ननु 'य एषोऽन्तरादित्य इति वाक्यस्य उत्पत्तिवाक्यत्वे, उत्पत्तिशिष्ट गुणावरुद्ध, * तस्य यथा कप्यास 'मिति वाक्येन सिद्धान्त्यभिमतस्य पुण्डरीक दलामलायताक्षत्वस्य वा, उदिति नास्रो वा कथं निवेश इति चेन्न – उत्पत्तिशिष्ट गुणावरुद्धे तद्विरुद्धगुणान्तरस्य निवेशासंभवेऽपि तदविरोधिनो गुणस्य विधाने अनुपपत्थभावात् । नन्वेवम्, 'सचैत्र प्रसिद्धोपदेशा'दित्यत्र उत्पत्तिशिष्टसार्वात्याव रुद्धे मनोमयवादिगुणविधानासंभवात् 'सर्वं खल्विद' िमित वाक्यं नोत्पत्तिवाबयमिति ग्रन्थकारोक्तिविरोधः, तत्राप्युत्पतिवाक्यत्वेऽपि विरोधाभावादित्येव परिहारसंभवादिति चेन्न-तदून्थस्यापि तदभिप्रयत्वान्न विरोध इति वदिन्त । वाक्यभेदः स्यादिति। यद्यपि सिद्धान्तेऽपि गुणविधित्वेन वाक्यभेदोऽस्ति, तथापि

• प्रधानविधिवाक्यं खल्वङ्गवाक्येन संयुतम् ।

अङ्गप्रधानसंयुक्तां विधतेऽपूर्वभावनाम् ॥ इति न्यायेनाङ्गप्रधानविध्योर्वाक्यैकवाक्यत्वं संभवति । विद्याभेदपक्षे तदपि न संभवतीति भाव । विधेयत्वं गम्यत इति चेदिति । ततश्चोत्पत्तिवाक्यश्रुतं अन्तरादित्य इत्येतत् अविवक्षितमिति भावः । आशथमविद्वानाह-उपक्रमविरोव इति । आशयमुद्धाटयति उपक्रमेऽ प्यादित्यमण्डलस्येति । अनुवाद इति चेदिति । अविवक्षेति चेदित्यर्थः । रूपातिदेशानुपपतिथेति । 'तस्यैतस्य तदेव रूपं यदमुष्य रूपं । मेित्यति देशानुपपत्तिरित्यर्थः । नन्वियमक्षिविचैव भवतु, तथपि न रूपातिदेशानूपपत्तिः भावप्रकाशिका (अन्तरधिकरणम् १-१-७) ३७ः मया । हीनोपमाश्रयणायोगाचेति । ननु हीनोपमाया आलङ्कारिकैदपत्वेन परिगण नात् सा यज्यते चेत्, सिद्धान्तेऽध्यमङ्गलस्य कथ्यासशब्दस्य प्रथोगदश्लीलत्वं यत् । तथा अप्रसिद्धार्थत्वा निहतार्थत्वं च स्यादितेि दोषद्वयं सिद्धान्तेऽप्यस्तीति चेन्न अश्लीलत्वस्य सर्वपक्षसाधारणत्वात् । निहतार्थत्वं तु एतादृशजुगुप्सितार्थम्वीकारापेक्षय ज्याय इति तदेव युक्तमिति भाव । गानविशेषाविति । यद्यपि 'गतिषु सामा रन्ये ' ति सूोक्तरीत्या साझेो गीर्तिरूपत्वेन तदाश्रयभूताया ऋचो गानरूप-वं नास्ति---तथापि गानशब्देन स्तुतिहेतुत्वमुच्यते । स्तुतिश्च गुििनष्ठगुणाभिधानम् । तल ऋचां साक्षादेव हेतुत्वम्, साम्रां तु ऋगक्षराभिव्यक्तिद्वारेति विवेकः । परैम् अधिदैवतं ऋचः पृथिव्यन्तरिक्षद्युनश्चलादित्यगतशुभारूपत्वं, साझश्चाग्विाभ्याकाश चन्द्रादित्यगतनीलभारूपत्वम्, 'इयमेवगैग्निस्साम 'इत्यादिना अतिपन्नम् । तथाध्यात्म प्रणस्साम' इत्यादिना वाक्चक्षुश्श्रेोलक्षिगतशुझभारूपत्वमृच प्राणच्छायान्ममन:परःकृष्णरूपत्वं सान्नः प्रतिपन्नम् । एवंभूतभक्सामयोः गेध्णत्व रूपं पर्वत्वमुच्यते । गेtणशब्दो हि पूर्ववचनः । पर्वस्वेव छन्दोगानां गेटणशब्द प्रसिद्धे । ततश्च ऋक्सामात्मकगृथिव्यभ्यादीनां परमात्मशरीरत्या तत्कार्यतया च तत्पत्वमुच्यते । ततश्च यत एवायमुन्नाभा, ऋकूसामगेप्णश्च, तस्मादुदेष्ण इति वक्तव्ये उद्वीथ इत्युच्यते परोक्षेण परोक्षयित्वाद्देवानामित्यर्थो वर्णित: । तत्र गेण्णशब्दस्य पर्ववचनत्वादपि, गा स्तुतैौ इत्यतः, ‘गादाभ्यां चे'यैौणादिकव्युत्पत्थनु सारान् गेण्णशळढस्य गानार्थत्वमेवोचितम् | ऋामशब्दयोरपि प्रसिद्धार्थत्वमेव न तु पृथियग्न्यादिपरत्वमित्यभिप्रेत्य एवं व्याख्यातमिति द्रष्टव्यम् । अधिदैवतं देवतायामुपासनमिति । 'विभक्तयर्थे यदव्यथ । मिति समासे अधिदैवतमित्यस्य देवतायमित्येवार्थः, उपासनमित्येततु प्रकृभिप्रायेणेति द्रष्टव्यम् । अमुष्येन्थेन ध्छूतिगतं व्याख्थेयं पदम् । विद्याद्वितयमपेि सङ्कहीतमिति । 'सम्बन्धादे मन्यत्रापि ! इत्यधिकरणे :उीथे आदित्यमण्डलस्यपुरुषानुचिन्तनस्याक्षिभ्थपुरुषानुः श्रीरङ्गरामानुजमुनेविरचिता चिन्तनस्य च एकविद्यात्वस्थ परैरभ्युपेतस्य भाध्यकृत रिकरियमाणत्वात् ब४|- द्वयमित्युक्तौ नानुपपत्तिरिति द्रष्टव्यम् । चतुधसंशय इति । 'तदर्थमिह पाप्मशब्द ? इत्यारभ्येत्यर्थ । * सभ्य पाप्मभ्य उदित इति वाक्ये च संशथद्वश्रम् । अजायमानादित्यवर्णवाक्ययोश्च संशयद्वय मिति त्रिषु वाक्येषु संशयचतुष्टयं द्रष्टव्यम् । जन्मनिषेधश्च न कर्ममूलजन्मविषय इति। नन्वजत्वश्रुतेर्जन्मसामान्याभावविषयत्वं वदतः पूर्वपक्षिणः तस्याः श्रुतेः किं परमात्मा विषय इत्यांभप्राय:, उत जीव इति । नाद्यः, तस्यैवानभ्युपगमात् । न द्वितीय:– जीवस्य जन्ममात्रशून्यत्वाभावात् । तमादेतच्छूतिविचारस्य तदर्थचिन्ताकोटावन्वयोऽनुप पन्नः । विश्व सर्वपाप्मोदितत्वस्य सवैकर्माल्यन्ताभावरूपत्वे सिद्धे, तादृशे चात्मनि प्रतिपन्नस्य शरीरस्य * सम्भवाम्यात्ममाय41 ? इति प्रमाणानुसारेण कर्मातिरिक्तहेतुक्रत्वं सिध्यति ; ततश्चाजायमानत्वश्रुतीनां कर्मकृतशरीराभावपरत्वं सिध्यतीति तस्य; फलकोटिपर्यवसन्नस्याजत्वादिश्रुत्यर्थस्य प्रथमोपपादककोटै निवेशमभ्युपेत्य चतुर्धा संशयवर्णनमहृद्यमितेि चेन्न –. अजायमानत्वश्रुतेजाँवस्वरूपान्नादित्वपरत्वमिति पूर्व पक्षिणोऽभप्रायसम्भवात् । अत एवास्यापेि वाक्यस्य विचार्यत्वात् तदर्थचिन्ताकोौ नेिवेशो युध्यत इति न पूर्वोक्तदोष इति ध्येयम् ! भाष्ये कर्मसम्वन्धरहितस्य मोक्षस्येति । अत्र कर्मसम्बन्धशब्दः कर्मफलभूतमियाप्रियसम्बन्धपरे द्रष्टव्यः । 'न हं वै सशरीरस्य सतः प्रियायियोः ! इत्युदाहरिष्यमाणश्रुत्यर्थानुगुण्यात् । अशरीर तया प्राप्यत्वेनोच्यत इत्यर्थ इति । शरीराहिल्यरूपकारणेन प्रसाध्य इत्यर्थः । ज्ञानशक्तयादिकं लोककामेशत्वादिकं चेति । * ये चामुष्मात्पराञ्चो लोकास्तेषां चेष्ट देवकामानां चे ',ि 'ये चैतस्मादर्वाञ्चो लोकास्तेषां चेटे मनुष्यकामानां चे ! ति वाक्यप्रतिपतं सर्वलोककामेशत्वं तदाक्षिप्त ज्ञानशक्तयादिकं चेत्यर्थः । जीवेप्वसम्भवन्नयं धर्म इति। अनेन सर्वपापेदितत्वरूपं ब्रह्मलिङ्गं सशरी रत्क्रुपजीवलिङ्गापेक्षया चरमश्रुतमध्यनन्यथासिद्धत्वात् बलमितेि न्याय उपन्यस्तो भवति । अत्र सर्वपापेोदितत्वस्य 'उदेति वै सर्वेभ्यः पाप्मभ्यो य एवं वेद । इति सर्वपापोदितत्वलक्षणफलरूपतात्पर्यलिङ्गोपेतत्वात् अतादृशात् सशरीरत्वरूपजीव लिङ्गादाधिक्यं द्रष्टयम् । वाक्यकारवच इति । ननु, “न जरा न मृत्यु ३८१ ोको न सुकृतं न दुष्कृतं सर्वे पाप्मानोऽतो निवर्तन्ते ’ इति प्रयोगानुसारेण जन्मजरादीनामपि पापशब्दवाच्यत्वं स्यात् । तनश्च । ५पहतपाप्मे । त्यनेनैत्र जरा दीनां युदस्तत्वात् ' विभरं विमृत्यु ' रित्याद्विना पुन्ध्युदासबैफल्यं स्यादिति चेन्नः अपहतपाप्मे ? ति वाक्ये पाप्मशब्दस्य गोबलीवर्दन्यायेन जरादिव्यतिरिक्तपाप पत्वात् । न च शोकादिषु पाप्मशब्दस्याभुस्यत्वेऽपि सुकृतदुष्कृतयोः प्रवृत्ति निमित्तसम्भवान्न मुग्यत्वं त्याज्यमिति लघुसिद्धान्तटीकाविरोध इति वाच्यम् तृभ्याभ्युपेत्यवादत्वेनादोषत्वात् । केचित्तु तद्विरोधादिदमेवान्यपरतया व्याख्येयमिति वदन्ति । ननु पाप्मशष्टादस्य सुकृतसाधारणपरस्त्रसमर्थनं मुधा । पाप्मशब्दस्य लोक प्रसिद्धयनुरोधेन दुष्कृतमात्रपरत्वे पापवश्यतागन्धराहित्यरूपस्य तस्य जीवेऽसत्वेन जीवव्यावृत्तिः सिध्यतीति चेत् – सत्यम् । अथापि वस्तुस्थित्यनुसारात् सुकृत साधारण्यमुपपादितम् । अपहृतपाप्मशब्दोऽसङ्कोचादिति । “सर्वे पाप्मानोऽतो निवर्तन्ते अपहृतपाप्मा द्वेष ब्रह्मलोक ' इति पापनिवर्तकत्वस्यापहृतपाप्मशब्दप्रवृति निमित्तया श्रुतावेवाविष्करणादिति द्रष्टव्यम् । नन्वहतपाप्मशब्दो यथा तथा वास्तु। प्रकृतस्तु पाप्मोदितशब्दो न तादृशार्थकः प्रमाणाभावादिति चेन्न --अत्रापेि 'उदेि हवै सर्वेभ्यः पाप्मभ्यो य एवं वेद ? इति परपापनिवर्तकत्वप्रतीत्यविशेषादिति ध्येयम् । केचित्तु – अपहतपाप्मशब्दोऽसङ्कोचेन स्वस्मिन् परत्र च पापघातकत्वं वदतीति चेत्, जीवस्य कदापीडक्त्वाभावेन परिशुद्धात्मविषयस्यापहतपाप्मशब्दस्या प्ययमेवार्थ इत्युत्तरग्रन्थविरोधप्रसङ्गात्, कर्मवश्यतांगन्धरहितत्वमित्यर्थ इति भाप्य विरोधाचेद्भतिवादमात्रमिति वदन्ति । नन्वेवं नित्याविभूनापहतपाप्मत्वादिगुणानां नित्यमुक्तानामपि अन्तरादित्यविद्याविषयत्वप्रसङ्ग इति चेन्न – अनन्याधीनमपहृत पाप्मत्वमिह विवक्षितम् ! तच न नित्येषु सम्भवति । तेषाभपहतपाप्मत्वस्य भगव रसङ्कल्पाधीनत्वादिति भावः । हिंसारूपधात्वर्थासम्भवादिति । भरणोद्देश्यक मरणानुकूलव्यापारस्यैव हिंसात्वादिति भावः । विषशब्दस्येवेति । यद्यपि विषशब्दो विषत्वजातिवचनो न सप्रतियोगिकः । “ न हि गो ; किञ्चित्प्रत्यगौ इति न्यायेन कस्यचिद्वस्तुनः कञ्चित्प्रति विपत्वम्, कञ्चित्प्रति न विषत्वमिति हि न सुवचम् – तथापि यस्य यन्मरणसाधनम्, तस्य तद्विषमिति कृत्वेदमुक्तमिति द्रष्टव्यम् । ३८२ श्रीरङ्गरामानुजमुनिधिरविता तत्पूर्वकं स्वरुपेोपधिकमित्यत्र तत्पूर्धकमित्येतत् हेतुगर्भविशेषणगेित्यभिप्रय रात्मापहतपाप्मा ! इत्यपहतपाप्मत्वमेव सर्वभूतान्तरात्मत्वपूर्वकं निर्दिष्टम्, न त्वपठ्ठत पाप्ममपूर्वकं सर्वभूतान्तरात्मत्वम्--तथापि अपहतपाप्त्व सहपठितमित्यत तात्पर्यम् । ननु परभाप्ये, ' ये चानुप्मात्पशवो लोकास्तेषां चेष्ट देवकामानांचे 'ति आदित्यान्त बैर्तिनः परिच्छिनैश्वर्यश्रवणे * ये चैतस्मादर्वाञ्चो लोकास्तेषां चेष्ट मनुष्यकामानां च इत्यक्ष्यन्तर्वर्तिनश्च परिच्छिनैश्वथैश्रवण पूर्वपक्षहेतुतया पैसाशङ्कय परिहृतम् । तद्भगवता भाप्यकृतां किमिति नान्तमित्याशङ्कव तत् मुनिरसलया नोपन्यस्तमित्यभि प्रयन्नाह – अत एवेति । निरुपाधिकसत्यसङ्कल्पत्वादेवेत्यर्थः । नन्वादित्यपुरुष केषाञ्चिदीष्ट, अक्षिपुरुषः कषञ्चिदिति निर्देशभेदादैश्वर्वमर्थादसिद्धिरित्याशङ्कचाह तदवच्छेद इति । ऐच्छतयान्यथासिद्ध इति । ऊध्र्वलोकदेवकामेशितृत्वेच्छाया मूश्लोकदेवकामेशितृत्योपासनं कर्तव्यतया चोद्यते । नैतात लोकान्तरकामान्तरे शितृत्वं परिसंख्याथत इति भावः । सत्वमिति । सत्वं लधु काश्कमिष्टमुपष्टम्भकं चलं च ज गुरु वरणकमेव त: प्रदीपवचार्थतो वृतिः ।। इति क्षेोकस्यायमर्थः – सत्त्वं गुणः लघु – वस्तुन उद्मनहेतुर्धमों लाघवं गौरव प्रतिद्वन्द्वी धर्मः, येन ह्यश्रूश्चैज्वलनं वायोस्तिर्यग्गमनम्-प्रकाशकं चेष्टम् । सांख्या चारिति शेषः । (जस्तु चलम् । गुष्यद्रव्यं चलथति : प्रवर्तकम्। उपष्टम्भकम्। सत्व स्येति शेषः! सत्वं हि स्वयमयित्वात् स्वकार्ये प्रत्यक्सीदति, तद्रजसा उपष्टभ्यते-प्रवृ त्युन्मुखतया क्रियते। ततश्च रजसोपष्टम्भातू न्न प्रवृतौ, गुरुणा आवृण्वता च तमसा प्रतिबन्धात् कचिदेव प्रवृत्तिर्न सर्वत् । एवं परस्परविरुद्धकार्याणामपि सत्वरजस्त मसामेकप्रयोजने प्रवृत्तिरुपपद्यते । यथा चतैिलानलानां परस्परविरुद्धानामपि प्रकाश लक्षणकार्थकरत्वम्, तथेति । ततश्च परस्परविरोधिस्वभावतया ज्ञानावरकतया च हेतुत्वं प्रतीयत इति भाव । केचित्तु – 'प्रीत्यश्रीतिविषादात्मका गुणाः प्रकाश प्रवृत्तिनियमार्था ' इति सत्वरजस्तमसां सुखदुःखमोहात्मकत्वप्रतिपादकपूर्धश्लोकसहित स्य श्लोकस्य हेयतासूतकत्वमित्याहु भावप्रकाशेिका [अन्तरत्रिकरणम् १-१-७) तञ्च जानात्येवेति । निरतिशयानन्दम्बुभ्यं सवैज्ञत्वाज्जानात्येवेत्य अलिङ्गवति । अप्रतक्र्येत्यर्थः । स्वभावसिद्धिरिति । स्वप्रकाशेत्यर्थ । इन्द्रिथाकारा - नयनगोलकादियुक्ता । अङ्गप्रत्यङ्गव्यञ्जनवती - हस्त पादनदवयवपुंस्त्वादिव्यञ्जकश्मश्रवादिमतीत्यर्थः । मोहाद्यगृन्धमभिप्रयन्ना हेति । इयं च पदावतारिका, पूर्वोक्ता तु वाक्यावतारकति भेदः । जीवानुप्रवेशेष्विति । आत्रेशावतारभूतेषु परशुरामदिष्वित्यर्थः । प्रधान व्यावृत्त्यर्थ इतेि । ब्रह्माशब्दस्य प्रधानादिसाधारण्थात् ब्रह्मशब्दसमानाधिकृत परशव्दः प्रधानव्यावृत्यर्थ इत्यर्थः । परत्रह्मशब्द इतिं । परब्रह्मशब्दानुः प्रविष्टः प२३शब्द इत्यर्थः । नारायणशब्दो घटक इति । सामान्यविशेषयोरेक विषयत्वघटक इत्यर्थः । ननु प्रकृतहेयदेसम्बन्धे प्रतिषिध्य कल्याणरूपं बदतीत्य स्यैव मकृतोपयुक्ततया हेयगुणान् प्रतिषिध्य कल्याणगुणान् वदतीत्युक्तिः प्रकृतानुप युतेत्याशङ्कयाह –गुणविभागकथनमेिति । वादिविवादशमनार्थमितेि । गुण सामान्यनिषेध इति वादिविवादशान्तय इत्यर्थः । ननु तमःपारवर्तित्वात् कथम प्राकृतत्वसिद्धिरित्यत्राह--. अतिसूक्ष्मप्रकृतिहति । अस्तातिप्रत्ययस्येति । यद्यपि, दिक्शब्देभ्यः सप्तमीपञ्चमीप्रथमाभ्यो दिग्देशकालेष्वस्तातिरिति अस्ताति प्रत्ययस्य प्रथमान्तादपि त्रिधानमस्ति - तथापि प्रतिपादकानविकार्थतया वैथक्ष्यै स्यादिति भावः । आदित्यवर्णतोतेथेति । न च स्वप्रकाशत्त्रं तदर्थं इति वाच्यम्; तत्र तस्य शब्दस्यास्वरसत्वादिति भावः । संस्थानाब्दश्च विवृणो तीति । देवमनुष्यादिसंस्थानशब्देनेति भावः । स्वाभाविक इत्युक्तमिति । अकर्मोपाधिक इत्यर्थः । भेदव्यपदेशाश्चान्य: १-१-२२. ‘शरिरसम्वन्घावच्छिन्नैश्वर्येति । शरीरसम्बन्धावच्छिन्नैश्वर्यस्य च श्रव. णेन कर्मवश्यत्वस्य सिद्धत्वादित्यर्थः । श्रुत्यन्तैरैकार्थेति । 'स न साधुना कर्मणा। भूयान्नेो एवासाधुना कनीयान् । , ' न कर्मणा वघेते नो कंनीयान् ' इत्यादि श्रुत्यतैकथ्र्य िवविक्षतम्। हेतुतः फलतो द्रव्यतथेति । मगवतो िह विग्र ३८४ हस्वीकारे भगवदिच्छैन हेतुः; उयसक्रानुग्रहः फलम्; शुद्धसत्वं दव्यमिति भावः । पेटिकाभेदेति ! साधारणासाधारणशब्दविषयतयः पेटिकाभेद इत्यभिप्रायः । इत्यन्तरधिकर'म् आकाशाधिकरणम् (८) गतिरित्यादिवाक्यमुपात्तमिति । ततश्च गतित्वमेव विधेयमिति भावः । गतिः – प्राप्यमिति । आकाशः परायणमित्युरल वक्ष्यमाणत्वादिति भावः । परमात्मविषयत्वासम्प्रतिपत्तेरिति---यद्यप्येकोनसहस्राधिकरणन्यायेन परमात्म विषयत्वसम्प्रतिपतेिः सुवचा | किञ्च * यदेष आकाश आनन्दो न स्यात् ? इत्यादौ पूर्वाधिकरण एव प्रतिपादितपरब्रह्मप्रतिपादकताकानन्दवलीगताकाशशव्दस्य ब्रह्मणि प्रयोगः सिद्धः – तथापि कवित् बाधकबशात् अमुल्यवृत्या प्रयोगदर्शनमात्रस्य संशयहेतुतयोपन्यासो न युक्त इत्यत् तात्पर्यात् । कथञ्चिन्नेयत्वेनेति । इदमुप लक्षणम्, आकाशस्य जगत्कारणत्वे ज्यायस्त्वादिकं मुख्यमपि सम्भवतीत्यपि पूर्वपक्षतात्पर्ये द्रष्टव्यम् । रूढिशक्तेः स्थितत्वादिति । ननु रुढिशवतेरे, 'आत्मन् आकाशः सम्भूत ' इत्यत्र आत्मशब्दस्य स्वरूपपरत्वसम्पादकतया तस्या एव प्रथमोपपादककोटौ नेिवेशनीयतया तस्याः कथमुपाद्यकोटै निवेश इति चेत् – सत्यम्, रुढिशक्तिरेव मूलयुक्तिः । अथापि तस्य निरपवादत्वे आत्मन आकाश इत्यन्नात्मशब्दस्य स्वरूपपरत्वं ज्यायस्त्वादिगुणानां कथञ्चिन्नेयत्वञ्चोपजीव्यम् । अत एव स्थितत्वादित्युक्तम्। निरपवादतया स्थितवा दिति हि तदर्थः । न चैवं रूशिक्तौ स्थितायां ज्यायस्वादीनामन्यथानयनम् तदन्यथानयने च रुद्विशक्तिस्थितिरिति अन्योन्याश्रय इति शंक्यम् - आत्म शब्दस्ख ज्यायस्त्वादीनां सम्भवदन्यथासिद्धिकतया रूढिशक्तेः सितत्वादाका शाशब्दः प्रसिद्धाकाशपर इति फलफलेिभांवकथने विरोधाभावात् । तदनु रोधादैक्यहानमिति । धर्मिग्राहकप्रमाणविरोधाभावादिति भावः । नन . भावप्रकाशिका ( आकाशाधिकरणम १-१.८) विशेषप्रतीतेराकाश इतेि निश्चीयः इति भा-अम्प न्नम्, विशेश्प्रतीतेि निश्चयोरभेदेन हेतुहेतुमद्भवासम्भवादित्याशक्याह - एतद्वाक्यविशेो शेषः । नानार्थसाधारणरूद्विशक्तेरिति । यत्र नानारूढसमावेशः, तत्र रूढीनां परस्पकलहे योगस्य लब्धात्मकत्वादिति भावः । इदश्च जगद्वाचित्वादित्यधिकरणे स्पष्टयिष्यते । अभूदितस्य हेतुतया विक्षितत्वादिति पाप्मभ्य अदितः ? इति पूर्वाधिकरणविषयवाक्ये सबैथप्मोदितत्वस्व माना न्तरप्राप्तत्वेन उपदेशत्वमेव युज्यते, न तु लिङ्गत्वम्, मानान्तरमाप्तसायसम्ब न्धत्वाभावात् । न च तद्धर्मोपदेशादिति हेतुत्वोपन्यासबछादेव मानान्तरा प्रसिद्धस्यापि व्याप्तिराष्ट्रक्षेप्तुं शक्या, यथा – “ चतुगृहीतान्याज्यानि भवन्ति; न ह्मलानुयाजा इज्यन्ते ) इत्यत्र अनुयाजाभावस्य चतुगृहीताभावव्यापेः पूर्वप्रसिद्धत्वेऽपि द्दिशब्दश्रुतिसमर्पितहेतुत्वबलात् व्याप्तिपरिकल्पनं दृष्टमिति वाच्यम्, – श्रुतौ तथा सम्भवेऽपि न्यायनिबन्धनात्मकेऽस्मिन् शाझे लिङ्गिसम्बन्धित्वेन प्रमाणान्तरेपलव्धमेव लिङ्गतयोपन्यासार्हमिति । वस्तुतस्तु * अपहतपाप्मा दिथ्यो देव एक नारायण: इति अपहतपाप्मत्वस्यपि वाक्यान्तरे ब्रह्मलिङ्गत्वेनावगमात् अन्तस्तलिङ्गो पंदेशादिति सूत्रणेऽपि न दोषः । तथापि स्थितस्य गतिश्चिन्तनीयेतेि तथोक्तमिति द्रष्टव्यम् । निमित्तान्तराश्रवणादिति । इदमुपलक्षणम् – “ आकाशादेव समुत्पद्यन्त ? इतेि अवधारणश्रवणादित्यपि द्रष्टव्यम् । वाक्यान्तरेकाध्याचेतेि । पादानैक्यप्रतिपादकवाक्यान्तरैकाथ्र्यादिति भावः। खरूपवभूितत्वादिति । आनन्द स्वरुपबहिर्भूतत्वादित्यर्थः । स्वयमा(मना?)नन्दत्वादिति यावत् । सकलपुरुषार्थपदं साक्षात्पदाध्याहारेण षष्ठीतत्पुरुषतथा व्याचष्ट सकलानां जीवानामिति । निषादस्थ पत्यधिकरणन्यायेन कर्मधारयस्याभ्यर्हितत्वमभिमत्य , हेयस्येत्यनेनैव प्रतिपिपादयिषेित मोक्षविरोषेित्वस्य सिद्धत्वात् सकलपुरुषार्थविरोधिन इत्येतत् तदितरपुरुषार्थत्रय विरोवेित्यपरतया व्याचष्टे - यद्वा मोक्षेति । निषिद्धविषयभावण्यजननेनार्थकामरूप श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचिता पुरुषार्थविरोधिन्वाभावादन्यथा याचष्ट-- सर्वविधसुखस्य मोक्षेऽन्नभावादिति । सकलपुरुषार्थशब्दस्यौपचारिकत्वादन्यथा व्याचष्ट - यद्वा कारणावस्थायामिति । प्रकाशकत्वाद्, आकाशाते, आकाशयतीति त्रीण्यपि व्याख्येयपदानि । अकाशाते, आकाश्यतीत्येमद्भाध्यं प्रवृत्तिनिमित्तान्तरकथनपरतया व्याख्याय प्रका शकत्वादिति भाप्यविवरण या याचष्ट-यद्वा प्रकाशकत्वादिति णिजन्तत्वेनेतेि। मैं प्रकाशमानत्वं वा, स्वस्मैश्तरकाशकत्वं वा अन्यत माकाशशब्दप्रतिपाद्यमिति प्रथमपक्षः । द्वितीये तु यन्तादण्यन्ताच्चाङ्पूर्वात् काशलेः, सर्धधातुभ्यो ऽज्वक्तव्य इत्युष्टऽच्प्रत्यये तन्त्रावृत्येकशेषाणामन्यतमेन रुपसिद्धिरेिति भावः । रूट्यपरित्यागेनेतेि –यद्यपि – “ विद्यासु जीवोक्तिः निरुक्तयादेः पराश्रया । तलिङ्गानन्यथासिद्धौ तद्विशिष्टावलम्बिनी ? ति जीवमुख्य प्राणलिङ्गादितेि सूत्रेोक्तन्यायेन अन्यथासिद्धलिङ्गस्थले आकाशादिशब्दस्य तच्छरीरकपरमात्मार्थकत्वाश्रयणेऽपि अस्मिन् विषयवाक्ये' भूताकाशानन्यथासिद्ध लिङ्गानुपलम्भेन तदर्थकत्वाश्रयामन्याध्यम् । किञ्च भूताकाशशरीरकात् ब्रह्माण सकलभूतोत्त्य भावेन, * सर्वाणि ह वा इमानि भूतानि आकाशादेव समुत्पद्यन्त । इत्यपि नोपपद्यते - । तथाऽपि – मार्गान्तरसम्भावनापदर्शनमालमितेि द्रष्टव्यम् । अनुवदिष्यमाणत्वाच्चेति । “सत प्रसिद्धेोपदेशादित्यधिकरणे आकाशात्मपद व्याख्यानावसरे, “ आकाशस्यात्मभूत इतेि । आकाशात्मा । स्वयं च प्रकाशते, अन्यांश्च प्रकाशयतीति वा आकाशात्मे'ति वक्ष्यमाणत्वादिति भावः । वेिलम्चद्वयञ् स्वादुपेक्षितमिति । आकाशब्देन तत्कारणाव्यकृतलक्षणायामेको विलम्बः, तेना व्याकृतशरीरकपरमाननो लक्षणायाभन्यो वेिलम्ब इति वेिलम्बद्वयक्त्वमिति भावः । विशेषसमर्पणक्षमेछापीति छेदः । ननु अनुवादसारूप्यमात्रम्, *उपरि हि देवेभ्य ”, “एको ह वै नारायण । इत्यादिवाक्यसाधारणम्, अतद्वैषम्यममोजकम्। अयोग्यार्थत्वं परमवशिष्यते। तदपि सम्भवति, अचेतनस्य चेतनमिश्रसकलजगत्कारणत्वासम्भववत् परमात्मनोऽप्य परेणामिनश्चेतनस्याचेतनमिश्रचेतनोपादानत्वासम्भवात् । “न विलक्षणत्वात् ? इति न्यायेन परिहारस्योभयत्र समत्वाच । श्रत्येकसमधिगम्ये वस्तुनि यथाश्रति प्रतिश्यत्वात् , * सन्मूला :' इयादिना सर्वेषां चेनाचेतनानां तदाधेयविशेषत्वेन तच्छरीरत्वप्रतिपादनात् ब्रह्मकारणवादे त्रिशेषणद्वारा परिणाभवन् आकाश 1] श्रेसनरूपविशेषणद्वारा भूताकाशेऽपि सम्भवान् , इतरासम्भावितसकलजगत्कारण. त्वन्याधीनसावैश्यादीनां कचिदिप चेतनान्रे अष्टचरणां कश्चित् नारायण शब्दिते चेतनविशेषे श्रुतिवशादभ्युपगमवत् भूताकाशेऽप्यचेतनान्तराष्टसकल जगत्कारणत्वाभ्युपगमे बाधकाभावादिति चेन्न - अचेतनस्य चेतनदारीरत्वसम्भवेना चेतनद्वारा चेतनस्य परिणामोपपत्या उपादानत्वसम्भवेऽपि चेतनस्याचेतनशरीरवा सम्भवेन चेतनद्वारा ईक्षणादेरचेतने उपपादयितुमशक्यतया अचेतनस्य, ‘आकाशादेव समुत्पद्यन्त' इति प्रतिपादितस्याभिन्ननिमित्तोपादानत्वस्यासम्भवेनायोग्यत्वादिति भावः। उपक्रमवशादन्यपरत्वं स्फुटमिति । गतिशब्दस्य प्राप्थवचनत्वेना पुरुषार्थस्याचेतनस्य प्राप्यवासम्भवेन चेतनपरत्वं स्फुटमिति भावः । केचिचु स्वर्गादीनामचेतनानां , सामादिगतिस्वस्य प्रगुपन्यस्ततया गतित्वस्य चेतनैकान्तत्वा भावं मन्यमानाः, “अस्य लोकस्य का गतिः ? इति सर्वलोकगतेरेव पृष्टतया सर्वलोकगतित्वरूपलिङ्गस्य प्रक्रमस्यतया आकाशश्रत्यपेक्षया प्राबल्यमिति भाव इति वदन्ति । ननु “ अस्य लोकस्य का' गति ? रिति पृथिवीलोकविषयत्वे प्रतीयमाने कथमस्य सकारणफ्झरूपत्वम्, येनोपक्रम एव ब्रह्मपरः स्यादिति चेन्न

• वथो होढ़ीथे कुशला बभूवुशिलकशालावत्यथैकितायनो दाल्भ्यः प्रवाहणो

जैविित। ते होचुरुङ्गीथे बै कुशला स्म: ; हन्तोोथे कथां चदाम ! इति दाल्भ्य शालावत्यजैवलिभिरुपक्षिप्तायां कथायां सामगतिपरम्पराविश्रान्तिभूमित्वेन दारभ्ये नोपक्षिप्त स्वर्गलोकं ज्योतिश्चक्रलत्वेन बम्भ्रम्यमाणतया अप्रतिष्ठितत्वेन, “अप्रतिधितं वै विल ते दाख्-भ्य साम ? इति दूषयित्वा सामगतिपरम्पराविश्रान्तिभूमित्वेन निश्चलं पृथिवीलोकमुपक्षिप्तवतः, “अन्तवद्वै किल ते शालाबस्य साम ? इति अन्तवत्य पृथिव्या: सामगतिविश्रान्तिभूमित्वे साम्नोऽन्वत्वं स्यादिति जैवलेिना दूषितस्वपक्षतया शिष्यभावं प्राप्तस्य शालावत्यस्य जैवलिं प्रति प्रश्नोऽयम्। अत्र हि मधुशलावायस्थाय माशयः-मदुपक्षिप्त पृथिवीलोकमन्तवत्वेन दूषितवत जैवलिनाऽनन्तं वस्तु प्रतिपि श्रीरङ्गरामानुज मुनिविरविता पादयिषितम्, तस्य चानन्त्यं सकलजगत्कारणत्व एव सिद्धचति। अतस् जगत्कारणमेव प्रष्टच्यमिति । ततश्च तदभिप्रायेव, अम्य होकस्थ का गतिरिति पप्रच्छेति क् मुचितम् । ततश्चोपक्रम एव सकारणत्वस्य ब्रह्मलिङ्गस्य प्रतिपादनात् सर्वविषयत्वं सिद्धम् । न च लिङ्गात् श्रुतिवाथः पूतन्ते कापि नोक्त इति वाच्यम् , “हस्तेनाबद्यति, सुत्रेणाव,ि स्वधितिनावद्यती ? स्यादै हस्तत्रुक्स्वतिीनामवानसामान्यसाधनत्व श्रवणेऽपि हृतादिसामरूपानन्यश्रसिद्धलिङ्गबलेन सोचसहिष्णूनाभवद्यतिश्रुतीनां पुरोडाशादिकठिनद्रव्याज्यदिद्रवद्रव्यमांसावदानविषयतया सङ्कोरूपबाधस्याङ्गीकृत विान्। “कृष्णले श्रपयेत्’ इत्यत्र कृष्णलेषु विक्लेदनफलकव्यापारासम्भवेन अधिश्रयण दीनमुष्णीकरणसामथ्दर्शनेन मुख्यार्थबाधेन उष्धीकरणलक्षणा समाश्रिता । लोकेऽ,ि * अधिीते १, 'गङ्गायां घोषः इत्यादौ अध्येतृत्वकोषाधिकरणत्वरूप लिङ्गेनाप्तिगङ्गापदश्रत्योः बाध आश्रितः । तस्मादनन्यथासेिद्धपतिपिपादयिषितसकल कारणत्वानन्तत्वपरायणत्वादिलिङ्गविरोधे अभ्यताया अपि श्रुतेर्वाधो युक्त एव । न चैषां धर्माणां प्रतिषिादयिषितत्वे किं मानमिति वाच्यम् – परपक्षमतवत्वेन दूषितवती जैवलेरनन्तत्वे तात्पर्यस्यावश्यम्भावात् तदुपपादकावेन जगत्कारणत्व दिष्वपि तात्पर्येकल्पनयाश्यभावादिति । इति आकाशाधिकरणम् । प्राणाधिकरणम् (९) प्राणमेवाभिसंविरुशन्तीति । प्राणे लीयन्त इत्यर्थः । प्राणमभ्युन्निहते प्राणादुद्रच्छन्तीत्यर्थः । प्रस्तावमन्यत्ता । प्रस्तावभक्तिमनुगतेत्यर्थः। आत्मसत्ता न लभ्येतेत्यर्थ इति-अन्धत्वबधिरत्वादौ हि सति आत्मसत्ता लभ्येतापि । मूर्धपाते तु आत्मसत्तालाभोऽपि नास्तीति फलितार्थकथनमिदम् । न तु शब्दार्थकथनं शब्दस्य अतदर्थकत्वात्; यथाश्रुते अन्पपत्यभावाच । न च देवतापरिज्ञानमन्तरेण प्रता ते व्यपि प्यत् " इत्युक्त्यनन्तरमपरिज्ञानेन प्रराव व भूपःस्य प्रदर्थमानया तल याधकानुपलम्भादिति द्रष्टव्यम् । श्रत्युदाहरणमिति -प्रतिवाक्यमित्यर्थः । प्रवृति हेतुभूतज्ञानचिकीर्षे व इत्यस्यानन्तरम् उच्येते इति विपरिणामेनानुषङ्गः । श्रौतस्याप्यादिशब्दाक्षत्वे सम्भवतेि तत्यागोऽनुचित इत्यभिप्रेत्याह - यद्वा यदा वै पुरुष इति । प्रकरणमात्रस्य पूर्वपक्षावलम्बनत्वेनेति संनिधिलक्षणाब्रह्माय पाठमात्रेणेत्यर्थः । ततश्च भाप्येोक्तरीत्या ब्रलिङ्गान्यश्चासिद्धिरेव पूर्वपक्षहेतुः । तत्र परोक्तः प्राथपाठोऽनुप्राहकोऽस्त्विति भावः ! बुद्धाक्नारोहादिति छेद । ननु “प्राण इति होवाच सर्वाणि ह वा इमानि भूतानेि प्रणमेवाभिसंविशन्ति प्राणमभ्युज्जिहृते । सैषा देवता प्रस्तावमन्वायला”, “ आदित्य इति होवाच सर्वाणि हवा इमानि भूतान्यादित्यमुचैस्सन्तं गायन्ति सैषा देवता उद्वीथमन्वायला”, “अन्नमिति होवाच सर्वाणि ह वा इमानि भूतान्यन्नमेव प्रतिहरमाणानेि जीवन्ति सैषा देवता प्रति हारमन्वायत्त”ति प्रस्तावोट्रोश्रप्रतिहारभक्तयनुगतत्वेन देवतत्वेन च निर्दिष्टेषु प्रणादि त्यान्नेषु भास्यैव परमात्मत्वम्; आदित्यान्नयोस्तु न तथात्वमित्यख किं वेिनिगमकम् वेतनवाधिदेवताशब्दस्त्रिष्वपि समानः, आणवाक्यशेषे प्रसिद्धप्राणासम्भावितासङ्कुचित सर्वभूतसंवेशनोद्भमनाधारत्वस्य श्रवणवत् आदित्यान्नवाक्यशेषयोरप्यसङ्कुचितसर्वभूत गेयत्वस्य सर्वभूतोपजीव्यवस्थ च प्रसिद्धान्नादित्योरसम्भावितस्य श्रवणभवेिशिष्टम् । यदि च आदित्यवाक्ये सर्वभूतशब्द आदित्यगनयोग्यचेतनविशेषपरतया, अन्नवाक्य शोधे च अन्नेोपजीवनयोग्धश्चेतनविशेषपरतया च सङ्कोच्यते । चेतनवचिदेवता शब्दश्च “ अभिमनिव्यपदेशस्तु विशेषानुगतिभ्यां " इति नविलक्षणत्वादित्यधि करणगुणसूत्रोक्तन्यायेनाभिमन्देिवतापरतया च योज्यते--तहिं प्राणेऽपि तथाऽस्तु विशेषाभावादिति चेत्-उच्यते | प्राणशब्दस्य “प्राणबन्धनं हि सोभ्य! मन:', प्राणस्य प्राणम्' इत्यादिषु परमात्मन्यपि निरूढलक्षणा अस्ति, वाक्यशेषस्वास्य मप्यस्तीति परमात्मपरत्वम् । नैवमदित्यान्नशब्दयोः । ततश्चादित्यान्नशब्दौ तद् धिष्ठातृदेवतापरौ, चेतनवाचिदेवताशब्दस्य प्रश्प्रतिवचनगत्स्यावेलने अन्नेऽसम्भवात्, ३९० श्रीरङ्गरामानुजमुनिवेिरचेिता अन्नशध्दतदभिमानिदेवतापरः । देवताश्च भृतोपजीव्यत्वं तदधिष्ठयान्नेनाभेदारोपेण (भेदोपचारेण) उपपद्यते । * सर्वाणि ह वा इमानि भूतान्यादित्यमुच्चैन्स्-तं गायन्ती । ति प्रतिपादितं सर्वभूतगेयत्वं परमात्मनोऽपि न सम्भवति । भूतशब्द हेि प्राणिनि काये महाभूते च रूढः । महाभूतस्य गातृत्वप्रसतेरेवाभावात् प्राणिनिकायपरत्वं वक्तल्यम्, तदपि न सम्भवति । न हि सर्वे प्राणिनः परमात्मनं गायन्ति, स्थावरेषु पश्चदिषु चाभावात् । तस्माद्भानयोग्यआणिविशेषपरत्वेन सङ्कोचः परमात्मपत्वेऽप्य वश्यक इति आदित्यशब्दस्य लोकव्युत्पत्तिविरुद्धपरवं नाश्रयणीयम् । एवमन्नवाक्य शेषेऽपि “प्रतिहरमाणानी ' ति भक्ष्यमाणत्वं न परमात्मनो मुल्यम् । अस आदित्यान्नशब्दितस्याब्रह्मत्वेऽपि प्राणशब्दितस्य ब्रह्मत्वं सिद्धमिति भावः । ३ति प्राणाधिकरणम् । ज्योतिराधिकरणम् (१०) ज्योतिश्चरणाभिधानात् १-१-२५. आकाशादिशब्दत्रयं-सिद्धान्तिमिति । सिद्धान्त्यभिमतमित्यर्थः । ततश्च शब्दत्थस्यापि सिद्धान्तरीत्या परमात्मवात्वेिन कार्यकारणभावापन्नाकाशवायुतेजो रूपभूतत्रयवाचित्वाभावात् तत्प्रयुक्ता सङ्गतिः कथं सिद्धयेदिति भावः । न लिङ्गा पत्वं विवक्षितमिति । एकवचनादेकत्वं न विवक्षितम् । “ अध्यात्मसम्बन्धभूम सस्मिन् ’ इति सूत्रकृतैव भूयसां लिङ्गानामुपन्यासादिति भावः । नन्वेवं सति पूर्वपक्षोत्थितिः कथमित्याशङ्कयाह-विश्ववतः -कृत्स्रभूमि प्रदेशादिति । भाष्ये निरतिशयदीप्तियुक्तोऽर्थः किमदित्यादिज्योतिरेव, उत पुरुषोत्तम इतेि कोटिये प्रदर्शनीये आदित्यद्ज्यिोतिरेव कारणभूतं ब्रहेति प्रदश्यैते । न च तद्युज्यते, निरतिशयदीप्तियुक्तस्य कारणभूतस्य ब्रह्मत्वे पूर्वपक्षिसिद्धान्तिनो किंवादादर्शनादिति यथाश्रुते अनुपपत्त्युद्धाटनपूर्वकं कारणं ब्रक्षेत्ययमंशोऽपि ३९१ ८ ) भाप्ये परमात्मत्वव्याप्तलिङ्गविशेषादर्शनादिति । नन्वेवं कारणत्व थाप्तनिरतिशयदीप्तियोगादित्युत्तरप्रन्थेो बिरुद्धचेत; निरतिशयदीप्तियोगस्य परमात्मत्व त्याप्तकारणत्वव्याप्तत्वेन, “व्याप्यव्यांप्यस्य सुतरां व्याप्यत्वम् ?” इति न्यायेन निरति शयदीप्तियोगस्यापि परमात्मत्वव्याप्यत्वात् । न च दीप्तर्जगत्कारणत्वव्याप्त्यनभ्युपगमेन पूर्वपक्षः, तथा सति कारणत्वव्याप्तनिशतिशयदीप्तियोगादिति ग्रन्थविरोधापतेः । न च सभस्तचेतनाचेतनं प्रति अभिन्ननिहितोपादनबलक्षणं कारणत्वं ब्रह्मलिङ्गम्; तच न स्क्वाक्योपात्तामेति वाच्यम्--'जगत्कारणं (कारणभूतं ?) ब्रह्मा भवन् 'इत्युक्तयनुपपतेः। जन्मादिसूत्रप्रतिपाद्यजगत्कारणत्वमभ्युपेयैव पूर्वपक्षप्रवृत्तिदर्शनादिति चेत्-उच्यते । आकाशप्राणादाविव जगत्कारणत्वादिरूपत्रह्मलिङ्गानुपलम्भान्न परमात्मपरत्वमित्येव पूर्व पक्षिणः संरम्भः । न च निरतिशयदीप्तिरूपं जगत्कारणत्वज्याप्तमुपलभ्यत इति शङ्कयम्

• अथ यदतः परो दिवो ज्योतिदीप्यत ? इत्यत्र दीप्तिमात्रप्रतीतावपि निरतिशय

दीप्त्यतीतेः, दीप्यत इति श्रूयमाणा दीप्तिश्च रूपवत्पदार्थनिष्ठा भवतीत्यभि प्रेतमिति दीतेरपरमात्मत्वहेतुतयैवोपन्यासेन कारणत्वाक्षेपकतयाऽनुपन्यासात् । प्रसिद्ध मादित्यादिज्योतिरेव ज्योतिश्शब्दितमिति वदतः पूर्वपक्षिण , “न तत्र सूर्यो भाति न चन्द्रतारकं नेमा विद्युतो भान्त ?’ इति वाक्यप्रतिपाद्यादित्याद्यभिभावकतेजसा ऐक्याभ्युपगमायोगात् । तदैक्याभ्युपगमे ‘च, ‘अदृश्यत्वदिगुणक:, ‘द्युभ्वाद्यायतन' मित्यादौ तस्य परमात्मत्वप्रतिपादनादेव * अथ यदतः पर) इति वाक्यार्थनिर्णयस्यापि सम्भवेन एतदधिकरणविचारवैफल्यात् । तस्मात्परमात्मंत्वव्याप्तस्य व्याप्तव्याप्तस्य वा लिङ्गस्यानुपलम्भात्, “इदं वाव तद्यदिदमस्मिन् अन्तःपुरुषे ज्योति ? रिति ज्योति रात्मकतया उपास्यं ज्योतिः प्रसिद्धमादित्यादिज्योतिरेवेत्येव पूर्वपक्षिहृदयम् । कारण वाक्यसमन्वयाध्यायसङ्गतिलेोभादयोगव्यक्च्छेदार्थप्रथमपादसङ्गतिलोभाच परमात्म कारणत्वाक्षेपथैवसायपि प्रसजेदिति भाष्यटीकयोः सूचितमिति न तत्रभिनिवेष्टव्यमिति ३९२ श्रीरङ्गराभानुजमुनिविरचिता ग्राकृततेजस्तत्वकार्येतयेति -ब्रह्ममुख्वप्रसूनत्वादमित्राह्मणयोः, “ 3 ब्राह्मणः १) इत्यादिनिर्देशावदिति भावः । *तस्यैपा दृष्टिः ” । तस्य केोक्षेयज्योतिप अयं दर्शनोपायः; यन्न-यस्मिन् काले अस्मिन् शरीरे हस्तेनोपलब्धे संस्पर्शनोष्णमानं विजानाति । तस्यैषा श्रुतिः - श्रवणोपायः । कर्णावपिगृह्य - कर्णो पिधाय निन्दमिव-रथध्वनिमित्र, नदधुमिव-ऋषभकूजितमिव ज्क्लतोऽग्नेवि शब्दं शृणोति। स शब्दः .. अभ्यन्तरस्य जठरान्नेः शब्द इत्यर्थ । पिहितकर्णपुटेनोपलभ्यमानस्य शब्दस्य बाह्यत्वासम्भवादान्तरत्वमुपेयमिति भावः । ब्रह्मणोऽप्युपपद्यत इति यद्यपि सौर्यादेस्तेजसः सावयवत्वेन तदेकदेशस्य मर्यादासम्भवात् तस्य चोपस्यत्वेन विधानं सम्भवेत् ; ब्रह्मणस्त्वनवयवस्यावयवोपासनानुपपतेः, अवयकल्पनायाश्च सत्यां गतावयुक्तत्वादिति तयोर्वैषम्यं शङ्करभाष्यवाचस्पत्योरेव दर्शितम् तथाऽपि * अन्तस्तद्धर्मोपदेशात् ” इत्यत्रैव भर्यादारूपबत्वादीनां ब्रह्मणि सम्भवस्य प्रदर्शिततया न पूर्वपक्षसाधकत्वमित्यभिप्रेत्य भाप्ये अनुदाहृतमित्यभिप्रायः । विद्यानुकूलसकलफलप्रदत्वादिति । “अन्नादो वसुंदानः “इत्यादिश्रुतेरिति भावः। कचिन्न दृश्यत इति-कचिदपि न दृश्यत इत्यर्थः । “विश्वस्मादिन्द्र उत्तरः, “अमिस्सर्वा देवताः ? इति वाक्यद्वयं प्रकर्षभतिपादकम् । “तस्य वज्र मादाय,” “ अमेिं वै जातम्” इत्यादि तद्वाधकं द्रष्टव्यम् । “जनितेन्द्रस्य जनितोऽत विष्णोः” “तद्वैतद्धोर आङ्गिरसः कृष्णाय देवकीपुलायोक्तोवाच, अपिास एव स बभूव । इत्यादिभिर्मन्त्रार्थवादैः परमात्मनोऽपि कार्यत्वं कर्मवश्यत्वमस्तीत्यत आह अनन्यपरवाक्येनेति । एषा वैष्णवीति । “इदं विष्णुः प्रक्षस्य विष्णु प्रकाव्यमुशने बध्रुवाणो वाराहृमन्यं पुरुषबते चे' ति पुरुषसूक्तं प्रस्तुत्य, “एषा वैष्णवी नाम संहिते ! ति संहितांया वैष्णवत्वश्रवणदिति भावः । ऋचा तु पुरुषोत्तममित्यादिनेति । पुरुषसूक्तगतानां षोडशानां ऋचां षोडशसूपचारेषु विनियोगादिति भावः । नारायणानुवाकैकाथ्यांचेति-नारायणानुवाके, “विश्वमेवेदं पुरुषः ? इति श्रुतत्वेन तस्य, “पुरुष एवेदं सर्वम् ? इति पुरुषसूक्तगतवाक्येन प्रत्यभिज्ञानादिति भावः । केचिदिति । मृषावादित इत्यर्थः । ते शेवमाहुः-- सर्वाणि भूतानि स्थावरजङ्गमात्मकानि अस्य परमात्मन एक: पाद , अस्य त्रिपादममृतं भावप्रकाशिका (-योतिर'धकरण !-१-१०) ! न् उच्यत इत्य इति । छिष्टा स्पष्टति –स्त्रे महेिम्नि प्रतिष्ठित इतिवत् अन्याधारकत्वकथनस्य कृिष्टत्वादिति भावः । न हि हृदयाकाशो देिव उपरितनेषु लोकष्विति । येन हृदयाकाशस्थितस्य, विश्वतः पृष्ठेष्विति श्रुतिप्रतिपाचलं स्यादिति भाव । तद्विषये तद्वाक्यमिति चेदिति। ततश्च वाक्यद्वयस्यापि भिन्नविषश्रत्वमस्त्विति भावः । दिवीत्यस्य द्योतमानात्मस्वरूपपरत्वे सतप्यस्वारस्सात् वाचस्पतिना ध्यास्यन्तिरं कृतम् । तदनूद्य दूषयति जाग्रत्स्वप्सुषुप्त्यवस्थास्खिति । त्रेधा विभक्तकार्या काशग्रदेशविशेषाखयः पादा इतेि । * योऽयं वह्निर्धा पुरुषादाकाशः, अयं वाव स व सोऽयमन्तर्हदय आकाश'इति श्रुतेकक्षाकाश शरीरान्तर्वत्र्याकाशहृदयाकाशभेदेन त्रेधाविभक्कार्याकाशभदेशविशेषाः त्रयः पाद। इत्यर्थः । ननु “पद्यते ज्ञायते एभिस्तुरीय ?) मिति विश्वतंजसप्राज्ञाम्य: पादाः । एते यस् तत् त्रिपात् । तुरीयं तद्विश्रतैजसमाज्ञस्वल्पपादद्वारा बाह्याकाशशरीराकाश हृदयाकाशेष्ववस्थितम् इति मन्त्रस्यार्थे वर्णित । ततश्च त्रेधाविभक्तकार्याकाशवर्तिनां विश्वाँदीनामेव पादत्वे वक्तव्ये कथं कार्याकाशप्रदेशविशेषाणां पादत्वमुच्यत इति चेत् । अत्र केचित् – आधुनिकेन कल्पतरुकरेण तथोक्तरवेऽपि वाचस्पत्ये तथा अप्रतीतेरनुवादं न दोषायेति वदन्ति । अन्ये तु त्रेधा विभक्तः कार्याकाशप्रदेशविशेष आधारविशेषो येषां त इति कार्याकाशप्रदेशशब्देनापि विश्वादथ एवोक्ता इति वदन्ति । मुक्ताप्यदेशस्य नाकाब्देनोक्तत्वादिति । आत्मस्वल्पमात्रे नाकशब्दः प्रयोगाभावेन स्थानविशेषवाचित्वं स्पष्टमिति भावः । निवासशब्दादिति । “क्षि निवासगत्यो: ; इति धातोः तैौदादिकात् शतरि छान्दसे गुणे निप्पन्नत्वात् क्षरान्त मित्यस्य तदर्थलाभः । व्यतिरेकनिर्देशादितिं । सप्तम्य, सप्तम्यन्तविहितास्तति प्रत्ययेन वेत्यर्थः । लिङ्गं प्रकरणञ्च दुर्बलमिति चेदिति । यद्यपि आकाशरतल्लङ्गादित्यादै अभ्यस्ताकाशश्रुत्यपेक्षया लिङ्गप्राबल्यमुक्तम्, तथाऽपि तेदं द्युसम्बन्धित्वं तादृशंमनन्यथा यू

३९४

श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचेिता सिद्धं ब्रह्मत्वसाधकं लिङ्गम्; अपि तु प्रकृतसर्वभूतचरणाभेदसम्भावकमात्रम्, अत एव प्रत्यभिज्ञापकमित्युक्तमिति ध्येयम्। अनुवादलक्षणयच्छब्दसमभिव्याहारेणेति । यच्छब्दसम्बन्धेन द्युसम्वन्धिज्योतिषेोऽयमनुवादः प्रतीयते । स च प्राप्तिमपेक्षते प्रप्तिश्च द्युसम्बन्धित्वेन । तच सर्वभूतपादस्य ब्रह्मण इति तदेव बुद्धौ विपरिवर्तमानं यच्छब्देन ग्रहणार्हम्; नप्रसिद्धं ज्योतिः। तस्य द्युसम्बन्धितया बुद्धौ अविपरिवृतेरिति भावः । प्रथमप्रतिपन्नयच्छब्दश्रुत्येति । न च यच्छछंद एव ज्योतिश्शब्द स्वारस्याबाधाय प्रकृतपरामत्विं परित्यज्य ज्योतिश्शब्दोपस्थापितप्रसिद्धज्योतिः परामर्शीं स्यादिति वाच्यम्-सनान्नां समानाविकृतशब्दस्वारस्थमतिलङ्कयापि कृत परामर्शित्वस्य व्युत्पत्तिसिद्धतया यच्छब्दानुसारेणैव ज्योतिश्शब्दस्य नेयत्वात् । अत एव प्रयुक्तिलक्षणे, “तते पयसि दध्यानयति सा वैश्वदेव्यामिक्षः वाजिभ्यो वाजिनम्। इति श्रुतावमिक्षपदवाच्यं पयसोऽर्थान्तरं दधिपयस्संसर्गजन्यं द्रव्यमभ्युपेयम् पयः, आमिक्ष इति व्यपदेशभेदादिति -तस्यैव द्रव्यान्तरस्य कठिनस्य मधुराम्लरसस्य वैश्वदेवयागद्रव्यत्वे, आमिक्षपदसमानाधिकृतत्पदस्यऽपि तद्द्रव्यपरत्वे च प्राप्त सर्वान्निः प्रकृतपरक्स्वाभाव्यात् तत्पदमानयनक्रियां प्रति प्रधानकर्मतया दध्या नयनाधिकरणत्वेन निर्दिष्ट एयः परामृशतीति पय एव यागद्रव्यम् । तत्पदे स्त्रीलिङ्ग मामिक्षापदसामानाधिकरण्यकृतम् । आमेिक्षापदं तु न संसृष्टद्रव्यान्तरविधायकम् । किन्तु अस्मादेव वैदिकव्यवहारात् घनीभूतपयोमालवाचकम्; न तद्भद्र(तज्जन्य)व्यान्तर वाचकम् । अम्लरसोऽपि न थागद्रव्यगतः, किन्तु तत्संस्कारकद्रव्यगत इति पयोरूपा क्षिप्रयुक्तमेवेदं दध्यानयनम्; न वाजिनप्रयुक्तमपीति निर्णीतं चतुर्थ४-१-९)। “दधि मधु घृत धानाः करम्भा उदकं तण्डुलः तत्संसृष्ट प्राजापत्यम् ?' इति चित्रायागवेिधौ दध्यादिसप्तद्रव्यंमेलंनरूपसंमृष्टद्रव्यक एको यागः । तत्पदं च संसृष्टपरमेिति प्राप्त तत्पदं प्रकृतपरामर्शत्वस्वामाव्यात् असंसृष्टसप्तद्रव्यादिपरम् ; न तु संसृष्टकद्रव्य परमिति दध्यादिसप्तद्रव्यकः स्यागः । सप्तस्वपि द्रव्येषु तदिति नपुंसकैकवचन निर्देशः “ नपुंसकमनपुंसकेने ? त्यनुशासंनत् िउपपादनीय । संमृष्टपदं तु याग भेदेऽपि एकंदेवत्यतया सान्नाय्यवत् दध्यादीनां सह प्रक्षेपे संसर्गसत्त्वात् तदनुवादकं योज्यिितः िनर्णतं दुष्टीकायामष्टम्द्वादशाध्याययोः । ६९५ चेतोऽपणनिगमात्तथा हेि दर्शनम् १-१-१६ “गायत्री वा इदं सर्वं भूतं यदिदं किञ्च, वाग्दै स; गायत्री वाग्वा इदं सर्व भूतं गायति च खायते च । या वै सा गायत्री इयं वाव सा ये पृथिवी, अस्यां हीदं सर्वं भूतं प्रतिष्ठितनेतामेव नतिशीयते । या वै सा पृश्रिी इयं वाव सा यदिद मस्मन् पुरुषे शरीरम्, अस्मिन् हीमे प्राणाः प्रतिष्ठिाः एतदेव नातिशीयन्ते । यद्वै तपुरुषे हृदयम् । अस्मिन् हीमे प्राणाः प्रतिष्ठिताः एतदेव नतिशीयन्ते । सैषा लुष्पदा षधिा गायत्री । तदेतदृचाभ्यनूक्तम्, 'तावानस्य महिमा ततो ज्यायांश्च पुरुषः । पादोऽस्य सर्वा भूतानि त्रिपादयामृतं दिवीति । यद्वै सट्टहेति इदं वा तत् योऽयं बहेिर्धा पुरुषादाकाशा ! यो वै बहिर्वा पुरुषादाकाशः, अयं वाव स योऽयमन्तःपुरुष आकाशः, यो वै सोऽन्तःपुरुष आकाशः, अयं वाव स योऽय मन्तहँदय आकाशः । तदेतत् पूर्णमप्रवर्ति । पूर्णामप्रवर्तिनई श्रियं लभते, य एवं वेद' । अनन्तरम्, * तस्य ह वा एतस्य हृदयस्य पञ्च देवसुष्य ? इत्यादिना ,

• य एतानेवं पञ्च ब्रह्मपुरुषान् स्वर्गस्य लोकस्य द्वारपान् वेदे 'त्यन्तेन द्रोपासन्

विधानानन्तरं श्रयते -- * अथ यदतः परो दिवो ज्योतिदींप्यते विश्वः पृष्ठषु सर्वतः पृष्ठेषु अनुत्तमेषु उत्तमेषु लोकेषु, इदं वा तत् यदिदमसित् अन्तः पुरुझे ज्योतिः। तस्यैषा दृष्टिः यत्रैतदस्मिन् शरीरे संस्पनोणिमानं विजातेि । तस्यैष श्रुति यत्रैतत्कर्णावपिगृह्य निन्दमिव नदथुरिवग्नेरिव ज्वलत उपश्रृणोतेि ! तदेतत् दृष्टं च श्रुतं चेत्युपासीत । चक्षुष्यश्श्रुतो भवति य एवं वेद य एवं वेद "इति श्रुतिक्रमः। उत्तरवाक्य इति । “अथ यदतः परो दिवो ज्योतिर्दीप्यत” इति वाक्थेऽपि द्युसम्बिन्धत्वेन दृष्टिशेिषणीभूतब्रह्मण एव प्रत्यभिज्ञोपपद्यत इति भावः । अश्रुतं हेतुमिति । तावानस्येति मन्त्रप्रतिपद्यसर्वभूतचरणवस्येव ब्राह्मणोक्तस्य सर्वभूत बागमकत्वस्य पूर्वसूछे अश्रुत्वादिति भाव । स्ववाक्यस्थहेतुविवक्षा न्याय्पेनि चेदिति । भन्लवक्तहेतुस्तु न गायलोवाक्योक्तः । अतो 'गायत्री वा इदं सर्व !) िित गायत्रीस्वरूपनिर्देशकब्राह्मणवाक्योक्तभूतादिादव्यपदेशविवक्षा आवश्य कीति . भावः । कचिदुक्तस्य हि अन्यत्रेति । ध्योतिव्यवर्तनायोक्तस्य सर्वभूत

1. चरणत्वस्य, प्रसिद्धगायतीनिरासेऽपि तभ्यैव हेतुतय छन्दोऽभिधानादिनि सूत्र

खण्डाभिप्रेतत्वमुचितम् । तथा पूर्वसूत्रानुक्तस्य ब्राह्मणोक्तसर्वभूताश्चात्श्व स्य भूतदि. पादव्यपदेशोपपतेश्चेत्यनेन कण्ठतः प्रतिपादनं द्युतिम्; न तु उोतिश्चरणाभिधान। दिति सूत्रोक्तसर्वभूतचरणत्वस्यैव भूषिादव्यपदेशोपपत्तेश्चैमिति सूत्रेण कण्ठ प्रतिपादनमुचिनम् । पूर्वत्रकण्ठोक्तस्य पुनरुत्तरसूत्रे कण्ठोकेरनुचितत्वादिति भावः । सा चेत् सिध्यतीति। अनुक्तस्योक्तिः सिध्यति वेदित्यर्थः । चेतोर्पणनिशामग्व्दी विवृतािित । एवं हि वदता, त्रेतोधनिगदादिमूलपाठो नास्मसम्प्रदाथसिद्ध इति चितम् । न च निगमशब्दस्य गोचरादिसूत्रेण करणाधिकरणयोः संज्ञायां धान्ततया निपातितत्वान्, तस्य च करणार्थत्वे वेदे रूढत्वादविरणार्थत्वे च, ‘स्थानीय निगम ने स्थानीये रूढत्वात् कथे िनगमशब्दस्य उपदेशार्थकत्वम् ; व्यर्थस्वान्निपातनस्य स्रढेयोंगापहारादिति वाच्यम्-रूढ्यर्थत्वस्यात्र नाधितत्वेन योगार्थोपस्थितेः सम्भवात् । “ग्रहवृनिश्चिगमश्चेति गमेरकर्तरि कारके भावे च अपो विहितत्वेन भावसघन प्रत्ययान्तनिगमशब्दस्य उपदेशार्थकत्वसम्भवात्। । चतुष्पान्क्लक्षणमिति । चतुष्पात्वत्पमित्यर्थः । य एवं वेदेति श्रवणादितेि । ततश्च पूर्णस्वाप्रवर्तित्वयो रेवानुसन्धेयत्वं फलत्वं चेत्यर्थः । प्रकरणे तस्य फलान्तराविधानाचेति । चतुप्पात्शेोपदेशस्य उपासनव्यतिरिक्तफलाभावादित्यर्थः । चतुष्पाद्रह्मण उपासनं विधीयत इति । ननु पूर्णत्वचतुष्पात्योर्विरु द्धत्वात् कथं तयोरेकवेिद्यासमावेशः ! अत एव “सम्भृतिद्युत्थाप्यपि चातः । इत्यधिकरणे द्युव्याप्तत्वादीनामल्पायनविद्याखु न समावेश इत्युक्तमिति चेत् सत्यम् – चतुप्पात्वावच्छिन्ने जक्षणि पूर्णत्वासम्भवेऽपि तदुपलक्षितस्वरूपे तत्सम्भ वान् । अत एवाल्पायतनविद्यास्वपि स्वरूपतोऽन्तत्वमुपसंहर्तव्यमित्युक्तमितेि भाष्ये चतुष्पदा च गायत्रीी क्षचित् दृश्यत इति । न च-सर्व गायत्रीप्रसिद्धं रूपं िवहाय काचित्केन रूपेण सादृश्यग्रहणं न युक्तम्; न हि सर्वत्र गवां चतुष्पात्वेऽपि इंचिदौत्पातिकी गौपिादत्पन्ना दृष्टति , “वाराहं गावोऽनुधावन्ती'त्यत्र वायसे द्वित्वेन औत्वातिकगोसादृश्यं भवति इति--वाच्थम्-सम्भवति-सिद्धार्धग्रहणे असिद्धार्थग्रहणम्युक्तम् । इह तु प्रसिद्धायी सादृश्यग्रहणे चतुष्पात्वासम्भवादगत्या प्रसिद्धायां एव गायत्र्या ग्राह्यत्वात् । न च परभाप्यरीत्या यथ) गायत्री यङक्षरैः पादैः चतुष्पदा, एवं नापि मन्त्र ॉक्तरीत्या चतुप्)दिति सादृश्यात् ब्रह्माणि गायत्रीशन्द्र गौणोऽस्त्विति वाच्यम् तेषामृक् चलार्थवशेन पादव्यवस्था'(पू.मी२-१-३५) इत्यर्थबशेन नियमितां पाद प्राकृतेष्वेव नानाछन्दस्सु अक्षरगणन्या अश्रलेपेन वा गायत्रीत्वसम्पादनसम्भवेन प्रकृतीनामृचां अवाधः सम्भवतीति पूर्वपक्ष कृत्वा, अष्टाक्षरैस्त्रिभिः पादैः युक्ताया एव गायत्रीत्वान् , “गाथलमेतदहर्भवती । तेि वचनबलान्नानाछन्दांस्यपहाय मुल्य गायन् एव ग्रह्मा इति पूर्वतन्त्रे अष्टभाधिकरणे (८-३-५) निर्णीम् ; तद्विरो धापतेः । न च गायत्रीशब्दो गयञ्थसुगतन्नक्षलक्षक इति मार्गान्तरस्यापि प२भाष्ये उपन्यस्तत्वात् स एव मार्गः समाश्रीयतामिति वाच्यम् । तथाहि सन् िगायत्री शब्देन गायत्र्यवच्छिन्नब्रह्मण एव लक्ष्यत्वापातात् । नचेष्टापति । तन्न भृनदिपाद व्यपदेशस्यानुपपत्तेरिति द्रष्टव्यम् । भाष्ये ते वा एत इति ।' * ते वा एते पञ्चान्ये पञ्चान्ये दश सन्तः तत् कृतम् ; तस्मात् सर्वासु दिक्षु अन्नमेव दशकृतम् सैषा विराडन्नादी' ति श्रुतिः । अस्याः श्रुतेः अयमर्थः – संवविद्यायामधिदैवतम् अशिसूयचन्द्र सलिलानि वायौ लीयन्ते, अध्यात्मं च वाक्चक्षुश्रेोत्रमनांसि प्राणे संहियन्त इत्युक्तम्, ‘यदा ऽशिरद्धायतीत्यादिना। तत्राधिदैवतं वायुना सह पञ्चान्ये, अध्यात्मं तेभ्योऽन्ये प्राणेन सह पञ्च दश सन्तस्तत्कृतम् । मिलितानां दशसङ्काश्रयत्वात् कृतं भवति । कृसनामा कश्चिद्यो तशास्त्रे प्रसिद्धः । स च चतुरो दशात्मकः । कथं चतुरङ्कस्य दशात्मकत्वम् । इत्थम् । चतुर अये त्रिद्वधेकङ्किानां त्रयाणामप्यन्त र्भावात् । । ततश्च शतं सहखेषु सम्भवतीति न्यायेन एकस्मिन्नेव चतुरङ्काये चतुरङ्कद्वयङ्कञ्चद्वैकाङ्कायानामन्तर्भावात् अङ्कानां दशत्वसङ्कया । सम्पद्यते । ततश्च संबविद्यान्तर्गतपदार्थानां दशत्वसङ्खचाश्रयत्वेन कृतनामकाथसादृश्यात् तत् कृत ३९८ श्रीरङ्गरामानुजसुनिविरचेितः मित्युच्यते । तस्मात् सर्वासु दिक्षु चान्नमेव दशकृतम्’- उक्ताद्धेतोः सर्वासु दिक्षु वर्तमानमग्विाटचाद्दिशकं कृतनामका स्थानीयमन्नमेव भवति । तस्यान्नत्वे हेतुमाह सैषा विराडिति। “दशाक्षरा विराट विराडन्नामिति श्रुतेः दशमङ्कयाया विराट्त्वम् विराट्वादन्नमित्यर्थः । विधेयाभिप्रायः स्त्रीलिङ्गनिर्देशः । विराट्नेनान्नभूतानामेवैषां कृतनामकायत्वेनान्नादित्वमप्यस्ति । कृनसंज्ञके ह्यये दशत्वसङ्कयाया अन्तभूतत्वात् । दशत्वसङ्कायाश्च विराट्वेनान्नत्वाददं कृतेऽन्तभूतम् । तत उपचारात् कृतभन्नादी त्युच्यते । अत अन्नादित्वेन वाय्वादय उपास्या इति पौरैर्वर्णितः । आचार्येन्तु अन्नादिति पाठमाश्रित्य अनेनैव पदेन विराट्त्वकृत्वायत्वान्नत्वान्नादित्वयोर्लभमभिप्रेत्य अन् च तदत्ति वेति व्याव्यातम् । ततोऽपि गायत्र्या ऐवेति । लक्ष्यार्थस्तुतिपरत्वकल्पनापेक्षया मुख्यार्थ स्तुतिपरत्वस्यैव युक्तत्वादिति भाव । तत्सदृशत्रह्मपरत्वादिति । ततश्ध गायत्री पदप्रतिपन्नसादृश्यसिद्धयर्थतया, सैषां चतुष्पदेति ब्राह्मणप्रतिपाद्यचतुष्पात्वं विवक्षित मित्यर्थः । सू - भूतादिवाद्व्य पदेशेपपत्तेश्चैवम् ३-१-२७ धादवप्रकाशैस्त्वित्यादि । ननु: * गायत्री वा इदं सर्वे भूतम् ? इत्यादि ब्राह्मणस्य चतुष्पात्वप्रवाभावे, “सैषा चतुष्पदा षङ्गविधे' ति चतुष्पात्वषाङ्विध्य बोर्डयोरधि निगमनं नोपपद्येतेत्याशङ्कय, वाविध्यांश एवं निगमनम्, चतुष्पत्वांशे तु विधानमित्याह-सैषा चतुष्पदा षड्विधेति वाक्यं चेति । मन्त्रवर्णप्रति पाद्यमिति ! भन्त्रवर्णस्तद्विवरणम् इत्यर्थ । वाक्प्राणयोगनत्राणादिवदिति । अस्मन्मते विधत्वेनाभिमतानां गान्त्राणसर्वभूतप्रतिष्ठात्वतदनवित्र्यत्वप्राणप्रतिष्ठात्व. तदनतिवर्यत्वानां परां प्राधान्यतः प्रतिपाद्यत्वाभावेन विधावमनभ्युपगच्छतः तत्र मते, “गायत्री वा इदै सबै भूतं या वै सा गायत्री इयं वाव सा येयं पृथिवी, या वै स्। पृथिवी इदं वाव भद्यदिमिन् पुषे शरीरम्, द्वै तत् पुरुषे शरीरमिदं वाक् तत् यदिदमस्मिन्नन्तःपुरुषे हृदयमि' ति भूतपृथिवीशरीरहृदयानां गाथव्यादि भेदेनानन्थार्थतया प्राधान्येन निर्देशावत् वाक्प्राणयोरपेि प्राधान्येन निर्देशाभावात् न भावप्रकाशिका (ज्योतिराधिकरण १-१-१०) ३९९ विश्वावं सम्भवतीति भावः । अन्यार्थत्वमेवोपपादयति – गानवाणाभ्यामिति । पाविध्यं च विवक्षुरिित चारद गायत्रीशब्दवाच्या चसमुच्चीयते ननु शरीरशब्दस्य निष्कर्षकशब्दतया कथं गायत्रीसमानविक्ररण्येन निर्देश इत्याशङ्कयाह-भूतपृथिव्योगायत्रीसमानाधिकरण्येनेति । प्राणशब्दस्य जीव परत्वं केचिदाहुरिति । भूतप्राणशब्दौ एकाथै । ततश्च पृथिवीशरीरहृदयानां भूतष्ठित्वसाभ्यादन्योन्याभेदव्यपदेश उपपद्यत इति मृषावादिन आहुरित्यर्थः । भूतप्राणशब्दयोरिति । “अस्यां हीदं सर्वं भूतं प्रतिष्ठितम् ', * अस्मिन् हीमे प्राणां प्रतिष्ठिता:’ इत्यनयोरित्यर्थः । षाङ्गविध्यं च निगमयतीति । ननु “ सैषा ऋतु प्यदे ? ति ब्रह्मणः प्रतिपादनं न सम्भवति । * कृची ' ति ऋचि बांच्यायामेव द-ताट्टापो विधानादिति चेन्न – ब्रह्मणि ऋगभेदारोपेण टप्प्रत्ययोपपत्तेरिति

।

ननु “ तानस्य महिमेति साक्षिप्तयोदाहृतो मन्त्रः पुरुषसूक्तगतः । तत्र धं तावच्छब्दः, * स भूमिं विश्वतो बृत्वे 17 ति प्रकृतभूमिमात्रपरः । स कथं मन्त्रः चतुष्पात्वरूपमहिमानुवादी स्वादित्याशङ्कयाह-स भूमि विश्वतो वृत्वेत्युक्त्वेति । अन्तर्गतानीति । ततश्च स भूमेिं विश्वतो वृत्वेत्यनेनैव चतुष्पात्वमहिम्नः प्रतिपादन सम्भवात् तस्रत्येन तावानस्येत्यनेन तदनुवादः सम्भवतीति भावः । जाग्रदाद्यवस्था त्रयोपलक्षितं बाह्यशारीरहार्दरूपेणेति । जाग्रदाद्यवस्थासञ्चारभूमेिबाह्यशारीरहार्दा काशस्थितविश्धतैजसमाज्ञरूपादलयोपलक्षितमित्यर्थः । कारणस्वरूपमिति। द्योतमाने आमस्वरूपे अवस्थितमपरिच्छित्रं परमार्थभूतमात्मस्वरूपं वेत्यर्थः । एवं हि वाचस्प तिन। व्याख्यातम् । तप्रकारश्चास्माभिः पूर्वमेव प्रदर्शित । चतुष्पाद्र वाकूपादः प्राणः पाद् इत्यादि । यद्यत्र वाक्पादः आणः पांद इत्यादिना ब्रह्म प्रतीकस्य मनस एव पादाः कथ्यन्ते, अभिः पादो वायुः पाद इत्यादिना व ब्रह्म प्रतीकस्याकाशस्य पादाः कथ्यन्त इति मतम्-तदा, “प्राची दिक् कला प्रतीची दिक् कला दक्षिणा दिक् कला उदीची दिक् कला। एष वै सोग्य चतुष्कलः पादो ब्रह्मणः’ इति समतिपत्रमुदाहरणान्तरं द्रष्टव्यम् । अत्र च वक्तव्यं सर्वम्, बुद्धयर्थः पाद्वदित्यत्र स्पष्टयिष्यते । पुरुषसूक्त प्रक्रियानुगुण्यादिति । तावनिति मन्त्रस्य तल परिच्छेद पृष्ठम्:भावप्रकाशिका-भागः १ 01.pdf/४३० पृष्ठम्:भावप्रकाशिका-भागः १ 01.pdf/४३१ पृष्ठम्:भावप्रकाशिका-भागः १ 01.pdf/४३२ पृष्ठम्:भावप्रकाशिका-भागः १ 01.pdf/४३३ पृष्ठम्:भावप्रकाशिका-भागः १ 01.pdf/४३४ पृष्ठम्:भावप्रकाशिका-भागः १ 01.pdf/४३५ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:भावप्रकाशिका-भागः १ 01.pdf/४३६ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:भावप्रकाशिका-भागः १ 01.pdf/४३७ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:भावप्रकाशिका-भागः १ 01.pdf/४३८ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:भावप्रकाशिका-भागः १ 01.pdf/४३९ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:भावप्रकाशिका-भागः १ 01.pdf/४४० मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:भावप्रकाशिका-भागः १ 01.pdf/४४१ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:भावप्रकाशिका-भागः १ 01.pdf/४४२ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:भावप्रकाशिका-भागः १ 01.pdf/४४३ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:भावप्रकाशिका-भागः १ 01.pdf/४४४ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:भावप्रकाशिका-भागः १ 01.pdf/४४५ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:भावप्रकाशिका-भागः १ 01.pdf/४४६ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:भावप्रकाशिका-भागः १ 01.pdf/४४७ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:भावप्रकाशिका-भागः १ 01.pdf/४४८ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:भावप्रकाशिका-भागः १ 01.pdf/४४९ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:भावप्रकाशिका-भागः १ 01.pdf/४५०