भारतमञ्जरी/भीष्मपर्व
- भीष्मपर्व
नारायणं नमस्कृत्य नरं चैव नरोत्तमम् ।
देवीं सरस्वतीं व्यासं ततो जयमुदीरयेत् ॥ ६.१ ॥
आसूर्यकिरणाक्रान्ताज्जगतो जनगोचरात् ।
पुण्यधाम्नि कुरुक्षेत्रे समायातेषु राजसु ॥ ६.२ ॥
एकीभूतेषु सैन्येषु कुरुपाण्डवसंगरे ।
वृद्धबालावशेषासु दिक्षु यातासु शून्यताम् ॥ ६.३ ॥
दारुणेषु निमित्तेषु प्रादुर्भूतेषु सर्वतः ।
मिथो दृष्टिपथं याते पताकाभिर्बलद्वये ॥ ६.४ ॥
सोत्साहं दध्मतुः शङ्खं हृषीकेशधनंजयौ ।
ययोर्गम्भीरघोषेण भुवनानि चकम्पिरे ॥ ६.५ ॥
विषमस्थो न हन्तव्यो न च सेनाविनिर्गतः ।
न निवृत्ते रणे चेति मर्यादां चक्रिरे नृपाः ॥ ६.६ ॥
अत्रान्तरे समभ्येत्य पाराशर्यो मुनीश्वरः ।
विषण्णं मन्दिरगतं धृतराष्ट्रमभाषत ॥ ६.७ ॥
वीराणां भूमिपालानामशेषेऽस्मिन्समागमे ।
क्षत्त्रस्य संक्षयो राजन्विषमः समुपस्थितः ॥ ६.८ ॥
दिव्यं गृहाम नयनं स्वयं युद्धं विलोकय ।
इत्युक्ते मुनिना राजा जगादाकुलिताशयः ॥ ६.९ ॥
भगवान्बन्धुनिधनं नाहं द्रष्टुं समुत्सहे ।
भाव्यस्यावश्यभावित्वान्न च वारयितुं क्षमः ॥ ६.१० ॥
इत्युक्तवति भूपाले संजयं वरदो मुनिः ।
विधाय दिव्यनयनं पुनः क्षितिपमभ्यधात् ॥ ६.११ ॥
अयं ते निखिलं युद्धं कथयिष्यति संजयः ।
नास्य किंचिदविज्ञातं दिव्यदृष्टेर्भविष्यति ॥ ६.१२ ॥
कृतान्तो जृम्भते राज्ञां धृतराष्ट्र तवानयात् ।
दृश्यन्ते दुर्निमित्तानि क्षयकर्णेजपानि यत् ॥ ६.१३ ॥
सौरेण पीडिता गाढं रोहिणी ज्वलिता दिशः ।
विपरीता प्रसूतिश्च कबन्धेनावृतो रविः ॥ ६.१४ ॥
क्रव्यादैरावृतं व्योम मेघा वर्षन्ति शोणितम् ।
किमन्यद्राजमहिषी हा मही न भविष्यति ॥ ६.१५ ॥
प्रदक्षिणशिखो वह्निः प्रसादो मनसस्तथा ।
लक्षव्यक्तं जयस्यैतद्धर्मो यत्रास्ति तत्र सः ॥ ६.१६ ॥
शतान्येकेन जीयन्ते नैको जेयः शतैरपि ।
तरला ह्यसिधारेयं निश्चयो नात्र गण्यते ॥ ६.१७ ॥
इत्युक्त्वान्तर्हिते क्षिप्रं मुनीन्द्रे संजयं नृपः ।
पप्रच्छ द्वीपसंस्थानं स च पृष्ठोऽभ्यभाषत ॥ ६.१८ ॥
राजन्विशाले शीतांशोर्मण्डले दर्पणाकृतौ ।
स्फारं सुदर्शनं द्वीपं निखिलं प्रतिबिम्बितम् ॥ ६.१९ ॥
एकतः पिप्पलाच्छायमन्यतः शशकाकृति ।
द्वीपेऽस्मिन्मण्लाकारे लवणाम्बुधिवेष्टिते ।
कर्णिकेवाम्बुजे प्रांशुर्मध्ये कनकपर्वतः ॥ ६.२० ॥
शयाना भृधराश्चान्ये पार्श्वयोस्तस्य भूभृतः ।
स्थिता हिमालयमुखाः स्पृशन्तः पूर्वपश्चिमम् ॥ ६.२१ ॥
हिमवान्हेमकूटश्च निषदश्चेति दक्षिणे ।
उत्तरे शृङ्गवान्नीलः श्वेतश्चेति महाबलाः ॥ ६.२२ ॥
एषां रत्नविचत्राणामन्तरे वर्षभूमयः ।
कर्मभूर्भारतं वर्षमन्याश्च फलभूमयः ॥ ६.२३ ॥
हरिवर्षमुखेष्वेव प्रजासर्गः स्मरोपमः ।
स्थानं सुकृतिनां यत्र विख्याता गण्डिका इति ॥ ६.२४ ॥
जम्बूखण्डं तथा मेरोरधो यत्फलविस्रुता ।
जाता जम्बूनदी शुभ्रा जाम्बुनदविधायिनी ॥ ६.२५ ॥
उत्तराः कुरवः पीत्वा तामेव गतमृत्यवः ।
दिवस्पृशस्तरेस्तस्य नाम्नेदं द्वीपमुच्यते ॥ ६.२६ ॥
इत्युक्त्वा संजयो गत्वा कुरुक्षेत्रे राणाङ्गणे ।
समेत्य धृतराष्ट्राय शशंय स्वभटक्षयम् ॥ ६.२७ ॥
- जम्बूखण्डनिर्माणम् ॥ १ ॥ *****
शृणु राजन्हतानन्तसामन्तः शन्तनोः सुतः ।
विदधे पाण्डुपुत्राणां यथा विजयसंशयम् ॥ ६.२८ ॥
वज्रसूचीमुखाख्याभ्यां प्यूहाभ्यां राजकुञ्जरैः
मिथो व्यूढेष्वनीकेषु गाङ्गेयेनार्जुनेन च ॥ ६.२९ ॥
तस्मिन्क्षत्त्रक्षयक्षेत्रे सर्वक्षत्त्रसमागमे ।
दुर्योधनेऽतिसंरब्धे पृथुसैन्याभिमानिनि ॥ ६.३० ॥
गाङ्गेयशङ्खनादेन समुद्भूते बलार्णवे ।
शङ्खशब्देन पार्थानां पाञ्चजन्यानुयायिना ॥ ६.३१ ॥
पूरिते भुवनाभोगे दिक्षु विस्फूर्जितास्विव ।
सर्वसेनाश्रयः श्रीमान्विजयोऽच्युतसारथिः ॥ ६.३२ ॥
ददर्श कुरुसेनासु गुरुसंबन्धिबान्धवान् ।
निजप्रतापदहने स तेषां शलभायितम् ।
मत्वा जगाद गोविन्दं विषण्णः करुणानिधिः ॥ ६.३३ ॥
अहो वत विमूढानां राज्यलेशे सुखाय नः ।
कृष्ण बन्धुवधेऽप्यस्मिन्ससंरम्भोऽयमुद्यमः ॥ ६.३४ ॥
अवतीर्य सदाचारस्तुतिक्रम्यकुलस्थितिम् ।
कथं गुरुवधप्राप्यां भजेदस्मद्विधऋ श्रियम् ॥ ६.३५ ॥
इत्युक्त्वा सास्रुनयनो बीभत्सुः कृपया रथे ।
करादुत्सृज्य गाण्डीवं निषसाद विषादवान् ॥ ६.३६ ॥
- श्रीमद्भगवद्गीतासु प्रथमोऽध्यायः ॥ २ ॥ *****
तं दृष्ट्वा शोकविवशं जगाद मधुसूदनः ।
अकाण्डे धैर्यसारस्य केयं कातरता तव ॥ ६.३७ ॥
तरस्वी क्षत्रियो मानी प्राणैरपि यशःक्रयी ।
निजां कुलस्थितिं पार्थ न धर्म्यां हातुमर्हसि ॥ ६.३८ ॥
संयुक्तं वा वियुक्तं वा नित्यं देहेन देहिनम् ।
विश्वमायाप्रपञ्चेऽस्मन्कोऽनुशोचति तत्त्वधीः ॥ ६.३९ ॥
सुखाद्यवस्था देहस्य काले काले यथाविधाः ।
देहिनोऽस्य तथा देहाः सतः सत्ताविवर्जिताः ॥ ६.४० ॥
विषयेन्द्रियसंयोगान्क्षयिनो हर्षशोकदान् ।
सहते यो विलुप्तात्मा निर्वाणं तस्य शाश्वतम् ॥ ६.४१ ॥
अजस्य पुराणस्य देहिनोऽस्याविनाशिनः ।
जीर्णपर्णपरावृत्तितुल्येयं देहकल्पना ॥ ६.४२ ॥
आदिमध्यावसानेषु व्यक्ताव्यक्तस्वरूपिणः ।
सत एवास्य सततं न विरामः शरीरिणः ॥ ६.४३ ॥
अयशस्यमतस्त्यक्त्वा संकोचं विपुलाशयः ।
जयाजयौ समं मत्वा विश स्वर्गोन्मुखो रणम् ॥ ६.४४ ॥
आस्थाय यौगिकीं बुद्धिं कर्मबन्धविवर्जितः ।
शुष्कवेदक्रियाहीनं गुणातीतं पदं भुज ॥ ६.४५ ॥
सर्ववेदेषु विदुषामेतदेव प्रयोजनम् ।
जलाशयेषु पूर्णेषु यथा सलिलहारिणाम् ॥ ६.४६ ॥
निःसङ्गः फलसंन्यासी कुरु कर्म सदोदितः ।
परमेश्वरमेवाहि(?)वाणिज्यं हि फलार्थिनाम् ॥ ६.४७ ॥
यदा ते वीतमोहस्य बुद्धिर्यास्यति निर्वृतिम् ।
कृती भविष्यसि तदा श्रुतेष्वर्थेष्वनादरः ॥ ६.४८ ॥
इति ब्रुवाणः पार्थेन स्थितप्रज्ञस्य लक्षणम् ।
पृष्टः समाधिसक्तस्य भगवानित्यभाषत ॥ ६.४९ ॥
ईश्वरादपरो नाहमिति स्वानन्दनिर्भरः ।
निरस्ताखिलसंकल्पः स्थितप्रज्ञोऽभिधीयते ॥ ६.५० ॥
आस्ते कूर्म इवाङ्गानि कामान्संवृत्ययः श्रयम् ।
विषयाध्यानविरहात्स्थितधीर्न स नश्यति ॥ ६.५१ ॥
कष्टैस्तपोभिर्विषयाः शुष्यन्त्येव रसं विना ।
अनादरविरक्तानां सदाप्यध्यात्मदर्शिनाम् ॥ ६.५२ ॥
निद्रार्लुभूतकालेषु प्रबुद्धिस्तिमिरेषु यः ।
स महाब्धिरिवाक्षोभ्यः स्थितिं ब्राह्मीं प्रपद्यते ॥ ६.५३ ॥
- श्रीगीतासु द्वितीयोऽध्यायः ॥ ३ ॥ *****
श्रुत्वैतदर्जुनः कृष्णमुवाचाकुलिताशयः ।
कथमेवं वदन्घोरे समरेऽस्मिन्युनक्षि माम् ॥ ६.५४ ॥
कर्मणः श्रेयसी बुद्धिरित्युक्त्वापि स्वयं विभो ।
कर्म दुर्मतियोग्यं मां प्रशंससि विमोहयन् ॥ ६.५५ ॥
श्रेयो वदेत्युक्तवति श्वेताश्वे केशवोऽब्रवीत् ।
निष्ठा प्रज्ञानकर्मभ्यां मयोक्ता सांख्ययोगयोः ॥ ६.५६ ॥
अनारम्भान्न च त्यागात्कर्मणो मुच्यते जनः ।
श्रोत्रादयो बलादस्य धावन्त्येव स्वकर्मसु ॥ ६.५७ ॥
स्मरन्ति मनसा सर्वं रुद्धकर्मेन्द्रिया अपि ।
मिथ्याचारानत्वसक्ताः(?)कर्मिणो नियतान्तराः ॥ ६.५८ ॥
श्रेयो ह्यकर्मणः कर्म न यज्ञः कर्मणा विना ।
यज्ञशेषाशिनः पुण्यद्रुमाः केवलभोगिनः ॥ ६.५९ ॥
कर्मस्थितोऽपि निःसंज्ञो(सङ्गो) यदा प्राप्नोति मानवः ।
आत्मारामदशास्तुष्ठस्तदा कार्यान्निवर्तते ॥ ६.६० ॥
कर्मणैव गताः सिद्धिं जनकप्रमुखाः पुरा ।
तन्मा कार्यान्निवर्तस्व लोकस्त्वामनुवर्तताम् ॥ ६.६१ ॥
ममापि कृतकृत्यस्य कर्मेदं स्थितिरक्षिणः ।
विनस्यत्यन्यथा लोको मत्प्रमाणविशृङ्खलः ॥ ६.६२ ॥
पात्रं सर्वज्ञयोग्येषु नादरेषु पृथग्जनः ।
तस्मान्नोत्साहयेदेतान्पङ्गून्वेगगतानिव ॥ ६.६३ ॥
युध्यस्व सर्वकर्माणि मयि संन्यस्य निर्वृतः ।
तरन्ति हि तमो घोरं नित्यं मन्मतवर्तिनः ॥ ६.६४ ॥
प्रकृतेरुचितं सर्वं स्वधर्मनिरतः कुरु ।
रागद्वेषौ परित्यज्य प्रियाप्रियसमुद्भवौ ॥ ६.६५ ॥
श्रुत्वैतदर्जुनोऽवादीत्प्रेरितः केन पातकम् ।
चरत्यनीश्वरः प्राणी बलादिव वशीकृतः ॥ ६.६६ ॥
इति पृष्टो हृषीकेशो जगाद जगतां पतिः ।
रजोगुणसमुत्थेन हर्षशोकादिदायिना ॥ ६.६७ ॥
लोकसंहारशीलेन कामेन क्रोधबन्धुना ।
अहंकारेण बलिना घोरेणानेन वैरिणा ॥ ६.६८ ॥
शेवालेनैव सलिलं रजसेवामलं नभः ।
आवृतो मलिनोनात्मा मेघेनैवोदितो रविः ॥ ६.६९ ॥
मनोबुद्धिसमायुक्तं स्थानमिन्द्रियपञ्जरम् ।
यस्य तं दुःसहं शत्रुं कामरूप विनाशय ॥ ६.७० ॥
- श्रीगीतासु तृतीयोऽध्यायः ॥ ४ ॥ *****
सूर्येणाप्तः पुरा मत्तो योगोऽयं मनुना ततः ।
य एव कालेनोत्सन्नस्तुभ्यमद्य मयोदितः ॥ ६.७१ ॥
अनेकजन्मसाक्षी त्वं भक्तः सहचरोऽपि मे ।
न तत्स्मृतिपथं यातं किंतु ते प्राक्तनं वपुः ॥ ६.७२ ॥
अहं तु नित्यधरमस्य स्थितये गुप्तये सताम् ।
युगे युगे भवाम्येष विनाशाय दृरात्मनाम् ॥ ६.७३ ॥
अकृतं धर्मकर्तारं कर्मैतन्नावृणोति माम् ।
त्वमप्यसक्तो निष्कामः कुरु कर्म कुलोचितम् ॥ ६.७४ ॥
दुर्ज्ञेयः प्रविभागस्तु कर्माकर्मविकर्मणाम् ।
स्वोचितं फलहीनं च विरुद्धं चेति भेदतः ॥ ६.७५ ॥
कर्मणः फलसंन्यासाद्योऽनुपश्यत्यकर्मताम् ।
जानात्यकर्मणः पापात्कर्म यश्च स बुद्धिमान् ॥ ६.७६ ॥
ज्ञानाग्निना दग्धकर्मा नित्यानन्दो निराश्रयः ।
निराशीर्निरहंकारो यज्वा ब्रह्मणि लीयते ॥ ६.७७ ॥
ब्रह्मार्पणेन ब्रह्मग्नौ हुत्वा ब्रह्ममयं हविः ।
प्राणयज्ञरतो याति ब्रह्म ब्रह्मसमाधिना ॥ ६.७८ ॥
संयमाग्नाविन्द्रियाणि विषयानिन्द्रियानले ।
तत्कर्माण्यात्मयोगाग्नौ हुत्वा यान्ति परां गतिम् ॥ ६.७९ ॥
येऽपि द्रव्यतपोयोगस्वाध्यायज्ञानयाजिनः ।
प्राणापानादिह विषो धृत्वा नाडीषु धारणम् ॥ ६.८० ॥
समर्पयन्ति निखिलं ज्ञानं विगतकल्मषाः ।
ते प्रयान्ति परं धाम यज्ञशिष्टामृताशिनः ॥ ६.८१ ॥
तद्विधाः प्रणिपातेन सेविता ज्ञानिनस्त्वया ।
अयत्नात्त्वां विधास्यन्ति स्वात्मन्यखिलदर्शिनम् ॥ ६.८२ ॥
ज्ञानाग्निना दग्धपापः पवित्रेण भविष्यसि ।
कालेन श्रद्दधानानां स्वयं ज्ञानं प्रसीदति ॥ ६.८३ ॥
नश्यन्ति संशयजुषो मूढा न त्वस्तसंशयाः ।
ज्ञानिनः संशयं त्वस्मात्स्थित्वोत्तिष्ठ विभूतये ॥ ६.८४ ॥
- श्रीगीतासु चतुर्थोऽध्यायः ॥ ५ ॥ *****
निशम्य तत्पुनः पार्थः पप्रच्छ मधुसूदनम् ।
संन्यासकर्मयोगाभ्यां श्रेयो ब्रूहि जनार्दन ॥ ६.८५ ॥
इति पृष्टोऽवदच्छौरिरुभावेतौ विमुक्तये ।
कर्मयोगस्तु संन्यासाद्विशिष्ट इति मे मतिः ॥ ६.८६ ॥
शृण्वन्तोऽपि वदन्तोऽपि स्पृशन्तोऽपि स्वकर्मणि ।
सक्ता अपि न सज्जन्ति पङ्के रविकरा इव ॥ ६.८७ ॥
तदेव विहितं किंचित्पुंसां सुकृतदुष्कृतम् ।
अज्ञानपिहिते ज्ञाने किं त्वेषा कर्मवासना ॥ ६.८८ ॥
ज्ञानेनोत्सारिता ज्ञानाः परां निष्ठामुपागताः ।
ब्राह्मणे वा श्वपाके वा विबुधाः समदृष्टयः ॥ ६.८९ ॥
बाह्ये सुखे विरक्तानां दुःखजन्मनि नश्वरे ।
अन्तःसुखारामतया परं ज्योतिः प्रसीदति ॥ ६.९० ॥
बहिः स्पर्शान्समुत्सृज्य भ्रूमध्यनिहितेक्षणः ।
नासान्तरे समौ धृत्वा प्राणापानौ विमुक्तये ॥ ६.९१ ॥
कामरागमदद्वेषभयक्रोधविवर्जितः ।
अहन्ता ज्ञानतमसां शान्तिं विन्दत्यमत्सरः ॥ ६.९२ ॥
- श्रीगीतासु पञ्चमोऽध्यायः ॥ ६ ॥ *****
क्रियावानफलाकाङ्क्षी निजं कर्म करोति यः ।
आरुरुक्षुदशातीतो योगारूढो विमत्सरः ॥ ६.९३ ॥
कूटस्थो ज्ञानतृप्तश्च पश्यत्यात्मानमात्मना ।
समासनः समाकारो निस्तरङ्ग इवोदधिः ॥ ६.९४ ॥
घ्राणाग्रदर्शी शान्तात्मा मामुपैति समाधिना ।
युक्ताहारादिचेष्टस्य नित्यं निष्कम्पचेतसः ॥ ६.९५ ॥
आत्मलाभो भवत्येव त्यक्तकामस्य योगिनः ।
मनः संयम्य पश्यन्ति स्रवत्येतद्यतो यतः ॥ ६.९६ ॥
आत्मानं मां च सर्वत्र ममात्मनि तथाखिलम् ।
मनसश्चञ्चलस्यास्य वैराग्येणैव संयमः ॥ ६.९७ ॥
तथाभ्यासेन बलिना वातस्येव प्रमाथिनः ।
एतदाकर्ण्य कौन्तेयः पुनः पप्रच्छ केशवम् ॥ ६.९८ ॥
लोलत्वान्मनसो देव योगाद्भ्रष्टस्य का गतिः ।
अर्जुनेनेति भगवान्पुनः पृष्टोऽभ्यभाषत ॥ ६.९९ ॥
योगभ्रष्टोऽपि पुरुषः शुभकृत्तु भविष्यति ।
चिरं भुक्त्वा सुखं दिव्यं स कल्याणपुरः सरः ॥ ६.१०० ॥
भोगिनां योगिनां वापि संभूतो महतां कुले ।
पूर्वाभ्यस्तं पुनर्धीमाञ्जन्मभिः प्रतिपद्यते ।
तपो ज्ञानाधिकं योगं तस्माद्योगी भवार्जुन ॥ ६.१०१ ॥
- श्रीगीतासु षष्ठोऽध्यायः ॥ ७ ॥ *****
मयि न्यस्तमना नित्यं भक्त्या मां वेत्ति मानव ।
अष्टमूर्तिरहं सर्वं जीवभूतश्चराचरे ॥ ६.१०२ ॥
उत्पत्तिस्थितिसंहारकारणं मां विदुर्बुधाः ।
सर्वे मत्प्राणिता भावा मयि सर्वं प्रतिष्ठितम् ॥ ६.१०३ ॥
देवीं मायां दधानं मां न जानाति विमोहितः ।
ये तु जानन्ति मां मायां भवन्ति कृतिनः सदा ॥ ६.१०४ ॥
अर्थी जिज्ञासुरार्तो वा ज्ञानी वा मां प्रपद्यते ।
प्रियः प्रियस्य सततं ज्ञानिनस्त्वस्मि गोचरे ॥ ६.१०५ ॥
अनन्यदेवताभक्ताः श्रद्धावन्तो विसंशयाः ।
वासुदेवः सर्वमिति यजन्ते मां मुमुक्षवः ॥ ६.१०६ ॥
ते ब्रह्माध्यात्मकर्माख्यं साधिभूतं विदन्ति माम् ।
साधिदैवाधियज्ञं च देहव्युपरमेष्वपि ॥ ६.१०७ ॥
- श्रीगीतासु सप्तमेऽध्यायः ॥ ८ ॥ *****
अच्युतेनेत्यभिहिते शक्रसूनुरभाषत ।
किमेतद्ब्रह्म भगवन्नधियज्ञः किमुच्यते ॥ ६.१०८ ॥
इति पृष्टो हृषीकेशो बभाषे श्वेतवाहनम् ।
अनश्वरं परब्रह्म भावोऽध्यात्मा तथात्मनः ॥ ६.१०९ ॥
निःसङ्गो भवकृत्कर्म नश्वरेष्वधिभूतता ।
अधिदैवोऽहमेवात्र ह्यधियज्ञोऽप्यहं विभुः ॥ ६.११० ॥
अन्तकाले स्मरन्तो मां प्रविशन्त्येव भाविताः ।
पर्यन्ते भावतुल्या हि नृणां जन्मान्तरस्थितिः ॥ ६.१११ ॥
कविं पुराणं शास्तारमणीयांसमणोरपि ।
परस्तात्तमसो नित्यं ये स्मरन्ति रविप्रभम् ॥ ६.११२ ॥
भ्रूमध्ये विहितप्राणा ब्रह्मरन्ध्रविभेदिनः ।
ओमित्येकाक्षरं ब्रह्म जपन्तो यान्ति ते परम् ॥ ६.११३ ॥
ब्रह्मादिभिर्भूतसर्गश्चक्रवत्परिवर्तते ।
परं मां प्रतिपन्नास्ते न भवन्ति भवे पुनः ॥ ६.११४ ॥
वैरञ्चेऽस्मिन्नहोरात्रे भवन्ति न भवन्ति च ।
भूतान्येकस्तु भगवानव्यक्तो न विनश्यति ।
तेजोमयमहः शुक्लो मोक्षायैवोत्तरायणम् ॥ ६.११५ ॥
- श्रीगीतास्वष्टमोऽध्यायः ॥ ९ ॥ *****
राजगुह्यमिदं चान्यत्पवित्रं शृणु फल्गुण ।
अश्रद्दधानो नाप्नोति मां संसारवशीकृतः ॥ ६.११६ ॥
सर्वकर्तरि भूतानि मयि सन्ति न तेष्वहम् ।
लोकाः स्थिता न स्थिताश्च मयि व्योम्नीव वायवः ॥ ६.११७ ॥
अधिष्ठितैषा प्रकृतिर्मया सूते चराचरम् ।
असक्तं मां न जानन्ति मलिनामोघदर्शिनः ॥ ६.११८ ॥
सर्वं सर्वगतं यज्ञं वेद्यं बीजं भवाभवम् ।
विदन्ति मां सुकुतिनः सर्वकारणकारणम् ॥ ६.११९ ॥
त्रयीधर्मजुषः स्वर्गभोगलाभक्षयाकुलाः ।
न प्राप्नुवन्ति मां शुष्कक्रियापाशवशीकृताः ॥ ६.१२० ॥
मदेकशरणा नित्यं कृतिनोऽनन्ययाजिनः ।
अप्यन्ययोनिसंभूताः स्वयमायान्ति यत्पदम् ॥ ६.१२१ ॥
- श्रीगीतासु नवमोऽध्यायः ॥ १० ॥ *****
भूयोऽपि मे शृणु सखे प्रीत्या यत्प्रतिबोध्यसे ।
न तत्त्वेनामरगणा मुनयो वा विदन्ति माम् ॥ ६.१२२ ॥
चराचरेऽस्मिन्प्रवरं यद्यत्पश्यसि भूतिमत् ।
तदहं सर्वभूतात्मा न हि किंचिन्मया विना ॥ ६.१२३ ॥
अहं विष्णुरहं सूर्यश्चन्द्रोऽहं मघवानहम् ।
शंकरोऽहं धनेशश्च वह्निः सुरगुरुस्तथा ।
अक्षरोऽहमहं कालो जयोऽहं भूतिरप्यहम् ॥ ६.१२४ ॥
- श्रीगीतासु दशमोऽध्यायः ॥ ११ ॥ *****
श्रुत्वैतदवदत्पार्थो जाने त्वां सर्वमच्युत ।
किंतु विश्वमयं रूपं द्रष्टुमिच्छमि ते विभो ॥ ६.१२५ ॥
इत्युक्तः पाण्डुपुत्रेण भगवान्कैटभान्तकः ।
विश्वाविष्कारकलया विश्वरूपमदर्शयत् ॥ ६.१२६ ॥
तस्यानन्तशिरोनेत्रसहस्रभुजशालिनः ।
देहे जगन्निवासस्य लीनं विश्वमदृश्यत ॥ ६.१२७ ॥
अतिसूर्याग्निमहसा तेजसा पूरिताम्बरम् ।
दृष्ट्वा पुलकितः पार्थस्तमुवाच कृताञ्जलिः ॥ ६.१२८ ॥
पश्याम्युदग्रगीर्वाणग्रामव्याप्तोरुविग्रहम् ।
त्वां येन पूरितं सर्वमनवच्छिन्नवर्ष्मणा ॥ ६.१२९ ॥
ब्रह्मरुद्रमरुद्वह्निमुनीन्द्रभुजगाकुलम् ।
द्रष्टुं तदेव पर्यन्तरहितं नोत्सहे वपुः ॥ ६.१३० ॥
भीष्मद्रोणमुखान्वीरान्प्रविष्टान्वदनानि ते ।
दंष्ट्रोत्कटानि पश्यामि कालस्येव युगक्षये ॥ ६.१३१ ॥
को भवान्सर्वसंहारारौद्रेण वपुषासूदनः ।
अकाण्डे दग्धुमखिलान्स्वयं लोकान्समुद्यतः ॥ ६.१३२ ॥
इत्युक्तवति कौन्तेये जगाद मधुसूदनः ।
अहं जगत्क्षयोत्क्षोपदीक्षितः क्षितिपान्तकः ॥ ६.१३३ ॥
कुरुसेनाग्रगान्वीरान्पूर्वं विनिहतान्मया ।
हत्वा यशःश्रिया जृष्टमवाप्नुहि कुलोचितम् ॥ ६.१३४ ॥
तच्छ्रुत्वा कालियारातेर्वचः पार्थः कृताञ्जलिः ।
उवाच कम्पितमनाः प्रणतो गद्गदस्वनः ॥ ६.१३५ ॥
कीर्त्या जगन्ति हृष्यन्ति स्तुतया सिद्धचारणैः ।
दीप्त्या द्रवन्ति रक्षांसि स्थाने तव जनार्दन ॥ ६.१३६ ॥
नौमि त्वां जगदावासं विश्वरूपमधोक्षजम् ।
अनन्तं शाश्वतं धाम सर्वात्मानं पुनः पुनः ॥ ६.१३७ ॥
क्षम्यतां तत्सुहृदिति स्वयं यत्प्रणतप्रियः ।
उक्तोऽसि कृष्ण गोविन्द यादवेति पुरा मया ॥ ६.१३८ ॥
उग्रं तदेवं भगवन्दृष्ट्वा रूपमहं महत् ।
चक्रारूढमिवाशेषं पश्यामि निखिलं जगत् ॥ ६.१३९ ॥
प्रसीद दर्शय विभो वपुः सौम्यं तदेव मे ।
शान्तिं मे याति सहसा नान्यता व्यथितं मनः ॥ ६.१४० ॥
इति प्रसादितः कृष्णः प्रणतेन किरीटिना ।
अदर्शयन्निजं रूपं तदेवाथ चतुर्भुजम् ॥ ६.१४१ ॥
देवा अपि न पश्यन्ति ममेदं सर्वगं वपुः ।
इत्युक्त्वाश्वासयामास कौन्तेयं कमलाधवः ॥ ६.१४२ ॥
- श्रीगीतास्वेकादसोऽध्यायः ॥ १२ ॥ *****
अथार्जुनोऽवदत्कृष्णं ये भक्तास्त्वामुपासते ।
अव्यक्तमक्षरं ये च तेषां केऽधिकयोगिनः ॥ ६.१४३ ॥
पार्थेनेति हरिः पृष्टो विहितानुग्रहोऽवदत् ।
मद्भक्ताः श्रद्धयोपेताः सर्वथा योगिनोऽधिकाः ॥ ६.१४४ ॥
क्लेशेनैव तु मत्प्राप्तिरव्यक्ताक्षरसेवनात् ।
सूक्ष्मस्थूलगतिर्दुःखं तत्त्वज्ञैरप्यवाप्यते ॥ ६.१४५ ॥
मद्भक्तास्त्वचिरादेव प्राप्नुवन्ति परं पदम् ।
अतस्त्वं मन्मना नित्यमनन्यनिरतो भव ॥ ६.१४६ ॥
वशे यदि न ते चित्तमभ्यासेन गृहाण तत् ।
तत्राप्यशक्तो मत्कर्मा सततं श्रेयसे भव ॥ ६.१४७ ॥
अथवा फलसंन्यासं कर्मणां कुरु मत्परः ।
ज्ञानं हि परमाभ्यासाज्ज्ञानाद्ध्यानमिहोत्तमम् ॥ ६.१४८ ॥
ध्यानाच्च फलसंन्यासस्ततः शान्तिर्विशिष्यते ।
अद्वेष्टा करुणासिन्धुः सुखदुःखसमः शमी ॥ ६.१४९ ॥
उदासीनः शुचिर्दक्षः क्षमी भक्तः प्रियो मम ।
- श्रीगीतासु द्वादशोऽध्यायः ॥ १३ ॥ *****
शरीरं क्षेत्रमित्याहुः क्षेत्रज्ञं मां विदुर्बुधाः ।
क्षेत्रं तत्सविकारं तु माया भूतादि च स्थितम् ॥ ६.१५० ॥
शान्तानां दृष्टदोषाणां ज्ञानिनां न विमोहनम् ।
मानदम्भमदक्रोधत्यागो गुरुनिषेवणम् ॥ ६.१५१ ॥
असक्तिर्नश्वरे नित्यं ज्ञानमज्ञानमन्यथा ।
ज्ञेयं तु मन्मयं ब्रह्म शुद्धं सदसतोः परम् ॥ ६.१५२ ॥
सर्वतः पाणिवदनं सर्वाकारमनामयम् ।
प्रकृतिः पुरुषश्चेति क्षेत्रक्षेत्रज्ञसंगमः ॥ ६.१५३ ॥
प्रकृतिः करणे हेतुर्भोक्ता तु पुरुषः स्मृतः ।
एकस्थानं पृथग्भावं भूतानां योऽनुपश्यति ॥ ६.१५४ ॥
तत्संगमाच्च विस्तारं स याति ब्रह्म शाश्वतम् ।
परमात्मा गुणातीतो नित्यत्वादयमव्ययः ।
भौतिकेऽपि स्थितः काये सर्वव्यापी न लिप्यते ॥ ६.१५५ ॥
- श्रीगीतासु त्रयोदशोऽध्यायः ॥ १४ ॥ *****
सर्वज्ञानमिदं भूयः श्रूयतां सुरसेवितम् ।
यद्योगो ब्रह्मगर्भेऽस्मिन्संभवन्मूर्तिसंभवः ॥ ६.१५६ ॥
सत्त्वादयस्तदुद्भूता विभान्त्येते गुणास्त्रयः ।
वैचित्र्यादनिशं येषां संसरन्ति शरीरिणः ॥ ६.१५७ ॥
सत्त्वं प्रकाशकं ज्ञेयं यदुत्थैः स्तम्भकं रजः ।
तमो ह्यावरणं मोहप्रमादाद्यस्य संभवः ॥ ६.१५८ ॥
सततं संकरेणैषां न्यूनाधिक्यविभेदतः ।
गुणदोषाश्च दृश्यन्ते ते ते किल शरीरिणाम् ॥ ६.१५९ ॥
मद्भक्ताः शान्तमनसो जीवन्मुक्तिदशां श्रिताः ।
गुणैरेतैः परित्यक्ता भजन्ते सुखमक्षयम् ॥ ६.१६० ॥
- श्रीकीतासु चतुर्दशोऽध्यायः ॥ १५ ॥ *****
ऊर्ध्वमूलं भवाश्वत्थमाब्रह्मसदनोदितम् ।
लोकान्तरानेकशाखं विचित्रविषयाङ्कुरम् ॥ ६.१६१ ॥
गुणकर्मप्रबुद्धानां शुभाशुभफलोदयम् ।
स्वभावभूमाववृतं जानीते यः स वेदवित् ॥ ६.१६२ ॥
तमसङ्गकुठारेण च्छित्त्वा यान्ति पदं मम ।
निरस्तमोहं वैमल्यादतिसूर्येन्दुपावकम् ॥ ६.१६३ ॥
यदंशो जीवलोकेऽस्मिञ्जीवश्चरति सर्वगः ।
वायुर्गन्धमिवादाय यो यातीन्द्रियवासनाः ॥ ६.१६४ ॥
तद्विधं गुणयुक्तानां सर्वावस्थासु निर्गुणम् ।
पश्यन्ति ज्ञानिनः सर्वजगतां जीवनं परम् ॥ ६.१६५ ॥
भूतसर्गामिवागत्य अक्षरोऽहं सनातनः ।
मन्मया धृतिमन्तो मां भजन्ते पुरुषोत्तमम् ॥ ६.१६६ ॥
- श्रीगीतासु पञ्चदशोऽध्यायः ॥ १६ ॥ *****
अभीः सत्त्वं शुचिर्ज्ञानं दमो दानं तपः क्रतुः ।
अहिंसाया गुणाश्चान्ये जायन्ते दिव्यसंपदाम् ॥ ६.१६७ ॥
दम्भमानमदक्रोधपारुष्याज्ञानचापलैः ।
आसुरी सूच्यते संपन्मोहसोकविवर्धिनी ॥ ६.१६८ ॥
युक्तोऽपि सततं दिव्यसंपदा मा शुचः सखे ।
आसुरं भावमापन्ना भजन्ते योनिमासुरीम् ॥ ६.१६९ ॥
सत्त्वादिभिर्गुणैर्बद्धो ज्ञायते चेष्टितैर्जनः ।
मनोभोजनमाचारो गुणतुल्यो हि देहिनाम् ॥ ६.१७० ॥
- श्रीगीतासु षोडशोऽध्यायः ॥ १७ ॥ *****
आकर्ण्यैतदथोवाच फल्गुनः पुनरच्युतम् ।
संन्यासत्यागयोस्तत्वं ज्ञातुमिच्छाम्यहं विभो ॥ ६.१७१ ॥
उक्ते पाण्डुसुतेनेति भगवानभ्यभाषत ।
काम्यकर्मफलत्यागं संन्यासं संप्रचक्षते ॥ ६.१७२ ॥
सर्वकर्मफलत्यागस्त्याग इत्यभिधीयते ।
म(स)त्कर्म न परित्याज्यं त्याज्यं तु विधिगर्हितम् ॥ ६.१७३ ॥
नित्यकर्मपरित्यागो मोहात्तामस उच्यते ।
क्लेशदुःखभयात्त्यागो राजसो निष्फलः स्मृतः ।
कुर्वतामप्यसक्तानां त्यागः सत्त्वोचितो मतः ॥ ६.१७४ ॥
- श्रीगीतासु सप्तदशोऽध्यायः ॥ १८ ॥ *****
कर्म कर्ता च बुद्धिश्च त्रिविधा गुणभेदतः ।
धृतिः सुखं च त्रैगुण्यात्त्रिविधं देहिनां मतम् ॥ ६.१७५ ॥
यथोक्तसेवी निःसङ्गः कुरु कर्म निजं सखे ।
मद्भक्तो मत्स्तुतिपरः परं पदमवाप्स्यसि ॥ ६.१७६ ॥
इदं भक्ताय ते ज्ञानमुपदिष्टं मया स्वयम् ।
यः श्रोष्यति स संसारदुःखान्यतितरिष्यति ॥ ६.१७७ ॥
कच्चिन्मोहो विनष्टस्ते कच्चिदेतच्छ्रुतं त्वया ।
केशवेनेति कथिते बभाषे शक्रनन्दनः ॥ ६.१७८ ॥
भगवन्वीतमोहोऽहं करिष्ये तव शासनम् ।
उक्त्वेति वीरो गाण्डीवमाचकर्ष रणोत्सुकः ॥ ६.१७९ ॥
- श्रीगीतास्वंष्टादशोऽध्यायः ॥ १९ ॥ *****
अथोदतिष्ठद्गम्भीरजलदध्वानमन्थरः ।
युयुत्सुं पार्थमालोक्य सैन्यानां हर्षनिःस्वनः ॥ ६.१८० ॥
पूर्वं ततः सुभटकङ्कटपातिखङ्गटाङ्कारनादमुखरेषु बलेषु राज्ञाम् ।
धर्मात्मजः कवचचापशरान्विमुच्य देवव्रताभिमुखमुत्सुकधीः ससर्पः ॥ ६.१८१ ॥
धिग्धिङ्नृपं कृपणचेष्ट मनुष्यसंज्ञं भूरुं युधिष्ठिरमलीककृताभिधानम् ।
याच्ञा कृताञ्जलिरुपैति परान्यदेष शूरास्तदिङ्गितजडाः पृथगित्यवोचन् ॥ ६.१८२ ॥
सोऽप्यच्छकीर्तिरथ भीष्ममुखानुपेत्य प्रह्वः शरीरपणसंश्रितधार्तराष्ट्रान् ।
तत्पादलग्नमुकुटः प्रकटं प्रणम्य लेभे तदाशिषमशेषमहीपजैत्रीम् ॥ ६.१८३ ॥
अभ्याहतं च रणरङ्गमृदङ्गतूर्ये पार्थान्गुणैकरसिको गुणवान्युयुत्सुः ।
अभ्याययौ तव सुतः स्वकुरून्निरस्य धावन्ति तुल्यगुममेव नृणां मनांसि ॥ ६.१८४ ॥
अस्मिन्महाक्षयमुखे करवालपट्टसंरक्षितप्रतिमुखे रणरङ्गनाट्ये ।
व्याकीर्णकीर्तिकुसुमाञ्जलिरर्जुनाग्रनान्दीमिवापठदमन्दधनुर्निनादैः ॥ ६.१८५ ॥
अत्रान्तरे नृपतिचक्रकिरीटकोटिसंपातजातवबुशाकुलविस्फुलिङ्ग ।
जैत्री त्रिशूलकरशिष्यमुनेरुदग्रा गाङ्गेयशातविशिस्वावलिरुल्ललास ॥ ६.१८६ ॥
संत्राससंकुचितनिश्चलकर्णतालदिक्कुञ्जराकलितकम्पितसर्वलोकम् ।
क्षुभ्यत्क्षयाम्बुधरभैरवभीमनादं भीमं निशम्य भयमाविरभूद्भटानाम् ॥ ६.१८७ ॥
अथ भीमं समभ्यायात्स्वयं राजा सुयोधनः ।
भ्रातृभिः सहितो वीरैर्धुनानो विपुलं धनुः ॥ ६.१८८ ॥
ततः प्रवृत्ते संग्रामे दुर्लक्ष्ये शरवृष्टिभिः ।
स्वयं शान्तनवः श्रीमानभ्यधावद्धनंजयम् ॥ ६.१८९ ॥
सात्यकिं कृतवर्मा च ह्यभिमन्युं बृहद्बलः ।
दुःशासनोऽपि नकुलं सहदेवं च दुर्मुखः ॥ ६.१९० ॥
युधिष्ठिरं तथा शल्य आचार्यो द्रुपदात्मजम् ।
सोमदत्तश्च वैराटिं बाह्लिकश्चेदिभूपतिम् ॥ ६.१९१ ॥
रक्षसां प्रवरं वीरं घटोत्कचमलुम्बुसः ।
शिखण्डिनं द्रोणसुतो मत्स्यं प्राग्ज्योतिषेश्वरः ॥ ६.१९२ ॥
कृपः केकयभूपालं द्रुपदं च जयद्रथः ।
सुतसोमं विकर्णश्च भीमसेनसुतं बली ॥ ६.१९३ ॥
चेकितानः विकर्णश्च प्रऐतिविन्ध्यं च सौबलः ।
इरावतश्च विक्रान्तं शतायुः फल्गुणात्मजम् ॥ ६.१९४ ॥
विन्दानुविन्दावावन्त्यौ कुन्तिभोजं यशस्विनम् ।
कौरवो वीरबाहुश्च विराटसुतमुत्तरम् ॥ ६.१९५ ॥
अन्ये च वीरा राजानो राजसिंहाः प्रहारिणः ।
उत्साहसत्त्वसंपन्नाः ससैन्याः यमुपाद्रवन् ॥ ६.१९६ ॥
तेषां कङ्कणरत्नांशुपटलाः करनिर्गताः ।
हेमपुङ्खा शराश्चक्रुर्वह्निव्याप्तं दिगन्तरम् ॥ ६.१९७ ॥
अथोपुङ्खा रजसा गजवाजिरथाकुलम् ।
वीराणां तुमुलं युद्धं निर्मर्यादमवर्तत ॥ ६.१९८ ॥
ततः शिरोभिर्वीराणां पतितोत्फुल्लितैर्मुहुः ।
अमन्दकन्दुकक्रीडा बभूवेव रणश्रियः ॥ ६.१९९ ॥
ततः पाण्डवसैन्येषु भीष्मचापच्युतैः शरैः ।
विदारितेष बहुशः समुत्तस्थौ महारवः ॥ ६.२०० ॥
अथाभिमन्युरभ्येत्य शतमन्युसुतात्मजः ।
भीष्ममभ्याद्रवद्वीरो मिषतां सर्वभूभुजाम् ॥ ६.२०१ ॥
कृतवर्मप्रभृतिभिः सहितं भीष्ममोजसा ।
अयोधयत्स विशिश्वैर्ध्वजमस्य चकर्त च ॥ ६.२०२ ॥
हेमताले निपतिते संरब्धोऽथ पितामहः ।
दिव्यास्रवर्षी सावेगं सौभद्रं समुपाद्रवत् ॥ ६.२०३ ॥
ततो वृकोदरमुखा विनदन्तो महारथाः ।
सानुगं शन्तनुसुतं समन्तात्पर्यवारयन् ॥ ६.२०४ ॥
भीष्मोऽपि सात्यकिं विद्ध्वा ध्वजं पवनजन्मनः ।
उन्ममाथ शराग्रेण हैमं केसरिणं रथात् ॥ ६.२०५ ॥
अत्रान्तरे गिरिप्रांशुमारुह्य मदकुञ्जरम् ।
अयोध्यन्मद्रराजं हृष्टो वैराटिरुत्तरः ॥ ६.२०६ ॥
स कुञ्जरेन्द्रः शल्यस्य पादेन चतुरो हयान् ।
जघानाकृष्य हस्तेन गर्जञ्जलदनिःस्वनः ॥ ६.२०७ ॥
ततो मद्राधिपः क्रुद्धः शक्तिं शक्तिमतां वरः ।
प्रदीप्तां प्राहिणोद्वेगादुत्तरायेषुवर्षिणे ॥ ६.२०८ ॥
स तया भिन्नहृदयः पपात गलितायुधः ।
कर्णिकार इव भ्रष्टः करीन्द्राचलशेखरात् ॥ ६.२०९ ॥
उत्तरं निहतं दृष्ट्वा शङ्खस्तस्यानुजः क्रुधा ।
चकार शल्यमभ्येत्य शरैर्जटिलविग्रहम् ॥ ६.२१० ॥
तस्य शल्योऽथ गदया विदार्य दलशो रथम् ।
उन्ननादाभवन्येन दिशः शकलिता इव ॥ ६.२११ ॥
शङ्खो हताश्वः सहसा फल्गुणस्य रथं ययौ ।
भीष्मोऽथ पाण्डवचमूं व्यगाहत नृपान्तकः ॥ ६.२१२ ॥
मत्स्यकेकयापाञ्चालचेदिसेनासु सर्वशः ।
भीष्मबाणविभिन्नासु सूर्योऽस्तशिखरं ययौ ॥ ६.२१३ ॥
ततो निवृत्ते संग्रामे शिबिराणि नरेश्वराः ।
भेजिरे प्रतिसंसन्तो विपुलं भीष्मविक्रमम् ॥ ६.२१४ ॥
- प्रथमे युद्धदिवसे उत्तरवधः ॥ २० ॥ *****
दिनान्ते दीर्णपृतनः शोकार्तो धर्मनन्दनः ।
संहारं निजसैन्यानां प्रदध्यौ भीष्मविक्रमम् ॥ ६.२१५ ॥
स राजमध्ये गोविन्दमुवाच करुणाकुलः ।
क्षीयमाणस्य समरे सत्यं श्रेयस्तपो मम ॥ ६.२१६ ॥
अलं युद्धेन मे कृष्ण पृथिवीक्षयकारिणा ।
को मुच्येत रणे प्राप्य भीष्मं भीष्मपराक्रमम् ॥ ६.२१७ ॥
इति ब्रुवाणं राजानमुवाच मधुसूदनः ।
ध्रुवस्ते विजयो राजन्यस्य योद्धा धनंजयः ॥ ६.२१८ ॥
सात्यकिर्द्रुपदः शैब्यः सिखण्डी पञ्च केकयाः ।
सौभद्रश्च रणे क्रुद्धो हन्यादेव गणानपि ॥ ६.२१९ ॥
उक्ते जनार्दनेनेति तीव्रं भीष्मपराक्रमम् ।
मिथः कथयतां तेषां सा जगाम विभावरी ॥ ६.२२० ॥
अथोदिते सहस्रांशौ विहिते पाण्डुनन्दनैः ।
क्रुञ्चव्यूहे महोत्साहैर्व्यूहमन्येऽपि चक्रिरे ॥ ६.२२१ ॥
ततः प्रवृत्ते समरे तीव्रे भीरुभयंकरे ।
हृदयाकम्पने नाज्ञां तालकेतुरदृश्यत ॥ ६.२२२ ॥
गम्भीरधीरसंरम्भो वर्जयन्स पृथग्जनम् ।
चकर्त भूभुजामेव शिरांसि लघुविक्रमः ॥ ६.२२३ ॥
भीष्मेणालोलिते व्यूहे वातोद्धूत इवार्मवे ।
तमभ्यधावत्संरब्धः श्वेताश्वोऽच्युतसारथिः ॥ ६.२२४ ॥
तमापतन्तं विशखैर्भीष्मः क्षिप्रमपूरयत् ।
द्रोणदुर्योधनमुखाः सर्वे चान्ये महारथाः ॥ ६.२२५ ॥
पार्थोऽपि सायकैश्चक्रे समन्तात्कुरुवाहिनीम् ।
तत्पक्षपवनस्फारैर्दीर्णामिव सहस्रधा ॥ ६.२२६ ॥
दुर्योधनप्रेरितोऽथ स्वयं शन्तनुनन्दनः ।
निन्दन्निजं क्षत्रधर्ममभ्यदावद्धनंजयम् ॥ ६.२२७ ॥
निर्विशेषं तयोस्तत्र सुचिरं युध्यमानयोः ।
निरुद्धां शरजालेन नादृश्यन्त दिशो दश ॥ ६.२२८ ॥
न ददर्श तयोः कश्चिदन्तरं क्षिपतोः शरान् ।
धारासारप्रबलयोर्नदतोरिव मेघयोः ॥ ६.२२९ ॥
ततो द्रोणमुखा वीरा धृष्टद्युम्नपुरोगमैः ।
अयुध्यन्ताभवन्येन सुराः पुलकिता दिवि ॥ ६.२३० ॥
भीभसेनः कलिङ्गानां प्रविश्याथ वरुथिनीम् ।
पातयन्कुञ्जरांश्चक्रे निःसंचारां वसुंधराम् ॥ ६.२३१ ॥
भीमनिर्भिन्नमत्तेभकुम्भोद्भूतासृगम्भसाम् ।
प्रवाहैर्ययुराकण्ठं तुरङ्गाः कृच्छगामिनः ॥ ६.२३२ ॥
निहत्य कुञ्जरानीकं कलिङ्गानां प्रहारिणाम् ।
केतुमन्तं नरपतिं जघान सपदानुगम् ॥ ६.२३३ ॥
निःशेषितकलिङ्गस्य भीमसेनस्य नादतः ।
घनगम्भीरनादेन पृथिवी समकम्पत ॥ ६.२३४ ॥
ततो भीष्मः समभ्येत्य दृष्ट्वा दीर्णामनीकिनीम् ।
विधाय विरथं भीमं शैनेयाश्वानपोथयत् ॥ ६.२३५ ॥
दुर्योधनसुतं वीरं लक्ष्मणं शौर्यलक्षणम् ।
अभिमन्युः शितैर्बाणैः क्षिप्रहस्तमपोथयत् ॥ ६.२३६ ॥
गोचरे पतितं पुत्रं सौभद्रस्य प्रमाथिनः ।
दृष्ट्वा दुर्योधनो राजा सानुगः स्वयमाद्रवत् ॥ ६.२३७ ॥
कुरुवीरैः परिवृतं विलोक्य सुतमर्जुनः ।
मण्डलीकृतगाण्डीवस्तूर्णं प्रत्युद्ययौ परान् ॥ ६.२३८ ॥
लाघवादभितस्तस्य सायकाश्चित्रयोधिनः ।
जह्नुः शिरांसि शूराणां फलानीव महीरुहाम् ॥ ६.२३९ ॥
आखण्डलभुवा चण्डगाण्डीवप्रेरितैः शरैः ।
विदारितेष्वनीकेषु विध्वस्तरथसादिषु ॥ ६.२४० ॥
रुधिरेणेव गगने संध्यारागेम पूरिते ।
अवहारं रणे चक्रे वासरान्ते पितामहः ॥ ६.२४१ ॥
- दितीयो युद्धदिवसः ॥ २१ ॥ *****
अन्येद्युर्गारुडं व्यूहं दृष्ट्वा भीष्मेण कल्पितम् ।
अर्धचन्द्रं प्रतिव्यूहं चक्रिरे पाण्डुनन्दनाः ॥ ६.२४२ ॥
ततः प्रवृते समरे भीरूणां धृतिखण्डने ।
आरूढेव महीव्योम रजसा समलक्ष्यत ॥ ६.२४३ ॥
असृक्प्रवाहैः सहसा प्रशान्ते रेणुमण्डले ।
सुघोरः संप्रहारोऽभून्नृपाणां त्रिदशेक्षितः ॥ ६.२४४ ॥
भीष्मद्रोणमुखैर्वीरैः। फल्गुणप्रमुखा रणे ।
संसक्ताः समदृश्यन्त पूर्वदेवैरिवामराः ॥ ६.२४५ ॥
बाणजालेन महता संहतानां समन्ततः ।
अर्जुनेन निरुद्धासु रिपूणां शस्त्रवृष्टिषु ॥ ६.२४६ ॥
अकम्पितौ कुरुव्यूहे भीमसेनघटोत्कचौ ।
प्रविश्य चक्रतुर्वीरौ व्याकुलां परवाहिनीम् ॥ ६.२४७ ॥
तावभ्यधावत्संरम्भादमर्षी धृतराष्ट्रजः ।
कुर्वन्नाजसमाजेन मौलिरद्नारुणा दिशः ॥ ६.२४८ ॥
हैडम्बबाणनिहता वीरास्तस्य पदानुगाः ।
महावातसमाक्रान्ता द्रुमा इव चकम्पिरे ॥ ६.२४९ ॥
दुर्योधनप्रेरितानां शराणां दीप्ततेजसाम् ।
वृष्टिमभ्युद्गतां घोरां चिच्छेदाशु वृकोदरः ॥ ६.२५० ॥
भीमोत्सृष्टेन पृथुना पृषङ्के(त्के)नाथ कौरवः ।
हृदि विद्धो निमग्नेन मुमोह भृशविह्वलः ॥ ६.२५१ ॥
तस्मिन्सारथिना नीते रथेनाकुलकेतुना ।
दुद्राव सैन्यं तत्सर्वं पश्यतोर्द्रेणभीष्मयोः ॥ ६.२५२ ॥
महारथैर्वारितेऽपि कीर्णे तस्मिन्बलार्णवे ।
प्रत्युद्ययौ समाश्वस्य तूर्णं राजा सुयोधनः ॥ ६.२५३ ॥
पार्थसात्यकिसौभद्रैः स दृष्ट्वा बहुशश्चमूम् ।
विद्रावितां समभ्येत्य पितामहमभाषत ॥ ६.२५४ ॥
दारितं पश्य मे सैन्यं लब्धलक्षैररातिभिः ।
पाण्डुपुत्रेषु कृपया त्वयि माध्यस्थ्यमाश्रिते ॥ ६.२५५ ॥
अलं द्रोमसहायस्य परिस्थातुं पुरस्तव ।
मदभाग्यवशान्न स्याद्यदि पार्थेषु वः कृपा ॥ ६.२५६ ॥
एतत्सुयोधनेनोक्तं श्रुत्वा सुरसरित्सुतः ।
ईषत्स्मितसुधाधौतकपोलफलकोऽवदत् ॥ ६.२५७ ॥
उक्तोऽसि बहुशो राजन्नजेयाः पाण्डवा इति ।
यत्तु शक्यं मया किंचिद्वृद्धेनाद्य करोमि किम् ॥ ६.२५८ ॥
इत्युक्त्वा चापमाकृष्य तालमात्रं महाभुजः ।
मन्दायमाने दिवसे सममभ्युद्ययौ परान् ॥ ६.२५९ ॥
ततो भीष्मरथोदीर्णैः शरैः सूर्यकरप्रभैः ।
विदारितान्यनेकानि तमांसीव क्षयं ययुः ॥ ६.२६० ॥
तोमरेष्वातपत्रेषु शरीरेषु च भूभुजाम् ।
पेतुः पुनरभावाय भीष्मनामाङ्किताः शराः ॥ ६.२६१ ॥
अदृष्टपुङ्खवदनैर्घनश्रेणीकृतैर्मुहुः ।
तत्सायकैरदृश्याभूत्पाण्डवानामनीकिनी ॥ ६.२६२ ॥
तं युध्यमानं दीप्तास्त्रं वर्जयन्तोऽपि संगरे ।
दिक्षु भीष्मसहस्राणि ददृशुः सर्वपार्थिवाः ॥ ६.२६३ ॥
व्रजत्सु राजचक्रेषु भीष्मानलपतङ्गताम् ।
एकेनैकेन बाणेन भिन्नेषु त्रिषु दन्तिषु ॥ ६.२६४ ॥
याते सहस्रधा सैन्ये पाण्डवानां तरस्विनाम् ।
अनयत्फल्गुणरथं गाङ्गेयान्तिकमच्युतः ॥ ६.२६५ ॥
ततोऽभवद्भीष्मशरैर्भास्वरैः सव्यसाचिनः ।
क्षणं पञ्चाननस्येव चारुकाञ्चनपञ्जरः ॥ ६.२६६ ॥
निरुद्धशरसंचारो यत्नेन शतमन्युजः ।
विचित्रैर्विचरन्मार्गैर्युयुधे कृष्णसारथिः ॥ ६.२६७ ॥
तस्यातिमानुषं धैर्यमास्थितस्य पितामहः ।
साधु पुत्रेति संहृष्टः पराक्रममपूजयत् ॥ ६.२६८ ॥
तत्कङ्कपत्त्रिनिर्भिन्नौ कृष्णावेकरथे स्थितौ ।
रक्ताशोकाविवोत्फुल्लौ बभतुः क्षतजोक्षितौ ॥ ६.२६९ ॥
ततो निरन्तरैर्बाणैर्भीष्मकार्मुकनिर्गतैः ।
आक्रान्तभुवनाभोगैर्नादृश्यन्त दिशो दश ॥ ६.२७० ॥
भीष्मे पृथुशरज्वाले कालानल इवोद्यते ।
दुद्राव पाण्डवचमूः पश्चादभिसृता परैः ॥ ६.२७१ ॥
भग्नेषु भटमुख्येषु बभाषे कैटभान्तकः ।
क्व नु मानधना यूयमपारयशसो रणे ।
परित्यज्य कुलाचारं याताः कातरतामिमाम् ॥ ६.२७२ ॥
इत्युक्त्वा तान्समालोक्य विद्रुतानेव केशवः ।
उवाच सात्यकिं वीरं युध्यमानं प्रयत्नतः ॥ ६.२७३ ॥
तिष्ठन्तु यान्तु वा सर्वे सात्यके पृतनाग्रगाः ।
एष स्वयं निहन्म्यद्य सानुगं शन्तनोः सुतम् ॥ ६.२७४ ॥
इत्युक्त्वा चण्डमार्तण्डमण्डलाग्रं सुदर्शनम् ।
स्वयमुद्यम्य कंसारिः स्यन्दनाग्रादवातरत् ॥ ६.२७५ ॥
क्रुद्धस्य तस्य कल्पान्तकरालानलरोचिषः ।
न रूपं सेहिरे द्रष्टुं सुरा अपि दिवि स्थिताः ॥ ६.२७६ ॥
संरम्भोद्भ्रान्तदोर्दण्डविलसत्पीतवाससा ।
शोभां भेजे स नीलाद्रेः सर्पत्संध्याभ्रशालिनः ॥ ६.२७७ ॥
तमन्तकमिवायान्तं जगत्संहारदीक्षितम् ।
धीरः शान्तनवो दृष्ट्वा धुनानो धनुरभ्यधात् ॥ ६.२७८ ॥
एह्येहि भगवन्विष्णो जिष्णो त्रिदशविद्विषाम् ।
चक्रेण मे शिरश्छिन्धि भवक्लेशकृशानुना ॥ ६.२७९ ॥
भवता नाभिजाम्भोजसमुद्धूतस्वयंभुवा ।
हतो जगन्निवासेन धन्यतां यात्वयं जनः ॥ ६.२८० ॥
सिद्धसिन्धुसुतेनेति भाषिते नतमौलिना ।
अवरुह्य रधात्तूर्णमर्जुनः कृष्णमन्वगात् ॥ ६.२८१ ॥
स निष्पीड्य बलात्पादौ पुरस्तात्कालियद्विषः ।
उवाच संहर विभो कोपं विश्वक्षयोचितम् ॥ ६.२८२ ॥
क्षपयामि रिपून्सर्वान्युधि सत्येन ते शपे ।
इति प्रसाद्य तं पार्थो रथमारोपयत्पुनः ॥ ६.२८३ ॥
ततो गाण्डीवघोषेण पाञ्चजन्यरवेण च ।
चक्राते राजचक्राणां कृष्णौ कृष्णाम्बुदभ्रमम् ॥ ६.२८४ ॥
ततो निर्विवरैर्बाणैः शल्यभिरिश्रवःशलाः ।
अवाकिरन्भीष्ममुखाः फल्गुणं शस्त्रवृष्टिभिः ॥ ६.२८५ ॥
तामायुधमहावृष्टिं छित्त्वा सपदि पाण्जवः ।
माहेन्द्रमस्त्रं विदधे सर्वलोकक्षयक्षमम् ॥ ६.२८६ ॥
तस्मिन्नुदीर्णे सहसा महास्त्रे दीप्ततेजसि ।
चण्डवातविकीर्णेव चकम्पे कुरुवाहिनी ॥ ६.२८७ ॥
वध्यमानेषु सैनेषु क्षिप्रं गाण्डीवधन्वना ।
नरनागाश्वदेहोत्था ससर्प रुधिरापगा ॥ ६.२८८ ॥
छत्त्राच्छफेनपटलां चलच्चामरसारसाम् ।
केशशेवालशबलां पिशाचास्तां सिषेविरे ॥ ६.२८९ ॥
घोरे नृपक्षये तस्मिन्वर्तमाने रणोत्सवे ।
संध्यया दिक्षु जातासु शोणितेन भृतास्विव ॥ ६.२९० ॥
यातेऽस्तं चण्डकिरणे प्रत्यग्ररुधिरत्विषि ।
मांसपिण्ड इव ग्रस्ते घोरेण ध्वान्तरक्षसा ॥ ६.२९१ ॥
विध्वस्तचापकवचा विप्रकीर्णरथध्वजाः ।
अवहारमकुर्वन्त पाण्डवाः शस्त्रविक्षताः ॥ ६.२९२ ॥
- तृतीयो युद्धदिवसः ॥ २२ ॥ *****
पुनः प्रभाते संरब्धा निर्ययुः कुरुपाण्डवाः ।
विनदन्तो महोत्साहा व्याडव्यूहाग्रवर्तिनः ॥ ६.२९३ ॥
अथ प्रवृत्ते समरे पृथिवीक्षयशंसिनि ।
सौभद्रप्रमुखा वीरान्भीष्ममुख्यानयोधयन् ॥ ६.२९४ ॥
ततः शरशतासारसंपूरितदिगन्तरः ।
महारथानतीत्यान्यान्भीष्मोर्ऽजुनमुपाद्रवत् ॥ ६.२९५ ॥
निर्विशेषं तयोः क्षिप्रं पीरयोर्युध्यमानयोः ।
एको द्रोणिमुखान्वीरानभिमन्युरयोधयत् ॥ ६.२९६ ॥
छिन्नवर्मध्वजरथान्स विधाय महारथान् ।
शिरःप्रकरमुच्छिन्नं राज्ञां क्षिप्रमपातयत् ॥ ६.२९७ ॥
द्रोणप्रभृतिभिः सर्वैर्दृष्ट्वा सौभद्रमावृतम् ।
धृष्टद्युम्नश्चमूनाथश्चकर्ताभ्येत्य कौरवान् ॥ ६.२९८ ॥
स हत्वा चामरं शूरः पौरव्यतनयं नृपम् ।
शिरःसंयमनेः कायाज्जहाराकुलकुण्डलम् ॥ ६.२९९ ॥
अत्रान्तरे गजानीकैर्विपुलैश्च गजाधिपः ।
भीमदुर्योधनादिष्टो गदापाणिः समाद्रवत् ॥ ६.३०० ॥
भीमसेनोऽथ रभसादवरुह्य रथाद्गजान् ।
गर्जन्नुरुगदाघातैर्जघान घनविक्रमः ॥ ६.३०१ ॥
गदाप्रहाराभिहतैर्वज्रभिन्नैरिवाचलैः ।
पतद्भिर्मत्तमातङ्गैश्चकम्पे चकितेव भूः ॥ ६.३०२ ॥
निहते कुञ्जरानीके भीमेन भयदायिना ।
तमभ्यधावन्संक्रुद्धाः सर्वे दुर्योधनादयः ॥ ६.३०३ ॥
सुयोधनशराघातमूर्छितोऽथ वृकोदरः ।
समाश्वास्य परानीकं रथेन कुपितोऽविशत् ॥ ६.३०४ ॥
विश्वसंहारसंक्रुद्धं तं कृतान्तमिवोत्थितम् ।
प्राप्यानुजाः कुरुपतेश्चतुर्दश ययुः क्षयम् ॥ ६.३०५ ॥
सेनापतिं सुषेणं च जयसंधं सुलोचनम् ।
भीममुग्रं भीमरथं भीमबाहुमलोलुपम् ॥ ६.३०६ ॥
समं ववित्सुं कटकं दुर्मुखं दुष्प्रदर्शनम् ।
हत्वैनामकरोत्सेनां कौरवाणां सहस्रधा ॥ ६.३०७ ॥
तमभ्यधावन्मत्तेन सुप्रतीकेन दन्तिना ।
गम्भीरघोरघोषेण भगदत्तः सहानुगैः ॥ ६.३०८ ॥
गजोदयाचलरवेः शरैस्तीक्ष्णैरिवांशुभिः ।
प्रतापधाम्नस्तस्यारात्स च कोपारिवाहिनी ॥ ६.३०९ ॥
तत्सायकेन विद्धोऽथ हृदि मर्मावभेदिना ।
ध्वजयष्टिं समालम्ब्य तस्थौ भीमोऽतिमूर्छितः ॥ ६.३१० ॥
ततो घटोत्कचः क्रुद्धो दृष्ट्वा जनकमाकुलम् ।
भगदत्तमभिद्रुत्य घोरां मायां समाददे ॥ ६.३११ ॥
ऐरावणगतः सोऽथ प्रभिन्नैर्दिग्द्विपैः सह ।
अपीडयत्सुप्रतीकं दीप्ताभिः शस्त्रवृष्टिभिः ॥ ६.३१२ ॥
तस्य निर्भिद्यमानस्य कुञ्जरेन्द्रस्य गर्जतः ।
शब्देन तस्थुरालीय सर्वे संकुचिता गजाः ॥ ६.३१३ ॥
घटोत्कचेन संसक्तं दृष्ट्वा प्राग्ज्योतिषेश्वरम् ।
सह द्रोणादिभिर्वीरैर्भीष्मस्तं देशमाद्रवत् ॥ ६.३१४ ॥
घटोत्कचं कालरूपं नदन्तं वीक्ष्य भैरवम् ।
संध्यायां दुर्जयं मत्वा भीष्मस्तं भीमविक्रमम् ॥ ६.३१५ ॥
अवहारं सुसैन्यानां विदधे धीमतां वरः ।
येनाभवन्कालवक्त्रान्निष्क्रान्ता इव कौरवाः ॥ ६.३१६ ॥
- चतुर्थो युद्धदिवसः ॥ २३ ॥ *****
ततो निशायामभ्येत्य कुरुराजः पितामहम् ।
पप्रच्छ पाण्डुपुत्राणां दुःखितो जयकारणम् ॥ ६.३१७ ॥
तमब्रवीच्छान्तनवो राजन्नुक्तोऽसि सर्वदा ।
देवेन विष्णुना गुप्ता न जेयाः पाण्डवा इति ॥ ६.३१८ ॥
पुरा भूभारशान्त्यर्थं स्वयंभूर्मुनिसंसदि ।
प्रादुर्भूतं स्वयं विष्णुं तुष्टाव सहसां निधिम् ॥ ६.३१९ ॥
जय विश्वेश विश्वात्मन्विश्वक्सेन सुधानिधे ।
अमन्दचिद्धनानन्द संवित्समरसद्युते ॥ ६.३२० ॥
नमस्तुभ्यं जगत्सर्गस्थितिसंहारकारिणे ।
त्रिविक्रमाय महते त्रिगुणाय त्रिमूर्तये ॥ ६.३२१ ॥
नमः प्रचण्डचक्राग्रप्रभाबासुरबाहवे ।
दैत्यान्धकारसंहारकारिणे मोहदारिणे ॥ ६.३२२ ॥
अवतीर्णा भुवं नाथ दानवा ये हतास्त्वया ।
तेषां वधाय दृप्तानां मानुषी तनुमाविश ॥ ६.३२३ ॥
इति स्तुताः पद्मभुवा देवो नारायणः प्रभुः ।
नरेण साकं भूभारशान्त्यै क्षितिमवातरत् ॥ ६.३२४ ॥
स एष कृष्णो भगवाञ्जातो यादवनन्दनः ।
नरश्च विजयो धीरः प्रवरः सर्वधन्विनाम् ॥ ६.३२५ ॥
देवौ कृष्णार्जुनावेतौ न जेयौ त्रिदशैरपि ।
इति ज्ञात्वा शमः पुत्र क्रियतां पाण्डुनन्दनैः ॥ ६.३२६ ॥
- विश्वेपाख्यानम् ॥ २५ ॥ *****
अथ प्रभाते मकरश्येनव्यूहाग्रवर्तिनः ।
भीष्मभीममुखा युद्धं चक्रिरे पाण्डुनन्दनाः ॥ ६.३२७ ॥
हतानां हन्यमानानां घ्नतां च समरे मिथः ।
पततां तत्र वीराणां निःस्वस्तुमुलोऽभवत् ॥ ६.३२८ ॥
भीमफल्गुणसौभद्रमत्स्यसात्यकिपार्षतैः ।
भीष्ममुख्यैश्च ते सेने भिन्ने संशयमापतुः ॥ ६.३२९ ॥
कबन्धताण्डवश्चण्डे मत्तवेतालसंकुले ।
तस्मिन्नायोधने घोरे भूतानामुत्सवोऽभवत् ॥ ६.३३० ॥
धन्विनां शरजालेन दिवमुत्पततां मुहुः ।
रवौ संछादिते राज्ञां व्यर्थोऽभूच्छस्त्रसंग्रहः ॥ ६.३३१ ॥
बीरेण भूरिश्रवसा संसक्तं वीक्ष्य सात्यकिम् ।
अभ्याद्रबन्धन्विनस्तं देशं सात्यकिसूनवः ॥ ६.३३२ ॥
तेषामापततां पूर्णं सृजतां शरदुर्दिनम् ।
भूरिश्रवाः शिरांस्यारादुश्चकर्त शितैः शरैः ॥ ६.३३३ ॥
हतेषु तेषु कुपितः प्रदीप्तास्त्रो धनंजयः ।
चकार कुरुसेनानां संहारं हरिसारथिः ॥ ६.३३४ ॥
हते लक्षचतुर्भागे भूभुजामनिवर्तिनाम् ।
गाम्डीवधन्वना सैन्यं वासरान्ते न्यवर्तत ॥ ६.३३५ ॥
- पञ्चमो युद्धदिवसः ॥ २६ ॥ *****
पुनः प्रभाते संनद्धा निर्ययुः कुरुपाण्डवाः ।
अलक्ष्यभेदाव्यूहाभ्यां क्रौञ्चेन मकरेण च ॥ ६.३३६ ॥
ततः प्रमथ्य सहसा भीमसेनोऽरिवाहिनीम् ।
विवेश भृशसंक्रुद्धः समं द्रुपदसूनुना ॥ ६.३३७ ॥
ताभ्यां विदारिते व्यूहे कुपिताः कुरुनन्दनाः ।
विमुखैः कुञ्जरानीकैस्तौ तूर्णं पर्यवारयन् ॥ ६.३३८ ॥
भीमसेनगदाघातनिष्पिष्टवपुषां रणे ।
अभूद्व्यतिकरो घोरः पततां गजयोधिनाम् ॥ ६.३३९ ॥
युध्यमानेषु सैन्येषु भीमेन भुजशालिना ।
अभ्याद्रवत्सानुगस्तं स्वयं राजा सुयोधनः ॥ ६.३४० ॥
छादितं कौरवैर्दृष्ट्वा भीमं विशिखवर्षिभिः ।
विमोहं विदधे तेषां मोहनास्त्रेण पार्षनः ॥ ६.३४१ ॥
द्रोणेन स्वयमभ्येत्य ज्ञानास्त्रेण विनाशिते ।
मोहनास्त्रे कुरुपतिं भीमस्तूर्णमुपाद्रवत् ॥ ६.३४२ ॥
मदान्ध क्वाधुना जीवन्मयि जीवति यास्यसि ।
इत्युक्त्वा ते शरशतैर्वज्रवेगैरवाकिरन् ॥ ६.३४३ ॥
भीमचापच्युतैर्बाणैः सोऽथ कृत्तरथध्वजः ।
हृदि निर्दारितो भेजे मूर्छां व्यथितमानसः ॥ ६.३४४ ॥
अत्रान्तरे भीष्मशरैर्हन्यमानेषु राजसु ।
घोरो बभूव संमर्दः कृतान्तसमरोत्सवः ॥ ६.३४५ ॥
द्रौपदेयेषु वीरेषु युध्यमानेषु कौरवैः ।
अवर्तत रणो घोरो गजवाजिरथक्षयः ॥ ६.३४६ ॥
अथावहारं सैन्यानां चक्रे शन्तनुनन्दनः ।
राजसेवावृते सूर्ये यातेऽस्तं रुधिरारुणे ॥ ६.३४७ ॥
- षष्ठो युद्धदिवसः ॥ २७ ॥ *****
अन्येद्युर्मण्डलव्यूहे भीष्मेण विहिते स्वयम् ।
युधिष्ठिरः स दुर्भेद्यं वज्रव्यूहमकल्पयत् ॥ ६.३४८ ॥
ततः प्रवृत्ते समरे भीषणे भीष्मपार्थयोः ।
विराट आद्रवद्द्रोणं गरिष्ठं सर्वधन्विनाम् ॥ ६.३४९ ॥
द्रोमस्तं बाणवर्षेण संछाद्य शरवर्षिणम् ।
उन्ननाद धनध्वानो रथमस्य जघान च ॥ ६.३५० ॥
स हताश्वं समुत्सृज्य रथं पुत्रस्य संभ्रमात् ।
आरुरोह हतानीकं शङ्खस्यारूढधन्विनः ॥ ६.३५१ ॥
द्रोणोऽथ तौ पितापुत्रौ विलोक्यैकरथे स्थितौ ।
शङ्खाय प्राहिणोद्धोरं मृत्युदण्डोपमं शरम् ॥ ६.३५२ ॥
स तेन भिन्नहृदयः पपात क्षतजोक्षितः ।
वातेनोन्मथितः शैलादुत्फुल्ल इव किशुकः ॥ ६.३५३ ॥
ततः शिखण्डिनं द्रोणः शरैर्विशिखवर्षिणम् ।
हताश्वे सात्यकिरथं समारूढे शिखण्डिनि ।
अलम्बुसो राक्षसेन्द्रः क्रूरकर्मा तमाद्रवत् ॥ ६.३५४ ॥
मायया युध्यमानं तं गर्जन्तं राक्षसेश्वरम् ।
चकार विमुखं कोपाद्रौर्द्रेणास्त्रेण सात्यकिः ॥ ६.३५५ ॥
शैनेयेन जिते तस्मिन्निरावानर्जुनात्मजः ।
विन्दानुविन्दावभ्यायाज्जम्भारिसमविक्रमः ॥ ६.३५६ ॥
घटोत्कचमथायान्तं कृतान्तमिव भैरवम् ।
अवारयद्गजेन्द्रेण भगदत्तो नृपाग्रणीः ॥ ६.३५७ ॥
वीरं स हत्वा हैडम्बं पाण्डवानामनीकिनीम् ।
दर्पाद्विलोडयामास गजेन्द्रो नलिनीमिव ॥ ६.३५८ ॥
माद्रीसुतौ ततः शल्यं विधाय विरथं शरैः ।
चक्रतुर्विमुखं संख्ये राजचक्रस्य पश्यत ॥ ६.३५९ ॥
स्वयं युधिष्ठिरो राजा नृपं जित्वा श्रुतायुधम् ।
विगाह्य कौरवानीकं विदधे विमुखं शरैः ॥ ६.३६० ॥
चेकितानेन विजिते गौतमे धन्विनां गुरौ ।
भीष्मश्चकार कदनं राज्ञामन्यत्र चार्जुनः ॥ ६.३६१ ॥
युधिष्ठिरगिरा वीक्ष्य भीष्माय समभिद्रवत् ।
शिखण्डिनं मद्रराजो दिव्यैरस्त्रैरवारयत् ॥ ६.३६२ ॥
भीष्मेण हन्यमानेषु भूपालेष्वनिवर्तिषु ।
पार्थेन च त्रिगर्तेषु जगामास्तं दिवाकरः ॥ ६.३६३ ॥
तमोभिरावृते लोके रणे रक्तासवाकुले ।
प्रमत्तैरिव वेतालैः शिबिराणि ययुर्नृपाः ॥ ६.३६४ ॥
- सप्तमो युद्धदिवसः ॥ २८ ॥ *****
भीष्मेण सागरव्यूहे प्रातर्विरचिते पुनः ।
शृङ्गाटकं महाव्यूहं चक्रे द्रुपदनन्दनः ॥ ६.३६५ ॥
विदीर्णेष्विव सैन्येषु भीष्मचापच्युतैः शरैः ।
बभूवाभिमुखः कोपादेक एव वृकोदरः ॥ ६.३६६ ॥
स हत्वा सारथिं बाणैस्तूर्णं शन्तनुजन्मनः ।
द्रोणस्य च समुद्भ्रान्तपताकं विदधे रथम् ॥ ६.३६७ ॥
लब्धलक्ष्यस्ततो भीमः सप्त दुर्योधनानुजान् ।
जघान मदसंरब्धान्पञ्चानन इव द्विपान् ॥ ६.३६८ ॥
बह्वाशिनं कुण्डधारं विशालाक्षं सुदुर्जयम् ।
महोदरं मण्डितकं सुनाभं च निहत्य तान् ॥ ६.३६९ ॥
विद्राव्य कौरवचमूं ननादास्फालयन्दिशः ।
क्षयाय सर्वजगतां देवै रुद्र इवोदितः ॥ ६.३७० ॥
इरावानथ विक्रान्तो विवेश कुरुवाहिनीम् ।
उलूपी नागललना फल्गुनाद्यमजीजनत् ॥ ६.३७१ ॥
कार्यं समारसाहाय्यं स्वयमित्यर्जुनेन सः ।
उक्तः पुरा सुरपुरे तां युद्धभुवमाययौ ॥ ६.३७२ ॥
रत्नकाञ्चनसंनाहैः स पातालतुरङ्गमैः ।
उह्यमानः शरैश्चक्रे फणिलोकमिवापरम् ॥ ६.३७३ ॥
स गत्वा विपुलानीकान्गान्धारान्हययोधिनः ।
शकुनेस्तनयान्सप्त जघान घनविक्रमान् ॥ ६.३७४ ॥
ततो दुर्योधनादिष्टो मायावी राक्षसाधिपः ।
अलम्बुसः समभ्यायादिरावन्तं रणोत्कटः ॥ ६.३७५ ॥
इरावनथ खङ्गेन छित्त्वा सपदि रक्षसः ।
स निषङ्गं धनुर्दीप्तं ननाद बलिनां वरः ॥ ६.३७६ ॥
ततो मायां समाश्रित्य महतीं मोहनीं नृणाम् ।
युयुधाते समाविश्य तौ नभो भीमविक्रमौ ॥ ६.३७७ ॥
इरावता निजास्त्रौघैर्हन्यमानस्य रक्षसः ।
घोरः समुदभून्नादः सर्वप्राणिभयंकरः ॥ ६.३७८ ॥
अथ साहाय्यकं चक्रुर्भुजङ्गा भुजगीभुवः ।
तद्वमन्तो विषं तीक्ष्णं भोगान्भोगभृतां वराः ॥ ६.३७९ ॥
राक्षसोऽथ भृशं क्रुद्धो रूपमास्थाय गारुडम् ।
भक्षयित्वाखिलान्सर्पान्भीमं स्वं वपुराददे ॥ ६.३८० ॥
मायाविमोहितस्याथ खङ्गेनारादिरावतः ।
जहार राक्षसं कायाच्छिरस्तलकुण्डलम् ॥ ६.३८१ ॥
हते धनंजयसुते हैडम्बः क्रोधमूर्छितः ।
रुराव येन वसुधा चचाल सकुलाचला ॥ ६.३८२ ॥
तमभिद्रुतमालोक्य राजा दुर्योधनः स्वयम् ।
सह सर्वैर्निजानीकैर्महामायमयोधयत् ॥ ६.३८३ ॥
विद्युज्जिह्वं वेगवन्तं महारौद्रं प्रमाथिनम् ।
हैडिम्बानुचरान्घोरान्स जघान निशाचरान् ॥ ६.३८४ ॥
शक्तिं घटोत्कचेनाथ प्रेरितां कुरुभुभूजे ।
महागजेन जग्राह वङ्गानामधिपः पुरः ॥ ६.३८५ ॥
नागे निपतिते तस्मिन्रक्षिते च सुयोधने ।
संहारं पुरुसैन्यानां चकार पिशिताशनः ॥ ६.३८६ ॥
भगदत्तोऽथ विद्राव्य पाण्डवानामनीकिनीम् ।
सुप्रतीकेन नागेन घटोत्कचमयोधयत् ॥ ६.३८७ ॥
तनयं निहतं श्रुत्वा कुपितः शतमन्युजः ।
शिरोभिर्भूमिपालानां दुर्गमां वसुधां व्यधात् ॥ ६.३८८ ॥
भीमोऽपि क्रोधसंतप्तो भ्रातुः पुत्रे निपातिते ।
सुयोधनानुजान्वीरान्प्राहिणोद्यममन्दिरम् ॥ ६.३८९ ॥
अनाधृष्टिं कुण्डलिनं कुण्डभेदिं सुलोचनम् ।
विराटं दीर्घबाहुं च सुबाहुं कनकध्वजम् ॥ ६.३९० ॥
हत्वैतान्कौरवानीकं कबन्धशतसंकुलम् ।
विदधे मत्तवेतालनन्दने दिनसंक्षये ॥ ६.३९१ ॥
विस्रस्तचापकवचे भग्नस्यन्दनकुञ्जरे ।
रणेऽवहारं सैन्यानां ततश्चक्रुर्महारथाः ॥ ६.३९२ ॥
- अष्टमे युद्धदिवसे इरावद्वधः ॥ २९ ॥ *****
ततो निशायामनुजैः सह राजा सुयोधनः ।
कर्ममानाय्य पार्थानां पराभवमचिन्तयत् ॥ ६.३९३ ॥
वैकर्तनस्तमवदत्क्रियतां मद्वचः सखे ।
शस्त्रं न्यासय गाङ्गेयमहं जेष्यामि पाण्डवान् ॥ ६.३९४ ॥
एष वृद्धो निरीहश्च सपक्षश्च धनंजये ।
त्वया न्यस्तोऽतिभारोऽस्मिन्नविचार्यैव केवलम् ॥ ६.३९५ ॥
एतदाकर्ण्य कर्णोक्तं हर्षात्कर्मशतैरिव ।
उत्थाय भीष्मशिबिरं प्रतस्थे भ्रातृभिः सह ॥ ६.३९६ ॥
मणिदीपसहस्रांशुपिङ्गीकृतदिगन्तरः ।
नक्तं दीप्तौषधिवनः सकुलाद्रिरिवाबभौ ॥ ६.३९७ ॥
रत्नकुण्डलकेयूरकिरीटद्युतिनिर्जिताः ।
पुरो निष्प्रतिभा दीपास्तस्यासंल्लज्जिता इव ॥ ६.३९८ ॥
प्रणतान्दृक्त्रिमोदारैः भूमिपालान्विलोकयन् ।
नामभिर्विक्रभागेन सूचितान्वेत्रिमण्डलैः ॥ ६.३९९ ॥
स बभौ गतिलोलेन हारेण तुहिनात्विषा ।
सुधाकल्लोलजालेन पाददारेण मन्मथः ॥ ६.४०० ॥
श्रीमान्संप्राप्य शिबिरं शुभ्रं शन्तनुजन्मनः ।
शयानं रत्नपर्यङ्के प्रणनाम विलोक्य तम् ॥ ६.४०१ ॥
राज्ञेति पूजितस्तेन कृतासनपरिग्रहः ।
दुर्योधनः क्षणं ध्यात्वा पितामहमभाषत ॥ ६.४०२ ॥
अयं जेता भृगुभुवः कार्मुकप्रमयी तव ।
भुजस्त्रैलोक्यविजये पर्याप्त इति मे मतिः ॥ ६.४०३ ॥
कारुण्यादानृशंस्याद्वा रक्ष्यास्ते यदि पाण्डवाः ।
तत्कर्णमनुजानीहि युद्धाय रणकर्कशम् ॥ ६.४०४ ॥
इत्युक्तः कुरुराजेन मर्मणीव समाहतः ।
प्रभाते द्रक्ष्यसीत्युक्त्वा निःश्वसन्क्ष्मामलोकयत् ॥ ६.४०५ ॥
कौरवोऽपि तमामन्त्र्य निजं शिबिरमाययौ ।
दिशः शबलयन्क्षिप्तं दीपदीप्तौर्विभूषणैः ॥ ६.४०६ ॥
अथ प्रभाते भीष्मेण द्रोणद्रौणिमुखैः सह ।
विहिते सर्वतोभद्रे व्यूहे व्यूहाग्रवर्तिना ॥ ६.४०७ ॥
प्रतिव्यूहेष्वनीकेषु नदद्भिः पाण्डुनन्दनैः ।
अभिमन्युः कुरुचमूरग्रे वीरो व्यदारयत् ॥ ६.४०८ ॥
शरांशुशतदुष्प्रेक्ष्यं निदाघार्कमिवोद्यतम् ।
न सेहिरे तं भूपाला मानिनः संहता अपि ॥ ६.४०९ ॥
दुर्योधनप्रेरितोऽथ रक्षःपतिरलम्बुसः ।
तमभ्यधावद्बिभ्राणो मायां त्रैलोक्यमोहिनीम् ॥ ६.४१० ॥
तस्य नादेन महता जगत्प्रलयशंसिना ।
निपेतुः सहसा योधा बहवो विगतासवः ॥ ६.४११ ॥
द्रौपदेयैः पुरः प्राप्तैः स विधाय रणं क्षणम् ।
अभिमन्युरधं बाणैः समं देहमिवाकरोत् ॥ ६.४१२ ॥
शरनिर्दारितेनाथ विहितां तेन रक्षसा ।
सौभद्रस्तामसीं मायां चिच्छेदार्कास्त्रतेजसा ॥ ६.४१३ ॥
अथ द्रौणिप्रभृतिभिः सात्यकिप्रमुखा युधि ।
संसक्ता गगनं चक्रुर्दिव्यास्त्रदहनाकुलम् ॥ ६.४१४ ॥
अर्जुनो द्रोणमभ्येत्य महास्त्रग्रामदुःसहम् ।
वायव्यास्त्रेण विदधे जगतां क्षोक्षविभ्रमम् ॥ ६.४१५ ॥
समुदीर्य च शैलास्त्रं द्रौणेन क्षपितेऽनले ।
धनंजयः कुरुचमूं शरजालैरपूरयत् ॥ ६.४१६ ॥
भीमभीमगदाघातनिर्भिन्ने गजमण्डले ।
सुस्राव शोणितनदी पताकाफेनमालिनी ॥ ६.४१७ ॥
तस्मिन्नाकुलसंग्रामे वर्तमाने भयंकरे ।
वेतालदत्ततालेषु नृत्यत्सु च्छिन्नमूर्धसु ॥ ६.४१८ ॥
भीष्मः पृथुशरज्वालादुःसहः सुभटेन्धनः ।
जज्वाल चापक्रेङ्कारमन्त्रपूत इवानलः ॥ ६.४१९ ॥
तद्भुजप्रेरिताः क्षिप्रं सायका विविशुर्नुपान् ।
विहङ्गा इव सायाह्ने घनच्छायान्महीरुहान् ॥ ६.४२० ॥
खद्योता इव वृक्षेषु शलभा इव शालिषु ।
भीष्मबाणा नरेन्द्रेषु पेतुर्हंसाः सहःस्विव ॥ ६.४२१ ॥
निकृत्तैश्चामरोष्णीषैश्छन्नाश्च पृथिवीभुजाम् ।
चकार समरे भीष्मः स्वयशोविषदा दिशः ॥ ६.४२२ ॥
राज्ञां शिरोभिः पृथिवीमास्तीर्य पुलकोज्ज्वलः ।
रणलक्ष्म्याः स विदधे केलिपद्माकरानिव ॥ ६.४२३ ॥
शिरस्त्रशरनिर्घर्षजाता वह्निकणा बभुः ।
राज्ञां हतानां भीष्मेण जीवा इव नभश्चराः ॥ ६.४२४ ॥
घनेन शरजालेन ग्रस्ता लोकेन सर्वतः ।
स चक्रे सर्वसैन्यानामकण्डरजनीभ्रमम् ॥ ६.४२५ ॥
विदीर्णे पाण्डवबले छिन्नवर्मरथध्वजे ।
गजानीकेषु भग्नेषु भाघशेषेषु राजसु ॥ ६.४२६ ॥
लज्जामुत्सृज्य यातेषु त्यक्तचापेषु केशवः ।
सत्यसंधं रणे भीष्मं जहीत्यर्जुनमब्रवीत् ॥ ६.४२७ ॥
धनंजयोऽथ निःश्वस्य विषण्णवदनाम्बुजः ।
निन्दन्मुहुः क्षत्त्रधर्मं पितामहमुपाद्रवत् ॥ ६.४२८ ॥
दृषट्वा गाण्डीवधन्वानमुद्यतं शरवर्षिणम् ।
बले तूर्णमुपावृत्ते पुनर्युयुधिरे भटाः ॥ ६.४२९ ॥
भीष्मचापच्युतैर्बाणैश्छादितं वीक्ष्य फल्गुणम् ।
रथमुत्सृज्य कंसारिस्तमधावद्भुजायुधः ॥ ६.४३० ॥
विलोक्य कुपितं भीष्मः स्वयं कृष्ममभिद्रुतम् ।
उवाच धन्यतामानी पुलकालंकृताकृतिः ॥ ६.४३१ ॥
पुण्यभाजामहं धुर्यो भगवन्कृतिनां वरः ।
यस्य त्वं जगतां नाथो वधाय स्वयमुद्यतः ॥ ६.४३२ ॥
इति वादिनि गाङ्गेये रथात्तूर्णं धनंजयः ।
अवरुह्य ततः कृष्णमानिनाय रथं पुनः ॥ ६.४३३ ॥
अथार्जुनशरासारैराकीर्णे कुरुकानने ।
पुनः शान्तनवश्चक्रे संहारं पृथिवीभुजाम् ॥ ६.४३४ ॥
घोरे व्यतिकरे तस्मिन्भग्ने सुभटमण्डले ।
अवहारमकुर्वन्त दिनान्ते पाण्डुनन्दनाः ॥ ६.४३५ ॥
- नवमो युद्धदिवसः ॥ ३० ॥ *****
ततो राजन्यां विजने धर्मराजो जनार्दनम् ।
जगाद राजकं दृष्ट्वा भिन्नं भीष्मेण दुःखितः ॥ ६.४३६ ॥
पश्य कृष्ण प्रबुद्धेन गाङ्गेयवडवाग्निना ।
सैन्याम्बुधिरपर्यन्ते मम नीतोऽल्पशेषताम् ॥ ६.४३७ ॥
मण्डलीकृतचापस्य सहस्रांशुशतत्विषः ।
भीष्मस्याखण्डलोप्यग्रे सत्यं परिभावास्पदम् ॥ ६.४३८ ॥
अलं राज्येन मे तावदिति वादिनि धर्मजे ।
उवाच शौरिर्योत्स्येऽहं स्वयं शन्तनुनन्दनम् ॥ ६.४३९ ॥
नाकार्य मे भवत्कार्यमुत्सृष्टसमयोऽधुना ।
पालयामि रणे भीष्मं पश्यतां जगतीभुजाम् ॥ ६.४४० ॥
एतदाकर्ण्य कृष्णोक्तं बभाषे पाण्डवाग्रजः ।
न मिथ्यावादिनं कामात्त्वां कुर्यामहमच्युत ॥ ६.४४१ ॥
जयोपायमितो गत्वा भीष्मं पृच्छामि भूतले ।
स हि मामाशिषा पूर्वं वात्सल्यात्समयोजयत् ॥ ६.४४२ ॥
इति निश्चित्य कृष्णेन भ्रातृभिश्च सहाशु कृत् ।
जगाम भीष्मशिबिरं गूढचारी युधिष्ठिरः ॥ ६.४४३ ॥
स प्रमम्यानुजसखः शौर्यराशिं पितामहम् ।
पप्रच्छ विजयोपायं स च पृष्टस्तमब्रवीत् ॥ ६.४४४ ॥
न तं पश्यामि लोकेषु वीरो मां विजयेत यः ।
जयलाभे च युष्माकं मयि जीवति का कथा ॥ ६.४४५ ॥
न विशस्त्रेन संत्रस्ते न स्त्रीपूर्वे ममेषवः ।
पतन्ति तस्मात्क्लीवेन मां घातय शिखण्डिना ॥ ६.४४६ ॥
उक्ते देवव्रतेनेति लज्जाविनमिताननः ।
अकाम इव दुःखेन ययौ स्वशिबिरं नृपः ॥ ६.४४७ ॥
ततः प्रभाते व्यूहेषु सैन्येषु सुभटैर्मिथः ।
शिखण्डिप्रमुखा वीरा परानीकमुपाद्रवन् ॥ ६.४४८ ॥
ततो भीष्मशरश्रेणीलुलिते राजमण्डले ।
शिखण्डी धुतकोदण्डश्चण्डकोपस्तमभ्यधात् ॥ ६.४४९ ॥
तमब्रवीच्छान्तनवः कामं प्रहर पार्षत ।
ननाम भीष्मविशिखाः पतन्त्यनुजने जने ॥ ६.४५० ॥
इति वादिनमभ्येत्य मण्डलीकृतकार्मुकः ।
शिखण्डी निःश्वसन्कोपादापगेयमभाषत ॥ ६.४५१ ॥
जेतारं भार्गवस्यापि जानामि त्वां महौजसम् ।
युधि युध्यस्व वा मा वा न मे जीवन्गमिष्यसि ॥ ६.४५२ ॥
उक्त्वैतद्बाणजालेन पार्षतः समपूरयत् ।
रक्ष्यमाणः समभ्येत्य पश्चाद्गाण्डीवधन्वना ॥ ६.४५३ ॥
भीष्मोऽपि तमनादृत्य विद्ध्वा कृष्णार्जुनौ शरैः ।
विवेश पाण्डवचमूं राजवेणुवनानलः ॥ ६.४५४ ॥
धृष्टद्युम्नमुखैर्वीरैः कौरवाणां तरस्विनाम् ।
दारुणोऽथ प्रहारोऽभूद्रजःपिहितदिड्भुखः ॥ ६.४५५ ॥
ततो द्रोणिप्रभृतयो वीरा द्रोणस्य शासनात् ।
रक्षन्तः समरे भीष्मं धनंजयमयोधयन् ॥ ६.४५६ ॥
ततः शान्तनवो राज्ञां शरैरशनिगौरवैः ।
मौलिरत्नांशुशबलं समुन्मथ्य विरोचनम् ॥ ६.४५७ ॥
आक्रीडमिव कालस्य विधाय कदनं रणे ।
अब्रवीत्कूणितमना दूरादेव युधिष्ठिरम् ॥ ६.४५८ ॥
वधाय कुरु कौन्तेय यत्नं मे नृपतिक्षयात् ।
विषण्णोऽहं भृशं पुत्र रौद्रेणानेन कर्मणा ॥ ६.४५९ ॥
इति वादिनि गाङ्गेये शिथिलीकृतकार्मुके ।
सृञ्जयाः सह पाञ्चालैः सोमकैश्च सहाद्रवन् ॥ ६.४६० ॥
ततः कुरुचमूवीराः पाण्डवानां महारथान् ।
आवार्य भीष्मरक्षायै द्वन्द्वं युद्धानि चक्रिरे ॥ ६.४६१ ॥
अथ गाङ्गेयविशिखैरप्रयत्नोज्झितैरपि ।
अवर्तत महारौद्रो राजजीवितसंक्षयः ॥ ६.४६२ ॥
तमभ्यधावदाकर्णाकृष्टकोदण्डलः ।
शिखण्डी खण्डपरशुप्रभावं फल्गुणेरितः ॥ ६.४६३ ॥
स्वयं दुर्योधनेनाथ प्रेरितां वीक्ष्य वाहिनीम् ।
तस्मिन्स्वभटसंहारे वर्तमाने पितामहः ॥ ६.४६४ ॥
उदीर्य घोरं दिव्यास्त्रमभ्यधावद्धनंजयम् ।
अथार्जुनस्याग्रमेत्य शिखण्डिनि पुरःस्थिते ॥ ६.४६५ ॥
विमाना इव गाङ्गेयो महास्त्रं संजहार तत् ।
ब्रह्मलोकाबिकामेषु युध्यमानेषु राजसु ॥ ६.४६६ ॥
वीराणां भीष्मविशिखैरयुतेषु पतत्सु च ।
दारयन्तं परानीकं तमेत्य वसवोऽब्रुवन् ॥ ६.४६७ ॥
भीष्म संन्यासकालोऽयं तवास्मदभिकाङ्क्षितः ।
ततः श्लथोद्यमे तस्मिन्प्रसन्ने भुवनत्रये ॥ ६.४६८ ॥
अर्जुनप्रमुखाः सर्वे सायकैस्तमपूरयन् ।
छिद्यमानेषु बालेषु तस्य तूर्णं किरीटिना ॥ ६.४६९ ॥
शिखण्डी प्राहिणोत्तस्मै हेमपुङ्खशरावलीम् ।
शैखण्डीं शरमालां तां शैरोषीमिव पेशलाम् ॥ ६.४७० ॥
जग्राह प्रहसन्भीष्मः क्षणं स्थगितकार्मुकः ।
दुर्योधनसमादिष्टान्भीष्मस्य रथरक्षिणः ॥ ६.४७१ ॥
मोहयन्बाणजालेन फल्गुणस्तमवाकिरत् ।
विदार्यमाणो नीरन्ध्रैर्गाण्डीवान्निःसृतैः शरैः ॥ ६.४७२ ॥
दुःशासनं पार्श्वगतं भीष्मः सस्मितमब्रवीत् ।
नैते शिखण्डिनो बाणाः शिलासंघातभेदिनः ॥ ६.४७३ ॥
विशन्ति मम मर्माणि बिलं विषधरा इव ।
एते ते वज्रसंस्पर्शा निवातकवचच्छिदः ॥ ६.४७४ ॥
शरीरहारिणो घोराः किरातरणसाक्षिणः ।
इत्युक्त्वा पाण्डुपुत्राय शक्तिं चिक्षेप शक्तिमान् ॥ ६.४७५ ॥
तां च शक्रसुतस्तूर्णं चकार विशिखैस्त्रिधा ।
सर्वायुधेषु च्छिन्नेषु ततो गाण्डीवधन्वना ॥ ६.४७६ ॥
क्षणाद्बभूव दुर्लक्ष्यो भीष्मो निर्विवरैः शरैः ।
युध्यमानेषु वीरेषु भूताविष्टेष्विवाकुलम् ॥ ६.४७७ ॥
दारुमे तुमुले तस्मिन्निर्विभागे बलद्वये ।
अपराह्णे रथाद्भीष्मः सहस्रांशुरिवापरः ॥ ६.४७८ ॥
अस्पृष्टभूमिर्विशिखैः पपात महसां निधिः ।
तस्मिन्निपतिते वीरे केतौ सर्वधनुष्मताम् ॥ ६.४७९ ॥
महतामपि वीराणां हृदयानि चकम्पिरे ।
ततो निवृत्ते संग्रामे हाहाकारे नभःस्पृशिः ॥ ६.४८० ॥
दिव्यं भेजे निजं भावमलुप्तात्मा पितामहः ।
आकम्पमाने भुवने वागुवाचाशरीरिणी ॥ ६.४८१ ॥
भीष्म कालं प्रतीक्षस्व योगवानुत्तरायणम् ।
सर्वज्ञ धारय प्राणान्स्वच्छन्दनिधनो हृदि ॥ ६.४८२ ॥
श्रुत्वैतत्परमं योगमाससाद सुरव्रतः ।
ततस्त्रिदशवाहिन्या विसृष्ट हंसरूपिणः ॥ ६.४८३ ॥
तमेवार्थं समभ्येत्य मुनयो भीष्ममब्रुवन् ।
स्थितोऽस्मीति च गाङ्गेयो निगद्य यशसां निधिः ॥ ६.४८४ ॥
इरतल्पे गतः सर्वान्कुरून्भीतानसान्त्वयत् ।
प्रणतानथ संप्राप्तान्पुनः कौरवपाण्डवान् ॥ ६.४८५ ॥
अश्रुपूर्णेक्षणानूचे संभाव्य कुरुपुंगवः ।
धारणं लम्बमानस्य शिरसो मे विधीयताम् ॥ ६.४८६ ॥
श्रुत्वैतदुपधानेषु समानीतेषु राजभिः ।
जग्राह शासनात्तस्य त्रिभिः पार्थः शरैः शिरः ॥ ६.४८७ ॥
भीष्मस्तत्कर्मतुष्टोऽथ प्रशशंस धनंजयम् ।
पाण्डवैः क्रियतां संधिरित्युवाच च कौरवम् ॥ ६.४८८ ॥
- दशमो युद्धदिवसः ॥ ३१ ॥ *****
ततो रजन्यां यातायामुपाविष्टेषु राजसु ।
सेव्यमानो मुनिजनैर्भीष्मो जलमयाचत ॥ ६.४८९ ॥
मणिकाञ्चनचित्रेषु कलशेष्वमलाम्भसः ।
समानीतेषु भूपालैर्व्यधान्मेघास्त्रमर्जुनः ॥ ६.४९० ॥
तदुद्भूतेन पयसा गाङ्गेयस्तेन तर्पितः ।
नरावतारं प्रीतात्मा सादरं तमपूजयत् ॥ ६.४९१ ॥
महारथेषु यातेषु समामन्त्र्यापगासुतम् ।
कर्णः प्रसादयामास तदभ्यर्च्य कृताञ्जलिः ॥ ६.४९२ ॥
तमुवाच प्रसन्नात्मा वीतमन्युः पितामहः ।
भजस्व पार्थेषु शमं वीरास्ते भ्रातरस्तव ॥ ६.४९३ ॥
वैकर्तनस्तदाकर्ण्य जगाद विनताननः ।
जाने सर्वमवश्यं तु भवितव्यमिदं प्रभो ॥ ६.४९४ ॥
किंतु दुर्योधनस्यार्थे सुहृदो मानकारिणः ।
अनुजानीहि मां तात समराय समुद्यतम् ॥ ६.४९५ ॥
इति ब्रुवाणो भीष्मेण सोऽनुज्ञातो वरूथिनीम् ।
प्रययौ कुरुपुत्राणां रथेन घननादिना ॥ ६.४९६ ॥
अथ कुरुवृषबाणामङ्गराजोत्सुकानां परपरिभवदीक्षाभग्नमानादराणाम् ।
पतिहितमनीकं साम्यमाप द्रुतानां सरयपवनपानीकम्पितानां वनानाम् ॥ ६.४९७ ॥
- इति श्रीक्षेमेन्द्रविरचितायां भारतमञ्जर्या भीष्मपर्व