बृहस्पतिस्मृतिः/लिखितम्
पीठिका
[सम्पाद्यताम्]
साक्षिणां एष निर्दिष्टः संख्यालक्षणनिश्चयः । |
ऋणादिकेऽपि समये भ्रान्तिः संजायते यतः । |
लेख्यलक्षणम्
[सम्पाद्यताम्]देशाचारहुतं वर्ष मासपक्षादिवृद्धिमत् । |
लेख्यभेदाः
[सम्पाद्यताम्]
राजलेख्यं स्थानकृतं स्वहस्तलिखितं तथा । |
भागदानक्रयाधिनां संविद्दासऋणादिभिः । |
विभागपत्रं इत्येतद्भागानां निर्णये कृतम् । |
दानलेख्यं भागलेख्यं सीमालेख्यं तथैव च । |
संविदुद्दाम्लेख्यं च जयपत्रकं एव च । |
----------- |
समीहितार्थसिद्ध्यर्थं ग्रामश्रेणिगणादिभिः । |
भ्रातरः संविभक्ता ये स्वरुच्या तु परस्परम् । |
भूमिं दत्त्वा यस्तु पत्रं कुर्याच्चन्द्रार्ककालिकं [पृष्ठ ६१] । |
गृहक्षेत्रादिकं क्रीत्वा तुल्यमूल्याक्षरान्वितम् । |
जङ्गमं स्थावरं बन्धं दत्त्वा लेख्यं करोति यत् । |
ग्रामो देशश्च यत्कुर्यान्मत्तलेख्यं परस्परम् । |
वस्त्रान्नहीनः कान्तारे लिखितं कुरुते तु यत् । |
धनं वृध्या गृहीत्वा तु स्वयं कुर्याच्च कारयेत् । |
पूगश्रेणिगणादीनां या स्थितिः परिकीर्तिता । |
पूगश्रेण्यादिकानां तु समयस्य स्थितेः कृतम् । |
राज्ञो दानशासनम्
[सम्पाद्यताम्]
दत्त्वा भ्य्य्म्यादिकं राजा ताम्रपत्रे पटेऽथ वा । |
मातापित्रोरात्मनश्च पुण्यायामुकसूनवे । |
अनाच्छेद्यं अनाहार्यं सर्वं भाव्यविवर्जितं [पृष्ठ ६३] । |
दातुः पालयितुः स्वर्गं हर्तुर्नरकं एव च । |
समुद्रावर्षमासादि धनाध्यक्षाक्षरान्वितम् । |
एवंविधं राजकृतं शासनं तदुदाहृतम् । |
प्रसादलिखितम्
[सम्पाद्यताम्]देशादिकं यस्य राजा लिखितं तु प्रयच्छति ।। १,६.२५ ।।
सेवाशौर्यादिना तुष्टः प्रसादलिखितं हि तत् ।
जयपत्रम्
[सम्पाद्यताम्]
पूर्वोत्तरक्रियावाद निर्णयान्ते यदा नृपः । |
यद्वृत्तं व्यवहारे तु पूर्वपक्षोत्तरादिकम् । |
साधयेत्साध्यं अर्थं तु चतुष्पादन्वितं जये । |
अन्यवाद्यादिहीनेभ्य इतरेषां प्रदीयते । |
लेख्यदूषणानि
[सम्पाद्यताम्]मुमूरुषुहीनलुप्तार्थैरुन्मातव्यसनातुरैः ।
विषोपधिबलात्कार कृतं लेख्यं न सिध्यति ।। १,६.३० ।।
दूषितो गर्हितः साक्षी यत्रैको विनिवेशितः ।
कूटलेख्यं तु तत्प्राह लेखको वापि तादृशः ।। १,६.३१ ।।
यदुज्वलं चिरकृतं मलिनं स्वल्पकालिकम् ।
भग्नं म्लिष्ताक्षरयुतं लेख्यं कूटत्वं आप्नुयात् ।। १,६.३२ ।।
दर्पणस्थं यथा बिम्बं असत्सदिव दृश्यते ।
तथा लेख्यसबिम्बानि कुर्वन्ति कुशला जनाः ।। १,६.३३ ।।
तथ्येन हि प्रमाणं तु दोषेणैव तु दूषणम् ।
एवं दुष्टं नृपस्थाने यस्मिंस्तद्धि विचार्यते ।। १,६.३४ ।।
विमृश्य ब्राह्मणैः सार्धं वक्तृदोषं निरूपयेत् ।। १,६.३५ ।।
येन ते कूटतां यान्ति साक्षिलेखककारकाः ।
तेन दुष्टं भवेल्लेख्यं शुद्धैः शुद्धं विनिर्दिशेत् ।। १,६.३६ ।।
दत्तं लेख्ये स्वहस्तं तु ऋणिको यदि निह्नुते ।
पत्रस्थैः साक्षिभिर्वाचा लेखकस्य मतेन च ।। १,६.३७ ।।
स्थानभ्रष्टास्त्वकान्तिस्थाः संदिग्धा लक्षणच्युताः ।
यत्रैवं स्युः स्थिता वर्णा लेख्यं दुष्टं तदा भृगुः ।। १,६.३८ ।।
उद्धरेल्लेख्यं आहर्ता तत्पुत्रो भुक्तिं एव तु ।
अभियुक्तः प्रमीतश्चेत्तत्पुत्रस्तत्समुद्धरेत् ।। १,६.३९ ।।
ज्ञात्वा कार्यं देशकाल कुशलाः कूटकारकाः ।
कुर्वन्तिसदृशं लेख्यं तद्यत्नेन विचारयेत् ।। १,६.४० ।।
लेख्यं आलेख्यवत्केचिल्लिखन्ति कुशला जनाः ।
तस्मान्न लेख्यसामर्थ्यात्सिद्धिरैकान्तिकी मता ।। १,६.४१ ।।
स्त्रीबालार्तान्लिप्यविज्ञान्वञ्चयन्ति स्वबान्धवाः ।
लेख्यं कृत्वा स्वनामाङ्कं ज्ञेयं युक्त्यागमैस्तु तत् ।। १,६.४२ ।।
त्रिविधस्यास्य लेख्यस्य भ्रान्तिः संजायते यदा ।
ऋणिसाक्षिलेखकानां हस्तोक्त्या शोधयेत्ततः ।। १,६.४३ ।।
उद्यामं उदयादानादाधानं फलसंग्रहात् ।
प्रतियोगिधनाढ्यत्वाज्ज्ञेयं यत्रोपधिः कृतः ।। १,६.४४ ।।
दर्शितं प्रतिकालं यच्छ्रावितं स्मारितं च यत् ।
लेख्यं सिध्यति सर्वत्र मृतेष्वपि हि साक्षिषु ।। १,६.४५ ।।
वाचकैर्यत्र सामर्थ्यं अक्षराणां विहन्यते ।
क्रियाणां सर्वनाशः स्यादनवस्था च जायते ।। १,६.४६ ।।
लेख्यं त्रिंशत्समातीतं अदृष्टाश्रावितं च यत् ।
न तत्सिद्धिं अवाप्नोति तिष्ठत्स्वपि हि साक्षिषु ।। १,६.४७ ।।
प्रयुक्ते शान्तलाभे तु लिखितं यो न दर्शयेत् ।
न याचते च ऋणिकं तत्संदेहं अवाप्नुयात् ।। १,६.४८ ।।
कुलश्रेणिगणादीनां यथाकालं प्रदर्शितम् ।
श्रावयेत्स्मारयेच्चैव तथा स्याद्बलवत्तरम् ।। १,६.४९ ।।
यदि लब्धं भवेत्किञ् चित्प्रज्ञप्तिर्वा तथा भवेत् ।
प्रमाणं एव लिखितं मृता यद्यपि साक्षिणः ।। १,६.५० ।।
आढ्यस्य निकटस्थस्य यच्छक्तेन न याचितम् ।
शुद्धर्णाशङ्कया तत्र लेख्यं दुर्बलतां इयात् ।। १,६.५१ ।।
उन्मत्तजडबलानां राजभीतप्रवासिनाम् ।
अप्रगल्भभयार्तानां न लेख्यं हानिं आप्नुयात् ।। १,६.५२ ।।
अथ पञ्चत्वं आपन्नो लेखकः साक्षिभिः सह ।
तत्स्वहस्तादिभिस्तेषां विशुध्यते न संशयः ।। १,६.५३ ।।
ऋणिस्वहस्तसंदेहे जीवतो वा मृतस्य वा ।
तत्स्वहस्तकृतैरन्यैः पत्रैस्तल्लेख्यनिऋणयः ।। १,६.५४ ।।
लेख्ये संशयं आपन्ने साक्षिलेखककर्तृभिः ।
दुष्टेषु तेषु तद्धस्त कृतपूर्वाक्षरादिभिः ।। १,६.५५ ।।
न जातु हीयते लेख्यं साक्षिभिः शपथेन वा ।
अदर्शनाश्राविताभ्यां हानिं प्राप्नोत्युपेक्षया ।। १,६.५६ ।।
अतः परीक्ष्यं उभयं एतद्राज्ञा विशेषतः ।
एकं एव भवेल्लेख्यं एकस्यार्थस्य सिद्धये ।। १,६.५७ ।।
अनेकेषु तु लेख्येषु दोषं उत्पादयेदपि ।
देशाचारविरुद्धं यत्संदिग्धं क्रमवर्जितम् ।
कृतं अस्वामिना यच्च साध्यहीनं च दुष्यति ।। १,६.५८ ।।