तश्चलने विक्लिष्टमसंयुक्तं नाम दोषो भवति ; Uvvata on R. Pr. XIV.-3. प्रकल्पक (fem. प्रकल्पिका ) a word or ex- pression causing a change in the nature of another word or ex- pression which has to be taken as changed accordingly; cf. प्रकल्पक्र- मिति चेन्नियमाभावः P.I. 1.68 Vart. 15; प्रत्ययविधिरयं न च प्रत्ययविधौ पञ्चम्यः प्रकल्पिक्रा भवन्ति M.Bh. on P.I.1.27 Vart.1,I.1. 62 Vart.7; II.2.3 Vart.1, IV. 1.60; cf also रुधादिभ्यः इत्येषा पञ्चमी शप् इति प्रथमायाः षष्ठीं प्रकल्पयिष्यति, M. Bh. on II 2.3, Vart. 1, III.1.33. प्रकल्पक्रिय a word in which a verbal activity has to be conjectured, as for example, the words गौः, अश्वः etc. Words which are not actually derived by rules of grammar are called प्रकल्पक्रिय as contrasted with प्रत्यक्षक्रिय. प्रकार (l) attribute, attribute which differentiates, manner, difference; differentiating description: cf. कंचि- त्प्रकारं प्राप्तः इत्थंभूत: Kas. on P.II.3.21: (2) resemblance, similarity of one thing with another with slight deficiency: cf. प्रकारे गुणवचनस्य । प्रक्रारो भेदः सादृश्यं च। तदिह सादृश्यं प्रकारो गृह्यते । प्रकारे वर्तमानस्य गुणवचनशब्दस्य द्वे भवतः । पटुपटुः मृदुमृदुः । अपरिपूर्णगुण इत्यर्थः । परि- पूर्णगुणेन न्यूनगुणस्य उपमाने सत्येवं प्रयुज्यते Kas. on P. VIII.1.12; (3) differen- tiating attribute; cf. प्रकारवचने थाल् V. 3.23, प्रकारवचने जातीयर् V. 3.69, स्यूलादिभ्यः प्रकारवचने कन् V. 4.3 where Kasika defines the word प्रकार as सामान्यस्य भेदको विशेषः प्रकार: Ka, on V. 3.23 and 69; (4) type, cf. इतिशब्दः प्रकारार्थः Kas. on V. 2.93: cf. also अदिशब्दः प्रकारे Kas. on देवपथादिभ्यश्च P.V.3.100; cf also अादिइाब्दः प्रकारे वर्तते । देवदत्तादय आढ्याः । देवदत्तप्रकारा इत्यर्थः M.Bh. on I.3.1 Vart. 11. प्रकाश name of commentary on Bhar- trhari's Vakyapadiya by Punjaraja. 31 |
प्रकीर्णकाण्ड name given to the third Kanda or book of Bhartrhari's Vakyapadiya where miscellaneous topics are treated. The third Kanda consists of 14 sections called by the name Samuddesa. For de- tails see pp. 381-382 Mahabhasya Vol. VII. D. E. Society's edition. प्रकृत (1) in context, in question; the word is frequently used in connec- tion with words in the preceding rules which are drawn on to the following rules by anuvrtti or con- tinuation; cf. प्रकृतं गुणवृद्धिग्रहणमनुवर्तते, M.Bh. on I.1.3 Vart. 2: (2) found or available in a large quantity; cf. तत्प्रकृतवचने मयट् । प्राचुर्येण प्रस्तुतं प्रकृतम् । Kas. on P. V. 4.21. प्रकृति (1) material cause: cf.. तदर्थे विकृते: प्रकृतौ । प्रकृतिरुपादानकारणं तस्यैव उत्तरमवस्थान्तरं विकृतिः Kas.on P.V.1.12; (2) original, as opposed to modifi- ed' ( विकृति ); the original base of a word which is used in language by the addition of affixes. There are mentioned three kinds of such original words in grammar, roots ( धातु ), noun bases ( प्रातिपदिक ) and affixes (प्रत्यय). प्रकृति is defined as शास्त्रप्रक्रियक्रियाव्यवहारे प्रकृतिप्रत्ययविभागकल्पनय शब्दार्थभावनायां प्रत्ययात् प्रथममुपादानकारणामिव या उपादीयते तां प्रकृतिरिति व्यापदिशन्ति' in the Sringaraprakasa; cf. अपशब्दो ह्यस्य प्रकृति: । न चापशब्द: प्रकृतिः ， न ह्यपशब्दा उपदिश्यन्ते न चानुपदिष्टा प्रकृतिरस्ति । M.Bh. on Siva Sutra 2; cf. also कृत्प्रकृतिर्धातु: M.Bh. on P. VI. 2. 139 Vart. 2; पदप्रकृति: संहिता । पदप्रक्तीनि सर्व- चरणानां पार्षदानि Nir. I.17. प्रकृतिनियम restriction regarding the base, as contrasted with प्रत्ययनियम, cf. किमयं प्रत्ययनियम: प्रकृतिपर एव प्रत्ययः प्रयोक्तव्यः अप्रकृतिपरो नेति । अाहोस्वित् प्रकृति- नियमः । प्रत्ययपरैव प्रकृतिः प्रयोक्तव्या अप्रत्यय- प्ररा नेति [ M.Bh. on P.III. 1.2. प्रकृतिप्रत्ययविभाग division of a word |
पृष्ठम्:ADictionaryOfSanskritGrammarByMahamahopadhyayaKashinathVasudevAbhyankar.djvu/२५७
पुटमेतत् सुपुष्टितम्
प्रकल्पक
प्रकृतिप्रत्ययविभाग
241
