४७५ [ युद्धकाण्डम् ६ प्रजाश्च बहुसाहस्राः स्फीताञ्जनपदानपि ॥ २५ ॥ स गत्वा दूरध्वानं त्वरितः कपिकुञ्जरः आससाद टुमॉन्फुठानन्दिग्रामसमीपगान् ॥ २६ ॥ स्त्रीभिः सँपुत्रैर्युद्धेश्च रममाणैरलंकृतान् । सुराधिपस्योपवने यथा चैत्ररथे दुमान् ॥ २७ ॥ क्रोशमात्रे त्वयोध्यायाधीरकृष्णाजिनाम्बरम् ॥ ददर्श भरतं दीनं कुशमाश्रमवासिनम् ॥ २८ ॥ जटिलं मलदिग्धाङ्गं भ्रातृव्यसनकर्शितम् । फलमूलाशिनं दान्तं तापसं धर्मचारिणम् ।। २९ समुन्नतजटाभारं वल्कलाजिनवाससम् । नियतं भवितास्मानं ब्रह्मर्षिसमतेजसम् ॥ ३० ॥ पादुके ते पुरस्कृत्य शंसन्तं वै बृसुन्धराम् । चातुर्चण्डैस्य लोकस्य त्रातारं सर्वतो भयात् ॥ ३१ ॥ उपस्थितममायैश्च शुचिभिश्च पुरोहितैः॥ बलमुख्यैश्च युक्तैश्च काषायाम्बरधारिभिः॥ ३२ ।। न हि ते राजपुत्रं तं चीरकृष्णाजिनाम्बरम् ॥ परि भोक्तुं व्यवस्यन्ति पौरा वै धैर्मवत्सलम् ॥३३॥ तं धर्ममिव धर्मज्ञ देहीवन्तमिवापरम् ॥ उवाच प्राञ्जलिर्वाक्यं हनुमान्मारुतात्मजः ॥ ३४ ॥ वसन्तं दण्डकारण्ये यं त्वं चीरजटाधरम् । अनुशोचसि काकुत्थं स त्वां कुशलमब्रवीत् ॥ ३५॥ प्रियमाख्यामि ते देवं शोकं त्यक्ष्यसि दारुणम् । अस्मिन्मुहूर्ते भ्रात्रा त्वं रामेण सह सङ्गतः॥३६॥ निहत्य रावणं रामः प्रतिलभ्य च मैथिलीम् । उपयाति समृद्धार्थः सह मित्रैर्महाबलैः॥ ३७ ॥ रामतीर्थे परशुरामतीरं । तां प्रसिद्धां । प्रजाः कोसल- | राजपुत्रं भरतं परिवर्जयित्व भोक्तुं समीचीनवस्रक जनपदस्थाः॥२५॥। स गत्वेत्यादिश्लोकद्वयमेकान्वयं । | भरणादीन्यनुभवितुं न व्यवस्यन्ति यवसायं न फुल्लान् फुल्लपुष्पान् । स्त्रीभिः सपुत्रैर्युद्धेश्च । स्त्रीबालवृद्धा- कुर्वन्ति । “ अपपरी वर्जने ” इति परेः कर्मप्रवच विशेषेण सर्वेषामानन्दकरत्वादिति भावः। सुराधिपस्य | नीयसंज्ञा । आचार्याः प्राहुः परि परितो वर्तमाना उपवने नन्दनवने चैत्ररथे च स्थितान् द्रुमान् यथा अपि पौराः । भरतं भोक्तुं अनुभवितुं । द्रष्टुमिति तत्सदृशानित्यर्थः ॥ २६-२७॥ क्रोशमात्रे त्वित्या यावत् । न व्यवस्यन्ति व्यवसायं न कुर्वन्ति । तद्द दिश्लोकपञ्चकमेकान्वयं ।। क्रोशमात्रे घटिकाद्वयमात्रे | र्शने निराशा भवन्तीत्यर्थः । तत्र हेतुमाह--राजपु घटिकाद्वयगन्तव्यभूमौ । क्रोशलक्षणमुक्तं ज्यौतिष- | त्रमिति । रामविरहानन्तरक्षणे मृतस्य पुत्रः खल्वयं र्पणे-“यवोदरैरङ्गुलमष्टसंख्यैर्हस्तोद्धृतैः षडुणितै- | अद्य रामानागमने किमयमस्माभिर्लभ्यत इति भावः श्चतुर्भिः। हस्तैश्चतुर्भिर्भवतीह दण्डः क्रोशः सहस्र- | हेत्वन्तरमाह-धर्मवत्सलं धर्मार्थतया स्वात्मत्यागे द्वितयेन तेषां य इति । दीनं रामादर्शनेन ॥ २८ पितृसदृशमित्यर्थः चतुर्दशे वर्षे पूर्णापि रामागमनाने दान्तं बहिरिन्द्रियनिग्रहशालिनं ॥ २९॥ समुन्नत- | दर्शनात् प्राणत्यागे व्यवसितं भरतमालोकयतां "ति । पूर्वं जटावत्वोक्तिः अत्र तद्भारस्य | पौराणां खेदातिशयोनेन श्लोकेन सूच्यते ।। ३३ समुन्नतत्वोक्तिरिति वैषम्यं वर्कलाजिनवाससमि- | देहवन्तमपरं धर्ममिव स्थितं । द्वितीय इवशब्दो त्युत्तरीयोक्तिः । अतधीरकृष्णाजिनाम्बरमित्यनेन न वाक्यालंकारे ॥ ३४-३५ ॥ संगतः भविष्यसीति पुनरुक्तिः। नियतं नियतबाचं। भावितात्मानं ध्याता शेषः अत्रापरिचितत्वाद्रतं हनुमान्नावन्दत । यद्वा मानमिति मनोनियमोक्तिः।।३० ते पूर्व रामेण दत्ते प्राञ्जलिरिति पदं बन्दनपूर्वकालिपरं अथवा चातुर्वणस्य चतुणरूपस्य स्वार्थे ष्यञ् । लोकस्य | भरतदशादर्शनेन प्रियाख्याने ऋणविलम्बैपि प्राणहा जनस्य ॥ ३१ ॥ युक्तैः सन्नद्धेः योगः सन्नहनो- | निशङ्कया सति कुड्य इति न्यायेन वन्दनोद्देश्यवस्तु पायध्यानसङ्गतियुक्तिषु ’ इत्यमरः ॥३२॥ भ्रातृवि- | नि शीर्यमाणे किं वन्दनेनेति तदुज्जीवकं प्रियाख्या योगाद्भरतस्य वल्कलादिधारणमस्तु अमात्यादीनां तत् | नमेवाकरोत् । यद्वा तद्दशादर्शनेन स्वरूपं विसस्मार किंनिमित्तमित्याशङ्कय तत्र कारणमाह-न हीति । ॥ ३६ समृद्धार्थः संपूर्णमनोरथः ३७ [ पा० ] १ क. ङ. च. झ. साहनीः२ क. ग. च- ज. समीपजान्. ३ इ. व. झ. सपुत्रैःपौत्रैश्चरममाणैःस्खलंकृतैः ४ ङ. च. छ. झ. ध. ट, प्रशासन्तं. ५ ङ, च, छ. झ. अ, ट. धर्मवत्सलाः ६ घ, ङ, झ. झ. ट. देहबन्धं. ७ घ. वीर. ९ ९ ९ ९
