सर्गः ६४ ॥ श्रीमद्भोविन्दराजीयव्याख्यासमलंकृतम् । २५५ । तत्र कृप्तमिदं राज्ञा हृदि कार्यं मतं च नः। शत्रौ हि साहसं यैत्स्यात्किमिवात्रापनीयताम् ॥ १०॥ एकस्यैवाभियाने तु हेतुर्यः बँकृतस्त्वया । तत्राप्यनुपपन्नं ते वक्ष्यामि यदसाधु च ।। ११ ॥ काममास्थितः यथेच्छाचारोपि कल्यानि कर्माणि राज्ञा । इदं कार्यं सीताहरणरूपं कार्य। हृदि कृतं कल्याणानि कर्मफलानि लभते । अतो विहितमेव | हृदि चिन्तितं । नः अस्माकमपि । मतं संमतं । शत्रौ शुभप्रदं, निषिद्धं तु तथा न भवतीति नियमो नास्ती- | शत्रुविषये यत् साहसं स्यात् । अत्र अस्मिन्साहस त्यर्थः॥ ९॥ धर्मादीनां फलनियमो नास्ति, सर्वे कर्मणि किमिवापनीयते । न किंचित्क्रियते इत्यर्थः सर्वस्य फलमित्यस्मिन्पक्षे स्थित्वा रावणेन सीताहरणं ।। १० ॥ एवं रावणस्याविमृश्यकारित्वपक्षे प्रतिक्षिप्य कृतमस्माभिश्चानुमतमित्याह-तत्र क्ळ्प्तमिति । तत्र कुम्भकर्णस्यैकस्यैवाभियानपजं निरस्यति-एकस्येत्या- राज्ञा कामसेव्यपि सुखानि लभत इति मते स्थितेन । दिना । एकस्यासहायस्य । अभियाने युद्धाय निर्गमे। ण्यपीति । कामंपुरुषार्थमुद्दिश्य कर्माणि आस्थितः अनुतिष्ठन् कल्यानि फलप्रापणसमर्थानि । तत्फलानीतियावत् । लभ ते प्राप्नोति । धर्मादिविरुद्धइतिनल्याज्यः कामोपितुमध्येनुष्ठिततपसाबलेनवा धर्माविरुद्धीकर्तुसुसंपादः। ॐ नहिमृगाआयान्तीतिबी जानिनोप्यन्ते इतिनीतेरितिभावः ९ ॥ ति० यतृतीर्थेनोक्तं धर्माधर्मयोर्हिताहितसाधनख़निश्चित्यपरदाराहरणरूपाधर्माद्राज्ञो दुःखमित्युक्तं तद्धर्माधर्मयोर्हिताहितफलनियमाभावादसंगतमित्याह-यांस्तुधर्मार्थेति । पृथगाश्रयान् पृथक्फलजनकान्वदसि । तान्स्खभावेनावबोर्डं स्खरूपतोज्ञातुं । लक्ष्यतेऽनेनेतिलक्षणैकारणंच नास्ति । सुखफलकयागादिधर्मानुष्ठानेपितात्कालिकशरीराया सदर्शनात् दुःखजनकपरदारगमनादवपितात्कालिकसुखदर्शनाच्चेतिभवः । तदेवप्रदर्शयति-कर्मचेति । सर्वेषांकारणानां खानामित्यर्थः । कर्म कर्ममात्रं प्रयोजनं प्रयोजकं । साधकमित्यर्थः । अत्र अस्मिन्पुण्यकर्मणि । फलं भवति अश्रेयोपीतिशेषः । पापीयसांकर्मणांश्रेयःसुखंचफलंभवति । एतदेवविशदयति-निश्श्रेयसेति । धर्माथ तत्साधनीभूतेकर्मणी । इतरौ अधर्मानथौ । तत्साधनीभूतेकर्मणीइतियावत् । निश्श्रेयसफलाचेव। चतुर्विधकर्माण्यपिश्रेयस्कराण्येवेत्यर्थः। किंतु कदाचिदधर्मानर्थयोःप्रात्यवा यिकप्रत्यवायकारणकंदुःखं फलंसुखं च। प्राप्यतइतिप्राप्तिः । कर्मणिक्तिन् । प्राप्यंभवतीत्यर्थः। एतेनाधर्मानर्थयोःसुखदुःखोभयफल मुक्तं । धर्मार्थयोरव्यवस्थितफलवमुक्त्वाकामस्याप्याह--ऐहलौकिकेति। इहलोकपरलोकोपयोगिकर्मधर्मार्थरूपंनिषेव्यते तत्फलं चानुभूयते । तथाकाममास्थितोपि यथेच्छाचारोपि। कल्यानि शुभानि । कर्माणि कर्मफलानि । लभते । एवंच विहितमेवशुभ दंनिषिद्धमशुभदमितिनियमोनेतिभावः । एतत्पक्षानुसारेणैवसीताहरणंरावणेन कृतमस्माभिधानुमतमित्याह-तत्रेति । तथास तीदंकायेंसीताहरणरूपंराज्ञाहृदिनिश्चितमस्माभिरनुमतंच। किंचशत्रुविषयेरावणेनयत्साहसंकृतं तत्किमिव न किमपीत्यर्थः । अत्र साहसविषये । अपनीयतां पृथक्कृत्यप्रदर्यतां अत्रपक्षेरावणेनाविचार्यकृतं किमपिदर्शयितुंनशक्यमित्यर्थइतिपञ्चश्लोकीव्याख्यानं तन्न । धर्मादुःखस्याधर्मात्सुखस्यसद्वसंमतत्वात् । यदप्युक्तंयागादौ नान्तरीयकंदुःखमिति तन्नतस्यधर्मस्यफलं। किंतु प्राकृतकर्मा न्तरस्यैव । एवमधर्मविषयेपि । अनयारीव्यासर्वपलालप्रायतयादूष्यतांमतिमद्भिरित्यलम् ॥ स० अनभिज्ञायशात्रार्थं मिथ्यादिना दुर्मत्रिणस्त्याज्याइतियदुक्तंतत्परिहरति--तत्रेति । धर्मार्थकामानामेकानुष्ठेयत्वन्मुखबन्धेन निश्चितेरागैकेनापिकामधृवाप्तौप्रय ननुष्ठेयइति । इदं कार्यं सीताहरणादिकंकामार्थरूपमितिराज्ञहृदिकृतं कर्तव्यत्वेनमनःपूर्वकंकृतंनिश्चितं । मन्त्रिणामस्माकंचमतं अतोराजनीवयुवराजेष्वपिनाचातुरी । साहसंकृतमित्युक्तंदोषंदूरीकरोति-शत्राविति । शत्रौ शत्रुविषये । यत्साहसं हि कर्तव्य नप्रसिद्धे। अत्र एतदवस्थायांन किमिवापनीयते अनयीक्रियते । तस्यशत्रुखात्तत्रसाहसंसंभावितानुष्ठेयत्वमेवेति नकोप्यनयोनेनानु ष्ठितइतिभावः। यतु ‘‘ नागोजिभटेन यतुतीर्थेनोक्तमितिपञ्चश्लोकीव्याख्यानमनूद्य तन्न धर्मादुःखस्याधर्मात्सुखस्यसर्वसंमताः। यदप्युक्तंयागादौनान्तरीयकंदुःखमितितन्नतस्यधर्मस्यफलं। किंतुप्राकृतकर्मान्तरस्यैव । एवमधर्मविषये । अनयारीत्यासर्वपलाल प्रायतयादूष्यतांमतिमद्भिरियल मिल्यालपितं तत्तत्तात्पर्यापर्यालोचनयेतिज्ञेयं । तथाहि । अधमोत्सुखस्य धर्माहुःखस्यसर्वसंमत त्वादित्याद्योनानवद्यः। तेननसुखंवादुःखंवापारत्रिक तत्रापिमुख्यमौक्तसदसन्मुक्तिर्राविवक्षितं । किंतूभयमप्यैहिकं पुनरावृत्तिलोक गंच, धर्मस्यदुःखहेतुत्वं यथार्थवचनंधर्मइतिजानद्भिर्निलीनज्ञातचोरबोधनेनमहनर्थऐहिकौनुभूतइति ज्ञातस्थितिचोरावचनदीपा दितैलपानादिलोकमूषकाद्यनुष्ठिताधर्मस्यपुरुषार्थप्रापकेयेवमादिरर्थोंबहुपुराणादिदृष्टइतिस्वव्यतिरिक्तनैकमात्रसंमतमिदंप्रमेयमिति कसर्वांसंमतिः । एवमसांमत्येचास्तिककामुकादयोनमशास्त्रकृदुदाहृताअधिकारिणोनसन्तीत्यभ्युपगन्तव्यंस्यात् । यागादौ नान्तरीयकंदुःखमिति तन्नतस्यधर्मस्यफलंकिंतुप्राकृतकर्मान्तरस्यैवेत्यादिकं भगवद्भक्तिरहितकृतक्रतु विवक्षया । “ धमोंभव त्यधर्मोपियोनभन्तैःकृतोहरे । पापंभवतिधर्मोपिकृतोभतैस्तवाच्युत ” इत्यादिमानमनुसृत्यतीर्थकचिवानितितुच्छीकृतंवेदितव्यः मितिदिशं ॥ १ tते० प्रहृतः उक्तः ११ [ पा० ] १ ङ. झ. ट. यत्तत्किमिवा. २ ङ, झ. ट. प्राहृतस्त्वया
