पञ्चतन्त्रम् (अभिनवराजलक्ष्मीटीकोपेता)

by विष्णुशर्मा

पञ्चतन्त्रम् (अभिनवराजलक्ष्मीटीकोपेता) विष्णुशर्मा

Rajasthan Sansh it College Gi anthmala 12. 9

Shri Bisnu Sharmas PANCHATANTRA with the commentary ABHINAWARAJAL'AXMi- Pt Guru Prcusiid SK'sISSM VYAKARNACHARYA, NYAYACHAEYA, DARSHANACHARYA, [ Principal SHRI RAJASTHAN SANSKRIT COLLEGE. Benares ] PUBLISHED BY BHARGAVA PUSTAKALAYA, ENARES CITY. 3i d Edition ] 1940 [ Price -/14/- t* At 1ights Resered by the Publisten . 1st Edition 1--6-35 2000. 2nd Edition_1-9--37 2000 3rd Edition 19-6-40 2000. PRINTED BY B K. SHASTRI JYOTISH PRAKASH PRESS, BENAREs , पण्डितराज-श्रीस्नेहिरामशास्त्रिणां [चिरावा-जयपुर ] स्मारक श्रीराजस्थान-संस्कृत कालेज-ग्रन्थमालायाः फोन : 550283 द्वादशङ्कुसुमम् । पञ्चतन्त्रम् परीक्षोपयोगिन्या अतिमहत्या 'अभिनवराजलक्ष्मी टीकया विराजितम्। टीकाकार:- श्रीगुरुप्रसादशास्त्री, व्याकरणाचार्यः, न्यायाचार्यः, दर्शनाचार्यः । [ प्रिन्सिपल-श्रीराजस्थान-संस्कृत-कालेज, मीरघाट काशी] । [ अत्युत्तमं शुद्धं सुन्दरं संस्करणम् ] प्रकाशकः भार्गव पुस्तकालयः, गायघाट, काशी। परिवर्द्धितं तृतीयं संस्करणम् } १९९७ ज्येष्ठपूर्णिमा { मूल्यम् ॥=) SPOT?— arm gKRiisra:, TTiqenS, I ^fo %o . r - 3^trat? srarsT se, ssreft i 9 t s^sHT^' q^iqtw^tq gg f qqq^’ m qrw? q t *t qfarq q wm & snqq 11 qqV, #feqq, sf&fr, %?$, g^, srefi, qreff, ft^, tsfeq, qfqqq, enf^ sntft *mw q ^ ft; t Hq^i qqr srr; *ft 11 8rt* ^qqit qqr^qciT aqq swfqqr % f¥nq q ^ ^ ^ qftf anq^OT q^f 11 ^q—ar^ JFq w^X * ^ qqRsqrqi t qw % qq zvm I, 1% $ W*K tori afk aw q^if^f # qt qqiq qft s^fft gt qq^n 3 ^ ^ gqqra' q, qrsFfticr % q^q qq*i % ferq fq%rq ^ q, ergqq ggurar qqiqqq q qq^iq qqqi t" i qqqftq qfiqfiTFqrq qftqq sfiqtqtaiqsft qRqq qftqq q ^tspt % qfrq qt %mx qqt fqw qft qqqr q fnqqr-q^sqsq q ^qqr qq % qqiq fq% qq q fq% qsq-qrsq qf affc q't fq%q toriq l 3rk— f qq^q’ 'Tlqi'T^T’ ^ % qt feaqi? qq sfiq |T ? ‘ | 1*5 sqq iqiq qifr q^rfe i sr^qq qqrfqiq foqrq ! qnqrqtf qq 1 qiqqq*^ ^q-qt qq arqq% qqr qrafcs 11 qv §?s qqqq qq f%SqR arfq”-^r qqf q£ qq q^q^T ^ cftgT fprtfqTfci qT qt qq qiq qspq qqqqjqqq q qgq^q qqRt q% qq qt qfeq qqw ( * ) fqftff p 1 % qisi f fgf ft ffff «ft 1 ff 55 «ft g^tq; qn f oft # # 3 i Cft i =fsi fqqn f%-'t%f afer it fft arf I’ ? affa 'ffit ar 4 r it #f ste f 2 fwift i qq^g qis ft aw: 5 T 5 ^g; ^ 35 i# f gq £tetqt t tf® gfe q qiFfcf % #q § at? nqtf q>q 1#ft fqf qtq tq*f §swr an i # w^ w$m SW t ff# ft psft t #ST % f ffrsq^ ft sfe f q£ qR, feft sfess qq ffift tfq, M fqf ^fq qtqt qts qft %rr, qq # ft? fqtfqt S 5 Tf tf f qi^t 3 f qiST # * 5 qtq ff qf f: f^f faqf f, qq qRfif q^rf%^ ft f%qft qq ftft f r i f It|cf % qqfftqf TT^ t srqf SI^J § qqg: $ q»fT «n %

• »nt 1 ^ qtafo qnf-f imt rat ff arwr qtqt, ft fn 35% qsr

ftn qqit i ffr ft gn atw3 feqft % qs rent q# 1 ft ft 'qqqaqtf ’ 'qqafnqqqr ’ qfif % ^t fft mfft | r gn t’ff t ftr^ ^ ’’ 1 fqft aqqq fnit ^ fijf t aft q-X qfs fnqq^q far % q^? an tqt-^t q f|f f qf# qq ttmfffi # fnt -"Mt Sssr fq%q % ff nfqw t” "t%qft ft #qt f %m 1 ffT qtq, %*m ft f^qq #n fe f^r qfr I, Iff nr ft far qqf Ct ^rn’-fwnf ^tt fqf qn^t f%qr 11 ant 1 qts ft t&etc sr^-fof an % $3 sr%s fft qqn tf't «ft 1 $ff am ft qq|^ aft fft 2 ” iwift» ?f aftnc ff qraf^sr # st^f^TT t f^rr aft 1 qff-qsif fff 3^ q fini q;r fff ffffi an 1 snq ffqir qqfn «nst qft ft 1 atf. ^TR-?N| 5 f*qqdn’ t Tffifi sr# % ff TOt qfSt^ft TffFf 555 n^n ttqqf11 1 f*FT v^-Vo f sn ^t qt 3 ^ %t niT 11 ^n t q-v ffttR°T qt ^q n nlf fq f,—RFt t^qqR fffq ft§rRi q^ 5^ t ffft ff fnqf tqnr n q|nr 1%-fT, ff, f^tqra ft 1 ff't ft fft ftft fftfq an It 1 ( * ) — ’ srsr ^Tansfq’ f^TTN 11 qis stoto wft stor t toto t t 4k mft % gsritto afteR t ^fr to to I to to ws to wresr % to ^ to, ^ ^ £r q^ % me. to qR ^ <att I” ^to i l^tot 2 ^tot3Trq-?toi4r eto to I?) to to tt §to itor ^ qrs ^ to t-to-^ ^ tort-qvtof siTif to<t’ to - 1 ( q4tf=ekt, wr, wsg to t to’ 4k ‘torf’ to 11 ) to$T ^rrq I. to^R tt sfr 4k ^R5 tot wr to t ^R5 to to sncTT I, 4k «t tot^ir srrcfT 1 1 tog qrw t $ *m tor rrt1 1 to T^TR t qn^OT ( qaR(=^ ^^T—to ^ to^t 3 TRRT st# tft) totf-wir to ^ s?r ft to sto 11 (^ ri^ 4to to t to r§t ^ qR 3*r% shr: to to to 3; to to ^5lt fM^ to akR | I ) I 3R 3TPT S^f 3TR t btir to t g*Rr tons i ^flrr ^ gis to t, rt ^tri qrrs to | 2 1 4k vft— i «j?foj?f to toftor^Rto ftoq; i fFfs^r^TO stotto ^Tto^RT^ 11 [ W^T # ^ ] q»to R^r qRT % q |j M *r fqRR q>r srti? t ? ftocr ^pt qR t totoq to to «i 3 Txr sr gto to f toto 3 %% toto qrs qft «FT£ C f%^RTR’—?n 7R | I fto=tR I to ^ SfqRR f %to- f ftoiT’ to: toRT^f to to toto to ^rorsft ^rftot t tot | i t *ft ‘gators’t s*sr % srgsRr % rtr rrr ?r toR tor t—“toktssft *nto tof^r( « ) - afrc — smvfo qr^r^rf i [ ss-w^ ] ^3r 33 &n | ? ajfa ^ ^ tfe jfl S 5 ^ I 2 I ^K 3f[ 3* 35 #3J ^ c33F ? I sr^r mr 35 ? # qfpr— ‘^ot: «rI^ sjRft 3jit qr?rai mwi i «n^ f^'Tft STfFIT STR 3 T, ! I|’ e ^^jjr &rfwm %-&nRiwn % %r-?^ % 35f btts?3 tot !, 'K ^r 33?% % fe? stet %-^TcT qf qfcjor fJcJT | «jflfaT %r-3M£7 %T 5U3r t-sr^fe t? *m i, sfft 353 : %? qsTcTt 1 1 &$ $ I, # fei% qns *} w %t 35133 ? 3*3 | 3?t t 3T333 ^ 3K 351 r 35 533 a srf 1 1 S?3 BTTCT ^ 335?£—35T feffl 3tW 333 3iT 313 t, 3* 33 %! ST^ 7f5T % 33? 5333 ft ^ *ft 1 33fe? TO St3 | 3T 53*? 3W3 TO $3? I ? 3? 333 373 g<33T 3itf«Rr I 93? *ft— ‘3KJT3, ^ 3^r: st^TR: *T srihi: 3f%ajoft3r: I 3R*R; f^Rg fBRTC^ 3 3Tfe3# *5^? 11’ 3>ft^ ^r w 33 sj3 333 ?I? 1 315 35 T 3t 53 *?to fes?ffe

• 3*3333% f| $c5 T33S 3 3??fe?t 5*35? 35^?’ ' % % ^ 3ft

3lf^ $£ ^3 %? 33? 3153 3ft (^F55t ^%) 3 7/3 3*5 3%3T ? 3ff, ife%% 33 R qft w* 3R %3? l 35 5?? ^ 35T 3?3T3 I I ( 9KT Ttq ar^T: ) 1 ^f? 335?*; 5?fe 335 TO3W % 3T3I3T 3 ¥ft 3f3 3FT| 2ft35T- fecpjft 33 ^ 3 tprro't ft 1i tt-qTqft’ 31=5 %3>* 33 qrqqi S%g; | I |33^ # tft 3T33 ^ 3 ferfe^WSSfe:’ 35 feqr | l 3RTO 3 3|{3% # f TO3T 3^3 5ft f I a^C 35R1^ W 3

• ( ^ )

JJJRT 3>t tent’ *6%$ I I P5 S“RTT n 'TWft «fil %4^T 3R *TcT 5 T^n 3T^ teT | I l tel ^ ST^T ^T ey«T^T ntr nt ^Rr | 2 1 feft cR? srof '^rfer’ ^f ^ pn 5 ter |, >k are nr t-ter fan’ 3?k te a*n* i tenr s^r ngn nt nnte srijteT n qft nt i i sir ??trt ^ srtteR ^r qw—tem ngcf 8MT |, far 3JRRq n?R *t $ ^ <#31 3 ^Rr *te&I SAW fm>r | I 3Tf 3t qft ^TcT 11 m%nter% wr- ngn te *r •% q^cF5T & *ft ^ n^inr s'! | i nte ^<r q;r ter t t%— 3Q7te ten n ?T?n te n g*rft sn q^sr ^ ^ri site

• <rr£ ter % <t%st n &Rr nteR te fw te w i afk

^!t $ mv ir rpr <jte wr^i q*nr qf ^r 1 1 gn frr ten 5Rf teter % m <jjriterr ark n't ante ^ % ters *| |, n«rr nqrRrwi qft ten ii;te *te°T n n«rr ?-—3TIS g! qtf q^& *ft ;g efir ^ * ten! $! ^ efttec qq nston f nr nr, qqffo nn snq *ft, qf nfo ngs ^ *! in ^qR55g sen: i te— ntercfteniR te°fate#fq ^g i QRiiste nten ^tefoteniq n ? n qcqaj^ qfqqq; qteqq qteq i ., «t!^^^f^g!qqRin ^TRiffr^: II R || ‘q?qR^ n 3^Rcqgnr gj^rifq: ten nn?qfq’-f^gq! ^ i teqRHc^Rq^is^nqtsrgfe: ter nqr nfqs^n «nnn fte; >< ^ u ^qi^fqqq [ |o ] tfteqte5j$ ^feK Rint q^fgdsf^fefe^! fqfl: || v II ( * ) ssfcp&OT t sfar ^ *i| | sift % s^fe srto tn^r €r f e goffer to??r t to wfi cf^rr ^r- jgtt ft ^tr ®bt ^ ^n?r ww I sicr. ^ ^cfi^r tow ©ffc ift erte ^ w 11 sm t— g i ?re5 srtorfe f^t 55 t^t ssiw i ? t q^epir ^tt: I , <j BT^fofecT^f JTSJ^l ssft^tvnwss^: TO— T$ sfejJcST cfcf- srqRWqiOT?! %%cf^Pfl|cf^^'< 0 ^ sEnSfcr asswfasjjif—fq^ofer TOcrgf^ra^fns^^t ’ i v anf-aft mm, •^trsfq- fe^ef 2 % m snpjraro arm^ ^RTfa 2 M gfq dRTOTK^^TO w vrf^FJVTTST SiiqTO^lqq 99T $t ’tesw i ^ ^^r^ftcir^T^it snoi^Rowrsrui^f^n^ f j4. i %% aparai^ i §4 a^tsfir mm, i’ °

f dd^%^qqiqTF4*TTO feT* ! %cfl^I ^RJTTWK tfqfeq - 

^cO^tsfq- qtqsfM ersr srar^fer dRcg^feqr fate ’ fe^enfr qrqqrr^r 3 3 d i w err q^-n d e-i t^d ^rwr* wta i X 3T'4lfel%d^r ^T?J^T ^^fePTTW sqfTW TO^— I fwrq 2 i qd^Rqwsm^rqrqrq; i S^TeH^ I SN^-C^T ’fief «r argren; %tf~ zmvsm dqq ^ wigw. §ht sftr i ^ srrq^sr4 mA qr qftcqfcr i m x erraq^daraftfe- ^ T , W ^flWJWI <4 <t I 5 o v gjsrr tfgfaor fedariqqr qofafar i ? ° H 3 T^t%%eRi^ifiT sqrw qrrar— W flfcft i^rq^qr qjsqftqft. ( W srafsfr 3RTs??tqmr5rrfq^f%^T vim qifer ( ) (ग) कस्ते दोषः, यत. सर्वोऽपि जनो लोभेन विडम्वितो वाध्यते। (घ) यो लौल्यात्कर्म कुरुते नैवावेक्षते चोदर्क स विडम्वनामवाप्नोति । (ड) शालिहोत्रेण पुनरेतदुक्तं यद्वानरवसयाऽश्वानां वह्निदाहदोषः प्रशा. म्यति। १९३५ पञ्चतन्त्रेऽपरीक्षितकारके प्रश्नाः १ अधोलिखितसन्दर्भयोः शुद्धहिन्दीभाषायामनुवादः कार्यः- (क) कस्मिश्चिदधिष्ठाने मन्थरको नाम कौलिकः प्रतिवसति स्म। तस्य कदाचित् पटकर्माणि कुर्वतः सर्वपटकर्मकाष्ठानि भग्नानि । तत. स कुठार- मादाय वने काष्ठार्थ गत । स च समुद्रतटं यावद् भ्रमन् प्रयातः, ततश्च तत्र शिशपापादपस्तेन दृष्टः। ततश्चिन्तितवान्' 'महानयं वृक्षो दृश्यते । तदनेन कर्तितेन प्रभूतानि पटकर्मोपकरणानि भविष्यन्ति।' इत्यवधार्य तस्योपरि कुठारमुत्क्षिप्तवान् । अथ तत्र वृक्षे कश्चिद्यन्तरः समाश्रित आसीत् । अथ तेनाभिहितम्-“भो ! मदाश्रयोऽयं पादपः सर्वथा रक्षणीयः, यतोऽ. हमत्र महासौख्येन तिष्ठामि समुद्रकल्लोलस्पर्शनाच्छीतवायुनाप्यायित.'। कौलिक आह-"भोः किमहं करोमि। दारुसामग्री विना मे कुटुम्ब बुभु- क्षया पीड्यते। तस्मादन्यत्र शीघ्र गम्यताम् । अहमेन कर्तयिष्यामि।" ३३ (ख) कस्मिश्चिदविष्ठाने ब्रह्मदत्तनामा ब्राह्मणः प्रतिवसति स्म। स च प्रयो- जनवशादामे प्रस्थित. स्वमात्राऽभिहित.-'यद्वत्स ! कथमेकाकी ब्रजसि । तदन्विष्यता कश्चिद् द्वितीयः। स आह-"अम्ब ! मा भैपी. । निरुपद्रवो- ऽयं मार्गः, कार्यवशादेकाको गमिष्यामि" । अथ तस्य तं निश्चयं ज्ञात्वा समीपस्थवाप्याः सकाशात्कर्कटमादाय मात्राऽभिहित -"वत्स! अवश्यं यदि गन्तव्यं तदेष कर्कटोऽपि सहायो भवतु । तदेनं गृहीत्वा गच्छ । सोऽपि मातुर्वचनादुभाभ्यां पाणिभ्या तं संगृह्य कर्पूरपुटिकामध्ये निधाय पात्रमध्ये संस्थाप्य शीघ्रं प्रस्थितः। अथ गच्छन् ग्रीष्मोष्मणा सन्तप्तः कच्चिन्मार्गस्थं वृक्षमासाद्य तत्रैव सुप्तः। २ . देवशर्मब्राह्मणनकुलकथा स्वसंस्कृतेन संक्षेपतो वर्णनीया। शतबुद्धिसहस्रबुद्धिमत्स्यकथा स्वसंस्कृतेन संक्षेपतो वर्णनीया २० ३ अधोलिखितवाक्येषु कयोश्चिद् द्वयोर्वाक्ययोहिन्दीभाषया व्याख्या कार्या-८ (क) 'विभवक्षयादपमानपरम्परया परं विषादं गतः । (ख) 'किम्पाकरसास्वादप्रायमेतत्सुख परिणामे विषवद्भविष्यति' । (ग) यद्यप्येतदस्ति तथापि मित्रवचनमनुलचनीयम् । ४ अधोलिखितवाक्येषु त्रयाणा संस्कृतेन व्याख्या कार्या- १२ (क) अनान्तरे ब्राह्मणो गृहीतनिर्वाप समायातो यावत्पश्यति तावत्पुत्र- शोकाभितप्ता ब्राह्मणी प्रलपति । (ख) मया श्रेष्टिमणिभद्रगृहे दृष्ट एवंविधो व्यतिकरः । (ग) दैववशात् सम्पद्यते नृणां शुभाशुभम् । (घ) को गुणो विद्याया येन देशान्तरं गत्वा भूपतीन् परितोप्य अर्थोपार्जना न क्रियते। १९३६ अपरीक्षितकारके प्रश्ना' । १ अधोलिखितसन्दर्भयो. सरलहिन्दीभाषायामनुवाद कार्य- (क) अथ कदाचित् तेषा गोष्ठीगताना जालहस्तधीवरा प्रभूतैर्मत्स्यैर्व्या- पादितैर्मस्तके विधृतरस्तमनवेलाया तस्मिन् जलाशये समायाताः । तत. सलिलाशयं दृष्ट्वा मिथ. प्रोचुः-'अहो ! बहुमत्स्योऽयं हृदो दृश्यते स्वल्पसलिलश्च । तत्प्रभाते अत्र आगमिष्याम ।' एवमुक्त्वा स्वगृहं गता. । मस्त्याश्च विषण्णवदना मिथो मन्त्रं चक्रु । ततो मण्डूक प्राह-- 'भो. शतवुद्धे । श्रुतं धीवरोक्तं भवद्भयाम् ? तत्र किमत्र युज्यते कर्तुम् ? पलायनमवष्टम्भो वा ? यत्कर्तु युक्तं भवति तत् आदिश्यतामद्य'। तत् श्रुत्वा सहस्रबुद्धि. प्रहस्य प्राह-'भो मित्र ! मा भैषीर्यतो वचनश्रवण- मात्रादेव भयं न कार्यम् । ३५ (ख) अस्त्येतत् , परं न वेत्सि त्वं गीतं केवलमुन्नदसि । तत् किं तेन ( १०.) बद्धवा क्षेत्रपाल. स्वार्थभ्रंशकेन । रासभ आह–'धिक् धिडमूर्ख ! किमहं न जानामि गीतम् । तत् कथं भगिनीसुत ! मामनभिज्ञ वदन्निवारयसि ? । शृगाल आह-माम ! यद्येवं तदहं तावद्वृतेरिस्थित क्षेत्रपालमवलोकयामि । त्वं पुनः स्वेच्छया गीतं कुरु'। तथा अनुष्ठिते रासभरटनमाकर्ण्य क्षेत्रपः क्रोधाद्दन्तान् घर्षयन् प्रधावित । यावद्रासभो दृष्टस्तावल्लगुडप्रहारैस्तथा हतो यथा प्रताडितो भूपृष्ठे पतितः। ततश्च सच्छिद्रोलूखलं गले प्रसुप्तः । रासभोऽपि स्वजातिस्वभावाद्गतवेदनः क्षणेन अभ्युत्थितः । ३५ २ 'वरं वुद्धिर्न सा विद्या विद्याया बुद्धिरुत्तमा । बुद्धिहीना विनश्यन्ति यथा ते सिहकारकाः' । अमुं श्लोकमुद्दिश्यैका कथा स्वसंस्कृतेन वर्णनीया । ३ अधोलिखितवाक्येषु त्रयाणां स्वसंस्कृतेन व्याख्या कार्या- (क) ते च दारिद्योपहता. परस्परं मन्त्रं चक्रु । (ख) तत्स्थानं खनित्वा निधि गृहीत्वा व्याघुट्यताम् । (ग) यदा त्वमिव कश्चित् धृतसिद्ध वर्तिरेवमागत्य त्वामालापयिष्यति तदा तस्य मस्तके चटिष्यति । (घ) वयं सर्वविद्यापारे गताः , तदुपाध्यायमुत्कलापयित्वा स्वदेशे १८ - गच्छाम १२ '१९३७ अपरीक्षितकारके प्रश्नाः १ निम्नासितगद्यभागयोः सरलहिन्दीभाषायामनुवादः कार्य्य:- (क) अथ स समालोक्य प्रहृष्टमना यथासन्नकाष्ठदण्डेन तं शिरसि अता- डयत् । सोऽपि सुवर्णमयो भूत्वा तत्क्षणाद्भूमौ निपतित । अथ तं स श्रेष्ठी निमृतं स्वगृहमध्ये कृत्वा नापितं सन्तोष्य प्रोवाच, 'तदेतद्धनं वस्त्राणि च मया दत्तानि गृहाण, भद्र ! पुन कस्यचिन्नास्येयो वृत्तान्तः।' नापितोऽपि स्वगृहे गत्वा व्यचिन्तयत् , नूनमेते सर्वेऽपि > 3 - ( ११ ) नग्नकाः शिरसि दण्डहताः काञ्चनमया भवन्ति । तदहमपि प्रातः प्रभूतानाहय लगुडै. शिरसि हन्मि, येन प्रभूतं हाटकं मे भवति। ३४ (ख) अथ तत्र वृक्षे कश्चियन्तरः समाश्रित आसीत् । अथ तेन अभिहितं भो ! मदाश्रयोऽयं पादपः, सर्वथा रणक्षीयः। यतोऽहमत्र महासौ- ख्येन तिष्ठामि समुद्र कल्लोलस्पर्शनात् शीतवायुना आप्यायितः। कौलिक आह-भोः ! किमहं करोमि, दारुसामग्री विना मे कुटुम्बं बुभुक्षया पीड्यते। तस्मादन्यत्र शीघ्रं गम्यताम् । अहमेनं कर्त्तयिष्यामि । व्यन्तर -भोः ! तुष्टस्तवाहम् , तत् प्रार्थ्यतामभीष्टं किञ्चित् । रक्षेनं पादपमिति। २ 'अपरीक्ष्य न कर्त्तव्यं कर्तव्यं सुपरीक्षितम् । पश्चाद्भवति सन्तापो ब्राह्मण्या नकुलार्थतः ॥ इत्यमुं श्लोकमुद्दिश्यैका कथा स्वसंस्कृतेन लेख्या । ३ अधोलिखितवाक्येषु त्रयाणा स्वसंस्कृतेन व्याख्या कार्या। १२ (क) भया श्रेष्ठिमणिभद्रग्रहे दृष्ट एवंविधो व्यतिकरः । (ख) अत्रान्तरे ब्राह्मणो गृहीतनिर्वाप. समायातो यावत् पश्यति । (ग) अतोऽहं ब्रवीमि, नैकान्ते बुद्धिरपि प्रमाणम् । (घ) कथमहं तस्य नृपापसदस्यानृणताकृत्येनापकृत्य करिष्यामि । अथ तस्मिंश्चिरयति स सुवर्णसिद्धिस्तस्यान्वेषणपरस्तत्पदपकथा यावत्किञ्चि- द्वनान्तरमागच्छति तावद्गुधिरप्लावितशरीरस्तीक्ष्णचक्रेण मस्तके भ्रमता सवेदन. क्वणन् उपविष्टस्तिष्ठति । सन्दर्भ एष सरलसंस्कृत सरलसंस्कृतेन सिसच्यातल्य १० > ९० . ( १२ ) १९३१ मध्यमपरीक्षा प्रथमखण्डे पञ्चतन्त्रस्य प्रथमतन्ने प्रश्नाः । १ अधोलिखितं गद्यं शुद्धहिन्दीभाषयाऽनूद्यताम्- कस्मिश्चिदधिष्टाने एक कुम्भकारः प्रतिवसति स्म । स कदाचित्प्रमादाद- ईभन्नघटकपरतीक्ष्णाग्रस्योपरि महता वेगेन धावन् पतित । ततः कर्पर- कोट्या पाटितललाटो रुधिरप्लाविततनुः कृच्छ्रादुत्थाय स्वाश्रयं गतः । ततश्चापथ्यसेवनात् स प्रहारस्तस्य करालता गतः, कृच्छ्रेण नीरोगता नीतः। अथ कदाचिहुर्भिक्षपीडिते देशे स कुम्भकारः क्षुत्क्षामकण्ठः कैश्चिद्राजसेवकै. सह देशान्तरं गत्वा कस्यापि राज्ञ सेवको बभूव । सोऽपि राजा तस्य ललाटे विकरालं प्रहारक्षतं दृष्ट्वा चिन्तयामास यत्-वीरः पुरुष. कश्चिदयम् । नूनं तेन ललाटपट्टे संमुखप्रहार । अतस्तं संमानादिभिः सर्वेषां राजपुत्राणा पश्यतां विशेषप्रसादेन पश्यति स्म। तेऽपि राजपुत्रा' तस्य तं प्रसादातिरेकंपश्यन्त परमीाधम वहन्तो राजभयान्न किञ्चिदूचुः । अथान्यस्मिन्नहनि तस्य भूपतेः वीरसम्भावनाया क्रियमाणायां विग्रह समुपस्थिते प्रकल्प्यमानेषु गजेषु सन्नह्यमानेषु वाजिपु योधेषु प्रगुणीक्रिय- माणेषु तेन भूभुजा स कुम्भकारः प्रस्तावानुगतं पृष्टो निर्जने । ३ उपेक्षित. क्षीणबलोऽपि शत्रुः प्रमाददोषात्पुरुषैर्मदान्धैः । साध्योऽपि भूत्वा प्रथमं ततोऽसावसाध्यता व्याधिरिव प्रयाति ॥ अथ पद्यस्य सरलहिन्दीभाषाया भावार्थो लेख्य.। पञ्चतन्त्रीयपञ्चमतन्त्रान्तर्गता कापि कथा स्वसंस्कृतभाषाया लिख्यताम् । • सा च पञ्चाशत्पतिभ्योऽधिका न भवेत् । १० ५ सन्तप्तायसि संस्थितस्य पयसो नामापि न जायते । मुक्ताकारतया तदेव नलिनीपत्रस्थितं राजते । स्वाती सागरशुक्तिसम्पुटगतं तज्जायते मौक्तिक प्रायेणाधममध्यमोत्तमगुण. संवासतो जायते ।। अस्य पद्यस्य सरलसंस्कृतभाषया व्याख्या क्रियताम् । इति श्रीगुरुप्रसादशास्त्रिभिः परिष्कृतं पञ्चतन्त्रकम् । .

• श्रीगणेशाय नम.*

पञ्चतन्त्रकम् श्रीगुरुप्रसादशातिविरचितया- अभृित्तवा राजलक्ष्मीटीकया विराजित ।

• अथ कथामुखम् *

ब्रह्मा रुद्रः कुमारो हरिवरुणयमा वहिरिन्द्रः कुवेर- श्चन्द्रादित्यौ सरस्वत्युदधियुगनगा वायुरुर्वी भुजङ्गा । सिद्धा नद्योऽश्विनौ श्रीदितिरदितिसुता मातरश्चण्डिकाद्या वेदास्तीर्थानि यज्ञा गणवसुमुनय. पान्तु नित्यं ग्रहाश्च ॥१॥ श्रीगुरुप्रसादशास्त्रिविरचिता-- अभिनव-राजलक्ष्मीः वन्देऽनवद्यसद्धृद्यविद्योद्योतितदिङ्मुखान् । मरुमण्डलमार्तण्डस्नेहिरामाभिधान् गुरून् ॥१॥ कथाया --मुख प्रारम्भ । भूमिकेति यावत् । 'मुखमुपाये प्रारम्भे श्रेष्ठे निस्सरणास्ययो रिति हैम । ब्रह्मेति । कुमार -स्कन्द । हरि. विष्णु । सरस्वती-शारदा । समुद्रा- श्चत्वार सागरा । युगा =सत्य-त्रेता-द्वापर-कलियुगा । उर्वी-पृथ्वी। भुजङ्गा =सर्पा । नद्य =गङ्गाद्या । दिति =दैत्यमाता । अदितिसुता =देवा । मातर =चण्डिकाद्या । 'ब्राह्मी माहेश्वरी चैव कौमारी वैष्णवी तथा । वाराही च तथेन्द्राणी चामुण्डा सप्त मातर' ॥ इति । गणा -गणचारिणो देवा-आदित्याद्या , शिवगणाश्च । वसव'- अष्टौ वसव ।मुनय =देवब्रह्मर्षयोऽन्ये च सिद्धा मुनयः । नव ग्रहाश्च आदित्याद्या- संसारमस्मान्-अध्येतृपाठकाश्च । पान्तु-रक्षन्तु ॥ १ ॥ २

• पञ्चतन्त्रम् *

[ कथा- 1 मनवे वाचस्पतये शुक्राय पराशराय ससुताय । चाणक्याय च विदुषे नमोऽस्तु नयशास्त्रकर्तृभ्यः ॥२॥ सकलाऽर्थशास्त्रसारं जगति समालोक्य विष्णुशर्मेदम् । तन्त्रैः पञ्चभिरेतच्चकार सुमनोहरं शास्त्रम् ।।३।। तद्यथानुऽश्रूयते-अस्ति दाक्षिणात्ये जनपदे महिलारोप्यं नाम नगरम् । तत्र सकलाऽर्थिकल्पद्रुमः, प्रवरमुकुटमणिमरीचि- मञ्जरीचर्चितचरणयुगलः, सकलकलापारङ्गतोऽमरशक्तिर्नास राजा वभूव। तस्य पुत्राः परमदुर्मेधसो-बहुशक्तिरुनशक्तिर- नन्तशक्तिश्चेति नामानो बभूवुः। मन-राजपये मनुस्मृतिकत्रे । वाचस्पतये बृहस्पतये। ससुताय-पुत्रयुताय पराशराय । ( पराशरसुत =व्यास )। चाणक्याय-कौटल्याय। एभ्यो नयशास्त्र- कर्तृभ्य =नीतिशास्त्रप्रणेतृभ्य -जम =नमोऽस्तु ॥ २ ॥ सकलेति । सकलाना=सर्वेषा श्रेष्ठानाम् । अर्थशास्त्राणा-नीतिशास्त्राणाम् । इदं वक्ष्यमाणं । सारं-तत्त्व । जगति-संसारे । समालोक्य अनुभूय, अधिगत्य च। सुमनोहरं वालादिमनोहारि। एतत् पञ्चतत्राख्यं । शास्त्र-नीतिगाल्लं । पञ्चभिस्तन्त्रै =प्रकरणे । चक्रे । सकलनीतितत्त्वमत्र यथावदनुभूतं लोके परम्पराप्राप्तं च वालोपकृतये-निरूपितमित्याशय ॥ ३ ॥ तत्=पञ्चतन्त्राख्य शास्त्रम् । यथाऽनुश्रूयते यथा प्रारभ्यते, प्रचलति च गुरुपरम्परया । 'तथोपदिशाम' इति शेष । वृद्धपरम्पराऽनुश्रुता कथा कथयाम इति भाव । यद्वा-तत्-वक्ष्यमाणं पञ्चतन्त्रवर्णितं कथाजातं, यथा येन प्रकारेण जगति प्रसिद्धं । 'तथोपदिशाम' इति शेप । अनुश्रूयते-कर्णाकर्णिकया श्रूयते-यन्- 'दाक्षिणात्ये जनपदे सण्डले, महिलारोप्यं नाम नगरमस्तीत्यन्वय । तन्त्र-नगरे । सकलानाम्-अर्थिना-याचकाना-कल्पद्रुम इव सकलार्थि- कल्पद्रुम =अर्थिसार्थमनोरथाना पूरक । प्रवराणा श्रेष्टाना राज्ञा, ये मुकुटमणय = किरीटरत्नानि, तेपा मरीचय =कान्तय एव मजर्य , ताभिश्चर्चितं रञ्जितं-पूजितं- चरणयोर्युगलं यस्य स-सकलराजमान्य । सकलाना-कलाना=विद्याना, पार- गत =तत्त्वदर्शी । तस्य अमरगक्तिभूपते. । दुष्टा मेधा-बुद्धि -येपान्ते दुर्मधस । w* crT5^rr^rf%g??rr5TT55t^T sfargr- ‘*ib! 3^ ^T^fq^T feqq^%fT£r, & ?j^fqf ^rsq q ^smrqf fcf 1 ZZmT HT^q^§^0— qqRT RRcr.'RPT, ^ici^f)# Tl^ll tf II 5R W^Rt, ^rfWR, X‘ RTcTI 5rat, SRRfa R RFRT I £R q-^qrr STRTfj ^WP? =q 3T% R^rfrf- , ; X ~ 5T ^SR^RROTJprf^S^r cFR. 11 M i fRRTT *4RT RT R R <|R?T I ^s£* 3 %jt ? qr?r Rgr^r 11 ^ 11 1 tw«t ^ to;* i 3 #* TOP?* 1 ^f^r 1 3TT^T^r 1 5m 1 R%qR=??T%Fi i aiif5=3fl^XP 51 ^) 1 fi#p =r^nRRrqw^T, m m ^m% rr*=gr i^iRi 1 Wf=P^ I 3TTOJ=^n^ 1 I X=T^WFT I %^rfq-=TOT I ( T^ft ?T pftp $ 5irt)i wt^ gq 1%fira:-^r, 5r w, qqrsmr w *r g^ srRr %>% fRR <IW ^€IcT= ; fRRTOcr I) V |) 7T3TR *m =rTRT, m=% , i «t tafa tat, ct^t— i#jt, sri^far ^ g^or ta; «i sr w ww i ^r *R=?r sr- -q^R RFTRTcT I 5T f5'RT=^ IflJcT ^4 U % II srcmfn i 3^=55^ wrwf £tar£=?RiR m, ?r 5 *r-

• £RT l Rf=R^ta t4^PR^='7T^W?TI% >

^f=wjIiwr<^I3Jct ^-g^R ^t=i%|% 1 %^RTRt ^FRTC u VS II 3&f|ft I 3FRT *FTT , t<TT WTT, cfFTT R^=tasiWRT^ I qnM=*§ta [ %taf ] i wt tit tft, m- 3 ^r=^^r 1 qr <R%=twit ?r sr?# i ftata i R^-cn?r 3FHTT l 3TcFft=gpRcftR OTt, cTf£ ^FRT VTqfcT ? ffcT =R= w i 1 'gTORta’it qreiR^; 11 ^ 11 cr=otr i #rr=TicpiFrr 1 gta&rer i sr= m 3RtW = R5R q*FR% WOT I 1 ^[=3#^ l TR =qiSR ?F5ft 1 %cr ! = R3R I siflWf m%= an<*R^‘ ?R% 1 3 % #3 wqt I T3qt STcT ^RR I ‘&MW- wm^i ^ m I RT =oqiq^TTR^RIR^R I 5^; ^n^nrfoT sFai^fa i ^ *rat smWairasTT^Tffcr nrra#, cRT? srfcratsra ^rerfcr i sro awtrar: ^jtfcRfa ^rfera: srn:- c ^RTT^fts^f a^cT^T55#qii% STS^TT^Tf&T, , rfc^q- TTIW ^TT^ rmt^fTTS? ^^cTr’mfrT I 3r?^ =qrcT:— te g-^-R# ^r^f fkm: i , ^ ?t h r r ? wmwrm 'wq ^§w efftr^s^^ 1 isi 1 c^arftcr fa^sra! am snwm: ^isgiTOTrqm: a# smifc^ r^r 1 =ja ^ni^r^^?rfa’->?fcr 1 tottw^ti ‘srcar’ tr? 1 <t 3 ?rf ^fcTagq 1 ^=^ifrr i $R^=dT«idi *TRRT I g'n^TM i^R'eflca <51% wi mtis, a 1 rt =^tot^tt Wcf^igrca t srirNta^i^Nrct 1 aq%=?3Trat ^tc4 ^ IT^W ^M555T STOT fTcT RERT il^dd qigR-—ScdUl^- I 3 T^=tTcr^w[?RRR 1 cRt-^rt =a^5piarr fc 2RT 1 srftEr= i 3Rn^fcT 1 > 'sflw^'o^iom^ =sfl3«T r -w<'5. 1 jr^t<t= 1 q;f^r=^[%r 1 ^aT%=^ mw 1 SIT^rfr I ^| , RTr 5 f=a%T?^r I TTdqT=^-^ 5 ^|ui | | K^ci iR= 3 T 5 - wlacrrR r ^oTf#=52nqRari^ 1 gaaf ctkwt^ gaarq t ^ =3#a^r~ 1 1 3frg =^crqjra 1 cr^rfr qT^ras-’ 1 ^ w^i afor i ' RT=cRrra; 1 1 Brrr^=ftiH i ?m i a«rr iMcjprr sfft-( sr ^ ll 11 ‘ *

• पञ्चतन्त्रम्

[ कथा- स राजा तदाकर्ण्य विष्णुशर्माणमाहूय प्रोवाच-'भो भगवन् ! मदनुग्रहार्थमेतानर्थशास्त्रं प्रति द्राग्यथाऽनन्यसदृशान्विदधासि तथा कुरु । तदाऽहं त्वां शासनशतेन योजयिष्यामि ।' अथ विष्णुशर्मा तं राजानमूचे-'देव ! श्रूयतां मे तथ्यवचनं, नाऽहं विद्याविक्रयं शासनशतेनापि करोमि। पुनरेतांस्तव पुत्रा- न्मासषट्केन यदि नीतिशास्त्रज्ञान्न करोमि, ततः स्वनामत्यागं करोमि। किं बहुना ! श्रूयतां ममैष सिंहनादः-नाहमर्थलिप्सुब्रवीमि, ममाशीतिवर्षस्य व्यावृत्तसर्वेन्द्रियार्थस्य न किञ्चिदर्थेन प्रयोज- नम्। त्वत्प्रार्थनासिद्ध्यर्थसरस्वतीविनोदं करिष्यामि । तल्लिख्य. तामद्यतनो दिवसः, 'यद्यहं षण्मासाभ्यन्तरे तव पुत्रान्नयशास्त्र प्रत्यनन्यसदृशान्न करिष्यामि, ततो नाऽर्हति देवो देवमार्ग सन्दर्शयितुम् । प्रबुद्धान=सुबोधान् । तत्-मन्त्रिवाक्यम् । आकर्ण्य श्रुत्वा । अर्थशास्त्रं प्रति-नीति- शास्त्रे, राजशास्त्रे च । अनन्यसदृशान् अनुपमान् । शासनशतेन ग्रामशताधिका- रेण । ग्रामशतं तुभ्यं दास्यामीति यावत् । (सौ गाव आपको इनाम दूंगा।) देव राजन् । तथ्यवचनं सत्यं वाक्यम् । पुन =किन्तु । मासषटकेन षडियासरेव । स्वनामत्यागं-यशस पाण्डित्यगर्वस्य,स्वनाम्नश्च त्यागम् । एष वक्ष्यमाण., क्रियमाणश्च । सिहगर्जितमिव वादिगजेन्द्रवारणं सुस्पष्टं गभीरं वाक्यम् । श्रूयता: भवताऽऽकर्ण्यताम् । स्ववाक्ये विश्वासार्थ स्वस्मिन्नाप्तत्वं सूचयति-नाहमिति । कुत एतदत आह-ममेति । व्यावृत्ता सर्वे इन्द्रियाणामा यस्मात् तस्य व्या- वृत्तसर्वेन्द्रियार्थस्य विषयपराङ्मुखस्य। अर्थेन-धानादिना । त्वत्प्रार्थनासिद्ध्यर्थ= पालकस्य सतो भवतोऽभीष्टसिद्ध्यर्थमेव । सरस्वतीविनोद-विद्याशक्तिप्रदर्शन- कौतुकमानं । सिंहनादोपमं वाक्यमिदानीमाह-यदीति । नयशास्त्रं प्रति-नीति- १ 'अर्हति मे देवो देवमार्ग' मित्येव लिखितपुस्तके पाठः । तत्र-देव. भवान् राजा, मे मह्य, देवमार्ग यमराजराजधानीमार्ग, सन्दर्शयितुमर्हति प्रतिज्ञामने मृत्युदण्ड निर्वासनदण्ड वा दातुमर्हतीत्यर्थः । शोमनश्वार्य पाठ इति-गौडाः । srrar i i i W i I 2P

1. 2frf=^r?rf i ^=^nr%

•f%=?r Cv ^f*Wrt=^Jtl<II 'Jo II fa3Fftfifc|l u llsr %-frfp^r | ^T^RjcSR^ WH. 1 fags* 5Pfr I %Cf-W I R5#T=^T^T,^T ^ I ? «w g^rPi nwt ^ q^3?5r (Efi)q; i

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- ३६..... तद्यथानुश्रूयते-अस्ति दाक्षिणात्ये जनपदे महिलारोप्यं नाम नगरम् । तत्र धर्मोपार्जितभूरिविभवो वर्द्धमानको नाम वणि- पुत्रो बभूव । तस्य कदाचिद्रात्रौ शय्यारूढस्य चिन्ता समु. त्पन्ना, यत्-प्रभूतेऽपि वित्तेऽर्थोपायाश्चिन्तनीयाः, कर्तव्याश्चेति यत उक्तश्च- न हि तद्विद्यते किञ्चिद्यदर्थेन न सिद्धयति । यत्नेनै मतिमांस्तस्मोदर्थमेक प्रसाँधयेत् ॥ २ ॥ यस्याऽर्थास्तस्य मित्राणि, यस्याऽस्तिस्य बान्धवाः । यस्यार्थाः स पुमाँल्लोके, यस्याऽर्थाः स च पण्डितः ॥ ३ ॥ न सा विद्या न तदानं न तच्छिल्पं न सा कला । न तत्स्थैर्य हि धनिनां याचकैयन्न गीयते ॥ ४ ॥ इह लोके हि धनिनां परोऽपि सुजनायते । स्वजनोऽपि दरिद्राणां सर्वदा, दुर्जनायते ॥५॥ अर्थेभ्योऽपि, प्रवृद्धेभ्यः संवृत्तभ्यस्ततस्ततः । प्रवर्तन्ते क्रियाः सर्वाः पर्वतेभ्य इवाऽऽपगाः ॥ ६॥ पूज्यते यदपूज्योऽपि, यदगम्योऽपि गम्यते । वन्द्यते यदद्वन्द्योऽपि, स प्रभावो धनस्य च ।। ७ ।। जम्बुकेन-शृगालेन ( गीदड, सियार ) ॥१॥ धर्मेणोपार्जितो भूरि विभवो येनासौ-धर्मोपार्जितभूरिविभव =सदुपायलब्धधनराशि । वणिक्पुत्र =वैश्य । शय्यारूढस्य पर्यकविश्रान्तस्य । चिन्तामेवाह-यदिति । (यत्= कि)। प्रभूते= प्रचुरे। अर्थोपाया =धनार्जनोपाया. । एक केवलं । प्रसाधयेत् उपार्जयेत् । स्थैर्य-गाम्भीर्यादिकम् । (सुजन इवाचरति-) सुजनायते आत्मीयभावमवल- म्बते । दुर्जनायतेक्लेशप्रदो भवति । प्रवृद्धभ्य -वाणिज्यादिना सञ्चितेभ्य । संवृत्तेभ्य -तत्तत्कर्मसु यज्ञादिपु सम्यग्विनियुक्तेभ्यः। यद्वा-ततस्तत. संवृत्तेभ्यः नानोपायरुपलब्धेभ्यः। अत एव-प्रवृद्धेभ्यः वृद्धि प्राप्तेभ्य इत्यर्थ । गौडास्तु-तत संवृत्तेभ्य =नानामार्गळय- मुपगच्छय इत्यर्थमाहु । आपगा' नद्यः । अशनात् भोजनात् । अर्थार्थी धनभेद:]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

. अशनादिन्द्रियाणीव स्युः कार्याण्यखिलान्यपि । एतस्मात्कारणाद्वित्तं सर्वसाधनमुच्यते ।। ८॥ अर्थार्थी जीवलोकोऽयं श्मशानमपि सेवते । त्यक्ता जनयितारं स्वं निःस्वं गच्छति दूरतः ।। ९ ॥ गतवयसामपि पुंसां येपामा भवन्ति ते तरुणाः। अर्थेन तु ये हीना वृद्धास्ते यौवनेऽपि स्युः ॥१०॥ स चार्थः पुरुषाणां षड्भिरुपायैर्भवति-भिक्षया, नृपसेवया, कृषिकर्मणा, विद्योपार्जनेन, व्यवहारेण, वणिकर्मणा वा । सर्वेपामपि तेषां वाणिज्येनाऽतिरस्कृतोऽर्थलाभ' स्यात् । उक्तञ्च यत:- कृती भिक्षाऽनेकैर्वितरति नृपो नोचितमहो ! कृपिः क्लिष्टा, विद्या गुरुविनयवृत्त्याऽतिविपमा । कुसीदादारिद्रय परकरगतग्रन्थिशमना- न मन्ये वाणिज्यात्किमपि परमं वर्तनमिह ॥१॥ उपायानाञ्च सर्वेपामुपायः पण्यसङ्ग्रहः । धनार्थ शस्यते टेकस्तदन्यः संशयात्मकः ।।१२।। मभिवाञ्छन् । जीवलोक -प्राणिसङ्घ । नि स्व-निर्धनं । जनयितारं-पितर- मपि । गतवयसा वृद्धानाम् । दरिद्रास्तु यौवनेऽपि वृद्धा, स्युरित्यन्वय ॥१०॥ व्यवहार =कुसीदार्थ धनादिदानम् । वणिकर्मणा देशान्तरादितो वस्तून्या- दाय देशान्तरे विक्रयादिना । तेषाम् पूर्वोक्तपिायाना मध्ये । अतिरस्कृत = जेष्ठ, अनुपहतश्च । कृतेति । भिक्षुकाणामाधिक्यात् यथेच्छं धनलाभो न भवतीत्यर्थ.। उचितं= यथेप्सितं, न वितरति न ददाति । गुरुषु विनय , तेन या वृत्ति =वर्तनं, तया विषमा कठिना । गुरुकुलवासक्लेशबहुलेति यावत् । कुसीदं धनवृद्धि [ व्याज 'सूद'] 1. परेपा, करेषु गतो यो ग्रन्थि =मूलधनं, तस्य शमनं विनाशः, तस्मात् , अन्यहस्तगतधनस्य प्रायो दुर्लभत्वादित्याशय । वर्त्तनं जीवनोपायं १ 'हता मिक्षा ध्वाक्षैपिचलति नृपाणामपि मन ' इति लिखिते पाठान्तरम् । तत्र-ध्वालाभिक्षुका. । 'ध्वाज. काके वकेऽणिनि' इति हैमात् ।

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- तच वाणिज्यं सप्तविधमर्थागमाय स्यात् । तद्यथा- (१) गान्धिकव्यवहारः (२) निक्षेपश्वेशः (३) गौष्ठिककर्म (४) परिचितग्राहकागमः (५) मिथ्याक्रयकथनं, (६) कूट- तुलामानम्, (७) देशान्तराद्भाण्डानयनञ्चेति । उक्तञ्च- पण्यानां गान्धिकं पण्यं, किमन्यैः काञ्चनादिभिः । यत्रैकेन च यत्क्रीतं तच्छतेन प्रदीयते ।।१३।। निक्षेपे पतिते हh श्रेष्ठी स्तौति स्वदेवताम् । निक्षेपी म्रियते, तुभ्यं प्रदास्याम्युपयाचितम् ॥१४॥ न मन्येन श्रेष्ठं मन्ये ॥ पण्यानां-विक्रेयवस्तूना, संग्रह. सञ्चयः । तदन्य= कुसीदादि ॥ १२ ॥ अर्थागमाय-धनलाभाय । गन्ध. पण्यमस्य-गान्धिक, तस्य व्यवहार = व्यवसाय , धातुरसौषधसुगन्धद्रव्यादिविक्रय इति यावत् । निक्षेपप्रवेश.-कुसी- दादिलोभेन परैर्दत्तानां धनाना स्वनिकटे स्थापनं । ['धरोहर रखना' 'दूसरे के रुपए जमा करना' 'आभूषण आदि रखकर रुपए ऋण देना' आदि ] । गोष्ठे नियुक्तो गौष्ठिक , तस्य कर्म। राजभाण्डागाराधिकारादिना-[ 'भण्डारी 'मोदी' 'वोहरा' ] गवाध्यक्षतया वा धनागम । परिचिताना-चिरविश्वस्ताना। ग्राहका- णांकेतृणाम् । आगम =निरन्तरं समागम । [“नामी बनिया" ] । मिथ्या- क्रयकथनं अल्पमूल्यस्य रत्नादेमिथ्यैव महार्घत्वख्यापनं, विक्रयश्च । केचित्तु- मिथ्यैव क्रयार्थ ग्राहकप्रोत्साहनं, 'क्रयणीयमिदं शीघ्रं महर्घ भविष्यती'त्याहु । ('शीघ्र खरीद लीजिए, अन्यथा यह महंगा हो जायगा' )। सप्तविधमर्थोपायं पृथक्पृथक्स्तौति-पण्यानामिति । कूट-कपटघटितं तुला- मानं-तुलामानसाधनादिकं । मानबाट' 'वटखरा' इति लोके । ['टण्डी मारना' 'पासंग' 'कम वटखरा रखना] । देशान्तरात्-द्वीपान्तरादित., भाण्डानयन= विक्रेयद्रव्यानयनम् । ( वाहर से माल लाना, मंगाना)। पण्याना=विक्रेयद्रव्याणा मध्ये, गान्धिकं सुगन्धिद्रव्यमौषधादिकञ्च ['इन' आदि] पण्यं। श्रेष्टमिति शेप.। यत्र गान्धिकव्यवहारे, एकेन रूप्यकादिना, यत्-वस्तु, क्रीतमानीतञ्च, तत् शतेन शतरूप्यकै । प्रदीयते 'ग्राहकेभ्य' इति शेष. ।। १३ ॥ 'नियता'। भेद ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् **

११ गौष्टिककर्मनियुक्त श्रेष्ठी चिन्तयति चेतसा हृष्टः । वसुधा वसुसंपूर्णा मयाऽद्य लब्धा, किमन्येन ।। १५ ।। परिचितमागच्छन्तं ग्राहकमुत्कण्ठया विलोक्याऽसौ । हृष्यति तद्धनलुब्धो यद्वत्पुत्रेण जातेन ॥ १६ ॥ अन्यच्च- पूर्णाऽपूर्णैर्मानैः परिचितजनवञ्चनं, तथा नित्यम् । मिथ्याक्रयस्य कथनं, प्रकृतिरियं स्यात्किराटानाम् ।। १७॥ अन्यञ्च- द्विगुणं त्रिगुणं वित्तं भाण्डक्रयविचक्षणाः । प्राप्नुवन्त्युद्यमाल्लोका दूरदेशान्तरं गताः ॥ १८ ॥ निक्षेपे वृद्ध्यर्थ परैनिक्षिप्ते धने । हर्ये-स्वभवने । पतिते-आगते सति । श्रेष्ठी धनी वणिक् ( सेठ ) । स्वदेवता-स्वेष्टदेवताम् । स्तौति-उपयाचते । तदेवाह-निक्षेपी-धनस्थापक, म्रियते ( चेत् ) तुभ्य-देवतायै, उपयाचितम्= उपहार, [ भेंट 'परसाद' शीरनी] ।। १४ ॥ अद्य-गौष्ठिककर्मणि नियुक्तेन मया। वसुधा पृथिवी । वसुसम्पूर्णा धान्य- धनपूर्णा । लब्धा प्राप्ता । अन्येन इतोऽन्येन, किं न किमपि प्रयोजनं । नातोऽ- धिकं वाञ्छामि, सिद्धो मे हन्त ! मनोरथ इत्याशय । (गौष्ठिककर्म-राजभण्डार की रखवाली, राजभाण्डार में अनाज इकट्ठा करना। खजाने की रक्षा, सेना आदि को रसद देना । या तहसीलदारी)। परिचितं ग्राहकमागच्छन्तमुत्कण्ठया विलोक्य असौ श्रेष्ठी, ['सेठ] तस्य ग्राहकस्य धने,लुब्ध =अभिलाषवान् ॥१६॥ पूर्णैश्च अपूर्णैश्च पूर्णाऽपूणे =कपटघटितै, मान. तुलामानसाधनादिभि । [तराजु-' 'बटखरा'] परिचितजनाना-विश्वस्तग्राहकाणा। वञ्चनं-लुण्ठनम् । तथा=किञ्च, क्रयस्य मूल्यस्य, मिथ्याकथन-मिथ्या वद्धितैर्मूल्यै शपथशाह- काणा वञ्चनं । किराट वणिक् । ( किराड)। यथा-'किराटोऽटति साटोपं चेला- ञ्चितकटीतट' इति क्षेमेन्द्रस्य कलाविलासे वैश्यवर्णने ॥ १७ ॥ भाण्डानां विक्रयद्रव्याणा। क्रये-सङ्ग्रहे । विचक्षणाः कुशला । लोका = १ 'पूर्णाऽपूर्णे माने' इत्यपि पाठ कचित् ।

• पञ्चतन्त्रम्

[१ मित्र- -इत्येवं सम्प्रधार्य मथुरागामीनि भाण्डान्यादाय शुभायां तिथौ गुरुजनाऽनुज्ञातः सुरथाऽधिरूढः प्रस्थितः। तस्य च मङ्गल- वृपभौ सञ्जीवक-नन्दकनामानौ गृहोत्पन्नौ धूर्वोढारौ स्थितौ । तयोरेकः सञ्जीवकाऽभिधानो यमुनाकच्छमवतीर्णः सन्पङ्क- पूरमासाद्य कलितचरणो युगभङ्गं विधाय निषसाद । अथ तं तदवस्थमालोक्य वर्द्धमानः परं विषादमगमत् । तदर्थ च स्नेहाहदयस्त्रिरात्रं प्रयाणभङ्गमकरोत् । अथ तं विषण्णमालोक्य सार्थिकैरभिहितम्-'भोः श्रेष्टिन् ! किमेवं वृपभस्य कृते सिंह-व्याघ्रसमाकुले बह्वपायेऽस्मिन्वने समस्तसार्थस्त्वया सन्देहे नियोजितः ? । उक्तञ्च- न स्वल्पस्य कृते भूरि नाशयेन्मतिमान्नरः । एतदेवाऽत्र पाण्डित्यं यत्स्वल्पाद्भरिरक्षणम् ।। १९ ॥ अथाऽसौतदवधार्य सञ्जीवकस्य रक्षापुरुषान्निरूप्याऽशेषसार्थ चणिग्जना , श्रेष्टिन । देशान्तर गत्वा मूल्यादपि द्विगुणं चतुर्गुणं वा धनं प्राप्नु- चन्तीत्यर्थ.। इत्येवम् इत्थं विचार्य, देशान्तराद्भाण्डानयस्य सर्वथा श्रेष्ठता सम्प्रधार्य- निश्चित्य। मथुरागामीनि-मथुरापुर्या विक्रेयाणि, तदुचितानीति यावत् । भाण्डानि= पण्यानि । 'भाण्ड क्लीवममत्रेऽश्वभूषणे तथा । वणिमूलधनेऽन्ये तु पण्ये केचिदु- पस्करे ॥' इति केशव । धूर्वोढारी-बलिष्ठौ बलीवदौ । स्थितौ आस्ताम् । यमुना- कच्छ कालिन्दीतीरप्रदेश । 'कच्छो जलाशयप्रान्ते पार्श्व इति केशव । पङ्क- पूरं कर्दमकदम्बम् । [ 'दलदल'] । कलितचरण =खण्डितचरण । युगस्य स्वस्कन्धावसक्तरथाग्रभागस्य । (जुआ) भङ्ग त्रोटनं । निषसाद भूमौ पपात । वर्धमान =तन्नामा श्रेष्ठी। विपाद-दु खम् , प्रयाणभङ्गं-अवस्थानम् । ['पडाव डालना'] । तं श्रेष्टिनम् । सार्थे भवा: सार्थिका , तै सहचरैर्वणिग्जनै । ['साथी' ] । 'सार्थस्त्वर्थवति त्रिषु । समूहभेदे तु पुमान् प्राणिना'मिति केशव । बहपाये-नानाशकातकप्रदे । सन्देहे प्राणसङ्कटे। नियोजित =निक्षिप्त । स्वल्पात् -स्वल्पमुपेक्ष्य । ल्यब्लोपे पञ्चमी ॥ १९॥ असौ वर्द्धमान । तत् नियुज्य निश्चित्य स्वानुयायिजनोक्तम् । अवधार्य युक्त'भेद ]

• • अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

नीत्वा प्रस्थितः। -अथ रक्षापुरुषा अपि-वह्वपायं तद्वनं विदित्वा सञ्जीवकं परित्यज्य पृष्ठतोगत्वाऽन्येद्युस्तं.सार्थवाहंमिथ्याऽऽहु 'स्वामिन् ! मृतोऽसौ सञ्जीवकः । अस्माभिस्तु 'सार्थवाहस्याऽ. भीष्ट' इति मत्वा वह्निना संस्कृतः' इति । तच्छ्रुत्वा सार्थवाहः कृतज्ञतया स्नेहाहृदयस्तस्यौर्ध्व- देहिकक्रिया वृषोत्सर्गादिकाः सर्वाश्चकार । सञ्जीवकोऽप्यायुःशेषतया यमुनासलिलमिः शिशिरतर- वातैराप्यायितशरीरः कथञ्चिदप्युत्थाय यमुनातटमुपपेदे । तत्र मरकतसदृशानि वालतृणाऽग्राणि भक्षयन्कतिपयैरहोभिर्हरवृषभ इव पीनः ककुझान्बलवांश्च संवृत्तः। प्रत्यहं वल्मीकशिखरामाणि शृङ्गाभ्यां विदारयन्गर्जमान आस्ते । साधु चेदमुच्यते- अरक्षितं तिष्ठति दैवरक्षितं सुरक्षितं दैवहतं विनश्यति । जीवत्यनाथोऽपि वने विसर्जितः कृतप्रयत्नोऽपिगृहे विनश्यति ॥२०॥ अथ कदाचित्पिङ्गलको नाम सिंहः सर्वमृगपरिवृतः पिपा. साकुल उदकपानार्थयमुनातटमवतीर्णः सञ्जीवकस्य गम्भीरतर. रावं दूरादेवाऽशृणोत् । तच्छुत्वाऽतीव व्याकुलहृदयः ससा- ध्वसमाकारं प्रच्छाद्य वटतले चतुर्मण्डलावस्थानेनाऽवस्थितः। चतुर्मण्डलावस्थानं त्विदम्-सिंहः, सिंहानुयायिनः, काकरवर्गः, किंवृत्ताश्चेति । मिति निश्चित्य। रक्षापुरुषान् रक्षकान्। ('सिपाही रखवाले') निरूप्य-स्थापयित्वा। पृष्ठत =अनुपदमेव । (पीछे)। अन्येयु =अपरदिने (दूसरे दिन)। इति इत्थं । सार्थ- वाहस्य-वणिक्संघाधिपतेर्वर्द्धमानस्य भवत । अभीष्ट =प्रियोऽय वृपभ । इति इत्थं विचार्य । संस्कृत =दग्ध । और्ध्वदेहिकक्रिया =पिण्डदानादिका । वृपोत्सर्ग = तत्स्मरणार्थ धर्मवृपमोचनं । मरकत -मणिभेद [ 'पन्ना' ] । ककुमान्-मासल । वल्मीकं वामलर । ( ढूह )। तस्य शिखराणा शृङ्गाणामग्राणि अग्रभागान् । सर्वे मृगा =वन्यजन्तव । गम्भीरतररावं-बलवद्धुपारध्वनि । ससान्वसं-सभ- यम् । आकारं-निजभाव । चतुर्मण्डलावस्थानेन-मण्डलचतुष्टयाख्यव्यूह निर्माय, तेनात्मानं गोपायित्वा च । सिंह'--सर्वदेशवनाधिपति, सिंहानुयायिन -राज्य

• पञ्चतन्त्रम्

[१ मित्र- .. करटक अथ तस्य करटकदसनकनामानौ द्वौ शृगालौ मन्त्रिपुत्रौ भ्रष्टाधिकारी सदानुयायितावास्ताम् । तौ च परस्परं मन्त्रयतः। तत्र दमनकोऽब्रवीत्-भद्र करटक! अयं तावदस्मत्स्वामी पिङ्गलक उदकग्रहणार्थं यनुनाकच्छमवतीर्य स्थितः। स किं निमित्तं पिपासाकुलोऽपि निवृत्त्य व्यूहरचनांविधाय दौर्मनस्येना- भिभूतोऽत्र क्टतले स्थितः ? । आह-भद्र! किमावयोरनेन व्यापारण ? । उक्तञ्च यतः- x अव्यापारेषु व्यापार यो नर' कर्तुमिच्छति । स एव निधनं याति कीलोत्पाटीव वानर. ।। २१॥ दमनक आह-कथमेतत् ?' । सोऽब्रवीत्- १ कीलोत्पाटिवानरकथा । कस्मिश्चिन्नगराभ्याशे केनापि वणिक्पुत्रेण तरुषण्डमध्ये देवताऽऽयतन कर्तुमारब्धम् । तत्र च ये कर्मकराः स्थपत्यादय- स्ते मध्याह्नवेलायामाहारार्थ नगरमध्ये गच्छन्ति । अथ कदाचि- दानुषङ्गिक वानरयूथमितश्चेतश्च परिभ्रमदागतम् । तत्रैकस्य कस्य चिच्छिल्पिनोऽर्धस्फाटितोऽर्जुनवृक्षदारुमैयः स्तम्भः खदिर- कीलकेन मध्यनिहितेन तिष्ठति । एतस्मिन्नन्तरे ते वानरा. स्तरुशिखरमासादश्टङ्गदारुपर्यन्तेषु यथेच्छया क्रीडितुमारब्धाः। तन्त्रधारा अधिकारिण । काकरवर्गमध्यमणिप्रजा । किवृत्ता. वनान्तस्थान- वासिन सीमापाला , उत्तमाऽधममध्यमभेदात्रिविधा इति प्राचीनटिप्पणीकृतः । वृत्तनिर्देशका गुप्तचरा -देशान्तरादागता वा इति तु गौडा । दोर्मनस्येन= विपादेन । अव्यापारेषु-स्वव्यापारसीमावद्भुितेषु। व्यापार रक्षणाक्षणचेष्टा- दिकं । निधनं मरणम् । नगराभ्याशे-नगरसन्निधौ। तरुपण्डमध्ये-ग्रामसीमा- कानने । 'पण्डोऽस्त्री वृक्षनिक्रे' इति कोग । देवतायतनं मन्दिरम् । स्थपत्या- दय =चर्द्धकिप्रभृतय । ('वढई' 'कारीगर' )। आनुषङ्गिकं यदृच्छया । आगतं १. इयं कथाऽश्लीलत्वात्काशिकमध्यमपरीक्षापाठ्याशनो वहि ता । २. अधन' । भेद.]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

एकश्च तेपांप्रत्यासन्नमृत्युश्चापल्यात्तस्मिन्नर्धस्फाटितस्तम्भे उपविश्य पाणिभ्यां कीलकं संगृह्य यावदुत्पाटयितुमारेभे, तावत्तस्य स्तम्भमध्यगतवृषणस्य स्वस्थानाञ्चलितकीलकेन ‘यद्वृत्तं तत्प्रागेव निवेदितम्। अतोऽहंब्रवीमि-'अव्यापारेपु' इति।x F आवयोर्भक्षितशेष आहारोऽस्त्येव, तत्किमनेन व्यापारेण? | दमनक आह-भवानाहार्थी केवलमेव ? । तन्न युक्तम् । उक्तञ्च- सुहृदामुपकारकारणाविषतामप्यपकारकारणात् । नृपसंश्रय इष्यते बुधैर्जठरं को न बिभर्ति केवलम् ।। २२ ।। किञ्च-यस्मिञ्जीवति जीवन्ति बहव. सोऽत्र जीवतु। वयांसि कि न कुर्वन्ति चश्वा स्वोदरपूरणम् ? ।। २३ ।। तथा च-यज्जीव्यते क्षणमपि प्रथितं मनुष्यै- विज्ञानशौर्यविभवाऽऽर्यगुणैः समेतम् । तन्नाम जीवितमिह प्रवदन्ति तज्ज्ञाः, काकोऽपि जीवति चिराय बलिञ्च भुते ॥ २४ ॥ यो नात्मना न च परेण च वन्धुवर्गे, दीने दयां न कुरुते न च भृत्यवर्गे। प्राप्तम् । अर्धस्फाटित =किञ्चिद्विदारित । ( आधा चीरा हुआ)। अर्जुनवृक्ष- दारुमय -अर्जुनाख्यतरुकाष्ठघटित ।(स्तम्भ = धरण' खम्भा)। एक =कश्चिद्वानर । यवृत्तं यजातं । निवेदितं कथितमेव । मृत. स इत्यर्थ । भक्षितशेप =सिहभुक्ता- वशिष्ट । अनेन तिष्टती'त्यादिविचाररूपेण । व्यापारेण-वितर्केण । आहारार्थी= औदरिक , भोजनमात्रपरायणोऽलस । सुहृदामिति । सुहृदामुपकाराय शत्रूणा निग्रहायैव च पण्डितै राजसेवा क्रियते, उदरपोपणन्तु को न करोति 2 । उदरपोषणं सर्वैरेव क्रियते इत्याशय ॥ २२ ॥ वयासि-पक्षिण । प्रथित-सर्वातिशायि-यथा स्यात्तथेति क्रियाविशेषणम् । तज्ज्ञा = लोकव्यवहारविद पण्डिता । प्रवदन्ति स्तुवन्ति। चिराय बहुकालम् ॥२४॥ दीने वन्धुवर्गे, दीने मर्त्यवर्गे च य आत्मना-परेण वा परद्वारा वा । दया न कुरुते लोपकरोति ॥ २५ ॥

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- कि तस्य जीवितफलं हि मनुष्यलोके ? काकोऽपि जीवति चिराय बलिञ्च भुते ॥ २५ ॥ सुपूरा स्यात्कुनदिका, सुपूरो मूपिकाञ्जलिः । सुसन्तुष्टः कापुरुप: स्वल्पकेणापि तुप्यति ।। २६ ।। किञ्च-कि तेन जातु जातेन मातुर्योवनहारिणा ?। x आरोहति न यः स्वस्य वंशस्याऽग्रे-ध्वजो यथा ।। २७ ।। परिवर्तिनि संसारे मृतः को वा न जायते ? । जातस्तु गण्यते सोऽत्र यः स्फुरेच्च श्रियाधिकः ॥ २८ ॥ किञ्च-जातस्य नदीतीरे तस्यापि तृणस्य जन्मसाफल्यम् । यत्सलिलमज्जनाऽऽकुलजनहस्तालम्बन भवति ॥२९॥ तथा च-स्तिमितोन्नतसञ्चारा जनसन्तापहारिणः । जायन्ते विरला लोके जलदा इव सजनाः ॥ ३० ॥ कुनदिका क्षुद्रा नदी। सुपूरा-अल्पेनैव जलेन पूरयितुं शक्या । मूषिकस्य अञ्जलि =सूपकेण भोजनसङ्ग्रहाय वद्धोऽञ्जलि.। एवं कापुरुष =अनुद्यमशील. पुमान् , स्वल्पेनैव सन्तुष्यतीत्यर्थ ॥ २६ ॥ जातु-निश्चये, वाक्यालङ्कारे,प्रसिद्धौ वा । वंशस्य कुलस्य। ज्ञातिवान्धववर्गस्य, वंशाख्यमहीरुहस्य [वंश 'कुल' 'वॉस' ] वा। यथा ध्वजो वंशस्याऽग्रभागे स्फुरति, तथा यो निजवंशस्य मुख्यो न भवति, तेन जातेन खलु मातुर्योवना- पहार एव कृतः । एवञ्च व्यर्थ तस्य जन्मेत्याशय ॥ २७ ॥ स एव 'जात इति गण्यते य. श्रिया सर्वगुणसम्पदा, स्फुरत्-जगति प्रसिध्येत् ॥ २८॥ यत्-तृणं, तदपि जले निमजतो जनस्य आलम्बनाय प्रभवति । यस्तु पुमान् समर्थ सन्नपि नाऽन्यविपन्नजनोपकारमाचरति तस्य वृथैव जन्मेति भाव ॥ २९ ॥ स्तिमितेति । सज्जनपक्षे-स्तिमित' दयाई । उन्नत =दानदाक्षिण्यादि- गुणगणोपहित । सञ्चार: व्यवहार आचरणं च येषामिति । मेघपक्षे स्तिमितः जलभरमन्थर, उन्नतश्च-गगनप्रान्तचुम्बी च । सञ्चारः-प्रसारो व्याप्तिश्च येषामित्यर्थो वोध्य ॥ ३० ॥ भेद ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

निरतिशयं गरिमाणं तेन जनन्या' स्मरन्ति विद्वांसः । यत्कमपि वहति गर्भ महतामपि यो गुरुर्भवति ॥ ३१॥ अप्रकटीकृतशक्तिः शक्तोऽपि जनस्तिरस्क्रियां लभते। निवसन्नन्तर्दारुणि लव यो वह्निर्न तु ज्वलितः ॥ ३२ ॥ करटक-आह,-आवां तावदप्रधानौ, तत्किमावयोरनेन व्यापारण? | उक्तञ्च- अपृष्टोऽत्राऽप्रधानो यो ब्रूते राज्ञः पुरः कुधीः । न केवलमसंमानं-लभते च विडम्बनम् ॥ ३३॥ तथाच- वचस्तत्र प्रयोक्तव्यं यत्रोक्तं लभते फलम् । स्थायीभवति चाऽत्यन्तं-रागः शुक्लपटे यथा ।। ३४ ॥ दमनक आह-मा.मैवं वद । अप्रधानः प्रधानः स्यात्सेवते यदि पार्थिवम् । प्रधानोऽप्यप्रधानः स्याद्यदि सेवाविवर्जित. ॥ ३५ ॥ यत उक्तश्च- आसन्नमेव नृपतिर्भजते मनुष्यं X विद्याविहीनमकुलीनससंस्कृतं वा । प्रायेण भूमिपतयः प्रमदा लताश्च यत्पार्श्वतो भवति तत्परिवेष्टयन्ति ।। ३६ ।। य. गर्भ । तदुद्भूतो वाल इति यावत् ॥ ३१ ॥ अप्रकटितेति । शक्तोऽपि यदि अप्रकटितशक्तिश्चेजनेस्तिरस्क्रियते, यस्तु शक्तिमात्मनोऽकुण्ठिता विस्तारयति स एव तु संमानभाजनमित्याशयः। अरणि- काष्ठादौ हि वह्निर्निवसतीति प्रसिद्धि ॥ ३२॥ केवलमसंमानं तिरस्कारमेव न । विडम्बनम् उपहासमपि ॥ ३३ ॥ प्रयोक्तव्यं वक्तव्यम् । फलं लभते सफल भवति । राग -नीलीमजिष्ठा- दिराग (रंग)। पार्थिवं-राजानम् ॥ ३५ ॥ असंस्कृत दुष्टमविनीतञ्च । यत् किमपि वस्तु योग्यमयोग्यं वा तदेव भजन्ति । प्रमदा. स्त्रिय ॥ ३६ ॥

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- तथाच- कोपप्रसादवस्तूनि ये विचिन्वन्ति सेवकाः । आरोहन्ति शनैः पश्चाद्धन्वन्तमपि पार्थिवम् ।। ३७ ॥ विद्यावतां महेच्छानां शिल्पविक्रमशालिनाम् । सेवावृत्तिविदां चैव नाश्रयः-पार्थिवं विना ।। ३८ ॥ ये जात्यादिमहोत्साहान्नरेन्द्रान्नोपयान्ति च । तेषामामरणं भिक्षा प्रायश्चित्तं विनिर्मितम् ॥ ३९ ॥ ये च प्राहुर्दुरात्मानो-'दुराराध्या महीभुजः'। प्रमादाऽऽलस्यजाड्यानि ख्यापितानि निजानितैः ॥४०॥ सान्व्याघ्रान्गजान्सिहान्पश्योपायैर्वशीकृतान्। 'राजे'ति कियती मात्रा ? धीमतामप्रमादिनाम् ।। ४१ ।। राजानमेव संश्रित्य विद्वान्याति परां गतिम् । विना मलयमन्यत्र चन्दनं न प्ररोहति ॥४२॥ धवलान्यातपत्राणि, वाजिनश्च मनोरमाः । सदा मत्ताश्च मातङ्गाः, प्रसन्ने सति भूपतौ' ॥४३॥ कोपस्य-क्रोधस्य, य. प्रसाद =दूरीकरणं, तदुपयोगीनि वस्तूनि धैर्यादिगुणान् , मधुरघासग्रासादीश्च, ये सेवका , शूराश्च-विचिन्वन्ति भजन्ते, सहन्ति, तेषा पुरत. स्थापयन्ति च । ते पुरुषा., अश्वसादिनश्च । अश्वादिपक्षे-पश्चात् पश्चा- त्पादौ, ( 'दुलत्ती मारना ) धुन्वन्तं प्रक्षिपन्तम् । राजपक्षेतिरस्कुर्वन्तं च- पार्थिव-राजानं, पर्वतं ( लक्षणया ) अश्वञ्च । शनै =कियता कालेन, आरोहन्ति- अधिरोहन्ति । तानावर्जयन्ति, अधिकुर्वते चेत्यर्थ ॥ ३७॥ विद्यावतां विदुपा, महेच्छाना-महोदयाना, प्रौढोन्नतिमभिलष्यताञ्च ॥ ३८ ॥ जात्यादिमहोत्साहात-जात्यादिगर्वात् उपयान्ति सेवन्ते ॥ ३९ ॥ महीभुज -राजान., दुराराध्या आराधयितुमगक्या , इति ये दुरात्मान कापुरुपा कथयन्ति । तै. स्वाऽयोग्यतैव प्रकटीक्रियते इत्याशय ॥ ४० ॥ व्याघ्रादयोऽप्युपायैर्वशीभवन्ति तदा राजेति नाम-कियती मात्रा ? (“कौन वडी वस्तु है") ॥ ४१ ॥ परा श्रेष्टा । गति-सम्मानम् ॥ ४२ ॥ आतपत्राणि छत्राणि, वाजिन =अश्वा । मातशा हस्तिन.। लभ्यन्ते' इति भेदः]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

करटक आह-'अथ भवान् किं कर्तुमनाः ? ।' सोऽब्रवीत्-'अद्याऽस्मत्स्वामी पिङ्गलको भीतो, भीतपरि वारश्च वर्तते । तदेनं गत्वा भय कारणं विज्ञाय सन्धि-विग्रह- याना-ऽऽसन-संश्रयद्वैधीभावानामेकतमेन-संविधास्ये।' करटक आह-'अथ कथं वेत्ति भवान्-यद्भयाविष्टोऽयं स्वामी ?' । सोऽब्रवीत्-ज्ञेयं किमत्र ? । यत उक्तञ्च- उदीरितोऽर्थः पशुनापि गृह्यते याश्च नागाश्च वहन्ति नोदिताः। अनुक्तमप्यूहति पण्डितो जनः परेगितज्ञानफला हि बुद्धयः ॥ ४४ ॥ तथाच- आकारैरिङ्गितैर्गत्या चेष्टया भाषणेन च । नेत्रवऋविकारैश्च लक्ष्यतेऽन्तर्गतं मनः ।। ४५ ।। तदीनं भयाकुलं प्राप्य स्वबुद्धिप्रभावेण निर्भयं कृत्वा वशीकृत्य च निजां साचिव्यपदवीं समासादयिष्यामि । करटक आह-'अनभिज्ञो भवान्सेवाधर्मस्य, तत्कथमेनं वशीकरिप्यसि ? ।' सोऽब्रवीत्-'कथमहं सेवानभिज्ञः १ । मया शेष ॥ ४३ ॥ अथेति प्रश्ने । (अच्छा तो)। किङ्कर्तुमना ?=किङ्कर्तुमिच्छति ? सन्धि =मित्रता, विग्रह -युद्धं, यानम् आक्रमणं, ('चढाई')। आसनं दुर्गाद्या- श्रयण, ('किले बन्दी')। सश्रय =बलवत्स्वमित्राश्रयणं, द्वैधीभाव =शत्रुसेनादि- पूपजापो, विरोधोत्पादनञ्च । संविधास्ये कार्य करिष्ये । उदीरित =कथित ,अर्थ-विषय ,गृह्यते ज्ञायते,हयाश्च-अश्वा अपि,नागाश्च हस्तिनोऽपि, नोदिता प्रेरिता -सन्त । चोदिता इति पाठेऽपि स एवार्थ । नुद प्रेरणे । वहन्ति नयन्ति। पण्डित -अनुक्तमपि वस्तु-अहति-विजानाति, तर्क- यति । परस्य यदिगित-भाव , तस्य ज्ञानमेव फलं यासान्ता बुद्धय इत्यर्थ ॥४४॥ आकारै मुखादिसंस्थानविशेपै , इशितै =भावविकार , चेष्टया हस्तपादादि- चालन , नेत्रवक्त्रविकारै -मुखभङ्गी-नेत्रारुण्यप्रसादादिभिश्च । मन-मनोगत भयादिकं । लक्ष्यते-जायते ॥ ४५ ॥ २०

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- हि तातोत्सङ्ग क्रीडताऽभ्यागतसाधूनां नीतिशास्त्रं पठतां यच्छ्रुतं सेवा-धर्मस्य सारभूतं-हृदि स्थापितम् । श्रूयताम् । तच्चेदम्- सुवर्णपुष्पिता पृथ्वी विचिन्वति नरास्त्रयः। शूरश्च कृतविद्यश्च यश्च जानाति सेवितुम् ॥४६॥ ये सेवकाः प्रभुहिता ग्राह्यवाक्या विशेपतः । आश्रयेत्पार्थिवं विद्वांस्तवारेणैव नाऽन्यथा ॥४७॥ यो न वेत्ति गुणान् यस्य न तं सेवेत पण्डितः । न हि तस्मात्फलं किञ्चित्सुकृष्टादूपरादिव ॥४८॥ द्रव्यप्रकृतिहीनोऽपि सेव्यः सेव्यगुणाऽन्वितः । भवत्याजीवनं तस्मात्फलं कालान्तरादपि ।। ४९ ॥ अपि स्थाणुवदासीनः शुष्यन्परिगतः क्षुधा। न त्वेवाऽनात्मसंपन्नादृत्तिमीहेत पण्डितः ॥ ५० ॥ सेवकः स्वामिनं द्वेष्टि कृपणं परुपाक्षरम् । तातस्य-पितु.-उत्सङ्गे-कोडे ('गोद मे' ) । 'तद्धृदि स्थापित मिति- सम्बन्ध । तच्च-सेवाधर्मतत्त्वञ्च । राजसभासु सदाऽनुसन्धेयं रहस्यभूतमुप. देशमाह-सुवर्णेति । सुवर्णमेव पुष्पाणि-सुवर्णपुप्पाणि, तानि सजातानि यस्या सा ता-सुवर्णपुष्पिताम्-सुवर्णपूर्णाम् , विचिन्वन्ति स्वायत्तीकुर्वन्ति ॥४६॥ ग्राह्यवाक्या. आप्ततमा । पार्थिवं-राजानम् । तद्वारेणैव-राजप्रियजनद्वारैव । अन्यथा-स्वयमेव ।। ४७ ॥ सुकृष्टात्-समुचितेन कर्षणादिना संस्कृतात् । ऊप- रात्-सस्योत्पत्ययोग्यक्षारवहुलभूमेरिव । (ऊखर भूमि की तरह')। फलं-सस्या- दिकं धनं च। न नैव भवति ॥४८॥दव्यस्य प्रकृति =प्रवृद्धि । तया हीनोऽपि अल्पधनोऽपि । सेव्यगुणै =औदार्यादिभिः । अन्वित =युक्त । आजीवनं जीविका- त्मकं फलं । कालान्तरादपि कालान्तरेऽपि । तस्मात् राजादेर्भवति ॥ ४९ ॥ क्षुधा-अन्नजलबुभुक्षादिना । परिगत =व्याप्तः । स्थाणुवत्-निप्पत्रवृक्षवतं । शुष्येत् दु.खमनुभवेत् । अनात्मसम्पन्नात्-युक्तायुक्तविवेकरहितात्-राज । वृत्तिजीविकाम् । न ईहेत-न वाञ्छेत् ॥५०॥ यः सेवको दुष्टं स्वामिनं निन्दति १. 'प्रिया हिताश्च ये राज्ञाम्' इति पाठान्तरम् । २. स्वामिन देष्टि सेवकाधम इत्यसौ'-इति पाठान्तरम् । भेदः]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

२१ आत्मानं किं स न द्वेष्टि सेव्यासेव्यं न वेत्तिः यः ॥५१॥ यमाश्रित्य न विश्राम क्षुधा यान्ति सेवकाः । सोऽर्कवन्नृपतिस्त्याज्यः सदा पुष्पफलोऽपि सन्।। ५२ ।। राजमातरि देव्याञ्च कुमारे मुख्यमन्त्रिणि । पुरोहिते प्रतीहारे सदा वर्तेत राजेवत् ॥५३॥ 'जीवेति प्रब्रुवन्प्रोक्तः कृत्याऽकृत्यविचक्षणः । करोति निर्विकल्पं यः स भवेद्राजवल्लभः ॥ ५४॥ अन्तःपुरचरैः सार्ध यो न मन्त्रं समाचरेत् । न कलत्रैर्न रेन्द्रस्य स भवेद्राजवल्लभः ॥५५ ।। प्रभुप्रसादजं वित्तं सत्पात्रे यो नियोजयेत् । वस्त्राद्यञ्च दधात्यङ्गे स भजेद्राजवल्लभः ॥५६ ।। द्यूतं यो यमदूताभं, हालां हालाहलोपमाम् । पश्येद्दारान्वृथाकारान्स भवेद्राजवल्लभः ॥ ५७॥ युद्धकालेऽग्रगो य. स्यात्सदापृष्ठाऽनुग. पुरे । प्रमोाराश्रितो हh स भवेद्राजवल्लभः ॥५८॥ 'सम्मतोऽहं विभोर्नित्य' मिति मत्वा व्यतिक्रमेत् । कृच्छ्रेष्वपि न मर्यादा स भवेद्राजवल्लभः ॥ ५९ ।। स सेव्यासेव्यविवेकशून्यं स्वात्मानमेव कुतो न निन्दति ॥ ५१ ।। अर्कवत्। अर्कवृक्षवत् । ('मदार' 'आक')॥ ५२ ॥ देवी राजमहिषी । कुमारे राजपुत्रे, प्रतीहारे-राजरक्षापुरुषाध्यक्ष, द्वारपाले च ॥ ५३॥ राजानुरागसिद्धयुपायमाह-जीवेत्यादि । प्रोक्त कार्ये नियुक्त । जीवेति- चिरंजीवेति ब्रुवन् । निर्विकल्पं नि संशयं य कृत्यं करोति स राजप्रियो भवति । द्यूत यमदूताभं पश्येत् । हाला-सुरा, हालाहलोपमा विषोपमा पश्येत् । दारान्= राजप्रमदा । वृथाकारान्-चित्रलिखितपुत्तलिकावत् पश्येत् स राजप्रियो भवति ॥५७ अग्रग =अग्रणी । पुरे-नगरे । हर्ये राजगृहे । द्वाराश्रित सर्वदा सन्निहित ॥५८॥ कृच्छ्रेष्वपि आपत्कालेष्वपि यो मर्यादा राजादिसन्मानमर्यादां, नियमञ्च न व्यतिक्रमेत उल्लङ्घयेत् , स राजवल्लभो भवति ॥ ५९ ॥ , 'कर्तव्य राजवत्सदा'। २ 'सुप्राप्त यो निवेदयेत् ।'पा०। ३ 'यथाकारान्। ४. 'व्यतिव्रजेत् ।

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- द्वेषिद्वपपरो नित्यमिष्टानामिष्टकर्मकृत् । यो नरो नरनाथस्य स भवेद्राजवल्लभः ॥ ६०॥ प्रोक्तः प्रत्युत्तरं नाऽऽह विरुद्धं प्रभुणा च यः । न समीपे हसत्युच्चैः स भवेद्राजवल्लभः ॥ ६१ ॥ यो रणं शरणं यद्वन्मन्यते भयवर्जितः । प्रवासं स्वपुराऽऽवासं स भवेद्राजवल्लभः ॥ ६२ ।। न कुर्यान्नरनाथस्य योपिद्भिः सह सङ्गतिम् । न निन्दा न विवादं च स भवेद्राजवल्लभः ।। ६३ ।। करटक आह-अथ भवांस्तत्र गत्वा किन्तावत्प्रथम वक्ष्यति तत्तावदुच्यताम् ।' दमनक आह- 'उत्तरादुत्तरं वाक्यं वदतां सम्प्रजायते । सुवृष्टिगुणसम्पन्नाद्वीजाद्वीजमिवाऽपरम् ॥ ६४॥ अपायसन्दर्शनजां विपत्तिमुपायसन्दर्शनजां च सिद्धिम् । मेधाविनो नीतिविदः प्रयुक्तां पुरः स्फुरन्तीमिव वर्णयन्ति ॥६५|| राज्ञो-द्वेषिषु शत्रुषु, द्वेपपरः। राज:-इष्टाना=मित्राणाम् । इष्टकर्मकृत्- प्रियकृत् राजवल्लभ ॥६०॥ प्रभुणा विरुद्धम-अनुचितम्-उक्तऽपि यः प्रत्युत्तर नाह=न ब्रूते, स राजवल्लभो भवति ॥६१॥ यो निर्भय पुमान्-रणं युद्धं, शरणं गृहमिव मन्यते । प्रवासं-दूराध्वयात्राञ्च, स्वपुरनिवासमिव-मन्यते स राजप्रियो भवति ॥ ६२ ॥ तावत् आदौ । वक्ष्यति अभिधास्यति । वदता परस्परं कथा कुर्वताम् । उत्तरं श्रुत्वैव प्रत्युत्तरं स्फुरति, यथा सुवृष्टिनिष्पन्नादुत्तमाद्वीजात्क्षेत्रे- निक्षिप्ताद्वीजान्तरं भवति ॥ ६४ ॥ अपगतोऽय. शुभावहो विधिर्यस्मादसौ-अपाय । 'अपायोऽपगमे तथा । पलायनेऽथाऽपेताये' इति केशवः । 'अयः शुभावहो विधि' रित्यमरश्च । अपा- यस्य सन्दर्शनं, तस्माज्जाताम्-अपायसन्दर्शनजाम् अनिष्टमन्त्रनिर्धारणानुष्टानो- द्भूताम् । विपत्ति राज्यादिहानिम् । उपायसन्दर्शनजा-समुचितसन्धिविग्रहाद्यनु- ष्ठानसमुद्भूता। प्रयुक्ता याथातथ्येन निर्धारिता, सिद्धि-शत्रुवधादिसिद्धि,लाभं च । 'उत्तरादेव जायते' । २ 'नीतिगुणे'ति-'नीतिविधीनि च पाठान्तरम् । भेद] .

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

एकेपां वाचि शुकवदन्येपां हृदि मूकवत् । हृदि वाचि तथान्येषां वल्गु वल्गन्ति सूक्तयः ।। ६६ ।। न चाऽहमप्राप्तकालं वक्ष्ये। आकर्णितं मया नीतिसारं पितुः पूर्वमुत्सङ्गं हि निषेवता- 'अप्राप्तकालं वचनं बृहस्पतिरपि ब्रुवन् । लभते बह्ववज्ञानमपमानं च पुष्कलम् ॥ ६७ ॥ करटक आह- दुराराध्या हि राजानः पर्वता इव सर्वदा । व्यालाऽऽकीर्णाः सुविषमाः कठिना दुष्टसेविताः ॥ ६८ ।। तथा च-भोगिनः कञ्चुकाविष्टाः कुटिलाः क्रूरचेष्टिताः । सुदुष्टा मनसाध्याश्च राजानः पन्नगा इव ॥ ६९॥ पुर स्फुरन्तीमिव करतलामलकवचक्षुषा विभाव्यमानामिव वर्णयन्ति। अनु- चिताचरणजन्या विपदं, श्रेष्ठनिर्धारितोपायानुष्टानां सिद्धिञ्च, तत्त्वविदो नीति- विशारदा प्रथममेव प्रदर्शयन्तीति भाव । 'नीतिगुणप्रयुक्ता मिति पाठान्तरम् । तत्र-नीतिगुणें प्रयुक्ताम् षाड्गुण्यशालिनीमित्यर्थो बोध्य. ॥ ६५ ॥ वल्गु-मनोरमं यथा स्यात्तथा- । वल्गन्ति प्रस्फुरन्ति ॥ ६६ ॥ उत्सङ्ग-कोडं । निषेवता भजमानेन । बाल्यावस्थायामिति यावत् । पुष्कल वहुलम् ॥६॥ व्यालै =खलै , हिंस्रसिहादिपशुभिर्वनगजैश्च । आकीर्णा =व्याप्ता । व्यालो दुष्टगजे सर्प शठे श्वापदसिंहयो' इति हैम । सुविषमा अपायवहुला , निम्नोन्न- तप्रदेशविषमाश्च । कठिना =क्रूरा , शिलासकुलाश्च । दुष्टसेविता =नटविटादिक्रूर- जनपरवशा , सर्पादिदुष्टजन्तुदुर्गमाश्च ॥ ६८ ॥ भोगिन =भोगशालिन । 'अहे शरीरं भोग स्यात्' इत्यमरः । 'भोगी भुजङ्गमेऽपि स्यात् ग्राममात्रनृपे पुमान्' इति विश्व । कञ्चुकाविष्टा =धृतकवचा , कञ्चकावृताश्च । कैजुको वारबाणे स्यान्निर्मोके कवचेऽपि चेति विश्व । पन्नगा = सर्पा ॥ ६९ ॥ , भोगिन कधुकासक्ताः क्रूरा कुटिलगामिन । सुरौद्रा मन्त्रसाध्याश्च'-इति पाठा । २ कञ्चुक ='चोला' 'अंगरखा' 'सापकी केचुली' । २४

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- द्विजिह्वाः क्रूरकर्माणोऽनिष्टाश्छिद्रानुसारिणः । दूरतोऽपि हि पश्यन्ति राजानो भुजगा इव ।। ७० ।। स्वल्पमप्यपकुर्वन्ति येऽभीष्टा हि महीपतेः । ते वह्नाविव दह्यन्ते पतङ्गाः पापचेतसः ॥ ७१ ॥ दुरारोहं पदं राज्ञां सर्वलोकनमस्कृतम् । स्वल्पेनाप्यपकारेण ब्राह्मण्यमिव दुष्यति ।। ७२ ॥ दुराराध्या श्रियो राज्ञां दुरापा दुष्परिग्रहाः । तिष्ठन्त्याप इवाधारे चिरमात्मनि संस्थिताः ।।७३ ।। दमनक आह-सत्यमेतत् । किन्तु- यस्य यस्य हि यो भावस्तेन तेन समाचरन् । अनुप्रविश्य मेधावी क्षिप्रमात्मवशं नयेत् ।। ७४ ।। भर्तुश्चित्तानुवर्तित्वं सुवृत्तं चाऽनुजीविनाम् । राक्षसाश्चापि गृह्यन्ते नित्यं छन्दाऽनुवर्तिभिः।। ७५ ।। द्विजिहा =जिहाद्वययुता , कूटभाषिणश्च । अनिष्टा =अनिष्टकारका । छिद्रा- नुसारिण =विलेशया , दोपदर्शिनश्च । 'छिद्रं दोपे च विवरें' इति हैमः ॥ ७० ॥ राज्ञ प्रिया अपि यदि स्वल्पमपि राज्ञोऽपकुर्वन्ति तदा पतङ्गा वाविव दह्यन्ते-स्वयमेव विनश्यन्ति । 'राजकोपानले' इति शेष ॥ ७१ ॥ ब्राह्मण्यं ब्रह्मतेज , दुष्यति-विकारं भजते, दूषयतीति वा ॥ ७२ ॥ राज्ञा श्रिय =राजलक्ष्म्य । दुरापा =दुर्लभाः। दुष्परिग्रहाः दुखेन रक्ष- णीया । आत्मनि संस्थिता -स्वयं निरीक्षिता., स्ववशे स्थापिता एव च-जला- धारे जलमिव । चिरं तिष्ठन्ति । यथा जलाधार एव जलं चिरं तिष्ठति, नान्यत्र, एवं विनीत एव राजनि श्रीस्तिष्ठति नान्यत्रत्याशय ॥ ७३ ॥ अनुप्रविश्य तदनुकूलाचरणं कृत्वैव । क्षिप्रं शीघ्रम् ॥ ७४ ॥ भर्तु =स्वामिन । चित्तानुवर्त्तित्वम् मनोऽनुकूलकर्तृत्वम् । अनुजीविना= सेवकाना । सुवृत्तं-सुशीलम् । राजवशीकरणसाधनम् । छन्दमनुवर्त्तन्ते तच्छीलै- छन्दानुवर्तिभि =अभिप्रायपरिपालकै । 'अभिप्रायश्छन्द आशय' इत्यमरः । (छन्दानुवर्ती खुशामदी' 'चापलूस')॥ ७५ ॥ १ तेन तेन हित नरम् । . भेदः]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

२५ सरुपि नृपे स्तुतिवचनं,तदभिमते प्रेम, तविषि द्वेषः । तदानस्य च शंसा, अमत्रतन्त्रं वशीकरणम् ॥ ७६॥ करटक आह-'यद्येवमभिमतं तर्हि शिवास्ते पन्थानः सन्तु, यथाभिलषितमनुष्टीयताम् ।' अप्रमादश्च कर्त्तव्यस्त्वया राज्ञः समाश्रये।. त्वदीयस्य शरीरस्य वयं भाग्योपजीविनः ।। सोऽपि तं प्रणम्य पिङ्गलकाभिमुखं प्रतस्थे । अथाऽऽगच्छन्तं दमनकमालोक्य पिङ्गलको द्वाःस्थमब्रवीत्- 'अपसार्यतां वेत्रलता, अयमस्माकं चिरन्तनो मन्त्रिपुत्रो दमन- कोऽव्याहतप्रवेश , तत्प्रवेश्यतां द्वितीयमण्डलभागो'ति । स आह-'यथाऽवादीद्भवान्'-इति । अथ प्रविश्य दमनको निर्दिष्टे आसने पिङ्गालक प्रणम्य प्राप्ताऽनुज्ञ उपविष्ट । स तु तस्य नखकुलिशालङ्कृतं दक्षिणपाणिमुपरि दत्त्वा भानपुरःसरमुवाच- 'अपि शिवं भवतः ?, कस्माञ्चिरादृष्टोऽसि ?।' दमनक आह-'यद्यपि न किञ्चिद्देवपादानामस्माभिः प्रयो- जनम्, तदैपि भवतां प्राप्तकालं वक्तव्यं, यत उत्तममध्यमाधमैः सर्वैरपि राज्ञां प्रयोजनम् । उक्तञ्च- नृपे-राजनि, सरुषि-क्रुद्ध सति, स्तुतिवचन-मृदुमधुरप्रशंसा, स्तुतिवाक्य- प्रयोग । तदभिमते-राजवल्लभे । प्रेम अनुराग । तद्विषि-राजविरुद्ध वस्तुनि जने च ।तदानस्य-राजदानस्य च, शसा-प्रशंसा। नस्त. मत्रतत्रे यस्मिन् तत्- अमन्त्रतन्त्र मन्त्रतन्त्ररहितं, मन्त्रतन्त्राभ्या विनाऽपि। वशीकरणं वशीकरणोपाय.। अभिमतम् अभिप्राय । पन्थानस्ते-शिवा =शोभना कुशलप्रदा शुभप्रदाश्च । सन्तु गम्यतामित्यर्थ । स =दमनक । द्वा स्थ-द्वारपाल । वेत्रलता-वेत्रयष्टी। (छडी) अव्याहत =अनवरुद्ध प्रवेशो यस्यासौ तथा। द्वितीयमण्डले अनुयायिमण्डले प्रवेगमर्हति । अतस्तत्रासन देहीत्यागय । मन्त्रिणस्तत्समानाश्च द्वितीयमण्डल- भागिन । स =सिंह । नखान्येव कुलिगानि वज्राणि, तैरलङ्कतं, पाणि-हस्तम् । उपरि-मस्तकोपरि । मानपुर सरं-ससत्कारम् । तस्य-दमनकस्य । देवपादाना= १ 'सरुषि नतिस्तुति' । २ 'अमन्त्रमूल मिति पाठान्तरम् । ३ 'पर'। ४ 'यतो न खलु राज्ञामुयोगकारणं किञ्चिन्न भवति' । पी०।। २६

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- दन्तस्य निष्कोपणकेन नित्यं कर्णस्य कण्डूयनकेन वापि । तृणेन कार्य भवतीश्वराणां किमङ्ग ! वाग्धस्तवता नरेण ।।७७|| तथा वयं देवपादानामन्वयागता भृत्या आपत्स्वपि पृष्ठ- गामिनो यद्यपि स्वमधिकारंन लभामहे तथापि देवपादानामेत. द्युक्तं न भवति । उक्तञ्च- स्थानेष्वेव नियोक्तव्या भृत्याश्चाऽऽभरणानि च । नहि चूडामणिः पादे 'प्रभवामीति वध्यते ।। ७८ ॥ यतः-अनभिज्ञो गुणानां यो न भृत्यैरनुगम्यते। धनाढ्योऽपि कुलीनोऽपि क्रमायातोऽपि भूपतिः ॥७९॥ उक्तञ्च-असमैः समीयमानः समैश्च परिहीयमानसत्कारः । धुरि चाऽनियुज्यमानस्त्रिभिरर्थपतिं त्यजति भृत्यः ।।८।। यच्चाऽविवेकितया राजा भृत्यानुत्तमपदयोग्यान् हीनाऽधम- स्थाने नियोजयति, न ते तत्रैवै तिष्ठन्ति, स भूपतेर्दोषो, न तेषाम् । प्रभूणां भवतां, न प्रयोजन नास्ति किमपि कार्य। नास्माकं महाराज स्मर- तीत्याशय । प्राप्तकालम्-उचितम् । परं किन्तु । तदपीत्यपि पाठ । वक्तव्यं मया किञ्चिद्वक्तव्यमस्तीत्याशय । दन्तस्येति । निष्कोषणकेन-दन्तासक्तोच्छिष्ट- निरासादिना, कण्ड्यनकेन कर्णफलकण्डूनिराकरणेन च। ईश्वराणां राज्ञा, जनाना- मिति यावत् । अङ्गेति सम्बोधने । वाग्घस्तवता=पाणिवाणीसंयुतेन । (समय पर तृण से भी काम पड़ता है, आदमी की तो वात ही क्या है )। राज्ञा प्रयोजन- 'भवतीति शेष । अन्वयागता -कुलक्रमागता । स्वमधिकार मन्त्रिपदादिकम् । प्रभवामि अहं प्रभुरस्मि' इति कृत्वा । चूडामणि =शिरोभूषणं-पादे न वव्य- तेऽनौचित्यात् ॥ ७८ ॥ क्रमायातः-कुलपरम्परागतोऽपि भूपति गुणाना=गुण- तारतम्यस्य अनभिज्ञश्चत्-मृत्यै श्रीयते। समीयमान =समन्वीयमान । अस- दृशजनतुल्यतया गण्यमान इति यावत् । समै =स्वसमापेक्षया। परिहीयमान सत्कारो यस्यासौ तथा । धुरि अग्रे । स्वसमुचिते स्थाने । अर्थपति-स्वामिनम् । भृत्य त्रिभि. कारणैस्त्यजतीत्यर्थ । उत्तमपदयोग्यान्-उत्कृष्टाधिकारसमुचितान् , १ 'यत्ते तत्रैव तिष्ठन्ती'त्यपि केचित्पठन्ति । तत्रैव= अयोग्यस्थाने ।भेद ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

२७ कनकभूपणसङ्ग्रहणोचितो यदि मणिवपुणि प्रतिबध्यते । न स विरौति ने चापिन शोभते भवति योजयितुर्वचनीयता ।।८।। यञ्च स्वाम्येवं वदति-चिरादृश्यसे' इति, तदपि श्रृयताम् । सव्यदक्षिणयोर्यत्र विशेषो नास्ति हस्तयोः । कस्तत्र क्षणमप्यार्यो विद्यमानगतिर्वसेत् ? ॥ ८२॥ काचे मणिमणौ काचो येषां बुद्धिर्विकल्पते । न तेषां सन्निधौ भृत्यो नाममात्रोऽपि तिष्ठति ॥ ८३ ॥ परीक्षका यत्र न सन्ति देशे नाऽर्घन्ति रत्नानि समुद्रजानि । आभीरदेशे किल चन्द्रकान्तं त्रिभिवराटेविपणन्ति गोपाः ।। ८४ ॥ लोहिताख्यस्य च मणेः पद्मरागस्य चाऽन्तरम् । यत्र नास्ति कथं तत्र क्रियते रत्नविक्रयः । ॥ ८५।। हीने अनुत्तमे। अधमे नीचतमे। स्थाने अधिकारे। ते उत्तमा, तत्रैव= स्वोचिताधिकारे, न तिष्ठन्ति-न नियुज्यन्ते,-एतद्व्यं भूपतेरेव दोप । तेपाम् उत्तमाना सेवकानाम् । कनकेति । कनकमये भूषणे यत्संग्रहण स्थापनं । तस्योचित =योग्य । त्रपुणि बङ्गे ('रागा' )। स मणिर्न विरौति-नैव किञ्चिद्वदति । किञ्च न शोभते इति न, किन्तु शोभते एव । वचनीयता=निन्दा ॥ ८१ ॥ तदपि तद्विषयेऽपि । श्रूयता-मदुक्तं श्रुत्वाऽवधार्यताम् । सव्य =वाम । विशेष भेद । विद्यमाना गतिर्यस्यासौ-विद्यमानगति =आश्रयान्तरान्वेषणयोग्य ,-समर्थ । आर्य =सज्जन । नैव वसेदित्याशय ॥ ८२ ॥ वुद्धि विकल्पते-सन्दिह्यते । येषामीदृशं संशया- त्मकं ज्ञानमुत्पद्यते , तेषाम्भ्रान्तानाम् , नाममात्र.-मृत्यनामधारी कोऽपि ॥८३॥ यत्र परीक्षका न सन्ति तत्र समुद्रजानि रत्नानि मौक्तिकादीनि न अर्घन्ति-न स्वाचितं मूल्य लभन्ते । आभीरदेशे पश्चिमसमुद्रतीरवर्त्यपरान्तप्रदेशे ('कच्छ- भुज' 'काठियावाड' ) । चन्द्रकान्तमणिं । वराटै कपर्दिकाभि । ('तीन कोंडी में')। गोपा=आभीरा ('अहीर')। विपणन्ति=विक्रीणन्ति' ॥ ८४ ॥ लोहि- ताख्य =लोहितनामा मणि, ('लाल')। लोहिताक्षस्येति पाठान्तरम् । पद्म- राग =पद्मरागमणि ('मानिक')। उभयोस्तुल्यवर्णत्वेऽपि पह्मरागालोहितमणि- १'नचापि विशोभते' इति पाठान्तरम् । २८

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- निर्विशेषं यदा स्वामी समं भृत्येपु वर्तते तत्रोद्यमसमर्थानामुत्साहः परिहीयते ।। ८६॥ न विना पार्थिवो भृत्यैर्न भृत्याः पार्थिवं विना । तेषां च व्यवहारोऽयं परस्परनिबन्धनः ।। ८७ ॥ भृत्यैर्विना स्वयं राजा लोकाऽनुग्रहकारिभिः । मयूखैरिव दीप्तांशुस्तेजस्यपि न शोभते ॥ ८८॥ अरैः सन्धार्यते नाभिर्नाभौ चाऽराः प्रतिष्ठिताः । स्वामिसेवकयोरेवं वृत्तिचक्र प्रवर्तते ।। ८९ ॥ शिरसा विधृता नित्यं स्नेहेन परिपालिताः । केशा अपि विरज्यन्ते निःस्नेहाः, कि न सेवकाः? ।। ९० ॥ राजा तुष्टो हि भृत्यानामर्थमात्रं प्रयच्छति । ते तु संमानमात्रेण प्राणैरप्युपकुर्वते ! ॥९१ ॥ एवं ज्ञात्वा नरेन्द्रेण भृत्याः कार्या विचक्षणाः । कुलीनाः शौर्यसंयुक्ताः शक्ता भक्ताः क्रमागताः ॥ ९२ ।। । महर्घ इति भाव. ॥ ८५ ॥ उत्तमाधमेपु निर्विशेष-भेदशून्यं यथा स्यात्तथा- सममेव-तुल्यमेव यदि स्वामी प्रभु प्रवर्त्तते तदा उद्योगसमर्थानाम् उद्योगशा- लिनामुत्तमाना भृत्यानामुत्साह परिहीयते नश्यति। 'सर्वभृत्येषु इति केचित्पठन्ति। ॥८६॥ परस्परनिवन्धन. अन्योन्याश्रित । लोकानुग्रहकारिभि-लोकोपका- रिभि । मयूखै =किरणैर्विना । दीप्तांशु =सूर्यइव-तेजस्वी अपि-प्रतापवानपि राजा, लोकानुग्रहकारिभिर्भूत्यैर्विना न शोभते ॥ ८८ ॥ अरै रथचक्रावयवैदण्डा- यमानै । नाभि रथचक्रमध्यभागपिण्डिका-धार्यते । नाभौ च अरा रथाङ्गचक्र- दण्डा । प्रतिष्ठिता =संनिविष्टा । वृत्तिचक्र-लोकयात्रारूपं चक्रं । जीविका च । प्रवर्तते प्रचलति ॥८९॥ शिरसा विधृता -मस्तके स्थापिताः, नितरां सत्कृताश्च । स्नेहेन तैलादिना च । निःस्नेहा =तैलादिरहिता । अनुरागवैकल्ये सति, कि न विरज्यन्ते कि न विकृतवर्णा भवन्ति, अपितु विरज्यन्ते एव । केशा यदि स्नेहरहिता, अनुरागवैकल्ये सति विरज्यन्ते तर्हि सेवका- किं नु । तेषा विरागे किमु वक्तव्यमित्याशय ॥ ९० ॥ अर्थमात्रं धनमेव केवलं। संमानमात्रेण= संमानेन तोपिता । प्राणैरपि स्वप्राणपरित्यागेनाऽपि । उपकुर्वते राजान'- + भेद ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

२९ 1 यः कृत्वा सुकृतं राज्ञो दुष्करं हितमुत्तमम् । लज्जया वक्ति नो किञ्चित्तेन राजा सहायवान् ॥ ९३ ॥ यस्मिन्कृत्यं समावेश्य निर्विशङ्केन चेतसा। आस्यते, सेवकः स स्यात्कलनमिव चाऽपरम् ॥ ९४ ॥ योऽनाहूतः समभ्येति द्वारि तिष्ठति सर्वदा। पृष्टः सत्यं मितं ब्रूते स भृत्योऽर्हो महीभुजाम् ॥ ९५ ॥ अनादिष्टोऽपि भूपस्य दृष्ट्वा हानिकरं च यः । यतते तस्य नाशाय, स भृत्योऽहों महीभुजाम् ।। ९६ ॥ ताडितोऽपि दुरुक्तोऽपि दण्डितोऽपि महीभुजा। यो न चिन्तयते पापं, स भृत्योऽर्हो महीभुजाम् ॥ ९७ ।। न गर्व कुरुते माने, नाऽपमाने च तप्यते । स्वाऽऽकारं रक्षयेद्यस्तु स भृत्योऽर्हो महीभुजाम् ।। ९८ ॥ न क्षुधा पीड्यते यस्तु निद्रया न कदाचन । न च शीतातपाद्यैश्च स भृत्योऽो महीभुजाम् ॥ ९९ ।। श्रुत्वा सानामिकी वार्ता भविष्यां स्वामिनं प्रति । प्रसन्नाऽऽस्यो भवेद्यस्तु स भृत्योऽर्हो महीभुजाम् ॥१०॥ मिति शेष ॥ ९१ ॥ विचक्षणा =कुशला ॥ ९२ ॥ यो मृत्यो राजो दुष्करं- परै कर्तुमशक्यम् , उत्तमं हितं सुकृतं-सुसम्पादितं यथा स्यात्तथा कृत्वाऽपि राज पुरतो लज्जया स्वकृत्यं न वक्ति, तेनैव भृत्येन राजा सहायवान् स एव मृत्यो राज्ञोऽनुरूपो मृत्य इति भाव । निर्विशङ्कं यथा स्यात्तथा आस्यते स्थी- यते । 'राजे तिशेष । अपरं-स सेवक, अपरं-द्वितीयं कलत्रमिव-पत्नीव हित- कारीति मन्तव्यः॥ ९४॥ अनादिष्टोपि-राज्ञाऽनाज्ञप्तोऽपि राजो हानिकर व्यसनादिकमत्याहितमुपस्थित दृष्ट्वा तस्य विनाशय-प्रतीकाराय यतते स मृत्यो राजयोग्य ॥ ९६ ॥ स्वाकार: स्वमनोभावं । रक्षयेत् निगृहेत् । विकारं नाप्नुयात् , न प्रदर्शयेच्च ॥ ९८ ॥ भविष्या साग्रामिकी भविष्यद्युद्धविपयिणी, श्रुत्वा यो मृत्य प्रसन्नवदनो भवति स भृत्य श्रेष्ठ. ॥ १०॥ ३०

• • पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- सीमा वृद्धि समायाति शुक्लपक्ष इवोडुराट् । नियोगसंस्थिते यस्मिन्स भृत्योऽर्हो महीभुजाम् ।।१०।। सीमा सङ्कोचमायाति वह्नौ चर्म इवाऽऽहितम् । स्थिते यस्मिन्स तु त्याज्योभृत्योराज्यं समीहता ।। १०२ ॥ तथा 'शृगालोऽयमिति मन्यमानेन ममोपरि स्वामिना यद्यवज्ञा क्रियते, तदप्ययुक्तम् । उक्तञ्च यतः- कौशेयं कृमिजं सुवर्णमुपलार्वाऽपि गोरोमतः पकात्तामरसं शशाङ्क उधेरिन्दीवरं गोमयात् । काष्ठादग्निरहेः फणादपि मणिर्गोपित्ततो रोचना प्राकाश्यं स्वगुणोदयेनगुणिनो गच्छन्ति, किं जन्मना।।१०३॥ मूपिका गृहजाताऽपि हन्तव्या स्वाऽपकारिणी। भक्ष्य प्रदानैर्मार्जारो हितकृत्प्रार्थ्यतेऽन्यतः ॥ १०४ ॥ एरण्डभिण्डाऽर्कनडैः प्रभूतैरपि सञ्चितैः । दारुकृत्यं यथा नास्ति तथैवाऽज्ञैः प्रयोजनम् ॥ १०५ ।। यस्मिन् भृत्ये नियोगसस्थिते अधिकारारूढे सति राज्ञो राज्यस्य सीमा (राज्य) प्रत्यहं वर्धते स भृत्य श्रेष्ठ ॥१०१॥ यस्मिन् नियोगस्थे अधिकार- स्थिते, यथा वहौ क्षितं चर्म सङ्कोचमेति तथैव-राज्यं हीयते-स भृत्योऽधम = त्याज्यः ॥ १०२॥ अवज्ञा-तिरकार । कौशेय-कृमिजं पट्टसूत्रं ('रेशम' )। कृमेरुत्पद्यते। सुवर्णमुपलप्रायात्पर्वतादुद्भवति। पुराणेषु गोरोमतो दूर्वोत्पत्तिर्गीयते। तामरसं पङ्कजम् । उदधे -क्षारजलाविलात्सागरात्-चन्द्रोत्पत्ति । इन्दीवरं-नीलो- त्पलं नाम स्थलकमलभेदः । गोमयात्-अवस्करात् ('खाद' 'कूडा कर्कट' 'गोबर आदि से)। रोचना-गोरोचना। 'भवतीति शेष । एवञ्च स्वगुणोदयेनैव गुणिन प्राकाश्य पूजा प्रसिद्धि च, गच्छन्ति । तत्र जन्मादिचिन्ता न कर्तव्या ॥१०३॥ गृहजातापि-अपकारकारितया मूषिका-हन्यते, मूषकविनाशकतयोपकारी मार्जारश्च अन्यतोऽपि-गृहान्तरादपि आनीय स्वगृहे रक्ष्यते इति उपकारापका- राभ्यामेवानुरागविरागौ न सम्बन्धितयेति भाव ॥१०४॥ एरण्डस्य ('रेडी')। भिण्डस्य-तरुभेदस्य, अर्कस्य-मन्दारस्य ('आक' 'मन्दार') नडै काण्डै , 'उपप्रदानैरिति पाठे-भक्ष्यादिदान. । २ 'एरण्डकाण्डाक' इति गौडा। भेद.]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

कि भक्तेनाऽसमर्थन कि शक्तेनाऽपकारिणा । भक्तं शक्तञ्च मां राजन्नाऽवज्ञातुं त्वमर्हसि ॥ १०६ ॥ पिङ्गलक आह-'भवत्वेवं तावत् , असमर्थः समर्थो वा, चिरन्तनस्त्वमस्माकं मन्त्रिपुत्रः, तद्विश्रब्धं ब्रूहि-यत्किञ्चि द्वतुकामः। दमनक आह–'देव ! विज्ञाप्यं किञ्चिदस्ति ।' पिङ्गलक आह-तनिवेदयाऽभिप्रेतम् ।' सोऽब्रवीत्- 'अपि स्वल्पतरं कार्य यद्भवेत्पृथिवीपतेः । तन्न वाच्यं सभामध्ये' प्रोवाचेदं बृहस्पतिः॥ १०७ ।। तदेकान्तिके मद्विज्ञाप्यमाकर्णयन्तु देवपादाः । यतः- पटकर्णो भिद्यते मन्त्रश्चतुष्कर्णः स्थिरो भवेत् । तस्मात्सर्वप्रयत्नेन पट्कर्णः वर्जयेत्सुधीः ॥ १०८ ॥ अथ पिङ्गलकाऽभिप्रायज्ञा व्याघ्रद्वीपिवृकपुरःसराः सर्वेऽपि तद्वचः समाकर्ण्य संसदि तत्क्षणादेव दूरीभूताः, कृताश्च। ततश्च दमनक आह-'उदकग्रहणार्थ प्रवृत्तस्य स्वामिनः किमिह निवृत्या. ऽवस्थानम् ?। पिङ्गलकः सविलक्षस्मितमाह-'न किञ्चिदपि।' ('डण्ठल' 'फरडा' )। ‘एरण्डपिण्डार्कनलै' रिति पाठान्तरम् । तत्र डलयोरै- क्यात्-नला =नडा एव । दारुकृत्यं-स्तम्भादिनिर्माणगृहधारणादि कार्यम् । 'एर- ण्डकाण्डार्कन' रिति तु गौडा पठन्ति ॥ १०५ ॥ असमर्थ समर्थो वा त्वं नात्र मे विचार , केवल 'पुराणमन्त्रिपुत्र' इत्येव मे प्रियोऽसि-इत्याशय । विश्रब्ध-निर्भयं । षट्कर्णा यत्र-('श्रोतृतयेति शेप,-) असौ पकर्ण = त्रिभिर्जनै श्रुत । भिद्यते-परैर्ज्ञायते । षण्णा कर्णाना समाहार -पट्कर्ण-पुरुपत्रय, वर्जयेत्-'मन्त्रणावसरें' इति शेष । यद्वा 'षट्वर्ण मन्त्रं वर्जये'दिति सम्बन्ध । व्याघ्र -शार्दूल ('बघेरा' ) । वृक =ईहामृग ('भेडिया' )। द्वीपी व्याघ्रभेद ('चीता' 'लकडवग्या' )। तद्वच =दमनकवचनं, संसदि-सभाया। कृता =ये भावानभिज्ञा मूर्खास्ते द्वारपालै रीकृताश्च । सविलक्षस्मित-स्वाकारप्रच्छादनार्थ किञ्चिद्धासं कृत्वा ( 'सूखी हंसी हंसकर' )। 'आह' इति शेष । न किञ्चिदपि'- 'कारणमस्तीति शेष । अत्र यत्कारणमस्ति तन्नाख्येयं कस्यापीत्याशय । ३२

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- सोऽब्रवीत्-'देव ! यद्यनाख्येयं तत्तिष्ठतु । उक्तञ्च- दारेषु किञ्चित्स्वजनेषु किञ्चिद्गोप्यं वयस्येपु सुतेपु किञ्चित् । 'युक्तं' 'न वा युक्तमिदं विचिन्त्य वदेद्विपश्चिन्महतोऽनुरोधात् १०९ तच्छुत्वा पिङ्गलकश्चिन्तयामास-'योग्योऽयं दृश्यते, तत्कथयाम्येतस्याऽग्रे आत्मनोऽभिप्रायम् ।' उक्तञ्च- सुहृदि निरन्तरचित्ते, गुणवति भृत्येऽनुवर्तिनिकलने । स्वामिनि सौहृदयुक्ते निवेद्य दुःख-सुखी भवति ।। ११०॥ (प्रकाशं-) भो दमनक ! शृणोषि शब्दं दूरान्महान्तम् ?' । सोऽब्रवीत् स्वामिन् ! शृणोमि, ततः किम् ?' । पिङ्गलक आह- 'भद्र ! अहमस्माद्धनाद्गन्तुमिच्छामि।' दमनक आह- कस्मात् ?' पिङ्गलक आह-'यतोऽद्याऽस्मद्वने किमप्यपूर्व सत्त्वं प्रविष्ट, यस्यायं महाञ्छब्दः श्रूयते, तस्य च शब्दस्याऽनुरूपेण सत्त्वेन भाव्यं, सत्त्वानुरूपेण च पराक्रमेण (भाव्यम्' )-इति । दमनक आह-'यच्छब्दमात्रादपि भयमुपगतः स्वामी, तदप्ययुक्तम् । उक्तञ्च- तिष्ठतु-आस्ता तावत्, मा वद। दारेविति । दारेषु किंच्चिद्गोप्यं भवति स्वजनेषु किञ्चिद्गोप्यं भवति, महता- मनुरोधादपि युक्तायुक्तं विचायैव-वदेत, न सहसेत्यर्थ । पाटान्तरे-प्रत्ययिन विश्वस्ता एव । तथापीति शेष । संप्रकाश्यं कथनीयम् । कस्य किञ्चिदाख्येय, कस्य किञ्चित् न सर्वस्य सर्वमाख्येयम् भवतीत्यर्थ ॥१०९॥ निरन्तरं वित्तंयस्यासो निरन्तरवित्त ,तस्मिन् स्वार्पितधने, नितरामभेदभावमापन्ने इति यावत्। निरन्तर वित्ते' इति पाठे अनुकूलचित्ते इत्यर्थ । अनुवर्तिनि-स्वानुकूले। कलत्रे दारासु च । दु खं-क्लेशं दु खकारणं च । निवेद्य-उक्त्वा । जन सुखी भवति ॥११०॥ सत्त्वं-जन्तुभेद , पिशाचादिर्वा । 'सत्त्व द्रव्ये पिशाचादौ गुणे जन्तुषु' इति कोशः । उपगत =प्राप्तवान् । आतुर =व्याकुल, (घबडाया हुआ' ) वाग्भि : १ 'दारेषु किञ्चित्पुरुपस्य वाच्यं किञ्चिद्वयस्येषु सुतेषु किञ्चित् । सर्वेऽपि ते प्रत्ययिनोभवन्ति सर्व न सर्वस्य च संप्रकाश्यम् ॥'-पाठान्तरम् । भेद ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

३३ अम्भसा भिद्यते सेतुस्तथा मत्रोऽग्यरक्षितः । पैशुन्याद्भिद्यते स्नेहो भिद्यते वाग्भिरातुरः ।। १११।। तन्न युक्तं स्वामिनः पूर्वपुरुषोपार्जितं कुलक्रमागतं वनमेकपदे एव त्यक्तुम् । यतो भेरीवेणुवीणामृदङ्गतालपटहशङ्खकाहलादि- भेदेन शब्दा अनेकविधा भवन्ति, तन्न केवलाच्छन्दमात्रादपि भेतव्यम् । उक्तञ्च- अत्युत्कटे च रौद्रे च शत्रौ प्राप्ते न हीयते । धैर्य यस्य-महीनाथो न स याति पराभवम् ।। ११२ ।। दर्शितभयेऽपि धातरि धैर्यध्वंसो भवेन्न धीराणाम् । शोपितसरसि निदाघे नितरामेवोद्धत' सिन्धुः ॥ ११३॥ तथाच- यस्य न विपदि विषाद सम्पदि हर्षो रणे न भीरुत्वम् । तं भुवनत्रयतिलकं जनयति जननी सुतं विरलम ॥११४|| तथा च-शक्तिवैकल्यनम्रस्य निःसारत्वाल्लघीयसः । जन्मिनो मानहीनस्य तृणस्य च समा गतिः ।। ११५॥ अपि च-अन्यप्रतापमासाद्य यो दृढत्वं न गच्छति । जतुजाऽऽभरणस्येव रूपेणापि हि तस्य किम् ?॥१६॥ वाड्मात्रेणैव । भिद्यते पलायते,निग्रहीतुं शक्यते वा ॥१११॥ भेर्यादि वाद्यभेद । तेषा भेदेन गब्दोऽपि नानाविध इत्यर्थ । अत्युत्कटे-वलीयसि, साहसपरे, रौद्रे क्रूरतरे च । 'अत्युत्कटे च रौद्रे च शत्रौ यस्य न हीयते। धैर्य प्राप्ते महीपस्येति- पाठान्तरम् ॥ ११२॥ धातरि-जगन्नियन्तरि विधौ । दशितं भय येन तस्मिन्-दर्शितभये-प्रति- कूले-संत्रासयति सत्यपि । निदाघे ग्रीष्मसमये । सिन्धु =समुद्र ॥ ११३ ॥ शक्तिवैकल्येन-शक्त्यभावात् । नम्रस्य-प्रणतस्य। अन्त सारशून्यतया लघीयस.= क्षुदस्य, मानहीनस्य । जन्मिन =शरीरिण । तृणस्य च तुल्यता ॥ ११५ ॥ जतुजाभरणस्य लाक्षानिर्मिताऽऽभूषणस्य । (‘लाख का बना गहना' नकली गहना )। रूपेण-संघटनाविशेपेण। (वाहरी नकली तडक भडक से ) कि 2=न किमपि प्रयोजनमित्यर्थ ॥ ११६ ॥ ३ 20 Ava~~

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- तदेवं ज्ञात्वा स्वामिना धैर्याऽवष्टम्भ. कार्यः, न शब्द- मात्रा तव्यम् । पूर्वमेव मया ज्ञातं पूर्णमेतद्धि मेदसा। अनुप्रविश्य विज्ञातं यावच्चर्म च दारु च ॥ ११७ ।। पिङ्गलक आह-'कथमेतत् ?' । सोऽब्रवीत्- २. गोमायुदुन्दुभिकथा कश्चिद्गोमायुर्नाम शृगालः क्षुत्क्षामकण्ठ इतस्तत आहार- क्रियार्थ परिभ्रमन्वने सैन्यद्वयसभामभूमिमपश्यत्। तस्याञ्च दुन्दुभेः पतितस्य वायुवशाल्लीशाखार्हन्यमानस्य शब्दमणोत् । अथ क्षुभितहृदयश्चिन्तयामास-'अहो ! विनष्टोऽस्मि, तद्या- वनाऽस्य प्रोच्चारितशब्दस्य दृष्टिगोचरे गच्छामि, तावदन्यतो व्रजामि । अथवा नैतधुज्यते सहसैव- भये वा यदि वा हर्प सम्प्राप्ते यो विमर्शयेत् । कृत्यं न कुरुते वेगान्न स सन्तापमाप्नुयात् ॥ ११८॥ तत्तावजानामि कस्याऽयं शब्दः १ । इत्थं धैर्यमालम्ब्य विम- र्शयन् यावन्मन्दं मन्दं गच्छति तावदुन्दुभिमपश्यत् । स च तं परिज्ञाय समीपं गत्वा स्वयमेव कौतुकादताडयत् । भूयश्च हर्षादचिन्तयत्-'अहो ! चिरादेतदस्माकं महद्भोजनमापतितं, तन्नूनं प्रभूतमासमेदोऽसृग्भिः परिपूरितं भविष्यति ।' ततः परुष- चर्मावगुण्ठितं तत्कथमपि विदायैकदेशे छिद्रं कृत्वा संहृष्टमना मध्ये प्रविष्टः । परं चर्मविदारणतो दंष्ट्राभङ्गः समजनि । यावत् साकल्येन । क्षुधा क्षाम -क्षीण -शुष्क कण्ठो यस्यासौ-भुत्क्षाम- कण्ठ =क्षुधातृषार्त्त । दुन्दुभे वाद्यभेदस्य ( 'नगाड़ा' )। वल्लीभि =लताभि, शाखाप्रैश्च । हन्यमानस्य-ताड्यमानस्य । विनष्ट =मृतोऽस्मि नूनम् । प्रकर्पण उच्चारित. शब्दो येनासौ तस्य-गब्दायमानस्य सत्त्वस्य । विमर्शयेत् विचारयेत् । वेगात्कृत्यं न कुरुते ॥११८॥ प्रभूतै =बहुलै । असृक्-रुधिरम् । परुषेण-कठिनेन चर्मणा, अवगुण्ठितं-समाच्छादितं, तत्-वाद्यभाण्डं। दंष्ट्राभङ्ग =दन्तभङ्ग । ('दाढ' भेद ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

३५ अथ निराशीभूतस्तद्दारुशेपमवलोक्य श्लोकमेनमपठत्- 'श्रुत्वैव भैरवं शब्दं मन्येऽहं मेदसां निधिम् । अनुप्रविश्य विज्ञातं यावच्चमं च दारु च ॥' प्रतिनिर्गत्याऽन्तीनमवहस्थाऽब्रवीत्-'पूर्वमेव मया ज्ञातम्'- इति । अतोऽहं ब्रवीमि-न शब्दमात्राद्भतव्यम् । पिङ्गलक आह-'भोः! पश्याऽयं मम सर्वोऽपि परिग्रहो भयव्याकुलितमनाः पलायितुमिच्छति, तत्कथमह धैर्यावष्टम्भ करोमि। सोऽब्रवीत्-स्वामिन् ! नैतेषामेप दोषः। यतः स्वामि- सदृशा एव भवन्ति भृत्याः। अश्व शस्त्रं शास्त्रं वीणा वाणी नरश्च नारी च । पुरुषविशेपं प्राप्मा भवन्त्ययोग्याश्च योग्याश्च ।। ११९ ॥ तत्पौरुषाऽवष्टम्भं कृत्वा त्वं तावदत्रैव प्रतिपालय, यावदह- मेतच्छब्दस्वरूपं ज्ञात्वाऽऽगच्छामि, ततः पश्चाद्यथोचितं कार्य- मिति । पिङ्गलक आह-'किन्तत्र भवान् गन्तुमुत्सहते ? ।' स आह-'कि स्वाम्यादेशात्सुभृत्यस्य कृत्यमकृत्यमस्ति किञ्चित् ? । उक्तञ्च- स्वाम्यादेशात्सुभृत्यस्य न भीः संजायते क्वचित् । प्रविशेन्मुखमाहेयं दुस्तरं वा महार्णवम् ।। १२० ।। तथाच- स्वाम्यादिष्टस्तु यो भृत्यः समं विपममेव च । मन्यते न स सन्धार्यो भूभुजा भूतिमिच्छता ।। १२१ ॥ जाड' 'तीखे दॉत' 'नेश' )। दारुशेष काष्ठमात्रावशिष्ट-चर्मणो विदारितत्वात् । परिग्रह =अनुयायिवर्ग । स्वामिसदृशा =राजानुरूपा । पुरुषविशेष योग्यमयो- ग्यञ्च प्राप्य । योग्यं प्राप्य योग्या , अयोग्य प्राप्य अयोग्याश्च भवन्तीत्याशयः ॥११९॥ सुभृत्यस्य स्वाम्यादेशात् दुष्करमपि राजानुशासनं निशम्य, भयं न जायते स हि सुभृत्य । अहे सर्पस्येदम्-आहेयं मुख, दुस्तरं समुद्रं वा प्रविशेत् । सम्भावनाया लिड्। 'प्रविशेद्धव्यवाहेऽपी त्यपि पाठ ॥ १२० ॥ समं सरलं, विषम-कठिनमसम्भवि च न मन्यते स सन्धार्य निकटे संस्थाप्य.॥ १२१ ॥ , 'श्रुत्वैवम्' पा०।

• पञ्चतनसू*

[१ मित्र- पिङ्गलक आह-'भद्र ! यद्येवं तद्गच्छ, शिवास्ते पन्थानः सन्तु'-इति। दमनकोऽपि तं प्रणम्य सञ्जीवकशब्दानुसारी प्रतस्थे । अथ दमनके गते भयव्याकुलमनाः पिङ्गलकश्चिन्तयामास- 'अहो! न शोभनं कृतं मया यत्तस्य विश्वासं गत्वाऽऽत्माऽभि- प्रायो निवेदितः । कदाचिद्दमनकोऽयमुभयवेतनत्वान्ममोपरि दुष्टबुद्धिः स्याद्भष्टाधिकारत्वाद्वा । उक्तञ्च- ये भवन्ति महीपस्य संमानितविमानिताः । यतन्ते तस्य नाशाय कुलीना अपि सर्वदा ।। १२२ ।। तत्तावदस्य चिकीर्पितं वेत्तुं स्थानान्तरंगत्वा प्रतिपालयामि, कदाचिद्दमनकस्तमादाय मां व्यापादयितुमिच्छति । उक्तञ्च- न बध्यन्ते ह्यविश्वस्ता वलिभिर्दुर्वला अपि । विश्वस्तास्त्वेव बध्यन्ते बलवन्तोऽपि दुर्बलैः ।। १२३ ।। बृहस्पतेरपि प्राज्ञो न विश्वासं जेन्नरः । य इच्छेदात्मनो वृद्धिमायुष्यं च सुखानि च ॥ १२४ ॥ शपथैः सन्धितस्यापि न विश्वासं ब्रजेद्रिपो। राज्यलाभोद्यतो वृत्रः शक्रेण शपथैर्हतः ॥ १२५ ।। उभयत्र वेतनं, यस्यासौ तथा। शत्रुपक्षात्स्वपक्षाच्च गृहीतवेतन-उभ- यत्र भृत्यत्वमास्थित , तस्य भावस्तत्त्वात् । पूर्व संमानिता , पश्चाद्विमानिता, भ्रष्टाधिकारा । तस्य-राज्ञ । कुलीना =सत्कुलप्रसूता , कुलक्रमागताश्च ॥१२२॥ तं-मच्छत्रु। व्यापादयितुं निहन्तुम् । विश्वासमुपगता वलिनोऽपि-निर्बले- वध्यन्ते-हन्यन्ते ॥ १२३ ॥ वृहस्पतेरपि-सुरगुरोरपि, तत्तुल्यबुद्धेर्देवगुरुतुल्य- प्रभावस्यापि च, न विश्वासं व्रजेत् । 'यद्वा नीतिविदो वृहस्पतेरपि एतन्मतमस्ति यत्-कस्यापि विश्वासो न कार्य' इतीत्यर्थ । सन्धितस्य-उत्पादितविश्वासस्य । राज्यलाभोद्यतः इन्द्रपदाभिलापी । वृत्र -इन्द्रेण शपथैर्विश्वासं ग्राहयित्वाऽवसरे हत ॥१२५ ॥ १ विश्वस्तास्तु प्रबध्यन्ते' । पा० । भेद ].

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

३७ न विश्वासं विना शत्रुर्देवानामपि सिध्यति । विश्वासात्रिदशेन्द्रण दितेर्गर्भो विदारितः ।। १२६ ।। एवं सम्प्रधार्य स्थानान्तरं गत्वा दमनकमार्गमवलोकयन्ने- काकी तस्थौ। दमनकोऽपि सञ्जीवकसकाशं गत्वा वृषभोऽय'मिति परिज्ञाय हृष्टमना व्यचिन्तयत्-'अहो! शोभनमापतितम्, अनेनैतस्य सन्धिविग्रहद्वारेण मम पिङ्गलको वश्यो भविष्यतीति। उक्तञ्च- न कौलीनान्न सौहार्दान्नृपो वाक्ये प्रवर्तते । मन्त्रिणां यावदस्येति व्यसनं शोकमेव च ॥ १२७ ॥ सदैवाऽऽपद्तो राजा भोग्यो भवति मत्रिणाम् । अत एव हि वाञ्छन्ति मत्रिणः साऽऽपदं नृपम् ।। १२८ ।। यथा वाच्छति नीरोग: कदाचिन्ने चिकित्सकम् । तथाऽऽपद्रहितो राजा सचिवं नाऽभिवाञ्छति ।। १२९ ।। एवं विचिन्तयन्पिङ्गलकाऽभिमुखः प्रतस्थे। पिङ्गलकोऽपि तमायान्त प्रेक्ष्य स्वाकार रक्षन्यथापूर्वमवस्थितः । दमनकोऽपि पिङ्गलकसकाशं गत्वा प्रगम्योपविष्टः। पिङ्गलक आह-'किं दृष्टं भवतातत्सत्त्वम् ?' । दमनक आह- 'दृष्टं स्वामिप्रसादात् ।' पिङ्गलक आह-'अपि सत्यम् ? । दमनक- सिध्यतिबगे गच्छति ॥ १२६ ॥ सम्प्रधार्य-निश्चित्य । शोभनमापतितं- युक्तं जातम् । ('अच्छा हुआ' अच्छा मौका आया)। अनेन वृषभण । एतस्य- सिहस्य। सन्धिविग्रहद्वारेण-मैत्री-युद्धादिप्रसङ्गेन । कोलीन्यात्-सत्कुलप्रसूत- त्वान्मन्त्रिणाम् । सौहार्दात् मन्त्रिणा सुहृद्भावेन वा, वाक्ये न प्रवर्त्तते-तेषा वाक्यं नानुरुभ्यते । व्यसनं विपत्तिम् ॥ १२७ ॥ भोग्यो भवति-वशे तिष्ठति । नीरोग -स्वस्थ ॥ १२९ ॥ स्वाकार रक्षन्-स्वमनोभावं गृहमान , निर्भयमिवा- स्मानं दर्शयन् । यथापूर्व-चतुर्मण्डलव्यूहेन । स्वामिप्रसादात् भवत्प्रतापेनानु- ग्रहेण च । अपि सत्यम् =कि सत्यमुच्यते भवता एतत् । ('क्या यह सच १ 'यथा नेच्छति' इति पा० । २ 'नुचिकित्सकम् । पा० । -

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- आह-कि स्वामिपादानामग्रेऽसत्यं विज्ञाप्यते ! । उक्तञ्च- अपि स्वल्पमसत्यं यः पुरो वदति भूभुजाम् । देवानाञ्च-विनश्येत स द्रुतं सुमहानपि ।। १३० ।। तथाच- सर्वदेवमयो राजा मनुना सम्प्रकीर्तितः ।। तस्मात्तं देववत्पश्येन्न व्यलीकेन कहिंचित् ।। १३१ ।। सर्वदेवमयस्याऽपि विशेपो नृपतेरयम् । शुभाऽशुभफलं सद्यो नृपाद्देवाद्भवान्तरे ।। १३२ ॥ पिङ्गलक आह-'अथवा सत्यं दृष्टं भविष्यति भवता, न दीनोपरि महान्तः कुप्यन्ति, अतोन त्वं तेन निपातितः। यतः- तृणानि नोन्मूलयति प्रभञ्जनो मृदूनि नीचैः प्रणतानि सर्वतः स्वभाव एवोन्नतचेतसामयं 'महान्महत्स्वेव करोति विक्रमम्' ।।१३३॥ अपिच- गण्डस्थलेषु मद्वारिपु वद्धरागमत्तभ्रमभ्रमरपादतलाहतोऽपि । कोपं नगच्छति नितान्तवलोऽपि नागस्तुल्ये बले तु बलवान्परिकोपमेति।। दमनक आह-'अस्त्वेवं स महात्मा, वयं कृपणाः, तथापि हैं 2 )। स्वामिपादाना-मान्याना प्रभूणा । देवाना=देवताना, भूभुजा-राज्ञा च पुरतोऽल्पमपि असत्यं वदन् द्रुतं शीघ्र, विनश्यतीत्यर्थ ॥ १३०॥ तं-राजानं, व्यलीकेन वैपरीत्येन, दुष्टभावेन ॥ १३१ ॥ नृपात्सब इहैव च फलं, देवात्तु भवान्तरे-जन्मान्तरे, नरकस्वर्गादिरूपं फलं भवति । एवञ्च देवादपि महान् भूपतिरित्याशय ॥ १३२॥ दीनोपरि तुच्छजनोपरि । तेन महता तेन सत्त्वेन । प्रभञ्जन =चायु , सर्व- तोभावेन प्रणतानि तृणानि न उन्मूलयति, स्तब्धान् वृक्षास्तु नाशयति । उन्नत- चेतसां महताम् । महत्सु विक्रमदर्शनं स्वभाव -प्रकृति ॥ १३३ ॥ गण्डस्थले प्रवहत्सु मदवारिझरेपु बद्धो राग =स्पृहा ग्रैस्तेपा मत्ताना ममता भ्रमराणा-पाढ- तलैराहतोऽपि ताडितोऽपि, नितान्तवलोऽपि-महावलोऽपि नाग =कुञ्जरो न कोपं गच्छतिभ्रमरोपरि न क्रुध्यति । वलवान् हि तुल्यवल एव कोपमधिगच्छती- त्याशय ॥१३४ ॥ महात्मा-वलीयान् । कृपणा दीना । योजयामि-तभेद ]

• अभिनवराजलक्ष्मीचिराजित्तम् *

स्वामी यदि कथयति ततो मृत्यत्वेन योजयामि ।' पिङ्गलक आह सोलासं-'किं भवाञ्छतोत्येवं कर्तुम् । दमनक आह-किमसाध्यं बुद्धरस्ति ? । उक्तञ्च- न तच्छस्त्रैर्न नागेन्द्रेन हयैर्न पदातिभिः । कार्य संसिद्धिमभ्येति यथा बुद्धया प्रसाधितम् ।। १३५ ॥ पिङ्गलक आह-'यद्यवं तामात्यपदेऽध्यारोपितस्त्वम् । अद्य प्रभृति प्रसादनिग्रहादिकं त्वयैव कार्यमिति निश्चयः।' अथ दमनकः सत्वरं गत्वा सञ्जीवकं साक्षेपमाहूतवान्-'ऐह्ये हीतो दुष्टवृषभ !, स्वामी पिङ्गलकस्त्वामाकारयति, किं निःशको भूत्वा मुहुर्मुहुर्नर्दसि वृथा'-इति। तच्छ्रुत्वा सञ्जीवकोऽब्रवीत्- 'भद्र | कोऽयं पिङ्गलकः ? । दमनक आह-(सविस्मयं)-कि स्वा- मिनं पिङ्गलकमपि न जानासि ?। पुनश्च सामर्पमाह-क्षणं प्रति. पालय, फलेनैव ज्ञास्यसि । नन्वयं सर्वमृगपरिवृतो वटतले स्वामी पिझलकनामा सिहस्तिष्ठति।' तच्छ्रुत्वा गतायुषमिवाऽऽत्मानं मन्यमानः सञ्जीवकः परं विपादमगमत् । आह च-'भद्र ! भवन्साधुसमाचारोवचनपटुश्च दृश्यते, तद्यदि मामवश्यं तत्र नयसि-तदभयप्रदानेन स्वामिनः सकाशात्प्रसादः कारयितव्यः।' दमनक आह-'भोः ! सत्यमभि- हितं भवता, नीतिरेषा । यतः- मिति शेष । सोच्छासं-दीर्घ श्वासं विमुच्य ।-आह-जगाद । पदातय =पादचा- रिण सैनिका ॥ १३५॥ प्रसादनिग्रहादिकं-पारितोषिकदानवधवन्धनादिकम् । प्रसाढ =पारितोषिकवितरण, । निग्रह =दण्डपातनम् । निश्चय. । 'ममेति शेप । अथ-सिहप्रतिज्ञानन्तरम् । साक्षेपं सभर्त्सनम् । तं वृषभम् । इदम्= इत्थम् । इत-इह ( यहाँ) आकारयति-आह्वयति। नर्दसि शब्दं करोपि । भद्र साधो ('भाई' 'भले आदमी' )। क्षण-किञ्चित्काल । प्रतिपालय=स्थिरो भव । ननु निश्चये । 'प्रश्नावधारणानुजानुनयामन्त्रणे ननु' इत्यसर । मृगा = १ 'भृत्यत्वे नियोजयामि'-इति पाठान्तरम् । ४०

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- पर्यन्तो लभ्यते भूमेः समुद्रस्य गिररपि । न कथञ्चिन्महीपस्य चित्तान्तः केनचित्कचित् ।। १३६ ॥ तत्वमत्रैव तिष्ठ, यावदहं तं समये धृत्वा ततः पश्चात्त्वामा- नयामीति । तथाऽनुष्ठिते दमनकः पिङ्गलकसकाशं गत्वेदमाह- 'स्वामिन् !न तत्प्राकृतं सत्त्वम् , स हि भवतोमहेश्वरस्य वाहन- भूतो वृषभः-इति। मया पृष्ट इदमूचे-महेश्वरेण परितुष्टेन कालिन्दीपरिसरेशष्पाग्राणि भक्षयितुं समादिष्टः । कि बहुना,- मम प्रदत्तं भगवता क्रीडार्थ वनमिदम् ।' पिङ्गलक आह-सभ- यम्-'सत्य ज्ञातं मयाऽधुना, न देवताप्रसादंविना शष्पभोजिनो व्यालाकीर्णे एवंविधे वने नि'शवं नर्दन्तो भ्रमन्ति । ततस्त्वया किमभिहितम् ? ।' दमनक आह-स्वामिन् ! एतदभिहितं मया- यदेतद्वनं चण्डिकावाहनभूतस्य मत्स्वामिनः पिङ्गलकनानः सिहस्य विषयीभूतम् , तद्भवानभ्यागतः प्रियोऽतिथिः । तत्तस्य सकाशं गत्वा भ्रातृस्नेहेनैकत्र भक्षणपानविहरणक्रियाभिरेक- स्थानाश्रयेण कालो नेय.'-इति । तस्तेनापि सर्वमेतत्प्रतिपन्नम् । > वन्यजन्तव । साधुसमाचार सज्जनोचितव्यवहारशील । प्रसाद =अनुग्रह । एपा वक्ष्यमाणा 'राज्ञो विश्वासो न कार्य' इत्येवंरूपा । पर्यन्त = प्रान्तभाग, चित्तान्त =हृद्गतो भाग । क्वचित् कुत्रचिदपि ॥ न प्राकृतं न साधारणं, किन्तु दिव्यं, तदेवाह-स हीति । स =सत्त्वं । वृषभ । विवेयगतलिझोपादानात्पुंस्त्वमत्र। मया दमनकेन । पृष्ट =गर्जनकारणं पृष्ट स वृपभ । इदं वक्ष्यमाणम् । परि- तुष्टेन प्रसन्नेन । कालिन्दीपरिसरे यमुनाकूले। शष्पाग्राणि कोमलघासाङ्कुरा- ग्राणि । कि वहुना भाषणेन-अस्य वनस्य प्रभुरहमेव शम्भुना कृतोऽस्मि 'इदमाहेति पूर्वेण सम्बन्ध । शप्पभोजिनः घासभोजिनो बलीव दय । व्यालाकीर्णे हिस्रजन्तुभि परिवृते । एवंविधे अतिगर्ने। तत =वृषभवचनश्रवणानन्तरं। चण्डिकावाहन- भूतस्य दुर्गावाहनस्य सिहस्य। विपयीभूतम्-अधिकारान्तर्गतम् । तस्य-सिहस्य । सकाशं समर्म । कालो नेय =समयो यापनीय । प्रतिपन्नं स्वीकृतम्। उक्तञ्च= १ समये धृत्वा अभयवचनमादाय । 'दृष्ट्'ति पाठान्तरम् । भेद.]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

उक्तञ्च सहर्पम्-'स्वामिनः सकाशादभयदक्षिणा दापयितव्या- इति । तदत्र खामी प्रमाणम् । तच्छुत्वा पिङ्गलक आह-'साधु सुमते ! साधु मन्त्रिश्रोत्रिय! साधु ! मम हृदयेन सह संमन्य भवतेदमभिहितम्। तद्दत्ता मया तस्याऽसयदक्षिणा। पर सोऽपि मदर्थे ऽभयदक्षिणां याच. यित्वा द्रुततरमानीयताम्-इति । अथ साधु चेदमुच्यते- अन्तः सारैरकुटिलैरच्छिद्रेः सुपरीक्षितैः । मन्त्रिभिर्धार्यते राज्यं-सुस्तम्भैरिव मन्दिरम् ।। १३७ ।। तथाच- मन्त्रिणां भिन्नसन्धाने, भिपजां सन्निपातिके । कर्मणि व्यज्यते प्रज्ञा, स्वस्थेको वा न पण्डित.१ ॥ १३८ । दमनकोऽपि तं प्रणम्य सञ्जीवकसकाशं प्रस्थितः सहर्षम- चिन्तयत् , अहो ! प्रसादसमुखीनः स्वामी, वचनवशगश्च सवृत्तः, तन्नास्ति धन्यतरो मम । उक्तश्च- अमृतं शिशिरे वह्निरमृतं प्रियदर्शनम् । अमृतं राजसग्मानममृतं क्षीरभोजनम् ।। १३९ ।। स्वीकृत्य पुनरुक्तञ्च । स्वामिन =सिहस्य । अभयमेव दक्षिणा-दापयितव्या । 'मह्य'मिति शेष । मुसते-सुवुद्धे । दमनक ! साधु-शोभनन्त्वया कृतम् । हृदयेन सह संमन्त्र्य-मदीयेन मनसा सहालाप कृत्वेव । मया यदभिधेयं तदेव त्वयोक्तमिति यावत् । तस्य तस्मै वृषभाय । मदर्थे-मत्कृते । अन्त सारै ज्ञाननिधिभि , दृढतरैश्च । अकुटिलै =सरलाशय , अवश्च । मुपरीक्षितै =चिरं परीक्षिते , भारधारणसमथैश्च । स्तम्भ -आवारस्तम्भ, मन्दिरमिव-भवनमिव अमात्यै राज्यं वार्यते ॥१३७॥ भिन्नस्य-विरुद्धस्य, भेद गतस्य च । सन्धाने सान्त्वने, मेलने च । प्रज्ञा- बुद्धिचातुर्य, व्यज्यते अभिज्ञायते । सान्निपातिके कर्मणि सन्निपातरोगचिकि- त्साया । भिपजा-वेद्याना। वुद्धे परीक्षा भवति। स्वस्थे-साधारणावस्थापन्ने ज्वरा- दिचिकित्सारूपे कर्मणि । क पण्डितो न ? अपि तु सर्व एव साधारणोऽपि जन 'पण्डित (कि पुनर्वैद्यनामवारी ) इत्यर्थ ॥१३८॥ प्रसादसमुखीन: प्रसन्न ।

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- . अथ सञ्जीवकसकाशमासाद्य सप्रश्रयमुवाच-'भो मित्र ! प्रार्थितोऽसौ मया भवदर्थे स्वामी, अभयप्रदानं दापितश्च । तद्विश्रब्धं गम्यतामिति। परं त्वया राजप्रसादमासाद्य मया सह समयधर्मेण वर्तितव्यम् । न गर्वमासाद्य स्वप्रभुतया विच. रणीयम् । अहमपि तव सङ्केतेन सर्वां राज्यधुरममात्यपदवीमा- श्रित्योद्धरिप्यामि। एवं कृते द्वयोरप्यावयो राज्यलक्ष्मी ग्या भविष्यति।' उक्तञ्च- आखेटकस्य धर्मेण विसवाः स्युर्वशे नृणाम् । नृपतीन् प्रेरयत्येको हन्त्यन्योऽत्र मृगानिव ॥ १४०॥ तथा च- यो न पूजयते गर्वार्दुत्तमाऽधममध्यमान् । भूपसंमानमान्योऽपि भ्रश्यते-दन्तिलो यथा ।। १४१ ।। सञ्जीवक आह-'कथमेतत् ? ।' सोऽब्रवीत्- सप्रश्रयं-सस्नेहं । 'प्रश्रयप्रणयौ समो' इत्यमरः । असौ स्वामी-सिह -मया भवदर्थम् । अभयप्रदानं प्रार्थित -याचित । मिलिता चाऽभयदक्षिणेति यावत् । विस्रब्धं विस्रम्भसहितं यथा स्यात्तथा । 'समौ विसम्मविश्वासौं इत्यमर । समयधर्मेण = प्रतिजानुसारेण । इदानी याऽऽवयो शपथादिना प्रतिज्ञापूर्वक मैत्री सजाता, सा त्वया सर्वदा पालनीयति भाव । गर्वमासाद्य-अभिमानमा- लम्ब्य । स्वप्रभुतया स्वातन्त्र्येण । सङ्केतन अनुमत्या । राज्यधुरं-राज्यभारम्। उद्धरिष्यामि आत्मनि धारयिष्यामि । आखेटकस्य = मृगयाया । धर्मेण व्यवहारेण । तद्वत् । नृणा-मनुष्याणा । वशे प्रभुत्वे । विभवा =सम्पद स्यु । मृगयाधर्ममेवाह-नृपतीनिति । नृपतीन्= पशुधर्माणो राज , धनिनश्च। एक प्रेरयति विश्वास ग्राहयति,स्वलाभप्रदेषु शुभाऽ- शुभेपु कर्मसु योजयति च। मृगयापक्षे-उत्थापयति। विश्वस्ताश्च पक्षे उत्थापिताश्च तानन्यो हन्ति वञ्चयति, स्वकार्य साधयति च। तद्वदावाभ्या राजलक्ष्मीर्मोक्तु शक्यते, परस्परसाहाय्येनेत्याशयः । 'नृप' निति केचित्पठन्ति ॥ १४० ॥ १. 'प्रसादितोऽसौ' । २. 'ययौचित्य नृपाश्रितान् । स प्राप्नोति पदभ्रश भूपते- दन्तिलो यथा ॥ पा. भेद ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

३. दन्तिल-गोरम्भ-कथा। अस्त्यत्र धरातले वर्द्धमानं नाम नगरम् । तत्र दन्तिलोनाम नानाभाण्डपतिः सकलपुरनायकःप्रतिवसति स्म । तेन पुरकार्य नृपकार्य च कुर्वता तुष्टिं नीतास्तत्पुरवासिनो लोका नृपतिश्च । किं वहुना-न कोऽपि तादृक्केनापि चतुरो दृष्टो नापि श्रुतो वेति । अथवा साधु चेदमुच्यते- 'नरपतिहितकर्ता द्वेष्यतां याति लोके जनपदहितकर्ता त्यज्यते पार्थिवेन्द्रः'। -इति महति विरोधे वर्तमाने समाने नृपतिजनपदानां दुर्लभः कार्यकर्ता ॥ १४२ ।। अथैवं गच्छति काले दन्तिलस्य कदाचित्कन्याविवाहः संप्रवृत्तः। तत्र तेन सर्वे पुरनिवासिनो राजसन्निधिलोकाश्च संमानपुर.सरमामन्य भोजिता वस्त्रादिभिः सत्कृताश्च । ततो विवाहानन्तरं राजा सान्तःपुरः स्वगृहमानीयाऽभ्यर्चितः । अथ तस्य नृपतेहसंमार्जनकर्ता गोरंम्भो नाम राजसेवको गृहायातोऽपि तेनानुचितस्थाने उपविष्टोऽवज्ञयाऽर्द्धचन्द्रं दत्त्वा निःसारितः। सोऽपि ततः प्रभृति निःश्वसन्नपमानान्न रात्रावप्यधिशेते। 'कथं मया तस्य भाण्डपतेः राजप्रसादहानिः कर्तव्ये'ति चिन्तयन्नास्ते। नानाभाण्डपति.-राजकीयगोष्ठागारधनागाराध्यक्ष । [भण्डारी 'खजाची] सकलपुरनायक =नागरिकजननिवहप्रधान ('पञ्च-मुखिया')। तादृक-दन्तिलतुल्य । नरपतीति । जनपदाना लोकाना । 'भवेजनपदो जानपदोऽपि जनदेनायो'- रिति विश्व । हितकर्ता कल्याणकर्ता ॥ १४२ ॥ राजसन्निधिलो का राजसेवका । राजपुरुषा । अन्त पुरेण सहित -सान्त पुर =सपुत्रकलन । अभ्यर्चित -पूजित । सत्कृतश्च । अनुचितस्थाने स्वायोग्य उच्चपढे । अवज्ञया अपमानेन । अर्धचन्द्र-गलहम्त दत्वा । (गर्दनिया देकर)। , कयेयमश्लीलत्वात्काशिकमध्यमपरीक्षापाठ्यग्रन्थवहिर्भूता । २. 'गोरभनामा' ।

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- अथवा किमनेन वृथा शरीरशोषणेन ? । न किञ्चिन्मया तस्याऽपकर्तुं शक्यमिति । अथवा साध्विदमुच्यते- यो ह्यपकर्तुमशक्तः कुप्यति किमसौ नरोऽत्र निर्लजः ।। उत्पतितोऽपि हि चणकः शक्तः कि भ्राष्ट्रकं भङ्गुम् ? ॥१४॥ अथ कदाचित्प्रत्यूषे योगनिद्रां गतस्य राज्ञः शय्याऽन्ते सार्जनं कुर्वन्निदमाह-'अहो ! दन्तिलस्य महदृप्तत्वं यद्राजमहिषी- मालिङ्गति।' तच्छ्रुत्वा राजा ससम्भ्रममुत्थाय तमुवाच-'भो भो गोरम्भ ! सत्यमेतद्यत्वया जल्पितम् ?, किं देवी दन्तिलेन समालिङ्गिता?।' इति । गोरम्भः प्राह-'देव ! रात्रिजागरणेन द्यूताऽऽसतस्य मे बलान्निद्रा समायाता, तन्न वेद्मि किं मयाऽभिहितम् ? ।' राजा सेयं स्वगतम् [अचिन्तयत्]-'एष तावदस्मद्गृहेऽ- प्रतिहतगतिः, तथा दन्तिलोऽपि। तत्कदाचिदनेन देवी समा- लिङ्गयमाना दृप्या भविष्यति, तेनेदाभिहितम् । उक्तञ्च- यद्वाञ्छति दिवा मयों वीक्षते वा करोति वा । तत्स्वप्नेऽपि तद्भ्यासाद्रूते वाऽथ करोति वा ॥ १४४॥ शुभं वा यदि वा पापं यन्नृणां हृदि संस्थितम् । सुगूढमपि तज्ज्ञेयं स्वप्नवाक्यात्तथा मदात् ||१४५॥ सोऽपि गोरम्भोऽपि । भाण्डपते =अर्थपते [ 'राजभण्डारी' ] । राजप्रसादहानि = राजानुग्रहभङ्ग । अपकर्तु-विहन्तुम् । असौ निर्लज्जो जन । किम् किमर्थ कुग्यति ? । उत्पतितोपि-ऊर्ध्व प्लुतोऽपि । भ्राष्ट्रकम् अम्बरीषम् (भाड)। [ 'चना उछलकर भाड को नहीं फोड सकता' ] ॥ १४३॥ प्रत्यूषे प्रभाते, योगनिद्राम्= अप्रगाढनिद्राम्। ध्यानावस्था वा (योगनिद्रा सचेत निद्रा)। शय्यान्ते पर्यवसमीपे। दृप्तत्वं-धृष्टत्वम् । अप्रतिहता गतिर्यस्यासौ तथा अवारितगमन । सुगूढ रहस्य- भूतमपि, स्वप्नवाक्यं सुप्तप्रलाप , मदात्-मद्यादिमदात् [ 'नशा' ] ॥ १४५ ॥ १ 'स नस्य निर्लज' पा० । २ कचिन्न । भेद ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

४५ अथवा स्त्रीणां विषये कोऽत्र सन्देहः- जल्पन्ति सार्धमन्येन पश्यन्त्यन्यं सविभ्रमाः । हृद्तं चिन्तयन्त्यन्यं-प्रियः को नाम योपिताम् ! ।।१४६।। अन्यच्च- एकेन स्मितपाटलाऽधररुचो जल्पन्त्यनल्पाक्षर बीक्षन्तेऽन्यमितः स्फुटत्कुमुदिनीफुल्लोल्लसल्लोचनाः । दूरोदारचरित्रचित्रविभवं ध्यायन्ति चाऽन्यं धिया केनेत्थं परमार्थतोऽर्थवदिवप्रेमाऽस्ति वामभ्रुवाम् ?।।१४७॥ तथाच- नाऽग्निस्तृप्यति काष्ठानां नापगानां महोदधिः । नाऽन्तकः सर्वभूतानां न पुंसां वामलोचनाः ॥१४॥ जल्पन्तीति । अन्येन सह भापन्ते,अन्य कटाक्षादिविभ्रमेण पश्यन्ति,हृदि अन्य चिन्तयन्ति, स्वभावचञ्चला स्त्रियस्तासा को नाम प्रिय न कोऽपीत्यर्थ ॥१४६॥ अमुमेवार्थ भङ्गरन्तरेणाह-एकेनेति । स्मितेन पाटला अधरस्य रुक् यासा ता,-स्मितपाटलाधररुच ईषद्धासपाटलितावरा । स्मिता विकसिता या पाटला ('गुलावका फूल ) तस्या इव अधरस्य रुक् यासान्ता इति वा विग्रह । अन- ल्पाक्षरं-वहुलं यथा स्यात्तथा। एकेन केनचित्पुरुपेण। जल्पन्ति-भापन्ते । इत =अस्मात् । अन्य=भिन्नं । स्फुटन्ती चासौ कुमुदिनी च-स्फुटत्कुमुदिनी विकाशिनीलकमललता, सा इव-फुल्लानि-अत एव-उल्लसन्ति लोचनानि यासा ता, स्फुटत्कुमुदिनी-फुल्लोल्लसल्लोचना =विकसितकमलिनीपुष्पानुकारिफुल्लोलासि- लोलनयना सत्य । वीक्षन्ते पश्यन्ति। दूरम् अत्यन्तम् । उदारं-विशालं, यत् चरित्रं तेन चित्र =आश्चर्यप्रद, विभव -सौन्दर्यादिसम्पत् यस्यासौ तं-सौन्दर्या- दिगुणनिधिम् अन्यं । धिया-चेतसा । ध्यायन्ति-चिन्तयन्ति । इत्थम् इत्थञ्च । परमार्थत वस्तुतस्तु। अर्थवदिव-सत्य नाम । प्रेम-स्नेह । वामझुवा=विलासिनीना। केन केनास्ति । तासा सत्य केनापि स्नेहो नास्ति, पर जगद्वञ्चयन्तीमा कपट- स्नेहप्रदर्शनेन केवलमित्याशय ॥ १४७ ॥ काष्टाना-काष्ठे, आपगाना=नदीभि ,तृप्यति-पूर्यते । अन्तक काल , सर्व- भूतैर्न तृप्यति । पुंसा–पुरुपै , वामलोचना =अमदा , न तृप्यन्तीत्यर्थः ॥ १४८ ॥ ४६

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- रहो नास्ति क्षणो नास्ति नास्ति प्रार्थयिता नरः । तेन नारद ! नारीणां सतीत्वमुपजायते ॥१४९ ॥ यो मोहान्मन्यते मूढो 'रक्तेयं मम कामिनी'। स तस्या वशगो नित्यं भवेत्क्रीडाशकुन्तवत् ॥ १५०।। तासां वाक्यानि कृत्यानि स्वल्पानि सुगुरूण्यपि । करोति, यैः कृतैर्लोके लघुत्वं याति सर्वतः ।। १५१ ।। स्त्रियञ्च यः प्रार्थयते सन्निकर्षञ्च गच्छति । ईषच्च कुरुते सेवां तमेवेच्छन्ति योपितः ॥ १५२ ।। अनर्थित्वान्मनुष्याणां भयात्परिजनस्य च । मर्यादायाममर्यादाः स्त्रियस्तिष्ठन्ति सर्वदा ।। १५३ ।। नासां कश्चिद्गम्योऽस्ति नासाञ्च वयसि स्थितिः । विरूपं रूपवन्तं वा 'पुमा नित्येव भुञ्जते ।। १५४ ।। रक्तो हि जायते भोग्यो नारीणां शाटको यथा । धृष्यते यो दशालम्बी नितम्ब विनिवेशितः ॥ १५५ ।। रह एकान्तं स्थानं, नास्ति न लभ्यते । क्षण =अवसर । प्रार्थयिता=कामुक । तेन तेनैव ॥१४९॥ मोहात्-मौात् ,मूढ =मूर्ख,मम ममोपरि, रक्ता अनुरक्ता। इत्थं यो मन्यते स तस्या प्रमदाया , क्रीडाया , शकुन्त =पक्षी शुकादि,तद्वत् । ('हाथकी कठपुतली' खिलौना ) ॥ १५० ॥ लोक तासा स्वल्पान्यपि वाक्यानि, सुगु रूणि कृत्यानि च करोति । तेन च सर्वतो, लघुत्वं लाघवं याति ॥ १५१ ॥ संनिकर्ष सामीप्यम् । ईषत-किञ्चिदिव ॥१५२॥ अनथित्वादिति । अर्थिना- कामुकानामभावात्, परिजनस्य-वन्धुवर्गादे ,मर्यादाया कुलधर्मपालने, अमर्यादा = मर्यादाशून्या , प्रोद्दामदर्पा प्रमदा ॥१५३॥ न वयसि स्थिति =नाऽवस्यायामा- स्थाऽस्ति । बालोऽयं वृद्धोऽयमिति विचारो नास्तीत्यर्थ । 'पुमानय मित्येव दृष्ट्वा, भुजते सेवन्ते । यद्वा आमा यौवनवार्धक्ययोर्भेदो नास्तीत्यर्थ. ॥ १५४ ॥ रक्त इति । रक्त =अनुरक्त, मञ्जिष्टादिना रक्तश्च । भोग्य उपयोगार्ह, धारणयोग्यश्च । शाटक-वस्त्र विशेष 'साड़ी')। य शाटक , दशालम्बी- प्रान्तभागावलम्बन , ('किनारी') नितम्वे-कटिपश्चाद्भागे, विनिवेशित =स्थापितः सन् , घृष्यते धर्पणेन पीड्यते, एवमनुरक्त पुमानपि नितम्बमारुढ जघनारूढ , भेद ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

४७ अलक्तको यथा रक्तो निष्पीड्य पुरुषस्तथा । अबलाभिर्बलाद्रक्तः पादमूले निपात्यते' ।। १५६ ।। एवं स राजा बहुविधं विलप्य तत्प्रभृति दन्तिलस्य प्रसाद- परामुखः सञ्जातः । किं बहुना-राजद्वारप्रवेशोऽपि तस्य निवारितः। दन्तिलोऽप्यकस्मादेव प्रसादपराङ्मुखमवनिपतिमवलोक्य चिन्तयामास-'अहो ! साधु चेदमुच्यते- कोऽर्थान्प्राप्य न गर्वितो, विपयिण' कस्यापदोऽस्तङ्गताः ? स्त्रीभिः कस्य न खण्डितं भुवि मनः, को नाम राज्ञां प्रियः? । कः कालस्य न गोचरान्तरगतः, कोऽर्थी गतो गौरवं, ? को वा दुर्जनवागुरासु पतित. क्षेमेण यात' पुमान् ? ॥१५७।। तथा च- काके शौचं द्यूतकारे च सत्यं सर्प क्षान्तिः स्त्रीषु कामोपशान्तिः । क्लीबे धैर्य मद्यपे तत्त्वचिन्ता राजा मित्रं केन दृष्टं श्रुतं वा ? ॥१५८।। अपरं-मया अस्य भूपतेः, (अथवा) अन्यस्यापि कस्यचित् दशालम्बी-कामदशामूढ , धृष्यते-पीड्यते । नानाविधैर्वाक्यैर्मर्कटवनिदेशं कार्यते चेत्यर्थ । धृष्यते' इति पाठ ॥ १५५ ॥ यथा रक्तोऽलक्तक -यावक्र , ( यावक-महावर' 'मेहदी' 'अलता') । निष्पीड्य=नितरा पीडयित्वा, अवलाभि-पादमूले-पादप्रान्ते। चिपात्यते-संयोज्यते, निक्षिप्यते च एवमनुरक्त पुमानपि प्रमदाभि पादयोर्निपात्यते-तिरस्क्रियते ॥१५६॥ विलप्य=विलापं कृत्वा । प्रसादपराङ्मुख =विरक्त । अर्थान् धनं प्राप्य । को न गर्वित । सर्वोपि गर्वितो भवति । विषयिण -विषयलम्पटस्य कस्य पुंस, आपद विपत्तय , अस्तङ्गता =विनष्टा 2 । न कस्यापि । खण्डित-विकृतिमापा- दितम् । कालस्य-मृत्यो, गोचरान्तरगत =विषयीभूत , अर्थी याचक , दुर्जनाना वागुरासु-जालेषु । 'वागुरा मृगवन्धनी'त्यमर । पतित =अपतित ('फंसा हुआ)। क्षेमेण कुशलेन । को यात =को निर्यात १ (कौन निकला है 2)।१५७। काके वायसे । गौचं शुद्धि । क्षान्ति =क्षमा । क्लीवे कातरे। धैर्य-साहसं।

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- राजसम्बन्धिनः स्वप्नेऽपि नाऽनिटं कृतम् , तत्किमिति पराङ्मुखो मां प्रति भूपतिः' ?-इति । एवं तं दन्तिलं कदाचिद्राजद्वारे विष्कम्भितं विलोक्य संमा- जनकर्ता गोरम्भो विहस्य द्वारपालानिदमूचे-'भोभोद्वारपालाः! राजप्रसादाऽधिष्ठितोऽयं दन्तिल' स्वयं निग्रहाऽनुग्रहकर्ता च । तदनेन निवारितेन यथाऽहं तथा यूयमप्यर्धचन्द्रभागिनो भविष्यथ'। तच्छुत्वा दन्तिलश्चिन्तयामास-'नूनमिदमस्य गोरम्भस्य चेष्टितम् । अथवा साध्विदमुच्यते- अकुलीनोऽपि मूर्योऽपि भूपालं योऽत्र सेवते । अपि संमानहीनोऽपि स सर्वत्र प्रपूज्यते ।। १५९ ।। अपि कापुरुपो भीर: स्याञ्चेन्नृपतिसेवकः । तथापि न पराभूतिं जनादाप्नोति मानवः' ।। १६० ।। एवं स बहुविध विलप्य विलक्षमनाः सोद्वेगो गतप्रभावः स्वगृहं गत्वा निशामुखे गोरम्भमाहूय वस्त्रयुगलेन संमान्येद मुवाच-'भद्र ! मया न तदा त्वं रागवशान्निःसारितः। यतस्त्वं ब्राह्मणानामग्रतोऽनुचितस्थाने समुपविष्टो दृष्ट इत्यपमानितः, तत्क्षम्यताम् ।' सोऽपि स्वर्गराज्योपमं तद्वस्त्रयुगलमासाद्य परं परितोषं गत्वा तमुवाच-'भोः श्रेष्ठिन् ! क्षान्तं मया ते तत् , तदस्य सन्मानस्य कृते पश्य मे बुद्धिप्रभावं राजप्रसाद च ।' एवमुक्त्वा सपरितोषं निष्क्रान्तः । साधु चेदमुच्यते- तत्त्वचिन्ता-विवेक । विष्कम्भित द्वारपालनिवारितम् । ('दर्वाजे पर रोके गये')। राजप्रसादाधिष्ठित राजानुगृहीत । अर्धचन्द्रभागिन =अनेन स्वाधिका राच्याविता भविष्यथ । सोपहास सेय॑ञ्च वाक्यमेतत्स्वापमानस्मारणाय गोरम्भण प्रयुक्तम् । इदं-राजविरागजननं । कापुरुष -नीच ॥ १६० ॥ विलक्षमना =लज्जित । सोद्वेगः शोकाकुल । गतप्रभाव -निग्रहाऽनुग्रह- सामर्थ्यरहित । तदा कन्याविवाहकाले। रागवशात् वैरानुवन्धात् , क्रोधाच्च। दृष्ट = १ 'अस्य प्रसादस्याऽचिरादेव द्रक्ष्यसि राजप्रसादादि फल मिति लिखिते पाठ । भेद ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

४९ स्तोकेनोन्नतिमायाति स्तोकेनायात्यधोगतिम् । अहो ! सुसहशी चेष्टा तुलायप्टेः खलस्य च ॥ १६१ ।। ततश्चान्येयुः स गोरम्भो राजकुले गत्वा योगनिद्रां गतस्य भूपतेः संमार्जनक्रियां कुर्वनिमाह-'अहो ! अविवेकोऽस्मद्भू पतेः, यत्पूरोषोत्सर्गमाचरंश्चिर्भटीभक्षणं करोति ।" तच्छुत्वा राजासविस्मयं तमुवाच-रेरे गोरम्भ! किमप्रस्तुत लपसि। गृहकर्मकरं मत्वा त्वां न व्यापादयामि, कि त्वया कदाचिदह- मेवंविधं कर्म समाचरन्दृष्टः ?' । सोऽब्रवीत्-'देव ! द्यूतासक्त तया रात्रिजागरणेन सम्मार्जनं कुर्वाणस्य मम बलान्निद्रा समा याता, तयाऽधिष्ठितेन मया किंस्विजल्पितं, तन्न वेनि । तत्प्रसादं करोतु स्वामी मम निद्रापरवशस्य'-इति। एवं श्रुत्वा राजा चिन्तितवान् -'यन्मया आजन्मतोऽपि पुरीपोत्सर्ग कुर्वता कदापि चिर्भटिका न भक्षिता। तद्यथाऽयं व्यतिकरोऽसंभाव्यो ममाऽनेन मूढेन व्याहृतः, तथा दन्तिलस्या- ऽपीति निश्चयः । तन्मया न युक्तं कृतं यत्स वराकः सम्मानेन वियोजितः। न तादृक्पुरुषाणामेवंविधं चेष्टितं संभाव्यते । तद्भा- वेन राजकृत्यानि पौरकृत्यानि च सर्वाणि शिथिलतां व्रजन्ति । एवमनेकधा विमृश्य दन्तिलं समाहूय निजाङ्गवस्त्राभरणा- मया दृष्ट । तत्-अपमानकारि त्वदीयं चेष्टितम् । उन्नति प्रसन्नताम्, औन्न- त्यञ्च । अधोगति-वैरं, नीचैर्गतिञ्च । सुसदृशी नितरा तुल्या । चेष्टा व्यवहार । तुलायष्टे -तुलादण्डस्य । (तराजू )। खलस्य-नीचस्य, पिशुनस्य च ॥१६१॥ अन्येद्यु =अपरदिने । अविवेक =अनुचितकारित्वं । पुरीपोत्सर्ग=मलोत्सर्ग । चिर्भटीभक्षणं-कर्कटीभक्षणं ('टट्टी में बैठकर ककडी खाता है')। सविस्मयं- साश्चर्यम् । अप्रस्तुतम् अनुचितं । व्यापादयामि मारयामि । एवंविध-मलोत्सर्ग- समये चिर्भटीभक्षण । जन्मान्तरे जन्मत आरभ्याऽद्य यावत् । व्यतिकर सम्व- न्ध । आचारवैपरीत्यं वा (गड़वडी)। वराक =दीन ('वेचारा गरीव' ) । समा- नेन राजसत्कारेण । तदभावेन-दन्तिलागमनविरहेण । पौरकृत्यानि पुरवासि- १ अत्र 'जन्मान्तरे' इति पाठस्तु नातीवोचित । २ 'विनिश्चित्य' । ४

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- दिभिः संयोज्य स्वाधिकारे नियोजयामास । अतोऽहं ब्रवीमि 'यो न पूर्जयते गर्वात्'--इति । सञ्जीवक आह-'भद्र ! एवमेवैतत् , यद्भवताऽभिहितं तदेव मया कर्तव्यम्'-इति । एवमभिहिते दमनकस्तमादाय पिङ्गलकसकाशमगमत् । आह च-'देव ! एष मयाऽऽनीतः स सञ्जीवकः, अधुना देवः प्रमाणम् ।' सञ्जीवकोऽपि तं सादर प्रणम्याऽग्रतः सविनय स्थितः । पिङ्गलकोऽपि तस्य पीनीयतककुमतो नखकुलिशालङ्कृत दक्षिणपाणिमुपरि दत्त्वा संमानपुरःसरमुबाच-'अपि शिवं भक्तः?' कुतस्त्वमस्मिन्वने विजने समायातोऽसि । तेनाप्या त्मवृत्तान्तः कथितः, यथा सार्थवाहेन वर्धमानेन सह वियोगः सातस्तथा सर्व निवेदितम् । एतच्छ्रुत्वा पिङ्गलकः सादरतरंतमुवाच वयस्य ! न भेतव्यं, मगुजपञ्जरपरिरक्षितेऽस्मिन् वने यथेच्छंत्वयाऽधुनावर्तितव्यम् । अन्यच्च-नित्यं भवता मत्समीपवर्तिना भाव्यं, यतः कारणात् बह्वपायं रौद्रसत्त्वनिषेवितं वनं गुरूणामपि सत्त्वानामसेव्यं, कुतः शप्पभोजिनाम् ।' इति । लोककार्याणि । विमृश्य-विचार्य। एवमेवैतत्-यथा भवानाह तत्तथैव । अभि- हिते-उक्ते सति । तं-सञ्जीवकम् । स =शिवाऽनुचरो वली । अधुना-सम्प्रति कर- णीयेषु । प्रमाण-प्रभु । अग्रे यत्कर्त्तव्यं तदनुतिष्टतु भवान् । ('आगे आप जो उचित समझें करें)। तं-सिम् । सविनयं-सादरम् । विनयावनत । तस्य सञ्जीवकस्य । पीना स्थूला, आयता=विपुला च ककुद्यस्यासौ-पीनायतककुयान्, तस्य। 'उपरीति सम्बध । 'अथ ककुत् स्त्रियाम्, पुंसि चोक्ष्ण स्कन्धदेशे' इति केशव । 'पीनवृत्तायत मिति पाठे दक्षिणपाणिविशेषणमेतत् । पीन पीवर । (मोटा) वृत्त =वर्तुल । आयत =दीर्घ । नखान्येव कुलिशानि, तैरलकृतम् । शिव- कल्याणम् । विजने-निर्जने। तेन ऋषभेण । पञ्ज गलाकागृहं ('पिञ्जरा')। (यत कारणात् इस लिए कि)। वह्वपायं-विपत्तिबहुलम्। रौद्र =क्रूरै । सत्त्वै =जन्तुभि । १ 'न पूजयति यो गर्वात्' । २ 'पीनवृत्तायत' । ३ 'परिरक्षितेन' पा० । भेद ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

एवमुक्त्वा सकलमृगपरिवृतो यमुनाकच्छमवतीर्य प्रकाम- मुदकपानावंगाहनं कृत्वा स्वेच्छया पुनस्तदेव वनं प्रविष्टः। ततश्च करदकदमनकनिक्षिप्तराज्यभारः, सञ्जीवकेन सह सुभाषित- गोष्ठीमनुभवन्नास्ते । अथवा साध्विमुच्यते- यदृच्छयाऽप्युपनतं सकृत्सज्जनसङ्गतम् भवत्यजरमत्यन्तं नाऽभ्यासक्रममीक्षते ॥ १६२ ।। सञ्जीवकेनाप्यनेकशास्त्रावगाहनादुत्पन्नवुद्धिप्रागल्भ्येन स्तो. कैरेवाऽहोभिर्मूढमतिः पिङ्गलको धीमान् (तथा-) कृतः । (यथा) अरण्यधर्माद्वियोज्य प्रास्यधर्मेषु नियोजितः। कि बहुना-प्रत्यहं पिङ्गलकसओवकावेव केवलं रहसि मन्त्रयतः, शेषः सर्वोऽपि मृगजनो दूरीभूतस्तिष्ठति, करटकदमनकावपि प्रवेशं न लभेते । अन्यच्च सिहपराक्रमाऽभावात्सर्वोऽपि मृगजनस्तौ च शृगालो 'क्षुधाव्याधिवाधिता एका दिशमाश्रित्य स्थिताः । उक्तञ्च- फलहीनं नृपं भृत्याः कुलीनसपि चोन्नतम् । सन्त्यज्याऽन्यत्र गच्छन्ति शुष्कं वृक्षमिवाऽण्डजाः ।।१६३।। निपेवितं-परिवृतम , आश्रितम् । गुरूणा-महता, सत्त्वाना-व्याघ्रादीनाम् । एवम् इत्थम् । उक्त्वा सञ्जीवकायाऽभयवाच दत्त्वा । सकलमृगपरिवृत सकलपशुगणपरिवृत । 'मृग. पशौ कुरङ्गे च करि-नक्षत्रभेदयो । अन्वेषणाया याच्नाया मिति विश्व । सुभापितगोष्टीसुख काव्यालापगोष्ठीसुखम् ॥ यदृच्छयेति । यदृच्छया अकस्मात् । उपनत प्राप्तं । सकृत्-एकवारम् । सजनसङ्गत-सज्जन- सङ्गम । अत्यन्त-नितराम् । अजरं-दृढम् भवति । अभ्यासक्रम-पौन. पुन्येन सङ्गतम् । नेक्षते-न प्रतीक्षते ॥१६२॥ अनेकशास्त्रावगाहनात्-नानाशास्त्राभ्यासात् । स्तोकै =अत्पै । मूढमति : मूर्ख । पिझलक = तन्नामा स सिंह । धीमान् विवेकी । अरण्यधर्मात् पशुव- धाटे । ग्राम्यधर्मेषु दयाकारुण्यादिपु । बहुना गदितेन कि प्रयोजनं-संक्षिप्य कथयामीत्यर्थ । रहसि विजने । मृगजन =व्याघ्रकादि । क्षुधारूपेण व्याधिना- 1 १ 'ग्दकग्रहण'। ५२

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- तथाच- अपि संमानसंयुक्ताः कुलीना भक्तितत्पराः । वृत्तिभङ्गान्महीपालं त्यजन्त्येव हि सेवकाः ॥ १६४॥ अन्यच्च- कालातिक्रमणं वृत्तों न कुर्वीत भूपतिः । कदाचित्तं न मुञ्चन्ति भर्त्तिता अपि सेवकाः ॥ १६५ ।। तथा-न केवलं सेवका इत्थंभूताः-यावत्समस्तमप्येतजगत् परस्परं भक्षणार्थ सामादिभिरुपायैस्तिष्ठति । तद्यथा- देशानामुपरि मापा आतुराणां चिकित्सकाः । वणिजो ग्राहकाणां च मूर्खाणामपि पण्डिताः ॥ १६६ ॥ प्रमादिनां तथा चौरा भिक्षुका गृहमेधिनाम् । गणिकाः कामिनां चैव सर्वलोकस्य शिल्पिनः ।। १६७ ॥ सोमाद्यैः सन्जितैः पाशैः प्रतीक्षन्ते दिवानिशम् । उपजीवन्ति शक्त्या हि जलजा जलजानिव ।। १६८ ॥ रोगेण । बाधिता पीडिता । एका दिशम् एकस्मिन् प्रदेशे । अण्डजाः पक्षिण- ॥१६३॥ संमानसंयुक्ता =संमानिता अपि । वृत्तिभङ्गात् जीविकाविनाशात् । वृत्ते =जीविकाया ('पेटिया' 'तनखाह' )। कालातिक्रमणं समयोल्लहनं ( 'कई महीने तक तनखाह न देना') भर्सिता तर्जिता ॥ १६५ ॥ इत्थम्भूता =भृत्या एव जीविकार्थमेव राजानं सेवन्ते इति, न किन्तु-यावत् दृश्यमानम् , इदं जगत-संसार । परस्परम् अन्योन्यं । भक्षणार्थ वच्चयित्वा स्वोदरपूरणार्थमेव । सामादिभिः-साम-दान-दन्ड-भेदाख्यैरुपायै सज्जितं तिष्ठतीत्यर्थ । देशानां ग्रामनगरादिनिवासिनाम् उपरि । क्षमापा =राजान-उपजीवनाय प्रतीक्षन्ते अवसर प्राप्य स्वजीवनाय धनं गृह्णन्ति । आतुराणा-रोगा नामुपरि। चिकित्सका = वैद्या । 'प्रतीक्षन्ते' इति शेष । वणिज =वैश्या । प्रमादिनाम् अव- धानशून्याना । चौरा =तरस्करा । गृहमेधिना गृहस्थानाम् । शित्पिन =स्वर्ण- कारादय । सामादिना सामदानदण्डभेदादिना। सज्जितै कल्पितै । पायो - १ 'क्ष्माभृत्'। २ 'सामादि। भेद ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

५३ अथवा साध्विदमुच्यते- सर्पाणां च खलानां च परद्रव्यापहारिणाम् । अभिप्राया न सिद्धयन्ति तेनेदं वर्तते जगत् ।। १६९ ।। अत्तुं वाञ्छति शाम्भवो गणपतेरा क्षुधातः फणी तं च क्रौञ्चरिपोः शिखी गिरिसुतासिंहोऽपि नागाऽशनम् ।। इत्थं यत्र परिग्रहस्य घटना शम्भोरपि स्याद्गृहे तत्रान्यस्य कथं न ?, भाविजगतो यस्मात्स्वरूपं हितत्।।१७०॥ ततः खामिप्रसादरहितौ क्षुत्क्षामकण्ठौ परस्परं करटकदम- नको मन्त्रयेते । तत्र दमनको ब्रूते-'आर्य करटक ! आवां तावद- प्रधानतां गतौ। एष पिङ्गालकः सञ्जीवकवचनाऽनुरक्तः-खव्या- पारपराङ्मुखः सञ्जातः। सर्वोऽपिपरिजनोगतः। तत्कि क्रियते?। करटक आह-'यद्यपि त्वदीयवचनं न करोति, तथापि स्वामी पागैरिव वञ्चनासाधनैर्व्यवहारैरुपलक्षिता सन्त । इत्थम्भूतलक्षणे तृतीया। जलजा-मीनादय । जलजानिव-लघुमीनानिव । उपजीवन्ति वृत्तये समाश्रयन्ते । तान् भुजते ॥१६८॥ खलाना वञ्चकानाम् । अभिप्राया =मनोरथा । जगद्विनाश- वैक्लव्यादय । वर्तते-जीवति ॥ १६९ ॥ अत्तमिति । शम्भोरयं-शाम्भव -फणी=सर्प । गणपते -गणेशस्य । आखं मूपकम् । अत्तुं भक्षयितुम् । वाञ्छति इच्छति। त=शिवकण्ठाभरणं सर्प । क्रौञ्च- रिपो =कुमारस्य। 'वाहन मिति शेष । शिखी मयूर । 'अत्तु वाञ्छति ।' नागा- शन-मयूर । गिरिसुताया ('वाहन')। सिह -अत्तुं वाञ्छतीति सम्बन्ध । इत्थम् एव प्रकारेण, यत्र-शम्भोरपि जगदीश्वरस्यापि-गृह-परिग्रहस्य-कुटुम्बस्य-अनु- जीविवर्गस्य च। घटना सघटन, कलहो-विरोधभावो वा। तत्र अन्यस्य गृहे स्त्रीपुत्रभृत्यादिवर्गे कलह कथ न । अवश्यमेव स्यात् , । यत-तत्-शम्भुगृहं । भाविनो जगत =सृष्टे उत्पत्स्यमानस्य जगत । स्वरूपम् आदर्शभूतम् ॥१७०॥ स्वामिप्रसादरहितौ राजानुग्रहशून्यौ । क्षुत्क्षामकण्ठौ क्षुधाक्षीणगलौ, बुभु- क्षादिपीडितौ। स्वव्यापारस्य मृगवधादे । पराङ्मुख =विरक्त । स्वदोषनिरा- १'तौ च करटकदमनको स्वामिप्रसादरहितौ'। २ 'परिजन कोऽपि कुत्रापि गत' । इति । ५४

• पञ्चतन्त्रम्

[१ मित्र- खदोषनाशाय वाच्यः। उक्तञ्च- अशृण्वन्नपि बोद्धव्यो मत्रिभिः पृथिवीपतिः । यथा स्वदोपनाशाय विदुरेणाऽम्बिकासुतः ।। १७१ ।। तथा च- मन्दोन्मत्तस्य भूपस्य कुञ्जरस्य च गच्छतः । उन्मार्ग-वाच्यतां यान्ति महामात्राः समीपगाः ।। १७२।। यत्तु त्वयैष शष्पभोजी स्वामिनः संकाशमानीतः, तत्वहस्ते- नाऽङ्गाराः कर्षिताः । दमनक आह-सत्यमेतत्, ममायं दोषो, न स्वामिनः । उक्तञ्च यतः- जम्बुको हुडुयुद्धेन, वयं चाऽऽषाढभूतिना । दूतिका तन्तुवायेन, त्रयो दोपाः स्वयकृताः ॥ १७३ ॥ करटक आह-कथमेतत् ?' । सोऽब्रवीत्- ४. आषाढभूति-जम्बुक-दूती-कथा । अस्ति कस्मिाश्चिद्विविक्तप्रदेशे मठायतनम् । तत्र देवशर्मा साय आत्मदोषनिरासाय । भृत्यकर्त्तव्यपालनायेति यावत् । स्वामी वाच्य =राजो- पदेष्टव्य । स्वदोषनाशाय-स्वनिन्दानिवृत्तये । वोद्धव्य -उपदेष्टव्यः । यथाऽशृ- ण्वन्नपि अम्बिकासुत धृतराष्ट्र । विदुरेण प्रतिवोधित -सदुपदेशंश्रावित ॥१७१॥ उन्मार्ग गच्छतोर्मदोन्मत्तयोभूपगजयो-समीपस्था । महामात्रा =सचिवाः, हस्ति- पकाध्यक्षाश्च । ('महावत'मन्त्री') । वाच्यता-निन्दनीयताम् ।यान्ति गच्छन्ति। 'महामात्र समृद्धे चाऽमात्ये हस्तपकाधिपे' इति मेदिनी ॥ १७२ ॥ त्वया करटकेन । एष -सजीवक शप्पभोजी-घासभोजी। स्वामिन =प्रभो. सिंहस्य । तत्-तदेतत्तदानयनम् । अङ्गाराः कर्पिता =अग्निरुप्त । ('आग वोना' 'अपने हाथ काटे वोना' )। स्वहस्तेन मार्गे अग्निवपनेन तुल्यमित्यागय । हुडु-मेषः । तन्तुवाय कौलिक । ('जुलाहा' 'कोली' 'कोष्टी'।) 'दूतिकापर कार्येणे'त्यपि पाठ ॥ १७३ ॥ १ 'स्वामिना सह सयोजित.'। २. 'परकार्येण' । ३. इय कथाऽश्लीलतया काशिक मध्यमपरीक्षापाठ्याशवहिर्भूता । भेद ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

नाम परिव्राजकः प्रतिवसति स्म । तस्याऽनेकसाधुजनदत्त सूक्ष्मवस्त्रविक्रयवशात्कालेन महती वित्तमात्रा साता। ततः स न कस्यचिद्विश्वसिति, नक्तन्दिनं कक्षान्तरात्ता मात्रां न मुञ्चति । अथवा साधु चेदमुच्यते- अर्थानामजने दुःखमर्जितानाञ्च रक्षणे। आये दु.खं व्यये दुःखं धिगाः कष्टसंश्रया. ॥ १७४ ।। अथाऽऽषाढभूति म परवित्तापहारी धूर्तस्तामर्थमात्रां तस्य कक्षान्तरगतां लक्षयित्वा व्यचिन्तयत्-'कथं मयाऽस्येयमर्थ- मात्रा हर्तव्या ?'-इति । तदत्र मठे तावदृढशिलासञ्चयवशा- द्भित्तिभेदो न भवति । उच्चस्तरत्वाच्चाऽद्वारेण प्रवेशो नस्यात् । तदेनं मायावचनैर्विश्वास्याहं छात्रतां व्रजामि येन च विश्वस्त. कदाचिन्मम हस्तगतो भविष्यति । उक्तञ्च- निस्पृहो नाऽधिकारी स्यान्नाऽकामी मण्डनप्रिय. । नाऽविदग्धः प्रियं ब्रूयात्स्फुटवक्ता न वञ्चक. ।। १७५ ।। विविक्तप्रदेशे निर्जनस्थाने । मठायतन छात्रादिनिवास (मठ)। परित्रा- जक सन्यासी । साधुजना = श्रेष्ठिन ('साहुकार')। सूक्ष्मवस्त्राणि-चीनाशुका- दीनि। यतिभ्यो वस्त्रमेव दक्षिणास्थाने दीयते न काञ्चनादिकमिति प्रसिद्धम् । वित्तमात्रा धनराशि । नक्तन्दिवम् अहर्निशम् । कक्षान्तरान् क्रोडोत्सङ्गात् । ( वगल से )। आये आगमने । व्यये उपभोगे । अर्था =धनानि । कष्टसंश्रया = क्लेगप्रदा । अतस्तान् धिगिति योजना ॥ १७४ ॥ परवित्तापहारी परधनतस्कर । धूत =वञ्चक ('ठग')। अर्थमात्रा=बन- राशि । ('माल-मत्ता' 'रुपया पैसा')। भित्तिभेद =सन्धिभेद । 'सेन्ध')। अद्वारप्रवेग =भित्तिमुल्लच्य प्रवेश । एनं देवशर्माण। छात्रता-शिप्यताम्। विश्वस्त -जातविरम्भ । हस्तगत =मदशग । निःस्पृह इति । अधिकारी अधिकारारूढ । अकामी-कामुकभिन्न । मण्डनप्रिय = शृङ्गाराभरणप्रिय । अविदग्ध =अकुशल । स्फुटवक्ता स्पष्टवादी । १ 'यजमान'।

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- एवं निश्चित्य तस्याऽन्तिकमुपगम्य-ॐ नमः शिवाये'-ति प्रोच्चार्य साष्टाङ्गं प्रणम्य च सप्रश्रयमुवाच-'भगवन् ! असारः संसारोऽयं । गिरिनदीवेगोपमं यौवनं । तृणाऽग्निसमं जीवितं । शरदभ्रच्छायासदृशा भोगाः। स्वप्नसदृशो मित्रपुत्रभृत्यवर्ग: सम्बन्धः। ऐवं मया सम्यक्परिज्ञातं, तत्किं कुर्वतो मे संसार- समुद्रोत्तरणं भविष्यति ?'। तच्छ्रुत्वा देवशर्मा सादरमाह-वत्स! धन्योऽसि त्वम् , यत्प्र- थमे वयस्येवं विरक्तभावः । उक्तञ्च यतः- 'पूर्व वयसि यः शान्तः स शान्त' इति मे मतिः । धातुषु क्षीयमाणेषु शमः कस्य न जायते ? ॥ १७६ ।। आदौ चित्ते ततः काये सतां संपद्यते जरा। असतां तु पुनः काये-नैव चित्ते कदाचन ।। १७७ ।। यच्च त्वं मां संसारसागरोत्तरणोपायं पृच्छसि, तच्छ्रयताम्- शूद्रो वा यदि वाऽन्योऽपि चाण्डालोऽपि जटाधरः । दीक्षितः शिवमन्त्रेण सभस्माङ्गः शिवो भवेत् ।। १७८ ।। ( साफ कहने वाला)॥ १७५ ॥ तस्य-देवशर्मण । -सप्रश्रय-सप्रणयम् । यथा-गिरिनदीवेग शीघ्रमेव शाम्यति, तथा यौवनमपि शीघ्रमेवापयाति । तृणाग्निरपि शीघ्रमेव शाम्यति, तथा तद्वत् जीवनमपि शीघ्रमेव नश्यति । शरद- भ्रच्छायासदृशा =शरतुमेघच्छायासदृशा गीघ्रं विनाशिन.। भोगा =विषया । पूर्वे वयसि-यौवने । संपद्यते-जायते । जरा-श्लथीभाव । काये-जरा सम्पद्यते, मनसि न कदाचनेति सम्बन्ध ॥ १७७ ॥ शिवमन्त्रेण पञ्चाक्षरेण पडक्षरेण वा । दीक्षित गृहीतदीक्ष । दीक्षा-संस्कार- विशेष । भस्माङ्ग =भस्मोद्धूलितकाय । 'सभस्माङ्ग' इति पाठान्तरम् । शिव = शिवसदृश । 'द्विज' इति पाठे-चाण्डालादिरपि भस्मधारणादिना द्विजतुल्यो भवतीत्यर्थ ॥ १७८॥ १ 'एतन्मया' । २.'सजायते' । ३. 'अमताच' पाठान्तरम् । ४ 'सागरोत्तरणायोपाय। ५'चण्डालो'। ६ 'भरमाङ्गो द्विजो' । भेद:].

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

1 पडक्षरेण मन्त्रेण पुष्पमेकमपि स्वयम् । लिङ्गस्य मूर्ध्नि यो दद्यान्न स भूयोऽपि जायते ॥ १७९ ।। तच्छ्रुत्वा आपाढभूतिस्तत्पादौ गृहीत्वा सप्रश्रयमिदमाह-भग- वन् ! तर्हि दीक्षया मेऽनुग्रहं कुरु ।' देवशर्मा आह-'वत्स ! अनुग्रह ते करिष्यामि, परन्तु रात्री त्वया मठमध्ये न प्रवेष्टव्यं । यत्कारणं-निःसङ्गता यतीनां प्रशस्यते, तव च ममापि च । उक्तञ्च यतः- दुर्मत्रान्नृपतिविनश्यति, यतिः सगात्सुतो लालना- द्विप्रोऽनध्ययनात्कुलं कुतनयाच्छीलं खलोपासनात् । मैत्रीचाऽप्रणयात्समृद्धिरनयात्स्नेहः प्रवासाश्रया- स्त्री गर्वादनवेक्षणादपि कृपिस्त्यागात्प्रमादाद्धनम् ।।१८०॥ तत्त्वया व्रतग्रहणानन्तरं मठद्वारेतृणकुटीरके शयितव्यम्'-इति। स आह-'भगवन् ! भवदादेशः प्रमाणं, परत्र हि तेन मे प्रयोजनम् ।' अथ कृतशयनसमयं देवशर्मा दीक्षाऽनुग्रहं कृत्वा शास्त्रोक्त- विधिना शिष्यतामनयत् । सोऽपि हस्तपादावमर्दनेन, पत्रिकान- यनादिकया च परिचर्यया त परितोषमनयत् । पुनस्तथापि मुनिः कक्षान्तरान्मात्रां न मुञ्चति । -- षडक्षरेण मन्त्रेण न जायते न पुनरपि गर्भयातनामनुभवति । पादौ गृहीत्वा प्रणम्य । सप्रश्रयं सस्नेहम् । दीक्षया-तदाख्येन संस्कारेण । गर्वात् रूपादिगर्वात् । त्यागात् अतिदानात् । प्रमादात् अनवधानाच-धन नश्य- तीत्यर्थ ॥ १८० ॥ व्रतग्रहण-दीक्षाग्रहणं । भवदादेश =भवदाज्ञा । परत्र-पर- लोके । तेन भवदादेशेन । प्रयोजन कार्य-स्वर्गादिफलं-भविष्यतीत्याशय. । पत्रिका बिल्वपत्रम् । कृत शयनस्य समयो येन तं-कृतवहिश्शयनप्रतिज । अनुग्रहं-कृपा । देवशर्मा स्वशिष्यता ग्राहयामास । हस्तपादावमर्दनादिपरिचर्यया पादसंवाहना- १'व्रतदानेन मे प्रसाद क्रियताम् । इति' । २. 'अवमर्दनादिपरिचर्यया' । पा. ५८

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र-- 5

अथैवं गच्छति काले आषाढभूतिश्चिन्तयामास-'अहो! न कथञ्चिदेष मे विश्वासमागच्छति, तकि दिवापि शस्त्रेण मार- यामि, ? किंवा विषं प्रयच्छामि, ? किवा पशुधर्मेण व्यापाद- यामि' ?-इति । एवं चिन्तयतस्तस्य देवशर्मणोऽपि शिष्यपुत्रः कश्चिद्रामादामन्त्रणार्थ समायातः । प्राह च-भगवन् ! पवित्रा- रोपणकृते मम गृहमागम्यताम्'-इति। तच्छ्रुत्वा देवशर्मा आपाढ- भूतिना सह प्रहृष्टमनाः प्रस्थितः । अथैवं तस्य गच्छतोऽग्रे काचिन्नदी समायाता । तां दृष्ट्वा मात्रां कक्षान्तरादवतार्य, कन्थामध्ये सुगुप्तां निधाय, स्नात्वा, देवार्चनं विधाय, तदनन्तरमाषाढभूतिमिदमाह-भो आपाढभूते ! यावदहं पुरीपोत्सर्ग कृत्वा समागच्छामि, तावदेषा कन्था योगे- श्वरस्य सावधानतया रक्षणीया'-इत्युक्त्वा गतः । आषाढभूतिरपि तस्मिन्नदर्शनीभूते मात्रामादाय सत्वरं प्रस्थितः । देवशर्मापि छात्रगुणानुरञ्जितमनाः सुविश्वस्तो यावदु- पविष्टस्तिष्ठति तावडुड़ें-(सुवर्णरोमदेह)-यूथमध्ये हुड्डुयुद्धमपश्यत्। अथ रोपवशा डयुगलस्य-दूरमपसरणं कृत्वा भूयोऽपि समुपेत्य ललाटपट्टाभ्यां प्रहरतोभूरि रुधिरं पतति, तँच्च जम्वुको जिह्वालौल्येन रङ्गभूमि प्रविश्याऽऽस्वादयति । देवशर्मापि तदालो- क्य व्यचिन्तयत्-अहो! मन्दमतिरयं जम्बुकः, यदि कथमप्य- नयोः संघट्टे पतिष्यति तन्नूनं मृत्युमवाप्स्यतीति वितर्कयामि ।' दिसेवया । तं देवशर्माणम् । दिवापि दिन एव । पशुधर्मेण-गलमुखावरोधेन । ( गला घोट कर )। आमन्त्रणार्थ निमन्त्रणार्थ । पवित्रारोपणार्थ-तदाख्योत्स- वसम्पादनाय । देवस्य पवित्रारोपणमहोत्सवो भवति शैववैष्णवादीनाम् । कन्या- मध्ये वस्त्रमध्ये। ('झोली में 'गुदडी में')। देवार्चन कन्थानिहितस्वष्टदेवशिवार्चनं। प्रतिवचनम् उत्तरम्। योगेश्वरस्य शिवस्य । हुडु =मेष । रङ्गभूमि-युद्धभूमि । १ 'देवशर्मशिष्यपुत्र'। २ 'पवित्रारोपणविषये मम गृहम् । ३ 'योगेश्वरश्च सावधानेन रक्षणीया' । पा०।४ हुडो हुडुश्च भेडश्चेति हैमाद्भुड इत्यादि पाठ शुद्ध एव । ५'तच दृष्ट्वाऽऽ शाप्रतिबद्धचित्त विशितलोलुपतया गोमायुम्तयोरन्तरे स्थित्वा रुधिरमास्वादयति ।' पा० । भेदः]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

क्षणान्तरे च तथैव रक्तास्वादनलौल्यान्मध्ये प्रविशंस्तयोः शिरः- संपाते पतितो मृतश्च शृगालः । ततो देवशर्मा प्राह-'जम्बुको हुडुयुद्धेन' इति । देवशर्मापि तं शोचमानो मात्रामुद्दिश्य शनैः शनैः प्रस्थितो यावदाषाढभूतिं न पश्यति ततश्चौत्सुक्येन शौचं विधाय यावत्क स्थामालोकयति तावन्मात्रां न पश्यति । ततश्च 'हा । हा ! मुषितोऽस्मि'-इति जल्पन्पृथिवीतले मूच्र्छया निपपात । ततः- क्षणाचेतना लब्ध्वा भूयोऽपि समुत्थाय फूत्कर्तुमारब्धः-'भो आषाढभूते ! क मां वञ्चयित्वा गतोऽसि ।' देहि मे प्रतिवचनम्।' एवं बहु विलप्य तस्य पदपद्धतिमन्वेपयन् 'वयं चाऽऽषाढ- भूतिना' इति प्रजल्पञ्छनै -शनैः प्रस्थितः। अथैवं गच्छन्सायन्तनसमये कश्चिद्राममाससाद । अथ तस्माद्रामात्कश्चित्कौलिकः सभार्यो मद्यपानकृते समीपवर्तिनि नगरे प्रस्थितः । देवशर्मापि तमालोक्य प्रोवाच-'भो भद् वयं सूर्योढा अतिथयस्तवान्तिकं प्राप्ताः, न कमप्यत्र ग्रामे जानीमः, तद्गृह्यतामतिथिधर्मः । उक्तञ्च- अप्रणाय्योऽतिथिः सायं सूर्योढो गृहमेधिनाम् । पूजया तस्य देवत्वं प्रयान्ति गृहमेधिनः ।। १८१ ।। तथा च-तृणानि भूमिरुदकं वाक्चतुर्थी च सूनृता । सतामेतानि हर्येषु नोच्छिद्यन्ते कदाचन ।। १८२॥ स्वागतेनाऽग्नयस्तैप्ता आसनेन शतक्रतुः । पादशौचेन पितरो ार्धाच्छम्भुस्तथाऽतिथेः ।। १८३ ।। संघट्टे-सम्म । शिर संपाते-शिर -संघट्टे । ('टक्कर में')। फूत्कर्त-रोदितुं । कौलिक =तन्तुवाय । ('जुलाहा' 'कोली' )। सूर्योढ -सूर्यास्तमनवेलाया प्राप्त । 'अप्रणाय्य'माननीय । तृणानि पलाल-कटादीनि । ('पुआल' 'चटाई')। १ 'अथान्यस्मिन्प्रस्तावे तथैव रक्तास्वादनलोल्यान्नापसृतस्तयो' । २ 'सप्राप्तो योऽ ३ 'प्रीता'। ४ 'गोविन्दो ह्यन्नाद्येनप्रजापतिरिति । ५'पितरस्तया_दतिथे शिव' इति च सुन्दर पाठो लिखितेषु । तिथिः ।

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- कौलिकोऽपि तच्छुत्वा भार्यामाह-'प्रिये ! गच्छ त्वमतिथि- मादाय गृहं प्रति, पादशौचभोजनशयनादिभिः सत्कृत्य त्वं तत्रै व तिष्ठ, अहं तव कृते प्रभूतं मद्यमानेष्यामि ।' एवमुक्त्वा प्रस्थितः। सापि भार्या पुंश्चली तमादाय प्रहसितवदना देवदत्तं मनसि च्यायन्ती गृहं प्रति प्रतस्थे । अथवा साध्विदमुच्यते- दुर्दिवसे घनतिमिरे दुःसञ्चारासु नगरवीथीषु । पत्युर्विदेशगमने परमसुखं जघनचपलायाः ॥ १८४ ॥ तथाच- पर्यवं स्वास्तरणं पतिमनुकूलं मनोहरं शयनम् । तृणमिव लघु मन्यन्ते कामिन्यश्चौर्यरतलुब्धाः ॥१८५।। तथाच- केलिं प्रदहति लज्जा, शृङ्गारोऽस्थीनि, चाटवः कटवः । बन्धक्याः परितोपो न किचिदिष्टे भवेत्पत्यौ ॥ १८६॥ कुलपतनं जनगहरे बन्धनमपि जीवितव्यसन्देहम् । अङ्गीकरोति कुलटा सततं परपुरुपसंसक्ता ॥ १८७ ॥ अथ कौलिकभार्या गृह गत्वा देवशर्मणे गताऽऽस्तरणां भग्नां च खट्वां समयदमाह-'भो भगवन् | यावदहं स्वसखीं सूनृता-मधुरा । 'मधुरं सूनृतं प्रिये इत्यमर । सता-सज्जनाना । हर्म्यपु-गृहेषु । न उच्छिद्यन्ते न दूरीभवन्ति ।अतिथे स्वागतेन अग्नयस्तृप्यन्ति । शतक्रतु %3D इन्द्र ।। १८३ ॥ प्रभूत वहुलम् । पुंश्चली असतो । देवदत्तं स्वप्रियं कंचन पुरुषविशेपम्। दुर्दिवसे मेघच्छन्नेऽहि । घनतिमिरे-निविडान्धकारे । वीथी-रथ्या। ('गली') जघनचपलाना=कुलटानाम् ॥१८४॥ स्वास्तरण-मृदुधवलपरिच्छदयुक्तम् । शयनं= शय्या, रतिमन्दिर वा । चौर्यरतं-जारसम्भोग ॥ १८५ ॥ बन्धक्य -कुलटा । कुलपतन कुलभ्रंशं । जीवितव्यसन्देह-जीवनसंशयम् ॥ १८७॥ गतास्तरणाम् आस्तरणरहिताम् । ( विछावन के विना)। सम्भाव्य-तया सहाऽऽलापादिक १ 'पर्यवेवास्तरण' मिति पा० । भेद.]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

no ग्रामादभ्यागतां सम्भाव्य द्रुतमागच्छामि तावत्त्वयाऽस्मद्गृहेऽ- प्रमत्तेन भाव्यम्।" एवमभिधाय शृङ्गारविधि विधाय यावहेवदत्तमुद्दिश्य व्रज ति-तावत्तद्भर्ता संमुखो मदविह्वलाङ्गो मुक्तकेशः पदे पदे प्रस्ख. लन्गृहीतमद्यभाण्डः समभ्येति । तं च दृष्ट्वा सा द्रुततरं व्याघु ट्य-स्वगृह प्रविश्य मुक्तङ्गारवेषा यथापूर्वमभवत् । कौलिकोऽपि तां पलायमानां कृताऽद्रुतशृङ्गारां विलोक्य प्रागेव कर्णपरम्परया तस्या अपवादश्रवणात् क्षुभितहृदयः स्वा- कारं निगृहमानः सदैवाऽऽस्ते । ततश्च तथाविध चेष्टितमव. लोक्य दृष्टप्रत्ययः क्रोधवशगो गृहं प्रविश्य तामुवाच-'आः पापे पुंश्चलि ! क्व प्रस्थितासि' ? । साप्रोवाच-अहं त्वत्सकाशादागता न कुत्रचिदपि निर्गता, तत्कथं मद्यपानवशादप्रस्तुतं वदसि ? । अथवा साधु चेमुच्यते- वैकल्यं धरणीपातमयथोचितैजल्पनम् । सन्निपातस्य चिह्नानि मद्यं सर्वाणि दर्शयेत् ॥ १८८ ।। करस्पन्दोऽम्बरत्यागस्तेजोहानिः सरागता । वारुणीसङ्गजाऽवस्था भानुनाऽण्यनुभूयते ॥ १८९ ।। सोऽपि तच्छुत्वा प्रतिकूलवचनं वेषविपर्ययं चाऽवलोक्य विधाय । अप्रमत्तेन-सावधानेन । देवदत्त-स्वप्रियं कश्चित् । व्याघुटय-परावृत्य । ( 'बावड कर' 'लौट कर' ) । श्रुतेन अपवादेन क्षुभितं हृदयं यस्यासौ तथा स्वपत्नीचरित्रभ्रंशवृत्तान्तश्रवणक्षुब्धयमानचेता । स्वाकार स्वमनोभावं । निगू- हमान =गोपायन् । दृष्टप्रत्यय जातविश्वास । वैकल्य-विकलता। मद्येन सन्नि- पातरोगलक्षणानि भूमिपतनादीनि सर्वाणि भवन्तीत्यर्थ ॥ १८८ ॥ करेति । वारुणी-पश्चिमदिशा, मद्यञ्च । सङ्ग-तत्र गमन, पातश्च । करस्पन्द =हस्तकम्प , किरणह्रासश्च । 'करसादः' इत्यपि पाठ । अम्वरत्याग = गगनत्याग, वस्त्रमोचनञ्च। तेजोहानि कान्तिहानि । सरागता लौहित्यवत्ता- मुखे, मण्डले च । भानु =सूर्य ॥ १८६ ॥ १ 'कृतशृङ्गाराम्'। २ 'श्रुतापवादक्षुभितहृदय'। ३ 'नित्यानुचितजल्पनम्। ४ 'करसाद । ६२

• पञ्चतन्त्रम् *

[१मित्र- तामाह-'पुंश्चलि ! चिरकालं श्रुतो मया तवाऽपवादः। तदद्य स्वयं सञ्जातप्रत्ययस्तव यथोचितं निग्रहं करोमि।' इत्यभि धाय लगुडमहारैस्तां जर्जरितदेहां विधाय स्थूणया सह दृढ- बन्धनेन बद्धा सोऽपि मदविह्वलाङ्गो निद्रावशमगमत् । अत्राऽन्तरे तस्याः सखी नापिती कौलिक निद्रावशगतं विज्ञार्य .तां गत्वेदमाह-'सखि ! स देवदत्तस्तस्मिन्स्थाने त्वां प्रतीक्षते, तच्छीघ्रसागम्यताम्'-इति । सा चाह-'पश्य ममाऽवस्थां, तत्क- थं गच्छामि, तद्गत्वा ब्रूहि तं कामिनं, यदस्यां रात्रौ त त्वया सह समागमः ।' नापिती प्राह 'सखि ! मा मैवं वद, नायं कुलटाधर्मः । उक्तञ्च- विषमस्थस्वादुफलग्रहणव्यवसायनिश्चयो येपाम् । उष्ट्राणामिव तेषां मन्येऽहं शंसितं जन्म ॥१९॥ तथा च- सन्दिग्धे परलोके जनापवादे च जगति बहुचित्रे । स्वाधीने पररमणे धन्यास्तारुण्यफलभाजः ॥ १९१॥ स =कौलिक । प्रतिकूलवचन=विरुद्धकरवाक्यं । पुंश्चलि परपुरुपरते । तस्मिन्स्थाने सङ्केतस्थले । सञ्जातप्रत्यय =जातविश्वास । निग्रह-दण्डविधानम, ताडनम् । ता-स्वभार्याम् । स्थूणया स्तम्भेन । । 'खम्भे से' 'थूणी से' )। अन्तरे-अवसरे । ( इस बीच में )। तस्या = कौलिकभार्याया । ता कौलिक- पत्नीम् । स =त्वत्प्रिय । तस्मिन्-पूर्व सङ्केतिते । सा-कोलिकजाया। समागमो न। 'सम्भवतीति गेष । विषमस्थेति । यथा-दुर्गमस्थानस्थितस्वादुफलपल्टवादिग्रह्णव्यापारनिश्चय उष्ट्राणां स्वभाव । तथा-दुर्लभचोर्यरतानन्दानुभवव्यापारनिश्चय. कुलटाना सहजो धर्म । येपा-कुलटाजनाना, व्यवसायिना, चोराणाञ्च । गसित-पूजितम् ॥१९०॥ परलोके किं भवितेति न निश्चय , जनापवादस्तु बहुविधश्चलत्येव, एवं च स्वाधीनेन पररमणेन जारेण, यौवनफल-सुरतं, धन्या एव कामिन्यो लभन्ते । ता एव धन्या इत्यर्थ ॥ १९१ ॥ १ 'विज्ञायाऽऽगत्य चेदमाह' । २ 'गम्यताम् । भेद ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

3 अन्यच्च- यद्यपि न भवति दैवात्पुमान्विरूपोऽपि बन्धकी रहसि । भव्यमपि तदपि कष्टान्निजकान्तं सा भजत्येव ।।१९२।। साऽब्रवीत्-'यद्यव-तर्हि कथय-कथं दृढवन्धनैर्वद्धा सती तत्र गच्छामि ?', संनिहितश्चायं पापात्मा सत्पतिः।' नापित्याह-'सखि । मदविह्वलोऽयं सूर्यकरस्पृष्टः प्रबोधं यास्यति, तदहं त्वामुन्मोचयामि, मामात्मस्थाने बवा' द्रुततरं देवदत्तं सम्भाव्याऽऽराच्छ ।' साऽब्रवीत्-'एवमस्तु'-इति । तदनु सा नापिती तां स्वसखीं बन्धनाद्विमोच्य तस्याः स्थाने यथापूर्वमात्मान बद्धवा तां देवदत्तसकाशे सङ्केतस्थानं प्रेषितवती। तथाऽनुष्ठिते-कौलिकः कस्मिंश्चित्क्षणे समुत्थाय किचिद्गत- कोपो विमदस्तामाह-हे परुपवादिनि ! यदद्य प्रभृति गृहान्नि- एक्रमणं न करोपि, न च परुपं वदसि, ततस्त्वामुन्मोचयामि ।' नापित्यपि स्वरभेदभयाद्यावन्न किंचिदूचे, तावत्सोऽपि भूयो भूयस्तां तदेवाऽऽह । अथ सा यावत्प्रत्युत्तरं किमपि न ददौ, तावत्स प्रकुपितरतीक्ष्णशस्त्रमादाय तस्या नासिकामच्छिनत् । आह च-'रे पुंश्चलि ! तिष्ठेदानी, न त्वा भूयस्तोषयिष्यामि' । इति जल्पन्पुनरपि निद्रावशमगमत् । यद्यपीति । भव्यं-सुन्दर स्वपति । निजकान्तं-स्वप्रियं । विरूपोऽपि जार कुलटाना प्रिय , न तु सुन्दरोऽपि निजपतिरित्यर्थ ॥१९२॥ मदविहल =मदवि- कल । ('नशे में चूर') । सूर्यकरस्पृष्ट , प्रभाते सूर्यकिरणसपर्कादेव । प्रबोध चेतनाम् । तत् तस्मात् । माम् नापिती,दूतीम् । सा=पुंश्चली। (एवमस्तु-अच्छा)। तदनु-तदनन्तरम् । स्वसखी कोलिकीम् । परुप-क्रूरम् । स्वरभेदभयात्= स्वस्वरभेदभीता। तदेव-तदेव वाक्यम् । भूय =अविकम् । (अव और ज्यादा)। न तोपयिष्यामि-न चाटुशब्दं कथयिष्यामि । ( अब मे तेरी और खुशामद नहीं

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- देवशर्माऽपि वित्तनाशाक्षुत्क्षामकण्ठो नष्टनिद्रस्तत्सर्व स्त्री- चरित्रमपश्यत् । सापि कौलिकभार्या यथेच्छया देवदत्तन सह सुरतसुखमनुभूय कस्मिंश्चित्क्षणे स्वगृहमागत्य तां नापितीमिद- माह-'अयि ! शिवं भवत्याः १, नायं पापात्मा मम गताया उत्थित आसीत् ?'। नापित्याह-'शिवं नासिकया विना शेषस्य शरीरस्य, तद्: द्रुतं मां मोचये बन्धनाद्यावन्नायं मां पश्यति, येन स्वगृहं गच्छा मि । अन्यथा भूयोऽप्येष दुष्टतरः कर्णच्छेदादिनिग्रहं करिष्यति ।' तथाऽनुष्टिते भूयोऽपि कौलिक उत्थाय तामाह-'पुंश्चलि ! किमद्याऽपि न वदसि ? । किं भूयोऽप्यतो दुष्टतरं निग्रहं कर्ण- च्छेदेन करोमि' ?। अथ सा सकोपं साऽधिक्षेपमिदमाह-'घिग्धिा महासूढ ! को मां महासतीं धर्पयितुं व्यङ्गयितुं वा समर्थः । तच्छृण्वन्तु सर्वेऽपि लोकपाला.- आदित्यचन्द्रावनिलोऽनलश्च द्यौर्भूमिरापो हृदयं यमश्च । अहश्च रात्रिश्च उभे च सन्ध्ये धर्मश्च जानाति नरस्य वृत्तम् ।।१९३।। तद्यदि मम सतीत्वमस्ति, मनसाऽपि परपुरुषो नाभि- लपितः, ततो देवा भूयोऽपि मे नासिकांतादृपामक्षतां कुर्वन्तु । अथवा-यदि मम चित्ते परपुरुषस्य भ्रान्तिरपि भवति तदा मां भस्मसान्नयन्तु ।' एवमुक्त्वा भूयोऽपि तमाह-'भो दुरात्मन् ! पश्य मे सतीत्वप्रभावेण तादृश्येव नासिका संवृत्ता।' अथाऽसावुल्मुकमादाय यावत्पश्यति तावत्तद्रूपां नासि- करूंगा, ऐसे ही पडी रह)। शिवं-कुशलम् । तथानुष्ठिते-बन्धनमोचने कृते सति । साऽधिक्षेप-सनिन्दम् । धर्षयितुं पीडयितुं, तिरस्कर्तुं वा । व्यङ्गयितुं नासिकादिकर्त्तनेन विकलावयवा विधातुम् । अनल: वह्नि । द्यौ-आकाग । वृत्त-चरितम् ॥ १९३॥ तादृग्रूपा- १ 'मुच्च' । २ 'नाय प्रतिबुध्यते' । पाठान्तरम् । भेद ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

काञ्च भूतले रक्तप्रवाहं च महान्तमपश्यत् । अथ स विस्मित- मनास्तां बन्धनाद्विमुच्य शय्यायामारोप्य च चाटुशतैः पर्यंतोष- यत् । देवशर्मापि तं सर्व वृत्तान्तमालोक्य विस्मतमना इदमाह- शम्बरस्य च या माया या माया नमुचेरपि । बलेः कुम्भीनसेश्चैव सर्वास्ता योपितो विदुः ॥ १९४ ॥ हसन्तं प्रहसन्त्येता रुदन्तं प्ररुदन्त्यपि । अप्रियं प्रियवाक्यैश्च गृह्णन्ति कालयोगतः ।। १९५ ॥ उशना वेद यच्छास्त्रं यच्च वेद बृहस्पतिः । स्त्रीबुद्धथान विशिष्येत तस्माद्रक्ष्याः कथं हि ताः १ ॥१९६।। अनृतं 'सत्य'मित्याहुः सत्यं चापि तथाऽनृतम् । इति यास्ता कथं धीरै. संरक्ष्याः पुरुषैरिह ॥ १९७ ॥ अन्यत्राप्युक्तम्- नातिप्रसङ्ग. प्रमदासु कार्यो नेच्छेलं स्त्रीपु विवर्धमानम् । अतिप्रसक्तै. पुरुपैर्यतस्ताः क्रीडन्ति काकैरिव लूनपक्षैः॥१९८|| सुमुखेन वदन्ति वल्गुना प्रहरन्त्येव शितेन चेतसा । यथावदेव । (पहिले की तरह ) उल्मुकम्-अलातं । (मसाल-'जलती लकड़ी आदि')। चाटुशतै =प्रियवाक्यैर्बहुविधै । शम्बरस्येति । शम्बर-नमुचि-वलि-कुम्भीनसा असुरा शेषा । सर्वविधा माया स्त्रियो जानन्तीत्यर्थ ॥१९४॥ हसन्त प्रति हसन्ति, रुदन्तं विलोक्य रुदन्ति वञ्चनार्थम् , अप्रियं वदन्तं च प्रियवाक्यरात्मवशं नयन्तीत्यर्थ ॥१९५॥ उशनाः= शुक्राचार्य । न विशिष्येत स्त्रीवुद्धितो न बहिर्भवति । तासा बुद्धावेव सर्व नीति- शास्त्रमन्तर्भवतीत्यर्थ ॥ १६६ ॥ अनृतमिति । सत्यं मिथ्या, असत्यं सत्यमिति च या कथयितुं प्रभवन्ति तासा रक्षणं दुष्करमेवेत्यर्थ ॥१९७ ॥अतिप्रसङ्ग = अत्यन्तं स्नेहानुवन्ध नोचित , स्त्रीणा वल वर्द्धमानं नोपेक्षेत। अतिप्रसक्तै-वशी- भूतै । लूनप: =छिन्नप? ॥ १९८ ॥ वल्गुना-मधुरेण मनोहरेण च । शितेन , मधु तिष्ठति वाचि योषितां हृदये हालहल महद्विषम् । अत एव निपीयतेऽधरो हृदयं मुष्टिभिरेव ताज्यते ॥' इति पा० । ५ AY y

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- ०६:२९, ६ जुलै २०२० (UTC) मधु तिष्ठति वाचि योपितां हृदये हालहलं महाविपम् ॥१९९।। अत एव निपीयतेऽधरो हृदयं मुष्टिभिरेव ताड्यते । पुरुषैः सुखलेशवञ्चितैर्मधुलुब्धैः कमलं यथाऽलिभिः ।।२००|| अपि च- आवर्तः संशयानामविनयभवनं पत्तनं साहसानां, दोपाणां सन्निधानं कपटशतगृहं, क्षेत्रमप्रत्ययानाम् । दुह्यं यन्महद्भिर्नरवरवृषभैः सर्वमायाकरण्ड, स्त्रीयन्त्रं केन लोके विषममृतयुतं धर्मनाशाय सृष्टम् ।।२०१|| कार्कश्यं स्तनयोशोस्तरलताऽलीकं मुखे दृश्यते, कौटिल्यं कचसंये, प्रवचने मान्द्यं, त्रिके स्थूलता । भीरुत्वं हृदये सदैव कथितं, मायाप्रयोगः प्रिये, यासां दोपगैंणो गुणो, मृगहशांताः कि नराणां प्रियाः १॥२०२॥ तीक्ष्णेन । मधु-माधुर्य क्षौद्रच । हालहल-तन्नामकं विषं । 'हालहल वदन्त्यपि हलाहल' मिति द्विरूपकोश । अत एवेति । हृदये विपस्य मुखे मधुनश्च विद्यमानत्वान्मुखमाधुर्यवञ्चितै = सुखलेशवञ्चितै., सुखलवलुब्धै पुरुषैरधर पीयते, कामिन्या हृदयं मुष्टिभिराह- न्यते च । कामशास्त्रे हि कामिनीहृदयप्रदेशताडनं कामोद्दीपकतया निर्दिष्टम् । भ्रमरा हि मधुलेशलुब्धा कमलकण्टकवेधमपि सहन्ते इति च लौकिकम् ॥२०॥ संशयानाम्-आवर्त इव-अम्भसा भ्रम इव । ('भवरजाल')। प्रकृते सादृश्या- त्तत्प्रयोग । अविनयाना धाटानां । भवनं गृहमिव । पत्तन नगरमिव । सन्नि- धान-महान् निधिरिव । कपटशताना गृहम् । अप्रत्ययानाम् अविश्वासानाम् । क्षेत्र केदार इव । स्त्रीनामकं यवमेतत्-अमृतयुतं विषं धर्मनाशाय सर्वासा मायानां-करण्ड-पेटकमिव, केन-ब्रह्मणा। सृष्टं निर्मितम् । केन निर्मित मिति प्रश्नो वा ॥ २०१॥ कार्कश्यमिति। तरलता-चञ्चलता। अलीका मिथ्यावचनं। कचसञ्चये केश- वन्धे । प्रवचने भाषणे । मान्छ-मन्दता । निके-पृष्ठवंशाधोभागे। नितम्वविम्बे १, 'महद्विष'मित्यपि कचित्पाठ. । 'महाविष' मिति तु क्षीरस्वामिधृतः पाठ । २ 'लाध्यते' । ३, 'कचसश्चये च वचने'। ४ 'गुणा.'। ५ 'स्युः पशूनां प्रियाः' । भेद.]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

६७ एता हसन्ति च रुदन्ति च कार्यहेतो- विश्वासयन्ति च परं, न च विश्वसन्ति । तस्मान्नरेण कुलशीलसमन्वितेन नार्यः श्मशानघटिका इव वर्जनीयाः ॥ २०३।। व्याकीर्णकेसरकरालमुखा मृगेन्द्रा नागाश्च भूरिमदराजिविराजमानाः। मेधाविनश्च पुरुपाः समरेपु शूरा.स्त्रीसन्निधौ परमकापुरुपा भवन्ति।२०४ कुर्वन्ति तावत्प्रथमं प्रियाणि यावन्न जानन्ति नरं प्रसक्तम् । ज्ञात्वा च तं मन्मथपाशबद्धं ग्रस्तामिपं मीनमिवोद्धरन्ति ।। २०५॥ समुद्रवीचीव चलस्वभावाः, सन्ध्याभ्ररेखेव मुहूर्तरागा. । खियः कृतार्था पुरुपं निरर्थ निष्पीडिताऽलक्तकवत्त्यजन्ति ॥२०॥ इति यावत् । प्रिये-कान्ते। मायाप्रयोगः छलकार्मणप्रयोग। ('कपट' 'जादू-टोना)। इत्थं दोषसमूहरूपा -यासा गुणा ता कथ नराणा प्रिया भवन्ति ? ॥ २०२ ॥ एता इति । कार्यहेतो-स्वकार्यसाधनाय। हसन्ति च रुदन्ति च । पर विश्वासयन्ति, परन्तु तं स्वयं नैव विश्वसन्ति । अत-कुलशीलसमन्वितेन-कुली- नेन, शीलवता च नरेण । 'कुलशीलवतेति पाठान्तरम् । श्मशाने बद्धा घटिका. श्मशानघटिका('श्यमशान मे बन्धी हुई हण्डिया' 'घट' ) तद्वदशुचित्वाद- र्जनाहीं ॥२०३॥ व्याकीणें केसरै करालानि मुखानि येषान्ते,-विक्षिप्तसटा- भारभीपणमुखा । मृगेन्द्रा =सिंहा । भूरिभि-मदराजिभिः मदरेखाभि । विराज- माना =शोभमानकटा । नागा = गजाश्च । स्त्रीणा निकटे परमकापुरुपा =नितान्तं कातरा इव, तद्वशीकृतस्वान्ता भवन्तीत्यहो चित्रम् ।। २०४ ॥ : कुर्वन्तीति । प्रथमम् आदौ । तावत् प्रियाणि-मनोहराणि कटाक्षभुजविक्षे- पादीनि। यावन्नरं प्रसक्तम् अनुरक्तम् , संलग्नञ्च । मन्मथपाशवद्धं कामपाशवद्धं । ग्रस्तमामिष येनासौ तं-गिलितमासखण्डं, सम्भोगलम्पटं च। आमिषं पुनपुंसक, भोग्यवस्तुनि संभोगेऽप्युत्कोचे पललेऽपि चेति मेदिनी। उद्धरन्ति आकर्षयन्ति, वशे नयन्ति च । परित्यजन्ति वा ॥ २०५॥ समुद्रवीचीव-समुद्रतरङ्गवत् । चलस्वभावा =चञ्चलप्रकृतयः । सन्ध्याम्र- रेखेव सायङ्कालिकमेघलेखेव । मुहूर्तरागा =क्षणमात्ररक्ता । क्षणिकानुरागाश्च । ३ कुलशीलवता'। 1 90

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- अनृतं साहसं माया मूर्खत्वमतिलोभिता । अशौचं निर्दयत्वं च स्त्रीणां दोपाः स्वभावजाः ॥ २०७॥ संमोहयन्ति मदयन्ति विडम्बयन्ति निर्भसंयन्ति रमयन्ति विषादयन्ति । एताः प्रविश्य सरलं हृदयं नराणां कि वा न वामनयना न समाचरन्ति ! २०८॥ अन्तर्विपमया ह्येता बहिश्चैव मनोरमाः । गुञ्जाफलसमाकारा योषितः केन निर्मिताः' ? ॥२०९ ।। एवं चिन्तयतस्तस्य परिव्राजकस्य सा निशा महता कृच्छ्रे- णाऽतिचक्राम। सा च दूतिका छिन्ननासिका स्वगृहं गत्वा चिन्तयामास-किमिदानी कर्तव्यं, कथमेतन्महच्छिद्रं स्थगयि. तव्यम्'?। अथ तस्या एवं विचिन्तयन्त्या भर्ती कार्यवशाद्राजकुले पर्युषितः । प्रत्यूषे च स्वगृहमभ्युपेत्य द्वारदेशस्थो विवधपौर- कृतार्था =साधितस्वप्रयोजनाः सत्य.। निरर्थ-निष्प्रयोजनं । निष्पीडितालक्तक- वत्-निष्ठ्यूतरागं यावकमिव । त्यजन्ति दूरीकुर्वन्ति, अपसारयन्ति ॥ अनृत=मिथ्याभाषणम् । साहसम् असमीक्ष्य कारिता । अशौच मलिनता। स्वभावजा नैसर्गिका ॥ २०७॥ मदयन्ति=प्रेमोन्मत्तं कुर्वन्ति । विडम्बयन्ति-उपहास्यता नयन्ति, ('उल्लू बनाती हैं)। निर्भर्त्सयन्ति=तिरस्कुर्वन्ति । रमयन्ति-सुखयन्ति। विपाद- यन्ति-क्लेशयन्ति च । किमधिकम्-एता.-कपटकुशला -नराणा सरलं हृदयं प्रविश्य स्वानुकूलमनुरक्तञ्च विधाय किवा तत् कार्य यत् वामनयना =कमल- लोचना न कुर्वन्ति । सर्व कर्तुं प्रभवन्तीत्यर्थ ॥२०८॥ गुजाफलं सविषम् , - उपविषत्वाद्गुलायाः॥ गुजाफलमपि-वहिर्मनोहरमन्तर्विपमयं भवति ॥ २०९ ॥ कृच्छ्रेण=कप्टेन। दूतिका दूती सा नापिती । महच्छिद्रम्-आत्मापराध, नासाकर्तनश्छ । स्थगयितव्यं आच्छादनीयम्, (छिपाउँ)। अत्र 'आवरणीय'मिति पाठान्तरम् । पर्युषितः कृतप्रवासः (गयाहुआ था)। विविधपौरकृत्योत्सुकतया= , 'आवरणीयम्'। २ 'द्वारि स्थितो' । भेदः]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

कृत्योत्सुकतया तामाह 'भद्रे ! शीघ्रमानीयतां भुरभाण्डं, येन क्षौरकर्मकरणाय गच्छामि ।' साऽपि च्छिन्ननासिका प्रत्युत्पन्न- मतिहमध्यस्थितैव (कार्यकरणापेक्षया) क्षुरभाण्डात्क्षुरमेकं समाकृष्य तस्याऽभिमुखं प्रेषयामास । नापितोऽप्युत्सुकतया तमेक क्षुरमवलोक्य कोपाविष्टः संस्तदभिमुखमेव तं क्षुरं ग्राहिणोत् । एतस्मिन्नन्तरे सा दुष्टा ऊर्ध्वबाहू विधाय फूत्कर्तुमना गृहा. निश्चक्राम्,-'अहो ! पापेनाऽनेन मम सदाचारवर्तिन्याः पश्यत नासिकाच्छेदो विहितः, तत्परित्रायतां ! परित्रायताम् !!' अत्राऽन्तरे राजपुरुषाः समभ्येत्य त नापितं लगुडप्रहारै- जर्जरीकृत्य दृढबन्धनैर्वद्धा तया छिन्ननासिकया सह धर्माधिक- रणस्थानं नीत्वा सभ्यानूचुः-'शृण्वन्तु भवन्तः सभासदः! अनेन नापितेनोऽपराधं विना स्त्रीरत्नमेतद्यङ्गितं, तदस्य यद्युज्यते तक्रियताम् ।-इत्यभिहिते सभ्या ऊचुः-रे नापित ! किमर्थ त्वया भार्या व्यङ्गिता ?, किमनया परपुरुषोऽभिलषितः ?, उत स्वित्प्राणद्रोहः कृतः?, किवा चौरकर्माऽऽचरितम् ?। तत्कथ्यता- मस्या अपराधः।' नापितोऽपि प्रहारपीडितर्तनुर्वक्तुं न शशाक । अथ तं तूष्णी- नानाविधपौरलोककार्यव्यासक्तचित्ततया।क्षुरभाण्ड-क्षुरकर्त्तयादिपेटिका ।(लोखड)। प्रत्युत्पन्नमतित्वात्-कार्यकरणापेक्षया स्वकार्यसाधनायेच्छया। उत्सुकतया त्वरा- व्यग्रतया । ( हडवडाहट मे ) । प्राहिणोत्-प्रेषयामास । ('फेंक दिया' )। फूत्कर्तुमनाः-फूत्कृत्य रोदितुमिच्छन्ती। ('चिल्लाने की इच्छा से' )। सदाचार- वर्तिन्या पतिव्रताया । लगुडप्रहारै -यष्टिकापातै । जर्जरीकृत्य-शिथिलीकृत्य । धर्माधिकरणस्थाने राजद्वारे । ( 'कचहरी मे )। सभ्यान धर्माधिकरणस्थान् । ('जज' मजिस्ट्रेट')। यद्युज्यते यदन कर्तु युच्यते, यो दण्ड उचितोऽस्य भवति । १ 'पौरकर्म', २ समस्तक्षुरभाण्डासमर्पणात्क्रोधाविष्ट । ३ प्रक्षिप्तवान् ।४ परित्रायध्वम्। ५ किमिद वैशस स्वदारेषु कृतम्' । पा० । ६ 'विस्मयमूढमतिर्यदा नोत्तरं प्रयच्छति तदा ते सभासद. शास्त्रानुगतमूचु ।' इति पाठा० ।।

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- म्भूतं दृष्ट्वा पुन: सभ्या ऊचुः-'अहो ! सत्यमेतद्राजपुरुषाणां वचः । पापात्माऽयम् । अनेनेयं निर्दोषा वराकी दूषिता। उक्तञ्च- भिन्नस्वरमुखवर्णः शङ्कितदृष्टिः समुत्पतिततेजाः । भवति हि पापं कृत्वा स्वकर्मसत्रासितः पुरुपः ।। २१०॥ तथाच- आयाति स्खलितैः पादैर्मुखवैवर्ण्यसंयुतः । ललाटस्वेदभाग्भूरि गद्गदं भापते वचः ॥ २१ ॥ अधोईष्टिर्वदेत्कृत्वा पापं प्राप्तः सभां नरः । तस्माद्यत्नात्परिज्ञेयश्चिकैरेतैर्विचक्षणैः ||२१२॥ , अन्यच्च- प्रसन्नवदनो हृष्टः स्पष्टवाक्यः सरोपहा । सभायां वक्ति साऽमर्ष साऽवष्टम्भो नरः शुचिः ।।२१३॥ तदेष दुष्टचरित्रलक्षणो दृश्यते, स्त्रीधर्पणाद्वध्य इति। तच्छ्लेऽ. यमारोप्यताम्'-इति। अथ वध्यस्थाने नीयमानं तमवलोक्य देवशर्मा तान्धर्मा धिकृतान्गत्वा प्रोवाच-'भो ! भोः! अन्यायेनैष वराको वध्यते नापितः । साधुसमाचार एषः । तच्छ्रयतां मे वाक्यम्- व्यजित: नासाच्छेदेन विकलता नीता । ( इसकी आकृति 'सूरत' विगाड़ दी)। प्राणद्रोह =विषादिदानेन पतिप्राणहरणोद्यम । पापात्मा दुष्टस्वभाव , कृतापराध । वराकी-दीना । दूषिता=व्यझिता। इत्येवं राजपुरुषवचनं सत्यमेवेत्यर्थ । भिन्न स्वरो मुखवर्णश्च यस्यासौ तथा,-स्खलितवाक्, परावर्तितमुखवर्णश्च । शङ्कितदृष्टि =भयचञ्चललोचन । चकित इव विलोकमानश्च । समुत्पतिततेजा हतप्रभ. ॥ २१० ॥ भूरि-विपुलम् । ललाटे स्वेद भजतीति-ललाटस्वेदभाग= प्रस्वेदाञ्चितललाटपट्ट । सामर्ष क्रोधोद्धतं । सावष्टम्भ सधैर्य । शुचिः-निर्दोप। सभाया संसदि । ('कचहरी )॥ २१३ ॥ दुष्टचरित्रस्य यानि लक्षणानि तानि सन्त्यस्यासौ तथा । स्त्रीधर्षणात्-स्त्रीपीडनात् । शूले वधशूले । ('शूलीपर')। १ 'कम्पमानोऽप्यधोऽवेक्षी पाप प्राप्त ' । २ 'दुष्टचारित्र । ३ 'शूलायाम् । भेद ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

'जम्बुको हुडयुद्धेन वयं चाऽऽपाढभूतिना । दूतिका पर कार्येण त्रयो दोपा. स्वयकृताः ।।' इति । अथ ते सभ्या ऊचुः-'भो भगवन् ! कथमेतत् ? । ततश्च देव- शर्मा तेषां त्रयाणामपि वृत्तान्तं विस्तरेणाऽकथयत् । तदाकर्ण्य सुविस्मितमनसस्ते नापितं विमोच्य मिथः प्रोचुः-अहो ! अवध्यो ब्राह्मणो वालः स्त्री तपस्वी च रोगभाक् । विहिता व्यङ्गिता तेपामपराधे मैहत्यपि ॥२१४ ॥ तदस्या नासिकाच्छेदः स्वकर्मणा हि संवृत्तः। ततो राज. निग्रहस्तु कर्णच्छेदः कार्यः। तथानुष्ठिते देवशर्मापि वित्तनाश- समुद्भूतशोकरहितः पुनरपि स्वकीय मठायतन जगाम। अतोऽह ब्रवीमि-'जम्बुको हुडयुद्धेन-'इति । करटक आह-अथैवंविधे व्यतिकरे किं कर्तव्यमावयोः।। दमनकोऽब्रवीत्-एवंविधेऽपि समये मम बुद्धिस्फुरणं भविष्यति, येन सञ्जीवकं प्रभोविश्लेषयिष्यामि । उक्तञ्च यतः- एकं हन्यान्न वा हन्यादिपुर्मुक्तो धनुष्मता । बुद्धिर्बुद्धिमत. सृष्टा हन्ति राष्ट्रं सनायकम् ।। २१५ ॥ धर्माधिकृतान् वर्माधिकरणस्थान् । साधुसमाचार =निर्दोष । महत्यपि अपरावे-तपा-ब्राह्मणादीना, व्यगिता=नासिकाच्छेदादिना विकलाङ्गता । विहिता= धर्मशास्त्रबोधिता न तु वध ॥ २१४ ॥ तत् स्त्रीत्वेनाऽवध्यत्वात् । राजनिग्रह = राजदण्ड । कर्णच्छेद =कर्णच्छेदरूप । कार्य =विधेय । वित्तनाशेति । धननाशो- द्भूतदु खरहित सन्नित्यर्थ । मठायतनं-निवासभूत स्वमठम् । व्यतिकरे व्यत्यासे । ( गडवड़ मे )। प्रभो =राज सिहात् । विश्लेषयि- यिष्यामि-भेदयिष्यामि । धनुप्मता-वानुष्केण । इपु वाण । मुक्त =क्षिप्त । एकमपि नर कदाचित् हन्यात् , कदाचिच्च न वा हन्यात् । लक्ष्याच्युतश्चेत्-एक- मपि न हन्यादित्यर्थ । परन्तु वुद्धिमत =नीतिकुशलात् । सृष्टा-उदूता, कुशल- , गरीयसि' । २ 'स्वकर्मवशादेव नासिकाछेद । ३ 'दृष्टान्तद्वयेन स्वहृदय सस्थाप्य स्वकीयमठायतनम् । ४ 'बुद्धिमता' । ७२

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- 1 तदहं मायाप्रपञ्चेन (गुप्तमाश्रित्य ? ) तं स्फोटयिष्यामि । करटक आह-भद्र ! यदि कथमपि तव मायाप्रवेशं पिङ्ग- लको ज्ञास्यति, सञ्जीवको वा, तदा नूनं ते विधात एव ।' सोऽब्रवीत्-'तात ! मैवं वद, गूढबुद्धिभिरापत्काले विधु- रेऽपि दैवे बुद्धिः प्रयोक्तव्या। नोद्यमस्त्याज्यः । कदाचिद्भुणा- क्षरन्यायेन बुद्धः साम्राज्यं भवति । उक्तञ्च- त्याज्यं न दैवे विधुरेऽपि धैर्य, धैर्यात्कदाचित्स्थितिमाप्नुयात्सः । जाते समुद्रेऽपि हि पोतभङ्गे, सांयात्रिको वाञ्छति तर्तुमेव ।।२१६।। उद्योगिनं पुरुपसिहमुपैति लक्ष्मीदेवेन देयमिति कापुरुषा वदन्ति । दैवं निहत्य कुरु पौरुषमात्मशक्त्या, यत्ने कृते यदि नसिद्धयति कोऽत्र दोषः ॥२१॥ तदेवं ज्ञात्वा सुगूढबुद्धिप्रभावेण-यथा तौ द्वावपि न ज्ञास्यत- स्तथा-मिथो वियोजयिष्यामि। अपरञ्च-सदोधतानां देवा अपिसहायिनो भवन्ति । उक्तञ्च- प्रयुक्ता। वुद्धि =मतिस्तु-सनायक-साधिपं । राष्ट्र राज्यमपि । हन्ति=विनाश- यितुं शक्नोति ॥ २१५॥ मायाप्रवेशं मायाविनियोगम। सञ्जीवको वा-'ज्ञास्यतीति शेष। तदा तर्हि । नूनम् अवश्यम् । विघात =तव विनाश एव भविष्यति । विधुरेऽपि दैवे-विरद्धेपि भाग्ये। बुद्धि' कूटनीति , धर्मनीतिश्च । उद्यम उद्योग । घुणाक्षरन्यायेनेति । यथा-घुणो नाम कीट काष्टं भक्षयन् ककारादिवर्णतुल्या छिद्रपति कदाचिद्र- चयति, तथैव विधुरेपि काले कदाचित्कार्यसिद्धेः सम्भव इत्यागय । स्थिति समीहितसिद्धिम्। स =धीर । पोतभङ्गे-नौभङ्गे जातेऽपि । साया- त्रिक = पोतवणिक्। तर्तुमेव वाञ्छति-पुनरपि समुद्रतरणमाचरति पोतान्तरेण । तदेव वाणिज्यं पुनरपि कुरुते इत्याशय ॥२१६ ॥ तौ द्वौ सिहपभो । १. 'मायाप्रपञ्चम्' । इति पाठान्तरम् । २. 'सततमत्र समेति लक्ष्मीदेव हि दैवमिति', 'नित्योद्यतस्य पुरुषस्य भवेद्धि लक्ष्मीर्देव हि दैवमिति' इति च पाठान्तरम् । भेद.]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

3 कृते विनिश्चये पुंसां देवा यान्ति सहायताम् । विष्णुश्चक्रं गरुत्मांश्च कौलिकस्य यथाऽऽहवे ॥ किञ्च- सुप्रयुक्तस्य दम्भस्य ब्रह्माऽप्यन्तं न गच्छति । कौलिको विष्णुरूपेण राजकन्यां निषेवते ॥२१८ ॥ करटक आह-कथमेतत् ? । सोऽब्रवीत्- ५ मिथ्याविष्णुकौलिककथा । कस्मिश्चिदधिष्ठाने कौलिकरथकारौ मित्रे प्रतिवसत स्म । तत्र च तो बाल्यात्प्रभृति सहचारिणौ परस्परमतीव स्नेहपरौ सदैकस्थानविहारिणौ कालं नयतः। अथ कदाचित्तत्राऽधिष्ठाने कस्मिंश्चिद्देवाऽऽयतने यात्रा- महोत्सवः संवृत्तः। तत्र च नटनर्तकचारणसङ्कुले नानादेशागत- जनावृते तो सहचरौ भ्रमन्तौ काञ्चिद्राजकन्यां करेणुकाऽऽरूढां सर्वलक्षणसनाथां कञ्चकिवर्षधरपरिवारितां देवतादर्शनार्थ समायातां दृष्टवन्तौ। अथाऽसौ कौलिकस्तां दृष्ट्वा विपादित इव दुष्टग्रहगृहीत इव कामशरैर्हन्यमानः सहसा भूतले निपपात । अथ तं तवस्थमव- लोक्य रथकारस्तदुःखदुःखितः-आप्तपुरुषैस्तं समुत्क्षिप्य स्वगृह- दम्भस्य मायाया । निपेवते-उपभुढे ॥ २१८ ॥ अधिष्टाने नगरे। 'अधिष्टानं रथस्याङ्गे प्रभावेऽध्यासने पुरे-इत्यजय. । यात्रामहोत्सव =दर्शनयात्रोत्सव [ 'मेला'] । नटा -भरता । नर्तका =नृत्योप- जीविन । चारणा =स्तुतिपाठका । तै सङ्कुले व्याप्ते । करेणुका हस्तिनी । सर्व- लक्षणसनाथा-सर्वलक्षणोपेताम्। कञ्चुकिभि =अन्त पुरचरै? । वर्पवरै क्लीवै. परिवारिता सहिताम् । विपादित =विषपीडित । दुष्टग्रहगृहीत =पीशाचादिपीडित इव । सहसा अकस्मात् । तदवस्थं भूमौ पतितम् । तं-स्वसुहृदम् । तद्दु ख- दुखित =स्वमित्रकौलिकदु खेन दुखित सन् । १ इय कथाऽश्लीलतया काशिकमध्यमपरोक्षादिपाठयाशवहिर्भूता ।

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- मानाययत् । तत्र च विविधैः शीतोपचारैश्चिकित्सकोपदिष्टैर्मन्त्र- वादिभिरुपचर्यमाणश्चिरात्कथञ्चित्सचेतनो बभूव । ततो रथकारेण पृष्टः-'भो मित्र ! किमेवं त्वमकस्माद्विचेतनः सातः ?, तत्कथ्यतामात्मस्वरूपम् । स आह-'वयस्य ! यद्येवं तच्छृणु मे रहस्यं येन सर्वामा. स्मवेदना ते वदामि,-'यदि त्वं मां सुहृदं मन्यसे ततः काष्ट. प्रदानेन प्रसादः क्रियता, क्षम्यतां यद्वा किञ्चित्प्रणयातिरेकादयुक्तं तव मयाऽनुष्ठितम्। सोऽपि तदाकर्ण्य बाष्पपिहितनयनः सगद्गदमुवाच-'वयस्य! यत्किचिदुःखकारणं तद्वद, येन प्रतीकारः क्रियते-यदि शक्यते कर्तुम् । उक्तञ्च- औपधानां सुमत्राणां बुद्धेश्चैव महात्मनाम् । असाध्यं नास्ति लोकेऽत्र यद्ब्रह्माण्डस्य मध्यगम् ।। २१९ ।। तदेषां चतुर्णा यदि साध्यं भविष्यति तदाऽह साधयि- प्यामि। कौलिक आह-'वयस्य ! एतेषामन्येषामपि सहस्राणामुपा. यानामसाध्यं तन्मे दुःखं, तस्मान्मम मरणे मा कालक्षेपं कुरु ।' आप्तपुरुपै -स्ववन्धुवान्धवै । समुत्क्षिप्य उत्थाप्य । शीतोपचारै कामोपतापशान्त्यर्थ चिकित्सकोपदिष्टैश्चन्दनादिशीतलोपचारै । मन्त्रवादिभि = तान्त्रिकैश्च ['ओझा' ] | आत्मस्वरूपम्-स्वरहस्यम् , स्वास्थ्यं वा । यद्येव यद्याग्रहस्ते श्रोतुम् । काष्ठप्रदानेन-चितार्थ काष्ठभारदानेन । प्रसाद =अनु- ग्रह । अहमशक्यप्रतीकारेणानेन दुखेन दुखितश्चिताप्रवेगेन मर्त्तमिच्छामी- त्यर्थ , यद्वा-यच्च किञ्चित् । प्रणयातिरेकात अतिनेहात् । सोऽपि रथकारोऽपि । वाप्पपिहितनयन =साश्रुलोचन । औषधानमिति । औपधाना-रसायनादिदिव्यौषधानामोषधीनाञ्च । सुम- बाणा-सिद्धमत्रतनयन्त्रादीना, सुमन्त्रितानाञ्च । महात्मना-योगिना, सिद्धाना, तपस्विनाञ्च । वुद्धेश्व-सुमतेश्च । ब्रह्माण्डमध्यगं किञ्चिदपि वस्तु कार्य वा असाध्य नास्ति।औषधादेरन्यतमस्याऽसाध्यं किञ्चिदपि नास्ति,यजगति वर्तत इत्यर्थ ॥२१९॥ भेद.]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् **

७५. रथकार आह–'भो मित्र ! यद्यप्यसाध्यं तथापि निवेदय,- येनाऽहमपि तदसाध्यं मत्वा त्वया सह वह्नौ प्रविशामि, न क्षण मपि त्वद्वियोगं सहिष्ये, एष मे निश्चयः । कौलिक आह–'वयस्य ! याऽसौ राजकन्या करेणुकाss- रूढा तत्रोत्सवे दृष्टा, तस्या दर्शनानन्तरं मकरध्वजेन ममेयम- वस्था विहिता । तन्न शक्नोमि तद्वेदनां सोदुम् । तथा चोक्तम्- मत्तेभकुम्भपरिणाहिनि कुङ्कुमार्ते तस्याः पयोधरयुगे रतखेदखिन्न । वक्षो निधाय भुजपञ्जरमध्यवर्ती स्वप्स्येकदा क्षणमवाप्य तदीयसङ्गम्।। तथा च- रागी बिम्बाऽधरोऽसौ, स्तनकलशयुगं यौवनारूढगर्व, नीचा नाभिः प्रकृत्या, कुटिलकमलकं, स्वल्पकं चाऽपि मध्यम् । कुर्वन्त्वेतानि नाम प्रसभमिह मनश्चिन्तितान्याशु खेदं यन्मां तस्याः कपोलौ दहत इति मुहुःस्वच्छकौ, तन्न युक्तम् २२१ एपाम् औषधादीनाम्। अन्येषाम् इतोऽतिरिक्तानामपि। तत्-मयानुऽभूयमा- नम् । मकरध्वज =काम । तद्वदना कामवेदनाम् । मत्तेति । मत्तगजकुम्भ- विशाले, कुङ्कुमचर्चिते, तस्या =नायिकाया । पयोधरयुगे-स्तनद्वये। रतखेदखिन्न = सुरतखेदक्लान्त । तया सह सुरतयुद्धं विधाय परिश्रान्त इत्यर्थ । वक्ष =उर । तदीयभुजयुगलपञ्जरबद्ध । क्षणं तदीयसङ्गमवाप्य कदा स्वप्स्ये इति मे वितर्क इत्यर्थ ॥ २२० ॥ रागी रक्त, रागाविष्टश्च । राग -क्रोध । स्तनावेव कलशो, तयोर्युगं । यौवनेनाऽऽरूढो गर्यो यस्य तत्-यौवनमदमत्त । नाभिस्तु प्रकृत्या= स्वभावत एव नीचा, निम्ना, अधमा च । अलक= केगा । 'भलका कुबेरपुर्या- मस्त्रिया चूर्णकुन्तले' इति मेदिनी। 'प्रकृत्ये'त्युभयान्वयि । कुटिलकं वक्र क्रूरञ्च । मध्यं मध्यभाग । स्वल्पकं-तनुतरं, क्षुद्रच्च । 'स्वकरपश्चापि मध्य एतानि-स्वभावतो नीचानि कुटिलानि चाऽलकादीनि मया मनसि चिन्तितानि प्रसभंवलात् , खेद-दु खम् , आशु-त्वरितं कुर्वन्तु नाम, रागादिदुष्टत्वात् । परन्तु तस्या कामिन्या कपोलौ स्वच्छावेव स्वच्छको- शुद्धौ, निर्दोषौ च, चिन्तितौ यन्मा दहत -यत् पीडयत , तदेव तु न युक्तम्- , 'स्वप्स्यामि कि क्षणमह क्षणलब्धनिद्र'-पाठान्तरम् । 3 इत्यपि पाठ । ७६

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- रथकारोऽप्येवं सकामं तद्वचनमाकर्ण्य सस्मितमिदमाह 'वयस्य यद्येवं तर्हि दिष्टया सिद्धं नः प्रयोजनं, तदद्यैवतया सह समागमः क्रियताम्' इति । कौलिक आह-वयस्य ! यत्र कन्याऽन्तः-पुरे वायुं मुक्त्वा नाऽन्यस्य प्रवेशोऽस्ति, तत्र रक्षापुरुपाधिष्ठिते कथं मम तया सह समागमः ? । तत्कि मामसत्यवचनेन विडम्बयसि ? । रथकार आह-'मित्र ! पश्य मे बुद्धिबलम् ।' एवमभिधाय तत्क्षणाकीलकसञ्चारिणं वैनतेयं वाहुयुगलं वरुणवृक्षदारुणा शङ्ख-चक्र-गदा-पद्मान्वितं सकिरीटकौस्तुभमघटयत् । ततस्तस्मिन्कौलिकं समारोप्य विष्णुचिह्नितं कृत्वा कील- सञ्चरणविज्ञानं च दर्शयित्वाप्रोवाच-'वयस्य ! अनेन विष्णुरूपेण गत्वा कन्यान्तःपुरे निशीथे तां राजकन्यामेकाकिनी सप्तभूमिक प्रासादप्रान्तगतां मुग्धस्वभावां-त्वां वासुदेवं मन्यमानां-स्वकी- यमिथ्यावक्रोक्तिभी रअयित्वा वात्स्यायनोक्तविधिना भज ।' कौलिकोऽपि तदाकर्ण्य तथारूपस्तत्र गत्वा तामाह-राज- नोचितम् । सज्जनाना स्वच्छाना च दाहकताया अनुचितत्वादिति भाव ॥२२१॥ सकामं सामिलाप, कामविकलं वा । दिष्टया भाग्येन। दिष्ट्येति हर्पे। न = अस्माकम् । प्रयोजनम् अभीष्टम् । विडम्वयसि वञ्चयसि । कील(क) सञ्चारिण= कुञ्चिकाभ्रमणसञ्चरिष्णुम् । ('चावीसे चलनेवाला' ) । वैतेनय गरुडं । वरुण = वृक्षभेद । 'वायुजवृक्षे' ति केचित् पठन्ति । सकिरीटं-मुकुटसहित। कौस्तुभं= रत्नविशेषम् । सकिरीटेति वाहुयुगलविशेषणम्। अघटयत्-चकार । तस्मिन् यनगरुडे। कीलकस्य-कुञ्चिकाया । यत्सञ्चरणं भ्रामण । तस्य विज्ञान कौशलं । दर्शयित्वा-शिक्षयित्वा । अनेन कृत्रिमेण, सप्तभूमिकस्य-सप्त- तलस्य ( सतमंजिला' ) । प्रासादस्य हर्म्यस्य ( महल के )। प्रान्ते-उपरिभागे, (छतपर' । गता=स्थिताम् । मुग्धस्वभावा-वालतया सरलस्वभावाम् । मुग्धाम् । अज्ञातकामोपभोगसुखाम्। वासुदेवं-कृष्ण । रजयित्वा-वीकृत्य । वात्स्यायनोक्त- विधिना कामशास्त्रोक्तेनोपायेन । भज-उपभुत। तदाकर्ण्य-तद्वचनं श्रुत्वा । तथारूप =विष्णुरुपो भूत्वा । तत्र-राजप्रासादे भेद ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

७७ . पुत्रि! सुप्ता, किं वा जागर्षि ? । अहं तव कृते समुद्रात्सानुरागो लक्ष्मी विहायैवागतः, तक्रियतां मया सह समागमः, इति । साऽपि गरुडारूढं चतुर्भुजं सायुध कोस्तुभोपेतमवलोक्य सविस्मया शयनादुत्थाय प्रोवाच-'भगवन् ! अहं मानुषी कीटि- काऽशुचिः, भगवांस्त्रैलोक्यपावनो वन्दनीयश्च तत्कथमेतद्युज्यते । कौलिक आह-'सुभगे ! सत्यमभिहितं भवत्या, किन्तु राधानाम्नी मे भार्या गोपकुलप्रसूता प्रथममासीत्, सा त्वमत्रा- ऽवतीर्णा, तेनाहमत्राऽऽयातः।' इत्युक्ता साप्राह-'भगवन् ! यद्येवं तन्मे तातं प्रार्थय, सोऽप्यविकल्पं मां तुभ्यं प्रयच्छति' । कौलिक आह-सुभगे ! नाहं दर्शनपथं मानुषाणां गच्छामि, किं पुनरालापकरणं, त्वं गान्धर्वेण विवाहेनात्मानं प्रयच्छ, नोचे. च्छापं दत्वा सान्वयं ते पितरं भस्मसात्करिष्यामि'-इति । एवमभिधाय गरुडादवतीर्य सव्ये पाणी गृहीत्वा तां सभयां सलजां वेपमानां शय्यायामनयत् । ततश्च राविशेषयावद्वात्स्या- यनोक्तविधिना निषेव्य प्रत्यूषे स्वगृहमलक्षितो जगाम । एवं तस्य तां नित्यं सेवमानस्य कालो याति । अथ कदाचित्कञ्चकिनस्तस्या अधरोष्ठप्रवालखण्डनं दृष्ट्वा मिथः प्रोचुः-अहो । पश्यताऽस्या राजकन्यायाः पुरुषोपभुक्ताया इव शरीरावयवा विभाव्यन्ते, तत्कथमयं सुरक्षितेऽप्यस्मिन्गृहे कन्यान्त पुरे । समुद्रात्-क्षीरसागरात् । सानुराग =त्वत्स्नेहाकृष्ट । सापि- राजपुत्र्यपि। सविस्मया आश्चर्यचकिता। कीटिका कीटसदृशी। अशुचि- प्रायमनुष्यदेहधारिणी। एतत् भवदुक्तम् । अत्र-राजगृहे । तत्-तहिं । तात- मत्पितरम् । अविकल्प=नि संशयम्। न दर्शनपथं गच्छामि=न चक्षुर्विषयो भवामि। आलापकरण सभाषणादिकं । कि पुन =दुरापास्तमेव । गान्धर्वेण स्वेच्छारचितेन विवाहेन । सान्वय-सकुल । भस्मसात्करिष्यामि विनाशयिष्यामि । सव्ये चामे । वेपमाना-लज्जाभयादिना कम्पमानाम् । निषेव्य-उपभुज्य । प्रत्यूष-प्रभाते। अलक्षित =कन्यान्त पुररक्षकैरदृष्ट एव । कालो याति-भूयान् कालो जगाम । अथ गते वहुतिथे काले। कञ्चुकिन =अन्त पुररक्षका । अधरोष्ठप्रवाल

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- एवंविधो व्यवहारः । तद्राक्षे निवेदयामः ।' एवं निश्चित्य सर्वे सभेत्य राजानंप्रोचुः-'देव ! वयं न विद्मः, परं सुरक्षितेऽपि कन्यान्तःपुरे कश्चित्प्रविशति, तद्देवः प्रमाणम्' इति । तच्छुत्वा राजाऽतीवव्याकुलितचित्तो व्यचिन्तयत्- पुत्रीति जाता महतीह चिन्ता कस्मै प्रदेयेति महान्वितर्कः । दत्ता सुखप्राप्स्यति वान वेति कन्यापितृत्वं खलु नाम कष्टम् ।।२२२।। नधश्च नार्यश्च सहकप्रभावास्तुल्यानि कूलानि कुलानि तासाम् । तोयैश्च दोपैश्च निपातयन्ति नद्यो हि कूलानि कुलानि नार्यः।।२२३।। तथा च जननी मनो हरति जातवती परिवर्धते सह शुचा सुहृदाम्। परसात्कृतापि कुरुते मलिनं दुरतिक्रमा दुहितरो विपदः ।।२२४।। एवं बहुविधं विचिन्त्य देवीं रहःस्थांप्रोवाच-देवि! ज्ञायतां किमेते कञ्चकिनो वदन्ति ।। कस्य कृतान्तः कुपितो येनैत. देवं क्रियते। देव्यपि तदाकर्ण्य व्याकुलीभूता सत्वरं कन्याऽन्तःपुरे गत्वा तां खण्डिताऽधरां नखविलिखितशरीरावयवां दुहितरमपश्यत् । %3D खण्डनम्=कोमलाधरे दन्तक्षतं। पुरुषोपभुक्ताया =संस्पृष्टमैथुनाया । एवंविधो व्यवहार परपुरुपसम्पर्क । देव प्रमाणम् अत्र यदुचितं तद्विदधातु भवान् । कस्मै देयेति चिन्ता, दत्तापि सुखं प्राप्स्यति नवेति वितर्क =संशयश्च भवति, अत कन्यायाजन्म महते कष्टायैवेति भाव ॥२२२॥ नार्य =स्त्रिय । आत्मदोष व्यभिचारादिभि , कुलानि=पित्रादिकुलानि नाशयन्ति, नद्यश्च तोयै स्वकूलानि तटानि नाशयन्तीति-सादृश्यं नदीनार्योंरित्यर्थ ॥ २३३ ॥ जातवती जातमात्रैव, जननीमनो हरति-स्वमातुर्मन शोकमग्नं करोति । मुहृदा वन्धूना, गुचा गोकेन सहैव, वर्धते। वर्धमाना वन्धुवर्ग चिन्ताकुल कुरुते । परसात्कृतापि वराय प्रदत्तापि । मलिनकुरुते-कुलमुभयं दूपयति । 'व्यभिचारादिदो रिति शेषः। अतो लोकाना दुहितरो नाम-पुत्र्यः खलु दुरतिक्रमा विपद । अप्रतिविवेयविपत्तिरूपा भवन्ति कन्यका इत्यर्थ ॥२२४॥ देवी स्वपट्टमहिपी । रह स्था =विजनस्थाम् । कृतान्त. कुपित =यम. कुपितः । क खलु मत्कोपकृशानुदग्धोऽचिरात्पञ्चत्वं गमिष्यतीति यावत् । नवभेदः].

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

७९ आह च-'आः पापे कुलकलनकारिणि ! किमेवं शीलखण्डनं कृतम्'? । कोयं कृतान्ताऽवलोकितस्त्वत्सकाशमभ्यति ?, तत्कथ्यतां ममाग्रे सत्यम् । इति कोपा टोपविशङ्कटं वदत्यां सातरि राजपुत्री भयलजा. नताऽऽननं प्रोवाच-'अम्ब ! साक्षान्नारायणः प्रत्यहं गरुडारूढो निशि समायाति, चेदसत्यं मम वाक्यं, तत्स्वचक्षुपा विलोकयतु निगूढतरा निशीथे भगवन्तं रमाकान्तम् ।' तच्छ्रुत्वा सापि प्रहसितवदना पुलकाऽङ्कितसर्वाङ्गी सत्वरं गत्वा राजानमूचे-'देव ! दिष्टया वर्धसे! नित्यमेव निशीथे भग वान्नारायणः कन्यकापार्श्वेऽभ्येति । तेन गान्धर्वविवाहेन सा विवाहिता। तदद्य त्वया मया च रात्रौ वातायनगताभ्यां निशीथे द्रष्टव्य., यतो न स मानुपैः सहालापं करोति ।' तच्छ्रुत्वा हर्पितस्य राज्ञस्तद्दिनं वर्षशतप्रायमिव कथञ्चिजगास । ततस्तु रात्री निभृतोभूत्वा राशीसहितोराजा वातायनस्थो गगनासक्तदृष्टिवित्तिष्ठति, तावत्तस्मिन् समये गरुडारूढं तं शङ्खचक्रगदापमहस्तं यथोक्तचिह्नाङ्कितं व्योम्नोऽवतरन्तं नारायण- मपश्यत् । ततः सुधापूरप्लावितमिवाऽऽत्मानं मन्यमानस्तामु. वाच-'प्रिये! नास्त्यन्यो धन्यतरो लोके मत्तस्त्वत्तश्च, य- विलिखितशरीरवयवां-नखक्षतावलिविलिखितस्तनादिप्रदेशाम्। शीलखण्डनं- चारित्रग्रंश । कृतान्तावलोकित =मृत्युपरवश । इति इत्थं, कोपस्याटोपेन-आवे- शेन, विशङ्कट-विपुलं, भीपणञ्च । 'विगट पृथु वृहद्विशाल विपुलं महदित्य- मर । यथा स्यात्तथेति क्रियाविशेषणम् । भयेन लजया च नतमानन यस्मिन् कर्मणि, तद्यथा स्यात्तथा-प्रोवाच जगाद । निगूढतरा-प्रच्छन्नतरा भूत्वा । निशीथे अर्धरात्रे दिष्टया सौभाग्येन । वर्धसे सौभाग्यवानसीत्यर्थ । तेन-विष्णुना । सातव कन्या । वातायनगताभ्या गवाक्षस्थिताभ्यास । स-भगवान्नारायण । निभृता-सुगूढ । गगनासक्तदृष्टि =आकाशतलप्रहितलोचन । तस्मिन्स- मये-निशीथे। यथोक्तचिह्नाङ्कितं शङ्खचक्राद्यलङ्कृतम्। व्योम्न =आकाशात् । सुधाCO

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- भव, प्रसूति नारायणो भजते, तत्सिद्धाःसर्वेऽस्माकंमनोरथा। अधुना जामातृप्रभावेण सकलामपि वसुमतीं वश्यां करिष्यामि ।' एवं निश्चित्य सर्वैः सीमाधिपैः सह मर्यादाव्यतिक्रममक- रोत् । ते च तं मर्यादाव्यतिक्रमेण वर्तमानमालोक्य सर्वे समेत्य तेन सह विग्रहं चक्रुः। अत्राऽन्तरे स राजा देवीमुखेन तां दुहितरमुवाच-पुत्रि! त्वयि दुहितरि वर्तमानायां, नारायणे भगवति जामातरि स्थिते, तत्किमेवं युज्यते यत्सर्वे पार्थिवा मया सह विग्रहं कुर्वन्ति ? । तत्संबोध्योऽद्य त्वया निजभर्ता, यथा मम शत्रून्व्यापादयति ।' ततस्तया स कौलिको रात्रौ सविनयमभिहितः-भगवन् ! त्वयि जामातरि स्थिते मम तातो यच्छत्रुभि. परिभूयते तन्न युक्तम्, तत्प्रसादं कृत्वा सर्वांस्ताञ्शत्रून्व्यापादय । कौलिक आह-सुभगे ! कियन्मात्रास्त्वेते तव पितुः शत्रवः ?, तद्विश्वस्ता क्षणेनापि सुदर्शनचक्रेण सर्वास्तिलशः खण्डयिष्यामि । अथ गच्छता कालेन सर्वदेशं शत्रुभिरुद्वास्य स राजा प्राकार- शेषः कृतः । तथापि वासुदेवरूपधरं कौलिकमजानन् राजा नित्यमेव विशेषतः कर्पूरागुरुकस्तूरिकादिपरिमलविशेषान्नाना. प्रकारवस्त्रपुष्पभक्ष्यपेयांश्च प्रेषयन्दुहितमुखेन तमूचे-भगवन् ! पूरप्लावितमिव अमृतनिर्झरसिक्तमिव । यत्प्रसूति-ययोरपत्यम्। पुत्रीमिति यावत् । भजते-सेवते । जामातृप्रभावेण श्रीमन्नारायणप्रभावेण । वसुमती-पृथ्वीम् । सीमाधिपै सीमान्तराजै । मर्यादाव्यतिक्रम-मर्यादोल्लवनेन सन्धिभङ्गकलहम् । समेत्य=मिलित्वा, विग्रहं युद्धम् । देवीमुखेन=राजमहिषीद्वारा । स्थिते वर्तमाने सति। 'मया सह सर्वे पार्थिवा विग्रहं कुर्वन्तीत्येवं कि युज्यते ?=न युज्यते इत्यर्थः । सम्बोध्य प्रार्थनीय । प्रसाद-कृपाम् । व्यापादय-विनाशय । कियन्मात्रा =कियन्त ?, अत्यल्पा एवेति यावत् । गच्छता कालेन-अल्पैरेव दिनै ।उद्वास्य-पीडयित्वा, निष्कास्य, स्वाधिकारे कृत्वा वा । प्राकारशेष =एकदुर्गमात्राश्रय । अवरुद्ध. सर्वत इति यावत् । कौलिक- मजानन्- कौलिकोऽयं नारायणरूपेण मत्कन्यामुपभुते' इत्येवं तत्त्वतः कौलिकम- s' भेद.]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

प्रभाते नूनं स्थानभङ्गो भविष्यति, यतो यवसेन्धनक्षयः सञ्जातः, तथा सर्वोऽपिजनःप्रहारैर्जर्जरितदेहः संवृत्तो योद्धुमक्षमः, प्रचुरो मृतश्च । तदेवं ज्ञात्वाऽत्र काले यदुचितं भवति तद्विधेयम्'-इति। तच्छुत्वा कौलिकोऽप्यचिन्तयत्-'स्थानभङ्गे जाते ममाड- नया सह वियोगो भविष्यति, तस्माद्गरुडमारुह्य सायुधमात्मान- माकाशे दर्शयामि, कदाचिन्मां वासुदेवं मन्यमानास्ते साशङ्का राज्ञो योद्धृभिर्हन्यन्ते। उक्तञ्च निर्विपेणापि सर्पण कर्त्तव्या महती फटा । विपं भवतु मा वाऽस्तु फटाऽटोपो भयङ्करः ।। २२५ ॥ अथ यदि मम स्थानार्थमुद्यतस्य मृत्युभविष्यति तदपि सुन्दरम् । उक्तञ्च- गवामर्थे ब्राह्मणार्थे स्वाम्यर्थे स्त्रीकृतेऽथवा। स्थानार्थे यस्त्यजेत्प्राणांस्तस्य लोकाः सनातना. ।। २२६ ।। चन्द्रे मण्डलसंस्थे विगृह्यते राहुणा दिनाधीशः । शरणागतेन सार्ध विपदपि तेजस्विनां श्लाघ्या ।। २२७ ।। जानन् । नूनम् अवश्यं । स्थानभङ्ग =दुर्गनाश । दुर्गे शत्रूणामधिकारो भविष्य- तीति यावत् । यवसेन्धनक्षय. धासकाष्टादिसकलोपकरणक्षय । जन =सैनिक- लोक । जर्जरितदेह =विशीर्णशरीर । संवृत्त =जात । प्रचुर -भूयास्तु। मृत = मृत एव । अनया-राजकन्यया। ते शत्रव । राज्ञ =अस्मच्छ्शुरस्य राज्ञ । योद्धभि' भट। निर्विपेण-विषशून्येनापि । सर्पण-महती नितरं भीतिदा। फटा-फणा- संनिवेशाटोप। विषाऽभावेऽपि फटाडम्वरेणैव लोकाना भयजननं भविष्यतीत्याशय। फणे ति 'मा भूया'दिति च पाठान्तरम् ।। २२५ ॥ मम-कौलिकस्य। स्था- नार्थ-दुर्गरक्षणार्थम्। उद्यतस्य युद्धं कुर्वाणस्य । तदपि मरणमपि । गवामर्थे-गवा रक्षणार्थं । ब्राह्मणार्थे-द्विजरक्षार्थम् । स्वाम्यर्थे प्रभुकार्य- सिद्धये । स्त्रीकृत-स्त्रीरत्नलाभार्थच्च। तस्य-सनातना -अक्षया । लोका ब्रह्मलोका- दयो भवन्तीत्यर्थः ॥ २२६॥ ६ ८२

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- युद्धाय प्रस्थितः। एवं निश्चित्य प्रत्यूपे दन्तधावनं कृत्वा तां प्रोवाच-'सुभगे! समस्तैः शत्रुभिर्हतैरन्नं पानं चाऽऽस्वादयिष्यामि। कि वहुना- स्वयापि सह सङ्गमं ततः करिष्यामि । परं वाच्यस्त्वयाऽऽत्म- पिता यत्प्रभाते प्रभूतेन सैन्येन सह नगरान्निष्क्रम्य योद्धव्यम् । अहवाकाशस्थित एव सर्वास्तान्निस्तेजसः करिष्यामि । पश्चा- त्सुखेन भवता हन्तव्याः। यदि पुनरहं तान्स्वयमेव सूदयामि तत्तेषां पापात्मनां वैकुण्ठीया गतिः स्यात् । तस्मात्ते तथा कर्त. व्या यथा पलायन्तो हन्यमानाः स्वर्ग न गच्छन्ति ।' साऽपि तदाकर्ण्य पितुः समीपंगत्वा सर्व वृत्तान्तंन्यवेदयत्। राजापि तस्या वाक्यं श्रद्दधानः प्रत्यूषे समुत्थाय सुसंनद्धसैन्यो युद्धार्थ निश्चक्राम। कौलिकोऽपि मरणे कृतनिश्चयश्चक्रपाणि- गगनगतिर्गरुडारूढो अत्रान्तरे भगवता नारायणेनातीताऽनागतवर्तमानवेदिना स्मृतमात्रो वैनतेयः संप्राप्तो विहस्य प्रोक्तः-'भो गरुत्मन् ! जानासि त्वं यन्मम रूपेण कौलिको दारुमयगरुडे समारूढो राजकन्यां कामयते ?' , सोऽब्रवीत्-'देव ! सर्व ज्ञायते तञ्चेष्टितम् , तर्तिक कुर्मः सांप्रतम् ?' चन्द्रेऽमावास्याया-स्वमण्डलसंस्थे-स्वाश्रिते सति, दिनाधीश -सूर्य ,राहुणा- स्वर्भानुना, विगृह्यते युध्यते । शरणागतरक्षणाय महान्तस्तेजस्विनो विपदमपि अनुभवन्ति-इत्यर्थ । चन्द्रोऽमावास्याया सूर्यमण्डलमुपयातीति, सूर्यग्रहणञ्चाऽ- मावास्यायामेव भवतीति च प्रसिद्धम् । मण्डलं-सूर्यविम्बम् , स्वराष्ट्रच ॥२२॥ तां राजपुत्रीम् । सुभगे सौभाग्यशालिनि !, प्रिये !। आत्मपिता-स्वज- नक. । प्रभूतेन अतिमहता। निस्तेजस शक्तिहीनान् । सुखेन-अनायासेन । सूढयामि-मारयामि । वैकुण्ठीया गति =वैकुण्ठलोकप्राप्ति । ते दुष्टास्ते राजान । पलायन्तो हन्यमाना. भीता दशदिशो द्रवन्तस्त्वत्पित्रा हन्यमाना.। 'पलायन् यदि हन्यते न तस्य स्वर्गगतिर्भवतीतिति धर्मशास्त्रव्यवस्थिति.। आकर्ण्य=श्रुत्वा । गगनगति =आकाशसञ्चारी । अतीतानागतवर्तमानवेदिना-सर्वज्ञेन । वैनतेय गरुड । कामयते-उपभुते। चेष्टितम् आचरणम् । साम्प्रतम् इदानीम् । भेद.]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

श्रीभगवानाह-'अच कौलिको मरणे कृतनिश्चयो विहित- नियमो युद्धार्थ विनिर्गतः । स नूनं प्रधानक्षत्रियशराहतो निधन- मेष्यति, तस्मिन्हते सर्वो जनो वदिष्यति यत्-'प्रभूतक्षत्रिय- मिलित्वा वासुदेवो गरुडश्च निपातितः। ततः परं लोकोऽयमा- वयो. पूजां न करिष्यति । ततस्त्वं द्रुततरं दारुमयगरुडे सङ्क- मणं कुरु । चक्र चक्रे प्रविशतु । अहमपि कौलिकशरीरे प्रवेशं करिष्यामि-येन स शत्रून्व्यापादयति। ततश्च शत्रुवधादावयो- माहात्म्यवृद्धिः स्यात् । अथ गरुडे 'तथेति प्रतिपन्ने श्रीभगवान्नारायणस्तच्छरीरे सक्रमणमकरोत् । ततो भगवान्माहात्म्थेन गगनस्थः स कौलिकः शङ्खचक्रगदाचापचिह्नितः क्षणादेव लीलयैव समस्तानपि प्रधान. क्षत्रियान्निस्तेजसश्चकार । ततस्तेन राज्ञा स्वसैन्यपरिवृतेन जिता निहताश्च ते सर्वेऽपि शत्रवः । जातश्च लोकमध्ये प्रवादो यथा-'अनेन विष्णुजामातृप्रभावेण सर्वे शत्रवो निहताः-' इति । कौलिकोऽपि तान्हतान्दृष्ट्वा प्रमुदितमना गननादवतीर्णो याव- तावद्राजाऽमात्यपौरलोकास्तं नगरवास्तव्यं कौलिक पश्यन्ति- ततः पृष्टः 'किमेतत्' ? इति। ततः सोऽपि मूलादारभ्य सर्व प्राग्वृत्तान्त न्यवेदयत् । ततश्च कौलिकसाहसानुरञ्जितमनसा शत्रुवधावाप्ततेजसा राज्ञा सा राजकन्या सकलजनप्रत्यक्षं विवाहविधिना तस्मै समर्पिता, देशश्च प्रदत्तः। कौलिकोऽपि विहितनियम =कृतप्रतिज्ञ । प्रधानक्षत्रियशराहता श्रेष्ठयोधवीरवाणताडित ।। निधनं मृत्युम् । वासुदेव विष्णु । सङ्कमणं-सञ्चारम् । प्रवेशमितियावत् । चक्र-सुदर्शनचक्रम्। चक्रेकाष्टचक्रे । माहात्म्यवृद्धि प्रभाववृद्धि । तथा युक्तम् । इति प्रतिपन्ने इत्थ स्वीकृते सति । तच्छरीरे-कौलिकदेहे । लीलयैव-क्रीडयेव । यथा-यत् । अनेन राज्ञा । प्रमुदितमना =प्रसन्नचित्त । राजेति । राजा, अमात्यवर्ग, पुरवासिनश्च तं 'कौलिकोऽय'मिति निश्चित्य यावत्पृच्छन्ति तावत्तेन सर्वो वृत्तान्तो निवेदित इति भाव । कौलिकेति। कौलिक८४

• पञ्चतन्त्रम् *

[१.मित्र- तया सार्धं पञ्चप्रकारं जीवलोकसारं विषयसुखमनुभवन्कालं निनाय । अत सुष्टुच्यते-'सुप्रयुक्तस्य दम्भस्य-' इति । * तच्छुत्वा करटक आह-भद्र ! अस्त्येवं, परं तथापि महन्मे भयं,-यतो बुद्धिमान्सञ्जीवको रौद्रश्च सिंहः । यद्यपि ते वुद्धि प्रागल्भ्यं तथापि त्वं पिङ्गलकात्तं वियोजयितुमसमर्थ एव ।' दमनक आह-'भ्रात ! असमर्थोऽपि समर्थ एव । उक्तञ्च- उपायेन हि यत्कुर्यात्तन्न शक्यं पराक्रमैः । काक्या कनकसूत्रेण कृष्णसर्पो निपातितः ।। २२८ ।। करटक आह-कथमेतत् ? । सोऽब्रवीत्- ६. काकी-कनकसूत्र-कृष्णसर्पकथा । अस्ति कस्मिंश्चित्प्रदेशे महानन्यग्रोधपादपः। तत्र वायस- दम्पती प्रतिवसतः स्म। अथ तयोः प्रसवकाले वृक्षविवरान्नि- पक्रम्य कृष्णसर्पः सदैव तदपत्यानि असञ्जातक्रियाण्येव भक्षयति । ततस्तौ निर्वेदादन्यवृक्षमूलनिवासिनं प्रियसुहृदं शृगालं गत्वो- चतुः-'भद्र ! किमेवंविधे सजाते आवयोः कर्तव्यं भवति । एवं तावदुष्टात्मा कृष्णसर्पो वृक्षविवरान्निर्गत्याऽऽवयोर्वालकान्भक्ष- यति । तत्कथ्यतां तद्रक्षार्थ कश्चिदुपायः? यस्य क्षेत्र नदीतीरे भार्या च परसङ्गता। ससर्पे च गृहे वासः कथं स्यात्तस्य निर्वृत्तिः ? ॥२२९।। साहसप्रसन्नचेतसा । पञ्चप्रकारं पञ्चेन्द्रियग्राह्य । विषयोपभोगान् भुजान. सुखेन कालं निनायेत्यर्थः । सञ्जीवकः-तन्नामा वृषभः । रौद्र.-क्रूर । तं वृषभम् । कनकसूत्रेण स्वर्णदोरकद्वारा। ('सोनेका डोरा')। निपातित =घातितः ॥२२८॥ न्यग्रोधपादपा-वटतरु । वायसदम्पती काकमिथुनं । तदपत्यानि काका- र्भकान् । असञ्जातक्रियाणि-उत्पतितुं गन्तुचाऽसमर्थान्येव । निर्वेदात् गोकात् । अन्यवृक्षमूलनिवासिनम् वृक्षान्तरमूलगह्वरनिवासिनम् । एवंविधे-सर्पकृतापत्य- विनाशरूपे व्यतिकरे । ( विपत्ति में) एवन्तावत्-एवंरीत्या किल। तद्रक्षार्थ ततः कृष्णसात्स्ववत्सरक्षार्थम् ।। भेद]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

3 अन्यञ्च-सर्पयुक्ते गृहे वासो मृत्युरेव न संशयः । यद्ामान्ते वसेत्सर्पस्तस्य स्यात्प्राणसंशयः ॥ २३०॥ स आह-'नात्र विपये स्वल्पोऽपि विषाद कार्यः, नूनं स लुब्धो नोपायमन्तरेण वध्यः स्यात् । उक्तञ्च- उपायेन जयो यादृग्रिपोस्ताहड्न हेतिभिः । उपायज्ञोऽल्पकायोऽपि न शूरैः परिभूयते ॥ २३१ ।। तथा च-भक्षयित्वा बहून्मत्स्यानुत्तमाऽधममध्यमान् । अतिलौल्याद्वक. कश्चिन्मृतः कर्कटकग्रहात् ।। २३२ ।। तावूचतुः-'कथमेतत् ?' । सोऽब्रवीत्- ७. बक-कर्कटककथा। अस्ति कस्मिश्चिद्वनप्रदेशे नानाजलचरसनाथं महत्सरः। तत्र च कृताश्रयो वक एको वृद्धभावमुपागतो मत्स्यान्व्यापाद. यितुमसमर्थः। ततश्च क्षुत्क्षामकण्ठ सरस्तीर उपविष्टो मुक्ता- फलप्रकरसदृशैरथुप्रवाहैर्धरातलमभिषिञ्चन्रुरोद। एकः कुली- रको नानाजलचरसमेतः समेत्य 'तस्य दुःखेन दुःखितः सादर- मिदसूचे 'माम ! किमद्य त्वया यथापूर्वमाहारवृत्तिर्नानुष्ठीयते ?, केवलमश्रुपूर्णनेत्राभ्यां सनिःश्वासेन स्थीयते ! । यस्य-पुस । नदीतीरे-सरित्तटे। क्षेत्र केदार । भार्या पत्नी च। परेण जारेण। सङ्गता संसक्ता । ससर्प-सर्पवति गृहे च यस्य निवास, तस्य पुंस कथ केन प्रकारेण । निर्वृति =सुखम् । न केनाऽपि प्रकारेणेत्यर्थ -॥२२९॥ विषाद =शोक । लुब्ध -काकशावभक्षणलुब्ध । स =सर्प । हेतिभि =शस्त्रै । अल्पकाय. निर्व- लोऽपि । शूरै चलवद्भि । न परिभूयते न पराजीयते ॥२३१॥ कश्चिदक - उत्तमाधममध्यमान्-वालयुववृद्धान् , मत्स्यान भक्षयित्वापि अतृप्त सन्-लौल्यात् =अतिलोभाच्चाञ्चल्याच्च, कर्कटकग्रहात्-कर्कटकपीडनात् । मृत =पञ्चत्वं जगाम ॥२३२॥ तत्र-सरसि । कृताश्रय =कृतवसति । वृद्धभावं-वार्धक्यं । मत्स्यान् स्वभक्ष्यभूतान्मीनान् । क्षुत्क्षामकण्ठ =चुभुक्षाक्षीणकण्ठ । मुक्ताफलप्रकरसदृशैः= .. मौक्तिकपङ्गितुल्यै । ८६

• पञ्चतन्त्रम्.*

[१ मित्र- स आह-वत्स! सत्यमुपलक्षितं भवता, मया हि मत्स्या- दनं प्रति परमवैराग्यतया सांप्रतं प्रायोपवेशनं कृतम् , तेनाहं समीपगतानपि मत्स्यान भक्षयामि ।' कुलीरकस्तच्छ्रुत्वा प्राह- 'माम ! किं तद्वैराग्यकारणम् ?'। स प्राह-'वत्स ! अहमस्मि- न्सरसि जातो वृद्धि गतश्च, तन्मयैतच्छुतं यद् द्वादशवार्षिक्य- नावृष्टिः संपद्यते लग्ना।' कुलीरक आह-कस्मात्तच्छ्रुतम् ? । बक आह-दैवज्ञमुखात्' । एष शनैश्चरो हि रोहिणीशकटं भित्त्वा भौमं शुक्रं च प्रयस्याति । उक्तञ्च वराहमिहिरेण- यदि भिन्ते सूर्यसुतो रोहिण्याः शकटमिह लोके । द्वादश वर्षाणि तदा न हि वर्पति वासवो भूमौ ।।२३३॥ तथा च-प्राजापत्ये शकटे भिन्ने कृत्वेव पातकं वसुधा । भस्माऽस्थिशकलकीर्णा कापालिकमिव व्रतं धत्ते ।।२३४|| सत्य- कुलीरक = कर्कटक , (केकड़ा)। माम ! मातुल ! (मामाजी)। आहार- वृत्तिः भोजनोपार्जनव्यापार । सनि श्वासेन-दीर्घमुछ्वास मुञ्चमानेन । तथ्यम् । उपलक्षितं तर्कितं । प्रायोपवेशनं मरणार्थ भोजनत्यागपूर्वकमवस्थान । समीपगतान् निकटतरमागतान् । वैराग्यकारणं विरक्तिकारणम् । द्वादशवार्पिकी द्वादशवर्षपर्यन्तभाविनी । अनावृष्टि . ('अकाल' 'सूखा)। सम्पद्यते लग्ना=निकट- मागता वर्तते । दैवज्ञमुखात्-मौहूतिकमुखात् । (ज्यौतिषी से)। श्रुत'मितिशेप । एप -गगने दृश्यमानः, रोहिणीशकट-रोहिणीतारकचतुष्टयरूपंगकटं। शक- टाकारं रोहिणीतारकमण्डलम् । भित्वा खण्डयित्वा । प्रतियास्यति-भौमशुक्राभ्या सहैकराशि यास्यति । सूर्यसुतः शनि । भिन्ते भेदयति । शकटमिव-शकटं, शकटाकारं रोहिणीमण्डलं । वासवः इन्द्रः ॥ २३३ ॥ प्राजापत्ये शकटे-प्रजापतिदैवत्ये रोहिणीशकटे। भिन्ने-शनैश्चरेण, भौमेन, चन्द्रेण वा विदारिते सति । वसुधा-पृथ्वी। पात-पापं कृत्वेव, पापिनी स्व- पापोपशान्तये इव-भस्मास्थिशकलै =भस्मास्थिखण्डै, कीर्णा=व्याता सती, कापालिकवतं-योगित्रतं, धत्ते इव-सेवते इव । अन्योऽपि कृतपापो तत्पापा- पनुत्तये चान्द्रायणादिव्रतमाचरति । भूमिरपि कृतजनक्षयपापा-जनहीनाऽस्थि- खण्डमण्डिता कापालिकव्रतमिवाचरतीति-भाविजनसंहार सूचितः ॥ २३४ ॥ भेद ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

तथा च-रोहिणीशकटमर्कनन्दश्चेद्भिनत्ति रुधिरोऽथवा शशी। कि वदामि तदनिष्टसागरे सर्वलोकमुपयाति संक्षयम्॥२३५।। रोहिणीशकटमध्यसंस्थिते चन्द्रमस्यशरणीकृता जनाः । कापि यान्ति शिशुपाचिताशनाः सूर्यतप्तभिदुराऽम्बुपायिन' ॥२३६।। तदेतत्सरः स्वल्पतोयं वर्तते-शीघ्र शोषं यास्यति। अस्मि- शुष्क यैः सहाऽयं वृद्धिं गतः, सदैव क्रीडितश्च, ते सर्वे तोया- ऽभावान्नाशं यास्यन्ति, तत्तेषां वियोगं द्रष्टुमहमसमर्थः, तेनैतः . प्रायोपवेशनं कृतम् । साम्प्रतं सर्वेषां स्वल्पजलाशयानां जलचरा गुरुजलाशयेषु स्वस्वजनैर्नीयन्ते । केचिच्च मकर-शिशुमार-जलहस्तिप्रभृतयः स्वयमेव गच्छन्ति । अत्र पुनः सरसि ये जलचरास्ते निश्चिन्ताः तेनाऽह विशेषाद्रोदिमि-यद्वीजशेषमात्रमप्यत्र- सन्ति, अर्कनन्दन =शनि । रुधिर -भौम । शशी-चन्द्र । तदा-तस्मिन् काले अनिष्टरूपे सागरे-सर्वलोक -संक्षयं-नाशम् , उपयाति गच्छति-इति किं वदामि-शोकाद्वक्तुमसमर्थोऽस्मीत्यर्थ ॥ २३५ ॥ रोहिणीशकटमध्यसंस्थिते शशिनि भिन्नरोहिणीमण्डलमभ्यगते सति । अगरणीकृता =गरणरहिता, जना =लोका , शिशुभि =स्वापत्य विक्रीतैर्मारितैर्वा- पाचित=निष्पादितम्-अशन यैस्ते-शिशुपाचिताऽगना , = स्वापत्यविक्रयादिना सम्पादितभोजना । सूर्यतप्तभिदुराम्बुपायिन =सूर्यकिरणसन्तप्तकटुकजलपायिन सन्त, क्वापि कान्दिशीका , यान्ति-स्वस्वदेश विहाय पलायन्ते। 'भिदुर कुशिलेऽपि स्यात्तर्यपि भिटेलिमें' इति केशव ॥२३६ ॥ ते मत्स्या । तोयाभावात् जलाभावात् । तेपा-भवता मत्स्याना, प्रायोपवेशन-भोजनादित्याग । साम्प्रतम् इदानीम् । जलचरा-मत्स्यादय । गुरुजलागयेषु-महत्सु जलाशयेषु सरोवरह्रदादिषु । स्वस्वजनै.-तत्तदात्मीयवगैायन्ते प्राप्यन्ते । केचित्-मकरा- दयो जलचरा । जलहस्तीति । (मकर=मगर। शिशुमार ='सुइस', जलहस्ती 'दर्याई घोडा' या वडी मछली')। निश्चिन्ता. निरुद्यमा । वीजशेपमात्रमपि

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- . नोद्धरिप्यति। ततः स तदाकान्येषामपि जलचराणां तत्तस्य वचनं निवेदयामास । अथ ते सर्वे भयत्रस्तमनसो मत्स्यकच्छपप्रभृतयस्तमभ्यु. पेत्य पप्रच्छु:-'माम ! अस्ति कश्चिदुपायो येनास्माकं रक्षा भवति । बक आह-'अस्त्यस्य जलाशयस्य नाऽतिदूरे प्रभूतजल- सनाथं सरः पद्मिनीषण्डमण्डितं, यच्चतुर्विशत्यापि वर्षाणामना- वृष्टया न शोषमेष्यति । तद्यदि मम पृष्ठं कश्चिदारोहति तदहं तं तत्र नयामि। अथ ते तत्र विश्वासमापन्नाः-तात ! मातुल ! भ्रातः ! इति ब्रुवाणाः-'अहं पूर्वमहं पूर्वम्' इति समन्तात्परितस्थुः । सोऽपि दुष्टाशयः क्रमेण तान्पृष्ठे आरोप्य जलाशयस्य नातिदूरे शिलां समासाद्य तस्यामाक्षिप्य स्वेच्छया भक्षयित्वा भूयोपि जलाशयं समासाद्य जलचराणां मिथ्यावासिन्देशकै- मनांसि रञ्जयन्नित्यमेवाऽऽहारवृत्तिसकरोत् । अन्यस्मिन्दिने च कुलीरकेणोक्तः-'माम ! मया सह ते प्रथमः स्नेहसंभापः सञ्जातः, ततिकमां परित्यज्याऽन्यानयसि। तस्मादद्य मे प्राणनाणं कुरु।' तदाकर्ण्य सोऽपि दुष्टाशयश्चिन्तितवान्-निर्विण्णोऽहं मत्स्यमांसादनेन, तदद्यैनं कुलीरकं व्यञ्जनस्थाने करोमि ।' नाममात्रावशिष्टोऽपि कश्चित् । नोद्धरिष्यति-न स्थास्यति । सर्वेऽपि विलयं यास्यन्तीत्यर्थः । स. कर्कट. । आकर्ण्य श्रुत्वा। तस्य-वकस्य । प्रभूतजलसनाथ विपुल- तोयराशिविराजितम् । पद्मिनीषण्डमण्डितं पद्मिनीलताकदम्बराजितम्। अनावृष्टया =अवर्पणेन । विश्वासमापन्ना. जातविश्वासा. । इति इत्येवं वदन्त । समन्तात: वकस्योपरि सर्वतः। परितस्थु =आरुरुहु. । मिथ्या मुधव । वार्तासन्देशकै = -कुशलवृत्तान्तादिभिः । आहारवृत्ति भोजनोपायं, भोजनं वा। प्रथम =आदावैव । नेहसंभाष-प्रेमालाप.। निर्विष्ण =व्याकुलः । व्यञ्जनस्थाने-व्यञ्जनस्थानीयं । ('चटपटी' 'निमकीन')। । भेद]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

-इति विचिन्त्य तं पृष्ट समारोप्य तां वध्यशिलामुद्दिश्य प्रस्थितः।। कुलीरकोऽपि दूरादेवाऽस्थिपर्वतं शिलाश्रयमवलोक्य मत्स्यास्थीनि परिज्ञाय तमपृच्छत्-माम ! कियहरे स जला- शयः ?, मदीयसारेणाऽतिश्रान्तस्त्वम् , तत्कथय ? ।' सोऽपि मन्दधीर्जलचरोऽयं स्थले न प्रभवतीति मत्वा सस्मितमिदमाह-'कुलीरक ! कुतोऽन्यो जलाशयः१, मम प्राण. यात्रेयम् , तस्मात्स्मर्यतामात्मनोऽभीष्टदेवता वामप्यस्यां शिलायां निक्षिप्य भक्षयिष्यामि ।' इत्युक्तवति तस्मिन् तेन स्ववदनदंशद्वयेन मृणालनालधवलायां मृदुग्रीवायां स गृहीतो मृतश्च । अथ स तां बकग्रीवां समादाय शनैः शनैस्तजलाशयमास. साद । ततः सर्वैरेव जलचरैः पृष्टः-'भोः कुलीरक ? किं निवृत्त स्त्वम् ?, स मातुलोऽपि नायातः १, तत्कि चिरयति ?, वयं सर्वे सोत्सुकाः कृतक्षणास्तिष्ठामः । एवं तैरभिहिते कुलीरकोऽपि विहस्योवाच-सूर्खाः! सर्वे जलचरास्तेन मिथ्यावादिना वञ्चयित्वा नातिदूरे शिलातले प्रक्षिप्य भक्षिताः । तन्मयाऽऽयुः शेषतया तस्य विश्वासघातक- स्याभिप्रायं ज्ञात्वा ग्रीवेयमानीता । तदलं संभ्रमेण, अधुना सर्व- जलचराणां क्षेमं भविष्यति।' अतोऽहं ब्रवीमि-भक्षयित्वा बहू- न्मत्स्यान्-' इति ।-8 अस्थिपर्वत-महान्तमस्थिराशि । शिलाश्रय-शिलोपरिस्थितम् । स =बक । मन्दधी -मूढ । स्थले भूमौ । न प्रभवति नापकर्तुं समर्थ । सस्मित-समन्द- हासम् । प्राणयात्रा-जीवनोपाय । अभीष्टठेवता-उपास्यठेवता। 'परलोकसद्गतये' इति शेष । तस्मिन्-चके। स्ववदनदंशद्वयेन स्वमुखसन्दंशयुगलेन । मृणाल- नालधवलाया=विसतन्तुस्वच्छाया। मृदुग्रीवाया कोमलकण्ठनाले।गृहीत =दष्ट । कि- निवृत्त =परावृत्त । स मातुल =वक । चिरयति-विलम्वते । कृतक्षणा निवृत्त- सर्वकार्या, यानोन्मुखा , सावधानाश्च । सम्भ्रमेण औत्सुक्येन व्यग्रतया वा ।

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- वायस आह-'भद्र! तत्कथय कथं स दुष्टसो वधमुपैष्यति?। शृगाल आह-'गच्छतु भवान्कञ्चिन्नगरं राजाधिष्ठानम् । तत्र कस्याऽपि धनिनो राजाऽमात्यादेःप्रमादिनः कनकसूत्रं हारं वा गृहीत्वा तत्कोटरे प्रक्षिप. येन सर्पस्तद्रहणेन वध्यते।' अथ तत्क्षणात्काकः काकी च तदाकात्मेच्छयोत्पतितौ। ततश्च काकी किञ्चित्सरः प्राप्य यावत्पश्यति, तावत्तन्मध्ये कस्यचिद्राज्ञोऽन्तःपुरं जलासन्न (शिला) न्यस्तकनकसूत्रं मुक्ता- हारवस्त्राभरणं जलक्रीडां कुरुते। अथ सा वायसी कनकसूत्र. मेकमादाय स्वगृहाभिमुखं प्रतस्थे । ततश्च कञ्चुकिनो वर्षवराश्च तन्नीयमानमुपलक्ष्य गृहीतलगुडाः सत्वरमनुययुः। काक्यपि सर्पकोटरे तत्कनकसूत्रं प्रक्षिप्य सुदूरसवस्थिता । अथ-यावद्राजपुरुपास्तं वृक्षमारुह्य तत्कोटरमवलोकयन्ति, तावत्कृष्णसर्पः प्रसारितभोगस्तिष्ठति । ततस्तं लगुडप्रहारेण हत्वा कनकसूत्रमादाय यथाभिलषितं स्थानं गताः। वायस. दम्पती अपि ततः परं सुखेन वसतः। अतोऽहं ब्रवीमि-'उपायेन हि यत्कुर्यात्-' इति । ® | तन्न किञ्चिदिह वुद्धिमतामसाध्यमस्ति । उक्तञ्च- यस्य बुद्धिर्बलं तस्य निर्बुद्धस्तु कुतो बलम् । वने सिहो मदोन्मत्तः शशकेन निपातितः ।। २३७ ।। अलं-न प्रयोजनम् । राजाधिष्ठानं राजाधिष्टितं । धनिन =श्रेष्टिन । प्रमादिन = प्रमत्तस्य, असावधानस्य । कनकसूत्र-स्वर्णदोरकं । ['सोनेका हार', कण्ठी, 'डोरा' ] । हार-मौक्तिकमाला । तत्कोटरे सर्पविले । तद्हणेन आभरणचौर्येण । आत्मेच्छया स्वेच्छया। काचिहिशम् । तन्मध्ये सरोवरमध्ये। अन्त पुर-शुद्धान्त- स्त्रीजन । जलासन्ने देशे न्यस्त कनकसूत्र येन् तत्-जलनिकटस्थशिलादि- स्थापितकनकदोरकाभरणम् । मुक्तानि स्थापितानि मुक्ताहारवस्त्राभरणानि येन तत् । जलक्रीडा-सरोवरावगाहनकेलिम् । वायसी काकी। कञ्चुकिनो वर्पवराश्च राजान्त पुररक्षका । तत्-कनकदोरकं । सर्पकोटरे सर्पनिवासकुहरे ( सापके १ 'पश्य चाऽतिबल. सिंहः शशकन निपातित' पा । भेदः]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

९१ करटक आह-'कथमेतत् ?' | स आह- ८. सिंह-शशककथा कस्मिंश्चिद्वने भासुरको नाम सिहः प्रतिवसति स्म । अथाऽ सौ वीर्यातिरेकान्नित्यमेवानेकान्मृगशशकादीन् व्यापादयन्नो. परराम। अथान्येधुस्तद्वनजाः सर्वे सारङ्गवराहमहिषशशकादयो मिलित्वा तमभ्युपेत्य प्रोचुः-स्वामिन् ! किमनेन सकलमृगवधेन नित्यमेव, यतस्तवैकेनापि मृगेण तृप्तिर्भवति, तक्रियताम- स्माभिः सह समयधर्मः। अद्यप्रभृति तवाऽत्रोपविष्टस्य जाति- क्रमेण प्रतिदिनमेको सृगो भक्षणार्थ समेष्यति। एवं कृते तव प्राणयात्रा क्लेशं विनापि भविष्यति, अस्माकं च पुनः सर्वोच्छेदो न स्यात् । तदेष राजधर्मोऽनुष्ठोयताम् । उक्तञ्च- शनैः शनैश्च यो राज्यमुपभुते यथाबलम् । रसायनमिव क्ष्मीपः स पुष्टिं परमां व्रजेत् ।। २३८ ॥ विधिना मन्त्रयुक्तेन रूक्षापि मथितापि च । प्रयच्छति फलं भूमिररणीव हुताशनम् ॥ २३९ ।। बिलमें )। प्रसारितभोग =सफटाटोप सज्जितशरीर । मन्दोन्मत्त =वलदर्पित । शशकेन सामान्येन मृगभेदेन । [ 'सुसिया' 'खरहा']। निपातित-मारित ॥ २३७ ॥ वीर्यातिरेकात अतिदर्पात् । व्यापादयन् मारयन्नपि । अन्येयु अन्यस्मिन्दिने ['किसी दिन' ] । सारङ्गा-वराहा -सूकरा, महिषा =लुलाया । ( भैसा )। त= सिंहम्। समयधर्म =प्रतिज्ञावन्ध, [ 'वचन देना' 'शर्त'] । उपविष्टस्य इहैव स्थितस्यापि । जातिक्रमेण-मृगवराहमहिषादिजातिपरिपाट्या । मृग पशु । प्राणयात्रा-जीवननिर्वाह -भोजनम् । सर्वोच्छेद =सर्वनाश । एष =वष्यमाण । यथावलं-शक्त्यनुसारेण। रसायनं जरामृत्युविध्वसकौषधमिव । क्ष्माप =राजा। पुष्टि दाय॑म् , बलवत्ताञ्च । परमाम-उत्कृष्टतमाम् ॥ २३८ ॥ मन्त्रयुक्तेन विधिना-समन्त्रेण शास्त्रदृष्टेन विधिना,सुमन्त्रशालिना सामाद्य- १क्ष्माभृत्' इति, 'प्राश' इति च पा० ।

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- प्रजानां पालनं शस्यं स्वर्गकोशस्य वर्धनम् । पीडनं धर्मनाशाय पापायाऽयशसे स्थितम् ॥ २४०॥ गोपालेन' प्रजाधेनोर्वित्तदुग्धं शनैः शनैः । पालनात्पोपणाद्राह्यं न्याय्यां वृत्तिं समाचरेत् ॥२४१।। अजामिव प्रजां मोहाद्यो हन्यात्पृथिवीपतिः । तस्यैका जायते तृप्तिन द्वितीया कथञ्चन ।। २४२ ॥ फलार्थी नृपतिर्लोकान्पालयेद्यत्नमास्थितः । दानमानादितोयेन मालाकारोऽङ्कुरानिव ॥ २४३ ॥ नृपदीपो धन-स्नेहं प्रजाभ्यः संहरन्नपि । आन्तरस्थैर्गुणैः शुभैर्लक्ष्यते नैव केनचित् ॥ २४४ ।। यथा गौर्दुह्यते काले पाल्यते च तथा प्रजाः । सिच्यते चीयते चैव लता पुष्पफलप्रदा ।। २४५ ॥ पायेन च । मथितापि-भ्रमिता, शनै -शनैराकान्ता च ! स्क्षापि-शुष्का, नि स्नेहा, कठोरापि । भूमि =वसुधा। फलं-धनादिक । प्रयच्छति ददाति । अरणी मन्थनकाष्ठ-हुताशनमिव । अरणियथाविधि मथ्यमाना शुष्काऽपि फलं वहिं- ददात्येव ॥ २३६॥ शस्यं स्तुत्यं । परलोके-स्वर्गस्य। इह-अस्मिन् लोके । कोशस्य धनस्य च, वर्धन-संवर्धन । प्रजाना पीडनं तु रानो-धर्महानि-पापम् , अकीर्ति च कुरुते इति भाव ॥ २४० ॥ गोपालेन-राज्ञा, धेनुरक्षकेण च । प्रजास्पाया धेनोः, वित्तमेव दुग्धं । न्याव्याम्-उचिता, धाञ्च ॥ २४१॥ अजा-छागी । एका-एकवारमेव । द्वितीया पुनरपि । 'अजा इव प्रजा' इत्यपि पाठ ॥२४॥ फलार्थी नृपति. यत्नमास्थित. सन्-मालाकारोऽहरानिव-दानमानादितोयेन- लोकान् प्रजा , पालयेत् ॥ २४३ ॥ नृपदीप -आन्तरस्थैः-स्वात्मस्थैः । 'अन्त- रस्थै' रित्यपि पाठः। शुभ्र गुणै =दानमानादिभि., वर्तितन्तुभिश्च [ 'वत्ती' ] 1 धनरूपं स्नेह-तैलं, धनं स्नेहमिव वा। संहरन्नपि गृहन्नपि । केनचिदपि न लक्ष्यते ने जायते ॥ २४४ ॥ चीयते-चयनकाले पुष्पाणि फलानि च तस्या गृह्यन्ते। (समय पर फूल चुने जाते है ) ॥ २४५ ॥ भेद].

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

९३ यथा बोजाङ्कुरः सूक्ष्मः प्रयत्नेनाऽभिरक्षितः । फलप्रदो भवेत्काले तल्लोकः सुरक्षितः ।। २४६ ।। हिरण्यधान्यरत्नानि पानानि विविधानि च । तथाऽन्यदपि यत्किञ्चित्प्रजाभ्यः स्यान्महीपतेः ॥२४॥ लोकाऽनुग्रहकर्तारः प्रवर्धन्ते नरेश्वराः । लोकानां सङ्ख्याचैव क्षयं यान्ति न संशयः ।। २४८ ।। अथ तेषां तद्वचनमाकर्ण्य भासुरक आह-अहो ! सत्यमभि- हितं भवद्भिः। परं यदि ममोपविष्टस्याऽत्र नित्यमेव नैकैको मृगः समागमिष्यति, तन्ननं सर्वानपि भक्षयिष्यामि।' अथ तथेति प्रतिज्ञाय निवृतिभाजस्तत्रैव वने निर्भयास्ते पर्यटन्ति । एकश्च जातिक्रमेण वृद्धो वा,-वैराग्ययुक्तो वा, शोक- यस्तो वा, पुत्रकलत्रनाशभीतो वा, तेषां मध्यात्तस्य भोजनार्थ मध्याह्नसमये प्रतिदिनमुपतिष्ठते । अथ कदाचिजातिक्रमाच्च शशकस्याऽवसरः समायातः । स समस्तमृगैः प्रेरितोऽनिच्छन्नपि मन्द-मन्दं गत्वा तस्य वधोपायं चिन्तयन्वेलातिकमं कृत्वा व्याकुलितहृदयो यावद्गच्छति न्मार्गे गच्छता कूपः संदृष्टः । यावत्कूपोपरि याति तावत्कूपमध्ये आत्मनः प्रतिविम्बं ददर्श । दृष्ट्वा च तेन हृदये चिन्तितं, यद्- 'भव्य उपायो ऽस्ति, अहं भासुरकं प्रकोप्य स्वबुद्धयाऽस्मिन्कूपे पातयिष्यामि। अथाऽसौ दिनशेषे भासुरकसमीपं प्राप्तः। सिंहोऽपि वेला- तिक्रमेण क्षुत्क्षामकण्ठ' कोपाविष्टः सृक्कणो परिलिहन्नचिन्तयत्- सूक्ष्म -स्व प । काले-फलावसरे। लोकः-प्रजा ॥ २४ ॥ अन्यदपि3 वस्त्राद्युपभोगसाधनम् । अत -प्रजा सादरं परिरक्षणीया इत्याशय ॥ २४७ ।। संक्षयात्-पीडनात् ॥२४८॥ श्वापद इति पाठे-श्वापदा हिस्रजन्तु. । तत्= तर्हि । नूनम् अवश्यम् । निर्वृतिभाज =सुखिन । 'तेषा-मृगाणाम् । वेलातिक्रम कालयापनम् । तेन शशकेन । भव्य. अपायरहित , सुन्दर, श्रेष्ठश्च । असौ- १ 'श्वापद' । २ 'तथैव'-इति पा०1३ परिलेलिहदचिन्तयत्'-पा० भेदः]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

९५ इति। ततोऽहं तेनाऽऽदिष्टः स्वामिसकाशमभ्यागतः। एत- द्वेलाव्यतिक्रमकारणम् । तत्र स्वामी प्रमाणम् ।' तच्छ्रुत्वा भासुरक आह-'भद्र ! यद्येवं तत्सत्वरं दर्शय मे तं चौरसिंह, येनाहं मृगकोपं तस्योपरि क्षिप्त्वा स्वस्थो भवामि । उक्तञ्च-भूमिर्मित्रं हिरण्यं च विग्रहस्य फलत्रयम् । नास्त्येकमपि योपां न तं कुर्यात्कथञ्चन ।। २४९ ॥ यत्र न स्यात्फलं भूरि यत्र च स्यात्पराभवः । न तत्र मतिमान्युद्ध समुत्पाद्य समाचरेत् ।। २५० ।। शशक आह-स्वामिन् । सत्यमिदम्-स्वभूमिहेतोः, परि- भवाच्च युध्यन्ते क्षत्रियाः। परं स दुर्गाश्रयः, दुर्गानिष्कम्य वयंतेन विष्कम्भिताः। ततो दुर्गस्थो दुःसाध्यो भवति रिपुः। उक्तञ्च- न गजानां सहस्रेण न च लक्षण वाजिनाम् । तत्कृत्यं साध्यते राज्ञां दुर्गेणैकेन यद्भवेत् ॥ २५१ ।। शतमेकोऽपि सन्धत्ते प्राकारस्थो धनुर्धर । तस्माहुर्ग प्रशंसन्ति नीतिशास्त्रविचक्षणाः ॥ २५२ ।। पुरा गुरो. समादेशाद्धिरण्यकशिपोर्भयात् । - विश्वासस्थाने स्वोक्तिप्रत्यायनार्थम् । धृत्वा स्थापयित्वा। चौरसिहं-दुष्टं सिंहा- धम । मृगकोप-मृगोपरि वर्धमानं कोपम् । तस्य दुष्टसिहस्य । भूमिः यामराज्यादिकम् । मित्रं-मित्रानुरजनं, मित्रार्जन वा। हिरण्यं= धनम् । विग्रहस्य- युद्धस्य । एषाम् एषा मध्ये । तं-युद्धम् ॥२४९॥ यत्र भूरि फलं युद्धे न स्यात् , यत्र च युद्धे पराभव =पराजयो निश्चित स्यात्, तत्र तस्मिन्नवसरे मतिमान्-समुत्पाद्य-स्वयमात्मनाऽग्रसरो भूत्वा युद्ध न समाच- रेत् । किञ्च-स्वत्पस्य कृते बलिना सह युद्ध नाचरेदिति भाव ॥२५०॥ परिभवात् अपमानाच्च । क्षत्रिया =मानिन क्षत्रिया । स प्रतिपक्षी सिंह । दुर्गाश्रय =दुर्गनिवासी । विष्कम्भिता =अवरुद्धा (रोके गए)। सन्धत्ते लक्ष्यता नयति । प्राकारस्थ =दुर्गभित्तिप्रान्तस्थ ॥ २५२ ॥ गुरो =वृहस्पते । १, 'यत्कृत्य साध्यते राज्ञा दुर्गेणैकेन सिध्यति' पा० । w 3

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- शक्रेण विहितं दुर्ग प्रभावाद्विश्वकर्मणः ।। २५३ ॥ तेनापि च वरो दत्तो 'यस्य दुर्ग स भूपतिः । विजयी स्या'.त्ततो भूमौ दुर्गाणि स्युः संहस्रशः ॥२५५॥ दंष्ट्राविरहितो नागो मदहीनो यथा गजः । सर्वेपां जायते वश्यो दुर्गहीनस्तथा नृपः ।। २५५ ।। तच्छुत्वा भासुरक आह-भद्र ! दुर्गस्थमपि दर्शय तं चौर- सिंह,-येन व्यापादयामि । उक्तञ्च- जातमात्रं न यः शत्रु रोगं च प्रशमं नयेत् । महाबलोऽपि तेनैव वृद्धि प्राप्य स हन्यते ॥ २५६ ॥ तथा च-उत्तिष्ठमानस्तु परो नोपेक्ष्यः पथ्यमिच्छता । समौ हि शिष्टैराम्नातौ वय॑न्तावामयः स.च ॥ २५७ ॥ अपि च-उपेक्षितः क्षीणवलोऽपि शत्रुः प्रमाददोपात्पुरुपैर्मदान्धैः । साध्योऽपि भूत्वा प्रथमं ततोऽवसावसाध्यतां व्याधिरिव प्रयाति ।२५८॥ , शक्रण इन्द्रेण । विश्वकर्मण =देवशित्पिन । प्रभावान-साहाय्यात् ॥२५३॥ तेन-इन्द्रेण । वरमेवाह-यस्येति । तत =इन्द्रवरप्रभावात् । स्यु -अभूवन् ॥ २५४ ॥ दंष्ट्राविरहित =उत्पाटितविषदन्त । नाग =सर्प ॥ २५५ ॥ वृद्धि प्राप्य प्रबुद्धेन । तेनैव-शत्रुणा, रोगेण च । महावलोपि । स =रोग- शत्रूपेक्षकः ॥ २५६ ॥ उत्तिष्टमान =वर्धमान । परः शत्रु । पथ्यं-हितम् । शिष्ट विचक्षणः । आमय =रोग । सः शत्रुश्च । वय॑न्तौ वर्धमानों। समा= तुल्यौ । आम्नातौ कथितौ ॥ २५७ ।। मन्दाधैः वलदर्पिते । पुरुपैः-प्रमाददोपात् अनवधानमूलान्माात् । उपेक्षित =अकृतप्रतीकारः । श्रीणवलोऽपि निर्वलोऽपि । शत्रु:-प्रथमम् आदी। साध्यो भूत्वापि-उपामसाध्यता भजमानोऽपि। उपायसाध्योऽपि । असा-उपेक्षितो व्याधिरिव क्रमगः-असाध्यता प्रयाति-भजते। माध्यापि हि व्याधिरुपेक्षितोऽ. साध्यो भवत्येव ।। २५८ ॥ 1 १. 'दुर्गाणि सुवहून्यपि ।'शत्रूनेकोऽपि हन्यात्स क्षत्रियान्' पा० । २. 'गन्नभिमुखो वह्नौ नाशं याति पतङ्गवत्' । भेद.]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

९७ तथा च-आत्मनः शक्तिमुद्वीक्ष्य मानोत्साहश्च यो व्रजेत् । वहून्हन्ति स एकोऽपि क्षत्रियान्भार्गवो यथा ।। २५९ ।। शशक आह-'अस्त्येतत् , तथापि बलवान् स मया दृष्टः, तन्न युज्यते स्वामिनस्तस्य सामर्थ्यमविदित्वैव गन्तुम् । उक्तञ्च- अविदित्वाऽऽत्मनः शक्तिं परस्य च समुत्सुकः । गच्छन्नभिमुखो नाशं योति वह्नौ पतङ्गवत् ।। २६० ।। यो बलात्प्रोन्नतं याति निहन्तुं सवलोऽप्यरिम् । विमदः स निवर्तेत शीर्णदन्तो गजो यथा ।। २६१ ॥ भासुरक आह-भोः ! किं तवाऽनेन व्यापारेण?' । दर्शय मे तं दुर्गस्थमपि ।' अथ शशक आह-यद्येवं तागच्छतु स्वामी ।' एवमुक्त्वाऽग्रे व्यवस्थितः । ततश्च तेनाऽऽगच्छता यः कूपो + दृष्टोऽभूत्तमेव कूपमासाद्य भासुरकमाह-स्वामिन् ! कस्ते प्रताप सोढुं समर्थः, त्वां दृष्ट्वा दूरतोऽपि चोरसिंहः प्रविष्टः स्वं दुर्ग, तदागच्छ येन दर्शयामि' इति । भासुरक आह-'दर्शय मे दुर्गम् ।' तदनु दर्शितस्तेन कूपः । तत सोऽपि मूर्खः सिंहः कूपमध्ये आत्मप्रतिबिम्ब जलमध्यगतं दृष्ट्वा सिंहनादं मुमोच। ततः प्रतिशब्देन कूपमध्याद्विगुणतरो मनोत्साहम् अभिमानं युद्धोत्साहञ्च । व्रजेत्= आश्रयेत् । स =उत्साह वलोर्जित । भार्गव -परशुराम ॥ २५९ ।। स-चौरसिह । आत्मन परस्य च शक्तिमविदित्वा-समुत्सुक-युद्धोत्सुक , अभिमुख-शत्रुसंमुख, गच्छन् -वही पतङ्ग इव-नाश प्रयाति ॥ २६० ॥ य -वलात् प्रोन्नतं प्रकृष्टवलशालिनम् , अरि-शत्रु, निहन्तु प्रयाति स सवलोऽपि विमद =पराजित सन्-(शीर्णादन्त =भन्न दन्त , गज इव-) निवर्तते। अतो वलवदभियानं नोचितमित्याशय ॥ २६१ ॥ व्यवस्थित.-प्रचलित । अनेन-उपदेशादिना, किन किमपि प्रयोजनमित्यर्थ । तेन शशकेन । ' 'शत्रूनेकोऽपि हन्यात्स क्षत्रियान्' पा० । २ 'गच्छन्नभिमुखो वह्नौ नाश याति पतगवत्' । ३. 'योऽवल: प्रोन्नत याति निहन्तु सबलं रिपु'मिति पाठान्तरम् । ४ 'येन त्वा दूरतोऽपि दृष्ट्वा चौरोऽय तदुर्गं प्रविष्ट.।

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- नादः समुत्थितः। अथ तेन तं शत्रु मत्वाऽऽत्मानं तस्योपरि प्रक्षिप्य प्राणाः परित्यक्ताः। शशकोऽपि हृष्टमनाः सर्वमृगाना नन्द्य तैः प्रशस्यमानो यथासुखं तत्र वने निवसति स्म । अतो- ऽहं ब्रवीमि-'तस्य वुद्धिर्बलं यस्य-'इति । तद्यदि भवान्कथयति,-तत्तत्रैव गत्वा तयोः स्वबुद्धिप्रभावेण मैत्रीभेदं करोमि ।' करटक आह-भद्र! यद्येवं तर्हि गच्छ, शिवा- स्ते पन्थानः सन्तु, यथाभिप्रेतमनुष्टोयताम् ।' अथ दमनकः सञ्जीवकवियुक्तं पिङ्गलकमवलोक्य तत्रान्तरे प्रणम्याऽने समुपविष्टः । पिङ्गलकोऽपि तमाह-भद्र ! किं चिरा दृष्टः ? । दमनक आह-न किञ्चिद्देवपादानामस्माभिः प्रयोजनम् . तेनाहं नाऽऽगच्छामि, तथापि राजप्रयोजनविनाशमवलोक्य संदह्यमानहृदयो व्याकुलतया स्वयमेवाभ्यागतो वक्तुम् । उक्तञ्च- प्रियं वा यदि वा द्वेष्यं शुभं वा यदि वाऽशुभम् । अपृष्टोऽपि हितं ब्रूयाद्यस्य नेच्छेत्पराभवम् ।। २६२ ।। अथ तस्य साऽभिप्रायं वचनमार्ण्य पिङ्गलक आह-'किंवक्त मना भवान् ?, तत्कथ्यतां यत्कथनीयमस्ति।' स प्राह-'देव ! सञ्जीवको युष्मत्पादानासुपरि द्रोहवुद्धि'रिति-विश्वासगतस्य मम विजन इदमाह-'भो दमनक ! दृष्टा मयाऽस्य पिङ्गलकस्य आसाद्य-प्राप्य। 'दूरतोऽपि दृष्ट्येति सम्वन्धः । स्व दुर्ग-कूपम् । तेन-गशकेन । तेन=सिंहनादेन । तं शत्रुम्-अन्त स्थितं, मत्वा जात्वा । तेन=सिहेन । तस्योपरि-स्वप्रतिविम्बस्योपरि-कूपमध्ये । प्रगस्यमानः-स्तृयमान, 'त सह वने वसति स्म ति सम्बन्ध । भवान् करटक , तयो सञ्जीवकपिझलकयो.। यथाभिप्रेतम-तयोमंत्रीभदा- दिकम् । सजीवकवियुक्त-कदाचित्-सजीवकपभरहितम् । तत्रान्तरे-नम्मिन्न- वसरे। राजप्रयोजनविनागं राजकायकार्यहानिम् । साभिप्रायगृटागयगालि । विश्वासगतस्य-विश्वासपात्रस्य। विजने-एकान्ते । माराऽमारता कोशब्लादि. , शक्ततरोऽयमिति मत्वा' पा० । भेद]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

साराऽसारता, तदहमेन हत्वा सकलमृगाधिपत्यं त्वत्साचिव्य- पदवीसमन्वित करिष्यामि। पिङ्गलकोऽपि तद्वज्रसारप्रहारसदृशं दारुणं वचः समाकर्ण्य मोहमुपगतो न किञ्चिदप्युक्तवान् । दमनकोऽपि तस्य तमाकार. मालोक्य चिन्तितवान्-'अयं तावत्सञ्जीवकनिबद्धरागः, तन्नून- मनेन मन्त्रिणा राजा विनाशमवाप्स्यति',-इति । उक्तश्च- एकं भूमिपति. करोति सचिव राज्ये प्रमाणं यदा तं मोहाच्छ्रयते मदः, स च मदादास्येन निर्विद्यते । निर्विण्णस्य पद करोति हृदये तस्य स्वतन्त्रस्पृहा । स्वातन्त्र्यस्पृहया तत स नृपते. प्राणेष्वभिद्रुह्यते ।। २६३ ।। तकिमत्र युक्तम् ?-इति । पिङ्गलकोऽपि चेतनां समासाद्य कथमपि तमाह-'सञ्जीवकस्तावत्प्राणसमो भृत्य, स कथं ममो. परि द्रोहबुद्धि करोति !। दमनक आह-'देव ! भृत्यो भृत्य-इति न एकान्तिकमेतत् । उक्तश्च- तत्त्वम् । एनं सिहं। तव साचिव्यपदव्या समन्वित, त्वत्साचिव्यपदवीसमन्वि- तम् । तुभ्य मन्त्रिपदवी दत्त्वेति यावत् । वज्रवत्सार यस्यासौ तेन-वज्रसारण य प्रहारस्तेन सदृश वज्रकठोरप्रहारोपमं । दारुण-क्रूर। समाकर्ण्य श्रुत्वा । मोह-मूर्छाम् । उपगत प्राप्त । तस्य=सिहस्य। तमाकारं मौनमूर्छादि- लक्षिता चित्तवृत्ति, मुखाकृतिञ्च । अय-सिह । सञ्जीवकनिवद्धराग =सञ्जीवकनेहा- सक्त । अनेन सञ्जीवकेन । मन्त्रिणा सचिवेन। राजा सिहः । एकमिति । एक मन्त्रिणमन्य वा। प्रमाण-प्रमाणभूतं सर्वाधिकारिणम् । त मन्त्रिणम् । मोहात्-मौात् । मद -गर्व । दास्येन-राजसेवया । निर्विद्यते खिद्यते । दुखमनुभवति । निविण्णस्य-टु खितस्य । स्वतत्रस्पृहा-स्वातन्त्र्ये-- स्वप्रभुत्वविषये लालसा। अभिद्रुह्यते-नृपति हन्तु व्यवस्यति ॥२६३॥ युक्तम् = उचितम् । चेतना-सज्ञा। समासाद्य लब्ध्वा । कथमपि कथमपि धृतधैर्य । एकान्तिक-नियतम् । 'अनैकान्तिक मिति पाठे-अनैकान्तिक व्यभिचारि । मृत्य सर्वदा भृत्यभावमेव भजते, न कदाचिदपि ततो व्यभिचरतीति नास्ति नियमः, १'अनैकान्तिकमेतत् । ,

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- न सोऽस्ति पुरुषो राज्ञां यो न कामयते श्रियम् । अशक्ता एव सर्वत्र नरेन्द्र नरेन्द्रं पर्युपासते ।। २६४ ॥ पिङ्गलक आह-भद्र ! तथापि मम तस्योपरि चित्तवृत्तिर्न विकृतिं याति । अथवा साध्विदमुच्यते- अनेकदोषदुष्टोऽपि कायः कस्य न वल्लभः ।। कुर्वन्नपि व्यलीकानि यः प्रियः प्रिय एव सः ।। २६५ ।। दमनक आह-'अत एवाऽयं दोपः । उक्तञ्च- यस्मिन्नेवाऽधिकं चक्षुरारोपयति पार्थिवः । अकुलीनः कुलीनो वा सं श्रियो भाजनं नर॥ २६६ ॥ अपरं-'केन गुणविशेषेण स्वामी सञ्जीवकं निर्गुणकमपि निकटे धारयति' ?। अथ देव! यद्येवं चिन्तयसि-'महाकायोऽयम्, अनेन रिपून्व्यापादयिष्यामि', तदस्मान्न सिध्यति, यतोऽयं शप्पभोजी। देवपादानां पुनः शत्रवो मांसाऽशिनः । तद्रिपुसाधनमस्य किन्तु मृत्योपि भृत्यभावं जहाति। अत 'मृत्यो मृत्य एवेति व्यभिचरितमेवे- त्याशय । पुरुषो नास्ति यो राज्ञां श्रियं-राजलक्ष्मी न कामयते-अभिलपति। यद्वा-राज्ञां पुरुष: राजसेवक इत्यन्वय , श्रियम् राजथियम् । सर्वेऽपि राजपदम- भिवाञ्छन्त्येवेत्याशयः। किन्तु अशक्ताः-गक्तिविकलतयैव राजानं पर्युपासते मृत्यतया सेवन्ते ॥ २६४ ॥ विकृति न याति मम चित्ते तं प्रति विरोधभावो नोदेति ॥ अनेकदोषदुष्ट.-रोगादिदुष्टोऽपि । कायः गरीरम् । कस्य न वहभः न प्रियः। व्यलीकानि=विरुद्धानि कुर्वन्नपि । प्रियः-प्रियजन, प्रिय एव न द्वेप्यः ॥ २६५॥ अय दोप. राजविपत्तिरुपः। यस्मिन्नेव पुस्पे पार्थिव - अधिकं चक्षुरारोपयति-स्नेहमाविष्करोति । स नर--योग्यो वा, अयोग्यो वा । राजलक्ष्म्याः, सम्पत्तेर्वा, भाजनं पात्र भवति ॥ २६ ॥ अपर-किश्च । स्वामी भवान् । केन गुणविगेपेण निकटे धारयति-तं समीपे स्थापयति । 'महाकाया- ऽयं वृषभः, एतत्साहाय्येन शत्रून्मारयामीत्येवं यदि भवान् चिन्तयति, तन- भवच्चिन्तितम् । अस्मात्पभात् । शप्पभोजी-बासाहारी । पुन किन्तु, १ 'स लक्ष्म्या हरते मनः । इति पाठान्तरम् । भेद ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

1 साहाय्येन न भवति । तस्मादेनं दूषयित्वा हन्यताम्'-इति । पिछलक आह- उक्तो भवति य. पूर्व 'गुणवा'निति संसदि। तस्य दोपो न वक्तव्यः प्रतिज्ञाभङ्गभीरुणा ।। २६७ ।। अन्यच्च-मयाऽस्य तव वचनेनाऽभयप्रदानं दत्तं, तत्कथं स्वयमेव व्यापादयामि ? । सर्वथा सञ्जीवकोऽयं सुहृदस्माकं, न तं प्रति कश्चिन्मन्युरस्ति । उक्तञ्च- 'इत' स दैत्यः प्राप्तश्रीर्नेत एवार्हति क्षयम् । विषवृक्षोऽपि संवयं स्वयं छेत्तुमसाम्प्रतम् ॥ २६८ ।। आदौ न वा प्रणयिनां प्रणयो विधेयो दत्तोऽथवा प्रतिदिनं परिपोपणीयः । उत्क्षिप्य यत्क्षिपति तत्प्रकरोति लज्जा भूमौ स्थितस्य पतनाद्भयमेव नास्ति ।। उपकारिपु य. साधुः साधुत्वे तस्य को गुणः ? । अपकारिपु य साधुः स साधुः सद्भिरुच्यते ।। २७० ॥ देवपादाना श्रीमच्चरणाना, तवेति यावत् । रिपव =सिंहादय । मासा- गिन =मासभोजिन । रिपुसाधनं शत्रुनाशनम् । एन-सञ्जीवक । दूपयि- त्वा-सन्दूष्य । य पूर्व ससदि-सभायाम् । गुणवानिति-, उक्त प्रशंसित , तस्य दोष-प्रतिज्ञाभङ्गभीरुणा-स्वोक्तिविरोधभयातुरेण न वक्तव्य ॥ २६७ ॥ अस्य% सञ्जीवकस्य । तव दमनकस्य । व्यापादयामि-हन्मि । सर्वथा-सर्वतो भावेन । मुहृत्-मित्र, हितेपी । त प्रति मम कश्चिदपि-मन्यु. कोव । न= वास्ति । इत इति । इत =मत्त प्रजापतेरेव । स =तारकासुर । प्राप्तश्री =लब्धवरो जात प्रभावश्च । इत =मत्त एव । क्षय-नाशम् । नार्हति-न योग्य । स्वयम् आत्मना। छेत्तुम् असाम्प्रतम्=न युज्यते ॥ २६८ ॥ आदाविति । प्रणयि- नाम्-'उपरीति शेष । प्रणय -स्नेह । 'अपि देय' इति केचित्पठन्ति । दत्त % विहित । 'प्रणय' इति शेप । परिपोषणीय =वर्द्धनीय । उत्क्षिप्य उपरि नीत्वा । स्नेहं वर्द्धयित्वा । क्षिपति-नीचैर्नयति, तदेव लज्जा करोति सन्तापयति। भूमौ स्थितस्येति । यथा-भूमौ स्थितो न पतति, तथैव स्नेहाऽनुवन्धाऽभावे तन्नाशज १०२

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- तद्रोहवुद्धरपि मयाऽस्य न विरुद्धमाचरणीयम्'। दमनक आह-स्वामिन् ! नैष राजधर्मो यद्रोहवुद्धिरपि क्षम्यते । उक्तञ्च- तुल्यार्थ तुल्यसामर्थ्य मर्मज्ञं व्यवसायिनम् । अर्धराज्यहरं भृत्यं यो न हन्यात्स हन्यते ।। २७१ ।। अपरं-'त्वयाऽस्य सखित्वात्सर्वोऽपि राजधर्मः परित्यक्तः, राजधर्माऽभावात्सर्वोऽपि विरक्तिगतः । यः सञ्जीवकः स शष्प. भोजी, भवान्मासाऽदः, तव प्रकृतयश्च। तत्तवाऽवन्ध्यव्यवसाय बाह्यं कुतस्तासां मांसाशनम् ? । तद्रहितास्तास्त्वां त्यक्त्वा यास्यन्ति, ततोऽपि त्व विनष्ट एव । अस्य सङ्गत्या पुनस्ते न कदाचिदाखेटके मतिर्भविष्यति । उक्तञ्च- यादृशैः सेव्यते भृत्यैर्यादशांश्चोपसेवते । कदाचिन्नाऽत्र सन्देहस्ताहग्भवति पूरुपः ।। २७२ ।। दुख नास्त्येवेति भावः ॥ २६९ ॥ द्रोहवुद्धे =मविरुद्धं चिन्तयतोऽपि, अस्य= सञ्जीवकस्य । विरुद्ध विपरीतम् । राजधर्म =राजव्यवहार । तुल्यार्थ-समान- वित्तम् । तुल्यसामर्थ्य-समानवलम् । मर्मजं रहस्यवेत्तारम । व्यवसायिनम= उद्योगशीलम् । अर्धराज्यहर-राजतुल्यतया अर्धराज्यहरम् । प्रजाभि स्तूयमान, मृत्यं य = राजा । न हन्यात्स स्वय हन्यते-तेनाऽमात्यादिना हन्यते ॥२७१॥ सखित्वात-मित्रत्वात्, राजधर्म =प्रजापालनादि.। 'त्वये ति शेष । परिजन = अनुजीविवर्ग । य सञ्जीवकस्तवानुचरमुख्य स्थित -रस तु गप्पभोजी. अत - कुतोऽनुजीविजनाना ततो भोजनलाभ इत्यन्वयः। तव प्रकृतय =त्वत्प्रजानुचर- सुहृदादिवर्गोऽस्मादृश । 'मासादा'-इति शेप । 'स्वाम्यमात्यमुहत्कोशराष्ट्रदुर्ग- वलानि च। सेनाङ्गानि प्रकृतय.- .-पौराणा श्रेणयोऽपि च ॥' इत्यमर । तत: तस्मात् । तव-भवत । अवन्ध्यव्यवसाय वायं त्वदीयप्रचण्डाऽमोघपराक्रम विना । तासा-त्वत्प्रकृतीनाम् । मासागनं-मासात्मक भोजनम् । कुन - कथ स्यात। त्वत्पराक्रमेणेव त्वदनुचराणा मांसभोजनं भवति, त्वया चेदाना पराक्रमन्त्यक्त एवेति कथं प्रकृतिरक्षण स्यादिति भाव । तद्रहिता भोजनवजिता.। तत प्रकृति विरहात् । नष्ट. विनष्ट एव । अस्य-गप्पभोजिनो वृपभस्य। आरोटके-मृग- याया। मति =थुद्धि'। यादृशे =उत्तमाऽधममध्यम । उपमेयते भजति । 'पुष्पभेद ]

1. अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

१०३ तथाच- सन्तप्तायसि संस्थितस्य पयसो नामापि न ज्ञायते, मुक्ताकारतया तदेव नलिनीपत्रस्थितं राजते । स्वातौ सागरशुक्तिकुक्षिपतितं तज्जायते मौक्तिकं, प्रायेणाऽधममध्यमोत्तमगुणः संवासतो जायते ॥२७॥ तथा च- असतां सङ्गदोषेण साधवो यान्ति विक्रियाम् । दुर्योधनप्रसङ्गेन भीष्मो गोहरणे गतः ।। २७४ ॥ अत एव सन्तो नीचसङ्ग वर्जयन्ति । उक्तञ्च- न ह्यविज्ञातशीलस्य प्रदातव्य' प्रतिश्रयः । मत्कुणस्य च दोषेण हता मन्दविसर्पिणी ।। २७५ ।। पिङ्गलक आह-कथमेतत् ? । सोऽब्रवीत्- ९. मन्दविसर्पिणी-मत्कुण कथा । अस्ति कस्यचिन्महीपतेः कस्मिश्चित्स्थाने मनोरमं शयन- स्थानम् । तत्र शुक्लतरपटयुगलमध्यसंस्थिता मन्दविसर्पिणी यूका प्रतिवसति स्म। सा च तस्य महीपते रक्त- नाम श्वेता स्ताहगेव भवती'त्यत्र सन्देहो नास्तीति सम्बन्ध ॥ २७२ ॥ सन्तप्तायसि-सन्तप्तलोहखण्डादौ । संस्थितस्य पयस जलस्य । नामापि न ज्ञायते । तदेव-जलमेव । मुक्ताकारतया राजते शोभते । नलिनीपत्रस्थित= कमलिनीदलगतं सत् । स्वाताविति । समुद्रस्थशुक्तिकोटरे स्वातिनक्षत्रे पतित तत्-जल-तन्मुक्ताकारतया परिणमतीत्यर्थ । संवासत =सम्पर्कविशेषान्नर - उत्तमो मध्यमोऽधमो वा जायते ॥ २७३ ।। असतां दुष्टानाम् । साधव -सज्जना । विक्रिया विकारं । प्रसङ्गेन-सम्प- कण । भीष्मोऽपि गोहरणे विराटनगरे गवाहरणार्थ । गत =यात ॥ २७४ ॥ अविज्ञातशीलस्य अविज्ञातस्वभावस्य । प्रतिश्रयः-आश्रय । मत्कुणस्य% खट्वाकीटस्य ('खटमल' इति प्रसिद्धस्य ) दोषेण अपराधेन । मन्दविसर्पिणी नाम यूका ( 'जू 'चीलर')। हता-राजपुरुषैर्हता ॥ २७५ ॥ १०४

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- मास्वादयन्ती सुखेन कालं नयमाना तिष्ठति । अन्येधुश्च तत्र शयने क्वचिद्भाम्यन्नग्निमुखो नाम मत्कुणः समायातः । अथ तं दृष्ट्वा सा विषण्णवदना प्रोवाच-भो अग्निमुख ! कुतस्त्वमत्राऽनुचितस्थाने समायातः?, तद्यावन्न कश्चित्पश्यति तावच्छीघ्रं गम्यताम्'-इति । स आह-'भगवति ! गृहागतस्या- ऽसाधोरपि नैतद्युज्यते वक्तुम् । उक्तञ्च- एह्यागच्छ समाश्वसाऽऽसनमिदं, कस्माञ्चिरादृश्यसे ?, का वार्ता ? न्वतिदुर्वलोऽसि कुशलं प्रीतोऽस्मि ते दर्शनात् । एवं नीचजनेऽपि युज्यति गृहं प्राप्ते सतां सर्वदा, धर्मोऽयं गृहमेधिनां निगदितः स्मातर्लघुः स्वर्गदः ॥२७६|| अपरं-मयानेकमानुपाणामनेकविधानि रुधिराण्यास्वादिता न्याहारदोपात्कटुतिककषायाम्लरसास्वादानि । न च मया कदा- चिन्मधुररक्तं समास्वादितम् । तद्यदि त्वं प्रसादं करोपि, तदस्य नृपतेर्विविधव्यञ्जनानपानचोष्यलेह्यस्वाद्वाहारवशात्-(अस्य )- शरीरे यन्मिष्टं रक्तं सक्षातं, तदास्वादनेन सौख्यं संपादयामि जिह्वायाः,-इति । उक्तञ्च- रङ्कस्य नृपतेर्वापि जिह्वासौख्यं समं स्मृतम् । गयनस्थान गयनगृहम् । शुक्कैति । श्वेतवस्त्रद्वयसन्धिस्थिता। अन्येद्यु:- कस्मिंश्चिहिने । मत्कुणः रक्तप खट्वाकीट । विपण्णवदना-म्लानवटना भृत्वा ('उदास मुख होकर') । अनुचितस्थाने स्वावस्थानाऽयोग्ये। स्थाने राजशयन- प्रच्छदपटे । गृहागतस्य अतिथे । अमाधो. दुष्टस्यापि । एतत् ईदृशं वचः । आसनमिद गृहाणाऽत्रोपविगे ति शेष । नु-इति वितर्के, अतिदुबलोमि अति- दुर्वल इव प्रतिभामि । कि कारणं तदृदेत्यर्थ । अय धर्म -गृहमधिनाम-गृहस्था- नाम् । लघु यथा स्यात्तथा द्रागेव,-स्वर्गद =स्वर्गप्रद -स्मृतिवेदिभिरुक्त.॥२७॥ प्रसादम्-अनुग्रहम् । व्यन्जनानि-नानाविधानि पञ्चान्नानि, लवणार- चाकादिघटितानि जिल्लामौख्यकराणि भक्ष्याणि वा।। 'निमकीन' 'पक्कान') अनपानाढय -भव्य-पेयविगेपा.। रक-दरिद्र । सम-तुल्यमेव । तन्मात्रंभेद:]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

. तन्मात्रं च स्मृतं सारं यदर्थ यतते जनः ।। २७७ ॥ यद्येवं न भवेल्लोके कर्म जिह्वाप्रतुष्टिदम् । तन्न भृत्यो भवेत्कश्चित्कस्य चिदशगोऽथवा ।। २७८ ॥ यदसत्यं वदेन्मयो यद्वाऽसेव्यं च सेवते । यद्गच्छति विदेशं च तत्सर्वमुद्रार्थत. ॥ २७९ ।। तन्मया गृहागतेन बुभुक्षया पीड्यमानेन त्वत्सकाशाद्भोजन- मर्थनीयं, तन्न त्वयैकाकिन्याऽस्य भूपते रक्तभोजनं कर्तु गुज्यते।' तच्छ्रुत्वा मन्दविसर्पिण्याह-'भो मत्कुण | अहमस्य नृपते- निद्रावशं गतस्य रक्तमास्वादयामि, पुनस्त्वमग्निमुखश्चपलश्च, तद्यदि मया सह रक्तपानं करोषि-तत्तिष्ठ,अभीष्टतरं रक्तमास्वादय । सोऽब्रवीत् 'भगवति । एवं करिष्यामि, यावत्त्वं नास्वादयसि प्रथमं नृपरक्तम्, तावन्मम देवगुरुकृतः शपथः स्यात्, यदि तदास्वादयामि ।' एवं तयोःपरस्परं वदतोः स राजातच्छयनमासाद्य प्रसुप्तः। अथाऽसौ मत्कुणो जिह्वालौल्य-प्रकृष्टौत्सुक्याजाग्रतमपि तं महीपतिमदशत् । अथवा साध्विदमुच्यते- स्वभावो नोपदेशेन 'शक्यते कर्तुमन्यथा । सुतप्तमपि पानीयं पुनर्गच्छति शीतताम् ।। २८० ।। जिह्वासौख्यमानं । सारं जगति सारभूतम् । यदर्थ-जिह्वासौख्यार्थम , लोक = -सकलोऽपि जन । यतते प्रयतते । जिहाप्रतुष्टिदं जिह्वासौख्यप्रदम् । वशग = परतन्त्र । वदेत् वदति । सम्भावनाया लिड । मर्त्य =मनुप्य । असेव्य-नीचम् उदरपूर्तये कुरुते ॥ २७९ ॥ गृहागतेन- अतिथिभूतेन । अर्थनीयम् प्रार्थनीयम् । अग्निमुख =तीक्ष्ण- विदादिष्ट्र । अभीष्टतर-मधुरम्। एव-यथा त्व भाषसे तथैव । देवगुरुकृत शपथ = 'देवगुरु शापेनाह दग्ध स्या यदि प्रथममह नृपरक्तमास्वादयेयम्'-इत्येवमादि. शपथ । तत् राजरक्तम् । जिह्वाया लौल्यं चाञ्चल्य, तेन सहितं यत् प्रकृष्टमौ- त्सुक्यम, औत्कण्ठ्य, तस्मात् । 'जिह्वालौत्या' दिति व्यस्तोऽपि पाठ । अदशत्=

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- यदि स्याच्छीतलो वह्निः शीतांशुर्दहनात्मकः । न स्वभावोऽत्र मानां शक्यते कर्तुमन्यथा ।। २८१ ।। अथाऽसौ महीपतिः सूच्यग्रविद्ध इव तच्छयनं त्यक्त्वा तत्क्षणादेवोत्थितः-प्राह च-'अहो! ज्ञायतामत्र प्रच्छादनपटे मत्कुणो यूका वा नूनं तिष्ठति, येनाहं दष्टः' इति । अथ ये कञ्चः किनस्तत्र स्थितास्ते सत्वरं प्रच्छादनपटं गृहीत्वा सूक्ष्मदृष्टया वीक्षाञ्चक्रुः । अत्रान्तरे स मत्कुणश्चापल्यात्खट्वाऽन्तं प्रविष्टः । सा मन्दविसर्पिण्यपि वस्त्रसन्ध्यन्तर्गता तैदृष्टा, व्यापादिता च । अतोऽहं ब्रवीमि-'न ह्यविज्ञातशीलस्य-'इति । * एवं ज्ञात्वा त्वयैप वध्यः, नो चेत्त्वां व्यापादयिप्यति । " त्यक्ताश्चाऽभ्यन्तरा येन बाह्याश्चाभ्यन्तरीकृताः । स एव मृत्युमाप्नोति मूर्खश्चण्डरवो यथा ।। २८२ ।। पिङ्गलक आह-'कथमेतत् ? । सोऽब्रवीत्- १०. चण्डरव-शृगाल-कथा कस्मिश्चिद्वनप्रदेशे चण्डरवो नाम शृगालःप्रतिवसति स्म। स कदाचिक्षुधाविष्टो जिह्वालौल्यानगरान्तरेऽनुप्रविष्टः । अथ तं नगरवासिनः सारमेया अवलोक्य सर्वतः शब्दाय अतुदत् । अन्यथा कर्ता परिवर्त्तयितुम । ।। २८० ॥ शीतांशु चन्द्रः । दहना. त्मकः तीक्ष्णप्रताप.। सर्वथा पुंसा स्वभावोऽन्यथा कर्तुं न शक्यते-इत्यागयः ॥ २८१ ।। (प्रच्छादनपट = चद्दर' 'मुजनी 'चादनी' )। कञ्चुकिन'-अन्त पुररक्षका ('चोवदार- 'जमादार' ) । वीक्षामक = ददृशु । अन्तरे अवसरे। चापल्यात् आशुगामित्वान् । तैः कथुकिभि. । व्या पादिता-हता। आभ्यन्तरास्ववान्धवादय । त्यक्ता उत्सारिताः । वाया - असम्बन्धिनोऽवान्धवाश्च । अभ्यन्तरीकृता =अन्तरकता नीता । अधिकारस्थानेषु नियुक्ताश्च ॥ २८२॥ १ 'यथा राजा ककुद्रुम' । पा० । भेद ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

१० मानाः परिधाव्य तीक्ष्णदंष्ट्राग्रैक्षितुमारब्धाः । सोऽपि तैर्भक्ष्य- माणः प्राणभयात्प्रत्यासन्न रजकगृहं प्रविष्टः। तत्र च नीलीरस- परिपूर्ण महाभाण्डं सजीकृतमासीत् । तत्र सारमेयैराक्रान्तो भाण्डमध्ये पतितः । अथयावन्निष्क्रान्तस्तावनीलवर्णःसञ्जात । तत्राऽपरेसारमेयास्तंशृगालमजानन्तो यथाऽभीष्टां दिश जग्मुः।। चण्डरवोऽपि दूरतरं प्रदेशमासाद्य काननाभिमुखं प्रतस्थे । न च नीलवर्णेन कदाचिन्निजरङ्गस्त्यज्यते । उक्तञ्च- वज्रलेपस्य मूर्खस्य नारीणां कर्कटस्य च । एको ग्रहस्तु मीनानां नीलोमद्यपयोरपि ।। २८३ ।। अथ तं हरगलगरलतमालसमप्रभमपूर्व सत्त्वमवलोक्य सर्वे सिह-व्याघ्र-द्वीपि -वृक-वानरप्रभृतयोऽरण्यनिवासिनो भय- व्याकुलचित्ताः समन्तात्पलायनक्रियां कुर्वन्ति, कथयन्ति च-न ज्ञायतेऽस्य कीदृग्विचेष्टितं, पौरुषं च ? तद्तरं गच्छामः। उक्तञ्च- न यस्य चेष्टितं विद्यान्न कुलं न पराक्रमम् । न यस्य विश्वसेत्प्राज्ञो यदीच्छेच्छियमात्मन.' ॥ २८४ ।। चण्डरवोऽपि तान्भयव्याकुलितान्विज्ञायेदमाह-भो भोः श्वापदाः! किं यूयं मां दृष्ट्वैव सन्त्रस्ता व्रजथ ?, तन्न भेतव्यम् । क्षुधाविष्ट' बुभुक्षित । नगरान्तरे नगरमध्ये। सारमेया =कुक्कुरा । सोऽपि शृगालोऽपि । प्रत्यासन्नं निकटवर्ति ।रजकस्य-वस्त्रनिर्णेजकस्य ('धोबी' 'रंगरेज')।' महाभाण्ड-महत्पात्रम् । (कुण्डा )। सज्जीकृत= गुणीकृत्य स्थापितम् । यथा- भीष्टदिश-स्वस्वस्थानाभिमुखम् । निजरङ्ग =नीलत्व, ('रंग')। वज्रलेप सन्धिपिधानाय निर्मितो लेपभेद । नीली नीलीरस ,-( नीला रग)। एको ग्रह इति । यदि मे गृह्णन्ति न तत्पुन परित्यजन्ति-इत्याशय ॥२८३॥ हरस्य गम्भो , गले यद्गरलं, तच्च, तमालश्च तापिच्छश्च ताभ्या समा भा= कान्तिर्यस्य तम्,-हरगलगरलतमालसमप्रभ गाढनीलवर्ण, त-शृगालम् । अपू- र्वम् अदृष्टपूर्व । सत्त्व-जन्तुभेदम् । विचेष्टित-स्वभाव । पौरुष-पराक्रम । तस्य-त, प्राज्ञ =विद्वान् । श्रियं कल्याणम् ॥ २८४ ॥ १०८

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- अहं ब्रह्मणाऽद्य स्वयमेव सृष्ट्वाऽभिहितः-'यच्छापदानां मध्ये कश्चिद्राजा नास्ति, तत्त्वं मयाऽद्य सर्वश्वापदप्रभुत्वेऽभिषिक्त ककुद्रुमाभिधः, ततो गत्वा क्षितितले तान्सर्वान्परिपालय' इति । ततोऽहमत्रागतः । तन्मम च्छत्रच्छायायां सर्वैरेव श्वापदैर्वर्तित व्यम् । अनं ककुद्रुमो नाम राजा त्रैलोक्येऽपि सातः । तच्छुत्वा सिंहव्याघ्रपुरःसराः श्वापदाः-'स्वामिन् ! प्रभो ! समादिश'-इति वदन्तस्तं परिवत्रः। तथ तेन सिंहस्याऽमात्यपदवी प्रदत्ता। व्याघ्रस्य शय्या- पालत्वम् । द्वीपिनस्ताम्बूलाधिकार । वृकस्य द्वारपालकत्वम् । ये चात्मीयाः शृगालास्तैः सहाऽऽलापमात्रमपि न करोति । शृगालाः सर्वेऽप्यर्धचन्द्रं दत्त्वा निःसारिताः। एवं तस्य राज्यक्रियायां वर्तमानस्य ते सिंहादयो मृगा- व्यापाद्य तत्पुरतः प्रक्षिपन्ति । सोऽपि प्रभुधर्मेण सर्वेषां प्रविभज्य तान् प्रयच्छति । एवं गच्छति काले कदाचित्तेन सभागतेन दूरदेशे शब्दाय- मानस्य शृगालवृन्दस्य कोलाहलोऽश्रावि । तं शब्दं श्रत्वा पुलकिततनुरानन्दाश्रुपरिपूर्णनयन उत्थाय तारस्वरेण विरोतु मारब्धवान् । अथ ते सिंहादयस्तं तारस्वरमाकर्ण्य शृगालोऽयमिति मत्वा श्वापदा-सिंहाढयो मृगा । अभिहित उक्त । श्वापदप्रभुत्वे-सर्वमृगाधि- पत्ये। छत्रच्छायाया ममाधिपत्य । त्रेलोक्ये स्वर्गभूपातालेषु त्रिष्वपि लोकेषु राजाहं सवृत्त इति सम्बन्ध । समादिश-आजापय यत्कर्त्तव्यम् । परिवत्रु सम- न्ततस्तमावृत्य निषेदु । तेन-ककुटुमेन । शय्यापालत्व-रात्रिरक्षकत्वम् । आत्मीया स्वजातीया । प्रभुधर्मेण स्वामित्वेन । तान् मृगान् । प्रयच्छति ददाति । सभागतेन सर्वश्वापदमण्डलपरिगतेन । पुलकिततनु -रोमाञ्चितशरीर । तारस्वरेण-उच्चै । विरोतुं शब्दं कर्तुम् । तारस्वरं दीर्घ शृगालशब्दं । मिथ , 'चण्डरवाभिध'। २ 'स्थगिकाधिकारः'पान की डिब्बी देना । ३ 'आस्थानगतेन'। पाठा० भेद]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

१०९. सलजमधोमुखाः क्षणमेकं स्थित्वा मिथः प्रोचुः-भोः ! वाहिता वयमनेन क्षुद्रशृगालेन ! 'तद्वध्यताम्'-इति । सोऽपि तदाकर्ण्य पलायितुमिच्छंस्तत्र स्थान एव सिंहा दिभिः खण्डशः कृतो मृतश्च । अतोऽहं ब्रवीमि-'त्यक्ताश्चाभ्य- न्तरा येन-' इति । तदाकर्ण्य पिङ्गलक आह–'भो दमनक ! कः प्रत्ययोऽत्र विषये यत्स ममोपरि दुष्टबुद्धिः १ ।' स आह-'यदद्य ममाग्रे तेन निश्चयः कृतो यत्प्रभाते पिङ्गलकं वधिष्यामि, तदत्रैष प्रत्ययः,- प्रभातेऽवसरवेलायायारक्तमुखनयनः स्फुरिताऽधरो दिशोऽचलो. कयन्ननुचितस्थानोपविष्टस्त्वां क्रूरदृष्ट्या विलोकयिष्यति, एवं ज्ञात्वा यदुचितं तत्कर्तव्यम् । -इति कथयित्वा सञ्जीवकसकाशं गतस्तं प्रणम्योपविष्टः। सञ्जीवकोऽपि सोद्वेगाकारं मन्दगत्या समायान्तं तमुद्धीक्ष्य सादरतरमुवाच-'भो मित्र । खागतं, चिरादृष्टोऽसि ? अपि शिवं भवतः, तत्कथय येनाऽदेयमपि तुभ्यं गृहागताय प्रयच्छामि? । उक्तञ्च ते धन्यास्ते विवेकज्ञास्ते सभ्या इह भूतले । आगच्छन्ति गृहे येपां कार्यार्थ सुहृदो जनाः ।। २८५ ।। दमनक आह-'भोः! कथं शिवं सेवकजनस्य ? । सम्पत्तयः परायत्ताः सदा चित्तमनिर्वृतम् । स्वजीवितेऽप्यविश्वासस्तेपां-ये राजसेवकाः ॥ २८६ ॥ परस्पर । वाहिता =मृत्यत्व कारिता । क्षुद्रशृगालेन-जम्बुकाधमेन । स = शृगाल । तत्-सिहादिवाक्यम् । प्रत्यय =विश्वासजनकं प्रमाणम् । सः सञ्जीवक । अत्र अस्मिन् मद्वचने । 'प्रत्यय'-इत्यस्य यदितिशेप । अवसरवेलायाम् राजदर्शनोचिते राजसभासमये ('दर्वार' मे )। आरक्तमुखनयन ईषद्रक्तमुखलोचन । स्फुरिताधर =कम्प- मानाऽधरोष्ठ । दिशोऽवलोकयन्-शून्यदृष्टिरितस्ततो विलोकयन् । सोद्वेगाकार= व्याकुल । ('घवडाया हुआ)। शिव-कल्याणम् । अदेयमपि दातुमयोग्यमपि । विवेकज्ञा =उचितानुचितज्ञा । सुहृद सजना , मित्राणि, बान्धवाश्च ॥ २८५ ॥

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- तथाच- सेवया धनमिच्छद्भिः सेवकैः पश्य यत्कृतम् । स्वातन्त्र्यं यच्छरीरस्य मूढैस्तदपि हारितम् ॥ २८७ ॥ तावजन्माऽपि दुःखाय ततो. दुर्गतता सदा । तत्रापि सेवया वृत्तिरहो ! दुःखपरम्परा ।। २८८ ।। जीवन्तोऽपि मृताः पञ्च श्रूयन्ते किल भारते । दरिद्रो व्याधितो मूर्खः प्रवासी नित्यसेवकः ॥ २८९ ॥ नानाति स्वेच्छयौत्सुक्याद्विनिद्रो न प्रबुध्यते । नै निःशङ्कं वचो ब्रूते सेवकोऽप्यत्र जीवति ? ॥ २९० ॥ सेवा श्ववृत्तिराख्याता यैस्तैर्मिथ्या प्रजल्पितम् । स्वच्छन्दं चरति श्वाऽत्र, सेवकः परशासनात् ।। २९१ ॥ भूशय्या ब्रह्मचर्यञ्च कृशत्वं लघुभोजनम् । सेवकस्य यतेर्यद्वद्विशेप' पापधर्मजः ।। २९२ ।। परायत्ता -पराधीना । अनिवृतम् सुखशून्यम् । सूरै सेवकैर्यत्कृतं तत्पश्य-यत् शरीरस्वातन्त्र्यमपि हारितमिति-सेवकनिन्टेयम् । तावदिति तावत्-प्रथम,जन्मैव-अतिदु खफलम् , ततोऽपि दुर्गता=दारिद्य दुखाय, तत्रापि यदि परसेवया बृत्ति =जीवन, तर्हि महतीयं दु खसन्तति- रित्यर्थ ॥ २८८॥ भारते-महाभारताख्ये इतिहासे । प्रवासी-सदा परदेशे निवसन् ॥२८९॥ स्वेच्छया-औत्सुक्यात औत्कण्ठ्यात् । विनिद्र =विगतनिद्र । अपूर्णनिद्र एव कार्यभारान्मध्य एव खण्डितनिद्रो जागत्याशय । अत्र-संसारे । जीवति प्राणधारण करोति । यद्वा काकुरियं-कि सेवकोऽपि जीवति ?' नैव, मृततुल्य एवायमित्याशय ॥ २९० ।। सेवेति । 'सेवा श्ववृत्तिरिति यैर्मन्वादिभिरुक्तं तैर्मिथ्यैवोक्तं, यत श्वा तु स्वतन्त्रश्चरति, परं सेवकस्तु तदपि स्वातन्त्र्य न लभते, परशासनादेव प्रचलति- इात महदनयोवैषम्यमिति भाव ॥ २९१ ॥ भूमिशय्यादिकं सर्व सेवकस्य सम्पत्तय-सम्पद । १ 'व्यासेन परिकीर्तिता'। २ 'आहरन्नपि न स्वस्थ ' इति पा०। ३ 'वक्ति न' स्वेच्छया किञ्चित्सेवकोऽपीह जीवति ॥' पा० । भेद.]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

, शीतातपादिक्ष्टानि सहते यानि सेवकः । धनाय तानि चाऽल्पानि यदि धर्माय, मुच्यते ।। २९३ ।। मृदुनाऽपि सुवृत्तेन सुमिष्टेनापि हारिणा। मोदकेनापि किं ? तेन निष्पत्तिर्यस्य सेवया ।। २९४ ।। सञ्जीवक आह-'अथ भवान्क्रिवक्तुमनाः ?' सोऽब्रवीत्- मित्र ! सचिवानां मत्रभेदं कर्तुं न युज्यते । उक्तञ्च- यो मन्त्र स्वामिनो भिन्द्यात्साचिव्ये सनियोजितः । स हन्ति नृपकार्य तत्स्वय च नरकं ब्रजेत् ।। २९५ ।। 'येन यस्य कृतो भेद. सचिवेन महीपते । तेनाऽशस्त्रवधस्तस्य कृत' इत्याह नारद ।। २९६ ।। तथापि मया तव स्नेहपाशबद्धन मन्त्रभेदः कृतः, यतस्त्वं मम वचनेनाऽत्र राजकुले विश्वस्तः प्रविष्टश्च । उक्तश्च । 'विश्रम्भाद्यस्य यो मृत्युमवाप्नोति कथञ्चन । तस्य हत्या तदुत्था सा' प्राहेदं वचनं मनुः ।। २९७ ।। यतिना तुल्यमेव परं यतिधर्माय सर्वमेतत् करोति, सेवकस्तु-परारावनरुपाय पापायेति पाप-पुण्याभ्यामेव तयोर्भेद इति भाव ॥ २९२ ॥ धनाय=वनार्थ सेवामाचरन् सेवक -यानि गीतातपादिकष्टानि सहते तानि कष्टानि यदि धर्माय= धर्मोपार्जनार्थ सहते, तर्हि तत्तप प्रभावात्सद्यो मुक्त एव स्यात् । परन्तु तादृशं कष्टं तपो धनाय सेवमानोऽपि न यथेच्छधनं लभते इति महती विडम्वनेत्याशय ॥ ॥ २९३ ॥ सुवृत्तेन गोलाकारण, मुशीलेन च । हारिणा मनोहरेण । मोदकेन= आनन्दप्रदेन धनेन, लड्डुकेन च । कि=कि फलं, यस्य निष्पत्ति =प्राप्ति ॥३९॥ सचिवानाम् अस्मद्विधानाम् । ( दमनको हि सिहसचिव इति भाव ) । येन सचिवेन-मन्त्रिणा । यस्य-रान । तेन मन्त्रिणा । तस्य-रान । अशस्त्रेति गस्त्रप्रयोग विनापि, वध =मारणमिव कृतम् । तत्कार्यनाशादित्यर्थ ॥ २९६ ।। कृत =कर्तुमारभ्यते। मत्रभेदं करोति-यत इति । विश्वस्त =मद्वचने विश्वास कृत्वैव । यस्य-विश्रम्भात्-विश्वासात् । तदुत्था-तद्वधजन्या । तस्य यस्य वचसि विश्वासं कुर्वन्स वध प्राप्तस्तस्य ।। १ 'यदि धर्मान्न मुच्यते' इति मुद्रितपाठस्तु भ्रष्ट एव । ११२

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- तत्तवोपरि पिङ्गलकोऽयं दुष्टबुद्धिः । कथितं चाऽद्यानेन मत्पुरतश्चतुष्कर्णतया यत्-'प्रभाते सञ्जीवकं हत्वा समस्तमृग- परिवारं चिरात्तृप्तिं नेष्यामि ।' ततः स मयोक्तः-स्वामिन् ! न युक्तमिदं यन्मित्रद्रोहेण जीवनं क्रियते । उक्तञ्च- अपि ब्रह्मवधं कृत्वा प्रायश्चित्तेन शुध्यति । तदर्हेण विचीर्णेन न कथञ्चित्सुहृद्रुहः ।। २९८ ।। ततस्तेनाऽहं सामर्षेणोक्तः-'भो दुष्टबुद्धे ! सञ्जीवकस्ताव- च्छष्पभोजी, वयं मांसाशिनः, तदस्माकं वैरमिति कथं रिपुरु पेक्ष्यते ? । तस्मात्सामादिभिरुपायैर्हन्यते । न च हते तस्मिन्दोषः स्यात् । उक्तञ्च- दत्त्वाऽपि कन्यकां वैरी निहन्तव्यो विपश्चिता। अन्योपायैरशक्यो यो, हते दोपो न विद्यते ।। २९९ ।। कृत्याऽकृत्यं न मन्येत क्षत्रियो युधि सङ्गतः । प्रसुप्तो द्रोणपुत्रेण धृष्टद्युम्नः पुरा हतः ॥ ३०० ।। तदहं तस्य निश्चयं ज्ञात्वा त्वत्सकाशमिहागतः। साम्प्रतं मे नास्ति विश्वासघातकदोषः। मया सुगुप्तमन्त्रस्तव निवेदित अथ यत्ते प्रतिभाति तत्कुरुष्व'-इति । + चतुष्कर्णतया केवलमेकाकिनो ममाग्रे । चिरादिति । सञ्जीवकसम्बन्धात्- चिरमसन्तुष्टं श्वापदकुलमिदानी तृप्ति नेष्यामीत्यर्थ । स =पिझलक । मया दमन- केन। मित्रदोहेण=सुहृद्भूतसञ्जीवकवधचिन्तनादिना। तदणब्रह्महत्यापाप- नाशकेन। विचीर्णेन आचरितेन, प्रायश्चित्तेन-शुध्यति । न कथञ्चित्सुहृड्डह =मित्र- द्रोही कथमपि न शुभ्यतीति सम्बन्ध । 'द्रुह' इति इगुपधज्ञेतिकप्रत्ययान्त ॥२९॥ सामर्षेण सक्रोधेन। रिपु-शत्रु सञ्जीवक । सामादिभि -कपटपूर्णे. सान्त्ववचनादिभिरुपायैर्विश्वास्य । दत्त्वेति । यो रिपुरन्यरुपायैर्न हन्तु शक्यते स कन्यका-स्वपुत्री दत्त्वापि हन्तव्य, जामातृभावमागतो जातविश्वासो रिपुर्हन्तव्य इत्याशय । हते शत्रो हते ॥ २९९ ॥ कृत्येति । क्षत्रियो युद्धे प्रवृत्त सन् , कृत्यमकृत्यं वा न मन्येत, येन केनाप्युपायेन शत्रु हन्याटेवेत्यर्थ । भेद ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

११३ अथ सञ्जीवकस्तस्य तद्वज्रपातदारुण वचनं श्रुत्वा मोहमु- पागतः । अथ चेतनां लब्ध्वा सवैराग्यमिदमाह-भोः । साध्वि- दमुच्यते- दुर्जनगम्या नार्य. प्रायेणाऽस्नेहवान्भवति राजा। कृपणाऽनुसारि च धनं मेघो गिरिदुर्गवी च ।। ३०१॥ 'अहं हि संमतो राज्ञो' य एवं मन्यते कुधीः । बलीवर्दः स विज्ञेयो विपाणपरिवर्जितः ।। ३०२।। वरं वनं वरं भक्ष्यं वरं भारोपजीवनम् । वरं विपन्मनुष्याणां नाऽधिकारेण सम्पदः ।। ३०३ ॥ तदयुक्तं मया कृतं,-यदनेन सह मैत्री विहिता । उक्तञ्च- ययोरेव समं वित्तं ययोरेव समं कुलम् । तयोमैत्री विवादश्च, न तु पुष्टविपुष्टयो. ॥ ३०४ ।। तथाच- मृगा मृगैः सङ्गमनुव्रजन्ति गावश्च गोभिस्तुरगास्तुरङ्गैः । मूर्खाश्च मूर्खः सुधियः सुधीभिः समानशीलव्यसनेषु सख्यम् ॥३०५।। तद्यदि गत्वा तं प्रसादयामि, तथापि न प्रसादं यास्यति । साम्प्रतम् इदानीम् । वज्रपातदारुणं-वज्रपातवत्सुदु सह, मोह-मूर्छाम् । 'सवैराग्य'मिति क्रियाविशेपणम् । दुर्जनगम्या: दुष्टजनानुरक्ता । धन-लक्ष्मी । कृपणानुसारि-कृपणगामि । गिरिदुर्गवर्षी निष्फल गिरिदुर्गेषु वर्षति,न सस्यान्वितेषु क्षेत्रेपु-इति भाव ॥३०१॥ बलीवर्द अपभ, मूर्खत्वात् । विपाणपरिवर्जित शृङ्गरहित ॥ ३०२ ॥ भैक्ष्य भिक्षाटनम् । भारोपजीवनम्-भृतिकर्म । विपत् दारिद्रयादिना क्लेश । अधिकारेण राजसेवया ॥३०३॥ अनेन सिहेन । वित्तं धनम् , मैत्री विवादश्च समानैरेव करणीय । पुष्टविपुष्टयो =धनिनिर्धनयो , वलिनिर्वलयोश्च सख्यं विवा- दश्च न युक्त इत्यर्थ ॥३०४॥ तुरगा =अश्वा । समान शीलं व्यसनञ्च येषा तेषु तुल्यस्वभावाचारपु, सख्यम्-मैत्री। 'युज्यते' इति शेप ॥ ३०५ ॥ त-सिहम् । 'अपात्रभृद्भवति राजा' । पा०।२ 'गिरिजलधिवर्षी' । ३ 'व्याधि' पा० । मैं पञ्चतन्त्रम् * [१ मित्र- 7 उक्तञ्च- निमित्तमुद्दिश्य हि यः प्रकुप्यति ध्रुवं स तस्याऽपगमे प्रशाम्यति । अकारणद्वेपपरो हि यो भवेत्कथं नरस्तं परितोपयिष्यति ? ॥३०६।। अहो ! साधु चेदमुच्यते- भक्तानामुपकारिणां परहितव्यापारयुक्तात्मनां सेवासंव्यवहारतत्त्वविदुपां द्रोहच्युतानामपि । व्यापत्तिः स्खलितान्तरेपुनियता सिद्धिर्भवेद्वा न वा तस्मादम्बुपतेरिवाऽवनिपतेः सेवा सदाऽऽशङ्किनी।।३०७|| तथा च- भावस्निग्धैरुपकृतमपि द्वेष्यतां याति किञ्चि- च्छोठ्यादन्यैरपकृतमपि प्रीतिमेवोपैंयाति । दुर्ग्राह्यत्वान्नृपतिमनसां नैकभावाश्रयाणां सेवाधर्मः परमगहनो योगिनामप्यगम्यः ।। ३०८॥ प्रसादयामि अनुनयादिभि प्रसन्नं करोमि। प्रसाद प्रसन्नताम् । निमित्त कारणम् । उद्दिश्य अनुसन्धाय । तस्य कोपकारणस्य । अपगमे नाशे। प्रशाम्यति-प्रसी- दति । कथमिति । न कथमपीत्यर्थ । सिहश्चाऽकारणद्वेषोति भाव ॥ ३०६ ॥ परेति । परहितकारिव्यापारप्रसक्ताना, सेवाकर्ममर्मज्ञानाम्, सर्वभूतहितै- षिणा, स्खलितान्तरेषु अल्पीयस्यामपि त्रुटौ। व्यापत्ति =विपत्ति । नियता- निश्चितैव । सिद्धि =सम्पदादिलाभस्तु, भवेद्वा, न वा भवेत्-न निश्चय । अम्वु- पतेरिव-समुद्रस्येव (भक्ताना' मित्यादिविशेषणानि समुद्रपक्षेऽपि योज्यानि )। अवनिपते =भूतपतेरपि । सेवा अधिकार । सदाशकिनी-शकातङ्ककलकितै- वेत्यर्थ ॥ ३०७ ॥ भावस्निग्धैरुपकृतमपि आराधितमपि, राज्ञा किञ्चिन्मन. उपकारिणि द्वेष्यता. मेव-द्वपमेव धत्ते। शाठ्यादन्यैरपकृतमपि च किञ्चिद्राज्ञा मन. प्रीति यातीत्यर्थ । 'द्वेपमायाति' इति तु युक्त पाठ । यद्वा-लोके-भावस्निग्धैः स्नेहास्कन्नमानसै- भृत्यै । उपकृतमपि अविगणय्य राजा द्वेषपरो भवति, केषाञ्चित् अनुपकृतमपि प्रीयये एव राज्ञो भवति । दुराराधनीयत्वाद्राज्ञश्चित्तानामित्यर्थ ॥ ३०८ ॥ १ स्निग्धैरेव पकृतिशतैर्वृष्यतामेति कश्चिच्छाठ्यादन्यैरपकृतिशतैः प्रीतिमेवोपयाति । २. 'लोके साक्षादन्यै रिति पा० । ३ 'प्रीतये' इति पाठा० । भेद.]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

११५ तत्परिज्ञातं मया यत्प्रसादमसहमानैः समोपवर्तिभिरेष पिङ्ग- लकः प्रकोपितः, तेनायं ममाऽदोषस्याप्येवं वदति । उक्तञ्च- प्रभोः प्रसादमन्यस्य न सहन्तीह सेवकाः। सपत्न्य इव सङ्घद्धा सपन्या' सुकृतैरपि ॥३०९ ॥ भवति चैव-यद्गुणवत्सु समीपवर्तिषु गुणहीनानां न प्रसादो भवति । उक्तञ्च- गुणवत्तरपात्रेण च्छाद्यन्ते गुणिनां गुणाः । रात्रौ दीपशिखाकान्तिर्न भानावुदिते सति ॥ ३१०॥ दमनक आह-'भो मित्र ! यद्येवं तन्नास्ति ते भयम्, प्रकोपि- तोऽपि स दुर्जनैस्तव वचनरचनया प्रसादं यास्यति । स आह-भोः ! न युक्तमुक्तं भवता । लघूनामपि दुर्जनानां , मध्ये वस्तुं न शक्यते। उपायान्तरं विधाय ते नूनं नन्ति । उक्तञ्च-बहवः पण्डिताः क्षुद्राः सर्वे मायोपजीविनः । कुर्युः कृत्यमकृत्यं वा उष्ट्रे काकादयो यथा ॥ ३११॥ दमनक आह-कथमेतत् ? । सोऽब्रवीत्- ११. उष्ट्रकाकादिकथा कस्मिश्चिद्वनोद्देशे मदोत्कटो नाम सिंह प्रतिवसति स्म । प्रमाद-मयि राजकृपाम् । अदोषस्यापि-सम्वन्धे' इति शेष । सपन्या. सुकृतेरपि-विनयपरचित्तानुवर्तनादिगुणैरपि-संक्रुद्धा =सपल्य इव-राजभृत्याः साधोरपि राजसेवकस्योन्नति राजप्रसादञ्च न सहन्ते-इत्याशय । सपन्यो हि ( स्वसपत्नीपु स्वामिप्रसाद दृष्ट्वा ) गुणवतीष्वपि स्वसपत्नीषु द्रोहमेवाचरन्ति न स्नेहम् ॥ ३०९ ॥ गुणहीनानाम्-'उपरि राज' इति शेप । गुणवत्तरपात्रेण= उत्कृष्टगुणशालिना। सामान्यगुणिना गुणा छाद्यन्ते अभिभूयन्ते। यतो रात्री दीपकान्तिर्भाति, न प्रभाते रवावुदिते सति इति भाव ॥ ३१० ॥ यद्येव यदि त्वं न दोपी । वचनरचनया-वाक्चातुर्यादिगुणैर्मुग्ध , प्रसन्नताम् । ते दुर्जना । मयोपजीविनः कूटकपटरचनाकुशला , दाम्भिकाः। कृत्यम्-करणीयमुचितम् । अकृत्यम्-अनुचितमपि ॥ ३११॥ वनोद्देशे वन- F प्रसाद-3

• पञ्चतन्त्रम्

[१ मित्र- तस्य चाऽनुचरा अन्ये द्वीपिवायसगोमायवः सन्ति । अथ कदा. चित्तरितस्ततो भ्रमद्भिः सार्थभ्रष्टः क्रथनको नामोष्ट्रो दृष्टः । अथ सिंह आह-'अहो ! अपूर्वमिदं सत्त्वं, तज्ज्ञायतां किमेतदारण्यक ग्राम्यं वा' ?-इति । तच्छुत्वा वायस आह-भोः स्वामिन् । ग्राम्योऽयमुष्ट्रनामा जीवविशेषस्तव भोज्यः, तव्यापाद्यताम् ।' सिंह आह-'नाऽहं गृहमागतं हन्मि । उक्तञ्च- गृहे शत्रुमपि प्राप्त विश्वस्तमकुतोभयम् । यो हन्यात्तस्य पापं स्याच्छतब्राह्मणघातजम् ।। ३१२॥ तदभयप्रदानं दत्त्वा मत्सकाशमानीयतां-येनाऽस्यागमनका. रणं पृच्छामि । अथाऽसौ सर्वैरपि विश्वास्याऽभयप्रदानं दत्त्वा मदोत्कटसकाशमानीतः, प्रणम्योपविष्टश्च। ततस्तस्य पृच्छत- स्तेनाऽऽत्मवृत्तान्तः सार्थभ्रंशसमुद्भवो निवेदितः। सिंहेनोक्तम्-'भोः ऋथनक ! मा त्वं ग्रामं गत्वा भूयोऽपि भारोद्वहनकष्टभागी भूयाः, तत्रैवाऽरण्ये निर्विशङ्को मरकतस- शानि शष्पाग्राणि भक्षयन्मया सह सदैव वस।' सोऽपि तथा'- इत्युक्त्वा तेषां मध्ये विचरन्न कुतोऽपि भयमिति सुखेनाऽऽस्ते। अथाऽन्येधुर्मदोत्कटस्य महागजेनाऽरण्यचारिणासह युद्धम भवत् । ततस्तस्य दन्तमुसलप्रहा रैर्व्यथा सञ्जाता। व्यथितः ‘कथमपि प्राणैर्न वियुक्तः। अथ शरीराऽसामर्थ्यान्न कुत्रचित्पदमपि चलितुं शक्नोति । प्रदेशे। द्वीपिवायसगोमायव =व्याघ्रकाकजम्बुका । सार्थभ्रष्ट =वणिग्जनसमूह- भ्रष्ट । आरण्यक-वनचारि। ('जङ्गली')। विश्वस्त विश्वासमुपगतम् । अकुतो- भयम्-निर्विशङ्कम् ॥ ३१२ ॥ अस्य-उष्ट्रस्य । असौ-उष्ट्रः । सर्वै वायसादिभिः । तस्य सिहस्य । सार्थ- श्रंगसमुद्भव =वणिक्सङ्घवियोगमूल । भूय.-पुनरपि। शष्पाग्राणि-घासाङ्कुरान् । इति इत्यस्मात्कारणात् । सिहरक्षितत्वेन निर्भय । अरण्यचारिणा-वन्येन । तस्य-सिहस्य । गजस्य दन्ता एव मुसला , तैर्ये प्रहारा =आघाता , तै.। कथमपि-आयु शेषादेव । प्राणैर्न वियुक्त.-न मृत । शरीराऽसाम भेद ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

११७ तेऽपि सर्वे काकादयोऽप्रभुत्वेन क्षुधाविष्टाः परं दुःखं भेजुः । अथ तान्सिहः प्राह-भोः ! अन्विष्यतां कुत्रचित्किञ्चित्स- त्त्वं, येनाहमेतामपि दशां प्राप्तस्तद्धत्वा युष्मद्भोजनं सम्पा- दयामि ।' अथ ते चत्वारोऽपि भ्रमितुमारब्धाः, यावन्न किञ्चित्सत्त्वं पश्यन्ति तावद्वायसशृगालौ परस्परं मन्त्रयतः। शृगाल आह- 'भो वायस ! किं प्रभूतभ्रान्तेन, अयमस्माकं प्रभोः क्रथनको विश्वस्तस्तिष्ठति, तदेनं हत्वा प्राणयात्रां कुर्मः। वायस आह-'युक्तमुक्तं भवता, परं स्वामिना तस्याऽभय- प्रदानं दत्तमस्ति-'न वध्योऽयमिति।' शृगाल आह-'भो वायस! अहं स्वामिनं विज्ञाप्य तथा करिष्ये यथा स्वामी वधं करि- प्यति । तत्तिष्ठन्तु भवन्तोऽत्रैव, यावदहं गृहं गत्वा प्रभोराज्ञां गृहीत्वा चाऽऽगच्छामि।' एवमभिधाय सत्वरं सिंहमुद्दिश्य प्रस्थितः। अथ सिंहमा. सायेदमाह-'स्वामिन् ! समस्तं वनं भ्रान्त्वा वयमागताः, न किञ्चित्सत्त्वमासादित, तत्कि कुर्मों वयम् ? संप्रति वय वुभु- क्षया पदमेकमपि प्रचलितुं न शक्नुमः । देवोऽपि पथ्याशी वर्तते, तद्यदि देवादेशो भवति तदा क्रथनकपिशितेनाऽद्य पथ्यक्रिया , क्रियते।' अथ सिंहस्तस्य तदारुणं वचनमाकर्ण्य सकोपमिदमाह- 'धिक्पापाधम ! यद्येवं भूयोऽपि वदसि ततस्त्वां तत्क्षणमेव र्थ्यात् चेष्टाया शरीरस्यासमर्थत्वात् । अप्रभुत्वेन प्रभुप्रसादालाभेन, अशक्त- त्वाच्च । भेजु प्रापु । एतामपि क्षीणामपि । तत् सत्त्वम् । मन्त्रयत =विचारं चक्रतु ॥ प्रभूतेन वहुलेन । भ्रान्तेन भ्रमणेन । प्रभोविश्वस्त =राजानुगृहीत । प्राणधारणा-शरीरयात्राम् । परं-किन्तु।वधं-कथनकवधं । पथ्याशी-पथ्यभोजी। ('पथ्य लेते है) । पिशितेन रुधिरेण । पथ्यक्रिया भवता पथ्यस्य सम्पादनम् । १. 'अस्ति' । २ 'अनुमन्यते' पा० ।

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- वधिष्यामि, यतो मया तस्याऽभयप्रदानं प्रदत्तं, तत्कथं स्वय. मेव व्यापादयामि ? । उक्तञ्च- न गोप्रदानं न महीप्रदानं न चान्नदानं हि तथा प्रधानम् । यथा वदन्तीह बुधः प्रधानं सर्वप्रदानेप्वभयप्रदानम् ॥ ३१३ ॥ तच्छ्रुत्वा शृगाल आह-स्वामिन् ! यद्यभयप्रदानं दत्वा वधः क्रियते तदैष ते दोपो भवति, पुनर्यदि देवपादानां भक्त्या स आत्मनो जीवितव्यं स्वयमेव प्रयच्छति, ततो न दोषः। यद्यदि स स्वयमेवात्मानं वधाय नियोजयति तदा वध्यः। अन्यथाऽ- स्माकं मध्यादेकतमो वध्य-इति।' यतो देवपादाः पथ्याशिन, क्षुन्निरोधादन्याहशी दशां यास्यन्ति, तत्किमेतैः प्राणैरस्माकं, ये स्वाम्यर्थे न यास्यन्ति । अपरं-यदि स्वामिपादानां किञ्चि- दनिष्टं भविष्यति तदा पश्चादप्यस्माभिर्वह्निप्रवेशः कार्य एव । उक्तञ्च- यस्मित्कुले यः पुरुपः प्रधान से सर्वयः परिरक्षणीयः । तस्मिन्विनष्टे हि कुलं विनष्टंन नाभिभङ्गे ह्यरका वहन्ति ।। ३१४ ॥ , दारुण-क्रूरम् । तस्य क्रथनकस्य । प्रधानम्-उत्तमम् । एष दोष =विश्व- स्तवधजं पापम् । स =उष्ट्र । जीवितव्य-प्राणान् । प्रयच्छति समर्पयति । नियोजयति ददाति । तत्-तदा । अन्यथा यदि स्वयं न स आत्मान वधाय ददाति तदा । एकतम =एक कश्चित् । देवपादा =भवन्त । पूजायामत्र पाद- शब्दो वहुत्वञ्च । पथ्याशिन =अचिरनिर्मुक्तरोगा । क्षुन्निरोधात् बुभुक्षानिरो- धात् । अन्यादृशीम अनिर्वचनीयाम्, क्षीणतराम् । एतै अस्मदीये । पश्चा- दपि भवन्मरणानन्तरमपि । वह्निप्रवेश =स्वामिवियोगादग्नौ पात । अनिष्ट= मरणम् । प्रधान मुख्य । तस्मिन् प्रधाने। आशु-शीघ्रमेव । नश्येत् विलय गच्छेत् । नाभिभङ्गे रथचक्रमध्यस्थपिण्डिकाभङ्गे। अरका रथाङ्गदण्डा । अरा एव-अरका. । स्वार्थिक कन् । 'अरो ना तु चक्रविष्कम्भदारुणीति केशव । १ 'भक्षणीय' इति पा०। २ 'अन्याम्' । ३ 'पृष्ठतोऽपि' । ४ 'प्रधान'। ५'सदैव यतन स रक्षणीय'। ६ तस्मिन्विनष्टे कुलसारभूते' इनि, 'कुल विनश्येत्' इति च पा० । भेदः ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

तदाकर्ण्य मदोत्कट आह-'यद्येवं तत्कुरुष्व यद्रोचते (इति) । तच्छ्रुत्वा स सत्वरं गत्वा तानाह-भोः ! स्वामिनो महत्यवस्था वर्तते, तरिक पर्यटितेन ? तेन बिना कोऽत्रास्मा- रक्षयिष्यति ?। तद्गत्वा तस्य क्षुद्रोगात्परलोकं प्रस्थितस्य स्वय गत्वाऽs- त्मशरीरदानं कुर्मः । येन स्वामिप्रसादस्याऽनृणतां गच्छामः । उक्तञ्च-आपदं प्राप्नुयात्स्वामी यस्य भृत्यस्य पश्यतः । प्राणेषु विद्यमानेषु स भृत्यो नरकं व्रजेत् ॥ ३१५ ॥ तदनन्तरं ते सर्वे वाप्पपूरितदृशो मदोत्कटं प्रणम्योपविष्टाः तान्दृष्ट्वा मदोत्कट आह-'भोः ! प्राप्तं दृष्टं वा किञ्चित्सत्त्वम् ? अथ तेषां मध्यात्काकः प्रोवाच-स्वामिन् ! वयं तावत्सर्वत्र पर्यटिताः, परं न किंचित्सत्त्वमासादितं, दृष्टं वा । तदद्य मां भक्षयित्वा प्राणान्धारयतु स्वामी, येन देवस्याऽऽश्वासनं भवति, मम पुनः स्वर्गप्राप्तिरिति । उक्तञ्च- स्वाम्यर्थे यस्त्यजेत्प्राणान्भृत्यो भक्तिसमन्वितः । परं स पदमाप्नोति जरामरणवर्जितम् ।। ३१६ ।। तच्छ्रुत्वा शृगाल आह-भोः! स्वल्पकायो भवान्, तव भक्षणात्स्वामिनस्तावत्प्राणयात्रा न भवति, अपरो दोषश्च ताव त्समुत्पद्यते । उक्तञ्च- काकमांसं अ॒नोच्छिष्टं स्वल्पं तदपि दुर्लभम् । भक्षितेनाऽपि किं तेन ? तृप्तिर्येन न जायते ॥ ३१७ ।। 'अरो रथाङ्गदण्डेऽपीति कोश । वहन्ति-प्रचलन्ति ॥ ३१४ ॥ महती अति- विपन्ना । क्षुद्रोगात् बुभुक्षारूपरोगात् । प्रस्थितस्य गन्तुमुद्युक्तस्य । आदिकर्म- णि क्त । प्राप्त लब्धम् । आश्वासन शरीरधारणम् । 'आप्यायनम्' 'भाप्या- यना' इति च क्वचित् पाठ । स्वाम्यर्थे प्रभोरर्थे । म -जरामरणवर्जितं जरा- मृत्युविवर्जितं । ब्रह्मण -पर पद ब्रह्मलोकम् ॥ १६ ॥ दोष =अनौचित्यम् । १'तथोच्छिष्टम्। 2 १२०

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- तद्दर्शिता स्वामिभक्तिर्भवता, गतं चाऽनृण्यं भर्तृपिण्डस्य, प्राप्तश्चोभयलोके साधुवादः । तदपसराऽग्रतः, येनाऽहमपि स्वा- मिनं विज्ञापयामि। तथाऽनुष्ठितेशृगालः सादरं प्रणम्य प्रोवाच- 'स्वामिन् ! मां भक्षयित्वाऽद्य प्राणयात्रां विधाय ममोभयलोक- प्राप्तिं कुरु । उक्तञ्च- स्वाम्यायत्ताः सदा प्राणा भृत्यानामर्जिता धनैः । यतस्तैतो न दोपोऽस्ति तेपां ग्रहणसम्भवः' ॥ ३१८॥ अथ तच्छ्रुत्वा द्वीप्याह-भोः ! साधूक्तं भवता । पुनर्भवा. नपि स्वल्पकायः, स्वजातिश्च-नखायुधत्वादभक्ष्य एव । उक्तञ्च- नाऽभक्ष्यं भक्षयेत्प्राज्ञः प्राणैः कण्ठगतैरपि विशेपात्तदपि स्तोकं लोकद्वयविनाशकम् ॥ ३१९ ।। तद्दर्शितं त्वयाऽऽत्मनः कौलीन्यम् । (अथवा) साधु चेदमुच्यते- एतदर्थ कुलीनानां नृपाः कुर्वन्ति सङ्ग्रहम् । आदिमध्यावसानेपु न ते गच्छन्ति विक्रियाम् ।। ३२० ।। तद्पसराग्रतः, येनाहमपि स्वामिनं विज्ञापयामि । तथानु- ष्ठिते द्वीपी प्रणम्य मदोत्कटमाह-स्वामिन् ! क्रियतामद्य मम प्राणैः प्राणयात्रा । दीयतामक्षयो वासः स्वर्गे। मम विस्तार्यतां काकमासमपि-शुना= कुकुरेण । उच्छिष्ट-भुक्त्वा परित्यक्तम् ॥ ३१७ ॥ भर्तृपिण्डस्य राजान्नस्य। गत लब्धम् । ('नमकहलाल')। उभयलोके इह लोके, परलोके च । साधुवाद = साधु काकेन भाषित मिति प्रशंसा । अग्रत अपसर-दूरीभव । ('आगेसे हटो')। यत -धनै , अर्जिता =उपार्जिता मृत्याना प्राणा , अतः स्वाम्यायत्ता =राजाधीना । तेषा-प्राणाना शरीरस्य च, ग्रहण- सम्भव -भृत्यवधजन्य । 'ग्रहणसम्भवे'इति पाठान्तरम् । न दोषोऽस्ति-राज्ञो दोषो नास्ति ॥ ३१८ ॥ द्वीपी-व्याघ्र । पुन =किन्तु । नाभक्ष्यमिति । यदा तदपि अभक्ष्यमपि । विशेषात् विशेषत । स्तोक-यदि स्वल्पं भवेदिति सम्बन्ध ॥३१९ ॥ आदिमध्यावसानेपु-सम्पत्सु विपत्सु च । विक्रिया वि- १ 'प्राप्ता लोकद्वयेऽपि साधुता' । २ 'विज्ञपयामि' । ३ 'तेन नपा० । भेद 1

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

१२१ क्षितितले प्रभूततर यशः । तन्नात्र विकल्पः कार्यः । उक्तञ्च- मृतानां स्वामिन' कार्ये भृत्यानामनुवर्तिनाम् । भवेत्स्वर्गेऽक्षयो वास कीर्तिश्च धरणीतले ।। ३२१ ।। तच्छ्रुत्वा क्रथनकश्चिन्तयामास-'एतैस्तावत्सर्वैरपि शोभ- नानि वाक्यानि प्रोक्तानि न चैकोऽपि स्वामिना विनाशितः। तदहमपि प्राप्तकालं विज्ञापयामि, येन सम वचनमेते त्रयोऽपि समर्थयन्ति । इति निश्चित्य प्रोवाच-भोः ! सत्येमुक्तं भवता, परं भवानपि नखायुधः, तत्कथं भवन्तं स्वामी भक्षयति ? । उक्तञ्च-मनसाऽपि स्वजात्यानां योऽनिष्टानि प्रचिन्तयेत् । भर्वन्ति तस्य तान्येव इह लोके परत्र च ॥३२२॥ तदपसराऽग्रतः, येनाहं स्वामिनं विज्ञापयामि । तथानुष्ठिते ऋथनकोऽग्रेस्थित्वा प्रणम्योवाच-स्वामिन् ! एते तावदभक्ष्या भवतां, तन्मम प्राणःप्राणयात्रा विधीयतां, येन ममोभयलोक- प्राप्तिर्भवति । उक्तञ्च- न यज्वानोऽपि गच्छन्ति ता गति नैव योगिनः । यां यान्ति प्रोज्झितप्राणाः स्वाम्यर्थे सेवकोत्तमाः ।। ३२३ ॥ एवमभिहिते सिहानुज्ञाताभ्यां शृंगालचित्रकाभ्यां विदा. कार, भावान्तरञ्च॥३२०॥ विकल्प =संशय । अनुवर्तिनाम् आज्ञापालकानाम्।३२१। शोभनानिप्रशंसापराणि चाट्न प्रार्थनावाक्यानि, प्राप्तकालम् अवसरो- चितम्। समर्थयन्ति प्रशसन्ति। 'विघटयन्तीति पाठे खण्डयन्तीत्यर्थ । भवान् व्याघ्र । मनसापीति । तानि-अनिष्टानि। परत्र-परलोके च ।। ३२२ ॥ यज्वान = यज्ञकर्तार । 'यज्वा तु विधिनेष्टवा'नित्यमर । प्रोज्झितप्राणा =त्यक्तप्राणा, मृता ॥ ३२३ ॥ १'स्थितानाम्' । २ 'त्रयोऽपि विघटयन्ता ति लिखितपुस्तकपाठो मनोहर । ३ 'युक्तम् । ४ 'तस्य लोकद्वय नास्ति भवेच्चाशुचिकीटक.'। ५ 'स्वाम्यर्थे प्रोज्झितप्राणा या गतिं यान्ति सेवका ।' ६ ताभ्या' पा० । १२२

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- . रितोभयकुक्षिः, काकेनोत्पाटितनयनः क्रथनकः प्राणानत्याक्षीत्। ततश्च तैः क्षुद्धार पीडितैः सर्वैभक्षितः । अतोऽहं ब्रवीमि-बहवः पण्डिताः क्षुद्राः' इति ! 8 तद्भद्र ! क्षुद्रपरिवारोऽयन्ते राजा मया सम्यग्ज्ञातः, सता- मसेव्यश्च । उक्तञ्च- अशुद्धप्रकृतौ राज्ञि जनता नाऽनुरज्यते । यथा गृध्रसमासन्नः कलहंसः समाचरेत् ।। ३२४ ॥ तथा च- गृध्राकारोऽपि सेव्यः स्याद्धंसाकारैः सभासदैः । हंसाकारोऽपि सन्त्याज्यो गृध्राकारैः स तैर्नृपः ।। ३२५ ॥ तन्नूनं ममोपरि केनचिदुर्जनेनायं प्रकोपितः, तेनैवं वदति । अथवा भवत्येतत् । उक्तञ्च- मृदुना सलिलेन हन्यमानान्यवघृष्यन्ति गिरेरपि स्थलानि । उपजापविदांच कर्णजापैः किमु चेतांसि मृदूनि मानवानाम् ? ॥३२६।। चित्रक =व्याघ्रः । विदारितोभयकुक्षि =विदारितोदरपार्श्वयुगल । क्षुद्धार- पीडित =क्षुधापीडितै । पाठान्तरे-क्षुद्रपण्डितै -नीचकर्मपटुभिरित्यर्थ । क्षुद्र- परिवार =क्षुद्रानुचरपरिवृत । अशुद्धा -प्रकृतय =अमात्यादय परिवारा यस्यासों -अशुद्ध प्रकृति, तस्मिन् नीचपरिवृते। 'गृध्रासन्नो हंसो हि गृध्रवदेव समाचरति' सङ्गवशात्, एवं नीचपरिवृतो राजा स्वयं साधुरपि न प्रजारञ्जक इति हसो यथा तादृशो दूरत परिहार्यों भवति, तथा राजाऽपि दुष्टगणपरिवृतस्त्याज्य एवे- त्याशय ॥ ३२४ ॥ गृध्राकारः दुष्टस्वभाव । हसाकारै =सद्भि । सभासदै -अमात्यादिवर्ग- उपलक्षित -सेव्य । तै =अमात्यादिभि ॥ ३२५ ॥ मृदुनेति । अवघृष्यन्ति हीयन्ते । ( गड्ढे पड जाते है)। उपजापविदा भेदकर्मकुशलाना । कर्णजापे = निन्दावाक्यै ॥३२६॥ १. 'क्षुद्रपण्डितै.' पा० । २ 'खन्यमानान्यवपुष्यन्ती'तिलिखितपुस्तकपाठ. । भेद ] .

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

१२३ कर्णविपेण च भग्नः किं कि न करोति बालिशो लोक.। क्षपणकतामपि धत्ते । पिबति सुरां नरकपालेन । ॥ ३२७ ।।' अथवा साध्विदमुच्यते- पादाहतोऽपि दृढदण्डसमाहतोऽपि यं दंष्ट्रयास्पृशति तं किल हन्ति सर्प.। कोऽप्येप एव पिशुनोऽस्त्यमनुष्यधर्मा कर्णे परं स्पृशति हन्ति परं समूलम् ।। ३२८ ।। तथाच- अहो खलभुजङ्गस्य विपरीतो वधक्रम । कर्णे लगति चैकस्य प्राणैरन्यो वियुज्यते ।। ३२९ ।। तदेवं गतेऽपि किं कर्तव्यमित्यहं त्वां सुहृद्भावात्च्छामि ।' दमनक आह-तद्देशान्तरगमनं युज्यते, नैवंविधस्य कुस्वामिनः सेवां विधातुम् । उक्तञ्च- गुरोरप्यवलिप्तस्य कार्याकार्यमजानत.। उत्पथप्रतिपन्नस्य परित्यागो विधीयते ॥ ३३० ।। सञ्जीवक आह-'अस्माकमुपरि स्वामिनि कुपिते गन्तुं न शक्यते, न चान्यत्र गतानामपि निर्वृतिर्भवति । उक्तञ्च- कर्णविषेण-कर्णे दुष्टै कथितेन दुर्वाक्यजालेन । (ताना )। भग्न = वञ्चित , विकारं प्राप्तश्च, ( विगडा हुआ') । वालिश =मूर्ख । क्षपणकता= नग्नता-वत्ते, नरकपालेन मद्यञ्च पिबति, परप्रतारितो मूर्खलोक । अनेन जैन- कापालिकमतमपि कटाक्षितम् ॥ ३२७ ।। पादेति । पादताडितो दण्डाहतश्च सर्पो दशति । पर पिशुन =खलस्तु कोऽपि-अमनुप्यधर्मा-अलौकिकसामर्थ्यशाली-अस्ति य -कर्णे-परम् अन्यम ।। अपरश्च-समूलम् सानुवन्धम् ॥ ३२८ ॥ खल एव भुजगस्तस्य-खलभुजङ्गस्य- खलसर्पस्य । विपरीत =विरुद्ध । वधक्रम -मारणप्रकार ॥ ३२९ ॥ सुहृद्भा- वात् मित्रत्वात् । न सेवा विधातुं युज्यते' इत्यन्वय । अवलिप्तस्य मदोन्मत्तस्य । उत्पथप्रतिपन्नस्य-कुमार्गगामिन । गुरोपि १. 'कर्णेऽपर हन्त्यपरं' पा० । १२४

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- महतां योऽपराध्येत 'दूरस्थोऽस्मीति नाश्वसेत् । दीघौ बुद्धिमतो बाहू ताभ्यां हन्ति स हिसकम् ।। ३३१ ॥ तद्युद्धं मुक्त्वा मे नान्यदस्ति श्रेयस्करम् । उक्तञ्च- न तान्हि तीर्थैस्तपसा च लोकान्स्वर्गपिणो दानशतैः सुवृत्तः । क्षणेन यान् यान्ति रणेपुधीराःप्राणान्समुज्झन्ति हि ये सुशीलाः।।३३२|| मृतैः सम्प्राप्यते स्वर्गो जीवद्भिः कीर्तिरुत्तमा। तदुभावपि शूराणां गुणावेतौ सुदुर्लभौ ॥ ३३३ ।। ललाटदेशे रुधिरं स्रवत्तु शूरस्य यस्य प्रविशेञ्च वक्त्रे । तत्सोमपानेन समं भवेच्च सनामयज्ञे विधिवत्प्रदिष्टम् ॥३३४॥ तथा च- होमाविधिवत्प्रदानविधिना सद्विप्रवृन्दार्चनै- यज्ञैर्भूरिसुदक्षिणैः सुविहितैः संप्राप्यते यत्फलम् । सत्तीर्थाश्रमवासहोमनियमैश्चान्द्रायणाद्यैः कृतैः पुम्भिस्तत्फलमाहवे विनिहतैः सम्प्राप्यते तत्क्षणात् ॥३३५।। तदाकर्ण्य दमनकश्चिन्तयामास-'युद्धाय कृतनिश्चयोऽयं दृश्यते दुरात्मा, तद्यदि कदाचित्तीक्ष्णशृङ्गाभ्यां स्वामिनं प्रह- रिष्यति-तन्महाननर्थः संपत्स्यते । तदेन भूयोऽपि स्वबुद्धया प्रवोध्य तथा करोमि यथा देशान्तरगमनं करोति । आह च- 'भो मित्र ! सम्यगभिहितं भवता, (परं) किन्तु कः स्वामिभृ- त्ययो. सङ्ग्रामः ? । उक्तञ्च- त्यागश्चेत्का वार्ताऽन्यस्येति भाव ॥ ३०- ॥ निर्वृति-सुखम् । महतामिति । महतामपराध कुर्वन्-'अहं दूरे तिष्टामि, स मे किमपकरिष्यतीति-नाश्वसेत् न हृष्येत् ॥ ३३१॥ नतानिति । स्वर्गेषिण =स्वर्गार्थिन । सुवृत्तै =विधिवदाचरितै, शोभनै- राचारैश्च ॥ ३३२ ॥ एतौ-गुणौ-स्वर्ग, कीर्तिश्च ॥ ३३३ ॥ सोमपानेन समं= सोमयनान्तविहितसोमरसपानेन तुल्यं । प्रदिष्ट धर्मशास्त्रोक्तम् ।। ३३४ ॥ चा- न्द्रायणादयो-व्रतविशेपा । आहवे युद्धे । तत्क्षणात्-सद्य ॥३३५ ।। भेद ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

१२५ बलवन्तं रिपुं दृष्ट्वा नैवाऽऽत्मानं प्रकोपयेत् । बलवद्भिश्च कर्तव्या शरच्चन्द्रप्रकाशता ॥ ३३६ ।। अन्यञ्च- शत्रोविक्रममज्ञात्वा वैरमारभते हि यः । स पराभवमाप्नोति समुद्रष्टिट्टिभाद्यथा ॥३३७ ॥ सञ्जीवक आह–'कथमेतत् ?' । सोऽब्रवीत्- १२. टिट्टिम-समुद्र-कथा कस्मिश्चित्समुद्रतीरैकदेशे टिट्टिभदम्पती प्रतिवसत स्म । ततो गच्छति काले ऋतुसमयमासाद्य टिटिभी गर्भमाधत्त । अथासन्नप्रसवा सती सा टिट्टिभमूचे-'भोः कान्त ! मम प्रसव- समयो वर्तते, तद्विचिन्त्यतां किमपि निरुपद्वं स्थानम् , येन तत्राहमण्डकविमोक्षणं करोमि।' टिट्टिभःप्राह-'भद्रे ! रम्योऽयं समुद्रप्रदेशः, तदत्रैव प्रसवः कार्यः' । साह-'अत्र पूर्णिमादिने समुद्रवेला चरति, सा मत्त- गजेन्द्रानपि समाकर्षति, तद्दरमन्यत्र किञ्चित्स्थानमन्विष्यताम् । तच्छुत्वा विहस्य टिट्टिभः प्राह भने । न युक्तमुक्तं भवत्या, का मात्रा समुद्रस्य यो मम प्रसूतिं दूपयिष्यति । किं न श्रुत भवत्या सैद्धाऽम्बरचरमार्ग व्यपगतधूमं सदा महद्भयदम् मन्दमतिः कः प्रविशति हुताशनं स्वेच्छया मनुज. ॥३३८।। बलवद्भिश्चेति । वलवद्भिस्तु-अधिकवलैरिति यावत् । शरच्चन्द्रप्रकाशता= शैत्य । शान्तिरिति यावत् । अधिकवलेन 'सह क्रोधो न कार्य , किन्तु शैत्य- मेवादरणीयम् । समानैरेव हि युद्धं सन्विश्च युक्ताविति भाव ॥ ३३६ ॥ ऋतुसमयं गर्भाधानसमयम् । टिटिभ पक्षिभेद ('टिटिहरी' ) । प्रसव- समय =प्रसूतिकाल , वर्तते सन्निहितो वर्त्तते। समुद्रवेला चरति-समुद्रजलमि- हायाति, ('ज्वार भाटा' ) । मात्रा सामर्थ्यम् । दूषयिष्यति अपहरिष्यति, प्रसूति सन्ततिम् ॥ रुद्धाम्बरचरमार्ग=निरुद्धपक्षिमार्ग, व्यपगतधूम-ज्वाला- १ 'किलात्मान न कोपयेत्'पाठा..२ 'ज्वालाशतरुद्धाम्बरमपगतधूम सदा महाभयदम्पा०

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- मत्तेभकुम्भविदलनकृतश्रमं सुप्तमन्तकप्रतिमम् । यमलोकदर्शनेच्छुः सिंह बोधयति को नाम ? ॥३३९।। को मत्वा यमसदनं स्वयमन्तकमादिशत्यजातभयः ? । 'प्राणानपहर मत्तो यदि शक्तिः काचिदस्ति तव' ॥३४०॥ प्रालयलेशमिश्रे मरुति प्राभातिके च वाति जडे । गुणदोपज्ञः पुरुपो जलेन कः शीतमपनयति ? ।। ३४१ ।। तस्माद्विश्रब्धाऽत्रैव गर्भ सुञ्च । उक्तञ्च- यः पराभवसत्रस्तः स्वस्थानं सन्त्यजेन्नरः । तेन चेत्पुत्रिणी माता तद्वन्ध्या केन कथ्यते ? ।। ३४२ ।। तच्छ्रुत्वा समुद्रश्चिन्तयामास-'अहो गर्वः पक्षिकीटस्यास्य, अथवा साध्विमुच्यते- उत्क्षिप्य टिट्टिभः पादावास्ते भङ्गभयादिवः । स्वचित्तकल्पितो गर्वः कस्य नात्रापि विद्यते ? ॥ ३४३ ॥ तन्मयाऽस्य प्रमाणं कुतूहलादपि द्रष्टव्यं, किं ममैषोऽण्डा- 'पहारे कृते करिष्यति?' | इति चिन्तयित्वा स्थित.। अथ प्रसवानन्तरं प्राणयात्रार्थ गतायाष्टिट्टिभ्याः समुद्रो वेलाव्याजेनाण्डान्यपजहार । अथाऽऽयाता सा टिटिभी प्रसवस्थानं शून्यमवलोक्य प्रलपन्ती टिट्टिभमूचे-'भो मूर्ख ! कथितमासीन्मया ते यत्स- मुद्रवेलयाऽण्डानां विनाशो भविष्यति, तरतरं व्रजाव । परं मूढतयाऽहङ्कारमाश्रित्य मम वचनं न करोषि । अथवा साध्वि. दमुच्यते- मालिनम् ॥ ३३८ ॥ अन्तकप्रतिम-मृत्युसदृशम् । अन्तक-यमराजम् ॥३४०॥ प्रालयलेशमिश्रे-तुषारकणसम्पर्कभीषणे, ("बर्फानी हवा')। कोऽपनयति-न कोपीत्यर्थ ॥ ३४१ ॥ विश्रब्धा निश्चिन्ता । पक्षिकीटस्य-विगापसदस्य । आस्ते शेते । दिव -गगनस्य । भगभयात् पतनभयात् ॥ ३४३ ॥ प्रमाण बलम् । प्राणयात्रार्थ भोजनसामग्रीसञ्चयार्थम् । वेलाव्याजेन जलवृद्धिमिपेण । भेद ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

१२७ सुहृदां हितकामानां न करोतीह यो वचः । स कूर्म इव दुर्बुद्धि काष्टाद्धष्टो विनश्यति ॥ ३४४ ।। टिट्टिभ आह-'कथमेतत् ?' | साऽब्रवीत्- १३. काष्ठभ्रष्टकच्छपकथा अस्ति कस्मिश्चिजलाशये कम्बुग्रीवो नाम कच्छपः । तस्य च सङ्कटविकटनानी मित्रे हंसजातीये परमस्नेहकोटिमाश्रिते नित्यमेव सरस्तीरमासाद्य तेन सहानेकदेवर्पिमहर्षीणां कथाः कृत्वाऽस्तमयवेलायां स्वनीडसश्रयं कुरुतः। अथ गच्छता काले. ऽनावृष्टिवशात्सरः शनैः शनैः शोषमगमत् । ततस्तदुःखदुःखितौ तावूचतुः-'भो मित्र ! जम्बालशेषमेतत्सरः सञ्जातं, तत्कथं भवान्भविष्यतीति व्याकुलत्वं नो हृदि वर्तते ।' तच्छ्रुत्वा कम्बु. ग्रीव आह-'भो! साम्प्रतं नाऽस्त्यस्माकं जीवितव्यं, जलाभा- वात्, तथाप्युपायश्चिन्त्यतामिति । उक्तञ्च- त्याज्यं न धैर्य विधुरेऽपि काले धैर्यात्कदाचित्स्थितिमाप्नुयात्सः । जाते समुद्रेऽपि च पोतभङ्गे सांयात्रिको वाञ्छति तत्र्तुमेव ॥३४५॥ अपरञ्च- मित्रार्थे वान्धवार्थे च बुद्धिमान् यतते सदा । जातास्वापत्सु यत्नेन जगादेदं वचो मनुः ॥ ३४६ ।। तदानीयतां काचिद् दृढरजुर्लघु काष्ठं वा। अन्विष्यतां च न करोषि नाकापा । वर्तमानसामीप्ये भूते लट् । 'न कृतवानसीति' परे पठन्ति। हसजातीये-हसजात्युत्पन्ने, हसाविति यावत् । स्वनीडसंश्रय-स्वकुलाया- श्रयण, ( नीड='घोंसला')। जम्वालपम् पङ्कावशेषम् । 'निपद्वरस्तु जम्बाल: पड्कोऽस्त्री शादकर्दमौ' इत्यमर । भविष्यति-प्राणान् धरिष्यति । विधुरे-विपत्तिकालेऽपि । स्थिति विपत्तिविनाशम् । गतिमिति पाठान्तरम् । समुद्रे पोतभङ्गे-वहिननाशे जातेऽपि । तर्तुमेव=जले, पुनरपि वाणिज्यार्थ वा समुद्रगमनमेव । वाच्छति-इच्छति, करोति च । धनञ्चोपार्जयतीत्याशय ॥३४५॥ मित्रार्थे इति । विपत्तिषु जातासु बुद्धिमान् मित्राद्यर्थे सुदृढ यतेतेत्यर्थः १२८

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- 1 प्रभूतजलसनाथं सरः । येन मया मध्यप्रदेशे दन्तैर्गृहीते सति युवां कोटिभागयोस्तत्काष्ठं मया सहितं संगृह्य तत्सरोनयथ.।' तावूचतुः-'भो मित्र ! एवं करिष्यावः, परं भवता मौनव्रान स्थातव्यम् , नो चेत्तव काष्ठात्पातो भविष्यति' तथाऽनुष्ठिते गच्छता कम्वुग्रीवेणाऽधोभागव्यवस्थितं किंचित्पुरमालोकितं, तत्र ये पौरास्ते तथा नीयमानं विलोक्य सविस्मयमिदमूचुः-अहो । चक्राकारं किमपि पक्षिभ्यां नीयते, पश्यत ! पश्यत !! अथ तेषां कोलाहलमाकर्ण्य कम्बुग्रीव आह-भोः, ! किमेष कोलाहलः ? ।' इति वक्तुमना अर्धोक्तिपतितः पौरैः खण्डशः कृतश्च । अतोऽह ब्रवीमि-'सुहृदां हितकामानाम्-'इति ॥७॥ तथाच- अनागतविधाता च प्रत्युत्पन्नमतिस्तथा । द्वावेतौ सुखमेधेते यद्भविष्यो विनश्यति ॥ ३४७ ।। टिट्टिभ आह-कथमेतत् ? । साऽब्रवीत्- १४. अनागतविधात्रादिमत्स्यत्रयकथा कस्मिश्चिजलाशयेऽनागतविधाता प्रत्युत्पन्नमतिर्यद्भविष्यश्चेति त्रयो मत्स्याः प्रति वसन्ति स्म । अथ कदाचित्तं जलाशयं दृष्ट्वा- गच्छद्भिर्मत्स्यजीविभिरुक्तं यत्-'अहो ! बहुमत्स्योऽयं हृदः, कदा- चिदपि नास्माभिरन्वेषितः, तदद्य तावदाहारवृत्ति सञ्जाता, सन्ध्यासमयश्च संवृत्तः, ततश्च प्रभातेऽत्रागन्तव्यमिति निश्चयः।' अतस्तेषां तत्कुलिशपातोपमं वचः समाकाऽनागतवि- ॥ ३४६ ॥ लघु-स्वल्पं, (हलका)। कोटिभागयो. अग्रकोणभागयो. । तथाऽ- नुष्टिते लघुकाष्टखण्डे आनीते। पौराः पुरवासिनः। अर्थोक्तिपतित =अर्धवच- नानन्तरमेव पतित । सुखं यथा स्यात्तथा एधेते सुखेन निवसत , जीवितश्च । 'यद्भविष्यति तद्भविष्यतीति वादी-यद्भविष्य ॥ ३४७ ॥ इति इतिनामान । मत्स्यजीविभि =धीवरै.। (अद्य तावत्-'आज तो')। आहारवृत्ति =भोजन" भेद ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

धाता सर्वान्मत्स्यानाहूयेदमूचे-'अहो ! श्रुतं भवद्भिर्यन्मत्स्यजी. विभिरभिहितं, तद्रात्रावपि गम्यतां किञ्चिन्निकटं सरः। उक्तञ्च- अशक्तैर्बलिन शत्रोः कर्तव्यं प्रपलायनम् । संश्रितव्योऽथवा दुर्गो नान्या तेषां गतिर्भवेत् ।। ३४८ ॥ तन्नून प्रभातसमये मत्स्यजीविनोऽत्र समागम्य मत्स्यसंक्षयं करिष्यन्ति-एतन्मम मनसि वर्तते । तन्न युक्तं साम्प्रतं क्षणम. प्यत्रावस्थातुम् । उक्तञ्च- • विद्यमाना गतिर्येपामन्यत्रापि सुखावहा । ते न पश्यन्ति विद्वांसो देशभङ्ग कुलक्षयम् ।। ३४९ ।। तदाकर्ण्य प्रत्युत्पन्नमतिः प्राह-'अहो ! सत्यमभिहितं भवता ममाप्यभीष्टमेतत् , तदन्यत्र गम्यताम्'-इति । उक्तञ्च- परदेशभयाद्भीता बहुमाया नपुंसकाः । स्वदेशे निधनं यान्ति काकाः कापुरुपा मृगा. ।। ३५० ॥ यस्यास्ति सर्वत्र गतिः स कस्मात्स्वदेशरागेण हि याति नाशम् । 'तातस्य कूपोऽय'मिति ब्रुवाणा. क्षारं जलं कापुरुपाः पिबन्ति ॥३५१।। अथ तत्समाकर्ण्य प्रोच्चैविहस्य यद्भविष्यः प्रोवाच-'अहो ! न भवद्भ्यां मन्त्रितं सम्यगेतदिति । यतः किं वाङ्मात्रेणापि तेषां प्रतिसामग्रीलाभ.। बलिन शत्रोरित्यस्य आक्रमणे सति विधातु'मिति शेष -अश- तै =असमर्थे । तेषा=निर्वलानाम् ॥३४८॥ विद्यमानेति । तेषामन्यत्रापि सुखा- वहा गतिविद्यमाना भवेत्-ते विद्वासो देशभङ्गं-देशनाशं, कुलक्षयञ्च न पश्यन्ति ॥ ३४९ ॥ बहुमाया:-कपटपरा । निधनं मरणम् ॥ ३५० ॥ स्वदेशरागेण= 'मम स्वदेशोऽय'मित्यनुरागेण । यस्येति । यस्य पुंस' सर्वत्र सर्वेषु देशेषु, गति = गमनशक्तिरस्ति स स्वदेशरागेण कस्मान्नाशं याति १ । तातस्य-पितु कूप- इति इत्थ,ब्रुवाणा =भाषणपरा प्रशसापरा , कापुरुषा =मूर्खा अलसाश्च, क्षारं= E: कटुतरं कूपोदकं पिवन्ति ॥ ३५१ ॥ भवह्यामेतत्सम्यक्ष मन्त्रितम् । किं-तेपां-धीवराणा। वाङ्मात्रेण वचन- श्रवणमात्रादेव । पितृपैतामहिक कुलपरम्पराप्राप्तम् ('पुस्तैनी')। किं युज्यते -१३०

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- पितृपैतामहिकमेतत्सरस्त्यक्तुं युज्यते! । यद्यायुःक्षयोऽस्ति तदन्यत्र गतानामपि मृत्युभविष्यत्येव । उक्तञ्च- अरक्षितं तिष्ठति दैवरक्षितं सुरक्षितं दैवहतं विनश्यति । जीवत्यनाथोऽपि वने विसर्जितः कृतप्रयत्नोऽपि गृहे विनश्यति ॥४५२|| तदहं न यास्यामि, भवद्भ्यां च यत्प्रतिभाति तत्कर्तव्यम् ।' अथ तस्य तं निश्चयं ज्ञात्वाऽनागतविधाता प्रत्युत्पन्नमतिश्च- निष्क्रान्ती सह परिजनेन । अथ प्रभाते तैर्मत्स्यजीविभिर्जालै. स्तजलाशयमालोड्य यद्भविष्येण सह तत्सरो निर्मत्स्यतांनीतम्। अतोहं ब्रवीमि-'अनागतविधाता च-'इति । ॥ तच्छ्रुत्वा टिट्टिभ आह-'भद्रे । किं मां यद्भविष्यसदृशं संभा- वयसि ?। तत्पश्य मे बुद्धिप्रभावं यावदेनं दुष्टसमुद्रं स्वचश्वा शोषयामि ।' टिट्टिभ्याह-अहो! कस्ते समुद्रण सह विग्रहः ? । तन्न युक्तमस्योपरि कोपं कर्तुम् । उक्तञ्च- पुंसामसमर्थानामुपद्रवायात्मनो भवेत्कोपः। पिठरं ज्वलदतिमात्रं निजपार्थानेव दहतितराम् ॥ ३५३ ॥ तथा च- अविदित्वाऽत्मनः शक्तिं परस्य च समुत्सुकः । गच्छन्नभिमुखो नाशं याति वह्नौ पतङ्गवत् ॥ ३५४ ॥ टिट्टिभ आह-प्रिये ! मा मैवं वद, येषामुत्साहशक्तिर्भवति ते खल्पा अपि गुरुन्विक्रमन्ते । उक्तञ्च- युज्यते। आयु क्षय -जीवनकालसमाप्तिः। विसर्जितः त्यक्तः ॥ ३५२ ॥ प्रतिभाति-रोचते। निष्क्रान्तौ चलितौ। सह परिजनेन-कुटुम्बेन सहैव । यद्भविष्येणेति । यद्भविष्य.-अन्ये च तत्रत्या मत्स्या हता इत्यर्थ । भद्रे = सुमुखि !, सुभगे || विग्रह -युद्धम् । अस्य-समुद्रस्य। असमर्थाना कोप- आत्मन उपद्रवाय भवति । यथा-पिठर-स्थाली ('वटलोही)। अग्निसम्बन्धात्- अतिमात्रं ज्वलत् । निजपार्थानेव दहति, न पाचकादीनिति भाव. ॥ ३५३ ॥ समुत्सुकः-सहसा युद्धाय प्रवर्त्तमान ॥३५४॥ गुरूनपि विक्रमन्ते-तै सहापि , तथा च- भेद.]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

विशेपात्परिपूर्णस्य याति शत्रोरमर्पणः । आभिमुख्यं शशाङ्कस्य यथाऽद्यापि विधुन्तुदः ।। ३५५ ।। तथा च- प्रमाणादधिकस्यापि गण्डश्याममदच्युतेः । पदं मूर्ध्नि समाधत्ते केसरो मत्तदन्तिनः ॥ ३५६ ।। बालस्यापि रवेः पादाः पतन्त्युपरि भूभृताम् । तेजसा सह जाताना वयः कुत्रोपयुज्यते ? ।। ३५७ ।। हस्ती स्थूलतरः स चाङ्कुशवशः किं हस्तिमात्रोऽङ्कुशो ? दीप प्रज्वलिते प्रणश्यति तमः कि दीपमात्रं तमः ? | वज्रेणापि हताः पतन्ति गिरयः किं वज्रमात्रो गिरि- स्तेजो यस्य विराजते स बलवान् स्थूलेषु कः प्रत्ययः?॥३५८ तदनया चञ्च्वाऽस्य सकलं तोयं शुष्कस्थलतां नयामि ।' टिट्टिभ्याह-भोः कान्त ! यत्र जाह्नवी नवनदीशतानि गृहीत्वा नित्यमेव प्रविशति, तथा सिन्धुश्च, तत्कथं त्वमष्टादशनदीशतैः पूर्यमाणं तं विप्रुषवाहिन्या चञ्च्वा शोषयिष्यसि ?, तत्किम- श्रद्धेयेनोक्तेन । टिटिभ आह-प्रिये ! अनिर्वेदः श्रियो मूलं चञ्चूम लोहसन्निभा । अहोरात्राणि दीर्घाणि समुद्रः किं न शुष्यति ? ॥३५९ ॥ युध्यन्ते। विधुन्तुद राहु , विशेपात्-विशेषत पूर्ण चन्द्रमेव वाधते न क्षीण- मिति-अमर्षणा उत्साहशक्तिमन्तो महतामपि शत्रूणामुपरि क्रुद्धा' प्रचलन्त्येवे- त्याशयः ॥ ३५५ ॥ प्रमाणात कायप्रमाणात् । गण्डात् श्यामस्य मदस्य च्युति- र्यस्यासौ-तस्य-मदमलिनगण्डस्थलस्य, मत्तदन्तिनः शिरसि-पद-चरणम् । धत्ते-स्थापयति ॥ ३५६ ॥ भूभृतां पर्वतानाम् । हस्तिमात्र हस्तिप्रमाण । दीपमानं किं न दीपमात्रं । किन्त्वतिप्रमाणम् । कि वज्रमात्र ? नैव, किन्त्वति- महान् । अत स्थूलेषु-वपुषाऽधिकेषु । क प्रत्यय =का खल्वास्था ? ( क प्रत्यय ? क्या रक्खा है। 2 ) ॥ ३५८ ॥ अस्य-समुद्रस्य । शुष्कस्थलता-भूमितुल्यता। कान्त-प्रिय । जाह्नवी- + १३२

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- दुरधिगमः परभागो यावत्पुरुषेण पौरुपं न कृतम् । जयति तुलामधिरूढो भास्वानपि जलदपटलानि ॥३६०|| टिट्टिभ्याह-यदि त्वयावश्यं समुद्रेण सह विग्रहानुष्ठान कार्यम् , तदन्यानपि विहङ्गमानाहूय सुहृजनसहित एवं समा- चर । उक्तञ्च-- बहूनामप्यसाराणां समवायो हि दुर्जयः । तृणैरावेष्टयते रज्जुर्येन नागोऽपि बद्धयते ।। ३६१ ॥ तथा च- चटका काष्ठकुट्टेन मक्षिका दर्दुरैस्तथा । महाजनविरोधेन कुञ्जरः प्रलयं गतः ।। ३६२ ।। टिट्टिभ आह-कथमेतत् ?' सा प्राह-- १५. चटकदम्पतिकुञ्जरकथा कस्मिंश्चिद्वनोद्देशे चटकदम्पती तमालतरुकृतनिलयौ प्रति वसतः स्म। अथ तयोर्गच्छताकालेन सन्ततिरभवत् । अन्यस्मि- नहनि प्रमत्तो वनगजः कश्चित्तं तमालवृक्षं धर्मार्तश्छायार्थी समा- गगा। तथा नवनदीशतानि गृहीत्वा । सिन्धु =सिन्धुनद । (अष्टादशनदी- शतै =१८०० नदियो से )। तं समुद्रम् । विग्रुषवाहिन्या विन्दुमात्रजलवन- समर्थया । अश्रद्धेयेन=विश्वासाऽयोग्येन। अनिर्वेदः अकातरत्वं । मूलं कारणम् । लोहसन्निभा दृढतरा ॥ ३५९ ॥ परभाग: महत्त्वं, विजयश्च । पौरुष-पराक्रम, साहसम्छ । तुलां तुलाराशि, दिव्यशपथभेदं च। जलदपटलानि मेघवृन्दानि॥३६॥ विहङ्गमान पक्षिणः। एवं समुद्रेण विग्रहम् । बहूनाम्-असाराणा-तुच्छाना- मपि । समवाय =समूह । आवेष्ट्यते निर्मीयते। यया रज्ज्वा । नाग:-गज ॥३६१॥ चटका-पक्षिभेद । ( चिड़िया ) काष्ठकुट्टेन तदाख्यपक्षिभेदेन ( कठ- फोरा )। 'काष्टकूटेने ति क्वचित्पाठः । 'मिलितेति शेष ,। मक्षिका दर्दुरै - 'मिलिते ति शेप । इत्थं-महाजनविरोधेन अनेकजनविरोधात् । कुञ्जर -गज । प्रलयं मृत्युम् ॥ 'दर्दुरेण चेत्यपि पाठः ॥ ३६२ ॥ तमालतस्कृतनिलयौ तमालवृक्षकृतनीडौ । गच्छता कालेन व्यतीतेन बहुतिथेन कालेन। (कुछ दिन के 1 %D भेद.]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

१३३ श्रितः । ततो मदोत्कर्षाचां तस्य शाखां चटकाश्रितां पुष्कराग्रे- णाकृष्य बभञ्ज। तस्या भङ्गेन चटकाण्डानि सर्वाणि विशीर्णानि । आयुःशेषतया च चटकौ कथमपि प्राणैर्न वियुक्तौ। . अथ चटका स्वाऽण्डभङ्गाभिभूता प्रलापान्कुर्वाणा न किञ्चि- सुखमाससाद । अत्रान्तरे तस्यास्तान्प्रलापाञ्छ्रुत्वा काष्ठकुट्टो नाम पक्षी तस्याः परमसुहृत्तदुःखदुःखितोऽभ्येत्य तामुवाच- भगवति ! किं वृथा प्रलापेन ? । उक्तश्च-- नष्टं मृतमतिक्रान्तं नाऽनुशोचन्ति पण्डिताः । पण्डितानां च मूर्खाणां विशेपोऽयं यतः स्मृतः ॥ ३६३ ।। तथा च-- अशोच्यानीह भूतानि यो मूढस्तानि शोचति । स दुःखे लभते दुःखं द्वावनों निषेवते ॥ ३६४ ॥ श्लेष्माऽश्रु बान्धवैर्मुक्तं प्रेतो भुङ्क्ते यतोऽवशः । तस्मान्न रोदितव्यं हि क्रियाः कार्याश्च शक्तितः ॥ ३६५ ।। चटका प्राह--'अस्त्येतत् । परं दुष्टगजेन मदान्मम सन्तान- क्षय. कृतः, तद्यदि मम त्वं सुहृत्सत्यस्तदस्य गजापसदस्य कोऽपि वधोपायश्चिन्त्यताम् , यस्यानुष्ठानेन मे सन्ततिनाश- दुःखमपसरति। अन्यच्च- श्रुत्वा-आकर्ण्य वाद)। मदोत्कर्पात्-मदावेशात् । चटकाश्रिता-चटकानीडाश्रिता । पुष्कराग्रेण= शुण्डाग्रेण । तस्या =शाखाया । विशीर्णानि-विकीर्णानि, भग्नानि वा। ('विखर गए 'फूट गए')। चटकौ चटकदम्पती । कथमपि यथाकथञ्चित् । (किसी तरह से)। तस्या चटकाया । तान्-करुणान् । विलापान्=परिदेवनानि । तहुःखदु खिता-चटकादु खेन दुखित । अभ्येत्य-आगत्य । प्रलापेन निरर्थक- शोकशब्दै । अशोच्यानि भूतानि इह य शोचति स दु खेपि पुनर्दु खोलभते । अशोच्यशोचनं दुखे पुनर्दु खसमन्वयरूपमेवेत्याशय ॥ ३६४ ॥ . बान्धवैर्मुक्त-श्लेष्माश्रु कफान्वितमश्रुजाल, प्रेत =मृत , अवशपरवशः,। क्रिया =और्वदेहिक कर्म। शक्तित =यथाशक्ति ॥३६५॥ गजापसदस्य-अस्य

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- उक्तश्च- आपदि येनाऽपकृतं येन च हसितं दशासु विषमासु । अपकृत्य तयोरुभयोः पुनरपि जातं नरं मन्ये ॥ ३६६ ॥ काष्ठकुट्ट आह-'भगवति! सत्यमभिहितं अवत्या । उक्तञ्च- स सुहृद्ध्यसने यः स्यादन्यजात्युद्भवोऽपि सन् । वृद्धौ सर्वोऽपि मित्रं स्यात्सर्वेषामेव देहिनाम् ।। ३६७ ॥ स सुहृद्ध्यसने यः स्यात्स पुत्रो यस्तु भक्तिमान् । स भृत्यो यो विधेयज्ञः, सा भार्या यत्र निर्वृत्तिः ।। ३६८ ॥ तत्पश्य मे बुद्धिप्रभावम् । परं ममापि सुहृद्भूता वीणारवा नाम मक्षिकास्ति, तत्तामाहूयागच्छामि, येन स दुरात्मा दुष्ट- गजो वध्यते । अथाऽसौ चटकया सह मक्षिकामासाद्य प्रोवाच- 'भद्रे ! ममेष्टेयं चटका केनचिढुष्टगजेन पराभूताऽण्डस्फोटनेन । तत्तस्य वधोपायमनुतिष्ठतो मे साहाय्यं कर्तुमर्हसि ।' मक्षिकाऽप्याह-भद्र । किमुच्यतेऽत्र विषये । उक्तञ्च- पुनःप्रत्युपकाराय. मित्राणां क्रियते प्रियम् । यत्पुनर्मित्रमित्रस्य कार्य मित्रैर्न-किकृतम् ? ॥ ३६९ ।। दुष्टहस्तिन । विषमासु-कठिनासु । दशासु-अवस्थासु । तयोरुभयो =अपकारिण उपहासकर्तुश्च । पुनरपि जातं पुनर्लब्धजन्मानम् ॥३६६॥ भगवति-सुभगे । । स इति । अन्यजात्युत्पन्नोऽपि य -व्यसने विपदि, स्यात्-सन्निहितो भवेत् , स एव सुहृत् । वृद्धौ-सम्पत्तौ तु सर्वोपि सर्वेषामपि मित्रता भजत्ये- वेति भाव. ॥३६७ ॥ विधेयज्ञः कर्त्तव्यकुशल । भार्या उत्तमा भार्या। निर्वृति =सुखम् ॥३६८।। इष्टा-सुहृद्भूता । पराभूता=अपमानिता । अण्डस्फोटनेन=अण्डसञ्चूर्णनेन । तस्य= गजस्य । पुनरपीति । मित्राणा प्रियं यन्मित्रेण क्रियते, तत्पुन प्रत्युपकाराशयेव क्रियते, तत्र कि महत्त्वं मित्रस्य। यच्च-मित्रमित्रस्य कार्य स्वप्रत्युपकाराशा- शून्यतया करणीयं तद्यदि मित्रैर्न कृतं तदा वद मित्र. कि कृतम् १, न किमपी- त्यर्थ । अतो मित्र-मित्राणा कार्य मित्रकार्यापेक्षयाऽपि औत्सुक्येन करणीयमेवेभेद ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

सत्यमेतत् । परं ममापि भेको मेघनादो नाम मित्रं तिष्ठति, तमप्याहूय यथोचितं कुर्मः । उक्तञ्च- हितै. साधुसमाचारैः शास्त्रज्ञैर्मतिशालिभिः । कथञ्चिन्न विकल्पन्ते विद्वद्भिश्चिन्तिता नयाः ।। ३७० ।। अथ ते त्रयोऽपि गत्वा मेघनादस्याऽग्ने समस्तमपि वृत्तान्तं निवेद्यतस्थुः। अथ सः प्रोवाच-कियन्मात्रोऽसौ वराको गजो महाजनस्य कुपितस्याग्रे ? । तन्मदीयो मन्त्रः कर्तव्यः। मक्षिके ! त्वं गत्वा मध्याह्नसमये तस्य मदोद्धतस्य गजस्य कर्णे वीणारच- सदृशंशब्दं कुरु, येन श्रवणसुखलालसो निमीलितनयनो भवति । ततश्च काष्ठकुट्टचञ्च्वा स्फोटितनयनोऽन्धीभूतस्तृषार्तो मम गर्ततटाश्रितस्य सपरिकरस्य शब्दं श्रुत्वा जलाशयं मत्वा सम- भ्येति, ततो गर्तमासाद्य पतिष्यति, पञ्चत्वं यास्यति चेत्येवं समवायः कर्तव्यो यथा वैरसाधनं भवति ।' अथ तथाऽनुष्ठिते स मत्तगजो मक्षिकागेयसुखानिमीलितनेत्र काष्ठकुट्टहृतचक्षुर्मध्याह्नसमये भ्राम्यन्मण्डूकशब्दानुसारी गच्छ. न्महती गामासाद्य पतितो, मृतश्च । अतोऽहं ब्रवीमि-'चटका काष्ठकुट्टेन-'इति । * टिट्टिभ आह-भद्रे ! एवं भवतु सुहृद्वर्गसमुदायेन समुद्र शोषयिष्यामि ।'-इति निश्चित्य बकसारसमयूरादीन्समाहृय प्रोवाच-भोः ! पराभूतोऽहं समुद्रेणाऽण्डकापहारेण, तञ्चिन्त्य त्याशय ॥ ३६९ ॥ हितैर्विद्वद्भिश्चिन्तिता - नया. नीतिविनिश्चया, न कथञ्चि- दपि विकल्पन्ते=न सन्देहेनान्यथाकर्तुं शक्यन्ते । अवश्यं फलन्तीत्यर्थ ॥३७०॥ कियन्मात्रः-कियत्प्रमाण (क्या चीज है ?) । वराक =पामर । (वेचारा)। मन्त्र -उपदेश । श्रवणसुखलालस =गानसुखप्रसक्त । गर्ततटाश्रितस्य कस्यचि- न्महतो गर्तस्य तटमाश्रितस्य । सपरिकरस्य सकुटुम्वस्य । मम मण्डूकस्य । पञ्चलं-मृत्यु । समवाय =सङ्घ । भक्षिकागेयसुखात् मक्षिकागानश्रवणसुखात् । गत-श्वभ्रम् ('गड्ढा')।

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- तामस्य शोषणोपायः । ते संमन्त्र्य प्रोचुः-अशक्ता वयं समु- द्रशोषणे, तत्कि वृथा प्रयासेन ? । उक्तञ्च- अबल: प्रोन्नतं शत्रु यो याति मदमोहितः । युद्धार्थ स निवर्तेत शीर्णदन्तो गजो यथा ॥३७१।। तदस्माकं स्वामी वैनतेयोऽस्ति, तत्तस्मै सर्वमेतत्परिभव- स्थानं निवेद्यताम् , येन स्वजातिपरिभवकुपितो वैरानृण्यं गच्छ- ति । अथवाऽत्रावलेपं करिष्यति तथापि नास्ति वो दुःखम् । उक्तञ्च सुहृदि निरन्तरचित्ते गुणवति भृत्येऽनुवर्तिनि कलत्रे । स्वामिनि शक्तिसमेते निवेद्य दुःखं सुखी भवति ॥३७२॥ तद्यामो वैनतेयसकाशं-यतोऽसावस्माकं स्वामी । तथानु- ष्ठिते सर्वे ते पक्षिणो विषण्णवदना चाष्पपूरितदृशो वैनतेय. सकाशमासाद्य करुणस्वरेण फूत्कर्तुमारब्धाः-'अहो! अब्रह्मण्यम्!! अब्रह्मण्यम् !!! अधुना सदाचारस्य टिट्टिभस्य भवति नाथे सति समुद्रेणाऽण्डान्यपहृतानि, तत्प्रतष्टमधुना पक्षिकुलम् । अन्येऽपि स्वेच्छया समुद्रण व्यापादयिष्यन्ते । उक्तञ्च- एकस्य कर्म संवीक्ष्य करोत्यन्योऽपि गर्हितम् । गतानुगतिको लोको न लोकः पारमार्थिकः ॥३७३।। अबल =निर्वल । प्रोन्नतं प्रबलम् । मदमोहित =मदोन्मत्त । शीर्णदन्त = भग्नदन्त । परिभवस्थानम्-अपमानप्रसङ्ग. स. गरुड । जातिपरिभवकुपित -पक्षि- जातिपराभवक्रुद्ध । वैरानृण्यं वैरपरिशोधं । गच्छति-विधत्ते । समुद्रं दण्डयती- त्यर्थ । अवलेपम् उपेक्षाम् । फूत्कर्तु-रोदितुं, ('रोने और चिल्लाने लगे' )। अब्रह्मण्यम्-महाननर्थ , महदनौचित्यम् । सम्भ्रमे द्विरुक्ति । सदाचारस्य= अनपराधिन । भवति श्रीगरुडे । नाथे-प्रभौ । सति विद्यमाने सति । तत्= तस्मात् , अन्येपि मदतिरिक्ता अन्येपि पक्षिण । कर्म-अनुचितं । संवीक्ष्य दृष्ट्वा । गर्हितम् अनुचितम्। गतानुगतिक =परमार्गानुसारी। पारमार्थिक विचारभेद ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

१३७ तथा च- चाटुतस्करदुर्वृत्तैस्तथा साहसिकादिभिः ।। पीड्यमानाः प्रजा रक्ष्याः कूटच्छद्मादिभिस्तथा ॥३७४।। प्रजानां धर्मपभागो राज्ञो भवति रक्षितु.। । अधर्मादपि पभागो जायते यो न रक्षति ॥३७५।। प्रजापीडनसन्तापात्समुद्भूतो हुताशनः । राज्ञः श्रियं कुलं प्राणान्नाऽदग्ध्वा विनिवर्तते ॥३७६|| राजा वन्धुरवन्धूनां राजा चक्षुरचक्षुपाम् । राजा पिता च माता च सर्वेपां न्यायवर्तिनाम् ।।३७७।। फलार्थी पार्थिवो लोकान्पालयेद्यत्नमास्थितः । दानमानादितोयेन मालाकारोऽङ्कुरानिव ।।३७८॥ यथा बीजाङ्कुर. सूक्ष्म प्रयत्नेनाभिरक्षितः । फलप्रदो भवेत्काले तल्लोकः सुरक्षित ।।३७९।। हिरण्यधान्यरत्नानि पानानि विविधानि च । तथान्यदपि यत्किञ्चित्प्रजाभ्यः स्यान्नृपस्य तत् ॥३८०॥ अथैवं गरुडः समाकर्ण्य तहुःखदुःखितः कोपाविष्टश्च व्यचि- पर ॥२७॥ चाटवः कपटिन , प्रियवक्तार । ( चापलूस )। तस्करा =चौरा। दुव॒त्ता =दुश्शीला । ('बदचलन' ) । साहसिका =क्रूरकर्माण , दस्यवश्च । ('विगडैल' 'डाकू' 'गुण्डा')। तै । कूटच्छमादिभि =मायाकपटादिभिश्च- पीड्यमाना प्रजा राज्ञा रक्ष्या इत्यर्थ ॥ ३७४ ॥ प्रजानामिति । प्रजाभिराच- रिताद्धर्मात्पष्टो भागो यथा तद्रक्षकस्य राजो भवति, तथा यथावत्पालनमकुर्वतो राजश्च प्रजाकृतस्य पापस्यापि पष्ठो भागो भवतीत्यर्थ ॥३७५॥ प्रजापीडनसन्ता- पात्-प्रजापीटनरूपात्सन्तापात् समुद्भूत =उत्पन्नो वह्नि -राज्ञो लक्ष्मी कुलं प्राणाश्च ढरध्वैव निवर्तते शाम्यति नान्यथा ॥ ३७६ ॥ अवन्धूनाम्= वन्धुरहितानामनाथादीनाम् । अचक्षुषाम् अन्धानाम् ॥३७७॥ फलार्थी धनार्थी, फलार्थी च।लोकान् प्रजा । दानमानादिकमेव तोय जल, तेन । मालाकार =मालिक । (माली) ॥३७८॥ सूक्ष्म =स्वल्प । काले-अवसरे, वृक्षभावमापन्न सन्। लोक =प्रजा ॥तत्-वनधान्यभोजनासनविहारादिकम्॥३८०॥ १३८

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- न्तयत्-'अहो! सत्यमुक्तमेतैः पक्षिभिः, तदद्य गत्वा तं समुद्र शोषयामः।' एवं चिन्तयतस्तस्य विष्णुदूतः समागत्याऽऽह- 'भो गरुत्मन् ! भगवता नारायणेनाऽहं तव पार्श्वे प्रेषितः । 'देवकार्याय भगवानमरावत्यां यास्यतीति । तत्सत्वरमागम्य- ताम् ।' तच्छ्रुत्वा गरुडः साऽभिमानं प्राह-'भो दूत ! किं मया कुभृत्येन भगवान्करिष्यति ?' तद्गत्वा तं वद,-यदन्यो भृत्यो वाहनायाऽस्मत्स्थाने क्रियताम् । मदीयो नमस्कारो वाच्यो भगवतः। उक्तञ्च- यो न वेत्ति गुणान्यस्य न तं सेवेत पण्डितः । न हि तस्मात्फलं किञ्चित्सुकृष्टादूषरादिव' ॥ ३८१ ॥ दूत आह-'भो वैनतेय ! कदाचिदपि भगवन्तं प्रति त्वया नैतदभिहितहक् , तत्कथय किं ते भगवताऽपमानस्थानं कृतम्?।' गरुड आह-'भगवदाश्रयभूतेन समुद्रणाऽस्मट्टिट्टिभाण्डा- न्यपहृतानि, तद्यदि तस्य निग्रहं न करोति, तदहं भगवतो न भृत्यः-इत्येष निश्चयस्त्वया वाच्यः । तद्रुततरं गत्वा भवता भगवतः समीपे वक्तव्यम् ।' अथ दूतमुखेन प्रणयकुपितं वैनतेयं विज्ञाय भगवांश्चिन्तया- मास-'अहो स्थाने कोपो वैनतेयस्य, तत्स्वयमेव गत्वा सम्मान- पुरःसरं तमानयामि । उक्तञ्च- भक्तं शक्तं कुलीनं च न भृत्यमपमानयेत् । पुत्रवल्लालयेन्नित्यं य इच्छेच्छ्रियमात्मन. ॥ ३८२ ।। गरुत्मन हे गरुड ! अमरावत्या=देवपुर्याम्। वैनतेय गरुड ! ईदृक- ईदृशम् । भगवता=नारायणेन । सुकृष्टादपि-ऊषरात्=कृष्यनहभूमेन फलं सम्भव- तीत्यर्थ ॥ ३८१ ॥ अपमानस्थानम् अनादरव्यवहार.। भगवदाश्रयभृतेन नारायणाश्रयेण । विष्णुहि समुद्रे शेते । निग्रह-शासनम् । तत्-तहि। प्रणयकुपितम्-कृतककुपितम् , मानिनम् । स्थाने-उचितेऽवसरे। सम्प्रभेद ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

१३९ VV अन्यच्च- राजा तुष्टोऽपि भृत्यानामर्थमात्रं प्रयच्छति । ते तु सम्मानितास्तस्य प्राणैरप्युपकुर्वते ॥ ३८३ ॥ -इत्येवं सम्प्रधार्य रुक्मपुरे वैनतेयसकाशं सत्वरमगमत् । वैनतेयोऽपि गृहागतं भगवन्तमवलोक्य त्रपाऽधोमुखः प्रणम्यो- वाच-'भगवन् ! त्वदाश्रयोन्मत्तेन समुद्रेण मम भृत्यस्याऽण्डा- न्यपहृत्य ममावमाननं विहितम् । परं भगवल्लज्जया मया विल- म्बितं, नोचेदेनमहं स्थलत्वमद्यैव नयामि । स्वामिभयाच्छुनो ऽपि प्रहारो न दीयते । उक्तञ्च- येन स्याल्लघुता वाऽथ पीडा चित्ते प्रभो क्वचित् । प्राणत्यागेऽपि तत्कर्म न कुर्यात्कुलसेवकः ।। ३८४ ॥ तच्छ्रुत्वा भगवानाह-'भो वैनतेय ! सत्यमभिहितं भवता । उक्तञ्च- भृत्योऽपराधजो दण्डः स्वामिनो जायते यतः । तेन लज्जाऽपि तस्यैव न भृत्यस्य तथा पुन. ।। ३८५ ।। तदागच्छ येनाऽण्डानि समुद्रादादाय टिट्टिभं सम्भाव- यावः, अमरावती च गच्छावः।' तथाऽनुष्ठिते समुद्रो भगवता धार्य=निश्चित्य । रुक्मपुर-तन्नाम्नि गरुडनगरे। त्रपया लज्जया। अध =अव- नतं मुख, यस्यासौ तथा लजितोऽवनतमुख । भगवल्लज्जया श्रीमद्भयेन लज्जया वा। विलम्बितम् अद्य यावत्तस्यानुगासनं मया न विहितम् । एनं समुद्रम् । स्थलत्व नयामि-तदीयजलशोषणेन स्थलवन्निर्जल करोमि। स्वामिन =कुक्कुर- स्वामिनो वलवत । शुन' कुक्कुरस्याऽपि । येन कर्मणा प्रभोर्लघुता मानहानि , चित्ते पीडा वा स्यात्तत्कर्म सेवकेन न कार्यमित्यर्थ ॥ ३८४ ॥ तेन-मृत्यदण्डेन । तस्यैव-स्वामिन एव । तथा पुन =तादृशी स्वामिनो लज्जा, मृत्यस्य न । 'तस्योत्थेति पाठे तु-पञ्चम्यर्थे षष्ठी, तस्मात् मृत्यापरा- १ तदा भृत्यापराधेन स्वामिन दण्डयेत्किल । यदि क्रूरच दुष्टश्च स्वामी भृत्य न मुञ्चति ॥' इत्यपि पाठ ।

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- निर्भयाऽऽग्नेयं शरंसन्धायाऽभिहितः-'भो दुरात्मन् ! दीयन्तां टिट्टिभाऽण्डानि, नो चेत्स्थलतां त्वां नयामि ।' ततः समुद्रण सभयेन टिट्टिभाऽण्डानि तानि प्रदत्तानि । टिट्टिमेनापि भार्यायै समर्पितानि । अतोऽहं ब्रवीमि-'शत्रोर्बल- मविज्ञाय-इति ।' ® तस्मात्पुरुषेणोद्यमो न त्याज्यः । तदाकर्ण्य सओवकस्तमेव भूयोऽपि पप्रच्छ-'भो मित्र ! -कथं ज्ञेयो मयाऽसौ दुष्टवुद्धिरिति ?। इयन्तं कालं यावदुत्तरो- त्तरस्नेहेन प्रसादेन चाहं दृष्टः, न कदाचित्तद्विकृतिदृष्टा । तत्क- थ्यतां येनाहमात्मरक्षार्थ तद्वधायोद्यमं करोमि।' दमनक आह- 'भद्र ! किमत्र ज्ञेयम् ?' एप ते प्रत्ययः-, यदि रक्तनेत्रस्त्रिशिखां भ्रुकुटि दधानः, सृक्किणी परिलेलिहत्त्वां दृष्ट्वा भवति, तदुष्टवुद्धिः अन्यथा सुप्रसादश्चेति । तदाज्ञापय मां स्वाश्रयं प्रति गच्छामि। त्वया च यथाऽयं मन्त्रभेदो न भवति तथा कार्यम् । यदि निशा -मुखं प्राप्य गन्तुं शक्नोषि, तहेशत्यागः कार्यः । यतः- त्यजेदेकं कुलस्याऽर्थे ग्रामस्यार्थे कुलं त्यजेत् । ग्रामं जनपदस्याऽर्थे आत्मार्थे पृथिवीं त्यजेत् ।। ३८६ ।। आपदर्थे धनं रक्षेदारान्रक्षेद्धनैरपि । आत्मानं सततं रक्षेदारैरपि धनैरपि ।। ३८७ ।। बलवताऽभिभूतस्य विदेशगमनं, तदनुप्रवेशो वा नीति । धात् , उत्था उत्पन्ना, लजापि-स्वामिन एवेतिशेष ॥३८५॥ सम्भावयाव = सान्त्वयाव । तथानुष्ठिते-भगवता सहैव गरुडे चलिते सति । शरं वाणम् । सन्धाय-धनुण्यारोप्य । अभिहित. 1. उक्तः । दुरात्मन्-असमीक्ष्यकारिन् ! । असौ-सिह । कथ्यता सिहो मयि दुष्टवुद्धिरित्यत्र प्रत्ययोऽभिधीयताम् । तद्वधाय-सिहवधाय। त्रिशिखा=वलित्रयकुटिला भृकुटि । सृकिणी-ओष्ट- प्रान्तभागं। सुप्रसाद सुप्रसन्न । अयं-मदुक्त । 'मन्त्रो-भिन्नो न भवति तथा कार्यमिति युक्ततर पाठ । निशामुख-प्रदोषम् । (रात मे चुपचाप )। आत्मार्थे स्वात्मरक्षणाय । दारैरपि दारादित्यागेन यदि स्वरक्षण शक्यं, तदापि तद्विधेयमित्यर्थ ॥ ३८७ ॥ १४१ भेद ]

• 'अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

तद्देशत्यागः कार्यः। अथवाऽऽत्मा सामादिभिरुपायैरभिरक्ष- णीयः। उक्तञ्च- अपि पुत्रकलत्रैर्वा प्राणान् रक्षेत पण्डितः । विद्यमानैर्यतस्तैः स्यात्सर्व भूयोऽपि देहिनाम् ।। ३८८ ।। तथाच- येन केनाऽप्युपायेन शुभेनाप्यशुभेन वा। उद्धरेद्दीनमात्मानं समर्थो धर्ममाचरेत् ।। ३८९ ।। यो मायां कुरुते मूढः प्राणत्यागे धनादिपु । तस्य प्राणा. प्रणश्यन्ति तैनष्टैनष्टमेव तत् ॥ ३९० ।। एवमभिधाय दमनकः करटकसकाशमगमत् । - करटकोऽपि तमायान्त दृष्ट्वा प्रोवाच-'भद्र ! किं कृतं तत्र भवता ? | दमनक आह-'मया तावन्नीतिवीजनिर्वापणं कृतम्, परतो दैवविहिताऽऽयत्तम् । उक्तञ्च यतः- पराङ्मुखेऽपि दैवेऽत्र कृत्यं कार्य विपश्चिता। आत्मदोपविनाशाय स्वचित्तस्तम्भनाय च ।। ३९१ ।। तथाच- उद्योगिनं पुरुषसिहमुपैति लक्ष्मी- दैवं हि दैवमिति कापुरुपा वदन्ति । तदनुप्रवेशः तेन सह सन्धिः, तत्सेवा वा । नीति =राजनीति । सामा. दिभिरुपायै सामदानादिभिरुपायै, सिहं प्रसन्नं कृत्वा। आत्मा स्वदेह । रक्ष णीय =पालनीय । तै =प्राणे । सर्व-दारधनादिकम् । भूय =पुनरपि । दीनं-विपद्तम् । समर्थ =शक्त । प्राणत्यागे-प्राणत्यागावसरे समुपस्थिते । धनादिषु-माया ममत्वं । तै प्राणै । तत् धनादि ॥ ३९० ॥ नीतिवीजनिर्वपणम् भेदनीति- वीजारोपणम् । 'निर्वापण'मिति पाठान्तरम् । परत =फलादिकम् । दैवविहिता- यत्तम्=भाग्यचेष्टिताधीनम् । अत्र लोके । दैवे पराड्मुखेऽपि-आत्मदोषविनाशाय =अलसत्व- निरुद्यमित्वादिदोषसम्भावनानिवृत्तये । स्वचित्तस्तम्भनाय स्वमनस सन्तोषाय च-कृत्यं कार्यमेव ॥३९१॥ पुरुपसिह-पुरुषश्रेष्ठम् । दैवं दैववाद । , -१४२

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- दैवं निहत्य कुरु पौरुपमात्मशक्त्या यत्ने कृते यदि न सिध्यति कोऽत्र दोषः ॥३९२॥ करटक आह-'तत्कथय कीदृक्त्वया नीतिबीजं निर्वापि- तम् ? । सोऽब्रवीत्-'मयाऽन्योन्यं ताभ्यां मिथ्याप्रजल्पनेन भेद- स्तथा विहितो यथा भूयोपि तौ मन्त्रयन्तावकस्थानस्थितौ न द्रक्ष्यसि।' करटक आह-'अहो न युक्तं भवता विहितं यत्परस्परं तौ स्नेहाहृदयौ सुखाश्रयो कोपसागरे प्रक्षिप्तौ । उक्तञ्च- अविरुद्धं सुखस्थं यो दुःखमार्गे नियोजयेत् । जन्मजन्मान्तरं दुःखी स नरः स्यादसंशयम् ॥ ३९३ ।। अपरं-त्वं यद्भेदमात्रेणापितुष्टस्तदप्ययुक्तम् । यतः सर्वोऽपि जनो विरूपकरणे समर्थो भवति, नोपकर्तुम् । उक्तञ्च- घातयितुमेव नीचः परकार्य वेत्ति न प्रसाधयितुम् । पातयितुमस्ति शक्तिर्वायोवृक्षं न चोन्नमितुम् ॥ ३९४ ।। दभनक आह-'अनभिज्ञो भवानीतिशास्त्रस्य, तेनैतद्रवीषि । उक्तञ्च यतः- जातमात्रं न यः शत्रु व्याधिञ्च प्रशमं नयेत् । महाबलोऽपि तेनैव वृद्धि प्राप्य स हन्यते ॥ ३९५ ॥ तच्छत्रुभूतोऽयमस्माकं,-मन्त्रिपदापहरणात् । उक्तञ्च- निहत्य दूरीकृत्य । पौरुषम् उद्योग। न सिध्यति कार्य न सिध्यति चेत्, कोऽत्रदोष कस्तव दोषः ? न कोऽपि पुंसो दोष इत्याशय ॥३९२॥ भूयोपि= पुनरपि । तौ=सिंहवृषभौ। क्वचित्ताविति न पट्यते। स्नेहार्द्रहृदयौ स्नेहप्रस्कन्न- मानसौ। सुखाश्रयौ-सुखमनुभवन्तौ। कोपसागरे-परस्परविरोधमहोदधौ। अवि- रुद्ध-सरलम् । अजातशत्रुम् । सुखस्थं सुखिनम् ।दु.खमार्गे दुष्टे मार्गे। असंशय= ध्रुवम् ॥३९३॥ भेदमात्रेण मित्रभेदकरणचातुर्येणैव । विरूपकरणे विरोसम्पा- दने, विकृतिसम्पादने च । घातयितुं विनाशयितुं । प्रसाधयितुं सम्पादयितुम् १ 'पातयितुमेव शक्ति खोरुद्ध मन्नपिटम्' इति पा० । भेद.]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् के

१४३ पितृपैतामहं स्थानं यो यस्याऽत्र जिगीषति । स तस्य सहजः शत्रुरुच्छेद्योऽपि प्रिये स्थितः ।।३९६।। यन्मया स उदासीनतया समानीतोऽभयप्रदानेन याव- त्ताव दहमपि तेन साचिव्यात्प्रच्यावितः। अथवा साध्विमुच्यते- दद्यात्साधुर्यदि निजपदे दुर्जनाय प्रवेश तन्नाशाय प्रभवति ततो वाञ्छमान. स्वयं सः । तस्माद्देयो विपुलमतिभिर्नावकाशोऽधमानां जारोऽपि स्याद्गृहपतिरिति श्रूयते वाक्यतोऽत्र ।।३९७।। तेन मया तस्योपरि वधोपाय एष विरच्यते, देशत्यागाय वा भविष्यति । तच्च त्वां मुक्त्वाऽन्यो न ज्ञास्यति । तद्युक्तमेतत् स्वार्थायानुष्ठितम् । उक्तञ्च यतः-- निस्त्रिशं हृदयं कृत्वा वाणीमिक्षुरसोपमाम् । विकल्पोऽत्र न कर्त्तव्यो-हन्यादेवाऽपकारिणम् ॥३९८।। अपरं-मृतोऽप्यस्माकं भोज्यो भविष्यति । तदेकं तावद्वैर- साधनम् , अपरं साचिव्यञ्च भविष्यति, तृप्तिश्च'-इति । तहुण. त्रयेऽस्मिन्नुपस्थिते कस्मान्मा दूषयसि-त्व जाड्यभावात् ? । ॥ ३९४ ॥ तेनैव शत्रुणा, रोगेण च ।। ३९५ ॥ पितृपैतामहं वंशपरम्पराप्राप्त, स्थानम् अधिकारादि । जिगीषति-जेतुमिच्छति । जिघृक्षतीत्यर्थ । सहज = स्वभाविक । प्रिये-हिते । स्थित उद्युक्तोऽपि ॥ ३९६ ॥ स =सञ्जीवक । उदासीनतया अपरिचितभावेन । समानीत =सिहसमीपं प्रापित । तेन सञ्जीव- केन । साचिव्यात-मन्त्रिपदात् । प्रच्यावित दूरीकृत । निजपदे - स्वस्थाने । तन्नाशाय साधुजननाशाय । प्रभवति-प्रयतते । वाञ्छमान =तत्पदं वाञ्छन् । ( ताच्छील्ये चानश् ) । अत्र-जगति। जारोऽपि-गृहपति -गृहस्वामी, 'सञ्जात' इति शेष । इति इत्थ । वाक्यत =वृद्धवाक्यत । श्रूयते-आकर्ण्यते। कयेयमन्य- तोऽनुसन्धया ॥ ३९७ ॥ तस्य-पभस्य । एष =भेदरूप , मुक्त्वा-विहाय, स्वार्थाय-स्वकार्यसिद्धये। निस्त्रिश खड्गसमम् । 'नृशस' मिति पाठे-नृशस= करमित्यर्थ । वाणी-वचनम् , इक्षुरसोपमाम्=सितोपमाम् ( 'मिश्री की तरह

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- , उक्तञ्च- परस्य पीडनं कुर्वन्वार्थसिद्धिं च पण्डितः । गूढबुद्धिर्न लक्ष्येत वने चतुरको यथा ।। ३९९ ।। करटक आह-'कथमेतत् ? । स आह- १६. सिंह-शृगाल-कथा अस्ति कस्मिंश्चिद्वनोद्देशे वज्रदंष्ट्रो नाम सिंहः । तस्य चतु. रकक्रव्यमुखनामानौ शृगाल-वृकौ भृत्यभूतौ सदैवानुगतौ तत्रैव वने प्रतिवसतः । अथाऽन्यदिने सिंहेन कदाचिदासन्नप्रसवा प्रसववेदनया स्वयूथाद्भष्टा उष्ट्रयुपविष्टा कस्मिंश्चिद्वनगहने समासादिता । अथ तां व्यापाद्य यावदुदरं स्फोटयति, तावजी- वल्लघु दासेरकशिशुनिष्क्रान्तः। सिंहोऽपि दासेरक्याः पिशितेन सपरिवारः परां तृप्तिमुपागतः। परं स्नेहाद्वालदासेरकं त्यक्त गृहमानीयेदमुवाच-'भद्र ! न तेऽस्ति मृत्योर्भयं मत्तों, नान्य- स्मादपि। ततः स्वेच्छयाऽत्र वने भ्राम्यताम् । यतस्ते शङ्कु सदृशौ कौँ, ततः शङ्ककर्णो नाम भविष्यति।' (इति) मीठी' )। विकल्प =सन्देह । हन्यादेव नत्यजेदित्यर्थ ॥ 'हन्यात्पूर्वापकारिण'- मित्यपि पाठः ॥३९८ ॥ साचिव्यं मन्त्रित्वम् । गुणत्रये लाभत्रये । जाड्यभावात् मौात् ।। परस्य-शत्रो । स्वार्थसिद्धि-स्वकार्यसिद्धिञ्च कुर्वन् । गूढबुद्धिः कपटनीतिपटु । न लक्ष्येत न ज्ञायेत, कैश्चिदपीत्यर्थ । 'चतुरक' इति शृगालनामधेयम्॥३९९॥ 'क्रव्यमुख' इति वृकस्य नामधेयम् । भृत्यभूतौ सेवको । आसन्नप्रसवा प्रसवोन्मुखी । स्वयूथात्-उष्ट्रवृन्दात् । (ऊँटो की कतारमे से)। उपविष्टा= अवस्थिता । व्यापाद्य-हत्वा । स्फोटयति-विदारयति । (फाडने लगा ) जीवन्-प्राणान्दधत् । लघुः-वाल । दासेरक =उष्ट्रः । दासेरक्या: उष्ट्रया । पिशितेन-मासेन । स्नेहात वात्सल्यात् । त्यक्त-अहतम् । शङ्कसदृगों कीलकाकारौ । शङ्कुकर्णो नाम-नाम्ना शङकर्ण इति प्रसिद्धो भविष्यसि । नामेति प्रसिद्ध्यर्थकमव्ययम् । > भेद ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

१४५ . एवमनुष्ठिते चत्वारोऽपि ते एकस्थाने विहारिणः परस्परमनेक- प्रकारगोष्टीसुखमनुभवन्तस्तिष्ठन्ति । शङ्कुकर्णोऽपि यौवनपदवी- मारूढः क्षणमपि न तं सिंहं मुञ्चति । अथ कदाचिद्वज्रदंष्ट्रस्य केनचिद्वन्येन मत्तगजेन सह युद्धम- भवत् । तेन मदवीर्यात्स दन्तप्रहारैस्तथा क्षतशरीरो विहितो, यथा प्रचलितुं न शक्नोति। तदा क्षुत्क्षामकण्ठस्तान्प्रोवाच- भोः! अन्विष्यतां किञ्चित्सत्त्वं येनाहमेवंस्थितोऽपि तद्व्यापा- द्यात्मनो युष्माक च क्षुत्प्रणाशं करोमि । तच्छुत्वा ते त्रयोऽपि वने सन्ध्याकालं यावद्भान्ताः, परं न किञ्चित्सत्त्वमासादितम् । अथ चतुरकश्चिन्तयामास-यदि शकुकर्णोऽयं व्यापाद्यते ततः सर्वेषां कतिचिद्दिनानि तृप्तिर्भवति, परं नैनं स्वामी मित्र- स्वादाश्रयसमाश्रितत्वाच्च विनाशयिष्यति । अथवा-बुद्धिप्रभा- वेण स्वामिनं प्रतिबोध्य तथा करिष्ये यथा व्यापादयिष्यति। . अवध्यं चाऽथवाऽगम्यमकृत्यं नास्ति किञ्चन । लोके बुद्धिमतां बुद्धेस्तस्मात्तां विनियोजयेत् ।। ४०० ।। एवं विचिन्त्य शकुकर्णमिदमाह-'भोः शङ्कुकर्ण! स्वामी तावत्पथ्य विना क्षुधया परिपीड्यते, स्वाम्यभावादस्माकमपि ध्रुवं विनाश एव, ततो वाक्य किञ्चित्स्वाम्यर्थे वदिष्यामि, तच्छ्रयताम् । एवमनुष्ठिते=सिहेनाऽभयदाने दत्ते । चत्वार =सिहगोमायुकदासेरका । विहारिण = क्रीडन्त । यौवनपदवी युवावस्थाम् । आरुढ प्राप्त । मदवीर्यात् मदोद्रेकमूलकपराक्रमातिशयात् । तान् वृकशृगालदासेरकान् । एवंस्थित =क्षत- विशीर्णाशोऽपि । तत् सत्त्वम् ।क्षुत्प्रणाशं-बुभुक्षाशान्तिम् । सन्ध्याकालं यावत्= सन्ध्याकालपर्यन्तम् । चतुरक =शृगाल । एनम्-उष्ट्रम् । प्रतिबोध्य-सम्यक् बोधयित्वा ('समझा कर')। अवध्यमिति । बुद्धिमता बुद्ध -अवध्यम्, अगम्यम्=अप्राप्यम् , कर्तुम- शक्यञ्च किमपि नास्तिाविनियोजयेत् कर्मसुयोजयेत्। योजयाम्यह'मित्यपि पाठ । १० १४६'

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- • शङ्कुकर्ण आह-भोः ! शीघ्र निवेद्यतां येन ते वचनं शीघ्र निर्विकल्पं करोमि । अपरं स्वामिनो हिते कृते मया सुकृतशतं कृतं भविष्यति । अथ चतुरक आह-भो भद्र आत्मशरीरं द्विगु- णलाभेन स्वामिने प्रयच्छ, येन ते द्विगुणं शरीरं भवति, स्वामिनः पुनः प्राणयात्रा भवति। तदाकर्ण्य शङ्कुकर्णः प्राह-भद्र ! यद्येवं तन्मदीयमेव प्रयोजनमेतत्। उच्यतां स्वामी,-'एतदेवं क्रियता'- मिति । परमत्र धर्मः प्रतिभूः करणीयः।' -इति निश्चित्य ते सर्वे सिंहसकाशमाजग्मुः। ततश्चतुरक आह-'देव ! न किञ्चित्सत्त्वं प्राप्तम्। भगवानादित्योऽप्यस्तं गतः। तद्यदि स्वामी द्विगुणं शरीरं प्रयच्छति, ततः शङ्कुकर्णोऽयं द्विगुणवृद्धया स्वशरीरं प्रयच्छति धर्मप्रतिभुवा ।' सिंह आह-भोः! यद्येवं तत्सुन्दरतरं, व्यवहारस्याऽस्य धर्मः प्रतिभूः क्रियताम्' इति । अथ सिंहवचनानन्तरं वृकशृगालाभ्यां विदारितोभयकुक्षिः शङ्कुकर्णः पञ्चत्वमुपागतः। अथ वज्रदंष्ट्रश्चतुरकमाह-भोश्चतु- रक ! यावदह नदीं गत्वा स्नान, देवार्चनविधि कृत्वा आगच्छामि तावत्त्वयाऽत्राऽप्रमत्तेन भाव्यम्'। इत्युक्त्वा नद्यां गतः। अथ तस्मिन् गते चतुरकश्चिन्तयामास-कथं 'ममैकाकिनो भोज्योऽयमुण्ट्रो भविष्यति' ? । इति विचिन्त्य क्रव्यमुखमाह-भोः क्रव्यमुख ! क्षुधालुभवान् , तद्यावदसौ स्वामी नागच्छति, तावत्त्व रस्योष्ट्रस्य मांसं भक्षय, अहं त्वां स्वामिने निर्दोष प्रतिपादयिष्यामि। स्वाम्यर्थे-राजप्रियचिकीर्पया । निर्विकल्पं निःसंशयम् । सुकृतशतं-पुण्य- शतम्। द्विगुणलाभेन द्विगुणलाभार्थ,-('दूने लाभ व व्याज पर)।प्रयच्छ-देहि । मदीय प्रयोजन-द्विगुणशरीरलाभरूपम् । उच्यता कथ्यताम् । प्रतिभूः मध्यस्थ.। 'साक्षी' । ('जामिनदार' 'गवाही' ) । धर्मप्रतिभुवा-धर्म मध्यस्थीकृत्य । व्यव- हारस्य ऋणग्रहणरूपव्यवहारस्य। अप्रमत्तेन-रक्षाया सावधानेन । नद्या- नदी प्रति। स्नानाद्यर्थ मिति शेष । क्षुधालु =बुभुक्षितः । स्वामिने-सिंहाय । भेद.]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

१४७ सोऽपि तच्छुत्वा यावत्किञ्चिन्मांसमास्वादयति तावच्चतुर- केणोक्तम्-'भोः क्रव्यमुख ! समागच्छति स्वामी, तत्त्यक्त्वैनं दूरे तिष्ठ, येनास्य भक्षणं न विकल्पयति । 'तथानुष्ठिते सिंहः समा- यातो यावदुष्ट्रं पश्यति तावद्रिक्तीकृतहृदयो दासेरकः । ततो भृकुटिं कृत्वा परुषतरमाह-'अहो!केनैष उष्ट्र उच्छिष्टता नीतो येन तमपि व्यापादयामि ।' एवमभिहिते सक्रव्यमुखमव- लोकयति-'किल तद्वद किंचिद्येन मम शान्तिर्भवति'। अथ चतुरको विहस्योवाच-'भो ! मामनादृत्य पिशितं भक्ष- यित्वाऽधुना मन्मुखमवलोकयसि ?। तदास्वादय तस्य दुर्णय- तरोः फलम्'-हात । तदाकर्ण्य क्रव्यमुखो जीवनाशभयाद्रदेश गतः। एतस्मिन्नन्तरे तेन मार्गेण दासेरकसार्थो भाराकान्तः समा- यातः । तस्याऽग्रसरोष्ट्रस्य कण्ठे महती घण्टा बद्धा। तस्याः शब्दं दूरतोऽप्याकर्ण्य सिंहो जम्बुकमाह-भद्र ! शायतां किमेष रौद्रः शब्दः श्रूयतेऽश्रुतपूर्वः ? । तच्छ्रुत्वा चतुरकः किञ्चिद्वनान्तरं गत्वा सत्वरमभ्युपेत्य प्रोवाच-स्वामिन् ! गम्य- तां गम्यतां, यदि शक्नोषि गन्तुम् ।' सोऽब्रवीत्-'भद्र! किमेवं मां व्याकुलयसि?' तत्कथय किमेतत् ?'-इति । 'स्वामिन' इति पाठे 'पुरत 'इति शेषो बोध्य । सम्बन्धसामान्ये वा षष्ठी। विकल्पयति वितर्कयति । रिक्तिकृतहृदय -हृदयशून्य । परुषतरमिति क्रियाविशे- षणम् । तत्-तथा। किञ्चिद्वद येन यथा। मम शान्ति =ममोपरि सिंहजातस्य कोपस्य शान्ति । 'येनायमुपशाम्यतीति लिखितपुस्तकपाठ । मामना दृत्य मदुक्तमविगणय्यैव । पिशितम्-मासम्। तस्य एकाकिमासभक्षणरूपस्य दुर्णयतरो=अनीतिपादपस्य । किं कुत । रोग =भयङ्कर ।किञ्चिद्वनान्तरं गत्वा=कियडूरं वनमध्ये गत्वा। दासेरकसार्थ =उष्ट्रवृन्दं । तस्य-उष्ट्रसार्थस्य । किमेतत् किमिदम् ? ( यह क्या बात है)। १ 'अभ्येत्य सावेगम् । १४८

• पञ्चतन्त्रम् *

[१मिन- चतुरक आह-स्वामिन् ! एष धर्मराजस्तवोपरि कुपितः- 'यदनेनाऽकाले दासेरकोऽयं मदीयो (मां प्रतिभुवं दत्त्वा) व्यापादितः, तत्सहस्रमुष्ट्रमस्य सकाशाद्रहीष्यामि'-इति निश्चि- त्य बृहदुष्ट्रमानमादायाऽग्रेसरस्योष्ट्रस्य ग्रीवायां घण्टां वद्धा वध्यदासेरकसक्तानपि पितृपितामहानादाय वैरनिर्यातनार्थ मायात एव।' सिंहोऽपि तच्छ्रुत्वा-सर्वतो दूरादेवावलोक्य-मृतमुष्ट्रं परि- त्यज्य प्राणभयात्प्रनष्टः । चतुरकोऽपि शनैः शनैस्तस्योष्ट्रस्य मांसं चिरं भक्षयामास।अतोऽहं ब्रवीमि-परस्य पीडनं कुर्वन्'-इति। 8 अथ दमनके गते सञ्जीवकश्चिन्तयामास-'अहो! किमेत. न्मया कृतम्, यच्छष्पादोऽपि मांसाशिनस्तस्याऽनुगः संवृत्तः। अथवा साध्विदमुच्यते- अगम्यान् यः पुमान् याति असेव्यांश्च निषेवते । स मृत्युमुपगृह्णाति गर्भमश्वतरी यथा ॥४०१।। तत्कि करोमि ?, क्व गच्छामि ? कथं मे शान्तिर्भविष्यति?। अथवा तमेव पिझलकं गच्छामि,-कदाचिन्मां शरणागतं रक्षति, प्राणन वियोजयति । यत उक्तञ्च- अकाले मृत्युकालेऽनुपस्थिते एव । अस्य-सिहस्य । उष्ट्रमानंदासेरक- प्रमाणम् । उष्ट्रवृन्दमिति यावत् । अग्रेसरस्य-पुरोवर्तिन । वध्यदासेरकसक्तान्= हतशङ्कुकर्णसम्बन्धिनः । वैरनिर्यातनार्थ-वैरशोधनाय (बदला लेने को )। प्रनष्टः- पलायित । शष्पाद' घासभक्षकोऽप्यहम् । अनुग =अनुचर । अगम्यान अनुपसर्प- णीयान् , उपगृह्णाति-मृत्युमुपादत्ते। अश्वतरी-गर्दभीविशेष । (खच्चरी)। 'अश्वतरी यदाऽऽसन्नप्रसवा भवति तदा सा म्रियते' इति लोकविदः ॥ ४०१ ॥ शान्तिः-चित्तनिर्वृतिः, रक्षा च । तमेव विकृतमपि पिङ्गलकमेव । १ तदीयपितृपितामहानपि गवेषयितुकाम इत एव सन्निहितोऽभ्युपैति' । पा० "भेदः]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

१४९ vu धर्मार्थ यततामपीह विपदो दैवाद्यदि स्युः क्वचि- त्तत्तासामुपशान्तये सुमतिभिः कार्यो विशेपान्नयः । लोके ख्यातिमुपागताऽत्र सकले लोकोक्तिरेपा यतो- 'दग्धानां किल वह्निना हितकरःसेकोऽपि तस्योद्भवः॥४०२॥ तथाच- लोकेऽथवा तनुभृतां निजकर्मपाकं नित्यं समाश्रितवता विहितक्रियाणाम् । भावार्जितं शुभमथाप्यशुभं निकामं यद्भावि तद्भवति, नाऽत्र विचारहेतुः ।।४०३।। अपरञ्च-अन्यत्र गतस्यापि मे कस्यचिदुग्रसत्त्वस्य मांसा- शिनः सकाशान्मृत्युभविष्यति, तद्वरं सिहात् । उक्तञ्च- महद्भिः स्पर्धमानस्य विपदेव गरीयसि । दन्तभङ्गोऽपि नागानां श्लाघ्यो गिरिविदारणे ।। ४०४ ।। तथाच- महतोऽपि क्षयं लब्ध्वा श्लाघां नीचोऽपि गच्छति । दानार्थी मधुपो यद्वद्गजकर्णसमाहतः ॥ ४०५ ॥ एवं निश्चित्य स स्खलितगतिर्मन्दं गत्वा सिंहाश्रयं पश्यन्न- धर्मार्थमिति । इह लोके । तासा-विपदाम् । विशेपात्-विशेपत । नय = चक्ष्यमाणा नोति । नयमेवाह-लोक इति । तस्योद्भव =वह्निप्रभव । उष्ण इति यावत् । सेक-ताप । ( सेकना ) ॥ ४०२ ॥ तनुभृतां देहिनाम् । निजेति । स्वकृतशुभाशुभकर्मफलं समाश्रिताना। विहितक्रियाणा शुभाशुभकर्म कुर्वताम् । भावार्जितं वासनाकलित । यद्वा-भाव -क्रिया-स्वस्वकमैव । 'पूर्वार्जित मिति परे पठन्ति । तदुत्थितम् , शुभमशुभ वा फल स्वयमेव नितरा भवति, अत्र चिन्तया न किमपि कर्तुं शक्यत इत्यर्थ ॥ ४०३ ॥ उग्रसत्त्वस्य व्याघ्रादे । गिरिविदारणे पर्वतभेदने। नागाना=गजानाम् । महत सकाशात्-क्षय=पीडा, विनाशञ्च । श्लाघा-प्रशंसाम् । 'श्लाघ्य मिति पाठे-श्रेष्ठं पद, यशश्च । नीचोपि= लघुरपि । दानार्थी मदलुब्ध । गजकर्णतालाहतस्य भ्रमरस्य प्रशंसा, गजस्य निन्दा च कविभि काव्ये क्रियत एवेति भाव ॥४०५॥ १५०

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- पठत्-'अहो ! साध्विदमुच्यते- अन्तर्लीनभुजङ्गमं गृहमिव, व्यालाकुलं वा वनं, ग्राहाकीर्णमिवाऽभिरामकमलच्छायासनाथं सरः। नित्यं दुष्टजनैरसत्यवचनाऽऽसक्तैरनायवृतं दुःखेन प्रतिगम्यते प्रचकितै राज्ञां गृहं वार्धिवत् ॥४०६॥ एवं पठन्दमनकोक्ताऽऽकारं पिङ्गलकं दृष्ट्वा प्रचकितः संवृतः शरीरो दूरतरं प्रणामकृति विनाप्युपविष्टः । पिङ्गलकोऽपि तथा- विधं तं विलोक्य दमनकवाक्यं श्रद्दधानः कोपात्तस्योपरि पपात । अथ सञ्जीवकः खरनखरविकर्तितपृष्ठ. शृङ्गाभ्यां तदुदर- मुल्लिख्य कथमपि तस्मादपेतः शृङ्गाभ्यां हन्तुमिच्छन्युद्धायाs. वस्थितः। अथ द्वावपि तौ पुष्पितपलाशप्रतिमौ परस्परं वधकाङ्क्षिणी दृष्ट्वा करटकः साक्षेपं दमनकमाह-'भो मूढमते ! अनयोर्विरोध वितन्वता त्वया साधु न कृतम् । न च त्वं नीतितत्त्वं वेत्सि । स्खलितगतिः भग्नगमन , कम्पितचरण.। सिहाश्रय=सिंहभवनम् । भुज- गमाः सर्पाः, विटाश्च । 'भुजगो विटसर्पयो रिति कोशः। व्याला=सिंहा, दुष्टगजाः, सर्पा ,खलाश्च । 'व्यालो दुष्टगजे सखले श्वापदसियो रिति विश्व.। अभिरामकमलच्छायासनाथं सुन्दरपद्मातपत्रशोभितम। सर सरोवरं। ग्राहा- कीर्णमिव = दुष्टजलचराक्रान्तमिव । राजगृहपक्षे-ग्राहसादृश्यादाहा. = वञ्चका. खला.। वार्धि -समुद्र । सोऽपि-प्रत्यन्तवासिम्लेच्छे परिवृतो भवति। राज- कुलेष्वपि प्रायो दुष्टा निवसन्त्येवेति तयो साम्यम् । प्रचकिते =भीते ॥४०॥ प्रचकित =भीत । संवृतशरीर =सुगूढकाय । प्रणामकृति =राजोचितो नमस्कारादि । तथाविध-दमनकोक्ताकारम् । तस्थ-मञ्जीवकस्य । खरा =तीक्ष्णा । नखरा =नखा.। उद्विख्य विदार्य। तस्मात्-सिंहात् । अपेत -अपसृत । पुष्पितपलाशप्रतिमौ–कुसुमितपलाशवृक्षसदृशो। रक्तसदृशानि हि पलाशकुसु- , 'अन्तगूढ' । २ 'असत्यवचनै क्षुद्रैरनायीकृत , दुखेनेह विगाह्यते तुचकितै राज्ञा मनः सेवक' पा० । ३ 'यदनयोविरोधस्त्वया कृत , तन्न साधु विहितम् । यतः सकलमपि वनमिदमाकुलीकृत भवता । ततस्त्व न नीतितत्त्व वेसि ।' पा०1 भेदः]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

नीतिविद्भिरक्तश्च- कार्याण्युत्तमदण्डसाहसफलान्यायाससाध्यानि ये प्रीत्या संशमयन्ति नीतिकुशलाः साम्नैव-ते मन्त्रिणः । निःसाराऽल्पफलानि ये त्वविधिना वाञ्छन्ति दण्डोद्यमै- स्तेषां दुर्नयचेष्टितैर्नरपतेरारोप्यते श्रीस्तुलाम् ॥ ४०७ ।। तद्यदि स्वाम्यभिघातो भविष्यति तर्तिक त्वदीयमन्त्रबुद्धथा क्रियते ?। अथ सञ्जीवको न वध्यते तथाऽप्यभव्यम् । यतः प्राणसन्देहात्तस्य च वधः। तन्मूढ ! कथं त्वं मन्त्रिपदमभिल- षसि ? । सामंसिद्धिं न वेत्सि। तदृथा मनोरथोऽयं ते दण्ड- रुचेः। उक्तश्च- सामादिर्दण्डपर्यन्तो नय. प्रोक्तः स्वयम्भुवा । तेषां दण्डस्तु पापीयांस्तं पश्चाद्विनियोजयेत् ।। ४०८ ।। तथाच- साम्नैव यत्र सिद्धिर्न तत्र दण्डो बुधेन विनियोज्यः । पित्तं यदि शर्करया शाम्यति-कोऽर्थः पटोलेन ? ॥ ४०९॥ तथाच- आदौ सौम प्रयोक्तव्यं पुरुषेण विजानता। सामसाध्यानि कार्याणि विक्रियां यान्ति न क्वचित् ॥४१०॥ मानीति तत्साम्यम् । दण्डोपायसाध्यानि कठिनतराण्यपि महान्ति कार्याणि ये- प्रीत्यैव सामोपायेनैव-साधयन्ति त एवखलु मन्त्रिण, ये नु-सान्त्वसाध्यान्यपि तुच्छान्यपि च कार्याणि दण्डोद्यमेनैव साधयितुमिच्छन्ति-तेपा मन्त्रिणा दुर्नयचेष्टितै =दुष्टनीतिचेष्टितै राज्ञ श्रीस्तुलायामारोप्यते, संशये स्थाप्यते॥४०७॥ मन्त्रबुद्धया भेदोपायप्रयोगेण।अभव्यम्-न युक्तम्। सामसिद्धि-सामोपायेन कार्यसिद्धिम् । दण्डरुचे =दण्डोपायप्रियस्य । युद्धप्रियस्येति यावत् । सामादि = सान्त्वप्रधान । दण्डपर्यन्त =युद्धपर्यन्त ।नय =नीतिमार्ग । स्वयम्भुवा=ब्रह्मणा । अधम । तं दण्डम् । पश्चात् सर्वोपायै. सिद्धयभावे ॥ ४०८ ॥ पित्त-पित्तप्र- 1 'सामनामाऽपि न जानामि'। २ 'तस्माद्दण्ड विवर्जयेत् इति लिखिते रम्यः पाठः । ३ 'साम्मैवादौ प्रयोक्तव्यं कार्याकार्यविचक्षणै'। । १५२

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- न चन्द्रेण न चौपध्या न सूर्येण न वह्निना । साम्नैव विलयं याति विद्वेषिप्रभवं तमः ।। ४११ ।। तथा यत्त्वं मन्त्रित्वमभिलपसि, तदप्ययुक्तम्, यतस्त्वं मन्त्र- गतिं न वेत्सि । पञ्चविधो हि मन्त्रः। स च (१) कर्मणामार- म्भोपायः। (२) पुरुषद्रव्यसम्पत् । (३) देशकालविभागः । (४) विनिपातप्रतीकारः । (५) कार्यसिद्धिश्चेति । सोऽयं स्वाम्यमात्ययोरेकतरस्य किंवा द्वयोरपि विनिपातः समुत्पद्यते लग्नः ? । तद्यदि काचिच्छक्तिरस्ति तद्विचिन्त्यतां विनिपातप्रती. कारः। भिन्नसन्धाने हि मन्त्रिणां वुद्धिपरीक्षा । उक्तञ्च- मन्त्रिणां भिन्नसन्धाने, भिपजां सान्निपातिके । कर्मणि व्यज्यते प्रज्ञा, स्वस्थे को वा न पण्डितः ? ।। ४१२ ॥ । कोप । शरिया मधुरया सितया । पटोलेन-तिक्तौषधिभेदेन । कि प्रयोजनं ? =न प्रयोजनमित्यर्थः । विजानता-पण्डितेन । 'सामसिद्धानी ति गौडा पठन्ति। विक्रिया विकारम् ॥ ४१० ॥ विद्वेषिप्रभवं-रिपुसमुद्भतं। तम -द्वेष , अन्ध- कारश्च । चन्द्रादिभिर्नापयाति, किन्तु सान्त्वेनैवेति भाव ॥ ४११ ॥ मन्त्रगति मन्त्रविधि, मन्त्रप्रकाराश्च । कर्मणामिति । अभीष्टाना कार्याणाम्-आरम्भे-साधने। उपाया. सन्धि- विग्रहादयः । कार्याणा साधने सहायभूताश्च-धनपुरुषादयः, तेषा सम्पत्तिः- समृद्धि । कार्यसाधने देशस्य कालस्य च विभाग -'अस्मिन् काले इदं कर्त्तव्यम्' 'अस्मिन्देशे इदं कर्त्तव्यमिति । विनिपातस्य कार्यसाधनमार्गे आगताया विपत्ते प्रतीकार'-समाधानम् । कार्यस्य साधने सन्धिविग्रहादौ या विपदः सम्भाव्यन्ते तासामादावेव निराकरणमित्यर्थ । कार्यस्य अभीष्टस्य सिद्धिश्चेत्यर्थः । तदुक्तं कामन्दकीये-'सहाया साधनोपाया विभागो देशकालयो । विनिपातप्रतीकार सिद्धि पञ्चाङ्गमिष्यते ॥ इति । सोऽयं = पुरोऽनुभूयमानः। एकतरस्यद्वयोर्मध्ये एकस्य । विनिपातः- विनाश । लग्न समुत्पद्यते मन्त्रप्रयोगानन्तरमेव संलग्न इव समुपदृश्यते । १ 'नोन्मयूखेन नातपेन न रलेन वहना' इति पाठान्तरम् । भेद ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

१५३ तन्मूर्ख ! तत्कर्तुमसमर्थस्त्वं । यतो विपरीतवुद्धिरसि । उक्तश्च- घातयितुमेव नीच' परकार्य वेत्ति न प्रसाधयितुम् । पातयितुमेव शक्ति खोरुद्धर्तुमन्नपिटम् ।। ४१३ ।। अथवा न ते दोषोऽयं । स्वामिनो दोषः, यस्ते वाक्यं श्रद्दधाति । उक्तञ्च- नराधिपा नीचजनानुवर्तिनो बुधोपदिष्टेन पथा न यान्ति ये । विशन्ति ते दुर्गममार्गनिर्गमं सपत्नसम्बाधमनर्थपञ्जरम् ।। ४१४ ॥ तद्यदि त्वमस्य मन्त्री भविष्यति, तदान्योऽपि कश्चिन्नास्य समोपे साधुजनः समेष्यति । उक्तञ्च- गुणालयोऽप्यसन्मन्त्रो नृपतिर्नाधिगम्यते । - प्रसन्नस्वादुसलिलो दुष्टग्राहो यथा ह्रदः ।। ४१५ ॥ तथा शिष्टजनरहितस्य स्वामिनोऽपि नाशो भविष्यति । शक्ति =विनिपातप्रतीकारचिन्तने तव शक्तिरस्ति चेत् । तत्-तर्हि । भिन्न- सन्धाने विकृतसमाधाने (विगडी वात को बनाने में)। तत्-विकृतसमीकरणम्। ( यत क्योकि') विपरीतबुद्धि =असमीक्ष्यकारी, अतत्त्वदर्शी च'। घातयितुं नाशयितुम् । क्वचित्तथैव पाठ । आखो मूषिकस्य । अन्नपिटम् अन्नपिटकम् । .(पिटक = 'पेटी' 'सन्दूख' 'बखार' )। अत्र 'वट' मिति पाठे-मूलकतनादिना वटवृक्ष पातयितुं मूषक प्रभवति, नोत्थापयितुमित्यर्थों बोध्य ॥४१३॥ श्रद्दधाति विश्वसिति । नराधिपा =राजान. । नीचजनानुवर्तिन =दुष्टजना- नुविधायिन सन्त , बुधोपदिष्टेन-सज्जनपण्डितोपदिष्टेन। पथा मार्गेण । अमार्ग- निर्गमम् मार्गानुसन्धानशून्यम्-अतएव दुर्ग=दुर्गम, सपत्नसम्बाध शत्रुसङ्कु- -- लम् अनर्थपञ्जरम् विपज्जालं-प्रविशन्तीति सम्बन्ध ।(पञ्जर=पिंजरा)॥४१४॥ गुणालय =गुणवान् । क्वचित् ‘गुणवान्' इत्येव पाठ । असन्मन्त्री दुष्टमन्त्रिसमन्वित ।नाधिगम्यते-नाश्रीयते । 'विद्वद्भि'रिति शेष । दुष्टग्राह = दुष्टग्राहाश्रित ॥ ४१५॥ १ 'नीचमतानुवर्तिन'। 'नीचमनोऽनुवर्तिन' इति । १५४

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- चित्रास्वादकथै त्यैरनायासितकार्मुकैः । ये रमन्ते नृपास्तेषां रमन्ते रिपवः श्रियम् ॥ ४१६ ॥ तरिक मूर्योपदेशेन ? । केवलं दोष एव न गुणः । उक्तञ्च- नाऽनाम्यं नमते दारु, नाश्मनि स्यात्क्षुरक्रिया। सूचीमुखं विजानीहि नाशिष्यायोपदिश्यते ॥ ४१७ ।। दमनक आह-'कथमेतत् ? । सोऽब्रवीत्- १७. सूचीमुखवानरकथा अस्ति कस्मिश्चित्पर्वतैकदेशे वानरयूथम् । तच्च कदाचि. धेमन्तसमयेऽतिकठोरवातसंस्पर्शवेपमानकलेवरं, तुषारवर्षोद्धत- प्रवपद्धनधारानिपातसमाहतं न कथञ्चिच्छान्तिमगमत् । अथ केचिद्वानरा वह्निकणसदृशानि गुलाफलान्यवचित्य वह्निवाञ्छया फूत्कुर्वन्तः समन्तात्तस्थुः । अथ सूचीमुखो नाम पक्षी तेषां तं वृथायासमवलोक्य प्रोवाच-'भोः ! सर्वे मूर्खा यूयम्, नैते वह्निकणाः, गुलाफलानि एतानि । तत्कि वृथा श्रमेण ? । नैतस्माच्छीतरक्षा भविष्यति, चित्रास्वादकथैः = नानारसाश्रयस्तुतिकथामात्रसारैः । ('खुशामदी-जी हुजूर' 'गप्पी')। अनायासितकार्मुकै =अनभ्यस्तकोदण्डाकर्षणे । अज्ञातशस्त्रास्त्र- प्रयोगैरिति यावत् । रमन्ते प्रसीदन्ति । तेषा स्त्रियमिव-श्रियं-राजलक्ष्मीम् , रिपवो रमन्ते-रमयन्ति । तस्य राज्यं नश्यतीति यावत् ॥ ४१६ ॥ अश्मनिपाषाणे । क्षुरक्रिया क्षुरकर्म। 'सूचीमुख'इति पक्षिविशेष- नामधेयम् । अशिष्याय उपदेशायोग्याय ॥४१॥ तच्च-कपियूथञ्च । अतिकठोर- स्य वातस्य यः संस्पर्श =सम्पर्कस्तेन वेपमानं कलेवरं-वपुर्यस्य तत्तथा। तुपार- वर्षेण उद्धत =दु सह शब्दायमानश्च प्रवर्षन् यो घन -मेघ , तस्य धाराणा १ 'चित्रचाटुकरे रिति । २ 'रमन्ते रिपवः श्रिया पा०। ३ 'न शस्त्र क्रमतेऽश्मनि । मूचीमुख्या इवाऽशिष्ये नोपदेश सुखावहः' । 'न शस्त्रं वहतेऽश्मनि । सूचीमुख विजानीहि योऽशिष्यायोपदिष्टवान्' इति पा० । भेदः]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

तदन्विष्यतां कश्चिनिर्वातो वनप्रदेशो, गुहा वा, गिरिकन्दरोवा, अद्यापि साटोपा मेघा दृश्यन्ते।' अथ तेषामेकतमो वृद्धवानरस्तमुवाच-'भो मूर्ख ! किं तवा- नेव व्यापारेण । तद्गम्यताम् । उक्तञ्च- मुहुर्विनितकर्माणं द्यूतकारं पराजितम् । नालापयेद्विवेकज्ञो यदीच्छेसिद्धिमात्मनः ।। ४१८॥ तथाच- आखेटकं वृथाक्लेशं, मूर्ख व्यसनसंस्थितम् । आलापयति यो मूढः स गच्छति पराभवम् ।। ४१९ ।। सोऽपि तमनादृत्य भूयोऽपि वानराननवरतमाह-भोः ! किं वृथा क्लेशेन ? । अथ यावदसौ न कथञ्चित्प्रलपन्विरमति तावदे - केन वानरेण-व्यर्थश्रमत्वात्कुपितेन-पक्षाभ्यां गृहीत्वा शिलाया- मास्फालित उपरतश्च । अतोऽह ब्रवीमि-'नानाम्यं नमते दारु' इत्यादि ॥१॥ तथा च- उपदेशो हि मूर्खाणां प्रकोपाय न शान्तये । पयःपानं भुजङ्गानां केवलं विपवर्धनम् ।। ४२० ।। निपातेन-पतनेनाहत-ताडितमिति वानरयूथविशेषणम् । हिमवर्षाघातपीडित- वपुरित्यर्थ । अतोऽन्यथाऽपि समाससम्भव । समन्तात् सर्वत । यूयं वानरा । निर्वात =वातरहित । गुहा-गिरिगह्वरमकृत्रिमम् । कन्दर =कृत्रिमं गिरिगह्वरम् । साटोपा =प्रवृद्धवीर्या , वर्षणप्रवणा। (आटोप-'जोश')। अनेन परोपदेशरूपेण । मुहुः - भृश । विनितकर्माणं-निष्फलप्रयत्नम् । पराजितं-द्यूतकारच्च (‘हारा हुआ जुआरी' ) न आलापयेत् न संभाषेत । वृथाक्लेशं निष्फलप्रय- नम् । आखेट क-मृगयुम् । ('शिकारी)। व्यसनसस्थित-विपत्तिग्रस्त, मूर्खञ्च- यो मूर्ख-आलापयति-तेन सह वार्तालापं करोति, स पराभवं गच्छतीत्यर्थ. ॥४१९॥ त-वृद्धवानरम्, अनादृत्य-तदुक्तमविगणय्य । अनवरतं-निरन्तरं । व्यर्थश्रमत्वात् अग्निप्रज्वालनव्यापरस्य तस्य वृथाभूतत्वात् । पक्षाभ्या गृहीत्वा पक्षयोर्गृहीत्वा ('पंख पकडकर')। आस्फालित = पातित ('पटका गया' )।

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- अन्यच्च- उपदेशो न दातव्यो याशे तादृशे जने । पश्य वानरमूर्खेण सुगृही निर्गृही कृतः ॥ ४२१ ।। दमनक आह-'कथमेतत् ? । सोब्रवीत्- १८. वानर-चटकदम्पति-कथा अस्ति कस्मिश्चिद्वनोद्देशे शमीवृक्षः । तस्य लम्बमान- शाखायां कृतावासावरण्यचटकदस्पती वसतः स्म । अथ कदा. चित्तयोः सुखसंस्थयोहेमन्तमेघो मन्दं मन्दं वर्षितुमारब्धः ! अत्रान्तरे कश्चिच्छाखामृगो वातासारसमाहतः प्रोद्भुषित- शरीरो दन्तवीणां वादयन्वेपमानस्तच्छमीमूलमासाद्योपविष्टः । अथ तं तादृशमवलोक्य चटका प्राह-'भो भद्र! हस्तपादसमायुक्तो दृश्यसे पुरुपाकृतिः। शीतेन भिद्यसे मूढ ! कथं न कुरुषे गृहम् ? ॥ ४२२ ॥ एतच्छुत्वा तां वानरः सकोपमाह-'अधमे ! कस्मान्न त्वं मौनव्रता भवसि ? । अहो ! धाष्टर्यमस्याः, अद्य मामुपहसति !। सूचीमुखी दुराचारा रण्डा पण्डितवादिनी। नाशङ्कते प्रजल्पन्ती तत्किमेनां न हन्म्यहम् ।। ४२३ ॥ एवं विचिन्त्य तामाह-'मुग्धे ! कितव ममोपरि चिन्तया? उपरत =मृत । यादृशे तादृशे-पामराय अविज्ञातकुलगीलाय च । चतुर्थ्यर्थ सप्तमी। (चाहे जिसको ) । निर्गृही-गृहविहीन ॥४२१॥ उद्देशे प्रदेशे। शमीवृक्ष =सक्तुफलावृक्षः, ('जाट' का पेड)। हेमन्तमेघ %3D हेमन्तकाले भवो मेघ. । शाखामृग वानर । वातासारसमाहत -गीतेन वायुना चलवता वर्षेण च ताडित । प्रोद्भुषितशरीर =सङ्कुचितगात्र , गदायमानवपुश्च । दन्तवीणा वादयन् दन्तान् दन्तैर्वादयन् (जाडे के मारे दात कटकटाता हुआ)। हस्त- पादसमायुक्त उद्योगसमर्थाऽविकलहस्तपादयुत । भिद्यसे-पीड्यसे । 'खिद्यसे' इति गौडा पठन्ति । अधमे ! पापे ! मौनव्रता वाचयमा ('चुप')। धाष्टर्य= १ 'पण्टिनमानिनी। भेद ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

उक्तश्व- वाच्यं श्रद्धासमेतस्य पृच्छतश्च विशेपतः। प्रोक्तं श्रद्धाविहीनस्य अरण्यरुदितोपमम् ॥ ४२४ ॥ तकि बहुना तावत्,-इदानीमनुभव निजस्य धाय॑स्य फल'-मित्युक्त्वा यत्कुलायस्थितया तयाऽभिहित स तावत्तां शमीमारुह्य तस्यास्तं कुलाय शतधा खण्डशोऽकरोत् । अतोऽहं ब्रवीमि-'उपदेशो न दातव्यः,-' इति । । तन्मूर्ख ! शिक्षापितोऽपि न शिक्षितस्त्वम् । अथवा न ते दोषोऽस्ति, यतः साधोः शिक्षा गुणाय संपद्यते, नाऽसाधोः। उक्तञ्च- कि कैरोत्येव पाण्डित्यमस्थाने विनियोजितम् । अन्धकारप्रतिच्छन्ने घटे दीप इवाऽऽहितः ॥ ४२५ ।। तद्यर्थपाण्डित्यमाश्रित्य मम वचनमशृण्वन्नाऽऽत्मनः शान्ति मपि वेत्सि । तन्ननमपजातस्त्वम् । उक्तञ्च- जातः पुत्रोऽनुजातश्च अतिजातस्तथैव च। अपजातश्च लोकेऽस्मिन्मन्तव्यः शास्त्रवेदिभिः॥ ४२६॥ मातृतुल्यगुणो जातस्त्वनुजातः पितुः समः । अतिजातोऽधिकस्तस्मादपजातोऽधमाधमः ॥४२७॥ निर्लज्जत्वम् । विशेषत =अवश्यमेव । अरण्यरुदितोपमम् वने रोदनमिव निरर्थ- कम् ॥ ४२४ ॥ कुलाय' नीडम् । अभिहित -प्रार्थित । शिक्षापित -उपदि- टोऽपि । त्वं दमनक । पाण्डित्यम-उपदेशादिकौशलम् । पिधानसहिते घटे स्थापितो दीपो यथा न गृहान्धकारनाशकस्तथा मूर्खेऽपात्रे योजित उपदेशो व्यर्थ एवेत्यर्थ ॥ ४२५॥ मम-करटकस्य । आत्मन शान्तिमपि न वेत्सि= वृयैवात्मान क्लेशयसि। विलयं गच्छन्तीमात्मन शान्ति न गणयसि ? अतोऽप- जात =अधमाधमोऽसि । चतुर्विधान्पुत्रानाह-जात इति । तस्मात्-पितु । अप- 1. 'शिक्षा ग्राहितोऽपि'। 'किं करिष्यति पाडित्यमपात्रे प्रतिपादितम् । सपिधान- घटान्तस्थ प्रदीप इव वेश्मनि । इति पाठा०।

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- अप्यात्मनो विनाशं गणयति न खलः परव्यसनहृष्टः । प्रायो मस्तकनाशे समरमुखे नृत्यति कवन्धः ।। ४२८ ॥ अहो ! साध्विमुच्यते- धर्मबुद्धिः कुबुद्धिश्च द्वावेतौ विदितौ मम । पुत्रेण व्यर्थपाण्डित्यात्पिता धूमेन घातितः ॥ ४२९ ।। दमनक आह-कथमेतत् ? । सोऽब्रवीत्- १९. धर्मबुद्धि-पापबुद्धि-कथा कस्मिश्चिदधिष्ठाने धर्मबुद्धिः पापवुद्धिश्चेति द्वे मित्रे प्रति- वसतः स्म । अथ कदाचित्पापबुद्धिना चिन्तितम्-'अहं ताव. मूल् दारियोपेतश्च, तदेनं धर्मबुद्धिमादाय देशान्तरं गत्वाऽ- स्याश्रयेणार्थोपार्जनं कृत्वैनमपि वञ्चयित्वा सुखी भवामि ।' अथान्यस्मिन्नहनि पापवुद्धिर्धर्मवुद्धिप्राह-'भो मित्र! वार्धक- भावे किं त्वमात्मविचेष्टितं स्मैरसि ? । देशान्तरमदृष्ट्वा कां शिशु जनस्य वार्ता कथयिष्यसि ?। उक्तश्च- देशान्तरेषु बहुविधभाषावेशादि येन न ज्ञातम् । भ्रमता धरणीपीठे तस्य फलं जन्मनो व्यर्थम् ।। ४३० ।। विद्यां वित्तं शिल्पंतावन्नाप्नोति मानवः सम्यक् । यावद्जति न भूमौ देशाद्देशान्तरं हृष्टः' ।। ४३१ ।। अथ तस्य तद्वचनमाकर्ण्य प्रदृष्टमनास्तेनैव सह गुरुजना- तथा च- जात. पितुरधमाधम , पितृतोऽतिन्यूनगुण. ॥ ४२७ ॥ स्वसम्वन्धिनो मस्तकस्य नाशे कवन्ध. मस्तकरहितो देहः, नृत्यति, इति हन्त ! परस्य-शिरसो नाशे हर्ष. खलकवन्धस्य ॥ ४२८ ॥ अधिष्ठान नगरे । वार्धकभावे वृद्धावस्थायाम् । आत्मविचेष्टितं स्वकृत्यम्। स्मरसि-स्मरिष्यसि। शिशुजनस्य-स्वपुत्रादिवालेभ्य ।धरणीपीठे-भूतले ॥४३०॥ सम्यकप्रभूतम् । हृष्ट-समुत्सुकः ॥ ४३१॥ १ 'तनयेनाऽतिपाण्डित्या'दिति, मारित' इति चोत्तरार्धे पाठान्तरन् । २ 'स्मरिष्यसि 6 भेद.]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

१५९ नुज्ञातः शुभेऽहनि देशान्तरं प्रस्थितः । तत्र च धर्मबुद्धिप्रभावेण भ्रमता पापबुद्धिना प्रभूततरं वित्तमासादितम् । ततश्च द्वावपि तौ प्रभूतोपार्जितद्रव्यौ प्रहृष्टौ स्वगृहं प्रत्यौत्सुक्येन निवृत्तौ । तथाच- प्राप्तविद्यार्थशिल्पानां । देशान्तरनिवासिनाम् । क्रोशमात्रोऽपि भूभागः शतयोजनवद्भवेत् ।। ४३२ ।। अथ स्वस्थानसमीपवर्तिना पापबुद्धिना धर्मबुद्धिरभिहितः- 'भद्र । न सर्वमेतद्धनं गृहं प्रति नेतुं युज्यते, यतः कुटुम्बिनो बान्धवाश्च प्रार्थयिष्यन्ते, तत्रैव वनगहने क्वापि भूमौ निक्षिप्य किञ्चिन्मात्रमादाय गृहं प्रविशावः । भूयोऽपि प्रयोजने सजाते तन्मात्रं समेत्याऽस्मात्स्थानान्नेष्यावः। उक्तञ्च- न वित्तं दर्शयेत्प्राज्ञः कस्य चित्स्वल्पमप्यहो!। मुनेरपि यतस्तस्य दर्शनाच्चलते मनः ॥ ४३३ ॥ यथाऽऽमिपं जले मत्स्यैर्भक्ष्यते श्वापदैर्भुवि । आकाशे पक्षिभिश्चैव तथा सर्वत्र वित्तवान् ॥ ४३४ ॥ तदाकर्ण्य धर्मवुद्धिराह-'भद्र ! एवं क्रियताम् ।' तथानुष्ठिते द्वावपि तौ स्वगृहं गत्वा सुखेन संस्थितवन्तौ। अथाऽन्यस्मि- नहनि पापबुद्धिर्निशीथेऽटव्यां गत्वा तत्सर्वं वित्तं समादाय गर्त पूरयित्वा स्वभवनं जगाम । अथाऽन्येधुर्धर्मबुद्धि समभ्येत्य प्रोवाच-सखे ! वहुकुटुम्बा वयं वित्ताभावात्सोदामः, तद्गत्वा तत्र स्थाने किञ्चिन्मात्रं धनमानयावः।' सोऽब्रवीत्-'भद्र! एवं क्रियताम् !' प्रभूततर-विपुलं । वित्त-धनम् । आसादितम्-उपाजितम् । औरसुक्येन-उत्कण्ठया । प्राप्ता अर्था विद्या शिल्प च यैस्तेषा=कृतकृत्या- नाम् । भूभाग. प्रदेश । सजाते उपस्थिते । तन्मात्रम् अवशिष्टं धनं । 'ताव- न्मात्र' मिति पाठे यथावश्यकमित्यर्थः । तस्य वित्तस्य ॥४३३॥आमिष मासं। श्वापदै =हिस्रजन्तुभि । तथा सर्वत्र वित्तवान् । 'भक्ष्यते' इति शेष ॥ ४३४ ॥

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- खल्वहम्, अथ द्वावपि गत्वा तत्स्थानं यावत्खनतस्तावद्रिक्तं भाण्डं दृष्टवन्तौ। अत्रान्तरे पापबुद्धिः शिरस्ताडयन्प्रोवाच-'भो धर्म- वुद्धे ! त्वया हृतमेतद्धनं नान्येन, यतो भूयोऽपि गर्ताऽऽपूरणं कृतम् ! तत्प्रयच्छ मे तस्याऽर्धम् । अथवाऽहं राजकुले निवेद- यिष्यामि। स आह- -'भो दुरात्मन् ! मैवं वद,-धर्मवुद्धिः नैतञ्चौरकर्म करोमि । उक्तञ्च- मातृवत्परदाराणि, परद्रव्याणि लोष्टवत् । आत्मवत्सर्वभूतानि वीक्षन्ते धर्मवुद्धयः' ।। ४३५ ।। एवं द्वावपि तौ विवदमानौ धर्माधिकारिणं गतौ-प्रोचतुश्च परस्परं दूषयन्तौ । अथ धर्माधिकरणाऽधिष्ठितपुरुषैर्दिव्यार्थे यावनियोजितौ तावत्पापबुद्धिराह-'अहो ! न सम्यग्दृष्टोऽयं न्यायः । उक्तञ्च- विवादेऽन्विष्यते पत्रं तदभावेऽपि साक्षिणः । साक्ष्यभावात्ततो दिव्यं प्रवदन्ति मनीषिणः ॥ ४३६ ।। तदत्र विपये मम वृक्षदेवताः साक्षीभूतास्तिष्ठन्ति, ता अप्यावयोरेकतरं चौरं साधु वा कथयिष्यन्ति ।' अथ तैः सर्वे रभिहितम्-'भोः !युक्तमुक्तं भवता । उक्तञ्च- एवं यथा तुभ्यं रोचते तथा । सीदामः-क्लेशमनुभवाम । यत इति । यदि चौरेण हृतं स्यात्तदा पुनर्गर्त्तपूरणं तेन न कृतं स्यात् । त्वयैवैतदपहृतमतो गतपूरणं त्वया चौर्यगोपनाय कृतमित्यर्थ । तस्य-हृतस्य धनस्य । लोप्ट'-मृत्ख- ण्डम् । वीक्षन्ते पश्यन्ति ॥ ४३५॥ धर्माधिकारी=विवादनिर्णता, ('जज' )। धर्माधिकरणम् राजकुलम् । (कचहरी 'अदालत')। दिव्यार्थे अग्निस्पर्श-भुजङ्ग- प्रण-तुलारोहण - विपपानाद्यन्यतमत्पदिव्यशपथकरणाय । नियुक्त =आदिष्ट. । न सम्यग्दृष्ट. न यथावन्निीत (ठीक फैसला नहीं हुआ) विवादे कलहे('मुकद्दमा')। पत्रं लेख । अन्विष्यते-प्रमाणतया अन्विष्यते गृह्यतेच । 'साक्षिण:-अन्विष्यन्ते'- १ 'धर्माधिकरणं । २ 'धर्माधिकरणि । ३ 'करिष्यन्ति । पा०। भेद ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

१६० अन्त्यजोऽपि यदा साक्षी विवादे सम्प्रजायते । न तत्र विद्यते दिव्यं किं पुनर्यत्र देवताः ! ॥ ४३७ ॥ तदस्माकमप्यत्र विपये महत्कौतूहलं वर्तते। प्रत्यूषसमये युवाभ्यामप्यस्माभिः सह तत्र वनोद्देशे गन्तव्यम्' इति । एतस्मिन्नन्तरे पापबुद्धिः स्वगृहं गत्वा स्वजनकमुवाच-'तात! प्रभूतोऽयं मयाऽर्थो धर्मबुद्धेश्वोरितः। स च तव वचनेन परिणति गच्छति । अन्यथाऽस्माक प्राणैः सह यास्यति'। स आह-वत्स ! द्रुतंवद येन प्रोच्य तद्रव्य स्थिरतां नयामि।' पापबुद्धिराह-'तात ! अस्ति तत्प्रदेशे महाशमी। तस्यां मह- स्कोटरमस्ति, तत्र त्वं साम्प्रतमेव प्रविश। ततः प्रभाते यदाह सत्यश्रावणं करोमि, तदा त्वया वाच्यं, यद्-'धर्मबुद्धि श्चोरः' इति । तथानुष्ठिते प्रत्यूषे स्नात्वा पापबुद्धिर्धर्मबुद्धिपुर.सरो धर्मा धिकरणिकैः सह तां शमीमभ्येत्य तारस्वरण प्रोवाच- 'आदित्यचन्द्रावनिलोऽनलश्च द्यौर्भूमिरापो हृदयं यमश्च । अहश्च रात्रिश्च उभे च सन्ध्ये धर्मश्च जानाति नरस्य वृत्तम् ।।४३८।। भगवति वनदेवते! आवयोर्मध्ये यश्चौरस्तं कथय ।' अथ पापबुद्धिपिता शमीकोटरस्थः प्रोवाच-भोः । शृणुत ! धर्मबुद्धिना हृतमेतद्धनम्'!। तदाकर्ण्य सर्वे ते राजपुरुषा विस्म- योत्फुल्ललोचना यावद्धर्मबुद्धेर्वित्तहरणोचितं निग्रहं शास्त्रदृष्टयाऽ वलोकयन्ति तावद्धर्मबुद्धिना तच्छमीकोटरं वह्निभोज्यद्रव्यैः परिवेष्ट्य वह्निना सन्दीपितम् । अथ ज्वलति तस्मिञ्शमीकोटरे- - इति सम्बन्ध । साधुम् अचौर ('साहूकार') । परिणति-स्थिरताम् । ('पचना' 'पूर्ण अधिकार मे आता है')। प्राणै सह-मृत्युना सह । तत्प्रदेशे वनप्रदेशे । कोटरं-निष्कुह । (खोखला भाग)। साम्प्रतम् इदानीमेव । सत्यश्रावणम् सत्या- ऽसत्यनिर्णयप्रार्थना । ('धर्मकी दुहाई देना')। तथानुष्टिते-तत्पितरि तत्र गते सति। प्रत्यूषे-प्रभाते । वृत्तम्= चरितम् ॥ ४३८ ॥ विस्मयोत्फुल्ललोचना:=आश्चर्य

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- .. ऽर्धदग्धशरीरः स्फुटितेक्षणः करुणं परिदेवयन्पाप द्धिपिता निश्चक्राम । ततश्च तैः सर्वैः पृष्टः-'भोः किमिदम् ?'। इत्युक्ते स 'पापबुद्धिविचेष्टितं सर्वमिद'मिति निवेदयित्वोपरतः। अथ ते राजपुरुपाः पापवुद्धि शमीशाखायां प्रतिलम्ब्य धर्म- बुद्धिं प्रशस्येदमूचुः-'अहो ! साध्विमुच्यते-- उपायं चिन्तयेत्प्राज्ञस्तथाऽपायं च चिन्तयेत् । पश्यतो बकमूर्खस्य नकुलेन हता वकाः' ।। ४३९ ॥ धर्मबुद्धिः प्राह-'कथमेतत् ? । ते प्रोचुः- २० मूर्खवकनकुलकथा अस्ति करिमश्चिद्धनोद्देशे वहुवकसनाथो वटपादपः । तस्य कोटरे कृष्णसर्पः प्रतिवसति स्म। स च वकवालकानजातपक्षा नपि सदैव भक्षयन्कालं नयति स्म । अथैको चकस्तेन भक्षिता. न्यपत्यानि दृष्ट्वा शिशुवैराग्यात्सरस्तीरमासाद्य वाष्पपूरपूरित नयनोऽधोमुखस्तिष्ठति । तश्च ताक्चेष्टितमवलोक्य कुलीरका प्रोवाच-माम ! किमेवं रुद्यते भवताऽद्य ?' । स आह-'भद्र कि करोमि ? । मम मन्दभाग्यस्य चालकाः कोटरनिवासिना सर्पण भक्षिताः। तदुःखदुःखितोऽहं रोदिमि । तत्कथय मे-यद्यस्ति कश्चिदुपायस्तद्विनाशाय ? ।' तदाकर्ण्य कुलीरकश्चिन्तयामास-अयं तावदस्मजातिसहज वैरी, अतस्तत्तथा सत्यानृतमुपदेशं प्रयच्छामि, यथान्येऽपि विस्फारितनयना । निग्रहंदण्डम् । बहिभोज्यव्य =आशुविदाहितृणलाक्षादि- द्रव्ये । स्फुटितेक्षण-विनष्टनेत्र । परिदेवयन् विलपन् । उपरत -मृत.। प्रति- लम्व्य-तदालम्बनपूर्वकं घातयित्वा । प्रशस्य पारितोषिकादिदानेन सत्कृत्य । अपायम्-विनाश, हानिन ॥ ४४९ ॥ तेन सर्पण । शिशुवैराग्यात्-पुत्रमरणगोकान् । याप्पपरपूरितनयन अश्रुजालाविललोचन । कुलीरक =कर्कटक । ( माम् मम्मा । भद्र भैया ) १ 'तथोपदेश प्रयच्छामि सत्यानृत' । तथाविध मत्यानृत' पा० । भेद.]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

सर्वे वकाः संक्षयमायान्ति । उक्तञ्च- 'नवनीतसमां वाणी कृत्वा चित्तं तु निर्दयम् । तथा प्रबोध्यते शत्रु. सान्वयो म्रियते यथा' ।। ४४०॥ आह च-'माम ! यद्येवं तन्मत्स्यमांसखण्डानि नकुलबिल- द्वारात्सर्पकोटर यावत्प्रक्षिप, यथा नकुलस्तन्मार्गेण गत्वा तं दुष्टसर्प विनाशयति।' अथ तथानुष्ठिते मत्स्यमांसानुसारिणा नकु- लेन तं कृष्णसर्प निहत्य सोऽपि, तबृक्षाश्रयाः सर्वे बकाश्च शनैः शनैभक्षिता । अतो वयं ब्रूमः-'उपायं चिन्तयेत्- 'इति । 8 तदनेन पापवुद्धिना उपायश्चिन्तितो नाऽपायः, ततस्तत्फलं प्राप्तम् ।' अतोऽहं ब्रवीमि-धर्मबुद्धिः कुबुद्धिश्च-' इति । एवं मूढ ! त्वयाऽप्युपायश्चिन्तितो नाऽपायः, पापबुद्धिवत् । तन्न भवसि त्वं सजना, केवलं पापवुद्धिरसि । ज्ञातो मया, स्वामिन प्राणसन्देहानयनात् । प्रकटीकृतं त्वया स्वयमेवात्मनो दुष्टत्वं, कौटिल्यञ्च । अथवा साध्विमुच्यते- यत्नादपि कः पश्येच्छिखिनामाहारनि सरणमार्गम् । यदि जलध्वनिमुदितास्त एव मूढा न नृत्येयुः ।। ४४१ ।। यदि त्वं स्वामिनमेनां दशां नयसि! तदस्मद्विधस्य का गणना ? । तस्मान्ममासनेन भवता न भाव्यम् । उक्तञ्च- तद्विनाशाय-सर्पनाशाय । सत्यानृत-कपटपूर्ण सत्य । सत्यमिव-हितकारकमिव-. भासमानमपि परिणामे हानिकारकम् । नवनीत हैयह्नवीन= ('नौनी घी' 'मक्खन')। सान्वय सपुत्रकलत्रभृत्यपरिवार ॥४४०॥ त्वया दमनकेन । स्वामिन =पिङ्गलकस्य । युद्धे हि प्राणाना सन्देह स्फुट एवेत्याशय । शिखि- नाम्-मयूराणाम् । आहारनिस्सरणमार्ग-मलनिर्गमनद्वार । गुदम् । वहभारावृत- त्वात्तगुदस्येति भाव । जलदध्वनिमुदिता =मेघध्वनि श्रवणहर्पिता । नृत्ये वहभार- स्योचैरुत्थापनान्मलनिर्गमनमार्ग (स्वगुदच्छिद) तै स्वयमेवात्मनश्चञ्चल्यात्प्रकटी- क्रियते इत्याशय ॥ ४४१ ॥ 4

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- तुलां लोहसहस्रस्य यत्र खादन्ति मूपिकाः ।। राजस्तत्र हरेच्छयेनो वालकं नात्र संशयः ॥ ४४२॥ दमनक आह-'कथमेतत् ?' । सोऽब्रवीत्- २१. लौहतुलावणिवपुत्रकथा अस्ति कस्मिंश्चिदधिष्टाने जीर्णधनो (नाडुको) नाम वणि- क्पुत्रः । स च विभवक्षयाद्देशान्तरगमनमना व्यचिन्तयत्- यत्र देशेऽथवा स्थाने भोगा भुक्ता स्ववीर्यतः । तस्मिन्विभवहीनो यो वसेत्स पुरुपाधमः ।। ४४३ ॥ तथा च-येनाहङ्कारयुक्तेन चिरं विलसितं पुरा। दीनं वदति तत्रैव यः परेपां-स निन्दितः ॥ ४४४ ॥ तस्य च गृहे लोहपलसहस्रघटिता पूर्वपुरुपोपार्जिता तुला ऽऽसीत् । तां च कस्यचिच्छ्रेष्ठिनो गृहे निक्षेपभूतां कृत्वा देशा न्तरं प्रस्थितः । ततः सुचिरं कालं देशान्तरं यथेच्छया भ्रान्त्वा पुनः स्वपुरमागत्य तं श्रेष्ठिनमुवाच-भोः श्रेष्ठिन् ! दीयतां मे सा निक्षेपतुला। स आह-भोः ! नास्ति सा त्वदीया तुला, मूपिकैक्षिते'ति। जीर्णधन आह-भोः ! श्रेष्ठिन् ! नास्ति दोषस्ते यदि मूपिकैर्भ- क्षितेति । ईडगेवायं संसारः, न किञ्चिदत्र शाश्वतमस्ति । परमहं नद्यां स्मानार्थ गमिष्यामि, तत्त्वमात्मीयं शिशुमेनं धनदेवनामानं मया सह स्नानोपकरणहस्तं प्रेषय-इति । सोऽपि निजचौर्य- शैद्धितः स्वपुत्रमुवाच-'वत्स! पितृव्योऽयं तव स्नानार्थ यास्यति, तुलां-तोलनसाधनम् ('तराजू' 'तखडी')। लोहसहस्रस्य-लोहपलसह- स्रस्य, ( पल-१ छटाक, १००० पल-१ मण २२॥ सेर )। हे राजन् ! तत्र तस्मिन् देशे ग्रामे वा ॥ ४४२ ॥ अधिष्टाने ग्रामे । 'जीर्णधन' इत्यस्य स्थाने 'नाडुक' इति पुस्तकान्तरे पाठ । विभवक्षयात् । विलसित-सुखेन स्थितम् । परेषा पुरतो दीनं वसति-तिष्ठति । वसतीत्यत्र वदतीति पाठान्तरम् ।। ४४४ ॥ १ 'श्येनः कुभरहत्तन, कि चित्रं यदि पुत्रहत्' इति पा० । २ चौर्यभयात्तस्य शक्षितः' इति मुद्रिनः पाठ । भेद.]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

१६५ तद्गम्यतामनेन सार्ध स्नानोपकरणमादाय'-इति । अहो ! साध्वि- दमुच्यते- न भक्त्या कस्यचित्कोऽपि प्रियं प्रकुरुते नरः। मुक्त्वा भयं प्रलोभं वा कार्यकारणमेव वा ॥४४५॥ तथाच- अत्यादरो भवेद्यन कार्यकारणवर्जितः । तत्राऽऽशङ्का प्रकर्तव्या परिणामे सुखावहा॥ ४४६ ।। अथाऽसौ वणिक्शिशुः स्नानोपकरणमादाय प्रहृष्टमनास्ते नाऽभ्यागतेन सह प्रस्थितः। तथानुष्ठिते स वणिक्स्नात्वा तं शिशुं गिरिगुहायां प्रक्षिप्य तद्वारं बृहच्छिलयाऽऽच्छाद्य सत्वरं गृहमागत । पृष्टश्च तेन वणिजा-'भोः ! अभ्यागत ! कथ्यतां कुत्र मे शिशुर्यस्त्वया सह नदीं गतः ?'-इति । स आह-'नदीतटात्स श्येनेन हृतः' इति । श्रेष्ठयाह-'मिथ्यावादिन् ! किं क्वचिच्छयेनो बालं हर्तुं शक्नोति ? । तत्समर्पय मे सुतम् , अन्यथा राजकुले निवेदयिष्यामि'-इति । स आह 'भोः ! सत्यवादिन् ! यथा श्येनो बालं न नयति,-तथा मूषिका अपि लोहतुलासहस्रघटितां तुलां न भक्षयन्ति, तदर्पय मे तुलाम् , यदि दारकेण प्रयोजनम्।' एवन्तौ विवदमानौ द्वावपि राजकुलं गतौ । तत्र श्रेष्ठी तार- स्वरेण प्रोवाच-भोः अब्रह्मण्यम् ! अब्रह्मण्यम् ! मम शिशुरनेन चौरेणाऽपहृतः'। अथ धर्माधिकारिणस्तमूचुः-भोः ! समयतां श्रेष्ठिसुतः।' स आह-'कि करोमि ? 1 पश्यतोमे नदीतटाच्छयेनेनापहृतः 'लोहपलसहस्रघटिते' त्यस्य स्थाने-लोहमारघटित ति क्वचित्पाठ । निक्षेप = 'न्यास । ('धरोहर' )। निक्षेपतुला निक्षेपभूता तुला । शाश्वत स्थिरम् । तत्= तस्मात् । स्नानोपकारण धौतवत्रादि । कार्यकारणम् प्रयोजनादिकम् ('मतलब') ॥ ४४५ ॥ श्येनः पत्री ('वाज' ) । दारकेण वालकेन । अब्रह्मण्यम्-महान- १ 'भयावहा' 'असुखावहा' 'अभयावहेति च पाठान्तराणि । २ (न्यास 'गहना धरना' कर्जा लेने के लिये )। १६६

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- 1 शिशुः। तच्छ्रुत्वा ते प्रोचुः-'भोः ! न सत्यमभिहितं भवता, किं श्येनः शिशुं हर्तुं समर्थो भवति ?' । स आह-'भो भोः ! श्रूयतां मद्वचः- तुलां लोहसहस्रस्य यत्र खादन्ति मूपिकाः । 'राजंस्तत्र हरेच्छथेनो वालकं नात्र संशयः ॥ ४४७ ॥ ते प्रोचुः-'कथमेतत् ?' । ततः स (श्रेष्ठी--सभ्यानामने आदितः सर्व वृत्तान्तं निवेदयामास । ततस्तैर्विहस्य द्वावपि तो परस्परं संबोध्य तुलाशिशुप्रदानेन सन्तोषितौ । अतोऽहं ब्रवीमि- 'तुलां लोहसहस्रस्य-' इति । । तन्मूर्ख ! सञ्जीवकप्रसाद- मसहमानेन त्वयैतत्कृतम् । अहो साध्विदमुच्यते- प्रायेणाऽत्र कुलान्वितं कुकुलजाः, स्त्रीवल्लभं दुर्भगा, दातारं कृपणा, ऋजूननृजवस्तेजस्विनं कातराः। वैरूप्योपहताश्च कान्तवपुपं, सौख्यस्थितं दुःस्थिता, नानाशास्त्रविचक्षणञ्च पुरुपं निन्दन्ति मूर्खाः सदा ॥४४८॥ तथा च-मूर्खाणां पण्डिता द्वेष्या, निर्धनाना सहाधनाः । तिनः पापशीलानामसतीनां कुलस्त्रियः ॥ ४४९ ॥ तन्मूर्ख ! त्वया हितमप्यहितं कृतम् । उक्तञ्च- पण्डितोऽपि वरं शत्रुर्न मूर्यो हितकारकः । वानरेण हतो राजा, विप्राश्चौरेण रक्षिताः ।।४५० ॥ दमनक आह-'कथमेतत् । सोऽब्रवीत्- २२. नृपसेवकवानर-कथा कस्यचिद्राज्ञो नित्यं वानरोऽतिभक्तिपरोऽगसेवकोऽन्तः- न्यायः। ('दुहाई सरकार की' ) सभ्याना=निणेतृणा ('जज मजिस्ट्रेट' )। संवोध्य-उपदिश्य । ('समझा-बुझाकर')। खीवल्लभ-स्त्रीप्रिय, दुर्भगाः- कुलटा., असौभाग्यशालिन्यश्च ॥ ४४८ ॥ १'वित्त स्थितं निर्धना'। २'धर्माश्य पापिनः' । १ न तु मित्रमपण्टितम् । स्ववध्याय नृतश्वीरो वानरेण इनो नृपः' पा० । भेद ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

१६७ पुरेऽप्रतिपिद्धप्रसरोऽतिविश्वासस्थानमभूत् । एकदा राज्ञो निद्रागतस्य वानरे व्यञ्जनं नीत्वा वायुं विधति राज्ञो वक्षः- स्थलोपरि मक्षिकोपविष्टा । व्यजनेन मुहुर्मुहुनिपिध्यमानापि पुनः पुनस्तत्रैवोपविशति । ततस्तेन स्वभावचपलेन मूर्खेण वानरेण क्रुद्धेन सता तीक्ष्णं खगमादाय तस्या उपरि प्रहारो विहितः। ततो मक्षिकोड्डीय गता तेन शितधारणाऽसिना राज्ञो वक्षो द्विधा जातं, राजा मृतश्च । तस्माच्चिरायुरिच्छता नृपेण मूल्ऽनुचरो न रक्षणीयः। अपरम्-एकस्मिनगरे कोऽपि विप्रो महाविद्वान्-परं पूर्व- जन्मयोगेन चौरो वर्तते। स तस्मिन्पुरेऽन्यदेशादागतांश्चतुरो विप्रान्वहूनि वस्तूनि विक्रीणतो दृष्ट्वा चिन्तितवान्-'अहो ! केनोपायेनैपां धनं लभे?' । इति विचिन्त्य तेषां पुरोऽनेकानि शास्त्रोक्तानि चातिप्रियाणि मधुराणि वचनानि जल्पता तेपां मनसि विश्वासमुत्पाद्य सेवा कर्तुमारब्धा । अथवा साध्वि- दमुच्यते- असती भवति सलज्जा क्षारं नीरञ्च शीतलं भवति । दम्भी भवति विवेकी प्रियवक्ता भवति धूर्तजनः ॥ ४५१ ।। अथ तस्मिन्सेवां कुर्वति तैविप्रैः सर्ववस्तूनि विक्रीय बहु- मूल्यानि रत्नानि क्रीतानि । ततस्तानि जवामध्ये तत्समक्षं प्रक्षिप्य स्वदेशं प्रति गन्तुमुद्यमो विहितः । ततः स धूर्तविप्रस्ता- विप्रान् गन्तुमुद्यतान्प्रेक्ष्य चिन्ताव्याकुलितमनाः सञ्जातः । 'अहो ! धनमतन्न किंचिन्मम चटितम् । अथैभिः सह यामि, पथि क्वापि विपं दत्त्वैतान्निहत्य सर्वरत्नानि गृह्णामि ।'- -इति विचिन्त्य तेपामग्रेसकरुणं विलप्यैवमाह-'भो मित्राणि ! यूयं मामेकाकिनं मुक्त्वा गन्तुमुद्यता, तन्मे मनो भवद्भिः सह अगसेवक =शरीररक्षक । अप्रतिपिद्ध प्रसरो यस्यासौ तथा अनवरुद्ध- गमन । तत्रैव वक्षसि । तस्या =मक्षिकाया । पुर: अग्रे। तत्समक्ष पश्यतश्चौरस्य पुरत । चटितम् हस्ते लग्नम् । १६८

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- नहपाशेन बद्धं भवद्विरहनाम्नैव तथाऽऽकुलं सञ्जातं, यथा धृति क्वापि न धत्ते, यूयमनुग्रहं विधाय सहायभूतं मामपि सहैव नयत । तद्वचः श्रुत्वा ते करुणाचित्तास्तेन सममेव स्वदेश प्रति प्रस्थिताः। अथाऽध्वनि तेषां पञ्चानामपि पल्लीपुरमध्ये व्रजतां ध्वाहाः कथयितुमारब्धाः-रे रे किराताः । धावत धावत ! सपादलक्ष- धनिनो यान्ति, एतानिहत्य धनं नयत' !!। तत. किराते;- वचनमाकर्ण्य सत्वरं गत्वा ते विप्रा लगुडप्रहारैर्जर्जरीकृत्य वस्त्राणि मोचयित्वा विलोकिताः, परं धनं किञ्चिन्न लब्धम् । तदा तैः किरातैरभिहितम्-'भोः पान्थाः! पुरा कदापि ध्वाल- वचनमनृतं नासीत् , ततो भवता सन्निधौ क्वापि धनं विद्यते तदर्पयत, अन्यथा सर्वेषामपि वधं विधाय चर्म विदार्य प्रत्यङ्ग प्रेक्ष्य धनं नेष्यामः-'इति । तदा तेषामीदृशं वचनमाकर्ण्य चौरविप्रेण मनसि चिन्ति- तम्-'यदैषां विप्राणां वधं विधायाऽङ्गं विलोक्य रत्नानि नेष्यन्ति, तदा मामपि वधिष्यन्ति । ततोऽहं पूर्वमेवात्मानमरत्नं समप्यतान रक्षामि । उक्तञ्च- मृत्योविभेपि किं वाल ! न स भीतं विमुञ्चति । अद्य वाऽब्दशतान्ते वा मृत्युबै प्राणिनां ध्रुवः ।। ४५२ ॥ तथा च- गवार्थ ब्राह्मणार्थे च प्राणत्यागं करोति यः । सूर्यस्य मण्डलं भित्त्वा स याति परमां गतिम ।। ।। ४५३ ॥ -इति निश्चित्याऽभिहितञ्च-भोः किराताः! यद्येव ततो मां पूर्व निहत्य विलोकयत'-इति। ततस्तैस्तथाऽनुष्टिते तं धन- - 'चढित मिति पाठान्तरम् । ('हमारे हाथ कुछ भी न चटा')। धृति-वर्यम् । पल्लीपुरमध्ये किरातपुरमध्ये । ध्वाझा =काका । ( सपादलक्षधनिन. सवालाख के धनी)। मोचयित्वा-पृथकृत्य ('नलासी लेकर')। अन्त=मिया। अरनंभेद.]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

१६९ रहितमवलोक्याऽपरे चत्वारोऽपि मुक्ताः । अतोऽहं ब्रवीमि- 'पण्डितोऽपि वर शत्रुः-'इति । अथैवं संवदतोस्तयोः सञ्जीवकः क्षणमेकं पिङ्गलकेन सह युद्धं कृत्वा तस्य खरनखरमहाराभिहतो गतासुर्वसुन्धरापोठे निपपात। अथ तं गतासुमवलोक्य पिङ्गलकस्तद्गुणस्मरणार्द्रहृदयः प्रोवाच-'भो. । अयुक्तं मया पापेन कृतं सञ्जीवकं व्यापादयता । यतो विश्वासघातादन्यन्नास्ति पापतर कर्म । उक्तञ्च- मित्रद्रोही कृतन्नश्च यश्च विश्वासघातकः । ते नरा नरकं यान्ति यावच्चन्द्रदिवाकरौ ।। ४५४ ॥ भूमिक्षये राजविनाश एव भृत्यस्य वा बुद्धिमतो विनाशे । नोयुक्तमुक्तं ह्यनयोः समत्वं, नष्टापि भूमिः सुलभा न भृत्याः॥४५५।। तथा मया सभामध्ये स सदैव प्रशंसितः । ततिक कथयि प्यामि तेषामग्रतः। ? उक्तञ्च- उक्तो भवति यः पूर्व 'गुणवा' निति संसदि । न तस्य दोपो वक्तव्यः प्रतिज्ञाभङ्गभीरुणा॥ ४५६ ।। एवं वहुविध प्रलपन्तं दमनकः समेत्य सहर्षमिदमाह- 'देव ! कातरतमस्तवैष न्यायो, यद्-द्रोहकारिणं शष्पभुजं हत्वेत्थं शोचसि !। तन्नैतदुपपन्नं भूभुजाम् । उक्तञ्च- पिता वा यदि वा भ्राता पुत्रो भार्याऽथवा सुहृत् । प्राणद्रोहं यदा गच्छेद्धन्तव्यो, नास्ति पातकम् ।। ४५७ ॥ रत्नरहितम् । तथानुष्ठिते-पण्डितचौरे हते सति । गतासु =मृत सन् । पापेन= पापशीलेन । भूमिक्षये-सति राजविनाश एव-राज्ञो विनाश एव मन्तव्य । किञ्च योग्यस्य मृत्यस्य विनाशे च राजविनाशो मन्तव्य । परमनयोभूमिमृत्य- योर्विनाशयो समता न, यतो नष्टापि भूमि 'सुलभा, परं नष्टा भृत्या न सुलभा इति सम्वन्ध ॥ ४५५ ॥ तेषां सभ्यानाम् । यदा राजप्राणद्रोहं गच्छेत् राज- वधोद्यत स्यात्तदा सोऽवश्यं हन्तव्य , तत्र हते पातक नास्तीत्यर्थ ॥ ४५७ ॥

• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र- तथाच- राजा घृणी, ब्राह्मणः सर्वभक्षी स्त्री चाऽत्रपा, दुष्टमतिः सहायः । प्रेष्यः प्रतीपोऽधिकृतः प्रमादी, त्याज्या अमी, यश्च कृतं न वेत्ति ।। ४५८ ॥ अपि च- सत्याऽनृता च परुपा प्रियवादिनी च हिंस्रा दयालुरपि चाऽर्थपरा वदान्या । भूरिव्यया प्रचुरवित्तसमागमा च वेश्याङ्गनेव नृपनीतिरनेकरूपा ।। ४५९ ।। अपि च- अकृतोपद्रवः कश्चिन्महानपि न पूज्यते । पूजयन्ति नरा नागान्न ताय नागघातिनम् ॥४६॥ तथाच- अशोच्यानन्वशोचस्त्वं प्रज्ञावादांश्च मापसे । गतासूनगतासुंश्च नाऽनुशोचन्ति पण्डिताः ॥४६१।। घृणी-दयावान् । अत्रपा=निर्लज्जा । सहाय =अनुचरः मित्रञ्च । प्रेप्या भृत्य. । प्रतीप.-विरुद्ध । अधिकृत अधिकारारुढ । (अफसर) प्रमादी अनवधानपरः । ('वेपरवाह' )। कृतं न वेत्ति-कृतघ्नः ।। सत्यासत्यवदवभासमानाऽपि । अनृता-कूटकपटकुटिला । प्रियवादिनी प्रियंवदाऽपि, परुषा-कठोरा । दयाल =दयापराऽपि । हिला हिंसापरा । अर्थ- परा-धनलोलुपा । वदान्या दानपरा च । नित्यव्ययेति पाठान्तरम् । भूरिव्यया, बहुलायव्ययवती च । नृपनीति =राजनीति । अनेकरूपा-विरोधिनानागुणवती ।। ॥ ४५९ ॥ महानपि पूजनीयगुणोपेतोऽपि । अकृतोपद्वः अलंगद.। नागान्- सर्पान् । तार्थ्य-गरुडम् ॥ ४६० ।। प्रज्ञावादान्=पाण्डित्यपूर्णानि वाक्यानि। ('बहुत बढ बढ कर बोलते हो')। गतासून्-मृतान् । अगतासून् जीवतोऽपि लोकान् ॥ ४६१ ॥ भेदः]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

एवन्तेन सम्बोधितः पिङ्गलकः सञ्जीवकशोकं त्यक्त्वा दमनकसाचिव्येन राज्यमकरोत् ॥ * इति श्रीविष्णुशर्मविरचिते पञ्चतन्त्रे मित्रभेदंनाम प्रथमं तन्त्रम् । तेन-दमनकेन। संबोधित =सम्यक् प्रबोधित । सान्त्वित । दमनक- साचिव्येन-दमनकं सचिव कृत्वा । राज्यम्-काननसाम्राज्यम् । मित्रभेदमिति । मित्रयोर्भेदो यस्मिंस्तन्त्रे तन्मित्रभेदमिति विग्रह । मित्र- भेद इति पाठे तु-मित्रयोर्मित्राणा वा भेद -मित्रभेद । उपचाराच्च कथाशोऽपि, मित्रभेद इत्युच्यते इत्यववेयमिति शिवम् ॥ इति श्रीजगद्विदितमाहात्म्य-षट्शास्त्रवाचस्पति-मरुमण्डलमार्तण्ड पण्डितराज- श्रीस्नेहिरामशास्त्रिणा पौत्रेण, 'प्रतिवादिभयङ्करभयङ्कर'-विद्यावाचस्पति- न्यायशास्त्राचार्य-श्री शिवनारायणशास्त्रिणां पुत्रेण, श्रीगुरुप्रसादशास्त्रिणा विरचिताया पञ्चतन्त्रा- ऽभिनवराजलक्ष्म्या मित्रभेदं नाम प्रथमं तन्त्रम् । १७२

• पञ्चतन्त्रम् *

[ २ मित्र- अथ मित्रसम्प्राप्तिः अथेदमारभ्यते मित्रसंप्राप्ति म द्वितीयं तन्त्रं, यस्यायमा- दिमः श्लोकः- असाधना अपि प्राज्ञा बुद्धिमन्तो बहुश्रुताः । साधयन्त्याशु कार्याणि काकाऽऽखुमृगंकूर्मवत् ॥ १॥ तद्यथाऽनुश्रूयते-'अस्ति दाक्षिणात्ये जनपदे महिलारोप्यं नाम नगरम् । तस्य नातिदूरस्थो महोच्छ्रायवान्, नानाविहङ्गो- पभुक्तफलः, कीटैरावृतकोटरश्छायाश्वासितपथिकजनसमूहो -न्यग्रोधपादपो महान् । अथवा युक्तम्- छायासुप्तमृगः शकुन्तनिवहैविप्वग्विलुप्तच्छदः कीटैरावृतकोटरः कपिकुलैः स्कन्धे कृतप्रश्रयः । विश्रब्धं मधुपैर्निपीतकुसुमः श्लाघ्यः स एव द्रुमः सर्वाङ्गबहुसत्त्वसङ्गसुखदो भूभारभूतोऽपरः ॥२॥

• श्रीगुरुप्रसादशास्त्रिविरचिता अभिनवराजलक्ष्मीः *

वाचस्पत्यवतारश्रीस्नेहिरामजिशास्त्रिणाम् । मरुमण्डलमार्तण्डपादपकजयोर्भजे ॥१॥ असाधना: साधनोपायहीना. । बहुश्रुता =व्यवहारकुशला. । श्रुतमम्पन्ना ॥१॥ महोच्छ्रायवान् अतिविशाल. । 'नगाद्यारोह उच्छ्राय' इत्यमरः । नाना- विहङ्गोपभुक्तफल =अनेकपवृक्षिन्दास्वादितफल । छायया आश्वासिता. सन्तो- षिताः-पथिकजनसमूहा येनासो तथा । छायायामाश्वासिता. परिश्रान्ता इति वा । न्यग्रोधपादप वटवृक्षः । छायेति । छायाविश्रान्तहरिण.। शकुन्तानां पक्षिणा, निवहै वृन्दै, विष्वक-समन्तात्, विलुप्ताः छिन्ना , छदाः पर्णानि यस्यानी तथाभूत । कीट-सर्पादिभि. आवृतानि-पूर्णानि, कोटराणि यस्मानी तथा । कपिकुलै =वानरयूथै., स्कन्धे प्रकाण्टे, कृत.-प्रश्रयः प्रणयो निवासश्च यस्यामा १. 'काककूर्ममृगावत्' । २ 'निवहरालोननीलच्छद' ति पाठान्तरम् । आलाना: च्याप्ता नीलच्छदाः स्निग्धनीलपत्राणि यस्येति विग्रहः। सम्प्राप्ति ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

१७३- तत्र च लघुपतनको नाम वायसः प्रतिवसति स्म । स कदाचित्प्राणयात्रार्थ पुरमुद्दिश्य प्रचलितो यावत्पश्यति,तावजा- लहस्तोऽतिकृष्णतनु स्फुटितचरण ऊर्ध्वकेशो यमकिडराकारो नरः सम्मुखो बभूव । अथ तं दृष्ट्वा शङ्कितमना व्यचिन्तयत्- 'यदयं दुरात्माऽद्य ममाश्रयवटपादपसंमुखोऽभ्येति, तन्न ज्ञायते, किमद्य वटवासिनां विहङ्गमानां सङ्ख्यो भविष्यति । एवं बहु- विधं विचिन्त्य तत्क्षणानिवृत्य तमेव वटपादपं गत्वा सर्वान्वि हङ्गमान्प्रोवाच-भोः ! अयं दुरात्मालुब्धको जालतण्डुलहस्तः- समभ्येति, तत्सर्वथा तस्य न विश्वसनीयम् , एप जाल प्रसार्य तण्डुलान्प्रक्षेप्स्यति, ते तण्डुला भवद्भिः सर्वैरपि कालकूट- सदृशा द्रष्टव्याः'। एवं वदतस्तस्य स लुब्धकस्तत्र वटतले आगत्य जालं प्रसार्य सिन्दुवारसदृशास्तण्डुलान्प्रक्षिप्य नातिदूरं गत्वा निभृतः स्थितः। अथ ये पक्षिणस्तत्र स्थितास्ते लघु. पतनकवाक्यार्गलया निवारितास्तांस्तण्डुलान् हालाहलाकुरा- निव वीक्षमाणा निभृतास्तस्थुः। अत्रान्तरे चित्रग्रीवो नाम कपोतराजःसहस्रपरिवारः प्राण- यात्रार्थ परिभ्रमंस्तांस्तण्डुलान्दूरतोऽपि पश्यलघुपतनकेन निवा- र्यमाणोऽपि जिह्वालौल्याद्भक्षणार्थमपतत्, सपरिवारो निबद्धश्च। अथवा साध्विदमुच्यते- तथा । मधुपै मृङ्गै । 'विश्रब्ध'मिति क्रियाविशेषणम् । स एव द्रुम लाघ्यो य. सर्वाङ्ग-वहुसत्त्वसङ्गसुखद =नानाजन्तुविश्रामसुखद । अपर =इतोऽन्यादृशस्तु भूभारभूत एवेत्यर्थ ॥ २ ॥ वायसः=काक । प्राणयात्रार्थ भोजनोपार्जनाय । स्फुटितचरण =विदीर्णपाद । यमेति । यमदूतसन्निभ इत्यर्थ । आश्रयेति । मन्निवासवटवृक्षसम्मुख इत्यर्थ । संक्षय =विनाश । तमेव-स्वनिवासभूतम् । लुब्धक =व्याध । कालकूट तीक्ष्णविपभेद । सिन्दुवारसदृशान् निर्गुण्डीसह- शान्, ईषद्रक्तान् । निमृत -प्रच्छन्न । तत्र-वटपादपे। लघुपतनकवाक्यमेव- अर्गला=निरोधदण्ड , तया हालाहलाकुरानिव-तीक्ष्णविषाङ्कुरानिव । निमृता = विनीता इव । (चुप चाप ) । 'निभृतविनीतप्रश्रिता समा' इत्यमर ।

• पञ्चतन्त्रम् *

[२ मित्र-

जिह्वालौल्यप्रसक्तानां जलमध्यनिवासिनाम् ।

अचिन्तितो वधोऽज्ञाना मीनानामिव जायते ।।३।। पौलस्त्यः कथमन्यदारहरणे दोपं न विज्ञातवान् ? रामेणापि कथं न हेमहरिणस्यासम्भवो लक्षितः १ । अक्षैश्चापि युधिष्ठिरेण सहसा प्राप्तो ह्यनर्थः कथं ?, प्रत्यासन्नविपत्तिमूढमनसां प्रायोः मतिः क्षोयते ॥४॥ तथाच- कृतान्तपाशबद्धानां दैवोपहतचेतसाम् । बुद्धयः कुब्जगामिन्यो भवन्ति महतामपि ॥५॥ अत्रान्तरे लुब्धकस्तान्बद्धान्विज्ञाय प्रहृष्टमनाः प्रोद्यतयष्टि- स्तद्वधार्थ प्रधावितः। चित्रग्रीवोऽप्यात्मानं सपरिवारं बद्ध मत्वा लुब्धकमायान्तं दृष्ट्वा तान्कपोतानूचे-अहो न भेतव्यम् ! उक्तञ्च- व्यसनेष्वेव सर्वेषु यस्य बुद्धिर्न हीयते । स तेपां पारमभ्येति तत्प्रभावादसंशयम् ॥ ६॥ संपत्तौ च विपत्तौ च महतामेकरूपता। उदये सविता रक्तो रक्तश्चाऽस्तमये तथा ॥ ७ ॥ तत्सर्वे वयं हेलयोड्डीय सपाशजाला अस्याऽदर्शनं गत्वा जिह्रालोल्यप्रसक्तानाम् स्वाद लुब्धाना, अज्ञाना, जलमध्यनिवासिना मीना- नामिव जडमध्यनिवासिनाम् । (जल-जड) अचिन्तित -अतर्कित , वधो जायते ॥३॥ पौलस्त्य =रावण । अन्यदारहरणे-सीताहरणे । लक्षित =जात । अझै = पाशकै । अनर्थ , राजनाशरूप । क्षीयते नश्यति ॥४॥ कृतान्त. यम । कुब्ज गामिन्य. विकलगमना , विपरीता , कुण्ठिता इति यावत् ॥५॥ तद्वधार्थ कपोत- वधार्थम् । हीयते अवसीदति । तेषा-व्यसनानाम्। तत्प्रभावात्-युद्धिसाम- र्थ्यात् ॥ एकरूपता सादृश्यम् । रक्त रक्तवर्ण , अनुरक्तश्च ॥ ७ ॥ हेल या= १ 'दैवेनाविष्टचेनमा मिति पाठान्तरम्। २ 'पारमभ्येत्य प्राप्तानि परम नुख'भिति पा० सम्प्राप्तिः] १अ भिनवराजलक्ष्मीविराजितम् * १७५ मुक्ति प्राप्नुमः । अथ चेद्भयविक्लवाः सन्तो हेलया समुत्पातं न करिष्यथ, ततो मृत्युमवाप्स्यथ । उक्तञ्च- तनवोऽप्यायता नित्य तन्तवो बहुलाः समाः । बहून्बहुत्वादायासान्सहन्तीत्युपमा सताम् ॥८॥ तथाऽनुष्ठिते लुब्धको जालमादायाऽऽकाशे गच्छतां तेषां पृष्ठतो भूमिस्थोऽपि पर्यधावत् । तत ऊर्धाननः श्लोकमेनमपठत्- 'जालमादाय गच्छन्ति संहताः पक्षिणोऽप्यमी । यावच्च विवदिष्यन्ति पंतिष्यन्ति न संशय'॥९॥ लघुपतनकोऽपि प्राणयात्राक्रियां त्यक्त्वा 'किमत्र भवि- प्यतीति कुतूहलात्तत्पृष्ठतोऽनुसरति । अथ दृष्टरगोचरतां गतान् विज्ञाय लुब्धको निराशः श्लोकमपठत् । उक्तञ्च- नहि भवति यन्न भाव्यं, भवति च भाव्यं विनापि यत्नेन । करतलगतमपि नश्यति, यस्य हि भवितव्यता नास्ति ॥१०॥ तथा च- पराङ्मुखे विधौ चेत्स्यात्कथंचिद्रविणोदयः । तत्सोऽन्यदपि सङ्गृह्य याति शङ्खनिधिर्यथा ॥ ११ ॥ तदास्तां तावद्विहङ्गामिषलाभो यावत्कुटुम्बवर्तनोपायभूतं अवज्ञया, अनायासेन च । अस्य लुब्धकस्य । 'हेलावज्ञाविलासयो रिति कोश । यथा-तनव =सूक्ष्मा । आयता =दीर्घा । तन्तव =सूत्राणि । वहुला बहव । समा. समाना ।बहुत्वात् अनेकत्वात् मिलितत्वाच्च। यथा वहून् आयासान्घष- णादिभारादिखेदान् । सहन्ति-सहन्त। तथा लोकेऽपि संहति कार्यसाधिकेत्यर्थ ॥८॥ तथाऽनुष्ठिते। हेलयोट्टीनेषु पक्षिषु । नहीतियत्कार्य न भाव्यं, तन्न भवत्येव,यच खलु भाव्यं भावि, तद्विनापि यत्नेन भवत्येव । यस्य पुंस ,धनादेर्वा भवितव्यता= भाग्य, भवनावसरो वा ॥ १० ॥ विधौ दैवे । पराड्मुखे अननुकूले। द्रविणो- दय =धनलाभ । तत् तदा । स =द्रविणोदय । अन्यदपि स्वनिकटस्थमपि धनम् । शङ्खनिधिरिति । केनचिद्वैश्येन कस्यचन द्विजस्य शिवार्पित शङ्ख- १ वशमेष्यन्ति मे तदेति पाठा० । १७६

• पञ्चतन्त्रम् *

[२ मित्र- जालमपि मे नष्टम् । चित्रग्रीवोऽपि लुब्धकमदर्शनीभूतं ज्ञात्वा तानुवाच-भोः ! निवृत्तः स दुरात्मा लुब्धकः। तत्सर्वैरपि स्वस्थैर्गम्यतां महिलारोप्यस्य प्रागुत्तरदिग्भागे। तत्र मम सुह. द्धिरण्यको नाम सूपकः सर्वेषां पाशच्छेदं करिष्यति । उक्तञ्च- सर्वेषामेव मानां व्यसने समुपस्थिते । वाड्मात्रेणापि साहाय्यं मित्रादन्यो न सन्दधे ।। १२ ।। एवन्ते कपोताश्चित्रग्रीवेण संबोधिता महिलारोप्ये नगरे हिरण्यकबिलदुर्ग प्रापुः। हिरण्यकोऽपि सहस्रबिलदुर्ग प्रविष्टः सन्नकुतोभयः सुखेनास्ते । अथवा साध्विदमुच्यते- अनागतं भयं दृष्ट्वा नीतिशास्त्रविशारदः । अवसन्मूपकस्तत्र कृत्वा शतमुखं बिलम् ।। १३ ॥ दंष्ट्राविरहितः सर्पो मदहीनो यथा गजः । सर्वेषां जायते वश्यो दुर्गहीनस्तथा नृपः ॥ १४ ॥ तथा च-न गजानां सहस्रेण न च लक्षण वाजिनाम् । तत्कर्म साध्यते राज्ञां दुर्गेणैकेन यद्रणे ॥ १५ ॥ शतमेकोऽपि सन्धत्ते प्राकारस्थो धर्नुधरः । तस्मादुर्ग प्रशंसन्ति नीतिशास्त्रविदो जनाः ॥ १६ ।। निधिः-शङ्खाकारो निधिरपहृत , ततो दुखितेन विप्रेण प्रार्थित शम्भुर्मपाशङ्ख पूर्वशङ्खादपि गुणवत्तरतया भाव्यमानं दत्तवान् । तद्गुणाकर्णनलुब्धेन वणिजा स्वद्रविणसहितं पूर्व गृहीतं शङ्खनिधि दत्त्वा स मृषाशङ्खो (लपोडशंख ) गृहीत , स च केवलं वदति, न किञ्चिदपि ददातीति सर्वधनापहारो वैश्यस्य शङ्खनिधि- चौर्यफलतया जात इति लौकिकी कथा । विहङ्गामिपाय-पक्षिमासस्य-लोभ । कुटुम्बवर्तन-कुटुम्बजीविका('रोजी')। स्वस्थै =अव्याकुलै , संदधे विधत्ते ॥१२॥ हिरण्यकस्य विलमेव दुर्ग ('किला')। अकुतोभया निर्भय । अनागतमपि अनुपस्थितमपि, दृष्टया बुद्ध्या पूर्वमेव विभाव्य । दंष्ट्रा-विषदंष्ट्रा ('जहर के दात') ॥ १४॥ साध्यते' इत्यत्र 'जायते' इत्यपि पठन्ति ॥ १५॥ सन्धत् युध्यते ॥ १६ ॥ सम्प्राप्ति.]

• अभिनवराजलक्ष्मोविराजितम् *

१७७ अथ चित्रग्रीवो बिलमासाद्य तारस्वरेण प्रोवाच-'भो! भो ! मित्र हिरण्यक ! सत्वरमागच्छ, महती मे व्यसनावस्था वर्तते। तच्छ्रुत्वा हिरण्यकोऽपि बिलदुर्गान्तर्गतः सन्प्रोवाच-भोः १ को भवान् ?, किमर्थमायातः?, किं कारणम् ?, कीमुक्त व्यसना- वस्थानम् ? तत्कथ्यताम्'-इति । तच्छ्रुत्वा चित्रग्रीव आह-भोः । चित्रग्रीवो नाम कपोत- राजोऽह ते सुहृत् , तत्सत्वरमागच्छ, गुरुतरं प्रयोजनमस्ति । तदाकर्ण्य पुलकिततनुः प्रहृष्टात्मा स्थिरमनास्त्वरमाणो निष्क्रान्त । अथवा साध्विदमुच्यते- सुहृदः स्नेहसंपन्ना लोचनानन्ददायिनः । गृहे गृहवता नित्यमागच्छन्ति 'महात्मनाम् ।। १७ ॥ आदित्यस्योदयस्तात ! ताम्बूल भारती कथा । इष्टा भार्या सुमित्रञ्च अपूर्वाणि दिने दिने ॥ १८ ॥ सुहृदो भवने यस्य समागच्छन्ति नित्यश. । चित्ते च तस्य सौख्यस्य न किञ्चित्प्रतिमं सुखम् ।। १९ ॥ अथ चित्रग्रीवं सपरिवार पाशबद्धसालोक्य हिरण्यकः सवि- षादमिदमाह-भोः ! किमेतत् ?' । स आह-भोः ! जानन्नपि किं पृच्छसि ? । उक्तञ्च यतः- यस्माच येन च यदा च यथा च यच्च यावच्च यत्र च शुभाऽशुभमात्मकर्म । . तारस्वरेण उच्चै स्वरेण । व्यसनावस्था विपत्तिदगा। सत्वरं-शीघ्रम् । गुरुतरम्-अतिमहत् । पुलकिततनु =हर्षरोमाञ्चितदेह । स्थिरमना =नि शङ्क- चित्त । महात्मना भाग्यशालिनाम् । गृहवता=गृहिणाम् ॥ १७ ॥ हे तान्हे वत्स !, भारती कथा महाभारतस्येयं कथा। इष्टा=प्रिया । अपूर्वाणि नवीन- वद्भासन्ते । प्रतिम-तुल्यम् ॥ १९ ॥ यत्र यथायथं शुभाशुभं शुभं दुष्टं वा, १७८

• पञ्चतन्त्रम् *

[२ मित्र- तस्माच्च तेन च तदा च तथा च तच्च तावञ्च तत्र च कृतान्तवशादुपैति ॥ २० ॥ तत्प्राप्तं मयैतद्वन्धनं जिह्वालोल्यात् । साम्प्रतं त्वं सत्वरं पाशविमोक्षं कुरु ।' तदाकर्ण्य हिरण्यकः प्राह- अर्धार्धाधोजनशतादामिषं वीक्षते खगः । सोऽपि पार्श्वस्थितं दैवाइन्धनं न च पश्यति !॥२१॥ 'तथा च- रविनिशाकरयोग्रहपीडनं गजभुजङ्गविहङ्गमबन्धनम् । मतिमतां च निरीक्ष्य दरिद्रतां विधिरहो बलवा'निति से मतिः॥२२॥ तथा च- 'व्योमैकान्तविहारिणोऽपि विहगाः संप्राप्नुवन्यापदं बध्यन्ते बडिशेरगाधसलिलान्मीनाः समुद्रादपि । दुर्णीतं किमिहास्ति ? किञ्च सुकृतं ? कः स्थानलाभे गुणः ? कालो हि व्यसनप्रसारितकरो गृह्णाति दूरादपि ॥ २३ ॥ एवमुक्त्वा चित्रग्रीवस्य पाशं छेत्तुमुद्यतं स तमाह-'भद्र ! मा मैवं कुरु, प्रथमं मम भृत्यानां पाशच्छेदं कुरु, तदनु ममाऽपि च!' तच्छुत्वा कुपितो हिरण्यकः प्राह-'भोः ! न युक्तमुक्त भवता, यतः-स्वामिनोऽनन्तर भृत्याः। स आह-भद्र । मा मैवं वद, मदाश्रयाः सर्व एते चराकाः, अपरं स्वकुटुम्वं परित्यज्य समागताः, तत्कथमेतावन्मात्रमपि सम्मानं न करोमि । उक्तञ्च- आत्मकर्म-स्वभोग्यं फलं, तत् तथैव-तत्रैव स्थाने कृतान्तवशात्-अदृष्टवात्, उपैति आगच्छति । उपैति-तं जनो भुते इति वा ॥ २० ॥ अर्धार्धात्=पादमितात् योजनशतात् । ( २५ योजन=१०० कोश )। आमिषं-स्वभक्ष्यं मासम् । खग. गृध्रादि ॥ २१॥ ग्रहपीडन-राहुग्रहणक्लेश । गजभुजङ्गविहङ्गाना हस्तिसर्पपक्षिणा । बन्धनंजालादिना बन्धनम् । अहो ! आश्चर्ये, विधि =दैवम ॥ २२ ॥ व्योमेति । गगनमात्रसञ्चारिणोऽपि पक्षिण , चन्धनरूपामापदं प्राप्नुवन्ति । वडिशै =मत्स्यग्रह्णसाधनेर्जलान्त स्था अपि मत्स्या वध्यन्ते। कि दुष्कृतं ? पापं, किवा सुकृतं-पुण्य १, विशिष्टजलादिदुर्गमस्थानलाभे . सम्प्राप्ति-]]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

१७९ यः संमानं सदा धत्ते भृत्यानां क्षितिपोऽधिकम् । वित्ताऽभावेऽपि तं हृष्टास्ते त्यजन्ति न कर्हि चित् ।। २४ ॥ न्तथा च- विश्वासः सम्पदा मूलं तेन यूथपतिर्गज.। सिहो मृगाधिपत्येऽपि न मृगैः परिवार्यते ॥ २५ ॥ अपरं-मम कदाचित्पाशच्छेदं कुर्वतस्ते दन्तभङ्गो भवति, अथवा दुरात्मा लुब्धकः समभ्येति, तन्नून मम नरकपात एव । उक्तञ्च- सदाचारेपु भृत्येषु संसीदत्सु च यः प्रभुः । सुखी स्यान्नरकं पाति परत्रेह च सीदति ।। २६ ।। तच्छुत्या प्रहृष्टो हिरण्यकः प्राह-भोः । वेन्नयहं राजधर्म, पर मया तव पराक्षा कृना, तत्सर्वेषां पूर्व पाशच्छेद करिष्यामि। भवानप्यनेन विधिना वहुकमतपरिवारो भविष्यति । उक्तञ्च- कारुण्य संविभागश्च यस्य भृत्येपु सर्वदा । सम्भाव्य स महीपालबैलोक्यस्यापि रक्षणे ।। २७ ।। एवमुक्त्वा सर्वेपां पाशच्छेदं कृत्वा हिरण्यकश्चित्र ग्रीवमाह- 'मित्र ! गम्यतामधुना स्वाश्रयं प्रति, भूयोऽपि व्यसनेप्राप्त समा- नान्तरम्'-इति । तान्सम्प्रेष्य हिरण्यकः पुनरपि दुर्ग प्रविष्टः । चित्रग्रोवोऽपि सपरिवारः स्वाश्रयमगमत् । अथवा साध्विमुच्यते । वा को गुण १ । न किमपि । हा! केवल व्यसनव्याजेन विपत्तिच्छलेन-कालो जगत्कर्षतीत्यर्थ ॥२३॥ भृत्या -इत्यस्य सम्भाव्या' इति शेष । सत्कार्या इत्यर्थः। तेन=विश्वासेनैव । मृगाधिपतिरपि न मृगै सेव्यतेऽविश्वासात् । विश्वासाच्च पुन -यूथपो गजो गजै परिवार्यते ॥ २५॥ परत्रपरलोके। नरकं याति= नरके वसति । इह-अस्मिन् लोके । सीदति क्लेगमनुभवति ॥ २६ ॥ राजधर्म= राजनीतिम् । अनेन विविना कारुण्यपूर्णव्यवहारादिना । संविभाग =आत्मतुल्योपचार , सम्यगवेक्षणं, यथायोग्य सत्कारश्च । स महीपाल- स्त्रैलोक्यस्याऽपि रक्षणे-सम्भाव्य त्रैलोक्यपालकोऽय भवि यतीति सम्भावनीयः। कारुण्य-क्ररुणा।

• पञ्चतनम् *

- [ २ मित्र- मित्रवान्साधयत्यर्थान्दुःसाधानपि वै यतः । तस्मान्मित्राणि कुर्वीत समानान्येव चाऽऽत्मनः ॥ २८ ॥ लघुपतनकोऽपि वायसः सर्वे तं चित्रग्रीवबन्धमोक्षमवलो क्य विस्मितमना व्यचिन्तयत्-'अहो! वुद्धिरस्य हिरण्यकस्य, शक्तिश्च, दुर्गसामग्री च। तदीगेव विधिर्विहङ्गानां बन्धन- मोक्षात्मकः। यद्यप्यहं न कस्यचिद्विश्वसिमि, चलप्रकृतिश्च, तथाप्येनं मित्रं करोमि। उक्तञ्च- अपि सम्पूर्णतायुक्तैः कर्तव्याः सुहृदो बुधैः । नदीशः परिपूर्णोऽपि चन्द्रोदयमपेक्षते ॥ २९॥ एवं सम्प्रधार्य पादपावतीर्य विलद्वारमाश्रित्य चित्रनीवव. च्छब्देन हिरण्यकं समाहृतवान् -'एोहि भो हिरण्यक ! पहि। तच्छन्दं श्रुत्वा हिरण्यको व्यचिन्तयत्-'किमन्योऽपि कश्चित्क- पोतो बन्धनशेषस्तिष्ठति येन मां व्याहरति !' आह च-भोः! को भवान् ?' । स आह-'अह लघुपतनको नाम वायसः ।' तच्छुत्वा विशेषादन्तीनो हिरण्यक आह-भोः ! द्रुत गम्य- तामस्मात्स्थानात् ।' वायस आह-'अहं तव पार्श्व गुरुकार्येण समागतः, तत्किन क्रियते मया सह दर्शनम् ? ।' हिरण्यक आह ! न मेऽस्ति त्वया सह सङ्गमेन प्रयो. ॥ २७ ॥ शक्ति =सामर्थ्यम् । दुर्गसामग्री दुर्गादिरक्षासामग्री च । 'अस्तीति शेषः । विहङ्गाना-पक्षिणाम् । ईगिति । यथा चित्रग्रीवेण धैर्यमवलम्ब्य हिरण्यकसाहाय्येनात्मा मोचितो बन्धनादेवं सर्वेरेव पक्षिभिर्बुद्धि-मित्रादि- वलेनात्मा विपत्तेर्मोचनीय इत्यर्थ । वन्धमोक्षप्रसङ्गश्च पक्षिणां प्रायो भवत्येवेति मयाऽपि स्ववन्धमोक्षार्थमेष मित्रतयाऽऽश्रयणीय एवेत्याशय । एनं हिरण्यकम्। सम्पूर्णतायुक्तै. समृद्धः, शक्तिशालिभिश्च ॥२९॥ सम्प्रधार्य=निश्चित्य। पादपात्= वृक्षात् । विशेषात् पूर्वापेक्षयाप्यधिकम् । अन्तर्लीनः विलान्तर्निगूढ सन् । नव 'समान्येव श्रियाऽऽत्मन' इति पा० । २ 'सम्पूर्णेनापि कर्त्तव्यं मित्रमम्पुदयार्थिना । उदधि. परिपूर्णापि स्वातेर्जलमपेक्षते' । पा सम्प्राप्तिः]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

जनम्'-इति । स आह-भोः ! चित्रग्रीवस्य मया तव सकाशा- पाशमोक्षणं दृष्टम्, तेन मम महती प्रीतिः सञ्जाता। तत्कदा- चिन्ममापि बन्धने जाते तव पार्थ्यान्मुक्तिर्भविष्यति । तत्क्रियतां मया सह मैत्री। हिरण्यक आह-'अहो ! त्वं भोक्ता, अहं ते भोज्यभूतः, तत्कथ त्वया सह मम मैत्री? । तद्गम्यताम् । मैत्री विरोधभावा- स्कथम् ? । उक्तञ्च- ययोरेव समं वित्तं ययोरेव समं कुलम् । तयोमैत्री विवादश्च, न तु पुष्टविपुष्टयोः ।। ३०॥ तथाच- यो मित्रं कुरुते मूढ आत्मनोऽसदृशं कुधीः । हीनं वाऽप्यधिकं वापि हास्यतां यात्यसौ जनः ॥ ३१ ॥ तद्गम्यताम्'-इति । वायस आह-'भो हिरण्यक! एषोऽहं तव दुर्गद्वारे उपविष्टः, यदि त्वं मैत्री न करोषि-ततोऽहं प्राण- मोक्षणं तवाग्रे करिष्यामि । अद्यारभ्य प्रायोपवेशनं मे स्यात्-' इति । हिरण्यक आह-भोः ! त्वया वैरिणा सह कथं मैत्री करोमि ?। उक्तञ्च- वैरिणा न हि सन्दध्यात्सुश्लिष्टेनापि सन्धिना । सुतप्तमपि पानीयं शमयत्येव पावकम् ॥३२॥ वायस आह-भोः ! त्वया सह दर्शनमपि नास्ति,-कृतो वैरम् ! तत्किमनुचितं वदसि ? । हिरण्यक आह–'द्विविध वैरं भवति, सहज. कृत्रिमञ्च । तत्सहजवैरी त्वमस्माकम् । उक्तञ्च- सकाशात् त्वया कृतम् । भोक्ता-भक्षकः । विरोधभावात्=विरोधात् ।मैत्री कथं? न कथमप्युचितेति भाव । पुष्टविपुष्टयो =अधिकवल-हीनबलयो. ॥ ३० ॥ प्राणमोक्षण प्राणत्याग । प्रायोपवेशन भरणपर्यन्तमन्नत्याग, ('अनशन' 'धरना')। सन्दध्यात्-मेलनं कुर्यात् । सुश्लिष्टेन-अतिदृढेन, स्वानुकूलतमेन अथवा' पा०॥ , >

• पञ्चतन्त्रम् *

[२ मित्र- कृत्रिमं नाशमभ्येति वैरं द्राक् कृत्रिसैगुणैः । प्राणदानं विना वैरं सहज याति नक्षयम् ॥ ३३ ॥ वायस आह-भोः । द्विविधस्य वैरस्य लक्षणं श्रोतुमिच्छा- मि, तत्कथ्यताम् ।' हिरण्यक आह-'भोः ! कारणेन निर्वृत्तं कृति मम् । तत्तदोपकारकरणाद्गच्छति । स्वाभाविकं पुनः कथमपि न गच्छति। तद्यथा-'नकुल-लोणाम् ,शपभुङ्नखायुधानाम्,जल- वन्योः,देव दैत्यानाम्, सारमेय मार्जाराणाम् ईश्वर-दरिद्राणाम्, सपत्नीनाम् सिह गजानाम, लुब्धक हरिणानाम् , श्रोत्रिय-भ्रष्ट क्रियाणाम् , काकोलूकानाम् , सूर्स पण्डितानाम् , पतिव्रता- कुलटानाम्, सज्जन दुर्जनानाञ्च नित्यं वैरं भवति। न कस्य चित्केनापि कोऽपि व्यापादित , तथापि प्राणान्ताय यतन्ते ।' वायस आह भोः ! अकारणमेतत् । श्रूयतां से वचनम्- कारणान्मित्रतां याति कारणादेति शत्रुताम् । तस्मान्मित्रत्वमेवाऽत्र योज्यं वैरं न धीमता ॥ ३४ ॥ तस्मात्कुरु मया सह समागमं मित्रधर्मार्थम् । च ॥ ३२॥ सहज-स्वाभाविकम् । कृत्रिमै.- कल्पिते । गुणैः सन्धिविग्रहा- दिगुणैः, आर्जवक्षान्त्यादिभिश्च । नाशमायातीत्यपि पाठ । प्राणदानं विना = शत्रुवधं विना । क्षयं-नाशम् ॥ ३३ ॥ निर्वृत्तम् उत्पन्नम् । तत् कृत्रिमं । तदोपकारकरणात् यथायोग्योपकारकरणात् । यथा-पटादिवस्तुनाशजं वैरं कृत्रिमं- तादृशद्विगुणसुन्दरतरपटदानादिना निवर्तयितु शक्यते । शष्पभुज =गवादय । नखायुधा =व्याघ्रादय । सारमेय =कुकुर । ईश्वरा =धनिन । लुब्धक =व्याध । , श्रोत्रिय -वेदविहितकर्मकुशल । भ्रष्टक्रिया =अनाचारा । न कस्यचिदिति । एषा काकोलूकादीनामकृतपरस्परापकाराणामपि परस्पर महानयं विरोध सहज एवेति भाव । व्यापादित -मारित.। 'प्राणान्सन्ताप- यन्तीति पाठे-सन्तापयन्ति परस्परं पीडयन्ति । समागमं दर्शनादिकम् । मित्रधर्मार्थ-मैत्रीकरणार्थम् । उपकारार्थ च पाठान्तरे-इष्ट-प्रियमपि । न च कश्चित् केनापि व्यापादितः, तथापि प्राणान्सन्तापयन्ति । इति पाc , भेद.]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

१८३ हिरण्यक आह-भोः! त्वया सह मम कः समागमः श्रूयतां नीति- सर्वस्वम् - सकृदुष्टञ्च यो मित्रं पुनः सन्धातुमिच्छति । स मृत्युमुपगृह्णाति गर्ममश्वतरी यथा ॥ ३५ ॥ अथवा-गुणवानह, न मे कश्चिद्वैरनिर्यातनं करिष्यति'- एतदपि न सम्भाव्यम् । उक्तञ्च- सिहो व्याकरणस्य कर्तुरहरत्प्राणान्प्रियान्पाणिने- मीमांसाकृतमुन्ममाथ सहसा हस्तो मुनि जैमिनिम्। छन्दोज्ञाननिधि जघान मकरो वेलातटे पिङ्गल- मज्ञानावृतचेतसामतिरुपां कोऽर्थस्तिरश्चां गुणैः । ।। ३६ ।। वायस आह-अम्त्येतत् । तथापि शृयताम्- उपकाराच्च लोकाना, निमित्तान्मृगपक्षिणाम् । भयाल्लोभाच्च मूर्खाणां मैत्री स्याद्दर्शनात्सताम् ।। ३७ ।। मृद्धट इव सुखभेद्यो दु.सन्धानश्च दुर्जनो भवति । सुजनस्तु कनकघट इव दुर्भेदः सुकरसन्धिश्च ॥ ३८ ॥ इक्षोरणात्क्रमश. पर्वणि पर्वणि यथा रसविशेप । तद्वत्सज्जनमैत्री विपरीतानान्तु विपरीता ।। ३९ ।। सकृदुष्टम् एकवारमपि विकृतम् ॥ ३५ ॥ गुणवान् साधु , विद्वाश्च । वैरनिर्यातनं वैरशोधनम् । ( वदला )। सिंह इति । प्रियान् प्राणानहरत्-त जघान । उन्ममाथ-जघान । वेला- तटे-समुद्रवेलाकूले । (वेला-जलवृद्धिमर्यादा ) । अतिरुषाम् क्रूराणाम् । तिरश्चा-पश्चादीनाम् । गुणै =पाण्डित्यादिभि । को गुण =क स्नेहः ।। न कोपीत्यर्थ ॥ ३६॥ लोकाना=साधारणजनानाम्। निमित्तात्-सहवासादिना । सता-दर्शनमात्रा- देवेति सम्बन्ध ॥ ३७॥ कनकघट =स्वर्णकलश । तद्वत्-प्रत्यह वर्धमानरसा सता मैत्री । खलानान्तु-प्रत्यह विरसेति भाव ॥ ३९ ॥ सकृदुष्टमपीष्ट य' इति पाठा०। २'वैरयातना'पा०। ३'द्रवत्स्वासर्वलोहाना'मिति पाठान्तरम्। १८४

• पञ्चतन्त्रम् *

[ २ मित्र- तथाच- आरम्भगुर्वी क्षयिणी क्रमेण लघ्वी पुरा वृद्धिमती च पश्चात् । दिनस्य पूर्वार्धपरार्धभिन्ना छायेव मैत्री खलसज्जनानाम् ॥४०॥ तत्सर्वथा साधुरेवाहम् । अपरं त्वां शपथादिभिर्निर्भयं करोमि। हिरण्यक आह-न मेऽस्ति ते शपथैः प्रत्ययः। उक्तञ्च- शपथैः सन्धितस्यापि न विश्वासं व्रजेद्रिपोः । श्रूयते शपथं कृत्वा वृत्रः शक्रेण सूदितः ॥ ४१॥ न विश्वासं विना शत्रुर्देवानामपि सिध्यति । विश्वासात्रिदशेन्द्रेण दितेर्गर्भो विदारितः ॥ ४२ ॥ अन्यच्च- बृहस्पतेरपि प्राज्ञस्तस्मान्नैवाऽत्र विश्वसेत् । य इच्छेदात्मनो वृद्धिमायुष्यञ्च सुखानि च ॥ ४३ ॥ तथाच- सुसूक्ष्मेणापि रन्ध्रेण प्रविशत्यन्तरं रिपुः । नाशयेच्च शनैः पश्चात्प्लवं सलिलपूरवत् ।। ४४ ॥ न विश्वसेदविश्वस्तं विश्वस्तं नातिविश्वसेत् । विश्वासाद्भयमुत्पन्नं मूलान्यपि निकृन्तति ।। ४५ ।। न वध्यते ह्यविश्वस्तो दुर्वलोऽपि मदोत्कटैः । विश्वस्ताश्चाशु वध्यन्ते बलवन्तोऽपि दुर्बलैः ॥ ४६ ।। आरम्भेति । दिनस्य पूर्वभागे यथा वृक्षादिच्छाया-आरम्भे दीर्घा भवति, पश्चात्क्रमशो हीयते । तथा खलाना मैत्री आदी महती, पश्चात्क्षीणा च भवति । एवमपराह्नकाले बृक्षादिच्छाया पूर्वं लघ्वी भवति, क्रमशश्च वर्धते, एवं सज्जनमैत्री क्रमशो वर्धते इत्यर्थः ॥ प्रत्ययः विश्वास । वृत्र मृत्रासुरः । सूदितः हत. ॥४१ ।। सिध्यति वशमेति। त्रिदशेन्द्रेण-इन्द्रेण । विश्वास्य त्रिदशेन्द्रणेति पाठान्तरम् । दिते =दैत्यमातुः । विदारित. खण्डित ॥ ४२ ॥ तस्मात्= विश्वासस्यानर्थहेतुत्वात् ॥४३॥ प्लव-भग्नं पोतं । सलिलपूर जलवेग ॥४४॥ १'तत्साधुरहम्' पा० । २ 'करिष्यामि' पा० । ३ 'त्वदीयशपथैः । ४ 'प्रविश्याभ्यन्तरम्'। सम्प्राप्तिः]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

१८५ तथाच- सुकृत्यं विष्णुगुप्तस्य मित्राऽऽप्तिर्भार्गवस्य च । बृहस्पतेरविश्वासो नीतिसन्धिस्त्रिधा स्थितः ।। ४७ ।। महताप्यर्थसारेण यो विश्वसिति शत्रुषु । भार्यासु च विरक्तासु तदन्तं तस्य जीवितम् ।। ४८ ।। तच्छुत्वा लघुपतनकोऽपि निरुत्तरश्चिन्तयामास-'अहो! वुद्धिप्रागल्भ्यमस्य नीतिविषये। अथवाऽत एवास्योपरि मे मैत्रीपक्षपातः। आह च-'भो हिरण्यक!- 'संख्यं साप्तपदीनं स्या'दित्याहुर्विबुधा जनाः । तस्मात्त्वं मित्रतां प्राप्तो वचनं मम तच्छृणु ।। ४९ ।। -'दुर्गस्थेनापि त्वया मया सह 'नित्यमेवालापो गुणदोष. सुभाषितगोष्ठीकथाः सर्वदा कर्तव्याः। यद्यवं न विश्वसिषि।' तच्छ्रुत्वा हिरण्यकोऽपि व्यचिन्तयत्-'विदग्धवचनोऽयं दृश्यते लघुपतनकः, सत्यवाक्यश्च, तद्युक्तमनेन मैत्रीकरणम्' । आह चै-भोः-भवत्वेवं, त्वया परं कदाचिन्मम दुर्गे चरण- पातोऽपि न कार्यः । उक्तञ्च- निकृन्तति-विनाशयति ॥ मदोत्कट =अतिबलशालिभि ॥४६॥ सुकृत्य% यथावदुपायकरणं-विष्णुगुप्तस्य चाणक्यस्य-नीतिः । भार्गवस्य-शुक्राचार्यस्य, नीतिरिति सम्बन्ध । अविश्वासो-बृहस्पतेनीति । सन्धि -शृङ्खला । मार्ग । त्रिधा स्थित त्रिप्रकार ॥ ४७ ॥ अर्थसारेण अतिधनवलसम्पन्नोऽपि । इत्थम्भूतलक्षणे तृतीया । तदन्तं तावत्पर्यन्तम् । ततो वध्यते इत्यर्थ ॥ ४८ ॥ सता सज्जनाना । सख्यं-मैत्री। साप्तपदीन सप्तभिरपि पदै -सह गमनैनिप्पद्यते। त्वया तु मम एतावान् वार्ता- लापो जात, अतस्त्वमनिच्छन्नपि मे सुहृज्जात एव । त्वं हिरण्यक । तत्- तस्मात् ॥ ४९ ॥ वचनमेवाह वायस -दुर्गेति दुर्गस्थेन स्वबिलस्थेन । गुण- दोपविचारपरा या सुभापितगोष्टी तस्या कथा =आलोपा । विदग्धवचन -चतुर । 'सतां साप्तपद मैत्रमिति । 'बलात्त्व मित्रता' मिति च पाठान्तरम् । २ इतः पूर्व-"आह च-भोः । भवत्वेव, त्वया"-इत्यर्थक पाठः खण्डित श्वाभाति ।

• पञ्चतन्त्रम् *

[२ मित्र- भीतभीतः पुरा शत्रुर्मन्दं मन्दं विसर्पति भूमौ प्रहेलया पश्चाजारहस्तोऽङ्गनाविव ।। ५० ।। तच्छ्रुत्वा वायस आह-'भद्र ! एवं सवतु ।' ततः प्रकृति तो द्वावपि सुभाषितगोष्ठीसुखमनुभवन्तौ तिष्ठतः । परस्परं कृतो- एकारौ कालं नयत । लघुपतनकोऽपि मांसशकलानि सेध्यानि बलिशेपाण्यन्यानि वात्सल्याहृतानि पक्वान्नविशेषाणि हिरण्यका- र्थमानर्यात । हिरण्यकोऽपि तण्डुलानन्यांश्च भक्ष्यविशेषाँलघुपतनकार्थ रात्रावाहृत्य तत्कालायातस्यार्पयति । अथवा युज्यते द्वयोरप्ये- तत् । उक्तञ्च- ददाति प्रतिगृह्णाति गुह्यमाख्याति पृच्छति । भुड्क्ते भोजयते चैव पड्विधं प्रीतिलक्षणम् ॥ ५१ ।। नोपकारं विना प्रीतिः कथञ्चित्कस्य चिद्भवेत् । उपयाचितदानेन यतो देवा अभीष्टदाः ।। ५२ ।। तावत्प्रीतिर्भवेल्लोके यावदानं प्रदीयते । वत्सः क्षीरक्षयं दृष्ट्वा परित्यजति मातरम् ।। ५३ ।। पश्य दानस्य माहात्म्यं सद्यः प्रत्ययकारणम् । यत्प्रभावादपि द्वेपी मित्रतां याति तत्क्षणात् ।। ५४ ।। भूमौ मन्दं मन्द-शनै शनै , शत्रु प्रसर्पति-चेष्टते, पश्चात् ,-प्रहेलया त्वरया, अवज्ञया,-सत्वरमिति यावत् । यथा जारस्य हस्त -पराङ्गनावपुपि पूर्व जनै- शनैः, पश्चाजाते विश्रम्भ सरभसं प्रवर्तते तथेत्यर्थ ॥ ५० ॥ एवं भवतु नाह तव दुर्गे चरणपातं करिष्यामीत्येव मे प्रतिज्ञेत्यर्थ. । सुभाषितगोष्ठीसुखं-परस्परमधुरालापमुखम् । मासशकलानि मासखण्डानि । मेध्यानि पवित्राणि, वलिशेषाणि काकवल्यादिशेषाणि । वात्सल्याहृतानि स्नेहा- नीतानि। पक्वान्नविशेपाणि-खण्डखाद्यानि ('लिठाई' 'लटू पेडा' )। आहृत्य= आनीय । तत्कालायातस्य-रात्रावागतस्य । (रात्रौ रात्रिमुखे-प्रदोपे )। गुह्य= रहस्यम् , आख्याति ब्रूते । पृच्छति-रहस्य मिति शेप ॥५१॥ उपयाचितम् उपहार । ('मनौती' 'भोग' 'प्रसाद' ) ॥ ५२ ॥ वत्स =तक । 'वछडा'। भेद.]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

१८७- पुत्रादपि प्रियतरं खलु तेन दानं मन्ये पशोरपि विवेकविवर्जितस्य । दत्ते खले नु निखिलं खलु येन दुग्धं नित्यं ददाति महिपी ससुताऽपि पश्य ॥ ५५ ॥ कि वहुना- प्रीति निरन्तरां कृत्वा दुर्भेद्यां नखमांसवत् । मूपको वायसश्चैव गतावेकान्तमित्रताम् ।। ५६ ।। एवं स सूपकस्तदुपकाररञ्जितस्तथा विश्वस्तो यथा तस्य- पक्षमध्ये प्रविष्टस्तेन सह सर्वदैव गोष्ठी करोति । अथान्यस्मिन्नहनि वायसोऽश्रुपूर्णनयनः समभ्येत्य सगद्गदं तमुवाच-'भद्र ! हिरण्यक | विरक्तिः साता मे साम्प्रतं देशस्यास्योपरि, तदन्यत्र यास्यामि ।' हिरण्यक आह-'भद्र । किं विरक्तः कारणम् ?' । स आह- 'भद्र ! श्रूयताम् ,-अत्र देशे महत्याऽनावृष्टया दुर्भिक्ष सञ्जातम् । दुर्भिक्षत्वाजनो बुभुक्षापीडितः कोऽपि वलिमात्रमपि न प्रय च्छति । अपरं-गृहे गृहे बुभुक्षितजनैर्विहङ्गानां वन्धनाय पाशा:- प्रगुणीकृताः सन्ति । अहमप्यायुःशेषतया पाशे न पतितोऽस्मि । क्षीरं दुरधम् ॥ ५३॥ प्रत्यय =विश्वास । द्वेषी-शत्रु ५४ ॥ पशोरपि दानं प्रियतर, यतो सवत्साऽपि महिषी ( 'भैस' )-खले तिलकल्के ('खली') दत्तेऽशेष दुग्धं ददाति, वत्सार्थमपि न गेपयतीत्यर्थ ॥ ५५॥ नखमांसवत्= नखाडलीसम्बन्धवत् । (जैसे 'अङ्गुलियो से नख दूर नही होते हैं')। एकान्त- मित्रता दृढमैत्रीम् । 'अकृत्रिममित्रता'मिति पाठान्तरे-स्वाभाविकी मैत्रीम्। ॥ ५६ ॥ उपकाररक्षित -उपकारावर्जितस्वान्त । पक्षमध्ये छदमध्ये ('पाखों. मे )। गोष्टी-कथा ( 'गप-सप' ) साम्प्रतम् इदानीम् । अनावृष्ट्या-अवर्पणेन । दुर्भिक्षम् दुष्कालम् । ( सूखा ‘अकाल' )। वलिमात्रमपि काकवलिमपि । विह- गाना=पक्षिणाम् । पाठान्तरे-उद्धारित: उन्मुक्त । इति अस्मात्कारणात् । , 'पाशेन बद्ध उद्घारितोऽस्मि' इति मुद्रित पाठः ।

• पञ्चतन्त्रम् *

[ २ मित्र- VIVU एतद्विरक्तेः कारणम् । तेनाहं विदेशं चलित इति-वाष्पमोक्षं करोमि।' हिरण्यक आह-'अथ भवान् क्व प्रस्थितः' ?। स आह- 'अस्ति दक्षिणापथे वनगहनमध्ये महासरः। तत्र त्वत्तोऽधिकः परमसुहृत्कूर्मो मन्थरको नाम । स च मे लघुमत्स्यमांसखण्डानि दास्यति । तद्भक्षणात्तेन सह सुभाषितगोष्ठीसुखमनुभवन्सुखेन कालं नेष्यामि। नाहमत्र विहङ्गानां पाशवन्धनेन क्षयं ट्रेष्टुमि- च्छामि । उक्तञ्च- अतावृष्टिहते देशे शस्ये च प्रलयङ्गते । धंन्यास्तात ! न पश्यन्ति देशभङ्ग कुलक्षयम्।। ५७ ।। कोऽतिभारः समर्थानां ?, किं दूरं व्यवसायिनाम् ? । को विदेशः सविद्यानां ?, कः परः प्रियवादिनाम् ? ॥५८॥ विद्वत्त्वञ्च नृपत्वञ्च नैव तुल्यं कदाचन । स्वदेशे पूज्यते राजा विद्वान्सर्वत्र पूज्यते ।। ५९ ॥ हिरण्यक आह-'यद्येवं तदहमपि त्वया सह गमिष्यामि, ममापि महदुः

खं वर्तते'।

वायस आह-भोः! तव किं दुःखम् ? तत्कथय ।' हिरण्यक आह-भोः ! बहु वक्तव्यमस्त्यत्र विपये, तत्तत्रैव गत्वा सर्व सविस्तरं कथयिष्यामि ।' वायस आह-'अहं ताव- दाकाशगतिः, तत्कथं भवतो मया सह गमनम् ?'। स आह- 'यदि मे प्राणान्रक्षसि तदा स्वपृष्ठमारोप्य मां तत्र प्रापय, नान्यथा मम गतिरस्ति ।' तच्छ्रुत्वा सानन्दं वायस आह- 'यद्येवं तद्धन्योऽहं, यद्भवतापि सह तत्र कालं नयामि । अहं बाष्पमोक्षम् अश्रुमोचनम् । वनगहनमध्ये दुर्गमवनमध्ये । कूर्मः कच्छप । तेन= कच्छपेन । क्षयं विनाशम् । शस्ये धान्ये। प्रलयं-विनाशम् । देशभङ्ग-प्रजा- 'शक्नोमि'। २ 'धन्यास्तात न पश्यन्ति देशमन कुलक्षयम् । परहस्तगता भार्या मित्र विपमस्थितम्'। पा० सम्प्राप्ति ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

संम्पातादिकानष्टावुड्डीनगतिविशेषान्वेनि । तत्समारोह मम पृष्ठम् । येन सुखेन त्वां तत्सरः प्रापयामि ।' हिरण्यक आह-'उड्डीनानां नामानि श्रोतुमिच्छामि ।' स आह- 'सम्पातञ्च विपातञ्च महापातं निपातनम् । वर्क तिर्यक्तथा चोर्ध्वमष्ठमं लघुसंज्ञकम्' ।। ६० ।। तच्छ्रुत्वा हिरण्यकस्तत्क्षणादेव तदुपरि समारूढः । सोऽपि शनैः--शनैःस्तमादाय सम्पातोड्डयनेन प्रस्थितः सन् क्रमेण तत्सरः प्राप्तः। ततो लघुपतनकं मुपकाधिष्ठितं विलोक्य दूरतोऽपि देश- कालवित्-'असामान्यकाकोऽय' मिति ज्ञात्वा सत्वरं मन्थरको जले प्रविष्टः। लघुपतनकोऽपि तोरस्थतरुकोटरे हिरण्यकं मुक्त्वा शाखा- ग्रमारुह्य तारस्वरेण प्रोवाच-'भो मन्थरक ! आगच्छ आगच्छ, तव मित्रमहं लघुपतनको नाम वायसश्चिरात्सोत्कण्ठः समा-- यातः । तदागत्यालिङ्गय माम् । उक्तञ्च- किं चन्दनैः सकर्पूरैस्तुहिने. किं च शीतलैः १ । सर्वे ते मित्रगात्रस्य कलां नार्हन्ति पोडशीम् ॥ ६१ ॥ तथा च- केनामृतमिदं सृष्टं 'मित्र'मित्यक्षरद्वयम् । आपदा च परित्राणं शोकसन्तापभेपजम् ॥६२ ।। तच्छ्रुत्वा निपुणतरं परिज्ञाय सत्वरं सलिलान्निष्क्रम्य पुल- किततनुरानन्दाश्रुपूरितनयनो मन्थरकः प्रोवाच-एह्येहि मित्र ! पलायनाद्देशभङ्गम्॥५७॥ उड्डीनगतिः-विहायसा गमनम् । ('उडान')। असामान्य- काक =विशिष्टोऽयं काक । मुक्त्वा संस्थाप्य। तुहिनै =तुपारे ('वर्फ')। परित्राणं रक्षणम् । शोकाख्यस्य सन्तापस्य-रोगस्य शोकसन्तापयोर्वा-भेषजम् औषधम्॥६२ 'सम्पातादिकान्यष्टावुद्धयनानी'ति पा० ।

• पञ्चतन्त्रम् *

[२ मित्र- आलिङ्गय माम् , चिरकालान्मया त्वं न सम्यक्परिज्ञातः । तेनाहं सलिलान्तः प्रविष्टः । उक्तञ्च- 'यस्य न ज्ञायते वीर्य न कुलं न विचेष्टितम् । न तेन सङ्गतिं कुर्या'दित्युवाच बृहस्पतिः ।। ६३ ।। एवमुक्ते लघुपतनको वृक्षादवतीर्य तमालिङ्गितवान् । अथवा साध्विदमुच्यते- अमृतस्य प्रवाहैः किं कायक्षालनसम्मवै. ? । चिरान्मित्रपरिष्वङ्गो योऽसौ सूल्यविवर्जितः ।। ६४ ।। एवं द्वावपि तौ विहितालिङ्गनौ परम्परं पुलकितशरीरी वृक्षाधः समुपविष्टौ प्रोचतुरात्मचरित्रवृत्तान्तम् । हिरण्यको- ऽपि मन्थरकस्य प्रणामं कृत्वा वायसारयाशे समुपविष्टः । अथ तं समालोक्य मन्थरको लघुपतनकमाह-भोः । को. -ऽयं सूपकः ? कस्मात्यया भक्ष्यभूतोऽपि पृष्टमारोप्याऽऽनोतः ?' तन्नात्र स्वल्पकारणेन भाव्यम् !' । तच्छ्रुत्वा लघुपतनक आह- 'भोः ! हिरण्यको नाम मूपकोऽयं, मम सुहृद् द्वितीयसिव जीवितम् । तत्किवहुना- पर्जन्यस्य यथा धारा यथा च दिवि तारकाः । भूतले रेणको यद्वत्सङ्ख्यया परिवर्जिताः ।। ६५ ।। गुणाः सङ्ख्यापरित्यक्तास्तद्वदस्य महात्मनः । परं निर्वेदमापन्न' सम्प्राप्तोऽयं तवान्तिकम् ॥६६॥ निपुणतरं-नितराम् । (अच्छी तरह से )। चिरकालात्-चिरवियोगा- खेतोः। वीर्य-पराक्रम । विचेष्टितं व्यापारादि ॥३॥ कायक्षालनसम्भव शरीरमात्रसुखदै ॥ ६४ ॥ विहितालिङ्गौ-कृतपरिप्लहौ। पुलकितगरीरा- रोमाञ्चितदेही । आत्मन -चरित्रस्य-शीलस्य, आचरणस्य । वृत्तान्त वार्ताम् । वायलाभ्याशे काकसमीपे । भूतले रेणव: वालुकाकणा । 'मिकतारेणवो यद'- दिति पाठान्तरम्। परं-किन्तु-सर्वगणवानप्यय महात्मा। निवद-गोक, ग्लानिन । आपन्न =उपगत सन् । अयं-हिरण्यक.। तव कच्छपस्य। अन्तिक-गर्माणम्।।३६॥ sns-f^rei ? i *n*ra ^i?- ^gt 5q^rr cHN, q*£FRTnrfe^,-‘*iii ^rasawfer, cirr 4 fe 3Tc5TT ^fWifa 5 i srarfa ?r f^r^rn i cr^g I S3T5ff tfcr«5T- ^ROT^ i ^rtSSrafa- ? ft^TO-^map^-TOT srf^T 3tf$PIT& 5?f|STd^ 5TFJT 5T*R^ I *T^T ^U%f5 *1*1^: S^TOT^R3T I cT^ ^T cTTH^t ?it*t qfeTH^: sra^fc* ^ i ^ ^ ra^resj ^mx snarer ^rm^Rfar, c^hi nr^nqi^ ftstrar <rf^?Tqisr ^fqfcr i =sr cx^r qjifqRT^r ^cejr ^rcrwcr^ ^rmofdt* <7^q?TJT^?n%j ^r^dresrfd I 3??qR37^^ *W dT?g|fdqj%d^- c ^Tffr^ J J73PT- fairer JjqqjwTTrtcr fdsnqi^ pxflcf s?t*t^ ^qcf %sfd ^|d, d5^ *r^fqg d ^3?r: | ^iRH: f%qfq ?irfer, crf^rj fs*Ti£?RFqsr, *m era

• &&& 3pst *ra3raic[rat r
• पञ्चतन्त्रम् *

[१ मित्र-- व्राजकोऽपि यथाशक्ति रक्षति,-परं यदैव निद्रान्तरितो भवति- तदाहं तत्रारुह्यात्मकृत्यं करोमि। अथ कदाचित्तेन मम त्रासार्थ महान्यत्नः कृतः, जर्जरवंशो- ऽपि समानीतः, तेन सुप्तोऽपि मम भयाद्भिक्षापात्रं ताडयति। अहमप्यभक्षितेऽप्यन्ने प्रहारभयादपसर्वामि । एवं तेन सह सकलां रात्रि विग्रहपरस्य मे कालो व्रजति । अथाऽन्यस्मिन्नहनि तस्य मठे बृहत्स्फिङ्नामा परिव्राजक- स्तस्य सुहृत्तीर्थयात्राप्रसङ्गन प्राधुणिकः समायातः । तं दृष्ट्वा प्रत्युत्थानविधिना संभाव्य प्रतिपत्तिपूर्वकमभ्यागत. क्रियया नियोजितवान् । ततश्च रात्रावकत्र कुशस्त्रस्तरेद्वावपि प्रसुप्तौ धर्मकथां कथयितुमारब्धौ । अथ बृहत्स्फिक्कथागोष्टीपु स ताम्रचूडो मूषकत्रासार्थ व्याक्षिप्तमना जर्जरवंशेन भिक्षापात्रंताडयंस्तस्य शून्यं प्रतिवचनं प्रयच्छति, तन्मयो न किञ्चिदादुहरति । अथासावभ्यागतः परं कोपमुपागतस्तमुवाच-भोस्ताम्र- चूड ! परिज्ञातस्त्वं सम्यङ्न सुहृत् , तेन मया सह साह्लाद न जल्पसि । तद्रात्रावपि त्वदीयं मठं त्यक्त्वाऽन्यत्र मठे यास्यामि । 'एह्यागच्छ, समाश्रयासनमिदं, कस्माचिराद् दृश्यसे ? निद्रान्तरित =निद्रापरिवृत। निद्रान्वित' इति पाठान्तरम्। आत्मकृत्यं भिक्षा- भक्षणम् । तेन जर्जरितवंशेन (टूटे वाससे)। विग्रहपरस्य कलहपरस्य । वृहत्यौ स्फिचौ यस्यासौ बृहत्स्फिक् । 'स्त्रियां स्फिचौ कटिपोथा वित्यमरः । ('फोंच' दूंगा')। प्राघुणिक. अतिथि ('पाहुना')। सम्भाव्य-सत्कृत्य। प्रतिपत्तिपूर्वकम्= सादरम् । अभ्यागतक्रियया अतिथियोग्यभोजनादिकर्मणा । नियोजित -सन्त- पिंत. । कुशस्रस्तरे-कुगास्तरणे । 'संस्तरे' इत्यपि पाठ । वृहत्स्फिचा सह या. कथागोष्टय -वार्ताप्रसझा-तासु-वृहस्फिकथागोष्टीपु । व्याक्षिप्तमना =व्याकुल- चित्त । शून्य केवलं-वाड्मात्रेण प्रतिवचनम्-उत्तरम् । (हुंकारा) । प्रयच्छति ददाति । तन्मय =मूपकाक्षिप्तचित्त । उदाहरतिब्रूते । , 'समाविशासनमिद' 'समाश्वसा'। सम्प्राप्ति.]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

१९३ का वार्ता ? न्वतिदुर्वलोऽसि !, कुशलं ?, प्रीतोऽस्मि ते दर्शनात् ।' एवं ये समुपागतान्प्रणयिनः प्रहादयन्त्यादरा- तेषां युक्तमशङ्कितेन मनसा हाणि गन्तुं सदा ।।६७॥ गृही यत्रागतं दृष्ट्वा दिशो वीक्षेत वाऽप्यधः । तत्र ये सदने यान्ति ते शृङ्गरहिता वृषाः ।। ६८ ॥ नाभ्युत्थानक्रिया यत्र नोऽऽलापा मधुराक्षराः। गुणदोषकथा नैव तत्रै हh न गस्यते ।। ६९ ।। तदेकमउप्राप्त्याऽपि त्वं गर्वितस्त्यक्तसुहृत्स्नेहो नैतद्वेत्सि यत्त्वया मठाश्रयव्याजेन नरकोपार्जनं कृतम् ? । उक्तञ्च- नरकाय मतिस्ते चेत्पौरोहित्यं समाचर । वर्ष यावत्किमन्येन मठचिन्तां दिनत्रयम् ।। ७० ॥ तन्मूर्ख ! शोचिर्तव्येऽप्यर्थे त्वं गर्वितः। तदहं त्वदीयं मठं रात्रावपि परित्यज्य यास्यामि । अथ तच्छ्रुत्वा भयत्रस्तमना स्ताम्रचूडस्तमुवाच-'भो भगवन् ! मैवं वद, न त्वत्समोऽन्यो मम सुहृत्कश्चिदस्ति, परंतच्छूयतां गोष्ठीशैथिल्यकारणम् । 'एष दुरात्मा सूपकः प्रोन्नतस्थाने धृतमपि भिक्षापात्रमुत्प्लुत्यारोहति, भिक्षाशेषञ्च तत्रस्थं भक्षयति । तदभावादेव मठे मार्जनक्रियापि न भवति । तन्मूषकत्रासामर्थमेतेन वंशेन भिक्षापात्रं मुहु- मुंहस्ताडयामि। नान्यत्कारण'मिति। अपरमेतत्कुतूहलं पश्यास्य अभ्यागत. अतिथि । साह्लाद-सस्नेहं । कुशलम् अपि तव कुशलम् । एव ये प्रणयिन =सुहृद । प्रह्लादयन्ति-हर्षयन्ति, तेषामेव या॑णि गृहान् प्रति, गन्तुमुचितम्, नान्येषामित्यर्थ ॥ ६७ ॥ गृही-गृहस्वामी। दिगो वीक्षेत -इतस्ततो पश्येत् । अध=भूमि वा वीक्षेत, तेषा गृहे गच्छन् पुरुप, शृद्धरहितो वृप =वलीवर्दो मूर्ख एव ॥ ६८ ॥ मठचिन्ता-मठरक्षादिक्म् । पाठान्तरे माठपत्यं मठाधिपतित्वं ('महन्ती') 'पत्यन्तपुरोहितादिभ्यो यगितियक् ॥७॥ 0 १ का वार्ताऽतितुदुर्वलोऽसि पा० । २ 'प्रत्याययन्त्यादरात्' पा० । ३ 'नालापमधुरा गिरः' । ४ 'तस्य हर्ये'। ५'माठपत्य'मिति पा०।६'शोचितव्यस्त्व गर्व गत ।'-पा० ।

• पञ्चतन्त्रम् *

[२ मिन- दुरात्मनो-यन्मार्जारमर्कटादयोऽपि तिरस्कृता अस्योत्पतनेन ।' बृहत्स्फिगाह-'अथ ज्ञायते तस्य बिलं कस्मिंश्चित्प्रदेशे ?। ताम्रचूड आह-'भगवन् ! न वेद्मि सम्यक्'। स आह-'नूनं निधा- नस्योपरि तस्य बिलम् । निधानोष्मणा निश्चितं प्रकूदतेऽसौ। 'ऊष्मापि वित्तजो वृद्धिं तेजो नयति देहिनाम् । किं पुनस्तस्य सम्भोगस्त्यागकर्मसमन्वितः' ।। ७१ ॥ तथाच- 'नाकस्माच्छौण्डिली मातर्विक्रीणाति तिलैस्तिलान् । लुञ्चितानितरैर्येन हेतुरत्र भविष्यति ॥७२॥ ताम्रचूड आह-कथमेतत् ? । स आह- २. शाण्डिली-तिलकल्कविक्रयकथा । एकदाऽहं कस्मिश्चित्स्थाने प्रावृट्काले व्रतग्रहणनिमित्त कश्चिद्राह्मणं वासार्थ प्रार्थितवान् । ततश्च तद्वचनात्तेनापि शुश्रू- षितः सुखेन देवार्चनपरस्तिष्ठामि । अथान्यस्मिन्नहनि प्रत्यूपे प्रवुद्धोऽहं ब्राह्मणब्राह्मणीसंवादे दत्तावधानः शृणोमि । तदभावात् मृत्यादिदानाय भिक्षाशेषस्याऽभावात्। अस्य भूपकस्य। मर्कट:- वानर.। उत्पतनेन-उत्प्लवनेन, ( कूदने मे )। अथेति-प्रश्ने। निधानस्य: भूमिस्थधनस्य ('गड़ा हुआ खजाना' ) निधानोष्मणा=निधानवलेन ('धन की गमीं से' ) । हे मात ! शाण्डिली-शाण्डिल्यगोत्रा काचन ब्राह्मणी। अक- स्मात् सहसा । निष्कारणम् । व्यर्थमेव। लुञ्चितान् कुहितास्तिलान् । अन्य = अखण्डितैः । न विक्रीणाति, किन्तु-अत्र कश्चन हेतुर्भविष्यतीत्यर्थ । 'नूनं हेतुस्त्रेति पाठो युक्ततरः । शण्डिलस्य गोत्रापलं स्त्री गाण्डिली ॥ ७२ ॥ प्राट्काले वर्षत्तौं । व्रतग्रहणनिमित्तं वर्षासुमासचतुष्टयमेकत्रावस्थामाय । ('चौमासा करनेको')। यतीना वर्षौ चतुर्पु मासेपु एकत्रावस्थानं हि व्रतम् । अनेन स्वोत्पतनेन' पा० । २'शाण्डिलीमातेति पा० । सम्प्राप्ति ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

तत्रब्राह्मण आह-'ब्राह्मणिप्रभाते दक्षिणायनसङ्क्रान्तिरनन्त- दानफलदा भविष्यति। तदहं प्रतिग्रहार्थं ग्रामान्तरं यास्यामि। त्वया ब्राह्मणस्यैकस्य भगवतः सूर्यस्योद्देशेन किञ्चिद्भोजनं दातव्यम्। अथ तच्छ्रुत्वा ब्राह्मणी परुषतरवचनैस्तं भर्त्सयमाना प्राह- 'कुतस्ते दारियोपहतस्य भोजनप्राप्तिः ? । ततिक न लजसे एवं ब्रुवाणः ? । अपि च-'ने मया तव हस्तलग्नया क्वचिदपि लब्धं सुखम् , नमिष्टान्नस्यारवादनम्, न च हस्तपादकण्ठादिभूषणम् ।' तच्छ्रुत्वा भयत्रस्तोऽपि विप्रो मन्द मन्दं प्राह-ब्राह्मणि ! नैतद्युज्यते वक्तुम् । उक्तञ्च- प्रासादपि तदर्ध च कस्मान्नो दीयतेऽर्थिपु । इच्छानुरूपो विभवः कदा कस्य भविष्यति ? ॥ ७३ ।। 'ईश्वरा सूरि दानेन यल्लभन्ते फलं किल । दरिद्रस्तच्च काकिण्या प्राप्नुया'दिति नः श्रुतम् ।।७४|| दाता लघुरपि सेव्यो अवति न कृपणो महानपि समृद्धथा। कूपोऽन्तःस्वादुजल. प्रीत्यै लोकस्य, न समुद्रः ॥७५।। तद्वचनात् ब्राह्मणवचनात् । तेन ब्राह्मणेन । दक्षिणायनसङ्क्रान्ति =कर्कसङ्क्रान्तिः। सूर्यस्योद्देशेन-सूर्यमुद्दिश्य, श्रीसूर्यप्रीतये । दारियोपहतस्य-दारियविकलस्य । भोजनप्राप्तिरपि नास्ति, फुतो ब्राह्मण- भोजनस्यावसर इत्यर्थ । तव हस्तलग्नया-तव पाणिगृहीत्या भार्यया । आस्वादन-लब्ध मिति शेष । एतत्-इत्थम् । अर्थिपु-याचकेभ्य । विभवः- धनसम्पत्ति-न भविष्यतीत्यर्थ ॥ ७३ ॥ ईश्वरा:-राजानो धनिनश्च । भूरि दानेन=बहु दानेन। काकिण्या=कपर्दिकयाऽपि ('कौड़ी' )। श्रुतं वेदधर्म- शास्त्रादिनिर्णयोऽस्माभि श्रुत ॥ ७४ ॥ दाता लघुरपि सेव्यते कूपवत् । कृपणो महाधनोऽपि समुद्रवत्-न लोकसन्तोषाय भवतीत्याशय ॥ ७५ ॥ 'न मया तव हस्तायं प्राप्य लब्धं क्वचित्सुखम् । नास्वादितञ्च मिष्टान्नं का कथा भूषणादिपु ?' २ 'पासादर्धमपि ग्रासमर्थिभ्य किं न दीयते' । ३ 'श्रुति ' पा० । १९६.

• पञ्चतन्त्रम् *

[२ मित्र- तथा च- अकृतत्यागमहिना मिथ्या कि 'राजराज'शब्देन ? गोप्तारं न निधीनां कथयन्ति महेश्वरं विबुधाः ॥७६॥ अपि च- सदा दानपरिक्षीणः शस्त एव करीश्वरः । अदानः पीनगात्रोऽपि निन्द्य एव हि गर्दभः ।। ७७ ।। सुशीलोऽपि सुवृत्तोऽपि यात्यदानादधो घटः । पुनः कुब्जापि काणापि दानादुपरि कर्करी ॥ ७८ ॥ यच्छञ्जलमपि जलदो वल्लभतामेति सकललोकस्य । नित्यं प्रसारितकरो मित्रोऽपि न वीक्षितुं शक्यः ।। ७९ ॥ एवं ज्ञात्वा दारिद्याभिभूतैरपि स्वल्पात्स्वल्पतरं काले पारे च देयम् । उक्तञ्च-- सत्पात्रं महती श्रद्धा देशः कालो यथोचितम् । यद्दीयते विवेक स्तदानन्त्याय कल्पते ॥ ८॥ तथाच- अतितृष्णा न कर्त्तव्या तृष्णां नैव परित्यजेत् । अतितृष्णाऽभिभूतस्य शिखा भवति मस्तके ।। ८१॥ दानशक्तिविकलं निधीना गोप्तारं-कुवेरं सर्वनिधिपतिमपि राजराजपदवाच्य. मपि च लोका महेश्वरं न कथयन्ति । किन्तु गिरिशं-शिवं, त्यागशीलं-महेश्वर महादेवं कथयन्ति । 'राजराजो धनाधिप' 'शिव शूली महेश्वर' इत्यमरः।।७६॥ दानं मद , त्यागश्च। शस्त =शोभन । करीश्वर =हस्तियूथपति । पीनगात्रः- पीवरतनु. ॥ ७७ ॥ प्रपादौ-घट:-जलाद्यदानात्-अधो याति-नीचैरेव तिष्ठति । कर्करी गलन्तिका तु ('करी' 'तूतिया' )। पान्थेभ्यो जलादिदाने साधनीभूत अत एव उपरि घटमुखोपरि तिष्ठति । प्रपादौ हि घटोपरि शरावं निधाय तदुपरि कर्करी स्थाप्यते ॥ ७८॥ प्रसारितकरः= भिक्षार्थ प्रसारितपाणिः, विस्तारित मयूखश्च । मित्रः सूर्यः, मित्र-सुहृत् , अपिशब्दान् ॥ ७९ ॥ - सम्प्राप्ति.]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् **

१९७ ब्राह्मण्याह--'कथमेतत् । स आह-- ३. पुलिन्द-शूकर-सर्प-शृगालकथा । अस्ति कस्मिंश्चिद्वनोद्देशे कश्चित्पुलिन्दः । स च पापर्द्धि कर्तु बनं प्रति प्रस्थितः। अथ तेन प्रसर्पता महान् अञ्जनपर्वतशिखराकारः क्रोडः जमासादितः। तं दृष्ट्वा कर्णान्ताकृष्टबाण इमं श्लोकमपठत्- मे धनुर्नाऽपि च बाणयोजनं दृष्ट्वाऽपि शङ्कां समुपैति शूकरः । था च पश्याम्यहमस्य निश्चयं यमेन नूनं प्रहितो ममान्तिकम् ।। अथासौ तेन निशितसायकेन समाहतः। अथ शूकरेणाऽपि कोपाविष्टचेतसा बालेन्दुद्युतिना दंष्ट्राग्रेण गटितोदरः पुलिन्दो गतासुर्भूतले न्यपतत् । अथ लुब्धकं व्यापाद्य करोऽपि शरप्रहारवेदनया पञ्चत्वं गतः । एतस्मिन्नन्तरे कश्चिदासन्नमृत्युः शृगाल इतस्ततो निराहारतथा पीडितः ररिभ्रमंस्तं प्रदेशमाजगाम । यावद्वराहपुलिन्दौ द्वावपि पश्यति तावत्प्रहृष्टो व्यचिन्तयत्-'भोः ! सानुकूलो मे विधिः, तेनैवैत- इचिन्तितं भोजनमुपस्थितम् । अथवा साध्विदमुच्यते-- अकृतेऽप्युद्यमे पुंसामन्यजन्मकृतं फलम् । शुभाऽशुभं समभ्येति विधिना संनियोजितम् ॥ ८२ ।। पुलिन्दः-शबर । पापर्द्धि-मृगयाम्। 'पापर्द्धिZगयाऽऽखेटो मृगव्याच्छोदने अपीति हैम । ('शिकार')। प्रसर्पता गच्छता । अञ्जनपर्वतशिखराकार = सौवीराञ्जनपर्वतशिखरतुल्यकृष्णवर्ण । क्रोड शूकर । फर्णान्तमाकृष्टबाण = कर्णान्ताकृष्टशर । निशितेन तीक्ष्णेन । सायकेन बाणेन । समाहत =ताडित । बालेन्दुद्युतिना खण्डचन्द्रकान्तिना । निशिततरेण । दष्ट्राग्रेण-दन्ताग्रेण । पुलिन्द =रावर । गतासु-मृत । लुब्धक-शवरं। व्यापाद्य-हत्वा । पञ्चत्वं मृत्युम् । निराहारतया भोजनाऽलाभेन । तेनैव अनुकूलेन भाग्येनैव । अचि

• पञ्चतन्त्रम् *

[२मित्र- NW तथाच- 'यस्मिन्देशे च काले च वयसा यादृशेन च । कृतं शुभाऽशुभं कर्म तत्तथा तेन भुज्यते' ।। ८३ ॥ तदहं तथा भक्षयामि यथा बहून्यहानि मे प्राणयात्रा भवति। तत्तावदेनं स्नायुपाशं धनुष्कोटिगतं भक्षयामि । उक्तञ्च- 'शनैः शनैश्च भोक्तव्यं स्वयं वित्तमुपार्जितम् । रसायनमिव प्रा हेलया न कदाचन ॥ ८४ ॥ -इत्येवं मनसा निश्चित्य चापचटितां कोटिं मुखमध्ये प्रक्षिप्य स्नायुं भक्षितुं प्रवृत्तः। ततश्च त्रुटिते पाशे तालुदेश विदार्य चापकोटिर्मस्तकमध्येन शिखावन्निष्क्रान्ता । सोऽपि तद्वेदनया तत्क्षणान्मृतः । अतोऽहं ब्रवीमि- 'अतितृष्णा न कर्तव्या--' इति । स पुनरप्याह-'ब्राह्मणि ! न श्रुतं भवत्या ?-- 'आयुः कर्म च वित्तं च विद्या निधनमेव च । पञ्चैतानि हि सृज्यन्ते गर्भस्थस्यैव देहिनः ।। ८५ ।। (इति') अथैवं सा तेन प्रबोधिता ब्राह्मण्याह-यद्येवं तदस्ति मे गृहे स्तोकस्तिलराशिः। ततस्तिलाँल्लुञ्चित्वा तिलचूर्णेन ब्राह्मणं भोजयिष्यामि-' इति । ततस्तद्वचनं श्रुत्वा ब्राह्मणो ग्रामङ्गतः । सापि तास्तिलानुष्णोदकेन संमर्थ लुञ्चित्वा सूर्यातपे दत्त- वती। अत्रान्तरे तस्या गृहकर्मव्यग्रायास्तेषां तिलानां मध्ये न्तितम् अतर्कितम् । वयसा अवस्थया। 'वपुति केचित्पठन्ति ॥ ८३ ।। प्राणयात्रा-जीवननिर्वाहः, भोजनम् । स्नायुपाशंम्नायुनिर्मितां धनुपो मौवींम् । ('धनुष की डोरी') कोटि. कोण. । शिखावत्-चूडावत् । (चोटी की तरह )। वित्तं धनम् । हेलया-सहसा, एकपद एव ।। ८४ ।। चापचटितां कोटिम कोदण्डसंलग्नाम् । अधिज्यस्य धनुष. कोटि प्रान्तभागं (चटित-प्रत्यया चढी हुई )। सः ब्राह्मणः । 'कि न श्रुतमित्यस्य अग्रिमेण शोकेन सम्वन्धः । निधन भरणम् । सृज्यन्ते-निमीयन्ते ॥ ८५ ॥ स्तोकः-स्वल्प. । लुधित्वासम्प्राप्तिः]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

१९९ कश्चित्सारमेयो सूत्रोत्सर्ग चकार । तं दृष्ट्वा सा चिन्तितवती- 'अहो ! नैपुण्य पश्य पराङ्मुखीभूतस्य विधेः-यदेतेऽपि तिला अभोज्याः कृताः । तदहमेतान्समादाय कस्यचिगृहं गत्वा लुञ्चितैरलुञ्चितानानयामि । सर्वोऽपि जनोऽनेन विधिना प्रदास्यति'-इति । अथ तान् शूर्पे निधाय गृहामृहं प्रविशन्तीदमाह-'अहो गृह्णातु कश्चिदलुञ्चितैलुंञ्चितांस्तिलान्' । अथ यस्मिन् गृहेऽहं भिक्षार्थ प्रविष्टस्तत्र गृहे सापि तिला- नादाय प्रविष्टा विक्रयं कर्तुम् । आह च-'गृह्णातु कश्चिदलु- श्चितैलुंञ्चितांस्तिलान्' । अथ तगृहगृहिणी प्रहृष्टा यावदलुञ्चितै- टुंञ्चितान्गृह्णाति, तावदस्याः पुत्रेण कामन्दकीयशास्त्र दृष्ट्वा व्याहृतम्-'मातः ! अग्राह्याः खल्बिमे तिलाः। नास्या अलु- ञ्चितैलुंञ्चिता ग्राह्याः। कारणं किञ्चिद्भविष्यति-येनेपाऽलुञ्चितै- लुंञ्चितान्प्रयच्छति ।' तच्छुत्वा तया परित्यक्तास्ते तिलाः । अतोऽहं ब्रवीमि-नाकस्माच्छाण्डिली मातः!-'। इति । *। एतदुक्त्वा स भूयोऽपि प्राह-'अथ ज्ञायते तस्य क्रमण. मार्गः' ? । ताम्रचूड आह-भगवन् ! ज्ञायते, यत एकाकी न समागच्छति, किन्त्वसंख्ययूथपरिवृतः पश्यतो मे परिभ्रमन्नि- तस्ततः सर्वजनेन सहाऽऽगच्छति, याति च।' अभ्यागत आह-'अस्ति किंचित्खनित्रकम् । स आह- 'बाढम् , अस्ति । एषा सर्वलोहमयी सुहस्तिका।' (गृह्यताम् )। अभ्यागत आह-तर्हि, प्रत्यूषे त्वया मया सह स्थातव्यम् , कण्डयित्वा,-संशोध्य, चूर्णयित्वा (छाट पछोड कर)। सारमेय =कुकुर । विधे = दैवस्य । अलुञ्चितान् अखण्डितान् । विधिना=मार्गेण। गृहिणी-गृहस्वामिनी । 'तद्गृहिणी'त्यपि पाठ । अस्याः गृहिण्या । कामन्दकीयशास्त्रं अर्थनीति- शास्त्रम् । स =अतिथि -बृहत्स्फिक् । अस्य मूषकस्य । क्रमणमार्ग =यातायात- १'नाकस्माच्छाण्डिलोमाता' इत्यपि पाठः। तत्र शाण्डिलीमातेति तस्या नामधेयम् । २ 'प्रबोद्धव्यम्।

• पञ्चतन्त्रम् *

[ २ मित्र- येन द्वावपि जनेचरणाऽमलिनायां भूमौ तत्पदानुसारेण गच्छाव. मयापि तद्वचनमाकर्ण्य चिन्तितम्--'अहो ! विनष्टोऽस्मि, यतोऽस्य सौभिप्रायवचांसि श्रूयन्ते । नूनमनेन यथा निधानं ज्ञातं तथा दुर्गमप्ययमस्माकं ज्ञास्यति । एतदभिप्रायादेवास्य ज्ञायते । उक्तञ्च-- सकृदपि दृष्ट्वा पुरुपं विबुधा जानन्ति सारतां तस्य । हस्ततुलयाऽपि निपुणाः पलप्रमाणं विजानन्ति ॥८६॥ वान्छेव सूचयति-पूर्वतरं, भविष्यत् पुंसां यदन्यतनुजं त्वशुभं शुभंवा। विज्ञायते शिशुरजातकलापचिह्नः प्रत्युद्गतैरपसरन्सरसः 'कलापी'।।८।। ततोऽहं भयत्रस्तमनाः सपरिवारो दुर्गमार्ग परित्यज्यान्य मार्गेण गन्तुंप्रवृत्तः। तत.सपरिजनो यावदनतो.गच्छामि तावत्सं. मुखीनो वृहत्कायो मार्जारः समायाति। स च मूषकवृन्दमवलोक्य तन्मध्ये सहसोत्पपात। अथ ते मूषका मां कुमार्गगामिनमवलोक्य मार्ग । अथेति-प्रश्ने । खनित्रकम् खननसाधनम् । वाढं-नून-('हॉ अवश्य हैं') सुहस्तिका खननोपकरणभेद ('कुदाली' 'फावड़ा') 'स्वहस्तिके ति पाठान्तरम् । अस्तीति शेष.। जनचरणाऽमलिनाया मनुष्यसञ्चाराऽमलिनितायाम् । तत्पदा- नुसारेण मूषकपदानुसारेण ('चूहों के खोज पहिचान कर') । साभिप्राय- वचासि दृढमनोरथसूचकानि वचनानि । नूनम् अवश्यम् । 'ज्ञास्यती' त्यस्य 'इतीति शेपः । एतदभिप्रायात्-बृहत्स्फिगाशयादेव । हस्ततुलया हस्तरूपया तुलया। पलप्रमाण-पलादिप्रमाणम् । (अन्दाज से ही तौल जान लेते हैं)॥८६॥ भविष्यत् भावि । पूर्वतरं च शुभाशुभम्-पुंसा वाञ्छयैव-इच्छादिना शीला- चरणादिनैव च ज्ञायते। यथा-मयूरशिशु -कलापै -मयूरपिच्छै रहितोपि-उत्प्लुत्य सरसं गच्छन् विशिष्टेन गमनेनैव-'मयूरोऽयमिति लोकैर्ज्ञायते। भाविकलापस्य गतिविशेषेणानुमानमिति भावः। 'प्रत्युत्पदै परिसरन् सरस 'इति पाठान्तरम्॥८७॥ संमुखीन =संमुखायात.। उत्पपात आक्रमणं चक्रे । कुमार्गगामिन =दुर्गमार्गा- १. 'चरणमलितायां भूमौ' पा०। मलिता मूषकपादमर्दितेत्यर्थ । २ 'साभिप्रायाण्यस्य वचांसि' । पाठान्तरम् । सम्प्राप्ति-]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

२०१ गर्हयन्तो हतशेषा रुधिरप्लावितवसुन्धरास्तमेव दुर्ग प्रविष्टाः । अथवा साध्विमुच्यते-- छित्त्वा पाशमपास्य कूटरचना भतवा बलाद्वागुरां पर्यन्ताग्निशिखाकलापजटिलान्निर्गत्य दूरं वनात् । व्याधानां शरगोचरादपि जवेनोत्पत्य धावन्मृगः कूपान्तः पतित.,करोतु विधुरे किवा विधौ पौरुषम् ? ॥८८॥ अथाहमेकोऽन्यत्र गतः। शेषा मूढतया तत्रैव दुर्गे प्रविष्टाः। अत्रान्तरे स दुष्टपरिव्राजको रुधिरबिन्दुचर्चितां भूमिमवलोक्य तेनैव मार्गेण दुर्गमुपगतः । ततश्च सुहस्तिकया खनितुमारब्धः । अथ तेन खनता प्राप्तं तन्निधानं यस्योपरि सदैवाऽहं कृतवसति- र्यस्योष्मणा महादुर्गमपि गच्छामि। ततो हृष्टमनास्ताम्रचूड- मिदमूचेऽभ्यागत:-'भो भगवन् ! इदानीं स्वपिहि निःशङ्कः । अस्योष्मणा मूषकस्ते जागरणं संपादयति ।' एवमुक्त्वा तन्निधानमादाय मठाभिमुखं प्रस्थितौ द्वावपि । अहमपि यावन्निधानरहितं स्थानमागच्छामि, तावद्रमणीयमु- द्वेगकारक तत्स्थानं वीक्षितुमपि न शक्नोमि । अचिन्तयं च 'किं करोमि ?, व गच्छामि ?, कथं मे स्यान्मनसः प्रशान्तिः । एवं चिन्तयतो मे महाकप्टेन स दिवसो व्यतिक्रान्तः । अथा- स्तमितेऽके सोद्धगो निरुत्साहस्तस्मिन्मठे सपरिवारः प्रविष्टः। ऽतिरिक्ताऽयोग्यमार्गगामिनम्-दुष्टञ्च । रुधिरेण प्लाविता वसुन्धरा यैस्ते तथाभूताः । छित्त्वेति । कूटरचनाम् उन्माथाख्यकूटयन्त्रमायारचनाम् । अपास्य दूरी- कृत्य । वागुरा-मृगवन्धनसाधनभेद । पर्यन्ताग्निशिखाकलापजटिलात् समन्ततो दावाग्निज्वालावलयितात् , वनाडूरं निर्गत्य, व्यधिवाणविपयादपि वेगादुत्लुत्य, निर्गत -धावन्मृगो-दैवात्कूपे पतित-2। हा हन्त ! भाग्ये विपरीते सति न किर्माप पौरुषेण सिध्यति ॥ ८८ ॥ शेपाः-हतशेषा सूपका । आरब्ध =आरब्धवान् । यस्य निधानस्य। ऊष्मणा= प्रभावेण । ('गर्मी से')। अरमणीयम् असुन्दरम् । उद्वेगकारकम् अरतिप्रदम्। १ करोति'इति पाठे-पौरुष किं करोतीत्यन्वयः। . cTOftg STfTT: I 3TOUSTOTOTTO; STTf-^% | feTOifa 7 ? TO^fsr ?’ i ^r sn^-^qgg-1 SJ^ftsfa ^TOTcTi STqftqR: H §ETOT 3|qq;: I cf^^T ^stersta: fw^tqra ctttot8i i’ ggt fir^uvqTqcrt sn^:—! jtt ^ mftsw ^gtani: i ^rnflrfq fcqfoj i i TTcZIo TO*TTO TOK I ^r, toH? firro u ^ H srsrr*sg g=5^cqfT ^tqifqst fg^qti- qg sjjft fgq%cT? i ! q^q «Rtej^qT i ^~- sriq q^^qTsmg^ qf^q: l q^TT ssrf stot TO3JI u TOSlfJ, q<^q>qcfTOrc«T c?qiqq> ^fTO STIcTR; « 3JTOT

• c

gqiS^R cr: sref, tot to: i fq^qtsq qg*ft gi torspP II S? g^entUTOT faferfofTOR-'s?^ BBS ^qf: | qgt TOT^^BTTOfq fj^TOf^fftcT I VJ> S 3

• T«MiTOT 3^q^7 srlf^cT^ I erfiSJ-

srqq *qr fsf(ta*q i gf^33F% IBrt*. ^qf ^rftgtq^T ii V it qfi[Tj^5is^=^cj- 4 n [<_cj|<4ci-j| I fq|tlW = ^r < ?W i T I ^^Jo9I^i=3c5* &5si=wmi n <*% ii *rm=mwwi ' q£t- ii %° u ^ra«riT^ i rs SIW WTRT. 5 ^r ii ^ ii सम्प्राप्तिः]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

२०३ यथा काकयवाः प्रोक्ता यथाऽरण्यभवास्तिलाः । नाममात्रा न सिद्धथै स्युर्धनहीनास्तथा नराः ॥ ९३ ।। सन्तोऽपि न हि राजन्ते दरिद्रस्येतरे गुणा. । आदित्य इव भूतानां श्रीर्गुणानां प्रकाशिनी ॥ ९४ ॥ न तथा वाध्यते लोके प्रकृत्या निर्धनो जनः । यथा द्रव्याणि संप्राप्य तैविहीनः सुखोचितः ।। ९५ ॥ शुष्कस्य कीटखातस्य वह्निदग्धस्य सर्वतः । तरोरप्यूपरस्थस्य वरं जन्म, न चाऽर्थिनः ॥ ९६ ।। शङ्कनीया हि सर्वत्र निष्प्रतापा दरिद्रता । उपकर्तुमपि प्राप्तं निःस्वं सन्त्यज्य गच्छति ।। ९७ ।। उन्नम्योन्नम्य तत्रैव निर्धनानां मनोरथाः। हृदयेष्वेव लीयन्ते विधवास्त्रीस्तनाविव ।। ९८॥ - धिगिति सम्बन्ध । काकयव =निष्फलयवजातिभेद । अरण्यभवास्तिला - जतिला । वन्ध्यतिला । उभयत्र तिलयवनामसत्त्वेपि यथा न ते तिलयव- कार्यकरणसमर्थास्तथा निर्धन पुमानिति भावः । सिधै कार्यसिद्ध्यपयोगिन । सिद्धौ हि'-इति पाठे तु-सिद्धौ कार्यसिद्धौ, न=न समर्थाः ॥ ९३ ॥ सन्त -वर्तमाना । राजन्ते प्रकाशन्ते। इतरे दारिद्रयातिरिक्ता । श्रिया' तु गुणा प्रकाशन्ते इति लक्ष्म्या. सूर्यवत्प्रकाशकतेति भाव ॥ ९४ ॥ वाध्यते टु खितो भवति । प्रकृत्या स्वभावेन । द्रव्याणि संप्राप्य-पूर्व वनवान् भूत्वा, पश्चान्निर्धनस्तु वलवहु खमनुभवति ॥९५॥ फीटभुक्तस्य कीटनाशितस्य । 'कीटखातस्येति पाठे-कीटैर्विदारितस्येत्यर्थ । ऊपरस्थस्य-अयोग्यभूमिस्थस्य । ( ऊसर में उत्पन्न )। वरम् ईपत् श्रेष्ठम् । अर्थिन =याचकस्य ॥ ९६ ॥ निष्प्रतापा-निष्प्रभावा । निःस्वं दरिद्रम् । सन्त्यज्य दूरत परित्यज्य । लोकोऽपयातीत्यर्थ ॥ ९७ ॥ निर्धनाना मनसि मनोरथा उत्थाय उत्थाय विलीयन्ते,धनाऽभावात् ॥९८॥ १'न विराजन्ते' पा०।२'सुखे स्थित.' । पा०॥ ३ 'कुन्जस्य कोटखातस्य दावनिष्कुषितत्वचा, । पाठा० । २०४

• पञ्चतन्त्रम् *

[२ मित्र- व्यक्तऽपि वासरे नित्यं दौर्गत्यतमसावृतः । अग्रतोऽपि स्थितो यत्नान केनापीह दृश्यते ॥ ९९ ॥ एवं विलप्याऽहं भग्नोत्साहस्तन्निधानं गण्डोपधानीकृतं दृष्ट्वा -व्यर्थश्रमः रवं दुर्गप्रभाते गतः। ततश्च मद्धृत्याः प्रभाते गच्छन्तो 'मिथो जल्पन्ति-'अहो! असमर्थोऽयमुदरपूरणेऽस्माकं । केवल- मस्य पृष्ठलग्नानां विडालादिभ्यो विपत्तयः । तत्किमनेना- ऽऽराधितेन । यत्सकाशान्न लाभः स्यात्केवलाः स्युर्विपत्तयः । स स्वामी दूरतस्त्याज्यो विशेपार्दनुजीविभिः' ।। १००॥ एवं तेषां वचांसि मार्गे शृण्वन् स्वदुर्ग प्रविष्टोऽहम् । याव- निर्धनत्वात्परिजनमध्यात्कश्चिदपि मम न संमुखेऽभ्येति तावन्मया चिन्तितम्-'अहो धिगियं दरिद्रता। अथवां साधुचेदमुच्यते- मृतो दरिद्रः पुरुपो, मृतं मैथुनमप्रजम् । मृतमश्रोत्रियं श्राद्धं, मृतो यज्ञस्त्वदक्षिणः ॥ १०१॥ एवं मे चिन्तयतस्ते मृत्या मम शत्रूणां सेवका जाताः। ते च मामेकाकिनं दृष्ट्वा विडम्बनां कुर्वन्ति। अथ मयैकाकिना योगनिद्रा गतेन भूयो विचिन्तितम्-'यत्तस्य कुतपस्विनः समाश्रयं गत्वा व्यक्त-सुप्रकाशेऽपि । वासरे दिनेऽपि । दौर्गत्यं दारिद्यमेव । तमः अन्धकार. । तेन-आवृत छन्नः । दरिद्र इति यावत् । समीपस्थोऽपि न केनापि वीक्ष्यते इति भावः ॥ पाठान्तरे-भास्वान्-सूर्य , समुज्ज्वलश्चेत्यर्थ. ॥ ९९ ॥ निधानं स्वधनम् । गण्डोपधानीकृतम्-गेन्दुकस्थाने स्थापितम् । (गण्डोप धान='गैडुवा' 'तकिया' 'गालमसूरिया')। अयं हिरण्यक । पृष्ठलग्नानाम् अनु- चराणां-सेवकानाम् । विडालादिभ्यो विपत्तयः मार्जारादिजन्या आपद । कश्चित्= सेवक । मृतः-मृतवत् व्यर्थः । अप्रज-सन्तानशून्यम् । अश्रोत्रियं वेदाध्यायि- ब्राह्मणशून्यम् । मृत. व्यर्थ । अदक्षिणः-दक्षिणारहित. ॥ १०१॥ विडम्बनाम्-उपहासम् । योगनिद्रा=सावधाननिद्रा, कृतकनिद्रा वा ( 'जागते हुए सोना' या 'आख बन्द किए पड़े रहना')। कुतपस्विनः दुष्टसंन्यासिन । समा- १ 'भास्वानपि न दृश्यते' पा० । २ 'शस्त्रजीविभि' । ३ 'श्रुत्वा' । पा० सम्प्राप्ति ]

• अमिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

२०५ तद्दण्डोपधानवर्तिकृतां वित्तपेटां शनैः शनैर्विदार्य तस्य निद्रा- वशङ्गतस्य स्वदुर्गे तद्वित्तमानयामि, येन भूयोऽपि मे वित्तप्रभा- वेणाधिपत्यं पूर्ववद्भविष्यति । उक्तञ्च-- 'व्यथयन्ति परं चेतो मनोरथशतैर्जनाः । नाऽनुष्ठानैर्धनहींनाः कुलजा विधवा इव ॥ १०२ ।। दौर्गत्यं देहिनां दुःखमपमानकरं परम् । येन स्वैरपि मन्यन्ते जीवन्तोऽपि मृता इव ॥ १०३ ।। दैन्यस्य पात्रतामेति पराभूतेः परं पदम् । विपदामाश्रयः शश्वदौर्गत्यकलुपीकृतः ॥ १०४ ॥ लज्जन्ते वान्धवास्ते न सम्बन्ध गृहयन्ति च । मित्राण्यमित्रतां यान्ति यस्य न स्युः कपर्दकाः ।। १०५ ।। मूर्त लाघवमेवैतदपायानामिद गृहम् । पर्यायो मरणस्याऽयं निर्धनत्वं शरीरिणाम् ॥१०६ ।। अजाधूलिरिव वस्तैर्मार्जनीरेणुवजनैः। दीपखद्योतच्छायेव त्यज्यते निर्धनो जनः ॥ १०७ ।। श्रयं-मळं। तद्गण्डोपधानवर्तिकृताम्-उपवर्हाभ्यन्तरे स्थापिताम् । ('गेंडुवे मे छिपाई हुई' )। वित्तपेटा-धनमञ्जूषा । विदार्य= खण्डयित्वा । धनहींना लोका मनोरथशतानि कुर्वन्ति, न च कार्यानुष्ठानं कत्तुं शक्नुवन्ति। यथा-कुलीना विववा रतिविषये नानामनोरथान् निष्फलानेव मनसि रचयन्ति, परन्तु न तासा ते मनोरथा सफलीभवन्ति, पत्युरभावादित्यर्थ ॥ १०२ ॥ दौर्गत्य=दारियं परमपमानकारकम् , येन स्वजनैरपि-दरिद्रा जीवन्तोपि मृतवदेव मन्यन्ते ॥१०३ ॥ दैन्यस्य दीनताया । पराभूते पराभवस्य । पद-स्थानम् । शश्वत्-नित्यमेव ॥ १०४ ॥ तेन-दरिद्रेण । गृहयन्ति अप- हुवते । कपर्दका काकिण्य । ('कौडी-' 'पैसा-टका' ) ॥ १०५ ॥ मूर्त मूर्तिमत् । लाघव-तुच्छत्वम् । अपायाना= नाशाना, हानेश्च ।मरणस्य पर्याय रूपान्तरम् ॥ १०६ ॥ अजाधूलि', मार्जनीरज , दीपखद्योतयोश्छाया च-पुण्य- विनाशकतया धर्मशास्त्रेषु कथिता , अतो लोकास्ततो यथा पलायन्ते, एवमेव . १ 'गोपयन्ति' इति पाठे-'गुप गोपने' इत्यस्थ रूपम् ।

• पञ्चतन्त्रम् *

[२ मिन- शौचावशिष्टयाऽप्यस्ति किञ्चित्कार्य क्वचिन्मृदा। निर्धनेन जनेनैव न तु किञ्चित्प्रयोजनम् ॥ १०८ ॥ अधनो दातुकामोऽपि सम्प्राप्तो धनिनां गृहम् । मन्यते याचकोऽयं', धिग्दारियं खलु देहिनाम् ॥ १०९ ।। अतो वित्तापहारंविधतोयदिमेमृत्युः स्यात्तथापि शोभनम्। स्ववित्तहरणं दृष्ट्वा यो हि रक्षत्यसून्नरः । पितरोऽपि न गृह्णन्ति तदत्तं सलिलाञ्जलिम् ।। ११० ।। -तथा च- गवार्थे ब्राह्मणार्थे च स्त्रीवित्तहरणे तथा । प्राणांस्त्यजति यो युद्धे तस्य लोकाः सनातनाः ।। १११ ।। एवं निश्चित्य रात्रौ तत्र गत्वा निद्रावशमुपागतस्य पेटायां यावन्मया छिद्रं कृतं तावत्प्रवुद्धो दुष्टतापसः। ततश्च जर्जरवंश- प्रहारेण शिरसि ताडितः कथञ्चिदायुषः सावशेषतया निर्गतोऽहं, न मृतश्च । उक्तञ्च- प्राप्तव्यमर्थ लभते मनुष्यो देवोऽपि तं लचयितुं न शक्तः । तस्मान्न शोचामि न विस्मयो मे, यदस्मदीयं न हि तत्परेषाम् ॥११॥ काककूर्मों पृच्छतः-'कथमेतत् ?'। हिरण्यक आह- ४. प्राप्तव्यमर्थवणिक्षुत्रकथा । अस्ति कस्मिश्चिन्नगरे सागरदत्तो नाम वणिक् । तत्सूनुना दरिद्रादपीत्यर्थ. ॥ १०७॥ शौचावशिष्टया हस्तशोधनाद्यवशिष्टया अशुचि- भूतयापि। मृदा मृत्तिकया ॥ १०८ ॥ दातुमुपागतोऽपि दरिद्रो याचकोऽयमिति मन्यते ज्ञायते,अतो दारिद्य धिक्॥१०९॥ वित्तापहार-स्वधनानयनम् । असून-प्राणान् ॥११०॥ गवार्थे-गोरक्षणार्थे । ब्राह्मणार्थे ब्राह्मणरक्षणार्थे । स्त्रीवित्तहरणे स्वकीयस्त्रीधनादिहरणसमये तद्रक्षणार्थे यो युद्धे । प्राणास्त्यजेत् तस्य सनातना. नित्या ब्रह्मलोकादय ॥१११॥ आयुःशेष १ 'कातरो यस्तितिक्षते' पा०१२ इय कथा काशिकपरीक्षापाव्यतो बहिष्कृताऽश्लीलत्वात् । सम्प्राप्तिः]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

२०७ रूपकशतेन विक्रीयमाणः पुस्तको गृहीतः । तस्मिश्च लिखितमस्ति- प्राप्तव्यमर्थं लभते मनुष्यो, देवोऽपि तं लचयितुं न शक्तः । तस्मान्न शोचामिन विस्मयो मे, यदस्मदीयंन हि तत्परेपाम् ॥११३।। तदृष्ट्वा सागरदत्तेन तनुजः पृष्टः-'पुत्र ! कियता मूल्येनैप पुस्तको गृहीतः? । सोऽब्रवीत्-'रूपकशतेन । तच्छ्रुत्वा सागर- दत्तोऽब्रवीत्-धिङ् मूर्ख! त्वं लिखितैकश्लोकं रूपकशतेन यद्गृह्लासि, एतया वुझ्या कथं द्रव्योपार्जनं करिष्यसि ?। तदद्य- प्रभृति त्वया मे गृहे न प्रवेष्टव्यम्। एवं निर्भय॑ गृहान्निःसारितः। स च तेन निदेन विप्रकृष्टं देशान्तरं गत्वा किमपि नगर- मासाद्याऽवस्थितः। अथ कतिपयदिवसैस्तन्नगरनिवासिना केन- चिदसौ पृष्ट -'कुतो भवानागतः?, किन्नामधेयो वा ?' इति । असावव्रवीत्-'प्राप्तव्यमर्थ लभते मनुष्यः' इति। अथान्येनापि पृष्टेनाऽनेन तथैवोत्तरं दत्तम् । एवं यः कश्चित्पृच्छति, तस्येदमे- वोत्तरं ददाति। एवञ्च तस्य नरगस्य मध्ये 'प्राप्तव्यमर्थ'इति प्रसिद्ध नाम जातम् । अथ राजकन्या इन्दुमती नामाऽभिनवरूपयौवनसम्पन्ना सखीद्वितीयैकस्मिन्महोत्सवदिवसे नगरं निरीक्षमाणाऽस्ति । तत्रैव च कश्चिद्राजपुत्रोऽतीवरूपसरपन्नो मनोरमश्च कथमपि तस्या दृष्टिगोचरङ्गतः। तदर्शनसमकालमेव कुसुमवाणहतया तथा निजसख्य- तयेतिपाठे-जीवितकालावोपतया । प्राप्तव्यम् अवश्यलभ्यम् । देव =विधिरपि । लवयितुं-विनाशयितुम् । अन्यथाकर्तुम् । विस्मय =आश्चर्यम् ॥ ११२ ॥ रूपकशतेन रूप्यकगतेन (१०० रुपये मे) । पुस्तक =पुस्तकम् । (पोथी)। गृहीत -क्रीत । निर्भय॑-तिरस्कृत्य । निर्वेदेन शोकेन । विप्रकृष्टं-दूरतरम् । त्तया = इन्दुमत्या। कुसुमवाण =काम । हले हेसखि । क्वचित्तथैव पाठ । १'चन्द्रमतीति 'चन्द्रवतीति च पाठान्तरम् । २०८

• पञ्चतन्त्रम् **

[२ मित्र- भिहिता-'हले' ! यथा किलाऽनेन सह समागमो भवति तथाऽद्य त्वया यतितव्यम्' । एवं श्रुत्वासा सखी तत्सकाशं गत्वा शीघ्र- मब्रवीत्-'यदहं चन्द्रवत्या तवान्तिकं प्रेषिता, भणितञ्च त्वां प्रति तया-यत्-'मम त्वदर्शनान्मनोभवेन पश्चिमावस्था कृता, तद्यदि शीघ्रमेव मदन्तिके न समेष्यसि तदा मे मरणं शरणम् ।' इति श्रुत्वा तेनाभिहितम्-यदवश्यं मया तत्रागन्तव्यं, तत्कथय केनोपायेन प्रवेष्टव्यम् ?' । अथ सख्याभिहितम्-'रात्रौ सौधावलम्वितया दृढवरत्रया त्वया तत्रारोढव्यम् ।' सोऽब्रवीत्-'यद्येवं निश्चयोभवत्यास्तदह- मेवं करिष्यामि।' इति निश्चित्य सखी चन्द्रवतीसकाशं गता। अथागतायां रजन्यां स राजपुत्रः स्वचेतसा व्यचिन्तयत्- 'अहो! महदकृत्यमेतत् । उक्तश्च- 'गुरोः सुतां मित्रभार्या स्वामिसेवकगेहिनीम् । यो गच्छति पुमाँल्लोके तमाहुब्रह्मघातिनम्' ।।११४॥ अपरञ्च- अयशः प्राप्यते येन, येन चाऽपगतिर्भवेत् । स्वार्थाच्च भ्रश्यते येन, तत्कर्म न समाचरेत् ॥ ११५ ॥ -इति सम्यग्विचार्य तत्सकाशं न जगाम । अर्थ प्राप्तव्यमर्थः पर्यटन्धवलगृहपाच रात्राववलम्बितवरत्रां दृष्ट्वा कौतुकाविष्ट हृदयस्तामालम्ब्याऽधिरूढः। तया च राजपुच्या 'स एवाय'- मित्याश्वस्तचित्तया स्नानखादनपानाच्छादनादिना संमान्य तेन अनेन राजपुत्रेण । मनोभवेन-मदनेन । पश्चिमा कामस्यान्तिमा दशा नष्ट- चेष्टत्वादिरूपा । सदन्तिके मन्निकटे । तत्र-राजपुत्रीसन्निधौ । सौधाव- लम्बितया राजप्रासादावलम्विन्या । वरत्रा-स्थूला रजु । ('बही 'मोटी रस्सी' 'कमन्द')। अकृत्यम्-अनुचितं कर्म। गेहिनी-पत्नी। गच्छति सेवते ॥ ११४ ॥ तत् व्यभिचारादि दुष्टं कर्म ॥११५॥ तत्सकाशं इन्दुमतीसन्निधौ। १ 'सखि' पा० । २ 'स्वर्गाच' । पा०। सम्प्राप्ति.]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

२०९ सह शयनतलमाश्रितया तदङ्गसंस्पर्शसञ्जातहरोमाञ्चितगात्रयो- क्तम्-'युष्मदर्शनमात्रानुरक्तया भयात्मा प्रदत्तोऽयं, त्वद्वर्ज- मन्यो भर्ता मनस्यपि मे न भविष्यति' इति । तत्कस्मान्मया सह न ब्रवीपि ?' । सोऽब्रवीत्-'प्राप्तव्यमर्थ लभते मनुष्यः।' इत्युक्ते तया 'अन्योऽयमिति मत्वा धवलगृहादुत्तार्य मुक्तः। स तु खण्डदेवकुले गत्वा सुप्तः। अथ तत्र कयाचित्स्वैरिण्या दत्त सङ्केतको यावद्दण्डपाशिकः प्राप्तः, तावदसौ पूर्वसुप्तस्तेन दृष्टो रहस्यसंरक्षणार्थमभिहितश्च-'को भवान् ?' । सोऽब्रवीत्-'प्राप्त- व्यमर्थ लभते मनुष्यः।' इति श्रुत्वा दण्डपाशिकेनाभिहितं यत्- 'शून्यं देवगृहमिदं, तदत्र मदीयस्थाने गत्वा स्वपिहि ।' तथा प्रतिपद्य स मतिविपर्यासादन्यशयने सुप्तः। अथ तस्य आरक्षकस्य कन्या विनयवती नाम रूवयौवनसम्पन्ना कस्यापि पुरुषस्या- ऽनुरक्ता-सङ्केतं दत्त्वा तत्र शयने सुप्ताऽऽसीत् । अथ सा तमायान्त दृष्ट्वा स एवायमस्मद्वल्लभ' इति रात्री धनतरान्धकारव्यामोहितोत्थाय भोजनाच्छादनादिक्रियां कार- यित्वा गान्धर्व विवाहेनात्मानं विवाहयित्वा तेन समं शयने स्थिता । विकसितवदनकमला तमाह-'किमद्यापि मया सह विश्रब्धं भवान्न ब्रवीति ? | सोऽब्रवीत् 'प्राप्तव्यमर्थ लभते मनुष्यः'। इति श्रुत्वा तया चिन्तितम्-'यत्कार्यमलमीक्षितं क्रियते तस्येवफलविपाको भवति' इति । एवं विमृश्य सविपादया तया निःसारितोऽसौ । सच यावद्वीथीमार्गेण गच्छति तावदन्यविषयवासी वरकीर्ति- धवलगृह-सौध । (महल)। स =मदभिलषित । आश्वस्तचित्तया विश्वस्तचित्तया। मया राजपुत्र्या। आत्मा देह । त्वद्वर्ज-त्वा विहाय। खण्डदेवकुले अपूर्णदेव- मन्दिरे, जीर्णमन्दिरे वा । स्वैरिण्या व्यभिचारिण्या। दत्तसङ्केतक =कृतसङ्केत । दण्डपागिक नगररक्षकसेनाध्यक्ष ('फौजदार' 'कोतवाल')। प्रतिपद्य-स्वीकृत्य । मतिविपर्यासात् भ्रान्त्या। आरक्षकस्य-दण्डपाशिकस्य । इति इत्थं मत्वा । धनतरान्धकारव्यामोहिता=गाढान्धकारेणोपहतलोचनशक्तिभ्रममुपगता, वञ्चिता। विश्रब्धं सस्नेहं, निर्भयञ्च । असमीक्षितम् असम्यग्विचारितं सत् । सविषादया= २१०

• पञ्चतन्त्रम् *

[२ मित्र- नाम वरो महता वाद्यशब्देनागच्छति । प्राप्तव्यमर्थोऽपि तैः सह गन्तुमारब्धवान् । अथ यावत्प्रत्यासन्ने लग्नसमये राजमार्गासन्नश्रेष्टिगृहद्वारे रचितमण्डपवेदिकायां कृतकौतुकमङ्गलवेशा वणिक्सुता तिष्ठति, तावन्मदमत्तो हस्त्यारोहकं हत्वा प्रणश्यजनकोलाहलेन लोक- माकुलयंस्तमेवोद्देशं प्राप्तः । तं च दृष्ट्वा सर्वे वरानुयायिनो वरेण सह प्रणश्य दिशो जग्मुः। अथास्मिन्नवसरे भयतरललोचना. मेकाकिनी कन्यामवलोक्य माभैषोः-अहं परित्राता'-इति सुधीर स्थिरीकृत्य दक्षिणपाणी सङ्गृह्य महासाहसिकतया प्राप्तव्यमर्थः परुषवाक्यहस्तिनं निर्भसितवान् । ततः कथमपि दैवयोगादपयाते हस्तिनि यावत्ससुहृद्वान्धवो वरकीर्तिरतिक्रान्ते लग्नसमये समागच्छति तावद्वधूरन्येन हस्ते गृहीता तिष्ठति । तद् दृष्ट्वा वरकीर्तिनाऽभिहितम्-'भोः श्वशुर! विरुद्धमिदं त्वयाऽनुष्ठितं यन्मह्यं प्रदाय कन्याऽन्यस्मै प्रदत्ता'- इति । सोऽब्रवीत्-'भोः! अहमपि हस्तिभयपलायितो भवद्धिः सहाऽऽयातो-न जाने किमिदं वृत्तम् ? । इत्यभिधाय दुहितरं प्रष्टुमारब्धवान्-'वत्से ! न त्वया सुन्दरं कृतम्, तत्कथ्यतां कोऽयं वृत्तान्तः । दुःखितया। वीथीमार्गेण नगररथ्यामार्गेण । अन्यविषयवासी देशान्तरनिवासी। वरः वैवाह्यः ('दुलहा' 'बीन्द' )। तैः वरपक्षीयैः । लग्नसमये विवाहलग्न- समये । राजमार्गासन्नधेष्ठिगृहद्वारे-राजपथनिकटवत्तिधनिगृहद्वारे । (मण्डप = 'मांडा'। वेदिका = 'वेदी' ) कृतकौतुकमङ्गलवेशा रचितविवाहोचितमङ्गल वेशा। हस्ती-गजः। आरोहकं महामात्रम् । ('महावत')। प्रणश्यता पलायमानानां लोकाना कोलाहलेन-कलकलेन । 'प्रणश्यति पाठे प्रणश्य= पलाय्येत्यर्थः । (भाग कर )। लोक-नगरवासिजनम्। उद्देशं स्थानम् । प्रणश्य-प्रपलाय्य ('भागकर')। दिशो जग्मुः यत्रतत्र गता। भयेन तरले चञ्चले लोचने यस्यास्ताम् । परित्राता रक्षकः। सुधीरं महता १'प्रणश्य पा०। सम्प्राप्ति.]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

२११ साऽब्रवीत्-'यदहमनेन प्राणसंशयाद्रक्षिता, तदेनं मुक्त्वा मम जीवन्त्या नाऽन्यः पाणि ग्रहीष्यति'-इति। अनेन वार्ताव्यति- करेण रजनी व्युष्टा । अथ प्रातस्तत्र सञ्जाते महाजनसमवाये तं वार्ताव्यतिकरं श्रुत्वा राजदुहिता तमुद्देशमागता । कर्णपर- म्परया श्रुत्वा दण्डपाशिकसुतापि तत्रैवागता । अथ तं महाजन- , समवायं श्रुत्वा राजापि तत्रैवाजगाम,-प्राप्तव्यमर्थं प्राह च- 'भोः, विश्रब्धं कथय, कीदृशोऽसौ वृत्तान्तः' ? । अथ सोऽब्रवीत्-'प्राप्तव्यमर्थ लभते मनुष्यः' इति । राज- कन्या स्मृत्वा प्राह-'देवोऽपि तं लवयितुं न शक्तः-' इति । ततो दण्डपाशिकसुताऽब्रवीत्-'तस्मान्न शोचामि न विस्मयो में- इति । तमखिललोकवृत्तान्तमाकर्ण्य वणिक्सुताऽब्रवीत्- - 'यदस्मदीयं न हि तत्परेषाम्' इति । अभयदानं दत्त्वा राजा पृथक्पृथग्वृत्तान्ताज्ञात्वाऽवगत- तत्त्वस्तस्मै प्राप्तव्यमर्थाय स्वदुहितर सवहुमानं ग्रामसहस्रेण समं सर्वालङ्कारपरिवारयुतां दत्त्वा त्वं मे पुत्रोऽसीति नगरविदितं तं यौवराज्येऽभिषिक्तवान् । दण्डपाशिकेनापि स्वदुहिता स्व- शक्त्या वस्त्रदानादिना सम्भाव्य प्राप्तव्यमर्थाय प्रदत्ता। अथ प्राप्तव्यमर्थेनापि स्वीयपितृमातरौ समस्तकुटुम्वावृतौ तस्मिन्नगरे सम्मानपुरःसरं समानीती। अथ सोऽपि स्वगोत्रेण सह विविधभोगानुपभुञ्जानः सुखेना. वस्थितः। अतोऽहं ब्रवीमि-'प्राप्तव्यमर्थ लभते मनुष्यः' इति । 'धैर्येण । स्थिरीकृत्य =आश्वास्य। अपयाते-गते। श्वशुर-हे कन्यापित. ! । प्रदाय-वाचा दत्त्वा । प्राणसंशयात्-जीवनसङ्कटात् । मुक्त्वा=विहाय । वार्ता व्यतिकरण वार्तालापप्रसङ्गेन । ('इस बातचीत के प्रसङ्गसे')। व्युष्टा=व्यतिक्रान्ता । प्रभातमभूदित्यर्थ । महाजनसमवाये-पौरजनमेलापके । (भीड मे )। वार्ता- व्यतिकर-जनकथाकोलाहलं, ('कहासुनी गडवड)। स्मृत्वा स्ववृत्तान्तं स्मृत्वा । विस्मय =कौतुकम् । पृथक् पृथक्-राजकन्यादे । अवगततत्त्व-ज्ञातसकल- वृत्तान्त । प्राप्तव्यमर्थाय तस्मै वणिक्पुत्राय । 'पुत्रोऽसीति-मत्पुत्रस्त्वमिति नगरलोकविदितमुक्त्वा । सम्भाव्य-सत्कृत्य च । स वणिक्सुत , वणिक् च । २१२

• पञ्चतन्त्रम् *

[२ मित्र- तदेतत्सकलं सुखदुःखमनुभूय परं विषादमुपागतोऽनेन मित्रेण त्वत्सकाशमानीतः। तदेतन्मे वैराग्यकारणम् ।' मन्थरक आह-भद्र ! भवति सुहृद्यमसन्दिग्धं, यत् क्षुत्क्षा- मोऽपि शत्रुभूतं त्वां भक्ष्यस्थाने स्थितमेवं पृष्टमारोप्यानयति,- न मार्गेऽपि अक्षयति । उक्तञ्च यतः- विकारं याति नो चित्तं वित्ते यस्य कदाचन । मित्रं स्यात्सर्वकाले च, कारयेन्मित्रमुत्तमम् ॥ ११६ ।। विद्वद्भिः सुहृदामत्र चिह्नरेतैरसंशयम् । • परीक्षाकरणं प्रोक्तं होमाग्नेरिव पण्डितैः ।। ११७ ॥ आपत्काले तु सम्प्राप्ते यन्मित्रं, मित्रमेव तत् । वृद्धिकाले तु सम्प्राप्ते दुर्जनोऽपि सुहृद्भवेत् ।। ११८ ।। तन्ममाप्यद्याऽस्य विषये विश्वासः समुत्पन्नो-यतो नीति- विरुद्धयं मैत्री मांसाशिभिर्वायसैः सह-जलचराणाम् । अथवा साध्विमुच्यते- मित्रं कोऽपि न कस्यापि नितान्तं न च वैरकृत् । दृश्यते मित्रविध्वस्तात्कार्याद्वैरी परीक्षितः ॥ ११९ ।। तत्स्वागतं भवतः, स्वगृहवदास्यतामत्र सरस्तीरे। यच्च T सुखदुःख-सुखञ्च दुःखञ्च । सुख-सहितमिति वा विग्रह । अनेन मित्रेण= वायसेन । त्वत्सकाशं मन्थरकसन्निधौ । हिरण्यको सूपकराजोऽहम् । अयम्= वायस । असन्दिग्धं यथा स्यात्तथा,-सुहृत्-मित्रम् । क्षुत्क्षाम. क्षुधातुर. तथा च तथाहि । ईदृशैश्चिहैमित्रपरीक्षा कार्येत्यर्थ । मित्रमेव-न दुर्जन । वृद्धि- काले समृद्धिकाले तु ॥ ११८ ॥ अस्य-वायसस्य । अव यावत्तु मम दृढो विश्वासो नासीत् । यत =यस्मा- हेतोः ('क्योकि'-)। जलचराणामिति । मम कच्छपस्येति यावत् । नितान्त= सर्वदा । मित्रेण मित्रनामधारिणा । विध्वस्तात् विनाशितात् । कार्यात्-कार्येण । परीक्षित =कृतपरीक्षः। वैरी दृश्यते वैरीत्युच्यते । कार्यहान्यादिचिह्नमित्रनाम- धारी शत्रुरित्युच्यते इति यावत् । अन्येतु 'दृश्यते मित्रमुद्दिष्टात्कार्याद्वैरी सम्प्राप्तिः]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

- वित्तनाशो [विदेशवासश्च ] ते सातस्तत्र विपये लन्तापो न कर्तव्यः । उक्तञ्च- अभ्रच्छाया खलप्रीति सिद्धसन्नञ्च योपितः । किञ्चित्कालोपभोग्यानि यौवनानि धनानि च ।। १२० ।। अत एव विवेकिनो जितात्मानो धनस्पृहां न कुर्वन्ति । उक्तश्च- सुसञ्चितैर्जीवनवत्सुरक्षितैर्निजेऽपि देहे न नियोजितै क्वचित् । पुंसो यमाऽन्तं व्रजतोऽपि निष्ठुरैरेतैर्धनैः पञ्चपदी न दीयते॥१२१।। अन्यच्च- यथाऽऽभिपं जले मत्स्यैर्भक्ष्यते श्वापदैर्भुवि । आकाशे पक्षिभिश्चैव तथा सर्वत्र वित्तवान् ॥ १२२ ॥ निर्दोपमपि वित्ताढ्यं दोषैर्योजयते नृपः । निर्धन प्राप्तदोपोऽपि सर्वत्र निरुपद्रवः ॥ १२३ ।। आर्थानामर्जने दुःखमर्जितानाञ्च रक्षणे । नाशे दुःख व्यये दु.खं, धिगर्थान्कष्टसंश्रयान् ।। १२४ ।। अर्थार्थी यानि कष्टानि मूढोऽयं सहते जनः । शतांशेनापि मोक्षार्थी तानि चेन्मोक्षमाप्नुयात् ।। १२५ ॥ अपरं विदेशवासजमपि वैराग्यं त्वया न कार्य । यतः- को धोरस्य मनस्विनः स्वविपयः १, को वा विदेशः स्मृतो, यं देशं श्रयते तमेव कुरुते बाहुप्रतापार्जितम् । २४ विरोधत' इति पठन्ति ॥ ११९ ॥ अभ्रच्छाया मेघच्छाया। सिद्ध पक्कम् । किञ्चिदिति । शीघ्रमेव धनयोवनादिक विनश्यतीत्यर्थ ॥१२०॥ जितात्मानः वशीकृतेन्द्रिया । नियोजित स्वशरीरार्थमपि न व्ययीकृतै । यमान्तं यमराज- सन्निधि । पञ्चपदी-पञ्चपदान्यपि सह तेन न गम्यत इत्यर्थ ॥१२१॥ आमिष मासम् । 'तानि चेत्-मोक्षार्थी सहते' इति सम्बन्ध ॥ १२५॥ स्वविषय:- स्वदेश । न कोपीत्यर्थ । श्रयते-आश्रयते । बाहुप्रतापार्जितम् बाहुबलोपार्जि

• पञ्चतन्त्रम् *

[२ मित्र- यद्दष्ट्रानखलाङ्गुलप्रहरणः सिहो वनं गाहते तस्मिन्नेव हतद्विपेन्द्ररुधिरैस्तृष्णां छिनत्त्यात्मनः ॥ १२६ ॥ अर्थहीनः परदेशे गतोऽपि यः प्रज्ञावान्भवति स कथञ्चि- दपि न सीदति । उक्तञ्च- कोऽतिभारः समर्थानां ?, कि दूरं व्यवसायिनाम् ? । को विदेशः सविद्यानां ?, कः परः प्रियवादिनाम् ? ॥ १२७ ॥ तत्प्रज्ञानिधिर्भवान्न प्राकृतपुरुपतुल्यः । अथवा- उत्साहसम्पन्नमदीर्घसूत्रं क्रियाविधिज्ञं व्यसनेष्वसक्तम् । शूरं कृतज्ञं दृढसौहृदञ्च लक्ष्मीः स्वयं यौति निवासहेतोः ॥१२८।। अपरं प्राप्तोऽप्यर्थ. कर्मप्राप्त्या नश्यति ! तदेतावन्ति दिनानि त्वदीयमासीत् । मुहूर्तमप्यनात्मीयं भोक्तुं न लभ्यते । स्वयमा- गतमपि विधिनाऽपह्रियते । अर्थस्योपार्जनं कृत्वा नैवाऽभाग्यः समश्नुते । अरण्यं महदासाद्य मूढः सोमिलको यथा ॥ १२९ ।। हिरण्यक आह-'कथमेतत् ?' । स आह- ५. सोमिलकगुप्तधनोपभुक्तधनकथा । कस्मिश्चिद्धिष्ठाने सोमिलको नाम कौलिको वसति स्म । स चानेकविधपट्टरचनारञ्जितानि पार्थिवोचितानि वस्त्राण्युत्पा- तम् । दंष्ट्रानखलाडलप्रहरण सिंह -यद्वनं गाहते श्रयते, तस्मिन्नेव वने हत- गजरुधिरै. स्वतृष्णां शमयतीत्यर्थ ॥ १२६ ॥ प्रज्ञावान् पण्डित । सीदति-क्लिश्यते । प्रनानिधि =अतिवुद्धिमान् । प्राकृत = साधारण. । अदीर्घसूत्रम् अचिरक्रियम् । 'दीर्घसूत्रश्चिरक्रिय' इत्यमर ॥१२८॥ कर्मप्राप्त्या अदृष्टवशात् । 'कर्माऽप्राप्त्येति केचित्पठन्ति । फलप्रदकर्माभावा- -दिति च तदर्थः । तत्-धनम् । विधिना भाग्येन । अधिष्टाने नगरे । पट्टरचना विविधाकृतिमनोहरश्रेष्टवस्त्ररचना । काष्ठ- १ 'प्रहरणै' रिति पाठे उपलक्षणे तृतीया । तैर्युत इत्यर्थः । २ 'मार्गति वासहेतोः' पा० । सम्प्राप्ति ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

- दयति परं तस्य चानेकविधपट्टरचनानिपुणस्यापि न भोजना- च्छादनाभ्यधिकं कथमप्यर्थमात्रं सम्पद्यते । अथान्ये तत्र सामान्यकौलिकाः स्थूलवस्त्रसम्पादनविज्ञानिनो महर्द्धिसम्पन्नाः। तानवलोक्य स स्वभार्यामाह-'प्रिये ! पश्यैतान्स्थूलपट्ट- कारकान्धनकनकसमृद्धान् । तदधारणकं ममैतत्स्थानम् । तद- न्यत्रोपार्जनाय गच्छामि ।' सा प्राह-'भोःप्रियतम मिथ्या प्रलपितमेतद्यदन्यत्र गतानां धनं भवति, स्वस्थाने न भवतीति । उक्तञ्च- उत्पतन्ति यदाकाशे निपतन्ति महीतले । धरण्यन्तमपि प्राप्ता नाऽदत्तमुपतिष्ठति ॥ १३० ।। तथाच- न हि भवति यन्न भाव्यं, भवति च भाव्यं विनापि यत्नेन । करतलगतमपि नश्यति यस्य तु भवितव्यता नास्ति ॥१३॥ यथा धेनुसहस्रेषु वत्सो विन्दति मातरम् । तथा पुराकृतं कर्म कर्तारमनुगच्छति ॥ १३२ ॥ शेते सह शयानेन गच्छन्तमनुगच्छति । नराणां प्राक्तनं कर्म तिष्ठत्यथ सहात्मना ।। १३३ ।। यथा छायातपौ नित्यं सुसम्बद्धौ परस्परम् । एवं कर्म च कर्ता च संश्लिष्टावितरेतरम् ।। १३४ ।। यन्त्ररचना वा । ( 'छापा' )। तया रञ्जितानि (रंग बिरंगे छपे हुए )। पार्थिवो- चितानि-राजोपभोगार्हाणि । पट्टरचनानिपुणस्य श्रेष्टवस्त्र निर्माणचतुरस्य । नाना- विधवस्त्ररजनदारुयन्त्रैर्वस्त्ररक्षनकर्मणि चतुरस्य वा । तत्र अधिष्ठाने । धनसमृ- द्धान्-महाधनिन । अधारणकम् अननुकूलम् । अशुभम् । उत्पतन्तीति । आकाशपातालपृथिव्यन्तेषु भ्रमताऽपि पूर्वजन्मोपाजिताति- रिक्त न लभ्यते इत्यर्थः ॥ १३०॥ विन्दरि लभते। पुराकृतं-पूर्वजन्मार्जि- तम् । आत्मना सह तिष्ठति आत्मानं न जहाति ॥ १३३ ॥ (छायातपौ= १ "उत्पतौऽप्यन्तरिक्ष गच्छतोऽपि महीतलम् । धावतः पृथिवी सर्वा नाऽदत्तमुपतिष्ठति ॥” इति पा० । 7

• पञ्चतनम् *

[ २ मित्र- तस्मादत्रैव व्यवसायपरो भव ।' कौलिक आह-'प्रिये ! न सम्यगभिहितं भवत्या, व्यवसायं विना कर्म न फलति । उक्तञ्च- यथैकेन न हस्तेन तालिका सम्प्रपद्यते । तथोद्यमपरित्यक्तं न फलं कर्मणः स्मृतम् ।। १३५ ॥ पश्य कर्मवशात्प्राप्तं भोज्यकालेऽपि भोजनम् । हस्तोद्यम विना वक्र प्रविशेन्न कथञ्चन ॥ १३६ ॥ तथा च- उद्योगिनं पुरुपसिंहमुपैति लक्ष्मी- देवं हि दैवमिति कापुरुषा बदन्ति । दैवं निहत्य कुरु पौरुषमात्मशक्त्या यत्ने कृते यदि न सिद्ध्यति कोऽत्र दोषः ? ॥१३७|| उद्यमेन हि सिद्धयति कार्याणि न मनोरथैः । न हि सिंहस्य सुप्तस्य प्रविशन्ति मुखे मृगा. ।। १३८ । उद्यमेन विना राजन् ! न सिद्धयन्ति मनोरथाः। कातरा इति जल्पन्ति 'यद्भाव्यं तद्भविष्यति' ॥ १३९ ॥ स्वशक्त्या कुर्वतः कर्म न चेसिद्धिं प्रयच्छति । नोपालभ्यः पुमांस्तत्र दैवान्तरितपौरुषः ।। १४० ॥ 'तन्मयाऽवश्यं देशान्तरं गन्तव्यम्'। इति निश्चित्य वर्धमान- पुरं गतः । तत्र च वर्षत्रयं, स्थित्वा सुवर्णशतत्रयोपार्जनं कृत्वा भूयः स्वगृहं प्रस्थितः। अथाऽर्धपथे गच्छतस्तस्य कदाचिट्ट- व्यां पर्यटतो भगवान्रविरस्तमुपागतः । तदाऽसौ व्यालभया- स्थूलतरवटस्कन्धमारुह्य यावत्प्रसुतस्तावन्निशीथे स्वप्ने द्वौ पुरुषौ रौद्राकारौ परस्परं प्रजल्पन्तावशृणोत्। तत्रैक आह-भोः कर्त्तः ! त्वं किं सम्यङ् न वेत्सियदस्य सोमिलकस्य भोजनाच्छा- 'धूप-छांह')। कर्ता आत्मा, पुरुषः । कर्म-अदृष्टम् ॥ १३४ ॥ यद्भावि तद्भ- -विष्यति कि प्रयत्नेनेति कातरा -अनुद्योगिन -क्लीवा जल्पन्ति, न शूरा ॥१३९॥ देवेनान्तरिता विफलीकृत -पौरुषो यस्यासौ तथाभूतः ॥ १४० ॥ अर्धपथे- १ वर्द्धमानपुरं='बदायूँ' इति प्रसिद्धम् । सम्प्राप्ति.]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

दनाभ्यधिका समृद्धिर्नास्ति, तत्कि त्वयास्य सुवर्णशतत्रयं प्रद- त्तम् ?' । स आह-भोः कर्मन् !, मयाऽवश्यं दातव्यं व्यवसा- यिनाम् । तत्र च तस्य परिणतिस्त्वदायत्ता' इति । अथ याव- दसौ कौलिकः प्रवुद्धः सुवर्णनन्थिमवलोकयति तावद्रिक्तं पश्य- ति। ततः साक्षेपं चिन्तयामास-'अहो ! किमेतन्महता कष्टेनो- पार्जितं वित्तं हेलया क्वापि गतम् ? । तद्यर्थश्रमोऽकिञ्चनः कथं स्वपल्या मित्राणाञ्च मुखं दर्शयिष्यामि ।' इति निश्चित्य तदेव पत्तनङ्गतः। तत्र च वर्षमात्रेणापि सुवर्णशतपञ्चकमुपायं भूयो- ऽपि स्वस्थानं प्रति प्रस्थितः। यावर्धपथे स्थितमटवीगतन्तं वटं भूयः समासादयति तावदस्य भगवान्भानुरस्त जगाम । अथ सुवर्णनाशभयात्सुश्रान्तोऽपि न विश्राम्यति, केवलं कृतगृहोत्कण्ठः सत्वरं व्रजति । अत्रान्तरे द्वौ पुरुषौ तादृशी दृष्टिदेशे समागच्छन्तौ जल्पन्तौ चाऽणोत् । तत्रैकः प्राह- भोः कर्तः ! किं त्वयैतस्य सुवर्णशतपञ्चकं प्रदत्तम् ? तम्कि त्वं न वेत्सि यद्भोजनाच्छादनाभ्यधिकमस्य किञ्चिन्नास्ति !' । स आह-भोः कर्मन् ! मयाऽवश्यं देयं व्यवसायिनाम्, तस्य परिणा- मस्त्वदायत्तः, तम्कि मामुपालम्भयसि ।।' तच्छुत्वा सोमिलको यावदन्थिमवलोकयति तावत्सुवर्ण नास्ति । ततः परं दुःखमा- पन्नो व्यचिन्तयत्-'अहो! किं मम धनरहितस्य जीवितेन ? तत्र वटवृक्षे आत्मानमुद्वध्य प्राणांस्त्यजामि।' - अर्धमार्गे। ('आधी दूर आनेपर' ) अटव्या वने। पर्यटत =गच्छत । व्यालभयात्-सिहादिभयात् । रौद्राकारी भीषणाकृतिधारिणौ । कर्मन् हे अदृष्ट! व्यवसायिनाम् उद्योगिनाम् । तस्य धनस्य । परिणति =परिणाम , स्थिरी- उपभोगश्च। रिक्त सुवर्णखण्डरहितम् । साक्षेपम् आत्मनो निन्दापूर्वकम् । हेलया सहसा । व्यर्थश्रम निष्फलप्रयास । अकिञ्चन =दरिद्रः। कृता गृह प्रति उत्कण्ठा येनासौ तथा'। तादृशौ भीपणाकारौ । उद्वध्य-ऊर्ध्व वध्वा । प्रक्षि- > १ 'यावदर्धपथे भूयोऽटवीगतस्य भगवान्भानुरिति मुद्रितः पाठः ।

• पञ्चतन्त्रम् *

[२ मित्र- एवं निश्चित्य दर्भमयी रज्जु विधाय स्वकण्ठे पाशं नियोज्य शाखायामात्मानं निवध्य यावत्प्रक्षिपति तावदेकः पुमानाका- शस्थ पवेदमाह-'भो भोः सोमिलक | मैवं साहसंकुरु, अहन्ते वित्तापहारक', न ते भोजनाच्छादनाभ्यधिकां वराटिकामपि सहे, तद्गच्छ स्वगृहं प्रति। अन्यच्च भवदीयसाहसेनाहं तुष्टः, यथा मे न स्याब्यर्थ दर्शनं, तत्प्रार्थ्यतामभीष्टो वरः कश्चित् ।' सोमिलक आह-'यद्येवं तद्देहि मे प्रभूतं धनम् ।' स आह भोः ! किकरिष्यसि भोगरहितेन धनेन ? । यतस्तव भोजनाच्छादना. भ्यधिका प्राप्तिरपि नास्ति । किन्तया क्रियते लक्ष्म्या या वधूरिव केवला । या न वेश्येव सामान्या पथिकैरुपभुज्यते ॥१४१ ।। सोमिलक आह-'यद्यपि तस्य धनस्य भोगो नास्ति, तथापि तद्भवतु । उक्तञ्च- कृपणोऽप्यकुलीनोऽपि तदानाश्रितमानसैः । सेव्यते स नरो लौकैर्यस्य स्याद्वित्तसञ्चयः ॥ १४२ ।। तथाच- शिथिलौ च सुवृद्धौ च पततः पततो न वा । 'निरीक्षितौ मया भद्रे ! दश वर्षाणि पञ्च च' ।। १४३ ।। पति-शरीरं पातयति । (फॉसी पर लटकना चाहता ही था कि'-) वराटिका कपर्दिका ( ='कौड़ी' )। अन्यच्च-किन्तु । प्रभूतं विपुलम् । केवला-स्वमात्रोपभोग्या । सामान्या सकलोपभोगार्हा । पथिकैः-मार्गागतैरपि । भुज्यते सेव्यते ॥ १४१ ॥ तहाना- श्रितमानसैः कदाचिदय दास्यती'त्याशापाशव? । वित्तसञ्चय =धनराशि. । ॥ १४२ ॥ शिथिलौ श्लथवन्धनौ । सुवृद्धौ-नितरां बृद्धिगतो। एतेन पतन- योग्यता ध्वनिता । सुबद्धावितिपाठे-वृत्तौ । पुष्टावित्यर्थः । पतत. शीघ्र पतिष्यत । नवा नवा पतिव्यत.-१ इत्येवं विचार्य । 'भद्रे इति स्वभार्यासम्बो- धनम् । मया पञ्चदश वर्षाणि यावदाशया निरीक्षितौ तदापि न पतिताविति भावः । एवञ्चाशावद्धा लोका अदातारमपि धनिनमनुसरन्त्येवेति भावः ॥१४३॥ सम्प्राप्ति.] * अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् * पुरुष आह-'किमेतत् ? ।' सोऽब्रवीत्- ६. वृषभषणानुसारिशृगालकथा कस्मिश्चिदधिष्ठाने तीक्ष्णविषाणो नाम महावृषभः प्रति- वसति स्म । स च मदातिरेकात्परित्यक्तनिजयूथः शृङ्गाभ्यां नदी- तटानि विदारयन्स्वेच्छया मरकतसदृशानि शष्पाणि भक्षयन्न- रण्यचरो बभूव। अथ तत्रैव वने प्रैलोभको नाम शृगाल' प्रतिवसति स्म । स कदाचित्स्वभार्यया सह नदी तीरे सुखोपविष्टस्तिष्ठति । 375TT- न्तरे स तीक्ष्णविषाणो जलार्थ तदेव पुलिनमवतीर्णः। ततश्च तस्य लम्बमानौ वृषणाववलोक्य शृगाल्या शृगालोऽभिहितः- 'स्वामिन् ! पश्याऽस्य वृषभस्य मांसपिण्डौ लम्बमानौ। यथा स्थितौ-तदेतो क्षणेन प्रहरेण वा पतिष्यतः, एवं ज्ञात्वा भवता पृष्ठानुयायिना भाव्यम् । शृगाल आह-'प्रिये ! न ज्ञायते कदाचिदेतयोःपतनं भवि- ष्यति वा, नवा, १। तत्कि वृथाश्रमाय मां नियोजयसि, १। अत्र स्थस्तावजलार्थमागतान्मूषकान्भक्षयिष्यामि समं त्वया, मार्गो- ऽयं यतस्तेषाम् । अपरं यदि त्वां मुक्त्वास्य तीक्ष्णविषाणस्य वृपभस्य पृष्ठे गमिष्यामि, तदागत्यान्य कश्चिदेतत्स्थानं समाश्र- यिष्यति, तन्नैतद्युज्यते कर्तुम् । उक्तञ्च- यो ध्रुवाणि परित्यज्य अध्रुवाणि निषेवते । ध्रुवाणि तस्य नश्यन्ति अध्रुवं नष्टमेव च ॥ १४४ ॥ मदातिरेकात्-गर्वातिशयात् । यूथंबृन्दम् । शष्पाणि घासाङ्कुरान् । वृषणौ अण्डकोशौ। मासपिण्डौ-मासखण्डावण्डकोशौ। यथास्थिताविति । अनयो स्थितिविशेषेण ज्ञायते यच्छीघ्र पतिष्यत इत्यर्थ । यत-यस्मात्कार- णात्। तेषा-मूषकाणाम् । मुक्त्वा परित्यज्य। ध्रुवाणि निश्चितानि, केवलमाशया निषेवते । तस्य ध्रुवाण्यपि नश्यन्ति । अध्रुवाणि तु नष्टान्येवेत्यर्थ ॥ १४४ ॥ १ 'प्रलम्वदृषणो नाम षण्ड ' ( षण्ड-साड )। २ 'प्रलोभिक.' पा० -- . २२०

• पञ्चतन्त्रम् *

[२ मित्र- शृगाल्याह-'भोः कापुरुषस्त्वं,यत्किञ्चित्प्राप्तं तेनैव सन्तोषं करोषि । उक्तञ्च- सुपूरा स्यात्कुनदिका, सुपूरो मूपिकाञ्जलि' । सुसन्तुष्ट. कापुरुपः, स्वल्पकेनापि तुष्यति ।। १४५ ॥ तस्मात्पुरुषेण सदैवोत्साहवता भाव्यम् । उक्तञ्च- यत्रोत्साहसमारम्भो यत्रालस्यविहीनता । नयविक्रमसंयोगस्तत्र श्रीरचला ध्रुवम् ।। १४६॥ न 'दैव'मिति सञ्चिन्त्य त्यजेन्नोद्योगमात्मनः । अनुद्योगेन नो तैलं तिलेभ्योऽपि हि जायते ॥ १४७॥ अन्यच्च- यः स्तोकेनापि सन्तोषं कुरुते मन्दधीर्जनः । तस्य भाग्यविहीनस्य दत्ता श्रीरपि माय॑ते ॥ १४८॥ यच्च त्वं वसि-एतौ पतिष्यतो न वेति ? । तययुक्तम् । उक्तञ्च- कृतनिश्चयिनो वन्द्यास्तुङ्गिमा न प्रशस्यते । चातकः को वराकोऽयं ?, यस्येन्द्रो वारिवाहकः ॥१४९।। अपरं-मूषकमांसस्य निर्विण्णाऽहम् , एतौ च मांसपिण्डौ पतनप्रायौ श्येते, तत्सर्वथा नान्यथा कर्तव्यम्'-इति । अथासौ तदाकर्ण्य सूपकप्राप्तिस्थानं परित्यज्य तीक्ष्णविषा- णस्य पृष्ठमन्वगच्छत् । अथवा साध्विदमुच्यते- तावत्स्यात्सर्वकृत्येषु पुरुपोऽत्र स्वयं प्रभुः । स्त्रीवाक्याङ्कुशविक्षुण्णो यावन्नो ह्रियते बलात् ।। १५० ॥ यन्त्रेति । उत्साहन-समारम्भ कार्यारम्भ. । 'समालम्ब इत्यपि पाठः । नयस्य-नीतेर्विनयस्य च । संयोग -समवाय । तत्र-महात्मनि पुरुषे । नेति । 'ना-उद्योग'मितिच्छेदः । दैवमस्तीत्येवं विचार्य-ना-पुरुष , आत्मन उद्योगं न त्यजेत् । तिलेभ्योऽपि तेलमुद्योगेन विना न लभ्यते, अत उद्योग आवश्यक एवे. त्यर्थ ॥१४७॥ दत्ता-भाग्यप्राप्तापि । माय॑ते श्रीयते ॥१४८॥ तुहिमा शरीर- महत्त्वं । वारिवाहक जलवाहक ('पनिहारा' ) ॥१४९॥ निर्विण्णा=खिन्ना । सम्प्राप्तिः]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

२२१ अकृत्यं मन्यते कृत्यमगम्यं मन्यते सुगम् । अभक्ष्यं मन्यते सक्ष्यं स्त्रीवाक्यप्रेरितो नरः ॥ १५१ ॥ एवं स तस्य पृष्ठतः सभार्यः परिश्रमंश्चिरकालसनयत् । नच तयोः पतनमभूत् । ततश्च निर्वेदात्पञ्चदशे वर्षे शृगालः स्वभार्यामाह- 'शिथिलौ च सुवृद्धौ च पततः पततो न वा । निरीक्षितौ मया भद्रे ! दश वर्षाणि पञ्च च ॥ १५२ ।। तयोस्तत्पश्चादपि पातो न भविष्यति, तत्तदेव स्वस्थान गच्छावः' । अतोऽहं ब्रवीमि-'शिथिलौ च सुवृद्धौ च-'इति । ॐ पुरुप आह-'यद्येवं तद्च्छ भूयोऽपि वर्धमानपुरं, तत्र द्वौ वणिकपुत्रौ वसतः । एको गुप्तधनः, द्वितीय उपभुक्तधनः । तत- स्तयोः स्वरूपं वुद्धकस्य वर प्रार्थनीयः। यदि ने धनेन प्रयो- जनमभक्षितेन,-ततस्त्वामपि गुप्तधनं करोमि । अथवा दत्त- भोग्येन धनेन ते प्रयोजनं तदुपभुक्तधनं करोमि'-इति । एवमुक्त्वाऽदर्शनं गतः । सोमिलकोऽपि विस्मितमना भूयो- ऽपि वर्धमानपुरं गतः। सन्ध्यासमये श्रान्तः कथमपि तत्पुर प्राप्तो गुप्तधनगृहं पृच्छन्कृच्छ्राल्लुब्ध्वा अस्तमिते सूर्य प्रविष्टः । अथाऽसौ भार्यापुत्रसमेतेन गुप्तधनेन निर्भय॑मानो हठा. गृहं प्रविश्योपविष्टः । ततश्च भोजनवेलायां तस्यापि भक्तिवर्जितं किञ्चिदशनंदत्तम् । ततोभुक्त्वा तत्रैव यावत्सुप्तो निशीथे पश्यति तावत्तावपि द्वौ पुरुषौ पररपरं मन्त्रयतः । तत्रैक आह-भोः कर्त्तः ! कि त्वयाऽस्य गुप्तधनस्यान्यो- ऽधिको व्ययो निर्मित:?, यत्सोमिलकस्याऽनेन भोजनं दत्तम् । तदयुक्तं त्वया कृतम् ।' स आह-भोः कर्मन् ! न ममात्र दोषः, ग्लानिमुपगता। स्त्रीवाक्याङ्कुशेन स्त्रीवाक्यान्येवाङ्कुशन्तेन,विशेपेण क्षुण्ण ताडित , यावद्दलान्न हियते न निगृह्यते । सुग-सुगमम् ॥ १५१ ॥ तयो -अण्डकोशयो । 'पतत' 'न वा पततः-' इति निरीक्षितौ मयेत्यन्वय ॥ १५२ ॥ यद्येवम् महती ते धनेच्छा । भूय =पुनरपि। गुप्तधन =रक्षितधन -कदर्य । अदर्शनम् अन्तर्वानम् । तत्पुरं वर्द्धमानपुरम् । निर्भय॑मान -सन्तर्प्यमान n -- २२२

• पञ्चतन्नस् है

[२ मित्र- मया पुरुषस्य लाभः क्षतिश्च दातव्या, तत्परिणतिः पुनस्त्वदा- यत्ता'-इति। अथाऽसौ यावदुत्तिष्ठति तावद्गुप्तधनो विषूचिकया खिद्य- मानो रुजाऽभिभूतः क्षणं तिष्ठति । ततो द्वितीयेऽह्नि तदोषेण कृतोपवासः सञ्जातः। सोमिलकोऽपि प्रभाते तगृहान्निष्क्रम्योपभुक्तधनगृहं गतः। तेनापि चाभ्युत्थानादिना सत्कृतो विहितभोजनाच्छादनसम्मा- नस्तस्यैव गृहे भव्यशय्यामारुह्य सुष्वाप । ततश्च निशीथे याव- स्पश्यति तावत्तावेव द्वौ पुरुषौ मिथो मन्त्रयतः । अथ तयोरेक आह-'भोः कर्तः! अनेन सोमिलकस्योप- कारं कुर्वता प्रभूतो व्ययः कृतः, तत्कथय कथमस्योद्धारक- विधिभविष्यति,?। अनेन सर्वमेतब्यवहारकगृहात्समानीतम्।' स आह-भोः कर्मन् ! मम कृत्यमेतत्, परिणतिस्त्वदायत्ता'-इति । अथ प्रभातसमये राजपुरुषो राजप्रसादजं वित्तमादाय समायात उपभुक्तधनाय समर्पयामास । तत् दृष्ट्वा सोमिलकश्चि न्तयामास-सञ्चयरहितोऽपि वरमेष उपभुक्तधनः, नासौ कदयों गुप्तधनः । उक्तञ्च- अग्निहोत्रफला वेदाः, शीलवृत्तफलं श्रुतम् । रतिपुत्रफला दारा, दत्तभुक्तफलं धनम् ।। १५३ ।। हठात् बलात्कारेण , (जबरदस्ती ) । भक्तिवर्जितम् अनादरेण । विषूचिका उदरामयः ('हैजा' 'दस्त')। खिद्यमानः क्लिश्यमानः । विहितो भोजनाच्छाद- नादिना सम्मानो यस्यासौ तथा । उद्धारकविधिः-ऋणप्रतीकारोपाय. । ( उद्धा- रक-उधार' 'कर्ज')। कथमस्योद्धारकमत आह-अनेनेति । अनेन भुक्तध- नेन । व्यवहारकगृहात्-कुसीदजीविगृहात् । ('वोहरा' महाजन' )। कृत्य- कार्यकरणमात्रम् । परिणाम =फलम्। राजप्रसादज-राजानुग्रहसूचकम् । कदर्यः बद्धमुष्टिः ( 'कजूस' )। श्रुतं शास्त्राभ्यास.। शीलवृत्तफलं विनयसदाचार- फलं दानभोगफलकमेव धनं श्रेष्ठम् ॥ १५३ ॥ १ 'लाभः क्षतिश्च कर्त्तन्येति' पाठान्तरम् । तत्र क्षति. " 1.-व्ययः। २२३ सम्प्राप्तिः]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

तद्भद्र हिरण्यक ! एवं ज्ञात्वा धनविषये सन्तापो न कार्यः । अथ विद्यामानमपि धनं भोगवन्ध्यतया तदविद्यमानं मन्तव्यम् । उक्तञ्च- गृहमध्यनिखातेन धनेन धनिनो यदि । भवामः किं न तेनैव धनेन धनिनो वयम् ? ॥ १५४ ॥ तद्विधाता मां दत्तभुक्तधनं करोतु; न कार्य मे गुप्तधनेन ।' तत. सोमिलको दत्तभुक्तधनः सञ्जात । अतोऽहं ब्रवीमि-'अर्थस्योपार्जनं कृत्वा'-इति ।। प तथा च- उपार्जितानामर्थानां त्याग एव हि रक्षणम् । तडागोदरसंस्थानां परीवाह इवाम्भसाम् ॥१५५।। दातव्यं भोक्तव्यं धनविपये सञ्चयो न कर्त्तव्यः । पश्येह मधुकरीणां सञ्चितमर्थ हरन्त्यन्ये ॥१५६।। अन्यच्च- दानं भोगो नाशस्तिस्रो गतयो भवन्ति वित्तस्य । यो न ददाति न भुक्ते तस्य तृतीया गतिर्भवति ॥१५७॥ एवं ज्ञात्वा विवेकिना न स्थित्यर्थ वित्तोपार्जनं कर्तव्यम् , यतो दुःखाय तत् । उक्तञ्च- धनादिकेषु खिद्यन्ते येऽत्र मूर्खाः सुखाशया । तप्ता ग्रीष्मेण सेवन्ते शैत्यार्थ ते हुताशनम् ॥१५८।। सर्पाः पिबन्ति पवनं न च दुर्बलास्ते शुष्कैस्तृणैर्वनगजा बलिनो भवन्ति । विधाता ब्रह्मा । कर्माधिष्ठात्री देवता। कर्मभोगवन्ध्यतया उपभोगदानादि- फलशून्यतया । तेन=निगूढेन । (गाडकर-रखेहुए ) तेनेव अन्यैर्निखातेन ॥ ॥१५४॥ परीवाह प्रणालिकामार्गेण क्षेत्रादौ प्रापणम् ( सिचाई )॥ १५५॥ मधुकरी मधुमक्षिका । अन्ये अन्ये लोकाः ॥ १५६ ॥ तृतीया गतिः चौरादिना नाश. ॥ १५७ ॥ स्थित्यर्थ केवलं स्थापनार्थम् । धनादीति । धनपुत्रदारादौ सुखाशा मृगतृष्णैवेति भावः ॥ १५८ ॥ HS २२४ पञ्चतन्त्रम् [२ मित्र- कन्दैः फलैर्मुनिवरा गमयन्ति कालं सन्तोप एव पुरुपस्य परं निधानम् ॥१५९।। सन्तोपामृततृप्तानां यत्सुखं शान्तचेतसाम् । कुतस्तद्धनलुब्धानासितश्चेतश्च धावताम् ॥१६०॥ पीयूषमिव सन्तोपं पिबतां निर्वृतिः परा। दुःखं निरन्तरं पुंसाससन्तोपवतां पुनः ॥१६१।। निरोधाचेतसोऽक्षाणि निरुद्धान्यखिलान्यपि । आच्छादिते रवौ मेधैराच्छन्नाः स्युर्गभस्तयः ॥१६२।। वाञ्छाविच्छेदनं प्राहुः स्वास्थ्यं शान्ता महर्पयः। वान्छा निवर्तते नाऽर्थः पिपासेवाऽग्निसेवनैः ॥१६॥ अनिन्द्यमपि निन्दन्ति स्तुवन्त्यस्तुत्यमुच्चकैः । स्वापतेयकृते माः कि कि नाम न कुर्वते ? ॥१६४॥ वित्तहा वरन्तस्य निरीहता । प्रक्षालनाद्धि पङ्कस्य दूरादस्पर्शनं वरम् ॥१६५|| दानेन तुल्यो निधिरस्ति नान्यो लोभाञ्च नान्योऽस्ति रिपुः पृथिव्याम्। विभूषणं शीलसमं न चान्यत्सन्तोषतुल्य धनमस्ति नान्यत्।।१६६।। दारित्र्यस्य परा मूर्तिर्याच्या, न द्रविणाल्पता जरद्वधनः शर्वस्तथापि परमेश्वरः ॥१६७ ।। धर्मार्थ यस्य निधानं सुगुप्तं धनम् । पीयूषम् अमृतम् । पिबता=धारयताम् । परा-उत्कृष्टा । निर्वृत्ति =सुखम् ॥ १६१॥ मनसो निरोधे कृते सर्वेन्द्रियनिरोध स्वत एव भवति । गभस्तयः किरणा ॥ १६२॥ वान्छाविच्छेदनम् आशात्याग । स्वास्थ्य-नीरोगताम् । शान्ता वशीकृतेन्द्रियग्रामा । अथें =धनै । धनैराशा न 'निवर्तते, न हि वहिना पिपासा शान्तिईष्टेति भाव ॥ १६३ ॥ उच्चकैः नितरा- मेव। स्वापतेयं धनम् । किं कि न कुर्वते-अकृत्यं सर्वमपि कुर्वन्त्येवेत्यर्थ. । ॥ १६४ ॥ न शुभावहाधनेच्छा न शुभदा । तस्यापि न शुभावहा'-इति पाठा- न्तरम् ॥ १६५॥ परा मूर्तिः द्वितीयं रूपम् । न द्रविणाल्पता-नाल्पधनता । २ अत्र, पराभूति' रिति मुद्रितः पाठ आसीत् । सम्प्राप्ति.]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

२२५ सकृत्कन्दुकपातेन पतत्यार्यः पतन्नपि । तथा पतति मूर्खस्तु मृत्पिण्डपतनं यथा ॥ १६८ ॥ एवं ज्ञात्वा भद्र ! त्वया सन्तोषः कार्य.'। इतिमन्थरकवचन- माकर्ण्य वायस आह-'मन्थरको यदेवं वदति तत्त्वया चित्ते न -कर्तव्यम् । अथवा साध्विमुच्यते- सुलभाः पुरुषा राजन् ! सततं प्रियवादिनः। अप्रियस्य च पथ्यस्य वक्ता श्रोता च दुर्लभः ॥ १६९ ॥ अप्रियाण्यपि पथ्यानि ये वदन्ति नृणामिह । त एव सुहृदः प्रोक्ता, अन्ये स्युर्नामधारकाः' ।। १७० ।। अथैवं जल्पतां तेषां चित्राङ्गो नाम हरिणो लुब्धकत्रासित- स्तस्मिन्नेव सरसि प्रविष्टः। अथाऽऽयान्तं ससम्भ्रममवलोक्य लघुपतनको वृक्षमारूढः। हिरण्यको निकटवर्तिनं शरस्तम्वं प्रविष्टः । मन्थरकः सलिलाशयमास्थितः । अथ लघुपतनको मृगं सम्यक्परिज्ञाय मन्थरकमुवाच- 'एोहि सखे ! मन्थरक! मृगोऽयं तृषार्तोऽत्र समायातः सरसि प्रविष्टः, तस्य शब्दोऽयं, न मानुषसम्भवः' इति । तच्छुत्वा मन्थरको देशकालोचितमाह-'भो लघुपतनक। यथायं मृगो दृश्यते-प्रभूतमुच्छासमुहहन्नद्धान्तदृष्ट्या पृष्ठतोऽ. वलोकयति,-तन्न तृषार्त एषः, नूनं लुब्धकत्रासितः। तज्ज्ञाय- तामस्य पृष्ठे लुब्धका आगच्छन्ति, न वा ?-इति । उक्तञ्च- जरद्वधन =जीर्णवृषभमानधन । शर्व =शिवः । अतो याच्जैव दारिद्रयं, नाल्प- धनता । अल्पधनस्यापि हि अयाचकस्य शिवस्य परमेश्वरत्वादिति भावः ॥१६७ ॥ आर्य सज्जन । पतन्नपि विपदमनुभवन्नपि। कन्दुकपातेनेति। कन्दुकवत्पतति- पुनरुत्तिष्ठति च द्रागेवेत्यर्थ । मूर्खस्तु-मृत्पिण्डवत्-पतित पुनर्नोन्नतिमश्नुते इत्याशय.॥ १६८॥ नामधारका =मित्रनाममात्रधारका , न वस्तुत सुहृद ॥१७०॥ लुब्धका- व्याध.। सरसि-सरोवरपरिसरभूमौ । शरस्तम्बम् शरतृणगुल्मम् । ('पानी' १ एवम् अप्रियम् । २ 'क्रोधो न विधेय ' । .

• पञ्चतन्त्रम् *

[२ मित्र- भयत्रस्तो नरः श्वासं प्रभूतं कुरुते मुहुः । दिशोऽवलोकयत्येव, न स्वास्थ्यं व्रजति क्वचित् ॥ १७१ ॥ तच्छ्रुत्वा चित्राङ्ग आह-'भो मन्थरक! ज्ञातं त्वया सम्यङ् मे त्रासकारणम् । अहं लुब्धकशरप्रहारादुद्धारितः कृच्छ्रेणात्र समायातः। मम यूथं तैलुब्धकैप्पादितं भविष्यति। तच्छर- णागतस्य मे दर्शय किञ्चिदगम्यं स्थानं लुब्धकानाम् । तदाकर्ण्य मन्थरक आह-भोश्चित्राङ्ग! श्रूयतां नीतिशास्त्रम्- द्वावुपायाविह प्रोक्तौ विमुक्तौ शत्रुदर्शने। हस्तयोश्चालनादेको, द्वितीयः पादवेगजः ।। १७२ ।। तद्गम्यतां शीघ्रं सघनं वनम् , यावदनापि नागच्छन्ति ते दुरात्मानो लुब्धकाः। अत्रान्तरे लघुपतनकः सत्वरमभ्युपेत्यो वाच-'भो मन्थरक ! गतास्ते लुब्धकाः स्वगृहोन्मुखाः-प्रचुर मांसपिण्डधारिणः । तच्चित्राङ्ग ! त्वं विश्रब्धो वनाद्वहिर्भव।' ततस्ते चत्वारोऽपि मित्रभावमाश्रितास्तस्मिन्सरसि मध्याह्न- समये वृक्षच्छायाया अधस्तात्सुभाषितगोष्टीसुखमनुभवन्तः सुखेन कालं नयन्ति । अथवा युक्तमेतदुच्यते- सुभाषितरसास्वादबद्धरोमाञ्चकञ्चकाः । विनापि सङ्गमं स्त्रीणां सुधियः सुखमासते ॥ १७३ ।। सुभाषितमयद्रव्यसङ्ग्रह न करोति यः । स तु प्रस्तावयज्ञेषु कां प्रदास्यति दक्षिणाम् ?॥ १७४ ॥ 'फॅचा')। उद्घान्तदृष्टया चकितत्रस्तदृष्टया । स्वास्थ्यं स्थैर्यम् ।। १७१॥ उद्धारितः दैवात्संरक्षित । विमुक्तौ-विमुक्तये, प्राणरक्षणाय । हस्तयो. श्चालनात् सम्मुखयुद्धरूप. । पादवेगज. पलायनात्मकः ॥ १७२ ॥ विश्रब्धः- निश्शङ्कः । सुभाषितरसास्वादेन बद्धः-धृतः-रोमाञ्च एव कन्चुको यैस्ते-सुधिय : विद्वांस. । स्त्रीसङ्गं विनापि परं सुखमनुभवन्ति । स्त्रीसङ्गमे सुभाषितास्वादे च रोमाञ्चो भवति । 'सुख' मिति क्रियाविशेषणम् ॥ १७३ ॥ प्रस्तावयज्ञेषु सुभाषितप्रसङ्गरूपे यज्ञे। तत्र यज्ञे सुभाषितमेव हि दक्षिणासम्प्राप्ति ] और अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् * २२७ तथा च-सकृदुक्तं न गृह्णाति, स्वयं वा न करोति यः । यस्य सम्पुटिका नास्ति, कुतस्तस्य सुभाषितम् ?॥१७॥ अथैकस्मिन्नहनि गोष्ठोसमये चित्राङ्गो नायातः। अथ ते व्याकुलीभूताः परस्परं जल्पितुमारब्धाः-'अहो! किमद्य सुहन्न समायातः १, कि सिंहादिभिः क्वापि व्यापादितः ? उत लुब्धकैः?, अथवा अनले प्रपतितो, गर्तविषमे वा नवतृणलौल्यात्' ?-इति । अथवा साध्विमुच्यते- स्वगृहोद्यानगतेऽपि हि स्निग्धैः पापं विशङ्कयते मोहात् । किमु दृष्टबह्वपायप्रतिभयकान्तारमध्यस्थे ? ॥१७६॥ अथ मन्थरको वायसमाह-'भो ! लघुपतनक! अहं हिर- ण्यकश्च तावद् द्वावप्यशक्तौ तस्यान्वेषणं कर्त्त-मन्दगतित्वात् , तद्गत्वा त्वमरण्यं शोधय-यदि कुत्रचित्तं जीवन्तं पश्यसि । तदाकर्ण्य लघुपतनको नातिदूरे यावद्गच्छति तावत्पल्वल- तीरे चित्राङ्गः कूटपाशनियन्त्रितस्तिष्ठति । तं दृष्ट्वा शोकन्याकु- लितमनास्तमवोचत्-भद्र ! किमिदम् ?' । चित्राङ्गोऽपि वायस- मवलोक्य विशेषेण दुःखितमना बभूव । अथवा युक्तमेतत्- अपि मन्दत्वमापन्नो नष्टो वाऽपीष्टदर्शनात् । प्रायेण प्राणिनां भूयो दु:खावेगोऽधिको भवेत् ॥ १७७॥ अव्यम् ॥ १७४ ॥ सम्पुटिका-सुभाषितरत्नमञ्जूषा । सुभाषितसङ्ग्रह । तत्पुस्तक- मिति यावत् । ( सम्पुटिका मुभाषित-सन्दूख' कापी ) अनले वह्नौ । गत विषमेश्वभ्रवहुलप्रदेशे। नवतृणलौल्यात् घासाङ्कुरलालसया। पापम् अमङ्गलम्। दृष्टा ये बहव -अपाया =विपत्तय ,तै प्रतिभये भयानके। कान्तारस्य दुर्गम- वर्त्मन-मध्यस्थिते-सुहृदि-अमङ्गलाशङ्काया किमु -किं वक्तव्यम् । अवश्यमेव बनगते सुहृदि शङ्का भवत्येवेति भाव ॥ १७६ ॥ शोधय-यथावद्विलोकय । त-चित्राझं मृगम् । नातिदूरे किञ्चिद्दरे। पल्व- लतीरे अल्पजलसरस्तीरे। कूटाख्ययन्त्रस्य पाशैः-नियन्त्रितःबद्ध.। मन्दः १ 'लोलोद्यानगतेऽपि हि सहसा पाप विशङ्कयते वन्धौ' पा० । २२८

• पञ्चतन्त्रम् *

[२ मित्र- ततश्च बाष्पावसाने चित्राङ्गो लघुपतनकमाह-'भो मित्र । सञ्जातोऽयं तावन्मम मृत्युः, तद्युक्तं सम्पन्नं यद्भवता सह मे दर्शनं सञ्जातम् । उक्तञ्च- प्राणात्यये समुत्पन्ने यदि स्यान्मित्रदर्शनम् । द्वयोः सुखप्रदं तच्च जीवतोऽपि मृतस्य च ॥ १७८ ।। तत्क्षन्तव्यं यन्मया प्रणयात्सुभाषितगोष्ठीष्वभिहितम् । तथा हिरण्यकमन्थरको मम वाक्याद्वाच्यौ- 'अज्ञानाज्ज्ञानतो वापि दुरुक्तं यदुदाहृतम् । तत्क्षन्तव्यं युवाभ्यां मे कृत्वा प्रीतिपरं मनः' ।। १७९ ।। तच्छ्रुत्वा लघुपतनक आह-'भद्र ! न भेतव्यमस्मद्विधैर्विद्य- मानैः। यावदह द्रुततरं हिरण्यक गृहीत्वाऽऽगच्छामि । अपरं सत्पुरुषा भवन्ति ते व्यसने न व्याकुलत्वमुपयान्ति । उक्तञ्च- सम्पदि यस्य न हर्षो विपदि विषादो रणे च भीरुत्वम् । तं भुवनत्रयतिलकं जनयति जननी सुतं विरलम् ॥१८० ।। एवमुक्त्वा लघुपतनकश्चित्राङ्गमाश्चास्य यत्र हिरण्यक- मन्थरको तिष्ठतस्तत्र गत्वा सर्व चित्राङ्गपाशपतनं कथितवान् । हिरण्यकञ्च चित्राङ्गपाशमोक्षणं प्रति कृतनिश्चयं पृष्ठमारोप्य भूयोऽपि सत्वरं चित्राङ्गसमीपे गतः। सोऽपि मूषकमवलोक्य किञ्चिजीविताशया संश्लिष्टे आह- विनष्टो वा दु.खवेगः-इष्टस्य=प्रियजनस्य, दर्शनात्-भूयोऽपि वर्द्धत इत्यर्थ. । ॥ १७७ ॥ बाष्पावसाने विलापाश्रुसमाप्तौ । सञ्जात =सञ्जात एव । सम्पन्न जातम् । ('ठीक हुआ')। प्राणात्यये प्राणनाशे। द्वाभ्यांद्वयोः । द्वाभ्यां प्रकाराभ्या वा । जीवतः सुखं सुहृद्दर्शनात्, मृत्युमापन्नस्यापि सुखं-मित्रदर्शनादेवेत्याशयः ॥ १७८ ॥ प्रणयात् स्नेहात् । दुरुक्तम् दुर्वचनम् । उदाहृतम्-उक्तम् । व्यसने विपत्तौ । भुवनत्रयस्य तिलक भूषणमिव श्रेष्ठम् । विरलं-कञ्चिदेव ॥ १८०॥ भूयोऽपि १'तद्वाभ्यां सुखदं पश्चाजीवतोऽपि मृतस्य च' पा० । २ 'सहृष्ट.' । सम्प्राप्तिः]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

२२९ आपन्नाशाय विबुधैः कर्तव्याः सुहृदोऽमलाः । न तरत्यापदं कश्चिद्योऽत्र मित्रविवर्जितः ॥ १८१ ॥ हिरण्यक आह-भद्र! त्वं तावन्नीतिशास्त्रज्ञो दक्षमतिः, तत्कथमत्र कूटपाशे पतितः । स आह-भोः! न कालोऽयं विवादस्य । तन्न यावत्स पापात्मा लुब्धकः समभ्येति तावद् द्रुततरं कर्तयेमं मत्पाशम् । तदाकर्ण्य विहस्याह हिरण्यकः- कि मय्यपि समायाते लुब्धकाद्विभेषि? । यतःशास्त्रं प्रति महती मे विरक्तिः सम्पन्ना, यद्भवद्विधा अपि नीतिशास्त्रविद् एनाम- वस्थां प्राप्नुवन्ति, तेन त्वां पृच्छामि ।' स आह-'भद्र । कर्मणा बुद्धिरपि हन्यते । उक्तञ्च- कृतान्तपाशबद्धानां दैवोपहतचेतसाम् । बुद्धयः कुब्जगामिन्यो भवन्ति महतामपि ॥ १८२ ॥ विधात्रा रचिता या सा ललाटेऽक्षरमालिका । न तां मार्जयितुं शक्ताः स्वबुद्धयाऽप्यतिपण्डिता. ।। १८३ ॥ एवन्तयोः प्रवदतोः सुहृव्यसनसन्तप्तहृदयो मन्थरकः शनैः- शनैस्तं प्रदेशमाजगाम। तं दृष्ट्वा लघुपतनको हिरण्यकमाह- 'अहो न शोभनमापतितम् ।' हिरण्यक आह-किं स लुब्धकः समायाति' । स आह-'आस्तां तावल्लुब्धकवार्ता। एष मन्थरक समागच्छति। तदनीतिरनुष्ठिताऽनेन, यतो वयमस्य कारणान्नूनं व्यापादनं यास्यामः। यदि स पापात्मा लुब्धकः समागमिष्यति-तदहं तावत्खमु- त्पतिष्यामि, त्वं पुनर्बिलं प्रविश्यात्मान रक्षयिष्यसि, चित्राङ्गो- , पुनरपि । संश्लिष्ट =समन्वित , संयुक्त । 'संहृष्ट' इति तु वयं गौडाः पठामः । अमला =अकपटाः, निर्दोषाश्च ॥ १८१॥ दक्षमति. निपुणबुद्धि । कर्तय= छिन्धि । एना-वन्धनादिरूपाम् । मृत्युपाशवद्धानाम् । दैवेन अदृष्टेन । उप- हतं कुण्ठितं चेतो येपा-तेषाम् । कुजगामिन्यः विकलगतय , कुण्ठिताः॥१८२॥ सुहृव्यसनसन्तप्तहृदया मित्रविपत्तिदु खितचित्त । मन्थरक तन्नामा कच्छप ।

• पञ्चतन्त्रम् *

२३० [ २ मित्र- ऽपि वेगेन दिगन्तरं यास्यति, एष पुनर्जलचरः स्थले कथं भवि- ध्यति ?-इति व्याकुलोऽस्मि'।' अत्रान्तरे प्राप्तोऽयं मन्थरकः। हिरण्यक आह-भद्र ! न युक्तमनुष्ठितं भवता, यदन समा. यातः, तद्भूयोऽपि द्रुततरं गम्यताम् ,-यावदसौ लुब्धको न समायाति ।' मन्थरक आह-'भद्र! किं करोमि, न शक्नोमि तत्रस्थो मित्रव्यसनाऽग्निदाह सोढुं, तेनाहमत्रागतः। अथवा साध्विद. मुच्यते- दयितजनविप्रयोगा वित्तवियोगाश्च केन सह्याः स्युः । यदि सुमहीपधिकल्पो वयस्यजनसङ्गमो न स्यात् ।। १८४ ।। वरं प्राणपरित्यागो न वियोगो भवादृशैः । प्राणा जन्मान्तरे भूयो भवन्ति न भवद्विधाः' ॥ १८५ ।। एवं तस्य प्रवदत आकर्णपूरितशरासनो लुब्धकोऽप्युपा- गतः । तं दृष्ट्वा मूषकेण तस्य स्नायुपाशस्तत्क्षणात्खण्डितः । अत्रान्तरे चित्राङ्गः सत्वरं पृष्टमवलोकयन्प्रधावितः । लघु- पतनको वृक्षमारूढः । हिरण्यकश्च समोपवर्ति विलं प्रविष्टः । अथाऽसौ लुब्धको मृगगमनाद्विषण्णवदनो व्यर्थश्रमस्तं मन्थरकं मन्दं मन्दं स्थलमध्ये गच्छन्तं दृष्टवान् । अचिन्तयच्च- 'यद्यपि कुरङ्गो धात्रापहृतस्तथाप्ययं कूर्म आहारार्थसम्पादितः, तदद्यास्यामिषेण मे कुटुम्बस्याहारनिर्वृत्तिर्भविष्यति' ।--एवं विचिन्त्य तं द8ः संछाद्य धनुषि समारोप्य स्कन्धे कृत्वा गृह (आस्तान्तावत्= छोड़ो' 'रहने दो')। अनीतिः अनुचितम् । अनुष्ठिता-कृता व्यापादनं वधम् । एषः-मन्थरक । तत्रस्थः क्षेत्रकोणस्थ.। मित्रेति । मित्रवि पत्तिश्रवणवहिज्वालाम् । दयितजनविप्रयोगाः सुहृद्विरहाः। वित्तवियोगा.-धन नाशादयः। विप्रयोग. विरहः। सुमहौषधिकल्प =अमोघवीर्यमहौषधितुल्य.. वयस्याः मित्राणि ॥ १८५ ॥ तस्य-कच्छपस्य । आकर्णपूरितशरासनः कर्ण- पर्यन्ताकृष्टकोदण्ड । पृष्ठमवलोकयन् वलितग्रीवं पश्यन् । (घूम कर देखता हुआ )। कुरङ्ग =मृग । धात्रा भाग्येन । कूर्म-कच्छपः । ('कछुवा' )। . सम्प्राप्ति ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

२३१ प्रति प्रस्थितः। अत्रान्तरे तं नीयमानमवलोक्य हिरण्यको दुःखाकुलः पर्यदेवयत्-'कष्टं भोः १ । कष्टमापतितम्- एकस्य दुःखस्य न यावदन्तं गच्छाम्यहं पारमिवार्णवस्य । तावद् द्वितीयं समुपस्थितं मे छिद्रेष्वनबहुलीभवन्ति ॥१८६।। यावदस्खलितं तावत्सुखं याति समे पथि । स्खलिते च समुत्पन्ने विपमञ्च पदे पदे ॥ १८७ ॥ यन्ननं सगुणं चापि यच्चापत्सु न सीदति । धनुर्मिनं कलत्रं च दुर्लभं शुद्धवंशजम् ॥ १८८ ॥ न मातरि न दारेषु न सोदर्ये न चात्मजे । विश्रम्भस्तादृशः पुंसां यादृड्मिने निरन्तरे ॥ १८९ ॥ यदि तावत्कृतान्तेन मे धननाशो विहितस्तन्मार्गश्रान्तस्य मे विभामभूतं मित्रं कस्मादपहृतम् ? । अपरमपि-मित्रं परं मन्थरकसमं न स्यात् । उक्तञ्च- असम्पत्तौ परो लाभो गुह्यस्य कथनं तथा। आपद्विमोक्षणं चैव मित्रस्यैतत्फलत्रयम् ॥ १९०॥ तदस्य पश्चान्नान्यः सुहृन्मे। तकि ममोपर्यनवरतं व्यसन- शर्षति हन्त ! विधिः। यत आदौ तावद्वित्तनाशः, ततः परिवारभ्रंशः, ततो देशत्यागः, ततोमित्रवियोगः-इति । अथवा स्वरूपमेतत्सर्वेषामेव जन्तूनां, जीवितधर्मस्य च । उक्तञ्च- कायः सन्निहिताऽपायः सम्पदः क्षणभङ्गुराः। समागमाः सापगमाः सर्वेषामेव देहिनाम् ॥ १९१॥ सम्पादित =सन्निधौ प्रेषित.। द# =तन्मयैर्वन्धनै । अर्णवस्य-सागरस्येव महतो दु खस्यैकस्य यावन्न समाप्तिरित्यर्थः। छिद्रपु-व्यसनेषु । बहुलीभवन्ति वर्धन्ते ॥ १८६ ॥ अस्खलितम् अपतनं, पादमोटनाद्यभावश्च । (स्खलितम्-गिरना' 'चोट- खाना' ) । विषमं व्यसनादिना वैषम्यम् ॥ १८७ ॥ न सीदति-न विषादमनु- भवति । ('न घवडावे')। शुद्धवंशज-सुकुलोत्पन्नम् , गुणवद्वंशजञ्च । ( वंश= 'बांस' व 'खान्दान' ) ॥ १८८ ॥ सोदर्ये समानोदरे भ्रातरि ('सगा भाई )। २३२ पञ्चतन्त्रम् * [२ मित्र- तथा च-क्षते प्रहारा निपतन्त्यभीक्ष्णं धनक्षयेदीप्यति जाठराग्निः । आपत्सु वैराणि समुल्लसन्ति छिद्रेष्वना बेहुलीभवन्ति ।।१२।। अहो ! साधुक्तं केनापि- शोकाऽरातिभयत्राणं प्रीतिविश्रम्भभाजनम् । केन रत्नमिदं सृष्टं 'मित्र'मित्यक्षरद्वयम् ? ।। १९३॥ अत्रान्तरे चाऽऽक्रन्दपरौ चित्राङ्गलघुपतनको तत्रैव समा. याती। अथ हिरण्यक आह-'अहो! किं वृथा प्रलपितेन ? तद्यावदेष मन्थरको दृष्टिगोचरान नीयते, तावदस्य मोक्षोपाय. श्चिन्त्यताम्'-इति । उक्तञ्च- व्यसनं प्राप्य यो मोहात्केवलं परिदेवयेत् । क्रन्दनं वर्धयत्येव तस्याऽन्तं नाधिगच्छति ॥ १९४ ॥ केवलं व्यसनस्योक्तं भेपजं नयपण्डितैः । तस्योच्छेदसमारम्भो विषादपरिवर्जनम् ॥ १९५ ॥ अन्यच्च-अतीतलाभस्य सुरक्षणार्थ भविष्यलाभस्य च सगमार्थम् । आपत्प्रपन्नस्य च मोक्षणार्थ यन्मन्त्र्यतेऽसौ परमो हि मन्त्रः।।१९।। तच्छ्रुत्वा वायस आह-भोः, यद्येवं तक्रियतां मद्वचः, एष आत्मजः-पुत्रः। विश्रम्भः विश्वासः। निरन्तरे अभिन्ने ॥१८९॥ कृतान्तेन- दुरदृष्टेन । 'कृतान्तो यमसिद्धान्तदैवाऽकुशलकर्मसु' इति विश्वः। अपरम् अन्यत् । असम्पत्तौ दारिद्रयनिपाते। परो लाभः उत्तमा धनाप्तिः। गुह्यस्य- गुप्तस्य । हन्त ! इति विषादे। स्वरूपम् प्रकारः, उदाहरणं वा । जीवितधर्मस्य= जीवनस्य। सन्निहितापायः समीपतरवर्तिनाशः। सापगमाः सवियोगाः ॥९१९॥ क्षतेव्रणे । ('चोट पर चोट')। जाठराग्नि उदरभवोऽग्निः ('पेट की ज्वाला' 'भूख'। ) समुल्लसन्ति प्रकाशन्ते ॥१९२॥ परित्राणं-रक्षणम् । प्रीतिविश्रम्भयोः= स्नेहविश्वासयोः । भाजनं पात्रम् ॥ १९३ ॥ भाक्रन्दपरी-विलापपरौ। भेषजं- प्रतीकारः । उच्छेदसमारम्भः विनाशोद्योगः। विषादपरिवर्जन-शोकत्यागः । ॥ १९५॥ अतीतलाभस्य-पूर्षलब्धस्य । सङ्गमः-निष्पत्तिः। परमः-उत्तम. १. 'बहलीभवन्तीति पाठे-बहलं धनम् । २. 'भविष्यदायस्येति गौडाः पठन्ति । सम्प्राप्ति ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

२३३ वित्राङ्गोऽस्य मार्गे गत्वा किञ्चित्पल्वलमासाद्य, तस्य तीरे निश्चेतनो भूत्वा पततु, अहमप्यस्य शिरसि समारुह्य मन्दैश्चञ्चु- प्रहारैः शिर उल्लेखयिष्यामि, येनासौ दुष्टलुब्धकोऽमुं मृतं मत्वा चञ्चप्रहरणप्रत्ययेन मन्थरकं भूमौ क्षिप्त्वा मृगार्थ परिधा- विष्यति। अत्रान्तरे त्वया दर्भमयानि पाशानि खण्डनीयानि, येनासौ मन्थरको द्रुततरं पल्वलं प्रविशति ।' चित्राङ्गाह-भोः ! भद्रोऽयं त्वया दृष्टो मन्त्रः, नूनं मन्थ- रकोऽयं मुक्तो मन्तव्यः' इति । उक्तञ्च- सिद्धि वा यदि वाऽसिद्धि चित्तोत्साहो निवेदयेत् । प्रथमं सर्वजन्तूनां तत्प्राज्ञो वेत्ति नेतरः ॥ १९७ ।। -तदेवं क्रियताम्'-इति । तथानुष्ठिते स लुब्धकस्तथैव मार्गासन्नपल्वलतीरस्थं चित्राङ्गं वायससनाथमपश्यत् । तं दृष्ट्वा हर्षितमना व्यचिन्तयत्-'नूनं पाशबन्धनवेदनया चराकोऽयं मृगः सावशेषजीवितः पाशं त्रोटयित्वा कथमप्यत- द्वनान्तरं यावत्प्रविष्टस्तावन्मृतः । ततश्योऽयं मे कच्छपः सुय- न्त्रितत्वात् , तदनमपि तावद्गृह्णामि । इत्यवर्धाय कच्छपं भूतले प्रक्षिप्य मृगमुपाद्रवत् । एतस्मिन्नन्तरे हिरण्यकेन वज्रोपमदंष्ट्रा- प्रहरणेन तदर्भवेष्टनं खण्डशः कृतम् । मन्थरकोऽपि तृणमध्यान्नि- चक्रम्य समीपवर्तिनं पल्वलं प्रविष्टः । चित्राङ्गोऽप्यप्राप्तस्यापि तस्य तत उत्थाय वायसेन सह पलायितः । एतस्मिन्नन्तरे विलक्षो विषादपरो लुब्धको निवृत्तो ॥ १९६ ॥ अस्य-व्याधस्य । पल्वलम् अल्पं सरः। अह-काकः । अस्य% मृगस्य । उल्लेखयिष्यामि-विदारयामि । अमुं-मृगं । पल्वल-क्षुद्रं सरः । भद्र = शोभन: । दृष्ट =विचारित । मुक्तो मन्तव्यः लुब्धकान्मुक्त एव ज्ञातव्य । ('छूट गया ही समझो'.)। प्रथम कार्यारम्भात्प्रागेव। प्राज्ञ. विद्वान्। वायससनाथ-काक- सहितम् । वराकः-दीन । ('विचारा') । नूनम् अवश्यम् । सावशेषजीवित किञ्चिदवशिष्टप्राणः, मरणासन्न । सुयन्त्रितत्वात् दृढं बद्धत्वात् । एन-मृगम् । उपाद्रवत्-अधावत् । वज्रोपमदंष्ट्राप्रहरणेन वज्रतुल्यदन्तशस्त्रशालिना। करणे चा तृतीया । तत =पल्वलतीरात् । विलक्ष लज्जित । ॐ पञ्चतन्त्रम् [२ मित्र- यावत्पश्यति; तावत्कच्छपोऽपि गतः। ततश्च तत्रोपविश्यमं श्लोकमपठत्- प्राप्तो बन्धनमप्ययं गुरुमृगस्तावत्त्वया मे हृतः सम्प्राप्तः कमठः स चापि नियतं नष्टस्तवाऽऽदेशतः । क्षुरक्षामोऽत्र वने भ्रमामि शिशुकैस्त्यक्तः समं भार्यया यच्चान्यन्न कृतं कृतान्त! कुरुते तचापि सह्यं मया॥१९८॥ -एवं बहुविधं विलप्य स्वगृहं गतः। अथ तस्मिन्व्याधे दूरतरङ्गते सर्वेपि ते काककूर्ममृगमूषिकाः परमानन्दभाजः परस्परमालिङ्ग य पुनर्जातमिवात्मानं मन्यमानास्तदेवसरः सम्प्रा- प्य महासुखेन सुभाषितकथागोष्ठीविनोदेन कालं नयन्ति स्म । एवं ज्ञात्वा विवेकिना मित्रसङ्ग्रहः कार्यः। न च मित्रेण सह व्याजेन वर्तितव्यमिति । उक्तञ्च यतः- यो मित्राणि करोत्यत्र न कौटिल्येन वर्तते । तैः समं न पराभूति सम्प्राप्नोति कथञ्चन ।। १९९ ।। इति श्रीविष्णुशर्मविरचिते पञ्चतन्त्रे मित्रसम्प्रोप्तिर्नाम द्वितीयं तन्त्रम् । गुरुभूगः-महान् मृग.। त्वया देवेन । कमठ-कच्छप. । नियतम् = अवश्यम् । आदेशतः आज्ञात.। क्षुत्क्षाम =क्षुधाक्षीण. । भार्यया शिशुकैश्च विरहितः रहितः। भ्रमामि इतस्ततो वने पर्यटामि। कृतान्त हे विधात: 11 ते तव । मया सह्यमेवेत्यर्थः ॥ १९८ ॥ एवं काककूर्मादिकथां ज्ञात्वा । न च नहि । व्याजेन -कपटेन। तै. मित्रैः। पराभूति-शत्रुकृतं पराभवम् । न प्राप्नोति-न लभते । अतो मित्रसम्पदा सर्वेषां शिवम् । इति श्रीजगद्विदितमाहात्म्य-षट्शास्त्रवाचस्पति-मरुमण्डलमार्तण्ड- श्रीस्नेहिरामशास्त्रिणां पौत्रेण, 'प्रतिवादिभयङ्करभयङ्कर- विद्यावाचस्पति-न्यायशास्त्राचार्य-श्रीशिवनारायण- शास्त्रिणां पुत्रेण, श्रीराजलक्ष्मीगर्भसम्भूतेन श्री- गुरुप्रसादशास्त्रिणा विरचितायाम्पश्चतन्त्रा- भिनवराजलक्ष्यां मित्रसम्प्राप्ति- नाम द्वितीय तन्त्रम् - १ 'त्यक्तस्तथा भार्यया' इति गौडाः पठन्ति । २ 'मित्रप्राप्ति' इति पाठान्तरम् । .

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

२३५ अथ काकोलूकीयम् । . - अथेदमारभ्यते काकोलूकीयं नाम तृतीयं तन्त्रं, यस्यायमाद्यः श्लोकः- न विश्वसेत्पूर्वविरोधितस्य शत्रोश्च मित्रत्वमुपागतस्य । दग्धां गुहां पश्य उलूकपूर्णा काकप्रणीतेन हुताशनेन ॥१॥ तद्यथानुश्रूयते-'अति दाक्षिणात्ये जनपदे महिलारोप्यं नाम नगरम्। तस्य समीपस्थोऽनेकशाखासनाथोऽतिघनतरपत्रच्छन्नो न्यग्रोधपादपोऽस्ति । तत्र च मेघवर्णों नाम वायसराजोऽनेककाकपरिवारःप्रति- वसति स्म।सतत्र विहितदुर्गरचनः सपरिजनः कालं नयति स्म । तथाऽन्योऽरिमर्दनो नामोलूकराजोऽसङ्खयोलूकपरिवारो गिरिगुहादुर्गाश्रयः प्रतिवसति स्म । सच रात्रावभ्येत्य सदैव तस्य न्यग्रोधस्य समन्तात्परि. भ्रमति। अथोलूकराजः पूर्वविरोधवशाद्यं कश्चिद्वायसं समासाद- यति तं व्यापाद्य गच्छति । एवं नित्याऽभिगमानाच्छनैः-शनैस्त- न्यग्रोधपादपदुर्ग तेन समन्तानिर्वायसं कृतम् । अथवा भवत्येवम्

• श्रीगुरुप्रसादशास्त्रिकृता अभिनवराजलक्ष्मी: *

काकाश्चोलूकाश्चैषा समाहारः-काकोलूकी 'येषाञ्च विरोध इत्येकवद्भाव । काकोलूकमधिकृत्य कृतं तन्त्रं-काकोलूकीयम् । 'शिशुकन्दे'त्यादिना छप्रत्यय । पूर्व विरोधितस्य-इदानी-मित्रत्वमुपागतस्यापि शत्रोविश्वास न कुर्यात् । काक- प्रणीतेन=काकप्रक्षिप्तेन, काकानीतेन वा । 'प्रणीतमुपसम्पन्ने कृते क्षिप्ते प्रवेशिते' हति हैम ॥१॥ अतिघनतरपत्रच्छन्न =निबिडतरपलाशसंछन्न । अनेककाकपरिवार' अनेक- काककुलपरिवृत । विहिता दुर्गस्य रचना येनासौ तथाभूतः । गिरिगुहैवाश्रयो यस्यासौ तथाभूत । समासादयति लभते । नित्याभिगमनात-निरन्तरमागमनात् । निर्वायसं-काकशुन्यम् ।

• पञ्चतन्त्रम् *

[ ३ काको- उक्तञ्च-य उपेक्षेत शत्रु स्वं प्रसरन्तं यहच्छया। रोगञ्चालस्यसंयुक्तः स शनैस्तेन हन्यते ॥२॥ तथाच-जातमात्रं न यः शत्रुव्याधिञ्च प्रशमं नयेत् । अतिपुष्टाङ्गयुक्तोपि स पश्चात्तेन हन्यते ॥ ३ ॥ अथान्येद्युः स वायसराजः सर्वान्वायससचिवानाहूय प्रोवाच "भोः ! उत्कटस्तावदस्माकं शत्रुरुद्यमसम्पन्नः, कालविच्च । नित्य- मेव निशागमे समेत्याऽस्मत्पक्षकदनं करोति, तत्कथमस्य प्रति- विधानं ? । वयं तावद्रात्रौ न पश्यामः, न च तस्य दिवा दुर्ग विजानीमः, येन गत्वा प्रहरामः । तत्र विषये किं युज्यते- सन्धि-विग्रह-यानाऽऽसन-संश्रय-द्वैधीभावानामेकतमस्य क्रिय- माणस्य ? । तद्विचार्य शीघ्रं कथयन्तु भवन्तः।' अथ ते प्रोचुः-'युक्तमभिहितं देवेन,-यदेपप्रश्नः कृतः। उक्तञ्च- अपृष्ठेनापि वक्तव्यं सचिवेनात्र किञ्चन । पृष्टेन तु ऋतं पथ्यं वाच्यं च प्रियमप्रियम् ॥ ४॥ यो न पृष्टो हितं ब्रूते परिणामे सुखावहम् । सुमन्त्री प्रियवक्ता च केवलं स रिपुः स्मृतः ।।५।। तस्मादेकान्तमासाद्य कार्यो मन्त्रो महीपते!। येन तस्य वयं कुर्मो निर्णयं कारणं तथा ॥ ६ ॥ प्रसरन्तं वर्द्धमानम् । यदृच्छया स्वेच्छया। तेन-शत्रुणा रोगेण च । अतिपु- 'टाङ्गयुक्तः वलवानपि। तेन-रोगेण शत्रुणा च ॥३॥ मचिवान-मन्त्रिणः। उत्कटः प्रचण्ड.। उद्यमसम्पन्नः उद्योगी। कालवित् कर्तव्यकार्यसमयवित् । अस्मत्पक्षकदनम् अस्मत्पक्षविनाशनम् । प्रतिविधानम् , उपायश्च । देवेन राज्ञा । किञ्चन यत्किञ्चिदपि प्रियमप्रियं वा। ऋतं सत्यम् । पथ्यं हितम् ॥४॥ यो मन्त्री पृष्टोपि हितं परिणामसुखदं वचो न ब्रूते, स न मन्त्री, न च प्रियकर्ता, किन्तु स रिपुरेवेत्यर्थः॥ ५॥ हे महोपते ! तस्मादेकान्ते मन्त्रः क्रियता, येन वयं यथावद्वक्तुं शक्नुमः । तस्य मन्त्रस्य ॥ ६ ॥ २ 'पृष्टेन तु विशेषेण वाच्यं पथ्यं महीपते.' इति पाठान्तरम् । २ 'मन्त्री च प्रियवक्ता चेति' पाठान्तरम् । 'न मन्नति' तु गौडाः पठन्ति । ३ 'वारण' पा० । लूकीयम् ] * अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् * अथ स मेघवर्णोऽन्वयागतानुज्जीविसञ्जीव्यनुजीविप्रजीवि. चिरञ्जीविनाम्नः पञ्च सचिवान्प्रत्येकं प्रष्टुमारब्धवान् । तत्रैतेषामादौ तावदुज्जीविनं पृष्टवान्-'भद्र ! एवं स्थिते किं मन्यते भवान् ?'। स आह-राजन् ! चलवता सह विग्रहो न कार्यः, यथा स बलवान्कालप्रहर्ता च-तस्मात्सन्धानीयः। उक्तश्च यतः- बलीयसे प्रणमतां काले प्रहरतामपि। सम्पदो नापगच्छन्ति प्रतीपमिव निम्नगाः॥७॥ तथा च सन्न्यायो धार्मिकश्चात्यो भ्रातृसङ्घातवान्बली । अनेकविजयी चैव सन्धेयः स रिपुर्भवेत् ॥ ८॥ सन्धिः कार्योऽप्यनार्येण विज्ञाय प्राणसंशयम् । प्राणैः संरक्षितैः सर्व राज्यं भवति रक्षितम् ॥९॥ येनानेकयुद्धविजयी स-तेन विशेषात्सन्धेयः। उक्तञ्च- अनेकयुद्धविजयी सन्धानं यस्य गच्छति । तत्प्रभावेण तस्याशु वशं गच्छन्त्यरातयः ॥१०॥ सन्धिमिच्छेत्समेनापि सन्दिग्धो विजयो युधि । 'न हि सांशयिकं कुर्या'दित्युवाच बृहस्पतिः ।। ११ ॥ अन्वयागतान वंशपरम्परागतान् । उज्जीविन-तन्नामान मन्त्रिणम् । 'उद्दीपी ति पाठान्तरम् । स्थिते उपस्थिते । मन्यते अतिविधानं मन्यते । स = उलूकराज । कालप्रहर्ता-अवसरप्रहर्ता। वलीयसे रिपी प्रणताना, सत्यवसरे तत्र प्रहरताञ्च राज्ञां सम्पदो न नश्यन्ति । प्रतीपं विपरीतं । निम्नगा-नद्य॥७॥ सन्याय: नीतिकुशल, न्यायकर्ता च । आत्य =धनी। अनेकविजयी= संग्रामविजयी । सन्धेय.-सन्धिनोपायेन साध्य ॥८॥ स-उलूकराज । तत्प्रभावेण अनेकयुद्धविजयिप्रभावेण, तस्य-निर्बलस्यापि राज्ञ । वश गच्छन्ति, वशीभवन्ति ॥१०॥ समेनसमवलेनापि । यतो युधि विजय सन्दिग्ध एव, सन्दिग्धं च कर्म नोचितमित्यर्थ. ॥११॥ २३८

• पञ्चतन्त्रम् *

[३ काको- सन्दिग्धो विजयो युद्धे संमेनापि हि युध्यताम् । उपायत्रितयादूज़ तस्मायुद्धं समाचरेत् ।। १२ ।। असन्दधानो मानान्धः समेनापि हतो भृशम् । आमकुम्भ इवान्येन करोत्युभयसवयम् ? ॥ १३ ।। समं शक्तिमता युद्धमशक्तस्य हि मृत्यवे । दृषत्कुम्भमिवाऽभित्वा नावतिष्ठेत शक्तिमान् ।। १४ ।। अन्यच्च-भूमिर्मित्रं हिरण्यं वा विग्रहस्य फलत्रयम् । नास्त्येकमपि यद्येषां विग्रहं न समाचरेत् ।। १५ ॥ खनन्नाखुबिलं सिहः पाषाणशकलाकुलम् । प्राप्नोति नखभङ्ग वा फलं वा मूपको भवेत् ॥ १६॥ तस्मान्न स्यात्फलं यत्र पुष्टं युद्धं तु केवलम् । तत्र स्वयं तदुत्पाद्य कर्त्तव्यं न कथञ्चन ।। १७ ।। बलीयसा समाक्रान्तो वैतसीं वृत्तिमाचरेत् । वाञ्छन्नभ्रंशिनी लक्ष्मी न भौजङ्गीं कदाचन ।। १८ ॥ कुर्वन्हि वैतसी वृत्तिं प्राप्नोति महतीं श्रियम् । भुजङ्गवृत्तिमापन्नो वधमर्हति केवलम् ।। १९ ।। उपायत्रितयादूर्ध्व-सामदानभेदाख्योपायत्रयवैफल्ये एव ॥ १२ ॥ मानान्धः- अभिमानान्धः । अस्फुटोयं श्लोकः ॥ १३ ॥ शक्तिमता समं बलवता सह युद्ध निर्बलस्य मृत्युमेव फलं ददाति । दृषत् प्रस्तरः । यथा शिलया सह मृद्धटस्य -संघर्षे घटो नश्यति, तथा वलिना युद्ध निर्बलो हन्यत इत्यर्थः ॥१४॥ हिरण्यं- प्रभूतं धनम् । आखुविलं - मूषकबिलं । पाषाणशकलैः शिलाखण्डै.। आकुलं- -व्याप्तम् । फलं-नखाना पाषाणैर्भगः, मूषकस्य क्षुदस्य लाभो वा। यत्र-युद्ध। पुष्टं विपुलं । तत्-युद्धम् । उत्पाद्य-स्वयमुत्थाप्य ॥१७॥ वैतसी वेत्रसदृशी-नम्राम् । वेतसा हि जलवेगे समागते नमन्ति । भुजङ्गस्य इय-भौजङ्गी, तां-सर्पवदुद्धता- वृत्तिम् । अभ्रंशिनी स्थिराम् ॥१८॥ कूर्मस्यायं कौमः, तं कौर्म-कच्छपाश्रितं । सङ्कोचं स्वाइसकोचेन प्रहारमर्पणम् । आस्थाय-स्वीकृत्य ॥ २० ॥ १ जनानामिहे ति पाठा०। २ ‘ामकुम्भमिवामित्त्वा नावतिष्ठेत शक्तिमा'निति पाठे-शक्तिमान् जलादिः, आमम् अपकम् । ३ श्लोकोयमशुद्ध इवाऽऽभाति । ४ 'क्रमाद्वैतसवृत्तिस्तु' इति पाठः । ! लूकीयम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

२३९ कौर्म सङ्कोचमास्थाय प्रहारानपि मर्षयेत् । प्राप्त काले च मतिमानुत्तिष्ठेत्कृष्णसर्पवत् ॥ २० ॥ आग्रहं विग्रहं मत्वा सुसाम्ना प्रशमं नयेत् । विजयस्य ह्यनित्यत्वाद्रभसं च समुत्सृजेत् ॥ २१॥ तथा च-'बलिना सह योद्धव्य' मिति नास्ति निदर्शनम् । प्रतिवातं नहि घनः कदाचिदुपसर्पति ।। २२ ।। एवमुजीवी साममन्त्रं सन्धिकारं कृप्तवान् । अथ तच्छ्रुत्वा सञ्जीविनमाह-'भद्र! तवाभिप्रायमपि श्रोतु- मिच्छामि।' स आह-देव! न ममैतत्प्रतिभाति यच्छत्रुणा सह सन्धिः क्रियते। उक्तञ्च यतः- शत्रुणा न हि सन्दध्यात्सुश्लिष्टेनापि सन्धिना । सुतप्तमपि पानीयं शमयत्येव पावकम् ।। २३ ।। अपरञ्च-स क्रूरोऽत्यन्तलुब्धो धर्मरहितः, तत्त्वया विशेषान्न सन्धेयः । उक्तञ्च यतः- सत्यधर्मविहीनेन न सन्दध्यात्कथञ्चन । सुसन्धितोऽप्यसाधुत्वादचिराद्याति विक्रियाम् ॥ २४ ॥ तस्मात्तेन सह योद्धव्यमिति मे मतिः। उक्तञ्च यतः- क्रूरो लुब्धोऽलसोऽसत्यः प्रमादी भीरुरस्थिरः । मूढो युद्धावमन्ता च सुखोच्छेद्यो भवेद्रिपुः ॥ २५॥ 'भाग्रह विग्रहे त्यक्त्वा तं साना प्रशमं नये'दिति गौडाः पठन्ति । तं कलहम् । रभसं-युद्धौत्सुक्यं, चाञ्चल्यं वा ॥ २१ ॥ निदर्शनम् उदाहरणम् । प्रतिवातं वायुसम्मुखम् । घन: मेघः ॥२२॥ सन्धिकारं-सन्धिसाधकम् ।क्लृप्त- वान्-निश्चितवान् । सुश्लिष्टेन अतिदृढेन, स्वानुकूलेनापि ॥२३॥ विशेषात् विशेषतः। असा धुत्वात् दुष्टत्वात् । विक्रियां-विकारम् ॥ २४ ॥ लुब्धः लोभी। अलसः निरु १ 'काले काले' इति पाठान्तरम् । २४०

• पञ्चतन्त्रम् *

[ ३ काको- अपरं-तेन पराभूता वयं, यद्यदि सन्धानकीर्तनं करिष्यामः, स भूयोऽत्यन्तं कोपं करिष्यति । उक्तञ्च- चतुर्थोपायसाध्ये तु रिपौ सान्त्वमपक्रिया । स्वेद्यमामज्वरं प्राज्ञः कोऽम्भसा परिषिञ्चति ? ॥ २६ ॥ सामवादाः सकोपस्य शत्रोः प्रत्युत दीपकाः। प्रतप्तस्येव सहसा सर्पिषस्तोयबिन्दवः ॥ २७ ॥ यच्चैष वदति-रिपुर्बलवान् इति । तदप्यकारणम् । यत उक्तञ्च- उत्साहशक्तिसम्पन्नो हन्याच्छनु लघुर्गुरुम् । यथा कण्ठीरवो नागे, सुसाम्राज्यं प्रपद्यते ।। २८ ।। मायया शत्रवो वध्या अवध्याः स्युर्बलेन ये । यथा स्त्रीरूपमास्थाय हतो भीमेन कीचकः॥२९॥ तथा च-मृत्योरिवोपदण्डस्य राज्ञो यान्ति वशं द्विषः ।। शष्पतुल्यं हि मन्यन्ते दयालुं रिपवो नृपम् ॥ ३०॥ प्रयात्युपशमं यस्य तेजस्तेजस्वितेजसा। वृथा जातेन किं तेन मातुर्योवनहारिणा ? ॥ ३१ ॥ त्साह । अस्थिरः चञ्चलः। मूढः मूर्ख । युद्धावमन्ता-शान्तिप्रियः। सुखो- च्छेद्य =सुखं यथास्यात्तथा नाशयितुं शक्य ॥ २५ ॥ सन्धानकीर्तनं सन्धि- चर्चाम् । चतुर्थोपायसाध्ये युद्धसाध्ये । अपक्रिया अनुचितः प्रतीकारः। स्वेद्यम्-स्वेदाहम् । आमज्वरम् आमदोषोत्थितं ज्वरम् । अम्भसा जलेन, कः परिषिञ्चति-न कोपीत्यर्थः ॥ २६ ॥ सामवादाः-सान्त्ववचनानि । दीपका =उत्तेजका. । प्रतप्तस्य घृतस्य जल- विन्दवो यथा उद्दीपका एवेति भाव ॥ २७ ॥ वदति । 'उज्जीवी मन्त्री'ति शेष । सोत्साहेति । उत्साहसहितया शक्तथा युत । 'उत्साहे'तिपाठेऽर्थ सरल एव। कण्ठीरव =सिंहः । लघुरपि गुरुं नाग-गजं यथा हन्ति । 'नागे' इति पाठान्तरम् । साम्राज्यं विजयचक्रवर्तित्वं, प्रपद्यते लभते ॥ २८ ॥ उग्रदण्ड- स्य तीक्ष्णदण्डस्य । द्विष.-रिपव. । शष्यतुल्यं-घासाङ्गुरसदृशं । 'शष्पं वालतृणं घास.' इत्यमरः ॥ ३० ॥ तेजस्वितेजसा वलवत्तेजसा । यस्य तेज प्रशाम्यति १ 'सर्वे ते हन्तुमिच्छन्ति दयालु रिपवश्व तम्' इति पा० । cTFT SR)c 4 II II t:- 3ir a^jfta^resHiift, ?r fon^fr i w '^RfT-?f%^Tsf^, *pi%;n=?rR- •4?rRTfTFTRqJMrg- %RT 5T TOT II 3^ || ^ tfM^5r^r-3T§^r ^ f^r grer wr sffa;r wsrr 2 1-^ i icrer^fcr wr II3 bii i 3 tr fgj^w,-^ sffefrr qHficr^T W ^TR^n am-ftforfoTT: 5>T^K^M 3TT5R^q JTR^T^' K^YH ^R^=i=^{iwr^T (%ht *rn7rf wn 'W) §^r u_v» u ? 'lR^l^r?iRqr5f?[qi5ioi = ‘^qi3iq^q<-^q[3|5rm^^Tfi:> K २४२

• पञ्चतन्त्रम् *

[३ काको- स्वस्थानं सुदृढं कृत्वा शूरैश्चाप्तैर्महाबलैः । परदेशं ततो गच्छेत्प्रणिधिव्याप्तमग्रतः ॥ ३८ ॥ अज्ञातवीवधाऽऽसारतोयशस्यो व्रजेत्तु यः । परराष्ट्रं-, स नो भूयः स्वराष्ट्रमधिगच्छति ॥ ३९ ॥ ततो युक्तं कर्तुमपसरणम् । अन्यच्च- न विग्रहो न सन्धानं बलिना तेन पापिना । कार्यलाभमपेक्ष्याऽपसरणं क्रियते बुधैः ॥ ४० ॥ उक्तश्च यतः- यदपसरति मेषः कारणं तत्प्रहर्तु, मृगपतिरपि कोपात्सङ्घचत्युत्पतिष्णुः । हृदयनिहितवैरागूढमत्रप्रचाराः किमपि विगणयन्तो बुद्धिमन्तःसहन्ते।। अन्यच्च- बलवन्तं रिपुं दृष्ट्वा देशत्यागं करोति यः । युधिष्ठिर इवाप्नोति पुनर्जीवन्स मेदिनीम् ॥ ४२ ।। युद्धयतेऽहकृतिं कृत्वा दुर्बलो यो बलीयसा । स तस्य वान्छितं कुर्यादात्मनश्च कुलक्षयम् ॥ ४३ ॥ स्वस्थानं स्वराज्यम्। सुदृढं सुरक्षितम् , आप्तै विश्वस्त.। परदेणं- शत्रुविषयम् । अग्रतः आदावेव । प्रणिधिव्याप्तम्-गुप्तचरैः सर्वतो व्याप्तम् ॥३८॥ अज्ञातवीवधासारतोयशस्यः अनिर्णीतधान्यादिप्राप्तिसुहृद्बलान्नजलादिः । 'धान्यादेवविधः प्राप्तिरासारस्तु सुहृवल मिति वैजयन्ती। 'विवधो वोवधो भारे पर्याहाराध्वनोरपी तिहैमश्च। परराष्ट्र शत्रुदेशं । भूयः-पुनरपि। न अधिगच्छति न प्राप्नोति ॥ ३९ ॥ अपसरणं पलायनं । 'कर्तुन्ते युक्त'मिति योजना । वुधै - पापिना तेन वलिना-शत्रुणा विग्रहः युद्धं, सन्धिर्वा न क्रियते, किन्तु कार्यलाभ- मपेक्ष्य-कार्यसिद्धिमुद्दिश्य । 'कार्यकालमपेक्ष्ये ति गौडाः पठन्ति । अपसरणं= पलायनमेव, क्रियते ॥४०॥ अपसरति-पृष्टतोऽपयाति, (पीछे हटता है)। प्रहत्तु= शत्रुमपरं मेषं हन्तुम् । मृगपतिः सिहः। सङ्घचति-अगसोचं करोति। उत्पतिष्णुः= उत्पतनशील गूढ.-मन्त्रस्य प्रचारः-विषयः प्रसारो वा येपान्ते तथाभूताः। गूट- मन्त्रोपचारा'इति पाठान्तरम्। विगणयन्तः विचारयन्तः। समयं नयन्तः॥४१॥अहकृति १'कार्यकालं तत्र युक्तंप्रभो! कर्तु द्वितीयं यानमद्य वः' इतिपा०ाहितीयभीतरक्षण। लूकीयम् १ अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् * २४३ तद्बलवताऽभियुक्तस्यापसरणसमयोऽय, न सन्धेर्विग्रहस्य च ।' एवमनुजीविमन्त्रोऽपसरणस्य । अथ तस्य वाक्यं समाकर्ण्य प्रजीविनमाह-भद्र ! त्वमप्या- स्मनोऽभिप्रायं वद। सोऽब्रवीत्-'देव! मम सन्धिविग्रहयानानित्रीण्यपि न प्रति- भान्ति । विशेषतश्चाऽऽसनं प्रतिभाति । उक्तञ्च यतः- नक्रः स्वस्थानमासाद्य गजेन्द्रमपि कषति । स एव प्रच्युतः स्थानाच्छुनापि परिभूयते ॥ ४४ ।। अन्यच्च- अभियुक्तो बलवता दुर्गे तिष्ठेत्प्रयत्नवान् । तत्रस्थः सुहृदाह्वानं प्रकुर्वीताऽऽत्ममुक्तये ॥ ४५ ॥ यो रिपोरागमं श्रुत्वा भयसन्त्रस्तमानसः । स्वं स्थानं सन्त्यजेत्तत्र न स भूयो विशेन्नरः ।। ४६ ॥ दंष्ट्राविरहितः सर्पो मदहीनो यथा गजः । स्थानहीनस्तथा राजा गम्यः स्यात्सर्वजन्तुषु ॥४७॥ निजस्थानस्थितोऽप्येकः शतं योद्धं सहेन्नरः । शक्तानामपि शत्रूणां, तस्मास्थानं न सन्त्यजेत् ॥४८॥ तस्माहुर्ग दृढं कृत्वा वीवधाऽऽसारसंयुतम् । प्रकारपरिखायुक्तं शस्त्रादिभिरलङ्कृतम् ॥ ४९॥ गर्व । तस्य-वलीयस शत्रो । वाञ्छित स्वविनाशरूपमभिलाषम् ॥४३॥न प्रति- भान्ति-न रोचन्ते। (अच्छे नहीं लगते हैं) आसनम् स्वदुर्गे एव स्थित्वा शत्रु- प्रहारैरात्मरक्षणम् । नक =जलचरविशेष । स्वस्थानं स्वदुर्ग जलादिकम् । स्थानात् सरोवरादे.। शुना-कुकुरेणापि ॥४४॥ अभियुक्त आक्रान्त । प्रयत्नवान् सर्वोपकरणादियुक्त, सावधानः। तत्रस्था-दुर्गस्थ एव ।। आत्म- मुक्तये-स्वरक्षणाय ॥४५॥ भागमम् आगमन । तत्र-तस्मिन् राष्ट्रे । दिशे= प्रविशेत् । 'वसेच्च स'इति पाठे तु-आधिपत्य कुर्यादित्यर्थ ॥ ४६॥ दष्ट्रा-आशी । गम्य-पराभवयोग्यः। दम्य इति केचित्पठन्ति॥४७॥ शक्कानामपि शत्रूणा शतं योद्धु सहेत्-शक्नुयात् । 'सही नर' इत्यपि १ 'विशेषतश्च यानं'-इति पा० । २ 'यन्त्रप्राकार परिखाशरादिभिरलङ्कृत'मिति ।' + पञ्चतन्त्रम् । [ ३ काको- तिष्ठ मध्यगतो नित्यं युद्धाय कृतनिश्चयः । जीवन्सम्प्राप्स्यसि क्ष्माऽन्तं मृतो वा स्वर्गमेष्यसि ॥५०॥ अन्यच्च- वलिनापि न बाध्यन्ते लघवोऽप्येकसंश्रयाः । विपक्षणापि मरुता यथैकस्थानवीरुधः ।। ५१ ॥ महानप्येकको वृक्षो बलवान्सुप्रतिष्ठितः । प्रसदैव हि वातेन शक्यो धर्षयितुं यतः ॥५२॥ अथ चे संहताः वृक्षाः सर्वतः सुप्रतिष्ठिताः । न ते शीघ्रण वातेन हन्यन्ते ोकसंश्रयात् ॥ ५३॥ एवं मनुष्यमप्येकं शौर्येणापि समन्वितम् । शक्यं द्विपन्तो मन्यन्ते हिंसन्ति च ततः परम् ॥५४॥ -एवं प्रजीविमन्त्रः। इदमासनसज्ञकम् । एतत्समाकर्ण्य चिरञ्जीविनं प्राह-'भद्र! त्वमपि स्वाभिप्राय वद'। सोऽब्रवीत्-'देव ! पाडण्यमध्ये मम संश्रयः सम्यक् प्रतिभाति । तत्तस्यानुष्ठानं कार्यम् । उक्तञ्च- पाठः । सह. समर्थ.। वीवधः धान्यादिप्राप्तिः । आसारः मित्रबलम् । 'धान्या- देवविधः प्राप्तिरासारस्तु सुहृद्वल मिति यादव.। (प्राकार = शहर पनाह')। परिखा-खेयम् । (ताई ) ॥ ४९ ॥ क्ष्मान्तं-पृथिव्यन्तं, भूमण्डलं । 'तिष्ठेन्म- ध्यगतो नित्य' मिति पूर्वार्धे, 'जीवन् स लप्स्यते कीर्ति मृत. स्वर्गमवाप्स्यती'- त्युत्तरार्धे च पाठान्तरम् ॥ ५० ॥ एकसंश्रया एकाश्रया. । 'एकसंश्रया'दित्यपि पाठः। विपक्षण-शत्रुभूतेन। वीरुधः प्रतानिन्यो लता ॥५१॥ एकक = एकाकी । सुप्रतिष्ठित:-सुदृढ. । प्रसह्य हठात् । धर्षयितुम् उत्पाटयितुम् ॥५२॥ संहता बहवो मिलिता.। हि-यतः। एकसंश्रयात्-मिलितत्वात् । एक- स्थानस्थितत्वात् ॥ एकम् एकाकिनम् । शक्यं जेतुं शक्यम् ॥५४॥ संश्रयः= बलवदाश्रयणम् । षाडण्यं-सन्धि-विग्रह-याना-सन-द्वैधीभाव-संश्रया गुणाः षट्। तेजस्वी कोशसैन्यप्रभावशाली, तेजोयुक्तश्च । निर्वाते-सहायभूतपवन- १ 'जीवन्स लप्स्यते कोत्तिं मृतःस्वर्गमवाप्स्यति' । पा० । २ 'उक्त' । लूकीयम्

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

२४५ 2 असहायः समर्थोऽपि तेजस्वी कि करिष्यति । निर्वाते ज्वलितो वह्निः स्वयमेव प्रशाम्यति ॥ ५५ ॥ सङ्गतिः श्रेयसी पुसां स्वपक्षे च विशेषतः । तुपैरपि परिभ्रष्टा न प्ररोहन्ति तण्डुलाः ॥५६॥ तदत्रैव स्थितेन त्वया कश्चित्समर्थः समाश्रयणीयो-यो विपत्प्रतीकार करोति । यदि पुनस्त्वं स्वस्थानं त्यक्त्वाऽन्यत्र यास्यसि, तत्कोऽपि ते वाड्मात्रेणापि सहायत्वं न करिष्यति । उक्तञ्च ( यतः)- वनानि दहतो वह्नः सखा भवति मारुतः । स एव दीपनाशाय, कृशे कस्यास्ति सौहृदम् ! ॥ ५७ ।। अथवा नैतदेकान्तं, यदलिनमेकं समाश्रयेत् । लघूनामपि संश्रयो रक्षायै एव भवति । उक्तञ्च यतः- सङ्घातवान्यथा वेणुर्निविडो वेणुभिर्वृतः । न शक्यः स समुच्छेत्तुं दुर्वलोऽपि तथा नृपः ।। ५८ ॥ यदि पुनरुत्तमसंश्रयो भवति-तत्किमुच्यते ? । उक्तञ्च- महाजनस्य सम्पर्कः कस्य नोन्नतिकारकः । पद्मपत्रस्थितं तोयं धत्ते मुक्ताफलश्रियम् ।। ५९ ।। शून्ये । 'निवाते' इति पाठान्तरम् ॥ ५५ ॥ सङ्गति =सम्पर्कः, संश्लेषश्च । 'संहरति'रिति गौडा पठन्ति । स्वपक्षे स्ववर्गाणाम् । प्ररोहन्ति उद्भवन्ति ॥५६॥ अत्रैव-स्वदुर्ग एव। विपत्प्रतीकार-विपत्तिनाशम् । सहायत्व-सहायताम् । रहे =अलवतोऽग्ने । स एव मारुत एव । दीपस्य-निर्बलस्य तेजसो-नाशाय। कृशे निर्वले । सौहृदं स्नेह ॥ ५७ ॥ एकान्त=निश्रय । सङ्घातवान् वेणुसद्धसमावृतः । वेणु -वंश । निबिड %= निरन्तर । समुच्छेत्तुम् उत्पाटयितुम् । उत्तम श्रेष्ठ । महाजनस्य श्रेष्ठस्य । सम्पर्क =संश्रय । मुक्ताफलश्रिय-मौक्तिकशोभाम् ॥ ५९ ॥ १ दीर्घायुष' पा०॥ २४६

• पञ्चतन्त्रम्

[ ३ काको- तदेवं संश्रयं विना न कश्चित्प्रतीकारो भवति । तस्मात्संश्रयः कार्य इति मेऽभिप्रायः -एवं चिरञ्जीविमन्त्रः। अथैवमभिहिते स मेघवर्णो राजा चिरन्तनं पितृसचिवं दीर्घ- दर्शिनं सकलनीतिशास्त्रपारङ्गतं स्थिरजीविनामानं प्रणम्य प्रोवाच-'तात ! यदेते मया पृष्टाःसचिवास्तावनस्थितस्यापि तव,-तत्परीक्षार्थ, येन त्वं सकलं श्रुत्वा यदुचितं तन्मे समादि- शसि । तद्यधुक्तं भवति तत्समादिश्यताम् । स आह-वत्स ! सर्वैरप्येतैर्नीतिशास्त्राश्रयमुक्तंसचिवैः,तदुपयुज्यतेस्वकालोचितं सर्वमेव । परमेप द्वैधीभावस्य कालः। उक्तञ्च- अविश्वासं सदा तिष्ठेत्सन्धिना विग्रहेण च । द्वैधीभावं समाश्रित्य पापे शत्रौ बलीयसि ।।६०॥ ततः स्वयमविश्वस्तैर्लोभं दर्शयद्भिः शत्रुर्विश्वास्य सुखेनो- च्छिद्यते । उक्तञ्च- उच्छेद्यमपि विद्वांसो वर्धयन्त्यरिमेकदा । गुडेन वर्धितः श्लेष्मा सुखं वृद्धया निपात्यते ।। ६१ ॥ चिरन्तनं-पुरातनं, वृद्धम् । पितृसचिवं-पितुरमात्यम् । चिरजीवीत्यपि पाठः । एते अनुजीव्यादयः सर्वे मन्त्रिण.। अत्र स्थितस्यापि अत्र स्थितं भवन्त- मनाहत्य-अपृष्ट्वैव । परीक्षार्थ परितः सकलस्य विषयस्योपस्थित्यर्थम् । तत्- वाह-येनेति । सकलं सर्वेषां वचनम् । समादेश्यं सम्यगादिश्यताम् । तत्= एतदुक्तम् स्वकालोचितं-स्वे स्वे समये सर्वमप्युपयुज्यते । एषः इदानीमुप- स्थितः ।द्वैधीभावः सन्धिना शत्रु विश्वास्य सत्यवसरे तद्दषणम् । बलीयसि रिपौ सन्धि कृत्वापि द्वैधीभावमाश्रित्य सदैवाऽविश्वस्त. तिष्ठेत्, न तु द्वैधीभावमाश्रितो नृपो वलीयसि विश्वासं कुर्यादित्यर्थः। सन्धिमादौ बलवता विधाय काले विग्रहः कार्य इति तत्त्वम् । 'नैव शत्राविति पाठस्त्वयुक्त एव ॥ ६० ।। लोभं दर्शयनि-लोभादिना भेदं जनयद्भिः, विजयादिलोभं दर्शयद्भिर्वा । 'स्वचारै रिति शेषः। उच्छेद्य-विनाशनीयमपि । एकदा-किञ्चित्कालपर्यन्त । श्लेष्मा कफ । वृद्धया वर्धनेनैव । निपात्यते-दूरीक्रियते। 'वैद्यै रिति शेप । शम. १ तच्छत्रु विश्वास्य' इति, 'सुखेनोच्छिद्यते रिपु' इतिपा० । लूकीयम् ] * अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् ५ २४७ उक्तञ्च-स्त्रीणां शत्रोः कुमित्रस्य पण्यस्त्रीणां विशेषतः। यो भवेदेकभावेन न स जीवति मानवः ॥ ६२॥ कृत्यं देवद्विजातीनामात्मनश्च गुरोस्तथा । एकभावेन कर्तव्यं शेष भावद्वयाश्रितैः।। ६३ ।। एको भावः सदा शस्तो यतीनां भावितात्मनाम् । श्रीलुब्धानां न लोकानां विशेषेण महीभृताम् ॥ ६४ ॥ तेद्वैधीभावं संश्रितस्य तव त्वस्थाने वासो भविष्यति, लोभाश्रयाच शत्रुमुच्चाटयिष्यसि । अपर यदि किञ्चिच्छिद्रं तस्य पश्यसि तद्गत्वा व्यापादयिष्यसि । मेघवर्ण आह-तात ! अहमविदितसंश्रयस्तस्य । तत्कथं तस्यच्छिद्रं ज्ञास्यामि ? ।' स्थिरजीव्याह-'वत्स! न केवलं स्थान,-छिद्राण्यपि तस्य प्रकटीकरिष्यामि प्रणिधिभिः। उक्तञ्च- गावो गन्धेन पश्यन्ति वेदैः पश्यन्ति वै द्विजाः। चारैः पश्यन्ति राजानश्चक्षुामितरे जनाः ।। ६५ ।। तथा चोक्तमत्र विषये- यस्तीर्थानि निजे पक्षे परपक्षे विशेपत.। आप्तश्चारैर्नृपो वेत्ति न स दुर्गतिमाप्नुयात् ॥ ६६ ॥ नीयमपि कफ वैद्या. पूर्व सितागुडादिना वर्धयित्वाऽपनयन्तीति प्रसिद्धमेव ॥६१॥ पण्यस्त्रीवेश्या । एकभावेन नितान्त विश्वासेन ॥ ६२॥ द्विजातयः विप्रा । एकभावेन निश्चिन्तेन एकभावाश्रितेन चेतसा । भावद्वयं द्वैधीभाव.। विश्वास- मभिदर्शयताप्यविश्वस्तेन ॥ ६३ ॥ एको भाव -विश्वासात्मकः, स्नेहात्मकश्च । श्रीलब्धाना-लोके परा कोटिमिच्छताम् । 'स्त्रीलुब्धाना' मिति क्वचित्पाठः ॥१४॥ लोभाश्रयात् लोभावेशात् । उच्चाटयिष्यति-स्वथानादुच्छेदयिष्यसि ।अवि- दितसंश्रय -अज्ञातनिवास । तस्य-शत्रो. । 'मया सोऽविदितसंश्रय' इति पाठान्तरम् । प्रणिधिभि -गूढपुरुषै. । (खुफिया' 'जासूस') । द्विजाः पण्डिता । १ 'द्वैधीभावं संश्रितस्त्वं स्वस्थाने वासमाप्स्यसि । लोभाश्रयाद्रुतं मृत्युः शत्रुमुच्चाटयिष्यति ॥ इति श्लोकात्मक पाठः सुन्दर.।

• vmm * [ x tot-

i ^=^nTOir: ii ^ii gw: ; v5$?w ang^Ri^i ^iqrasfq i arrant =arftf^TC i w £ s n sri^TETr^Tsnfterr i ( arw;) i ^^=snp5R? *f^tt- 1 fT^T=#^ l 3 WR=£sq;, I cT|^=^T|^ I «^r^ f TST^OTI-'R?n% I &ufcfi=-§mv, •=ST^cf.3^^!'^J. I 'arer # ^rfafcT W^cT%£f SR:' | SRircRi = 4 klK^TW^^rlT I I ?unc?S=^i^rfil^! i ( ‘<w^i ’) 1 ^%^cn=^T5ri^ ^filspTRgw. 1 Treqfcrrw^:, q^crassan’RJifr gr 1 s^st= ^rsn^nsi^RSB 1 ap5^HT^==arat!iT«w. 1 ‘sraiwwfr'sj&f jj T®F3cfg^T% *713 1 ^ I ^T*=RF=W:

^SI'^r: t

s4 c nc5 vs>

cFH ( 7%. I ( <*>10 <71 <5

I ? ‘^^El^’fei 3 ^: ms: » २४९ । लूकीयम् ] * अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् ** द्राग्रिपुः साध्यते। स्वपक्षे च-देवी' । जननी । कञ्चुकी। मालिकः । शय्यापालँकः । स्पशाध्यक्षः। सांवत्सरिकः । भिर्षक। जलवाहकः । ताम्बूलवाहकः । आचार्यः । अङ्गरक्षकः। स्थान- चिन्तकः। छत्रधारःविलासिनी। एतेषांद्वारेण स्वपक्षे विधातः। वैद्यसांवत्सराचार्याः स्वपक्षेऽधिकृताश्चराः । तथाऽहितुण्डिकोन्मत्ताःसर्व जानन्ति शत्रुपु ॥ ६८ ॥ तथाच- कृत्वा कृत्यविदस्तीर्थेष्वन्तः प्रणिधयः पदम् । विदाङ्कुर्वन्तु महतस्तलं विद्विपदम्भसः ।। ६९ ।। एवं मन्त्रिवाक्यमाकाऽत्रान्तरे मेघवर्ण आह-तात ! अथ कि निमित्तमेवंविधं प्राणान्तिकं सदैव वायसोलूकानां वैरम् ? । स आह-वत्स! १ प्रथमा कथा कदाचिद्धंस-शुक-बक कोकिल-चातको लूक-कपोत-पारावत- मुखियाजी)। लिखिते तु 'करपाल' इति न पाठ । चलाध्यक्ष =सेनापति । सीमापाल' अन्तपाल । क्वचित्तथैव पाठ । प्रोत्कटभृत्याः वनपाला , उद्दण्डा वा राजसेवका । आटविकेति लिखिते पाठ । देवी राजमहिषी । जननी राजमाता। कञ्चुकी अन्त पुररक्षक। मालिक = मालाकार । शय्यापालका-रात्रिरक्षक । स्पगाध्यक्ष =चराध्यक्ष । 'स्पर्शाध्यक्ष' इति तु स्थूलदृश पठन्ति । सावत्सरिक =ज्यौतिषिक । भिषक-वैध । जल- वाहक =पानीयशालाध्यक्ष । जलदाता च । ताम्बूलवाहका स्थगीवाहक । आचार्य =गुरु । नाट्यशास्त्राध्यापकश्च । स्थानरक्षक -आसनाध्यक्ष । विलासिनी चारवनितादि । विघात =शत्रुकृतो भेद । सावत्सरः-गणक । चरा =गूढचरा। आहितुण्डिक =व्यालग्राही। उन्मत्ता= उन्मत्तवेषधरा ॥ ६८॥ तीर्थेषु मन्त्र्याद्यष्टादशसु जलाशयेषु च । कृत्यविद = कार्यकुशला । प्रणिधय =गूढपुरुषाः, रत्नाद्यन्वेषकाश्च। 'प्रणिधि प्रार्थने चरे' इत्यमर । अन्त -पदं स्थानं, पादप्रक्षेपञ्च-कृत्वा । महत.-विद्विषन्नेव-शत्रुरेव, अम्भ =जल, तस्य, तलं तत्त्वं, तलप्रदेशश्च । विदाङ्कुर्वन्तु-जानन्तु ॥ ६९ ॥ १ लिखितपुम्नकेऽस्या कथाया 'प्रथमा कथेति व्यपदेशो दृश्यते । > २५० ॐ पञ्चतन्त्रम् [३ काको- विष्किरप्रभृतयः सर्वेऽपि पक्षिणः समेत्य सोद्वेगं मन्त्रयितुमा- रब्धाः। 'अहो ! अस्माकंतावद्वैनतेयो राजा,सच वासुदेवभक्तः, न कामपि चिन्तामस्माकं करोति, तत्कि तेन वृथा स्वामिना ?। यो लुब्धकपाशैनित्यं निबध्यमानानां न रक्षा विधत्ते । यो न रक्षति वित्रस्तान्पीड्यमानान्परैः सदा। जन्तून् पार्थिवरूपेण स कृतान्तो न संशयः ॥ ७० ॥ यदि न स्यान्नरपतिः सम्यङ् नेता ततः प्रजा । अकर्णधारा जलधौ विप्लवेतेह नौरिव ॥ ७१ ॥ पडिमान् पुरुषो जह्याद्भिन्नां नावमिवार्णवे।

1. अवक्तारमाचार्यमनधीयानमृत्विजम् ।। ७२ ।।

अरक्षितारं राजानं भायर्या चाऽप्रियवादिनीम् । ग्रामकामञ्च गोपालं, वनेकामं च नापितम् ॥ ७३ ॥ तत्सञ्चिन्त्याऽन्यः कश्चिद्राजाविहङ्गमानां क्रियताम्-इति । अथ तैर्भद्राकारमुलूकमवलोक्य सर्वैरभिहितं यत्-‘एष उलूको राजास्माकं भविष्यति, तदानीयन्तां नृपाभिषेकसम्ब- न्धिनः सम्भाराः' इति । अथ साधिते विविधतीर्थोदके, प्रगुणी- कृतेऽष्टोत्तरशतमूलिकासङ्घाते, प्रदत्ते सिंहासने, वर्तिते सप्त- प्राणान्तिकं मृत्युपर्यवसायि। 'प्राणान्तकर'मिति पाठान्तरम् । विकिरा:= कुक्कुटादयः। सोद्वेग-सोल्लेशं । लुब्धकाः शाकुनिका । पार्थिवरूपेण-नृपति- रूपेण । कृतान्तः यम एव ॥ ७० ॥ नेता नायकः, रक्षकश्च । ततः-तदा। अकर्णधारा-कर्णधारशून्या । (कर्णधारपतवरिया' 'सारंग'मांझी')। विप्लवेत विशीर्यंत । भिन्नाविशीर्णाम् । अर्णवे-सागरे । अप्रवक्तारं अनुपदेष्टारम् । गोपालं गोपं । वनकाम बनप्रियम् । गोपालकर्मणो गोपालनस्य वनाधीनत्वात् , नापितकर्मणश्च क्षौरादेवनेऽभावात् ॥ ७३ ॥ भद्राकार-विशिष्टाकृतिधरं, सुन्दरमिति वा । सम्भाराः उपकरणानि । (राजतिलक की सामग्री)। सन्धिते-आनीते । प्रगुणीकृते-सज्जिते । मूलिका. १ 'धनकामम्'-पा०। लूकीयम् ] * अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् * द्वीपसमुद्रभूधरविचित्रे धरित्रीमण्डले, प्रसारित व्याघ्रचर्मणि, आपूरितेषु-हेमकुम्भेषु, दीपेषु वाद्यपु च; सजीकृतेपु माङ्गल्य- वस्तुषु, पठत्सु बन्दिमुख्येषु, वेदोच्चारणपरेषु समुदितमुखेपु ब्राह्मणेषु, गीतपरे युवतीजने, आनीतायामग्रमहिष्यां कृकालि. कायाम् , उलूकोऽभिषेकार्थ यात्सिहासने उपविशति, ताव- स्कुतोऽपि वायसः समायातः । सोऽचिन्तयत्-'अहो! किमेष सकलपक्षिसमागमो महो. त्सवश्व ? । अथ ते दृष्ट्वा मिथःप्रोचुः-'पक्षिणांमध्ये वायसश्चतुरः श्रूयते । उक्तञ्च- नराणां नापितो धूर्तः, पक्षिणाञ्चैव वायसः । दंष्ट्रिणाञ्च शृगालस्तु, श्वेतभिक्षुस्तपस्विनाम् ॥ ७४ ॥ तदस्यापि वचन ग्राह्यम् । उक्तञ्च- बहुधा बहुभिः सार्ध चिन्तिताः सुनिरूपिताः। कथञ्चिन्न विलीयन्ते विद्वद्भिश्चिन्तिता नयाः ।।७५।। अथ वायसः समेत्य तानाह-'अहो ! कि महाजनसमागमो. ऽयं, परममहोत्सवश्च ?' ते प्रोचु-भोः ! नास्ति कश्चिद्विह- ङ्गमाना राजा, तदस्योलूकस्य विहङ्गमराज्याभिषेको निरूपित- स्तिष्ठति समस्तपक्षिभिः, तत्त्वमपि स्वमतं देहि, प्रस्तावे समा. चक्कासितासहदेवीप्रभृतय ओपधय.। प्रदत्त प्रस्थापिते। वर्तिते-चित्रिते। (बनाया)। सप्तेति । सप्तद्वीपयुक्तसमुद्रमण्डिते भूमण्डले इत्यर्थ । हेमकुम्भ- दीपाना जलतैलाभ्या पूरणम् । वाद्यपूरणञ्च-ताडनमेव । (बजाना)। समुदित- मुखेषु-सहैव पठत्सु । अग्रमहिषी-पट्टमहिषी । कृकालिका-पक्षिभेद । (कोचरी 'चिकचिकवा')। किम्-किमर्थम् । समागम =मेलापकः (मेला) । श्वेतभिक्षुः जैनभिक्षु ॥७४॥ अस्य-काकस्य । वचन-सम्मति । सुनिरूपिता =सुनिर्णीता । विलीयन्ते अन्यथा भवन्ति । नया =नीतिमार्गा । मन्त्रा इति यावत् ॥ ७५ ॥ महाजन =श्रेष्ठो जन । निरूपित =विचारित । प्रस्तावे-उचिते समये । , १'चतुष्पदा मिति पाठान्तरन् । २५२ ४. पञ्चतन्त्रम् * [३ काको- गतोऽसि । अथासौ काको विहस्याह-'अहो! न युक्तमेतत् , यन्मयूर -हंस-कोकिल-चक्रवाक-शुक-कारण्डव-हारीत-सारसा- दिषु पक्षिप्रधानेपु विद्यमानेपु दिवान्धस्याऽस्य करालवक्रस्या- भिषेकः क्रियते । तन्नैतन्मम मतम् । न्यतः- वक्रनासं सुजिह्माक्षं क्रूरमप्रियदर्शनम् । अक्रुद्धस्येशं वक्रं भवेत्क्रुद्धस्य कीदृशम् ? ॥७६ ॥ तथा च- स्वभावरौद्रमत्युग्रं क्रूरमप्रियवादिनम् । उलूकं नृपतिं कृत्वा का नु सिद्धिर्भविष्यति ? ।। ७७॥ अपरं-वैनतेये स्वामिनि स्थिते किमेष दिवान्धः क्रियते राजा ? । तद्यद्यपि गुणवान्भवति तथाप्येकस्मिन्स्वामिनि स्थिते नाऽन्यो भूपः प्रशस्यते- एक एव हितार्थाय तेजस्वी पार्थिवो भुवः । युगान्त इव भास्वन्तो बहवोऽत्र विपत्तये ॥ ७८॥ गुरूणां नाममात्रेऽपि गृहीते स्वामिसम्भवे । दुष्टानां पुरतः क्षेमं तत्क्षणादेव जायते ।। ७९ ।। तथा च- व्यपदेशेन महतां सिद्धिः सञ्जायते परा। शशिनो व्यपदेशेन वसन्ति शशकाः सुखम् ॥२०॥ करालवक्त्रस्य भीषणमुखस्य । सुजिह्माक्ष-कुटिललोचनं । सिद्धि लाभ. । 'का नः, इति क्वचित् पाठः । एक एव तेजस्वी पार्थिव: राजा भुवो हितार्थाय भवति । यथा युगान्ते= प्रलये बहवो भास्वन्त. द्वादशापि सूर्या. उद्यन्ति-ते च जगतो विपत्तय एव, तथाऽनेकराजसमवायोऽपि देशविपत्तय एव भवति, न कल्याणायेत्याशयः । गुरूणां महता दुष्टानां, पुरत.-स्वामिसम्भवे नाममात्रेपि गृहीते, क्षेमं= विपत्तिनाश । वीरस्य राज्ञो नामकीर्तनादेव चौरादयत्रस्यन्तीत्याशय ॥७॥ लूकीयम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

२५३ पक्षिण ऊचु:--'कथमेतत् ? । स आह- १. शशगजयूथनाथकथा कस्मिश्चिद्वने चतुर्दन्तो नाम महागजो यूथाधिपः प्रतिवसति स्म । तत्र कदाचिन्महत्यनावृष्टिः सञ्जाता-प्रभूतवर्षाणि यावत् । तया तडागहृदपल्वसरांसिशोपमुपगतानि । अथ तैः समस्तगजैः स गजराजः प्रोक्तः-'देव ! पिपासाकुला गजकलभा मृतप्रायाः, अपरे मृताश्च। तदन्विष्यतां कश्चिजलाशयो यत्र जलपानेन स्वस्थतां ब्रजन्ति । ततश्चिरं ध्यात्वा तेनाभिहितम्-'अस्ति महाहदो विविक्ते प्रदेशे स्थलमध्यगतः पातालगङ्गाजलेन सदैव पूर्णः, तत्तत्र गम्यताम्' इति । तथानुष्ठिते पञ्चरात्रमुपसर्पद्भिः समासादितस्तै. स हृदः । तत्र स्वेच्छया जलमवगाह्याऽस्तमनवेलायां निष्क्रान्ताः। तस्य च हृदस्य समन्ताच्छशकविलान्यसङ्ख्यानि सुकोमलभूमौ तिष्ठन्ति । तान्यपि समस्तैरपि तैर्गजैरितस्ततो भ्रमद्भिः परि- भन्नानि । वहवः शशका भग्नपादशिरोग्रीवा विहिताः, केचि- न्मृताः, केचिज्जीवशेषा जाताः। अथ गते तस्मिन्गजयूथे शशकाः सोढेगा गजपादक्षुण्ण- समावासाः, केचिद्भग्नपादाः, अन्ये जर्जरितकलेवरा रुधिरप्लुता अन्ये हतशिशवोवाप्पपिहितलोचनाः समेत्य मिथो सन्त्रं चक्र - 3 व्यपदेशेन नामकीर्तनेन, व्यपदेशेन-नामकीर्तनव्याजेन वा ॥८०॥ तत्र-चने । प्रभूतवर्षाणि-वहूनि वर्षाणि यावत् । तया अनावृष्टया (तडाग = तलाब')। हृद = झील' । पल्वलंतलैया' । (सर सरोवर')। गजकलभा वालगजा । स्थलेति । स्थलमध्यगतोऽपि पातालगङ्गाजलेन परिपूर्ण इत्यर्थ । उपसर्पद्भि = गच्छद्भिः। अस्तमनवेलायां सायङ्काले। शशकाना विलानि-निवासभूतानि गहराणि । सुकोमलभूमौ वालुकाप्रदेशे। भन्नपादशिरोनोवा =मर्दितपादशिर.. कन्धराद्यवयवा. । जीवशेषा -प्राणमात्रशेषा अपि भग्नाडा.। समावासा निवास- १ दिलशब्दस्य नपुसकस्यैव प्रसिद्धया मुद्रितेषु दृश्यमान पुल्लिङ्गप्रोगस्तु नोचित । २५४ १. पञ्चतन्त्रम् * [३ काो- I ~ Win 'अहो ! विनष्टा वयम् , नित्यमेवैतद्गजयूथमागमिष्यति, यतो नान्यत्र जलमस्ति । तत्सर्वेषां नाशो भविष्यति। उक्तञ्च- स्पृशन्नपि गजो हन्ति जिघ्रन्नपि भुजङ्गमः । हसन्नपि नृपो हन्ति मानयन्नपि दुर्जनः ।। ८१ ॥ तञ्चिन्त्यतां कश्चिदुपायः'। तत्रैकः प्रोवाच-गम्यतां देश त्यागेन,-क्रिमन्यत् । त्यजेदेकं कुलस्याऽर्थे ग्रामस्यार्थे कुलं त्यजेत् । ग्रामं जनपदस्यार्थे आत्मार्थे पृथिवीं त्यजेत् ॥२॥ क्षेम्यां शस्यप्रदां नित्यं पशुवृद्धिकरीमपि । परित्यजेन्नृपो भूमिमात्मार्थमविचारयन् ।। ८३ ।। आपदर्थे धनं रक्षेद्दारान्रक्षेद्धनैरपि । आत्मानं सततं रक्षेदारैरपि धनैरपि' ॥ ८४॥ ततश्चान्ये प्रोचुः-'भोः! पितृपैतामहं स्थानं न शक्यते सहसा त्यक्तुम् , तक्रियतां तेषां कृते काचिद्विभीषिका,-यत्कथ- मपि देवान्न समायान्ति । उक्तञ्च- निर्विषेणापि सर्पण कर्तव्या महती फटा। विषं भवतु मा वाऽऽस्तु फटाटोपो भयङ्करः ॥ ८५ ॥ अथाऽन्ये प्रोचुः-'यद्यवं ततस्तेषां महद्विभीषिकास्थानमस्ति येन नागमिष्यन्ति । सा च चतुरदूतायत्ता बिभीषिका। तत्र विजयदत्तो नाम राजाऽस्मत्स्वामी शशकश्चन्द्रमण्डले निवसति तत्प्रेष्यतां कश्चिन्मिथ्यादूतो यूथाधिपसकाशं यत्-चन्द्रस्त्वामत्र स्थानानि । जर्जरितकलेवरा:-शीर्णशरीराः। स्पृशन्-स्पर्शमात्रेणापि ॥ ८१ ॥ एक-गृहभूपरिजनधनादिकम् । अर्थ-उपकाराय । रक्षणाय च । क्षेम्यां-कल्याण- दाम् । आत्मार्थ-स्वरक्षणाय ॥ आपदर्थे विपत्तिनाशाय॥४४॥तेषां गजानाम् । विभीषिका भयजननम् । चतुरदूतायत्ता-कुशलदूताधीना । मिथ्यादूतः विजयलूकीयम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

हदे आगच्छन्तं निषेधयति, यतोऽस्मत्परिग्रहोऽस्य समन्ता. द्वसति ।' एवमभिहिते भद्धेयवचनात्कदाचिन्निवर्तते।' अथान्ये प्रोचुः-'यद्येवं तदस्ति लम्वकर्णों नाम शशकः, स च वचनरचनाचतुरो दूतकर्मज्ञः। स तत्र प्रेष्यतामिति । उक्तञ्च- साकारो निःस्पृहो वाग्मी नानाशास्त्रविचक्षणाः । परचित्तावगन्ता च राज्ञो दूतः स इष्यते ।। ८६ ।। अन्यच्च- यो मूर्ख लौल्यसम्पन्नं राजद्वारिकमाचरेत् । मिथ्यावादं विशेषेण तस्य कार्य न सिध्यति ।। ८७ ।। तदन्विष्यतां यथाऽस्मायसनादात्मनां सुनिर्मुक्तिः' अथान्ये प्रोचुः-'अहो ! युक्तमेतत् , नान्यः कश्चिदुपायोऽस्माकं जीवित- स्य, तत्तथैव क्रियताम्'। अथ लम्बकर्णो गजयूथाधिपसमीपे निरूपितो, गतश्च । तथानुष्ठिते लम्बकोऽपि गजमार्गमासाद्या- ऽगम्यं स्थलमारुह्य तं गजमुवाच-'भो! भो दुष्टगज ! किमेवं लीलया निःशङ्कतयाऽत्र चन्द्रहदे आगच्छसि ?, तन्नागन्तव्यं, निवर्त्यताम्'-इति। तदाकर्ण्य विस्मितमना गज आह-भोः ! कस्त्वम् ?'। स आह-'अहं लम्बकर्णो नाम शशकश्चन्द्रमण्डले वलामि-साम्प्रतं भगवता चन्द्रमसा तव पार्थे प्रहितो दूतः। . दत्तस्य राज्ञो मिथ्यादूत । अस्मत्परिग्रहः मम चन्द्रस्यानुचरवर्ग । समन्तात्= हृदस्य सर्वत.। श्रद्धेयवचनात विश्वासार्हवाक्यात् । साकार -सुन्दराकृति , नि. स्पृह = त्यागी । वाग्मी वाक्पटुः ॥ ८६ ॥ लौल्यसम्पन्न चाञ्चल्ययुर्त, लुब्धञ्च । मिथ्यावाद-मिथ्याभाषिणम् । राजद्वारिकं-राजप्रतिनिधिम् , 'राजा दूतं समाचारे'. दिति गौडा. पठन्ति ॥ ८७ ॥ सुनिर्मुक्तिः रक्षणम् । तथैव-दूतप्रेषणमेव । निरूपितः निश्चित. । 'दूतत्वे- नेति शेप । अगम्यं दुर्गमम् । लीलया हेलया। प्रहितो दूतः दूतत्वेन प्रहित.। भवान्

• पञ्चतन्त्रम् *

[ ३ काको- जानात्येव भवान् ,-यथार्थवादिनो दूतस्य न दोषः करणीयः, दूतमुखा हि राजानः सर्व एव । उक्तञ्च- उद्यतेष्वपि शस्त्रेषु बन्धुवर्गवधेष्वपि । परुपाण्यपि जल्पन्तो वध्या दूता न भूभुजा' ।। ८८॥ तच्छ्रुत्वा स आह-'भोः शशक ! तत्कथय भगवतश्चन्द्र- मसः सन्देशम् , येन सत्वरं क्रियते ।' स आह–'भवताऽतीत- दिवसे यूथेन सहागच्छता प्रभूताः शशका निपातिताः, तकि न वेत्ति भवान्,-यन्मम परिग्रहोऽयं ?, तद्यदि जीवितेन ते प्रयोजनं तदा केनापि प्रयोजनेनाऽत्र हृदे नागन्तव्यम्-'इति सन्देशः। गज आह-'अथ व वर्तते भगवान्स्वामी चन्द्रः। स आह- 'अत्र हृदे साम्प्रतं शशकानां भवाथमथितानां हतशेषाणां समाश्वासनाय समायातस्तिष्ठति, अहं पुनस्तवान्तिकं प्रेषितः।' गज आह-यद्येवं तद्दर्शय मे तं स्वामिनं येन प्रणम्याऽ- न्यत्र गच्छामि।' शशक आह-भोः आगच्छ मया सहकाकी येन दर्शयामि'। तथानुष्ठिते शशको निशासमये तं गजं हृदतीरे नीत्वा, जलमध्ये स्थितं चन्द्रबिम्बमदर्शयत् । आह च-'भो ! एष नः स्वामी जल- मध्ये समाधिस्थस्तिष्ठति, तन्निभृतं प्रणम्य सत्वरं व्रजति-नो चेत्समाधिभङ्गाद्भूयोऽपि प्रभूत कोपं करिष्यति ।' अथ गजोऽपि त्रस्तमनास्तं प्रणम्याऽपुनरागमनायप्रस्थितः। गजयूथप. । दोष =अपराधः। उद्यतेविति । दूतेन शस्त्रोत्थापने कृतेऽपि, स्वबन्धुवर्गस्य वधे च कृतेपि, परुषवचनेषूक्तेष्वपि राज्ञा तस्य वधो न कार्य इत्यर्थ. ॥ ८८ ॥ स.-गजराज । सन्देश शासनम् । ('हुकुम' )। क्रियते= अनुष्टीयते । अतीतदिवसे गतदिवसे । प्रभूता = बहवः । परिग्रह. = अनुजीवि- वर्ग । कुटुम्बम् । हतगेषाणां = निर्दलितावशिष्टानाम् । अन्तिकं समीपं । तत्-तस्मात् । तथानुष्टिते-गजेन तद्वचने स्वीकृते। समाधिस्थः ध्यानावस्थित । १ 'उद्धृतेषु' इति पाठान्तरम् । २५७ लूकीयम् ] * अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् * शशकाश्च तद्दिनादारभ्य सपरिवाराः सुखेन स्वेषु स्थानेषु तिष्ठन्ति स्म। अतोऽह, ब्रवीमि-'व्यपदेशेन महताम्-'इति । ®। अपि च-क्षुद्रमलसं कापुरुपं व्यसनिनमकृतज्ञं पृष्ठप्रलपन- शीलं स्वामित्वेन नाभियोजयेज्जीवितकामः । उक्तञ्च- क्षुद्रमर्थपतिं प्राप्य न्यायान्वेपणतत्परौ।। उभावपि क्षयं प्राप्तौ पुरा शशकपिञ्जलौ ।। ८९ ॥ ते प्रोचुः-'कथमेतत् ? । स आह- २. शशक-कपिञ्जलकथा, कस्मिश्चिद॒क्षे पुराऽहमवसम् । तत्राधस्ताकोटरे कपिञ्जलो नाम चटकः प्रतिवसति स्म । अथ सदैवाऽस्तमनवेलायामागत- योद्धयोरनेकसुभाषितगोष्ट्या देवर्पिब्रह्मर्षिपुराणचरितकीर्तनेन च पर्यटनदृष्टानेककौतूहलप्रकथनेन च परमसुखमनुभवतोः कालो ब्रजति । अथ कदाचित्कपिञ्जलः प्राणयात्रार्थमन्यैश्चटकैः सहाऽन्यं पक्कशालिप्रायं देशगतः। ततो यावन्निशासमयेऽपि नायावस्तावदहं सोद्वेगमनास्तद्वियोगदुःखितश्चिन्तितवान्-'अहो! किमद्य कपिालो नायातः१, किं केनापि पाशेन वद्धः?, आहो. स्वित्केनापि व्यापादितः । सर्वथा यदि कुशली भवति तन्मां विना न तिष्ठति।' एवं मे चिन्तयतो वहून्यहानि व्यतिक्रान्तानि। निभृतं सविनयं यथा स्यात्तथा । क्षुद नीचं। व्यसनिनं व्यसनासक्तं, पृष्ठप्रल. पनशील-परोक्षेऽप्रियवादिनम् । अभियोजयेत् अभिषिञ्चेत, स्वीकुर्यात् । अर्थपतिम् निर्णेतारम्, स्वामिनञ्च ।न्यायान्वेपणतत्परौ न्यायाभिलाषिणौ। 'कपिञ्जल'इति चटकनामधेयम् ॥ ८९ ॥ सः काकः । अस्तमनवेलाया सायम् । देवर्षिब्रह्मर्षीणां यानि पुराणानि- चरितानि, तेषां कीर्तनेन=वर्णनेन । पर्यटनावसरे च यानि दृष्टानि-अनेककुतू- हलानि-नानाश्चर्याणि, तेषा प्रकथनेन । पक्कशालिप्रायं-सम्पन्नशालिवहुलं । कुशली-स्वस्थ.। 1 , । १ 'कपिजलो नाम तित्तिरि' इति पाठा० । २५८

• पञ्चतन्त्रम्

[३ काको- ततश्च तत्र कोटरे कदाचिच्छीघ्रगो नाम शशकोऽस्तमनवेलाया- मागत्य प्रविष्टः, मयापि कपिञ्जलनिराशत्वेन न निवारितः। अथाऽन्यस्मिन्नहनि कपिजल: शालिभक्षणादतीवपीवरतनुः स्वमाश्रयं स्मृत्वा भूयोऽपि तत्रैव समायातः । अथवा साध्विदमुच्यते- नताहग्जायते सौख्यमपि स्वर्गे शरीरिणाम् । दारिन्धेऽपि हि याहस्यात्स्वदेशे स्वपुरे गृहे ॥९० ॥ अथाऽसौ कोटरान्तर्गतं शशकं दृष्ट्वा साक्षेपमाह-भोः शशक ! न त्वया सुन्दरं कृतं यन्ममाऽऽवसथस्थाने प्रविष्टोऽसि, तच्छीघ्र निष्क्रम्यताम् ।' शशक आह-'न तवेदं गृहं, किन्तु ममैव, तत्कि मिथ्या परुषाणि जल्पसि ? 5 वापीकूपतडागानां देवालयकुजन्मनाम् । उत्सर्गात्परतः स्वाम्यमपि कर्तुं न शक्यते ॥ ९१ ।। तथा च- प्रत्यक्षं यस्य यद्भुक्तं क्षेत्राचं दश वत्सरान् । तत्र भुक्तिः प्रमाणं स्यान्न साक्षी नाऽक्षराणि वा ।। ९२ ।। मानुषाणामयं न्यायो मुनिभिः परिकीर्तितः । तिरश्चां च विहङ्गानां यावदेव समाश्रयः ।। ९३ ॥ तन्ममैतद्गृहम्, न तव'-इति। कपिञ्जल आह-'भो !यदि स्मृति प्रमाणीकरोषि तदागच्छ मया सह, येन स्मृतिपाठकं पृच्छावः, पीवरतनुः स्थूलकायः । गृहे-स्वगृहे ॥९० ॥ साक्षेपं सनिन्दम् । सुन्दरम्, उचितम् । आवसस्थाने गृहप्रदेशे। निष्कम्यतां गम्यताम् । ('निकलो' )। परुषाणि फराणि। देवलयाः देवमन्दिराणि। कुजन्मानः वृक्षाः। उत्सर्ग - दानं । स्वाम्य-प्रभुत्वम् ॥ ९१ ॥ भुक्तम्-उपभुक्त। भुक्ति -उपभोगः ('कब्जा')। अक्षराणि लेखः । तिरश्वा मृगादीनाम् , पक्षिणाञ्च । न भुक्तिः प्रमाणं किन्तु- यावदेव-यावत्कालम् । समाश्रयः निवास एव प्रमाणम् ॥ ९३ ॥ तत्-शून्यस्य १ 'मानुषाणां प्रमाणं स्याद्भुक्ति दशवार्षिकी'-इति लिखिते पाठः । लूकीयम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

२५९ , स यस्य ददाति स गृह्णातु । तथानुष्ठिते मयापि चिन्तितम्-कि- मत्र भविष्यति ?, मया द्रष्टव्योऽयं न्यायः।' ततः कौतुकादह- मपि तावनु प्रस्थितः। अत्रान्तरे तीक्ष्णदंष्ट्रो नामाऽरण्यमार्जार- स्तयोर्विवादं श्रुत्वा मागोसन्नं नदीतटमासाद्य कृतकुशोपग्रहो निमीलितनयन ऊर्ध्वबाहुरर्धपादस्पृष्टभूमिः श्रीसूर्याभिमुख इमा धर्मोपदेशनामकरोत्- 'अहो! असारोऽयं संसारः, क्षणभङ्गुराःप्राणाः, स्वप्नसदृशः प्रियसमागमः । इन्द्रजालवत्कुटुम्बपरिग्रहोऽयम् । तद्धर्म मुक्त्वा नान्या गतिरस्ति । उक्तञ्च- अनित्यानि शरीराणि विभवो नैव शाश्वतः । नित्यं सन्निहितो मृत्युः कर्तव्यो धर्मसङ्ग्रहः ।। ९४ ।। यस्य धर्मविहीनानि दिनान्यायान्ति यान्ति च । लोहकारभरेव श्वसन्नपि न जीवति ।। ९५ ।। नाच्छादयति कौपीनं न दंशमशकापहम् । शुनः पुच्छमिव व्यर्थ पाण्डित्यं धर्मवर्जितम् ॥ ९६ ।। अन्यच- पुलाका इव धान्येषु पूतिका इव पक्षिषु । मशका इव म]पु येपां धर्मो न कारणम् ॥ ९७ ।। मयाश्रयणात् । स्मृतिपाठकं स्मृतितत्त्वज्ञम् । मया काकेन । द्रष्टव्य =अवश्यं दर्शनीय. । न्यायः अस्य निर्णय । तावनु-तयोः पृष्टतः । कृतकुशोपग्रह -गृही- तकुशमुष्टि । धर्मोपदेशना=धर्मोपदेशम्। ( व्याख्यान ) । क्षणभङ्गुराः आशु- विनाशिन. । स्वप्नसदृश. स्वप्नदृष्टवदतात्विक । इन्द्रजालं-मायानिर्मित पदार्थ- जातम् । मुक्त्वा=विहाय। विभवः सम्पत्ति । शाश्वतः-नित्य । धसङ्ग्रह =ध- र्मोपार्जनम् ॥ ९४ ॥ धर्मविहीनानि वर्मानुष्टानशून्यानि। भना=चर्मप्रसेविका । ('भाथी' ) । श्वसन्-वायुंमुञ्चन्नपि ॥ ९५॥ कौपीन गुह्य, स्त्रीपुरुषचिह-शि- इनयोन्यादि । 'कौपीनं स्यादकार्येपि चौरगुह्यप्रदेशयो रिति विश्व । पुलाक:-तुच्छधान्यभेदः। 'स्यात्पुलाकस्तुच्छधान्ये' इत्यमर.। पूतिका १ 'कूतिका' इति लिखितपुस्तकपाठ । २६०

• पञ्चतन्त्रम् *

[३ काको- श्रेयः पुष्पफलं वृक्षादध्नः श्रेयो घृतं स्मृतम् । श्रेयस्तैलञ्च पिण्याकाच्छेयान्धर्मस्तु, मानुपात् ॥ ९८ ॥ , सृष्टा । मूत्रपुरीपार्थमाहाराय च केवलम् । धर्महीनाः परार्थाय · पुरुपाः , पशोव यथा ॥ ९९ ॥ स्थैर्य सर्वेषु कृत्येपु. शंसन्ति नयपण्डिताः । बह्वन्तराययुक्तस्य धर्मस्य त्वरिता गतिः ॥ १००।। संक्षेपात्कथ्यते धर्मो जनाः किं विस्तरेण वः । 'परोपकारः पुण्याय पापाय परपीडनम् ॥ १०१॥ श्रूयतां धर्मसर्वस्वं श्रुत्वा चैवाऽवधार्यताम् । आत्मनः प्रतिकूलानि परेषां न समाचरेत् ।। १०२ ॥ अथ तस्य तां धर्मोपदेशनां श्रुत्वा शशक आह-'भो ! भोः कपिञ्जल ! एष नदीतीरे तपस्वी धर्मवादी तिष्ठति, तदेन पृच्छावः । कपिञ्जल आह-'ननु स्वभावतोऽस्माक शत्रुभूतोऽयमस्ति, तदरे स्थितौ पृच्छावः, कदाचिदस्य व्रतवैकल्यं सम्पद्यत । ततो दूरस्थितावूचतुः-'भो भोस्तपस्विन् ! धर्मोपदेशक ! आवयोर्वि- कूतिका वा-पक्षिभेदः । कारणम् =कर्त्तव्यकारणम् ॥ ९७-॥ वृक्षात्-पुष्पं फलं वा श्रेयः-श्रेष्ठं लभ्यते, दध्न. श्रेष्ठं घृतं भवति, पिण्याकः तिलकल्कः ( खली)। मानुषात्-मनुष्यशरीरात् ॥ ९८ ॥ मूत्रेति । मूत्रपुरीषोत्सर्जन-भोजनादिमात्रव्यापारा. खलु धर्महीना, परार्थाय पश्वादिवद्भारवहनाय ॥ ९९ ॥ यद्यपि-स्थैर्य-स्थिरतया विमृश्य कार्य- करणम् । शंसन्ति-प्रशंसन्ति । नयपण्डिता.-नीतिकुशलाः । तथापि बह्वन्तराय- युक्तस्य-विघ्नबहुलस्य, धर्मस्य तु-त्वरिता-चपला। गतिः गमनम् । अत शीघ्रमेव धर्मोपार्जनं कर्तव्यं तत्र विलम्बो न कार्यः॥ १०॥ व=युष्मभ्यं संक्षेपेण धर्मः कथ्यते । तमेवाह-परेति । पुण्याय=पुण्यजन- कः ॥ १.१॥ धर्मसर्वस्व धर्मतत्त्वम् । अवधार्यता=निश्चीयताम् । प्रतिकूला नि=दुःखजनकानि ॥ १०२॥ स्थितौ तिष्ठन्तौ । व्रतवैकल्यं कपटवतित्वम् । कदाचित् तदम्भं त्यक्त्वा लूकीयम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

२६१ NA वादो वर्तते, तद्धर्मशास्त्रद्वारेणाऽस्माकं निर्णयं कुरु । यो हीन- वादी स ते भक्ष्यः-' इति । स आह-भद्रौ! मा मैवं वदतं, निवृत्तोऽहं नरकपातकमार्गात् । अहिंसैच धर्ममार्गः। उक्तञ्च- अहिंसापूर्वको धर्मो यस्मात्सद्भिरुदाहृतः । यूकामत्कुणदशादींस्तस्मात्तानपि रक्षयेत् ॥ १०३ ॥ हिसकान्यपि भूतानि यो हिनस्ति स निघृणः । स याति नरकं घोरं कि पुनर्यः शुभानि च ॥१०४ ॥ एतेऽपि ये याज्ञिका यज्ञकर्मणि पशून्व्यापादयन्ति, ते मूर्खाः परमार्थ श्रुतेर्न जानन्ति। तत्र किलैतदुक्तम्-'अजैर्यष्टव्यम्-' इति । अजा व्रोहयस्तावत्सप्तवार्षिकाः कथ्यन्ते, न पुनः पशु- विशेषाः। उक्तञ्च- वृक्षांछित्त्वा पशून्हत्वा कृत्वा रुधिरकर्दमम् । यद्येवं गम्यते स्वर्गे नरके केन गम्यते ! ॥ १०५।। तन्नाहं भक्षयिष्यामि, परं जयपराजयनिर्णयं करिष्यामि । किन्त्वहं वृद्धो दूराधुवयोर्भाषान्तरं सम्यङ्ग शृणोमि, एवं ज्ञात्वा मम समीपवर्तिनी भूत्वा ममाग्रे न्यायं वदतं, येन विज्ञाय विवा- परमार्थ वचो वदतो मे परलोकबाधो न भवति । उक्तञ्च यतः- मानाद्वा यदि वा लोभाक्रोधाद्वा यदि वा भयात् । यो न्यायमन्यथा ब्रूते स याति नरकं नरः॥१०६।। 1 - अस्माकमुपरि आक्रमण कुर्यात् । हीनवादी-दोषी। नरकपातक =नरकप्रद । यूका केशकीट । मत्कुण रक्तप , खटाकीट । (दश = मच्छड')॥१०३॥हिंस- कानि=सिंहसदीनि । निघृणः निर्दय । शुभानि अहिंसकानि, शर्शकमृगा- दीनि ॥ १०४ ॥ परमार्थ-रहस्यभूतमर्थम् । तत्र वेदे । सप्तवार्षिकाः सप्तभ्यो वत्सरेभ्य पूर्वमुत्पन्ना -पुराणा । एवं प्राणिहिंसया ॥ १०५ ॥ भाषान्तरम् वचनमुत्तरप्रत्युत्तररूपम् । न्यायम् अभियोगम् । विवादपरमार्थ विवादस्योचितं निर्णयकारकम् । न्याय=विवादनिर्णयम्। अन्यथा ब्रूते मिथ्या निर्दिशति । १ 'यस्मात्सर्वहिते रत' इति लिखितपुस्तकपाठः । २६२

• पञ्चतन्त्रम् *

[३ काको- , पञ्च पश्वनृते हन्ति दश हन्ति गवानृते । शतं कन्याऽनृते हन्ति सहस्रं पुरुषानृते ॥१०७॥ उपविष्टः सभामध्ये यो न वक्ति स्फुटं वचः। तस्माद्दूरेण सा त्याज्या न्यायं वा कीर्तयेदृतम् ॥१०८।। तस्माद्विश्रब्धौ मम कर्णोपान्तिके स्फुट निवेदयतम् ।' किं बहुना-तेन क्षुद्रेण तथा तौ तूर्ण विश्वासितौ यथा तस्योत्सङ्ग- वर्तिनौ सञ्जाती। ततश्च तेनापि समकालमेवैकः पादान्तेना. क्रान्तः, अन्यो दंष्ट्राक्रकचेन च । एवं द्वावपि गतप्राणौ भक्षि- ताविति । अतोऽहं ब्रवीमि-'क्षुद्रमर्थपतिं प्राप्य-' इति 8 भवन्तोऽप्येनं दिवान्धं क्षुद्रमर्थपतिमासाद्य राज्यन्धाः सन्तः शशकपिञ्जलमार्गेण यास्यन्ति । एवं ज्ञात्वा यदुचितं तद्विधेयमतः परम् । अथ तस्य तद्वचनमाकर्ण्य 'साध्वनेनाभिहितम्-'इत्युक्त्वा- 'भूयोऽपि पार्थिवार्थ समेत्य मन्त्रयिष्यामहे'-इति ब्रुवाणाः सर्वे पक्षिणो यथाभिमतं जग्मुः। केवलमवशिष्टो भद्रासनोपविष्टो:- भिषेकाभिमुखो दिवान्धः कृकालिकया सहाऽऽस्ते । आह च- 'कः कोऽत्र भोः ? । किमद्यापि न क्रियते ममाभिषेकः । इति तच्छ्रुत्वा कृकालिकयाऽभिहितम्-'भद्र ! तवाभिषेके कृतोऽयं पश्वनृते-पशुविवादस्य मिथ्यानिर्णये कृते सति । पञ्च-पञ्च पशून्, हन्ति-तद्वध- पापभाग भवति । गवानृते= दशगोवधपापभाग भवति ॥ १९७ ॥ सभा-राजसभा ('कचहरी' )। तत्रोपविष्टो विद्वान् , साक्षी वा । स्फुट- अकपट, सत्यम् । तेन सभा वा त्यक्तव्या सत्यं वा वक्तव्यमित्यर्थः ॥ १०८ ॥ अत्र खण्डित इव पाठः । विश्रब्धौ जातप्रत्ययौ। निःशकी, तेन मार्जारेण । तूर्ण-त्वरितम् । उत्सङ्ग- वर्तिनो कोडान्तर्गतो, तेन-मार्जारेण । दंष्ट्राक्रकचेन-दंष्ट्राकरपत्रेण । भवन्तः= पक्षिणः । शशकपिजलमार्गेण तद्वत् मृत्युमार्गेण । तस्य-काकस्य। भूयोऽपि पुनः कदाचित् । समेत्य=मिलित्वा । मन्त्रयिष्यामहे-मन्त्रणा करिप्यामः । यथाभिमतं= स्वस्वस्थानम्। भद्रासनोपविष्टः सिंहासनासीन । अभिषेकाभिमुख' राज्या- । लूकीयम् ] * अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् * विघ्नो वायसेन, गताश्च सर्वेऽपि विहगा यथेप्सितासु दिक्षु, केवलमेकोऽयं वायसोऽवशिष्टः केनापि हेतुना तिष्ठति,तत्त्वरित. मुत्तिष्ठ येन त्वां स्वाश्रयं प्रापयामि ।' तच्छुत्वा सविषादमुलूको वायसमाह-'भो भो दुष्टात्मन् ! किंमया तेऽपकृतम् ? यदाज्याभिषेको मे विनितः । तदद्य प्रभृति सान्वयमावयोर्वैरं सातम् । उक्तञ्च- रोहति सायकैर्विद्धं छिन्नं रोहति चाऽसिनी । वाचा दुरुक्तं बीभत्सं न प्ररोहति वाक्क्षतम् ॥ १०९ ॥ -इत्येवमभिधाय कृकालिकया सह स्वाश्रयं गतः। अथ भयव्याकुलो वायसो व्यचिन्तयत्-'अहो! अकारणं वैरमासादितम् मया । किमिदं व्याहृतम् । उक्तञ्च- अदेशकालार्थमनायतिक्षम यदप्रियं लाघवकारि चात्मनः । यचोऽब्रवीत्कारणवर्जितं वैचो न तद्वचः स्याद्विषमेव तद्वचः ॥११०।। क्लोपपन्नोऽपि हि बुद्धिमान्नरः परं नयेन्न स्वयमेव वैरिताम् । भिषड्ममास्तीति विचिन्त्य भक्षयेदकारणात्को हि विचक्षणो विषम् ?|| परपरिवादः परिषदिन कथञ्चित्पण्डितेन वक्तव्यः । सत्यमपि तन्न वाच्यं यदुक्तमसुखावहं भवति ॥११२।। सुहृद्भिराप्तैरसकृद्विचारितं स्वयं च बुद्धथा प्रविचारिताश्रयम् । करोति कार्य खलु यः स बुद्धिमान् सएव लक्ष्म्या यशसां च भाजनम्॥ भिषेकोत्सुक । दिवान्धः-उलूकः । विप्नितः अवरुद्ध. । सान्वयं-वंशपरम्परा. सहितम् । रोहति-समीभवति । सायकैः बाणै. असिना खगन । वीभत्सं- भीषणम् , जुगुप्सितञ्च । 'वाक्क्षत'मित्यत्र 'वाकृत'मित्यपि पाठ• ॥ १०९ ॥ अदेशकालार्थ देशकालानुचितम् । अनायतिक्षमम् उत्तरकालेऽशुभप्रदम् । कारणवर्जितं निष्कारणम् । बलोपपन्न =बलिष्ठोपि । भिषक् वैद्य । मम-मत्स नधी। इति इति हेतोः। विचक्षण =विद्वान् ॥ १११ ॥ परिवादा निन्दा- वाक्यम् ॥११२॥ आप्त प्रामाणिकै । प्रविचारित आश्रयः मूलं यस्य तत् । लक्ष्म्या भाजनं-पात्रम् ॥ ११३ ॥ १ 'वन परशुना हतमिति पाठान्तरम् । २ 'यत्राबवीत्' पा० । ३ 'विचिन्त्यबुद्धया . मुहुरप्यवैम्यह' मिति लिखिते पाठ.। ४ 'हालहलं हि तद्विप'मिति पाठा० । २६४

• पञ्चतन्त्रम् *

[३ काको- -एवं विचिन्त्य काकोऽपि प्रयातः। तदा प्रभृत्यस्माभिः सह कौशिकानामन्वयगतं वैरमस्ति ।' "मेघवर्ण आह-'तात! एवं गतेऽस्माभिः किं कृत्यमस्ति ?। स आह-'वत्स? एवं गतेऽपिषागुण्यादपरश्छलोऽप्युपायोस्ति, तमङ्गीकृत्य स्वयमेवाहं तद्विजयाय यास्यामि। रिपून्वञ्चयित्वा वधिष्यामि। उक्तञ्च यतः- बहुबुद्धिसमायुक्ताः सुविज्ञाना बलोत्कटाः । शक्ता वञ्चयितुं धूर्ता ब्राह्मणं छगलादिव ॥११४|| मेववर्ण आह-कथमेतत् ? । सोऽब्रवीत्- ३. धूर्तत्रयबा यब्राह्मणच्छागकथा कस्मिश्चिदधिष्ठाने मित्रशर्मा नाम ब्राह्मणः कृताग्निहोत्रपरि. ग्रहः प्रतिवसति स्म । तेन कदाचिन्माधमासे सौम्यानिले प्रवाति मेघाच्छादिते गगने, मन्दं मन्दं प्रवर्षति पर्जन्ये, पशुप्रार्थनाय कश्चिन्द्रामान्तरङ्गत्वा कश्चिद्यजमानो याचितः-'भो यजमान ! आगामिन्याममावस्यायामहं यक्ष्यामि यज्ञ, तद्देहि मे पशुमेकम् । अथ तेन तस्य शास्त्रोक्त: पीवरतनुः पशुः प्रदत्तः । सोऽपि तं समर्थमितश्चेतश्च गच्छन्तं विज्ञाय स्कन्धे कृत्वा सत्वरं स्वपुरा. भिमुखः प्रतस्थे । अथ तस्य गच्छतो मार्गे त्रयो धूर्ताः क्षुत्क्षाम- कण्ठा संमुखा बभूवुः तैश्च तादृशं पीवरं पशुं स्कन्धे आरूढमवलोक्य मिथोऽभि- हितम्-'अहो! अस्य पशोभक्षणादद्यतनीयो हिमपातो व्यर्थतां कोशिकानाम्-उलूकानाम् । अन्वयगतं-कुलपरम्परागतम् । षाड्गुण्यात्= सन्धिविग्रहयानासनद्वैधीभावसमाश्रयाख्यात् । 'स्थूलोऽभिप्राय'इति पाठे-स्थूल:= महान् । अभिप्रायः छलाख्य उपायः । तद्विजयाय उलूकराजविजयाय । छगल =अजः । ('छाग' 'बकरा')॥ ११४ ॥ कृतोऽग्निहोत्रस्य परिग्रहः-स्वी- कारो येनासौ तथाभूतः। सौम्यानिले अतिशीतले-ईशानकोणपवने । पर्जन्ये= मेघे । पशुप्रार्थनाय यागीयपशुप्रार्थनाय । पीवरतनुः पुष्टः । समर्थ चञ्चलम् । १'छागलादिति पा०॥ लूकीयम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

२६५ - नीयते, तदेनं वञ्चयित्वा पशुमादाय शीतत्राणं कुर्मः। अथ तेषामेकतमो वेषपरिवर्तनं विधाय संमुखोभूत्वाऽपमा- र्गेण तमाहिताऽग्निमूचे-'भो ! भो वालाग्निहोत्रिन् ! किमेवं जनविरुद्धं हास्यकार्यमनुष्ठीयते ?-यदेष सारमेयोऽपवित्र: स्कन्धाधिरूढो नीयते!। उक्तञ्च यतः- 'श्वानकुक्कुटचाण्डालाः समस्पर्शाः प्रकीर्तिताः । रासभोष्ट्रौ विशेषेण तस्मात्तान्नैव संरपृशेत् ॥११५।। ततश्च तेन कोपाभिभूतेनाभिहितम्-अहो! किमन्धो भवान् ? यत्पशुंसारमेयं प्रतिपादयसि।'सोऽब्रवीत्-'ब्रह्मन् ! कोपस्त्वयान कार्य, यथेच्छ गम्यताम्'-इति । अथ यावत्किञ्चि. दध्वनोऽन्तरं गच्छति, तावद् द्वितीयो धूर्तः समुखे समुपेत्य तमुवाच-'भो ब्रह्मन् ! कष्ट कष्टम् ! यद्यपि वल्लभोऽयं ते मृत- वत्सः, तथापि स्कन्धमारोपयितुमयुक्तम् । उक्तञ्च यतः- तिर्यञ्च मानुषं वापि यो मृतं संस्पृशेत्कुधीः । पञ्चगव्येन शुद्धिः स्यात्तस्य चान्द्रायणेन वा' ।।११।। अथासौ सकोपमिदमाह-'भोः किमन्धो भवान् ? यत्पशु मृतवत्सं वदसि । सोऽब्रवीत्-भगवन् ! मा कोपं कुरु, अज्ञाना. न्मयाऽभिहितं, तत्वमात्मरुचि समाचर'-इति । अथ यावत्स्तोकं वनान्तरं गच्छति तावत्तृतीयोऽन्यवेषधारी धूर्तः सम्मुखः समुपेत्य तमुवाच-'भो अयुक्तमेतत्, यत्त्वं रासभं स्कन्धाधिरूढं नयसि, तत्त्यज्यतामपः । उक्तञ्च- यः स्पृशेद्रासभं मया ज्ञानादज्ञानतोऽपि वा। सचैलं स्नानमुद्दिष्टं तस्य पापप्रशान्तये ॥११७|| हिमपात =तुषारवर्षः। व्यर्थतां नीयते सोढुं शक्यते। शीतत्राणं-शीतादात्म रक्षणम् । अपमार्गेण-मार्गान्तरेण । आगत्य सम्मुखो भूत्वेति सम्बन्ध । बाला- लिहोत्रिन् ! मूर्खश्रोत्रिय ! । हास्यकार्यम्=उपहासयोग्यं कर्म । सारमेय = कुकुर । पशु-छागम् । कष्टं कष्टं-धिक धिक् । ('दुख है कि')। मृतवत्स = मृतो गोवत्स । चान्द्रायणं-व्रतविशेष । आत्मरुचि-स्वाभिलषितम् । ..

• पञ्चतन्त्रम् *

[३ काको- - तत्त्यजैनं यावदन्यः कश्चिन्न पश्यति'। अथाऽसौ तं पशु रासभं मन्यमानो भयाद्भूमौ प्रक्षिप्य स्वगृहमुद्दिश्य प्रपलायितः । ततस्ते त्रयो मिलित्वा तं पशुमादाय यथेच्छया भक्षितुमा. रब्धाः । अतोऽहं ब्रवीमि-'बहुबुद्धिसमायुक्ताः-'इति। छ । अथवा साध्विदमुच्यते- अभिनवसेवकविनयैः प्राघुणिकोक्तैर्विलासिनीरुदितैः । धूर्तजनवचननिकरैरिह कश्चिदवश्चितो नास्ति ॥११८ ॥ किञ्च दुर्बलैरपि बहुभिः सह विरोधो न युक्तः । उक्तञ्च- बहवो न विरोद्धव्या दुर्जयो हि महाजनः । स्फुरन्तमपि नागेन्द्रं भक्षयन्ति पिपीलिकाः ॥११९।। मेघवर्ण आह-'कथमेतत् ?' । स्थिरजीवी कथयति- ४. पिपीलिकाभुजङ्गमकथा अस्ति कस्मिश्चिद्वल्मीके महाकायः कृष्णसोऽतिदर्पो नाम। स कदाचिद्विलानुसारिमार्गमुत्सृज्याऽन्येन लघुद्वारेण निष्क्रमितु. मारब्धः । निष्कामतश्च तस्य महाकायत्वाद्देववशतया लघुविव- रत्वाच्च शरीरे व्रणः समुत्पन्नः। अथ व्रणशोणितगन्धानुसारि- णीभिः पिपीलिकाभिः सर्वतो व्याप्तो व्याकुलीकृतश्च । कति व्यापादयति ? कति वा ताडयति ? | अथ प्रभूतत्वाद्विस्तारितबहुव्रणाभिः क्षतसर्वाङ्गोऽतिदर्पः पञ्चत्वमुपागतः । अतोऽहं ब्रवीमि-'बहवो न विरोद्धव्याः'-इति । । सचैलं परिहितवस्त्रसहितम् ॥ ११७ ।। अभिनवस्य-नवीनस्य-सेवकस्य-विनयैः विनम्राचरणैः। प्राघुणिकोक्त. देशदेशान्तरकथापरैरतिथिवचनैः। विलासिनी स्त्री ॥ ११८॥ महाजन.= जनसमूहः । स्फुरन्तं-फटाटोपभोषणमपि । नागेन्द्र-सर्पम् । वल्मीके-विले । लघुद्वारेण सङ्कुचितेन मार्गेण । व्रणस्य यच्छोणितं-रुधिरं, तस्य यो गन्ध, तेनानुसरन्ति तच्छीलाभिः। कति=कियतीः, ( कितनी ?)। प्रभूतत्वात wa लूकीयम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

- तदनास्ति किञ्चिन्मे वक्तव्यमेव, तवधार्य यथोक्तमनुष्ठीय- ताम् ।' मेघवर्ण आह-तत्समादेशय, तवादेशो नान्यथा कर्तव्यः' । स्थिरजीवी प्राह-वत्स! समाकर्णय तर्हि सामा- दीनतिक्रम्य यो मया पञ्चम उपायो निरूपितः। तन्मां-विपक्ष- भूतं कृत्वाऽतिनिष्ठुरवचनैर्निर्भस्य॑-यथा विपक्षप्रणिधीनां प्रत्ययो भवति तथा-समाहतरुधिरैरालिप्याऽस्यैव न्यग्रोधस्याधस्ता- प्रक्षिप्य [मां] गम्यतां पर्वतमृष्यमूकं प्रति। तत्रसपरिवारस्तिष्ठ, यावदहं समस्तान्सपत्नान्सुप्रणीतेन विधिना विश्वास्याऽभिमु- खान्कृत्वा कृतार्थो ज्ञातदुर्गमध्यो दिवसेतानन्धतां प्राप्तान ज्ञात्वा व्यापादयामि । ज्ञातं मया सम्यक-नान्यथास्माकं सिद्धिरिति । यतो दुर्गमेतदपसाररहितं केवलं वधाय भविष्यति'। उक्तश्च यतः- अपसारसमायुक्तं नयज्ञैर्दुर्गमुच्यते। अपसारपरित्यक्तं दुर्गव्याजेन बन्धनम् ॥१२०॥ न च त्वया मदर्थ कृपा कार्या । उक्तञ्च- प्राणसमानिष्टान्पालिताँल्लालितानपि । भृत्यान्युद्धे समुत्पन्ने पश्येच्छुष्कमिवेन्धनम् ॥ १२१ ।। पिपीलिकाना बहुत्वात् । क्षतसर्वाङ्ग:-विक्षतसर्वशरीर । पञ्चत्वं-मृत्युम् । अत्र कर्तव्ये कर्मणि । समादेशय कथय। अन्यथा कर्त्तव्य =उल्लडनीय । सामादीन= साम-दान दण्ड-भेदाख्यांश्चतुर उपायान् । निरूपित =स्थिरीकृत । विपक्षभूतं= शत्रुभूतं, विपक्षप्रणिधीना-शत्रुगुप्तचराणाम् , प्रत्यय. विश्वास । समाहतरुधिरै प्रहारनिष्काशितैः शोणितैः। 'आहृतरुधिरैरिति युक्तः पाठः । कुतश्चिदानीतै रुधिरैरिति तदर्थ । सपत्नान् =रिपून् । सुप्रणीतेन=सुविचारितेन । अपसाररहित- पलायनमार्गशून्यम् । नयनीतिविद्धि । दुर्गव्याजेन = दुर्गनाम्ना । दुर्गनामधारकम् । बन्धनं = कारागृहम् ॥ कृपा कथमेनं स्वमन्त्रिमुख्य प्राणसंशये योजयामीति दया। इष्टान् प्रियान् । लालितान् सन्तोषितान् (लडाए हुए)। निर्मम सन् शुष्कमिन्धननिव- १ 'अनुमितं मया यत्तदीयदुर्गमपसाररहित भविष्यति' इति पाठो लिखिते। अपि २६८ पञ्चतन्त्रम् [३ काको- - तथा च-- प्राणवद्रक्षयेद्धृत्यान्स्वकायमिव ' पोषयेत् । सदैकदिवसस्याऽर्थे । यत्र स्याद्रिपुसङ्गमः ।। १२२ ।। तत्त्वयाऽहं नात्रविषये प्रतिषेधनीयः।'-इत्युक्त्वा तेन सह शुष्ककलहं कर्तुमारब्धः। अथाऽन्ये अस्य भृत्याः स्थिरजीविन- मुच्छृङ्खलवचनै ल्पन्तमवलोक्य तस्य वधायोद्यता मेघवर्णेना- भिहिताः-'अहो ! निवर्तध्वं यूयम्, अहमेवास्य शत्रुपक्षपातिनो दुरात्मनः स्वयं निग्रहं करिष्यामि'। इत्यभिधाय तस्योपरि- समारुह्य, लघुभिश्चञ्चप्रहारैस्तं प्रहृत्य, आहतरुधिरेण प्लावयि. त्या, तदुपदिष्टमृष्यमूकपर्वतं सपरिवारो गतः । एतस्मिन्नन्तरे कृकालिकया द्विषत्प्रणिधीभूतया तत्सर्वे मेघ. वर्णस्याऽमात्यव्यसनमुलूकराजस्य निवेदितं, यत्,-तवारिः सम्प्रति भीतः क्वचित्प्रचलितः सपरिवार'-इति । अथोलूकाधिपस्तदाकाऽस्तमनवेलायां सामात्यः सपरि- जनो वायसवधार्थ प्रचलितः। प्राह च-त्वर्यतां! त्वर्यतां! भीतः शत्रुः पलायनपरः पुण्यैर्लभ्यते । उक्तञ्च- 'शत्रोः प्रचलने छिद्रमेकमन्यच्च संश्रयम् । कुर्वाणो जायते वश्या व्यग्रत्वे राजसेविनाम्' ।। १२३ ।। एवं ब्रुवाणः समन्तान्न्यग्रोधपादपमधः परिवेष्ट्य व्यवस्थितः। पश्येत् ॥१२१॥ सदा सर्वदा, रक्षयेत् पोषयेच्च, एकदिवसस्य-युद्धदिनोप योगार्थम् । रिपुसङ्गमः शत्रुसमागमः ॥ १२२ ॥ तेन मेघवर्णेन। शुष्ककलह-मिथ्याविवादम्। उच्छृङ्खलवचनैः-उद्दण्ड- वाक्यैः। निग्रह-दण्डम् । लघुभिः अक्रूरैः। प्लावयित्वासमन्ताव्याप्तं कृत्वा। द्विष- प्रणिधीभूतया शत्रुगुप्तचरीभूतया । अमात्यव्यसन मन्त्रिणा कलहरूपममात्य- व्यसनम् । प्रचलित =पलायित । शत्रोरिति । स्थानत्याग एक छिद्रम् , द्वितीयश्च नवीनस्थानसंश्रयरूपं छिद्रम् । तदेवं छिद्रद्वयाच्छत्रुः पलायनपरो वश्यो भवति । राजसेविनाम् राजपुरुषाणाम् । व्यग्रत्वात्-पूर्वस्थानत्यागनवीनस्थानसमाश्रयलूकीयम् ]]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

२६२ . कि पुनः यावन कश्चिद्वायसो दृश्यते, तावच्छाखाग्रमधिरूढो हरमना वन्दिभिरभिष्ट्रयमानोऽरिमर्दनस्तापरिजनान्प्रोवाच-'अहो ! ज्ञायतां तेषां मार्गः, कतमेन मार्गेण प्रनष्टाः कोकाः ?, तद्यावन. दुर्ग समाश्रयन्ति, तावदेव पृष्ठतोगत्वा व्यापादयामि । उक्तञ्च-- 'वृतिमप्याश्रित शत्रुरवध्यः स्याजिगीषुणा । संश्रितो दुर्ग सामथ्या परया युतम् ।। १२४ ।। अथैतस्मिन्प्रस्ताव स्थिरजीवी चिन्तयामास-'यदेतेऽस्मच्छ- त्रवोऽनुपलब्धास्मद्वृत्तान्ता यथागतमेव यान्ति, ततो मया न किञ्चित्कृतं भवति । उक्तञ्च-- अनारम्भो हि कार्याणां प्रथमं बुद्धिलक्षणम् । आरब्धस्याऽन्तगमनं द्वितीयं बुद्धिलक्षणम् ॥ १२५ ।। तद्वरमनारम्भो, न चारम्भविघातः । तदहमेताञ्छब्दं संश्रा. व्यात्मानं दर्शयामि। इति- विचार्य मन्दं मन्द शब्दमकरोत् । तच्छ्रुत्वा ते सकला अप्युलूकास्तद्वधाय जग्मुः। अथ तेनोक्तम्- 'अहो ! अहं स्थिरजीवी नाम मेघवर्णस्य मन्त्री मेघवर्णेनैवेशी- मवस्थां नीतः। तन्निवेदयतात्मस्वाम्यग्रे। तेन सह बहु-वक्तव्य- मस्ति ।' अथ तैनिवेदितः स उलूकराजो विस्मयाविष्टस्तत्क्षणा- त्तस्य | वहुव्रणकिणाङ्कितस्य] सकाशं गत्वा प्रोवाच-'भो भो ! किमेतां दशां गतस्त्वं तत्कथ्यताम् ।' स्थिरजीवी प्राह-देव ! श्रूयतां मे एतदवस्थाकारणम्-अतीतदिने, स दुरात्मा मेघवर्णों व्यग्रत्वात् ॥ १२३ ॥ प्रनष्टाः पलायिता. । वृति कण्टकवृतिम् । (बाड)। जिगीषुणा-विजयार्थिना । परया उत्कृष्टया ॥ १२४ ॥ प्रस्तावे-प्रसङ्गे । अनु पलब्धो-न ज्ञातोऽस्मवृत्तान्तो यैस्ते तथाभूता । यथागतं यथैवायातास्तथैव । (तता न किञ्चित्=तो मैने फिर क्या किया)। प्रथम श्रेष्ठम् , आद्यञ्च । (सबसे पहिले तो)। अन्तगमनं समाप्ति । द्वितीयम् अपरम् ॥ १२५ ॥ वर=किञ्चिच्छेष्टम् । एतान्-उलूकान् । आत्मस्वामिन =उलूकराजस्याने। १'चिरजीवी' पाठः। २७०

• पञ्चतन्त्रम् *

[ ३ काको- युष्मद्यापादितान् प्रभूतवायसान् दृष्ट्वा युष्माकमुपरि कोपशोक- अस्तो युद्धार्थ प्रचलित आसीत् । ततो मयाऽभिहितम्- 'स्वामिन् !नयुक्तं भवतस्तदुपरि गन्तुं, बलवन्त एते, बलहीनाश्च वयम् । उक्तश्व- बलीयसा हीनबलो विरोधं न भूतिकामो मनसापि वान्छेत् । ने बध्यतेऽत्यन्तबलो हि यस्माब्यक्तं प्रणाशोऽस्ति पतङ्गवृत्तः ॥१२६।। तत्तस्योपायनप्रदानेन सन्धिरेव युक्तः । उक्तञ्च- 'बलवन्तं रिपुं दृष्ट्वा सर्वस्वमपि बुद्धिमान् । दत्त्वा हि रक्षयेत्प्राणान्रक्षितैस्तैधनं पुनः' ॥ १२७ ॥ तच्छ्रुत्वा तेन दुर्जनप्रकोपितेन त्वत्पक्षपातिनं मामाशङ्कमाने- नेमां दशां नीतः। तत्तव पादौ साम्प्रतं शरणम् । किं बहुना विज्ञप्तेन,-यावदहं प्रचलितुं शक्नोमि, तावत्त्वां तस्याऽऽवासे नीत्वा सर्ववायसक्षयं विधास्यामि'-इति । अथाऽरिमर्दनस्तदाकर्ण्य पितृपितामहक्रमागतमन्त्रिभिः सार्ध मन्त्रयाञ्चके । तस्य च पञ्चमन्त्रिणः तद्यथा-रक्ताक्षः, क्रूराक्षः, दीप्ताक्षः, वक्रनाशः, प्राकारकर्णश्चेति । तत्रादौ रक्ताक्षमपृच्छत्- 'भद्र ! एष तावत्तस्य रिपोर्मन्त्री मम हस्तगतः, ततिक क्रिय- तेन= भवत्स्वामिना सह । 'युष्मद्यापादितप्रभूतवायसाना पीडयेति पाठान्तरे- युष्मद्यापादितप्रभूतवायसानां भवद्भिर्हतानां बहूनां काकानां, पीडया शोकेनेत्यर्थः। एते-उलूकाः। बलीयसेति । अतिबलस्तु बलवत्त्वादेव न वध्यते-पीडयितुं न शक्यते। परं-किन्तु हीनबलस्तु, व्यक्त ध्रुवं-वहीं पतङ्गवत्प्रणश्यत्येवेत्यर्थ ॥ १२६ ।। उपायनस्य-उपहारस्य । प्रदानेन-समर्पणेन । (भेंट देकर )। उपप्रदाने- नेत्यपि पाठः। तै-प्राणैः ॥ १२७ ॥ तेन मेघवर्णेन, ( यावत् जिस समय' । तावत्-उसी समय )। तस्य मेघवर्णस्य। आवासे-निवासदुर्गे।, पितृपितामहक्रमागतमन्त्रिभि सार्ध-पर- १ 'कुर्यात्'। २ 'न वञ्चयते वेतसवृत्तिरथै रिति लिखितपुस्तकपाठस्तु शोभनः। ३ 'प्रावार'।

• sr3=ft f^r^na; #

t-% 1 *sfJT$r r%^, srfeorc- TT7 ^cT5^: 1 TcT:- £ ^?T: 7T75T ^TF^L I 1^t: j il nt II ^^TH'TTncnj srt^^m?n st% siTT^: I 73* *515*61%®^ I gsfo: *r ^ts: ^rnsf^^mi II W ll 7 oor- C fafef ftfwi wwm 777 7 1 1 tt sftfo? er 77 % 11 ?^o 11 3?RlT^: SITSr^q^Rt ? I *7^*. *607%-

• % mmv^TT

srfer 5R^ite[fosT^ 7T7 susr: i 7*7 7 ^17: **77 fT^HeS: qjT55t.sf777^ I 3?775f*jrf?77**

• 1 71^01 77?7: ^^T7T7T

ST§7te7%f* TSJftaftqf* 5l*nft7$57Erota- §7^7 ggT fsFflTTTre-^ftT T %7^77T

• rosn$wi& W i 7ft7rc=f^7r, srfFr 7 1 'srfoTrfci’-

ft fa 5%rcis -1 ^to:=fMi7 1 fta & wf TO^rf sreqsqffefe %TTST 37RJJT: im^ll 8ft:=5Tfepqtc7l ^lrafeF5^ft. I 5i^.=srf^ I ^'=Svrft- WI- I 37^5: 5EPW: I I ^I^t%^=3T5^^TR}T • ft^lfa^q. I ^4=^7.1 BTf^^l^rll=^v^=Il% : 3^5cTr~eTT^3TTf5T^^T I ^=37% ^ ‘ifijf ffas&'fcfo’Trfo qrs. m^Mi fg^l=f%^r 1 i 7fm3=3n^n7 1 ftw^ 1 ft7F3sr= ftvn=*TST, q 7 i^-ta=#§foiT 11 n ° 11 1 5t7 7r ^qft = ^tftMlH i ingraft t २७२ .

• पञ्चतन्त्रम् *

[ ३ काको मया कदाचिदपि न पूजिता, तेनेदं मे कृषिकर्म विफलीभवति, तदस्या अहं पूजामद्य करिष्यामि ।' इत्यवधार्य कुतोऽपि क्षीरं याचित्वा शरावे निक्षिप्य वल्मीकान्तिकमुपागत्योवाच-'भोः क्षेत्रपाल! मयैतावन्तं कालं न ज्ञात यत्त्वमत्र वससि-तेन पूजा न कृता, तत्साम्प्रतं क्षमस्व' । इत्येवमुक्त्वा दुग्धञ्च निवेद्य गृहाभिमुखं प्रायात् । अथ प्रातर्यावदागत्य पश्यति, तावद्दीनार- मेकं शरावे दृष्टवान् । एवञ्च प्रतिदिनमेकाकी समागत्य तस्मै क्षीर ददाति-एकैकञ्च दीनारं गृह्णाति । अथैकस्मिन्दिवसे वल्मीके क्षीरनयनाय पुत्रं निरूप्य ब्राह्मणो ग्रामान्तरं जगाम । पुत्रोऽपि क्षीरं तत्र नीत्वा संस्थाप्य च पुन- हं समायातः । दिनान्तरे तत्र गत्वा दीनारमेकं च दृष्ट्वा गृहीत्वा च चिन्तितव.न्-'नूनं सौवर्णदीनारपूर्णो वल्मीकः, तदेनं हत्वा सर्वमेकवारं ग्रहीष्यामि ।' इत्येवं सस्प्रधार्याऽन्येद्युः क्षीरं ददता ब्राह्मणपुत्रेण सर्पो लगुडेन शिरसि ताडितः। ततः कथमपि दैववशादमुक्तजीवित एव रोषात्तमेव तीव्र- विषदशनैस्तथाऽदशत्-यथा स सद्यः पञ्चत्वमुपागतः । स्वज नैश्च नातिदूरे क्षेत्रस्य काष्ठसञ्चयैः संस्कृतः । अथ द्वितीयदिने तस्य पिता समायातः स्वजनेभ्यः सुत- विनाशकारणं श्रुत्वा तथैव समर्थितवान् । अब्रवीच्च- भूतान् यो नाऽनुगृह्णाति, गृह्णाति शरणागतान् । भूतार्थास्तस्य नश्यन्ति हंसाः पद्मवने यथा ॥१३१।। धर्मातः आतपादितः । प्रसारिता विस्तारिता या बृहती फटा, तस्या य आटोपः= आडम्बरः, तेन भीषणं भयानकम् । भुजङ्गम-सर्पम्। क्षेत्रदेवता-क्षेत्राधिष्टातृ- भूतो देवः। क्षीरं दुग्धं । याचित्वा=भिक्षित्वा । शरावे-मृत्पात्रे । ('परई' 'सराई' में) । वल्मीकान्तं विलसमीपे। साम्प्रतम् इदानीम् ।प्रायात् आजगाम । दीनारं स्वर्णनिष्कम् (मोहर) । निरूप्य-नियुज्य । सौवर्णदीनारपूर्णः स्वर्णमु- द्रापूरितः । एनं सर्पम् । सम्प्रधार्य=निश्चित्य । अमुक्तजीवितः न मृत । तमेव ब्राह्मणपुत्रमेव । तथैव समर्थितवान् ='दुष्टेन स्वकर्मणः फलमासादित'मित्येवं लूकीयम् ] * अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् * २७३ पुरुषैरुक्तम्-'कथमेतत् ?' । ब्राह्मणः कथयति- ६ स्वर्णहंस-स्वर्णपक्षि-राजकथा अस्ति कस्मिाश्चिदधिष्ठाने चित्ररथो नाम राजा । तस्य योधैः सुरक्ष्यमाणं पद्मसरो नाम सरस्तिष्ठति । तत्र च प्रभूता जाम्बू- नदमया हंसास्तिष्ठन्ति । षण्मासे पिच्छमेकैकं परित्यजन्ति । अथ तत्र सरसि सौवर्णो बृहत्पक्षी समायीतः। तैश्वोक्तः-'अस्मा. कंमध्ये त्वया न वस्तव्यं । येन कारणेनास्माभिः षण्मासान्ते पिच्छैकैकदानं कृत्वा गृहीतमेतत्सरः। एवञ्च किंबहुना-परस्पर द्वैधमुत्पन्नम् । स च राज्ञ शरणं गतोऽब्रवीत्-'देव! एते पक्षिण एवं वदन्ति,-'यदस्माकं राजा किं करिष्यति ?-'न कस्याप्यावासं दद्मः'। मया चोक्तम्-'न शोभनं युष्माभिरभिहितम् , अहं गत्वा राज्ञे निवेदयिष्यामि-' इति । एवं स्थिते देवः प्रमाणम् । ततो राजा भृत्यानब्रवीत्-'भो भोः ! गच्छत ! सर्वान्पक्षिणी गताऽसून्कृत्वा शीघ्रमानयत ।' राजादेशान्तरमेव प्रचेलुस्ते । अथ लगुडहस्तान्राजपुरुषान्दृष्ट्वा तत्रैकेन पक्षिणा वृद्धेनोक्तम्- भोः स्वजनाः! न शोभनमापतितम् । ततः सर्वैरेकमतीभूय शीघ्रमुत्पतितव्यम् । तैश्च तथानुष्ठितम् । अतोऽहं ब्रवीमि- 'भूतान्यो नानुगृह्णाति-'इति ! ॥2॥ -इत्युक्त्वा पुनरपि ब्राह्मणः प्रत्यूषे क्षीरं गृहीत्वा तत्र गत्वा । T समर्थितवान्।भूतान् जीवान् । आत्मीयानिति तु प्रकृतानुगुणोऽर्थ ।न अनुगृह्णाति- तेषु दया न कुस्ते । तानुपेक्षते । भूतार्था =सिद्धान्यपि कार्याणि । योधै =भटै (सिपाही)। जाम्बूनदमया.= स्वर्णमया । पिच्छं-पक्षम् । गृहीतं-शुल्केन गृहीतम् । (भाडे पर या मोल ले रखा है)। द्वैध = विवाद । ( झगडा )। स च-वृहत्पक्षी च। देव =भवान् । प्रमाण-निर्गता । गतासून्-मृतान् । ते-मृत्या । एकमतीभूय एक मतं कृत्वा । तथानुष्ठितम् उत्पतिता । ('उड़ गए')। प्रत्यूषे प्रभाते। तत्र-सर्पविल- १ 'यात्मन. शरणागतान्' इति मुद्रितः पाठः। २७४

• पञ्चतन्त्रम् *

[३ काको- तारस्वरेण सर्पमस्तोत् । तदा सर्पश्चिरं वल्मीकद्वारान्तर्लीन एव ब्राह्मणं प्रत्युवाच-त्वं लोभादत्रागतः पुत्रशोकमपि विहाय, अतः परं तव मम च प्रीतिर्नोचिता, तव पुत्रेण यौवनोन्मदेनाहं ताडितः,मया स दष्टः। कथं मया लगुडप्रहारो विस्मर्तव्यः, त्वया च पुत्रशोकदुःखं कथं विस्मर्तव्यम् । इत्युक्त्वा बहुमूल्यं हीर- कमणिं तस्मै दत्त्वा-'अतः परं पुनस्त्वया नागन्तव्यम्'-इति पुनरुक्त्वा विवरान्तर्गतः। ब्राह्मणश्च मणिं गृहीत्वा पुत्रबुद्धिं निन्दनस्वगृहमागतः। अतोऽहं ब्रवीमि-चितिकां दीपितां पश्य-इति । तदस्मिन्हते ऽयत्नादेव राज्यमकण्टकं भवतो भवति ।' तस्यैतद्वचनं श्रुत्वा राक्षं पप्रच्छ-'भद्र ! त्वं तु किं मन्यसे ?' । सोऽब्रवीत्-'देव ! निर्दयमेतद्यदनेनाभिहितम् । यत्कारणं- 'शरणागतो न वध्यते ।' सुष्टु खल्विदमाख्यानम्- श्रूयते हि कपोतेन शत्रुः शरणमागतः । पूजितश्च यथान्यायं स्वैश्व मांसैनिमत्रितः ।। १३२ ॥ अरिमर्दनोऽब्रवीत्-'कथमेतत् ?' । क्रूराक्षः कथयति- ७. कपोतलुब्धककथा कश्चित्क्षुद्रसमाचारः प्राणिनां कालसन्निभः । विचचार महारण्ये घोरः शकुनिलुब्धकः ।। १३३ ।। नैव कश्चित्सुहृत्तस्य न सम्बन्धी न वान्धवः । स तैः सर्वः परित्यक्तस्तेन रौद्रेण कर्मणा ॥ १३४ ।। समीपे। तारस्वरेण उच्चैःशब्देन । वल्मीकद्वारान्तलीन. विलद्वारमध्यस्थो निगूढ एव । यौवनोन्मदेन यौवनवलदर्पितेन । अस्मिन्-स्थिरजीविनि शत्रुमन्त्रिणि । अयत्नात् अप्रयासात् । अकण्टकं कण्टकशून्यम् , शत्रुरहितम् । तस्य-रकाक्षस्य । यत्कारणम् अनौचित्ये हेतुः । (क्यों कि ) । आख्यानं कथा। निमन्त्रित भोजितः । क्षुद्रसमाचारः नीचवृत्तिः । लूकीयम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

२७५ अथवा-ये नृशंसा दुरात्मानः प्राणिनां प्राणनाशकाः । उद्वेजनीया भूतानां व्याला इव भवन्ति ते ॥ १३५ ।। स पञ्जरकमादाय पाशञ्च लगुडं तथा। नित्यमेव वनं याति सर्वप्राणिविहिंसकः ।। १३६ ॥ अन्येशुभ्रंमतस्तस्य वने कापि कपोतिका । जाता हस्तगता तां स प्राक्षिपत्पञ्जरान्तरे ।। १३७ ।। अथ कृष्णा दिशः सर्वा वनस्थस्याऽभवन्धनैः। वातवृष्टिश्च महती क्षयकाल इवाऽभवत् ।। १३८ ।। ' ततः स त्रस्तहृदयः कम्पमानो मुहुर्मुहुः । अन्वेषयन्परित्राणमाससाद वनस्पतिम् ।। १३९ ॥ मुहूर्त पश्यते यावद्वियद्विमलतारकम् । प्राप्य वृक्षं वदत्येवं योऽत्र तिष्ठति कश्चन-|| १४०॥ तस्याहं शरणं प्राप्तः स परित्रातु 'मामिति । शीतेन भिद्यमानं च क्षुधया गतचेतसम्' ।। १४१ ।। अथ तस्य तरोः स्कन्धे कपोतः सुचिरोषितः । भार्याविरहितस्तिष्ठन्विललाप सुदुःखितः ।। १४२ ।। 'वातवर्षो महानासीन्न चाऽऽगच्छति मे प्रिया । तया विरहितं घेतच्छून्यमद्य गृहं मम ॥ १४३ ।। शकुनिलुब्धक-पक्षिबन्धकः । (बहेलिया)। रौद्रेण=ळूरेण । उद्वेजनीया. उद्वेग- जनकाः।व्याला हिंस्रजन्तव । पजरक-पञ्जर (पिजरा) । घनै =मेधैः। वातवृष्टि = सवाता वृष्टिः। क्षयकाल प्रलय ॥१३८॥ परित्राणं-रक्षास्थानम् । वनस्पति 'वृक्षम् । विमलतारकं स्पष्टनक्षत्रम्। वियत्-गगनम्। मुहूर्त क्षण यावत् । पश्यते पश्यति । छान्दसः प्रयोगः। अत्र वृक्षे । गतचेतसंभ्रान्तचित्तम् । इति शब्दोऽत्रैव योज्य ॥ १४१॥ सुचिरोपितः-चिरकालानिवसन् । विलापमेवाह-वातेति । आसीत्- १ 'यावदास्ते मुहूत्तकं वियद्विमलतारकम् । स तु प्राप्याऽवद्दुच्या देवता शरणं मम । इति पाठा० । २'सुपिरोपित ' इति लिखिते पाठः स च सुन्दरः । सुषिर कोटरम् ।

• पञ्चतन्त्रम् *

[३ काको- पतिव्रता पतिप्राणा पत्युः प्रियहिते रता। यस्य स्यादीहशी भार्या धन्यः स पुरुपो भुवि ॥ १४४ ॥ न गृहं गृहमित्याहुहिणी गृहमुच्यते । गृहं हि गृहिणीहीनमरण्यसदृशं मतम् ॥ १४५ ।। पञ्जरस्था ततः श्रुत्वा भर्तुर्दुःखान्वितं वचः । कपोतिका सुसन्तुष्टा वाक्यञ्चेदमथाऽऽह सा ।। १४६ ।। 'नसास्त्रीत्यभिमन्तव्या यस्यां भर्ता न तुष्यति । तुष्टे भर्तरि नारीणां तुष्टाः स्युः सर्वदेवताः ॥ १४७॥ दावाग्निना विदग्धेव सपुष्पस्तबका लता। भस्मीभवतु सा नारी यस्यां भर्ता न तुष्यति ॥ १४८ ॥ मितं ददाति हि पिता मितं भ्राता मितं सुतः । अमितस्य हि दातारं भर्तारं का न पूजयेत्' ।। १४९ ।। पुनश्चाब्रवीत्- 'शृणुष्वाऽवहितः कान्त ! यत्ते वक्ष्याम्यहं हितम् । प्राणैरपि त्वया नित्यं संरक्ष्यः शरणागतः ॥ १५०॥ एष शाकुनिक: शेते तवावासं समाश्रितः । शीतार्तश्च क्षुधार्तश्च पूजामस्मै समाचर ।। १५१ ।। 1 श्रूयते च- यः सायमतिथि प्राप्तं यथाशक्ति न पूजयेत् । तस्यासौ दुष्कृतं दत्त्वा सुकृतं चापकर्पति ॥ १५२ ।। अभवत् । गृहिणी एव--गृहम्, नेष्टकादिरचितं वस्तुतो गृहमिति भावः। तदेव स्पष्टयति--गृहमिति ॥ १४५॥ दावाग्निदग्धेव अरण्यानलदग्धव । यथा- पुष्पादियुतापि वल्ली दावदग्धा न शोभते, एवं भर्तुरप्रियाऽपि नारीत्यर्थ स्तवक-गुच्छक ॥१४८ ॥ मितं परिमितम् । अवहित सावधान । संरक्ष्या संरक्षणीय । आवास गृहं, वृक्षञ्च । असौ अतिथिः । दुष्कृतं पापम् । सुकृतं-पुण्यम् ॥ १५२ ॥ १ 'यस्या.' इति पा०1 लूकीयम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

२७७ मा चाऽस्मै त्वं कृथा द्वेपं बद्धाऽनेनेति मत्प्रिया। स्वकृतैरेव बद्धाऽहं प्राक्तनैः कर्मवन्धनैः ॥ १५३ ।। यत. दारिद्यरोगदुःखानि बन्धनव्यसनानि च । आत्मापराधवृक्षस्य फलान्येतानि देहिनाम् ॥ १५४ ।। तस्मात्त्वं द्वेपमुत्सृज्य मद्वन्धनसमुद्भवम् । धर्मे मनः समाधाय पूजयैनं यथाविधि' ॥ १५५ ॥ तस्यास्तद्वचनं श्रुत्वा धर्मयुक्तिसमन्वितम् । उपगम्य ततोऽधृष्टः कपोतः प्राह लुब्धकम् ॥ १५६ ॥ 'भद्र ! सुस्वागतं तेऽस्तु ब्रूहि किङ्करवाणि ते ? सन्तापश्च न कर्तव्यः स्वगृहे वर्तते भवान् ॥ १५७ ॥ तस्य तद्वचनं श्रुत्वा प्रत्युवाच विहङ्गहा । 'कपोत! खलु शीतं मे हिमत्राणं विधीयताम् ॥ १५८ ॥ स गत्वोऽङ्गारकं नीत्वा पातयामास पावकम् । ततः शुष्केषु पर्णेपु तमाशु समदीपयत् ॥ १५९ ॥ सुसन्दीप्तं तत. कृत्वा तमाह शरणागतम् । 'सन्तापयस्व विश्रब्धं स्वगात्राण्यत्र निर्भयः ।। न चास्ति विभव कश्चिन्नाशये येन ते क्षुधम् ॥१६०॥ सहस्रं भरते कश्चिच्छतमन्यो दशापरः । मम त्वकृतपुण्यस्य क्षुद्रस्यात्मापि दुर्भर ॥१६१ ॥ प्राक्तनैः पूर्वोपार्जितै । बन्धनं कारागारादिवन्धनम् । व्यसन विपत्तिम् । आत्मन:-अपराध एव वृक्षस्तस्य एतानि फलानि ॥ १५४॥ एन-शाकुनिकम् । , अधृष्ट =विनीत । 'धृष्ट' इति पाठे निर्भय इत्यर्थः । स्वगृहे आत्मन एव गृहे। हिमत्राण-शीतरक्षा । स' कपोत । शुष्केषु पर्णेषु पावकं वह्निम् । पातयामास- तिचिक्षेप। तं-वहिम् ॥ १५९ ॥ सन्तापयस्व-वह्निना तापय ('तप लीजिए')। विश्रब्धं सविश्वासम् । विभव =धनम् , अन्नादि च । क्षुध-बुभुक्षाम् ॥ १६ ॥ भरते पालयति । ' 'धृष्ट' पा० । २ 'स गत्वाऽङ्गारकर्मान्तमानयामास पावक'मिति लिखितः पाठः सुन्दरः। अङ्गारकर्मान्त-महानसम् ।

• पञ्चतन्त्रम् *

[३ काको- 2 ! एकस्याप्यतिथेरन्नं यः प्रदातुं न शक्तिमान् । तस्याऽनेकपरिक्लशे गृहे किं वसतः फलम् ? ॥ १६२ ।। तत्तथा साधयाम्येतच्छरीरं दुःखजीवितम् । यथा भूयो न वक्ष्यामि नास्तीत्यर्थिसमागमे ॥ १६३ ॥ स निनिन्द किलात्मानं न तु तं लुब्धकं पुनः । उवाच-तर्पयिष्ये त्वां मुहूर्त प्रतिपालय' ॥ १६४ ॥ एवमुक्त्वा स धर्मात्मा प्रहृष्टनान्तरात्मना । तमग्नि सम्परिक्रम्य प्रविवेश स्ववेश्मवत् ॥ १६५ ।। ततस्तं लुब्धको दृष्वा कृपया पीडितो भृशम् । कपोतमग्नौ पतितं वाक्यमेतदभाषत ॥ १६६ ।। 'यः करोति नरः पापं न तस्यात्मा ध्रुवं प्रियः । आत्मना हि कृतं पापमात्मनैव हि भुज्यते ॥ १६७ ॥ सोऽहं पापमतिश्चैव पापकर्मरतः सदा । पतिष्यामि महाघोरे नरके नाऽत्र संशयः ॥ १६८ ॥ नूनं मम नृशंसस्य प्रत्यादर्शः प्रदर्शितः । प्रयच्छता स्वमांसानि कपोतेन महात्मना ।। १६९ ॥ अद्य प्रभृति देहं स्वं सर्वभोगविवर्जितम् । तोयं स्वल्पं यथा ग्रीष्मे शोषयिष्याम्यहं पुनः ॥ १७० ॥ शीतवातातपसहः कृशाङ्गो मलिनस्तथा । उपवासैर्बहुविधैश्चरिष्ये धर्ममुत्तमम् ॥ १७१॥ ततो यष्टिं शलाकां च जालकं पञ्जरं तथा । क्षुद्रस्य-निष्किञ्चनस्य । आत्माऽपि स्वशरीरमपि । अनेकपरिक्लेशे-नानाफ्लेश- संयुते । कि फलंडन किमपि फलमित्यर्थ. ॥ १६२ ॥ तत्-तस्मात् । तथा साधयामि तथा करोमि । मरिष्यामीति यावत् । दुःखं जीवितं जीवनं यस्य तत्तथाभूतम् । वक्ष्यामि कथयिष्यामि । अथिसमा- गमे-याचकसङ्गमे, तत्सन्निधौ ॥ १६३ ॥ अग्नि प्रविवेश-तत्रात्मानं जुहाव । ध्रुवम् अवश्यमेव । प्रत्यादर्श. निदर्श- नम् । (नमूना) ॥१६९॥ चरिष्ये आचरिष्यामि ॥ १७१ ॥ आता पीडिता। लूकीयम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

२७९ वभञ्ज लुब्धको दीनां कपोतीञ्च मुमोच ताम् ॥१७॥ लुब्धकेन ततो मुक्ता दृष्वाऽग्नौ पतितं पतिम् । कपोती विललापाऽऽर्ता शोकसन्तप्तमानसा ॥१७३।। 'न कार्यमद्य मे नाथ! जीवितेन त्वया विना । दीनायाः पतिहीनाया किनार्या जीविते फलम् ?॥१७४॥ मानो दर्पस्त्वहङ्कारः कुलपूजा च बन्धुषु । दासमृत्यजनेष्वाज्ञा - वैधव्येन प्रणश्यति' ।।१७५।। एवं विलप्य बहुशः कृपणं भृशदुःखिता। 'पतिव्रता सुसन्दीप्तं तमेवाऽग्नि विवेश सा ।।१७६।। ततो दिव्याऽम्बरधरा दिव्याभरणभूपिता। भर्तारं सा विमानस्थं ददर्श स्वं कपोतिका ॥१७७।। सोऽपि दिव्यतनुर्भूत्वा यथार्थमिदमब्रवीत् । 'अहो मामनुगच्छन्त्या कृतं साधु शुभे!त्वया ॥१७८।। तिस्रः कोच्योऽर्धकोटी च यानि रोमाणि मानुषे । तावत्कालं वसेत्स्वर्गे भर्तारं यानुगच्छति ॥१७९।। कपोतदेह सूर्याऽस्ते प्रत्यहं - सुखमन्वभूत् । कपोतदेहवत्साऽऽसीत्प्राक्पुण्यप्रभवं हि तत् ॥१८०।। शोकाविष्टस्ततो व्याधो विवेश च वनं धनम् । प्राणिहिंसां परित्यज्य बहुनिर्वेदवान्भृशम् ॥१८१॥ तत्र दावानलं दृष्ट्वा विवेश विरताशयः । निर्दग्धकल्मपो भूत्वा स्वर्गसौख्यमवाप्तवान् ॥१८२।। 7' मानः दर्प. । अहङ्कार' अभिमान । कुलपूजा माङ्गलिकाग्रपूजा, स्वजनेषु सत्कारश्च ॥ १७५ ॥ कृपणं = दीनं-यथास्यात्तथेतिक्रियाविशेषणम् । स =कपोत । दिव्य- तनुः दिव्यवपुः। शुभे शोभने । मानुषे-मनुष्यशरीरे। अनुगच्छति-सह याति । (सती होती है) ॥१७९॥ सा कपोती। प्राकपुण्यप्रभवम् अतिथिसत्का- रपुण्यजम् । तत्=सुखम् ॥ १८० ॥ निर्वेद पश्चात्ताप. । तत्र-बने। दावानलं =बनानलम् । विरताशय =विरक्तमानसः। निर्दग्धकल्मप-विधूतपापः॥ १८२ ॥ 'स्वर्यातः' इति केचित्पठन्ति २४.

• पञ्चतन्त्रम् *

[३ काको- 1 अतोऽहं ब्रवीमि-'श्रूयते हि कपोतेन'-इति । तछूत्वाऽरिमर्दनो दीप्ताक्षं पृष्टवान्-‘एवमवस्थिते कि भवा- न्मन्यते ?।' सोऽत्रवीत्-'देव ! न हन्तव्य एवायम् । यतः- या ममोद्विजते नित्यं सा मामद्याऽवगृहते । प्रियकारक ! भद्रन्ते यन्ममास्ति हरस्व तत् ॥ १८३ ॥ चौरेण चाप्युक्तम्- 'हर्तव्यं ते न पश्यामि हर्तव्यं चेद्भविष्यति । पुनरप्यागमिष्यामि यदीयं नावगूहते' ।। १८४ ॥ अरिमर्दनः पृष्टवान्-'का च नावगूहते ? कश्चायं चौरः १- इति विस्तरतः श्रोतुमिच्छामि ।' दीप्ताक्षः कथयति- ८. चौरवृद्धवणिग्वधूकथा अस्ति कस्मिश्चिदधिष्ठाने कामातुरो नाम वृद्धवणिकू। तेन च कामोपहतचेतसा मृतभार्येण काचिन्निर्धनवणिक्सुता प्रभूतं धनं दत्वोद्वाहिता। अथ सा दुःखाभिभूता तं वृद्धवणिजं द्रष्टु- मपि न शशाक । युक्तञ्चैतत्- श्वेतं पदं शिरसि यत्तु शिरोरुहाणां स्थानं परं परिभवस्य तदेव पुंसाम् । आरोपिताऽस्थिशकलं परिहृत्य यान्ति चाण्डालकूपमिव दूरतरं तरुण्यः ॥१८५॥ तथा च-गात्रं सङ्कुचितं गतिर्विगलिता दन्ताश्च नाशङ्गता दृष्टिाम्यति रूपमप्युपहतं वक्त्रञ्च लालायते । अयम् शत्रुमन्त्री । उद्विजते-उद्विग्ना भवति,(चिढती है। अवगृहते आश्लिष्यति। भद्रं शुभम् । इयं तव पत्नी। यदि नावगूहते यदि त्वां नालिङ्गति ॥ १८४ ॥ कामोपहतचेतसा कामातुरेण । मृतभार्येण मृतपन्नीकेन । उद्वाहिता= विवाहिता । दुःखाभिभूता दुःखिता। श्वेतमिति । शिरसि केशानां श्वेताना यत्स्थानं तदेव पुंसामपमानस्थानम् । यथा-आरोपितास्थिखण्डं चण्डालकूपं लोका इयं कथाऽश्लीलत्वात्काशिकमध्यमपरीक्षापाट्याशबदिर्भूता । T 'लूकीयम् ] "* अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् * २८१ वाक्यं नैव करोति बान्धवजनः पत्नी न शुश्रूपते धिक्कष्टं जरयाऽभिभूतपुरुपं पुत्रोऽप्यवज्ञायते ॥१८॥ अथ कदाचित्सा तेन सहैकशयने पराङ्मुखी यावत्तिष्ठति, तावद्गृहे चौरः प्रविष्टः। साऽपि तं चौरं दृष्ट्वा भयव्याकुलिता वृद्धमपि तं पतिं गाढं समालिलिङ्ग । सोऽपि विस्मयात्पुलका- श्चितसर्वगात्रश्चिन्तयामास-'अहो! किमेषा मामद्याऽवगूहते ? । यावनिपुणतया पश्यति, तावद्गृहकोणैकदेशे चौरं दृष्ट्वा व्यचिन्त- यत्-'नूनमेषाऽस्य भयान्सामालिङ्गति'। इति ज्ञात्वा तं चौरमाह- 'या ममोद्विजते नित्यं सा ममाद्याऽवगृहुते । प्रियकारक ! भद्रं ते यन्ममास्ति हरस्व तत् ॥ १८७ ।। तच्छुत्वा चौरोऽप्याह-- 'हर्तव्यन्ते न पश्यामि हर्तव्यं चेद्भविष्यति । पुनरप्यागमिष्यामि यदीयं नाऽवगूहते' ॥ १८८ ॥ तस्माचौरस्याप्युपकारिणः श्रेयश्चिन्त्यते, कि पुनर्न शरणा- गतस्य । अपि चाऽयन्तैर्विप्रकृतोऽस्माकमेव पुष्टये भविष्यति, तदीयरन्ध्रदर्शनाय चेन्यनेककारणेनायमवध्यः' इति । पतदाकारिमर्दनोऽन्यं सचिवं वक्रनासं पप्रच्छ-'भद्र ! -साम्प्रतमेवं स्थिते किं कर्तव्यम् ? । सोऽब्रवीत्-'देव ! अवध्यो- ऽयम्' । यतः- 'शत्रवोऽपि हितायैव विवदन्त परस्परम् । दूरतः परिहरन्ति, तथा तरुण्योऽपि पलितकेशं पुरुष दूरत. परिहरन्ति । अन्न श्वेतकेशास्थिखण्डयो. श्वैत्येन साम्यम् । चाण्डालकूपेषु अस्थिखण्ड परिचयाय वध्यते स्मेति प्रसिद्धि ॥१८५॥ गात्रं वपुः । विगलिता-विकलता गता। दृष्टिः =लोचनम् । उपहतं नष्टम् । लालायते-लालाविलं भवति । शुश्रूषते सेवते ॥ १८६ ॥ तेन वृद्धवणिजा । तिष्ठति-स्वपिति। पुलकाञ्चितसर्वगात्र रोमाञ्चितसकलशरीर. । निपुणतया सावधानतया (अच्छी तरह से)॥१८७॥श्रेयः कल्याणम् । ते चायसै । विप्रकृत =प्रकोपितः। २८२ । ॐ पञ्चतन्त्रम् [३ काको- चौरेण जीवितं दत्तं राक्षसेन तु गोयुगम् ॥ १८९ ॥ अरिमर्दनः प्राह-'कथमेतत् ?' । वक्रनासः कथयति- ९. ब्राह्मणचौरपिशाचकथा अस्ति कस्मिश्चिदधिष्ठाने दरिद्रो द्रोणनामा ब्राह्मणः प्रति- ग्रहधनः, सततं विशिष्टवस्त्रानुलेपनगन्धमाल्यालङ्कारताम्बूला- दिभोगपरिवर्जितःप्ररूढकेशश्मश्रुनखरोमोपचितः शीतोष्णवात. वर्षादिभिः परिशोषितशरीरः। तस्य च केनापियजमानेनाऽनुक- म्पया शिशुगोयुगं दत्तम् । ब्राह्मणेन च बालभावादारभ्य याचित- घृततैलयवसादिभिः संवर्य सुपुष्टं कृतम् । तच्च दृष्ट्वा सह- सैव'कश्चिच्चौरश्चिन्तितवान्-'अहमस्य ब्राह्मणस्य गोयुगमिदम- पहरिष्यामि ।'-इति निश्चित्य निशायां बन्धनपाशं गृहीत्वा यावत्प्रस्थितस्तावदर्धमार्गे प्रविरलतीक्ष्णदन्तपकिरुन्नतनासा- वंशः, प्रकटरक्तान्तनयनः, उपचितस्नायुसन्ततगात्रः, शुष्क- कपोलः, सुहुतहुतवहपिङ्गलश्मश्रुकेशशरीरः कश्चिद् दृष्टः । दृष्ट्वा च तं तीव्रभयत्रस्तोऽपि चौरोऽब्रवीत्-'को भवान् ? इति । स आह-'सत्यवचनोऽहं ब्रह्मराक्षसः। भवानप्यात्मानं निवेदयतु।' सोऽब्रवीत्-'अहं क्रूरकर्मा चौरो दरिद्रब्राह्मणस्य पुष्टये लाभाय, बलाय च । तदीयरन्ध्रदर्शनाय शत्रुच्छिद्रसूचनाय । गोयुगं= वृषभद्वयम् ( वैलकी जोड़ी)॥ १८९ ॥ प्रतिग्रहधन: भिक्षाधन । विशिष्टानि महार्हाणि-वस्त्राणि, अनुलेपनम् = अङ्गरागादि, गन्धः-कुसुमाद्यामोदः, (इन)। माल्यं माला, अलङ्कारः भूपणं, ताम्बूलादिकञ्च, तेषा भोगः-उपभोगः, तेन परिवर्जितः रहितः। प्ररूढः वृद्धैः- केशश्मश्रुनखरोमभिः-उपचितः= व्याप्तः। शीतोष्णवातवर्षादिभिः शीतोष्णादि- द्वन्द्वैः। परिशोषितशरीर.=शुष्कगात्रः । अनुकम्पया दयया। शिशुगोयुगं गो- वत्सयुगलम् । बालभावात् बाल्यात् । यवसं-घासः । (भूसा)। वन्धनपाशं= गोवन्धनरज्जुम् । अर्धमार्ग मध्येमार्गम् । प्रविरला-सावकाशा, तीक्ष्णा=निशिता, दन्ताना लूकीयम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

२८३ गोयुगं हर्तु प्रस्थितोऽस्मि ।' अथ जातप्रत्ययो राक्षसोऽब्रवीत्- 'भद्र ! षष्ठान्नकालिकोऽहम् । अतस्तमेव ब्राह्मणमद्य भक्षयिष्या- मि ।। तत्सुन्दरमिदम् एककार्यावेवावाम् ।' अथ तौ तत्र गत्वैकान्त कालमन्वेषयन्तौ स्थितौ । प्रसुप्ते च ब्राह्मणे तद्भक्षणार्थ प्रस्थितं राक्षसं दृष्टा चौरोऽब्रवीत्-'भद्र ! नैप न्यायः, यतो गोयुगे मयापहृते पश्चात्त्वमेनं ब्राह्मणं भक्षय ।' सोऽब्रवीत्-'कदाचिदयं ब्राह्मणो गोशब्देन बुध्येत, तदान- र्थकोऽयं ममारम्भ स्यात् ।' चौरोऽप्यब्रवीत्-'तवापि यदि भक्षणायोपस्थितस्यान्तरे एकोऽप्यन्तरायः स्यात्, तदाहमपि न शक्नोमि गोयुगमपहर्तुम् ,-अतः प्रथमं मया हृते गोयुगे पश्चा- त्वया ब्राह्मणो भक्षयितव्यः' इत्थं 'चाहमहमिकया तयोर्विव- दतोः समुत्पन्ने द्वैधे प्रतिरववशाब्राह्मणो जजागार । अथ तं चौरोऽब्रवीत्-'ब्राह्मण ! त्वामेवायं राक्षसो भक्षयितुमिच्छति-' इति । राक्षसोऽप्याह-'ब्राह्मण ! चौरोऽयं गोयुगन्तेऽपहर्तुमि- -च्छति।' एवं श्रुत्वोत्थाय ब्राह्मणः सावधानो भूत्वेष्टदेवतामन्त्र- ध्यानेनात्मानं राक्षसादुद्गर्णलगुडेन च चौराद्गोयुगं ररक्ष । अतो- ऽहं ब्रवीमि-'शत्रवोऽपि हितायैव-'इति । * अथ तस्य वचनमवधार्याऽरिमर्दनः पुनरपि प्राकारकर्णम- पतित = श्रेणिर्यस्यासी तथाभूत । उन्नतो नासावंशो यस्यासौ तथाभूत प्रोन्नत- नासिकादण्ड. । प्रकटे-स्फुटे । रक्तान्ते रक्तप्रान्ते । नयने-लोचने यस्यासौ तथा- भूत । ( 'उभडी हुई वडी२ लाल २ आखो वाला ) । उपचितै स्थूलैः । स्ना- युभिः नाडीभिः । सन्ततं गात्रं यस्यासौ तथाभूत. । सुहुतो यो हुतवह =अग्नि , तद्वत् पिगलं श्मश्रुकेशशरीरं यस्यासौ तथाभूत । कश्चित् सत्त्वविशेष (कोई जीव, भूत)। तीव्रभयत्रस्त.-प्रगाढभयाकुल.। जातप्रत्ययः जातविश्वासः । षष्ठेऽनकाले चरति-षष्ठान्नकालिक =दिनषट्केन बुभुक्षित । तत्र ब्राह्मणगृहे। कालम् अवसरम् । अन्तरे-मध्ये । अन्तराय =विघ्नः । अहमहमिकया अह पूर्वमहं पूर्वमित्येवम् । द्वैधे विरोधे । प्रतिरव =कोलाहल.। जजागार जागर्ति- स्म । राक्षसात्-मन्त्रेणात्मानं रक्षितवान् । लगुडेन चौराद्वृषभयुगं रक्षितमि

• पञ्चतन्त्रम् *

[ ३ काको. गृच्छत्-'कथय किमत्र मन्यते भवान् ? ।' सोऽब्रवीत्-'देव! अवध्य एवायम्' । यतो रक्षितेनानेन कदाचित्परस्परप्रीत्या कालः सुखेन गच्छति । उक्तञ्च- परस्परस्य मर्माणि ये न रक्षन्ति जन्तवः । त एव निधनं यान्ति वल्मीकोदरसर्पवत् ।। १९० ।। अरिमर्दनोऽब्रवीत्-'कथमेतत् ?' । प्राकारकर्णः कथयति- १० वल्मीकोदरसर्पकथा अस्ति कस्मिश्चिन्नगरे देवशक्तिर्नाम राजा। तस्य च पुत्रो जठरवल्मीकाश्रयेणोरगेण प्रतिदिनंप्रत्यङ्गंक्षीयते । अनेकोपचारैः सद्वैद्यः सच्छानोपदिष्टौषधयुक्त्यापि चिकित्स्यमानो न स्वा- स्थ्यमाप्नोति । अथासौ राजपुत्रो निर्वेदाद्देशान्तरं गतः। कस्मि- श्चिन्नगरे मिक्षाटनं कृत्वा महति देवालये कालं यापयति । अथ तत्र नगरे बलिन म राजास्ते, तस्य च द्वे दुहितरौ यौवनस्थे तिष्ठतः। ते च प्रतिदिवसमादित्योदये पितुः पादान्ति- कमागत्य नमस्कारं चक्रतुः । तत्र चैकाऽब्रवीत्-विजयस्व महाराज ! यस्य प्रसादात्सर्व सुखं लभ्यते।' द्वितीया तु 'वि. हितं भुझ्व महाराज!'-इति ब्रवीति । तच्छ्रुत्वा प्रकुपितोराजा- “ऽब्रवीत्-'भो मन्त्रिन् ! एनां दुष्टभाषिणी कुमारिकां कस्यचिद्वै- देशिकस्य प्रयच्छ, येन निजविहितमियमेव भुते । अथ 'तथा' इति प्रतिपद्य-अल्पपरिवारा सा कुमारिका नन्त्रिभिस्तस्य देवकुलाश्रितराजपुत्रस्य प्रतिपादिता। साऽपि- त्यर्थः। उद्गूर्णलगुडेन उद्यतेन लगुडेन । मर्माणि रहस्यानि । निधनं= मरणम् ॥ १९०॥ जठरवल्मीकाश्रयेण-उदररूपविलस्थितेन । उरगेण सर्पण । प्रत्यङ्गं -सर्वे- बङ्गेषु । निर्वेदात औदासिन्याखेदाद्वा । यौवनस्थे-युवती । ते युवती । पादा- न्तिकं चरणसमीपम्। यस्य-भवतः। प्रसादात् अनुग्रहेणा लभ्यत-इत्यस्य अस्मा- भिरिति शेप.। विहितं-पूर्वकृतं कर्म । वैदेशिकस्य-परदेशिकस्य। निजविहितं लूकीयम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

२८५ प्रदृष्टमानसा तं पतिं देववत्प्रतिपद्याऽऽदाय चान्यविपय गता। ततः कस्मिंश्चिद्दरतरनगरप्रदेशे तडागतटे राजपुत्रमावासरक्षायै निरूप्य, स्वयञ्च वृततैलवणतण्डुलादिक्रयनिमित्तं सपरिवारा गता । कृत्वा च क्रयविक्रयं यावदागच्छति तावत्स राजपुत्रो वल्मीकोपरि कृतमूर्धा प्रसुप्तः । तस्य च मुखाद्गुजगः फणां निष्क्राम्य वायुमश्नाति । तत्रैव च वल्मीके ऽपरः सपो निष्क्रम्य तथैवासीत्। अथ तयो. परस्परदर्शनेन क्रोधसरक्तलोचनयोर्मध्याद्वल्मी- कस्थेन सर्पणोक्तम्-'भो भो दुरात्मन् ! कथं सुन्दरसर्वाङ्गं राज- पुत्रमित्थं कदर्थयसि ? । मुखस्थोऽहिरब्रवीतू-'भो भोः! त्वयापि दुरात्मनाऽस्य वल्मीकस्य मध्ये स्थित-कथमिदं दूषितं हाटकपूर्ण कलशयुगलम् ?' । इत्येवं परस्परस्य मर्माण्युद्धाटितवन्तौ। पुनर्वल्मीकस्थोऽहिरब्रवीत्-'भो दुरात्मन् ! भेषजमिदन्ते किं कोऽपि न जानाति ?-यजीर्णोत्कालितकाञ्जिकराजिका- पानेन भवान्विनाशमुपयति' । अथोदरस्थोऽहिरब्रवीत्-'तवाप्येतद्भेषजं किं कश्चिदपि न. वेत्ति यदुष्णतैलेन वा महोष्णोदकेन तवं विनाशः स्यात्-' ? इति । एवञ्च सा राजकन्या विटपान्तरिता तयोः परस्परा- स्वोपार्जितम् । इयमेव'।-नाहमित्याशय । तथा एवम्भविष्यति। प्रतिपद्य-स्वीकृ. त्य । अल्पपरिवारा-अल्पपरिजनसहिता। सा=कुमारिका । देववत्-देवतावत् । प्रतिपद्य-स्वीकृत्य। राजपुत्रं-स्वपतिम् । आवासरक्षायै स्थानरक्षायै। निरूप्य= निर्दिश्य । सपरिवारा-सेवकपरिचारिकायुता । वल्मीकोपरि सर्पविलोपरि । कृत- मूर्धा=निहितमस्तकः । भुजग =सर्प । निष्काम्य-उत्थाप्य । निष्क्रम्य बहिरा- गत्य ( निकलकर )। तथैव वायुमश्नन् । क्रोधसंरकलोचनया: क्रोधरक्तनेत्रयो- मध्ये । सुन्दरसर्वाङ्गं सर्वाङ्गसुन्दर । कदर्थयसि पीडयसि।अहि =सर्प.। दुरात्मना =दुष्टेन । मध्ये इत्यस्य 'स्थित'मिति शेष हाटकपूर्ण स्वर्णपूर्णम्। 'कलशयुगल'- मित्यस्य-दूषित' मिति शेष । उद्घाटितवन्तौ प्रकाशितवन्तौ । जीर्णमुत्कालि- तम्-उष्णीकृतश्च यत्कालिकं तस्य या राजिका तस्या पानेन । ( उकाली हुई २८६ ८ पञ्चतन्त्रम् * [३ काको- लापान्ममयानाकर्ण्य तथैवानुष्ठितवती । विधायाऽव्यङ्गं नीरोगं भर्तारं निधिञ्च परमासाद्य स्वदेशाभिमुखं प्रायात् । पितृमात- स्वजनैः प्रतिपूजिता विहितोपभोगं प्राप्य सुखेनावस्थिता । अतोऽहं ब्रवीमि-परस्परस्य मर्माणि-' इति । तञ्च श्रुत्वा स्वयमरिमर्दनोऽप्येवं समर्थितवान् । तथा चानुष्ठितं दृष्ट्वाऽन्तीनं विहस्य रक्ताक्षः पुनरब्रवीत्-'कष्टम् ! विनाशितोऽयं भवद्भिरन्यायेन स्वामी। उक्तञ्च- अपूज्या यत्र पूज्यन्ते पूज्यानां तु विमानना। त्रीणि तत्र प्रवर्तन्ते दुर्भिक्षं मरणं भयम् ॥ १९१ ।। तथा च-प्रत्यक्षेऽपि कृते पापे मूर्खः सान्ना प्रशाम्यति । रथकारःस्वकां भार्या सजारां शिरसाऽवहत्' ।। १९२ ॥ मन्त्रिणः प्राहुः-'कथमेतत् ?'। रक्ताक्षः कथयति- ११. रथकारवधूजारकथा अस्ति.कस्मिश्चिदधिष्ठाने वीरवरो नाम रथकारः । तस्य भार्या कामदमनी। सा च पुंश्चली जनापवादसंयुक्ता । सोऽपि तस्याः परीक्षणार्थ व्यचिन्तयत्-'अथ मयाऽस्याः परीक्षणं कर्तव्यम् । उक्तञ्च यतः- यदि स्यात्पावकः शीतः प्रोष्णो वा शशलाञ्छनः । कॉजी की राई पीनेसे) । विटपान्तरिता शाखाव्यवहिता । अनुष्ठितवती कृतवती। विधाय-कृत्वा । अव्यङ्गम् अविकलम् । निधि-शेवधिम् । परं- श्रेष्ठम् । विहितोपभोग-कृतकर्मोपभोगच । एवं शत्रुमन्त्रिणो वधाऽभावम् । अनुष्ठितं कृतम् । अन्तर्लीनं मनस्येव । अन्यायेन-दुष्टमन्त्रेण । विमाऽनना अपमानः । साना-मधुरवचनैः । रथकारः वर्धकिः । स्वकाम् आत्मनः । सजारां-जारसहिताम् ॥ १९२॥ सा कामदमनी । पुंश्चली व्यभिचारिणी । जनापवादसंयुक्ता लोकनिन्दिता। १श्य कथानोलत्वात्काशिकमध्यमपरोक्षाव्याशतो बहिर्भूता । लूकीयम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् ५

२८७ 2 स्त्रीणां तदा सतीत्वं स्याद्यदि स्याहुर्जनो हित. ।।१९३।। जानामि चैनां लोकवचनादसतीम् । उक्तञ्च- यच्च वेदेषु शास्त्रेषु न दृष्टं न च संश्रुतम् । तत्सर्व वेत्ति लोकोऽयं यत्स्याद्ब्रह्माण्डमध्यगम्' ।।१९४|| एवं सम्प्रचार्य भार्यामवोचत्-'प्रिये ! प्रभातेऽहं ग्रामान्तरं यास्यामि, तत्र कतिचिहिनानि लगिष्यन्ति-तत्त्वया किमपि पाथेयं मम योग्यं विधेयम् ।' साऽपि तद्वचनं श्रुत्वा हर्षित- चित्तौत्सुक्यात्सर्वकार्याणि सन्त्यज्य सिद्धमन्नं घृतशर्कराप्रायम- करोत् । अथवा साध्विदमुच्यते- दुर्दिवसे घनतिमिरे वर्षति जलदे महाटवीप्रभृतौ । पत्युर्विदेशगमने परमसुखं जघनचपलायाः ॥१९५॥ अथाऽसौ प्रत्यूष उत्थाय स्वगृहानिर्गतः।साऽपि तं प्रस्थितं विज्ञाय प्रहसितवदनाङ्गसंस्कारं कुर्वाणा कथञ्चित्तं दिवसमत्य- वाहयत् । अथ पूर्वपरिचितविटगृहे गत्वा तं प्रत्युक्तवती-स दुरात्मा मे पति मान्तरं गतः, तत्त्वयाऽस्मद्गृहे प्रसुप्ते जने समागन्तव्यम्।' तथानुष्ठिते स रथकारोऽरण्ये दिनमतिवाह्य प्रदोषे स्वगृहे. उपद्वारेण प्रविश्य शय्याधस्तले निभृतोभूत्वा स्थितः। एतस्मिन्न- न्तरे स देवदत्तः समागत्य तत्र शयने उपविष्टः । तं दृष्ट्वा रोषा- विष्टचित्तो रथकारो व्यचिन्तयत्-'किमेनमुत्थाय हन्मि ? अथवा स रथकार । पावक. वह्नि । प्रोष्ण =अत्युष्णः । शशलाञ्छन -चन्द्र.। हितः= हितकारो ॥ १९३ ॥ लोकवचनात् जनश्रुत्या। असती-कुलटाम् । पाथेयं शम्वलम् । हर्षितचित्ता-प्रसन्नचिता । औत्सुक्यात् औत्कण्ठयात् । अन्न- पक्वान्नम् । दुर्दिवसे-घनान्धकारिते दिने। घनतिमिरे निबिडान्धकारे । जघन- चपलायाः-कुलटाया ॥ १९५ ॥ प्रत्यूषेप्रभाते । अगसंस्कार-स्वशरीरमार्जन- शृङ्गारादिकम् । अत्यवाहयत-व्यतिचक्रे (विताया) विटः जारः । दुरात्मा दुष्ट. । प्रसुप्ते=निद्रावशगे। तेथानुष्ठिते-विटे समा. गते । अपद्वारेण=भित्त्युल्लङ्घनादिना । (पिछवाड़े से)। निभृत =गुप्त । देवदत्त = २८८

• पञ्चतन्त्रम्

[ ३ काका- हेलयैव प्रसुप्तौ द्वाक्प्येतो व्यापादयामि ?। परं-पश्यामि ताव- दस्याश्चेष्टितं, शृणोमि चानेन सहालापान् ।' अत्रान्तरे सा गृह- द्वारं निभृतं पिधाय शयनतलमारूढा । अथ तस्यास्तत्रारोहन्त्या रथकारशरीरेण पादो विलग्नः । ततः सा व्यचिन्तयत्-'नूनमेतेन दुरात्मना रथकारण मत्परीक्षणार्थ भाव्यम् ? । ततः स्त्रीचरित्र- विज्ञानं किमपि करोमि।' एवं तस्याश्चिन्तयन्त्याः स देवदत्तः स्पर्शोत्सुको बभूव। अथ तया कृताञ्जलिपुटयाऽभिहितम् 'भो महानुभाव ! न मे शरीरं त्वया स्पर्शनीयं, यतोऽहं पतिव्रता महासती च, न चेच्छापं दत्वा त्वां भस्मसात्करिष्यामि । स आह-'यद्यवं तर्हि त्वया किमहमाहूतः' ? | साऽब्रवीत्-'भोः ! शृणुष्वकाग्रमना:- अहमद्य प्रत्यूषे देवतादर्शनार्थ चण्डिकायतनं गता। तत्राकस्मात्खे वाणी सञ्जाता-'पुत्रि ! किं करोमि ? भक्तासि मे त्वम्-परं षण्मासाभ्यन्तरे विधिनियोगाद्विधवा भविष्यसि । ततो मयाs भिहितं-'भगवति ! यथा त्वमापदं वेरिस, तथा तत्प्रतीकारमपि जानासि । तदस्ति कश्चिदुपायो येन से पतिः शतसंवत्सरजीवी भवति' ? । ततस्तयाऽभिहितम्-वत्से ! सन्नपि नास्ति, यत. स्तवायत्तः स प्रतीकारः।' तछुत्वा मयाभिहितम्-'देवि ! यदि तन्मम प्राणैर्भवति तदादेशय येन करोमि । अथ देव्याऽभिहितम्-'यद्यद्य परपुरुषेण सहकस्मिञ्छयने समारुह्याऽऽलिङ्गनं करोषि, तत्तव भर्तृसत्तोऽपमृत्युस्तस्य सञ्ज- जार. । शयने= मञ्चके । एन-जारम् । हेलयैव-सहमैव । परं-परन्तु । अनेन= जारेण । निभृतं = शनैः । तत्र-शयनतले । एतेन तत्पादलग्नेन । स्त्रीचरित्र- विज्ञानं-स्त्रीचरित्रकौशलं । महानुभाव-महाशय । भस्मसात् भस्म । एवं यदि त्वं महासती तर्हि । एकाग्रमना =सावधान. । चण्डिकायतनं गौरीमन्दिरम् । खे- आकाशे । प्रतीकारं निवर्तनोपायम्। आयत्तअधीनः। प्राण प्राणव्ययेनापि । १ 'अयोनिशिश्नवर्षण, नुरत'मिति पाठान्तरं, तदेव चात्रोपयुच्यते, भने-'यदेव ब्रह्मवत'मित्यादिना तथैव धननात् । लूकीयम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितस् *

२८९ रति ।भर्तापि पुनर्वर्षशतं जीवति । तेन त्वं मयाऽभ्यर्थितः । तद्य- किञ्चित्कर्तुमनास्तरकुरुष्व,'नहि देवतावचनमन्यथा भविष्यती' ति निश्चयः। ततोऽन्तर्हासविकासमुखः स तदुचितमाचचार । सोऽपि रथकारो मूर्खस्तस्यास्तद्वचनमाकर्ण्य पुलकाञ्चित. तनुः शय्याधस्तलान्निष्क्रम्य तामुवाच-साधु पतिव्रते ! साधु कुलनन्दिनि ! अहं दुर्जनवचनशङ्कितहृदयस्त्वत्परीक्षानिमित्तं ग्रामान्तरव्याजं कृत्वात्र खट्वाधस्तले निभृतं लीनः । तदेहि- आलिङ्ग माम् । त्वं स्वभर्तृभक्तानां मुख्या नारीणाम् ,यदेवं ब्रह्म- व्रतं परसङ्गेऽपि पालितवती ।। ममायुर्वृद्धिकृतेऽपमृत्युविनाशा र्थञ्च त्वमेवं कृतवती । तामेवमुक्त्वा सस्नेहमालिङ्गितवान् । स्वस्कन्धे तामारोप्य तमपि देवदत्तमुवाच-'भो महानुभाव ! मत्पुण्यैस्त्वमिहागतः, त्वत्प्रसादान्मया प्राप्तं वर्पशतप्रमाणमायुः, तत्त्वमपि मामालिङ्गय मत्स्कन्धे समारोह'।-इति जल्पन्ननि- च्छन्तमपि देवदत्तमालिङ्गय बलात्स्वकीयस्कन्धे आरोपितवान् । ततश्च नृत्यं कृत्वा 'हे ! ब्रह्मवतधराणां धुरीण! त्वयापि मय्युपकृतम्'-इत्याद्युक्त्वा स्कन्धादुत्तार्य यत्र-यत्र स्वजनगृह- द्वारादिषु वभ्राम, तत्र-तत्र तयोरुभयोरपि तद्गुणवर्णनमकरोत् । अतोऽहं ब्रवीमि-'प्रत्यक्षेऽपि कृते पापे-'इति । * तत्सर्वथा मूलोत्खाता वय विनष्टाः समः। सुष्ठ खल्विदमुच्यते- मित्ररूपा हि रिपवः सम्भाव्यन्ते विचक्षणैः । ये हितं वाक्यमुत्सृज्य विपरीतोपसे विनः ॥ १९६॥ भवति-सिध्यति,। आदेशय आज्ञापय । सञ्चरति-सङ्कामति । अभ्यर्थित प्रार्थ- नयाहूत. । अन्तर्हासविकासमुख. ईषद्धासोत्फुल्लमुखकमलः । तदुचितं तत्कालो- चितं-निधुवनमहोत्सवम् । पुलकाञ्चिततनुः पुलकितशरीर । दुर्जनाना वचनैः शङ्कितं हृदयं यस्यासौ तथाभूतः। सामान्तरव्याज-यामान्तरगमनच्छलम् । भृतं प्रच्छन्नं। लीन =स्थित , (छिपा था)। स्वभर्तृभक्ताना=पतिव्रतानाम्।मुख्या प्रधानीभूता । एवम् अयोनिलिङ्गघर्षणरूपं महत् । ब्रह्मव्रतं संयममहानतम् । परसङ्गेपि परपुरुषसङ्गेऽपि । ता-कुलटाम् । ब्रह्मव्रतधराणा धुरीण-संयमव्रत- नि

• पचतन्त्रम् *

[३ काको- तथा च-सन्तोऽप्यर्था विनश्यन्ति देशकालविरोधिनः । अप्राज्ञान्मत्रिणः प्राप्य तमः सूर्योदये यथा ।। १९७।। ततस्तद्वचोऽनादृत्य सर्वे ते स्थिरजीविनमुत्क्षिप्य स्वदुर्ग- मानेतुमारब्धाः। अथाऽऽनीयमानः स्थिरजीव्याह-'देव ! अद्या- ऽकिञ्चित्करणैतवस्थेन किं मयोपसङ्ग्रहीतेन ? । यत्कारणम्- 'इच्छामि दीप्तं वह्निमनुप्रवेष्टुं, तदर्हसि मामग्निप्रदानेन समुद्धर्तुम्।' अथ रक्ताक्षस्तस्यान्तर्गतभावं ज्ञात्वाऽब्रवीत्-'किमर्थमग्नि- पतनमिच्छसि । सोऽब्रवीत्-'अहं तावद्युष्मदर्थे इमामापदं मेघ- वर्णेन प्रापितः। तदिच्छामि तेषां वैरयातनार्थमुलूकत्व'मिति । तच्च श्रुत्वा राजनीतिकुशलो रक्ताक्षः प्राह-'भद्र ! कुटिल- स्त्वं कृतकवचनचतुरश्च । तत्त्वमुलूकयोनिगतोऽपि स्वकीया- मेव वायसयोनि बहु मंस्यसे।' श्रूयते चैतदाख्यानकम्- सूर्य भर्तारमुत्सृज्य पर्जन्यं मारुतं गिरिम् । स्वजातिं मूषिका प्राप्ता, स्वजातिईरतिक्रमा ।। १९८ ।। मन्त्रिणः प्रोचुः-'कथमेतत् ?' । रक्ताक्षः कथयति- १२. मूषककन्याविवाहकथा अस्ति विषमशिलातलस्खलिताम्बुनि?षश्रवणसन्त्रस्त- धारिश्रष्ठ!। तद्गुणवर्णनं संयमवर्णनम् । मूलोत्खाता.-मूलोच्छिन्नाः। सम्भाव्यन्ते -निश्चीयन्ते । विपरीतोपसेविनः अनुचितोपदेष्टार । देशकालविरोधिनः देश- कालाननुरूपाः ॥ १९७ ॥ तद्वचः रक्ताक्षमन्त्रिवचनम् । उत्क्षिप्य उत्थाष्य । एतदवस्थेन ईदृशीमवस्थां गतेन । उपसङ्ग्रहीतेन रक्षितेन । अग्निप्रदानेन चिता- प्रदीपनेन। समुद्धर्तु-क्लेशादस्मान्मोचयितुम् । तेषा=काकानाम् । वैरयातनार्थ- वैरशोधनार्थ । ( बदला लेने के लिए )। कृतवचनचतुरः कुटिलमिथ्यावचन रचनाकुशल. । वहु मन्यसे उत्कृष्टा मस्यसे, (यदि तुम उल्लू भी हो जाओगे तो भी अपनी काकजाति को ही अधिक.मानोगे )। 'मन्यसे' इत्यस्य स्थाने 'मंस्यसे-इत्येव वै गौडा. पठन्ति । आख्यानक-कथा । पर्जन्य-मेघम् । गिरि =पर्वतम् । दुरतिक्रमा दुस्त्यजा ॥ १९८ ॥ लूकीयम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

} मत्स्यपरिवर्तनसञ्जनितश्वेतफेनशबलतरङ्गाया गङ्गायास्तटे जप- नियमतपःस्वाध्यायोपवासयोगक्रियानुष्ठानपरायणैः, परिपूतप- रिमितजलजिघृक्षुभिः,कन्दमूलफलशैवालाभ्यवहारकर्थितशरी- रैवल्कलकृतकौपीनमात्रप्रच्छादनैस्तपस्विभिराकीर्णमाश्रमपदम्। तत्र याज्ञवल्क्यो नाम कुलपतिरासीत् । तस्य जाहव्यां स्नात्वो- पस्प्रष्टुमारब्धस्य करतले श्येनमुखात्परिभ्रष्टा सूषिका पतिता। तां दृष्ट्वा न्यग्रोधपत्रेऽवस्थाप्य पुनः स्नात्वोपस्पृश्य च प्रायश्चि- त्तादिक्रियां कृत्वा च मूषिकां तां स्वतपोबलेन कन्यकां कृत्वा समादाय स्वाश्रममानिनाय। अनपत्यां च जायामाह-'भद्रे! गृह्यतामियं तव दुहितोत्पन्ना प्रयत्नेन संवर्धनीया'-इति । तत- स्तया संवर्धिता लालिता पालिताच यावद् द्वादशवर्षा सञ्जज्ञे। अथ विवाहयोग्यां तां दृष्ट्वा भर्तारमेवं जायोवाच-'भो भर्तः। किमिदं नावबुध्यसे यथाऽस्याः स्वदुहितुर्विवाहसमयातिक्रमो भवति ?' | असावाह-'साधूक्तम् । उक्तञ्च- विषमाः कठिना, उच्चावचाश्च या शिला , विषमशिला . ताला तटे स्खलितं घटितं यदम्बु जलं, तेन यो निर्घोष =निःस्वन , तस्य श्रवणेन संत्रता ये मत्स्या =मीना , तेषा परिवर्तनं परिलुण्ठनं, ('लोटपोट होना' 'भागना') तेन सजनितो यः श्वेत फेन =अधिकफा, तेन शबलाश्चित्रितास्तरजा यस्या- सा ता तथाभूताम् । जप मन्त्रजप । नियम =प्रतम् । तप.-तपश्चरणम् । त्वा- ध्याय. वेदाद्यध्ययनम् । उपवास = भोजनवर्जनम् । यागक्रिया यज्ञाग्निहोत्रा- दिकर्म । तेषाम् अनुष्ठान = सेवनं, तत्परायणे प्रसक्तै । परिपूतं परिमितं च यञ्जलं, तजिघृक्षुमि तदेव ग्रहीतुमिच्छुभिः कैश्चित् केवलजलपानप्रसक्तैरित्यर्थः। कैश्चिच कन्दमूलफल शैवालाभ्यवहारेण-कन्दादिमात्रभक्षणेन कदर्थितं-क्लोशितं शरीरं यैस्तथाभूतै । वल्कलेन-भूर्जत्वगादिना कृतं-कौपीनमात्रस्य-गुह्याजमात्र- स्य-प्रच्छादनं-पिधानं यैस्तैस्तथाभूतै । तपस्विभि -तापसैः।आकीर्ण-व्याप्तम्। आश्रमपदम् आश्रमस्थानम् । कुलपतिः = आचार्य:-दशसहस्रच्छात्रसङ्घपरि वृतः । जाह्नवी गङ्गा । उपस्प्रष्टुम् आचमनं कर्तुम् । श्येनमुखात् = पत्रिमुखात् । (बाज के मुख से )। उपस्पृश्य = आचम्य । जायां भार्याम् । दुहिता-पुत्री। a २९२

• पञ्चतन्त्रम् *.

[ ३ काको- स्त्रियः पूर्व सुरैर्भुक्ताः सोमगन्धर्ववह्निभिः । भुञ्जते मानुपाः पश्चात्तस्माद्दोषो न विद्यते ॥ १९९॥ सोमस्तासांददौ शौचंगन्धर्वाः शिक्षितां गिरम् । पावकः सर्वमेध्यत्वं तस्मानिष्कल्मषाः स्त्रियः ॥ २० ॥ असम्प्राप्तरजा गौरी, प्राप्त रजसि रोहिणी। अव्यञ्जना भवेत्कन्या, कुचहीना च नग्निका ॥ २०१ ।। व्यञ्जनैस्तु समुत्पन्नैः सोमो भुङ्क्ते हि कन्यकाम् । पयोधराभ्यां गन्धर्वा रजस्यग्निः प्रतिष्ठितः ॥ २०२॥ तस्माद्विवाहयेत्कन्यां यावन्नर्तुमती भवेत् । विवाहश्चाऽष्टवर्षायाः कन्यायास्तु प्रशस्यते ।। २०३ ।। व्यञ्जनं हन्ति वै पूर्व, परं चैव पयोधरौ। रतिरिष्टांस्तथा लोकान्हन्याच पितरं रजः ।। २०४ ॥ ऋतुमत्यां तु तिष्ठन्त्यां स्वेच्छादानं विधीयते । तस्मादुद्वाहयेन्नम्नां मनुः स्वायम्भुवोऽब्रवीत् ।। २०५ ।। पितृवेश्मनि या कन्या रजः पश्यत्यसंस्कृता। सजने-जाता । अतिक्रमः उल्लङ्घनम् । असौ = याज्ञवल्क्यः। साधु = शोभनम् । ( ठीक कहा ) । स्त्रियः कन्याः। सुरै =सोमगन्धर्ववह्निभिर्देवै । भुञ्जते सेवते । दोषः= स्त्रीषु पापम् ॥ १९९ ॥ तासां-स्त्रीभ्यः । शौचं = शुद्धि । शिक्षिता = मनोहरां, निपुणाञ्च । सर्वमेध्यत्वं सर्वाङ्गेषु पवित्रताम्। कल्मषं-पापम् ॥२०॥ व्यञ्जनैः = स्तनकेशादिभिरुपलक्षिताम् । व्यञ्जनं लाञ्छनश्मश्रुतेमनावयवेष्वपी'- ति मेदिनी । सोमः चन्द्रदेवः। रजसि-पुष्पे । ऋतुमती-स्त्रीधर्मिणी । व्यञ्जनं- लोम । पूर्व = कृतं पुण्यं । पितुरिति शेषः। परं करिष्यमाणं सुकृतम् , परलोकं वा । पयोधरी-अविवाहिताया. पितृगृहे वर्तमानायाः कन्याया उत्पद्यमानी स्तनौ । रतिः-मैथुनेच्छा, पुरुषाभिलाषश्च । परपुरुपसम्पर्को वा । इष्टान् स्वर्गा- दिकान् । रज.-- आर्त्तवं । हन्यात् अधः पातयेत् ॥ २०४ ॥ ऋतुमत्यां-कन्याया'मिति शेषः । स्वेच्छादानं यस्मै कस्मै चन वराय यथालाभं दानम् । नग्ना=अनागतार्त्तवा, कुचहीना वा । स्वायम्भुवः= स्वयम्भूपुत्रः॥ २०५।। . -लूकीयम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

२९३ अविवाह्या तु सा कन्या जघन्या वृपलीमता ।। २०६॥ श्रेष्ठेभ्यः सहशेभ्यश्च जघन्येभ्यो रजस्वला । पित्रा देया विनिश्चित्य यतो दोपो न विद्यते ।। २०७॥ अतोऽहमेनां सदृशाय प्रयच्छामि, नान्यस्मै । उक्तञ्च- ययोरेव समं वित्तं ययोरेव समं कुलम् । तयोविवाहः सख्यञ्च न तु पुष्टविपुष्टयोः ।। २०८ ।। तथा च-कुलश्च शीलञ्च सनाथता च विद्यां च वित्तञ्च वपुर्वयश्च। एतान्गुणान्सप्तविचिन्त्य देया कन्या बुधै , शेषमचिन्तनीयम् २०९ तद्यद्यस्या रोचते तदा भगवन्तमादित्यमाय तस्मै प्रय- च्छामि । सा प्राह-'इह को दोप: १ क्रियतामेतत् ।' अथ मुनिना रविराहूतः । वेदमन्त्रामन्त्रणप्रभावात्तत्क्षणादेवाभ्युपगम्यादित्यः प्रोवाच-भगवन् ! किमहमाहूतः ? । सोऽब्रवीत्-'एषा मदीया कन्यका तिष्ठति-यद्येषा त्वां वृणोति त द्वहस्थ'- इति । एवमुक्त्वा स्वदुहितरमुवाच-'पुत्रि ! किन्तव रोचते एष भग- वाँस्त्रैलोक्यदीपको भानुः ?' । पुत्रिकाऽब्रवीत्-'तात ! अतिदह- नात्मकोऽयं, नाहमेनमभिलषामि ।-तदस्मादन्यः प्रकृष्टतरः कश्चि- दाहयताम् ।' अथ तस्यास्तद्वचनं श्रुत्वा मुनिर्भास्करमुवाच- 'भगवन् । त्वत्तोऽप्यधिकोऽस्ति कश्चित् ? । पितृवेश्मनि = पितृगृहे । असस्कृता = अविवाहिता। अविवाह्या विवाहा- ऽयोग्या । जघन्या = निन्दिता । 'वृषली ति सञ्ज्ञा ॥ २०६ ॥ श्रेष्ठसमानाऽ. धमेभ्यो यथालाभमृतुमती-कन्या देया, नात्र विचार कार्यः ॥ २०७ ॥ एनां= कन्याम् । पुष्टविपुष्टयो - हीनबलाधिकवलयो ॥२०८॥ शील= विनयादिकम् । सनाथता = स्थिर आश्रयः । वपु = शरीरं । वय = अवस्था । शेपम्-इतोऽ. धिकंभावि शुभाशुभम् । भचिन्तनीयमिति । दैवायत्तत्वात्तस्येति भाव ॥२०९॥ अस्या = कन्यायाः। रोचते-प्रतिभाति । वेदमन्त्रैर्यदामन्त्रणम् = आह्वानं । तत्प्रभावात् = तत्सामर्थ्यात् । कि-किमर्थम् ? । वृणोति-स्वीकरोति । उद्वहस्व- विवाहं कुरु । 'भगवान् सकलज्ञानशक्तिनिधि. । त्रैलोक्यस्य दीपक = प्रकाशक । अतिदहनात्मकः-अत्यन्त दाहक.-उष्णतर । प्रकृष्टतर = श्रेष्ठ । S २९४ .

• पञ्चतन्त्रम् *

[३ काको- . - भास्करः प्राह-'अस्ति मत्तोऽप्यधिको मेघो येनाच्छादितोऽ- हसदृश्यो भवामि ।' अथ मुनिना मेघमप्याहूय कन्याभिहिता- 'पुत्रिके ! किमस्मै त्वां प्रयच्छामि ?।' सा प्राह-कृष्णवर्णोऽयं जडात्मा च । तस्मादन्यस्य प्रधानस्य कस्यचिन्मां प्रयच्छ ।' अथ मुनिना मेघोऽपि पृष्टः-'भो मेघ ! त्वत्तोऽप्यधिकोऽस्ति कश्चित? । मेधेनोक्तं,-'मत्तोऽपि अधिकोऽस्ति वायुः। [यतो वायु. नाऽऽहतोऽहं सहस्रधा यामि ।' तच्छ्रुत्वा मुनिना वायुराहूतः,- आह च-पुत्रिके ! किमेष वायुस्ते विवाहायोत्तम प्रतिभाति ?। साऽब्रवीत्-'तात ! अतिचपलोऽयं, तदस्मादप्यधिकः कश्चि- दानीयताम् ।' सुनिराह-वायो ! त्वत्तोऽप्यधिकोऽस्ति कश्चित् ?' । पवने- नोक्तम्-मत्तोऽप्यधिकोऽस्ति पर्वतः, तेन. संस्तस्य वलवानप्यह ध्रिये। अथ सुनिः पर्वतमाहूय कन्यामुवाच-पुत्रिके ! कि त्वामस्मै प्रयच्छामि ?' | साप्राह-'तात ! कठिनात्मकोऽयं स्तब्धश्च, तद न्यस्मै देहि माम् ।' मुनिना पर्वतः पृष्टः-'भोः पर्वतराज ! त्वत्तों ऽप्यधिकोऽस्ति कश्चित् ?' | गिरिणोक्तम्-'मत्तोऽप्यधिकाः सन्ति मूषिका ये मच्छरोरं बलाद्विदारयन्ति ।' ततो मुनिर्मूषिकमाय -तस्या अदर्शयत्-आह च-'पुत्रिके त्वामस्मै प्रयच्छामि?' किमेप प्रतिभाति ते मूपिकराजः ?' । साऽपि तं दृष्टा 'स्वजातीय एष' इति-मन्यमाना पुलकोद्धषितशरीरा उवाच-तात ! मां मूषिकां कृत्वाऽस्मै प्रयच्छ-येन स्वजातिविहितं गृहिणीधर्ममनुतिष्ठामि।' अदृश्य:- निलीन. । अस्मै = मेघाय । 'प्रयच्छामि'--किमिति प्रश्न । जडात्मा-जलवहुल , मूर्खश्च । डलयोरैक्यात्-जडात्मा जलात्मा। प्रधान- स्य श्रेष्ठस्य । सहस्रधा यामि विच्छिन्नो भवामि । प्रतिभाति रोचते । संस्तभ्य- गृहीत्वा, (जवरदस्ती पकड़ कर)। ध्रिये अवगृह्ये। (रोक लिया जाता हूँ) । कठिनात्मका शिलाशकलकर्कश । स्तब्धः अविनीतः। विदारयन्ति खण्ड- यन्ति । प्रतिभाति रोचते । पुलकोद्भुषितशरीरा=रोमाञ्चितदेहा । प्रयच्छ देहि । २९५ - - लूकीयम् ] * अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् * ततः सोऽपि स्वतपोवलेन तां मूपिकां कृत्वा तस्मै प्रादात् । अतोऽहं ब्रवीमि- 'सूर्य भर्तारमुत्सृज्य' इति । " . अथ रक्ताक्षवचनमनादृत्य तैः स्ववंशविनाशाय स स्वदुर्ग- मुपनीतः। नीयमानश्चान्तीनमवहस्य स्थिरजीवी व्यचिन्तयत्- 'हन्यता मिति येनोक्तं स्वामिनो हितवादिना । स एवैकोऽत्र सर्वेपां नीतिशास्त्रार्थतत्त्ववित् ॥ २१०॥ तद्यदि तस्य -वचनमकरिष्यन्ते ततो न स्वल्पोऽप्यनों उभविष्यदेतेषाम्। अथ दुर्गद्वारं प्राप्याऽरिमर्दनोऽब्रवीत्-'भो भोः ! हितैषिणो- ऽस्य स्थिरजीविनो यथासमीहितं स्थानं प्रयच्छत ।' तञ्च श्रुत्वा स्थिरजीवी व्यचिन्तयत्-मया तावदेतेषां वधोपायश्चिन्तनीयः, स मया मध्यस्थेन न साध्यते, यतो मदीयमिड़ितादिकं विचार- यन्तस्तेऽपि सावधाना भविष्यन्ति । तद्दर्गद्वारमधिश्रितोऽभिप्रेतं साधयामि।' इति निश्चित्य उलूकपतिमाह-देव युक्तमिदं यत्स्वा- मिना प्रोक्तं, परमहमपि नीतिज्ञस्तेऽहितश्च, यद्यप्यनुरक्तः शुचि. स्तथापि दुर्गमध्य आवासो नाह.। तदहमत्रैव दुर्गद्वारस्थः प्रत्यहं भवत्पादपद्मरजःपवित्रीकृततनु सेवां करिष्यामि । 'तथा' इति प्रतिपन्ने प्रतिदिनमुलूकपतिसेवकास्ते प्रकाममाहारं कृत्वोलूक- राजादेशात्प्रकृष्टमांसाहारं स्थिरजीविने प्रयच्छन्ति । अथ कति. स्वजातिविहितं मूषकानुकूलं । गृहिणीधर्म-पत्नीवर्मम् । अन्तीनं-सुगुप्त ('मन ही मन', । हन्यतामिति-स्थिरजीव्ययं हन्यतामिति । येन-रक्ताक्षेण मन्त्रिणा । अत्र-शत्रुमन्त्रिषु ॥ २१० ॥ तस्य-रक्ताक्षस्य । एते-उलूका । अनर्थ -विपत्तिरूप । हितैषिण =अस्म- प्रियचिन्तकस्य ।' यथासमीहित- यथाभिलषितम् । मध्यस्थेन-उलूकदुर्गमध्य- स्थितेन । अभिप्रेतम् अभीष्टम् । अहित =शत्रुजातीय.। अनुरक्त =प्रिय । शुचि द्वेषशून्य , परीक्षितश्च । आवास निवास । अर्ह -योग्य । भवतो ये पादपद्म तयोर्यद्रज' रेणु , तेन पवित्रीकृतस्तनुर्देहो यस्यासौ तथाभूत । प्रतिपन्ने =स्वीकृते । उलूकपतिसेवका.-उलूकराजानुचरा । प्रकामं यथेच्छम् । प्रकृष्टं 7 २९६ 1

• पञ्चतन्त्रम् *

[ ३ काको- पयैरेवाहोभिर्मयूर इव स बलवान्संवृत्तः । अथ रक्ताक्षः स्थिरजीविनं पोष्यमाणं दृष्ट्वा सविस्मयो मन्त्रिजनं राजानञ्च प्रत्याह-'अहो ! मूर्योऽयं मन्त्रिजनो भवाश्चेत्येवमहमवगच्छामि । उक्तञ्च- पूर्वन्तावदहं मूर्यो, द्वितीयः पाशबन्धकः । ततो राजा च मन्त्री च, सर्व वै मूर्खमण्डलम् ॥ २११ ॥ ते प्राहु:-कथमेतत् ? । रक्ताक्षः कथयति- १३. स्वर्णपुरीषपक्षि-राज-मन्त्रिकथा अस्ति कस्मिंश्चित्पर्वतैकदेशे महान्वृक्षः। तत्र च सिन्धुक नामा कोऽपि पक्षी प्रतिवसति स्म । तस्य पुरीषे सुवर्णमुत्पद्यते। अथ कदाचित्तमुद्दिश्य व्याधः कोऽपि समाययौ। स च पक्षी तदग्रत एव पुरीषमुत्ससर्ज । अथ पातसमकालमेव तत्सुवर्णीभूतं दृष्ट्वा व्याधो विस्मयमगमत्-'अहो! मम शिशुकालादारभ्य शकु- निबन्धव्यसनिनोऽशीतिवर्षाणि समभूवन्-न च कदाचिदपि पक्षि- पुरीषे सुवर्ण दृष्टम् । इति विचिन्त्य तत्र वृक्षे पाशं बबन्ध । अथासावपि पक्षी मूर्खस्तत्रैव विश्वस्तचित्तो यथापूर्वमुप. विष्टः तत्कालमेव पाशेन बद्धः। व्याधस्तु तं पाशादुन्मुच्य पञ्ज- रके संस्थाप्य निजाऽऽवासं नीतवान् । अथ चिन्तयामास-किम- नेन साऽपायेन पक्षिणाहं करिष्यामि ?-यदि कदाचित्कोऽप्यमुमी- दृशं ज्ञात्वा राज्ञे निवेदयिष्यति,-तन्नूनं प्राणसंशयो मे भवेदतः स्वयमेव पक्षिण राज्ञे निवेदयामि।' इति विचार्य तथैवाऽ- नुष्ठितवान् । प्रभूतं । संवृत्त. जातः । पोष्यमाणमासदानादिना रक्ष्यमाणम्। भवान् राजा। अवगच्छामि निश्चिनोमि, जानामि । पाशबन्धक लुब्धकः ॥ २११ ॥ पुरीषे= विष्टायाम् । तमुद्दिश्य-तद्वन्धनाभिप्रायेण । तदग्रतः= व्याधाग्रतः । शकुनिबन्ध एव व्यसनं तदस्त्यस्य तथा भूतस्य । असौ-सिन्धुकः । तत्रैव-तस्मिन्नेव वृक्षे । सापायेन=विपत्तिबहुलेन । ईदृशं सुवर्णपुरीषम् । तथैवानुष्टितवान् राज्ञे निवेदित- 1 लूकीयम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

२९.७ -- अथ राजाऽपि तं पक्षिणं दृष्ट्वा विकसितनयनवदनकमल: परां तुष्टिमुपागतः । प्राह चैवं-'हंहो रक्षापुरुपाः! एनं पक्षिणं यत्नेन रक्षत, अशनपानादिकं चास्य यथेच्छ प्रयच्छत ।' अथ मन्त्रिणाऽभिहितम् 'किमनेनाऽश्रद्धेयव्याधवचनप्रत्ययमात्रपरि- गृहीतेन अण्डजेन ? । किं कदाचित्पक्षिपुरीषे सुवर्ण सम्भवति ? । तन्मुच्यतां पञ्जरवन्धनादयं पक्षी । इति मन्त्रिवचनाद्राज्ञा मोचि- तोऽसौ पक्ष्युन्नतद्वारतोरणे समुपविश्य सुवर्णमयी विष्ठां वि. धाय-'पूर्व तावदह मूर्खः'-इति श्लोकं पठित्वा यथासुखमा- काशमार्गेण प्रायात् । अतोऽहं ब्रवीमि-'पूर्वतावदहं मूर्खः इति। अथ ते पुनरपि प्रतिकूलदैवतया हितमपि रक्ताक्षवचनम- नादृत्य भूयस्तं प्रभूतमांसादिविविधाहारेण पोपयामासुः । अथ रक्ताक्षः स्ववर्गमाहूय रहः प्रोवाच- अहो ! एतावदेवा- ऽस्मद्भपतेः कुशलं दुर्गश्च । तदुपदिष्टं मया यत्कुलक्रमागतः सचिवोऽभिधत्ते। तद्वयमन्यत्पर्वतदुर्ग सम्प्रति समाश्रयामः । उक्तञ्च यतः,- अनागतं यः कुरुते स शोभते स शोच्यते यो न करोत्यनागतम् । वनेऽत्र संस्थस्य समागता जरा बिलस्य वाणी न कदापि मे श्रुता ।२१२। वान् । विकसित नयनवदनमेव कमलं यस्यासौ. तथाभूत =प्रसन्नमुखः । तुष्टि= प्रसन्नताम् । हहो अहो । रक्षापुरुषा रक्षका. (सिपाहीलोगो । )। अश्रद्धेयं विश्वासानह, यद्वयाधस्य = शाकुनिकस्य, वचनं, तत्र य प्रत्ययो-विश्वास , तन्मा- त्रेण य. परिगृहीत.-स्थापितः, अण्डज पक्षी। उन्नतद्वारतोरणे-उन्नत-गृह- द्वारवहिर्भूतद्वारप्रदेशे । यथासुखं = यथेच्छम् । ते-उलूकाः । प्रतिकूलदैवतया दुरदृष्टवशीभूततया। त=स्थिरजीविनम् । रह = एकान्ते । एतावत् = एतावत्पर्यन्तमेव । राज्ञो दुर्गस्य च नाग्रे कुशलं भवि- ध्यतीत्यर्थ.। मया तदुपदिष्टं यद्धितैपिणा कुलीनेन मन्त्रिणोपदेष्टव्यम्। परन्तु राजा तन्न मन्यते इति शेष सम्प्रति इदानीम् । अनागत-सुविचारितम् । अनागतमेव- 2 - , १ बिलेऽन्न जातस्ये ति, 'वने वसन्मन जरामुपागत' इति च पाठा० । २९८ पञ्चतन्त्रम् * . [३ काको ते प्रोचुः-'कथमेतत् ? । रक्ताक्षः कथयति- १४ सिंह-जम्बुक-गुहाकथा कस्मिश्चिद्वनोद्देशे खरनखरो नाम सिंहः प्रतिवसति स्म । स कदाचिदितश्चेतश्च परिभ्रमन्क्षुत्क्षामकण्ठो न किञ्चिदपि सत्त्व- माससाद । ततश्चास्तमनसमये महती गिरिगुहामासाद्य प्रवि-- टश्चिन्तयामास-'नूनमेतस्यां गुहायां रात्रौ केनापि सत्वेनाग. न्तव्यं-तन्निभृतो भूत्वा तिष्ठामि ।' एतस्मिन्नन्तरे तत्स्वामी दधि-- पुच्छो नाम शृगालः समायातः। स च यावत्पश्यति,-ताव- सिहपदपद्धतिर्गुहायां प्रविष्टा, न च निष्क्रमणं गता। ततश्चाऽचिन्तयत्-'अहो ! विनष्टोऽस्मि । नूनमस्यामन्त- गतेन सिंहेन भाव्यम । तत्कि करोमि ? कथं ज्ञास्यामि ?'1 एवं विचिन्त्य द्वारस्थः फूत्कर्तुमारब्धः-'अहो बिल!-इत्युक्त्वा तूष्णीं भूय भूयोऽपि तथैव प्रत्यभाषत-'भोः ! किं न स्मरसि । यन्मया त्वया सह समयः कृतोऽस्ति-यन्मया वाह्यात्समागतेन त्वं वक्तव्यः, त्वया चाहमाकारणीयः' इति । तद्यदि मां नाह्वयसि ततोऽह द्वितीयं विलं यास्यामि ।' अथ तच्छ्रुत्वा सिंहश्चिन्तितवान्-'नून- मेषा गुहाऽस्यः समागतस्य - सदा समाह्वानः करोति, परमद्यः मद्भयान्न किञ्चिद्रूते । अथवा साध्विमुच्यते- भयसन्त्रस्तमनसां हस्तपादादिकाः क्रियाः । प्रवर्तन्ते न वाणी च वेपथुश्चाधिको भवेत् ।। २१३ ।। कार्य पूर्वमेव विचार्य य करोति स शोभते, यथा-शृगालः । यश्चाऽविचार्य कार्य करोति स शोच्यते, यथा-सिह । यद्वा-अनागतम् अप्रवेशम् । क्षुत्क्षामकण्ठः=बुभुक्षा- कुलित. । सत्त्वं = जन्तुम् । आँससाद =प्राप । नूनम् = अवश्यम् । तत्स्वामी गुहानिवासी । सिहपदपद्धति. = सिहपदचिह्नपक्ति '। 'अस्या = गुहायाम् । फूत्कर्तु = सकोलाहलं गदितुम् । ( चिल्लाने लगा) । समयः = सङ्केत । न वाणी । न च वाणी सम्प्रवर्तते । वेपथु =कम्प. ॥ २१३ ॥ - -1 । १ कर्तरि क्त. । आरब्धवानित्यर्थ । लूकीयम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

२९९ । 'तदहमस्याह्वानं करोमि येन तदनुसारेण प्रविष्टोऽयं मे भो ज्यतां यास्यति ।' एवं सम्प्रधार्य सिहस्तस्याऽऽतानमकरोत् । अथ सिहशब्देन सा गुहा प्रतिरवसम्पूर्णाऽन्यानपि दूर- स्थानरण्यजीवांस्त्रासयामास । शृगालोऽपि पलायमान इमं श्लोकमपठत्- अनागतं यः कुरुते स शोभते स शोच्यते यो न करोत्यनागतम् । वनेऽत्र संस्थस्य समागता जरा बिलस्य वाणी न कदापि मे श्रुता'।।२१४|| तदेवं मत्वा,युष्माभिर्मया सह गन्तव्यम्'-इति । एवमभि- घाय आत्मानुयायिपरिवारानुगतो दूरदेशान्तरं रक्ताक्षोजगाम। lay अथ रक्ताक्षे गते स्थैिरजीव्यतिहृष्टमना व्यचिन्तयत्-'अहो! कल्याणमस्माकमुपस्थितं यद्रक्ताक्षो गतः, यतः स दीर्घदर्शी,- एते च मूढमनसः, ततो मम (पते ) सुखधात्याः सञ्जाताः । उक्तञ्च यतः- न दीर्घदर्शिनो यस्य मन्त्रिण स्युर्महीपते । क्रमायाता ध्रुवं तस्य न चिरात्स्यात्परिक्षयः ।। २१५ ।। अथवा साध्विमुच्यते- मन्त्रिरूपा हि रिपवः सम्भाव्यन्ते विचक्षणैः । ये संन्तं नयमुत्सृज्य सेवन्ते प्रतिलोमत.' ॥२१६ ॥ पवं विचिन्त्य स्वकुलाये एकैकां वनकाष्ठिका गुहादीपनार्थ तदनुसारेण आह्वानानुसारेण । प्रतिरवसम्पूर्णा-प्रतिध्वनिपरिपूरिता । आत्मनो ये अनुयायिनस्तैस्तत्परिवारैश्च अनुगत =सहित । सुखघात्या =सुखेन वध्या। दीर्घदर्शिनः दूरदर्शिन । क्रमायाता वंशपरम्परागता । न चिरात् शीघ्रमेव । परिक्षय =नाश ॥ २१५॥ सन्त सरलं, प्रसिद्धञ्च । नयं-मन्त्र, नीतिञ्च । प्रतिलोमत =वैपरीत्येन ॥ २१६ ॥ स्वकुलाये स्वनीडे। वनकाष्टिका= १ 'सुमनत य. कुरुते स शोभते, न शोभते यो न करोति सङ्गत'मिति गौडा पठन्ति । ‘स शोच्यते' इति वा पठितु शक्यम् । २. चिरजीवीति पाठा.। ३ 'ये हित वाक्यमुत्सृज्य विपरीतोपसेविन.' इति, 'विपरीतोपदर्शिन' इति च पा० । 1

• पञ्चतन्त्रम्

[ ३ काको- 7 दिने दिने प्रक्षिपति । न च ते मूर्खा उलूका विजानन्ति,यदेष स्वकुलायमस्मदाहाय वृद्धिं नयति । अथवा साध्विदमुच्यते- अमित्रं कुरुते मित्रं, मित्रं द्वेष्टि हिनस्ति च । शुभं वेत्त्यशुभं, पापं भद्रं, दैवहतो नरः ।। २१७ ।। अथ कुलायन्याजेन दुर्गद्वारे कृते काष्ठनिचये, सजाते सूर्यो- दयेऽन्धतां प्राप्तेषूलूकेषु सत्सु स्थिरजीवी शीध्र गत्वा मेघवर्ण- माह-स्वामिन् ! दाहसाध्या कृता रिपुगुहा, तत्सपरिवारः समें -त्यैकैको वनकाष्ठिका ज्वलन्ती गृहीत्वा गुहाद्वारेऽस्मत्कुलाये प्रक्षिप, येन सर्वे शत्रवः कुम्भीपाकनरकप्रायेण दुःखेन नियन्ते । तच्छ्रुत्वा प्रहृष्टो मेघवर्ण आह-'तात ! कथयाऽऽत्मवृत्तान्तम् ? चिरादद्य दृष्टोऽसि।' स आह-'वत्स! नायं कथनस्य कालः, यतः-कदाचित्तस्य रिपोः कश्चित्प्रणिधिर्ममहागमनं निवेदयि- • प्यति, तज्ज्ञानादन्धोऽन्यत्रापसरणं करिष्यति। तत्त्वर्यतां! -स्वर्यताम् ! उक्तञ्च- शीघ्रकृत्येपु कार्येपु विलम्बयति यो नरः। तत्कृत्यं देवतास्तस्य कोपाद्विनन्त्यसंशयम् ।। २१८ ।। तथाच- यस्य यस्य हि कार्यस्य फलितस्य विशेपतः। क्षिप्रमक्रियमाणस्य कालः पिबति तद्रसम् ।। २१९ ।। वनकाष्ठं ( 'वनकठा' 'लकड़ी' )। एषः काकः । अमित्रंशत्रु, शुभम्-अशुभ- मिति मित्रमिति वेत्ति । पापं दुष्टं, भद्रं शोभनमिति वेत्ति। दैवहतः दुर्भाग्य- पीडित ॥ २१७ ॥ कुलायव्याजेन स्वनीडच्छलेन । काष्टनिचये काष्टराशौ। समेत्य-मिलित्वा । कुम्भीपाकनरकयन्त्रणासमेन । तात हे पितृव्य ! । अन्धः- अन्धीभूतोऽपि । शीघ्रकृत्येषु-शीघ्रं करणीयेषु ॥ २९८ ॥ फलितस्य-फलावस्था- मागतस्य । क्षिप्र-त्वरितम् । रसम्सारम् । अत्र यस्य तस्येति पाठा-. न्तरम् ॥ २१९॥ १ 'मित्राणि तस्य नश्यन्ति अमित्रं नष्टमेव चेति पा०। लूकीयम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

.. तहहायामायातस्य ते हतशत्रोः सर्वे सविस्तरं निर्व्याकुल- तया कथयिष्यामि।' अथासौ तद्वचनमाकर्ण्य सपरिजन एकैका ज्वलन्तीवनकाष्ठिकांचञ्च्वग्रेण गृहीत्वा तद्गुहाद्वारं प्राप्य स्थिर- जीविकुलाये प्राक्षिपत् । ततः सर्वे ते दिवान्धा रक्ताक्षवाक्यानि स्मरन्तो द्वारस्याऽऽवृतत्वादनिःसरन्तो गुहामध्ये कुम्भी- पाकन्यायमापन्ना ,मृताश्च । एवं शत्रून्निःशेषतां नीत्वा भूयोऽपि मेघवर्णस्तदेव न्यग्रोधपादपदुर्ग जगाम । ततः सिंहासनस्थो भूत्वा सभामध्ये प्रमुदितमनाः स्थिरजीविनमपृच्छत्-'तात ! कथं त्वया शत्रुमध्ये गतेनैतावत्पर्यन्तं कालो नीतः १ तदत्र कौतुकमस्माके वर्तते, तत्कथ्यताम् । यतः- वरमग्नौ प्रदीप्ते तु प्रपातः पुण्यकर्मणाम् (१) । न चाऽरिजनसंसर्गो मुहूर्तमपि सेवित ॥२२० । तदाकर्ण्य स्थिरजीव्याह-'भद्र ! आगामिफलवाञ्छया कष्टमपि सेवको न जानाति । उक्तञ्च यतः- उपनतभयैर्यो यो मार्गो हितार्थकरो भवे- त्स स निपुणया बुद्धया सेव्यो महान्कृपणोऽपि वा। करिकरनिभौ ज्याघाताकौ महाऽस्त्रविशारदौ रेचितवलयैः स्त्रीवद्वद्धौ करौ हि किरीटिना ॥ २२१ ॥ हतशत्रोः नाशितरिपो । निर्व्याकुलतया निश्चिन्तो भूत्वा । रक्ताक्षवाक्यानि% स्वमन्त्रिवाक्यानि । आवृतत्वात=पिहितत्वात् । कुम्भीपाकन्यायं-पुटपाकन्यायम्। आपन्ना =प्राप्ताः । नि.शेपता-निर्मलताम् । कौतुकम् आश्चर्यम् । प्रपात %D पतनम् । पुण्यकर्मणा=महात्मनाम् । (१)। न च नैव वरम्, न मनागपि श्रेष्ठम् ॥ २२०॥ 'भागामिनः-फलस्य वाग्छया इच्छया। सेवक =मृत्यः । उपनतं-प्राप्त भयं यान्-ते-उपनतभयाः, तै =विपत्तिजालपतितै। हितार्थकरः स्वहितार्थसाधक निपुणया विवेकशालिन्या। महान् श्रेष्ठ । कृपणः निकृष्ट । करिकरनिभौ= १. 'वलयरणिती स्त्रीव हूँ कृतौ न किरोटिना-इति पाठान्तर, तत्र-न कृताविति काकुः । कृतावेवेत्यर्थ.। ३०२

• पञ्चतन्त्रम् *

[३ काको- शक्तेनापि सदा जनेन विदुषा कालान्तरापेक्षिणा वस्तव्यं खलु वक्रवाक्यविपमे क्षुद्रेऽपि पापे जने । दीव्यग्रकरेण धूममलिनेनाऽऽयासयुक्तेन च भीमेनाऽतिबलेन मत्स्यभवने कि नोषितं सूदवत् ? ।।२२२॥ यद्वा तद्वा विषमपतितः साधु वा गर्हितं वा कालापेक्षी पिहितनयनो बुद्धिमान्कर्म कुर्यात् । किं गाण्डीवस्फुरदुरुगुणास्फालकक्रूरपाणि- सील्लीलानटनविलसन्मेखली सव्यसाची ! ॥२२३।। सिद्धिं प्रार्थयता जनेन विदुपा तेजो निगृह्य स्वकं सत्त्वोत्साहवताऽपि दैवविधिषु स्थैर्य प्रकार्य क्रमात् । देवेन्द्रद्रविणेश्वराऽन्तकसमैरप्यन्वितो भ्रातृभिः किं क्लिष्टः सुचिरं त्रिदण्डमवहच्छीमान्न धर्मात्मजः १।२२४।। हस्तिशुण्डादण्डसदृशौ । ज्याघाताको-शिजिनीसमाघातकिणापितौ। महात्र- विशारदौ-दिव्यास्त्रनिपुणौ । किरीटिना अर्जुनेन ॥ २२१ ॥ शक्तेन-समर्थन । विदुषा पण्डितेन । 'नरेन्द्रविदुषेति पाठः क्वचित् । कालान्तरापेक्षिणा=समयमपेक्षमाणेन । वक्रवाक्यविषमे क्रूरवक्रवाक्यकठिने । लिखिते 'वाक्यवति पाठः क्वचित् । क्षुद्रे-नीचे। पापे-खले । दींव्यग्रकरण: खजाकालनहस्तेन । -( दर्वी 'करछुल' 'चमची')। आयासयुक्तेन परिश्रम खिन्नेन । मत्स्यभवने मत्स्यराजस्य विराटस्य भवने । सूदः पाचकः ॥२२२॥ यद्वा तद्वा यत्किञ्चिदपि। विषमपतित. विपत्तिमग्नः सन् । कालापेक्षी शुभसमयं प्रतीक्षमाणः । पिहितनयनः विचारं त्यक्त्वाऽक्षिणी निमीत्य । (ऑख बन्द करके किसी तरह से ) । 'हृदयनिहित'मिति मुद्रितः पाठः । गाण्डीवेति । गाण्डीवस्य यः स्फुरन् उरु =महान्, गुण. मौर्वी, तस्यास्फा- लनेन-आकर्षणेन घर्षणेन च क्रूर.-कठिनः, पाणिर्यस्यासौ तथाभूतः । लीलया यन्नटन-नृत्यं, तेन विलसन्ती मेखला काञ्ची यस्यासौ तथाभूतः । सव्यसाची= अर्जुनः। विराटनगरेऽर्जुनो बृहन्नटारूपेण नृत्यं चकारेति महाभारते ॥२२३॥ तेजः वीर्य । निगृह्य-पिधाय । सत्त्वं धैर्य । दैवविधिषु-दैवादापन्नेषु कर्मसु । ४ १ 'वाक्यवज्र' पा०।२. 'स्थेय समीक्ष्य क्रममिति पा०। लूकीयम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

३०३ 7 रूपाभिजनसम्पन्नौ कुन्तीपुत्रौ बलान्वितौ । गोकर्मरक्षाव्यापारे विराटप्रेष्यतां गतौ ॥२२५।। रूपेणाऽप्रतिमेन यौवनगुणैः श्रेष्ठे कुले जन्मना कान्त्या श्रीरिव याऽत्र सापि विदशा कालक्रमादागता । सैरन्ध्रीति सगर्वितं युवतिभिः साक्षेपमाज्ञप्तया द्रौपद्या ननु मत्स्यराजभवने घृष्टं न कि चन्दनम् ? ॥२२६॥ मेघवर्ण आह-तात ! असिधाराव्रतमिदं मन्ये यदरिणा सह संवासः।' सोऽब्रवीत्-'देव ! एवमेतत् , परं न तादृसूर्ख- समागमः क्वापि मया दृष्टः, न च महाप्रज्ञमनेकशास्त्रेष्वप्रतिमबुद्धिं रक्ताशं विना धीमान् । यत्कारणं-तेन मदीयं यथास्थितं चित्तं ज्ञातम् । ये पुनरन्ये मन्त्रिणस्ते महामूर्खा मन्त्रिमात्रव्यपदेशोप. जीविनोऽतत्त्वकुशलाः, यैरिदमपि न ज्ञातम्, यत्- अरितोऽभ्यागतो भृत्यो दुष्टस्तत्सङ्गतत्परः । अपसर्पसधर्मत्वान्नित्योद्वेगी च दूषितः ।। २२७ ॥ देवेन्द्र =इन्द्र । द्रविणेश्वर. कुवेर । अन्तक. यम । त्रिदण्ड छत्रम् ।धर्मात्मज = युधिष्ठिरः ॥ २२४ ॥ कुन्तीपुत्रौ नकुलसहदेवो । 'माद्रीपुत्राविति गौडा पठन्ति ॥ २२५ ॥ अप्रतिमेन-अनुपमेन । यौवनगुणै. सौन्दर्यलावण्यादिभिः । श्रीरिव साक्षालक्ष्मीरिव। विदशा दुर्दशाम् । सैरन्ध्रीति="हे सैरन्ध्र । चन्दनमा नयेत्येवं । सगवितं-सगर्व । साक्षेपं साधिक्षेपञ्च । युवतिमि =विराटराज- युवतिमि । आज्ञप्तया आदिष्टया। घृष्टमेवेति भाव । 'सैरन्ध्री यान्यवेश्मस्था स्ववशा शिल्पकारिणी'त्यमर ॥ २२६ ॥ 'यैरिदमपि न जात यदिति अग्रिम- श्लोकान्वयि । अरिता 'शत्रुपक्षात् । दुष्ट =न सङ्ग्राह्य , यतः-तत्सत्सङ्गतत्पर % शत्रुसङ्गप्रवर्ण एव स भवति, तत एवागतत्वात् । पाठान्तरे-सर्पसंवासधर्मत्वात्= सर्पयुक्तगृहवत् नित्यं भयजनकत्वात्स दूषित =त्याज्य एव । मुद्रितपाठेतु- अपसर्प गुप्तचर. । तत्सधर्मत्वात् तत्तुल्यत्वादित्यर्थ ॥ २२७ ॥ १. 'गोवाजित्वस्तिसस्कारे' इति पाठा०। तत्र स्वस्तिसंस्कारः रक्षादि । ( 'झाड- फूक' 'निगरानी' )। २ अरितोऽभ्यागतोऽमित्रः शत्रुसवासतत्पर । सर्पसवासधर्मित्वा- नित्योद्वेगेन दूषितः। पति, अपसर्पसधर्मत्वादिति च पाठा। । 1 ३०४

• पञ्चतन्त्रम् *

[३काको -- आसने शयने याने पानभोजनवस्तुपु। दृष्ट्वाऽन्तरं प्रमत्तेपु प्रहरन्त्यरयोऽरिषु ॥ २२८ ।। तस्मात्सर्वप्रयत्नेन त्रिवर्गनिलयं बुधः । आत्मानमाहतो रक्षेत्प्रमादाद्धि विनश्यति ॥ २२९ ।। साधु चेदमुच्यते- सन्तापयन्ति कमपथ्यभुजं न रोगा ? दुर्मन्त्रिणं कमुपयान्ति न नीतिदोपाः ? । कं श्रीन दर्पयति ? कं न निहन्ति मृत्युः ? कं स्वीकृती न विपयाः परिंपीडयन्ति ? ॥ २३०॥ लुब्धस्य नश्यति यशः, पिशुनस्य मैत्री, 'नष्टक्रियस्य कुलमर्थपरस्य विद्या बलं व्यसनिनः, कृपणस्य सौख्यं राज्यं प्रमत्तसचिवस्य नराधिपस्य ।। २३१ ॥ तद्राजन् ! 'असिधाराव्रतं मयाऽऽचरितमरिसंसर्गादिति यद्भवतोक्तं, तन्मया साक्षादेवानुभूतम् । उक्तञ्च- अपमानं पुरस्कृत्य मानं कृत्वा तु पृष्ठतः। स्वार्थमभ्युद्धरेत्प्राज्ञः स्वार्थभ्रंशो हि मूर्खता ॥ २३२ ॥ स्कन्धेनापि वहेच्छत्रु कालमासाद्य बुद्धिमान् । वहता कृष्णसर्पण मण्डूका विनिपातिताः ॥ २३३॥ धर्मः।। ग अन्तर=छिद्रं । प्रमत्तेषु असावधानेषु ॥ २२८ ॥ त्रिवर्गनिलयं धर्मार्थः कामसाधनम् । आत्मानं शरीरम् । आइतः सावधानः सन् ॥ २२९ ॥ दर्प यति गर्वशालिनं करोति । स्त्रीकृताः प्रमदाकृताः। 'स्वीकृते' इति लिखित- पुस्तकपाठः ॥२३० ॥ पिशुनस्य-सूचकस्य । नष्टक्रियस्य आचारशून्यस्य। अलसस्य च । अर्थ- परस्य धनपरायणस्य । 'अर्थपरस्य भृत्या' इति लिखितपुस्तकपाठ. ॥२३३॥ अभ्युद्धरेत् साधयेत् । भ्रंशः =नाशः ॥ २३२ ॥ वहता-शत्रून् स्कन्धे आरोप्य १ 'स्वीकृताः' । २ 'परितापयन्ति' पा०। ३ 'वहतो हता.' इति पा० । लूकीयम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

३०५ 1 मेघवर्ण आह-'कथमेतत् ? । स्थिरजीवी कथयति- १५. मण्डूकमन्दविषसर्पकथा अस्ति वरुणाद्रिसमीपे एकस्मिन्प्रदेशे परिणतवया मन्दविपो नाम कृष्णसर्पः। स एवं चित्ते सञ्चिन्तितवान्-'कथं नाम मया सुखोपायवृत्त्या वर्तितव्यम्' ? इति । ततो बहुमण्डूकं हृदमुप- गम्याऽधृतिपरीतमिवात्मान दर्शितवान् । अथ तथा स्थिते तस्मिन्नुदकप्रान्तगतेनैकेन मण्डूकेन पृष्टः-'माम ! किमद्य यथा पूर्वमाहारार्थ न विहरसि ? ।' सोऽब्रवीत्-'भद्र । कुतो मे मन्दभाग्यस्याहाराभिलाषः। यत्कारणम्-अद्य रात्रौ प्रदोप एव मयाहारार्थ विहरमाणेन दृष्ट एको मण्डूकः, तद्रहणार्थ मयो क्रमः सजितः । सोऽपि मां दृष्ट्वा मृत्युभयेन स्वाध्यायप्रसक्तानां ब्राह्मणानामन्तरपक्रान्तो न,विभावितो मया क्वापि गत.। तत्स- दृशमोहितचित्तेन मया कस्यचिद्वाह्मणस्य सूनोह्रदतटजलान्तः- स्थोऽङ्गुष्ठोदष्टः। ततोऽसौसपदि पञ्चत्वमुपागतः। अथ तस्य पित्रा दुःखितेनाहं शप्तो यथा,-"दुरात्मन् । त्वया निरपराधोमत्सुतो दष्टः,-तदनेन दोषेण त्वं मण्डूकानां वाहनं भविष्यसि, तत्प्र सादलब्धजीविकया च वर्तिष्यसे"-इति । ततोऽहं युष्माक वाहनार्थमागतोऽस्मि।' तेन च सर्वमण्डूकानामिदमावेदितम् , ततस्तै प्रहृष्टमनोभि' गच्छतापि॥२३३॥ वरुणाद्रिः-पर्वतविशेष । [चरणाद्रि-चुनार ] परिणतवया वृद्ध । सुखोपायवृत्त्या प्रयासरहितया जीविकया। अधृतिपरीतमिव-शोकाकुलित मिव । 'तिपरीत मिति तु मुद्रित पाठ । उदकप्रान्तगतेन-जलसमीपप्रदेशस्थेन । माम-भो-मातुल ! विहरसि उद्योग करोषि । मन्दभाग्यस्य-मन्दप्रारब्धस्य । आहाराभिलाष भोजनेच्छा । यत्कारणम् (इसमें यह कारण है कि-)। प्रदोष सायम् । क्रम प्रहरणकालिक आसनवन्ध । स =मण्डूक । स्वाध्यायप्रसक्ताना- वेदाध्ययनसन्ध्योपासनादितत्पराणाम् । अन्त =मध्ये। विभावित = विज्ञात । तत्सदृशमोहितचित्तेन-मण्डूकसादृश्यभ्रान्तचित्तेन । मूनो = पुत्रस्य । हृद = अगाधजलं सर. । असौ ब्राह्मणपुत्र । दुरात्मन् दुष्ट ! । तेषा-मण्डूकानाम् २०

• पञ्चतन्त्रम् *

[३ काको- सर्वैरेव गत्वा जालंपादनानो दर्दुराजस्य विज्ञप्तम् । अथासावपि मन्त्रिपरिवृतोऽत्यद्भुतमिदमिति मन्यमानः ससम्भ्रमं हृदादुत्तीर्य मन्दविषस्य फणिनः फणाप्रदेशमधिरूढः। शेषा अपि यथा- ज्येष्ठं तत्पृष्ठोपरि समारुरुहुः। किंबहुना-तदुपरि स्थानमप्राप्त. वन्तस्तस्यानुपदं धावन्ति। मन्दविपोऽपि तेषां तुष्टयर्थमनेक- प्रकारान्गतिविशेषानदर्शयत् । जालपादो लब्धतदङ्गसंस्पर्श सुखस्तमाह- 'न तथा करिणा यानं तुरगेण रथेन वा । नरयानेन नावा वा यथामन्दविषेण मे' ॥२३४ ॥ अथान्येधुर्मन्दविपश्छद्मना मन्दं मन्दं विसर्पति। तच्च दृष्ट्वा जालपादोऽब्रवीत् ,-'भद्र ! मन्दविष ! यथापूर्व किमद्य साधु नोह्यते' ? । मन्दविषोऽब्रवीत्-'देव ! अद्याहारवैकल्यान मे वोढुं शक्तिरस्ति ।' अथाऽसावब्रवीत्-'भद् ! भक्षय क्षुद्रमण्डूकान् ।' तच्छ्रुत्वा प्रहर्षितसर्वगात्रो भन्दविषः ससम्भ्रममब्रवीत्- 'ममायमेव विप्रशापोऽस्ति, तत्तवाऽनेनानुज्ञावचनेन प्रीतोऽस्मि।' ततोऽसौ नैरन्तर्येण मण्डूकान्भक्षयन्कतिपयैरेवाहोभिर्बल- वान्संवृत्तः । प्रहृष्टश्चान्तीनमवहस्येदमब्रवीत्- 'मण्डूका विविधा ह्येते छलपूर्वोपसाधिताः । कियन्तं कालमक्षीणा भवेयुः खादतो मम' ।।२३५।। जालपादोऽपि मन्दविषेण कृतकवचनव्यामोहितचित्तः प्रसादेन-अनुग्रहेण । लब्धा या जिविका-आहार,,-तया । वर्तिप्यसे । इदं सर्पशापकथानकम् । विज्ञप्तं निवेदितम् । फणिन.-सर्पस्य। यथाज्येष्ठं-ज्येष्ठ कनिष्टक्रमेण । अनुपदं-पृष्टत.। करिणा हस्तिना। मन्दविपेण-अनेन सर्पण ॥ २३४ ।। छद्मन -कपटेन । विसर्पति-चलति । साधु शोभनम् । उह्यते प्राप्यते। आहारवैकल्यात् भोजनविरहात् । अन्तलीनस् अन्तर्निगूढम् । (मन ही मन )। छलपूर्वोपसाधिता -कपटेन स्वव कृताः। कियन्त=विपु- १ 'जलपाद'इति पा०। रखकोयम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

किमपि नावबुध्यते। अत्रान्तरेऽन्यो महाकायः कृष्णसर्पस्तमुद्देश समायातः । तं च मण्डू कैर्वाह्यमानं दृष्ट्वा विस्मयमगमत् । आह च-'वयस्य ! यदस्माकमशनं तै. ( कथं) वाहसे ?। बिरुद्धमेतत् ।' मन्दविपोऽब्रवीत्- सर्वमेतद्विजानामि यथा वाह्योऽस्मि द१रैः। किञ्चित्कालं प्रतीक्षेऽहं घृतान्धो ब्राह्मणो यथा ॥२३६।। लोऽब्रवीत्-'कथमेतत् ? । मन्दविषः कथयति- १६. घृतान्धव्राह्मणकथा अस्ति कस्मिश्चिदधिष्टाने यज्ञदत्तो नाम ब्राह्मणः। तस्य भार्या पुंश्चल्यन्यासक्तमना अजस्रं विटाय सखण्डघृतान्घृतपूरा- २ कृत्वा भर्तुश्चौरिकया प्रयच्छति। अथ कदाचिद्भर्ता दृष्ट्वाड- ब्रवीत्-'सद्रे! किमेतत्परिपच्यते ? कुत्र वाऽजस्त्रं नयसीदम् ? कथय सत्यम्'। ला चोत्पन्न प्रतिभा कृतकवचनैर्भर्तारमब्रवीत्- 'अस्त्यत्र नातिदूरे भगवत्या देव्या आयतनं, तत्राऽहमुपोषिता राती बलिं भक्ष्यविशेषांश्चापूर्वान्नयामि।' अथ तस्य पश्यतो गृहीत्वा तत्सकल देव्यायतनाभिमुखो प्रतस्थे । यत्कारण-देच्या निवेदितेनाऽनेन मदीयो भतेवं मस्यते, यत्-'मम ब्राह्मणी भग वत्याः कृते भक्ष्यविशेषान्नित्यमेव नयतीति । 'लम् । अक्षीणा -असमाप्ता। खाटत. भक्षयत ॥२३५॥ कृतकवचनव्यामो- हितचित्त कपटवाक्यरचनाव्यामोहितमानसः । अववुध्यते जानाति । वरन्या सखे! अशनं भक्ष्यभूता । वाह्य वाहनता गतोऽस्मि । पुश्चली कुलटा । अजस्र प्रत्यहं । विटाय-जाराय । सखण्डघृतान् घृतगर्करायुतान् । घृतपूरान्= भक्ष्यभेदान् । ( 'घेवर')। उत्पन्नप्रतिभा प्रत्युत्पन्नमति । कृतकवचनै =मिथ्या- वाक्य । आयतनं मन्दिरम् । उपौषिता-कृतव्रता। वलिम्-उपहारम् । अपू- र्वान्नानाविधान् । तस्य भर्तु । यत्कारणं-देवमन्दिरं प्रतिगमनस्येदं कारणं १ इय कथाऽश्लोलत्वात्काशिकमध्यमपराक्षापाट्याशदहिभूता।

• पञ्चतन्त्रम् *

[३ काको- अथ देव्यागतने गत्वा स्नानार्थ नद्यामवतीर्य यावत्स्नान- क्रियां करोति, तावत्तद्भर्तापि मार्गान्तरेणागत्य देव्याः पृष्टतो- दृश्योऽवतस्थे। अथ सा ब्राह्मणी स्नात्वा देव्यायतनमागत्य स्नानानुलेपन- माल्यधूपबलिक्रियादिकं कृत्वा देवी प्रणस्य व्यजिज्ञपत-'भग- वति ! केन प्रकारेण मम भर्ताऽन्धो भविष्यति ?' | | तच्छुत्वा स्वरभेदेन देवीपृष्ठस्थितो ब्राह्मणो जगाद-'यदि त्वमजलं घृत. पूरादि भक्ष्यं तस्मै भत्रै प्रयच्छसि, ततःशीघ्रसन्धो भविष्यति।' सा तु वन्धकी कृतकवचनवञ्चितमानसा तस्मै ब्राह्मणाय तदेव नित्यं प्रददौ। अथाऽन्येााह्मणेनाभिहितम्-'भद्रे! नाहं सुतरां पश्यामि।' तच्छुत्वा चिन्तितमन्या-'देव्याः प्रसादोऽयं प्राप्तः' इति । अथ तस्या हृदयवल्लभो विटस्तत्वकाशम्-'अन्धीभूतोऽयं ब्राह्मणः किं मम करिष्यतीति निःशङ्क प्रतिदिनमभ्येति । अथाऽन्येद्युस्तं प्रविशन्तमभ्याशगतं दृष्टा केशैर्गृहीत्वा लगु. डपाणिप्रभृतिप्रहारैस्तावदताडयत्,-यावदसौ पञ्चत्वमाप । तामपि दुष्टपत्नीं छिन्ननासिकां कृत्वा विससर्ज । अतोऽहं ब्रवीमि-'सर्वमेतद्विजानामि-' इति । अथ मन्दविषोऽन्तर्लीनमवहस्य पुनरपि 'मण्डका विविधा ह्येते-' इति तदेवाऽब्रवीत् । अथ जालपादस्तच्छ्रुत्वा सुतरां व्यग्रहृदयः 'किमनेनाभिहितम्'-इति सम्ययाऽवगम्य तम- T F यत् । ( क्योकि इसलिए कि-)। अनुलेपनम् अङ्गरागादिकं । माल्यं माला। क्रिया निवेदनं । व्यजिजपत्-प्रार्थयामास, पप्रच्छेति वा। तत् स्वभावच । स्वरभेदेन कण्ठध्वनि परावर्त्य । अजस्रं नित्यं । घृतपूरो भक्ष्यभेद । ('घेवर' 'जलेबी' )। बन्धकी कुलटा । ( बदमाश)। कृतकवचनवञ्चितमानसा कपट- वाक्यवञ्चितचित्ता। तदेव-घृतपूरादि। सुतरा यथावत् । अनया ब्राह्मण्या । हृदयवल्लभ =प्रियः। विट:-षिङ्ग । (यार )। अभ्याशगतं-निकटस्थितं । पाणि =पादप्रान्तभागः (एडी)। आकारप्रच्छादनार्थ-मनोभावगोपनार्थम् । दुष्ट टूकीयम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

पृच्छत्-'भद्र । कि त्वयाऽभिहितमिदं विरुद्धं वचः। अथाऽसा- वाकारप्रच्छादनार्थ 'न किञ्चित्' इत्यब्रवीत् । तथैव कृतकव- चनव्यामोहितचित्तो जालपादस्तस्य दुष्टाभिसन्धि नावबुध्यते । - कि बहुना-तथा तेन सर्वेऽपि भक्षिता यथा बीजमात्रमपि नावशिष्टम् । अतोऽहं ब्रवीमि-'स्कन्धेनापि वहेच्छत्रुम्'-इति 18 अथ राजन् ! यथा मन्दविषेण बुद्धिबलेन मण्डूका निहताः, तथा मयापि सर्वेऽपि वैरिण इति । साधु चेदमुच्यते- वने प्रज्वलितो वह्निर्दहन्मूलानि रक्षति । समूलोन्मूलनं कुर्याद्वायुर्यो मृदुशीतलः ।। २३७ ।। मेघवर्ण आह-'तात ! सत्यमेवैतत् ; ये महात्मानो भवन्ति ते महासत्त्वा आपद्गता अपि प्रारब्धं न विसर्जयन्ति । उक्तञ्च यतः- महत्त्वमेतन्महतां नयाऽलङ्कारधारिणाम् । न मुञ्चन्ति यदारब्धं कृच्छेपि व्यसनोदये ।। २३८ ।। तथा च- प्रारभ्यते न खलु विघ्नभयेन नीचैः, प्रारभ्य विन्नविहिता विरमन्ति मध्याः । विन. सहस्रगुणितैरपि हन्यमानाः प्रारब्धमुत्तमगुणा न परित्यजन्ति ॥२३९॥ तत्कृतं निष्कण्टकं मम राज्य शत्रून्निःशेषतां नयता त्वया । अथवा युक्तमतन्नयवेदिनाम् । उक्तञ्च यतः- भिसन्धि दुष्ट मनोभावम् । पाठान्तरे-वार्योधः जलप्रवाह । वह्निस्तु मूलं न दहति, परं जलपूरस्तु समूलमुन्मूलयति । 'वायुरिति मुद्रित पाठस्तु न सुन्दरः ॥२३७॥ महासत्त्वा: महौजस । नीतिरेवालङ्कारस्तद्धारणशीलाना। व्यसनो- दये-विपत्तिसमागमे ॥ २३८ ॥ ये विरमन्ति ते मध्या इत्यर्थ । 'प्रारभ्य १ 'समूलकाप कषति वायोघो मृदुशीतल 'इति लिखितपुस्तकपाठोऽजीव हृद्य इति गौडा । २. 'विघ्नै पुन. पुनरपि प्रतिहन्यमाना.' 'प्रारभ्य चोत्तमजना' इति कचित्पाठः। ३१०

• पञ्चतन्त्रम् *

[३ काको- + ऋणशेषं चाऽग्निशेषं शत्रुशेषं तथैव च । व्याधिशेषञ्च निःशेषं कृत्वा प्राज्ञो न सीदति ।। २४०॥ सोऽब्रवीत्-'देव ! भाग्यवांस्त्वमेवासि, यस्याऽऽरब्धं सर्व मेव संसिध्यति । तन्न केवलं शौर्य कृत्यं साधयति, किन्तु प्रज्ञया यत्क्रियते तदेव विजयाय भवति । उक्तञ्च यतः- शस्त्रैर्हता न हि हता रिपवो भवन्ति प्रज्ञाहतास्तु रिपवः सुहता भवन्ति । शस्त्रं निहन्ति पुरुषस्य शरीरमेकं प्रज्ञा कुलञ्च विभवञ्च यशश्च हन्ति ॥ २४१ ।। तदेवं प्रज्ञापुरुषकाराभ्यां युक्तस्याऽयत्नेन कार्यसिद्धयः सम्भवन्ति । उक्तञ्च- प्रसरति मतिः कार्यारम्भे, दृढीभवति स्मृतिः, स्वयमुपनमन्त्यर्था, मन्त्रो न गच्छति विप्लवम् । स्फुरति सफलस्तर्कश्चित्तं समुन्नतिमश्नुते भवति च रतिः श्लाघ्ये कृत्ये नरस्य भविष्यतः ॥२४२।। तथा च नयत्यागशौर्यसम्पन्ने पुरुषे राज्यमिति ! उक्तञ्च- त्यागिनि शूरे विदुषि च संसर्गरुचिर्जनो गुणी भवति । गुणवति धनं धनाच्छ्रीः श्रीमत्याज्ञा ततो राज्यम् ॥२४३॥ चोत्तमजना ने ति क्वचित्पाठ ॥ २३९ ॥ सीदति-दु खमनुभवति ॥ २४० ॥ प्रज्ञया वुद्धया। प्रज्ञाहता: नीतिप्रयोगनाशिता.। प्रज्ञा परिकृता बुद्धि ॥२४१॥ पुरुषकार:=पराक्रमः । अयत्नेन-अनायासेन । प्रसरति-त्वरितं चलति । अर्था मनोरथ : । उपनमन्ति-फलन्ति । सिध्यन्ति च । मन्त्र.-मन्त्रितम् । विप्लवं-प्रकाशम्। तर्कः ऊहः । समुन्नतिम् औन्नत्यम् । अश्नुते व्याप्नोति । रति.= अनुरागः । भविष्यत'-शुभोदर्कस्य ( जिसकी आगे उन्नति होने वाली होती है उसकी ) ॥ २४२ ।। नयः सुमन्त्रः, नीतिश्च । संसर्गरुचि =सङ्गतिपर । धनं-भवतीतिशेष । १. 'पुन पुन. प्रवर्तेन तस्माच्छेप न कारयेदिति लिखिते पुम्नके पाठ.। लूकीयम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

WAV मेघवर्ण आह-'नूनं सद्यः फलानि नीतिशास्त्राणि, यत्त्रया: ऽऽनुकूल्येनानुप्रविश्याऽरिमर्दनः सपरिजनो निःशेषितः । स्थिरजीव्याह- तीक्ष्णोपायप्राप्तिगम्योऽपि योऽर्थस्तस्याप्यादौ संश्रय' साधु युक्तः । उत्तुङ्गाग्रः सारभूतो वनानां नाऽनभ्यर्च्य च्छिद्यते पादपेन्द्रः ।२४४।' अथवा स्वामिन् ! किं तेनाऽभिहितेन यत्-अनन्तरकाले क्रियारहितमसुखसाध्यं वा भवति ? । साधु चेदमुच्यते- अनिश्चितैरध्यवसायभीरुभिः पदे पदे दोषशतानुदर्शिभिः । फलैर्विसंवादमुपागता गिरः प्रयान्ति लोके परिहासवस्तुताम् २४५ न च लघुष्वपि कर्तव्येषु धीमद्भिरनादरः कार्यः। यत्- शक्ष्यामि कर्तुमिदमल्पमयत्नसाध्यमत्रादरःक इति कृत्यमुपेक्षमाणा । केचित्प्रमत्तमनस' परितापदुःखमापत्प्रसङ्गसुलभं पुरुषाः प्रयान्ति ।। श्री =सम्पत्ति । आज्ञा अनुशासनम् । 'ऊर्वी ति गोडा. पठन्ति । राज्य-विपु- लभूमिलाभ ॥ २४३ ॥ आनुकूल्येन-तत्पक्षप्रवेशेन । तीक्ष्णोपाय -वधताडन- दण्डादि ।अर्थ =प्रयोजनम्। तस्य तत्सिद्धये। आदौ-पूर्वम्। संश्रयः आश्रयणम् । सम्प्रयुक्त =शोभन । उत्तुङ्गाग्रः विशाल., प्रोन्नतशिखर.। वनस्य - सारभूत = श्रेष्ठतम । पादपेन्द्र =महावृक्षोऽपि । अनभ्यर्च्य=अपूजयित्वा। न च्छिद्यते-न खण्ड्यते । किन्तु पूजा कृत्वैव च्छिद्यते तक्षकादिभिरित्यर्थः ॥ २४४ ॥ अभि- हितेन उक्तन । अनन्तरकाले साधनावसरे । क्रियारहितं साधनरहितम् । असुखसाध्य दु खसाध्यम् । - अनिश्चितै. निश्चयरहितैः। अध्यवसायभीरुभि = उद्योगकातरै.। विसंवाद = विपरीतताम् । गिर =मन्त्रा , वाक्यानि वा । परिहास- वस्तुता-परिहास्यताम् । 'परिहास्ये' ति क्वचित्पाठ ॥ २४५ ॥ आपत्प्रसङ्गसुलभम् विपत्तिसमागमसुलभम् ॥ २४६ ॥ १. 'ऊलूकराजोऽपमर्द' इति पाठा० । २ चिरजीविति पाठा० । ३ 'सम्प्रयुक्त । उदीक्ष्याने लक्ष्यभूतो वनानां नानभ्यर्च्य च्छिद्यते' इति पाठो लिखिते पुस्तके। ३१२

• पञ्चतन्त्रम् *

[ ३ काको- तदद्य जितारेमद्विभोर्यथापूर्व निद्रालाभो भविष्यति । उच्यते चैतत्- निःसर्प हतसर्प वा भवने सुप्यते सुखम् । दृष्टनष्टभुजङ्गे तु निद्रा दुःखेन लभ्यते ॥ २४७ ॥ तथाच- विस्तीर्णव्यवसायसाध्यमहतां स्निग्धोपयुक्ताशिपां कार्याणां नयसाहसोन्नतिमतामिच्छापदारोहिणाम् । मानोत्सेकपराक्रमव्यसनिनः पारं न यावद्गताः साम हृदयेऽवकाशविषया तावत्कथं निर्वृतिः ॥२४८) तवसितकार्यारम्भस्य विश्राम्यतीव मे हृदयम् । तदिदम- धुना निहतकण्टकं राज्यं प्रजापालनतत्परो भूत्वा पुत्रादिक्रमेणा- उचलच्छवासनश्रीश्चिरं भुक्ष्व । प्रजा न रञ्जयेद्यस्तु राजा रक्षादिभिर्गुणैः । मद्विभोः अस्मदीयस्य महाराजस्य भवतः। 'हतस' इत्यत्र 'बद्धसर्प' इति मुद्रित पाठ. । सुखमिति क्रियाविशेषणम् । दृष्टनष्टे पूर्व दृष्टे पश्चात्पलायिते तु निद्रां न लभते नरः। 'सदा दृष्टभुजङ्गे तु निद्रा दुःखेन लभ्यते' इति तु मुद्रितः पाठः ॥ २४७ ॥ विस्तीर्णव्यवसायसाध्यानामत एव महता श्रेष्टानाम् । स्निग्धै =गुरुजनैः ।, प्रयुक्ता 'विजयस्व' 'राज्यं लभस्वे' त्यादय आशिषो येपा तेपाम् । किञ्च- नयसाहसोन्नतिमता-मन्त्रसाहसौन्नत्यसाध्यानाम् । इच्छापदारोहिणाम् मनोरथ- विषयीभूताना-कार्याणां-राज्यविजयादीना मानोत्सेकपराक्रमव्यसनिन =मानोन्न- तिपराक्रमैक्रप्रवणा मनस्विनः। यावत्पारं-सिद्धि न गतास्तावत्-हृदये चित्ते सामर्षे कार्यचिन्ताव्यग्रे-अवकाशविषया अवकाशसमयोचिता, निर्वृति =गान्तिः, कथं न कथमपि भवतीत्यर्थः। 'विस्तीर्णव्यवसायसारमहताम् ' इति सुन्दर पाठ. ॥ २४८ ॥ अवसितकार्यारम्भस्य-सफलोद्योगस्य । निहतकण्टकं शान्तोपन्वम् । अचलं अचलच्छवासनश्रीरत्व राज्य मुड्क्ष्वेत्यन्वयः । लकीयम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

- अजागलस्तनस्येव तस्य राज्यं निरर्थकम् ।। २४९ ।। गुणेपु रागो व्यसनेष्वनादरो रति. सुभृत्येषु च यस्य भूपतेः । चिरंस भुङ्क्ते चलचामरांशुकां सितातपत्राभरणां नृपश्रियम्।।२५०।। न च त्वया 'प्राप्तराज्योऽह' मिति मत्वा श्रीमदेनाऽऽत्मा व्यंसयितव्यः । यत्कारणं-चला हि राज्ञो विभूतयः । वंशारोहण- चद्राज्यलक्ष्मीर्दुरारोहा, क्षणविनिपाता। पारदरसवत्-प्रयत्नशतै- रपि धार्यमाणा दुर्धरा । प्रशस्ताऽऽराधिताप्यन्ते विप्रलम्भिनी, चानरजातिरिव विद्रुतानेकचित्ता । पद्मपत्रोदकमिवाऽघटित- संश्लेषा । पवनगतिरिवाऽतिचपला। अनार्यसझतमिवाऽस्थिरा। आशीविष इव दुरुपचारा । सन्ध्याऽभ्रलेखेव मूहूर्तरागा । जल- वुद्रुदावलीव स्वभावभङ्गुरा । शरीरप्रकृतिरिव कृतघ्ना। स्वप्न- लब्धद्रव्यराशिरिच क्षणदृष्टनष्टा । अपिच- यदैव राज्ये क्रियतेऽभिषेकस्तदैव बुद्धिव्यसनेषु योज्या । घटा हि राज्ञामभिषेककाले सहाऽम्भसैवापदमुद्रिन्ति ।।२५१॥ छनमासनं श्रीश्च यस्यासौ तथाभूत । रजयेत् प्रसादयेत् । गुणे. स्वात्मस्थ- रक्षकत्वादिभिर्गुणे । अजागलस्तनस्येव-छागीगलस्थितस्तनाकारमासग्रन्थे- रिव ॥ २४९॥ चल चामरमेवाशुक-वसनं यस्या ताम् । सितमातपत्रमेवाभरणं यस्या सा ताम् । नृपश्रियं-राजलक्ष्मीम् ॥२५ ॥ श्रीमदेन-राज्यगर्वेण । व्यंसयितव्या वञ्चनीय । (धोखे में गिराना चाहिए)। विभूतय =सम्पद.। चंशस्याग्रभाग इव दु खेनारोढुं लब्धं च शक्यते, क्षणेन पातयति च । पारद- रस =पारदः । धार्यमाणा-स्थाप्यमाना । विप्रलम्भिनी वञ्चयित्वा गमनशीला । विद्रुतम् इतस्ततो भ्राम्यत् । अनेक नानाप्रकार चित्तं यस्या सा=अति- चञ्चला । अघटितसंश्लेषा सम्पर्कशून्या। दुरुपचारा अनाराध्या, दुश्चिकित्स्या • च । मुहूर्तरागा=क्षणमात्रविनाशिरागा। व्यसनेषु-विपत्प्रतीकारे । घटा.अभि. पेकजलपूर्णाः कलशा. । अम्भसा अभिषेकजलेन-सहैव । उद्गिरन्ति वर्षन्ति । राज्यारोहणसमयादेवापदागमो भवतीत्याशय ॥ २५१ ॥ ॐ पञ्चतन्त्रम् [३ काको- रामस्य व्रजनं बलेनियमनं पाण्डोः सुतानां वनं वृष्णीनां निधनं नलस्य नृपते राज्यात्परिभ्रंशनम् । नाट्याचार्यकमर्जुनस्य पतनं सञ्चिन्त्य लङ्केश्वरे सर्व कालवशाजनोऽत्र सहते कः कं परित्रायते ? ॥२५२।। क्क स दशरथः स्वर्गे भूत्वा महेन्द्रसुहृद्तः ? क्व स जलनिधेर्वेलां बवा. नृपः सगरस्तथा ? । क स करतलाजातो वैन्यः ? के सूर्यतनुर्मनु- ननु बलवता कालेनैते प्रबोध्य निमीलिताः ॥२५३।। मान्धाता क गतस्त्रिलोकविजयी राजा क सत्यव्रतो ? देवानां नृपतिर्गतः क्व नहुष: ? स्वच्छास्त्रवित्केशवः । मन्ये ते सरथाः सकुञ्जरवराः शक्रासनाध्यासिनः कालेनैव महात्मना ननु कृताः, कालेन निर्वासिताः ।।२५४॥ अपि च- स च नृपतिस्ते सचिवास्ताः प्रमदास्तानि काननवनानि । म च ते च ताश्चा तानि च कृतान्तदृष्टानि नष्टानि ॥२५५।। अनधिगमनीयः अविषयः। ब्रजनं वनगमनम् । नियमन बन्धनं । वनं-वनगमनम् । 'वृष्णीना यादवानाम् । निधन =मरणम् । नाट्याचार्यकम् = नाट्याचार्यत्वं-वृहन्नलारूपेण विराटनगरेऽर्जुनस्य प्रसिद्धमेव । पतनं विनाशम् । लकेश्वरे रावणे, रावणस्येति यावत् । परित्रायते रक्षति ? । न कोपीत्यर्थ ॥ क्वेति । महेन्द्रस्य-सुहृद्भूत्वा=मित्रपदवीमासाद्य-क्क गतः ? वेला= मर्यादा। क्व तथा व गतः। प्रबोध्य = विकास्य । निमीलिता =सकोचिता , नाशिताः ॥ २५३ ॥ सत्यवत: भीष्मः । देवानामपि राजा महेन्द्रो भूत्वा-नहुष व गत केशव. श्रीकृष्ण. । सकुञ्जरवरा: अनेककोटिगजपरिवाराः । शक्रासनाध्यासिन. इन्द्रसिहासनार्धभागाध्यासनशीलाः । हन्त ? कालेनैव कृता , कालेनैव च नाशिता ॥ २५४ ॥ सः जगद्विदित., अस्माभिरनुभूतचर । एवमग्रे तच्छब्दः सर्वत्र पूर्वानुभूतप्रक्रान्तपरामर्शक । पूर्वोपात्तानां राजादोनाञ्च क्रमश: ‘स चे'- त्यादिना ग्रहणम् । कृतान्त दृष्टानिकालावलीढानि ॥ २५५ ॥ १ 'निवोपिताः। 2 लूकीयम् ] * अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् * एवं मत्तकरिकर्णचञ्चलां राज्यलक्ष्मीमवाप्य न्यायैकनिष्ठो. भूत्वोपभुव ॥

• इति पञ्चतन्त्रे काकोलूकीयम् *

मत्त.-उन्मत्तो य. करी-गजस्तस्य कर्ण इव चञ्चलाम्-अतिचञ्चलाम् । न्यायैकनिष्ठ न्यायपरायणः । इति श्रीजगद्विदितमाहात्म्य--षट्शास्त्रवाचस्पति--मरुमण्डलमार्तण्ड-- श्री १०८ श्रीस्नेहिरामशास्त्रिणा पौत्रेण, 'प्रतिवादिभयङ्करभयङ्कर' विद्यावाचस्पति-न्यायशास्त्राचार्य-श्रीशिवनारायण- शास्त्रिणां पुत्रेण, श्रीराजलक्ष्मीगर्भसम्भूतेन श्री- गुरुप्रसादशास्त्रिणा विरचितायाम्पञ्चतन्त्रा- भिनवराजलक्ष्म्यां काकोलूकीयं नाम तृतीय तन्त्रम् ।।

• पञ्चतन्त्रम् *

[४ लब्ध - अथ लब्धप्रणाशम् । < 1 अथेदमारभ्यते लब्धप्रणाशं नाम चतुर्थ तन्त्रम् । यस्याय- मादिमः श्लोकः- समुत्पन्नेषु कार्येषु बुद्धिर्यस्य न हीयते । स एव दुर्ग तरति जलस्थो वानरो यथा ॥१॥ तद्यथानुश्रूयते--अस्ति कस्मिश्चित्समुद्रोपकण्ठे महाअम्बू पादपः सदाफलः । तत्र च रक्तमुखो नाम वानरः प्रतिवसति स्म । तत्र च तस्य तरोरधः कदाचित्करालमुखो नाम मकरः समुद्रसलिलानिष्क्रम्य सुकोमलवालुकासनाथे तीरोपान्ते न्यविशत। ततश्च रक्तमुखेन स प्रोक्त:-भोः ! भवान्समभ्यागतोऽ तिथिः, तद्भक्षयतु मया दत्तान्यमृततुल्यानि जम्बूफलानि । उक्तञ्च--प्रियो वा यदि वा द्वेष्यो मूल् वा यदि पण्डितः । वैश्वदेवान्तमापन्नः सोऽतिथिः स्वर्गसंक्रमः ॥ २॥

• श्रीगुरुप्रसादशास्त्रिकृता अभिनवराजलक्ष्मीः *

लब्धस्य प्रणाश:-लब्धप्रणाशो यस्मिन् तन्त्रे तत्-लब्धप्रणाशम् । कार्येषु , समुत्पन्नेषु अवसरे समागते । विपत्तिकाले इति यावत् । यस्य पुंसः । हीयते= कुण्ठिता न भवति, न विषीदति । दुर्ग-विपदम् , दुःखादिकं-दुर्गमम् ॥ १ ॥ अनुश्रूयते-परम्परया श्रूयते । समुद्रोपकण्ठे-सागरसमीपे । सदाफल:= सर्व फलप्रद. । मकर =ग्राहः । ( 'मगरमच्छ' )। सलिलं जलम् । निष्क्रम्य= बहिरागत्य। (निकलकर) । सुकोमलाभि =मृदुभिः । वालुकाभिः=सिकताभिः । सनाथे-समलङ्कते। तीरोपान्त-तटसमीपदेशे। न्यविशत-अतिष्ठत् । सम- भ्यागत =आयातः। जम्बूफलानि जम्बू । ( 'जामुन')। द्वेष्यः अप्रियः । १ 'लब्धमर्थन्तु यो मोहात्सान्त्वनैः प्रतिमुञ्चति । स तथा वन्च्यते मूढो मकरः कपिना यथा ॥' इति ॥'पाठा० । 1 प्रणाशम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

न पृच्छेच्चरणं गोत्रं न च विद्यां कुलं न च । अतिथिं वैश्वदेवान्ते श्राद्धे च मनुरब्रवीत् ।।३।। दूरायातं पथिश्रान्तं वैश्वदेवान्तमागतम् । अतिथि पूजयेद्यस्तु स याति परमां गतिम् ।। ४ ॥ अपूजितोऽतिथिर्यस्य गृहाद्याति विनिःश्वसन् । गच्छन्ति विमुखास्तस्य पितृभिः सह देवता.' ॥ ५ ॥ एवमुक्त्वा तस्मै जम्बूफलानि ददौ । सोऽपि तानि भक्ष- यित्वा तेन सह चिरं गोष्ठीसुखमनुभूय भूयोऽपि स्वभवनम- गात् । एवं नित्यमेव तौ वानरमकरौ जम्बूच्छायास्थितौ विवि- धशास्त्रगोष्ठया कालं नयन्तौ सुखेन तिष्ठतः । सोऽपि मकरो भक्षितशेषाणि जम्बूफलानि गृहं गत्वा स्वपत्न्याः प्रयच्छति । अथाऽन्यस्मिन् दिवसे तया स पृष्टः-'नाथ ! कैवं विधान्य. मृतफलानि प्राप्नोपि ?! स आह-'भद्रे ! ममास्ति परमसुहृद्रक्तमुखो नाम वानरः, स प्रीतिपूर्वमिमानि फलानि प्रयच्छति । अथ तयाऽभिहितम्- 'यः सदैवामृतप्रायाणीदृशानि फलानि भक्षयति तस्य हृद्यम- मृतमयं भविष्यति । तद्यदि मया भार्यया ते प्रयोजन ततस्तस्य हृदयं मह्यं प्रयच्छ-येन तद्भक्षयित्वा जरामरणरहिता त्वया सह भोगान्भुनज्मि ।' स आह–'भद्रे! मा मैवं वद । यतः स प्रतिपन्नोऽस्माकं भ्राता । अपर फलदाता । ततो व्यापादयितुं न शक्यते । वैश्वदेवान्त बलिवैश्वदेवकर्मान्ते, भोजनावसरे। आपन्न प्राप्त । स्वर्गसङ्कम स्वर्गसञ्चरणमार्ग । ('घाटो' 'रास्ता') । 'सक्रमो दुर्गसञ्चर' इत्यमर । चरण= गाखान् । गोत्रं-गोत्रप्रवर्तकान् ऋपीन् ॥ ३ ॥ गोष्टीसुखं कथालापगोष्टीसुखम् । विविधशास्त्रचर्चाकथाभिः । तया स्वप. न्या । प्रयच्छति ददाति । अमृतमयम् अमृतास्वादमधुरं, पीयूपनिमित वा। तस्य-वानरस्य । भोगान् सुखं । भुनज्मि अनुभवामि । प्रतिपन्न १ 'दूरमार्गश्रमश्रान्त'मिति मुद्रितपुस्तकेषु पाठ ।

• पञ्चतन्त्रम् *

[४ लव्ध- तत्त्यजैन मिथ्याऽऽग्रहम् । उक्तञ्च- एका प्रेसूयते माता द्वितीया वाक्प्रसूयते । वाग्जातमधिकं प्रोचुः सोदर्यादपि बान्धवात् ॥६॥ अथ मकर्याह- त्वया कदाचिदपि मम वचनं नान्यथा कृतं, तन्नूनं सा वानरी भविष्यति, यतस्तदनुरागतः सकलमपि दिनं तत्र गमयसि । तत्-त्वं ज्ञातो मया सम्यक् । यतः- साह्लादं वचनं प्रयच्छसि न मे, नो वाञ्छितं किञ्चन, प्रायः प्रोच्छसिपि द्रुतं हुतवहज्वालासमं रात्रिषु । कण्ठाश्लेपपरिग्रहे शिथिलता यन्नादराच्चुम्बसे तत्ते धूर्त ! हृदि स्थिता प्रियतमा काचिन्ममेवापरा' ॥७॥ सोऽपि पत्न्याः पादोपसङ्ग्रहं कृत्वाऽङ्कोपरि निधाय तस्याः कोपकोटिमापन्नायाः सुदीनमुवाच- मयि ते पादपतिते किङ्करत्वमुपागते । त्वं प्राणवल्लभे ! कस्मात्कोपने ! कोपमेष्यसि ? ॥८॥ सापि तद्वचनमाकाश्रुप्लुतमुखी तमुवाच- स्वीकृतः । ('धर्मभाई')। मिथ्या व्यर्थम् । आग्रह-हठम् । पाठान्तरे- एकं-भ्रातरम् । प्रसूयते जनयति । द्वितीयं प्रतिपन्नं भ्रातरम् । वाक्-वाणी। वाग्जातं-प्रतिपन्नं भ्रातरं । ('धर्मभाई' 'मुहबोला भाई') । अन्यथाकृतम्-उल्ल. वितम् । तया वानर्या सह । 'तदनुरागत' इति तु सुन्दरः पाठः । गमयसि अतिवाहयसि । साह्लाद सहर्ष । वचनम् उत्तरम् । हुतवहज्वालासमं वह्नि- ज्वालातुल्यमत्युष्णम् । कण्ठाश्लेषपरिग्रहेकण्ठालिङ्गनस्वीकारे । 'परिग्रह. कलने च मूलस्वीकारयोरपी'ति अजयकोशः। धूर्त शठ। अपरा=अन्या ॥ ७ ॥ पादोपसङ्ग्रह-चरणवन्दनम्, अङ्कपालिबन्धनं वा। अङ्कोपरि-उत्सगोपरि। ('गोद में' )। कोपकोटि-क्रोधप्रकर्षम् । आपन्नाया =प्राप्तायाः। 'सुदीन मिति क्रियाविशेषणम् । किङ्करत्वं मृत्यत्वम् । कोपने हे कोपशीले ॥ ८॥ अश्रुभिः १ 'एक'मिति'दितोय'मिति पा०। प्रणाशम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

सार्धं मनोरथशतैस्तव धूर्त ! कान्ता सैव स्थिता मनसि कृत्रिमभाचरन्या । अस्माकमस्ति न कथचिदिहावकाश- स्तस्मात्कृतं चरणपातविडम्बनाभि. ॥ ९ ॥ अपरं-सा यदि तव वल्लभा न भवति, तत्कि मया भणि- तोऽपि तां न व्यापादयसि ?'। अथ यदि स वानरस्तत्कल्तेन सह तव स्नेहः । तत्कि बहुना-यदि तस्य हृदयं न भक्षयामि तर्हि मया प्रायोपवेशनं कृतं विद्धि ।' एवं तस्यास्तं निश्चयं ज्ञात्वा चिन्ताव्याकुलितहृदयः स प्रोवाच,-'अहो! साध्विदमुच्यते- वज्रलेपस्य मूर्खस्य नारीणां कर्कटस्य च । एको ग्रहस्तु मीनानां नीलीमद्यपयोस्तथा ॥ १०॥ तत्कि करोमि ? कथं स मे वध्यो भवति?' ! इति विचिन्त्य वानरपार्श्वमगमत् । वानरोऽपि चिरादायान्तं तं सोद्वेगमवलोक्य प्रोवाच-'भो मित्र ! किमद्य चिरवेलया समायातोऽसि ' कस्ला- त्साह्लादं नालपसि १ । न च सुभाषितानि पठसि ? । स आह-'मित्र ! अहं तव भ्रातृजायया निष्ठुरतरैर्वात्यैर- भिहितः-यत्-'भोः कृतघ्न ! मा मे त्वं स्वमुखं दर्शय, यतस्त्वं प्रतिदिनं मित्रमुपजीवसि, न च तस्य पुनः प्रत्युपकारं गृहदर्शन- प्लुतं व्याप्तं मुख यस्य सा=अश्रुधौतवदना । मनोरथशतैः सार्धम् अभिलाष- परम्पराभिः सह । कृत्रिमभावरम्या लीलाविलासरमणीया। सैव-अन्या ते प्रिया हृदि स्थितेति अनेकजनमकीर्णे तनास्माकमवकाश एव नास्तीति-अल पादपतनाडम्बरैरित्यर्थः। अनेकजनपूर्णे स्थानेऽन्यस्यावकाशो नेव भवतीति लोकप्रसिद्धमेव ॥ ९॥ भणिते कयितेऽपि । वानर इत्यस्य-'न वानरीति शेष ।प्रायोपवेशनम् आहारत्यागपूर्वक मरणपर्यन्तं स्थिति । ('अनशन' 'धरना')। वज्रलेपः= शिल्पिरचितसन्धानलेपद्रव्यविशेष । एको ग्रह =एक एव निश्चयः, ग्रहणश्च ॥ १० ॥ सा वानरः । सोद्वेग-व्याकुलम् । चिरवेलया-वहो कालात् । भ्रातृ

• पञ्चतन्त्रम्

[४ लब्ध- मात्रेणापि करोषि! । तत्ते प्रायश्चित्तमपि नास्ति । उक्तञ्च-- ब्रह्मध्ने च सुरापे च चौरे भग्नवते शटे । निष्कृतिविहिता सद्भिः कृतघ्ने नास्ति निष्कृतिः ॥११।। तत्त्वं मम देवरं गृहीत्वाऽद्य प्रत्युपकारार्थ गृहमानय । नो चेत्त्वया सह मे परलोके दर्शनम्-'इति । तदहं तयैवं प्रोक्तस्तव सकाशमागतः। तदद्य तया सह त्वदर्थे कलहायमानस्य ममे- यती बेला विलग्ना । तदागच्छ मे गृहं,-तव भ्रातृपत्नी रचित- चतुष्का प्रगुणितवस्त्रमणिमाणिक्याधुचिताभरणाद्वारदेशबद्ध- वन्दनमाला सोत्कण्ठा तिष्ठति ।' मर्कट आह-'भो मित्र ! युक्त नभिहितं मद्भातृपत्न्या । उक्तञ्च- वर्जयेत्कौलिकाकारं मित्रं प्राज्ञतरो नरः । आत्मनः संमुख नित्यं य आकर्षति लोलुपः ॥१२॥ तथा च- ददाति प्रतिगृह्णाति गुह्यमाख्याति पृच्छति । भुले भोजयते चैव षड्विधं प्रीतिलक्षणम् ।।१३।। परं वयं वनचराः, युष्मदीयं च जलान्ते गृहं, तत्कर्थ शक्यते तत्र गन्तुम् ? | तस्मात्तामपि मे भ्रातृपत्नीमत्रानय-येन प्रणम्य तस्या आशीर्वादं गृह्णामि'। स आह-'भो मित्र ! अस्ति जायया मत्पन्या। ('भौजाई')। भग्नवते त्यक्तनियमे। शठे-खले। निष्कृतिः- प्रायश्चित्तं। देवर-पतिलधुभ्रातरं वानरं । परलोके दर्शनं मरिष्याम्यद्यैवाहम् । कलहंकुर्वत. कलहायमानस्य। इयती एतावती। वेला समयः। रचितचतुष्का- विरचितगृहप्राङ्गणरेखामण्डला । ('मङ्गल चौक पूर कर') । प्रगुणितानि-सज्जी- कृतानि-धारितानि च वस्त्रमणिमाणिक्यादीनामुचितानियोग्यानि, आभरणानि ययासा तथा मणिमाणिक्यवस्त्रादियोग्यभूपणभूषितदेहा। अन्यथाऽस्य व्याख्या- नन्तु नामनुरूपमेवेति गौडाः । द्वारदेशे वद्धा वन्दनमाला यया सा तथा पुष्प- पल्लवा द्यलङ्कततोरणप्रदेशा। सोत्कण्ठा उत्कण्ठाकुलिता। कौलिकः तन्तुवाय । स हि पटनिर्माणसमये पट निष्पद्यमानं गनै. शनैराकर्षति । मित्रपक्षे च-धनादिकप्रणाशम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

समुद्रान्तरे सुरम्ये पुलिनप्रदेशेऽस्मद्गृह, तन्मम पृष्ठमारूढ. सुखेनाऽकुंतोभयो गच्छ।' सोऽपि तच्छुत्वा सानन्दमाह-'भद्र ! यद्येवं तत्कि विलम्ब्यते १ । त्वर्यताम्, एषोऽहं तव पृष्ठमारूढः । तथानुष्ठितेऽगाधे जलधौ गच्छन्तं मकरमालोक्य भयत्रस्तमना वानरः प्रोवाच-'भ्रातः ! शनैः-शनैर्गम्यतां, जलकल्लोलैः प्लाव्यते मे शरीरम् ।' तदाकर्ण्य मकरश्चिन्तयामास-'असावगाधं जल प्राप्तो मे वशः सञ्जातः, मत्पृष्टगतस्तिलमात्रमपि चलितुं न शक्नोति, तस्मात्कथयाम्यस्य निजाभिप्रायं, येनाभीष्टदेवतास्मरणं करोति।' आह च-'मित्र! त्व मया वधाय समानीतो भार्यावाक्येन विश्वास्य । तत्स्मर्यतामभीष्टदेवता ।' स आह-भ्रातः ! किं मया तस्यास्तवापि चाऽपकृतं येन मे वधोपायश्चिन्तितः । मकर आह-भोः। तस्यास्तावत्तव हृदयस्याऽमृतमयफल- रसास्वादनमिष्टेस्य भक्षणे दोहदः सञ्जातः । तेनैतदनुष्ठितम् । प्रत्युत्पन्नमतिर्वानर आह-'भद्र ! यद्येवं-तत्कि त्वया मम तत्रैव न व्याहृतं ? येन स्वहृदयं जम्बूकोटरे सदैव मया यत्सु- गुप्तं कृतं तद्भातृपन्या अर्पयामि । त्वयाहंशून्यहृदयोऽत्र कस्मा- दानीतः। तदाकर्ण्य मकरःसानन्दमाह-'भद्र ! यद्येवं तदर्पय मे हृदयं, मादातुं नित्यमिच्छतीत्यर्थ ॥१२॥ पुलिनप्रदेशे जलनिस्सृतभूभागे, (दियरा)। अकुतोभयः निर्भयः । तथानुष्ठिते-पृष्टमारूढे । अगाधे-अतलस्पर्शे ('गहरा')। भयत्रस्तमना भयव्याकुलचित्त । असौ वानरः । वश. अधीनः । तस्या. त्वत्पत्न्याः । अपकृतम् अपराध कृत । अमृतमयाना फलानामास्वादनेन-भक्ष. णेन । मिष्टं मधुरम् । अन्न 'मृष्ट मिति पाठस्तु न शोभन (मृष्टं-शुद्धं, चिक्कणं वा ) । दोहद. अभिलाषः । तेन तस्मात । एतत् तद्वधोपायचिन्तनम् । प्रत्यु- पन्ना द्रागुत्पन्ना, मतिः-कर्तव्यबुद्धिर्यस्यासौ तथा। 'भ्रातृपत्न्य' इति च्छेदः । १. 'अकृतभय' इति प्रचलितः पाठः। २ 'मृष्ट' इति पाठान्तरम् । २२ ३२२

• पञ्चतन्त्रम् *

[४ लब्ध येन सा दुष्टपत्नी तद्भक्षयित्वाऽनशनादुत्तिष्ठति । अहं त्वां तमेव जम्बूपादपं प्रापयामि ।' एवमुक्त्वा निवर्त्य जम्बूतलमगात् । वानरोऽपि कथमपि जल्पितविविधदेवतोपचारपूजस्तीर- मासादितवान् । ततश्च दीर्घतरचमणेन तमेव जम्बूपादपमा- रुढश्चिन्तयामास-'अहो !लब्धास्तावत्प्राणाः। अथवा साध्विदमुच्यते- न विश्वसेदविश्वस्ते विश्वस्तेऽपि न विश्वसेत् । विश्वासाद्भयमुत्पन्नं मूलादपि निकृन्तति ।। १४ ।। तन्ममैतय पुनर्जन्मदिनमिव सञ्जातम् ।' इति चिन्तय- मानं मकर आह-'भो मित्र ! अर्पय तद्धृदयं यथा ते भ्रातृ- पत्नी भक्षयित्वाऽनशनादुत्तिष्ठति ।' अथ विहस्य निर्भर्सयन्वानरस्तमाह-'घिग्धिङ् मूर्ख ! विश्वासघातक ! किं कस्यचित् हृदयद्वयं भवति ? । तदाशु गम्यतां । जम्बूवृक्षस्याधस्तान्न भूयोऽपि त्वयात्रागन्तव्यम् । उक्तञ्च यतः- सकृदुष्टं च यो मित्रं पुनः सन्धातुमिच्छति । स मृत्युमुपगृह्णाति गर्भमश्वतरी यथा ॥ १५ ॥ तच्छ्रुत्वा मकरः सविलक्षं चिन्तितवान्-'अहो! मयाऽति- मूढेन किमस्य स्वचित्ताभिप्रायो निवेदितः । तद्यद्यसौ पुनरपि कथञ्चिद्विश्वासं गच्छति, तद्भयोपि विश्वासयामि । आह च- "मित्र ! हास्येन मया तेऽभिप्रायो लब्धः, तस्या न किश्चित्तव सम्बन्धसामान्ये वा षष्ठी । शून्यहृदयः हृदयविकलः । जल्पिता विविधदेवताना- मुपचारैः-नानोपकरणैः पूजा येनासौ तथा। पाठान्तरे तु जल्पितं-सङ्कल्पितं, उपयाचितशतं नानाविधबलिविशेषो येनासौ तथा। (उपयाचित-भोग' 'सिरणी' 'प्रसाद')। चङ्कमणं-चलनं ('लम्बे २ डग भरना')। अधस्तात् अधस्तले । सकृत्-एकवारम् । दुष्टं विकारं प्राप्तम् । सविलक्षं सलज्जम् । लब्ध.3 १. 'देवतोपयाचितशतः' इति लिखितपुस्तकपाठः । २. 'मूलान्यपीति मुद्रितपाठः । प्रणाशम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

३२३ > हृदयेन प्रयोजनं, तदागच्छ प्राधुणिकन्यायेनास्मद्गृहं, तव भ्रात- पत्नी सोत्कण्ठा वर्तते।' वानर आह-'भो दुष्ट ! गम्यताम् , अधुना नाहमागमिष्यामि । उक्तञ्च- बुभुक्षितः किं न करोति पापं क्षीणा नरा निष्करुणा भवन्ति । आख्याहि भद्रे ! प्रियदर्शनस्य, 'न गङ्गदत्तः पुनरेति कूपम् ॥१६॥ मकर आह-'कथमेतत् । स आइ- १. गङ्गदत्तप्रियदर्शनसर्पकथा कस्मिश्चित्कूपे गङ्गदत्तो नाम मण्डूकराजः प्रतिवसति स्म । स कदाचिद्दायादैरुद्वेजितोऽरघट्टघटीमालामारुह्य निष्क्रान्तः। अथ तेन चिन्तितस्-'यत्कथं तेषां दायादानां मया प्रत्य- पकारः कर्तव्यः?। उक्तञ्च- आपदि येनाऽपकृतं येन च हसितं दशासु विषमासु । अपकृत्य तयोरुभयो. पुनरपि जातं नरं मन्ये ॥१७|| एवं चिन्तयन्विले प्रविशन्तं प्रियदर्शनाभिधं कृष्णसर्पम- पश्यत् । तं दृष्ट्वा भूयोऽप्यचिन्तयत्-'यदेनं तत्र कूपे नीत्वा सकलदायादानासुच्छेद करोमि। उक्तञ्च- शत्रुणा योजयेच्छg बलिना बलवत्तरम् । स्वकार्याय यतो न स्यात्काचित्पीडाऽत्र तत्क्षये ॥ १८॥ शत्रुमून्मुलयेत्प्राज्ञस्तीक्ष्णं तीक्ष्णेन शत्रुणा । परीक्षित , ( 'मन देखा था' )। प्राघुणिक =अतिथिः, ( 'पाहुना' ) । तस्य- न्यायेन भावेन, परिपाट्या वा। प्रियदर्शनस्य तन्नामकसर्पस्य । हे भद्रे शोभने ! आख्याहि गत्वा कथय । गङ्गदत्तः-मण्डूकराज ॥ १६ ॥ दायादैः- चन्धुभि । ('दयाद' 'पट्टीदार')। 'दायादौ सुतबान्धवी'-इत्यमरः । उद्वे- जित. पीडित । अरघट्ट =वहुघटयुत जलनिष्कासनयन्त्रभेद । तत्र वद्धा या १ 'अरहट'-कुएँ से पानी निकालने का यन्त्र जिसमें छोटी २ बाल्टी या घड़े बान्धे जाते हैं, और बैलों से चलाया जाता हैं तथाच- . ३२४

• पञ्चतन्त्रम्

[४ लब्ध- व्यथाकरं सुखार्थाय कण्टकेनेव कण्टकम् ॥ १९ ॥ एवं स विभाव्य बिलद्वारं गत्वा तमाहूतवान्-'पोहि प्रियः दर्शन ! एहि ।' तच्छुत्वा सर्पश्चिन्तयामास-'य एष मामाह्वयति स स्वजातीयो न भवति, यतो नैषा सर्पवाणी। अन्येन केनापि सह मम मर्त्यलोके सन्धानं नास्ति । तदत्रैव दुर्गे स्थितस्ताव- द्वेझि-कोऽयं भविष्यति ? । उक्तञ्च- 'यस्य न ज्ञायते शीलं न कुलं न च संश्रयः । न तेन सङ्गतिं कुर्या'दित्युवाच बृहस्पतिः ॥२०॥ कदाचित्कोऽपि मन्त्रवाद्योषधिचतुरो वा मामाहूय बन्धने क्षिपति । अथवा कश्चित्पुरुषो वैरमाश्रित्य कस्यचिद्भक्षणार्थे मामाह्वयति ।' आह च-'भोः! को भवान् ?'। स आह--'अहं गङ्गदत्तो नाम मण्डूकाधिपतिस्त्वत्सकाशे मैत्र्यर्थमभ्यागतः। तच्छ्रुत्वा सर्प आह-भोः ! अश्रद्धयमेतद्यत्-तृणानां वह्निना सह सङ्गमः। उक्त-च- यो यस्य जायते वध्यः स स्वप्नेऽपि कथञ्चन । न तत्समीपमभ्येति, तत्किमेवं प्रजल्पसि ! ॥२१॥ गङ्गदत्त आह-भोः ! सत्यमेतत् , स्वभाववैरी त्वमस्माकं, परं परपरिभवात्प्राप्तोऽहं ते सकाशम् । उक्तञ्च- सर्वनाशे च सञ्जाते प्राणानामपि संशये । अतिशत्रु प्रणम्यापि रक्षेत्प्राणान्धनानि च ॥२२॥ घटीनां माला श्रेणी ताम् । स्वकार्याय-तत्साधनाय । तत्क्षये शत्रुविनाशे। पीडा-कष्टम् । प्रयासः । सुखार्थाय-स्वसुखाय । ( कण्टक-काँटा ) ॥ १९ ॥ सन्धान परिचय', स्नेहो वा । दुर्ग-बिले। तावत्-प्रथमम् । संश्रयः- देशः। सङ्गति मैत्री, कथां वा ॥२०॥ मन्त्रवादी तान्त्रिकः । ओषविचतुरः- रसायनवित् । 'औषधेति पाठान्तरम् । वन्धने = पेटकादौ। वैरमाश्रित्य- शत्रूणां वैरमनुस्मरन् । वध्यः भक्ष्यः । एवं मित्रताप्रार्थनावाक्यम् ॥२१॥ १ अपि शत्रु प्रणम्योच्चै'रिति लिखितपुस्तकपाठ । 1 प्रणाशम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मी विराजितम् *

- . सर्प आह-'कथय कस्मात्ते परिभवः ? । स आह-'दाया- देभ्यः।' सोऽप्याह-व ते आश्रयो-वाप्यां, कृपे, तडागे, हृदे वा ?। तत्कथय स्वाश्रयम्।' तेनोक्तम्-'पाषाणचयनिबद्ध कूपे।' सर्प आह-'अहो ! अपदा वयं, तन्नास्ति तत्र मे प्रवेशः, प्रविष्टस्य च स्थानं नास्ति, यत्र स्थितस्तव दायादान्व्यापाद्यामि । तद्गम्यताम् । उक्तञ्च- यच्छक्यं ग्रसितुं पुंसा, अस्तं परिणमेच यत् । हितं च परिणामे यत्तदायं भूतिमिच्छता' ।। २३ ।। गङ्गादत्त आह-भोः! समागच्छ त्वम् , अहं सुखोपायेन तत्र तव प्रवेश कारयिष्यामि। तथा-तस्य मध्ये जलोपान्ते रम्यतरं कोटरमस्ति, तत्र स्थितस्त्वं लीलया दायादान्व्यापाद- यिष्यसि । तच्छ्रुत्वा सो व्यचिन्तयत्-'अहं तावत्परिणतवयाः कदाचित्कथञ्चिन्मूषकमेकं प्राप्नोमि, तत्सुखावहो जीवनोपायो- यमनेन कुलाङ्गारेण मे दर्शितः, तद्गत्वा तान्मण्डूकान्भक्षयामि'- इति । अथवा साध्विदमुच्यते- यो हि प्राणपरिक्षीणः सहायपरिवर्जित । स हि सर्वसुखोपायां बृत्तिमारचयेद्बुधः ॥ २४ ॥ एवं विचिन्त्य तमाह-'भो गङ्गादत्त ! यद्यवं तद्ने भव, येन . परेभ्यः= शत्रुभ्य । परिभव = तिरस्कार, तस्मात् । अतिशत्रु : -स्वभाववैरिणमपि ॥२२॥ आश्रय =निवास । पाषाणनिचयनिबद्धे प्रस्तरराशि- निबद्ध। अपदा =चरणरहिता । वयं-सर्पाः । ग्रस्त भुक्तं । परिणमेत पार्क प्राप्नुयात् ('पच सके') । परिणामे-परिपाकावस्थायाम् । आद्य-भक्षणीयम् ॥२३॥ जलोपान्ते जलसमीपे । कोटरं-निष्कुह । ('खोह खड्डा')। लीलया अनायासेन । परिणत वयो यस्यासौ-परिणतवया =वृद्ध । सुखावह =सुखप्रद । कुलेऽजार इव-कुलाझार =कुलनाशन । तेन-कुलकलकेन । प्राणपरिक्षीण. क्षीणवलः। सर्वसुखोपायाम् सुखकरोपायसाध्याम् । वृत्ति-जीविकाम् ॥ २४ ॥ १. 'तक्ष्यामिति पाठा० । २. 'वृत्तिमारभते बुधः'।

• पञ्चतन्त्रम् *

[४ लधे- तत्र गच्छावः।' गङ्गदत्त आह-भोः प्रियदर्शन! अहं त्वां सुखोपायेन तत्र नेष्यामि, स्थानश्च दर्शयिष्यामि। परं त्वयाऽ. स्मत्परिजनो रक्षणीयः, केवलं यानहं तव दर्शयिष्यामि त एव भक्षणीयाः'-इति । सर्प आह-'साम्प्रतं त्वं मे मित्रं जात, तर अतव्यं, तव वचनेन भक्षणीयास्ते दायादाः। एवमुक्त्वा बिला- निष्क्रम्य तमालिङ्गय च तेनैव सह प्रस्थितः। अथ कृपमासाद्याऽरघट्टघटिकामार्गेण सर्पस्तेन सह तस्याः लयं गतः। ततश्च गङ्गदत्तेन कृष्णसर्प कोटरे धृत्वा दर्शितास्ते दायादाः । ते च तेन शनैः शनैर्भक्षिताः। अथ मण्डूकाऽभावे सर्पणाभिहितम् ,-भद्र ! निःशेषितास्ते रिपवः, तत्प्रयच्छाऽन्यन्मे किञ्चिद्भोजनं, यतोऽहं त्वयाऽ- त्राऽनीतः। गङ्गदत्त आह-'भद्र ! कृतं त्वया मित्रकृत्यं, तत्साम्प्रतमने- नैव घटिकायन्त्रमार्गेण गम्यताम्'--इति । सर्प आह-'भो गङ्ग- दत्त ! न सम्यगभिहितं त्वया,-कथमहं तत्र गच्छामि । मदीयविलदुर्गमन्येन रुद्धं भविष्यति, तस्मादत्रस्थस्य मे मण्डूक मेकैकं स्ववर्गीयमपि प्रयच्छ, नो चेत्सर्वानपि भक्षयिच्यामि'इति। तच्छुत्वा गङ्गदत्तो व्यचिन्तयत्-'अहो ! किमेतन्मया कृतं सर्पमानयता। तद्यदि निषेधयिष्यामि तत्सर्वानपि अक्षयिष्यति । अथवा युक्तमुच्यते- योऽमित्रं कुरुते मित्रं वीर्याभ्यधिकमात्मनः । स करोति न सन्देहः-स्वयं हि विषभक्षणम् ।। २५ ।। तत्प्रयच्छाम्यस्यैकैकं प्रतिदिनं सुहृदम् । परिजनः बन्धुबान्धवानुचरादिसमूह । साम्प्रतम् इदानीम्। मित्रं-सुहृत् , 'मित्रत्वमुपागत' इति लिखितपुस्तकपाठ । रिपव =दायादाः। प्रयच्छ देहि, तत्र-बिले । स्ववर्गीय-स्वजनम् । य इति । आत्मनो वीर्यतोऽधिकममित्रं मित्रं १. मित्रत्वमुपागतः पा०। २. 'तेनात्मना सह स्वालयं नोतः' इत्यपि पाठः । प्रणाशम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

३२७ उक्तञ्च- सर्वस्वहरणे शक्तं शत्रु बुद्धियुता नराः । तोषयन्त्यल्पदानेन वाडवं सागरो यथा ॥ २६ ॥ तथा च- यो दुर्वलोऽणूनपि याच्यमानो बलीयसा यच्छति नैव साम्ना । प्रयच्छते नैव च कर्षमात्र खारी स चूणस्य पुनर्ददाति ।। २७ ।। तथा च- 'सर्वनाशे समुत्पन्ने अर्द्ध त्यजति पण्डितः । अर्द्धन कुरुते कार्य, सर्वनाशो हि दुस्सहः ॥ २८॥ न म्वल्पस्य कृते भूरि नाशयेन्मतिमान्नरः । एतदेव हि पाण्डित्यं यत्स्वल्पाद्भरिरक्षणम्' ॥२९॥ एवं निश्चित्य नित्यमेकैकं तमादिशैति । सोऽपितं भक्षयित्वा तस्य परोक्षेऽन्यानपि भक्षयति । अथवा साध्विदमुच्यते- यथा हि मलिनैर्वस्त्रैर्यत्र तत्रोपविश्यते । एवं चलितवित्तस्तु वित्तशेषं न रक्षति' ॥ ३० ।। अथाऽन्यदिने तेनाऽपरान्मण्डूकान्भक्षयित्वा गङ्गदत्तसुतो कुरुते स विषभक्षणमिवात्मनाशाय कुरुते इत्यर्थ. ॥२५॥ बुद्धियुताः पण्डिता. । वाडवं-वडवानलम् ॥ २६ ॥ बलीयसा=बलिष्ठेन । शत्रुणा-साम्ना-सान्त्वनपूर्व- कम्-याच्यमान =प्रार्थ्यमानः । अणूनपि-स्तोकमपि-नैव यच्छति ददाति । किञ्च कर्षमात्रम् अक्षमात्रम् । 'चूर्ण'मिति शेष । ('तोले भर' 'चुटकीभर')। यो न प्रयच्छति ददाति । स पुन.-चूर्णस्य खारी-द्रोणचतुष्टयं(मणभर)।ददाति दास्यति॥ स्वल्पात् स्वल्पमुत्सृज्य दत्त्वा । भूरिरक्षणम् विपुलस्य रक्षणम् ॥ २९ ॥ यथेति । मलिनवस्त्रो यथा यत्र तत्र-स्थाने उपविशति, नस्वच्छता प्रतीक्षते, एवं चलितवित्तः क्षीणधन , अवशिष्टमपि द्रव्यं न रक्षति। वस्तुतस्तु-वलितवृत्त इति पाठ । चलितवृत्त =किञ्चिद्रष्टाचारः । वृत्तशेषम् आचारशेषमपि न रक्षति । गणिकासक्तो मद्यं, मद्यासक्तो मांसं, तदासक्तश्चौर्य, तदासक्तो द्यूतमित्यादिपापा- १. 'युक्त मिति पाठान्तरम् । तत्र-युक्तलगम् । २. 'तमदिशदिति युक्त पाठ । तपरिजनम् । अदिशत् ददौ ।३.चलितवृत्तस्तु , वृत्तशेष' मिति लिखितपुस्तकपाठो हृद्यः, प्रकृतोपयोगी च । ४. 'भक्षयता'इति प ठा०॥

• पञ्चतन्त्रम् *

[४ लब्ध- . यमुनादत्तो भक्षितः । तं भक्षितं मत्वा गङ्गदत्तस्तारस्वरेण 'धिन्धिम् इति प्रलापपरः कथञ्चिदपि न विरराम । ततः स्वपल्याऽभिहितः- 'किं क्रन्दसि दुराक्रन्द ! स्वपक्षक्षयकारक !। स्वपक्षस्य क्षये जाते को नखाता भविष्यति' ॥३१॥ यदद्यापि विचिन्त्यतामात्मनो निष्क्रमणम्, अस्य वधोपायं च। अथ गच्छता कालेन सकलमपि कवलितं मण्डूककुलम् । केवलमेको गगदत्तस्तिष्ठति। ततः प्रियदर्शनेन भणितम्-'भो गङ्गदत्त ! बुभुक्षितोऽहं, निःशेषिताः सर्वे मण्डूकाः, तद्दोयतां मे किञ्चिद्भोजनं, यतोऽहं त्वयाऽत्राऽऽनीतः। स आह-'भो मित्र ! न त्वयाऽत्र विषये मय्यवस्थिते कापि चिन्ता कार्या, तद्यदि मां प्रेपयसि, ततोऽन्यकूपस्थानपि मण्डूकान्विश्वास्याऽत्रानयामि ।' स आह-'मम तावत्त्वमभक्ष्योभ्रातृस्थाने, तद्यद्येवं करोषि तत्सा. स्प्रतं-पितृस्थाने भवसि । तदेवं क्रियताम्' इति । सोऽपि तदाकाऽरघट्टघटिकामाश्रित्य विविधदेवतोपक- ल्पितपूजोपयाचितस्तस्मात्कूपाद्विनिष्क्रान्तः । प्रियदर्शनोऽपि तदागमनकाझ्या तत्रस्थः प्रतीक्षमाणस्तिष्ठति । अथ चिरादनागते गङ्गदत्ते प्रियदर्शनोऽन्यकोटरनिवासिनी गोधामुवाच-'भद्रे ! क्रियतां स्तोकं साहाय्यम्, यतश्चिरपरि. चितस्ते गङ्गदत्तः। तद्गत्वा तत्सकाशं कुत्रचिजलाशयेऽन्विष्य मम सन्देशं कथय येनागम्यतामेकाकिनापि भवता द्रुततरं, यद्यन्ये मण्डूका नागच्छन्ति । अहं त्वया विना नात्र वस्तुं न्याचरति ॥ ३० ॥ 'सारावे रुदिते त्रातर्याक्रन्दो दारुणे रणे' इति मेदिनी। दुराक्रन्द-दुष्टध्वने ! । दुराकान्तेति युक्तः पाठः । दुर्नीतिपरायणेत्यर्थः। परि- त्राण-रक्षणम् । परित्रा'मिति पाठे-क्विबन्तमेतत् । परित्रा-रक्षामिति चार्थ.॥३१॥ कवलित-भक्षितम् । पितृस्थान=पितृतुल्य । विविधाभ्यो देवताभ्य उपकल्पितं पूजैव-उपयाचितम् उपहारो येनासौ तथा । उपरचितं आथितमिति-व्याख्या- , 'परित्रां कः करिष्यति' । 'परित्राणं क्व लप्स्यसे' इति च पाठा० । प्रणाशम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

शक्नोमि । तथा-'यद्यहं तव विरुद्धमाचरामि तत्सुकृतमन्तरे मया विधृतम् ।' गोधाऽपि तद्वचनाद्गदत्तं द्रुततरमन्विष्याह-'भद्रगङ्गदत्त! स तव सुहृत्प्रियदर्शनस्तव मार्ग समीक्षमाणस्तिष्ठति, तच्छीघ्र. मागम्यतामिति । अपरञ्च-तेन तव विरुद्धकरणे जन्मसुकृतम- न्तरे धृतम् । तन्निःशङ्केन मनसा समागम्यताम् ।' तदाकये गङ्गदत्त आह- बुभुक्षितः कि न करोति पापं क्षीणा नरा निष्करुणा भवन्ति । आख्याहि भद्रे ! प्रियदर्शनस्य 'न गङ्गदत्तः पुनरेति कूपम् ॥ ३२ ॥ एवमुक्त्वा स तां विसर्जयामास ।। तद्भो दुष्टजलचर ! अहमपि गङ्गदत्त इव त्वद्गृहे न कथञ्चि. दपि यास्यामि ।' तच्छ्रुत्वा मकर आह-'भो मित्र ! नैतद्युज्यते, सर्वथैव मे कृतघ्नतादोषमपनय मद्गृहागमनेन । अथवाऽत्राहमनशनात्प्राण- त्यागं तवोपरि करिष्यामि ।' वानर आह-'मूढ ! किमहं लम्बकर्णो मूर्खः! दृष्टाऽपायोऽपि स्वयमेव तत्र गत्वात्मानं व्यापादयामि ? । आगतश्च गतश्चैव दृष्ट्वा सिंहपराक्रमम् । अकर्णहृदयो मूर्यो यो गत्वा पुनरागतः ।। ३३ ।। मकर आह-'भद्र ! स को लम्बकर्णः । कथं दृष्टापायोऽपि ' मृतः, ? । तन्मे निवेद्यताम् ।' वानर आह- नन्तु न प्रकृतानुगुणम् । तदागमनकासया-मण्डूकान्तरागमनाशया। गोधां-3 निहाका । ('गोह' ) । स्तोक-स्वल्पम् । सुकृतं धर्म'। अन्तरे मध्ये। विरुद्ध- करणे विपरीताचरणे । अपनय दूरीकुरु । दृष्टाऽपाय =दृष्टनाशहेतुरपि । अकर्ण- हृदय -कर्णहृदयशून्य , अतएव-मूर्ख ॥ ३३ ॥ १ 'दृष्ट्वासौ त्वां भयानक मिति लिखितपुस्तकपाठ । ३३०

• पञ्चतन्त्रम् *

[ ४ लब्ध- २. सिंहलम्बकर्णकथा कस्मिश्चिद्वनोद्देशे करालकेसरो नाम सिहः प्रतिवसति स्म । तस्य च धूसरको नामशृगालः सदैवानुयायी परिचारकोऽस्ति। अथ कदाचित्तस्य हस्तिना सह युध्यमानस्य शरीरे गुरु- तराः प्रहाराः साताः, यैः पदमेकमपि चलितुं न शक्नोति । तस्याऽचलनाच्च धूसरकःक्षुत्क्षामकण्ठो दौर्बल्यङ्गतोऽन्यस्मिन्नहनि तमवोचत्-'स्वामिन् ! बुभुक्षया पीडितोऽहं, पदात्पदमपि चलितुं न शक्नोमि, तत्कथं ते शुश्रषां करोमि !।' सिंह आह-भोः !, गच्छ अन्वेषय किंचित्सत्वम्, येने- मामवस्थाङ्गतोऽपि व्यापादयामि ।' तदाकये गालोऽन्वेपयन्कञ्चित्समीपवर्तिन ग्राममासादि- तवान् । तत्र लम्बकर्णों नाम गर्दभस्तडागोपान्ते प्रविरलदूर्वा- कुरान्कृच्छ्रादास्वादयन्दृष्टः। ततश्च समीपवर्तिना भूत्वा तेनाभि- हितः-'माम ! नमस्कारोऽयं मदीयः सम्भाव्यताम् । चिरादृष्टो. ऽसि ? । तत्कथय किमेवं दुर्वलतां गतः । स आह-'भो भगिनीपुत्र ! किं कथयामि, रजकोऽतिनिर्द- योऽतिभारेण मां पीडयति । घासमुष्टिमपि न प्रयच्छति । केवलं दूर्वाङ्कुरान्धूलिमिश्रितान्भक्षयामि । तत्कुतो मेशरीरे पुष्टिः ?' । शृगाल आह-'माम ! यद्येवं तदस्ति मरकतसदृशशष्पप्रायो नदीसनाथो रमणीयतरः प्रदेशः, तत्रागत्य मया सह सुभाषित- गोष्ठीसुखमनुभवंस्तिष्ठ !' । लम्बकर्ण आह-'भो भगिनीसुत ! युक्तमुक्तं भवता, परं वयं ग्राम्या पशवोऽरण्यचारिणां वध्या' प्रहारा =आघाताः ('चोट') । शुश्रूषां=परिचर्याम् । तडागोपान्ते तडाग- समीपे । प्रविरलदूर्वाङ्कुरान् अगाढोत्पन्नदुर्वाङ्कुरान् । कृच्छ्रात् कष्टात्। सम्भा- व्यताम् स्वीक्रियताम् । मरकतसदृशशप्पप्रायः गारुत्मतमणितुल्यघासप्रचुरः । ( मरकत= पन्ना' )। नदीसनाथ नदीसहितः । रमणीयतरः सुन्दरतर ।' सुभाषितगोष्ठीसुखं- प्रेमालापगोष्ठीवन्धसुखम् । ग्राम्याः ग्रामवासिनः। भव्यप्रदेशेन मनोहरप्रदेशेन। प्रणाशम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

तत्कि तेन भव्यप्रदेशेन' ?। शृगाल आह-माम ! मैवं वद, मद्भुजपञ्जरपरिरक्षितः स देशः, तन्नास्ति कस्यचिदपरस्य तत्र प्रवेशः। परमनेनैव विधिना रजककदर्थितास्तत्र तिस्रो रासभ्यो- ऽनाथाः सन्ति, ताश्च पुष्टिमापन्ना यौवनोत्कटा इदं मामूचुः- 'यदि त्वमस्माकं सत्यो मातुलस्तदा किञ्चिद्रामान्तरं गत्वाऽस्म- द्योग्यं कश्चित्पतिमानय'। तदर्थे त्वामहं तत्र नयामि ।' अथ शृगालवचनानि श्रुत्वा कामपीडिताङ्गो लम्वकर्णस्तम- वोचत्-'भद्र ! यद्येव तदने भव, येनागच्छामि।' अथवा साध्विद-मुच्यते'. नाऽमृतं न विषं किञ्चिदेकां मुक्त्वा नितम्बिनीम् । यस्याः सङ्गन जीव्येत म्रियते च वियोगतः ॥ ३४॥ यासां नाम्नापि कामः स्यात्सङ्गमं दर्शनं विना। तासां हक्सङ्गमं प्राप्य यन्न द्रवति कौतुकम् ! ॥३५ ।। तथानुष्ठिते शृगालेन सह सिंहान्तिकमागतः। सिंहोऽपि व्यथाकुलितस्तं दृष्ट्वा यावत्समुत्तिष्ठति, तावदासभः पलायितु. मारब्धवान् । अथ तस्य पलायमानस्य सिंहेन तलप्रहारो दत्तः । माम मातुल ! । म जपञ्जरपरिरक्षित =मत्पालितः । अनेनैव-त्वत्तुल्येन भक्ष्याऽलाभादिना। रजककदर्थिता. वनधावकपीडिताः। अनाथा: स्वामिशन्या । यौवनोत्कटा यौवनमदोन्मत्ता । सत्य. यथार्थ । तदर्थे रासभीपरिभोगार्थम । निनम्बिनीं मुक्त्वा कामिनी विना। अमृतविषोभयघटितं वस्त्वन्तरं नास्ति, यतोऽस्या सङ्गेन जीवनलाभो वियोगे च मरणमित्यर्थ.॥ ३४ ॥ सङ्गमदर्शना- ऽभावेपि यासा नामश्रवणमात्रेण कामव्यथा, तासां-कामिनीना दृक्सङ्गम कटाक्षगोचरतां, प्राप्य, यन्नरो न द्रवति कामोन्मत्तो न भवति, सुखसागरनिमग्नो न भवतिवा। कौतुकम् =आश्चर्यम् ॥ ३५॥ तथानुष्ठिते अग्रतश्चलिते शृगाले । तलप्रहारः = चपेटाघात:, ('थप्पड')। १. अत्र-येन त्वरितं तत्र गच्छावः। युक्तञ्चैतत् ।' इति लिखितपुस्तकपाठ एव युक्ततर.. ३३२

• पञ्चतन्त्रम् *

[४ लब्ध- स च मन्दभाग्यस्य व्यवसाय इव व्यर्थतां गतः । अत्राऽन्तरे शृगालः कोपाविष्टस्तमुवाच-भोः किमेवंविधः प्रहारस्ते,-यगर्दभोऽपि तव पुरतो बलाद्गच्छति !। तत्कथं गजेन सह युद्ध करिष्यसि ? । तद् दृष्टं ते बलम् ।' अथ विलक्षस्मितं सिंह आह-'भोः! किमहं करोमि ? मया न क्रमः सज्जीकृत आसीत्, अन्यथा गजोऽपि मरक्रमाकान्तो न गच्छति।' शृगाल आह-'अद्याऽप्येकवारं तवान्तिके तमानेष्यामि, परं -स्वया सज्जोकृतक्रमेण स्थातव्यम् ।' सिंह आह-'भद्र ! यो मां प्रत्यक्ष दृष्टा गतः स पुन. कथमत्रागमिष्यति ? । तदन्यत्किमपि सत्त्वमन्विष्यताम् । शृगाल आह-'किं तवानेन व्यापारेण ?, त्वं केवलं सजितक्रमस्तिष्ठ।' तथानुष्ठिते शृगालोऽपि यावद्रा- सभमार्गेण गच्छति, तावत्तत्रैव स्थाने चरन्दृष्टः । अथ शृगालं दृष्टा रासभः प्राह-'भो भगिनीसुत ! शोभन- स्थाने त्वयाहं नीतः, द्रोङ् मृत्युवशं गतः । तत्कथय किं तत्स- चम् ? यस्यातिरौद्रवज्रसशकरप्रहारादहं मुक्तः । तच्छुत्वा महसञ्छृगाल आह-'भद्र ! रासभी त्वामायान्तं दृष्ट्वा सानुरागमालिङ्गितुं समुत्थिता, त्वं च कातरत्वान्नष्टः । सा पुनर्न शक्ता त्वां विना स्थातुं, तया तु नश्यतस्तेऽवलम्बनार्थ हस्तः क्षिप्तः, नान्यकारणेन । तदागच्छ, सा त्वत्कृते प्रायोपवे- शनोपविष्टा तिष्ठति । एतद्वदति-'यल्लम्बकरें यदि मे भर्ता न व्यवसाय इव = उद्योग इव । एवंविधः ईदृशः। विलक्षस्मितं - चकितस्मितं । लजितस्मितं यथा स्यात्तथेति यावत् । 'विलक्षो विस्मयान्विते' इत्यमरः। क्रमः- आक्रमणोचितः सन्नाहः। व्यापारेण = चिन्तादिना। भगिनीसुत - हे भागि- -नेय ! (भानजा )। द्राक् झटिति । गत. = गत इवाभूवम् । अतिरौद्रेण क्रूरतरेण । वज्रसदृशात्-करप्रहारात्=चपेटाघातात् । रासभी = गर्दभी । सानु- रागं = सस्नेहम् । कातरत्वात् भीरुत्वात्। नष्ट' पलायितः। नश्यतः पलाय. मानस्य । अवलम्बनार्थ निषेधार्थम् ('पकड़ने के लिए | क्षिप्तः = उत्थापितः। १. यद् दैवान्मृत्युवशं न गतः' इति लिखितपुस्तकपाठ ममुचितः । प्रणाशम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

भवति, तदहमग्नौ जले वा प्रविशामि,-न पुनस्तस्य वियोगं सोढुं शक्नोमि'। इति। तत्प्रसादं कृत्वा तत्राऽऽगम्यतां, नो चेत्तव स्त्रीहत्या भविष्यति । अपरं भगवान्कामः कोपं तवोपरि करिष्यति । उक्तञ्च- स्त्रीमुद्रा मकरध्वजस्य जयिनी सर्वार्थसम्पत्करी ये मूढाः प्रविहाय यान्ति कुधियो मिोफलान्वेपिणः । ते तेनैव निहत्य निर्दयतरं नग्नीकृता मुण्डिताः केचिद्रक्तपटीकृताश्च जटिला कापालिकाश्चापरे ॥३६॥ अथाऽसौ तद्वचनं श्रद्धेयतया श्रुत्वा भूयोऽपि तेन सह प्रस्थितः । साध्विमुच्यते- जानन्नपि नरो दैवात्प्रकरोति विगहितम् । कर्म, किं कस्यचिल्लोके गर्हितं रोचते कृतम् ।। ३७ ।। अत्रान्तरे सजितक्रमेण सिंहेन स लम्बकों व्यापादितः। ततस्तं हत्वा शृगालं रक्षकं निरूप्य स्वयं स्नानार्थं नद्यां गतः । शृगालेनापि लौल्यौत्सुक्यात्तस्य कर्णहृदयं भक्षितम् । प्रायोपवेशनम् अनशनम् । वदति । अस्य ‘रासभीति शेष । प्रसादम् अनु- ग्रहम् । मकरध्वज = काम। जयिनी = जगत्रयविजयशीलाम् । सर्वार्थाना- धर्मार्थकामादीना सम्पदं करोति तच्छीलाम् , तद्धेतुभूता वा । मुद्रा-चिहम् । स्त्रीमुद्रां स्त्रीरूपं शासनम् । प्रविहाय-परित्यज्य, उल्लङ्घ्य वा। मिथ्याफलानि- स्वर्गापवर्गादीनि,-अन्वेषयन्ति तच्छीला । तेनैव-कामेनैव राज्ञा। रक्तपटीकृता = रुधिरावसनाः, काषायाम्बरधारिणश्च कृता । जटिला. जटाभारधारिणः । कापालिका = पाखण्डभेदा. ( 'जोगी' 'स्मशान सेवी' ) अन्योऽपि राजा स्वशा- सनोल्लङ्घनपरान्,-तथैव मुण्डनादिना दण्डयति ॥ ३६॥ असौ गर्दभः । तद्वचनं शृगालवाक्यम् । दैवात् = अदृष्टवशीभूत एव । निन्दितं कर्म-किं कस्यापि प्रियं भवति ? । न भवतीत्यर्थः । अतो दैवायत्त एव गर्हितं कुरुत इति भावः ॥ ३७ ॥ तगर्दभम् , निरूप्य निर्दिश्य, स्वय= १. 'स्वर्गापवर्गेच्छये ति लिखितपुस्तकपाठः। २ 'कथ' मिति प्रचलित पाठ आसीत् ।

• पञ्चतन्त्रम् *

[४ लब्ध अत्राऽन्तरे सिंहो यावत्स्नात्वा कृतदेवार्चनः प्रतर्पितपितृ. गणः समायाति तावत्कर्णहृदयरहितो रासभस्तिष्ठति । तं कोपपरीतात्मा सिंहः शृगालमाह-'पाप ! किमिदमनुचितं कर्म समाचरितं,-यत्कर्णहृदयभक्षणेनाऽयमुच्छिष्टतां नीतः ?' । शृगालः सविनयमाह-'स्वामिन् ! मा मैवं वद, कर्णहृदय- रहित एवायं रासभ आसीत्, येनेहागत्य त्वामवलोक्य भूयो. ऽप्यागतः।' अथ तद्वचन श्रद्धेयं मत्वा सिंहस्तेनैव सह संविभज्य निःशङ्कितमनास्तं भक्षितवान्। अतोऽहं ब्रवीमि-'आगतश्च गतश्चैव-'इति 19 तन्मूर्ख ! कपर्ट कृतं त्वया,-परं युधिष्ठिरेणेव सत्यवचनेन -विनाशितम् । अथवा साध्विमुच्यते- स्वार्थमुत्सृज्य यो दम्भी सत्यं ब्रूते सुमन्दधीः । स स्वार्थाद्भश्यते नूनं युधिष्ठिर इवाऽपरः ।। ३८ ।। मकर आह-'कथमेतत् ?' । स आह- ३. युधिष्ठिरकुम्भकारकथा कस्मिश्चिदधिष्ठाने कोऽपि कुम्भकारःप्रतिवसति स्म। स कदाचित्प्रमादार्धभन्नघटकर्परतीक्ष्णाग्रस्योपरि महता वेगेन धान्वन्पतितः। ततः कपरकोट्या पाटितललाटो रुधिरप्लावित- सिहः । लौल्यौत्सुक्यात् चाचल्येन । उत्कण्ठितया। तस्य = रासभस्य। कर्ण- हृदयंकणे हृदयञ्च । प्राण्यत्वादेकवद्भावः। प्रतर्पितपितृगणः दत्तसतिल. जलाञ्जलिः । कोपपरीतात्मा = क्रोधाविष्टहृदयः। श्रद्धयं विश्वासयोग्यम् । संवि भज्य=विभागढत्वा ( 'वॉट कर')। मूर्ख-मूढ मकर ! परंपरन्तु युधि- ष्ठिरः-तन्नामा कुम्भकार । स्वार्थ = स्वप्रयोजनम् । दम्भी-सत्यवादिनमात्मानं चिख्यापयिषुः ॥ ३८॥ प्रमादात् अनवधानात् । भग्नघटस्यार्धम्-अर्धभन्नघट, तस्य य. कर्परः कपालम्-तस्य यत्तीक्ष्णमग्रं-प्रान्तभागस्तस्योपरि-पतित इत्यन्वयः। कर्परअणाशम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

तनुः कृच्छ्रादुत्थाय स्वाश्रयं गतः । ततश्चाऽपथ्यसेवनात्स प्रहा. रस्तस्य करालतां गतः, कृच्छ्रेण च नीरोगतां नीतः । अथ कदाचिद्दर्भिक्षपीडिते देशे स कुम्भकारः क्षुत्क्षामकण्ठः कैश्चिद्राजसेवकैः सह देशान्तरं गत्वा कस्यापि राज्ञः सेवको बभूव । स च राजा तस्य ललाटे विकरालं प्रहारक्षतं दृष्ट्वा चिन्तयामास यत् - 'वीरः पुरुषः कश्चिदयं, नूनं तेन ललाटपट्टे संमुखप्रहार.' अतस्तं संमानादिभिः सर्वेषां राजपुत्राणां मध्ये विशेषप्रसादेन पश्यति स्म । तेऽपि राजपुत्रास्तस्य त प्रसादा- तिरेकं पश्यन्तः परमीधिर्म वहन्तो राजभयान्न किञ्चिदूचुः । अथाऽन्यस्मिन्नहनि तस्य भूपते विग्रहे समुपस्थिते, वीर- सम्भावनायां क्रियमाणायां, प्रकल्प्यमानेषु गजेपु, सन्नह्यमानेषु वाजिपु, योधेपु प्रगुणीक्रियमाणेपु, तेन भूभुजा स कुम्भकारः प्रस्तावानुगतं पृष्टो निर्जने-'भो राजपुत्र ! किं ते नाम ? का च जातिः? कस्मिन्सङ्ग्रामे प्रहारोऽयं ते ललाटे लग्नः ? । स आह-'देव ! नायं शस्त्रप्रहारः, युधिष्ठिराभिधः कुलालो- ऽहं जात्यो । भद्गहेऽनेककर्पराण्यासन् । अथ कदाचिन्मधपानं कृत्वा निर्गतःप्रधावन्कर्परोपरि पतितः। ततश्च प्रहारविकारोऽयं कोट्या -- कर्पराग्रकोणेन । पाटितललाट =भिन्नललाटपट्टः । युधिरप्लाविततनुः= रुधिरपरीतगात्र । ('लोहूलुहान')। कृच्छ्रात् महता कष्टेन । (किसी तरह)। अपथ्यसेवनात् = अनुचिताचरणभक्षणादिना। प्रहार व्रण.। करालता गम्भी. रताम् । ('गहरा घाव' ) । नोरोगता स्वास्थ्यम् । दुर्भिक्षम्-अकाल । विक- राल दीर्घमायतं गभीरञ्च । प्रहारक्षत-प्रहारव्रणम् । तेन अत एव । विशेष- प्रसादेन विशेषेणानुग्रहेण । ईर्ष्याधर्मम् ईर्ष्यान्वितं भावम्। वीरसम्भावनायां= चीरपूजायाम्, तत्परीक्षायाश्च । विग्रहे युद्धे । प्रकल्प्यमानेषु-सज्जीक्रियमाणेषु । (हाथी तैयार किए जा रहे थे)। सन्नह्यमानेषु-पर्याणवन्धादिना सज्जीक्रिय- माणेषु वाजिपु-अश्वेषु । प्रगुणीक्रियमाणेषु सन्नह्यमानेषु । प्रस्तावानुगतं प्रस- जात्। निर्जनेरहसि। अत्र 'कुलालोऽहं प्रकृत्येति पाठान्तरे प्रकृत्या स्वभावेनैवा- 1. 'विलोक्यमानेषु' इति पाठा०।२ 'कुलालोऽहं । प्रकृत्ये ति पाठा०।

• पञ्चतन्त्रम् *

[ ४ लब्ध- मे ललाट एवं विकरालतां गतः। तदाकर्ण्य राजा सवोडमाह- 'अहो ! वञ्चितोऽहं राजपुत्रानुकारिणाऽनेन कुलालेन, तबीयता द्रागेतस्य चन्द्रार्धः।' तथानुष्ठिते कुम्भकार आह-'देव! मैवं कुरु, पश्य मे रणे हस्तलाघवम्।' राजा प्राह-भोः ! सर्वगुणसम्पन्नो भवान्, तथापि गम्य- ताम् । उक्तश्च- शरश्च कृतविद्यश्च दर्शनीयोऽसि पुत्रक ! यस्मिन्कुले त्वमुत्पन्नो गजस्तत्र न हन्यते ॥ ३९ ॥ कुलाल आइ-'कथमैवत् ?' । राजा कथयति- ४. सिंहशृगालपुत्रकथा कस्मिश्चिदुद्देशे सिंहदम्पती प्रतिवसतः स्म । अथ सिंही पुत्रद्वयमजीजनत्। सिंहोऽपि नित्यमेव मृगान्व्यापाद्य सिंही ददाति । अथान्यस्मिन्नहनि तेन किमपि नासादितम् , वने भ्रम- तोऽपि तस्य रविरस्तं गतः। अथ तेन स्वगृहमागच्छता शृगालशिशुः प्राप्तः । स च 'वालकोऽय'मित्यवधार्य यत्नेन दंष्ट्रा- मध्यगतं कृत्वा सिंधै जीवन्तमेव समर्पितवान्। ततः सिंह्याऽभि- हितम्-'भोः कान्त ! त्वयाऽऽनीतं किञ्चिदस्माकं भोजनम् ?' । सिंह आह-'प्रिये ! मयाद्यैनं शृगालशिशुं परित्यज्य न किचि- त्सत्त्वमासादितम् , स च मया 'बालोऽयमिति मत्वा न ब्यापा- दितो, विशेषात्स्वजातीयश्च । उक्तञ्च- स्त्रीविप्रलिङ्गिबालेषु प्रहर्तव्यं न कहिंचित् । प्राणात्ययेऽपि सञ्जाते विश्वस्तेषु विशेषतः ।। ४० ।। प्रहारविकार: वणः । 'कर्परप्रहारोऽयं में' इति लिखितपुस्तकपाठो युक्ततरः । चन्द्रार्धः अर्धचन्द्रम् । ( गर्दनिया, धक्का )। 'मा मैव कुरु' इति पाठान्तरम् । अजीजनत् जनयामास । स च-सिहश्च । स्वजातीयः-मांसाशी,नखायुधश्च । लिङ्गिना ब्रह्मचारिपरिव्राजकादयः । अत्ययः नाशः। विश्वस्तेषु-विश्वास- १ अर्धचन्द्रः'। पा०।२'शूरोऽसि कृतविद्योऽसि । पा० प्रणाशम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

३३७ MAA इदानीं त्वमेनं भक्षयित्वा पथ्यं कुरु | प्रभातेऽन्यत्किञ्चिदुपा- जयिष्यामि। साप्राह-भोः कान्त ! त्वया 'बालकोऽय'-मिति विचिन्त्य न हत., तत्कथमेनमहं स्वोदराथै विनाशयामि ? । उक्तश्च- अकृत्यं नैव कर्तव्यं प्राणत्यागेऽप्युपस्थिते । न च कृत्यं परित्याज्यमेप धर्मः सनातनः ॥४१॥ तस्मान्ममाऽयं तृतीय पुत्रो भविष्यति ।' इत्येवमुक्तवा तमपि स्वस्तनक्षीरेण परां पुष्टिमनयत् । एवं ते त्रयोऽपि शिशवः परस्परमज्ञातजातिविशेषा एकाचारविहारा वाल्यसमयं निर्वा- हयन्ति स्म। अथ कदाचित्तत्र वने भ्रमन्नरण्यगजः समायातः। तं दृष्ट्रा तौ सिंहसुतौ द्वावपि कुपिताननौ तं प्रति प्रचलितो यावत् , तावत्तेन गालसुतेनाभिहितम्-'अहो ! गजोऽयं युष्मत्कुल- शत्रुः, तन्न गन्तव्यमेतस्याभिमुखम् ।' एवमुक्त्वा गृहं प्रति प्रधा- वितः। तावपि ज्येष्ठवान्धवभझान्निरुत्साहतां गतौ। साध्विदमुच्यते- एकेनापि सुधीरेण सोत्साहेन रणं प्रति । सोत्साहं जायते सैन्यं, भन्ने भगमवाप्नुयात् ॥ ४२ ॥ तथा च- अत एव हि वाञ्छन्ति भूपा योधान्महाबलान् । शूरान्वीरान्कृतोत्साहान्वर्जयन्ति च कातरान् ।। ४३ ॥ अथ तौ द्वावपि भ्रातरौ गृहं प्राप्य पित्रोरग्रतो विहसन्तो मापन्नेषु तु विशेषतो न प्रहर्त्तव्यम् ॥ ४०॥ पथ्यं भोजनम् । प्राणत्यागे-प्राण- नागे । सनातन -नित्यः ॥४१॥ अय-शृगाल । स्वस्तनक्षीरेण स्वस्तन्य- दुग्धेन । परा=महतीम्। एक एव आचारो विहारश्च येषान्ते तथा ।प्रकुपिताननौ- क्रुद्धी। अभिमुख-संमुखम् , तौ=सिंहवालको। ज्येष्ठबान्धवस्य ज्येष्टभ्रातु शृगालस्य । भङ्गात् पलायनात् । रणं प्रति-युद्धं प्रति । सोत्साहन-उत्साहवता १ 'अस्मत्लशत्रु रिति शोभनः पाठः। २२ ३३८ ॐ पञ्चतन्त्रम् [ ४ लब्ध- ज्येष्ठभ्रातृचेष्टितमूचतु:-'यथायं गजं दृष्टा दूरतोऽपि प्रनष्टः' इति । सोऽपि तदाकये कोपाविष्टमनाः प्रस्फुरिताधरपल्लवस्ताम्रलो. चनस्त्रिशिखां भृकुटि कृत्वातौ निर्भसंयन्परुषतरवचनान्युवाच। ततः सिंह्या एकान्ते नीत्वा प्रबोधितोऽसौ-वत्स! मैवं कदाचि- जल्प, भवदीयलघुभ्रातरावेती-' इति । अथासौ सान्त्ववच. नेन प्रभूततरकोपाविष्टस्तामप्युवाच-'किमहमेताभ्यां शौर्येण रूपेण विद्याभ्यासेन कौशलेन वा हीनो येन मामुपहसतः ? । तन्मयाऽवश्यमेतौ व्यापादनीयौ।' तदाकर्ण्य सिंही तस्य जीवि- तमिच्छन्त्यन्तर्विहस्य प्राह- 'शरोऽसि कृतविद्योऽसि दर्शनीयोऽसि पुत्रक ! । यस्मिन्कुले त्वमुत्पन्नो गजस्तत्र न हन्यते ॥४४॥ तत्सम्यक्णु, वत्स! त्वं शृगालीसुतः कृपया मया स्वस्त- नक्षीरेण पुष्टि नीतः । तद्यावदेतौ मत्पुत्रौ शिशुत्वात्त्वां शृगालं न जानीतः, तावद्रुततरं गत्वा स्वजातीयानां मध्ये मिलितो भव, नो चेदाभ्यां हतो मृत्युपथं समेष्यसि ।' सोऽपि तद्वचनं श्रुत्वा भयव्याकुलमनाः शनैः शनैरपसृज्य स्वजात्या मिलितः 18 तस्मात्त्वमपि यावदेते राजपुत्रास्त्वां कुलालं न जानन्ति, तावद्रुततरमपसर, नो चेदेतेपां सकाशाद्विडम्बनां प्राप्य सरिष्यसि ।' कुलालोऽपि तदाकर्ण्य सत्वरं प्रनष्टः । अतोऽहं ब्रवीमि स्वार्थमुत्सृज्य यो दम्भी'-इति । ॐ भङ्गे पलायने । कातरान्=भीतान् ॥४३॥ कोपाविष्टमना.-क्रोधाभिभूतचेताः। प्रस्फुरितः अधरपल्लवो यस्यासी तथा कोपप्रकम्पिताधरोष्टः । ताम्रलोचन:- रक्तनयन. । त्रिशिखाम्=कोपकरालाम् । तौ=सिंहसूनू । पुत्रक-वत्स! यस्मिन्- कुले-शृगालकुले । अतस्तव न दोष इत्याशयः ॥ ४४ ॥ अपसृत्य गत्वा । त्वमपि हे युधिष्ठिर । त्वमपि । एतेषां राजपुत्राणाम् । विडम्बनाम्-उपहासं, क्लेशं, कदर्थना वा। १ 'निर्भर्सयमान ' । पा० । प्रणाशम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

ANA घिङ् मूर्ख ! यत्त्वया स्त्रियोऽर्थ एतत्कार्यमनुष्ठातुमारब्धम् । न हि स्त्रीणां कथञ्चिद्विश्वासमुपगच्छेत् । यदर्थे स्वकुलं त्यक्तं जीवितार्थ च हारितम् । सा मां त्यजति नि स्नेहा क. स्त्रीणां विश्वसेन्नरः ? ॥४५|| मकर आह-'कथमेतत् ?। वानर आह- ५. ब्राह्मणब्राह्मणोपमुकथा अस्ति कस्मिंश्चिदधिष्ठाने कोऽपि ब्राह्मणः। तस्य च भार्या प्राणेभ्योऽप्यतिप्रियाऽऽसीत् । सापि प्रतिदिनं कुटुम्बेन सह कलहं कुर्वाणा न विश्राम्यति । सोऽपि ब्राह्मणः कलहमसह- मानो भावात्सल्यात्स्वकुटुम्बं परित्यज्य ब्राह्मण्या सह विप्र- कृष्ट देशान्तरं गतः। अथ महाटवीमध्ये ब्राह्मण्याऽऽभिहितः-'आर्यपुत्र । तृष्णा मां वाधते, तदुदकं क्वाप्यन्वेपय।' अथासौ तद्वचनानन्तरं यावदुदकं गृहीत्वा समागच्छति, तावत्तां मृतामपश्यत् । अतिसौहार्दैन अतिवल्लभतया विषाद कुर्वन्यावद्विलपति, ताव- दाकाशे वाचं शृणोति । तथा हि-'यदि ब्राह्मण ! त्वं स्वकीय- जीवितस्या ददासि ततस्ते जीवति ब्राह्मणी । तच्छुत्वा ब्राह्मणेन शुचीभूय तिसृभिर्वाचाभिः स्वजीवि तार्धं दत्तम् । वाक्सममेव च सा ब्राह्मणी जीविता। अथ तो जलं पीत्वा वनफलानि भक्षयित्वा गन्तुमारब्धौ। ततः क्रमेण 'कस्यचिन्नगरस्य प्रदेशे पुष्पवाटिकां प्रविश्य ब्राह्मणो भार्याम- भिहितवान्-भद्रे ! यावदहं भोजनं गृहीत्वा समागच्छामि तान- वानरो मकरमुपालभते-धिगिति । जोवितार्धम् आयुषोऽर्धम् । हारित- दत्तं नाशितम् ॥ ४५ ॥ विप्रकृष्टं दूरतरम् । आर्यपुत्र हे नाथ ! । अतिसौ- हार्देननेहातिरेकेण । अतिवल्लभतया अतिप्रियतया। शुचीभूय आचमनादिना पवित्रेण । तिसृभिर्वाचाभि त्रिवारमुच्चार्य । अवधारणाय दाढ्यार्थ च त्रिरुतिः । वाक्सम दानवाक्याभिधानान्तरम् । पुष्पवाटिकायाम्-उद्याने। ('फुलवाड़ी

• पञ्चतन्त्रम् *

[४ लब्धः 1 दत्र त्वया स्थातव्यम्' । इत्यभिधाय ब्राह्मणो नगरमध्ये जगाम। अथ तस्यां पुष्पवाटिकायां पङ्गुररघट्ट खेटयन्दिव्यगिरा गीतमुद्गिरति, तच्च श्रुत्वा कुसुमेपुणार्दितया ब्राह्मण्या तत्सका. शङ्गत्वाऽभिहितम्'-'भद्र ! यदि मां न कामयसे तन्मत्सता स्त्रीहत्या तव भविष्यति' । पङ्गुरब्रवीत्-'किं व्याधिग्रस्तेन मया करिष्यसि ?' साऽब्रवीत्-'किमनेनोक्तेन ? अवश्यं त्वया सह मया सङ्गमः कर्तव्यः । तच्छ्रुत्वा स तथा कृतवान् । सुरतानन्तरं साऽब्रवीत्-'इतः प्रभृति यावजीवं मयात्मा भवते दत्त.'-इति ज्ञात्वा भवानप्यस्माभिः सहाऽऽगच्छतु ।' सोऽब्रवीत्-'एवमस्तु ।' अथ ब्राह्मणो भोजनं गृहीत्वा समा- गत्य तया सह भोक्तुमारब्धः । साऽब्रवीत्-'एष पङ्गुर्बुभुक्षितः, तदेतस्यापि कियन्तमपि ग्रासं देहि'-इति । तथाऽनुष्टिते ब्राह्म- ण्याऽभिहितम्-'ब्राह्मण ! सहायहीनस्त्वं यदा ग्रामान्तरं गच्छसि, तदा मम वचनसहायोऽपि नास्ति, तदेनं पङ्गु गृहीत्वा गच्छावः। सोऽब्रवीत्-न शक्नोम्यात्मानमप्यात्मना वोढुं, किं पुनरेनं पङ्गुम् ।' साऽब्रवीत्-पेटाभ्यन्तरस्थमेनमहं नेष्यामि ।' अथ तत्कृतवचनव्यामोहितचित्तेन तेन प्रतिपन्नम् । तथानुष्ठितेऽन्यस्मिन्दिने कूपोपकण्ठे विश्रान्तो ब्राह्मणस्तथा में' ) अरघट्ट जलोद्धरणयन्त्रम् । अरघट्टः पुंसि । ( रहट)। खेटयन्-चालयन् (खेता हुआ, 'चलाता हुआ')। 'खेलयन्निति मुद्रितपाठेऽपि स एवार्थोऽनु- सन्धेयः। दिव्यगिरा मधुरस्वरेण। कुसुमेपुणा=कामेन । अर्दितया-पीडि- तया। कामयसे-सुरतेन तर्पयसि मत्सत्ता-मन्स रणजन्या । व्याधिग्रस्तन रोगपीडितेन । सङ्गमःरतिमहोत्सवः । तथा-सुरतं । यावजीवं यावदायुष्यम् । आत्मा शरीरम् । वचनसहायः वार्तालापकर्ता । पेटाभ्यन्तरस्थं सम्पुटकमध्य. स्थापितम् । (सन्दूख वा पिटारी में बैठा कर)। कृतकवचनैः कपटपूर्णवाक्यैः- व्यामोहितं चित्तं यस्यासौ तेन । प्रतिपन्नं स्वीकृतम् । कूपोकण्ठे-कूपसन्निधौ । प्रणाशम् ] * अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् * च पशुपुरुषासक्तया सम्प्रेर्य कृपान्तः पतितः। साऽपि पहुं गृहीत्वा कस्मिंश्चिन्नगरे प्रविष्टा। तत्र शुल्कचौर्यरक्षानिमित्त राजपुरुपैरितस्ततो भ्रमद्भिस्तन्मस्तकस्था पेटा दृष्टा, बलादा- रच्छिद्य राजाने नीता। राजा च यावत्तामुद्धाटयति, तावत्तं पड़ें ददर्श । ततः सा ब्राह्मणी विलापं कुर्वती राजपुरुषानुपमेव तत्राऽऽगता राज्ञा पृष्टा-को वृत्तान्तः?' इति । साऽब्रवीत्-'ममैष भर्ता व्याधिबाधितो दायादसमूहैरुद्वे- जितो मया स्नेहव्याकुलितमानसया शिरसि कृत्वा भवदीयनगरे आनीतः। तच्छ्रुत्वा राजाऽब्रवीत्-'ब्राह्मणि! त्वं मे भगिनी, ग्रामद्वयं गृहीत्वा भर्ता सह भोगान्भुञ्जाना सुखेन तिष्ठ ।' अथ स ब्राह्मणो दैववशात्केनापि साधुना कूपादुत्तारितः - परिभ्रमंस्तदेव नगरमायातः,-तया दुष्टभार्यया दृष्टो राज्ञे निवे- दितश्च–'राजन् ! अयं मम भर्तुर्वैरी समायातः ? । राज्ञापि चध आदिष्टः । सोऽब्रवीत-'देव ! अनया मम सक्तं किश्चिदृहीत- मस्ति, यदि त्वधर्मवत्सलः तदा दापय ।' राजाऽब्रवीत्-'भद्रे ! यत्त्वयाऽस्य सक्तं किञ्चिदृहीतमस्ति तत्समर्पय ।' सा प्राह-'देव । मया न किश्चिदृहीतम् ।' ब्राह्मण आह- यन्मया त्रिवाचिकं स्वजीविताधं दत्वं तद्देहि । अथ सा राजभयात्तथैव 'त्रिवाचिकमेव जीविताध मया दत्तम्'-इति जल्पन्ती प्राणैर्विमुक्ता । पमुपुरुषासक्तया पड्डप्रणयासक्तया। सम्प्रेर्य-दृढ हस्ताभ्या प्रहृत्य । ('वका देकर' )। कूपान्त =कूपमध्ये । शुल्क प्रामादिप्रवेशे राजदेयो भागः । (चुंगी)। (पेटा=पिटारी)। आच्छीय अपहृत्य । ('जबरदस्ती छीन कर' ) । ता- पेटाम् । व्यधिवाधित रोगाकान्त । दायादसमूहै। बन्धुवान्धवैः (हिस्सेदार)। उद्वेजित =पीडित । उत्तारित =निष्कासित । दुष्टभार्यया-पुश्चल्या स्वपत्न्या । आदिष्ट =आज्ञप्त- । मम सकं-मदीयम् । वर्मवत्सल. धर्मरक्षक । 'तद्दापये'ति पाठान्तरम् । तथैव-शुचिर्भूत्वा, यथा त्वया दत्तं तयैव वा । त्रिवाचिकं- .. ३४२

• पञ्चतन्त्रम् *

[४ लब्ध- ततः सविस्मयं राजाऽब्रवीत्-'किमेतत्' ? इति । ब्राह्मणे- नापि पूर्ववृत्तान्तः सकलोऽपि तस्मै निवेदितः । अतोऽहं ब्रवीमि-'यदर्थे स्वकुलं त्यक्तम्-'इति । वानरः पुनराह-'साधु चेदमुपाख्यानकं श्रूयते- न कि दद्यान्न कि कुर्यात्स्त्रीभिरभ्यर्थितो नरः। अनश्वा यत्र द्वेपन्ते तत्र पर्वणि मुण्डितम् ॥ ४६॥ मकर आह-'कथमेतत् ?' | वानरः कथयति- ६. नन्दवररुचिकथा अस्ति प्रख्यातवलपौरुषोऽनेकनरेन्द्रमुकुटमरीचिजालजटि- लीकृतपादपीठः शरच्छशाङ्ककिरणनिर्मलयशाः समुद्रपर्यन्तायाः पृथिव्या भर्ता नन्दो नाम राजा। तरय सर्वशास्त्राधिगतसम- स्ततत्त्वः सचिवो वररुचिर्नाम । तस्य च प्रणयकलहेन जाया कुपिता । सा चाऽतीव वल्लभाऽनेकप्रकारं परितोष्यमाणापि न प्रसीदति । ब्रवीति च भर्ता-भद्रे ! येन प्रकारेण तुष्यसि तं वद, निश्चितं करोमि।' ततः कथञ्चित्तयोक्तम्-'यदि शिरो मुण्डयित्वा मम पादयोः निपतसि तदा प्रसादाभिमुखी भवामि ।' तथानुष्ठिते च सा प्रसन्नाऽऽसीत् । त्रिरुक्त्वा । मया ब्राह्मण्या । दत्तं परावर्त्य दीयते । प्राणैर्वियुक्ता-मृता । प्रख्यातं बलं पौरुषञ्च यस्यासौ तथा-प्रसिद्धवलपराक्रम । अनेके ये नरेन्द्रा -राजानः, तेषां यानि मुकुटानि, तेषां या मरीचय.-प्रभास्तासा जालेन= . पुजेन, जटिलीकृतं व्याप्तं पादपोठं यस्यासौ तथा। अनेकराजवन्दित इत्यर्थ । शरदि यः शशाङ्कस्तस्य ये किरणास्तद्वत् निर्मलं स्वच्छं यशो यस्यासौ तथा । कीर्तिशालीत्यर्थः । सर्वैः शास्त्रैः समधिगतं समस्तं तत्त्वं-रहस्य-भूतं भविष्यच्च येनासौ तथा । त्रिकालवेत्तेत्यर्थः। प्रणयकलहेन कृत्रिमकलहेन । जाया पन्नी। वल्लभा प्रिया। अनेकप्रकारं नानोपायैः। परितोप्यमाणा प्रसाद्यमाना । प्रसी- दति प्रसन्ना भवति । प्रसादाभिमुखी प्रसन्ना। तथाऽनुष्टिते-शिरो मुण्डयित्वा प्रणाशम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

३४३ 'अथ नन्दस्य भार्यापितथैव रुटा प्रसाद्यमानाऽपिन तुष्यति। तेनोक्तम्-'भद्रे! त्वया विना मुहूर्तमपि न जीवामि, पादयोः पतित्वा त्वां प्रसादयामि ।' साऽब्रवीत्-'यदि खलीनं मुखे प्रक्षि- प्याऽहं तव पृष्ठ समारुह्य त्वां धावयामि, धावितस्तु यद्यश्ववद् हेषसे, तदा प्रसन्ना भवामि ।' राज्ञाऽपि तथैवानुष्ठितम् । अथ प्रभातसमये सभायामुपविष्टस्य राज्ञः समीपे वररुचि- रायातः । तं च दृष्ट्वा राजा पप्रच्छ-'भो वररुचे ! कस्मिन् पर्वणि मुण्डितं शिरस्त्वया ?।' सोऽब्रवीत्- 'न कि दद्यान्न कि कुर्यास्त्रीभिरभ्यर्थितो नरः । अनश्वा यत्र द्वेषन्ते तत्र पर्वणि मुण्डितम्' ।। ४७ ।। तद्धो दुष्टमकर ! त्वमपि नन्दवररुचिवत्स्त्रीवश्यः। ततैस्तद्ध- णितेन त्वया मां प्रति वधोपायप्रयासः प्रारब्धः। परं स्ववाग्दो- षेणैव प्रकटीकृतः । अथवा साध्विदमुच्यते- आत्मनो मुखदोषेण बध्यन्ते शुकसारिकाः। बकास्तत्र न बध्यन्ते मौनं सर्वार्थसाधनॅम ॥४८॥ तथा च- सुगुप्तं रक्ष्यमाणोऽपि दर्शयन्दारुणं वपुः । पादोपग्रहणे कृते सति । नन्दस्य तन्नाम्नो महाराजस्य । तेन-नन्देन । पादयोः पतित्वा-प्रणम्य। खलीनं कविकाम् । ['लगाम' व 'लगाम का कडा' ] ! धावयामि-प्रेरयामि । ('चलाना' 'हाकना')। हेषसे अश्वशब्दं करोषि । ('हिन- हिनाना)। पर्वणि पुण्यकाले । विना पर्व शिरोवपनस्य निषेधात् । अभ्यर्थित = प्रार्थित । अनश्वा अवभिन्ना भवद्विधा राजानोपि, यत्र-प्रियाप्रसादने सुरतम. हापर्वणि हेषन्ते अश्ववच्छब्दं कुर्वन्ति, तत्र पर्वणि-तस्मिन् सुरतमहायज्ञे, मयापि शिरो मुण्डितमिति रात्रिवृत्तान्तस्मारणेन सर्वज्ञेन वररुचिना राजा कटाक्षितः ॥४७॥ मुखदोषेण वहुभाषणदोषेण, मुखचाञ्चल्येन च ॥४८॥ सुगुप्त=नितरां १. "किमपर्वणि-मुण्डित शिरस्त्वया' इति पाठा० । २ 'ततो भद्र । तद्भणितेन' । ण०१३ 'प्रकटित'। ४ 'साधकम्' । पा० । 3

• पञ्चतन्त्रम् *

[४ लब्ध- गतः। व्याघ्रचर्मप्रतिच्छन्नो वाकृते रासभो हतः ॥ ४९ ॥ मकर आह-कथमेतत् ?' । वानरः कथयति- ७. वाचालरासभकथा कस्मिश्चिदधिष्ठाने शुद्धपटो नाम रजकः प्रतिवसति स्म । तस्य च गर्दभ एकोऽस्ति । सोऽपि घासाऽभावादतिदुर्बलतां अथ तेन रजकेनाऽटव्यां परिभ्रमता मृतव्याघ्रो दृष्टः । चिन्तितञ्च-'अहो ! शोभनमापतितम् , अनेन व्याघ्रचर्मणा प्रति- च्छाद्य रासभं रात्रौ यवक्षेत्रेषूत्स्रक्ष्यामि,-येन व्याघ्र मत्वा समीपवर्तिनः क्षेत्रपाला एनं न निष्कासयिष्यन्ति । तथाऽनुष्ठिते रासभो यथेच्छया यवभक्षणं करोति, प्रत्यूषे भूयोऽपि रजकः स्वाश्रयं नयति । एवं गच्छता कालेन स रासभः पीवरतनुर्जातः । कृच्छ्राद्वन्धनस्थानमपि नीयते । अथाऽन्यस्मिन्नहनि स मदोद्धतो दूराद्रासभीशब्दमशृणोत् । तच्छ्रवणमात्रेणैव स्वयं शब्दायितुमारब्धः। अथ तैः क्षेत्रपालैः 'रासभोऽयं व्याघ्रचर्मप्रतिच्छन्नः' इति ज्ञात्वा लगुडशरपाषाण- प्रहारैः स व्यापादितः। अतोऽहं ब्रवीमि-'सुगुप्तं रक्ष्यमाणोऽपि-'इति।* अथैवं तेन सह वदतो मकरस्य -जलचरेणैकेनागत्याऽभि- गूढं यथा स्यात्तथा। दारुणं-विकृतं । व्याघ्रचर्मप्रतिच्छन्न =व्याघ्रचर्माच्छादित- तनुः । वाकृते वाक्चापलात् ॥ ४९ ॥ घासाभावात्-वासादिभोजनव्यवस्थाऽभावात् । गोभनमापतित्तं युक्तं जातम् । ('ठीक हो गया')। प्रतिच्छाद्य-पिधाय । उत्स्रक्ष्यामि त्यक्षामि । 'उत्सृ- जामीति पाठान्तरम्। प्रत्यूषे अहर्मुखे। ('तडकाऊ' 'पौ फटने पर)। पीवरतनु = पुष्टदेहः । कृच्छ्रादिति । बन्धनस्थानमपि कृच्छ्रान्नीयतेऽतिबलशालित्वादित्यर्थ । मदोद्धत =मदोन्मत्त.। शब्दायितुं शब्दं कर्तुम् । लगुडशरपाषाणप्रहारै. दण्ड- बाणप्रस्तरप्रहारैः । ते क्षेत्रपालाः-लगुडशरपाषाणप्रहारैस्तं व्यापादितवन्त' इति पाठान्तरम् । . प्रणाशम् ] * अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् * ३४५ हितम्-'भो मकर ! त्वदीया भार्याऽनशनोपविष्टा-त्वयि चिर- यति प्रणयाऽभिभवाद्विपन्ना' । एवं तद्वज्रपातसहशवचनमा- काऽतीव व्याकुलितहृदयः प्रलपितमेवं चकार-'अहो! किमिदं सञ्जातं मे मन्दभाग्यस्य ? । उक्तञ्च- माता यस्य गृहे नास्ति, भार्या च प्रियवादिनी । अरण्यं तेन गन्तव्यं यथाऽरण्यं तथा गृहम् ।। ५०॥ तन्मित्र ! क्षम्यतां, यन्मया तेऽपराधः कृतः, सम्प्रत्यहं तु स्त्रीवियोगाद्वैश्वानरप्रवेशं करिष्यामि।' तच्छ्रुत्वा वानरः प्रहस- ग्रोवाच-भोः ! ज्ञातं मया प्रथममेव-यत्त्वं स्त्रीवश्यः, स्त्रीजित- श्च । साम्प्रतं च प्रत्ययः सातः। तन्मूढ ! आनन्देऽपि जाते त्वं विषादं गतः!। तादृग्भार्यायां मृतायामुत्सवः कर्तुं युज्यते। उक्तञ्च यतः- 'या भार्या दुष्टचारित्रा सततं कलहप्रिया। भार्यारूपेण सा ज्ञेया विदग्धैर्दारुणा जरा ।। ५१ ।। तस्मात्सर्वप्रयत्नेन नामाऽपि परिवर्जयेत् । स्त्रीणामिह हि सर्वासांय इच्छेत्सुखमात्मनः ।। ५२ ।। यदन्तस्तन्न जिह्वायां यज्जिह्वायां न तद्वहिः । यद्वहिस्तन्न कुर्वन्ति,-विचित्रचरिताः स्त्रियः ! ।। ५३ ॥ के नाम न विनश्यन्ति ? मिथ्याज्ञानान्नितम्बिनीम् । रम्यां य उपसर्पन्ति दीपाभां शलभा यथा ।। ५४ ॥ अन्तर्विषमया ह्येता बहिश्चैव मनोरमाः । गुञ्जाफलसमाकाराः स्वभावादेव योषितः ।। ५५ ।। ताडिता अपि दण्डेन शखैरपि विखण्डिताः । न वशं योषितो यान्ति न दानैर्न च संस्तवै. ॥५६॥ तेन वानरेण । चिरयति=विलम्ब कुर्वाणे । प्रणयाभिभवात-इच्छामानादि- विघातात् । वैश्वानरः वह्निः। प्रत्यय =विश्वास । दुष्टचारित्रा-दुष्टशीला । विदग्धैः पण्डितै ॥५१॥ यत्-अन्तः अन्त करणे । 'वर्तते' इति शेप. । 'प्रियेति मिथ्याज्ञानात् ये-रम्यां स्त्रियमुपसर्पन्ति-ते शलभा दीपप्रभामिव-तां प्राप्य नूनं नश्यन्तीति भाव ॥५४॥ सस्तवै स्तुतिभि,प्रशंसावाक्यैश्च ॥५६॥

• पञ्चतन्त्रम् *

[४.लब्ध- आस्तां तावकिमन्येन दौरात्म्येनेह योषिताम् । विधृतं स्वोदरेणापिघ्नन्ति पुत्रं स्वकं रुषा ! ॥५७॥ रक्षायां स्रेहसद्भावं, कठोरायां सुमार्दवम् । नीरसायां रसं बालो बालिकायां विकल्पयेत् ।। ५८॥ मकर आह-'भो मित्र ! अस्त्वेतत् , परं किं करोमि? ममानर्थद्वयमेतत्सातम् । एकस्तावद्गृहभङ्गः, अपरस्त्वद्विधेन मित्रेण सह चित्तविश्लेषः । अथवा भवत्येवं दैवयोगात् । उक्तञ्च यतः- यादशं मम पाण्डित्यं तादृशं द्विगुणं तव । नाऽभूज्जारो न भर्ता च कि निरीक्षेसि नग्निके ! ॥ ५९ ।। वानर आह-कथमेतत् ? । मकरोऽब्रवीत् - ८. हालिकवधूशृगालिकावञ्चककथा कस्मिश्चिदधिष्ठाने हालिकदम्पती प्रतिवसतः स्म । साच हालिकार्या पत्युर्वृद्धभावात्सदैवाऽन्यचित्ता न कथञ्चिगृहे स्थैर्यमालम्बते-केवलं परपुरुषानन्वेषमाणा परिभ्रमति । अथ केनचित् परवित्तापहारकेण धूर्तेन सा लक्षिता विजने प्रोक्ता च- 'सुभगे! मृतभार्योऽहं, त्वदर्शनेन स्मरपीडितश्च, तबीयतां मे रतिदक्षिणा।' अन्येन दौरात्म्येन दुष्टत्वेन वर्णितेन किम् ?-एकमेव निदर्शनमलं, यत्-स्वार्थ- सिद्धये रुषा स्व पुत्रमपि घ्नन्तीति ॥ ५७ ॥ नीरसायां शुष्काया, क्रूरायाञ्च । बालिकाया युवतौ,-बाल. मूर्को मुग्धो वा, विकल्पयेत् निश्चिनुयात् , न पण्डित इत्यर्थ । गृहभङ्गम्-पत्नीवियोग.। चित्तविश्लेष =मनोभेद. । तादृशं द्विगुणं-मत्तो द्विगुणं । जार =उपपतिः ॥५९॥ हालिकदम्पती कृषीवलमिथुनं । ('किसान स्त्रीपुरुष' )। वृद्धभावात्= वार्धक्यात् । अन्यचित्ता=परपुरुषरता। स्थैर्य-स्थितिम् । परवित्तापहारकेण= परधनापहा । धूर्तेन वञ्चकेन ('ठग')। लक्षिता=ज्ञाता। विजने=एकान्ते । १. 'जले तिष्ठसि नग्निके'इति लिखितपुस्तकपाठः। प्रणाशम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् ।

ततस्तयाऽभिहितम्-'भोः सुभगः! यद्येवं तदस्ति मे पत्युः प्रभूतं धनं, स च वृद्धत्वात्प्रचलितुमप्यसमर्थः । ततस्तद्धनमादा- याऽहमागच्छामि, येन त्वया सहाऽन्यत्र गत्वा यथेच्छया रति- सुखमनुभविष्यामि ।' सोऽब्रवीत्-रोचते मह्यमप्येतत् , तत्प्र. त्यूषेऽत्र शीघ्रमेव समागन्तव्यं, येन शुभतरं किञ्चिन्नगरं गत्वा त्वया सह जीवलोकः सफलीक्रियते ।' सापि 'तथा'-इति प्रतिज्ञाय प्रहसितवदना स्वगृहं गत्वा रात्रौ प्रसुप्ते भर्तरि सर्व वित्तमादाय प्रत्यूक्समये तत्कथित- स्थानमुपाऽद्रवत् । धूर्तोऽपि तामग्रेविधाय दक्षिणां दिशमाश्रित्य सत्वरगतिः प्रस्थितः। एव तयोर्बजतोर्योजनद्वयमात्रेणाऽग्रतः काचिन्नदी समुपस्थिता। तां दृष्ट्वा धूर्तश्चिन्तयामास-किमहमनया यौवनप्रान्ते वर्त- मानया करिष्यामि ?। किञ्च कदाप्यस्याः पृष्ठतः कोऽपि समे. ष्यति, तन्मे महाननर्थः स्यात् । तत्केवलमस्या वित्तमादाय गच्छामि।' इति निश्चित्य तामुवाच-'प्रिये ! सुदुस्तरेयं महा- नदी, तदहं द्रव्यमानं पारे धृत्वा समागच्छामि, ततस्त्वामेका- किनी स्वपृष्ठमारोप्य सुखेनोत्तारयिष्यामि ।' सा प्राह-'सुभग ! एवं क्रियताम् ।' इत्युक्त्वाऽशेषवित्तं तस्मै समर्पयामास । अथ तेनाऽभिहितम्-'भद्रे ! परिधानाच्छादनवस्त्रमपि समर्पय येन जलमध्ये निःशङ्का व्रजसि । तथाऽनुष्ठिते-धूर्ती वित्तं मृतभार्य =मृतजाय । रतिदक्षिणा-सुरतसौख्यम् । प्रभूत-बहुलम् । प्रत्यूषे = प्रभाते । ('तडकाऊ )। जीवलोक सफलीक्रियते मनुष्यजन्मफलं सुरतसुख- मनुभवामि । तत्कथित धूर्तनिर्दिष्टम् । उपाद्रवत् पलायाञ्चक्रे, जगाम । योजन द्वयमात्रेण क्रोशाष्टकानन्तरम् । यौवनप्रान्ते-यौवनसमाप्तौ। (ढलती उमर मे)। पृष्ठत =पश्चाद्धागतोऽन्वेषयन् । अनर्थ. = राजदण्डादि. । द्रव्यमानं धनं सक- लम् । परिधानाच्छादनवस्त्र धौतवनोत्तरीयवस्त्रयुगलमपि । तथानुष्ठिते-परि- १'द्रव्यमानां'।पा।

• पञ्चतन्त्रम् *

[४ लव्ध- वस्त्रयुगलं चाऽऽदाय यथाचिन्तितविपयं गतः। साऽपि कण्ठ- निवेशितहस्तयुगला सोद्वेगा नदीपुलिनदेशे उपविष्टा यावत्ति- ठति, तावदेतस्मिन्नन्तरे काचिच्छृगालिका मांसपिण्डगृहीत. वदना तत्राऽऽजगाम । आगत्य च यावत्पश्यति, तावन्नदीतीरे महान्मत्स्यः सलिलान्निष्क्रम्य बहिः स्थित आस्ते । एनञ्च दृष्ट्वा -मांसपिण्डं समुत्सृज्य तं मत्स्यं प्रत्युपाद्रवत् । अत्रान्तरे आका- शादावतीर्य कोऽपि गृध्रस्तं मांसपिण्डमादाय पुनः खमुत्पपात । मत्स्योपि शृगालिकां दृष्ट्वा नद्यां प्रविवेश । सा शृगालिका व्यर्थश्रमा गृध्रमवलोकयन्ती तया नग्निकया सस्मितमभिहिता- 'गृध्रेणाऽपहृतं मांसं मस्योऽपि सलिलं गतः । मत्स्यमांसपरिभ्रष्टे ! किं निरीक्षसि जम्बुकि !' ।। ६० ॥ तच्छुत्वा शृगालिका तामपि पतिधनजारपरिभ्रष्टां दृष्ट्वा सोपहासमाह- 'यादृशं मम पाण्डित्यं तादृशं द्विगुणं तव । नाऽभूज्जारो न भर्ता च 'कि निरीक्षेसि नग्निके ?' ॥६॥ एवं तस्य कथयतः पुनरन्येन जलचरेणाऽऽगत्य निवेदितं, यत्-'अहो ! त्वदीयं गृहमप्यपरेण महामकरण गृहीतम् ।' तच्छ्रुत्वाऽसावतिदुःखितमनास्त गृहान्निःसारितुमुपायं चिन्तयन्नुवाच-'अहो ! पश्यत मे देवोपहतत्वम् ।- 'मित्रं ह्यमित्रतां यातमपरं मे प्रिया मृता । गृहमन्येन च व्याप्तं किमद्यापि भविष्यति ? ।। ६२ ।। - धानवस्त्रादिप्रदाने कृते । यथाचिन्तितविषयं-स्वाभिलपितं देशम् । कण्ठनिवेशित. हस्तयुगला स्तनयुगलपिधानार्थ कृतस्वस्तिकाकारहस्ता। नदीपुलिनदेशे-नदी- कूले। 'तोयोत्थितं तत्पुलिन'मित्यमर । मांसपिण्डं गृहीतं वदने यया सा- मासपिण्डगृहीतवदना। गृहीतमांसपिण्डिके ति तु लिखितपुस्तके पाठ । उपाद्र- चत्-प्रत्युजगाम । तस्य मकरस्य । देवोपहतत्वं दुरदृष्टकदर्थितत्वम् । क्षते= १. 'जले तिष्ठसि नग्निके' इति लिखिते पाठ । २ 'दैवहतकत्वम् ॥३. चाक्रान्त'। पा०। प्रणाशम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

अथवा युक्तमिदमुच्यते- क्षते प्रहारा निपतन्त्यभीक्षणमन्नक्षये दीप्यति जाठराग्नि. । आपत्सु वैराणि समुद्भवन्ति वामे विधौ सर्वमिदं नराणाम् ॥६३।। तत्कि करोमि ? । किमनेन सह युद्धं करोमि । किवा सानैव सम्बोध्य गृहान्निःसारयामि ? कि वा भेदं दानं वा करोमि । अथवाऽमुमेव वानरमित्रं पृच्छामि ? । उक्तञ्च- 'यः पृष्वा कुरुते कार्य प्रष्टव्यान्स्वहितान्गुरून् । न तस्य जायते विन्न' कस्मिश्चिदपि कर्मणि' ॥ ६४॥ एवं सम्प्रधार्य भूयोऽपि तमेव जम्बूवृक्षमारूढं कपिमपृ. च्छत्-'भो मित्र ! पश्य मे मन्दभाग्यतां यत्-सम्प्रति गृहमपि मे बलवत्तरेण मकरण रुद्धं, तदहं त्वां प्रष्टुमभ्यागतः। कथय किं करोमि ? । सामादीनामुपायानां मध्ये कस्यात्र विपयः ? । स आह-'भोः कृतघ्न! पापचारिन् ! मया निषिद्धोऽपि किं भूयो मामनुसरसि ? । नाहं तव मूर्खस्योपदेशमपि दास्यामि ।' तच्छ्रुत्वा मकरः प्राह-'भो मित्र! साऽपराधस्य मे पूर्वस्नेह- मनुस्मृत्य हितोपदेशं देहि ।' वानर आह-'नाहं ते कथयिष्यामि यद्भार्यावाक्येन भवताऽहं समुद्रे प्रक्षेप्तुं नीतः, तदेवं न युक्तम् । यद्यपि भार्या सर्वलोकादपि वल्लभा भवति तथापि न मित्राणि बान्धवाश्च भार्यावाक्येन समुद्रे प्रक्षिप्यन्ते । तन्मूर्ख ! मूढत्वेन नाशस्तव प्रागेव निवेदित आसीत् । यतः- सतां वचनमादिष्टं मदेन न करोति यः । स विनाशमवाप्नोति घण्टोष्ट्र इव सत्वरम् ॥ ६५ ॥ मकर आह-'कथमेतत् ? । सोऽब्रवीत्- ९. घण्टोष्ट्रकथा करिमश्चिद्धिष्ठाने उज्ज्वलको नाम रथकारः प्रतिवसति वणादौ । विधौ दैवे ॥६३॥ प्रष्टव्यान-प्रश्नयोग्यान् । विघ्नः विपत्तिः । अनेन- शत्रुभूतमकरेण । घण्टोष्ट्र =बद्धघण्ट.-उष्ट्र ॥६५॥ रथकार: वर्द्धकिः । ('बढई ३५०

• पञ्चतन्त्रम् *

[४ लब्ध- स्म । स चातीव दारियोपहतश्चिन्तितवान्-'अहो! घिगियं दरिद्रताऽस्मदृहे । यतः सर्वोऽपि जनः स्वकर्मण्येव रतस्ति. ष्ठति । अस्मदीयः पुनर्व्यापारो नानाधिष्ठानेऽर्हति-यतः सर्व लोकानां चिरन्तनाश्चतुर्भूमिका गृहाः सन्ति, सम एकमपि तन्ना. स्ति । तर्तिक मदीयेन रथकारत्वेन प्रयोजनम् ।'-इति चिन्तयि. त्वा देशानिष्क्रान्तः। यावत्किञ्चिद्वनं गच्छति तावद्गह्वराकार. वनगहनमध्ये सूर्यास्तमनवेलायां स्वयूथाअष्टां प्रसववेदनया पीड्यमानामुष्ट्रीमपश्यत् । स च दासेरकयुक्तामुष्ट्रीं गृहीत्वा स्व. स्थानाभिमुखः प्रस्थितः । गृहमासाद्य रज्जुं गृहीत्वा तामुष्ट्रिकां ववन्ध । ततश्च तीक्ष्णं परशुमादाय तस्याः कृते पल्लवानयनार्थ पर्वतैकदेशे गतः। तत्र च नूतनानि कोमलानि बहूनि पल्लवानि छित्त्वा शिरसि समारोप्य तस्या अग्रेनिचिक्षेप । तया च तानि शनैः शनैर्मक्षितानि। पश्चात्पल्लवभक्षणप्रभावादहर्निशं पीवरतनु- रुष्ट्री सञ्जाता। सोऽपि दासेरको सहानुनः सञ्जातः । ततः स नित्यमेव दुग्धं गृहीत्वा स्वकुटुम्बं परिपालयति । अथ रथकारण वल्लभत्वाहासेरकग्रोवायां महती घण्टा प्रतिबद्धा । पश्चाद्रथकारो व्यचिन्तयत्-'अहो ! किमन्यैर्दुष्कृतकर्मभिः, यावन्समैतस्मादेवोष्ट्रीपरिपालनादस्य कुटुम्बस्य भव्यं सातम्, तत्किमन्येन व्यापारण ।' एवं विचिन्त्य गृहमागत्य प्रियामाह- 'खाती' )। रतः अनुरक्तः । अधिष्ठाने-नगरे। अर्हति वर्द्धते। 'भर्धती'ति केचित्पठन्ति । तत्र च-प्रवर्द्धते' प्रचलतीति वाऽर्थः । चतुर्भूमिका. चतुस्तलाः। ('चौमंजिली हवेली)। चिरन्तनाः प्राचीनाः। 'बहव' इति केचित्पठन्ति । गह्वराकारवनगहन- मध्ये पर्वतगुहाकारारण्यगहनप्रदेशे। दासेरक.--उष्ट्रबालकः । (उँटका वच्चा 'टोड- रिया')। परशु-परश्वधं । (फरसा)। 'अहर्निशं पल्लवभक्षणप्रभावात्पीवरतनुरिति सम्बन्धः । ततः उष्ट्रयाः सकाशात् । वल्लभत्वात-प्रियत्वात् । भव्यं कल्याणं । १. अत्र-'सा चाऽचिरादेक दासेरकं सुषुवे ।' इति पाठस्युटितो भाति । प्रणाशम् ] * अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् * ३५ भद्रे ! समीचीनोऽयं व्यापारः, तव सम्मतिश्चेत्कुतोऽपि धनि- कात्किञ्चिद्रव्यमादाय मया गुर्जरदेशे गन्तव्यं करभग्रहणाय । तावत्त्वयैतौ यत्नेन रक्षणीयौ-यावदहमपरामुष्ट्री नीत्वा समाग- उछामि।' ततश्च गुर्जरदेशं गत्वोष्ट्री गृहीत्वा स्वगृहमागतः । किं वहुना-तेन तथा कृतं यथा तस्य प्रचुरा उष्ट्रयः करभाश्च सम्मिलिताः। ततस्तेन महदुष्ट्रयूथं कृत्वा रक्षापुरुषो धृतः । तस्य प्रति वर्प वृत्त्या करभमेक प्रयच्छति । अन्यच्चाऽहर्निशं दुग्धपानं तस्य निरूपितम्। एवं रथकारोऽपि नित्यमेवोष्ट्रीकरभ- व्यापारं कुर्वन्सुखेन तिष्ठति । अथ ते दासेरका अधिष्ठानोपवने आहारार्थ गच्छन्ति । कोमलवल्लीर्यथेच्छया भक्षयित्वा महति सरसि पानीयं पीत्वा सायन्तनसमये मन्दं मन्दं लीलया गृहमागच्छन्ति । स च पूर्व- दासेरको मदातिरेकात्पृष्ठे आगत्य मिलति । ततस्तैः कलभैर- भिहितम्-'अहो ! मन्दमतिरयं दासेरको-यथा यूथाशष्ट पृष्टे स्थित्वा घण्टां वादयन्नागच्छति । यदि कस्यापि दुष्टसत्त्वस्य मुखे पतिष्यति, तन्नूनं मृत्युमवाप्स्यति । अथैकदा तैरसकृदेव तिषिद्धः सन्नपि स तद्वचने कर्णमदत्त्वैव मदातिरेकाद्धण्टां वादयन वनं प्रविष्टः । इत्थं तस्य तद्वन गाह. मानस्य तत्रस्थः कश्चित्सिहो घण्टारवमाकर्ण्य शब्दानुसारेण दृष्टिं निपात्य अवलोकयति,-यदुष्ट्रीदासेरकाणां यूथं गच्छति । स तु पुनः प्रतिदिवसमिव पृष्ठे क्रीडां कुर्वन्वल्लरीश्वरन् यावत्ति- ष्ठति, तावदन्ये दासेरकाः पानीयं पीत्वा स्वगृहे गताः। तत लोऽपि वनानिष्क्रम्य यावदिशोऽवलोकयति, तावन्न कञ्चिन्मार्ग पश्यति, वेत्ति वा। यूथाद्भष्टो मन्दं मन्दं बृहच्छब्दं कुर्वन्याव- 7 सुख सम्पत् । करमा शिशव उष्ट्रा । रक्षापुरुष रक्षक ('रखवाल' जमादार')। वृत्तिः भृति ('तनखाह')। निरूपितं निर्दिष्टम् ( ठहरा दिया)। वल्ली. लता । लीलया-क्रीडया। पूर्वदासेरक प्रथम करभक । मदातिरेकात् गर्वात् । पृष्ठे-पश्चात् । ( पीछे से ) असकृत् वारंवारम् । कर्णमदत्त्वा अश्रुत्वैव । क्रम ३५२

• पञ्चतन्त्रम्

[४ लब्ध- त्कियदूरं गच्छति, तावत्तच्छब्दानुसारी सिहोऽपि क्रम कृत्वा निभृतोऽग्रे व्यवस्थितः। ततो यावदुष्टः समीपमागतः, तावत्सिहेन झम्पयित्वा, ग्रीवायांगृहीतो, मारितश्च । अतोऽहं ब्रवीमि सतां वचनमादि- टम्-' इति । अथ तच्छ्रुत्वा मकरः प्राह-'भद्र ! प्राहुः साप्तपदं मैत्रं जनाः शास्त्रविचक्षणाः । मित्रतां च पुरस्कृत्य किञ्चिद्वक्ष्यामि तच्छृणु ।। ६६ ।।। उपदेशप्रदातॄणां नराणां हितमिच्छताम् । परस्मिन्निह लोके च व्यसनं नोपपद्यते ॥ ६७ ।। तत्सर्वथा कृतघ्नस्यापि मे कुरु प्रसादमुपदेशप्रदानेन । उपकारिषु यः साधुः साधुत्वे तस्य को गुणः ? । अपकारिपु यः साधुः स साधुः सद्भिरुच्यते' ।। ६८ ॥ तदाकर्ण्य वानरः प्राह-'भद्र । यद्येवं तर्हि तत्र गत्वा तेन्द्र सह युद्धं कुरु । उक्तञ्च- 'हतस्त्वं प्राप्स्यसि स्वर्ग जीवन्गृहमथो यशः । युध्यमानस्य ते भावि गुणद्वयमनुत्तमम् ॥ ६९ ॥ उत्तम प्रणिपातेन, शूरं भेदेन योजयेत् । नीचमल्पप्रदानेन, समशक्ति पराक्रमैः ॥७॥ मकरः प्राह-'कथमेतत् ?' । सोऽत्रवीत्- १०. शृगाल-सिंह-व्याघ्र-चित्रकथा आसीत्कस्मिश्चिद्वनोद्देशे महाचतुरको नाम शृगालः। तेन । कृत्वा आक्रमणसन्नाहं कृत्वा । अम्पयित्वा-कूदयित्वा । ('कूद कर अपट कर')। हितं परहितम् । व्यसनं-दुःखम् ॥ ६७ ॥ तेन-शत्रुणा मकरेण । उत्तम श्रेष्ठं, महायलं शत्रुम् । प्रणिपातेन-नम्रतया । शूरं मध्यमं । भेदेन-उपजापेन । समशकि-समान । पराक्रमः युद्धादिभिः । योजयेद-साधयेत् ॥ ७० ॥ प्रणाशम्]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

कदाचिदरण्ये स्वयं मृतो गजः समासादितः। तस्य समन्तात्प. रिभ्रमति, परं कठिनां त्वचं भेत्तुं न शक्नोति । अथात्राऽवसरे इतश्चेतश्च विचरन्कश्चित्सिहस्तव प्रदेशे समाययौ। अथ सिंह समागत दृष्ट्वा स क्षितितलविन्यस्तमौलिमण्डलः संयोजितकर- युगलः सविनयमुवाच 'स्वामिन् !, त्वदीयोऽहं लागुडिकः स्थितस्त्वदर्थ गजमिमं रक्षामि, तदेन भक्षयतु स्वामी।' तं प्रणत दृष्ट्वा सिहः प्राह-'भोः! नाहमन्येन हतं सत्त्वं कदाचिदपि भक्षयामि । उक्तञ्च- वनेऽपि सिंहा मृगमांसभक्ष्या बुभुक्षिता नैव तृणं चरन्ति । एवं कुलीना व्यसनाभिभूता न नीतिमार्ग परिलङ्घयन्ति ।।७१॥ तत्तवैव गजोऽयं मया प्रसादीकृतः।' तच्छ्रुत्वा शृगालः • सानन्दमाह-'युक्तमिदं स्वामिनो निजभृत्येषु । उक्तञ्च यतः- अन्त्यावस्थोऽपि महान्स्वामिगुणानो जहाति शुद्धतया । न श्वेतभावमुज्झति शङ्ख शिखिभुक्तमुक्तोऽपि ॥७२।। अथ सिहे गते कश्चिद्व्याघ्रः समाययौ । तमपि दृष्ट्वाऽसौ व्यचिन्तयत्-'अहो ! एकस्तावदुरात्मा प्रणिपातेनाऽपवाहितः, तत्कथमिदानीभेनमपवाहयिष्यामि ? । नूनं शूरोऽयं, न खलु भेदं विना साध्यो भविष्यति । समन्तात्-चतसृषु दिक्षु । पर-परन्तु । क्षितितले निहितं-स्थापितं मौलिमण्डलं येनासौ तथा कृतप्रणाम. । संयोजितकरयुगलाम्बद्धाञ्जलि । लागुडिकः रक्षकपुरुषः । ('लठैत' 'जमादार') । मृगमांस भक्ष्यं येषान्ते-तथा- भूताः। चरन्ति भक्षयन्ति ॥ ७१ ॥ प्रसादीकृतः प्रसन्नेन प्रदत्तः । अन्त्यावस्था-कष्टां दशाम्प्राप्तः। स्वामि. गुणान् दयादाक्षिण्यादीन् । शुद्धतया स्वच्छतया, सत्कुलप्रसूततया च । शिखि- भुक्तमुक्तोपि वह्नौ प्रदग्धोऽपि । भस्मीभूतोपि । शङ्खवत् । शङ्खभस्मापि श्वेतमेव भवतीत्याशयः ॥ ७२ ॥ असौ जम्बुकः । एक =सिहः। अपवाहित =दूरीकृतः। २३ ३५४

• पञ्चतन्त्रम् *

[४ लब्ध- प उक्तञ्च यतः- न यत्र शक्यते कर्तुं साम दानमथापि वा। भेदस्तत्र प्रयोक्तव्यो यतः स वशकारकः ॥ ७३ ।। किञ्च-लर्वगुणसम्पन्नोऽपि भेदेन बध्यते । उक्तञ्च यतः- अन्तस्थेनाऽविरुद्धेन सुवृत्तेनाऽतिचारुणा। अन्तर्भिन्नेन सम्प्राप्तं मौक्तिकेनाऽपि बन्धनम् ।। ७४ ॥ एवं सम्प्रधार्य तस्याभिमुखो भूत्वा गर्वादुन्नतकन्धरःसस- म्भ्रममुवाच-'माम ! कथमत्र भवान्मृत्युमुखे प्रविष्टः । येनेष गजः सिंहेन व्यापादितः, स च मामेतद्रक्षणे नियुज्य नद्यां स्नानार्थ गतः । तेन च गच्छता मम समादिष्टम्-'यदि कश्चि- दिह व्याघ्रः समायाति, तर्हि त्वया सुगुप्तं ममावेदनीयं येन वनमिदं मया निर्यानं कर्तव्यम् । यतः-पूर्व व्याणैकेन मया व्यापादितो गजः शून्ये भक्षयित्वोच्छिष्टतां नीतः। तद्दिनादा- रभ्य व्याघ्रान्प्रति प्रकुपितोऽस्मि' । तच्छ्रुत्वा व्याघ्रः सन्त्रस्त. स्तमाह-'भो भागिनेय ! देहि मे प्राणदक्षिणाम् । त्वया तस्यात्र चिरायातस्यापि मदीया काऽपि वार्ता नाख्येया।' एवमभिधाय सत्वरं पलायाञ्चके। अथ गते व्याघ्र तत्र कश्चिद् द्वीपी समायातः। तमपि दृष्ट्वा- ऽसौ व्यचिन्तयत्-'दृढदंष्ट्रोऽयं चित्रकः, तदस्य पादिस्य गजस्य यथा चमच्छेदो भवति तथा करोमि । एवं निश्चित्य तमप्युवाच-'भो भगिनीसुत ! किमिति चिरादृष्टोऽसि ? । अन्तःस्थेन अभ्यन्तरस्थेन, अन्तरङ्गेण च । सुवृत्तेन=सुशीलाचारेण, वर्तुलेन च । अन्तर्भिन्नेन भेदमाप्तेन । सच्छिद्रेण च ॥ ७४ ॥ उन्नतकन्धरः गर्वोद्धरग्रीवः । 'शिरोधि कन्धरा ग्रीवे'त्यमर । मृत्युमुखे- सङ्कटे। ( मौतके मुख में )। निर्व्याघ्रं व्याघ्रशून्यम् । शून्ये एकान्ते । तस्य सिहस्य । चिरायातस्य कदाचिदपि समायातस्य । आख्येया कथनीया। पला- योञ्चक्रे पलायितः। द्विपी-शार्दूलः । ('चौता')। दृढदंष्ट्रः-तीक्ष्णदन्तः। . . प्रणाशम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

कथञ्च बुभुक्षित इव लक्ष्यते । तदतिथिरसि मे । उक्तञ्च- 'समयाभ्यागतोऽतिथिः। तदेष गजः सिंहेन हतस्तिष्ठति-अह- ञ्चास्य तदादियो रक्षपालः। परं तथापि यावत्सिहोन समा- याति, तावदस्य गजस्य मांसंभक्षयित्वा तृप्तिं कृत्वा द्रुततरंब्रज । स आह-माम ! यद्येवं तन्न कार्य मे मांसाशनेन । यतः- 'जीवन्नरो भद्रशतानि पश्यति ।' उक्तञ्च- यच्छक्यं ग्रसितुं शस्तं, अस्तं परिणमेच्च यत् । हितं च परिणामे यत्तदाद्यं भूतिमिच्छता ॥ ७५ ।। सर्वथा तदेव भुज्यते यदेव परिणमति, तदहमितोऽपया- स्यामि ।' शृगाल आह-'भो अधोर ! विश्रब्धो भूत्वा भक्षय .. त्व, तस्याऽऽगमनं दूरतोऽपि तवाऽहं निवेदयिष्यामि ।' तथाऽनुष्ठिते द्वोपिना भिन्नां त्वचं विज्ञाय जम्बूकेनाऽभिहि- तम्-'भो भगिनीसुत ! गम्यताम् , एप सिंहः समायाति ।' तच्छ्रुत्वा चित्रको दूरं प्रनष्टः । अथ यावदसौ तद्भेदकृतद्वारेण किञ्चिन्मांस भक्षयति ताव तिसङ्घद्धोऽपरः शृगालः समाययौ। अथ तमात्मतुल्यपराक्रार इष्दैनं श्लोकमपठत्- 'उत्तमं प्रणिपातेन, शूरं भेदेन योजयेत् । नीचमल्पप्रदानेन, समशक्तिं पराक्रमैः ॥७६ ।। ततश्च तदभिमुखकृतप्रयाणः स्वदंष्ट्राभिस्तं विदार्य दिगन्त- पार्थात्-सनिधानात् ('इसके पास से' )। रक्षपाल =रक्षक । ('रखवाला' )। 'रक्षापाल' इति केचित्पठन्ति । भद्रशतानि पश्यति आनन्दशतान्यनुभवति । विश्रब्ध =विश्वस्त । तस्य=सिंहस्य । तथानुष्ठिते-चित्रकेण त्वचं संख- ण्ड्य गजमासभक्षणे प्रारब्धे। प्रनष्ट:-पलायित । प्रकृते-उत्तमः सिंह, व्याघ्रः-शूर नीच -चित्रक, शृगाल. सम इति ध्येयम् ॥ ७६ ॥ १. 'दिशां भागं कृत्वे ति कचित्पाठ. । तत्र-दिशां भागं वलिं,कृत्वा-तं हत्वेत्यर्थः।

• पञ्चतन्त्रम् *

[४ लब्ध- भाजं कृत्वा स्वयं सुखेन चिरकालं हस्तिमांसं बुभुजे। एवं त्वमपि तं रिपुं स्वजातीयं युद्धेन परिभूय दिगन्त- भाजं कुरु, नो चेत्पश्चाद्वद्धमूलादस्मात्त्वमपि विनाशमवाप्स्यसि। उक्तञ्च यतः- सम्भाव्यं गोषु सम्पन्न, सम्भाव्यं ब्राह्मणे तपः । सम्भाव्यं स्त्रीषु चापल्यं, सम्भाव्यं जातितो भयम् ॥७७|| सुभिक्षाणि विचित्राणि शिथिलाः पौरयोषितः । एको दोपी विदेशस्य स्वजातिय द्विरुध्यते ।। ७८ ॥ मकर आह-कथमेतत् ?' | वानरोऽब्रवीत्- ११. विदेशगतसारमेयकथा । अस्ति कस्मिश्चिदधिष्टाने चित्राङ्गो नाम सारमेयः। तत्र चिरकालं दुर्भिक्षं पतितम् । अन्नाऽभावात्सारमेयादयो निष्कु- लत्तां गन्तुमारब्धाः । अथ चित्राङ्गः क्षुत्क्षामकण्ठस्तद्भयाद्देशा- न्तरं गतः । तत्र च कस्मिंश्चित्पुरे कस्यचिद्गृहमेधिनो गृहिण्याः प्रमादेन प्रतिदिनं गृहं प्रविश्य विविधान्यन्नानि भक्षयन्परां तृप्ति गच्छति । परं तद्गृहाद्वहिनिष्क्रामन्नन्यैर्मदोद्धतसारमेयः सर्वदिक्षु परिवृत्य सर्वाङ्ग दंष्ट्राभिर्विदार्यते । ततस्तेन विचिन्तितम्-'अहो! वरं स्वदेशो यत्र दुर्भिक्षेऽपि सुखेन स्थीयते, न च कोऽपि युद्धं करोति, तदेवं स्वनगरं व्रजामि'-इत्यवधार्य स्वस्थानं प्रति . जगामा तदभिमुखकृतप्रयाण.-शृगालाभिमुखं युद्धाय चलितः। तं शृगालम् । दिगन्तभाजदूर निस्सारितम्। त्वम् मकरः। बद्धमूलात्=स्थिरीभूतात् । सम्पन्न-सम्पत्तिः, धनम् । सम्भाव्यं सम्भावनीयम् । तर्कणीयमिति यावत् । ॥७७॥ विचित्राणि अतिभूमिगतानि। सुभिक्षाणि-अन्नादिसम्पत्तिः। शिथिलाः= अन्नादिरक्षणे उदासीनाः । ( लापरवाह )। पौरयोषित. नगरवासिस्त्रियः। स्वजातिः आत्मीय एव कुक्कुरादिः ॥ ७८ ॥ सारमेय. कुक्कुरः। तत्र अधिष्टाने । निष्कुलतां वंशनाशं। तद्भयात् प्रणाशम् ] * अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् * ३५७ अथाऽसौ देशान्तरात्समायातः सर्वैरपि स्वजनैः पृष्ट:- “भोश्चित्राङ्ग! कथयाऽस्माकं देशान्तरवार्ताम् । कीदृग्देशः । कि चेष्टितं लोकस्य ? । क आहारः ? | कश्च व्यवहारस्तत्र'- इति । स आह-किं कथ्यते विदेशस्थ स्वरूपविषये ? । सुभिक्षाणि विचित्राणि, शिथिलाः पौरयोषितः । एको दोपो विदेशस्य स्वजातिर्यद्विरुध्यते ॥ ७९ ॥ सोऽपि मकरस्तदुपदेशं श्रुत्वा कृतमरणनिश्चयो वानरमनु- ज्ञाप्य स्वाश्रयं गतः। तत्र च (तेन ) स्वगृहप्रविष्टेनाऽऽतता- यिना सह विग्रहं कृत्वा, दृढसत्वावष्टम्भाच्च तं व्यापाद्य, स्वाश्रयं च लब्ध्वा, सुखेन चिरकालमतिष्ठत् । साध्विदमुच्यते- अकृत्वा पौरुपं या श्रीः किं तयाऽपि भोग्यया ? | जरद्भवः समश्नाति दैवादुपगतं तृणम् ।। ८० ।। इति श्रीविष्णुशर्मविरचिते पञ्चतन्त्रे लब्धप्रणाशं नाम ॐ चतुर्थ तन्त्रम् ® दुर्भिक्षभयात् । गृहमेधिनः गृहस्थस्य । प्रमादेन अनवेक्षणेन । स्वरूपविषयः= स्वरूपम् । 'स्वरूपविषये' इति गौडाः पठन्ति । अनुज्ञाप्य आपृच्छा। ('पूछ कर' 'आज्ञा लेकर)। आततायिना-परद्रव्यापहारकेण दस्युना । विग्रह युद्धम् । दृढसत्त्वावष्टम्भनाच्च दाावलम्बनाच्च। या भी:-इत्यस्य-'लभ्यते' इति शेषः । जरद्वा वृद्धवृष । (बूढा वैल)। उपनतं लब्धम् ॥ ८० ॥ इति श्रीगुरुप्रसादशास्त्रिणा विरचितायामभिनवराजलक्ष्म्यां पञ्चतन्त्रे लब्धप्रणाशं नाम चतुर्थ तन्त्रम् । १. 'तयाऽलसभोग्यया'-इति-पाठान्तरम् । २ 'कुरङ्गोपीति पाठान्तरम् ।

• पञ्चतन्त्रम् *

[५ अपरीक्षित- + अथ अपरीक्षितकारकम् --- अथेदमारभ्यतेऽपरीक्षितकारकं नाम पञ्चमं तन्त्रम् । यस्या- ऽयमादिमः श्लोकः- कुदृष्टं कुपरिज्ञातं कुश्रुतं कुपरीक्षितम् । तन्नरेण न कर्तव्यं नापितेनाऽत्र यत्कृतम् ॥१॥ तद्यथानुश्रूयते-अस्ति दाक्षिणात्ये जनपदे पाटलिपुत्रं नाम नगरम् । तत्र मणि द्रो नाम श्रेष्ठी प्रतिवसति स्म। तस्य च धर्मार्थकाममोक्षकर्माणि कुर्वतो विधिवशाधनक्षयः संजातः । श्रीगुरुप्रसादशास्त्रिविरचिता अभिनवराजलक्ष्मीः । लोलल्लोलम्बझाङ्कारपूरिताशाकदम्बकम् । वन्दे भूतिसितं सन्ध्यारुणं गाणपत महः ॥१॥ नुमोऽनवद्यसद्धृद्यविद्योद्योतितदिङ्मुखान् । मरुमण्डलमार्तण्डस्नेहिरामाभिधान् गुरून् ॥२॥ न परीक्षितम्-अपरीक्षितम् , अपरीक्षितस्य कारकः-अपरीक्षितकारक । तमधिकृत्य कृतश्च प्रकरणम्-उपचारात्-अपरीक्षितकारकम् । तन्त्रप्रकरणं । यस्य अपरीक्षितकारकस्य । अयं वक्ष्यमाण. 'कुदृष्टमित्यादिः। कुदृष्टं न तत्त्वतो दृष्टं । कुपरिज्ञातं न यथावद्विचारितं । कुश्रुतं न सम्यगाकर्णितं । कुप- रीक्षितं न यथावत् नितिं । तत् ईदृशं कर्म, यथा नापितेन कृतं तथा । नरेण= विदुषा पुरुषेण । न कर्त्तव्यं नाचरणीयम् । किन्तु विदुषा विचार्यैव कार्य करणीयमित्यर्थः ॥ १॥ यथा येन प्रकारेण । अनुश्रूयते कर्णाकर्णिकया वृद्धपरम्परया श्रूयते । जनपदे-देशे। 'भवेजनपदो जानपदोऽपि जनदेशयो.' इति विश्वः । श्रेष्ठी धनी । तस्य श्रेष्ठिनः । धर्मश्च अर्थश्च कामश्च मोक्षश्च ते, तेषा कर्माणि-यज्ञ- १ 'अपरीक्षितकारित' । २ 'कुमतिशातम्' । ३ 'कुकृतम्।४'माणिभद्र'इति पाठा०। कारकम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

ततो विभवक्षयादपमानपरम्परया परं विषादं गतः। अथान्यदा रात्रौ सुप्तश्चिन्तितवान्-'अहो धिगियं दरिद्रता । उक्तं च- शीलं शौचं क्षान्तिर्दाक्षिण्यं मधुरता कुले जन्म । न विराजन्ति हि सर्वे वित्तविहीनस्य पुरुषस्य ।। २ ।। मानो वा दो वा विज्ञानं विभ्रमः सुबुद्धिर्वा । सर्व प्रणश्यति सम-वित्तविहीनो यदा पुरुषः ॥३॥ प्रतिदिवंसं याति लयं वसन्तवाताहतेव शिशिरश्रीः । बुद्धिर्बुद्धिमतामपि कुटुम्बभरचिन्तया सततम् ॥४॥ नश्यति विपुलमतेरपि बुद्धिः पुरुषस्य मन्द विभवस्य । घृतलवणतैलतण्डुलवस्त्रेन्धनचिन्तया सततम् ॥५॥ दान-वाणिज्योपभोगादीनि । विधिवशात् भाग्यस्य विपर्ययात् । 'देवं दिष्टं भागधेयं भाग्यं स्त्री नियतिविधि' इत्यमर । धनक्षय =धनविनाश , दारिद्यम् । अपमानपरम्परया बन्धुबान्धवज्ञातिलोककृतया नानाविधतिरस्कारसन्तत्या । परम् अत्यन्तं । विपादम्=दु खम् । गत -प्राप्त । अथ-शनैर्गच्छति काले। अन्यदा-कस्मिश्चित्काले । घिगिति । यत इयम्-ईदृशी दरिद्रता मग प्राप्ता, अतो मा धिक्-इत्यध्याहारेण योजनीयम् । उक्तम् कथितञ्च । 'प्रामाणिकैरिति शेष । उक्तमेवाह-शीलमित्यादि ।शील-शुभाचारः। शौच-पवित्रता । क्षान्ति क्षमा । दाक्षिण्यम् उदारता। मधुरता-मधुरभाषित्वं । कुले सत्कुले । वित्तविहीन- स्य-धनरहितस्य दरिद्रस्य ॥२॥ मानो वेति । मान =चित्तसमुन्नति. । दर्प.= अभिमान । विज्ञानं शिल्पकलाकौशल, प्रौढं पाण्डित्यञ्च । विभ्रम =निर्धान्तत्वं, विलासो वा । समं युगपदेव । वित्तविहीन.=निर्धन ॥२॥ प्रतीति । वसन्तवातेन वसन्तर्तुभवेन मरुता । आहता-ताडिता, शिशिर- श्रीरिव शिशिरर्तुशोभेव । ('जाडा')। बुद्धिमतामपि-बुद्धिः-कुटुम्वभर- चिन्तया-कुटुम्बपालनायासखेदेन । प्रतिदिवसं प्रत्यहं, शनै शनैः। लयं विनाशं-याति-गच्छति ॥ ४ ॥ विपुलमते विशालवुद्धे पण्डितस्यापि पुरुषस्य। मन्दविभवस्य=निर्धनस्य। प्रकृते घृतादिक-कुटुम्बोपकरणमात्रोपलक्षणम् ॥ ५॥ १ 'प्रतिदिनमुपैति विलय'-पाठान्तरम् । ३६०

• ,पञ्चतन्त्रम् *

[५अपरीक्षित गगनमिव नष्टतारं, शुष्कमिव सरः, श्मशानमिव रौद्रम् । प्रियदर्शनमपि रूक्षं भवति गृहं धनविहीनस्य ॥ ६॥ न विभाव्यन्ते लघवो वित्तविहीनाः पुरोऽपि निवसन्तः । सततं जातविनष्टाः पयसामिव बुद्रुदाः पयसि ।।७।। सुकुलं कुशलं सुजनं विहाय कुलकुशलशीलविकलेऽपि । आध्ये कल्पतराविव नित्यं रज्यन्ति जननिवहाः ॥ ८॥ विफलमिह पूर्वसुकृतं, विद्यावन्तोऽपि कुलसमुद्भूताः । यस्य यदा विभवः स्यात्तस्य तदा दासतां यान्ति ! ॥९॥ 'लधुरय'माह न लोकः कामं गर्जन्तमपि पतिं पयसाम् । सर्वमलज्जाकरमिह यद्यत्कुर्वन्ति परिपूर्णाः ॥१०॥ नष्टतारं विलुप्तनक्षत्रशोभ-गगनाङ्गणमिव । गृहपक्षे-नष्टतारं नष्टशोभम् । शुष्कंगतजलं, सर इव-जलाशय इव, रौद्रभीषणं । प्रियदर्शनं सुन्दरम् । रूक्षम्-अजातसंस्कारम् , अशोभनञ्च सौभाग्यरहितञ्च । धनविहीनस्य= दरिद्रस्य ॥६॥ विभाव्यन्ते-परिचीयन्ते । वित्तविहीना अतएव-लघवः-तुच्छाः, पुरोऽपि% अग्रेऽपि, निवसन्तः तिष्ठन्तः । जातविनष्टाः उत्पन्नविनष्टाः । पयसि-जले पयसा बुद्धदा इव । ॥ ७ ॥ कुशलं प्रवीणं, सुजन सुशीलं, विकले रहिते, आत्ये- धनशालिनि जने, रज्यन्ति-प्रसीदन्ति । जननिवहाः लोकसमूहाः ॥८॥ पूर्वसुकृतं प्रयत्नेन पूर्व कृतमपि पुण्यं । विफलं-नेह सहायता करोति । यतः-विद्यावन्तः- कृतश्रमाः तपस्विनः, यस्य-मूर्खस्यापि विभवः धनं स्यात्तस्य दासतां यान्ति= तमाश्रयन्ते। अधीतविद्या अपि निर्धनं जडमपि धनिनमाश्रयन्ते इति पूर्वो- पार्जितं तपोविद्यादिकं सकलमत्र विफलमेवेत्याशयः॥९॥ काम यथेच्छं, गर्जन्तं स्वगौरवोन्मत्तम् , निर्भयं । पयसां जलाना, पति- नाथं- मेघ, समुद्रं वा। लोकाः जनाः, अयं लघु: क्षुद्रोऽयं मेघः, इत्थं न नैव आह= न कथयति, न तं निन्दतीत्यर्थः। परिपूर्णाः धनिनः, पूर्णाश्च । इह-लोके । यद्यत्कुर्वन्ति तत्तेषां न लजां करोति। अनुचितमपि कुर्वन्तो धनिनो लोके न लज्जन्ते, लोका अपि च न तं निन्दन्ति-इत्यहो । धनमहिमेत्याशयः॥१०॥ १'विरस इति हसति न जनः' । पा० । , कारकम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

एवं संप्रधार्य भूयोऽप्यचिन्तयत्-'तदहमनशनं कृत्वा प्राणा- नुत्सृजामि, किमनेन नो व्यर्थजीवितव्यसनेन ? ।' एवं निश्चयं कृत्वा सुप्तः। अथ तस्य स्वप्ने पद्मनिधिः क्षपणकरूपी दर्शनं दत्वा प्रोवाच- 'भोः श्रेष्ठिन् ! मा त्वं वैराग्यं गच्छ । अहं पद्मनिधिस्तव पूर्वपुरु- षोपार्जितः । तदनेनैव रूपेण प्रातस्त्वद्गृहमागमिष्यामि । ततस्त्व- -याऽहं लगुडप्रहारेण शिरसि ताडनीयः, येन कनकमयो भूत्वा- अक्षयो भवामि। अथ प्रातः प्रबुद्धः सन् स्वप्नं स्मरंश्चिन्ताचक्रमारूढस्तिष्ठति- 'अहो ! सत्योऽयं स्वप्नः, किंवा असत्यो भविष्यति ?, न ज्ञायते। अथवा नूनं मिथ्याऽनेन भाव्यम् , यतोऽहमहर्निशं केवलं वित्त- मेव चिन्तयामि । उक्तञ्च- व्याधितेन सशोकेन चिन्ताग्रस्तेन जन्तुना। कामार्तेनाऽथ मत्तेन दृष्टः स्वप्नो निरर्थकः ॥ ११ ॥ एवम् इत्थं । सम्प्रधार्य=निश्चित्य । भूयोऽपि-पुनरपि । तत्-यतो दरि- द्रस्य जीवनं धिक् अत , प्राणान् =जीवनम् , उत्सृजामि-त्यजामि । 'उज्झामी- ति पाठान्तरम् । न:-अस्माकं, व्यर्थ निरर्थकं यत् जीवनं तस्मिन् व्यसनम् = उत्कटेच्छा। तदेव व्यसनमिति वा । एवं निश्चयं मरणनिश्चयम् । पद्मनिधिः= पद्माख्यो निधिभेद । ( निधि-खजाना)। क्षपणक -जैन-बौद्ध-संन्यासी। श्रेष्टिन् हे साधो । । वैराग्य-जीवने औदासीन्यम् । पूर्वैः पुरुषैः-पितृपितामहा- दिभि । उपार्जित वाणिज्येन सञ्चित । तत्-तस्मात् । अनेन रूपेण-क्षपणक- रूपेण । येन-ताडनेन । कनकमया सुवर्णमयः । अक्षयः बहुशो व्यये कृते -सत्यपि अविनाशी। भवामि भविष्यामि । वर्तमानसामीप्ये लट् । अथ-स्वप्नानन्तरं। चिन्ताचक्र चिन्तापरम्पराम् । आरूढः अधिरूढः, प्राप्त । चिन्तातुर इति यावत् । वित्तं धनम् । व्याधितेनेति । व्याधितेन-रुग्णेन । सशोकेन शोकाकुलेन । चिन्ता- प्रस्तेन=चिन्तातुरेण। जन्तुना मनुष्येण । मत्तेन मद्यादिना उन्मत्तेन । निरर्थकः ३६२

• पञ्चतन्त्रम् *

[५ अपरीक्षित 1 एतस्मिन्नन्तरे तस्य भार्यया कश्चिन्नापितः पादप्रक्षालनाय आहूतः । अत्रान्तरे च यथानिर्दिष्टः क्षपणकः सहसा प्रादुर्बभूव । अथ स तमालोक्य प्रहृष्टमना आसन्नकाष्ठदण्डेन तं शिर. स्यताडयत् । सोऽपि सुवर्णमयो भूत्वा तत्क्षणाद्भमौ निपतितः । अथ तं स श्रेष्ठी निभृतं स्वगृहमध्ये कृत्वा नापितं सन्तोष्यं प्रोवाच-'तदेतद्धनं वस्त्राणि च मया दत्तानि गृहाण । भद्र ! कस्यचिन्नाख्येयोऽयं वृत्तान्तः नापितोऽपि स्वगृहं गत्वा व्यचिन्तयत्-'नूनमेते सर्वेऽपि नग्नकाः शिरसि दण्डहताः काञ्चनमया भवन्ति । तदहमपि प्रातः प्रभूतानाहूय लगुडैः शिरसि हन्मि, येन प्रभूतं हाटकं मे भवति । एवं चिन्तयतो महता कष्टेन निशा व्यतिचक्राम । अथ प्रभातेऽभ्युत्थाय बृहल्लगुडमेकं प्रगुणीकृत्य, क्षपणक- विहारं गत्वा, जिनेन्द्रस्य प्रदक्षिणत्रयं विधाय, जानुभ्यामवनि =निष्फल. ॥ ११॥ अन्तरे-मध्ये । तस्य-श्रेष्टिनः । पादप्रक्षालनाय पादशौ- चाय, पादरञ्जनाय च । माङ्गलिकेषु कृत्येषु नखरञ्जनाय च नापिताः सौभाग्य- वतीना प्राधुणिकानाञ्च जलेन पादप्रक्षालनं कुर्वन्तीति लौकिकम् । (पादप्रक्षालनं= पैर पखारना, या नहछू)। यथानिर्दिष्टः- पूर्व स्वप्ने दृष्टः सः श्रेष्ठी, तं पद्मनिधि । प्रहृष्टमना =प्रसन्नः सन्। यथासन्नकाष्ठदण्डेन निकटवर्तिदारुदण्डेन। तं-क्षपणकं । तस्मिन्नेव काले । निभृतं सुगूढं । कृत्वा निधाय । सन्तोष्य धनादिना पुरस्कृत्य। तदेतत्-पुरतो दृष्टं । भद्रः ! साधो! पुन =किन्तु । नाख्येय =न कथनीय. । नूनम् अवश्यं । नग्नकाः-क्षपणकाः । प्रभूतान्=प्रचुरान् । प्रभूत=विपुलं। हाटक-सुवर्ण । चिन्तयतः विचारयतो नापितस्य । महता कष्टेन अतिकप्टेन कथञ्चित् । व्यतिचक्राम-व्यतीयाय प्रगुणीकृत्य-सज्जीकृत्य । क्षपणकविहार.-बौद्ध-जैनभिक्षुनिवासभूतो मठः । जिनेन्द्रस्य बुद्धस्य जिनस्य च प्रतिमायाः। वक्त्रद्वारे न्यस्तमुत्तरीय- स्याऽचलं येन स. उत्तरीयैकदेशविहितमुखप्रदेशः । एषा हि जैनादिमतसिद्धा १ 'भार्यायाः कश्चिन्नापित. पादप्रक्षालनायागतः।' पा० । कारकम् ] * अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् * गत्वा, वक्रद्वारन्यस्तोत्तरीयाञ्चलस्तारस्वरेणेमं श्लोकमपठत्- जयन्ति ते जिना येषां केवलज्ञानशालिनाम् । आ जन्मनः स्मरोत्पत्तौ मानसेनोपरायितम् ॥ १२ ॥ अन्यच्च- सा जिह्वा या जिनं स्तौति, तच्चित्तं यजिने रतम् । तावेव च करौ श्लाघ्यौ यौ तत्पूजाकरौ करौ ।। १३ ॥ तथाच- 'ध्यानव्याजमुपेत्य चिन्तयसि कामुन्मील्य चक्षु' क्षणं पश्याऽनङ्गशरातुरं जनमिम, त्रातापि नो रक्षसि ! मिथ्याकारुणिकोऽसि निघृणतरस्त्वत्तः कुतोऽन्य. पुमान्' सेयॆ मारवधूभिरित्यभिहितो बौद्धो जिन' पातु वः॥१४॥ सन्मानप्रदर्शनरीतिरद्यापि जागर्ति । जीवहिसाभयेन च ते क्षपणका मुखे चेला- ञ्चलं दधतीत्यपि प्रसिद्धमेव । तारस्वरेण उन्चस्वरेण । इमं वक्ष्यमाणम् । 'सर्वथाऽऽवरणविलये चेतनस्वरूपाविर्भाव.-केवलम्' इति हेमचन्द्र । तादृशनिर्मलज्ञानेन शालन्ते शोभन्ते तच्छीलानाम् । आजन्मन =जन्मत आरभ्य । स्मरोत्पत्तौ कामवासनारूपाङ्कुरोत्पत्तौ। ऊपरइवाचरितम् ऊषरायितम्। 'स्यादूषः क्षारमृत्तिका' इत्यमर । (ऊषर. बीजाङ्कुरोत्पत्त्यनहीं भू । ) काम- कल्मषलेशशून्यमनस इति यावत् ॥ १२॥ तस्य जिनस्य । पूजा कुरुतस्तच्छीलौ-तत्पूजाकरौ । करौ हस्तौ ॥१३॥ ध्यानेति । ध्यानस्य व्याज =छलम्। उपेत्य आश्रित्य । कां स्वमनोहरा- वामलोचना, चिन्तयसि ? । अस्माननादृत्येति शेष । क्षणं =क्षणमात्र । चक्षु = लोचनम् । उन्मील्य-उद्धाट्य । अनङ्गशरातुरं-कामवाणाहतम् । इमं जनम् = अस्मान् पश्य । त्राता रक्षकोऽपि त्वं, नो = नैव । यतो न रक्षसि । अत - मिथ्यैव कारुणिक =दयालु. । किन्तु दयालुभूमिकाप्रतिच्छन्नो निघृणतर.=निर्दय- शिरोमणि । कुतः=कुत्र । इति इत्थम् । ईjया सहितं यथा स्यात्तथा-सेप्यं मारवधूभि कामकदर्थिताभिरप्सरोभि.। बुद्धसमाधिभङ्गाय समागताभि काम- सेनासमवेताभिरप्सरोभिरिति वा । अभिहित =अधिक्षिप्त । बुद्ध एव वौद्ध - १ 'पल्लव' । २ ते जयन्ति' । ३ 'मनोमवाभिधे वीजे मानसेनोपरायितम्' । पा० -- ॐ पञ्चतन्त्रम् [ ५ अपरीक्षित एवं संस्तुत्य ततः प्रधानक्षपणकमासाद्य क्षितिनिहितजानु- चरणः,-'नमोऽस्तु', 'वन्दे' इत्युच्चार्य लब्धधर्मवृद्धयाशीर्वादः- सुखमालिकानुग्रहलब्धव्रतादेश उत्तरीयनिबद्धग्रन्थिः सप्रश्रय. मिमाह-भगवन् ! यद्य विहरणक्रिया समस्तमुनिसमेतेना- स्मगृहे कर्तव्या ।' स आह-भोः श्रावक ! धर्मज्ञोऽपि किमेवं वदसि ?, किं वयं ब्राह्मणसमानाः, यत आमन्त्रणं करोषि ? । वयं सदैव तत्कालपरिचर्यया भ्रमन्तो भक्तिभाजं श्रावकमवलोक्य तस्य गृहे गच्छामः । तेन कृच्छ्रादभ्यर्थितास्तद्गृहे प्राणधारणमात्रा- मशनक्रियां कुर्मः। तद्गम्यताम् , नैवं भूयोऽपि वाच्यम् ।' तच्छ्रुत्वा नापित आह-भगवन् !, वेमि-अहं युष्मद्धर्मम् , परं भवतो बहवःश्रावका आह्वयन्ति । साम्प्रतं पुनः पुस्तकाच्छा- दनयोग्यानि कर्पटानि बहुमूल्यानि प्रगुणीकृतानि, तथा पुस्त- तद्भक्तो वा बौद्धः, सर्वज्ञो वा। जिनः अर्हन् । वःन्युष्मान् उपासकान् , रङ्गस्थान् सभासदो वा-पातु । प्रधानक्षपणका भिक्षुमुख्यः। जानुनी च चरणौ च जानु- चरणं, क्षितौ निहितं जानुचरणं येनासौ-क्षितिनिहितजानुचरणः भूतललग्नजानु- पादप्रान्तः। लब्धो-धर्मवृद्धराशीर्वादो येनासौ तथा। सुखमालिकया तन्म- तप्रसिद्धया सूत्रमय्या चामरयष्ट्या योऽनुग्रहस्तेन लब्ध प्राप्तो व्रतस्य आदेशः= उपदेशो येनासौ-सुखमालिकानुग्रहलब्धव्रतादेशः। उत्तरीयेण निबद्धो ग्रन्थि- येनासौ तथा गलावलम्बितदुकूलदत्तग्रन्थिः । विनीतवेष इति यावत् । सप्रश्रयं सविनयम् । विहरणक्रिया भोजनान्वेषणाय भिक्षूणां गमनं, भोजनं वा । मुनिः- भिक्षुः । सः भिक्षुमुख्यः । श्रावकः-जिनभक्तः । आमन्त्रण भोजनार्थं निमन्त्र- णम् । तत्कालपरिचर्यया भोजनकालोचितविहारेण । तेन श्रावकेण । कृच्छ्रात्= कष्टेन बहुशः। अभ्यर्थिताः प्रार्थिता.। तद्गृहे श्रावकभवने । प्राणधारणमात्रां= शरीरयात्रोचिताम् । अशनक्रियां भोजनं । भूयोऽपि पुनरपि । युष्मद्धर्मम्= भिक्षुसमाचारम्। भवतः युष्मान् । आह्वयन्ति भोजनाय प्रार्थयन्ते । पुनः= १ सुखमालिका स्वमनस्तोषाय प्रधानक्षपणकेन धारिता सुमनोमाला इति वा । 'शुष्कमालिकेति 'पुष्पमालिकात्यागलब्धेति च पाठान्तरम्। कारकम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् ९

कानां लेखनाय लेखकानाञ्च वित्तं सञ्चितमास्ते। तत्सर्वथा कालोचित कार्यम्। ततो नापितोऽपि स्वगृहं गतः। तत्र च गत्वा खादिरमयं लगुडं सज्जीकृत्य कपाटयुगलं द्वारि समाधाय, सार्धप्रहरैक- समये भूयोऽपि विहारद्वारमाश्रित्य सर्वान्क्रमेण निष्कामतो गुरु- प्रार्थनया स्वगृहमानयत् । तेऽपि सर्वे कर्पट-वित्त-लोभेन भक्ति- युक्तानपि परिचितश्रावकान्परित्यज्य प्रहृष्टमनसस्तस्य पृष्ठतो ययुः । अथवा साध्विमुच्यते- एकाकी गृहसन्त्यक्तः पाणिपात्रो दिगम्बरः । सोऽपि संवाह्यते लोके, तृष्णायाः पश्य कौतुकम् ! ।।१५।। जीर्यन्ते जीर्यतः केशा, दन्ता जीर्यन्ति जीर्यतः । चक्षुःश्रोत्रे च जीर्येते , तृष्णैका तरुणायते ॥१६॥ अपरं-गृहमध्ये तान् प्रवेश्य द्वार निभृतं पिधाय लगुड- किन्तु । साम्प्रतम् इदानी। मया पुस्तकाच्छादनयोग्यानि वेष्टनार्हाणि । कर्प- टानिचीवराणि । प्रगुणीकृतानि-स्वगृहे सञ्चितानि, सज्जीकृतानि वा । लेख- काना=युष्मदर्थं पुस्तकलेखकाना। तेभ्यो भृतिरूपेण देयमिति यावत् । सञ्चितं. पृथक्कृत्य राशिभावेन स्थापितं । प्रभूततमन्धनमिति तत्त्वम् । तत्-तस्मात् । कालोचित समयोचितं । कार्य-विधेयम् । खादिरमयं-खादिरकाष्ठमयं । सुदृढम् । लगुडं-महान्तं दण्डम् । समाधाय% उद्घाट्य । जैनश्रावकाचार एषः । गमनावसरोचितत्वात् कपाटं पिधायेति वाऽर्थ कार्यः । यद्वा-कपाटयुगलं 'दृढं पिधानयोग्यं नवेति सुपरीक्ष्य, बन्धनयोग्य कृत्वेत्यर्थों बोध्य इति गौडाः । विहार. मठ । क्रमेण परिपाट्या । (नम्बरवार)। गुरुप्रार्थनया महता निर्बन्धेन । साधु-युक्तमेव । एकाकीति । सन्त्यक्तं गृहं येनासौ गृहसन्त्यक्त । आहिताग्न्यादेराकृतिगण- त्वान्निष्टान्तस्य परनिपातः । पाणि पात्रं यस्यासौ पाणिपात्र. दिगेवाम्बरं यस्यासौ दिगम्वरः। संवाह्यते आकृष्यते । कौतुकम्=आश्चर्यम् ॥ १५ ॥ जीर्यन्ते शुक्लीभवन्ति । जीर्यतः शनैर्वयोहानिमनुभवत. पुंसोऽपि। तरुणी- वाचरति तरुणायते-नवीभवति ॥ १६॥

• पञ्चतन्त्रम् *

[५ अपरीक्षित- 1 प्रहारैः शिरस्यताडयत् । तेऽपि ताज्यमाना एके मृताः, अन्ये भिन्नमस्तकाः फूत्कर्तुमुपचक्रमिरे । अत्रान्तरे तमाक्रन्दमाकये कोटरक्षपालेनाऽभिहितम्-'भो भोः ?, किमयं महान्कोलाहलो नगरमध्ये ! तद्गम्यतां,गम्यताम्।' ते च सर्वे तदादेशकारिणस्तत्सहिता वेगात्तद्गृहं गता यावत्पश्यन्ति, तावद्रुधिरप्लावितदेहाः पलायमाना नग्नका दृष्टा, पृष्टाश्व-'भोः, किमेतत् ? ।' ते प्रोचुर्यथावस्थितं नापितवृत्तम् । तैरपि स नापितो बद्धो हतशेषैः सह धर्माधिष्ठानं नीतः । कारणिकै पितः पृष्टः-भोः ! किमेतद्भवता कुकृत्यमनुष्टि. तम् ? । स आह-'किं करोमि, मया श्रेष्ठिमणिभद्रगृहे दृष्ट एवं विधो व्यतिकरः।' सोऽपि सर्व मणिसद्वृत्तान्तं यथादृष्टमा कथयत्। ततः श्रेष्टिनमाहूयते भणितवन्तः– 'भोः श्रेष्ठिन् ! किं त्वया कश्चित्क्षपणको व्यापादितः । ततस्तेनापि सर्वः क्षपणक- वृत्तान्तस्तेषां निवेदितः। अथ तैरभिहितम्-'अहो ! शूलमारो- अपरं किञ्च । ('और')। तान् भिक्षून् । निभृतं -शनकैः । ( धीरे से )। एके केचन भिक्षवः । अन्ये अपरे । भिन्नमस्तका. स्फुटितशिरसः। फूत्कर्तु तारस्वरेण रोदितुं । ('चिल्लाने' )। आक्रन्दः कोलाहल । कोटरक्षपालेन-नगर- रक्षाधिकारिणा । ( कोतवाल ने') । तदादेशकारिण. नगररक्षाधिपाज्ञा- कारिणः । (सिपाही लोग ) । पलायमानाः धावमाना. । नग्नका. भिक्षवः । यथा- वस्थितम्-आदितः सज्जातं । तै राजपुरुपै । हतशेपै.अवशिष्टैर्भिक्षुभिः सह । धर्माधिष्टानं राजद्वारं । ('कचहरी')। कारणिकै. धर्माधिष्ठानस्थै न्यायाधीशैः। तैरिति पाठेऽपि स एवार्थ. । व्यतिकर =विपरीताचरणं । ( 'गडवड़' )। स.- नापितः । व्यापादितः हतः । क्षपणकवृत्तान्तः-स्वप्ने पद्मनिधिदर्शनं, तदादेश- प्राप्तिस्तत्प्रादुर्भावश्चेत्यादिवृत्तान्त.। १'नो चेद्भवति सन्तापः' इति गौडाः पठन्ति । कारकम् ].

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

प्यतामसौ दुष्टात्मा कुपरीक्षितकारी नापितः।' तथानुप्टिते तैरभिहितम्- 'कुष्टं कुपरिज्ञातं कुश्रुतं कुपरीक्षितम् । तन्नरेण न कर्तव्यं नापितेनात्र यत्कृतम् ॥१७॥ अथवा साध्विमुच्यते- अपरीक्ष्य न कर्तव्यं, कर्तव्यं सुपरीक्षितम् । पश्चाद्भवति सन्तापो ब्राह्मण्या नकुलाद्यथा ।। १८ ॥ मणिभद्र आह-'कथमेतत् ? । ते धर्माधिकारिणः प्रोचुः- १. ब्राह्मणीनकुळकथा कस्मिश्चिदधिष्ठाने देवशर्मा नाम ब्राह्मण. प्रतिवसति स्म । तस्य भार्या प्रसूता सुतमजनयत् । तस्मिन्नेव दिने नकुली नकुलं प्रसूय सृता । अथ सा सुतवत्सला दारकवत्तमपि नकुलं स्तन्य- दानाभ्यङ्गमर्दनादिभिः पुपोप । परं तस्य न विश्वलिति । अपत्य- स्नेहस्य सर्वस्नेहातिरिक्ततया सततमेवमाशङ्कते-यत्-'कदाचि- देप स्वजातिदोषवशादस्य नारकस्य विरुद्धमाचरिष्यति' इति । कुपुत्रोऽपि भवेत्पुंसां हृदयानन्दकारकः । दुर्विनीतः कुरूपोऽपि मूर्योऽपि व्यसनी खल ॥१९॥ तैः वर्माधिकरणस्थै । शूलं वधसाधनं । ('शूली' ) कुपरीक्षितकारी असमीक्ष्यकारी । तथाऽनुष्टिते शूलमारोप्य हते सति । तै =धर्माधिकारिभिः। ( मजिस्ट्रेट, जज, न्यायाधीश)। अधिष्ठान नगरम् । 'नामेति प्रसिद्धी। प्रसूय-उत्पाद्य । साब्राह्मणी । दारकवत्-स्वपुत्रवत् । तम् अनायं । स्तन्यं दुग्धम् । अभ्यङ्ग-तैलादिलाप- नम्। मर्दनं संवाहनं । ( दावना, मलना,)। तस्य नकुलस्य । दारकस्य= मत्पुत्रस्य । विरुद्धम् अनिष्टम् । हृदयस्यानन्दं करोतीति-हृदयानन्दकारक. मनोहरः। दुर्विनीत =अशि- १'तस्य भार्या पुत्रमेकं नकुलं च सुपुवे । अथ सा लुतवत्सला जुतवन्नकुलमपि। पाठोय शोभनः।

• पञ्चतन्त्रम् *

[५ अपरीक्षित एवं च भाषते लोक श्चन्दनं लोक शीतलम्' । पुत्रगात्रस्य संस्पर्शश्चन्दनादतिरिच्यते ! ॥२०॥ सौहृदस्य न वाञ्छन्ति जनकस्य हितस्य च । लोकः प्रपालकस्यापि यथा पुत्रस्य बन्धनम् ॥२१॥ अथ सा कदाचिच्छय्यायां पुत्रं शाययित्वा जलकुम्भमादाय पतिमुवाच-'ब्राह्मण! जलार्थमहं तडागे यास्यामि, त्वया पुत्रोऽयं नकुलाद्रक्षणीयः। अथ तस्यां गतायां पृष्ठे ब्राह्मणोऽपि शून्यं गृहं मुक्त्वा भिक्षार्थ ऋचिन्निर्गतः । अत्रान्तरे दैववशात् कृष्णसर्पो बिलान्निष्क्रान्तः । नकुलोऽपि तं स्वभाववैरिणं मत्वा भ्रातू रक्षणार्थं सर्पेण सह युद्धा सर्प खण्डशः कृत(त)वान् । ततो रुधिराप्लावितवदनः सानन्दं स्वव्यापारप्रकाशनार्थ मातुः संमुखे गतः। मातापि तं रुधिरक्लिन्नमुखमवलोक्य शङ्कितचित्ता 'नूनमनेन दुरात्मना मम दारको भक्षितः'-इति विचिन्त्य कोपात्तस्योपरि तं जलकुम्भं चिक्षेप। एवं सा नकुलं व्यापाद्य यावत्प्रलपन्ती गृहे आगच्छति, तावत्सुतस्तथैव सुप्त- स्तिष्ठति । समीपे कृष्णसर्प खण्डशः कृत्तमवलोक्य पुत्रवधशो- क्षितः । व्यसनी दुर्वृत्त । खल =क्रूरः ॥ १९ ॥ 'चन्दनं किल शीतल'मित्येवं हि लोको यद्यपि भाषते, तथापि पुत्रगात्रस्य संस्पर्शश्चन्दनादपि शीतलः सुख- प्रदश्चेत्यन्वयः। किलेति प्रसिद्धौ। पुत्रगात्रस्य-पुत्रशरीरस्य । स्पर्शस्तु-चन्दनातू- अतिरिच्यते-अधिक सुखद इत्यर्थः ॥ २० ॥ सौहृदस्य=पित्रादीनां परममान्यानां सौहृदं स्नेहमपि,न तथा वाञ्छन्ति यथा पुत्रस्य पुनकृतं-बन्धन-वन्धनादिक्लेशं मपि मन्यन्ते इत्यर्थः । 'सौहृदस्य'ति सम्बन्धसामान्यविवक्षया षष्ठी। केचित्तु-सुहृदेव सौहृद., तस्य सौहृदस्य= सुहृदोऽपि । मित्रस्य, जनकस्य=पितुः, हितस्य हितैषिणः, प्रपालकस्य-रक्षितुश्च । बन्धनं स्नेहपाशं, लोक :-न वाञ्छन्ति=न तथा मन्यन्ते, यथा-यादृक् , पुत्रस्य बन्धनं तत्कृतं स्नेहपाशं वाञ्छन्तीत्यर्थमाहुः॥ २१॥ साब्राह्मणी। तडागे जलाशयं प्रति। सुतनिर्विशेषलालितं-पुत्रवत्परि- पालितम् । रधिराप्लावितवदनः रुधिरलिप्तमुखः, रुधिरक्लिन्नमुखं रुधिरामुखं । १ 'सह्दोऽपि न वान्छन्तीति पाठस्तु शोभनः। , कारकम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

केनात्मशिरो वक्षःस्थलं च ताडयितुमारब्धा । अत्रान्तरे ब्राह्मणो गृहीतनिर्वापः समायातो यावत्पश्यति तावत्पुत्रशोकाभितप्ता ब्राह्मणी प्रलपति-'भो भो लोभात्मन् ! लोभाभिभूतेन त्वया न कृतं मद्वचः, तदनुभव साम्प्रतं पुत्र- मृत्युदुःखवृक्षफलम् । अथवा साध्विमुच्यते-- अतिलोभो न कर्तव्यो, लोभं नैव परित्यजेत् । अतिलोभाभिभूतस्य चक्रं भ्रमति मस्तके ।। २२ ।। ब्राह्मण आह-'कथमेतत् ?' | साप्राह-- २. लोभाविष्टसिद्धिच्युतचक्रधरकथा । कस्मिश्चिदधिष्ठाने चत्वारो ब्राह्मणपुत्राः परस्परं मित्रता गता वसन्ति स्म । ते चापि दारिद्योपहता मन्त्रं चक्रुः-अहो ! धिगियं दरिद्रता । उक्तञ्च- वरं वनं व्याघ्रगजादिसेवितं जनेन हीनं बहुकण्टकावृतम् । तृणानि शय्या परिधानवल्कलं न बन्धुमध्ये धनहीनजीवितम् ॥२३॥ तथाच- स्वामी द्वेष्टि सुसेवितोऽपि, सहसा प्रोज्झन्ति सद्वान्धवा, राजन्ते न गुणास्त्यजन्ति तनुजाः, स्फारीभवन्त्यापदः । चिक्षेप-पातयामास । व्यापाद्य-हत्वा । पुत्रवधशोकेन-नकुलमरणशोकेन । गृही- तनिर्वाप =गृहीतप्रतिग्रह । (निरुपसृष्टयपधातोर्दानार्थताया 'प्रादेशनं निर्वपण'- 'मित्यमरेणैवोक्तत्वात् )। दारिबोपहताः दारिद्यदु खिता । मन्त्रः परामर्श.। वरं श्रेष्ठं । जनेन होन=निर्जनं। वहुकण्टकावृतं नानाकण्टकाकुल । परिधाने परिधानस्य वा वल्कल-परिधानवल्कल-भूर्जपत्रादिपरिधानम् ॥ २३ ॥ स्वामीति। निर्धनेन-सुसेवितोऽपि स्वामी तं द्वेष्टि । सद्वान्धवा सहसा तं प्रोज्झन्ति । तस्य गुणा न राजन्ते, तनुजा पुत्रा अपि तं त्यजन्ति, आपद स्फारी- १ गृहीतनिःस्रावक इति पाठे-गृहीतभिक्ष इत्यर्थः । (निस्रावक-='निछरावल 'दान')। ३७०

• पञ्चतन्त्रम् *

[५ अपरीक्षित- भार्या साधु सुवंशजाऽपि भजते नो, यान्ति मित्राणि च न्यायारोपितविक्रमाण्यपि नृणां येपां न हि स्याद्धनम् ॥२४॥ शूरः सुरूपः सुभगश्च वाग्मी शस्त्राणि शस्त्राणि विदाङ्करोतु । अर्थ विना नैव यशश्च मानं प्राप्नोति मोऽत्र मनुष्यलोके ।।२५।। तानीन्द्रियाण्यविकलानि तदेव नाम साबुद्धिरप्रतिहता वचनं तदेव । अर्थोष्मणाविरहितः पुरुपः स एव बाह्यःक्षणेन भवतीति विचित्रमेतत्। तद्गच्छामः कुत्रचिदर्थाय ।' इति संमन्त्र्य स्वदेशं पुरञ्च स्वसुहृत्सहितं बान्धवयुतं गृहञ्च परित्यज्य प्रस्थिताः। अथवा साध्विसुच्यते- सत्यं परित्यजति, मुञ्चति बन्धुवर्ग शीघ्रं विहाय जननीमपि जन्मभूमिम् । सन्त्यज्य गच्छति विदेशमनिष्टलोक चिन्ताकुलीकृतमतिः पुरुपोऽत्रलोके ।। २६ ।। भवन्ति वर्द्धन्ते, सुवंशजाऽपि भार्या साधु-यथावत्प्रेम्णा नो भजते नैव सेवते । मित्राणि च-न्यायेनारोपिता विक्रमा यैः तानि-न्यायारोपितविक्रमाणि-न्याय- मार्गावलम्बितपराक्रमशालीनि, शूराणि । यान्ति दूरीभवन्ति, येपा धनं न स्यादि- त्यर्थः ॥२४॥ सुभगः-सौभाग्यशाली । वाग्मी वाचोयुक्तिपटु । विदाकरोतु= जानातु । विदाकरोति' इतिप्रचलितः पाठः। अर्थः धनं । मर्त्यः पुमान् ॥२५॥ अविकलानि अनुपहतानि इन्द्रियाणि तान्येव-पूर्ववदेव वर्तन्ते, एवं तदेव नाम-नामधेयं, सैव अप्रतिहता वुद्धिः, तदेव वचनं, तथापि अर्थोप्मणा-धनश- त्या । विरहित. रहितः पुरुषः। क्षणेन वाह्य =सर्वलोकतिरस्कृतो भवतीति अहो ! धनमाहात्म्यमित्यर्थः। अर्थाय धनमुपार्जयितुं । संमन्त्र्य-विचार्य । स्वसुहृत्सहितं पुरं, वान्धवयुतं गृहमित्यन्वयः। साधु-युक्तमेव, सत्य त्यजति, मिथ्या भाषते । जननीमपि जन्मभूमि विहाय शीघ्र वन्धुवर्ग मुञ्चति । पाठान्तरे १भार्या नोत्तमवशजाऽपि भजते नो यान्ति मित्राणि च न्यायारोपित- विक्रमानपि नरान्' इति लिखितः पाठो युक्ततरः । तत्र न्यायारोपितविक्रमान्-शूरा. नपि नरानित्यर्थः । २. 'शेते हकार इव सङ्कुचिताखिलाङ्ग.' पा० । ३ 'अभीष्ट- लोक' पा० । सभीष्टसिद्धथै' इति तु गौडाः पठन्ति । ४ 'पुरुप. किमन्यत्' । पा० । स कारकम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

३७१ एवं क्रमेण गच्छन्तोऽवन्ती प्राप्ताः । तत्र क्षि (सि)प्राजले कृतस्नाना महाकालं प्रणम्य यावनिर्गच्छन्ति, तावद्धैरवानन्दो नाम योगी संमुखो वभूव। ततस्तं ब्राह्मणोचितविधिना संभाव्य ले सर्वे तेनैव सह तस्य मठं जग्मुः। अथ तेन ते पृष्टाः-'कुतो भवन्तः समायाताः १ व यास्यथ ? किं प्रयोजनम् ? ।' ततस्तैरभिहितम्-'वयं सिद्धियात्रिकाः, तत्र यास्यामो यत्र धनाप्तिर्मृत्युर्वा भविष्यतीति । एष निश्चयः। उक्तञ्च- दुष्प्रापाणि बहूनि च लभ्यन्ते वान्छितानि द्रविणानि । अवसरतुलिताभिरलं तनुभिः साहसिकपुरुषाणाम् ।। २८ ।। पतति कदाचिन्नभसः खाते पातालतोऽपि जलमेति । दैवमचिन्त्य बलवहलवान्ननु पुरुपकारोऽपि ॥ २९॥ अनिष्टलोकं दुष्टलोकसङ्कुलम् । भार्यापुत्रादिकं सन्त्यज्य विदेशं गच्छति । चिन्तयाऽऽकुलीकृता मतिर्यस्यासौ तथा,-पुरुष. दरिद्र. पुमानित्यर्थः ॥ २७ ॥ अवन्ती-उज्जयिनी। क्षि(सि)प्रा-तत्रत्या नदी । महाकाल.-तत्रत्य. शिव. । सम्भाव्य-संपूज्य, अभिवाद्य च । तेन-योगिना। ते-ब्राह्मणपुत्राः। यात्रा प्रयोजनं येषान्ते यात्रिका, सिद्धये यात्रिकाः,सिद्धियात्रिका.,-धनादिसिद्धये गच्छन्त । तत्र दुर्गमेऽपि तस्मिन्देशे । माहसिकपुरुषाणाम्-अवसरतुलिताभिः कार्यसाधनावसरे तुलामारोपि- ताभिः-शरीरं पातयामि कार्य वा साधयामी'त्येवं निश्चयेन सशयदोलामा- रोपिताभि । तनुभिः देहै । दुष्प्रापाणि बहूनि वाञ्छितानि धनानि लभ्यन्ते ॥ २८ ॥ नभस =गगनातु जलं कदाचिदेव वर्षाकाले एव तडागादौ पतति= आगच्छति । परन्तु खाते-खननादिश्रमनिष्पन्ने कूपादौ । जलाशये तु-पाताल- तोऽपि-नीचैरतिदूरतरप्रदेशादपि, जलमेति-आगच्छति । अतः दैवम् अदृष्टं यद्यपि वलवत् , ननु तथापि, पुरुषकार:=परिश्रमादिरूप. पुरुषार्थोऽपि, अदृष्ट- बदेव वलवानेव । तथाहि वर्षासु दैवात् क्षेत्रादौ जलं लभ्यते, पर व्यतीतासु वर्षास्वपि पुरुषार्थपराः कृपीवलाः कूपादितोऽपि निम्नतरादपि जलमुद्धृत्य कृषि निष्पादयन्तीति-पुरुषार्थस्य दैवादपि महत्त्वं सूचितम् ॥ २९ ॥ ३७२

• पञ्चतन्त्रम् *

[५ अपरीक्षित- अभिमतसिद्धिरशेपा भवति हि पुरुषस्य पुरुपकारेण । 'दैव'मिति यदपि कथयसि पुरुपगुणः सोऽप्यदृष्टाख्यः ॥ ३० ॥ द्वयमतुलं गुरु लोकात् 'तृणमिव तुलयन्ति साधु साहसिकाः । प्राणानद्भुतमेतच्चरितं, चरितं धंदाराणाम् ।। ३१ ॥ क्लेशस्याऽङ्गमदत्त्वा सुखमेव सुखानि नेह लभ्यन्ते । मधुभिन्मथनायस्तैराश्लिष्यति बाहुभिलक्ष्मीम् ॥ ३२ ॥ तस्य कथं न चला स्यात्पत्नी विष्णोनृसिहकस्यापि ? । मासांश्चतुरो निद्रां यः सेवति जलगतः सततम् ॥ ३३ ॥ - पुरुषस्य-अभिमतसिद्धिा अभीष्टसिद्धिः । अशेषा-सकलाऽपि । पुरुषका रेण-पुरुषार्थेन । देवमिति यत् त्वं कथयसि लोका वा वदन्ति सोऽपि पुरुषवत्ता अदृष्टाख्यो गुण एव, नातो भिन्नः । दैवमपि पुरुषाधीनमिति यावत् , अतो दैवं विहाय यत्नः करणीय.। लोकात जगतोऽपि । द्वयं एतदुभयम् । अतुलम् अतुलनीयम् , अतएव गुरु-अतिमहत् । किन्तव्यमत आह-तृणमिवेति । प्राणांश्च तृणमिव साह- सिकाः साधु तुलयन्ति तुलायामारोपयन्ति । भयस्थानसहस्रेषु प्राणानारोप्य विजयं लभन्ते इति यावत् । एतदद्भुतं चरितं प्रथमम् । उदाराणां दधीचि- कर्णादीना चरितञ्च-द्वितीयम् । एतद्वयं लोकादपि गुरुतरमित्याशयः। 'लोके' इति पाठस्तु सुन्दरः। अत्राऽशुद्धे 'भयमतुल'मिति मुद्रिते पाठे परश्शतेभ्यो वत्सरेभ्योऽपि भ्राम्यन्तो विद्वांसोऽस्माभिर्हन्त ! पाठं संशोध्य क्लेशान्मोचिताः॥३१॥ क्लेशस्या-शरीरम् । अदत्त्वा क्लेशमननुभूय । सुखं यथा स्यात्तथा सुखानि मानवैर्न लभ्यन्तेऽत्र जगति । यतः-मधुभित्-विष्णुरपि-समुद्रमथन. श्रान्तैर्वाहुभिः लक्ष्मीमाश्लिष्यति। समुद्रमथने कृते सत्येव विष्णुना लक्ष्मी. प्राप्ता न सुखं सुप्तेनेति उद्योगेनैव समीहितसिद्धिरित्यर्थः॥ ३२॥ विष्णुपत्नी लक्ष्मीश्चञ्चलेति लोकप्रसिद्धिस्तत्राह-तस्येति । नृसिहकस्यापि पुरुषश्रेष्ठस्य, नृसिहावतारभृतश्च,-विष्णोरपि-का कथाऽन्यस्य,-पत्नी भार्याऽपि- का कथा सम्पत्त्यन्तरस्य । पक्षे विष्णो. पत्नी लक्ष्मीरित्यर्थः । कथं चला चञ्चला, विनष्टा च न स्यात् , यः-जलगतः क्षीराब्धिगतः । डलयोरैक्यात-जडजन- मध्यगतश्च, चतुरो मासान्-मासचतुष्टयं यावत् , निद्रा सेवते स्वपितिः । विष्णु- म . कारकम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

३७३ दुरधिगमः परभागो यावत्पुरुपेण साहसं न कृतम् । जयति तुलामधिरूढो भास्वानिह जलदपटलानि ॥ ३४ ॥ तत्कथ्यतामस्माकं कश्चिद्धनोपायो विवरप्रदेश-शाकिनीसा. । धन-श्मशानसेवन-महामांसविक्रय-साधकवर्तिप्रभृतीनामेकतम इति । अद्भुतशक्तिर्भवाश्रूयते । वयमप्यतिसाहसिकाः। उक्तञ्च- महान्त एव महतामर्थ साधयितुं क्षमाः । ऋते समुद्रादन्यः को विभर्ति वडवानलम् ? ॥ ३५ ॥ भैरवानन्दोऽपि तेषां सिद्धयर्थ बहूपायं सिद्धवर्तिचतुष्टयं कृत्वाऽऽर्पयत् । आह च-गम्यतां हिमालयदिशि, तत्र संप्रा. शानां यत्र वर्तिः पतिष्यति तत्र निधानमसन्दिग्धं प्राप्स्यथ । तत्र स्थान खनित्वा निधि गृहीत्वा व्याधुट्यताम् । तथानुष्ठिते तेषां गच्छतामेकतमस्य हस्ताद्वर्तिनिपपात । अथासौ यावत्तं प्रदेशं खनति तावत्तानमयी भूमिः । ततस्तेना- भिहितम्-'अहो, गृह्यतां स्वेच्छया ताम्रम् ।' अन्ये प्रोचुः- श्चतुरो मासान् स्वपितीति प्रसिद्धम् । पक्षे चतुरोऽपि मासान् योऽनुत्साहे न नयति तस्योत्साहशून्यजनपरिवृतस्य कथं नाम लक्ष्मीरक्षुण्णा तिष्ठेदिति सर्वदैवोत्साह- वता भाव्यमित्याशयः॥३३॥ परभागः विजयः, श्रेष्ठत्वं, गुणोत्कर्षश्च । तुला तुलाराशि, साहसं च । भास्वान्-सूर्य , तेजस्वी च । जलदपटलानि मेघजालानि ॥ ३४ ॥ विवरप्रवेश.-पातालप्रवेश । शाकिनीसाधनं यक्षिण्यादिसाधनं । श्मशान- सेवन वेताला दिसाधनाय श्मशानोपासनम् । महामासविक्रय =स्वशरीरवलिदान, स्वमासविक्रयः, परपुरुषमासविक्रयश्च । साधकवत्ति =अञ्जनगुटिकापाद- लेपादिरूपा ॥ ३५ ॥ बहव उपाया यस्मिन् कर्मणि तद्यथा स्यात्तथा बहूपाय-नानोपायै । 'बह्व- पाय'मिति पाठे नानाविधसिद्धिविघ्नजटिलमित्यर्थ । हिमालयदिशि-उत्तरस्या दिशि । निधानं भूमिस्थं धनं । व्याधुट्यतां परावर्त्यागम्यता । ('बावड़के आना' 'वापिस आना' )। तानमयी भूमि =ताम्रस्य खनि. । 'आसादितेति' १. 'बहूपायै रिति 'बह्वपाय'मिति वा गौडाः । २. 'हिमालयोत्तरदिशीति पा० । . ३७४

• पञ्चतन्त्रम् *

[५ अपरीक्षित- - 'भो मूढ ! किमनेन क्रियते ? यत्प्रभूतमपि दारियन नाशयति, तदुत्तिष्ठ, अग्रतो गच्छामः ।' सोऽब्रवीत्-'यान्तु भवन्तः, नाह- मग्रे यास्यामि ।' एवमभिधाय तानं यथेच्छया गृहीत्वा प्रथमो निवृत्तः। ते त्रयोऽप्यने प्रस्थिताः। अथ किञ्चिन्मात्रं गतस्याग्रेसरस्य वर्तिनिपपात, सोऽपि यावत्खनितुमारब्धस्तावद्प्यमयी क्षितिः। ततः प्रहर्षितः प्राह-'यद्भो भोः, गृह्यतां यथेच्छया रूप्यम् । नाग्रे गन्तव्यम्' । तावूचतुः-'भोः पृष्टतस्तानमयी भूमिः, अग्रतो रूप्यमयी, तन्ननमने सुवर्णमयी भविष्यति । किञ्चानेन प्रभूतेनापि दारिद्य- नाशो न भवति । तदावामग्रे यास्यावः। एवमुक्त्वा द्वावस्यग्ने प्रस्थितौ । सोऽपि स्वशक्त्या रूप्यमादाय निवृत्त । अथ तयोरपि गच्छतोरेकस्याने वर्तिः पपात। सोऽपि प्रहृष्टो यावत्स्वनति, तावत्सुवर्णभूमिं दृष्ट्वा द्वितीयं प्राह-भोः, गृह्यतां स्वेच्छया सुवर्णम् । सुवर्णादन्यन्न किञ्चिदुत्तमं भविष्यति'। स प्राह-'मूढ' ! न किंचिद्वेत्सि, प्राक्ताम्रम् , ततो रूप्यम् ततः सुवर्णम् । तन्नूनमतःपरं रत्नानि भविष्यन्ति, येषामेकत- मेनापि दारिन्यनाशो भवति , तदुत्तिष्ठ, अग्रे गच्छावः । किम- नेन भारभूतेनापि प्रभूतेन ? ।' स आह-गच्छतु भवान् । अह- मत्र स्थितस्त्वां प्रतिपालयिष्यामि ।' तथाऽनुष्ठिते सोऽपि गच्छन्नेकाको ग्रीष्मार्कप्रतापसन्तप्त- तनुः पिपासाकुलितः सिद्धिमार्गच्युत इतश्चेतश्च वभ्राम । अथ भ्राम्यन् स्थलोपरि पुरुषमेकं रुधिरप्लावितगात्रं भ्रम- शेषः । अनेन ताम्रेण । प्रभूतं-बहुलम् । अग्रेसरस्य अग्रयायिनः। रूप्यमयी रजतमयी। क्षितिः भूमि । नूनम् अवश्यम् । अनेन रजतेन । एकतमेन= एकेनापि । तथाऽनुष्ठिते=एवं कृते सति । ग्रीष्मार्कस्य यः प्रतापः आतप, तेन सन्तप्ता तनुर्यस्यासौ तथा । प्रखरघर्माकुल इत्यर्थः । सिद्धिमार्गच्युतः-सुवर्णकारकम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

३७५ , चकमस्तकमपश्यत् । ततो द्रुततरं गत्वा तमवोचत्-'भोः, को भवान् ?, किमेवं चक्रेण भ्रमता शिरसि तिष्ठसि । तत्कथय मे यदि कुत्रचिजलमस्ति । यतस्तृपातॊऽस्मि'इति । एवं तस्य प्रवदतस्तञ्चकं तत्क्षणात्तस्य शिरसो ब्राह्मणम- स्तके चटितम् । स आह–'भद्र, ! किमेतत् ? । स आह- 'ममाप्येवमेतच्छिरसि चटितम् । स आह-तत्कथय कदैतदुत्त- रिष्यति, महती मे वेदना वर्तते । स आह-यदा त्वमिव कश्चिद्धृतसिद्धवातरेवमागत्य त्वामालापयिष्यति, तदा तस्य मस्तके चैटिण्यति। स आह-कियान्कालस्तवैवं स्थितस्य ?।' स आह- साम्प्रतं को राजा धरणीतले ?।' स आह-'वीणावत्सराजः।' स आह-अहं तावत्कालसङ्ख्यां न जानामि, परं यदा रामो ' राजाऽऽसीत्तदाहं दारिन्योपहतः सिद्धवर्तिमादायाऽनेन पथा समायातः । ततो भयाऽन्यो नरो मस्तकधृतचको दृष्टः, पृष्टश्च । ततश्चैतज्जातम् ।' स आह-'भद्र, ! कथं तवैवं स्थितस्य भोजनजलप्राप्ति- रासीत् ?।' स आह-'भद्र,! धनदेन निधानहरणभयात्सिद्धा- नामेतच्चक्रपतनरूपं भयं दर्शितम् , तेन कश्चिदपि नागच्छति । यदि कश्चिदायाति, स क्षुत्पिपासानिद्रारहितो जरामरणवर्जितः केवलमेवं वेदनामनुभवतीति । तदापय मां स्वगृहाय ।' इत्युक्त्वा गतः। भूमिमार्गभ्रष्टः । स्थलोपरि-समतलप्रदेशे। भ्रमत् चक्रं मस्तके यस्यासौ तं तथाभूतं । तस्य-पूर्वोक्तस्थलस्थपुरुषस्य। शिरस-मस्तकात् । चटितम् अधि- रुढं । ('चढ गया')। एवमागत्य त्वमिव लोभाकान्त. सिद्धिमार्गच्युत आगत्य । वीणावत्सराज -कौशाम्बीपतिः पाण्डववंशजो राजा कश्चित् । कालसङ्ख्या वर्षयुगादिसवय । धनदेन भगवता कुवेरेण । एवं-चक्रभ्रमिजन्यां न तु भुत्तृष्णा १ 'समारुरोह' । २ 'आरूढम्' । ३ 'समारोक्ष्यति' । पा० ।

• पञ्चतन्त्रम् *

[५ अपरीक्षित अथ तस्मिश्चिरयति स सुवर्णसिद्धिस्तस्यान्वेपणपरस्तत्प. दपङ्क्त्या यावकिचिद्धनान्तरमागच्छति, तावद्रुधिरप्लावित- शरीरस्तीक्ष्णचक्रेण मस्तके भ्रमता सवेदनः क्वणन्नुपविष्टस्ति- तृतीति ददर्श । ततः-तत्समीपवर्तिना भूत्वा सवाएं पृष्टः- 'भद्र ! किमेतत् ? ।' स आह-'विधिनियोगः।' स आह- 'कथं तत् ? कथय कारणमेतस्य ।' सोऽपि तेन पृष्टः सर्व चक्र- वृत्तान्तमकथयत् । तच्छुत्वासौ तं विगर्हयनिदमाह-भोः ! निषिद्धस्त्वं मयाs. नेकशो न शृणोषि मे वाक्यम् , तम्कि क्रियते । विद्यावानपि कुलीनोऽपि वुद्धिरहितः। अथवा साध्विदमुच्यते- वरं बुद्धिर्न सा विद्या विद्याया बुद्धिरुत्तमा । बुद्धिहीना विनश्यन्ति यथा ते सिंहकारकाः ।। ३६ ।। चक्रधर आह-'कथमेतत् ?' | सुवर्णसिद्धिराह- ३. सिंहकारकमूर्खब्राह्मणत्रयकथा कस्मिश्चिदधिष्ठाने चत्वारो ब्राह्मणपुत्राः परस्परं मित्रभाव- मुपगता वसन्ति स्म । तेषां त्रयः शास्त्रपारङ्गताः, परन्तु बुद्धि- रहिताः । एकस्तु बुद्धिमान् , केवलं शास्त्रपराङ्मुख. । अथ तैः कदाचिन्मित्रैमन्त्रितम्-'को गुणो विद्यायाः, येन देशान्तरं गत्वा भूपतीन् परितोष्यार्थोपार्जना न क्रियते ? । तत्पूर्वदेशं गच्छामः'। तथानुष्ठिते किंचिन्मार्ग गत्वा तेषां ज्येष्ठतरः प्राह-'अहो! अस्माकमेकश्चतुर्थो मूढः, केवलं बुद्धिमान् । न च राजप्रतिग्रहो दिजन्यां । चिरयति=विलम्ब कुर्वति सति । सवेदनः पीडाकुलः । क्वणन्= विलपन् । सबाष्पं साश्रु । विधिनियोगः दुर्भाग्यविजम्भितम् । असौ-सुवर्ण- सिद्धिः। तसिद्धिभ्रष्टं । विगर्हयन् विनिन्दन् । न शृणोषि नैवाऽशृणोः । वर्त- . मानसामीप्ये लट। अधिष्ठाने नगरे। 'अधिष्टानं रथस्याङ्गे प्रभावेऽध्यासने पुरे' इत्यजय. कोशात् । तेषां तेषां मध्ये । वुद्धिरहिताः व्यवहारज्ञानशून्या । शास्त्रपराङ्मुख = कारकम् ]]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

३७७ वुद्ध्या लभ्यते-विद्यां विना । तन्नास्मै स्वोपार्जितं दास्यामः । तद्गच्छतु गृहम् । ततो द्वितीयेनाभिहितम्-'भोः सुबुद्ध ! गच्छ त्वं स्वगृहे, यतस्ते विद्या नास्ति ।' ततस्तृतीयेनाऽभिहितम्-'अहो न युज्यते एवं कर्तुम् । यतो वयं बाल्यात्प्रभृत्येकत्र क्रीडिताः। तदागच्छतु महानुभा. वोऽस्मदुपार्जितवित्तस्य समभागी भविष्यतीति । उक्तञ्च- किं तया क्रियते लक्ष्म्या ?,या वधूरिव केवला। या न वेश्येव-सामान्या पथिकैरुपभुज्यते ॥ ३७ ।। तथा च–'अयं निजः परो वेति गणना लघुचेतसाम् । उदारचरितानान्तु वसुधैव कुटुम्बकम् ॥ ३८॥ तदागच्छतु एषोऽपि-' इति । तथाऽनुष्ठिते तैः मार्गाश्रितै. रटव्यां कतिचिदस्थीनि दृष्टानि । ततश्चैकेनाभिहितम्-'अहो! अद्य विद्याप्रत्ययः क्रियते । कतिचिदेतानि मृतसत्त्वस्यास्थीनि तिष्ठन्ति । तद्विद्याप्रभावेण जीवनसहितानि कुर्मः। अहमस्थि- सञ्चयं करोमि। ततश्च तेनौत्सुक्यादस्थिसंचयः कृतः। द्वितीयेन चर्ममांसरुधिरं संयोजितम् । तृतीयोऽपि यावज्जीवनं संचार- यति, तावत्सुबुद्धिना निषिद्धः-'भोः, तिष्ठतु भवान्, एष सिंहो निष्पाद्यते, यद्येनं सजीवं करिष्यति-ततः सर्वानपि व्यापाद- यिष्यति'। इति तेनाभिहितः स आह-'धिङ् मूर्ख! नाहं अनधीतविद्यः । गुण =फलं । राजप्रतिग्रहः राजादिदत्तं धनादिकं । बुद्ध्या बुद्धिमात्रेण । समभागी-समानलाभशाली। या वधूरिव=भार्येव-केवलेनात्मनैवोपभुज्यते, नतु वेश्येव पथिकै =मार्ग- स्थैरपि भुज्यते, तया लक्ष्म्या किम् ?=न किमपि फलम् ॥ ३७ ॥ 'अयं निज' 'अयं पर.' इति गणना-लघुचेतसा=क्षुद्राणा भवति, उदारचरिताना=महात्मना तु-वसुधैव-सकलं जगदपि-कुटुम्बकमेव ॥ ३८ ॥ मार्गाश्रितैः पथि गच्छद्भिः। विद्याप्रत्यय. पूर्वोपार्जितविद्याप्रभावदर्शनम्। अस्थिसञ्चय =अस्थ्ना यथासंनिवेशं स्थापनं । 'विद्याप्रभावादिति शेष । सुवुः द्धिना-चतुर्थेनानधीतशास्त्रेण । निष्पाद्यते भवद्भिः प्राणसंयोजनेन उत्थाप्यते ।

• पंञ्चतन्त्रम् * [५ अपरीक्षित-

विद्याया विफलतां करोमि।' ततस्तेनाभिहितम्-'तर्हि प्रती- क्षस्व क्षणं यावदहं वृक्षमारोहामि ।' तथानुष्ठिते यावत्सजीवः कृतस्तावत्ते त्रयोऽपि सिंहेनोत्थाय व्यापादिताः। स च पुनर्व क्षादवतीर्य गृहे गतः । अतोऽहं ब्रवीमि-वरं वुद्धिन सा विद्या' इति । अतः परमुक्तं च सुवर्णसिद्धिना- 'अपि शास्त्रेषु कुशला लोकाचारविवर्जिताः । सर्वे ते हास्यतां यान्ति यथा ते मूर्खपण्डिताः' ।। ३९ ।। चक्रधर आह-कथमेतत् ? । सोऽब्रवीत्- ४ मूर्खपण्डितचतुष्टयकथा कस्मिश्चिदधिष्ठाने चत्वारो ब्राह्मणाः परस्परं मित्रत्वमा. पन्नाः वसन्ति स्म । बालभावे तेषां मतिरजायत-भोः! देशा- न्तरं गत्वा विद्याया उपार्जनं क्रियते'-इति । अथाऽन्यस्मिन्दिवसे ब्राह्मणाः परस्परं निश्चयं कृत्वा विद्योपार्जनार्थ कान्यकुब्जे गताः। तत्र च विद्यामठे गत्वा पठन्ति । एवं द्वादशाब्दान याच देकचित्ततया पठित्वा विद्याकुशलास्ते सर्वे संजाता.। ततस्तै- श्चतुर्मिमिलित्वोक्तम्-'वयं सर्वविद्यापारङ्गताः, तदुपाध्यायमु. त्केलापयित्वा स्वदेशे गच्छामः।' एवं मन्त्रयित्वा (तथैवानु- ष्टीयतामित्युक्त्वा ) ब्राह्मणा उपाध्यायमुत्कलापयित्वा, अनुज्ञां लब्ध्वा, पुस्तकानि नीत्वा प्रचलिता यावकिश्चिन्मार्ग यान्ति व्यापादयिष्यति मारयिष्यति। सः तृतीयो विप्रपुत्रः। विफलतांइदानी स्मृताया विद्याया वृथा परावर्तनं । तेन-सुबुद्धिना। क्षण-क्षणमात्रम् । प्रती- क्षस्व परिपालय । (ठहर जाओ)। वरं श्रेष्ठा । लोकाचारविवर्जिता: व्यवहारवुद्धिशून्या. ॥ ३९ ॥ मित्रत्वमैत्रीम् । आपन्नाः प्राप्ताः । बाल्यभावे-बाल्यावस्थायामेव । कान्यकुब्जे देशभेदे । ( कन्नौज )। विद्यामठे-पाठशालायाम् । एकचित्ततया= तन्मयतया। उत्कलापयित्वा-पृष्ट्वा । धनादिदानेन सन्तोष्य वा। प्राकृत- । १ 'अनुशाप्प' इति सस्कृत. पाठः । ciTgg sra?*nal sgT sqfein srir i 3^: JTteTST-^ J?I*ftfT Tr^stn: ? l’ uarferofl^ crftRg; <Jt?$ agar: I <rer ^if re Ticft-s^c^ I cicf^goii 3qvqi|%?r ^cr^srestfoa^-- rersmt m mi % l cr^T5re*irear tt^itt: i’ are % qf^m qrer ?f??T3T5l^T^%?T STg ^Tf?cT cTreSTSTOt ^5TT^ I are T§[^5? ‘3cST% reSFT ITTR 5IpTf£ I sreg^^Ft ^r qfersft sr qireq: I) Vo ii ! sreqsn^ 1 ’ clef*, ^fsaxire sftarer prefer, qrtsft q^t q$?i«refcr i are ^re^r qf^crt: %rr- are'a^q «rfcr *rfa: i sfottSJf 5Rt*T 8T5^!fT=3TIirT I ^ qWTRTWimf H^rrfw^ i I J^15R*=^lT5PRra^ , £gf SRSJ | 3FT=^T W l qg:=araftf ^rfcT, srr, srsn^rs? i q«rr*=?r qnr -% i »!5ra5j^5w#5i=qPpr«Rg^^ i s^=IWiK i s3RR=fwrrai^ i 5np#=5rp£f m i ?j^g;i^= C^fft*) I 1%^% q q# % ^ ^PT IIVoU e#=SRW I cTW=SFRFT 1 snicMri^R^ I f^r=ffcnq; t ^Fclcf # 1 ^^==TOT, stfq^ffar, %^fFT ^ | rq =^. ??r sg i i wre Er^rcr ^srfesrfts:

• पञ्चतनम् *

[५ अपरोक्षित- 'दृष्ट्वा पण्डिते. तद्वान्धवोऽयमस्माकं धर्मेण नियुज्यताम् । अथ तैश्च रासभ उष्ट्रग्रीवायां बद्धः । तत्तु केनचित्तत्स्वा- मिनो रजकस्याने कथितम् । श्रुत्वा च यावद्रजकस्तेषां मूर्ख- 'पण्डितानां प्रहारकरणाय समायातस्तावत्ते प्रनष्टाः । ततो यावदने किञ्चित्स्तोकं मार्ग यान्ति, तावत्काचिन्नदी समासादिता । तस्या जलमध्ये पलाशपत्रमायान्तं नैकेनोक्तम्- 'आगमिष्यति यत्पत्रं तदस्मांस्तारयिष्यति ।' एतत्कथयित्वा तत्पत्रस्योपरि पतितो यावन्नद्या नीयते, तावत्तं नीयमानमवलोक्याऽन्येन पण्डितेन केशान्तं गृहीत्वोक्तम्- 'सर्वनाशे समुत्पन्ने अर्ध त्यजति पण्डितः । अर्धेन कुरुते कार्य सर्वनाशो हि दुःसहः' ।। ४१ ।। -इत्युक्त्वा तस्य शिरश्छेदो विहितः। अथ तैश्च पश्चाद्गत्वा कश्चिद्राम आसादितः। तेऽपि ग्रामीणैर्निमन्त्रिताः पृथक्पृथग्गृ हेषु नीताः। तत एकस्य सूत्रिका वृतखण्डसंयुक्ता भोजने दत्ता । ततो विचिन्त्य पण्डितेनोक्तम्-यत्- दीर्घसूत्री विनश्यति । -एवमुक्त्वा भोजनं परित्यज्य गतः । रासभवन्धनम् । रजकस्य गर्दभस्वामिनो वस्त्रक्षालकस्य। प्रनष्टा पलायिता. । समासादिता प्राप्ता । पत्र वाहनं नौकादिकं, पर्णश्च । 'पत्रन्तु वाहने पर्णे' इति विश्वः । नद्या नीयते नद्या निमजति, प्रवहति वा। केशान्तं केशाग्रभागं । तैः अवशिष्टैस्त्रिभिः। निमन्त्रिताः भोजनायाहूताः । सूत्रिका 'सेमई' इत्या. ख्याता, 'जलेबी'त्याख्याता वा। दीर्घसूत्रः-आलस्योपहत. । 'दीर्घसूत्रश्चिर- क्रियः' इति कोशात् । सूत्रिकायामपि दीर्घा. समितातन्तव इति तयोः साम्यं । मण्डकाः करपट्टिकाः, फुल्लका वा । ('रोटी, फुलका') अतिविस्तारविरतीर्णम् अतिवर्द्धितं वस्तु न चिरस्थायि, अथवा यथा 'नानाविधव्यापारप्रसक्तो नरश्चि- १ 'दीर्घसूत्रीति पाठान्तरम् । कारकम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

३८१ तथा द्वितीयस्य मण्डका दत्ताः । तेनाप्युक्तम्- 'अतिविस्तारविस्तीर्ण तद्भवेन्न चिरायुषम् ।' स च भोजनं त्यक्त्वा गतः। अथ तृतीयस्य वटिकाभोजनं दत्तम् । तत्रापि तेन पण्डितेनोक्तम्- 'छिद्रेष्वना बहुलीभवन्ति । एवं ते त्रयोऽपि पण्डिताः क्षुत्क्षामकण्ठा लोकैर्हस्यमाना- स्ततः स्थानात् स्वदेशं गताः। अथ सुवर्णसिद्धिराह-'यत्त्वं लोकव्यवहारमजानन्मया वार्य: माणोऽपि न स्थितः, तत ईदृशीमवस्थामुपगतः। अतोऽहं ब्रवीमि-अपि शास्त्रेषु कुशलाः' इति ॥ तच्छ्रुत्वा चक्रधर आह–'अहो, अकारणमेतत्- सुबुद्धयोऽपि नश्यन्ति दुष्टदैवेन नाशिताः । स्वल्पधीरपि तस्मिस्तु कुले नन्दति सन्ततम् ॥ ४२ ॥ उक्तञ्च- अरक्षितं तिष्ठति दैवरक्षितं, सुरक्षितं दैवहतं विनश्यति । जीवत्यनाथोऽपि वने विसर्जितः कृतप्रयत्नोऽपि गृहे न जीवति ।।४३।। तथाच- शतबुद्धिः शिरस्थोयं लम्बते च सहस्रधीः । एकबुद्धिरहं भद्रे ! क्रीडामि विमले जले ॥४४॥ सुवर्णसिद्धिराह-'कथमेतत् ?' । स आह- ५ शतबुद्ध्यादिमत्स्यत्रयकथा कस्मिंश्चिजलाशये शतवुद्धिः सहस्रबुद्धिश्च द्वौ मत्स्यौ निव- न्ताशताकुलो न चिरं जीवति, एवम् ‘अतिविस्तीर्णा मण्डका न भोजने प्रशस्ता.' इत्यप्यर्थः। वटिका ('वडा'1) छिद्रेषु व्यसनेषु, सच्छिद्रेषु भोजनेषु च। बहु- लोभवन्ति वर्द्धन्ते । क्षुरक्षामकण्ठाः क्षुधाशुष्ककण्ठा. । बुभुक्षिता.। न स्थित.-न गमनानिवृत्तः। अरक्षितम् अकृतरक्षणप्रयत्न । दैव भाग्यम् ॥ ४३ ॥ भद्रे-सुभगे ॥ ४४ ॥ जलाशये-सरसि। तयो. शतबुद्धि- १ 'चिरायुषे इति गौडा. पठन्ति । । ३८२

• पञ्चतन्त्रम्

[५ अपरीक्षित- सतः स्म । अथ तयोरेकबुद्धिर्नाम मण्डूको मित्रतां गतः। एवं ते त्रयोऽपि वेलायां कश्चित्कालं सुभाषितगोष्ठीसुखमनुभूय भूयोऽपि सलिलं प्रविशन्ति । अथ कदाचित्तेषां गोष्ठीगतानां जालहस्ता धीवराः प्रभूतै- मत्स्यैापादितैर्मस्तके विधृतैरस्तमनवेलायां तस्मिञ्जलाशये लमायाताः। ततः सलिलाशयं दृष्ट्वा मिथः प्रोचुः-'बहुमत्स्योऽयं हृदो दृश्यते स्वल्पसलिलश्च । तत्प्रभातेऽत्रागमिष्यामः।' एवमुक्त्वा स्वगृहं गताः । मत्स्याश्च विषण्णवदना मिथो मन्त्रं चक्रुः । ततो मण्डूक आह-भोः शतबुद्धे ! श्रुतं धीवरोक्तं भवता, तत्किमन युज्यते कर्तुम् ?' पलायनमवष्टम्भो वा यत्कर्तुं युक्तं भवति तदादिश्यतामद्य ।' तच्छ्रुत्वा सहस्रबुद्धि प्रहस्य आह- 'भो मित्र ! मा भैषीः, यतो वचनश्रवणमात्रादेव भयं न कार्य उक्तञ्च- सर्पाणां च खलानां च सर्वेपां दुष्टचेतसाम् । अभिप्राया न सिध्यन्ति तेनेदं वर्तते जगत् ।। ४५ ॥ सहस्रबुद्धयोः । वेलायां सरोवरकूले । 'वेला काले च सीमायामधेः, कूल- विकारयो रिति मेदिनी। गोष्टीसुखं काव्यालापगोष्ठीसुखम् । गोष्ठीगतानां कूले सम्भूयोपविष्टाना । जालहस्ता:-जालपाणयः। धीवरा:-मत्स्यवधाजीवाः । व्यापादित =हते । मस्तके शिरसि । धृतैः-स्थापितैः-उपलक्षिता । इत्थंभूतलक्षणे तृतीया । अस्त- मनवेलायां सूर्यास्तसमये। सलिलाशय-सरोवरं। मिथः परस्परं । बहुमत्स्य.= मत्स्यवहुलः । ह्रदः-जलाशयः । स्वल्पसलिल. अल्पजल | विषण्णानि वदनानि येषान्ते विषण्णवदनाः-विच्छायमुखाः, मन्त्र विचारम् । चक्रुः विदधुः । पलायनं देशान्तरगमनम् । अवष्टम्भः धृत्याऽत्रैवावस्थानम्। आदिश्य- ताम्-उपदिश्यताम् । श्रवणमात्रादेवधीवराणा वचनस्य श्रवणमात्रेण । खलानां दुर्जनानां । दुष्टचेतसां= पापिनाम् । अभिप्रायाः मनोरथाः,

• वर्तते जीवति ॥ ४५ ॥ कारकम् ]
• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

तत्तावत्तेषामागमनमपि न संपत्स्यते, भविष्यति वा तर्हि त्वां वुद्धिप्रभावेणात्मसहितं रक्षयिष्यामि, यतोऽनेकां सलिलग- तिचर्यामहं जानामि ।' तदाकर्ण्य शतवुद्धिराह-'भोः, युक्तमुक्तं भवता, सहस्रबुद्धिरेव भवान् । अथवा साध्विमुच्यते- बुद्धर्बुद्धिमतां लोके नास्त्यगम्यं हि किञ्चन । बुद्धथा यतो हता नन्दाश्चाणक्येनाऽसिपाणयः ॥ ४६ ।। तथाच-न यत्रास्ति गतिर्वायो रश्मीनां च विवस्वतः। तत्रापि प्रविशत्याशु बुद्धिबुद्धिमतां सदा ।। ४७ ॥ ततो वचनश्रवणमात्रादपि पितृपर्यायागतं जन्मस्थानं त्यक्तुं न शक्यते। न तत्स्वर्गेऽपि सौख्यं स्यादिव्यस्पर्शेन शोभने । कुस्थानेऽपि भवेत्पुंसां जन्मनो यत्र संभवः ।। ४८ ॥ तन्न कदाचिदपि गन्तव्यम् , अहं त्वां स्वबुद्धिप्रभावेण रक्ष- यिष्यामि' । मण्डूक आह-'भद्रौ! मम तावदेकैव बुद्धिः पला यनपरा । तदहमन्यं जलाशयमद्यैव सभार्यों यास्यामि ।' एवमुक्त्वा स मण्डूको रात्रावेवाऽन्यजलाशयं गतः। धीच- रैरपि प्रभाते आगत्य जघन्यमध्यमोत्तमजलचरा मत्स्यकूर्म- सम्पत्स्यते-सिद्धि गमिष्यति । आत्मसहितं सहस्रबुद्धिना स्वेन सहितं । सलिलगतिचर्या जलचलचातुर्य । युक्तम्-उचितम् । बुद्धिसता बुद्धेलोंके किञ्चन अगम्यं नास्ति, यत -नन्दाख्याः-असिपाणय धृतायुधा राजान -चाणक्येन एकाकिनाऽसहायेनाऽपि विप्रेण वुद्धया हता ॥४६॥ यत्र वायोर्गति स्ति, विवस्वतो रश्मीनाञ्च यत्र गति स्ति, तत्रापि बुद्धिमता बुद्धिः आशु-शीघ्रं प्रविशति ॥ ४७ ॥ तत =बुद्धया कार्यसिद्धिसम्भवे । वचनश्रवणमात्रात्-धीवरोक्तवचनाकर्ण- नमात्रात् । पितृपर्यायागतं वंशक्रमागतं । जन्मस्थानं जलाशयः। नेति । दिव्याङ्ग- नादिस्पर्शेन शोभने-सुखदे स्वर्गेऽपि तत्सौख्यं न स्यात् , यत्-यत्र जन्मसम्भव. तत्र कुस्थानेऽपि-पुंसा सुखमेव-सौख्य भवति ॥४॥भद्रौ-महाशयो। पलायन- परा-पलायनप्रधाना । जघन्या. कनिष्ठा , मध्यमाः युवान , उत्तमा.वृद्धाः । ३८४

• पञ्चतन्त्रम् *

[५ अपरीक्षित मण्डूककर्कटादयो गृहीताः, तावपि शतबुद्धि-सहस्रबुद्धी सभार्यों पलायमानौ चिरमात्मानं गतिविशेषविज्ञानैः कुटिलचारेण रक्ष. न्तावपि जाले पतितौ, व्यापादितौ च । अथाऽपराह्नसमये प्रहृष्टास्ते धीवरा:स्वगृहं प्रति प्रस्थिताः। गुरुत्वाच्चैकेन शतबुद्धिः स्कन्धे कृतः । सहस्रबुद्धिः प्रलम्वमानो नीयते। ततश्च वापीकण्ठोपगतेन मण्डूकेन तौ तथा नीयमानौ दृष्ट्वा अभिहिता स्वपत्नी-'प्रिये ! पश्य पश्य- 'शतबुद्धिः शिरस्थोऽयं, लम्बते च सहस्रधीः । एकबुद्धिरहं भद्रे! क्रीडामि विमले जले।' अतश्च 'वरं बुद्धिर्न सा विद्या' इत्यादि यद्भवता उक्तं, तत्रेयं मे मतिर्यत्-'नैकान्तेन बुद्धिरपि प्रमाणम् ।' ® सुवर्णसिद्धिः प्राह-'यद्यप्येतदस्ति, तथापि मित्रवचनं न लवनीयम् । परं किं क्रियते, निवारितोऽपि मया न स्थितोऽसि लौल्यात, विद्याहङ्काराच्च । अथवा साधु इदमुच्यते- 'साधु मातुल ! गीतेन मया प्रोक्तोऽपि न स्थितः । अपूर्वोऽयं मणिबंद्धः, सम्प्राप्तं गीतलक्षणम् ।। ४९ ।। चिरं-बहुकालं । गतिविशेषविज्ञानः नानाविधजलतरणविज्ञानपाटवैः । कुटिलचारेण नानाविधवक्रगमनेन । गुरुत्वात् भारवत्त्वात् । प्रलम्बमानः अधो लम्बमानः, आकृष्यमाणश्च, '( लटकता हुआ)। वापीकण्ठोपगतेन-दीर्घिका- तटोपविष्टेन । ( वापी वावड़ी )। तौ सहस्रबुद्धिशतबुद्धी । तथा शिरसि धृत्वा, आकर्षणेन च । एका पलायनमेव वरम्' इति बुद्धिर्यस्यासौ-एकवुद्धिः। विमले निर्मले । एकान्तेन सर्वदा । प्रमाण कार्यसाधनम् । परं-किन्तु । स्थितः-गमनानिवृत्तः। अतिलौल्यात अतिचापल्यात् । मातुलम्माम ! । आत्मीयभावद्योतनाय सम्बोधनमिदम् । गीतेन साधु गीतेन अलं। गीताद्विरतो भव । साधुपदमलमर्थकमव्ययं मन्तव्यम् । ( अथवा' गीतेन साधु युक्तं गीत। प्रकृत्यादित्वादभेदे तृतीया । प्रोक्तः प्रतिषिद्ध, -इत्यर्थ.)। अपूर्वः अद्भुतः। मणिः मणिस्थानीयमुदूखलं-बद्धः । गीतलक्षणं- 1 कारकम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

चक्रधर आह-'कथमेतत् १ । सोऽब्रवीत्- ६. गीतपररासमशृगालकथा कस्मिंश्चिदधिष्ठाने उद्धतो नाम गदर्भः प्रतिवसति स्म । ल सदैव रजकगृहे भारोद्वहनं कृत्वा रात्रौ स्वेच्छया पर्यटति । ततः प्रत्यूपे बन्धनभयात्स्वयमेव रजकगृहमायाति । रजकोऽपि ततस्तं बन्धनेन नियुनक्ति । अथ तस्य रात्रौ क्षेत्राणि पर्यटतः कदाचिच्छृगालेन सह मैत्री संजाता। स च पीवरत्वाद्वतिभङ्गं कृत्वा कर्कटिकाक्षेत्रेशृगालसहितः प्रविशति। एवं तौ यदृच्छया चिटिकाभक्षणं कृत्वा प्रत्यहं प्रत्यूपे स्वस्थानं व्रजतः । अथ कदाचित्तेन मदोद्धतेन रासभेन क्षेत्रमध्यस्थितेन शृगा. लोऽभिहितः-'भो भगिनीसुत ! पश्य-पश्य, अतीव निर्मला जा रजनी। तदहं गोतं करिष्यामि, तत्कथय कतमेन रागेण करोमि। स आह-'माम ! किमनेन वृथाऽनर्थप्रचालनेन ? । यतश्चौर. कर्मप्रवृत्तावावा; निभृतैश्च चौरजारैरत्र स्थातव्यम् । उक्तञ्च- गीतप्रशस्तिसूचक चिह। सम्प्राप्तम् भवता लब्धं। स्वचापलेनैव माम ! बद्धोऽसि, अनुभवेदानी स्वकृतस्य कर्मणो विपाकमित्याशय.। अन्योऽपि गान- कुशलो राजादिदत्तं मण्यादिकं कण्ठे वध्नातीति साम्यम् ॥ ४९ ॥ रजकगृहे निर्णेजकगृहे। भारोद्वहन वस्त्रादिभारवहन । कृत्वा-विवाय । स्वेच्छया यथेच्छं। पर्यटति-भ्रमति । ततः-पर्यटानन्तरं । 'प्रत्यूषे-प्रभाते,- वन्धनभयात-क्षेत्राधिपादिकृतं रजककृतं वा बन्धनं ताडनञ्च शङ्कमान । वन्धनेन रज्जुकृतेन। नियुनक्ति-वध्नाति । क्षेत्राणि पर्यटता क्षेत्रेषु परिभ्रमत । भृगालेन-जम्बुकेन । स =रासभः । पीवरत्वात् । वृतिमङ्ग-क्षेत्रप्राचीरभझं। ('बाड़ तोडकर')। कर्कटिकाक्षेत्रे त्रपुसीक्षेत्रे। ('ककडी के खेत में')। यदृच्छयास्वेच्छया। चिटिका कर्कटिका । भगिनीसुत-भागिनेय । निर्मला चन्द्रज्योत्नाधवला । रजनी-रात्रिः। गीतं-गानं । रागेण-'गान'मिति शेष । १ 'चिटिकेति पाठान्तरम् । २ 'कर्कटिके ति पाठान्तरम् । २५

• पञ्चतन्त्रम्

[५ अपरीक्षित - -- कासयुक्तस्त्यजेच्चौर्य, निद्रालुश्चेत्स पुंश्चैलीम् । जिह्वालौल्यं रुजाक्रान्तो, जीवितं योऽत्र वाञ्छति ॥५०॥ अपरं-त्वदीयं गीतं न मधुरस्वरम् , शङ्खशब्दानुकारं दूरा- दपि श्रयते । तदन क्षेत्रे रक्षापुरुषाः सुप्ता. सन्ति । ते उत्थाय वध बन्धनं वा करिष्यन्ति । तद्भक्षय ' तावदमृतमयीश्चिर्सटी, मा त्वमत्र गीतव्यापारपरो भव । तच्छुत्वा रासभ आह-भोः क्नाश्रयत्वात्त्वं गीतरसं न वेत्सि, तेनैतद्रवीषि । उक्तञ्च- शरज्ज्योत्स्नाहते दूरं तमसि प्रियसन्निधौ । धन्यानां विशति श्रोत्रे गीतझङ्कारजा सुधा ॥५१॥ शृगाल आह-'माम ! अस्त्येतत्, परं न वेसि त्वं गीतम् केवलसुन्नदसि । तत्कि तेन स्वार्थभ्रंशकेन ?' । रासम आह- घिग्धिमूर्ख, किमहं न जानामि गीतम् ? । तद्यथा तस्य भेदाः । शृणु- अनर्थप्रचालनेन=विपत्तेः स्वयमेवाह्वानेन। कि-न प्रयोजनम्। चौरकर्मप्रवृत्तौ चौर्य रतौ । अत्र लोके । चौरैः स्तेनै. । जारैः पारदारिकै. । योऽत्र जीवितं वाञ्छति सः । कासयुक्तः कासरोगी, चौर्य-स्तेयं, त्यजेत्- जह्यात् । निद्रालुः निद्रातुरश्चेत् , पुंश्चली कुलटा, स-जीवितं वाञ्छन् । रुजाऽऽ क्रान्तः रोगी। जिह्वालौल्यं रसनाचाञ्चल्यं, त्यजेत्-इत्यर्थः ॥ ५० ॥ अपर- किञ्च । मधुरस्वरं माधुर्यशालिस्वरयुक्तं । शङ्खस्य शब्दमनुकरोति तत् - शङ्ख शब्दानुकारं-शङ्खध्वनिसदृशम् । रक्षापुरुषा. रक्षका । अमृतमयी: अमृत. मधुराः । वनाश्रयत्वात् वनवासरतत्वात् । तमसि अन्धकारे। दूर-दूरतरं। शरदि या ज्योत्स्ना चन्द्रिका, तया हते-दूरीकृते सति, प्रियजनसन्निधौ-श्रोत्रे-कर्णे, गीतझङ्कारजा गानोत्थिता, सुधा-पीयूषं, धन्यानां भाग्यशालिनामेव कर्णे विशति-प्रविशति ॥ ५१ ॥ उन्न दसि सगर्व वदसि । 'कठोरमुन्नदसी'त्यपि पाठः । न जानामि कि-जानाम्येव । गीते,-(७-) निषाद-ऋपभ-गान्धार-षड्ज-मध्यम-चैवत , १ 'चर्म चौरिका मिति पाठः । तत्र-चमचौरिका-परस्त्रीलम्पटत्वम् । - - कारकम् ] * अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् * ३८७ सप्त स्वरास्त्रयो ग्रामा मूर्छनाश्चैकविशतिः । तानास्त्वेकोनपञ्चाशत्तिस्रो मात्रा लयात्रयः ॥ ५२ ।। स्थानत्रयं यतेः पञ्चे ? पडास्यानि रसा नव । रागाः पत्रिशतिर्भावाश्चत्वारिंशत्तत. स्मृताः ॥ ५३॥ पञ्चाशीत्यधिकं ह्येतद्गीताङ्गानां शतं स्मृतम् । स्वयमेव पुरा प्रोक्तं भरतेन श्रुतेः परम् ।। ५४ ॥ नान्यद्गीतात्प्रियं लोके देवानामपि दृश्यते । शुष्कस्नायुस्वराहादात् त्र्यक्षं जग्राह रावणः॥५५ ।। तत्कथं भगिनीसुत ! मामनभिज्ञ वदन्निवारयसि ?' ऋगाल आह-'माम ! यद्येवं तदहं तावद्वते.रस्थितः क्षेत्रपालमवलो. कयामि, त्वं पुनः स्वेच्छया गीतं कुरु'। तथानुष्ठिते रालम- पञ्चमाख्या. सप्त स्वराः ( ३-) पड्जग्राम-मध्यमग्राम-निषादग्रामाख्या- स्त्रयो ग्रामाः। (२१- ) स्वराणामारोहावरोहक्रमल्पा एकविंशतिमूंच्छना । ( ४९- ) मूर्छनाताना एकोनपञ्चाशत्, (३-) हस्व-दीर्घ-प्लुतभेदेन तिम्रो मात्राः । (३- ) उर , कण्ठ , शिरश्चेति स्थानत्रय । (५-) यतिर्वि- राम-पञ्चविध । ( ६ ) रागषटस्य आस्यानि-मुखानि,-षट् । (९-) शृगार-हास्य-करुण-रौद्र-वीर-भयानक-वीभत्सा-ऽद्भुत-शान्ताख्या रसा. । (३६-) रागा रागिन्यश्च पटत्रिशत् । (४०) सञ्चारि-व्यभिचारि- स्थायिभेदेन चत्वारिशद्भावाः । इत्येवं गीताज्ञाना पञ्चागीत्यधिकं शत (१८५) श्रुते श्रवणस्य, परम् अत्यन्तं सुखदं,-श्रुते =वेदस्य वा पर सारभूत, स्वयं भरताचार्येणोक्तमित्यर्थ. ॥ ५४ ॥ अस्फुटाविमौ श्लोकौ । लोके गीतादन्यत्-देवानामपि प्रिय वस्तु न दृश्यते, यत-शुष्कस्नायु- स्वराहादात्-तत्रीस्वरालापात् । (आह्लाद-वजाना)। त्र्यक्ष त्रिलोचन शिवम् । रावण.--जग्राह-प्रसादयामास । गीतेन देवा अपि प्रसीदन्तीति भाव ॥ ५५ ॥ भगिनीसुत भागिनेय । अनभिज्ञं अनभिज्ञोऽसि गीतस्येति वदन्नशम् । एवं यदि त्वं गातुमुत्सुकस्तर्हि । वृते क्षेत्रप्राचीरस्य ('वाडा')। तथानुष्ठिते= १ 'यतीनाधेति सर्वत्र पाठ । स एव युक्त । यतीनामपि स्थानत्रयमितिचार्य। पर. मत्र-(१८३) सख्यैव भवति । न (१८५) इति विचार्यम् । अतीनाञ्चेति गौडाःपठन्ति । २ 'गीतानाध' । ३ 'शुष्कस्नायुरवैरीशं सरले रावणः पुरा'-पाठान्तरम् । नव ३८८

• पञ्चतन्त्रम् *

[५ अपरीक्षित रटलमाकर्ण्य क्षेत्रपः क्रोधादन्तान्धर्षयन्प्रधावितः । यावद्रासभो दृष्टस्तावल्लगुडप्रहारैस्तथा हतो यथा प्रताडितो भूपृष्ठे पतितः। ततश्च सच्छिद्रमुलूखलं गले बद्ध्वा क्षेत्रपालः प्रसुप्तः। रासभो. ऽपि स्वजातिस्वभावाद्गतवेदनः क्षणेनाऽभ्युत्थितः। उक्तञ्च- 'सारमेयस्य चाऽश्वस्य रासभस्य विशेपतः । मुहूर्तात्परतो न स्यात्प्रहारजनिता व्यथा' ॥ ५६ ॥ ततस्तमेवोलूखलमादाय वृतिं चूर्णयित्वा पलायितुमारब्धः। अत्रान्तरे शृगालोऽपि दूरादेव तं दृष्ट्वा सस्मितमाह- 'साधु मातुल ! गीतेन मया प्रोक्तोऽपि न स्थितः । अपूर्वोऽयं मणिर्बद्धः सम्प्राप्तं गीतलक्षणम्' ।। ५७ ॥ तद्भवान् मया वार्यमाणोऽपि न स्थितः। तच्छुत्वा चक्रधर आह-'भो मित्र ! सत्यमेतत् । अथवा साध्विमुच्यते- 'यस्य नास्ति स्वयं प्रज्ञा मित्रोक्तं न करोति यः । स एव निधनं याति यथा मन्थरकौलिकः' ॥५८ ।। सुवर्णसिद्धिराह-'कथमेतत्' ? । सोऽब्रवीत्- ७. मन्थरकौलिककथा कस्मिंश्चिदधिष्ठाने मन्थरको नाम कौलिकः प्रतिवसति स्म। तस्य कदाचित् पटकर्माणि कुर्वतः सर्वपटकर्मकाष्ठानि भग्नानि । ततः स कुठारमादाय वने काष्ठार्थ गतः। स च समुद्रतट - नम्वुके बहिर्गते सति । रासभरटनं-रासभध्वनि। (गदहे का 'रेंकना) । क्षेत्रप = क्षेत्ररक्षकः । भूपृष्ठे भूतले। उलूखलं-उदूखलम् ('ऊखली' )। गले-'रासभ- स्येति शेषः । गता वेदना-पीडा यस्यासौ-गतवेदनः। सारमेय -कुक्कुरः। विशे- षतो रासभस्य गर्दभस्यावश्यमेव । मुहूर्त-क्षणमात्रम् । व्यथा पीडा ॥५६॥ सस्मितं किञ्चिद्धासं कृत्वा । प्रज्ञा-बुद्धिः । निधन-मरणम् ॥ ५८ ॥ कौलिका तन्तुवायः। पटकर्माणि-पटनिर्माणव्यापारं। सर्वपटकर्मकाष्टानि= सकलान्यपि पट्टसाधनकाष्ठानि वेमादीनि । भग्नानि त्रुटितानि । कुठारं परम् । } कारकम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

~VAAAAA यावदमन्प्रयातः, तावत्तत्र शिंशपापादपस्तेन दृष्टः। ततश्चिन्तित- वान्-'महानयं वृक्षो दृश्यते, तदनेन कर्तितेन प्रभूतानि पट. कोपकरणानि भविष्यन्ति'-इत्यवधार्य तस्योपरि कुठार- मुत्क्षिप्तवान् । अथ तत्र वृक्षे कश्चिद्ध्यन्तरः समाश्रित आसीत । अथ तेना- ऽभिहितम्-'भोः ! मदाश्रयोऽयं पादपः सर्वथा रक्षणीयः, यतो- ऽहमत्र महासौख्येन महासौख्येन तिष्ठामि-समुद्रकल्लोलस्पर्शनाच्छीत. वायुनाऽऽप्यायितः।' कौलिक आह-भोः किमहं करोमि ?, दारुसामग्री विना मे कुटुम्बकदम्बं बुभुक्षया पीड्यते । तस्मादन्यत्र शीघ्रं गम्यताम्। अहमेनं कर्तयिष्यामि।' व्यन्तर आह-'भो !, तुष्टस्तवाहम् , तत्प्रार्थ्यतामभीष्टं किञ्चित् , रक्षनं पादपम्' इति । कौलिक आह-'यद्येवं तदहं स्वगृहं गत्वा स्वमित्रं स्व. आगमिष्यामि ततस्त्वया देयम् ।' अथ तथा' इति व्यन्तरेण प्रतिज्ञाते स कौलिकः प्रहृष्टः स्व- गृहं प्रति निवृत्तो यावदने गच्छति तावद्रामप्रवेशे निजसुहृदं नापितमपश्यत् । ततस्तस्य व्यन्तरवाक्यं निवेदयामास-यत्- 'अहो मित्र! मम कश्चिम्यन्तरः सिद्धः, तत्कथय कि प्रार्थये ?, भार्याञ्च पृष्ट्वा पट- समुद्रतट यावत् समुद्रतटपर्यन्त । तत्र-समुद्रतटे। कर्तितेन-छिन्नेन । कर्मोपकरणानि पटनिर्माणसाधनयन्त्राणि । अवधार्य=निश्चित्य । तस्य-वृक्षस्य । उत्क्षिप्तवान् छेत्तुमुत्थापितवान् । व्यन्तरा=देवविशेष । समाश्रितः स्थितः । पादप =वृक्ष । सर्वथा येन केनाप्युपायेन । महासौख्येन=अतिसुखेन । समुद्रस्य ये कल्लोला =तरङ्गा, तेपा संस्पर्शात् सम्वन्धात् , शीतेन वायुना-आप्यायित %3D हृष्ट. । दारुसामग्री काष्टनिर्मितपटोपकरण कुटुम्बपुत्रकलत्रादिकम् । अन्यत्र वृक्षान्तरे। तुष्ट =प्रसन्न । अभीष्ट प्रियं वस्तु, मनोरथ । रक्ष-परिपालय । एव-प्रसन्नी वरदानोन्मुखश्चेत् । तत तदनन्तरं । देयम् अभीष्टं ठेयम् । अथ-कौलिकप्रार्थनानन्तरं। तथा= एवमस्तु' इति। प्रतिज्ञाते-स्वीकृते सति । ग्रामप्रवेशे ग्रामपरिसरप्रवेशे । निजमुहृद-स्वमित्रम् । तस्य-सविधे'इति ३९० पञ्चतन्त्रम् 3 [५ अपरीक्षित अहं त्वां प्रष्टुमागतः।' नापित आह-'भद्र ! यद्येवं तद्राज्यं प्रार्थ- यस्व येन त्वं राजा भवेसि, अहञ्च त्वन्मन्त्री। द्वावपीह सुखस- नुभूय परलोकसुखमनुभवावः । उक्तञ्च- 'राजा दानपरो नित्यमिह कीर्तिमवाप्य च । तत्प्रभावात्पुनः स्वर्गे स्पर्धते त्रिदशैः सह ॥५९ ॥ कौलिक आह-'अस्त्येतत्परं गृहिणी पृच्छामि ।' स आह- 'भद्र ! शास्त्रविरुद्धमेतत्-यस्त्रिया सह मन्त्रः । यतस्ताः स्वल्प मतयो भवन्ति । उक्तञ्च- भोजनाच्छादने दद्याहतुकाले च सङ्गमम् । भूपणाद्यं च नारीणां, न ताभिर्मन्त्रयेत्सुधीः ॥ ६० ॥ यत्र स्त्री यत्र कितवो बालो यत्र प्रशासिता। तद्गृहं क्षयमायाति भार्गवो हीदमब्रवीत् ॥ ६१ ॥ तावत्स्यात्सुप्रसन्नास्यस्तावद्गुरुजने पुरुपो योषितां यावन्न शृणोति वचो रहः ॥ ६२ ॥ रतः । शेषः । सिद्धा-प्रसन्न । मन्त्री अमात्यो भवामि । इह-संसारे, अनुभूय-उप- भुज्य । नित्यं दानपर. =दानपरायण । राजा इह कीर्तिमवाप्य तस्य-दानस्य प्रभावात्-त्रिदिवे-स्वर्गे पुनः किञ्च–त्रिदशैः सह स्पर्धते-मोदते ॥ ५९ ॥ गृहिणी भार्याम् । मन्त्र.-परामर्श । ता=स्त्रियः । स्वल्पमतयः अल्प- बुद्धयः । नारीणां-स्त्रीभ्यः। भोजनञ्च आच्छादनञ्च भोजनाच्छादने भोजनं वस्त्रन्त्र दद्यात् । एवं भूषणादिकच दद्यात् । सुधी.-धीमान् । ताभिः स्त्रीभि सह । न मन्त्रयेत् न विचारमाचरेत् ॥ ६०॥ यत्र-गृहे । कितवः धूर्त, द्यूतकृत् च । प्रशासिता सञ्चालकः । क्षयं विनाशम् । आयाति प्राप्नोति । भार्गव =शुक्राचार्य। इदम् इत्थम् ॥ ६१ ॥ सुप्रसन्नास्यः प्रसन्नवदनः । गुरुजने-पितुमातृवन्धुवर्गे । रतः अनुरक्त । रह -एकान्ते । योषिता स्त्रीणाम् । वच -वाक्य, पुरुपो यावत् न शृणोति ॥ ६२॥ १त्वं राजा अहश्च त्वमन्त्री द्वावपीह ।' पा० २ 'भवत्वेवं पर पत्नीमपि पृच्छामि। पा० 'परम्'इन्यस्य स्थाने 'तथापि त्यपि पा०॥ कारकम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

एताः स्वार्थपरा नार्यः केवलं स्वसुखे रताः। ने तासां वल्लभः कोऽपि सुतोऽपि स्वसुखं विना ।। ६३ ॥ कौलिक आह-तथापि प्रष्टव्या सा मया, यतः पतिव्रता सा। अपरं तामपृष्ट्वाऽहं न किंचित्करोमि।' एवं तमभिधाय सत्वरं गत्वा तामुवाच-'प्रिये! अद्यास्माकं कश्चियन्तरः सिद्धः। स वाञ्छितं प्रयच्छति । तदहं त्वां प्रष्टुमागतः । तत्-कथय किं प्रार्थये ?। एष तावन्मस मित्रं नापितो वदत्येवं यत्-'राज्यं प्रार्थयस्व ।' साऽऽह-'आर्यपुत्र ! का मति पितानाम् ? । तन्न कार्य तद्वचः । उक्तञ्च- चारणैर्बन्दिभिर्नीचै पितैलिकैरपि नै मन्त्रं मतिमान्कुर्यात्साध भिक्षुभिरेव च ॥ ६४ ॥ अपरं-महती क्लेशपरम्परा-एषा राज्यस्थितिः, सन्धि- विग्रह-याना-ऽऽसन-संश्रय द्वैधीभावादिभिः कदाचित्पुरुपस्य सुखं न प्रयच्छतीति । यतः- एता नार्य. स्वार्थपरा केवल स्वसुखे रता -तासा स्वसुखं विना कोऽपि (किंबहुना)-सुतोऽपि न वल्लभ । स्वसुखार्थमेव खलु एता. पुत्रममि वाञ्छन्ती- त्याशय ॥६३॥ तथापि स्वार्थपरा यद्यपि स्त्रिय, तथापि सा-मद्भार्या। अपरं-किञ्च । वाञ्छित मनोरथम् । आर्यपुत्र-प्रिय ! । 'आर्यपुत्रेति सम्भाष्यो भर्ता स्त्रीभिस्तु यौवने'इत्युक्ते । मति =बुद्धि । तद्वच =नापितोक्तम् । चारणा =कुशीलवा , राजप्रशसका। बन्दिन -स्तुतिपाठका । नीचैः- • अधमै । भिक्षुभिः-ननकादिभिश्च सह मतिमान् मन्त्रं न कुर्यात् ॥ ६४ ॥ अपर=किञ्च । क्लेशपरम्परा=दुःखपरिपाटी। राज्यस्थितिः-राज्यपालनम् । सन्धि -पणबन्धपूर्वकं परेण सन्धान । विग्रह =युद्धम् । यान-विजिगीषोर्युद्धाय यात्रा । आसन-तुल्यबलयोर्दुर्गादौ कालप्रतीक्षया तूष्णीमवस्थानम् । संश्रय = बलीयस आश्रयणं । द्वैधीभाव =वाक्चातुर्येण वलवति रिपौ स्वात्मसमर्पणपूर्वक १'न तासा वल्लभो यस्मात्स्वतुतोऽपि तुख विना' । पाठा० । २'न मन्त्री यतिभिः कार्य..

• पञ्चतन्त्रम् *

[५ अपरीक्षित- यदैव राज्ये क्रियतेऽभिषेकस्तदैव याति व्यसनेषु बुद्धिः । घटा नृपाणामभिषेककाले सहाम्भसैवापदमुद्गिरन्ति ॥ ६५ ॥ तथा च- रामस्य व्रजनं वैने, निवसनं पाण्डोः सुतानां वने, वृष्णीनां निधनं, नलस्य नृपते राज्यात्परिभ्रंशनम् । सौदासं तदवस्थमर्जुनवधं संचिन्त्य लकेश्वरं- दृष्वा राज्यकृते विडम्बनगतं तस्मान्न तद्वाञ्छयेत् ॥६६॥ यदर्थ भ्रातरः पुत्रा अपि वाञ्छन्ति ये निजाः-। वधं राज्यकृतां राज्ञां, तद्राज्यं दूरतस्त्यजेत् ।। ६७ ॥ कौलिक आह-'सत्यमुक्तं भवत्या। तत्कथय किं प्रार्थये ?। साऽह-त्वं तावदेकं पटं नित्यमेव निष्पादयसि। तेल सर्वा व्यय- शुद्धिः संपद्यते। इदानीं त्वमात्मनोऽन्यद्वाहुयुगलं, द्वितीयं शिरश्च याचस्व । येन पटद्वयं सम्पादयसि पुरतः पृष्ठतश्च । एकस्य मूल्येन गृहे यथापूर्व व्ययं सम्पादयिष्यसि । द्वितीयस्य मलक्षितावस्थानम् । सुखं न प्रयच्छति-न ददाति । अस्य 'राज्यस्थिति रिति पूर्वेण सम्बन्धः। यदैव नृणां राज्येऽभिषेक =सविधि स्थापनं क्रियते,-तदा प्रभृत्येव,व्यसने आपत्सु । ननु-नृपाणाम् अभिषेककाले घटा -अम्भसा जलेन सहैव-आपदम् उद्गिरन्ति वमन्ति । तदेवं नानाचिन्तासमाकुलं राज्यमित्याशय ॥ ६५॥ रामस्य वने-व्रजनं गमनम् । पाण्डोः सुताना वने निवसनम् । वृष्णीनां= यादवानाम्। निधन-मरणम् । नलस्य नृपतेः-राज्यभ्रंगम् । सौदासस्य राजो वसिष्ठ- शापाद्राक्षसयोनिगमनम् । कार्तवीर्यार्जुनस्य परशुरामेण वधञ्च, सञ्चिन्त्य-विचार्य । किञ्च लद्देश्वरं-रावणं, राज्यकृते राज्यार्थ, विडम्बनगतं कालवशगतं दृष्ट्वा, तत् राज्यं, न वाञ्छयेत्-नैव इच्छेत् ॥६६॥ यदर्थ-राज्यार्थ, भ्रातरः, पुत्राः, एवं ये निजाः = बान्धवाः,-राज्यकृता राज्येऽभिषिक्ताना राज्ञा-नृपाणा, वधं घातं, वाञ्छन्ति, तद्राज्यं विद्वान् जीवितमिच्छन् दूरतः-त्यजेत् ॥ ६७ ॥ निष्पादयसि निर्मासि । व्ययशुद्धि. गृहोचितव्ययनिर्वाहः। आत्मनः= १ 'तदैव बुद्धिर्व्यसनेषु योज्या। २ 'बलेनियमन' । पा० । कारकम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

३९३ मूल्येन विशेपकृत्यानि करिष्यसि । एवं सौख्येन स्वजातिमध्ये लाध्यमानस्य कालोयास्यति,लोकद्वयस्योपार्जनाच भविष्यति।' सोऽपि तदाकर्ण्य प्रहृष्टः प्राह-साधु पतिव्रते ! साधु, युक्त- सुक्तं भवत्या। तदेवं करिष्यामि । एप मे निश्चयः।' ततोऽसौ गत्वा व्यन्तरं प्रार्थयाञ्चक्रे-भोः, यदि ममेप्सितं प्रयच्छसि, तद्देहि मे द्वितीयं वाहुयुगलं, शिरश्च ।' एवमभिहिते तत्क्षणादेव द्विशिराश्चतुर्बाहुश्च संजातः । ततो हृष्टमना यावगृहमागच्छति, तावल्लोकै 'राक्षसोऽयमिति मन्य- मानैर्लगुडपापाणप्रहारैस्ताडितो मृतश्च। अतोऽहं ब्रवीमि-'यस्य नास्ति स्वयं प्रज्ञा' इति । चक्रधर आह-भोः सत्यमेतत् , सर्वोऽपि जनोऽश्रद्धेय- कदाशापिशाचिकायस्तो हास्यपदवीं याति । अथवा साध्विद मुच्यते केनापि- 'अनागतवती चिन्तामसंभाव्यां करोति यः । स एव पाण्डुर. शेते सोमशर्मपिता यथा ॥ ६८।। सुवर्णसिद्धिराह-'कथमेतत्' ? । सोऽब्रवीत्- ८. भाक्सिोमशर्मपितृकथा कस्मिश्चिन्नगरे कश्चित्स्वभावकृपणो नाम ब्राह्मणः प्रति- स्वस्य । याचस्ववृणु । पुरत =अग्रत । विशेपकृत्यानि नैमित्तिकमङ्गलकृत्यानि। -सौख्येन-आनन्देन । इलाध्यमानस्य-स्तूयमानस्य । काल =जीवनम् । लोक- द्वयस्य-स्वर्गलोकमर्त्यलोकाख्यलोकद्वयस्य । आकर्ण्य श्रुत्वा । ईप्सितम् वाञ्छि- तम् । तत्क्षणादेव-अटिति । लगुड =दण्ड । पाषाण प्रस्तर । अश्रद्धेया जघन्याम् । कदाशापिशाचिकाग्रस्त. आशारूपदुष्टपिशाचीगृहीत । हास्यपदवी उपहास्यताम् । अनागतवती अनागताम् । असम्भाव्या असम्भावनीयाम् । पाण्डुर चिन्तामलिन , सक्तुधूसरश्च ॥ ६८ ॥ १. 'अश्रद्धेयामाशापिशाचिकां प्राप्य' इति पाठान्तरम् ।

• पञ्चतन्त्रसू*

[५ अपरीक्षित- वसति स्म। तेन भिक्षार्जितैः सक्तभिर्भुक्तशेषैः कलशःसंपूरितः। तं च घटं नागदन्तेऽवलम्ब्य तस्याधस्तात्खटां निधाय सतत- मेकदृष्ट्या तमवलोकयन् कदाच्छिद्रात्रौ सुप्तश्चिन्तयामास । यत्,- परिपूर्णोऽयं घटस्तावत्सक्तभिर्वर्तते । तद्यदि दुर्भिक्षं भवति तद. नेन रूपकाणां शतमुत्पत्स्यते। ततस्तेन मयाऽजाद्वयं ग्रहीत- व्यम् । ततः पाण्मासिकप्रसववशात्ताभ्यां यूथं भविष्यति । ततो. उजाभिः प्रभूता गा ग्रहीष्यामि। गोभिर्महिषीः । महिषीभिर्व- डवाः। वडवाप्रसवतः प्रभूता अश्वा भविष्यन्ति । तेषां विक्रया. त्प्रभूतं सुवर्ण भविष्यति । सुवर्णेन चतुःशालं गृहं सम्पत्स्यते । ततः कश्चिद्राह्मणो मम गृहमागत्य प्राप्तवयस्कां रूपाढ्यां कन्यां दास्यति । तत्सकाशात्पुत्रो मे भविष्यति । तस्याहं सोमशमॆति नाम करिष्यामि । ततस्तस्मिानुचलनयोग्ये सजातेऽहं पुस्तकं गृहीत्वाऽश्वशालायाः पृष्टदेशे उपविष्टस्तदवधारयिष्यामि। अत्रा- न्तरे सोमशर्मा मां दृष्टा जनन्युत्सङ्गाजानुप्रचलनपरोऽश्वखुरा. ऽऽसन्नवर्ती सत्समीपमागमिष्यति। ततोऽह ब्राह्मणी कोपावि. टोऽभिधास्यामि-'गृहाण तावद्वालकम् ।' सापि गृहकर्मव्यग्र. स्वभावेन-कृपणः बद्धमुष्टिः । नाम-प्रसिद्धः। भिक्षार्जित -भिक्षाप्राप्त । भुक्तशेषैः भोजनावशिष्टैः । सक्तुभि =भृष्टयवचणकचूर्णैः । कलश.-घट । नाग- दन्ते-भित्तिरोपिते काष्ठे। ( 'खूटी' पर)। तस्य नागदन्तस्थस्य घटस्य । एकदृष्ट्या निनिमेपलोचनेन । तं घटम् । दुर्भिक्षम् अनावृष्टि । अनेन=सक्तु- घटेन। उत्पस्यते लप्स्यते। अजाद्वय छागमिथुनम्। तत-अजाद्वयग्रहणानन्तरं । पाण्मासिकप्रसववशात षण्मासाभ्यन्तरगर्भोत्पत्तिपरम्परया। ताभ्या-छागाभ्याम् । यूथम् अजवृन्दम् । प्रभूता. विपुला । वडवा. अश्वा (घोडी)। प्रसवता= गर्भग्रह्णमोचनादिभिः । चतु शालं चतुर्दिक्शालाशोभितम् । प्राप्तवयस्का युवतिम् । रूपाच्या रूपवतीम् । दास्यतिविवाहार्थमिति शेष । तस्मिन् सोमश- मणि । जानुचलनयोग्ये-पादविक्षेपसमर्थे । तत् जानुचलनम् । जनन्युत्सद्भात- मातुरड्कात् । अश्वखुरासन्नवर्ती घोटकपादनिकटचरः। कोपाविष्टः क्रुद्धः । गृहः १ 'उत्पद्यते' इति पा०॥ -- कारकम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

३९५ ,

तयाऽस्मद्वचनं न श्रोष्यति । ततोऽहं समुत्थाय तां पादप्रहारेण

ताडयिष्यामि' । पव तेन ध्यानस्थितेन तथैव पादप्रहारो दत्तो यथा स घटो भग्नः, स्वयश्च सक्तुभिः पाण्डुरतां गतः। अतोऽहं ब्रवीमि-'अनागतवती चिन्ताम्' इति । सुवर्णसिद्धिराह-एवमेतत्, कस्ते दोपः, यतः-सर्वोऽपि लोभेन विडम्बितो बाध्यते । उक्तञ्च- 'यो लोल्यात्कुरुते कर्म न चोदकमवेक्षते । विडम्बनामवाप्नोति स यथा चन्द्रभूपति' ॥ ६९ ।। चक्रधर आह-'कथमेतत् ? ।' स आह- ९. वानरविडम्बितचन्द्रभूपतिकथा कस्मिश्चिन्नगरे चन्द्रो नाम भूपतिः प्रतिवसति स्म। तस्य ५ पुत्रा वानरक्रीडारता वानरयूथं नित्यमेवानेकभोजनभक्ष्यादिभिः पुष्टिं नयन्ति स्म । अथ वानरयूथाधिपो यः स औशनस बार्ह- स्पत्य-चाणक्यमतवित्, तदनुष्टाता च। तत्सर्वानप्यध्याप- यति स्म। अथ तस्मिन्राजगृहे लघुकुमारवाहनयोग्य मेषयूथमस्ति । तन्मध्यादेको जिह्वालोल्यादहर्निशं निःशवं महानसे प्रविश्य कर्मव्यग्रतया भोजनादिव्यापारसक्ततया। एवम् इत्थं नानाविधमिथ्याक्ल्पनाभि । तेन स्वभावकृपणेन विप्रेण । (शेखचिल्ली ) । पाण्डुरता-धूमरताम् । ते=सिद्धि- भ्रष्टस्य चक्रधरस्य । विडम्बित-प्रतारितः लोल्यात चापल्यात् । उदर्क.-उत्तरं फलम् । 'उदर्कस्तृत्तरं फल मिति कोशात् । विडम्बना-वञ्चनाम् ('ठगा जाना' ) ॥ ६९ ॥ वानरक्रीडासु कपिक्रीडासु । रता =निरता ,-वानरयूथं मर्कटवृन्दम् । अनेकभोजनभक्ष्यादिभि -नानाविधभक्ष्य-भोज्य-लेह्यादिभिः। उशनसा प्रोक्त- मधीते-तद् वेत्तीति तथा। सकलनीतिशास्त्रपारङ्गतः । यहा-उशनस इदा- शनसमिति रीत्या तस्येदमित्यण । तदनुष्ठाता-नीतिसंमतकार्यकर्ता । तान् वान- १. 'सुवर्णसिद्ध ' इति पाठान्तरम् । २ 'न चाऽनर्थम् । पा० ।

• पञ्चतन्त्रम् *

[५ अपरीक्षित यत्पश्यति तत्सर्वं भक्षयति । ते च सूपकारा यत्किञ्चित्काष्ठं, मृण्मयं भाजनं, कांस्यपात्रं, ताम्रपानं वा पश्यन्ति, तेनाशु ताड- यन्ति । सोऽपि वानरयूथपस्तद् दृष्ट्वा व्यचिन्तयत्-'अहो ! मेष- सूपकारकलहोऽयं वानराणां क्षयाय भविष्यति। यतोऽन्नरसाss. स्वादलम्पटोऽयं मेषः, महाकोपाश्च सूपकारा यथासन्नवस्तुना प्रहरन्ति । तद्यदि वस्तुनोऽभावात्कदाचिदुल्सुकेन ताडयिष्यन्ति तदोर्णाप्रचुरोऽयं मेषः स्वल्पेनाऽपि वह्निना प्रज्वलिष्यति । तद्द- ह्यमानः पुनरश्वकुट्यां समीपवर्तियां प्रवेक्ष्यति। सापि तृण- प्राचुर्याज्ज्वलिष्यति । ततोऽश्वा वह्निदाहमवाप्स्यन्ति । शालि- होत्रेण पुनरेतदुक्तं; यत्-'वानरवसयाऽश्वानां वह्निदाहदोषः प्रशाम्यति' । तन्नूनमेतेन भाव्यम् । एषोऽत्र निश्चयः। एवं निश्चित्य सर्वान्वानरानाहूय रहसि प्रोवाच । यतः- 'मेपेण सूपकाराणां कलहो यत्र जायते । स भविष्यत्यसन्दिग्धं वानराणां क्षयावहः ॥ ७० ॥ तस्मात्स्यात्कलहो यत्र गृहे नित्यसकारणः । तद्गृहं जीवितं वाञ्छन्दूरतः परिवर्जयेत् ॥ ७१ ।। तथाच- कलहान्तानि हाणि, कुवाक्यान्तं च सौहृदम् । कुराजान्तानि राष्ट्राणि, कुकर्मान्तं यशो नृणाम् ।। ७२ ।। रान् । लघवो ये कुमारास्तेपा वाहनं तस्य योग्यं स्वल्पशरीरम् । जिह्वा- लौल्यात-मिष्टान्नलोभात् । महानसे रसवत्याम् । सूपकाराः पाचका. । क्षयाय% विनाशाय । अन्नास्वादलम्पटः मिष्टान्नरसास्वाददुर्ललितः। उल्मुकेन-ज्वलत्का- ठेन । ऊर्णाप्रचुरः ऊर्णावहुलः । अश्वकुटी अश्वशाला । प्रवेक्ष्यति-प्रवेशं करि- 'ष्यति । वह्निदाह-बहिना दाहम् । एतेन मच्छड्कितेन वानरक्षयेण । निश्चयः- मदुक्त एव निश्चयः। रहसि=एकान्ते । यत्र-गृहे । स =कलह । क्षयावहः- विनाशकारकः । 'कलहो योऽत्र वर्त्तते' इत्यपि पाठः ॥ ७० ॥ नास्ति कारणं यस्यासौ-अकारण.-निर्हेतुकः । जीवितं दीर्घजीवित्वम् । वाञ्छन्-इच्छन् । तद्गृहं दूरतः परिवर्जयेत् -इत्यर्थ. ॥७१॥ कलहेन अन्तो नाशो कारकम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

३९७ तन्न यावत्सर्वेषां संक्षयो भवति, तावदेतद्राजगृहं सन्त्यज्य वनं गच्छामः। अथ तत्तस्य वचनमश्रद्धेयं श्रुत्वा मदोद्धता वानराः प्रहस्य प्रोचुः-'भोः ! भवतो वृद्धभावानुद्धिवैकल्यं सञ्जातं, येनैतद्रवीपि । उक्तञ्च- 'वदनं दशनहींनं लाला स्रवति नित्यश.। न मतिः स्फुरति कापि वाले, वृद्धे विशेषत.' ॥ ७३ ।। न वयं स्वर्गसमानोपभोगान्नानाविधान्भक्ष्यविशेषाराजपुत्रैः स्वहस्तदत्तानमृतकल्पान्परित्यज्य तत्राटव्यां कपायकटुतिक्तक्षार- रूक्षफलानि भक्षयिष्यामः। तच्छुत्वाऽश्रुकलुषां दृष्टि कृत्वा स प्रोवाच-रे रे मूर्खाः । यूयमेतस्य सुत्रस्य परिणामं न जानीथ । रसास्वादनप्रायमेतत्सुखं परिणामे विषवद्भविष्यति । तदाह कुलक्षयं स्वयं नावलोकयिष्यामि । सांप्रतं वनं यास्यामि। उक्तञ्च-'मित्रं व्यसनसंप्राप्त, स्वस्थान परपीडितम् । धन्यास्ते ये न पश्यन्ति देशभङ्ग कुलक्षयम्' ।। ७४ ।। येषान्तानि । हाणि कुलानि । कुवाक्येनान्तो यस्य तत्-कुवाक्यान्त-दुरुक्ति- विनाशि। सौहृदम् मैत्री। कुराजेन अन्तो येपान्तानि,-कुराजान्तानि। राष्ट्राणि राज्यानि । नृणा यशश्च । कुकर्मान्तं दुराचारविनाशि भवति ॥७२॥ अश्रद्धय= विश्वासानहम् । मदोद्धता =मदमत्ता । वृद्धभावात् वार्धक्यात् । बुद्धिवैकल्यं= बुद्धिलोप । वदन-मुखम् । दशनै दन्तै । लाला=मुखजलम् । स्रवति क्षरति, निस्सरति । क्वापि-विचारणीये विपये। स्फुरति प्रसरति ॥ ७३ ॥ स्वर्गेण समान उपभोगो येपान्तान् । अमृतकल्पान्-अमृततुल्यास्वादान् । अटव्या विपिने । कषाय , कटुः, तिक्त , क्षारश्चरसविशेषा, तबहुलानि अत एव रुक्षाणि-विरसानि फलानि न वयं भक्षयिष्याम इति सम्बन्धः। अश्रुभि कलुषाम् आविलाम् । दृष्टि-चक्षु । किम्पाको विपवृक्ष । तत्फलरसास्वादनमादों सुखदमपि परिमाणे मृत्युदं भवति । तथैव--एतत्सुखं मधुरमधुरानरसास्वादर्ज सुखम् । साम्प्रतम्-इदानीम् । व्यसनसम्प्राप्त विपत्तिग्रस्तं । परै शत्रुभि । पीडित-समाक्रान्तम् । स्व- १. 'धन्यास्तात' इति पा० । ३९८

• पञ्चतन्त्रम् *

[५ अपरीक्षित- एवमभिधाय सर्वांस्तान्परित्यज्य स यूथाधिपोऽटव्यां गतः। अथ तस्मिन्गतेऽन्यस्मिन्नहनि स मेपो महानसे प्रविष्टः । यावत्सूपकारेण नान्यत्किञ्चित्समासादितं तावद्धज्वलितकाष्ठेन -ताडितः। सोऽपि तेन ताडितःसन् जाज्वल्यमानशरीरशब्दाय- सानोऽश्वकुट्या प्रत्यासन्नवर्तियां प्रविष्टः । तत्र तृणप्राचुर्ययुक्तायां क्षितौ तस्य प्रलुठतः सर्वत्रापि वह्निज्वालास्तथा समुत्थिता यथा केचिदश्वाः स्फुदितलोचनाः पञ्चत्वं गताः, केचिद्वन्धनानि त्रोट- यित्वा अर्धदग्धशरीरा इतश्चेतश्च हृपायमाणा धावसानाः सर्व मपि जन ( समूह-) माकुलीचक्रः । अत्रान्तरे राजा सविषादः शालिहोत्रज्ञान् वैद्यानाहूय प्रोवाच-भोः ! प्रोच्यतामेषामश्वानां कश्चिद्दाहोपशमनोपायः ? ।' तेऽपि शास्त्राणि विलोक्य प्रोचुः- 'देव ! प्रोक्तमत्र विषये भगवता शालिहोत्रेण । यत्- 'केपीनां मेदसा दोषो वह्निदाहसमुद्भवः । अश्वानां नाशमभ्येति तमः सूर्योदये यथा ॥ ७ ॥ तक्रियतामेतचिकित्सितं द्राक्, यावदेते न दाहदोषेण विन- श्यन्ति।' सोऽपि तदाकर्ण्य समस्तवानरवधमादिष्टवान् । किं स्थानं स्वभवनम् । देशभङ्गम् परसेनादिना राष्ट्रभङ्गम्। कुलक्षयं =बन्धुवर्ग- विनाशश्च । ये न पश्यन्ति-ते धन्याः श्रोष्ठाः ॥ ७४ ॥ अभिधाय उक्तवा। तान् वानरान्। अन्यस्मिन् कस्मिश्चित् । अहनि=दिने। अर्धज्वलितकाष्ठेन-उल्मुकेन । शब्दायमानः शब्द कुर्वन् । तृणप्राचुर्ययुक्तायाः तृणबहुलायाम् । स्फुटितलोचनाः अन्धा. सन्त । पञ्चत्वं-मृत्युम् । गताः प्राप्ताः हेषायमाणाः हेषारवं कुर्वन्तः । हृषा अश्वशब्द. । अन्तरे-अवसरे । सविषादः शोकाकुलः । शालिहोत्रम्-अश्ववैद्यकं-जानन्तीति-शालिहोत्रज्ञाः, तान् । गालि होत्रा अश्ववैद्यकशास्त्रप्रणेता मुनिविशेषः । चिकित्सितम्-उपचार.। द्राकर झटिति।स. राजा। तत् वैद्यवाक्यम् । आकर्ण्य-श्रुत्वा ।आदिष्टवान्-आज्ञापया- १ 'कपीना वमयाऽश्वानां वह्निदाहसमुद्भवा । व्यथा विनाशमभ्येति-' 1 पा . । कारकम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् ।

बहुना ? सर्वेपि ते वानरा विविधायुधलगुडपापाणादिभि ातादिता:-इति । अथ सोऽपि वानरयूथपस्तं पुत्रपौत्रभ्रातृसुतभागिनेयादि- संक्षयं शात्वा पर विषादमुपागतः। सन्त्यक्ताहारक्रियो वनाद्वनं पर्यटति । अचिन्तयञ्च-'कथमहं तस्य नृपाऽपसदस्याऽनृणतां कृत्येनापकृत्य करिष्यामि ? । उक्तश्च- 'मर्षयेद्धर्षणां योऽत्र वशजां परनिर्मिताम् । भयाद्वा यदि वा कामात्स ज्ञेय' पुरुपाधमः' ।। ७६ ।। अथ तेन वृद्धवानरेण कुत्रचित्पिपासाकुलेन भ्रमता पशिनी- 'पण्डमण्डितं सरः समासादितम् । तद्यावत्सूक्ष्मेक्षिकयाऽवलोक- यति तावद्वनचरमनुष्याणां पदपतिप्रवेशोऽस्ति, न निष्क्रमणम् । ततश्चिन्तितम्-'नूनमत्र जलान्ते दुष्टग्राहेण भाव्यम् । तत्पनिनी- नालेमादाय दूरस्थोऽपि जल पिबामि ।' तथानुप्टिले तन्मध्याद्राक्षसो निष्क्रम्य रत्नमालाविभूषित- कण्ठस्तमुवाच-'भोः! अत्र यः सलिले प्रवेशं करोति स मे भक्ष्यः' इति । तन्नास्ति धूर्ततरस्त्वत्समोऽन्यो यः पानीयमनेन विधिना . मास । व्यापादिता =राजपुरषैर्हता । भातृसुत =भ्रातुपुत्र । भागिनेय =भगिनी- सुत । परम् अत्यन्तम् । विपाद-गोम् । त्यक्ताहारक्रिय =परिवर्जितभोजन- व्यापार । पर्यटति भ्राम्यति। नृपापसदस्य दुष्टस्य राज्ञ । कृत्येन केनचित् कर्मणा । अपकृत्य अपकारं कृत्वा । अनृगता-वैरनिर्यातनेनाऽऽनृण्य । धर्पणा= पराभवम् । परै शत्रुभि ; निर्मिता-कृताम् । कामात्-लोभादिना ॥ ७६ ।। पिपासाकुलेन-तृप्णार्तेन । पद्मिनीषण्डेन मण्डित कमलिनीकदम्बशोभि- तम् । 'अब्जादिकदम्बे षण्डमस्त्रियाम्'-इत्यमर । सूक्ष्मेक्षिकया विवेकशालिन्या दृष्ट्या। वनचराश्च तेषा-पदपक्षिप्रवेश =चरणचिह्नावलिप्रवेश.। निष्क्रमण= निर्गम । जलान्ते जलमध्ये । दुष्टग्राहेण दुष्टेन जलजन्तुना । पद्मिनीनालं-कम- लिनीनालदण्डम् । तन्मध्यात्-सरोमध्यात्। धूर्ततर. चतुरतर । पानीयं-जलम् । १ पमिनी ( कमल की लता ) को नाल बांस की तरह पोलो होता है। .

• पञ्चतन्त्रम् *

[५ अपरीक्षित- पिवति'!। ततस्तुष्टोऽहं, प्रार्थयस्व हृदयवाञ्छितम् ।' कपिराह-'भोः कियती ते सक्षणशक्तिः ?'। स आह-'शत- सहस्रायुतलक्षाण्यपि जलप्रविष्टानि भक्षयामि, वाह्यतः शृगा- लोऽपि मां धर्षयति। वानर आह-'अस्ति मे केनचिद्भुपतिना सहात्यन्तं वैरम् , यद्यनां रत्नमालां मे प्रयच्छसि-तत्सपरिवारमपि तं भूपति वाक्प्रपञ्चेन लोभयित्वा अत्र सरसि प्रवेशयामि । सोऽपि श्रद्धेयं वचस्तस्य श्रुत्वा रत्नमालां दत्त्वा प्राह-'भो मित्र ! यत्समुचितं भवति तत्कर्त्तव्यम्' इति । वानरोऽपि रत्नमालाविभूषितकण्ठो वृक्षप्रासादेपु परिभ्रम- अनैदृष्टः, पृष्टश्च-'भो यूथप! भवानियन्तं कालं कुत्र स्थित: १, भवता ईदृग्रत्नमाला कुत्र लब्धा, यादीप्त्या सूर्यमपितिरस्करोति? वानरः प्राह-'अस्ति कुत्रचिदरण्ये गुप्ततरं महत्सरो धनद- निर्मितम्, तत्र सूर्येऽोदिते रविवारे यः कश्चिनिमज्जति, स धनदप्रसादादीग्रनमालाविभूपितकण्ठो निःसरति । अथ भूभुजा तदाकर्ण्य स वानरः समाहूतः पृष्टश्च-भो यूथाधिप ! किं सत्यमेतत् ?, रत्नमालासनाथं सरोऽस्ति क्वापि?।' कपिराह-'स्वामिन् ! एप प्रत्यक्षतया मत्कण्ठस्थितया रत्न- अनेन विधिना पद्मिनीनालेन । हृदयवान्छित मनोऽभिलपितम् । अयुतं दश सहस्रम् । धर्षयति-मा तिरस्करोति । दृपयतीति पाठे-दूपयति-वञ्चयति। भूपतिना=राज्ञा । वाक्प्रपञ्चेन वाग्जालेन । श्रद्धयं विश्वासार्ह । वृक्षप्रासा. देपु-तरुस्कन्ध-हादिषु । या रत्नमाला । दीप्त्या स्वप्रभया। धनदनिर्मितं- कुबेरनिर्मितम् । अर्धोदिते-किञ्चिदुदिते। निमज्जति–नाति । ईदृश्या रत्नमालया विभूषित. कण्ठो यस्यासौ तथा। निस्सरति उन्मजति । भूभुजा-राज्ञा । तत्= वाक्यम् । रत्नमालासनाथं रत्नमालासहितम् । प्रत्यक्षतया स्थितया रत्नमालया (उपलक्षितः) मत्कण्ठ एव ते-प्रत्ययः विश्वासोत्पादक. । 'अस्तु' इति शेषः । मत्कण्ठस्थां मालां दृष्ट्वैव मद्वाक्ये भवता विश्वासो विधेय इत्यर्थ । यद्वा-'म-, १'दूषयति' पा० । । कारकम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

४०१ . ? मालया प्रत्ययस्ते । तद्यदि रत्नमालया प्रयोजनं तन्मया सह कमपि प्रेपय येन दर्शयामि । तच्छ्रुत्वा नृपतिराह-'यद्येवं तदह सपरिजनः स्वयमेष्यामि, येन प्रभूता रत्नमालाः सम्पद्यन्ते । वानर माह-एवं क्रियताम् ।' तथानुष्ठिते भूपतिना सह रत्नमालालोभेन सर्वे कलत्रभृत्या प्रस्थिताः । वानरोऽपि राज्ञा दोलाधिरूढेन स्वोत्सङ्ग आरोपितः सुखेन प्रीतिपूर्वमानीयते । अथवा साध्विदमुच्यते- तृष्णे देवि नमस्तुभ्यं यया वित्तान्विता अपि । अकृत्येषु नियोज्यन्ते, भ्राम्यन्ते दुर्गमेष्वपि ।। ७७ ॥ तथा च- इच्छति शती सहस्रं, सहस्री लक्षमीहते । लक्षाधिपस्तथा राज्यं, राज्यस्थः स्वर्गमीहते ।। ७८ ।। जीर्यन्ते जीर्यतः केशा, दन्ता जीर्यन्ति जीर्यतः । जीर्यंतश्चक्षुपी श्रोत्रे, तृष्णैका तरुणायते ॥ ७९ ।। अथ तत्सरः समासाद्य वानरः प्रत्यूषसमये राजानमुवाच- त्कण्ठस्थितये ये कमेव पद । 'प्रत्येय' इति च पाठ । एषोऽहं कण्ठस्थरत्नमालयो. पलक्षित तव प्रत्येय =विश्वासार्ह.। परिजन. सकलानुचरवर्गसहितः । एष्यामि गमिष्यामि। सम्पद्यन्ते- मिलन्ति । एवं क्रियता-सपुत्रपौत्रानुचरसहितेन भवता गम्यताम् । तथाऽनुष्ठिते राज्ञि सकुटुम्वे प्रचलिते सति । कलत्राणि मृत्याश्च कलत्रभृत्या. राजपत्नीसेवका- दिपरिवार । दोलाधिरूढेन प्रेडारूढेन । ( दोला='पालकी' )। स्वोत्सङ्गे-कोडे । (गोद मे)। यया तृप्णया । वित्तान्विता धनिनोऽपि । अकृत्येषु अकरणीयेपु कर्मसु। नियोज्यन्ते वलेन योज्यन्ते । दुर्गमेपु-अगम्येषु अपि स्थानेषु । भ्राम्यन्ते= नीयन्ते ॥ ७७ ॥ शती-शतरूप्यकशाली। सहस्र-तत्संख्यातं वनम् । इच्छति वाञ्छति । सहरी सहस्रसंख्यकरुप्यक्शाली। लक्ष लक्षसंख्यातम् । ईहते% वाञ्छति । लक्षाधिप =लक्षपतिः । राज्यम् इच्छति । राज्यस्थ =राज्याविप । स्वर्ग=देवराजपदम् । ईहते ॥ ७८ ॥ २६ % 3D ४०२

• .पञ्चतन्त्रम् *

[५ अपरीक्षित- 'देव ! अत्राोदिते सूर्ये ऽन्तःप्रविष्टानां सिद्धिर्भवति। तत्सर्वो. ऽपि जन एकदैव प्रविशतु, त्वया पुनर्मया सह प्रवेष्टव्यं, येन पूर्वदृष्टस्थानमासाद्य प्रभूतास्ते रत्नमाला दर्शयामि ।' अथ प्रविष्टास्ते लोकाः सवे भक्षितास्तेन । अथ तेषु चिरा- यमाणेषु राजा वानरमाह-'भो यूथाधिप ! किमिति चिरायते मे परिजनः! 'तच्छ्रुत्वा वानरः सत्वरं वृक्षमारुह्य राजानमुवाच-'भो दुष्टनरपते !, राक्षसेनान्तःसलिलस्थितेन भक्षितस्ते परिजनः । साधितं मया कुलक्षयजं वैरम् । तद्गम्यताम् । त्वं स्वामीति मत्वा नाऽत्र प्रवेशितः। कृते प्रतिकृतं (ति) कुर्याद्धिसिते प्रतिहिसितम । न तत्र दोषं पश्यामि, यो दुष्टे दुष्टमाचरेत् ।। ८ ।। तत्त्वया मम कुलक्षयः कृतः, मया पुनस्तवेति । अथैतदाकर्ण्य राजा कोपाविष्टः पदातिरेकाकी यथाऽऽयात- मार्गेण निष्क्रान्तः। अथ तस्मिन्भूपतौ गते राक्षसस्तृप्तो जला. निष्क्रम्य सानन्दमिदमाह- 'हतः शत्रुः, कृतं मित्रं, रत्नमाला न हारिता । नालेन पिवता तोयं भवता साधु वानर !' ॥ ८१ ॥ अतोऽहं ब्रवीमि-'यो लौल्यात्कुरुते कर्म' इति । ॐ तत्-राक्षसाधिष्टितं । प्रत्यूषसमये-प्रभातसमये । देव महाराज । अत्र- सरसि । अन्त. मध्ये। । 'अत्रे'त्यशोभन पाठ )। सिद्धि =रत्नमालासिद्धिः । आसाद्य-प्राप्य । चिरायमाणेपु-विलम्वमानेषु । जनः वन्धुमृत्यवर्ग.। सावितं । निर्यातितम् । ('वैर साधना', वैर पूरा करना' ) । स्वामी रक्षक , अन्नदाता प्रभु. । अत्र-सरसि । प्रवेशित.। 'मयेति शेषः । कृते-उपकारेऽपकारे वा कृते। प्रतिकृत-प्रत्युपकारादिकं । हिंसिते हिसादी कृते । प्रतिहिसितं मारणादिकं कुर्यात् । तत्र-हिंसादावनुष्ठितेऽपि । दोपं न पश्यामि । यतः दुष्टे दुष्ट-दण्डप्रयोगादिक समाचरेदेव ॥ ८ ॥ नवेति । कुलक्षय. । कृत इति शेष । कोपादिष्टा-क्रोधाकुल । पदाति पादचारी। यथायातमार्गेण = र नैव पथाऽऽयातस्तेनैव पथा। निष्क्रान्तः गत । 1 कारकम् ] * अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् * ४०१ एवमुक्त्वा भूयोऽपि स चक्रधरमाह-'भो मित्र ! प्रेषय मां, येन स्वगृहं गच्छामि। चक्रधर आह-'भद्र ! आपदर्थे धनमित्रसङ्ग्रहः क्रियते। तन्मामेवंविध त्यक्त्वा कयास्यति ? । उक्तश्च- 'यस्त्यक्त्वा सापदं मित्रं याति निष्ठुरतां वहन् । कृतनस्तेन पापेन नरके यात्यसंशयम्' ।। ८२ ॥ सुवर्णसिद्धिराह-भोः सत्यमेतद्यदि गल्यस्थाने शक्तिर्भ- वति । पतत्पुनर्मनुष्याणामगम्यस्थलम् । नास्ति कस्यापि त्वा- मुन्मोचयितुं शक्तिः। अपरं-यथा यथा चक्रभ्रमवेदनया तव सुखविकारं पश्यामि, तथा तथाऽहमेतजानामि यद्-'द्राग् गच्छामि मा कश्चिन्ममाप्यनर्थो भवेदिति। यतः- यादृशी वदनच्छाया दृश्यते तव वानर !। विकालेन गृहीतोऽसि, य. परैति स जीवति ॥ ८३ ।। शत्रुः चन्द्रभूपति । हत नाशित । कृतं मित्रं-राक्षसोऽहं सन्तर्पणेन मित्रता नीतः । हारिता=न दत्ता । नालेन-पद्मनालेन । तोयं-जलम् ॥ ८१॥ आपदर्थे विपत्तित परिरक्षणार्थम् । धनस्य मित्राणाञ्च सङ्ग्रह. स्वीकरणम् । एवंविधं भ्रमच्चकपीडितम् । सापदम् आपत्तिसहितम् । कृतघ्नो भूत्वाऽसंशय नरके यातीति सम्बन्धः ॥ ८२ ॥ गम्यस्थाने गन्तु योग्याया भुवि। 'वर्तमानं स्वमित्र मोचयितु'मिति शेष । शक्ति =स्वमित्रस्य मोक्षणे शक्तिर्भवति। तदा सापद मित्रं त्यक्त्वा गच्छन् कृतघ्नो भवति इत्यर्थ । एतत्-यत्र भवान् वर्तते । चक्रभ्रमवेदनया चक्रभ्रमणजन्य पीडया। मुखविकार-मुखरूप्यम्। जानामि हृदि चिन्तयामि। द्राक्-त्वरि- तम् । अनर्थ =विपत्ति। वदनच्छाया-मुखकान्ति । विकालेन-तन्नाना राक्षसेन । विपत्तिविशेषग च । परैति-पलायते । स एव जीवति स एव विपदा मुच्यते, नान्यः ॥ ८३ ॥ १ 'गम्यस्थाने स्थितं शक्तियुक्तन्न्यजति' । इति लिखिनपुग्नकस्थ, पाठः शोमन ।

• पञ्चतन्त्रम् *

[५ अपरीक्षित- चक्रधर आह-'कथमेतत् ?' सोऽब्रवीत्- १० विकाळराक्षसवानरकथा करिमश्चिन्नगरे सद्रसेनो नाम राजा प्रतिवसति स्म । तरयः सर्वलक्षणसंपन्ना रत्नवती नाम कन्याऽस्ति। तां कश्चिद्राक्षसो जिहीर्षति । रानावागत्योपभुते । परं कृतरक्षाविधानां तो हर्तुं न शक्नोति । साऽपि तत्समये रक्षःसांनिध्यजामवस्थामनुभवति कम्पादिभिः। एवमतिकामति काले कदाचित्स राक्षसो मध्य- निशायां गृहकोणे स्थितः । साऽपि राजकन्या स्वलखीमुवाच- 'सस्त्रि ! पश्यैष विकालः समये नित्यमेव मां कदर्थयति, अस्ति दुरात्मनः प्रतिषेधोपायः कश्चित् ?' तच्छ्रुत्वा राक्षसोऽपि व्यचिन्तयत्-'नूनं यथाहं तथाऽ. न्योपि कश्चिद्विकालनामाऽस्या हरणाय नित्यमेवागच्छति, परं सोऽप्येनां हर्तुं न शक्नोति । तत्तावदश्वरूपं कृत्वाऽश्वमध्यगतो निरीक्षयामि,-'किंरूपः सः ?, किं प्रभावश्चेति । एवं राक्षसोऽश्वरूपं कृत्वाऽश्वानां मध्ये तिष्ठति । तथाऽनुष्ठिते निशीथसमये राजगृहे कश्चिदश्यचौरः प्रविष्टः। तस्य भद्रसेनस्य । सर्वैः शुभलक्षणैः सम्पन्ना=युक्ता। हर्तुमिच्छति जिही. पति-बलान्नेतुमिच्छति । उपभुङ्गे-तामाविश्य भुझे, पीडयति च । कृतं रक्षा- विधानं यस्या. सा ता-कृतरक्षाविधानाम् = कृतमन्त्ररक्षाम् । 'रक्षोपधाना मिति मुद्रितस्त्वशुद्ध पाठः। तत्समये-रात्रिसमये। रक्षसः सान्निध्यं तेन जायते या सा तां-रक्ष सान्निध्यजा-राक्षसावेशसम्भूताम् । कम्पादिभिः गात्रकम्पादिभिः। अतिक्रामति गच्छति । काले-समये । मध्यनिशाया निशीथे । गृहकोणे%3 राजकन्याभवनकोणे । विकाल =विकालनामा राक्षस., भीपणाकृतिर्वा । समये= स्वावसरेऽर्धरात्रे । कदर्थयति-पीडयति । दुरात्मनः-दुष्टस्य । प्रतिपेधोपाय.= निवारणोपाय । लूनम् अवश्यम् । अहं-यथाहरणायागच्छामि इति सम्बन्धः। विकाल- नामा विकालाख्य । किं रूपं यस्यासौ-किम्प कीशाकार । क. प्रभावो - कारकम् ]

• अमिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

सच सर्वानश्वानवलोक्य तं राक्षसमश्वतमं विज्ञायाऽधिरूढः। अत्राऽन्तरे राक्षसश्चिन्तयामास-'नूनमेष विकालनामा राक्षसो मां चौरं मत्वा कोपानिहन्तुमागतः। तत्कि करोमि' ?। एवं चिन्तयन्सोऽपि तेन खलीनं मुखे निधाय कशाघातेन ताडितः । अथासौ भयत्रस्तमनाः प्रधावितुमारब्धः । चौरोऽपि दूरं गत्वा खलीनाकर्षणेन तं स्थिरं कर्तुमारब्ध. वान् । स तु केवलं वेगाद्वेगतरं गच्छति। अथ तं तथाऽगणित- खलीनाकर्षणं मत्वा चौरश्चिन्तयामास-'अहो! नैवंविधा वाजिनो भवन्त्यगणितखलीनाः । तन्ननमनेनाऽश्वरूपेण राक्षसेन भवितव्यम् । तद्यदि कश्चित्पांसुलं भूमिदेशमवलोकयामि तदा- स्मानं तत्र पातयामि, नान्यथा मे जीवितव्यमस्ति । एवं चिन्त- यत इष्टदेवतां स्मरतस्तस्य सोऽश्वो वटवृक्षस्य तले निष्क्रान्तः। चौरोऽणि चटप्ररोहमासाद्य तत्रैव विलग्नः। ततो द्वावपि तो पृथग्भूती परमानन्दभाजौ जीवितविषये लब्धप्रत्याशौ सम्पन्नौ । अथ तत्र वटे कश्चिद्राक्षससुहृद्वानर स्थित आसीत् । तेन राक्षसं त्रस्तमालोक्य व्याहृतम्-'भो मित्र ! किमेवं पलाय्यते- यस्यासौ-कि प्रभाव =कीदृशशक्तिसम्पन्नः । निशीथसमये अर्धरात्रे । राजगृहे राजकीयाऽश्वशालायाम् । अश्वतम श्रेष्टमश्वम् । अत्रान्तरे अस्मिन्नवसरे। चौरं= कन्यापीडकं चौरम् । स. राक्षसः। तेन-अश्वचौरेण । खलीन कविकम् । ('घोडे की लगाम ) । मुखे-राक्षसमुखे। कशाघातेन अश्वताडनोपकरणाघातेन : ( कशा चावुक )। असौ कन्याचोरो राक्षस । भयेन त्रस्त मनो यस्यासौ भयत्रस्तमनाः- भयातुर.। आरब्धमस्यास्तीत्यारब्ध । अर्श आद्यच् । यद्वा कर्मणोऽविवक्षया कर्तरि क्त ।आरब्धवानित्यर्थः । खलीनाकर्षणेन कविकाकर्षणेन । तम् अश्वम् । वेगादपि वेगतरं यथा स्यात्तथा गच्छति-यथा यथा स्थिरीकर्तुं चौर खलीनमा. कर्षति तथा तथाऽसौ राक्षसो नितरा धावते । न गणितं खलीनं यैस्ते-अगणित- खलीना. खलीनाकर्षणेऽपि न स्थिरता भजन्तः। (खलीन लगाम')। पांसुलं सिकताबहुलम् । जीवितव्यं जीवनम् । वटप्ररोह-वटजटाम् । विलग्न =वट- मारुरोह । परममानन्दं भजत इति-परमानन्दभाजी अतिहर्षितौ। on

• पञ्चतन्त्रम् *

[५ अपरीक्षित- उलीकमयेन ? । त्वद्भक्ष्योऽयं मानुपः। भक्ष्यताम् ।' सोऽपि वानरवचो निशम्य स्वरूपमाधाय शङ्कितमनाःस्व. धलितगतिनिवृत्तः। चौरोऽपि तं वानराहूतं ज्ञात्वा कोपात्तस्य लाङ्गेलं लम्बमानं मुखे निधाय चवितवान् । वानरोऽपि तं राक्ष. साभ्यधिकं मन्यमानो भयान्न किश्चिदुक्तवान् , केवलं व्यथातों निमीलितनयनस्तिष्ठति । राक्षसोऽपि तं तथाभूतमवलोक्य लोकमेनमपठत- 'याशी वदनच्छाया दृश्यते तव वानर !। विकालेन गृहीतोऽसि, यः परैति स जीवति ॥ ८४ ।। उक्त्वा प्रनष्टश्च । * तत्प्रेपय मां येन गृहं गच्छामि। त्वं युनरनुभुङ्क्षवाऽत्र स्थित एव लोभवृक्षफलम् ।' चक्रधरः प्राह-भोः अकारणमेतत् । दैववशात्सा पद्यते नृणां ५ शुभाऽशुभम् । उक्तञ्च- दुर्गस्त्रिकूटः, परिखा समुद्रो, रक्षांसि योधा, धनदाञ्च वित्तम् । शास्त्रं च यस्योशनसा प्रणीतं, स रावणो दैववशाद्विपन्नः ॥८५|| राक्षससुहृत् अश्वरूपधारिराक्षसमित्रम् । तेन-वानरेण । अलीकभयेन- मिथ्याभयेन । त्वद्भक्ष्यः-तव राक्षसस्य भक्ष्यभूतः। स्वरूप-राक्षसाकारम् । आधाय-गृहीत्वा । शङ्कितमना =किमयं मनुष्यो राक्षसो वेति शङ्कमानः। अत एव स्खलद्गति -मन्दमन्दगमन. । 'स्खलितगतिः' इति पाठान्तरम् । तं-राक्ष- सम् । वानरेण आहूतम् आकारितम् । तस्य वानरस्य। लालंपुच्छम् । निधाय स्थापयित्वा । राक्षसाभ्यधिकं-राक्षसादपि वलीयासम् । व्यथातः पीडा- कुलः । अत एव निमीलितनयन. निमीलितलोचनः । तं-वानरम् । प्रनष्टश्च= गुलायितश्च ( भाग गया) ॥ ८४ ॥ मां सुवर्णसिद्धिम् । अनभुड्क्ष्व अनुभव । एतत्-मदीयं दुःखम् । अका- स्ण-मदीयलोभादिरूपकारणशून्यम् । दैववशात् अदृष्टाधीनतया । त्रिकूट = त्रिकूटपर्वतः । दुर्ग: कोट्टादिकं । ('किला')। समुद्र -परिखा खेयम् । ('खाई')। घनदात्-कुवेरात् । उशनसा-शुक्रेण । प्रणीतं-निर्मितम् । शास्त्र-नीतिशास्त्रम् । कारकम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

Nnnn - तथा च-अन्धक' कुब्जकश्चैव त्रिस्तनी राजकन्यका । त्रयोऽप्यन्यायतः सिद्धाः संमुखे कर्मणि स्थिते ।। ८६ ।। सुवर्णसिद्धिः प्राह-'कथमेतत्' । सोऽब्रवीत्- ११. अन्धककुब्जकत्रिस्तनीकथा अस्त्युत्तरापथे मधुपुरं नाम नगरम् । तत्र मधुसेनो नाम राजा बभूव । तस्य कदाचिद्विषयसुखमनुभवतस्त्रिस्तनी कन्या वभूव। अथ तां त्रिस्तनीं जातां श्रुत्वा स राजा कञ्चुकिन. प्रोवाच- 'योः ! त्यज्यतामियं त्रिस्तनी गत्वा दूरेऽरण्ये यथा कश्चिन्न जानाति' । तच्छुत्वा कञ्चुकिनः प्रोचुः-'महाराज ! ज्ञायते यद- निष्टकारिणी विस्तनी कन्या भवति. तथापि ब्राह्मणा ओहूय प्रष्टव्या येन लोकद्वयं न विरुध्यते। यतः- य' सततं परिपृच्छति शृणोति सन्धारयत्यनिशम् । तस्य दिवाकरकिरणैर्नलिनीव विवर्द्धते बुद्धि. ।। ८७ ॥ तथा च-पृच्छकेन सदा भाव्यं पुरुषेण विजानता । राक्षसेन्द्रगृहीतोऽपि प्रश्नान्मुक्तो द्विज' पुरा ॥ ८८ ।। राजा आह-'कथमेतत् ?' । ते प्रोचुः- १२. राक्षसगृहीतब्राह्मणकथा 'देव । कस्मिश्चिद्वनोद्देशे चण्डका नाम राक्षसः प्रति यस्य-रावणस्य । 'मन्त्राधारभूत'मिति शेष । दैववशात् भाग्यविपर्ययात् । विपन्न कालवशङ्गत ॥ ८५ ।। विषयसुख-त्रीसेवाम् । कञ्चु किन =अन्त पुरक्षकान् । न विरुध्यते न विरुद्ध भवति, पापमयशश्च न भवति । अनिश-निरन्तरम् । नलिनीव-कमलिनीव । विवर्द्धतेविकसति ॥ ८७ ॥ १. अनयोऽपि नय याति यावच्छ्रीभजते नरम् ।' पाठान्तरम् । २. श्यथाऽश्लीलत्वात्काशिकराजकीयप्रथमपरीक्षापाठ्यवहिर्भूता।

• पञ्चतन्त्रम् *

[५ अपरीक्षित- वसति स्म। एकदा तेन भ्रमताऽटव्यां कश्चिद्राह्मणः समा- सादितः। ततस्तस्य स्कन्धमारुह्य प्रोवाच-'भोः अग्रेसरोगम्यताम् ।' ब्राह्मणोऽपि भयत्रस्तमनास्तमादाय प्रस्थितः। अथ तस्य कमलो- दरकोमलौ पादौ दृष्ट्वा ब्राह्मणो राक्षसमपृच्छत्-'भोः ! किमेवं- विधौ ते पादावतिकोमलौ ? | राक्षस आह-'भोः ! व्रत- मस्ति,-नाहमार्द्रपादो भूमिं स्पृशामि ।' ततस्तच्छ्रुत्वाऽऽत्मनो मोक्षोपायं चिन्तयन्स सरःप्राप्तः। ततो राक्षसेनाभिहितम्-'भोः ! यावदहं स्नानं कृत्वा देवता- उर्चनविधि विधायाऽऽगच्छामि तावत्त्वयाऽतः स्थानादन्यत्र न गन्तव्यम् ।' तथानुष्ठिते द्विजश्चिन्तयामास-'नूनं देवतार्चन- विधेरूज़ सामेष भक्षयिष्यति, तद्रुततरं गच्छामि, येनैष आर्द्र- पादो न मम पृष्ठमेष्यति । तथाऽनुष्ठिते राक्षसो व्रतभङ्गभयात्तस्य पृष्ठं न गतः। अतो. ऽहं ब्रवीमि-'पृच्छकेन सदा भाव्यम्-' इति । ® अथ तेभ्यस्तच्छ्रुत्वा राजा द्विजानाहूय प्रोवाच-'भो ब्राह्म णाः ! त्रिस्तनी मे कन्या समुत्पन्ना,-तकि तस्याः प्रतिविधान- मस्ति, न वा ? । ते प्रोचुः-देव ! श्रूयताम्- 'हीनाङ्गी वाऽधिकाङ्गी वा या भवेत्कन्यका नृणाम् । भर्तुः स्यात्सा विनाशाय स्वशीलनिधनाय च ॥ ८९ ।। या पुनस्त्रिस्तनी कन्या याति लोचनगोचरम् । पितरं नाशयत्येव सा द्रुतं नाऽत्र संशयः ॥९० ॥ तस्मादस्या दर्शनं परिहरतु देवः । तथा-यदि कञ्चिदुद्वाह- नूनम् अवश्यम्। तेभ्यः कञ्चुकिम्य. । प्रतिविधानम्-उपायः। स्वशीलनिधनाय- स्वचरित्रभङ्गाय । लोचनगोचरं-दर्शनम् ॥ ९० ॥ १. 'अग्रेसरेण गम्यतामिति गौडा. पठन्ति । २ 'अनुदानपाद'इठि लिखिते पाठ', स एव शोभनः । तत्र-अनुदानम् अनावृतम् । ('उभाणा पैर' इति भाषायाम् । ) tare कारकम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

४०९ यति, तदेनां तस्मै दत्त्वा देशत्यागेन स नियोजयितव्यः' इति । •एवं कृते लोकद्वयाऽविरुद्धता भवति।' अथ तेषां तद्वचनमाकर्ण्य स राजा पटहशब्देन सर्वत्रघोषणा- माज्ञापयामास-'अहो! त्रिस्तनीं राजकन्यां यः कश्चिदुद्वाहयति स सुवर्णलक्षमाप्नोति, देशत्यागञ्च ।' एवं तस्यामाघोषणायां 'क्रियमाणायां महाकालो व्यतीतः। न कश्चित्तां प्रतिगृह्णाति । साऽपि यौवनोन्मुखी साता सुगुप्तस्थानस्थिता यत्नेन रक्ष्यमाणा तिष्ठति । अथ तत्रैव नगरे कश्चिदन्धस्तिष्ठति । तस्य च मन्थरकनामा कुब्जोऽग्रेसरो यष्टिग्राही। ताभ्यां तं पटह- शब्दमाकर्ण्य मिथो मन्त्रितम्-'स्पृश्यतेऽयं पटहः । यदि कथमपि दैवात्कन्या लभ्यते,-सुवर्णप्राप्तिश्च भवति-तदा सुखेन सुवर्ण प्राप्त्या कालो ब्रजति। अथ यदि तस्या दोपतो मृत्युर्भवति, तदा दारिम्योपात्तस्यास्य क्लेशस्य पर्यन्तो भवति। उक्तञ्च- लज्जा स्नेहः स्वरमधुरता बुद्धयो यौवनश्रीः कान्तासङ्गः स्वजनममता दुःखहानिर्विलासः ।। धर्मः शाखं सुरगुरुमतिः शौचमाचारचिन्ता पूर्णे सर्वे जठरपिठरे प्राणिनां सम्भवन्ति ।।९१॥ एवमुक्त्वा अन्धेन गत्वा स पटहः स्पृष्टः । उक्तञ्च-भोः ! अहं तां कन्यामुद्वाहयामि यदि राजा मे प्रयच्छति।' ततस्तै -राजपुरुषैर्गत्वा राज्ञे निवेदितम्-'देव ! अन्धेन केनचित्पटहः स्पृष्टः। तत्र विषये देवः प्रमाणम् ।' राजा प्राह- 'अन्धो वा बधिरो वाऽपिकुष्ठी वाऽप्यन्त्यजोऽपि वा। प्रतिगृह्णातु तां कन्यां सलक्षां स्याद्विदेशगः' ।। ९२ ॥ अथ राजादेशात्तै रक्षापुरुषैस्तं नदीतीरे नीत्वा सुवर्णलक्षण सुवर्णलक्ष-निष्कलक्षम् । [१ लाख सोने की मोहर ] । अग्रेसर अग्रयायी। मिथ = परस्परम् । मन्त्रितं-विचारितम् । पर्यन्तः= -समाप्ति । जठरपिठरे उदरपात्रे ॥ ९१॥ विदेशगः निर्वासित ॥ ९२ ॥

• पञ्चतन्त्रम् *

[५ अपरीक्षित- समं विवाहविधिना त्रिस्तनी तस्मै दत्त्वा जलयाने निधाय कैवर्ताः प्रोक्ताः-'भोः । देशान्तरं नीत्वा कस्मिश्चिदधिष्ठानेऽन्धः सपत्नीकः कुब्जकेन सह मोचनीयः।' तथानुष्टिते विदेशमासाद्य कस्मिश्चिदधिष्ठाने कैवर्तदर्शिते त्रयोऽपि मूल्येन गृहं प्राप्ताः सुखेन कालं नयन्ति स्म । केवलमन्धः पर्यवे सुप्तस्तिष्ठति, गृह- व्यापार मन्थरकः करोति । एवं गच्छता कालेन त्रिस्तन्याः कुब्जकेन सह विकृतिः समपद्यत । अथवा साध्विदसुच्यते- 'यदि स्याच्छीतलो वह्निश्चन्द्रमा दहनात्मकः । सुस्वादः सागरः स्त्रीणां तत्सतीत्वं प्रजायते ॥ ९२॥ अथाऽन्येद्युस्त्रिस्तन्या मन्थरकोऽभिहित:-'भो ! सुभग ! यद्येषोऽन्धः कथञ्चियापाद्यते, तदाऽऽवयोः सुखेन कालो याति। तदन्विप्यतां कुत्रचिद्विषम् । येनास्मै तत्प्रदाय सुखिनी भवामि।' अन्यदा कुब्ज केन परिभ्रमता मृतः कृष्णसर्पः प्राप्तः । तं गृहीत्वा प्रहृष्टमना गृहमभ्येत्य तामाह-सुभगे ! लब्धोऽयं कृष्णसर्पः, तदेनं खण्डश. कृत्वा प्रभूतशुण्ठ्यादिभिः संस्कार्याऽ- स्मै विकलनेत्राय मत्स्यामिषं भणित्वा प्रयच्छ, येन द्राग्विन. श्यति । यतोऽस्य मत्स्यस्यामिषं सदा प्रियम् ।' एवमुक्त्वा मन्थरको बहिर्गतः । सापि प्रदीप्ते वह्नौ कृष्णसर्प खण्डशः कृत्वा तक्रस्थाल्या- माधाय गृहव्यापाराकुला तं विकलाक्षं सप्रश्रयमुवाच-'आर्य- पुत्र! तवाभीष्टं मत्स्यमांसं समानीतम् । यतस्त्वं सदैव तत्पृ. च्छसि । ते च मत्स्या वह्नौ पाचनाय तिष्ठन्ति । तद्यावदहं गृह- कृत्यं करोमि, तावत्त्वं दामादाय क्षणमेकं तान्प्रचालय ।' कैवर्ता:-धीवरा. । पर्यवे-मच्चके । विकृति =पापसम्बन्धः । दहनात्मकः-उष्ण ! तत् तर्हि ॥ ९३ ॥ संस्कार्य-संसाध्य (पका कर)। मत्स्यामिष-मत्स्यमासम् । द्राक्-झटिति । विकलाक्षम् अन्धम् । सप्रश्रय-सस्नेहम् । आर्यपुत्र-प्रिय ! कान्त !। दाम्= १ बाटे गत 'पा. -कारकम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् ३८

सोऽपि तदाकर्ण्य हृष्टमनाः सृक्कणी परिलिहन्द्रुतमुत्थाय दीमादाय प्रमथितुमारब्धः। अथ तस्य मत्स्यान्मनतो विप. गर्भवाप्पेण संस्पृष्टं नीलपटलं चक्षुमिगलत् । असावप्यन्धस्तं- बहुगुणं मन्यमानो विशेषान्नेत्राभ्यां वाष्पग्रहणमकरोत् । ततो लब्धदृष्टिर्जातो यावत्पश्यति तावत्तक्रमध्ये कृष्णसर्प-- खण्डानि केवलान्येवावलोकयति । ततो व्यचिन्तयत्-'अहो! किमेतत् ? मम मत्स्यामिषं कथि- तमासीदनया। एतानि तु कृष्णसर्पखण्डानि!। तत्तावद्विजानामि सम्यक् त्रिस्तन्याश्चेष्टितं-'किं मम वधोपायक्रमः, कुञ्जस्य वा ?, उताहो अन्यस्य वा कस्यचित् ?'। एव विचिन्त्य स्वाकारं गृहन्नन्धवत्कर्म करोति यथा पुरा । अत्रान्तरे कुब्जः समागत्य नि.शङ्कतयाऽऽलिङ्गनचुम्बनादि-- भिस्त्रिस्तनीं सेवितुमुपचक्रमे ।सोऽप्यन्धस्तमवलोकन्नपि यावन' किञ्चिच्छस्त्रं पश्यति, तावत्कोपव्याकुलमनाः पूर्ववच्छयनं गत्वा, कुब्जं चरणाभ्यां सङ्गृह्य, सामर्थ्यात्स्वमस्तकोपरि भ्रामयित्वा, त्रिस्तनी हृदये व्यताडयत् । अथ कुब्जप्रहारेण तस्यास्तृतीयः- स्तन उरसि प्रविष्टः । तथा बलान्मस्तकोपरि भ्रामणेन कुब्ज प्राञ्जलतां गतः। अतोऽहं ब्रवीमि-'अन्धकः कुब्जकश्चैव-' इति । ® सुवर्णसिद्धिराह-भोः ! सत्यमेतत, दैवानुकूलतया सर्व कल्याणं सम्पद्यते. तथापि पुरुषेण सतां वचनं कार्यम् । न पुनरे- कम्बिम् ( चमचा । सृकणी ओष्ठप्रान्तौ। आस्वादरसानुभवात्-परिलिहन् । विषगर्भवाष्पेण=विमिलितधूमेन । नीलपटलम्-नेत्रयोनीलमावरणम् । ('झिल्ली)। अगलत्=पपात । बहुगुणं लाभप्रदम् । कुन्जस्य वेति। अस्य वधार्थमुपाय.' इति शेष । स्वाकार-स्वभावम् । गृहन् रक्षन् । ( छिपाकर )। सामर्थ्यात शक्त्या । हृदये-उरःस्थले । प्राञ्जलता-सरलताम् । दैवानुकूलतया अदृष्टानुकूल्येन । कल्याण शुभम् । पुरुषेण=विदुषा । असं-- १ 'सुवर्णसिद्ध आह' । पा० .४१२

• पञ्चतन्त्रम् *

[५ अपरीक्षित- वसेव वर्तितव्यम् । अथ एवमेव यो वर्तते स त्वमिव विनश्यति । तथा च-एकोदराः पृथग्रीवा अन्योन्यफलभक्षिणः । असंहता विनश्यन्ति भारुण्डा इव पक्षिणः ।। ८६ ।। चक्रधर आह-'कथमेतत् ? । सोऽब्रवीत्- १३ एकोदरभारुण्डकथा कस्मिश्चित्सरोवरे भारुण्डनामा पक्षी एकोदरः पृथग्त्रीवः 'प्रतिवसति स्म । तेन च समुद्रतीरे परिभ्रमता किंचित्फल ममृ. तकल्पं तरङ्गाक्षिप्तं सस्प्राप्तम्। सोऽपि भक्षयन्निमाह-'अहो ! यहूनि मयाऽमृतप्रायाणि समुद्रकल्लोलाहृतानि फलानि भक्षि- तानि । परमपूर्वोऽस्याऽऽस्वादः। तत्कि पारिजातहरिचन्दनतरु. सम्भवम् १, किं वा किंचिदमृतमयफलमव्यक्तेनापि विधिनाss. पतितम् !' एवं तस्य ब्रुवतो द्वितीयमुखेनाऽभिहितम्-भोः, यद्येवं - तन्ममापि स्तोकं प्रयच्छ, येनाहमपि जिह्वासौख्यमनुभवामि ।' ततो विहस्य प्रथमवक्त्रेणाभिहितम्-'आवयोस्तावदेकमु. दरम् , एका तृप्तिश्च भवति । ततः किं पृथग्भक्षितेन ?। वरमनेन शेषेण प्रिया तोष्यते'। हतेन अमिलितेन-स्वेच्छाचारिणा । एकमुदर येषान्ते-एकोदरा.। पृथक् ग्रीवा येपान्ते-पृथग्ग्रीवा. भिन्नकण्ठमाला.,अत एव भिन्नवदनाः। अन्योन्यं पृथक् फलानि भक्षितुं शीलं येषान्ते-अन्योन्यफलभक्षिणः परस्परविरुद्धफलमक्षणशीलाः॥८६॥ सरोवरे महति जलाशये।पृथग्ग्रीवः द्विमुख. अमृतकल्पम् अमृतमधुरम्। तरङ्गैः आक्षिप्तं-तरङ्गाक्षिप्त जलतरङ्गानीतम् । समुद्रकल्लोलाहृतानि वारिधितरजा- नीतानि । परं-किन्तु । आस्वाद्यतेऽसौ आस्वादः माधुर्यादिरसः । ( स्वाद )। पारिजातहरिचन्दनतरुसम्भवं देवतरुसमुद्भूतम् । अमृतमयफलम् साक्षादमृतस्यैव फलम् । अव्यक्तनापि-विधिना=अलक्षि. तेन केनचिन्मार्गेण, भाग्येन वा । अदृष्टवशात् । तस्य भारुण्डस्य । स्तोकम् = . १ 'भारण्डाः' इति पा० । कारकम्]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

बभूव। एवमभिधाय तेन शेपं भारुण्ड्याः प्रदत्तम् । सापि तदा- स्वाध प्रहृष्टतमा-आलिङ्गनचुम्बनसम्भावनाद्यनेकचाटुपरा च द्वितीयं मुखं तद्दिनादेव प्रभृति सोद्वेगं सविषादं च तिष्ठति। अथान्येधुद्वितीयमुखेन विषफलं प्राप्तम् । तद् दृष्ट्वाऽपरमाह- 'भो निस्त्रिंश ! पुरुषाधम! निरपेक्ष ! मया विषफलमासादितम्,- तत्तवाऽपमानाद्भक्षयामि।' अपरेणाऽभिहितम्-'मूर्ख ! मा मैवं कुरु । एवं कृते द्वयोरपि विनाशो भविष्यति'। अथैवं वदता तेनापमानेन तत्फलं भक्षितम् । किं बहुना, द्वावपि विनष्टौ । अतोऽहं ब्रवीमि-'एकोदरा पृथग्ग्रीवा' इति ॥ चक्रधर आह-'सत्यमेतत् । तद्गच्छ गृहम् । परमेकाकिना न गन्तव्यम् । उक्तञ्च- एकः स्वाटु न भुञ्जीत, नैकः सुप्तेषु जागृयात् । एको न गच्छेदध्वानं, नैकश्चार्थान्प्रचिन्तयेत् ॥७॥ अपि कापुरुपो मार्गे द्वितीय. क्षेमकारकः । कर्कटेन द्वितीयेन जीवित परिरक्षितम् ।। ८८ ॥ अल्पतमम्। प्रयच्छ-देहि। जिह्व लौण्य=जिह्वासन्तर्पणम् । वक्त्रं-मुखम्। शेषेण=- अवशिष्टेन । प्रिया भार्या । भारुण्ड्या स्वभार्यायै । शेपत्वविवक्षया पष्ठी । सा- भारुण्डी। तत्-अमृतफलम् । प्रहृष्टतमा प्रसन्ना। आलिङ्गनं-समाश्टेप। चुम्बनम्- प्रसिद्धम् । सम्भावन-कटाक्षनिक्षेप । आमर्शनादिकं वा। चाटु-प्रिय हृद्यं वाक्यम् । सोद्वेगम्-अरतिसमाकुलम् । सविषाद-सखेदम् । अपर प्रथम मुखम्। निस्त्रिश-निष्करण । पुरुषेपु अवम-नीच । निरपेक्ष परपीडानभिज्ञ । आत्ममानिन् ! । द्वयोरपि आवयोईयोरपि । एकोदरतया । विनाश =मरणम् । वदन्तमपि-'अनादृत्ये ते शेष । किं वहुना=किमधिकजल्प. नेन । 'सक्षिप्य कथाङ्कथयामीति यावत् । द्वापि द्वावपि भारुण्डौ । स्वादु= मधुरम् । एक =एकाकी। सुप्तेपु-अन्येपु सुप्तेपु सत्सु । अर्थान् चिन्तनीयान् . जटिलान् विषयान् ॥ ८७ ॥ कायुरुपा भीरु । द्वितीयं-सहायभूतश्चेत् । क्षेमकारक -सुखप्रद । जीवितं- अपि च

• पञ्चतन्त्रम् *

[५ अपरीक्षित सुवर्णसिद्धिराह-कथमेतत् ?' । सोऽब्रवीत्,- १४. पान्थब्राह्मणकर्कटकथा कस्मिश्चिदधिष्ठाने ब्रह्मदत्तनामा ब्राह्मण: प्रतिवसति स्म । -सच प्रयोजनवशात्रामंप्रस्थितः स्वमात्राऽभिहितोयत्-'वत्स!, कथमेकाकी व्रजसि ? । तदन्विष्यतां कश्चिद् द्वितीयः सहायः ।' स आह-'अम्व.! मा भैपीः, निरुपद्रवोऽयं मार्गः, कार्य- चशादेकाकी गमिप्यामि ।' अथ तस्य तं निश्चय ज्ञात्वा समी- पस्थवाप्याः सकाशात्कर्कटमादाय मात्राऽभिहित --'वत्स ! अवश्यं यदि गन्तव्यं तदेप कर्कटोऽपि सहायो भवतु। तदेनं गृहीत्वा गच्छ। सोऽपि मातुर्वचनादुभाभ्यां पाणिभ्यां तं संगृह्य कर्पूरपुटि- का मध्ये निधाय, पात्रमध्ये संस्थाप्य, शीघ्रं प्रस्थितः । अथ गच्छन्ग्रीष्मोष्मणा सन्तप्तः कश्चिन्मार्गस्थवृक्षमासाद्य तत्रैव प्रसुप्तः। अत्रान्तरे वृक्षकोटरानिर्गत्य सर्पस्तत्समीपसागतः। स च कर्पूरसुगन्धसहजप्रियत्वात्तं परित्यज्य वस्त्रं विदार्या- भ्यन्तरगतां कर्पूरपुटिकामतिलौल्यादभक्षयत् । सोऽपि कर्कट- स्तत्रैव स्थितः सन् सर्पप्राणानपाहरत् । ब्राह्मणोऽपियारत्प्रवुद्धः पश्यति तावत्समीपे मृतः कृष्णसो लिजपाचे कर्पूरपुटिकोपरि स्थितस्तिष्ठति । तं दृष्ट्वा व्यचिन्तयत्-'कर्कटेनाऽयं हतः' इति । प्राणा. ॥ ८८ ॥ अधिष्ठाने नगरे। प्रयोजनवशात् -आवश्यक कार्यप्रसङ्गात् । प्रस्थितःचलित । अन्विप्यताम् अन्विष्य सहैव नीयताम् । द्वितीय =अपर सहायः । समीपस्थवाप्या निकटवर्तिवापीत । मात्रा-जनन्या। कर्कट -कुलीरः। सहायः द्वितीय. सहचर । तं-कर्कटम् । पुटिका-अत्प- सम्पुट (दिव्यी)। ग्रीमोमणा=ग्रीप्म घर्मेण ! आसाद्य-लब्ध्वा वृक्षकोटरात्-वृक्षकुक्षिकुह- -रात् । स.-सर्पः । कर्पूरसुगन्ध. सहज प्रियो यस्य तस्य भावस्तत्त्वं, तस्मात् अर्पूरसुगन्धनिसर्गप्रियतया। त==पान्ध ब्रह्मदत्तम् । अभ्यन्तरगतां मध्यस्थिताम् । अतिलोल्यात्-अलौकण्ठ्यात् । तत्रैव- , कारकम् ]

• अभिनवराजलक्ष्मीविराजितम् *

प्रसन्नो भूत्वाऽब्रवीच-'भोः ! सत्यमभिहितं मम मात्रा, यत्पुरु- षेण कोऽपि सहाय. कार्यः, नैकाकिना गन्तव्यम् , यतो मया श्रद्धापूरितचेतसा तद्वचनमनुष्ठितम् , तेनाहं कर्कटेन सर्पव्यापा- दनाद्रक्षितः । अथवा साध्विमुच्यते- 'क्षीणःश्रेयति शशी रविमृद्धो वर्धयति पाथसांनाथम् । अन्ये विपदि सहाया धनिनां श्रियमनुभवन्त्यन्ये ।। ८९ ।। मन्त्रे तीर्थ द्विजे देवे दैवज्ञे भेपजे गुरौ । याशी भावना यस्य सिद्धिर्भवति ताशी' ॥९॥ एवमुक्त्वाऽसौ ब्राह्मणो यथाभिप्रेतं गतः। अतोऽहं ब्रवीमि "अपि कापुरुषो मार्गे' इति । ॐ कर्पूरपुटिकायाम् । प्रबुद्ध =सुप्तोत्थित । कोऽपि-कश्चिदपि । श्रद्धया पूरितम्- -समन्वितं चेतो यस्यासौ तेन श्रद्धापूरितचेतसा श्रद्धालुना । सर्पव्यापादनात -सर्पमारणात् । क्षीण, अमावास्याया नष्टकलो भूत्वा । शशी-चन्द्र । रवि श्रयति-सूर्य- माश्रयते । परन्तु-ऋद्ध =पूर्णकलो यदा भवति ( पूर्णिमाया )-तदा । पाथसाम्- जलानाम् । नाथ समुद्रम् । वर्द्धयति प्रवर्द्धयति, हर्पयति-न रविम्, इत्य हो । कृतघ्नता चन्द्रस्य । तदाह-अन्य इति । धनिना विपदि सहाया. खलु अन्ये भवन्ति, परन्तु-समृद्धिकाले त्रियमन्येऽनुभवन्ति। समृद्धि समये ये सन्निहितास्ते न विपदि सहायता कुर्वन्ति । ये च खलु विपदि सहायास्ते धनिमि स्वसमृद्धी न स्मर्यन्ते । एवञ्च विपदि सहायभूतो जन सर्वथा स्मरणीयो रक्षणीयश्चेत्या- शयः ॥ ८९ ॥ मन्त्रे-तान्त्रिके वैदिके वा मन्त्रे। तीर्ये-गङ्गादितीर्थे । द्विजे- ब्राह्मणे। देवजे-मौहर्तिके। भेषजे औषये। यस्य पुंस यादृशी भावना विश्वास , तस्य खलु तादृशी तथैव सिद्धिर्भवति । देवद्विजगुर्वादीन् देवादिबुद्धया आस्तिक्येन विश्वसन् सिद्धिमृच्छति । अतो गुर्वादीनां वचनं सर्वदा पालनीयं, तद्वचसि च दृढो विश्वासो हि फलदायको भवतीत्यर्थ ॥ ९ ॥ १'सरति' । २ 'रविवृद्धौ'।

• पञ्चतन्त्रम्

[५ अपरीक्षिता एवं श्रुत्वा सुवर्णसिद्धिस्तमनुज्ञाप्य स्वगृहं प्रति निवृत्तः। ® इति श्रीविष्णुशर्मविरचिते पञ्चतन्त्रेऽपरीक्षितकारकम् & अनुज्ञाप्य तं प्रार्थ्य, तदाज्ञां च लब्ध्वेत्यर्थः । श्रीहरिः । इति जगद्विदितमाहात्म्य-षट्शास्त्रवाचस्पति-मरुमण्डलमार्तण्ड-पण्डितराज- कैलासवासि-श्रीस्नेहिरामशास्त्रिणां पौत्रेण, 'प्रतिवादिभयङ्करभयङ्कर- विद्यावाचस्पति-न्यायशास्त्राचार्य-कैलासवासि-श्रीशिवनारायण- शास्त्रिणा पुत्रेण, सतिसार्वभौमश्री 'राजलक्ष्मी गर्भसम्भवेन साकेतपुरवासि सेठश्रीराधाकृष्णजीपोदारलब्ध. साहाय्येन, श्रीगुरुप्रसादशास्त्रिणा विर- चितायां पञ्चतन्त्राऽभिनवराज- लक्ष्यामपरीक्षितकारिता भीमपञ्चमतन्त्रम् ।। समाप्तञ्चदं पञ्चतन्त्रं नाम नीतिशत नया A BURUNDI Concursos CPT सर्वविधपुस्तकप्राप्तिस्थानम्- भार्गव पुस्तकालय, गायघाट वनारस सिटी। ligumumam OMNIU!!ITISHA!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!MUTF