जैमिनीयन्यायमालाविस्तरः
| जैमिनीयन्यायमालाविस्तरः माधवः |
माधवप्रणीतः जैमिनीयन्यायमालाविस्तरः ।
वागीशाद्याः सुमनसः सर्वार्थानामुपक्रमे । यं नत्वा कृतकृत्याः स्युस्तं नमामि गजाननम् ॥ १.०.१ ॥ युक्तिं मानवतीं विदन्स्थिरधृतिर्भेदे विशेषार्थभागाप्तोहः क्रमकृत्प्रयुक्तिनिपुणः श्लाध्यातिदेशोन्नतिः । नित्यस्फूर्त्यधिकारवान्गतसदाबाधः स्वतन्त्रेश्वरो जागर्ति श्रुतिमत्प्रसङ्गचरितः श्री बुक्कणक्ष्मापतिः ॥ १.०.२ ॥ यद्ब्रह्म प्रतिपाद्यते प्रगुणयत्तत्पञ्चमूर्तिप्रथां तत्रायं स्थितिमूर्तिमाकलयति श्री बुक्कणक्ष्मापतिः । विद्यातीर्थमुनिस्तदात्मनि लसन्मूर्तिस्त्वनुग्राहिका तेनास्य स्वगुणैरखण्डितरदं सार्वज्ञमुद्द्योतते ॥ १.०.३ ॥ इन्द्रस्याऽङ्गिरसो नलस्य सुमतिः शैब्यस्य मेधातिथिर्धौम्यो धर्मसुतस्य वैन्यनृपतेः स्वौजा निमेर्गौतमिः । प्रत्यग्दृष्टिररुन्धतीसहचरो रामस्य पुण्यात्मनो यद्वत्तस्य विभोरभूत्कुलगुरुर्मन्त्री तथा माधवः ॥ १.०.४ ॥ स खलु प्राज्ञजीवातुः सर्वशास्त्रविशारदः । अकरोज्जैमिनिमते न्यायमालां गरीयसीम् ॥ १.०.५ ॥ तां प्रशस्य सभामध्ये वीरश्रीबुक्कभूपतिः । कुरु विस्तरयस्यास्त्वमिति माधवमादिशत् ॥ १.०.६ ॥ स भव्याद्भारतीतीर्थयतीन्द्रचतुराननात् । कृपामव्याहतां लब्ध्वा परार्ध्यप्रतिमोऽभवत् ॥ १.०.७ ॥ निर्माय माधवाचार्यो विद्वदानन्ददायिनीम् । जैमिनीयन्यायमालां व्याचष्टे बालबुद्धये ॥ १.०.८ ॥ न्यायमालाया आदौ स्वकीयग्रन्थत्वद्योतनाय स्वमुद्रारूपमनेकार्थगर्भे देवतानमस्कारप्रतिपादकं श्लोकं पठति ____________________________________________________ १,१.१ वागीशाद्याः सुमनसः सर्वार्थानामुपक्रमे । यं नत्वा कृतकृत्याः स्युस्तं नमामि गजाननम् ॥ १,१.१ ॥ ____________________________________________________ १,१.२ इष्टदेवतां नमस्कृत्य चिकीर्षितार्थपरिपालनाय पालके स्वामिनि विद्यमानं महिमानमनुस्मरति युक्तिं मानवतीं विदन्स्थिरधृतिर्भेदे विशेषार्थभागाप्तोहः क्रमकृत्प्रयुक्तिनिपुणः श्लाध्यातिदेशोन्नतिः । नित्यस्फूर्त्यधिकारवान्गतसदाबाधः स्वतन्त्रेश्वरो जागर्ति श्रुतिमत्प्रसङ्गचरितः श्रीबुक्कणक्ष्मापतिः ॥ १,१.२ ॥ अत्र चिकीर्षिते धर्मशास्त्रे वर्तमानानां द्वादशानामध्यायानां ये प्रतिपाद्या अर्थाः, ये च नीतिशास्त्रोक्ता राजधर्माः, ते सर्वेऽप्यस्मिन्भूपतावुपलभ्यन्ते । नीतिपक्षे युक्तिर्योगः संधिः । सा च युक्तिर्मानवती । मानः सत्कारश्चतुर्षु सामभेददानदण्डेषूपायेषु प्रथम उपायः । वैरिणो बुद्धिभेदो द्वितीयः । एताभ्यां दानदण्डावप्युपलक्ष्येते । एतैश्चतुर्भिरूपायैर्विशेषेणार्थं धनं भजति प्राप्नोति । एतावता शत्रुक्षयः कथितः । अवशिष्टेन स्वराज्यप्रतिपालनप्रकारः प्रतिपद्यते आप्तेष्वमात्यप्रभृतिषु पुरुषेषुऽअयमीदृशस्य व्यापारस्य योग्यो नान्यस्यऽ इत्येवमूहापोहकुशलः । ऽराजसभायामेते तपस्विनः पूज्या विप्रा दक्षिणभाग उपवेशनीयाः, एते च भृत्या वामभागेऽ इति क्रमं करोति तत्तद्ग्रामेष्वधिकृतान्पुरुषानुचितबुद्धिप्रदानेन प्रयोक्तुं निपुणः । समुद्रपर्यन्तत्वेनातिबहलस्य देशस्योन्नतिः समस्तवस्तुसंपत्तिः । सा च परराष्ट्रनिवासिभिः सकलप्रणिभिः श्लाघ्यते । ऽइदं कर्तव्यम्, इदं नऽ इत्येवं कार्याकार्यविषया स्फूर्तिस्तस्यामधिकारोऽस्य राज्ञो नित्यः सर्वत्राप्रतिहतबुद्धित्वात् । गतो निवारितः सतां तपस्विनामाबाधो विघ्नो येनासौ गतसदाबाधः । देशान्तराधिपतीनां राज्ञामेतदधीनत्वेनापरप्रेष्यत्वादयं स्वतन्त्रः । जगदीश्वरस्य विद्यातीर्थमुनेर्भोगमूर्तित्वेनायमीश्वरः । यस्य सभायां गोष्ठीरूपः प्रसङ्गो वेदार्थविषयत्वेन श्रुतिमान् । यदीयं चरितमपि निरन्तरं वेदोक्तरहस्यार्थन्ध्यानरूपत्वेन श्रुतिमद्भवति सोऽयं श्रुतिमत्प्रसङ्ग्चरितः । एवंविधो बुक्कभूपतिरन्तः परमेश्वरध्याने, बहिः प्रजापालने च नित्यं जागर्ति । यथा नीतिशास्त्रोक्तेषु सामभेदादिष्वयं कुशलस्तथा सर्वज्ञावतारत्वाद्धर्मशास्त्रोक्तेषु प्रमाणादिप्रसङ्गान्तेष्वध्यायार्थेषु कुशलः । ते चाध्यायार्था उपरिष्टात्प्रदर्श्यन्ते ॥ १,१.२ ॥ ____________________________________________________ १,१.३ राज्ञः सर्वज्ञत्वं सोपपत्तिकं प्रकटयति यद्ब्रह्म प्रतिपाद्यते प्रगुणयत्तत्पञ्चमूर्तिप्रथां तत्रायं स्थितिमूर्तिमाकलयति श्री बुक्कणक्ष्मापतिः । विद्यातीर्थमुनिस्तदात्मनि लसन्मूर्तिस्त्वनुग्राहिका तेनास्य स्वगुणैरखण्डितपदं सार्व मुद्द्योतते ॥ १,१.३ ॥ सर्वासूपनिषत्सु प्रतीयमानं यत्परं ब्रह्म तदेव शैवागमेषु सृष्टिस्थितिसंहारनिरोधनानुग्रहलक्षणपञ्चकृत्य सिद्ध्यर्थमीशानतत्पुरुषाघोरवामदेवसद्योजातलक्षणानां पञ्चानां मूर्तीनां प्रथां प्रसिद्धिं विस्तारं वा प्रगुणयति प्रकटी करोतीति प्रतिपाद्यते । तत्र तासु मूर्तिष्वयं भूपालः स्थितिमूर्तिं धत्ते । तस्या मूर्तेरात्मनि लसन्विद्यातीर्थमुनिः कृत्स्नस्य जगतोऽनुग्राहिका मूर्तिरित्युच्यते । यस्मादयं भूपो वेदान्तोक्तं परं ब्रह्म, यस्माच्चाऽगमोक्ता महेश्वरस्य स्थितिमूर्तिः, यस्माच्च श्रीविद्यातीर्थमुनिस्तदात्मनि संनिधाय प्रकाशते, तस्मात्सर्वज्ञत्वमस्य राज्ञ उत्कर्षेणाऽविद्व दङ्गनागोपालमविवादेन प्रतिभासते ॥ १,१.३ ॥ ____________________________________________________ १,१.४ उक्तगुणोपेतस्य राज्ञो मन्त्रिणं नानापुराणप्रसिद्धदृष्टान्तैर्हितकारितया प्रशंसति इन्द्रस्याङ्गिरसो नलस्य सुमतिः शैव्यस्य मेधातिथिर्धौम्यो धर्मसुतस्य वैन्यनृपतेः स्वौजा निमेर्गौतमिः । प्रत्यग्दृष्टिररुन्धतीसहचरो रामस्य पुण्यात्मनो यद्वत्तस्य विभोरभूत्कुलगुरुर्मन्त्री तथा माधवः ॥ १,१.४ ॥ ____________________________________________________ १,१.५ चिकीर्षितग्रन्थे श्रद्धातिशयमुत्पादयितुं कर्तृगौरवं प्रकटयति श्रुतिस्मृतिसदाचारपालको माधवो बुधः । स्मार्तं व्याख्याय सर्वार्थं द्विजार्थं श्रौत उद्यतः ॥ १,१.५ ॥ सर्ववर्णाश्रमानुग्रहाय पुराणसारपाराशरस्मृतिव्याख्यादिना स्मार्तो धर्मः पूर्वेव्याख्यातः । इदानीं द्विजानां विशेषानु ग्रहाय श्रौतधर्मव्याख्यानाय प्रवृत्तः ॥ १,१.५ ॥ ____________________________________________________ १,१.६ ग्रन्थमारिप्सुर्गुरुमूर्त्युपाधिकं सकलवेदशास्त्रप्रवर्तकत्वेनात्रोचितेष्टदेवतारूपं परमेश्वरमादौ नमस्कृत्य श्रोतृप्रवृत्तिसिद्ध्यर्थं विषयप्रयोजने दर्शयंस्तं ग्रन्थं प्रतिजानीते प्रणम्य परमात्मानं श्रीविद्यातीर्थरूपिणम् । जैमिनीयन्यायमाला श्लोकैः संगृह्यते स्फुटम् ॥ १,१.६ ॥ जैमिनीप्रोक्तानि धर्मनिर्णायकान्यधिकरणानि न्यायाः । तेऽस्य ग्रन्थस्य विषयः । पठितुं सुशकैः कतिपयैरेव श्लोकैस्तेषां स्फुटीभावः प्रयोजनम् । न्यायमाला संगृह्यत इति ग्रन्थनामनिर्देशपूर्विका प्रतिज्ञा ॥ १,१.६ ॥ ____________________________________________________ १,१.७८ करिष्यमाणस्य ग्रन्थस्य प्रकारं दर्शयति एको विषयसंदेहपूर्वपक्षावभासकः । श्लोकोऽपरस्तु सिद्धान्तवादी प्रायेण कथ्यते ॥ १,१.७ ॥ चत्वारोऽवयवा एकश्लोकेनोक्ताः क्वचित्क्वचित् । यत्र क्वापि बहुश्लोकैरुच्यन्तेऽतो न विस्तरः ॥ १,१.८ ॥ एकैकस्याधिकरणस्य विषयः, संदेहः, संगतिः, पूर्वपक्षः, सिद्धान्तश्चेति पश्चावयवाः । तत्र संगतिरनन्तरमेव व्युत्पादयिष्यमाणेन प्रकारेण प्रत्यधिकरणं स्वयमेवोहितुं शक्यते । अवशिष्टानां चतुर्णामवयवानां संग्राहकाः क्वचिद्भहवः श्लोकाः, क्वचिदेक इत्यावापोद्वापाभ्यामन्ततः प्रत्यधिकरणं श्लोकद्वित्वे संख्या पर्यवस्यति । अतो बहुत्वाद्बिभ्यता ग्रन्थगौरवशङ्का न कर्तव्या ॥ १,१.७ ॥ ____________________________________________________ १,१.९ तमेव ग्रन्थागौवरभावं स्फुटीकुर्वन्रूपकव्याजेन सुबोधत्वं दर्शयति सर्वथापि सहस्रे द्वे नातिक्रामति संग्रहः । मीमांसासागरस्तेन क्रीडापुष्करिणी भवेत् ॥ १,१.९ ॥ श्लोकेन श्लोकाभ्यां श्लोकैर्वा यथासंभवं न्यायः संगृह्यताम् । सर्वथापिसहस्रन्यायसंग्रहरूपो ग्रन्थः श्लोकसहस्रद्वयपूर्तेरर्वागेव समांप्स्यते, न तु सहस्रद्वयमत्तिक्रामति । भाष्यटीकादीनां बहुत्वाद्दुरवगाहत्वाच्च मीमांसा सागरसभा पूर्वमासीत् । क्रियमाणेनानेन ग्रन्थेन दोषद्वयरहितेन राजपुत्राणां बालानां क्रीडार्थं निर्मितया नाभिदघ्न्या पुष्करिण्या समा भविष्यति । यद्यपि शास्त्रदीपिकादौ क्वचित्क्वचित्संग्रहश्लोकोऽस्ति, तथापि न सर्वत्र विद्यते । यत्रास्ति तत्रापि विषयसंशययोरेसंग्रहान्न श्लोकपाठमात्रेणाधिकरणमुपन्यसितुं शक्यते । अतो न क्वापि गतार्थत्वं शङ्कनीयम् ॥ १,१.९ ॥ ____________________________________________________ १,१.१० संगतिं व्युत्पादयति शास्त्रेऽध्याये तथा पादे न्यायसंगतयस्त्रिधा । शास्त्रादिविषये ज्ञाते तत्तत्संगतिरूह्यताम् ॥ १,१.१० ॥ शास्त्रसंगितः, अध्यायसंगतिः, पादसंगतिश्चेति त्रिधा संगतिः । सा च शास्त्रादीनां त्रयाणामसाधरणे विषये ज्ञाते सति स्वयमेप्वोहितुं शक्या ॥ १,१.१० ॥ ____________________________________________________ १,१.१११२ शास्त्रस्याध्यायानां चासाधारणं विषयं दर्शयति धर्मो द्वादशलक्षण्या व्युत्पाद्यस्तत्र लक्षणैः । प्रमाणभेदशेषत्वप्रयुक्तिक्रमसंज्ञकाः ॥ १,१.११ ॥ अधिकारोऽतिदेशश्च सामान्येन विशेषतः । ऊहो बाधश्च तन्त्रं च प्रसङ्गश्चोदिताः क्रमात् ॥ १,१.१२ ॥ लक्षणान्यध्यायाः । द्वादशानां लक्षणानां समाहारो द्वादशलक्षणी । तादृशस्य द्वादशलक्षणोपेतस्य शास्त्रस्य धर्मो विषयः । प्रमाणादयः प्रसङ्गान्ता द्वादश पदार्थाः क्रमाद्द्वादशानामध्यायानां विषयाः । प्रथमेऽध्याये विध्यर्थवादादिरूपं प्रमाणं निरूपितम् । द्वितीयेयागदानादि कर्मभेदः । तृतीये प्रयाजादीनां दर्शपूर्णमासाद्यर्थत्वेन तच्छेषत्वम् । चतुर्थे ऽगोदोहनस्य पुरुषार्थत्वप्रयुक्त्यानुष्ठानम्, न तु क्रत्वर्थत्वप्रयुक्त्याऽ इत्येवमादयः । पञ्चमे क्रमनियतिविधेयत्वादयः । षष्ठे ऽकर्तुरधिकारो नान्धादेःऽ इत्यादयः । सप्तमे "समानषितरच्छयेनेन"इत्यादिप्रत्यक्षवचनेन, अग्निहोत्रादिनाम्नानुमितवचनेन च सांमान्यतोऽतिदेशः । अष्टमे "सौर्ये चरुं निर्वपेत्"इत्यत्र निर्वापस्तद्धितेन देवतानिर्देश एकदेवतात्वमौषधद्रव्यकत्वमिति लिङ्गेनाऽग्नेयपुरोडाशेतिकर्तव्यतैव, नान्यस्येत्येवमादिर्विशेषतोऽतिदेशः । नवमे प्रकृतौ"अग्नये जुष्टं निर्वपामि"इति पठिते मन्त्रे विकृतौ सौर्यचरावग्निपदपरित्यागेन सूर्यपदप्रक्षेपेणऽसूर्याय जुष्टं निर्वपामिऽ इत्येवमाद्यूहः । दशमे कृष्णलेषु चोदकप्राप्तस्यावघातस्य वितुषीकरणासंभवेन लोप इत्येवमादिर्बाधः । एकादशे बहूनामग्नेयादीनां प्रधानानां सकृदनुष्ठितेन प्रयाजाद्यङ्गेनोपकार इति तन्त्रम् । द्वादशे प्रधानस्य पशोरुपकारायानुष्ठितेन प्रयाजाद्यङ्गेन पश्वङ्गपुरोडाषेऽप्युपकार इत्यादिप्रसङ्गः ॥ १,१.१११२ ॥ ____________________________________________________ १,१.१३ पादानामसाधारणं विषयं दर्शयति विध्यर्थवादस्मृतयो नाम चेति चतुर्विधम् । प्रथमाध्यायगैः पादैश्चतुर्भिर्मानमीरितम् ॥ १,१.१३ ॥ प्रथमे पादे विधिरूपं मानमीरितम् । द्वितीये अर्थवादरूपम् । अर्थवादो मन्त्रस्याप्युपलक्षकः । तृतीये स्मृतिरूपम् । स्मृतिराचारमप्युपलक्षयति । चतुर्थे उभ्दिञ्चित्रादिनामरूपम् ॥ १,१.१३ ॥ ____________________________________________________ १,१.१४ उपोद्धातः कर्मभेदमानं तस्यापवादगीः । प्रयोगभेद इत्येते द्वितीयाध्यायपादगाः ॥ १,१.१४ ॥ द्वितीयाध्यायस्य प्रथमे पादे आख्यातमेवापूर्वबोधकम्, अपूर्वसभ्दावश्चेत्यादिकः कर्मभेदचिन्तोपयुक्त उपोद्घातो वर्णितः । द्वितीये धातुभेदपुनरुक्त्यादिभिः कर्मभेदः । तृतीये रथन्तरादीनां कर्मभेदप्रामाण्यापवादः । चतुर्थे नित्यकाम्ययोः प्रयोगयोर्भेदः ॥ १,१.१४ ॥ ____________________________________________________ १,१.१५ श्रुतिर्लिङ्गं च वाक्यादिविरोधप्रतिपत्तयः । अनारभ्योक्तिबह्वर्थस्वाम्यर्था अष्टपादगाः ॥ १,१.१५ ॥ तृतीयाध्यायस्य प्रथमे पादे शेषत्वबोधकानां श्रुतिलिङ्गादीनां मध्ये श्रुतिर्विचारिता । द्वितीये लिङ्गम् । तृतीये वाक्यप्रकरणादि । चतुर्थे निवीतोपवीतादिष्वर्थवादत्वविधित्वादिनिर्णयहेतुः श्रुत्यादेः परस्परविरोधसदसभ्दावः । पञ्चमे प्रतिपत्तिकर्माणि । षष्ठे अनारभ्याधीतानि । सप्तमे बहुप्रधानोपकारकप्रयाजादीनि । अष्टमे याजमानानि ॥ १,१.१५ ॥ ____________________________________________________ १,१.१६ प्रधानस्य प्रयोक्तृत्वमप्रधानप्रयोक्तृता । फलचिन्ता जघन्याङ्गचिन्तेत्येते चतुर्थगाः ॥ १,१.१६ ॥ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमे पादे प्रधानभूताऽमिक्षा दध्यानयनस्य प्रयोजिकेस्यादि प्रधानप्रयोक्तृत्वं विचारितम् । द्वितीये तु अप्रधानं वत्सापाकरणं शाखाछेदे प्रयोदकमित्याद्यप्रधानप्रयोक्तृत्वम् । तृतीये जुहूपर्णमयीत्वादेरपापश्लोकश्रवणादिफलभावाभावचिन्ता । चतुर्थे राजसूयगतजघन्याङ्गाक्षद्यूतादिचिन्ता ॥ १,१.१६ ॥ ____________________________________________________ १,१.१७ श्रुत्यादिभिः क्रमस्तस्य विशेषो वृद्ध्यवर्धने । श्रुत्यादेर्बलिता चेति पञ्चमाध्यायपादगाः ॥ १,१.१७ ॥ पञ्चमाध्यायस्य प्रथमे पादे श्रुत्यर्थपाठादिभिः क्रमो निरूपितः । द्वितीये वाजपेयगतेषु सप्तदशसु पशुष्वेकैकधर्मसमापनमित्यादिक्रमविशेषः । तृतीये पञ्चप्रयाजादीनामावर्तनेनैकादश्यमित्यादिवृद्धिः, अदाभ्यग्रहचित्रिण्योरनावृत्तिरित्यादिवृद्ध्यभावः । चतुर्थे क्रमनियामकानां श्रुत्यर्थपाठादीनां प्रबलदुर्बलभावः ॥ १,१.१७ ॥ ____________________________________________________ १,१.१८ अधिकारी तस्य धर्माः प्रतिनिध्यर्थलोपने । दीक्षा सत्रं देयुह्नी षष्ठे पादेष्वमी स्थिताः ॥ १,१.१८ ॥ षष्ठाध्यायस्य प्रथमे पादे कर्माधिकारः कर्तुरस्ति, अन्धादेर्नास्ति, स्त्रिया अस्ति, स च पत्या सह, इत्येवमादिनाधिकारी निरूपितः । द्वितीये तत्राधिकारिणां प्रत्येकं कृत्स्न्नं फलम्, दर्शपूर्णमासयोः कर्त्रैक्यनियमः, काम्यं कर्म समापनीयम्, इत्येवमादयोऽधिकारिधर्मा उक्ताः । तृतीये द्रव्यस्य प्रतिनिधिरस्ति, देवादीनामग्न्यादीनामधिकारिणश्च स नास्ति, इत्यादिनिरूपणम् । चतुर्थे पदार्थलोपनं विचारितम्,ऽअवत्तनाशे तत्याज्येन यजेत्, इडाज्यस्य नाशे सति शेषान्नं ग्राह्यम्ऽ इत्यादिकम् । पञ्चमे कालापराधेन चन्द्रोदये सत्यभ्युदयेष्टिः प्रायश्चित्तम् , ज्योतिष्टोमस्यैकादयो दीक्षाः, द्वादशाहस्य द्वादश दीक्षाः, इत्यादि निरूपितम् । षष्ठे तत्राधिकारिणस्तुल्यकल्पा एव, सत्रं विप्रस्यैव, इत्येवमादिकं चिन्तितम् । सप्तमे पित्रादिकं न देयम्, महाभूमिर्न देया, इत्येवमादिर्देयविचारः । अष्टमे लौकिकाग्ना वुपनयनहोमः, स्थपतीष्टिस्तथैव, इत्येवमाद्यग्निविचारः कृतः ॥ १,१.१८ ॥ ____________________________________________________ १,१.१९ प्रत्यक्षोक्त्यातिदेशोऽस्य शेषः सामनिरूपणम् । नामलिङ्गातिदेशौ द्वौ सप्तमाध्यायपादगाः ॥ १,१.१९ ॥ सप्तमाध्यायस्य प्रथमे पादे ऽसमानमितरच्छ्येनेनऽ इत्यादिप्रत्यक्षवचनातिदेशः । द्वितीये रथन्तरशब्देन गानमात्राभिधायिना गानस्यैवातिदेश्यत्वमित्येतादृशः पूर्वोक्तातिदेशस्य शेषो विचारितः । तृतीये अग्निहोत्रनाम्नातिदेशः । चतुर्थे निर्वापौषधद्रव्यादिलिङ्गातिदेशः ॥ १,१.१९ ॥ ____________________________________________________ १,१.२० स्पष्टलिङ्गादथास्पष्टात्प्रबलादपवादतः । अतिदेशविशेषाः स्युरष्टमाध्यायपादगाः ॥ १,१.२० ॥ अष्टमाध्यायस्य प्रथमे पादे स्पष्टेन लिङ्गेनातिदेशविशेषः । तद्यथा सौर्यचरार्वतिदेशकानि निर्वापः, तद्धितेन देवतानिर्देशः, एकदेवतत्वम्, औषधद्रव्यकत्वम्, इत्यादीनि स्पष्टान्यग्नियलिङ्गानि । द्वितीये तुअस्पष्टैर्लिङ्गरतिदेशः । तद्यथा वाजिने हविः सामान्येन लिङ्गेन पयोविध्यन्तोऽतिदिश्यते । तत्र लिङ्गमस्पष्टम् । शीघ्रं तद्बुद्ध्यनुत्पादनात् । तृतीये प्रबलेन लिङ्गेनातिदेशः । तद्यथा आभिचारिकष्टावाग्नावैष्णवसारस्वतबार्हस्पत्येषु हविःषु त्रित्वेन लिङ्गेन यथाक्रममाग्नेयादिविध्यन्ते प्राप्ते द्विदैवत्यत्वेन लिङ्गेन प्रथम आग्नावैष्णवे तृतीयसायाग्नीषोमीयस्य विध्यन्तोऽतिदिष्टः । प्रबलं च द्विदैवत्यत्वम् । शब्दोच्चारणमात्रेण सहसा प्रतिभासात् । क्रमस्तु विलम्बितप्रतीत्या दुर्बलः । चतुर्थे दर्विहोमेष्वतिदेशोऽपोद्यते ॥ १,१.२० ॥ ____________________________________________________ १,१.२१ ऊहारम्भोऽथ सामोहो मन्त्रोहस्तत्प्रसङ्गतः । नवमाध्यायपादेषु चतुर्ष्वेते प्रकीर्तिताः ॥ १,१.२१ ॥ नवमाध्यायस्य प्रथमे पादे उपोद्घातपूर्वकमूहविचारप्रारम्भः । तत्र प्रयाजादयो धर्मा अपूर्वप्रयुक्ताः । अवधातमन्त्रादिष्वविवक्षितं व्रीह्यग्न्यादिस्वरूपं साधनविशेषत्वमात्रं विवक्षितमित्यादिरूपोद्धातः । सवित्रश्विपूषशब्दानां विकृतिषु नास्त्यूहः । अग्निशब्दस्यास्त्यूह इत्यादिक ऊहविचारारम्भः । द्वितीये सपरिकरः सामोहः । तृतीये मन्त्रोहः । चतुर्थे मन्त्रोहप्रसङ्गापतितो विचारः ॥ १,१.२१ ॥ ____________________________________________________ १,१.२२ द्वारलोपोऽस्य विस्तारः कार्यैकत्वं समुच्चयः । ग्रहसामप्रकीर्णानि नञर्थश्चाष्टपादगाः ॥ १,१.२२ ॥ दशमाध्यायस्य प्रथमे पादे बाधहेतुर्द्वारलोपो निरूपितः । तद्यथा ऽस्वयङ्कृता वेदिर्भवतिऽइत्यत्र वेदिनिष्पादनरूपस्य द्वारस्य लोपेन निष्पादकानामुद्धननादीनां बाधः । कृष्णलेषु वितुषीकरणरूपस्य द्वारस्य लोपेनावघातस्य बाधः । द्वितीये संक्षेपेणोक्तस्य द्वारलोपस्य बहुभिरुदाहरणैर्विस्तारः । तृतीये बाधकारणं कार्यैकत्वम् । तद्यथा प्रकृतौ गवाश्वादिदक्षिणाया ऋत्विक्परिक्रयः कार्यम् । तथा विकृतिरूपे भूनाम्न्येकाहे धेनुरूपाया दक्षिणायास्तदेव कार्यम् । ततो धेन्वागवाश्वादिदक्षिणा विकृतौ चोदकप्रप्ता बाध्यते । चतुर्थे नक्षत्रेष्टिविहिता उपहोमाश्चोदकप्राप्तैर्नारिष्ठहोमैः सह समुच्चीयन्ते, इत्यादिः समुच्चयः । पञ्चमे षोडशिग्रहः प्रकृतिगामी । स चाऽग्रयणपात्रादेव ग्रहीतव्यः, इत्यादिर्बाधप्रसङ्गागतो ग्रहादिविचारः । षष्ठे ऽसाम तृचे गेयम्ऽ इत्यादिर्बाधप्रसङ्गागतः सामविचारः । सप्तमे पश्वङ्गेषु प्रत्यङ्गं हविर्भेदः, न कृत्स्नः पशुर्हविर्भेदः । गृहमेधीयमपूर्वे कर्मेत्यादिर्बाधप्रसङ्गागतः प्रकीर्णविचारः । अष्टमे ऽनानुयाजेषुऽ इति पर्युदासः ,ऽ न सोमे इत्यर्थवादः,ऽनातिरात्रेऽ इति प्रतिषेधःऽ इत्यादिर्बाधोपयुक्तो नञर्थविचारः ॥ १,१.२२ ॥ ____________________________________________________ १,१.२३ उपोद्घातस्तथा तन्त्रावापौ तन्त्रस्य विस्तृतिः । आवापविस्तृतिश्चैकादशाध्यायस्य पादगाः ॥ १,१.२३ ॥ एकादशाध्यायस्य प्रथमे पादे तन्त्रस्योपोद्घातो वर्णितः । द्वितीये तन्त्रावापौ संक्षेपेणोक्तौ । तृतीये तन्त्रमुदाहरणबाहुल्येन प्रपञ्चितम् । चतुर्थे तथैवाऽवापः प्रपञ्चितः ॥ १,१.२३ ॥ ____________________________________________________ १,१.२४ प्रसङ्गस्तन्त्रिनिर्णीतिः समुच्चयविकल्पने । द्वादशाध्यायपादार्था इति पादार्थसंग्रहः ॥ १,१.२४ ॥ द्वादशाध्यायस्य प्रथमे पादे पशुधर्माणां पशुपुरोडाशे प्रसङ्गः, सौमिकवेदेरुत्तरकालीमकर्मसु प्रसङ्गः, इत्यादिविचारः । द्वितीये सवनीयपशोस्तन्त्रित्वम् , न तु सवनीयपुरोडाशानाम् । विकृतिस्तन्त्रिणी, न प्रकृतिः, अन्वारम्भणीया विकयतिष्वपि स्यात्, न तु प्रकृतावेवेत्यादिविचारः । तृतीये त्वग्वाससोः समुच्चयः । आदारगतानामृजुत्वसमततत्वादीनां समुच्चय इत्यादिकं प्राधान्येन, यवव्रीह्योर्विकल्प इत्यादिकं समुच्चयापवादत्वेन, इत्युभयं चिन्तितम् । चतुर्थे च ऐन्द्राबार्हस्पत्ययाज्यानुवाक्यायगलयोर्विकल्प इत्यादिकं प्राधान्येन, प्राज्यानुवाक्ययोः समुच्चय इत्यादिकं विकल्पापदादत्वेनेत्युभयं चिन्तितम् । चतुर्थे च ऐन्द्राबार्हस्पत्ययाज्यानुवाक्यायुगलयोर्विकल्प इत्यादिकं प्राधान्येन, प्राज्यानुवाक्ययोः समुच्चय इत्यादिकं विकल्पापदादत्वेनेत्युभयं चिन्तितम् । तदेवं द्वादशाध्यायगतेषु षष्टिसंख्याकेषु पादेषु प्रतिपाह्या अर्था संगृहीताः ॥ १,१.२४ ॥ ____________________________________________________ १,१.२५ ननु यथोक्तेभ्यः पादार्थेभ्योऽप्यर्था बहवस्तत्तत्पादेषु विचार्यन्ते, तेषां कथं तत्तत्पादान्तर्भाव इत्याशङ्क्याऽह उपोद्घातापवादाभ्यां प्रसङ्गानुप्रसङ्गतः । तत्तत्पादगतत्वेन विचारान्तरमुन्नयेत् ॥ १,१.२५ ॥ यथोक्तपादप्रतिपाद्यदन्येष्वर्थेषु यथोचितं कश्चिदुपोद्धातः, कश्चिदपवादः , कश्चित्प्रसङ्गपतितः, कश्चिदनुप्रसङ्गपतितः, इत्येवं पादान्तर्भाव उन्नेयः ॥ १,१.२५ ॥ ____________________________________________________ १,१.२६ ननु सन्त्वेवमध्यायानां पादानां च व्यवस्थिता अर्थाः । तदीयस्तु क्रमः कथमनगन्तव्य इत्यत आह शास्त्रे पूर्वोत्तरीभावोऽध्यायानामभिधास्यते । पादानां तु तमत्रैव लेशाद्व्यत्पादयामहे ॥ १,१.२६ ॥ एकस्मिन्नध्याये समाप्ति रस्ति , अध्यायान्तरारम्भे, तयोरध्याययोः पूर्वोपरी भावो वक्ष्यते ॥ १,१.२६ ॥ ____________________________________________________ १,१.२७ प्रथमाध्या गतामां पादानां पूर्वोत्तरीभाव उधृते सति तद्व्युत्पत्या पादान्तरेष्वपि तस्योत्पेक्षितु शक्यतया तमुदाहरति विधिः माक्षामितिर्धर्मे तस्य शेषोर्ऽथवादगीः । वेदमूला स्मृतिर्नाम वाक्यांशोऽमीप्वतः क्रमः ॥ १,१.२७ ॥ जिज्ञास्य वम प्रतिज्ञात धर्मे विविवाक्यं साक्षात्प्रमाणमिति तद्विचारः प्रथमे पादे युक्तः । अर्थवादवाक्य विविद्वारा प्रामण्यद्विध्यनन्तरभावित्वं स्मृति वाक्यस्य सार्थवादविधिरूपवेदमूलतया प्रामाण्यादर्थवादोत्तरभावित्वम् । नामधेयस्य वाक्यैकदेशत्वेन पूर्वोक्तत्रिविधवाक्यविचारोत्तरकालीनत्वम् । अनेन न्यायेनोत्तराध्यायगतपादानां परस्परं क्रम उन्नेयः ॥ १,१.२७ ॥ ____________________________________________________ १,१.२७* इत्थं शास्त्रस्याध्यायानां पादानां च क्रमविशेषविशिष्टानामसाधारणप्रतिपाद्यमर्थे निरूप्य तन्निर्णयफलं दर्शयति ऊहित्वा संगतीस्तिस्त्रस्तथावान्तरसंगतिम् । ऊहेताऽक्षेपदृष्टान्तप्रत्युदाहरणादिकम् ॥ १,१.२७* ॥ शास्त्रादिप्रतिपाद्यार्थसंबन्धितयाधिकरणे योजिते सति तस्याधिकरणस्य शास्त्रसंगतिः, अध्यायसंगतिः, पादसंगतिश्चेति तिस्त्र ऊहिता भवन्ति । तद्यथा प्रथमाध्यायस्य प्रथमपादस्य द्वितीयधिकरणे धर्मस्य लक्षणप्रमाणराहित्यं पूर्वपक्षीकृत्य तत्सद्भावः प्रतिपादितः । तस्याधिकरणस्य धर्मसंबन्धितया धर्मविचारशास्त्रे संगितः । प्रमाणविचाररूपत्वात्प्रथमाध्याये संगतिः । विधिवाक्यस्य प्रमाणत्वेनोपन्यासात्प्रथमपादे संगतिः । यथैतत्संगतित्रयमूहितम्, तथा पूर्वोत्तराधिकरणयोः परस्परमवान्तरसंगतिरूहनीया । सा चानेकरूपा आक्षेपसंगतिः, दृष्टान्तसंगतिः, प्रत्युदाहरणसंगतिः, प्रासङ्गिकसंगितः, उपोद्घातसंगतिः, अपवादसंगति श्चेत्येवमादिरूपा ॥ १,१.२७* ॥ ____________________________________________________ १,१.२८ तासामाक्षेपादिसंगतीनामूहं व्युत्पादयति पूर्वन्यायस्य सिद्धान्तयुक्तिं वीक्ष्य परे नये । पूर्वपक्षोक्तयुक्तिं च तत्राऽक्षेपादि योजयेत् ॥ १,१.२८ ॥ तदेतत्सर्वे योजयित्वा प्रदर्श्यते प्रथमेऽध्याये प्रथमपादस्य प्रथमाधिकरणगतोऽधर्मविचारशास्त्र वैधम्ऽ इति सिद्धान्तः । ऽ अर्थज्ञानपेतावध्ययने नियमविधेः संभवात्ऽ इति तद्युक्तिः । द्वितीयाधिकरणे ऽधर्मे लक्षणं प्रमाणं च नास्तिऽ इति पूर्वपक्षः । ऽलौकिकाकारहीनत्वात्, प्रत्यक्षाद्यप्रवृत्तेश्चऽ इति तद्युक्तिः । तया युक्त्या धर्मस्य लक्षणप्रमाणरहितत्वे सति नरविषाणसमो धर्म इति तद्विचारशास्त्रस्य विधेयत्वममुपपन्नमित्याक्षेपसंगतिः । यथा प्रथमाधिकरणे नियमविधिसंभवेन हेतुना विचारशास्त्रस्य विधेयत्वमुक्तम्, तथा द्वितीयाधिकरणे लौकिकाकारहीनत्वप्रत्यक्षाद्यप्रवृत्तिरूपेण हतुना धर्मे लक्षणप्रमाणे न स्त इति दृष्टान्तसंगतिः । यथा प्रथमाधिकरणसिद्धान्ते पूर्वोक्तयुक्तिरवलोक्यते, तथा द्वितीयाधिकरणे काञ्चिदपि युक्तिं न पश्याम इति प्रत्युदाहरणसंगतिः । एते दृष्टान्तप्रत्युदाहरणसंगती मन्दबुद्धिभिरपि सर्वत्रोत्प्रेक्षितुं शक्येते । पञ्चमाधिकरणे विधिवाक्यस्य निरपेक्षत्वात्प्रामाण्यं वर्णितम् । तस्य च वाक्यस्य शब्दर्थयोर्मध्ये शब्दकोटिनिविष्टत्वाद्वाक्य प्रसङ्गेन शब्दनित्यत्वं षष्ठाधिकरणे वर्ण्यत इति प्रासङ्गिकसंगतिः । सप्तमाध्यायस्य चतुर्थे पादे द्वितीयाधिकरणेन सौर्यादिविकृतिषु वैदिकमङ्गजातमुपदेष्टुं तदुपयोगित्वेन प्रथमाधिकरणे धर्मसापक्षत्वं साधितम् । तत्र प्रथमाधिकरणमुपोद्घातः । सेयमुत्तराधिकरणेन सह पूर्वाधिकरणस्योपोद्घातसंगतिः । प्रथमाध्यायस्य तृतीयपादस्य प्रथमाधिकरणे अष्टकादिस्मृतेः प्रामाण्यमुक्तम् । द्वितीयाधिकरणे सर्ववेष्टनस्मृतेः पूर्ववत्प्राप्तप्रामाण्यमपोद्यते । सेयमपवादसंगतिः । अनया दिशी सर्वत्र संगतिरूहनीया ॥ १,१.२८ ॥ (प्रथमे धर्मशास्त्रारम्भप्रतिज्ञाधिकरणे सूत्रम् ) अथातो धर्मजिज्ञासा । १,१.१ । ____________________________________________________ १,१.२९३१ इत्थं संगतीर्व्युत्पाद्याथ प्रत्यधिकरणं विषयसंशयपूर्वपक्षसिद्धान्तांश्चतुरोऽवयवान्तञ्जिघृक्षुः प्रथमाध्यायस्य प्रथमे पादे प्रथमाधिकरणं भट्टमतेनाऽरचयति स्वाध्यायोऽध्येय इत्यस्य विधानस्य प्रयुक्तितः । विचारशास्त्रं नाऽरभ्यमारभ्यं वेति संशयः ॥ १,१.२९ ॥ अर्थधीहेतुताधीतेलोकसिद्धावघातवत् । नियामकं न चैवातो वैधारम्भो न संभवी ॥ १,१.३० ॥ दर्शापूर्ववदस्त्यत्र क्रत्वपूर्वे नियामकम् । अर्थनिर्णायकं शास्त्रमत आरभ्यतां विधेः ॥ १,१.३१ ॥ ऽऽचोदनालक्षणोर्ऽथो धर्मः"इत्यारभ्य"अन्वाहार्ये च दर्शनात्"इत्येतदन्तं जैमिनिप्रोक्तं सूत्रजातं धर्मविचारशास्त्रम् । तदेतस्य प्रथमाधिकरणस्य विषयःऽस्वाध्यायोऽध्येतव्यःऽ इत्यध्ययमविधिरक्षरग्रहणमात्रपर्यवसायीति केचिन्मन्यन्ते । अपरे त्वेवमाहुः ऽअर्थज्ञानरूपदृष्टप्रयोजनायेदमध्ययनं विधीयते । अर्थज्ञानं विचारमन्तरेण न संभवति । ततो विधिर्विचारशास्त्रस्य प्रयोजकःऽ इति । तत्रैवं संशयः ऽइदं विचारशास्त्रं विधिप्रयुक्त्या नाऽरम्भणीयम् , उताऽरम्भणीयम्ऽ इति । तत्रऽ अर्थज्ञानायाध्ययनस्य विधिःऽ इति वदन्वादी प्रष्टव्यः किमन्त्यन्तमप्राप्तमध्ययनं विधीयते, किंवा पक्षेऽप्राप्तमवघातवन्नियम्यते, इति । नाऽद्यः ऽ विमतं वेदाध्ययनमर्थज्ञानहेतुः, अध्ययनत्वात्, भारताध्ययमवत्, इत्यनुमानेनैव विधिनिरपेक्षेण प्राप्तत्वात् । तर्ह्यस्तु द्वितीयः पक्षः । अवघातवन्नियमविधित्वसंभवात् । यथा नखैरवधातेन वा तण्डुलीनष्पत्तिसंभवात्पक्षेऽप्राप्तोऽवधातो विधिनावश्यं कर्तव्य इति नियम्यते, तथा लिखितपाठेन गुरुपूर्वकाध्ययनेन वार्ऽथज्ञानसंभवात्पक्षेऽप्राप्तमध्ययनं विधिना नियम्यत इति चेत् । न । वैषम्यात् । अवघातनिष्पनैरेव तण्डुलैखान्तरापूर्वद्वारेण दर्शपूर्णमासौ परमापूर्वे जनयतः, नान्यथा । ततो दर्शपूर्णमासापूर्वमवघातस्य नियमहेतुः । अत्र तु लिखितपाठजन्येनैवार्थज्ञानेन क्रत्वनुष्ठानसिद्धेरध्ययनस्य नियमहेतुर्नास्ति । अतो द्विविधविध्यसंभवादर्थज्ञानहेतुविचारशास्त्रारम्भस्य वैधत्वं नास्ति । तर्हि श्रूयमाणस्य विधेः का गतिरिति चेत्, स्वर्गयाक्षरग्रहणमात्रं विधेयमिति वदामः । अश्रुतोऽपि स्वर्गो विश्वजिन्न्यायेन कल्पनीयः । "स स्वर्गःस्यात्सर्वान्प्रत्यविशेषात्" [पू . मी. सू. ४.३.१५ ] इति सूत्रेण विश्वजित्यश्रूयमाणमप्यधिकारिणं संपादयितुं तद्विशेषणं स्वर्गफलं युक्त्या स्थावितम् । तद्वदध्ययनेऽप्यस्तु । एतदेवाभिप्रेत्योक्तम् "विनापि विधिना दृष्टलाभान्नहि तदर्थता । कल्प्यस्तु विधिसामर्थ्यात्स्वर्गो विश्वजिदादिवत्"॥ इति । एवं च सतिऽवेदमधीत्य स्नायात्ऽ इति शास्त्रमनुगृह्यते । अस्मिञ्शास्त्रेवेदाध्ययनतमावर्तनयोर्नैरन्तर्ये प्रतीयते । त्वत्पक्षे तु अधीतेऽपि वेदे धर्मविचारणाय गुरुकुल एवाधिवासः कर्तव्यः । तथा सति तन्नैपन्तर्ये बाध्यते । तस्माद्विचारशास्त्रस्यं वैधत्वाभावात्पाठमात्रेण धर्मसिद्धेः समावर्तनशास्त्राच्च धर्मविचारशास्त्रं नाऽरम्भणीयमिति पूर्वः पक्षः । अत्रोच्यते यदुक्तम् ऽलोकसिद्धत्वान्नाप्रप्तविधिःऽ इति । ततथैवास्तु । नियमविधित्वं तु न वारयितुं शक्यम् । यथा दर्शपूर्णमासजन्यं परमापूर्वमवाचाता नियमविधित्वं तृ न वारयितुं शक्यम् । यथा दर्शपूर्णमासजन्यं परमापूर्वमववातानियमजन्यस्यावान्तरापूर्वस्य कल्पकं भविष्यति । नियमादृष्टानङ्गीकारे च श्रूयमाणे विधिरनर्थकः स्यात् । न च विश्वजिन्न्यायेन स्वर्गार्थत्वं युक्तम् । दृष्टफलेर्ऽथज्ञाने संभवत्यदृष्टस्य कल्पयितुमशक्यत्वात् । अत एवोक्तम् "लभ्यमाने फले दृष्टे नादृष्टपरिकल्पना । विधेस्तु नियमार्थत्वान्नाऽनर्थक्यं भविष्यति" ॥ इति ॥ नन्वेवमपि श्रुतव्याकरणाद्यङ्गस्याधीतवेदस्य पुरुषस्यार्थज्ञानसंभवाद्विचारशास्त्रस्य वैयर्थ्यमिति चेत् । न । ज्ञानमात्रसंभवेऽपि निर्णयस्य विचाराधीनत्वात् । ऽअक्ताः शर्करा उपदधातिऽ इत्यत्रऽघृतेनैव, न तैलादिनाऽ इत्ययं निर्णयो व्याकरणेन निरुक्तेन निगमेन वा न सिध्यति । विचारशास्त्रं तुऽ तेजो वै घृतम्ऽ इति वाक्यशेषादर्थे निर्णेष्यति । अतो विचारो वैधः । ऽ वेदमधीत्य स्नायात्ऽ इति शास्त्रं त्वध्ययनसमावर्तनयोः पूर्वापरीभावसमानकर्तृकत्वे एवाचष्टे, न त्वानन्तर्यम् । तस्माद्विधिवशादेव विचारशास्त्रमापम्भणीयमिति सिद्धान्तः ॥ १,१.२९३१ ॥ ____________________________________________________ १,१.३२३४ अस्मिन्नेवाधिकरणे गुरुमतमाह अथवाध्यापनात्सिद्धेर्नैवास्त्यध्ययने विधिः । तेन पूर्वोत्तरौ पक्षौ प्रसाध्यावन्यहेतुभिः ॥ १,१.३२ ॥ विधेयाध्यापनं सिध्येद्वालस्यार्थधियं विना । तेन निर्विषयं शास्त्रं निष्फलं चेत्युपेक्ष्यताम् ॥ १,१.३३ ॥ स्वतः प्राप्तार्थबोधस्य विवक्षानपनोपनात् । विषयादि सुसंपादं शास्त्रमारभ्यते ततः ॥ १,१.३४ ॥ ऽअष्टवर्षे ब्राह्मंमुपनयीत, तमध्यापयीतऽ इत्यध्यापनं विहितम् । न चात्र नियोज्याभावः । आचार्यत्वकामिनो नियोज्यत्वात् । ऽ उपनयीतऽ इत्यनेनाऽचार्यकरणे"संमाननोत्सञ्जनाचार्यकरणज्ञानभृतिविगणनव्ययेषु नियः" [पा. सू. १.३.३६ ] इति पाणिनिसूत्रेण विहितेनाऽत्मनेपदेन नियोज्यविशेषणमाचार्यत्वं प्रतीयते । उपनयने यो नियोज्यः । स एवाध्यापनेऽपि । तयोरेकप्रयोजनत्वात् । एवं सत्याचार्यकर्तृकमध्यापनं माणवककर्तृकेणाध्ययनेन विना न सिध्यतीत्यध्यापनविश्विप्रत्युक्त्यैवाध्ययनानुष्ठानतिद्धेर्न विधिरभ्युपगन्तव्यः । श्रूयमाणं विधिवाक्यं नित्यानुवादत्वेनाप्युपपद्यते । ततोऽध्ययन विधिमुपजीव्य पूर्वमुपन्यस्तौ पूर्वोत्तरपक्षावन्यथा वर्णनीयौ । विषयसंशययोस्तु नास्ति विप्रतिपत्तिः । विचारशास्त्रं विषयः । अवैधं वैधं वेति संशयः । तत्र वैधत्ववादी प्रष्टव्यः विधेयमाचार्यकर्तृकमध्यापनं किं माणवकस्यार्थज्ञानमपि प्रयुञ्जीत किंवा पाठमात्रम् । नाऽद्यः । अन्तरेणाप्यर्थज्ञानमध्यापनसिद्धेः । पाठमात्रे तु विचारस्य विषयो न भवति । आपाततः प्रतीतः संदिग्धोर्ऽथो विषयः । तथा सति यत्रार्थप्रतीतिरेव नास्ति तत्र संदेहस्य का कथा । निर्णयो विचारस्य फलम । सोऽपि विषयवद्दूरापेतः । अतो विषयप्रयोजनाभावाद्विचारशास्त्रं नाऽरम्भणीयमिति पूर्वः पक्षः । अत्रोच्यते मा नामाध्यापनेनार्थावबोधः प्रयुज्यताम् । तथापि साङ्गवेदाध्यायिनो निगमनिरुक्तव्याकरणैर्व्युत्पन्नस्य पौरुषेयग्रन्थेष्विव वेदेऽप्यर्थावबोधः स्वत एव प्राप्नोति । ननु यथाऽविषं भुङ्क्ष्वऽइत्यत्र प्रतीयमामनोऽप्यर्थो न विवक्षितः, तथा वेदार्थस्याविषयाद्यभावस्तदवस्थ इति चेत । न । विवक्षाया अमनोदितुमषक्यत्वात् । विषभोजनवाकायस्याऽप्तप्रणीतत्वेन बाधो मा भ्रूदिति मुख्यार्थस्तत्र परित्यक्तः । वेदे तु कुतो न विवक्षितार्थत्वम् । विवक्षिते च वेदार्थे यत्र यत्र पुरुषस्य संदेहः स सर्वोऽपि विचारशास्त्रस्य विषयः । तन्निर्णयः प्रयोजनम् । ततोऽध्यापनविधिप्रयुक्तेनाध्ययनेन बुध्यमानस्यार्थस्य विचार्थत्वाद्विचारशास्त्रस्य वैधत्वं सिद्धम् ॥ १,१.३२३४ ॥ (द्वितीये धर्मलक्षणाधिकरणे सूत्रम् ) चोदनालक्षणोऽर्थो धर्मः । १,१.२ । ____________________________________________________ १,१.३५३७ द्वितीयाधिकरणं भट्टमतेनारचयति विचारविषयो धर्मो लक्षणेन विवर्जितः । मानेनं वाथवोपेतस्वाभ्यामिति विचिन्त्यते ॥ १,१.३५ ॥ लौकिकाकारहीनस्य तस्य किं नाम लक्षणम् । मानशङ्का तु दूरेऽत्र प्रत्यक्षाद्यप्रवर्तनात् ॥ १,१.३६ ॥ चोदमागस्य आकारो ह्यर्थत्वे सति लक्षणम् । अत एव प्रमाणं च चोदनैवात्र नो कुतः ॥ १,१.३७ ॥ लक्षणप्रमाणाभ्यां हि वस्तुसिद्धिः । अत एवाऽहुः "मानाधीना मेयसिद्धिर्मानसिद्धिश्च लक्षणात्"इति । सजातीयविजातीयव्यावर्तको लक्ष्यगतः कश्चिल्लोकप्रसिद्ध आकारो लक्षणम् । तेन च लक्षणेन लक्ष्ये वस्तुनि संभावनाबुद्धौ जातायां प्रमातुमुद्युक्तः प्रमाणेन तदवगच्छति । तद्यथा ऽ सास्नादिमती गौःऽ इत्युपश्रुत्य चतुष्पात्सु जीवेषु तल्लक्षणलक्षितपदार्थमन्विष्यऽइत्थ गौःऽ इति चक्षुषावगच्छति । एवं च सत्यलौकिकत्वाद्धर्मस्य नास्ति लक्षणम् । तत्र कुतः प्रमातुमुद्योगः । कथञ्चित्तदुपयोगेऽपि न तत्र प्रमाणसभ्दावः शाङ्कितुमपि शक्यः । न तावदत्र प्रत्यक्ष क्रमते । धर्मस्य रूपादिरहितत्वात् । अत एव व्याप्तिग्रहणाभावार्न्नानुमानम् । प्रत्यक्षाद्यनुमानमूलश्च शब्दस्य संगतिग्रहः । ततो व्युत्पत्त्यभावान्नाऽगमोऽपि तत्र प्रवर्तते । तस्माद्धर्मो लक्षणप्रमाणरहित इति प्राप्ते ब्रूमः मा भूच्चक्षुरादिगम्यो लौकिक आकारः । तथापि चोदनागम्यः स्वर्गफलसाधनत्वादिलक्षण आकारोऽस्ति । ऽ तेन अर्थत्वे सति चोदनागम्यो धर्मःऽ इति लक्षणं भवति । ऽअर्थो धर्मःऽ इत्युक्ते ब्रह्मणि चैत्यवन्दनादौ घटादौ चातिव्याप्तिः । तद्व्यवच्छेदायऽचोदनागम्यःऽ इत्युक्तम् । तावत्येवोक्ते विधिगम्येऽनर्थफलत्वेनानर्थरूपे श्येनाद्यभिचारकर्मण्यतिव्याप्तिः । तद्व्यवच्छेदायऽअर्थःऽ इत्युक्तम् । यद्यपि श्येनस्य शत्रुवधः फलम्, नतु नरकः, तथापि तस्य वधस्य नरकहेतुत्वाद्वधद्वारा श्येनोऽनर्थः । न चैवमग्नीषोमीयपशुहिंसाया अपि वधत्वेन नरकहेतुत्वं स्यादिति शङ्कनीयम् । तस्याः क्रत्वङ्गत्वेन क्रतुफलस्वर्गव्यतिरेकेण फलान्तराभावात् । यतश्चोदनागम्यत्वे सत्यर्थत्वं धर्मलक्षणम् । अत एव गर्मे धर्मे गमकं विधिवाक्यं प्रमाणम् । यद्यपि प्रत्यक्षानुमानयोरविषयो धर्मः, तथापि प्रसिद्धेपदसमभिव्याहारेण व्युत्पत्तिः संभवति । तस्माल्लक्षणप्रमाणाभ्यामुपेतो धर्मः ॥ १,१.३५३७ ॥ ____________________________________________________ १,१.३८४० अस्मिन्नेवाधिकरणे गुरुतममाह यद्वा जिज्ञास्यवेदार्थः किं मन्त्राद्यवबोधितः । सिद्धार्थोऽप्यथ विध्येकगम्यः कार्यार्थ एव वा ॥ १,१.३८ ॥ सिद्धेऽपि पुत्रजन्मादौ व्युत्पत्तेरूपपत्तितः । मन्त्रादिगम्यसिद्धस्य वेदार्थत्वेऽपि का क्षतिः ॥ १,१.३९ ॥ हर्षहेतुबहुत्वेन व्युत्पत्तिः पुत्रजन्मनि । दुर्लभा सुलभा कार्ये वेदार्थोऽतः स एव हि ॥ १,१.४० ॥ "अथातो धर्मजिज्ञासा" [पू.मी.सू.१.१.१ ] इत्यत्राथशब्देन कृत्स्न वेदाध्ययनानन्तर्यमुच्यते । अतःशब्देन कृत्स्नस्य वेदस्य विवक्षितार्थत्वं हेतू"क्रियते । उक्तशब्दद्वयानुसारेण धर्मशब्दोऽपि कृत्स्नं वेदार्थमाचष्टे । ततः सूत्रेऽवेदार्थो जिज्ञास्यःऽ इति प्रतिज्ञा कृता । तत्र संशयः किं मन्त्रार्थवादप्रतीतः सिद्धार्थोऽपि वेदार्थो भवति, किंवा विधिवाक्यप्रतीतः कार्यार्थमेव वेदार्थः, इति । तत्र "लोकावगतसामर्थ्यः शब्दो वेदेऽपि बोधकः" इति ज्ञायेन व्युत्पत्त्यनुसारी वेदार्थो वर्णनीयः । व्युत्पत्तिश्च सिद्धार्थेऽप्यस्ति । ऽपुत्रस्ते जातःऽ इति वार्ताहरव्याहारजन्यं श्रोतुर्हर्षमनुमाय हर्षहेतौ पुत्रजन्मनि संगतिं प्रतिपद्यते । अतो मन्त्रार्थवादप्रतीतोऽप्यर्थो वेदार्थ इति प्राप्ते ब्रूमः पुत्रजन्मवद्धर्षहेतूनां धनलाभादीनां बहुत्वादस्य वाक्यस्कय पुत्रजन्मैवार्थ इति निर्णयो दुर्लभः । ऽगामानयऽ इति वाक्ये तु गवानयनरूपां मध्यमबृद्धप्रवत्तिमवलोक्य संगतिग्रहणं सुलभम् । तस्मात्कार्यरूप एव वैदार्थ इति ॥ १,१.३८४० ॥ (तृतीये धर्मप्रमाणपरीक्षाधिकरणे सूत्रम् ) तस्य निमित्तपरीष्टिः । १,१.३ । ____________________________________________________ १,१.४१४२ तृतीयाधिकरणं भट्टमतेनारचयति धर्मस्य ज्ञापकं मानं यदुक्तं चोदनात्मकम् । एतत्किं न परीक्ष्यं स्यात्किंवा सम्यक्परीक्ष्यताम् ॥ १,१.४१ ॥ मानोपदेशान्मेयस्य सिद्धत्वात्किं परीक्षया । मैवं विचारशास्त्रेऽस्मिन्परीक्षोपेक्षते कुतः ॥ १,१.४२ ॥ स्पष्टोर्थः ॥ १,१.४१४२ ॥ ____________________________________________________ १,१.४३४४ अस्मिन्नेवाधिकरणे गुरूमतमाह आदौ परीक्ष्यो वेदार्थश्चोदनामानताथवा । वेदार्थस्य प्रधानत्वात्प्रथमं तत्परीक्ष्यताम् ॥ १,१.४३ ॥ चोदनामानतैवात्र प्रथमं साध्यतां गता । अनपेक्षतया तस्य यतो मुख्यत्वमाश्रितम् ॥ १,१.४४ ॥ द्वितीयाध्यायाद्यैः कर्मभेदशेषशेषित्वादिरूपो वेदार्थः सूत्रकारेण परीक्षिष्यते । चोजनाप्रामाण्यं तु प्रथमाध्याये परीक्ष्यते । तदैतदयुक्तम् । कुतः । वेदार्थस्य प्रधानत्वेनाऽदौ परीक्ष्ययीत्वात् । प्रधानभागे हि वेदः । पुरूषार्थत्वेनानुष्ठेयत्वात् । प्रधाणं तु तद्वेवनाय प्रवृत्तं सत्तच्छेषतयान प्रधानमिति प्राप्ते ब्रूमः अस्त्वनुष्ठानोपायो वेदार्थप्रमाणयोः प्रधानोत्सर्जतभावः । प्रमाणप्रमेयभावोपायौ तु प्रमाणस्यैव मुख्यत्वं निरपेक्षत्वात् । नहि स्वतः प्रमाण्यवादिनां मते सापेक्षया प्रमाणस्यास्ति । प्रमेयं तु सारेक्षम् । ऽमानावीना मेथसिद्धिःऽ इत्युक्तत्वात् । तदेतन्मुख्यत्वमाश्रित्य सूत्रकारः प्रमाणपरीक्षामादौ चकारेति यज्यते । अयान्वत्प्रा अथान्यत्प्राधान्यमाश्रित्य धर्मविचार एवादौ कस्मान्न कृतः? । न कृतः अपरीक्षितेन प्रमाणेन धर्मस्यासिद्धौ तद्विचारस्याऽश्रयासिद्धेः ॥ तदेवमधिकरणत्रये व्युत्पादनाय भाट्टप्राभाकरमतभेद उपन्यस्तः ॥ १,१.४३४४ ॥ अथ प्रायेण भट्टमतमेवोपन्यस्यते (चतुर्थे धर्मे प्रत्यक्षाद्यगम्यत्वाधिकरणे सूत्रम् ॥) सत्संप्रयोगे पुरुषस्येन्द्रियाणां बुद्धिजन्म तत्प्रत्यक्षमनिमित्तं विद्यमानोपलम्भनत्वात् । १,१.४ । ____________________________________________________ १,१.४५४६ चतुर्थाधिकरणमारचयति प्रत्यक्षादिभिरप्येष गम्यते विधिनैव वा । अक्षादीनां प्रमाणत्वान्मेयधर्मावभासिता ॥ १,१.४५ ॥ वर्तमानैकविषयमक्षं धर्मस्तु भाव्यसौ । अक्षमूलोऽनुमानादिस्तेन विध्येकमेयता ॥ १,१.४६ ॥ अक्षं प्रत्यक्षम् । प्रत्यक्षादीनां प्रमाणत्वात्प्रमेयावभासकत्वं तावदविवादम् । धर्मश्च प्रमेयः, असंदिग्धाविपर्यस्तत्वे सति बुध्यमानत्वात्, घटादिवत् । तस्मात्प्रत्यक्षादिभिरप्येष धर्मो गम्यत इति प्राप्ते ब्रूमः धर्मस्य प्रमेयत्वेऽपि प्रत्यक्षयोग्यता नास्ति, प्रत्यक्षस्य वर्तमानमात्रविषयत्वात् । यस्तु प्रत्यक्षस्यात्यन्तमविषयः, तत्रानुमानादीनां कैव कथा । क्वचित्प्रत्यक्षेण गृहीते व्याप्त्यादौ पश्चादनुमानादीनां प्रवृत्तिः । तस्माद्विधिनैव धर्मो गम्यते ॥ १,१.४५४६ ॥ (पञ्चमे धर्मे विधिप्रामाण्याधिकरणे सूत्रम् ॥) औत्पत्तिकस्तु शब्दस्यार्थेन संबन्धस्तस्य ज्ञानमुपदेशोऽव्यतिरेकश्चार्थेऽनुपलब्धे तत्प्रमाणं बादरायणस्यानपेक्षत्वात् । १,१.५ । ____________________________________________________ १,१.४७४८ पञ्चमाधिकरणमारचयति अबोधको बोधको वा न तावद्बोधको विधिः । शक्तेरलौकिके धर्मे ग्रहणं दुर्घटं यतः ॥ १,१.४७ ॥ समभिव्याहृते धर्मे शक्तिग्रहणसंभवात् । बोधकस्य विधेर्मात्वमनपेक्षतया स्थितम् ॥ १,१.४८ ॥ यथा धर्मे प्रत्यक्षादीनां प्रामाण्यं नास्ति, तथा विधेरपि नास्ति प्रामाण्यम् । शक्तिग्रहणपूर्वकं हि प्रामाण्यमाप्तवाक्यस्य लोके दृष्टम् । शक्तिश्च लोकप्रसिद्धे गवादौ गृह्यते । धर्मस्त्वलौकिकः । अतस्तत्र शक्तिग्रहणं दुर्घटम् । तस्माद्विधेरबोधकत्वान्न धर्मे प्रामाण्यमिति प्राप्ते ब्रूमः यथाऽप्रभिन्नकमलोदरे मधूनि मधुकरः पिबतिऽ इत्यत्र मधुकरपदस्यार्थमजानन्नन्यपदार्थमवगत्य तत्यमभिव्याहारात्कमलस्य मध्यगते मधुपानं कुर्वति दृश्यमानभ्रमरे मधुकरशब्दस्य सङ्गतिं गृहीत्वा वाक्यार्थं प्रतिपद्यते, तथाऽकारीर्या वृष्टिकामो यजेतऽ इत्यत्र लोकप्रसिद्धार्थवृष्ट्यादिपदसमभिव्याहारादलौकिकभावनायां विधेः सङ्गतिं गृहीत्वा विधिवाक्यार्थं पुरुषो बुध्यते । तस्मादबोधकत्वलक्षणमप्रामाण्यं नास्ति । न च संवादाभावादप्रामाण्यम्, समनन्तरभाविप्रतिनियतफले वृष्ट्यादौ संवादस्यापि संभवात् । अनियतदृष्टफले चित्रयागादौ, प्रतिनियतजन्मान्तरफले ज्योतिष्टोमादौ च संवादः कथमिति चेत्, एवं तर्हि स्वतःप्रामण्याभ्युपगमान्नास्ति क्वापि संवादाद्यपेक्षा । तस्मादबोधकत्वसापेक्षत्वयोरप्रामाण्यकारणयोरभावाद्विधेः स्वतःसिद्धं प्रामाण्यं नापह्नोतुं शक्यम् ॥ १,१.४७४८ ॥ (षष्ठे शब्दनित्यताधिकरणे सूत्राणि ६२३) कर्मैके तत्र दर्शनात् । १,१.६ । अस्थानात् । १,१.७ । करोति शब्दात् । १,१.८ । सत्त्वान्तरे च यौगपद्यात् । १,१.९ । प्रकृति विकृत्योश्च । १,१.१० । वृद्धिश्च कर्तृभूम्नास्य । १,१.११ । समं तु तत्र दर्शनम् । १,१.१२ । सतः परमदर्शनं विषयानागमात् । १,१.१३ । प्रयोगस्य परम् । १,१.१४ । आदित्त्यवद्यौगपद्यम् । १,१.१५ । वर्णान्तरमविकारः । १,१.१६ । नादवृद्धिपरा । १,१.१७ । नित्यस्तु स्याद्दर्शनस्य परार्थत्वात् । १,१.१८ । सर्वत्र यौगपद्यात् । १,१.१९ । संख्याभावात् । १,१.२० । अनपेक्षत्वात् । १,१.२१ । प्रख्याभावाच्च योगस्य । १,१.२२ । लिङ्गदर्शनाच्च । १,१.२३ । ____________________________________________________ १,१.४९५० षष्ठाधिकरणमारचयति विध्यादिरूपो यः शब्दः सोऽनित्योऽथाविनश्वरः । अनित्यो वर्णरूपत्वाद्वर्णे जन्मोपलम्भनात् ॥ १,१.४९ ॥ अबाधितप्रत्यभिज्ञाबलाद्वर्णस्य नित्यता । उच्चारणप्रयत्नेन व्यज्यतेऽसौ न जन्यते ॥ १,१.५० ॥ शब्दनित्यत्ववादिनो वैयाकरणास्तावदेवं मन्यन्ते वर्णसमूहश्रवणानन्तरंऽइदमेकं पदम्ऽ इति प्रत्ययो मानसप्रत्यक्षेणोत्पद्यते । तस्य च प्रत्ययस्य वर्णव्यतिरिक्तः कश्चित्स्फोटनामकः पदार्थो विषयः । स च नित्यः । स एव शब्दः, न तु वर्णा इति । तदेतन्नैयायिकादयो न सहन्ते । वर्णेष्वेवैकार्थावच्छेदोपाधिना पदैक्यबुद्धेरुपपत्तौ वर्णातिरिक्तस्फोटकल्पना निरर्थिका । तस्माद्वर्णानामेव शब्दत्वम् । वर्णाश्च प्रतिपुरुषं प्रत्युच्चारणं च जन्मविनाशवन्त उपलभ्यन्ते । तस्मादनित्यः शब्दः । तस्य च कारणदोषसंभवाद्विधेरप्रामाण्यमिति पूर्वः पक्षः ॥ बहुभिः पुरुषैः प्रत्येकं बहुकृत्व उच्चारिते गोशब्देऽत एवेमे गकारादयो वर्णाःऽ इत्यबाधितप्रत्यभिज्ञा जायते । तद्बलान्नित्या वर्णाः । न च वर्णानां जन्माभावे बहुकृत्व उच्चारणप्रयत्नो व्यर्थ इति शङ्कनीयम्, तत्प्रयत्नस्य व्यञ्जकत्वाङ्गीकारात् । एवं सति पुरुषभेदादुच्चारणभेदाश्च यथायोगमुदात्तादिभेदैः पटुमृदुत्वादिभेदैश्चोपेतान्ध्वनिविशेषानुत्पाद्य चरितार्था भविष्यन्ति । तस्मान्नित्ये शब्दे कारणदोषाभावान्नास्त्यप्रामाण्यम् ॥ १,१.४९५० ॥ (सप्तमे वेदप्रत्यायकत्वाधिकरणे सूत्राणि २४२६) उत्त्पत्तौ वावचनाः स्युरर्थस्यातन्निमित्तत्वात् । १,१.२४ । तद्भूतानां क्रियार्थेन सामाम्नायोऽर्थस्य तन्निमित्तत्त्वात् । १,१.२५ । लोके सन्नियमात्प्रयोगसन्निकर्षः स्यात् । १,१.२६ । ____________________________________________________ १,१.५१५२ सप्तमाधिकरणमारचयति वेदवाक्यममानं स्यान्मानं वा नास्य मानता । पृथक्सङ्गत्यपेक्षायामनपेक्षत्ववर्जनात् ॥ १,१.५१ ॥ वेदेऽपि लोकवन्नैव वाक्यार्थे सङ्गतिः पृथक् । ग्रहीतव्या ततो वाक्यं प्रमाणं नैरपेक्ष्यतः ॥ १,१.५२ ॥ यद्यपि वर्णानां नित्यत्वादेकार्थावच्छेदकस्य पदस्यापि वर्णरूपतयानित्यत्वाद्वर्णपदद्वारा वेदस्य कारणसापेक्षत्वं नास्ति, तथापिऽअग्निहोत्रं जुहुयात्स्वर्गकामःऽ इत्यादिवाक्यस्य वाक्यार्थे सङ्गतिग्रहणमपेक्षितम् । तस्मान्नैरपेक्ष्याभावात्प्रामाण्यं नास्तीति प्राप्ते ब्रूमः लोकेऽगामानयऽ इत्यादिवृद्धप्रयोगे पदपदार्थयोरेव सङ्गतिर्गृह्यते । वाक्यं त्वाकाङ्क्षायोग्यतासन्निधिवशात्स्वार्थं प्रतिपादयतीत्यविवादम् । तथा वेदवाक्यस्यापि प्रत्यायकत्वादनपेक्षत्वेन प्रामाण्यमविरुद्धम् ॥ १,१.५१५२ ॥ (अष्टमे वेदापौरुषेयत्वाधिकरणे सूत्राणि २७३२) वेदांश्चैके सन्निकर्षं पुरुषाख्याः । १,१.२७ । अनित्यदर्शनाच्च । १,१.२८ । उक्तं तु शब्दपूर्वत्वम् । १,१.२९ । आख्या प्रवचनात् । १,१.३० । परन्तु श्रुतिसामान्यमात्रम् । १,१.३१ । कृते वा विनियोगः स्यात्कर्मणः संबन्धात् । १,१.३२ । ____________________________________________________ १,१.५३५४ अष्टमाधिकरणमारचयति पौरुष्यं न वा वेदवाक्यं स्यात्पौरुष्यता । काठकादिसमाख्यानाद्वाक्यत्वाच्चान्यवाक्यवत् ॥ १,१.५३ ॥ समाख्याध्यापकत्वेन वाक्यत्वं तु पराहतम् । तत्कर्त्रनुपलम्भेन स्यात्ततोऽपौरुषेयता ॥ १,१.५४ ॥ ऽकाठकम्, कौथुमम्, तैत्तिरीयकम्ऽ इत्यादिसमाख्या तत्तद्वेदविषया लोके दृष्टा । तद्धितप्रत्ययश्चऽतेन प्रोक्तम्ऽ [पाणि. सू. ४.३.१०१] इत्यर्थे वर्तते । तथा सतिऽव्यासेन प्रोक्तं वैयासिकं भारतम्ऽ इत्यादाविव पौरुषेयत्वं प्रतीयते । किञ्चऽविमतं वेदवाक्यं पौरुषेयम्, वाक्यत्वात्, कालिदासादिवाक्यवत्ऽ इति प्राप्ते ब्रूमः अध्ययनसंप्रदायप्रवर्तकत्वेन समाख्योपपद्यते । कालिदासादिग्रन्थेषु तत्तत्सर्गावसाने कर्तार उपलभ्यन्ते । तथा वेदस्यापि पौरुषेयत्वे तत्कर्तोपलभ्येत । न चोपलभ्यते । अतो वाक्यत्वहेतुः प्रतिकूलतर्कपराहतः । तस्मादपौरुषेयो वेदः । तथा सति पुरुषबुद्धिदोषकृतस्याप्रामाण्यस्यानाशङ्कनीयत्वाद्विधिवाक्यस्य धर्मे प्रामाण्यं सुस्थितम् ॥ १,१.५३५४ ॥ इति श्रीमाधवीये जैमिनीयन्यायमालाविस्तरे प्रथमाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥ _________________________________________________________________________ (अथ द्वितीयः पादः) (प्रथमेऽर्थवादाधिकरणे सूत्राणि ११८) आम्नायस्य क्रियार्थत्वादानर्थक्यमतदर्थानां तस्मादनित्यमुच्यते । १,२.१ । शास्त्रदृष्टाविरोधाच्च । १,२.२ । तथाफलाभावात् । १,२.३ । अन्यानर्थक्यात् । १,२.४ । अभागिप्रतिषेधाच्च । १,२.५ । अनित्यसंयोगात् । १,२.६ । विधिना त्वेकवाक्यत्वात्स्तुत्यर्थेन विधीनां स्युः । १,२.७ । तुल्यं च साम्प्रदायिकम् । १,२.८ । अप्राप्ता चानुपपत्तिः प्रयोगे हि विरोधः स्याच्छब्दार्थस्त्वप्रयोगभूतस्तस्मादुपपद्येत । १,२.९ । गुणवादस्तु । १,२.१० । रूपात्प्रायात् । १,२.११ । दूरभूयस्त्वात् । १,२.१२ । अपराधात्कर्तुश्च पुत्रदर्शनम् । १,२.१३ । आकालिकेप्सा । १,२.१४ । विद्याप्रशंसा । १,२.१५ । सर्वत्वमाधिकारिकम् । १,२.१६ । फलस्य कर्मनिष्पत्तेस्तेषां लोकवत्परिमाणतः फलविशेषः स्यात् । १,२.१७ । अन्त्ययोर्यथोक्तम् । १,२.१८ । द्वितीयपादस्य प्रथमाधिकरणमारचयति ____________________________________________________ १,२.१३ वायुर्वा इत्येवमादेरर्थवादस्य मानता । न विधेयेऽस्ति धर्मे किं किंवासौ तत्र विद्यते ॥ १,२.१ ॥ विध्यर्थवादशब्दानां मिथोपेक्षापरिक्षयात् । नास्त्येकवाक्यता धर्मे प्रामाण्यं संभवेत्कुतः ॥ १,२.२ ॥ विध्यर्थवादौ साकाङ्क्षौ प्राशस्त्यपुरुषार्थयोः । तेनैकवाक्यता तस्माद्वादानां धर्ममानता ॥ १,२.३ ॥ काम्यपशुकाण्डे विध्यर्थवादौ श्रूयेते । ऽवायव्यं श्वेतमालभेत भूतिकामःऽ इति विधिः । ऽवायुर्वै क्षेपिष्ठा देवता, वायुमेव स्वेन भागधेयेनोपधावति, स एवैनं भूतिं गमयतिऽ इत्यर्थवादः । तत्र विधिवाक्यगता वायव्यादिशब्दा अर्थवादशब्दनैरपेक्ष्येणैव विशिष्टमर्थं विदधति । अर्थवादशब्दश्चेतरनैरपेक्ष्येणैव भूतार्थमन्वाचक्षते । ऽक्षिप्रगामी वायुः स्वोचितेन भागेन तोषितो भागप्रदायैश्वर्यं प्रयच्छतिऽ इत्युक्ते रामायणभारतादाविव वृत्तान्तः कश्चित्प्रतीयते, न त्वनुष्ठेयं किञ्चित् । अत एकवाक्यत्वाभावान्नास्त्यर्थवादस्य धर्मे प्रामाण्यमिति प्राप्ते ब्रूमः मा भूत्पदैकवाक्यता । वाक्यैकवाक्यता तु विद्यते । विधिवाक्यं तावत्पुरुषं प्रेरयितुं विधेयार्थस्य प्राशस्त्यमपेक्षते । अर्थवादवाक्यं च फलवदर्थावबोधपर्यवसिताध्ययनविधिपरिगृहीतत्वेन पुरुषार्थमपेक्षते । तत्र पुरुषार्थपर्यवसितविध्यपेक्षितं प्राशस्त्यं लक्षणावृत्त्या समर्पयदर्थवादवाक्यं विधिवाक्येन सहैकवाक्यतामापद्यते । ऽयतः क्षिप्रगामिस्वभावतया शीघ्रफलप्रदो वायुरस्य पशोर्देवता, ततः प्रशस्तमिमं वायव्यं पशुमालभेतऽ इति वाक्ययोरन्वयः । तस्मादर्थवादा धर्मे प्रमाणम् ॥ १,२.१३ ॥ ____________________________________________________ १,२.४ अस्मिन्नेवाधिकरणेमतान्तरमनुसृत्य पूर्वोत्तरपक्षावाह वादोक्तहेत्वपेक्षत्वान्न विधेर्मानतेति चेत् । सत्यन्वये स्तुतिद्वारा नापेक्षेति गुरुर्जगौ ॥ १,२.४ ॥ ऽयतो वायुः क्षिप्रमेव फलप्रदः, अतो वायव्यमालभेतऽ इत्येवमर्थवादोक्तं हेतुमपेक्ष्य विधिः पुरुषं नियुङ्क्ते । ततः सापेक्षत्वादप्रमाणमिति पूर्वपक्षः ॥ ऽविमतं कर्मानुष्ठेयम्, फलप्रददेवतोपेतत्वात्, राजसेवादिवत्ऽ इत्यनुमानं यद्यर्थवादे विवक्ष्यते, तदानीमागमप्रमाणस्य विधिवाक्यस्य प्रमाणान्तरसापेक्षत्वं स्यात् । न त्वेवं विवक्षितम् । किन्तु फलप्रददेवतातोषकत्वोपन्यासमुखेन कर्मप्राशस्त्यमुपलक्ष्यते । तथा सतिऽप्रशस्तं कर्मानुष्ठेयम्ऽ इत्यस्मिन्नर्थे सार्थवादस्य विदेः पर्यवसानादेकवाक्यता लभ्यते । तत्र कुतः सापेक्षत्वम् । तस्मात्विधिः प्रमाणमिति सिद्धान्तः ॥ १,२.४ ॥ (द्वितीये विधिवन्निगदाधिकरणे सूत्राणि १९२५) विधिर्वा स्यादपूर्वत्वाद्वादमात्रम ह्यनर्थकम् । १,२.१९ । लोकवदिति चेत् । १,२.२० । न पूर्वत्वात् । १,२.२१ । उक्तं तु वाक्यशेषत्वम् । १,२.२२ । विधिश्चानर्थकः क्वचित्तस्मात्स्तुतिः प्रतीयेत तत्सामान्यादितरेषु तथात्वम् । १,२.२३ । प्रकरणे सम्भवन्नपकर्षो न कल्प्येत विध्यानर्थक्यं हि तं प्रति । १,२.२४ । विधौ च वाक्यभेदः स्यात् । १,२.२५ । ____________________________________________________ १,२.५७ द्वितीयाधिकरणमारचयति ऊर्जोऽवरुध्या इत्येष विधिवन्निगदो न किम् । यूपौदुम्बरतां स्तौति स्तौति वा तद्विधित्सया ॥ १,२.५ ॥ चतुर्थ्या फलतालाभाद्यूपौदुम्बरता फलम् । ऊर्जोऽवरोधं कथयन्कथं स्तुतिपरो भवेत् ॥ १,२.६ ॥ अस्तुतौदुम्बरत्वस्याविधानात्कस्य तत्फलम् । अर्थद्वैधे वाक्यभेदस्तेन स्तावक एव सः ॥ १,२.७ ॥ इदमाम्नायते ऽऔदुम्बरो यूपो भवति, ऊर्ग्वा उदुम्बरः, ऊर्क्पशवः, ऊर्जैवास्मा ऊर्जं पशूनाप्नोति, ऊर्जोऽवरुध्यैऽ इति । अमृतशब्दाभिधेयोऽत्यन्तसारभूतः सूक्ष्मोऽन्नरसः ऊर्गुच्यते । उदुम्बररूपयोर्जा यजमानार्थमध्वर्युः पशुरूपामूर्जमाप्नोति । ततो यूपस्यौदुम्बरत्वमूर्जः सम्पादनाय भवतीत्यर्थः । अत्रऽअवरुध्यैऽ इति तादर्थ्ये चतुर्थी । तया फलत्वं गम्यते । ऽधनलाभाय राजसेवाऽ इत्यादौ तद्दर्शनात् । न च फलपरस्य वचनस्य स्तावकत्वं युज्यते । अन्यथा स्वर्गकाम इत्यत्र स्वर्गशब्दस्यापि ज्योतिष्टोमस्तावकत्वप्रसङ्गादिति प्राप्ते ब्रूमः अयमूर्जोऽवरोधः कस्य फलं स्यात् किमविहितस्यौदुम्बरत्वस्य, उत विहितस्य । नाऽद्यः, अनुष्ठानमन्तरेण द्रव्यमात्रात्फलानुत्पत्तेः । द्वितीये किमत्र विधिः प्रत्यक्षः, उतोन्नेयः । नाऽद्यः,ऽऔदुम्बरो यूपो भवतिऽ इत्यत्र लिङ्प्रत्ययाश्रवणात् । द्वितीये स्तुत्या स उन्नेयः । न चात्र स्तुतिमङ्गीकरोषि । अथोच्येत ऽविधानायौदुम्बरत्वं स्तूयते तत्फलं चावबोध्यतेऽ इति । तर्हि वाक्यं भिद्येत । ततः फलविधिवन्निगद्यमानमप्येतद्वाक्यं स्तावकमेव ॥ १,२.५७ ॥ ____________________________________________________ १,२.८ अत्रैवगुरुमतेनपूर्वोत्तरपक्षावाह आप्नोतीति विधित्वस्य वादत्वस्याप्यनिर्णयात् । न प्रमा चोदनेत्येतन् वादो ह्येकवाक्यतः ॥ १,२.८ ॥ ऊर्जं पशूनाप्नोति इत्यपूर्वार्थत्वाद्विधित्वं प्रतिभासते, लिङ्ङाद्यभावादर्थवादत्वम् । अतः सन्दिग्धत्वान्न प्रामाण्यं चोदनाया इति पूर्वपक्षः ॥ एकवाक्यत्वलाभेनार्थवादत्वं निर्णीयते । अतः प्रमाणं चोदना इति राद्धान्तः ॥ १,२.८ ॥ (तृतीये हेतुवन्निगदाधिकरणे सूत्राणि २६ ३० ) हेतुर्वा स्यादर्थवत्वोपपत्तिभ्याम् । १,२.२६ । स्तुतिस्तु शब्दपूर्वत्वादचोदना तस्य । १,२.२७ । अर्थे स्तुतिरन्याय्येति चेत् । १,२.२८ । अर्थस्तु विधिशेषत्वाद्यथा लोके । १,२.२९ । यदि च हेतुरवतिष्ठेत निर्देशात्सामान्यादिति चेदवस्था विधीनां स्यात् । १,२.३० । तृतीयाधिकरणमारचयति ____________________________________________________ १,२.९१० तेन ह्यन्नमिति प्रोक्तो वादो हेतुरुत स्तुतिः । हिना श्रुता हेतुतातः शूर्पमन्यच्च साधनम् ॥ १,२.९ ॥ शूर्पसाधनता श्रौती नाश्रौतैः सा विकल्प्यते । अतो निरर्थको हेतुः स्तुतिस्तस्मात्प्रवर्तिका ॥ १,२.१० ॥ इदमाम्नायेत ऽशूर्पेण जुहोति तेन ह्यन्नं क्रियतेऽ अयमर्थवादो विधेये शूर्पे हेतुत्वेनान्वेति । हिशब्दस्य हेतुवायित्वात् । ऽ यस्मादन्नसाधनं, तस्माच्छूर्पेण होतव्यम्ऽ इत्युक्तेऽ यद्यदन्नसाधनं दर्वीपिठरादिकं तेन सर्वेण होतव्यम्ऽ इति लभ्यते । ततःऽ पिठरादयः शूर्पेण सह विकल्प्यन्तेऽ इति प्राप्ते ब्रूमः शूर्पस्य होमसाधनत्वं श्रौतम्, तृतीयया तदवगमात् । पिठरादीनां त्वानुमानिकम् । अतोऽसमानबलत्वान्न विकल्पो युक्तः । ततो हेतुर्व्यर्थः । स्तुत्रिः प्ररोचनायोपयुक्ता, तस्मात्स्तुतित्वेनान्वयः ॥ १,२.९१० ॥ (चतुर्थे मन्त्रलिङ्गाधिकरणे सूत्राणि ३१ ५३ ) तदर्थशास्त्रात् । १,२.३१ । वाक्यनियमात् । १,२.३२ । बुद्धिशास्त्रात् । १,२.३३ । अविद्यमानवचनात् । १,२.३४ । अचेतनेऽर्थबन्धनात् । १,२.३५ । अर्थविप्रतिषेधात् । १,२.३६ । स्वाध्यायवद्वचनात् । १,२.३७ । अविज्ञेयात् । १,२.३८ । अनित्यसंयोगान्मन्त्रार्थानर्थक्यम् । १,२.३९ । अविशिष्टस्तु वाक्यार्थः । १,२.४० । गुणार्थेन पुनः श्रुतिः । १,२.४१ । परिसंख्या । १,२.४२ । अर्थवादो वा । १,२.४३ । अविरुद्धं परम् । १,२.४४ । संप्रैषे कर्मगर्हानुपालम्भः संस्कारत्त्वात् । १,२.४५ । अभिधानेऽर्थवादः । १,२.४६ । गुणादप्रतिषेधः स्यात् । १,२.४७ । विद्यावचनमसंयोगात् । १,२.४८ । सतः परमविज्ञानम् । १,२.४९ । उक्तश्चानित्यसंयोगः । १,२.५० । लिङ्गोपदेशश्च तदर्थवत् । १,२.५१ । ऊहः । १,२.५२ । विधिशब्दाश्च । १,२.५३ । चतुर्थाधिकरणमारचयति ____________________________________________________ १,२.१११२ मन्त्रा उरु प्रथस्वेति किमदृष्टैकहेतवः । यागेषूत पुरोडाशप्रथनादेश्च भासकाः ॥ १,२.११ ॥ ब्राह्मणेनापि तद्भानान्मन्त्राः पुण्यैकहेतवः । न तद्भानस्य दृष्टत्वाद्दृष्टं वरमदृष्टतः ॥ १,२.१२ ॥ ऽउरु प्रथस्वऽ इत्ययं कश्चिन्मन्त्रः । तस्यायमर्थः भोः पुरोडाश, स्वमुरुविपुलता यथा भवति तथा प्रसरऽ इति । एवमादयो मन्त्रा यागप्रयोगेपूच्चार्यमाणा अदृष्टमेव जनयन्ति । नत्वर्थप्रकाशनाय तदुच्चारणम् । पुरोडाशप्रथन लक्षणस्यार्थस्य व्राह्मणवाक्येनापि भासनात्थऽउरु प्रथस्वेति पुरोडाशं प्रथयतिऽ इति हि ब्राह्मणवाक्यम् ,[इति चेत्ट । नैतद्युक्तम् । अर्थप्रत्यायनस्य दृष्टप्रयोजनस्कय संभवे सति केवलादृष्टस्य कल्पयितुमशक्यत्वात् । तस्माद्दृष्टमर्थानुस्मपणमेव यागप्रयोगे मन्त्रोच्चारणस्य प्रयोजनम् । ब्राह्मणवाक्येनाप्यर्थानुस्मरणसंभवेऽमन्त्रेणैवानुस्मपणीयम्ऽ इति यो नियमः, तस्य दृष्टासंभवाददृष्टं प्रयोजनमस्तु ॥ १,२.१११२ ॥ ____________________________________________________ १,२.१३ अत्रैव मतान्तरेण पूर्वोत्तरपक्षावाह मन्त्रब्राह्मणयोर्यद्वा कलहो विनियोजने । न मन्त्रलिङ्गसिद्धार्थमनुवक्तीतरद्यतः ॥ १,२.१३ ॥ अस्य मन्त्रस्य लिङ्गेन विनियोगे ब्राह्मणवाक्यमविवक्षितार्थे स्यात् । वाक्येन विनियोग मन्त्रलिङ्गं न विवक्ष्येत । इत्युभयोर्विरोधादप्रामाण्यं चोदनाया इति पूर्वेः पक्षः । नायं विरोधः, प्रबलेन हि लिङ्गेन विनियोगसिद्धौ वाक्यस्यानुवादकत्वादिति राद्धान्तः ॥ १,२.१३ ॥ इति श्रीमाधवीये जैमिनीयन्यायमालाविस्तरे प्रथमाध्यायस्य द्वितीयः पादः _________________________________________________________________________ अथ तृतीयः पादः (प्रथमे स्मृतिप्रामाण्याधिकरणे सूत्रे १२) धर्मस्य शब्दमूलत्वादशब्दमनपेक्षं स्यात् । १,३.१ । अपि वा कर्तृसामान्यात्प्रमाणमनुमानं स्यात् । १,३.२ । ____________________________________________________ १,३.१२ तृतीयपादस्य प्रथमाधिकरणमारचयति अष्टकादिस्मृतेर्धर्मे न मात्वं मानताथवा । निर्मूलत्वान्न मानं सा वेदार्थोक्तौ निरर्थता ॥ १,३.१ ॥ वैदिकैः स्मर्यमाणत्वात्संभाव्या वेदमूलता । विप्रकीर्णार्थसेक्षेपात्सार्थत्वादस्ति मानता ॥ १,३.२ ॥ "अष्टकाः कर्तव्याः"इत्यादि स्मृतिवाक्यं न धर्मे प्रमाणम , पौरुषेयवाक्यत्वे सति मूलप्रमाणरहितत्वात्, विप्रलम्भकवाक्यत्वात् । अथ मूलप्रमाणवत्त्वाय वेदार्थ एव स्मृतिरनर्था स्यात् । तदानीमनुवादकत्वादप्रामाण्यमिति प्राप्ते ब्रूमः ऽ विमता स्मृतिर्वेदमूला, वैदिकमन्वादिप्रणीतस्मृतित्वात्, उपनयानाध्ययनादिस्मृतिवत्ऽ । न च वैयर्थ्ये शङ्कनीयम् । अस्मदादीनां प्रत्यक्षेषु परोक्षेषु चं नानावेदेषु विप्रकीर्णस्यानुष्ठेयार्थस्यैकत्र संक्षिप्यमाणत्वात् । तस्मादियं स्मृतिधर्मे प्रमाणम् ॥ १,२.१२ ॥ ____________________________________________________ १,३.३ अस्मिन्नेव मतान्तरेण पूर्वोत्तरपक्षावाह न मा स्मार्ताष्टङ्काङ्गत्वाद्यां जना इति मन्त्रगीः । तन्न स्मृतेर्मूलवेदेऽनुमिते मात्वसंभवात् ॥ १,३.३ ॥ ऽयां जनाः प्रतिनन्दतिऽ इत्ययं मन्त्रोष्टकाश्राद्धस्याङ्गम् । तेच्च श्राद्धं स्मार्तम् । न हि तस्य प्रतिपादकं वेदवाक्यमुपलभामहे । तस्मादिदं मन्त्रवाक्यं न धर्मे प्रमाणमिति चेत् । न । तन्मूलस्य वेदस्यानुमेयत्वात् । अनुमानं च दर्शितम् । तस्मादसौ मन्त्रो धर्मे प्रमाणम् ॥ १,२.३ ॥ (द्वितीये श्रुतिप्राबल्याधिकरणे सूत्रम्) विरोधे त्वनपेक्ष्यं स्यादसति ह्यनुमानम् । १,३.३ । ____________________________________________________ १,३.४५ द्वितीयाधिकरणमारचयति औदुम्बरी वेष्टनीया सर्वेत्येषा स्मृतिर्मितिः । अमितिर्वेति संदेहे मितिः स्यादष्टकादिवत् ॥ १,३.४ ॥ औदुम्बरीं स्पृशन्गायेदिति प्रत्यक्षवेदतः । विरोधान्मूलवेदस्याननुमानादमानता ॥ १,३.५ ॥ ज्योतिष्टोमे सदोनामकस्य मण्डपस्य मध्ये काचिदौदुम्बरी शाखा निखन्यते । तस्याश्र्च वाससा वेष्टनं स्मर्यतेऽ औदुम्बरी सर्वा वेष्टयितव्याऽ इति । सा स्मृतिः प्रमाणम्, अष्टकादिस्मृतिष्विव मूलवेदस्यानुमातुं शक्यत्वादिति प्राप्ते ब्रूमः ऽ औदुम्बरीं स्पृष्ट्वोद्गायेत्ऽ इति प्रत्यक्षेवदवचनेन स्पर्शो विधीयते । न च सर्ववेष्टने स्पर्शः संभवति । अतो मूलवेदानुमानं कालात्ययापदिष्टम । अतो विप्रलम्भकवाक्यवन्निर्मूला स्मृतिरप्रमाणम् ॥ १,२.४५ ॥ ____________________________________________________ १,३.६७ अस्मिन्नेवाधिकरणे मतान्तरमाह प्रत्यक्षानुमितश्रुत्योर्यद्वा व्याघातदर्शनात् । अमात्वे शङ्किते बाधोऽनुमानस्यात्र वर्ण्यते ॥ १,३.६ ॥ परप्रत्यक्षवेदोऽत्र मूलं चेद्वेष्टनस्य तत् । अस्त्वेवमप्यनुष्ठानं स्वप्रत्यक्षानुरोधतः ॥ १,३.७ ॥ स्पर्शसर्ववेष्टनविषययोः प्रत्यक्षानुमितश्रुत्योः परस्परविरोधादुभयोरप्यप्रामाण्यमिति पूर्वपक्षः । अनुमानस्य कालात्ययापदिष्टतया विरुद्धश्रुत्यभावेन स्पर्शश्रुतिः स्वार्थे प्रमाणम् । यदि पुरुषान्तरप्रत्यक्षवेदः सर्ववेष्टनस्मृतेर्मूलमित्युच्यते, तर्हि मा भूत्तस्या अप्रामाण्यम् । तथापि परप्रत्यक्षात्स्वप्रत्यक्षस्याभ्यर्हितत्वेन स्पर्श एवात्रानुष्ठेयो नतु सर्ववेष्टनम् ॥ १,२.६७ ॥ (तृतीये दृष्टमूलकस्मृत्यप्रामाण्याधिकरणे सूत्रम् ) । हेतुदर्शनाच्च । १,३.४ । ____________________________________________________ १,३.८९ तृतीयाधिकरणमारचयति वैसर्जनाख्यहोमीयनाससो ग्रहणस्मृतिः । प्रमा न वा श्रुत्यबाधात्प्रमा स्यादष्टकादिवत् ॥ १,३.८ ॥ दृष्टलोभैकमूलत्वसंभवे श्रुत्यकल्पनात् । सर्ववेष्टनवद्वाधहीनाप्येषा न हि प्रमा ॥ १,३.९ ॥ ज्योतिष्टोम्ऽग्नीषोमीयस्य पशोस्तन्त्रे प्रक्रान्ते वैसर्जनहोमो विहितः । तत्र यजमानं पत्नीं पुत्रांश्र्च भ्रातॄंश्र्चाहतेन वाससा प्रच्छाद्य वाससोऽन्ते स्त्रुग्दण्डमुपनिबध्य जुहोति । तस्मिन्वासस्येवं स्मर्यते ऽ वैसर्जनहोमीयं वासोऽध्वर्युर्गृह्णातिऽ इति । सेयं स्मृतिः सर्ववेष्टनस्मृतिवत्प्रत्यक्षश्रुत्या न बाध्यते । ततोऽष्टकादिस्मृतिवत्प्रमाणमिति प्राप्ते ब्रूमः कदाचित्कश्र्चिदध्वर्युर्लोभादतद्वासो जग्राह । तन्मूलैवैषा स्मृतिरित्यपि कल्पना संभवति । दृष्टामुसारिणी चैषां कल्पना । दक्षिणया परिक्रीतानामृत्विजां लोभदर्शनात् । तथा सत्यस्याः स्मृतेरन्यथाप्युपपत्तावष्टकादिश्रुतिवन्न मूलश्रुतिः कल्पयितुं शक्यते । अतो बाधाभावेऽपि मूलभेदाभावान्नेयं स्मृतिः प्रमाणम् ॥ १,२.८९ ॥ (चतुर्थे पदार्थप्रबल्याधिकरणे सूत्राणि ५ ७) शिष्टाकोपेऽविरुद्धमिति चेत् । १,३.५ । न शास्त्रपरिमाणत्वात् । १,३.६ । अपि वा कारणग्रहणे प्रयुक्तानि प्रतीयेरन् । १,३.७ । ____________________________________________________ १,३.१०११ चतुर्थाधिकरणं भाष्यमतेनाऽरचयति आचान्तेनेत्यमा मा वा स्मृतिरेषा न मा भवेत् । वेदं कृत्वेति यः श्रौतः क्रमस्तेन विरोधतः ॥ १,३.१० ॥ आचान्त्यादिः पदार्थोऽत्र क्रमो धर्मः पदार्थगः । धर्मस्य धर्म्यपेक्षत्वादबाधादस्ति मानता ॥ १,३.११ ॥ ऽक्षुत आचामेत्ऽ इति विहितं पुरुषार्थमाचमनम् । यदा तु क्रतुमध्ये क्षुतादि निमित्तं प्रप्नोति तदा नैमित्तिकमाचमनं क्रत्वङ्गत्वेन स्मृत्या विधीयते । ऽ आचान्तेन कर्तव्यम्ऽ इति । सेयं स्मृतिर्न प्रमाणम् । कुतः । विरूद्धत्वात् । ऽवेदं कृत्वा वेदिं करोतिऽ इति श्रुतौ पूर्वकालवाचिना त्वाप्रत्ययेन क्रमः प्रतीयते । वेदो नाम दर्भमयं संमार्जनसाधनम् । वेदिराहवनीयगार्हपत्यमध्यवर्तिनी चतुरङ्गुलखाता भूमिः । तयोर्मध्ये यदि क्षुतादिनिमित्तमाचमनं कुर्यात्, तदा श्रुत्युक्तं नैरन्तर्यं विरूध्येत । तस्माद्वेष्टनस्मृतिवदाचमनस्मृतिर्न प्रमाणमिति प्रप्ते ब्रूमः वेदवेद्यादिश्रुत्युक्तपदार्थवदाचमनादयः स्मृत्युक्ता अनुष्ठेयपदार्थाः । क्रमस्तु पदार्थनिष्ठो धर्मः । स च पदार्थानुपजीवति । तत उपजीव्यविरोधात्क्रम एव बाध्यते । नतु क्रमेणाऽचमनस्य बाधोऽस्ति । तस्मादियं स्मृतिः प्रमाणम् । अस्मिन्नेव वार्तिककारः प्रकारान्तरेण विचारद्वयं चकार ॥ १,२.१०११ ॥ ____________________________________________________ १,३.१२ तत्र प्रथमं विचारं दर्शयति शाक्योक्ताहिंसनं धर्मो न वा धर्मः श्रुतत्वतः । न धर्मो नहि पूतं स्याद्गोक्षीरं श्र्वदृतौ धृतम् ॥ १,३.१२ ॥ ऽब्रह्मचर्यमहिंसां चापरिग्रहं च सत्यं च यत्नेन रक्षेत्ऽ इति श्रुतावहिंसादिर्धर्मत्वेनोक्तः । स एव धर्मः शाक्येनाप्युक्तः । तस्माच्छाक्यस्मृतिर्धर्मे प्रमाणमिति चेत् । न । स्वरूपेण धर्मस्यापि गोक्षीरन्यायेन शाक्यसंबन्धे सत्यधर्मत्वप्रसङ्गात् । तदीयग्रन्थेनाहिंसादिर्नावगन्तव्यः । तस्मान्न सा स्मुतिर्धर्मे प्रमाणम् ॥ १,२.१२ ॥ ____________________________________________________ १,३.१३ विचारान्तरं दर्शयति सदाचारोऽप्रमा मा वा निर्मूलत्वादमानता । अष्टकादेरिवैतस्य समूलत्वात्प्रमाणता ॥ १,३.१३ ॥ होलाकोत्सवादिसदाचारस्य मूलभूतवेदाभावादप्रामाण्यमिति चेत् । न । वैदिकैः शिष्टैः परिगृहीतत्वेनाष्टकादिवद्वेदमूलत्वात् । अत एव मन्वादिभिर्ग्रन्थगौरवभयाद्विशेषाकारेणानुपदिष्टोऽपि सदाचारः सामान्याकारेणोपदिष्टः । "श्रुतिः स्मृतिः सदाचारः"इत्येवं धर्मे प्रमाणोपन्यासात् । तस्माच्छिष्टचार प्रमाणम् ॥ १,२.१३ ॥ (पञ्चमेशास्त्रप्रसिद्धार्थप्रामाण्याधिकरणे[आर्यम्लेच्छाधिकरणेटसूत्रे ८ ९) तेष्वदर्शनाद्विरोधस्य समा विप्रतिपत्तिः स्यात् । १,३.८ । शास्त्रस्था वा तन्निमित्तत्वात् । १,३.९ । ____________________________________________________ १,३.१४१५ पञ्चमाधिकरणमारचयति यंवान्दिशब्दाः किं द्व्यर्था नो वार्ऽऽयम्लेच्छसाम्यतः । दीर्घशूकप्रियङ्ग्वाद्या द्वयेऽप्यर्था विकल्पिताः ॥ १,३.१४ ॥ यत्रान्या इति शास्त्रस्था प्रसिद्धिस्तु बलीयसी । शास्त्रीयधर्मे तेनात्र प्रियङ्ग्वादि न गृह्यते ॥ १,३.१५ ॥ ऽयवमयश्र्चरुर्भवतिऽऽवाराही उपानहावुपमुञ्चतेऽ इति श्रूयते । तत्र यव शब्दमार्या दीर्घशूकेषु प्रयुञ्जते वराहशब्दं च सूकरे । म्लेच्छास्तु यवशब्दं प्रियङ्गुषु , वराहशब्दं च कृष्णशकुनौ । तथा सति लोकव्यवहारेण निश्र्चेतव्येषु शब्दार्थेष्वार्यम्लेच्छप्रसिद्ध्योः समानबलत्वादुभयविधा अष्यर्था विकल्पेन स्वीकार्या इति प्रप्ते ब्रूमः शास्त्रीयधर्मावबोधे शास्त्रप्रसिद्धिर्बलीयसी । प्रत्यासन्नत्वादविच्छिन्नपारम्पर्यागतत्वाच्च । शास्त्रे यवविध्यर्थवाद एवं श्रूयते ऽ यत्रान्या ओषधयो म्लायन्ते, अथैते मोदमाना इवोतिष्ठन्तिऽ इति । इतरौषधिविनाशकालेऽभिवृद्धिर्घशूकेषु दृश्यते, न तु प्रियङ्गुषु । तेषामितरौषधिपरिपाकात्पूर्वे पच्यमानत्वात् । वाराहोपानद्विध्यर्थवादश्र्चैवं भवति ऽ वराहं गावोऽनुधावन्तिऽ इति । गवामनुधावनं शूकरे संभवति न तु कृष्णशकुनौ । तस्माद्दीर्घशूक्दिर्यवादिशब्दार्थः । अत्र वार्तिककारः पीलुशब्दमुदाजहार । तं च म्लेच्छा हस्तिनि प्रयुञ्जते, आर्यास्तु वृक्षे । तत्राविप्लुतव्यवहारस्यार्ऽऽयेषु संभवाद्वृक्ष एव पीलुशब्दार्थः ॥ १,२.१४१५ ॥ ____________________________________________________ १,३.१६ अस्मिन्नेवाधिकरणे गुरुमतमाह यवाद्यर्थानिर्णयेन तद्वाक्यं न प्रमेति चेत् । न शास्त्रस्य बलित्वेन तत्प्रसिद्ध्यार्ऽथनिर्णयात् ॥ १,३.१६ ॥ स्पष्टोऽर्थः ॥ १,२.१६ ॥ ____________________________________________________ १,३.१७१८ अस्मिन्नेवाधिकरणे वार्तिककारमतेन वर्णकान्तरमारचयति यो मातुलविवाहादौ शिष्टाचारः स मा न वा । इतराचारवन्मात्वममात्वं स्मर्तबाधनात ॥ १,३.१७ ॥ स्मृतिमूलो हि सर्वत्र शिष्टाचारस्ततोऽत्र च । अनुमेया स्मृतिः स्मृत्या बाध्या प्रत्यक्षया तु सा ॥ १,३.१८ ॥ केषुचिद्दक्षिणदेशेषु मातुलस्य दुहितरं शिष्टाः परिणयन्ति । सोऽयमायारः प्रमाणं, शिष्टाचारत्वात्, होलाकाद्याचारवत्, इति चेत् । न । स्मृतिविरुद्धत्वेन कालात्ययापदिष्टत्वात् । तथा च स्मृतिः "मातुलस्य सुतामूढ्वा मातृगोत्रां तथैव च । समानप्रवरां चैव त्यक्त्वा चान्द्रायणं चरेत्" ॥ इति । न च स्मृत्याचारयोर्मूलवैदानुमापकसाम्यात्समबलत्वमिति शङ्कनीयम् । होलाकादिसदाचारस्य मन्वादिस्मृतिवद्वेदानुमापकत्वायोगात् । नहीदानीन्तनाः शिष्टा मन्वादिवद्देशकालविप्रकृष्टं वेदं दिव्यज्ञानेन साक्षात्कर्तु शक्नुवन्ति । येन शिष्टचारो मूलवेदमनुमापयेत् । शक्नोति च यः कोपि शिष्टो यत्र क्वापि देशविशेषे कालविशेषे च यं कञ्चनापि होलाकाद्याचरस्य मूलभूतं स्मृतिग्रन्थमवलोकयितुम् । तस्माच्छिष्टाचारेण स्मृतिरेवानुमातुं शक्यते, नतु श्रुतिः । अनुमिता च स्मृतिर्विरूद्धया प्रत्यक्षया स्मृत्या बाध्यते । अत एवाऽहुः "आचारात्तु स्मृतिं ज्ञात्वा स्मृतिश्र्च श्रुतिकल्पमम् । तेन द्वयन्तरितं तेषां प्रामाण्यं विप्रकष्यते" ॥ इति । तस्मादीदृशस्याऽचारस्याप्रामाण्यमभ्युपेयम् ॥ १,२.१७१८ ॥ ____________________________________________________ १,३.१९ तत्रैवापरं वर्णकमारचयति लौकिको वाक्यगो वार्ऽथस्त्रिवृदादेः समत्वतः । उभौ विध्यर्थवादैकवाक्यत्वादस्त्विहान्तिमः ॥ १,३.१९ ॥ ऽत्रिवृद्वहिष्पवमानम्ऽ इति श्रुतौ विवृच्छब्दस्य त्रैगुण्यं लोकसिद्धोर्ऽथः । वाक्यशेषादृक्त्रयात्मकेषु त्रिषु सूक्तेष्ववस्थितानां बहिष्पवमानात्मकस्तोत्रनिष्पादनक्षमाणाम्ऽ उपास्मै गायता नरःऽ इत्यादीनामृचां नवकमर्थः । तत्र धर्मनिणये वेदस्य प्रबलत्वेऽपि पदपदार्थनिर्णये लोकवेदयोः समानबलत्वादुभावप्यर्थौ विकल्पेव ग्रहीतव्याविति चेत् । मैवम् । लौकिकार्थस्वीकारपक्षे विधिवाक्येर्ऽथस्त्रैगुण्यम्, अर्थवादवाक्ये स्तोत्रियाणामृचां नवकम् , इत्येवं विध्यर्थवादयोर्वैयधिकरण्यादेकवाक्यत्वं न स्यात् । अत एकवाक्यत्वाय स्तोत्रियाणां नवकमित्येव विधिवाक्ये नियतोर्ऽथः ॥ १,२.१९ ॥ (षष्ठे म्लेच्छप्रसिद्धार्थप्रामाण्याधिकरणे सूत्रम्) चोदितं तु प्रतीयेताविरोधात्प्रमाणेन । १,३.१० । ____________________________________________________ १,३.२०२१ षष्ठाधिकरणमारचयति कल्प्यः पिकादिशब्दार्थो ग्राह्यो वा म्लेच्छरूढितः । कल्प्य आर्योष्वसिद्धत्वादनार्याणानमादरात् ॥ १,३.२० ॥ ग्राह्य म्लोच्छप्रसिद्धिस्तु विरोधादर्शने सति । पिकनेमादिशब्दानां कोकिलाद्यर्थता ततः ॥ १,३.२१ ॥ आर्याः पिकादिशब्दं न क्वाप्यर्थे प्रयुञ्जते, म्लेच्छाश्र्च न प्रमाणभूताः । तस्मान्निगमनिरूक्तव्याकरणैः पिकनेमादिशब्दानामर्थः कल्पनीय इति चेत् । मैवम् । आर्यप्रसिद्धिविरोधस्यादृष्टत्वेनेदृशे विशय म्लेच्छप्रसिद्धेरप्यादरणीयत्वात् । कल्प्यमानादब्यवस्थितादर्थाद्वरे म्लेच्छरूढिः । यत्रेदृश्या अपि रूढेरभावस्तत्र निरूक्तादयश्र्चरितार्थाः । तस्मादनार्य प्रसिद्ध्या पिकः कोकिलः, नेमशब्दोर्ऽधवाची , तामरसशब्दः पद्मवाची, इत्येवं द्रष्टव्यम् ॥ १,२.२०२१ ॥ ____________________________________________________ १,३.२२ अस्मिन्नेवाधिकरणे गुरुमतमाह अर्थाबोधादप्रमाणं पिकालम्भनचोदना । मैवं म्लेच्छप्रसिद्ध्यापि तब्दोधादविरुद्धया ॥ १,३.२२ ॥ स्पष्टोऽर्थः ॥ १,२.२२ ॥ (सप्तमे कल्पसूत्रास्वतः प्रामाण्याधिकरणे सूत्राणि ११ १४ ) । प्रयोगशास्त्रमिति चेत् । १,३.११ । नासंनियमात् । १,३.१२ । अवाक्यशेषाच्च । १,३.१३ । सर्वत्र च प्रयोगात्संनिधानशास्त्राच्च । १,३.१४ । ____________________________________________________ १,३.२३२४ सप्तमाधिकरणमारचयति अपौरुषेयाः कल्पाद्याः कृत्रिमा वा न कृत्रिमाः । श्रुतिस्मत्योर्धर्मबुद्धेः स्वतो मात्वं यतः समम् ॥ १,३.२३ ॥ पुंनामोक्तेः पौरुषेयाः काठकाद्यसमत्वतः । तत्रोपलेभिरे केचिदापस्तम्बादिकर्तृताम् ॥ १,३.२४ ॥ बौधायनापस्तम्बा श्र्वलायनकात्यायनादिनामाङ्किताः कल्पर्सूत्रग्रन्थाः, निगमनिरुक्तादिषडङ्गग्रन्थाः, मन्वादिस्मृतयश्र्चाषौरुषेयाः, धर्मबुद्धिजनकत्वात्, वेदवत् । न च मूलप्रमाणसापेक्षत्वेन वेदवैषम्यमिति शङ्कनीयम् । उत्पन्नाया बुद्धेः स्वतः प्रामाण्याङ्गीकारेण निरपेक्षत्वात् । मैवम् । उक्तानुमानस्य कालात्ययापदिष्टत्वात् । बौधायनसूत्रम् , आपस्तम्बसूत्रम्, इत्येवं पुरुषनाम्ना ते ग्रन्था उच्यन्ते । न च काठकादिसमाख्यवत्प्रवचननिमित्तत्वं युक्तम् । तद्ग्रन्थनिर्माणकाले तदानीन्तनैः कैश्र्चिदुपलब्धत्वात् । तच्चाविच्छिन्नपारम्पर्येणानुवर्तते । ततः कालिदासादिग्रन्थवत्पौरुषेयाः । तथापि वेदमूलत्वात्प्रमाणम् ॥ १,२.२३२४ ॥ ____________________________________________________ १,३.२५ अत्रैव गुरुमतमाह कल्पे सर्वतिथौ दर्शकार्यतोक्तेः श्रुतिर्न मा । न कल्पे साध्यवेदत्वप्रहाणाद्दुर्बलत्वतः ॥ १,३.२५ ॥ सर्वतिथौ दर्शयागकर्तव्यतां कल्पसूत्रकार आह "सर्वासु तिथिष्वमावास्या कर्तव्या"इति । श्रुतिस्त्वमावास्यायामेव तिथौ कर्तव्यतां ब्रूते । ततः कल्पसूत्ररूपेंण वेदेन विरुद्धत्वादियं श्रुतिर्न मानमिति चेत् । मैवम् । कल्पस्य वेदत्वं नाद्यापि सिद्धम् । किन्तु यत्नेन साध्यम् । न च तत्साधयितुं शक्यम् । पौरुषेयत्वस्य समाख्यया तत्कर्तुरुपलम्भेन च साधितत्वात् । अतः कल्पसूत्रस्य दुर्बलतया न श्रुतेरप्रामाण्यम् ॥ १,२.२५ ॥ (अष्टमे होलाकाधिकरणे सूत्राणि १४ २३) अनुमानव्यवस्थानात्तत्संयुक्तं प्रमाणं स्यात् । १,३.१५ । अपि वा सर्वधर्मः स्यात्तन्न्यायत्वाद्विधानस्य । १,३.१६ । दर्शनाद्विनियोगः स्यात् । १,३.१७ । लिङ्गाभावाच्च नित्यस्य । १,३.१८ । आख्या हि देशसंयोगात् । १,३.१९ । न स्याद्देशान्तरेष्विति चेत् । १,३.२० । स्याद्योगाख्या हि माथुरवत् । १,३.२१ । कर्मधर्मो वा प्रवणवत् । १,३.२२ । तुल्यं तु कर्तृधर्मेण । १,३.२३ । ____________________________________________________ १,३.२६ अष्टमाधिकरणमाचरयति होलाकादेर्व्यवस्था स्यात्साधारण्यमुताग्रिमः । देशभेदेन दृष्टत्वात्साम्यं मूलसमत्वतः ॥ १,३.२६ ॥ होलाकादिशिष्टाचाराणां हारीतादिस्मृतिविशेषाणां चानुष्ठातृपुरुषभेदेन व्यवस्थितं प्रामाण्यम् । कुतः । देशविशेषे तेषां दृष्टत्वात् । होलाकादयः प्राच्यैरेव क्रियन्ते । वसन्तोत्सवो होलाका । आह्नीनैबुकादयो दाक्षिणात्यै स्वस्वकुलागतं करञ्जार्कादिस्थावरदेवतापूजादिकमाह्नीनैबुकशब्देनोच्यते । उद्वृषभयज्ञादय उदीच्यैः । ज्येष्ठमासस्य पौर्णमास्यां बलीवर्दानभ्यर्च्य धावयन्ति सोऽयमुद्वृषभयज्ञः । एवं हारीतादिस्मृतिः काचित्क्वचिद्देशविशेषे दृश्यते । तस्माद्व्यवस्थितं प्रामाण्यमिति चेत् । मैवम् । तन्मूलत्वेनानुमितस्य वेदस्य सर्वसाधारणत्वेन तेषामपि सर्वसाधारणत्वात् ॥ १,२.२६ ॥ ____________________________________________________ १,३.२७ अत्रैव गुरुमतमाह प्राच्यादिपदयुक्तायाः श्रुतेरनुमितौ पदे । अर्थाबोधादमात्वं चेन्न सामान्यामुमानतः ॥ १,३.२७ ॥ प्राच्यादिभिर्व्यवस्थया होलाकादिष्वनुष्ठीयमानेषु तन्मूलश्रुतिरपि प्राच्यादिपदयुक्तैवानुमातव्या । तत्र प्राच्यादिपदस्यार्थो न बुध्यते । ये पुरुषाः कञ्चित्कालं प्राच्यां निवसन्ति , त एव कालान्तरे प्रतीच्यां निवसन्त उपलभ्यन्ते । तत्र श्रौतप्राच्यादिपदस्यार्थाबोधादप्रमाणं श्रुतिरिति चेत् । मैवम् । अनुष्ठानसामान्यस्य मूलश्रुतिकल्पकत्वात् । अतः प्राच्यादिपदराहित्ये सत्यर्थबोधादनुमिता श्रुतिः प्रमाणम् ॥ १,२.२७ ॥ (नवमे साधुपदप्रयुक्त्यधिकरणे सूत्राणि २४ २९ ) प्रयोगोत्पत्यशास्त्रत्वाच्छब्देषु न व्यवस्था स्यात् । १,३.२४ । शब्दे प्रयत्ननिष्पत्तेरपराधस्य भागित्वम् । १,३.२५ । अन्यायश्चानेकशब्दत्वम् । १,३.२६ । तत्र तत्त्वमभियोगविशेषात्स्यात् । १,३.२७ । तदशक्तिश्चानुरूपत्वात् । १,३.२८ । एक देशत्वाच्च विभाक्तिव्यत्यये स्यात् । १,३.२९ । ____________________________________________________ १,३.२८२९ नवमाधिकरणमारचयति गोगाव्यादिषु साधुत्वे प्रयोगे वा न कश्र्चन । नियमोऽत्रास्ति बा नास्ति व्याकृतेर्मूलवर्जनात् ॥ १,३.२८ ॥ साधूनेव प्रयुञ्जीत गवाद्या एव साधवः । इत्यस्ति नियमः पूर्वपूर्वव्याकृतिमूलतः ॥ १,३.२९ ॥ व्याकरणाभिज्ञैः सास्नादिमद्वस्तुनिऽगौःऽ इत्येष शब्दः प्रयुज्यते । तदनभिज्ञैस्तु स्वस्वदेशीयभाषामनुसृत्य गावी, गोणी, गोपोतलिका, इत्येवमादयः शब्दः प्रयुज्यन्ते । तत्र ऽईदृष एव शब्दः साधुः, नेदृशःऽ इत्यस्मिन्नर्थे नियामकं नास्ति । तथा योगेऽपि तन्नास्ति ऽ ईदृश एव शब्दः प्रयोक्तव्यः , नेदृशःऽ इति न तावद्वृद्धव्यवहारो नियामकः । तस्य सर्वेषु शब्देषु समानत्वात् । नापि व्याकरणस्मृतिर्नियामिका । तस्या निर्मूलत्वेनाप्रमाणत्वात् । न ह्यभियुक्तप्रयोगस्तन्मूलम । अन्योन्याश्रयत्वप्रसङ्गात् । व्याकरणस्मृतेः प्रामाण्यसिद्धौ तदनुसारेण प्रयोक्तॄणाममियुक्तत्वसिद्धिः । तत्सिद्धौ तत्प्रयोगमूलतया व्याकरणस्य प्रामाण्यम् । तस्मान्नास्ति साधुत्वप्रयोगयोर्नियमः , इति प्राप्ते ब्रूमः ऽ साधूनेव प्रयुञ्जति, न त्वपभ्रंशान्ऽ इत्यस्ति नियमः । उभयत्र क्रमेण दोषगुणवादिनोर्वेदवाक्ययोः श्रवणात् । "एकः शब्दः सम्यग्ज्ञातः सुप्रयुक्तः स्वर्गे लोके कामधुग्भवति"इति गुणवाक्यम् । "तस्माद्ब्राह्मणेन न म्लेच्छितवैऽ नापभाषितवै , म्लेच्छो ह वा एष यदपशब्दः"इति दोषवाक्यम् । यथा प्रयोगे नियमस्तथा साधुत्वेऽपि नियमो द्रष्टव्यः ऽगवाद्या एव साधवः, न तु गाव्यादयःऽ इति । अस्मिन्नर्थे व्याकरणस्य नियामकत्वात् । न च निर्मूलत्वम् , पूर्वपूर्वव्याकरणस्य तन्मूलत्वात् । एतदेवाभिप्रेत्योक्तम् ऽ तत्र यूपाधिकरणवद्व्याकरणपरम्परानादित्वादनुपालम्भःऽ इति व्याकरण प्रामाण्यं वेदेनैव साक्षादुपन्यस्तम् । तथाऽचार्थवणिका आमनन्ति "द्वे विद्ये वेदितव्ये इति ह स्म यद्ब्रह्मविदो वदन्ति परा चैवापरा च । तत्रापरा ऋग्वेदो यजुर्वेदः सामवेदोऽथर्ववेदः शिक्षा कल्पो व्याकरणं निरुक्तं छन्दो ज्योतिषम"इति । तैत्तिरीयकब्राह्मणेऽपि व्याकरणस्योपादेयता श्रूयते ऽवाग्वै पराच्यव्याकृतावदत् । ते देवा इन्द्रमब्रुवन् ऽइमां नो वाचं व्याकुरु, इति तामिन्द्रो मध्यतोऽपक्रम्य व्याकरोत् । तस्मादियं व्याकृता वागुद्यतेऽ इति । व्याकर्तारश्र्च पाणिनिकात्यायनपतञ्जलयो मन्वादिसमानाः । तस्मात्साधूनामेव प्रयोगे गवादीनामेव साधुत्वे व्याकरणस्मृतिः प्रमाणम् ॥ १,२.२८२९ ॥ ____________________________________________________ १,३.३० अत्रैव गुरुमतमाह अश्र्वालम्भनशास्त्रस्य दन्त्यतालव्यसंशयात् । अमात्वेऽदन्त्यनिर्णीतिराप्तोक्तव्याकृतेर्बलात् ॥ १,३.३० ॥ "अश्र्वमालभेत"इत्यत्राकारवकारयोर्मध्यवर्तिनो वर्णस्य दन्त्यत्वेऽ स्वं धनम् , तद्रहितं दरिद्रमालभेतऽ इत्यर्थो भवति । तालव्यत्वे तुरङ्गमवाचित्वम् । ततः संशयादप्रामाण्यमिति चेत् । न । व्याकरणानुसारेण"अशू व्याप्तौ"इत्यस्माद्धातोरौणादिके वप्रत्यये सति तालव्यत्वनिर्णयात् । तस्मादश्र्वालम्भनशास्त्रं प्रमाणम् ॥ १,२.३० ॥ (दशमे लोकवेदयोः शब्दैक्याधिकरण आकृत्यधिकरणे वा सूत्राणि ३० ३५) । प्रयोगचोदनाभावादर्थैकत्वमविभागात् । १,३.३० । अद्रव्यशब्दत्वात् । १,३.३१ । अन्यदर्शनाच्च । १,३.३२ । आकृतिस्तु क्रियार्थत्वात् । १,३.३३ । न क्रिया स्यादिति चेदर्थान्तरे विधानं न द्रव्यमिति चेत् । १,३.३४ । तदर्थत्वात्प्रयोगस्याविभागः । १,३.३५ । ____________________________________________________ १,३.३१३२ दशमाधिकरणे प्रथमं वर्णकमाचरयति लोके पदापदार्थौ यौ न तौ वेदेऽथवात्र तौ । रूपभेदात्पदं भिन्नमुत्तानादिभिदा स्फुटा ॥ १,३.३१ ॥ वर्णैकत्वात्पदैकत्वं क्वाचित्की रूपभिन्नता । प्रायिकेण पदैक्येन तदर्थैक्यं तथाविधम् ॥ १,३.३२ ॥ वैदिकौ पदपदार्थौ लौकिकाभ्यां पदपदार्थाभ्यामन्यौ । कुतः । रूपभेदात् । पदे तावद्रूपभेदो दृश्यते । आत्मशब्द आकारादित्वेन लोके नियतः । वेदे तु क्वचिदाकाररहितः पठ्यते "प्रयतं पुरूषं त्मना"इति । ऽब्राह्मणाःऽ इति लोके । वेदे त्वन्यथा पठ्यते "ब्राह्मणासः पितरः सोम्यासः"इति । अर्थभेदोऽपि स्फुटः । उत्ताना वै देवगवा वहन्ति"इति श्रूयते देवेभ्यो वनस्पते हवींषि हिरण्यपर्ण प्रदिवस्ते अर्थम्"इति । तस्मात्ऽ लोकवेदयोः पदपदार्थावन्यौऽ इति प्राप्ते ब्रूमः य एव लौकिकाः पदार्थाः, त एव वैदिकाः । तथा हि वर्णानां तावन्नित्यत्वं प्रथमपादे साधितम् । यथा प्रयोक्तॄणां पुरुषाणां भेदेऽप्येकैकस्य पुरुषस्य बहुकृत्व उच्चारणभेदेऽपिऽ त एवामी वर्णाःऽ इति प्रत्यभिज्ञानाद्वर्णैक्यम् । तथाऽ यानि लोके गवादिपदानि , तान्येव वेदेऽधीयमानानिऽ इत्यवाधितप्रत्यभिज्ञया पदैकत्वमभ्युपेयम् । ऽ त्मना, देवासःऽ इत्यादिपदभेदस्तु क्वाचित्कः । नैतावता बहुतरप्रत्यभिज्ञावगतं पदैक्यमपोढुं शक्यम् । अन्यथाऽसोऽयं देवदत्तःऽ इति प्रत्यभिज्ञातं देवदत्तैक्यमपि देशादिभेदमात्रेणापोद्येत । पदैक्ये चार्थैकत्वमवश्यंभावि । अन्यथा वेदे पृथग्व्युत्पत्त्यभावादबोधकत्वं प्रसज्येत । एतदेवाभिप्रेत्योक्तम् "लोकावगतसामर्थ्थः शब्दे वेदेऽपि बोधकः"इति । स्वरुयूपाहवनीयान्दिशब्दानां तदर्थानां चालौकिकत्वेऽपि प्रसिद्धपदसमभिव्याहाराद्व युप्तत्तिः संभवति । उत्तानवहनादिकं त्वर्थवादः । अस्तु वा तथावहनम् , तथाप्युत्तानादिशाब्दास्तदर्थाश्र्च लोकप्रसिद्धा एव । तस्माद्य एव लौकिकाः पदपदार्थास्त एव वैदिकाः ॥ १,२.३१३२ ॥ ____________________________________________________ १,३.३३३४ द्वितीयवर्णकमारचयति व्यक्तिर्ंव्रीह्यादिशब्दार्थ आकृतिर्वा क्रियान्वयात् । व्यक्तिर्व्युत्पत्तिवेलायामाकृत्या सोपलक्ष्यते ॥ १,३.३३ ॥ शक्तिग्रहादियुक्तिभ्य आकृतेरर्थतोचिता । क्तियापर्यवसानाय व्यक्तिस्तत्रोपलक्ष्यताम् ॥ १,३.३४ ॥ "व्रीहीनवहन्ति" "पशुमालभेत" "गामानया" "ब्राह्मणो न हन्तव्यः"इत्यादिप्रयोगेषु व्रीह्यादिशब्दानां व्यक्तिरर्थः । कुतः । अवहननादिक्रियाभिर्व्यक्तेरन्वेतुं शक्यत्वात् । नह्याकृतिरवहन्तुमालब्धुमानेतुं वा योग्या । नन्वानन्त्यव्यभिचाराभ्यां न व्यक्तौ व्युत्पत्तिः संभवति । अनन्ता हि व्यक्तयः । अतीतानागतानामनेकदेशवर्तिनां गवामियत्ताया अनवधारणात् । किञ्च शुल्लव्यक्तौ व्युत्पन्नो गोशब्दः कृष्णव्यक्तौ प्रयुज्यमानः स्वार्थे व्यभिचरेत् । तत्र कथं व्युत्पत्तिरिति चेत् । एवं तर्हि व्युत्पत्तिकाले सा व्यक्तिराकृत्योपलक्ष्यतामिति प्राप्ते ब्रूमः अन्वयव्यतिरेकाभ्यामाकृतेः शक्तिग्रहणनिमित्तत्वाच्छाब्दार्थत्वं तस्या एवोचितम् । किञ्च गोशब्द उच्चारिते व्यक्तिवादिनः संशयो भवेत् । तस्मादाकृतेरेवाभिधेयत्वम् । यद्याकृताववहननादिक्रिया न पर्यवस्येत्तर्हि व्यक्तिस्तत्रोपलक्षणीया । किञ्च"श्योनर्चित्तं चिन्वीत"इत्यादावाकृतेरेव सादृश्यप्रतियोगितया कार्यान्वयो दृश्यते । तस्मात् आकृतिः शब्दार्थः ॥ १,२.३३३४ ॥ ____________________________________________________ १,३.३५ अत्रैव गुरुमतमाह गवादिचोदना नो मा जातिव्यक्त्योरनिर्णयात् । आनन्त्यव्यभिचाराभ्यां न व्यक्तिरिति निर्णयः ॥ १,३.३५ ॥ स्पष्टोऽर्थः ॥ १,२.३५ ॥ इति श्रीमाधवीये जैमिनीयन्यायमालाविस्तरे प्रथमाध्यायस्य तृतीयः पादः _________________________________________________________________________ (अथ चतुर्थः पादः) (प्रथम उद्भिदादिशब्दानां यागनामतया प्रामाण्याधिकरणे सूत्रम्) उक्तं समाम्नायैदमर्थ्यं तस्मात्सर्वं तदर्थं स्यात् । १,४.१ । ____________________________________________________ १,४.१२ चतुर्थपादस्य प्रथमाधिकरणम् । वार्तिककारोन्नीतमारचयति उद्भिदादिपदं धर्मे किममानमुत प्रमा । विध्यर्थवादमन्त्रांशेष्वनन्तर्भावतो न मा ॥ १,४.१ ॥ अन्तर्भावो विधावुद्भिदा यजेतेति दृश्यते । नामत्वेनान्वयो वाक्ये वक्ष्यतेऽतः प्रमैव तत् ॥ १,४.२ ॥ "उद्भिदा यदेत" "बलभिदा यजेत" "विश्वजिता यजेत"इत्येवं समाम्नायते । तत्रोद्भिदादिपदं न धर्मे प्रमाणम् । कुतः । प्रमाणत्वनोभिमतेषु त्रिषु वेदवेभागेष्वनन्तर्भावात् । तथा हि विधिः साक्षात्प्रमाणम् । अर्थवादमन्त्रौ तु विध्यन्वयेन । तत्र न तावदुद्भिदादिपदं विधावन्तर्भवति । विध्यर्थरूपाया भावनाया अंशेषु भाव्यकरणेतिकर्तव्यतारूपेषु कस्याप्यवाचकत्वात् । नाप्यर्थवादत्वम् । स्तुतिबुद्धेरभावात् । नापि मन्त्रत्वम् । उत्तमपुरुषादीनां मन्त्रलिङ्गानामभावात् । तथा चोक्तम् "उत्तमामन्त्रणास्यन्तत्वान्तरूपाद्यभावतः । मन्त्रप्रसिद्ध्यभावाच्च मन्त्रतैषां न युज्यते" ॥ इति । "अग्नये जुष्टं निर्वपामि"इत्युत्तमपुरुषः । "अग्ने यशस्विन्यशसे समर्पय"इत्यामन्त्रणम् । "उर्वी चासि, वस्वी चासि"इत्यस्यन्तरूपम् । "इषे त्वा, ऊर्जे त्वा"इति त्वान्तरूपम् । आदिशब्देव आशीर्देवताप्रतिपादनादयः । एवमाद्यनन्तर्भावादमानमिति चेत् । न । विध्यंशे करणेऽन्तर्भावात् । यद्यपि लिङ्प्रत्ययेन समानपदोपात्तो यजिधात्वर्थः करणं तथापि तस्य यजेर्नामत्वेनोद्भिदादिपदमन्वेति । तस्मात्प्रमाणम् ॥ १,४.१२ ॥ ____________________________________________________ १,४.३४ (द्वितीय उद्भिदादिशब्दानां यागनामधेयताधिकरणे सूत्रम् ) अपि वा नामधेयं स्याद्यदुत्पत्तावपूर्वमविधायकत्वात् । १,४.२ । द्वितीयाधिकारणमारचयति गुणोऽयं नामधेयं वा खनित्रेऽस्य निरुक्तितः । ज्योतिष्टोमं समाश्रित्य पश्वर्थे गुणचोदना ॥ १,४.३ ॥ फलोद्भेदात्समानैषा निरुक्तिर्यागनाम्न्यपि । नामत्वमुचितं यागसामानाधिकरण्यतः ॥ १,४.४ ॥ "उद्भिदा यजेत पशुकामः"इत्यत्र तृतीयान्तेनोद्भित्पदेन योर्ऽथो विवक्षितः सोऽयं यागे कश्चिद्गुणः स्यात् । "दघ्नाजुहोति"इत्यनेन गुणविधिना समानत्वात् । अथोच्येत ऽ दधिशब्दार्थो लोकप्रसिद्धः, उद्भिच्छब्दार्थस्त्वप्रसिद्धःऽ इति । तन्न । रूढ्यभावेऽप्यवयवार्थनिरुक्त्या तत्प्रसिद्धेः । ऽ उद्भिद्यते भूमिरनेनऽ इति व्युत्पत्त्या खनित्रवाच्यसौ शब्दः । न चात्र पशुफलकः कश्चिद्यागो विधीयत इति वाच्यम् । पशूनां गुणफलत्वात् । यथा"गोदोहनेन पशुकामस्य"इत्यत्र पशवो गोदोहनगुणस्य फलम् । तथेह खनित्रगुणस्य फलमस्तु । यदि"चमसेनापः प्रणयेत्"इति विहितं प्रकृतमपां प्रणयनमाश्रित्य गोदोहनं विधीयते, तर्ह्यत्रापि"ज्योतिष्टोमेन यजेतऽ इति विहितं प्रकृतं ज्योतिष्टोममाश्रित्य खनित्रं विधीयताम् । तस्माद्गुणविधिरिति प्राप्ते , ब्रूमः "पशुकामो यजेत"इत्यस्य पदद्वयस्यायमर्थःऽ पशुरुपं फलं यागेन कुर्यात्ऽ इति । तत्रऽकेन यागेनऽ इत्यपेक्षायाम्ऽ उद्भिदाऽ इति तृतीयान्तं पदं यागनामत्वेनान्वेति । ऽउद्भिद्यते पशुफलमनेन यागेनऽ इति निरुक्त्या नामत्वमुद्भित्पदस्योपपद्यते । एवमपि गुणविधिनामधेयत्वयोः शब्दनिर्वचनसाम्यान्न निर्णय इति चेत् । मैवम् । सामानाधिकरण्यस्य निर्णायकत्वात् । ऽउद्भिन्नामकेन यागेन फलं कुर्यात्ऽ इत्युक्ते सामानाधिकरण्यं लभ्यते । गुणत्वे तुऽ खनित्रेण साध्यो यो यागः, तेनऽ इत्येवं वैयधिकरण्यं स्यात् । यदिऽखनित्रवता यागेनऽ इति सामानाधिकरण्यं योज्येत तदा मत्वर्थलक्षणा प्रसज्येत । तस्मादुद्भिदादिपदं नामधेयम् । ऽ दध्ना जुहोति"व्रीहिभिर्यजेतऽ इत्यादिषु द्रव्यविशेषे दध्यादिशब्दानामत्यन्तरूढतया यागनामत्वासंभवादगत्या गुणत्वमाश्रितम् । ऽ सोमेन यजेतऽ इत्यत्रापिऽ अप्रसिद्धार्थनामधेयत्वकल्पनातो वरं प्रसिद्धार्थद्वारेण लक्षणाश्रयणम्ऽ इत्यभिप्रेत्यऽ सोमद्रव्यवता यागेनऽ इति मत्वर्थलक्षणा स्वीकृता । उद्भिच्छब्दस्य तु लोकप्रसिद्धार्थाभावादुक्तरीत्या नामत्वं युक्तम् । प्रयोजनं तु नाम्नः सर्वत्र व्यवहार एव । न ह्यन्तरेण नामधेयमृत्विग्वरणादिषुऽ अनेनाहं यक्ष्येऽ इत्याख्यानोपायो लघुः कश्चिदस्ति । तस्मात् उद्भिदादीकं नामधेयम् ॥ १,४.३४ ॥ ____________________________________________________ १,४.५ अत्रैव गुरुमतमाह लौकिके गणयागेऽस्य विधेः सापेक्षतेति चेत् । निरुक्त्या श्रौतयागस्य नामत्वान्निरपेक्षता ॥ १,४.५ ॥ ऽउद्भिदा यजेतऽ इत्ययं गुणविधिः । न चास्य कश्चिच्छ्रौत आश्रयो लभ्यते । ततो लौकिको मातृगणयागादिराश्रयत्वेनापेक्षणीयः । तस्मिन्योगे मैवम् । पूर्वोक्तनिरुक्त्या श्रौतयागनामत्वे सति निरपेक्षत्वात् ॥ १,४.५ ॥ ____________________________________________________ १,४.६७ (तृतीये चित्रादिशब्दानां यागनामधेयताधिकरणे सूत्रम्) यस्मिन् गुणोपदेशः प्रधानतोऽभिसम्बन्धः । १,४.३ । तृतीयाधिकरणमारचयति यच्चित्रया यजेतेति तद्गुणो नाम वा भवेत् । चित्रस्त्रीत्वगुणो रूढेरग्नीषोमीयके पशौ ॥ १,४.६ ॥ द्वयोर्विधौ वाक्यभेदो वैशिष्ट्ये गौरवं ततः । स्यान्नाम पृष्ठाज्यबहिष्पवमानेषु तत्तथा ॥ १,४.७ ॥ "चित्रया यजेत पशुकामः"इत्याम्नायते । तत्र चित्राशब्दो नोद्भिच्छब्दवद्यौगिकः, किन्तु रूढ्या चित्रत्वं स्त्रीत्वं चाभिधत्ते । ततो न पूर्वन्यायेन नामत्वम् । तथा सति"अग्नीषोमीयं पशुमालभेत"इति विहितं पशुयागमात्रंऽ यजेतऽ इत्यनेन पदेनानूद्य तस्मिन्पशौ चित्रत्वस्त्रीत्वे गुणौ विधीयेते इति प्राप्ते ब्रूमः चित्रत्वं स्त्रीत्वं चेति द्वावेतौ गुणौ । तयोर्द्वयोर्विधाने वाक्यं भिद्येत । तथा चोक्तम् "प्राप्ते कर्मणि नानेको बिधातुं शक्यते गुणः । अप्राप्ते तु विधीयन्ते बहवोऽप्येकयत्नतः" ॥ इति । अथ वाक्यभेदपिरहाराय गुणद्वयावीशीष्ट पशुद्रव्यरूपं कारकं विधीयते तदा गौरवं स्यात् । तस्माच्चित्राशब्दः पूर्ववद्यजिसामानाधिकरण्येन यागनामधेयं भवति । चित्रत्वं तु तस्य विलक्षणद्रव्यद्वारेणोपपद्यते । ऽ दधि, मधु, घृतम् , आपः, धानाः, तण्डुलाः, तत्संसृष्टं प्राजापत्यम्ऽ इति दध्यादीनि विचित्राणि प्रदेयद्रव्याणि षडाम्नातानि । त्रदेतच्चित्रानामकस्य यागस्योत्पत्तिवाक्यम् । यागस्वरूपभूतयोर्दध्यादिद्रव्यप्रजापतिदेवतयोरत्रोपदिश्यमानत्वात् । उत्पन्नस्य तस्य यागस्यऽ चित्रया यजेत पशुकामःऽ इत्येतत्फलवाक्यम् । एवं सति प्रकृतार्थो लभ्यते । अग्नीषोमीयपश्वनुवादेन गुणविधाने प्रकृतहानाप्रकृतप्रक्रिये प्रसज्येयाताम् । लिङ्प्रत्ययस्यानुवादकत्वाङ्गीकारान्मुख्यो विध्यर्थो बाध्येत । तस्माच्चित्रापदं नामधेयम् । यथा चित्राशब्दे नामधेयत्वम् । तथा बहिष्पवमानशब्दे, आज्यशब्दे, पृष्ठशब्दे च तन्नामधेयत्वं योजनीयम् । एवं हि श्रूयते "त्रिवृद्धहिष्पवमानम्" "पञ्चदशान्याज्यानि" "सप्तदशानि पृष्ठानि"इति । अस्य वाक्यत्रयस्यार्थो विव्रियते सामगानामुत्तराग्रन्थे तृचात्मकानि सूक्तान्याम्नातानि । तत्र"उपास्मै गायता नरः"इत्याद्यं सूत्रम् । "दविद्युतत्या रुचा"इति द्वितीयम् । "पावमानस्य ते कवे"इति तृतीयम् । ज्योतिष्टोमस्य प्रातः सवनानुष्ठाने तेषु त्रिषुं सूक्तेषु गायत्रं साम गातव्यम् । तदिदं सूक्तत्रयगानसाध्यं स्तोत्रं बहिष्पवमानमित्युच्यते तत्रावस्थितानामृचां पवमानार्थत्वात् । बहिः संबन्धाच्च । न खल्बिदं स्तोत्रमितरस्तोत्रवत्सदोनामकस्य मण्डपस्य मध्य औदुम्बर्याः स्तम्बशाखायाः संनिधौ प्रयुज्यते, किन्तु सदसो बहिः प्रसर्पद्भिः प्रयुज्यते । तस्य च बहिष्पवमानस्य त्रिवृन्नामकः स्तोमो भवति । तस्य च स्तोमस्य विधायकं ब्राह्मणवाक्कयमेवमाम्नायते "तिसृभ्यो हिं करोति स प्रथमया, तिसृम्यो हिं करोति स मध्यमया तिसृभ्यो हिं करोति स उत्तमया, उह्यती त्रिवृतो विष्टुतिः"इति । अयमर्थः ऽ सूक्तत्रयपठितानां नवानामृचां गानान्त्रिभिः पर्यायैः कर्तव्यम् । तत्र प्रथमे पर्याये त्रिषु सूक्तेष्वाद्यास्तुस्त्र क्रचः , द्वितीये पर्याये मध्यमाः, तृतीये पर्याये चोत्तमाः । तिसृभ्य इति तृतीयार्थे पञ्चमी । हिं करोति गायतिऽ इत्यर्थः । सेयं यथोक्तप्रकारोपेता गीतिस्त्रिवृत्स्तोमस्य विष्टुतिः स्तुतिप्रकारविशेषः । तस्या विष्टुतेरुद्यती नाम, इति । एवं परिवर्तिनी कुलायिनीति द्वे विष्टुती । तयोः परिवर्तिन्येवमाम्नायते "तिसृभ्यो हिं करोति स पराचीभिः, तिसृभ्यो हिं करोति स पराचीभिः , तिसृभ्यो हिं करोति स पराचीभिः, परिवर्तिनी त्रिवृतो विष्टुतिः"इति । पराचीभिरनुक्रमेणाऽम्नाताभिरित्यर्थः । कुलायिन्येवमाम्नायते "तिसृभ्यो हिं करोति स पराचीभिस्तिसृभ्यो हिं करोति, या मध्यमा सा प्रथमा, पोत्तमा सा मध्यमा, या प्रथमा सोत्तमा, तिसृभ्यो हिं करोति योत्तमा सा प्रथमा, या प्रथमा, सा मध्यमा या मध्यमा सोत्तमा, कुलायिनी त्रिवृत्तो विष्टुतिः"इति । अत्र प्रथमसूक्ते पाठक्रम एव । द्वितीये मध्यमोत्तमप्रथमाः । तृतीयेतूत्तमप्रथममध्यमा इत्येवं व्यत्ययेन मन्त्रा गातव्याः । तदिदं विष्टुतित्रयं विकल्पितम् । त्रिवृच्छब्दस्येदृशं स्तोमस्वरूपमर्थो, न तु त्रैगुण्यमिति पूर्वपादे निर्णीतम् । उत्तराग्रन्थे बहिष्पवमानसूक्तेभ्यस्त्रिभ्य ऊर्ध्वे चत्वारि सूक्तान्याम्नातानि "अग्न आ याहि वीतये"इत्याद्यं सूक्तम् । "आ नो मित्रावरुण" इति द्वितीयम् । "आ याहि सुषुमा हि ते" इति तृतीयम् । "इन्द्राग्नी आ गतं सुतम्" इति चतुर्थम् । तान्येतानि प्रातः सवने गायत्रसाम्ना गीयमानानि चत्वार्याज्यस्तोत्राणीत्युच्यन्ते । तन्निर्वचनं च श्रूयते "यदाजिमीयुः, तदाज्यानामाज्यत्वम्"इति । तेष्वाज्यस्तोत्रेषु पञ्चदशनामकः स्तोमो भवति । तस्य स्तोमस्य विष्टुतिरेवमाम्नायते "पञ्चभ्यो हिं करोति स तिसृभिः स एकया स एकया पञ्चभ्यो हिं करोति स एकया स तिसृभिः स एकया, पञ्चभ्यो हिं करोति स एकया स एकया स तिसृभिः"इति । एकं सूक्तं त्रिरावर्तनीयम् । तत्र प्रथमावृत्तौ प्रथमाया ऋचस्त्रिरभ्यासः । द्वितीयावृत्तौ मध्यमायाः । तृतीयावृत्तावृत्तमायाः । सोऽयं पञ्चदशस्तोमः । उक्तेभ्यश्चतुर्भ्यः सूक्तेभ्य ऊर्ध्वमुत्तराग्रन्थे त्रीणि माध्यन्दिनपवमानसूक्तान्याम्नाय तत ऊर्ध्वे चत्वारि सूक्तान्याम्नातानि तेषु"अभि त्वा शूर नोनुम" इत्याद्यम् ,"कया नश्चित्र आभुवत्"इति द्वितीयम् । "तं वो दस्ममृतीषहम्"इति तृतीयम् । "तरोभिर्वो विदद्वसुम्"इति चतुर्थम् । एतानि क्रमें रथन्तरवामदेव्यनौधसकालेयसामभिर्माध्यन्दिनसवने गीयमानानि पृष्ठस्तोत्राणीत्युच्यन्ते । "स्पर्शनात्पृष्ठानि"इत्येव निरुक्तिर्द्रष्टव्या । तेषु स्तोत्रेषु सप्तदशस्तोमो भवति । तस्य स्तोमस्य विष्टुतिरेवमाम्नायते "पञ्चभ्यो हिं करोति स तिसृभिः स एकया स एकया, पञ्चभ्यो हिं करोति स एकया स तिसृभिः स एकया स एकया, पञ्चभ्यो हिं करोति स एकया स तिसृभिः स एकया, सप्तभ्यो हिं करोति स एकया स तिसृभिः स तिसृभिः"इति । अत्र प्रथमावृत्तौ प्रथमाया ऋचस्त्रिरभ्यासः, द्वितीयावृत्तौ मध्यमायाः , तृतीयावृत्तौ मध्यमोत्तमयोः सोऽयं सप्तदशस्तोमः । अत्र त्रिष्वपि वाक्येषु त्रिवृत्पञ्चदशसप्तदशशब्दा गुणविधायकत्वेन संमताः । यदि बहिष्पवमानाज्यपृष्ठशब्दा अपि गुणविधायकाः स्युस्तदा प्रत्युदाहरणम् । गुणद्वयीवधानाद्वाक्यभेदः स्यात् । तस्माद्वहिष्पवमानादिशब्दाः स्तोत्रनामधेयानि । तैर्नामभिः कर्माण्यनूद्य त्रिवृदादिगुणा विधीयन्ते ॥ १,४.६७ ॥ ____________________________________________________ १,४.८१२ (चतुर्थेऽग्निहोत्रादिशब्दानां यागनामधेयताधिकरणे (मत्प्रख्यन्याये) सूत्रम्) तत्प्रख्यं चान्यशास्त्रम् । १,४.४ । चतुर्थाधिकरणमारचयति अग्निहोत्रं जुहोत्याघारमाघारयतीत्यमू । विधेयौ गुणसंस्कारावाहोस्वित्कर्मनामनी ॥ १,४.८ ॥ अग्नये होत्रमत्रेति बहुव्रीहिगतोऽनलः । गुणो विधेयो नामत्वे रुपं न स्यात्क्षरद्घृते ॥ १,४.९ ॥ संस्क्रियाऽघारमाघारयतीत्युक्ता द्वितीयया । आघारेत्यग्निहोत्रेति यौगिके कर्मनामनी ॥ १,४.१० ॥ अग्निर्ज्योतिरिति प्राप्तो मन्त्राद्देवस्तथा घृतम् । चतुर्गृहीतवाक्योक्तं द्वितीयायास्त्वियं गतिः ॥ १,४.११ ॥ नासाधिते हि धात्वर्थे करणत्वं ततोऽस्य सा । साध्यतां वक्ति संस्कारो नैवाऽशङ्क्यः क्रियात्वतः ॥ १,४.१२ ॥ "अग्निहोत्रं जुहोति" "आघारमाघारयति"इत्यत्राग्निहोत्रशब्दस्य कमनामत्वे द्रव्यदेवतयोरभावाद्यागस्य स्वरुपमेव न सिध्येत् । तस्मादग्निदेवतारूपोगुणोऽनेन दर्विहोमे विधीयते । आघारशब्दश्च"घृ क्षरणदीप्त्योः"इत्यस्माद्धातोरुत्पन्नः क्षरद्घृतमातष्टे । तस्मिंश्च घृते द्वितीयाविभक्त्वा संस्कार्यत्वं प्रतीयते । तच्च संस्कृतं घृतमुपांशुयाजे (गे) द्रव्यं भवति । तस्मात्ऽ अग्निहोत्राघारशब्दौ गुणसंस्कारयोर्विधायकौऽ इति प्राप्ते ब्रूमः"अग्निर्ज्योतिर्ज्योतिरग्निः स्वाहेति सायं जुहोति, सूर्यो ज्योतिर्ज्योतिः सूर्यः स्वाहेति प्रातः"इति विहितेन मन्त्रेण प्राप्तत्वाद्देवता न विधेया । ततोऽग्निसूर्यदेवताकस्य सायंप्रातः कालयोर्नियमेनानुष्ठेयस्य कर्मणःऽ अग्निहोत्रम्ऽ इति यौगिकं नामधेयम् । योगश्च बहुव्रीहिणा दर्शितः । "चतुर्गृहीतं वा एतदभूत्तस्याऽघारमाघार्यः"इत्यनेनैवाऽज्यद्रव्यस्य प्रप्ततया क्षरद्धृतसंस्कारस्याविधेयत्वादाघारशब्दोऽपि यौगिकं कर्मनामधेयम् । ऽयस्मिन्कर्माणि नैरृतीं दिशमारभ्यैशानीं दिशमवधिं कृत्वा संतत्या घृतं क्षार्यतेऽ तस्य कर्मण एतंन्नाम । ननु नामधेयत्वे सति"उद्भिदा यजेत" "ज्योतिष्टोमेन यजेत"इत्यादाविव धात्वर्थेन करणेन सामानाधिकरण्यायऽअग्निहोत्रेण जुहोतिऽऽआघारेणाऽघारयतिऽ इति तृतीयया भवितव्यम् । नैष दोषः । अनुष्ठानादूर्ध्वे चात्वर्थस्य सिद्धत्वाकारेण करणत्वेऽपि ततः पूर्वे साध्यत्वाकारं वक्तुम्ऽअग्निहोत्रम्"आघारम्ऽ इति द्वितीयाया युक्तत्वात् । न चात्र द्वितीयानुसारेणऽव्रीहीन्प्रोक्षतिऽ इत्रयदाविद्य संस्कारः शङ्कनीयः । व्रीहिशब्दवदग्निहोत्राघारशब्दयोः प्रसिद्धद्रव्यवाचकत्वाभावेन क्रियावाचित्वाभ्युपगमात् । तस्मात् अग्निहोत्राघारशब्दौ दर्विहोमोपांशुयाजयोर्गुणसंस्कारविधायिनौ न भवतः, किन्तु कर्मान्तरयोर्नामनी ॥ १,४.८१२ ॥ ___________________________________________________ १,४.१३१५ (पञ्चमे श्येनादिशब्दानां यागनामधेयताधिकरणे (तद्व्यपदेशन्याये) सूत्रम्) तद्व्यपदेशं च । १,४.५ । पञ्चमाधिकरणमारचयति श्येनेनाभिचरन्मर्त्यो यजेतेति श्रुतौ गुणः । विधीयते पक्षिरूपो नाम वा तस्य कर्मणः ॥ १,४.१३ ॥ श्योनेनेति गुणः काम्यः सौमिकः सोमबाधया । न चित्रावद्वाक्यभेदो रूढोश्चैवमनुग्रहः ॥ १,४.१४ ॥ यथा वै श्येन इत्युक्ता ह्युपमानोपमेयता । नैकस्मिंस्तेन गैंण्यास्य वृत्त्या स्यात्कर्मनामता ॥ १,४.१५ ॥ "श्येनेनाभिचरन्यजेत"इत्यत्र कर्मनामत्वे द्रव्यदेवतयोरभावाद्यागस्वरूपमपि न सिध्येत् । ततः सोमयागे नित्यं सोमद्रव्यं बाधित्वा सोमस्य स्थाने पक्षिद्रव्यरूपो गुणः काम्यो विधीयते । तथा सति श्येन शब्दस्य पक्षिणि लोकसिद्धा रूढिरनुगृह्यते । न च गुणविधित्वे चित्रायामिव वाक्यभेद आपादयितुं शक्यः । चित्रत्वस्त्रीत्ववद्गुणद्वयाभावादिति प्राप्ते ब्रूमः"यथा वै श्योनो निपत्याऽदत्ते, एवमयं द्विषन्तं भ्रातृव्यं निपत्याऽदत्ते यमभिचरति श्येनेन"इति वाक्येनोक्त उपमानोपमेयभावः पक्षिण्येकस्मिन्न युज्यते । तस्मात्पक्षिण उपमानस्य गुण उपमेये कर्मण्यस्तीति श्येवशब्दस्याभिचारकर्मनामत्वम् । "संदंशेवनाभिचन्यजेत" " । गवाभिचर्यमाणो यजेत"इत्यत्र संदंशगोशब्दयोर्नामत्वं श्येनशब्दवद्द्रष्टव्यम् । "यथा संदंशेन दुरादानमादत्ते" "यथा गावो गोपायन्ति"इति वाक्यशेषाभ्यामुपमानोपमेयभावाभिधानात् ॥ १,४.१३१५ ॥ ____________________________________________________ १,४.१५*१८ (षष्ठे वाजपेयादिशब्दानां नामधेयताधिकरणे सूत्राणि) । नामधेये गुणश्रुतेः स्याद्विधानमिति चेत् । १,४.६ । तुल्यत्वात्क्रिययोर्न । १,४.७ । ऐकशब्द्ये परार्थवत् । १,४.८ । षष्ठाधिकरणमारचयति यजेत वाजपेयेन स्वाराज्यार्थीत्यसौ गुणः । नाम वा गुणता तन्त्रयोगाद्गुणफलद्वये ॥ १,४.१५* ॥ साधारणयजेः कर्मकरणत्वेन तन्त्रता । त्रिकद्वयं विरुद्धं स्यात्तन्त्रतायां फलं प्रति ॥ १,४.१६ ॥ उपादेयविधेयत्वगुणत्वाख्यं त्रिकं यजेः । उद्देश्यानूक्तिमुख्यत्वत्रिकं तस्य गुणं प्रति ॥ १,४.१७ ॥ त्यक्त्वा तन्त्रं तदावृत्तौ वाक्यं भिद्यते तेन सः । वाजपेयेतिशब्दोऽपि कर्मनामाग्निहोत्रवत् ॥ १,४.१८ ॥ "वाजपेयेन स्वाराज्यकामो यजेत"इत्यत्र वाजपेयशब्देन गुणो विधीयते । अन्नवाची वाजशब्दः । तच्चान्नं पेयं सुराद्रव्यम् । तच्चात्र गुणः । सुराग्रहाणामनुष्ठेयत्वात् । ननु गुणत्वेऽ वाजपेयगुणवता यागेन स्वाराजं भावयेत्ऽ इति मत्वर्थलक्षणा प्रसज्येत । मैवम् । सकृदुच्चरितस्य, यजेत, इत्वाख्यातस्य वाजपेयगुणे स्वाराज्यफले च तन्त्रेण संबन्धाङ्गीकारात् । वाजपेयेन द्रव्येण स्वाराज्याय यजेत, इत्येवमुभयसंबन्धः । ननु गुणसंबन्धे सति वाजपेयगुणेन यागं कुर्यात्, इति यजेः कर्मकारकत्वं भवति, फलसंबन्धे तुऽ यागेन स्वाराज्यं संपादयेत्ऽ इति करणकारकत्वम् । तत्कथं तदुभयसंबन्ध इति चेत् । नायं दोषः । यजेः साधारणत्वेन द्विरूपत्वसंभवात् । ऽ यजेत ऽ इत्यत्र प्रकृत्या याग उक्तः, प्रत्ययेन भावनोक्ता, तयोस्तु समभिव्याहारात्संबन्धमात्रं गम्यते । तच्च कर्मत्वकरणत्वयोः साधारणम् । न खलु तत्र कर्मत्वस्य करणत्वस्य वा साक्षादभिधायिका काचिदसाधारणी विभक्तिः श्रूयते । अतः साधारणस्य यजेरुभाभ्यां युगपत्संबन्धे सित यथोचितसंबन्धविशेषः पर्यवस्यति । एवं तन्त्रेण संबन्धाङ्गीकारेऽ वाजपेयद्रव्येण यागं कुर्यात्ऽ इत्यर्थस्य लम्यमानत्वाद्गुणविधित्वेऽपि नास्ति मत्वर्थलक्षणा । यद्युद्भिदादिष्वप्येवं गुणविधिः स्यात्, तर्हि तान्यपि वाक्यान्यत्रोदाहृत्य तदीयः सिद्धान्तः पुनराक्षिप्यतामिति प्राप्ते ब्रूमः यजेस्तन्त्रेणोभयसंबन्धे सति विरुद्धत्रिकद्वयापत्तिः स्यात् । उपादेयत्वं, विधेयत्वं, गुणत्वं चेत्येकं त्रिकम् । उद्देश्यत्वम्, अनुवाद्यत्वं, मुख्यत्वं चेत्यपरं त्रिकम् । तत्रोद्देश्यत्वादयस्त्रयः स्वाराज्यफलनिष्ठा धर्माः । उपादेयत्वादयस्त्रयः साधनभूतयजिनिष्ठा धर्माः । फलमुद्दिश्य यजिरुपसर्जनम् । फलस्योद्देश्यत्वं नाम मानतापेक्षो विषयत्वाकारः । यजेरुपादेयत्वं नामानुष्ठीयमानताकारः । तावुभौ मनः शरीरोपाधिकौ धर्मौ । अनुवाद्यत्वविधेयत्वधर्मौ तु शब्दोपाधिकौ । ज्ञातस्य कथनमनुवादः । अज्ञातस्यानुष्ठेयत्वकथनं विधिः । फलयागयोः साध्यसाधनत्वरूपतया प्रधानत्वोपसर्जनत्वे । एवं सति फलतत्साधनयोः स्वाराज्ययागयोः स्वभावपर्यालोचनायां यथा फलस्योद्देश्यत्वादित्रिकं यागस्योपादेयत्वादित्रिकं व्यवतिष्ठते तथा यागस्य वाजपेयस्य च साध्यसाधनभावापर्यालोचनायां यागस्योद्देशत्वादित्रिकम्, वाजपेयद्रयस्योपादेयत्वादित्रिकं च पर्यवस्यति । ततो यागस्य फलद्रव्याभ्यां युगपत्संबन्धे सति विरुद्धं त्रिकद्वयमापद्यते । ननु तर्हि मा भूत्तन्त्रेणोभयसंबन्धः, पृथक्संबन्धाय यजिरावर्त्यतामिति चेत् । वाक्यभेदप्रसङ्गात् । ऽ द्रव्येण यागं कुर्यात्ऽ इत्येकं वाक्यम् । ऽ यागेन फलं कुर्यात्ऽ इत्यपरम् । तस्माद्वाजपेयशब्दो न गुणविधायकः, किन्तु यथेक्तं द्रव्यं निमित्तीकृत्याग्निहोत्रशब्दवत्कर्मनामधेयम् ॥ १,४.१५*१८ ॥ ____________________________________________________ १,४.१९२० (सप्तम आग्नेयादीनामनामताधिकरणे सूत्रम्) तद्गुणास्तु विधायेरन्नविभागाद्विधानार्थे न चेदन्येन शिष्टाः । १,४.९ । सप्तमाधिकरणमारचयति यदाग्नेयोऽष्टाकपाल इति नाम गुणोऽथवा । नामाग्निहोत्रवन्मैवं नामत्वे देवता नहि ॥ १,४.१९ ॥ मन्त्रोऽपि नेह प्रत्यक्षस्तद्धिताद्देवताविधिः । देवद्रव्यविशिष्टस्य विधानादेकवाक्यता ॥ १,४.२० ॥ दर्शपूर्णमासयोः श्रूयते "यदाग्नेयोऽष्टाकपालोऽमावास्यायाम्, पौर्णमास्यां चाच्युतो भवति"इति । तत्र यथाग्निहोत्रशब्दःऽ अग्नये होत्रमत्रऽ इत्यमुपर्थे निमित्तीकृत्य कर्मनामधेयम्, तथाऽग्नेयशब्दोऽग्निसंबन्धं निमित्तीकृत्य कर्मनाम स्यादिति चेत् । मैवम् । नामत्वे देवताराहित्यप्रसङ्गात् । अग्निहोत्रे तु"अग्निर्ज्योतिर्ज्योतिरग्निः स्वाहेति सायं जुहोति"इत्यनेन वचनेन विहितो मन्त्रः प्रत्यक्षविहित इति मान्त्रवर्णिकी देवता लभ्यते । इह तु न तादृशो मन्त्रोऽस्ति । आग्नेयशब्दस्तु देवतां विधातुं शक्नोति । ऽ अग्निर्देवतास्यऽ इत्रयस्मिन्नर्थे तद्धितस्योत्पन्नत्वात् । न च द्रव्यदेवतयोरुभयोर्गुणविधानाद्वाक्यभेद इति शङ्कनीयम् । कर्मणोऽप्राप्तत्वेन गुणद्वयविशिष्टस्य कर्मण एकेन वाक्येन विधानात् । तस्मात् आग्नेयशब्देन देवतागुणो विधीयते ॥ १,४.१९२० ॥ ____________________________________________________ १,४.२१ अत्र गुरुपतमाह यदाग्नेय इति प्रोक्तं न मानं विध्यसंभवात् । इति चेन्न विशिष्टार्थविधौ सत्यप्रमा कुतः ॥ १,४.२१ ॥ उदाहृतवाक्ये देवताराहित्यप्रसङ्गेन नामत्वाभावाद्गुणयोर्विधौ वाक्कयभेदाञ्च विध्यसंभवादप्रामाण्यमिति पूर्वपक्षः । गुणद्वयविशिष्टकर्मविधिसंभवात्प्रामाण्यमिति सिद्धान्तः ॥ १,४.२१ ॥ ____________________________________________________ १,४.२२२३ (अष्टमे बर्हिरादिशब्दानां जातिवाचिताधिकरणे सूत्रम्) बर्हिराज्ययोरसंस्कारे शब्दलाभादतच्छब्दः । १,४.१० । अष्टमाधिकरणमारचयति वर्हिराज्यपुरोडाशशब्दाः संस्कारवाचिनः । जात्यर्था वा शास्त्ररूढेस्ते स्युः संस्कारवाचिनः ॥ १,४.२२ ॥ जातिं त्यक्त्वा न संस्कारे प्रयुक्ता लोकवेदयोः । विनापि संस्कृतिं लोके दृष्टत्वाज्जातिवाचिनः ॥ १,४.२३ ॥ दर्शपूर्णमासयोः श्रूयते "बर्हिर्लुनाति" "आज्यं विलापयति" "पुरोडाशं पर्याग्नि करोति" इति । अत्र बर्हिरादिशब्दानां शास्त्रे सर्वर्त्र संस्कृतेषु तृणादिषु प्रयोगात्, पील्वादिशब्देषु शास्त्रीयरूढिप्राबल्यस्योक्तत्वात्, यूपाहवनीयादिशब्दवत्संस्कारवाचिनो बर्हिरादिशब्दा इति चेत् । मैवम् । अन्वयव्यतिरेकाभ्यां जातिवाचित्वात् । यत्र यत्र बर्हिरादिशब्दप्रयोगः, तत्र तत्र जातिःऽ इत्यस्या व्याप्तेर्लोके वेदे च नास्ति व्यभिचारः । संस्कारव्याप्तेर्लौकिकप्रयोगे व्यभिचारो दृश्यते । क्वचिद्देशविशेषे लौकिकव्यवहारो जातिमात्रमुपजीव्य विना संस्कारं ते शब्दाः प्रयुज्यन्ते ऽ बर्हिरादाय गावो गताःऽ इति,ऽ क्तय्यमाज्यम्ऽ इति,ऽ पुरोडाशेन मे माता प्रहेलकं ददातिऽ इति च । तस्माज्जातिवाचिनः । प्रयोजनं तु"बर्हिषा यूपावटमवस्तृणाति"इत्यत्र विना संस्कारेण स्तरणसिद्धिः ॥ १,४.२२२३ ॥ ____________________________________________________ १,४.२४ अत्र गुरुमतमाह बर्हिरादौ निमित्तस्कय दुर्वचत्वान्न मेति चेत् । जातेस्तत्र निमित्तत्वात्तद्युक्ता चोदना प्रमा ॥ १,४.२४ ॥ स्पष्टोर्ऽथः ॥ १,४.२४ ॥ ____________________________________________________ १,४.२५२६ (नवमे प्रोक्षण्यादिशब्दानां यौगिकताधिकरणे सूत्रम्) प्रोक्षणीष्वर्थसंयोगात् । १,४.११ । नवमाधिकरणमारचयति प्रोक्षणीः संस्कृतिर्जातिर्योगो वा सर्वभूमिषु । तथोक्तेः संस्कृतिर्जातिः स्याद्रूढेः प्रबलत्वतः ॥ १,४.२५ ॥ अन्योन्याश्रयतो नाऽद्यो न जातिः कल्प्यशक्तितः । योगः स्यात्कॢप्तशक्तित्वात्कॢप्तर्व्याकरणाद्भवेत् ॥ १,४.२६ ॥ दर्शपूर्णमासयोः श्रूयते "प्रोक्षणीरासादय"इति । तत्र प्रोक्षणीशब्दस्याभिमन्त्रणासादमादिसंस्कृतिः प्रवृत्तिनिमितम् । कुतः सर्वेषु वैदिकप्रयोगप्रदेशेषु संस्कृतानामेवापां प्रोक्षणीशब्देनोच्यमानत्वादित्येकः पक्षः । लोके जलक्रीडायांऽ प्रोक्षणीभिरुद्वेजिताः स्मःऽ इत्यसंस्कृतास्वप्सु प्रयोगाद्वर्हिरादिशब्दवज्जातौ रूढत्वादुदकत्वजातिः प्रवृत्तिनिमित्तम् । न चऽ प्रकर्षेणोक्ष्यत आभिःऽ इति योगोऽत्र शङ्कनीयः । रूढेः प्रबलत्वादिति पक्षान्तरम् । तत्र न तावत्संस्कारो युक्तः । अन्योन्याश्रयत्वात् । विहितेष्वभिमन्त्रणादिषु संस्कारेष्वनुष्ठितेषु पश्चात्संस्कृतास्वप्सु प्रोक्षणीशब्दप्रवृत्तिः । तत्प्रवृत्तौ सत्यां प्रोक्षणीशब्देनापोऽमूद्याभिमन्त्रणसिद्धिरिति । नापि जातिपक्षो युक्तः । उदकजातौ प्रोक्षणी शब्दस्य वृद्धव्य वहारे पूर्वमकॢप्तत्वेनेतः परं शक्तेः कल्पनीयत्वात् । ततो गोशब्दवदश्वकर्णशब्दवच्च रूढो न भवति । योगस्तु व्याकरणेन कॢप्तः । सोपसर्गाद्धातोः करणे ल्युट्प्रत्ययेन व्युत्पादनात् । तस्मात् प्रोक्षणीशब्दो यौगिकः । घृतादेः प्रोक्षणत्वं प्रयोजनम् ॥ १,४.२५२६ ॥ ____________________________________________________ १,४.२७ (दशमे निर्मन्थ्यशब्दस्य यौगिकताधिकरणे सूत्रम्) तथा निर्मन्थ्ये । १,४.१२ । दशमाधिकरणमारचयति रूढिर्योगो योगरूढिर्वा निर्मन्थ्यस्य वर्तनम् । आद्यौ पूर्ववदन्त्त्योऽचिरजातेर्नावनीतवत् ॥ १,४.२७ ॥ अग्निचयने श्रूयते "निर्मन्थ्येनेष्टकाः पचन्ति"इति । तत्र निर्मन्थ्यशब्दस्य स्वार्थे कीदृशी वृत्तिः, इति संशये बर्हिरादिशब्दवल्लौकिकवैदिकसाधारण्यादूवह्निजातौ रूढिरित्येकः पक्षः । प्रोक्षणीशब्दवद्गूढेरकॢप्तत्वादरणिनिर्मन्थनजन्यसाच्च योग इति पक्षान्तरम् । लौकिकनिर्मन्थनेन चिरनिर्मन्थनेन च जन्यं वारयितुं योगरूढिः पङ्कजादिवदाश्रयणीया । आधानकाले निर्मथ्य गार्हपत्ये नित्यं धृतोऽग्निश्चिरनिर्मथितः । चयनकाले निर्मथ्योखासु धृतोऽग्निरचिरनिर्मथितः । सद्य एव लौकिकमथनेन जातोऽग्निरचिरनिर्मथितः । तेनेष्टकाः पच्यन्ते । यथा पुराणमूतमयोर्घृतयोर्नवनीतजन्यत्वे समानेऽपि योगरूढ्या नूतनमेवऽ नावनीतम्ऽ इति व्यवह्रियते तद्वत् ॥ १,४.२७ ॥ ____________________________________________________ १,४.२८३१ (एकादशे वैश्वदेवादिशब्दानां नामधेयताधिकरणे सूत्राणि १३ १६) वैश्वदेवे विकल्प इति चेत् । १,४.१३ । न वा प्रकरणात्प्रत्यक्षविधानाच्च न हि प्रकरणं द्रव्यस्य । १,४.१४ । मिथश्चानर्थसंबन्धः । १,४.१५ । परार्थत्वाद्गुणानाम् । १,४.१६ । एकादशाधिकरणमारचयति चातुर्मास्याद्यपर्वप्रोक्ताग्नेयाद्यष्टकान्तिके । वैश्वदेवेति शब्दोक्तो गुणः संघस्य नाम वा ॥ १,४.२८ ॥ नामत्वे रूपराहित्यादविधिर्गुणता सतः । अग्न्यादिभिर्विकल्प्यन्ते विश्वदेवास्तु सप्तसु ॥ १,४.२९ ॥ अनूद्याष्टौ यजेतेति तत्संघे नाम वर्णितम् । अविधित्वेऽप्यर्थवत्स्यान्नाम प्राक्प्रवणादिषु ॥ १,४.३० ॥ इज्यन्तेऽत्र यजन्ते वा विश्वे देवा इतीदृशी । निरुक्तिर्न विकल्पः स्यादुत्पत्त्युत्पन्नशिष्टतः ॥ १,४.३१ ॥ चातुर्मास्ययागस्य चत्वारि पर्वाणि वैश्वदेवः , वरुणप्रघासः , साकमेधः , शुनासारीयश्चेति । तेषु प्रथमे पर्वण्यष्टौ यागा विहिताः आग्नेयमष्टाकपालं निर्वपति, सौम्यं चरुम्, सावित्रं द्वादशकपालम्, सारस्वतं चरुम्, पौष्णं चरुम् , मारुतं सप्तकपालकम्, वैश्वदेवीमामिक्षाम्, द्यावापृथिव्यमेककपालम्, इति । तेषामष्ठानां यागानां संनिधाविदमाम्नायते "वैश्वदेवेन यजेत"इति । तत्राऽग्नेयादीन्यागान्ऽ यजेतऽ इत्यनूद्य वैश्वदेवशब्देन देवतारूपो गुणस्तेषु विधीयते । यद्यपि वैश्वदेव्यामिक्षायां विश्वे देवाः प्राप्ताः, तथाप्याग्नेयादिषु सप्तसु यागेष्वप्राप्तस्वाद्विधीयन्ते । तेष्वप्यग्न्यादिदेवताः सन्तीति चेत्, तर्हि गत्यभावात्तेषु देवता विकल्प्यन्ताम् । नामधेयत्वे तु नाममात्रस्याभिधेयत्वाद्द्रव्यदेवतयोरभावेन यागस्यात्र स्वरूपासंभवाच्छूयमाणो विधिरनर्थकः स्यात् तस्मात्ऽ गुणविधिःऽ इति प्राप्ते ऽ ब्रूमः उत्पत्तिवाक्यैर्विहितानाग्नेयादीनष्टौ यागान्ऽयजेतऽ इत्यनूद्याष्टानां संघे वैश्वदेवशब्दो नामत्वेनोपवर्ण्यते । न च विधित्वासंभवेऽपि नामोपदेशवैयर्थ्यम्,ऽप्राचीनप्रवणे वैश्वदेवेन यजेतऽ इत्यादिषु वैश्वदेवशब्देनैकेनैवाष्टानां संघस्य व्यवहर्तव्यत्वात् । नामप्रवृत्तिनिमित्तभूता निरुक्तिर्द्विधा आमिक्षायागे विश्वेषां देवानामिज्यमानतया तत्सहचरितार्थानां सर्वेषां छत्रिन्यायेन वैश्वदेवत्वम् । अथवाऽ विश्वे देवा अष्टानां कर्तारःऽ इति वैश्वदेवत्वम् । तथा च ब्राह्मणम् "यद्विश्वे देवाः समयजन्त, तद्वैश्वदेवस्य वैश्वदेवत्वम्"इति । देवताविकल्पस्तु समानबलत्वाभावान्न युज्यते । आग्न्यादय उत्पत्तिशिष्टत्वात्प्रबलाः, विश्वे देवा उत्पन्नशिष्टत्वाददुर्बलाः । तस्मात् वैश्वदेवशब्दः कर्मनामधेयम् ॥ १,४.२८३१ ॥ ____________________________________________________ १,४.३२ अत्र गुरुमतमाह गुणनामत्वसंदेहादप्रमा चोदनेति चेत् । नोक्तन्यायेन संघस्य नामधेयत्वनिर्णयात् ॥ १,४.३२ ॥ स्पष्टोर्ऽथः ॥ १,४.३२ ॥ ____________________________________________________ १,४.३३३५ (द्वादशे वैश्वानरेऽष्टत्वाद्यर्थवादताधिकरणे सूत्राणि १७ २२ ) पूर्ववन्तोऽविधानार्थास्तत्सामर्थ्यं समाम्नाये । १,४.१७ । गुणस्य तु विधानार्थे तद्गुणाः प्रयोगे स्युरनर्थका न हि तं प्रत्यर्थवत्तास्ति । १,४.१८ । तच्छेषो नोपपद्यते । १,४.१९ । अविभागाद्विधानार्थे स्तुत्यर्थेनोपपद्येरन् । १,४.२० । कारणं स्यादिति चेत् । १,४.२१ । आनर्थक्यादकारणं कर्तुर्हि कारणानि गुणार्थो हि विधीयते । १,४.२२ । द्वादशाधिकरणमारचयति यद्द्वादशकपालेष्टेर्वैश्वानयामनन्तरम् । श्रुतमष्टाकपालादि तद्गुणो नाम वा स्तुतिः ॥ १,४.३३ ॥ अन्तर्भावादष्टतादेर्नाम स्यादग्निहोत्रवत् । द्रव्यं द्रव्यान्तरे नो चेद्गुणस्तर्हि फले त्वसौ ॥ १,४.३४ ॥ वाक्यैक्यमुपसंहाराद्विस्पष्टं तत्तु बाध्यते । नानागुणविधौ तस्मादंशद्वारांशिसंस्तुतिः ॥ १,४.३५ ॥ काम्येष्टिकाण्डे श्रूयते "वैश्वानरं द्वादशकपालं निर्वपेत्पुत्रे जाते" "यदष्टाकपालो भवति गायत्र्यैवैनं ब्रह्मवर्चसेन पुनाति, यन्नवकपालस्त्रिवृतैवास्मिंस्तेजो दधाति, यद्दशकपालो विराजैवास्मिन्नन्नाद्यं दधाति, यदेकादशकपालस्त्रिष्टुमैवास्मिन्निन्द्रियं दधाति, यद्द्वादशकपालो जगत्यैवास्मिन्पशून्दधाति, यस्मिञ्जात एतामिष्टिं निर्वपति पूत एव स तेजस्व्यन्नाद इन्द्रीयावी पशुमान्भवति"इति । अत्राष्टत्वादिसंख्यासामान्यात्पुरोडाशादीनां गायत्र्यादिरूपत्वकल्पना कृता । इष्टि विधायके वाक्ये येयं द्वादशसंख्या तस्यामष्टत्वादिसंख्यानामन्तर्भावात्ताः संख्या निमित्तीकृत्याग्निहोत्रशब्दवदष्टाकपालादिशब्दाः कर्मनामधेयानीत्येकः पक्षः । नात्र द्वादशकपालशब्दः संख्यापरः , किन्तु पुरोडोशद्रव्यपरः । ऽ द्वादशसु कपालेषु संस्कृतःऽ इति व्युत्पत्तेः । एवमष्टाकपालादिशब्दा अपि । तथा सति द्रव्यस्य द्रव्यान्तरेऽनन्तर्भावान्नामधेयस्य निमित्तं नास्तीति चेत्, एवं तर्हि पुरोडाशब्दव्यरूपो गुणो विधीयताम् । न चोत्पत्तिशिष्टद्वादशकपालपुरोडाशावरुद्धत्वादष्टकपालाद्रनवकाश इति वाच्यम् । ब्रह्मवर्चसादिफलाय तद्विध्युपपत्तेरित्यपरः पक्षः । अयमप्युपपन्नः । बहूनां गुणानां विधौ वाक्यभेदापत्तेः । न च भिन्नान्येवैतानि वाक्यानीति वाच्यम् । "वैश्वानरं द्वादशकपालं निर्वपेत्"इति विहितस्य"यस्मिञ्जात एताम्" इत्युपसंहारेण वाक्यैकत्वावगमात् । तस्मादंशैरष्टाकपालादिभिरंशी द्वादशकपालः स्तूयते ॥ १,४.३३३५ ॥ ____________________________________________________ १,४.३६ अत्र गुरुमतमाह अगुणत्वादनामत्वादमन्त्रत्वादनन्वये । अष्टत्वाद्यप्रमाणं चेन्नार्थवादतयान्वयात् ॥ १,४.३६ ॥ उक्तरीत्या गुणत्वं नामत्वं च न संभवति । उत्तमपुरुषामन्त्रणाद्यभावान्नमन्त्रत्वम् । अतोऽष्टाकपालदीनामनन्वयादप्रामाण्यं वाक्यस्येति चेत् । मैवम् । स्तावकत्वेनान्वयस्योक्तत्वात् ॥ १,४.३६ ॥ ____________________________________________________ १,४.३७३९ (त्रयोदशे यजमानशब्दस्य प्रस्तरादिस्तुत्यर्थत्वाधिकरणे सूत्रम्) तत्सिद्धिः । १,४.२३ । त्रयोदशाधिकरणमारचयति यजमानः प्रस्तरोऽत्र गुणो वा नाम वा स्तुतिः । सामानाधिकरण्येन स्यादेकस्यान्यनामता ॥ १,४.३७ ॥ गुणो वा यजमानोऽस्तु कार्ये प्रस्तरलक्षिते । अंशांशित्वाद्यभावेन पूर्ववन्नात्र संस्तुतिः ॥ १,४.३८ ॥ अर्थभेदादनामत्वं गुणश्वेत्प्रह्रियेत सः । यागसाधकताद्वारा विधेयप्रस्तरस्तुतिः ॥ १,४.३९ ॥ इदमाम्नायते "यजमानः प्रस्तरः"इति । तत्र यजमानस्य प्रस्तरशब्दो नामधेयम्, प्रस्तरस्य वा यजमानशब्दो नामधेयम् । कुतः ऽ उद्भिदा यानेनऽ इत्यादाविव सामानाधिकरण्यादित्येकः पक्षः । गुणविधिरित्यपरः पक्षः । तदापि यजमानकार्ये जपादौ प्रस्तरस्याचेतनस्य सामर्थ्याभावाद्गुणत्वं नास्ति । प्रस्तरकार्ये स्त्रुग्धारणादौ यजमानस्य शक्तत्वाद्यजमानरूपो गुणो विधीयते । एवं सति पश्चाच्छ्रुतस्य प्रस्तरशब्दस्य कार्यलक्षकत्वेऽपि प्रथमश्रुतो यजमानशब्दो मुख्यवृत्तिर्भवति । न चात्र पूर्वन्यायेन स्तुतिः संभवति । अष्टाकपालद्वादशकपालयोरिव प्रस्तरयजमानयोरंशांशित्वाभावात् । "वायुर्वै क्षेपिष्ठा देवता"ऊर्जोऽवरुध्यै"इत्यादिवत्स्तुतिरिति चेत् । न । क्षिप्रत्वादिधर्मवत्कस्यचिदुत्कर्षस्याप्रतीतेः । तस्मात्ऽ नामगुणयोरन्यतरत्वम्"इति प्राप्ते , ब्रूमः गोमहिषयोरिवार्थभेदस्यात्यन्तप्रसिद्धत्वान्नामत्वं न युक्तम् । गुणपक्षे तु अग्नौ प्रहरणस्य प्रस्तरकार्यत्वाद्यजमाने प्रहृते सति कर्मलोपः स्यात् । तस्मात् विधेयः प्रस्तरो यजमानशब्देन स्तूयते । यथाऽ सिंहो देवदत्तःऽ इत्यत्र सिंहगुणेन शौर्यादिनोपेतो देवदत्तः सिंहशब्देन स्तूयते, तथा यजमानगुणेन यागसाधनत्वेन युक्तः प्रस्तरो यजमानशब्देन स्तूयते । एवं"यजमान एककपालः"इत्यादिषु द्रष्टव्यम् ॥ १,४.३७३९ ॥ ____________________________________________________ १,४.४० (चतुर्दश आग्नेयादिशब्दानां ब्राह्मणादिस्तुत्यर्थताधिकरणे सूत्रम्) जातिः । १,४.२४ । चतुर्दशाधिकरणमारचयति आग्नेयो ब्राह्यणोऽत्रापि पूर्ववत्सर्वनिर्णयः । द्वारं तु मुखजन्यत्वसाग्नेयत्वेन संस्तवे ॥ १,४.४० ॥ इदमाम्नायते "आग्नेयो वै ब्राह्मणः"इति । अत्रात्यन्तप्रसिद्धार्थभेदादाग्नेयशब्दो न ब्राह्यणस्य नामधेयम् । नाप्यग्निदेवतारूपो गुणो विधीयते । ऽ आग्नेयं सूक्तम्"आग्नेयं हविः, इत्येवं देवतातद्धितस्य सूक्तहविर्विषयत्वात् । नहि ब्राह्मणः सूक्तम्, नापि हविः । अतः संबन्धवाचितद्धितान्ताग्नेयशब्देन ब्राह्मणः स्तूयते । यद्यपि ब्राह्मणे नाग्निसंबन्धः, तथाप्यग्निसंबन्धो मुखजन्यत्वगुणो ब्राह्मणे विद्यते । तथा चाग्निब्राह्मणयोर्मुखजन्यत्वं क्वचिदर्थवादे समाम्नायते "प्रजापतिरकामयत, प्रजाः सृजेत, इति । स मुखतस्त्रिवृतं निरमिमीत, तमग्निर्देवतान्वयुज्यत, गायत्री छन्दः, रथन्तरं साम, ब्राह्मणो मनुष्याणाम्, अजः पशूनाम्, तस्मात्ते मुख्या मुखतो ह्यसृज्यन्त"इति । तस्मात् आग्नेयशब्दः स्तावकः । एवम्"ऐन्द्रो राजन्यः" "वैश्यो वैश्वदेवः"इत्यादिषु द्रष्टव्यम् ॥ १,४.४० ॥ ____________________________________________________ १,४.४१ (पञ्चदशे यूपादिशब्दानां यजमानस्तुत्यर्थताधिकरणे सूत्रम्) सारूप्यात् । १,४.२५ । पञ्चदशाधिकरणमारचयति आदित्यो यूप इत्यत्र स्तुतिरादित्यशब्दतः । द्वारं चाक्षुषसारूप्यं घृताक्ते तैजसेऽस्ति तत् ॥ १,४.४१ ॥ आदित्ये यच्चक्षुर्गम्यं तेजस्वित्वं तद्यूपेऽप्यस्ति । घृताक्तस्य यूपस्य तेजस्वित्वाध्यवसायात् । ततः आदित्यशब्देन यूपः स्तूयते । एवं"यजमानो यूपः"इत्यत्र चक्षुर्गम्यस्योर्ध्वत्वस्य समानत्वाद्यजमानशब्देन यूपः स्तूयते ॥ १,४.४१ ॥ ____________________________________________________ १,४.४२४४ (षोडशेऽपश्वादिशब्दानां गवादिप्रशंसार्थत्वाधिकरणे सूत्रम्) प्रशंसा । १,४.२६ । षोडशाधिकरणमारचयति पशवोऽन्ये गवाश्वेभ्योऽपशवो वा इति श्रुतम् । अजादिष्वपशुत्वं यद्गुणो वादोऽथवास्तु तत् ॥ १,४.४२ ॥ स्तुत्यभावाद्गुणस्तेषु पशुकार्यनिषेधनम् । अशक्यत्वान्निषेधस्य घटाद्यर्थाभिधायिना ॥ १,४.४३ ॥ पशवोऽपशुशब्देन प्राशस्त्याभावसाम्यतः । लक्ष्यास्तत्र निमित्तं तु प्रशंसैव गवाश्वयोः ॥ १,४.४४ ॥ इदमाम्नायते "अपशवो वा अन्ये गोश्वेभ्यः, पशवो गोअश्वाः"इति । तत्राजादिषु श्रूयमाणं यदपशुत्वं तस्यार्थवादत्वं न संभवति । पशुत्वनिषेधमात्रेण स्तुतेरप्रतिभानात् । ततः पशुकार्यनिषेधरुमो गुणो विधीयत इति चेत् । मैवम् । अजादिपशुविधिवैयर्थ्थप्रसङ्गेन निषेद्धुमशक्यत्वात् । अपशुशब्दः पशुव्यतिरिक्तं घटादिपदार्थजातमभिदधाति । तस्मिन्घटादौ गवाश्ववत्प्राशस्त्यं नास्ति । सोऽयं प्राशस्त्याभावोऽजादिषु पशुष्वस्तीत्यनेनाभिप्रायेण पशव एव सन्तोऽप्यजादयो घटादिसाम्यादपशुशब्देन लक्ष्यन्ते । पूर्वत्र यजमानादिशब्दानां प्रस्तराद्यर्थेषु प्रवृत्तिनिमित्तम् । तत्प्रवृत्तिफलं प्रस्तरादिप्रशंसा । इह त्वपशुशब्दस्याजादिषु मवृत्तौ गवाश्वयोः प्रशंसैव निमित्तं फलं च । द्विप्रकारा प्रशंसा वस्तूनिविद्यमानगुणोत्कर्ष एकः प्रकारः । स्तावकेन शब्देन संपादितो गुणोत्कर्षोऽपरः प्रकारः । गवाश्वयोरजादिभ्य उत्कर्षो लोकसिद्धो यः सोऽत्र निमित्तम् । ऽ अजादयः स्वभावतः पशवोऽपि सन्तो गवाश्वौ प्रत्यपशवः संपन्नाः । ईदृशो गवाश्वयोर्महिमाऽ इति स्तुतिफलम् । तस्मात्"अपशवो वै"इत्ययमर्थवादः । अयमेव न्याय उदाहरणान्तरेऽपि योजनीयः"अयज्ञो वा एष योऽसाम"इत्येकमुदाहरणम् । "असत्रं वा एतद्यच्छन्दोगम्"इत्यपरमुदाहरणम् । "अग्निहोत्रदर्शपूर्णमासादिर्यज्ञोऽपि सामहीनत्वादयज्ञो भवति । ईदृशः साम्नो महिमा । छन्दोगशब्देन चतुर्विशः, चतुश्चत्वारिंशः, अष्टचत्वारिंश इत्येते त्रयः स्तोमा उच्यन्ते । अक्षरसंख्यासाम्येन गायत्रीत्रिष्टुब्जगरीछन्दोभिर्गीयमानत्वात् । तेषां च विष्टुतिः सामब्राह्मणे द्रष्टव्या । अतः सत्रमपि चतुर्दशरात्रादिकं छन्दोगरहितत्वादसत्रं भवति । ईदृशश्छन्दोगानां महिमा । इत्येवं स्तावकत्वादर्थवादत्वम् ॥ १,४.४२४४ ॥ ____________________________________________________ १,४.४५४८ (सप्तदशे भूमाधिकरणे बाहुल्येन सृष्टिव्यपदेशाधिकरणे सूत्रम्) भूमा । १,४.२७ । सप्तादशाधिकरणमारचयति सृष्टीरुपदधातीति ये मन्त्राः सृष्टिलिङ्गकाः । विधेयास्ते गुणत्वेन वादो वात्र गुणे विधिः ॥ १,४.४५ ॥ आख्यातेनाभिसंबन्धादविध्यन्तरयोगतः । लिङ्गप्रकरणप्राप्तेर्मन्त्राणां विध्यसंभवात् ॥ १,४.४६ ॥ ताननूद्येष्टकाधानं विदध्यात्स्तोष्यते यतः । यथासृष्टेत्यनेनातः सृष्टीरित्यर्थवादगीः ॥ १,४.४७ ॥ एकयास्तुवतेत्यादौ मन्त्रसंघे क्वचिन्नहि । सृष्टिशब्दस्तथाप्युक्तिः सृष्टिशब्देन भूमतः ॥ १,४.४८ ॥ अग्निचयने श्रूयते "सृष्टीरुपदधाति"इति । सृष्टिशब्दोपेता मन्त्रा यासामिष्टकानामुपधाने