श्रीनीलकण्ठदीक्षितविरचितं
मैतव्य न बोद्धव्यं न श्राव्यं वादिनो वचः
झटिति प्रतिवक्तव्यं सभासु विजिगीषुभिः ॥ १ ॥
असंभ्रमो बिलज्जत्वमवज्ञा प्रतिवादिनि ।
हासो राज्ञः स्तवश्चेति पञ्चैते जयंहेतवः ॥ २ ॥
|
उच्चैरु[१]द्धोध्य जेतव्य मध्यस्थश्चेदपण्डितः ।
पण्डितो यदि तत्रैव पक्षपातोऽधिरोप्यताम् ॥ ३॥
लामो हेतुर्वने साध्यं दृष्टान्तस्तु पुरोहितः ।
अस्मोकों निगमनमनुमानेष्वयं विधिः ॥ ४ ॥
[२] अलभ्यं लप्स्यमानेन तत्त्वं जिज्ञासुना चिरम् ।
जिगीषुणा ह्वियं त्यक्त्वा कार्यः कोलाहलो महान् ॥ ५ ॥
पाठनम्रन्थनिर्माण प्रतिष्ठा तावदाप्यते ।
ए[३] वं च तथ्यव्युत्पचिरायुषोऽन्ते भवेन्न वा ॥ ६ ॥
स्तोतारः के भविष्यन्ति मूर्खस्य जगतीतले ।
न तौति चेत्खयं च वं कदा तस्यास्तु नितिः ॥ ७ ॥
वाच्यता समयोऽतीतः स्पष्टमने भविष्यति
इति पाठयतां अन्धे काठिन्यं कुन व[४] र्तते ॥ ८ ॥
अगतित्वमतिश्रद्धा ज्ञानाभासेन तृसता ।
जयः शिष्यगुणा लेते मूर्खाचार्थस्य [५] भावजाः ॥ ९ ॥
यदि न छापि विद्यायां सर्वथा कमते मतिः
मात्रिकास्तु भविष्यामो योगिनो यतयोऽपि वा ॥ १० ॥
[६]अविलम्बे कृत्यसिद्धौ मात्रिकैराप्यते यशः ।
बिलम्बे कर्मबाहुल्यं विख्याप्यावाच्यते धनम् ॥ ११ ॥
सुखं सुखिषु [७]दुःखं च जीवन दुःखशालिषु ।
अनुग्रहायते येषां ते धन्याः खलु मात्रिकाः ॥ १२ ॥
|
यावदज्ञानतो मौनमाचारों वा विलक्षणः ।
लानमाहाल्यरूपेण पर्यवस्यति मात्रिके ॥ १३ ॥
चारान्विचार्य देववतन्य भू[८]भुजा फलम् ।
प्रचारपरिज्ञानं तेषानावश्यकं यतः ॥ १४ ॥
पुत्र इत्येव पितरि कन्यकेत्येव मातरि ।
गर्भप्रश्नेषु कथयन्दैवज्ञो विजयी भवेत् ॥ १५ ॥
आयुःप्रश्ने दीर्घमायुर्वाच्य मौहतिकैजनैः
जीवन्तो बहु मन्यन्ते मृताः प्रक्ष्यन्ति कं पुनः ॥ १६ ॥
सर्व कोटियोपेतं सर्व कालद्वयावधि ।
सर्व व्यामिश्रमिव च वक्तव्यं देवचिन्तकः ॥ १७॥
निर्धनानां धनावा धनिनामधिकं धनम् ।
बुदाणाः स[९] र्वथा ग्राह्या लोकज्योतिषिका जनाः ॥ १८ ॥
शतस्य लामैं ताम्बूलं सहलस्य तु भोजनम् ।
दैवज्ञानामुपालम्भों नि[१०]त्यः कार्यविपर्यये ॥ १९ ॥
अपि सागरपर्यन्ता विचेतव्यावसुंधरा
देशो [११]रिलिमानोऽपि नास्ति दैवज्ञवर्जितः ॥ २० ॥
बारान्केचिद्रहान्केचित्केचिहक्षाणि जानते।
त्रितयं ये विजानन्ति ते वाचस्पतयः खयम् ॥ २१ ॥
मैमित्तिकाः स्वमहशो देवतोपासका इति ।
निसर्गशत्रवः सृष्टा दैवज्ञानाममी ञयः ॥ २२ ॥
खरसाध्योगैश्व जन्तुमिनास्ति किंचन ।
कातरा दीघरोगाच भिषजा भाग्यहेतवः ॥ २३ ॥
|
नातिधैर्य प्रदातव्यं नातिनीतिश्च [१२]रोगिणे ।
नैश्चिन्त्यानादिमे दानं नैराश्यादेव नान्तिमे ॥ २४ ॥
मैष [१३] ज्यं तु यथाकामं पश्यं तु कठिन वदेत् ।
आरोग्य वैद्यमाहात्म्यादन्यथात्व[१४]मपथ्यतः ॥ २५ ॥
निदानं रोगनामानि साम्यासात्म्ये चिकित्सितम् ।
सर्वमप्युपदेक्ष्यन्ति रोगिणः सहने स्त्रियः ॥ २६ ॥
जुम्भमाणेषु रोगेषु प्रियमाणेषु जन्तुषु ।
रोगतत्त्वेषु शनकैयुत्पद्यन्ते चिकित्सकाः ॥ २७ ॥
प्रवर्तनार्थमारम्भे मध्ये त्वौषधहेतवे ।
बहुमानार्थमन्ते च जिहीपन्ति चिकित्सकाः ॥ २८ ॥
लि[१५]समानेषु वैयेषु चिरादासाद्य रोगिणम्
दायादाः संप्ररोहन्ति दैवज्ञा मात्रिका अपि ॥ २९ ॥
रोगस्योपक्रमे सान्त्वं मध्ये किंचिद्धनव्ययः ।
शनैरनादरः भान्तौ स्नातो वैद्यं न पश्यति ॥ ३० ॥
दैवज्ञत्वं मात्रिकता भैषज्यं चाटुकौशलम् ।
एकैकमर्थलाभाय द्वित्रियोगस्तु दुर्लभः ॥ ३१ ॥
अनृतं चाटुवाबश्च धनयोगो महानयम् ।
सत्यं वैदुष्यमित्येष योगो दारिद्रयकारकः ॥ ३२ ॥
कातयं बुर्विनीतत्वं कार्पण्यमविवेकता ।
सर्व मार्जन्ति कवयः शा[१६]लीना मुष्टिकिंकराः ॥ ३३ ॥
|
न कारणमपेक्षन्ते कवयः स्तोतुमुधताः ।
किंचिदस्तुवतां तेषां जिह्वा फु[१७] रफुरायते ॥ ३४ ॥
स्तुतं स्तुवन्ति कवयो न खत्तो गुणदर्शिनः ।
कीटः कश्चिदलिन म क्रियती सत्र वर्णनाः ॥ ३५ ॥
एकैव कविता पुंसां प्रामायाश्वाय हस्तिने ।
अन्ततोऽन्नाय वस्त्राय ताम्बूलाय च कल्पते ॥ ३६ ॥
शब्दात्यमपरं ब्रह्म संदर्भण परिष्कृतम् ।
विक्रीयते कतिपयैथान्यैर्विनियुज्यते ॥ ३७ ॥
वर्णवन्ति नराभासावाणी लब्ध्वापि ये जनाः।
लब्ध्वापि कामधेनुं ते लाङ्गले विनियुञ्जते ॥ ३८ ॥
प्रशंसन्तो नरामासान्प्रलपन्तोऽन्यथान्यथा ।
कथं तरन्तु कवयः कामपारम्यवादिनः ॥ ३९ ॥
वत्संदर्भ यदुल्लेखे यव्यङ्गये निभृतं मनः ।
समाधेरपि तज्यायः शंकरो यदि वयते ॥ ४० ॥
गृहिणी भगिनी तस्याः श्वशुरौ श्याल इत्यपि ।
प्राणिनां कलिना सृष्टाः पञ्च प्राणा इमेऽपरे ॥ ४१ ॥
जामातरो भागिनेया मातुला दारबान्धवाः ।
अज्ञाता एव गृहिणां भक्षयन्त्याखुवहे ॥ ४२ ॥
मातुलस्य बलं माता जामातुर्दुहिता बलम्
श्वशुरस्य बले भार्या स्वयमेवातिथेबेलम् ॥ ४३ ॥
जामातुर्वक्रता तावद्यावच्छयालस्य बालता ।
प्र[१८]बुद्धमात्रे सारल्य प्रबुद्धेऽसिन्पलायनम् ॥ ४४ ॥
|
भायो ज्येष्ठा शिशुः श्यालः क्ष्वक्ष्रः स्वातन्यवर्तिनी।
श्वशुरस्तु प्र[१९]वासी च जामानुर्भाग्य [२०] कारणम् ॥ ४५ ॥
मूषणैर्वसनैः पान्नैः पुत्राणामुपलालनैः ।
सकृदागत्य गच्छन्ती कन्या निष्टि मन्दिरम् ॥ ४६॥
गृहिणी खुजन बक्ति शुष्काहारं मिताशनम् ।
पतिपक्ष्यांस्तु बहाशान्क्षीरपस्तिस्करानपि ॥ ४७ ॥
भार्ये द्वे पुत्रशालिन्यौ भगिनी पतिवर्जिता ।
अशान्तकलहो नाम योगोऽयं गृहमेधिनाम् ॥ ४८ ॥
भार्ये द्वे बहवः पुत्रा दारिद्यं रोगसंभवः ।
जीर्णोच मातापितराचेकैकं नरकाधिकार ॥ ४९ ॥
स्मृते सीदन्ति गात्राणि दृष्टे प्रज्ञा । विनश्यति ।
अहो महदिदं भूतमुत्तमभिशब्दितम् ॥ ५० ॥
अन्तकोऽपि हि जन्तूनामन्तकालमपेक्षते ।
न कालनियमः कश्चिदुत्तमर्णस्य विद्यते ॥ ५१ः ।।
न पश्यामो मुखे दंष्ट्रां न पाश वा कराञ्चले
उत्तमर्णमवेक्ष्यैव तथाप्युद्विजते मनः ॥ ५२ ॥
शत्रौ सान्त्वं प्रतीकारः सर्वरोगेषु भेषजम् ।
मृत्योमृत्युंजयध्यानं दारिद्रये तु न किंचन ॥ ५३ ॥
शक्ति करोति संचारे शीतोष्णे मर्षयत्यति ।
दीपयत्युदरे बहिं दारिद्यं परमौषधम् ॥ ५४ ॥
गिरं स्खलन्ती मीलन्ती दृष्टिं पादौ विसंस्फुलौ
प्रोत्साहयति याच्मायाँ राजाज्ञेव दरिद्रता ॥ ५५ ॥
|
जीयन्ति राजविद्वेषा.जीर्यन्त्यविहितान्यपि ।
आकिंचन्यबलाढ्यानामन्ततोऽस्मापि जातिः ॥ ५६ ॥
नास्य चोरा न पिशुना न दायादा न पार्थिवाः ।
दैन्य राज्यादपि ज्यायो यदि तत्व प्र[२१]बुद्धयते ॥ ५७ ॥
प्रकाशयत्यहंकार प्रवर्तयति तस्करान् ।
प्रोत्साहयति दायादालक्ष्मीः विचिदुपस्थिता ॥ ५८ ॥
विडम्बयन्ति ये नित्यं विदग्धान्धनिनो अनान् ।
त एव तु विडम्व्यन्ते श्रिया किंचिदुपेक्षिताः ॥ ५९ ॥
प्रामाण्यबुद्धिः स्तोत्रेषु देवताबुद्धिरामनि !
कीबुद्धिर्मनुष्येषु नूतनायाः श्रियः फलम् ॥ ६० ॥
शृण्वन्त एवं पृच्छन्ति पश्यन्तोऽपि न जानते।
विडम्वनानि धनिकाः स्तोत्राप्रीत्येव मन्यते ॥ ६१ ॥
आवृत्य श्रीमदेनाधानन्योन्यकृतसंविदा ।
स्वैर हसन्ति पावस्था बालोन्मत्तपिशाचवत ॥ ६२ ॥
स्तोतव्यैः स्तूयते नित्यं सेवनीयैश्च सेव्यते
न बिभेति न जिहेति तथापि धनिको जनः ॥ ६३ ॥
क्षणमात्र प्रहावेशो याममात्रं सुरामदः ।
लक्ष्मीनदस्तु मूर्खाणामा देहमनुवर्तते ॥ ६४ ॥
श्री समर्थमार्स वा चेधित्वा विनिवर्तते
विकारस्तु स्वारब्धो नित्यं लशुनगन्धवत् ॥ ६५ ॥
कण्ठे महा कोरबजो हृदि ताम्बूलजो मदः ।
लक्ष्मीमदस्तु सर्वाङ्ग पुत्रदारमुखेण्यापि ॥ ६६ ॥
|
यत्रासीदस्ति मा लक्ष्मीस्तरोन्मादः प्रवर्ततान् ।
कुलेऽप्यवतरत्येक कुष्ठापमारवत्कथम् ॥ ६७ ॥
अध्यापयन्ति शास्त्राणि तृणौकुर्वन्ति पण्डितान
विस्मारयन्ति जाति खां वराटाः पञ्चषाः करे ॥ ६८ ॥
बिभर्तु भूत्यान्धनिको दत्ता वा देयमर्थिषु ।
यावद्याचकसाधन्य तावल्लोको न मृष्यति ॥ ६९ ॥
धनमारों हि लोकस्य पिशुनैरेव धार्यते।
कथं ते तं लबूकतु यतन्तेऽपरथा स्वतः ॥ ७० ॥
श्रमानुरूपं पिशुने किमुपक्रियते नृपैः ।
द्विगुणं त्रिगुण चैवं कृतान्तो लालयिष्यति ॥ ७१ ॥
गोकर्णे मद्रकणे च जपो दुष्कर्मनाशनः
राजकणे जपः सद्यः सर्वकर्मविनाशनः ॥ ७२ ॥
न स्वार्थ किंचिदिच्छन्ति न प्रेयन्ते च केनचित् ।
परार्थेषु प्रवर्तन्ते शठाः सन्तश्च तुल्यवत् ॥ ७३ ॥
कालान्तरे अनय गृनो गेहोपरि स्थित
खेलो गृहसमीपस्थः सद्योऽनीय देहिनाम् ॥ ७४ ॥
शुष्कोपवासी धर्मेषु[२२] भैषज्येषु च लङ्घनम्
जपयज्ञश्च यज्ञेषु रोचते लोगशालिन्नम् ॥ ७५ ॥
किं वक्ष्यतीति [२३]धनिको यावदुद्विजते मनः ।
किं प्रक्ष्यतीति लुब्धोऽपि तावदुद्विजते सतः ॥ ७६ ॥
सर्वमातिथ्यशास्त्रार्थ साक्षात्कुर्वन्ति लोभिन ।
मिक्षाकवलमेकैक ये हि पश्यन्ति मेरुवत् ॥ ७७ ॥
|
धनपालः पिशाचो हि दवे स्वामिन्यु[२४] पस्थिते ।
धनलुब्धः पिचाचस्तु न कस्मैचन दित्सति ॥ ७८ ॥
दातारोऽर्थिभिरर्थ्यन्ते दातृभिः पुनरर्थिनः ।
कर्तृकर्मन्यतीहारादहो निनोन्नतं कियत् ॥ ७९ ॥
स्वस्सिन्नसति नार्थस्य रक्षक संभवेदिति
निश्चित्यैव स्वयमपि मुझे लुब्धः कथंचन ॥ ८० ॥
प्रे[२५] स्थास्यमानः प्रविशेप्रतिष्ठेत्तु दिने दिने
विचित्रानुलिखेद्विघ्नांस्तिष्ठासुरतिथिश्विरम् ॥ ८१ ॥
प्रदीयते विदुष्येक कवी दश नटे शतम् ।
सहस्र दाम्भिके लोके श्रोत्रिये तु न किंचन ॥ ८२ ॥
घटकं सम्यगाराध्य वैराग्यं परमं बहेत् ।
यावदाः प्रसिद्धयन्ति यावच्चापलमावृतम् ॥ ८३ ॥
एकतः सर्वशास्त्राणि तुलसीकालमेकतः ।
वक्तव्यं किंचिदित्युक्तं वस्तुतस्तुलसी वराः ॥ ८४ ॥
विस्मृतं [२६]वाहटेनेदं तुलस्याः पठता गुणान् ।
विश्वसंमोहिनी वित्तदायिनीति गुणद्वयम् ॥ ८५ ॥
कौपीनं भसितालेपो दर्भा. रुद्राक्षमालिका ।
मौनसेकासन चेति मूर्खसंजीवनानि षट् ॥ ८६ ॥
वासः पुण्येषु तीर्थेषु प्रसिद्धश्च भृतो गुरुः ।
अध्यापनावृत्तयश्च कीर्तनीया धनार्थिभिः ॥ ८७ ॥
मन्त्रनो संप्रदायः प्रयोगश्श्युतसंस्कृतौ ।
देशधर्मरखनाचारे पृच्छतां सिद्धमुत्तरम् ॥ ८८ ॥
|
यथा जानन्ति बहवो यथा वक्ष्यन्ति दातरि ।
तथा धर्म चरेत्सर्वं न पृथा धर्ममाचरेत् ॥ ८९ ॥
सदा ज[२७] पपटो हस्ते मध्ये मध्येऽक्षिमीलनम् ।
सर्व ब्रह्मति बादश्च सद्यः प्रत्ययहेतवः ॥ ९० ॥
आ मध्याह नदीबास समाजे देवतार्चनम् ।
सततं शुचिवेषश्चेत्येतद्दम्भस्य जीवितम् ॥ ९१ ॥
ताबद्दीघ नित्यकर्म यावत्स्यादृष्टमेलनम् ।
तावत्संक्षिष्यते सर्व यावष्टा न विद्यते ॥ ९२ ॥
आनन्दबाष्परोमाञ्चौ यस्य खेच्छावशंबदौ ।
किं तस्य साधनैरन्यैः किराः सर्वपार्थिवाः ॥ ९३ ॥
दण्ड्यमाना विकुर्वन्ति लाल्यमानास्ततस्तराम् ।
दुर्जनानामतो न्याय्यं दूरादेव विसर्जनम् ॥ ९४ ॥
अदानमीपदानं च किंचित्कोपाय दुर्धियाम् ।
संपूर्णदानं प्रकृतिविरामो वैरकारणम् ॥ ९५ ॥
ज्यायानसंस्तवो दुष्टैरीाय संस्तवः कि[२८] ल ।
अपत्यसंबन्धविधिस्त्वनायैव केवलम् ॥ ९६ ॥
ज्ञातेय ज्ञानहीनत्वं पिशुनत्वं दरिद्रता ।
मिलन्ति यदि चत्वारि तदिशेऽपि नमो नमः ॥ ९७ ॥
परच्छिद्रेषु हृदयं परवार्तासु च श्रवः ।
परम[२९]र्मणि वाचं च खलानामसूजद्विधिः ॥ ९८ ॥
विषेण पुच्छलनेन वृश्चिकः प्राणिनामिव ।
कलिना दशमांशेन सर्वः कालोऽपि दारुणः ॥ ९९ ॥
|
यत्र भागिरो वेदा यत्र धर्मोऽर्थसाधनम् ।
यत्र स्वप्रतिमा मानं तस्मै श्रीकलये नमः ॥ १०० ॥
काममस्तु जगत्सर्वं कालस्यास्य वशंक्दम् ।
का[३०] लकालप्रपन्नानां कालः किं नः करिष्यति ॥ १०१ ॥
कविना नीलकण्ठेन कलेरेतद्विडम्बनम् ।
रचितं विदुषां प्रीत्यै राजास्थानानुमोदनम् ॥ १०२ ॥
|
इति श्रीनीलकन्यदीक्षितविरचितं कलिखिडस्थानम् ।
