कलाविलासः

क्षेमेन्द्र कलाविलास

सर्गः १

अस्ति विशालं कमलालुलितपरिष्वङ्गमङ्गलायतनम् ।

श्रीपतिवक्षःस्थलमिव रत्नोज्ज्वलमुज्ज्वलं नगरम् ॥ १.१ ॥

मणिभूबिम्बितमुक्ताप्रलम्बनिवहेन यत्र शेषाहिः ।

भवनानि बिभर्ति सदा बहुधात्मानं विभज्येव ॥ १.२ ॥

विघ्नोऽभिसारिकाणां भवनगणः स्फाटिकप्रभाविकटः ।

यत्र विराजति रजनीतिमिरपटप्रकटलुण्ठाकः ॥ १.३ ॥

यत्र त्रिनयननयनज्वलनज्वालावलीशलभवृत्तिः ।

जीवति मानसजन्मा शशिवदनावदनकान्तिपीयूषैः ॥ १.४ ॥

रतिलुलितललितललनाक्लमजललववाहिनो मुहुर्यत्र ।

श्लथकेशकुसुमपरिमलवासितदेहा वहन्त्यनिलाः ॥ १.५ ॥

नवबिसकिसलयकवलनकषायकलहंसकलरवो यत्र ।

कमलवनेषु प्रसरति लक्ष्म्या इव नूपुरारावः ॥ १.६ ॥

नृत्यन्मुग्धमयूरा मरकतधारागृहावली सततम् ।

सेन्द्रायुधधननिवहा प्रावृण्मूर्तेव यत्रास्ते ॥ १.७ ॥

शशिकिरणप्रावरणस्फाटिकहर्म्येषु हरिणशावाक्ष्यः ।

यत्र विभान्ति सुधाम्बुधिदुग्धतरङ्गित्थिता इवाप्सरसः ॥ १.८ ॥

तत्राभूदभिभूतप्रभूतमायानिकायशतधूर्तः ।

सकलकलानिलयानां धुर्यः श्रीमूलदेवाख्यः ॥ १.९ ॥

नानादिग्देशागतधूर्तैरुपजीव्यमानमतिविभवः ।

स प्राप विपुलसंपदमात्मगुणैश्चक्रवर्तीव ॥ १.१० ॥

भुक्तोत्तरं सहृदयैरास्थानीसंस्थितं कदाचित्तम् ।

अभ्येत्य सार्थवाहो दत्तमहार्होपहारमणिकनकः ॥ १.११ ॥

प्रणतो हिरण्यगुप्तः सहितः पुत्रेण चन्द्रगुप्तेन ।

प्राप्तासनसत्कारः प्रोवाच म्हूर्तविश्रान्तः ॥ १.१२ ॥

अतिपरिचयसप्रतिभा तव पुरतो मादृशामियं वाणी ।

ग्राम्याङ्गनेव नगरे न तथा प्रगल्भ्यमायाति ॥ १.१३ ॥

पिहितबृहस्पतिधिषणो रुचिरः प्रज्ञामरीचिनिचयस्ते ।

तीक्ष्णांशोरिव सहजः प्रोषिततिमिराः करोत्याशाः ॥ १.१४ ॥

आजन्मार्जितबहुविधमणिमौक्तिककनकपूर्णकोषस्य ।

एको ममैष सूनुः संजातः पश्चिमे वयसि ॥ १.१५ ॥

मोहस्थानं बाल्यं यौवनमपि मदनमानसोन्मादम् ।

अनिलावलोलनलिनीदलजलचपलाश्च वित्तचयाः ॥ १.१६ ॥

हारिण्यो हरिणदृशः सततं भोगाब्जमधुकरा धूर्ताः ।

पतिता परंपरैषा दोषाणां मम सुतस्यास्य ॥ १.१७ ॥

धूर्तकरकन्दुकानां वारवधूचरणनूपुरमणीनाम् ।

धनिकगृहोत्पन्नानां मुक्तिर्नास्त्येव मुग्धानाम् ॥ १.१८ ॥

अज्ञातदेशकालाश्चपलमुखाः पङ्गवोऽपि सप्लुतयः ।

नवविहगा इव मुग्धा भक्ष्यन्ते धूर्तमार्जारैः ॥ १.१९ ॥

आश्रितजनतनयोऽयं तव विद्वन्निजसुताधिकः सत्यम् ।

न यथा प्रयाति नाशं तथास्य बुद्धिं प्रयच्छ पराम् ॥ १.२० ॥

इति विनयनम्रशिरसा तेन वचो युक्तमुक्तमवधार्य ।

तमुवाच मूलदेवः प्रीतिप्रसरैः प्रसारितौष्ठाग्रः ॥ १.२१ ॥

आस्तामेष सुतस्ते मम भवने निज इव प्रयत्नपरः ।

ज्ञास्यति मयोपदिष्टं शनकैः सकलं कलाहृदयम् ॥ १.२२ ॥

इति तस्य शासनेन स्वसुतं निःक्षैप्य तद्गृहे मतिमान् ।

नत्वाथ सार्थवाहः प्रययौ निजमन्दिरं मुदितः ॥ १.२३ ॥

अथ शिथिलकिरणजालो धूमरकान्तिर्निरम्बरस्तरणिः ।

अभवददृक्ष्यः शनकैः धूर्तैरिव निर्जितः कितवः ॥ १.२४ ॥

अस्तमिते दिवसकरे तिमिरभरद्विरदसंसक्ता ।

सिन्दूरपटलपाटलकान्तिरिवाग्रे बभौ सन्ध्या ॥ १.२५ ॥

त्यक्तापि प्रतिदिवसं दिवसद्युतिरनुजगाम दिवसकरम् ।

न तु रक्तापि हि सन्ध्या हृदयं जानाति कः स्त्रीणाम् ॥ १.२६ ॥

गगनाङ्गणकमलवने सन्ध्यारागे गते शनैः क्वापि ।

अप्राप्तस्थितिविकलं बभ्राम भ्रमरविभ्रमं तिमिरम् ॥ १.२७ ॥

तीक्ष्णांशुविरहमोहैः तिमिरैरिव मीलिता बभूव मही ।

तीव्रोऽपि जनस्य सदायातः खलु वल्लभो भवति ॥ १.२८ ॥

रजनी रराज सिततरतारकमुक्ताकलापकृतशोभा ।

शबररमणीव परिचिततिमिरमयूरच्छदाभरणा ॥ १.२९ ॥

अथ पथिकवधूदहनः शनकैरुदभून्निशाकरालोकः ।

कुमुदप्रबोधदूतो व्यसनगुरुश्चक्रवाकीणाम् ॥ १.३० ॥

मन्मथसितातपत्रं दिग्वनितास्फटिकदर्पणो विमलः ।

विरराज रजनिरमणीसिततिलको यामिनीनाथः ॥ १.३१ ॥

निजकरमृणालवल्लीवलयविलासी ललास सितकान्तिः ।

गगनतटिनीतटान्ते रजनिकरो राजहंस इव ॥ १.३२ ॥

श्यामा शुशुभे शशिना तया मनोभूर्मधूत्सवस्तेन ।

मदमुदितमानसानां तेनापि मृगीदृशां लीला ॥ १.३३ ॥

धूर्ताः समृद्धिसचिवा विच्छायां पद्मिनीं परित्यज्य ।

फुल्लानि विविशुरलयः सानन्दाः कुमुदवृन्दानि ॥ १.३४ ॥

ज्योत्स्नाभस्मस्मेरा सुललितशशिशकलपेशलकपाला ।

तारास्थिपटलहारा शुशुभे कापालिकीव निशा ॥ १.३५ ॥

तस्मिन्प्रौढनिशाकरकिरणप्रकरप्रकाशिताशेषे ।

निजमणिभवनोद्याने निर्वर्तितभावनासमाधानः ॥ १.३६ ॥

स्फटिकासनोपविष्टः सह शशिना निर्विभागमित्रेण ।

कन्दलिमुख्यैः शिष्यैः परिवारितपादपीठान्तः ॥ १.३७ ॥

प्रोवाच मूलदेवो वीक्ष्य चिरं सार्थवाहसुतमग्रे ।

कुर्वन्दशनमयूखैः लज्जालीनामिव ज्योत्स्नाम् ॥ १.३८ ॥

शृणु पुत्र वञ्चकानां सकलकलाहृदयसारमतिकुटिलम् ।

ज्ञाते भवन्ति यस्मिन् क्षणरुचिचपलाः श्रियोऽप्यचलाः ॥ १.३९ ॥

एकोऽस्मिन्भवगहने तृणपल्लववलयजालसंच्छन्नः ।

कूपः पतन्ति यस्मिन्मुग्धकुरङ्गा निरालम्बे ॥ १.४० ॥

सोऽयं निधानकुम्भो दम्भो नां स्वभावगम्भीरः ।

कुटिलैः कुहकभुजंगैः संवृतवदनः स्थितो लोके ॥ १.४१ ॥

मायारहस्यमन्त्रश्चिन्तामणिरीप्सितार्थानाम् ।

दम्भः प्रभावकारी धूर्तानां श्रीवशीकरणम् ॥ १.४२ ॥

मत्स्यास्येवाप्सु सदा दम्भस्य ज्ञायते गतिः केन ।

नास्य करौ न च पादौ न शिरो दुर्लक्ष्य एवासौ ॥ १.४३ ॥

मन्त्रबलेन भुजंगा मुग्धकुरङ्गाश्च कूटयन्त्रेण ।

स्थलजालेन विहङ्गा गृह्यन्ते मानवाश्च दम्भेन ॥ १.४४ ॥

जनहृदयविप्रलम्भो मायास्थम्भो जगज्जयारम्भः ।

जयति सदानुपलम्भो मायारम्भोदयो दम्भः ॥ १.४५ ॥

सततावर्तभ्रान्ते दुःसहमायासहस्रकुटिलारे ।

मूलं दम्भो नाभिर्विपुलतरे चक्रिकाचक्रे ॥ १.४६ ॥

नयननिमीलनमूलः सुचिरं स्नानार्द्रचूलजलसिक्तः ।

दम्भतरुः शुचिकुसुमः सुखशतशाखाशतैः फलितः ॥ १.४७ ॥

व्रतनियमैर्बकदम्भः संवृतनियमैश्च कूर्मजो दम्भः ।

निभृतगतिनयननियमैर्घोरो मार्जारजो दम्भः ॥ १.४८ ॥

बकदम्भो दम्भपतिर्दम्भनरेन्द्रश्च कूर्मजो दम्भः ।

मार्जारदम्भ एव प्राप्तो दम्भेषु चक्रवर्तित्वम् ॥ १.४९ ॥

नीचनखश्मश्रुकचश्चूली जटिलः प्रलम्बकूर्चो वा ।

बहुमृत्तिकापिशाचः परिमितभाषी प्रयत्नपादत्रः ॥ १.५० ॥

स्थूलग्रन्थिपवित्रकपृष्ठार्पितहेमवल्लीकः ।

कक्षार्पितपतपल्लवरुद्धभुजो भाण्डहस्त इव ॥ १.५१ ॥

अङ्गुलिभङ्गविकल्पन विविधविवादप्रवृत्तपाण्डित्यः ।

जपचपलोष्ठः सजने ध्यानपरो नगररथ्यासु ॥ १.५२ ॥

साभिनयाञ्चितचुलकैराचमनैः सुचिरमज्जनैस्तीर्थे ।

संरुद्धसकललोकः पुनः पुनः कर्णकोणसंस्पर्शी ॥ १.५३ ॥

सीत्कृतदन्तनिनादावेदितहेमन्तदुःसहस्नानः ।

विस्तीर्णतिलकचर्चासूचितसर्वोपचारसुरपूजः ॥ १.५४ ॥

शिरसा बिबर्ति कुसुमं विनिपतितां काकदृष्टिमिव रचयन् ।

एवं रूपं पुरुषो यो यः स स दाम्भिको ज्ञेयः ॥ १.५५ ॥

निर्गुणलोकप्रणतःसगुणे स्तब्धः स्वबन्धुषु द्वेषी ।

पुरजनकरुणाबन्धुः कीर्त्यार्थी दांभिको धूर्तः ॥ १.५६ ॥

कार्योपयोगकाले प्रणतशिराश्चाटुशतकारी ।

सभ्रूभङ्गो मौनी कृतकार्यो दाम्भिकः क्रूरः ॥ १.५७ ॥

स्तम्भितविबुधसमृद्धिर्दैत्यो योऽभूत्पुरा जम्भः ।

दम्भः सोऽयं निवसति भूमितले भूतदेहेषु ॥ १.५८ ॥

शुचिदम्भः शमदम्भः स्नातकदम्भः समाधिदम्भश्च ।

निःस्पृहदम्भस्य तुलां यान्ति तु नैते शतांशेन ॥ १.५९ ॥

शौचाचारविवादी मृत्क्षयकारी स्वबान्धवस्पर्शी ।

शुचिदम्भेन जनोऽयं विश्वामित्रत्वमायाति ॥ १.६० ॥

संहृतबहुविधसत्त्वो निःक्षेपद्रविणवारिबहुतृष्णः ।

सततमहिंसादम्भो वडवाग्निः सर्वभक्षोऽयम् ॥ १.६१ ॥

मुण्डो जटिलो नग्नश्छत्री दण्डी कषायचारी वा ।

भस्मस्मेरशरीरो दिशि दिशि भोगी विजृम्भते दम्भः ॥ १.६२ ॥

खल्वाटः स्थूलवपुः शुष्कतनुर्मुनिसमानरूपो वा ।

शाटकवेष्टितशीर्षश्चैत्योन्नतशिखरवेष्टनो वापि ॥ १.६३ ॥

लोभः पितातिवृद्धो जननी माया सहोदरः कूटः ।

कुटिलाकृतिश्च गृहिणी पुत्रो दम्भस्य हुंकारः ॥ १.६४ ॥

भगवान्पुरा स्वयंभूः कृत्वा भुवनानि भूतसर्गं च ।

विरतव्यापारतया सुचिरं चिन्तान्वितस्तस्थौ ॥ १.६५ ॥

दृष्ट्वा स मर्त्यलोके दिव्यदृशा मानुषान्निरालम्बान् ।

आर्जवयोगविशेषादप्राप्तधनादिसंभोगान् ॥ १.६६ ॥

मीलितनयनः क्षैप्रं स्थित्वा मायामये समाधाने ।

असृजन्नृणां (नॄणां?) विभूत्यै दम्भं संभावनाधारम् ॥ १.६७ ॥

बिभ्राणः कुशपूलीं पुस्तकमाले कमण्डलुं शून्यम् ।

निजहृदयकुटिलशृङ्गं दण्डं कृष्णाजिनं खनित्रं च ॥ १.६८ ॥

स्थूलतरकुशपवित्रकलाञ्छितकर्णः पवित्रपाणिश्च ।

सुव्यक्तमुण्डमस्तककुशवेष्टितचूलमूलसितकुसुमः ॥ १.६९ ॥

काष्ठस्तब्धग्रीवो जपचपलोष्ठः समाधिलीनाक्षः ।

रुद्राक्षवलयहस्तो मृत्परिपूर्णं वहन्पात्रम् ॥ १.७० ॥

नयनाञ्चलैः सकोपैर्भ्रुकुटीहुंकारवदनसंज्ञाभिः ।

बहुविधकदर्थनाभिः कथिताखिलहृदयवाञ्छितो मौनी ॥ १.७१ ॥

रक्षन्परसंस्पर्शं शौचार्थी ब्रह्मलोकेऽपि ।

दम्भः पुरोऽस्य तस्थावुत्थित एवासनाकाङ्क्षी ॥ १.७२ ॥

आकल्पेन सुमहता सहसास्य वशीकृताः परं तेन ।

सप्तर्षयोऽपि तस्मै प्रणतास्तस्थुः कृताञ्जलयः ॥ १.७३ ॥

तं दृष्ट्वा परमेष्ठी लीलाकृतसकलसर्गवर्गोऽपि ।

गौरवविस्मयहर्षैर्निःस्पन्दान्दोलितस्तस्थौ ॥ १.७४ ॥

तस्यातितीव्रनियमाद्ग्रस्तेऽगस्त्येऽतिविस्मयेनेव ।

अल्पतपोव्रतलज्जाकुञ्चितपृष्ठे वसिष्ठे च ॥ १.७५ ॥

अतिसरलनिजमुनिव्रतपरिगतकुत्से च कूणिते कौत्से ।

डम्बररहितात्मतपोनिरादरे नारदे विहिते ॥ १.७६ ॥

निजजानुसंधिशिखरे जमदग्नौ मग्नवदने च ।

त्रस्ते विश्वामित्रे वलितगुले गालवेभृगौ मग्ने ॥ १.७७ ॥

सुचिरोत्थितमतिकोपादासनकमले निविष्टदृष्टिं च ।

शूलप्रोतमिवाग्रे निःस्पन्दममन्दगर्वगुरुगात्रम् ॥ १.७८ ॥

ज्ञात्वा तमासनार्थिनमवदद्देवश्चतुर्मुखः प्रीत्या ।

विकसन्निजदशानरुचा विहसन्निव वाहनं हंसं ॥ १.७९ ॥

उपविश पुत्र ममाङ्के नियमेन महीयसातिचित्रेण ।

अर्होऽसि गुणगणोद्गतगौरवसंवादिनानेन ॥ १.८० ॥

इत्युक्तो विश्वसृजा तस्याङ्कमशङ्कया ससंकोचः ।

अभ्युक्ष्य वारिमुष्ट्या कृच्छ्रेणोपाविशद्दम्भः ॥ १.८१ ॥

दम्भ उवाच ॥ नोच्चैर्वाच्यमवश्यं यदि वाच्यं हस्तपद्मेन ।

आच्छाद्य वक्त्ररन्ध्रं स्पृष्टो न स्यां यथास्यवातांशैः ॥ १.८२ ॥

तत्तस्य शौचमतुलं दृष्ट्वा स्मेराननो ब्रह्मा ।

दम्भोऽसीति जगाद प्रायो हस्ताग्रमाकम्प्य ॥ १.८३ ॥

उत्तिष्ठाळ्सकलजलनिधिपरिखावलिमेखलां महीमखिलाम् ।

अवतीर्य भुङ्क्ष्वा भोगान्विबुधैरपि तत्त्वतो न विज्ञातः ॥ १.८४ ॥

इत्यादराद्विसृष्टो विधिना संसारसागरगतानाम् ।

कण्ट्ःे शीलां निबध्नन्मर्त्यानामवततार महीम् ॥ १.८५ ॥

अथ मर्त्यलोकमेत्य भ्रान्त्वा दम्भो वनानि नगराणि ।

विनिवेश्य गौडविषये निजजयकेतुं जगाम दिशः ॥ १.८६ ॥

वचने बाह्लीकानां व्रतनियमे प्राच्यदाक्षैणात्यानां ।

अधिकारे वीराणां दम्भः सर्वत्र गौडानाम् ॥ १.८७ ॥

एते दम्भसहायाः प्रतिग्रहश्राद्धसिद्धचूर्णेन ।

कुर्वन्ति ये प्रभाते यतस्ततो भस्मना तिलकम् ॥ १.८८ ॥

तूर्णं सहस्रभागैर्भुवनतलए संविभज्य भूतानि ।

मूर्तः सततं निवसति दम्भो वदनेऽधिकरणभट्टानाम् ॥ १.८९ ॥

गुरुहृदयमविशादग्रे बालकहृदयं तपस्विहृदयं च ।

कुटिलं नियोगिहृदयं दीक्षैतहृदयं स्वयं दम्भः ॥ १.९० ॥

तदनु च गणकचिकित्सकसेवकवणिजां सहेमकाराणाम् ।

नटभटगायनवाचकचक्रचराणां च हृदयानि ॥ १.९१ ॥

अंशैः प्रविश्य हृदयं विविधविकारैः समस्तजन्तूनाम् ।

दम्भो विवेश पश्चादन्तरमिह पक्षैवृक्षाणाम् ॥ १.९२ ॥

मत्स्यार्थी चरति तपः सुचिरं निःस्पन्द एकपादेन ।

तीर्थेषु बकतपस्वी तेन विहङ्गान्गतो दम्भः ॥ १.९३ ॥

विपुलजटावल्कलिनः शीतातपवातकर्शिताः सततम् ।

वृक्षा जलार्थिनो यद्दम्भस्य विजृम्भितं तदपि ॥ १.९४ ॥

एवं विचारणीयः सर्वगतः सर्वहृत्सदा दम्भः ।

ज्ञाते तस्मिन्विविधे विफला मायाविनां माया ॥ १.९५ ॥

दम्भविकारः पुरतो वञ्चकचक्रस्य कल्पवृक्षोऽयम् ।

वामनदम्भेन पुरा हरिणा त्रैलोक्यमाक्रान्तम् ॥ १.९६ ॥

सर्गः २

लोभः सदा विचिन्त्यो लुब्धेभ्यः सर्वतो भयं दृष्टम् ।

कार्याकार्यविचारो लोभाकृष्टस्य नास्त्येव ॥ २.१ ॥

मायाविनिमयविभ्रमनिह्नववैचित्यकूटकपटानाम् ।

सञ्चयदुर्गपिशाचः सर्वहरो मूलकारणां लोभः ॥ २.२ ॥

सत्त्वप्रशमतपोभिः सत्त्वधनैः शास्त्रवेदिभिर्विजितः ।

लोभोऽवटं प्रविष्टः कुटिलं हृदयं किराटानाम् ॥ २.३ ॥

क्रयविक्रयकूटतुलालाघवनिःक्षेपरक्षणव्याजैः ।

एते हि दिवसचौरा मुष्णन्ति मुदा जनं वणिजः ॥ २.४ ॥

हृत्वा धनं जनानां दिनमखिलं विविधकूटमायाभिः ।

वितरति गृहे किराटः कष्टेन वराटकत्रितयम् ॥ २.५ ॥

आख्यायिकानुरागी व्रजति सदा पुण्यपुस्तकं श्रोतुम् ।

दष्ट इव कृष्णसर्पैः फलायते दानधर्मेभ्यः ॥ २.६ ॥

द्वादश्यां पितृदिवसे संक्रमणे सोमसूर्ययोर्ग्रहणे ।

सुचिरं स्नानं कुरुते न ददाति कपर्दिकामेकाम् ॥ २.७ ॥

दत्त्वा दिशि दिशि दृष्टिं याचकचकितोऽवगुण्ठनं कृत्वा ।

चौर इव कुटिलचारी पलायते विकटरथ्याभिः ॥ २.८ ॥

न ददाति प्रतिवचनं विक्रयकाले शठो वणिङ्मौनी ।

निःक्षेपपाणिपुरुषं दृष्ट्वा संभाषणां कुरुते ॥ २.९ ॥

उत्तिष्ठति नमति वणिक्पृच्छति कुशलं ददाति च स्थानं ।

निःक्षेपपाणिपुरुषं दृष्ट्वा धर्म्यां कथां कुरुतेक ॥ २.१० ॥

कश्चिद्वदति तमेत्य द्रविणं निःक्षिप्य हन्त गन्तास्मि ।

भ्रातः परं प्रभाते विष्टिदिनं किं करोम्यद्य ॥ २.११ ॥

तच्छ्रुत्वा विकसितदृग्वदति स मिथ्यैव नाटयन्खेदम् ।

कार्ये प्रसारिताक्षः पुनः पुनः पार्श्वमवलोक्य ॥ २.१२ ॥

त्वदधीनं स्थानमिदं किं तु चिरं न्यासपालनं कठिनम् ।

विषमौ च देशकालौ साधोस्तव तदपि दासोऽहम् ॥ २.१३ ॥

भद्राळ् न दूषितैषा निःक्षेपक्षेमकारिणी शस्ता ।

इत्यनुभूतं बहुशः कार्यज्ञैस्त्वं तु जानासि ॥ २.१४ ॥

विष्टिदिने किमपि पुराळ्न्यस्तं केनापि मित्रेण ।

तूर्णं पुनश्च शनकैर्नीतं क्षेमेण कुशलेन ॥ २.१५ ॥

इत्यादि मुग्धबुद्धेरसमन्न्जसवर्णनं रहः कृत्वा ।

गृह्णाति कनकनिकरं नृत्यंस्तत्तन्मनोरथैः पापः ॥ २.१६ ॥

तत्संचूर्णनजातैः क्रयविक्रयलाभराशिभिरनन्तैः ।

भाण्डप्रतिभाण्डचयैरुपहसति धनाधिनाथं सः ॥ २.१७ ॥

पूर्णाः कदर्यवणिजां निःसंभोगा निधानधनकुम्भाः ।

सीदन्ति कुचतटा इव दुःखफला बालविधवानाम् ॥ २.१८ ॥

दानोपभोगविरहितहिरण्यरक्षाकृतक्षणाः सततम् ।

संसारजीर्णमन्दिरविषयविषममहामूषका वणिजः ॥ २.१९ ॥

अटति समुत्कटवेष्टितविकटपटस्फुटफटाटोपः ।

कुटिलः कण्टकनिचितः पुरपतिनामा विधिव्यालः ॥ २.२० ॥

अथ पुरुषः स दिगन्तं भ्रान्त्वा केनापि दैवयोगेन ।

नष्टधनो जनरहितः प्राप्तः सुचिरान्निजं देशम् ॥ २.२१ ॥

पृच्छति कमपि सशङ्कः स किराटः क्व नु गतो महासत्त्वः ।

तमुपेत्य वदति कश्चित्तस्याद्य सखे विभूतिरन्यैव ॥ २.२२ ॥

विविधनवांशुकमृगमदचन्दनकर्पूरमरिचपूगफलैः ।

खटिकाहस्तः स सदा गणयति कोटीर्मुहूर्तेन ॥ २.२३ ॥

अस्मिन्मेरुविशाले वरभवने रुचिरभित्तिकृतचित्रे ।

पुरपतिनाप्यनुयातो वसति सुखं स हि महाजनो यत्र ॥ २.२४ ॥

श्रुत्वैतदतुलविस्मयलोलितमौलिः स तद्गृहं गत्वा ।

द्वारे स्थगितस्तिष्ठति निष्प्रतिभो जीर्णकर्पटः सुचिरम् ॥ २.२५ ॥

तं तुङ्गभवनवलभीजालान्तरतो वणिक्परिज्ञाय ।

नोच्छ्वसिति नष्टचेतस्ताडित इव मूर्ध्नि वज्रेण ॥ २.२६ ॥

उपसृत्य मन्दमन्दं कथमपि संप्राप्तनिर्जनावसरः ।

तं याचते स पुरुषो द्रविणं स्वं प्रकटिताभिक्यः ॥ २.२७ ॥

तं वदति सोऽन्यदृष्टिः सभ्रूभङ्गं विधूतहस्ताग्रः ।

वञ्चकवचनः पापो वृत्तिक्षीणः कुतोऽयमायातः ॥ २.२८ ॥

कस्त्वं कस्य कुतो वा दर्शनमपि न स्मरामि किं कथनैः ।

अहह कदा कुत्र त्वं वद कस्य किमर्पितं केन ॥ २.२९ ॥

पश्यत कष्ठमनिष्टः कलिकालः कीदृशोऽयमायातः ।

मत्तोऽर्थमेष वाञ्छति लोको जानाति वा सर्वम् ॥ २.३० ॥

हरगुप्तकुलेऽस्माकं निःक्षेपग्रहणमप्यसंभाव्यम् ।

किं पुनरपह्नवोद्गतघोरमहापातकस्पर्शः ॥ २.३१ ॥

तदपि सतताभिशंसी प्रत्याख्येयो जनः कथं महताम् ।

कथय दिनं तद्दिवसे लिखितं सर्वं स्वयं पश्य ॥ २.३२ ॥

वृद्धोऽहं न्यस्तभरः पुत्रे सर्वं ममास्ति लिखितं हि ।

इति तेन विनष्टधृतिः स विसृष्टस्तत्सुतान्तिकं प्राप्तः ॥ २.३३ ॥

तातो जानाति सुतो जानाति पितैव लिखति सकलं यत् ।

इति तस्य भवति सुचिरं गतागतं कन्दुकस्येव ॥ २.३४ ॥

राजकुलद्वारगते तस्मिन्प्राप्तप्रवासदत्तार्थे ।

सहते नरप्तिकोपं त्यजति किराटो न रूपकस्यांशम् ॥ २.३५ ॥

परिपीडितः स राज्ञा विविधैरपि यातनौशस्त्रः ।

मम हस्ते निःक्षिप्तं किंचिन्नास्तीति वक्त्येव ॥ २.३६ ॥

एवं स्वभावलुब्धास्व भवन्ति धनलवणवारिबहुतृष्णाः ।

तृणलवमिव निजदेहं त्यजन्ति लेशं न वित्तस्य ॥ २.३७ ॥

देवं धनाधिनाथं वैश्रवणं सकलसंपदां निलयम् ।

शुक्रः प्रोवाच पुरा वित्तार्थी बालमित्त्रमभ्येत्य ॥ २.३८ ॥

पूर्णः सखे तवायं विभवो विजितामरासुरैश्वर्यः ।

हर्षं विदधाति परं सुहृदां शोकं च शत्रूणाम् ॥ २.३९ ॥

त्वयि सुहृदि वित्तनाथे निःस्वोऽहं बहुकुटुम्बसंभारः ।

समदुःखसुखं मित्त्रं स्वाधीनतयोदितं प्रशंसन्ति ॥ २.४० ॥

यशसि विहितादराणामर्थिभिरुपजीव्यमानविभवानाम् ।

अभिजातवंशजानां सुहृदुपभोग्याः श्रियो महताम् ॥ २.४१ ॥

उपनतमतिपुण्यचयैः संपूर्णं रक्षितं च यत्नेन ।

संपदि विपदि त्राणं भवति निधानं च मित्त्रं च ॥ २.४२ ॥

इत्युक्तः सप्रँयं दैत्याचार्येण निर्जने धनदः ।

तमुवाच विचिन्त्य चिरं संरुद्धः स्नेहलोभाभ्याम् ॥ २.४३ ॥

जानानमि बालमित्त्रं त्वामहमत्यन्तसंभृतस्नेहम् ।

किं तु न जीवितजीवं द्रविणलवं त्यक्तुमीशोऽस्मि ॥ २.४४ ॥

स्नेहार्थी बन्धुजनः कार्यैर्बहुभिर्भवन्ति मित्त्राणि ।

दाराः सुताश्च सुलभा धनमेकं दुर्लभं लोके ॥ २.४५ ॥

अतिसाहसमतिदुष्करमत्याश्चर्यं च दानमर्थानाम् ।

योऽपि ददाति शरीरं न ददाति स वित्तलेशमपि ॥ २.४६ ॥

इत्याशापरिहारैः प्रत्याख्यातो धनाधिनाथेन ।

भग्नमुखो लुलितमतिर्लज्जावक्त्रो ययौ शुक्रः ॥ २.४७ ॥

स विचिन्त्य गृहे सुचिरं सचिवैः सह मायया महायोगी ।

हर्तुं द्रविणमशेषं विवेश हृदयं धनेशस्य ॥ २.४८ ॥

शुक्राविष्टशरीरो वैश्रवणः सकलमद्बुतत्यागः ।

तत्कृतसंकेतेभ्यः प्रददौ वित्तं द्विजातिभ्यः ॥ २.४९ ॥

कौबेरं धनमखिलं हृत्वा यातेऽथ दानवाचार्ये ।

सुचिरं धनाधिनाथः शुशोच विज्ञाय तां मायाम् ॥ २.५० ॥

हस्तन्यस्तललाटः सह शङ्खमुकुन्दपद्माद्यैः ।

संचिन्त्य शुक्रविकृतिं स जगादोष्णं विनिःश्वस्य ॥ २.५१ ॥

सुहृदा मर्मज्ञेन व्याजान्मायाविनातिलुब्धेन ।

धूर्तेन वञ्चितोऽहं दैत्याश्रयदुर्जयेन शुक्रेण ॥ २.५२ ॥

अधुना द्रव्यविहीनः क्षणेन तृणलाघवं प्राप्तः ।

कथयामि कस्य दुःखं करोमि किं वा क्व गच्छामि ॥ २.५३ ॥

धनरहितं त्यजति जनो जनरहितं परिभवाः समायान्ति ।

परिभूतस्य शरीरे व्यसनविकारो महाभारह् ॥ २.५४ ॥

दयितेषु शरीरवतां बत धर्मलतालवालेषु ।

द्रविणेषु जीवितेषु च सर्वं याति प्रयातेषु ॥ २.५५ ॥

विद्वान्सुभगो मानी विश्रुतकर्मा कुलोन्नतः शूरः ।

वित्तेन भवति सर्वो वित्तहीनस्तु सद्गुणोऽप्यगुणः ॥ २.५६ ॥

इति दुःसहधनविरहक्लेशानलशोषिताशयो धनपः ।

सुचिरं विमृष्य सचिवैर्देवं शर्वं ययौ शरणम् ॥ २.५७ ॥

प्राक्प्रतिपन्नसखोऽसौ विश्वशरण्यो महेश्वरस्तेन ।

विज्ञप्तो निजव्र्त्तं दूतं विससर्ज शुक्राय ॥ २.५८ ॥

दूताहूतं सहसा प्राप्तं शुक्रं धनप्रभाशुक्रम् ।

अञ्जलिविरचितमुकुटं प्रोवाच पुरःस्थितं पुरजित् ॥ २.५९ ॥

मित्त्रमयं द्रविणपतिर्भवता बत वञ्चितः कृतज्ञेन ।

मित्त्रद्रोहे प्रसरति न हि नाम जनः कृतघ्नोऽपि ॥ २.६० ॥

अगणितयशसा त्यक्तस्थितिना क्रियतेऽथ याकृतज्ञेन ।

स्निग्धे सुहृदि सरागे मित्रे तव वञ्चना न युक्ता सा ॥ २.६१ ॥

एतत्किं श्रुतसदृशं त्वद्व्रतयोग्यं कुलानुरूपं वा ।

कृतवानसि यत्सुमते परिभूतगुणोदयं कर्म ॥ २.६२ ॥

किमयं सुनयाभ्यासः प्रशमो वा गुरुजनोपदेशो वाळ् ।

मतिविभवः सहजो वा वञ्चकतां येन यातोऽसि ॥ २.६३ ॥

कस्य न दयितं वित्तं चित्तं ह्रियते न कस्य वित्तेन ।

किं तु यशोधनलुब्धा वाञ्छन्ति न दुष्कृतैरर्थान् ॥ २.६४ ॥

मा मा मलिनय विमलं भृगुकुलममलं मलेन लोभेन ।

लोभजलदो हि शत्रुर्विशदयशोराजहंसानाम् ॥ २.६५ ॥

त्यक्त्वा कीर्तिमनन्तामनिलाकुलतृणलवोपमानर्थान् ।

गृह्णाति यः स मध्ये धूर्तानां कीदृशो धूर्तः ॥ २.६६ ॥

उत्सृज्य साधुवृत्तं कुतिलाधिया वञ्चितः परो येन ।

आत्मैव मूढमतिना कृतसुकृतो वञ्चितस्तेन ॥ २.६७ ॥

नियता दूषितयशसां बत किसलयकोमला प्रकृत्यैव ।

अपवादविषतरूत्थैरामोदैर्मूर्छिता लक्ष्मीः ॥ २.६८ ॥

न हि नाम सज्जनानां शुद्धयशःस्फटिककदर्पणो विमलः ।

परिभवदुःखितजनतानिःश्वासैर्मलिनतामेति ॥ २.६९ ॥

असमञ्जसमतिमलिनं मोहद्व्यक्तिं समागतं कर्म ।

तस्य विशुद्धिः क्रियतां परवित्तसमर्पणेनैव ॥ २.७० ॥

अपवादधूलिधूसरममलयशो मृज्यतां स्वहस्तेन ।

अस्मद्वचनं क्रियतां परधनमुत्सृज्यतामेतत् ॥ २.७१ ॥

इत्युक्तः सानुनयं त्रिभुवनगुरूणापि देवदेवेन ।

परधननिबद्धतृष्णः प्रोवाच कृताञ्जलिः शुक्रः ॥ २.७२ ॥

भगवन्भवतः शासनममरेन्द्रकिरीटकोटिविश्रान्तम् ।

लङ्घयति को नु मोहाद्दौर्गत्यं सत्त्वहारि यदि न स्यात् ॥ २.७३ ॥

यस्य क्षीणस्य गृहे भृत्या दाराः सुताश्च सीदन्ति ।

कार्याकार्यविचाऋओ द्रविणादानेषु कस्तस्य ॥ २.७४ ॥

मित्रमयं धननाथो विपदि त्राणं विचिन्तितः सततम् ।

वृद्धिं यातः सुमहानाशाबन्धश्च मे हृदये ॥ २.७५ ॥

अभ्येत्य याचितोऽपि त्यक्त्वा लज्जां मयाळ्विहतलज्जः ।

चिच्छेदैष ममाशां सहसा प्रतिषेधशस्त्रेण ॥ २.७६ ॥

तेन प्रहतमशस्त्रं दाहोऽनग्निश्च निर्विषं मरणम् ।

विहितं शठेन मोहादाशाभङ्घः कृतो येन ॥ २.७७ ॥

तस्मान्ममैष शत्रुः सुकृतसम शात्रुवञ्चनापापम् ।

रिक्तस्य निरपवादो व्याजेनोपार्जितोऽप्यर्थः ॥ २.७८ ॥

अणु धनमपि न त्याज्यं मम भवता ज्ञापिते सत्यम् ।

वित्तं जीवितमग्र्यं जीवितहानिर्धनत्यागः ॥ २.७९ ॥

इति संभाषिणमसकृद्दैत्यगुरुं प्रार्थितं पुनर्बहुशाः ।

कवलीचकार सहसा प्रतिषेधरुषा विरूपाक्षः ॥ २.८० ॥

जठरान्तरे पुरारेः प्रलयानलविपुलभीषणाबोगे ।

प्रक्वाथ्यमानकायः शुक्रश्चुक्रोश साक्रोशः ॥ २.८१ ॥

त्यज धनमिति विषमदृशा पुनः पुनः प्रेरितोऽवदच्छुक्रः ।

निधनं ममास्तु भगवन्धनदधनं न त्यजामि किंचिदपि ॥ २.८२ ॥

अथ धारणाप्रवृद्धज्वलनज्वालासहस्रविकराले ।

शुक्रश्चुक्रोश भृशं घोरगभीरे हरोदरे पतितः ॥ २.८३ ॥

तमुवाच देवेदेवस्त्यज्य दुर्ग्रहदग्ध परवित्तम् ।

अस्मिन्नुदरमहोदधिवडवाग्नौ मा गमः प्रलयम् ॥ २.८४ ॥

सोऽवददतिशयतापस्फुटितास्थिवसाप्रवाहबहलाग्नौ ।

परमिह मरणं श्रेयो द्रविणकणं न त्यजामि सोच्छ्वासः ॥ २.८५ ॥

पुनरपि घोरतरोद्गतकालानलधारणानलज्वलितः ।

शुक्रश्चक्रे देव्याः स्तोत्रं क्षणलेशशेषायुः ॥ २.८६ ॥

स्तोत्रपदाराधितया गौर्या प्रणयप्रसादिते रुद्रे ।

तद्वचसा लब्धधृतिः शुक्रद्वारेण निर्ययौ शुक्रः ॥ २.८७ ॥

एवं स्वभावलुब्धास्तीव्रतरां यातनामपि सहन्ते ।

न तु संत्यजन्ति वित्तं कौटिल्यमिवाधमः सहजम् ॥ २.८८ ॥

तस्माल्लोभसमुत्था कपटकला कुटिलवर्तिनी माया ।

लुब्धहृदयेषु निवसति नालुब्धो वञ्चनं कुरुते ॥ २.८९ ॥

सर्गः ३

कामः कमनीयतया किमपि निकामं करोति संमोहम् ।

विषामिव विषमं सहसा मधुरतया जीवनं हरति ॥ ३.१ ॥

एते हि कामकलिताः परिमललीनालिवलयहुंकारैः ।

सूचितदानाः करिणो बध्यन्ते क्षिप्रमबलाभिः ॥ ३.२ ॥

पादाघाताः शिताङ्कुशघटना निगडादिसंरोधम् ।

विषयमुषितः करीन्द्रः किं न स्मरवञ्चितः सहते ॥ ३.३ ॥

दीर्घव्यसननिरुद्धो भ्रूभङ्गज्ञो विधेयतां यातः ।

विषयविवशो मनुष्यः केलिशिखण्डीव नर्त्यते स्त्रीभिः ॥ ३.४ ॥

रक्ताकर्षणसक्ता मायाभिर्मोहतिमिररजनीषु ।

नार्यः पिशाचिका इव हरन्ति हृदयानि मुग्धानाम् ॥ ३.५ ॥

रागिमृगवागुराणां हृदयद्विपबन्धशृङ्खलौघानाम् ।

व्यसननववल्लरीणां स्त्रीणां न मुच्यते वशगः ॥ ३.६ ॥

संसारचित्रमायां शम्बरमायां विचित्तिमायां च ।

यो जानाति जितात्मा सोऽपि न जानाति योषितां मायाम् ॥ ३.७ ॥

कुसुमसुकुमारदेहा वज्रशिलाकठिनह्र्दयसद्भावाः ।

जनयन्ति कस्य नान्तर्विचित्रचरिताः स्त्रियो मोहम् ॥ ३.८ ॥

अनुरक्तजनविरक्ता नम्रोत्सिक्ता विरक्तरागिण्यः ।

वञ्चनवचनासक्ता नार्यः सद्भावशङ्किन्यः ॥ ३.९ ॥

जातः स एव लोके बहुजनदृष्टा विलासकुटिलाङ्गी ।

धैर्यध्वंसपताका यस्य न पत्नी प्रभुर्गेहे ॥ ३.१० ॥

विजितस्य मदविकारैः स्त्रीभिर्मूकस्य नष्टसंज्ञस्य ।

गृहधूलिपटलमखिलं वदने निःक्षिप्यते भर्तुः ॥ ३.११ ॥

कृतकापरिस्फुटाक्षरकामकलाभिः स्वभावमुग्धेव ।

तिलकाय चन्द्रबिम्बं मुग्धपतिं याचते प्रौढ ॥ ३.१२ ॥

स्वैरविहारगतागतखिन्नायास्तीर्थदर्शनव्याजैः ।

भर्ता विलासविजितश्चरणौ मृद्नाति चपलायाः ॥ ३.१३ ॥

नयनविकारैरन्यं वचनैरन्यं विचेष्टितैरन्यम् ।

रमयति सुरतेनान्यं स्त्री बहुरूपा स्वभावेन ॥ ३.१४ ॥

निजपयिचपलकुराङ्गी परतरुभृङ्गी स्वभावमातङ्गी ।

मिथ्याविभ्रमभृङ्गी कुटिलभुजङ्गी निजा कस्य ॥ ३.१५ ॥

बहुविधतरुणनिरर्गलसंभोगसुखार्थभोगिनी वेश्या ।

धन्येति वदन्ति सदा सोच्छ्वासा निर्जने नार्यः ॥ ३.१६ ॥

चपला तिष्ठति हर्म्ये गायति रथ्यावलोकिनी स्वैरम् ।

धावत्यकारणं वाळ्हसति स्फटिकाश्ममालेव ॥ ३.१७ ॥

पशुरिव वक्तुं कर्तुं किंचिदयं मम पतिर्न जानाति ।

उक्त्वेति गृहे स्वजनं पुरुषव्यापारमङ्गना कुरुते ॥ ३.१८ ॥

प्रत्युत्थानं कुरुते व्यवहारगतागतैः स्वयं याति ।

उच्चैर्वदति च गृहे गृहिणी जीवन्मृतस्यैव ॥ ३.१९ ॥

ईर्ष्यालुवृद्धभार्या सेवकपत्नी नियोगिभार्या वा ।

कारुकुशीलवनारी लुब्धवधूः सार्थवाहवनिता वा ॥ ३.२० ॥

गोष्ठीविहरणशीला तरुणजने वत्सला प्रकृत्यैव ।

परगुणगणने सक्ता निजपतिदोषाभिधायिनी सततम् ॥ ३.२१ ॥

अल्पधना बहुभोगा रूपवती विकृतरूपभार्या वा ।

मुग्धवधूः सकलकलामानवती नीचसंगमोद्विग्ना ॥ ३.२२ ॥

द्यूतमधुपानसक्ता दीर्घकथागीतरागिणी कुशला ।

बहुपुंश्चलीवयस्या शूरजने प्रकृतिपक्षपातैव ॥ ३.२३ ॥

त्यक्तगृहव्यापारा बहुविधवेषा निरर्गलाभ्यासा ।

प्रत्युत्तरसप्रतिभा सत्यविहीना स्वभावनिर्लज्जा ॥ ३.२४ ॥

कुशलानामयवार्ताप्रश्नपरा प्रीतिपेशलालापा ।

विजने विविधकृईडाडम्बरशौण्डा प्रकाशसावित्री ॥ ३.२५ ॥

क्रतुतीर्थसुरनिकेतनगणकभिषग्बन्धुगेहगमनपरा ।

भोजनपानबहुव्यययात्रोत्सवकारिणी स्वतन्त्रेव ॥ ३.२६ ॥

भिक्षुतापसभक्ता स्वजनविरक्ता मनोरमासक्ता ।

दर्शनदीक्षारक्ता दयितविरक्ता समाधिसंयुक्ता ॥ ३.२७ ॥

गोष्ठीरञ्जनमित्रा विज्ञेया नष्टचारित्रा (कुलकम्) ॥ ३.२८ ॥

सततानुरक्तदोषा मोहितजनता बहुग्रहाश्चपलाः ।

संध्याः स्त्रियः पिशाच्यो रक्तच्छायाहराः क्रूराः ॥ ३.२९ ॥

कस्य न वहनयोग्यो मुग्धधियस्तुच्छसाधने लग्नाः ।

प्रीततया प्रशमरुचश्चपलासु स्त्रीषु येऽदान्ताः ॥ ३.३० ॥

शृङ्गारशौर्यकत्थनमसमञ्जसदानवर्णना विविधाः ।

एतावदेव तासाममन्त्रयन्त्रं वशीकरणम् ॥ ३.३१ ॥

कलिकालतिमिररजनीरजनिचरीणां सहस्रमायानाम् ।

स्त्रीणां नृशम्सचरितैः कस्य न संजायते कम्पः ॥ ३.३२ ॥

निर्जितधनपतिविभवो बभूव भुवि विश्रुतो वणिङ्नाथः ।

धनदत्तो नाम पुरा रत्नानामाश्रयः पयोधिरिव ॥ ३.३३ ॥

तस्याभवद्विभूतिर्मूर्तेव मनोभुवः सुललिताङ्गी ।

तनया नयनविलासैर्विजिताशा वसुमती नाम ॥ ३.३४ ॥

प्रददौ स तामपुत्रः पुत्रपदे विनिहितां प्रियां पुत्रीं ।

वणिजे विभवकुलोदयतुल्याय समुद्रदत्ताय ॥ ३.३५ ॥

रममाणः स तया सह हरिणाक्ष्या श्वसुरमन्दिरे सुचिरम् ।

प्रययौ कदाचिदग्रे द्वीपायातस्य सार्थस्य ॥ ३.३६ ॥

पत्यौ याते तरुणी जनकगृहे हर्म्यशिखरमारूढा ।

विललास विलासमही केलिविलोला सखीभिः सा ॥ ३.३७ ॥

सौधे मन्मथरूपं पृथुनयना पथि ददर्श पुरुषं सा ।

यं दृष्त्वैव गतास्याः क्वापि धृतिः कुमतिकुपितेव ॥ ३.३८ ॥

सा तेन चपलनयना सहसा मुषितेव हारितविचारा ।

अभवदशक्ता नितरां संवरणे स्मरविकारस्य ॥ ३.३९ ॥

शीलं पालस्य चपले मा पातय निम्नगेव कुलकूलम् ।

इति ताम्वददिवोच्चैः कम्पाकुलमुखरमेखला सुचिरम् ॥ ३.४० ॥

सा कृत्वाळ्विदितकथां रहसि सखीमानिनाय तं तरुणम् ।

चलितं हि कामिनीनां धर्तुं शक्नोति कश्चित्तम् ॥ ३.४१ ॥

कामं कामविकासैः सुरतविलासैः सुनर्मपरिहासैः ।

सहजप्रेमनिवासैर्मुमुदे सा स्वैरिणी तेन ॥ ३.४२ ॥

अथ कृतनिजधनकृत्यस्त्वरितं दयिताविलोकनोत्कण्ठः ।

अविशत्समुद्रदत्तः श्वशुरावासं महारम्भः ॥ ३.४३ ॥

विपुलमहोत्सवलीलाव्यग्रजनैर्भोगसंपदां निचयैः ।

अतिवाह्य दिनं दयितासहितः शय्यागृहं स ययौ ॥ ३.४४ ॥

विरचितवरतरशयने बद्धविताने मनोरमस्थाने ।

जृम्भितसौरभधूपे सुरगृहरूपे प्रदीप्तमणिदीपे ॥ ३.४५ ॥

तत्र स मधुमदविलुलितलोचनकमलां प्रियां समालिङ्ग्य ।

मदगज इव नवनलिनीं भेजे रतिलालसः शय्याम् ॥ ३.४६ ॥

सापि हृदयान्तरस्थितपरपुरुषध्यानबद्धलक्षैव ।

तस्थौ निमीलिताक्षी ध्यानपरा योगिनीव चिरम् ॥ ३.४७ ॥

आलिङ्गनपरिचुम्बननीविविमोक्षेषु बहुतरोच्छ्वासा ।

पत्यौ सङ्कुचिताङ्गी सस्मार तमेव शीलहरम् ॥ ३.४८ ॥

प्रणयकुपितेति मत्वा मुग्धपतिस्तां समुद्रदत्तोऽपि ।

प्रणिपत्य चाटुकारैः किमपि ययाचे प्रसादाय ॥ ३.४९ ॥

परपुरुषरागिणीनां विमुखीनां प्रणयकामवामानाम् ।

पुरुषपशवो विमूढा रज्यन्ते योषितामधिकम् ॥ ३.५० ॥

किं क्रियते कामोऽयं परगतकामः स्वतन्त्रकामश्च ।

धनशतरक्तायामपि संध्यायां भास्करो रागी ॥ ३.५१ ॥

गूढोपवननिकुञ्जे न्यस्तं सा वल्लभं ससंकेतम् ।

संचिन्त्य चिरं स्वपतिं विषमिव संमूर्छिता मेने ॥ ३.५२ ॥

निद्रामुद्रितनयने प्रणयश्रान्ते समुद्रदत्ते सा ।

उत्थाय रचितवेषा शनकैर्गमनोन्मुखी तस्थौ ॥ ३.५३ ॥

चौरः क्षणे च तस्मिन्मुग्धमत्तजनं प्रविश्य तद्भवनम् ।

गमनोत्सुकामपश्यन्मुखराभरणामलक्ष्यस्ताम् ॥ ३.५४ ॥

अत्रान्तरे शशाङ्कः शनकैः सुरराजवल्लभां ककुभम् ।

चकित इवाशु चकम्पे मीलिततरां समालिङ्ग्य ॥ ३.५५ ॥

संकोचितकमलायाः कुमुदविजृम्भाविराजमानायाः ।

प्रससार तुहिनकिरणो यामिन्याः कपटहास इव ॥ ३.५६ ॥

रविपरितापश्रान्तां वीक्ष्य दिवं प्रसरदिन्दुसानन्दाम् ।

जहसुरिव कुमुदवृन्दैरलिकुलकुंकारनिएभरा वाप्यः ॥ ३.५७ ॥

जग्राह रजनिरमणी शशिकरहृततिमिरकञ्चुकावरणा ।

लज्जान्वितेव पुरतः कुमुदामोदाकुलालिपटलपटम् ॥ ३.५८ ॥

सुप्तजनेऽथ निशार्धे चन्द्रालोके च विपुलतां याते ।

तमसीव निर्विशङ्का साळ्शनकैरुपवनं प्रययौ ॥ ३.५९ ॥

अथ सा विवेश विवशा विषमशरप्लोषिता निजोपवनम् ।

छन्नं भूषणलोभादनुयाता विस्मितेन चौरेण ॥ ३.६० ॥

तत्र ददर्श विभूषितमुज्ज्वलललितांशुकं लसत्कुसुमम् ।

शङ्काजनकं विपिने पक्षिभिरुपलक्षितं दयितम् ॥ ३.६१ ॥

हृदयदयितावियोगज्वलनज्वालावलीतप्तम् ।

दिङ्मुखविलसितरुचिना चन्द्रेण करानलैर्दग्धम् ॥ ३.६२ ॥

चिरसङ्केतस्थित्या मुक्ताशं प्रियतमापुनर्मिलने ।

वृक्षालम्बितवल्लीवलयालम्बेन विगलितप्राणम् ॥ ३.६३ ॥

तं दृष्ट्वैव विलीना विलपन्ती व्यसनशोकसंत्रासैः ।

निपपात वल्लरीव क्वणदलिवलयाकुला तन्वी ॥ ३.६४ ॥

संमोहमीलिताक्षी स्थित्वा सुचिरं महीं समालिङ्ग्य ।

शनकैरवाप्तजीवा विललाप लघुस्वरैः स्वैरम् ॥ ३.६५ ॥

हा हा नयनानन्द क्व नु ते विशदेन्दुसुन्दरं वदनम् ।

द्रक्ष्यामि मन्दपुण्या किमिदं क्वाहं क्व मे कान्तः ॥ ३.६६ ॥

इति तरुणकरुणमबला विलप्य पाशं विमुच्य यत्नेन ।

अङ्के धृत्वास्य मुखं चुचुम्ब जीवं क्षिपन्तीव ॥ ३.६७ ॥

सा तस्य वदनकमलं निजवदने मोहिता कृत्वा ।

ताम्बूलगर्भमकरोत्प्रकटितसाकाररागेव ॥ ३.६८ ॥

अथ तस्याः कुसुमोत्करमृगमदधूपादिसौरभाहूतः ।

आविश्य शवकशरीरं नासां चिच्छेद वेतालः ॥ ३.६९ ॥

सा प्राप्य चापलोचितमनयफलं छिन्ननासिका गत्वा ।

भवनं प्रविश्य भर्तुस्तारं हाहेति चुक्रोश ॥ ३.७० ॥

प्रतिबद्धे सकलजने नादत्रस्ते समुद्रदत्ते च ।

सा नासिका ममेयं भर्त्रा छिन्नेति चक्रन्द ॥ ३.७१ ॥

श्वशुरादिबन्धुवर्गैः पृष्टः कुपितैः समुद्रदत्तोऽपि ।

विक्रीतः परदेशे मूक इवोचे न किंचिदपि ॥ ३.७२ ॥

अथ चास्य सुप्रभाते बन्धुभिरावेदिते नृपसभायाम् ।

तत्राभून्नृपकोपो बहुधनदण्डः समुद्रदत्तस्य ॥ ३.७३ ॥

चौरोऽपि निखिलवृत्तं प्रत्यक्षमवेक्ष्य विस्मयाविष्टः ।

आवेद्य भूपपुरतः प्राप्य च कलयादिसत्कारम् ॥ ३.७४ ॥

उद्याने शववदने तस्यास्तां नासिकां च संदर्श्य ।

निष्कारणसुहृदुचितां शुद्धिं विदधे समुद्रदत्तस्य ॥ ३.७५ ॥

इत्येताः कुटिलतराः क्रूराचारा गतत्रपाश्चपलाः ।

यो नाम वेत्ति स स्त्रीभिर्नैव वञ्च्यते मतिमान् ॥ ३.७६ ॥

सर्गः ४

तत्रापि वेशयोषाः कुटिलतराः कूटरागहृतलोकाः ।

कपटचरितेन यासां वैश्रवणः श्रमणतामेति ॥ ४.१ ॥

हारिण्यश्चटुलतरा बहुलतरङ्गाश्च निम्नगामिन्यः ।

नद्य इव जलधिमध्ये वेश्याहृदये कलाश्चतुःषष्टिः ॥ ४.२ ॥

वेशकला नृत्यकला गीतकला वक्रवीक्षणकला च ।

कामपरिज्ञानकला ग्रहणकला मित्रवञ्चनकला च ॥ ४.३ ॥

पानकला केलिकला सुरतकलालिङ्गनान्तरकला च ।

चुम्बनकला परकला निर्लज्जावेगसंभ्रमकला च ॥ ४.४ ॥

ईर्ष्याकलिकेलिकला रुदितकला मानसंक्षयकला च ।

स्वेदभ्रमकम्पकला पुनरेकान्तप्रसाधनकला ॥ ४.५ ॥

नेत्रनिमीलननिःसहनिस्पन्दकला मृतोपमकला च ।

विरहासहरागकला कोपप्रतिषेधनिश्चयकला च ॥ ४.६ ॥

निजजननीकलहकला सद्गृहगमनोत्सवेक्षणकला च ।

हरणकला जातिकला केलिकला चौरपार्थिवकला च ॥ ४.७ ॥

गौरवशैथिल्यकला निष्कारणदोषभाषणकला च ।

शूलकलाभ्यङ्गकला निद्राक्षिरजस्वलाम्बरकला च ॥ ४.८ ॥

रूक्षकला तीक्ष्णकला गलहस्तगृहार्गलार्पणकला च ।

संत्यक्तकामुकाहृतिदर्शनयात्रास्तुतिकला च ॥ ४.९ ॥

तीर्थोपवनसुरालयविहरणहेलाकला गृहकला च ।

वश्यौषधमन्त्रकला वृक्षकला केशरञ्जनकला च ॥ ४.१० ॥

भिक्षुकतापसबहुविधपुण्यकला द्वीपदर्शनकला च ।

खिन्ना कलात्रिषष्ट्या पर्यन्ते कुट्टनीकला वेश्या ॥ ४.११ ॥

अज्ञातनामवर्णेषु आत्मापि ययार्प्यते धनांशेन ।

तस्या अपि सद्भावं मृगयन्ते मोघसंकल्पाः ॥ ४.१२ ॥

निखिलजनवञ्चनार्जित मलिनधनं रागदग्धह्र्दयानाम् ।

खादति गुणगणभग्नो नग्नो हीनोऽथवा कश्चित् ॥ ४.१३ ॥

नीचस्तुरगारोहो हस्तिपकः खलतरोऽथवा शिल्पी ।

वञ्चितसकलजनानां तासामपि वल्लभो भवति ॥ ४.१४ ॥

राजा विक्रमसिंहो बलवद्भिर्भूमिपैः पुरा विजितः ।

मानी ययौ विदर्भान्गुणयशसा मन्त्रिणा सहितः ॥ ४.१५ ॥

तत्र स वेश्याभवनं प्रविश्य भुवि विश्रुतां विलासवतीम् ।

भेजे गणिकां बहुधनभोग्यामप्यल्पविभवोऽपि ॥ ४.१६ ॥

तं राजलक्षणोचितभाजनानुभुजं विलोक्यपृथुसत्त्वम् ।

विविधमणिकनककोषं चक्रे सा तद्व्ययाधीनम् ॥ ४.१७ ॥

सहजमनुरागमद्रुतमौचित्यं वीक्ष्य भूपतिस्तस्याः ।

विस्मयविवशः प्रेम्णा जगाद विजने महामात्म्यम् ॥ ४.१८ ॥

चित्रमियं बहु वित्तं क्षपयति वेश्यापि मत्कृते तृणवत् ।

प्रीतिपदवीविसृष्टो वेश्यानां धननिबन्धनो रागः ॥ ४.१९ ॥

मिथ्या धनलवलोभादनुरागं दर्शयन्ति बन्धक्यः ।

तदपि धनं विसृजति या कस्तस्याः प्रेम्णि संदेहः ॥ ४.२० ॥

इति वचनं भूमिपतेः श्रुत्वा विहस्य सासूयः ।

तमुवाच कस्य राजन् वेश्याचरितेऽस्ति विश्वासः ॥ ४.२१ ॥

एताः सत्यविहीना धनलवलीनाः सुखक्षणाधीनाः ।

वेश्या विशन्ति हृदयं मुखमधुरा निर्विचाराणाम् ॥ ४.२२ ॥

प्रथमसमागमसुखदा मध्ये व्यसनप्रवासकारिण्यः ।

पर्यन्ते दुःखफलाः पुंसामाशाश्च वेश्याश्च ॥ ४.२३ ॥

अद्यापि हरिहरादिभिः अमरैरपि तत्त्वतो न विज्ञाताः ।

भ्रमविभ्रमबहुमोहा वेश्याः संसारमायाश्च ॥ ४.२४ ॥

इति सचिववचो नृपतिः श्रुत्वा कृत्वा च संविदं तेन ।

मिथ्यामृतमात्मानं चक्रे वेश्यापरीक्षायै ॥ ४.२५ ॥

तस्मिन्कुणपशरीरे विन्यस्ते मन्त्रिणा चित्तावह्नौ ।

सहसैव विलासवती वह्निभुवं भूषिता प्रययौ ॥ ४.२६ ॥

तां प्रबलज्वलितोज्ज्वलवह्निज्वालानिपातसावेगाम् ।

दोर्भ्यामालिङ्ग्य नृपो जीवामीत्यभिधान्मुदितः ॥ ४.२७ ॥

तत्तस्याः प्रेम दृढं सत्यं च विचार्य संभृतस्नेहः ।

राजा निनिन्द मन्त्रिणमसकृद्वेश्यगुणाभिमुखः ॥ ४.२८ ॥

अथ वेश्याधनसंचयमात्माधीनं महीपतिर्विपुलम् ।

आदाय गजतुरंगमभटविकटामाददे सेनाम् ॥ ४.२९ ॥

सम्भृतविपुलबलौघैः जित्वा वसुधाधिपान्स भूपालः ।

निजमाससाद मण्डलमिन्दुरिवानन्दकृत्पूर्णः ॥ ४.३० ॥

सा चान्तःपुरकान्तामूर्ध्नि कृत्वा भूभुजा विलासवती ।

शुशुभे श्रीरिव चामरपवनाकुलितालका तन्वी ॥ ४.३१ ॥

साथ कदाचिन्नरपतिमेकान्ते विरचिताञ्जलिः प्रणता ।

ऊचे नाथ मया त्वं कल्पतरुः सेवितश्चिरं दास्या ॥ ४.३२ ॥

यदि नाम कुत्रचिदहं याता ते हेतुतां विभो लक्ष्म्याः ।

तन्मम सफलामाशामर्हसि कर्तुं प्रसादेन ॥ ४.३३ ॥

पुण्यफलप्राप्यानां हृतपररजसां स्वभावविमलानाम् ।

तीर्थानामिव महतां न हि नाम समागमो विफलः ॥ ४.३४ ॥

अभवन्मम कोऽपि युवा दयितो धनजीविताधिकः प्रणयी ।

बद्धः स विदर्भपुरे दैववशाच्चोररूपेण ॥ ४.३५ ॥

तन्मुक्तये मया त्वं शक्ततरः सेवितो महीनाथः ।

अधुना क्रियतामुचितं सत्त्वस्य कुलस्य शौर्यस्य ॥ ४.३६ ॥

इति वञ्चनामवाप्तो विस्मित इव तद्वचो नृपः श्रुत्वा ।

सुचिरं विलोक्य वसुधां सस्मारामात्यवचनं सः ॥ ४.३७ ॥

अथ तां तथैव राजाश्वास्य विदर्भेषु भूभुजं जित्वा ।

बन्धनमुक्तेनास्याश्चोरेण समागमं चक्रे ॥ ४.३८ ॥

इत्येवं बहुहृदया बहुजिह्वा बहुकराश्च बहुमायाः ।

तत्त्वेन सत्यरहिताः को जानाति स्फुटं वेश्याः ॥ ४.३९ ॥

वर्णनदयितः कश्चिद्धनदयितो दासकर्मदयितोऽन्यः ।

रक्षादयितश्चान्यो वेश्यानां नर्मदयितोऽन्यः ॥ ४.४० ॥

सर्गः ५

मोहो नाम जनानां सर्वहरो हरति बुद्धिमेवादौ ।

गूढतरः स च निवसति कायस्थानां मुखे च लेखे च ॥ ५.१ ॥

रौद्रकला इव पूर्णा निष्पन्ना सस्यसंपत्तिः ।

ग्रस्ता क्षणेन दृष्टा निःशेषा दिविरराहुकलयेव ॥ ५.२ ॥

ज्ञाताः संसारकला योगिभिरपयातरागसंमोहैः ।

न ज्ञाता दिविरकला केनापि बहुप्रयत्नेन ॥ ५.३ ॥

कूटकलाशतशिबिरैः जनधनविवरैः क्षयक्षपातिमिरैः ।

दिविरैरेव समस्ता ग्रस्ता जनता न कालेन ॥ ५.४ ॥

एते हि कालपुरुषाः पृथुतरदण्डप्रपातहतलोकाः ।

गणनागणनपिशाचाः चरन्ति भूर्जध्वजा लोके ॥ ५.५ ॥

कस्तेषां विश्वासं यममहिषविषाणकोटिकुटिलानाम् ।

व्रजति न यस्य विषक्तः कण्ठे पाशः कृतान्तेन ॥ ५.६ ॥

कलमाग्रनिर्गतमषी बिन्दुव्याजेन साञ्जनाश्रुकणैः ।

कायस्थखन्यमाना रोदिति खिन्नेव राज्यश्रीः ॥ ५.७ ॥

अङ्कन्यासैर्विषमैः मायावनितालकावलीकुटिलैः ।

को नाम जगति रचितैः कायस्थैर्मोहितो न जनः ॥ ५.८ ॥

मायाप्रपञ्चसंचयवञ्चितविश्वैर्विनाशितः सततम् ।

विषयग्रामग्रासैः कायस्थैरिन्द्रियैर्लोकः ॥ ५.९ ॥

कुटिला लिपिविन्यासा दृश्यन्ते कालपाशसंकाशाः ।

कायस्थभूर्जशिखरे मण्डललीना इव व्यालाः ॥ ५.१० ॥

एते हि चित्रगुप्ताः चित्रधियो गुप्तहारिणो दिविराः ।

रेखामात्रविनाशात्सहितं कुर्वन्ति ये रहितम् ॥ ५.११ ॥

लोके कलाः प्रसिद्धाः स्वल्पतराः संचरन्ति दिविराणाम् ।

गूढकलाः किल तेषां जानाति कलिः कृतान्तो वा ॥ ५.१२ ॥

वक्रलिपिन्यासकला सकलाङ्कनिमीलनकला ।

सततप्रवेशसंग्रहलोपकला व्ययविवर्धनकला च ॥ ५.१३ ॥

ग्राह्यपरिच्छेदकला देयधनादानकारणकला च ।

उत्कोचैर्हरणकला पर्यन्तभुवं पलायनकला च ॥ ५.१४ ॥

शेषस्थविवेककला चलराशिसमग्रभक्षणकला च ।

उत्पन्नगोपनकला नष्टविशीर्णप्रदर्शनकला च ॥ ५.१५ ॥

क्रयमाणैर्भरणकला योजनचर्यादिभिः क्षयकला च ।

एकत्र पञ्चदश्यां लुण्ठिचिकित्सासमासनकला च ॥ ५.१६ ॥

निःशेषभूर्जदाहादागमनाशश्च पर्यन्ते ।

येन विना व्यवहारी भूर्याग्रहणे निरालोकः ॥ ५.१७ ॥

सकलङ्कस्य क्षयिणो नवनवरूपस्य वृद्धिभाजश्च ।

दिविरस्य कलाः कुटिलाः षोडश दोषाकरस्यैताः ॥ ५.१८ ॥

कूटस्थाः कायस्थाःसर्वनकारेण सिद्धमन्त्रेण ।

गुरव इव विदितमायावृत्तिच्छेदं क्षणेन कुर्वन्ति ॥ ५.१९ ॥

हारितधनपशुवसनः चौर्यभयाद्बन्धुभिः परित्यक्तः ।

बभ्राम महीमखिलां तीव्रव्यसनः पुरा कितवः ॥ ५.२० ॥

स कदाचिदेत्य पुण्यैः उज्जयिनीं तत्र मज्जनं कृत्वा ।

विचरन्विजने पुरहरमन्दिरमवलोकयामास ॥ ५.२१ ॥

शून्यायतने गत्वा वरदं देवं सदा महाकालम् ।

उपलेपनकुसुमफलैः निर्व्यापारः सिषेवे सः ॥ ५.२२ ॥

स्तोत्रजपगीतदीपैः विपुलध्यानैर्निशासु निर्निद्रः ।

तस्थौ तत्र स सुचिरं दुःसहदौर्गत्यनाशाय ॥ ५.२३ ॥

तस्य कदाचिद्भक्त्या शुभशतकृतया प्रसादितः सहसा ।

भवभयहारी भगवान् भूतपतिः संबभाषे तम् ॥ ५.२४ ॥

पुत्र गृहाणेत्युक्ते देवेन कपालमालिकाशिखरे ।

एकं कपालमसकृत्चक्रे संज्ञां पुरारातेः ॥ ५.२५ ॥

अर्धोक्ते स्थगितवरः संपीडनसंज्ञया कपालस्य ।

तूष्णीं चकार रुद्रो दारिद्र्यात्कितवपुण्यानाम् ॥ ५.२६ ॥

स्नातुं याते तस्मिन् विजने देवः कपालमवदत्तत् ।

दन्तांशुपटलपालीं गङ्गामिव दर्शयन्नग्रे ॥ ५.२७ ॥

अस्य कितवस्य साधोः भक्तस्य चिरस्थितस्य वरदाने ।

कस्मात्त्वया ममैषा विहिता संपीडनैः संज्ञा ॥ ५.२८ ॥

इति भगवता कपालं पृष्टं प्रोवाच सस्मितं शनकैः ।

विषमनयनोष्मविगलन्मौलीन्दुसुधारसैर्जीवत् ॥ ५.२९ ॥

शृणु भगवन्येन मया विज्ञप्तोऽसि स्वभावसरलात्मन् ।

सुलभोऽपि बोध्यते वा निष्कारणमीश्वरः केन ॥ ५.३० ॥

एष कितवोऽतिदुःखी दारिद्र्याद्विरतसकलनिजकृत्यः ।

प्रासादेऽस्मिन्रचयति लेपनबलिकुसुमधूपार्घम् ॥ ५.३१ ॥

दुःखी भवति तपस्वी धनरहितः सादरो भवति धर्मे ।

भ्रष्टाधिकारविभवः सर्वप्रणतः प्रियंवदो भवति ॥ ५.३२ ॥

अर्चयति देवविप्रान् जपति चिरं वेत्ति निर्धनो मित्रम् ।

कठिनोऽपि लोहपिण्डः तप्तः कर्मण्यतामेति ॥ ५.३३ ॥

व्यसनपरितप्तहृदयः तिष्ठति सर्वः सदाचारे ।

विभवमदमोहितानां कर्मस्मरणे कथा कैव ॥ ५.३४ ॥

ऐश्वर्यार्थी भगवन्न्र्थी आशापाशेन लम्बमानोऽसौ ।

कुरुते परां सपर्यां प्राप्तार्थो दृश्यते न पुनः ॥ ५.३५ ॥

स्वार्थार्थिनः प्रयत्ता प्राप्तार्थाः सेवकाः सदा विफलाः ।

न हि नाम जगति कश्चित्कृतकार्यः सेवको भवति ॥ ५.३६ ॥

देव प्रासादेऽस्मिन् फलजलकुसुमादिभोगसामग्रीम् ।

पूर्णे याते कितवे विजने नान्ये करिष्यन्ति ॥ ५.३७ ॥

तस्मात्पुण्योपनतं कितवं संरक्ष सेवकं सततम् ।

वरदानमस्य भगवन्निर्वासनमात्मपूजायाः ॥ ५.३८ ॥

श्रुत्वैतद्वक्रतरं वचनं पृथुविस्मयस्मेरः ।

तं पप्रच्छ पिनाकी कस्त्वं तत्त्वेन किं कर्म ॥ ५.३९ ॥

इति पृष्टं पुनरूचे सपदि कपालं विचिन्त्य सद्भावम् ।

मगधानामहमभवं कायस्थकुले स्वकर्मणो विमुखः ॥ ५.४० ॥

स्नानजपव्रतनिरतः तीर्थरतो विदितसर्वशास्त्रार्थः ।

त्यक्त्वा भागीरथ्यां शरीरकं त्वत्पदं प्राप्तः ॥ ५.४१ ॥

आकर्ण्यवं भगवानूचे कायस्थ एव सत्यं त्वम् ।

चित्रं कौटिल्यकलां न त्यजसि कपालशेषोऽपि ॥ ५.४२ ॥

इत्युक्त्वा स्मितकिरणैः कुर्वन्नाशालताः कुसुमशुभ्राः ।

स्नात्वागताय तस्मै कितवाय वरं ददौ वरदः ॥ ५.४३ ॥

कृत्वा तत्कितवहितं पश्यत एवाशु तस्य शशिमौलिः ।

निष्कासितवांस्तच्छिर उत्तमतममुण्डमालिकापङ्क्तेः ॥ ५.४४ ॥

इत्येवं कुटिलकलां सहजां मलिनां जनक्षये निरताम् ।

यमदंष्ट्रामिव मुञ्चति कायस्थो नास्थिशेषोऽपि ॥ ५.४५ ॥

सुस्थः को नाम जनः सतताशुचिभावदूषितकलानाम् ।

दोषकृतां शकृतामिव कायस्थानामवष्टम्भैः ॥ ५.४६ ॥

असुररचितप्रयत्नाद्विज्ञाता दिविरवञ्चना येन ।

संरक्षैता मतिमता रत्नवती वसुमती तेन ॥ ५.४७ ॥

सर्गः ६ मदवर्णनम्

एकः सकलजनानां हृदयेषु कृतास्पदो मदः शत्रुः ।

येनाविष्टशरीरो न शृणोति न पश्यति स्तब्धः ॥ ६.१ ॥

विजितात्मनां जनानामभवद्यः कृतयुगे दमो नाम ।

सोऽयं विपरीततया मदः स्थितः कलियुगे पुंसाम् ॥ ६.२ ॥

मौनं वदननिकूणनमूर्ध्वेक्षणमन्यलक्ष्यता चाक्ष्णोः ।

गात्रविलेपनवेष्टनमग्र्यं रूपं मदस्यैतत् ॥ ६.३ ॥

शौर्यमदो रूपमदः शृङ्गारमदः कुलोन्नतिमदश्च ।

विभवमदमूलजाता मदवृक्षा देहिनामन्ते ॥ ६.४ ॥

शूलारूढसमानो वातस्तब्धोपमोऽथ भूतसमः ।

बहुभोगे विभवमदः प्रशमज्वरसंनिपातसमः ॥ ६.५ ॥

शौर्यमदो भुजदर्शी रूपमदो दर्पणादिदर्शी च ।

काममदः स्त्रीदर्शी विभवमदस्त्वेष जात्यन्धः ॥ ६.६ ॥

अन्तःसुखरसमूर्च्छामीलितनयनः समाहितध्यानः ।

धनमद एष नराणामात्मारामोपमः कोऽपि ॥ ६.७ ॥

उन्मादयत्यविषये विविधविकारः समस्तगुणहीनः ।

मूढमदस्त्वन्योऽयं जयति विचित्रो निरालम्बः ॥ ६.८ ॥

स्तम्भान्न पश्यति भुवं खेचरदर्शी सदा तपस्विमदः ।

भक्तिमदोऽद्भुतकारी विस्मृतदेहश्चलः प्रकृत्यैव ॥ ६.९ ॥

आकोपरक्तनयनः परवाङ्मात्रासहः प्रलापी च ।

विषमः श्रुतमदनामा धातुक्षोभो नृणां मूर्तः ॥ ६.१० ॥

सततभ्रुकुटिकरालः परुषाक्रोशी हठाभिघातपरः ।

अधिकारमदः पुंसां सर्वाशी राक्षसः क्रूरः ॥ ६.११ ॥

पूर्वपुरुषप्रतापप्रथितकथाविस्मृतान्यनिजकृत्यः ।

कुलमद एकः पुंसां सुदीर्घदर्शी महाज्ञानः ॥ ६.१२ ॥

वर्जितसकलस्पर्शः सर्वाशुचिभावनान्निरालम्बः ।

आकाशेऽपि सलेपः शौचमदो नित्यसंकोचः ॥ ६.१३ ॥

सावधयः सर्वमदा निजनिजमूलक्षये विनश्यन्ति ।

वरमद एकः कुटिलो विजृम्भते निरवधिर्भोगी ॥ ६.१४ ॥

पानमदस्तु जघन्यः सर्वजुगुप्सास्पदं महामोहः ।

क्षणिकोऽपि हरति सहसा वर्षसहस्रार्जितं शीलम् ॥ ६.१५ ॥

विद्यावति विप्रवरे गवि हस्तिनि भूपतौ श्वपाके च ।

मद्यमदः समदर्शी स्वपरविभागं न जानाति ॥ ६.१६ ॥

विगलितसदसद्भेदः समकाञ्चनलोष्टपाषाणः ।

प्राप्तो योगिदशामपि नरके क्षीबः स्वयं पतति ॥ ६.१७ ॥

रोदिति गायति विहसति गायति विलपत्युच्चैरुपैति संमोहम् ।

भजते विविधविकारान् संसारादर्शमण्डलः क्षीबः ॥ ६.१८ ॥

परपतिचुम्बनसक्तां पश्यति दयितां न याति संतापम् ।

क्षीबोऽतिगाढरागं पीत्वा मधु वीतरागः किम् ॥ ६.१९ ॥

विसृजति वसनं दूरे व्यसनं गृह्णाति दुःसहं क्षीबः ।

अञ्जलिपात्रे पिबति च निजमूत्रविजृम्भितं चन्द्रम् ॥ ६.२० ॥

च्यवनः पुरा महर्षिः यौवनमश्विप्रयोगतो लब्ध्वा ।

यज्ञे स्वयं कृतज्ञः तौ चक्रे सोमपानार्हौ ॥ ६.२१ ॥

क्रुद्धस्तमेत्य शक्रः प्रोवाच मुने न वेत्सि किमपि त्वम् ।

भिषजावपङ्क्तियोग्यो सोमार्हावश्विनौ यस्य ॥ ६.२२ ॥

इति बहुशः सुरपतिना प्रतिषिद्धोऽपि स्वतेजसा च्यवनः ।

न चचाल निश्चितात्मा निजकृत्यादश्विनोः प्रीत्या ॥ ६.२३ ॥

तत्कोपोद्यतवज्रं जम्भारेरायतं भुजस्तम्भम् ।

अस्तम्भयन्मुनीन्द्रः प्रभावसंभावनापात्रम् ॥ ६.२४ ॥

असृजच्च तद्वधाय प्रलम्बकायोपमं चतुर्दंष्ट्रम् ।

योजनसहस्रविपुलं कृत्यारूपं महासुरं घोरम् ॥ ६.२५ ॥

तेनाविष्टः सहसा भीतो वज्री तमाययौ शरणम् ।

सोमोऽस्तु देवभिषजोः इति चोवाच प्रणष्टधृतिः ॥ ६.२६ ॥

मुनिरपि करुणासिन्धुः भीतं प्रणतं महेन्द्रमाश्वास्य ।

मदमुत्ससर्ज घोरं द्यूतस्त्रीपानमृगयासु ॥ ६.२७ ॥

सोऽयमसुरः प्रमाथी मुनिना क्रुद्धेन निर्मितो हृदये ।

निवसति शरीरभाजां स्तम्भाकारो गुणैर्बद्धः ॥ ६.२८ ॥

मौने श्रीमत्तानां निःस्पन्ददृशि प्रवृद्धविभवानाम् ।

भ्रूभङ्गमुखविकारे धनिकानां भ्रूयुगे विटादीनाम् ॥ ६.२९ ॥

जिह्वासु दूतविदुषां रूपवतां दशनवसनकेशेषु ।

वैद्यानामोष्ठपुटे ग्रीवायां गुणिनियोगिगणकानाम् ॥ ६.३० ॥

स्कन्धतटे सुभटानां हृदये वणिजां करेषु शिल्पवताम् ।

गलपत्राङ्गुलिभङ्गे छात्राणां स्तनतटेषु तरुणीनाम् ॥ ६.३१ ॥

उदरे श्राद्धार्हाणां जङ्घासु च लेखहारपुरुषाणाम् ।

गण्डेषु कुञ्जराणां बर्हे शिखिनां गतेषु हंसानाम् ॥ ६.३२ ॥

इत्येवं मदनामा मदाग्रहो बहुविकारदृढमोहः ।

अङ्गे काष्ठीभूतो वसति सदा सर्वभूतानाम् ॥ ६.३३ ॥

इति महाकविश्रीक्षेमेन्द्रविरचिते कलाविलासे मदवर्णननाम षष्ठः सर्गः

सर्गः ७ गायनवर्णनम्

अर्थो नाम जनानां जीवितमखिलक्रियाकलापस्य ।

तमपि हरन्त्यतिधूर्ताः श्लक्ष्णगला गायना लोके ॥ ७.१ ॥

निःशेषं कमलाकरकोषं जग्ध्वापि कुमुदमास्वाद्य ।

क्षीणा गायनभृङ्गा मातङ्गप्रणयतां यान्ति ॥ ७.२ ॥

घटपटशकटस्कन्धा बहुडिम्भा मुक्तकेशककलापाः ।

एते योनिपिसाचा भूपभुजो गायना लोके ॥ ७.३ ॥

तमसि वराकश्चौरो हाहाकारेण याति संत्रस्तः ।

गायनचौरः प्रकटं हाहाकृत्वैव हरति सर्वस्वम् ॥ ७.४ ॥

पा पा ध ध नि नि ग म सा धा धा मा मा स मा स गा धा मा ।

कृत्वा स्वरपदपालीं गायनधूर्ताश्चरन्त्येते ॥ ७.५ ॥

कुटिलावर्तभ्रान्तैः वेषविकारैश्च मुखविकारैश्च ।

गायति गायनसंघो मर्दलहस्तश्चिरं मौनी ॥ ७.६ ॥

आमन्त्रणजयशब्दैः प्रतिपदहुंकारघर्घरारावैः ।

स्वयमुक्तसाधुवादैः अन्तरयति गायनो गीतम् ॥ ७.७ ॥

जलपतिते सक्तुकणे मत्स्यैर्भुक्तेऽस्ति कापि धर्माप्तिः ।

गायनदत्तासु परं कोटिष्वपि नास्ति फललेशः ॥ ७.८ ॥

मुग्धधनानां विधिना रुद्धानामन्धकूपकोषेषु ।

विहितो विवृतमहास्यो गायननामा प्रणालौघः ॥ ७.९ ॥

नैतत्प्रकटितदशना गायनधूर्ताः सदैव गायन्ति ।

एते गतानुगतिकान् हसन्ति धूर्ता गृहीतार्थान् ॥ ७.१० ॥

प्रातर्गायनधूर्ता भवन्ति धीराः सहारकेयूराः ।

मध्याह्ने द्यूतजिता नग्ना भग्ना निराधाराः ॥ ७.११ ॥

स्तुतिवागुरानिबद्धैः वचनशरैः कपटकूटरचनाभिः ।

गीतैर्गायनलुब्धा मुग्धमृगाणां हरन्ति सर्वस्वम् ॥ ७.१२ ॥

नष्टस्वरपदगीतैः क्षणेन लक्षानि गायनो लब्ध्वा ।

दास्याः सुतेन दत्तं किमिति वदर्दुःखितो याति ॥ ७.१३ ॥

वर्जितसाधुद्विजवरवृद्धायाः सकलशोककलितायाः ।

शापोऽयमेव लक्ष्म्या गायनभोज्यैव यत्सततम् ॥ ७.१४ ॥

देवः पुरा सुराणामधिनाथो नारदं चिरायातम् ।

पप्रच्छ लोकवृत्तं महीतले भूमिपालानाम् ॥ ७.१५ ॥

सोऽवदरवनिपतीनां जयिनां बहुदानधर्मयज्ञानाम् ।

चरता मया नृलोके सुरपतियोग्याः श्रियो दृष्टाः ॥ ७.१६ ॥

ते तु त्वां स्पर्धन्ते विभवैर्वरुणं धनाधिनाथं च ।

शतमखसंज्ञामसकृद्बहुतरयज्ञा हसन्त्येव ॥ ७.१७ ॥

श्रुत्वा तर्मुनिवचनं जातद्वेषः शतक्रतुः कोपात् ।

हर्तुं धनं पिशाचान् विससर्ज भुवं नरेन्द्राणाम् ॥ ७.१८ ॥

ते गीतनाममन्त्राः सुरपतिदिष्टाः पिशाचसंघाताः ।

हर्तुं सकलनृपाणां धनमखिलं भूतलं प्रययुः ॥ ७.१९ ॥

मायादासः प्रथमं डम्बरदासश्च वज्रदासश्च ।

झ्[क्ष्?]अयदासलुण्ठदासौ खरहरदासः प्रसिद्धदासश्च ॥ ७.२० ॥

वाडवदासश्चाष्टौ ते गत्वा मर्त्यलोकमतिभयदाः ।

विवृतास्यघोरकुहरा गायनसृष्टिं ससर्जुरतिविकटाम् ॥ ७.२१ ॥

यैरेतैर्हृतविभवा दिशि दिशि हृत[?]सकललोकसर्वस्वाः ।

यज्ञादिषु भूपतयो जाताः शिथिलोद्यमाः सर्वे ॥ ७.२२ ॥

एते हि कर्णविवरैः प्रविश्य गीतच्छलेन भूपानाम् ।

सहसा हरन्ति हृदयं कर्णपिशाचा महाघोराः ॥ ७.२३ ॥

तस्मारेषां राष्ट्रे न ददाति विकारिणां प्रवेशं यः ।

तस्य सकलार्थसंपद्यज्ञवती भूमिराधीना ॥ ७.२४ ॥

नटनर्तकचक्रचराः कुशीलवाश्चारणा विटाश्चैव ।

ऐश्वर्यशालिशलभाः चरन्ति तेभ्यः श्रियं रक्षेत् ॥ ७.२५ ॥

गायनसंघस्यैक्यादुत्तिष्ठति गीतनिःस्वनः सुमहान् ।

अस्थाने दत्ताया लक्ष्म्या इव संभ्रमाक्रन्दः ॥ ७.२६ ॥

सर्गः ८

तत्रापि हेमकारा हरणकलायोगिनः पृथुध्यानाः ।

ये धाम्नि बहुललक्ष्म्याः शून्यत्वं दर्शयन्त्येव ॥ ८.१ ॥

सारं सकलधनानां संपत्सु विभूषणं विपदि रक्षा ।

एते हरन्ति पापाःॢ सततं तेजः परं हेम ॥ ८.२ ॥

सहसैव दूषयन्ति स्पर्शेन सुवर्णमुपहतच्छायाम् ।

नित्याशुचयः पापाः चण्डाला हेमकाराश्च ॥ ८.३ ॥

मसृणकषाश्मनि निकषो मन्दरुचिक्रमगता कला तेषाम् ।

येषां परुषकषाश्मनि विक्रयकालेऽपि लाभकला ॥ ८.४ ॥

सोपस्नेहः स्वेद्यः सिक्थकमुद्रोऽपि बालुकाप्रायः ।

सोष्मा च युक्तिभेदात्तुलोपलानां कलाः पञ्च ॥ ८.५ ॥

द्विपुटा स्फोटविपाका सुवर्णरसपायिनी सुताम्रकला ।

सीसमलकाचचूर्णग्रहणपरा षट्कला मूषा ॥ ८.६ ॥

वक्रमुखी विषमपुटा सुषिरतला न्यस्तपारदा मृद्वी ।

पक्षकटा ग्रन्थिमती सिक्थकला बहुगुणा पुरोनम्रा ॥ ८.७ ॥

वातभ्रान्ता तन्वी गुर्वी वा परुषवातधृतचूर्णा ।

निर्जीवना सजीवा षोडश हेम्नस्तुलासु कलाः ॥ ८.८ ॥

मन्दः सावेगो वा मध्यच्छिन्नः सशब्द्ल्फूत्कारः ।

पाती शीकरकारी फूत्कारः षट्कलास्तेषाम् ॥ ८.९ ॥

ज्वालावलयी धूमो विस्फोटी मन्दकः स्फुलिङ्गी च ।

पूर्वधृतताम्रचूर्णस्तेषामपि षट्कलो वह्निः ॥ ८.१० ॥

प्रश्नः कथा विचित्रा कण्डूयनमंशुकान्तराकृष्टिः ।

दिनवेलार्कनिरीक्षणमतिहासो मक्षिकाक्षेपः ॥ ८.११ ॥

कौतुकदर्शनमसकृत्स्वजनकलिः सलिलपात्रभङ्गश्च ।

बहिरपि गमनं बहुशो द्वादश चेष्टाकलास्तेषाम् ॥ ८.१२ ॥

घटितस्योपरि पाकः कृत्रिमवर्णप्रकाशनोत्कर्षी ।

तनुगोमयाग्निमध्ये लवणक्षारानुलेपेन ॥ ८.१३ ॥

सामान्यलोहपात्राद्भूमिन्यस्तेऽपि कान्तलोहतले ।

धावति वदनेन तुला रिक्तापि मुहुः सुपूर्णेव ॥ ८.१४ ॥

प्रतिबद्धे जतुयोग्ये प्रक्षिप्तनिघूढकनककणम् ।

तुलितं पूरणकाले सुखेन हर्तुं समायाति ॥ ८.१५ ॥

उज्ज्वलनेऽपि च तेषां पातनमतिसुकरमश्मकाले च ।

सदृशविचित्राभरणे परिवर्तनलाघवप्रसारश्च ॥ ८.१६ ॥

पूर्णादाने घटने नेक्षा माषार्पणं प्रभायोगः ।

कालाहरणविनाशः प्रतिपूरणयाचनं बहुश्लेषः ॥ ८.१७ ॥

एकादश युक्तिकालस्तेषामेताः समासेन ।

एकैव कला महती निशि गमनं सर्वमादाय ॥ ८.१८ ॥

एता हेमकाराणां विचारलभ्याः कलाश्चतुःषष्टिः ।

अन्या गूढाश्च कलाः सहस्रनेत्रोऽपि नो वेत्ति ॥ ८.१९ ॥

मेरुः स्थितोऽतिदूरे मनुष्यभूमिं चिरात्परित्यज्य ।

भीतोऽवश्यं चौर्याद्घोराणां हेमकाराणाम् ॥ ८.२० ॥

कनकशिलाशतसंधिप्रसृतमहाविवरकोटिसंघातैः ।

उत्कीर्णनिखिलशिखरः पुरा कृतो मूषकैर्मेरुः ॥ ८.२१ ॥

तत्राखिलाखुसेनानिखातनखरावलेखनोत्खातैः ।

शिथिलितमूलः सहसा बभूव मेरुः पुरा नियतम् ॥ ८.२२ ॥

मूषकनखरोत्खातः सुमेरुरुच्चैस्तरां शुशुभे ।

उद्धतसुवर्णधूलीपटलैः कपिला बहुः ककुभः ॥ ८.२३ ॥

तस्मिञ्जर्जरशिखरे विवरोदरदलितकनककूटतटे ।

कल्पान्तागमशङ्काभयमाविरभूदमर्त्यानाम् ॥ ८.२४ ॥

आह च दिव्यदृशा तद्विलोक्य सर्वं सुरानाथागस्त्यः ।

एते ते ब्रह्मघ्ना निशाचारास्त्रिदशसंगरे निहताः ॥ ८.२५ ॥

जाता मूषकरूपा मेरुनिपाते कृतारम्भाः ।

वध्याः पुनरपि भवतामाश्रमभङ्गान्मुनीनां च ॥ ८.२६ ॥

श्रुत्वैतन्मुनिवचनं धूमेन बिलावलीं समापूर्य ।

शापेन पूर्वदग्धाञ्जग्धुस्त्रिदशा महामूषान् ॥ ८.२७ ॥

एते त एव मूषाः सुवर्ण्काराः क्षितौ पुनर्जाताः ।

जन्माभ्यासादनिशं काञ्चनचूर्णं निकर्षन्ति ॥ ८.२८ ॥

तस्मान्महीपतीनामसंभवे गरदचोरदस्यूनाम् ।

एकः सुवर्णकारो निग्राह्यः सर्वथा नित्यम् ॥ ८.२९ ॥

सर्गः ९ नानाधूर्तवर्णनम्

वाञ्चकमाया महती महीतले जलधिमेखले निखिले ।

नष्टधियां मत्स्यानां जालाली धीवरैर्विहिता ॥ ९.१ ॥

सर्वस्वमेव परमं प्राणा येषां कृते प्रयत्नोऽयम् ।

वैद्या वेद्याः सततं येषां हस्ते स्थितास्तेऽपि ॥ ९.२ ॥

एते हि देहदाहाद्विरहा इव दुःसहा भिषजः ।

ग्रीष्मदिवसा इवोग्रा बहुतृष्णः शोषयन्त्येव ॥ ९.३ ॥

विविधौषधपरिवतैर्योगैः जिज्ञासया स्वविद्यायाः ।

हत्वा नृणां सहस्रं पश्चाद्वैद्यो भवेत्सिद्धः ॥ ९.४ ॥

विन्यस्य राशिचक्रं ग्रहचिन्तां नाटयर्मुखविकारैः ।

अनुवदति चिरार्गणको यत्किंचित्प्राश्निकेनोक्तम् ॥ ९.५ ॥

गणयति गगने गणकः चन्द्रेण समागमं विशाखायाः ।

विविधभुजंगक्रीडासक्तां गृहिणीं न जानाति ॥ ९.६ ॥

प्रथमं स्ववित्तमखिलं कनकार्थी भस्मसात्कृत्वा ।

पश्चात्सधनान्रसिकान् विनाशयत्येष वर्णिकानिपुनः ॥ ९.७ ॥

शतवेधी सिद्धो मे सहस्रवेधी रसोऽपि निर्यातः ।

इति वदति धातुवादी नग्नो मलिनः कृशो रूक्षः ॥ ९.८ ॥

ताम्रघटोपमशीर्षो धूर्तो हि रसायनी जराजीर्णः ।

केशोत्पादनकथया खल्वाटानेव मुष्णाति ॥ ९.९ ॥

प्रह्लादनशुचितारकशम्बररमणीजनेऽपि बद्धाशः ।

बिल्वादिभिरतिकामी हुत्वा धूमान्धतामेति ॥ ९.१० ॥

खेचर्यः सुखसाध्या यत्नाद्यदि लभ्यते नभःकुसुमम् ।

उक्ताः प्रयोगविद्भिः मशकास्थिषु सिद्धयो बहुधा ॥ ९.११ ॥

कृष्णाश्वशकृद्वृत्या पश्यति गगने सुरेन्द्रभवनानि ।

मण्डूकवसालिप्तो भवति पुमार्वल्लभोऽप्सरसाम् ॥ ९.१२ ॥

इत्युक्त्वा पुनराशां दिशि दिशि विलसन्ति धूर्तसंघाताः ।

यैर्विविधसिद्धिलुब्धाः क्षैप्ताः शतशो नराः श्वभ्रे ॥ ९.१३ ॥

वश्याकर्षणयोगी पथि पथि रक्षां ददाति नारीणाम् ।

रतिकामतन्त्रमूलं मूलं मन्त्रं न जानाति ॥ ९.१४ ॥

बहवो रथ्यागुरवो लघुदीक्षाः स्वल्पयोगमुत्पाद्य ।

व्याधा इव वर्धन्ते मुग्धानां द्रविणदारहराः ॥ ९.१५ ॥

हस्तस्था धनरेखा विपुलतरास्या पतिश्च चलचित्तः ।

मृद्नाति कुलवधूनामित्युक्त्वा कमलकोमलं पाणिम् ॥ ९.१६ ॥

बद्धेऽङ्गुष्ठे सलिले पश्यति विविधं जनभ्रमं कन्या ।

न प्राप्यते च चोरो मोहोऽसाविन्द्रजालस्य ॥ ९.१७ ॥

खादति पिबति च धूर्तः प्रलापकारी नृणां तलाघातैः ।

चेटावेशं कृत्वा निर्मन्त्रक्षुद्रधूपेन ॥ ९.१८ ॥

कक्षपुटे नागार्जुनलिखिता युक्तिर्विधीयतां धूपे ।

यो हर्तुं मोहादिति धूर्तोऽग्नौ क्षिपति परवित्तम् ॥ ९.१९ ॥

यक्षीपुत्राश्चोरा विज्ञेयाः कूटधूपकर्तारः ।

येषां प्रत्यक्षफलं दारिर्द्यं राजभङ्गश्च ॥ ९.२० ॥

बहुतरधनेन वणिजा पुत्री सा पुत्रवर्गृहीतैव ।

मदधीनेति कथाभिः कन्यार्थं भुज्यते धूर्तः ॥ ९.२१ ॥

चिन्त्यः स्वेङितवादी मर्मज्ञो हृदयचौर एवासौ ।

तिष्ठति परप्रयुक्तो मिथ्याबधिरोऽथवा मूकः ॥ ९.२२ ॥

भस्मस्मेरा वेश्या वृद्धाः श्रमणाः सदैवता गणिकाः ।

एताः कुलनारीणां चरन्ति धनशीलहारिण्यः ॥ ९.२३ ॥

विधवा तरुणी सधना वाञ्चति दिव्यं भवद्विधं रमणम् ।

धूर्तो जडमित्युक्त्वा सर्वस्वं तस्य भक्षयति ॥ ९.२४ ॥

प्रत्यहवेतनयुक्ताः कर्मसु ये कार्य्शिल्पिनो धूर्ताः ।

विलसन्तिकर्मविघ्नैः विज्ञेयाः कालचौरास्ते ॥ ९.२५ ॥

अक्षव्याजैर्विविधैः गणनहस्तादिलाघवैर्निपुणाः ।

धूर्ताश्चरन्ति गूढं प्रसिद्धकितवा विदेशेषु ॥ ९.२६ ॥

भोजनमात्रोत्पत्तिः बहुव्ययो द्यूतमद्यवेश्याभिः ।

विज्ञेयो गृहचौरो बन्धुजनो वेश्मदासो वा ॥ ९.२७ ॥

कृतकं शास्त्रमसत्यं साक्षार्दृष्टश्च केन परलोकः ।

इति वदति यः स शङ्क्यो निरङ्कुशो मत्तमातङ्गः ॥ ९.२८ ॥

बहुलाभलुब्धमनसां हरन्ति ये दुःसहेन लाभेन ।

ऋणधनमधिकविदग्धा विज्ञेया लाभचोरास्ते ॥ ९.२९ ॥

अधिकरणाम्बुधिमध्ये ज्वलन्ति वडवाग्नयः सततभक्षाः ।

जनधनघनमनसो ये भट्टाख्या न्यायचोरास्ते ॥ ९.३० ॥

विभवाम्भोरुहमधुपा दुःसहविपदनिलवेगविमुखा ये ।

सुहृदस्ते सुखचौराः चरन्ति लक्ष्मीलताहूताः ॥ ९.३१ ॥

यद्यत्किंचिरपूर्वं परिचरितं कल्पनादसंबद्धम् ।

वर्णयति हर्षकारी बहुवचनः कर्णचौरोऽसौ ॥ ९.३२ ॥

दोषेषु गुणस्तुतिभिः श्रद्धामुत्पाद्य चतुरवचना ये ।

कुर्वन्त्यभिनवसृष्टिं स्थितिचौरास्ते निराचाराः ॥ ९.३३ ॥

आत्मगुणख्यातिपराः परगुणमाच्छाद्य विपुलयत्नेन ।

प्रभवन्ति परमधूर्ता गुणचौरास्ते विमूढहृदयेषु ॥ ९.३४ ॥

वल्लभतामुपयाताः परवाल्लभ्यं विचित्रपैशुन्यैः ।

ये नाशयन्ति धूर्ता मात्सर्यार्वृत्तिचौरास्ते ॥ ९.३५ ॥

शमदमभक्तिविहीनस्तीव्रव्रतदुर्ग्रहग्रस्तः ।

अभिभवति प्रतिपत्त्या साधुजनं कीर्तिचौरोऽसौ ॥ ९.३६ ॥

देशान्तरसंभविभिः भोगवरैर्वर्णनारम्यैः ।

येऽपि नयन्ति विदेशं पशुसदृशार्देशचौरास्ते ॥ ९.३७ ॥

नानाहासविकारैः बहुवैदग्ध्यैः सनमवैचिर्त्यः ।

रमयति दिवसमशेषं प्रकृतिव्यापारचौरोऽ सौ ॥ ९.३८ ॥

भक्षैतनिजबहुविभवाः परविभवक्षपणदीक्षैताः पश्चात् ।

अनिशं वेश्यावेशस्तुतिमुखरमुखा विटाश्चिन्त्याः ॥ ९.३९ ॥

अतिशुचितया न वित्तं गृह्णाति करोति चाग्र्यमधिकारम् ।

यो नियमसलिलमत्स्यः परिहार्यो निःस्पृहनियोगी ॥ ९.४० ॥

रथ्यावणिजः पापाः स्वयमेत्य गृहेषु यत्प्रयच्छन्ति ।

तत्स्वकरार्पितमखिलं भवति परं काचशकलमपि ॥ ९.४१ ॥

छन्दानुवर्तिनो ये श्वभ्रापातेऽपि साधुवादपराः ।

सर्वस्वहारिणस्ते मधुरा विषव्द्विशन्त्यन्तः ॥ ९.४२ ॥

तव नरपतिः प्रसादी गुणगणनपरः परं विजने ।

उक्त्वेति राजदासैः सेवकलोकः सदा मुषितः ॥ ९.४३ ॥

स्वप्ने मयाब्जहस्ताळ्दृष्टा श्रीस्त्वद्गृहं प्रविष्टा सा ।

मासोपविष्टतुष्टा देवी श्रीः सादरा प्राह ॥ ९.४४ ॥

मद्भक्तस्ते दास्यति सर्वं तत्त्वं मया लब्धः ।

इत्युक्त्वा सरलाणां विलसन्ति गृहे गृहे धूर्ताः ॥ ९.४५ ॥

पुरविप्लवनगरोदययज्ञविवाहोत्सवादिजनसंघे ।

प्रविशन्ति बन्धुवेषाः परेऽपि सर्वापहाराय ॥ ९.४६ ॥

परिजनपानावसरे पिबति न मद्यं निशासु जागर्ति ।

ध्यानपरः सेवार्थी किमपि च कर्तुं कृतोद्योगः ॥ ९.४७ ॥

न ददाति प्रतिवचनं ददाति वा गद्गदाक्षरैर्विषमम् ।

नष्टमुखः सोच्छ्वासः प्रवेपते तत्क्षणं चोरः ॥ ९.४८ ॥

यश्चाधिकपरिशुद्धिं प्रार्थयते रटति यश्च साटोपह् ।

घोरापह्नवकारी शङ्कायतनं स पापः स्यात् ॥ ९.४९ ॥

प्रत्यक्षेऽपि परोक्षे कृतमकृतं कथितमप्यनुक्तं च ।

यः कुरुते निर्विकृतिः स परं पुंसां भयस्थानम् ॥ ९.५० ॥

कृतकृतकमुग्धभावः षण्ढ इव स्त्रीस्वभावसंलापः ।

विचरति यः स्त्रीमध्ये स कामदेवो गृहे धूर्तः ॥ ९.५१ ॥

सततमधोमुखदृष्टिः कोषगृहे मूषकश्चिन्त्यः ।

विलिखन्कोषनियुक्तः कोषगृहे मूषकश्चिन्त्यः ॥ ९.५२ ॥

तिष्ठति यः सकलदिनं गृहदासः प्रीतवेश्मभवनेषु ।

गृहदीर्घकथाः कथयन्स चरः सर्वात्मना त्याज्यः ॥ ९.५३ ॥

निन्द्ये बहुदण्डार्हे कर्मणि यः सर्वथा प्रतारयति ।

आजीवभीतिभोज्यस्तेन निबद्धः स्थिरो राशिह् ॥ ९.५४ ॥

दृष्ट्वा गुह्यमशेषं तस्य रहस्यं च लीलया लब्ध्वा ।

धूर्तेन मुग्ध्लोकस्तेन शिलापट्टके लिखितः ॥ ९.५५ ॥

राजविरुद्धं द्रव्यं रूपं वा कूटलेख्यमन्यद्वा ।

निःक्षिप्य यात्यलक्ष्यं धूर्तो धनिनां विनाशाय ॥ ९.५६ ॥

क्षुद्रः क्षीनोऽपि गृहे लब्धास्वादः कृतो धनैर्येन ।

शस्त्रविषपाशहस्तः स पाशहस्तो धृतस्तेन ॥ ९.५७ ॥

लज्जाधनः कुलीनः संभावितशुद्धशीलमर्यादह् ।

नारीक्रियते धूर्तैः प्रायेण सगर्भनारीभिः ॥ ९.५८ ॥

दृष्टाभिरदृष्टाभिः क्रूराभिः कृतकवचनमुद्राभिः ।

धूर्तो मुष्णाति वधूं मुग्धां विप्रोषिते पत्यौ ॥ ९.५९ ॥

सजनेऽपि साधुवेषा विधृताभरणाश्च हेलया धूर्ताः ।

धीरा हरन्ति सकलं दृष्टे हासोऽन्यथाळ्लाभः ॥ ९.६० ॥

देशे कृत्वा स्फीते कुम्भधनो डम्बरैर्गृहं पूर्णम् ।

निःक्षेपलक्षहारी वर्षेण पलायते धूर्तः ॥ ९.६१ ॥

शुचितरकनकविभूषणतनुवस्त्राः संभ्रमेण पूज्यन्ते ।

रिपुभग्नराजपुत्रव्याजेन गृहे गृहे धूर्ताः ॥ ९.६२ ॥

आदाय देववृषभं पुण्यं छागं धूर्तविक्रीतं ।

मुग्धस्य दुःखपाकः समर्घलाभोदितो हर्षः ॥ ९.६३ ॥

साधिक्षेपत्यागो महतां संपत्सु यः कृतासूयः ।

तस्मै भयेन वित्तं रिक्तोऽपि ददाति यत्नेन ॥ ९.६४ ॥

निःसारभूर्जसारैः कृत्वा युक्तं महासार्थम् ।

धूर्तो दिशि दिशि विंचरन्धनिकसहस्राणि मुष्णाति ॥ ९.६५ ॥

धूर्तो वसन्विदेशेषूद्दिश्य सुरापगागयायात्राम् ।

मृतबन्धूनामार्थे द्रविणं गृह्णाति मुग्धेभ्यः ॥ ९.६६ ॥

मुष्णाति सार्थरमणी शाटीमादाय निद्रया मुग्धान् ।

धूर्तेन कूटरूपं दत्त्वा निशि वञ्च्यते सापि ॥ ९.६७ ॥

बधिरं वाळ्मूकं वाळ्वणिजं निःक्षिप्य भाण्डशालायाम् ।

धूर्तो नयति त्वरया बहुमूल्यं वर्णकद्रव्यम् ॥ ९.६८ ॥

किंचित्परिचयमात्रैः किंचिद्धार्ष्ट्यैः सकल्पनैः किंचित् ।

किंचिद्विवादकलहैः सर्वज्ञो वञ्चकश्चरति ॥ ९.६९ ॥

मिथ्याडम्बरधनिकः पुस्तकविद्वान्कथाज्ञानी ।

वर्णनशूरश्चपलः चतुर्मुखो जृम्भते धूर्तः ॥ ९.७० ॥

सर्वावयवविधूननकृतसंकेतान् विसृज्य गेहेषु ।

भोक्तुं व्रजति दिगन्तान्स्वेच्छाचारी महाधूर्तः ॥ ९.७१ ॥

शतवार्षिकमामलकं भुक्त्वा श्रीपर्वतादहं प्राप्तः ।

धूर्तो वदति गुरूणां पुरतः शकुनं स्मरामीति ॥ ९.७२ ॥

एता लेशेन मया कथिता मायाश्चतुःषष्टिः ।

को वेद वञ्चकानां मायानां शतसहस्राणि ॥ ९.७३ ॥

इति महाकविश्रीक्षेमेन्द्रविरचिते कलाविलासे नानाधूर्तवर्णनं नाम नवमः

सर्गः

सर्गः १०

एता वञ्चकमाया विज्ञेया न तु पुनः स्वयं सेव्याः ।

धर्म्यः कलाकलापो विदुषामयमीप्सितो भूत्यैः ॥ १०.१ ॥

धर्मस्य कला ज्येष्ठा भूतदयाख्या परोपकारश्च ।

दानं क्षमानसूया सत्यमलोभः प्रसादश्च ॥ १०.२ ॥

अर्थस्य सदोत्थानं नियमपरीपालनं क्रियाज्ञानम् ।

स्थानत्यागः पटुतानुद्वेगः स्त्रीष्वविश्वासः ॥ १०.३ ॥

कामस्य वेषशोभा पेशलता चारुता गुणोत्कर्षः ।

नानाविधाश्च लीलाश्चित्तज्ञानं च कान्तानाम् ॥ १०.४ ॥

मोक्षस्य विवेकरतिः प्रशमस्तृष्णाक्षयश्च संतोषः ।

सङ्गत्यागः स्वलयस्थानं प्रमप्रकाशश्च ॥ १०.५ ॥

एताश्चतुष्टयकला द्वात्रिंशत्क्रमधृताः समस्ता वा ।

संसारवञ्चकानां विद्या विद्यावतामेव ॥ १०.६ ॥

मात्सर्यस्य त्यागः प्रियवादित्वं सधैर्यमक्रोधः ।

वैराग्यं च परार्थे सुखस्य सिद्धाः कलाः पञ्च ॥ १०.७ ॥

सत्सङ्गः कामजयः शौचं गुरुसंवेन सदाचारः ।

श्रुतममलं यशसि रतिर्मूलकलाः सप्त शीलस्य ॥ १०.८ ॥

तेजः सत्त्वं बुद्धिर्व्यवसायो नीतिरिङ्गितज्ञानम् ।

प्रागल्भ्यं सुसहायः कृतज्ञता मन्त्ररक्षणं त्यागः ॥ १०.९ ॥

अनुरागः प्रतिपत्तिर्मित्रार्जनमानृशंस्यमस्तम्भः ।

आश्रितजनवात्सल्यं सप्तदशकलाः प्रभावस्य ॥ १०.१० ॥

मौनमलौल्यमयाच्ञा मानस्य च जीवितं कलात्रितयम् ।

एताः कला विदग्धैः स्वगताः कार्याश्चतुःषष्टिः ॥ १०.११ ॥

शक्तविरोधे गमनं तत्प्रणतिर्वा बलोदये वैरम् ।

आर्तस्य धर्मचर्याळ्दुःखे धैर्यं सुखेष्वनुत्सेकः ॥ १०.१२ ॥

विभवेषु संविभागः सत्सु रतिर्मन्त्रसंशये प्रज्ञा ।

निन्द्येषु पराङ्मुखता भेषजमेतत्कलादशकम् ॥ १०.१३ ॥

गुरुवचनं सत्यानां कार्याणां गोद्विजातिसुरपूजा ।

लोभः पापतमानां क्रोधः सर्वोपतापजनकानाम् ॥ १०.१४ ॥

प्राज्ञ सर्वगुणानां यशस्विता विपुलवित्तविभावानाम् ।

सेवा दुःखतमानामाशा पृथुकालभुजगपाशानाम् ॥ १०.१५ ॥

दानं रत्ननिधीनां निर्वैरत्वं सुखप्रदेशानाम् ।

याच्ञा मानहराणां दारिद्र्यं चोपतापसार्थानाम् ॥ १०.१६ ॥

धर्मः पथेयानां सत्यं मुखपद्मपावनकराणाम् ।

व्यसनं रोगगणानामालस्यं गृहसमृद्धिनाशानाम् ॥ १०.१७ ॥

निःस्पृहता श्लाघ्यानां प्रियवचनं सर्वमधुराणाम् ।

दर्पस्तिमिरकराणां दम्भः सर्वोपहासपात्राणाम् ॥ १०.१८ ॥

अद्रोहः शौचानामचापलं व्रतविशेषनियमानाम् ।

पैशुन्यमप्रियाणां वृत्तिच्छेदो नृशम्सचरितानाम् ॥ १०.१९ ॥

कारुण्यं पुण्यानां कृतज्ञता पुरुषचिह्नानाम् ।

माया मोहमतीनां कृतघ्नता नरकपातहेतूनाम् ॥ १०.२० ॥

मदनश्चलचौराणां स्त्रीवचनं ज्ञातिभेदानाम् ।

क्रूरश्चण्डालानां मायावी कलियुगावताराणाम् ॥ १०.२१ ॥

शास्त्रं मणिदीपानामुपदेशश्चाभिषेकाणाम् ।

वृद्धत्वं क्लेशानां रोगित्वं मरणतुल्यदुःखानाम् ॥ १०.२२ ॥

स्नेहो विषमविषाणां वेश्यारागो विसर्पकुष्ठानाम् ।

भार्या गृहसाराणां पुत्रः परलोकबन्धूनाम् ॥ १०.२३ ॥

शात्रुः शल्यशतानां दुष्पुत्रः कुलविनाशानाम् ।

तारुण्यं रमणीनां रूपं रुचिरोपचारवेषाणाम् ॥ १०.२४ ॥

संतोषो राज्यानां सत्सङ्गश्चक्रवर्तिविभावानाम् ।

चिन्ता शोषकराणां विद्वेषः कोटराग्निदाहानाम् ॥ १०.२५ ॥

मैत्री विस्रम्भानां निर्यन्त्रणता महार्हभोगानाम् ।

संकोचो व्याधीनां कौटिल्यं निर्जलान्धकूपानाम् ॥ १०.२६ ॥

आर्जवममलकराणां विनयो वररत्नमुकुटानाम् ।

द्यूतं दुर्व्यसनानां स्त्रीजितता मरुतटीपिशाचानाम् ॥ १०.२७ ॥

त्यागो मणिवलयानां श्रुतमुज्ज्वलकर्णरत्नानाम् ।

खलमैत्री चपलानां दुर्जनसेवा वृथाप्रयासानाम् ॥ १०.२८ ॥

निर्वृतिरुद्यानानां प्रियदर्शनममृतवर्षाणाम् ।

तत्त्वरतिर्लभ्यानां मूर्खसभा सद्विवेकनाशानाम् ॥ १०.२९ ॥

कुलजः सफलतरूणां सौभाग्यं कृतयुगावताराणाम् ।

राजकुलं शङ्क्यानां स्त्रीहृदयं प्रकृतिकुटिलानाम् ॥ १०.३० ॥

औचित्यं स्तुत्यानां गुणरागश्चन्दनादिलेपानाम् ।

कन्याळ्शोककराणां बुद्धिविहीनोऽनुकम्प्यानाम् ॥ १०.३१ ॥

विभवः सौभाग्यानां जनरागः कीर्तिकन्दानाम् ।

मद्यं वेतालानां मृगया गजगहनयक्षाणाम् ॥ १०.३२ ॥

प्रशमः स्वास्थ्यकराणामात्मरतिस्तीर्थसेवानाम् ।

लुब्धः फलरहितानामाचारविवर्जितः श्मशानानाम् ॥ १०.३३ ॥

नीतिः स्त्रीरक्षणानामिन्द्रियविजयः प्रभावाणाम् ।

ईर्ष्या यक्ष्मशतानामयशः कुस्थमरणानाम् ॥ १०.३४ ॥

माता मङ्गल्यानां जनकः सुकृतोत्सवोपदेशानाम् ।

घातस्तीक्ष्णतराणां छेदस्तीक्ष्णासिशस्त्राणाम् ॥ १०.३५ ॥

प्रणतिर्मन्युहराणां सौहार्दं कृच्छ्रयाच्ञानाम् ।

मानः पुष्टिकराणां कीर्तिः संसारसाराणाम् ॥ १०.३६ ॥

प्रभुभक्तिर्नीतानां युधि निधनं सौख्यवीथीनाम् ।

विनयः कल्याणानामुत्साहः सर्वसिद्धीनाम् ॥ १०.३७ ॥

पुण्यं प्राप्यतमानां ज्ञानं परमप्रकाशानाम् ।

कीर्तिः सम्सारेऽस्मिन् सारतरा सर्वलोकानाम् ॥ १०.३८ ॥

ज्ञेयः कलाकलापे कुशलः सर्वार्थतत्त्वविज्ञानी ।

प्रवरतरो लोकेऽस्मिन् ब्राह्मण इव सर्ववर्णानाम् ॥ १०.३९ ॥

इत्युक्तं शतमेतद्यो वेत्ति शुभाशुभोदयकलानाम् ।

तस्यैव व्यवहारे दृष्टा दृष्टप्रयोजना लक्ष्मीः ॥ १०.४० ॥

उक्त्वेति मूलदेवो विसृज्य शिष्यान्कृतोचिताचारः ।

किरणकलिकाविकासां निनाय निजमन्दिरे रजनीम् ॥ १०.४१ ॥

केलीमयः स्मितविलासकलाभिरामः सर्वाश्रयान्तरकलाप्रकटप्रदीपः ।

लोकोपदेशविषयः सुकथाविचित्रो भूयात्सतां दयित एष कलाविलासः ॥ १०.४२ ॥

कलाविलासः क्षेमेन्द्रप्रतिभाम्भोधिनिर्गतः ।

शशीव मानसानन्दं करोतु सततं सताम् ॥ १०.४३ ॥

इति महाकविश्रीक्षेमेन्द्रविरचिते कलाविलासे सकलकलानिरूपणं नाम दशमः सर्गः

स्रोतः

• कलाविलासः