ऋग्वेदादिभाष्यभूमिका (दयानन्दसरस्वतीविरचिता)/८. सृष्टिविद्याविषयः

विकिस्रोतः तः

अथ सृष्टिविद्याविषयः संक्षेपतः[सम्पाद्यताम्]

नासदासीन्नो सदासीत्तदानीं

नासीद्रजो नो व्योमाऽपरो यत्।

किमावरीवः कुहकस्य शर्म्मन्नम्भः

किमासीद् गहनं गभीरम्॥1॥

न मृत्युरासीदमृतं न तर्हि

न रात्र्या अह्न आसीत् प्रकेतः।

आनीदवातं स्वधया तदेकं

तस्माद्धान्यन्न परः किं चनास॥2॥

तम आसीत्तमसा गूढमग्रेऽप्रकेतं

सलिलं सर्वमा इदम्।

तुच्छ्येनाभ्वपिहितं यदासीत्

तपसस्तन्महिनाजायतैकम्॥3॥

कामस्तदग्रे समवर्त्तताधि

मनसो रेतः प्रथमं यदासीत्।

सतो बन्धुमसति निरविन्दन्

हृदि प्रतीष्या कवयो मनीषा॥4॥

तिरश्चीनो विततो रश्मिरेषामधः स्विदासीदुपरि स्विदासीत्।

रेतोधा आसन्महिमान आसन्त्स्वधा

अवस्तात्प्रयतिः परस्तात्॥5॥

को अद्धा वेद क इह प्र वोचत्

कुत आजाता कुत इयं विसृष्टिः।

अर्वाग्देवा अस्य विसजर्नेनाथा

को वेद यत आबभूव॥6॥

इयं विसृष्टिर्यत आबभूव

यदि वा दधे यदि वा न।

यो अस्याध्यक्षः परमे व्योमन्त्सो

अङ्ग वेद यदि वा न वेद॥7॥

-ऋ॰ अ॰ 8। अ॰ 7। व॰ 17॥

भाष्यम् - एतेषामभिप्रायार्थः - यदिदं सकलं जगद् दृश्यते , तत् परमेश्वरेणैव सम्यग्रचयित्वा , संरक्ष्य , प्रलयावसरे वियोज्य च विनाश्यते। पुनः पुनरेवमेव सदा क्रियते इति।

(नासदासी॰) यदा कार्यं जगन्नोत्पन्नमासीत्तदाऽसत् सृष्टेः प्राक् शून्यमाकाशमपि नासीत्। कुतः ? तद्व्यवहारस्य वर्तमानाभावात् (नो सदासीत्तदानीं) तस्मिन् काले सत् प्रकृत्यात्मकमव्यक्तं , सत्संज्ञकं यज्जगत्कारणं , तदपि नो आसीन्नावर्त्तत। (नासीद्र॰) परमाणवोऽपि नासन् (नो व्योमापरो यत्) व्योमाकाशमपरं यस्मिन् विराडाख्ये सोऽपि नो आसीत्। किन्तु परब्रह्मणः सामर्थ्याख्यमतीव सूक्ष्मं सर्वस्यास्य परमकारणसंज्ञकमेव तदानीं समवर्त्तत। (किमावरीवः॰) यत्प्रातः कुहकस्यावर्षाकाले धूमाकारेण वृष्टं किञ्चिज्जलं वर्त्तमानं भवति , यथा नैतज्जलेन पृथिव्यावरणं भवति , नदीप्रवाहादिकं च चलति , अत एवोक्तं तज्जलं गहनं गभीरं किं भवति ? नेत्याह किन्त्वावरीवः , आवरकमाच्छादकं भवति ? नैव कदाचित् तस्यातीवाल्पत्वात् , तथैव सर्वं जगत् तत्सामर्थ्यादुत्पद्यास्ति तच्छर्मणि शुद्धे ब्रह्मणि। किं गहनं गभीरमधिकं भवति ? नेत्याह। अतस्तद्ब्रह्मणः कदाचिन्नैवावरकं भवति। कुतः ? जगतः किञ्चिन्मात्रत्वाद् ब्रह्मणोऽनन्तत्वाच्च॥1॥

न मृत्युरासीदित्यादिकं सर्वं सुगमार्थमेषामर्थं भाष्ये वक्ष्यामि॥

(इयं विसृष्टिः) यतः परमेश्वरादियं प्रत्यक्षा विसृष्टिर्विविधा सृष्टिराबभूवोत्पन्नासीदस्ति। तां स एव दधे धारयति रचयति , यदि वा विनाशयति , यदि वा न रचयति। योऽस्य सर्वस्याध्यक्षः स्वामी (परमे व्योमन्) तस्मिन्परमाकाशात्मनि परमे प्रकृष्टे व्योमवद् व्यापके परमेश्वर एवेदानीमपि सर्वा सृष्टिर्वर्त्तते। प्रलयावसरे सर्वस्यादिकारणे परब्रह्मसामर्थ्ये प्रलीना च भवति (सोऽध्यक्षः) स सर्वाध्यक्षः परमेश्वरोऽस्ति (अङ्ग वेद) हे अङ्ग मित्र जीव! तं यो वेद स विद्वान् परमानन्दमाप्नोति। यदि तं सर्वेषां मनुष्याणां परमिष्टं सच्चिदानन्दादिलक्षणं नित्यं कश्चिन्नैव वेद वा निश्चयार्थे , स परमं सुखमपि नाप्नोति॥7॥

भाषार्थ - (नासदासीत्) जब यह कार्य सृष्टि उत्पन्न नहीं हुई थी, तब एक सर्वशक्तिमान् परमेश्वर और दूसरा जगत् का कारण अर्थात् जगत् बनाने की सामग्री विराजमान थी। उस समय असत् शून्य नाम आकाश अर्थात् जो नेत्रों से देखने में नहीं आता, सो भी नहीं था क्योंकि उस समय उसका व्यवहार नहीं था। (नो सदासीत्तदानीं) उस काल में (सत्) अर्थात् सतोगुण रजोगुण और तमोगुण मिला के जो प्रधान कहाता है, वह भी नहीं था। (नासीद्रजः) उस समय परमाणु भी नहीं थे तथा (नो व्यो॰) विराट् अर्थात् जो सब स्थूल जगत् के निवास का स्थान है सो भी नहीं था। (किमा॰) जो यह वर्त्तमान जगत् है, वह भी अनन्त शुद्ध ब्रह्म को नहीं ढांक सकता, और उससे अधिक वा अथाह भी नहीं हो सकता जैसे कोहरा का जल पृथिवी को नहीं ढांक सकता है, उस जल से नदी में प्रवाह भी नहीं चल सकता, और न वह कभी गहरा वा उथला हो सकता है। इस से क्या जाना जाता है कि परमेश्वर अनन्त है और जो यह उस का बनाया जगत् है, सो ईश्वर की अपेक्षा से कुछ भी नहीं है॥1॥

(न मृत्यु॰) जब जगत् नहीं था, तब मृत्यु भी नहीं था, क्योंकि जब स्थूल जगत् संयोग से उत्पन्न होके वर्तमान हो, पुनः उसका और शरीर आदि का वियोग हो तब मृत्यु कहावे सो शरीर आदि पदार्थ उत्पन्न ही नहीं हुए थे।

'न मृत्यु॰' इत्यादि पांच मन्त्र सुगमार्थ हैं, इसलिए इनकी व्याख्या भी यहां नहीं करते, किन्तु वेदभाष्य में करेंगे।

(इयं विसृष्टिः॰) जिस परमेश्वर के रचने से जो यह नाना प्रकार का जगत् उत्पन्न हुआ है, वही इस जगत् को धारण करता नाश करता और मालिक भी है। हे मित्र लोगो! जो मनुष्य उस परमेश्वर को अपनी बुद्धि से जानता है, वही परमेश्वर को प्राप्त होता है और जो उस को नहीं जानता वही दुःख में पड़ता है। जो आकाश के समान व्यापक है, उसी ईश्वर में सब जगत् निवास करता है। और जब प्रलय होता है, तब भी सब जगत् कारण रूप होके ईश्वर के सामर्थ्य में रहता है, और फिर भी उसी से उत्पन्न होता है॥7॥

हिरण्यगर्भः समवर्त्तताग्रे

भूतस्य जातः पतिरेक आसीत्।

स दाधार पृथिवीं द्यामुतेमां

कस्मै देवाय हविषा विधेम॥1॥

-ऋ॰ अ॰ 8। अ॰ 7। व॰ 3। मं॰ 1॥

भाष्यम् - ( हिरण्यगर्भः॰) अग्रे सृष्टेः प्राग्घिरण्यगर्भः परमेश्वरो जातस्यास्योत्पन्नस्य जगत एकोऽद्वितीयः पतिरेव समवर्त्तत। स पृथिवीमारभ्य द्युपर्य्यन्तं सकलं जगद्रचयित्वा (दाधार) धारितवानस्ति। तस्मै सुखस्वरूपाय देवाय हविषा वयं विधेमेति॥1॥

भाषार्थ - (हिरण्यगर्भः॰) हिरण्यगर्भ जो परमेश्वर है, वही एक सृष्टि के पहले वर्तमान था। जो इस सब जगत् का स्वामी है और वही पृथिवी से लेके सूर्यपर्यन्त सब जगत् को रच के धारण कर रहा है। इसलिये उसी सुखस्वरूप परमेश्वर देव की ही हम लोग उपासना करें, अन्य की नहीं॥1॥

सहस्रशीर्षा पुरुषः सहस्राक्षः सहस्रपात्।

स भूमिं सर्वतस्पृत्वाऽत्यतिष्ठद् दशाङ्गुलम्॥1॥

-य॰ अ॰ 31॥

भाष्यम् - ( सहस्रशीर्षा॰) अत्र मन्त्रे पुरुष इति पदं विशेष्यमस्ति , सहस्रशीर्षेत्यादीनि विशेषणानि च। अत्र पुरुषशब्दार्थे प्रमाणानि -

पुरुषं पुरिशय इत्याचक्षीरन्॥

-निरु॰ अ॰ 1। खं॰ 13॥

(पुरि॰) पुरि संसारे शेते सर्वमभिव्याप्य वर्त्तते स पुरुषः परमेश्वरः। पुरुषः पुरिषादः पुरिशयः पूरयतेर्वा। पूरयत्यन्तरित्यन्तरपुरुषमभिप्रेत्य यस्मात्परं नापरमस्ति किञ्चिद्यस्मान्नाणीयो न ज्यायोऽस्ति किञ्चित्। वृक्ष इव स्तब्धो दिवि तिष्ठत्येकस्तेनेदं पूर्णं पुरिषेण सर्वमित्यपि निगमो भवति॥

-निरु॰ अ॰ 2। खं॰ 3॥

(पुरुषः॰) पुरि सर्वस्मिन् संसारेऽभिव्याप्य सीदति वर्त्तत इति। (पूरयतेर्वा) यः स्वयं परमेश्वर इदं सर्वं स्वस्वरूपेण पूरयति व्याप्नोति तस्मात्स पुरुषः। (अन्तरिति॰) यो जीवस्याप्यन्तर्मध्येऽभिव्याप्य पूरयति तिष्ठति स पुरुषः। तमन्तरपुरुषमन्तर्यामिनं परमेश्वरमभिप्रेत्येयमृक् प्रवृत्तास्ति -

(यस्मात् परं॰) यस्मात् पूर्णात् परमेश्वरात् पुरुषाख्यात् परं प्रकृष्टमुत्तमं किञ्चिदपि वस्तु नास्त्येव पूर्वं वा (नापरमस्ति) यस्मादपरमर्वाचीनं , तत्तुल्यमुत्तमं वा किञ्चिदपि वस्तु नास्त्येव। तथा यस्मादणीयः सूक्ष्मं , ज्यायः स्थूलं महद्वा किञ्चिदपि द्रव्यं न भूतं , न भवति , नैव च भविष्यतीत्यवधेयम्। यः स्तब्धो निष्कम्पः सर्वस्यास्थिरतां कुर्वन् सन् स्थिरोऽस्ति। क इव ? ( वृक्ष इव) यथा वृक्षः शाखापत्रपुष्पफलादिकं धारयन् तिष्ठति , तथैव पृथिवीसूर्यादिकं सर्वं जगद्धारयन् परमेश्वरोऽभिव्याप्य स्थितोऽस्तीति। यश्चैकोऽद्वितीयोऽस्ति , नास्य कश्चित्सजातीयो वा द्वितीय ईश्वरोऽस्तीति तेन पुरिषेण पुरुषेण परमात्मना यत इदं सर्वं जगत् पूर्णं कृतमस्ति , तस्मात्पुरुषः परमेश्वर एवोच्यते। इत्ययं मन्त्रो निगमो निगमनं परं प्रमाणं भवतीति वेदितव्यम्।

सर्वं वै सहस्रं सर्वस्य दातासीत्यादि॥

-श॰ कां॰ 7। अ॰ 5॥

(सर्वं॰) सर्वमिदं जगत्सहस्रनामकमस्तीति विज्ञेयम्।

(सहस्रशी॰) सहस्राण्यसंख्यातान्यस्मदादीनां शिरांसि यस्मिन् पूर्णे पुरुषे परमात्मनि स सहस्रशीर्षा पुरुषः (सहस्राक्षः स॰) अस्मदादीनां सहस्राण्यक्षीणि यस्मिन् एवमेव सहस्राण्यसंख्याताः पादाश्च यस्मिन् वर्त्तन्ते स सहस्राक्षः सहस्रपाच्च। (स भूमिं सर्वतः स्पृत्वा) स पुरुषः परमेश्वरः सर्वतः सर्वेभ्यो बाह्यान्तर्देशेभ्यो भूमिरिति भूतानामुपलक्षणं भूमिमारभ्य प्रकृतिपर्यन्तं सर्वं जगत् स्पृत्वाभिव्याप्य वर्त्तते। (अत्य॰) दशाङ्गुलमिति ब्रह्माण्ड-हृदयोरुपलक्षणम्। अङ्गुलमित्यवयवोपलक्षणेन मितस्य जगतोऽत्र ग्रहणं भवति। पञ्च स्थूलभूतानि , पञ्च सूक्ष्माणि चैतदुभयं मिलित्वा दशावयवाख्यं सकलं जगदस्ति। अन्यच्च , पञ्च प्राणाः सेन्द्रियं चतुष्टयमन्तःकरणं दशमो जीवश्च। एवमेवान्यदपि जीवस्य हृदयं दशाङ्गुलपरिमितं च तृतीयं गृह्यते। एतत्त्रयं स्पृत्वा व्याप्यात्यतिष्ठत्। एतस्मात्त्रयाद् बहिरपि व्याप्तः सन्नवस्थितः। अर्थाद् बहिरन्तश्च पूर्णो भूत्वा परमेश्वरोऽवतिष्ठत इति वेद्यम्।

भाषार्थ - (सहस्रशी॰) इस मन्त्र में पुरुष शब्द विशेष्य और अन्य सब पद उसके विशेषण हैं। 'पुरुष' उसको कहते हैं कि जो इस सब जगत् में पूर्ण हो रहा है अर्थात् जिस ने अपनी व्यापकता से इस जगत् को पूर्ण कर रखा है। पुर कहते हैं ब्रह्माण्ड और शरीर को, उसमें जो सर्वत्र व्याप्त और जो जीव के भीतर भी व्यापक अर्थात् अन्तर्यामी है। इस अर्थ में निरुक्त आदि का प्रमाण संस्कृत भाष्य में लिखा है, सो देख लेना।

सहस्र नाम है सम्पूर्ण जगत् का और असंख्यात का भी नाम है, सो जिस के बीच में सब जगत् के असंख्यात शिर, आंख और पग ठहर रहे हैं, उस को सहस्रशीर्षा, सहस्राक्ष और सहस्रपात् भी कहते हैं क्योंकि वह अनन्त है। जैसे आकाश के बीच में सब पदार्थ रहते और आकाश सब से अलग रहता है, अर्थात् किसी के साथ बंधता नहीं है, इसी प्रकार परमेश्वर को भी जानो। (स भूमिं सर्वतः स्पृत्वा) सो पुरुष सब जगह से पूर्ण होके पृथिवी को तथा सब लोकों को धारण कर रहा है। (अत्यतिष्ठद्द॰) दशाङ्गुल शब्द ब्रह्माण्ड और हृदय का वाची है। अङ्गुलि शब्द अङ्ग का अवयववाची है। पांच स्थूल भूत और पांच सूक्ष्म ये दोनों मिल के जगत् के दश अवयव होते हैं। तथा पांच प्राण, मन, बुद्धि, चित्त और अहङ्कार ये चार, और दशमा जीव और शरीर में जो हृदयदेश है, सो भी दश अङ्गुल के प्रमाण से लिया जाता है। जो इन तीनों में व्यापक हो के इन के चारों ओर भी पूरिपूर्ण हो रहा है, इससे वह पुरुष कहाता है। क्योंकि जो उस दशाङ्गुल स्थान का भी उल्लङ्घन करके सर्वत्र स्थिर है, वही सब जगत् का बनाने वाला है॥1॥

पुरुष एवेदं सर्वं यद्भूतं यच्च भाव्यम्।

उतामृतत्वस्येशानो यदन्नेनातिरोहति॥2॥

भाष्यम् - ( पुरुष एवे॰) एतद्विशेषणयुक्तः पुरुषः परमेश्वरः (यद्भूतं) यज्जगदुत्पन्नमभूत् , यद्भाव्यमुत्पत्स्यमानं चकाराद्वर्तमानं च , तत्त्रिकालस्थं सर्वं विश्वं पुरुष एव कृतवानस्ति , नान्यः। नैवातो हि परः कश्चिज्जगद्रचयितास्तीति निश्चेतव्यम्। उतापि स एवेशान ईषणशीलः , सर्वस्येश्वरोऽमृतत्वस्य मोक्षभावस्य स्वामी दातास्ति। नैवैतद्दाने कस्याप्यन्यस्य सामर्थ्यमस्तीति। पुरुषो यद्यस्मादन्नेन पृथिव्यादिना जगता सहातिरोहति व्यतिरिक्तः सन् जन्मादिरहितोऽस्ति तस्मात् स्वयमजः सन् सर्वं जनयति , स्वसामर्थ्यादिकारणात् कार्य्यं जगदुत्पादयति। नास्यादिकारणं किञ्चिदस्ति। किञ्च , सर्वस्यादि-निमित्तकारणं पुरुष एवास्तीति वेद्यम्॥2॥

भाषार्थ - (पुरुष एवे॰) जो पूर्वोक्त विशेषण सहित पुरुष अर्थात् परमेश्वर है, सो जो जगत् उत्पन्न हुआ था, जो होगा और जो इस समय में है, इस तीन प्रकार के जगत् को वही रचता है। उस से भिन्न दूसरा कोई जगत् का रचने वाला नहीं है, क्योंकि वह (ईशानः) अर्थात् सर्वशक्तिमान् है। (अमृत) जो मोक्ष है, उस का देने वाला एक वही है, दूसरा कोई नहीं। सो परमेश्वर (अन्न॰) अर्थात् पृथिव्यादि जगत् के साथ व्यापक होके स्थित है और इससे अलग भी है। क्योंकि उसमें जन्म आदि व्यवहार नहीं है और अपनी सामर्थ्य से सब जगत् को उत्पन्न भी करता है और आप कभी जन्म नहीं लेता॥2॥

एतावानस्य महिमातो ज्यायांश्च पूरुषः।

पादोऽस्य विश्वा भूतानि त्रिपादस्यामृतं दिवि॥3॥

भाष्यम् - ( एतावानस्य॰) अस्य पुरुषस्य भूतभविष्यद्वर्त्तमानस्थो यावान् संसारोऽस्ति तावान्महिमा वेदितव्यः। एतावानस्य महिमास्ति चेत्तर्हि तस्य महिम्नः परिच्छेद इयत्ता जातेति गम्यते ? अत्र ब्रूते - ( अतो ज्यायांश्च पूरुषः) नैतावन्मात्र एव महिमेति। किं तर्हि ? अतोऽप्यधिकतमो महिमानन्तस्तस्यास्तीति गम्यते। अत्राह - ( पादोऽस्य) अस्यानन्त- सामर्थ्यस्येश्वरस्य (विश्वा) विश्वानि प्रकृत्यादि-पृथिवीपर्य्यन्तानि सर्वाणि भूतान्येकः पादोऽस्ति , एकस्मिन् देशांशे सर्वं विश्वं वर्त्तते (त्रिपादस्या॰) अस्य दिवि द्योतनात्मके स्वस्वरूपेऽमृतं मोक्षसुखमस्ति , तथाऽस्य दिवि द्योतके संसारे त्रिपाज्जगदस्ति। प्रकाश्यमानं जगदेकगुणम् अस्ति , प्रकाशकं च तस्मात् त्रिगुणमिति। स्वयं च मोक्ष-स्वरूपः , सर्वा- धिष्ठाता , सर्वोपास्यः , सर्वानन्दः , सर्वप्रकाशकोऽस्ति॥3॥

भाषार्थ - (एतावानस्य॰) तीनों काल में जितना संसार है, सो सब इस पुरुष का ही महिमा है।

प्र॰ - जब उस के महिमा का परिमाण है तो अन्त भी होगा?

उ॰ - (अतो ज्यायांश्च पूरुषः) उस पुरुष का अनन्त महिमा है क्योंकि (पादोऽस्य विश्वाभूतानि) जो यह सम्पूर्ण जगत् प्रकाशित हो रहा है सो इस पुरुष के एकदेश में वसता है। (त्रिपादस्यामृतं दिवि) और जो प्रकाश गुणवाला जगत् है, सो उस से तिगुना है। तथा मोक्षसुख भी उसी ज्ञानस्वरूप प्रकाश में है, और वह पुरुष सब प्रकाश का भी प्रकाश करने वाला है॥3॥

त्रिपादूर्ध्व उदैत् पुरुषः पादोऽस्येहाभवत् पुनः।

ततो विष्वङ् व्यक्रामत् साशनानशने अभि॥4॥

भाष्यम् - ( त्रिपादू॰) अयं पुरुषः परमेश्वरः पूर्वोक्तस्य त्रिपादुपलक्षितस्य सकाशादूर्ध्व- मुपरिभागेऽर्थात् पृथग्भूतोऽस्त्येवेत्यर्थः। एकपादुपलक्षितं यत्पूर्वोक्तं जगदस्ति तस्मादपीहास्मिन् संसारे स पुरुषः पृथगभवत् , व्यतिरिक्त एवास्ति। स च त्रिपात्संसार एकपाच्च मिलित्वा सर्वश्चतुष्पाद्भवति। अयं सर्वः संसार इहास्मिन्परमात्मन्येव वर्त्तते पुनर्लयसमये तत्सामर्थ्यकारणे प्रलीनश्च भवति। तत्रापि स पुरुषोऽविद्यान्धकाराज्ञान-जन्ममरण-ज्वरादि-दुःखादूर्ध्वः परः (उदैत्) उदितः प्रकाशितो वर्तते (ततो वि॰) ततस्तत्सामर्थ्यात् सर्वमिदं विश्वमुत्पद्यते। किञ्च तत् ? ( साशनानशने॰) यदेकमशनेन भोजनकरणेन सह वर्त्तमानं जङ्गमं जीव- चेतनादिसहितं जगत् , द्वितीयमनशनमविद्यमानमशनं भोजनं यस्मिंस्तत्पृथिव्यादिकं च यज्जडं जीवसम्बन्धरहितं जगद्वर्त्तते , तदुभयं तस्मात्पुरुषस्य सामर्थ्यकारणादेव जायते। यतः स पुरुष एतद् द्विविधं जगत् विविधतया सुष्ठुरीत्या सर्वात्मतयाऽञ्चति , तस्मात् सर्वं द्विविधं जगदुत्पाद्य(अभिव्यक्रामत्) सर्वतो व्याप्तवानस्ति॥4॥

भाषार्थ - (त्रिपादूर्ध्व उदैत्पु॰) पुरुष जो परमेश्वर है, सो पूर्वोक्त त्रिपाद् जगत् से ऊपर भी व्यापक हो रहा है तथा सदा प्रकाशस्वरूप, सब के भीतर व्यापक और सब से अलग भी है। (पादोऽस्येहाभवत्पुनः) इस पुरुष की अपेक्षा से यह सब जगत् किञ्चित्मात्र देश में है। और जो इस संसार के चार पाद होते हैं, वे सब परमेश्वर के बीच में ही रहते हैं। इस स्थूल जगत् का जन्म और विनाश सदा होता रहता है, और पुरुष तो जन्म विनाश आदि धर्म से अलग और सदा प्रकाशमान है। (ततो विष्वङ् व्यक्रामत्) अर्थात् यह नाना प्रकार का जगत् उसी पुरुष के सामर्थ्य से उत्पन्न हुआ है। (साशनान॰) सो दो प्रकार का है-एक चेतन, जो कि भोजनादि के लिए चेष्टा करता और जीव संयुक्त है, और दूसरा अनशन, अर्थात् जो जड़ और भोजन के लिए बना है, क्योंकि उस में ज्ञान ही नहीं है और अपने आप चेष्टा भी नहीं कर सकता। परन्तु उस पुरुष का अनन्त सामर्थ्य ही इस जगत् के बनाने की सामग्री है, कि जिस से यह सब जगत् उत्पन्न होता है सो पुरुष सर्वहितकारक होके उस दो प्रकार के जगत् को अनेक प्रकार से आनन्दित करता है। वह पुरुष इस का बनाने वाला, संसार में सर्वत्र व्यापक होके, धारण करके देख रहा और वही सब जगत् का सब प्रकार से आकर्षण कर रहा है॥4॥

ततो वि राडजायत विराजो अधि पूरुषः।

स जातो अत्यरिच्यत पश्चाद् भूमिमथो पुरः॥5॥

भाष्यम् - ( ततो विराडजायत) ततस्तस्माद् ब्रह्माण्डशरीरः सूर्य्यचन्द्रनेत्रो वायुप्राणः पृथिवीपाद इत्याद्यलङ्कार-लक्षणलक्षितो हि सर्वशरीराणां समष्टिदेहो विविधैः पदार्थै राजमानः सन् विराट् अजायतोत्पन्नोऽस्ति (विराजो अधिपूरुषः) तस्माद्विराजोऽधि उपरि पश्चाद् ब्रह्माण्ड-तत्त्वावयवैः पुरुषः , सर्वप्राणिनां जीवाधिकरणो देहः पृथक् पृथक् अजायतोत्पन्नोऽभूत् (स जातो अ॰) स देहो ब्रह्माण्डावयवैरेव वर्धते नष्टः संस्तस्मिन्नेव प्रलीयत इति। परमेश्वरस्तु सर्वेभ्यो भूतेभ्योऽत्यरिच्यतातिरिक्तः पृथग्भूतोऽस्ति (पश्चाद् भूमिमथो पुरः) पुरः पूर्वं भूमिमुत्पाद्य धारितवांस्ततः पुरुषस्य सामर्थ्यात्स जीवोऽपि देहं धारितवानस्ति। स च पुरुषः परमात्मा ततस्तस्माज्जीवादप्यत्यरिच्यत पृथग्भूतोऽस्ति॥5॥

भाषार्थ - (ततो विराडजायत) विराट् जिसका ब्रह्माण्ड के अलङ्कार से वर्णन किया है, जो उसी पुरुष के सामर्थ्य से उत्पन्न हुआ है, जिस को मूलप्रकृति कहते हैं, जिस का शरीर ब्रह्माण्ड के समतुल्य, जिस के सूर्य चन्द्रमा नेत्रस्थानी हैं, वायु जिस का प्राण और पृथिवी जिस का पग है, इत्यादि लक्षण वाला जो यह आकाश है, सो विराट् कहाता है वह प्रथम कलारूप परमेश्वर के सामर्थ्य से उत्पन्न होके प्रकाशमान हो रहा है। (विराजो अधि॰) उस विराट् के तत्त्वों के पूर्वभागों से सब अप्राणी और प्राणियों का देह पृथक् पृथक् उत्पन्न हुआ है। जिस में सब जीव वास करते हैं, और जो देह उसी पृथिवी आदि के अवयव अन्न आदि ओषधियों से वृद्धि को प्राप्त होता है, (स जातो अत्यरिच्यत) सो विराट्, परमेश्वर से अलग और परमेश्वर भी इस संसाररूप देह से सदा अलग रहता है। (पश्चाद् भूमिमथो पुरः) फिर भूमि आदि जगत् को प्रथम उत्पन्न करके पश्चात् जो धारण कर रहा है॥5॥

तस्माद्यज्ञात् सर्वहुतः सम्भृतं पृषदाज्यम्।

पशूँस्ताँश्चक्रे वायव्यानारण्या ग्राम्याश्च ये॥6॥

भाष्यम् - ( तस्माद्य॰) अस्यार्थो वेदोत्पत्तिप्रकरणे कश्चिदुक्तः। तस्मात् परमेश्वरात् (सम्भृतं पृषदाज्यम्) ' पृषु सेचने ' धातुः , पर्षन्ति सिञ्चन्ति क्षुन्निवृत्त्यादिकारकमन्नादि वस्तु यस्मिंस्तत्पृषत् , आज्यं घृतं मधु दुग्धादिकं च। पृषदिति भक्ष्यान्नोपलक्षणम् , (टिप्पणी- पृषदिति क्वचिदन्त्येष्टिसामग्र्या अपि नामास्ति॥) आज्यमिति व्यञ्जनोपलक्षणम्। यावद्वस्तु जगति वर्त्तते तावत्सर्वं पुरुषात्परमेश्वर-सामर्थ्यादेव जातमिति बोध्यम्। तत्सर्वमीश्वरेण स्वल्पं स्वल्पं जीवैश्च सम्यग्वारितमस्ति। अतः सर्वैरनन्यचित्तेनायं परमेश्वर एवोपास्यो नान्यश्चेति। (पशूंस्तांश्चक्रे॰) य आरण्या वनस्थाः पशवो ये च ग्राम्या ग्रामस्थास्तान्सर्वान् स एव चक्रे कृतवानस्ति। स च परमेश्वरो वायव्यान् वायुसहचरितान् पक्षिणश्चक्रे। चकारादन्यान् सूक्ष्मदेहधारिणः कीटपतङ्गादीनपि कृतवानस्ति॥6॥

भाषार्थ - (तस्माद्यज्ञात्स॰) इस मन्त्र का अर्थ वेदोत्पत्तिप्रकरण में कुछ कर दिया है। पूर्वोक्त पुरुष से ही (सम्भृतं पृषदाज्यम्) सब भोजन, वस्त्र, अन्न, जल आदि पदार्थों को सब मनुष्य लोगों ने धारण अर्थात् प्राप्त किया है क्योंकि उसी के सामर्थ्य से ये सब पदार्थ उत्पन्न हुए और उन्हीं से सब का जीवन भी होता है। इस से सब मनुष्य लोगों को उचित है कि उस को छोड़ के किसी दूसरे की उपासना न करें। (पशूंस्तांश्चक्रे॰) ग्राम और वन के सब पशुओं को भी उसी ने उत्पन्न किया है तथा सब पक्षियों को भी बनाया है और भी सूक्ष्मदेहधारी कीट, पतङ्ग आदि सब जीवों के देह भी उसी ने उत्पन्न किये हैं॥6॥

तस्माद्यज्ञात्सर्वहुत ऋचः सामानि जज्ञिरे।

छन्दांसि जज्ञिरे तस्माद्यजुस्तस्मादजायत॥7॥

भाष्यम् - अस्यार्थ उक्तो वेदोत्पत्तिप्रकरणे॥7॥

भाषार्थ - (तस्माद्यज्ञात्सर्वहुत ऋचः॰) इस मन्त्र का अर्थ वेदोत्पत्ति विषय में कर दिया है॥7॥

तस्मादश्वा अजायन्त ये के चोभयादतः।

गावो ह जज्ञिरे तस्मात्तस्माज्जाता अजावयः॥8॥

भाष्यम् - ( तस्माद् अश्वा॰) तस्मात् परमेश्वर-सामर्थ्यादेवाश्वास्तुरङ्गा अजायन्त। ग्राम्यारण्यपशूनां मध्येऽश्वादीनामन्तर्भावादेषामुत्तम-गुणवत्त्व-प्रकाशनार्थोऽयमारम्भः। (ये के चोभयादतः) उभयतो दन्ता येषां त उभयादतो ये केचिदुभयादत उष्ट्रगर्दभादयस्तेऽप्य- जायन्त। (गावो ह ज॰) तथा तस्मात् पुरुषसामर्थ्यादेव गावो धेनवः किरणाश्चेन्द्रियाणि च जज्ञिरे जातानि। (तस्माज्जाता अजा॰) एवमेव चाजाश्छागा अवयश्च जाता उत्पन्ना इति विज्ञेयम्॥8॥

भाषार्थ - (तस्मादश्वा अजायन्त) उसी पुरुष के सामर्थ्य से अश्व अर्थात् घोड़े और बिजुली आदि सब पदार्थ उत्पन्न हुए हैं। (ये के चोभयादतः) जिन के मुख में दोनों ओर दांत होते हैं, उन पशुओं को 'उभयादत' कहते हैं, वे ऊंट, गधा आदि उसी से उत्पन्न हुए हैं। (गावो ह ज॰) उसी से गोजाति अर्थात् गाय, पृथिवी, किरण और इन्द्रिय उत्पन्न हुई हैं। (तस्माज्जाता अ॰) इसी प्रकार छेरी और भेड़ें भी उसी कारण से उत्पन्न हुई हैं॥8॥

तं यज्ञं बर्हिषि प्रौक्षन् पुरुषं जातमग्रतः।

तेन देवा अयजन्त साध्या ऋषयश्च ये॥9॥

भाष्यम् - ( तं यज्ञं ब॰) यमग्रतो जातं प्रादुर्भूतं जगत्कर्तारं , पुरुषं पूर्णं , यज्ञं सर्वपूज्यं , परमेश्वरं बर्हिषि हृदयान्तरिक्षे , प्रौक्षन् प्रकृष्टतया यस्यैवाभिषेकं कृतवन्तः , कुर्वन्ति , करिष्यन्ति चेत्युपदिश्यत ईश्वरेण (तेन देवा॰) तेन परमेश्वरेण पुरुषेण वेदद्वारोपदिष्टास्ते सर्वे देवा विद्वांसः , साध्या ज्ञानिन , ऋषयो मन्त्रद्रष्टारश्च , ये चान्ये मनुष्यास्तं परमेश्वरमयजन्तापूजयन्त। अनेन किं सिद्धं , सर्वे मनुष्याः परमेश्वरस्य स्तुतिप्रार्थनोपासनापुरःसरमेव सर्वकर्मानुष्ठानं कुर्य्युरित्यर्थः॥9॥

भाषार्थ - (तं यज्ञं बर्हि॰) जो सब से प्रथम प्रकट था, जो सब जगत् का बनाने वाला है, और सब जगत् में पूर्ण हो रहा है, उस यज्ञ अर्थात् पूजने के योग्य परमेश्वर को, जो मनुष्य हृदयरूप आकाश में अच्छे प्रकार से प्रेमभक्ति सत्य आचरण करके पूजन करता है, वही उत्तम मनुष्य है। ईश्वर का यह उपदेश सब के लिए है (तेन देवा अयजन्त सा॰) उसी परमेश्वर के वेदोक्त उपदेशों से (देवाः) जो विद्वान् (साध्याः) जो ज्ञानी लोग (ऋषयश्च ये) ऋषि लोग जो वेदमन्त्रों के अर्थ जानने वाले, और अन्य भी मनुष्य जो परमेश्वर के सत्कारपूर्वक सब उत्तम ही काम करते हैं, वे ही सुखी होते हैं। क्योंकि सब श्रेष्ठ कर्मों के करने के पूर्व ही उस का स्मरण और प्रार्थना अवश्य करनी चाहिये और दुष्ट कर्म करना तो किसी को उचित ही नहीं॥9॥

यत्पुरुषं व्यदधुः कतिधा व्यकल्पयन्।

मुखं किमस्यासीत्किंबाहू किमूरू पादा उच्येते॥10॥

भाष्यम् - ( यत्पुरुषं व्य॰) यद्यस्मादेतं पूर्वोक्तलक्षणं पुरुषं परमेश्वरं कतिधा कियत्प्रकारैः (व्यकल्पयन्) तस्य सामर्थ्यगुणकल्पनं कुर्वन्तीत्यर्थः (व्यदधुः) तं सर्वशक्तिमन्तमीश्वरं विविधसामर्थ्यकथनेनादधुरर्थादनेकविधं तस्य व्याख्यानं कृतवन्तः , कुर्वन्ति , करिष्यन्ति च। (मुखं कि॰) अस्य पुरुषस्य मुखं मुख्यगुणेभ्यः किमुत्पन्नमासीत् ? ( किं बाहू) बलवीर्य्यादिगुणेभ्यः किमुत्पन्नमासीत् ? ( किमूरू) व्यापारादिमध्यमैर्गुणैः किमुत्पन्नमासीत् ? ( पादा उच्येते) पादावर्थान्मूर्खत्वादिनीचगुणैः किमुत्पन्नं वर्त्तते। अस्योत्तरमाह॥10॥

भाषार्थ - (यत्पुरुषं॰) पुरुष उसको कहते हैं कि जो सर्वशक्तिमान् ईश्वर कहाता है। (कतिधा व्य॰) जिस के सामर्थ्य का अनेक प्रकार से प्रतिपादन करते हैं। क्योंकि उस में चित्र विचित्र बहुत प्रकार का सामर्थ्य है। अनेक कल्पनाओं से जिस का कथन करते हैं। (मुखं किमस्यासीत्) इस पुरुष के मुख अर्थात् मुख्य गुणों से इस संसार में क्या उत्पन्न हुआ है? (किं बाहू) बल, वीर्य्य, शूरता और युद्ध आदि विद्यागुणों से इस संसार में कौन पदार्थ उत्पन्न हुआ है? (किमूरू) व्यापार आदि मध्यम गुणों से किस की उत्पत्ति हुई है? (पादा उच्येते) मूर्खपन आदि नीच गुणों से किस की उत्पत्ति होती है? इन चारों प्रश्नों के उत्तर ये हैं कि॥10॥

ब्राह्मणोऽस्य मुखमासीद् बाहू राजन्यः कृतः।

ऊरू तदस्य यद्वैश्यः पद्भ्यां शूद्रो अजायत॥11॥

भाष्यम् - ( ब्राह्मणोऽस्य॰) अस्य पुरुषस्य मुखं ये विद्यादयो मुख्यगुणाः सत्यभाषणोप- देशादीनि कर्माणि च सन्ति तेभ्यो ब्राह्मण आसीदुत्पन्नो भवतीति। (बाहू राजन्यः कृतः) बलवीर्य्यादिलक्षणान्वितो राजन्यः क्षत्रियस्तेन कृत आज्ञप्त आसीदुत्पन्नो भवति। (ऊरू तदस्य॰) कृषिव्यापारादयो गुणा मध्यमास्तेभ्यो वैश्यो वणिग्जनोऽस्य पुरुषस्योपदेशादुत्पन्नो भवतीति वेद्यम्। (पद्भ्यां शूद्रो॰) पद्भ्यां॰ पादेन्द्रियनीचत्वमर्थाज्जडबुद्धित्वादिगुणेभ्यः शूद्रः सेवागुणविशिष्टः पराधीनतया प्रवर्त्तमानोऽजायत जायत इति वेद्यम्। अस्योपरि प्रमाणानि वर्णाश्रमप्रकरणे वक्ष्यन्ते।

छन्दसि लुङ्लङ्लिटः॥11॥

-अष्टाध्या॰ अ॰ 3। पा॰ 4। सू॰ 6॥

इति सूत्रेण सामान्यकाले त्रयो लकारा विधीयन्ते॥11॥

भाषार्थ - (ब्राह्मणोऽस्य मुखमासीत्) इस पुरुष की आज्ञा के अनुसार जो विद्या, सत्यभाषणादि उत्तम गुण और श्रेष्ठ कर्मों से ब्राह्मणवर्ण उत्पन्न होता है, वह मुख्य कर्म और गुणों के सहित होने से मनुष्यों में उत्तम कहाता है। (बाहू राजन्यः कृतः) और ईश्वर ने बल, पराक्रम आदि पूर्वोक्त गुणों से युक्त क्षत्रिय वर्ण को उत्पन्न किया है। (ऊरू तदस्य॰) खेती, व्यापार और सब देशों की भाषाओं को जानना तथा पशुपालन आदि मध्यम गुणों से वैश्यवर्ण सिद्ध होता है। (पद्भ्यां शूद्रो॰) जैसे पग सब से नीच अङ्ग है, वैसे मूर्खता आदि नीच गुणों से शूद्र वर्ण सिद्ध होता है। इस विषय के प्रमाण वर्णाश्रम की व्याख्या में लिखेंगे॥11॥

चन्द्रमा मनसो जातश्चक्षोः सूर्य्यो अजायत।

श्रोत्राद्वायुश्च प्राणश्च मुखादग्निरजायत॥12॥

भाष्यम् - ( चन्द्रमा मनसो॰) तस्यास्य पुरुषस्य मनसो मननशीलात् सामर्थ्याच्चन्द्रमा जात उत्पन्नोऽस्ति , तथा चक्षोर्ज्योतिर्मयात्सूर्य्यो अजायत उत्पन्नोऽस्ति , ( श्रोत्राद्वा॰) श्रोत्राकाशमयादाकाशो नभ उत्पन्नमस्ति , वायुमयाद् वायुरुत्पन्नोऽस्ति प्राणश्च , सर्वेन्द्रियाणि चोत्पन्नानि सन्ति। मुखान्मुख्य-ज्योतिर्मयादग्निरजायतोत्पन्नोऽस्ति॥12॥

भाषार्थ - (चन्द्रमा॰) उस पुरुष के मनन अर्थात् ज्ञानस्वरूप सामर्थ्य से चन्द्रमा, और तेज स्वरूप से सूर्य उत्पन्न हुआ है। (श्रोत्राद्वा॰) श्रोत्र अर्थात् अवकाशरूप सामर्थ्य से आकाश और वायुरूप सामर्थ्य से वायु उत्पन्न हुआ है तथा सब इन्द्रियां भी अपने अपने कारण से उत्पन्न हुई हैं और मुख्य ज्योतिरूप सामर्थ्य से अग्नि उत्पन्न हुआ है॥12॥

नाभ्या आसीदन्तरिक्षं शीर्ष्णो द्यौः समवर्त्तत।

पद्भ्यां भूमिर्दिशः श्रोत्रात्तथा लोकाँ ऽ अकल्पयन्॥13॥

भाष्यम् - ( नाभ्या॰) अस्य पुरुषस्य नाभ्या अवकाशमयात् सामर्थ्यादन्तरिक्षमुत्पन्नमासीत्। एवं शीर्ष्णः शिरोवदुत्तमसामर्थ्यात् प्रकाशमयात् (द्यौः) सूर्य्यादिलोकः प्रकाशात्मकः समवर्त्तत सम्यगुत्पन्नः सन् वर्त्तते , ( पद्भ्यां भूमिः) पृथिवीकारणमयात्सामर्थ्यात् परमेश्वरेण भूमिर्धरणिरुत्पादितास्ति , जलं च , ( दिशः श्रो॰) शब्दाकाश-कारणमयात्तेन दिश उत्पादिताः सन्ति , ( तथा लोकाँ अकल्पयन्) तथा तेनैव प्रकारेण सर्वलोककारणमयात् सामर्थ्यादन्यान् सर्वान् लोकांस्तत्रस्थान् स्थावरजङ्गमान् पदार्थानकल्पयत् परमेश्वर उत्पादितवानस्ति॥13॥

भाषार्थ - (नाभ्या आसीदन्त॰) इस पुरुष के अत्यन्त सूक्ष्म सामर्थ्य से अन्तरिक्ष अर्थात् जो भूमि और सूर्य आदि लोकों के बीच में पोल है, सो भी नियत किया हुआ है। (शीर्ष्णो द्यौः॰) और जिस के सर्वोत्तम सामर्थ्य से सब लोकों के प्रकाश करने वाले सूर्य आदि लोक उत्पन्न हुए हैं (पद्भ्यां भूमिः) पृथिवी के परमाणु कारणरूप सामर्थ्य से परमेश्वर ने पृथिवी उत्पन्न की है तथा जल को भी उस के कारण से उत्पन्न किया है। (दिशः श्रोत्रात्) उस ने श्रोत्ररूप सामर्थ्य से दिशाओं को उत्पन्न किया है। (तथा लोकाँ अकल्पयन्) इसी प्रकार सब लोकों के कारणरूप सामर्थ्य से परमेश्वर ने सब लोक और उन में बसने वाले सब पदार्थों को उत्पन्न किया है॥13॥

यत्पुरुषेण हविषा देवा यज्ञमतन्वत।

वसन्तोऽस्यासीदाज्यं ग्रीष्मऽइध्मः शरद्धविः॥14॥

भाष्यम् - ( यत्पुरुषेण॰) देवा विद्वांसः पूर्वोक्तेन पुरुषेण हविषा गृहीतेन दत्तेन चाग्निहोत्राद्यश्वमेधान्तं शिल्पविद्यामयं च यद् यं यज्ञं प्रकाशितवन्त विस्तृतं कृतवन्तः , कुर्वन्ति, करिष्यन्ति च। इदानीं जगदुत्पत्तौ कालस्यावयवाख्या सामग्र्युच्यते -( वसन्तो॰) अस्य यज्ञस्य पुरुषादुत्पन्नस्य वा ब्रह्माण्डमस्य वसन्त आज्यं घृतवदस्ति (ग्रीष्म इध्मः) ग्रीष्मर्त्तुरिध्म इन्धनान्यग्निर्वास्ति (शरद्धविः) शरदृतुः पुरोडाशादिवद्धविर्हवनीयमस्ति॥14॥

भाषार्थ - (यत्पुरुषेण॰) देव अर्थात् जो विद्वान् लोग होते हैं, उनको भी ईश्वर ने अपने अपने कर्मों के अनुसार उत्पन्न किया है और वे ईश्वर के दिये पदार्थों का ग्रहण करके पूर्वोक्त यज्ञ का विस्तारपूर्वक अनुष्ठान करते हैं और जो ब्रह्माण्ड का रचन, पालन और प्रलय करना रूप यज्ञ है, उसी को जगत् बनाने की सामग्री कहते हैं। (वसन्तो॰) पुरुष ने उत्पन्न किया जो यह ब्रह्माण्डरूप यज्ञ है, इस में वसन्त ऋतु अर्थात् चैत्र और वैशाख घृत के समान हैं। (ग्रीष्म इध्मः) ग्रीष्म ऋतु जो ज्येष्ठ और आषाढ़ इन्धन है। श्रावण और भाद्रपद वर्षा ऋतु। आश्विन और कार्तिक शरद् ऋतु। मार्गशीर्ष और पौष हिम ऋतु और माघ तथा फाल्गुन शिशिर ऋतु कहाती हैं, ये इस यज्ञ में आहुति हैं। सो यहां रूपकालङ्कार से सब ब्रह्माण्ड का व्याख्यान जानना चाहिए॥14॥

सप्तास्यासन् परिधयस्त्रिः सप्त समिधः कृताः।

देवा यद्यज्ञं तन्वानाऽअबध्नन् पुरुषं पशुम्॥15॥

भाष्यम् - ( सप्तास्या॰) अस्य ब्रह्माण्डस्य सप्त परिधयः सन्ति। परिधिर्हि गोलस्योपरिभागस्य यावता सूत्रेण परिवेष्टनं भवति स परिधिर्ज्ञेयः। अस्य ब्रह्माण्डस्य ब्रह्माण्डान्तर्गत- लोकानां वा सप्त सप्त परिधयो भवन्ति - समुद्र एकस्तदुपरि त्रसरेणुसहितो वायुर्द्वितीयः , मेघमण्डलं तत्रस्थो वायुस्तृतीयः , वृष्टिजलं चतुर्थस्तदपुरि वायुः पञ्चमः , अत्यन्तसूक्ष्मो धनञ्जयः षष्ठः , सूत्रात्मा सर्वत्र व्याप्तः सप्तमश्च। एवमेकैकमस्योपरि सप्त सप्तावरणानि स्थितानि सन्ति , तस्मात्ते परिधयो विज्ञेयाः। (त्रिः सप्त समिधः कृताः) एकविंशतिः पदार्थाः सामग्र्यस्य चास्ति। प्रकृतिर्महत् , बुद्ध्याद्यन्तःकरणं, जीवश्चैषैका सामग्री परम- सूक्ष्मत्वात्। दशेन्द्रियाणि -श्रोत्रं, त्वक्,चक्षुः, जिह्वा,नासिका, वाक् , पादौ, हस्तौ, पायुः, उपस्थं चेति। शब्दस्पर्शरूपरसगन्धाः पञ्चतन्मात्राः। पृथिव्यापस्तेजो-वायुराकाशमिति पञ्चभूतानि च मिलित्वा दश भवन्ति। एवं सर्वा मिलित्वैकविंशतिर्भवन्त्यस्य ब्रह्माण्डरचनस्य समिधः कारणानि विज्ञेयानि। एतेषामवयवरूपाणि तु तत्त्वानि बहूनि सन्तीति बोध्यम्। (देवा य॰) तदिदं येन पुरुषेण रचितं तं यज्ञपुरुषं पशुं सर्वद्रष्टारं सर्वैः पूजनीयं देवा विद्वांसः (अबध्नन्) ध्यानेन बध्नन्ति। तं विहायेश्वरत्वेन कस्यापि ध्यानं नैव बध्नन्ति , नैव कुर्वन्तीत्यर्थः॥15॥

भाषार्थ - (सप्तास्या॰) ईश्वर ने एक एक लोक के चारों ओर सात सात परिधि ऊपर ऊपर रची हैं। जो गोल चीज के चारों ओर एक सूत के नाप के जितना परिमाण होता है, उस को परिधि कहते हैं। सो जितने ब्रह्माण्ड में लोक हैं, ईश्वर ने उन एक एक के ऊपर सात सात आवरण बनाये। एक समुद्र, दूसरा त्रसरेणु, तीसरा मेघमण्डल का वायु, चौथा वृष्टिजल और पांचमा वृष्टिजल के ऊपर एक प्रकार का वायु, छठा अत्यन्त सूक्ष्म वायु जिस को धनञ्जय कहते हैं, सातमा सूत्रात्मा वायु जो कि धनञ्जय से भी सूक्ष्म है, ये सात परिधि कहाते हैं। (त्रिः सप्त समिधः॰) और इस ब्रह्माण्ड की सामग्री 21 इक्कीस प्रकार की कहाती है। जिस में से एक प्रकृति, बुद्धि और जीव ये तीनों मिलके हैं क्योंकि यह अत्यन्त सूक्ष्म पदार्थ है, दूसरा श्रोत्र, तीसरी त्वचा, चौथा नेत्र, पांचमी जिह्वा, छठी नासिका, सातमी वाक्, आठमा पग, नवमा हाथ, दशमी गुदा, ग्यारहमा उपस्थ, जिस को लिङ्ग इन्द्रिय कहते हैं, बारहमा शब्द, तेरहमा स्पर्श, चौदहमा रूप, पन्द्रहमा रस, सोलहमा गन्ध, सत्रहमी पृथिवी, अठारहमा जल, उन्नीसमा अग्नि, बीसमा वायु, इक्कीसमा आकाश, ये इक्कीस समिधा कहाते हैं। (देवा य॰) जो परमेश्वर पुरुष इस सब जगत् का रचने वाला, सब का देखने वाला और पूज्य है, उस को विद्वान् लोग सुन के और उसी के उपदेश से उसी के कर्म और गुणों का कथन, प्रकाश और ध्यान करते हैं। उस को छोड़ के दूसरे को ईश्वर किसी ने नहीं माना और उसी के ध्यान में अपने आत्माओं को दृढ़ बांधने से कल्याण जानते हैं॥15॥

यज्ञेन यज्ञमयजन्त देवास्तानि धर्माणि प्रथमान्यासन्।

ते ह नाकं महिमानः सचन्त

यत्र पूर्वे साध्याः सन्ति देवाः॥16॥

भाष्यम् - ( यज्ञेन यज्ञम॰) ये विद्वांसो यज्ञं यजनीयं पूजनीयं परमेश्वरं यज्ञेन तत्स्तुति-प्रार्थनोपासनरीत्या पूजनेन तमेवायजन्त यजन्ते यक्ष्यन्ति च। तान्येव धर्माणि प्रथमानि सर्वकर्मभ्य आदौ सर्वैर्मनुष्यैः कर्त्तव्यान्यासन्। न च तैः पूर्वं कृतैर्विना केनापि किञ्चित्कर्म कर्त्तव्यमिति (ते ह ना॰) त ईश्वरोपासका हेति प्रसिद्धं नाकं सर्वदुःखरहितं परमेश्वरं मोक्षं च महिमानः पूज्याः सन्तः सचन्त समवेता भवन्ति। कीदृशं तत् ? ( यत्र पूर्वे साध्याः॰) साध्याः साधनवन्तः कृतसाधनाश्च देवा विद्वांसः पूर्वे अतीता यत्र मोक्षाख्ये परमे पदे सुखिनः सन्ति। न तस्माद् ब्रह्मणश्शतवर्षसंख्यातात् कालात् कदाचित्पुनरावर्तन्त इति , किन्तु तमेव समसेवन्त।

अत्राहुर्निरुक्तकारा यास्काचार्य्याः -

यज्ञेन यज्ञमयजन्त देवाः , अग्निनाग्निमयजन्त देवाः , अग्निः पशुरासीत्तमालभन्त तेनायजन्तेति च ब्राह्मणम् , तानि धर्माणि प्रथमान्यासन् , ते ह नाकं महिमानः समसेवन्त , यत्र पूर्वे साध्याः सन्ति देवाः साधनाः , द्युस्थानो देवगण इति नैरुक्ताः॥

-निरु॰ अ॰ 12। खं॰ 41॥

अग्निना जीवेनान्तःकरणेन वाग्निं परमेश्वरमयजन्त। अग्निः पशुरासीत्तमेव देवा आलभन्त। सर्वोपकारकमग्निहोत्राद्यश्वमेधान्तं भौतिकाग्निनापि यज्ञं देवा समसेवन्तेति वा साध्याः साधनवन्तो यत्र पूर्वे पूर्वं भूता मोक्षाख्यानन्दे पदे सन्ति। तमभिप्रेत्यात एव द्युस्थानो देवगण इति निरुक्तकारा वदन्ति। द्युस्थानः प्रकाशमयः परमेश्वरः स्थानं स्थित्यर्थं यस्य सः। यद्वा सूर्य्यप्राणस्थानाः विज्ञानकिरणास्तत्रैव देवगणो देवसमूहो वर्त्तत इति॥16॥

भाषार्थ - (यज्ञेन यज्ञम॰) विद्वानों को देव कहते हैं, और वे सब के पूज्य होते हैं क्योंकि वे सब दिन परमेश्वर ही की स्तुति, प्रार्थना, उपासना और आज्ञापालन आदि विधान से पूजा करते हैं। इस से सब मनुष्यों को उचित है कि वेदमन्त्रों से प्रथम ईश्वर की स्तुति, प्रार्थना करके शुभकर्मों

का आरम्भ करें। (ते ह नाकं॰) जो जो ईश्वर की उपासना करने वाले लोग हैं, वे वे सब दुःखों से छूट के सब मनुष्यों में अत्यन्त पूज्य होते हैं। (यत्र पूर्वे सा॰) जहां विद्वान् लोग परम पुरुषार्थ से जिस पद को प्राप्त होके नित्य आनन्द में रहते हैं, उसी को मोक्ष कहते हैं, क्योंकि उस से निवृत्त होके संसार के दुःखों में कभी नहीं गिरते। इस अर्थ में निरुक्तकार का भी यही अभिप्राय है कि जो परमेश्वर के अनन्त प्रकाश में मोक्ष को प्राप्त हुए हैं, वे परमेश्वर ही के प्रकाश में सदा रहते हैं, उन को अज्ञानरूप अन्धकार कभी नहीं होता॥16॥

अद्भ्यः सम्भृतः पृथिव्यै

रसाच्च विश्वकर्मणः समवर्त्तताग्रे।

तस्य त्वष्टा विदधद्रूपमेति

तन्मर्त्यस्य देवत्वमाजानमग्रे ॥17॥

भाष्यम् - ( अद्भ्यः सं भृतः॰) तेन पुरुषेण पृथिव्यै पृथिव्युत्त्पत्यर्थमद्भ्यो रसः सं भृतः संगृह्य तेन पृथिवी रचिता। एवमग्निरसेनाग्नेः सकाशादाप उत्पादिताः। अग्निश्च वायोः सकाशाद्वायुराकाशादुत्पादित आकाशः प्रकृतेः प्रकृतिः स्वसामर्थ्याच्च। विश्वं सर्वं कर्म क्रियमाणमस्य स विश्वकर्मा , तस्य परमेश्वरस्य सामर्थ्यमध्ये कारणाख्येऽग्रे सृष्टेः प्राग्जगत् समवर्त्तत वर्त्तमानमासीत्। तदानीं सर्वमिदं जगत् कारणभूतमेव नेदृशमिति। तस्य सामर्थ्यस्यांशान् गृहीत्वा त्वष्टा रचनकर्त्तेदं सकलं जगद्विदधत्। पुनश्चेदं विश्वं रूपवत्त्वमेति। तदेव मर्त्यस्य मरणधर्मकस्य विश्वस्य मनुष्यस्यापि च रूपवत्त्वं भवति। (आजानमग्रे) वेदाज्ञापनसमये परमात्माज्ञप्तवान् वेदरूपामाज्ञां दत्तवान् मनुष्याय = धर्मयुक्तेनैव सकामेन कर्मणा कर्मदेवत्वयुक्तं शरीरं धृत्वा विषयेन्द्रियसंयोगजन्यमिष्टं सुखं भवतु तथा निष्कामेन विज्ञानपरमं मोक्षाख्यं चेति॥17॥

भाषार्थ - (अद्भ्यः सम्भृतः॰) उस परमेश्वर पुरुष ने पृथिवी की उत्पत्ति के लिये जल से सारांश रस को ग्रहण करके पृथिवी और अग्नि के परमाणुओं को मिला के पृथिवी रची है। इसी प्रकार अग्नि के परमाणु के साथ जल के परमाणुओं को मिला के जल को, वायु के परमाणुओं के साथ अग्नि के परमाणुओं को मिला के अग्नि को और वायु के परमाणुओं से वायु को रचा है। वैसे ही अपने सामर्थ्य से आकाश को भी रचा है, जो कि सब तत्त्वों के ठहरने का स्थान है। ईश्वर ने प्रकृति से लेके घास पर्यन्त जगत् को रचा है। इस से ये सब पदार्थ ईश्वर के रचे होने से उस का नाम विश्वकर्मा है। जब जगत् उत्पन्न नहीं हुआ था, तब वह ईश्वर के सामर्थ्य में कारणरूप से वर्तमान था। (तस्य॰) जब-जब ईश्वर अपने सामर्थ्य से इस कार्यरूप जगत् को रचता है, तब-तब कार्यजगत् रूपगुणवाला होके स्थूल बन के देखने में आता है। (तन्मर्त्यस्य देवत्व॰) जब परमेश्वर ने मनुष्यशरीर आदि को रचा है, तब मनुष्य भी दिव्यकर्म करके देव कहाते हैं और जब ईश्वर की उपासना से विद्या, विज्ञान आदि अत्युत्तम गुणों को प्राप्त होते हैं, तब भी उन मनुष्यों का नाम देव होता है क्योंकि कर्म से उपासना और ज्ञान उत्तम हैं। इस में ईश्वर की यह आज्ञा है कि जो मनुष्य उत्तम कर्म में शरीर आदि पदार्थों को चलाता है, वह संसार में उत्तम सुख पाता है और जो परमेश्वर ही की प्राप्तिरूप मोक्ष की इच्छा करके उत्तम कर्म, उपासना और ज्ञान में पुरुषार्थ करता है, वह उत्तम देव होता है॥17॥

वेदाहमेतं पुरुषं महान्तमादित्यवर्णं तमसः परस्तात्।

तमेव विदित्वाति मृत्युमेति

नान्यः पन्था विद्यतेऽयनाय॥18॥

भाष्यम् - ( वेदाहमेतं पु॰) किं विदित्वा त्वं ज्ञानी भवसीति पृच्छ्यत तदुत्तरमाह - यतः पूर्वोक्त-लक्षणविशिष्टं सर्वेभ्यो महान्तं वृद्धतममादित्यवर्णं स्वप्रकाश-विज्ञानस्वरूपं तमसोऽज्ञानाविद्यान्धकारात् परस्तात् पृथग् वर्त्तमानं परमेश्वरं पुरुषमहं वेद जानाम्यतोऽहं ज्ञान्यस्मीति निश्चयः। नैव तमविदित्वा कश्चिज्ज्ञानी भवितुमर्हतीति। कुतः। (तमेव विदित्वा॰) मनुष्यस्तमेव पुरुषं परमात्मानं विदित्वाऽतिमृत्युं मृत्युमतिक्रान्तं मृत्योः पृथग्भूतं मोक्षाख्यमानन्दमेति

प्राप्नोति , नैवातोऽन्यथेति। एवकारात्तमीश्वरं विहाय नैव कस्यचिदन्यस्य लेशमात्राप्युपासना केनचित् कदाचित् कार्य्येति गम्यते। कथमिदं विज्ञायतेऽन्यस्योपासना नैव कार्य्येति (नान्यः पन्था विद्यतेऽयनाय) इति वचनात्। अयनाय व्यवहारिक-पारमार्थिक-सुखायाऽन्यो द्वितीयः पन्था मार्गो न विद्यते। किन्तु तस्यैवोपासनमेव सुखस्य मार्गोऽतो भिन्नस्येश्वर-गणनोपासनाभ्यां मनुष्यस्य दुःखमेव भवतीति निश्चयः। अतः कारणादेष एव पुरुषः सर्वैरुपासनीय इति सिद्धान्तः॥18॥

भाषार्थ - (वेदाहमेतं)

प्र॰ - किस पदार्थ को जान के मनुष्य ज्ञानी होता है?

उ॰ - उस पूर्वोक्त लक्षण सहित परमेश्वर ही को यथावत् जान के ठीक ठीक ज्ञानी होता है अन्यथा नहीं। जो सब से बड़ा, सब का प्रकाश करने वाला और अविद्या अन्धकार अर्थात् अज्ञान आदि दोषों से अलग है, उसी पुरुष को मैं परमेश्वर और इष्टदेव जानता हूं। उस को जाने विना कोई मनुष्य यथावत् ज्ञानवान् नहीं हो सकता। क्योंकि (तमेव विदित्वा॰) उसी परमात्मा को जान के और प्राप्त होके जन्म-मरण आदि क्लेशों के समुद्र समान दुःख से छूट के परमानन्द स्वरूप मोक्ष को प्राप्त होता है, अन्यथा किसी प्रकार से मोक्षसुख नहीं हो सकता। इस से क्या सिद्ध हुआ कि उसी की उपासना सब मनुष्य लोगों को करनी उचित है। उस से भिन्न की उपासना करना किसी मनुष्य को न चाहिए, क्योंकि मोक्ष का देने वाला एक परमेश्वर के विना दूसरा कोई भी नहीं है। इस में यह प्रमाण है कि (नान्यः पन्था॰) व्यवहार और परमार्थ के दोनों सुख का मार्ग एक परमेश्वर की उपासना और उस का जानना ही है, क्योंकि इस के विना मनुष्य को किसी प्रकार से सुख नहीं हो सकता॥18॥

प्रजापतिश्चरति गर्भे अन्तरजायमानो बहुधा वि जायते।

तस्य योनिं परि पश्यन्ति धीरास्तस्मिन् ह तस्थुर्भुवनानि विश्वा॥19॥

भाष्यम् - ( प्रजापति॰) स एव प्रजापतिः सर्वस्य स्वामी जीवस्यान्यस्य च जडस्य जगतोऽन्तर्गर्भे मध्येऽन्तर्य्यामिरूपेणाजायमानोऽनुत्पन्नोऽजः सन्नित्यं चरति। तत्सामर्थ्यादेवेदं सकलं जगद् बहुधा बहुप्रकारं विजायते विशिष्टतयोत्पद्यते (तस्य योनिं॰) तस्य परब्रह्मणो योनिं सत्यधर्मानुष्ठानं वेदविज्ञानमेव प्राप्तिकारणं धीरा ध्यानवन्तः (परिप॰) परितः सर्वतः प्रेक्षन्ते (तस्मिन् ह तस्थुर्भु॰) यस्मिन् भुवनानि विश्वानि सर्वाणि सर्वे लोकास्तस्थुः स्थितिं चक्रिरे। हेति निश्चयार्थे , तस्मिन्नेव परमे पुरुषे धीरा ज्ञानिनो मनुष्या मोक्षानन्दं प्राप्य तस्थुः स्थिरा भवन्तीत्यर्थः॥19॥

भाष्यम् - (प्रजापति॰) जो प्रजा का पति अर्थात् सब जगत् का स्वामी है, वही जड़ और चेतन के भीतर और बाहर (अन्तर्यामिरूप से सर्वत्र व्याप्त हो रहा है। जो सब जगत् को उत्पन्न करके अपने आप सदा अजन्मा रहता है (तस्य योनिं॰) जो उस परब्रह्म की प्राप्ति का कारण, सत्य का आचरण और सत्यविद्या है, उस को विद्वान् लोग ध्यान से देख के परमेश्वर को सब प्रकार से प्राप्त होते हैं। (तस्मिन्ह त॰) जिस में ये सब भुवन अर्थात् लोक ठहर रहे हैं, उसी परमेश्वर में ज्ञानी लोग भी सत्य निश्चय से मोक्ष सुख को प्राप्त होके, जन्म मरण आदि आने जाने से छूट के, आनन्द में सदा रहते हैं॥19॥

यो देवेभ्य आतपति यो देवानां पुरोहितः।

पूर्वो यो देवेभ्यो जातो नमो रुचाय ब्राह्मये॥20॥

भाष्यम् - ( यो देवेभ्य॰) यः पूर्णः पुरुषो देवेभ्यो विद्वद्भ्यस्तत्प्रकाशार्थमातपति आसमन्तात्तदन्तःकरणे प्रकाशयति नान्येभ्यश्च। यश्च देवानां विदुषां पुरोहितः सर्वैः सुखैः सह मोक्षे विदुषो दधाति। (पूर्वो यो देवेभ्यो जातो॰) देवेभ्यो विद्वद्भ्यो यः पूर्वः पूर्वमेव सनातनत्वेन वर्त्तमानः सन् जातः प्रसिद्धोऽस्ति (नमो रुचाय॰) तस्मै रुचाय रुचिकराय ब्रह्मणे नमोऽस्तु। यश्च देवेभ्यो विद्वद्भ्यो ब्रह्मोपदेशं प्राप्य ब्रह्मरुचिर्ब्रह्मणोऽपत्यमिव वर्तमानोऽस्ति , तस्मा अपि ब्राह्मये ब्रह्मसेवकाय नमोऽस्तु॥20॥

भाषार्थ - (यो देवेभ्य॰) जो परमात्मा विद्वानों के लिए सदा प्रकाशस्वरूप है अर्थात् उनके आत्माओं को प्रकाश में कर देता और वही उन का पुरोहित अर्थात् अत्यन्त सुखों से धारण और पोषण करनेवाला है, इस से वे फिर दुःखसागर में कभी नहीं गिरते। (पूर्वो यो देवेभ्यो जातो॰) जो सब विद्वानों से आदि विद्वान् और जो विद्वानों के ही ज्ञान से प्रसिद्ध अर्थात् प्रत्यक्ष होता है। (नमो रुचाय॰) उस अत्यन्त आनन्दस्वरूप और सत्य में रुचि करानेवाले ब्रह्म को हमारा नमस्कार हो और जो विद्वानों से वेदविद्यादि को यथावत् पढ़ के धर्मात्मा अर्थात् ब्रह्म को पिता के समान मान के, सत्यभाव से प्रेम प्रीति करके सेवा करनेवाला जो विद्वान् मनुष्य है, उस को भी हम लोग नमस्कार करते हैं॥20॥

रुचं ब्राह्मं जनयन्तो देवा अग्रे तदब्रुवन्।

यस्त्वैवं ब्राह्मणो विद्यात्तस्य देवा असन् वशे॥21॥

भाष्यम् - ( रुचं ब्राह्मं॰) रुचं प्रीतिकरं ब्राह्मं ब्रह्मणोऽपत्यमिव ब्रह्मणः सकाशाज्जातं ज्ञानं जनयन्त उत्पादयन्तो देवा विद्वांसोऽन्येषामग्रे तज्ज्ञानं तज्ज्ञानसाधनं वाऽब्रुवन् ब्रुवन्तूपदिशन्तु च (यस्त्वैवं॰) यस्त्वैवममुनाप्रकारेण तद्ब्रह्म ब्राह्मणो विद्यात् (तु) पश्चात्तस्यैव ब्रह्मविदो ब्राह्मणस्य देवा इन्द्रियाणि वशे असन् भवन्ति नान्यस्येति॥21॥

भाषार्थ - (रुचं ब्राह्मं॰) जो ब्रह्म का ज्ञान है, वही अत्यन्त आनन्द करनेवाला और उस मनुष्य की उस में रुचि का बढ़ाने वाला है जिस ज्ञान को विद्वान् लोग अन्य मनुष्यों के आगे उपदेश करके उन को आनन्दित कर देते हैं। (यस्त्वैवं ब्राह्मणो॰) जो मनुष्य इस प्रकार से ब्रह्म को जानता है, उसी विद्वान् के सब मन आदि इन्द्रिय वश में हो जाते हैं, अन्य के नहीं॥21॥

श्रीश्च ते लक्ष्मीश्च पत्न्यावहोरात्रे

पार्श्वे नक्षत्राणि रूपमश्विनौ व्यात्तम्।

इषणन्निषाणामुं म इषाण सर्वलोकं म इषाण॥22॥

-य॰ अ॰ 31॥

भाष्यम् - ( श्रीश्च ते॰) हे परमेश्वर! ते तव (श्रीः) सर्वा शोभा (लक्ष्मीः) शुभलक्षणवती धनादिश्च द्वे प्रिये पत्न्यौ पत्नीवत्सेवमाने स्तः। तथाहोरात्रे द्वे ते तव पार्श्वे पार्श्ववत्स्तः। ये कालचक्रस्य कारणभूतस्यापि कक्षावयववद्वर्त्तेते सूर्य्याचन्द्रमसौ नेत्रे वा , तथैव नक्षत्राणि तवैव सामर्थ्यस्यादिकारणस्यावयवाः सन्ति , तत्त्वयि रूपवदस्ति। अश्विनौ द्यावापृथिव्यौ तवैव (व्यात्तम्) विकाशितं मुखमिव वर्त्तेते। तथैव यत्किञ्चित्सौन्दर्यगुणयुक्तं वस्तु जगति वर्त्तते तदपि रूपं तवैव सामर्थ्याज्जातमिति जानीमः। हे विराडधिकरणेश्वर! मे ममामुं परलोकं मोक्षाख्यं पदं कृपाकटाक्षेण (इष्णन्) इच्छन् सन् (इषाण) स्वेच्छया निष्पादय तथा सर्वलोकं सर्वलोकसुखं सर्वलोकराज्यं वा मदर्थं कृपया त्वमिषाणेच्छ स्वराज्यं सिद्धं कुरु। एवमेव सर्वाः शोभा लक्ष्मीश्च शुभलक्षणवतीः सर्वाः क्रिया मे मदर्थमिषाण हे भगवन्! पुरुष! पूर्णपरमेश्वर! सर्वशक्तिमन्! कृपया सर्वान् शुभान् गुणान् मह्यं देहि। दुष्टानशुभदोषांश्च विनाशय। सद्यः स्वानुग्रहेण सर्वोत्तमगुणभाजनं मां भवान् करोत्विति। अत्र प्रमाणानि -

श्रीर्हि पशवः॥

-श॰ कां॰ 1। अ॰ 8॥

श्रीर्वै सोमः॥

-श॰ कां॰ 4। अ॰ 1॥

श्रीर्वै राष्ट्रं॥ श्रीर्वै राष्ट्रस्य भारः॥

-श॰ कां॰ 13। अ॰ 2॥

लक्ष्मीर्लाभाद्वा लक्षणाद्वा लप्स्यनाद्वा लाञ्छनाद्वा लषतेर्वा स्यात् प्रेप्साकर्मणो लज्जतेर्वा स्यादश्लाघाकर्मणः शिप्रे इत्युपरिष्टाद् व्याख्यास्यामः॥

-निरु॰ अ॰ 4। खं॰ 10॥

अत्र श्रीलक्ष्म्योः पूर्वोक्तयोरर्थसङ्गतिरस्तीति बोध्यम्॥22॥

॥इति पुरुषसूक्तव्याख्या समाप्ता॥

भाषार्थ - (श्रीश्च ते॰) हे परमेश्वर! जो आपकी अनन्त शोभारूप श्री और जो अनन्त शुभलक्षणयुक्त लक्ष्मी है, वे दोनों स्त्री के समान हैं अर्थात् जैसे स्त्री पति की सेवा करती है, इसी प्रकार आप की सेवा आप ही को प्राप्त होती है, क्योंकि आपने ही सब जगत् को शोभा और शुभलक्षणों से युक्त कर रखा है। परन्तु ये सब शोभा और सत्यभाषणादि धर्म के लक्षणों से लाभ, ये दोनों आप की ही सेवा के लिये हैं। सब पदार्थ ईश्वर के आधीन होने से उसके विषय में यह पत्नी शब्द रूपकालङ्कार से वर्णन किया है। वैसे ही जो दिन और रात्रि ये दोनों बगल के समान हैं तथा सूर्य और चन्द्रमा भी दोनों आपके बगल के समान वा नेत्रस्थानी हैं और जितने ये नक्षत्र हैं, वे आपके रूपस्थानी हैं और द्यौः जो सूर्य आदि का प्रकाश और विद्युत् अर्थात् बिजुली, ये दोनों मुखस्थानी हैं तथा ओठ के तुल्य और जैसा खुला मुख होता है, इसी प्रकार पृथिवी और सूर्यलोक के बीच में जो पोल है, सो मुख के सदृश है। (इष्णन्॰) हे परमेश्वर! आपकी दया से (अमुं॰) परलोक जो मोक्षसुख है, उस को हम लोग प्राप्त होते हैं। इस प्रकार की कृपादृष्टि से हमारे लिये इच्छा करो। तथा मैं सब संसार में सब गुणों से युक्त होके सब लोकों के सुखों का अधिकारी जैसे होऊं, वैसी कृपा और इस जगत् में मुझ को सर्वोत्तम शोभा और लक्ष्मी से युक्त सदा कीजिये। यह आपसे हमारी प्रार्थना है, सो आप कृपा से पूरी कीजिये॥22॥

॥इति पुरुषसूक्तव्याख्या समाप्ता॥

यत् परममवमं यच्च मध्यमं

प्रजापतिः ससृजे विश्वरूपम्।

कियता स्कम्भः प्र विवेश तत्र

यन्न प्राविशत् कियत्तद्बभूव॥1॥

-अथर्व॰ कां॰ 10। अनु॰ 4। मं॰ 8॥

देवाः पितरो मनुष्या गन्धर्वाप्सरसश्च ये।

उच्छिष्टाज्जज्ञिरे सर्वे दिवि देवा दिविश्रितः॥2॥

-अथर्व॰ कां॰ 11। प्रपा॰ 24। अनु॰ 4। मं॰ 27॥

भाष्यम् - ( यत्परमं) यत्परमं सर्वोत्कृष्टं प्रकृत्यादिकं जगत् यच्च (अवमं) निकृष्टं तृणमृत्तिका क्षुद्रकृमिकीटादिकं चास्ति (यच्च म॰) यन्मनुष्यदेहाद्याकाशपर्य्यन्तं मध्यमं च , तत्त्रिविधं सर्वं जगत् प्रजापतिरेव (ससृजे वि॰) स्वसामर्थ्यरूप-कारणादुत्पादितवानस्ति। योऽस्य जगतो विविधं रूपं सृष्टवानस्ति (कियता॰) एतस्मिंस्त्रिविधे जगति स्कम्भः प्रजापतिः स परमेश्वरः कियता सम्बन्धेन प्रविवेश , न चैतत् परमेश्वरे (यन्न॰) यत्त्रिविधं जगन्न प्राविशत् , तत्कियद् बभूव। तदिदं जगत् परमेश्वरापेक्षयाल्पमेवास्तीति॥1॥

(देवाः॰) देवा विद्वांसः सूर्य्यादयो लोकाश्च , पितरो ज्ञानिनः , मनुष्या मननशीलाः , गन्धर्वा गानविद्याविदः सूर्य्यादयो वा , अप्सरस एतेषां स्त्रियश्च , ये चापि जगति मनुष्यादिजातिगणा वर्त्तन्ते , ते सर्व उच्छिष्टात्सर्वस्मादूर्ध्वं शिष्टात्परमेश्वरात् तत्सामर्थ्याच्च जज्ञिरे जाताः सन्ति। ये (दिवि देवा दिविश्रितः) दिवि देवाः सूर्य्यादयो लोका ये च दिविश्रिताश्चन्द्रपृथिव्यादयो लोकास्तेऽपि सर्वे तस्मादेवोत्पन्ना इति॥2॥

इत्यादयो मन्त्रा एतद्विषया वेदेषु बहवः सन्ति।

॥इति संक्षेपतः सृष्टिविद्याविषयः समाप्तः॥

भाषार्थ - (यत्परम॰) जो उत्तम मध्यम और नीच स्वभाव से तीन प्रकार का जगत् है, उस सब को परमेश्वर ने ही रचा है। उस ने इस जगत् में नाना प्रकार की रचना की है और एक वही इस सब रचना को यथावत् जानता है और इस जगत् में जो कोई विद्वान् होते हैं, वे भी कुछ कुछ परमेश्वर की रचना के गुणों को जानते हैं। वह परमेश्वर सब को रचता है और आप रचना में कभी नहीं आता॥1॥

(देवाः॰) विद्वान् अर्थात् पण्डित लोग और सूर्य्यलोक भी (पितरः) अर्थात् यथार्थविद्या को जानने वाले (मनुष्याः) अर्थात् विचार करने वाले, (गन्धर्वाः) अर्थात् गानविद्या के जानने वाले, सूर्य्यादि लोक और (अप्सरसः) अर्थात् इन सब की स्त्रियां, ये सब लोग और दूसरे लोग भी उसी ईश्वर के सामर्थ्य से उत्पन्न हुए हैं। (दिवि देवाः) अर्थात् जो प्रकाश करने वाले और प्रकाशस्वरूप सूर्य्यादि लोक और (दिविश्रिताः) अर्थात् चन्द्र और पृथिवी आदि प्रकाशरहित लोक वे भी उसी के सामर्थ्य से उत्पन्न हुए हैं॥2॥

वेदों में इस प्रकार के सृष्टिविधान करने वाले मन्त्र बहुत हैं, परन्तु ग्रन्थ अधिक न हो जाय, इसलिए सृष्टिविषय संक्षेप से लिखा है॥

॥इति सृष्टिविद्याविषयः॥8॥